Glossarium Artis. Band 7 Festungen: Der Wehrbau nach Einführung der Feuerwaffen. Systematisches Fachwörterbuch [2nd completely rev. and enl. ed.] 9783110972337, 9783598108068


191 97 15MB

German Pages 406 [408] Year 1990

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Table of contents :
Zeichen und Abkürzungen – Signes et abréviations – Symbols and abbreviations
Vorbemerkung – Note préliminaire – Preliminary remark
Festungen – Forteresses – Fortresses
1. Festungssysteme – Systèmes de fortification – Fortification systems
2. Festungsarten – Types des forteresses – Fortress types
3. Befestigungen – Fortifications – Fortifications
4. Forts – Forts – Forts
5. Tracé, Profil und Teile der Festungen – Tracé, relief et éléments des fortifications – Trace, profile and parts of fortifications
6. Begriffe zur Taktik und Poliorketik – Termes concernant la tactique et la poliorcétique – Terms concerning tactics and poliorcetics
Carl von Clausewitz: »Festungen«
Chronologie der Festungssysteme – Chronologie des systèmes de fortification – Chronology of fortification systems
Literaturverzeichnis – Bibliographie – Bibliography
Abbildungsnachweis
Deutscher Index (deutsch-französisch-englisch)
Index des termes français (français-allemand)
Index of English terms (English-German)
Informationen zum Glossarium Artis – Renseignements – Informations
Recommend Papers

Glossarium Artis. Band 7 Festungen: Der Wehrbau nach Einführung der Feuerwaffen. Systematisches Fachwörterbuch [2nd completely rev. and enl. ed.]
 9783110972337, 9783598108068

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

saur

GLOSSARIUM ARTIS Dreisprachiges Wörterbuch der Kunst · Dictionnaire des Termes d'Art · Dictionary of Art Terms Sous le Patronage du Comite International d'Histoire de l'Art Herausgegeben von Rudolf Huber und Renate Rieth Wissenschaftliche Kommission: Otto von Simson/Berlin, Albert Chätelet/Strasbourg, Peter Lasko/London, Norbert Lieb/München, Alfred A. Schmid/Fribourg

Band 7 Unter Mitarbeit von Hellmut Pflüger/Ulm, Philippe Truttmann/Vittel, Quentin Hughes/Liverpool Gefördert von der Robert Bosch Stiftung

COMITE INTERNATIONAL D'HISTOIRE DE L'ART FESTUNGEN Der Wehrbau nach Einführung der Feuerwaffen Systematisches Fachwörterbuch Zweite, vollständig neu bearbeitete und erweiterte Auflage

FORTERESSES L'Architecture militaire apres Γ Introduction des A r m e s ä Feu Dictionnaire specialise et systematique Deuxieme edition completement revue et a u g m e n t e e

FORTIFICATIONS Military Architecture after the Introduction of Firearms Specialized and systematic dictionary Second completely revised and enlarged edition 265 Abbildungen · Illustrations

Κ · G · Saur München 1990

Umschlagbild Palmanova Kupferstich aus Joannes Janssonius: Theatrum celebriorum urbium Italiae Amsterdam 1657

Die Deutsche Bibliothek - CIP-Einheitsaufnahme Glossarium artte : [deutsch - französisch - englisch] = Dreisprachiges Wörterbuch der Kunst / Hrsg.: Rudolf Huber u. Renate Rieth. München : Saur. Bis 1981 im Verl. Niemeyer, Tübingen 1. Aufl. des Fasz. 1 u.d.T.: Glossaria artis NE: Huber, Rudolf [Hrsg.]; PT Bd. 7. Festungen : der Wehrbau nach Einführung der Feuerwaffen ; systematisches Fachwörterbuch / Comite Internat. d'Histoire de l'Art. [Unter Mitarb. von Hellmut Pflüger...]. - 2., vollst, neu bearb. und erw. Aufl. - 1 9 9 0 ISBN 3-598-10806-0 © Gedruckt auf säurefreiem Papier / Printed on acid-free paper © 1990 by Glossarium Artis, Bad Wiessee Published by K. G. Saur Verlag GmbH, München Printed in Germany Dieses Werk - oder Teile daraus - darf nicht vervielfältigt, in Datenbanken gespeichert oder in irgendeiner Form - elektronisch, photomechanisch, auf Tonträger oder sonstwie - übertragen werden ohne die schriftliche Genehmigung des Verlags. Druck und Binden / Printed and Bound by Strauss Offsetdruck, Mörlenbach ISBN 3-598-10806-0

INHALT - S O M M A I R E - C O N T E N T S Zeichen und Abkürzungen — Signes et abröviations — Symbols and abbreviations

6

Vorbemerkung — Note pröliminaire — Preliminary remark

8

Festungen — Forteresses — Fortresses 1. 2. 3. 4. 5.

6.

Festungssysteme — Systömes de fortification — Fortification systems Festungsarten - Types des forteresses - Fortress types Befestigungen - Fortifications—Fortifications Forts - Forts - Forts Trac6, Profil und Teile der Festungen — Trac6, relief et 6l6ments des fortifications — Trace, profile and parts of fortifications Bastion — bastion — bastion Brustwehr — parapet — parapet Flanke - flanc — flank Front - front - front Graben - foss6 - ditch Grabenwehr — caponniäre — caponier Schießscharte — embrasure — embrasure Wall - rempart — rempart Werk — ouvrage (fortifi§) — (fortified) work Begriffe zur Taktik und Poliorketik - Termes concernant la tactique et la poliorc£tique — Terms concerning tactics and poliorcetics

Carl von Clausewitz: »Festungen« Chronologie der Festungssysteme — Chronologie des systömes de fortification — Chronology of fortification systems Die Feuerwaffen (236); die Umgestaltung der mittelalterlichen Festungsanlagen (245); die altitalienische Befestigung (249); die neuitalienische Befestigung (252); die Manieren von Speckle (253); die altniederländische Befestigung (255); die neuniederländische Befestigung (257); das Tenaillensystem (260); das französische Bastionärsystem (261); die Manieren von Montalembert (265); die altpreußische Befestigung (266); die Fortgürtelfestung (266); die neue deutsche Befestigung (270); Befestigungsgruppen (273); die Linienbefestigung (276)

11 12 24 28 39 48 52 66 77 82 93 106 137 154 160 175 227 235

Ziffembilder: Trac6 (S. 47, 168), Profil (49, 67, 95, 155, 159), Bastion (52, 53, 55), Grabensystem (101), Geschützturm (90), Schießscharte (137), Feuerarten (201) Literaturverzeichnis — Bibliographie — Bibliography Abbildungsnachweis Deutscher Index (deutsch-französisch-englisch) Index des termes frangais (frangais-allemand) Index of English terms (English-German) Informationen zum Glossarium Artis - Renseignements — Informations

281 294 297 345 374 403

ZEICHEN UND ABKÜRZUNGEN - SIGNES ET ABREVIATIONS ABBREVIAT IONS

SYMBOLS AND

T i l d e . W i e d e r h o l u n g d e s S t i c h w o r t e s . - L a t i l d e r e m p l a c e le mot d ' a r t i c l e . - T h e s w u n g d a s h r e p l a c e s the noun in the e n t r y .

tete

Der mit einem H i n w e i s p f e i l v e r s e h e n e T e r m i n u s e n t h ä l t E r g ä n z u n g e n zur Definition, systematischen E i n o r d n u n g und Übersetzung des S t i c h w o r t e s . E r v e r w e i s t a u c h a u f Homonyme u n d s i n n g e m ä ß v e r w a n d t e Termi η i . L a f l e c h e p l a c e e d e v a n t u n terme S i g n a l e q u e c e l u i - c i e s t s u s c e p t i b l e de f o u r n i r des p l u s a m p l e s i n d i c a t i o n s u t i l e s ä l a d e f i n i t i o n , ä l a c l a s s i f i c a t i o n s y s t e m a t i q u e et ä l a t r a d u c t i o n d u mot tete d ' a r t i c l e . E l l e r e n v o i e d o n e a d e s h o m o n y m e s et ä d e s t e r m e s v o i s i n s . T h e a r r o w i n f r o n t of a t e r m i n d i c a t e s t h a t t h i s a d d i t i o n a l r e f e r e n c e c a n c o n t r i b u t e to t h e d e f i n i t i o n , s y s t e m a t i c a r r a n g e m e n t a n d t r a n s l a t i o n of t h e e n t r y w o r d . C o n s e q u e n t l y , i t i n d i c a t e s h o m o n y m o u s a n d related terms. G l e i c h h e i t s z e i c h e n . E s steht z w i s c h e n zwei s y n o n y m e n A u s d r ü c k e n , u n d v e r w e i s t a u f d a s im T e x t f ü h r e n d e S t i c h w o r t . Le s i g n e d ' e g a l i t e mis e n t r e deux s y n o n y m e s i n d i q u e que l a d e r n i e r e e x p r e s s i o n f i g u r e e n t a n t q u e mot tete d ' a r t i c l e d a n s le t e x t e . T h e e q u a l s s i g n b e t w e e n two s y n o n y m s i n d i c a t e s t h a t t h e s e c o n d term a p p e a r s a s the e n t r y word in the t e x t . . Runde Klammern. Sie enthalten o r t h o g r a p h i s c h e V a r i a n t e n oder a u c h Wörter, die einen T e r m i n u s v e r d e u t l i c h e n , ohne u n b e d i n g t e r f o r d e r l i c h zu s e i n . L e s p a r a n t h e s e s r e n f e r m e n t d e s v a r i a n t e s o r t h o g r a p h i q u e s ou d e s mots p r e c i s a n t un terme m a i s dont l ' e m p l o i n ' e s t p a s i n d i s p e n s a b l e . Round b r a c k e t s c o n t a i n o r t h o g r a p h i c v a r i a n t s or words w h i c h c l a r i f y a term w i t h o u t b e i n g a b s o l u t e l y n e c e s s a r y . Asteriskus. Hinweis auf eine Abbildung. - L'asterisque renvoie une i l l u s t r a t i o n . - The a s t e r i s k i n d i c a t e s an i l l u s t r a t i o n .

a

7

α

Ant. auch

en

D o p p e l t i l d e . H i n w e i s a u f B e d e u t u n g s u n t e r s c h i e d e z w i s c h e n dem f r e m d s p r a c h l i c h e n u n d dem d e u t s c h e n A u s d r u c k . L a d o u b l e t i l d e i n d i q u e u n e d i f f e r e n c e de s e n s e n t r e le terme f r a n g a i s et a l l e m a n d . T h e d o u b l e s w u n g d a s h i n d i c a t e s a d i f f e r e n c e of m e a n i n g b e t w e e n E n g l i s h a n d German term. Antonym -

antonym -

the

antonym

- aussi - also Hinweis auf seltener verwendete bzw. e i n g e s c h r ä n k t b e d e u t u n g s g l e i c h e V a r i a n t e n d e s S t i c h w o r t e s . - L e s mots s u i v a n t le " a u c h " s o n t b e a u c o u p m o i n s u s i t e s q u e le mot tete d ' a r t i c l e ou i l e x i s t e u n e c e r t a i n e d i f f e r e n c e de s e n s e n t r e e u x et le mot tete d ' a r t i c l e . - The w o r d s f o l l o w i n g the " a u c h " a r e m u c h l e s s f r e q u e n t l y u s e d o r t h e r e i s a c e r t a i n d i f f e r e n c e of m e a n i n g between t h o s e t e r m s a n d the e n t r y w o r d . englisch

-

Fig.

Abbildung

fr

französisch

GA

Glossarium

anglais -

frangais

präzis.

präzisierend vieilli

-

French

Artis

oberdeutsch

-

English

illustration

oberdt.

veraltet

-

-

(für -

alemannisch

precisant

-

und b a y e r i s c h - ö s t e r r e i c h i sch )

precisely

obsolete

D i e T e r m i n i t e c h n i c i e r s c h e i nen h a l b f e t t , def i η i t o r i s e h e U b e r s e t z u n g e n i n normaler Schrift. L e s t e r m e s t e c h n i q u e s sont e c r i t s en d e m i - g r a s , l e s t r a d u e t i o n s - d e f i n i t i o n en e c r i t u r e n o r m a l e . T e c h n i c a l terms a r e p r i n t e d in bold type, d e f i n i n g t r a n s l a t i o n s in normal type.

8

VORBEMERKUNG

Im B a n d 1 des GLOSSARIUM ART I S , " B u r g e n u n d F e s t e P l ä t z e " , w u r d e d i e T e r m i n o l o g i e zum e u r o p ä i s c h e n W e h r b a u v o r d e r E r f i n d u n g des S c h i e ß p u l v e r s b e h a n d e l t . Der j e t z t in ü b e r a r b e i t e t e r u n d e r w e i t e r t e r F a s s u n g v o r l i e g e n d e B a n d 7 " F e s t u n g e n " e r f a ß t den e i n s c h l ä g i g e n Worts c h a t z zum e u r o p ä i s c h e n W e h r b a u n a c h E i n f ü h r u n g d e r F e u e r w a f f e n . Der d u r c h d i e v e r ä n d e r t e W a f f e n t e c h n i k b e d i n g t e g r u n d l e g e n d e W a n d e l d e r K r i e g f ü h r u n g u n d d e r b a u l i c h e n M a ß n a h m e n zog s i c h l a n g e h i n und d i e Ü b e r g ä n g e zwischen den b e i d e n Perioden s i n d f l i e ß e n d , sodaß e i n e g e n a u e T r e n n u n g d e r j e w e i s g e b r ä u c h l i c h e n T e r m i n o l o g i e n i c h t immer m ö g l i c h i s t . A u c h n a c h E i n f ü h r u n g d e r F e u e r w a f f e n w u r d e n n ä m l i c h noch B u r g e n g e b a u t u n d F e s t u n g e n im w e i t e r e n S i n n e g a b es schon i n d e r A n t i k e . Ä h n l i c h v e r h ä l t es s i c h m i t e i n e r V i e l z a h l d e r im v o r l i e g e n d e n B a n d z u s a m m e n g e f a ß t e n t a k t i s c h e n B e g r i f f e , d i e in b e i d e n P e r i o d e n v e r w e n d e t w u r d e n . Die Bände 1 und 7 s i n d also t h e m a t i s c h eng v e r b u n den und e r g ä n z e n sich g e g e n s e i t i g . Burgen und Festungen sind wehrtechnisehe Nutzbauten, die jedoch a l s w i c h t i g e G e s c h i c h t s d e n k m ä l e r g e l t e n u n d d e r e n S c h u t z im ö f f e n t l i c h e n Interesse liegt. Darüber hinaus haben auch bedeutende Künstler (Dürer, Leonardo da V i n c i , Michelangelo und a n d e r e ) Pläne f ü r Festungsbauten e n t w o r f e n . Bei d e r A u s w a h l d e r F a c h a u s d r ü c k e w a r d e s h a l b d e r G e s i c h t s p u n k t d e s D e n k m a l s c h u t z e s u n d d e r D e n k m a l p f l e g e b e s t i m m e n d . Im D e u t schen w u r d e n ü b r i g e n s l a n g e Z e i t h i n d u r c h v o r z u g s w e i s e d i e f r a n z ö s i c h e n B e z e i c h n u n g e n im F e s t u n g s b a u v e r w e n d e t . I h r e E i n d e u t s c h u n g e r f o l g t e o f t e r s t im L a u f e des 19. J a h r h u n d e r t s . D i e T e r m i n o l o g i e d e r W e h r b a u t e n a u s n e u e r e r u n d n e u e s t e r Z e i t w u r d e n u r in g e r i n g e m U m f a n g b e r ü c k s i c h t i g t . Der t e m i n o l o g i s e h e T e i l des v o r l i e g e n d e n B a n d e s w u r d e um z w e i A b s c h n i t t e e r w e i t e r t : z u n ä c h s t um e i n e n T e x t v o n C l a u s e w i t z , i n dem grundlegende Gedanken über die Aufgaben der Festungen e n t h a l t e n sind; s o d a n n um e i n e k u r z e D a r s t e l l u n g d e r C h r o n o l o g i e d e r F e s t u n g s m a n i e r e n , d i e den s t r u k t u r e l len W a n d e l d e r F e s t u n g s s y s t e m e v e r d e u t l i c h e n s o l l .

9

NOTE

P R E L I Μ I ΝΑ I RE

Le p r e s e n t v o l u m e c o n t i e n t l a t e r m i n o l o g i e d e I 1 a r c h i t e c t u r e m i l i t a i r e e u r o p e e n n e a p r e s I 1 i n t r o d u c t i o n des a r m e s a feu t a n d i s que le p r e m i e r v o l u m e de n o t r e s e r i e f u t c o n s a c r e a u v o c a b u l a i r e de I 1 a r c h i t e c t u r e m i l i t a i r e a v a n t I 1 i n t r o d u c t i o n de l a p o u d r e . L ' a p p a r i t i o n d e s a r m e s ä f e u et le c h a n g e m e n t c o m p l e t d e l a p o l i o r c e t i q u e et d e s t e c h n i q u e s d e c o n s t r u c t i o n q u i e n o n t r e s u l t e , se s o n t e t e n d u s s u r u n e l o n g u e p e r i o d e . A u s s i , c e t t e l o n g u e e p o q u e de t r a n s i t i o n ne p e r m e t - e l l e p a s de d i s t i n g u e r rigour e u s e m e n t les t e r m e s de I 1 a r c h i t e c t u r e m i l i t a i r e de c h a c u n e de ces d e u x p e r i o d e s . Si I ' o n a t o u j o u r s c o n t i n u e a c o n s t r u i r e d e s c h ä t e a u x - f o r t s apnes I ' i n t r o d u c t i o n des armes ä f e u , I ' A n t i q u i t e , p a r a i l l e u r s , connaiss a i t d e j ä des f o r t e r e s s e s d a n s I 1 a c c e p t a t i o n l a r g e de l a f o r m u l e . Beaucoup de t e r m e s c o n c e r n a n t l a t a c t i q u e , p . e x . , sont v a l a b l e p o u r les d e u x e p o q u e s . L e s d e u x v o l u m e s 1 et 7 o n t d o n e d e s r a p p o r t s t r e s e t r o i t s e n t r e eux. L e s c h ä t e a u x - f o r t s et l e s f o r t e r e s s e s c o n s t i t u e n t d e s c o n s t r u c t i o n s p u r e m e n t m i l i t a i r e s m a i s l e u r s q u a l i t e s comme m o n u m e n t s h i s t o r i q u e s ne sont pas contestees.

PRELIMINARY

REMARK

The p r e s e n t v o l u m e d e a l s w i t h t h e v o c a b u l a r y of E u r o p e a n military e n g i n e e r i n g a f t e r t h e i n v e n t i o n of g u n p o w d e r w h i l e t h e f i r s t v o l u m e o f o u r s e r i e s p r e s e n t e d t h e v o c a b u l a r y of E u r o p e a n m i l i t a r y architecture b e f o r e t h e i n t r o d u c t i o n of f i r e a r m s . The i n v e n t i o n of f i r e a r m s a n d t h e associated complete c h a n g e in s i e g e c r a f t a n d in c o r r e s p o n d i n g architectu r a l m e a s u r e s e x t e n d e d o v e r a l o n g p e r i o d of t i m e . The f l u i d c h a n g e - o v e r b e t w e e n t h e s e p e r i o d s a l l o w s no s t r i c t s e p a r a t i o n of l i n g u i s t i c a r e a s o f m e a n i n g . E v e n a f t e r t h e i n v e n t i o n of f i r e a r m s f o r t i f i e d c a s t l e s w e r e s t i l l b u i l t , a n d t h e r e w e r e f o r t r e s s e s in t h e w i d e r sense of t h e w o r d e v e n i n A n t i q u i t y a s w e l l a s m a n y e x p r e s s i o n s i n m a t t e r s of t a c t i c s h a v e b e e n used in both p e r i o d s . Both volumes a r e t h e r e f o r e closely c o n n e c t e d . Castles and fortresses are essentially functional b u i l d i n g s for d e f e n c e , a l t h o u g h t h e y w e r e t o some e x t e n t d e s i g n e d b y i m p o r t a n t artists. A s h i s t o r i c a l m o n u m e n t s w o r t h y o f p r o t e c t i o n , we h a v e e v e n i n c l u d e d h e r e t h e d e f e n s i v e b u i l d i n g s of t h e 19th c e n t u r y as w e l l as s e v e r a l buildings of o u r own c e n t u r y .

11

1

FESTUNGEN -

W Ü L Z B U R G bei W e i ß e n b u r g /

FORTERESSES -

Bayern

FORTRESSES

* F e s t u n g f , F e s t u n g a n l a g e f ; auch F e s t u n g s b a u m; l a t . m u n i t i o n e s , munimenta, f i r m i t a d e s : ein gegen Feuerwaffen w i d e r s t a n d s f äh i ger und zu s e l b s t ä n d i g e r Kampff ü h r u n g a u s g e r ü s t e t e r Wehrbau mit einem dem Gelände und dem j e w e i l i gen Stand der Waffentechnik angepaßten System von V e r t e i d i g u n g s a n l a g e n und A n n ä h e r u n g s h i n d e r n i ssen. Festungen s i c h e r n s t r a t e g i s c h w i c h t i g e Punkte oder A b s c h n i t t e , ohne deren Besitz e i n A n g r e i f e r n i c h t i n die Tiefe eines Landes e i n d r i n g e n k a n n . Größere Festungen s i n d auch in Friedenszeiten von e i n e r s t ä n d i g e n T r u p p e besetzt. - Im weiteren Sinne werden auch Wehrbauten vor E i n f ü h r u n g der Feuerwaffen a l s Festungen b e z e i c h n e t , wenn es s i c h um große A n l a g e n mit ortsfestem Antwerk (Kriegsmaschinen) h a n d e l t . - F i g . 1 (Wülzburg bei Weißenburg/ B a y e r n ; M e r i a n , 1648) fr en

forteresse f, fortification fortress, fortification

f

12

2

1.

FREIBURG im Breisgau

FESTUNGSSYSTEME UND FESTUNGSFORMEN SYSTEMES DE F O R T I F I C A T I O N E T FORMES DES FORTERESSES F O R T I F I C A T I O N SYSTEMS AND DESIGN OF FORTRESSES

*Festungssystem n, Festungsmanier f , Befestigungssystem n, Manier f ; a u c h Festungsschema n, F o r t i f i k a t i o n s m a n i e r f : das durch Trace, Profil und Armierung bestimmte Grundschema einer F e s t u n g s a n l a g e , welches die W i r k u n g in das Vorfeld und die gegenseitige B e s t r e i c h u n g a l l e r T e i l e i n e i n e r s p e z i f i s c h e n W e i s e l ö s t . Bei d e r B e n e n n u n g d e r Systeme s i n d entweder f o r m a l e G e s i c h t s p u n k t e a u s s c h l a g g e b e n d ( ζ . B . B a s t i o n ä r s y s t e m , Pol y g o n a I s y s t e m , T e n a i I l e n s y s t e m ) o d e r es w i r d d a s G e b i e t d e s f r ü h e s t e n b z w . h a u p t s ä c h l i c h e n V o r k o m m e n s a n g e s p r o c h e n ( z . B. al t i ta I ien i sehe M a n i e r , n e u n i e d e r l ä n d i s c h e Manier). D i e B e z e i c h n u n g r i c h t e t s i c h a u c h m a n c h m a l n a c h dem F e s t u n g s b a u meister ( ζ . B. M a n i e r S p e c k l i n , d i e V a u b a n ' s c h e n M a n i e r e n ) . V g l . h i e r z u die A u s f ü h r u n g e n zur Chronologie der Festungssysteme. - F i g . 2 ( F r e i b u r g i . B r . ; B a s t i o n ä r s y s t e m ; H o m a n n 1731) fr en

systeme m de f o r t i f i c a t i o n , m a n i e r e f de ~ f o r t i f i c a t i o n s y s t e m , s y s t e m of m a n n e r of ~

13 n

*Basteienfestung f: e i n e im -» B a s t e i - S y s t e m a n g e l e g t e - F i g . 3 (Deal C a s t l e , um 1540) fr en

forteresse f ä tours fortress with round

Festung.

rondel les bastions

* B a s t e i (en ) - S y s t e m n : e i n e B e f e s t i g u n g s m a n i e r im Ü b e r g a n g vom m i t t e l a l t e r l i c h e n W e h r b a u z u r n e u z e i t l i c h e n F e s t u n g . I h r K e n n z e i c h e n s i n d n i e d r i g e , h a l b r u n d e oder h a l b o v a l e -» B a s t e i e n , d i e bei neu e r b a u t e n A n l a g e n o f t r i n g f ö r m i g um e i n hohes K e r n w e r k g r u p p i e r t s i n d . -» Ζ i r k u I a r s y stem . - vg I . F i g . 3 fr en

fortification fortification

f a t o u r s rondel les system w i t h round bastions

14

4

BONN am R h e i n

*Bastionärfestung f, bastionierte Festung f: e i n e im -» B a s t i o n ä r s y s t e m a n g e l e g t e F e s t u n g . -

vgl.

Fig.

4

fr

forteresse

f

bastionnee,

en

bastioned

fortress,

fortification

bastioned

f

bastionnee

fortification

* B a s t i o n ä r s y s t e m n , B a s t i o n ä r b e f e s t i g u n g f , B a s t i o n ä r m a n i e r f; auch B a s t i o n ä r t r a c e n: eine B e f e s t i g u n g s m a n i e r , deren T r a c e durch f ü n f e c k i g e B a s t i o n e n g e k e n n z e i c h n e t i s t . Von den F a c e n u n d F l a n k e n d e r B a s t i o n e n a u s können sowohl die benachbarten B a s t i o n e n a l s auch die K u r t i n e n unter F e u e r s c h u t z genommen w e r d e n . D a s g e s a m t e V o r f e l d d e r F e s t u n g w i r d a l s o b e s t r i c h e n , da k e i n -» t o t e r W i n k e l m e h r v o r h a n d e n i s t . -* b a s t i o n i e r t e Front. - F i g . 4 ( B o n n ; de F e r , 1723) fr en

systeme m b a s t i o n n e , m a n i e r e f b a s t i o n n e e , t r a c e m en b a s t i o n ; nicht durchgehend b a s t i o n i e r t ~ ä bastions bastion-system, b a s t i o n - t r a c e , bastion-manner, bastioned system

15

5

Vauban

Bast i o n ä r s y s t e m *Bastionärsystem η, französisches: e i n dem G e l ä n d e b e s o n d e r s g u t a n g e p a ß t e s B a s t i o n ä r s y s t e m , i n d e m n ö t i g e n f a l l s auch Elemente aus anderen M a n i e r e n i n t e g r i e r t werden. S e i n e E n t w i c k l u n g w u r d e v o r a l l e m d u r c h V a u b a n b e e i n f l u ß t . Es w u r d e n ζ . B. a u f den g e r ä u m i g e n B a s t i o n e n K a v a l i e r e e r r i c h t e t , vor der K u r t i n e legte man T e n a i l l e n a n , T r a v e r s e n g l i e d e r t e n und s i c h e r t e n d e n g e d e c k t e n Weg e t c . A l l e t a k t i s c h e n V o r s c h r if t e n d e s f ö r m l i c h e n A n g r i f f s mit S a p p e n - und M i n e n k r i e g w i e a u c h d i e F e u e r l e i t p l ä n e f ü r das R i k o s c h e t t s c h i e ß e n und d a s Enf i I a d e n f e u e r wurden berücksichtigt. - Fig. 5 (Vauban, 1737) - v g l . F i g . 246 - 248 fr en

systeme French

m bastionne frangais bastion-system

16

6

PALMANOVA

Bast i o n ä r s y s t e m ^Bastionärsystem n, italienisches: d i e erste B e f e s t i g u n g s m a n i e r E u r o p a s , welche d u r c h f ü n f e c k i g e Bastionen ( S p i t z b a s t i o n e n ) C h a r a k t e r i s i e r t i s t . Sie e r m ö g l i c h t e eine v o l l s t ä n d i g e L ä n g s b e s t r e i c h u n g des G r a b e n s , da k e i n toter Winkel mehr b e s t a n d . Außerdem v e r r i n g e r t e sich d u r c h d i e s c h r ä g g e s t e l l t e n M a u e r n die W i r k s a m k e i t der f e i n d l i c h e n Geschosse. Diese neue Form der F e s t u n g s a n l a g e e n t s t a n d in der zweiten Hälfte des 15. Jh. in O b e r i t a l i e n u n d w u r d e e n t s p r e c h e n d der W e i t e r e n t w i c k l u n g der Geschütze (Schußweite u n d F l u g b a h n der Geschosse e t c . ) s t ä n d i g v e r b e s s e r t , so d a ß sie ü b e r d r e i J a h r h u n d e r t e h i n w e g die f ü h r e n d e Befestigungsmanier blieb. - F i g . 6 ( P a l m a n o v a ; J a n s s o n i u s , 1657) - v g l . F i g . 236 u n d 238 fr en

systeme m b a s t i o n n e I t a l i e n Italian bastion-system

7

F r e i t a g , 1631

A,B,C Ravelin; G,Η,I Hornwenk;

D,E,F Halbmond; L Kronwerk

Bastionärsystem * B a s t i o n ä r s y s t e m n, niederländisches: e i n den b e s o n d e r e n g e o g r a p h i s c h e n V e r h ä l t n i s s e n f l a c h e r , wasserr e i c h e r Regionen a n g e p a ß t e s B a s t i o n ä r s y s t e m . Es ist c h a r a k t e r i s i e r t d u r c h k l e i n e B a s t i o n e n mit s p i t z e m Sai 1 1 a n t w i n k e l , d u r c h b r e i t e W a s s e r g r ä b e n , n i e d r i g e W ä l l e u n d meist n u r e r d g e b ö s c h t e G r a b e n w ä n d e . Vor den B a s t i o n e n u n d der K u r t i n e l i e g e n oft K o n t e r g a r d e n bzw. R a v e l i n s und an gefährdeten Stellen des V o r f e l d e s s i n d weitere Außenwerke (ζ. B. Hornwerke und Kronwerke) e r r i c h t e t . - F i g . 7 ( F r e i t a g , 1631) - v g I . F i g . 244 fr en

systeme m b a s t i o n n e n e e r l a n d a i s Dutch bastion-system

18

^TKACi;

SK F o r t g ü r t e l ) umgeben und gesichert w i r d . Die Forts s i n d h ä u f i g k r e i s - b z w . e l l i p s e n f ö r m i g um d i e Kernfestung g r u p p i e r t (man s p r i c h t dann auch von einer R i n g f e s t u n g ) , sodaß eine lückenlose v o r d e r e Enceinte e n t s t e h t . Der Raum zwischen der inneren Umwallung und dem F o r t g ü r t e l konnte a l s -» verschanztes Lager genutzt werden. - F i g . 9 (Ulm, um 1870); - v g l . F i g . 30 und 259 fr en

fortification fortification

f ä enceinte de forts w i t h g i r d l e of f o r t s

10 und 11 A n t o n i o d a Sangallo

Gruppenbefestigung f , Befestigungsgruppe f: e i n e gegen E n d e des 19. J h . e n t s t a n d e n e F o r m d e r B e f e s t i g u n g , bei der d i e e i n z e l n e n , a l s F e s t e n f pl b e z e i c h n e t e n W e r k e w e i t r ä u m i g im Gelände a u s e i n a n d e r g e z o g e n u n d d e r Umgebung a n g e p a ß t s i n d , s o d a ß s i e k e i n k l a r e s Z i e l mehr abgeben. E s h a n d e l t s i c h i n d e r Regel um d u r c h A n n ä h e r u n g s h i n d e r n i s s e g e s c h ü t z t e , betonierte I n f a n t e r i e - und A r t i l l e r i e s t ü t z p u n k t e und Geschütztürme, verbunden mit U n t e r k ü n f t e n f ü r die B e s a t z u n g u n d m i t V o r r a t s r ä u m e n . Die W e r k e s i n d d u r c h e i n S y s t e m g e d e c k t e r Gräben u n d P o t e r n e n m i t e i n a n d e r v e r b u n d e n . Erhaltene Beis p i e l e : d i e F e s t e n von T h i o n v i l l e ( D i e d e n h o f e n ) u n d M e t z . fr en

groupe m f o r t i f i e f o r t i f i e d group, feste

*Linienbefestigung f, Verteidigungslinien f pl, befestigte L i n i e n f pl; auch L i n e a r b e f e s t i g u n g f : eine t a k t i s c h und technisch v o l l s t ä n d i g d u r c h o r g a n i s i e r t e H a u p t k a m p f l i n i e v o n 4 - 8 km T i e f e , ζ . B . e n t l a n g e i n e r L a n d e s g r e n z e . S i e i s t f o r t l a u f e n d u n d g e s c h l o s s e n a n g e l e g t , s o d a ß s i e n i c h t umgangen werden k a n n , der A n g r e i f e r a l s o zum F r o n t a I a n g r i f f gezwungen i s t . Linienbefestigungen s o l l e n e i n ganzes L a n d in ä h n l i c h e r Weise s c h ü t z e n wie Wehrmauern f r ü h e r d i e S t ä d t e . Die m ä c h t i g s t e A n l a g e d i e s e r A r t w a r d i e M a g i n o t L i n i e m i t i h r e n 344 A r t i I l e r i e - G r o ß w e r k e n u n d 1685 P a n z e r k u p p e l n . - v g l . F i g . 263 fr en

l i g n e s f pl (fortifiees) (fortified) lines

21

*Polygonalsystem η, Polygonalmanier f , Polygonalbefestigung f; a u c h Perpendikularsystem η (Montalembert) : e i n dem G e l ä n d e b e s o n d e r s g u t a n g e p a ß t e s B e f e s t i g u n g s s y s t e m , d a s d u r c h lange, g e r a d e W a l l i n i e n c h a r a k t e r i s i e r t ist, d i e unter einem möglichst stumpfem Winkel a u f e i n a n d e r t r e f f e n . Vor den g e r a d e n F r o n t e n l i e g e n mächtige Graben wehren, a u s denen die F l a n k i e r u n g des G r a b e n s e r f o l g t . -* p o l y g o n a l e F r o n t . - F i g . 12 ( C h e r b o u r g ; E n t w u r f v o n M o n t a l e m b e r t , 1778) - v g l . F i g . 76 u n d 252 fr en

systeme m p o l y g o n a l , maniere f p o l y g o n a l e , ~ p e r p e n d i c u l a i r e p o l y g o n a l f o r t i f i c a t i o n system, p o l y g o n a l manner, perpendicular fortification

*Sternfestung f : e i n e i n d e n s t r e n g e n o d e r a b g e w a n d e l t e n F o r m e n d e s -» T e n a i I l e n s y s t e m s a n g e l e g t e F e s t u n g , d i e z u s t e r n f ö r m i g e n G r u n d r i s s e n f ü h r t . -» S t e r n f o r t . - F i g . 10 u n d 11 ( E n t w ü r f e v o n A n t o n i o d a S a n g a l l o d . J . , 1485-1546) fr en

forteresse f en etoile, ~ etoilee, f o r t i f i c a t i o n s t a r - f o r t r e s s , f o r t i f i c a t i o n with s t e l l a r t r a c e

f

en

etoile

22

.S/M

Jt ta ]lffe .su/'tÄf Li

Je

SX.lsfriM - ttrfi*

afer

mamUrt

13

*Tenai I lenfestung f : e i n e im -* T e n a i 1 1 e n s y s t e m -

vgl.

Fig.

angelegte

Festung.

MAASTRICHT

-» S t e r n f e s t u n g .

13

fr

forteresse f

en

tenaille

tenaillee,

fortress,

~

fortification

f

tenaillee

fortification

* T e n a i I lensystem n, Tenai I lenmanier f ; a u c h Scherensystem n, Z a n g e n manier f: e i n B e f e s t i g u n g s s y s t e m , das a u s l a n g e n , zi c k z a c k f ö r m i g a n e i n a n d e r g e r e i h t e n Facen b e s t e h t , d i e a u s s p r i n g e n d e W i n k e l von e t w a 60° u n d e i n s p r i n g e n d e W i n k e l v o n e t w a 90° b i l d e n . Das T e n a i I I e n s y s t e m e r m ö g l i c h t d i e g e g e n s e i t i g e L ä n g s b e s t r e i c h u n g u n d das K r e u z f e u e r von zwei L i n i e n a u s , es b e a n s p r u c h t a l l e r d i n g s s e h r v i e l R a u m u n d w u r d e d e s h a l b o f t n u r i n T e i l a b s c h n i t t e n e i n e r F e s t u n g r e a l i s i e r t . -» t e n a i l l i e r t e Front. - F i g . 13 ( M a a s t r i c h t / N i e d e r l a n d e ; B l o n d e l , 1684) - v g l . F i g . 245 fr en

systeme m t e n a i l l e , m a n i e r e f t e n a i l l e e t e n a i l l e f o r t i f i c a t i o n system, tenai I l e - t r a c e

*Zirkularfestung f: e i n e im -» Z i r k u l a r s y s t e m - v g l . F i g . 14 fr en

angelegte

Festung.

forteresse f c i r c u l a i r e , f o r t i f i c a t i o n f c i r c u l a i r e concentric fortress, concentric fortification

* Z i r k u l a r s y s t e m m, Z i r k u l a r m a n i e r f , K r e i s b e f e s t i g u n g f ; v e r a l t e t C i r c u l ä r s y s t e m η: e i n e k r e i s r u n d e o d e r s e g m e n t f ö r m i g e B e f e s t i g u n g s m a n i e r , n a m e n t l i c h zum S c h u t z v o n E n g p ä s s e n u n d K l a u s e n , a u c h mit m e h r e r e n U m w a l l u n g e n h i n t e r e i n a n d e r . P l ä n e h i e r f ü r wurden von A l b r e c h t Dürer und L e o n a r d o d a V i n c i g e m a c h t . Das e i n z i g e e r h a l t e n e B e i s p i e l ist der Munot von S c h a f f h a u s e n / S c h w e i z . -» B a s t e i (en ) - S y s t e m . - F i g . 14 ( D ü r e r , 1527) - v g l . F i g . 229 fr en

systeme m c i r c u l a i r e , maniere f c i r c u l a i r e c o n c e n t r i c f o r t i f i c a t i o n system, c o n c e n t r i c manner

24

2.

FESTUNGSARTEN

-

TYPES

DES FORTERESSES

-

FORTRESS

TYPES

*Bergfestung f: eine Festung, die auf einer größeren n a t ü r l i c h e n Erhebung - F i g . 15 ( H o h e n t w i e l / W ü r t t e m b e r g ; M e r i a n , 1643) fr en

f o r t e r e s s e f de m o n t a g n e , f o r t i f i c a t i o n f de mountain-fortress, mountain-fortification

Einzelfestung f: eine selbständige, fr en

nicht

in

einen

montagne

Festungsverband

integrierte

Anlage.

f o r t e r e s s e f isolee, f o r t i f i c a t i o n f isolee isolated fortress, isolated f o r t i f i c a t i o n

Festung f, provisorische f: e i n e n u r teilweise a u s g e f ü h r t e F e s t u n g s a n l a g e , Kriegsgefahr voll ausgebaut und armiert w i r d . fr en

liegt.

forteresse f semi-permanente, ~ p r o v i s o i r e , semi-permanent fortress, provisional ~

die erst bei d r o h e n d e r -* s t ä n d i g e F e s t u n g . place f

de

moment

25

«r (ÖiünMüiT iet J^lfltt ©uiiti>. lamit tat GdUut. mt Pterki* «ίίίfciitdiPtmce Mmhiben iwn Biftriu

n^rtiiieniCT.

16

Festung

Arno

j 6f ο •

JÜLICH

f,

ständige:

d i e ü b l i c h e Form den in F r i e d e n s z e i t e n n e n F e s t u n g . -» p r o v i s o r i s e h e F e s t u n g .

fr en

gebauten

und

dauernd

unterhalte-

forteresse f permanente permanent fortress

*Festungsstadt

f:

eine S t a d t , d i e v o l l s t ä n d i g in d a s T r a c e e i n e r F e s t u n g einbezogen worden ist. I h r e A n l a g e n und V e r k e h r s w e g e s i n d d a h e r von den taktischen und m i l i t ä r t e c h n i s c h e n A u f l a g e n der Festung mitbestimmt. - F i g . 16 ( J ü l i c h b e i A a c h e n ; M e r i a n , 1643) - F i g . 17 ( R o c r o i ; M e r i a n 1643)

fr en

vi I le-forteresse f f o r t r e s s town

26

17

ROCROI

F e s t u n g s v e r b a n d m, G r o ß g r u p p e f ; p r ä z i s . F e s t u n g s g r u p p e f : im Unterschied zur Einzelfestung mehrere kooperierende Festungen. fr en

ensemble m f o r t i f i e , g r o u p of f o r t r e s s e s ,

groupe m de f o r t i f i c a t i o n s ~ of f o r t i f i c a t i o n s

Grenzfestung f: eine Festung zum Schutz der fr en

Landesgrenze.

forteresse f frontiere frontier-fortress

*Küstenfestung f: eine Festung zum Schutz der Küste und der an i h r liegenden Häfen oder FI ußmündungen. Sie ist entweder d i r e k t an der Küste e r b a u t oder im H i n t e r l a n d bzw. auch auf vorgel agerten I n s e l n . Küstenfestungen s i n d mit Torpedos und L u f t a b w e h r w a f f e n f ü r den See- und Minenkrieg ausgerüstet. -» Küstenturm. - F i g . 18 ( M a l t a ; Speckle, 1589) fr en

forteresse f de cote coastal fortress

27

Manövrierfestung f : ein s t r a t e g i s c h bedeutsamer Waffenplatz, Wendepunkt f ü r o p e r a t i v e B e w e g u n g e n o f f e n s i v e r oder d e f e n s i v e r A r t , A u s g a n g s s t e l l u n g o d e r R ü c k z u g s o r t . B e i s p i e l : d e r B r ü c k e n k o p f G e r m e r s h e i m a m R h e i n . -» v e r s c h a n z t e s Lager. fr en

place f de manoeuvre Strategie fortification

Zentralfestung f : e i n e F e s t u n g im L a n d e s i n n e r e n u n d / o d e r im S c h n i t t p u n k t m e h r e r e r Operat ions I i η ien , d i e a l s o d u r c h i h r e L a g e von großer s t r a t e g i s c h e r B e d e u t u n g i s t . B e i s p i e l : Ulm a . d . D o n a u . fr en

forteresse f ( ä situation) centrale c e n t r a l ( l y located) fortress

28 3.

BEFESTIGUNGEN FORT I F I CAT IONS FORT I F I C A T IONS

Befestigung

f:

eine Geländeverstärkung und Bewehrung von Gebäuden a l s s t ä n d i g e oder passagere E i n r i c h t u n g z u r V e r t e i d i g u n g , Kampfführung und Versorgung der Kämpfenden. Im Unterschied zur Festung und zum Fort, die auch a l s v ö l l i g s e l b s t ä n d i g e Anlagen vorkommen, ist eine Befestigung immer an ein Objekt (Gebäude oder Gelände) gebunden, das sie zu "befestigen" hat. fr en

fortification f fortification

Abschnittsbefestigung

f:

Anlagen z u r Sicherung eines begrenzten Geländesektors oder von einer mehrgl iedrigen F e s t u n g s a n l a g e . -» A b s c h n i t t . fr en

fortification fortification

Teilen

f d ' u n secteur of a s e c t o r

Angriffsbefestigung

f:

eine vom Belagerer z u r eigenen Verteidigung oder zum besseren Vorantragen des A n g r i f f s errichtete F e l d b e f e s t i g u n g . -* Zi rkumva I I at i on . fr en

fortification f d'attaque, besieger's fortification

Befestigung

f,

ständige,

~

d'assiegeant

permanente

beständige

im Unterschied z u r Feldbefestigung eine auch unterhaltene A n l a g e . fr en

fortification f permanente permanent fortification

in Friedenszeiten

dauernd

29

19

HÜNINGEN am Rhein

B e h e l f s b e f e s t i g u n g f , p r o v i s o r i s c h e B e f e s t i g u n g f ; auch s e m i p e r m a n e n t e Befestigung f: e i n e im L a u f e e i n e r k r i e g e r i s c h e n A k t i o n k u r z f r i s t i g e r r i c h t e t e B e f e s t i g u n g . -» F e l d b e f e s t i g u n g . fr en

f o r t i f i c a t i o n f semi-permanente, ~ p r o v i s o i r e semi-permanent f o r t i f i c a t i o n , p r o v i s i o n a l ~

Brückenbefestigung f: W e h r a n l a g e n bei oder a u f (GA 1 ) . fr en

fortification fortification

einer

Brücke.

-» B r ü c k e n k o p f ;

Brücke

f d ' u n pont of a b r i d g e

^ B r ü c k e n k o p f m; auch B r ü c k e n s c h a n z e f : e i n e B e f e s t i g u n g a u f dem f e i n d w ä r t i g e n U f e r v o r F I u ß ü b e r g a n g . -> r i t t l i n g s . - F i g . 19 ( H ü n i n g e n a . R h e i n ; de F e r , 1723) fr en

-» F e s t e

tete f de p o n t bridgehead

einem

verteidigten

30

20

OSTIA

Feldbefestigung f , Feldwerk n; a u c h passagere Befestigung f , flüchtige Befestigung f, Positionsbefestigung f: im U n t e r s c h i e d z u r s t ä n d i g e n B e f e s t i g u n g e i n e m i t d e n M i t t e l n d e r F e l d t r u p p e k u r z f r i s t i g ausgebaute Befestigung zur S t ä r k u n g der Abwehr u n d z u r g e d e c k t e n A u f s t e l l u n g von O f f e n s i v k r ä f t e n bei stagnierendem Bewegungskrieg. Behelfsbefestigung; Schanze; Stellung. fr en

o u v r a g e m de C a m p a g n e , ~ p a s s a g e r , fieldwork, field fortification

Flußsperre fr en

f

barrage m d'une riviere ri v e r - b a r r i e r , ri v e r - b a r r a g e

Grenzbefestigung fr en

f

fortification f d'une f r o n t i e r - f o r t i f i c a t ion

frontiere

~

provisoire

31

*Hafenbefestigung f - F i g . 20 (Ostia bei Rom; Speculum Romanae - F i g . 21 ( C i v i t a v e c c h i a ; de F e r , 1723) fr en

fortification fortification

f d ' u n port of a h a r b o u r ,

Hafensperre fr en

f

b a r r a g e m d ' u n port b a r r i e r across a h a r b o u r

Küstenbefestigung -» Küstenturm. fr en

port-defence

f

f o r t i f i c a t i o n f de cote, coastal defence

~

maritime

Magn i f i cen t i ae,

1581)

32

22 * K ü s t e n t u r m m: ein Verteidigungsturm Napoleons e r r i c h t e t e n reich die Tours-Model - F i g . 22 ( C r o n s l o t , - v g l . F i g . 255 u n d fr en

tour f d ' a r t i l l e r i e coastal g u n - t o w e r

CRONSLOT

zum S c h u t z der K ü s t e n r e g i o n , ζ . B . d i e z u r Z e i t T ü r m e , in E n g l a n d die Martel Ι ο - T ü r m e , in F r a n k e s . -» G e s c h ü t z t u r m ; -* K ü s t e n f o r t . im F i n n i s c h e n M e e r b u s e n ; S t ä d t - A t l a s , 1762) 256 de cote

* L a g e r η , v e r s c h a n z t e s ; auch L a g e r f e s t u n g f , O f f e n s i v l a g e r n : e i n e d a u e r n d oder auch n u r z e i t w e i s e u n t e r h a l t e n e B e f e s t i g u n g , B e r e i t s t e ! I u n g s r a u m f ü r T r u p p e n v e r b ä n d e , d i e i n n e r h a l b der U m w a l l u n g n i c h t mehr u n t e r g e b r a c h t werden k ö n n e n . Auch B e z e i c h n u n g des Geländes z w i s c h e n der i n n e r e n U m w a l l u n g und dem F o r t g ü r t e l bei -» F o r t g ü r t e l festungen . - F i g . 23 ( E n c y c l o p e d i e , 1751) fr en

camp m r e t r a n c h e r e t r e n c h e d camp, e n t r e n c h e d ~

33

P a n z e r b e f e s t i g u n g f: eine durch Stahlplatten -» P a n z e r t u r m . fr en

gesicherte

fortification f cuirassee, armoured fortification

~

Verteidigungsanlage.



