Kirchengeschichte [2., durchges. Aufl.] 3050027207, 9783050027203

Citation preview

BERLIN-BRANDENBURGISCHE AKADEMIE DER W I S S E N S C H A F T E N

DIE GRIECHISCHEN CHRISTLICHEN SCHRIFTSTELLER DK. H KR S T Κ Ν J A H R H l N D F . R T F

Ν Fl'F. F O L G F

BAND 4

SOZOMENUS KIRCHENGESCHICHTE

SOZOMENUS KIRCHENGESCHICHTE

Herausgegeben

von JOSEPH BIDEZ f Eingeleitet, und

mit

zum

Druck

Registern

besorgt

versehen

von

G Ü N T H E R CHRISTIAN HANSEN

Zweite, durchgesehene Auflage

AKADEMIE

VERLAG

Herausgegeben d u r c h die B e r l i n - B r a n d e n b u r g i s c h e A k a d e m i e d e r W issenschaftcn im h i n v e r n e h m e n mit der Patristischen Kommission der A k a d e m i e n der Wissenschaften zu Berlin. Düsseldorf. Göttingen. Heidelberg. M ü n c h e n u n d d e r Akademie der Wissenschaften u n d d e r l.iteratur zu Mainz Dr. phil. babil. G ü n t h e r Christian Hansen B e r l i n - B r a n d e n h u r g i s c h e Akademie d e r Vt issenschaften Die Griechischen Christlichen Schriftsteller Jagerstraße 2 2 / 2 3 101 17 Berlin

Die Deutsche Bibliothek - C I P - h i n h e i L s a u f n a h m e Sozomenus, Salaminius Hermias: K i r c h e n g e s c h i c h t e / S o z o m e n u s . Hrsg. von Joseph Bidez. hingel.. z u m Dr. besorgt u n d mit Reg. vers, von G ü n t h e r Christian H a n s e n . 2., durchges. Aufl. - Berlin: Akad. Neri.. I 9 9 5 (Die g r i e c h i s c h e n christlichen Schriftsteller d e r ersten J a h r h u n d e r t e ; N. F.. Bd. f) hinheitssacht.: F.kklësiastikë historia ISBN 3 - 0 5 - 0 0 2 7 2 0 - 7 NK: Bidez. Joseph [Hrsg.]: C T

ISSN 0 2 3 2 - 2 9 0 0 © Akademie Verlag G m b H . Berlin 1995 Der A k a d e m i e \ e r l a g ist ein L n t e r n e h m e n d e r VCH Verlagsgruppe. Gedruckt auf chlorfrei g e b l e i c h t e m Papier. Das eingesetzte P a p i e r entspricht d e r a m e r i k a n i s c h e n Norm ANSI Z. 3 9 . 4 8 der e u r o p ä i s c h e n Norm ISO TC 46.

1984 bzw.

Alle Rechte, i n s b e s o n d e r e die der l bersetzung in a n d e r e S p r a c h e n , v o r b e h a l t e n . Kein Teil dieses B u c h e s darf o h n e schriftliche G e n e h m i g u n g d e s Verlages in i r g e n d e i n e r Torrn d u r c h P h o t o k o p i e , Mikroverfilmung o d e r irgendein a n d e r e s Verfahren - r e p r o d u z i e r t o d e r in eine von Maschinen, insbesondere von D a t e n v e r a r b e i t u n g s m a s c h i n e n , v e r w e n d b a r e S p r a c h e ü b e r t r a g e n o d e r übersetzt w e r d e n . All rights reserved (including those of translation into o t h e r languages). No part of this book may be r e p r o d u c e d in any form - bv p h o t o p r i n t i n g , microfilm, or anv o t h e r m e a n s - n o r t r a n s m i t t e d or translated into a m a c h i n e language without written permission f r o m t h e publishers. D r u c k : GAM Media G m b H , Berlin B i n d u n g : Verlagsbuchbinderei D. Mikolai. Berlin Printed in t h e Federal R e p u b l i c of G e r m a n v

VORWORT über Gebühr lange hat die wissenschaftliche Welt auf eine moderne kritische Ausgabe des Sozomenus warten müssen, obwohl sie, zusammen mit Ausgaben der beiden anderen Synoptiker und des Philostorgius, von der Kirchenväterkommission bereits in ihrer Jahressitzung am 12. IV. 1902 in das Editionsprogramm aufgenommen wurde. Joseph Bidez in Gent erklärte sich sofort bereit, gemeinsam mit Léon Parmentier (Liège) die Arbeit zu machen. Mustergültige Ausgaben von Theodoret und Philostorgius konnten die beiden Gelehrten 1911 und 1913 vorlegen. Auch mit der Arbeit am Sozomenus hatte Bidez schon 1902 angefangen und in kurzer Zeit zum Text und zu den Überlieferungsverhältnissen wichtige Erkenntnisse gewonnen, die er 1908 in den „Texten und Untersuchungen" mitteilte. Danach tauchten neue Handschriften auf (R und C, siehe Seite XIV—XVIII), zugleich trat für Bidez die Arbeit für Philostorgius und andere Autoren, vor allem Iulian, mehr in den Vordergrund; immerhin konnte er das Manuskript der Sozomenus-Ausgabe für 1914 in Aussicht stellen. Der erste Weltkrieg unterbrach die Verbindung zwischen der Berliner Akademie und dem belgischen Gelehrten, den sie drei Wochen vor Kriegsausbruch zu ihrem korrespondierenden Mitglied gewählt hatte, für lange Zeit. Auch in den dreißiger Jahren ließen mannigfache sonstige Arbeiten Bidez nicht zu der notwendigen letzten Durchsicht des Manuskripts kommen, für die er sich schließlich die Hilfe von H.-G. Opitz erbat. Die tragischen Verwicklungen des letzten Krieges und die geschwächte Gesundheit des Editors verhinderten jedoch bis zu seinem Tode am 20. IX. 1945 immer wieder die Übergabe des Manuskripts. Nach dem Kriege kostete es die Kommission für spätantike Religionsgeschichte viele Bemühungen und manchen Umweg, um den Verbleib des nachgelassenen Materials (in der Seminarbibliothek der Philosophischen Fakultät· der Universität Gent) zu ermitteln und schließlich im Jahre 1955 eine befristete Ausleihe nach Berlin zu erwirken. Herzlicher Dank gebührt hierfür der Tochter des Verstorbenen, Mme. J. Fredericq in Oostacker bei Gent, seinem Nachfolger in Gent, Prof. Dr. Leemans, den Direktoren der

VI

Vorwort

Genter Universitätsbibliothek, Prof. Dr. R. Apers und Prof. Dr. U. Stuyck, und dem Handschriftenkonservator Dr. K. G. van Acker, sowie Dom Capelle 0 . S. B. in Louvain, besonders aber Prof. Dr. G. Philips in Louvain, der bei der Suche außerordentlich wertvolle Hilfe leistete. Was sich in dem ersehnten Paket aus Gent vorfand, entsprach den wiederholten Mitteilungen von Bidez: es handelte sich um das für den Druck bestimmte Manuskript des Textes mit den Apparaten, das freilich noch einer gründlichen Durchsicht bedurfte, sowie ein Kollationsexemplar der Husseyschen Ausgabe mit den Varianten aller Handschriften außer R und C. Vorarbeiten für die Einleitung dagegen sind nicht mehr aufgetaucht. Der unterzeichnete Bearbeiter erhielt den ehrenvollen Auftrag der Kommission für spätantike Religionsgeschichte, Text und Apparate durchzusehen und eine Praefatio abzufassen. Bei der Textgestaltung ist der Bearbeiter Bidez gefolgt, wo es irgend angängig war; nur in wirklich begründeten Fällen, etwa bei offensichtlichen Versehen, ist er von dessen Lesarten abgewichen. Er durfte sich dazu um so eher für legitimiert halten, als Bidez selbst bei der vorläufigen Edition der Widmung und der Kapitel VI 28—32 (siehe Seite X V I I , Anmerkung 2) noch manche Korrekturen gegenüber dem Manuskript angebracht hatte. Auch die Register sind von dem Unterzeichneten zusammengestellt. Dankbar sei hier vor allem eines Mannes gedacht, ohne dessen ständige Mitarbeit die Ausgabe nicht ihr gegenwärtiges Gesicht hätte: Léon Parmentier, mit Bidez seit der gemeinsamen Ausgabe des Euagrius (1898) in enger Freundschaft verbunden, hat auf unzähligen Postkarten und Zetteln, die zwischen Gent und Liège hin und her wanderten, jede Schwierigkeit des Textes mit großer Sachkenntnis beurteilt und alle Formulierungen des Apparats geprüft, ohne doch die Entscheidungsfreiheit des Editors zu schmälern. Der Herausgeber des Socrates, Prof. Dr. Rudolf Hanslik in Wien, hatte die große Freundlichkeit, den ganzen Text in der Umbruchkorrektur einer Durchsicht zu unterziehen, und lieferte hierbei wertvolle Beiträge. Die gleiche Korrektur haben die Mitarbeiter der Kommission Günter Glockmann und Rose-Marie Seyberlich mitgelesen. Für zur Verfügung gestellte Mikrofilme und Photographien sei nochmals Prof. Dr. Wilhelm Schneemelcher, dem Bibliothekar Th. D. Moschonas in Alexandrien und den Direktionen der Bodleiana und der Marciana herzlich gedankt. Besonderer Dank gilt dem V E B Werkdruck Gräfenhainichen, dessen bewährte Kräfte wieder eine ausgezeichnete Arbeit geleistet haben. Berlin, am l . V L I960

Günther Christian Hansen

INHALT Einleitung Die Handschriften Handschriften der indirekten Überlieferung Der Wert der Überlieferung Die Benutzer Die Ausgaben und Übersetzungen Die Quellen Die Abfassung der Kirchengeschichte

IX XXIII XXIV XXXIV XXXVIII XLIV LXIV

Verzeichnis der Handschriften und Abkürzungen

LXVIII

Text

1

Register I. Stellenregister 1. 2. 3. 4. 5.

411

Altes Testament Neues Testament Wörtlich zitierte Schriften Quellen- und Parallelschriftsteller Benutzer

I I . Namenregister

.-

411 411 412 413 429 431

I I I . Wortregister

481

IV. Grammatikalisches Register

520

Berichtigungen

526

und Ergänz ungen

EINLEITUNG Die Handschriften

I. Β = Oxford, Bibliotheca Bodleiana, Codex Baroccianus 142, Pa- Β pier, 292 Bl., 1 6 , 5 x 2 5 c m . Über den zuerstvonC.de Boor 1 ) analysierten Inhalt dieser Sammelhandschrift unterrichtet am ausführlichsten (nach Notizen, die sich J. Bidez 1902 in Oxford gemacht hatte) G. Gentz 2 ) in der Zeitschrift für die neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der älteren Kirche 42 (1949) 113—117. Danach darf es als völlig sicher gelten, daß die Handschrift einen beträchtlichen Teil der von Nicephorus Callistus Xanthopulus in der Zeit von etwa 1290 bis 1320 für die Abfassung seiner Kirchengeschichte zusammengestellten Quellen enthält; doch ist sie in ihrem heutigen Bestand erst im 15. Jahrhundert oder noch später zusammengebunden worden. Aufgegangen ist dabei im Baroccianus zunächst, wie de Boor nachgewiesen hat, eine im Anfang des 14. Jahrhunderts geschriebene Handschrift folgenden Inhalts: 1. Euagrius' Kirchengeschichte, 2. Philostorgius (Epitome des Photius), 3.—6. Exzerpte aus der Kirchengeschichte des Theodorus Lector, aus Eusebius, aus der Historia tripartita des Theodorus Lector und aus Iosephus 3 ). Die einzelnen Bestandteile dieser Handschrift wurden später auseinandergerissen und, um neue Stücke vermehrt, neu zusammengestellt: der Kirchengeschichte des Euagrius wurde jetzt die des Sozomenus vorangesetzt, auf Euagrius folgten die Exzerpte, nunmehr in chronologischer Reihenfolge und durch von Nicephorus an*) C. de Boor, Zur Kenntnis der Handschriften der griechischen Kirchenhistoriker: Codex Baroccianus 142, Zeitschrift für Kirchengeschichte 6 (1883/84) 478—494. 2 ) G. Gentz f und K. Aland, Die Quellen der Kirchengeschichte des Nicephorus und ihre Bedeutung für die Konstituierung des Testes der älteren Kirchenhistoriker, Ζ NW 42 (1949) 104—141. 3 ) Für Euagrius (vgl. die Ausgabe von J. Bidez und L. Parmentier, London 1898, S. IX, sowie Revue de l'Instruction Publique en Belgique 40, 1897, 161—176) und Philostorgius (vgl. die Ausgabe von J. Bidez, Leipzig 1913 [GCS 21], S. X X X I I I bis X X X V I ) hat Nicephorus nur diese Handschrift benutzt; zur Kirchengeschichte des Theodorus Lector vgl. Gentz, a. a. O., S. 119.

χ

Sozomenus

gefertigte Auszüge aus Theodoret und drei weitere Exzerpte ergänzt, zum Schluß Philostorgius ; angehängt wurde ferner eine bunte Materialsammlung aus dem Nachlaß des Nicephorus (f. 262—292), darunter sein Patriarchenkatalog und ein weiterer höchstwahrscheinlich von ihm stammender Traktat (vgl. Gentz, a. a. O.). Der Sozomenustext steht auf den Blättern 9*—153v und ist von zwei deutlich voneinander zu unterscheidenden Händen geschrieben (Schriftspiegel 13—14,5x19,5 cm). Die ältere, die der Zeit des Nicephorus, also dem Anfang des 14. Jahrhunderts, angehören dürfte, hat die Blätter 26—39, 42—145, 148—151 beschrieben (28 Zeilen auf der Seite) unter Verwendung zahlreicher Abkürzungen, die Verwechslungen von ähnlich aussehenden Endungen, περί und παρά u. dgl. bei flüchtigem Studium leicht möglich machen. An ganz wenigen Stellen Bc hat ein Korrektor (B c ) gebessert; Bidez hat vermutet, hier sei Nicephorus selbst am Werk gewesen, vgl. S. 282,12 έλαμβάνετο περί τούτου Β ελάμβανε τι παρά του B c τι παρά του ελάμβανε Niceph. ; vgl. auch zu S. 242,1. Eine andere Handschrift hat der Korrektor jedenfalls nicht herangezogen, vgl. zu S. 93,20. Unsere Handschrift hat bald durch Würmer und Feuchtigkeit gelitten, so daß die beiden ersten Quaternionen und die Blätter 40, 41, 146, 147, 152 und 153 schon im 15. Jahrhundert Bä ersetzt werden mußten. Das geschah durch die zweite Hand (B 2 ) in breiter, sehr regelmäßiger Schrift, die fast ohne Abkürzungen ist und trotz der größeren Zeilenzahl (38—42 Zeilen auf der Seite) etwas mehr Raum einnimmt als die Schrift von B, so daß der Schreiber B 2 beim zweiten Quaternio neun statt acht Blätter brauchte und die Zeilen auf dem zusätzlichen Blatt (f. 25) besonders eng zusammendrängen mußte. Ferner ist die obere äußere Ecke von Blatt 26 (etwa ein Drittel des Blattes) abgerissen und durch ein von B 2 geschriebenes und sorgfältig angeklebtes Stück Papier ersetzt worden (vgl. zu S. 43,10ff. und 44,20ff.). Von B 2 stammt demnach der Text S. 1,1—43,10; 79,19—84,16; 381,7—387,25; 401,17 bis zum Schluß, sowie Ergänzungen S. 43—45. Als Vorlage für B 2 diente ohne Zweifel nicht eine andere Handschrift, sondern die erneuerungsbedürftigen Teile von Β selbst ; das wird durch die fast ausnahmslose Übereinstimmung singulärer Lesarten von B 2 mit Nicephorus bewiesen, vgl. unten S. X X X V I I f. Während der Schreiber Β nur schwarze Tinte benutzt, auch für die Buchüberschriften und Randbemerkungen, hat der Schreiber B 2 für Überschriften und Marginalien rote Tinte verwendet; er hat ferner die Quaternionenzahlen (jeweils auf der ersten Seite rechts unten) angegeben, und zwar nachträglich auch bei den von Β geschriebenen Quaternionen ; die Zählung geht von ä (f. 9r), β (f. 17r), 7 (f. 26 r !) bis Τη (f. 146r). Mit roter Tinte

Einleitung: Die H a n d s c h r i f t e n

XI

sind auch einige K o r r e k t u r e n in B 2 eingetragen (B 2c ), vgl. ζ. B. zu B2C S. 8,29. In wohl noch etwas s p ä t e r e r Zeit sind auf B l a t t 119 fünf in Β ausradierte Zeilen von einem (mit B 3 bezeichneten) Schreiber nach- B3 getragen worden (S. 299,1—6). Wie schon aus der eben e r w ä h n t e n , m i t d e m jetzigen B l a t t 9 beginnenden Quaternionenzählung hervorgeht, sind die ersten a c h t B l ä t t e r des Baroccianus erst nachträglich d e m S o z o m e n u s t e x t v o r a n gesetzt worden. Sie e n t h a l t e n eine f ü r u n s wertlose I n h a l t s ü b e r s i c h t der Kirchengeschichte n a c h der seither üblichen K a p i t e l e i n t e i l u n g ; der Titel l a u t e t : πίναξ των εννέα λόγων τής εκκλησιαστικής Ιστορίας έρμείον σωζομενον τον σαλαμινίον · συντεθείς παρά νικηφόρου καλλίστου τον ξαν&οπούλου. Ob dieser P i n a x n u n tatsächlich v o n N i c e p h o r u s v e r f a ß t 1 ) oder ein späteres Machwerk 2 ) ist, aus seinem N a c h l a ß k ö n n e n die B l ä t t e r keinesfalls s t a m m e n , d a sie sicher e r s t i m 15. J a h r h u n d e r t beschrieben w u r d e n . Die Schrift (B 4 ) ä h n e l t d e r v o n B 2 , ist a b e r B* d u r c h charakteristische B u c h s t a b e n f o r m e n v o n ihr unterschieden. D e r Schreiber h a t a m R a n d e die K a p i t e l z a h l e n m i t r o t e r T i n t e hinzugesetzt u n d nach diesem S c h e m a a u c h i m T e x t d e r Kirchengeschichte (B u n d B 2 ) a m R a n d e jeweils bei d e n K a p i t e l a n f ä n g e n n a c h g e t r a g e n 3 ) . D a s in der Ausgabe v o n H u s s e y S. X I I I — X X X I V (nicht fehlerfrei) a b g e d r u c k t e P r o d u k t verdient eine N e u a u s g a b e n i c h t . Ü b r i g e n s s t i m m t die Zählung des P i n a x m i t derjenigen a m R a n d des T e x t e s n i c h t völlig überein : der P i n a x gibt d e m K a p i t e l V 3 (nach der gewöhnlichen Zählung, die sich auch a m R a n d e des T e x t e s findet) keine eigene Zahl u n d berücksichtigt es a u c h n i c h t bei d e r S u m m i e r u n g der K a p i t e l zahlen, die nicht n u r a m Schluß des P i n a x s t e h t , sondern a u c h a m Schluß des ganzen Werkes (vgl. zu S. 408,12), wahrscheinlich wiederu m v o n B 4 geschrieben. Möglich, w e n n a u c h n a c h d e m Mikrofilm d e r H a n d s c h r i f t nicht m i t Sicherheit zu entscheiden, ist a u c h , d a ß auf B 4 die mystifizierende Subskription a m Schluß der W i d m u n g (vgl. zu *) Vgl. J. Bidez und L. Parmentier, Revue de l'Instruction Publique en Belgique 40 (1897) 175. 2 ) H. Valois in seiner Praefatio zur Ausgabe des Socrates und Sozomenus (abgedruckt in Husseya Ausgabe des Socrates, Bd. I, Oxford 1853, S. IV); C. de Boor, Zeitschrift für Kirchengeschichte 6 (1883/84) 484; W. Eltester, Sozomenos, in: Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft III A 1 (1927), Sp. 1243,54 ff. 3 ) Angeführt ist Β 4 im kritischen Apparat nur, wo die Stelle des Kapitelanfangs von unserer seit Stephanus herkömmlichen Einteilung abweicht. Unsere Kapitel VII 24 und 25 sind von Β 4 zusammengefaßt (κν Β τώ

φόρων Ε (und v o n

anderer Hand, wohl dem Schreiber des Parisinus, in der Lücke ν τότε eingetragen) των τότε φόρων Ρ. Außerdem sind viele neue Fehler eingedrungen 4 ). Die Handschrift verdient nur dadurch einiges Interesse, daß sie R. Stephanus 1544 (vgl. unten S. X X X V I I I ) als Vorlage für die Editio princeps des Sozomenus und Euagrius gedient hat — für beide Autoren, wie Bidez feststellt, die schlechteste aller vorhandenen Hand1 ) J. Bidez und L. Parmentier, Revue de l'Instruction Publique en Belgique 40 (1897) 170. 2 ) M. Richard, Inventaire des manuscrits Grecs du British Museum, Bd. I, Paris 1952, S. 86. 3 ) Die Handschrift wird bereits 1529 in einer Liste von 50 für den französischen König Franz I. erworbenen Handschriften aufgeführt, vgl. Bidez, T U 32,2b, S. 9 Anm. 2. ') Vgl. Nolte, Theologische Quartalschrift 43 (1861) 4 1 9 - ^ 2 2 .

XIV

Sozomenus

Schriften, so daß der Text lange Zeit hindurch auf einer wenig tragfähigen Grundlage ruhte. C I I . C = Alexandrien, Bibliothek des Patriarchats, Codex Alexandrinus 60 (bis 1928 Cairensis 86, noch früher 1002), Papier, 447 Bl., 21x27,5 cm, Schriftspiegel 16x23,5 cm, 13. Jahrhundert. Die Handschrift enthält, von verschiedenen Schreibern der gleichen Zeit geschrieben, folgende Texte: 1. ein Exzerpt aus Photius cod. 125 (Iustins Apologie) und zwei weitere kurze Stücke (f. 4 r —ll r ), 2. Sozomenus (f. 12r—144v), 3. Theodorets Kirchengeschichte (f. 145r—243r), 4. Socrates (f. 247r—394v), 5. Euagrius' Kirchengeschichte (bis I I I 32, f. 403r—447v)1). Sie wurde 1909 von P. van den Ven in Kairo entdeckt. Die Blätter 1—11 (mit sachlich nicht zugehörigem Inhalt) sind erst nach der Fertigstellung des Kodex zu einer späteren Zeit hinzugekommen; eine alte Seitenzählung beginnt nämlich auf dem jetzigen Blatt 13 (/?') und reicht mindestens bis zum Ende des Socratestextes (f. 394 = τπ'); der Sozomenustext reicht bis f. 144 = ρλβ'2). Die Quaternionenzählung ist nicht überall zu erkennen: δ' auf f. 36 (κε')Γ, ε' auf f. 44 (λγ') τ , dann erst wieder ta auf f. 90 (o&'f (dazwischen muß also ein Trinio liegen) und regelmäßig weiter bis ιζ' auf f. 138 (ρκζ')1. Rechts oben auf jeder Rektoseite steht σωζομενοϋ mit der Buchzahl. Der Sozomenustext stammt von drei verschiedenen Schreibern, die sich abgelöst haben. Die Blätter 13r—65' sind mit einer sehr klaren, ziemlich regelmäßigen, aber stark abkürzenden Schrift bedeckt (36—38 Zeilen auf der Seite); von 65v (S. 194,25 επεβον\λευεν) bis 75v Zeile 10 (S. 228,2 άντέστησε) reicht eine zweite, durch den Duktus und einzelne Buchstabenformen unterschiedene Hand (30—35 Zeilen auf der Seite); von dort bis zum Schluß des Sozomenustextes war ein dritter Schreiber tätig, dessen Hand der des ersten ähnelt, aber nicht mit ihr identisch ist (27—35 Zeilen auf der Seite, auf den letzten Seiten noch weniger, ξ neben ß, Initialen etwas verziert). Alle drei Schreiber verwenden sehr häufig Abkürzungen, bemühen sich aber etwa gleichermaßen um eine korrekte Orthographie ; an Abweichungen ' ) J.Bidez, Philostorgius Kirchengeschichte, Leipzig 1913 (GCS 21), S. X X X I I ; Th. D. Moschonas, Πατριαρχείο» 'Αλεξανδρείας. Κατάλογοι της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης. Τόμος Α': Χειρόγραφα, Alexandrien 1945, S. 68f. 2 ) Das erste Blatt des Sozomenustextes, das im 15. Jahrhundert ersetzt wurde (C 2 , siehe S. X V I ) , trägt keine Bezifferung; f. 133 ist versehentlich bei der alten Zählung ausgelassen worden, so daß f. 132 = οκα', f. 134 = ρκβ' usw. ist. Die Vorderseite des f. 142 (ρλ') trägt nur die beiden Ziffern und ist sonst leer; Radierspuren sind zu erkennen.

E i n l e i t u n g : Die H a n d s c h r i f t e n

XV

führe ich an: S. 217,2 προεδρείαις; 220,11 περινοία] περοινία\ 316,5 vaβατιανοϊς ; 321,22 und 330,14 άρραβίοι;; 326,22 πειθίνιοΓ, 329,20 ετ ει] έτη; 334,27 άπωλωλέναι. Die drei Schreiber haben offenbar unmittelbar nacheinander gearbeitet und die gleiche Vorlage kopiert; sie sind daher im Apparat nicht unterschieden. Auslassungen sind trotz der sonstigen Sorgfalt nicht ganz selten (natürlich können sie aber auch schon in der Vorlage enthalten gewesen sein), die längste umfaßt S. 214,21—215,12. An den Rändern finden sich überall — ebenso wie in Β — kurze Angaben über den Inhalt, fast immer mit dem gleichen Wortlaut und an der gleichen Stelle wie in B. Da sie meist ohne Interesse sind (vgl. aber zu S. 106,30), wurden sie in den kritischen Apparat nur dort aufgenommen, wo sie etwa für die Schreibung von Eigennamen von Belang sind. Eine von dem ersten Schreiber der Handschrift selbst ergänzte Randnotiz mag uns einen Hinweis auf ihre Entstehung in Konstantinopel oder seiner Umgebung liefern. Zu S. 53,8 Μιχαήλιον liest man in Β und C am Rande: ήγονν ('das heißt') το σωσΰένων, in C ist von dem Schreiber selbst, nur etwas flüchtiger, hinzugesetzt: ή λαύρα ήτοι ό ασώματος. Die Β und C gemeinsame Vorlage hatte also die von Konstantin εν τ αϊς Έστίαις erbaute Kirche mit der im Mittelalter berühmteren Kirche des hl. Michael beim Σωσ&ένιον gleichgesetzt. Zu Unrecht, denn die von Sozomenus angegebene Distanz von Konstantinopel (35 Stadien auf dem Wasserwege, über 70 Stadien auf dem Landwege um das Goldene Horn herum) trifft nur auf die Kirche εν τω Άνάπλω (wie sie von Theophanes und späteren Chronographen genannt wird) zu, deren Lage durch den noch im 16. Jahrhundert gebräuchlichen Ortsnamen Asomaton bestimmt wird1). Die richtige Vermutung des Schreibers von C, daß es sich um eben diese Kirche (ο ασώματος) handeln könnte, verrät eine gute Ortskenntnis2). Die Schreiber selbst haben hier und da in scribendo Schreibversehen korrigiert, außerdem aber ist die Handschrift einer zweimaligen Korrektur unterzogen worden. Der erste Korrektor (C cl ) ist ') Vgl. R. Janin, La Géographie ecclésiastique de l'Empire byzantin, Première Partie: Le Siège de Constantinople et le Patriarcat œcuménique, Tome III: Les églises et les monastères, Paris 1953, S. 351 f.; P. Gylles, De Bosporo Thracio, (Lyon 1561) Leiden 1632, S. 147, 150f. 2 ) Der erste Zusatz (ή λαύρα) erklärt sich daraus, daß das Σωσΰένιον (heute Stenia, türkisch Istinye) neben der Kirche, die seit dem 5. Jahrhundert eine gewisse Rolle spielte, auch ein zuerst im 11. Jahrhundert erwähntes Kloster besaß, das im 13. Jahrhundert von Georgius Pachymeres (II 203,6 Bonn.) als λαύρα bezeichnet wird; vgl. R. Janin, a. a. O., S. 359—362.

XVI

Sozomenus

identisch mit dem ( Schreiber und) Korrektor der im Codex Vaticanus gr. 9 7 6 = R (14. Jahrhundert) erhaltenen Abschrift (siehe S. X V I I ) , vgl. die ausgewählten Beispiele: S. 4,24. 61,13. 111,19. 123,6. 124,11. 132,20. 198,1. 238,21. 243,23. 259,4. 342,24. 378,24. 396,22. Der zweite C«« Korrektor (C c2 ) ist ein späterer Leser, dessen durchweg glückliche Verbesserungen ( z . B . S. 25,14. 34,3. 69,18. 122,14. 136,4. 140,18. 193,7. 195,17. 305,15. 318,26. 342,28. 365,22. 372,26. 377,1. 8. 380,19. 382,24. 397,23. 401,19. 403,16) 1 ) sich in R nicht finden. Daß dieser Korrektor keine zweite Handschrift zur Verfügung hatte, wird zur Genüge durch Stellen wie S. 204,21. 235,4. 240,20. 23. 277,5. 324,13. 363,16. 378,13. 396,20 bewiesen. Nur einmal (S. 380,26) hat er an den Rand eine Variante (επήμννεν) geschrieben, die aus der besseren Überlieferung (V) zu stammen scheint, und das obwohl die Lesart von C (επήρκεσε) keinen Anstoß bietet; aber auch hier wird es sich um eine Konjektur handeln. Bei der Scheidung der beiden Korrektoren habe ich in erster Linie das Kriterium von R herangezogen, da ihre Schriftzüge, zumal auf dem Mikrofilm, nur schwer voneinander und von denen der Schreiber zu unterscheiden sind, besonders wenn es sich um die Korrektur einzelner Buchstaben handelt. Doch verrät sich C c l zumeist durch eine etwas blassere Tinte, während O 2 einige sehr geringfügige, aber doch charakteristische Varianten einzelner Buchstabenformen aufweist. Das erste B l a t t der Handschrift (f. = («'), S. 1,1—4,12) C2 mußte im 15. Jahrhundert ersetzt werden; die Abschrift (C 2 ), durch eine Zierleiste und reiche Ausführung der Initiale geschmückt, ist weniger sorgfältig als die Abschrift R , die daher im Apparat neben C 2 tritt. Bidez hat nach von P . van den Ven angefertigten Photographien das Widmungsschreiben des Sozomenus und die Bücher V — I X (außer V 16f.) kollationiert; durch die freundliche Hilfsbereitschaft von W. Schneemelcher/Bonn, der einen Mikrofilm des ganzen Sozomenustextes zur Verfügung stellte, und des Bibliothekars Th. D. Moschonas/ Alexandrien, der von einem fehlenden B l a t t eine vortreffliche Aufnahme besorgte, war es mir möglich, die verschiedenen Hände der Schreiber und Korrektoren zu scheiden, die Beschreibung der Handschrift zu vervollständigen und die Bücher I — I V zu kollationieren. Auch für C sind die Angaben im Apparat ständig nach dem Film kontrolliert worden. 1 ) Wenigstens erwägenswert sind die Konjekturen S. 294,12. 361,8; außerdem hat C c l oft die Orthographie berichtigt.

XVII

E i n l e i t u n g : Die Handschriften

I I a . Aus C abgeschrieben ist die schon erwähnte Handschrift R = Codex Vaticanus gr. 976, Papier, 248 Bl., 2 0 , 5 x 3 0 cm, Schrift- R Spiegel 15x23 cm, 26—31 Zeilen auf der Seite, 14. Jahrhundert. Schöne deutliche Schrift ohne allzu viele Abkürzungen. Die Quaternionenzählung ist regelmäßig (auch auf der letzten Versoseite jeder Lage rechts unten), aber die Lage κζ' enthält nur sechs Blätter (f. 201 bis 206), κϋ·' nur sieben (f. 223—229). Die Seiten l r — 24r tragen rechts o b e n , S i l b e für Silbe, d a s E x l i b r i s εστι και ή παρούσα βίβλος της άγιω-

τάτης μητροπόλεως ήρακλείας, worauf noch bis f. 60* ausgelöschte Silben folgen, von denen nichts mehr zu erkennen ist. Sozomenus steht auf f. 1—244; die vier noch folgenden Blätter (f. 245—248) enthalten ein Fragment der Kirchengeschichte des Euagrius (II 1—4)1). Daß R eine direkte Abschrift von C ist, hat Bidez 2 ), SBA 1935, S. 401, durch eine Reihe von Stellen bewiesen, an denen der Schreiber des Vaticanus durch undeutliche Schreib- oder Abkürzungsweise seiner Vorlage irregeführt wurde 3 ); ferner ist z . B . S. 72,7 f. eine vollständige Zeile von C (επειτα — χρησάμενος) in R ausgefallen. Dokumentarisch wird die Tatsache der direkten Benutzung durch meine Beobachtung erwiesen, daß der Schreiber von R, sobald er eine Seite vollgeschrieben hatte, sehr oft ein Kreuz als Merkzeichen an der betreffenden Stelle in C an den Rand setzte (manchmal außerdem noch in den Text selbst). Manche leicht zu verbessernde Fehler seiner Vorlage hat er während der Abschrift berichtigt, so S. 37,20 σπεισώμε'&α', 39,7 πνεύματος·,

4 5 , 5 αυτόν; 6 0 , 2 3 τοϋ τε;

1 1 2 , 2 6 τον βασιλέα;

360,10

ελεείν;

371,2 χαλκηδόνα; 381,21 πρωτομάρτυρος (in all diesen Fällen übrigens ohne in C zu bessern). Vor allem aber ist die Handschrift einer gründlichen Korrektur unterzogen worden, und zwar nach Bidez a. a. O. durch den Schreiber selbst nach Beendigung seiner Arbeit. Dieser Korrektor (R c ) hat an zahlreichen Stellen das Richtige getroffen4), Rc z . B . S. 9,5 επιστολών ( = Tfheodorus Lector]); 10,12 ενδοκιμήσαντες (Endung auf Rasur) ( = T); 48,17 ei ( = T) am Rande nachgetragen; 6 1 , 2 3 και hinterφΰλον a u s r a d i e r t (και < T ) ; 8 3 , 9 ελεν&ερία; 88,6 ευζωίω; 9 1 , 1 7 εφ' ημών ( = T ) ; 3 2 4 , 1 9 λόγους (= V B ) ; 3 5 0 , 1 3 ενδοκιμεϊν (auf ') Der Euagriustext hängt mit dem des Laurentianus L X I X 5 (11. Jahrhundert) zusammen. 2 ) J . Bidez, Le texte du prologue de Sozomène et de sea chapitres (VI 28—34) sur les moines d'Egypte et de Palestine, Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin ( = SBA) 1935, S. 399—427. 3 ) Ein weiteres Beispiel: S. 181,22 Βασιλείφ ist in C schwer zu lesen, Β hat πλείω. *) Aber nicht überall, ζ. B. ist S. 303,13 καρείας (richtig) in σύριας geändert. II

Bidez, Sozomenus

XVIII

Sozomenus

Rasur) ( = V ) ; 365,27 είσελϋόντες ( = V ) ; 366,25 ήγήσατο ( = V ) ; 367,14 έπίσκοπον ( = V); 17 τα hinter και getilgt (rà < V), παραιτίων ( = V). Daß die richtige Lesart oft auch bei Theodorus Lector oder in dem von Β und C unabhängigen Codex Marcianus gr. 917 (V) steht, darf nicht dazu verleiten, die Benutzung dieser oder einer ähnlichen Handschrift durch den Korrektor anzunehmen. E s handelt sich ausnahmslos um Konjekturen, nicht eine der zahlreichen Lücken von C ist durch R c ergänzt worden, wie man es beim Vergleich einer anderen Handschrift annehmen müßte. Eine treffliche Verbesserung findet sich S. 236,13, wo R c mit leichter Veränderung die vom Sinn geforderten und bei Libanius, der hier zitiert ist, überlieferten Formen aus der bereits in unserem Archetypus gebotenen Entstellung hergestellt hat; man wird nicht annehmen, daß er dazu die Libaniusstelle nachgeschlagen habe, und darf ihm auch einen Einfall wie S. 364,17 zutrauen (μοναχούς [ = V] über das überlieferte αδελφούς geschrieben). Manche seiner Verbesserungen hat der Korrektor auch in die Vorlage C eingetragen, wie wir oben sahen (0 e 1 ), sehr viele dagegen nicht, so alle eben angeführten. Oft verdanken wir nur diesem Korrektor das Richtige, besonders in den nur von Β und C überlieferten Partien; soweit seine Konjekturen allerdings von anderweitiger Überlieferung bestätigt werden, konnte er im Apparat keinen Platz finden. Als selbständiger Überlieferungszeuge kommt R überhaupt nur für S. 1,1 bis 4,12 in Betracht, weil hier das erste B l a t t seiner Vorlage später verlorenging (siehe S. X V I ) . Mit Hinweisen auf die Lesarten von R ist aber nicht gespart, sofern sie Klarheit geben über die ursprünglichen Lesarten und Korrekturen in C. Bidez hat die Handschrift vollständig nach Photographien kollationiert, die G. Mercati zur Verfügung stellte. Zur Kontrolle konnte ich die von W. Eltester 1934 in R o m für die Kommission für spätantike Religionsgeschichte aufgenommenen Filme benutzen. M I I b . Von R wurde der Sozomenustext abgeschrieben in M = Codex Marcianus gr. 691 (früher 337), Pergament, 370 gez. Bl., 2 6 , 9 χ 3 6 , 8 cm, Schriftspiegel etwa 18 χ 29 cm, 46 Zeilen auf der Seite, 15. J a h r hundert. Diese Handschrift stammt aus Bessarions Bibliothek, wie aus einem griechischen und lateinischen Eigentumsvermerk auf dem letzten der drei Pergamentvorsatzblätter hervorgeht. Sie „ist sehr sauber und mit sichtbarem Streben nach schöner Wirkung geschrieben. . . . Die Über- und Unterschriften sowie die Initialen sind rot, ebenso die Bandornamente am Beginn eines neuen Schriftstellers." 1 ) Sie enthält: W. Eltester in seinem handschriftlichen Filmtagebuch von 1934; er nahm in Venedig die Blätter 228 v —310 r (Socrates) auf.

Einleitung: Die Handschriften

XIX

1. Eusebius' Kirchengeschichte, 2. Theodorets Kirchengeschichte, 3. Theodorus Lector, Kirchengeschichte (die Exzerpte des Baroccianus 142), 4. Sozomenus, 5. Socrates, 6. Euagrius, 7. Philostorgius. Es waren zwei Schreiber tätig, von denen der eine nur die aus dem Baroccianus genommenen Stücke (3, 6, 7) abschrieb1). Nach dem alten Inhaltsverzeichnis auf dem dritten Vorsatzblatt standen die Theodorus-Exzerpte ursprünglich, wie natürlich, hinter Euagrius; daß Eusebius und Theodoret erst zu einem späteren Zeitpunkt der Handschrift vorangestellt wurden, scheint aus einer alten Quaternionenzählung hervorzugehen, die auf dem ersten Blatt des Sozomenus beginnt und bis zum zweiten Blatt des Socrates zu verfolgen ist 2 ). Sozomenus steht auf den Blättern 140r—228v, und zwar mit allen Fehlern und Lücken seiner Vorlage und vielen neuen. Varianten von R, die der Schreiber des Marcianus übernahm : S. 9,4 νεωτερισμάτων; 5 επιστολών (R c ); 10,1 καθολικής; 12 ενδοκιμήσαντες (R c ); 13,18 κατηγορεΐν; 14,5 Ά&ψη•¡σιν < ; 13 διωγμού; 15,6 πνρηναΐον; 16 Ιλλυρικόν (R c ); 16,18 γράμματα δημόσια; 21,17 τό όεϊσν όαυματουργήσαι —; 23,9 οίκον] τόπον; 28,2 ήπίστατο + σύδεν; 13 αντον < ; 37,14 της ημέρας; 42,8 ηατρό&εος; 68,19 διακοσίοις] διαχόνοις; usw.; 354,5 πιλιάρχους (!); 371,16 δυσμενής] δνς. Neue Auslassungen z . B . : S. 185,23 την— ¿δήλου ( = eine Zeile in R, die nächste Zeile beginnt ebenfalls mit την) ; 385,11 Ίννοκέντιος— διακόνοις ( = eine Zeile in R).

Die Handschrift wurde 1905/06 von Bidez in Gent vollständig kollationiert, bevor er R und C kannte. I l e . Der Codex Marcianus gr. 691 (337) wurde seinerseits im 16. Jahrhundert dreimal abgeschrieben: 1. L = Leiden, Codex gr. bibl. pubi. 33 A, Papier, 200 Bl., zwi- L sehen 1539 und 1542 geschrieben. Die Handschrift enthält nur Sozomenus und stellt eine außerordentlich sorgfältige und schöne Abschrift dar. Sie gehört zu den Handschriften, die Guillaume Pélicier als französischer Gesandter in Venedig (1539—1542) abschreiben ließ; spätere Besitzer waren: Claude Naulot du Val (Avalion) seit mindestens 1573, das Jesuitenkolleg Clermont zu Paris (seit dem Anfang des 17. Jahrhunderts), Gerard Meerman seit 1764, dessen Sohn Johan, schließlich seit 1824 die Leidener Universitätsbibliothek 3 ). Varianten, die nur M und L eigen sind: S. 134,1 πόλεμον] πρόλεμον; 160,25 ΰορνβον] #ορυ; 197,24 γεγενήσΰαι] γεγε; 202,7 αντοκράτονα ; 205,4 έδαπάνησε] έδάπησε*). ') Ε. Schwartz, Eusebius Kirchengeschichte, Bd. III, S. X X V I f . ; J. Bidez, Philostorgius Kirchengeschichte, S. X X I — X X V . 2 ) Dazu stimmt auch der Inhalt einer unten (S. X X ) anzuführenden Abschrift von M, des Scorialensis y-I-2, vgl. Bidez, a. a. O., S. XXV. 3 ) J. Bidez, T U 32,2b, S. 12. 4 ) Bidez a. a. 0 . II·

XX

Sozomenus

Das genügt zur Charakterisierung. Proben sind von Bidez 1907 kollationiert. F 2. F = Codex Parisinus gr. 1445, Papier, 240 Bl., 16. Jahrhundert, geschrieben von Konstantios 1 ) ; enthält ebenfalls nur Sozomenus. Besitzer waren: im 17. J a h r h u n d e r t der Erzbischof von Toulouse Charlas de Montchal, nach dessen Tode (1651) der Surintendant Nicolas Foucquet (nach ihm wird die Handschrift seit Valois, dem sie Foucquet zugänglich machte, „Fuketianus" genannt), von 1665 bis 1700 der Erzbischof von Reims Charles Maurice Le Tellier (Telleriano-Remensis 13), seit 1700 die Pariser Bibliothek 2 ). Die Handschrift enthält alle Fehler ihrer Vorlage ; von den oben S. X I X angeführten ist nur S. 354,5 (leichte Verbesserung!) berichtigt, 371,16 ist δνς zu δις geworden. Neue Auslassungen ζ. B . : S. 151,12 rfj— 15 "Ελλησιν ( = drei Zeilen in M); 161,11 f. τω—· επιταχνναι ( = eine Zeile in M) 3 ). Nicht selten hat Konstantios auch konjiziert (ζ. B. S. 126,13 τά τάγματα] τά πράγματα MF, am R a n d e von erster Hand ϊσως τά τάγματα F), ohne allerdings viel Gutes zu leisten 4 ). Bidez hat, bevor er M kannte, die Handschrift 1903 in Gent vollständig kollationiert. S 3. S = Codex Scorialensis gr. y-I-2, Papier, 520 (ursprünglich 575) Bl., 16. J a h r h u n d e r t (wohl zwischen 1540 und 1543). Inhalt: 1. Socrates (f. 1—209), 2. Sozomenus (f. 210—407), 3. Euagrius (f. 408 bis 520), 4. Philostorgius (f. 521—566), 5. Theodorus Lector (f. 567 bis 575) 5 ). Der Kodex gehörte zu der umfangreichen, 1576 in die Bibliothek des Escurial einverleibten Büchersammlung des spanischen Humanisten Don Diego H u r t a d o de Mendoza, der bis 1547 Botschafter Karls V. in Venedig war und, wie wir aus den z. T. erhaltenen Leihregistern der Marciana sehen, von etwa 1540 an zahlreiche Handschriften aus der Bibliothek Bessarions entlieh und kopieren ließ 8 ). ]

) Von demselben Schreiber nach M kopiert sind noch die Parisini 1440 (Theodoret, Theodorus Lector), 1446 (Euagrius) und vielleicht 1435 (Eusebius), der jedenfalls dieselbe Geschichte wie 1440, 1445 und 1446 hat. 2 ) Vgl. Bidez, a. a. O., S. 2 Anm. 2. Wahrscheinlich ist die Handschrift ebenso wie die in der vorigen Anm. genannten auf Veranlassung des Humanisten und Bischofs von Rieux Jean de Pins (1470—1537) in Venedig geschrieben; vgl. L. Parmentier, Theodoret Kirchengeschichte (1. Aufl.), Leipzig 1911 (GCS 19), S. XV. 3 ) Weitere Beispiele bei Bidez, a. a. O., S. lOf. *) Vgl. Bidez, a. a. O., S. 11. 6 ) Dies ist wahrscheinlich auch der ursprüngliche Inhalt von M (vgl. oben S. XIX Anm. 2). Die beiden letzten Stücke sind abgetrennt und befinden sich jetzt im Britischen Museum als Harleianus gr. 6316; vgl. Bidez, Philostorgius Kirchengeschichte, S. XXVI, und L. Jeep, TU 2,3b 2 , 1899, S. 20—22. e ) Vgl. C. Graux, Essai sur les origines du fonds Grec de Γ Escurial, Paris 1880 (Bibliothèque de l'Ecole des hautes études, Sciences philol. et hist., 46),

XXI

E i n l e i t u n g : Die H a n d s c h r i f t e n

Parmentier hat 1908 den Kodex eingesehen und für Bidez fünf Seiten des Sozomenustextes verglichen ; ich teile einige gemeinsame Varianten des Marcianus und des Scorialensis mit: S. 2,2 πονοϋσιν] 211,1 δοξάντων]

δογμάτων;

214,7 'Ελληνικών ναών]

ελλήνων

ποιοϋσιν; κακών,

234,7 κατησιφώντος-, 302,7 εκ] από; 303,25 γοϋν] οϋν; 304,9 λαον] ναον.

III. V = Venedig, Codex Marcianus gr. 917 (früher 344), Papier, ν 231 Bl., 22,5x32 cm, Schriftspiegel etwa 1 8 x 2 4 cm, durchschnittlich 31 Zeilen auf der Seite, eher ausgehendes 13. als 14. Jahrhundert 1 ). Quaternionenzählung regelmäßig; Buchüberschriften rot. Die Handschrift gehörte wie der andere oben beschriebene Marcianus (M) dem Kardinal Bessarion, wie aus einer griechischen und lateinischen Notiz auf dem ersten Pergamentvorsatzblatt ersichtlich ist 2 ). Der erste Teil (f. l r —136 v ) enthält die beiden ersten Bücher der sogenannten Historia tripartita des Theodorus Lector und ist daher unter den Handschriften der indirekten Überlieferung (unten S. XXIII) zu behandeln. Der gleiche Schreiber hat im zweiten Teil (f. 137r— 231 v ) die Bücher V—IX des Sozomenus kopiert, beginnend mit V 1,7 S. 189,16 (vgl. den Apparat zu der Stelle). Die Schrift ist recht klar und ordentlich und verwendet wenig Abkürzungen. Die Orthographie ist ziemlich verwahrlost, wofür sich auf jeder Seite Beispiele finden; ich führe an: Itazismus: S. 190,11 πολύς] πολλοίς; 15 άπσνηψασ&αι ; 193,10 μάντης; 196,3 πύόοιτο] πεί&οιτο; 23 άντιπόντων ; 29 κλήματος; 197,4 χρηστιανίζοντες; 19 είώ&η ; 199,17 ήγεμονείας; 200,3 μάχει; 11 φογην] φυγείν; 201,20 νψιτειν; 202,20 μείΰρισν; 203,25 χατασαπήσαι; 204,2 όρνις; 18 ένεπλίσ&ησαν; 205,8 ζίνωνι; 13 άν&ιδώνα; 18 έπείνιον; 209,22 άνη&η; 213,18 πειϋόμενος; 216,2 προσηγορείαν ; 218,17 έπιχουρείας; 219,7 αρχής; 16 πάνδημη ; 224,3 άλση; 9 μη&ενουσι; 225,26 χρισμονς; 229,23 ηδεί\ ήδη; 233,9 διαμιρίους, τίγριτα; 239,8 έλημνναντο; 242,10 ώήθει; 18 βλασφημίσας; 244,12 εβράχει; 19 έπετράπει; 249,7 βνύννων; 251,8 επιορχεία; 253,14 άστασείαστον; 19 δείσας] δησας; 258,9 ήμερίω; 14. 19 ώρειγένους; 260,16 ταμείας; 262,15 αίφνηδίω; 263,23 τόμην; 264,3 νεωτερήαωσιν; 268,9 συμφωνήτω; 273,25 σννωμολόγειται; 297,14 ήγεμονείαν; 16 χλήμα; 19 φοινηχη usw.; Vertauschung von ai und ε: 225,20 ήλεγξαι; 234,26 εα&όμενοι; 241,2 στρατόπαιδον; 243,22 νίχεαν; 244,24 εϊλεσΰαι; 251,19 άναγινώσχετε; 301,11 στρστοπαιδενομένοις; von ο und ω: 192,13 άμιλλομένον; 17 άνεδίδωτο; 193,7 προσεδωκάτο ; 194,2 χοινωσώμενος ; 10 προϋνμωτέρους; 195,5 άναψανδών; 18 προσδοχοS. 171 f., 179, 184f., 258f. In dem erhaltenen Leihregister von 1545—1548 (Auszüge a. a. O. S. 408 ff.) findet sich unsere Handschrift nicht, sie wird also vor 1545 entliehen und kopiert sein. Zudem erwähnt C. Gesner, der 1543 in Venedig war, in seiner Bibliotheca universalis (1545) bereits die Philostorgius-Exzerpte ,,apud Diegum Hurtadum Caesaris legatum Venetiis" (Graux, a. a. O., S. 395). J ) Vgl. die Datierungen von H. Geizer (Patrum Nicaenorum nomina edd. H. Geizer, H. Hilgenfeld, O. Cuntz, 1898, S. XVIII) und F. Cumont bei Bidez, TU 32,2b, S. 38 Anm. 1. 2 ) Sie trug in Bessarions Bibliothek die Signatur 83. 45 (πγ' με') ; vgl. Bidez, a. a. O., S. 39.

XXII

Sozomenus

μένων·, 202,25 επιτο&άζοντες; 205,27 προσδοχόμενον ; 210,15 άνοιμόξας; 212,18 έπηνορ&οϋτο; 20 προσκατορ&ωκότα; 213,9 παφλαγώνος; 225,2 ίδιοτενοντι; 25 άνάπλεον; 228.21 τριωδίαν; 230,8 προγώνοις;

234,23 μαχέσονται;

236,27 λεοψώρον; 237,7 ολι-

γωρεί·, 244,9 σταγώνος; 249,10 κατορόώσ&αι; 253,5 προσδοκομένης; 11 ύπερόονς; 257,19 δωρνφόροις; 261,26 προσδοχομένων; 264,27 ώς ήμεροι; 273,12 καταγνώντα ; 274,15 ονομάζοντο; 297,9 άνακοχήν; 304,9 έχατέρο&εν usw.; -αν- für -aß-: 247,6 επέλανε; 353,18 άπελαυσν; Doppelkonsonanz vereinfacht: 201,7 συλαμβανονσης ; 224,23

περικα?.ές; 234,2 άσυρίων; 244,8 περιέραινε; 247,24 εξήγγελε; 276,19 έλησπόντου; 308,21 ίλήσποντον; 308,8 γενήσαντος; 317,10 έριψεν; 18 άγγέ)χται; Konsonanten verdoppelt: 199.22 περιννοίας; 206,12 αικελλίαν; 212,25 Ιλλάριος; 222,16 δράμμασιν; 238,2 έπαμ-

μύνειν; 246,15 διαβαλλείν; 251,22 ίττα).ών; 23 σικελλών; 254,8 ιτταλίας; 299,1 φνλλσν; 306,9 περιπεττείαις;

312,4 Ιτταλία;

332,24 παοαδείσοαν

usw.; falsche Assimilation:

234,13 σνμπολλη; 257,13 σύκάμπστε; 338,10 σνμφορητώ; 356,26 συμβία; Akzentfehler: 252,17 σπουδή] σπουδή usw.

So ist V voll von schweren u n d leichten Schreibfehlern, die n a t ü r lich schon in der Vorlage gestanden haben k ö n n e n ; charakteristisch sind e t w a : S. 210,27 μεν ήκεν] μεμένηκεν, 234,4 ιηρει] εΐρηται; 25f. ταϊς πέραν] έσπέραν ; 237,9 τε ώς] τε'ως; 247,11 πρίοσι] πρόσεισι ; 21 άντέτεινεν] άντέβαινεν; 252,4 ηροζ] ηρεσεν; 315,13 προσίενται] προσιεναι. Die Randnotizen in V sind zahlreicher als die in Β u n d C u n d stimmen n u r ausnahmsweise mit diesen im W o r t l a u t überein. Außer knappen Inhaltsangaben, die im A p p a r a t n u r erscheinen, wenn sie durch manirierte oder nachlässige Sprache auffallen, finden sich viele erbauliche R a n d b e m e r k u n g e n , Seufzer über die v e r d e r b t e Gegenwart (ζ. B. zu S. 323,14. 324,6. 342,24), gelegentlich auch Angaben eines gelehrten Lesers über Varianten bei Socrates oder Theodoret 1 ). D a ß sie von dem Schreiber aus seiner Vorlage ü b e r n o m m e n sind, wird durch eine Umstellung bewiesen : zu S. 379,22 s t e h t a m R a n d τοϋ αδελφού· περί νεκταρίον δτι μετά Ιωάννην οϋτος χειροτονείται s t a t t περί τοϋ αδελφού νεκταρίον κτλ. Noch bevor die H a n d s c h r i f t in Bessarions Bibliothek k a m , m u ß sie am A n f a n g u n d a m Schluß durch Feuchtigkeit gelitten haben, so d a ß das erste B l a t t (Anfang des Theodorus Lector, siehe u n t e n S. X X I I I ) u n d die beiden letzten (f. 230 u n d 231) ersetzt werden m u ß t e n . Alle drei B l ä t t e r sind von derselben H a n d , die noch dem 13. oder der ersten H ä l f t e des 14. J a h r h u n d e r t s angehören wird 2 ), beschrieben ν* (f. 230—231 = V 2 ). V 2 setzt S. 404,9 ein u n d wimmelt von primitiven Schreibversehen ; auf dem wohl sehr s t a r k beschädigten B l a t t der Vorlage h a t der Schreiber manches nicht m e h r lesen k ö n n e n u n d freien V3 R a u m gelassen. Eine d r i t t e H a n d (V 3 ) h a t n u r einmal zwei W o r t e nachgetragen (S. 392,3 u n d 8). ») Vgl. Bidez, T U 32,2b, S. 24. ) Bidez, a. a. O., S. 38 Anm. 2.

2

Einleitung: Die Handschriften

XXIII

Bidez hat die Handschrift zweimal, 1903 und 1907, in Venedig studiert und sie, teilweise nach Photographien, kollationiert. Handschriften der Indirekten Überlieferung

T h e o d o r u s Lector. Die beiden ersten Bücher der sogenannten Historia tripartita 1 ) sind vollständig in dem eben beschriebenen Codex Marcianus gr. 917 (früher 344) überliefert und stehen dort auf den Τ Blättern (Ir—IIV sowie) l r —136 v . Bidez und Parmentier haben diesem Teil der Handschrift die Sigle Τ gegeben. Die in Klammern genannten beiden ersten Blätter der Handschrift waren vorübergehend aus ihr entfernt und aus dem Besitz des Genter Büchersammlers Van Alstein 1863 in die Bibliothèque Royale zu Brüssel gekommen (Bruxellensis 21970); dort hatte Bidez sie gefunden, identifiziert und ihre Rückkehr in den Bestand des Marcianus veranlaßt 2 ). Das erste der beiden Blätter ist sehr früh von derselben Hand wie V 2 (siehe oben) ersetzt worden (T 2 = S. 1,1—2,19); auf diesem Blatt befindet sich, vor der T4 Widmung des Sozomenus, die Vorrede des Theodorus3) mit dem Titel (mit roter T i n t e ) : Θεοδώρου άναγνώστου κωνσταντινονπόλεως εκκλησιαστικής ιστορίας βιβλίον πρώτον. D i e Quaternionenzählung beginnt

jetzt mit β' auf f. 7r ; die moderne Seitenzählung scheint durchgeführt zu sein, als der Kodex um die Mitte des 18. Jahrhunderts einen neuen Einband erhielt ; damals fehlten also bereits die beiden ersten Blätter, während der Gewährsmann des Valois (dessen Ausgabe 1668 erschien) sie noch in Venedig vorfand 4 ). Für den Charakter von Τ und T 2 gilt etwa das gleiche, was oben von V und V 2 gesagt wurde, da es sich ohne Zweifel um dieselben Schreiber handelt. Die verschiedenen Arten von Randnotizen (außer von der ersten Hand noch solche von T 3 , einer Hand wohl des 16. Jahrhunderts) hat Bidez (TU 32,2b, S. 48—51) untersucht. Es handelt sich um Inhaltsangaben, Bezeichnung der exzerpierten Autoren, Anführung von Varianten aus der Parallelüberlieferung8), schließlich erbauliche Bemerkungen u. dgl. Für die Ausgabe des Sozomenus geben sie nichts her. 1 ) Der handschriftliche Titel lautet εκκλησιαστική Ιστορία; die Tripartita und die selbständige Fortsetzung des Theodorus bildeten also ein zusammengehöriges Werk. 2 ) Bidez, TU 32,2b, S. 37—39; SBA 1935, S. 404 Anm. 2. 3 ) Kritisch ediert von Bidez, TU 32,2b, S. 46f. 4 ) Bidez, a. a. 0., S. 39 Anm. 2. 5 ) Nur einmal (zu Theodoret II 27,2) wird eine Variante aus Sozomenus (IV 25,3f.) angeführt, vgl. zu S. 182,1—7 und Bidez, a. a. O., S. 50.

XXIV

A

Cod. Nicet.

G

D

Sozomenus

Uber den Aufbau der „Tripartita" wird die von A. Dihle für die „Griechischen Christlichen Schriftsteller" vorbereitete Ausgabe des Theodorus Lector Aufschluß geben; vgl. vorläufig die Listen bei Bidez, a. a. O., S. 51—55, 58—63, und bei H.-G. Opitz in: Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft V A (1934), Sp. 1871. Über ihren Wert als Überlieferungszeuge für Sozomenus und das Verhältnis zu Cassiodor vgl. unten S. X X I X — X X X I I . P s e u d o - P o l y d e u k e s . A = Codex Ambrosianus D 34 sup., Pergament, 10./11. Jahrhundert, von Bidez für die in Frage kommenden Partien nach Photographien kollationiert. N i cetas C h o n i a t e s (Acominatus). Cod. Nicet. = Codex Paris i n u s g r . 1234, Papier, 13. Jahrhundert, von Bidez 1908 in Gent kollationiert; zur Kontrolle dieser Handschrift hat Bidez gelegentlich noch den Codex Vaticanus gr. 680, Papier, 13. Jahrhundert (nach Photographien kollationiert) und den Codex Laurentianus 9,24, Papier, 13. Jahrhundert (von G. Vitelli kollationiert) herangezogen. Auszüge. G = London, British Museum, Arundel 529 (vom Jahre 1111) enthält auf f. 5r ein Exzerpt εκ της βίβλου τοϋ Ιστορικού ερμείον, nämlich I 23,2—5 S. 44,12—23 (vgl. Bidez, T U 32,2b, S. 3). D = Dresden, Sächsische Landesbibliothek, A 135 (Sammelhandschrift des 15. Jahrhunderts, Papier, 40 Bl.), enthält auf f. 14 die Urkunde I I 27,6—10 nach Sozomenus (vgl. Bidez, a. a. O., S. 4), und zwar, wie ich vermute, nach M. Da sich die Abstammung jedoch nicht sicher beweisen läßt, ist D (von mir kollationiert) unter die Textzeugen eingereiht. Der Wert der Überlieferung

Von den zehn Handschriften des Sozomenus ( B E P C R M L F S V ) haben sich nur drei als selbständige Textzeugen erwiesen: der Baroccianus 142 (14.—15. Jahrhundert) = Β + Β 2 , der Alexandrinus 60 (13. Jahrhundert) = C und — für die Bücher V — I X — der Marcianus 917 (Ende des 13. Jahrhunderts) = V. Dazu treten große Teile der Bücher I — I V in der Handschrift der Tripartita (T) sowie einige wörtliche Auszüge bei den Benutzern (Ps.-Polydeukes, Nicetas und in der Suda). Die Überlieferung ist also recht arm, wenn man sie mit der der anderen Kirchenhistoriker, besonders des Theodoret, vergleicht. Wenn Theodorus Lector den Sozomenus noch recht weitgehend seiner Tripartita zugrunde legte, so scheint dieser doch bald in der Wertschätzung der Leser hinter seiner Hauptquelle Socrates und dem berühmten Bischof Theodoret zurückgetreten zu sein. In

E i n l e i t u n g : Der W e r t der Ü b e r l i e f e r u n g

XXV

den selbständigen (d. h. von Theodorus Lector unabhängigen) Teilen der lateinischen Historia tripartita des Epiphanius-Cassiodor 1 ) ist sein Anteil mit knapp einem Fünftel weit geringer als der seiner Konkurrenten. Danach blieb die Benutzung spärlich, wie sich aus dem zweiten Teil des Apparats erkennen läßt 2 ). Alte Übersetzungen (außer den Exzerpten bei Cassiodor) gibt es nicht. Theodorus Lector und Cassiodor geben uns jedoch ein Kontrollmittel für die Zuverlässigkeit der Überlieferung an die Hand, das von bemerkenswerter Sicherheit ist. Einige Korruptelen unseres Sozomenustextes finden sich bereits bei Theodorus Lector, stammen also wenigstens aus den ersten Jahrzehnten des 6. Jahrhunderts. An zahlreichen Stellen bietet der Wortlaut der von Sozomenus benutzten Quellen ein sicheres Kriterium für die Auswahl der Varianten. Leider bleibt die handschriftliche Basis ungleichmäßig, da der treffliche Zeuge V nur für die Bücher V—IX vorliegt und Τ stets mit der gebotenen Vorsicht benutzt werden muß. Zunächst gehen Β ( + Β 2 ) und C auf einen gemeinsamen Hyparchetypus (b) zurück 3 ). Dieser wird ζ. B. im V. Buch 4 ) an folgenden Stellen durch Auslassungen von Worten oder Satzteilen charakterisiert: S. 189,20. 190,14. 17. 24. 191,13 (Homoioteleuton). 19. 192,21. 193,13. 194,1. 196,24. 198,14. 200,11. 203,17. 20. 204,12. 14. 22. 205,30. 206,2. 11. 207,2. 25. 208,15. 23. 210,13. 212,19. 213,1. 11. 214,1. 216,9. 217,18. 219,13. 220,27 f. (Homoioteleuton). 221,2. 223,21. 226,16. 227,20. 229,15. 230,20. In all diesen Fällen gibt V, gelegentlich von Ps.-Polydeukes (A) und Cassiodor gestützt, das Richtige, d. h. das vom Sinn oder vom Sprachgebrauch oder vom Wortlaut der nachweisbaren Quelle Erforderte. Fast ebenso oft lassen sich leichtere oder schwerere Verderbnisse in b erkennen, wie ein Blick in den kritischen Apparat fast auf jeder Seite lehrt. Charakteristische Beispiele hat Bidez (TU 32,2b, S. 17—33, 64—67; SBA 1935, S. 404^406, 408f.) zusammengestellt. Die meisten dieser Fehler sind im Verlauf der hand') Die von Cassiodor redigierte Übersetzung dee Mönche Epiphanius ist im folgenden der Einfachheit halber unter dem Namen des Cassiodor zitiert, wie allgemein üblich. 2 ) Vgl. auch S. XXXIVfif. und das Stellenregister S. 429 f. 3 ) Daß diese Vorlage mehr bot als den Sozomenustext, wie Bidez (Philostorgius Kirchengeschichte, S. X X X I I und CXLV) vermutete, ist nicht nachzuweisen. Zwar gehen Β und C auch in der Überlieferung des Euagrius auf eine gemeinsame Vorlage (z) zurück, doch gehörten Sozomenus- und Euagriustext des Baroccianus 142 ursprünglich ja verschiedenen Handschriften an. Darüber hinaus haben Β und C keinen gemeinsamen Inhalt. 4 ) Von S. 189,16 (Beginn von V) an.

XXVI

Sozomenus

schriftlichen Überlieferung mechanisch entstanden, wie sich denn dieser Prozeß einer fortschreitenden Verschlechterung in den Abschriften Β und C und deren Abkömmlingen unvermeidlich weiter fortsetzt. Es gibt aber auch eine Reihe von Stellen (nach meiner vorsichtigen Schätzung etwa 170 auf den 220 Seiten der Bücher V—IX), die darauf hindeuten, daß die b zugrunde liegende Textform einer, wenn auch nicht sehr tiefgreifenden, Überarbeitung unterzogen worden ist. Dazu gehören etwa die (unnötigen oder falschen) Zusätze S. 199,2. 202,1. 227,18. 230,7. 235,26. 238,13. 239,4 (ebenso 299,20. 328,18). 244,21. 22. 251,5. 254,22. 256,27. 257,15. 259,4. 274,16. 276,1. 4. 281,24. 286,8. 302,4. 308,19. 309,22. 312,21. 324,13. 21. 334,16. 341,2. 350,1. 359,9 (αφϋονον wohl aus Zeile 8 wiederholt). 366,16. 370,4. 381,12. 382,22. 394,25. 405,7 (wegen der Umstellung in Zeile 6 erschien ανδρεία als Prädikatsnomen und der Ergänzung durch ein Verbum bedürftig), die durchweg eine stilistische Absicht erkennen lassen. Stilistische Tendenzen überwiegen auch bei den übrigen Änderungen, besonders deutlich S. 247,lf. 251,14. 263,11. 267,2 (!). 280,6 (die gräzisierte Form βενιαμίς). 24. 281,19. 286,7. 290,11 (ασκήσεως mußte hier befremden). 292,10 (wohl absichtlich). 295,9f. 313,29. 318,20. 323,17. 337,26. 345,llf. 371,3. 376,20—22. 378,12. 386,23. 389,12. 392,1. Manche Fehler mögen sich als willkürliche Ergänzungen eines lückenhaften Textes erklären lassen, so S. 252,7. 311,3 (?). 319,11. 363,4. 378,25. 405,18f. (nach Ausfall von τον λόχον [und] ή Έδοβίχον, eine sehr hilflose Ergänzung). Diese Beispiele genügen, um den Charakter der Revision zu kennzeichnen 1 ). Der Hyparchetypus b war mit Randnotizen versehen (fast nur kurzen Inhaltsangaben, vgl. S. XV); interessant sind nur folgende: zu S. 53,8 τόπος ό νυν Μιχαήλιον

ονομαζόμενος

steht a m R a n d e ήγουν το

σωσϋένιον, was nicht zutreffend ist (siehe S. XV), aber doch auf eine gewisse Ortskenntnis schließen läßt und damit — vermutungsweise — wiederum auf Entstehung von b (ebenso wie wohl auch Β und C) in Konstantinopel oder Umgebung; zu S. 365,8 ότι ό συγγραφεύς ov μετά πολύ ην τοϋ χρνσοστόμου; S. 351,2 ist eine Randnotiz von b in den Text von Β eingedrungen. Wahrscheinlich war b eine nicht sehr alte Minuskelhandschrift 2 ) mit vielen Kürzungen: Β und C differieren oft in den Endungen (z.B. S. 49,18. 52,26. 59,8. 13. 188,3. 189,19 usw.), verwechseln παρά mit περί (z.B. S. 245,14. 260,18. 280,1. 22. 282,20. 291,23), και mit ώς (S. 391,3). (In derartigen Fällen ist es natürlich 1 2

) Weitere Beispiele aus den Büchern I—IV unten S. X X X I I . ) Vgl. auch S. 248,23 μετεκλή&η] μετεβλήθη b.

Einleitung: Der Wert der Überlieferung

XXVII

nicht möglich, die Lesart des Hyparchetypus mit Sicherheit zu bestimmen ; die Sigle b bezeichnet dann nur die Übereinstimmung von Β und C.) Beide Handschriften weisen eine ganze Anzahl von Sonderfehlern auf: C ist trotz mancher Auslassungen der bessere Vertreter von b 1 ), während Β eine Reihe von Zusätzen (ζ. B. S. 200,13. 234,24. 290.13. 295,18. 335,15. 341,5. 344,20. 345,11 f. 363,24) und Änderungen (z.B. S. 211,8. 241,13. 246,3. 258,15. 26. 260,12. 269,5. 12. 276,18. 281,17. 289,25. 298,23. 313,8. 361,11. 367,8. 368,7. 380,7. 392,12. 393,3. 396,17. 407,15) bietet, so daß Bidez in den nur von b überlieferten Partien (immerhin mehr als ein Fünftel des ganzen Textes) so weit wie möglich C bei der Textkonstitution gefolgt ist. Demgegenüber vertritt die Handschrift V in den Büchern V—IX eine durchweg bessere Textform. Bidez hat ihren Wert zuerst erkannt 2 ) und sie der Textkonstitution weitgehend zugrunde gelegt. Allerdings hat auch V sehr viele Auslassungen aufzuweisen, insgesamt sogar mehr als b, und von Zusätzen (ζ. B. S. 190,21. 208,13. 209,11. 220,15. 228,2. 241.24. 242,16. 250,19. 253,6. 23. 277,5. 292,18. 341,14. 349,8f. 386.14. 389,10) und absichtlichen Änderungen (ζ. B. S. 196,16. 199,19. 211,10. 214,26. 219,23. 228,9 [?]. 20. 230,7. 250,26. 251,18. 266,4. 275,5. 278,9f. 309,10. 321,11. 385,4) ist V keineswegs frei. Vor allem aber ist der V-Text voller schwerer Flüchtigkeitsfehler, denen die richtigen Formen so oft zum Opfer gefallen sind, daß wir ohne die Hilfe von b an zahlreichen Stellen an der Herstellung des Richtigen verzweifeln müßten. Trotz dieser offenkundigen Mängel (die zumeist eben mit Hilfe von b leicht zu eliminieren sind) h a t V für uns den großen Vorzug, von allen Fehlern der Rezension b frei zu sein und in der überwiegenden Mehrzahl der Fälle, in denen V und b auseinandergehen, die Lesart von b aber nicht auf den ersten Blick als falsch zu erkennen ist, mit starker Wahrscheinlichkeit das Ursprüngliche zu bieten. Einige Stellen, an denen sich die Lesarten von V und b zunächst als scheinbar gleichberechtigt darbieten 3 ), die Lesart von V sich jedoch bei näherer Prüfung an Hand anderweitiger Überlieferung, des Sprachgebrauchs oder des Prinzips der lectio difficilior als richtig erweist, zähle ich hier auf: S. 205,10. 222,8. 239,8. 248,15. 249,10. 264.25. 273,9. 279,13. 293,15 (άριστους — κρείττους). 297,10. 301,23. !) Vgl. Bidez, S B A 1935, S. 402. ) Bidez, T U 32,2b, S. 17—35. 3 ) Diese Gleichberechtigung ist im kritischen Apparat äußerlich durch Nebeneinanderstellen der Varianten (nicht: ήγεμονίας] βασιλείας b, sondern: ηγεμονίας V βασιλείας b) ausgedrückt; der Herausgeber muß sich entscheiden, dem Leser aber die Entscheidung v o n Fall zu Fall offen]assen. 2

XXVIII

Sozomenus

313,29. 315,1. 8. 318,20. 323,5. 336,19. 343,7 (ϋεσπεσίω — ϋανμασίω, ebenso 393,7). 353,6 (άμφ — υπ). 362,8. 364,16. 375,2 (leichter Fehler in V). 377,12. 386,2. 407,21. An anderen Stellen ( z . B . S. 238,25. 306,25. 328,14. 337,10. 343,12. 350,12. 358,20. 402,3) ist eine sichere Entscheidung nicht möglich, Bidez h a t jedoch wohl mit Recht die Lesart von V in den Text aufgenommen. Da sich V und b gegenseitig korrigieren müssen, ist das Verfahren des Herausgebers notwendig oft eklektisch. Die Stelle VI 32,8, wo V u n d b recht beträchtlich voneinander abweichen, ist dafür ein gutes Beispiel 1 ): V

b

Σιλβανός τε,δς διά την αγαν άρετήν νπό άγγέλων ώς λόγος εϋ·εάΰη νπηρετού μένος, [δς] Παλαιστίνος ών εν Αίγνπτω ειφιλοσοφεί τότε• ύστερον δε εν τω Σιναίω δρει ολίγον διατρίψας, μετά τούτο την εν Γεράροις σννοικίαν σννεστήσατο· ης ήγήσατο Ζαχαρίας ό θεσπέσιος.

Σιλβανός δε, δ ν δια την αγαν άρετήν υπό άγγέλων (-ου C) ύπηρετονμενον ·&εαϋ·ηναι λόγος, Παλαιστίνος ων ετι οΐμαι κατά την Α ιγνπτον έφιλοσόφει τότε· ε π είτα δε έν τω ορει Σινά χρόνον τινά διατρίψας, ύστερον την εν Γεράροις εν τω χειμάρρω μεγίστηντε καιέπισημοτάτηνπλείστων άγαϋ·ών άνδρών σννοικίαν σννεστήσατο· ής μετ αυτόν ήγήσατο Ζαχαρίας ό θεσπέσιος.

Cassiodor und die Parallelüberlieferung lassen uns hier leider im Stich, so daß die Beurteilung der Stelle nur auf stilistische Kriterien zu stellen ist. V ist ohne Zweifel verstümmelt, besonders am Schluß, und scheint auch eine Überarbeitung erfahren zu haben: Auflösung der Acl-Konstruktion im Relativsatz, εν Αίγνπτω statt des vorsichtigeren ετι όΐμαι κατά την Αϊγνπτον, vielleicht auch die gräzisierte Form Σιναίω ορει (so stets Iosephus) statt δρει Σινά (so stets LXX). Eine sichere Entscheidung über die ursprüngliche Lesart will sich nicht ergeben: ob ύστερον . . . μετά τοϋτο oder επειτα . . . ύστερον richtig ist, läßt sich aus dem Zustand der Überlieferung jedenfalls nicht ablesen 2 ). Dies ist ein eklatantes Beispiel für die Schwierigkeiten, die eine in nur zwei Zweige geteilte Überlieferung auch dann bieten kann, ') Die Abweichungen sind im Druck hervorgehoben. ) Vgl. Bidez, SBA 1935, S. 408, der ολίγον bevorzugt, weil Sozomenus den Aufenthalt des Silvanus auf dem Sinai möglichst habe abkürzen und ihn so zu einem echten Vertreter des palästinischen Mönchtums habe machen wollen. Aber όλίγον ist ein ebenso unbestimmter Ausdruck wie χρόνον τινά. 2

Einleitung: Der Wert der Überlieferung

XXIX

wenn sich der eine Überlieferungszweig als in der Regel überlegen erweist. Übrigens scheint in V auch S. 256,2—4 der Satzbau geändert z u s e i n : εκ row . . . εις λνπην

καταστήναι

Βασίλειον

. . .· διό και

. . .

υπεχώρησε b und, wie es scheint, auch Cassiodor] καϊ ότι . . . είς λνπην καταστάς

Βασίλειο'

. . . υπεχώρησε

V.

Aus der Übereinstimmung von V und b läßt sich — in den Büchern V— IX — der Archetypus unserer Handschriften rekonstruieren. Dieser war an etwa 80 Stellen fehlerhaft (die Fehler eingerechnet, die in V und b spontan entstanden sein können). Die Handschrift des Ps.-Polydeukes (A) scheint von diesem Archetypus unabhängig zu sein (S. 190,24. 200,19. 271,1; aber vgl. 227,26), und auch Cassiodor gibt, soweit wir ihn zum Vergleich heranziehen können, stets eine bessere Überlieferung (S. 190,24. 198,6. 204,2. 217,21. 219,12. 14. 305,3. 5. 321,13. 329,16. 25f. 363,5; aber vgl. 218,10, eine Umstellung, die sich vielleicht schon in dem von Sozomenus kopierten Exemplar des Briefes fand). An einer Stelle fand sich im Archetypus eine Variante angemerkt, S. 363,13 zu der richtigen Lesart κληρικός am Rand: γρ. ( < b) χριστιανός Vb (nach Socrat. VI ll,17f.). In den ersten vier Büchern beruht die direkte Überlieferung allein auf der unzuverlässigen Rezension b, deren Minderwertigkeit besonders aus dem Text der Urkunde IV 18 erhellt (auf drei Seiten 34 Fehler und Abweichungen von der sonstigen Überlieferung!). Zum Glück hat Theodorus Lector etwas mehr als die Hälfte (55 °/0) des Textes der Bücher I—IV in seine uns erhaltene Tripartita (T), eine aus Socrates, Sozomenus und Theodoret exzerpierte Kirchengeschichte, aufgenommen. Da zudem Cassiodor am Anfang seiner Historia tripartita (bis II 4, teilweise bis II 12; später noch IV 34,7—38.41) ganz unselbständig ist und die griechische Tripartita wörtlich übersetzt, ohne auf deren Quellen zurückzugreifen, erhalten wir für diese Partien (entsprechend Sozomenus S. 1,1—32,17. 33,9—16. 34,18—35, 17. 35,23—36,13. 36,15—37,4. 37,6—40,13. 135,7—19. 136,1—4. 136, 14—137,15. 141,3—9) mit völliger Sicherheit die in der ersten Hälfte des 6. Jahrhunderts von Theodorus Lector übernommene (nicht selten allerdings auch von ihm veränderte) und bald danach Cassiodor vorliegende Textform. Diese war an folgenden Stellen lückenhaft: S. 1,13. 15. 17f. 2,1. 9. 14,24. 15,1. 16,6 (?). 8. 18,16. 20,3. 21,18. 19. 25. 25,7. 26,14. 31,18f. 32,10. 135,18. 137,14. (Einige dieser Auslassungen mögen von Theodorus beabsichtigt sein, meist ist die Annahme eines ') R. Hanslik, Cassiodori-Epiphanii Historia Ecclesiastica Tripartita, Wien 1952 (CSEL 71), S. IX; vgl. Bidez, TU 32,2b, S. 51—58, 62f.

XXX

Sozomenus

mechanischen Ausfalls naheliegend oder zwingend.) Willkürliche Änderungen, die auf das Konto des Theodorus gehen: S. 1,1—3. 2,27. 3,22 (δορυφόρων] οδοιπόρων άνδρών). 11,27. 17,19. 19,14. 20,19. 22,7 (όμως δ' ονν αντονς ε?.εήσας] ελεήσας δε αυτούς). 23,16 ( + ποτε). 22—24. 24,22 (άναιρονντα ή μείονα εργαζόμενα] άναιρονντα [?], τά άμείνονα εργαζομένη [?]). 27,2. 23. 28,10 (μή] μηδέ). 31,7. 32,8. 16. 33,14—16. 34,18. 35,9. 36,11 ( + civitatis Cass.). 37,3 (επίσημοι] επιστήμονες). 19f. 38,14. 20. 23 (?). 39,19. 135,7. 11. 136,2. 17. 137,lOf. 141,3. Man vergleiche etwa die Stellen 23,22—24. 33,14—16. 37,19f. 39,19. 135,7. 141,3, um sofort zu erkennen, wie frei Theodorus zum Teil mit dem Material geschaltet hat, um es in sein Mosaikwerk einzupassen. Daneben haben Τ und Cassiodor eine Reihe unbedeutender Fehler gemeinsam, die wohl meist aus Nachlässigkeit entstanden sind: S. 4,1. 7,3. 4. 10,11. 17,23. 25 (έΰνών). 18,15. 20,20. 21,22 (κατά τούτους] κατ' αντονς). 22,8 (τον άμείνω βίον] το αμεινον). 31,14. 32,9 (διαρρυηναι] διαρραγηναι). 37,3 (rj] και). Die Handschrift Τ wiederum hat eine überaus große Zahl von Sonderfehlern (ganz ähnlicher Art wie V, siehe S. XXVII): Auslassungen (S. 1,10. 11. 3,5. 15. 5,13. 14. 15. 8,24. 9,6. 10,9. 14,7. 10. 18,13. 20,13. 21,12. 16. 22,7. 8. 22. 23,8. 20. 24,12. 22. 28,7. 10. 29,2. 8. 12. 24. 30,14. 37,6. 38,7. 23), Zusätze 1 ) (S. 1,18. 2,1. 3. 15. 4,20. 5,5. 6,15. 16. 7,20. 27. 8,2. 9,5. 16. 18 [eine in den Text geratene Randbemerkung], 10,9. 12,18. 13,24. 17,10. 11. 20,8. 24,6. 19. 30,10. 34,26. 36,18. 37,6. 18. 38,23) und sonstige Fehler (z.B. S. 2,3. 15. 4,6. 6,4. 9,3. 14. 10,18. 11,13. 21. 12,22. 15,5. 16,8. 19,3. 24. 20,21 f. 21,4. 22,3. 9f. 23,12. 26,20. 27,8 παρ Αιγνπτίοις] κατ αϊγυπτον. 30,22. 36,5. 37,1. 20 πίστεως] ζητήσεως) sowie zahlreiche Umstellungen, Verwechslungen von Endungen und einzelnen Buchstaben u. dgl. 2 ) In den soeben untersuchten Partien war der Wortlaut der griechischen Tripartita zumeist mit Hilfe der sklavisch getreuen lateinischen Übersetzung genau zu kontrollieren. Der Wert von Τ als Textzeuge für Sozomenus wird nach unserem Befund durch drei beachtliche Fehlerquellen eingeschränkt: 1. den mangelhaften Zustand des von Theodorus Lector benutzten Sozomenustextes, 2. die von ihm vorgenommenen, teilweise rigorosen Änderungen, 3. die Entstellungen, die im Verlauf der handschriftlichen Überlieferung vom 6. bis zum 13. Jahrhundert hinzugekommen sind. Diese drei Fehlerquellen 1 ) Soweit es sich um Formen des Artikels handelt, muß Cassiodor als Kriterium versagen. 2 ) Vgl. auch die Zusammenstellungen von L. Parmentier, Theodoret Kirchengeschichte (1. Aufl.), Leipzig 1911, S. XLVIII-LI; Bidez, TU 32,2b, S. 56f., 68—71.

E i n l e i t u n g : Der W e r t der Ü b e r l i e f e r u n g

XXXI

lassen sich von dem Punkte an, da Cassiodor sich von seinem griechischen Vorbild losmacht und sich zu einer selbständigen Kombination der Quellenberichte entschließt, nicht mehr mit Sicherheit trennen; um so mißtrauischer hat man zunächst alle Lesarten von Τ zu betrachten. Leicht erkennen lassen sich meistens die Änderungen, die Theodorus vornahm, um den Übergang zu einer neuen Quelle zu gewinnen (vgl. die oben angeführten Lesarten S. 32,16. 33,14—16. 34,18. 38,20. 135,7); in allen evidenten Fällen der Art sind die Lesarten der Tripartita mit T* bezeichnet, um ihre Wertlosigkeit für den Sozomenustext anzudeuten. Theodorus hat, wie es scheint, auch bei der Übernahme von Urkunden gelegentlich, wo es ihm richtig dünkte, die Parallelüberlieferung herangezogen und eine dort gefundene bessere Lesart in den von Sozomenus gebotenen Urkunden text hineininterpoliert 1 ). Nur so läßt sich m. E. der Text erklären, den Τ am Anfang des Briefes des Eusebius von Nikomedien und Theognis von Nicäa an die (zweite) Synode von Nicäa bietet: Socrates I 14,2

Sozomenus I I 16,3 (nach b)

ήδη μεν ούν καταψηφισ'&έντες προ κρίσεως παρά της ενλαβείας υμών εν ησυχία φέρειν τά κεκριμένα παρά της άγιας υμών επικρίσεως όφείλομεν.

ήδη μεν καταψηφισ&έντες προ κρίσεως παρά της ενλαβείας υμών ώφείλομεν σιωπάν τά κεκριμένα παρά της εύλαβείας υμών.

Daß Sozomenus nicht etwa eine ursprünglichere Fassung der Urkunde bewahrt hat als die Handschriften des Socrates, zeigt schon die stilistisch außerordentlich anstößige Wiederholung von παρά της εν λαβε ίας υμών, a u c h d a s s c h w ä c h e r e σιωπάν f ü r εν ησυχία φέρειν. Τ liest n u n f o l g e n d e r m a ß e n : ήδη μεν καταψηφισ&έντες προ κρίσεως παρά της ενλαβείας υμών εν ησυχία φέρειν τά κεκριμένα παρά της εν λαβε ίας υμών

ώφείλαμεν. Theodorus folgt in der ganzen Urkunde (wie schon in der Einleitungsfloskel S. 70,25f.) dem Sozomenus, hat aber im ersten Satz durch Kontamination mit Socrates einen Teil der besseren Lesart (gesperrt) wieder eingeführt. Man darf sich nicht zu der Annahme verleiten lassen, εν ησυχία φέρειν . . . ώφείλαμεν gehe auf Sozomenus zurück und sei erst von der Rezension b zu ώφείλομεν σιωπάν verI

) Anders L. Parmentier (a. a. O., S. LVII), der keine Beispiele dafür gefunden hat, daß Theodorus „jemals in den Urkunden die Texte (der drei Synoptiker) ineinander gearbeitet hätte"; vgl. aber die folgende Anmerkung.

XXXII

Sozomenus

dorben worden 1 ). Die Fehler müssen vielmehr bereits in der Vorlage oder der Abschrift des Sozomenus gesteckt haben. Das angeführte Beispiel ist allerdings das einzige nachweisbare seiner Art 2 ), weil Theodorus aus den ersten vier Büchern des Sozomenus keine weiteren auch bei Socrates oder Theodoret überlieferten Urkunden entnommen hat (außer dem Brief I I I 2,3—6, wo er ζ. B. leicht das ausgefallene Wort τύχης S. 102,18 aus der Parallelüberlieferung hätte ergänzen können). Bei der Verwendung des T-Textes ist also stets Vorsicht am Platze. Doch bleibt Τ ein (übrigens schon seit Valois bewährtes) Mittel, um Lücken und Fehler von b zu korrigieren. Lücken lassen sich mit Hilfe von Τ (und oft Cassiodor) an folgenden Stellen mit Sicherheit konstatieren: S. 1,6. 2,20. 4,11. 7,1. 8,23. 15,4. 23,1. 24,9. 11. 32,4. 35.4. 39,25. 44,16. 48,16. 17. 23. 51,6. 54,14. 62,23. 26. 68,14. 20. 72,6.7. 87,28 (Haplographie). 90,21 oí. 94,21. 22. 95,9. 17f. 107,11. 115,2. 119,23. 120,11 (Haplographie). 123,10 (Haplographie). 125,19. 22. 132,7. 143,23. 149,16. 156,14. 157,6. 179,24. (Es gibt außerdem viele Fälle, in denen der Sprachgebrauch des Sozomenus dafür spricht, daß Τ Ursprüngliches bewahrt und nicht eigenmächtige Zusätze gemacht hat.) Spärlicher sind die nachweisbaren Zusätze in b: S. 1,12. 3,9. 5,3. 12,19 (Dittographie). 26,11 εν. 61,23. 66,25. 69,24. 102,1. 105,21. 120,17. 121,19. 125,23. 131,6. 13. 137,2. 141,17. 157,7; glättende Absicht verraten wieder die Erweiterungen S. 19,10. 61,26. 115,8. 125,20. 137,15. Eine Auswahl von sonstigen — meist wohl absichtlichen — Änderungen 3 ): S. 1,18. 2,5. 14. 4,4. 14. 7,4f. 10,22. 18,6. 21,25. 27,15. 28,1 αυτόν ·&εα&ηναι] αυτόν (αυτόν Β 2 ) ΰεασάμενον. 31,1. 38,15. 44,16. 49.5. 56,2. 57,2. 62,9. 65,21 (Anakoluth beseitigt). 77,4. 104,18. 119,25. 120,27f. 124,10. 130,8.24. 136,3. 141,16. 147,12. 152,1. 157,9. 25. 159,11. 160,1.9. 12. 161,1. 179,15.25. Die von vornherein durch absichtliche Änderungen belastete Textform von Τ und die minderwertige Rezension b müssen sich demnach gegenseitig kontrollieren und korrigieren, wobei der von Theodorus Lector unabhängige Cassiodor oft ein brauchbares Kriterium abgibt. *) So ursprünglich Bidez im Druckmanuskript der Ausgabe; doch wies ihn schon Parmentier brieflich darauf hin: ,,T peut contaminer Socrate et Sozomène." 2 ) In Konstantins Brief an die tyrische Synode, den Theodorus aus Socrates übernommen hat, führt er im dritten Satz eine Variante aus Sozomenus (S. 91,16 έλ&είν εύλάβειαν statt ενσέβειαν άνελ&είν Socrates, vielleicht auch 91,17 και εφ' ήμών statt δι ύμών Socrates) ein. 3 ) Gewählt sind nach Möglichkeit solche Beispiele, bei denen das Zeugnis von Τ durch Ps.-Polydeukes oder Nicetas oder den selbständigen Cassiodor oder den Wortlaut der von Sozomenus benutzten Quelle bestätigt wird; vgl. Bidez, T U 32,2 b, S. 64—68, 71 f.