Panzerfort;

blindee

Schanze f; auch F e l d s c h a n z e f, E r d s c h a n z e f, V e r s c h a n z u n g f: e i n e k l e i n e r e , u n t e r V e n w e n d u n g v o n E r d r e i c h u n d Holz e r r i c h t e t e F e l d b e f e s t i g u n g mit W a l l , G r a b e n u n d B r u s t w e h r z u r V e r t e i d i g u n g e i n e s begrenzten Geländeabschnittes, v i e l f a c h auch eine Sperre für einen E n g p a ß . S c h a n z e n z e i g e n oft ä h n l i c h e G r u n d r i ßformen w i e d i e -> W e r k e , haben jedoch e i n schwächeres P r o f i l . Sie werden a u c h a l s zusammenh ä n g e n d e L i n i e n o d e r im V o r f e l d v o n F e s t u n g s s t ä d t e n a n g e l e g t , wo s i e dann in die Tiefe gegliederte V e r t e i d i g u n g s z o n e n b i l d e n . fr en

retranchement m (en terre) retrenchment, entrenchment,

intrenchment,

earthwork

E i n s c h l i e ß u n g s s c h a n z e f; auch Z e r n i e r u n g s s c h a n z e f: e i n e S c h a n z e , von d e r a u s d i e zu e r w a r t e n d e n G e g e n s t ö ß e B e l a g e r t e n abgewehrt werden können. K o n t e r v a I I a t ion . fr en

o u v r a g e m de c o n t r e v a l l a t i o n counterval lation-work

des

34

24

25

Schanze *Schanze f, - F i g . 24 fr en

retranchement m courbe curved rentrenchment

Schanze fr en

gekrümmte

f,

gerade

retranchement m droit straight retrenchment

*Schanze f , geschulterte: eine gerade Schanze mit F i g . 25 fr en

seitlich

angefügten

-» S c h u I t e r w e h r .

retranchement m epaule retrenchment with wings

^ S c h l o ß η , b a s t ion i e r t e s : ein mit Bastionen befestigtes Schloß. - F i g . 26 ( C a p r a r o l a , 1515 v o n A n t o n i o D'Aviler, 1694) fr en

Wällen.

chateau m bastioned

da

Sangallo

d.

J.

begonnen;

bastionne castle

^Schloß n, b e f e s t i g t e s : ein Schloß, das d u r c h eine Wehrmauer, Wälle, Gräben und beständige W e r k e g e s c h ü t z t i s t . -» b a s t i o n i e r t e s S c h l o ß ; -» F e s t e s S c h l o ß (GA 1 ) . - v g l . F i g . 26 fr en

chateau m fortifie fortified castle

35

ELEVATION ET COUPE SCEKOOHAFl ρ Ar//trt*oe PK iV/i«,«· Ύ < - / . w A v rn s Ο Br im. H r>fn< cjmrhs • l Per* F o r t g ü r t e l f e s t u n g . - F i g . 30 ( C h e r b o u r g ; E n t w u r f von Mon ta I embert, 1778) - v g l . F i g . 9 und 259 fr en

ceinture f de forts g i r d l e of f o r t s , b e l t

of f o r t s ,

ring

F o r t z o n e f , F o r t s c h l e i e r m: mehrere in d i e Tiefe g e g l i e d e r t e F o r t s , an e i n e r Landesgrenze und an anderen fr en

rideau m de forts s c r e e n of f o r t s

of f o r t s

ζ . Β. e n t l a n g e i n e r F r o n t , auch strategisch wichtigen Linien.

42

* G ü r t e l f o r t η: e i n zu einem F o r t g ü r t e l - v g l . F i g . 30 fr en

fort m de c e i n t u r e , ring-fort

Hafenfort fr en

fort fort

m of

gehörendes ~ de

Fort.

rideau

η portuaire a harbour

*Küstenfort η: ein Fort z u r V e r t e i d i g u n g der Küste oder e i n e r H a f e n e i n f a h r t . -» S e e - F o r t . - F i g . 31 ( S p i t h e a d i n d e r B u c h t v o n P o r t s m o u t h ; J e r v o i s , 1868) - v g l . F i g . 261 fr en

fort m de cote coastal fort

43

32

Manchi, 1599

P a n z e r f o r t η: e i n mit g e p a n z e r t e n G e s c h ü t z türmen und B e o b a c h t u n g s k u p p e l n ausgestattetes Fort, in der Regel T e i l e i n e s F o r t g ü r t e l s . fr en

fort m c u i r a s s e , armoured f o r t

~ blinde

*See-Fort η: e i n v o r d e r K ü s t e b z w . im K ü s t e n gewässer errichtetes Fort zur Sicherung einer Schiffspassage und -» K ü s t e n f o r t . - F i g . 32 ( M a r c h i , 1599) - v g l . F i g . 31 fr en

fort m maritime sea fort

in

neuerer

Zeit

auch

zur

Luftabwehr.

44

33

SCHWEIDNITZ

S p e r r f o r t η: ein Fort zur Sicherung einer Grenze oder eines n a t ü r l i c h e n ζ . B. e i n e r F l u ß s c h l e i f e oder T a l e n g e . Sperrbefesti gung. fr en

fort m d ' a r r e t , v e r r o u m b a r r i e r fort, s p e r r f o r t , f o r t

d1 arret

*Sternfort η: e i n Fort, dessen G r u n d r i ß d u r c h v o r - und r ü c k s p r i ngende i s t . -> T e n a i I l e n s y s t e m . - F i g . 33 ( S c h w e i d n i t z e r S t e r n - S c h a n t z e ; T i e l k e , 1778) fr en

fort m en etoile, s t a r fort

~ tenai l i e

Engpasses,

Linien

geprägt

45

34

LINZ an der Donau,

Maximiliansturm

* T u r m f o r t η: ein Turm zur Rundumverteidigung, a u c h mit N a h v e r t e i d i gu n g s a n I a g e n a u s g e s t a t t e t . Das T u r m f o r t ist meist T e i l e i n e s G ü r t e l s vorgeschobener Werke o d e r es d i e n t d e r S i c h e r u n g e i n e s v e r s c h a n z t e n L a g e r s . Turmforts k ö n n e n mit hohem A u f z u g ( B e i s p i e l : S c h w e d e n t u r m in Ulm a . d . Donau) o d e r mit n i e d r i g e m A u f z u g ( B e i s p i e l : d i e M a x i m i l i a n s t ü r m e i n L i n z a . d. D o n a u ) e r b a u t s e i n . -» G e s c h ü t z t u r m . - F i g . 34 ( L i n z a . d . D o n a u , Maximiliansturm) fr en

as t o u r f a c a n o n s , κ gun-tower

tour-fort

f

46

35 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Trace

(Schematische D a n s t e l l u n g des

Bastionärsystems)

bastioniente T e n a i l l e (169) tenaille bastionnee - bastioned tenaille O h n e n b a s t i o n (59) bastion ä orillons - bastion w i t h o n i l l o n s Tenaille (169) t e n a i l l e - tenaille B a s t i o n s k a v a l i e r (118) cavalier de bastion - cavalier on the bastion K a p i t a l t r a v e r s e (150) traverse en capitale - capital traverse Koffer (120) double caponniere - c a p o n i e r (Spitz)Bastion (52,60) bastion - bastion Bastion m i t g e b o g e n e r Flanke (77) bastion a flanc courbe - bastion w i t h curved flank t e n a i l l i e r t e B a s t i o n (57) bastion tenaille - indented bastion Tenaillon (169) t e n a i l l o n - tenaillon Ravelin (166) demi-lune - demi-lune Kronwerk (163) c o u r o n n e - crownwork G l a c i s en c r e m a i l l e r e (92) G l a c i s (92) glacis - glacis d o p p e l t e Tenaille m i t Flügeln (169,82) bonnet de pretre - bishop's mitre Kontergarde (162) contregarde - c o u n t e r g u a r d Tenaille m i t Flügeln (168,82) queue d ' h i r o n d e - queue d ' h i r o n d e ausgehender W a f f e n p l a t z (154) place d ' a r m e s saillante - salient place of arms Hornwerk (162) ouvrage a cornes - hornwork Traverse (149) t r a v e r s e - traverse e i n g e h e n d e r W a f f e n p l a t z (154) place d ' a r m e s rentrante - re-entrant place of a r m s gestutzte Kontergarde (163) contregarde coupee - s h o r t e n e d c o u n t e r g u a r d d o p p e l t e Tenaille m i t konvergierenden Flügeln (169) bonnet de pretre ä a i l e s c o n v e r g e a n t e s - bishop's mitre w i t h converging w i n g s gedeckter Weg (160) c h e m i n - c o u v e r t - covered way G r a b e n (93) fosse - ditch Redan (166) redan - redan

48

5.

TRACE, TRACE, TRACE,

P R O F I L UND T E I L E D E R F E S T U N G E N R E L I E F ET E L E M E N T S DES F O R T I F I C A T I O N S P R O F I L E AND PARTS OF F O R T I F I C A T I O N S

*Trace η; p r ä z i s . Festungstrace n: d e r G r u n d r i ß e i n e r F e s t u n g s a n l a g e , a u s dem d e r V e r l a u f d e r W ä l l e , d e r G r ä b e n u n d d e r H a u p t k a m p f l i n i e e r k e n n b a r ist sowie d i e Lage d e r Werke u n d d i e G l i e d e r u n g der a l s K a m p f e i n h e i t in sich geschlossenen A b s c h n i t t e (-* F r o n t ) . M a n c h m a l s i n d a u c h d i e D e f e n s l i n i e n verzeichnet, d i e F e u e r l e i t l i n i e n b i s z u r B e k ä m p f u n g des B r e s c h i e r e n s sowie A n w e i s u n g e n f ü r d e n S a p p e n - u n d M i n e n k r i e g . Am T r a c e s i n d G r u n d z ü g e eines bestimmten Festungssystems a b l e s b a r und d a r ü b e r h i n a u s oft auch d i e E i g e n a r t e n d e r p e r s ö n l i c h e n M a n i e r des F e s t u n g s a r c h i t e k t e n . - F i g . 35 ( s c h e m a t i s c h e D a r s t e l l u n g d e s T r a c e s i m B a s t i o n ä r s y s t e m ) - F i g . 168 fr en

trace trace

m (general) (d'une (of a f o r t i f i c a t i o n ) ,

fortification) outline

*Profil n; p r ä z i s . Festungsprofil η; auch Relief η: d i e D a r s t e l l u n g d e r H ö h e n e n t f a l t u n g e i n e r F e s t u n g s a n I a g e , m e i s t im L ä n g s s c h n i t t . Sie l ä ß t d i e H ö h e n l a g e d e r F e u e r - u n d B e o b a c h t u n g s s t e l l e n erkennen und gibt Außschluß über die jeweils anwendbaren Schießverf a h r e n . E i n z e l n e A b s c h n i t t e d e r F e s t u n g w e r d e n o f t a u c h im Q u e r s c h n i t t w i e d e r g e g e b e n . -» A u f z u g . - F i g . 36 ( P r o f i l v o n W a l l , G r a b e n u n d G l a c i s ) - F i g . 89 - F i g . 158 fr en

relief m ( d ' u n e fortification), profil m p r o f i l e (of a f o r t i f i c a t i o n ) , r e l i e f ; ü b e r dem B a u h o r i z o n t p r ä z i s , c o n s t r u c t i v e r e l i e f ; über der Grabensohle p r ä z i s , absolute relief

49

36

Profil — relief - profile

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Glacis (92) glacis - glacis G l a c i s k a m m (92) crete du glacis - ridge of the glacis Bankett (50) banquette d ' i n f a n t e r i e - banquette gedeckter Weg (160) c h e m i n - c o u v e r t - c o v e r e d way K o n t e r e s k a r p e (121) contrescarpe - c o u n t e r s c a r p Künette (99) cunette - cuvette E s k a r p e n g a l e r i e (72) galerie d ' e s c a r p e - s c a r p - g a l l e r y Eskarpe (71) escarp - scarp Kordon (73) cordon - cordon M a u e r a u f s a t z (73) tablette - tablet B r u s t w e h r k r o n e (67) plongee du parapet - superior slope of the B r u s t w e h r k a m m (67) crete du parapet - crest of the parapet Feuerlinie (77) crete de tir - firing crest Wallgang (154) terreplein - w a l l - w a l k I n n e n b ö s c h u n g (64) talus interieur - interior slope Aufzug (50) hauteur - height B a u h o r i z o n t (60) niveau du sol - b a s e - l e v e l

13 14 15 16

parapet

50

* A u f z u g m: d i e E r h e b u n g e i n e s W e r k e s o d e r W a l l e s ü b e r dem B a u h o r i z o n t gewachsenen Boden. b e h e r r s c h e n ; -» Commandement. - F i g . 3 6 , N r . 15 fr en

R5 h a u t e u r f ; F e s t u n g mit geringem « height

Aufzug

fortification

* A u s f a l Ipforte f, A u s f a l l tor η: e i n v e r s t e c k t e r A u s g a n g i n den G r a b e n , d e r gegen B e l a g e r u n g s a r b e i ten b e n ü t z t w i r d . - v g l . F i g . 70 fr en

poterne f, sortie f postern, sallyport

de

f

bei

bzw.

dem

rasante

Ausfällen

und

Aktionen

contre-attaque

* B a n k e t t η , A u f t r i t t m, I n f a n t e r i e b a n k f , I n f a n t e r i e b a n k e t t n ; a u c h S c h ü t z e n a u f t r i t t m, G r a b e n s t u f e f : eine fortlaufende Anschüttung a l s S t a n d p l a t z f ü r die Schützen, ζ . B . h i n t e r d e r B r u s t w e h r . -» G e s c h ü t z b a n k . - F i g . 36, Nr.3 fr en

banquette f (d' Infanterie), ~ banquette, infantry fire-step

de

tir

51

* B ä r m; auch W a s s e r b ä r m, B a t a r d e a u m: e i n e doppelte S t a u m a u e r z u r Ü b e r l e i t u n g e i n e s F l u s s e s oder e i n e n F l u t g r a b e n . S c h l e u s e n i n d e r S t a u m a u e r oder im W a l l R e g u l i e r u n g d e s W a s s e r s t a n d e s im F l u t g r a b e n . - F i g . 37 ( m i t Ab I a ß s c h l e u s e im W a l l ) fr en

Kanals dienen

über zur

batardeau m batardeau *Hindernistürmchen - F i g . 38 fr en

dame f turret,

η

monnik

* B a s t e i f ; auch R o n d e l l n ; v e r a l t e t R u n d e l e n : e i n a u s d e r S t a d t - oder B u r g m a u e r v o r s p r i n g e n d e r , h a l b r u n d e r oder o v a l e r , n i e d r i g e r Wehrturm mit e i n e r geräumigen, durch eine B r u s t w e h r g e s c h ü t z t e n G e s c h ü t z p l a t t f o r m . Im u n t e r e n T e i l d e r B a s t e i w a r e n i n d e r Regel K a s e m a t t e n z u r Graben v e r t e i d i g u n g e i n g e b a u t . Die B a s t e i e n d o k u m e n t i e r e n d i e F o r t e n t w i c k l u n g d e r m i t t e l a I t e r I i chen M a u e r t ü r m e nach dem Aufkommen d e r F e u e r w a f f e n u n d s i n d e i n V o r g ä n g e r d e r R u n d b a s t i o n . Bastei (en)-System . - F i g . 39 ( D ü r e r , 1527) - F i g . 40 ( Z a s t r o w , 1854) fr en

r o n d e l le f , b a s t i o n round bastion

m

circulaire

52

41

(Spitz)Bastion - bastion

- bastion

1 2 3 4 5 6 7 8

K u r t i n e (122) courtine - curtain ( B a s t i o n s ) F l a n k e (53,77) flanc - flank S c h u l t e r (54) epaule - shoulder ( B a s t i o n s ) F a c e (52,74) f a c e - face B a s t i o n s s p i t z e (54) p o i n t e - p o i n t e d tip K a p i t a l e (112) capitale - capital H a l b k e h l e (120) demi-gorge - demi-gorge ( B a s t i o n s ) K e h l e (53,119) gorge - gorge g e s c h l o s s e n e K e h l e (120) g o r g e r e t r a n c h e e retrenched gorge

* B a s t i o n f ; auch B o l l w e r k η ( 2 ) : e i n e a u s dem H a u p t w a l l s t a r k v o r s p r i n g e n d e A n l a g e f ü r F r o n t a l - u n d F l a n k i e r u n g s f e u e r n a c h b e i d e n S e i t e n . S i e e n t s t a n d a u s den M a u e r t ü r m e n u n d B a s t e i e n u n d i h r G r u n d r i ß e n t w i c k e l t e s i c h vom K r e i s ü b e r d a s R e c h t e c k b i s h i n z u r H a u p t f o r m , dem F ü n f e c k ( - * S p i t z b a s t i o n ) . Im u n t e r e n T e i l d e r B a s t i o n b e f i n d e n s i c h i n der Regel Kasematten z u r G r a b e n b e s t r e i c h u n g , d i e oft m e h r g e s c h o s s i g und g e s t a f f e l t angelegt s i n d . -» F a c e ; -» F l a n k e ( 1 ) ; -» K e h l e ; -» B a s t i o n ä r s y s t e m . - F i g . 41

fr

bastion kleine

en

m; Bastion

bastionnet

m

bastion; kleine

Bastion

*Bastionsface

bastionet(te)

f:

die f e i n d w ä r t s gerichtete Face. - F i g . 41, N r . 4

fr en

face f d ' u n bastion bastion face

Front

einer

Bastion.

-» B a s t i o n s s a i I I an t ;

53

1 2 3 4 5 6 7

ι I

S c h u l t e r w i n k e l (55) angle d'epaule - shoulder angle B a s t i o n s s a i l l a n t (54) saillant - salient S t r e i c h w i n k e l (148) angle rasant — swept angle Kehlwinkel (120) angle de gorge - angle of the gorge Defenslinie (70) ligne de defense - line of defence F l a n k i e r u n g s w i n k e l (82) angle flanquant - flanking angle Flankenwinkel (81) angle de flanc - angle of the flank

angles of the

bastion

Bast ion

*Bastionsf lanke

f:

die Verbindung - F i g . 41, N r .

Bastionsface

und

die offene oder verschanzte Rückseite b i n d u n g d e r F l a n k e n . -» K e h l e . - F i g . 41 , N r . 8

der

fr en

Bastion,

eine

(1).

Querver-

gorge f d ' u n bastion bastion gorge m,

Bastionshof

die durch eine Brustwehr -» h o h l e B a s t i o n ; -» v o l l e

fr en

-» F l a n k e

f:

*Bastionskessel

-

Kurtine.

f l a n c m d ' u n bastion bastion f l a n k

*Bastionskehle

fr en

zwischen 2

vgl.

Fig.

m; a u c h

umgebene Bastion.

Hohle

f:

Innenfläche

43

v i d e m d ' u n bastion, bastion-courtyard

creux

m d'un

bastion

einer

Bastion.

54 Bastion * B a s t i o n s s a i 11 a n t m, S a i l l a n t m, B a s t i o n s w i n k e l m: d e r von den B a s t i o n s f a c e n g e b i l d e t e a u s s p r i n g e n d e - F i g . 42, N r . 2 fr en

saillant salient,

m, a n g l e m bastion ~

*Bastionsspitze f; veraltet - F i g . 41, N r . 5 fr en

Winkel.

saillant

Bastionspunta

f,

Bastionspünte

f

pointe f d ' u n bastion pointed t i p of a b a s t i o n

* O h r n ; p r ä z i s . B a s t i o n s o h r η ; auch O r i l l o n η , B o l l w e r k s o h r η : die A b r u n d u n g der S c h u l t e r e i n e r B a s t i o n , wodurch die F l a n k e z u r ü c k s p r i n g t u n d gegen B e s t r e i c h u n g gedeckt i s t . -> O h r e n b a s t i o n . - F i g . 43, N r . 4 fr en

o r i l l o n m, o r e i l l o n m o r i l l o n , o r i l l i o n , ear

Ohrtreppe f, der Aufgang fr en

Ohrentreppe f: z u einem A u s f a l l t o r

der

Deckung

Bastionsohrturm

Bastionsohres.

m

tour f d'orillon tower i n an o r i l l o n

* S c h u l t e r f ; p r ä z i s . S c h u l t e r p u n k t m: S c h n i t t p u n k t von B a s t i o n s f a c e u n d B a s t i o n s f l a n k e . - F i g . 41, N r . 3 fr en

des

escalier m d ' o r i l l o n s t a i r s i n an o r i l l o n

* O r i l l o n t u r m m; auch - v g l . F i g . 249 fr en

in

epaule f shoulder



Schulterwinkel.

55 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

G r a b e n (93) fosse - ditch g e d e c k t e r Weg (160) chemin c o u v e r t - c o v e r e d way K o n t e r e s c a r p e (121) contrescarpe - counterscarp O h r (54) o r i l l o n - o r i l l o n ( B a s t i o n s ) F a c e (52,74) face - f a c e K a p i t a l e (112) c a p i t a l e capital W a l l (157) rempart - rampart ( B a s t i o n s ) K e h l e (53) gorge gorge B r u s t w e h r (66) parapet parapet K o r d o n (73) cordon - cordon K u r t i n e (122) courtine curtain

3γ 43

Ohrenbastion - bastion ä bastion with orillons

orillons

B a s t ion *Schulterwinkel m: der von B a s t i o n s f a c e Winkel . - F i g . 42, N r . 1 fr en

und

Bastionsflanke

gebildete

ausspringende

angle m d'epaule shoulder-angle Formen

und

Arten

-

Formes

et

types

-

Shapes

and

types

*Bastion f , detachierte; a u c h vorgeschobene separierte abgerückte e i n e B a s t i o n , d i e d u r c h e i n e n G r a b e n vom H a u p t w a l l g e t r e n n t -> K o n t e r g a r d e . - F i g . 168, N r . 19 fr en

bastion m detache detached bastion

ist.

56

45

Giorgio Martini,

um

1480

Bastion *Bastion f, geschlossene: e i n e B a s t i o n mit v e r s c h a n z t e r - v g l . F i g . 41 fr en

bastion

Kehle.

Ant.:

offene

Bastion.

m retranche

retrenched

bastion

*Bastion f , hohle; a u c h leere e i n e B a s t i o n mit v e r t i e f t e m B a s t i o n s k e s s e l . A n t . : v o l l e - F i g . 44 ( a l t n i e d e r l ä n d i s c h e M a n i e r mit N i e d e r w a l l ) fr en

bastion m vide, hollow bastion

*Bastion f , - F i g . 45 fr en

~ creux

mandelförmige ( E n t w u r f von G i o r g i o

Martini,

um

1480)

bastion m en amande almond-shaped bastion

*Bastion f , offene: e i n e B a s t i o n mit u n v e r s c h a n z t e r - v g l . F i g . 42 fr en

Bastion.

bastion m a gorge ouvert bastion with open gorge

Kehle.

Ant.:

geschlossene

Bastion.

57

Bastion *Bastion f , platte: eine Bastion mit einer geraden a n s t e l l e d e r im s p i t z e n W i n k e l dertreffenden Facen. - F i g . 46 fr en

bastion m plat flat bastion

*Bastion f , stumpfe: eine Bastion mit abgeflachter - F i g . 47 fr en

Front aufeinan-

48

oder

b a s t i o n m tronque, ~ coupe rounded-off bastion, blunted

ausgerundeter

Spitze.

~

* B a s t i o n f , t e n a i 11 i e r t e ; a u c h S c h e r e n - B o l l w e r k n : eine B a s t i o n , deren Facen einen e i n s p r i n g e n d e n Winkel -» T e n a i l i e . - F i g . 48 fr en

bastion m tenai lie indented bastion

bilden.

58

Bast ion ^ B a s t i o n f , u n r e g e l m ä ß i g e ; auch gemischte B a s t i o n f : e i n e Bastion mit u n t e r s c h i e d l i c h l a n g e n Facen und F l a n k e n . - F i g . 49 fr en

b a s t i o n m i r r e g u l i e r , ~ deforme i r r e g u l a r l y - s h a p e d bastion

Bastion f, volle: eine B a s t i o n , d i e Bast i o n . fr en

bastion double

Eckbastion fr en

massiver

Erdkörper

bastion m plein solid bastion

*Doppelbastion f: zwei v o r e i n a n d e r - F i g . 50 fr en

als

liegende

m double bastion f

bastion m d ' a n g l e corner-bastion

Bastionen.

angelegt

ist.

Ant.:

hohle

B a s t i on *Halbbastion f: eine u n v o l l s t ä n d i g e , n u r aus e i n e r g e b i l d e t e B a s t i o n . -» H o r n w e r k . - F i g . 168, N r . 1 fr en

Face

bastion middle

zwischen

m median bastion

*Ohrenbastion f: eine B a s t i o n mit abgerundeten - F i g . 51 ( D i l i c h , 1640) - F i g . 43 fr en

e i n e r

d e m i - b a s t i o n m, c o r n e f half bastion, demi-bastion

M i t t e l b a s t i o n f ; auch M i t t e l b o l I w e r k n : eine B a s t i o n in einer langgestreckten K u r t i n e E c k b a s t i o n e n . -» p i a t t a f o r m a . fr en

und

bastion m a ori lions bastion with orillons

Schulterpunkten.



Ohr.

zwei

Flanke

60

Bastion *Rundbastion f: eine Bastion über h a l b - oder dreiviertelkreisförmigem V o r i h r e n t s t e h t e i n -» t o t e r W i n k e l . -» B a s t e i . - F i g . 52 ( D i l i c h , 1640) - F i g . 181 fr en

Grundriß.

bastion m arrondi round bastion

*Spitzbastion f; auch Fünfeckbastion f: d i e h ä u f i g s t e Form d e r B a s t i o n mit d r e i a u s s p r i n g e n d e n u n d zwei e i n s p r i n g e n d e n W i n k e l n u n t e r s c h i e d ! i c h e r Größe ( s p i t z - , r e c h t - oder stumpfwinklig). Im B a s t i o n ä r s y s t e m s i n d d i e S p i t z b a s t i o n e n n u r so w e i t v o n e i n a n d e r e n t f e r n t , w i e es d i e S c h u ß w e i t e d e r j e w e i l i g e n Feuerwaffen e r l a u b t , damit das ganze Vorgelände von der H a u p t k a m p f l i n i e aus bestrichen werden k a n n . - F i g . 53 ( D i l i c h , 1640) fr en

b a s t i o n m, ~ e n f l e c h e , bastion, arrow-head

~ ä plan pentagonal angle-bastion

bastioniert fr en

bastionne bastioned

* B a u h o r i z o n t m: die Erdgleiche, auf der die ein Wall a u f g e s c h ü t t e t bzw. -» A u f z u g . - F i g . 3 6 , N r . 16 fr en

n i v e a u m d u sol base-level, plane

Basis unter

eines Gebäudes der ein Graben

of c o n s t r u c t i o n ,

datum

steht oder über der ausgehoben w i r d .

61

Lxvir

52

Dilich, 1640

Befehlsstand fr en

m,

Befehlsstelle

f

poste m de commandement command post

53

Dilich,

1640

Beobachtungsstand m -» P o s t e n e r k e r . fr en

poste m d ' o b s e r v a t i o n o b s e r v a t i o n post

Beobachtungsturm fr en

m,

Observationsturm

m:

tour f d ' o b s e r v a t i o n ; a l s P a n z e r k u p p e l cloche f d ' o b s e r v a t i o n o b s e r v a t i o n tower; als Panzerkuppel armoured observation cupola

B e r e i t s c h a f t s r a u m m: e i n gedeckter Raum, in dem sich e i n e g e f e c h t s b e r e i t e T r u p p e z u r V e r f ü g u n g h ä l t . Berei tschaf tsräume w u r d e n v o r allem nach dem Aufkommen der B r i s a n z m u n i t i o n e i n g e r i c h t e t . -* B e r e i t s c h a f t s s t e l l u n g . fr en

a b r i m de rassemblement, ~ de p i q u e t s h e l t e r f o r troops in w a i t i n g p o s i t i o n

62

* B e r m e f ; v e r a l t e t P a r m m: e i n s c h m a l e r A b s a t z i n d e r v o r d e r e n WaI I b ö s c h u n g , s t a b i l i s i e r e n u n d das A b r u t s c h e n in den Graben zu - F i g . 8 9 , N r . 10 fr en

berme berm

um d a s E r d r e i c h verhindern.

zu

f

* B l o c k h a u s n: e i n k l e i n e s , m e i s t r e c h t e c k i g e s , v e r t e i d i g u n g s f ä h i g e s R e d u i t im W a f f e n p l a t z e i n e s g e d e c k t e n Weges ( p r ä z i s . W a f f e n p l a t z r e d u i t n ) , a u c h e i n e F e l d b e f e s t i g u n g , meist in Holzbauweise f ü r v o r ü b e r g e h e n d e n G e b r a u c h , s e l t e n e r a l s M a u e r b a u z u p e r m a n e n t e r N u t z u n g e r r i c h t e t . Es d i e n t a u c h als Stützpunkt für Ausfall truppen. B l o c k h a u s (GA 1 ) . - F i g . 54 ( a l s F e l d b e f e s t i g u n g i n H o l z b a u w e i s e ) - v g l . F i g . 153 ( a l s W a f f e n p l a t z r e d u i t ) fr en

blockhaus m blockhouse

63

* B o l l w e r k η ( 1 ) ; auch B a l u a r d e f : eine r u n d e oder h a l b r u n d e V e r t e i d i g u n g s a n l a g e , die einem g r ö ß e r e n Wehrbau ( ζ . B . e i n e r Stadtmauer) v o r g e l a g e r t und d u r c h Wälle mit ihm v e r b u n d e n i s t . E s e r s e t z t d i e -» B a r b a k a n e n (GA 1) u n d -» B a s t i l l e n (GA 1) und i s t m i t E r d s c h ü t t e n , v e r s t ä r k t e n M a u e r n , G e s c h ü t z p l a t t f o r m e n e t c . gegen d i e E i n w i r k u n g d e r F e u e r w a f f e n a u s g e r ü s t e t . U n t e r R e d u z i e r u n g des -» A u f z u g s i s t d a s B o l l w e r k s p ä t e r e i n k r e i s f ö r m i g e s Festungswerk, das durch Wälle mit B o h l e n w e r k , F a s c h i n e n und Schanzkörben w i d e r s t a n d s f ä h i g e r gegen d i e Bel a g e r u n g s a r t i I l e r i e gemacht u n d s c h l i e ß l i c h i n d a s T r a c e des B a s t i o n ä r s y s t e m s e i n b e z o g e n w i r d . E s i s t V o r l ä u f e r d e r B a s t i o n u n d w i r d manchmal auch a l s s o l c h e b e z e i c h n e t . Rundbastion. - F i g . 55 ( L ü b e c k ; B r a u n - H o g e n b e r g , 1572) fr en

b o u l e v a r d m, b a s t i l l o n b u l w a r k , boll work Höh I bo 11 w e r k η ein B o l l w e r k mit fr en

m

vertiefter

boulevard m vide hollow bulwark

innerer

Plattform.

hohle

Bastion.

64

Böschung f ; a u c h Dossierung f , Böschungsfläche f , Böschungsebene f : e i n A b h a n g o d e r e i n e s c h r ä g e F l ä c h e , ζ . B . b e i e i n e m G r a b e n . -> G l a c i s ; -» g e b ö s c h t e r G r a b e n . fr en

talus m slope, t a l u s *Außenböschung f , Vorderböschung die feindseitig liegende Böschung Innenböschung. - F i g . 57, N r . 6 fr en

f,

flache

t a l u s m en f a i b l e shallow slope

Böschung fr en

f,

pente

steile

t a l u s m en p e n t e r a i d e , escarpement steep slope, escarpment

Böschungswinkel fr en

inclinaison f d'un g r a d i e n t of s l o p e

talus m interior

m

m talus

* I nnenböschung f , Hinterböschung die werkseitig liegende Böschung Außenböschung. - F i g . 57, N r . 3 fr en

Ant.:

talus m exterieur e x t e r i o r slope

Böschung fr en

f ; a u c h Gegenböschung f : eines Grabens oder Walles.

interieur slope, r e a r w a r d

~

f: eines

Grabens

oder

Walles.

Ant.:

65

Breschebogen m: ein Bogen, der d i e E n t l a s t u n g s p f e i l e r h i n t e r e i n e r Futtermauer (Eskarpenmauer) überwölbt und dazu d i e n t , das Nachstürzen des a u f l i e g e n d e n W a l l e s zu v e r h i n d e r n , f a l l s d i e M a u e r b r e s c h i e r t wird. fr en

« a r c m de d e c h a r g e as counterfort r e l i e v i n g

Breschekammer f : ein Hohlraum hinter der t e i l e . -» D i a m a n t g r a b e n . fr en

arch

Eskarpenmauer

zur

Aufnahme

zerstörter

Mauer-

vide m d'escarpe a; hollow counterfort

*Brücke f : e i n Ü b e r g a n g ü b e r d e n G r a b e n v o r dem F e s t u n g s t o r o d e r a n d e r R ü c k s e i t e s e l b s t ä n d i g e r W e r k e , h ä u f i g e i n e Z u g b r ü c k e . -» F e s t e B r ü c k e (GA 1 ) ; -» B r ü c k e (GA 9) . - F i g . 56 ( Z u g b r ü c k e mit G e g e n g e w i c h t u n d B r ü c k e n k e l l e r ) fr en

pont m bridge

66

Brücke ^Zugbrücke f ; auch Aufziehbrücke f : e i n e B r ü c k e , d e r e n B r ü c k e n b a h n ( F a h r b a h n , Gehweg e t c . ) um i h r r ü c k w ä r t i g e s Ende g e d r e h t u n d g a n z oder t e i l w e i s e hochgezogen werden k a n n . Z u g b r ü c k e (GA 9 ) . - F i g . 56 ( Z u g b r ü c k e m i t G e g e n g e w i c h t u n d B r ü c k e n k e l l e r ) fr en

pont m b a s c u l a n t ; v o r einem F e s t u n g s t o r drawbridge

pont-levis m

B r ü c k e n k e l l e r m; a u c h G e g e n g e w i c h t s k a m m e r f , K l a p p e n k e l l e r m: e i n H o h l r a u m u n t e r d e r B r ü c k e n b a h n z u r A u f n a h m e des G e g e n gewichtes. fr en

c h a m b r e f de c o n t r e p o i d s , c o u n t e r w e i g h t box

c a i s s o n m de

contrepoids

Gegengewicht n, Hintergewicht n: d a s G e w i c h t am r ü c k w ä r t i g e n E n d e d e r B r ü c k e n b a h n . W i r d i n d e n B r ü c k e n k e l l e r h e r u n t e r g e l a s s e n , so h e b t s i c h d i e Brückenbahn und die Brücke w i r d u n p a s s i e r b a r . fr en

es

contrepoids m counterweight

^Brustwehr f : ein mannshoher E r d w a l l oder eine entsprechend hohe, k r ä f t i g e Mauer, d i e a l s Deckung d i e n e n und über die h i n w e g geschossen werden k a n n . E i n e p a r t i e l l e E r h ö h u n g d e r B r u s t w e h r ( 0 , 3 0 m - 1 , 6 m, j e n a c h K a l i b e r ) a n g e f ä h r d e t e n S t e l l e n , ζ . B . im B a s t i o n s s a i 11 a n t , w i r d a l s Bonnet ( n ) b e z e i c h n e t . -» Schu I t e r w e h r ; -* R ü c k e n w e h r . - F i g . 57 - v g l . F i g . 158 fr en

parapet m parapet, breastwork

67

57 1 2 3 4

5 6 7

Profil

(Brustwehr

und W a l l )

Höhe - hauteur - height B a n k e t t (50) banquette banquette I n n e n b ö s c h u n g (64) talus interieur - interior slope B r u s t w e h r k a m m (67) crete crest F e u e r l i n i e (77) c r e t e de tir firing crest B r u s t w e h r k r o n e (67) plongee - superior slope A u ß e n b ö s c h u n g (64) t a l u s e x t e r i e u r - e x t e r i o r slope K o r d o n (73) cordon - cordon

Brustwehr

*Brustwehrkamm m; a u c h B r u s t w e h r f l u c h t f , Brustwehrl i n i e f , Brustwehrkrete f: die Oberkante der Brustwehr, über die hinweg gefeuert w i r d . Im P l a n m a t e r i a l ist sie d u r c h eine d i c k e schwarze L i n i e gekennzeichnet, ebenso wie der Glaciskamm. Eine rote L i n i e bedeutet in der Regel, daß d a r u n t e r die Außenseite einer Mauer v e r l ä u f t . Feuerlinie. - F i g . 57, N r . 4 fr en

crete f d ' u n parapet c r e s t of a p a r a p e t

*Brustwehrkrone f; auch die feindwärts geneigte - F i g . 57, N r . 5 fr en

Fall m der Fläche der

plongee f d ' u n parapet s u p e r i o r s l o p e of a p a r a p e t

Brustwehr: Brustwehr.

68

Brustwehr Arten

-

Types

-

Types

^Brustwehr f , geschlossene: eine massive Brustwehr ohne eingeschnittene Schießscharten. -» k r e n e l i e r t e B r u s t w e h r ; -» Ü b e r - B a n k - F e u e r . - v g l . F i g . 200 fr en

parapet m plein continuous p a r a p e t ,

''Brustwehr f , k r e n e l i e r t e , e i n e B r u s t w e h r mit m e i s t geschossen werden k a n n . f e u e r ; -» Z i n n e . - v g l . F i g . 200 fr en

parapet m crenele crenellated parapet,

Erdbrustwehr fr en

gezinnelte rechteckigen Einschnitten, geschlossene Brustwehr;

battlemented ~

f

Schutzraum

und

Kampfstand

(20.Jh.).

a b r i m betonne bunker, pill-box

D e c h a r g e ( n )mauer f : eine h ä u f i g d u r c h Strebepfei ler v e r s t ä r k t e Stützmauer G r a b e n b ö s c h u n g e n z u r A u f n a h m e des E r d d r u c k e s . fr en

durch die -» S c h a r t e n -

p a r a p e t m en t e r r e earthen parapet

B u n k e r m: ein betonierter fr en

solid ~

mur m de d e c h a r g e , d i s c h a r g i n g wall

~ de

renfort

im B e r e i c h

von

69 D e c k u n g f (1 ) : e i n Schutz gegen Sicht und B e s c h ü ß , meist e i n E r d w a l l oder e i n e M a u e r . Je n a c h d e r R i c h t u n g , i n d e r d i e D e c k u n g a n g e l e g t i s t , u n t e r s c h e i d e t m a n : n a c h v o r n e d i e -> B r u s t w e h r ; z u r S e i t e h i n d i e -> S c h u I t e r w e h r ; n a c h h i n t e n d i e -» R ü c k e n w e h r . -» T r a v e r s e ; -» B l e n d e ; -» D e f i l e m e n t ; -» D e c k u n g (2) . fr en

defilement m cover, shelter

Deckung f, fr en

defilement m a r t i f i c i e l artificial cover

Deckung f, fr en

künstliche

natürliche

defilement m naturel natural cover

D e c k u n g f , tote: der Schutzbereich fr en

für

d e f i l e m e n t m d e s t r o u p e s en c o v e r f o r r e s t i n g troops

gedeckt fr en

die nicht

defile, ä covered,

ungedeckt fr

decouvert

en

uncovered

l'abri sheltered

kämpfende repos

Truppe.

70 *Defenslinie f, Streichlinie f; a u c h Wehrlinie f : im B a s t i o n ä r s y s t e m e i n e g e d a c h t e L i n i e , w e l c h e d i e F a c e e i n e r B a s t i o n n a c h r ü c k w ä r t s zum K u r t i n e n p u n k t d e r b e n a c h b a r t e n B a s t i o n v e r l ä n g e r t . Diese L i n i e k e n n z e i c h n e t d i e Strecke, d i e von e i n e r B a s t i o n s f l a n k e a u s b e s t r i c h e n w e r d e n m u ß . Zu u n t e r s c h e i d e n v o n d e r H a u p t k a m p f l i n i e . - F i g . 42, N r . 5 fr en

l i g n e f de defense l i n e of defence

^Durchgang m, b e h i n d e r t e r ; a u c h S c h i k a n e f : d e r d u r c h b a u l i c h e M a ß n a h m e n e r s c h w e r t e Z u g a n g z u e i n e r F e s t u n g . So wurde ζ . B. der E i n g a n g d u r c h das Torgewölbe z i c k z a c k f ö r m i g oder s t a r k gekrümmt a n g e l e g t oder d u r c h T r a v e r s e n und andere H i n d e r n i s s e u n ü b e r s i c h t l i c h u n d s c h w e r ü b e r w i n d b a r g e m a c h t . Auf d i e s e Weise w a r d i e F e s t u n g z u s ä t z l i c h g e g e n d i r e k t e n B e s c h ü ß g e s i c h e r t u n d es e n t s t a n d a u ß e r d e m n o c h R a u m zum s e i t l i c h e n B e s c h ü ß d e s e i n d r i n g e n d e n Feindes. - F i g . 58 ( D i l i c h , 1640) - F i g . 59 ( T o r b a u d e r B u r g W i l d e n s t e i n ; d e r i n n e r e T e i l d e r P o t e r n e i s t s e i t l i c h v e r s e t z t ; S c h i e ß s c h a r t e im D u r c h g a n g , G u ß l o c h im G e w ö l b e ) fr en

p a s s a g e m en z i g z a g way

chicane

E n c e i n t e f , U m w a l l u n g f ; a u c h F e s t u n g s g ü r t e l m: der Hauptwall einer Festung, eine durchgehende Befestigungslinie. -» E n v e l o p p e . fr en

enceinte f enceinte, body Enceinte fr en

f,

premiere exterior

Entlüftungssystem Rauchabzug. fr en

of

the

place

äußere enceinte enceinte

f

η

systeme m de v e n t i l a t i o n v e n t i l a t i o n system

71

E n v e l o p p e f; auch G e n e r a l c o u v r e f a c e f: in älteren Festungsanlagen eine Reihe von Ravelins und Kontengarden, die vor dem Hauptwall liegen und gewissermaßen eine weitere Umwallung b i l d e n . -» Enceinte. fr en

enveloppe f, c o u v r e - f a c e f g e n e r a l e envelope, conti nous c o u n t e r g u a r d s

* E s k a r p e f: die innere Grabenwand. Sie ist entweder steil a b f a l l e n d und mit einer Futtermauer verkleidet oder aber schräg verlaufend und erdgeböscht. -» Kontereskarpe. - F i g . 36, Nr. 8 - F i g . 60 (mit Futtermauer) - F i g . 63 (erdgeböscht) fr

en

e s c a r p e f; erdgeböscht ~ non revetue; mit Futtermauer ~ revetue scarp, escarp; erdgeböscht unrevetted mit Futtermauer revetted ~

72

62

61

60

Eskarpe * E s k a r p e n g a l e r i e f , E s k a r p e n g a n g m: der Grabenbestreichung dienender, gewölbter Gang -» K o n t e r e s k a r p e n g a l e r i e ; -> E s k a r p e n k a s e m a t t e . - F i g . 36, N r . 7 - v g l . F i g . 62 fr en

en

der

galerie f d'escarpe, coursiere f d'escarpe; m i t S c h i e ß s c h a r t e n c o u r s i e r e f de f u s i l l a d e scarp-gallery

*Eskarpenmauer f: eine Futtermauer an - F i g . 60 - 62 fr

in

der

Eskarpe.

escarpe f, mur m d ' ~ , revetement m d ' ~ ; ( F i g . 60) i n v o l l e r H ö h e a u s g e b a u t ~ a t t a c h e e ; ( F i g . 61) m i t f r e i s t e h e n d e m k r e n e l i e r t e n o b e r e n ~ demi-detachee s c a r p - w a l l , r e v e t m e n t of t h e s c a r p ; ( F i g . 61) m i t f r e i s t e h e n d e m k r e n e l i e r t e n o b e r e n d e m i - r e v e t m e n t of t h e s c a r p

Teil

Teil

Eskarpe.

73

Eskarpe *Kordon m; a u c h Cordon m, Kordongesims n : e i n G u r t g e s i m s e n t l a n g d e r E s k a r p e i n Höhe d e s B r u s t w e h r f u ß e s . Es dient a l s W a s s e r s c h l a g und m a r k i e r t die äußerste Kante des F e s t u n g s w e r k e s (-» M a g i s t r a l e ) . Der K o r d o n i s t a u c h d a s A b s c h l u ß gesims e i n e r freistehenden E s k a r p e (19.Jh.). - F i g . 36, N r . 9 fr en

cordon m cordon

d'escarpe

* M a u e r a u f s a t z m; a u c h - F i g . 36, N r . 10 fr en

tablette tablet,

Tablette

f tabling

*Eskarpe f , freistehende: eine H i n d e r n i s - und Schartenmauer mit r ü c k w ä r t i g e n Nischen. - F i g . 63 fr en

f

e s c a r p e f detachee detached s c a r p , m i d - d i t c h

wall

im G r a b e n ,

häufig

eine

Bogenmauer

74 Eskarpe,

freistehende

Carnot-Mauer

f:

d i e von L a z a r e C a r n o t ( 1 7 5 3 - 1 8 2 3 ) e n t w o r f e n e F o r m e i n e r f r e i s t e h e n d e n M a u e r im G r a b e n b e r e i c h , d i e z u g l e i c h auch I n f a n t e r i e stel I ung w a r . fr m u r m (de) C a r n o t en Carnot wall

* E s p l a n a d e f ; auch F r e i h e i t f , F r e i u n g f : e i n e von a l l e n H i n d e r n i s s e n g e r ä u m t e , e i n g e e b n e t e F l ä c h e z w i s c h e n e i n e r Z i t a d e l l e und der Stadt b z w . der S t a d t m a u e r , die a l s f r e i e s S c h u ß f e l d d i e n t u n d e i n e v o l l s t ä n d i g e B e s t r e i c h u n g u n d o p t i s c h e Ü b e r w a c h u n g des Geländes e r m ö g l i c h t . - F i g . 64 ( E g g e r s , 1757) - v g l . F i g . 183 fr en

esplanade f esplanade

* F a c e f ; auch S t i r n f , F a s e f : im w e i t e r e n S i n n e B e z e i c h n u n g j e d e r f e i n d s e i t i g e n F r o n t e i n e r b e f e s t i g ten A n l a g e . Im e n g e r e n S i n n e e i n e d e r beiden F r o n t e n , d i e zum S c h e i t e l p u n k t d e r S p i t z b a s t i o n v o r s p r i n g e n . -» B a s t i o n s f a c e . - v g l . F i g . 41 , N r . 4 fr en

face f face

feindsei tig: v o n den f e i n d w ä r t s g e r i c h t e t e n front. Ant.: werkseitig. fr en

vers l'attaque t o w a r d s t h e enemy

Teilen

einer

Anlage

gesagt.

-> A n g r i f f s -

75

j-. ΑΓΛΖ«/»ι·Λν.