Einleitung: Der Wert der Überlieferung

XXXIII

An gemeinsamen Fehlern von b und T, die also sehr alt sind, finden sich: S. 1,14 τοσούτος] -ov, wohl auch Cass. ( q u o d a m m o d o studiose); •4,7 βασιλεΰτερον] βασύ.ικώτερον) 7,20 ή < (falls die Konjektur von Valois richtig ist); 25,3 έρχομένιβ αρχομένη (se componens Cass.); 25,26 άμοίροις] -ονς (Cass, richtig); 48,13 δηλοϋν] δηλούντα; 52,3 άξιοϋν] ά ξ ί α ν , 64,12 ενδοξότατα την] ενδοξοτάτην (Haplographie) ; 66,25f. τινας . . . έπαγγειλ,αμένονς]

τινα

. . . επαγγειλάμενον,

67,9

Άδιαβηνών]

διαβηνών;

81,1 Ά ρ χ ά φ λεγόμενος] γραψόμενος ; 90,26 υπέταξε ν (?)] υπέταξαν (auch Cass.) ; 102,9 έννοια j] εύνοιας; 18 τύχης < ; 103,24 Κώνσταντι] xojv στ αντίο) ; 104,6 της < ; προαγαγόντας] παραγαγόντας ; 119,25 και < ; 131,11 σνντέτατο] σνντέτακτο ; 185,16 τω πάτοι < . (Einige dieser Fehler können natürlich in b und Τ unabhängig aufgetreten sein.) Cassiodor bietet, soweit er Sozomenus selbständig übersetzt, einen besseren Text als bT (S. 64,12. 66,25f. 67,9. 102,9. 18; die anderen Stellen hat er nicht übersetzt; 90,26 υπέταξαν müßte, wenn es nicht auf Sozomenus selbst zurückgeht, ein jenseits der letzten für uns noch faßbaren Überlieferungsstufe liegender Fehler sein). Die nur von b überlieferten Partien des Textes boten reichlich Gelegenheit zu Emendationen. Valois hat hier die Hauptarbeit geleistet, doch war (und bleibt) noch einiges zu tun, auch nachdem durch die Wiederherstellung von b wenigstens die Verfälschungen beseitigt waren, von denen der Textus receptus bis in die letzte Ausgabe (Hussey, 1860) wimmelte. Die bisherigen Ergebnisse seien in einem Stemma dargestellt 1 ):

Cassiodor

1600

Í, P'

l

F

S

Die zeitliche Ansetzung des Archetypus (Vb) und der Rezension b sind hypothetisch, ebenso die Zahl der durch Querstriche angedeuteten Zwischenstadien. III

Bidez, Sozomenus

XXXIV

Sozomenus Die Benutzer

I. T h e o d o r u s L e c t o r . Über die beiden ersten Bücher seiner Tripartita, die in der Handschrift Τ direkt erhalten sind, und ihren Wert für die Sozomenusüberlieferung ist soeben gesprochen worden. Die Bücher I I I und IV sind verloren ; an ihre Stelle treten verschiedene äußerst dürftige Exzerpte aus einer im 7. oder 8. Jahrhundert angefertigten Epitome 1 ), die von Christi Geburt bis zur Zeit des Kaisers Phokas (602—610) reichte, Eusebius und die ganze Kirchengeschichte des Theodorus Lector (bis zum Jahre 518) auswertete und durch eine wohl selbständige Fortsetzung ergänzte. Bekannt sind bisher vier voneinander wahrscheinlich unabhängige Auszüge aus dieser Epitome, deren Edition (soweit Theodorus Lector benutzt ist) von A. Dihle vorbereitet wird. Von Bidez sind folgende drei 2 ) Fassungen verglichen und im zweiten Teil des Apparates als „Exc. Tripart." angeführt worden : 1. Bar. = Auszüge aus der (Epitome der) Tripartita in dem bekannten Codex Baroccianus 142 (Anfang des 14. Jahrhunderts), f. 216v—224r, unter dem Titel: εκ των σωζομενον οΐς παρέζενξεν ο ϋεόδωρος

τ α τον ϋεοδωρίτου

και σωκράτονς

εν οϊς εύρε τινά των δύο ξένον

τι παρά σωζομενον (lies: -òv) ίστορήσαντα; das Stück gehörte zum ursprünglichen Bestand der Handschrift (vgl. S. IX). 2. Vatop. = Auszüge aus der Epitome im Codex Athous Vatopedi 286 (13. Jahrhundert), f. 91 r —218 v , unter dem Titel: συναγωγή ιστοριών διαφόρων caio της κατά σάρκα γεννήσεως τον κυρίου και έξης, την άρχήν εχονσα από τον πρώτον λόγου της εκκλησιαστικής ιστορίας ενσεβίον τον παμφίλον.

3. Cramer = Auszüge aus der Epitome im Codex Parisinus gr. 1555a (10. Jahrhundert), f. 7 r ff., herausgegeben von J . A. Cramer, Anecdota Graeca Parisiensia, Bd. II, Oxford 1839, S. 87ff., unter dem Titel: έκλογαί άπό της εκκλησιαστικής ιστορίας. Zitiert wird nach den Seiten und Zeilen der Ausgabe. Außerdem ist die Epitome von vielen Chronographen benutzt, zuerst und am ausführlichsten von Theophanes im 9. J a h r h u n d e r t ; auch er ist bei den ,,Exc. Tripart." eingereiht, ebenso Ps.-Polydeukes, 1 ) C. de Boor, Neue Fragmente des Papias, Hegesippus und Pierius in bisher unbekannten Exzerpten aus der Kirchengeschichte des Philippus Sidetes (TU 5,2), Leipzig 1888, S. 167—184; H.-G. Opitz in: Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft V A (1934), Sp. 1875—1880. 2 ) Die vierte Fassung (im Codex Parisinus suppl. gr. 1156) enthält nur Fragmente aus dem letzten Teil der Kirchengeschichte des Theodorus, vgl. Opitz, a. a. O., Sp. 1877.

E i n l e i t u n g : Die B e n u t z e r

XXXV

soweit er nicht Sozomenus direkt ausschreibt. F ü r die Textkritik des Sozomenus ergeben alle diese Auszüge nur selten etwas wirklich Wertvolles, so z. B. S. 51,20. 189,13. 192,1. 197,2f. 198,6. 204,12. 255,20. 22, meist zur Schreibung von Eigennamen 1 ). I I . C a s s i o d o r . Der Wert der aus der griechischen Tripartita übersetzten Partien ist bereits oben (S. X X I X f . ) hervorgehoben worden. Für die unmittelbar aus Sozomenus geschöpften Abschnitte hat Cassiodor eine Handschrift zur Verfügung gestanden, die den uns erhaltenen Handschriften durchweg überlegen ist. Den griechischen Text h a t er oft mit großer Treue wiedergegeben, so daß seine Übersetzung bei Diskrepanzen unserer Handschriften in bezug auf Wortstellung, Tempora, Konjunktionen usw. nicht selten eine Entscheidung ermöglicht. Auch bei Synonyma variiert er in der Wiedergabe : während er ΰεάσασΰαι. S. 30,28. 31,3 und 13 mit videre übersetzt, ist ίδεϊν S. 31,1 = intueri, wodurch die Lesart von Τ gestützt wird (b h a t auch S. 31,1 ϋεάσασϋαι). Unverstandenes wortgetreu zu übertragen h a t er sich nicht gescheut, und auch von grotesken Mißverständnissen ist seine Übersetzung nicht frei gebheben. Leider kürzt er zum Teil, besonders gegen Ende seiner Arbeit, recht stark, gelegentlich verfährt er geradezu wie ein Exzerptor. Am wichtigsten f ü r uns ist seine Funktion als Kriterium und Korrektiv für unsere dürftige Überlieferung. Oben (S. X X X I I I ) sind bereits die Stellen aufgezählt, an denen allein Cassiodor gegen b und Τ das Richtige bietet; gegen V und b h a t er das Richtige ζ. B. S. 190,24. 198,6. 204,2 usw. (siehe oben S. X X I X ) 2 ) , gegen b natürlich noch öfter (z.B. S. 46,10. 89,10. 11. 25. 95,28. 113,24. 148,6. 177,25f. 181,22. 23. 186,16. 20). Unsere Kenntnis des Textes der Historia tripartita h a t jetzt in der Ausgabe von W. Jacob und R. Hanslik (CSEL 71) eine sichere Grundlage, die f ü r alle aus Sozomenus entlehnten Partien genau verglichen worden ist. I I I . P s e u d o - P o l y d e u k e s . Dies ist die — f a u t e de mieux — immer noch gebräuchliche Bezeichnung f ü r eine a u s dem 10. J a h r hundert stammende Chronik, die von dem Kopisten Andreas Darmarios im 16. J a h r h u n d e r t fälschlich mit dem Autorennamen Ίονλιος Πολυδεύκης u n d dem Titel 'Ιστορία φυσική versehen wurde. F ü r die nachchristliche Zeit nimmt sie unter den byzantinischen Chroniken eine ganz eigene Stellung ein, indem sie im wesentlichen die Kirchengeschichte des Eusebius u n d die oben erwähnte Epitome der Tripartita 1) Vgl. Bidez, TU 32,2b, S. 77—80. ) Vielleicht auch S. 278,25, wo nach Cassiodor (speluncam parvulam) und der Historia monachorum (σπήλαια» δε [v. 1. δέ τι] μικρόν) zu lesen wäre: σπήλαιόν 2

τι (μικρόν). III*

XXXVI

Sozomenus

des Theodorus Lector ausschreibt und durch umfangreiche Exzerpte aus Sozomenus ergänzt1). Die einzige (oben S. XXIVangeführte) Handschrift bricht leider mitten im Text beim Jahre 377 ab. Zitiert wird nach der meistbenutzten Ausgabe von I. Hardt (München-Leipzig 1792), die allerdings nur auf einer Münchner Abschrift des Mailänder Kodex A beruht. Da der Text des Sozomenus meist wörtlich übernommen ist, kann A für einige Partien als unsere älteste Handschrift gelten. Von den Lücken, Zusätzen und sonstigen Fehlern von b ist A vollständig frei2), aber auch die Sonderfehler von Τ fehlen (S. 142,19. 23), ebenso die von V (z.B. S. 195,6. 11. 14. 16. 228,2. 9. 260,2. 272,23. 294,19. 297,1 f.). Natürlich hat A auch Sonderlesarten, die aufzuzählen nicht lohnt. A in das Stemma der Handschriften einzuordnen ist nicht möglich. IV. N i c e t a s C h o n i a t e s (Acominatus) verfaßte zwischen 1204 und 1210 einen Θησαυρός ορθοδοξίας, der auch von L. Parmentier für die Ausgabe von Theodorets Kirchengeschichte und von Bidez für die Philostorgius-Ausgabe als Hilfsmittel herangezogen wurde3). Auch aus Sozomenus hat Nicetas eine Reihe von Zitaten mehr oder weniger wörtlich übernommen. Da das wichtige Werk noch immer nicht vollständig gedruckt ist 4 ), mußte Bidez auf die oben (S. XXIV) genannten Handschriften zurückgreifen. Nicetas (immer bezeichnet als Cod. Nicet.) stützt Τ gegen b (S. 10,22. 36,8. 75,23. 78,4. 105,21. 115,8. 13. 116,1. 132,15. 159,4. 187,20f.) 5 ), aber auch b gegen Änderungen des Theodorus Lector oder Sonderfehler von Τ (S. 103,20. 24. 105,20. 116,7f. 132,17. 176,21. 185,19. 21), ferner V gegen b (S. 245,19. 247,lf. 23. 250,8. 251,14. 252,7. 8. 255,20. 302,12. 309,11. 314,9. 324,21. 325,27), aber auch b gegen Sonderfehler von V (S. 213,3. 222,19. 247,21. 251,18. 252,4. 309,8. 12. 14. 312,7. 325,10; eine falsche b-Lesart auch bei Cod. Nicet. S. 222,19). Nur Cod. Nicet. liest richtig gegen bT: S. 103,24 Κώνσταντι. 104,6. 185,16. 187,20f., gegen Vb: 311,21 (erwägenswert auch 307,18. 314,9). Wo nur b zur Verfügung steht, stützt Cod. Nicet. Β gegen C(S. 114,4. 172,10) oder C gegen B (S. 33,25. 88,20. 89,2. 93,9. 12. 134,12. 168,20) oder gibt allein gegen b das Vgl. K. Krumbacher, Geschichte der byzantinischen Litteratur, 2. Aufl., München 1897, S. 361—364. 2 ) Vgl. Bidez, T U 32,2b, S. 28—31; aber S. 191,2 έχον] έχοντα bA. 3 ) Vgl. Bidez, Philostorgius Kirchengeschichte (1913), S. XCVII—XCIX, und T U 32,2b, S. 66f. 4 ) Die Bücher I—V nur in der lateinischen Übersetzung des P. Morelli (1561) in PG 139, 1101—1444; griechische Auszüge aus den Büchern VI, V i l i — Χ , X I I , XV, XVII, X X , X X I I I — X X V (herausgegeben von A. Mai) in PG 140, 9—284. 6 ) Einige Auslassungen (S. 107,7. 116,8. 159,4) haben Τ und Cod. Nicet. gemeinsam.

Einleitung: Die Benutzer

XXXVII

R i c h t i g e (S. 79,27. 87,16. 177,25f. 184,8. 9; wenigstens b e a c h t e n s w e r t sind die V a r i a n t e n S. 93,15. 98,24. 25. 110,22. 169,7. 174,8. 183,26. 187,öf.) 1 ); gelegentlich b e s t ä t i g t Cod. Nicet. a u c h richtige L e s a r t e n v o n b (S. 33,25 Άχιλλεύς. 176,7 Άδριανόν). V. S u d a . Sozomenus ist ausgeschrieben in den Artikeln 'Αττικός (S. 388,1—16) sowie Σισίννιος u n d (gekürzt) Νανατιανοί (S. 348,16 bis 349,20 bzw. 8); frei von den Sonderfehlern v o n V u n d b, e n t h ä l t der S u d a t e x t seinerseits viele Ä n d e r u n g e n . VI. N i c e p h o r u s Callistus X a n t h o p u l u s h a t f ü r seine Auszüge a u s Sozomenus ausschließlich die s p ä t e r in d e n Codex Baroccianus 142 a u f g e n o m m e n e H a n d s c h r i f t (B) b e n u t z t . D a r a n ist n a c h d e n U n t e r s u c h u n g e n v o n Bidez u n d Gentz kein Zweifel m e h r möglich. Bei der v o n G e n t z 2 ) charakterisierten Arbeitsweise des Nicephorus, der seine Quellen s t ä n d i g m i t e i n a n d e r k o m b i n i e r t , o f t geradezu k o n t a m i n i e r t , u n d stilistisch gründlich u m f o r m t , sind n u r die v o n ihm a u s Sozom e n u s wörtlich ü b e r n o m m e n e n U r k u n d e n beweiskräftig. W e n n wir B 2 z u n ä c h s t a u s n e h m e n , h a n d e l t es sich u m folgende Stellen 3 ): I I 16,3—7 (Niceph. V I I I 43); II 17,2f. (Niceph. V I I I 44) ; 1127,6—10 (Niceph. V I I I 47, n u r die Ü b e r s c h r i f t n a c h Socrates); 1128,2—12 (Niceph. V I I I 50); I I 30,1—5 (Niceph. V I I I 51); III 2,3—6 (Niceph. I X 3); I I I 22 (Niceph. I X 26); I I I 23,2—24,2 (Niceph. I X 27); IV 13,2f. 14,1—7 (Niceph. I X 36); I V 18,5—15 (Niceph. I X 40, d e r erste Teil d e r U r k u n d e n a c h Socrates 4 ); V 16,5—15 (Niceph. X 22); VI l , 1 5 f . (Niceph. X 34); VI 4,7—10 (Niceph. X 40); VI 23,7—15 (Niceph. X I 31). Hierbei h a t Nicephorus sämtliche F e h l e r v o n b ü b e r n o m m e n , speziell a b e r die v o n B (S. 71,15. 72,4. 16. 90,6. 91,15. 16. 18. 22 μέσον. 92,25. 93,1. 102,14. 15. 137,23. 138,4. 16. 157,9. 17. 24. 165,23. 166,2. 4. 13. 14. 167,7. 8. 218,20 προέΰιζε. 23. 219,14 ή. 241,13. 242,1. 266,4. 12. 13. 16. 267,1 f. 14), u n d n u r ausnahmsweise einen Sonderfehler v o n Β korrig i e r t : S. 89,20 γάρ Β δε Nicephorus ( K o n j e k t u r oder n a c h Socrates), f e r n e r S. 95,2. 156,1 (έκκόφη). 157,25. Β 2 ist o h n e Zweifel j ü n g e r als Nicephorus, a b e r a u c h zwischen Β 2 u n d N i c e p h o r u s l ä ß t sich eine so weitgehende Ü b e r e i n s t i m m u n g (nämlich in d e n U r k u n d e n V I I I 26, 2—19 = Niceph. X I I I 32) k o n s t a t i e r e n , d a ß d e r ohnehin naheliegende Schluß zwingend ist, d a ß B 2 d i r e k t v o n d e n z u v o r v o n N i c e p h o r u s b e n u t z t e n B l ä t t e r n der H a n d s c h r i f t Β abgeschrieben ist (vgl. oben Vgl. auch Bidez, T U 32,2 b, S. 74. ) G. Gentz f und K. Aland, ZNW 42 (1949) 123ff. 3 ) Ungenaue Angaben bei K. Aland, ZNW 42 (1949) 140. 4 ) Vgl. L. Parmentier, Theodoret Kirchengeschichte (1. Aufl.), Leipzig 1911, S. XLIV. 2

XXXVIII

Sozomenus

S. X). Beweisend sind folgende Fehler (im kritischen Apparat ist hier Nicephorus zur Kontrolle von B 2 angeführt): S. 384,15. 385,1. 12. 17. 20. 22. 386,4. 19. 20. 28. 387,3. Dagegen beweist nichts, daß Nicephorus von einigen Fehlern von B 2 frei ist, sei es durch eigene Verbesserung, sei es daß die Fehler in Β noch nicht enthalten waren (S. 384,20. 385,27; ferner z . B . S. 41,6. 7). Nicephorus verdient als Überlieferungszeuge nur dort gehört zu werden, wo die ursprüngliche Lesart seiner Handschrift Β nicht über jeden Zweifel erhaben ist, also an einigen in Β jetzt unleserlichen Stellen und bei einigen Sonderlesarten von B 2 . Daneben ist er im Apparat natürlich zitiert, wenn wir ihm eine glückliche Konjektur verdanken, was nicht selten der Fall ist. Die Ausgaben und Übersetzungen

Steph.

1544 erschien in Paris die von Robert 1 ) Estienne (Stephanus) besorgte Editio princeps des Sozomenus, der mit den übrigen Kirchenhistorikern in einem Prachtband, einem berühmten Meisterwerk typographischer Kunst, vereinigt war 2 ). Der Text des Sozomenus und des Euagrius beruht allein auf Ρ = Codex Parisinus 1444 3 ): dies war damals die einzige in der Bibliothek des Königs vorhandene Handschrift der beiden Autoren und zugleich, wie schon oben (S. X I I I ) erwähnt, die schlechteste aller erhaltenen. Eine wissenschaftliche Ausgabe hat Stephanus nicht liefern wollen, seine Arbeit steht durchaus in einer Reihe mit den handschriftlichen Nachkommen von B. Einige leicht zu erkennende Fehler hat er korrigiert (ζ. B. S. 46,3. 74,14. 86,23. 175,2), unzählige aber übernommen, andere selbst, in der Absicht zu bessern, in den Text und damit zum Teil in die späteren Ausgaben hineingebracht. Die von Β her in seiner Vorlage enthaltenen Lücken h a t er entweder als solche durch Sternchen gekennzeichnet oder unbezeichnet gelassen oder aber, richtig oder falsch, ergänzt 4 ). Die Parallelüberlieferung ist nirgendwo herangezogen. Die Editio princeps benutzten viele Gelehrte der Folgezeit, um auf den Rändern Varianten der ihnen zugänglichen Handschriften und eigene Emendationen einNicht: Henri, wie Bidez, TU 32,2b (siehe seinen Index) irrtümlich schreibt. ) Vgl. Ed. Schwartz, Eusebius Kirchengeschichte, Bd. III, Leipzig 1909 (GCS 9, 3), S. XLIII. Sozomenus und Euagrius, die am Schluß stehen, haben eine eigene Foliozâhlung (1—181). 3 ) Dies war bereits Valois bekannt, der Ρ neu verglich; vgl. seine Praefatio (abgedruckt bei Hussey, Socratis Ecclesiastica Historia Bd. I, Oxford 1853, S. U l f . , und in PG 67, S. 15/16). *) Einige Beispiele bei J. B(arrow) in Husseys Ausgabe des Sozomenus, Bd. I, S. IXf. 2

Einleitung: Ausgaben und Übersetzungen

XXXIX

zutragen. So gelangten unter verschiedenen Namen mehrere sich zum Teil deckende Lesartensammlungen in die späteren Ausgaben bis auf Hussey. Erst Bidez brachte in diesen Wirrwarr von „Codices virorum doctorum" Ordnung und klärte den Ursprung der darin enthaltenen echten handschriftlichen Lesarten auf 1 ); darüber siehe unten. Den Band des Stephanus übersetzte bald nach seinem Erscheinen Wolfgang Musculus 2 ) ins Lateinische ; veröffentlicht ist die Übersetzung 1549 in Basel von Froben 3 ). Musculus hat sich treu an den schlechten griechischen Text gehalten, manche leicht erkennbaren Fehler (oft nach Cassiodor) ausgemerzt (z.B. S. 2,11 εταϊρον] διδάσκαλον Steph. discipulum Cass. Musculus; 8,26 διαδοχή. 9,5 ¿πιστόλων. 25,26 άμοίροις richtig mit Cassiodor gegen Steph.), oft aber auch die sinnlosesten Fehler übernommen (ζ. B. S. 9,6 φιλολόγοις] φίλοις; 12,23 τάξεις -f- των πολεμίων). Die Übersetzung wimmelt von absurden MißVerständnissen des griechischen Textes, ζ. B. S. 62,4 καΰότι τους πλείστους εγνω άκτημοσύνην άσκεϊν] ob hanc causam plurimos cognovi, qui rerum inopia laborant. Sehr oft ist sie ohne das Original gar nicht verständlich. Aber parteiliche Fälschungen, wie sie die katholischen Zeitgenossen dem Musculus vorwarfen, wird man in seiner Arbeit nicht finden. Sehr viel besser war die lateinische Übersetzung der Kirchenhistoriker, die der 1558 verstorbene John Christopherson (Christo- Christ, phorsonus), Bischof von Chichester, anfertigte; sie erschien 1569 in Löwen (in 8°) und, fehlerhafter, 1570 in Köln (in Folio) und ist öfter nachgedruckt worden 4 ). Christopherson hat sein Werk unvollendet hinterlassen: die fehlenden Bücher VII—IX des Sozomenus sind in einer Übersetzung des friesischen Historikers Suffridus Petrus (1527 bis 1597) beigegeben. Suffridus Petrus gab das ganze Werk nochmals 1581 in Köln heraus; in dieser Ausgabe waren zum ersten Mal bei jedem Kapitel die entsprechenden Stellen der Parallelschriftsteller und des Nicephorus angemerkt, vor allem aber waren im Anhang die Varianten Christophersons mitgeteilt. In der Bibliothek des Trinity J

) Bidez, TU 32,2b, S. 81ff. ) Wolfgang Musculus (Mäußlin, Müslin) (1497—1563) fertigte die Übersetzung als reformierter Geistlicher in Augsburg an, von wo er 1548 vertrieben wurde; die Vorrede ist 1549 in Bern geschrieben, nachdem er sich dort als Professor der Theologie niedergelassen hatte. Vgl. Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 23, 1886, S. 95—97. 3 ) Nur für Theodoret war die schon 1536 erschienene Übersetzung des J. Camerarius übernommen; beigegeben waren die beiden letzten Bücher der Kirchengeschichte Rufins. Ein Nachdruck erschien in Basel 1562. 4 ) So ζ. B. 1570 und abermals 1587 in Basel (herausgegeben von J. J. Grynaeus) und 1571 in Paris (herausgegeben von J. Curterius, vgl. unten S. XL). 2

XL

Curt.

Sozomenus

College zu Dublin befindet sich ferner ein an den Rändern mit zwei verschiedenen Arten von Varianten versehenes Exemplar der Editio princeps, das Bidez als Kopie des von Christopherson benutzten Exemplars identifiziert hat 1 ). Als Basis der Varianten und Konjekturen Christophersons ergibt sich aus dem von Suffridus Petrus 1581 mitgeteilten Material und dem Dubliner Exemplar: 1. eine Auswahlkollation von M (oder einer der Abschriften von M)2), 2. ein Vergleich Cassiodors und der Parallelschriftsteller, gelegentlich auch anderer Quellen. Mit diesen Hilfsmitteln vermochte Christopherson immerhin die meisten Lücken des Stephanus-Textes auszufüllen und viele grobe Fehler auszuscheiden. Der kritische Apparat der vorliegenden Ausgabe zeigt, wie viele evidente Verbesserungen, die zumeist ohne handschriftliche Grundlage erreicht wurden, wir Christopherson verdanken. Als J. Curterius 1 5 7 1 in Paris die Übersetzung Christophersons erneut herausgab, fügte er am inneren Rand der Seiten zur Rechtfertigung der Übersetzung Varianten bei, die in den meisten Fällen mit den Varianten und Konjekturen Christophersons übereinstimmen 3 ). Eine Reihe von Varianten jedoch muß aus einer anderen Kollation stammen, und zwar wahrscheinlich einer Kollation von F 4 ). Curterius notiert S. 89,26 ήμϊν ( = F), während M Steph. Christ, ήμων lesen; S. 182,3 έπεώή ( = F) gegen ènei ôé M Steph. Christ. Weitere Varianten, die sich nicht bei Christopherson finden, jedenfalls nicht unter dem 1581 veröffentlichten Material: S. 23,9 οίκον] „quidam τόπον" ( = RMLFS); 31,17 θαύματος Steph. Christ. (miraculi)] θεάματος ( = b); 37,14 εφη ( = b) gegen φηαίν Christ. ( < Steph.); 52,7 àyuiàç] αγοράς Steph. Christ, (piateti) ,,alii αγυιάς" Curt.; 61,10 πράξαντας (= b) gegen πράξας Steph. Christ.; 72,5 όυσσέβεια ( = b) gegen ευσέβεια Steph. άσέβεια Christ. 6 ); 75,17 έξήτησαν] έζήτησαν ( = C usw.); 82,7 τερατολογείαϋαι Steph. -f- όοκεϊ !) Bidez, TU 32,2 b, S. 82—90. 2 ) Wahrscheinlich hat Christopherson selbst, der wiederholt weite Reisen unternahm, um Handschriften, und zwar möglichst Sammelhandschriften aller Kirchenhistoriker, einzusehen, M in Venedig benutzt, ebenso wie für Theodoret (vgl. L. Parmentier, Theodoret Kirchengeschichte [1. Aufl.], Leipzig 1911, S. LXIX). Daß M und nicht etwa C oder R benutzt ist, zeigt ein Beispiel: S. 26,12 εν— μυστήρια war bei Stephanus ausgefallen, die Lücke war aber nicht, wie Christopherson es sonst tat, aus M auszufüllen, weil M (aber nicht CR!) l l f . Ιερά—μεμονωμένους ausließ; so versuchte Christopherson (nach Philo) eine eigene Ergänzung (εν οίς μονονμένοις τα του σεμνού βίου μυστήρια τελούνται); vgl. Bidez, a. a. O., S. 86. s ) So findet sich S. 26,12 die falsche Ergänzung Christophersons (vgl. die vorige Anmerkung). 4 ) J . B(arrow) (in Husseys Ausgabe des Sozomenus, Bd. I, S. VI), dem Bidez (a. a. O., S. 82 Anm. 5) folgt, hat die Ausgabe von 1571 nicht gekannt und sich auf die flüchtigen und oft unzuverlässigen Mitteilungen des Suffridus Petrus (1581) verlassen; so beurteilt er die Basis der Varianten ganz falsch. 5 ) Die anderslautende Anmerkung Husseys zu der Stelle beruht auf einer irrigen Angabe des Suffridus Petrus.

Einleitung: Ausgaben und Übersetzungen

XLI

Curt. ( = b) τερατολογεϊται Christ.; 105,18 πάλαι ( = C usw.) gegen πάλιν Steph. Christ.; 113,25 έλη?.ν9εσαν ( = C usw.) gegen -aaiv Steph. Christ.; 114,3 νοημάτων ( = b) gegen ονομάτων Steph. Christ.; 122,10 και μνήμων ergänzt ( < Steph. Christ.); 125,9 και ergänzt ( < Steph. Christ.); 127,14 tbv ( = C usw.) gegen ώς Christ. 1 ); 133,3 ώς ( = b) gegen δτι Christ. 1 ); 147,1 καταμηνύσας Steph. Christ. ,,alii κατάμηνύααντας" Curt. ( = C usw.); 173,5 ύηενοοϋντο (= b) gegen νττονοοΰντες Christ.; 175,2 μη ergänzt ( < Steph. Christ.); 183,20 άρχαωτέροις ( = C usw.) gegen παλαιοτέροις Christ.

Auch eigene Konjekturen des Curterius finden sich vereinzelt. Nicephorus ist nach der zuerst 1553 veröffentlichten Ubersetzung des Johann Lange verglichen. Die von Christopherson benutzte Liste von Varianten (keinesfalls eine vollständige Kollation) von M lag auch noch anderen Gelehrten vor, nämlich J. J. Scaliger (1540—1609)2), Bonaventura Vulcanius (De Smet) 3 ), Henri Savile (1549—1622), der außerdem die Notizen und Emendationen Christophersons benutzte, und zwar nicht nur die 1581 gedruckten4), und Méric Casaubon5), dem Sohn des berühmten Philologen 6 ). Aus dem Anhang von Readings Ausgabe (1720) kennen wir noch Cast, eine weitere Variantenliste von M (oder L), die vollständiger ist als die von Christopherson benutzte. Sie wird von Reading einem Bischof Castellanus (sicher Pierre du Chastel, Bischof von Tulle 1539—1544, von Maçon 1544—1552, der mit G. Pélicier, dem ersten Besitzer von L, im Briefwechsel stand 7 ) zugeschrieben und ist von Hussey, der den Wert von vielen der darin enthaltenen Lesarten erkannte, geradezu als Handschrift (mit der Sigle C) betrachtet worden. Zu Unrecht, Die anderslautende Anmerkung Huaseys zu der Stelle beruht auf einer irrigen Angabe des Suffridus Petrus. 2 ) Der „Codex Scaligeri", d. h. das von ihm benutzte Exemplar der Editio princeps, liegt in der Universitätsbibliothek zu Leiden (Bidez, T U 32,2b, S. 84). Scaliger scheint die Variantenliste aber nur indirekt, durch Vermittlung der Notizen des Vulcanius, benutzt zu haben; vgl. J . Barrow, a. a. O., S. VII, und Nolte, Theologische Quartalschrift 43 (1861) 423. 3 ) Seine auf 1575 datierten Notizen, auf losen Blättern, befinden sich ebenfalls in Leiden; vgl. Bidez und Barrow a. a. O. 4 ) Bidez, a. a. O., S. 88; einige Verbesserungen danken wir Savile selbst (Bidez, a. a. O., Anm. 3); mitgeteilt wurden seine Notizen von Valois. 5 ) Varianten aus seinem Exemplar, das im 18. J a h r h u n d e r t einem J . Jones gehörte (daher bei Hussey mit J bezeichnet), teilte Reading in seiner Ausgabe (1720) mit. Casaubon scheint von den Notizen des Vulcanius abhängig zu sein (vgl. Bidez, a. a. O., S. 85). ·) Außerdem noch D. H u e t und E. Baluze (vgl. Bidez, a. a. O., S. 92 Anm. 1). 7 ) Bidez, a. a. O., S. 90; Ed. Schwartz, Eusebius Kirchengeschichte, Bd. I I I , S. X I X ; L. Parmentier, Theodoret Kirchengeschichte (1. Aufl.), S. L X I X .

XLII

Sozomenus

denn neben den aus der handschriftlichen Überlieferung (ML) stammenden Varianten stehen viele, die nur als Konjekturen des Castellanus anzusehen sind. Darunter sind eine Reihe richtige oder brauchbare (z.B. S. 85,11. 13. 168,25. 173,23. 178,1), manche sind mit Konjekturen Christophersons identisch, ohne daß sich die Prioritätsfrage entscheiden ließe 1 ). Von den oben aufgezählten Varianten des Curterius finden sich folgende auch bei Castellarne: S. 75,17. 114,3. 125,9. 182,3, ferner: S. 81,24. 85,11. 168,25. 173,23. 174,21. 183,15 (Konjekturen). Der griechische Text wurde erst 1612 in Genf wieder gedruckt. Der umfangreiche Band bietet einen schlechten Nachdruck der Ausgabe des Stephanus (mit allen Fehlern, nur die Lücken sind nach Christopherson ausgefüllt, daneben viele neue Druckfehler) und die Übersetzung von Christopherson und Suffridus Petrus; am Rand stehen die Varianten Christophersons (weniger vollständig als in der Ausgabe von 1581) und Scaligere. Val. Eine bedeutende Leistung war erst die Ausgabe von Henri de Valois (1603—1676), der 1650 vom gallikanischen Klerus auf Vorschlag des (oben S. X X als ehemaliger Besitzer der Handschrift F genannten) Erzbischofs Charles de Montchal mit der Herausgabe der griechischen Kirchenhistoriker beauftragt worden war 2 ). Der Socrates und Sozomenus enthaltende Band erschien 1668 in Paris 3 ). Die handschriftliche Basis war gründlich erweitert: Valois hat den ,,Regius" Ρ, die Vorlage der Editio princeps, erneut verglichen, daneben systematisch einen Vertreter des seit Christopherson teilweise bekannten anderen Überlieferungszweiges, den von ihm so genannten „Fuketianus" (F) herangezogen und eine Liste von Varianten des Theodorus Lector 4 ) benutzt. Natürlich zog Valois auch Cassiodor und Nicephorus und alle ihm erreichbaren gelehrten Vorarbeiten heran, darunter die !) Bidez, T U 32,2b, S. 90—92. 2 ) Zur Geschichte der Ausgabe und zu ihrer Beurteilung vgl. Ed. Schwartz, Eusebius Kirchengeschichte, Bd. III, S. XLIV. 3 ) Nachdrucke in Mainz 1677, Paris 1686, Amsterdam 1695. 4 ) Diese unvollständige und nicht immer zuverlässige Variantenliste war ihm aus einer von Samuel Tennulius (ten Nuyl) in Rom angefertigten Kopie einer von Leo Allatius stammenden Kollation der Handschrift Τ bekannt. Das Kollationsexemplar (der „Codex Allatii") ließ sich bisher nicht wieder auffinden, sondern nur eine Inhaltsübersicht der Tripartita, wohl von der Hand des Allatius selbst, die jetzt in der Universitätsbibliothek zu Messina liegt (vgl. Bidez, a. a. O., S. 40 —43). Auffällig ist, daß Valois den „Codex Leonis Allatii" auch an zwei Stellen aus dem Anfang des V. Buches zitiert (S. 195,12 άγιστενειν und 199,10 πρακτόρων, vgl. Husseys Ausgabe, Bd. II, S. 441 Anmt s und S. 450 Anm. r; Bidez, a. a. 0 . , S. 17 Anm. 1), wo es sich nicht mehr um T, sondern um V handelt; auch S. 193,13 scheint Valois das Wort δείσας ( < b) aus V zu haben.

Einleitung: Ausgaben und Übersetzungen

XLIII

Notizen des Savile und Vulcanius. Mit diesem allerdings immer noch sehr mangelhaften Material und mit seiner umfassenden Kenntnis der Kirchenhistoriker und der Sprache hat er zahllose Fehler der Vulgata verbessert und einen lesbareren Text hergestellt. Viele evidente Konjekturen teilte er freilich nur in den Anmerkungen mit, auch schleppt der keineswegs einheitliche Text noch manche Fehler der Genfer Ausgabe mit 1 ). Von Valois' Leistung gibt unser Apparat Zeugnis, wenn auch nicht so häufig, wie es ihm zukäme, da viele seiner Emendationen inzwischen durch den Kodex V bestätigt wurden und daher nicht mehr mit seinem Namen bezeichnet sind 2 ). Immer mit Gewinn nachschlagen wird man auch heute noch die (im dritten Band der Husseyschen Ausgabe abgedruckten) erklärenden Anmerkungen und die lateinische Übersetzung, die ihre Vorgänger weit übertrifft und an manchen schwierigen Stellen eine Hilfe sein kann. Valois' Ausgabe wurde 1720 in Cambridge von William Reading in etwas vermehrter Gestalt neu herausgebracht3). Die Noten sind aus dem Anhang unter den Text gesetzt, unbedeutende „Variorum annotationes" (darunter von W. Lowth und auch von Reading selbst) beigesteuert und im Anhang die Varianten des Casaubon und Castellanus (oben S. XLI und Anm. 5) mitgeteilt. Die letzte Ausgabe war die von Robert Hussey, Regius Professor in Oxford, die postum 1860 in Oxford von J. Barrow in drei Bänden herausgebracht wurde. Husseys Leistung war es, daß er zum ersten Male den Kodex der Bodleiana (B) heranzog, in sehr unzulänglicher Weise allerdings, da er Β und B 2 nicht unterschied und aus Flüchtigkeit viele falsche Lesarten angab. Zudem verfuhr er bei der Auswahl der Varianten recht unsystematisch, so daß auch seine Ausgabe im Grunde immer noch den minderwertigen Text der Vulgata bietet. Der Apparat gibt gar kein Bild von der Überlieferung. Immerhin sind für die Urkunden und wörtlichen Zitate die Lesarten der Vorlagen und der Parallelschriftsteller notiert. Dankenswert ist auch die ausführliche Beigabe der Übersetzung und der Annotationes des Valois. Das Ergebnis blieb trotz großen Aufwandes äußerst unbefriedigend. Hussey 1 ) So etwa S. 12,23 τάξεις + των πολεμίων (seit Stephanus, vgl. oben S. X X X I X ) ; S. 123,22 τούς— 23 και ( = eine Zeile der Editio princeps) fehlt in der Genfer Ausgabe (im griechischen Text) und bei Valois, auch in seiner Übersetzung (vgl. J. Barrow in Husseys Ausgabe, Bd. I , S. III). 2 ) Vgl. Bidez, T U 32,2b, S. 21—24, 26. s ) Socrates und Sozomenus wiederum in einem Bande; Nachdrucke erschienen 1747 in Turin, 1844 in Oxford und 1864 in Paris bei Migne (PG 67).

Hussey

XLIV

Sozomenus

führte eine Unterteilung der Kapitel in Paragraphen ein, die in der vorliegenden Ausgabe beibehalten ist. Vollständige Übersetzungen in moderne Sprachen sind sehr selten ; bekannt geworden sind mir nur die französische von Cousin (Paris 1676) und die englischen von E. Walford (London 1855) und von Ch. D. H a r t r a n f t (New York 1890, in: Schaff-Wace, A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, Ser. 2, vol. 2). Die Quellen

Als Sozomenus in den vierziger Jahren des 5. Jahrhunderts sich an die Aufgabe machte, eine Geschichte der Kirche von Konstantin dem Großen bis auf Theodosius II., genauer von 324 bis 439, zu schreiben, fand er bereits das Ergebnis eines durchaus ähnlichen Versuches vor. Socrates, wahrscheinlich gleich ihm Anwalt in Konstantinopel, hatte eine Kirchengeschichte der Zeit von 305 bis 439 in sieben Büchern verfaßt und auch schon, wie wir annehmen dürfen 1 ), die uns erhaltene zweite Auflage seines Werkes veröffentlicht. Sozomenus versucht diesen Tatbestand zu verschleiern, indem er versichert (I 1,12), von einer ausführlichen Darstellung der Ereignisse zwischen der Himmelfahrt Christi und dem Ende des Licinius habe er deswegen abgesehen (und nur eine — nicht erhaltene — Epitome angefertigt), weil sich bereits andere an ihr versucht hätten, vor allen anderen Eusebius 2 ). Die darauf folgenden rund hundert Jahre dagegen — so muß man ihn doch verstehen — hätten demnach noch keinen Bearbeiter gefunden. So habe er seine Geschichte aus eigenen Erlebnissen, aus Berichten seiner Zeitgenossen und, für die weiter zurückliegende Zeit, aus den Akten unmittelbar aufgebaut (I 1,13). Sein Anspruch, keinen Vorgänger zu haben, läßt sich aus seinem Werk und einem Vergleich mit Socrates unschwer widerlegen, und das ist seit einer beiläufigen Bemerkung von Valois wiederholt geschehen 3 ). Beweisend ist die Übernahme von Sozom. VIII 10,4 S. 363,12 beruht auf Socrat. VI 11,16 (Fassung der zweiten Auflage), nicht auf der aus der ersten Auflage erhaltenen Variante (bei Hussey VI 23a,9), vgl. W. Eltester in: Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft III A 1 (1927), Sp. 900,21ff. 2 ) In Wirklichkeit hatte er einfach nicht genügend Material, um Eusebius zu „verbessern", wie er es dann mit dem Werk des Socrates unternahm; denn die übrigen I 1,12 genannten Autoren, Clemens (jedenfalls Clemens von Alexandrien, nicht, wie Valois meinte, der Verfasser des Clementinenromans), Hegesipp und Africanus kennt er wohl nur aus der Kirchengeschichte des Eusebius. 3 ) H. Valois in der Praefatio seiner Ausgabe (abgedruckt bei Hussey, Socratis Ecclesiastica Historia, Bd. I, S. XVIf., und PG 67,24/25); L. Jeep, Quellenunter-

E i n l e i t u n g : Die Quellen

XLV

Berichten, die Socrates nach seiner ausdrücklichen Versicherung mündlicher Tradition verdankte. Was Socrates I 10, I 13 und I I 38,14ff. dem greisen Novatianer Auxanon nacherzählt 1 ), wiederholt Sozomenus, und zwar mit wörtlichen Anklängen, I 22,1 f., I 14,9—11 und IV 20,4ff. ; ebenso kehrt der Bericht des Socrates I I 38,29—322), für den ein paphlagonischer Bauer als Gewährsmann angeführt ist, bei Sozomenus IV 21,1 f. wieder. Darüber hinaus hat Sozomenus das Werk des verleugneten Vorgängers natürlich noch viel weitgehender benutzt, ja es geradezu zum Gerüst für den Aufbau seiner eigenen Darstellung gemacht. Auf lange Strecken hin folgt er genau dem von Socrates durchgeführten Plan, so daß etwa Inhalt und Anordnung seines VII. Buches dem V. Buch des Socrates fast vollkommen entsprechen 3 ). Auch erstreckt sich die Abhängigkeit von Socrates bis auf Übereinstimmungen im Wortlaut : der Socratestext dient uns nicht selten als Kriterium bei der Auswahl der Varianten 4 ). Ein so inniges Verhältnis der Abhängigkeit von einer nicht namhaft gemachten Vorlage sind wir gewohnt als Plagiat zu bezeichnen 5 ), eine moralische Wertung, gegen die Sozomenus wahrscheinlich protestieren würde. Durch Stemplingers eindringliche Darlegung 6 ) wissen wir, daß der Begriff des geistigen Eigentums und seines Schutzes im Altertum nur sehr bedingt galt. Sozomenus konnte das ihm vorliegende Werk des Socrates nicht ignorieren, er hatte aber den Ehrgeiz, es zu ersetzen, ja wahrscheinlich hat ihn erst das Erscheinen von Socrates' Kirchengeschichte zu seinem eigenen Versuch angeregt. Darum nennt er Socrates nicht, und auch suchungen zu den griechischen Kirchenhistorikern, Jahrbücher für classische Philologie, Suppl.-Bd. 14 (1885) 138—141; G. Rauschen, Jahrbücher der christlichen Kirche unter dem Kaiser Theodosius dem Großen, Freiburg 1897, S. 3—5; G. Schoo, Die Quellen des Kirchenhistorikers Sozomenos, Berlin 1911 (Neue Studien zur Geschichte der Theologie und der Kirche, 11), S. 25f. 1 ) F. Geppert, Die Quellen des Kirchenhistorikers Socrates Scholasticus, Leipzig 1898 (Studien zur Geschichte der Theologie und der Kirche, 3, 4), S. 59—65, vermutet wohl mit Recht, daß Auxanon auch für eine Reihe anderer Berichte über diese durch Zitat gesicherten Stellen hinaus als Gewährsmann in Frage kommt. 2 ) Bei Hussey sind die Paragraphenzahlen zu 27—30 verdruckt. 3 ) Vgl. A. Güldenpenning und J. Ifland, Der Kaiser Theodosius der Große, Halle 1878, S. 26 -31. 4 ) Vgl. z . B . S. 44,21. 105,21. 114,17. 147,12. 210,23. 246,26. 249,1. 269,24. 293,15. 300,20. 25. 302,4. 304,15. 315,1. 6. 8. 319,11. 355,19. 370,16. 371,12. s ) Valois a. a. O. spricht ganz unbefangen vom plagiarios. ') Ed. Stemplinger, Das Plagiat in der griechischen Literatur, Leipzig-Berlin 1912; vgl. besonders S. 126f., 149ff., 177ff.; vgl. auch H.Peter, Wahrheit und Kunst, Geschichtschreibung und Plagiat im klassischen Altertum, Leipzig-Berlin 1911, S. 431 ff.

XLVI

Sozomenus

wo er sich eindeutig nur auf dessen Zeugnis stützt, gebraucht er unbestimmte Floskeln wie επν&όμην (S. 31,25. 42,14) oder oí μεν τάδε λέγονσι (S. 365,7). Großzügig übernahm er, was ihm brauchbar erschien, das reiche Material wie das chronologische Schema 1 ) und die inhaltliche Gliederung. Er folgt damit bewußt den Gesetzen der klassischen Historiographie 2 ), ist also nicht in erster Linie Forscher (obwohl er eine Menge eigener Erkundungen beiträgt und methodische Kritik anwendet), sondern formt Vorgefundenes neu; sein Verhältnis zum Stoff ist zunächst durch sein Verhältnis zu dem Vorgänger bestimmt. Wer Sozomenus einen Plagiator nennt, sollte übrigens nicht vergessen, daß auch Socrates seine Vorgänger, Rufin und Gelasius von Cäsarea, unbedenklich ausgebeutet hat 3 ). An ganz neuem Material, das Socrates nicht bot, hat Sozomenus außer dem Inhalt des I X . Buches (in dem er ebenso weitgehend der Stoffsammlung Olympiodors zu folgen scheint) im wesentlichen nur die Berichte über die Christenverfolgung im Perserreich (II 8—14) und über die Geschichte des Mönchtums (I 12—14, III 14, VI 28—34) beigetragen, und er versäumt bezeichnenderweise nicht, auf dieses Sondergut ausdrücklich hinzuweisen (I 1,18). An der „Tendenz" des Socrates brauchte er nicht viel zu ändern : wie dieser 4 ) war er ein biederer und dabei oft überraschend liberaler Anhänger der kirchlichen Orthodoxie, ohne ein über das Mindestmaß hinausgehendes Verständnis oder Interesse für dogmatische Fragen (vgl. III 15,10. VI 27,7. VII 17,8). Nur in seiner Stellung im kirchenpolitischen Streit der jüngsten Vergangenheit unterscheidet er sich von Socrates, indem er entschieden für Johannes Chrysostomus Partei ergreift 5 ). Das führte ihn zu einer etwas abweichenden Auswahl der Fakten 6 ) und ihrer Ergänzung durch neues, auch urkundliches Allerdings ist bezeichnend, daß er das eigentliche chronographische Element bei Socrates, die zahlreichen exakten Datierungen, eliminiert; vgl. W. Eltester, Sozomenos, in : Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft III A 1 (1927), Sp. 1243,42ff. 2 ) Vgl. Ed. Schwartz, Gesammelte Schriften, Bd. 1, Berlin 1938, S. 127; W. Eltester, a. a. O., Sp. 1244. ®) Vgl. G. Loeschcke, Rheinisches Museum 60 (1905) 599; Realencyklopädie für protestantische Theologie und Kirche, 3. Aufl., Bd. 18, Leipzig 1906, S. 484,4ff.; F. Scheidweiler, Byzantinische Zeitschrift 46 (1953) 291 f.; 50 (1957) 92f. 4 ) Vgl. G. Loeschcke, Realencyklopädie..., a . a . O . , S. 484f. ; W. Eltester, Sokrates Scholasticus, in : Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft III A 1 (1927), Sp. 894. 5 ) W. Eltester, Sozomenos, a. a. O., Sp. 1244,30 ff. e ) Die Anekdote vom Streit zwischen Johannes und Sisinnius (Socrat. VI 22, 13—17) hat Sozomenus (VIII 1,15) ausgelassen, und die schlichte Behauptung des Socrates (VI 18,17), ,,Johanniten" hätten das Feuer in der Hagia Sophia gelegt,

E i n l e i t u n g : Die Quellen

XLVII

(VIII 26) Material. In erster Linie aber mußte Sozomenus es als seine Aufgabe betrachten, dem von Socrates unbehauen hingeworfenen und nur von dem strengen chronologischen Rahmen umgrenzten Stoff eine gefällige Form zu geben, ihn den Gesetzen der historiographischen Theorie zu unterwerfen1). Daß er die klassischen Vorbilder kennt, deuten gleich die ersten Worte des I. Buches an, in denen eine Reminiszenz an den Beginn von Xenophons Kyropädie steckt. Der Beruf des Geschichtsschreibers ist vor allem das Aufdecken der Wahrheit (S. 9,23f. 28f.), erst in zweiter Linie rangiert die Verherrlichung der Orthodoxie (S. 10,Iff.; auch I I I 15,10). Daten sind viel seltener als bei Socrates angeführt, Urkunden sehr oft nur im Referat wiedergegeben (programmatisch I 1,14), manche Varianten der Überlieferung werden mit gesunder Kritik beurteilt (I 5,2—5. I I I 3,4. I I I 19. VII 19,10f.); besonders viel aber muß unserm Autor an der stilistischen Neuformung gelegen haben, und hier müssen wir das positive Urteil des Photius (cod. 30 εστί δέ Σωκράτους εν rf¡ φράσει βελτίων) bestätigen: seine Darstellung wirkt im allgemeinen klar und prägnant, der einheitliche schlichte Stil wird nur an wenigen, recht gequält anmutenden rhetorischen Höhepunkten (Widmung; Enkomion des Mönchtums I 12,1—8; Ekphrasis von Daphne V 19,5ff. ; Enkomion der Pulcheria I X l,3ff., wo sich Sozomenus selbst allerdings dagegen verwahrt, ein Enkomion zu schreiben, I X 1,13) durchbrochen. Entscheidend für unser Urteil über den Wert dieser Neubearbeitung ist neben stilistischen Vorzügen die Frage, ob und wieweit es ihr gelungen ist, die Vorlage durch Heranziehimg weiterer Quellen zu kontrollieren, zu ergänzen und zu korrigieren. Da muß eine unbefangene Betrachtung feststellen, daß Sozomenus diese Aufgabe, soweit es ihm nur möglich war, zu erfüllen gesucht hat, natürlich mit unterschiedlichem Erfolg 2 ). Er hat es sich zum Prinzip gemacht, über Socrates hinaus stets auf dessen großenteils namhaft gemachte Gewährsleute zurückzugreifen, gewissermaßen dessen Arbeit noch einmal zu leisten, aber, wie er meinte, richtiger, genauer, fundierter, vieles durch eigene Erkundungen ergänzend, oft auch, durch Weglassen von Detail, knapper in der mildert er (VIII 22,5) zu „gegenseitigen Beschuldigungen der Gegner und der Anhänger des Johannes". Vgl. Ed. Schwartz, Gesammelte Schriften, Bd. 1, Berlin 1938, S. 127; G. Schoo, Die Quellen des Kirchenhistorikers Sozomenos, Berlin 1911, S. 11—15; W . Eltester, a. a. O., Sp. 1243,15ff. 2 ) Vgl. G. Loeschcke, Realencyklopädie . . . , & . a. O., S. 546,16ff. 55ff.;W. Eltester, a. a. O., Sp. 1247,7 ff.

XLVIII

Sozomenus

Form. So hat er noch die folgenden schriftlichen Hauptquellen herangezogen 1 ) : 1. Rufins Kirchengeschichte (nicht genannt), der Socrates in seiner ersten Auflage sehr weitgehend gefolgt war. Die direkte Benutzung dieser lateinischen Quelle (als Jurist besaß Sozomenus natürlich gute Lateinkenntnisse !) ist erwiesen ζ. B. durch die unterschiedliche Wiedergabe von Rufin S. 981,16f. bei Socrates I 15,3 und Sozomenus I I 17,10 (wörtliche Übersetzung Rufins!) 2 ), während sich eine Verwendung des griechischen Originals, der Kirchengeschichte des Gelasius von Cäsarea, beim gegenwärtigen Stand unserer Kenntnis nicht mit Sicherheit nachweisen läßt 3 ). Rufin ist überall dort zum Vergleich und zur Ergänzung herangezogen, wo er schon von Socrates benutzt war; solche Berichte Rufins aber, die Socrates ausließ, hat Sozomenus nur ausnahmsweise übernommen 4 ). Er war, wie G. Schoo wohl mit Recht vermutet, durch die Kritik, die Socrates (II 1,1—4) in der zweiten Auflage an Rufin übte, diesem gegenüber mißtrauisch geworden und benutzte ihn daher ungehemmt nur an den Stellen, die durch die Autorität des vorsichtig verfahrenden Socrates gedeckt waren. 2. Eusebius' sogenannte Vita Constan tini (und Kirchengeschichte ; beide Werke werden unter dem Namen des Verfassers zitiert, vgl. das Namenregister S. 449) ist von Sozomenus ebenso wie von Socrates, aber ganz selbständig ausgeschöpft 5 ). 3. Die kirchenpolitische Publizistik des Athanasius, die Socrates zur Revision seiner Darstellung in den ersten beiden Büchern veranlaßt hatte, war natürlich auch für Sozomenus eine reichhaltige Fundgrube, die er wiederum über das bei Socrates gefundene Material hinaus ausbeutete 6 ). So entnahm er z. B. der sogenannten Apologia secunda (57f.) die drei von Socrates nicht gebotenen Urkunden in I I I 22—24, nachdem er bisher die von Socrates im Wortlaut aus der Apologia secunda mitgeteilten Urkunden lediglich referiert hatte 7 ). Das ist recht Listen im Stellenregister S. 413ff.; vgl. G. Loeschcke, a. a. O., S. 544—546; G. Schoo, a. a. O., S. 26ff.; W. Eltester, a. a. O., Sp. 1245f. 2 ) G. Schoo, a . a . O . , S. 31 f.; vgl. auch A.Glas, Die Kirchengeschichte dea Gelasios von Kaisareia, Leipzig-Berlin 1914 (Byzantinisches Archiv, Heft 6), S. 82f. 3 ) Die Gelasiusfrage bedarf einer erneuten systematischen Behandlung, für die das hagiographische Material vorgelegt werden muß; wir erwarteten sie von Felix Scheidweiler, der mitten in dieser wichtigen Arbeit durch den Tod abberufen wurde. •— Übrigens vermute ich, daß das bei Sozomenus singulare Wort βασίλισσα (S. 60,20) aus Gelasius übernommen ist, da es sich bei Gelasius von Cyzicus wiederholt findet (z. B. S. 151,26 und 29 Loeschcke-Heinemann). 4 5 ) G. Schoo, a. a. O., S. 28—31. ) G. Schoo, a. a. O., S. 32—36. «) G. Schoo, a. a. 0 . , S. 36—41. ') G. Schoo, a. a. O., S. 39.

E i n l e i t u n g : Die Quellen

XLIX

charakteristisch für sein Bestreben, den Vorgänger auf jeden Fall zu überbieten. Hatte Socrates (und vor ihm Rufin) sich begnügt, für das Leben des Mönchsvaters Antonius auf die allgemein bekannte Schrift des Athanasius zu verweisen (I 21), so gibt Sozomenus (I 13) einen ziemlich ausführlichen Abriß dieser Schrift. Ein wörtliches Zitat bietet er (II 30) aus der Epistula ad episcopos Aegypti et Libyae (18Í.) 1 ). 4. Mönchsgeschichten. Benutzt sind im wesentlichen drei auch uns erhaltene Werke: 1) die Historia Lausiaca des Palladius 2 ), aus deren Berichten sorgfältig alle persönlichen Züge entfernt sind (vgl. besonders die bei Sozomenus VI 29,6 wiedergegebenen Anekdoten mit der Vorlage), 2) die Historia monachorum Rufins 3 ) und 3) deren griechische Vorlage, die von Preuschen herausgegebene Historia monachorum in Aegypto 4 ). Daß Sozomenus tatsächlich die beiden letztgenannten Schriften vor Augen hatte, wird aus Einzelheiten deutlich. So folgt er z. B. in dem Kapitel VI 28 der von Rufin eingeführten Reihenfolge der Mönche (nur Eulogius ist aus inhaltlichen Gründen hinter Dioscurus gestellt, VI 28,11), und man beobachtet zahlreiche wörtliche Übereinstimmungen mit Rufin, während andere Details wiederum nur aus der griechischen Historia monachorum stammen können 5 ). Bevor er dann VI 29,3 zu Auszügen aus der Historia Lausiaca übergeht, bringt er noch einen Nachtrag (VI 29,1) aus der griechischen Historia monachorum, der sich als Dublette zu dem ohne Zweifel aus Rufin entnommenen Bericht I I I 14,18f. darstellt 6 ), abgeschlossen durch ein — für uns — obskures Zitat, das bei der notorischen Manier des Sozomenus, seine Quellen zu verschleiern, der beste 1

) Der Text des Zitats zeigt einige bemerkenswerte Übereinstimmungen mit der durch den Codex Ambrosianus 534 (M 88) vertretenen Handschriftengruppe ω, die demnach wohl sehr alte Lesarten bewahrt hat; vgl. H.-G. Opitz, Untersuchungen zur Überlieferung der Schriften des Athanasius, Berlin-Leipzig 1935 (Arbeiten zur Kirchengeschichte, 23), S. 128. 2 ) Vgl. E. Preuschen, Palladius und Rufinus, Gießen 1897, S. 226—231% C. Butler, The Lausiac History of Palladius, Cambridge 1898 (Texts and Studies, 6,1), S. 51—58; G. Schoo, a. a. O., S. 41—58. 3 ) Vgl. E. Preuschen, a. a. O., S. 183—189, der allerdings Rufin nicht als direkte Quelle anerkennt; G. Schoo, a. a. O-, S. 48f., 56f. *) Vgl. Preuschen und Schoo, a . a . O . ; C.Butler, a . a . O . und S. 270—275; für die Abhängigkeit Rufins von dem griechischen Original folge ich dem immer noch überzeugenden Nachweis, den C. Butler (a. a. O., S. 257CT.) geführt hat, doch ist die Frage für uns irrelevant, da Sozomenus jedenfalls beide Texte kannte. 6 ) Vgl. E. Preuschen, a. a. O., S. 185—187; G. Schoo, a. a. O., S. 42ff., 57f. 6 ) Vgl. C.Butler, a . a . O . , S. 57 Anm. 1; E. Preuschen, a . a . O . , S. 184; G. Schoo, a . a . O . , S. 44f.; R. Reitzenstein, Historia Monachorum und Historia Lausiaca, Göttingen 1916, S. 75. IV

Bidez, Sozomenus

L

Sozomenus

Beweis ist, daß die genannte Schrift des alexandrinischen Bischofs Timotheus eben nicht direkt von ihm benutzt ist 1 ). In die folgenden Exzerpte aus der Historia Lausiaca ist noch ein kurzes Regest aus der Historia monachorum eingeschaltet (VI 29,7f.), wobei interessant ist, daß Sozomenus nach der Mitteilung, der Engel der Vision habe die Namen der beim Gottesdienst fehlenden Mönche in seinem Buche getilgt, abbricht: offenbar bereitete ihm die Divergenz seiner beiden Vorlagen Schwierigkeiten (nach der Historia monachorum sterben diese Mönche nach 13 Tagen, nach Rufin werden vielmehr einige der erschienenen Mönche nicht aufgeschrieben, sie tun wegen begangener Todsünden Buße und werden dann wieder angenommen); er folgte also zunächst der Historia monachorum und brach ab, als der zur Kontrolle benutzte Rufin ganz anderes erzählte. Das angedeutete Verfahren stimmt völlig zu der sonst beobachteten Methode des Sozomenus (was Preuschen und Reitzenstein entgangen ist), und zudem gibt es in keinem Regest (abgesehen von geringfügigen Details, die aus mündlicher Überlieferung stammen werden, wie z. B. S. 119,23 •ην ετι φνλάττονσιν) irgendeinen Einzelzug, der sich nicht aus einer Kombination von zwei oder drei der uns vorliegenden Sammlungen erklären ließe, so daß man nicht zu den Hilfskonstruktionen einer unbekannten, vor der Historia Lausiaca und der Historia monachorum (Rufin) liegenden Quelle 2 ) oder einer exzerpierenden Vorlage 3 ) zu greifen braucht. Auch die Annahme, Sozomenus habe die der lateinischen Übersetzung Rufins zugrunde liegende Rezension der griechischen Historia monachorum (falls es eine solche Rezension je gegeben hat) ausgeschrieben 4 ), ist unnötig und hat sehr wenig Wahrscheinlichkeit für sich 5 ). 5. Olympiodors offenbar sehr reichhaltige Materialsammlung zur Geschichte der J a h r e 407—425, bei deren Rekonstruktion, neben den Vgl. G. Schoo, a. a. O., S. 51 f. Vgl. Lucius, Die Quellen der älteren Geschichte des ägyptischen Mönchtume, Zeitschrift für Kirchengeschichte 7 (1885) 163—198; R. Reitzenstein, a. a. O., S. 30f., 75. 3) Vgl. E. Preuschen, a. a. O., S. 189f., 230f. 4 ) Vgl. C. Butler, a. a. O., S. 270—275; Bidez, SB A 1935, S. 407. 5 ) Die oben erwähnten Berichte über die Engelsvision des Piammon bei Rufin und beim Griechen sind wegen ihrer grundverschiedenen Tendenz unvereinbar, Sozomenus folgt aber zu Anfang der für den Griechen charakteristischen Form der Legende und weicht dann einer Entscheidung für oder gegen die tendenziösen (weniger rigorosen) Änderungen Rufins aus, indem er einfach abbricht. Das zeigt, daß er beide Versionen vor sich hatte. Auch die Dublette Apollonius (III 14,18f.) — Apollos (VI 29,1) ist nur so zu erklären. 2)

Einleitung: Die Quellen

LI

Exzerpten des Photius, Zosimus herangezogen werden muß, hat im wesentlichen den Stoff für den Torso des IX. Buches (IX 4—16) geliefert und das für uns so auffällige Übergewicht der politischen Geschichte in diesem letzten Teil bestimmt 1 ). Der Name des Gewährsmannes ist wiederum verschwiegen. Am evidentesten ist die teilweise wörtliche Benutzung Olympiodors durch Sozomenus (und Zosimus) in dem Bericht über die Usurpationen in Britannien im Jahre 407 (Sozom. IX 11,2f.) 2 ). Es sei hier noch darauf hingewiesen, daß Sozomenus wohl auch den ganz unpassend hingeworfenen Brocken antiquarischer Gelehrsamkeit in I 6,5, der mit Zosimus V 29,1—4 ohne Zweifel eine gemeinsame Quelle hat, dem mit mythologischen Exkursen (vgl. fr. 45) durchsetzten Sammelwerk Olympiodors verdankt 3 ). Andere Berührungen mit Zosimus lassen sich mit größerer oder geringerer Sicherheit auf gemeinsame Benutzung des Eunapius zurückführen 4 ) ; diesen hat aber Sozomenus nur für Ergänzungen 5 ), in keinem Falle als Grundlage herangezogen, da ihm für die von Eunapius behandelte Zeit (bis 395, fortgesetzt bis 404) genug christliche Berichte zur Verfügung standen. Weitere gelegentlich von Sozomenus ausgeschöpfte Quellen waren 6) : Die beiden Reden Gregors von Nazianz gegen Iulian (im V. Buch) und die Rede auf Basilius (in VI 15f.); im Wortlaut zitiert ist ep. 202 (VI 27). Von Johannes Chrysostomus die Homilien in Eutropium (VIII 7), post reditum ab exilio (VIII 18) und de S. Babyla contra Iulianum (V 8,2—4. 19,6ff. 20,5f. 22,3—5 und 11). Apollinaris von Laodicea, II 17,2f. wörtlich zitiert; vielleicht stammt die Stelle aus der Kirchengeschichte des Apollinaristen Timo*) J. Rosenstein, Kritische Untersuchungen über das Verhältnis zwischen Olympiodor, Zosimus und Sozomenus, Forschungen zur Deutschen Geschichte 1 (1862) 165—204; G. Schoo, a. a. O., S. 58—72. 2 ) J. Rosenstein, a. a. O., S. 171f. ; G. Schoo, a. a. O., S. 71f. 3 ) J. Rosenstein, a. a. O., S. 200f.; L. Jeep, Jahrbücher für classische Philologie, Suppl.-Bd. 14 (1885) 151—153. 4 ) L. Jeep, a. a. O., S. 150, 153; G. Schoo, a. a. O., S. 80—83. 5 ) So ist z. B. VI 35,2—9 nicht nach Socrates IV 19, sondern ganz ähnlich wie Zosimus IV 13—15, also nach Eunap (vgl.fr. 38 mit Zosim. IV 13,3) erzählt; Polemik gegen Eunap liegt wohl I 5 vor. e ) Vgl. zum folgenden G. Schoo, a. a. O., S. 73fF., und das Stellenregister unten S. 413ff. IV·

Sozomenus

LU

theus von Berytus, wie auch V 18, VI 25,7—13 und vielleicht VI 22,3 und 27,7 und 9 1 ). Der Logos Epitaphios auf Iulian des Sophisten Libanius (orat. XVIII), VI 1,15f. zitiert; benutzt ist er mit Sicherheit auch V 4,7 (vgl. πυρϊ μεν

κατορνττειν

(χρήσϋαι)

ή σώήρω

. . . ή τω καταποντώσαι

και

ζώντα;

m i t der A u f z ä h l u n g des L i b a n i u s : πϋρ και σίδηρος και το

καταποντ ίζεσϋαι

και το ζώντα

κατορνττεσ&αι),

V I 1,1 f. (vgl. d e n k r i t i -

schen Apparat zu S. 233,9 und 10), VI 1,4—9 (vgl. ζ. Β. κέλησιν id λα προϋείς

b e i S o z o m e n u s S. 2 3 4 , 1 9 m i t αϋλα κέληαι ϋείς b e i L i b a n i u s 249).

Möglich ist auch die Benutzung der Begrüßungsrede für Iulian (orat. X I I I ) in V 2,15—17, doch findet sich nur einmal ein wörtlicher Ank l a n g (εν όμίλω όμίλω

πολλω

και βασιλενονσγι

και πάλει φρόνημα

πάλει

Sozomenus

εχονστ] L i b a n i u s

S. 193,5f. ~

εν

W).

Iulians ep. 84a, nur von Sozomenus (V 16,5—15) überliefert; benutzt hat er ferner ep. 46, 60 (bei Socrates überliefert), 110 und 114 und die pseudoiulianischen Briefe 202 und 204. Der Brief Cyrills von Jerusalem an Constantius (IV 5). Die Vita Hilarionis des Hieronymus, entweder im Original oder in der griechischen Übersetzung des Sophronius (III 14,21—27 und V 10,1 f.); Sozomenus bietet allerdings recht erhebliche Zutaten, die wohl aus mündlicher Tradition Südpalästinas stammen (vgl. auch über Hilarión V 15,15 und VI 32,6 aus Familienüberlieferung) 2 ). Syrische Akten persischer Märtyrer (II 9—14, syrische Quellen deutet Sozomenus S. 69,8f. 17 f. an), besonders das Martyrium des Simeon bar Sabba'e 3 ). Der Beginn von Cassians Werk de institutis coenobiorum scheint in den Ausführungen über die Kleidung der ägyptischen Mönche (III 14,6—8) benutzt zu sein. Gesetze (programmatisch S. 9,3; siehe unter „Codex Theodosianus" im Stellenregister S. 415) 4 ), auch solche, die nicht in den Codex Theodosianus aufgenommen wurden (z. B. 18,13. 9,3. V 3 , 2 f . 5,2f. VII 6,7). 1 ) H. Lietzmann, Apollinaris von Laodicea und seine Schule, Tübingen 1904, S. 43f. 2 ) Vgl. O. Zöckler, Neue Jahrbücher für deutsche Theologie 3 (1894) 157—162; G. Schoo, a. a. O., S. 76f. 3 ) Ungenügend behandelt von G. Schoo, a. a. O., S. 77—80; vgl. den Apparat zu S. 61—68. 4 ) Dabei unterliefen ihm chronologische Irrtümer, z. B. referiert er das Gesetz vom 23. I. 386 (VII 13,7) unter dem Jahre 383 (VII 12,2); vgl. W. Eltester, RealEncyclopädie der classischen Altertumswissenschaft III A 1 (1927), Sp. 1247,36£f.

E i n l e i t u n g : Die Quellen

LUI

Nicht nachweisbar ist die Benutzung von Palladius' Dialog über das Leben des Johannes Chrysostomus ; Sozomenus scheint im V I I I . Buch neben Socrates und wertlosen Legenden auch erstklassiges Quellenmaterial herangezogen zu haben, sicher ζ. T. dasselbe wie Palladius. Ebenso unerweislich ist, daß Sozomenus die Kirchengeschichte des Eunomianers Philostorgius (verfaßt zwischen 425 und 433) eingesehen habe, wie L. Jeep behauptet hat 1 ). Zwar finden sich sachliche Berührungen in einigen Berichten (z. B. Sozom. II 6,2f. III 15,7f. V 19,5. VI 6,1 f. u. 7—9. 26,2 u. 5f. 37,2. VII 6,2. VIII 7,3. I X 8,1. 9,4) und vereinzelt auch Koinzidenzen im Wortlaut : IV 16,2 παραιτήσαμενων δέ των άμφ'ι Βασίλειον (nämlich Nicäa als Tagungsort einer Synode) ~ Philost. IV 11 των μεν περί Βασίλειον την Νίκαιαν παραιτησαμένων (ohne Entsprechung in den Parallelberichten) ; V 7,3 (den Georg von Alexandrien) πνρΐ παρέδωκαν ~ Philost. VII 2 πυρί παρέδοσαν; V 20,6 ενοχήψαι τω νεώ ονράνιον πυρ •—• Philost. VII 8 a S. 93,14 έκ τον ουρανον πνρ . . . ενέσκηψε τω νεφ; VI 6,2 επεί δέ εις Νίχαιαν της Βιϋννίας άφίχετο ή στρατιά, άναγορενονσι βασιλέα Οναλεντινιανάν ~ Philost. VIII 8 S. 108,lOf. ó δέ στρατός κατά Νίκαιαν γεγονώς . . . τον Οναλεντινιανάν αναγορεύει βασιλέα; VI 6,8 (in der Antwort Valentinians) τά πρακτέα σκοπεϊν ~ Philost. ebd. S. 109,10 το πραχτέσν σκοπεϊν; VI 8,2 προδοσία Άγέλωνος και Γομαρίον των αντον στρατηγών ~ Philost. IX 5 προδοσία των αντον στρατηγών Γομαρίον και Άγελίον (ähnlicher als Socrat. IV 5,3 : Άγέλωνος και Γομαρίον των στρατηγών προδεδωκάτων αυτόν; aber Sozomenus folgt im übrigen vollkommen dem Bericht des Socrates, während Philostorgius abweichend erzählt) ; VI 37,2 εις τους 'Ρωμαίων δρους επεραιώ&ησαν ~ Philost. IX 17 προς την 'Ρωμαίων γήν . . . έπεραΐίύϋ-ησαν ( Socrat. IV 34,1: είς την 'Ρωμαίων γήν καταφεύγονσι) ; VI 37,11 (Ulfilas) πρώτος δέ γραμμάτων αύτοίς ενρετής εγένετο και είς την οίχείαν φωνήν μετέφρασε τάς ιεράς βίβλους ~ Philost. II 5 S. 18,3 f. γραμμάτων αντοϊς οικείων ενρετής καχαστάς μετέφρασεν είς την αυτών φωνήν τάς γραφάς (Socrat. IV 33,6: γράμματα εφεύρε Γοτϋικά, και τάς ΰείας γραφάς είς τήν Γότ&ων μεταβολών . . .); VI 40,3 άμα όλίγοις ξυνεπομένοις ~ Philost. IX 17 συν δλίγοις τοις έπομένοις; VII 24,3 προσβολών τοΧς "Αλπεσιν ~ Philost. XI 2 ταϊς Άλπεσι προσβολών; VTI 24,4 μάχη καρτερά . . . εκιντβη~ Philost. ebd. μάχης καρτεράς γενομένης; VII 29,3 μετά δέ τήν κατά Ενγενίου νίκην (fehlt bei Socrates) ~ Philost. ebd. μετά δέ τήν κατά τοϋ τυράννου νίκην.

Das sind zum Teil wenig charakteristische Floskeln, die jeder Autor so oder ähnlich formulieren konnte, die sich zudem k a u m je in einem bei Sozomenus und Philostorgius völlig identischen Zusammenhang finden. Das deutet darauf hin, daß es Bruchstücke aus einer beiden gemeinsamen, unbekannten Quelle sind, aus der jedenfalls Sozomenus n u r akzessorisch geschöpft hat. I n dem Bericht über die Ermordung Georgs von Alexandrien etwa scheint Philostorgius 1 ) L. Jeep, Jahrbücher für classische Philologie, Suppl.-Bd. 14 (1885) 147—150; zögernd G. Schoo, a. a. 0., S. 83—86; dagegen Bidez, Philostorgius Kirchengeschichte, Leipzig 1913 (GCS 21), S. CXXXIV.

LIV

Sozomenus

(VII 2) dem arianischen Autor zu folgen, dessen Fragmente Bidez in seiner Philostorgius-Ausgabe (S. 227) gesammelt hat; mit diesem Autor weist aber auch Sozomenus eine bestimmte Berührung auf (V 7,3 καμήλα) έπι&έντες)1). Bei dem Arianer werden auch die Anhänger des Athanasius des Mordes verdächtigt worden sein, wogegen Socrates ( I I I 3) und Sozomenus polemisieren; bei Philostorgius war die Beschuldigung noch weiter getrieben, indem Athanasius selbst geradezu als Anstifter hingestellt wurde. Ähnlich wird der Sachverhalt sein, wenn Sozomenus einen uns bei Philostorgius vorliegenden Bericht als Variante einführt (IV 24,2. VI 1,13 Sarazene. VI 26,2). Nahe Verwandtschaft zeigen die Berichte über den Tod Iovians und die Wahl Valentinians bei Sozomenus V I 6,1 f. und 7—9 und Philostorgius V I I I 8 (besonders in der Kombination von zwei der drei nach Ammianus Marcellinus X X V 10,12 und Eutropius X 18,1 überlieferten Todesursachen, der Ausdünstungen eines frischgetünchten Zimmers und der Kohlenoxydgase eines Kohlenfeuers 2 ), doch da sich die gleiche Version über den Tod Iovians, mit stärkeren wörtlichen Anklängen an Philostorgius, auch noch bei Zonaras und Cedrenus findet, wäre es unbesonnen, alles auf Philostorgius zurückzuführen. Man kann wieder an den arianischen Historiker denken oder auch an eine profanhistorische Quelle, der die Mehrzahl der auffallend oft die politische Geschichte betreffenden Übereinstimmungen zwischen Sozomenus und Philostorgius zu verdanken wäre. Unsere Lücken in der Kenntnis der historischen Literatur des 4. und 5. Jahrhunderts sind viel zu groß, als daß wir wagen dürften, alle in etwa übereinstimmenden Berichte über irgendein Ereignis auf die zufällig erhaltene älteste Quelle zurückzuführen 3 ), wobei in diesem Falle ein sicheres Urteil noch erschwert wird durch den fragmentarischen Erhaltungszustand des Philostorgius und des arianischen Historikers. Selbst da, wo wir am ehesten eine Benutzung der eunomianischen Kirchengeschichte durch Sozomenus vermuten würden, nämlich in den Abschnitten über Leben und Lehre des Aetius und des Eunomius, gibt dieser bestenfalls ein dürftiges Resümee der Quelle des Philostorgius ( I I I 15,8 ~ Philost. I I I 15, aber die Bekanntschaft des Aetius mit Gallus wird bei Philost. I I I 27 recht abweichend motiviert; V I 26,2 ~ Philost. X 4? ; V I 1 ) Deutliche Verwandtschaft zeigt der Bericht des Sozomenus aber auch mit der sog. Historia acephala 8. 2 ) E. Patzig, Über einige Quellen des Zonaras, Byzantinische Zeitschrift 6 (1897) 326 f. 3 ) Vgl. Bidez, Philostorgius Kirchengeschichte, S. Cllf. ; L. Parmentier, Theodoret Kirchengeschichte (1. Aufl.), S. L X X X I I I S .

LV

Einleitung: Die Quellen

26,5f. ~ Philost. VI 1—3; V I I 6,2 ~ Philost. I X 4?; V I I 17,1 ~ Philost. X 61). Ein Beispiel, bei dem Eunapius mit ziemlicher Sicherheit als gemeinsame Quelle für Sozomenus und Philostorgius festgestellt werden kann, bietet der Bericht von der Erhebung des Goten Gainas. Daß Fravitus Befehlshaber der römischen Streitkräfte gegen Gainas war, erwähnt Socrates (VI 6,31) nicht, sondern er hebt nur abschließend seine Verdienste in diesem Kriege hervor (39: Φρανιτος, Γότ&ος μεν και αυτός τω γένει, μεγάλη δε έννοια τη προς 'Ρωμαίους

χρησάμενος

. . .).

Dagegen wird er übereinstimmend von Sozomenus (VIII 4,19), Philostorgius ( I X 8 S. 139,12f.) und Zosimus (V 20,1) vorgestellt: Sozomenus

Philostorgius

Zosimus

στρατιά . . . ής ήγεϊτο Φραβίτας, άνηρ βάρβαρος το γένος, άγαϋός δε τον τρόπον και στρατηγικός.

στρατηγός . . . Φρανίτας, Γότϋος μεν το γένος, "Ελλην δε την δόξαν, πιστός δ' ούν 'Ρωμαίοις και τά πολέμια κράτιστος.

στρατηγόν . . . Φράουιττον, άνδρα βάρβαρον μεν το γένος, "Ελληνα δέ άλλως ου τρόπω μόνον αλλά και προαιρέσει καΐ τη περί τά &εϊα θρησκεία. τούτω τοίνυν ήδη πολλοίς διαπρέψαντι στρατηγίαις . . .

(vgl. auch Eunap. fr. 60 und 80). Hier hat nur Sozomenus, wohl absichtlich, das Heidentum des Fravitus nicht erwähnt. Die Herkunft der drei Abschnitte aus einer gemeinsamen Quelle ist nicht zu verkennen. Nach I 1,13 hat Sozomenus für seine und die vorhergehende Generation mündliche Berichte von Augenzeugen herangezogen 1 ), worauf er auch sonst gelegentlich verweist, und zwar auch für Ereignisse aus älterer Zeit (II 3,10. IV 3,3. 16,13. V 21,4. 10. 11. V I 21,6. 38,4. V I I 19,11. V I I I 12,6) und auch wenn ihm schriftliche Berichte vorlagen, die er sich wohl durch mündliche Tradition bestätigen ließ (II

1,11. V

2,12. V I I I

2,16.

9,6.

1 5 , 7 ; m i t αυτοί oi ΝανατιανοΙ

οίς

ακριβείας μέλει V I I 18,8 ist vielleicht nur Socrates gemeint, so daß der Irrtum, dieser sei Novatianer gewesen, sehr alt wäre). Tragen die eigenen Erkundungen des Sozomenus dazu bei, seine Kirchengeschichte etwas farbiger zu gestalten und uns mit interessantem historischem Detail bekanntzumachen, so liegt der besondere Wert des Werkes doch in dem neuen urkundlichen Material, das sein η Vgl. G. Schoo, a. a. O., S. 9 0 — 9 4 .

LVI

Sozomenus

Verfasser entweder im Wortlaut oder im Regest (I 1,14) mitteilt. Aus eigenen Archivstudien (I 1,13 S. 9,5f.) allerdings hat er nicht viel beigetragen; möglich ist eine solche Herkunft bei folgenden Urkunden: I I I 8,3 Brief des Iulius an die orientalischen Bischöfe (Regest). IV 6,12 Zitat aus der „dritten Ekthesis" von Sirmium in einer selbständigen (vielleicht von Sozomenus selbst herrührenden?) Übersetzung (vgl. auch den Apparat). IV 11,4—10 Gespräch zwischen Constantius und Liberius (nach dem bei Theodoret überlieferten Protokoll). V 5,4 Quittungen aus der Zeit Iulians. VI 22,4 Brief des römischen Bischofs über die Homousie des Heiligen Geistes. VI 23,7—15 Schreiben einer römischen Synode (dieselbe Übersetzung bei Theodoret II 22). VII 9,1 f. u. 4 Kanones der Synode zu Konstantinopel 381 (ausführlicher als bei Socrates). VII 11,3f. Damasus hält im antiochenischen Schisma an Paulinus fest; Einladung an die orientalischen Bischöfe zu einer Synode. VIII 11,2 Osterbrief des Theophilus (nur erwähnt). VIII 17,8 Vorgänge auf der Synode zu Drys (ausführlicher als Socrates, wohl nach den Synodalakten, von denen Photius cod. 59 einen Auszug bewahrt hat). V I I I 26 Briefe des Innocentius an Johannes und die Gemeinde von Konstantinopel. I X 1,11 Rechnungsbelege über die frommen Stiftungen der Pulcheria. Bei vielen dieser Stücke ist es allerdings wahrscheinlich, daß sie in bereits publizierten Sammlungen vorlagen, von denen es im 4. J a h r hundert eine beträchtliche Anzahl gegeben haben muß. Sammlungen von Briefen der feindlichen Parteien, darunter auch Synodalschreiben, führt Sozomenus in seinem Methodenkapitel (I 1,15) an, Socrates (I 6,41) spricht genauer von Briefpublikationen des Arius und Alexander, und eine Sammlung von Enzykliken Alexanders, αϊτινες παρά φιλοκάλοις ετι σώζονται (vgl . dazu Sozom. S. 9,5f.), kennt auch Epiphanius (69,4,3); Theodoret (vgl. I 4,62) hat die gleiche oder eine ähnliche Sammlung benutzt 1 ). Aus Socrates (I 8,25. 9,28. I I 15,8—11. 17,10f. IV 22,1; Zitate I I 20,5. 39,8. I I I 10,11. 25,18. IV 12,41) 1

) Ed. Schwartz, Zur Geschichte des Athanasius, Berlin 1959 (Gesammelte Schriften, 3), S. 118f. ( = NGG 1905, S. 258f.).

Einleitung: Die Quellen

LVII

kennen wir die sehr wichtige Aktenpublikation des macedonianischen Bischofs Sabinus von Heraclea in Thrakien, der unter dem Titel Συναγωγή των συνοδικών die Akten der orientalischen Synoden von Nicäa bis — mindestens — 373 zusammenstellte, freilich in tendenziöser Auswahl und Kommentierung 1 ). Sozomenus h a t reichlich aus dieser Quelle geschöpft und uns so eine Reihe von historisch außerordentlich wertvollen Berichten aus erster H a n d erhalten. In seiner Darstellung der Synode von Seleucia (IV 22) folgt er Socrates, ergänzt ihn aber (in den Paragraphen 6, 7 [der N a m e Patrophilus], 8, 12, 22—25, 27) nach den auf stenographischen Protokollen basierenden Akten (28); diese aber fanden sich bei Sabinus (Socrat. I I 39,8). Nach dem Zeugnis des Socrates (II 17,10) können wir auch den Brief der in Permanenz tagenden Synode von Antiochien (341) an den römischen Bischof Iulius, von dem Sozomenus (III 8,4—8) ein Resümee gibt, mit Sicherheit auf Sabinus zurückführen 2 ). Im folgenden gebe ich eine Liste der Aktenstücke und Referate, deren H e r k u n f t aus Sabinus BatifFol und Schoo wahrscheinlich gemacht haben: I 15: Anfänge des arianischen Streites, ein unparteiischer und daher für uns sehr wichtiger Bericht, der mehrere Urkunden auswertet und zu einer konsequenten pragmatischen Darstellung verknüpft. Daß er aus Sabinus stammt, ist die communis opinio 3 ), jedenfalls geht er auf die erwähnten Briefsammlungen der beiden Parteien zurück. I 21,2 f. : Eusebius und Theognis, Maris, Patrophilus und Secundus unterschreiben das Symbol von Nicäa (falsch Socrat. I 8,31 : Eusebius, Theognis, Maris, Theonas und Secundus unterschreiben es nicht), Eusebius und Theognis jedoch nicht die Verdammung des Arius. Das bezeugen Eusebius und Theognis von sich selbst ausdrücklich (Socrat. I 14,3. Sozom. I I 1 6 , 4 = Urkunde 31,2 Opitz). Die Abweichung im Namen des vierten Bischofs zeigt, daß Sozomenus den I r r t u m des Socrates nicht einfach in sein Gegenteil verkehrt hat, und der Bericht der „Arianer" I I I 19,2—5, in dem die Unterschrift „vieler andersdenkender Bischöfe, darunter des Eusebius u n d Theognis" unter das P. Batiffol, Sozomène et Sabinos, Byzantinische Zeitschrift 7 (1898) 265 bis 284; G. Schoo, a. a. O., S. 95ff. 2 ) P. Batiffol, a. a. O., S. 274f. ; Ed. Schwartz, a. a. 0 . , S. 297 ( = NGG 1911, S. 494). Die Briefe des Iulius (also auch Sozom. III 8,3) bot Sabinus nicht (Socrat. II 17,10). 3 ) P. Batiffol, a . a . O . , S. 269f.; G.Schoo, a . a . O . , S. 110; Ed. Schwartz, a. a. O., S. 117 ( = NGG 1905, S. 257);W. Telfer, Journal of Theological Studies 47 (1946) 129 ff.

LVIII

Sozomenus

Nicänum zugegeben ist, legt die Vermutung nahe, daß er an beiden Stellen Sabinus benutzt hat. I I 17,4 = 25,6: über die Wahl des Athanasius, nach den Akten der Synode von Tyrus. I I 22,2 (und 3?): Anklagen der Melitianer gegen Athanasius (und dessen Antwort) 1 ). I I 25: Synode zu Tyrus, nach den Synodalakten (vgl. I I 25,11), die sicher bei Sabinus standen (eingeschaltet h a t Sozomenus aus Rufin die wirkungsvollen Legenden vom Auftreten des Arsenius und der falschen Anklage einer Dirne). I I 27,13: Brief Konstantins an die Synode zu Jerusalem. I I 31,2f.: Briefe Konstantins an die Alexandriner und an Antonius. I I 32,7f.: Brief des Eusebius und Theognis an die orientalischen Bischöfe. I I 33,1—3 (außer S. 98,22—27): Schreiben der Synode zu Konstantinopel (Verurteilung Marcells) an die Gemeinden in Galatien und an Konstantin. I I I 3,1. 3: Wahl des Paulus zum Bischof von Konstantinopel und Alexanders Urteil über ihn (ώς μεν λέγουσιν oí τά 'Αρείου και Μακεδονίου φρονοϋντες). I I I 5,2: 97 Teilnehmer der Enkäniensynode zu Antiochien (so auch in den Akten der Synode von Seleucia, IV 22,22; dagegen Socrat. I I 8,3 und Äthan, de synodis 25,1: 90 Teilnehmer), auch I I I 5,9: die zweite antiochenische Formel s t a m m t angeblich von Lucian (so auch die Synode von Antiochien in Karien, VI 12,4), I I I 5,10: Liste der Hauptteilnehmer, und I I I 6,8: über das Fehlen italischer Bischöfe. I I I 8,1: Grund f ü r die Absetzung des Asklepas von Gaza (nach dem Schreiben der orientalischen Synode von Serdica, siehe unten). I I I 8,4—8: Brief der antiochenischen Synode an Iulius (siehe oben S. LVTI). I I I 11,4—9: Verlauf der orientalischen Synode von Serdica (durch Kombination mit dem Bericht des Socrates verwirrt ; der Satz S. 114,21 f. stört den Zusammenhang 2 ) und Regest ihres Synodalschreibens. I I I 18,2f. : Unterscheidung von ομοούσιος und όμοιονσιος (vgl. das Lob der Eusebianer S. 132,11 f.). ') Ed. Schwartz, a. a. O., S. 193 Anm. 2 ( = NGG 1911, S. 371 Anm. 3). ) P. Batiffol, a. a. 0., S. 275f.; G. Schoo, a. a. O., S. 119—121.

2

E i n l e i t u n g : Die Quellen

LIX

I I I 19,2—5: arianische Version von der Vorgeschichte der Synode zu Rimini (vgl. oben zu I 21.2f.). IV 8,4: Regest der Enzyklika einer antiochenischen Synode, die Georg in Alexandrien einsetzt. IV 11,3. 11,12. 15: Bericht (..relation neutre" Batiffol, a . a . O . , S. 277) von der Verbannung und Rückberufung des Liberius (zugrunde liegende Urkunden : 15,2 das von Basilius, Eustathius und Eleusius zusammengestellte und von Liberius unterzeichnete Symbol, 3 ομολογία des Liberius zugunsten des δμοιον, 4 Brief der Hoftheologen aus Sirmium an Felix in Rom). IV 12,5. 7: Treffen des Eudoxius mit Gleichgesinnten in Antiochien (358) und Brief an Valens, Ursacius und Germanius. IV 13: Kirchweihsynode von Ancyra (2 f. Brief Georgs von Laodicea im Wortlaut, 4 Resümee des Synodalschreibens an Constantius, 5 Namen der Überbringer, 6 Ereignisse am Hofe). IV 14: Brief des Constantius an die antiochenische Gemeinde gegen Eudoxius und Aetius (im Wortlaut). I V 16,1—5. 14—22: Vorgeschichte der Doppelsynode von SeleuciaRimini (Urkunden: 2 Einladungsschreiben des Constantius nach Nikomedien, 14f. Briefwechsel Constantius— Basilius, 16f. Einladung nach Nicäa, 18 Brief des Constantius an Basilius, 19 Enzyklika des Basilius). IV 17,1: Brief des Constantius an die beiden Synoden. (Zur Synode von Rimini bringt Sozomenus über die Berichte bei Socrates und Athanasius hinaus nur die Argumentation des Ursacius und Valens für die von ihnen vorgelegte Formel, I V 17,4.) IV 19,9—11 : Billigung der Formel von Sirmium durch die Synode von Rimini (als Variante zu Socrates). IV 22: Synode von Seleucia (Socrates durch die bei Sabinus überlieferten Synodalakten ergänzt, siehe oben S. LVII). IV 23 : Ereignisse am Hofe, die infolge der acacianischen Intrigen mit der Unterschrift der Delegierten von Seleucia unter die Formel von Rimini (d. h. Sirmium) enden. IV 24 f. : acacianische Synode zu Konstantinopel 360 (viel ausführlicher als bei Socrates, wohl nach dem Synodalschreiben [25,6]). IV 27,1: Lehre des Macedonius vom Heiligen Geist (Kritik des Sozomenus?). IV 27,2—5: Anhängerschaft des Macedonius (sehr freundlich beurteilt). V 14: macedonianische Synoden zur Zeit Iulians; Sozomenus bringt nicht mehr als der aus Sabinus schöpfende Socrates.

LX

Sozomenus

VI 4,3—5 : Regest eines von Socrates nur erwähnten Briefes von Macedonianern an Iovian. VI 4,7—10: Schreiben der antiochenischen Synode an Iovian (im Wortlaut), von Socrates aus Sabinus genommen. VI 7,1—9: Vorgeschichte und Beschlüsse der macedonianischen Synode von Lampsacus und ihr Scheitern am Hofe. VI 10,4: Inhalt des von Socrates nur erwähnten Schreibens der Macedonianer an Liberius1). VI 12,4: Synode von Antiochien in Karien, die das Symbol der Enkäniensynode zu Antiochien bestätigt 2 ). Sind diese Zuweisungen richtig, so bestätigen sie, was wir aus den ausdrücklichen Zitaten bei Socrates erkennen, daß nämlich die Sammlung des Sabinus mit erzählenden und polemischen Partien durchsetzt war, die zwischen den einzelnen Aktenstücken eine Verbindung herstellten und sie erst in das gewünschte Licht setzten. Auch darin ähnelte die Συναγωγή των συνοδικών den polemischen Schriften des Athanasius, daß die Auswahl durchaus einseitig und zweckbestimmt war (Socrat. I 8,25. I I 17,10f.); immerhin muß sie ein sehr umfangreiches Werk gewesen sein. Es kann kein Zweifel daran sein, daß auch orthodoxe Sammlungen von Synodalakten und Briefen umliefen und Sozomenus vorlagen. Natürlich gehören dazu in erster Linie die bekannten Apologien des Athanasius (siehe oben S. XLVIII), sie genügten aber einem gewissenhaften Gelehrten keineswegs. So läßt sich ζ. B. mit Sicherheit nachweisen, daß Sozomenus die Enzyklika des orthodoxen Konzils von Serdica (III 12) nicht in der Fassung des Athanasius (Apol. sec. 42—47) gelesen hat: nicht nur, daß er auch die von Athanasius weggelassene und später (362) als Fälschung (ad Antioch. 5) bezeichnete εκ&εσις πίστεως mitsamt dem Begleitschreiben des Hosius und Protogenes an Iulius vor Augen hatte (III 12,5f.), auch der Wortlaut seines Resümees läßt erkennen, daß ihm vielmehr die von Theodoret I I 8 — ebenfalls mit der εκϋεσις— überlieferte Fassung vorlag (Sozom. S. 116,6 μηδέ Χριστιανούς ήγεΐσ&αι — T h d t . S. 111,6 und Cod. Veron.