S

· A n w . ·

64

Eggers,

«

ec i'^rrurtStreU^tr viöu/. ii'^iyrtrji'/if J sryrs J V y j « v > . f . · 2*t*y .S -Λ-ίΊ·»'/ ΛΚίΛίϊΐή A· J U w r .f

1757

Fernkampf werk η: ein f ü r die F e r n vertei d i gung bestücktes A r t i I l e r i e w e r k , namentlich in der B e f e s t i g u n g des 2 0 . J h . , i n der d i e v e r s c h i e d e n e n K a m p f m i t t e l i n r ä u m l i c h g e t r e n n t e e i n z e l n e W e r k e a u s e i n a n d e r g e z o g e n s i n d . -» N a h k a m p f w e r k . fr en

ouvrage m ( d ' a r t i I l e r i e ) a longue long-range ( a r t i l l e r y ) work Artilleriewerk fr en

η

ouvrage m d " a r t i I lerie a r t i l l e r y work

portee,

~

d'action

lointaine

76

F e s t u n g s r a y o n m, Rayon m: d a s w e i t r ä u m i g e G e l ä n d e um e i n e F e s t u n g s a n l a g e , d a s e i n E i g e n t ü m e r n i c h t n a c h f r e i e m Ermessen b e b a u e n u n d n u t z e n d u r f t e , dessen G e s t a l t u n g v i e l m e h r d u r c h d i e s o g e n a n n t e n R a y o n g e s e t z e g e r e g e l t w u r d e . Das b e t r e f f e n d e Gebiet w u r d e oft in m e h r e r e , u n t e r s c h i e d l i c h bewertete Rayons a u f g e g l i e d e r t . Im e r s t e n , d . h . d e r F e s t u n g n ä c h s t l i e g e n d e n R a y o n w a r ζ . B. k e i n e r l e i B e b a u u n g oder V e r ä n d e r u n g d e r E r d o b e r f I ä c h e e r l a u b t , im e n t f e r n t e r l i e g e n d e n z w e i t e n o d e r d r i t t e n R a y o n d u r f t e n g e l e g e n t l i c h l e i c h t z e r s t ö r b a r e B a u t e n e r r i c h t e t w e r d e n . Die G r ö ß e n a b m e s s u n g d e r Rayons r i c h t e t e sich nach der W i r k u n g s w e i s e der Waffen der Z e i t . fr en

rayon m ( d ' u n e forteresse) zone of s e r v i t u d e

* F e s t u n g s t o r η: d e r v e r t e i d i g u n g s f ä h i g e , o f t d u r c h W e r k e (-» R a v e l i n ; -> H o r n w e r k e t c . ) g e s i c h e r t e E i n g a n g zu e i n e r F e s t u n g , d e r manchmal sehr k u n s t v o l l g e s t a l t e t w a r . -» A u s f a l I p f o r t e ; -» T o r w e r k ; -» F e s t e s T o r (GA 1 ) . - F i g . 65 ( D i l i c h , 1640) - F i g . 66 ( N e u - U l m / D o n a u , 1844-59; H a u p t t o r e i n e r U m w a l l u n g m i t Schlupfpforte) fr en

porte f d ' u n e fortress gate

forteresse

* S c h l u p f p f o r t e f ; v e r a l t e t Mannsloch n , E i n m a n n - T h ü r l η ( o b e r d t . ) , N a d e l ö h r n: e i n k l e i n e r , v e r s t e c k t e r D u r c h l a ß f ü r F u ß g ä n g e r in einem T o r f l ü g e l . - v g l . F i g . 66 fr en

porte-guichet sallyport

f

F r i e d e n s t o r n: e i n f ü r den z i v i l e n V e r k e h r v o r g e s e h e n e r E i n g a n g . Regel a u c h m i t V e r t e i d i g u n g s a n l a g e n a u s g e r ü s t e t . fr en

entree f c i v i l e peacetime-gate

Er

ist

in

der

77

65

66

Dilich, 1640

Festungstor Kriegstor η: ein f ü r das M i l i t ä r an der G r a b e n s o h l e fr en

entree f military

'Feuerlinie

Eingang,

meist

militaire gate, w a r t i m e - g a t e

f:

der B r u s t w e h r - F i g . 57, N r . fr en

bei K a m p f h a n d l u n g e n v o r g e s e h e n e r liegend und besonders g e s i c h e r t .

oder 4

Glaciskamm,

über

den

hinweg

gefeuert

wird.

c r e t e f de t i r f i r i n g crest

* F l a n k e f ( 1 ) ; v e r a l t e t S t r e i c h e f , S t r e i c h m: im w e i t e r e n S i n n e der s e i t l i c h e T e i l e i n e s W e r k e s , von dem a u s der Graben u n d d a s u n m i t t e l b a r e V o r f e l d , auch e i n e b e n a c h b a r t e V e r t e i d i g u n g s a n l a g e der L ä n g e nach m i t F I a n k i e r u n g s f e u e r belegt werden k ö n n e n . Im engeren S i n n e die V e r b i n d u n g z w i s c h e n S c h u l t e r u n d K u r t i n e bei der S p i t z b a s t i o n . B a s t i o n s f I a n k e ; -* F l a n k e ( 2 ) . - v g l . F i g . 41 , N r . 2 fr en

flanc m flank

78

FI anke * F l a n k e f , gebogene, -» O h r . - F i g . 67 fr en

gekrümmte ~

f l a n c m courbe curved flank

* F l a n k e f , gebrochene - F i g . 68 und 69 fr en

flanc m brise; mehrfach gebrochen ~ decroche broken f l a n k ; mehrfach gebrochen hooked ~

* F l a n k e f , gedeckte -» Ohrenbastion. - v g l . F i g . 67 fr en

f l a n c m couvert covered f l a n k

Flanke f, fr en

gerade

f l a n c m droit straight flank

79

70

Speckle, 1589

Flanke * F l a n k e f , g e s t u f t e ; auch E t a g e n f l a n k e f , S t o c k w e r k s f l a n k e f : eine zurückgezogene Flanke in mehreren überei nanderl legenden, o f f e n e n T e r r a s s e n . Es g i b t d o p p e l t u n d d r e i f a c h g e s t u f t e F l a n k e n , die dann als n i e d e r e , mittlere und hohe F l a n k e n unterschieden werden. - F i g . 70 ( S p e c k l e , 1589) fr en

f l a n c m etage multi-storey flank,

Flanke fr en

flanc high

Flanke fr en

f,

f,

hohe m haut flank niedere

flanc m bas low f l a n k

stepped ~

t

τ

71

Flanke Flanke f, fr en

ungedeckte ~

f l a n c m decouvert uncovered f l a n k

*Flanke - vgl. fr en

offene,

f , zurückgezogene, F i g . 68 u n d 70

retirierte

~

flanc m retire r e t i r e d f l a n k , recessed ~

*Nebenflanke f: d e r W a l l a b s c h n i t t z w i s c h e n dem S c h n i t t p u n k t von B a s t i o n s f l a n k e u n d K u r t i n e u n d dem P u n k t , i n dem d i e V e r I ä n g e r u n g d e r b e n a c h b a r t e n B a s t i o n s f l a n k e a u f die K u r t i n e t r i f f t ( v o r z u g s w e i s e in der i t a l i e n i s c h e n und der a l t n i e d e r l ä n d i s c h e n B e f e s t i g u n g a u s g e b i l d e t ) . - F i g . 71 fr en

f l a n c m de c o u r t i n e c u r t a i n - f lank

*Secondef lanke f : e i n e Z u r ü c k z i e h u n g des m i t t l e r e n T e i l s d e r K u r t i n e . I n V a u b a n s d r i t t e r M a n i e r u n t e r s t ü t z t s i e d i e von den F l a n k e n d e r b a s t ion i e r t e n T ü r m e a u s g e h e n d e G r a b e n b e s t r e i c h u n g , bei den p o l y g o n a l e n F r o n t e n v e r s t ä r k t s i e die W i r k u n g der Grabenwehren. - F i g . 72 ( V a u b a n ) - F i g . 73 (Neue D e u t s c h e B e f e s t i g u n g ) fr en

court ine f b r i s e e broken c u r t a i n

81

72

Γ

n

CT

Λ ΙΟ

73

* F l a n k e n w i n k e l m; a u c h K u r t i n e n w i n k e l m: der von F l a n k e und K u r t i n e gebildete, e i n s p r i n g e n d e Winkel, dessen S p i t z e a l s K u r t i n e n p u n k t (m) b e z e i c h n e t w i r d . Z u u n t e r s c h e i d e n v o m F l a n k i e r u n g s w i nkel . - F i g . 42, N r . 7 fr en

angle angle

m de f l a n c , b r i s u r e of the f l a n k

f

de

la

courtine

Flankierungsturm m Fl a n k i e r u n g s w e r k . fr en

tour f de f l a n q u e m e n t f l a n k i n g tower

* F l a n k i e r u n g s w e r k η: eine Anlage zur Abgabe F l a n k e n f e u e r , ζ . B. die fr en

Fig.

von Grabenwehr.

7A

o u v r a g e m de f l a n q u e m e n t , f l a n k i n g work

f lanquant

74

82

1 \

75 1 2

K a p i t a l e (112) capitale - capital F l a n k i e r u n g s w i n k e l (82) angle de flanquement - flanking angle

*Flankierungswinkel m : d e r W i n k e l , u n t e r dem s i c h d i e V e r l ä n g e r u n g s l i n i e n d e r F a c e n z w e i e r nebeneinander liegender und sich f I a n k i e r e n d e r Bastionen treffen. Z u u n t e r s c h e i d e n vom Flankenwinkel. - Fig. 42, N r .6 fr en

angle m flanquant flanking angle

*Flügel m (1): der seitliche A n s c h l u ß w a l l - F i g . 176, N r . 2 fr en

eines

Werkes.

Hornwerk;

Flügel ( 2 ) .

aile f wing

*Front f , Festungsfront f : im w e i t e r e n S i n n e d i e f e i n d w ä r t s g e r i c h t e t e , a r m i e r t e A n s i c h t s s e i t e e i n e r Festung. Im engeren S i n n e j e d e r A b s c h n i t t e i n e r nach m e h r e r e n S e i t e n gerichteten Festung, d e reine unter e i n e m Kommando s t e h e n d e K a m p f e i n h e i t b i l d e t . Diese E i n h e i t muß das gesamte Gelände v o r d e r H a u p t k a m p f l i n i e u n t e r f l a n k i e r e n d e s F e u e r nehmen u n d e v e n t u e l l entstandene Breschen und E i n b r ü c h e von mehreren S t e l l e n a u sg l e i c h z e i t i g bekämpfen k ö n n e n , wobei d i e e r r e i c h b a r e n D i s t a n z e n vom S t a n d d e r j e w e i l i g e n Waffentechnik abhängen. fr en

Fig.

76 (Ingolstadt

front front

a . d . Donau;

m (d'une fortification) (of a fortification)

polygonale

Front)

83

Front A n g r i f f s f r o n t f, A n g r i f f s s e i t e f: der dem f e i n d l i c h e n Ansturm besonders Festung, eines Werkes etc. fr en

ausgesetzte

Teil

einer

front m d ' a t t a q u e f r o n t of a t t a c k

*Front f, b a s t i o n i e r t e : eine Front, die aus zwei halben Spitzbastionen (-» Halbbastion) und der dazwischen liegenden Kurtine besteht, also aus fünf sich gegenseitig flankierenden Linien (Face - Flanke - Kurtine - F l a n k e Face). Diese Front ist auch in einigen Werken r e a l i s i e r t , ζ . B. beim Hornwerk und beim Kronwerk. -» Bastionärsystem. - F i g . 75 fr en

front m bastionne bastioned front

84

77

78

Front * F r o n t f , c r e m a i 11 i e r t e : e i n e F r o n t , d i e a u s l a n g e n u n d k u r z e n Facen A n o r d n u n g b e s t e h t . -» Cremai I l e r e s y s t e m . - F i g . 77 fr en

in

sägezahnförmiger

f r o n t m en c r e m a i H e r e front with zigzag trace

* F r o n t f , polygonale f : e i n e F r o n t , d i e a u s einem l a n g e n , g e r a d l i n i g g e f ü h r t e n W a l l k ö r p e r z w i s c h e n a u s s p r i n g e n d e n W i n k e l n g e b i l d e t w i r d . S i e w i r d von e i n e r i n i h r e r M i t t e v o r s p r i ngenden G r a b e n w e h r b e s t r i c h e n . -» P o l y g o n a l system . - F i g . 76 fr en

f r o n t m polygonal polygonal f r o n t

* F r o n t f , t e n a i 11 i e r t e ; auch z a n g e n f ö r m i g e e i n e F r o n t , d i e a u s e i n e r R e i h e von Facen b e s t e h t , ausspringende Winkel bilden. T e n a i I l e n s y s t e m ; -» - F i g . 78 fr en

f r o n t m tenai lie tenai I l e - f r o n t

F u t t e r m a u e r f ; auch -* E s k a r p e n m a u e r . fr en

Bekleidungsmauer

m u r m de r e v e t e m e n t r e v e t m e n t ( - w a l I)

f

welche e i n Sternfort.

und

79

Α C

S c h i e ß s c h a r t e (137) embrasure - embrasure S t o ß b a l k e n (86) heurtoir - hurtor

*Geschützbank f , Batterie f (1); auch Bank f, Stückbank f , Barbette f e i n e etwa 1 m b i s 2,2 m hohe P l a t t f o r m h i n t e r d e r B r u s t w e h r a l s Feue S t e l l u n g f ü r G e s c h ü t z e ( d i e Höhe r i c h t e t s i c h n a c h dem K a l i b e r ) . -» B a t t e r i e ( 2 ) . - F i g . 79 ( E n c y c l o p e d i e , 1751) - v g l . F i g . 158 fr en

batterie f, barbette battery, gunbank

f,

plateforme

f

d'artillerie

*Bettung f ; p r ä z i s . Geschützbettung f , Batteriebettung ein hölzerner Unterbau f ü r die Geschütze. - F i g . 80 ( E n c y c l o p e d i e , 1751) fr en

f:

plateforme f d'une batterie gun-platform, carriage *Bettungsbohle f: ein Brett mittlerer befestigt ist. - F i g . 80, N r . 3 fr en

Stärke,

madrier m d'une platform-plank

das

auf

den

Bettungsrippen

plateforme

^ Die B e z e i c h n u n g B a r b e t t e b e z i e h t Arti Ileristen, die hl. Barbara.

sich

auf

die

Schutzpatronin

der

86

80

5

G e s c h ü t z b a n k - batterie - battery

1 2

Bettung (85) plateforme - g u n - p l a t f o r m Bettungsrippe (86) lambourde - beam forming p l a t f o r m - f o u n d a t i o n Bettungsbohle (85) m a d r i e r - p l a t f o r m -plank Schießscharte (137) embrasure - embrasure Zinne (173) - m e r l o n - merlon

3 4 5

Geschützbank Bettungsrahmen fr en

m

chassis m d ' u n e plateforme platform-framework

*Bettungsrippe f: ein starker Balken - F i g . 80, N r . 2 fr en

der

Bettung.

lambourde f d ' u n e plateforme, g i t e beam f o r m i n g platform-foundation

*Stoßbalken m - v g l . F i g . 79, fr en

unter

heurtoir hurtor,

plateforme

C

m, b u t o i r m buffer-beam Arten

-

Types

*Anschlußbatterie f: eine Geschützbank, die s e i t l i c h an ein - F i g . 81 ( n e b e n e i n e m F o r t d e r Z e i t , fr en

m d'une

batterie f annexe b a t t e r y a n n e x e d to

..

-

Types

Werk a n g e b a u t 1871-90)

ist.

Geschützbank Batterie f, erhöhte: eine Geschützbank, deren Bettungen zont. Ant.: versenkte Batterie. fr en

höher

liegen

als

der

Bauhori-

batterie f surelevee raised battery

^Batterie f, kasemattierte: e i n e G e s c h ü t z s t e l l u n g mit g e w ö l b t e r , s c h u ß s i c h e r e r Bedeckung, offene Batterie. - F i g . 82 ( F e s t u n g S i l b e r b e r g / S c h l e s i e n ; R e k o n s t r u k t i o n s z e i c h n u n g der B a t t e r i e Große Strohhaube) fr en

b a t t e r i e f casematee casemated battery

Batterie f, offene: eine Geschützbank, die nur zur Front g e d e c k t i s t . -» k a s e m a t t i e r t e B a t t e r i e . fr en

batterie f ä ciel open battery

ouvert,

~

ouverte

hin

durch

eine

Brustwehr

88 Geschützbank Batterie f, versenkte: eine G e s c h ü t z b a n k , deren A n t . : erhöhte Batterie. fr en

batterie f enterree sunken battery, dug-in

Bonnetbatterie f: eine kasemattierte Walles. fr en

batterie battery

batterie battery

in

einem

ausspringenden

Winkel

des

Bastionsflanke,

auf

den

Flügeln

im

Festungsgraben,

meist

b a t t e r i e f de f o s s e b a t t e r y i n the ditch

batterie coastal

der

ersten

Parallele

f d'aile in the w i n g

Küstenbatterie fr en

liegen.

f de f l a n c in the f l a n k

Grabenbatterie f: eine Geschützbank fr en

dem B a u h o r i z o n t

batterie-bonnette f b a t t e r y i n the bonnet

Flügelbatterie f: e i n e beim f ö r m l i c h e n A n g r i f f eingerichtete Geschützbank. fr en

unter

~

Geschützbank

*Flankenbatterie f (1): eine Geschützbank in der v g l . F i g . 70 fr en

Bettungen

f;

auch

f de cote battery

Strandbatterie

f

in

einer

Grabenwehr.

89

Geschützbank Panzerbatterie f: ein betonierter Hohlbau fr en

batterie f armoured

cuirassee, battery

mit ~

drehbaren

Panzerkuppeln.

blindee

*Reversbatterie f: eine Geschützbank in der Kontereskarpe, von der aus der Graben b e s t r i c h e n w e r d e n k a n n . -» R e v e r s f e u e r ; -» K o n t e r e s k a r p e n k a s e m a t t e . - F i g . 83 ( F e s t u n g R o s e n b e r g b e i K r o n a c h , 1741-46) fr en

batterie f a feux ä revers reverse-fire battery

*Wurfbatterie f , Mörserbatterie f : eine Geschützbank, von der aus i n d i r e k t über die eindeckenden B a u ten h i n w e g g e f e u e r t w e r d e n k a n n . Gegen d i r e k t e n Beschüß i s t s i e z . B. d u r c h eine B o n n e t k a s e m a t t e , e i n e G r a b e n w e h r oder eine f r e i s t e h e n d e E s k a r p e g e s c h ü t z t . -» S t e i l f e u e r . - F i g . 84 ( m i t v o r g e l a g e r t e r B o n n e t k a s e m a t t e ; U l m 1 8 4 2 - 5 9 ) fr en

b a t t e r i e f a feux courbes mortar-battery, plunging fire

battery

90

G e s c h ü t z t u r m - tour d 1 a r t i l l e r i e gun tower Eingang - entree - entrance Rondengang (134) chemin de ronde chemin de ronde Wehrplatte (91) plateforme de tir firing p l a t f o r m Rauchabzug (132) cheminee de ventilation Ventilation-flues V e r s t ä n d i g u n g s l u k e (91) bouche de c o m m u n i cation - c o m m u n i c a t i o n - h a t c h G e s c h ü t z s c h a r t e (141) canonniere - gunport

Geschützbank Zwischenbatterie f, Zwischenraumstreiche f: ein G e s c h ü t z - oder M a s c h i n e n g e w e h r s t a n d z u r Bestreichung der zwi s c h e n r ä u m e u n d d e s G e l ä n d e s v o r v e r b i n d e n d e n S t e l l u n g e n . fr en

batterie f de flanquement des interval flanking battery

i n t e r v a l les

G e s c h ü t z s t a n d m, G e s c h ü t z s t e l l u n g f : d i e Feuerstellung des abgeprotzten Geschützes, reiteter Deckung und Bettung. fr en

Werk-

i n d e r Regel

mit

vorbe-

emplacement m de p i e c e ( d ' a r t i I l e r i e ) gun-site, gun-emplacement

* G e s c h ü t z t u r m m, A r t i l l e r i e t u r m m; a u c h B a t t e r i e t u r m m, K a n o n e n t u r m m: e i n mit G e s c h ü t z e n b e s t ü c k t e r T u r m mit d i c k e n , s c h u ß f e s t e n W ä n d e n u n d h ä u f i g s c h u ß s i c h e r e r B e d e c k u n g . In der F r ü h z e i t der F e u e r w a f f e n

91

LA TOUR D'ARTILLERIE A NIVEAUX MULTIPLES DE MONTALEMBERT ,, ,

d observation

1420-1550) ein hoher T u r m , später eine b r e i t gelagerte B a s t e i . In der F o l g e z e i t ( b i s e t w a um 1 8 6 0 ) m e h r s t ö c k i g , k a s e m a t t i e r t u n d a u c h z u r G r a b e n b e s t r e i c h u n g d i e n e n d . Im 1 9 . J h . r u n d o d e r p o l y g o n a l m i t v o r s p r i n g e n d e n T ü r m c h e n im E r d g e s c h o ß . K ü s t e n t u r m ; -> W e h r t u r m (GA 1 ) . - F i g . 85 - F i g . 86 - F i g . 87 ( M o n t a I e m b e r t ) fr en

tour f d ' a r t i I lerie, gun tower, cannon

~ ä canons, tower

*Verständigungsluke - F i g . 85, N r . 5 fr en

b o u c h e f de c o m m u n i c a t i o n communication-hatch

*Wehrplatte - F i g . 85, fr en

f

f Nr.

3

p l a t e f o r m e f de firing platform

tir

~

canonniere

92

*Glacis η; auch Glacisfläche f; veraltet Feldabdachung f: eine als freies Schußfeld angelegte, feindwärts flach geneigte Aufschütt u n g v o r dem g e d e c k t e n W e g , h ä u f i g m i t A n n ä h e r u n g s h i n d e r n i s s e n bestückt u n d d u r c h V o r w e r k e g e s c h ü t z t . Bei z i c k z a c k f ö r m i g e r F ü h r u n g des G l a c i s k ö r p e r s ( G l a c i s en c r e m a i l l e r e ) e n t s t e h e n a u s - u n d e i n s p r i n g e n d e W a f f e n pI ä t z e . - F i g . 8 9 , N r . 17 fr en

glacis m glacis * G l a c i s f u ß m: d i e t i e f s t e S t e l l e des - F i g . 8 9 , N r . 21 fr en

Glacis,

der

es

auf

den

crete f d ' u n glacis r i g d e of a g l a c i s , c r e s t Arten

auch Glacisgrat Feuerlinie.

trifft.

of -

a

m:

glacis

Types

-

Types

* G l a c i s η en c o n t r e - p e n t e : e i n G l a c i s ohne g e d e c k t e n Weg, d a s r a m p e n a r t i g d e n G r a b e n a b f ä l l t u n d a u f d i e s e Weise A u s f ä l l e kontingente erleichtert. - F i g . 88 fr en

Bauhorizont

pied m d'un glacis f o o t of a g l a c i s

* G l a c i s k a m m m, G l a c i s c r e t e f ; d i e O b e r k a n t e d e s G l a c i s . -» - F i g . 36, N r . 2 fr en

an

g l a c i s m en c o n t r e - p e n t e countersloping glacis

und sehr größerer

f l a c h in Truppen-

93

Γ

88 GI aci s * H a u p t g l a c i s m: d a s G l a c i s v o r dem gedeckten - F i g . 8 9 , N r . 17 fr en

-*

Vorglacis.

glacis m principal main g l a c i s

* V o r g l a c i s η: das Glacis j e n s e i t s - F i g . 8 9 , N r . 20 fr en

Weg.

\

eines

Vorgrabens.

Hauptglacis.

avant-glacis m advanced g l a c i s

* G r a b e n m: e i n e i n d a s E r d r e i c h oder e i n e n F e l s e n e i n s c h n e i d e n d e k ü n s t l i c h e V e r t i e f u n g m i t v o r w i e g e n d e r L ä n g e n a u s d e h n u n g . Der Graben d i e n t bei V e r t e i d i g u n g a l s A n n ä h e r u n g s h i n d e r n i s , bei der O f f e n s i v e a l s L a u f g r a b e n . -» E s k a r p e ; -» K o n t e r e s k a r p e ; -» K ü n e t t e ; Graben (GA 1 ) . - F i g . 8 9 , N r . 14 fr en

f o s s e m; als Laufgraben ditch, fosse; als Laufgraben

tranchee

f

trench

A u s h u b m: d a s beim A n l e g e n e i n e s G r a b e n s a n f a l l e n d e E r d r e i c h , d a s i n d e r Regel z u e i n e m W a l l oder e i n e r B r u s t w e h r a u f g e s c h ü t t e t w i r d . fr en

deblai m remblai,

deblai

der

94 Graben Grabenansatz m: der Beginn eines fr en

Laufgrabens

etc.

-» Sappeneingang.

queue f d ' u n e tranchee trench opening

Grabenbreite f : die seitliche Erstreckung des Grabens. Man unterscheidet die am G r a b e n r a n d gemessene obere Grabenbreite, die auf mittlerer Höhe gemessene mittlere oder auch p r i m i t i v e Grabenbreite und die an der Grabensohle gemessene untere Grabenbreite. fr en

l a r g e u r f d ' u n fosse width of a ditch

Grabenende η Sappenkopf. fr en

tete f d ' u n e trench head

tranchee

Grabenrand m fr en

bord m d ' u n fosse edge of a ditch

*Grabensohle f - F i g . 89, Nr.

14

fr

fond m d ' u n

fosse

en

sole of a ditch,

bottom of a

Grabentiefe f: der Abstand zwischen Grabenrand fr profondeur f d ' u n fosse en depth of a ditch

ditch

und

Grabensohle.

95

89

Profil - relief - profile

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

B a u h o r i z o n t (60) niveau du sol - b a s e - l e v e l Aufzug (50) hauteur - height Wallstraße (156) rue de rempart - parade Wallgang (154) terreplein - wall-walk Innenböschung (64) talus interieur - i n t e r i o r slope Bankett (50) banquette - banquette Brustwehr (66) parapet - parapet B r u s t w e h r k r o n e (67) plongee - s u p e r i o r slope A u ß e n b ö s c h u n g (64) talus exterieur - e x t e r i o r slope Berme (62) berme - berm S t u r m p f a h l (220) fraise - stormpool Kordon (73) cordon - cordon Eskarpe (71) escarp - scarp G r a b e n s o h l e (94) fond - sole Kontereskarpe (121) contrescarpe - counterscarp gedeckter Weg (160) chemin couvert - covered way (Haupt)Glacis (92,93) glacis (principal) - (main) glacis Verhau (222) a b a t t i s - abattis Fallgrube (196) trou de loup - w o l f - p i t V o r g l a c i s (93) avant-glacis - advanced glacis G l a c i s f u ß (92) pied du glacis - f o o t of the glacis

Grabenwand f: die s e i t l i c h e Begrenzung eines G r a b e n s . Man u n t e r s c h e i d e t die i n n e r e (-> E s k a r p e ) u n d d i e ä u ß e r e (-» K o n t e r e s k a r p e ) Grabenwand. fr en

r i v e f d ' u n fosse w a l l of a d i t c h

96

90

Encyclopedie,

1751

Graben Arten

-

Types

-

Types

A b s c h n i t t s g r a b e n m: e i n Graben z w i s c h e n den e i n z e l n e n V e r t e i d i g u n g s a b s c h n i t t e n g e g l i e d e r t e n W e h r a n l a g e . -» A b s c h n i t t . fr en

f o s s e - c o u p u r e m, f o s s e d i t c h of a sector

m d'un

* A b s t i e g s g r a b e n m, A b s t i e g s g a n g beim f ö r m l i c h e n A n g r i f f e i n von oder g e d e c k t e r Gang vom G l a c i s F i g . 90 ( E n c y c l o p e d i e , 1 7 5 1 ) fr en

b o y a u m de d e s c e n t e ( d a n s approach into the ditch

einer

secteur

m: den S a p p e u r e n a n g e l e g t e r , o f f e n e r i n den G r a b e n b e r e i c h . -» A b s t i e g . le

fosse)

* A n g r i f f s g r a b e n m, L a u f g r a b e n m, A n n ä h e r u n g s g r a b e n m: e i n s c h m a l e r G r a b e n , i n dem d e r B e l a g e r e r gegen d i e F e s t u n g d r i n g t . -» P a r a l l e l e ; -> S a p p e ; Gegenangr i f f s g r a b e n . - F i g . 94, N r . 4 fr en

attaque f, approach,

tranchee f d ' ~ , tranchee f attack, s i e g e - t r e n c h , sap

d'approche

vor-

97

Graben A u f f a n g g r a b e n m: e i n t i e f e r Graben zum S c h u t z Angreifers unterbricht. fr en

f o s s e d e s t i n e ä couper l e s d i t c h to cut c o u n t e r m i n e s

B r e s c h e g r a b e n m: e i n i n der Grabensohle zerstörter Mauerteile. fr en

der

Eskarpe,

der

die

Minengänge

des

mines

ausgehobener

zweiter

fosse destine ä r e c u e i l l i r les d e b r i s d i t c h to t a k e d e b r i s f r o m a b r e a c h

Graben

d'une

zur

Aufnahme

breche

* D i a m a n t g r a b e n m; auch D i a m a n t m, T r e n n u n g s g r a b e n m: e i n D i s t a n z s c h a f f e n d e r , s c h m a l e r Graben a l s A n n ä h e r u n g s h i n d e r n i s v o r einem R e d u i t , e i n e r G r a b e n w e h r oder S c h a r t e n m a u e r etc. - F i g . 91 ( D i a m a n t g r a b e n um e i n R e d u i t ) fr en

fosse-diamant ditch

m

98

Graben Festungsgraben fr en

fosse f d'une fortification d i t c h of a f o r t i f i c a t i o n

F l u t g r a b e n m: ein Graben, der fr en

unter

Wasser

gesetzt

werden

m: zur

Front

gezogener



Wassergraben.

Graben.

f o s s e m de f r o n t front-ditch, front-line ditch; a l s Schützengraben f r o n t - t r e n c h ,

front-line

G e g e n a n g r i f f s g r a b e n m, G e g e n I a u f g r a b e n e i n G r a b e n , i n dem d e r B e l a g e r t e gegen -» A n g r i f f s g r a b e n . fr en

kann.

fosse m inondable floodable ditch

Frontgraben ein p a r a l l e l fr en

m

contre-attaque f, counter-approach

tranchee f (trench)

fr en

m; auch K o n t e r a p p r o c h e f : den A n g r e i f e r v o r d r i n g t .

de ~

* G r a b e n m, - F i g . 92 92

trench

geböschter

fosse m talute ditch with sloping

walls

G r a b e n m, g e f ü t t e r t e r ; auch g e m a u e r t e r revettierter e i n Graben m i t g e m a u e r t e r A u ß e n - u n d ( o d e r ) I n n e n w a n d . W a r n u r e i n e Wand g e m a u e r t , so w a r d i e s bei ä l t e r e n A n l a g e n d i e i n n e r e , bei A n l a g e n nach 1860 jedoch d i e ä u ß e r e G r a b e n w a n d . -» F u t t e r mauer . fr en

fosse m revetu revetted ditch

Graben G r a b e n m, n a s s e r : e i n G r a b e n , i n dem watet werden k a n n . fr en

m,

en

durch-

Wallgraben.

fosse m p r i n c i p a l , main ditch

grand

~

Annäherungshindernis.

fosse m d 1 i n t e r d i c t i o n ditch with obstacles

* K e h I g r a b e n m: ein Graben an der - F i g . 112, N r . 1 fr

jedoch

f o s s e m sec dry ditch

Hindernisgraben m P f a h l g r a b e n ; -» W a s s e r g r a b e n ; fr en

der

trockener

*Hauptgraben m -* V o r g r a b e n ; -» - v g l . F i g . 158 fr en

sammelt,

fosse m g u e a b l e fordable ditch

Graben fr en

sich Feuchtigkeit -» K ü n e t t e .

fosse m de

Rückseite

eines

Werkes

bzw.

einer

Bastion.

gorge

gorge-ditch

* K ü n e t t e f , A b z u g s g r a b e n m ; a u c h Kessel g r a b e n m , S c h l i t z g r a b e n Küvette f : e i n e E n t w ä s s e r u n g s r i n n e i n d e r G r a b e n s o h l e , d i e so b r e i t u n d t i ist, daß sie ein weiteres A n n ä h e r u n g s h i ndern i s d a r s t e l l t . - F i g . 36, N r . 6 fr en

cunette f , cuvette cuvette, cunette

f

100

93

Dilich, 1640

Graben ^Parallele f: e i n vom B e l a g e r e r a n g e l e g t e r , b r e i t e r u n d t i e f e r , e t w a p a r a l l e l zum g e d e c k t e n Weg v e r l a u f e n d e r A n g r i f f s g r a b e n , i n d e n d i e S a p p e n e i n m ü n d e n . B e i m -» f ö r m l i c h e n A n g r i f f e r h ä l t d i e I n f a n t e r i e F e u e r u n t e r s t ü t z u n g a u s d e n P a r a l l e l e n : a u s d e r e t w a 600 m v o r d e r F e s t u n g l i e g e n d e n e r s t e n P a r a l l e l e ( F i g . 9 4 , N r . 1) d u r c h R i k o s c h e t t - u n d W u r f b a t t e r i e n ; a u s d e r z w e i t e n P a r a l l e l e ( F i g . 9 4 , N r . 2) d u r c h D e m o n t i e r b a t t e r i e n u n d a u s d e r d r i t t e n P a r a l l e l e ( F i g . 9 4 , N r . 3) am F u ß d e s G l a c i s d u r c h K o n t e r - u n d B r e s c h e b a t t e r i e n . D i e P a r a l l e len s i n d d u r c h Verb i n d u n g s g r ä b e n erreichbar. - F i g . 94 fr en

parallele f; als halbe Parallele parallel; als halbe Parallele

(Fig.

94,

Nr.

5)

d e m i - p a r a l lele

(Fig.

94,

Nr.

5)

crochet

* P f a h l g r a b e n m; a u c h p a l i s a d i e r t e r G r a b e n m: e i n mit P a l i s a d e n oder spitzen P f ä h l e n b e s t ü c k t e r - F i g . 93 ( D i l i c h , 1640) fr en

fosse m p a l i s s a d e palisaded ditch

f

Graben.

101

94

1 2 3 4 5 6

Angriffsgräben - attaques approaches erste Parallele (100) premiere parallele first parallel zweite Parallele (100) deuxieme parallele second parallel dritte Parallele (100) troisieme parallele third parallel A n g r i f f s g r a b e n / S a p p e (96,101) attaque/sape approach/sap halbe Parallele (100) demi-parallele demi-parallel Magistrale (123) magistrale - m a g i s t r a l

Graben Quergraben ein kleiner i st · fr en

m: Graben,

haha m cross-trench,

der

quer

durch

einen

breiteren

Graben

gezogen

ha-ha

* S a p p e f ; auch A p p r o c h e f , T r a n c h e e f : e i n beim f ö r m l i c h e n A n g r i f f a n g e l e g t e r L a u f g r a b e n , d e r s c h r ä g z u r K a p i t a l e v e r l ä u f t und b i s zum H a u p t w a l l v o r g e t r i e b e n w i r d ; i n der Regel a l s Wendesappe a u s g e f ü h r t . -» A n g r i f f s g r a b e n ; -» P a r a l l e l e ; -» S c h a n z k o r b . - F i g . 95 - 97 ( V a u b a n , 1704) - F i g . 94, N r . 4 fr en

sape f , approche f sap, approach, z i g z a g

102 Graben/

Sappe S a p p e n e i n g a n g m: der Anfang einer Sappe. fr en

queue f d ' u n e t a i l of a s a p

Grabenansatz.

sape

*Sappenkopf m, S a p p e n s p i t z e f : der vorderste Teil einer Sappe. - v g l . F i g . 95 fr en

tete f d ' u n e sap-head

sape Arten

-

Deckwehrsappe f : eine durch eine Schulterwehr fr en

sape f ä s a p with

Glacissappe eine in d a s fr en

-» R o l l k o r b .

Types

-

Types

gedeckte

Sappe.

paraflanc side-cover

f: Glacis

vorgetriebene

Sappe.

sape f de g l a c i s sap in a g l a c i s

*Korbsappe f : eine durch Schanzkörbe gedeckte Sappe. - v g l . F i g . 95 - 97 ( V a u b a n , 1704) fr en

sape f ä g a b i o n s g a b i o n e d sap

Sappe f , doppelte: zwei n e b e n e i n a n d e r v o r g e t r i e b e n e Sappen b e i d e n S e i t e n , oft e i n e T r a v e r s e n s a p p e . fr en

sape f double double sap

mit

Deckung

nach

103

Sappe f, flüchtige, fliegende d i e e i n f a c h s t e Form d e r S a p p e , d i e v o n m e h r e r e n , a u f g l e i c h e r Deckungshöhe arbeitenden Sappeuren vorgetrieben wird. fr en

sape f flying

volante sap

Sappe f, förmliche: e i n e S a p p e , d i e von h i n t e r e i n a n d e r Sappeuren vorgetrieben wird. fr en

s a p e f commune common s a p

Sappe f, fr en

sape f couverte covered sap

Sappe f, fr en

gedeckte

offene

sape f a ciel open s a p

ouvert

gedeckt

arbeitenden

104

Graben/

Sappe * T r a v e r s e n s a p p e f ; auch Q u e r w a l l s a p p e f , t r a v e r s i e r t e S a p p e e i n e d u r c h T r a v e r s e n gegen s e i t l i c h e n B e s c h ü ß g e s i c h e r t e S a p p e . -» W ü r f e l s a p p e . - F i g . 98 fr en

sape f ä t r a v e r s e s t r a v e r s e d sap

* Wendesappe f , S c h l a n g e n s a p p e f : e i n e z i c k z a c k f ö r m i g v o r g e t r i e b e n e S a p p e , d i e am m e i s t e n v e r b r e i t e t e A r t d e r S a p p e . Das e i n z e l n e T e i l s t ü c k b i s z u r n ä c h s t e n Wendung w i r d auch S c h l a g (m) g e n a n n t . - F i g . 99 fr en

sape f ä crochets, ~ t o u r n a n t e crochetted sap, z i g z a g s

*Würfelsappe f: e i n e Sappe m i t - F i g . 100 fr en

en

Graben

tranchee f ; f ü r knieende Schützen f ü r stehende Schützen trench, s l i t ~

Schützenloch fr en

umgehbaren

Traversen.

sape f d i r e c t e , ~ ä t a m b o u r s sap w i t h t a m b o u r - t r a v e r s e

S c h ü t z e n g r a b e n m: e i n Deckung b i e t e n d e r flachen B r u s t w e h r . fr

beidseitig

η

t r o u m de t i r a i l l e u r r i f l e - p i t , foxhole

f ü r die

präzis, präzis,

Infanterie,

ebauchee; normale

meist

mit

einer

f:

105

98

99

100

Graben V e r b i n d u n g s g r a b e n m; auch K o m m u n i k a t i o n f : e i n gegen d i r e k t e n B e s c h ü ß u n d E i n s i c h t w e i t g e h e n d g e s c h ü t z t e r , o f t auch s p l i t t e r s i c h e r e r G r a b e n , d e r d i e F e s t u n g s a n l a g e n u n t e r e i n a n d e r v e r b i n d e t u n d ü b e r den der N a c h s c h u b a b g e w i c k e l t w i r d . fr en

t r a n c h e e f de c o m m u n i c a t i o n , communication-trench, boyau

* V o r g r a b e n m: e i n Graben v o r einem - v g I . F i g . 158 fr en

breiteren

Hauptgraben.

avant-fosse m advanced d i t c h

Wallgraben verbreitete fr en

meist

boyau m

m: Bezeichnung

für

den

Hauptgraben.

f o s s e m de r e m p a r t r a m p a r t - d i tch

W a s s e r g r a b e n m: e i n mit W a s s e r g e f ü l l t e r Graben. A l s sogenannte m i l i t ä r i s c h e W a s s e r t i e f e w a r e n etwa 1 , 5 0 - 2 , 0 0 m ü b l i c h , d a m i t e i n D u r c h q u e r e n d e s G r a b e n s m i t Waffen u n m ö g l i c h w a r . F l u t g r a b e n ; -» n a s s e r G r a b e n . fr en

douve f , f o s s e m moat, wet d i t c h

d'eau

106

£

XL 101 - 104

Grabennetz η fr en

reseau m des fossees, ~ des tranchees ditch-network, tnench-network

Grabensystem η fr en

systeme m des fossees, ~ des tranchees ditch-system, trench-system

*Grabenwehr f , Kaponniere f , Caponniere f ( 1 ) , Grabenstreiche f ; a u c h Grabenkasten m , Koffer m ( 2 ) , Grabenkoffer m ; v e r a l t e t Grabenturm m , liegende Hutwere f : e i n e i n - o d e r m e h r s t ö c k i g e r , s c h u ß s i c h e r e r H o h l b a u im G r a b e n , senkrecht zum V e r l a u f des G r a b e n s e r r i c h t e t u n d z u r n i e d e r e n G r a b e n b e s t r e i c h u n g dienend. Die Grabenwehr ist entweder an d i e Eskarpenmauer angelehnt o d e r s i e l i e g t i s o l i e r t im G r a b e n u n d i s t d u r c h e i n e P o t e r n e m i t dem H a u p t w a l l v e r b u n d e n . -» S t r e i c h w e h r . - F i g . 101 - 104 ( v e r s c h i e d e n e F o r m e n d e r G r a b e n w e h r ) - F i g . 105 - F i g . 107 fr en

caponniere f ; v e r a l t e t moineau m , chaponniere a l s k l e i n e r T u r m tour f de ~ caponier, caponniere; a l s k l e i n e r T u r m capannato

f;

107

Grabenwehr

Arten

-

Types -

Types

*Doppelkaponniere f; auch ganze Grabenwehr f , doppelte Streiche f : eine Grabenwehr im ausspringenden Winkel des Festungstraces, aus der nach zwei Seiten gefeuert werden k a n n . - F i g . 106 fr en

caponniere f double double caponier

* E s k a r p e n g r a b e n w e h r f , innere Graben wehr f : eine an die Eskarpenmauer angelehnte Grabenwehr. - v g l . F i g . 105 fr en

caponniere f d ' e s c a r p e scarp-caponier

Grabenwehr fr en

f,

kasemattierte

caponniere f casematee caponier-casemate

108

107 innere K e h l g r a b e n w e h n (108) caponniere de gorge - g o r g e - c a p o n i e r S c h u l t e r g r a b e n w e h r (109) caponniere d'epaule - shoulder-caponier S p i t z e n g r a b e n w e h r (109) caponniere d'angle s a i l l a n t - salient caponier

Grabenwehr *Halbkaponniere f , halbe Grabenwehr f : eine Grabenwehr, aus der n u r nach einer kann. - F i g . 108 fr en

gefeuert

werden

caponniere f simple single caponier

*Kehlgrabenwehr f , Kaponniere f - F i g . 107, N r . 1 fr en

Seite

innere,

Kehl grabenstreiche f ;

auch

Kehl-

caponniere f de gorge gorge-caponier

*Mittelgrabenwehr f , Mittelkaponniere f , Frontgrabenwehr f ; a u c h Frontgrabenstreiche f , Hauptgraben-Kaponniere f : e i n e z w e i s t ö c k i g e G r a b e n w e h r m i t D e c k w e r k i n d e r Neuen Deutschen B e f e s t i g u n g . Sie i s t auch F e u e r b e f e h l s s t e l l e f ü r d a s V o r f e l d u n d d i e F l a n k e n u n d d i e n t a l s R e d u i t . -» Pol y g o n a I s y s t e m . - v g l . F i g . 76 fr en

caponniere f caponier

109

Grabenwehr R e v e r s k a p o n n i e r e f , ä u ß e r e G r a b e n w e h r f ; auch K o n t e r e s k a p e n kaponniere f: e i n e G r a b e n w e h r i n d e r K o n t e r e s k a r p e z u r Abgabe von R e v e r s f e u e r . S i e i s t d u r c h e i n e P o t e r n e u n t e r dem Graben z u g ä n g l i c h . fr en

c a p o n n i e r e f de c o n t r e s c a r p e counterscarp-caponier

* S c h u l t e r g r a b e n w e h r f , S c h u l t e r k a p o n n i e r e f ; auch e i n e G r a b e n w e h r an d e r S c h u l t e r e i n e s W e r k e s . - F i g . 107, N r . 2 fr en

caponniere

f

d'epaule,

Eck-Kaponniere

aileron m

shoulder-caponier

* S p i t z e n g r a b e n w e h r f , S p i t z e n g r a b e n k a p o n n i e r e f ; auch S a i l l a n t Kaponniere f , Sai I lant-Grabenwehr f : e i n e G r a b e n w e h r am a u s s p r i n g e n d e n W i n k e l e i n e s W e r k e s . - F i g . 107, N r . 3 fr en

caponniere f d ' a n g l e s a l i e n t caponier

saillant

f:

110

* G u ß l o c h η , W u r f loch η ; auch F a l l o c h n : e i n e M a u e r ö f f n u n g i n d e r Decke, ζ . B . im T o r g e w ö l b e e i n e r F e s t u n g , d u r c h welche Pech g e g o s s e n , S t e i n e g e w o r f e n o d e r auch g e s c h o s s e n w e r d e n k a n n , um den e i n d r i n g e n d e n F e i n d z u b e k ä m p f e n . - v g l . F i g . 59 fr en

assommoir m m u r d e r hole

H a u p t k a m p f l i n i e f ; oft n u r a b g e k ü r z t H K L : d i e V e r t e i d i g u n g s l i n i e , v o r d e r e i n A n g r i f f im z u s a m m e n g e f a ß t e n A b w e h r f e u e r s p ä t e s t e n s e r l i e g e n s o l l . Bei den vom 16. J h . b i s zum E n d e des 19. J h . ü b l i c h e n B e f e s t i g u n g e n i s t d i e s d i e H a u p t u m wa 11 u n g . Z u u n t e r s c h e i d e n von d e r D e f e n s l i n i e . -» M a g i s t r a l e . fr en

l i g n e f p r i n c i p a l e de r e s i s t a n c e main l i n e of r e s i s t a n c e

Hauptwerk η : eine größere, fr en

mit

schwerer

ouvrage m principal main work, principal

Artillerie

bestückte

Verteidigungsanlage.