1 ) Ob Sabinus wirklich dieses und die damit zusammenhängenden kompromittierenden Dokumente, die Sozomenus (VI 11) aus Socrates übernimmt, mitgeteilt hat, ist nach der Bemerkung des Socrates (IV 12,41 δτι μεν οΰν Μακεδονιανοί δι' ών επεμψαν πρεσβευτών κοινώνησαντες Λιβερίφ την εν Νίκαια πίστιν εκύρωσαν, αυτός Σαβίνος εν τη Συναγωγή των συνοδικών ώμολόγησεν) zweifelhaft; man wird eher an eine orthodoxe Sammlung denken, vgl. G. Schoo, a. a. 0 . , S. 132f. 2 ) Vgl. P. Batiffol, a. a. 0 . , S. 2 8 3 ; das sachliche Resümee ist keineswegs „in orthodoxem Sinne gehalten", wie G. Schoo (a. a. O., S. 133) meint.

Einleitung: Die Quellen

LXI

60, fehlt bei Athanasius und in der Coll. antiar. P a r i s . ; S. 116,7—10: die Bischofssitze an dieser Stelle auch bei T h d t . und im Cod. Veron. 60, von Äthan. 47,3 [und in der Coli, antiar. Paris.] ausgelassen, da sie 46,1 schon angegeben waren; S . 116,12 της του πατρός ουσίας = Thdt. S. 112,1 und Cod. Veron. 60, fehlt bei Athanasius und in der Coli, antiar. P a r i s . 1 ) . Aus derselben Sammlung wie Theodoret scheint Sozomenus auch das römische Synodalschreiben V I 23,7—15 genommen zu haben, wie eine R e i h e von gemeinsamen Korruptelen und schon die Adresse (an die Bischöfe in Illyricum; das gleichlautende Parallelschreiben an die orientalischen Bischöfe ist lateinisch im Codex Veronensis 60 erhalten) zeigt. E i n R e s t einer solchen Sammlung liegt uns heute noch in Athanasiushandschriften v o r 2 ) ; in diesem Aktenfaszikel findet sich K o n s t a n t i n s Brief an die Gemeinde von Nikomedien (Urkunde 27 bei Opitz 3 ), den Gelasius von Cyzicus ( S . 192ff. LoeschckeHeinemann) vollständig und Theodoret (I 20) zur Hälfte (von S. 60,4 Opitz an) übernommen haben, dessen Schluß aber auch Sozomenus bekannt ist (I 21,5 und I I 2 1 , 8 ; an der zweiten Stelle ist er einem seltsamen Mißverständnis erlegen, indem er in Konstantins Worten Άλεξανδρέας τ ίνας [ S . 62,2 Opitz] die Beziehung auf Arius und Genossen nicht erfaßte, zudem die von der Synode gesetzte F r i s t [ S . 62,5] und die Relegation [ S . 62,8] auf diese obskuren „Alexandriner" s t a t t auf Eusebius und Theognis bezog und so das, was eigentlich in der Urkunde steht, nämlich die Verbannung des Eusebius und Theognis wegen ihres Verkehrs mit Arius, mit είσιν ot λέγσυσιν als unverbürgte Variante einführt [unten S. 78,14f.]). E s ist nicht ratsam, derartige Aktenpublikationen mit einem E t i k e t t zu versehen. Socrates (I 9,66) verweist für die eben erwähnte Urkunde 27 und den (ebenfalls in den Aktenbeilagen der Athanasiushandschriften und bei Gelasius erhaltenen) Brief Konstantins an Arius und die Arianer (Urkunde 34) auf allgemein zugängliche und offenbar anonyme Veröffentlichungen (εξεστι τοις βονλομένοις άναζητήσαι και εντυγχάνειν αυταϊς). Insbesondere ist mit dem sogenannten Συνοδικός (oder Συνοδικόν) des Athanasius viel Mißbrauch getrieben worden. Socrates (I 13,12) teilt mit, daß die !) Anderseits stützt er (S. 116,13) die von Athanasius und den lateinischen Fassungen gebotene Lesart κα&αιρεΰέντας gegen Theodorets (S. 109,4) κατηγορη•&έντας. 2 ) G. Loeschoke, Das Synodikon des Athanasius, Rheinisches Museum 5 9 (1904) 4 5 1 — 4 7 0 ; E d . Schwartz, Zur Geschichte des Athanasius, S. 7 3 — 8 5 ( = NGG 1904, S. 3 9 1 — 4 0 1 ) ; herausgegeben ist der Aktenfaszikel von H.-G. Opitz als Anhang zu De decretis Nicaenae synodi (c. 3 3 — 4 2 , Athanasius Werke I I 1 S. 28ff.). 3 ) Athanasius Werke I I I 1 : Urkunden zur Geschichte des arianischen Streites 3 1 8 — 3 2 8 , von H.-G. Opitz, Berlin-Leipzig 1935, S. 5 8 — 6 2 .

LXII

Sozomenus

vollständige Subskriptionsliste der Väter von Nicäa εν τώ Σννοδικώ 'Αύανασίον τον 'Αλεξανδρείας έπισκόπον zu finden sei, nachdem er einige wenige Namen aus der Liste angeführt hat; es ist eine einleuchtende Vermutung 1 ), daß er in der ersten Auflage seiner Kirchengeschichte entsprechend seiner Ankündigung (113,11) die gesamte Unterschriftenliste abschrieb (übrigens nach einer Kanonessammlung, wie Ed. Schwartz unwiderleglich bewiesen hat 2 ), sie in der zweiten Auflage aber durch den Verweis auf die Schrift des Athanasius ersetzte. (Theodorus Lector, der die vollständige Liste reproduziert, müßte in diesem Falle auf die erste Ausgabe zurückgegriffen haben, wenn man nicht mit Schwartz 3 ) annehmen will, daß erst ein späterer Interpolator die Liste aus den Handschriften des Socrates entfernt und das Synodikon des Athanasius zitiert hat.) Jedenfalls reicht eine einzelne, noch dazu kritisch nicht genügend gesicherte Socratesstelle nicht aus, um darauf umfangreiche Konstruktionen zu errichten und das Synodikon entweder mit den erwähnten Aktenbeilagen in den Athanasiushandschriften zu identifizieren, wie es ihr Entdecker Loeschcke tat 4 ), oder mit dem Kern der Sammlung des Theodosius Diaconus (im Cod. Veron. 60), wozu vor allem die sogenannte Historia acephala gehört 5 ), oder mit einer der beiden (?) von Sozomenus I 1,15 erwähnten Briefsammlungen, um dann schematisch alle in Betracht kommenden Stellen bei Sozomenus, soweit sie nicht Sabinus zuzuweisen sind, mit dem Signum „Synodikos" zu versehen 6 ). Unverkennbar ist allerdings, daß hinter den von Sozomenus benutzten orthodoxen Sammlungen die Autorität des großen alexandrinischen Patriarchen steht, ja daß es offizielle Publikationen durch Athanasius selbst oder seine Kanzlei sind 7 ). Nach dem Tode des Kirchenfürsten (373) hören bei Sozomenus die Urkunden und Regesten fast ganz auf (die wenigen Ausnahmen siehe oben S. LVI). Amtliches Gepräge trägt insbesondere die sogenannte Historia acephala, deren ungekürztes griechisches Original ) G. Loeschcke, Rheinisches Museum 59 (1904) 453. ) A. a. O., S. 78ff. ( = NGG 1904, S. 395ff.). 3 ) A. a. O., S. 78, 82 ( = NGG 1904, S. 395, 398). 4 ) Rheinisches Museum 59 (1904) 455, 470. Immerhin paßt das Zitat des Socrates noch am besten zu dieser Sammlung, in der das Symbol von Nicäa enthalten ist, allerdings ohne die Unterschriftenliste, die ebenso wie in unseren Kanoneshandschriften ausgefallen sein kann. 6 ) P. Batiffol, Le Synodikon de S. Athanase, Byzantinische Zeitschrift 10 (1901) 128—143. 6 ) G. Schoo, a. a. O., S. 95—134. 7 ) Vgl. Ed. Schwartz, a. a. O., S. 70—72, 82—85 ( = NGG 1904, S. 389—391, 398—401). 1

2

Einleitung: Die Quellen

LXIII

zu den Quellen des Sozomenus gehört, wie sich aus einem Vergleich der Stellen (IV 9,6—9 und 10,8—121) ~ Hist. 3—7; V 7,2f. ~ Hist. 8; VI 5,1—4 ~ Hist. 13f., siehe unten; VI 12,5—11 ~ Hist. 15f.) leicht ergibt und auch seit langem bekannt ist 2 ). Die Datierungen hat der klassizistische Historiograph natürlich beseitigt, sie schimmern aber noch durch (επί t w XQÔvco S. 151,17 f. = mensibus IIII ; ουκ ει; μακράν S. 151,21 - 5 Tage später; ουκ επί πολλώ χρόνω S. 152,7 = mensibus duobus et diebus XIIIΙ; μετ ου πολύ S. 152,11 = -post menses V [wie sich aus der Datierung 23. VI. 359—26. XI. 361 ergibt, müßte es heißen: post (annos II et) menses V; vielleicht stand der Fehler schon in dem griechischen Original, das Sozomenus vor sich hatte] ; ουκ εις μακράν S. 202,10 = diebus X X I I I I ; πολλών διαγενομένων ήμερων S. 253,7 = post menses IUI et dies XXIIII ; falsch τω έπιγενομένφ §έρει S. 149,17 statt post annos II et menses V [muß heißen: I I , nach Athanas. Apol. ad Const. 22 μετά εξ και είκοσι μήνα;]). Auch die Namen der ägyptischen Beamten sind gewöhnlich eliminiert, zugesetzt hat Sozomenus den nüchternen Fakten, die seine Quelle bot, Reflexionen der Beteiligten und Motivierungen (ζ. B. S. 149,5. 9—11. 14f. 253,12—15), einmal auch ein sachliches Detail (S. 252,21 σώματος αίκισμούς). In die Berichte der Historia waren Urkunden eingeschoben, von denen wir heute nur noch eine finden (13 a ); das meiste wird einem Redaktor zum Opfer gefallen sein. So steht Hist. 14 eine Notiz über die Interpellation des arianischen Presbyters Lucius bei Iovian, offenbar als Einleitung zu einem Protokoll der Audienz (quae in exemplaribus habentur), das aber mit hic autem minus necessaria intermisimus abgeschnitten ist; Auszüge aus dem Protokoll derselben έντυχίαι nun hat Athanasius seinem Schreiben an die afrikanischen Bischöfe beigegeben (PG 26,189ff.), dabei allerdings in dem uns interessierenden letzten Stück (überschrieben έτερα έντυχία προς τω πυλώνι τον παλατιού γενομένη παρά Λουκίου) die Rede des Lucius weggelassen und nur den unhöflichen Bescheid des Kaisers mitgeteilt: der ursprüngliche Inhalt der Historia in diesem Punkte ist nur bei Sozomenus (VI 5,2—4) erhalten 3 ). Die Textgestalt der Urkunden selbst ergibt kaum Anhaltspunkte *) Dazwischen stehen nur Reflexionen über die divinatorische Gabe Athanasius und zum Beleg drei aus Rufin, Socrates und unbekannter Quelle nommene Geschichten. 2 ) P. Batiffol, Byzantinische Zeitschrift 10 (1901) 130ff.; Ed. Schwartz, a. a. S. 67 ( = NGG 1904, S. 387). 3 ) P. Batiffol, Byzantinische Zeitschrift 10 (1901) 132f.; Ed. Schwartz, a. a. S. 62f. ( = NGG 1904, S. 383).

des geO., O.,

LXIV

Sozomenus

für die Beantwortung der Frage, woher Sozomenus diese oder jene Urkunde, bei der dies zweifelhaft sein kann, genommen hat. Er stimmt ζ. B. im letzten Wort des Synodalschreibens von Rimini (S. 167,20) mit Socrates (άειότητα) gegen Athanasius und Theodoret (όσώτητα), aber aus so vereinzelten Varianten, die ihren Ursprung in der Überlieferungsgeschichte der einzelnen Autoren haben können, lassen sich keine Schlüsse ziehen. Übrigens ist der Text gerade dieser Urkunde bei Sozomenus sehr schlecht überliefert, und auch bei den übrigen drei griechischen Autoren weist er Korruptelen und Lücken auf, bei deren Heilung 1 ) das viel knappere lateinische Original kaum Dienste leisten kann ; stellenweise ist es nicht möglich, auf der Basis unseres b-Textes eine voll befriedigende Textfassung herzustellen. Für antike Begriffe hat Sozomenus Unverächtliches geleistet, indem er die Regeln der historiographischen Theorie in das neue Genus der εκκλησιαστική ιστορία einführte, ohne doch die von Eusebius geprägte Form ganz aufzugeben. Für uns ist sein Werk eine der wichtigsten Quellen zur Geschichte des orientalischen Mönchtums, zur politischen Geschichte der ersten beiden Jahrzehnte des 5. Jahrhunderts und, dank der Benutzung des Sabinus, auch zur Konziliengeschichte des 4. Jahrhunderts. Im übrigen hat er die Darstellung des Socrates vielfach ergänzt und wesentlich bereichert, selten dessen Irrtümer, die zum großen Teil chronologischer Art sind, verbessert; da hat erst die moderne Forschung seit Baronius und Tillemont aufgeräumt. Es hat sich als notwendig und fruchtbar erwiesen, die von Socrates und Sozomenus zu ihren kirchengeschichtlichen Konstruktionen verwendeten Bauteile aus dem Verband herauszulösen, die Synodalakten, Briefe, Berichte zu isolieren, ihre Herkunft zu ermitteln, ihren Wert an Hand des sonstigen uns zur Verfügung stehenden Materials zu prüfen und den legendären Stoff, der sich so früh um die großen Gestalten und Ereignisse des 4. Jahrhunderts ansetzte, auszuscheiden. Die Abfassung der Kirchengeschichte

Über das Leben des Sozomenus erfahren wir aus seinen spärlichen Andeutungen nur wenig, es genügt aber, um die Persönlichkeit des Autors in den Umrissen zu erkennen. Σαλαμάνης2) 'Ερμείας Σωζο') Wertvolle Beiträge dazu hat F. Scheidweiler, Byzantinische Zeitschrift 47 (1954) 86f., geliefert. 2 ) So heißt auch ein Mönch bei Bethelea, der Schüler des Hilarión war und vielleicht zu den Lehrern des jungen Sozomenus gehörte, VI 32,5 und VIII 15.2.

E i n l e i t u n g : Die A b f a s s u n g der K i r c h e n g e s c h i c h t e

LXV

μενός (so lautet der vollständige N a m e nach Photius cod. 30, vgl. auch die Überschrift des I X . Buches) ist wahrscheinlich geboren und aufgewachsen in dem Dorf Bethelea bei Gaza (V 15,14), in dem sein Großvater, durch eine Dämonenaustreibung des Mönchs Hilarión bekehrt, zusammen mit der Familie des geheilten Alaphion zu den ersten Christen gehört« und sich als gelehrter Ausleger der Heiligen Schrift in der Umgebung einen N a m e n machte; zur Zeit Iulians hatte er fliehen müssen (V 15,14—16). Die Familie des Alaphion zählte zu den begüterten Honoratioren des Ortes und diente ihrem neuen Glauben durch Kirchen- und Klosterstiftungen; mit betagten Angehörigen der Sippe, wohl Mönchen, hat Sozomenus in seiner Jugend verkehrt (V 15,17, zu kombinieren mit V I 32,5f., wo vier Mönche aus vornehmen Kreisen von Bethelea als Schüler des Hilarión genannt sind), und die Aufnahme v o n Abschnitten über das Mönchtum in seine Kirchengeschichte hat er als Erfüllung einer Dankespflicht betrachtet (I 1,19). Aus Autopsie kennt er die Lage des Dorfes Thabatha südlich v o n Gaza (III 14,21), auch den greisen Bischof Zenon von Maiumas hat er gesehen (VII 28,6). Lokaltraditionen seiner Heimat hat er gern mitgeteilt: III 14,28 über palästinische Ortsheilige, V 3,6—9 über die rechtliche Stellung von Gaza-Maiumas seit Iulian, V 9f. über Christenverfolgungen in Gaza unter Iulian, V 21,5—7 (vgl. 11) über die Wunderquelle in Nikopolis-Emmaus, VI 32,7 f. über Mönche bei Gaza und Gerara, VII 28,4—8 über Zenon und Aias von Maiumas, VII 29,1 f. und I X 17 über Reliquienfunde bei Eleutheropolis. Syrisch, die Sprache des flachen Landes, h a t er gewiß bereits in der Jugend gelernt (vgl. V 15,14. V I I 29,2, auch II 14,3. I I I 16,2). Selbstverständlich hat er Jerusalem besucht (II 1,3. 26,3), auch in Tarsus scheint er gewesen zu sein (VII 19,11); nach 409 war er am bithynischen Olymp (1X5,7). Über weitere Reisen läßt sich nichts ausmachen; lokale Traditionen, auf die er sich gelegentlich beruft, mag er von Reisenden erfragt haben, auch Sarazenen (VI 38,4) konnte er in seiner Heimat leicht treffen. Als er seine Kirchengeschichte verfaßte, war er Rechtsanwalt in Konstantinopel (113,10 S. 53,18f. ; die Berufsbezeichnimg σχολαστικός lesen wir in der Überschrift des VII. Buches und bei Photius), wohin er erst nach 425 gekommen sein kann, da er den Bischof Atticus nicht mehr kennengelernt hat (VIII 27,7). Sichere Daten für seine Lebenszeit erhalten wir daraus nicht, doch läßt sich die Entstehungszeit der Kirchengeschichte auf etwa 443—450 festlegen. Der Terminus ante q u e m 1 ) (Tod des Theodosius II.) ergibt 1

) Als solcher kann nicht die Hinrichtung des Presbyters Severus und des Diakons Johannes im Jahre 444 gelten, ein Ereignis, das Sozomenus (Widmung 1β: V

Bldez, Sozomenue

LXVI

Sozomenus

sich aus der Widmung an den regierenden Kaiser, der Terminus post quem aus seinem (Widmung 19) und des Socrates Endpunkt 439 und genauer aus der in der Widmung (13) erwähnten, nach Novell. Theod. X X I I I auf 443 zu datierenden Reise des Kaisers nach Heraclea Pontica 1 ). (Genau genommen gelten beide Grenzen nur für das wahrscheinlich zuerst abgefaßte Widmungsschreiben.) Wie schon gesagt, hatte Sozomenus vor (Widmung 19), sein Werk ebenso wie Socrates bis zum 17. Konsulat des Theodosius II. (439) herabzuführen. In Wirklichkeit reicht die Darstellung nur bis etwa 422 ; die letzten datierbaren Ereignisse sind der Tod des Constantius III. 421 (IX 16,2), die Hinrichtung des Maximus 422 (IX 15,3) und der Perserfriede 422 (1X4,1); angedeutet ist noch der Regierungsantritt Valentinians III. 425 (IX 16,2), im Vorgriff wird IX 2 von einem Reliquienfund zur Zeit des Bischofs Proclus (434—446) erzählt. Auffällig ist auch, daß der Autor sein Versprechen (IX 16,4), von der Auffindung der Reliquien des Stephanus zu berichten, nicht erfüllt und mit IX 17 unvermittelt abbricht. Auch die Verweise auf spätere Darstellung in I X 1,9 (dank Pulcheria dringen neue Häresien εν τοις κα·&' ημάς χρόνοις nicht durch) und — bisher nicht bemerkt — in VII 18,6 (Bischofswahl des Sabbatius) 2 ) hängen in der Luft. Die einfachste Erklärung hierfür, daß nämlich Sozomenus vor Vollendung seines Werkes gestorben ist, scheint noch nicht vorgetragen zu sein, obwohl gerade sie durch die mangelhafte Überarbeitung des Schlusses nahegelegt wird. Wörtliche Wiederholungen von Sätzen und ganzen Partien (VIII 25,2—4 = IX 4,2—4, vgl. auch VIII 25,2 und 1X4,8; 1X6,1 = 1X16,3; 1X12,3 = 1X12,7) dürften bei einem so sorgfältigen Autor wie Sozomenus, der auch auf eine klare Disposition allen Wert legt, bei nochmaliger Durchsicht kaum stehengeblieben sein. Nicht nur die angeführten Verweise sind ohne Entsprechung, άναίμακτον και κα&αύάν φόνου πάντα/ν των ττώποτε γενομένου μόνην την σήν ήγεμονίαν ό πάς aláxv ανχεί) Lügen strafen würde (Α. Güldenpenning, Die Kirchengeschichte des Theodoret von Kyrrhos, Halle 1889, S. 12f.). Das hieße die loyalen Phrasen allzusehr pressen; vgl. G. Schoo, a. a. O., S. lOf. 1 ) Vgl. A. Güldenpenning und G. Schoo a. a. O. Aus der Wendung Πρόκλου έπιτροπενοντος την Κωνσταντινουπόλεως εκκλησίαν (IX 2,18) geht nicht hervor, ob diese Worte und damit der letzte Teil der Kirchengeschichte zu Lebzeiten, oder, wie Valois meinte, nach dem Tode (446) des Proclus geschrieben sind; vgl. G. Schoo, a. a. 0., S. 9f. 2 ) In diesem Falle könnte man auch annehmen, daß Sozomenus VII 18,6 den bei Socrates (V 21,19) stehenden Verweis auf den späteren Bericht (Socrat. VII 12,5) unbesehen übernahm, ohne später im IX. Buch auf solche Einzelheiten noch eingehen zu wollen.

Einleitung: Die Abfassung der Kirchengeschichte

LXVII

s o n d e r n auch — singular in d e m ganzen W e r k — ein Rtickverweis: I X 15,3 Ίοβιανός τε και Μάξιμος oi προειρημένοι τύραννοι, a b e r n u r M a x i m u s ist v o r h e r g e n a n n t ( I X 13,1), I o v i a n u s n i c h t . Diese n a t ü r liche E r k l ä r u n g h a t die einzige Voraussetzung, d a ß S o z o m e n u s sein VVidmungsschreiben mit d e m P r o g r a m m (19—21) v o r B e g i n n seiner Arbeit niedergeschrieben h a b e n m u ß , eine A n n a h m e , d e r n i c h t s im Wege s t e h t ; auch andere a n t i k e Schriftsteller b e g a n n e n m i t d e r Dedicatio. Bisher sind andere E r k l ä r u n g e n v o r g e b r a c h t w o r d e n : 1. Der Schluß sei in der handschriftlichen Ü b e r l i e f e r u n g v e r l o r e n g e g a n g e n 1 ) . Die d a f ü r beigebrachten A r g u m e n t e (ein B e r i c h t ü b e r die I X 16,4 a n g e k ü n d i g t e Auffindung der Reliquien des S t e p h a n u s finde sich noch bei Nicephorus u n d bei T h e o p h a n e s , der a u s d e n E x c e r p t a Tripart i t a « u n d d a m i t indirekt aus Sozomenus schöpfe) sind hinfällig (Nicep h o r u s h a t t e n u r die H a n d s c h r i f t Β v o r Augen) o d e r als p e t i t i o principi! a b z u l e h n e n (Theophanes k o n n t e d e n B e r i c h t so g u t wie Nicep h o r u s a u s a n d e r e r Quelle n e h m e n ) ; a u ß e r d e m w ä r e d a m i t n u r die V e r s t ü m m e l u n g , nicht die m a n g e l n d e Ausfeilung des Schlusses erklärt. 2. D e r A u t o r selbst 2 ) oder 3. der K a i s e r (vgl. W i d m u n g 18) h a b e den Schluß gestrichen 3 ), u m den N a m e n der in U n g n a d e gefallenen K a i serin E udocia zu entfernen, deren E r w ä h n u n g g e r a d e in einer E r z ä h l u n g v o n den Reliquien des S t e p h a n u s g a r n i c h t zu v e r m e i d e n gewesen sei, d a (nach Marcellinus comes ζ. J . 439) sie es w a r , die die heiligen Gebeine v o n einer Reise n a c h J e r u s a l e m m i t b r a c h t e . D a z u h a t W . E l t e s t e r 4 ) b e m e r k t , d a ß ,,der e r h a l t e n e Teil des I X . B u c h e s bereits den U m s c h w u n g bei H o f e d u r c h d i e s c h m e i c h e l h a f t e Schilder u n g der Pulcheria berücksichtigt. E u d o k i a w i r d hier u n d a u c h sonst totgeschwiegen (vgl. § 3 der W i d m u n g m i t S o k r a t e s V I I 21,7—10)." E s wird also dabei bleiben m ü s s e n : die K i r c h e n g e s c h i c h t e des Sozomenus ist p o s t u m erschienen, ein u n g ü n s t i g e s Schicksal, d a s die vorliegende erste kritische Ausgabe, v o r m e h r als e i n e m h a l b e n J a h r h u n d e r t v o n J o s e p h Bidez begonnen, m i t ihr t e i l t . 1

) I. V. Sarrazin, Commentationes philologae Ienenses 1 (1881) 165—168; danach G. Loeschcke, Realencyklopädie für protestantische Theologie und Kirche, 3. Aufl., Bd. 18, 1906, S. 542,41 ff., und W. Eltester, Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft III A 1 (1927), Sp. 1240,62ff. 2 ) A. Güldenpenning, a. a. O., S. 12ff. 3 ) G. Schoo, a. a. O., S. 7f. 4 ) A. a. 0., Sp. 1241,2ff.

ν

Handschriften and Abkürzungen Β B2 E C R V

= = = = = =

Codex Baroccianus 142, Anfang des 14. Jh.s, siehe S. IXf. Blätter von zweiter Hand in B, 15. Jh., siehe S. X London, British Museum, Egerton 2626, 1524, siehe S. X l l f . Codex Alexandrinus 60 (früher Cairensis 86), 13. Jh., siehe S. XIV—XVI Codex Vaticanus 976, 14. Jh., siehe S. XVIIf. Codex Marcianus 917 (früher 344), Ende des 13. Jh.s, siehe S. XXIf.

Τ

= Codex Marcianus 917 (früher 344), Ende des 13. Jh.s, enthält die Bücher I und II des Theodorus Lector, siehe S. X X I I I A = Codex Ambrosianus D 34 sup., 10/11. Jh. (Ps.-Polydeukes) Cod. Nicet.: siehe S. XXIV G = London, British Museum, Arundel 529, 1111 (Exzerpt), siehe S. XXIV D = Codex Dresdensis A 135, 15. Jh. (Exzerpt), siehe S. XXIV c, ci) c2 = Korrektor(en), siehe die Beschreibungen der einzelnen Handschriften (B, B 2 , C, R) mg = am Rande nachgetragen » = über der Zeile nachgetragen * = Überarbeitung eines Textzeugen (meistens T*) Cast. = Castellanus (siehe S. XLIf.), Christ. = Christopherson (siehe S. XXXIXf.) Curt. = CurteriuB (siehe S. XLf.), Savil. = Savilius (siehe S. XLI), Steph. = R. Estienne (siehe S. XXXVIII), Val. = Valois (siehe S. XLIIf.) Sonstige Siglen sind an der Stelle ihres Vorkommens erklärt.

Zeichen ( ) [ ] [ ] < ~

= durch Konjektur gewonnener Zusatz = zu tilgen (im kritischen Apparat) = Lücke in einer Handschrift = läßt aus (lassen aus) = stellt um (stellen um)

Σ ΑΛΑΜΑΝΟΥ ΕΡΜΕΙΟΥ ΣΩΖΟΜΕΝΟΥ ΛΟΓΟΣ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΚΑΙ ΥΠΟΘΕΣΙΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ

ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΟΥ ΘΕΟΔΟΣΙΟΝ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Φασί των πάλαι αυτοκρατόρων επιμελές τι χρήμα γενέσθαι τοις μεν φιλοκόσμοις άλονργίδα και στέψανον και τα τούτοις παραπλήσια, τοίς δ' αδ τα περί λόγους σπονδάσασι μν&ώδη τινά ποίησιν ή σύγγραμμα ΰέλγειν δυνάμενον, τοίς δε τά περί πόλεμον άσκονσι βέλος ενστόχως άφεΐναι και θήρα βαλχίν ή δόρυ άκοντίζειν ή εις ϊππον άλλεσθαι' προσήγγελλον δε έαυτους τοις βασιλείοις ίκαστος επιτηδενων δ τω κρατοϋντι ψίλον ετύγχανε», ό μεν δυσπόριστον ψηφίδα προσφέρων, ετερος δέ λαμπροτέραν βαψην άλσυργίδος υποτιθέμενος, ό δε ποίημα ή σύγγραμμα προσφωνώ ν, άλλος δε ευζωνον καΐ ξένον περι τα δπλα τρόπον είσηγονμενος- μέγιστον δε και βασιλικό·ν ένομίζετο ταυτησι της δημώδους αρετής μόριον εν κεκτήσθαι τον πάντων ήγονμενον, ενσεβείας δέ, τον άληθοϋς κόσμου τής βασιλείας, ονδενΐ τοσούτος λόγος εγένετο. συ δέ, ώ κράτιστε βασιλεΰ Θεοδόσιε, συλλήβδην ειπείν πασαν επήσκησας άρετήν διά θεοϋ, άλονργίδα δε και στέφανον προς τους θεωμένους σύμβολον τής άξιας περικείμενος, ενδοθεν αεί τον άληθη κόσμον τής βασιλείας ήμφίεσαι, την ευσέβεια» καΐ την φιλανθρωπία». δθεν εκάστοτε

1

2

3

»1—S. 5, 15 Caes. I 1 B2C2R = b

Τ2

1 Σαλαμάνον Phot. cod. 30 σαλαμηνίον (so Β2 und vor Korr. R σαλαμινίου C2) hinter σωζομενον ~ b | σχολαστικού Phot. < b 1—8 7ΐροσφωνητιχόν είς &εο· δόσιον τον βασιλέα σωζομενοϋ Τ2 Caes. 6 τα < b, vgl. S. 37,20 7 &ήρα Τ2 Cass, -ας b

τιθέμενος < Τ2

8 βάλλειν b

10 λαμπροτέραν b Cass. < Τ3

12 ξένον + τον b

11 υπο-

13 h> χεκτήσϋαι C2R έγκεχτήσ&αι Β2

h> Τ 2 , χεχτήσΰαι nicht übersetzt Cass. | τον] των 'Γ2 14 τοσούτος Cod. Marcian. 691 -ον B 2 RT 2 τοτοντον C2 16 βασιλεΰ < Τ 2 Cass. 16 έπα-

σχήσας Τ2, cunctam superasti . . . virtulem Cass. | διά ϋεον b Cass. ατοπον xaû' εαυτών δούναι τών συκοφαντούνται την άπόδειξιν τη σιωπή, >τούτον ενεκεν άναφέρομεν, ώς ημείς και τη πίστει σννεδράμομεν καί την >εννοιαν εξετάσαντες επί τω όμοουσίφ δλοι εγενόμεΰα της ειρήνης, μηδαμοϋ >τη αίρέσει εξακολουϋησαντες. ύπομνήσαντες δε επί άσφαλεία τών έκκλη4 >σιών, δσα τον λογισμόν ημών νπέτρεχε, και πληροφορηϋέντες και πληρο>φορήσαντες τους δι ημών πεισϋ-ήναι οφείλοντας, ύπεσημηνάμεΰα τη πίστει' >τώ δέ άνα&εματισμω ονχ ύπεγράψαμεν, ούχ ώς της πίστεως κατηγοροϋντες, >άλλ' ώς άπιστοϋντες τοιούτον είναι τον κατηγορηΰέντα, εκ τών Ιδία προς >ήμάς παρ αυτόν διά τε επιστολών και τών εις πρόσωπον διαλέξεων πε>πληροφορημένοι μή τοιούτον είναι. ει δε έπείσ&η ή άγια υμών σύνοδος, 6 >ονκ άντιτείνοντες, άλλα συντιθέμενοι τοις παρ' υμών κεκριμένοις και διά >τοϋ γράμματος πληροφορούμε* την συγκατά&εσιν, ου την έξορίαν βαρέως >φέροντες, άλλα την ύπόνοιαν της αίρέσεως άποδυόμενοι. εί γαρ κατβ >αξιώσητε νυν γοϋν εις πρόσωπον επαναλαβεΐν ημάς, εξετε έν απασι συμ>ψύχονς, άκολοχτ&οϋντας τοις παρ' νμϊν κεκριμένοις, και μάλιστα δτε αυτόν >τόν επί τούτοις εναγόμενοι εδοξεν υμών τη ευλαβε ία φιλανϋρωπενσασ&αι >καί άνακαλέσασύαι. άτοπον δέ τον δοκοϋντος είναι νπεν&ύνου àva7 >κεκλημένον καί άπολογησαμένον, εφ' οις διεβάλλετο, ημάς έπισιωπάν χαϋ·' >εαυτών δίδοντας τον ελεγχον. καταξιώσατε ουν, ώς αρμόζει τη φιλο>χρίστω υμών εύλαβεία, καί τον ϋεοφιλέστατον βασιλέα νπομνησαι και >τάς δεήσεις ημών έγχειρίσαι κάί ΰάττον βουλεύσασϋαι τα νμιν αρμόζοντα >έφ' ήμϊνΛ 7Ωδε μεν αυτοις Εναέβ ιός τε καί Θεόγνιος μετεμελήϋησαν και τάς αυτών εκκλησίας άπέλαβον. 'Υπό δε τούτον τον χρόνον μέλλων τόν βίον μεταλλάσσειν 'Αλέξανδρος 17,1 'Αλεξανδρείας επίσκοπος διάδοχον αντοΰ κατέλιπεν Ά&ανάσιον, ϋείαις 1—24 = Urkunde 31 (Socrat. I 14,2—6) »27—S. 74,14 Niceph. H. E . VIII 44 BC = b

Τ (—24 und von 27 τόν βίον an)

2 όφείλομεν σιωπάν Β έν ησυχία φέρειν Τ Socrat. | ενλαβείας υμών] άγίας υμών επικρίσεως Socrat., besser | ύμων + ώφείλαμεν Τ (ώφείλομεν Socrat. Hss. AM Cass. όφείλομεν Socrat. Hs. F) 6 επί Τ Socrat. + τή b 8 ύπησημεινάμε&α Τ

£Ú70fJ

12 επιστή Β 13 κεχριμενοις b Socrat. < Τ 15 καταξιώσετε Β 17 και μάλιστα ότι Τ καί δτε b όποτε Socrat. 18 φιλαν&ρωπεύσασ&αι Τ Socrat. -εύεα&αι b 19 του δοκούντος Τ Socrat. τι δοκοϋντες b 20 ετι σιωπάν Val. σιωπάν Socrat. 21 εαυτόν C | δίδοντας Τ Socrat. ένδόντας b 23 ημών] υμών C 27 f. άλέξανδρος τον βίον μεταλλάττων διάδοχον αυτόν (näml. Ά&ανάσιον) καταλιμπάνει Τ*

72

Sozomenus

προστάξεσιν, ώς ηγούμαι, έπ' αυτόν ένέγκας τήν ψήφον έπεί τόν γ ε Άάανάσιόν φασιν άποφνγεϊν πειραΰηναι καί άκοντα βιασ&ήναι προς 'Αλεξάνδρου την έπισκοπήν ύποδέξασ&αι. και μαρτυρεί Άπολινάριος ό Σύρος ώδε 2 λέγων 5 ι>Ονκ ώκνει δε και μετά ταύτα πολεμεϊν ή δυσσέβεια, άλλα πρώτον μεν >έπί τόν μακάριον διδάσκαλον τον άνδρός ώπλίζετο, φ και ούτος παρήν συνήγορος ώς πατρί παις, επειτα και επ αυτόν, ώς ήκεν επί την της επισκοπής >διαδοχήν, πολλή μεν αποφυγή χρησάμενος, κατά άεόν δε άνενρε&είς, ώς >καΙ τω μακαρίω άνδρϊ τω την έπισκοπήν έγχειρίσαντι προδεδηλωτο ϋείαις ίο >δηλώσεσιν ονχ έτερον έσεσϋαι τόν διάδοχον ή τούτον. έκαλείτο μεν γάρ 3 >έκ τον βίου· ήδη δε προς άπαλλαγήν τνγχάνων Ά&ανάσιον όνομαστί μή >παρόντα έκάλει. και ώς ό παρών ομώνυμος νπήκουε τή κλήσει, προς μεν >τοϋτον άπεσιώπα, ώς ου τούτον καλών, αΰ&ις δε έχρήτο τή κλήσει· κάί >ώς ταυτό πολλάκις έγίνετο, άπεσιωπάτο μεν ο παρών, έδηλοϋτο δε ό μή is >παρών. και προφητικώς ελεγεν ό μακάριος 'Αλέξανδρος· »Ά&ανάσιε, νομίζεις εκπεφευγέναι · ουκ έκφενξη δε«, δηλών ώς προς τόν αγώνα έκαλεϊτο.« Ταϋτα μεν Άπολινάριος γράφει περί Ά&ανασίον. οι δε από τής 4 'Αρείου α'ιρέσεως λέγουσιν, ώς 'Αλεξάνδρου τελεντήσαντος έκοινώνονν ] επειδή δέ Τ*

77

Kirchengeschichte II 1 9 , 6 - 2 1 , 6 μεν

'Αρειανη

τες

επί

αΐρεσις

τοις

παρέδωκε

Μελίτιος

¿ν τή Λνκώ αυτόν

κλησίας.

μετ

και

πάλιν

τους

ίο εκκλησιών

ήγεΐσϋαι,

προς εαυτούς

αίτιος

έκάτεροι,

ώς είδον

καί

εχ&ραν

τε προς

των πολλών μόνης

έδόξαζον. σφάς

αλλ'

παρά

-.20 έκαστοι

όμως

γνώμην

καί

προσδοκώντες

εικός,

¿κ τών

ομοίως

περί

έπανηλ&ε

περί ΰεοϋ

τά κατά

σχίζοντο Ου μήν

προέφερον

του χρόνου

διεφέροντο, ιδία

σνμφωνεϊν ραδίως

ταύτα έδόξαζον.

τον ".Αρειον,

έντεν&έν

ίερεϋσι

καθό-

λαβόντες

των εις

κάί λαοί καί κλήροι

γε

την

προστασίας

Άρείω

τφ

περί

ϋ-εοϋ

υποκρίνεσ&αι

κοινωνία

της

δέ χρόνω,

'Αρείου

5

εχ&ρας, ώς

δογμάτων

προτέραν

ταραχή»

της προς αλλήλους

απε-

κοινωνίας. άλλά

'Ελλησποντίοις

καί

και

έν αλλαις

πόλεσιν

έν τή Κωνσταντινουπόλει

καί

μάλιστα αΰ&ις

παρά

Βιϋννοϊς

άνερριπίζετο

τά

καί περί

2 τοίς είρημένοις : I 24 » 4 — 6 Nicet. Thesaur. I V 4 4 ; BC = b

4

έπιμίξ εποι-

άναινόμενοι,

τε πάλιν

της

έσπείσαντο

παρά

καίτοι

έν τη

των

διαφερόμενοι

έν Αίγύπτω

ών έβούλοντο.

εξιν

δε

3

εκ-

τάς απολογίας

δε ομοίως

αλλήλων

κρατήσειν

διαλέξεων

κάί

2

δόξαν

'Αλεξανδρείας,

φρονούντας·

ύπέμενον

τάς

χρήναι

αλλήλους

Μελιτιανονς

ΆρειανοΙ

τά παρ'

τοις

προς

τον κλήρον

τους τά 'Αρείου

εκκλησιών

Ιδόντες

καί αυτοί

οί μεν την 'Αρείου

έπόμενον και

τά εγκλήματα

ώς προϊόντος

όνομάζεσΰαι

ένεκεν

το πλήΰος προς

Ιγενετό.

πρότερον

και

Ίωάννην κατέστησεν

χειροτονηάέντας

προσετίΰεντο.

κατέστησαν.

έποιήσατο,

συνόδου

έκκλησίαις

ταραχαΐς,

Αιγυπτον

τελευτάν

σννετάραττον

υπό Μελιτίου

άνεδέξαντο

ους διελέγοντο

ταϊς

τοιανταις

τούτοις

εις ψ&όνον

την

άταξίας

φρονονν-

εις

ύφ' εαυτόν τον βίον

της εν Νίκαια

νεωτερίζοντας τους

λου εκκλησίας, κοινήν

ας παρανόμως

το δόγμα

εν ταϊς και

ΐ5 οϋντο επί τοσούτον,

as

παρά

οί δε έδικαίουν

' Αλεξάνδρω

ου πο?ώ δε μέλλων

Μελιτίον

οία γάρ φιλει

έϋανμαζον,

οί δε τα Μελιτίον

έπανε)3όντι

τάς εκκλησίας,

σννήϋων

δε οι 'Αρείου

άπεκηρνχϋ-η,

εδέχΰησαν,

διήγε.

s Τίνα των αντω άντ

παντάπασιν

είρημένοις

lat. P G 139, 1358 C, und V I 1 P G 140, 9 Β

Τ

1 μελετίου B T 2 ε'ιρημένοις] προδεδιηγημένοις Τ * 3 παραδέδωκε Τ | μελέτιος Β 4 τελεντάν Τ χαταλιμπάνείν b, τον βίον τελευτάν μέλλων Cod. Nicet. I V 44 εχλείπων τον βίον Cod. N i c e t . * V I 1 5 αντώ b Cod. Nicet. I V 44 αύτοϋ Τ Cod. Nicet. V I 1 6 άνϋ·' έαντοϋ Cod. Nicet. | ¿δότες Τ 7 μελετίου Β 8 ταΐς < C 9 μελετίου B T 13 κοινή την εχραν Τ | εδέξαντο C 17 ενεκα C | ομοίως Άρείω περί &εοΰ\ το δνσσεβες δόγμα άρείου Τ * 18 hinter έδόξαζον + έντεν&εν τε (22) — αρειον (23) gestrichen C | Ιδια τάς Τ 2 3 τον < Τ I έσχίζοντο Τ 2β κωνσταντινοπόλ(ει) Τ

β

78

Sozomenus

τών 'Αρείου δογμάτων, άμέλει τοι λέγεται, ώς Εύσέβιος 6 Νικομήδειας επίσκοπος και Θεόγνιος ό Νικαίας παραπείσαντες τον υπό τον βασιλέως έπιτραπέντα φνλάττειν την γραφην της εν Νίκαια συνόδου άπήλειψαν τάς εαυτών ύπογραφάς και εις το φανερόν έπεχείρουν διδάσκειν μη χρήναι s όμοούσιον είναι τω πατρί τον viòv δοξάζειν. περί δε τούτον έγκαλού7 μενον Ευσέβιον ώδε άντικρυς προς βασιλέα παρρησιάσασ&αι και ειπείν επιδείξαντά τι ών ήμφίεστο, ώς »ει τοντο τό 'ιμάτιο/ν έμοΰ ϋεωμένου διαιρεϋείη, οϋποτε αν φαίην της αυτής ουσίας έκάτερον«. επί τούτοις δε χαλεπώς άγαν εφερεν ό βασιλεύς· οΐόμενος γαρ μετά την έν Νίκαια, σύνοδον πεπαϋσ·&αι ίο τάς τοιαύτας ζητήσεις, παρ' ελπίδας αύθις άνακινουμένας έώρα. ονχ 8 ήκιστα δε αυτόν έλύπησεν Εύσέβιος και Θεόγνιος ,Αλεξανδρεϋσί τισι κοινωνησαντες, ους είς μεταμέλειαν ή σύνοδος τετηρήκει ώς μη όρϋ-ώς δοξάζοντας, αυτός δε ώς αιτίους της διχονοίας και επί τούτω της πατρίδος έκδημοϋντας εκπεμφ&ηναι προσέταξεν. εκ ταύτης δε της αιτίας είσίν οι is λέγονσιν όργισ&έντα τον βασιλέα καταδικάσαι φυγήν Εύσεβίου και Θεογνίον. άλλά περί μεν τούτον εν τοις πρόσϋεν έγραψα, άπερ παρά ακριβώς επισταμένων άκήκοα. Άϋανασίω δε τών επιγενομένων δυσχερών πρώτοι γεγόνασιν αίτιοι. 22,1 πλείστην γαρ εχοντες παρά βασιλεί παρρησίαν και δνναμιν τον "Αρειον μεν 20 ώς όμόδοξον και φίλον κατάγειν είς την Άλεξάνδρειαν εσπούδαζον, τον δε της εκκλησίας έκβαλεϊν ώς εναντίον αντοϊς γινόμενον. διαβάλλουσιν ουν αυτόν προς Κωνσταντΐνον ώς στάσεων και θορύβων αίτιον τη εκκλησία γενόμενον και εΐργοντα τους β ου λομένους εις την εκκλησίαν είσιέναι, εξόν πάντας όμονοε'ιν, ει τοϋτο μόνον συγχωρηθείη. έπιστοϋντο δέ άλη&εϊς είναι 2 25 τάς κατ αύτοϋ διαβολάς πολλοί τών μετά Ιωάννου επισκόπων και κληρικών, συνεχώς βασιλεί προσιόντες ορθοδόξους τε σφάς" είναι λέγοντες και φόνων δέ και δεσμών και πληγών άδικων καϊ τραυμάτων καΐ εμπρησμών

10—15 vgl. Urkunde 27,15f. unten III 19,2

16 εν τοις πρόσϋεν: I 21,5. II 16; vgl.

19—21 Socrat. I 23, 1—3

*1—4 Exc. Tripart. (Polyd. 296,26—28. Bar. f. 217') 1—5. 8f. 13f. Nicet. Thesaur. V 10; lat. PG 139, 1370 C 1 8 - 2 1 Niceph. Η. E. VIII 46 Schi. BC = b

Τ (—14 προσέταξεν)

4 έαυτών Τ Cod. Nicet. αντών b | και + λουιόν Cod. Nicet. 5 τούτον δε ~ C 12 τετήρηκεν b, vgl. ους άπαξ ή της συνόδου άλή&εια προς μετάνοιαν τετηρήκει Urkunde 13 αυτούς b | της1 < b 14 εκδημοϋντας -+· εις αυτήν Τ, eine ähnliche Erweiterung bei Nicet. : εφ' οίς χαλεπώς φέρων ό βασιλεύς Κωνσταντίνος είς τάς πατρίδας αυτούς (Eusebius und Theognis) εκδημήσαι προσέταξεν 21 γενόμενον C 22 εκκλησία Β θρησκεία C 23 τήν Ο 27 όε < Β

Kirchengeschichte II 21,6-22,8

79

εκκλησιών κατηγοροϋντες αντοϋ και τών νπ αυτόν επισκόπων. έπεί δε και Ά&ανάσιος έδήλωσε τω βασιλεϊ, παρανόμους χειροτονίας εγκαλών τοις άμφΐ τον Ίωάννην καί νεοηερισμόν των εν Νίκαια δοξάντων και πίστιν ονχ νγιά καί στάσεις καί ύβρεις κατά των όρϋώς περί ϋεοϋ δοξαζόντίον, ουκ 5 εϊχε λοιπόν δτω πιστεύσειεν ό Κωνσταντίνος. τοιαύτα δε αυτών έγκαλουντων άλλήλ.οις καί πολλ.άκις πολλών κατηγόρων έκατέρωϋεν όχλ,ούντων, έπεί σφόδρα αντώ εμελε της ομονοίας των λαών, γράφει ' Αϋανασίω μηδένα της έκκλ,ησίας εϊργεσ&αΐ" εΐ δε τοϋτο καί εις ύστερον μηνυϋείη, πέμπειν αμελλητί τον έξελάσοντα αυτόν της Ά/χξανδρέων πόλεως, εϊ τω δέ φίλον ίο και αυτή τη τον βασιλέως εντυχε'ιν επιστολή, ώδε εχει το περί τούτου μέρος·

3

4

»"Εχων τοίνυν της έμής βουλήσεως το γνώρισμα πάσι τοις βονλομένοις >εΙς την έκκλησίαν είσελ&ειν άκώλυτον παράσχον την έίσοδον. εάν γάρ >γνώ, ώς κεκώλυκας αυτών τινας της εκκλ,ησίας μεταποιουμένους η άπεϊρξας >τής εισόδου, άποστελώ παραχρήμα τον καϋαιρήσοντά σε εξ εμής κελεν15 >σεως καί τών τόπων μεταστήσοντα. «

5

Έπεί δε γράφων Ά&ανάσιος καί τον βασιλέα επεν&ε μή μεταδοτέον κοινωνίας τοις 'Αρείου προς τήν καϋόλου έκκλησίαν, συνιδών Εύσέβιος ώς ουκ έπιτενξεται τοϋ σκοπού, Άϋ-ανασίου τάναντία σπουδάζοντος, ώή&η δεϊν πάση μηχανή εκποδών αυτόν ποιήσαι. πρόφασιν δε μη εχω ν ικανην προς 20 τοσαντην έπιβουλήν, νπέσχετο τοις Μελιτίον σνλλαμβάνεσ&αι προς βασιλέα έκκλησία και ai αγιαι γραφαι διδάσκονσιν, αίς κατά πάντα πιστεύομεν, >κριτης ημών εσται 6 θεός και νυν και εν τη μελλούση ημέρα. διό 10

7—S. 90,8 = Urkunde 30 (Socrat. I 26) alten Kirche» (Kleine Texte 17. 18) S. 24f. »1—S. 91,7 Caes. III 6 BC = b

12—26 Lietzmann, Symbole der 21—28 Mt 28,19

1—4 Nicet. a. a. O.

D (von 7 an)

2 έκδοϋναι C Cod. Nicet. proferret Caes, ένδοΰναι Β Socrat. < Β 8 πρεσβύτεροι b Cass. < D Socrat. 11 (και) R m 8 D Case. Socrat. | πάντες bD Cass. < Socrat.

ονρανοϊς Socrat. in caelis Cass.

7 βασιλεΐ CD Caes. 10 (και) Cass. Socrat. 14 έν τοις (τοις < Τ)

15 έλ&όντα bD qui venü Cass, κατελ&άντα Socrat.

18 κα&ολικην εκκλησίαν — Socrat. Cass.

20 ôè CD Socrat. autem Cass, γάρ Β

25 at < D I αίς Socrat. ώς bD, aber quae per omnia sequimur Case. Socrat. erit Case. | ήμέρα bD Cass, χρίσει Socrat.

2β έστιν

90

Sozomenus

>παρακαλοϋμέν σον την ενσέβειαν, θεοφιλέστατε ημών βασιλεν, έκκλη>σιαστικονς ημάς δντας κάί την πίστιν καΐ το φρόνημα της εκκλησίας και >τών άγιων γραφών έχοντας ένονσθαι ημάς διά της ειρηνοποιού σον κάί >ϋεοσεβοϋς ενσεβείας τη μητρί ημών, τη εκκλησία δηλαδή, περιηρημένων 5 >τών ζητημάτων και τών εκ τών ζητημάτων περισσολογιών, ίνα και ημείς >και ή εκκλησία μετ αλλήλων είρηνενσαντες τάς συνήθεις ενχάς υπέρ της >ειρηνικής σον και ευσεβούς βασιλείας και παντός τον γένους σον κοινή >πάντες ποιώ μέθα.« Ταύτης της πίστεως την γραφήν οι μεν ελεγον τεχνικώς συγκε'ισθαι ίο και τω δοκειν τοϊς ρητοϊς διαλλάσσειν, σνμφέρεσθαι δε και όντως τοις 'Αρείου δόγμασι κατά την έκδοχήν τών ονομάτων, αδειαν παρεχόντων επαμφοτερίζειν και προς έκατέραν διάνοιαν ταντα εκλαμβάνειν. νπολαβών δε ο βασιλεύς παραπλήσια δοξάζειν "Αρειόν τε και Ενζώιον τοις εν Νίκαια σννεληλν&όσιν ήσθη τώ πράγματι, ου μην έαντώ έπέτρεψεν εις 15 κοινωνίαν αυτούς δέξασθαι προ κρίσεως και δοκιμασίας τών τούτον κνρίων κατά τον νόμον της εκκλησίας. πέμπει δε αντονς προς τονς εν Ίεροσολνμοις τότε σννελθόντας έπισκόπονς, γράψας σκοπηθήναι αντών την εκθεσιν της πίστεως, φιλάνθρωπον δε ψηφον ένεγκεϊν επ αντοϊς την σννοδον, ήν τε ορθώς φανεΐεν δοξάζοντες και φθόνου χάριν επιβονλενθέντες ήν τε 20 μηδέν εχοντες μέμφεσθαι τοις ήδη επ' αντοϊς κεκριμένοις μεταμεληθεϊεν. καιρόν δε λαβόμενοι οί ταντα πάλαι σπουδάζοντες προφάσει τών βασιλέως γραμμάτων έδέξαντο αντονς είς κοινωνίαν. και δτε τοντο εποίησαν, αύτω τε τω βασιλεϊ έγραψαν και τη εκκλησία 'Αλεξανδρείας και τοις άνά την Αϊγνπτον και Θηβαΐδα και Λιβνην επισκόποις και κληρικοϊς, παρακελευσά25 μενοι προθνμως αντονς δέξασθαι, ώς και τον βασιλέως μαρτνρησαντος όρθην είναι την αντών πίστιν, ήν και τή οικεία επιστολή νπέταξαν, και της 9—22 Rufin. Η. Ε. Χ 12 S. 977,16—978,1 22—26 vgl. Athanas. de synodis 21. Apol. sec. 84

17—26 vgl. Socrat. I 33,1 f.

•12—14 Nicet. Thesaur. V 10; lat. P G 139, 1371 A, und V I 3 P G 140, 12 Β 16—26 Nicet. Thesaur. VI 6 PG 140, 12 B, und V 10; lat. P G 139, 1371 Β BC = b

Τ (von 17 σχοπη&ψαι

an)

D ( — 8)

1 ημών < Cass. Socrat. 3 ειρηνοποιού aus ένοποιον korr. Β 4 περιηρημενων δηλαδή ~ mit Cass.? 5 τών εκ τών ζητημάτων < Socrat., inquisitionum Cass. 6 είρηνενσαντες C Socrat. -ενοντες B D Socrat. (Hs. T) pacificati Cass. 10 τφ Pannentier το b ; vgl. S. 63,16 18 έξενεγκείν Cod. Nicet. proferre Cass. 21 ot ταντα πάλαι Τ πάλιν (in και [και von C c 2 ?] πάλαι korr. C c l , in πάλαι korr. R c ) ταντα b, fautores Arii Cass., oí άρειανοί Cod. Nicet. VI 6 ot περί ενσέβιον Cod. Nicet. V 10 26 και1 Τ Cass. < b | νπέταξαν (bT Cass.)] ύπέταξενΐ Vgl. den Brief bei Athanas. : νποτάξας (nämlich Konstantin) τοις έαντοΰ γράμμασιν εγγραφον την τών ανδρών όρ&οδοξίαν

11 12

13

14

91

Kirchengeschichte II 27,10-28,5

s

ίο

is

2ο

συνόδου έπιψηφισαμένης r f j τον βασιλέως χρίσει, xai τά μεν ώδε εν Ίεροσολύμοις έσπουδάζετο. 'Αθανάσιος δε φεύγων εκ Τύρου είς Κωνσταντινούπολη ηλϋε, και προσ- 2 8 , 1 ελθών Κωνσταντίνος τω βασιλεϊ, α πέπονθεν άπωδυρετο παρόντων των καταδικασάντων αύτον επισκόπων, και εδεϊτο των εν Τύρω κεκριμένων γενέσθαι την έξέτασιν επί αύτοϋ βασιλέως. Κωνσταντίνος δε εϋλογον είναι δοκιμάσας την αϊτησιν τάδε εγραψε τοις εν Τύρω σννελθοϋσιν έπισκόποις· »'Εγώ μεν αγνοώ, τίνα έστί τά υπό της υμετέρας συνόδου μετά θορύβου 2 >καί χειμώνος κριθέντα, δοκεϊ δέ πως υπό τίνος ταραχώδους αταξίας η >άλήθεια διεστράφθαι, υμών δηλαδή δ là την προς τους πέλας έρεσχελίαν, >ήν άήττητον είναι βούλεσθε, τά τω θεώ άρέσκοντα μή συνορώντων. άλλα 3 >εσται της θείας προνοίας έργον και τά της φιλονικίας ταύτης κακά φανε>ρώς άλόντα διασκεδάσαι και ήμϊν διαρρήδην έπιδεϊξαι, ει τινα της αληθείας αυτόθι συνελθόντες εποιήσασθε φροντίδα και εί τά κεκριμένα χωρίς >τινος χάριτος καΐ άπεχθείας έκρίνατε. τοιγαροϋν ήπειγμένως πάντας 4 >νμάς προς την έμήν ελθείν εύλάβειαν βονλομαι, ίνα την των πεπραγμένων >νμΙν άκρίβειαν και ιν υμών παρόντων, â πέπον&εν, άναγκαίως άποδνρασθαι δυνηϋείη. >δπερ επειδή ενλογον είναι και τοις καιροίς πρέπον κατεφαίνετο, ασμένως ίο >ταντα γραφηναι προς υμάς προσέταξα, ίνα πάντες, δσοι την σύνοδον την >εν Τνρω γενομένην èπληρώσατε, ανυπερθέτως εις το στρατόπεδον της >ήμετέρας ήμερότητος έπειχ&ητε τοϊς εργοις αύτοίς επιδείξοντες το της >νμετέρας κρίσεως καθαρόν τε και άδιάστροφον, επ εμοϋ, δν τοϋ ϋεοϋ >γνήσιον είναι θεράποντα ουκ àv άρνηθείητε. τοιγαροϋν διά της εμής 15 >πρός τον θεόν λατρείας τα πανταχού είρηνενεται, καΐ των βαρβάρων >αΰτών το τοϋ &εοϋ δνομα γνησίως ευλογούντων, οι μέχρι νυν την άλή&ειαν >ήγνόουν δηλον δε ότι ό την άλήθειαν άγνοών ουδέ τον ϋεον επιγινώσκει. >πλήν δμως, καϋά προείρηται, και ol βάρβαροι νϋν δι έμε τον τοϋ ϋεοϋ >θεράποντα γνήσων έπέγνωσαν τον ϋεόν και ενλαβεϊσ&αι μεμάθηκαν, δν 20 >ύπερασπίζειν μου πανταχού και προνοεϊσθαι τοις εργοις αϋτόίς ήσθοντο· >δθεν μάλιστα και ϊσασι τον θεόν, δν εκείνοι μεν δια τον προς ημάς φόβον >ενλαβοϋνται, ήμεϊς δε οί τα μυστήρια της ενμενείας αύτοΰ δοκοϋντες >προβάλλεσθαι (ουδέ γάρ âv εΐποιμι φυλάττειν), ημείς, φημί, ονδεν πράττο>μεν η τά προς διχόνοιαν και μίσος σνντείνοντα και, απλώς ειπείν, τά προς 25 >δλεθρον τοϋ ανθρωπίνου γένους έχοντα την άναφοράν. άλλ' επείχθητε, >καΰά προείρηται, και προς ημάς σπεύσατε πάντες f¡ τάχος, πεπεισμένοι >ώς παντί σθένει κατορθώσαι πειράσομαι, δπως εν τω νόμω τοϋ θεον

β

7

8

9

10

11 12

BC = b 1 έπιγνώναι Ω έπέγναη> b (von der folgenden Lücke verursacht) 2 f. ergänzt von Chriet. aus Ω 3 πέπον&ε + διηγησασ&αι Athanae. Socrat. | άπήγγειλαν

Athanas. -εν b άνήγγειλαν Socrat.

4 διειλέχ&ην b Socrat. (Hs. Mc) διηλέχ&ην

Athanas. 6 vor ήξίου + άχουσ-βηναι Athanae. Socrat. (von Sozom. selbst oder seinem Abschreiber ausgelassen?) 7 fjzei < Athanae. Socrat. αϊτών Gelas. | (ήν) Gelas. 8 dwrffij Ω 9 vor είναι + μοι Socrat., nach

είναι + μοι Athanas. Socrat. (Hs. Τ)

11 έπληρώσατε R ¿πλήρωσαν b άνε-

πληρώσατε Ω (aus έπληρώσατε korr. Athanas. Hs. Β)

έμου + δηλαδή Ω, besser Socrat.

13 έπ' aus άπ' korr. Β |

14 ουκ àv b ovó' âv νμείς Ω

15 και + υπό

16 εύλογονμενον Athanas. Socrat. + έστιν Socrat. (Hs. A) Christ.

19 δν Ω »εάν b

22 τά + άγια Ω

Athanae. Socrat. -πείου Β Gelas.

σπουδάσατε Athanae.

23 ονδε b ον Ω

26 και < Ω \ σπεύσατε

26 άν&ρωπίνον C < Socrat. Gelas.

Kirchengeschichte II 28,6-29,2

ó

ίο

is

20

25

93

>ταντα εξαιρέτως φνλάττωντ ai, οϊς ούτε ψόγος ο ντε κακοδοξία τις δυνή>σεται προσπλακήναι, διασκεδασ&έντων δηλαδή και σύντριβεντων άρδην και >παντελώς άφανισϋέντων των εχϋρών τοϋ νόμου, οΐτινες επί προσχήματι >τοϋ {άγιου) ονόματος ποικίλας και διαφόρους βλασφημίας παρέχουσι.« Τάδε τοϋ βασιλέως γράψαντος οι μεν άλλοι δείσαντες οϊκαδε άνεχώ- 13 ρησαν, οι δε άμφι τον Εύσέβιον τόν Νικομήδειας επίσκοπον παραγενόμενοι προς βασιλέα δίκαια ψηφίσασύαι έττΐ Ά&ανασίω την εν Τύρω σύνοδον διισχυρίζοντο. και μάρτυρας παραγαγόντες εις μέσον Θεόγνιον και Μάριν και Θεόδωρον, Ούάλεντά τε και Ούρσάκιον επεισαν ώς μυστικόν ποτήριον συνέτριψεν, άλλα τε πολλά λοιδορησάμενοι εκράτησαν ταϊς διαβολαΐς. ό 14 δε βασιλεύς ή άλη&ή τάδε πιστεύσας ή λοιπόν όμονοεΐν τους επισκόπους ύπολαβών, ε i εκποδών γένηται Ά&ανάσιος, προσέταξεν αυτόν εν Τριβέρει των προς δύσιν Γαλατών οίκεΐν. και ό μεν άπήχ&η. Μετά δε την εν Ίεροσολύμοις σύνοδον ήκεν "Αρεως εις Αϊγυπτον. 29,1 μη κοινωνονσης δε αντω της 'Αλεξανδρέων εκκλησίας πάλιν ήλύεν εις Κωνσταντινούπολη. επίτηδες δε σννδραμόντοιν των τά αυτά φρονούντων Ιδία και τών πεΦομένων Εύσεβίφ τω Νικομήδειας επισκοπώ, και σύνοδον ποιήσαι παρασκευαζομένων, αισϋόμένος της αυτών σπονδής 'Αλέξανδρος ό τότε τον εν Κωνσταντινουπόλει διέπων ΰρόνον επειράΰη διαλϋσαι την σύνοδον. ώς δέ τοϋτο ουκ έξεγένετο, αντικρνς άπηγόρενε ταϊς προς "Αρειον 2 σπονδάίς, μη θεμιτό ν μηδέ έκκλησιαστικόν είναι λέγων σφών αυτών την ψηφον άκυρον ποιεΐν και τών άμα αύτοίς εκ πάσης σχεδόν της νφ ήλιον συνεληλν&ότων εις Νίκαιαν. οι δε άμφι τον Εύσέβιον, ώς τά πρώτα λόγοις ουκ επεν&ον τον Άλέξανδρον, έμπαροινήσαντες αντω μετά απειλής διεμαρτύραντο, ει μή προσδένεται τόν "Αρειον είς ρητήν ήμέραν, αυτόν μεν ύπερ-

5—9 Socrat. I 35,1 f. 9f. vgl.Philostorg.il 11 S. 24,12ff. 11—13 vgl. Socrat. I 35,4. Theodoret. H. Ε. I 31,5 14—S. 94,7 vgl. Socrat. I 37 23—S. 94,2 Rufin. H. Ε. X 13 S. 979,4—8 24—S. 94,4 Athanas. unten S. 95,6—10 •5 Exc. Tripart. (Polyd. 310,20f. Bar. f. 217 v ) 6—13 Nicet. Thesaur. VI 4 PG 140,12 C 14—S. 94,7 Cass. III 10,1—4 14—S. 96,3 Niceph. H. Ε. VIII 51 14—1β Nicet. Thesaur. VI 5 PG 140,12 CD

BC = b Τ (5 oi μεν — άνεχώρηααν) 1 ταύτα C Ω πάντα Β | έξαιρέτως + αδιάπτωτα Ω \ φυλάττηται Ω 4 άγιου Ω 8 ϋ-εόγνιν Cod. Nicet. 9 άρσάκιον Β 11 όμονοήσειν Cod. Nicet. 12 εΐ C Cod. Nicet. είπερ Β | γένοιτο Cod. Nicet. 15 άνηλ&εν Cod. Nicet. 19 τόν c κωνσταντινονπόλεως C 20 άντιχρυς] άδειος Β άλέξανδρος B 20f. Arii nisibus Cass., ein Mißverständnis, das die schlechte Lesart σπουδαϊς nicht stützen darf 25 προσδέξαιτο C

(Steph.)

94

Sozomenus

ορίαν οΐκήσειν έκβλη&έντα τής εκκλησίας, Άρείω δε κοινωνησειν τον μετ αυτόν. επί τούτοις τε απηλλάγησαν τότε άλλήλων, οι μεν τη προθεσμία 3 περιμένοντες έπιτελέσαι τάς άπειλάς, ό δέ 'Αλέξανδρος προσενχόμενος μη εις έργον έκβήναι τους Εύσεβίου λόγους, μάλιστα δε αυτόν περιδεά έποίει 5 καΐ ό βασιλεύς ένδιδόναι τρόπον τινά σνμπεισϋείς. τη δέ προ της προϋεσμίας ημέρα είσδνς υπό το ϋνσιαστήριον παννύχιος εκείτο πρηνής τοϋ ϋεον δεόμενος εμποδισ&ήναι το τέλος των κατ' αύτοϋ βεβουλευμένων. κατά 4 δέ ταύτην την ήμέραν άπιών που περί δείλην όγίαν "Αρεως, έξαπίνης άνακινησάσης αυτόν της γαστρός, τοϋ κατεπείγοντος έγίνετο και εις δημόσιον ίο τόπον προς τοιαύτην χρείαν άφωρισμένον ήλϋεν. ώς δέ επί πολλώ ουκ έξηει, εισελϋόντες τινές των εξω προσδεχομένων αυτόν καταλαμβάνουσι νεκρόν επί της καάέδρας κείμενον. έπεί δέ τοϋτο δήλον έγένετο, ου ταύτα πάντες 6 ένόμιζον περί της αυτού τελευτής. έδόκει δέ τοις μέν άϋρόα νόσω ληφ&είς περί την καρδίαν, η πάρεσιν ύπομείνας ύφ' ηδονής των κατά γνώμην άπαντη15 σάντων πραγμάτων, αύϋ-ωρόν τεϋνάναι, τοις δέ ώς δυσσεβήσας δεδωκέναι δίκην. οί δέ τα αυτού φρονοϋντες γοητείαις ελογοποίουν άνηρήσ&αι τον άνδρα, ουκ άτοπον δέ τά περί αύτοϋ είρημένα Άϋανασίω τω επισκοπώ 'Αλεξανδρείας εις μέσον άγαγείν εχει δέ ώδε' »Kai γαρ και αυτός "Αρειος δ της μέν αίρέσεως εξαρχος, Εύσεβίου δέ 30,1 20 >κοινωνός, κληΰείς εκ σπουδής τότε των περί Εύσέβιον παρά τοϋ μακαρίτου >Κωνσταντίνου τοϋ Αύγουστου, απαιτούμενος εγγράφως ειπείν την εαυτόν >πίστιν, εγραψεν ό δόλιος κρυπτών τάς αναιδείς τής δυσσεβείας λέξεις, >ΰποκρινόμένος και αυτός ώς ο διάβολος τά των γραφών ρήματα άπλα και >ως έστι γεγραμμένα. είτα λέγοντος τοϋ μακαρίου Κωνσταντίνου »εί μηδέν 2 25 >ετερον εχεις παρά ταϋτα εν τή διανοία, μάρτυρα την άλη&ειαν δός· άμυ>νεϊται γαρ επιορκήσαντά σε αύτός ό κύριος«, ώμοσεν ό άύλιος μήτ εχειν >μήτ άλλα παρά τά νυν γραφέντα φρονειν, καν είρήσϋαι πώποτε εϊη παρ'

δ—7 Rufin. Η. Ε. Χ 13 S. 979,8—10 8—10 Athanas. unten S. 95,11—13; vgl. Rufin. Η. E. Χ 14 S. 979,18—20. Socrat. I 38,7f. 10—12 vgl. Vita Athanasii ex Arabico versa PG 25, CCXLIX CD. Theodoret. Haeret. fabul. IV 1 PG 83, 416 Β 16f. Athanas. unten S. 95,1 19—S. 95,21 Athanas. ep. ad episc. Aegypti et Libyae 18f. BC = b

Τ (von 16 οί an)

3 προσευξόμενος C 21 τον Τ Athanas. < b | vor απαιτούμενος + και Athanas. 22 άναιδείς b άηδεΐς Τ Ιδίας Athanas. | τής Τ Athanas. < b 23 f. ώς και ~ C 24 μακαρίτου Athanas. 25 δ ους Τ 27 φρονειν < Τ; Bidez übersetzt: se ñeque (in mente) habere ñeque sentire alia praeter ea quae nunc scripserat, etiam si fieri posset ut ea umquam a se dicta fuissent, anders Athanas. : μήτε εχειν μήτε άλλα παρά τά νϋν γραφέντα καν είρήσ&αι πώποτε παρ' αύτοϋ ή πεφρονήο&αι | εϊη\ ε?(?) Τ

K i r c h e n g e s c h i c h t e II 2 9 , 2 - 3 0 , 7

s

ίο

is

20

25

95

>αύτον. άλλ' ενϋνς εξελϋών ώσπερ δίκην δούς κατέπεσε »και πρηνής γενό>μενος έλάκησε μέσος«. πασι μεν ονν άνϋρώποις κοινόν τον βίου τέλος >ϋάνατός εστίν, καΐ ου δεϊ τίνος έπεμβαίνειν, καν εχϋρός f¡ ό τελεντήσας, >άδήλου δντος, μη εως εσπέρας και αυτόν τοϋτο καταλάβω. το δε τέλος >'Αρείου, επειδή ούχ άπλώς γέγονε, δια τούτο και διηγήσεώς έστιν άξιον. >τών γαρ περί Ενσέβιον άτιειλούντων είσαγαγεϊν αυτόν είς την εκκλησίαν, >ό μεν επίσκοπος της Κωνσταντινουπόλεως 'Αλέξανδρος άντέλεγεν. ό δε >"Αρειος έϋάρρει τή βία και ταϊς άπειλαϊς Ενσέβιον σάββατον γαρ ην, >καί προσεδόκα τη έξης σννάγεσϋαι- πο?.ύς δέ και νυν άγών ήν εκείνων >μέν άπειλονντων, 'Αλεξάνδρου δέ ενχομένον. άλ,λ' ο κύριος κριτής γενό>μενος έβράβευσε κατά των άδικουντων. οϋπω γαρ ο ήλιος εδν, και χρείας >αύτόν έλκυσάσης είς τόπον εκεί κατέπεσε, και άμφοτέρων, της τε κοινωνίας >καί του ζην, ενϋνς εστερήϋη. και ό μεν μακαρίτης Κωνσταντίνος >άκονσας έ&αύμασεν είδώς έλεγχ&έντα τούτον έπίορκον, πασι δε τότε γέγονε >φανερόν, ότι των μεν περί Ενσέβιον ήσ&ένησαν ai άπειλαι και ή έλπίς δέ >'Αρείου ματαία γέγονεν. έδείχϋη δέ πάλιν, δτι παρά τον σωτήρος άκοινώ>νητος γέγονεν ή Άρειανη μανία και ώδε και εν τή »των πρωτοτόκων εν >ονρανοϊς εκκλησία«. τις ούν ον ΰανμάσειεν όρων τούτους δικαιώσαι φιλο>νικοϋντας, δν ό κύριος κατέκρινε, και βλέπων αύτονς έκδικοϋντας τήν >αϊρεσιν, ους άκοινωνήτους ήλεγξεν ό κύριος, μή άφείς τον αυτής εξαρχον >είς τήν εκκλησίαν είσελϋεΐν.« Τ Ωδε μεν "Αρειον άποϋανεϊν παρειλήφαμεν. λόγος ονν επί πολλω χρόνω μηδένα χρήσασϋαι τη καόέδρα εφ' ή τέϋνηκεν ola δε είς δημόσιον χώρον δια τήν χρείαν όχλονμένων, ώς φιλεΐ εν πλήϋει γίνεσϋαι, και παρακελευομένων άλλήλοις τών είσιόντων φυλάττεσ&αι τήν καϋέδραν, αποτρόπαιος ήν και τοις μετά ταϋτα ο τόπος, ώς άσεβείας ποινάς αντόϋι δεδωκότος Άρείον. Χβόνφ δέ ύστερον τών τα αύτοϋ φρονούντων τις πλούσιος τε (και) εν δυνάμει σπουδή χρησάμενος έπρίατο τούτον τον τόπον παρά τού

If. Act 1, 18

17 f. Hebr 12,23

22—25 vgl. Socrat. I 38,9

•27—S. 96,3 Cass. III 10,12 BC = b

Τ (-21)

2 τέλους Β 5 έστιν b Athanas. < Τ 7 της b Athanas. < Τ 9 ôè xaì ννν Τ δε b τοίνυν Athanas. 11 έβράβευσε b Athanas. ε&ράμβενσεν Τ 14 είδώς bT ίδών Athanas. 15 δέ < C Athanas. 16 πάλιν b Athanas. πάοιν Τ 17 f. έν ονρανοίς < b 18 ον &αυμάσει Τ ουκ äv ΰαυμάσειεν Athanas. 18 f. άδίκως φιλονιχσϋντας, ους Athanas. 20 ην ό κύριος άκοινώνητον ήλεγξε Athanas., besser 28 (και) Christ., quidam . . . dives ac potens Cass.

3

4

δ

6

7

96

Sozomenus

δημοσίου και οίκίαν κατεσκεύασε κα&ελών τήν προτέραν δψιν, ωστε λήϋην γενέσΰαι τω δήμω καί μή τη διάδοχη της τοιαύτης άναμνήσεως τον 'Αρείου θάνατον κωμωδεισϋαι. 'Αλλά γαρ ουδέ τούτου τελευτήσαντος τέλος εσχεν ή ζήτησις ών ηϋρενΖΙ,Ι δογμάτων, ουδέ έπαύσαντο οι τα αύτοϋ φρονονντες τοις τάναντία δοξάζονσιν έπιβονλεύοντες. αμελεί τοι καί τον Άλεξανδρέων δήμου συνεχώς εκ2 βοώντος καί εν λιταΐς Ικετεύοντος περί της Ά&ανασίου κα&όδου καί 'Αντωνίου τοϋ μεγάλου μονάχου πολλάκις περί αύτοϋ γράψαντος καί άντιβολοϋντος μή πείϋεσϋαι τοις Μελιτιανοϊς, άλλα συκοφαντίας ήγεΐσϋαι τάς αυτών κατηγορίας, ουκ επείσϋη δ βασιλεύς, άλλα τοις μεν Άλεξανδρεϋσιν εγραψεν ανοιαν καί άταξίαν εγκαλών, κληρικοίς δε καί τάίς ίεραϊς παρύένοις ήσνχίαν επιτάττων και μή μετατε-&ήσεσ-&αι της γνώμης ίσχυρίζετο μηδέ μετακαλε'ισ&αι τον Άϋανάσιον, ώς στασιώδη και εκκλησιαστική καταδεδικασμένον κρίσει. Άντωνίω δέ άντεδήλωσε μή οΐός τε είναι της συνόδου ύπεριδεϊν 3 τήν ψηφον. ε'ι γαρ και ολίγοι, φησί, προς άπέχϋειαν rj χάριν εδίκασαν, ου δήπου πι&ανόν τοσαύτην πληΰνν έλλογίμων και άγαϋών επισκόπων της όμοιας γενέσϋαι γνώμης· τον γαρ 'Αϋανάσιον ύβριστήν τε είναι και νπερήφανον και διχονοίας και στάσεων αίτιον, οι γαρ εναντίως εχοντες προς αυτόν περί ταύτα μάλιστα διέβαλλον αυτόν, καϋότι νπερφνώς τους τοιούτους ó βασιλεύς άπεστρέφετο. τότε γοϋν πνύόμενος διχή μεμερίσϋαι τήν 4 εκκλησίαν καί τους μεν Άϋανάσιον, τους δέ Ίωάννην ΰαυμάζειν, σφόδρα ήγανάκτησε και αυτόν Ίωάννην έξώρισεν. ήν δε ούτος ό Μελίτων διαδεξάμενος και παρά της εν Τύρω συνόδου προσταχτείς τή εκκλησία κοινωνειν και τάς τιμάς τών Ιδίων κλήρων εχειν αυτός τε καί οι τά αύτοϋ φρονοϋντες. καίτοι γε παρά γνώμην τοϋτο απέβη τοίς 'Αθανασίου έχ&ροις, άλλ' όμως 5 έγένετο, και ούδέν ώνησεν Ίωάννην τά δεδογμένα τοίς εν Τύρω σννεληλυάόσι. κρείττων γάρ ήν ó βασιλεύς ικεσίας καί παντοδαπής παραιτήσεως προς τον ύπονοούμενον εις στάσιν ή διχόνοιαν έγείρειν τά πλή&η τών Χριστιανών. Τό δε Αρείου δόγμα, εΐ και πολλοίς εν ταϊς διαλέξεσιν έσπουδάζετο, 32,1 ονπω είς Ιδιον διεκέκριτο λαόν ή δνομα τοϋ ενρόντος, άλλα πάντες άμα 15 vgl. oben S. 91,15

22—24 vgl. oben II 25,15

*4— S. 98,11 Niceph. Η. Ε. VIII 52 BC = b

30—S. 97,17 Case. III 11

Τ (von 4 an)

4 ίσχηκεν Τ | εϋρε b 7 καί— Ικετεύοντος < Τ 12 μετατί&εσ&αι b 13 ώοτασιώδη Τ 1δ την] τον Β 19 f. ο βασιλεύς τους τοιούτους ύπερφυώς ~ Β 20 πει&όμενος Β

9 άλλά Τ και b 18 στάσεως b 27 κρείττον Τ

Kirchengeschichte II 30,7-32,5

97

εκκλησίαζον και έκοινωνούν, πλην Ναυατιανών και των επικαλουμένων Φρνγών, Ούαλεντίνων τε και Μαρκιωνιστών και Παυλιανών, καί ει τίνες ετεροι ετέρας ήδη ηύρημένας αιρέσεις έπλήρουν. κατά τούτων ôè πάντων νόμον Τέμενος ό βασιλεύς προσέταξεν άφαιρε&ήναι αυτών τους ευκτήριους i οίκους καί ταϊς εκκλησίαις σννάπτεσ&αι, καί μήτε εν οΐκίαις Ιδιωτών μήτε δημοσία εκκλησιάζειν. κάλλιον δε τη κα&όλου εκκλησία κοινωνεΐν είσηγείτο καί εις ταυ την συνιέναι συνεβούλευε. δια τοϋτον δε τον νόμον τούτων των αιρέσεων οίμαι την πολλήν άφανισ&ήναι μνήμην. έπΐ μεν γάρ των πριν βασιλέων, δσοι τον Χριστόν εσεβον, ει καί τ αϊς δόξαις διεφέροντο, προς ίο των 'Ελληνιστών οι αυτοί ένομίζοντο καί κακώς ομοίως έπασχαν, σφάς δε αυτούς πολυπραγμονεϊν δια τάς κοινάς συμφοράς ουκ ήδύναντο, και δ là τοϋτο ραδίως καϋ' εαυτούς έκαστοι συνιόντες εκκλησίαζον και συνεχώς ομιλούντες αλλήλοις, εί και ολίγοι ήσαν, ου διελν&ησαν. μετά δε τοϋτον τον νόμον οϋτε δημοσία εκκλησιάζειν ήδύναντο κωλυόμενοι οΰτε λά&ρα τών 15 κατά πάλιν επισκόπων κάί κληρικών παρατηροΰντων. εντεϋ&εν δε περιδεεϊς οι πλείους γενόμενοι τή κα&όλου εκκλησία προσέ&εντο. οι δε καί επί της αυτής μείναντες γνώμης οΰκέτι διαδόχους της αυτών αίρέσεως καταλιπόντες ετελεντησαν, ώς μήτε εις ταυτόν συνιέναι συγχωρούμενοι μήτε άδεώς όμοδόξους εκδιδάσκειν δυνάμενοι, επεί και την αρχήν ai μεν αλλαι αιρέσεις 20 ολίγους τους ζηλώσαντας εσχον ή διά σκαιότητα δογμάτων ή φαυλότητα τών ενρόντων κάί καθηγητών τούτων γενομένων. οι δε τà Ναυάτον φρονούντες, ώς άγα&ών ηγεμόνων επιτυχόντες κάί τα αυτά περί το ΰεϊον τή κα&όλου εκκλησία δοξάζοντες, πολλοί τε ήσαν εξ αρχής και διέμειναν, ουδέν μέγα βλαβέντες ΰπο τούτου τον νόμου, ώς γάρ οίμαι, κάί ó βασιλεύς 25 εκών κα&υφίει, φοβήσαι μόνον, ου λυμήνασϋαι τους υπηκόους προ&έμενος. κάί Άκέσιος δε ό τότε εν Κωνσταντινουπόλει της αυτών αίρέσεως επίσκοπος, βασιλεϊ κεχαρισμένος ών δια τον βίον, ώς είκός, εβοη&ει τή υπ' αυτόν

1—7 Euseb. V. C. III 64f. BC = b

2

3

4

5

16f. Euseb. V. C. III 66 S. 113,6f.

Τ

1 xai τών — 2 Παυλιανών < Τ, vgl. zu 3 2 Ούαλεντίνων nach Τ (zu 3) und Euseb. {Ούαλεντίνοί) ούαλεντιανών Β ούαλεντινιανών C Valentiniacos Cass. | μαρκιανιστών C Marcianistas Cass, (die Hss.), Μαρχιωνωraí Euseb. 3 έπλήρονν + ώς oí έπιχαλονμενοι φρύγες ούαλεντίνοί τέ χαί μαρχιωνισται και παυλιανοί Τ* 7 εις ταύτόν Τ, in earn Cass., εις τήν κα&ολικήν εχχλησίαν ελ&ετε Euseb. | συνεβούλενσεν Τ, suadebat Cass. | τούτων δε τών νόμων Τ, propter quam, legem Cass. 9 τάς δόξας b 17 αυτών] αυτής CT | καταλευιόντες Τ 18 ταύτό Τ 18 f. εχδώάσχειν όμοδόξονς ~ Τ (μήτε άδεώς εκδιδάσκειν auf Rasur) 23 ήσαν + ίχ τούτου Τ 25 χα&υφείη φοβεϊσ&αι μόνον, ουχί άμύνασϋαι (-χι α- auf Rasur) Τ 7

27 αύ™ Τ

Bidez, Sozomenus

Sozomenus

98

εκκλησία. Φρνγες δέ κατά τήν αλλην άρχομένην παραπλήσια τοις άλλοις 6 νπέμειναν, πλην Φρυγίας και των άλλων έϋνών των έκ γειτόνων, ενύα δη εκ των κατά Μοντανόν χρόνων πλήϋος άρξάμενοι και νϋν είσι. Περί δε τοντον τον χρόνον οι άμφί τόν Ενσέβιον τον Νικομήδειας 7 έπίσκοπον και Θεόγνιον τον Νικαίας εγγράφως ήρξαντο νεωτερίζειν περί την εκϋεσιν των εν Νίκαια σννεληλν&ότων. και αναφανδόν μεν εκβάλλειν το όμοονσιον είναι τω πατρι τον viòv ουκ έϋάρρησαν ήδεσαν γαρ βασιλέα ώδε δοξάζοντα. έτέραν δε έκϋέμενοι γραφην επί ρηταϊς έρμηνείαις κατα8 δεδέχϋαι τα ονόματα τον ¿ν Νίκαια δόγματος έμήννσαν τοις âvà την εω έπισκόποις. εκ τοντον δέ τον ρητον και διανοίας εις διάλεξιν πεσοϋσα ή πρότερα ζήτησις και δόξασα πεπαϋσϋαι πάλιν άνεκινείτο. Έν δε τω τότε και Μάρκελλον τόν Άγκυρας έπίσκοπον της Γαλατών, 33,1 ώς καινών δογμάτων είσηγητην και τόν viòv τον ·&εοϋ λέγοντα έκ Μαρίας την αρχήν ειληφέναι και τέλος εξειν τήν αύτοϋ βασιλείαν, και γραφην τινα περί τοντον συντάξαντα, σννελ&όντες έν Κωνσταντινονπόλει κα&εϊλον και τής εκκλησίας έξέβαλον και Βασιλείω δεινώ λέγειν και έπί παιδεύσει ύπειλημμένω έπιτρέπουσι τήν έπισκοπήν τής Γαλατών παροικίας, και ταϊς αντόΰι έκκλησίαις έγραψαν άναζητήσαι τήν Μαρκέλλου βίβλον και έξαφανίσαι και τους τά αυτά φρονοϋντας, ει τινας ενροιεν, μεταβάλλειν. και 2 διά μεν τό πολύστιχον τής γραφής μή το πάν ΰποτάξαι βιβλίον έδήλωσαν, ρητά δέ τινα ένέ&ηκαν τή αυτών επιστολή προς ελεγχον τοϋ δοξάζειν αν τόν τάδε. έλέγετο δέ πρός τίνων ταϋτα ώς εν ζητήσει ειρήσϋαι Μαρκέλλω και ώς ώμολογημένα διαβεβλήσάαι και αντώ τω βασιλεϊ παρά τών άμφί τόν Ενσέβιον, καϋότι ΰπερφνώς έχαλέπαινον αντώ μήτε έν τή κατά Φοινίκην συνάδω σνντεϋ-ειμένω τοίς νπ αυτών όρισϋεϊσι μήτε έν Ίεροσολύμοις έπί Άρείω μήτε τής άφιερώσεως τοϋ μεγάλου μαρτυρίου μετασχόντι δι αποφυγήν τής προς αυτούς κοινωνίας. άμέλει τοι γράφοντες περί αύτον τώ 3 βασιλ,εϊ και ταϋτα εις διαβολήν προνφερον, ώς και αντον υβρισμένου υπ 4—8 vgl. Philostorg. II 7 12. IS Socrat. I 36,1 13—15 vgl. Athanas. Apol. sec. 45,1. Theodoret. Η. E. II 8,25 15—17 vgl. Socrat. I 36,8 20 πολύστιχον: vgl. Euseb. ep. ad Flacillum, Bd. IV S. 60,3 Klostermann 22—24 Athanas. Apol. sec. 45,1; vgl. Theodoret. Η. E. II 8,24 »4—7 Nicet. Thesaur. VI 5 PG 140, 12 D VIII 53 24—27 Nicet. a. a. O. 13 A BC = b

12—S. 99,8 Niceph. H. E.

Τ (—9 εω)

2 τών1] τ ώ Β 4 τον2 < Τ 8 καταδέχεσ&αί Τ Cod. Nicet. 2 5 όρισ&είοι + κατά ά&ανασίου Cod. Nicet.

Nicet.

26 μαρτυρείου Cod. Nicet.

24 αντώ + ola | μήτε + τοίς Cod.

Kirchengeschichte II 3 2 , 5 - 3 4 , 4

99

αυτού μή άξιώσαντος τήν άφιέρωσιν τιμήσαι τον εν Ίεροσολύμοις νεώ οικοδομηϋέντος. πρόφασις δε γέγονε Μαρκέλλω ταύτης της γραφής Άστε4 ρ ιός τις εκ Καππαδοκίας σοφιστής, δς και περί τοϋ δόγματος λόγους συγγραφών τή Άρείον δόξη σνμφερομένους περιιών τάς πόλεις έπεδείκνυτο καί τοϊς έπισκόποις και ταϊς γινομέναις σννόδοις ώς επίπαν παρεγίνετο. άντιλέγων γαρ αντω Μάρκελλος ή εκών ή ούχ οντω νοήσας εις την Παύλου τον Σαμοσατέως εξεκυλίσϋη δόξαν. αλλ' ο μεν {εν) τή εν Σαρδοΐ συνάδω ύστερον την έπισκοπήν άνείληφε μή φρονείν ώδε λογισάμενος. Ό δε βασιλεύς ήδη πρότερον εις τους παΐδας Καίσαρας οντάς την αρχήν 34,1 διελών, και Κωνσταντίνο) μεν και Κώνσταντι τα προς δύσιν άπονείμας, Κωνστάντιο) δε τα προς εω, μαλακισ&είς το σώμα ώς αντομάτοις λοντροϊς χρησόμενος ήκεν εις rΕλενόπολιν Βιϋννών. χαλεπώτερον δε διατε&είς διεκομίσϋη εις Νικομήδειαν, ενϋα δή εν προαστείω διάγων εμνήΰη τήν ίεράν βάπτισιν επί τούτω τε σφόδρα ήσϋείς χάριν ώμολόγει τω ·&εω. δια&ή- 2 κην τε ποιήσας τοις μεν παισΐ διένειμε τήν αρχήν ώς πρότερον, πρεσβεία δε τά μεν τή πρεσβυτέρα 'Ρώμη, τά ον γαρ ϋαυμαστόν, ει τι δ' αν υπέρ αύτοϋ πεποίηκα" και γαρ την εμην ψυχήν β >ή τε τοϋ υμετέρου πόθου είκών και το τηλικούτου ανδρός σχήμα εις τοϋτο >εκίνει και προέτρεπεν. ή θεία πρόνοια υμάς διαφυλάξει, άδελφοί αγαπητοί. « ιη Κατά ταύτην την τοϋ βασιλέως γραφήν της καθόδου τυχών Άθανά7 σιος τάς κατ' Αϊγυπτον εκκλησίας διεΐπεν. δσοι δε τά 'Αρείου εφρόνουν, δεινόν τοϋτο έποιοϋντο και ήρεμεϊν ουκ ήνείχοντο. εντεύθεν τε συνεχείς άνεκινοϋντο στάσεις, δ δη πρόφασιν πάλιν κατά 'Αθανασίου παρέσχεν ετέρων επιβουλών. οι γάρ άμφϊ τον Εύσέβιον σπουδή προς βασιλέα διέβαλλον 8 15 αυτόν ώς στασιώδη καΐ παρά τους νόμους της εκκλησίας εαυτω την κάθοδον επιτρέψαντα δίχα κρίσεως επισκόπων, αλλ' δπως μεν εκ της τούτων επιβουλής αύθις εξηλάθη της 'Αλεξανδρείας, αντίκα δη κατά την οίκείαν έρώ τάξιν. Περί δε τούτον τον χρόνον Εύσεβίου τοϋ Παμφίλου τελεντήσαντος δια9 20 δέχεται την έν Καισαρεία της Παλαιστίνης επισκοπήν Άκάκιος. δς προς αυτόν Ευσέβιον τον ζήλον εχων και ύπ' αυτώ τους ιερούς παιδευτείς λόγους ικανός τε νοεΐν και φράζειν αστείος έγένετο, ώς και πολλά συγγράμματα λόγου άξια καταλιπεϊν. ουκ εις μακράν δε και Κωνσταντίνος ό βασιλεύς 10 πόλεμον έπαγαγών Κώνσταντι τώ ιδίω άδελφώ, περί Άκυλίαν κτίννυται

10—18 Socrat. II 3,5—7; vgl. Theodoret. Η. Ε. II 2,5 18 έρώ: III 5,3fl. 19—S. 104,1 Socrat. II 4f. 23—S. 104,2 vgl. Eutrop. X 9,2. Rufin. Η. E. X 16 Anfang. Philostorg. III 1 «19—23 Exc. Tripart. (Polyd. 318,13—16. Bar. f. 217 v . Theophan. 34,27—31) 19 f. 23—S. 104,1 Nicet. Thesaur. VI 7 PG 140, 13 BC 23—S. 104,1 Exc. Tripart. (Polyd. 316,23—318,3. Cramer 94,10—12. Bar. f. 217 v ) BC = b

Τ (—9 und von 15 παρά an)

6 παρ' έμοϋ αΐδοϋς Τ Socrat. Theodoret. a me veneratkmem Case, αίδοϋς παρ' έμοϋ ~ b, παρ' εμοϋ < Athanas. 8 πρόσχημα Τ 9 τιροετρέπετο C | διαφυλάξει Τ Theodoret. (Has. BA) Athanas. (Hss. RE) -οι b Socrat. (He. A) Theodoret. (Hss. rz) -at Socrat. (Hss. CFM) custodial Cass. 10 τοϋ βασιλέως την ~ C 15 κάδο&ον Τ 20 την — επισκοπήν b Cod. Nicet. της έν καισαρεία παλαιστίνης την επισκοπήν Τ 21 λόγους, γ aue μ korr., Β 22 έγένετο και φράζειν άστείως ~ Τ 23 άξια λόγου ~ Τ | καταλειπείν Τ 24 έπαγαγών b Cod. Nicet. έπάγων Τ | κώνσταντι Cod. Nicet. χωνσταντίω bT, derselbe Fehler Exc. Tripart. | άκυλίαν bT Cramer Bar. (Cod. Nicet.) άκνληίαν A ¡ κτείννυται Τ κτείνεται Cod. Nicet.