~

H o h l b a u m: ein s c h u ß s i c h e r e r , v e r t e i d i g u n g s f ä h i ger, meist gewölbter F e s t u n g s b a u z u r A u f n a h m e von T r u p p e n , M u n i t i o n u n d G e r ä t . -» K a s e m a t t e ; -» B l o c k haus; Grabenwehr. fr en

corps m creux « casemate * D o s d a n e f ; auch D o s d a n i e r u n g f : e i n e s a t te I d a c h d a c h a r t i ge Ü b e r m a u e r u n g d e r m i t E r d e ü b e r d e c k t e n K a s e m a t t e n z u r A b l e i t u n g des R e g e n - u n d Schmel z w a s s e r s d u r c h gedeckte F a l l s c h ä c h t e i n den G e w ö l b e p f e i l e r n , d u r c h K a n ä l e i n d e r K e h l e z w i s c h e n den D a c h f l ä c h e n oder d u r c h W a s s e r s p e i e r . - F i g . 109 fr en

dos m d ' ä n e dos d ' ä n e

111

109

Hohl bau M a n t e l m, U m m a n t e l u n g f : eine n i e d r i g e E r d v o r l a g e unmittelbar ( o d e r i n g e r i n g e r E n t f e r n u n g ) um den unteren T e i l eines Hohlbaues, gelegentl i c h m i t einem -* D i a m a n t g r a b e n v e r b u n d e n fr en

chemise f cladding

H o r c h g a n g m, H o r c h m i n e f ; auch H o r c h g a l e r i e f , H o r c h s t o l l e n m: e i n Gang zum A b h ö r e n g e g n e r i s c h e r Mi η i e r a r b e i t e n . I n d e r s t ä n d i g e n B e f e s t i g u n g e i n f e s t a u s g e b a u t e r T e i l des G e g e n m i n e n s y s t e m s . V i e l e E s k a r p e n g ä n g e s i n d auch H o r c h m i n e n . fr en

galerie f d'ecoute, coursiere l i s t e n i n g g a l l e r y , ecoute

f

d'ecoute

Infanteriewerk η: e i n n u r m i t l e i c h t e n Waffen a u s g e r ü s t e t e s N a h k a m p f w e r k . Gegen E n d e d e s 19. J h . auch I n f a n t e r i e s t ü t z p u n k t (m) g e n a n n t , e i n e d u r c h S t a c h e l d r a h t gesicherte S t e l l u n g a u s E r d r e i c h mit e i n e r betonierten, s c h u ß s i c h e r e n U n t e r k u n f t , z u s ä t z l i c h e n B u n k e r n , V e r b a n d - und Wachr ä u m e n etc. Um 1910 e i n k l e i n e r e s , d u r c h e i n e n f l a n k i e r t e n Graben gesichertes, s t u r m f r e i e s F o r t mit betonierter H a u p t u n t e r k u n f t , anderen R ä u m e n , H o h l g ä n g e n etc. B e i s p i e l : Mey nahe M e t z . -» I n f a n t e r i e s t e l l u n g . fr en

ouvrage m d ' i n f a n t e r i e i n f a n t r y work

112

^Kapitale f, Kapitallinie d i e gedachte M i t t e l l i n i e des B a s t i o n s s a i I l a n t s . - F i g . 41 , N r . 6 fr en

capitale f, capital, ~

ligne f line

f ; auch H a u p t l i n i e f : eines Werkes, insbesondere

die

Winkelhalbierende

capitale

* Kasematte f : e i n ü b e r - oder u n t e r i r d i s c h e r , s c h u ß s i c h e r e r u n d v e r t e i d i g u n g s f ä h i g e r g e w ö l b t e r Raum oder B a u i n d e r F e s t u n g s a n l a g e , h ä u f i g i n d e r E s k a r p e b z w . K o n t e r e s k a r p e , wo e r auch z u r S t a b i l i s i e r u n g des W a l l e s d i e n t . K a s e m a t t e n k ö n n e n e i n - oder m e h r g e s c h o s s i g s e i n . E i n K a s e m a t t e n g e w ö l b e , d e s s e n L ä n g s a c h s e i n d e r g l e i c h e n R i c h t u n g v e r l ä u f t w i e d i e F r o n t des W e r k e s , w i r d p r ä z i s . P a r a l l e l k a s e m a t t e ( f ) g e n a n n t . V e r l ä u f t d i e Achse s e n k r e c h t z u r F r o n t , s p r i c h t man p r ä z i s , von P e r p e n d i k u l ä r k a s e m a t t e ( f ) . Mehrere Kasematten nebeneinander werden a l s K a s e m a t t e n k o r p s ( n ) b e z e i c h n e t . - Schon A l b r e c h t D ü r e r p l a n t e K a s e m a t t e n i n s e i n e n F e s t u n g s e n t w ü r f e n . -» M a s k e . - F i g . 110 - v g l . F i g . 158 fr en

casemate f casemate

Bonnet-Kasematte f: eine erhöht liegende durchquert wird. fr en

casemate-bonnette casemated s a l i e n t

Kasematte,

deren

f gallery

Decharge(n)galerie f: eine schmale Dechargenkasematte. fr en

g a l e r i e f de discharging

decharge gallery

unterer

Teil

von

einer

Poterne

113

Kasematte D e c h a r g e ( n ) k a s e m a t t e f ; auch . E n t l a s t u n g s k a s e m a t t e f : eine h ä u f i g d u r c h Strebepfei l e r v e r s t ä r k t e Kasematte i n der G r a b e n b ö s c h u n g ; W i d e r l a g e r gegen den D r u c k des W a l l e s . - » D e c h a r g e n m a u e r . fr en

casemate f de d e c h a r g e d i s c h a r g i n g casemate

Eskarpenkasematte f: eine in die E s k a r p e eingebaute fr en

und

sie

stabilisierende

Kasematte.

casemate f d ' e s c a r p e casemate i n t h e s c a r p

* F I ankenkasematte f ; i t a l . piazza bassa: eine Kasematte in der F l a n k e e i n e s W e r k e s b z w . e i n e r B a s t i o n Grabenbestreichung und f ü r E n f i Iadenfeuer h i n t e r die K u r t i n e . - F i g . 111 fr en

casemate f de f l a n c casemate i n t h e f l a n k ,

piazza

bassa

zur

114

Kasematte * F l a n k i e r u n g s k a s e m a t t e f , Koffer m ( 3 ) : eine Kasematte, aus der e n t l a n g der eigenen - F i g . 112 fr en

Linien

gefeuert

wird.

coffre m flanker-casemate *Kehlkasematte f ; a u c h K e h l f l a n k i e r u n g s k a s e m a t t e f , äußere Kehl g r a b e n wehr f : e i n e F l a n k i e r u n g s k a s e m a t t e im K e h l g r a b e n . -» T r a d i t o r . - F i g . 112, N r . 4 fr en

c o f f r e m de gorge f l a n k e r - c a s e m a t e in

the

gorge

*Koffer m ( 3 ) , d o p p e l t e r : eine n a c h zwei Seiten w i r k s a m e F l a n k i e r u n g s k a s e m a t t e . Zu u n t e r s c h e i d e n vom d o p p e l t e n K o f f e r (1) a l s E r d a u f w u r f . -> e i n f a c h e r K o f f e r ( 3 ) . - v g l . F i g . 112, N r . 3 fr en

coffre m d o u b l e flanker-casemate

with

field

of

fire

in

two

directions

115

K e h l g r a b e n (99) fosse de gonge gonge-ditch S c h u l t e r f l a n k e n k a s e m a t t e (115) coffne d'epaule - shoulder-casemate e i n f a c h e n Koffen (115) coffne simple flanken-casemate S p i t z e n f l a n k e n k a s e m a t t e (115) coffne de tete - salient c o u n t e r s c a r p - c a s e m a t e d o p p e l t e r Koffer (114) coffre double flanker-casemate K e h l k a s e m a t t e (114) coffre de gorge f l a n k e r - c a s e m a t e in the gorge Kasematte/

Flankierungskasematte * Koffer m (3), einfacher: e i n e n u r nach e i n e r S e i t e w i r k s a m e F l a n k i e r u n g s k a s e m a t t e . Z u u n t e r s c h e i d e n vom e i n f a c h e n K o f f e r ( 1 ) a l s E r d a u f w u r f . -> d o p p e l t e r K o f f e r ( 3 ) . - v g l . F i g . 112, N r . 2 fr en

coffre m simple flanker-casemate

with

field

of f i r e

in

one

direction

* S c h u l t e r f l a n k e n k a s e m a t t e f ; etwa ab 1900 ä u ß e r e S c h u l t e r g r a b e n w e h r f ; bei W e r k e n m i t g e r a d e r F r o n t F r o n t - F l a n k e n kasematte f , äußere F r o n t g r a b e n w e h r f : e i n e F l a n k i e r u n g s k a s e m a t t e am S c h u l t e r p u n k t . - F i g . 112, N r . 2 fr en

coffre m

d'epaule;

j e nach L a g e p r ä z i s . shoulder-casemate

~ de g a u c h e ,

~

de

droite

* S p i t z e n f l a n k e n k a s e m a t t e f , S a i I l a n t k a s e m a t t e f ; etwa ab äußere Spitzengrabenwehr f: e i n e F l a n k i e r u n g s k a s e m a t t e an d e r S p i t z e e i n e s W e r k e s . - F i g . 112, N r . 3 fr en

c o f f r e m ( d o u b l e ) de t e t e salient counterscarp-casemate

1900

116

Kasematte

Geschützkasematte fr en

casemate f artillery

f;

auch

Kanonenkeller

m,

casemate

casemate f active casemate fitted for

active

der

casemate-magasin storage-casemate

Lazarettkasematte fr en

Defensivkase-

anderen

Einrichtungen

Da a u s i h r R e v e r s f e u e r als Reverskasematte (f)

casemate f de c o n t r e s c a r p e casemate in the counterscarp

Lagerkasematte f: e i n e K a s e m a t t e , in werden. fr en

auch

defence

Kontereskarpenkasematte f: e i n e K a s e m a t t e in d e r K o n t e r e s k a r p e . gegeben werden k a n n , w i r d sie auch b e z e i c h n e t . -» R e v e r s b a t t e r i e . fr en

m

d'artillerie

Kampfkasematte f, Verteidigungskasematte f; matte f, Defensionskasematte f: e i n e Kasematte mit S c h i e ß s c h a r t e n und a l l e n z u r a k t i v e n V e r t e i d i g u n g . -» W o h n k a s e m a t t e . fr en

Geschützkeller

f

casemate-hopital f hospital-casemate

Vorräte f

für

den

Kriegsfall

aufbewahrt

117

Kasematte * T r a d i t o r m, T r a d i t o r k a s e m a t t e f : e i n e in den K e h l g r a b e n h i n e i n g e b a u t e Kasematte, von der aus der K e h l g r a b e n u n d d a s G e l ä n d e vor und z w i s c h e n den Werken b e s t r i chen werden k a n n . - F i g . 113 fr en

casemate f (de) t r a d i t o r e traditor-casemate

Wohnkasematte f , B e r e i t s c h a f t s k a s e m a t t e f : eine Kasematte, die a l s Unterkunft und Sammlungsraum -» K a m p f k a s e m a t t e . fr en

casemate f p a s s i v e , casemate-logement accomodation-casemate

kasemattiert fr en

casemate casemated

Kaserne f ; a u c h Wohnkaserne f : eine Unterkunft für die Truppe. fr en

caserne f barracks pl

f

dient.

118

Kaserne D e f e n s i v k a s e r n e f ; auch D e f e n s i o n s k a s e r n e f : eine Kaserne mit a l l e n E i n r i c h t u n g e n z u r a k t i v e n V e r t e i d i g u n g , mit S c h i e ß s c h a r t e n , o f t auch m i t G e s c h ü t z p l a t t f o r m e n u n d v o r g e l a g e r t e m G r a b e n ; h ä u f i g a l s R e d u i t i n der K e h l e e i n e s F o r t s . fr en

caserne f f o r t i f i e e fortified barracks

*Kehlkaserne f: e i n e K a s e r n e im r ü c k w ä r t i g e n T e i l e i n e s F o r t s . Nach 1870 B e z e i c h n u n g f ü r d i e s c h u ß f e s t g e w ö l b t e , gegen d a s I n n e r e des F o r t s und nach oben d u r c h den a n - u n d a u f l i e g e n d e n K e h l w a l l gedeckte H a u p t unterkunft . - v g l . F i g . 210, N r . 2 fr en

caserne f barracks

de g o r g e in the gorge

* K a v a l i e r m und η ; v e r a l t e t R e i t e r m: e i n e ü b e r h ö h e n d e S t e l l u n g , ζ . B . a u f einem W a l l oder e i n e r B a s t i o n , auch i n einem A n g r i f f s g r a b e n etc. S i e e r m ö g l i c h t e i n e wi r k u n g s v o l l e r e B e h e r r s c h u n g d e s V o r g e l ä n d e s an t a k t i s c h e n S c h w e r p u n k t e n . Kavaliere s i n d i n d e r Regel so a n g e l e g t , daß von i h n e n u n d dem H a u p t w a l l a u s E t a g e n f e u e r gegeben w e r d e n k a n n . I n d e r Neuen D e u t s c h e n B e f e s t i g u n g auch B e z e i c h n u n g f ü r D e f e n s i v k a s e r n e n h i n t e r F r o n t w i n k e l n , d i e e i n e den W a l l ü b e r h ö h e n d e S t e l l u n g o b e n a u f haben ( B e i s p i e l : I n g o l s t a d t a . d . Donau). - F i g . 114 - F i g . 115 fr en

cavalier m c a v a l i e r , cat *Bastionskaval ier m - F i g . 114 ( V i o l l e t - l e - D u c , fr en

c a v a l i e r m de b a s t i o n c a v a l i e r on t h e b a s t i o n

1854)

1

114

115

Viollet-le-Duc

Speckle,

1589

K a v a l ier *Kurtinenkaval ier m - F i g . 115 ( S p e c k l e , fr en

1589;

Ausschnitt)

c a v a l i e r m de courtine c a v a l i e r on the c u r t a i n

Trancheekaval ier m fr en

c a v a l i e r m de tranchee c a v a l i e r in a trench

* K e h l e f ; auch K e h l l i n i e f : die Rückseite einer Bastion bzw. eines Werkes. S i e ist entweder offen oder geschlossen, also durch eine Mauer oder ein K e h l w e r k , auch durch Graben und Wall oder eine P a l i s a d e etc. v e r s c h a n z t . -» geschlossene Bastion. - v g l . F i g . 41 und 42 fr en

gorge f gorge

120

Kehle *Halbkehle f: d e r A b s c h n i t t vom K u r t i n e n p u n k t K e h l l i n i e und K a p i t a l e . - F i g . 41, N r . 7 fr en

bis

zum

Schnittpunkt

zwischen

demi-gorge f demi-gorge

*Kehle f, geschlossene - F i g . 41 , N r . 8 fr en

g o r g e f r e t r a n c h e e , ~ fermee retrenched gorge, closed ~

* Kehle f , offene - v g l . F i g . 42 fr en

gorge f o u v e r t e open g o r g e

* K e h l w i n k e l m: d e r W i n k e l , u n t e r dem s i c h d i e gedachten V e r I ä n g e r u n g e n eine E c k b a s t i o n anschließenden K u r t i n e n t r e f f e n . - F i g . 42, N r . 4 fr en

an

a n g l e m de g o r g e angle of the gorge

Kehl werk η: eine V e r t e i d i g u n g s a n l a g e fr en

der

o u v r a g e m de gorge work

im B e r e i c h

der

Kehle.

geschlossene

Kehle.

gorge

* K o f f e r m ( 1 ) , E r d k o f f e r m; auch C a p o n n i e r e f ( 2 ) : e i n g I a c i s a r t i g e r E r d a u f w u r f , d e r e i n e A n l a g e im G r a b e n , ζ . B . e i n e G r a b e n w e h r , s c h ü t z t ( F i g . 116) oder vom gedeckten Weg ü b e r d a s f r e i e

121

117

116

Gelände zu einem v o r g e l a g e r t e n Werk e i n e gedeckte V e r b i n d u n g s c h a f f t ( F i g . 1 1 7 ) . E i n e e i n s e i t i g e A n l a g e h e i ß t einfacher o d e r halber Koffer; zwei p a r a l l e l e , m i t den s t e i l e n B ö s c h u n g s s e i t e n e i n a n d e r z u g e k e h r t e E r d a u f w ü r f e h e i ß e n doppelter o d e r ganzer Koffer. Z u u n t e r s c h e i d e n v o m Koffer (2) = Grabenwehr u n d Koffer (3) = F l a n k i e r u n g s k a s e m a t t e . - F i g . 116 - F i g . 117 fr en

double caponniere f caponier, caponniere

'Kontereskarpe f : die äußere Grabenwand, steil abfallend bekleidet oder schräg v e r l a u f e n d , dann -» G l a c i s e n c o n t r e - p e n t e . - F i g . 36, N r . 5 - v g I . F i g . 88 fr en

contrescarpe f ; steil abfallend counterscarp; steil abfallend

~

abrupte

steep ~

und mit einer Futtermauer e r d g e b ö s c h t . -» E s k a r p e ;

122

Kontereskarpe * K o n t e r e s k a r p e n g a l e r i e f , K o n t e r e s k a r p e n g a n g m, R e v e r s g a l e r i e f , v e r a l t e t Mordgalerie f: e i n g e w ö l b t e r G a n g mit S c h i e ß s c h a r t e n i n b z w . h i n t e r d e r F u t t e r mauer der K o n t e r e s k a r p e . Er ermöglicht d i e R ü c k w ä r t s v e r t e i d i g u n g mit R e v e r s f e u e r . -> E s k a r p e n g a l e r i e . - v g l . F i g . 158 fr en

g a l e r i e f de c o n t r e s c a r p e , counterscarp-gal lery; R e v e r s g a I e r i e reverse-fire

coursiere

f

de

contrescarpe

gallery

*Konterval l a t i o n f , Konterval l a t i o n s l i n i e f , K o n t r a v a l l a t i o n f ; a u c h G e g e n v e r s c h a n z u n g f , Gegenwall m: e i n e vom A n g r e i f e r e r r i c h t e t e B e f e s t i g u n g s l i n i e z u r A b w e h r v o n G e g e n s t ö ß e n . -» Zi r k u m v a l l a t i o n ; -» E i n s c h l i e ß u n g s s c h a n z e . - F i g . 182, N r . 2 fr en

contrevallation f , ligne f counterval lation, ~ - l i n e

de ~

* K u r t i n e f ; a u c h M i t t e l w a l l m, Z w i s c h e n w a l l m: der z w i s c h e n zwei Bastionen liegende W a l l k ö r p e r . - F i g . 41, N r . 1 fr en

courtine curtain,

f ~ wall

K u r t i n e f , gebrochene -» S e c o n d e f I a n k e . fr en

court ine f r e t i r e e recessed c u r t a i n

Kurtine f, -» F l a n k e , fr en

gestufte gestufte.

court ine f etagee multi-storey curtain

123 Luftloch fr en

π

trou m d'aeration air-hole

Luftschacht m -» R a u c h a b z u g . fr en

c a n a l m de air-shaft

ventilation

*Magistrale f, Magistral I inie f: d i e H a u p t l i n i e d e s F e s t u n g s t r a c e s ; e i n e gedachte L i n i e , d i e am F u ß e d e r E s k a r p e n b r u s t w e h r v e r l ä u f t u n d d u r c h den K o r d o n m a r k i e r t i s t . Die A n l a g e n u n t e r h a l b d e r M a g i s t r a l e s i n d d e r S i c h t des G e g n e r s e n t z o g e n . - F i g . 94, N r . 6 fr en

magistrate f, magistral, ~

ligne line

f

magistrale

Maske f (1 ) : e i n Schutzbau v o r e i n e r Kasematte; entweder d i r e k t a n g e b a u t oder i n e i n i g e m A b s t a n d v o r i h r e r r i c h t e t Z u u n t e r s c h e i d e n von d e r M a s k e ( 2 ) a l s T a r n u n g . fr en

masque mask

an d e r e n S t i r n m a u e r (Chasseloup-Maske).

f

* M i n e f ( 1 ) ; p r ä z i s . M i n e n g a n g m, M i n e n g a l e r i e f ; auch M i n e n s t o l l e n m: e i n vom A n g r e i f e r u n t e r den F e s t u n g s m a u e r n a u s g e h o b e n e r G a n g , um d i e A n l a g e n zum E i n s t u r z z u b r i n g e n . Nach E r f i n d u n g d e s P u l v e r s d i e n t e n d i e M i n e n g ä n g e auch z u r A n l a g e von S p r e n g k a m m e r n . Z u u n t e r s c h e i d e n von d e r M i n e ( 2 ) a l s S p r e n g s a t z . -» Gegenmine; -» u n t e r m i η i e r e n . - F i g . 118 - 121 fr en

m i n e f , g a l e r i e f de ~ mine, m i n e - g a l l e r y ; eine b r e i t e Mine mine-tunnel

124

118 A

Mirienherd (124) fourneau de mine blast hole D S p r e n g k a m m e r (124) foyer de mine m i n e chamber A - B - D Z ü n d k a n a l (124) canal d ' a l l u m a g e fire-train Z ü n d s c h n u r (210) saucisson - fuse

Β

-2 j)

Mi n e * M i n e n h e r d m: die Stelle, an - F i g . 118, A fr en

der

die

der

f o u r n e a u m de mine blast-hole, blast-furnace,

* M i n e n v o r h a u s n: e i n ü b e r w ö l b t e r Raum F i g . 122 fr en

Zündung

am

Sprengladung

erfolgt.

fourneau

Eingang

der

Gegenminen.

g a l e r i e f voutee de c o n t r e - m i n e mine-entrance chamber

*Sprengkammer f , Minenkammer f ; auch Ladungskammer d e r H o h l r a u m , i n dem d e r S p r e n g s a t z g e l e g t wird. - F i g . 118, Β fr en

f o y e r m de m i n e , mine-chamber

* Z ü n d k a n a l m: die Bahn, in welche - F i g . 118, A - B - D fr en

chambre

die

canal m d'allumage fire-train

f

de

Zündschnur

f:

mine

der

Minen

verlegt

wird.

-

125

Icr.niitti/rtir

/r/tη tf/r Vitun .

ft

• / /

119 - 121 Minen

Mine /

Arten

-

Types -

(Vauban!

Types

Breschemine f : ein Minengang zum Legen einen Bresche. fr en

mine f de breche b r e a c h i n g mine

*Doppelmine f: e i n M i n e n g a n g , der sich v e r z w e i g t - F i g . 118 ( E n c y c l o p e d i e , 1751) fr en

Minenkammern

führt.

mine f double double mine

Etagenmine f, Stockwerksmine f: e i n M i n e n g a n g , der zu mehreren, Sprengkammern f ü h r t . fr en

und zu zwei

mine f etagee m u l t i - l e v e l mine

gestaffelt

ü b e r e i n a n d e r I iegenden

126

Mi ne ^Gegenmine f , Kontermine f : e i n M i n e n g a n g des V e r t e i d i g e r s z u r A b w e h r g e g n e r i s c h e r Miniera r b e i t e n u n d z u r S p r e n g u n g f e i n d l i c h e r S t e l l u n g e n a u f dem G l a c i s o d e r dem W a l l . Demol i tionsmine ( f ) i s t e i n e G e g e n m i n e i n d e n F e s t u n g s b a u t e n s e l b s t , um d i e s e n a c h e i n e r m ö g l i c h e n E r o b e r u n g z u zerstören. - F i g . 123 ( Z i t a d e l l e v o n T u r i n , 1706; G e g e n m i n e n s y s t e m ) fr en

contre-mine f , g a l e r i e f countermine, - - g a l l e r y

de ~

Hauptmine f ; a u c h H a u p t g a l e r i e f : e i n M i n e n g a n g , v o n dem Z w e i g m i n e n fr en

oft

p u i t s m de mine, g a l e r i e descending mine-gallery

Zweigmine f , Hauptmine. fr en

ausgehen.

g a l e r i e f de mine majeure great m i n e - g a l l e r y

M i n e n s c h a c h t m; a u c h f a l l e n d e Mine f , ein stark geneigter Minengang. fr en

fächerförmig

Minenast

rameau m de mine, mine-branch

m,

f

de mine

Nebenmine

branche

f

de

Minenschleppschacht inclinee

f mine

m:

127

123

TURIN Zitadelle, 1706

Minensystem fr en

YARDS

η

systeme m des mine-system

mines

*Gegenminensystem η - F i g . 123 ( Z i t a d e l l e fr en

von

Turin,

1706)

systeme m des c o n t r e - m i n e s countermine-system

Munitionslager η Pulvermagazin. fr

depot

m de

en

ammunition-dump,

N a h k a m p f werk

munition depot

of

munitions

η:

e i n der N a h v e r t e i d i g u n g d i e n e n d e s , mit leichten Waffen a u s g e s t a t t e t e s I n f a n t e r i ewerk i n n e r h a l b der H a u p t k a m p f s t e l l u n g oder a l s S t ü t z p u n k t an Sperren. fr o u v r a g e m de combat r a p p r o c h e en c l o s e - r a n g e w o r k , local defence ~

128

*Panzerturm m: e i n s t ä h l e r n e n , d u r c h e i n Kuppel segment ü b e r d e c k t e r in einen Hohlbau eingelassen i s t . Geschützturm. - F i g . 124 u n d 125 fr en

toureile f cuirassee, armoured turret *Drehturm m: ein horizontal - F i g . 125 fr en

schwenkbarer

Panzerturm.

tourel le-tournante f , toureile f revolving (armoured) turret

Panzerkuppel fr en

~ blindee

f

cloche f de mitrailleuse armoured cupola

pivotante

Geschützstand,

der

126 Panzerturm *Verschwindturm m, Hebeturm m: e i n P a n z e r t u r m , b e i dem d a s G e s c h ü t z zum L a d e n a b g e s e n k t u n d zum F e u e r n angehoben werden k a n n . - F i g . 126 u n d 127 fr en

toureile f a eclipse d i s a p p e a r i n g (armoured)

Panzerwerk η: ein gepanzertes fr en

turret

Art i I leriewerk .

ouvrage m cuirasse armoured work

*Postenerker m, Wall türmchen n; a u c h S e n t i n e l l e f , s p a n i s c h e s Türmchen n , E s k a r p e n e r k e r m: ein der gedeckten Beobachtung dienendes T ü r m c h e n a u f dem W a l l , d a s a n a u s s p r i n genden Winkeln der E s k a r p e v o r k r a g t oder auch auf Stützen vorgesetzt i s t . -» S c h a r w a c h t t u r m (GA 1 ) . - F i g . 128 fr en

echauguette f , g u e r i t e f echauguette, guerite; mit k r e n e l i e r t e r B r u s t w e h r

bartizan

130

* P o t e r n e f , S t o l l e n m; auch T u n n e l g a n g m: e i n u n t e r i r d i s c h e r , h ä u f i g ü b e r w ö l b t e r Gang d u r c h den W a l l oder d u r c h e i n F e s t u n g s w e r k f ü r d a s gedeckte P a s s i e r e n von T r u p p e n u n d den T r a n s p o r t von W a f f e n , Gerät u n d M u n i t i o n i n d e r F e s t u n g s e l b s t oder z u A n l a g e n v o r dem W a l l , auch f ü r A u s f a l l z w e c k e . E i n e auch f ü r F a h r z e u g e geeignete P o t e r n e h e i ß t F a h r p o t e r n e ( f ) . - v g l . F i g . 129 fr en

poterne f , passage m underground passage

*Kapitalpoterne - F i g . 129 fr en

souterrain

f

p o t e r n e f en underground

capitale passage in

the

capital

* P u l v e r m a g a z i n n: e i n Raum oder Gebäude m i t h ä u f i g gebrochen g e f ü h r t e n L u f t s c h ä c h t e n z u r g e s i c h e r t e n A u f b e w a h r u n g von S c h i e ß p u l v e r u n d M u n i t i o n . E i n w e i t a u ß e r h a l b der m ö g l i c h e n K a m p f l i n i e l i e g e n d e s P u l v e r m a g a z i n w i r d auch a l s F r i e d e n s p u l v e r m a g a z i n ( n ) b e z e i c h n e t im U n t e r s c h i e d z u m s c h u ß - u n d f e u e r s i c h e r a n g e l e g t e n K r i e g s p u l v e r m a g a z i n ( n ) , d a s im m ö g l i c h e r w e i s e g e f ä h r d e t e n B e r e i c h l i e g t . -» M u n i t i o n s l a g e r ; -» W a f f e n l a g e r . - F i g . 130 fr en

poudriere f, magasin powder-magazine

m ä

poudre

H a n d m a g a z i n n ; auch V e r b r a u c h s p u l v e r m a g a z i n n : e i n k l e i n e r e s P u l v e r m a g a z i n i n d e r I n n e n s e i t e des W a l l e s , d e r B e d a r f an M u n i t i o n f ü r 24 S t u n d e n l a g e r t . fr en

poudriere f d'approvisionnement courant expense powder-magazine, r e a d y - u s e locker

in

dem

131

Pu I vermagazi η Pulverdepot η -» P u l v e r m a g a z i n . fr en

depot m de p o u d r e powder-depot

Pulverturm fr en

m

tour-poudriere powder-tower

f

*Rampe f ; p r ä z i s . Geschützrampe f : e i n e A u f f a h r t f ü r d i e G e s c h ü t z e , ζ . B . a u s dem B a s t i o n s k e s s e l a u f den K a v a l i e r oder a u s dem Graben a u f den gedeckten Weg. -» S c h l e i c h t r e p p e . - v g l . F i g . 132 fr en

rampe ramp

f

132

ΕΟΪΞΞΡ^

131

* R a u c h a b z u g m: e i n E n t I üf t u n g s s y s t e m mit K a m i n z ü g e n oder f e i n d s e i t i g offenen L u k e n zum A b z u g des P u I v e r d a m p f e s a u s K a s e m a t t e n etc. B e i ä l t e r e n A n l a g e n ( 1 6 . J h . ) im S t i r n m a u e r w e r k s c h l o t a r t i g nach oben i n s F r e i e g e f ü h r t u n d d a n n auch R a u c h r ö h r e f g e n a n n t . I n s p ä t e r e n W e r k e n ( 1 8 . u n d 19. J h . ) d u r c h e i n e Ö f f n u n g u n t e r dem G e w ö l b e s c h e i t e l s c h r ä g a u f w ä r t s nach a u ß e n g e f ü h r t . -» L u f t s c h a c h t . - F i g . 131 - F i g . 137, N r . 4 fr en

cheminee f ventilation

de v e n t i l a t i o n , e v e n t f l u e s , smoke-vent

m,

canal

m a

fumee

* R e d u i t n, Kern werk η: e i n s e l b s t ä n d i g e r , s c h u ß s i c h e r e r u n d s t u r m f r e i e r K a s e m a t t e n b a u im I n n e r e n e i n e r F e s t u n g oder e i n e s W e r k e s , i n den s i c h d i e B e s a t z u n g z u r ü c k z i e h e n k a n n . S e i n e A u f g a b e e n t s p r i c h t d e r des m i t t e l a l t e r l i c h e n -» D o n j o n s (GA 1 ) . Im Rahmen d e r G e f e c h t s f ü h r u n g b e z e i c h n e t R e d u i t auch m a s s i v e S c h w e r p u n k t e d e r V e r t e i d i g u n g , ζ . B . e i n e K i r c h e oder e i n S c h l o ß . -» B l o c k h a u s ; -» Z i t a d e l l e . - v g l . F i g . 132 fr en

r e d u i t m, reduit

noyau

m central

133

132

ULM a. d. Donau, 1848-56 Fort U n t e r e r Eselsberg

Redui t *Bogenreduit n: ein bogenförmiges - v g l . F i g . 132 fr en

Kernwerk,

reduit m semi-ci reu I a i r e semicircular reduit

Umwal l u n g s r e d u i t n: ein Reduit in der Enceinte. fr en

reduit m d'enceinte r e d u i t in the enceinte

häufig

eine

Defensivkaserne.

134

133

Marchi, 1599 134

Viollet-le-Duc

Revers η: d i e dem V e r t e i d i g e r Deckung bietende S e i t e e i n e r F e s t u n g s a n läge, d i e I n n e n b ö s c h u n g des W a l l e s u n d d i e ä u ß e r e Grabenwand· fr en

zu

beiden S e i t e n

eines

Flußlaufes

ä cheval a cheval

* R o n d e n g a n g m, Rondenweg m; auch R u n d w e g m: e i n s c h m a l e r Gang h i n t e r d e r B r u s t w e h r a u f der E s k a r p e n m a u e r Ü b e r w a c h u n g des G l a c i s ; g e l e g e n t l i c h auch B e z e i c h n u n g f ü r den z w i s c h e n e i n e r f r e i s t e h e n d e n E s k a r p e u n d dem B ö s c h u n g s f u ß . -» W e h r g a n g (GA 1 ) . - F i g . 134 - F i g . 85, N r . 2 fr en

B.

revers m reverse

^ r i t t l i n g s ; auch ä c h e v a l : Lagebezeichnung f ü r eine Befestigung - F i g . 133 ( M a r c h i , 1599) fr en

ζ.

chemin m de r o n d e chemin de r o n d e , r o u n d w a y

zur Raum

135

* R ü c k e n w e h r f ; a u c h Rückendeckung f , P a r a d o s m: ein Wall oder eine Mauer, die nach h i n t e n Deckung -* S c h u I t e r w e h r . - v g l . F i g . 210, N r . 3 fr en

parados m parados, back

bieten.

->

Brustwehr;

screen

*Schartenmauer f: eine f r e i s t e h e n d e Mauer mit S c h i e ß s c h a r t e n , ζ . B. a l s A u f f a n g s t e l l u n g h i n t e r einem W a l l , als s e i t l i c h e oder r ü c k w ä r t i g e Deckung eines K e r n w e r k e s , a u c h a l s -» f r e i s t e h e n d e E s k a r p e . - F i g . 135 fr en

mur m avec e m b r a s u r e s loopholed w a l l , ~ w i t h embrasures

136

ι - Ι ,

-ν^

I

ι. Τ



-

—I

t [

—•Γ-*· 1 136

Schartenmauer Mauer f, k r e n e l i e r t e : eine Wehrmauer mit eingeschnittenen fr en

mur m crenele crenellated wall,

Scharten,

Z i nne.

c r e n e l led ~

* S c h a r t e n n i s c h e f ; auch Schießkammer f , Geschützkammer f , s t a n d m: eine Mauernische h i n t e r der S c h i e ß s c h a r t e a l s Standort f ü r oder die B e d i e n u n g s m a n n s c h a f t e i n e s G e s c h ü t z e s . - F i g . 136 fr en

c h a m b r e f de t i r , n i c h e niche of an e m b r a s u r e

f

Schützenden

Schützen

d'embrasure

Scheinanlage f: im n e u z e i t l i c h e n W e h r b a u d i e I m i t a t i o n v o n g r ö ß e r e n T e i l e n e i n e r B e f e s t i g u n g s a n l a g e , d i e i n W i r k l i c h k e i t g a r n i c h t e x i s t i e r e n oder n u r u n t e r i r d i s c h a u s g e b a u t s i n d . -* T a r n u n g . fr en

oeuvre f feinte, dummy w o r k

organisation

f

factice

137

137 1 2 3 4

5 6 7

S c h a r t e n m u n d (139) bouche mouth S c h a r t e n b a c k e (138) joue cheek S c h a r t e n w ö l b u n g (140) v o u t e m e n t - vaulting Rauchabzug (132) ·- cheminee de v e n t i l a t i o n - ventilation flues S c h a r t e n e n g e (139) retreci neck S c h a r t e n e i n g a n g (138) entree throat S c h a r t e n s o h l e (140) sol - sole

*Schießscharte f; auch Feuerscharte f , Feuerwaffenscharte f, Pulverscharte f: eine M a u e r ö f f n u n g b z w . e i n E i n s c h n i t t in der B r u s t w e h r zum H i n d u r c h f e u e r n . -* S c h i e ß s c h a r t e (GA 1 ) . - F i g . 137 ( a l s S c h i e ß z a n g e ) fr en

meurtriere f; in einer Brustwehr loophole; in einer Brustwehr Armauflage fr en

embrasure

f

embrasure

f

a p p u i - b r a s m, a c c o u d o i r arm-rest, elbow-rest

m

138

Schießscharte P r e l l h o l z η: e i n i n d e r M a u e r e i n e r S c h a r t e n n i s e h e v e r a n k e r t e s , o f t i n d e r Höhe v e r s t e l I b a r e s H o l z , i n dem d e r H a k e n d e r H a k e n b ü c h s e b e f e s t i g t u n d d u r c h welches der R ü c k s t o ß abgefangen werden k a n n ; i n s p ä t e r e r Zeit als Fußstütze ausgebildet. fr en

poutre cleat

m de r e e u l ,

~ ä

repoussement

*Richtschl itz m - v g l . F i g . 148 fr en

f e n t e f de v i s e e sighting slit

*Schartenbacke f, Schartenwange f; die Seitenwand der S c h i e ß s c h a r t e . - F i g . 137, N r . 2 fr en

der

Schießscharte.

volet m d ' u n e embrasure, bouclier m d ' u n e e m b r a s u r e - s h u t t e r , s c r e e n of a n e m b r a s u r e

* S c h a r t e n e i n g a n g m: die innen liegende Öffnung - F i g . 137, N r . 6 fr en

f:

joue f d ' u n e embrasure cheek o f a n e m b r a s u r e

*Schartenblende f: eine bewegliche Blende innen v o r s c h i l d ; -» S c h a r t e n I aden (GA 1 ) . - F i g . 138 fr en

auch S c h a r t e n w a n d

der

entree f d'une embrasure t h r o a t of an e m b r a s u r e

Schießscharte.



Geschütz-

embrasure



Schartenmund.

V 138

Sch i eßscharte *Schartenenge f ; auch Schartenhals m: die schmälste Stelle der Schartenröhre. - F i g . 137, Nr. 5 fr en

retreci m d ' u n e embrasure; bei der Schießzange p r ä z i s , neck of an embrasure

-» Schießzange.

brisure f

d'une

embrasure

*Schartenmund m; auch Schartenmau! n: die äußere Öffnung der Schießscharte. -» S c h a r t e n e i n g a n g . - F i g . 137, Nr. 1 fr en

bouche f d ' u n e embrasure mouth of an embrasure

Schartenröhre f , Schartentrichter m: der Raum f ü r den Gewehr- oder GeschützIauf. fr en

passage m d ' a r m e s , entonnoir m i n t e r i o r niche of an embrasure

140

Sch i e ß s c h a r t e *Schartensohle f , Schartensohlbank f: die untere Begrenzung der Schießscharte. - F i g . 137, N r . 7 fr en

sol m d ' u n e e m b r a s u r e , f o n d m d ' u n e e m b r a s u r e s o l e of a n e m b r a s u r e , s i l l of a n e m b r a s u r e

Schartenweite f , Schartenöffnung f: d i e l i c h t e Weite d e r S c h i e ß s c h a r t e . fr en

echappee f embrasure

d'une span

embrasure

*SchartenWölbung f - F i g . 137, N r . 3 fr en

voutement m d ' u n e e m b r a s u r e v a u l t i n g of a n e m b r a s u r e

Visierloch r en

η

t r o u m d e v i see view-hole, spy-hole Formen

und

Arkebusenscharte fr en

Arten f,

-

Formes

et

types

Hakenbüchsenscharte

-

Shapes

types

f

meurtriere f pour arquebuse arquebus-loophole

*Brustwehrscharte f ; auch Geschützlücke f : ein meist r e c h t e c k i g e r E i n s c h n i t t in der B r u s t w e h r . B r u s t w e h r ; -» Z i n n e . - v g l . F i g . 138 fr en

and

embrasure f , creneau m embrasure, crenelle, crenel; V - f ö r m i g notch

krenelierte

141

SSE (

139

ι

ι

τ

" ~ T I

140

Schießscharte D r i l l i n g s s c h a r t e f ; auch T r i p l u s m, D r i l l i n g m: eine Schießscharte mit drei S c h a r t e n r ö h r e n , die einen gemeinsamen S c h a r t e n e i n g a n g h a b e n ; geeignet f ü r leichtes Geschütz. -» Hosenscharte. - F i g . 139 fr en

e m b r a s u r e f ä t r i p l e creneau e m b r a s u r e with t r i p l e loopholes

*Geschützscharte f , Kanonenscharte f ; auch Schieß loch η, S c h u ß loch η - F i g . 140 (Geschützscharte mit f l a n k i e r e n d e n A r k e b u s e n s c h a r t e n ) fr en

canonniere f, embrasure m a canon, sabord m gunport, gun-embrasure, cannon-embrasure

Gewehrscharte f ; auch -* A r k e b u s e n s c h a r t e . fr en

Büchsenscharte

f,

Flintenscharte

f

m e u r t r i e r e f , ~ de f u s i l l a d e , ~ de mousqueterie loophole, r i f l e - l o o p h o l e , h a n d g u n - l o o p h o l e , musketry-loophole

142

142

141

Schießscharte *Horizontalscharte f : eine Schießscharte mit waagerechtem Richtschlitz, scharte. -» Vertikalscharte. - v g l . F i g . 143 fr en

ζ. B.

eine Maul-

embrasure f h o r i z o n t a l e horizontal embrasure

* Hosenscharte f, Doppelscharte f, Z w i l l i n g s s c h a r t e f: eine Schießscharte mit zwei schräg geführten Schartenröhren, die einen gemeinsamen Scharteneingang haben. Dri 11 ingsscharte. - F i g . 141 fr en

embrasure f ä double creneau, meurtrieres f pl jumelees embrasure with double loopholes

*Kugelscharte f: eine Schießscharte, in deren Schartenenge sich eine Schartenkugel befindet. -» ZyI inderscharte. - F i g . 142 fr en

meurtriere f ä rotule embrasure with rotating ball

inserted

143

143 und 144

Schießscharte/

Kugelscharte

*Schartenkugel f, Kugelblende f: eine bewegliche Kugel mit S c h l i t z z u r Aufnahme eines s c h w e r e n B ü c h s e n l a u f e s ; bei e n t s p r e c h e n d e r S t e l l u n g d i e n t s i e a u c h z u m S c h l i e ß e n d e r S c h a r t e n e n g e . -» S c h a r t e n z y I i n d e r , - vgl. Fig. 142 fr en

r o t u l e f de m e u r t r i e r e rotating ball inserted

in

an

*Maulscharte f, Schlüsselmaulscharte f: eine H o r i z o n t a l s c h a r t e mit r u n d e n oder - F i g . 143 u n d 144 fr en

embrasure f horizontale letterbox embrasure

* S c h a r t e f , nach - Fig. 145 fr en

innen

eckigen

ä ouvertures

Öffnungen.

circulaires

(ou:

carrees)

abgeschrägte

embrasure f ä ebrasement e x t e r i e u r embrasure splayed outwards

* S c h a r t e f , nach - F i g . 146 fr en

außen

embrasure

145

abgeschrägte

embrasure f ä ebrasement interieur embrasure splayed inwards

146

144

147

ffiSl

148 - 150 Sch i e ß s c h a r t e *Schießzange f : eine nach innen - F i g . 147 fr en

u n d außen

abgeschrägte

embrasure f ä la frangaise, double splayed embrasure

Schießscharte.

~ ä double ebrasement

*Sch I üssel scharte f , Schlüssellochscharte f : eine Vert i k a I s c h a r t e mit e i n e r r u n d e n Ö f f n u n g ; bei zwei Öffnungen p r ä z i s . *Doppel sch I üssel scharte ( f ) , Doppelschlüssel ( m ) g e n a n n t . - F i g . 148 ( S c h I ü s s e I s c h a r t e ) - F i g . 149 ( D o p p e l s c h I ü s s e I s c h a r t e ) fr en

embrasure f en trou de serrure keyhole gunport *Kreuzschl üssel scharte f ; a u c h Kreuzschlüssel m : eine S c h l ü s s e l s c h a r t e m i t h o r i z o n t a l e m R i c h t s c h l i t z ; bei zwei h o r i z o n t a l e n R i c h t s c h l i t z e n p r ä z i s . Doppel-Kreuzschiüssel scharte ( f ) b z w . Doppel-Kreuzschlüssel ( m ) g e n a n n t . - F i g . 150 ( D o p p e I - K r e u z s c h I ü s s e l s c h a r t e ) fr en

meurtriere f cruciforme a bouche(s) cross-shaped key hole gunport

circulaire(s)

145

151

Schießscharte

*Stufenscharte f, Treppenscharte f: e i n e S c h i e ß s c h a r t e m i t s t a f f e i f ö r m i g e n Wangen ( b z w . m i t e i n e r S t u f e n b l e n d e ) , von denen d i e i n d i e S c h a r t e n r ö h r e g e l a n g t e n S c h ü s s e a b p r a l len s o l len . - F i g . 151 fr en

embrasure f ä redans, ~ a ressaut, stepped embrasure, redented ~

Tunnel scharte f: e i n e s t a r k gewölbte fr en

~ ä

tremie

Schießscharte.

e m b r a s u r e f en ( f o r m e de) tunnel-shaped embrasure

tunnel

Vertikal scharte f: eine S c h i e ß s c h a r t e mit senkrechtem R i c h t s c h l i t z , S c h ü s s e l s c h a r t e . -» H ö r i z o n t a I s c h a r t e . fr en

ζ.

B.

die

embrasure f verticale vertical embrasure

Zylinderscharte f: eine S c h i e ß s c h a r t e , i n deren Schartenenge s i c h e i n beweglicher z y I i n d e r f ö r m i g e r K ö r p e r ( S c h a r t e n z y l i n d e r m, W a l z e n b l e n d e f ) m i t e i n e r Ö f f n u n g z u r A u f n a h m e des B ü c h s e n l a u f e s b e f i n d e t . -> K u g e l scharte. fr en

embrasure f a cylindre embrasure with rotating

cylinder

inserted

146

SchiIdwachthaus fr en

η;

auch

guerite f guerite, sentry

η

box

Schlange f (2): e i n g e k r ü m m t e r Weg, d e r S i e d l u n g zum F e s t u n g s t o r fr en

Schildhaus

im E i n z u g s b e r e i c h führt.

einer

Festung

von

einer

chemin m t o r t u e u x winding road

* S c h l e i c h t r e p p e f , P a s - d e - s o u r i s m: e i n e e n g e , s t e i l a n s t e i g e n d e T r e p p e an e i n e r A u ß e n m a u e r im F e s t u n g s b e r e i c h , n a m e n t l i c h a u s dem G r a b e n an d e r K o n t e r e s k a r p e n m a u e r z u m g e d e c k t e n Weg ( K o n t e r e s k a r p e n t r e p p e f ) . D i e u n t e r s t e S t u f e l i e g t i n d e r Regel b i s z u a n d e r t h a l b M e t e r ü b e r d e r G r a b e n s o h l e , w o d u r c h dem A n g r e i f e r die Benützung erschwert wird. - vgl. Fig. 157 fr en

pas-de-souris m pas-de-souris

Schleuse f : E i n r i c h t u n g zum A n s t a u e n und A b l a s s e n des W a s s e r s und z u r E r z e u g u n g e i n e r s t a r k e n S t ö m u n g , um d i e B a u t e n e i n e s A n g r e i f e r s w e g z u s c h w e m m e n . Bär. fr en

ecluse sluice

f

Ablaßschleuse fr en

e c l u s e f de f u i t e , exit sluice

*Brückenschleuse - Fig. 152 fr en

Abzugsschleuse

f,

f

pont-ecluse f bridge-sluice

~

f

d'evacuation

152

SchIeuse F l u t s c h l e u s e f, E i n l a ß s c h l e u s e f: e i n e S c h l e u s e zum s c h n e l l e n E i n l a s s e n starker Strömung. fr en

ecluse f de c h a s s e , entry-sluice

Schleusentor fr en

mit

d'entree

η

Wehr η

barrage m weir

Schulterwehr f: eine s e i t l i c h e Deckung (Wall oder Mauer) h i n t e r einer Mauer oder e i n e r B r u s t w e h r , g r a b e n . -> B r u s t w e h r ; -» R ü c k e n w e h r . fr en

Wassermengen

porte f d ' e c l u s e sluice-gate

Stauwehr η, fr en

~

großer

e p a u l e m e n t m, p a r a f l a n c m epaulement, side-cover

gegen d i e L ä n g s b e s t r e i c h u n g v o r a l l e m a b e r im S c h ü t z e n -

148

S t r e i c h w e h r f ; v e r a l t e t s t r e i c h e n d e Wehr f : eine Anlage zur Abgabe von Flankierungsfeuer. k i erungskasemat te. fr en

-» G r a b e n w e h r ;



Flan-

o u v r a g e m de f l a n q u e m e n t f l a n k i n g work, f l a n k e r

*Streichwinkel m; a u c h b e s t r i c h e n e r Winkel m, f l a n k i e r t e r Winkel m, Bestreichungswinkel m: d e r K o m p l e m e n t ä r w i n k e l d e s -» S a i l l a n t , g e b i l d e t a u s d e n g e d a c h t e n Ver I ä n g e r u n g s l i η i en d e r F a c e n ü b e r d i e B a s t i o n s s p i t z e h i n a u s . E r z e i g t d a s d u r c h F l a n k i e r u n g s f e u e r e r r e i c h b a r e T e r r a i n . -» b e s t r e i c h e n . - F i g . 42, N r . 3 fr en

angle swept

m rasant, angle

~ de

tir

rasant

* T a m b ( o ) u r m: ein offener, durch eine Palisade oder Schartenmauer umgebener h i n t e r e i n e m H o h l b a u o d e r v o r e i n e m T o r . -» T a m b o u r (GA 1 ) . - F i g . 153 ( h i n t e r e i n e m B l o c k h a u s i m W a f f e n p l a t z ) fr en

tambour m tambour

Hof

149

* T e r r e p l e i n m: e i n e i n g e b n e t e r G e f e c h t s p l a t z . -» - v g l . F i g . 158 ( a l s W a l l g a n g ) fn en

Wallgang.

terreplein m terreplein

T o r w e r k η: eine oft d u r c h T ü r m e f l a n k i e r t e V e r t e i d i g u n g s a n l a g e , E i n g a n g z u r F e s t u n g b e f i n d e t . -> B a r b a k a n e (GA 1 ) . fr en

ouvrage m d'entree, gatehouse

~

in

der

sich

der

d'acces

* T r a v e r s e f , Q u e r w a l l m; auch Z w e r c h w a l l m: e i n k o m p a k t e r oder k a s e m a t t i e r t e r , q u e r g e s t e l I t e r W a l l h i n t e r d e r B r u s t w e h r im gedeckten Weg oder i n einem L a u f g r a b e n e t c . , auch e i n e q u e r g e s t e l l t e M a u e r , a l s D e c k u n g gegen d a s E n f i I a d e n f e u e r u n d z u r Schaffung verteidigungsfähiger Abschnitte. - F i g . 154 ( H o h l t r a v e r s e ) - F i g . 155 ( M a u e r t r a v e r s e ) fr en

traverse f traverse

150

Traverse *Hoh Itraverse f: e i n mit E r d e bedeckter, quer zum Wall e r r i c h t e t e r , häufig kasemattierter H o h l b a u , der von der R ü c k s e i t e her z u g ä n g l i c h ist und a l s U n t e r s t a n d f ü r die Geschützmannschaft dient. A n t . : Volltraverse. - F i g . 154 fr en

traverse f creuse, hollow t r a v e r s e

traverse-abri

f

* Kapital traverse f, Mittel traverse f : eine in R i c h t u n g der K a p i t a l e stehende T r a v e r s e . Beim deutschen T y p e n f o r t n a c h 1871 v e r b i n d e t s i e den F r o n t - u n d den K e h l w a l l d e s F o r t s und i s t von der g e r ä u m i g e n K a p i t a l p o t e r n e u n t e r q u e r t . - vgl. Fig. 129 fr en

t r a v e r s e f en c a p i t a l e capital traverse

*Mauertraverse - F i g . 155 fr en

traverse masonry

f

f,

Traversenmauer

appareillee traverse

f

151

156

OSTIA,

Fort

Rocca

Traverse *Vol Itraverse f : ein massiver Querwall. - v g l . F i g . 154 fr en

Ant.:

Hohltrc

traverse f pleine solid traverse

* T u r m m, b a s t i o n i e r t e r ; a u c h B a s t i o n s t u r m m: e i n ü b e r dem G r u n d r i ß e i n e r R u n d - o d e r S p i t z b a s t i o n e r b a u t e r , mit Geschützen b e s t ü c k t e r hoher Turm, oft mit Strebemauern, Verstärkungsgewölben, a n l a u f e n d e n Mauern u n d E c k t ü r m e n ; eine A r t des Geschützturmes aus der Ü b e r g a n g s z e i t bei E i n f ü h r u n g d e r F e u e r w a f f e n , h ä u f i g den -» B e r g f r i e d o d e r -» D o n j o n (GA 1) e r s e t z e n d ( B e i s p i e l : Hardenburg/ R h e i n p f a l z ) . In V a u b a n s 2. M a n i e r ( B e i s p i e l : B e i f o r t ) u n d 3. M a n i e r ( B e i s p i e l : N e u f - B r i s a c h ) e i n k l e i n e r , den Wall w e n i g ü b e r h ö h e n d e r , b a s t i o n s f ö r m i g e r V o r s p r u n g mit F l a n k e n k a s e m a t t e n in der Ebene des Grabens. - F i g . 156 ( O s t i a , F o r t R o c c a , 1 4 8 3 - 8 6 ) - F i g . 168, N r . 18 fr en

tour f b a s t i o n n e e , b a s t i l l o n m; m i t E c k t ü r m e n a n d e r B a s i s b a s t i l l o n m en q u a t r e bastion tower, b u l w a r k tower; i n V a u b a n s 2. u n d 3. M a n i e r tower b a s t i o n ; mit Ecktürmen an der Basis quatrefoi l-bastion

feuilles

152 T u r m m, k a s e m a t t i e r t e r -> G e s c h ü t z t u r m . fr en

tour f casematee c a s e m a t e d tower

umwal len fr en

remparer to r a m p a r t

U n t e r s t a n d m: ein meist g a n z oder g r ö ß t e n t e i l s u n t e r i r d i s c h a n g e l e g t e r , s p l i t t e r s i c h e r e r S c h u t z r a u m im S t e l l u n g s k r i e g . fr en

a b r i m de combat, dug-out

guerite f,

cagna

V e r b i n d u n g s g a n g m, K o m m u n i k a t i o n -» V e r b i n d u n g s g r a b e n . fr en

g a l e r i e f de communication, communication g a l l e r y

Vorfeld η: das Gelände und fr en

Kampfgebiet

terrain m avance, forefield

Wachstube f fr en

c o r p s m de g a r d e guardhouse

Wach(t)turm m fr en

tour f de guet watch-tower

zone f

f

f

communication f

vor

dem

avancee

Glacis.

schuß-

und

153

157

Waffen lager η, Waffendepot η: ein L a g e r p l a t z oder - r ä u m f ü r -> P u l v e r m a g a z i n . fr

depot

m

Waffen.

-» A r s e n a l ;

-*

Munitionslager;

d'armes

en a r s e n a l , s t o r e o f * W a f f e n p l a t z m:

weapons,

armo(u)ry

e i n e E r w e i t e r u n g d e s gedeckten Weges, a u f d e r s i c h T r u p p e n f ü r A u s f ä l l e s a m m e l n u n d Wachen a u f g e s t e l l t w e r d e n k ö n n e n . V i e l f a c h w u r d e n d i e l a n g e n S t r e c k e n d e s gedeckten Weges d u r c h f l a c h e S ä g e z a h n f ü h r u n g d e s G l a c i s i n z u s ä t z l i c h e W a f f e n p l ä t z e u n t e r t e i l t . Auch B e z e i c h n u n g f ü r A p p e l l p l ä t z e d e r T r u p p e i n n e r h a l b e i n e r S i e d l u n g . Im w e i t e r e n S i n n e e i n e a l s O p e r a t i o n s b a s i s dienende F e s t u n g , i n der g r ö ß e r e T r u p p e n k o n t i n g e n t e zusammengezogen u n d u m f a n g r e i c h e W a f f e n l a g e r e i n g e r i c h t e t w e r d e n k ö n n e n . -» G l a c i s en c r e m a i l l e r e . - F i g . 157 ( e i n g e h e n d e r W a f f e n p l a t z ) fr en

place f d 1 armes place of a r m s

154

Waffenplatz * W a f f e n p l a t z m, a u s g e h e n d e r , vorspringender e i n W a f f e n p l a t z im a u s s p r i n g e n d e n W i n k e l d e s - F i g . 168, N r . 9 fr en

place f salient

gedeckten

d1 armes s a i l l a n t e place of a r m s

* W a f f e n p l a t z m, e i n g e h e n d e r , zurückspringender e i n W a f f e n p l a t z im e i n g e h e n d e n W i n k e l d e s gedeckten - F i g . 157 - F i g . 168, N r . 12 fr en

Weges.

Weges.

place f d ' a r m e s r e n t r a n t e r e - e n t r a n t place of a r m s

* W a l I m: e i n e E r d a n s c h ü t t u n g a l s w e s e n t l i c h e r B e s t a n d t e i l der F e s t u n g . Der W a l l entsteht durch die Aushebung eines Grabens und er k a n n durch Mauerw e r k s t a b i l i s i e r t s e i n ; h ä u f i g i s t e r auch k a s e m a t t i e r t . A u f dem W a l l i s t d i e gedeckte A u f s t e l l u n g von T r u p p e n u n d A r t i l l e r i e m ö g l i c h . S e i n T r a c e s o l l e i n e g u t e F e i n d b e o b a c h t u n g u n d e i n e k r ä f t i g e W i r k u n g des F r o n t a l und F l a n k i e r u n g s f e u e r s g a r a n t i e r e n . - F i g . 159 u n d 160 fr en

rempart m rampart Wallfuß fr en

m

pied m d ' u n rempart f o o t of a r a m p a r t

* W a l l g a n g m: eine eingeebnete - v g l . F i g . 158 fr en

Fläche

im W a l l k ö r p e r .

terreplein m ( d ' u n rempart) wall-walk, terreplein, allure

-*

Terreplein.

155

158 Profil

(Bleyl) Brustwehr (66) parapet - p a r a p e t Glacis (92) glacis - glacis gedeckter Weg (160) chemin c o u v e r t - covered way K o n t e r e s k a r p e (121) contrescarpe - c o u n t e r s c a r p Eskarpe (71) escarpe - scarp Kordon (73) cordon - cordon N i e d e r w a l l (2) (158) fausse-braie - fausse-braye (Brustwehr)Krone (67) plongee - superior slope Feuerlinie (77) crete de tir - firing crest Hauptwall (157) corps de place - body of the place Bankett (50) banquette - banquette Wallgang (154) terreplein - t e r r e p l e i n / w a l l - w a l k G e s c h ü t z b a n k (85) batterie - battery Hof - cour - courtyard Kasematte (112) casemate - casemate E s k a r p e n g a l e r i e (72) galerie d ' e s c a r p e - s c a r p - g a l l e r y G r a b e n w e h r (106) caponniere - c a p o n i e r H a u p t ( w a l l ) g r a b e n (99) fosse (principal) - (main) d i t c h (Kontereskarpen)Galerie (122) galerie de c o n t r e s c a r p e - c o u n t e r s c a r p -gallery V o r g r a b e n (105) fosse avance - a d v a n c e d ditch

156 Wal I Wallgewölbe η: ein schußsicheres fr en

Gewölbe

im W a l l .

des W a l l e s .

Walles.



m u r m de s o u t e n e m e n t d ' u n revetment of a r a m p a r t

r u e f de parade

Glaciskamm.

rempart

Innenseite

begleitet

und

rempart

Arten

A b s c h n i t t s w a l l m: e i n W a l l , d u r c h den e i n -» A b s c h n i t t s g r a b e n . fr en



Eskarpe.

*Wal I Straße f : e i n V e r k e h r s w e g , d e r den W a l l an d e r gegen f e i n d l i c h e S i c h t g e s c h ü t z t i s t . - F i g . 89, N r . 3 fr en

-» F e u e r l i n i e ;

crete f d ' u n rempart crest of a r a m p a r t

*WaIlmauer f: eine F u t t e r m a u e r des - F i g . 159, N r . 2 fr en

Kasematte.

v o u t e f de r e m p a r t rampart vault

* W a l l k a m m m: d i e obere B e g r e n z u n g s l i n i e - F i g . 158, N r . 13 fr en



-

Types

Tiefen-

rempart m d ' u n secteur r a m p a r t of a sector

-

oder

Types

Seitenabschnitt

ensteht.

157 Wal I Anschlußwall fr en

rempart m annexe r a m p a r t annexed t o . .

Doppel w a l l zwei dicht fr en

m: h i n t e r e i n a n d e r ! iegende

Wälle.

rempart m redouble double rampart

Erdwall fr en

m

m

r e m p a r t m en ( o u : earthen rampart

F r o n t w a l l m: der W a l l über fr

rempart

en

front

de)

terre

dem F r o n t g r a b e n

m de

eines

geschlossenen

Werkes.

front

rampart

* H a u p t w a l l m; bei V o r h a n d e n s e i n e i n e s N i e d e r w a l l e s auch bei e i n e r F o r t g ü r t e l f e s t u n g auch K e r n w a l l m ( 2 ) : d e r g e s c h l o s s e n e , s t u r m f r e i e W a l l u m z u g um d i e F e s t u n g . -» K e r n w a l l ( 1 ) ; -* R i n g m a u e r (GA 1 ) . - F i g . 158, N r . 10 fr en

c o r p s m de p l a c e , r e m p a r t m p r i n c i p a l body of t h e p l a c e , m a i n r a m p a r t

Kehl w a l l der Wall fr en

m: auf

der

Rückseite

rempart m de gorge-rampart

gorge

eines

Werkes.



Kehlgraben.

Oberwall

m;

Enceinte;

158

Wall K e r n w a l l m ( 1 ) ; auch i n n e r e r W a l l m: e i n W a l l , d e r d a s K e r n w e r k nach V e r l u s t -» Hauptwa11 . fr en

r e m p a r t m de r a m p a r t of a

M a u e r w a l l m: ein mit Mauerwerk fr en

der

Hauptstellung

schützt.

reduit reduit

bekleideter

Wall.

rempart m revetu revetted rampart

* N i e d e r w a l l m ( 1 ) , U n t e r w a l l m ( 1 ) ; auch V o r d e r w a l l m ( 1 ) , B r a i e f ; p r ä z i s , echter e i n e i n d i e v o r d e r e W a l l b ö s c h u n g e i n g e s c h o b e n e , v o r der E s k a r p e v e r l a u f e n d e n i e d r i g e r e W a l l s t u f e a l s G e s c h ü t z s t e l l u n g . Der N i e d e r w a l l s i c h e r t e i n e n A b s c h n i t t d e r F e s t u n g , e r k a n n a b e r auch um d i e ganze Anlage h e r u m g e f ü h r t s e i n . I n der a l t n i e d e r l ä n d i s c h e n B e f e s t i g u n g w u r d e e r m i t I n f a n t e r i e u n d A r t i l l e r i e b e l e g t , bei den d e u t s c h e n T y p e n f o r t s nach 1870 n u r noch m i t Infanterie. - F i g . 159, N r . 3 fr en

braie f braye

Fausse* N i e d e r w a l I m ( 2 ) , U n t e r w a l l m ( 2 ) ; auch V o r d e r w a l l m ( 2 ) , -Braie f; präzis, falscher i n der m i t t e l a l t e r l i c h e n B e f e s t i g u n g d e r v o r einem -» Z w i n g e r (GA 1) a n g e l e g t e , m e i s t e r d g e b ö s c h t e W a l l , d e r a l s o z w i s c h e n der R i n g m a u e r u n d dem Graben l i e g t . Im w e i t e r e n S i n n e auch e i n W a l l z w i s c h e n H a u p t - und V o r g r a b e n . - F i g . 160, N r . 5 - v g l . F i g . 158 fr en

fausse-braie f fausse-braye,

faussebraie

159

1 2 3 4 5 6

Wall (154) rempart - rampant Wallmauer (156) m u r du soutien revetment Niederwall (1) (158) braie - braye Eskarpe (71) e s c a r p e - scarp Graben (93) fosse - ditch Kontereskarpe (121) contrescarpe counterscarp

1 2 3 4 5 6

Wall (154) rempart - r a m p a r t B r u s t w e h r (66) parapet - p a r a p e t W a l l m a u e r (156) mur du s o u t i e n revetment G r a b e n / Z w i n g e r (93) fosse/lice d i t c h / o u t e r ward N i e d e r w a l l (2) (158) fausse-braie fausse-braye G r a b e n (93) fosse - d i t c h

Wal I Schütte f: ein Erdaufwurf an der Innenseite einer kung gegen direkten Beschüß dient. fr en

remblai m remblai, embankment

Schutzwall m Deckung. fr en

rempart m de protection protective rampart

Steinwall fr en

m

rempart m en (ou: stone rampart

de)

pierre

Wehrmauer,

der

zur

Verstär-

-

160

Wal I V o r w a I I m: ein Wall vor fr en

einem

Wenk

oder

dem H a u p t w a l l .



Niederwall.

rempart m avance advanced r a m p a r t

* W e g m, g e d e c k t e r : e i n a u f d e r K o n t e r e s k a r p e v e r I a u f e n d e r , d u r c h d a s G l a c i s gegen S i c h t u n d B e s c h ü ß g e s c h ü t z t e r Weg, h ä u f i g s ä g e z a h n f ö r m i g g e f ü h r t . E r i s t vorgeschobene V e r t e i d i g u n g s l i n i e und dient a l s A u s g a n g s p u n k t f ü r A u s f ä l l e u n d a l s R ü c k z u g s o r t f ü r P a t r o u i l l e n etc. I n den a u s - u n d e i n s p r i n g e n d e n W i n k e l n l i e g e n i n der Regel W a f f e n p l ä t z e , t e i l w e i s e m i t B l o c k h ä u s e r n oder R e d u i t s . T r a v e r s e n s c h ü t z e n gegen s e i t l i c h e n B e s c h ü ß . - F i g . 161 - v g l . F i g . 158 fr en

chemin-couvert c o v e r e d way Weg m, fr en

m

vorgeschobener

gedeckter

avant-chemin m couvert advanced covered way

*Werk η, F e s t u n g s w e r k η: e i n e p e r m a n e n t e V e r t e i d i g u n g s a n l a g e u n t e r s c h i e d ! i c h e r F o r m und G r ö ß e , e i n i n d e r Regel von einem e i g e n e n Graben umgebener W a l l k ö r p e r m i t G e s c h ü t z s t ä n d e n e t c . Die W e r k e l i e g e n i n g r ö ß e r e r oder k l e i n e r e r E n t f e r n u n g vom H a u p t w a l l e n t f e r n t . S i e haben e i n e w i c h t i g e S c h u t z f u n k t i o n f ü r die F e s t u n g und s i n d i n t e g r i e r e n d e r B e s t a n d t e i l ihres T r a c e s . -» N a h k a m p f w e r k ; -» F e r n k a m p f w e r k ; -» I n f a n t e r i e w e r k ; -» F l a n ki erungswerk; A u ß e n w e r k ; -» G r a b e n w e r k ; -» V o r w e r k . - F i g . 162 ( P o r t a d 1 O g n i s s a n t i ; E n t w u r f von M i c h e l a n g e l o , 1547) fr en

ouvrage m (fortifie) ( f o r t i f i e d ) work

Werk

162 Außenwerk

η:

e i n v o r dem H a u p t w a l l l i e g e n d e s Vorwerk. Grabenwerk. fr en

Michelangelo, 1547

ouvrage m outwork

Werk.

Zu

unterscheiden

vom

exterieur

*Flesche f: e i n in der Regel l e i c h t e r g e b a u t e s , p f e i I f ö r m i g e s W e r k am F u ß d e s G l a c i s oder weiter vorgeschoben; oft d u r c h e i n e n -* K o f f e r mit dem G l a c i s v e r b u n d e n . -* K o n t e r g a r d e ; Redan. - F i g . 163 - v g l . F i g . 123 fr en

fleche f fleche, arrow,

freccia

G r a b e n werk n, Dehors η: e i n W e r k im G r a b e n z w i s c h e n fr en

dehors m work in the

ditch

Hauptwall

und

gedecktem

Weg.

162

Werk *Hornwerk η: e i n Werk, d a s a u s zwei H a l b b a s t i o n e n m i t z w i s c h e n I legender g e r a d e r F r o n t u n d zwei l a n g e n , nach r ü c k w ä r t s gegen d i e H a u p t u m w a l l u n g l a u f e n d e n W ä l l e n (-» F l ü g e l ) g e b i l d e t w i r d . I n d e r Regel d e c k t es d i e K u r t i n e . -» K r o n w e r k . - F i g . 164 - F i g . 168, N r . 6 fr en

ouvrage m ä cornes hornwork Hornwerk n, gekröntes: ein Hornwerk mit vorgelagertem fr en

Kronwerk.

ouvrage m ä cornes couronne crowned hornwork

*Kontergarde f , Couvreface f : e i n W e r k i n d e r F o r m e i n e s a u s s p r i n g e n d e n W i n k e l s , d a s im G r a b e n v o r den Facen e i n e r B a s t i o n oder eines R a v e l i n s l i e g t u n d diese g e g e n d i r e k t e s F e u e r s c h ü t z t . -» F l e s c h e . - F i g . 165 - F i g . 168, N r . 13 fr en

contregarde f counterguard; a l s k l e i n e r e s Werk

bonnet

163

166

167

Werk/

Kontergarde * K o n t e r g a r d e f , gestutzte; a u c h h a l b e e i n e K o n t e r g a r d e mit e i n e r g e k ü r z t e n F a c e . - F i g . 35, N r . 22 - v g l . F i g . 179 fr en

-» T e n a i l l o n .

c o n t r e g a r d e f coupee shortened c o u n t e r g u a r d

*Kronwerk n , Kronenwerk n; l a t . o p e r a c o r o n a t a : e i n Werk, d a s aus zwei b a s t i o n i e r t e n F r o n t e n besteht, a l s o aus e i n e r von zwei H a l b b a s t i o n e n f l a n k i e r t e n S p i t z b a s t i o n , und d a s d u r c h s e i t l i c h e A n s c h l u ß w ä l le (-* F l ü g e l ) mit d e r h i n t e r i h m l i e g e n d e n A n l a g e v e r b u n d e n i s t . Das K r o n w e r k e n t s p r i c h t zwei z u s a m m e n g e f ü g t e n H o r n w e r k e n . Es l i e g t oft v o r e i n e r B a s t i o n . - F i g . 166 fr en

couronne f , crownwork

ouvrage

m en

couronne

*Kronwerk n, doppeltes, gekröntes Werk n: e i n K r o n w e r k mit z w e i S p i t z b a s t i o n e n z w i s c h e n z w e i H a l b b a s t i o n e n , a l s o mit d r e i b a s t i o n i e r t e n F r o n t e n ; z . B . B e l l e c r o i x bei Metz. - F i g . 167 fr en

d o u b l e couronne f d o u b l e crownwork

Fort

164

168

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

H a l b b a s t i o n (59) d e m i - b a s t i o n - half bastion Kurtine (122) courtine - curtain Tenaille (168) t e n a i l l e - tenaille Koffer (120) double caponniere - caponier Ravelin (166) demi-lune - demi-lune Hornwerk (162) ouvrage a cornes - hornwork Kavalier (118) c a v a l i e r - cavalier Bastion (60) bastion - bastion a u s g e h e n d e r W a f f e n p l a t z (154) place d ' a r m e s saillante - salient place of arms gedeckter Weg (160) chemin couvert - covered way Traverse (149) t r a v e r s e - traverse eingehender W a f f e n p l a t z (154) place d ' a r m e s rentrante - re-entrant pl of arms Kontergarde (162) contregarde - c o u n t e r g u a r d Lunette (164) lunette - lunette O h r e n b a s t i o n (59) bastion a orillons - bastion w i t h o r i l l o n s Ohr (54) orillon - orillon gebogene Flanke (78) flanc courbe - curved flank b a s t i o n i e r t e r Turm (151) tour bastionnee - bastion tower detachierte Bastion (55) bastion detache - d e t a c h e d bastion

Werk *Lünette f: e i n f o r m a l d e r S p i t z b a s t i o n ä h n e l n d e s , pfei I f ö r m i g e s Werk mit s e i t l i c h e n A n s c h l u ß w ä l l e n , dessen K e h l e i n d e r Regel d u r c h e i n e k r e n e l i e r t e M a u e r o d e r e i n e P a l i s a d e g e s c h l o s s e n i s t . Es g e h ö r t e n t w e d e r zu e i n e r R e i h e v o n A u ß e n w e r k e n o d e r es l i e g t am Fuß d e s G l a c i s , m i t d e m es d a n n d u r c h e i n e n -> K o f f e r v e r b u n d e n ist. - F i g . 168, N r . 14 fr en

lunette f lunette

168

B a s t i o n ä r s y s t e m (Schema) systeme bastionne bastioned system

166

Werk

* R a v e l i n η ( v o n . i t a l . r i v e l i no) ; auch H a l b m o n d m: e i n v o r d e r K u r t i n e l i e g e n d e s , v o l l s t ä n d i g v o n Gräben u m z o g e n e s , d r e i - oder f ü n f e c k i g e s W e r k , b i s w e i l e n m i t eigenem R e d u i t . Im 19. J h . auch v o r d e r G r a b e n w e h r p o l y g o n a l e r F r o n t e n a n g e l e g t . L e o n a r d o da V i n c i n a n n t e d a s R a v e l i n den " S c h i l d d e r F e s t u n g " . - F i g . 168, N r . 5 - v g I . F i g . 76 fr en

demi-lune f, ravel in m demi-lune, ravel in

* R e d a n m: e i n o f f e n e s , p f e i I f ö r m i ges W e r k , ä h n l i c h d e r K o n t e r g a r d e , jedoch n i c h t w i e d i e s e an e i n a n d e r e s W e r k g e b u n d e n . M e h r e r e R e d a n s n e b e n e i n a n d e r b i l d e n e i n * R e d a n s y s t e m ( n ) , auch E g g e ( f ) g e n a n n t . -» t e n a i l l i e r t e F r o n t . - F i g . 169 ( R e d a n s y s t e m ) fr en

redan m redan

*Redoute f , Redute f : e i n a u s Geraden u n d a u s s p r i n g e n d e n W i n k e l n g e b i l d e t e s , d r e i e c k i g e s , v i e r e c k i g e s oder p o l y g o n a l e s , i n n a p o l e o n i s c h e r Z e i t auch t r a p e z f ö r m i g e s , g e s c h l o s s e n e s W e r k , das entweder a l s R e d u i t i n e i n e r B a s t i o n oder einem R a v e l i n l i e g t oder e i n e s e l b s t ä n d i g e V e r t e i d i g u n g s a n l a g e b i l d e t . Redouten v o r dem G l a c i s e r h i e l t e n vom gedeckten Weg a u s F e u e r s c h u t z . - F i g . 170 ( R e d o u t e des H a u t e s B r u y e r e s i n P a r i s ; um 1875) fr en

redoute f redoubt, redoute

167

169

170

Werk/

PARIS, Redoute des H a u t e s B r u y e r e s , um

1875

Redoute *Fleschenredoute f, Pfeil redoute f : e i n e r e c h t e c k i g e R e d o u t e mit e i n e m Redan an der f e i n d w ä r t i g e n Seite. - F i g . 171 fr en

redoute f ä fleche redoubt with redan

Halbredoute f : e i n e g e r a d e F r o n t mit z w e i s t u m p f w i n k l i g angesetzten F l a n k e n . fr en

demi-redoute f h a l f redoubt

*Polygonal redoute f - F i g . 172 fr en

redoute f polygonale polygonal redoubt

171

jr^

168

η Li

174

173

175

Werk *Sternwerk η ; a u c h Sternschanze f : e i n geschlossenes Werk, dessen Trace v o n a u s - u n d e i n s p r i n g e n d e n W i n k e l n g e b i l d e t w i r d . Es kommt i n r e g e l m ä ß i g e n u n d u n r e g e l mäßigen Formen v o r , vom d r e i - b i s zum z e h n s t r a h I igen Stern. Sternfort. - F i g . 173 fr en

ouvrage m en etoile work of s t e l l a r trace

* T e n a i l l e f , Grabenschere f ; a u c h Schere f , Zangenwerk n ; p r ä z i s , einfache e i n W e r k , d a s a u s zwei im e i n s p r i n g e n d e n Winkel aufeinandertreffenden Wallkörpern gebildet w i r d , manchmal auch mit seitlichen A n s c h l u ß w ä l l e n (-» F l ü g e l ) . Es l i e g t v o r d e r K u r t i n e z w i s c h e n d e n B a s t i on s f I a η k e n . - F i g . 174 - F i g . 168, N r . 3 - F i g . 176 ( m i t F l ü g e l n ) fr en

tenaille f ; m i t F l ü g e l n queue f d'hironde tenaille, tenail; m i t F l ü g e l n queue d'hironde

169

176 1

T e n a i l l e (169) tenaille - tenaille F l ü g e l (82) aile - w i n g

177

LI

Werk *Tenaille f, bast ionierte: eine Tenaille mit einem k u r z e n , geraden W a l l k ö r p e r zwischen zwei Halbbastionen. - F i g . 178 fr en

tenaille f bastioned

bastionnee tenaille

*Tenaille f , doppelte - F i g . 175 - F i g . 177 ( m i t Flügeln) fr en

178

1

1

tenaille f double; m i t F l ü g e l n bonnet m de p r e t r e double tenaille; m i t F l ü g e l n b i s h o p ' s mitre, ~ miter

*Tenaillon η ; a u c h große und kleine B r i l l e n f p l : ein Werk, das aus einem R a v e l i n besteht, dessen Facen von zwei gestutzten Kontergarden gedeckt werden; zwischen diesen und der Spitze des R a v e l i n s liegt manchmal z u s ä t z l i c h ein R e d u i t . - F i g . 179 fr en

tenaillon m tenaillon

170

Werk

Vorwerk η: e i n j e n s e i t s d e s g e d e c k t e n W e g e s , a u c h v o r dem G l a c i s liegendes W e r k , d a s z w a r z u r s e l b s t ä n d i g e n V e r t e i d i g u n g f ä h i g i s t , vom g e d e c k t e n Weg j e d o c h a u c h F e u e r s c h u t z e r h a l t e n k a n n . fr en

ouvrage m avance a d v a n c e d work, forework

*Werk n, b a s t i o n i e r t e s : e i n g e s c h l o s s e n e s , meist bastionen . - F i g . 180 fr en

weit

außerhalb

~ a

mit

oder

Halb-

bastions

~ with

der

Bastionen

bastions

H a u p t u m w a 11 u n g .

-» F o r t .

o u v r a g e m detache detached work

Werk η, geschlossenes: ein rundum durch Wall und Graben Lünette. Ant.: offenes Werk. fr en

Werk

ouvrage m bastionne; bei u n r e g e l m ä ß i g e r B a s t i o n s f o l g e b a s t i o n e d work; bei u n r e g e l m ä ß i g e r B a s t i o n s f o l g e

Werk η, d e t a c h i e r t e s : e i n s e l b s t ä n d i g e s Werk fr en

polygonales

gesichertes

Werk,

ζ.

B.

die

ouvrage m retranche r e t r e n c h e d work

Werk η , offenes: e i n W e r k , d a s a n d e r dem F e i n d a b g e k e h r t e n S e i t e n i c h t v e r s c h a n z t i s t , ζ . B . d a s R a v e l i n u n d d a s H o r n w e r k . A n t . : g e s c h l o s s e n e s Werk fr en

ouvrage m ouvert open work

180

Werk

Π

Werk η , r e t i r i e n t e s : e i n r ü c k w ä r t i g e s V e r t e i d i g u n g s w e r k , d a s n u r i n A k t i o n t r i t t , wenn d e r F e i n d d i e H a u p t k a m p f s t e l l u n g genommen h a t . M a n c h e A u t o r e n b e z e i c h n e n a u c h d i e Redoute u n d Z i t a d e l l e a l s r e t i r i e r t e s W e r k . fr en

ouvrage m retire r e a r work

Z w i s c h e n w e r k η: e i n e k l e i n e r e , oft n u r p a s s a g e r e V e r t e i d i g u n g s a n l a g e z w i s c h e n permanenten Werken, ζ. B. a l s Teil eines F o r t g ü r t e l s . fr en

ouvrage m intermediaire i n t e r m e d i a t e work

werksei tig: d i e zum I n n e r e n fei ndsei t i g . fr en

einer

Festung

vers I'ouvrage towards the fortress

hin

gerichtete Seite einer A n l a g e .

Ant.:

171

172

^Winkel m, a u s s p r i n g e n d e r : ein Winkel, dessen Spitze f e i n d w ä r t s gerichtet ist, ζ . u n d d e r S c h u l t e r w i n k e l . A n t . : ei n s p r i n g e n d e r W i n k e l . - v g l . F i g . 41 , N r . 2 fr en

angle m s a i l l a n t , salient angle

saillant

angle m rentrant, re-entrant angle

der

Saillant

m

*Winkel m, e i n s p r i n g e n d e r : e i n W i n k e l , d e s s e n S p i t z e zum I n n e r e n d e r A n l a g e Fl ankenwi nkel . A n t . : a u s s p r i ngender W i n k e l . - v g l . F i g . 41 , N r . 7 fr en

B.

rentrant

gerichtet

ist,

z.B.

der

m

*Winkel m, toter: ein d u r c h Beschüß nicht e r f a ß b a r e r B e r e i c h . Sein Umfang h ä n g t sowohl von der Form des F e s t u n g s t r a c e s ab ( ζ . B. e n t s t a n d e i n toter Winkel v o r r u n d e n T ü r m e n ) , a l s a u c h von der B e s c h a f f e n h e i t des G e l ä n d e s u n d von d e r W i r k u n g d e r W a f f e n . -» u n b e s t r i c h e n e r R a u m . - F i g . 181 fr en

a n g l e m mort dead g r o u n d ( a n g l e ) ,

blind

spot

1

182 Z i r k u m v a l l a t i o n (173! circonvallation cincumvallation K o n t e n v a l l a t i o n (1221 contrevallation countervailation

Z e u g h a u s η, A r s e n a l η: ein Lagenhaus für Waffen und Kriegsgerät. fr en

arsenal arsenal

m

*Zinne f das Mauerstück bzw. der Erdwall zwischen krenelierten Brustwehr. Z i n n e (GA 1 ) . - F i g . 80, N r . 5 fr en

den

Einschnitten

bei

der

merlon m merlon

*Zirkumval lation f , Zirkumval lationsl inie f; a u c h Sicherungslinie f , Circumval lation f : e i n e vom B e l a g e r e r i n s e i n e m R ü c k e n z u m f r e i e n F e l d h i n angelegte B e f e s t i g u n g s l i n i e z u r A b w e h r e i n e s E n t s a t z e s . -» K o n t e r v a l I a t i o n . - F i g . 182, N r . 1 fr en

circonvallation f, ligne circumval lation, ~-line

f

de ~

174

Mouveaux quartiert α*»,αρι«% «64 ,sur le terrain libr· camfrt» enbe lanclenne r l U ·» lo GtodeUc

Hyalin «ibl· (ITMV

Cos d'eiien»ien urbare«« ciont grandt mchopjie ä foccajioo de la re^bnt· de lenisiite avec conslrocbon d'une Citoddl· «Urieure tb d'un Aeduit

Itpiaftad« ( « t w M n l i d a S c h u ß . fr en

tirer to f i r e ,

1640

m:

e i n t o n n e n f ö r m i g e s , mit E r d e , R e i s i g , Korbgeflecht, manchmal d u r c h eiserne u n d zum B a u v o n S c h a n z e n v e r w e n d e t - F i g . 206 ( D i l i c h , 1640) fr

Dilich,

to shoot

chat

F a s c h i n e n oder Wolle etc. Bänder verstärkt, das als wird.

gabionnade

f

gabionade

wie er langen m,

gefülltes Deckung

ζ . B . b e i m S a p p e n b a u zum Stangen v o r w ä r t s bewegt w i r d .

rat m

215

207 schießen Beschüß m fr en

bombardement m, canonnade bombardment, cannonade

f

*Schildkröte f; lat. testudo: e i n e A n g r i f f s f o r m a t i o n r ö m i s c h e r K r i e g e r . Sie h i e l t e n beim Sturm a u f e i n e v o n o b e n h e r v e r t e i d i g t e S t e l l u n g i h r e S c h i l d e ü b e r dem K o p f u n d w a r e n a u f d i e s e Weise gegen s e n k r e c h t e n Beschüß u n d B e w u r f g e s i c h e r t . - F i g . 207 fr en

tortue f testudo

Schlacht f: eine kriegerische Auseinandersetzung W a f f e n . -» G e f e c h t . fr en

bataille battle

f

Abnützungsschlacht fr en

f

bataille f d'usure b a t t l e of a t t r i t i o n

größerer

Streitkräfte

mit

schweren

216 SchI acht Feldschlacht fr en

f,

offene

bataille f rangee pitched battle

schleifen; auch entfestigen: einen Wehrbau zerstören. fr en

demanteler to d i s m a n t l e

Schuß m -» F e u e r ; fr en

-» G e s c h o ß .

t i r m, c o u p m d e f e u shot P r e l l s c h u ß m: e i n am Z i e l a b g l e i t e n d e r fr en

Schuß.

b a l l e f morte, ~ p e r d u e spent shot, dead b a l l

R i k o s c h e t t s c h u ß m, A b p r a l l e r m; a u c h R o l l s c h u ß m, P r a l l s c h u ß G e l l s c h u ß m: e i n S c h u ß , d e r im d i r e k t e n F e u e r u n t e r e i n e m s o l c h e n W i n k e l a b g e g e b e n w i r d , d a ß e r n a c h dem A u f t r e f f e n w i e d e r a b p r a l l t u a u f d i e s e Weise i n B o d e n n ä h e e i n e e r h e b l i c h e W i r k u n g e r z i e l t . fr en

tir m a ricochet ricochet fire Abpral I winkel m fr en

a n g l e m de ricochet a n g l e of r i c o c h e t

208

1 2

indirektes Feuer S t e i l f e u e r (202)

(199) feu indirect - i n d i r e c t tir courbe - vertical fire

fire

Schuß Schuß m, b o h r e n d e r : ein von erhöhter Position Wi r k u n g . fr en

offen

Schuß

ohne

liegende

Gelände

bestreichende

ohne

champ m de t i r degage c l e a r z o n e of f i r e L i c h t e n η des S c h u ß f e l d e s : das Schußfeld von Hindernissen fr en

d e g a g e r le champ de t i r to c l e a r t h e z o n e of f i r e

*Schußlinie f - F i g . 208 fr en

gefeuerter

tir m fichant plunging fire

Schußfeld η, freies: das f ü r den d i r e k t e n Beschüß h i n d e r n i s s e . -> E s p l a n a d e . fr en

aus

ligne f l i n e of

de t i r fire

aller

Art

frei

machen.

Annäherungs

218

Schußrichtung fr en

f

direction f du tir d i r e c t i o n of f i r e

schußsicher, schußfest: über einen längeren Zeitraum hinweg w i d e r s t a n d s f ä h i g B e s c h ü ß d u r c h s c h w e r e W a f f e n . -» s p l i t t e r s i c h e r . fr en

ä l'epreuve shell-proof

des

auch

gegen

den

obus

bombensi eher fr en

ä I 'epreuve des bombproof

bombes

Schußweite f fr en

portee f de t i r firing range Reichweite f: die größte e r r e i c h b a r e S c h u ß d i s t a n z , Wirkungsabfall eintritt. fr en

bei

der jedoch

schon

ein

portee f maximum de t i r maximum f i r i n g r a n g e

S c h u ß w e i t e f , w i r k s a m e ; a u c h G e b r a u c h s - S c h u ß w e i t e f , S c h u ß e r t r a g m: d i e S c h u ß d i s t a n z , b e i d e r sowohl d i e T r e f f e r w a h r s c h e i η I i c h k e i t a l s a u c h d i e W i r k u n g e i n e s G e s c h o s s e s am g r ö ß t e n s i n d . fr en

portee f e f f i c a c e de t i r effective firing range

spl ittersicher: widerstandsfähig fr en

gegen G r a n a t s p I i tter,

a l ' e p r e u v e des splinter-proof

eclats

jedoch

nicht

schußsicher.

219 sprengen: durch Sprengstoff fr en

-» M i n e

(2).

dynamiter to b l a s t

Sprengung fr en

zerstören.

f

dynamitage m blasting Petardensprengung f: die S p r e n g u n g d u r c h eine P e t a r d e ( f ) , d. h . einen mit S p r e n g s t o f f g e f ü l l t e n Metal I k ö r p e r , der an e i n e r M a u e r b e f e s t i g t u n d g e z ü n d e t wird. fr en

petardement m demolishing with

a

petard

Strategie f: die e x a k t e V o r b e r e i t u n g o p e r a t i v e r Kampfhandlungen und i h r e p l a n g e rechte D u r c h f ü h r u n g u n t e r B e r ü c k s i c h t i g u n g a l l e r r e l e v a n t e n F a k t o r e n , auch d e r n i c h t r e i n m i l i t ä r i s c h e n . -» T a k t i k . fr en

Strategie strategy

f

sturmfrei: B e z e i c h n u n g f ü r e i n e A n l a g e , d i e so g e s i c h e r t b z w . a r m i e r t i s t , daß s i e n i c h t im a b g e k ü r z t e n A n g r i f f , s o n d e r n n u r d u r c h d a s p l a n v o l l e V o r g e h e n nach den R e g e l n d e s f ö r m l i c h e n A n g r i f f s b e z w u n g e n w e r d e n k a n n . S t u r m f r e i i s t ζ . B . e i n e d u r c h hohe M a u e r n gegen d i e E r s t e i g u n g g e s c h ü t z t e Burg. fr en

a l'abri d'assaut stormproof

Sturmgasse f: ein durch Breschieren nutzbarer Zugang z u r fr en

piste m d'assaut assault-track

d e r Mauer e n t s t a n d e n e r Festungsanlage.

und

für

den

Sturmangriff

220 S t u r m p f a h l ην. e i n a u s e i n e r Wallböschung oder Wehrmauer h e r a u s r a g e n d e r , zugespitzter Pfahl a l s Annäherungsh i ndern i s. fr en

fraise f; eine Reihe von S t u r m p f ä h l e n storm-pool

vorne

fraisure f

sturmreif: Bezeichnung für eine A n l a g e , deren V e r t e i d i g u n g s a n l a g e n und A n n ä h e r u n g s h i n d e r n i s s e w e i t g e h e n d z e r s t ö r t w o r d e n s i n d , so d a ß e i n e E r s t ü r mung m ö g l i c h i s t . fr en

pret a l ' a s s a u t r e a d y to be s t o r m e d

Taktik f: die Kunst fr en

und

Lehre der

und T r u p p e n f ü h r u n g .

tactique f t a c t i c s pl Taktik fr en

fr en

f,

angewandte

tactique f appliquee a p p l i e d t a c t i c s pl

Taktik

f,

formale

tactique f elementaire elementary tactics ρ I

T a r n u n g f: Schutzmaßnahmen fr en

Kampf-

Camouflage m Camouflage

gegen

Entdeckung.

-» S t r a t e g i e .

221

Maske f (2): eine T a r n a n l a g e f ü r Stützpunkte eines B e f e s t i g u n g s w e r k e s . Zu unterscheiden von der Maske (1) a l s Schutzbau vor e i n e r Kasematte. fr en

masque f natural camouflage

T i e f e n g l i e d e r u n g f: die Anordnung bzw. des Geländes. fr en

Staffelung

o r g a n i s a t i o n f en defence in depth

der

Verteidigungsabschnitte

in

die

Tiefe

profondeur

Treffen n, erstes: in der Sprache der T a k t i k und S t r a t e g i e die erste L i n i e der L a n d e s v e r t e i d i g u n g , die h i n t e r der befestigten G r e n z l i n i e l i e g t . S i e besteht aus Gürtelfestungen auf den F l ü g e l n der Abschnitte und a u s zwischen ihnen liegenden Sperrbefest i gungen. -* zweites Treffen. fr en

premiere rencontre f first encounter, line

of f i r s t ~

222

T r e f f e n η, zweites: i n der Sprache der T a k t i k und S t r a t e g i e die z w e i t e L i n i e der L a n d e s v e r t e i d i g u n g , nach d e r e n Z u s a m m e n b r u c h m e i s t n u r noch ö r t l i c h e G r o ß g r u p p e n f ü r den F e s t u n g s k r i e g v e r f ü g b a r s i n d . -» e r s t e s T r e f f e n . fr en

deuxieme r e n c o n t r e f second e n c o u n t e r , l i n e o f

second ~

Umgehung f : e i n t a k t i s c h e s M a n ö v e r , d a s d a r i n b e s t e h t , d i e B e r ü h r u n g m i t den g e g n e r i s c h e n F l a n k e n z u v e r m e i d e n u n d den F e i n d d a n n von h i n t e n z u b e d r o h e n . -» Z e r n i e r u n g . fr

icontournement

en

flank-mouvement,

her

m turning

(the enemy's)

flank

uneinnehmbar fr en

imprenable, impregnable

inexpugnable

* V e r h a u m, V e r h a c k m; p r ä z i s . B a u m v e r h a u m: ein Annäherungsh i ndern i s aus g e f ä l l t e n , k r e u z w e i s e übereinander l i e g e n den B a u m s t ä m m e n , d i e noch m i t dem W u r z e l s t o c k v e r b u n d e n s i n d . W i r d d a s V e r h a u m a t e r i a I ( B ä u m e , d o r n i g e S t r ä u c h e r e t c . ) e r s t an den B e s t i m m u n g s o r t h e r b e i g e s c h a f f t , s p r i c h t man von S c h l e p p v e r h a u (m) . V e r h a u e w u r d e n an a l l e n D u r c h g ä n g e n e r r i c h t e t , v o r z u g s w e i s e jedoch a u f dem G l a c i s . -» D r a h t v e r h a u . - F i g . 8 9 , N r . 18 fr en

abattis m abat(t)is

d'arbres

versenkt: von einem H o h l r a u m g e s a g t , d e r u n t e r d i e dem B e s c h ü ß o b e r f l ä c h e v e r l e g t i s t . -» v e r s e n k t e B a t t e r i e . fr en

enterre dug in

ausgesetzte

Erd-

223 verteidigen fr en

defendre to d e f e n d

Verteidiger fr en

m

defenseur defender

Verteidigung fr

defense

en

defence,

m

f,

Abwehr

defense,

f

defense f lointaine, l o n g - r a n g e defence

distance

~

immediate

f

f

f

defense f rapprochee, close defence

Verteidigung f, offensive -> S t e l l u n g , vorgeschobene. fr en

ä

defense f i n t e r i e u r e inner defence

Nahverteidigung fr en

~

defense f du fosse d e f e n c e of t h e d i t c h

Innenverteidigung fr en

f

defensive

Grabenverteidigung fr en

Defensive

f

Fernverteidigung fr en

f,

defense f a c t i v e a c t i v e defence

224 Verteidigungsanlagen fr en

d e f e n s e s f pl defensive works,

f

pl

defences p l ,

defenses

pl

Vorposten m fr en

avant-poste m outpost

vorrücken: s i c h im G e l ä n d e fr en

vorarbeiten,

progresser (dans to a d v a n c e

le

der gegnerischen

Stellung

näherkommen.

terrain)

Wassermanöver η p l , Wasserspiele η pl; auch Schleusenspiele η p l : d i e a k t i v e V e r w e n d u n g d e s W a s s e r s bei d e r V e r t e i d i g u n g e i n e r F e s t u n g durch nasse Gräben, F l u t g r ä b e n , Wassertore, Schleusen, Unterwassersperren etc. fr en

m a n o e u v r e s m pl water-defences

d'eau

Inundation f: d i e Ü b e r f l u t u n g des t i e f l i e g e n d e n V o r g e l ä n d e s , die d u r c h d i e A n l a g e v o n I n u n d a t i o n s k a n ä l e n , G r ä b e n e t c . v o r b e r e i t e t w i r d . -» B ä r . fr en

inondation inundation,

flooding

Wassersperre f fr en

barrage m d'eau water-barrier

Widerstandsnest fr en

n i d m de p o c k e t of

η

resistance resistance

U L M a. d. D o n a u Fort Oberer Eselsberg, 1

2 3 4 5

6 7 8 9 10

1881-85

W a f f e n p l a t z (153) p l a c e d ' a r m e s - p l a c e of a r m s K e h l k a s e r n e (118) c a s e r n e de g o r g e - b a r r a c k s in the g o r g e R ü c k e n w e h r (135) p a r a d o s parados g e d e c k t e r W e g (160) c h e m i n c o u v e r t - c o v e r e d w a y G l a c i s (92) g l a c i s - g l a c i s M i n e n v o r h a u s (124) g a l e r i e v o u t e e de c o n t r e - m i n e - m i n e - e n t r a n c e c h a m b e r S p i t z e n g r a b e n w e h r (109) c a p o n n i e r e d ' a n g l e s a i l l a n t - s a l i e n t c a p o n i e r S c h u l t e r g r a b e n w e h r (109) c a p o n n i e r e d ' e p a u l e - s h o u l d e r - c a p o n i e r K a s e m a t t e n k o r p s (112) c a s e m a t e - c a s e m a t e K a p i t a l t r a v e r s e (150) t r a v e r s e en c a p i t a l e - c a p i t a l t r a v e r s e

Z e r n i e r u n g f , E i n s c h l i e ß u n g f , Umfassung einen Gegner d u r c h A u f r o l l e n der F l a n k e n fr en

cernement m encirclement

f: umzingeln.