Sozomenus

104

παρά τών αυτόν ηγεμόνων, περιίσταται δε της 'Ρωμαίων άρχής τα μεν προς δύσιν εις Κώνσταντα, τά δε προς εω είς Κωνστάντιον. Έν τούτω δε 'Αλεξάνδρου τετελεντηχότος διεδέξατο Παύλος την 3,1 Κωνσταντινουπόλεως ίερωσύνην, ώς μεν λέγονσιν οι τα 'Αρείου χαί Μακεδονίου φρονοϋντες, έαντω ταντην πραγματευσάμενος παρά γνώμην Εύσεβίου τον Νικομήδειας επισκόπου χαί Θεοδώρου τον (της) εν Θράκη Ήραχλείας, οϊς ώς γείτοσιν ή χειροτονία διέφερεν ώς δε πολύς εχει λόγος, 2 μαρτυρία 'Αλεξάνδρου, δν διεδέξατο, έχειροτονή&η παρά των ενδημούντων τη πόλει επισκόπων, ήδη γαρ όκτώ χαί ενενηχοντα άγων ένιαντονς ό 'Αλέξανδρος, εκ τούτων δε είκοσι τρεις εν τη επισκοπή ανδρείως διαγενόμενος, επειδή τελεντάν εμελλε, πυν&ανομένων αντον των κληρικών, τίνι μετ αυτόν έπιτρεπτέον τήν έκκλησίαν, »εΐ μεν άγα&όν τά ΰεϊα διδακτικόν τε άμα επιζητείτε«, εφη, » Πανλον εχετε· ει δε τιρός τά εξω πράγματα και τάς συνουσίας των αρχόντων, άμείνων Μακεδόνιος.« άλλ' εκάτερον μεμαρ3 τνρήσάαι παρά 'Αλεξάνδρου και οι Μακεδονίου επαινέται συνομολογοϋσι, περί δε πράγματα καΐ λόγους δεινόν γεγενησ&αι λέγουσι τον Παϋλον, τήν δέ περί του βίου μαρτνρίαν Μακεδονίω άνατι&έασι, Πανλον δε περί τρνφήν και βίον άδιάφορον εσχολακέναι διαβάλλουσι. φαίνεται γοϋν εκ της πάν4 των ομολογίας έλλόγιμον άνδρα γεγενησ&αι τον Πανλον και επί εκκλησίας διδάξαι λαμπρόν, προς δέ τάς περιπετείας τον βίον και τάς ομιλίας των έν δυνάμει φανλως αντόν έσχηκέναι μαρτνρεϊ τά πράγματα· ονδεμίαν γαρ επιβουλήν των έπαναστάντων αντώ, ώς είκός τους περί ταϋτα δεινούς, διέλνσεν. άΐλα και υπό τον πλή&ονς ύπερφυώς φιλούμενος κακώς επα&ε σκαιωρία 5 τών τότε άναινομένων το έν Νίκαια χρατήσαν δόγμα. καί τά μεν πρώτα, ώς ουκ εν βεβιωκώς γραφήν ύπομείνας, έξεβλή&η της έκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, τελεντών δέ καί νπερορίαν όίκεϊν χατεδικάσ&η, f¡ και τε&νάναι έλεεινώς δι αγχόνης λέγεται μηχανησαμένων αντώ φόνον τών επίβουλων, άλλά τάδε μέν ύστερον συνέβη.

7—14 Socrat. II 6,1—3.7 *lf. Cass. IV 4,2 H. E.IX 4 BC = b

3—7 Nicet. a.a.O. C

3—S. 105,15 Niceph.

Τ (—2, 4 oí — 7 διέφερεν und 16 περί — 24 δόγμα)

2 προς2 < Τ

3

(ταϋτα C) πραγματευσάμενος

Cod. Nicet. < bT

τήν] της Β 4 άρχιερωσννην Β 5 έαυτώ ταντην b ώς έαυτώ τήν επισκοπήν περιήψεν Τ* 6 της

16 σννωμολόγονν Β

16 δε < Τ* | γεγενησ&αι λέ-

γουσι] είναι Τ* I τον πανλον λέγονσι ~ C | τήν •— 18 διαβάλλουσι < Τ 18 πάντων Τ τούτων b 19 άνδρα < Τ 20 ομολογίας Β 24 το + κατά τήν Β

26 f¡ Christ, εί b

Kirchengeschichte I I I 2 , 1 0 - 5 , 3

105

'Εν δέ τω ννν δια ταύτη ν την χειροτονίαν μεγίστη ταραχή την έκκλησίαν 4,1 Κωνσταντινουπόλεως εσχεν. έν ω γαρ -περιήν 'Αλέξανδρος, ου πολλή ν παρρησίαν ήγον οσοι τά 'Αρείου έψρόνουν και προς αυτόν ό λαός βλέπων ήγοντο και το ϋείον έδόξαζον, και μάλιστα μετά τήν άδόκητον 'Αρείου συμψοράν, δν ούτως άποΰανεϊν, ώς εϊρηται, κατά ϋεομηνίαν έπίστευον ταΐς 'Αλεξάνδρου άραϊς. έπεί δε έτελεύτησε, διχή διακριϋέν το πλή&ος εις 2 έριδας δογμάτων εις το ψανερόν κα&ίσταντο και μάχην. σπουδή δε έγένετο τοις μεν τά 'Αρείου ζηλοϋσι Μακεδόνων χειροτονεΐσϋαι, τοις δέ όμοούσιον τω πατρί τον υίόν δοξάζουσι Παϋλον έπισκοπειν και τοϋτο έκράτει. μετά δέ τήν Παύλου χειροτονίαν παραγενόμενος ό βασιλεύς {έτυχε γαρ τότε απόδημος) έχαλέπαινεν ώς άναξίω της επισκοπής έπιτραπείσης. εξ έπι3 βουλής τε των προς Παϋλον άπεχύανομένων σννοδον κα&ίσας, τον μέν άπεώσατο της έκκλησίας, Εύσεβίω δέ τω Νικομήδειας επισκοπώ τον Κωνσταντινουπόλεως ΰρόνον παρέδωκε. Kai ό μεν τάδε πράξας εις 'Αντιόχειαν της Συρίας ήκεν. ήδη δέ έξερ- 5,1 γασϋείσης της έν&άδε έκκλησίας, ήν μεγέϋει και κ άλλε ι ύπερφνά έτι περιών Κωνσταντίνος, υπουργώ χρησάμενος Κωνστάντιο) τω παιδί, οικοδομείν ήρξατο, εις καιρόν εδοξε τοϊς άμφί τον Εύσέβιον πάλαι τοϋτο σπουδάζουσι σύνοδον γενέσ&αι. οι δή τότε και ετεροι των τά αυτά φρονούντων αντοίς 2 εις ένενηκοντα καΐ επτά τελούντες έπισκόπους πολλαχό&εν εις 'Αντιόχειαν σννήλ&ον, προφάσει μέν έπι αφιερώσει της νεουργοϋ έκκλησίας, ώς δέ το αποβάν εδειξεν, έπι μεταποιήσει των έν Νίκαια δοξάντων. ήγείτο δέ τηνικαϋτα τής Άντιοχέων έκκλησίας Πλάκητος μετά Ευφρόνιον, πέμπτον δέ έτος ήνύετο datò τής Κωνσταντίνου του μεγάλου τελευτής. επεί δέ πάν3

1—9 Socrat. I I 6,4—7 15—S. 106,6 Socrat. I I 8

5 εϊρηται: I I 29,4 9—15 Socrat. II 7 20 vgl. Hüar. de synodis 28 P L 10, 502 A

»10—14. 15—17 Nicet. a. a. 0 . 15—S. 108,14 Niceph. Η. E . I X 5 20—22 Nicet. a. a. O. CD. E x c . Tripart. (Polyd. 320,1. Cramer 94,21. Bar. f. 217 v . Theophan. 36,16f. Libell. Synod. Mansi I I 1350 C) BC = b

Τ (von 15 εις an)

1 μέγιστος Β 15 εις —- ήκεν] εις τήν αντιόχειαν τής σνρίας όρμήσαντος Τ * ; der Artikel vor 'Αντιόχειαν ist nicht herzustellen, vgl. έν Άντιοχείφ τής Σνρίας Socrat. 18 πάλιν Β 20 τελούντες επισκόπους b τελούντων Τ, επιαχόπονς auch von Cod. Nicet. und Libell. Synod, belegt | am Band σύνοδος έν άντιοχεία ή τους κανόνας εκ&εμένη b, vgl. Cod. Nicet.: ών (näml. επισκόπων) είσΐ xaí ol φερόμενοι κανόνες 21 προφάσει Τ Cod. Nicet. Socrat. πρόφασιν b | μεν + ώς b | νεουργοϋς C | ώς δέ zweimal, aber das erste gestrichen Τ 22 τηνικαϋτα < Τ 23 πλάκιτος Τ Socrat. (Has. AC) φλάκιλλος Socrat. (Hs. M Cass.) 24 του μεγάλου < Τ

106

Sozomenus

τες oí έπίσκοποι συνηλ&ον, παρήν δέ και ό βασιλεύς Κωνστάντιος, ήγανάκτονν οι πλείονς και δεινώς Ά&ανάσιον έπητιώντο ώς ίερατικόν νπεριδόντα θεσμόν, δν αυτοί εθεντο, καΐ πριν έπιτραπήναι παρά συνόδου την Άλεξανδρέων εκκλησίαν άπολαβόντα. εκ τούτου δέ και θανάτου πολιτών αίτιον 5 αυτόν ελεγον ώς, ήνίκα εις την πάλιν είσήει, στάσεως κινηθείσης και πολλών μεν άναιρεθέντων, των δέ δικαστηρίοις παραδοθέντων. μεγίστης τε διαβολής υπό τοιούτων λόγων κατά 'Αθανασίου ύφανθείσης εψηφίσαντο Γρήγορων της Άλεξανδρέων εκκλησίας προστατεϊν. Έκ τούτου δέ μεταβάντες εις την περί τοϋ δόγματος ζήτησιν τοις μέν ίο εν Νικαία δόξασιν ουδέν έμέμψαντο, γράμματα δέ διεπέμψαντο τοίς κατά πόλιν έπισκόποις, οίς ¿δήλωσαν, ώς επίσκοποι δντες ούκ ήκολούθησαν Άρείω (πώς γαρ πρεσβυτέρα) δντι;), δοκιμασταί δέ γενόμενοι της πίστεως αύτοϋ μάλλον αυτόν προσήκαντο, πιστεύειν δέ σφάς κατά την εξ άρχής παραδοθείσαν πίστιν. είναι δέ ταύτην ην υπέταξαν τη αυτών επιστολή, ουσίας μέν υ πατρός ή υίοϋ ή τοϋ ομοουσίου ονόματος μηδαμώς μεμνημένην, έπαμφοτερίζουσαν δέ ταϊς έννοίαις, ώς μήτε τους τά 'Αρείου φρονοϋντας μήτε τους έπομένους τη εν Νικαία συνάδω δύνασθαι τη συντάξει τών ρημάτων έπισκήπτειν ώς αγνώστων ταις ίεραϊς γραφαΐς. παραλιπόντες γάρ, άπερ έκάτεροι ού προσίεντο, τά παρ' έκατέρων όμολογούμενα τε&είκασιν ονόματα 20 ταύτη τη γραφή" συνεΐναι μέν γαρ τον υων τω πατρί και μονογενή και ϋεόν είναι και προ πάντων ύπάρχειν, σάρκα τε άνειληφέναι και την πατρφαν πεπληρωκέναι βουλήν, και τά αλλα ομοίως συνωμολόγησαν πότερον δέ συναΐδιος και ομοούσιος έστι τω πατρί ή τουναντίον, ουκ ενέγραψαν. μεταμεληθέντες δέ ώς εοικεν επί ταύτη τη γραφή, πάλιν έτέραν παρά ταύτην 25 έξέθεντο, τά μέν αλλα, ώς οιμαι, σννάδουσαν τω δόγματι τών εν Νικαία συνελ&όντων, εί μη τις εμοί άδηλος διάνοια τοϊς ρητοϊς άφανώς έγκειταιουκ οΐδα δέ άνϋ' δτου όμοούσιον ειπείν τον vtòv παραιτησάμενοι ατρεπτόν τε και άναλλοίωτον της θεότητος άπεφήναντο, ουσίας τε και βουλής και δυνάμεως και δόξης άπαράλλακτον εικόνα καΐ πρωτότοκον πάσης κτίσεως. 30 ελεγον δέ ταύτην την πίστιν όλόγραφον εύρηκέναι Αουκιανοϋ τοϋ εν Νικο-

β—29 Socrat. 119,1. 10,1—18 Hilar, de synodis 28—30 PL 10, 502 Äff.

4

5

6

7

8

9

10—29 vgl. Athanas. de eynodis 22f. 27—29 vgl. Philostorg. II 15

BC = b Τ (—7 νφανόείσηζ und von 30 ελεγον an) 1 σννήλ&ον] παρήσαν Τ* | ήγανάκτονν + δέ Τ* 2f. έπιτηΰχντο ώς ιερατικών ύπεριδόντα &εσμων δν Τ 3 πριν — 4 άπολαβόντα < Τ β re < Τ* 16 τους1 < C 19 έκατέρων Β άμφοτέρων C | όμολογούμενα Ββ 20 man erwartet (έν) ταντ-η 23 xaì Hansen ή b 30 όλόγραφον εύρηκέναι b είναι και εύρηκέναι όλόγραφον Τ | am Rand ση. έκ τούτου ονομάζει σνλλουκιανιστήν δ δρειος τον εύσέβιον (bei Theodoret. Η. E. I 5,4) C

Kirchengeschichte I I I 5 , 3 - 6 , 4

107

μηδεία μαρτυρήσαντος, ανδρός τά τε άλλα εύδοκιμωτάτον καί τάς ιεράς γραφάς εις άκρον ήκριβωκότος· πότερον δε άλη&ώς ταϋτα εψασαν fj την Ιδίαν γραφην σεμνοποιοϋντες τω άξιώματι τοϋ μάρτυρος, λ.έγειν ουκ εχω. Μετέσχον δε ταύτης της συνόδου ού μόνον Εύσέβιος, δς μετά Παϋλον 10 έκβεβλημένον εκ Νικομήδειας μεταστάς τον Κωνσταντινουπόλεως είχε ϋρόνον, αλλά και Άκάκιος ό Ευσεβίου τοϋ Παμφίλ.ου διάδοχος και Πατρόφιλος ο Σκυΰοπόλχως και Θεόδωρος ό Ήρακλείας της πριν Περίν&ου δνομαζομένης, Ευδόξιός τε ό Γερμανικείας, δς ύστερον μετά Μακεδόνων την Κωνσταντινουπόλεως επετράπη εκκλησίαν, και Γρηγόριος ό της Άλεξανδρέων εκκλησίας aioεϋεις προστατεϊν, οι δη τότε τά αυτά φρονειν άλλήλοις ώμολόγηντο, άλλα γαρ και Διάνιος ό της παρά Καππαδόκαις Καισαρείας επίσκοπος και Γεώργιος δ Λαοδικείας της παρά Σύροις, άλλοι τε πολλοί μητροπολιτικής καί άλλως επισήμους εκκλησίας επισκοποϋντες. Συν αύτοϊς δε καί Ευσέβιος ο επίκλην Έμεσηνός· δς το μεν γένος 6,1 εξ 'Εδέσσης της Όσροηνών ευπατρίδης ύπήρχεν, εκ νέου δε κατά πάτριον ε&ος τους ιερούς εκμα&ών λόγους μετά ταϋτα και τά παρ' "Ελλησιν έξεδιδάχΰ·η παιδεύματα, διδασκάλοις τοις έν&άδε τότε ουσι φοιτήσας, ύστερον 2 δέ εξηγηταις Εύσεβίω τω Παμφίλου και Πατροφίλω τω προϊσταμένω Σκν§οπόλεως τάς ϋείας βίβλους ήκρίβωσε. παραγενόμενός τε είς Άντιόχειαν, επεϊ συνέβη Εύστά'&ιον καΰαιρε&ηναι διά την Κνρου κατηγορίαν, Εύφρονίω τω μετ' αυτόν συνην. φεύγων δε ίεράσϋαι άφίκετο είς Άλεξάνδρειαν, φιλοσόφοις (τε) τοϊς τηδε φοιτήσας και τά εκείνων άσκηΰείς μαθήματα έπανήλ&εν εις Άντιόχειαν και Πλακήτω πάλιν τω μετά Εύφρόνιον συνδιέτριβεν. ώς δέ συνέβη ταύτην έν&άδε συγκροτεϊσύαι σύνοδον, επί τον 'Αλεξανδρείας 3 προεβλήΰη ΰρόνον υπό Ευσεβίου τοϋ Κωνσταντινουπόλεως επισκόπου · ωετο γάρ αυτόν ευ μόλα πολιτευόμενον καί λέγειν κράτιστον δντα ραδίως μεταστήσαι τους Αιγυπτίους της περί Ά&ανάσιον εύνοιας. επεί δέ ταύτην παρ4

1 4 — S . 108,11 S o c r a t .

119,1—10,1

* 4 — 1 4 E x c . Tripart. (Polyd. 3 2 0 , 1 0 — 1 6 . Libell. Synod. Mansi I I 1 3 5 0 D) 4 — 1 1 . 1 4 f . 2 4 f . Nicet. Thesaur. V I 8 P G 1 4 0 , 1 3 D

BC = b Τ (—14

Έμεσψός)

o f . ΰρόνσν εΐχεν ~ Τ 6 άλλά xai Άκάκιος ο] άχάχιός < Τ , fehlt a u c h bei N i c e t . : άεόδωρος πειρίν&ον und P o l y d . : Θεόδωρος πιρίν&ον ήγουν ήρακλείας της ΰράχης 8 ο < Β Cod. N i c e t . | γερμανιχίας Β I την — 9 επετράπη] της Κωνσταντινουπόλεως εγχειρίζεται την Τ 10 έκτε Τ

2 ταΰτα/// Τ 7 πριν

χλησίας < Τ σηνός b εμεαινός

Τ

11 της < b εμίσης Α Cod.

22 (τε) Hussey | φοπήαων

Val.

12 Nicet.

λαο

δικείας Τ | πολλοί < Τ 1 5 ¿ f < Β | έδέσης

14 εμεαCod. Nicet.

108

Sozomenus

ητήσατο την χειροτονίαν, λογισάμενος ώς εύτρεπές ενρήσει μίσος παρά Άλεξανδρεΰσιν ουκ άνεχομένοις έτερον αντί 'Αθανασίου ίδεϊν, επιτρέπεται Γρηγόριος την των Άλεξανδρέων, αυτός δε την Έμέσης έκκλησίαν. ενταϋ&ά τε στάσιν νπομείνας (διεβάλλετο γαρ ασχεϊσϋαι της αστρονομίας 5 δ μέρος άποτελεσματικόν καλοϋσι) φυγάς ηλ&εν εις Λαοδίκειαν προς Γεώργιο ν τον έν&άδε έπίσκοπον, επιτήδειον δντα. δ δε είς Άντιόχειαν αύτω σννελ&ών προς Πλάκητον και Νάρκισσον τους επισκόπους, επανελ&έϊν εις "Εμεσαν παρεσκεύασεν. έγένετο δε Κωνσταντίω τω βασιλεϊ κεχαρισμένος· άμέλει τοι, ήνίκα Πέρσαις έπιστρατεύειν εμελλεν, αυτόν επήγετο" ίο λέγεται γαρ πολλά δι αυτού ϋαυματουργησαι το ϋεΐον, ώς μαρτυρεί Γεώργιος δ Λαοδικεύς, ταϋτα και ετερα περί αύτοϋ διεξελ&ών. αλλ' ó μεν καίπερ τοιούτος ων ου διέφυγε τον φ&όνον των άνιάσϋαι πεφυκότων επί ταϊς άλλων άρεταΐς. ύπέμεινε δε και αυτός μέμψιν ώς τά Σαβελλίου φρονών. εν δέ τω νυν τά αυτά τοις εν 'Αντιόχεια συνελθοϋσιν έψηφίσατο. 15 Μάξιμον μέντοι τον 'Ιεροσολύμων έπίσκοπον επίτηδες λέγεται ταύτην άποφυγείν την σύνοδον, μεταμεληϋέντα καϋότι άπατηάείς σύμψηφος έγένετο τοις Άϋανάσιον καϋελοϋσιν. ου μην ουδέ ό τον 'Ρωμαίων διέπων ΰρόνον ουδέ των άλλων 'Ιταλών η των έπέκεινα 'Ρωμαίων ουδείς ένϋάδε σννηλϋεν. Έν τούτω δε Φράγκων μεν τους προς δύσιν Γαλάτας δηούντων, της 20 δε προς εω αρχομένης υπό μεγίστων σεισμών τινασσομένης και μάλιστα της Άντιοχέων πόλεως, μετά την ένϋάδε σύνοδον ήκε Γρηγόριος είς Άλεξάνδρειαν συν πλήϋει στρατιωτών, οι προνοειν προσετάχύησαν ώς αν άστασίαστος και ασφαλής αύτω ή είσοδος γένοιτο, συνελαμβάνοντο δέ αύτο'ις και οί τά 'Αρείου φρονούντες περί τε ταύτα και δπως Ά&ανάσιον εξελάσωσιν. 25 ό δέ έδεδίει, μη τι δι αύτόν ό λαός πά&οι. και της νυκτός έπιλαβούσης έκκλησίαζεν, ηδη τε των στρατιωτών καταλαβόντων την έκκλησίαν εύχήν έπιτελέσας πρότερον ψαλμόν ρηϋτ/ναι παρεκελεύσατο. συμφώνου δέ της ψαλμωδίας γενομένης οι στρατιώται τέως ήσύχαζον, ώς ουκ εϋκαιρον δν επιΰέσϋαι τότε. έν τούτω δέ διαδνς υπό τους ψάλλοντας ελαύεν έξελύών 30 και είς την 'Ρώμην άνήχϋη. Γρηγόριος δε τον Άλεξανδρεων κατέσχε ϋρό-

13 Socrat. II 9,9 15—18 Socrat. II 8,3 f. 10,21 f. 21—S. 109,2 Socrat. II 11,1—6

19—21 Socrat. II

*4f. Niest, a. a. O. 16 A la—17 Nicet. a. a. O. 13 D Niceph. H. E. I X 6 30—S. 109,2 Nicet. a. a. O. 16 A

19—S. 109,14

BC = b 3 εμέσσης b 17 τον] των C

8 εμεσσαν b 12 καίπερ] xai πέρσαις Β 19 τούτοις Β | φράγγων b

15 των C

5

6

7

8

9

10

11

Kirchengeschichte III 6,4—7,6

109

vor· ό δε Λαός χαλεπήνας την επώνυμο ν Διονυσίου τον τήδε επισκοπήσαντος έκκλησίαν ένέπρησαν. Τ Ωδε μεν τοις από της εναντίας αίρέσεως τά βεβουλενμένα κατώρΰωτο 7,1 καϋτ/ρημένων των σπονδή προϊσταμένων ανά την εω τον έν Νίκαια βεβαιω5 ϋέντος δόγματος, προκατειλημμένων τε των έπισημοτάτων ϋρόνων, 'Αλεξανδρείας της κατ' Αϊγνπτον και 'Αντιοχείας της ¿ν Συρία καΐ της παρά τον 'Ελλήσποντον βασιλίδος πόλεως, πειϋομένους εϊχον τους ανά τάδε το νπήκοον επισκόπους. ό δέ την 'Ρωμαίων έκκλησίαν έπιτροπεύων και ol 2 άνά την δνσιν ιερείς ϋβριν οίκείαν ταϋτα ήγοϋντο. εφ' άπασι γαρ των εν ίο Νίκαια συνεληλνϋότων εξ αρχής την ψήφον έπαινέσαντες εισέτι νϋν ου διέλιπον ώδε φρονούντες' άφικόμενόν τε ώς αυτούς Άϋανάσιον φιλοφρόνως έδέξαντο και προς αυτούς την κατ' αυτόν είλκον δίκην. επί τούτοις δε 3 χαλεπώς φέρων Εύσέβιος εγραψεν Ίουλίω, ώστε αυτόν γενέσθαι κριτήν των επί ' Α&ανασίω δοξάντων εν Τνρω. αλλ' ο μεν, πριν μα&εϊν την Ίον15 λίον γνώμην, ου πολλώ ύστερον της εν 'Αντιόχεια, γενομένης συνόδου έτελεντησεν. οι δε έν Κωνσταντινουπόλει την έκτε&εΐσαν έν Νίκαια δόξαν 4 ζηλώσαντες εις την έκκλησίαν ήγαγον Παϋλον. έν τω αντω δε συλλαμβανομένων των άπό τοϋ εναντίου πλήύονς έν ετέρα εκκλησία σννελάόντες οι άμφΐ Θεόγνιον τον Νικαίας έπίσκοπον και Θεόδωρον τόν Ήρακλείας, έτεροι 20 τε οι τά τούτων φρονοϋντες, οι ετυχον ενδημούντες, Μαχεδόνιον ¿χειροτόνησαν Κωνσταντινουπόλεως έπίσκοπον. έντενϋέν τε συχναί κατά την πόλιν 5 έγίνοντο στάσεις πολέμοις έμφερεϊς · εις εαυτό γάρ εκατέρωθεν τοϋ πλήϋονς συμπίπτοντος πλείστοι διώλλυντο. και ταραχής ή πόλις άνάπλεως ήν, ώς και βασιλέα τότε έν 'Αντιόχεια δντα τάδε μα&εΐν και προς όργήν κινηϋέντα 25 προστάξαι πάλιν άπελαυνεσϋ·αι Παϋλον. διηκονεΐτο δέ τοις βασιλέως β προστάγμασιν 'Ερμογένης ό την ιππική ν δύναμιν επιτετραμμένος στρατηγός, δς επί Θράκην τότε αποσταλείς, παριών δια Κωνσταντινουπόλεως, έβιάζετο Παϋλον δια στρατιωτών έξελάσαι τής εκκλησίας, έπεί δέ το πλή&ος ου συνεχώρει, πή δέ και ήμύνετο, βιαιότερόν τε έπεχείρουν οι στρατιώται ;3ο έπιτελεϊν το προσταχ&έν, καταλαβόντες την 'Ερμογένους οΐκίαν οι στασιώται ενέπρησαν και αυτόν άναιροϋσι, και σχοινίον έξάψαντες εϊλκον δ là τής

13f. Socrat. II 11,7 14—23 Socrat. II 12 Socrat. II 13; vgl. Liban, orat. LIX 94ff.

28—S. 110,11

«14—S. 110,16 Niceph. Η. Ε. IX 7 BC = b

1 διοννσου Β 4 εω τοϋ < C 7 έλήσποντο C αΰτονς C 30 στασιώται Val. στρατιώται b

12 αντονς Β

110

Sozomenus

πόλεως. άκουσας δε δ βασιλεύς ίππενς έλάσας ήκεν είς Κωνσταντίνου7 πολιν ώς κακώς δράσων το πλήθος, άλλα των μεν έψείσατο, δεδακρνμένονς αντω Ιδών ύπαντωμένους και άντιβολοϋντας, άμφί δε το ήμισυ τοϋ σίτου την πάλιν άφείλετο, δν ό πατήρ αύτοϋ Κωνσταντίνος εκάστου έτους άπό τοϋ 5 δημοσίου τοις πολίταις έδωρήσατο εκ των Αιγυπτίων φόρων, νπολαβών Ισως υπό τρυφής και ραστώνης τους πολλούς άργοϋντας έτοιμους είς στάσεις είναι. τρέπει δε την όργήν επί Παϋλον και της πόλεως άπελαύηναι 8 προσέταξεν αυτόν, ου μην άλλα και προς Μακεδόνων εχαλέπαινεν ώς της αναιρέσεως τοϋ στρατηγοϋ και άλλων πολλών αίτιον, και οτι, πριν αυτόν ίο επιτρέψαι, έχειροτονήθη. οϋτε δε έπιψηφισάμενος τη αύτοϋ χειροτονία οϋτε άποχειροτονήσας καταλυτών όντως άνέστρεψεν είς Άντιόχειαν. έν του9 τω δε οι της Αρείου δόξης σπουδασταί μετέστησαν Γρηγόριον ώς άμελή προς σύστασιν τοϋ οικείου δόγματος και Άλεξανδρεϋσιν άκαταθύμιον διά τά συμβάντα τη πάλει χαλεπά περί την αύτοϋ έΐσοδον και τον εμπρησμόν is της εκκλησίας, άντί δε τούτου πέμπεται Γεώργιος, δς το μεν γένος ήν Καππαδάκης, ώς δραστήριος δέ έθαυμάζετο και περί τοϋτο το δόγμα σπουδαίος. 'Αθανάσιος δε φενγων εκ της 'Αλεξανδρείας είς 'Ρώμην άφίκετο. κατ 8,1 αυτό δέ συνέβη και Παϋλον τον Κωνσταντινουπόλεως επίσκοπον συνδραμείν καί Μάρκελλον τον 'Αγκύρας και Άσκληπάν τον Γάζης, δς ενάντιος ων τοις 20 'Αρείου γραφήν υπομείνας προς έτεροδόξων τινών ώς θνσιαστήριον άνατρέψας καθηρέθη. άλλ' άντί τούτου μεν επιτρέπεται την Γαζαίων έκκλησίαν Κυντιανός. καί Λούκιος δέ ό 'Αδριανουπόλεως επίσκοπος επ άλλω κατηγορηθείς καί της ύπ αύτόν εκκλησίας άφαιρε·&είς έν 'Ρώμη διήγε, μαθών δέ ό 'Ρωμαίων επίσκοπος τά εκάστου εγκλήματα, επειδή πάντας 2 25 όμονοοϋντας εύρε περί τό δόγμα τής εν Νίκαια συνόδου, ώς όμοδόξους αυτούς είς κοινωνίαν προσήκατο. οία δέ τής πάντων κηδεμονίας αύτώ προσηκούσης διά τήν άξίαν τοϋ θρόνου, έκάστω τήν ιδίαν έκκλησίαν άπέδωκε. και τοις 3 άνά τήν ίω έπισκόποις εγραψε μεμφόμενος ώς ουκ ορθώς βουλευσαμένοις περί τους άνδρας καί τάς εκκλησίας ταράττουσι τω μή έμμένειν τοις έν Ni-

li—U Socrat. II 14 17—28 Socrat. II 15,1—3 19—21 vgl. Coli, antiar. Paris. A IV 1,9 CSEL 65,55,20 21f. vgl. unten S. 116,4f. »12f. Nicet. Thesaur. VI 10 PG 140, 16 D 17 Nicet. Thesaur. VI 8 PG 140, 16 A 17—S. 111,6 Cass. IV 15 17—S. 111,27 Niceph. H. E. IX 8 17—S. 111,2 Nicet. Thesaur. VI 11 PG 140, 17 A BC = b 22 κεντιανόν Cod. Nicet. Quintiano Cass. | άόριανονπόλεως Β Cod. Nicet. | άλλω + τινί Cod. Nicet.

2ό άυ Β

Kirchengeschichte III 7,6-9,1

111

κ α ία δόξασιν. ολίγους δέ εκ πάντων εις ρητήν ήμέραν παρεϊναι εκέλενσε διελέγξοντας δικαίαν έπ αντοϊς ένηνοχέναι την ψήφον ή τον λοαιον ουκ άνέξεσϋαι ήπείλησεν, ει μή πανσοιντο νεωτερίζοντες. Kaì ó μεν τάδε εγραψεν. οι δε άμφι τον Ά&ανάσιον καΐ Πανλον 4 5 έκαστος τον έαντοϋ κατείληφε ΰρόνον καΐ τάς 'Ιουλίου έπιστολάς διεπέμψαντο τοϊς àvà την εω έπισκόποις. ol δε επί ταύταις χαλεπώς ήνεγκαν και σνλλεγέντες εν 'Αντιόχεια Αντέγραψαν Ίουλίω κεκαλλιεπημένην τινά και δικανικώς σνντεταγμένην έπιστολήν, ειρωνείας τε πολλής άνάπλ,εων και απειλής ονκ άμοιροϋσαν δεινοτάτης. φέρειν μεν γαρ πάσι φιλοτιμίαν την 5 ίο 'Ρωμαίων εκκλησίαν εν τοϊς γράμμασιν ώμολόγονν, ώς αποστόλων φροντιστήριον και εύσεβείας μητρόπολιν εξ αρχής γεγενημένην, ει και εκ τής εω ενεδήμησαν αυτή οί τοϋ δόγματος είσηγηταί. ου παρά τοϋτο δε τά δεντερεια φέρειν ηξίουν, δτι μη μεγέϋει η πλήϋει εκκλησίας πλεονεκτοΰσιν, ώς άρετή καί προαιρέσει νικώντες. εις εγκλήματα δε προφέροντες Ίουλίω β is το κοινωνήσαι τοις άμφι τον 'Α&ανάσιον εχαλέπαινον ώς υβρισμένης αυτών τής συνόδου καί τής αποφάσεως άναιρε&είσης· και το γενόμενον ώς αδικον και εκκλησιαστικού ΰεσμοϋ άπάδον διέβαλλον. επί τούτοις δέ ώδίπως μεμ7 •ψάμενοι καί δεινά πεπον&έναι μαρτυράμενοι, δεχομένω μεν Ίουλίω την καϋαίρεσιν των προς αυτών εληλ,αμένων καί την κατάστασιν τών άντ αυ: 2ο τών χειροτονηϋέντων είρήνην καί κοινωνίαν έπηγγέλλοντο, άν&ισταμένω δε τοις δεδογμένοις τάναντία προηγόρευσαν έπεί καί τους προ αυτών àvà την εω ιερέας ουδέν άντειπεΐν Ισχνρίζοντο, ήνίκα Ναυάτος τής 'Ρωμαίων εκκλησίας ήλά&η. περί δε τών πεπραγμένων παρά τά δόξαντα τοις εν Νίκαια 8 συνελ&οϋσιν ουδέν αν τω αντέγραψαν, πολλάς μεν αιτίας εχειν εις παραίτησιν 125 άναγκαίαν τών γεγενημένων δηλώσαντες, άπολογεισϋαι δέ νϋν υπέρ τούτων περιττόν είπόντες ώς άπαξ όμοϋ επί πασιν άδικεΐν ύπονοιφέντες. Ίουλίω μέν ουν τοιάδε έγραψαν, προς δέ βασιλέα Κωνστάντιον δ ιέ- 9,1 βαλλον αά&ις τους προς αυτών καύηρημένονς. ό δέ εν 'Αντιόχεια τότε δια-

4—7 Socrat. II15,4f. 7—9 vgl. die Antwort dee Iuliue bei Athanae. Apol. sec. 21 fi., bes. S. 103,2 Opitz: μετά ειρωνείας 21—23 vgl. Socrat. II 15,5 28—S. 112,21 Socrat. II 16,1—15 *4f. 6f. Nicet. a. a. Ο. Β Η. E. IX 9

fr—24

Cass. IV 16

27—S. 112,28 Niceph.

BC = b 9 (παρά) πάσι Schwartz, NGG 1911, S. 494 12 αυτοί Β, ad earn Cass. 19 προς αυτόν b, korr. C cl R c , damnationem ab eis factam Cass. 20 άν&ισταμένων Β 21 τα εναντία C 22 νανατιανός b, korr. R c Novatas Caes.

112

Sozomenus

τριβών γράφει Φιλίππφ τω υπάρχω έν Κωνσταντινουπόλει δντι, πάλιν Μακεδονία> την εκκλησίαν άποδοϋναι, Πανλον δε έξελάσαι της πόλεως. δείσας 2 δε την τον πλήϋους κίνησιν ο ύπαρχος, πρίν εκπυστον γενέσΰαι την βασιλέως πρόσταξιν, προσελϋών είς δημόσιον λοντρόν φ όνομα Ζενξιππος (περιφανές δέ τοντο και μέγιστον) ώς περί κοινών πραγμάτων κοινωσόμενος μετεκαλέσατο Πανλον. παραγενομένω δέ εύϋνς τον βασιλέως επέδειξε το γράμμα · λάϋρα τε διά των βασιλείων τω λοντρω παρακειμένων επί θάλασσαν αν τον άχ&ηναι προστάξας είς πλοϊον έπεβίβασε και είς Θεσσαλονίκην επεμψεν, δϋεν και τους προγόνους εχειν έλέγετο. παντελώς τε την κατά την εω 3 άρχομένην φεύγειν κατεδίκασεν αυτόν, 'Ιλλυριών δέ και της έπέκεινα γης επιβαίνειν ουκ έ κώλυαεν. εξελ&ών δέ εκ τον δικαστηρίου, συνοχούμενον αντώ Μακεδόνων έχων, επί την εκκλησίαν ήει. το δέ πλή&ος (ήδη γαρ τούτων γενομένων άφατοι συνελέγησαν) εν&υς την εκκλησίαν ¿πλήρωσαν έκαστοι γαρ αυτήν, οϊτε από της 'Αρείου αίρέσεως οΐτε Παϋλον έπαινοϋντες, προκαταλαβεΐν ¿σπούδασαν. έπεί δέ προς ταϊς ϋνραις της εκκλησίας 4 έγένετο ό ύπαρχος, συν αντώ δέ κάί Μακεδόνιος, το δέ πλή&ος, δπως αύτοΐς πάροδος γένηται προς τών στρατιωτών ώΰ·ονμενον, νποχωρεϊν ουκ ήδύνατο, τοϋ πρόσω σεσαγμένου, νπολαβόντες οι στρατιώται έκσντι μή εϊκειν τον δχλον πολλούς τοις ξίφεσι διεχειρίσαντο, πολλοί δέ και νπ αλλήλων πατονμενοι διεφ&άρησαν. το δέ βασιλεϊ δόξαν όντως έγένετο, και τάς εκκλησίας παρέλαβε Μακεδόνιος. Ό μεν δη Πανλος άδοκήτως ώδε της έν Κωνσταντινουπόλει εκκλησίας 5 άφηρέ&η. 'Α&ανάσιος δέ φεύγων αφανής ήν, δείσας την Κωνσταντίου τον βασιλέως άπειλήν ΰανάτω γαρ αυτόν ζημιοϋν ήπείλησεν, αίτιωμένων τών έτεροδόξων, ώς στάσεις έργάζοιτο κάί είσιόντος αύτοΰ πολλοί τε&νήκασι· το δέ μάλιστα προς όργήν τον βασιλέα κίνησαν ήν, δτι και σιτηρέσιον ελεγον αυτόν πωλοϋντα άποκερδαίνειν, δ ό βασιλεύς Κωνσταντίνος τοις έν 'Αλεξάνδρεια πτωχοϊς έδωρήσατο. Τών δέ εξ Αιγύπτου επισκόπων ψευδή ταϋτα είναι γραψάντων μα&ών 10,1 'Ιούλιος, ώς ουκ ασφαλές Ά&ανασίω τέως εν Αίγύπτφ διάγειν, τον μεν προς αυτόν μετεκαλέσατο, τοις δέ έν 'Αντιόχεια σννελάονσιν (ετνχε γαρ 23—S. 113,8 Socrat. II 15,6. 17,1—8 • I f . Nicet. a. a. O. 8—11 Nicet. Thesaur. VI 12 Ρ G 140, 17 C 18—20 Nicet. Thesaur. VI 11 PG 140, 17 C 29—S. 113,25 Niceph. H. E. IX 10 BC = b

17 νπεχώρει Β τόν Β

20 το Steph. τω b

26 τοϋ βασιλέως C

31 αυ-

Kirchengeschichte I I I 9,1-10,6

113

τηνικαϋτα την τούτων όεξάμενος έπιστολήν) εγραψεν εγκαλών, ώς λά&ρα περί το δόγμα της εν Νίκαια συνόδου νεωτερίζουσι καΐ παρά τονς νόμους της εκκλησίας αυτόν είς την σύνοδον ου κεκλήκασιν είναι γαρ νόμον ίερατικόν, δς άκυρα άποφαίνει τα παρά γνώμην πραττόμενα τοϋ 'Ρωμαίων επισκόπου. s τα δε έν Τύρω και εν τω Μαρεώτη μη εν δίκη πεπραχ&αι κατά Άϋανασίου· κατηγορεί δε των μεν την κατά Άρσένιον συκοφαντίαν, των δέ εν τω Μαρεώτη την 'Αθανασίου άπουσίαν, εφ' απασι δε τό αϋϋαδες των γραμμάτων έμέμφετο. Και εκ τούτων δέ και εκ πάντων άνελογίζετο χρήναι βοηΰεϊν Ά&αιο νασίω και Παύλω' μετ ου πολύ γαρ και αύτός είς Ίταλίαν παραγενόμενος τα κατ' αύτόν άπωδύρετο. έπεί δε εξ ών εγραφε περί αυτών τοϊς àvà την εω Ιερεϋσιν ουδέν ήνυε, δήλα τά κατ' αυτούς έποίησε Κώνσταντι τω βασιλεϊ. ό δε Κωνστάντιος τω βασιλεϊ και άδελφω εγραφε πέμψαι τινάς των από της εω επισκόπων άπολογησομένους περί της αυτών κα&αιρέσεως. και is αΐροννται επί τούτω τρεις, Νάρκισσος ό ΕΙρηνοπόλεως της Κιλικίας επίσκοπος και Θεόδωρος ό Ήρακλείας της Θράκης και Μάρκος ό Άρεάονσης της Συρίας. και παραγενόμενοι είς Ίταλίαν τοίς υπ' αυτών πεπραγμένοις Ισχυρίζοντο και τον βασιλέα πεί&ειν επειρώντο δικαίαν είναι της Ανατολικής συνόδου την κρίσιν, απαιτούμενοι δέ λέγειν, δπως πιστεύσωσι, την μεν 20 έκτε&εϊσαν παρ' αυτών έν 'Αντιόχεια άπεκρύψαντο, έτέραν δέ εγγραφον δμολογίαν έκδεδώκασι, καΐ όντως απάδονσαν της εν Νίκαια δοκιμασϋείσης. συνιδών δέ Κώνστας, ώς αδίκως επεβούλευσαν τοις άνδράσιν, ουκ εγκλημάτων ενεκεν ουδέ βίου άποστρεφόμενοι την προς αυτούς κοινωνίαν, ώς ai καθαιρέσεις είχον, αλλά της περί τό δόγμα διαφωνίας, απέπεμψε τούτους 25 μη πείσαντας περί ών έληλύ&εσαν.

l f . vgl. Athanas. Apol. sec. 22,23. 2—4 vgl. Athanae. Apol. sec. 35,3f. 5—7 vgl. Athanas. Apol. sec. 23,3. 27,33. 7f. vgl. Athanas. Apol. see. 21 lOf. Socrat. II 17,12 13—25 Socrat. II 18 «13—S. 114,15 Cass. IV 20

13—16 Nicet. Thesaur. VI 12 PG 140,17 D

BC = b

4 δς άκυρα άποφαίνει Christ, ώς άκυρα άποφαίνειν b 5 τώ] τή C 6 κατηγορεί Bidez κατηγορείν b 12 ιερεϋσιν C έπισκόποις Β 13 βασιλεϊ και < C, imperator autem fratri suo Constantio scripsit Caes., ίγραψεν εκείνος τώ βααιλει κωνσταντίω Cod. Nicet. 15 είρηνουπόλεως Cod. Nicet. Hirenopolita Cass. 19 λεγ[. . .] Β 23 ίνεκα C 24 απέπεμψε Cast, remisit Cass, -ψαν b 25 πείσαντες Β | έληλύόασι Β, vénérant Cass. 8

Bidez, Sozomenus

Sozomenus

114

Τριών δέ ήδη διαγενομένων ένιαντών πάλιν οι από της εω επίσκοποι 11,1 την δύσιν έτέραν διεπέμψαντο γραφήν, ήν μακρόστιχον εκύεσιν όνομάζονσιν, ώς διά πλειόνων ρημάτων τε καΐ νοημάτων παρά τάς προτέρας συγκειμένη», και ουσίας μεν εν ταύτη ϋεον μνήμην ουκ έποιήσαντο, 5 τους δε λέγοντας εξ ουκ όντων τον viòv η έξ ετέρας υποστάσεως και μη εκ ·&εον, και δτι ήν ποτε χρόνος ή αιών δτε ουκ ήν, άπεκήρυττον. Εύδο2 ξ ίου δέ, δς ετι Γερμανικείας επίσκοπος ήν, Μαρτυρίου τε και Μακεδονίου διακομισάντων ταύτην την γραφήν ου προσεδέξαντο οι άνά την δνσιν ιερείς· άρκεϊσΰαι γαρ εφασαν τοις έν Νίκαια δόξασι, και περί ταϋτα πολυπραγιο μονεϊν ουδέν λοιπόν ωοντο δεΐν. 'Επει δέ Κώνστας ό βασιλεύς ήτει χάριν τον άδελφόν, ώστε τους άμφί 3 τον Ά&ανάσιον τους οικείους άπολαβεϊν θρόνους, και γράφων ουδέν ήνυεν άντιπραττόντων των από της έναντίας αίρέσεως, οι δέ περί τον Άθανάσιον και Παϋλον προσιόντες αντω γενέσθαι σύνοδον έζήτονν ώς επί καθαιρέσει 15 των ορθών δογμάτων έπιβονλεν&έντες, εδοξε γνώμη των βασιλέων τους αφ' έκατέρας αρχομένης επισκόπους εις ρητήν ήμέραν καταλαβεϊν την Σαρδώ {πόλις δέ αϋτη Ιλλυριών). συνελ&όντες δέ πρώτον είς Φιλνπ4 πούπολιν της Θράκης οι από της εω γράφουσι τοις άπό της δύσεως ήδη έν Σαρδική συνεληλυθόσιν, άπώσασθαι τον συνεδρίου και της κοινωνίας τους 20 άμφί τον Άθανάσιον ώς καθηρημένσυς· άλλως δέ μη σννιεναι εφασαν. μετά δέ ταϋτα και είς Σαρδικήν παραγενόμενοι ίσχυρίζοντο μή έμβαλεϊν τη εκκλησία συνιόντων των προς αυτών καθηρημένων. προς ταϋτα δέ 5 οι άπό της δύσεως αντέγραψαν, ώς ουδέποτε της προς αυτούς κοινωνίας άπέστησαν οντε νϋν ταύτης άναχωρήσουσι, και μάλιστα 'Ιουλίου τον 'Ρω25 μαίων επισκόπου τα κατ αυτούς έξετάσαντος και μή καταγνόντος· παρείναι δέ αύτούς και έτοίμως εχειν δικάζεσθαι και αύθις άπελέγξειν τάς έπαχθείσας αντοϊς αίτιας. ώς δέ παρά σφάς τοιαύτα δηλούντες ουδέν ήνυον, ήδη 6 και υπερήμερου της κυρίας γενομένης, έν f¡ κρίνειν εδει περί ών συνεληλύθεσαν, τοις ανά

1—8 Socrat. II 19. Athanas. de eynodis 26 vgl. Theodoret. H. E. II 4,5f.

20 A

8—17 Socrat. I I 20,1—3;

• 1 — 1 0 Niceph. H. E. I X 11 4 — 6 Nicet. a. a. 0 . 11—S. 116,26 Niceph. H. E. I X 12

9 Nicet. a. a. 0 .

BC = b 4 ¿ν ταύτη Β in qua Cass, ένταϋόα C, έν ή Cod. Nicet. 5 μή C ουκ Β, και μή έχ τον άεοϋ Socrat. Athanas. 9 περί] παρά C (in περί korr. ?) 18 τον < C 16 άρχομένοις Β 17 σαρδώ (α durch Korr.) C | Ιλλυριών αϋτη ~ C, πόλις δέ αϋτη 'Ιλλυριών Socrat.

Kirchengeschichte III 11,1-12,1

5

ιο

is

20

115

το τελενταΐον τοιαύτα έγραψαν άλλήλοις, έξ ών είς μείζονα της προτέρας δνσμένειαν κατέστησαν, καί καιΤ εαυτούς συνελύόντες ψήφους εναντίας ήνεγκαν. ol μεν γαρ από της άνατολής τα ήδη αντοΐς δόξαντα επί 'Αι9ανασίω καί Πανλω καΐ Μαρκέλλα) και Άσκληπα κνρώσαντες κα&είλον Ίονλιον τον 'Ρώμης επίσκοπον ώς αρξαντα της προς αυτούς κοινωνίας, "Οσιόν τε τον όμολογητην και δια την αυτήν α'ιτίαν καί δτι φίλος έγενετό Πανλίνω καί Εύσταϋίω τοις ήγησαμένοις της 'Αντιοχέων εκκλησίας, καί Μαξιμϊνον τον Τριβέρεως ώς πρώτον Παύλω κοινωνήσαντα καί αίτιον αύτω γενόμενον της είς Κωνσταντινούπολιν κα&όδου καί τους είς Γαλλίαν από της εω παραγενομένους επισκόπους άποκηρύξαντα. επί τούτοις κα&ειλον καί Πρωτογένην τον Σαρδικής επίσκοπον καί Γαυδέντιον, τον μεν ώς Μαρκέλλου ύπερμαχοϋντα πρότερον αύτοϋ καταψηφισάμενον, τον δε Γαυδέντιον ώς εναντία σπουδάζοντα Κυριακώ, δν διεδέξατο, καί περί πολλού ποιου μεν ον τους προς αυτών καϋηρημένους. ταύτα ψηφισάμενοι τοις πανταχή επισκόποις δήλα εποίησαν, ώστε μήτε προσίεσ&αι είς κοινωνίαν μήτε γράφειν αυτοϊς μήτε τα παρ' αυτών γραφόμενα δέχεσϋαι. περί δε τον ΰεού δοξάζειν έκέλευον, δν τρόπον ύφηγεϊτο ή τή αυτών επιστολή ύποτεταγμένη γραφή, ομοουσίου μεν μνήμην μη ποιον μένη, άποκηρΰττσυσα δε τους λέγοντας τρεις είναι ϋεονς, ή τον Χριστόν μή είναι ϋεόν, ή τον αυτόν είναι πατέρα καί υίόν καί άγιον πνεύμα, ή άγέννητον τον υίόν, ή δτι ήν ποτε χρόνος ή αιών δτε μή ήν.

7

8

9

Έν μέρει τε καί οί άμφί τον "Οσων σννελϋόντες άάφονς άπέφηναν 1 2 , 1 Άΰανάσιον μεν ώς αδίκως επιβουλεν&έντα παρά τών εν Τύρω συνελΰόντων, Μάρκελλον δε ώς μή τάδε φρονεϊν όμολογήσαντα â διεβάλλετο, Άσκλη25 πάν δε ώς Εύσεβίου του Παμφίλον καί πολλών άλλων δικαστών ψήφφ την

4—14 vgl. Coll. antiar. Paris. A IV 1,27 C S E L 65,66 f. 14k-21 vgl. Coll. antiar. Paris. A IV 1,28. IV 2 C S E L 65,67ff. Hilar, de synodis 34 P L 10, 507. Cod. Veron. 60 (CSEL 65,68fi.) 22—S. 116,17 vgl. Athanae. Apol. sec. 42—47. Theodoret. H. E. I I 8,1—36. Coll. antiar. Paris. Β I I 1 C S E L 65,103£f. Cod. Veron. 60 (CSEL 65,103ff.). 25—S. 116,2 Socrat. I I 23,40 *4—14 Nicet. Thesaur. VI 13 P G 140,20 C Thesaur. VI 14 P G 140, 20 C—21 A BC = b

22—S. 116,11 Nicet.

Τ (von 1 είς an)

2 όυσμενείας b | xal < b 3f. πανλω καί ά&ανασίω ~ Τ 4 άαχλήπα Τ 8 τον < Cod. Nicet. | τριβέρεως + επίσκοπον b | αυτόν b 12 γαυδένπισν Τ | νπεναντία Cod. Nicet. 13 σπουδάζοντα Τ Cod. Nicet. -σαντα b 14 πανταχού b 18 όμοούσιον Τ 20 άγένητον Τ 23 παρά] περί Β 24 άσκλήπαν Τ 8«

116

Sozomenus

έπισκοπήν οαιολαβόντα και, δτι τάδε άλη&η εϊη, υπόμνημα τής δίκης έπιδείξαντα, Λούκιον δε ώς των αντοϋ κατηγόρων φυγόντων. και προς την εκάστου παροικίαν έγραψαν αυτούς εχειν επισκόπους και προσδοκάν, Γρηγόριον δε τον εν Άλεξανδρεία και Βασίλειον τον εν Άγκυρα και Κνντιανόν 5 τον εν Γάζη μηδέ επισκόπους όνομάζειν μηδέ κοινωνίαν τινά προς αυτούς εχειν μηδέ Χριστιανούς ήγείσϋ-αι. καϋειλον δέ της επισκοπής Θεόδωρον τον Θράκα και Νάρκισσον τον ΕΙρηνοπόλεως έπίσκοπον και Άκάκιον τον Καισαρείας της Παλαιστίνης και Μηνόφαντον τον 'Εφέσου και Ονρσάκιον τον Σιγγιδώνου της Μυσίας καΐ Ούάλεντα τον Μονρσών της Παννονίας και ίο Γεώργιον τον Λαοδικείας, εί και μη τη συνάδω ταύτη παρεγένετο συν τοις από της εω επισκόποις. άφείλοντο δέ τούτους της Ιερωσύνης και της κοινωνίας ώς τον νίόν χωρίζοντας της τον πατρός ούσίας και τους πάλαι κα&αιρεΰέντας δια την 'Αρείου αίρεοιν δεξαμένους και εις αξιώματα μείζω λειτουργίας ΰεοϋ προαγαγόντας. δια ταϋτά τε αυτούς άποκηρύξαντες 15 και της κα&όλου εκκλησίας άλλοτρίους ψηφισάμενοι έγραψαν τοις πανταχή έπισκόποις έπιψηφίσασ'&αι τοις παρ' αυτών κεκριμένοις και όμοφρονεϊν αυτοΐς περί το δόγμα, εξέΰεντο δέ και αυτοί τηνικαντα πίστεως γ ραφή ν έτέραν, πλατυτέραν μέν της έν Νίκαια, φνλάττουσαν δέ την αυτήν διάνοιαν και ου παρά πολύ διαλλάττονσαν των εκείνης ρημάτων. αμελεί "Οσιος 20 και Πρωτογενής, οι τότε ύπήρχον άρχοντες των από τής δύσεως εν Σαρδική συνεληλυ&ότων, δείσαντες ίσως, μή νομισϋ-ειέν τισι καινοτομειν τά δόξαντα τοίς έν Νίκαια, έγραψαν Ίουλίω και έμαρτύραντο κύρια τάδε ήγεΐσϋαι, κατά χρείαν δέ σαφήνειας την αυτήν διάνοιαν πλατϋναι, ώστε μή έγγενέσ&αι τοις τά 'Αρείου φρονοϋσιν άποκεχρημένοις τη συντομία τής γραφής εις άτοπον 25 ελκειν τους άπειρους διάλεξε ως. ταϋτα πράξαντες εκάτεροι διέλυσαν τον σύλλογον και είς τα οίκεϊα έκαστος έπανήλϋε. συνέστη δέ αύτη ή σύνοδος

17—19 vgl. Theodoret. Η. E. II 8,37ff. Cod. Veron. 60 (S. Leonis opera ed. Ballerini III 605ff.). Socrat. II 20,10 19—25 vgl. Cod. Veron. 60 (S. Leonis opera III 597f.) 25f. Soerat. II 22,1 26—S. 117,5 Socrat. II 20,4f. BC = b

Τ (— 19 ρημάτων)

1 άναλαβόντα Τ | έπιδείξαντα Τ έπεδείξαντο b, vgl. υπομνήματα έπιφερόμενον διχαιονντα αυτόν Cod. Nicet., Άσκληπάς μέν υπομνήματα έπιδείξας Socrat. 6 έπισκοπής + οϋς και ήδη πρότερον Τ* 7 είρηνονπόλεως Τ Cod. Nicet. 7 f. τον χαισαρείας τής παλαιστίνης b Cod. Nicet. τής παλαιστίνων χαισαρείας Τ 8 τον < Τ Cod. Nicet. 9 σιγγιδώρου C σιγδοννου Τ σιγγιδόνος Cod. Nicet., Σιγγιδοννου Theodoret. | μούρσων Τ μονρσης Cod. Nicet. 12 του πατρός τής ~ b 13 μείζονα Τ 14 προαγαγόντας Val. παραγ. bT, vgl. εις μείζονα βα&μόν προήγαγαν Athanas. Theodoret. 15 πανταχού b 17 τηνικαϋτα < Τ 19 ρητών Τ | man erwartet άμέλει τοι wie gewöhnlich 20 ύπήρχον άρχοντες Β ήρχον C

2

3

4

5

6

7

Kirchengeschichte III 1 2 , 1 - 1 3 , 6

117

'Ρσυφίνον και Εύσεβίον ύπατενόντων ενδέκατον δέ τοϋτο ε το ς ην από της Κωνσταντίνου τελεντής. σννηλ&ον δέ εκ μεν των προς δύσιν πόλεων άμφΐ τριακόσιοι επίσκοποι, εκ δε της εω εξ και έβδομήκοντα· συν τούτοις δε και Ίσχνρίων, επιτραπείς την τον Μαρεώτον επισκοπήν προς των Ά&ανασίω άπεχ&ανομένων. Μετά ταύτην δέ την σννοδον ονκέτι άλλήλοις ώς όμοδόξοις έπεμίγννντο 13,1 ουδέ έκοινώνονν, οι μεν άνά την δνσιν μέχρι Θρακών σφάς χωρίσαντες, οι δε άνά την εω μέχρις 'Ιλλυριών τα δέ τών εκκλησιών ώς εικός εν διχονοίαις συγκέχντο και έν διαβολαΐς ην. εί γαρ και πρότερον περί τό δόγμα 2 διεφέροντο, αλλ' ονν άλλήλοις σνγκοινωνοϋντες ον μέγα τό κακόν έποίουν και παραπλησίως φρονεϊν ένομίζοντο· ώς έπίπαν γαρ ή μέν àvà πασαν την δνσιν εκκλησία καϋαρώς διά τών πατρίων ίϋννομένη δογμάτων εριδός τε και της περί ταϋτα τερ&ρείας άπήλλακτο. εί γάρ καΐ τό τη δ ε νπήκοον 8 προς την 'Αρείου δόξαν μετάγειν έσπονδαζον Αυξέντιος ό Μεδιολάνον επίσκοπος γενόμενος και Ουάλης και Ονρσάκιος οι εκ Παννονίων, ου δη που κατά γνώμην αυτοΐς ή σπουδή προνχώρει, (τον) προϊσταμένου τον 'Ρωμαίων ΰρόνου και τών άλλων ιερέων επιμελώς φ&ανόντων και τας βλάστας εκχοπτόντων της τοιαύτης άίρέσεως. τό δέ εφον, εί και εστασίαζε μετά την έν 4 'Αντιόχεια, σύνοδον καΐ προς την έν Νίκαια πίστιν περιφανώς ήδη διεφέρετο, τό μέν άληϋές, οίμαι, κατά την τών πλειόνων γνώμην εις την αυτήν συνέτρεχε διάνοιαν και έκ της τον πατρός ουσίας τόν νίόν σννωμολόγει, έριστικώς δέ προς τήν όμοονσιον λέξιν τινές άπεμάχοντο. οί μέν γάρ την αρχήν τω 5 ονόματι έναντιω&έντες, ώς συμβάλλω, τοϋτο δή τό πολλοίς συμβαίνον, αίσχννην ήγοϋντο δόξαι νενικήσύαι. οί δέ καΐ νπό εξεως τών περί ταϋτα συχνών διαλέξεων επί τό ώδε δοξάζειν περί ϋεον τραπέντες άμετα&έτως λοιπόν είχον. οί δέ, είδότες ώς ον δέον φιλονικοϋσι, προς τό κεχαρισμένον έκατέροις νπεκλίνοντο διά δύναμιν ή οικειότητα ή αλλας αίτιας, νφ' ών άνθρωποι προάγονται τα μή προσήκοντα χαρίζεσ&αι ή παρρησίαν μή αγειν εφ' οίς χρή διελέγχειν. πολλοί δέ λήρον ήγοϋντο τρίβεσ&αι περί τάς τοιαύτας έριδας τών λόγων, ήσυχη δέ της γνώμης ειχοντο τών έν Νίκαια συνελύόντων. έφκεσαν δέ παρά πάντας τους άνά τήν εω εις τό ψανερόν άπρίξ εχεσ&αι β

6—9 Socrat. II 22,2 *2f. Nicet. Thesaur. VI 13 PG 140, 20 Β

6—30 Niceph. H. E. IX 13

BC = b Τ (1 'Ρονφίνου — 2 τελεντής und von 30 ήσυχη an) 7 χωρήσαντες Β 14 μεδιολάνων C νόντων und έκκοπτόντων Christ, -αυτός b νερόν < Τ

16 (τον) Hansen 17 φ&α81 παρά auf Rasur Β | είς τό ψα-

118

Sozomenus

των εν Νίκαια δοξάντων Παύλος δ Κωνσταντινουπόλεως επίσκοπος καΐ Άΰανάσιος ο 'Αλεξανδρείας και σύμπαν το μοναχικόν πλήθος, 'Αντώνιος τε ό μέγας έτι περιών και οι συγγενόμενοι αντω κάί άλλοι πλείστοι àvà την Αϊγνπτον κάί άλλαχη της 'Ρωμαίων γης. τούτων δε έπείπερ έπεμνησ&ην, δσονς περιφανείς κατ αυτήν την ήγεμονίαν παρείληφα έπιδραμοϋμαι τω λόγω. "Αρξομαι δε εξ Αιγύπτου και Μακαρίων των δύο, των άοιδιμωτάτων 14,1 ηγεμόνων της Σκήτεως και τοϋ τηδε δρους. τούτοιν δέ ό μεν Αιγύπτιος, δ δε πολιτικός ώς αστός ώνομάζετο" ην γαρ τω γένει 'Αλεξανδρεύς. αμφω δε ότι μάλιστα ϋεσπεσίο) έγενεσάην καϊ ϋείαν πρόγνωσιν και φιλοσοφίαν, κάί δαίμοσι φοβερώ πολλών τε κάί παραδόξων πραγμάτων και ίαμάτων δημιουργώ. τον δέ Αίγύπτιον λόγος, ώς και νεκρόν ζην έποίησεν, Ιν' έτερό2 δοξον πείση νεκρών άνάστασιν εσεσΰαι. διεβίω δέ άμφί τά ένενηκοντα έτη, έξήκοντα δέ εκ τούτων έν ταΐς έρήμοις διέτριβεν. αύτίκα τε φιλοσοφείν αρχόμενος ετι νέος ων διέπρεπεν, ώς παιδαριογέροντα παρά των μοναχών ονομάζεσϋ·αι κάί τεσσαράκοντα ετη γεγονότα χειροτονηϋηναι πρεσβύτερον. ό δέ έτερος χρόνω μεν ύστερον πρεσβύτερος έγένετο, παντοδαπης δέ σχεδόν 3 ασκήσεως έπειράϋτ], τά μέν αυτός τιερινοών, â δέ παρ' άλλοις ήκουεν έκ παντός τρόπου κατορ&ών, ώς υπό τοϋ άγαν κατεσκληκέναι μη φύειν τοϋ γενείου τάς τρίχας. Έν τούτω δέ περί τον αυτόν χώρον έφιλοσόφουν Παμβώ τε και Ήρα4 κλείδης και Κρόνιος κάί Παφνούτιος και Πουτουβάστης και Άρσίσιος και Σεραπίων ό μέγας και Πιτυρίων, δς παρά Θηβαίοις την διατριβήν είχε, κάί Παχώμιος, δς αρχηγός έγένετο τών καλουμένων Ταβεννησιωτών. όχημα δέ 5 7 f. Socrat. IV 23,30f. Hist. Laus. 17 S. 43,5f. 9 Hist. Laus. 20 S. 63,5. Hist. Monach. 30 S. S.46,17—19 13—16 a.a.O. S.43,13—44,3 vgl. S.53,14f. 19 f. a. a. O. S. 58,6 f. 21 Παμβώ S. 25,11 f. 57,4 23 Πιτυρίων Hist. Monach. 17

8 f . Hist. Laus. S. 43,10—12 92,3 12f. Hist. Laus. 17 17—19 a . a . 0 . 1 8 S.47,22—48,2; Hist. Laus. 10 21—28a.a.O. 2 4 Hist. Laus. 32 S. 87,18—88,1

*9—S. 121,16 Niceph. H. E. I X 14 BC = b

Τ

3 τε < b | και2 < Τ

4 άλλαχοΰ b | έμνήσ&ην C

7 μακάρων Τ

8 κίτεως Τ

9 αστός] αυτός Τ | τώ γένει άλεξανδρενς b εκ της άλεξανδρείας το γένος Τ, Urtext vielleicht: το γένος Άλεξανδρενς, vgl. ό μέν είς Αιγύπτιος το γένος, δ δ' άλλος Άλεξανδρενς Hist. Laus. ; Butler, The Lausiac History II, S. X X X I . Bidez TU 32,2b, S. 64 10 ΰεσπεσίωςΤ I έγενοίσϋ-ην Β | και 1 ] κστάΐ Nolte | φιλοσοφίαν+εσχον Τ 14 τε b á¿Τ

16 τεσσαράκοντα + δέ C 17 σχεδόν Tm8 22 πονστουβάτης Τ ποντουβάστης C | άρσίσιος b άρσένιος Τ und am Band και όρσήσ[ιος] ου γάρ σύγχ[ρονος] ήν τώ πον[τον]βάστη άρσ[ένιος] 23 ααραπίων Τ | και πιτνρίων b πιτυρίων τε Τ | παρά Θηβαίοις] παρ' ά&ηναίοις b 24 καλουμένων b λεγομένων Τ | ταβισιωτων Β

Kirchengeschichte III 13,6-14,11

119

τούτοις ήν καί πολιτεία εν τισι παρηλλαγμένη της άλλης μοναχικής, προς άρετήν μέντοι όρώσα καί την ψνχήν προσεϋίζουσα των επί γης καταφρονείν, άνω δε όράν, ΐν ενμαρώς επί τά ουράνια χωροίη, ήνίκα τον σώματος άπαλλαγείη · διφ&έρας δέ άμφιένννσϋαι κατά μίμησιν Ήλιου τον Θεσβίτον, εμοι β 5 δοχειν, ώστε εκ τον περικειμένον δέρματος εις ανάμνησιν άεί λαμβάνοντας την άρετήν τον προφήτου, ανδρείως προς τάς επιθυμίας των άφροδισίων συντετάχϋαι καί ζήλω τω προς αυτόν και έλπίδι όμοιων αμοιβών προ§νμότερον σωφρονεΐν. λόγος δε και τα άλλα ενδύματα των εν Αίγύπτω 7 μοναχών σνλλαμβάνεσ&αι είς υπόδειγμα φιλοσοφίας τινός, μηδέ ώς ετυχε ίο παραλ,λάσσειν των άλλων, και τους μεν χιτώνας άχειριδώτονς ενδιόύσκεσάαι, παιδεύοντας μή έτοιμους εχειν τάς χείρας εις νβριν, τό δέ επί τής κεφαλής σκέπασμα, δ κονκούλλιον καλοϋσιν, ώστε επίσης άκεραίως κάί κα&αρώς βιοϋν τοις γάλακτι τρεφομένοις παισίν, οίς αι τοιανται τιδραι επίκεινται τό ήγεμονικόν σκέπονσαί τε καί περι&άλπουσαι. ζώνη δέ καί άναβολεύς, 8 is ή μεν την όσφύν περισφίγγονσα, ό δέ τους ώμους και τονς βραχίονας άνέχων, έτοιμους είναι είς διακονίαν ΰεον και έργασίαν ών δει παρακελενεται. ουκ αγνοώ δέ ώς περί τούτων άλλοι άλλοίους άποδεδώκασι λόγους· έμοί δέ άπόχρη τοσούτον ειπείν. Τόν γε μην Παχώμιόν φασι μόνον εν σπηλαίω τα πρώτα φιλοσοφήσαι. 9 20 προφανέντα δέ αντώ §εΐον αγγελον παρακελενσασϋαι νέους ά&ροϊσαι μονάχους καί σννεϊναι αύτοΐς· ευ γαρ τà κατ' αυτόν εν φιλοσοφία κατωρ&ωκέναι καί χρήναι συνοικιών ήγούμενον ώφελεϊν πολλούς, αγειν δέ αυτούς νόμοις οίς âv δοίη ' δεδωκέναι δέ αντώ δέλτον, ήν ετι φυλάττουσιν. ή ένοΰσα δέ 10 ταύτη γραφή προσέταττε σνγχωρεϊν έκάστω, ώς äv οΐός τε ή, φαγειν και 25 πιεϊν και εργάζεσύαι, νηστενειν τε καί μή, τοις μέντοι ρωμαλεωτέροις (καί) εσ&ίουσι τά επιπονώτερα των έργων έπιτρέπειν, τά δέ ευχερή τοις άσκονμένοις. οικήματα δέ μικρά κατασκευάσαι πολλά, καί καϋ·' ίκαστον οίκημα 11 τρεις καταμένειν υπό ενα δέ οίκον πάντας τροφής μεταλαμβάνειν σιγή τε εσϋ-ίειν, κάί καϋήσΰαι παρά τάς τραπέζας επικεκαλυμμένους τά πρόσωπα, 4 Cassian. Inst. I l,2f. 8—14 Caasian. Inst. I 3f. 14—16 Cassian. Inst. I 5 19—28 Hist. Laus. S. 88,4—89,6 28—S. 120,2 a. a. O. S. 91,11—92,3 BC = b

Τ

2 προσερε&ίζονσα b 4 ήλιου b 7 προ&υμότερον < Τ 12 κουκούλια? Β I hinter επίσης + είναι gestrichen C 14 δε b τε Τ 16 είς b προς Τ | ¿£Í] δη BT | παρεκελενετο Τ 17 άλλος άλλοίους άποδέδωκε Τ 22 χρήναι + καί Β 23 φνλάσσουσιν Τ | ή < b 24 ταύτη τή γραφή b | ήν b 25 καί έργάζεσόαι Tm8 | ρωμαλεωτέρως b | (καί) Bidez, τοϊς Ισχυροτέροις καί εσΜουαι Hist. Laus. 28 έκ τον μη δντος Χριστός εστι, και τους άρνονμένονς τον Χριστόν ΰεόν >εΙναι και vtòv ϋεοϋ προ αιώνων, κα&ώς και εν τω προτέρφ λιβέλλω εαυτών >έν τη Μεδιολάνων έπιδεδώκαμεν, κάί νυν και άει άνα&εματίζομεν· ταύτα >δέ τη χειρι εαυτών γράψαντες όμολογονμεν πάλιν δτι την 'Αρειανικήν >αΐρεσιν, xa&à προείπομεν, και τονς ταύτης αν&έντας κατεκρίναμεν είς τον >αΙώνα. εγώ Ούρσάκιος τη ομολογία μου ταύτη παρών υπέγραψα, ωσαύτως >δε και Ονάλης. « Και â μεν προς Ίούλιον ώμολόγησαν, ταύτά εστίν, â δέ και προς Άϋ·ανάσιον έγραψαν, άναγκαίως παραϋ-ήσομαι· εχει δέ ώδε'

3 4

6 β

»Κνρίφ άδελφω Ά&ανασίω επισκοπώ Ούρσάκιος και Ονάλης επίσκοποι. 24,1 > Αφορμήν ενρόντες διά τον αδελφού και σνμπρεσβντέρον ημών Μουσαίου ερχομένου προς την σήν άγάπην, αδελφέ αγαπητέ, διά τούτον σε και 25 >πάνυ προσαγορεύομεν από της Άκνλίας και ενχόμε&ά σε νγιαίνοντα τα >γράμματα τα ημέτερα άναγνώναι. δώσεις γαρ ημιν ϋ·αρρειν, εάν και >σν εν τω γράφειν άποδώς ήμϊν την άμοιβην. γίνωσκε γαρ ημάς είρήνην >εχειν μετά σον και κοινωνίαν έκκλησιαστικήν. και τούτων γνώρισμα ή διά >τουτων τών γραμμάτων προσηγορία. « 30 Άϋ-ανάσιος μεν ουν όντως εκ της προς δυσιν αρχομένης επανηλ&εν εις Αίγυπτον. και Παύλος δε καί Μάρκελλος, Άσκληπάς τε και Αονκιος τους

31—S. 139,5 Socrat. II 23,39—43 BC = b 4 ημών C υμών Β Athanas., ad aures nostras Λ 6 τυνχάνει Β | τοι b τε Athanas. atque Λ 13 χριστός b ό υιός Athanas. filiurn Λ 15 Μεδιολάνφ Athanas. 16 έαυτών C Athanas. αυτών Β 24 τοϋτο b, korr. R, δι' αντοϋ Athanas. per quem Λ

2

3

Kirchengeschichte III 2 3 , 2 - 2 4 , 4

139

ιδίους άπέλαβον &ρόνους· και γαρ δη τούτοις γράμματα βασιλέως επέτρεπε την επάνοδον. και εν μεν τη Κωνσταντινονπόλει Παύλου είσελϋόντος υπεχώρησε Μακεδόνιος και καϋ·' εαυτόν έκκλησίαζεν. εν Άγκυρα δε μέγιστος συνέβη ϋόρυβος αφαιρουμένου Βασιλείου της έν&άδε εκκλησίας, ήνίκα 5 Μάρκελλος είσηει. τοϊς δε άλλοις ου χαλεπή ή είσοδος εγένετο.

BC = b

4

ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΜΟΣ

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ

ΤΕΤΑΡΤΟΣ

Kai τα μεν ώδε συνέβη, τετάρτφ δε ετει τής εν Σαρδοϊ συνόδου κτίν- 1,1 νυται Κώνστας περί τους προς δύσιν Γαλάτας. Μαγνέντιος δέ, δς αύτώ τον φόνον έπεβονλενσε, πάσαν την υπό Κώνσταντος άρχομένην ύφ' εαυτόν εποίησε. Βρετανίων δέ τις υπό των 'Ιλλυριών στρατιωτών εν τω Σιρμίω βασιλεύς άνηγορεύ&η. πλείστον δε τούτων των κακών μέρος και ή πρεσβυτέρα 'Ρώμη 2 μετείχε, Νεποτιανον, δς άδελφιδοϋς ην [και] Κωνσταντίνου τον βασιλενσαντος, τους μονομάχους περί εαυτόν ποιησαμένου και της βασιλείας άμφισβητονντος. άλλ' δ μεν υπό τών Μαγνεντίου στρατηγών άνηρέΰη, Κωνστάντιος δέ, ώς εις μόνον αυτόν της πάσης αρχής περιελ&ούσης, αυτοκράτωρ αναγορευθείς τους τυράννους κα&ελειν έσπούδαζεν. εν τούτω δε Ά&ανάσιος 3 παρεγένετο είς Άλεξάνδρειαν και σύνοδον γενέσ&αι παρεσκενασε τών εξ Αιγύπτου επισκόπων και επιψηφίσασύαι τοις εν Σαρδοϊ και Παλαιστίνη περί αυτόν δεδογμένοις. Ό δε βασιλεύς ταϊς διαβολαΐς πεισθείς τών από της εναντίας αίρέσεως 2,1 επί της αυτής ουκ εμεινε γνώμης, άλλ' άπελαννεσθαι προσέταξε παρά τα πρότερον δεδογμένα τη εν Σαρδοϊ συνάδω (τσυς) τής καθόδου τυχόντας' ήνίκα δη Μαρκέλλου πάλιν έκβληθέντος την εν 'Αγκυρα εκκλησίαν κατέσχε Βασίλειος, Αούκιος δε δεσμωτηρίω εμβληθεις άπώλετο. Παύλος δε 2 άιδίω φυγή καταδικασθείς είς Κουκουσόν τής 'Αρμενίας άπηνέχ&η· ενθα δη και τετελεύτηκε, πότερον δέ νόσω ή βία, εγώ μεν ουκ άκριβώ, φήμη δε

3—15 Socrat. II 25,7—26,4 Athanas. Hist. Arian. 6f. *3f. Polyd. 336,4—6 16—S. 141,2 Niceph. Η. E. IX 29

1β—S. 141,2

Socrat. II 26,5f.;

vgl.

13—15 Niceph. Η. E. IX 29 PG 146, 333 C

BC = b A (3—4 Γαλάτας) 3f. τετάρτω δέ ετει άπό τής ¿ν σαρόική γενομένης σννόδον κτείννυται Α* 8 [και] Christ., nach δς — Val.

τηγών] στρατιωτών Β

9 περί] παρά (durch Korr.?) C

18 {τους) Cc2 < bR

10 στρα-

Kirchengeschichte IV 1,1-3,3

s

ίο

is

2ο

141

εισέτι νύν κρατεί βρόχω αυτόν άναιρε&ηναι παρά των τα Μακεδονίου φρονονντων. έπε'ι δε εις την ύπερορίαν άπηνέχϋτ] καΐ την εκκλησίαν κατέσχε 3 Μακεδόνιος, μοναστηρίοις πολλοίς â σννεστήσατο κατά την Κωνσταντινούπολη περιφράξας εαυτόν και ταϊς πρός τους πέριξ επισκόπους σπονδαϊς, λέγεται διαφόρως κακώσαι τους τα Παύλου φρονοϋντας, τα μεν πρώτα των εκκλησιών αυτούς εξελαννων, μετά δε ταϋτα καΐ συγκοινωνειν αύτώ βιαζό4 μένος, ώς πολλούς ύπό πληγών διαψ&αρήναι, τους δε ουσίας, άλλους δε πολιτείας άφαιρεΰηναι, τους δε επί τοϋ μετώπου στιγματίας γενέσθαι, ϊν επίσημοι εϊεν τοιούτοι δντες' βασιλέα δε μα&όντα καταγνώναι και τους άμφΐ τόν Εύδόξιον εν αιτία ποιήσασϋαι και ταύτα της αυτού Μακεδονίου κα&αιρέσεως, ήνίκα τούτον άφείλοντο την Κωνσταντινουπόλεως εκκλησίαν. Προηλ'&ε γαρ τό κακόν και μέχρι φόνων· και γαρ δη άλλοι τινές άνηρέ&η- 3,1 σαν και Μαρτύριος και Μαρκιανός, ους συν οίκους δντας Παύλου λόγος ανδρείως άπο&ανειν παραδοΰ·έντας υπό Μακεδονίου τω υπάρχω ώς αιτίους γενομένους της 'Ερμογένους κακής αναιρέσεως καΐ της κατ' αυτού στάσεως, ήν δε ó μεν ύποδιάκονος, ό δέ Μαρκιανός ψάλτης και αναγνώστης τών ιερών γραφών ό δέ τάφος αύτοΐς έστιν επίσημος προ τον τείχους Κωνσταντινουπόλεως, οίά γε μαρτύρων μνήμα ευκτήριον οίκον περικείμενος · δν οίκοδομεΐν ηρξατο 2 *Ιωάννης, έτελεσιούργησε δέ Σισίννιος, οί μετά ταύτα προστάντες της Κωνσταντινουπόλεως εκκλησίας, ου γαρ άξιον νενομίκασι μαρτυρίας γερών άμοιρεϊν αυτούς υπό ·&εοϋ τιμωμένους, καϋ·ότι κάί ό τήδε τόπος, τών επί &ανάτω αγομένων έν&άδε τάς κεφαλάς άποτεμνομένων, τό πριν άβατος ων ύπό φασμάτων έκαϋάρΰη · και δαιμονώντες της νόσου απηλλάγησαν και πολλά άλλα παράδοξα επί τώ τάφφ αυτών συνέβη. τάδε μεν ήμϊν περί 3

2—9 Socrat. II 38,3 ff. 27,1—7 et Martyrii PG 115, 1289ff. Synax. 161 f. *3—9 Cass. IV 38,3f. 338,4—12 BC = b

5—24 vgl. Symeon. Passio Marciani 9—11 Socrat. II 42,1—3

6—24 Niceph. Η. E. I X 30

Τ (von 3 μοναστηρίοις an)

13—20 Polyd.

A (15 ήν — 20 εκκλησίας)

3 περιφράξας γάρ έαυτόν vor μοναστηρίοις ~ Τ* Cass. | â σννεστήσατο] όπερ αύτός της οικείας αίρέσεως σννεστήαατο Τ* quae ipse propria volúntate . . . constituit Cass. 5 τα Παύλου] κατά παϋλον Τ, Pauli dogmata Cass. 10 Εύδόξιον] μαχεδάνιον b | και ταϋτα] κατά ταύτα b 11 κωνσταντινονπολιν Β 12 προσήλθε Β I άχρι Τ 13 am Rand περί τών άγιων νοταρίων bT 14 επάρχω Τ(Α) 15 κακής < b | και — στάσεως < Β 16 ιερών ΤΑ θείων b 17 τείχους ΤΑ τείχους της b 19 σισίνιος b 22 θάνατον b, vgl. S. 340, 25 23 έκαθαρίσ&η Τ | της νόσου < Τ 24 ήμϊν < Β

Sozomenus

142

Μαρτυρίου καΐ Μαρκιανοϋ είρήσΰω. εΐ δέ τω ου πν&ανά είναι δοκεϊ, πόνος ουδείς άκριβέστερον παρά των είδότων μα&ειν Ισως γαρ και τούτων ·&αυμαστότερα άφηγήσονται. 'Υπό δέ τούτον τον χρόνον 'Αθανασίου φνγόντος Γεώργιος κακώς έποίει 4,1 5 τους ανά την Αϊγυπτον ομοίως αυτώ φρονεΐν παραιτούμενους. δ δε βασι2 λευς επί 'Ιλλυριούς στρατενσας ήκεν εις Σίρμιον, και επί ρηταΐς συνθήκαις εις ταύτόν ένθάδε Βρετανίων ήλθε. μεταθεμένων δέ τών άναγορευσάντων αυτόν στρατιωτών και μόνον Κωνστάντιον αυτοκράτορα και Σεβαστόν άναβοώντων (ώδε γάρ τάδε γενέσθαι αντώ τ ε τω βασιλεϊ και τοϊς τα αυτόν φρονοΰσιν ίο έσπουδάζετο) συνήκε Βρετανίων την προδοσίαν πρηνής τε π α ρ ά τους πόδας κείμενος Κωνσταντίου ικέτης έγίνετο. περιελών δέ αυτόν Κωνστάν3 τιος τον βασιλικόν κόσμον και την άλουργίδα ήλέησε και Ιδιωτενειν εϊασε και τα επιτήδεια άφ&όνως εχειν από του δημοσίου προσέταξεν, οϊά γε λοιπόν πρεσβύτην πρεπωδέστερον είναι φήσας βασιλικών άπηλλάχϋαι φροντίδων 15 και εν ησυχία είναι. έπεί δέ τà κατά Βρετα νίωνα ώδε αυτώ απέβη, 4 πλείστην κατά Μαγνεντίον στρατιάν έξέπεμψεν ε'ις Ίταλίαν Γάλλον δέ τον αύτον άνεψιόν Καίσαρα καταστήσας εις Συρίαν άπέστειλεν επί φυλακή τον κατά την εω κλίματος. Έν δέ τώ τότε Κυρίλλου μετά Μάξιμον την 'Ιεροσολύμων έκκλησίαν 5,1 20 έπιτροπεύοντος σταυρόν σημείον έν τώ ονρανώ άνεφάνη καταυγάζον λαμπρώς, ουχ οίον κομήτης ταϊς έκλάμψεσιν απορρέον, άλλ' έν συστάσει πολλού φωτός επιεικώς πυκνόν και διαφανές, μήκος μέν δσον εκ τοϋ Κρανίου μέχρι 2 του δρους τών Έλαιών, άμφΐ δέ δέκα και πέντε στάδια τον ύπέρ τον χώρον τούτον ουρανόν άπολαβόν, ενρος δέ τω μήκει άνάλογον. ώς επί παρα3

6—20 Socrat. I I 28,16—23; vgl. Chron. pasch. 536,15—17. 539,4ff. Zonar. X I I I 7. Philostorg. III 22. Zosim. II 44f. 19—S. 143,11 Cyrill, ep. ad Constantium P G 33, 1165ff.; vgl. Socrat. II 28,22. Philostorg. III 26. Chron. paech. 540,130. *5—S. 143,12 Niceph. Η. E. I X 32 5—7 Polyd. 338,12f. Thesaur. V I 16 P G 140, 21 D 15—24 Polyd. 338,16—340,3 Tripart. (Cramer 95,15—18) BC = b

Τ (—3 und von 19 Κυρίλλου an)

6f. Nicet. 19—23 Exc.

A (15 έπεί — 24 άνάλογον)

1 μαρχιανοΰ xaì μαρτυρίου ~ Τ 3 άφηγήσαντο Τ 7 βρεττανίωνος Α Cod. Nicet. 16 βρεττανίωνα Α 16 στρατιάν Α στρατείαν b 18 εω CA έώαν Β I κλίμακος Α 19 Ιεροσολύμων bA εν ίεροσολύμοις Τ 20 έπιτροπεύοντος ΤΑ -σαντος b | κατανγάζων CA 21 έκλάμψεσιν ΤΑ ελλ. b | άπορρέων CT 23 καταλαβών Ενδόξιος είς κληρικούς προβάλλεται, εν τοϊς μάλιστα τετιμη>μένοις εχων τον αίρετικόν Άέτιον. καταλάβετε ουν την τηλικαντην πόλιν, >μή τω ναυαγίω αυτής και ή οικουμένη παρασυρf¡. και είς ταυτόν γενό>μενοι, οσονς και γενέσ&αι εγχωρεϊ, παρά των άλλων επισκόπων ύπογραφάς >απαιτήσατε, ίνα κάί Άέτιον έκβάλη της Άντιοχέων εκκλησίας Εύδόξιος

2 f. vgl. Theodoret. Η. Ε. II 25,2 *3—δ Nicet. a. a. O. C BC = b

9 ώς εϊρηται:

IV 6,4ff.

15. 16f. Nicet. a. a. O.

Τ (von 21 an)

5 [δς] Sa vil. | όμοιοουσίον και το ομοούσιοι* Β | άμοιοονσιον C 9 όμοωονσιον b 12 διεπέμψατο b, korr. R 19 άπέδωκεν Steph. -καν b 21 τtμιωτάτοις b μου άγιωτάτοις Τ | Κεκροπίω] και κροπίω και Τ 22 εν κυρίω χαίρειν < Τ 24 αίτιαζομένονς Τ 26 οδν < Τ 29 εκκλησίας < Τ

2

3

156

Sozomenus

>καί τονς αύτοϋ μα&ητάς δντας, προχειρισ&έντας είς κανόνα, έκκόψη. rj εάν >επιμείνη μετά Άετίον άνόμοιον καλών καί τους τοϋτο τολμώντας λέγειν >τών μη λεγόντων προτιμών, οϊχεται ήμϊν, ώς φ&άσας εφην, τέως ή Άν>τιοχέων. « 5 Τάδε μεν περιεΐχεν ή Γεωργίου επιστολή. οί δε εν Άγκυρα έπίσκοποι, επειδή άπεδείχϋτ) ο Ενδοξίου νεωτερισμός εξ ών περί τον δόγματος εγγράφως έψηφίσατο μεϋ·' ών εν Αντιόχεια συνηλϋε, δηλοϋσι ταϋτα τω βασιλεΐ· και εξαιτοϋσι γενέσ&αι τινά πρόνοιαν, ώστε κρατεϊν τα εν Σαρδική και εν Σιρμίω καί ταΐς αλλαις συνόδοις κεκριμένα, έν αΐς σννεδόκει δμοιον ίο είναι κατ ουσίαν τω πατρί τον υίόν. και άίρουνται περί τούτον πρεσβεύειν προς βασιλέα αυτός τε Βασίλειος δ Άγκυρας επίσκοπος καί Ευστάθιος ο Σεβαστείας καί Έλενσιος δ Κυζίκου καί Λεόντιος πρεσβύτερος εκ •θαλαμηπόλου βασιλικού. ώς δέ άφίκοντο είς τά βασίλεια, καταλαμβάνουσιν Άσφάλιόν τινα πρεσβντερον εξ Αντιοχείας, είσάγαν σπουδαστήν της Άετίον 15 αίρέσεως, ήδη πράξαντα εφ' ω παρεγένετο καί γράμματα παρά βασιλέως κομισάμενον εκδημεϊν μέλλοντα, καταμηνυ&είσης δε της αίρέσεως δια των εξ Αγκύρας πρέσβεων καταψηφίζεται Κωνστάντιος των άμφί τον Εύδόξιον καί άνακομίζεται παρά Άσφαλίον την ιδίαν έπιστολήν γράφει δε τάδε· »Νικητής Κωνστάντιος 20

μέγιστος Σεβαστός >έκκλησία.

τή κατά

Άντιόχειαν

5

6

άγια 14,1

>Ευδόξιος ου παρ' ημών ήκε' μηδείς ούτως οίέσ·&ω. πόρρω τον προστί>$εσ·9αι τοϊς τοιούτοις εσμέν. εί δέ μετά τών άλλων καί τοϋτο σοφίζονται, >ενδηλοι δηπον&έν είσιν είς το κρεϊττον κομψευόμενοι, τίνων γαρ αν εκόντες >άπόσχοιντο οί δυναστειών ενεκεν τάς πόλεις επιόντες, άπ άλλης είς αλλην 25 >μεταπηδώντες ωσπερ τίνες μετανάσται, πάντα μνχόν πολυπραγμονοϋντες >επιϋνμία τον πλείονος ; είναι δε λόγος περί αυτούς άγύρτας τινάς καί σοφι>στάς, ους ουδέ όνομάζειν ·&έμις, εργαστήριον πονηρόν τε καί δυσσεβέστατον. >πάντως που καί αυτοί συνίετε το σύστημα, πάντως εκ τών λόγων τον

6—12 vgl. Theodoret. Η. E. II 25,3f. Philostorg. IV 8 doret. Η. Ε. II 26,1

4

19ff. vgl. Theo-

*10—12 Nicet. a. a. 0. BC = b Τ 1 δντας + καί Τ | κανόνας b | ìxxóyirf\ εκπέμψη Β 2 ίπιμένη Τ 3 ήμϊν Τ ύμϊν b 6 επίσκοποι + χα&ώς ήδη λέλεκται Τ* 6 έξ ών — 10 πρεαβενειν] έπρεσβειιοαντο Τ* 14 τινα < b 16 vor εκδημεϊν + xal Τ 19 μέγιστος < Τ | áyíq < Τ 23 τίνος Τ 24 ενεκα C 27 τε καί] το b

2

Kirchengeschichte IV 1 3 , 3 - 1 4 , 7

157

>αϊτιον γνωρίζετε και τους περί την αΐρεσιν ταύτην εσχολακότας, οίς ëv >τοϋτο μόνον έργον εστί το διαφ&είρειν τα πλή&η. αλλ' οι κομψοί καΐ προς >πάντα εϋτολμοι ήδη τι τοιούτον πρός τινας ένεανιεύσαντο, δτι χαίροιμεν >αύτών τη χειροτονία, ην εαυτούς εχειροτόνησαν. ταϋτα παρ εκείνων μεν 5 >αδεται των τά τοιαύτα ΰ-ρυλεϊν είωϋ·ότων, εστι δ' ovÒ' δλως ποϋ-εν ovó' >εγγύς. και μοι των πρώτων άναμνήσϋητε λόγων, δτε περί της πίστεως >εσκοπονμεν, εν οίς ό σωτήρ ημών άπεδείκνντο υιός τον ϋεοϋ και κατ' >ονσίαν δμοιος τω πατρί. αλλ' οι γενναίοι και περί του κρείττονος λέγοντες >ενχερώς τά παριστάμενα είς τοσούτον προήλύον ά&εΐας, ώστε καινά τινα ίο >παρά τά όντα νομίζειν και τους άλλους πειράσϋαι διδάσκειν. οϊς δτι μεν >εΙς κεφαλήν τρέψεται, πάνυ πεπιστενκαμεν, αρκέσει δε τέως εϊργεσύαι >σννόδων αυτούς και συλλόγου κοινοϋ. και γαρ δη μη προαχϋείην είπεϊν >εν τω παρόντι, δσα μικρόν ύστερον εκείνοι τιείσονται, ην μη της λνσσης >ταντης άπόσχοιντο. οι δέ (και τί γάρ ουκ επεισάγουσι τω κακώ;) τους is >πονηροτάτονς ώσπερ εξ εντολής άγείροντες τούτους δη τους τών αιρέσεων >άρχηγονς εις τον κλήρον καταλέγονσι, σχήμα σεμνόν οϋτω κιβδηλεύοντας, >ώσπερ εξόν αντονς αγειν και φέρειν άπαντα, καίτοι τις âv είς ζώντας >τελών τούτων άνάσχοιτο, οι τάς μεν πόλεις τον δυσσεβεϊν έμπιπλώσι, την >δε ύπερορίαν μιάσμασιν άποκρύπτονσιν, εν τοϋτο μόνον έργον άγαπώντες 20 >τό τοις καλοϊς άπεχ·&άνεσ·&αι διηνεκώς. ερρετ' ώ πανούργων σύστημα· >τί ·&ειοτέροις ϋώκοις ένίδρυσαν ; νυν ώρα τους τής άλη&είας τροφίμους είς >φώς ήκειν και μέσους, δσοι τών ή·&ών έκφοιτώντες φόβφ κατείχοντο πάλαι. >τά γάρ δη σοφά τούτων εξελήλεγκται· και μηχανής ουδείς εσται τρόπος >καινός, δς εξαιρήσεται τούτους τον δυσσεβεϊν. ανδρών άγαϋ-ών έργον τη 25 >πίστει τών πατέρων σνζήν και ταύτην επανξειν δσημέραι, πέρα δέ μη πολν>πραγμονεϊν. παραινέσαιμι δ' αν και τους εκ, τον βαρά&ρον δψέ ποτε μεταθεμένους ΰέσ§αι ταύτη τή ψήφω, ην οι τά ΰεΐα σοφοί μετά τον κρείττονος >έψηφίσαντο δεόντως επίσκοποι. « Έξ εκείνον μεν ονν τούτον τον τρόπον παρ' ολίγον ¿κινδύνευσε κρατεϊν 30 ή τών Άνομοίων καλούμενη αΐρεσις.

BC = b

Τ (—28)

1 αίτιον] Άέτιον Val. | b < Τ 3 τοιούτο" Τ 5 των B s | ΰρυλλεϊν b 9 ες Β | καινά] και άλλα b

2 μόνον τοϋτο — b, vgl. Ζ. 19 6 τής < b 7 vor υιός + ó b

10 π(ερί) Ο 2 (nicht R)

12 γάρ δή μη Bidez

μή γάρ δει Τ γάρ δή b | είπεϊν προαχϋείην ~ b 16 κιβδηλεύοντες V a l . , wohl besser 17 ¿fòv] έξ ών Τ I άπαντας Β 20 f. έρρέτω πανονργόν τι σύστημα ΰειοτέροις b 21 ένίδρυσαν B i d e z ένίδρν( ) Τ ένιόρνσαι b ένίδρυσας P a r m e n t i e r 22 έκφοιτώντες Τ έκφνγύντες b 23 έξήλεγκτai b 24 κενός Β 25 έπάξειν Β | ώς ήμέραι Τ ώς είρηται b 26 τονς êx B s | βά&ρου Τ 27 μετα\ ίπί b

3

4

δ

6

7

158

Sozomenus

Ου πολλω δε ύστερον έπανελ&ών έκ της 'Ρώμης είς Σίρμιον ό βασιλεύς 15,1 πρεσβενσαμένων των άπό της δύσεως επισκόπων μετακαλείται Λιβέριον εκ Βέροιας, παρόντων τε των amò της εω πρέσβεων, σνναγαγών τους παρατνχόντας εν τω στρατοπέδω ιερέας, έβιάζετο αυτόν όμολογείν μη είναι τω πατρί τον υ'ών όμοούσων. ένέκειντο δε κάί τον κρατούντα επί τοϋτο έκίνονν πλείστην παρ' αντώ παρρησίαν άγοντες Βασίλειος κάί Ευστά&ιος και Έλεύσιος. οι δη τότε είς μίαν γραφην ά&ροίσαντες τά δεδογμένα επί Παύλω 2 τω έκ Σαμοσάτων και Φωτεινώ τω έκ Σιρμίου και την έκτεϋεΐσαν πίστιν έν τοις έγκαινίοις της Άντιοχέων εκκλησίας, ώς επί προφάσει τοϋ ομοουσίου έπιχειρούντων τινών Ιδία συνιστάν την αΐρεσιν, παρασκευάζουσι συναινέσαι ταύτη Λ ιβέριον, Άϋανάσιόν τε και ' Αλέξανδρον και Σευηριανόν και Κρίσκεντα, οι έν Αφρική ίέρωντο. ομοίως δε συνηνουν και Ουρσάχιος και Γερμάνιος ό Σιρμίου και Ονάλης ό Μονρσών επίσκοπος και δσοι έκ της εω παρήσαν. έν μέρει δε και δμολογίαν έκομίσαντο παρά Λιβερίου άπο3 κηρύττσυσαν τους μη κατ' ουσίαν κάί κατά πάντα δμοιον τω πατρί τον viòv άποφαίνοντας. ήνίκα γαρ την Όσιου έπιστολήν έδέξαντο Εύδόξιος και οι συν αντώ έν 'Αντιόχεια τη Άετίου αίρέσει σπουδάζοντες, έλογοποίουν ώς και Λιβέριος το όμοούσιον άπεδοκίμασε και άνόμοιον τω πατρι τον υ'ών δοξάζει. έπεί δε ταϋτα ώδε κατώρΰωτο τοίς έκ της δύσεως πρέσ4 βεσιν, άπέδωκεν ό βασιλεύς Λιβερίω την έπι 'Ρώμην έπάνοδον γράφουσί τε προσδέξασύαι αυτόν οί έν Σιρμίω έπίσκοποι Φίληκι τω ήγ ουμένω τότε της 'Ρωμαίων έκκλησίας και τω έν&άδε κλήρω, αμφω δε τον άποστολικόν έπιτροπεύειν ϋρόνον κάί κοινή ίερασϋ-αι με&' ομονοίας, αμνηστία τε παραδοϋναι τα συμβάντα ανιαρά δια την Φίληκος χειροτονίαν και την Λιβερίου άποδημίαν. οία γαρ τα άλλα καλόν και άγαϋόν τον Λιβέριον και ανδρείως 6 υπέρ τοϋ δόγματος άντευιόντα τω βασιλεϊ ήγάπα ό τών 'Ρωμαίων δήμος, ώς κάί μεγίστην άνακινηΰηναι στάσιν και μέχρι φόνων χωρήσαι. ολίγον δέ χρόνον Φίληκος έπιβιώσαντος μόνος Λιβέριος της έκκλησίας προιστατο, ταύτη nr¡ τοϋ ·&εον διοικήσαντος, ώστε τον Πέτρου ϋρόνον μη άδοξεϊν υπό 6 δύο ηγεμόσιν Ι&υνόμενον, δ διχονοίας σύμβολόν έστι και εκκλησιαστικού &εσμοϋ άλλότριον. Έν μεν ούν τω Σιρμίω ταϋτα έγεγόνει, κάί έδόκει τότε δια τον τοϋ 16,1 βασιλέως φόβον ανατολή κάί δύσις όμοφρονεΐν περί το δόγμα, περί δε τών 1 - 1 9 vgl. Philostorg. IV 3 *1—31 Niceph. Η. E. IX 37

32—S. 163,3 Niceph. Η. E. IX 38

BC = b

10 ίδίφ σννιατάν τψ] Ιδίαν σννιστάνειν C 11 κρ ίακεντά aus κρήσκεντα (?) -ή- R 12 γερμήνιος C 16 άποφαίνονσαν Β 19 της < Β

korr. C c2

Kirchengeschichte IV 15,1—16,6

159

έν 'Αντιόχεια νεωτερισθέντων και τής Άετίου αίρέσεως εκρινεν ό βασιλεύς έπιτελέσαι σννοδον έν Νίκαια. παραιτησαμένων δε των άμφι Βασίλειον δια το πάλαι έν&άδε την περί τον δόγματος συμβήναι ζήτησιν, εδοξεν εν Νικομήδεια της Βιθυνίας γενέσθαι· και γράμμασι Κωνστάντιος κέχρηται εις ο ρητήν ήμέραν μετά σπονδής φθάσαι των άν' εκαστον έθνος επισκόπων, οι συνιέναι έπιτηδειότεροι έδόκονν και νοεΐν και λέγειν ικανοί, ώστε αντί πάντων των ιερέων τον έθνους μετασχεϊν αυτούς της συνόδου και τη κρίσει παρεϊναι. ήδη δε και των πλειόνων κατά την όδοιπορίαν όντων άγγέλλεται το Νικομήδειας πάθος και δτι πάσαν ό θεός κατέσεισεν. ώς επί οποίο λομένη δε άρδην τη πό?.ει πανταχού κρατούντος έπέσχον οι καθ' όδόν επίσκοποι· ώς γάρ φιλεΐ ή φήμη έργάζεσ&αι, ουκ άχρι των γεγονότων τά δεινά τοις απωϋεν ήγγελλεν. ϋπεθρυλεϊτο δε Νίκαιάν τε και Πέριν&ον και τάς πλησίον πόλεις κοινωνήσαι της συμφοράς, προσέτι δε και την Κωνσταντινονπολιν. ου μετρίως δε τους ευ φρονοϋντας των επισκόπων έλυπεί το συμβάν, καθότι is και εκκλησία μεγαλοπρεπώς ώκοδομημένη κατεσείσθη, και πρόφασις εγενετό τοις άπεχθανομένοις προς την θρησκείαν άναγγεΐλαι τω βασιλεϊ, ώς επισκόπων πλήθος και άνδρών και παίδων και γυναικών άπώλετο, προσφυγόντων τη εκκλησία επ έλπίδι τον έν&άδε σωθήσεσθαι. ουκ αληθώς δε ταϋτα είχε" δευτέρα γάρ ώρα ου συναξίμου ημέρας ό σεισμός ενέσκηψεν. 20 επισκόπων δε μόνος Κεκρόπιος ό Νικομήδειας αυτής και άλλος ornò Boaπόρον τής εκκλησίας εξωθεν κατελήφθησαν, εν άκαριαίω τε χρόνω κατασεισθείσης τής πόλεως ουδέ ένεδέχετο δύνασθαι τους θέλοντας άλλαχή καταφυγεΐν, άλΧ εν τή πρώτη πείρα τον κίνδυνου ώς επίπαν οπη ετυχεν έκαστος έστώς ή έσώθη ή άπώλετο. λέγεται δε πριν γενέσθαι ταντην την συμ25 φοράν προϊδεΐν Άρσάκιον, δς τό μεν γένος Πέρσης ήν, άπό στρατιώτου δε θηροκόμου τών βασιλικών λεόντων, ουκ άσημος των επί Λικινίου όμολογη-

2

3

4

S

β

2—9 vgl. Socrat. I I 39,1—3. Theodoret. Η. E . II 26,1 f. Philostorg. IV 11 14—18 vgl. Philostorg. IV 10 »1—4 Nicet. Thesaur. VI 18 PG 140, 24 D 19 Nicet. a. a. 0 . S. 160,9 Case. V 33,6—9 24ff. Polyd. 348,14f. 17—20

21—

BC = b Τ (von 1 εκρινεν an) 3 τό + και Cod. Nicet. | συζήτησιν Cod. Nicet. | ενδοξεν Τ 4 τής Biêvνίας < Τ Cod. Nicet. | γενέσ&αι Τ Cod. Nicet. < b | Κωνστάντιος κέχρηται < b 5 φ&άσαι] χαλεϊν b 7 τή συνάδω Τ 8 και < Τ 11 γεγονότων] πεπον&ότων b 12 cbio&ev b | ύπε&ρνλλεϊτο b 13 πόλεις < Τ 15 και1 + ή Τ I οικοδομούμενη b 16 άγγεΐλαι b 18 σω&ήναι Τ 21 κατελείφ&ησαν b 22 άλλη b 23 δπη Ts 25 ονρσάκιος A Ursacium Cass, (die Hss.) 26 τών2 Β3

Sozomenus

160

της έγένετο, καί την στρατείαν καταλιπών έν τή άκρα Νικομήδειας εν πνργω τον τείχους κατωκει φιλοσοφών. ενϋα δη προφανεϊσα αντω &εία δψις έκέλενσεν έξιέναι της πόλεως ώς πεισομένης όπερ ύστερον πέπον&εν. εκ τούτον τε σπονδή καταλαβών την έκκλησίαν ένετείλατο τοις κληρικοΐς έπιμε5 λώς ίκετεϋσαι τον ΰεόν καί Ιλαστηρίους έπιτελέσαι λιτάς επί λύσει της άπειληϋείσης οργής. ώς δε ουκ επεισε και γελοίος έδόκει απροσδόκητα μηνύων πά&η, άνέστρεψεν επί τον πύργον και πρηνης καταπεσών ηϋχετο. έν τούτω δέ τον σεισμοϋ έπισκήψαντος οί μεν πλείσυς άπώλοντο, o i δε περιλειψ&έντες είς τους άγρονς και την ακραν έφνγον. ώς γαρ εν ενδαίμονι ίο και μεγάλη πόλει καϋ·' έκάστην οΐκίαν πϋρ ήμμένον έτνγχανεν έν χντροπόδοις και πνιγεϋσι και καμίνοις βαλανείων τε καί των δσοι περί τάς έμπνρους τέχνας πονούσιν έπιρριπτομένων τε των ορόφων περικλεισ·&εϊσα ταΐς νλαις ή φλόξ, αναμεμιγμένων ώς εικός φρύγανων καί των δσα ελαιώδη εστί και προς το καίεσ·&αι ραδίαν εχει την έπίδοσιν, άφ&όνως έτράφη, πανταχού τε 15 έρπουσα καί προς έαντην συναπτόμενη μίαν ώς είπεϊν πνράν την πάσαν πόλιν έποίησε. και κατά τοϋτο δε των οίκων άβάτων όντων οι περισω&έντες έκ τον σεισμού έπΐ την ακραν άνέδραμον. Άρσάκιος δε έν άσείστω τω πνργω ενρέ&η νεκρός, πρηνης κείμενος, οίον έαντόν έτάννσε της ευχής αρχόμενος. λόγος δε περί του προτελευτήσαι τότε αντόν τον ·&εσν ίκετεϋσαι καί 20 άποϋανεϊν έλέσϋαι μάλλον ή συμφοράν ·&εάσασϋ·αι πόλεως, έν f¡ τà πρώτα τον Χριστόν έπέγνω καί της εκκλησιαστικής φιλοσοφίας μετέσχεν. 'Αλλ' έπεί φέρων ημάς ο λόγος είς τον άνδρα τούτον ήγαγεν, ίστέον ώς υπό ·&εοφιλείας Ικανός ήν δαίμονας άπελαύνειν και τους όχλου μένους υπ αυτών κα&αίρειν. ούτω γούν δαιμόνων τις ξίφος σπασάμενος άνά την άγοράν 25 ε&εε" φενγόντων δέ πάντων καί ΰορύβου την πόλιν έχοντος ύπαντώμενος αντω τόν Χριστόν έπωνόμασε καί τω λόγω κατέβαλε· καί αντίκα έκα&άρισεν καί σωφρονεϊν έποίησε. πεπόνητο δέ αντω καί πολλά άλλα υπέρ άν&ρωπείαν δύναμιν καί τέχνην καί μέντοι καί τόδε. δράκων ήν ή έτερον ερπετού

•17—S. 161,5 Cass. V 33,9—12 BC = b

Τ

1 στρατιάν Τ | έν πνργω Τ Cass, εντός b, εν τινι πνργω τον τείχους νιχομηδείας Α 3 επαϋεν Β 4 re] ye Τ 5 λιτάς] εύχάς Β 8 τούτοις Β 9 άχραν Τ montana Cass, ερημον b 10 ετυχεν Τ 12 έπιρσιτομένων Τ ¿ρειπομένων b 14 τε < Τ 17 εδραμον b 18 οίος Τ | άρξάμενος b 19 περί (< R) τον προτελευτήσαι (προτελευτήσαι in προ τον τελευτήσαι korr. C c 2 ) τότε b R προτελεντής Τ, sermo tarnen est, quia, antequam moreretur, rogaverit deum, ut prius eius finiret vitam, quam cladem inspiceret civitatis Cass. | τον ϋεόν αντόν — Τ 21 επέγνων Τ 2 4 δαιμονίων b 2 6 έχαύάρησεν Τ έχά&ηρε b 27 xaì σωφρονεϊν έποίησε < Τ | άν&ρωπίνην b 28 ή < Τ

7

8

9

10

11

12

13

Kirchengeschichte IV 16,6-19

161

γένος προ τής πόλεως, δ τους παροδίτας τω φνσήματί άπώλλυε · παρά γαρ λεωφόρον έφώλευεν. εν&α δη παραγενόμενος Άρσάκιος ηϋξατο, και δ όφις αυτομάτως τοϋ φωλ.εον έξήλ&ε και δίς τω εδάφει την κεφαλήν προσρήξας εαυτόν άνεϊλε. και τ à μεν ώδε άφηγήσαντο, οι παρά των Άρσάκιον αυτόν ϋεασαμένων άκηκοέναι εφασαν. 01 δε επίσκοποι άνακοπέντες της επί την σύνοδον ορμής δια το Νικομήδειας πά&ος, οι μεν περιέμενον τά δόξοντα πάλιν τω βασιλεΐ, οί δε ή ν εχουσι δόξαν περί της πίστεως δια γραμμάτων έδήλωσαν. άπορων δε περί τοϋ πρακτέου ό κρατών γράφει Βασιλείω πυν&ανόμενος δ τί ποτε χοή περί της συνόδου ποιεΐν. ό δε ώς εικός επί ενσεβεία δι επιστολής επαινέσας αυτόν και επί τω πάϋει Νικομήδειας παραμυϋησάμενος εξ υποδειγμάτων Ιερών ιστοριών παροτρύνει έπιταχϋναι την σύνοδον και μή καϋνφεΐναι, ώς υπέρ εύσεβείας τής σπουδής οϋσης, μηδέ άπράκτους άποπέμψαι τονς επί τούτω συλλεγόμενους ιερέας, άπαξ έξεληλπ&ότας και κατά την όδοιπορίαν δντας. ώρισε δέ τή συνάδω τόπον άντί Νικομήδειας την Νίκαιαν, ώστε εκεί τά περί τής πίστεως διορ&οχ&ήναι, εν&α και ζητεΐσ&αι ήρξατο. και ό Βασίλειος τοιαύτα αντέγραψε τεκμηράμενος ώδέ πη κεχαρισμένα βασιλεΐ δηλώσειν, καϋότι και αυτός την αρχήν έν Νίκαια έδοκίμασε γενέσ&αι τήν σύνοδον. δεξάμενος δε τήν Βασιλείου έπιστολήν τά μεν πρώτα προσέταξεν αρχομένου τοϋ ·&έρους συνελϋεϊν αυτούς εις Νίκαιαν, πλήν εί μή τίνες είεν τοις σώμασιν άσ&ενεΐς' έκπέμψαι δέ τούτους άντί αυτών, ους αν ελωνται πρεσβυτέρους ή διακόνους, ώστε τήν αυτών γνώμην δηλώσαι και περί τών άμφιβόλων βουλεύσασ&αι και κοινή περί πάντων δμοφρονήσαι. δέκα δέ άπό τών έσπερίων μερών και τοσούτους άπό τής εω, ους äv κοινή γνώμη επιλέξωνται οί συνιόντες, άφικέσ&αι εις τά βασίλεια και τά δόξαντα αφηγήσασύαι, ώστε και αυτόν συνιδειν, εί κατά τάς ιεράς γραφάς συνέβησαν άλλήλοις, και περί τών πρακτέων όπη äv άριστα δοκή έπιτελέσαι. μετά δε ταϋτα βουλευσάμενος προσέταξε πάντας εν&α äv διάγωσιν ή εν ταϊς ίδίαις έκκλησίαις επιμειναι, μέχρις äv όρισ&είη τή συνάδω τόπος και σημαν&είη εις τούτον άφικέσ&αι. γράφει δέ τω Βασιλείω δι επιστολών πυ&έσ&αι πάντων τών άνά τήν εω επισκόπων δπη έπιτελεϊν τήν σύνοδον προσήκεν, ώστε έαρος αρχομένου τοϋτο πάσι γενέσ&αι δήλον εν Νίκαια γαρ ώς κεκμηκότος τοϋ τήδε ε&νους νπό σεισμών ου καλώς εχειν ύπέλαβε σύνοδον ποιεΐν. ό δέ Βασί-

•19 f. Nicet. a. a. O. BC = b

Τ (—5)

1 προ τής πόλεως δ Τ ante Nicomediam qui Cass. 8 προ τής όψεως b 2 Ursacius Cass, (die Hss.) 3 αυτόματος Τ 4 Ursacium Cass, (die Hss.) 7 δόξαντα C 13 τοϋτο C 15 man erwartet όρίσαι 11 Bidez, Sozoraenus

162

Sozomenus

λείος Ιδίας επιστολής προτάξας τά βασιλέως γράμματα τοις κατά ε&νος έπισκόποις εδηλωσε σπουδή διασκεψασ&αι και τον άρέσοντα τόπον εν τάχει δηλώσαι. Ola δε φιλει επί τοϊς τοιοντοις, συ τον αυτόν τόπον έπιλεξαμένων πάντων παραγίνεται προς βασιλέα Βασίλειος· διέτριβε δε τότε εν Σιρμίω. κάί καταλαμβάνει έν&άδε αλλονς τέ τινας επισκόπους κατ Ιδίας χρείας και Μάρκον τον Άρε·&ονσιον καΐ Γεώργιον τον επιτραπέντα προστατεϊν της Άλεξανδρέων εκκλησίας. δόξαν δε ήδη εν Σελενκεία τής Ίσαυρίας γενέσθαι την 20 σύνοδον, οί άμφί Ονάλεντα (και γαρ δη και ούτος τω Σιρμίω ένεδήμει) τή των Άνομοίων αίρέσει χαίροντες σπουδάζουσι τους τω στρατοπέδω παρόντας επισκόπους είς ετοιμον γραφην τινα πίστεως ύπογράψαι, εν ή το τής ουσίας ουκ ένέκειτο δνομα. σπουδαζομένης δέ τής συνόδου λογισάμενοι 21 οί άμφί Ενδόξιον και Άκάκιον, Ονρσάκιόν τε και Ονάλεντα, ώς των πανταχή επισκόπων οί μεν την εν Νίκαια πίστιν, οί δέ την επί τή αφιερώσει τής Άντιοχέων εκκλησίας έκτε&εϊσαν ζηλονσιν, έκατέρα τε τό τής ουσίας δνομα εχει και κατά πάντα δμοιον τω πατρι τον υίόν άποφαίνει, και ώς, ει πάντες είς ταύτόν σννέλ&ωσιν, έτοίμως καταψηφίσονται τής Άετίου δόξης, ήν αυτοί έπήνουν αντικρνς έκατέρας άπάδουσαν, κατορϋ-οϋσι τους μεν από τής δύσεως εν Άριμήνω συνελϋεϊν, τους δέ από τής εω εν Σελενκεία τής Ίσανρίας, ίνα ραδίου δντος ολίγους ή πάντας πείϋειν, εί μεν δυναιντο, τήδε κάκεϊσε 22 μερισ&έντες παρασκενάσωσι σφίσι σνμψήφους γενέσ&αι έκατέραν σύνοδον εί δέ μη, ϋατέραν, ώστε μη πάσαις ψήφοις άποκηρυχΰήναι την αϊρεσιν. συνέπραττον δέ αντοϊς ταϋτα Εύσέβιος ό τον βασιλείου οίκου προεστώς ευνούχος, Ευδοξίω επιτήδειος ων και άλλως ομόδοξος, και πολλοί των εν δυνάμει χάριν αύτω Εύσεβίω φέροντες. Πεισΰείς δέ ό βασιλεύς, ώς οντε τω δημοσίω λυσιτελεϊ διά την δαπά- 17,1 νην οϋτε τοις έπισκόποις διά τάς μακράς όδους είς ταύτόν πάντας συνελάεΐν, διεΐλε την σύνοδον καΐ γράφει τοις τότε εν Άριμήνω και Σελενκεία τά περί τής πίστεως Αμφίβολα προδια&είναι, εν τέλει δέ διαλαβεϊν κατά τόν τής εκκλησίας ·&εσμόν και περί των άδίκως κα·&ηρήσ·&αι ή νπερορίαν οίκειν μεμφομένων έπισκόπων, ών εϊς ήν Κύριλλος 'Ιεροσολύμων, και περί των έπαγο26—28 vgl. Socrat. II 37,2f.

31 vgl. Socrat. II 39,12

• 8 Nicet. a. a. O. 13—25 Nicet. VI 31 f. Nicet. Thesaur. V 14; lat. PG 139, 1374 Β

19

PG

140,24 D—25 A

BC = b 5 βααίλειος προς βασιλέα ~ C 13 Ονρσάκιόν τε] nal ούρσάκιον Β | πανταχού Β 20 ρφδίον δντος komparativisch, vgl. αίσχρόν b für αίαχιον S. 183,15; korrekter wäre ράον ôv, vgl. Cod. Nicet.: μερισ&είσης δέ της συνόδου ράον πείαουσι τους ολίγους 27 τοις < C

Kirchengeschichte IV 16,19-17,6

163

μένων εγκλημάτων τισΐ των επισκόπων δικάσαι· κατηγορούν γαρ άλλοι άλλων, Γεωργίου δε Αιγύπτιοι αρπαγών και ύβρεων επί κεκριμένοις δε πάσι δέκα εκατέρωθεν καταλαβείν τά βασίλεια επί μηνύσει των γενομένων. Κατά ταϋτα έκαστοι συνέργησαν ένθα συνελθεϊν προσετάγησαν. και s φθάνει η εν Άριμήνω σνστάσα σύνοδος· έτέλσυν δε εις αυτήν πλείους ή τετρακόσιοι, και περί μεν "Αθανασίου μηδέν άνακινεϊν αμεινον εδοκίμασαν οι προς αυτόν άπεχθώς είχον. ζητήσεως δε ούσης, εις δν χρή τρόπον πιστευειν, παρελθόντες εις μέσον Ούάλης τε και Οΰρσάκιος, οίς σννελαμβάνοντο Γερμήνιός τε και Αυξέντιος και Γάιος και Δημόφιλος, τας μεν ίο ήδη πρότερον περί πίστεως γενομένας γραφάς άργεϊν ήξίουν, κρατεΐν δε ην ου προ πολ.λοϋ εν Σιρμίω συνέταξαν δια της 'Ρωμαίων φωνής, δμοιον μεν είναι τω πατρι τον νίόν κατά τάς γραφάς είσηγουμένην, ουσίας δε παντελώς επί θεοϋ μη ποιεϊσθαι μνήμην. ελεγον δε ταύτην και βασιλέα έπαινέσαι, χρήναι δε καΙ την σύνοδον άναγκαίως προσίεσθαι μηδέν του λοιπού πολυΐ5 πραγμονοϋσαν της εκάστου εννοίας, ίνα μή διχόνοιαι και στάσεις γίνωνται διαλέξει και άκριβεϊ βασάνω παραδιδομένων των ονομάτων αμεινον γαρ είναι άμαθέστερον διαλεγομένους ορθώς περί θεοϋ δοξάζειν ή κοινότητας όνομάτων επεισάγειν διαλεκτικής τερθρείας συγγενείς. νπηνίττοντο δέ, μάλλον (δε) και προφανώς διέβαλλον το όμοούσιον δνομα ώς άγνωστον 20 ταΐς ίεραις γραφαΐς και τοις πολλοίς ασαφές· άντί δε τούτον δμοιον κατά πάντα τω γεννήσαντι λέγειν τον νίόν κατά τάς θείας γραφάς. Έπεί δέ ταντα περιέχονσαν [και] τήν προκομισθεΐσαν παρ' αυτών γραφήν ανέγνωσαν, οι μεν πλείους μηδέν δεϊσθαι νεωτέρας πίστεως ίσχυρίζοντο, άλλ' άρκεΐσθαι τοις ήδη δόξασι προ αυτών, συνεληλυθέναι δέ νΰν 25 ίνα, ει τι καινοτομοΐτο κατά τούτων, κωλύσωσιν ει δε μηδέν παρά ταϋτα καινοτομεί τα άνεγνωσμένα, λέγειν έζήτουν τους είσηγητάς ταύτης της γραφής και φανερώς αποκηρύττειν τό 'Αρείου δόγμα ώς θορύβων αίτιον εισέτι

5f. Athanas. de synodis 8,1 6—13 Socrat. II 37,12—24 18—18 vgl. Athanas. de synodis 8,2. Theodoret. Η. Ε. II 18,2 18—21 Socrat. II 37,23f. 22—S. 164,3 Socrat. II 37,25—28 *4—S. 164,23 Niceph. Η. E. I X 39 lat. PG 139, 1376 CD

óf. 8—13 Nicet. Thesaur. V 17;

BC = b

2 επί χεκριμένοις Val. έπιχεχριμένοις b 12 είναι in λέγειν zu verbessern? vgl. ήξίουν δμοιον μεν λέγειν τώ πατρι τον νίόν Cod. Nieet. | ôè Β Cod. Nicet. re C 17 κοινότητας Christ, κενότητας b 19 (ôè) Val. 22 [χαί] oder vor ταϋτα ~ Val. 24 (τοίς) προ Hussey, vgl. S. 164,9

26 εζήτουν] έξήτουν (Hussey) wohl besser

27 ΰορύβου Β, vgl. τους θορύβους Socrat. | αίτιον] νυν Β ιι·

2

3

4

5

6

Sozomenus

164

νϋν εξ εκείνου γενόμενον ταΐς πανταχή έκκλησίαις. αποφυγόντων δε την Τ πρότασιν Ουρσακίου καί Ούάλεντος, Γερμηνίου τε και Αυξεντίου και Δημοφίλον και Γαΐον έκέλευσεν ή σύνοδος άναγνωσ&ηναι την εκάεσιν των άλλων αιρέσεων και των εν Νίκαια συνεληλυϋότων, ώστε τάς μεν αλλας άποκηρύξαι αιρέσεις, έπιψηφίσασϋαι δε τοις εν Νίκαια δεδογμένοις και περί των αυτών τοϋ ?·.ουιοϋ μηδένα έγκαλείν η σύνοδον αΐτεϊν, άλλ' άρκεϊσ&αι τοις φϋάσασιν. άτοπον γαρ είναι ώς νυν άρχομένους πιστεύειν τοιαύτα ξυγ8 γράφειν και τοϋ προλαβόντος χρόνου την παράδοσιν διαβάλλειν, f¡ κεχρημένοι αυτοί τε και οι προ αυτών τάς εκκλησίας έπετρόπενσαν, ών οι πλείους έν όμολογίαις και μαρτυρίοις τον βίον μετήλλαξαν. Και οί μεν τάδε προϊσχόμενοι ουδέν ήξίουν νεωτερίζειν, μη πειϋο μένους 9 δε τους άμφΐ Ούάλεντα και Ούρσάκιον, άλλ' ένισταμένους κρατειν ην προίσχοντο πίστιν καϋείλον, ακυρον είναι ψηφισάμενοι ην ανέγνωσαν γραφήν. και γάρ δη και άτοπον αύτοΐς εδοξεν είναι προγεγράφ&αι ταύτης, ώς έν 10 Σιρμίω έξετέϋη παρόντος Κωνσταντίου τοϋ αΙωνίου Αυγούστου νπατευόντων Εύσεβίου και Ύπατίον, ώς που καί Άϋανάσιος προς τους επιτηδείους γράφων φησί γελοϊον είναι βασιλέα αίώνιον τον Κωνστάντιον όνομάζειν, άίδιον δε λέγειν τον υίόν τοϋ ϋεον παοαιτεΐσϋαί, καί ρητόν χρόνον προτάττειν της γραφής ταύτης επί διαβολή της πίστεως των παλαιοτέρων και των προ τούτον τοϋ χρόνον μυη&έντων. ΈπεΙ δε τάδε έν Άριμήνω έγένετο, οι μεν άμφί Ούάλεντα καί Ούρσά- 11 κιον χαλεπώς φέροντες επί τη κα&αιρέσει σπουδή προς βασιλέα παρεγένοντο. Ή δε σύνοδος εϊκοσιν επισκόπους προβαλλομένη πρέσβεις άπέστειλεν 18,1 εγραψε δέ δι αυτών τάδε μεταφρασ&έντα εκ της 'Ρωμαίων φωνής· »7α τε εκ της τοϋ ϋεοϋ κελεύσεως και τοϋ της σης ενσεβείας προστάγ>ματος δογματισϋ-έντα γενέσθαι πιστεύομεν εις γαρ Άρίμηνον εκ πασών >τών προς δύσιν πόλεων επί το αυτό πάντες οί επίσκοποι συνήλϋομεν, ϊνα 3—13 Athanas. de synodis 9 14—20 Socrat. II 37,30 ff. = Athanas. de synodis 3f. 21 f. Socrat. II 37,52 23 Socrat. 1137,79 23 f. Socrat. II 37,53 25—S. 167,20 Athanas. de synodis 10. Socrat. II 37, 54—74; vgl. Theodoret. H. Ε. II 19,1—13; Übereinstimmung von Athanas. Socrat. Theodoret. = Ω; lat. Originaltext (sehr abweichend) Coll. antiar. Paris. A V I CSEL 65,78-85 = Λ *21f. Nicet. a. a. O. D BC = b

1 πανταχού Β 4 εν + τή Β | άλλας < C 4f. αιρέσεις άποκηρύξαι ~ C 12 ενισταμένονς] ένισχομένονς Β 15 α ιωνίου über μεγάλου geschrieben Β 25 τά τε έκ] εκ τε Ω 26 δογματισΰέντα γενέσ&αι] τά πάλαι δογματισΰέντα γεγενήσ&αι Ω 27 επί] είς Ω

2

Kirchengeschiohte IV 17,6-18,6

5

ίο

is

20

25

165

>καΙ ή πίστις τής καθολικής εκκλησίας γνωρισύή και οι τα εναντία φρο>νοϋντες έκδηλοι γένωνται. ώς γαρ επί πλε'ιον διασκοπονντες εύρήκαμεν, >άρεστόν εφάνη την πίστιν την εκ παλαιού διαμένονσαν, ην και οι προφήται >και τà ευαγγέλια και οί απόστολοι τον κυρίου ημών Ίησοϋ Χριστού έκή>ρνξαν, τοϋ και της σης βασιλείας εφόρου και της σης ρώσεως προστάτον, Ava ταύτην κατασχόντες φνλάττωμεν μέχρι τέλ.ους διατηροϋντες. ατο>πον γαρ και ά&έμιτον εφάνη των όρϋώς και δικαίως ώρισμένων τι μεταλ>λ.άσσειν και των εν Νίκαια κοινή μετά τοϋ ένδοξοτάτου Κωνσταντίνου τοϋ >σον πατρός και βασιλέως εσκεμμένων, ών ή διδασκαλία καΐ το φρόνημα >διήλϋέ τ ε και εκηρύχϋη εις πάσας άνϋρώπων άκοάς τε κάί διανοίας· ήτις >άντίπαλος μόνη και ολετήρ της 'Αρείου αίρέσεως υπήρξε, δι ης ου μόνον >αντη, άλλά και ai λοιπαί πάσαι αιρέσεις κα&ηρέϋησαν, εν f¡ όντως και >(τό) προσϋειναί τι σφαλερόν και το άφελέσ&αι τι επικίνδυνον υπάρχει' >ώς εϊπερ τι ϋάτερον γένηται, εσται τοις έχ&ροϊς άδεια τοϋ ποιεϊν όπερ >βούλονται. >"0&εν Ονρσάκιός τε και Ούάλης, επειδή πάλαι μέτοχοι τε και σύμβουλοι >τοϋ Άρειανοϋ δόγματος ήσαν κα&εστηκότες, και τής ημετέρας κοινωνίας >χωρισ·&έντες άπεφάν&ησαν ης ίνα μετάσχωσιν, εφ' οίς έαντοίς σννεγνώ>κεισαν πλημμελήσαντες, μετανοίας τε και συγγνώμης ήξίουν τυχεϊν, ώς >xal τά έγγραφα τα νπ εκείνων γεγενημένα μαρτυρεί, δι ών απάντων >φειδώ γεγένηται και των εγκλημάτων συγγνώμη (ήν δε ό καιρός καϋ·' δν >ταϋτα έπράττετο, δτε εν Μεδιολάνω το συνέδρων τής συνόδου συνεκροτείτο, >συμπαρόντων δε και των πρεσβυτέρων τής των 'Ρωμαίων εκκλησίας). >έγνωκότες άμα καΐ τον μετά τελευτήν άξιον μνήμης Κωνσταντϊνον μετά >πάσης ακριβείας και εξετάσεως την συγγραφεΐσαν πίστιν εκτε&εικότα, >έπεώη δε ώς έξ άν&ρώπων εγένετο βαπτισθείς και προς την όφειλομένην >είρήνην άνεχώρησεν, άτοπον είναι μετ εκείνον τι καινοτομεί,ν και τοσούτους >άγίους όμολογητάς και μάρτυρας, τους δε και τοϋ δόγματος συγγραφέας •23—S. 167,20 Niceph. Η. Ε. I X 40 BC = b 2 yàç] xai Β | πλείστον Ω (richtig) 3 έκ παλαιού b Athanas. εχπαλαι Socrat. Theodoret. 4 vor τον + δια Ω 5 εφόρου] φρουροϋ Ω salvatorem Λ 6 μέχρι τέλους διατηροϋντες] καί φνλάττοντες μέχρι τέλους διατηρήσωμεν (διατηρώμεν Socrat.) Ω 11 μόνη Ω μένει b 12 πάσαι < Ω 13 rò1 Ω < b | τι2 < Socrat. Theodoret. 14 TÍ] και Socrat. < Theodoret. | γένοιτο Ω \ άδεια τοϋ Athanas. Theodoret. άδεια Socrat. διά τό b 16 πάλαι] εκπαλαι Athanas. καί εκπαλαι Socrat. < Theodoret., aliquando Λ \ σνμβολοι b, korr. Β σύμφωνοι Athanas. Theodoret. σΰμφρονες Socrat. 17 άρειανοϋ C Athanas. Theodoret. άρειανικοϋ Socrat. άρείον Β, haereseos arianae Λ 23 των2 < Β 24 έγνωκότες + δέ Ω 28 και1 Β Socrat. Theodoret. < C Athanas. | δέ *at] καί τοϋδε Ω \ συγγραφείς Ω

3

4

5

β

Sozomenus

166

5

io

is

20

25

>τε και ενρετάς ύπεριδεΐν, οΐτινες κατά τον παλαιόν της εκκλησίας ΰεσμόν >τής καθολικής άπαντα φρσνοϋντες διαμεμενήκασιν. ών ό ·&εός την πίστιν >και είς τονς σους χρόνους της βασιλείας μεταδέδωκε διά τον δεσπότου >ήμών Ίησοϋ Χριστού, δι ου σοι και το βασιλεύειν όντως ύπήρξεν ώς και >τής καϋ·' ημάς οικουμένης κρατεϊν. >Πάλιν γοϋν μήματι της δυσσεβοϋς φρονήσεως κήρνκάς τε έαντονς ανήγγειλαν και >επιχειρονσιν άνατρέπειν παν άληϋείας σύνταγμα. ώς γαρ κατά το σον >πρόσταγμα το συνέδρων της συνόδου συνεκροτεϊτο, κάκεϊνοι της Ιδίας coià>της εγύμνουν την σκέψιν έπειρώντο γαρ πανουργία τ ivi και ταραχή προσφέ>ροντές τι καινοτομεϊν, της τοιαύτης εταιρείας τονς σνναλισκομένονς ενρόντες >Γερμήνιον, Ανξέντιον και Γάιον τους την εριν και διχοστασίαν εμποιονντας. >ών ή διδασκαλία μία μεν ούσα παν πλη&ος βλασφημιών υπερβέβηκεν ώς >δε σννειδον ουχί της αύτη ς άίρέοεως οντάς ου τε όμογνωμονοϋντας êφ' οίς >κακώς έφρόνουν, είς το συμβούλιον ημών μετήγαγον έαυτονς ώς δοκεΐν >έτερόν τι γράφειν. ήν δε ο καιρός βραχύς ό και τάς γνώμας αυτών >έξελέγχων. >"1ν ονν μή τοις αύτοϊς τα της εκκλησίας περιπίπτη κάί ταραχή και >ϋόρνβος καλινδούμενος άπαντας συνεχή, βέβαιον εφάνη τα πάλαι ώρισμένα >xal άμεταχίνητα φυλάττειν, τονς δε προειρημένους της ημετέρας κοινωνίας >άποκεχωρίσ&αι· δι ην αίτίαν τονς άναδώάξοντας πρέσβεις προς την σήν >επιείκειαν άπεστάλκαμεν, την γνώμην τον συνεδρίου διά της επιστολής >μηννσοντας. τοις δε πρέσβεσι πρό γε πάντων τοϋτο παρεκελενσάμε&α >τό την άλήΰειαν πιστώσασύαι εκ των πάλαι αρχαίων δικαίως ώρισμένων >οΐ και την σήν άναδιδάξονσιν όσιότητα δτι ουχ, ώσπερ έψησαν Ονρσάκιος >καΙ Ονάλης, εσται ειρήνη, εϊπερ τι των δικαίων άνατραπείη. πώς γαρ >είρήνην οίόν τε αγειν τους την είρήνην καταλύοντας ; μάλλον γάρ ερις κάί >ταραχή εκ τούτων σνν ταϊς λοιπαϊς πόλεσι καΐ τη των 'Ρωμαίων εκκλησί^ >γενήσεται.

BC = b

2 της κα&ολικής b κα&ολικης vor 1 εκκλησίας ~ Socrat. < Athanas. Theodoret. | δπαντες Β | φρονοϋντες] φρουρονντες C Socrat. (Has. ACF) 3 χρόνους < C | μετέδωκε Ω 4 ούτως < Β 6 oí β < b 7 τε < Ω 9 συγκεχρότητo Athanae. 13 μία μεν ούσα Ω μή μένουσα Β μένουσα C 14 αυτής b Socrat. Theodoret. τοιαύτης Athanae. | προαιρέσεως Ω | ον&' Β 15 μετήγαγον aus -εν korr. Β 18 αντοίς + αεί Ω (frequentine Λ) 19 άπαντα συγχέη Ω (richtig)

20 vor και + έννομα Athanas. Theodoret. έμμονα Socrat. |

διαφυλάττειν Ω 24 δικαίως ώρισμένων b (Umarbeitung) xaì δικαίων ορμώμενους Ω 26 vor και + τε Ω

7 8

9

10

11

Kirchengeschichte IV 1 8 , 6 - 1 9 , 2

167

>Δώ δη ίκετενομεν την σήν έπιείκειαν, ίνα προσηνέσιν άκοαϊς και 12 >γαληνιαίφ βλέμματι τους ημετέρους πρέσβεις ά&ρησειας μηδέ προς νβριν >τών τετελεντηκότων καινόν τι μεταλλάττειν έπιτρέψειας, άλλα έάσης έμμέ>νειν ημάς τοις παρά των προγόνων όρισ&εΐσί τε και νενομσ&ετημένοις, 5 >ονς άπαντα μετά άγχινοίας τε και φρονήσεως και πνεύματος άγιου πε>ποιηκέναι φήσαιμεν äv. τά γάρ νϋν παρ' εκείνων καινοτομονμενα τοϊς μέν >πιστενονσιν άπιστίαν ένεποίει, τοις δε άπιστοϋσιν ωμότητα. ίκετενομεν 13 >δε ετι Ινα κελενσης τονς επισκόπους τους εν ταϊς άλλοδαπαϊς διατρίβοντας, >ονς και το της ηλικίας έπίπονον και το της πενίας ενδεές τρνχει, την εις ίο >τά οίκεϊα άνακομιδήν ραδίαν ποιήσασ&αι, ίνα μη έρημοι των επισκόπων >άφωρισμένων ai έκκλησίαι διαμένωσιν. ετι δε προς άπασι και τοντο 14 >δεόμε§α, ίνα μηδέν μήτε έλλείπη των προνπαρξάντων μήτε πλεονάζη, >άλλά πάντα άρρηκτα διαμένη εκ της τον σον πατρός ενσεβείας και εις >τόν νϋν χρόνον διαφνλαττόμενα, μήτε λοιπόν ημάς μοχ&εϊν και των 15 >1δίων παροικήσεων άλλοτρίονς έπιτρέψειας γενέσάαι, άλλ' ίνα οί έπί>σκοποι συν τω Ιδίω λαω μετ ειρήνης εις ενχάς τε κάί λατρείας σχολήν >άγοιεν, ίκετεΰοντες υπέρ της σης σωτηρίας κάί βασιλείας και ειρήνης, ην >ή ΰεότης σοι εις το διηνεκές χαριεϊται. οι δέ ημέτεροι πρέσβεις τάς τε 16 >νπογραφάς και τάς των επισκόπων προσηγορίας κομίζουσιν, οϊτινες και 20 >εξ αυτών των ·&είων γραμμάτων την σήν άναδιδάξουσι ΰειότητα.« Τάδε μέν των έν Άριμήνφ συνελ&όντων τά γράμματα, οί δέ περί 19,1 Ονρσάκιον και Ονάλεντα ψ&άσαντες τους παρ' αυτών άποσταλέντας πρέσβεις επέδειξαν τώ βασιλεϊ την γραφην ην ανέγνωσαν και την σύνοδον διέβαλλον. ό δέ λνπηϋείς Ισως, δτι μή ταντην προσεδέξαντο την πίστιν ώς κάί αυτόν 25 παρόντος έν Σιρμίφ βεβαιω&εϊσαν, τους μεν έν τιμή είχε, τών δέ πρέσβεων ήμέλει καΐ τή προσεδρεία ταλααιωρούντων νπερεώρα. όψέ δέ ποτε εγραφε 2 τή συνόδφ παραιτούμενος ώς αναγκαία τις αυτόν ήπειγεν ή προς τους βαρβάρους οόος και διά τοϋτο τους πρέσβεις Ιδέίν ου δεδύνηται. έκέλενσε δε έν Άδριανουπόλει έπανιόντα αυτόν έπιμεϊναι, Ιν έπειδάν τά κοινά πράγματα 30 διατε&είη καλώς, ελεν&ερος ών φροντίδων τά παρά τών πρέσβεων άκονσοι 21—S. 168,11 Socrat. II 37,75—88 »21—S. 169,26 Niceph. Η. E. I X 41 BC = b

2 μήτε Ω β κενοπσνούμενα C 7 πιστεύαασιν Ω | ίποίει Β ¿μποιεϊ Ω 8 ταΐς < Β Theodoret. 11 άφωρισμένων b Äthanes. άφηρημένων Theodoret. < Socrat. Λ

12 πλεονάζοι C

13 διαμένη aus -ot(î) korr. C

νυν b I είς ενχάς Athanas. Socrat. ενχαΐς Theodoret. είς ευωχίας b της Ω (richtig)

20 γραφών Ω

30 παρά C c l R c περί bR

16 συν Ω

18 &ειό-

Sozomenus

168

καί όοκιμάσοΓ προσήκειν γάρ τον περί τών ΰείων διαλαμβάνειν μέλλοντα καϋ-αράν εχειν των άλλων την ψυχή ν. Kaì ó μεν τοιάδε έγραψε. προς ταϋτα δέ ή σύνοδος άντεδήλωσεν Ισχυριζομένη μηδαμώς άναχωρεΐν των δεδογμένων, καί τούτο γράψαι και τοις 5 πρέσβεσιν έντείλασϋαι. καί άντιβολεϊ μετ εννοίας αυτούς ΙδεΙν καί ών ένετείλατο δι' αντών έπακονσαι και τα γραφέντα άναγνώναι· χαλεπόν γάρ καί αντω φανεϊσϋαι τοσαύτας εκκλησίας χωρίς επισκόπων είναι εν καιρώ της αντοϋ βασιλείας· χρηναι δε, εί καί αύτω συνδοκεΐ, είς τάς αυτών εκκλησίας προ τον χειμώνας έπανελ&εΐν. τοιαύτα γράψαντες καί, ώς εικός ήν, ίο εν ικεσίας τάξει καί ονόματι την επιστολών συντάξαντες ολίγον χρόνον επέμειναν ώς δε ονδέν αντοϊς άντεδήλωσεν, επί τάς αντών άνεχώρησαν πόλεις. Ώς μεν συν εξ άρχης τοις εν Νίκαια δόξασι καί οί εν Άριμήνω σννελΰόντες έψηφίσαντο, μαρτνρεϊ τά είρημένα· ρητέον δέ νυν δπως ύστερον συνήνεσαν τη προκομισ&είοr¡ γραφή παρά τών άμφί Ονάλεντα καί Ουρσά15 κιον. διάφορος δε δ λόγος περί τούτον είς εμε ήλϋεν. οί μεν γάρ φασι πρόφασιν ύβρεως βασιλέα ποιησάμενον την παρά γνώμην αντοϋ εξ Άριμήνον τών επισκόπων άποδημίαν έπιτρέψαι Ονάλεντι καί τοϊς συν αντω η αν &έλωσι τάς προς δύσιν εκκλησίας διοικεϊν καί την άναγνωσϋεΐσαν έν Άριμήνω πίστιν έκδιδόναι, τους δέ νπογράφειν ταύτη παραιτούμενους έκβάλλειν 20 τών εκκλησιών, αντί δέ τούτων έτερους χειροτονεΐν. άδειας δέ έντεύ&εν λαβομένονς βιάσασϋαι ταύτη τη πίστει νπογράψαι, πολλούς δέ μη πει&ομένονς δνώξαι τών εκκλησιών καί πρώτον Λιβέριον τον 'Ρωμαίων έπίσκοπον. έπεί δέ τάδε τοις κατά την Ίταλίαν έπραξαν, βονλεύσασ&αι καί τάς άνά την εω εκκλησίας τον ίσον δια&εϊναι τρόπον, διιόντας δέ την Θράκην παρα25 γενέσ&αι είς Νίκην, πόλιν τούδε τον εΰτονς, καί συνέδρων εν&άδε καϋίσαντας την άναγνωσχ9εΐσαν έν Άριμήνω γραχρην είς 'Ελλάδα μεταβαλεϊν φωνήν καί δημοσιεύσαντας βεβαιώσαι καί λογοποιεϊν ώς νπό της οικουμενικής συνόδου ή έν Νίκτ) πίστις νπηγορεν&η καί έδοξάσϋ·η. επίτηδες δέ τάδε έν Νίκη πράξαι καί ώδε έπευφημήσαι, ώστε τους άπλονστέρονς

16—22 Socrat. II 37,89—91 Theodoret. Η. Ε. II 21,1

3

4

5

6

7

8

23—8.169,3 Socrat. II 37,95f.; vgl.

*20f. Nicet. Thesaur. V 17; lat. PG 139, 1377 A BC = b

1 δοχιμάση Β 6 ένετείλαντο b, korr. R 10 ονόματι Val. -ai b 12 άριμίνω C 13 man erwartet επεψηφίσαντo 15 ó < Β 16 άριμίνου C 18 άριμίνω C 20 έντενΰεν C Cod. Nicet. ένταν&α Β 23 dvd] κατά Β 25 καϋίσαντας Curt. Cast, -ες b 26 êv άριμίνω άναγνωσόεΐσαν — C 27 δημοσιενααντας Hussey -ες b

Kirchengeschichte IV 19,2-20,1

169

ραδίως ττείϋεαϋαι ταύτη τη πίστει σνναινεΐν τώ παραπλησίω των ονομάτων άπατω μένους και οίομένους ταύτην είναι την êv Νίκαια βεβαιωϋ·εΐσαν γραφην. ταντα μεν ώδε λέγονσιν. ol δέ φασιν, ώς της εν Άριμήνφ συνόδου 9 τη προσεδρεία ταλαιπωρονμένης, ώς τοϋ βασιλέως μήτε άποκρίσεως άξιοννj τος τους επισκόπους μήτε άναχωρεϊν σνγχωροΰντος, ο'ι από της εναντίας αίρέσεως σπονδασταΐ κα&ήκάν τινας συμβουλεύοντας, ώς ουκ άξιον ενός ονόματος τοϋ της ουσίας ενεκα διαφέρεσ&αι τους πανταχού ιερέας, εξόν δμοιον τω πατρί τον νιο ν λέγειν καΐ τάς άφορμάς της έριδος άνελείν ώς των άνά τ?)ν εω ονποτε ήσυχασόντων, ει μή το της ουσίας δνομα περιαιρειο ϋείη. τοιαϋτα δέ κομψενομένων των διαλλακτων πεισ&ήναι την σύνοδον συναινέσαι τη σπουδασϋείστ) συγγραφή τοις άμφί τον Οϋρσάκιον. δει- 10 σαντας δέ τούτους, μή παραγενόμενοι οι παρά της συνόδου άποσταλέντες προς βασιλέα πρέσβεις δήλην ποιήσωσι των δυτικών επισκόπων τήν εξ αρχής ενστασιν και τήν αίτίαν τής τον όμοονσίον αναιρέσεως, έπισχεϊν τους is πρέσβεις εν Νίκη τής Θράκης, δια χειμώνα και ταλαιπωρίαν των δημοσίων νωτοφόρων προφασισαμένους μή ραδίαν εσεσϋαι τήν όδοιπορίαν πεϊσαι δέ 11 τήν άναγνωσ&εΐσαν παρ' αυτών γ ραφή ν εκ τής 'Ρωμαίων μεταφράσαι φωνής και 'Ελληνιστί σνντεϋεΐσαν εκπέμψαι τοις άνά τήν εω έπισκόποις' οντω γαρ συμβήσεσ'&αι τήν μεν γραφήν κατορϋοϋν αντοϊς το σπουδαζόμενον κατά 20 σκοπόν συγκειμένων, μή φωρα^ήσεσϋ·αι δέ τον δ όλον άπό(ντων) των ελεγχόντων, ώς ουχ έκόντες οι εν Άριμήνω τοϋ ονόματος τής ουσίας άπέστησαν, άλλά δια τήν είς τους άνατολικονς σκήψιν ώς άποστρεφομένους το δνομα. όπερ ψευδός περιφανώς ετύγχανε· πάντες γάρ πλήν ολίγων και κατ' ούσίαν 12 δμοιον είναι τω πατρί τον νιόν Ισχυρίζοντο' διεφέροντο δε μόνον οί μεν 25 όμοούσιον, οί δέ όμοιονσιον τον υίόν όνομάζοντες. ταϋτα οί μεν όντως, οί δέ έκείνως έροϋσιν. Έν ώ δέ τά περί Ίταλίαν ώς εϊρηται έγίνετο, πριν συστήναι τήν εν 20,1 Σελενκεία σύνοδον μέγισται ταραχαί κατά τήν εω συνέβησαν, οί μεν γάρ άμφί Άκάκιον και Πατρόφιλον άφελόμενοι Μάξιμον τήν 'Ιεροσολύμων εκ-

27—S. 170,6 Socrat. II 38,1—4; vgl. Theodoret. Η. E. II 26,6 •3—18 Nicet. a. a. O. AB

27—S. 172,7 Niceph. Η. E. IX 42

BC = b

1 πίπτει ausradiert in C 8 άριμίνω C 4 ταλαίπωρουμένους Β 7 διαφέρεσ&αι πρός τους άπανταχον Ιερέας Cod. Nicet., wohl besser 11 τη σπουδαα&είση γραφή τοις περί ονρσάχιον τον μονρσης καί τον σιρμίου γερμίνιον Cod. Nicet.* | δείσαντες Β 17 hinter γραφήν + κατορ&οϋν αύτοϊς το σπουδαζόμενον (19) gestrichen C 20 απόντων Val. από b 21 άριμίνω C 25 όμοιοονσιον Β 27 Ιταλίας C

170

Sozomenus

κλησίαν Κνρίλλω επέτρεψαν. Μακεδόνιος δε την Κωνσταντινούπολη και τάς πέριξ πόλεις έτάραττεν f ώς ηρξατο χειροτονεϊν ο Μακάριος f συλλαμβανομένονς εχων Έλεύσιον και Μαραϋ-ώνιον. ών τον μεν ήδη πρότερον 2 εκ διακόνου της υπ' αυτόν εκκλησίας και σπονδαϊον έπίτροπον πτωχείων 5 τε και μοναχικών συνοικιών ανδρών τε και γυναικών επίσκοπο/ν Νικομηδέων κατέστησεν, Έλεύσιον δε Κυζίκσυ, ουκ άσήμως εν τοις βασιλείοις στρατενσάμενον. αμφω δε φασιν άγα&ώ γενέσθαι τον βίον, σπουδαίω δε κακώσαι τους όμοούσιον τω πατρί τον νίόν δοξάζοντας, άλλ' ούχ άπλώς οϋτως ώς Μακεδόνιος. ούτος γαρ ου μόνον ήλαυνε τους παραιτούμενους αύτώ κοι3 ίο νωνεϊν, άλλα και δεσμώτας έποίει και δικασταϊς παρέδιδαν, τους δε και άκοντας κοινωνειν έβιάζετο, παϊδάς τε και γυναίκας άμνητους άρπάζων έμυσταγώγει. ου μην άλλά και πολλάς πολλαχη εκκλησίας κα&εΐλε βασιλέως πρόσταγμα προϊσχόμενος, κα&αιρεισϋ-αι προστάττον τους ευκτήριους οίκους τών όμοούσιον τω πατρί τον υίόν είναι ισχυριζόμενων. εκ δη 4 is τοιαύτης αιτίας κάί ή προς τω καλουμένω Πελαργώ εν Κωνσταντινουπόλει Ναυατιανών εκκλησία κα&ηρέ&η. ήνίκα δη λέγεται τους από ταύτης της αίρέσεως άνδρεΐον έργον εργάσασ&αι· ϊσως δέ και οι από της κα&όλον εκκλησίας ώς όμόφροσι συνελάβοντο. έπιταττόντων γάρ οϊς τούτο προσ5 τέτακτο λύειν τούτον τον οίκον πανοικί σννελ&όντες οι μεν τάς ϋλας 20 κατέβαλλαν, οι δε εις τάς άντιπέραν Συκάς μετεκόμιζον και έν τάχει τιέρας ή σπουδή εσχεν" έκοινώνουν γάρ τον έργον συ μόνον άνδρες, άλλά και γυναίκες και παίδες· έκαστος γάρ ώς αύτώ ·&εώ το έργον προσφέρων ύπερφυώς πρού&υμειτο · υπό τοιαύτη δέ σπουδή τον ϊσον τρόπον ήδε ή εκκλησία άνενεώ'&η, και το εξ εκείνου έκ τον συμβάντος 'Αναστασία ώνόμασται. 25 τελευτησαντος γάρ Κωνσταντίου διαδεξάμενος 'Ιουλιανός την βασιλείαν τον β τόπον τοις Ναυατιανοΐς άπέδωκε και την έκκλησίαν οίκοδομήσαι έτιέτρεψεν. δ και έγένετο τον λαοϋ πρσ&νμως σύλλαβομένου και τάς αύτάς ϋλας εκ τών Συκ&ν μετακομίσαντος. και τά μεν ύστερον ώδε εσχεν. έν δέ τω 7 τότε μικρόν ΝανατιανοΙ και οι από της κα&όλον εκκλησίας ήνώϋησαν

3—7 vgl. Suda Έλεύσιος Socrat. II 38,14—26

9—12 Socrat. II 38,5—8

12—S. 171,8

*4f. 6 Nicet. Thesaur. V 16; lat. Ρ G 139, 1376 AB BC = b 2 Lösungaversuche von Val.: Κνρίλλω επέτρεψαν, ονς ηρξατο χειροτονεϊν ο Μακάριος ~ oder άφελόμενοι Μάξιμον, δν ηρξατο χειροτονεϊν ό Μακάριος, την 'Ιεροσολύμων usw. I σνλλαβομένονς Β 6 στραχενόμενον Cod. Nicet. 10 και3 < Β 14 είναι vor τώ πατρί ~ C 17 έργάσεσ&αι Β 20 σνκάς C 23 τοιαύτη» δε σπουδήν Β 26 τρόπον Β

K i r c h e n g e s c h i c h t e IV 2 0 , 1 - 2 1 , 5

5

ίο

is

20

25

30

171

ομοίως γάρ περί το ·&εΐον δοξάζοντες και xoivfj έλαυνόμενοι και εν όμοίαις σνμφοραϊς δντες εν voi άλλήλοις ήσαν καί εις τ αυτόν συνήεσάν τε καί συνηύχοντο· τοϊς γαρ από της καϋόλου εκκλησίας ευκτήριος ουκ ήν οίκος, αλλά πάντες προς των τα 'Αρείου φρονούντων άφήρηντο' καί ώς εικός εκ τής συνεχούς ομιλίας μάτην διαφέρεσ&αι προς σφάς λογισάμενοι κοινωνεϊν άλλήλοις εβουλενοντο. και δη τοντ έγεγόνει, ει μή βασκανία ολίγων οΐμαι 8 την τον πλή&ονς προϋνμίαν εβλαψεν, άρχαΐον είναι λόγον Ισχυριζόμενων παραιτεϊσϋαι τούτο ποιείν. Κατά δε τούτον τον χρόνον και Έλεύσιος τήν εν Κνζίκω έκκλησίαν 21,1 Νανατιανών άρδην κα&είλε. τούτων δε των κακών ες τα μάλιστα μετέσχον οι Μαντίνειον οίκούντες καί άλλοι Παφλαγόνες. μαΰών γαρ Μακεδόνιος τους πλείους έν&άδε τά Ναυάτου φρονεΐν μή ικανούς τε μόνους είναι τούτους τους εκκλησιαστικούς άπελαύνειν επεισε τον βασιλέα τέσσαρα τάγματα των στρατιωτών έκπέμψαι τούτου χάριν, ώδε γαρ ωετο άν&ρώπους άήάεις δπλων, ει όπλίτας ·&εάσοιντο, δείσαντας εν&νς προς τήν αυτού δόξαν μετα&ησεσ&αι. τό δέ άλλως απέβη, οι γάρ εκ τον Μαντινείον πλήθος γενόμενοι δρεπάνοις 2 τε καί πελέκεσι καί άλλως ή ετυχεν έκαστος σφάς όπλίσαντες συνέμιξαν τοις στρατιώταις. καρτεράς δε μάχης γενομένης πίπτουσι Παφλαγόνων μεν πλείστοι, τών δε στρατιωτών σχεδόν πάντες, έντεν&εν ώς τηλικούτων συμφορών αίτιον δντα Μακεδόνων πολλοί τών επιτηδείων εμέμφοντο. απο3 στραφείς δε καί ό βασιλεύς ονκέτι νγιώς προς αυτόν είχεν έπεγένετο γάρ καί μείζονος άπεχύείας πρόφασις τοιάδε· Κωνσταντίνου του βασιλεύσαντος τήν •&ήκην έβούλετο Μακεδόνιος έτέρω&ι μεταφέρειν ήπείλει γάρ πτώσιν ó ταύτην καλύπτων οίκος. του δέ λαοϋ οί μεν ώδε γενέσ&αι συνεχώρουν, 4 οί δε άντεϊχον άνόσιον είναι ηγούμενοι και τω άνορύττειν δμοιον. συνελαμβάνοντο δε τούτοις και οί τό δόγμα τής εν Νίκαια συνόδου πρεσβεύοντες, μήτε ύβρίζεσ&αι Κωνσταντίνου τό σώμα ώς όμοδόξου άνεχόμενοι καί Μακεδονία) οΐμαι ενάντιοι είναι σπουδάζοντες, αλλ' ό μεν μηδέν μελλήσας μετεκόμισε τήν ·&ήκην εις τήν εκκλησίαν εν f ¡ Άκακίου τοϋ μάρτυρος εστίν ό τάφος. τό δε πλή&ος οί μεν το γεγονός έπαινοϋντες, οί δέ μεμφόμενοι 5

9—S. 172,6 Socrat. II 38,28—43 •10—19 ( + Socrat.) Nicet. a. a. Ο. Β

21—S. 172,2 Nicet. a. a. O. BC

BC = b 6 όλίγον b, korr. Β 12 f. τους εκκλησιαστικούς τούτους ~ Val., was deutlicher wäre 15 όπλίτας el — Β 16 oí Hansen rò b, vgl. S. 202,26 | επιγενόμενοι Cast. (όμοϋ) γενόμενοι oder [γενόμενοι] Val. | δρεπάναις Β 21 καί1 C3 23 ϋήβην Β 28 έναντίον b, korr. R 29 όήβην Β

172

Sozomenus

κατ αυτήν την έκκλησίαν είς αλλήλους έτράπησαν. καΐ τελεντώντες αυτόν τε τον ενκτήριον οίκον και τον πέριξ χώρον αιμάτων καΐ φόνων ένέπλησαν. ό δε βασιλεύς έτι διάγων εν τή προς δύσιν αρχομένη τάδε μα&ών εχαλέπαινε β και ώς υβρισμένου τοϋ πατρός και των περί τόν λαόν ατυχημάτων έπητιάτο s Μακεδόνιον και δι οργής είχε· βου?.ενσάμενος δε τήν εω καταλαβεϊν εϊχετο της όδοϋ. μετακαλεσάμενος δε Ίουλιανόν τον άνεγιόν Καίσαρα κατέστησε κάί είς τους προς δύσιν Γαλάτας πέπομφεν. Έν τούτω δε ol άπό της εω επίσκοποι άμφί εκατόν και έξήκοντα οντες 22,1 είς Σελεύκειαν τήν παρά Ίσαύροις συνηλύον ετος δέ ην εν ω ύπάτευεν Ενιο σέβιός τε και Ύπάτιος. συνεληλν&ει δε αύτοίς και Λεοινάζ ό έν άξιώ2 μασι λαμπρώς έν τοις βασιλείοις στρατευόμενος, δς εκ προστάγματος Κωνσταντίου τη συνάδω παρήν, ώστε έπ αύτοϋ γενέσθαι τήν περί τοϋ δόγματος πύστιν. παρήν δε και Λαυράκιος ο των στρατιωτών τοϋ ε&νους ήγεμών, εΐ τι δέοι παρασκευάσων υπουργεΐν γάρ αντω βασιλέως έπέταττε γράμμα. is κατά δε τόν πρώτον σύλλογον άπολιμπάνονται ετεροί τίνες επίσκοποι και 3 Πατρόφιλος ό Σκυ&οπόλεως καϊ Μακεδόνιος ό Κωνσταντινουπόλεως και Βασίλειος ό Άγκυρας, πρόφασις δε γέγονε τοις μεν άλλοις άλλη, Πατροφίλφ δε όψ&αλμία και Μακεδονία) νόσος· υπόνοια δε ήν, ώς δεδιότες εγκλήματα κατηγόρων ου παρεγένοντο τότε. παραιτουμένων δέ τών άλλων δια 4 20 τήν τούτων άπονσίαν έξετάζειν τα άμφίβολα κάί ούτως ¿κέλευσε Λεωνάς τάς ζητήσεις κινεϊν. έντεϋ&εν οι μέν πρότερον το δόγμα έξετάζειν, οι δέ τους βίους άνακρίνειν τών κατηγορουμένων έν αύτοϊς, ών ην Κύριλλος 'Ιεροσολύμων και Ευστάθιος ό Σεβαστείας, άναγκαϊον ελεγον. πρόφασιν δέ αύτοΐς 5 καί βασιλέως έδίδου γράμματα, πή μέν τούτο πή δέ έκεινο δηλούντα, έκ ταύτης 25 δέ της έριδος άρξάμενοι ονκέτι ύγιώς προς αλλήλους εϊχον, άλλ' είς δύο διηρέϋησαν. έκράτει δέ όμως πρότερον περί τοϋ δόγματος τήν διάλεξιν ποιείσ&αι. έπει δέ είς τους τοιούτους κα&ίσταντο λόγους, τοις μέν έδόκει παντελώς το 6 της ουσίας άνελεΐν ovoμα προϊσχομένοις τήν πίστιν, ήν ου προ πολλού κατά το Σίρμιον ό Μάρκος συνέ&ηκε, κατεδέξαντο δέ οι παρατυχόντες έν τω στραβό τοπέδω, μεϋ·' ών ήν καί Βασίλειος ό της 'Αγκύρας επίσκοπος · τοις δέ πλείοσιν έσπουδάζετο ή έκτεϋεϊσα πίστις έπί τή τελεσιουργία της Άντιοχέων

6f. vgl. unten V2,20

8—26 Socrat. II 39,4—18; vgl. Athanas. de synoclis 12

•8—14 Nicet. Thesaur.*V 18; lat. PG 139, 1377 C Η. Ε. IX 43

8—26 Niceph.

BC = b

4 περί] έπί Β 10 άξιώμασι Β Cod. Nicet. -τι C 13 πύστιν Christ, πίστιν b | λαυρίκιος Cod. Nicet.* (= Socrat.)

11 λαμπρός Β 27 τους Cs

Kirchengeschichte IV 2 1 , 5 - 2 2 , 1 4

173

εκκλησίας. προΐσταντο δέ μάλιστα της προτέρας γνώμης Εύδόξιος και 7 Άκάκιος και Πατρόφιλ.ος και Γεώργιος 6 Άλ,εξανδρείας και Ουράνιος δ Τύρου και ετεροι τριάκοντα δύο, της δε δευτέρας Γεώργιος ο Λαοδικείας της Συρίας και Έλεύσιος ό Κυζίκου και Σωφρόνιος ó Πομπηιουπόλεως i τή; Παφλαγόνοιν, οίς οι πλείους εϊποντο. ύπενοοϋντο δέ οι άμφί Άκά8 κιον επίτηδες προς τους άλλους περί το δόγμα διαφέρεσ&αι και προφάσει ταύτη τάς κατ αυτών εύϋύνας άναιρεϊν καϋότι πριν δι ών έγραψαν Μακεδονία.> τω Κωνσταντινουπόλεως επισκοπώ συνομο/.ογήσαντες κατά πάντα ομοιον είναι τω πατρι τον ν ιό ν και της αύτη ς ουσίας, άνέδην νυν άπεμάχοντο ίο τάίς προτέραις όμολογίαις. έριστικώς δε πολλ.ών κινηϋέντων ουκ άνεκτόν 9 είναι άνεβόησε Σιλβανός ο Ταρσού επίσκοπος καινήν ετέρας πίστεως έπεισάγειν γραψην παρά την εν 'Αντιόχεια δοκιμασϋεϊσαν ταύτην δε μόνην χρήναι κρατειν. επί τούτω δέ χαλεπώς ένεγκόντες οι άμφί Άκάκιον εξανέστη10 σαν οι δέ ετεροι τότε μεν ανέγνωσαν τα έν Αντιόχεια δόξαντα, τη δέ ύστεΐ5 ραία είσελϋόντες εις την έκκλησίαν τάς ϋνρας άπέκλ,εισαν και κα&' εαυτούς γενόμενοι έπεψηφίσαντο τούτοις. Άκάκιος δέ τά μέν οϋτω γενόμενα διέβαλλεν, ιδία δέ Λεωνα και Λαυρακίω την σπουδαζομένην αύτω γραψην επέδειξε. τρίτη δέ πάλιν ημέρα οι μέν άλλοι συνηλύον Μακεδόνιος τε 11 καΐ Βασίλειος οί πριν άπολειψ&έντες, Άκάκιος δέ και οι άμφ αυτόν ουκ 20 ήξίουν τον συλλόγου κοινωνεϊν, ει μη πρότερον ύπεξέλϋωσιν οί προς αυτών καϋγιρημένοι και κατηγορη&έντες" και τοϋτο έγένετο. συνεχώρουν γαρ 12 οί όπό του ετέρου μέρους ύπολαβόντες Άκάκιον ταύτην πρόφασιν ΰηράσ&αι διαλϋσαι την σύνοδον, ώς και την Άετίου αϊρεσιν την παροϋσαν έξέτασιν διαφνγεϊν και σφάς αυτούς τάς εύΰννας των κατηγορουμένων. έπεϊ δέ 13 25 πάντες παρήσαν, βιβλ,ίον εψη Λεωνάς εχειν έπιδοϋέν παρά των άμφί Άκάκιον το δέ πίστεως ην γραφή συν προοιμίφ τινί, και τους άλλους έλάν&ανεν εκών γαρ τοϋτο καϊ Λεωνάς άπεκρνψατο τά Άκακίου φρονών. ώς δέ άνεγνώσϋη, ϋ-ορύβου πλήρης ο σύλλογος γέγονεν. έδήλου γάρ, ώς βασιλέως 14 προστάξαντος μηδέν έπεισάγειν τη πίστει παρά τάς ιεράς γραφάς έπαγό-

1—δ Socrat. II 39,16f. 10—16 Socrat. II 39,19—21 II 40,1—5 25—S. 174,21 Socrat. I I 40,6—17 Epiphan. Haer. 73,25. Athanas. de synodis 29

16—21 Socrat. 28—S. 174,21 vgl.

*21— 24 Niceph. Η. Ε. I X 43 P G 146, 396 D BC = b 3 λαοδιχείας, Âaoôtx auf Rasur, Β 5 Παφλαγόνων Hansen -νος b, vgl. S. 180,25 9 τον viòv τώ πατρί ~ C | αυτής R c -οϋ b 15 εν τή εκκλησία Β 16 τούτοις Christ, -ους b | γινόμενα C 23 (του) διαλϋσαι Curt. Cast. 24 κατηγορημένων C 28 ó σύλλογος] η σύνοδος Β

Sozomenus

174

μενοί τίνες τους καϋηηρημένονς εκ διαφόρων εϋνών και τους παρανόμως επισκόπους καταστάντας ¿τάραξαν την σύνοδον καί τους μεν αυτών ύβρισαν, τους δέ λαλεϊν ου συνεχώρησαν. σφάς δε την εκτε&εισαν πίστιν εν Άν15 τιοχεία μη αποφνγεϊν, εΐ και προς την τότε σνμβασαν ζήτησα· οι σννελ&όν5 τες εκεϊσε ταυ την την γραφην είσηγήσαντο· επεί δε το όμοονσιον καί το όμοιονσιον εισέτι νυν πολλούς ϋορυβεϊ, άρτίως δε καινοτομεϊν τίνες έπιχειρονσι το άνόμοιον νιου προς πατέρα, διά τοντο το μεν όμοονσιον και το όμοιονσιον έκβάλλειν χρεών ώς άλλότριον γραφών, άποκηρΰττειν δε τό άνόμοιον, τό δε δμοιον νίοϋ πρός πατέρα σαφώς όμολογείν εστί γάρ, ως πού ίο φησι Παϋλος ο απόστολος, εΐκών τον αοράτου &εον. ταϋτα προοίμια- 16 σάμενοι έξης πίστεως έπισννηψαν γραφην μήτε τοις εν Νίκαια μήτε τοις év 'Αντιόχεια δόξασι συνάδουσαν, άλλ' άπλώς όντως σνγκειμένην, ώς καί τους τά 'Αρείου καί τά Άετίον φρονονντας μηδέν δοκείν άμαρτάνειν, ει και ώδε πιστενονσι. παραδραμόντες γάρ τά ονόματα, δι ών την 'Αρείου 17 is δόξαν έκβάλλονσιν οι εν Νίκαια συνελ&όντες, σιωπήσαντες δέ καί ώς αναλλοίωτος εστι της άεότητος ό υιός, ουσίας τε καί βουλής καί δυνάμεως και δόξης απαράλλακτος εΐκών του πατρός, ola τη εν 'Αντιόχεια συνάδω εϊρηται, ώμολόγησαν πιστεύειν είς πατέρα, πιστεΰειν δέ καί εις τον υίόν και εις τό άγων πνεύμα. εφ' έκάστω δέ έπιϋέτοις όνόμασι κοινοΐς τισι χρησάμενοι, α 18 20 μήτε αντοϊς μήτε τοις έναντίως δοξάζουσιν έμάχετο, τους άλλως πιστεύοντας (άλλοτρίους) της κα&όλου εκκλησίας έψηφίσαντο. Τοιάδε μέν τό παρά Λεωνά προκομισΰέν βιβλίον περιεϊχεν, υπ' αύτοϋ δέ Άκακίου καί των αυτω πει&ομένων νπογεγραμμένον. μετά δέ την τούτου 19 άνάγνωσιν άναβοήσας Σωφρόνιος ο Παφλαγών »ει τό έκάστης ημέρας«, εφη, 25 Ί> ιδίαν έκτί&εσϋαι βούλησιν πίστεως έστιν εκΰεσις, έπιλείψει ημάς ή της αληθείας ακρίβεια. « ισχυριζόμενου δέ Άκακίου μηδέν κωλύειν έτέραν 20 ύπαγορεν&ηναι γραφην, ει γε άπαξ καί ή έν Νίκαια πίστις μεχεποιήϋη και

10 Col 1,15 40,23—25

22—26 Socrat. 1140,18—20

26—S. 175,4 Socrat. II

• 7 — 1 0 Nicet. Thesaur. V 18; lat. PG 139, 1377 D BC = b 6 όμοιοούσιον b | ¡5è] τε C | καιτονομειν Β 8 όμοιονσιον Cod. Nicet. όμοιοούσιον b | άλλότρια Cod. Nicet. | των γραφών Cod. Nicet. Socrat. Àthanas. 18 τους] τοις Β | τά2 < Β 18 rò Cs 21 (άλλοτρίους) Christ, (άλλοτρίονς είναι) Curt. Cast.; τονς παρά ταύτην την πίστιν άλλο τι κηρύττοντας άλλοτρίους είναι της χαϋ·ολικής εκκλησίας Socrat., τους δέ παρά ταύτην την πίστιν άλλο τι κηρύττοντας άλλοτρίονς οϊδεν ή κα&ολική εκκλησία Àthanas. Epiphan. Theod. Lect. (aus Socrat.) 22 αντόν τα γαρ τών θεών λαμπρά και μεγάλα και κρείττονα πάσης μεν ευχής, >πάσης δε ελπίδος ( Ιλεως δέ έστω τοις λόγοις ημών Αδράστεια) · την γάρ εν L20 >όλίγω τοσαύτην και τηλικαύτην μεταβολην ονδε ευξασϋαί τις όλίγω πρότερον >έτόλμα. τί οϋν; ημείς οίόμε&α ταύτα άρκεϊν, ονδε άποβλεπομεν, ως 6 >μάλιστα την άθεότητα συνηνξησεν ή περί τους ξένους φιλανθρωπία και >ή περί τάς ταφάς τών νεκρών προμήθεια και ή πεπλασμένη σεμνότης κατά >τόν βίον ; ων εκαστον οϊομαι χρήναι παρ' ημών άληθώς έπιτηδεΰεσθαι. as >καΙ ουκ άπόχρη το σε μόνον είναι τοιούτον, αλλά πάντας άπαξαπλώς οι 7 >περΙ την Γαλατίαν είσΐν Ιερείς· ους ή δυσώπησον, ή πεϊσον είναι σπουδαίους,

31 vgl. Iulian. ep. 89 S. 142,13ff. (nur durch Sozom. überliefert)

16—S. 219,17 Iulian. ep. 8 4 a (49)

»14—16 Exc. Tripart. (Polyd. 374,22—376,2. Bar. f. 219') Niceph. Η. E. X 22 V

16—S. 219,17

BC = b

1 πανταχού Β 5 άλλη + τή Β 7 τών < C 8 δέ + και V (von Cass, nicht übersetzt) 9 συν&έματα V 10 διιόντας, ο durch Korr., V 1 3 ίσως < V Cass. 16 επιστολή Ιονλιανον βασιλέως hinter γαλατίας ~ b 17 ( ó ) Niceph. 18 xaì2 < b 21 ταντα b hoc Cass, ταντην V | ώς Val. quemadmodum Cass, δ Vb 25 σέ μόνον] σεμνόν b, non iiaque sai est te talern esse Cass. 26 ους b Cass. < V 26 f. είναι σπουδαίους f f ] η σπονδαίως von Cass, übersetzt: aut ratione flecie aut certe festinanter α sacerdotali ministerio remove

Sozomenus

218

5

ίο

15

20

>ή της Ιερατικής λειτουργίας άπόστησον, εί μη προσέρχοιντο μετά γυναικών >και παίδων και θεραπόντων τοϊς θεοΐς, άλΧ άνέχοιντο των οίκετών η (των) >υ'ιέων ή των Γαλιλαίων γαμετών άσεβούντων μεν εις τους θεούς, άϋεότητα >δε θεοσεβείας προτιμώντων. επειτα παραίνεσον ιερέα μήτε θεάτρω >παραβάλλειν μήτε εν καπηλείω πίνειν ή τέχνης τινός και εργασίας α'ισχράς >καΙ επονειδίστου προΐστασθαι· και τους μεν πειθομένους τίμα, τους δε >άπειθοϋντας έξώ&ει. >Ξενοδοχεϊα καθ' έκάστην πόλιν κατάστησον πυκνά, ΐν άπολανσωσιν >οί ξένοι της παρ' ημών φιλανθρωπίας, ου των ημετέρων μόνον, ά)-λά καΐ >τών αλ?Μν όστις äv δεηθη. χρημάτων δ' δϋεν ενπορήσεις, έπινενόηταί >μοι τέως. εκάστου γαρ ένιαυτοϋ τρισμυρίους μοδίονς κατά πάσαν την >Γαλατίαν ¿κέλευσα δοθηναι σίτου και έξακισμυρίους οϊνου ξέστας· ών το >πέμπτον μεν εις τους πένητας τους τοϊς ίερενσιν εξυπηρετουμένου ς άνα>λίσκεσθαί φημι χρήναι, τα δε άλλα τοις ξένοις και τοις μεταιτοϋσιν έπινέ>μεσθαι παρ' ημών. αίσχρόν γάρ, εί των μεν 'Ιουδαίων ονδέ εις μεταιτεϊ, >τρέφουσι δε οί δυσσεβεις Γαλιλαίοι προς τοϊς εαυτών και τους ημετέρους, >ο'ι δε ημέτεροι της παρ' ημών επικουρίας ενδεείς φαίνοιντο. δίδασκε >δέ και συνεισφέρειν τους ' Ελληνιστάς εις τάς τοιαύτας λειτουργίας, και >τάς 'Ελληνικός κώμας άπάρχεσθαι τοις θεοις τών καρπών, και τονς >'Ελληνικούς ταϊς τοιαύταις ενποιίαις προσέθιζε, διδάσκων αυτούς ώς τούτο >πάλαι ήν ήμέτερον έργον. "Ομηρος γοϋν αυτό πεποίηκεν Εϋμαιον λέγοντα· >ξεϊν , ου μοι θέμις εατ , ουδ' εί κακίων σέθεν ελθοι, >ξεΙνον άτιμήσαι· προς γάρ Διός είσιν άπαντες >ξε"ινοί τε πτωχοί τε· δόσις δ' όλίγη τε φίλη τε.