226 zerstören fr en

detruire to d e s t r o y J}&tu one, miifb

Zerstörung fr en

'Batter

α

ΉυΙ

wark^-

f

destruction f destruction

bilrvixt 8ό ΛΛΛ βγ 211

The C o m p l e t e G u n n e r ,

1672

227 Carl

von Clausewitz:

Festungen

F r ü h e r und b i s z u r Zeit der großen stehenden Heere herunter waren F e s t u n g e n , d . i . S c h l ö s s e r und befestigte Städte, n u r zum Schutz i h r e r Einwohner d a . Der Edelmann, wenn er s i c h von a l l e n Seiten b e d r ä n g t s a h , rettete s i c h in s e i n S c h l o ß , um Zeit zu gewinnen, einen b e s s e r n A u g e n b l i c k a b z u w a r t e n ; die Städte sucnten d u r c h ihre B e f e s t i g u n g e n die v o r ü b e r z i e h e n d e Wetterwolke des K r i e g e s von s i c h a b z u h a l t e n . Bei dieser einfachsten und n a t ü r l i c h s t e n Bestimmung der B e f e s t i g u n g e n ist es nicht geblieben; die Beziehungen, welche ein solcher Punkt zum g a n z e n L a n d e und wieder zu dem K r i e g s v o l k hatte, welches s i c h im L a n d e hier und dort bekämpfte, g a b e n den befestigten Punkten b a l d eine erweiterte W i c h t i g keit, eine Bedeutung, die s i c h a u ß e r h a l b i h r e r M a u e r n erstreckte, zu Einnahme oder B e h a u p t u n g des L a n d e s , zum g l ü c k l i c h e n oder u n g l ü c k l i chen A u s g a n g des ganzen Kampfes b e i t r u g , und auf diese Weise s e l b s t ein Mittel wurde,den K r i e g mehr zu einem zusammenhängenden Ganzen zu v e r b i n d e n . So haben die Festungen ihre s t r a t e g i s c h e Bedeutung bekommen, die eine Z e i t l a n g f ü r so wichtig angesehen w u r d e , d a ß sie die G r u n d l i n i e n zu den F e l d z u g s p l a n e n a b g a b , die mehr d a r a u f gerichtet waren, eine oder ein P a a r Festungen zu erobern, a l s die f e i n d l i c h e S t r e i t k r a f t zu v e r n i c h ten. Man kehrte zu der V e r a n l a s s u n g dieser Bedeutung z u r ü c k , nämlich zu den Beziehungen, welche ein befestigter P u n k t z u r Gegend und zum Heere h a t , und g l a u b t e nun in der Bestimmung der zu befestigenden P u n k t e nicht s o r g f ä l t i g , fein und a b s t r a k t g e n u g s e i n zu k ö n n e n . Über d i e s e r a b s t r a k t e n Bestimmung wurde die u r s p r ü n g I iche fast g a n z a u s den Augen v e r l o r e n , und man kam auf die Idee der Festungen ohne Städte und E i n wohner . Von der anderen Seite s i n d die Zeiten v o r ü b e r , w o die bloße B e f e s t i g u n g der Mauern ohne andere K r i e g s a n s t a l t e n einen Ort vor der Überschwemmung des K r i e g e s , der über d a s g a n z e L a n d herzieht, v ö l l i g trocken e r h a l t e n konnte, denn diese Möglichkeit g r ü n d e t e s i c h t h e i l s auf die k l e i n e n Staaten in welche die Völker f r ü h e r getheilt waren, t h e i l s auf die p e r i o d i s c h e Natur des d a m a l i g e n A n g r i f f s , der fast wie die Jahreszeiten seine bestimmte sehr begrenzte Dauer hatte, weil entweder die Lehnleute ^ Gekürzte F a s s u n g des Teil 2, S. 210-225)

10.

Kapitels

aus

"Vom K r i e g e " ,

Berlin

1832,

228

nach Hause eilten oder das Geld f ü r die Condottieri r e g e l m ä ß i g a u s z u gehen p f l e g t e . Seitdem g r o ß e s t e h e n d e Heere mit i h r e n g e w a l t i g e n A r t i l l e r i e z ü g e n den W i d e r s t a n d der e i n z e l n e n P u n k t e m a s c h i n e n a r t i g n i e d e r m ä h e n , hat k e i n e Stadt und k e i n e a n d e r e k l e i n e K o r p o r a t i o n mehr L u s t , i h r e K r ä f t e a u f s S p i e l z u s e t z e n , um e i n i g e Wochen o d e r M o n a t s p ä t e r genommen u n d d a n n um so s t r e n g e r b e h a n d e l t z u w e r d e n . Noch w e n i g e r k a n n es d a s I n t e r e s s e d e r H e e r e s e i n , s i c h in e i n e U n z a h l f e s t e r P l ä t z e zu v e r s p I i t t e r n , d i e d a s V o r s c h r e i t e n des F e i n d e s e t w a s l a n g s a m m a c h e n , a b e r n o t h w e n d i g m i t U n t e r w e r f u n g e n d i g e n w ü r d e n . Es m ü s s e n immer so v i e l K r ä f t e ü b r i g b l e i b e n , um dem F e i n d e im F e l d e g e w a c h s e n z u s e i n , es sei d e n n , d a ß m a n s i c h a u f d i e A n k u n f t e i n e s B u n d e s g e n o s s e n s t ü t z e , d e r u n s e r e f e s t e n P l ä t z e e n t s e t z t u n d u n s e r Heer b e f r e i t . Es h a t s i c h a l s o d i e Z a h l der Festungen n o t h w e n d i g sehr v e r m i n d e r n müssen, und dies hat von Neuem v o n d e r I d e e , d u r c h B e f e s t i g u n g e n d i e M e n s c h e n u n d G ü t e r d e r S t ä d t e u n m i t t e l b a r zu s c h ü t z e n , a b - u n d z u d e r a n d e r n I d e e h i n f ü h r e n müssen, die Festungen a l s einen m i t t e l b a r e n Schutz des L a n d e s zu b e t r a c h t e n , d e n s i e d u r c h i h r e s t r a t e g i s c h e B e d e u t u n g g e w ä h r e n , a l s Knoten, d i e d a s s t r a t e g i s c h e Gewebe z u s a m m e n h a l t e n . . . O f f e n b a r ist d i e W i r k s a m k e i t e i n e r F e s t u n g a u s z w e i v e r s c h i e d e n e n E l e m e n t e n z u s a m m e n g e s e t z t , dem p a s s i v e n u n d dem a k t i v e n . D u r c h d a s e r s t e s c h ü t z t s i e d e n O r t u n d A l l e s w a s in ihm e n t h a l t e n i s t , d u r c h d a s a n d e r e übt sie einen gewissen E i n f l u ß a u f die auch über i h r e Kanonenschußweite h i n a u s liegende Umgegend. D i e s e s a k t i v e E l e m e n t b e s t e h t i n den A n g r i f f e n , w e l c h e d i e B e s a t z u n g auf jeden Feind unternehmen k a n n , der sich bis auf einen gewissen Punkt n ä h e r t . Je g r ö ß e r d i e B e s a t z u n g i s t , um so g r ö ß e r w e r d e n d i e H a u f e n s e i n , w e l c h e zu s o l c h e n Z w e c k e n a u s i h r h e r v o r g e h e n , u n d j e g r ö ß e r d i e s e s i n d , um so w e i t e r k ö n n e n s i e in d e r Regel g e h e n , w o r a u s d a n n folgt, daß der a k t i v e Wirkungskreis einer großen Festung nicht nur i n t e n s i v s t ä r k e r s o n d e r n a u c h g r ö ß e r ist w i e der der k l e i n e n . Aber das a k t i v e Element besteht selbst gewissermaßen wieder aus zwei T h e i l e n , n ä m l i c h : den U n t e r n e h m u n g e n der e i g e n t l i c h e n B e s a t z u n g , und den U n t e r n e h m u n g e n , welche a n d e r e , n i c h t d a z u g e h ö r i g e a b e r mit i h r in V e r b i n d u n g s t e h e n d e g r o ß e u n d k l e i n e H e e r h a u f e n a u s f ü h r e n k ö n n e n . Es k ö n n e n n ä m l i c h K o r p s , d i e z u s c h w a c h s e i n w ü r d e n dem F e i n d e s e l b s t s t ä n d i g g e g e n ü b e r z u t r e t e n , d u r c h d e n S c h u t z , w e l c h e n s i e im N o t h f a l l h i n t e r d e n M a u e r n d e r F e s t u n g f i n d e n , i n den S t a n d g e s e t z t w e r d e n , s i c h i n d e r G e g e n d zu b e h a u p t e n u n d d i e s e l b e b i s a u f e i n e n g e w i s s e n G r a d z u b e h e r r schen . . .

229

Win s a g e n a l s o : d i e F e s t u n g e n s i n d V e r t e i d i g u n g , a u f f o l g e n d e Weise:

die

ersten

und

größten

Stützen

der

1.Ais g e s i c h e r t e V o r r a t h s h ä u s e r . Der A n g r e i f e n d e l e b t w ä h r e n d des A n g r i f f s v o n e i n e m T a g e zum a n d e r n ; d e r V e r t h e i d i g e r muß g e w ö h n l i c h l a n g e v o r h e r i n B e r e i t s c h a f t s e i n , e r k a n n also n i c h t bloß a u s der Gegend leben w o r i n er steht und d i e e r o h n e h i n g e r n schont; V o r r a t h s h ä u s e r sind ihm f o l g l i c h e i n sehr großes B e d ü r f n i ß . Die V o r r ä t h e a l l e r A r t , d i e der A n g r e i f e n d e h a t , b l e i b e n beim V o r g e h e n z u r ü c k u n d w e r d e n a l s o d e n G e f a h r e n des K r i e g s t h e a t e r s e n t z o g e n , d i e d e s V e r t h e i d i g e r s kommen m i t t e n d a r i n z u l i e g e n . S i n d d i e s e V o r r ä t h e a l l e r Art n i c h t in b e f e s t i g t e n O r t e n , so müssen s i e d e n n a c h t h e i l i g s t e n E i n f l u ß a u f d a s H a n d e l n im F e l d e h a b e n , u n d es s i n d n a m e n t l i c h o f t d i e g e z w u n g e n s t e n u n d g e d e h n t e s t e n S t e l l u n g e n n ö t h i g , um s i e z u decken. Ein V e r t h e i d i g u n g s h e e r ohne Festungen hat h u n d e r t v e r w u n d b a r e S t e l l e n , es i s t e i n K ö r p e r o h n e H a r n i s c h . 2. Zur S i c h e r u n g g r o ß e r u n d r e i c h e r S t ä d t e . Diese Bestimmung ist d e r e r s t e n sehr n a h e v e r w a n d t , denn große und reiche Städte, besonders H a n d e l s p l ä t z e , sind die n a t ü r l i c h e n V o r r a t h s h ä u s e r der Heere; a l s solche t r i f f t i h r Besitz und V e r l u s t das H e e r u n m i t t e l b a r . A u ß e r d e m ist es doch i m m e r d e r M ü h e w e r t h , s i c h d i e sen T h e i I des S t a a t s e i g e n t h u m s z u e r h a l t e n , t h e i l s w e g e n d e r K r ä f t e d i e m i t t e l b a r d a r a u s gezogen w e r d e n , t h e i l s weil e i n b e d e u t e n d e r Ort selbst bei den Fri e d e n s u n t e r h a n d I ungen e i n m e r k l i c h e s Gewicht in d i e W a a g s c h a l e legt... 3. Als e i g e n t l i c h e S c h l ö s s e r . Sie s p e r r e n d i e S t r a ß e n , und in den meisten F ä l l e n a u c h d i e Flüsse an welchen sie I iegen. Es i s t n i c h t so l e i c h t , w i e man s i c h g e w ö h n l i c h d e n k t , e i n e n b r a u c h b a r e n Nebenweg zu f i n d e n , der d i e F e s t u n g u m g e h t , denn d i e s e s Umgehen muß n i c h t b l o ß a u ß e r i h r e m K a n o n e n s c h u ß s t a t t f i n d e n , s o n d e r n a u c h i n B e z i e h u n g a u f d i e möglichen A u s f ä l l e in mehr oder w e n i g e r g r o ß e n Umkreisen .

230

I s t d i e G e g e n d i m m i n d e s t e n s c h w i e r i g , so s i n d o f t m i t dem g e r i n g s t e n Ausbiegen aus der Straße Verzögerungen v e r k n ü p f t , die einen ganzen Tagemarsch kosten, welches beim wiederholten Gebrauch der Straße sehr wichtig werden k a n n . Wie s i e d u r c h d a s S p e r r e n d e r S c h i f f a h r t a u f den S t r ö m e n i n d i e U n t e r nehmungen e i n g r e i f e n , ist an sich k l a r . 4. Als t a k t i s c h e A n l e h n u n g s p u n k t e . Da d e r D u r c h m e s s e r des F e u e r s e i n e r n i c h t g a n z u n b e d e u t e n d e n F e s t u n g schon e i n i g e S t u n d e n z u b e t r a g e n p f l e g t , u n d d e r o f f e n s i v e Wi r k u n g s k r e i s i n j e d e m F a l l n o c h e t w a s w e i t e r r e i c h t , so s i n d d i e F e s t u n g e n i m m e r a l s d i e besten A n l e h n u n g s p u n k t e f ü r den F l ü g e l e i n e r S t e l l u n g zu b e t r a c h t e n . Ein See v o n m e h r e r e n M e i l e n L ä n g e k a n n g e w i ß f ü r e i n e n g a n z v o r t r e f f I i c h e n S t ü t z p u n k t g e l t e n , u n d d o c h l e i s t e t e i n e m ä ß i g e F e s t u n g m e h r . Der F l ü g e l b r a u c h t n i e m a l s nahe an i h r zu s t e h e n , d a der A n g r e i f e n d e s i c h n i c h t zwischen sie und diesen Flügel begeben k a n n , weil er sonst k e i n e n R ü c k zug hätte. 5. A l s S t a t i o n . Liegen die Festungen auf der V e r b i n d u n g s l i n i e d e s V e r t h e i d i g e r s , w e l c h e s d o c h m e i s t e n s d e r F a l l i s t , so s i n d s i e bequeme S t a t i o n e n f ü r A l l e s w a s d a r a u f h i n - u n d h e r z i e h t . Die G e f a h r e n , womit d i e V e r b i n d u n g s l i n i e n b e d r o h t s i n d , kommen von S t r e i f z ü g l e r n h e r , deren E i n w i r k u n g immer n u r stoßweise g e s c h i e h t . Kann ein w i c h t i g e r T r a n s p o r t bei d e r A n n ä h e r u n g e i n e s s o l c h e n Kometen e i n e F e s t u n g e r r e i c h e n , indem er seinen Zug v o r w ä r t s b e e i l t , oder schnell umwendet, so i s t e r g e r e t t e t u n d w a r t e t d a n n a b , b i s d i e G e f a h r v o r ü b e r i s t . Ferner können a l l e h i n - und herziehende Haufen hier einen oder mehrere Tage R a s t h a l t e n , u n d d a d u r c h um so e h e r i h r e n ü b r i g e n Z u g b e s c h l e u n i g e n . Es s i n d a b e r g r a d e d i e R a s t t a g e d i e wo s i e am m e i s t e n b e d r o h t s i n d . A u f d i e s e W e i s e w i r d e i n e 30 M e i l e n l a n g e V e r b i n d u n g s l i n i e d u r c h e i n e i n i h r e r M i t t e g e l e g e n e F e s t u n g g e w i s s e r m a ß e n um d i e H ä l f t e v e r k ü r z t . 6. Als Z u f l u c h t s o r t s c h w a c h e r oder u n g l ü c k l i c h e r K o r p s . Unter den Kanonen e i n e r n i c h t zu k l e i n e n Festung ist jedes Korps v o r den f e i n d l i c h e n Streichen g e s i c h e r t , wenn auch kein v e r s c h a n z t e s Lager dazu besonders e i n g e r i c h t e t ist. Freil i c h m u ß e i n s o l c h e s K o r p s , w e n n es v e r w e i l e n w i l l , s e i n e n w e i t e r n R ü c k z u g a u f g e b e n , a b e r es g i e b t V e r h ä l t n i s s e wo d i e s O p f e r n i c h t g r o ß i s t ,

231

w e i l e i n w e i t e r e r R ü c k z u g d o c h n u r mit v ö l l i g e r Z e r s t ö r u n g g e e n d i g t haben würde... N u r im K r i e g e s e l b s t e r h ä l t m a n mit d e r l e b e n d i g e n A n s c h a u u n g d e n r e c h t e n B e g r i f f v o n dem w o h l t h ä t i g e n E i n f l u ß e i n e r n a h e n F e s t u n g u n t e r schlimmen Umständen. Sie enthalten P u l v e r und Gewehre, Hafer und Brod, geben Unterkommen den K r a n k e n , S i c h e r h e i t den G e s u n d e n u n d B e s o n n e n heit den E r s c h r e c k t e n . S i e s i n d e i n e H e r b e r g e in d e r W ü s t e . . . 7. A l s e i g e n t l i c h e r S c h i l d g e g e n d e n f e i n d l i c h e n A n g r i f f . F e s t u n g e n , welche der Verthei d i ger v o r s i c h l ä ß t , b r e c h e n wie E i s b i ö c k e den Strom des f e i n d l i c h e n A n g r i f f s . Der F e i n d muß s i e e i n s c h l i e ß e n , u n d d a z u b r a u c h t e r , wenn d i e B e s a t z u n gen s i c h t ü c h t i g b e t r a g e n , etwa d a s Doppelte an T r u p p e n . . . D i e s e u n v e r h ä I tn i ß m ä ß i g e S c h w ä c h u n g d e r f e i n d l i c h e n M a c h t i s t d e r erste und w i c h t i g s t e Vortheil den u n s eine b e l a g e r t e F e s t u n g d u r c h ihren W i d e r s t a n d g i e b t ; a b e r e r i s t n i c h t d e r e i n z i g e . V o n dem A u g e n b l i c k a n , wo d e r A n g r e i f e n d e d i e L i n i e u n s e r e r F e s t u n g e n d u r c h s c h n i t t e n h a t , bekommen a l l e s e i n e B e w e g u n g e n e i n e n v i e l g r ö ß e r n Z w a n g ; er ist in seinen R ü c k z u g s w e g e n b e s c h r ä n k t , u n d muß stets a u f die u n m i t t e l b a r e D e c k u n g der B e l a g e r u n g e n b e d a c h t s e i n , die er u n t e r n i m m t . Hier a l s o g r e i f e n d i e F e s t u n g e n in den A k t d e r V e r t h e i d i g u n g a u f e i n e g r o ß a r t i g e u n d s e h r e n t s c h e i d e n d e Weise e i n , u n d man muß d i e s a l s d i e wichtigste aller Bestimmungen betrachten, die eine Festung haben k a n n . . . Bei d i e s e r B e s t i m m u n g d e r F e s t u n g w i r d im G r u n d e h a u p t s ä c h l i c h i h r e O f f e n s i v k r a f t in A n s p r u c h genommen, w e n i g s t e n s ist es d i e s e , von w e l c h e r ihre W i r k s a m k e i t a u s g e h t . Wäre die Festung für den A n g r e i f e n d e n N i c h t s a l s e i n u n b e s e t z b a r e r P u n k t , so k ö n n t e s i e i h m z w a r h i n d e r l i c h w e r d e n , a b e r n i e m a l s i n s o l c h e m M a a ß e , d a ß er s i c h z u e i n e r B e l a g e r u n g b e w o g e n f ü h l e n s o l l t e . Weil e r a b e r 6, - 8 , - 1 0 , 0 0 0 M a n n i n s e i n e m R ü c k e n n i c h t s c h a l t e n u n d w a l t e n l a s s e n k a n n , d a r u m m u ß e r s i e mit e i n e r a n g e m e s s e n e n M a c h t b e r e n n e n , u n d um d i e s n i c h t i m m e r w ä h r e n d n ö t h i g z u h a b e n , e i n n e h m e n , a l s o b e l a g e r n . V o n dem A u g e n b l i c k d e r B e l a g e r u n g a n i s t e s d a n n h a u p t s ä c h l i c h die p a s s i v e W i r k s a m k e i t , welche t h ä t i g w i r d . . . 8. A l s D e c k u n g a u s g e d e h n t e r Q u a r t i e r e . D a ß e i n e m ä ß i g e F e s t u n g d e n Z u g a n g zu d e n h i n t e r i h r g e l e g e n e n Q u a r tieren a u f 3 b i s 4 Meilen Breite v e r s c h l i e ß t , ist e i n e g a n z e i n f a c h e W i r k u n g i h r e s D a s e i n s ; wie a b e r e i n s o l c h e r P l a t z zu d e r E h r e kommt, e i n e

232

15 b i s 20 M e i l e n l a n g e Q u a r t i e r l i n i e z u d e c k e n , w o v o n d o c h i n d e r K r i e g s g e s c h i c h t e so h ä u f i g d i e R e d e i s t : d a s b e d a r f , so w e i t es i n d e r T h a t s t a t t f i n d e t , e i n e r A u s e i n a n d e r s e t z u n g , u n d so w e i t es i l l u s o r i s c h sein mögte, einer Bemerkung. Es k o m m t h i e r F o l g e n d e s i n B e t r a c h t u n g : 1. Daß d e r P l a t z a n s i c h e i n e d e r H a u p t s t r a ß e n v e r s c h l i e ß t , und die Gegend a u f 3 b i s 4 Meilen B r e i t e w i r k l i c h d e c k t . 2 . Daß e r a l s e i n u n g e w ö h n l i c h s t a r k e r V o r p o s t e n b e s t r a c h t e t werden k a n n , oder eine v o l l k o m m e n e r e B e o b a c h t u n g der Gegend g e s t a t t e t , die d u r c h die b ü r g e r l i c h e n V e r h ä l t n i s s e , in welchen ein bedeutunder O r t m i t d e r U m g e g e n d s t e h t , a u f dem Wege g e h e i m e r N a c h r i c h t e n n o c h e r h ö h t w i r d . Es i s t n a t ü r l i c h , d a ß m a n i n e i n e m O r t v o n 6 , - 8 , -10,000 E i n w o h n e r n mehr von der Umgegend e r f ä h r t , a l s in einem b l o ß e n D o r f , dem S t a n d q u a r t i e r e i n e s g e m e i n e n V o r p o s t e n s . 3. Daß k l e i n e r e K o r p s s i c h a n i h n a n l e h n e n , b e i i h m S c h u t z u n d Sicherheit f i n d e n k ö n n e n , die von Zeit zu Zeit gegen den Feind a u s z i e h e n , um N a c h r i c h t e n e i n z u b r i n g e n , o d e r a u c h , i m F a l l e r a n der Festung v o r b e i g e h t , in seinem Rücken Etwas zu u n t e r n e h m e n ; d a ß a l s o e i n e F e s t u n g , ob s i e g l e i c h i h r e S t e l l e n i c h t v e r l a s s e n k a n n , doch in Etwas d i e W i r k s a m k e i t eines vorgeschobenen Korps hat. 4. Daß d i e A u f s t e l l u n g d e s V e r t h e i d i g e r s , n a c h d e m e r s e i n e T r u p p e n v e r s a m m e l t h a t , g e r a d e h i n t e r d i e s e r F e s t u n g genommen w e r d e n k a n n , so d a ß d e r A n g r e i f e n d e b i s z u d i e s e m A u f s t e l I u n g s p u n k t n i c h t v o r d r i n g e n k a n n , o h n e daß ihm die Festung in seinem Rücken g e f ä h r l i c h werde... 9. Als D e c k u n g e i n e r n i c h t b e s e t z t e n P r o v i n z . W e n n e i n e P r o v i n z im K r i e g e e n t w e d e r g a r n i c h t o d e r nicht mit einer namhaften Macht besetzt, gleichwohl f e i n d l i c h e n Streifer e i e n m e h r o d e r w e n i g e r a u s g e s e t z t i s t : so s i e h t m a n e i n e i n i h r l i e g e n d e n i c h t zu u n b e d e u t e n d e F e s t u n g a l s e i n e D e c k u n g o d e r , wenn man w i l l , als eine Sicherung dieser Provinz an. 10. A l s M i t t e l p u n k t e i n e r V o l k s b e w a f f n u n g . Lebensmittel, Waffen, Munition können zwar in einem V o l k s k r i e g e n i c h t d e r G e g e n s t a n d r e g e l m ä ß i g e r L i e f e r u n g e n s e i n , s o n d e r n es i s t eben die N a t u r eines solchen K r i e g s , s i c h in diesen Dingen zu h e l f e n wie

233

m a n k a n n , u n d a u f d i e s e Weise t a u s e n d k l e i n e Q u e l l e n d e r W i d e r s t a n d s k r ä f t e z u w e c k e n , d i e o h n e i h n v e r s c h l o s s e n b l i e b e n : a l l e i n es i s t d o c h begreiflich, daß eine bedeutende Festung, die Vorräthe jener Gegenstände z u r A u s h ü l f e h a t , dem g a n z e n W i d e r s t a n d e m e h r D i c h t i g k e i t u n d G e d i e g e n h e i t , mehr Z u s a m m e n h a n g und Folge g i e b t . Außerdem ist d i e F e s t u n g der Z u f l u c h t s o r t der V e r w u n d e t e n , der Sitz der leitenden Behörden, die Schatzkammer, der Versammlungspunkt f ü r g r ö ß e r e U n t e r n e h m u n g e n u . s . w . , e n d l i c h d e r Kern des W i d e r s t a n d e s , d e r d i e f e i n d l i c h e Macht w ä h r e n d der B e l a g e r u n g in e i n e n Z u s t a n d v e r s e t z t , f ü r welchen d i e A n f ä l l e der L a n d e s b e w a f f n u n g recht e i g e n t l i c h gemacht sind. 11. Z u r V e r t h e i d i g u n g d e r S t r ö m e u n d G e b i r g e . N i r g e n d k a n n e i n e F e s t u n g so v i e l Z w e c k e e r f ü l l e n , so v i e l Rollen ü b e r n a h m e n , a l s wenn s i e an einem g r o ß e n Strome l i e g t . H i e r s i c h e r t s i e u n s e r n Ü b e r g a n g zu j e d e r Z e i t , v e r h i n d e r t d e n f e i n d l i c h e n a u f e i n i g e M e i l e n in ihrem U m k r e i s , b e h e r r s c h t den H a n d e l des Stromes, nimmt a l l e Schiffe in sich a u f , sperrt Brücken und S t r a ß e n und g i e b t Gelegenh e i t , d e n S t r o m a u f dem i n d i r e k t e n W e g e , n ä m l i c h d u r c h e i n e S t e l l u n g a u f d e r f e i n d l i c h e n S e i t e , zu v e r t h e i d i g e n . Es i s t k l a r , d a ß s i e d u r c h d i e s e n v i e l s e i t i g e n E i n f l u ß d i e S t r o m v e r t h e i d i g u n g in einem hohen G r a d e e r l e i c h t e r t , und a l s e i n w e s e n t l i c h e s G l i e d d e r s e l b e n zu b e t r a c h t e n i s t . Auf e i n e ä h n l i c h e A r t werden d i e F e s t u n g e n in G e b i r g e n w i c h t i g . H i e r öffnen und s c h l i e ß e n sie ganze S t r a ß e n s y s t e m e , d e r e n Knoten sie b i l d e n , b e h e r r s c h e n d a d u r c h d i e g a n z e G e g e n d , d u r c h w e l c h e d i e s e S t r a ß e n im Gebirge ziehen, und sind als die rechten Strebepfei ler ihres V e r t h e i d i gungssystems zu b e t r a c h t e n .

234

SctiarpfTbifrf*. f Ίά» bin joiairf bo fdxuyift ^Utf TDo id) )ΰ nnrm 6d)M η» P ^ ©rofc id) . poUaMTcf ma»a ?ui|t»a νή tfeiuti tf rctar vn* 3>-nnm frll id) nyb« "Kum id) |ΰ bxcwn malm wrtxx ©o virM &a· fd)loi von mi* njd)«fll )D«w t* iibabcn pugt ab fdU.

212

Büchsenmeister

laden

Schaipffc i t \ t t \ e . f 3d) bin (in fdjarpfft 4Oti\0 ΤΓο id) vuotnan θαα fud)i w R a v e l i n ) , u m g e b e n v o n e i n e m e i g e n e n , vom H a u p t g r a b e n a b z w e i g e n d e n G r a b e n , s c h ü t z t e n d i e K u r t i n e u n d b r a c h ten zudem v e r b e s s e r t e s e i t w ä r t i g e V o r f e i d b e s t r e i c h u n g . Der G l a c i s k ö r p e r w u r d e , w i e s c h o n bei s p ä t e r e n B e i s p i e l e n d e r aI ti t a l i e n i s e h e n M a n i e r , vom ä u ß e r e n G r a b e n r a n d w e g - u n d v o r g e r ü c k t , um e i n e m b r e i t e n g e d e c k t e n Weg m i t W a f f e n p l ä t z e n an den e i n s p r i n g e n d e n W i n k e l n a l s D e c k u n g u n d S t e l I u n g s b r u s t w e h r z u d i e n e n . D i e B a s t i o n e n w u r d e n v e r g r ö ß e r t , um m e h r S t e l l f l ä c h e f ü r die beweglicher gewordenen F e s t u n g s g e s c h ü t z e zu s c h a f f e n . D o r t , wo Ü b e r h ö h u n g d e s A n g r i f f s u n d E i n s i c h t i n V e r t i e f u n g e n d e s V o r g e l ä n d e s o d e r F e u e r w i r k u n g g e g e n Ü b e r h ö h u n g e n im V o r f e l d erforderlich w a r e n , e r b a u t e man K a v a l i e r e . M e h r g e s c h o s s i g e K a s e m a t t e n i n den Flanken sicherten die Grabenbestreichung. Diese Verbesserungen entsprachen nicht n u r der erhöhten Feuerkraft der K o n t e r b a t t e r i e n , sondern eröffneten z u g l e i c h die M ö g l i c h k e i t , aus guter Deckung zum Gegenangriff a n z u t r e t e n , d . h . eine a k t i v e Verteidigung auch über das G l a c i s hinweg zu führen.

Die

Manier

Speckle

Der S t r a ß b u r g e r S t a d t b a u m e i s t e r D a n i e l S p e c k l e o d e r S p e c k l i n (1536-1589) e n t w a r f w e i t e r e A u s g e s t a l t u n g e n des i t a l i e n i s c h e n B a s t i o n ä r s y s t e m s , d i e er in seiner weit verbreiteten "Arch i tectura von Vestungen" veröffentlichte. Man s p r i c h t in diesem Z u s a m m e n h a n g von den " a c h t M a n i e r e n " des Daniel Speckle. Obwohl e i n i g e Autoren von Speckies B e t e i l i g u n g an Festungsbauten in S t r a ß b u r g , Kolmar und Ingolstadt sprechen, k a n n diese A n n a h me n i c h t e i n d e u t i g b e l e g t werden. S p e c k l e e m p f a h l , den B a s t i o n e n e i n e n r e c h t w i n k l i g e n Sai I l a n t w i n k e l zu g e b e n u n d s i e e r h e b l i c h z u v e r g r ö ß e r n . D i e B a s t i o n s f I a n k e n b e s t a n d e n im ausgedehnten Bastionsohr und einer zurückgezogenen Flanke, die zur

254

besseren Bestreichung der Face der gegenüberliegenden Bastion e i n w ä r t s g e k n i c k t geführt war und drei Stellungsstufen ü b e r e i n a n d e r hatte (die u n t e r s t e Stufe w a r eine m a u e r g e f ü t t e r t e B r u s t w e h r mit e i n g e s c h n i t t e n e n S c h a r t e n ; d i e z w e i o b e r e n S t u f e n , e i n e d a v o n a u f dem K a v a l i e r , hatten e i n e E r d b r u s t w e h r , von der a u s ü b e r - B a n k g e f e u e r t w u r d e ) . Die A n l a g e n s o l l t e n d i e z u r B e h e r r s c h u n g des G e l ä n d e s a u s r e i c h e n d e Höhe h a b e n , a u c h w u r d e z u r V e r s t ä r k u n g des A u f z u g s u n d des C o m m a n d e m e n t s j e d e B a s t i o n s o w i e j e d e K u r t i nenmi t t e noch m i t e i n e m K a v a l i e r ü b e r h ö h t . Im G e g e n s a t z zu den hoch h e r a u f r e i c h e n d e n u n d vom V o r f e l d s i c h t b a r e n E s k a r p e n m a u e r n d e r i t a l i e n i s c h e n M a n i e r e n s o l l t e d e r W a l l n u r b i s zum B a u h o r i z o n t v e r k l e i d e t w e r d e n , d a m i t vom F e l d e a u s k e i n M a u e r w e r k s i c h t b a r w a r . Speckle h a t t e n ä m l i c h schon d i e E r k e n n t n i s , d i e s i c h s p ä t e r a l l g e m e i n d u r c h s e t z t e , daß der Feind erst dann an das Brescheschießen denken k ö n n t e , w e n n e r mit s e i n e m G e s c h ü t z a u f d e r Höhe des G l a c i s a n g e k o m m e n w a r . H i n t e r den E s k a r p e n m a u e r n l i e ß e r E n t l a s t u n g s p f e i l e r e r r i c h t e n , z w i s c h e n d e n e n Ent I a s t u n g s b o g e n g e s p a n n t w a r e n . So e n t s t a n d e i n Z e l l e n w e r k , d a s bei B r e s c h e b e s c h u ß d e n E i n s t u r z d e r E s k a r p e n v e r z ö g e r n s o l l t e und das a l s k a s e m a t t i e r t e G a l e r i e n z u r n i e d e r e n G r a b e n v e r t e i d i g u n g sowie z u r A b w e h r g e g e n M i n e u r e d i e n e n k o n n t e . Auf d e n E s k a r p e n m a u e r n e r h o b sich - vor z u r ü c k g e r ü c k t e r Wallböschung und einer Laufgangsebene - eine n i e d e r e f r e i s t e h e n d e S c h a r t e n m a u e r . Die B a s t i o n s k a v a l i e r e w u r d e n d u r c h e i n e n v o r g e l e g t e n , vom K u r t i n e n k a v a l i e r a u s b e s t r i c h e n e n G r a b e n zu v e r t e i d i g u n g s f ä h i g e n i n n e r e n A b s c h n i t t e n e i n g e r i c h t e t . Der g e d e c k t e Weg v e r l i e f n u n s ä g e z a h n f ö r m i g , w o d u r c h e i n e k r ä f t i g e B e s t r e i c h u n g des G l a c i s mit Gewehrfeuer zu e r r e i c h e n w a r . Statt eines R a v e l i n s e r m ö g l i c h t e ein g r o ß e r W a f f e n p l a t z , a u f dem s i c h s t a r k e A u s f a l I t r u p p e n s a m m e l n k o n n t e n , eine a k t i v e V e r t e i d i g u n g . Speckle empfahl eine T e r r a s s i e r u n g der nur g e b ö s c h t e n ä u ß e r e n G r a b e n w a n d . Die G r a b e n s o h l e s o l l t e g a n z k n a p p ü b e r dem G r u n d w a s s e r s p i e g e I l i e g e n , u m dem B e l a g e r e r d i e A n l a g e von A n g r i f f s b a u t e n im G r a b e n zu e r s c h w e r e n . Eine abgewandelte Version der Entwürfe Speckies e n t h ä l t eine v o r w ä r t s gebrochene K u r t i n e , auf der d a n n die zurückgezogenen und gebrochenen Bastionsflanken senkrecht stehen. S p e c k l e w a r e i n e r k l ä r t e r G e g n e r v o n R a v e l i n s v o r dem ä u ß e r e n G r a b e n r a n d . I n e i n e r w e i t e r e n S y s t e m v a r i a n t e z e i g t e e r , wo u n d w i e a l l e i n e r v ö l l i g a b g e w a n d e l t e R a v e l i n s f ü r s i n n v o l l h i e l t : n ä m l i c h a l s in den b r e i t e n H a u p t g r a b e n z u r ü c k g e h o l t e , b a s t i o n s ä h n l i c h e W e r k e , d i e d u r c h e i n e n s c h m a l e r e n G r a b e n von e i n e m v e r e i n f a c h t b a s t i o n i e r t e n H a u p t w a l l a b g e s e t z t s i n d und d i e von zwei h i n t e r ihnen l i e g e n d e n B a s t i o n s k a v a l ieren und zwei b e n a c h b a r t e n R a v e l i n s w i r k s a m e n Feuerschutz e r h a l t e n .

255

240

Die a l t n i e d e r l ä n d i s c h e

altniederländische

Befestigung

Befestigung

Das T r a c e des n i e d e r l ä n d i s c h e n B a s t i o n ä r s y s t e m s z e i c h n e t e s i c h d u r c h d i e f o l g e n d e n M e r k m a l e a u s : D i e S a i I l a n t w i n k e l w a r e n s p i t z e r a l s bei d e n i t a l i e n i s c h e n Systemen; die auf der K u r t i n e s e n k r e c h t stehenden F l a n k e n w a r e n g e r a d e u n d n i c h t z u r ü c k g e z o g e n ; bei d e n m e i s t e n A n l a g e n , v o r a l l e m im U r s p r u n g s l a n d e , w a r e n b e i d e G r a b e n w ä n d e n u r i n E r d e g e b ö s c h t ; u n t e r h a l b der S t e l l u n g auf der W a l l k r o n e war noch e i n e zweite, in d i e v o r d e r e Wallböschung eingeschnittene Niederwal I - F e u e r s t e l I ung vorhanden. Die B e s c h a f f e n h e i t des T e r r a i n s in den N i e d e r l a n d e n f ü h r t e d a z u , daß d u r c h den s e h r h o c h l i e g e n d e n G r u n d w a s s e r s p i e g e l a u s dem G r a b e n a u s h u b w e n i g e r E r d r e i c h f ü r den W a l l g e w o n n e n w e r d e n k o n n t e . D i e s f ü h r t e z u breiten W a s s e r g r ä b e n und n i e d r i g e r e n W ä l l e n . Vor d i e K u r t i n e n legte man R a v e l i n s , vor die Bastionsspitzen Deckungsschanzen ("Halbmonde"), welche u . a . d i e K o n t e r b a t t e r i e n a u f dem G l a c i s b e k ä m p f t e n . An g e f ä h r d e t e n Punkten des Vorfeldes wurden Außenwerke e r b a u t , ζ . B. Hornwerke, K r o n werke oder doppelte Kronwerke, d i e d u r c h s e i t l i c h e Wälle und G r ä b e n

256

241

Dilich, 1640

n a c h r ü c k w ä r t s m i t d e m H a u p t w a l l o d e r g e d e c k e n Weg v e r b u n d e n waren. Diese A u ß e n w e r k e können a l s V o r l ä u f e r der d e t a c h i e r t e n Forts betrachtet werden. D i e v o l l s t ä n d i g s t e A b h a n d l u n g d e s S y s t e m s e n t h ä l t d a s 1631 e r s c h i e nene Werk von Adam F r e i t a g , mit dessen Namen das System d a h e r vielfach verbunden wird (vgl. Fig. 7). Die Werke in J o h a n n W i l h e l m D i l i c h s ( c a . 1571-1650) L e h r b u c h gehören zum größeren Teil der a l t n i e d e r l ä n d i s c h e n Manier an. Er e n t w a r f darin a b e r auch Werke mit O h r e n b a s t i o n e n , die an die i t a l i e n i s c h e Manier oder an Entwürfe von Speckle e r i n n e r n . Die a l t n i e d e r l ä n d i s c h e B e f e s t i g u n g s m a n i e r b l i e b n i c h t a u f die N i e d e r lande b e s c h r ä n k t , sondern f a n d auch Aufnahme in anderen f l a c h e n und w a s s e r r e i c h e n R e g i o n e n , ζ . B. bei d e r N e u b e f e s t i g u n g von Hamburg (1616-1626) u n d Bremen ( a b 1623), bei d e r B e f e s t i g u n g von B e r l i n und Mannheim, von München (1619-40), A u g s b u r g u n d Ulm, h i e r sogar mit Eskarpenmauern (1617-23).

257

Glacis PAUSADENZAUN ..gedeckter w e g . WAFFEN PLATZ ΜΠΓ REDUfT .TRAVERSEN - F L E S C H E (COUYREFACE) -WASSERGRABEN .NIEDER WALL (FAUSSEBRAIE) -TROCKENER GRABEN -GRABENSCHERE -ORILLONTURM DREIFACH GESTUFTE FLANKE

242

Die

neuniederländische

neuniederländische

Befestigung

Befestigung

Die vom Bei a g e r u n g s i ngen i e u r Vauban und seinen V o r l ä u f e r n e i n g e f ü h r t e n neuen V a r i a n t e n des f ö r m l i c h e n A n g r i f f s und deren E r f o l g e beim E i n f a l l der Franzosen (1672) v e r a n l a ß t e d i e H o l l ä n d e r zu Konsequenzen. Menno Baron von Coehoorn (1641-1704) e n t w i c k e l t e e i n Bast i o n ä r s y s t e m , das von der a l t n i e d e r l ä n d i s c h e n B e f e s t i g u n g zwei überei n a n d e r I iegende F e u e r l i n i e n und von den I t a l i e n e r n die z u r ü c k g e z o g e n e , o h r g e d e c k t e F l a n k e a l s G r u n d i d e e n ü b e r n a h m , jedoch v ö l l i g f r e i umformte. L ä n g s der Facen w u r d e der e r d g e b ö s c h t e , n i e d e r e V o r d e r w a l l - eine schmale I n f a n t e r i e s t e l l u n g - d u r c h einen sehr b r e i t e n zweiten oder i n n e r e n Graben vom m a u e r g e f ü t t e r t e n O b e r w a l l g e t r e n n t , welcher d a d u r c h gewissermaßen zu einem r e l a t i v raumengen K a v a l i e r w u r d e . Zwei gemauerte O r i l l o n t ü r m e und eine R e v e r s g a l e r i e u n t e r der Kontereskarpe b e s t r i c h e n den I n n e n g r a b e n , dessen Sohle so nahe dem G r u n d w a s s e r s p i e g e l l a g , daß E r d a r b e i t e n im N a h a n g r i f f t ä t i g e r Sappeure u n m ö g l i c h w a r e n . Vor der K u r t i n e lag a l s N i e d e r w a l l eine w - f ö r m i g e Grabenschere, deren auf der D e f e n s l i n i e r e c h t w i n k l i g stehende F l a n k e n d i e u n t e r s t e von d r e i ü b e r e i n a n d e r wegfeuernden F l a n k i e r u n g s e t a g e n f ü r den H a u p t g r a b e n b i l d e t e n . Die P l a t t f o r m des Bast ionsohrturmes h a t t e nahezu Rundum w i r k u n g . Am sehr großen R a v e l i n w i e d e r h o l t e s i c h die T r e n n u n g von O b e r w a l l und dem a l s S c h ü t z e n s t e l l u n g dienenden N i e d e r w a l l d u r c h einen b r e i t e n I n n e n g r a b e n . Der R a v e l i n w a r

258

f l a n k i e r t von zwei an der Werkskehle angeordneten M e h r z w e c k b a u t e n , die d e n Ü b e r g a n g z u m N i e d e r w a l l d e c k t e n . V o r d e m G r a b e n um d i e Bastionsf a c e n l a g e n K o n t e r g a r d e n a l s S c h ü t z e n s t e l l u n g . Den g e d e c k t e n Weg v e r stärkten nicht nur die üblichen Pal isadierungen, sondern auch Traversen, die e b e n f a l l s den Waffenplatz deckten. In d e r M i t t e d e r Waffenplätze befand sich ein Tambour als Reduit. C o e h o o r n v e r w e n d e t e im G e g e n s a t z z u r a l t n i e d e r l ä n d i s c h e n M a n i e r viel M a u e r w e r k . Er e r r i c h t e t e gewölbte B a c k s t e i n b a u t e n und b e k l e i d e t e die W ä l l e , a l l e r d i n g s n u r s o h o c h , d a ß d a s M a u e r w e r k dem A u g e d e s B e l a g e r e r s entzogen w a r . Die F e s t u n g e n Nimwegen, Namur u n d G r o n i n g e n gehören z u s e i n e n w i c h t i g s t e n A n l a g e n . M i t d e r S t a d t N a a r d e n ( v g l . F i g . 244) h a t s i c h e i n v o r z ü g l i c h e s B e i s p i e l s e i n e r F o r t i f i kat i o n s m a n i er e r h a l t e n . Die n a c h 1699 a u s g e f ü h r t e , a u s g e d e h n t e n e u e B e f e s t i g u n g M a n n h e i m s war e b e n f a l l s ein h e r v o r r a g e n d e s Beispiel seines Systems. Coehoorn legte bei t e i l w e i s e b a s t ion i e r t e n l i e r t e U m w a l l u n g e n a n (-* T e n a i I I e n s y s t e m ) .

Festungskernen

schon

tenail-

259

244

NAARDEN/ Niederlande

260

245 Das

Landsbergs

Tenaillensystem

Tenaillensystem

Neben u n d o f t z u s a m m e n m i t dem B a s t i o n ä r s y s t e m f i n d e t s i c h v o n d e r M i t t e d e s 17. J h . a n d a s v o n G e o r g R i m p l e r ( 1 6 5 0 - 8 3 ) , H e r m a n n L a n d s b e r g (ca. 1680-1746) u n d a n d e r e n , ζ . B. a u c h v o n M o n t a l e m b e r t , m i t v i e l e n V a r i a n t e n im D e t a i l e n t w i c k e l t e T e n a i l l e n s y s t e m , d a s z u s t e r n f ö r m i g e n F e s t u n g s anlagen führte. Die U m w a l l u n g b e s t a n d h i e r l e d i g l i c h a u s l a n g e n , z i c k z a c k f ö r m i g aneina n d e r g e f ü g t e n F a c e n , d i e i n a u s s p r i n g e n d e n W i n k e l n v o n e t w a 60° u n d i n e i n s p r i n g e n d e n W i n k e l n v o n e t w a 90° z u s a m m e n t r a f e n . Sie b i l d e t e n a l s o r e c h t w i n k l i g a u f e i n a n d e r s t e h e n d e Defensl i η ien . Das G e s c h ü t z f e u e r s e n k r e c h t z u r W a 1 1 b r u s t w e h r k r e u z t e s i c h v o r t e i l h a f t d e c k e n d im Z w i c k e l z w i s c h e n d e n T e n a i I l e n s c h e n k e l η ü b e r G l a c i s u n d V o r f e l d . Das F e u e r s e n k r e c h t z u r Gesamtrichtung der zickzackförmigen Festungsfront wurde a l l e r d i n g s s c h w i e r i g e r , d a es s c h r ä g z u r A u s r i c h t u n g d e r B r u s t w e h r a b z u g e b e n w a r . N a c h t e i l i g w a r , d a ß d i e v o m B e l a g e r e r g e s u c h t e Fl u c h t v e r I ä n g e r u n g d e r W a l l - L i n i e n u n d eine d a r a u f e i n z u r i c h t e n d e , h i n t e r den Deckungen längsschießende Enf i I i e r b a t t e r i e weit von der U m w a l l u n g e n t f e r n t , s t a t t - wie bei f l a c h e n W i n k e l n - n a h e an d i e neben I legenden U m w a l l u n g s t e i l e h e r a n u n d u n t e r deren Feuer zu liegen kam. Auch der hohe G e l ä n d e b e d a r f dieses Systems w i r k t e s i c h a l s N a c h t e i l a u s .