25 >μή δη τά παρ' ήμίν αγαθά παραζηλονν άλλοις ξυγχωροϋντες αυτοί τη >ραθυμία καταισχύνωμεν, μάλλον δέ καταπροώμεθα την εις τονς θεούς

22—24 Horn. Od. ξ 56—58 V

BC = b

1 προσέρχοιντο in -ονται korr. C

2 (τών) Bidez

3 [Γαλιλαίων] Cobet

4 εύσεβείας ( e x p u n g i e r t ) ϋεοσεβείας C | μήτε b Cass, μη V 8 καϋ·' έκάστην b Cass, κατά πάσαν V | πυκνά < V Cass. 9 της φιλανθρωπίας παρ' ημών εύλάβειαν. εΐ ταντα πυϋοίμην εγώ σε πράττοντα, μεστός ευφροσύνης 13 >εσομαι. >Τονς ηγεμόνας όλιγάκις επί της οικίας δρα, τα πλείστα 0ε αύτοίς >επίστελλε. είσιονσι δε εις την πάλιν νπαντάτω μηδείς αύτοίς ιερέων, 5 >άλλ' όταν ε'ις τά ιερά φοιτώσι των ϋεών, εϊσω των προϋνρων. ήγείσ&ω >δέ μηδείς αύτών εϊσω στρατιώτης, έπέσϋω δε ο β ου λόμένος ' άμα γάρ εις >τόν ονδόν ήλϋε τοϋ τεμένονς και γέγονεν Ιδιώτης. άρχεις γάρ αυτός, 14 >ώς οίσϋα, των ένδον, επεί και δ ϋείος ταϋτα άπαιτεΐ ΰεσμός. και οι μεν >πειϋόμενοι κατά άλήϋειάν είσι ϋεοσεβείς, οι δε άντεχόμενοι τοϋ τύφου ίο >δοξοκόποι eia i και κενόδοξοι. >Τη Πισσινοϋντι βοηϋείν έτοιμος ε'ιμι, εί την μητέρα των ϋεών ΐλ,εων 15 >καταστήσονσιν έαυτοις• άμελοϋντες δε αυτής (ου) μόνον ουκ αμεμπτοι, >ά/Λά, μη πικρό ν ειπείν, μη και της παρ' ημών άπολαύσωσι δνσμενείας. >ον γάρ μοι ϋέμις έστί κομιζέμεν ονδ' ελεαίρειν >ανδρας, οι και ϋεοίσιν άπέχϋονται ά&ανάτοισιν.

is

>πεϊϋε τοίνυν αυτούς, ει της παρ' εμου κηδεμονίας Αντέχονται, πανδημεί >τής μητρός τών ϋεών ίκέτας γενέσϋαι.« Ό μεν δη βασιλεύς τοιαύτα ποιών και γράφων ήγείτο ραδίως τους 17,1 άρχομένονς έκόντας μετα&ησειν τοϋ δόγματος, και πάντα σπουδάζων επί .20 καϋαιρέσει της τών Χριστιανών ϋρησκείας ουτε πείϋειν παντελώς οίός τε ήν περιφανώς τε βιάζεσϋαι ησχύνετο, μη τυραννικός είναι δόξη. ου μην καϋνφηκε της προϋνμίας, άλλά πάντα εμηχανάτο, προς Έλληνισμόν το νπήκοον, μάλλον δέ το στρατιωτικόν, το μεν δι έαυτοϋ, το δε δια τών άρχόντων επαγόμενος. άτεχνώς δέ δ là πάντων έλληνίζειν προσεϋίζων 2

14f. Horn. Od. κ 73f. •18—S. 221,22 Cass. VI 30 V

23f. Gregor. Naz. orat. IV 64 18—S. 221,24 Niceph. Η. E. X 23

BC = b

1 ει Vb si igitur Cass. | σε b Cass. γε V 6 αυτόν V αύτοίς (aus αυτός korr. ?) C 7 τον] την V 10 δοξοκόμποι V 11 mawoxhni V | ίλεω b 12 ίαυτοίς b arpiaιν αύτοίς V | άμελοϋντι δε αύτοίς V | (ού) Hansen | ουκ αμεμπτοι μόνον ~ Vb, non solum sine querela non erunt Cass. 13 μή1 < b Cass. 14 &εμις εστί Horn, fas est Cass. ΰέμις είπεϊν Vb | κομίζομεν V | ονδ' VC Horn, ή Β | ελεαίρειν] άποπέμπειν Horn. 15 ανόρας] άνδρα τον Horn. | οΐ (ή V) και Vb δς κε Hom., ut illi parcatur qui déos habuerit inimicos Cass., als ob er den Singular gelesen hätte | άπεχ&άνονται V άπέχ&ηται Hom. | άϋ-ανάτοισι b μακάρεασιν Hom. 16 έμοϋ aus ήμών korr. C 18 τοιανταοιαϋτα V τοιάδε b 23 μάλλον ] προφαινόμενον V 11 ΰεωρίαν V ίστορίαν b | έκόντισεν V 12 εϊω&ε Hansen εΐώ&ει Vb 13 όράν V ΰειορεϊν τής ψυχής b 15 εκβαλλείν V 19 επέτρεψε V 21 ερεαιονμένων b, aber υ ausradiert in CR | και πολλαχοϋ — 22 γινομένων < b 24 γέγονε b 25 επινοστήσασα Β | πάλιν V αϋ&ις b

Kirchengeschichte VI 2 , 9 - 3 , 4

239

δρονς παρήμειψε και μέχρι πολλού την ξηράν κατέκλνσεν, ώς και επί τών κεράμων αποχωρήσαντος τον ύδατος ϋ-αλάττια ενρεϋτ/ναι σκάφη. άμέλει 15 τοι την ήμέραν καϋ' ην τάδε συνέβη, ην γενέσια τοϋ σεισμού προσαγορενονσιν, εισέτι νύν οι Άλεξανδρεΐς έτήσιον έορτήν αγονσι, λύχνους τε πλείστους àvà πάσαν την πάλιν καίοντες και χαριστηρίονς λιτάς τω θεώ προσφέροντες λαμπρώς μάλα και ευλαβώς τ αύτη ν έπιτελούσιν. ου μην 16 αλλά και ανχμοί έπιτείναντες πάντας τους καρπούς και τον αέρα επί ταύτης της ηγεμονίας έλυμήναντο" έντενθέν τε σπάνει των επιτηδείων επί τάς των άλογων ζώων τροφός τους άνθρώπονς ήλαυνεν ό λιμός, επακολουθών δε και ο λοιμός Ιδίας επήγε νόσους και τά σώματα διέφθειρε, τά μεν δη κατά Ίου?uavòv ώδε εσχε. Μετά δε τούτον κοινή συνθήκη τοϋ στρατοπέδου παραλαμβάνει την 3,1 βασιλείαν Ίοβ ιανός- ή νίκα δη έν τη πολέμια αυτοκράτορα χειροτονούντων αυτόν των στρατευμάτων αυτός Χριστιανόν εαυτόν είναι λέγων παρητεϊτο την ήγεμονίαν και τά σύμβολα της βασιλείας ου προσίετο, ε'ισότε δή και ή στρατιά μαθούσα της παραιτήσεως την αίτίαν Χριστιανούς είναι σφάς άνέκραγον. εν κινδύνω δε και ταραχή των πραγμάτων όντων εκ της Ίου2 λιανού στρατηγίας, καμνούσης τε της στρατιάς ένδεια των επιτηδείων, άναγκαϊον είδεν εις συμβάσεις έλ&εϊν, παραδούς τινα Πέρσαις των πρότερον 'Ρωμαίοις υποτελών. τη δέ πείρα μαθών υπό θεομηνίας τού προ 3 αυτού βασιλεύσαντος κακώς παθεΐν το ύπήκοον, μηδέν μελλήσας εγραψε τοις ήγουμένοις τών έϋνών άδεώς έν τάίς εκκλησίαις άθροίζεσθαι καΐ το θείον επιμελώς -θεραπεύειν, και μόνην είναι σεβαστήν τοις άρχομένοις την τών Χριστιανών πίστιν. άπέδωκε δέ και τάς ¿τελείας έκκλησίαις τε 4 και κλήροις, χήραις τε και παρθένοις, και ει τι πρότερον έπ ωφελεία τε

1 2 — 2 0 Socrat. I I I 22,1. 4 — 7 ; vgl. Rufin. Η. E. X I 1. Zonar. X I I I 14,1—6. Theodoret. Η. E. IV 1,4 f. Chron. Paschal. 552,20 ff. 21—24 vgl. Hist, acephala 12. Johann, von Nikiu 81 2 4 — S . 240,2 vgl. Theodoret. Η. E. IV 4. Philostorg. V I I I 5 • 1 5 — 2 0 Niceph. Η . E. X 38 20—S. 240,10 Niceph. Η. E. X 39 21—S. 240,6 Exc. Tripart. (Theophan. 53,33—54,2) V

BC = b

2 über dem ν von κεράμων ein α gestrichen V 4 vor vvv + και b | oi < b I έτησίαν b 8 ηγεμονίας V βασιλείας b, vgl. S. 269,23 | τε < b 10 λοιμός aus λιμός korr. Β 12 την aus τον korr. V 13 Ιουβιανός V 14 αυτός Χριστιανόν εαυτόν] χριστιανός V 16 έχέχραγον b 18 τε] ¿ε V 19 προτέρων b 23 σέβας b 24 f. τάς άτελείας hinter χλήροις — Β | ταίς έκκλησίαις (aus τάς εκκλησίας korr.) και τοις κλήροις Β 25 τε 2 < b

240

Sozomenus

και τιμη της θρησκείας δωρηϋέν ή νομο&ετηΰεν έτνγχανεν υπό Κωνσταντίνου και των αυτού παίδων, ύστερον δέ επί Ίουλιανοϋ άφηρέΰη. προσ5 εφώνησε δέ και Σεκούνδω τω τότε την υπάρχον εξουσίαν διέποντι γενικό ν νόμον, εις κεφαλήν τιμωρεϊσ&αι παρακελευόμενον τόν ίεράν παρϋ-ένον μνά5 σϋαι προς γάμον πειρώμενον ή και άκολάστως μόνον προσβλέποντα, μη τί γε διαρπάζειν επιχειρούντα. εύετο δε τούτον τον νόμον, κα&ότι μοχ6 &ηροί τίνες άνδρες επί της ηγεμονίας 'Ιουλιανού ετυχον τοιούτων παρϋένων γάμους έπιτελέσαντες και ανάγκη η και πει&οϊ προσφ&αρέντες, οίά γε φιλεΐ της αίσχράς επιθυμίας ακινδύνως ταύτα τολμάν νποϋεμένης δυσπραγούσης ίο της θρησκείας. Ai δε περί των δογμάτων ζητήσεις τε και διαλέξεις πάλιν άνεκινούντο 4,1 τοις προεστώσι των εκκλησιών. 'Ιουλιανού γαρ βασιλεύοντος, ώς παντελώς τον Χριστιανισμού κινδυνεύοντος, ήσυχίαν ήγον, κοινή δε πάντες τον άεόν ίκέτευον ΐλεοχν αυτοις γενέσθαι. ούτω πη τοις άν&ρώποις φίλον παρ' 2 is ετέρων μεν άδικουμένοις προς το όμόφνλον όμονοεϊν, άπηλλαγμένοις δε των εξω&εν κακών προς σφάς αυτούς στασιάζειν. άλΧ δσαις μεν πολιτείαις και εϋνεσι τούτο συνέβη, ου τον παρόντος καιρού καταλέγειν εστίν. περί δε 3 τούτον τον χρόνον Βασίλειος δ Αγκύρας επίσκοπος κάί Σιλβανός ό Ταρσού και Σωφρόνιος δ Πομπηιουπόλεως και οι σνν αύτοίς, τήν των Άνομοίων 20 καλονμένην αίρεσιν άποστρεφόμενοι, το δε δμοιούσιον δνομα άντϊ τού ομοουσίου δεχόμενοι, βιβλίον τω βασιλεΐ διεπέμψαντο χάριν εχειν τω ·&εω όμολογούντες, δτι αυτόν προεστήσατο της 'Ρωμαίων αρχής. ειζητούν δε ή 4 τα εν Άριμήνω καί Σελευκεία πεπραγμένα κύρια μένειν κάί τά σπουδή και δυνάμει τινών γενόμενα άργειν, ή τού σχίσματος τον προ τών συνόδων ταϊς 25 εκκλησίαις μένοντος συγχωρηϋηναι τους πανταχή επισκόπους αντονς κα&' εαυτούς δποι βονλονται σννελ&εΐν μηδενός άλλου κοινωνούντος, μη προχωρείν δε κατά σκοπδν τά επιχειρούμενα τοις έν μέρει τι βονλομένοις πράττειν

2—6 Cod. Theodos. I X 25,2 vgl. Socrat. III 25,2 f. *2—8 Caes. VII 4,18 V

l l f . Socrat. III 24,1

17—S. 241,4

11—S. 242,8 Niceph. H. E. Χ 40

BC = b

3 Σεκούνδφ < Β | τω < V 3 f. γενιχόν νόμον V legem Cass, γενίκήν νομο&εσίαν b, γενικούς νόμους Theophan. 4 παραχελευομένην b (-ην aus -ων 2 korr. Β) 5 χαί < V Cass. β τόν νόμον b Cass. < V 8 καί < V 9 ταύτα τολμάν ακινδύνως ~ b 10 την &ρησχείαν V 15 δε + αύτοϊς Β | τών am Zeilenende < Β 16 προς < V 20 καλουμένων b | όμοιοονσιον Β όμοούαιον C | όμοιουσίου C°2 (nicht R) 21 διεπέμψατο V 23 πεπραγμένα χαί σελενχεία ~ b | τα 2 ] Lücke in C εν C c 2 τά R 24 σχήματος V 27 κατά V9

Kirchengeschichte VI 3 , 4 - 4 , 9

241

ή έξαπατάν ώς επί Κωνσταντίου τον βασιλέως. εδήλονν δε μή παραγενέσθαι σφάς είς το στρατόπεδον, ώστε μή όχληρονς είναι δοκεϊν εί δε έπιτραπεϊεν, ασμένως τοΰτο ποιήσειν νποζυγίοις ιδίοις και δαπάνη χρωμένους, και οι μεν τοιάδε Ίοβιανω τω βασιλεΐ έγραψαν. εν τούτοj δε συνs όδον γενομένης έν 'Αντιόχεια της Συρίας βεβαιούταν των εν Νίκαια συνελη/.νϋότων η πίστις και κρατεί ώστε άναμφηρίστως τον viòv τω πατρι δοξάζεtv όμοούσιον. ¿κοινώνησαν δέ ταύτης της συνόδου Μελέτιος, δς τότε αυτής της 'Αντιοχείας την έκκλησίαν έπετρόπευε, και Εύσέβιος ο Σαμοσάτων και Πελάγιος ό Ααοδικείας της Σύρων και Άκάκιος ό Καισαρείας της Παιο /.αιστίνης και Είρηνίων ο Γαζάίος και 'Αθανάσιος ό 'Αγκύρας. ταϋτα δέ πράξαντες έδήλωσαν τω βασιλεϊ τα δόξαντα γράφοντες ώδε-

5

6

7

» Τω ενσεβεστάτω και ϋεοφιλεστάτω δεσπότη ημών Ίοβιανω Νικητή >Αύγούστω ή τών έν 'Αντιόχεια παρόντων επισκόπων εκ διαφόρου επαρχιών >σύνοδος. is

>Τήν έκκλησιαστικήν είρήνην τ ε και όμόνοιαν δτι σου και πρώτη πρεσ>βενειν έσπούδακεν ή ευσέβεια, εΰ ϊσμεν και αυτοί, θεοφιλέστατε βασιλεϋ. >δτι δέ κεφάλαιον της τοιαύτης ένότητος της άληθοϋς και ορθοδόξου πίστεως >καλώς ύπείληφας τον χαρακτήρα, ουδέ τοΰτο άγνοοϋμεν. ίνα τοίνυν μή >μετά τών παραχαρασσόντων τα δόγματα της άληθείας τετάχθαι νομιζώ2ο >μεθα, άναφέρομεν τη σή εύλαβεία, δτι της άγιας συνόδου τής έν Νίκαια πάλαι >πρότερον σνγκροτηθείσης την πίστιν και αποδεχόμενα καΐ κατέχομεν, >όποτε και το δοκούν έν αυτή τισι ξένον δνομα, το του ομοουσίου φαμέν, >άσφαλονς τετυχηκε παρά τοις πατράσιν ερμηνείας, σημαινούσης δτι έκ τής >ούσίας τον πατρός ο υιός έγεννήθη καΐ δτι δμοιος κατ ουσίαν τώ πατρί25 >οντε δέ ώς πάθους τινός περί την άρρητον γέννησιν επινοουμένου, ούτε >κατά τινα χρήσιν 'Ελληνικήν λαμβάνεται τοις πατράσι το δνομα τής ουσίας, >είς άνατροπήν δέ τον εξ ουκ δντων περί τον υίον άσεβώς τολμηθέντος

4—S. 242,8 Socrat. III 25,7—18 aus Sabinus *7—10 Nicet. Thesaur. VI 21 PG 140, 28 A BC = b 1 άπατάν Β β άναμφηρίτως Β 7 αυτής] αύ&ις vermutet Val. 8 τής < V 12 δεσπότη ημών V Socrat. ~ b 13 παρόντων] σννελ&όντων Β 19 νομιζώμε&α b Socrat. -οίμε&α V 20 εύλαβεία b Socrat. ενσεβεία V 28 am Rand ση. ή παλίμβολος ήν άκάκιος· η εχ&ρα xaì φιλία συμμεταβαλλόμενος V 24 κατ' ουσίαν b Socrat. + ό νιος V 26 τοϊς πατράσι V Socrat. < b | τής] Lücke in Β 16 Bidez, Sozomenus

8

9

Sozomenus

242

>Άρείω. δπερ καΐ oí νυν έπιφοιτήσαντες 'Ανόμοιοι ετι ΰρασντερον και 10 >τολμηρότερον επί λύμη τής εκκλησιαστικής ομονοίας άναισχύντως παρρη>σιάζονται. σννετάξαμεν δε τήδε ημών τη αναφορά και το άντίγραφον της >αύτής πίστεως της εν Νίκαια υπό των συγκροτηθέντων επισκόπων τεϋεί5 >σης, ήντινα και αγαπώ μεν Λ Kai τά μεν ώδε έψηφίσαντο οι τότε τή 'Αντιόχεια ενδημούντες ιερείς, 11 αντοΐς ρητοίς την παρά τών êv Νίκαια συνεληλυΰότων έκτε&εϊσαν πίστιν τη Ιδία γραφή ύποτάξαντες. Έν τούτω δε 'Αθανάσιος ό τον Άλεξανδρέων ϋρόνον έπιτροπενων 5,1 ίο ολίγοις τών επιτηδείων κοινωσάμενος άναγκαΐον ώήϋη Χριστιανόν δντα τον βασιλέα ίδεϊν και παραγενόμένος εις Άντιόχειαν περί ών εδείτο τον κρατούντα διδάσκει, οι δέ φασιν, ώς αυτός ό βασιλεύς τον άνδρα μετεκαλέσατο τά πρακτέα περί την ϋρησκείαν και την όρϋην δόξαν είσηγησόμενον. δια2 άείς τε τά της εκκλησίας ώς οίόν τε ήν, έφρόντιζε της επανόδου. Εύζώιος 15 δε ό εν 'Αντιόχεια επίσκοπος της Άρειανης αίρέσεως έσπούδαζε προεστάναι της αυτής δόξης εν Άλεξανδρεία Προβάτιον εννοϋχον είσηγησαμένων τε τοϋτο τών άμφί τον Εύζώιον Λονκιός τις Άλεξανδρενς το γένος, πρεσβύτερος τών παρά Γεωργίου χειροτονη&έντων, πρόσεισι τω βασιλεϊ. και βλασφη3 μήσας Άϋανάσιον ώς έν τω χρόνω τής επισκοπής άεί γραφάς υπομείναντα 20 και πολλάκις νπερορίαν οίκεϊν καταδικασ&έντα παρά τών προ αύτοϋ βασιλέων, διχονοίας τε περί το ϋείον καΐ ταραχής παραίτιον γενόμενον, εδεϊτο ετερον άντ αύτοϋ την Άλεξανδρέων έκκλησίαν επισκοπεΐν. ό δέ βασι4 λεύς (ηδει γαρ τάς Ά'&ανασίω τότε συμβάσας έπιβουλάς) ουκ εΰετο ταις κατ αύτοϋ διαβολαϊς, αλλά Αούκιον μεν συν απειλή ήσυχίαν άγειν έπιτάττει, 25 Προβάτιον δέ καΐ τους άμφ' αύτον ευνούχους ώς αιτίους τών τοιούτων θορύβων σωφρονισϋηναι προσέταξε, τον δέ Ά&ανάσιον έκ τής τότε συνουσίας τά μάλιστα φίλον αύτω γενόμενον άπέστειλεν είς Αϊγυπτον, f¡ άριστα

9 - 1 1 . 14 vgl. Hist, acephala 13 12f. Rufin. Η. E . X I 1 S. 1002,10—12; vgl. Epiphan. Haeres. 68,11,3 14—S. 243,3 vgl. PG 26, 820f. Hist, acephala 14 •9—S. 243,2 Cass. VII 5,1-^i. Niceph. Η. E . X 41 V

BC = b

1 δπερ in ωσπερ korr. Bc ώσπερ Niceph.

ταξε V I δε < C Socrat., aber vor σννετάξαμεν

3 σννετάξαμεν b Socrat. συνέ-

+ διό Socrat. | το b Socrat. < V

7 αννεληλνάό/Ι/των V σννελ&όντων b 9 τούτοις C | δέ + xaì Β | τον"] τών V lOf. τον βασιλέα χριστιανόν όντα ~ b, ut Christianum videret imperatorem Cass. 12 ώς] ότι Β 15 δ] της C | άρειανικης b, Arianae Cass. 16 τον εννοϋχον V, Probatius quidam eunuchus Cass. 20 οίκεϊν] ειπείν V 21 αίτιον b 27 f¡] ή auf Rasur V

Kirchengeschichte VI 4,9—6,3

243

αντω δοκοίη τάς εκκλησίας και τονς λαούς αγειν κελενσας. λέγεται γαρ είσάγαν αυτόν ης εΐχεν αρετής επαινέσαι, βίου τε ένεκεν κάί φρονήσεως και λόγων. ΤΩδε μεν των εν Νίκαια συνεληλν&ότων ή πίστις, τόν εν μέσω χρόνον 5 πολεμηϋεΐσα, ώς εν τοις πρόσϋεν ειρηται, αν&ις επί της παρούσης ηγεμονίας νπερέσχεν. ουκ εις μακράν δε της όμοιας εμελλε πειράσΰαι ταραχής, ώς έοικε γάρ, ονκ επί μόνοις τοις επί Κωνσταντίου τή εκκλησία συμβάσι πέρας εΐχεν ή 'Αντωνίου τοϋ μονάχου πρόρρησις, αλλ' έλείπετο έτι και τα μετά ταϋτα επί Ονάλ,εντος γενόμενα. λέγεται γάρ, πριν κρατήσαι των ίο εκκλησιών τονς από τής 'Αρείου αίρέσεως, επί τής Κωνσταντίου βασιλείας δναρ ίδεΐν Άντώνιον ήμιόνους τό ϋνσιαστήριον λακτίζοντας και την ίεράν τράπεζαν ανατρέποντας, κάί αντίκα προ ειπείν, ώς υπό νόύων και έπιμίκτων δογμάτων καταλήψεται την έκκλησίαν ταραχή και έτεροδόξων επανάστασις. άλλά ταϋτα μεν άψευδώς τεϋεάσάαί τε και είρήσ&αι απέδειξε τα προ τοϋ is και μετά ταϋτα γεγενημένα. Ό δε Ίοβιανός άμφί οκτώ μήνας έν τή βασιλεία διαγενόμένος, άπιών επί την Κωνσταντινούπολη έξαπίνης εν Δαδαστάνοις χωρίω τής Βιϋννίας κα·&' όδόν έτελεντησεν, ή άφειδέστερον, ώς τίνες λέγονσι, δειπνησας ή υπό τής όδμής τοϋ οικήματος, έν φ έκάϋενδεν, άσβέστω προσφάτως 20 χρισ&έντος· έπιγενέσϋαι γάρ ίκμάδα και νοτισ&ηναι τονς τοίχους άμέτρως, πολλών άν&ράκων αυτόϋι καιομένων ώς εν ώρα χειμώνος δια την άλέαν. ΈπεΙ δε εις Νίκαιαν τής Βν&ννίας άφίκετο ή στρατιά, άναγορενονσι βασιλέα Ουαλεντινιανόν, άνδρα άγαύόν κάί τής ηγεμονίας άξιον. ετυχε δε τότε παρών όσιο τής νπερορίας φυγής, λέγεται γαρ ώς, ήνίκα 'Ιουλιανός 25 έκράτει 'Ρωμαίων, συνταγματάρχην αυτόν δντα τον καταλόγου τών καλουμένων Ίοβιανών, τής στρατείας άπεώσατο κάί άιδίω φυγή έζημίωσε, πρό-

9—13 Athanas. Vita Antonii 82 16 Rufin. Η. E. X I 1 S. 1002,13 17—21 vgl. Philostorg. VIII 8. Zonar. X I I I 14,10—12. Cedren. I 540,19. Ammian. Marceli. X X V 10,12f. Eutrop. X 18,1. Aurel. Victor Epit. 44 22Í. vgl. Philostorg. VIII 8 S. 108,10f. 24—S. 244,14 vgl. Theodoret. H. E. III 16,1—3. Philostorg. VII 7. Chron. Paschal. 649,6ff. Theophan. 51,8fi. •4—21 Niceph. Η. E. X 43 9—15 Cass. VII 5,5 22f. Cass. VII 7,1 22—S. 245,8 Niceph. Η. E. X I 1 V

16—18 Polyd. 386,2

BC = b

2 ενεκα b 3 λόγου C 7 und 10 κωνσταντίνου C 11 λακτίζοντας V Athanas. λακτιζούσας b 12 άνατρέποντας Steph. άνατρέπουσας Vb 13 επαναστάσεις V 14 άπ έδειξε + Εύδοξίω τω επισκοπώ μνσταγωγω χρησάμενος ήνίκα έβαπτίσ&η, την 'Αρείου πίστιν έζή?.ου, και δεινόν ήγεϊτο μη βιάζεσϋαι πάντας όμοδόξους αντώ ποιεϊν. Ούαλεντινιανός δέ τα αυτά φρονών τοις έν Νίκαια συνελ&ουσι τούτους μέν ώφέ?.ει, τοις δέ έτέρως δοξάζονσιν ουδέν ήνώχλει. Έπει δέ Κωνσταντινουπόλεως έξεδημησεν επί την 'Ρώμην δια Θράκης 7,1 ίο πορενόμένος, τηνικαϋτα οί περί Έλλήσποντον και Βιϋννίαν επίσκοποι και δσοι άλλοι όμοούσιον τω πατρί τον ν ίο ν λέγειν ήξίονν, προβάλλονται πρεσβεύειν υπέρ αυτών Ύπατιανόν τον Ήρακλείας της Περίνϋου έπίσκοπον, ώστε έπιτραπήναι συνελ&εϊν επί διορθώσει τοϋ δόγματος. προσελ&όντος δέ 2 αντοϋ και τά παρά των επισκόπων διδάξαντος ύπολαβών Οναλεντινιανός ΐ5 »έμοί μέν«, εφη, »μετά λαοϋ τεταγμένο) ου ϋέμις τοιαύτα πολυπράγμον ειν οί δέ ιερείς, οίς τούτου μέλει, καϋ' εαυτούς δπη βονλονται συνίτωσανΛ τοιαύτα δέ τοϋ βασιλέως άποκριναμένον προς την Ύπατιανοϋ πρεσβείαν 8 συνίασιν είς Λάμψακον. και δύο μήνας βουλευσάμενοι τελεντώντες έψηφίσαντο ακυρα είναι τά έν Κωνσταντινουπόλει πεπραγμένα σπονδή των 20 άμφί τον Εύδόξιον και Άκάκιον, άργεϊν δέ και την έκ&εσιν της πίστεως, 4

1—3 vgl. Zosim. IV 3,1 3—8 Socrat. IV 1,5—7.11—13 vgl. Philostorg. [?] V i l i 8» S. 109,32ff. 18 vgl. Socrat. IV 2,2

9—S. 246,14

•1—3 Polyd. 386,8—11 7—S. 246,24 Cass. VII 12 9—S. 247,4 Niceph. H. E. X I 3 9—S. 246,24 Exc. Tripart. (Polyd. 386,16—388,11. Libell. Synod. Mansi I I I 449 D. Theophan. 55,5—14) 10—13 Nicet. Thesaur. VI 22 PG 140, 28 A 14—S. 246,3 Nicet. a. a. Ο. Β

V BC = b A (1 xai — 3 ίταξεν und 9—16 συνίτωσαν) 1 και τοις νπηκόοις C της δέ νπηκόου Α* 2 f. μέχρι των VA μέχρις b 4 τον Β8 6 nach αντώ + μη (gestrichen) V 9 Έπει — 10 πορευόμενος] οναλεντινιανσΰ δέ άποκωνσταντινουπόλεως έκδημοΰντος ini την ρώμην και δια όράκης πορευομένου Α* | κωνσταντινουπόλεως aus -πόλει korr. Β | am Rand ση. ούάλης αδελφός ούαλεντινιανοϋ βασιλέως V 10 f.] πάντες οί μακεδονιανοί Cod. Nicet. oi δέ όρ&όδοξοι Exc. Tripart. 11 όμοούσιον VbA Libell. Synod, consubstantialem Cass., die Konjektur όμοιούαιον (Val. Hussey) ist wertlos 12 πε-

ρίν&ου VB πιρίνάου Α πειρίν&ου C Cod. Nicet. Perinthi Cass. 14 παρά VA περί b, episcoporum legalionem Case. 16 τούτου VA τοΰτο b τούτων Cod. Nicet. I μέλλει VA | συνίτωσαν bA Cod. Nicet. αννή/Ι/τωσαν aus -ιόντωσαν korr. V 19 άκυρα V (A) Cod. Nicet. Libell. Synod, δκυρον b (aber in -a korr. B)

246

5

ίο

is

20

25

Sozomenus

ήν ώς δυτικών επισκόπων ουααν προκομίσαντες ύπογράψαι τινάς παρεσκενασαν επί ύποσχέσει άποκηρνξεως τον άνομοίου κατ ονσίαν (δ διεψενσαντο), κρατεϊν δε το δμοιον δοξάζειν τον ν ιόν τω πατρί κατ ονσίαν είναι γαρ τον ομοίου την προσϋήκην άναγκαίαν δια την σημασίαν των υποστάσεων πίστιν δε πολιτεύεσύαι κατά πάσαν έκκλησίαν την έν Σελευκεία όμολογηΰεΐσαν, εκτε&εισαν δε επί τη αφιερώσει της εν Αντιόχεια εκκλησίας· τους δέ καύαιρε&έντας παρά τών άνόμοιον τω πατρί τον νίόν λεγόντων τους Ιδίους άπολαμβάνειν ΰρόνονς, ώς παρανόμως έκβεβλημένονς τών εκκλησιών ει δέ τις αυτών κατηγορεϊν βούλεται, εκ τοϋ Ισον κινδύνου τοϋτο ποιειν δικαστάς δέ είναι τους όρϋ-ώς δοξάζοντας εν τω εϋνει επισκόπους κάί εκ τών πέλας επαρχιών, σννιόντας εν τη εκκλησία εν&α οι μόίρτνρές είσι τών έκάστω βεβιωμένων. ταϋτα όρίσαντες, επειδή τους περί Εύδόξιον κεκλήκασι και μετανοίας αυτοις μετέδωκαν, οι δε ονχ ύπήκουον, τα δόξαντα ταϊς πανταχη έκκλησίαις εδηλωσαν. λογισάμενοι δέ ώς εικός Εύδόξιον της οίκείας μερίδος ποιήσαι τα βασίλεια και διαβαλείν αυτούς, έγνωσαν φϋάσαι και τα πεπραγμένα έν Λαμψάκω μηνϋσαι. δ δη κάί έποίονν έπανιόντι Ούάλεντι τω βασιλεΐ έκ Θράκης έν Ήρακλεία περιτυχόντες- άποδημοϋντι γάρ τω άδελφώ εις την πρεσβυτέραν 'Ρώμην μέχρι τινός συνηλ&εν. Εύδοξίω δέ τα προς βασιλέα κάί τους άμφ' αυτόν ήδη κατά γνώμην διωκεϊτο. προσελ·&ονσιν ουν τοις έκ Λαμψάκου πρεσβευταϊς παρεκελεύσατο μη διαφέρεσϋαι προς Εύδόξιον. έπεί δέ άντεΐπον καί την έν Κωνσταντινονπόλει γενομένην άπάτην καί τά βεβονλευμένα κατά τών έν Σελευκεία δεδογμένων Εύδοξίω έμέμφοντο, κινηϋείς προς όργήν τούς μεν υπερορίαν οίκεΐν προσέταξε, τάς δέ εκκλησίας παραδίδοσϋαι τοις άμφί τον Εύδόξιον. Έν τούτω δέ την Συρίαν κατέλαβεν· νφωράτο γάρ μήπως ol Πέρσαι τάς έπΐ Ίοβιανον γενομένας τριακοντσύτεις σπονδάς λνσωσι. τών δέ μηδέν

5 f. vgl. Socrat. IV 4,3 Socrat. IV 2,4^-6

18 f. vgl. Philostorg. I X 3

•12—23 Nicet. a. a. O.

25—S. 247,4 Cass. VII 14,1

V

25—S. 247,4

BC = b

1 ώς] καί C 3 δοξάζειν VC Cod. Nicet. είναι Β 9 αυτών b Cass. αυτόν V 13 πανταχού b 15 ποιεϊσϋαι C, cumque crederent studere Eudoxium ut universa regalia suae partis faceret et istis sine dubio derogaret Cass. | διαβαλλείν V 19 τούς b Cass, τοις V | συνωκείτο Β 20 εν λαμψάκω C | παρεχαλέσατο Β, επέτρεψε Cod. Nicet. | μη VR Cod. Nicet. Cass. < b, aber über der Zeile C c l 26 γενομένας < Β | τριακοντούτεις V Socrat. τριακονταετείς b

5

6

7 8

9

10

K i r c h e n g e s c h i c h t e VI 7,4—8,6

247

νεωτεριζόντων εν 'Αντιόχεια διέτριβεν, ήνίκα δη Μελέτιον μεν τον επίσκοπον νπ ερορίον φυγής κατεόίκασε, Πανλίνον δε τον βίον αίδεσύεις έφείσατο, τους δέ Εύζωίω μη κοινωνοϋντας των εκκλησιών άπήλαυνεν, εις χρήματά τε έζημίον και ηκίζετο και άλλως έπέτριβε. 5 Γέγονε δέ äv τότε, ώς σνμβαλεϊν ε στ ι, και τούτων δεινότερα, ει μη 8,1 ό κατά Προκόπιον έπέλαβε πόλεμος, τνραννήσας γαρ εν Κωνσταντινονπόλ,ει και πολλ,ήν εν βραχεί χρόνω στρατιάν ά&ροίσας ήπείγετο κατά Ούάλεντος. ο δε ¿κ της Συρίας έλάσας συμβάλλει αύτω περί Νακώλειαν πάλιν της 2 Φρυγίας· προδοσία τε Άγέλωνος και Γομαρίου των αύτοϋ στρατηγών ζωΐϋ γρησας αυτόν τε και τους προδόντας έλεεινώς άνεϊλε. τους μεν γαρ 3 λέγεται καίπερ εννοεΐν αύτοϊς όμόσας πρίοσι διχη διελειν Προκοπίου δέ δύο δένδροις ουκ από πολλού διεστώσι κατακαμφύεϊσι προς γην, έκάτερον έκατέρω φυτώ προσήψε σκέλος και άφήκεν άνεγείρεσϋαι· τά δέ προς την συνηϋτ] στάσιν άνορϋ-ω&έντα διέσπασε τον αν&ρωπσν. is Έπει δέ τέλος εσχεν ό πόλεμος, ηκεν εις Νίκαιαν εν ησυχία τε γεγονώς 4 αν&ις ετάραττε τους ονχ ομοίως αύτω περί το &εΙον δοξάζοντας, νπερφυώς δέ έχαλεπαινε κατά των έν Λαμψάκω συνελ&όντων, καϋότι και τους τά 'Αρείου φρονονντας επισκόπους και την έν Άριμήνω περί της πίστεως εκτεϋεισαν γραφην άπεκήρυξαν. οντω δέ έχων οργής άγει εκ της Κυζίκου 5 20 Έλεύσιον, και όμοδόξων αύτω επισκόπων σύλλογον κα&ίσας έβιάζετο κοινωνεΐν αντοϊς της πίστεως, ό δέ τά πρώτα ανδρείως άντέτεινεν, ύπερορίαν δέ φυγην και της ουσίας άφαίρεσιν δείσας (ταϋτα γάρ ηπείλει μη πειύομένω) το προσταχϋέν εποίησε. και εν&νς μετεμέλετο, έπανελ&ών τε εις Κνζιβ κον δημοσία την άμαρτίαν επί της εκκλησίας εξήγγελλε και έτερον επί-

5—14 Socrat. IV 3,1. 5,2—4; vgl. Philostorg. IX 5. Ammian. Marceil. X X V I 9. Zoaim. IV 8 16—S. 248,10 Socrat. IV 6—7,4 • I f . Nicet. Thesaur. V 24; lat. PG 139, 1381 D 5—14 Exc. Tripart.· (Polyd. 390,10—18. Theophan. 55,28—56,1). Niceph. Η. E. X I 4 15—S. 248,5 Exc. Tripart. (Polyd. 390,18—392,4. Theophan. 56,2—8) 16— S. 249,2 Niceph. Η. E. X I 5 19—24 Nicet. Thesaur. VI 22 PG 140, 28 BC

V BC = b A (16 έπεί—γεγονώς und 23 τό προσταχϋέν—Κνζικον) 1 f. μελετίου μεν τον έπισχόπου ύπερορίαν φυγην b, μελέτιον δέ χατεδίχασεν ύπερορίον φυγής Cod. Nicet. 2 πανλίνον Β 6 am Rand ότι συμφέρει ô περισπασμός πάσι V 8 νακώλειαν V Socrat. νακόλειαν Β und, aus -ώ- korr., C 8 f. της φρνγίας πάλιν —Β 9 γομαρίον V Socrat. Philostorg. Zosim. γιομαρίου b, Γόμαρις Exc. Tripart. 10 προδότας Β 11 am Rand ση. τήν έπιορχίαν xal τήν άπήνειαν V | πρίοσι] πρόσεισι V 12 δύο < C | προς γην, έκάτερον] προς τήν έχατέραν Β 18 άρημίνω C 21 άντέτεινεν b Cod. Nicet. άντέβαινεν V 23 μετεμέλετο VA Cod. Nicet. μετεμελεϊτο b

Sozomenus

248

σκοπον χειροτονεϊν παρεκελεύετο" εαυτόν γαρ ίερασ&αι μη προσήκειν ετι ώς οικείου δόγματος προδότην γενόμενον. ΚυζικηνοΙ δε αίδοΐ της του ανδρός πολιτείας εννοι τά μάλιστα αντω τυγχάνοντες ετερον εχειν έπίσκοπον ονχ εΐλοντο. έπεί δε ταϋτα εγνω ό Ενδόξιος δ εν Κωνσταντινουπόλει της 7 5 'Αρείου δόξης προεστώς, χειροτονεί Εύνόμιον της Κυζίκου έπίσκοπον ωετο γάρ αυτόν δεινόν δντα λέγειν πει&οΐ τινι ραδίως προς το οίκεϊον δόγμα τους Κυζικηνονς έφελκύσασ&αι. ώς δε είς Κύζικον παρεγένετο, προστάγματι 8 βασιλέως Έλενσίον έξελαϋέντος τάς ενϋάδε εκκλησίας κατέσχεν. οι δε Έλευσίω πει&όμενοι ενκτήριον οίκον εξω τειχών κατασκευάσαντες προ της ίο πόλεως έκκλησίαζον. Εύνομίον μεν συν πέρι και της ομωνύμου τούτων αίρέσεως μικρόν ύστερον ερώ. Παραπλήσιων δε κακών έπειρώντο και οι έν Κωνσταντινουπόλει πρεσ- 9,1 βενοντες το δόγμα τών εν Νίκαια, συνελ&όντων, σνν αυτοΐς δε και οι τα Ναυάτου φρονοϋντες' και πάντας μεν έλαύνεσϋαι της πόλεως, Ναυατιανών δε 15 και τάς εκκλησίας άποκλεισ&ηναι προσέταξεν ό βασιλεύς· τών δε άλλων ουκ εϊχεν δ τι άποκλείσειεν ήδη γάρ πρότερον επί της Κωνσταντίου βασιλείας άφηρηντο. ον μην άλλα και Άγέλιον τότε είς ύπερορίαν φυγήν 2 κατεδίκασεν, δς εκ τών Κωνσταντίνου χρόνων ήγεϊτο εν Κωνσταντινουπόλει της Ναυατιανών εκκλησίας, έλέγετο δε δτι μάλιστα ϋανμασίως πολιτεύ20 σασϋ-αι κατά τους εκκλησιαστικούς νόμους, ό δέ βίος ην αντω — τοϋτο δη το πρσδχον έν φιλοσοφία — κτήσεως χρημάτων ¿λεύ&ερος, καΐ ή αγωγή έδείκνυ· ένί τε γάρ χιτωνίω έχρήτο και δίχα υποδημάτων άει εβάδιζεν. ον πολλώ δέ ύστερον αυτός τε μετεκλήΰη και τάς υπ' αυτόν εκκλησίας άπέλαβεν και άδεώς εκκλησίαζεν. αίτιος δε τούτων Μαρκιανός τις, δς επί βίω 3 25 και λόγοις ϋανμαζόμένος πάλαι μεν έν τοις βασιλείοις έστρατεύετο, τότε δέ πρεσβύτερος ών της Ναυατιανών αίρέσεως γραμματικούς λόγους έξεδίδασκε τάς βασιλέως ϋνγατέρας, Άναστασίαν τε και Καρώσαν ών είσέτι 1 1 : VI 26

12—S. 249,2 Socrat. IV 9,1—6

»12—S. 249,1 Cass. VII 20 V

BC = b

1 μή Vs 4 εγνω ό εύδόξιος V ενδόξιος εγνω b 6 τivi πει&οΐ ~ b πυ&όμενοι C 10 τούτω ? 12 και V Cass. < b 14 ναντιανών V 16 άποχλείεσ&αι b 18 έν Κιανσταντινουπόλει < Β 19 ναντιανών V | πολιτενεσ&αι Β 21 vielleicht {δ} και, vgl. quod etiam conversationis eius qualitas ostendebat Cass. 22 am Rand ση. περί άκτησίας V 23 μετεβλήϋτ] b, (re)vocatus est Cass. 26 ναντιανών V 27 καρώσσαν V Carosam Cass. Κόρωσαν Socrat.

9

Kirchengeschichte VI 8,6-10,4

249

vvv επώνυμα λουτρά δημόσια κατά την Κωνσταντινονπολίν εστί. δια γαρ την προς αυτόν αιδώ και χάριν μόνοι- ΝανατιανοΙς τά είρημένα ύπήρξεν. r Υπό δε τοϋτον τον χρόνον ομώνυμος Ούαλεντινιανω τω βασι?.εϊ γίνεται 10,1 παις κατά την δύσιν, ου πολλώ δέ ύστερον και Γρατιανός, δν προ της αρχής είχε, καθίσταται βασιλεύς. εν τούτω δέ, καίπερ παρά το εΐίοϋός χαλάζης 2 έμψερονς λίΰοις εν πολλοίς τόποις καταρραγείσης και μεγίστων σεισμών αλλαις τε πόλεσι και Νίκαια τη Βιϋυνών είσάγαν λνμηναμένων, ονκ έπαύσαντο Ουάλης τε δ βασιλεύς καΐ Ενδόξιος ό επίσκοπος τους έτέρως αύτοΐς δοξάζοντας Χριστιανούς εκδιώκοντες. και προς μεν τους όμοδόξους τοις εν Νίκαια συνελ.ϋονσιν εδόκει πως αύτοΐς κατωρ&ώσάαι το σπονδασϋέν εν γαρ τω πλείονι της υπό Ονάλεντος αρχομένης και μάλιστα ανά τε Θράκην και Βιϋννίαν και 'Ελλήσποντον και ετι τούτων προσωτέρω οντε εκκλησίας οντε Ιερέας εϊχον. προς δε τους τά Μακεδονίου φρονοϋντας, πολυπλα3 σίονς αυτών οντάς κατά τόδε το κλίμα, έχαλέπαινον, και τραατέντες έπ αυτούς ον μετρίως εδίωκον. οι δε δέει τών επικειμένων κακών διαπρεσβευόμενοι προς αλλήλους κατά πόλεις αμεινον εδοκίμασαν επί Οναλεντινιανόν και τον 'Ρωμαίων επίσκοπον καταφνγεϊν κάκείνοις μάλλον ή Ενδοξίω και Ονάλεντι και τοις άμφ' αυτούς κοινωνέ tv της πίστεως. και έπει τάδε καλώς εχειν 4 εδοξεν, αίροϋνται επί τούτοις τρεις εξ αυτών, Εύστά&ιόν τε τον εκ Σεβαστείας επίσκοπον και Σιλβανόν τον Ταρσού και Θεόφιλον τον Κασταβάλων, και προς Οναλεντινιανόν τόν βασιλέα πέμπονσι γράψαντες Λιβερίω τω 'Ρωμαίων επισκοπώ καΐ τοις ανά την δύσιν ίερενσιν, ola δη πίστιν δόκιμον και βεβαίαν από τών αποστόλων εχονσι και προ τών άλλων προνοεϊν της θρησκείας οφείλουσι, παντί σ&ένει σνλλαβέσΰαι τοις αυτών πρέσβεσι και συν αύτοΐς περί τών πρακτέων βουλενσασ&αι καΐ ώς αν δοκιμάσωσι διορύώσαι τά της εκκλησίας πράγματα.

3—9 Socrat. IV 10—11,6 11—13 vgl. Socrat. IV 1,16. 17,2f. 13f. vgl. Socrat. IV 4,6 16—20 Socrat. IV 12,1—3 *3—δ Polyd. 394,15—19 9—18 Niceph. Η. E. XI 6 Tripart. (Polyd. 388,19f. Theophan. 55,15)

12f. Exc.

V BC = b A (3 vnò — 5 βασιλεύς) 1 δημόσια V 3 ούαλεντινιανω τώ γυναικός αντον Α* βασιλεύς Vs | ό2 17 "ταφυγεϊν V 24 σ&ενει < C

Socrat. publice (= δημοαίη.) Cass. < b 2 ναντιανοϊς V βασιλεϊ VCA τω βασ. ούαλ. ~ Β 4 παΙς + ¿ξ Ιουστίνης 5 κα&ίσταται VCA -το Β | xabieç] xal V 8 ο < C 10 σηονδαζόμενον b 14 αυτών] αύτούς V 18 τοις] τους V 20 κασταβάλων b Socrat. κατασβάλων V 25 καΐ ώς] έως b

Sozomenus

250

Kai oí μεν εις Ίταλίαν άφικόμενοι έγνωσαν τον βασιλέα εν Γαλατία διάγεIV τοις τηδε παρακειμένοις βαρβάροις μαχόμενον. άπορου δέ φανείσης αντοϊς της επί Γαλάτας όδον διά τον πόλεμον έδωκαν Λιβερία) τά γράμματα, κοινωσάμενοί τε περί ών έπρεσβεύοντο, καταγινώσκουσιν Άρείον και των ομοίως αντω φρονούντων καΐ διδασκόντων άποκηρνττουσι δέ και πάσαν αίρεσιν ενάντιουμένην τη πίστει της έν Νίκαια συνόδου, και το όμοονσιον όνομα δέχονται ώς τω όμοίω κατ' ονσίαν τα αυτά σημαίνον. ως δέ τούτων εγγραφον αυτών όμολογίαν ελαβεν ό Λ ιβέριος, έκοινώνησεν αύτοις, και τοις άνά την εω έπισκόποις έγραψε της ομονοίας και της περί το δόγμα συμφωνίας επαίνων, και τά προς τους πρέσβεις πεπραγμένα έμήνυσεν. ήν δέ των άμφΐ τον Ενστάϋιον ή ομολογία ήδε~

5

6

7

»Κυρίω άδελφώ και συλλειτουργώ Λιβερίω Εύστά&ιος, Σιλβανός, Θεό- 11,1 >φιλος έν κυρίω χαίρειν. >Αιά τάς τών αιρετικών μανιώδεις ύπονοίας, οι ου παύονται ταις καϋολι>καΐς έκκλησίαις σκάνδαλα έπισπείρειν, τούτον χάριν πάσαν αφορμήν αυτών >άναιροϋντες όμολογοϋμεν την σύνοδον την γενομένην ένΛαμψάκω και Σμύρνη >κάί έν έτέροις διαφόροις τόποις τών όρϋοδόξων επισκόπων, ης συνόδου >πρεσβείαν ποιούμενοι προς την χρηστότητά σον και πάντας τους 'Ιταλούς >τε και δυτικούς επισκόπους γράμματα κομίζομεν, την πίστιν την κα&ολικήν >κρατειν xal φυλάσσειν, ήτις έν τη άγια Νικαέων συνάδω έπι τον μακαρίου >Κωνσταντίνον νπό τριακοσίων δέκα και οκτώ έπισκόπων βεβαιω&εΐσα >άκεραία και άσαλεύτω καταστάσει έως νυν και διηνεκώς διαμένει, έν f¡ >τό όμοονσιον άγίως και εύσεβώς κείται ύπεναντίως της 'Αρείου διαστροφής>δμοίως καΐ ημάς μετά τών προειρημένων την αυτήν πίστιν κεκρατηκέναι >τε και κρατεϊν και άχρι τέλους φυλάσσειν Ιδία χειρί όμολογοϋμεν, κατα>κρίνοντες "Αρειον κάί την άσεβη διδαχήν αύτοϋ συν τοις μα&ηταΐς αντοϋ

1—S. 251,14

Socrat.

IV 12,4—38

— 8 Nicet. Thesaur. VI 23 P G 140, 28 D V

BC = b

1 τον < V I είς γαλατίαν Β 2 τοϊς aus της korr. C c 2 της (?) R | παρακείμενης V 3 γαλατίας V | εδωκε C 5 διδασκόντων] πρεσβευόντων διδασκόντων (das erste Wort gestrichen) Β 7 όνομα] μόνον Cod. Nicet. 8 ελαβε λιβέριος b, λαβών ό λιβέριος Cod. Nicet. 17 ijç] εις V 19 καΰολικην b Socrat. + και άποστολικήν V 22 άσαλεύτω + τή Β | διαμένει V Socrat. (aber permanebit Cass.) μένει b 23 άγίως b Socrat. νγιώς V 25 τε b Socrat. < V συν

26 διδαχήν b Socrat. διδασχαλίαν V | συν] καί C

2

3

K i r c h e n g e s c h i c h t e VI 1 0 , 5 - 1 2 , 3

251

>και τζάσαν αΐρεσιν Σαβελλίου και Πατροπασσιανον, Μαρκίωνος, Φωτεινού, >Μαρκέλλον και Παύλου τον Σαμοσατέως, και τούτων την διδαχήν και >πάντας τους δμόφρονας αυτών και πάσας δε τάς αιρέσεις τάς έναντιου>μένας τή προειρημένη άγια πίστει, ήτις εύσεβώς και κα&ολ,ικώς ύπό των >άγιων έξετέϋτ/ πατέρων εν Νίκαια, άνα&εματίζομεν, άναϋεματίζοντες έξαι>ρέτως και τά έν τή Άριμήνω σννόδω, δσα νπεναντίως ταύτης της προ>ειρημένης πίστεως της άγιας συνόδου Νικαέων επράχϋη, οίς δόλω καΐ >έπιορκία ύποπεισϋέντες εν Κωνσταντινουπόλει κομισ&εΐσιν από Νίκης της >Θράκης ύπεγράψαμεν. « Ταντα όμολογησαντες και την έκτεϋ-εισαν εν Νίκαια πίστιν αύτοίς 4 ρητοί ς τη οικεία ομολογία συνήψαν και περί των πραχ&έντων γράμματα Λιβερίου λαβόντες έπλευσαν εις Σικελίαν. Γενομένης δε κάκεϊσε συνόδου και τ à αυτά ψηφισαμένων των τήδε 12,1 επισκόπων, επεί τάδε έπραξαν, έπανηλ&ον. κατ' εκείνο δέ καιρόν σύνοδον 2 αγόντων εν Τνάνοις Εύσεβίου τον επισκόπου τής Καππαδοκών Καισαρείας, Άϋανασίου τε τον 'Αγκύρας και Πελαγίον του Λαοδικείας, Ζήνωνος τε τον Τνρίον και Παύλου τον ' Ε μέσης, Ότρέως τ ε τοϋ Μελιτινής καΐ Γρηγορίον τοϋ Ναζιανζού και πολλών άλλων, οι το όμοούσιον πρεσβεύειν εψηφίσαντο έν 'Αντιόχεια επί τής Ίοβιανοϋ βασιλείας, άναγινώσκεται τά Λιβερίου κάί τών άνά την δύσιν γράμματα. περιχαρείς τε επί τούτοις γενόμενοι εγρα3 ψαν πάσαις ταΐς έκκλησίαις έντυχεϊν τοις ψηφίσμασι τών άνά την Άσίαν επισκόπων κάί τοις Λιβερίου γράμμασι και 'Ιταλών και "Αφρων καί Γαλατών τών προς δύσιν και Σικελών (έκόμισαν γαρ καί τούτων τά γράμματα

•14—S. 252,13 Casa. VII 28 14—22 Nicet. Thesaur. VI 24 P G 140, 29 A 14—20 Exc. Tripart. (Polyd. 396, 17—22. Libell. Synod. Mansi I I I 397 C. Theophan. 57,26—29) V

BC = b

1 σαβελλίου καί V Σαβελλίου Socrat. < b | πατροπασιανοϋ aus -ώ korr. C 4 καί καθολικώς V Socrat. < b δ έξετέ&η vor 4 ύπό ~ b (Socrat. wie im Text) | άνα&εματίζοντες V Socrat. + άρειον b 6f. xai την έν Άριμήνω σννόδω άναγνωσ&εϊσαν έκ&εσιν ώς ΰπεναντίως ... πραχ&εϊααν, οίς Socrat. 6 άριμίνω C άριμηνησία V 8 vor έν + oi Socrat. Hs. M c 9 υπέγραψαν Socrat. 14 am Band σύνοδος έν τυάνοις όρΰ(όδοξος)' ση. δτι όλίγην ούτοι διαφοράν ήγοϋντο τοϋ ομοουσίου προς το όμοιονσιον, καί άβασανίστως τούτους έδέξατο ό λιβέριος· οι και αύ&ις πρός την οίκείαν επανήλθαν αιρεσιν V | κατ εκείνο δε καιροΰ V Cod. Nicet. κατ' έκεϊνον δέ τον καιρόν b 15 am Rand δρα δτι ό μέγας βασίλειος οΰπω ήν έν έπισκόποις V 17 ότρέως V ότρηίου (-ηΐου durch Korr.) Cod. Nicet. Ostresio Cass. Ότρήιος Exc. Tripart. | μελιτινής (die zwei ι durch Korr.) C μελιτηνής Β 18 ναζιανζοΰ b Cod. Nicet. Exc. Tripart. ναζιαζηνοϋ V Naziaze.no Cass. | am Band ήτοι τοϋ πατρός τοϋ θεολόγου b 23 τα < b

252

Sozomenus

oí εκ Λαμψάκου πρέσβεις), καί άναλογίσασϋαι τόν πάντων άριϋμόν πολλφ γαρ τω πλήϋει την εν Άριμήνω σύνοδον ενικών και όμόφρονας αύτοϊς γενέσϋαι και κοινωνούς, και δτι ταύτης είσί της γνώμης, δια γραφής οικείας δηλώσαι, σννελ&εΐν δε ε'ις Ταρσόν της Κιλικίας ετι ήρος δντος ε'ις ρητήν s ήμέραν ήν ώρισαν. Kai oi μεν ώδε άλλήλοις σννιέναι προετρέποντο. ήδη δε σννίστασϋαι μελλούσης της εν Ταρσώ συνόδου συνελ&όντες εν :'Αντιόχεια της Καρίας άμφι τριάκοντα και τέσσαρες των Άσιανών επισκόπων την μεν επί τη όμονοία των εκκλησιών σπονδην επηνουν, παρητούντο δε το τον ομοουσίου δνομα, και την ίο εν 'Αντιόχεια καί Σελευκεία έκτεϋεισαν πίστιν χρήναι κρατεϊν ίσχυρίζοντο, ώς και Λουκιανοϋ τοϋ μάρτυρος ουσαν και μετά κινδύνων καί πολλών ίδρώτων παρά τών προ αυτών δοκιμασ·&εισαν. ó δε βασιλεύς Εύδοξίου σπονδή την εν Κιλικία προσδοκωμένην διέλυσε σύνοδον, γράψας περί τούτον καί άπειλην επιϋείς. εν μέρει δε τοις αρχουσι τών έΰνών άπελαύνειν τών εκκλη15 σιών προσέταξε τους επί Κωνσταντίου καϋ-αιρε&έντας επισκόπους, αύάις δε την ίερωσύνην άναλαβόντας επί της 'Ιουλιανού βασιλείας. εκ ταύτης δέ της προστάξεως καί ταϊς âvà την Αϊγυπτον άρχαϊς σπονδή γέγονεν άφελέσ&αι τών αντό&ι εκκλησιών Άϋανάσιον καί της πόλεως άπελάσαι. ου το τυχόν γάρ επίτιμων ενέκειτο τώ βασιλέως γράμματι, ει μη ταύτα γένηται, 20 πάντων επίσης αρχόντων τε και τών υπ' αυτούς στρατιωτών και βουλευτηρίων εκτισιν πολλών χρημάτων καταδικάζον καί σώματος αίκισμούς άπειλούμενον. συνελ&όν δε το πληϋος τών Χριστιανών έξητουν τον επαρχον άπερισκέπτως μη άπελαύνειν τόν έπίσκοπον, άκριβέστερον δε σκοπειν τόν δρον τών βασιλέως γραμμάτων, ώς κατ εκείνων μόνον κρατούντα 25 τών επί 'Ιουλιανού κατελ&όντων μετά την επί Κωνσταντίου φυγήν. τόν δέ Άάανάσιον ελεγον φυγείν μεν επί Κωνσταντίου, μετακλη&ηναι δε παρ'

4 vgl. Socrat. IV 12,39 vgl. Hist, acephala 15f.

12f. vgl. Socrat. IV 12,40

•4—9. 12f. Nicet. a. a. 0 . AB 396,23—398,4. Theophan. 57,30—58,1) V

14—S. 253,12

4. 12—16 Exc. Tripart. (Polyd.

BC = b

1 ¿ν λαμψάχω C | xai — 2 ένίκων < C ταντα C 4 ήρος b Cod. Nicet. ήρεσεν V

β

/

a

2 αυτούς V 3 ταύτης] β αλλήλους b, alterutros in-

vitabant Cass. | προετρέποντο σννιέναι C 7 άντιοχεία τής καρίας V Cod. Nicet. Cass, καρία τής άσίας b 8 xai V Cod. Nicet. < b 10 πίστιν εχτε&εϊσαν — und vor πίστιν zwei Buchstaben gestrichen C 13 έν CB 14 άπειλάς Β 19 βασιλείω b | γένοιτο C 20 αύτοϋ V 21 πολλών auf Rasur Β | καταδικάζων C | αίχισμόν Β 22 απειλουμένων C | έζήτουν b | υπάρχον Β 24 βασιλείων Β | μόνων b

4

5

6

7

8

K i r c h e n g e s c h i c h t e VI 1 2 . 3 - 1 4

253

αύτοϋ μόνον

γ,

ίο

ϊ5

20

καί τήν έπισκοπήν άπολαβεϊν Ίουλιανόν δέ πάντας καταγαγόντα αυτόν διώξαι· πάλιν δ' αν Ίοβιανόν αυτόν μετακαλέσασθαι. Ταύτα λέγοντες ουκ επειθον. άντεϊχον δέ δμως και βιάζεσθαι ου συνεχώρουν. πανταχόθεν δέ τον δήμου συρρέοντος και πολλού θορύβου καί ταράχον άνά την πάλιν δντο; καί στάσεο>ς προσδοκώμένης εμήνυσεν ο ύπαρχος βασιλεϊ τά γενόμενα, συγχώρησα; αντόν εν τι] πάλει διάγειν. ήδη δέ πολλών διαγενο μένων ήμερων καί της κινηθείσης στάσεως πεπαύσθαι δοκούσης, εσπέρας λα&ών 'Α&ανάσιος έξήλ.θε της πόλεως καί εις τι χωρίον έκρύπτετο. άωρί δέ της αυτής νυκτός ό ύπαρχος ΑΙγύπτου καί ό των τήδε στρατευμάτων ήγεμών κατέλαβον την έκκλ.ησίαν, εν ή τό καταγώγιον είχε· πανταχή τε καί εις τάς υπερώους οίκήσεις άναζητήσαντες αντόν άπεχώρουν διαμαρτόντες της βονλή; · ωοντο γαρ λοιπόν του πλήθους έπιλελησμένον της προτέρας κινήσεως, ει έπίθοιντο πάντων προς νπνον τετ ραμμένων, ραδίως τήν βασιλέως πρόσταξιν έπιτελέσειν καί τήν πόλιν άστασίαστον φνλάξειν. θαύμα δέ πάντας είκότως εϊχεν 'Αθανασίου μη εύρεθέντος. είτε γαρ θείας δυνάμεως προειπονσης ύπανεχώρησεν είτε τινών άγγειλάντων, αμφότερα εις ταντόν τελεί, και προμηθείας ή κατά ανθρωπον έδόκει είς άναγκαΐον ώδε καιρόν προμαθεΐν τήν επιβουλήν καί φυλάξασθαι. ετεροι δέ φασιν, ώς τήν του πλήθους παράλογον κίνησιν προορών, δείσας τε μή των εντεύθεν σνμβησομένων δεινών αίτιος είναι δόξη, πάντα τούτον τόν χρόνον εν πατρφφ μνήματι διέτριβεν. καί ό μεν ώδε διαφυγών έλάνθανεν.

Ον πολλώ δέ ύστερον εγραψεν ό βασιλεύς επανελθείν αυτόν καί τήν έκκλησίαν εχειν. τεκμαίρομαι δέ Ουάλεντα παρά σκοπόν επί ταύτην τήν γραφήν έλθείν, ή τήν κρατούσαν περί 'Αθανασίου δόξαν λογιζόμενον καί 25 ότι τούτου χάριν εικός ήν μέμψασθαι Ούαλεντινιανόν, επειδή τών εν Νίκαια συνελθόντων τό δόγμα έπρέσβευεν, ή τών επαινούντων αυτόν πολλών όντων τήν κίνησιν ύφορώμενον, μή τι νεωτερίσωσιν επί βλάβη τών κοινών πραγμάτων. οίμαι δέ ώς εικός καί τους προεστώτας της 'Αρείου αίρέσεως μή

18—23 Socrat. IV 13,4 f. *8 Polyd. 398,4 f. 58,3—5) V

22f. vgl. Hist, acephala 16 21—27 Exc. Tripart. (Polyd. 398,6—9. Theophan.

BC = b

2 Ίοβιανόν] ίουλιανόν C 5 ταράχου Bidez ταρα V ταραχής b | όντων b β γενόμενα + V 7 ήμερων unleserlich in Β | πεπαν&αι V 11 πανταχού b 12 ύπεχώρουν b 14 άνάστασίαστον C 1δ εικός Β 16 προΙΙΙειηούσΙΙΙΙC προ//¡ειπούσης R 17 προμηθείας (μείζονος) Christ. 18 καιρόν Β8 20 δόξει Β 22 αυτόν έπανελόεϊν —b 23 vor παρά + ον V 25 μέμψεσϋαι Hussey 26 επρέσβενσεν C 27 ΰφορώμενοι V | tí] τίνες V

9

10

11

12

13

14

254

Sozomenus

λίαν επιθέσθαι τη περί τούτου σπονδή, λογισαμένους ώς της πόλεως εκβληθείς αδθις ενοχλήσει τοις βασιλευονσι και άφορμήν εντεύθεν εξει της προς αυτούς ομιλίας και μεταπείσει Ονάλεντα, Οναλεντινιανόν τών ορισθέντων παρά των πατέρων ονδενΐ λόγω διαφωνεί, ουδέ γαρ άλλως >άρμόζει όιανοεισϋαι τους τον ϋεον ίερεϊς, ύφ' ών δίκαιον έστι τους λοιπούς ίο >παιδεύεσϋαι. άλλα δι αναφοράς των εν Γαλλία και Βενετία αδελφών >εγνωμέν τινας αϊρεοιν σπουδάζειν, δπερ κακόν ου μόνον παραφυλάττεσ&αι >όφείλουσιν οί επίσκοποι, άλλα και δσα απειρία τινών ή άπλότητι είκαίαις >έρμηνείαις f άνϋίσταται f · datò συν των διαφόρους διδασκαλίας διανοου>μένων μη παρολισύαίνειν, άλλα μάλλον των πατέρων ημών κατέχειν την 15 >γνώμην, οσάκις αν διαφόροις βονλαϊς περιφέρωνται. τοιγαροΰν Αύξέντιον >τόν Μεδιολάνον έξαιρέτως εν τούτω τω πράγματι κατακεκρίσϋ-αι προγέ>γραπται. δίκαιον ούν έστι πάντας τους έν τω 'Ρωμαίων κόσμω διδασκά>λους όμοφρονεϊν και μη διαφόροις διδασκαλίαις την πίστιν μιαίνειν και >γάρ ήνίκα πρώτον ή κακία των αιρετικών άκμάζειν ήρξατο, ώς καί νυν

8

3—S. 268,12 bei Theodoret. Η. E. I I 22,2—12 (mit oft besserem Text als Sozom.); lateinischer Text im Cod. Veron. 60 f. 43 v —45 r , herausgeg. von Ed. Schwartz, Zeitschr. f. d. neutest. Wiss. 35 (1936) 19 f. = Λ V

BC = b

1 n a c h επισκόπου

+ μήτε

των άλλων συνδεμένων

αντοις ( S . 2 6 5 , 2 4 ) g e s t r i c h e n C

3 nach σννέδριον + συνέόρισν gestrichen C | ννελ&όντες am Zeilenanfang V

4 τοίς — έπισκόποις h i n t e r urbe Roma convenerunt, salutem Λ | ίλλυριώ Β | λ/ ούαλέριος V Οναλεριανός

5 άδελφοίς — T h e o d o r e t . Damasus . . . et ceteri qui . .. in episcopis catholicis per Orientem constitutis in domino καϋεστώσιν b T h e o d o r e t . constitutis Λ σννελ&ώσιν V |

T h e o d o r e t . Valerianus

domino Λ έν ϋ-εω Theodoret.

Λ

5 έν κυρίω

b

< V

in

β υμών V Theodoret. (Hss. rzT) ήμών b Theo-

d o r e t . ( H s . A ) , confidimus quidem sanctitatem vestram apostolorum instructions fundatam earn tenere ¡idem eamque plebibus intimare, quae a maiorum institutis nulla ratione dissentiat Λ 9 λοιπούς V T h e o d o r e t . ceteros A σοφούς b 1 2 οίκείαις Β σκαιαϊς T h e o d o r e t . scaevis Λ 1 8 άν&ίσταται V -ανται C -αντο Β ,

-ασ&αι Theodoret. (γέγονεν) άν&ίστασ&αι Christ, bei Theodoret., was verständlich wird ; die Korruptel ist älter als Sozom. | από — 15 περιφέροηταϊ] από τον νϋν

διαφόροις διδασκαλίαις διανοουμένους μη πάνυ άλισ&αίνειν, αλλά μάλλον των πατέρων ήμών κατέχειν τήν γνώμην, οσάκις äv διάφοροι βουλαί τα'ις άκοαϊς αυτών έπειαφέρωνται (= cum diversa Consilia [concilia H s . ] eorum auribus ingeruntur Λ) T h e o d o r e t . 1 6 μεδιολάνων Β 17 δικαιοδν V

9

10

Kirchengeschichte VI 23,6-12

267

>μάλιστα, δπερ άπείη, τών Άρειανών ή βλασφημία, οί πατέρες ημών τρια>κόσιοι δέκα οκτώ επίλεκτοι, εις Νίκαιαν γενομένου σκέμματος, τοντο το >τεϊχος ύπεναντίον των οπλών τον διαβόλου ώρισαν και ταύτη τη άντιδότω >τά ϋανάσιμα φάρμακα άπεώσαντο, ώστε τον πατέρα και τον νίόν μιας s >άεότητος, μιας άρετής και ενός σχήματος πιστεύεσϋαΐ" χρή δε της αυτής >νποστάσεως και το πνεύμα το αγιον πιστεύειν τον δε άλλως φρονούντα >άλλότοιον είναι της ημετέρας κοινωνίας έκρίναμεν. δνπερ σωτηριώδη >δρον και την προσκννητήν σκέψιν τινές μιάναι ηθέλησαν, άλλ" έν αύτη >τή αρχή òsi αυτών τούτων, οιτινες τοϋτο έν Άριμήνω άνανεώσασϋαι ή lu >ψηλαφήσαι ήναγκάζοντο, μέχρι τούτου διωρ&ώϋη, ώς ομολογείν αυτούς >έτέρα τ ivi διαλέξει ύφηρπάσ&αι, δτι ουκ ένόησαν τή των πατέρων γνώμη >τη έν Νίκαια, άρεσάση έναντίον είναι. ουδέ γαρ πρόκριμά τι ήδυνή&η >γενέαϋαι από τοϋ άριϋμοϋ τών έν Ά ριμήνω συναχύέντων, όποτε σννέστηκε yμήτε τοϋ 'Ρωμαίων επισκόπου, ου προ πάντων εδει την γνώμην έκδέξασ&αι, is >ουτε Βικέντιου, δς επί τοσούτοις ετεσι την έπισκοπήν άσπίλως έφύλαξεν, >ουτε τών άλλων τοις τοιοντοις συγκαταϋεμένων, όποτε μάλιστα, κα&ώς >προειρήκαμεν, αυτοί ούτοι, οΐτινες κατά συσκευην ΰποκλίνεσϋ-αι εδοξαν, >ουτοι καλλίονι γνώμη χρησάμενοι ασιαρέσκειν αύτοϊς ταϋτα έμαρτύραντο.

V

BC = b

1 δπερ άπείη Β und, -είη durch Korr., C όπερ άπήει V; όπερ άπείη (eine alte Randbemerkung?) auch bei Theodoret. (Hss. B 3 s), ΰπεραπήει (u. à.) Theodoret. (Hss. A c Lv); die richtige Lesart ύφέρπει (Theodoret. = coepit obrepere Λ) ist bei Sozom. von der Randbemerkung verdrängt worden l f . τριακόσιοι δέκα και όκτώ Β τϊη C 2 έπίλεχτοι] επίσκοποι και οί έκ της 'Ρωμαίων (τοϋ) άγιωτάτου επισκόπου επίλεκτοι Theodoret. = episcopi atque ex vice sanctissimi episcopi urbis Romae directi (delectit) Λ ; aber viele Hss. Theodorets lesen wie Sozom. nur επίλεκτοι I εις νίκαιαν V Theodoret. έν νικαία b | σκέμματος auch Theodoret., confecto concilio Λ ; „grobes Mißverständnis des griechischen Übersetzers (Consilio)" Schwartz 4 φάρκα Β 5 σχήματος V Theodoret. (Hs. Β 3 ) χρήματος b Theodoret. (Hss. sLvT) χαρακτήρας Theodoret. (Hss. An) figurae Λ : Spuren von Varianten im Urtext 7 έκρίναμεν: vgl. πιστευεσ&αι χρήναι, και της αυτής υποστάσεως [και ουσίας] και το ττνεϋμα το αγιον, τόν δε άλλως φρονοϋντα άλλότριον είναι της ημετέρας κοινωνίας κρίνοντες Theodoret., credere oporteret substantias, contra sentientem alienum a nostro consortia indicantes Λ; die Lesart έκρίναμεν (nach της ημετέρας κοινωνίας'.) könnte aus einer Variante έκριναν (Theodoret. Hs. H) herrühren und dürfte älter als Sozom. sein, vgl. S. 265,20f. εψηφίσαντο της αυτών κοινωνίας άλλότριον είναι Αύξέντιον κτλ. 9 άπ αυτών τούτων b Theodoret. ab isdern ipsis Λ τούτων V | άριμίνω C ά[...]ήνω Β 10 μέχρι τούτου Theodoret. μέχρι τοντο Vb hactenus Λ | διωρ&ώϋ~η aus διωρ&ω&η korr. V 11 τ ivi < Theodoret. Λ \ ύφαρπάσ&αι C | ένενόησαν Theodoret. inteUexissent Λ 12 vor εναντίον + έναντι gestrichen C 13 από] υπό Theodoret. ex Λ \ άρημίνω C | συνέστηκε —• 16 συγκατα&εμένων: vgl. die Spuren derselben Version bei Theodoret. 14 έκδείξασ&αι Β 18 ούτοι] oi αυτοί Theodoret. idem Λ

11

12

Sozomenus

268

s

ίο

is

20

>Συνορά ούν ή υμετέρα καϋαρότης ταύτην μόνην την πίστιν, ήτις εν 13 >Νίκαια κατά την αν&εντίαν των αποστόλων έϋεμελιώϋη, διηνεκεϊ βεβαι>ότητι καϋεκτέον είναι, και μεϋ* ημών τους ανατολικούς, οιτινες εαυτούς >τής καϋολικής είναι έπιγιγνώσκονσι, τους δε δυτικούς κανχάσ&αι. πι14 > στ εν ομεν δε ουκ εις μακράν τούς αλλα νοονντας αύτη τη επιχειρήσει από >τής ημετέρας κοινωνίας χωρισϋησεσϋαι (και περιαιρεΟήσεσϋαι) αύτών το >τον επισκόπου ονομα, ώστε τούς /.αούς της π?Λνης αύτών έλευϋερωϋέντας >άναπνεϋσαι. ούδενι γαρ τρόπο) όιορϋονσϋαι δυνήσονται την π/.άνην τών >δχλων, οπότε αύτοί ύπό της πλ.άνης κατέχονται. σνμφωνείτω τοίνυν 15 >μετά πάντων τών τον ΰεοϋ ιερέων και της ύμετέρας τιμιότητας ή γνώμη, >εν fi υμάς παγίους και βέβαιους πιστεύομεν. οτι δε ούτως ήμεϊς με&' υμών >πιστεύειν όφείλομεν, τοις άμοιβαίοις της υμετέρας αγάπης έπιδείξασ&ε.« Οι μεν ούν προς δύσιν ιερείς ώδε φ&άνοντες τούς παρ' αύτοϊς νεωτερί- 24.1 ζοντας, επιμελώς έφύλαττον την άρχή&εν παραδοθεΐσαν αύτοϊς πίστιν, ώς κομιδη ολίγους εν&άδε έτεροδόξους γενέσθαι και σχεδόν μόνους τούς άμφί τον Ανξέντιον. ουκ εις μακράν δε και ούτος &ανάτω εκποδών έγένετο' 2 τελευτήσαντος δε αύτοϋ εστασίαζε το πλήΰος, ου τον αυτόν αιρούμενοι την Μεδιολ,άνσν έκκλησίαν επισκοπεϊν και ή πόλις έκινδύνευεν. έκαστοι γαρ αποτυχόντες ήπείλουν ποιεϊν α φιλει γίνεσϋαι εν ταις τοιαύταις ταραχαΐς. δείσας δε την τον δήμου κίνησιν 'Αμβρόσιος ό τότε τοϋ ε&νους ηγούμενος, έλϋών είς την έκκλησίαν συνεβούλευε τοις πλή&εσι παύεσ&αι της έριδος, νόμων ύπομιμνήσκων ομονοίας τε και τών από της ειρήνης άγα&ών. οϋπω 3

16—S. 269,14 Soerat. IV 30. Rufin. Η. E. X I 11; vgl. Georg. Mon. 558,10ff. Theodoret. H. E. IV 7. Paulin. Vita Ambrosii 6—9 (herausgeg. von PapadopulosKerameus, 'Ανάλεκτα Ίεροσολυμ. σταχνολ. I 33ff.) *13—S. 269,17 Niceph. Η. E. X I 32 V

BC = b

2 διηνεκεϊ aus -ή korr. C c2 4 καθολικής (εκκλησίας) Christ, bei Theodoret. | είναι < Theodoret. Λ \ έπιγινώσκονσι b | μονογενοϋς νιου προαληφϋεϊσαν έπΐ μεταστοιχειώσει της φύσεως ημών, >άλλ' εξ άρχής έν τω νίώ την σαρκώδη έκείνην φύσιν είναι, και κακώς >έκλαβών εναγγελικήν τινα ρήσιν εις μαρτνρίαν της τοιαύτης άτοπίας προσβάλλεται λέγων δτι » ουδείς άναβέβηκεν εις τον ονρανόν ει μη ό έκ τον ονρα>νοϋ καταβάς, ό νιος τον άνϋρώπου «, ώς και πριν κατελύείν αν τον νίόν >άν&ρώπον είναι και κατελϋεϊν Ιδίαν έπαγόμενον σάρκα έκείνην, ήν έν ου>ρανοϊς εχων ετύγχανε προαιώνιόν τινα και σννονσιωμένην. λέγει γάρ >πάλ.ιν άποστολικήν τινα ρήσιν δτι »ο δεύτερος ανΰρωπος έξ ουρανού«· είτα >κατασκενάζει τον αν&ρωπον εκείνον τον άνωθεν ήκοντα νοϋν μη εχειν, άλλά >την ϋεότητα τοϋ μονογενούς την τοϋ νοϋ φύσιν άναπληρώαασαν μέρος γενέ>σΰ·αι τοϋ άνϋ·ρωπίνον σνγκρίματος το τριτημόριον, ψυχής τε και σώματος >κατά το άν&ρώπινον περί αυτόν όντων, νοϋ δε μη δντος, άλλά τον εκείνου

4 — S . 2 7 6 , 8 Gregor. Naz. ep. 202 P G 37, 3 3 2 1 3 — S . 2 7 6 , 8 vgl. Apollinaris von Laodicea fr. 165 Lietzmann 19 f. l o b 3,13 2 3 I Cor 15,47 V

BC = b

2 νανζιαζον V ναζιανζών b Ναζιανζόν Hussey 4 λεια b Gregor, άπονοία V 7 άπολιναριαστών b 10 όρ&ον V Gregor, ϋεον b 11 παρά VC Gregor, περί Gregor, περί Β 14 αίρετική[. . .]ακίαν Β | κακίαν < V < b 16 μονογενούς < C | νίον + τον ϋεον C 21 κατελϋών V | έκείνην b Gregor. < V | ονρανοίς V τώ Gregor. 22 εχων b Gregor. < V | τίνα] τε Β Gregor, άναπληρονσαν V 18·

κακών C 5 απώ8 πορισα[ ] Β Β 12 παρά V B c C 1 5 νπό V Gregor. 19 δτι V Gregor. < b ονρανώ b τοις ονρανοίς 2 5 άναπληρώαασαν b

2

3

4

5

276

Sozomenus

>τόπον τον §εον λόγου άναπληροϋντος. και ονπω τοΰτο δεινόν, άλλά το β >πάντων χαλεπώτατον, δτι αυτόν τον μονογενή ΰ-εόν, τον κριτήν των όντων, >τόν άρχηγόν της ζωής, τον κα&αιρέτην τον ΰανάτσυ, ϋνητόν είναι κατα>σκενάζει, και τή Ιδία αύτοϋ ΰεότητι πά&ος δέξασϋαι καΐ εν τή τριήμερα) >έκείντ) νεκρώσει τον σώματος και την &εότητα σνναπονεκρωϋηναι τω >σώματι και ου τω παρά τον πατρός πάλιν άπό του ϋανάτον διαναστήναι. >τά δε άλλα δσα προστίϋησι ταϊς τοιανταις άτοπίαις, μακρόν αν εϊη διεξιέ>ναι. « Ola μεν ούν και δπως περί &εοϋ δοξάζουσιν 'Απολινάριός τε και Εύνό7 μιος, εκ των είρημένων δτω μέλει σκοπείτω. ει δε περί μά&ησιν ακριβή των τοιούτων πονεϊν εγνωκεν, εκ των γεγραμμένων ή αύτοϊς ή έτέροις περί αυτών έπιζητείτω τά πλείω, έπεί εμοι ουτε σννιέναι τά τοιαύτα οντε μεταφράζειν ευπετές. ώς εοικε δε, προς ταΐς είρημέναις αΐτίαις το μη 8 κρατήσαι τάδε τά δόγματα κάί εις πολλούς προελ&εϊν μάλιστα τοις τότε μοναχοΐς λογιστέον άπριξ γάρ εϊχοντο των έν Νίκαια δογμάτων οι τε h Συρία κάί Καππαδοκία και πέριξ τούτων φιλοσοφονντες. ή μεν γάρ εως 9 άπό Κιλίκων άρξαμένη μέχρι Φοινίκων ¿κινδύνευσε γενέσΰαι τής Άπολιναρίον μερίδος, Εύνομίου δε άπό Κιλίκων και Τανρον τον δρονς μέχρι του 'Ελλησπόντου και τής Κωνσταντινουπόλεως, ραδίως γάρ έκάτερος παρ οΐς διέτριβε και τους πέλας τά αύτοϋ φρονεϊν επειϋε. παραπλήσιον δέ 10 πως τοις επί 'Αρείου κάί επί τούτοις σνμβέβηκε · το γάρ τήδε πλή&ος τους δηλωΌέντας μοναχούς τής αρετής των έργων έκ·&αυμάζον όρϋώς αυτούς δοξάζειν επίστευε, και τους άλλως φρονοϋντας olà γε μη καϋαρενοντας νόϋων δογμάτων άπεστρέφοντο, ώσπερ Αιγύπτιοι τοίς παρ' αύτοΐς μοναχοϊς επόμενοι εναντίως είχον προς τους 'Αρείου. Εις καιρόν δέ μοι δοκεϊ έπιμνησ&έντι των τότε εν Χριστιανισμό) φιλο- 28,1 σοφονντων δσου ς äv δυναίμην διεξελ&είν. πλείστη γάρ κατ' εκείνο καιρόν φορά ΰεοφιλών άνδρών έπήν&ει. διέπρεπε δέ κατά τούτους ών Ιαμεν εν

•26—S. 284,10 Caes. VIII 1,41—89 V

26—S. 279,3 Niceph. Η. E. XI 34

BC = b

1 τον &εοϋ λόγου τον εκείνου τόπον ~ b, Gregor, wie im Text | δεινόν V Gregor. + όέαμα b

2 τον1 zweimal V | των Ve

4 και1 V Gregor, xaì

έν b 5 έχείνην V | νεκρώσει, -σει auf Rasur, V 9 και1 — όεοϋ < Β 10 μέλλει V 11 πονεϊν] σχοπείν C 11 f. περί αυτών < Β 16 και2] Lücke in Β I ¿ω V 17 ¿κινδύνευσαν C 18 μερίδος] αιρέσεως Β | όρους + xaì b 20 αυτά C 22 έργων &αυμάζον V εργω[. . ,]ϋαυμάζον Β 25 τους b τα V 26 έπιμνησ&έντα b 28 διέπρεπον V, Tgl. S. 277,16 und 282,9 έγένετο

Kirchengeschichte VI 2 7 , 5 - 2 8 , 6

277

Α'ιγνπτω 'Ιωάννης, φ τό μέλλον και άλλοις αδηλον ό ·&εός έδηλωσεν ονχ •ήττον ή τοις πάλαι προφηταις και δώρον εδωκεν ίάσϋαι τους άνιάτοις πάϋεσι και νόσοις κάμνοντας, καΐ "Ωρ δς εκ νέον διέτριβεν έν έρημίαις, 2 άει το ϋεϊον ύμνων, ετρέφετο δέ βοτάναις και ρίζαις τισίν, ϋδωρ δε επινεν 5 εϊ πη ηνρεν έπεί δέ γέρων ην, κατά ϋείαν πρόσταξιν μετοικισϋείς είς Θηβαΐδα πλείστων ήγεϊτο μοναστηριών, ούδ' αυτός &είων πράξεων άμοιρων μόνον γαρ ευχόμενος νόσους και δαίμονας ήλαννε, και γράμματα μη μαάών ουκ εδεϊτο βιβλίων εις άνάμνησιν, ά?.λά πάν δπερ âv ελαβεν εις νουν κρεϊττον λήϋης ετύγχανε. περί δέ τοϋτο το κλίμα έφιλοσόφει και Άμμων ó των 3 ίο καλουμένων Ταβεννησιωτών ηγούμενος, άμφί τρισχιλ,ίους μαϋητάς έχων και Βήνος δέ και Θεωνάς μοναχικών ήγοϋντο ταγμάτων, αμφω μέν δημιουργώ παραδόξων πραγμάτων και &είας προγνώσεως και προφητείας εμπλεω. λέγεται δέ Θεωνάν μέν ΐστορα δντα της Αιγυπτίων και 'Ελλήνων και 'Ρωμαίων παιδεύσεως, επί τριάκοντα ετεσι σιωπήν άσκησαν Βήνον δέ παρ' Ovis δενάς άεα&ήναι όργιζόμενον, ή ομνύοντα, ή ψευδόμενον, ή είκαϊον ή ΰρασνν η ώλιγωρημένον είπόντα λόγον. περί τούτον τον χρόνον έγένετο Κόπρας 4 τε και Έλλής και 'Ηλίας, φασί δέ Κόπρα μέν δωρη&ηναι ΰειόάεν Ιάσεις πα&ών κάί νοσημάτων ποικίλων, και δαιμόνων κρατεϊν Έλλην δέ παι5 δενόμενον εκ νέου την μοναστικήν άγωγήν πλείστα παραδοξοποιειν, ως και 20 πϋρ έν τω κόλπω κομίζειν κάί μη καίειν την έσϋητα τούτω τε παροτρύνειν τους σνμμονάζοντας, ώς τη άγαΰη πολιτεία και της επιδείξεως των παραδόξων επομένης. 'Ηλίας δέ τότε μέν ου πόρρω της 'Αντινόου πόλεως β έν τη έρήμω έφιλοσόφει, άμφί τους εκατόν και δέκα άγων ένιαντονς· προ τούτου δέ έλέγετο επί έβδομήκοντα ετεσι μόνος ερημίαν οΐκήσαΐ" επί το25 σοϋτον δέ γηραλέος γεγονώς διετέλεσε νηστεύων και άνδρείως πολιτευόμενος. 1—3 Hist. Monach. 1. Rufin. Η. M. 1 8—9 Hist. Monach. 2. Rufin. H. M. 2 9f. Hist. Monach. 3,1. Rufin. H. M. 3 18f. Hist. Monach. 6,1. 3. Rufin. H. M. 3 14—16 Hist. Monach. 4,1. Rufin. H. M. 4 16—18 Hist. Monach. 10,1. Rufin. H. M. 9 18—22 Hist. Monach. 13,1. Rufin. H. M. 11 22—25 Hist. Monach. 7. Rufin. H. M. 12 V

BC = b

1 άλλοις b Case, άλλως V 4 (5ε1 < V, comedebaiqxte Cass. 6 πη] μη V I vor κατά + xai VC | πρόσταξιν < CR βούλησιν über der Zeile C c2 8 βίβλων V I äv < b, quicquid semel Cass. 11 ϋέων V Theon Cass., vgl. Ζ. 13 und Hist. Monach. | αμφω — 12 πραγμάτων < b 13 Theonem Cass. 16 κόπρας V Copras Cass, κόπρης b Hist. Monach. Rufin. 17 ελλην V Hettin Cass., Έλλής (ελλην Hs. Ρ 3 ) Hist. Monach. Helenus Rufin. | χόπρη b | ΰεά&εν b 18 ίλληνι V, Hellin (Nom.) Cass. 19 μοναχικών b 20 τούτω τε V xai τούτω b 23 εν τή έρήμω V Cass. < b, vgl. έν τή έρήμω της 'Αντινόου Hist. Monach. 24 ελεγεν b 26 νηστενειν V

278

Sozomenus

επί τούτοις και 'Απελλής τηνικάδε διέπρεπε περί "Αχωριν, έν τοϊς κατ' Ai7 γνπτον μοναστηρίοις πλείστα θαυματουργών. δν ποτε χαλκεύοντα (τοντο γάρ έπετήδενε) νΰκτωρ φάσμα δαίμονος ώς γννη ευπρεπής εις σωφροσύνην επείρα· ο δε σίδηρον δν είργάζετο εκ τον πυρός εξερύσας, κατ έφλεξε τον δαιμονίου το πρόσωπον το δε τετριγός και όλοφνρόμενον άπέδρασεν. 'Επιφανέστατοι δε τότε πατέρες μοναχών ήσαν 'Ισίδωρος τε και Σερα8 πίων και Διόσκορος. άλλ' 'Ισίδωρος μεν πανταχόθεν περιφράξας το μοναστήριον, επεμελεϊτο μηδένα των ένδον θνραζε έξιεναι και πάντα τα επιτήδεια εχειν Σεραπίων δε περί τον Άρσενοΐτην διέτριβεν, άμφι τους μνρίους νφ' 9 εαυτόν έχων πάντας δε ήγεν εξ οικείων Ιδρώτων τα επιτήδεια πορίζεσθαι καϊ άλλοις δεομένοις χορηγεϊν ώρα δε θέρους επί μισθω άμώντες, άρκοϋντα αυτοις σίτον άπετίθεντο και άλλοις μοναχοϊς μετεδίδονν. Διοσκόρω δέ 10 ου πλείους εκατόν εφοίτων. πρεσβύτερος δε ών, εν τω ιεράσθαι δια πάσης ακριβείας έχώρει βασανίζων και επιμελώς ανακρίνω ν τους προσιόντας τοις μνστηρίοις, ώστε αυτούς προκεκαθάρθαι τον νουν και μή σννειδέναι τι πεπραχέναι δεινόν. ακριβέστατος δε τότε έγένετο περί την μετάδοσιν 11 τών θείων μυστηρίων και Ευλόγως πρεσβύτερος· δν φασιν ίερώμενον πρόγνωσιν εσχηκέναι της τών προσιόντων εννοίας έπΐ τοσούτον, ώς και τά ήμαρτημένα σαφώς διελέγχειν καϊ τά κατά νουν έκάστω κρυπτόμενα φωράν τους ούν κακώς πεπραχότας ή περί τίνος φαύλου βονλενσαμένους τέως εϊργε τοϋ θυσιαστηρίου, δήλην ποιήσας τήν άμαρτίαν μεταμελεία δέ καθαρθέντας πάλιν προσίετο. Κατά τούτους δέ και Άπολλώς εν Θηβαΐδι διέτριβεν δς ήβάν αρχό- 29,1 μένος έφιλοσόφησεν επί τεσσαράκοντα δέ ετη τήν ερημον οίκήσας, σπήλαιόν τι νπό το δρος πλησίον της οικουμένης, τον θεού χρήσαντος, κατέλαβεν. υπό δέ πλήθους θαυματονργιών εν όλίγω επίσημος έγένετο και ήγεμών πλείστων μοναχών ήν γαρ και ταϊς διδασκαλίαις εις ώφέλειαν επαγωγός. άλλ' οία μέν αγωγή έχρήτο και ήλίκων ήν ϋείων κάί παραδόξων πραγ2

1—5 Hist. Monach. 14. Rufin. Η. M. 15 7—9 Hist. Monach. 19. Rufin. H. M. 17 9—12 Hist. Monach. 20,1. Rufin. H. M. 18 12—16 Hist. Monach. 22. Rufin. H. M. 20 16—22 Hist. Monach. 18. Rufin. H. M. 14 23—28 Hist. Monach. 8,1—8. Rufin. H. M. 7; vgl. oben III 14,18f. V

BC = b

1 ακωριν V, vgl. της Άχώρεως Hist. Monach. 3 επιτετήδευτο Β 5 τετριγός Niceph. τετρηγός Vb 6 ήσαν < Β 8 ένδον] εν&άδον V 9 έχει V | άρσενοήτην V 9f. ύφ' εαυτόν b sub se Cass, περί αυτόν V 14 έχώροιη* V 15 μυστηρίοις] μοναστηρίοις C 16 πεπράχϋαι Β | ακριβέστερος b 17 ίερώμενον Val. (vgl. S. 280,1) ίερωμένον VC ίερωμέν(ων) Β 19 φωραν V έφοράν b, tibi revelata manifestabat Cass.

K i r c h e n g e s c h i c h t e VI 2 8 , 7 - 2 9 , 7

5

ίο

15

20

279

μάτων ποιητής ιστορεί Τιμόϋεος ό την Άλ.εξανδρέων εκκλησίαν έπιτροπενσας, εν μάλα αντοϋ και πολλών ών έπεμνήσϋην κάί άλλων ευδόκιμων μοναχών τους βίους διεξελ&ών. Έν δε τω τότε πολλοί καλοί και άγα&οι σπονδαίως εφιλοσόφουν àvà την Άλεζάνδρειαν, άμφί δισχίλιοι δντες' ών οι μεν εν τοις καλουμένους έρημικοϊς ωκουν, ol δε περί τον Μαρεώτην και τους εκ γειτόνων Λίβυας, ύπερφυώς δε έν τούτοις διέπρεπε Δωρόϋεος, Θηβαίος το γένος· ω βίος ήν εν ημέρα μεν άπο της πέλας ϋαλ,άσσης λί&ους σνλλέγειν κάί έτους εκάστου οίκίδιον κατασκευάζειν και διδόναι τοις μή δυναμένοις έαντοίς οίκοδομείν, ννκτωρ δε εις αντοϋ διατροφήν εκ φοινίκων φύλλων σειράς πλεκων, σπυρίδας είργάζετο. τροφή δε ήν αύτω άρτου ουγγίαι εξ και λεπτών λαχάνων δέμα, και νδωρ ποτόν. έκ νέου δε όντως άσκήσας, ού διέλιπε κάί γέρων ών ουδέποτε δέ εϋεά&η επί ριπός ή κλίνης καϋευδήσας ή τους πόδας επί άνέσει έκτείνας ή εκών ϋπνω εαυτόν έκδονς, πλήν δσον εργαζόμενος ή εσύ ίων, βιασ&είς υπό της φύσεως, εμυσε τους όφ&αλμοΰς, ώς πολλάκις νυστόζοντος έν τω έσ&ίειν έκπεσεϊν τοϋ στόματος τήν τροφήν. ποτέ γοϋν είσάγαν κρατη&εϊς τω ϋπνω, ελαϋεν έπι τοϋ ριπός πεσών καϊ περίλυπος επί τούτω γεγονώς ήρέμα εφη' »εί τους αγγέλους πείσεις κα&εύδειν, πείσεις κάί τον σπουδαΐον«· νπεδήλου δέ εαυτόν, προς τον νπνον Ισως άποτεινόμενος ή τον δαίμονα τον έμποδών γενόμενον ταϊς σπονδαίαις πράξεσιν. ώδε δέ αύτω μοχΰοϋντι προσελ&ών τις εφη· »τί τό σώμα το σον άποκτείνεις τοσούτον;« »ort με άποκτείνει« άπεκρίνατο.

Κάί Πιάμμων δέ και 'Ιωάννης τηνικαϋτα περί Δίολκον της Αιγύπτου έπισημοτάτων προΐσταντο μοναστηριών, επιμελέστατα τε και μάλα σεμ25 νώς πρεσβύτεροι δντες τήν ίερατείαν μετήεσαν. λέγεται δέ ποτε τον Πιάμ-

4f. Hist. Laus. 7 S. 24,21—23 7 a. a. 0. 2 S. 16,19f. 7—9 a. a. O. S. 17,1—4 lOf. a. a. O. S. 17,10f. l l f . a. a. O. S. 17,7f. 12 a. a. O. S. 17,14 12f. a. a. O. S. 17,8—10 14—19 a. a. O. S. 17, 15—18,2 20—22 a. a. O. S. 17, 4—7 23—S. 280,5 Hist. Monach. 32 f. Rufin. H. M. 32f. *4—S. 281,13 Niceph. H. E. XI 35 V

BC = b

2 ίπεμνήσ&η VC | δοκίμων b 4 καλοί < b Cass. (î) 5 δισχιλίον; V 10 φοινικιών V, vgl. S. 283,3 und Hist. Laus. 11 ονγχίαι G, ονγγίας Hist. Laus. I δέμα b Hist. Laus, δεσμά V 13 δοκή σκοπείτω τε και λεγέτω. 36,1 καταδραμόντων δέ Σαυροματών χωρία τινά της προς δνσιν αρχομένης έπεστράτευσε τούτοις Ούαλεντινιανός. ol δέ της στρατιάς τό πλήθος καΐ 2 την παρασκευήν άκονσαντες, πρέσβεις πέμψαντες ε'ιρήνην ήτουν. Ιδών δέ τούτους, εΐ τοιούτοι Σαυρομάται πάντες ε'ισίν επννϋάνετο. τών δέ τους άρίστονς παρεϊναι και πρεσβεύειν φησάντων έμπίπλαται όργής, και 3 μέγα κεκραγώς ή δεινά τους υπηκόους ύπομένειν εφη και την 'Ρωμαίων δνσπραγεΐν αρχήν εις αυτόν περιστάσαν, εί Σαυρομάται, βάρβαρον ε&νος ών άριστοι ούτοι, ουκ άγαπώσιν έφ εαυτών μένοντες ζην, αλλ' έπιβήναι τής υπ' αυτού αρχομένης έϋάρρησαν και πολεμεΐν δλως προς 'Ρωμαίους φαντάζονται. επί πολύ δέ χαλεπαίνοντος και τοιάδε βοώντος, υπό 4 άμετρου διατάσεως σπαραχύέντων αύτω τών ένδον, φλέψ άμα και αρτηρία έρράγη, και άναδο&έντος αίματος έν φρονρίω τινί τής Γαλλίας έτελεντησε τον βίον, έτη μέν άμφΐ τά πεντήκοντα τέσσαρα γεγονώς, τρισκαίδεκα δέ έν τή βασιλεία εν μάλα και λίαν επισήμως διαγενόμενος. έκτη 5 δέ ημέρα τής αύτοϋ τελεντής άναγορεύεται βασιλεύς ύπό τών στρατιωτών ό νεώτερος και ομώνυμος αυτού παϊς. ουκ εις μακράν δέ επεψηφίσαντο τή αυτού χειροτονία Ονάλης τε και Γρατιανός ό αυτού άδελφός, εί και τήν

11—S. 294,2 Socrat. I V 31,1—9 • 1 1 — 2 3 E x c . T r i p a r t . (Bar. f. 221'. T h e o p h a n . 61,25—62,2) 420,20—422,10 11—S. 294,2 Niceph. Η . E . X I 33 V

BC = b

A (11 καταδραμόντων

—16 κεκραγώς

11—26 P o l y d .

u. 22 άναδο&έντος — 26 πάίς)

2 εχειν V 4 et] oí V 5 άλέσ&αι b 6 τεθέντες Β 10 δοκή C δοκεϊ V E δοκ[. . ] Β | re < V 15 άριστους VA B a r . Socrat. κρείττους b, κρείττονος T h e o p h a n . | πρεσβεύειν VA -εσϋαι C-aaa&at Β | εμπίμπλαται Α εμπίπλατο C 17 εί] εις V 19 τής aus τοις korr. V | avxòv V, vgl. S. 140,5.249,11 | αρχομένης a u s -οις korr. V | ε&άρρησε V 2 3 τον βίον < Α | πεντήκοντα + και Β β I / 24 εΰ— επισήμως < Α | διαγενόμενος έπι[. . . ]ως Β 25 στρατιών Α 26 ο < C

294

Sozomenus

άρχήν έχαλέπαινον ώς τών στρατιωτών, πριν αυτούς επιτρέψαι, τα σύμβολα της άρχής αύτω περιϋέντων. Έν τούτω δε Ούάλης εν 'Αντιόχεια της Συρίας διάγων ετι μάλλον β έπεδίδου τοις έτέρως αντώ περί το ·&εϊον δοξάζονσιν άπεχ&ανόμένος, και χαλεπώς τούτους έπέτριβε και ήλαυνεν, είσότε δη λόγον αύτω προσφωνών Θεμίστιος ο φιλόσοφος παρήνει μη χρήναι ϋαυμάζειν την διαφωνίαν των εκκλησιαστικών δογμάτων, μετριωτέραν και μείω τών παρ' "Ελλησιν ουσαν πολυπλασίονς γάρ είναι τάς παρ' αύτοϊς δόξας, και ώς εν πλήξει δογμάτων 7 άνάγκτ] την περί ταϋτα διαφοράν πλείους έριδας και διαλέξεις ποιείν έπεί και τω &εώ ίσως φίλον μη ραδίως γινώσκεσ&αι και διαφόρως δοξάζεσϋαι, δπως έκαστος μάλλον φοβοίτο άκαταλήπτον οϋσης της ό,κριβοϋς αύτοϋ γνώσεως, άναλογιζόμένος τω νώ, δσον εφικέσϋαι νομίζει, πηλίκος τε και οΐός εστίν. Έκ δη τοιούτων Θεμίστιου λόγων φιλαν&ρωπότερόν πως διατεθείς 37,1 ο βασιλεύς ου χαλεπώς όντως ώς πρότερον τάς τιμωρίας έπηγεν. ου μην τελείως εφείδετο της κατά τών ιερωμένων όργής, ει μη κοινών πραγμάτων έπιγενόμεναι φροντίδες ούκέτι τοιάδε συνεχώρουν σπουδάζειν. Γότ&οι 2 γάρ, οι δη πέραν τον "Ιστρου ποταμού το πριν φκονν και τών άλλων βαρβάρων εκράτουν, εξελα&έντες παρά τών καλουμένων Ονννων εις τους 'Ρωμαίων όρους επεραιώ&ησαν. τοϋτο δε το ε&νος, ώς φασιν, αγνωστον 3 ήν προ τον Θραξί τοις παρά τον "Ιστρον και Γότ&οις αυτοις, ελάν&ανον δέ προσοικοϋντες άλλήλοις, καϋότι λίμνης μεγίστης εν μέσω κειμένης έκαστοι τέλος είναι ξηράς ωοντο την κατ' αυτούς οίκονμένην, μετά τοϋτο δε ·&ά-

3—17 Socrat. IV 32; vgl. Themist. orat. X I I Ιό—17 vgl. Socrat. IV 32,5. Ru6n. Η. E. X I 13 17—20 Socrat. IV 33,1. 34,1; vgl. Philostorg. I X 17. Eunap. fr. 42 F H G IV 31. Zosim. IV 20. Ammian. Marceil. X X X I . Iordan. Get. 24 21—23. S. 295,3—7 vielleicht aus Eunap.; vgl. Procop. de bello Goth. IV 5. Iordan. Get. 123—125. Agathias V 11 »3—17 Niceph. Η. E. X I 45 3—14 Cass. VIII 12 (kombiniert mit Socrat.) 17—S. 297,11 Niceph. Η. E. X I 48 17—20 Polyd. 418,13—16 V

BC = b

A (17 Γότϋοι — 20 έπεραιώ&ησαν)

1 αύτοΐς V | επιστρέψαι Β 3 δε + xat C 6 τούτοις V | εις δτε V 5τε Β ότι C, εως Socrat. 10 μή ραδίως γινώσχεσ&αι φίλον ~ b, Cass, stellt wie im Text | διαφόρους Β 12 τώ νώ V τον b εκ τον ? Val., quatenus unusquis amplius timeat, dum, integritatem eius scientiae vel, quomodo aut qualis quantusque sit, magis ignorât Cass.; vgl. S. 337,25 | δοον C (ω von C c2 ) {εφ) δσον ? (vgl. S. 10,7f.) 17 γόΜοι A 18 γάρ] δέ A* | oî δη] ήδη C < Α | του < b | ωκουν και] οίχοϋντες Α* 19 βαρβάρων εκράτουν b A ~ V [ ¿ξελα&έντες + δέ Α* | οΰνων Α 20 ] καί μίσει παρά τω δήμω εγένετο. οι γάρ βάρβαροι την Θράκην δηώσαντες καί μέχρι των προαστείων ήδη προελϋόντες και αύτοϊς τοις τείχεσι μηδενός κωλύοντος προσβάλλε tv έπεχείρουν. επί τούτοις δέ χαλεπώς ή πόλις εφερε, 3 20 και τον βασιλέα, δτι μη άντεπεξήει άλΧ άνεβάλλετο πολ^εμεϊν, έν αιτία έποιοϋντο καί ελογοποίονν ώς αυτός τους πολεμίους έπάγοιτο. τελευτώντες δέ καί εν ιπποδρομία ϋεώμενοι είς το φανερόν αυτοϋ κατεβόων ώς τά κοινά πράγματα περιορώντος, καί δπλα ήτουν ώς αυτοί πολεμήσοντες. ο δέ Ουάλης ύβρισϋεις έπεστράτευσε τοις βαρβάροις, ήπείλησε δέ, ην ύπο4 25 στρέψη, τιμωρήσειν αύτω των τότε ύβρεων τοϋ δήμου και δτι πρότερον Προκοπίω τω τυράννω προσέ&εντο.

10—14 Socrat. IV 37

1 6 — 2 6 Socrat. IV 38,1—5

*10—14 Niceph. Η. E. X I 48 Schi. 1 6 — 2 6 Niceph. Η. E. X I 49 19—26 Bar. f. 221 r . Theophan. 65,9—11) V

BC = b

11—19 Polyd. 422,13—24 Exc. Tripart. (Cramer 97,11—13.

A (14 Ούάλης — 19 ή)

1 άποδνρατο C (korr. C c 2 ) R άπωδύρετο Β 1 und 7 σαρρακηνοΐς BC c 2 3 vlòv αυτόν ~ C 4 ζόκομος C 7 σαρρακηνοί BC c 2 8 μετέβαλλον V 14 έξελααϋείς Α 17 εγένετο παρά τώ δήμω ~ b, Α wie im T e x t 18 τοις < Β 19 ηροαβάλειν V 20 άντεξήει b, άντεηεξήγεν Socrat. 22 κατεβόουν V 25 αυτούς Lowth | τότε] τε b, vgl. δίκην . . . λήψεσϋαι ών τότε ΰβρίζειν αυτόν εδόκουν xal νπερ ών ήδη πρότερον xf¡ τυραννίδι Προκοπίου προσέ&εντο Socrat.

K i r c h e n g c s c h i c h t e V I 38,15—40,5

301

Έξιόντι δε αντώ της Κωνσταντινουπόλεως προσελ&ών Ίσαάκιος άνήρ 40,1 μοναχός τά τε αλλα άγαϋός και δια το ϋεΐον κινδύνων καταφρονών »άπόδος«, εφη, »ob βασιλεν, τοις όρϋώς δοξάζονσι κ al την παράδοσιν φνλάττουσι των εν Νίκαια σννεληλνϋότων τάς άφαιρεϋείσας εκκλησίας, και νικήσεις τον πόλεμον.« δργισϋείς δε ό βασιλεύς εκέλευσεν αυτόν σνλληφϋήναι και δέσμιον γνλάττεσϋαι, αχρις έπανελϋών δίκην είστιράξηται τον τολμήματος. ο δε νπολαβών »â?J.' ονχ υποστρέψεις«, εφη, »μη άποδιδονς τάς εκκλησίας.« και άπεβη οϋτως. ¿πει γαρ άμα τω στρατω επεξήλ&εν, οι μεν Γότ&οι 2 διωκόμενοι ύπεχώρουν ο δε άπιών ήδη παραμείψας την Θράκην ήκεν εις την Άδριανσύπολιν. ουκ από πολλοϋ τε γενόμενος τοϊς βαρβάροις εν άσφαλει χωρίω στρατοπεδευομένοις ϋάττον ή εδει συμβάλλει, μή προδιαϋεις fi Χθή και °πΤΙ ΐόξαι την στρατιάν. διασπασϋείσης δε αντώ της ίππου 3 και τον όπλιτικον τραπέντος διωκόμενος υπό των πολεμίων εις τι δωμάτων ή πΰργον άμα ολίγοις ξυνεπομένοις αντώ ¿ν τω φεύγειν άποβάς τον Ιππου είσέδυ και ελαϋεν. οι δε βάρβαροι εϋεον επ αυτόν ώς αίρήσοντες, και επί τό πρόσω ίέμενοι παρέτρεχον ου γάρ νπενόουν αυτόν έκεϊσε κρνπτεσϋαι. των δ' αν συν αυτω τίνες, ήδη των πλειόνων βαρβάρων ύπερ4 βαλόντων τόν τήδε χώρον, ολίγων δε κατόπιν δντων, εκ τον ορόφου τους παριόντας ετόξευον οί δε επί τούτω άνέκραγον »ενόάδε Ούάλης εστίν.« άκονσαντες δε οί προστυχόντες πλησίον εμπροσ&έν τε και δπισϋεν ßofj τοις μετ αυτούς έδήλουν δ ήκουον, ώς εν βραχεί και τους πορρωτέρω πολεμίους άκοϋσαι και δια τάχους εις ταυτόν πάντας συνελάεϊν. περιλαβόν5 τες δε κύκλω τό δωμάτων και πλείστην ϋλην περί τοντο νήσαντες πυρ ένέβαλον αύτίκα δε ή φλόξ υπό επιφόρου πνεύματος ώδε συμβάν ελαυνομένη την ϋλην διήλ&εν. άμα δε καΐ τά άποκείμενα έν τω δωματίω τον πυρός μετέσχεν και αυτόν τόν βασιλέα και τους άμψ αυτόν συγκατέκαυσεν. έτελεύτησε δε γεγονώς άμφι τά πεντήκοντα έτη, τρισκαίδεκα δε συν τω άδελφω βασιλεύσας και μετ εκείνον τρία. 1—7 vgl. Theodoret. Η. E. IV 34. Acta Sanct. Mai. VII 246—255. Synax. 715,56. 865,29. Zonar. X I I I 16,17 8—10 vgl. Socrat. IV 38,6 13—26 vgl. Philostorg. I X 17. Ammian. Marceli. X X X I 13,14ff. 27f. Socrat. IV 38,11 H — 2 8 Niceph. Η. E. X I 50 Bar. f. 221··. Theophan. 65,17—19) V

11—28 E i e . Tripart. (Cramer 97,18—20.

BC = b

1 έξελ&όντι b, έξερχομένου αύτον Exc. Tripart., έξιόντος und έξιόντι Acta Sanct. | 'ισάκιος V β είσπράξεται τον\τοϋ τολμήματος V Val., wohl besser 10 άπω V 11 χώρω b | am Rand δρα τό άπροβόλως (lies άπροβονλως) ποιεϊν τι ώς επισφαλές V 12 δπη aus οποί korr. V 14 όλίγοις άμα ~ b | συνεπομένοις b 17 τινός V | υπερβαλλόντων V 19 τοϋτο V 22 ταντόν] αυτόν b 23 τούτον V | νήσαντες V συλλέξαντες b 24 ενέβαλλον C I δε] τε C 25 υποκείμενα Β

7 άλλ' < V

ΕΡΜΕΙΟΥ ΣΩΖΟΜΕΝΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΟΥ ΤΟΜΟΣ ΕΒΔΟΜΟΣ

Ονάλεντι μεν συν ώδε ϋανείν ξννηνέχΰη' ol δε βάρβαροι επαρϋέντες 1,1 τf¡ νίκη πάλιν την Θράκη ν έδηουν και τελεντώντες τά προάστεια Κωνσταντινουπόλεως κατέτρεχον. κινδυνεύονσι δέ τότε τοϊς πράγμασι μέγα γεγόνασιν δφελος εκ μεν των νποσπόνδων Σαρακηνών ολίγοι παρά Μανίας άποσταλέντες, πλείστοι δε άπό τον δήμου. ρητόν γαρ εκ τον δημοσίου 2 μισϋόν αυτοίς χορηγονσης Δομνίκης της Ονάλεντος γαμέτης, ώς ετνχεν έκαστος όπλιζόμενος άντεπεξηεσαν κάί τους πολεμίους άμννόμενοι πόρρω της πόλεως άπεδίωκον. Γρατιανός δε άμα τω άδελφω πάσαν την 'Ρω8 μαίων άρχην διέπων, ουκ έπαινέσας τον $εϊον της γνώμης, ην περί τους έτέρως αντω δοξάζοντας διετέλεσεν εχων, πασι τοις νπ εκείνον διά την ΰρησκείαν φεύγειν καταδικασ&εΐσι την κά&οδον άπέδωκε, και νόμον εάετο μετά άδειας εκάστους ·&ρησκενειν ώς βονλονται και εκκλησιάζειν πλην Μανιχαίων κάί των τα Φωτεινού και Εννομίον φρονούντων. Λογισάμενος δέ, ώς των άμφί τον "Ιστρον βαρβάρων 'Ιλλυριούς καΐ 2,1 Θράκας ενοχλούντων έπαμύνειν προσηκεν, άναγκαΐον δέ και τοις προς εσπέ3—10 Socrat. V 1; vgl. Philostorg. IX 17 10—15 Socrat. V 2,1 13—16 vgl. Cod. Theodos. XVI 5,6 16— S. 303,5 vgl. Zosim. IV 24,3f. Theodoret. Η. Ε. V 5,1 *8—S. 303,5 Niceph. Η. Ε. XII 1 3—10 Exc. Tripart. (Bar. f. 2 2 1 \ Theophan. 65,24—28) 12f. Nicet. Thesaur. V 25; lat. PG 139, 1382 A 13—15 Nicet. Thesaur. VI 25 PG 140, 29 Β V

BC = b

1 τον αντοϋ b 2 έβδομος b ζ Y 3 ούν < b | ξυνήχόη V 4 vor τή -f- έπί b, επαρύέντες οί Γότ&οι τ-fj VÍXT¡ Exe. Tripart. | πάλιν V πάσαν b, πάλιν Socrat-, oí δε βάρβαροι πάσαν άδεώς την Θρφχην έληίζοντο Philostorg. 6 σαρραχηνων BCc2 7 εκε[ am Zeilenende Β

17 σνντάξαι Cod. Nicet. | nach έκκλησίφ + συνάψαι gestrichen C 18 διαλεγομένους V 19 ούν C8 | την τριάδα b την άγίαν τριάδα Cod. Nicet. | άμφί + τους über der Zeile Cod. Nicet.

24 αύτοϋ < C

25 την1 < b

22 τε < b

23 τόν aus τών korr. B c τών VC

Kirchengeschichte V I I 6 , 5 - 7 , 8

α

ίο

is

20

309

τότε δτι πρότερον τα Μακεδονίου έφρόνει. συν τούτοις δε ήσαν Άχόλιός τε ό Θεσσαλονίκης και Διόδωρος ό Ταρσού καΐ Άκάκιος ό Βέροιας· οΐ δή πάντες επαινέται τνγχάνοντες της εν Νίκαια βεβαιω&είσης γραφής έδέοντο σφίσιν όμογνώμονας γενέσάαι τους άμφί Έλεύσιον, άναμιμνήσκοντες ών τε προς Λιβέριον έπρεσβεύσαντο και ώμολόγησαν δια Ενστα&ίου και Σιλβανοϋ και Θεοφίλου, ώς ειρηται. άλλ' οι μεν μήποτε όμοούσιον τω πατρί τον ν ιόν δοξάζειν αναφανδόν είπόντες, εΐ και εναντία ταΐς προς Λιβέριον δμολογίαις ερονσιν, άπεδήμησαν και τοις κατά πόλιν όμοφρονοϋσιν έγραψαν μη συν&έσϋαι τοις εν Νίκαια δεδογμένοις. οί δε εν Κωνσταντινουπόλει προσμείναντες έβονλεύοντο τίνι δέοι έπιτρέψαι την εν&άδε καϋέδραν. λέγεται γάρ βασιλέα μεν ϋ-αυμάζοντα τον βίου και των λόγων Γρηγόριον άξιον ψηφίσασϋαι ταύτης της επισκοπής, σνναινέσαι δε και τονς πλείους της συνόδου αίδοί της αυτόν αρετής· τον δε τα μεν πρώτα έλέσ&αι προστατεΐν τής Κωνσταντινουπόλεως εκκλησίας, αίσ&όμενον δέ τινας άντερεϊν και μάλιστα τους εξ Αιγύπτου παραιτήσασύαι· και μοι τόνδε σοφώτατον άνδρα πάντων ενεκα, ονχ ήκιστα δε τον παρόντος ·&ανμάζεσϋ·αι (δείν δοκεΐ> · οϋτε γάρ νπό ενγλωττίας ένεπλήσϋη τύφου οντε νπό κενής δόξης εις έπιϋνμίαν ήλϋεν ήγεΐσϋαι τής εκκλησίας, ην παρέλαβε μηκέτι είναι κίνδυνενονσαν. άπαιτονσι δε τοις έπισκόποις την παοακατα&ηκην άπέδωκεν, ου τονς πολλούς ιδρώτας μεμψάμενος ή τονς κινδύνους συς υπέστη προς τάς αιρέσεις ζνγομαχών καίτοι γε λυπούν ουδέν ήν μηδενός δντος μένειν αυτόν Κωνσταντινουπόλεως επίσκοπον ήδη γάρ και Ναζιανζού ετερος κεχειρο-

6 ώς ειρηται:

VI 10,4 ff.

»2—8 Nicet. a. a. O. CD 10—15 Nicet. a. a. O. 32 A 18—S. 310,3 Niceph. Η. E. XII 11 14f. Exc. Trìpart. (Bar. f. 221v. Theophan. 69,7f.) V

BC = b

1 άσχόλιος VC 2 βερροίας VC β μηδέποτε Cod. Nicet. 8 εροϋσιν b Cod. Nicet. ενρονσιν V 9 am R a n d περί τής παραιτήσεως τον &εολόγον τον ΰρόνον Κωνσταντινουπόλεως V 10 έβονλενσαντο b Cod. Nicet.*, βουλήν ¿τί&εντο Socrat. J κα&έδραν b έκκλησίαν V, την έπισχοπήν Κωνσταντινουπόλεως Cod. Nicet. 11 τον βασιλ.έα b | του < b, και τον βίου και τον λόγου Cod. Nicet. 12 δε < V, συνήνουν δέ και τής σννάδον οί πλείονες Cod. Nicet. 13 τον] ό C 14 αίσ&ανόμενον V, άλλ' αυτός αίσ&όμενος τινάς Cod. Nicet. | a m B a n d ση. την α'ιγυτττίων άπόνοιαν και χακόνοιαν πώς το τή σννόόω δόξαν αντοϊς ον σννέδοξε V | άνταιρεϊν V άνταίρειν Cod. Nicet. 15 και μοι {επεισι) Niceph. Val. (vgl. S. 328,10), χαί μοι {δοκεΐ) vermutet Bidez 15 f. τόνδε σοφώτατον άνδρα < V 16 bεxεv Β | {δείν δοκεΐ) Hansen 21 vor λνποϋν + το b 22 ετερος + επίσκοπος b

4

δ

β

7

8

310

Sozomenus

τόνητο. αλλ' δμως ή σύνοδος τους πατρίους νόμους καΐ την εκκλησιαστική ν τάξιν φνλάττονσα, δ δέδωκε παρ' έκόντος άπείληφε μηδέν αίδεσϋεϊσα των τον ανδρός πλεονεκτημάτων. ώς επί μεγίστω δε πεφροντισμένης βουλής 9 τω βασιλεΐ και τοις ίερενσιν ούσης, παρεγγνωμένου τε τον κρατούντος άκριβή ποιήσασϋαι βάσανον, δπως δτι μάλιστα καλός τε και άγαϋός ευρεϋείη, φ δέοι πιστεϋσαι της μεγίστης και βασιλενονσης πόλεως την άρχιερωσύνην, ου την αυτήν γνώμην εϊχεν ή σύνοδος, έκαστοι δε τινα των αύτοΐς επιτηδείων ήξίονν χειροτονειν. Έν τούτω δε Νεκτάριος τις Ταρσενς της Κιλικίας τον λαμπροτάτου 8,1 τάγματος της συγκλήτου εν Κωνσταντινουπόλει διέτριβεν. ήδη δε παρεσκενασμένος είς την πατρίδα άπιέναι παραγίνεται προς Διόδωρον τον Ταρσον επίσκοπον, εϊ γε βούλοιτο γράφειν επιστολάς κομισόμενος. ετνχε δε τότε 2 διανοούμενος καϋ' εαυτόν ό Διόδωρος, τίνα χρη προβαλέσΰαι εις τήν σπονδαζομένην χειροτονίαν. και Ιδών εις Νεκτάριον άξιον είναι της επισκοπής ενόμισε και κατά νουν εν&νς αν τω προσετέθη, πολιάν τ ανδρός και είδος Ιεροπρεπές και το προσηνές των τρόπων (λογισάμενος). και ώς επ αλλο 3 τι άγαγών αυτόν παρά τον 'Αντιοχείας επίσκοπον επήνει καί σπονδάζειν αυτω παρεκάλει. ό δέ επί μεμεριμνημένω πράγματι πολλών επισημοτήτων άνδρών νποψήφων όντων εγέλασε τήν Δ ιοδώρου ψηφον δμως δέ προς εαυτόν καλέσας Νεκτάριον περιμένειν βραχύν τινα χρόνον εκέλευσεν. ουκ 4 είς μακράν δέ προστάξαντος του βασιλέως τοις ίερενσιν εγγράψαι χάρτη τάς προσηγορίας ών έκαστοι δοκιμάζουσιν είς τήν χειροτονίαν αξίων, έαντώ δέ φυλάξαντος εκ πάντων τοϋ ενός τήν αΐρεσιν, άλλοι μέν άλλους εν έγραψαν, ο δέ της 'Αντιοχέων εκκλησίας ηγούμενος εγγράφει μέν ονς έβούλετο, εσχατον δέ πάντων προστί&ησι Νεκτάριον δια τήν προς Διόδωρον χάριν, άναγνονς δέ ό βασιλεύς των εγγραφέντων τον κατάλογον, εστη επί Νεκταρίω. 5 και σνννους γενόμενος σχολή κα&' έαντόν εβονλενετο τον δάκτυλον έπιϋεις τή τελευταία γραφή, και άναδραμών είς τήν άρχήν αν&ις πάντας έπήλ&ε,

9—S. 311,16 vgl. Socrat. V 8,12. Theodoret. Η. E. V 8,8 •3—S. 311,16 Niceph. H. E. X I I 12 Tripart. (Bar. f. 221 v . Theophan. 69,11) V

9ff. Nicet. a. a. 0 .

9 Exc.

BC = b

1 νόμους < Β β δέοι Bidez δέει V δεήσει b 7 έκαστος V 10 παρασκευασμένος V | am Rand σωκρ(άτης) υπό τοϋ λαοϋ φησίν αυτόν άρπαγήναι xaì υπό των επισκόπων προβληϋ-ήναι V 12 κο μισό μεν ον V 13 ό < V | προβαλλέσΰαίείςτη" V 15 πολιά V 16 (λογισάμενος) Cast, (όρων) Niceph. 18 αύτόν V 20 αυτόν V | έκέλενεν V 23 έγραψαν V 28 επανήλθε b

311

Kirchengeschichte VII 7,8-9,2

και Νεκτάηιον αίρεΐται. ϋαϋμα δέ πάσιν έγένετο, καί έπυνϋάνοντο δστις 6 εϊη Νεκτάριος ούτος και ποδαπός το επιτήδευμα και πό&εν. μαϋόντες δέ μηδέ μυστηρίου μετεσχηκέναι τον άνδρα ετι μάλλον κατεπλάγησαν προς το παοάδοξον της βασιλέως κρίσεως, ήγνόει δέ τοϋτο, οίμαι, και Διόδωρος· 5 ού γαρ äv εϋάρρησεν είδώς ετι άμνήτω δούναι ψήφον ίερωσύνης, αλλ' ola είκός νομίσας πολών δντα [μί]\ και πάλαι μεμυήσ&αι. ουκ ά&εεί δέ 7 ταντα συνέβαινεν έπεί και ó βασιλεύς άμυητον αυτόν είναι μαϋ-ών επί της αυτής εμεινε γνώμης πολλ.ών ιερέων άντιτεινόντων. έπεί δέ πάντες είξαν και τfi ψήφω τοϋ κρατούντος συνέβησαν, έμυήΰη. και την μυστικήν έσάήτα ίο ετι ήμφιεσμένος κοινή ψήφω της συνόδου αναγορεύεται Κωνσταντινουπόλεως επίσκοπος. ταϋτα δέ ούτως γενέσθαι πολλοίς πιστεύεται τοϋ ϋεοϋ χρή8 σαντος τω βασιλεϊ· ουκ άκριβώ δέ τοϋτο πότερον άλη&ές ή ου· πεί&ομαί γε μην ουκ εκτός ϋείας ροπής έπιτελεσύήναι τό συμβάν, και είς το παράδοξον της χειροτονίας αφορών καί έκ των μετά ταντα σκοπών, ώς επί 15 πραότατον καί καλόν καί άγα&όν ταυτηνί την Ιερωσύνην ό Ί)εός ήγαγεν. καί τά μέν άμφί την Νεκταρίου χειροτονίαν ώδε εσχεν, ώς επν&όμην. Μετά δέ ταϋτα συνελ&όντες αυτός τε Νεκτάριος καί οι άλλοι Ιερείς 9,1 έψηφίσαντο της εν Νίκαια συνόδου κνρίαν μένειν την πίστιν καί πάσαν αίρεσιν άποκεκηρνχϋ·αι, διοικεΐσϋαι δέ τάς πανταχή εκκλησίας κατά τους 20 πάλαι κανόνας, καί τους επισκόπους επί των ίδιων μένειν εκκλησιών καί μη εική ταϊς ύπερορίαις επιβαίνειν μήτε άκλήτους χειροτονίαις μηδέν αντοίς προσηκονσαις σφάς έπιβάλλειν, κα&ά πρότερον ώς ετυχε διωκόμενης της καϋόλου εκκλησίας πολλάκις συνέβη. τά δέ παρ' εκάστη συμβαίνοντα 2 την τοϋ ε&νους σύνοδον, ώς αν άριστα φανείη, διοικέίν τε και πράττειν.

17—S. 312,2 vgl. Mansi III 557—560. Socrat. V 8,14. 19. 13 *3ff. Exc. Tripart. (Bar. f. 221 v . Theophan. 69,12) 17—S. 312,2 Nicet. Thesaur. VI 26 PG 140,32 A B Η. E. X I I 1 3 V

9—11 Nicet. a. a. 0 . 17—S. 312,15 Niceph.

BC = b

1 ¿πυν&άνετο V 8 κατεπλάγηααν προς V έ&αύμαζον b 4 της + τοϋ b δ äv ε&άρρησεν] άνεΰάρρησεν V | ετι] ότι V β [μη] Niceph. Savil. ήδη Val. 7 ζεσϋαι εις ύπομονήν ό καλός και άγα&ός δύναται, νικάσ&αι δε ου, έπει>δήπερ αντοϋ την διάνοιαν ai ϋε'ιαι γοαφαι φυλάττονσι. περιττενονσιν >υποδείγμασιν αϊ ϋε'ιαι αναγνώσεις ας τοις λαοϊς παραδιδόαμεν, αϊτινες > >πάντας σχεδόν τους άγιους καταπεπονήσ&αι διαφόρως και συνεχώς έπι>στώσαντο και δοκιμάζεσϋαι κα&άπερ εν τινι διαγνώσει, οντω τε εις τον >στέψανον της υπομονής έληλυϋέναι. παραμνύείτω την άγάπην σον >αντό το συνειδός σον, άδελφέ τιμκότατε, όπερ εν ταΐς &λίψεσιν εχει την >παραμυ&ίαν της αρετής, εποπτεύοντος γάρ τον δεσπότου Χριστού εν τω >λιμένι τής ειρήνης κα&ορμισ&εΐσα ή συνείδησις στήσεται.« » Ιννοκέντιος επίσκοπος πρεσβντέροις καί διακόνοις και παντί τω >κλήρω και τω λαώ τής Κωνσταντινουπόλεως εκκλησίας τής υπό τον >έπίσκοπον Ίωάννην, άγαπητοϊς άδελφοίς χαίρειν. >Εκ τών γραμμάτων τής υμετέρας αγάπης, άτινα δια Γερμανού τοϋ >πρεσβυτέρου καί Κασσιανοϋ τον διακόνου άπεστάλκατε, την σκηνήν τών >κακών, ήν προ τών όφ&αλμών έ&ήκατε, έμμερίμνω φροντίδι κατέμα&ον >δσαις τε ή πίστις κάμνει ταλαιπωρίαις τε και πόνοις, επαναληφ&είαη πολλάκις τή αναγνώσει κατεϊδον. δπερ πράγμα μόνη ή παράκλησις τής >νπομονής ίαται. δώσει γάρ έν τάχει ό ημέτερος άεός ταΐς τοσαύταις ΰλί>ψεσι τέλος, και ταϋτα συνοίσει ύπενηνοχέναι. άλλα γάρ αυτήν την άναγ>καίαν παράκλησιν έν αρχή τής επιστολής τής υμετέρας αγάπης κειμένην >έγκωμιάζοντες υμών την σύνεσιν επεγνώκαμεν, παλλάς προς το νπομένειν > μαρτυρίας περιέχουσαν. την γάρ ήμετέραν παράκλησιν, ην ώφείλομεν >ύμ'ιν έπιστεϊλαι, τοϊς υμετέροις γράμμασι προεφ&άσατε. ταύτην γάρ τοϊς >κάμνουσιν ό ημέτερος δεσπότης νπομονήν παρέχειν εϊω&εν, ίνα καί έν >ταϊς ·&λίψεσι τνγχάνοντες έαυτους οι τοϋ Χριστού δοϋλοι παραμυϋ·ώνται, >άναλογιζόμενοι έν αυτοϊς και πρότερον γεγενησϋ·αι τοις άγίοις απερ αυτοί >πάσχονσι. καί ημείς δέ εξ αυτών τών υμετέρων γραμμάτων βυval i — S . 387,14 Innocent, ep. 7 (nur von Sozom. überliefert)

14—16 vgl.

Pallad. Dial. 3 S. 19,9ff. V

B2C = b

1 τώ Ιδίω πεποι&ώς σννειδότι Β2 Niceph. 3 περιττενονσι -f- γάρ Niceph. 4 ai < V I αναγνώσεις] γραφαί V | παραδιδόαμεν Β2 Niceph. -δίδομεν C -διδόμενος V 8 σου < b 10 κα&αρισ&είσα b 11 Ινοχέντιος b 12 τής2] τοις Β2 Niceph. 15 καοιανοϋ b 17 ¿παναληφ&εϊσι V -ΰείσας Β2 Niceph. 20 συνενψοχέναι Β2 Niceph. 21 αρχή, χ aus r korr., V 22 σύνεσιν] πρόόεσιν Β2 Niceph. | το] τώ V 23 όφείλομεν VC Niceph. 24 ήμετεροις V 26 παραμν&οϋνται V 27 αύτοϊς] αυταΐς Niceph. έανταίς Β2 | aùroì] αντοίς V 25

Bidez, Sozomenus

Sozomenus

386

5

ίο

15

20

25

30

>με&α ήμϊν προσενέγκαι παράκλησιν. ον γαρ τον σνναλγεϊν νμΐν έσμεν >άλλότριοι, έπειδήπερ και ημείς κολαζόμεϋα εν νμΐν. τις γαρ ένέγκαι δννή>σηται τα έξαμαρτ ανάμενα υπ εκείνων, ονστινας έχρήν μάλιστα τον γαλη>νοϋ της ειρήνης και αυτής σπονδαστάς είναι της ομονοίας; νϋν δε ένηλλαγ>μένω τρόπω από της προεδρίας των Ιδίων εκκλησιών έξω&οϋνται ά&ωοι Αερεΐς. δ δη καί πρώτος δ αδελφός ημών και συλλειτουργός 'Ιωάννης 6 >υμέτερος επίσκοπος άδίκως πέπονϋε μηδεμιάς τυχών ακροάσεως, ουδέν >έγκλημα επιφέρεται, ουδείς ακούεται, και τις ή άπηγορευμένη επίνοια; Ινα >μή πρόφασις κρίσεως γένηται ή ζητηϋή, εις τόπονς ζώντων ιερέων άλλοι >υποκαϋίστανται, ώς δυναμένων των εκ τον τοιούτον πλημμελήματος όρμω>μένων όρϋώς τι εχειν ή πεπράχύαι υπό τίνος κρι&ηναι. ουδέ γαρ πώ>ποτε παρά τών πατέρων των ημετέρων τοιαύτα τετολμήσϋαι έγνώκαμεν, >άλλά μάλλον κεκωλυσ&αι τω μηδενΐ εις τόπον ζώντος χειροτονεϊν άλλον >δεδόσ&αι έξονσίαν ου γαρ χειροτονία αδόκιμος την τιμήν δύναται άφελέσΰαι >τον ιερέως, έπειδήπερ ουδέ έπίσκοπος δύναται είναι έκεϊνος, δς άδίκως >ΰποκα&ίαταται. >"Οτι και περί της τών κανόνων παραφνλακής τούτοις δείν επεσϋαι >γράφομεν, οίτινες έν Νίκαια είσίν ώρισμένοι, οϊς μόνοις οφείλει έξακολου>ΰεΐν ή κα&ολική εκκλησία καί τούτους γνωρίζειν. ει δε ετεροί τίνες >ΰπό τίνων προφέρονται, οίτινες άπό τών κανόνων τών έν Νίκαια διαφω>νονσιν καί υπό αιρετικών έλέγχονται συντετάχύαι, ούτοι παρά τών καύο>λικών επισκόπων αποβάλλονται, τα γάρ υπό τών αιρετικών ευρεθέντα >τ αϋτα ονκέτι τοις καϋολικοΐς κανόσι προσαπτέον άεί γαρ δ là τών εναντίων καί ά&έσμων την βονλήν τών έν Νίκαια μειοϋν έ&έλουσιν. ον μό>νον λέγομεν τούτοις μή δεϊν έξακολουάεΐν, αλλά μάλλον αυτούς μετά al>ρετικών καί σχισματικών δογμάτων είναι κατακριτέους, κα&άπερ και πρό>τερον γέγονεν έν τη Σαρδική συνάδω υπό τών προ ήμών έπισκόπων. τά >γάρ κακώς πραχϋέντα κατακρίνεσΰαι μάλλον προσήκεν ή αντικρυς τών >κανόνων γενόμενα εχειν τινά βεβαιότητα, αδελφοί τιμιότατοι. άλλα τί >κατά τών τοιούτων νϋν έν τώ παρόντι ποιήοωμεν; αναγκαία εστί διάγνω-

V

B2C = b

1 ήμίν Val. νμίν Vb 2 δυνήσετai b 3 οϋτινας V 4 δέ < b | έξηλλαγμένω Β 2 Niceph. 8 ovó' εισακούεται b 10 άποκα&ίστανται b, vgl. Ζ. 16 I τοϋ < b | τοιούτων C 11 vor υπό + ή Niceph. 13 τώ] το Niceph. 14 εξουσία V | ου γάρ Β 2 Niceph. ουδέ C άλλ' ουδέ γαρ V 15 δύναο&αι V | είναι δύναται ~ C 16 άποκα&ίαταται C 17 ότι και] ετι δέ Val.

19 τούτους

< V | τίνες < Β 2 Niceph.

20 προσφέρονται

Β 2 Niceph.

23 ούχέτι V ουκ εστt b | προσάπτειν b | αεί] â V 24 βονλήν hinter μειοϋν — b I μόνον (ούν) Niceph. Val. 26 σχισματικών aus σχηματικών korr. V 28 κακώς] καλώς C < Β 2 Niceph. | παραχ&έντα b | αντιχρυν V 30 ποιήσομεν b

12

18

14 16

16

17

Kirchengeschichte V i l i 26,11-27,3

5

ίο

is

20

25

387

>σις συνοδική, ήν και πάλαι εφημεν συναϋροιστέαν. μόνη γάρ εστίν ήτις >δνναται τάς κινήσεις τών τοσούτων καταστεΐλαι καταιγίδων ης ίνα τύχω>μεν, χρήσιμόν εστι τέως ύπερτί&εσϋαι την Ιατρείαν τη βονλήσει τον μεγά¿>λου ϋεον και τον Χριστού αύτοϋ, τον κνρίου ημών. πάντα δσα νϋν τω 18 >φ&όνω τον διαβόλου προς την των πιστών δοκιμασίαν τετάρακται, πραϋν>ϋήσεται. ουδέν όφείλομεν τη στερρότητι της πίστεως παρά τοϋ κνρίου >ήμών άπελ^ιίσαι. και γάρ και ημείς πολλά σκεπτόμενα, δν τρόπον ή οικουμενική σύνοδος σνναχ&είη, δπως τη βονλήσει τον ϋεον ai ταραχώδεις >κινησεις πανσωνται. υπομείνω μεν ούν τέως και τώ τείχει της υπομονής >όχυρούμενοι έλπίσωμεν πάντα τή βοήθεια, τοϋ ϋεον ημών άποκαταστα&ηναι. >πάντα δε δσα υμάς ύφίστασϋαι είρήκατε, και πρότερον σννδραμόντων εις 19 >τήν 'Ρώμην τών ήμετέρων συν επισκόπων, ει και τα μάλιστα διαφόροις χρό>νοις, τουτέστι Δημητρίου, Κυριάκου, Εύλυσίου και Παλλαδίου, οϊτινες >σύνεισι με&' ημών, τελεία ερωτήσει μεμα&ήκαμεν.« Τάδε μεν τα Ίννοκεντίον γράμματα• εξ ών σννιδεΐν εστίν οΐαν είχε 27,1 περί 'Ιωάννου γνώμην. εν τούτοις δε παμμεγέ&ης έν Κωνσταντινουπόλει και τοις προαστείοις χάλαζα κατερράγη, τετάρτη τε μετά τοντο ημέρα ή τον βασιλέως γαμέτη έτελεύτησε. καΐ τάδε σνμβήναι χαλεπαίνοντος 2 τον ϋεοϋ διά Ίωάννην τοις πολλοίς έδόκει. και γάρ δη και ΚυρΙνος ό Χάλκηδόνος επίσκοπος, δς αυτόν μάλιστα ελοώόρει, ου πολλώ πρότερον εκ της συγκνρησάσης αύτω περί τον πόδα συμφοράς έκάτερον σκέλος υπό τών Ιατρών άποπρισϋείς έλεεινώς άπεβίω. και Άρσάκιος δέ επ όλίγω χρόνω 3 την Κωνσταντινουπόλεως εκκλησίαν επιτροπεύσας ετελεντησεν. πολλών δέ την αντοϋ διαδοχήν μνωμένων τετάρτω μηνί της αντοϋ τελευτής χειροτονεϊται 'Αττικός, πρεσβύτερος τον Κωνσταντινουπόλεως κλήρου, εκ τών έπι-

12f. vgl. Pallad. Dial. 3f. S. 18,17ff. 16—19 Socrat. VI 19,5f. 19—22 Socrat. VI 19,2—4 22—S. 388,2 Socrat. VI 20; vgl. Pallad. Dial. 11 S. 64,13f. •19—22 Cass. X 20,7. Niceph. Η. Ε. XIII 36 Schi. Η. Ε. XIII 28 Sehl. 23—S. 388,16 Niceph. H. E. XIII 29

22f. Niceph.

V Β2 (—25 Αττικός) Β (von 25 πρεσβύτερος an) C = b 1 συνα&ροιστέα C 2 τοιούτων b 3 εστι < Β2 Niceph. 5 φάνω V | 2 τετάραχ&αι V 7 ημών < b | και < b 8 σύνοδος οικουμενική ~ b 9 νπομείνομεν V 10 άποκαταοτηναι C 12 υμετέρων Niceph. 13 ενλυσίου b Pallad. Johann. Chrysost. ep. 148 έλευσίου V 15 τα < VC | ίνοκεντίου b 16 παμμεχέ&ης Υ 19 vor τοις + ώς b 21 συγκυρσάσης Β2 22 επ 2 ολίγον χρόνον Β έπ όλίγον Niceph. 24 κνωμένων V 25·

Sozomenus

388

5

ίο

is

2ο

25

βουλών 'Ιωάννου. δς το μεν γένος ην εκ Σεβαστείας τής 'Αρμενίας, 4 εκ νέον δε φιλοσοφείν επαιδεν&η υπό μοναχοϊς της Μακεδονίου αίρέσεωςοι δη τότε àvà την Σεβάστειαν εν τήδε τη φιλοσοφία διέπρεπον εκ της Ενσταϋίον διατριβής οντες, δν έπίσκοπον έν&άδε και ηγεμόνα άριστων μοναχών γενέσθαι εν τοις πρόσϋεν εγνωμεν. ήδη δε εις άνδρας τελών 5 προς την καϋόλου έκκλησίαν μετέϋετο' φύσει δέ μάλλον ή μαδήσει φρόνιμος ών εγένετο των πρακτέων επήβολος, έπιβουλεϋσαί τε και προς επιβονλάς άντισχεϊν ικανός, το δε ήϋος επαγωγός ώς πολλοίς κεχαρισμένος είναι, μέτριος δε προς τονς επ εκκλησίας λόγους, ώς μήτε γραφής άξιους νομίβ ζεσϋαι τοις άκροαταϊς μήτε παιδείας παντελώς άμοιρους' εμμελής γαρ ών, εϊ πη καιρόν ήγε, τονς παρ' "Ελλησιν ενδοκιμωτάτους συγγραφέας ήσκεϊτοκαι τω δοκε'ιν Ιδιώτης είναι περί τούτων διαλεγόμενος και τονς επιστήμονας πολλάκις έλάν&ανεν. ελέγετο δέ προς μεν τονς όμοδόξονς σπουδαίος 7 είναι, τοις δε έτεροδόξοις φοβερός, και ραδίως μεν αύτοΐς ήνίκα βούλοιτο δέος έμποιεϊν, αύ&ις δέ μεταβαλλόμενος πράος φαίνεσ&αι. και τον μέν τοιόνδε γενέσ&αι φασιν οι γε τον άνδρα έγνωσαν. ό δέ 'Ιωάννης και 8 φενγων επισημότερος εγένετο· χρημάτων γάρ έχων άφ&ονίαν, άλλων τε πολλών προσφερόντων και 'Ολυμπιάδος της διακόνου πεμπούσης, πολλούς αιχμαλώτους παρά των Ίσαύρων ληστών ώνε'ιτο και τοις οίκείοις άπεδίδον, πολλοίς δέ δεομένοις τά άναγκαϊα έχορήγει· οΐς δέ ουδέν εδει χρημάτων τώ λόγω προσήγετο, και είσάγαν κεχαρισμένος ετύγχανεν Άρμενίοις τε παρ' οίς ήν και τοις πλησιοχώροις. πλείστοι δέ προς αυτόν έφοίτων άπό τε 9 Αντιοχείας και τής άλλης Συρίας και Κιλικίας. Ίννοκέντιος δέ δ 'Ρώμης επίσκοπος, καϋάπερ πρότερον εγραψεν, έπ- 28,1 ανελϋειν αυτόν σπουδάζων συν τοις έκ τής εω περί τούτου πρεσβευσαμένοις

δ έν τοίς πράσϋεν: III 14,31ft.; vgl. IV 27,2 6 Socrat. VI 20,3 7—15 Socrat. VII 2 17 vgl. Johann. Chrysost. ep. 13 PG 52, 610 20—23 vgl. Pallad. Dial. 11 S. 65,21 fi. 24—S. 389,3 vgl. Pallad. Dial. 3 S. 20,183. 24 πρότερον : VIII 26 »18 f. Niceph. H. E. X I I I 24 PG 146, 1012 D V

BC = b

Suda 'Αττικός (1 δς — 16 φασίν)

1 δς το V Suda ούτος b 2 μονάχου Suda 3 οί — διέπρεπον] οι δε τότε έν φιλοσοφία διαπρέποντες àvà την Σεβάστειαν Suda | τ·η < V 4 οντες] ήσαν Suda | έν&άδε < Suda | και ηγεμόνα < V | vor άριστων + των έν&άδε Suda 6 γενέσ&αι έν τοίς πρόοϋεν < Suda 6 κα&ολικήν Suda 7 έπήβολος aus έπίβολος (CR) korr. C c2 | έπιβουλεΰειν Suda 12 τώ b Suda το V 13 μεν < V Suda 15 δέ Β Suda < VC | τον] τούτον Suda* 19 οίκείοις V ιδίοις b I έπεδίδου V 24 ίνοχέντιος b | καύά b 25 πρεσβενομένοις b

Kirchengeschichte V i l i 27,3-28,3

389

έπισκόποις πέπομφεν επισκόπους πέντε και πρεσβυτέρους δυο της 'Ρωμαίων εκκλησίας προς Όνώριον και Άρκάόιον τον βασιλέα, σΰνοδον αίτήσοντας και καιρόν ταύτης και τόπον. οί δέ επί της Κωνσταντινουπόλεως άπεχϋανόμενοι 'Ιωάννη, ώς επί ϋβρει της ένταΰ&α βασιλείας τούτων γινομέ5 νων, διαβολήν κατεσκεύασαν και τους μεν ώς νπερόριον αρχήν ενοχλήσαντας άτίμως έκπεμφ&ηναι παοεσκεύασαν, αυτόν δέ Ίωάννην ψηφώ βασιλέως πόρρωτέρω μετοικισϋΐ)ναι είς Πιτυοϋντα κατώρ&ωσαν εν τάχει τε παραγενόμενοι στρατιώται τοντο έπετέλουν. ψασί δέ αυτόν υπό τούτων άγόμενον καιΤ όδόν προϊδε'ιν την ήμέραν, εν f¡ τελευτάν ήμελλεν, έπιφανέντος ίο αυτω Βασιλίσκου τον μάρτυρος εν Κομάνοις της Αρμενίας· ενϋα δη μηκέτι προς την όδόν άντιαχών (ηλγει γαρ την κεφαλήν και τήν ακτίνα τοϋ ηλίου φέρειν ουχ οίός τε ήν) νο'σω τόν βίον μετήλλαξεν.

5f. vgl. Pallad. Dial. 4 H. Ε. V 34,8f.

6—12 vgl. Pallad. Dial. 11 S. 66,24ff. Theodoret.

*8—12 Cass. X 18,4 (letztes Exzerpt aus Sozom.) V

BC = b

1 επισκόποις zweimal Β 4 γενομένων b 9 εμελλεν b 12 ήν V ών b

2 και Άρχάδιον < V 3 της < b 10 vor εν + τον V | κωμάνοις bR, korr. Cc2

2

3

ΣΑΛΑΜΑΝΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ

ΕΡΜΕΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

{.ΣΩΖΟΜΕΝΟΥ> ΤΟΜΟΣ ΕΝΑΤΟΣ

7α μεν δη κατά Ίωάννην ώδε εσχε. μετ ου πολύ òè τής τούτου 1,1 τελεντής, τρίτον ετος ήδη Άττικοϋ διανύοντος την Κωνσταντινουπόλεως 5 έπισκοπήν, Βάσσον καί Φιλίππου ύπατευόντων, τελεντά τον βίον Άρκάδιος διάδοχον της ηγεμονίας Θεοδόσιον τον υίέα καταλιπών άρτίως γάλακτι τρέφεσ&αι πεπανμένον, ϋνγατέρας δε Πουλχερίαν καί Άρκαδίαν και Μαρίναν ετι κομιδή νέας. f¡ μοι δοκεϊ μάλιστα τον ϋεόν έπιδεΐξαι μόνην 2 ευσέβειαν άρκεϊν προς αωτηρίαν τοις βασιλεύουσιν, ανεν δε ταύτης μηδέν ίο είναι στρατεύματα και βασιλέως 'ισχύν καί την άλλην παρασκενήν. επεί ουν ευσεβεστατον τον βασιλέα εσεσϋ·αι προεϊδεν ή των δλων οίκουρος ϋεία δύναμις, επίτροπον αύτον καί της ηγεμονίας κατέστησε Πουλχερίαν την άδελφην. η δε ονπω πεντεκαιδέκατον ετος άγουσα υπέρ την ηλικίαν 3 σοφώτατον και ·&εϊον ελαβεν νοϋν. και πρώτα μεν την αυτής παρϋ-ενίαν τω 15 ·&εω άνέΰηκε και τάς άδελφάς επί τον αυτόν έπαιδαγώγησε βίον, δπως μη άλλον άνδρα επεισαγάγη τοίς βασιλείοις καί ζήλου και επιβουλής πάσαν άνέλη άφορμήν. επιβεβαιοϋσα δε τα δόξαντα και ϋεόν αυτόν καί ιερέας 4 και πάντα άρχόμενον μάρτυρας ποιούμενη των αυτή βεβουλευμένων, εκ χρυσού και λίϋων τιμίων ΰαυμάσιόν τι χρήμα θεαμάτων κάλλιστον ΰπερ τής 20 Ιδίας παρθενίας καί τής τον άδελφον ηγεμονίας ίεράν άνέϋ-ετο τράπεζαν εν τή εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως· και επί τον μετώπου τής τραπέζης,

Bf. Socrat. VI 23,1 4f. Socrat. VII 2,1 5f. Socrat. VI 23,7. VII 1,1 12fi. vgl. Philostorg. X I I 7. Zonar. XIII 22,1. 23,19—25. Theodoret. Η. E. V 36,3f. •6—S Niceph. Η. E. XIII 38 7 Exc. Tripart. (Bar. f. 223 v . Vatop. f. 192 v . Theophan. 81,7) 8—S. 392,2 Niceph. Η. E. XIV 2 12—15 Exc. Tripart. (Cramer 99,19—23. Bar. f. 223 v . Theophan. 81,5—9. Suda Πουλχερία) V

BC = b

1 τοϋ αντοϋ b | σαλμάνον V άρκάόιος V 7 άρχαδίαν V 16 έπειααγάγοι b

2 ένατος Β ϋ- VC 10 βασιλείας Î Val.

5 βάσον Β | 14 πρώτον Β

391

Kirchengeschichte I X 1,1—12

ώς äv πάσιν έκδηλα f¡, τάδε έπέγραψεν. ύπεισελΰοϋσα δε την φροντίδα της ηγεμονίας άριστα και εν κόσμω πολλω την 'Ρωμαίων οίκουμένην διωκησεν, εν βονλενομένη και έν τάχει τα πρακτέα επιτελούσα και γράφουσα, ήκρίβωτο γαρ λέγειν τε και γράφειν όρϋώς κατά την 'Ρωμαίων και Έλλή5 νων φωνην. των δέ πραττομένων την δόκησιν εις τον άδελφόν ανέφερε· και επεμε?ούμενος 268,20; zum Bischof von Mailand gewählt 2 6 8 , 2 1 - 2 6 9 , 1 5 ; Konflikt mit Iustina 316,21—317,17. 26; Verhalten gegen Theodosius nach dem Blutbad von Thessalonich 338,26 ff. 339,22; weist dem Kaiser einen neuen Platz in der Kirche an 340,5 ff. ; setzt eich bei Gratian f ü r einen zum Tode Verurteilten ein 340,13 ff. ; Konflikt mit dem Diakon Gerontius 358,16ff.; Brief an Nectarius in dieser Sache 358,27; — Lob 269,16. 340,25ff. Άμιδηνοί: Mönche υπό την Άμιδηνών πόλιν 123,7 Άμμών: Mönch in der Thebais 277,9 'Αμμώνιος: (1) einer der Langen Brüder, Mönch in der Sketis 284,18 ff. ; entgeht der Ordination zum Bischof 284,23—285,7; Zwist mit Theophilus 364,19ff. 365,19ff.; oi άμφί (Αιόσχορσν καί 366,13) Άμμωνιον verlassen Ägypten 366,13ff. und kommen nach Konstantinopel 366,19ff-, begegnen der Kaiserin 367,2ff. und Epiphanius 369,19ff.; stirbt während der Synode zu Drys 372,10ff. ; Urteil des Theophilus über ihn 372,16 (2) Mönch bei Gaza 288,22 ff. Άμοΰν (Άμοϋς 31,13): ägyptischer Mönch 30,4—31,24 Άμφιλόχιος: Bischof von Iconium, orthodox 312,19 'Αμφίων: (1) Bischof von Epiphania in Kilikien, Bekenner 21,14 (2) Bischof von Nikomedien 43,13; abgesetzt 70,24 Άνάπλονς: bei Konstantinopel 374,2 'Αναστασία: (1) Tochter des Kaisers Valens 248,27 (2) Kirche der Novatianer in Sykai 170,24 (3) Kirche in Konstantinopel 306,11 'Αναστάσιος: Bischof von Rom 383,4 Άνδραγά&ιος: (1) General des Maximus, läßt Gratian töten 317,18ff.; n i m m t sich das Leben 319,11 (2) Philosophielehrer des J o h a n n e s 350,16 Άν&ηδα>ν: S t a d t bei Gaza am Meere 205,13; ó Άν&ηδάνιος 122,21; Plural 205,17 28*

436

Sozomenus

Άν&ρωπομορφιανοί: 366,12 Άννιανός: Bischof von Antiochien 181,9; vgl. 'Αδριανός (1) Άννίνας: persischer Presbyter, Märtyrer 65,12. 16 'Ανόμοιοι: Häresie 1 5 7 , 3 0 . 1 6 2 , 1 0 . 240,19. [242,1]; von Eunoraius begründet 272,20; Anhänger des Aetius 186,24 Άνονφ: ägyptischer Mönch 121,12 ff. Άντινόου πόλις: in Ägypten 277,22 'Αντιόχεια: (1) 75,5. 107,19. 23. 108,6. 156,14. [19]. 158,17. 159,1. 179,7. 185,6. 9. 212,9. 224,2. 258,11. 261,8. 290,16. 313,25. 29. 326,11. 388,23; Bischöfe Eus t a s i u s 10,26. 36,17; Leontius 154,24; Eudoxius 154,26. 176,5; Meletius 241,8. 308,24; Euzoius 242,15. 260,14; ó 'Αντιόχειας επίσκοπο; (welcher?) 310,17, vgl. 24; 'Αντιόχεια πόλις 134,26; 'Αντιόχεια τή; Συρίας 105,15. 134,12. 241.5. 294,3. 3 0 4 , 2 ; Ά. ή εν Συρία 109,6; Ά. ή Σύρων 126,28. 223,12; ή παρά Σύροις Ά. 319,3; Ά. ή προς τω Όρόνττ) 36,17; Ά. ή παρά τον Όρόντην ποταμόν 51,14; Ά. ή παρ' Όρόντη 254,15. 349,23; ή (των) Άντιοχέων πόλις 108,21. 224,26. 2 6 3 , 9 ; ή Άντιοχέων [155,23. 156,3]. 270,16. 336,20; ή Άντιοχέων (+ Σύρων 203,16. 254,21) εκκλησία (von der 341 geweihten Hauptkirche: 158,9. 162,15. 172,31) 10,21. 74,25. 75,24. 76,4. 105,23. 115,7. 154,14. 155,2. 15. [29]. 185,2. 203,16. 225,14. 254,21. 263,14. 310,24. 314,3. 347,9. 383,6; ό Άντιοχέων &ρόνος 75,15. 135,13. 186,9. 270,20; ó Αντιοχείας ΰρόνος 134,14. 184,25; Enkäniensynode (341) 105, 20ff. 108,14. 109,15. 113,20. 117,19. 173,14. 174,3. 12. 17. 175,3" 16. 213,6. 246,6. 252,10; andere Synoden 74,25. 75,12. 111,7. 112,31. 147,22. 155,3. 156,7. 180,11. 186,17. 2 4 1 , 5 - 2 4 2 , 6 . [241,13], 251,19; Schisma 186,9ff. 211,3ff. 21ff. 263,9ff. 304,2ff. 314,3ff. 319,17ff. 353,18; — Aufenthalt des Constantius 105,15. 109,24. 110,11. 111,28. 134,12. 186,15, des Gallus 146,29. 225,8, Iulians 223,12, Iovians 242,11, des Valens 247,1. 254,15. 255,23. 259,3 (Verfolgung der Orthodoxen). 294,3 (Verfolgung gemildert). 297,7; — Kirchenbauten Konstantins 51,14 (2) Stadt in Karien, Synoden 252,7. 303,13 Άντιοχενς: 74,20. 270,12; Plural (siehe auch Αντιόχεια) 135,3. 223,16. 20. 23. 270,18. 336,13. 16. 23. 352,6; Bischof Adrianus (Annianus) 176,7. 181,9; Άντιοχέων των προς τω 'Ορόντη 10,21; τους 'Αντιοχείας οικήτορας 185,6 Άντίοχος: (1) Antiochus I . Soter, nach ihm Antiochien benannt 224,25 (2) Bischof von Ptolemais, genannt Chrysostomus 362,23—363,2 Αντώνιος: der große Mönch 27,4—29,9. 289,26; Freund des Athanasius 74,2ff.; Brief an Konstantin 96,7 ff. ; dessen Antwort 96,14 ff. ; Vorkämpfer für Nicäa 118,2; Freund desDidymus 126,14ff.; Vision kirchlicher Streitigkeiten 243,8ff.; Schüler 29,9ff. 2 6 1 , 2 0 . 284,12ff.; Paulus29,23. 26. 30,1; Amun 31,13ff.; Hilarión 121,22ff.; Stephanus 282,22 "Αξιος: Fluß in Syrien 321,24 Άπάμεια: Stadt in Syrien, Heiden 321,24 Άπαμεϊς: 290,24. 322,5 'Απελλής: Mönch in Ägypten 278,1 ff. "Απις: Presbyter des Athanasius 79,24 'Απολινάριος: (1) Vater des Folgenden, Grammatiker, Presbyter in Laodicea 271, 19-272,1 (2) von Laodicea, vertritt die Homousie des Geistes 264,24; Häresie 270,9 —271,4; von Damasus und Petrus verurteilt 271,5; Freundschaft mit Athanasius 271,8ff.; von Theodotus und Georg exkommuniziert 271,16ff. 13ff. 272,4ff.; Polemik Gregors von Nazianz 275,1 ff.; Wirkung im Osten 276,17; Schriften 72,3ff. (Zitat, über die Berufung des Athanasius als Nachfolger

Namenregister

437

Alexanders). 222,5. lOff. (Nachahmung antiker Muster). 223,2ff. ('Υπέρ άληϋείας). 270,25ff. (Lyrik). [275,13ff.] (dogmatisch) Άπολιναρισταί : [275,7] 'Απόλλων: ό Διδνμαϊος Άπόλλ.ων 16,1. 227,20; ό Πυ&ίασι μαντικός Ά. 57,2; Tempel des πατρώος Ά. in Cäsarea in Kappadokien 197,5; Tempel in Daphne 224,1. 9ff. 23ff. 227,8ff. (το δαιμόνιον 225,15. 23); ύ Δαφναιος Ά. 224,23. 227,8; - Akkusativ Άπόλ/.ω 224,10 'Απολλώνιος: (1) Mönch in der Thebais 121,3ff. (2) Mönch in der Sketis 280,18. 281,6ff. Άπολλώς: Mönch in der Thebais ( = 'Απολλώνιος (1)) 278,23ff. Άποιλ/.ιος: πoò εννέα καλανόών Άπριλλίων 329,15. 22; ποό Οκτώ είόών Άποιλλίων ' 329,24 'Αραβία: Mönche 29,10 Άράβιος: 6,15; Plural 54,28. 314,6 ( = der Metropolit von Bostra). 321,22. 330,14; το Άράβιον καλούμενον κλίμα 297,16 Άρανάδ: syrischer Schriftsteller 128,13 Άρβογάστης: siehe Άρουαγάστης Αργαίο» (ορος): Berg in Kappadokien 192,1. 196,28. 325,1 Ά ργονανται: 15,7 'Αργώ: 15,6. 12 Άρέ&συσα: Stadt in Syrien 290,22; Bischof Marcus 113,16. 144,1. 154,28. 207,3; Άρε&σύσιος 76,3 (Georg). 162,7 (Marcus), Plural 207,18. 208,15. 23 Άρειανικός: [138,16] Άρειανός: αϊρεσις 77,1. 242,15. 296,2; μανία [95,17]; δόγμα [165,17]; ¿πίσκοποι 186,12. 304,6; οι Άρειανοί 77,17. [267,1], 319,5. 326,8. 327,1 "Αρεως: (1) Presbyter in Alexandrien 32,19. 106,12. 330,23; Beginn des arianischen Streites 32,20ff.; Lehre 33,2ff. 154,15. 186,21f. 274,14; von Alexander exkommuniziert 33,23; Anhänger 33,24ff. 186,9; ihre Tätigkeit 34,4ff. 18ff.; Brief an Paulinus, Eusebius von Cäsarea und Patrophilus 34,24ff.; Synode in Palästina 35,5; Brief Konstantins 35,12ff.; Debatten in Nicäa 38,4. 40,11; seine Anhänger in Nicäa in der Minderheit 41,16; von der Synode exkommuniziert 42,1 I f f . ; seine Verurteilung von Eusebius und Theognis nicht unterschrieben 42,16; von Konstantin verbannt 42,18—43,4; zurückberufen 70,20; Eusebius b e m ü h t sich um seine Restitution 74,10ff. ; Arianer und Melitianer in Ägypten 77,7ff. 80,6; Eusebius und Theognis f ü r seine Restitution 78,19; Einfluß seiner Anhänger am Hofe 88,4ff. 99,17; von K o n s t a n t i n zurückberufen 89,1. 101,13; Glaubensbekenntnis 89,2ff. [8]. 90,9ff. [94,21ff.]; durch die Synode von Jerusalem aufgenommen 90,16ff. 98,26; Alexander von Konstantinopel widersetzt sich seiner Restitution 9 3 , 1 4 - 9 4 , 7 ; Tod 94,8ff. [95,1 ff.]. 95,22—96,3. 105,4; von Ursacius und Valens v e r d a m m t [138,1 Iff.]; sein Anhänger Aetius sagt sich von ihm los 154,15ff. 20; verurteilt von der Synode von Antiochien (363) [242,1] u n d von Eustathius, Silvanus, Theophilus [250,23. 26]; — seine Schrift Θαλία 42,13; — τα επί 'Αρείου 276,21; τό 'Αρείου δόγμα 34,20. 96,30. 163,27. 265,16; τα Αρείου δόγματα 9,13. 77,21. 78,1. 88,7. 90,11. 212,25; ή 'Αρείου δόξα 41,16. 77,8. 99,4. 101,9. 17. 110,12. 117,14. 174,14. 248,5. 261,15. 305,7; ή 'Αρείου πίστις 245,5. 402,3; ή 'Αρείου αίρεσις 116,3. [165,11]. 212.7. 222,8. 253,28. 256,12. 260,15. 263,14. 272,19. 273,11. 316,1. 318,27; οι από της 'Αρείου αίρέσεως 72,18. 112,14. 202,13. 211,4. 243,10. 254,25. 303,21. 307.8. 314,19. 348,1. 360,18. 361,7. 377,2. 401,6; οι άπό της 'Αρείου εκκλησίας 361,11; οί 'Αρείου επίσκοποι 303,26; οι 'Αρείου 77,7. 79,17. 110,20. 126,9. 136,6.

438

Sozomenus

184,19. 186,4. 261,4. 21. 263,5. 276,25. 296,4. 307,1. 17; oi τα 'Αρείου φρσνονντες 74,7. 76,26. 77,16. 85,9. 88,4. 104,4. 106,16. 108,24. 116,24. 133,2. 144,4. 148,23. 171,4. 174,13. 185,10. 186,11. 202,4. 210,7. 247,18. 254,19. 255,5. 256,2. 258,18. 260,13. 263,10. 295,23. 297,10. 303,6. 306,2; τά 'Αρείου φρονείν 75,2. 103,11. 105,3. 125,2. 136,2. 273,8. 296,14. 316,21. 354,27; oi τά 'Αρείου ζηλονντες 105,8; τά 'Αρείου δογματίζων 181,27; οι άμφί τον "Αρειον 34,4. 14. 21; oi περί "Αρειον 34,11. 74,10; έναντίως Άρείφ φρονονντας 287,4 (2) arianischer Presbyter 33,26 Άρεοπολίται: in Arabien, Heiden 321,22 Άρήλατος: (Stadt in Gallien) 396,6. 404,3. 17 "Αρης (Akkusativ *Αρεα): 220,6 Άρίμηνον: 398,20. 400,3; Synode 133,18. 25. 149,1. 162,19. 28. 163,5-164,21. 168,12. 16. 169,3. 21. 176,17. 177,20. 24. 178,3. 240,23. [251,6]. 252,2. 265,23. [267,9. 13]. 274,17. 316,24. 317,14; Brief an Constantius [164,26]. 167,21; Formel von Rimini (in Sirmium am 22. V. 359 verfaßt) 168,18. 26. 177,15. 178,3. 7. 12. 183,6. 186,18. 213,6. 247,18. [251,6]. 265,23. 316,24. 317,7 'Αριστόβουλος: Schriftsteller 318,12 'Αριστοτέλης: 127,5. 325,3 'Αρκάδες: 'Ηράκλειας της παρ' ΑΙγυτττίοις 'Αρχάσι (d. h. in der Provinz Arcadia) 27,9 'Αρκαδία: (1) Landschaft 224,10 (2) Tochter des Arcadius 390,7; fromm (390,15. 395,1 ff.) 'Αρκάδιος: Kaiser 5,8. 184,18; zum Augustus ernannt 314,25, vgl. 337,11; bleibt während der Kriege gegen Maximus und Eugenius als Regent in Konstantinopel 318,12. 337,12; Nachfolger seines Vaters 347,5; macht Johannes zum Bischof von Konstantinopel 351,24ff.; Verhandlungen mit Gainas 354,15ff.; Rede des Johannes gegen Gainas 355,6ff.; erklärt Gainas zum Staatsfeind 356,12; Geburt des Theodosius II. 357,4; verbietet arianische Prozessionen 361,11; verbannt Johannes 373,9; verlangt Rechenschaft von ihm 376,16 und verbannt ihn erneut 378,21. 379,17; Arsacius zeigt ihm die Gottesdienste der Johanniten an 380,4; Konflikt mit Stilicho 383,20= 395,16; Delegation des Innocentius an ihn 389,2; Tod 390,5. 395,26; — Kirche in Alexandrien nach ihm benannt 321,20; — die Kaiserin (Eudoxia) 359,5. 360,5. 361,5; Zerwürfnis mit Johannes 362,21 ff. 363,5. 20ff. 370,14ff.; Begegnung mit den Langen Brüdern 367,Iff., mit Epiphanius 369,10ff.; holt Johannes zurück 373,22ff. 374,16; neuer Konflikt mit Johannes 376,4ff.; Tod 387,18 'Αρμενία: 68,2; Hunnensturm 347,10; Sebastia 123,12. 388,1. 392,10; Verbannungsland 140,21. 244,13. 379,17. 389,10 'Αρμένιοι: 59,3. 61,19. 233,11. 312,20. 388,21; Christianisierung 61,13ff.; Beginn des Mönchtums 123,10; die Mehrzahl der Bischöfe auf Seiten des Flavianus 314,8 'Αρμόνιος: Sohn des Bardesanes, Schöpfer der syrischen Musik, häretischer Dichter 128,17-129,8 Άρουαγάστης (Άρβογάστης 338,14): Feldherr Valentinians II., Verschwörung 335,2; Selbstmord 338,14 Άρσάκιος: (1) Bischof von Konstantinopel 379,23ff. 382,17. 383,9; zeigt die Anhänger des Johannes bei Arcadius an 380,1 ff.; Tod 387,22 (2) Perser, Bekenner, sieht das Erdbeben von Nikomedien voraus 159,25— 160,7; Tod 160,17ff.; Wundertaten 160,22-161,5 (3) Oberpriester von Galatien [217,16] (4) König von Armenien 233,10ff.

Namenregister

439

'Αρσένιος: ägyptischer Kleriker, angeblich von Athanasius ermordet, versteckt 80, 13—81,18. 113,6; Auftreten auf der tyrischen Synode 85,Iff. 17ff.; Rechtfertigung der Melitianer in seinem Falle 85,26—86,4 ' Αρσενοίτης: (Gau in Mittelägypten) 278,9 Άρσίσιος: ägyptischer Mönch 118,22. 284,14 'Αραιών: ägyptischer Mönch 284,14 Άρχάφ: siehe 'Ιωάννης (8) Άσα}.έα: Ort in Palästina 122,22 'Ασία: Provinz 193,1. 19. 330,7. 358,8 (τάς έν 'Ασία y.aì πέριξ [d. h. in der gesamten asianischen Diözese] εκκλησίας). 12 (έν αύτη τη Ασία) ; Dioecesis Asiana 251,21 (vgl. 250,16 έν Ααμψάκω και Σμύρνη). 328,27 (? Quartodecimaner). 354,14 (neben der orientalischen und der pontischen Diözese). 356,19 (oder in weiterem Sinne?). 363,6. 10. 370,24; Aeien im weiteren Sinne 58,17 Άσιανοί: Bewohner der asianischen Diözese 179,8. 312,19, επίσκοποι 252,8 ' Ασκάλων: S t a d t in Palästina 216,12 'Ασκητική βίβλος: Schrift des Basilius 123,16 Άσκληπάς: Bischof von Gaza, abgesetzt 110,19; in Rom von Iulius restituiert 110,27; Absetzung von den Orientalen in Serdika bestätigt 115,4; von den Okzidentalen rehabilitiert 115,24ff. ; von Constantius wieder eingesetzt 138,31 'Ασκληπιός: Tempel in Aigai in Kilikien 57,7 Άσσύριοι: Iulian zieht διά της Άσσνρίων 234,2 Άστάκιος κόλπος: 255,17 Άστέριος: (1) Sophist, von Marceli b e k ä m p f t 99,2ff. (2) Comes Orientis, bringt Johannes auf den Weg nach Konstantinopel 352,2 Άσφάλιος: antiochenischer Presbyter, als Delegierter des Eudoxius bei Constantius 156,14 ff. "Ατταλος: römischer S t a d t p r ä f e k t , Alarichs Gegenkaiser 399,11; Rede vor dem Senat 399,15; lehnt die Eroberung Afrikas ab 399,19 ff. u n d 400,22; zieht gegen R a v e n n a und fordert die Abdankung des Honorius 400,3 ff. ; R ü c k t r i t t 400,23 ff. ; bleibt bei Alarich 401,3 'Αττικός: Bischof von Konstantinopel 387,25. 390,4; Erziehung und Charakter 388,1 ff. Αύγουστος : Αύγουστου Καίσαρος 6,16; Titel [94,21]. 146,18. 164,15. [241,13] Αυλών: im Gebiet von Apamea 322,4 Αυξέντιος: (1) Bischof von Mailand, Arianer 117,14. 125,4. 265,14. 268,16; in Rimini 163,9. 164,2; von der Synode v e r d a m m t [166,12]; von einer römischen Synode v e r d a m m t 265,21. [266,15]; Tod 268,16; Zwietracht seiner Gemeinde 269,14; verfolgt Martinus 125,4 (2) Sohn des Persers Addas 334,16ff. Αύρηλιανός: Konsular, an Gainas ausgeliefert 354,19 Αύρήλιος: aus Anthedon, palästinischer Heiliger 122,21 Άφακα: S t a d t am Libanon, Aphroditetempel 57,8. 12 'Αφρικανός: ó συγγραφεύς 8,26 'Αφρική: Diözese 158,12. 179,19. 399,20. 25. 400,14. 22 'Αφροδίτη: Tempel in Jerusalem 47,17. 19; in Aphaka 57,8. 14; in Heliopolis 207,16 "Αφροί: Bewohner (bzw. Bischöfe) der afrikanischen Diözese 179,22. 251,22. 400,2 'Αχαιοί: Zug gegen Troia 51,21

440

Sozomenus

Άχιλλάς: Bischof von Alexandrien 33,1 ΆχιΛλευς: (1) melitianischer Bischof 84,24 (2) arianischer Presbyter 33,25 Άχόλιος: Bischof von Thessalonich, tauft Theodosius 305,3ff.; Teilnehmer an der Synode von Konstantinopel 309,1 " Αχωρις: Ort in Ägypten 278,1 ' Αώνης: Begründer des syrischen Mönchtums 289,21. 25 Βαβνλας: antiochenischer Märtyrerbischof; Translation seiner Reliquien 223,25. 225,13-226,10. 227,6. 19; sein neues Grab 313,26 Βαβνλών: 234,7 Βα&ϋαιος: Mönch bei Nisibis 289,8. 290,12 Βαρβασύμης: persischer Bischof, Märtyrer 68,12 Βαργης: Mönch bei Nisibis 289,8 Βαρόησάνης: syrischer Häretiker 128,16f. Βαρθολομαίος: Apostel der Inder 82,4 Βαρσής: Mönch und Bischof bei Edessa 290,2 Βασιλειάς: Armenhospital, von Basilius gegründet 291,19 Βασϋ,ειοζ: (1) Bischof von Ankyra 98,16. 116,4. 125,18; abgesetzt 139,4; von Conetantius erneut eingesetzt 140,20; 351 auf der Synode in Sirmium 143,26; Disput mit Photin 146,Iff.; Bischofsversammlung in Ankyra 155,18; Mitadressat eines Briefes Georgs von Laodicea [155,21] ; zu Constantius delegiert 156,11. 158,6; lehnt Nicäa als Ort einer neuen Synode ab 159,2; Korrespondenz darüber mit Constantius 161,9ff. ; Rundschreiben an die Bischöfe, Reise nach Sirmium an den Hof 162,1 ff.; Synode von Seleucia 172,17. 173,19; schließt sich dem Glaubensbekenntnis des Marcus von Arethusa (Sirmium 22. V. 359) an 172,30, vgl. 175,12; von der acacianischen Synode in Konstantinopel abgesetzt 179,1; Vorwürfe gegen ihn 179,5—180,4. 181,14. 22; Nachfolger Athanasius 182,20; richtet mit anderen Homoiusianern ein Schreiben an Iovian 240,18ff. ; - gebildet 98,16. 125,18 (2) der Kappadokier; Streit und Versöhnung mit Eusebius von Cäsarea in Kappadokien 256,3 ff. ; wird dessen Nachfolger 256,19; von Valens angegriffen und zu seinem kranken Sohn Galates gebeten 256,20ff. 257,22—258,3; Antwort auf die Drohung mit der Verbannung 257,2 ff. ; Basilius und Gregor von Nazianz 222,6. 258,6ff. 263,7. 264,26. 274,7; im Pontus 256,4ff. 258,21; Gründer eines Armenhospitale 291,20; — Schriften 123,15. 222,6. 223,8; Lob des Ephraem

128,3ff.

(3) Presbyter in Ankyra, Gegner der Arianer und der Heiden, Märtyrer unter Iulian 209,26. 210,6ff. Βασιλίσκος: Märtyrerbischof von Komana 389,10 Βάσαος: (1) syrischer Mönch 290,25 (2) Konsul (408) 390,5 Βασσώνης: syrischer Mönch 290,25 Βενετία: 265,18. [266,10] Βενιαμίμ: Mönch in der Sketis 280,6ff. Βενίβολος: Magister memoriae, legt aus Gewissensgründen sein Amt nieder 317,5ff. Βερενιανός: Verwandter des Honorius, leistet in Spanien vergeblich Widerstand gegen Constane 403,4 ff. Βερχέλλων (Genitiv): Bischof Eusebius 148,17. 210,24

Namenregister

441

Βέροια: (1) S t a d t in Syrien, Bischöfe E u s t a t h i u s 10,25; Acacius 309,2. 314,13. " 344,0. 353,12. 376,16 (2) S t a d t in T h r a k i e n , V e r b a n n u n g s o r t des Liberius 153,3 (εις Βεροίην της Θράκης). 158,3 Βέρωνα (?): S t a d t in Ligurien (vielmehr Venetien) 403,23 Βη&αγά&ων: Ort in Palästina 122,22 Βηϋελέα: Dorf bei Gaza, H e i m a t der Familie dee S o z o m e n u s 215,25ff.; Mönche 288,16 Βηθΰερέβιν: Dorf bei Eleutheropolis 407,15 Βηθλεέμ: 50,13 Βήνος: Mönch in der Thebais 277,11. 14 Βηρα&σάτια: Dorf bei Eleutheropolis 345,18 Βηρντίων πόλις: 23,18 Βησανδούκη: Dorf bei Eleutheropolis, H e i m a t des E p i p h a n i u s 288,3 Βίεννα: ( S t a d t in Gallien) 404,13. 16 Βιζύη: S t a d t in T h r a k i e n 255,2 Βιϋννία: 16,9. 31,26. 36,14. 51,9. 101,9. 159,4. 178,10. 182,24. 243,17. 22. 249,12. 255,21. 307,17. 327,19. 354,12. 373,24. 378,25. 397,17; D o m ä n e d e r Macedonianer 184,4. 245,10, vgl. 249,13; Synode 34,20 Βιϋυνοί: = Βιϋννία 3,21. 51,14. 52,2. 77,25. 99,12. 249,7. 312,20. 370,22; Νικαρέτη ή Βιϋννη 380,16 Βικέντιος: (1) P r e s b y t e r , Vertreter des römischen Bischofs in N i c ä a 36,20; Bischof (von Capua), unterschrieb nicht in Rimini [267,15] (2) macedonianischer P r e s b y t e r , z u m katholischen B e k e n n t n i s b e k e h r t 334, 5 ff. (3) K o n s u l (401) 357,4 Βίκτωρ: römischer Bischof; O s t e r t e r m i n 330,5 Βιταλιανοί: A n h ä n g e r des Vitalis in Antiochien 270,18 Βιτάλιος: P r e s b y t e r in Antiochien, schließt sich Apollinaris a n 270,12 ff. Βΐτος: Bischof v o n Carrhae, v o n K o n s t a n t i n h o c h g e a c h t e t 289,18 Βιτούλιος (?): την του Βιτουλίον εκκλησίαν (in Maiumas) επετρόπευσε (Aias) 344,25 Βίτων: P r e s b y t e r , Vertreter des römischen Bischofs in N i c ä a 36,20 Βονωνία: S t a d t in Gallien 402,23 Βόρειον: ( K a p u n d H a f e n o r t in der Cyrenaica) 52,17 Βόσπορος: ein Bischof από Βοσπόρου 159,20 Βόστρα (Genitiv Βόστρης): ( S t a d t in der P r o v i n z A r a b i a ) , Bischof T i t u s 125,17; Βοστρηνοί v o n Iulian gegen T i t u s a u f g e h e t z t 215,7. 13 Βον&ερίχας: ηγούμενος των παρ' Ίλλυριοϊς στρατιωτών ( = Magister m i l i t u m p e r Illyricum?), in Thessalonich v o m Mob u m g e b r a c h t 339,3ff. Βονλιόάς: persischer Bischof, M ä r t y r e r 68,14 Βσύσιρις: Bekenner in A n k y r a u n t e r Iulian 209,1 I f f . Βόχρης: persischer Bischof, M ä r t y r e r 68,15 Βρετανίων: (1) U s u r p a t o r in S i r m i u m 140,6; u n t e r w i r f t sich 142,7ff. (2) Bischof der S k y t h e n ; Festigkeit gegenüber Valens 263,23ff. 264,1 ff. Βρεττανοί: 13,27. 14,28. 318,1; από της προς Βρεττανσύς θαλάσσης 17,1 Βρεττανία: 316,17. 402,17. 23 Βρίσων: E u n u c h der Kaiserin E u d o x i a , bei einer S t r a ß e n s c h l a c h t v o n A r i a n e r n verletzt 361,5ff. ; holt J o h a n n e s a u s B i t h y n i e n z u r ü c k 373,23 Βνζάντιον: 32,10. 39,20. 52,2. 4 ; ή Βυζαντίων πόλις 51,15 Γάβαλα: S t a d t in Syrien, Bischof Severianus 362,22; Σευηριανός ó Γαβαλεύς 370,18

442

Sozomenus

Γάγγραι: Metropolis von Paphlagonien, Synode 124,3. 180,11 Γαδδανάς: syrischer Mönch 289,27 Γαδδίάβης: persischer Bischof, Märtyrer 68,12 Γάζα: 121,19. 196,12. 205,6. 14. 216,12. 288,16; Bischöfe Asklepas 110,19; Quintianus 116,5; Γάζα προς θάλασσαν = Maiumas 344,17; ή Γαζαίων πόλις 57,24. 196,20; παρα&αλάττιον μέρος της Γαζαίων πόλεως = Maiumas 196,14; rò των Γαζαίων ¿πίνειον = Maiumas 205,18 (vgl. 57,24. 196,6) ; ή Γαζαίων εκκλησία 110,21 ΓαζαΙος: (Bischof Eirenion) 241,10; A d j e k t i v : κώμη 215,25. 288,23; Plural (siehe auch Γάζα) 196,5. 6. 10. 11; heidnisch 196,10. 321,23; Christenverfolgung u n t e r Iulian 204,13fF. 205,12ff. 28ff. 206,4. 7. 11. 207,1 Γαϊνας: Gote, Magister militum, Aufstand 354,1 ff.; Verhandlungen mit Arcadius 354,17ff.; fordert vergeblich eine Kirche f ü r die Arianer 354,26ff.; rüstet sich zu Terrorakten 355,16ff.; verläßt Konstantinopel 356,2ff.; zum Staatsfeind erklärt 356,12; zieht zum Hellespont 356,17ff.; Untergang 356,28—357,2 Γάιος: Bischof (in Pannonien), in Rimini 163,9. 164,3; verurteilt [166,12] Γαλάται: (1) 98,12. 179,8. 314,8. 328,7. 349,9; Mönche 291,11 ff.; ή Γαλατών παροικία 98,17 (2) Gallier 13,26. 14,28. 58,10 (οι Γαλατών ένδον τελενταϊοι τον ώκεανόν προσοικονσι). 318,2; = Gallien 146,14. 189,19. 194,7. 250,3. 303,1. 402,24 (τους παρά Γαλάταις και Άκοιτανοις [d. h. in den Diözesen Galliae und Septem provinciae] στρατιώτας). 403,20; ol προς δύσιν Γαλάται 251,22, = Gallien 93,13. 108,19. 140,4. 146,12. 26. 172,7. 194,5. 244,3; oí προς έσπέραν Γαλάται 102,4. 304,23; τόν (υπάρχον) τών Γαλατών (den Praefectus praetorio Galliarum) 396,12 Γαλάτης ' Sohn des Valens, Krankheit und Tod 256,23 ff. 257,24 ff. Γαλατία: (1) 155,17. 180,23. 209,11. [217,16. 26. 218,12] (2) 250,1. 402,23. 26; ή προς δύσιν Γαλατία 102,1 Γαλιλαίοι: 321,26; Spottname Iulians f ü r die Christen 197,18. 206,9. [218,3. 16]; ό Γαλιλαίος ϋεός 198,11 Γάλλα Πλακίδια: Halbschwester des Honorius, Frau des Constantius 406,18 ff. Γαλληναρία: Insel im Tyrrhenischen Meer, Verbannungsort 125,6 Γαλλία: 115,9 (Regest). 265,18 (Regest). [266,10]. 293,22; Plural [102,11] Γαλλιηνός: Kaiser 58,16 Γάλλος: Sohn des Constantius (2), Bruder Iulians 191,20. 225,8; Vetter des Constantius (3) 142,16; entgeht dem Blutbad unter seiner Familie 191,24; Erziehung in Macellum 191,26 ff. ; Bau einer Kapelle f ü r den Märtyrer Mamas 192,1 I f f . ; Übersiedlung nach Ephesus 193,1; zum Cäsar e r n a n n t 142,16; Tätigkeit in Antiochien 146,29ff.; Hinrichtung 147,5. 193,21. 200,10; verkehrte mit Aetius 127,2. 200,12; ü b e r f ü h r t die Gebeine des Märtyrers Babylas nach D a p h n e 225,8ff.; Frömmigkeit 127,2f. 192/7ff. 225,9ff.; 3. Konsulat (354) 147,5 Γάλλοι: die Gallier 212,22 Γανγάλιον: Berg bei Amida 123,7 Γαυδέντιος: Bischof (von Naissus), von den Orientalen in Serdika abgesetzt 115,1 Iff. Γερά: S t a d t bei Pelusium 375,5 Γέραρα: ( S t a d t in Palästina), Kloster 289,2. 408,2 Γερμανίκεια: ( S t a d t in der Provinz Euphratensis), Bischof Eudoxius 107,8. 114,7. 125,18 Γερμανός: Presbyter in Konstantinopel [385,14] Γερμήνιος (Γερμάνιος 155,8. 13. 158,12. 179,17) r Bischof von Sirmium 158,12. 179,17; Genösse des Ursacius und Valens 155,8. 13. 158,12. 179,17; in Rimini 163,9. 164,4; verurteilt [166,12]

Namenregister

443

Γερόντιος: (1) Diakon in Mailand, dann Bischof von Nikomedien, von Johannes abgesetzt 358,15-359,14 (2) General des Usurpators Konstantin, Revolte und Ende 404,9—405,10 Γεώργιος: (1) Presbyter aus Arethusa, von Konstantin zur Auswahl als Bischof von Antiochien gestellt 76,3 (2) der Kappadokier 110,15; arianischer Bischof von Alexandrien 110,15. 242,18; unterdrückt seine Gegner 142,4; 351 auf der Synode in Sirmium 143,26; von einer Synode in Antiochien bestätigt 148,1; zweimal gewaltsam inthronisiert, wegen seiner Terrorherrschaft verhaßt 151,20—152,13; am Hofe in Sirmium 162,7; Beschwerden der Ägypter gegen ihn 163,2; Synode von Seleucia 173,2. 175,20; abgesetzt 176,3; nach seiner Rückkehr nach Alexandrien wegen seines Willkürregimes überall mißliebig, besonders bei den Heiden 187,7 ff. ; ermordet 202,5— 203,5. 204,10. 206,3; — οί περί Άχάχιον και Γεώργιον 175,20; oí Γεωργίου επιτήδειοι 200,22; oí Γεωργίου 152,8 (3) Bischof von Laodicea, Teilnehmer an der antiochenischen Enkäniensynode 107,12; F r e u n d des Eusebius von Emesa 108,5ff.; von den Okzidentalen in Serdika abgesetzt 116,10; gehört mit Marcus von Arethusa zu den bedeutenden Bischöfen Syriens 154,27; Brief an Macedonius und andere 155,16ff. [21]. 156,5; Synode von Seleucia 173,3; hält Gemeinschaft mit Cyrill 181,22; exkommuniziert Apollinaris 271,13. 272,4ff. 13; Schriften 108,10 Γομάριος: General des Procopius 247,9 Γότ&οι: von K o n s t a n t i n besiegt 18,16. 99,26; kriegerisches Volk jenseits der Donau 18,17. 294,18; bereits christianisiert 58,11; von den Hunnen besiegt 294,17ff. 295,7fF.; in Thrakien angesiedelt 295,9ff.; Spaltung 295,14ff., beendet 296,29; Christenverfolgung durch Athanarich 296,15ff. ; verheeren Thrakien 297,Iff. 300,17ff.; Schlacht bei Adrianopel 301,8ff.; Raubzüge in Thrakien 302,3ff. 16; Aufstand des Gainas 354,4ff. ; Alarich ηγούμενος τών Γότϋων 384,2 = 395,18. 397,22; Sarus 401,15ff.; - Arianer 295,19-296,14. 326,22. 28. 354,27; Bischöfe Ulfila 178,11. 295,12. 23. 296,6ff. 326,24; Seiinas 326,21ff.; Sigesarius 401,11; — die „ P s a t h y r i a n e r " in Konstantinopel heißen auch των Γότϋων 326,19 ff. ; Gotenkirche in Konstantinopel 356,15; — oft βάρβαροι genannt, ζ. B. 300,17. 24. 301,15. 302,3. 16. 354,10. 355,23. 356,7. 397,24. 400,22; ή των βαρβάρων αΐρεσις 354,27 Γρατιανός: (1) Kaiser 5,6; zum Augustus e r n a n n t 249,4; erkennt Valentinian I I . als Augustus an 293,27; läßt die Verbannten zurückkehren und verkündet Glaubensfreiheit 302,10ff. 303,10. 18; macht Theodosius zum Augustus 302,16ff. ; geht nach dem Westen 304,22; lädt mit Damasus zu einer Synode ein 314,15; Alamannenkrieg 316,16; ermordet 317,19ff. 319,12. 14; — begnadigt auf Fürsprache des Ambrosius einen zum Tode Verurteilten 340,15ff.; — 5. Konsulat (380) 307,6 (2) U s u r p a t o r in Britannien 402,18 Γρηγόριος: (1) als Bischof von Alexandrien von der antiochenischen Enkäniensynode eingesetzt 106,7. 108,3; Teilnehmer an dieser Synode 107,9; gewaltsam inthronisiert 108,2Iff. 30; als ungeeignet abgesetzt 110,12; von den Okzidentalen in Serdika exkommuniziert 116,3 (2) Bischof von Nazianz, n i m m t an der Synode von T y a n a teil 251,17; Gregor und Basilius Freunde und Vorkämpfer f ü r das Nicänum 258,8 ff. 263,8. 264,26. 274,8; Bischof in Nazianz 258,23 und Vorsteher der orthodoxen Gemeinde in Konstantinopel 258,25. 285,17. 306,3ff.; K a n d i d a t f ü r das Bischofs-

444

Sozomenus

a m t in der H a u p t s t a d t 304,21. 308,25. 309,11; tritt von der Kandidatur zurück 309,14ff.; Lehrer des Euagrius 285,17; — Schriften 222,6. 275,2ff. (Zitat) (3) Bischof von Nyssa, orthodox 312,21 (4) (Thaumaturgos), Bischof von Neocäsarea 343,6 Δαβίδ: 3,9 Δαδάστανα: Ort in Bithynien 243,17 Δαχίδιζα: Ort in Bithynien 255,20 Δάχορα: Dorf in Kappadokien 324,22 Δαλματία: 206,16. 384,5 = 395,22 Δαί.μάτίος: (1) Halbbruder Konstantins 191,21 (2) Sohn des Vorigen, von Soldaten ermordet 191,21. 23 Δάμασος: römischer Bischof, setzt sich gegen Ursinus durch 265,3ff. ; Synodalschreiben 265,26. [266,4]; verurteilt die Häresie des Apollinaris 271,5; bestätigt die Wahl des Petrus von Alexandrien 300,12; Damasus und Petrus Maßstab der Orthodoxie 305,19; hält an Paulinus von Antiochien fest 314,9ff.; Nachfolger Siricius 347,8 Δανιήλ: syrischer Mönch 123,7 Δαρδάνιοι: die Bewohner der Provinz Dardania 15,15 Δανσάς: von den Persern gefangengenommener Bischof, Märtyrer 68,16 Δαφναϊος: Apollon 224,23. 227,8 Δάφνη: Hain bei Antiochien 224,1—227,18; Mythos von Daphne 224,9ff. Δεχέννιος: Bruder des Magnentius 146,23 Δέχιος: Kaiser 44,3 Δελφοί: 57,3. 225,1 Δημήχηρ: Mysterien in Athen 14,6 Δημήτριος: Bischof von Pessinue, von Johannes zur Synode von Drys geschickt 372,22. 27; in Rom [387,13] Δημόκριτος: der Philosoph 82,23 Δημόφιλος: arianischer Bischof (des thrakischen Beröa), in Rimini 163,9. 164,2; Bischof von Konstantinopel 254,18. 306,2; Auszug unter dem Druck des Theodosius 306,21—307,4; Teilnehmer an der Synode (383) 316,1; Tod 318,27 Διάνιος: Bischof von Cäsarea in Kappadokien, Teilnehmer an der antiochenischen Enkäniensynode 107,11 Διδνμαίος: Apollon 16,1. 227,20 Δίδυμος: (1) der Blinde, gelehrter orthodoxer Vorsteher der alexandrinischen Katechetenschule 125,22—126,19. 263,2. 284,21; Vision vom Tode Iulians 237,12ff. (2) Mönch in der Sketis 284,13 (3) Verwandter des Honorius, leistet mit Verenianus in Spanien Widerstand gegen Constans und fällt in dessen H a n d 403,3ff. Διογένης: alexandrinischer Presbyter 179,6 Διόδωρος: Bischof von Tarsus, Teilnehmer an der Synode von 381 309,2; schlägt Nectarius als Bischof vor 310,11 ff. 311,4, vgl. 313,5; Muster der Orthodoxie 312,18; ordiniert Flavianus 314,12; Lehrer des Johannes 350,20; Exeget 350,21f. Διοκαισάρεια: Stadt in Palästina, nach einem jüdischen Aufstand von Gallus zerstört 146,27 ff. Δίολχος: (Ort im Nildelta) 279,23 Διονύσιος: (1) Tyrann von Syrakus 2,10. 16 (2) Bischof von Alexandrien, Kirche nach ihm benannt 109,1 (3) Bischof von Alba, verbannt 148,16ff. (4) Mönch bei Rhinokorura 287,1