261

246 - 248

e r s t e s , zweites und d r i t t e s S y s t e m von V a u b a n

Z u d e n T e n a i I l e n b e f e s t i g u n g e n g e h ö r e n ζ . B . d i e 1735 d u r c h J o h a n n Anton v . Herbort u n d Samuel v . Herbort aus Bern f ü r Herzog C a r l A l e x a n d e r v . W ü r t t e m b e r g e r b a u t e n neuen Werke des H o h e n t w i e l ; außerdem v i e l e A n l a g e n , die von K o r n e l i u s von Walrawe zunächst a l l e i n , später z u s a m m e n m i t d e m f e s t u n g s k u n d i g e n F r i e d r i c h d . G r o ß e n , u n d a b 1745 v o n letzterem a l l e i n g e b a u t w u r d e n , ζ . B. d i e Tenai I l e n w e r k e in Neiße (174256) u n d i n G l a t z ( 1 7 4 3 - 7 3 ) .

Das französische

Bastionärsystem

(vgl.

Fig.

246-249)

Ausgehend von der i t a l i e n s c h e n B a s t i o n ä r b e f e s t i g u n g als e i n e r geschlossenen M a n i e r s u c h t e n f r a n z ö s i s c h e F e s t u n g s b a u e r n a c h M ö g l i c h k e i t e n , die B e f e s t i g u n g e n dem j e w e i l i g e n G e l ä n d e b e s s e r a n z u p a s s e n . Der f ü h r e n d e A r c h i t e k t u n d B e l a g e r u n g s i n g e n i e u r F r a n k r e i c h s w u r d e S e b a s t i e n le P r e s t r e de V a u b a n ( 1 6 3 3 - 1 7 0 3 ) , G e n e r a l i n s p e k t e u r d e r f r a n z ö s i s c h e n F e s t u n g e n , d e r 33 f e s t e P l ä t z e n e u e r b a u t u n d e t w a 300 u m g e s t a l t e t h a t . E r n a h m a n 53 B e l a g e r u n g e n t e i l , b e i d e n e n e r d e n f ö r m lichen A n g r i f f ( A n l a g e von Sappen und M i n e n g ä n g e n , Einsatz von R i k o s c h e t t b a t t e r i e n e t c . ) e n t w i c k e l t e u n d oft e r f o l g r e i c h f ü h r t e . In seinem s c h r i f t l i c h e n Nachlaß ("Mes Oisivetes'1) e r k l ä r t e r , nie eine bestimmte M a n i e r a n g e w e n d e t , s o n d e r n s i c h immer n u r n a c h den G e l ä n d e v e r h ä l t n i s s e n u n d s e i n e n E r f a h r u n g e n g e r i c h t e t zu h a b e n ( " L ' a r t de f o r t i f i e r ne c o n s i s t e p a s e n r e g i e s et e n s y s t e m e s m a i s b i e n e n e x p e r i e n c e e t e n s e n s commun''). Seine E r f o l g e v e r d a n k t er in der Tat der F ä h i g k e i t , aus d e r F ü l l e der ihm b e k a n n t e n M a n i e r e n j e w e i l s d i e j e n i g e a u s g e w ä h l t zu h a b e n ,

262

d i e d e n a k t u e l l e n l a n d s c h a f t l i c h e n u n d t a k t i s c h e n G e g e b e n h e i t e n am b e s t e n e n t s p r a c h . Nicht e r selbst s t e l l t e d i e d r e i V a u b a n 1 sehen M a n i e r e n z u s a m men, sondern a n d e r e Autoren h a b e n diese aus den H a u p t m e r k m a l e n s e i n e r zahlreichen entworfenen und ausgeführten Festungsbauten ermittelt. Der g r ö ß t e u n d ä l t e r e T e i l v o n V a u b a n s F e s t u n g s b a u t e n g e h ö r t d e r s o g e n a n n t e n 1. M a n i e r a n . S i e ist g e k e n n z e i c h n e t d u r c h g r o ß e B a s t i o n e n , m e i s t m i t B a s t i o n s o h r e n u n d z u r ü c k g e z o g e n e r , i n d e r Regel k o n k a v g e f ü h r t e r F l a n k e . Auf d e n B a s t i o n e n w a r e n K a v a l i e r e , v o r d e r K u r t i n e im G r a b e n T e n a i l l e n e r r i c h t e t , v o n d e n e n a u s f e i n d l i c h e A r b e i t e n zum G r a b e n ü b e r g a n g b e k ä m p f t w e r d e n k o n n t e n . Je n a c h d e n l o k a l e n G e g e b e n h e i t e n w u r d e n t r o c k e n e o d e r n a s s e G r ä b e n a n g e l e g t . An d e n a u s s p r i n g e n d e n E c k e n d e r Bastionen lagen Postenerker vor B r u s t w e h r d u r c h g ä n g e n , die z u r Beobachtung der gegnerischen Sappenarbeiten dienten - dies war übrigens n i c h t a u f d i e V a u b a n ' sehen Bastionen b e s c h r ä n k t , sondern w a r a l l g e m e i n e s M e r k m a l d e r B a s t i o n ä r b e f e s t i g u n g . Es w u r d e n G ä n g e f ü r G e g e n m i n e n a n g e l e g t . D i e W a f f e n p l ä t z e im g e d e c k t e n Weg w u r d e n d u r c h T r a v e r s e n zu v e r t e i d i g u n g s f ä h i g e n , g e g e n R i k o s c h e t t f e u e r g e s i c h e r t e n A b s c h n i t t e n . Der H a u p t g r a b e n w u r d e z u r B a s t i o n s s p i t z e h i n s c h m a l e r , s o d a ß d e n f e i n d l i c h e n K o n t e r b a t t e r i e n a u f dem G l a c i s e i n e ü b e r l e g e n e A n z a h l von G e s c h ü t z e n a u s d e r F l a n k e e n t g e g e n w i r k e n k o n n t e , w e i l d i e F l a n k e n u n l ä n g e r w u r d e a l s d e r i h r g e g e n ü b e r l i e g e n d e S t r e i f e n des G l a c i s . D i e G r a b e n b e s t r e i c h u n g g i n g f a s t a u s s c h l i e ß l i c h v o n den h o c h g e legenen B r u s t w e h r s t e l I u n g e n der Bastionsf l a n k e n und n u r zum Teil z u s ä t z l i c h . von e i n e r h a I b b a s t i o n ä r e n F l a n k e n b r e c h u n g d e r n i e d e r e n G r a b e n w e h r a u s , d i e in a n d e r e n F ä l l e n n u r b a s t i o n s f a c e n v e r l ä n g e r n d e , d e r G r a b e n Iängsbestreichung nicht dienliche Streckform besaß. Flankenkasematten zur n i e d e r e n G r a b e n b e s t r e i c h u n g f e h l t e n ü b e r w i e g e n d und t r a t e n erst bei s p ä t e n A n l a g e n d e r 2 . u n d 3 . M a n i e r u n d d o r t n u r am i n n e r e n W a l l u m z u g auf. I n V a u b a n s S p ä t w e r k e n des z w e i t e n ( ζ . B . L a n d a u ; v g l . F i g . 249) u n d d r i t t e n ( n u r in N e u b r e i s a c h v e r t r e t e n e n ) S y s t e m s w u r d e e i n G r a b e n z w i s c h e n den H a u p t w a l l u n d d i e B a s t i o n e n g e l e g t , s o d a ß s i e n u n zu d e t a chierten Bastionen und damit s e l b s t ä n d i g e n Verteidigungsabschnitten w u r d e n , d i e mit d e n T e n a i l l e n g e w i s s e r m a ß e n e i n e z w e i t e U m w a l l u n g b i l d e t e n . An d i e S t e l l e d e r B a s t i o n e n im V e r l a u f d e r K u r t i n e t r a t e n j e t z t p o l y g o n a l e b a s t i o n i e r t e T ü r m e , o b e n a u f mit G e s c h ü t z p l a t t f o r m der W a l l s t e l l u n g , u n t e n m i t G e s c h ü t z k a s e m a t t e n f ü r d i e n i e d e r e B e s t r e i c h u n g des i n n e r e n G r a b e n s . Die K u r t i n e w a r b e i m z w e i t e n System g e r a d e g e f ü h r t

263

249 LANDAU/ Vaubans System

Pfalz zweites

( v g l . F i g . 247), w ä h r e n d sie beim d r i t t e n System einen f l a c h bastionierten V e r l a u f z e i g t e ( v g l . F i g . 248). Vauban schuf als erster eine L a n d e s b e f e s t i g u n g in Form eines d r e i fachen F e s t u n g s g ü r t e l s , dessen Werke noch bei der V e r t e i d i g u n g von P a r i s i m J a h r e 1870 e i n e R o l l e g e s p i e l t h a b e n . V o n i h m s t a m m e n a u c h d i e beiden, als Pre c a r r e bezeichneten, von der K a n a l k ü s t e über F l a n d e r n bis z u m H a i n a u t r e i c h e n d e n L i n i e n b e f e s t i g t e r P l ä t z e : d i e e r s t e m i t 15 f e s t e n P l ä t z e n v o n D u n k e r q u e b i s D i n a n t , d i e z w e i t e m i t 13 v o n G r a v e l i n e s b i s Mez i e r e s . Die g r o ß e n , d e r s t r a t e g i s c h e n V e r t e i d i g u n g d i e n e n d e n Festungen w u r d e n nun immer w i c h t i g e r , w ä h r e n d die a l t e n S t a d t b e f e s t i g u n g e n und b a s t ion i e r t e n Schlösser an B e d e u t u n g verloren.

264

250 QUEBEC, Zitadelle, um 1818

A u c h i n d e r N e u e n Welt e n t s t a n d e n F e s t u n g s a n l a g e n i n d e r A r t d e s B a s t i o n ä r s y s t e m s , ζ . B . d a s mit r e c h t w i n k l i g e n B a s t i o n e n u n d R a v e l i n s a u s g e s t a t t e t e F o r t T i c o n d e r o g a z w i s c h e n New Y o r k u n d M o n t r e a l ( v g l . Fig. 2 5 1 ) . E i n e d e r s t ä r k s t e n F e s t u n g e n w a r Q u e b e c / K a n a d a , d a s 1818 d a s e r w e i t e r t e Fort St. L o u i s a l s Z i t a d e l l e e r h i e l t ( v g l . F i g . 250).

251 FORT TICONDEROGA, um 1755

265

Die M a n i e r e n

Montalemberts

Im 18. J h . b e m ü h t e s i c h M a r c R e n e M a r q u i s d e M o n t a l e m b e r t (1714-1799), e i n G e g n e r des B a s t i o n ä r s y s t e m s , um d i e V e r s t ä r k u n g d e s k r ä f t i g e n , m ö g l i c h s t w i n k e l r e c h t ins Feld s c h l a g e n d e n G e s c h ü t z f e u e r s . Zu diesem Zweck e n t w a r f er mehrgeschossige Kasemattenbauten ( G e s c h ü t z t ü r m e ) , aus denen m a s s i e r t e s G e s c h ü t z f e u e r gegen den B e l a g e r e r a b g e g e b e n w e r d e n konnte. Montalembert e n t w i c k e l t e zunächst auch Tena i I lensysteme, s p ä t e r jedoch PolygonaIsysteme, d. h. gerade Fronten mit G r a b e n w e h r - oder Geschützt u r m b e s t r e i c h u n g . Seine F e s t u n g s a n l a g e n w a r e n n a c h d e r Seite u n d d e r Tiefe in Abschnitte g e g l i e d e r t , die von außen nach innen an Stärke z u n a h m e n . Die i n n e r s t e n A b s c h n i t t e w a r e n mit R e d u i t s a u s g e s t a t t e t , die sowohl a l s m e h r s t ö c k i g e , r u n d u m f e u e r n d e Geschütztürme mit Fußflankierungstürmchen vorkamen ( v g l . Fig. 87), wie auch als Ianggestreckte D e f e n s i v k a s e r n e n . Er e m p f a h l , S t u r m f r e i hei t d u r c h e i n e n n a s s e n G r a b e n zu s i c h e r n u n d a u f d i e M a u e r v e r k I ei d u n g d e s W a l l e s z u g u n s t e n e i n e r v o r d e m B ö s c h u n g s f u ß f r e i s t e h e n d e n S c h a r t e n m a u e r zu v e r z i c h t e n .

266

Montalembert vertrat die Anlage zweischal iger Gürtelfestungen, bestehend aus e i n e r i n n e r e n U m w a l l u n g u n d e i n e r Kette v o r g e s c h o b e n e r Forts.

Die a l t p r e u ß i s c h e

Befestigung

Neue F o r m e n b e i d e r A n l a g e des H a u p t w a l l s u n d dem B a u v o r g e s c h o b e n e r A u ß e n w e r k e b r a c h t e d i e a l t p r e u ß i s c h e B e f e s t i g u n g u n t e r F r i e d r i c h dem Großen (1712-1786) u n d seinem F e s t u n g s b a u m e i s t e r G e r h a r d K o r n e l i u s von Wa I r a v e ( g e b . 1 6 9 2 , t ä t i g b i s 1748, d a n n H a f t b i s 1 7 7 3 ) . D i e W e h r b a u t e n w u r d e n dem G e l ä n d e n o c h b e s s e r a n g e p a ß t . Außer bei der M o d e r n i s i e r u n g e i n e r S t a d t m a u e r s t r e c k e in S c h w e i d n i t z , w o d a s Pol y g o n a I s y s t e m r e a l i s i e r t w u r d e , w e n d e t e n W a l r a v e u n d F r i e d r i c h I I . v o r z u g s w e i s e den Tenai I l e n g r u n d r i ß a n . E i n - oder mehrfache Ketten von Außenwerken ermöglichten eine tiefgestaffelte V e r t e i d i g u n g . Walrave tendierte zur vielfachen Durchtrennung der Umfassungslinien und damit z u r B i l d u n g von S e i t e n a b s c h n i t t e n . F r i e d r i c h I I . setzte sich stattdessen im I n t e r e s s e d e r K o n z e n t r a t i o n d e r V e r t e i d i g u n g f ü r z u s a m m e n h ä n g e n d e , tenai I lenförmig aus- und einspringende Linien f ü r Hauptwall und Konterg a r d e u m f a s s u n g e i n . Die Werke w u r d e n m i t z a h l r e i c h e n K a s e m a t t e n a u s g e r ü s t e t , u. a . mit a u s g e d e h n t e n S c h u t z r a u m k a s e m a t t e n an den W a l l r e v e r s s e i t e n , w i e s i e s c h o n W a l r a v e s M a g d e b u r g e r S t e r n f o r t v o n 1721 b e s a ß . F r i e d r i c h I I . legte Wert a u f a u s g e d e h n t e G e g e n m i n e n g ä n g e , d i e , m ö g l i c h s t vom W e r k i n n e r e n a u s g e h e n d , Wall und Graben unterqueren und unter das Glacis führen sollten. Ausfälle starker Truppenverbände sollten durch eine f I a c h g e b ö s c h t e G r a b e n a u ß e n w a n d (-» G l a c i s e n c o n t r e - p e n t e ) erleichtert werden.

Die

Fort(gürtel )festung

Die I d e e , e i n e n B e l a g e r e r z u n ä c h s t v o n d e r U m w a l l u n g e i n e r F e s t u n g d u r c h e i n e n G ü r t e l v o r g e s c h o b e n e r , s i c h g e g e n s e i t i g d u r c h A r t i 11 e r i e f e u e r d e c k e n d e r Werke o d e r F o r t s a b z u h a l t e n u n d i h n somit zu z w i n g e n , seine A n g r i f f s a n s t r e n g u n g e n zweimal a u f z u b r i n g e n - er mußte zunächst e i n i g e vorgeschobene Forts h e r a u s b r e c h e n , bevor er die noch i n t a k t e innere U m w a l l u n g a n g r e i f e n k o n n t e - w a r schon in den E n t w ü r f e n Coehoorns und

267

253

Fortgürtelfestung

SCHWEIDNITZ

268

M o n t a l e m b e r t s zu f i n d e n . Der Raum z w i s c h e n d e r U m w a l t u n g u n d dem Fortgürtel konnte dabei auch als verschanztes Lager f ü r Teile einer Feldarmee genutzt werden, die sich auf die Festung stützen und Überr a s c h u n g s a n g r i f f e gegen die Einschließenden f ü h r e n konnten. Eine i h r e r f r ü h e s t e n Verw i r k I ic h u n g e n f a n d diese Konzeption beim Bau d e r M a i n z e r F o r t s d u r c h M a x i m i l i a n v o n W e l s c h ( P l a n u n g 1710, A u s f ü h r u n g a b 1 7 1 3 ) . F r i e d r i c h d e r G r o ß e u m g a b 1747 d i e F e s t u n g S c h w e i d n i t z m i t einem F o r t g ü r t e l ( v g l . F i g . 253). Auch Napoleon I . r e a l i s i e r t e das System der zweischaI igen G ü r t e l f e s t u n g aus i n n e r e r U m w a l l u n g und vorgeschobenem F o r t g ü r t e l b e i s e i n e n E r o b e r u n g s f e l d z ü g e n i n E u r o p a , ζ . B . b e i d e r A n l a g e der f o r t i f i k a t o r i s c h e n V e r b i n d u n g der Festung Danzig mit Weichselm ü n d e (1813) ( v g l . F i g . 2 5 4 ) . Die ö s t e r r e i c h i s e h e F e s t u n g V e r o n a 1833-52) w a r e i n e F o r t g ü r t e l f e s t u n g , d e s g l e i c h e n L y o n u n d P a r i s , d i e s e i t 1820 e i n e e n t s p r e c h e n d e B e f e s t i g u n g e r h i e l t e n : d i e H a u p t s t a d t um 1840 d i e

269

FELIXSTOWE/ Suffolk Martello-Turm

E n c e i n t e de T h i e r s m i t e i n e m U m f a n g v o n 38 k m , m i t 94 B a s t i o n e n u n d 17 d e t a c h i e r t e n F o r t s . V e r g l e i c h b a r s i n d d i e s e n v o r g e s c h o b e n e n F o r t s d i e n a c h 1796 i n E n g l a n d a l s K ü s t e n b e f e s t i g u n g gegen eine I n v a s i o n d u r c h Napoleon e r r i c h t e t e n M a r t e l Ι ο - T ü r m e ( v g l . F i g . 2 5 5 ) . Sie w a r e n o v a l o d e r r u n d , 10 M e t e r h o c h , h a t t e n e i n e n D u r c h m e s s e r v o n e t w a 55 m u n d w a r e n v o n e i n e m t r o c k e n e n Graben umgeben. Auf f r a n z ö s i s c h e r Seite e n t s p r a c h e n diesen B e f e s t i g u n g e n die in A n l e h n u n g an Monta lemberts Geschütztürme e r b a u t e n Tours-Modeles ( v g l . F i g . 256). Für die Geschichte der Küstenbefestigungen bietet besonders die Insel M a l t a a u s d e r Z e i t v o n 1800 b i s 1914 e i n e R e i h e m a r k a n t e r B e i s p i e l e .

265

Tour-Modele

270

257

Die

Neupreußische

Neue

Deutsche

Front

Befestigung,

das

Neupreußische

System

B a l d n a c h den n a p o l eon i sehen K r i e g e n w u r d e in d e n d e u t s c h e n S t a a t e n , b e s o n d e r s i n P r e u ß e n , Ö s t e r r e i c h u n d B a y e r n , z w i s c h e n 1815 u n d 1860 e i n neues Befestigungssystem e n t w i c k e l t , f ü r das aus a l l e n bestehenden Systemen u n d B e f e s t i g u n g s b a u t e n d i e j e n i g e n E l e m e n t e a u s g e w ä h l t u n d k o m b i n i e r t w u r d e n , d i e s i c h a l s b e s o n d e r s z w e c k m ä ß i g e r w i e s e n h a t t e n . Es e n t standen Gürtelfestungen aus innerer Umwallung und vorgeschobenem Fortg ü r t e l . A l s B e i s p i e l e s e i e n g e n a n n t d i e F e s t u n g e n Kob I e n z - E h r e n b r e i t s t e i η ( P r e u ß e n , 1815-33), Köln ( P r e u ß e n , 1815-40) u n d Germersheim (Bayern, 1834-55), sowie a l s B u n d e s f e s t u n g e n R a s t a t t (1842-58) u n d Ulm (1842-59), d e s s e n F o r t g ü r t e l a u c h a l s v e r s c h a n z t e s L a g e r d i e n e n s o l l t e . Bei Ingols t a d t ( B a y e r n ) u n d K ö n i g s b e r g ( P r e u ß e n ; v g l . F i g . 259) k a m e n d i e F o r t g ü r t e l e r s t in d e r e r w e i t e r t e n u n d v e r s t ä r k t e n B a u w e i s e der Ä r a des gezogenen Geschützes zur Ausführung. Die W e r k e d e r Neuen D e u t s c h e n B e f e s t i g u n g g e h ö r t e n dem v o n M o n t a l e m b e r t e n t w o r f e n e n Pol y g o n a I s y s t e m a n . Die F e r n w i r k u n g des n i c h t bastionierten, geraden oder schwach einwärts gebrochenen Walls war getrennt von der G r a b e n b e s t r e i c h u n g aus den quer zur Grabenachse vorspringend e n , g e w ö l b t e n C a p o n n i e r e n ( F i g . 2 5 8 ) . Die in d e r M i t t e l a n g e r U m w a l lungsfronten liegende Caponniere wurde, soweit e r s c h w i n g l i c h , durch ein

271

258

vorgelegtes R a v e l i n gedeckt, das wiederum d i a g o n a l e F e u e r w i r k u n g gegen d a s V o r f e l d e r b r a c h t e . Dem g l e i c h e n Z w e c k d i e n t e n d i e h i n t e r d i e F r o n t gerade z u r ü c k s p r i n g e n d e n Flankenwälle flach bastionierter K a v a l i e r e an den A u ß e n f l ü g e l n d e r F r o n t e n . Die K a v a l i e r e k o n n t e n zu K e r n w e r k e n o d e r H a u p t a b s c h n i t t e n w e r d e n , wenn sie ζ . B. d u r c h einen A b s c h n i t t s w a l l u n d eine durch diesen laufende seit- und r ü c k w ä r t i g e Schartenmauer gesichert u n d mit e i n e m R e d u i t a u s g e s t a t t e t w a r e n ( B e i s p i e l : W i l h e l m s f e s t e U l m ) . Eine sehr große C a p o n n i e r e konnte a l s Reduit f ü r den H a u p t g r a b e n dienen oder auch a l s R ü c k z u g s a b s c h n i t t des v o r i h r l i e g e n d e n R a v e l i n s . Die G r u n d r i ß d e t a i Is u n d F u n k t i o n e n d e r e i n z e l n e n E l e m e n t e b e i m N e u p r e u ß i schen System v a r i i e r e n e i n f a l l s r e i c h . Besonders g e f ä h r d e t e Stellen d e r F e s t u n g w u r d e n ζ . B . mit g e w ö l b t e n M ö r s e r b a t t e r i e n u n t e r d e r W a l l v o r d e r b ö s c h u n g v e r s t ä r k t u n d , bei trockenem G r a b e n , d u r c h G e g e n m i n e n a n l a g e n u n t e r dem G l a c i s . F o r t s u n d ä h n l i c h e , r u n d u m v e r t e i d i g u n g s f ä h i g e U m w a l I ungs-Kern werke erhielten als inneren Verteidigungsabschnitt ein gegen den genommenen Wall s i c h k e h r e n d e s , s c h u ß f e s t g e w ö l b t e s R e d u i t in e i g e nem G r a b e n u n d mit g e s o n d e r t e m T o r .

259

KÖNIGSBERG

273 Die Befestigung

nach

Erfindung

des

gezogenen

Geschützes

(1859)

Mit der E i n f ü h r u n g der gezogenen Geschütze (schraubengezogene R o h r i n n e n w a n d ) ab 1859/60, aus denen k e i n e K u g e l n , s o n d e r n L a n g g r a n a t e n vers c h o s s e n w u r d e n , v e r b e s s e r t e n s i c h T r e f f g e n a u i g k e i t , R e i c h w e i t e ( v o n 1300 a u f 3500 m) u n d E i n d r i n g t i e f e d e r G e s c h o s s e g a n z e r h e b l i c h . Da es n u n möglich w a r , M a u e r b a u t e n , wie hohe E s k a r p e n m a u e r n , k a s e m a t t i e r t e B a t t e r i e n a u f dem W a l l , R e d u i t s h i n t e r dem W a l l e t c . , d i e b i s h e r d u r c h i h r e s i c h t e n t z o g e n e L a g e a u s r e i c h e n d g e s c h ü t z t g e w e s e n w a r e n , im i n d i r e k t e n Schuß b e r e c h e n b a r s i c h e r z u z e r s t ö r e n , w u r d e n i n d e n 1860er J a h r e n u n d v o r a l l e m n a c h 1871 u m f a n g r e i c h e A n p a s s u n g s u m b a u t e n ä l t e r e r W e r k e u n d Neubauten vorgenommen. D i e 10 M e t e r h o h e n , g e g e n L e i t e r e r s t e i g u n g g e s i c h e r t e n Eskarpenmauern wurden nicht mehr gebaut, sondern die Eskarpe war jetzt erdgeböscht. Eine s t u r m h i n d e r n d e M a u e r b e k l e i d u n g w a r n u r noch bei der K o n t e r e s k a r p e m ö g l i c h . Die dem F o r t i n n e r e n z u g e k e h r t e n G e s c h ü t z s c h a r t e n f r o n t e n der Reduits mußten den passiven Schutzraumbauten der Kehlkasernen hinter s t a r k e r E r d v o r l a g e und mit sichernder E r d a u f l a g e weichen. Als Reaktion a u f d i e e r h e b l i c h g r ö ß e r e R e i c h w e i t e der Geschosse mußten neue F o r t g ü r t e l w e i t e r v o r g e s c h o b e n a n g e l e g t w e r d e n . Die g e g e n s e i t i g e Feuerunterstützung der Forts bzw. der Forts und der kleineren Zwischenwerke blieb aber nach wie vor g e w a h r t . In d e r Regel d i e n t e n d i e W ä l l e d e r n e u e n F o r t s ausschließlich zur A u f s t e l l u n g der A r t i l l e r i e . Als V a r i a n t e war gelegentlich eine Niederwallstufe f ü r Infanterie eingeschoben. Da d i e L a d u n g d e r n e u e n , a u s g e z o g e n e n M ö r s e r n g e f e u e r t e n G e s c h o s s e w e i t e r h i n a u s S c h w a r z p u I v e r b e s t a n d , k o n n t e n Zi egel gewöl be u n t e r h o h e r E r d a u f l a g e i h r e r E i n w i r k u n g noch w i d e r s t e h e n .

Der Wandel d e r B e f e s t i g u n g seit Aufkommen d e r B r i s a n z g r a n a t e getrennte Nah- und Fernkampf werke, Befestigungsgruppen

(1883/85);

Die A n p a s s u n g s u m b a u t e n v e r a l t e t e n j e d o c h s o f o r t m i t dem A u f k o m m e n d e r B r i s a n z g r a n a t e um 1883/85. I h r e r W i r k u n g w i d e r s t a n d e n n u r n o c h H o h l b a u t e n aus Beton ( s p ä t e r Eisenbeton) u n d e i s e n g e p a n z e r t e K a m p f s t ä n d e : drehbare, wie auch heb- und senkbare Panzertürme. Bereits bestehende Forts w u r d e n an den " l e b e n s w i c h t i g s t e n " Teilen d u r c h B e t o n a u f l a g e oder - ü b e r k a p p u n g v e r s t ä r k t , wobei d a n n - wie e t w a an den F o r t s Douaumont

274

260 GUENTRANGE, Thionville OBER-GENTRINGEN, Diedenhofen Feste

und Vaux der französischen Festung Verdun - ζ. Τ. auch feststehende, g e p a n z e r t e B e o b a c h t u n g k u p p e l n und Hebetürme f ü r Geschütze e i n g e b a u t w u r d e n . Die l e i c h t z e r s t ö r b a r e a l t e G r a b e n s t r e i c h e a n d e r G r a b e n i n n e n wand w u r d e , soweit e r s c h w i n g l i c h , in die beschußentzogene Grabenwand v e r l e g t ( ζ . B . b e i d e n F o r t s v o n V e r d u n , Metz u n d K ö l n ) . M i t dem A u f kommen d e r B r i s a n z m u n i t i o n k o n n t e der k a s t e n f ö r m i g e hohe F o r t w a l l n i c h t m e h r a l s A r t i l l e r i e s t e l l u n g b e i b e h a l t e n w e r d e n , d a e r a l s Z i e l zu l e i c h t a u s z u m a c h e n w a r . Die v o r h a n d e n e n F o r t s w u r d e n a l s Infanteriestützpunkte g e n u t z t u n d die A r t i l l e r i e w u r d e in g e t a r n t e S t e l l u n g e n zwischen den e i n z e l n e n Werken v e r l e g t . I n d e n 1890er J a h r e n f ü h r t e d i e E n t w i c k l u n g d e s d e u t s c h e n F e s t u n g s b a u e s ü b e r d i e Z w i s c h e n s t u f e d e r P a n z e r f o r t s i n Beton mit G e s c h ü t z - u n d Beobachtungstürmen u n a u f h a l t s a m zur A u f l ö s u n g dieser noch kompakten F e s t u n g s w e r k e u n d h i n z u dem v ö l l i g n e u e n S y s t e m d e r " G r u p p e n b e f e s t i g u n g " , d e r e n W e r k e a l s " F e s t e n " ( v g l . F i g . 260) b e z e i c h n e t w u r d e n . D i e E l e m e n t e d i e s e r B e f e s t i g u n g w a r e n w e i t r ä u m i g u n d k e i n Z i e l a b g e b e n d im G e l ä n d e a u s e i n a n d e r g e z o g e n , dem s i e s i c h w e i t g e h e n d a n p a ß t e n . D i e A u ß e n b e g r e n z u n g b i l d e t e e i n b r e i t e s D r a h t h i n d e r n i s , h i n t e r dem b e t o n i e r t e U n t e r s t ä n d e a l s S t ü t z p u n k t e f ü r d i e I n f a n t e r i e l a g e n . Im I n n e n b e r e i c h befanden sich in ebenfalls betonierten Zugangsgruben die H a u p t u n t e r k ü n f t e u n d V o r r a t s r ä u m e , sowie an geeigneten Stellen A r t i I l e r i e b l ö c k e mit

275

261

SPITHEAD FORT,

Küstenbefestigung

G e s c h ü t z t u r m g r u p p e n . A l l e Teile der A n l a g e waren sowohl d u r c h D e c k u n g s gräben wie auch durch Hohlgänge größzügig miteinander v e r b u n d e n . E r h a l t e n e B e i s p i e l e s i n d die Festen von T h i o n v i l l e ( D i e d e n h o f e n ) und Metz. A n d e r s a l s b i s h e r ü b l i c h , b e r ü c k s i c h t i g t e man bei d e r E i n r i c h t u n g d e r a r t i g e r G r u p p e n b e f e s t i g u n g e n n i c h t mehr in e r s t e r L i n i e d i e Siedlungen mit ihren Verkehrswegen etc. A u s s c h l a g g e b e n d w u r d e n v i e l m e h r geographische B e s o n d e r h e i t e n d e r zu b e f e s t i g e n d e n G r o ß r ä u m e u n d s t r a t e g i s c h e Erwägungen. P a r i s b e s a ß um 1900 e i n e d e r a r t i g e G r u p p e n a n l a g e . D i e H a u p t k a m p f l i n i e h a t t e e i n e n U m f a n g v o n 125 k m , es b e s t a n d e n d r e i w e i t a u s g e d e h n t e verschanzte Lager. F ü r d i e K ü s t e n f e s t u n g e n sei h i e r d a s um 1880 e n t s t a n d e n e , m i t P a n z e r p l a t t e n v e r k l e i d e t e S p i t h e a d F o r t e r w ä h n t ( v g l . F i g . 2 6 1 ) . Es w a r b e s t ü c k t m i t 49 G e s c h ü t z e n i n z w e i R e i h e n u n d 10 G e s c h ü t z e n i n D r e h türmen. Auch die Unterwasser-Hi ndernisse konnten d u r c h die e r w e i t e r t e n t e c h n i s c h e n M ö g l i c h k e i t e n des I n g e n i e u r b a u s e r h e b l i c h v e r s t ä r k t werden.

276 LE FORT DE DOUAUMONT casernemcnts

262

Die

großen

Verteidigungslinien,

die

FORT DOUAUMONT

Linienbefestigung

D e r F e s t u n g s k r i e g b e g a n n 1914 im W e s t e n m i t E r f o l g e n d e r 42 cm H a u b i t zen gegen d i e F e s t u n g e n von L ü t t i c h , A n t w e r p e n , Namur u n d M a u b e u g e . D a n n j e d o c h e r s t a r r t e n d i e F r o n t e n v o r B e i f o r t u n d V e r d u n , wo d a s F o r t D o u a u m o n t ( v g l . F i g . 262) m e h r m a l s d e n B e s i t z e r w e c h s e l t e . D i e s e s F o r t w a r weitgehend u n t e r i r d i s c h a n g e l e g t . Es w a r umgeben von einem tiefen G r a b e n mit S t a c h e l d r a h t h i n d e r n i s a u f G l a c i s u n d G r a b e n s o h l e . Die H o h l b a u t e n w a r e n d u r c h e i n e 1,2 m d i c k e S t a h l b e t o n d e c k e v e r s t ä r k t worden, d i e ü b e r e i n e r a u f dem u r s p r ü n g I i c h e n M a u e r w e r k r u h e n d e n 1 m s t a r k e n S a n d s c h i c h t gespannt worden w a r . E i n etwa 5,5 m s t a r k e r E r d w a l l deckte d a s Gebäude a b . Auf diese Weise w i d e r s t a n d e n d i e Hohlräume dieses F o r t s a u c h dem B e s c h ü ß d u r c h s c h w e r s t e M ö r s e r .

277

D a s i c h d i e v e r s t ä r k t e n F o r t s u n d F e s t u n g s b a u t e n im e r s t e n W e l t k r i e g b e w ä h r t h a t t e n , e r r i c h t e t e m a n i n F r a n k r e i c h u n t e r dem E i n f l u ß d e s V e r t e i d i g e r s von V e r d u n , des M a r s c h a l l s P e t a i n , und des K r i e g s m i η i s t e r s Andre Maginot eine geschlossene V e r t e i d i g u n g s l i n i e e n t l a n g der Ostgrenze. Diese L i n i e s o l l t e so d i c h t s e i n , d a ß es einem A n g r e i f e r u n m ö g l i c h g e m a c h t w u r d e , e i n e n S t ü t z p u n k t d u r c h U m g e h u n g zu i s o l i e r e n . Die M a g i n o t - L i η i e w a r e i n e 4 - 8 km t i e f e , b e f e s t i g t e Z o n e , in d e r j e d e S t r a ß e u n d jede B r ü c k e d u r c h einen B u n k e r oder ein B l o c k h a u s g e s c h ü t z t w a r . Dazu kamen Minenfelder, D r a h t v e r h a u e , Panzerabwehrstel I ungen und v o r b e r e i t e t e I n f a n t e r i e s t e l l u n g e n ( v g l . F i g . 263 u n d 2 6 4 ) . D i e H a u p t k a m p f l i n i e b e s t a n d a u s g r o ß e n s e l b s t ä n d i g e n W e r k e n ( f ü r c a . 1200 M a n n B e s a t z u n g ) mit m e h r s t ö c k i g e n K a s e m a t t e n u n d z a h l r e i c h e n s i c h g e g e n s e i t i g d e c k e n d e n , p a n z e r b e w e h r t e n A r t i I l e r i e t ü r m e n mit v e r s e n k b a r e n B a t t e r i e n

278

ω

s^ ι

SSSÄS

> er

264 Aufbau der Maginot-Lin ie

> c

Λ9

Λ

As

Λ 10 1 - vorderste Hindernisse {Sperrwerk) 2 * Drahtverhaue (starkstromgeladen) 3 » vorbereitete Infanteriestellungen 4 3 Bahnlinie mit Nebengleisen für Eisenbahnartillerie 5 = kleinere Werke (Artillerietürme) 6 = mittlere Werke

/~ir\

/Η|Γ\ 8

w

10

7 - Großwerke 8 * vorbereitete Stellungen für mittlere und schwero Artillerie 9 = Flugabwehrstellungen 10 * schwere Geschütze auf Eisenbahnlafette 11 * bombensichere Unterstände im Grabensystem

u n d F l u g a b w e h r s t e l l u n g e n . Die Kasematten h a t t e n e i n e e i g e n e S t r o m v e r s o r gung und waren durch ein Eisenbahnnetz unterirdisch miteinander verb u n d e n . ( L a u t S t a t i s t i k w u r d e n 344 A r t i I l e r i e - G r o ß w e r k e , 152 v e r s e n k b a r e u n d 1533 f e s t e P a n z e r k u p p e l n , 100 k m T u n n e l s , 450 k m S t r a ß e n u n d B a h n g e l e i s e a n g e l e g t ; 150 000 T o n n e n S t a h l u n d 42 474 c b m B e t o n w u r d e n v e r baut) . A u c h a n d e r e L ä n d e r b e m ü h t e n s i c h um d e n A u s b a u d e r a r t i g e r Verteidig u n g s l i n i e n . D e u t s c h l a n d e r r i c h t e t e den W e s t w a l l , Polen eine W e s t l i n i e , R u ß l a n d d i e S t a l i n - L i n i e a n d e r p o l n i s c h e n G r e n z e . Im z w e i t e n W e l t k r i e g e r r i c h t e t e n d i e D e u t s c h e n b e f e s t i g t e L i n i e n am K a n a l , i n d e r B r e t a g n e u n d am Golf v o n B i s c a y a , den A t l a n t i k w a l l .

279

265

Raketensilo

Diese B e f e s t i g u n g s l i n i e n h a b e n i h r e B e w ä h r u n g s p r o b e n i c h t b e s t a n d e n . D u r c h n e u e s t r a t e g i s c h e u n d t a k t i s c h e M a ß n a h m e n u n d u n t e r dem E i n s a t z moderner Kampfmittel ( s t a r k e P a n z e r v e r b ä n d e , S t u r z k a m p f f l u g z e u g e , Luftl a n d e t r u p p e n , Amphibienfahrzeuge u. a . ) wurden sie überwunden oder erfolgreich umgangen.

Das

Zeitalter

der

Atomwaffen

Das J a h r 1945 b r i n g t e i n e Z ä s u r in d e r G e s c h i c h t e d e r S p r e n g s t o f f e u n d d e r W a f f e n t e c h n i k , d i e a l l e m i l i t ä r i s c h e n V o r s t e l l u n g e n von G r u n d a u f v e r ä n d e r t h a t . B a l d n a c h d e r E n t d e c k u n g d e r K e r n s p a l t u n g w a r es m ö g l i c h g e w o r d e n , A t o m w a f f e n h e r z u s t e l l e n . 1945 w u r d e n Atombomben ü b e r Hiroshima und N a g a s a k i abgeworfen.

280

Dies w a r a u c h e i n e S c h i c k s a l s s t u n d e der F e s t u n g e n , d i e l e d i g l i c h in der F o r m b e f e s t i g e r F e l d s t e l l u n g e n s e i t dem E n d e des 2 . W e l t k r i e g e s i n d e n mit k o n v e n t i o n e l l e n W a f f e n g e f ü h r t e n r e g i o n a l e n K r i e g e n ( ζ . B. Indochina, A l g e r i e n , K o r e a ) noch e i n e g e w i s s e R o l l e g e s p i e l t h a b e n . F e s t u n g s b a u t e n h e r k ö m m I i e h e r A r t s i n d dem L u f t d r u c k , d e r H i t z e u n d der r a d i o a k t i v e n S t r a h l u n g der Atomwaffen wehrlos a u s g e s e t z t ; Kommandoz e n t r a l e n u n d R a k e t e n - A b s c h u ß r a m p e n ( v g l . F i g . 265) w u r d e n d e s h a l b t i e f in d i e E r d e v e r l e g t . Es b l e i b t e i n e o f f e n e F r a g e , ob d i e F e s t u n g s a r c h i t e k t e n d e r G e g e n w a r t a u f die neue H e r a u s f o r d e r u n g j e m a l s eine b r a u c h b a r e Antwort werden finden können.

281 LITERATURVERZEICHNIS1

Acland,

J.

Η. :

Medieval

-

BIBLIOGRAPHIE

structure.

The

Gothic

-

vault.

BIBLIOGRAPHY

Toronto

1972

A n d e r s o n , W. ; S w a a n , W . : C a s t l e s o f E u r o p e f r o m C h a r l e m a g n e t o t h e R e n a i s s a n c e . W e s t m i n s t e r / M a r y l a n d 1970. - D t . A u s g . : B u r g e n E u r o p a s v o n d e r Z e i t K a r l s des G r o ß e n b i s z u r R e n a i s s a n c e . M ü n c h e n 1971. - M i t Glossar Aviler, Ch.-A. d': ordre alphabetique

Cours d1 a r c h i t e c t u r e . . . avec une de t o u s les t e r m e s . 2 B d e . P a r i s

B a c h m a n n , F . : Die a l t e d e u t s c h e ten b i s zum Ende des 3 0 j ä h r i g e n Bartoli,

C.:

Batchelor,

Del

J.;

modo

Hogg,

di J.:

ample 1691

explication

par

Stadt; ein Bilderatlas der StädteansichK r i e g e s . 6 B d e . L e i p z i g 1941-61

misurare. A history

Venetia of

1564

artillery.

London

1974

B e f e s t i g u n g . Die b e s t ä n d i g e B e f e s t i g u n g u n d d e r F e s t u n g s k r i e g . B d . F o r t i f i c a t o r i s e h e C o n s t r u c t i o n e n . V e r f a s s e r t e a m . 2 . A u f l . W i e n 1894

2

B e l i d o r , B. F. d e : La s c i e n c e des I n g e n i e u r s d a n s la c o n d u i t e des t r a v a u x de f o r t i f i c a t i o n et d 1 a r c h i t e c t u r e c i v i l e . P a r i s 1729. - D t . A u s g . : H e r r n B e l i d o r s I n g e n i e u r - W i s s e n s c h a f t bei a u s z u f ü h r e n d e n Vestungswerken u n d b ü r g e r l i c h e n G e b ä u d e n . N ü r n b e r g 1757-58 Blanchard, Montpellier

Α.: Dictionnaire 1981

des

Ingenieurs

militaires

1691-1791.

Reprint

Die e i n s c h l ä g i g e n B i b l i o g r a p h i e n , E n z y k l o p ä d i e n u n d L e x i k a d e r A r c h i t e k t u r und Kunstwissenschaft sowie die S p r a c h w ö r t e r b ü c h e r werden n i c h t e r w ä h n t . Ein Nachweis e r f o l g t n u r d a n n , wenn w e i t e r f ü h r e n d e A r t i k e l in diesen Werken e n t h a l t e n s i n d oder wenn A b b i l d u n g e n aus ihnen entnommen wurden.

282

Bleyl, W.: Silberberg, die Paßfestung Schlesiens. r i z i a n i s c h e n F e s t u n g s a n I a g e . B r e s l a u 1938 Blondel,

N.

F.:

Boeheim,

W.:

Handbuch

Bonaparte, L. P a r i s 1846-63 Boudet,

J.:

Nouvelle

N.:

maniere der

Etudes

Histoire

de

fortifier

Waffenkunde.

sur

le

universelle

passe

des

et

Darstellung

les

places.

Leipzig

1890.

l'avenir

armees.

de

4 Bde.

einer

Den

Haag

Reprint

1683

Graz

I'arti Ilerie.

Paris

fride-

1966

4

Bde.

1966

Braun, G.; Hogenberg, F . : C i v i t a t e s o r b i s t e r r a r u m . 6 Bde. 1 6 1 8 . R e p r i n t K a s s e l 1965 ( e d . R . A . K e l t e n ; A . 0 . V i e t o r )

Köln

1572-

B r i a l m o n t , Η . Α . : T r a i t e d e f o r t i f i c a t i o n p e r m a n e n t e . B r u x e l l e s 1869 - - - : L a f o r t i f i c a t i o n d e s c a p i t a l e s . B r u x e l l e s 1874 - - - : P r o g r e s d e l a d e f e n s e d e s e t a t s et de l a f o r t i f i c a t i o n permanente d e p u i s V a u b a n . B r u x e l l e s 1898 B r u c e , Α . : A b i b l i o g r a p h y of B r i t i s h m i l i t a r y h i s t o r y ; i n v a s i o n s t o t h e r e s t o r a t i o n , 1 6 6 0 . M ü n c h e n 1981 Bruijn,

C.

Catalogue Calvi, Carnot,

I.:

A.

de

de;

la

Reinders,

Bibliotheque

L1 architettura

L.-N.

M.:

De

la

H.

R.:

du

militare defense

Nederlandse

Depot de des

de

la

places

Vestingen.

Guerre.

Leonardo

from

da

fortes.

9 Bde.

Vinci. 3.

the

Bussum

Paris

Milano

Aufl.

Roman

1967

1883-96

1943

Paris

1812

Cassi-Ramel I i, Α . : Dalle c a v e r n e ai r i f u g i b l i n d a t i . Trenta secoli di a r c h i t e t t u r a m i l i t a r e . M i l a n o 1964. - M i t G l o s s a r - - - : V e n t i c i n q u e Schede p e r u n a s t o r i a del f r o n t e b a s t i o n a t o . In: C a s t e l I um ( 1 4 ) , M o n z a 1971, S. 6 9 - 8 6 - - - : C a s t e l l i e f o r t i f i c a z i on i . M i l a n o 1974. = I t a l i a m e r a v i g I i osa . 4

283

Cataneo,

G.:

C l a r k e , G. and future

Ragionamento

del

fabbricar

S.: F o r t i f i c a t i o n ; its past p r o g r e s s . 2. A u f l . L o n d o n

Claudel, L. (Pseudonym von Ph. i o n , r e a l i s a t i o n . L a u s a n n e 1975

la

fortezza.

achievements, 1907

Truttmann):

La

C l a u s e w i t z , C . v o n : Vom K r i e g e . I n z w e i T e i l e n . F e s t u n g e n , T e i l 2 , K a p i t e l 10, S. 2 1 0 - 2 2 5 Cockle, 1957

Μ.

J.

D.:

A bibliography

of

military

1571 recent

Ligne

Berlin

books

up

developments

Maginot;

1832

to

concept-

und

1642.

1833.

London

C o e h o o r n , M . , B a r o n v a n : A r c h i t e c t u r a m i l i t a r i s . L e e u w a a r d e n 1682 - - - : N i e u w e v e s t i n g b o u w . L e e u w a r d e n 1685 - N o u v e l l e f o r t i f i c a t i o n t a n t p o u r u n t e r r a i n b a s et h u m i d e q u e e t e l e v e . 2 B d e . l a H a y e 1706 Cormontaigne, H a y e 1741 C o t t y , G. b d . 1832.

L.

de:

L' archi tecture

militaire

ou

l'art

H. B a r o n : D i c t i o n n a i r e de I ' a r t i I l e r i e . P a r i s = E n c y c l o p e d i e m e t h o d i q u e de P a n c k o u c k e .

Couret, R.: Guide b i b I i o g r a p h i que a l e f r a n g a i s e . P a r i s 1969

sommaire

d'histoire

de

fortifier.

1822.

sec

La

Ergänzungs-

militaire

et

coloni-

C r o i x , H. d e l a : T h e l i t e r a t u r e o n f o r t i f i c a t i o n i n R e n a i s s a n c e I t a l y . In: T e c h n o l o g y a n d C u l t u r e , L o n d o n 1 9 6 3 , B d . 4 , S. 3 0 - 5 0 - - - : M i l i t a r y c o n s i d e r a t i o n s i n c i t y p l a n n i n g - F o r t i f i c a t i o n s . New Y o r k 1972

284

D i d e r o t et

d'Alembert

-» E n c y c l o p e d i e

D i l i c h , J. Frankfurt

W.: Penibologia oder Bericht von Vestungs-Gebewen 1640. R e p r i n t U n t e r s c h n e i d h e i m 1971

vieler

Örter.