Namenregister

445

Διόνυσος: 271,18; Tempel in Alexandrien zerstört 319,25 .Iiόσκορος: (1) Mönchsvater in Ägypten 278,7. 12ff. (2) einer der Langen Brüder, Mönch in der Sketis 284,18; Bischof von Hermupolis 364,24; Zwist mit Theophilus 364,20ff.; οί άμψί Διόσκορον 366,13. 367,8. 369.1. 12; Διόσκορον και τους σύν αντω 368,24; Tod 372,10; — vgl. 'Αμμώνιος (1) Διόαπολις: (Stadt in Palästina) 76,14; Διοσπολϊται 76,18 Δομετιανός: Praefectus (praetorio per Orientem), von Gallus hingerichtet 147,2 Δομνίκα: Frau des Valens, wirbt Hilfstruppen gegen die Goten an 302,8 Δονάτος: Bischof von Euröa; Wunder 341,2ff. Δρακόντιος: Bischof von Pergamon, von den Acacianern in Konstantinopel abgesetzt 179.2. 180,22 Δρυς: Vorstadt von Chalkedon, Synode 371,22ff. 372,13. 375,27 Δωρό&εος: (1) arianischer Bischof von Antiochien 297,10, von Konstantinopel 319,2; dogmatischer Streit mit Marinus 326,10£f. (2) ägyptischer Mönch 279,7 ff. "Εβδομον: bei Konstantinopel (προς τω έβδόμω μιλίω 337,15); Kirche 334,2. 337,16. 338,16. 356,7. 368,8 'Εβραϊκός: γράμματα 48,12; αρχαιολογία 222,12 'Εβραίοι: 6,4. 13. 7,15. 26. 19,10. 26,5. 19. 230,3. 299,6. 12. 19. 328,11; ai των 'Εβραίων βίβλοι 374,14; 'Εβραία και παλαιά γραφή 408,2; ανδρός 'Εβραίου 48,5 Έγκρατίται: Sekte 209,13 Έδέσιος: Begleiter des Meropius und Frumentius 82,28. 83,5ff.; kehrt nach Tyrus zurück 83,23 ff. "Εδεσσα: Stadt in der Osrhoene 107,15; von Iulian gemieden 233,6; bekennt sich trotz Valens zur Orthodoxie 259,7—260,10; oi àvà τήν "Εδεσσαν οίκονντες 69,18; ή Έδεσσηνών πόλις 130,8. 260,9; Mönche 122,26. 123,6 (κατά τον Έδεσαψών νομόν). 289,28 Έδεσσηνοί: 259,14. 18, vgl. auch "Εδεσσα Έδόβιχος: General des Usurpators Konstantin 404,14. 405,12ff.; ermordet 405,23ff. 406,5 Ειρήνη: Tochter Spyridons 22,12 Είρηνιων: Bischof von Gaza, Teilnehmer an der antiochenischen Synode (363) 241,10 ΕΙρψόπολις: Stadt in Kilikien, Bischof Narcissus 113,15. 116,7 Έκδίκιος: Mörder des Edobich 405,24—406,3 (όρος των) Έλαιών: 50,14. 142,23 'Ελένη: Mutter Konstantins, findet in Jerusalem das heilige Kreuz 47,9—49,15; Kirchenbauten 50,12ff.; Bewirtung von Jungfrauen 50,17ff.; Sorge für Kirchen und Bedürftige 50,21 ff.; Ehrungen 51,1 ff. Έ/^νόπολις: (1) Stadt in Bithynien (51,9). 99,12. 327,20 (2) Stadt in Palästina (51,9) Έλεν&ερόπολις (Έλεν&ερσύπολις 181,3): Stadt in Palästina 288,4. 407,10; Bischöfe Theophilus 181,3, Zebennus 345,16 Έλεύσιος: ουκ άσήμως έν τοις βασιλείοις στρατενσάμενος 170,5; von Macedonius zum Bischof von Cyzicus gemacht 170,3. 6; zu Constantius delegiert 156,12; in Sirmium einflußreich 158,7; zerstört die Novatianerkirche in Cyzicus 171,9, Iulian zwingt ihn zum Wiederaufbau 200,14; Synode von Seleucia 173,4. 175,Iff. l l f f . ; in Konstantinopel 360 abgesetzt 179,1. 180,14ff. und durch Eunomius ersetzt 182,20; gehört zur Partei des Macedonius 184,1. 213,1; von Iulian 214,8-215,6 und von Valens 247,20—248,9 vertrieben, vgl. 272,18. 274,21; als

446

Sozomenus

Vertreter der Macedonianer in Konstantinopel (381 und 383) 308,22. 309,4 und 316,2 Έλικωνιάδες: Beiname der Musen 57,3 ΈΜ.άόιος: (1) Bischof von Cäsarea in Kappadokien, orthodox 312,20; ordiniert Gerontius zum Bischof von Nikomedien 358,25 (2) arianischer Diakon 33,27 Έλ).άς: ή χα).συμένη 'Ελλάς 15,16; Adjektiv: φωνή 168,26 "Ελληνες: Heiden 14,7. 10. 188,12. 190,15. 17. 195,12. 198,20. 210,11. 216,21. 230,16. 347,23; παίδες 'Ελλήνων 224,9; neben den Juden genannt 7,10. 18. 27. 19,10. 52,25. 143,11. 230,16. 232,4; "Ελληνες in Jerusalem 47,13. 143,11; in Konstantinopel 52,25; in Palästina 55,2. 21. 216,6; in Alexandrien 151,4. 7. 13. 15. 187,8. 203,5. 213,19. 320,6. 24; im kappadokischen Cäsarea 197,7; in Antiochien 227,12; in Syrien 290,21; im Westen 401,5; Singular 215,24. 226,13. 340,15. 381,10; heidnische Philosophen 38,15. 82,10. 18. 25. 128,22. 223,3. 258,13. 315,11 (vgl. 334,18); heidnische Theologie 294,7; heidnische Bildung und antik-griechische Literatur 8,19. 28. 107,16. 222,3. 10. 21. 277,13. 334,18. 388,11; die alten Griechen 2,25. 39,23. 236,17; heidnische Quellen des Sozomenus 13,9. 15,26. 50,1. 189,18; - die Sprache angehend 41,14. 127,14. 23. 128,2. 6. 18 (?). 144,13. 146,5. 216,3. 326,25. 328,14. 391,4; griechische Buchstaben 120,15. 222,15;— die Einwohner Griechenlands 11,1 'Ελληνικός: γράμματα 48,12; γλωττίσματα 127,25; παιδεία 129,4; εκϋεσις 144,16; πόλεις και παιδεντήρια 194,2; heidnisch 17,24. 18,1. 38,17. 48,3. 52,27. 55,18. 82,2. 99,29. 131,14~ 132,5. 195,1. 202,8. 214,7. 215,11. 217,1. 2. 6. [218,19], 220,8. 225,10. 229,11. [241,26], 244,8. 254,11. 318,23. 320,2. 332,9; τό Έλληνικόν 187,12. 223,24; οί 'Ελληνικοί [218,20]; 'Ελληνικώς 131,19. 296,11. 332,14 Έλληνίς: πόλεις 57,4, φωνή 128,1 'Ελληνισμός: Heidentum 15,26. 133,11. 195,15. 196,3. 197,23. 198,3. 14. 203,11. 204,16. 205,15. 214,21. 216,19. [217,17]. 219,22. 230,1 'Ελληνιστής: 208,17. 292,5; Plural 97,10. 131,14. 200,5. 217,12. [218,18], 224,22. 291,24; Έλληνισταί in Alexandrien 202,14. 25. 203,2. 321,5. 17. 333,2; Arethusa 207,21. 208,24; Ankyra 209,14. 210,14; Cyzicus 214,11; Cäsarea Philippi 228,7; Orient 321,22; Apamea 322,9; Gaza 344,20; bei den Goten 296,28; die strengen Nicäner ώς Έλληνιστάς τους έτερους έξετρέποντο 74,18; Adjektiv: βασιλεύς 183,12. 196,25 'Ελληνιστί: 169,18 Έλλής: Mönch in Ägypten 277,17ff. Έλλησπόντιοι: 77,26 Έλλ.ήσπσντος: 51,19. 276,19. 356,18. 25; της παρά τον Έλλήσποντον βασιλίδος πόλεως 109,7; die Provinz, eine Domäne der Macedonianer 184,4. 245,10. 249,12. 308,21 Έλπίδιος: (1) Bischof von Satala, in Konstantinopel 360 abgesetzt 180,26. 181, 13ff. 20 (2) Presbyter in Konstantinopel, Gegner des Johannes 378,3 "Εμεσα: (Stadt in Syrien) 290,22; Bischöfe Eusebius 108,3. 8. 125,16; Paulus 251,17; Kirche unter Constantius gebaut 131,24; Εύσέβιος ό έπίκλην Έμεσηνός 107,14 'Εμμαούς: Dorf bei Jerusalem 228,18 'Εμπεδοκλής: Philosoph 82,17ff. Έξουκόντιοι: Name der Anhänger des Aetius 186,24 Έορτάσιος: Bischof von Sardes, in Konstantinopel 360 abgesetzt 179,1. 180,20 Έπίδαμνος: (Stadt in Epirus) 52,16

Namenregister

447

'Επιφάνεια: Stadt in Kilikien, Bischof Amphion 21,15 Έτιιφάνιος: (1) berühmter Mönch aus Palästina 288,1 ff. ; Bischof von Salamis auf Zypern 288,7ff. 342,15; Wunder 3 4 2 , 1 7 - 3 4 4 , 4 ; von Theophilus als Verbündeter gewonnen 367,13ff.; Gegner des Orígenes 367,18ff.; Enzyklika 367,21. 27; in Konstantinopel 368,5—369,9; bei der Kaiserin 369,11 ff. (von ihr gegen Johannes aufgehetzt? 370,20); Begegnung mit den Langen 369,19ff.; Abfahrt und Tod 370,Iff.; - Schriften 369,25f. (2) Sophist, Lehrer des Apollinaris 271,17 ff. Έρέννιος: Bischof von Jerusalem nach Cyrills Absetzung 187,18 ' Ερκονλιανοί: römische Heeresabteilung 244,4 Έρκούλιος: Beiname des Kaisers Maximian; Vater des Maxentius 15,3 'Ερμαίων: melitianischer Bischof 84,24 Έρμης: 220,6 'Ερμογένης: (1) Magister equitum, in Konstantinopel beim Versuch der Vertreibung des Bischofs Paulus von dessen Anhängern getötet 109,26ff. 110,9. 141,15 (2) Praefectus (praetorio per Orientem) 179,14 Έρμούπολις: Stadt in der Thebais mit heiligem Pfirsichbaum 229,3. 7; Bischof Dioscorus 364,24 'Εστιάδες παρ&ένοι: 20,17 Έστίαι: την έν ταίς 'Εατίαις ποτέ χαλονμέναις έκκλησίαν, am Bosporus 53,7 Εύάγριος: (1) antiochenischer Bischof, Nachfolger des Paulinus 319,20. 353,21 (2) orthodoxer Gegenbischof in Konstantinopel 254,20ff. ; verbannt 255,2 (3) iberischer Mönch in der Sketis, vorher Schüler des Gregor von Nazianz und Archidiakon in Konstantinopel 285,8—286,4; Lehrer des Heraclidas 358,14 (4) Praefectus (Augustalis) in Alexandrien 320,16 Ευγένιος: (1) Bischof von Nicäa, Teilnehmer einer Synode in Antiochien 147,23; unter den Adressaten des Rundschreibens Georgs von Laodicea [155,21] (2) heidnischer Usurpator 335,1 Iff.; rüstet zum Kriege 335,21 ff.; Ende 338,12, vgl. 338,24. 345,23. 347,14 Ευδοξία: siehe Άρκάδιος Ενδόξιος: Bischof von Germanicia, bedeutender Kirchenführer 125,18; Teilnehmer an der antiochenischen Enkäniensynode 107,8; überbringt die Makrostichos nach dem Westen 114,6; bei Constantius in Sirmium 153,2; eignet sich den antiochenischen Thronos an 154,25ff. ; Anhänger des Aetius 154,31; tritt offen als Anhomöer hervor und hält eine Synode in Antiochien ab 155,1 ff. 156,6; Georg von Laodicea warnt vor ihm [155,25ff.]; von Constantius verurteilt 156,17. [21 ff.]; versucht Liberius als Anhomöer auszugeben 158,16; oi άμφι τον Εύδόξιον και Άκάχιον organisieren die Synoden von Rimini und Seleucia 162,13; der Eunuch Eusebius sein Anhänger 162,24; Synode von Seleucia 173,1; abgesetzt 176,4. 7; an Stelle des Macedonius Bischof von Konstantinopel 107,8. 182,19f. 24ff. 184,24; mit Acacius gegen das Nicänum 183,4ff.; oi άμφι τον Εύδόξιον bringen Meletius als Bischof nach Antiochien 185,3 und vertreiben ihn wieder 186,5; Valens von ihm getauft 245,5 und beeinflußt 246,14. 18 ff. 252,12; macht Eunomius zum Bischof von Cyzicus 248,4 und ruft ihn nach Konstantinopel 273,10; verfolgt seine Gegner 249,8ff. 17, vgl. 348,7; Tod 254, 16; oi άμφι τον Εύδόξιον 141,10. 156,17. 162,13. 185,3. 186,5. 210,8; oi περί Εύδόξιον 246,12; Μακεδόνιος . . . ονκέτι παραπλησίως έδόξαζε τοίς άμφι τον Άκάκιον και Ενδόξιον 183,24; οι άμφι (τον) Ενδόξιον και Άκάκιον 245,20. 295,26 Εύζώιος: arianischer Diakon, von Alexander exkommuniziert 33,26. 186,9; die Arianer setzen sich für seine Rehabilitation ein 88,6; Brief (mit Arius) an Kon-

448

Sozomenus

stantin [89,8]· 90,13; durch die Synode von Jerusalem aufgenommen 90,16ff.; Bischof von Antiochien 186,9. 211,4. 212,7; versucht bei Iovian in den Kampf gegen Athanasius einzugreifen 242,14ff.; Valens geht gegen seine Gegner vor 247,3; setzt Lucius in Alexandrien ein 260,14. 261,8; Tod 297,9 Εύϋνμιος: Mönch in Ägypten, einer der Langen Brüder 364,20 Εύλάλιος: (1) Bischof von Cäsarea in Kappadokien 180,6 (2) Bischof von Amasea, unter Valens v e r b a n n t ; Rückkehr 303,24ff. Ευλόγως: (1) Mönch und Presbyter in Ägypten 278,178". (2) Mönch und Bischof bei Edessa 290,3 Εύλύσιος: Bischof (von Apamea in Bithynien), in Rom [387,13] Εύμαιος: [218,21] Εννομιανοί: 326,5 Εύνόμιος: durch Eudoxius Bischof von Cyzicus 182,21. 248,5ff. ; Häresie 200,11. 272,18-274,28. [275,4], 276,9. 18. 325,1 ff. 348,Iff.; Tauflehre 272,21 ff. 273,17ff.; überwirft sich mit seinem Klerus 273,9 ff. ; lehrt mit großem Erfolg in Bithynien 307,15ff., später in Konstantinopel 324,17ff.; n i m m t 383 an der Synode von Konstantinopel teil 316,2; Verbannung und Tod 324, 17. 21, vgl. 274,10. 325,19ff. 26; vermeidet einen Disput mit dem Novatianerbischof Sisinnius 348,18; — τα Εύνομίου φρονεϊν 302,15. 325,13; oi Εύνομίου 325,11; oi άπο της 'Αρείου xaì Εύνομίου αίρέσεως 348,1 Εϋξεινος πόντος: 263,20. 285,16. 354,15 Εϋπλος: melitianischer Bischof 84,23 Ευριπίδης: Dichter 222,16 Ενροια: Stadt in Epirus 341,2. 20 Ευρώπη: Θράκες xaì 'Ιλλυριοί xaì όσοι την χαλουμένην Εύρώπην οίχονσιν 124,21; μήτε Κωνσταντινουπόλεως μήτε πάσης Ευρώπης έπιβαίνειν 397,14 Εύσεβία: (1) Gattin des Constantius (101,15. 18.) 193,23 (2) macedonianische Diakonisse in Konstantinopel, h ü t e t die Reliquien der Vierzig Märtyrer; Entdeckung ihres Grabes 392,8ff. 393,19. 24. 30. 394,5. 13 Εύσέβιος: (1) Bischof von Cäsarea in Kappadokien, auf der Synode zu Tyana 251,15; Streit mit Basilius 256,3ff.; Tod 256,20 (2) ν 1 3 2 , 1 ; της ουσίας 2 4 7 , 2 2 ; κεφαλής και ουσίας 332,15 άφανισμός: 3 2 0 , 2 2 άφατος: πλή&ος 5 8 , 1 7 ·,άφατοι σννελέγησαν 112,13 αφειδώς: 66,6. 6 7 , 2 5 . 2 0 8 , 1 1 ; άφειδέστερον δειπνήσας 2 4 3 , 1 8 άφήγησις: της κατά τον αυτού βίσν άφηγήσεως 123,1 άφιέρωσις: 8 7 , 2 2 . 9 8 , 2 6 . 99,1. 105,21. 162,14. 2 4 6 , 6

Wortregister

489

άφίημι: m. Inf. 247,13; φωνά; 262,22; άφεί&ησαν (ήφεί&Ύ)) των δεσμών 226,25. 342.10 âqû.ov ίκως: 132,27 tiff ι/.ο ς J πράςις 405,28 ύφι/.όσοφος: έπιχει'υησι; 292,19 αφιξις: 81,13. 148,13. 367,6. 370,2. 396.8 άφίττταμαι: 13,5 άφοράω: 80,7. 238,8. 311,14 αφορίζω: 76,28; m. Gen. 25,17. 180,6. 271.26. 395,8; δημόσιον τόπον προ; τοιαύτην χρείαν άφωρισμένον 94,10 αφορμή: Ì 2 , 4 . 155,14. 169,8. 202,15. 224,17. 254,2. 374,11. 390,17 αφραστος: 6,18. 39,17 αφροδίσια (τά): 119,6 αφνκτος: κίνδννοι 53,15; τέλος 65,4 ' άχαρις: 224,21 ! άχειρίδωτος: 119,10 ; άχλύς: 60,6. 12. 235,23 i αχρείος: 55,20 i άχρι: 148,20. 255,20. 345,5; διακονίας άχρι ! 130,25; ουκ άχρι των γεγονότων 159, 11 ; άχρι τινός 353,19; άχρι και εις ημάς 323,18; — άχρις αν m. K o n j . 176,5. 182,13, ohne αν 301,6; αχρις äv m. ι Opt. obi. 83,13 άψενδης: 66,20. 236,23. 362,17; άψευδώς 243,14 ' άωρί: 149,25; της νυκτός 253,9. 321,8

βασιλίς: von der Hauptstadt 52,13. 99,28. 109,7. 220,25 βασίλισσα: 60,20 βασκανία: 61,24. 171,6 βατό;: 56,22 βδελνττομαι: 123,24 βέβηλο;: 55,25. 271,22. 338,27 βήμα: 182,28. 217,2. 357,15. 376,6. 393,29 βιάζομαι: mit Gewalt durchzusetzen versuchen, m. Inf. 109,28. 231,19. 245,6. 357,13. 402,5 βιβλίον: 37,10. 13. 38,1. 70,25. 173,25. 174,22. 215,9. 240,21. 255,11 βιοτή: 25,11. 283,7. 313,16; ή ένταν&α (ενϋάδε) βιοτή 12,1. 31,21. 51,1. 64,12. 65,6. 88,20. 375,16 βιόω: επί άμοιβαις ών εν έβιωσαν 12,3, vgl. 131,1 ; Passiv 39,11.246,12.313,9.323,1 βλ.άπτω: περί την ήσνχίαν 366,6 βλάστη: 117,17 βλασφημέω: m. Akk. 242,18; εις 198,10. 274,18. 364,5; β/.ασφημήσα; όσα γε ήβον/ετο τον Χριστόν 203,22; βλασφημείν â μή ΰέμις σπουδάζων εις τον Χριστόν 233,16 βλασφημία: 368,17 βλάσφημος: εις ϋεάν 363,15 βλέμμα: 349,17 βοάω: 7,12; βοώμένος berühmt 57,3 βοεία: bei der Folterung verwendet 260, 25. 381,13 βοη&έω: τά δίκαια βση&είν αύτοϊς 366,23 βοσκός: 289,10 βουκολέω: betrügen 364,16; Passiv, έλπίσι 193,12. 335,21 βονλευτήριον: 17,10. 52,17. 252,20. 381,9 βουλή: Beratung 349,21; ή μεγάλη 376,6; ή σύγκλητος 379,10 βούλησις: 17,1. 174,25. 175,6. 186,19.226, 13 βούπαις: 27,9. 280,26. 393,22 βραβευτής: ειρήνης 41,1 βραβεύω: 2,4. 8,3. 36,13. 269,11 βρέφος: 296,26. 306,18. 313,15 Ι βρώσις: 207,8 I βύω: 57,17. 185,18

βα?.ανεΐον: 160,11. 378,10. 380,13 βαπτίζω: 179,25. 273,26; Passiv 58,26. 73,19. 186,13. 245,5. 273,7. 21. 27. 299,25. 401,10 βάπτισις: ιερά 99,14; ή καθ·' ημάς 190,15; &εία 272,22. 273,6. 20. 313,15. 326,3 βάπτισμα: 13,14. 32,24. 44,4. 273,18 βαπτιστήριον: 377,11 βάρβαρος: 1 0 , 8 . 5 8 , 9 . 1 4 . 1 8 . 2 3 . 1 6 7 , 2 7 . 1 8 8 , 4. 9 und oft; άνήρ 342,5. 354,1. 356,23. 402,1; γή 384,6; έθνος 59,2. 293,17. 397,9. 403,19; Ούννοι βάρβαροι 341,23. 347,10; ό βάρβαρος (Alarich) 399,6; της των βαρβάρων αίρέσεως 354,27 βασανιστήριος: ξύλον 209,15. 226,17 βασανιστής: 209,19 ! γαμετή: 22,1. 44,13. 16. 18. 20 und oft βασιλεύω : von der Hauptstadt 52,26; γάρος: 208,12 βασιλεύουσα πόλις 62,1. 193,5. 310,6 Ι γεγωνός: γεγωνότερον καλούντων 375,18

490

Sozomenus

γειτνιάω: 225,25 γείτων: Adj. 10,25. 54,22. 82,14; εκ γειτόνων 98,2. 225,17. 279,6. 289,28. 290,7. 333,20 γελοιώδης: 85,25. 151,11 γενέθλιος: ημέρα 220,25; επιγενόμενη; της γενεθλίου ημέρας του Χρίστου 376,17 γενειάς: 408,10 γενέσια: του σεισμού 239,3 γενετή: εκ γενετής 382,24 γενικός: νόμος 240,3 γεννάω : ό γεννησας 163,21 γέννησις: 6,17. 50,13. 54,26. 143,18 γεραίρω: 21,10. 53,3. 58,2. 122,20. 131,17. 192,11. 391,14. 406,21 γέρας: 196,27. 312,5. 397,4; μαρτυρίας 141,20. 221,23. 320,26 γερουσία: der Senat 312,3. 399,15 γεύομαι: essen 24,6. 284,9. 23. 290,14; ύπνου εγεύσατο 27,21; ώς εν όνείρφ της βασιλείας γενσάμενον 190,2 γεϋσις: γλυκεία 284,2 γεώλοφος: 26,6. 320,9 γηραλέος: 26,17.29,24.65,13.67,14.207,18. 277,25. 280,6. 284,11. 291,19. 345,1 γίνομαι: του κατεπείγοντος έγένετο 94,9; γενέσθαι της 'Αρείου αίρέσεως 263,14, vgl. 276,17; ταύτης της σπουδής 303,24; εις ετη τεσσαράκοντα 121,5 γινώσκω: m. Akk. m. Inf. 14,17 und oft, ζ. Β. 371,20 γλώττισμα: 127,25 γνώμη: εδοξε γνώμη των βασιλέων 114,15; ούκ από γνώμης 63,16. 133,10 γνώρισμα: 298,20 γνώσις: 59,20. 126,19. 225,4. 286,18. 290, 7. 325,10. 16. 391,26 γόης: 86,9. 151,7. 378,24 γοητεία: 80,14. 85,11. 180,16; Plural 63, 21. 94,16. 151.5. 179,24. 191,5. 332,23 γραμματείον: 21,8. 85,3. 199,11 γραμματεύς: τον επί τοις γραμματεϋσι των &εσμών τεταγμένον 317,6 γραμματικός: γραμματικούς λόγους εξεδίδασκε 248,26 γραμμικός: aus der hl. Schrift, αποδείξεις 8,7 γνμνασία: λόγων 39,25 γυμνάσιον: Übungen der Mönche 27,3. 286,24

i γυναικείον: 17,10 \ γύναιο/ν: 49,11. 85,16. 129,19. 205,19. 365,4. 377,12. 380,9 ¡

i ¡

• ¡ ! ' j i

j !

δαιμονάω: 58,20. 122,13. 141,23. 160,24. 206,15. 216,5. 338,17. 356,5. 377,24 δαιμόνιον: 216,7. 262,23. 278,5. 358,17; von heidnischen Göttern 299,13; von Apollon 16,2, 225,15. 23 δαίμων: 21,17. 30,3. 118,11. 123,2. 160,23. 262,13. 277,7. 18. 278,3. 279,19. 280,24. 282,6. 19. 342,19; τρόπαιον άναστήσαι κατά τον φ&ονεοον δαίμονος 41,6; τις άλαστάρων δαιμόνων 337,6; von heidnischen Göttern 57,11. 189,19. 191,11. 198,20. 227,12. 229,13. 16 δαίς: 221,9 δαιτυμών: 50.20. 221,12 δάκνω: Passiv 366,3 δαπανάω: όσα μη τό πυρ έδαπάνησε 205,4 δασύτης: 362,26 (δείδω): περί έαντφ 60,8 ; περίαύ των 56,18 δείκνυμι: m. dopp. Akk., machen 24,16 δείμα: 56,10; περιπεσείν δείμασι 256,22 δεινότης: εν ταϊς διαλέξεσιν 307,15 δεισιδαιμονέω: 57,24 δεισιδαιμονία: 225,10. 333,5 δεισιδαίμων: 262,11. 299,11 δεκαετία: 45,18 δεκάς: 87,15 δεκτικός: κακίας καΐ άοετής 33,7 δεκτός: 74,11 δελεάζω: 221,6. 317,9 δέλτος: 119,23. 338,2; δέλτοις αυτόν τιμήσαι στρατηγού δυνάμεως έκατέρας 398,23 δέμα: Bündel 279,11 (δέμω): εδείματο 155,18. 205,21. 207,16. 337,17. 371,24 δεξιόομαι: 130,23 δεξιός: περί τους δεομένους και ξένους δεξιώτατος 383,1 δεξίωσις: 24,3 δέομαι: τινά 32,7. 309,3, sonst τινός, ζ. Β. δεη&ηναι τον βασιλέως όπως . . . 255,8; m. Akk. m. Inf. 85,19. 242,21. 343,26; τους εναντία τω νόμω βασιλέως δεομένο/υς 317,15; — οί δεόμενοι die Armen 25,22. 121,26. 182,2 und oft δεσμοψύλαξ: 32,7 δεσμωτήριον: οίκείν 67,19. 84,17

Wortregister δεσμώτις: 179,23 δέσποινα: 179,24 δεσποτεία: επί χρήμασι της σης δεσποτείας έξελ&ονσι 362,2 δευτερεία: τά δεντερεία φέρειν 111,12 δευτερεύω: 45,7. 83,26. 135,11 δεύτερος: πάντα δεύτερα ποιεϊσ&αι της άληϋείας 9,29; πάντα δεύτερα ην τον πονσυμένου 230,15; τά . . . γράμματα εν δεντέρφ εποιείτο 367,27; — δεύτερον zweimal" 348,26 δήγμα: 358,3 δη?.όω: m. Inf. 34,6; αναφανδόν έδήλωσεν, εί . . . 315,22 δήμευσις: ουσίας 257,13 δημεύω: Passiv, von Personen 198,17 δημηγορέω: 269,1 δημιουργέω: ó &εός . . . Ιάσεις καί σημεία και τέρατα δι' αντον δημιουργήσας 84,3; — Passiv, von Kirchen 18,9; νπσ&έσεως ούκ εξ άν&ρώτιων δημιονργηόείσης 8,22; εντεν&εν . . . δημιουργεισ&αι το πείϋον 222,9 δημιουργός: παραδόξων έργων (u. ähnl.) 69,7. 118,12. 121,7. 277,11 δημοτελής: πανήγυρις 45,17. 73,6; εορτή 122,19. 394,25 δημοτικός: έκβοήσεις 85,3; το δημοτικάν Plebs 146,10 δημώδης: 1,13. 66,9. 206,1. 376,7 διά: δι έαυτοΰ 22,23; δι' αΐόονς εχω 368, 21. 373,25; m. Akk. s t a t t m. Gen. 175,8 διαβαίνω: τάς πόλεις 56,17 διαβάλλω: τινά mit ώς und Partizip oder Adj. 61,25. 78,21. 103,14. 111,17. 163, 19. 215,14. 304,6. 369,2. 27. 374,19; Passiv 98,23. 151,4; — τινά m. Inf. 74,19. 104,18; Passiv 108,4. 124,14. 178,20; - m. Akk. m. Inf. 376,9; τοϋτο διέβαλλον, ώς . . . 360,10; â διεβάλλετο 115,24; — περί ταύτα 96,19; περί τον βίον εις τον δημον 362,14; αλλήλους διέβαλλον ώς ούχ ύγιώς περί ΰεσϋ φρονοΐεν 181,26 διαβατήρια (τά): das Passah 328,13 διαβιόω: 29,11. 118,13. 334,22 διάβροχος: 244,8 διαγίνομαι: 114,1. 243,16. 303,4. 357.3

491

διάγνωσις: 190,24. 366,25 διαγράφω: την πάλιν 51,22; έκκλησίαν 56,4 διάγω: leben, sich aufhalten 13,25. 16,13. 19,4 und sehr o f t ; κα&' εαυτόν διάγειν 29,27. 73,10. 307,17. 400,8 διαγωγή: 299,12; του βίου 26,21. 27,4 I διαδέχομαι: τί (ein Amt) 5,9. 15,2. 103, 19. 104,3. 170,25. 318,26. 348,15. 383,6; τινά (einen Vorgänger) 104,8. 115,13. 147,13. 233,14. 308,24. 332,3. 353,21 διαδοχή: των βιβλίων 176,25; την διαδοχήν τιληοόω 319,21. 383,5; κατά διαδοχάς 10,11; εκ διαδοχής πατέρων εις παίδας 50,7 ; των αποστόλων 8,26 ; Πλωτίνου 13, I 12; πολλοί καί αξιόλογοι εγένοντο μαόηταί, ώς ai διαδοχαί ¿πιδείξουσι 30,22 : δια&ήκαι: 102,3 : διαίρεσις: της εκκλησίας 315,14 διαίσσω: 57,13 διακαρτερέω: άνπνονς τάς πολλάς νύκτας 290,15 • διάκειμαι: των περί το δόγμα διακειμένων 68,11; ούχ ύγιώς διακείμενος περί το δόγμα 335,11; εν δυσπραγία διακειμένου 406,2 Ι διακονέω: 130,16; Diakon sein 33,1; — ! Medium 129,23; m. Dativ 13,6. 20,24. 63,30. 109,25. 287,11. 313,11. 340,1; ¡ τη σφαγή ταύτη 236,22; m. Akk. 50,20. 201,22; προς την &έσιν του τοιούτου νόμου 317,12; Diakon sein 358,16 διακονία: 130,25. 178,15. 179,25. 181,17. 324,2; (του) &εοϋ 119,16. 180,17. 324, 12. 344,27; êeia 313,8 διακονικός: 264,21 διάκονος: (kirchlich) sehr o f t ; άνηρ διάκονος 323,23; διάκονος &εοϋ 358,19; fem. 333,24. 361,23. 382,2. 388,18. 392,8 διακοσμέω: το σώμα εις ευπρέπειαν καί κάλλος 201,7; τους 'Ελληνικούς ναούς τη παρασκευή καί τή τάξει της Χριστιανών άρησκείας 217,2 διακουω: 86,21 διάκρισις: του &είον σταυρού 48,17 διαλαμβάνω: eine Entscheidung treffen, urteilen 162,29. 168,1. 373,8 διαλεκτικός: 33,2. 126,24; τεχνολογία 24, 19; τερ&ρεία 163,18

492

Sozomenus

διάλεξις: 25,27. 28,5. 32,17 und sehr oft; εις διάλεξιν αγειν 315,1. 327,6 όιαλλάττω: ου παρά πολύ διαλλ.άττουσαν των εκείνης ρημάτων 116,19 δια/.νω: τά αμφίβολα των ιερών γραφών 216,13; το πρόβλημα 326,1; ωσπερ τι υφλημα όιαλ.ύσας τή τιμωρία 323,16; Passiv: τά άρ&ρα όιαλελυμένονς 280,4; διελ.ύ&η τά αρϋρα 382,23; τον αυντάγματος . . . διαλελνμένο; τίς εστίν ύ χαρακτήρ 42,14 διαμαρτύρομαι: m. Inf. Fut. 93,24; m. Akk. m. Inf. 215,10; διεμαρτύρετο τούς άκούοντα; und Akk. m. Inf. 185,25 διάμετρος: εν διαμέτρφ 328,14 διανυκτερεύω: 60,27 διανύω: 51,2. 133,20. 210,18. 269,16. 379, 23. 383,4. 390,4 διαπέμπω: Medium 43,4. 75,26. 106,10. 111,5. 114,2. 155,12. 215,10. 240,21. 351,11 διαπερονάω: διαπεπερόνητο 49,16 διαπρεσβεύομαι: 249,15 διαπωλέω: 206,13 διαρκέω: προς τον εκπλονν 255,21; την αύτήν προ&νμίαν εχων 351,5 διαρκής: dauerhaft, δύναμις 16,20 διαρπάζω: 240,6. 401,22 διαρρέω: τά δεσμά διαρριτήναι 32,9; διερρνηκότος του γράμματος 48,17 διαρρήγνυμι: το διερρωγός τον στέρνου 228, 5 διασήπω: διασαπείς 341,12 διασκευάζω: 80,17. 177,2 διάσκεψις: 38,5. 57,20 διασκοπέω: 2,28 διασπαράττω: 205,1 διασπάω: 80,10. 265,6. 301,12. 332,7; από των ώμων διεσπάσ&η τούς βραχίονας 68,6 διάστασις: είς διάστασιν τά πλή&η άγονσιν 215,4 διασφάλλω: τοϋ βασιλέως εις την ΰρησκείαν διασφαλέντος 237,14 διάταγμα: 399,24 διάτασις: 293,21 διατείνω: 382,23 διατίϋ^ιμι: veräußern 27,10; — Passiv, m. Adv. 99,12. 260,19. 362,18; άμελέστερόν σου πολλώ τον προ τοϋ διετέ&ην βίον 313,11

άνήο έν φιλοσοφία διατοαφείς I διατρέφω: 341,22 ¡ j διατριβή: Aufenthalt(sort) 31,26. 118,23. 206,23. 224,20. 286,4. 287,25; έκ της Λιβανίον διατριβής 350,24; εκ τής ; Εΰσταϋίου διατριβής 388,4 ¡ Ι διατρίβω: sich aufhalten 17,9. 23,19. 26, 11 und sehr oft; των περί τάς εκκλη' σίας διατριβόντων 44,11; χρόνος διετρί; βετο 175,25 \ ι διατροφή: 279,10 διαφαίνομαι: 15,2. 201,11. 341,10. 382,2. 27 ¡ διαφέρω: gehören, zustehen 17,16. 45,15. 104,7. 154,29; — μηδέν διαφερόμενος J 62,17. 334,11 ; κοινωνειν αντώ διεφέρετο 212,11; ούόέν διεφέρετο προς την καθ· όλου εκκλησίαν 295,24, vgl. 303,8 ! ! διαφεύφω: 286,1; το μή τούτο πα&εϊν ον διέφν/ον 221,8 ί ί διαφίημι: διαφε&είς των δεσμών 285,27 ¡ διαφοιτάω: φήμη διεφοίτα 185,13. 205,31 ¡ διαφόρως: 141,5. 294,10 διαφωνία: 35,11. 113,24. 135,18. 294,6 διαχειρίζομαι: 112,19. 152,5. 207,19 διαχέω: φιλαν&ρωπίφ διαχνΰέντα τον βασιλέα 336,24 διαψεύδομαι: 246,2 διδακτικός: 104,12 διδασκαλείαν: των ίεοών μαθημάτων 125, 23 διδάσκω: Medium = Aktiv 34,7 διελΛγχω: 79,25. 111,2. 117,29. 258,18. 272,9. 278,19. 351,17; Passiv 382,14 διενοχλΙέω: αντούς 261,12 διέπω: (άρόνον, εκκλησίαν, αρχήν usw.) 76,12. 93,19. 103,11. 108,17. 134,16. 135,13. 210,9. 240,3. 254,22. 302,11. 308,23. 396,13; το αυτό έργον 345,5; τά περί την εκκλησίαν 376,2. 377,19 διημερεύω: 202,11 διηνεκής: 51,8. 65,5. 154,1. 210,13. 391, 22; διηνεκώς 210,25. 244,14 διιστάω: 213,13 δικάζω: τη κατά Άέτιον ζητήσει 177,4 δικανικώς: 87,7. 111,8 δίκη: ποταμού δίκην 82,14; όμφάκων δίκην 189,6; - δίκας αγορεύω 53,19. 258,11. 350,17 διοδενω: 179,6. 271,11

Wortregister

493

δυσμενής: m. Gen. 368,27. 370,14. 377,10; ; m. Dativ 371,16 ! δυσπιστία: 7,18. 152,13. 284,6 δύσπιστος: (πίστις) 6,4 δνσπόηιστος: 1,10 δυσποαγέω: 240,9. 293,17 δυσπηαγία: 15,21. 406,1 δνσσεβέω: 94,15 διορ&όω: 161,16. 183,6. 212.3. 249,25; ! δυσφήμως: 178,17 Medium 352,28 διόρϋυ>σις: 37,9. 145,1. 186,6. 210,26. ί δυσφοοεω: 35,9. 60,28. 69,21. 197,7. 245,13; των κιόνων 60,28 I 280,13. 283,4. 291.26. 401,5 òtonύττω: τον αυχένα 65,22 ! δυτικός: επίσκοποι 169,13. 246,1; οι διχα: m. Gen. 75,10. 103,16. 181,13. 209, I δυτικοί 177,19 18. 223,4. 248,22. 280,7. 281,19. 325,23 ! δωδεκατημόριος: 328,13 διχσνοέω: 40,28. 175,23. 348,2 : όωόέκατον: zwölfmal 120,11 διχόνοια: 36,4. 46,8. 78,13. 87,22. 96,18. ! δωμάτιον: 122,3. 301,13. 23. 25. 343,1 28. 158,30. 179,21. 211,22. 242,21. j δωροδοκία: Plural 358,9 269,13. 303,21. 315,24. 332,9. 353,17; Plural 117,8. 163,15. 383,15 ! εαρινός: Ισημερία 269,21. 328,12. 329,14 δίψος: 3,18. 122,8. 360,1 ; έαυτον: für die 1. Person 37,16; für die διώκω: m. Gen. 168,22. 215,7 ι 2. Person 260,5 (Umgangssprache); — διώρυξ: διώρυγα 30,27; διώρνχα (vgl. I für αύτοϋ 122,12. 133,30; umgekehrt ! steht gelegentlich αύτον statt έαυτον, App.) 234~11 ζ. Β. 56,18. 77,6. 296,5. 320,25; - έαυδόγμα : 10,1. 11,5. 24,16. 32,21. 33,10. 24 j I τούς für αλλήλους 74,15. 77,11. 144,15. und sehr oft 147,18. 366,10. 383,21.403,5; - τόνυίέα δογματίζω: τά 'Αρείου 181,27 τον έαυτοΰ 395,14; αυτός έαυτώ 406,5 δόκησις: 131,6. 176,25. 185,5. 391,5 έβδομάς: 64,14. 120,10. 286,13. 360,24; δοκιμασία: 4,25. 76,15. 90,15. 264,14 ημερών 290,15. 331,6 δοκιμαστής: 106,12 ί εγγονός: Enkel 289,22 δομέστικοι: 'ιππείς 399,14 ¡ έγγραφος: 113,20. 153,17. 250,8; έγγράδονέω: terrorisieren 263,1 j φως 98,5. 156,7. 181,12. 225,5 δορυφόροι: 3,22. 12,22. 32,3. 257,19 εγγύς: m. Gen. 369,4; έγγυτάτω &εω δράκων: 160,28. 341,3 25,10; έγγυτάτω γένους 13,10; έγγνδράμα: 202,15. 208,7. 227,12 τέρω γένους 17,16; τούς μή γένει δραστήριος: 110,16 έγγυτάτω προσήκοντος 20,3 δράω: 24,24. 110,2. 183,16. 206,2. 208,3. εγείΰο): errichten, aufführen, von Ge22. 215,21. 227,12. 366,4 (δεδράχααιν bäuden u. dgl. 3,20. 47,15. 50,10. 206,2) 60,22. 131,23. 230,8. 334,3; — νεκρόν δρομαίος: 343,25. 358,2. 378,4. 379,2 343,9; εγείρε σαυτόν 343,22; — aufδοϋς: 54,20. 55,16 reizen 81,22. 96,28; διωγμόν 70,15; — δούφακτος: 340,10 βασιλέα (Ggs. κα&αιρειν) 292,24 δύναμις: Μα 13,4. 31,1. 14 (Plural). 54,3. εγκαίνια: 158,9 253,16. 306,8; ή των όλων οίκουρός έγκαΜω: Passiv 85,13. 213,7 ϋεία δύναμις 390,12; von heidnischen έγκατα (τά): 207,9 Göttern 320,23; κατά πα&ών καί Τ0,~ &soü διοικήσαντος διοικέω: ταύτα 158,29 διοίκησις: 180,9. 316,19 διολισ&αίνω: 61,2. 324,7 διόμννμι: Medium 285,6 διοπετής: τά διοπετή κα/.ονμενα 56,21 διοοατικός: 28,14

νοσημάτων 280,3; — militärisch 109, 26. 398,23. 399,13. 20 ν δογμάτων 276,23 καΰαρίζω: 160,26 372,4; - τον άεόν 46,5. 323,22; ύπέρ 280,15. 342,11; m. Inf. 240,14. 336,19. κα&άρσισν: 199,1. 313,14 καΰέδρα: Bischofssitz 309,10 359,12; m. Akk. m. Inf. 60,27 κα&έκαστος: 17,17; το κα&έκαστον 286,22 ίκμάς: 243,20 ίκνέομαι: επεί δέ ταϋτα εις έργον Ικτο 182,17 κα#ε'λκω: 333,16 ίλάσκομαι: τον Χριστάν 232,2 καϋηγητής: 58,26. 66,10. 82,5. 97,21. ίλαστήριος: λιταί 160,5 181,14. 193,9. 274,5. 315,14 Ό^ως:" (Neutr. Vj-ω 70,6) 10,18. 58,24. κα&ιέρωσις: 155,18 κα&ό: 286,10. 326,15. 344,7. 351,17. 365, 70,6. 240,14. 395,8 12 ?να: χάριν εχω τω όεω . . . ίνα μή σε κα&ομολογέω: ψευδή της δεσποίνης 179,23 &εάσωμαι 198,12 χαθνψίημι: 97,25. 152,25. 161,12. 340,23. ίνδαλμα: Ινδάλματα λέγων είναι τά άγάλ382,20; m. Gen. 59,5. 219,22. 364,12; ματα 320,22 οίς έπέταττε 153,25; m. Partizip 342, ίππειος: 49,18 28 ιπποδρομία: 234,19. 300,22. 339,5. 346,4 ιππόδρομος: 52,11. 57,1. 377,22 καθνφοράω: (?) 88,16 καινότης: 163,17. 183,18. 272,8. 25 ίπποχόμος: 333,16 καινοτομέω: εις (vgl. App.) 74,23; — m. ίσάζω: 338,6; Passiv 312,5 Akk. (revidieren) 116,21. 359,17; (neu ίσάρι&μος: 222,19. 282,16 'ισημερία: 269,21. einführen) 328,13. 25. 174,6. 329,14 269,21; — κατά τούτων 163,25; παρά ταϋτα 163,26; Ισοδύναμος: 178,1. 222,19. 265,13. 312,14 περί τούτον 273,7; — Passiv 163,25. Ισόμετρος: m. Dativ 394,5 296,17 Ισοπολιτεία: 222,1 Ισότιμος: 265,13. 305,20. 312,14 καίριος: καιρίαν (πληγείς, παίω usw.) 13,2. 235,24. 378,11. 405,9; τά καίρια της ίστέσν: 9,13. 24,3. 42,3. 15. 76,21. 129,27. •θρησκείας 330,10 144,15. 160,22. 274,12 καίτοι: m. Partizip 6,4. 84,10 ίστορέω: (einen berühmten Mann) 126,9. 185,11; (von historischen Berichten) καλάνδαι: 329,14. 21 9,28.10,9.26,5.18.48,14.49,17. 328,11. καλλιεπέομαι: κεκαλλιεπημένην . . . επιστο374,14; Passiv 341,10; πολνμα&ής των λήν 111,7 'ιστορημένων καλός . . . και 315,10. αγαθός:334,18 14,18. 37,1.40,1.76,7. 'ιστορία: 2,6 und158,25. oft, ζ. 279,4. Β. 9,24.284,17. 127,13;310,5. 130,18. εκκλησιαστική 4,16. 8,21. 10,9. 19,28. 311,15 392,5; καϋ·' ίστορίαν m. Gen. 88,2. κάμινος: 160,11 143,6. 194,1 κάμνω: πόλιν . . . τφ χρόνφ κάμνουσαν 3,21, Ιστός: 204,23. 271,2. 345,4 vgl. 131,22 ίστουργικός : 231,26 κανονίζω: 329,12 ίστωρ: 8,28. 277,13 κανών: (kirchlich) 44,11. 327,27. 376,26 Ισχυρίζομαι: bekräftigen, bestätigen, m. καπηλεία: 130,17 Dativ 113,18 καπηϊχνω : 181,5 καραδοκέω: 25,14 κα&αίρεσις: Absetzung 42,16. 75,4. I l l , καρπός: Handgelenk 280,23 19. 113,14. 24 und oft; της έπισκοπής καρυκεία: (übertragen) 127,25 370.9 κάστανα: 400,19 χα&αιρέτης: 229,13 καταβάσιον: 392,19 κα&αιρέω: τινά τίνος 86,15. 116,6. 178,15. καταβλακενω: τάς χατεβλαχευμένας μίξεις 367.10 19,23

502

Sozomenus

καταγγέλλω: 55,23. 82,17. 87,3; πόλεμον 1 κατασκευάζω: m. dopp. Akk. 9,19. 22. 262,28; - Passiv 296,22 I 393,4; m. Inf. 215,13; m. Akk. m. Inf. 368,26; einen (theologischen) Satz κατάγω: Passiv, Herberge finden 217, j aufstellen 325,8 10; abstammen 299,5 : καταγώγιο*: 217,5. 253,10. 287,9. 291,20. | καταστίζω: 189,4. 231,26 344.9. 377,7. 391,21 | καταστρέφω: εις τ αυτόν 329,5; Medium, καταδικάζω : τινός 9,17. 86,14. 91,5. 137, ! zerstören 322,4 17. 148,14. 19. 153,20. 369,28; τινός \ κατάστρωμα: 394,4 ϋ-άνατον (usw.) 66,2. 21. 78,15. 152,21. Iκαταστρώννυμι: 47,17 176.10. 252,21. 255,15. 304,4. 324,17; ! κατατείνω: κατ' αύτον . . . Αόγον 360,7 κατατέμνω: την ϋρησκείαν 272,12; την τινός m. Inf. 244,13; τινά m. Inf. 21,20. 45,5. 112,10. 133,5; τινά τίνος 247,2. έκκλησίαν 303,22 382,19; τίνα εις φυγήν 248,18; — Passiv, ! κατατήκω: μυοίαις άσκήσεσι το σώμα ϋάνατον (usw.) 17,15. 200,12. 210,6. 281,18 257,14. 379,17; τω σταυρώ (φνγη) 7,8. κατατρίβω: κατετρίβοντο . . . περί τά 140.21. 148,24; m. Inf. 17,8. 104,26. τοιαύτα 74,19 144,4. 146,4. 199,24. 207,24. 210,6. καταυγάζω: 142,20 213.22. 242,20. 261,1. 274,17. 302,13. καταφέρω: εις ΰπνον κατηνέχϋη 237,17 340,16; ini ΰανάτω 340,2 καταφλέγω: 85,28. 227,9. 22. 255,22. 278,4 κατάδυσις: 272,22 καταχαράττω: 126,5 καταϋνμιος: 200,7. 206,19. 348,24. 359,6. καταχέω: πολνν λόγον 355,7 401,11; καταϋνμίως έπρατταν 14,11 καταχώννυμι: την πηγήν 225,6 κατακεντέω: 204,23. 208,11 καταψηφίζομαι: ΰανάτου 206,6 καταχτυπέω: 62,23 κατεγγυάω: 194,4 καταλαμβάνω: m. Akk., sich wohin beκατεπείγω : τον κατεπείγοντος έγίνετο 94,9 geben 87,19. 100,6. 114,16 und oft; κατερείπω: 234,18 abs. 325,19 κατενμεγε&έω: 5,12 καταλήγω: εις στάσιν 135,17 κατάληψις: 9,3. 126,6. 129,4. 273,24. κατηγορέω: τινός τι 14,8. 113,6; m. dopp. 335,15 Gen. 79,1. 84,25. 163,1; Passiv 85,11. 110,23. 273,9. 363,14 καταλιμπάνω: 320,14. 342,25 κατηφής: 186,4. 323,7 κατάλογος: 197,1. 13. 243,25. 310,26 καττύω: 335,1 καταμέμφομαι: m. Akk. 130,9. 292,17 (βασιλέα της οργής κτλ.). 343,16 (δτι...); κειμήλιον: 62,9. 87,25. 182,3. 203,18. m. Dativ 123,20. 329,11 358,6. 391,13 καταμερίζω: 303,23 κέλευσις: 133,27 καταμήνυσις: 381,12 κέλης: 234,19 κεντέω: ύπο μετανοίας κεντούμενος 339,3 καταμψΰω: 23,13. 43,2. 48,2. 6. 62,2. 66,5 κεραΰνιος: αΐ&άλη 228,6 , und oft; - Passiv 156,16. 205,16. 206, κεφαλή: τιμωρίαν εις κεφαλήν 43,3, vgl. 14. 292,8. 379,20 (m. Inf.) καταχοέω: betrachten 31,16. 126,19. 131,26. 240,4 κηδεία: 343,17 283,20 καταποντόω: 197,26 κηδεμονία: 70,18. 110,26. 362,5 καταπτήσσω: κατεπτηχότες 355,24 κηδεύω: 100,7. 122,15 καταρρέω: 231,3 κηλέω: 129,2. 282,24 καταρρίπτω: 230,6 κηροί: Wachskerzen 361,5. 374,6 κατασείω: 159,9; Passiv 159,15. 21 κήρυγμα: Predigt 82,4 κατασημαίνω: 19,2. 51,3. 185,19. 191,9. κιβωτός: 394,14 κιρνάω: mäßigen 28,8 341,8; Passiv 120,5. 189,8. 231,25 κλάσμα: 129,26 κατασκέλλομαι: κατεσκληκέναι 118,19

Wortregister κλέος: 27,5. 126,8. 185,11. 299,26 κλέπτω: την χειροτονίαν 72,23. 312,9; ' των υπηκόων την προαίρεσιν 220,11; ; verbergen 131,6; κλέπτη την άκρίβειαν ! 2,3 ' ' κληρικός: τάγμα 64,22. 130,25; Subst. ! 20,20. 45,8. 97,15. 104,11. 131,16 ! und oft κλήρος 33,13. 22. 96,24. 199,4. 7. 239,25. ί 264,8. 334,14. 345,12. 351,24. 368,1. ! 9. 371,26. 387,25 j κλίμα: 67,9. 124,19. 142,18. 196.29. ί 249,14. 264,5. 277,9. 297,16. 322,4 i κλόνος: της γης 230,22 κνίσσα: 225,19 κόβαλος: 14,24 κοιαίστωρ: 147,2 κοινωνέω: συλλόγου 87,12; ταύτης της συνόδου 180,19. 241,7; ταύτη τή συνάδω 270,1 κο/,οφών: 270,4 κομάω: Δάφνη . . . κομό. άλσει κυπαρίσσων πολλών 224,2 κομήτης: 342,11; Komet 142,21. 355,17 κομπάζω: 16,24. 38,20 κομπολογέω: 40,9 κομψένω: Passiv 133,2; Medium 169,10 κομψότης: 315,6 κορένννμι: Passiv 154,2 κό'ρη: 22,13. 262,14 κορυφαίος: 220,1. 305,18 κορυφή: τη φιλοχρίστψ και εύαγεστάτο) ύμών κορυφή 5,11 κορνφό(υ: εκορνφοϋτο το νδωρ 332,27 κουκούλλιον: 119,12 κοχλάζω: 204,24 κράββατος: 23,21. 23 κράζω: 151,6. 9 ; κέκραγα 86,7. 202,8. 204,17. 244,22. 293,16 κράς: 151,8 κραταιός: 59,30 κρατέω: ergreifen 378,12; — κρατεί m. Inf. 149,15. 172,26; m. Akk. m. Inf. 257,22; m. άστε m. Inf. 241,6; ώς επί άπολομένη τη πόλει πανταχού κρατούντος (das Gerücht ging) 159,10 κρείττον (το): 14,23. 16,23. 58,25 κριός: 328,14 κροκωτός: 292,15 κρότοι: 2,7. 285,14. 374,15. 376,6

503

κρύφιος: 56,22 κτείνω: 64,26. 65,12. 83,3. 361,9. 396,11 κτίννυμι: Passiv 66,7. 103,24. 140,3. 395, 15. 396,17. 406,11 κτίσμα: 33,7. 257,9 κτιστός: 154,15. 274,13 κύησις: 6,18 κυλίω: 208,10. 338,11 κυνήγιον: 340,19 κυνηγός: 340,22 κυνικός: φιλ,όσοφος 312,8 κυπάρισσος: 224,3. 4 κυριακή (ήμερα): 19,9. 13. 123,21. 329,8. 330,1 κώλυσις: 186,2. 202,17 κωμήτης: 27,10 κωμωδέω: 96,3 λάβρος: πυρετός 53,21 λάβωρον: 12,14. 396,7 λαχτίζω: 243,11 λαλεω: 40,5 λαμπρός: επί εκκλησίας διδάξαι 104,20 λαμπρότης: Brillanz des Stils 350,14 λαός: die christliche Gemeinde im Unterschied vom Klerus 33,27. 35,1. 4. 72, 24. 75,7. 16. 21. 23 und oft; Plural 42,19. 77,23. 85,4 (των àvà την 'Αλεξάνδρεια* λαών). 215,1. 243,1. 303,20. 305,11. 345,12; μετά λαοϋ τεταγμένα) 245,15; εν λαφ τεταγμένοις 271,25 λάρναξ: Kasten 79,27 (statt des γλωσσάκομον der Quelle). 331,25; Sarg 100,3. 225,13. 407,16. 17. 23 λαχαίνω: 341,18 λεγεών: 149,22 λειτουργέω: Gottesdienst halten 45,7. 182,12; staatliche Dienste leisten 181,13 λειτούογημα: Leistung für den Staat 135~28 λειτουργία: Gottesdienst 73,9. 323,8 (τού όεοϋ). 345,2 (&εού); ε'ις αξιώματα μείζω λειτουργίας &εού 116,14; — Leistung für den Staat 195,9 λειτουργός: &εοϋ 40,28. 62,7 λείψανον: 68,2. 122,17. 313,25. 333,22; Plural 205,19. 230,20. 392,9. 14. 393, 18. 394,1. 21. 23 λελη&ότως: 220,9

504

Sozomenus

82,6. 125,23; των 'Ελλήνων 222,10; λεξις: Stil 2,4. 8,6; Wort 7,21. 23,23. εγκύκλιο 222,19 42,12. 117,22. 132,9. 24. 28 und öfter μακρόστιχος: εκ&εσις 114,2 λέσχη: Diskussion 35,20 μαλακίζομαι: το σώμα 99,11. 372,12 λευκοπόρφυρος : 394,6 μαλΛσσω: 62,23. 340,3. 364,12 λεύκωμα: 48,12 μάλιστα: beim Superlativ 53,6. 74,7; zur λευχείμων: 349,6 Umschreibung des Superlativs, ζ. B. λεωφόρος: 161,2. 236,27. 313,27. 341,4. μάλιστα πολλήν επιμέλ^ιαν έποιοΰντο 131, 393,29 ! 21, μάλ,ιστα βασιλικώς 391,6 λήμμα: λήμμασι και δωροδοκίαις 358,9 μάλλον: beim Komparativ 4,17. 360,16; λήξις: 25,15 ετι μάλΛον μεγάλη τη φωνή σαφέστερον λήρος: 49,10. 333,4 έδήλου 185,23; μάλλον fehlt: ή&£/£ . . . ληστρικός: τάγμα 281,14 Χριστιανούς . . . ή "Ελληνας είναι . . . λίβανος (ο): Weihrauch 55,7. 221,2. 14 203,5 λιϋάζω: βασιλικάς εικόνας 84,17 λχμήν: (bildlich) 4,20 μαρμάρινος: 331,25. 394,5 λινύφιον: ? (besser λίνυφείσν?) 17,10 μάρμαρος: Plural 394,7 λιτή: Plural 96,7. 160,5. 239,5. 336,20. μαρτυρέω: 32,25. 45,13. 68,21. 69,10 und 23 oft ; τους νπέρ του δόγματος μεμαρτυρηκότας 225,10; δια Χριστόν 296,15; — το λιτός: την όίαιταν 342,12; το λιτόν της &είον εμαρτνρει τοις αντων βίοις 345,9 ένταϋ&α κατασκευής 25,13 μαρτυρία: 17,3. 68,9. 69,12. 73,7 und λίτρα: 197,12 öfter; μαρτυρίας γερών 141,20. 221,23. /χ,βός: Ohrläppchen 380,10 320,26; — ταις μαρτυοίαις των γραφών λ.ογικός: 25,28; το λογικόν 58,13 362,27 λόγιος: gelehrt 129,20. 263,7 λογοποιέω: 80,23. 94,16. 158,17. 168,27. μαρτύριον: Märtyrertod 164,10; Märtyrerkapelle 394,18 und τό μέγα μαρτύριον 189,18. 227,12. 300,21. 319,7 in Jerusalem 87,17. 98,26 λόγος: εύσεβείας . . . ονδενί τοσούτος λόγος μάρτυς: 64,27. 65,20. 69,14 und oft έγένετο 1,15, vgl. 59,27. 131,9; (oí) εν μαστίζω: 337,5 λόγφ 52,7. 187,10. 244,5. 274,19. 348, μεγαλανχέω : 128,12 23; κατά λόγσν της τέχνης 54,6; λόγος μεγαλόφρων: 353,6 m. Akk. m. Inf. 3,1. 15,6. 30,5. 76,13. 95,22 und sehr o f t ; κατά λόγσν (Bilμεγαλοφυής: 50,11; μεγαλοφυώς 224,24 dung) μετρίως ήγμένος 216,10 μεγαλοψυχία: 335,9 λοετρόν: 192,3; λοντρόν 27,23. 112,4. 7. με&αρμόζω: 185,1; Medium 58,13 249,1. 377,17 με&ίστημι : μεταστήσαι τους Αιγυπτίους λοιμώδης: 341,13 της περί Ά&ανάσιον εννοίας 107,26; λόφος: 216,1. 397,18 τους . . . Χριστιανούς προς αυτόν μετάλοχαγός: 397,3 ατήσειν 261,13; της προαιρέσεως με&ίσταται 25,7 λνϋρον: χείρας αίματι και λν&ρψ πεφυρμένας μείζων: Chef 63,1. 83,6. 200,8. 333,12. 298,14 λυμαίνομαι: m. Dativ 81,27. 214,9. 237, 359,20 25. 249,7; m. Akk. 97,25. 239,8. 341,13 μειόω: Passiv 348,3 λύρα: olà γε υπό λνραν . . . συν&είς 128,23; μέλαν: 338,1 τήν Πινδάρου λνραν 222,17 μελύδριον: 270,25 λυσσάω: 31,7 μελφδέω: τον αυτόν ψαλμόν 226,20. 321,11 μελωδία: 129,3. 336,19 μέριμνα: 237,16 μάγοι: 61,22. 62,10. 66,4. 21. 25. 67,7 14. 17. 20 μεριμνάω: επί μεμεριμνημένφ πράγματι 310,18 μάϋτιμα: Plural 24,19. 33,3. 107,22. 126, μερίς: Partei 246,15. 276,18 3. 127,5. 258,13. 325,3. 391,7; 'ιερά

Wortregister μέρος: Partei 84,14. 173,22. 212,2; ortlieh: Richtung, Gegend 161,24 (Plural). 322,9. 399,10; μέρη (λόγου) 2,5; έκ μέρους 7,23 μέσος: διά μέσου των σκολόπων 66,23; κατά μέσον τον Άστακίου κόλπου 255, 17 ; μέσον δύο μεγίστων ποταμών 234,15 μετά: μετά τον . . . καταλιπείν 10,14; — μετά χείρας 357,26 μεταβάλω: εις γέλωτα τονς άκονοντας 183,4; übersetzen 102,6 (Passiv). 127, 24. 168,26; 'mir., είς Χριστιανισμόν 7,16. 57,26. 262,24. 290,17. 299,24. 300,8. 321,1. 347,23; — Medium, m. Gen. 11,1. 223,21. 263,16; την γνώμην 15,18; είς την Χριστιανών ΰρησκείαν 216,8; είς Χριστιανισμόν 333,6 μετάγω: το τήδε νπήκοον προς την 'Αρείου δόξαν 117,14; ή ·&ρησκεία . . . προς ¿αυτήν μετήγε της 'Ελληνικής τερόρείας τους ' Ελλ.ηνιστάς 131,14 μετάδοσις: των &είων μυστηρίων 278,16; επιτηδείων τοις κα&ειργμένοις 365,26; τον πά&ους 371,13 μεταδοτικός: 342,21 μεταχινέω: 225,28 μεταλαγχάνω: m. Gen. 25,20. 392,16.401,2 μεταλαμβάνω: 119,28. 132,24 μεταλΜσσω: τσν βίον 71,27. 164,10. 318, 25. 336,9. 346,6. 389,12 μεταμέλομαι: ίπίτινι 76,22. 106,23; καθ-

ότι 108,16

μετανοέω: 349,14 μεταπείθω: 63,22. 124,12. 132,18. 254,3 μεταπηδάω: 255,19 μεταποιέω: 220,1; Passiv 174,27; Medium, m. Gen. 317,11 μεταποίησις: 105,22 μετάρσιος: 31,2. 337,4. 338,17 μετασκευάζω: 12,13. 321,19 μετάστασις: γνώμης 198,2 μετασχηματίζω: 99,28 μετατί&ημι: m. Gen. 41,12. 219,19. 322,2. 382,19; Medium, m. Gen. 57,23. 63,19. 68,4. 136,11. 145,17. 153,26. 186,7. 334,4. 9. 380,12; Passiv 22,8. 96,12 (vgl. App.). 227,7 μετατυπόω: 220,3

505

: μεταφράζο): übersetzen 164,24. 169,17. 296,13; umschreiben, paraphrasieren j 187,2. 276,13 i μετέρχομαι: μαρτυρία τον βίον 209,26 17,8. 150,17 ¡ μετοικέω: ¡ μετοίκησις: 206,21 ! μετοικίζω: Passiv 179,15. 223,21. 277,5. 333.11. 389,7. 392,26 ! μετ ουσία: 55,20. 83,33. 132,16 ! μηδόλως: 178,13 j μψιάω: 66,17. 197,17. 244,12 μήνις: ϋεία 70,16. 227,17 i μήνυμα: Plural 130,27. 150,2 ! μήννσις: 48,8. 49,3. 163,3. 283,12. 393,17 j μήτηρ: (bildlich) 229,23 | μή τί γε {δη): geschweige denn 207,26. j 240,5 μητρόπολις: 51,13. 111,11. 124,3. 128,3. 148,17. 196,29. 230,7. 263,19. 288,7. 342,16 μητροπολιτικός: 107,13. 181,24 μιγάς: μιγάδων έ&νών 58,17 μικροψνχία: 271,8. 284,6 μίλισν: 337,15 μιμέομαι: τε&νάναι 343,22 μίμημα: 11,20 μίξις: 18,7. 19,23 μνάομαι: 240,4. 387,24 μνεία: Gedächtnisfest 196,17 μνήμα: Grab 141,18. 253,21 μνηστήρ: 207,14 μοιρίδιος: 335,19 μοιχενω: P a s s i v 29,21 μοναγρία: 344,17 μονάγριον: 26,10 μοναστήριον: 26,11. 30,21. 80,21. 122,18. 141,3. 216,15. 261,14. 277,6. 278,2. 7. 279,24. 284,11. 16. 286,7. 290,5 μοναστικός: 24,17. 29,4. 25. 281,10. 16. 288,6. 391,21; άγωγή 124,20. 129,21. 277,19 μοναχικός: 30,12. 118,2. 119,1. 193,14. 286,10. 287,16. 366,8; φιλοσοφία 121,3. 123.12. 282,6. 291,9. 345,3. 375,8; συνοικία 124,22. 170,5. 408,2; ή μοναχική 393,23; μοναχικώς 344,8. 23 μοναχός: 57,21. 68,10. 69,6. 74,2 und o f t ; άνήρ μοναχός 287,25. 301,2. 333,9 μονήρης: ιστός 345,4 μονογενής: 106,20

506

Sozomenus

μονομάχοι: Gladiatoren 18,3. 140,9. 322, 5. 8 μονονουχί: 7,12. 183,11. 186,3. 234,16. 254,10. 326,28

; νέηλυς: 29,25; στρατιά 355,25 i νεμεσάω: τοϊς . . . άγαϋοίς 41,7; τò . . . i συμβάν 359,19; επί τούτοις 373,19 i νεοπαγής: 53,2

μνέω: im heidnischen Sinne 202,24; tauνέος: το νέον 191,25. 280,19. 396,3; νέων fen (immer Passiv) 60,18. 164,20. 191, ! εορτή 328,23 17. 232,1. 269,12. 273,28. 274,1. 300, νεότης: 313,7 5. 305,4. 311,6. 9 ; έμνή&η την ιεράν νεουργός: 105,21. 214,19 βάπτισιν 99,13; οί μεμυημένοι 12,6. 280, νεφύδριον: 214,3 22. 357,25; οί μνη&έντες 377,14 νέω: πλείστον ν/.ην νήααντες 301,23 μύησις: T a u f e 12,5. 87,28. 190,16 νεωκόρος: 56,20. 195,10 μν&εύω: 224,9; μν&ευόμενα 8,18. 224,18 ' νεώς: (heidnisch) 57,5. 9. 197,5. 199,16. /ιν&ώόης: ποίησις 1,6 207,16. 22. 224,1. 24. 227,8. 17; (christμν'/,ϋχνιον: 358,19 lich) 54,19. 60,22. 87,16. 19. 23. 99,1. 306,6. 338,16; der T e m p e l in Jerusaμυσταγωγέω: 73,25. 170,12. 305,3. 377,10 , lem 230,8; - D a t i v νεφ 54,19. 227,8. μνσταγωγός: 41,25. 245,5. 374,1; (heid- | nisch) 191,10 μυστήρια: (heidnisch) 14,6. 320,2; σεμνά μυστήρια der Therapeuten 26,12; ( E u charistie) 19,5. 44,4. 120,10 (ϋεία). 215, 3. 278,15. 17 (foia). 324,4. 327,15. 328, 5. 331,16. 339,1 (&εϊα). 357,24. 364,28; ( T a u f e ) 311,3 μύστης: (christlich) 41,25. 323,8; (heidnisch) 195,6

17. 338,16; A k k . νεών 207,16. 22. 224,1 ' ( v g l . A p p . ) , νεώ 87,19 , νεωτερίζω: περί τι 38,6. 39,21. 98,5. 113,2 und o f t ; κατά τίνος 143,21. 149,2. 316, 22; v o n den Persern 186,15. 247,1; ! Passiv 143,21. 159,1. 328,18. 355,15. 391,16 | νεωτερισμός: 9,4. 33,10. 147,1. 156,6. j 183,18. 272,15. 359,16; m. Gen. 74,11.

79,3 μυστικός: ποτήριον 84,14. 21. 87,2. 93,9; ¡ νησίσν: 262,18 εσ&ής 311,9 * μύω: τους όφ&αλμούς 65,17. 279,15. 281, νηστεία: 24,5. 9. 59,6. 272,2. 290,9. 15. 21. 283,19 323,14 μωμάομαι: 286,23. 392,4 νηστεύω: 119,25. 123,22. 129,23. 237,15. μώμος: 58,22 277,25. 328,2. 331,5. 9. 21 νίτρον: 286,6 νόημα: 76,9. 114,3. 127,23. 351,11. 362,26 ναίχι: 260,2 νόϋος: von einer Schrift 331,18; δόγματα νάμα: 332,21 243,12. 276,24. 391,16 ναός: (heidnisch) 18,1. 47,18. 48,3. 52,27. νόμισμα: Münzprägestätte? 214,16 56,15. 22. 57,8. 58,7. 131,19. 151,13. νομο&ετέω: m. dopp. A k k . 153,24. 313,14 187,15. 188,12. 195,2. 196,1. 202,16. νομός: 27,8. 123,6. 288,4. 16. 321,24. 207,24. 209,1. 210,2. 214,7. 10. 216,4. 324,22. 345,17. 354,4 21. 217,1. 227,20. 244,3. 7. 262,11. 25. νόμος: θείοι 351,4; εκκλησιαστικοί 123, 320,8. 321,2. 13. 21. 25. 322,3. 4. 8. 398,3. 401,8; (christlich) 50,10. 13. 51, 13. 87,24. 313,22. 316,27. 334,3. 365, 15. 382,5. 393,2; der T e m p e l in Jerusalem 230,7. 232,1; — siehe νεώς νάπη: 26,24 ναυάγιον: Schiffbruch 342,21 ναϋς: Gen. νηός 83,1. 261,3 ναυσίπορος : 234,11 ναύσταθμος: 51,20 νεανιεύομαι: 204,7. 209,13. 380,8

18. 179,5. 378,18; Χριστιανών 391, 15; μουσικός 128,18, v g l . 129,7; εις εγκωμίων νόμον έτράπην 392,4 νοτάριος: 152,9 νοτίζω: Passiv 243,20 νουμηνία: 329,17 νους: όεΐος 24,28 νυστάζω: 279,15 νύττω: 378,7 νωτ οφόρος: 169,16

Wortregister ξαίνω: . . . δννξι ξαινόμενος πλευράς τε και παηειάς 381,13 ξενοδόχος: 405.29 ξέω: 392,14 ξύανον: 17.24. Ö6.3. 11. 23. 58,7. 131,18. 195,7. 202.16. 23. 205,15. 229,14. 296, 20. 320,1. 21 ξννεπηχέυ>: 226,8 ξννωρίς: 263.7 όγκος: της πραγματείας 9,8 υγκύω: Passiv 285,14 óórroj: m. Akk. 328,14; naoa την ένϋάδε βαρβάρων γην 341,24 όδηγίω :''281,10 όδμή: 243,19 όδοιπορία: 11,18. 24,4. 136,5. 148,13. 159, 8. 161,14. 169,16. 189,13. 228,25. 237,7. 341,16 όόυρμός: 323,9. 359,14. 373,21 ό&νείος: 7,23 οικείος: suus 10,3. 4. 25,17. 28,6. 62,6. 64,11. 74,2. 90,26. 110,13. 114,12. 122, 24. 129,1. 130,11. 135,1. 9. 143,15. 144,7. 145,18. 146,5. 185,1. 6. 205,29. 215,4. 221,19. 246,14. 248,2. 6. 270,5. 11. 291,8. 315,26. 28. 318,22. 347,18. 350,7. 395,8 οίκέω: έν τούτω παντοδαπή σοφία ωκει 125,24; ύπερορίαν ο'ικέω 94,1. 104,26. 133,5 und öfter οίκητήριον : 216,3. 262,19 οΐκήτωρ: 52,23. 185,6. 197,4 οίκίδιον: 279,9. 281,2 οικίσκος: 85,29. 306,4 οίκιστήρ: 52,23 οίκοδομητός: θρόνοι 120,8 οίκο&εν: einheimisch 286,26 οίκοι: nach H a u s 288,18 οικονομέω: μοι δοκεϊ . . . ουκ άΰεεί ταντα οίκονομη&ήναι 201,15 οίκονομία: bei literarischen P r o d u k t e n 222,20 οικονόμος: της εκκλησίας 342,27. 343,2 οίκος: Raum 23,9 οικουμένη: das bewohnte Land 278,25; das Römische Reich 8,15. 14,14. 75,23. 257,11. 341,1; ή 'Ρωμαίων οικουμένη siehe unter 'Ρωμαίοι; εν τη xa&' ημάς οίκουμένγι 228,11 ; την κατ' αυτούς (Goten

: ι 1

' ! ! i ί Ι Ι !

;

: Ι I I ! ! Ι Ι

i j !

507

und Hunnen) οικουμένην 294,23; — πάν το κα&' ήμάς οίκούμενον 143,4 οικουμενικός: σύνοδος 168,27. 373,3. 384, 11 οικουρός: ή των όλων οικουοός ϋεία δνναμις 390,11 οιμωγή: 63,5. 323.9. 377,12. 380,11 οιοσδήποτε: 203,5 οίστροπλήξ: 295,1 όκταετηρίς: 329,17. 18 όλ.ιγοχρόνιος : 189,6 όλιγωρέω: ώλΛγωρημένον λ,όγον 277,16 όλ.όγραφος: 106,30 ολόκληρος: 27,20. 281,20. 399,18 όλο/.υγή: 323,11. 373,21 όλόσχοινο;: πλέγμα όλόσγοινσν 208,13 όλοφνρτικός: μελΜδίαι 336,19 όμήλιξ: 281,1 ομιλία: Predigt 376,9 δμννμι: προς της σωτηρίας του βασιλ.έως ώμοσε 399,5 όμογνώμων: 309,4 όμοδίαιτος: 73,28 ομόδοξος: 9,15. 43,4. 75,12. 76,27. 78,20 und oft; τριάδα όμοούσιον και όμόδοξον 264,29 όμόδονλος: τω άγρώ 407,11 όμόζηλος: 258,8 όμοιος: dogmatisch 154,2 (έν απασι). 169, 8. 175,6. 8. 177,25. 26. 274,16; κατά πάντα 158,15. 162,16. 163,20. 173,9. 183,25; κατ' ούσίαν 132,10. 13. 156,9. 158,15. 169,24. 183,25. 246,3; καϋ·' νπόστασιν 213,14; κατά τάς γραφάς 163,12. 20; το δμοιον 174,9. 178,2. 186,19. 250, 7 (κατ' ούσίαν) όμοιο της: κα&' ομοιότητα m. Gen. 330,16 όμοιούσιος: 144,16. 20. 169,25. 264,20. 274,16. 303,14; το όμοιούσιον (όνομα) 132,14. 16. 20. 155,5. 9. 174,6. 8. 177, 26. 240,20 όμολ-ογέω: υπέρ του δόγματος 121,13. 260, 10;#εόν 143,4 ; χάριν 30,16. 39,15. 99,14. 155,13. 269,8. 281,4. 283,21 όμολογητής: 21,13. 19. 39,1. 44,15. 76,15. 86,3. 87,10. 13. 144,2. 159,26. 205,23. 244,16. 318,23 ομολογία: 17,3. 38,22. 76,24. 164,10 und öfter ; εις Χριστόν 17,8; υπέρ τοϋ δόγματος 36,8. 203,21; έν ταίς τοϋ δόγματος

508

Sozomenus

όμολογίαις 68,1 ; — Glaubensbekenntnis 113,21. 158,14. 250,8 όμοούσιος: 33,15. 19. 41,15. 42,3. 78,5. 98,7. 105,8. 106,23. 27. 144,16. 20. 148,5. 158,5. 169,25. 186,11. 211,10. 241,7. 245,11. 264,17. 22. 29. 274,16. 303,13. 306,3. 307,5. 308,19. 309,6. 315,30. 316,4. 348,12; το όμοονσιον (όνομα) 74,16. 106,15. 115,18. 117,22. 132.9. 13. 14. 20. 155,5. 9. 158,9. 18. 163,19. 169,14. 174,5. 7. 177,22. 27. 213.10. 12. 240,20. 250,6. 251,18. 252,9 ομότιμος: 51,19. 100,11. 135,10 όμόφρων: 9,19. 14,12. 40,25 und oft; τούς αντον όμόφρονας 42,20; όμόφρον . . . τέλος 41,4 ομόφυλος: 183,16. 295,3. 342,8. 354,4; το όμόφνλον 130,10. 240,15 όμόχροος: 53,23 ομώνυμος: τον όμώνυμον τον αντον 290,23; συγγραμμάτων πολλάς . . . βίβλους 350,21 συγγράφω: zusammen bildlich darstellen (Passiv) 19,19. 220,10; Medium, verfassen 125,20. 127,27. 128,23. 175,8. 222,12 σνγκαΰέζομαι: 308,2 συγκα&εύδω: ταΐς γαμεταίς 44,13 airy κατακαίω: 301,26 συγκατατί&ημι: Medium, gemeinsam beisetzen 392,14 σύγκλητος: in Rom 6,16. 146,10. 398,2. 399.16. 400,18. 21; in Konstantinopel 52,18. 379,10 (τον μέγιστον οίκον της συγκλήτου βουλής); (Nectarius) τον λαμπροτάτον τάγματος της συγκλήτου 310,10 συγκοινωνέω: 117,10. 141,6 συγκοσμέω: 216,16 σνγκροτίω: versammeln, organisieren 34, 20. 41,1. 133,18; το δόγμα 146,5. 212, 27; Passiv 107,24. 135,4. 175,1; ó πόλεμος συνεκροτεϊτο 338,16 συγκρούω: in Konflikt bringen, προς τ iva 147.17. 366,8. 369,3. 383,21

συγκυρεω: 11,4. 137,17. 233,3. 339,22. 345,22. 387,21 σύγχρονος: 258,8. 284,15 σύγχυσις: των εκκλησιαστικών νόμων 378,18 συγχωρεω: την τιμωρίαν 203,8; verzeihen 372,7. 373,18; Passiv, dürfen 97,18. 121,24. 240,25. 332,18. 335,7 συκοφαντέω: 84,16. 365,6. 377,2. 379,13 συκοφάντης: 85,9 συκοφαντία: 76,6. 80,1. 85,13. 96,9. 113,6. 382,13 συλλαμβάνω: (Medium) ergreifen, verhaften 67,6. 10. 282,2. 319,11. 320,10 und öfter; (Medium) beitragen, beistehen, helfen 34,13. 53,4. 62,10. 79, 20. 108,23 und oft; προς τό βιονν όρ&ώς 24,21; εις τι 119,9. 131,15; τα πρόσφορα έκάστω 25,23 συλλογισμός: 154,17. 272,26. 325,4 συμβαδίζω: 228,21. 288,20 συμβασιλεύω: 314,25 συμβόλ,αιον: 312,4 σύμβολον: Vorzeichen 189,4. 321,12; της . . . πίστεως 41,23 συμμονάζω: 277,21. 282,3 συμπάρειμι: 37,6. 372,9 συμπείϋω: 94,5 συμπεριφέρομαι: τω πλή&ει 135,18 συμπράττω: τω ΰανάτφ Κρίσπου 13,10 συμπρεα'βύτερος: 270,20. 327,11 συμφωνία: έπΐ συμφωνία των έαομένων 7,22 συμφώνως: 133,17 συμψηφίζομαι: ταΐς αυτών γραφαϊς 145,19 συνάγω: vom christlichen Gottesdienst 35,4. 6. 270,11; πολλούς . . . δν χρή τρόπον συναγαγών είς τό φιλοσοφείν είδέναι 290,26; — Passiv 353,19. 380,5; μετά 'Αλεξάνδρου συναγόμενον 84,19 συναγωγή: των . . . επιστολών 9,21 συναΐδιος: 33,16. 19. 106,23. 315,18 συναίνεσις: 212,1 ουναίρομαι: αύτοίς 214,14 συναναγκάζω: 25,18 συνάντομαι: 289,23 συνάξιμος: ου συναξίμου ημέρας 159,19 σύναξις: 23,19. 368,26 συι'αποστέλλω: 211,2. 212,15 συνοαιοτί&εμαι: 400,27

Wortregister αυναρέσκω : 41,23 βνναρι&μέω: βουλεντηρίοις συναρι&μεϊσ&αι 17,10 συνδιατρίβω: 53,19. 107,23 συνδιαφ&είρω : άκονστ] συνδιαφ&αρηναι 85, 12 σννίδρισν: 33,16. 114,19. 168,25 σύνειμι: εις ταντόν συνιέναι 124,14, andera 171,2. 211,22. 286,12 συνεισφέρω: 230,14 συνεπιδίόωμι: zugleich Fortschritte machen 18,13 συνέρχομαι: begleiten 108,7.246,18.370,4; vom Geschlechtsverkehr 344,21 σννεσϋίω: 120,2. 362,15 συνεύχομαι: 171,2.325,22.23. 368,23. 380,2 συνήγορος: 382,15. 18 συνήδομαι: gratulieren 134,10 συνή&ης: Freund 343,15 συνή&ως: 270,21. 280,12. 355,22 σνν&εοάπων : 41,2 συν&ήκη: (rhetorisch) 2,6 σύν&ημα: 217,9. 220,2 σύν&ρονος: 304,4 συνιεράομαι: 76,20 συνιστάω: 158,10 σιηύσταμαι: begründen, organisieren 52,18. 128,17. 184,12. 214,11. 216,15.273,24. 286,24. 289,3. 291,2. 327,10. 391,21; m. Dativ, (an einer Lehre) festhalten 33,8.14. 126,10.143,15. 258,17. 264,23. 325,2. 326,20 συνίστωρ: 313,7. 352,14 σύννους: 310,27. 339,2 συνοδικός: τάς συνή&εις έπιστολάς, άς συνοδικάς καλοϋσι 314,11 σύνοδος: (Plural) Versammlungen 86,7 (Sitzungen einer Synode). 99,5. 215,1. 259,12. 308,11. 361,11. 383,8 συνοικίζω: 290,26. 371,25 συνομιλέω: verkehren, τοις άν&ρώποις 39, 10 σννόμιλος: 364,23 σννοράω: beschließen, m. Inf. 254,28 συνουσιάζω: 55,11. 124,18 συνοχέομαι: 112,11 σύνταγμα: Schrift 42,14 συνταγματάρχης: 124,25. 243,25. 354,5. 380,5 33·

515

j σύνταξις: των ρημάτων 106,17; των στοιχείων 292,6; Anweisung 205,7. 407,18 αυντάττω: verfassen98,15.144,14.163,11. 168,10. 351,11; Medium: Abschied nehmen 46,6. 134,7. 214,4. 228,22 συντείνω: συντέταται άεΐ προς την εύδαίμονα λήξιν 25,14; τα πλή&η . . . συντέτατο περί το του Χρίστου σέβας 131,11 ι j σχτντελέω: beitragen, dienen, εις εύσέβειαν 51,12; εις χρήσιμον 296,9; — είς | έπταχισχιλίους άνδρας 120,24 I beistimmen 7,14. 98,25. j συντίΰεμαι: 265,24. 383,5 ! | συντομία: της γραφής 116,24 j σύντομος: είδησις 326,4 I σύντονος: τρόπους . . . συντονωτέρας Ασκήσεως 27,15; το σύντονον του σώματος i 27,24 ¡ συντριβή: 87,3 I συντυπόω: 19,19 συσσιωπάω: 177,21 σύστασις: Festigung, S t ä r k u n g 19,26. 82,8. 110,13. 197,23. 214,25. 216,26. 244,17. 270,11; εν σνστάσει πολλού φωτός 142,21 σύστημα: 213,3. 360,20 συχνός: dichtbesiedelt, έχ του συχνοτέρου της αρχομένης εις έρημοτέρους τόπους 274,10 σφαγενς : 236,16 σφας: = αλλήλους 114,27. 171,5. 240,16. 286,12. 326,28. 327,3. 8. 330,9. 332,9. 348,2; = ημάς 369,23 σχέδιος: λόγος 374,10 σχήμα: äußerliches Gepränge 2,3; (rhetorisch) 2 , 5 ; (militärischer) B a n g 17,13; κατά το δεύτερον σχήμα τής βασιλείας (Cäsar) 13,21. 238,23; èv φιλοσόφου σχήματι 320,19; Anzug, βασιλέως 403,1 σχηματίζω: εις σύγγραμμα τό συμβάν 129,19 σχολάζω: περί τι εσχολαχέναι 104,18. 126,26. 292,16 σχολαστικός: 1 , 1 . 3 0 2 , 1 σωτήριος: 18,24. 53,5. 228,23. 281,4. 285, 22. 340,24; πάάος 64,15. 331,21 σωφρονέω: b. Verstand sein 160,27.262,23 σωφρονίζω: zur Besinnung bringen, Passiv 231,12; züchtigen, Passiv 242,26 σωφρονισμός: Buße 217,8

1

516

Sozomenus

τάγμα: (militärisch) 12,20. 19,8. 81,16. 171,13. 201,1. 244,5. 297,5. 320,15. 354,6; έχ τον τάγματος των καλουμένων νοταρίων 152,9; τον λαμπρό· τάτου τάγματος της συγκλήτου 310,10; τάγμααι δήμων 312,3; Organisation von Handwerkern 214,16; von Mönchen 120,14. 16. 19. 126,13. 277,11; ίερατικόν 44,19; χληριχόν 64,22. 130,25 ταμίας: των ΰησαυρών Comes sacrarum largitionum 260,16; — von Christus: υγείας xaì ζωής xaì βασιλείας 59,21; j πάντων των άγα&ών 154,3 ταμιεϊον: 22,23. 23,4. 7. 10. 234,5; I υδάτων 150,12; Fiskus 17,19 (ra- j μείον). 197,12. 204,6 (ó των βασι- \ λικων ταμιείων φΰλαξ) \ τανύω: 160,18 ταξίαρχος: 234,24 τάξις: των άμφ αυτόν βασιλικών τάξεων 399,23; (rhetorisch) Disposition 2,5; την περί ταύτα τάξιν έπλήρουν 19,7; Rang, Amt, Stellung 35,2. 45,9. 338,3. 354,2; ξύλσν έν τάξει λευκώματος 48,12, vgl. 168,10. 396,2; εν ουδεμία τάξει άγα&ών τί&εται τα μεταξύ κακίας και αρετής όντα 24,23; εκκλησιαστική τάξις 23,15. 73,22. 318,4. 359,2; ιερατική 313,4 τάραχος: 183,10. 253,5 τάχος αν: = τάχ avi 2,18 ταχογράφος: 87,18. 146,3. 152,9. 176,13. 373,1 ταχυδρόμος: 373,1 τέ&ηπα: τε&ηπώς 11,9. 63,20 τεκμαίρομαι: m. Gen. 401,6 τεκνίον: 308,3 τεκνοκτ ovia: 14,5 τελειότης: 27,3 τελεσιουργέω: 141,19 τ ελεσιουργία: 172,31. 182,27 τελεσφορέω: Passiv 328,22 τ ελέω: είς ένενηκοντα xaì έπτά τελούντες επισκόπους 105,20; είς έφηβους 83,21. 126,1; είς άνδρας 73,30. 388,5; υπό Γαζαίοις 196,10; άμφότερα είς ταύτόν τελεί 253,17 τέλος: Geldsumme 18,25; Steuer (?) 19,26; Verwirklichung 94,7 τέμενος: 214,10; (christlich) 393,24

τέμνω: entscheiden, τά άμφίβολα 40,14 τένων: 65,22 τεράστιος: 192,20 τερατεύομαι: 358,17. 396,27 τερατολογέω: 82,7 τερϋρεία: 38,22. 117,13. 131,14. 163,18. 315,6 τερπωλή: 340,20 τεσσαρακοστή: 24,4. 331,5. 377,7 τεσσαρεσκαιδεκαταίος: 328,14. 329,2. 8. 23 τετράρχης: 333,9 τέχνη: Trick 81,5. 180,2. 220,18. 343,25 τεχνικώς: 90,9 τεχνίτης: 65,15. 214,16; λόγων 39,2. 272.26 τεχνολογία: διαλεκτική 24,19 τιάρα: von Säuglingen 119,13; von Mönchen 120,5. 6 τί&ημι: m. Dativ (statt έν)1 106,19; τί&εμαι m. Dativ, beipflichten 33,20. 41,12. 42,16. 153,10. 242,23 τίκτω: oi τεκάντες die Eltern 256,25 τίμημα: Kaufpreis 27,10. 223,15. 397,13 τινάσσω: Passiv 108,20. 238,21 τληπά&εια: 29,25 τμήμα: 328,13 τοκετός: 6,18 τόνος: των ομιλούντων αύτώ τον τόνον έκίρνα 28,8 τρανώς: 126,19. 150,7 τράπεζα: ιερά 280,1. 360,7. 390,20.394,8 τραυματίας: 13,7. 202,28. 208,11. 320,7. 374.27 τρεπτός: 42,5 τριακοντούτης: σπονδαί 246,26 τριάς: 211,11. 264,29. 265,13. 273,6. 305,20. 306,3. 307,5. 308,19. 315,30. 316,4. 348,12 τρίβω: τρίβεσ&αι περί τάς τοιαύτας ίριδας 117,29; ο χρόνος έτρίβετο 349,23 τριβώνιον: 292,15 τριετία: 120,3 τρίζω: τετριγός 278,5 τριοδία: 228,21 τρίτον: dreimal 120,13. 284,7. 344,21. 349,1. 393,6 τρόπαιον: σταυρού 11,15 τροφεΰς: 63,1. 64,7; von Christus 154,2 τρύπημα: 394,8. 10. 16 τυραννέω: 146,26. 31. 247,6. 347,13. 396,6

Wortregister τνραννίς: U s u r p a t i o n 359,26. 396,10. 402,22. 404,10. 406,20 τυραννοκτόνος: 236,18 τύραννος: 152,3; U s u r p a t o r 41,6. 43,10. 70,11. 140,12. 144,10. 147,7. 9. 300,26. 318,4. 319,6. 11. 336,9. 347,19. 352,16. 397,21. 402,14. 18. 403,20. 404,18. 406,13 τύφλωσις: Blindheit 198,8. 12 τϋφος: 38,21. 152,13. 285,13. 309,17 τνφόω: ύπό φιλοτιμίας τυφούμενοι 29,16 τω&ασμός: 25,28

517

: ύπερμαχέω: m. Gen. 115,12. 395,9 I ύπερμάχομαι: m. Gen. 321,21 I ύπεροράω: m. Gen. 25,4. 59,4. 167,26. ! 227,5. 261,26. 366,5. 382,20; m. A k k . 62,6. 96,14 u n d ö f t e r ; m. I n f . 258,11; m. A k k . m. Inf. 55,25 ί ύπερόριος: έκκλησίαι 311,21; Λρχή 389,5; ύπερόριος φυγή 41,19. 42,18. 148,23. 247, ! 2. 254,11 ; ύπερορία φυγή 50,24. 176,10. 179,8. 183,8. ~2