D u f f y , C h . : F i r e a n d s t o n e ; t h e s c i e n c e of f o r t r e s s w a r f a r e 1660-1860. N e w t o n A b b o t 1975 - - - : S i e g e w a r f a r e ; t h e f o r t r e s s i n t h e e a r l y m o d e r n w o r l d 1494-1660. L o n d o n 1979. - M i t a u s f ü h r I i e h e r B i b l i o g r a p h i e - - - : T h e f o r t r e s s i n t h e a g e of V a u b a n a n d F r e d e r i c k t h e G r e a t 16601789. L o n d o n 1982. - M i t a u s f ü h r l i c h e r B i b l i o g r a p h i e D ü r e r , Α . : E t l i c h e u n d e r r i c h t zu b e f e s t i g u n g d e r S t e t t , f l e c k e n . N ü r n b e r g 1527 ( e d . E . J a e g g l i . Z ü r i c h 1971)

Schloß

Egg,

Salisburgi

1700

Artillerie-,

See-

E.:

Tractatus

de a r c h i t e c t u r a

E g g e r s , J . v o n : Neues K r i e g s - , L e x i k o n . 2 B d e . D r e s d e n 1757

militari.

Ingenieur-,

und

und

Ritter-

Eichberg, H.: Festung, Zentralmacht und Sozialgeometrie; Kriegsingenie u r w e s e n d e s 17. J h . i n d e n H e r z o g t ü m e r n B r e m e n u n d V e r d e n . K ö l n 1988 E n c y c l o p e d i e ou D i c t i o n n a i r e r a i s o n n e des s c i e n c e s , des a r t s et des m e t i e r s ( e d . D. D i d e r o t et J. Le Rond d ' A l e m b e r t ) . 35 B d e . P a r i s 1751-80 Erhardt, T . : Geschichte W ü r z b u r g 1960

der

Festung

Königsberg

E r r a r d , J . , d i t de B a r - I e - D u c : L a f o r t i f i c a t i o n a r t . 2 . A u f l . P a r i s 1604 - - - : L a f o r t i f i c a t i o n . P a r i s 1610

in

Preußen

d e m o n s t r e e et

Essenwein, A. v o n : Quellen z u r Geschichte d e r F e u e r w a f f e n . L e i p z i g 1877. R e p r i n t G r a z 1969 - - - : Die K r i e g s b a u k u n s t . D a r m s t a d t 1889. = H a n d b u c h d e r I I,4,1

1757-1945.

reduicte

en

2 Bde. Architektur

285

Fauchere,

Ν.:

Places

fortes.

Bastions

de p o u v o i r .

F e r , N. d e : Les f o r c e s de I ' E u r o p e ou d e s c r i p t i o n a v e c l e u r s f o r t i f i c a t i o n s . P a r i s 1695 - - - : I n t r o d u c t i o n a l a f o r t i f i c a t i o n . P a r i s 1723 F i l a r e t e -» G i o r g i o

de

la

France

medievale.

Fiore, F. P . : C i t t ä e machine M a r t i n i . F i r e n z e 1978

del I'400

Forti,

di

C.:

Le f o r t i f i c a z i o n i

Freitag, Α.: Architectura m i l i t a r i s F o r t i f i k a t i o n . . . L e y d e n 1631 Frobenius, H.: B e r l i n 1901

des p r i n c i p a l e s

Militärlexikon.

nei

disegni

Genova. nova

et

Construction,

di

A.

F.

J.:

vi lies

1971

aucta

oder

Handwörterbuch

der

Historique

de

la

guerre

attaque,

Francesco

Genova

Neue

di

Giorgio

vermehrte

Militärwissenschaften.

Furttenbach, J.: A r c h i t e c t u r a m a r t i a l is, a r c h i t e c t u r a u n i v e r s a l i s . Ulm 1 6 2 9 - 3 5 . R e p r i n t H i l d e s h e i m 1975

Genez,

1986

Martini

Fino, J . - F . : Forteresses d e f e n s e . P a r i s 1967

L.

Paris

souterraine.

naval is,

Paris

architectura

1914

Giorgio M a r t i n i g e n . II F i l a r e t e , F . d i : T r a t t a t i d i a r c h i t e t t u r a , ingegn e r i a e a r t e m i l i t a r e . M s . S i e n a , B i b l . c o m m u n a l e , um 1480. E d . F a k s i m i l e R. B o n e l l i , P. P o r t o g h e s i . 2 B d e . 331 T a f e l n . M i l a n o 1967 - - - : v g l . P a p i n i , Weller G l o s s a r i u m A r t i s 1 B u r g e n u n d Feste P l ä t z e / C h ä t e a u x - f o r t s et P l a c e s f o r t e s . Der W e h r b a u v o r E i n f ü h r u n g d e r F e u e r w a f f e n . L 1 a r c h i t e c t u r e m i l i t a i r e a v a n t I ' i n t r o d u c t i o n des a r m e s a f e u . M ü n c h e n 1977 Gohlke,

W.:

Geschichte

der

gesamten

Feuerwaffen

bis

1850.

Leipzig

1911

286

Grassnick, Μ.; Hofrichter, Η.: B r a u n s c h w e i g 1982 ( B d . 3)

Materialien

zur

Baugeschichte,

Guidoni Marino, Α . : L ' a r c h i t e t t o e la f o r t e z z a : q u a l i t ä c h a m i l i t a r i nel ' 5 0 0 . l n : S t o r i a d e l l ' A r t e i t a l i a n a , B d . B d . 5 ) . T o r i n o 1983

4

Bde.

artistica e techni12, S. 47 ( T e i l 3 ,

T h e c o m p l e t e G u n n e r ; i n t h r e e p a r t s . T r a n s l a t e d o u t of C a s i m i r , D i e g o U f f a n o , Hexam a n d o t h e r a u t o r s . L o n d o n 1672. R e p r i n t L o n d o n 1971

H a c k e l s b e r g e r , C h . : Das k . k . ö s t e r r e i c h i s c h e F e s t u n g s v i e r e c k i n Lombardo- Venetien. Ein Beitrag zur Wiederentdeckung der Z w e c k a r c h i t e k t u r des 19. J a h r h u n d e r t s . M ü n c h e n 1980 H a l e , J. R. (et a l . ) : E u r o p e i n t h e l a t e m i d d l e a g e s . L o n d o n 1965. 5 . 466-494 " T h e e a r l y d e v e l o p m e n t of t h e b a s t i o n ; a n I t a l i a n c h r o n o l o g y f r o m 1450 t o 1 5 3 4 " . - - - : R e n a i s s a n c e f o r t i f i c a t i o n ; a r t o r e n g i n e e r i n g ? L o n d o n 1978 Hall,

A.

R.:

Ballistics

in

the

17th c e n t u r y .

Cambridge

1952

H a s s e n s t e i n , Α . ( e d . ) : Das F e u e r w e r k b u c h v o n 1420. Hs. ( Ö s t e r r . N a t . B i b l . , W i e n ) g e d r u c k t b e i H e i n r i c h S t a i n e r zu A u g s b u r g 1529. M ü n c h e n 1941 Hayward,

P.

H.

C.:

Jane's

dictionary

of

military

terms.

H e i d e m a n , C h . : A r c h i t e c t u r a m i l i t a r i s . . . M ü n c h e n 1664. h e r f ü r g e g e b e n e K r i e g s a r c h i t e k t u r . . . M ü n c h e n 1673

London -

Dt.

1975

Ausg.:

Neu

Hogg, J. V . : F o r t r e s s ; a h i s t o r y of m i l i t a r y d e f e n c e . L o n d o n 1975 - - - : T h e h i s t o r y of f o r t i f i c a t i o n . L o n d o n 1981. - M i t G l o s s a r Homann,

J.

B.:

Hughes, 1969

Qu.:

Großer

Fortress.

Atlas

über

die

Architecture

ganze

and

Welt.

military

Nürnberg history

in

1735 Malta.

London

287

Hughes, Q u . : M i l i t a r y a r c h i t e c t u r e . L o n d o n 1974. - M i t w e i t e r f ü h r e n d e r Bibl iographie - - - : A c h r o n o l o g y o f e v e n t s i n f o r t i f i c a t i o n f r o m 1800 t o 1 9 1 4 a n d a n i l l u s t r a t e d English glossary of terms. Liverpool 1980 - - - : B r i t a i n i n t h e Med i t e r r a n e a n a n d t h e d e f e n c e o f h e r n a v a l s t a t i o n s . L i v e r p o o l 1981

Jahns, Μ . : A t l a s O s n a b r ü c k 1979 Janneau,

z u rGeschichte

G . : L' arch i tecture

Jansson(ius), 1657

J.(ed.):

des

militaire

Theatrum

Kriegswesens.

en France.

celebriorum

Berlin

Paris

urbium

1878.

Reprint

1979

Italiae.

Amsterdam

Jervois, C o l . : C o a s t d e f e n c e s a n d t h e a p p l i c a t i o n o f i r o n t o f o r t i f i c a t i o n . I n : J o u r n a l o f t h e R o y a l U n i t e d S e r v i c e s I n s t i t u t i o n , B d . X I I . 1886

Katalog der Bibliothek-Abtheilung 1896-1905 Katalog der Bibliothek B e r l i n 1912 Kenyon, J . R . : C a s t l e s , Britain. A bibliography Keralio, L . - F . 1779, T a f e l b d .

des k . u . k .

Kriegsarchivs.

9 Bde.

Wien

des Königlich Preußischen Großen Generalstabes.

town defences and a r t i l l e r y f o r t i f i c a t i o n s 1945-74/ 1977-82. 2 Bde. L o n d o n 1978-83

G. d e : A r t m i l i t a i r e . 1802.

3 Bde.

Paris

1784-87.

in

Ergänzungsbd.

King, D . J . C . : C a s t e l l a r i u m A n g l i c a n u m ; a n i n d e x a n d b i b l i o g r a p h y t h e c a s t l e s i n E n g l a n d , W a l e s a n d t h e I s l a n d s . M i l l w o o d N . J . 1983 Krieg von Hochfelden, G . H . : G e s c h i c h t e d e r Mi 1 i t ä r a r c h i t e k t u r D e u t s c h l a n d . S t u t t g a r t 1 8 5 9 . R e p r i n t 1973

in

of

288

Kruft, H . - W . : G e s c h i c h t e d e r A r c h i t e k t u r t h e o r i e v o n d e r A n t i k e b i s z u r G e g e n w a r t . M ü n c h e n 1985. D a r i n : F e s t u n g s b a u t h e o r i e , S . 122-132; m i t weiterführender Bibliographie

Landsberg, H . : N o u v e l l e m a n i e r e d e f o r t i f i e r . G r u n d r i s s e d e r K r i e g s b a u k u n s t . L e i p z i g 1746 Langenskioeld, U p p s a l a 1938

E. J . : Michele

Sanmicheli;

Lavater, Η . C . : D a s i s t g r u n t l i c h e 1 6 4 4 . R e p r i n t G r a z 1974 Lawrence, A . W . : T r a d e

castles

thearchitect

Anweisung

and

forts

Le Blond, G . : E l e m e n t s 3 B d e . P a r i s 1743

de la guerre

des

Lendy, A . F . : E l e m e n t s

of f o r t i f i c a t i o n ,

L a Haye

zum

o f West sieges

field

1712.

of Verona.

Kriegswesen.

Africa.

ou traite

and

- Dt. Ausg.:

Zürich

London

de I'arti I lerie.

permanent.

London

Leonardo da Vinci: I I C o d i c e A t l a n t i c o . C o d e x u m 1 4 8 5 . F a k s i m i l e 1894-1903 ( M s . A - M M i l a n o , B i b l . A m b r o s . , Codex A t l a n t i c u s ) - - - : siehe C a l v i , Marani Lewis, E . R . : S e a c o a s t - f o r t i f i c a t i o n s h i s t o r y . W a s h i n g t o n 1970

Marani, P . C . : L 1 a r c h i t e t t u r a V i n c i . F i r e n z e 1984

of the United

fortificata

negli

States;

studi

1963

1857

Milano

an introductory

d i Leonardo d a

March i, F . d i : D e l i a a r c h i t e t t u r a m i l i t a r e l i b r i t r e . B r e s c i a Marini: A r c h i t e t t u r a m i l i t a r e . 5 B d e . Roma 1810

1599.

Ed.

L.

Marconi, P . : U n p r o g r e t t o d i c i t t ä m i l i t a r e . L ' V I I I l i b r o inedito d i Sebas t i a n o S e r l i o . M s . M o n a c e n s e n . 1 9 0 . I n : C o n t r o s p a z i o 1969 ( 1 ) , S . 5 1 - 5 9 u n d ( 4 ) , S. 52-59

289

M a r i a n o di Jacobo, g e n . r i b u s . Um 1 4 4 0 . ( E d . E . Memoires sur P a r i s 1786

la

I I T a c c o l a : De m a c h i n i s l i b r i K n o b l o c h . B a d e n - B a d e n 1984)

fortification

Merian, M.: Topographia. (Topographia Franconiae; Meyer,

W.:

Europas

Michelangelo, Middeldorf,

B.:

Ε.:

(ed.

Corps

31 B d e . F r a n k f u r t 1643—88. Topographia Saxoniae)

Wehrbau.

siehe

perpendiculaire.

Frankfurt

X.

De r e b u s

royal

Register

du

milita-

Genie).

1726

1973

Portoghesi

Taktisches

Wörterbuch;

dt.-eng I .-f rz.

Berlin

1962

M i l l i e t D e c h a l e s , C. F . : L ' a r t de f o r t i f i e r , de d e f e n d r e et d ' a t t a q u e r p l a c e s , s u i v a n t les m e t h o d e s f r a n g o i s e s , hol I a n d o i s e s , i t a l i e n n e s et e s p a g n o l e s . P a r i s 1677 Modestus:

Libellus

de

vocabulis

rei

militaris.

M o n f e r r a n d , Α . : V a u b a n e t ses s u c c e s s e u r s d 1 a r c h i t e c t u r e m i l i t a i r e . B e s a n g o n 1981

en

Venezia

les

1474

Franche-Comte;

trois

siecles

M o n t a l e m b e r t , M . R. M a r q u i s d e : L a f o r t i f i c a t i o n p e r p e n d i c u I a i r e ; o u e s s a i s u r p l u s i e u r s m a n i e r e s de f o r t i f i e r l a l i g n e d r o i t e , le t r i a n g l e , le q u a r r e e t t o u s l e s p o l y g o n e s . . . 11 B d e . P a r i s 1 7 7 6 - 9 6 . - D t . A u s g . (ed). J. Hoyer: Die B e f e s t i g u n g mit r e c h t w i nk I i g e r B e s t r e i c h u n g . B e r l i n 1818-20 Moos, S t . v o n : T u r m u n d g r a p h i e der italienischen

B o l l w e r k . B e i t r ä g e zu e i n e r p o l i t i s c h e n R e n a i s s a n c e a r c h i t e k t u r . Z ü r i c h 1974

Ikono-

Mül l e r - W i e n e r , W . : Die A n f ä n g e des F e s t u n g s b a u e s . Z u r E n t w i c k l u n g d e r B a s t i o n ä r b e f e s t i g u n g w ä h r e n d d e s 15. u n d 1 6 . J a h r h u n d e r t s im ö s t l i c h e n Mittelmeergebiet. I n : B u r g e n u n d S c h l ö s s e r 1960 ( I I ) , S. 1 - 6 - - - : F e s t u n g . In R e a l l e x i k o n z u r deutschen K u n s t g e s c h i c h t e V I I I , Sp. 3 0 4 - 3 4 8 . M ü n c h e n 1987

290

N e d e r l a n d s L e g e r m u s e u m . B i b l i o t h e e k c a t a l o g u s . 20 B d e . L e i d e n B d . 11: V e r s t e r k i n g s k u n s t ; B d . 17: O u d e d r u k k e n t o t 1800

1967-71.

Neumann, H . : F e s t u n g e n . B i b l i o g r a p h i e zum d e u t s c h s p r a c h i g e n S c h r i f t t u m . I n : B u r g e n u n d S c h l ö s s e r ( 1 9 ) , 1978, S. 6 3 - 7 0 - - - : Festungsbaukunst und Festungsbautechnik; deutsche Wehrbauarchit e k t u r v o m 1 5 . b i s 2 0 . J a h r h u n d e r t . K o b l e n z 1988. M i t r e i c h h a l t i g e r B i b l i ographie

O ' N e i l , Β. H. St. John: C a s t l e s a n d c a n n o n . Α s t u d y f o r t i f i c a t i o n s i n E n g l a n d . 3 . A u f l . L o n d o n 1977

Papini,

R.:

Francesco

Pepper,

S.:

Firearms

di and

Giorgio

architetto.

fortification

(in

Miiano

Siena).

of

early

artillery

1946 Chicago

1986

Perouse de Montclos, J. M. ( e d . ) : A r c h i t e c t u r e . Methode et v o c a b u l a i r e . 2 B d e . P a r i s 1 9 7 2 . = I n v e n t a i r e g e n e r a l d e s m o n u m e n t s et d e s r i c h e s s e s a r t i s t i q u e s de la F r a n c e . P r i n c i p e s d ' a n a l y s e s c i e n t i f i q u e . P e r r e t , J . : Des f o r t i f i c a t i o n s e t a r t i f i c e s , a r c h i t e c t u r e P a r i s 1 6 0 2 . R e p r i n t U n t e r s c h n e i d h e i m 1971 P e r s o n , N . : Das F e s t u n g s b u c h d e s N i k o l a u s P e r s o n ; f o r m a t i g e n K u p f e r s t i c h e n . R e p r i n t N e u s t a d t 1984 P f l ü g e r , Η . : Die B u n d e s f e s t u n g Ulm r e c h t e n S c h w a b e n . U l m 1956 ( 3 ) , S. 1 4 9 - 1 9 6 Portoghesi,

P.;

Puppi,

Michele

L.:

Zevi,

B.:

Michelangelo

Sanmicheli

architetto

Ufers.

architetto. di

Verona.

et

perspective.

Corpus

In:

von

Das

Torino

obere

1964

Padova

107

1971

groß-

291

R a t h g e n , Β . : Das g e n . B e r l i n 1928

Geschütz

im

Mittelalter.

Quellenkritische

Untersuchun-

R e i d , W . : A r m s t h r o u g h t h e a g e s . New Y o r k 1 9 7 6 . - D t . A u s g . : D a s d e r W a f f e n ; v o n d e r S t e i n z e i t b i s z u r G e g e n w a r t . D ü s s e l d o r f 1976 Reinaud:

Histoire

de

I1 arti I lerie.

Reuleaux, 0 . F. Α . : Die w e s e n s . L e i p z i g 1912 Rimpler, Rocchi,

G.: E.:

Sämtliche Le f o n t i

1.

Du f e u

geschichtliche

Schriften

von

gregeois.

Entwicklung

der

des

Fortification.

del I 1 a r c h i t e t t u r a

storiche

Paris

militare.

Buch

1845

Befestigungs-

Dresden Roma

1724 1908

Rocolle, P . : Les v i s a g e s s u c c e s s i f s de la f o r t i f i c a t i o n en F r a n c e . 2 B d e . L i l l e 1970 - - - : 2000 a n s d e f o r t i f i c a t i o n s f r a n g a i s e s . 2 B d e . L i m o g e s 1 9 7 3 . - M i t wei t e r f ü h r e n d e r Bibliographie R o m o c k i , S. J. v o n : G e s c h i c h t e R e p r i n t H a n n o v e r 1976

Sackur,

W.:

Vitruv

und

die

der

Explosivstoffe.

Pol i o r k e t i k e r .

Berlin

2 Bde.

Berlin

1925

S a n g a l l o , A . d a ; S a n m i c h e l i , M. ( e d . L . B e l t r a m i ) : d e l l e r o c c h e d i R o m a g n a 1 5 2 6 . M i l a n o 1902 - - - : s i e h e L a n g e n s k iöl d , P u p p i , R o c c h i , S e v e r i n i

Relazione

Sardi,

Venetia

P.:

Corno

dogale

della

architettura

1895-96.

militare.

sullo

stato

1639

Schäfer, Α . : I n v e n t a r der handgezeichneten Karten und Pläne zur e u r o p ä i s c h e n K r i e g s g e s c h i c h t e des 1 6 . - 1 9 . J h . im L a n d e s a r c h i v Karlsruhe. S t u t t g a r t 1971. = V e r ö f f e n t l i c h u n g e n d e r S t a a t l i c h e n A r c h i v v e r w a I t u n g B a d e n - W ü r t t e m b e r g . 25 Schäuffelen, 0 . : Die B u n d e s f e s t u n g g r ö ß t e F e s t u n g s a n l a g e . U l m 1980

Ulm

und

ihre

Geschichte;

Europas

292

S c h m i d t c h e n , V . : B o m b a n d e n , B e f e s t i g u n g e n , B ü c h s e n m e i s t e r . Von d e n e r s t e n M a u e r b r e c h e r n d e s S p ä t m i t t e l a l t e r s z u r Bel a g e r u n g s a r t i I l e r i e d e r R e n a i s s a n c e . D ü s s e l d o r f 1977 S c h u k k i n g , W. H . ( e d . ) : A t l a s l a n d . S ' G r a v e n h a g e 1956

van

Schwalm, H . : M i l i t ä r b a u t e n ; von B u n d e s w e h r . H e i d e l b e r g 1982 Scott,

H.

L.:

Military

Severini,

G.:

Architettura

Romanae

Städt-Atlas.

militare

di

York

Vestingswerken

bis

zur

Giuliano

von

Roma

in

Neder-

Infrastruktur

der

1968 da

Sangallo.

a r t i l l e r i a . Amsterdam F r a n k f u r t 1676

Magnificentiae.

Nürnberg

Anfängen

New

(Specklin), D.: Architectura P o r t l a n d / O r e g . 1972

Speculum

Stevin, 1617. -

den

dictionary.

Siemienowicz, C . : A r s m a g n a A m s t e r d a m 1651. - D t . A u s g . Speckle Reprint

historische

Vestungen.

1650.

Pisa

Frz.

Straßburg

1970

Ausg.

1589.

1581

1762

S.: Nieuwe Maniere von Sterckebouw door S p i l s l u i s e n . F r z . A u s g . L e i d e n 1 6 1 8 . - D t . A u s g . F r a n k f u r t 1618

Rotterdam

S t u r m , L . C h . : A r c h i t e c t u r a c i v i I i - m i I i t a r i s . . A u g s b u r g 1719 - - - : D e r w a h r e V a u b a n . N ü r n b e r g 1737 - - - : Wettstreit der französischen, holländischen und teutschen KriegesB a u - K u n s t . . . mit Manieren von V a u b a n . Coehoorn, Rimpler etc. A u g s b u r g 1744

T a r t a g l i a , N . : Su I m o d o d i f o r t i f i c a r e 1536 - - - : l a n o v e s c i e n t i a . V e n e z i a 1537

la

cittä

rispetto

la

forma.

Venezia

293

Thierbach, Μ.: D r e s d e n 1885

Die g e s c h i c h t l i c h e

Entwicklung

den

Handfeuerwaffen.

T i e l k e , J. G . : A n a n c c o u n t of some of t h e most the w a r between the P r u s s i a n s , A u s t r i a n s , a n d 1788

r e m a r k a b l e t r a n s a c t i o n s of R u s s i a n s . 2 Bde. London

Toy, 1955

C.

S.:

A history

of f o r t i f i c a t i o n

from

3000 B .

T r e i l l e , F . de l a : M a n i e r e de f o r t i f i e r a u t r e s l i e u x f o r t s . L y o n 1556

les v i l l e s ,

Truttmann, P h . : F o r t i f i c a t i o n , architecture 18eme s i e c l e s . T h i o n v i l l e 1973 - - - : L a f o r t e r e s s e de S a l s e s . P a r i s 1981 - - - : siehe Claudel

Valle,

Β.

Valturius,

della: R.:

.. .fortif icare Index

rerum

una

cittä

et

con

to A.

chateaux,

urbanisme

bastioni...

mi I i t a r i u m . . . V e r o n a

D.

aux

1700.

et

London

faire

17eme

Venezia

et

1524

1472

V a u b a n , S. le P r e s t r e d e : T r a i t e de l ' a t t a q u e et de l a d e f e n c e des p l a c e s . Den H a a g 1737-42. D t . A u s g . : A n g r i f f u n d B e l a g e r u n g f e s t e r P l ä t z e . B e r l i n 1841 - - - : O i s i v i t e s de M. de V a u b a n . P a r i s 1843 Valturio,

Roberto:

De r e m i l i t a r i

libri

XII.

Verona

1472

V i l l e n a , L . : B i b l i o g r a f l a c l a s i c a de p o l i o r c e t i c a y f o r t i f i c a c i o n . In: C a s t i I los de E s p a n a , 1965, S. 153-190 - - - : Der s p a n i s c h e F e s t u n g s b a u im 1 6 . - 1 8 . J a h r h u n d e r t a l s F o r t s e t z u n g des m i t t e l a l t e r l i c h e n W e h r b a u e s . I n : B u r g e n u n d S c h l ö s s e r 1973, S. 105 f f . Viol l e t - l e - D u c , E . - E . : D i c t i o n n a i r e r a i s o n n e de ΧI e a u XVe s i e c l e . 10 B d e . P a r i s 1854-68 ( B d . - - - : H i s t o i r e d ' u n e f o r t e r e s s e . P a r i s 1874

I ' arch i tecture I)

frangaise

du

294

Virilio,

P.:

Bunker

Vocabulaire

Waetzold, Wagner, Weiler,

Architecture

W.: R.:

A.

archeologie.

Dürers

-» P e r o u s e

1975

de

Montclos

Befestigungslehre.

Fortifikatorischer

St.:

Paris

Francesco

di

Atlas.

Berlin

Berlin

Giorgio,

1917

1876

1439-1501.

Chicago

Wirtgen, R.: Deutschland;

Geschichte und Technik der automatischen v o n d e n A n f ä n g e n b i s 1 8 7 1 . H e r f o r d 1989

Zapatero, 1966

M.:

J.

La

escuela

de

fortificacion

1943 Waffen

in

hispano-americana.

Sevilla

Zastrow, A. von: Geschichte der b e s t ä n d i g e n Befestigung oder Handbuch der v o r z ü g l i c h s t e n Systeme u n d M a n i e r e n der B e f e s t i g u n g s k u n s t . 1 T e x t b d . , 1 T a f e l b d . 3 . A u f l . L e i p z i g 1854. - R e p r i n t O s n a b r ü c k 1983. ( Z u r 3 . A u f l . w u r d e n 28 M o d e l l e h e r g e s t e l l t u n d a n d i e M i l i t ä r a k a d e m i e n d t . Sprache v e r s a n d t . Mehrere dieser Gipsabgässe s i n d noch e r h a l t e n , z. B . im B a y e r . A r m e e m u s e u m , Ingolstadt.)

ABBILDUNGSNACHWEIS Die a r a b i s c h e n Band.

Zahlen

beziehen

sich

auf

110 a u s A c l a n d 26 a u s A v i l e r 8 2 , 158 a u s B l e y l 13 a u s B l o n d e l 2 1 6 - 2 2 1 , 2 2 5 , 226 a u s B o e h e i m 197 a u s B o n a p a r t e 55 a u s B r a u n - H o g e n b e r g 10, 11 a u s C a s s i - R a m e l I i ( C a s t e l l i . . ) 5 1 - 5 3 , 5 8 , 6 5 , 9 3 , 193, 194, 2 0 5 , 2 0 6 ,

die

241

Bildnummern

aus

Dilich

im

vorliegenden

7,

12,

33, 9 5 - 9 7 , 123, 201, 202, 243, 249, 253 a u s D u f f y ( S i e g e w a r f a r e . T h e f o r t r e s s . .) 14, 3 9 , 1 8 6 , 191 a u s D ü r e r 234 a u s E g g 6 4 , 182 a u s E g g e r s 2 3 , 7 9 , 8 0 , 9 0 , 9 8 - 1 0 0 , 118 a u s E n c y c l o p e d i e D i d e r o t 2 5 4 , 259 a u s E r h a r d t 131, 181 a u s F a u c h e r e 4 , 8 , 19, 2 1 , 2 4 4 , 2 4 6 - 2 4 8 a u s d e F e r (Introduction..) 249 a u s d e F e r ( L e s f o r c e s . . ) 213 a u s F i n o 232 a u s F i o r e 4 3 , 86 a u s F o r t i 7 aus Freitag 45 a u s G i o r g i o M a r t i n i 209 a u s G r a s s n i c k 211 a u s T h e c o m p l e t e G u n n e r 8 7 , 8 9 , 156, 1 9 9 , 2 0 8 , 2 1 5 , 2 3 5 , 2 5 5 , 2 5 8 , 2 6 1 - 2 6 3 , 2 6 5 a u s H o g g 2 a u s Homann 2 8 , 3 1 , 126, 1 2 7 , 1 7 0 , 2 2 9 , 2 3 0 , 2 3 1 , 2 3 7 , 2 5 0 - 2 5 2 , 2 5 6 , 2 6 0 a u s H u g h e s (Military architecture) 6 aus Janssonius 223, 233 a u s L e o n a r d o d a V i n c i 3 2 , 133, 184, 198 a u s M a r c h i 1, 15, 16, 17, 27 aus Merian 2 3 6 , 2 3 8 , 242 a u s M ü I l e r - W i e n e r ( F e s t u n g . R e a l l e x i k o n . . ) 2 1 2 , 224 a u s N e u m a n n (Festungsbaukunst..) 1 8 7 - 1 8 9 , 227, 228 a u s P e p p e r 3 6 , 6 0 , 6 1 , 6 3 , 7 5 , 9 4 , 1 2 5 , 159, 1 6 0 , 1 7 6 , 177 a u s P e r o u s e 1 6 2 , 190 a u s P o r t o g h e s i (Michelangelo..) 222 a u s R a t h g e n 3 , 207 a u s R e i d 2 4 0 , 257 a u s R e u l e a u x 214 a u s R o m o c k i 8 aus Schäuffelen 264 a u s S c h w a l m 18, 7 0 , 1 1 5 , 1 9 2 , 2 0 0 , 2 0 3 , 2 3 9 a u s S p e c k l e 20 a u s S p e c u l u m R o m a n a e M a g n i f i c e n t i a e 22 a u s S t ä d t - A t I a s

296

152, 183 a u s T r u t t m a n n (Fortification..) 9 5 - 9 7 , 1 1 9 - 1 2 1 , 185 a u s V a u b a n (Traite..) 114, 134, 195 a u s V i o l l e t - l e - D u c ( D i c t i o n n a i r e . . ; 12, 2 9 , 3 0 , 4 0 , 245 a u s Z a s t r o w

Bd.

1)

Z e i c h n u n g e n v o n H e l l m u t P f l ü g e r : 3 4 , 3 7 , 3 8 , 4 4 , 4 6 , 5 4 , 5 6 , 59, 6 2 , 6 6 , 7 1 - 7 4 , 7 6 , 8 1 , 8 3 , 8 4 , 9 1 , 105, 106, 108, 109, 111, 113, 116, 117, 122, 124, 1 2 8 - 1 3 0 , 132, 135, 137, 138, 1 5 3 - 1 5 5 , 157, 161, 204, 210 Zeichnung

von

Philippe

Truttmann:

168

E i n i g e A b b i l d u n g e n wurden aus neueren P u b l i k a t i o n e n übernommen, weil s i e e i n e n T e r m i n u s b e s o n d e r s g u t i 1 1 u s t r i e r e n . Der a u f d i e s e Weise v o n a n d e r e n Autoren geleistete Dienst ist von g r o ß e r B e d e u t u n g f ü r unsere Arbeit und dies v e r a n l a ß t uns, den betreffenden Autoren und Verlegern v e r b i n d l i c h s t zu danken.

297

(mit

DEUTSCHER I N D E X 1 Namensverzeichnis "Chronologie der

Festungssysteme")

abgekürzter Angriff 177 a t t a q u e de v i v e f o r c e - u n p r e m i d i a t e d a t t a c k abgeriegelte Bresche 192 breche ä b a r r i e r e d ' a r r e t - b a r r e d breach abgerückte Bastion = detachierte Bastion 55 bastion detache - detached bastion AbIaßschleuse 146 e c l u s e de f u i t e - e x i t s l u i c e Abnützungsschlacht 215 b a t a i l l e d ' u s u r e - b a t t l e of a t t r i t i o n Abpraller = Rikoschettschuß 216 t i r ä ricochet - ricochet-fire A b p r a 11 w i n k e l 216 a n g l e d e r i c o c h e t - a n g l e of r i c o c h e t Absage 197 defi - defy Absage erteilen 197 f a i r e d e f i - to d e f y Abschnitt 175 s e c t e u r ( d e r e s i s t a n c e ) - s e c t o r (of r e s i s t a n c e ) Abschnitt, operativer 175 s e c t e u r ( o f f e n s i f ) o p e r a t i f - s e c t o r of operations Abschnitt, strategischer 176 secteur s t r a t e g i q u e - s t r a t e g i c sector Abschnittsbefestigung 28 f o r t i f i c a t i o n d ' u n s e c t e u r - f o r t i f i c a t i o n of a sector Abschnittsgraben 96 f o s s e - c o u p u r e - d i t c h of a s e c t o r Abschnittswall 156 r e m p a r t d ' u n s e c t e u r - r a m p a r t of a s e c t o r Abstieg 176 d e s c e n t e de fosse - d e s c e n t i n t o a d i t c h Abstiegsgang = Abstiegsgraben 96 b o y a u de d e s c e n t e - a p p r o a c h i n t o the ditch Abstiegsgraben 96 b o y a u de d e s c e n t e - a p p r o a c h i n t o t h e d i t c h Abwehr = Verteidigung 223 defense - defence Abzugsgraben = Künette 99 cunette - cuvette A b z u g s s c h l e u s e = Ab I a ß s c h I euse 146 e c l u s e de f u i t e - e x i t s l u i c e ä cheval = r i t t l i n g s 134 ä cheval - a cheval Aggression = Angriff 176 agression - aggression Aggressor = Angreifer 176 attaquant - attacker Agonographie 210 agonographie - agonography Im F r a n z ö s i s c h e n u n d E n g l i s c h e n w i r d n u r d e r g e n a n n t . Der V o l l s t ä n d i g k e i t h a l b e r w e r d e n a u c h Übersetzungen angegeben.

geläufigste Ausdruck d i e defi η i tor i sehen

298

a 11 i t a l i e n i s e h e B e f e s t i g u n g 2 4 9 , 251 altniederländische Befestigung 255 altpreußische Befestigung 266 angewandte Taktik 220 tactique appliquee - applied tactics angreifen 176 a t t a q u e r - to a t t a c k Angreifer 176 attaquant - attacker Angriff 176 attaque - attack Angriff, abgekürzter 177 a t t a q u e de v i v e f o r c e - u n p r e m i d i a t e d a t t a c k Angriff, förmlicher 177 a t t a q u e en r e g l e - f o r m a l attack Angriff, gewaltsamer = abgekürzter Angriff 177 a t t a q u e de v i v e f o r c e unpremidiated attack Angriffsbatterie 184 batterie d'attaque - offensive battery Angriffsbefestigung 28 fortification d'attaque - besieger's fortification Angriffsfront 83 f r o n t d ' a t t a q u e - f r o n t of a t t a c k Angriffsgraben 96 attaque - approach Angriffsplan 179 p l a n d ' a t t a q u e - p l a n of a t t a c k Angriffspunkt 179 p o i n t d ' a t t a q u e - p o i n t of a t t a c k Angriffsseite = Angriffsfront 83 f r o n t d ' a t t a q u e - f r o n t of a t t a c k Angriffsziel 179 b u t d ' a t t a q u e - a i m of a t t a c k Annäherungsarbeiten 180 approches - approaches Annäherungsgraben = Angriffsgraben 96 attaque - approach Annäherungshindernis 180 o b s t a c l e d ' a p p r o c h e - o b s t a c l e to a p p r o a c h Anschl ußbatterie 86 batterie annexe - battery annexed to.. Anschlußwall 157 rempart annexe - rampart annexed to.. Approche = Sappe 101 sape - sap Arkebuse = Hakenbüchse 241 arquebuse - arquebus(e) Arkebusenscharte 140 meurtriere pour arquebuse - arquebus-loophole Armauflage 137 appui-bras - arm-rest Armierung 180 armement (de m o b i l i s a t i o n ) - a r m a m e n t (on m o b i l i z a t i o n ) Arsenal = Zeughaus 173 arsenal - arsenal Artillerie 180 artillerie - artillery Artillerie, aufklärende 181 a r t i l l e r i e de r e c o n n a i s s a n c e - r e c o n n o i t r i ng a r t i 11ery A r t i l l e r i e , leichte 181 a r t i l l e r i e legere - light artillery Artillerie, motorisierte 181 a r t i l l e r i e motorisee - motorized a r t i l l e r y A r t i 11 e r i e f e u e r 198 feu d ' a r t i l l e r i e - a r t i l l e r y fire Arti Ileriefort 39 fort d ' a r t i l l e r i e - artillery fort Arti I lerieturm = Geschützturm 90 tour d ' a r t i l l e r i e - gun-tower

299

Artilleriewerk 75 ouvrage d'artillerie - artillery work Atlantikwall 278 Atomwaffen 280 armes n u c l e a i r e s - n u c l e a r weapons Auffanggraben 97 fosse d e s t i n e ä c o u p e r les m i n e s - d i t c h to c u t c o u n t e r m i nes Auffangstellung 36 retirade - retrenchment Aufhebung der Belagerung 187 l e v e e d u s i e g e - r a i s i n g o f s i e g e aufklärende Artillerie 181 a r t i l l e r i e de r e c o n n a i s s a n c e - r e c o n n o i t r i n g arti I lery Aufmarsch 183 concentration - concentration Aufmarsch, strategischer 183 concentration strategique - strategic c o n c e n t r a t i on Aufmarschplan 183 p l a n de c o n c e n t r a t i o n - p l a n of c o n c e n t r a t i o n Auftreffen = Einschlag 195 point d ' i m p a c t - impact Auftritt = Bankett 50 banquette (d1 infanterie) - banquette Aufziehbrücke = Zugbrücke 66 pont b a s c u l a n t / p o n t - l e v i s - d r a w b r i d g e Aufzug 50 « hauteur - » height Ausfall 183 sortie (d'assiege) - sortie AusfaI Ipforte 50 poterne - postern A u s f a l l t o r = A u s f a 11 p f o r t e 50 poterne - postern ausgehender Waffenplatz 154 p l a c e d ' a r m e s s a i l l a n t e - s a l i e n t p l a c e of arms Aushub 93 deblai - remblai Außenböschung 64 talus exterieur - exterior slope Außenwerk 161 ouvrage exterieur - outwork äußere Enceinte 70 premiere enceinte - exterior enceinte ä u ß e r e F r o n t g r a b e n w e h r -» S c h u l t e r f l a n k e n k a s e m a t t e 115 äußere Grabenwehr = Reverskaponniere 109 c a p o n n i e r e de c o n t r e s c a r p e counterscarp-capoh ier ä u ß e r e Keh I g r a b e n w e h r = K e h I k a s e m a t t e 114 c o f f r e de g o r g e f l a n k e r - c a s e m a t e in the gorge ä u ß e r e Schu I t e r g r a b e n w e h r = S c h u l t e r f l a n k e n k a s e m a t t e 115 coffre d'epaule - shoulder-casemate ä u ß e r e S p i t z e n g r a b e n w e h r = Sp i t z e n f I a n k e n k a s e m a t t e 115 coffre (double) de tete - s a l i e n t counterscarp-casemate ausspr i ngender Winkel 172 angle saillant - salient angle

300

Ballistik 183 ballistique - ballistics Baluarde = Bollwerk 63 boulevard - bulwark Bank (Lafette) 242 banque - bank Bank = Geschützbank 85 batterie - battery Bankett 50 banquette (d1infanterie) - banquette Bär 51 batardeau - batardeau Barbette = Geschützbank 85 batterie - battery Bastei 51 rondelle - round bastion Bastei (en ) - S y s t e m 13 f o r t i f i c a t i o n ä t o u r s r o n d e l les - f o r t i f i c a t i o n system w i t h r o u n d bastions Basteienfestung 13 f o r t e r e s s e a t o u r s r o n d e l les - f o r t r e s s w i t h r o u n d b a s t i ons Bastion 52 bastion - bastion Bastion, abgerückte = detachierte Bastion 55 bastion detache - detached bastion Bastion, detachierte 55 bastion detache - detached bastion Bastion, gemischte = unregelmäßige Bastion 58 bastion irregulier i rregu IarI y-shaped bastion Bastion, geschlossene 56 bastion retranche - retrenched bastion Bastion, hohle 56 bastion vide - hollow bastion Bastion, leere = hohle Bastion 56 bastion vide - hollow bastion Bastion, mandelförmige 56 b a s t i o n en a m a n d e - a l m o n d - s h a p e d b a s t i o n Bastion, offene 56 b a s t i o n a gorge o u v e r t - b a s t i o n w i t h open gorge Bastion, platte 57 bastion plat - flat bastion Bastion, separierte = detachierte Bastion 55 bastion detache - detached bastion Bastion, stumpfe 57 bastion tronque - rounded-off bastion Bastion, tenaillierte 57 bastion tenaille - indented bastion Bastion, unregelmäßige 58 bastion irregulier - i rregu I ar I y-shaped b a s t i on Bastion, voile 58 bastion plein - solid bastion Bastion, vorgeschobene = detachierte Bastion 55 bastion detache detached bastion Bastionärbefestigung = Bastionärsystem 14 systeme bastionne bastion-system Bastionärfestung 14 forteresse bastionnee - bastioned fortress Bastionärmanier = Bastionärsystem 14 systeme b a s t i o n n e - b a s t i o n - s y s t e m Bastionärsystem 14 systeme b a s t i o n n e - b a s t i o n - s y s t e m

301

Bastionärsystem, französisches 15, 261 systeme b a s t i o n n e f r a n g a i s French bastion-system Bast i o n ä r s y s t e m , i t a l i e n i s c h e s 16, 2 4 9 , 251 systeme b a s t i o n n e I t a l i e n Italian bastion-system Bast ionärsystem, n i e d e r l ä n d i s c h e s 17, 2 5 5 , 257 systeme bastionne n e e r l a n d a i s - Dutch bastion-system Bastionärtrace = Bastionärsystem 14, 249 systeme b a s t i o n n e - b a s t i o n -system bastioniert 60 bastionne - bastioned bastionierte Festung = Bastionärfestung 14 forteresse bastionnee bastioned fortress bastionierte Front 83 front bastionne - bastioned front bastionierte Stadt 35 vi lie bastionnee - bastioned town bastionierte Tenaille 169 tenaille bastionnee - bastioned tenaille bastionierter Turm 151 tour bastionnee - bastion tower b a s t ion i e r t e s F o r t 40 fort bastionne - bastioned fort b a s t i o n i e r t e s Schloß 34 chateau bastionne - bastioned castle b a s t i o n iertes Werk 170 ouvrage bastionne - bastioned work Bastionsface 52 face d ' u n bastion - bastion face BastionsfIanke 53 flanc d'un bastion - bastion flank Bastionshof = Bastionskessel 53 vide d'un bastion - bastion courtyard Bastionskava I ier 118 c a v a l i e r de b a s t i o n - c a v a l i e r on t h e b a s t i o n BastionskehIe 53 gorge d ' u n bastion - bastion gorge Bastionskessel 53 vide d ' u n bastion - bastion courtyard Bastionsohr = Ohr 54 orillon - orillon Bastionsohrturm = Orillonturm 54 tour d ' o r i l l o n - tower in an o r i l l o n Bastionspünte = Bastionsspitze 54 p o i n t e d ' u n b a s t i o n - p o i n t e d t i p of a b a s t i on Bastionspunta = Bastionsspitze 54 p o i n t e d ' u n b a s t i o n - p o i n t e d t i p of a bastion Bastionssai Ilant 54 saillant - salient Bastionsspitze 54 p o i n t e d ' u n b a s t i o n - p o i n t e d t i p of a b a s t i o n Bastionsturm = b a s t i o n i e r t e r Turm 151 tour bastionnee - bastion tower Bastionswinkel = Bastionssai I lant 54 saillant - salient Batardeau = Bär 51 batardeau - batardeau B a t t e r i e (1) = G e s c h ü t z b a n k 85 batterie - battery B a t t e r i e (2) 183 batterie - battery Batterie, erhöhte 87 batterie surelevee - raised battery

302

Batterie, kasemattierte 87 b a t t e r i e casematee - casemated b a t t e r y Batterie, offene 87 b a t t e r i e ä ciel o u v e r t - open b a t t e r y Batterie, versenkte 88 batterie enterree - sunken battery Batteriebettung = Bettung 85 plateforme d'une batterie - gun-platform Batterieturm = Geschützturm 90 tour d ' a r t i l l e r i e - g u n - t o w e r Bauhorizont 60 n i v e a u d u sol - b a s e - l e v e l Baumverhau = Verhau abbatis d'arbres - abat(t)is Befehlsstand 61 p o s t e de c o m m a n d e m e n t - c o m m a n d - p o s t Befehlsstelle = Befehlsstand 61 p o s t e de commandement - c o m m a n d - p o s t befestigen 186 f o r t i f i e r - to f o r t i f y befestigte Linien = Linienbefestigung 20 lignes (fortifiees) (fortified) I i nes befestigte Stadt 36 vi lie f o r t i f i e e - f o r t i f i e d town b e f e s t i g t e s Schloß 34 chateau fortifie - fortified castle Befestigung 28 fortification - fortification Befestigung, altitalienische 2 4 9 , 251 Befestigung, altniederländische 255 Befestigung, altpreußische 266 Befestigung, beständige = ständige Befestigung 28 fortification permanente - permanent fortification Befestigung, flüchtige = Feldbefestigung 30 o u v r a g e de C a m p a g n e f iel d w o r k B e f e s t i g u n g , neu i t a I ien i sehe 251 B e f e s t i g u n g , n e u n i e d e r l ä n d i sehe 257 Befestigung, passagere = Feldbefestigung 30 o u v r a g e de C a m p a g n e fiel dwork Befestigung, permanente = ständige Befestigung 28 fortification permanente - permanent fortification B e f e s t i g u n g , p r o v i s o r i sehe = B e h e l f s b e f e s t i g u n g 29 f o r t i f i c a t i o n semi-permanente - semi-permanent fortification B e f e s t i g u n g , semi p e r m a n e n t e = B e h e l f s b e f e s t i g u n g 29 f o r t i f i c a t i o n semi-permanente - semi-permanent fortification Befestigung, ständige 28 fortification permanente - permanent fortication Befestigungsgruppe 273 Befestigungsgruppe = Gruppenbefestigung 20 groupe fortifie - fortified group Befestigungslehre 186 s c i e n c e d e l a f o r t i f i c a t i o n - s c i e n c e of f o r t if i cat ion

303

Befestigungsmanier = Festungssystem 12 s y s t e m e de f o r t i f i c a t i o n - f o r t i f i c a t i o n system Befestigungssystem = Festungssystem 12 systeme de f o r t i f i c a t i o n - s y s t e m of f o r t i f i c a t i o n Behelfsbefestigung 29 fortification semi-permanente - semi-permanent fortification beherrschen 186 commander - to command behinderter Durchgang 69 p a s s a g e en c h i c a n e - z i g z a g w a y Bekleidungsmauer = Futtermauer 84 m u r de r e v e t e m e n t - r e v e t m e n t Belagerer 187 assiegeant - besieger belagern 187 a s s i e g e r - to besiege Belagerung 187 siege - siege Belagerung, förmliche 188 siege en r e g l e - f o r m a l s i e g e Be I a g e r u n g s a r b e i t e n 188 t r a v a u x de s i e g e - s i e g e - w o r k s Belagerungsarti Ilerie 181 a r t i l l e r i e de s i e g e - s i e g e - a r t i I l e r y Belagerungsbatterie 184 b a t t e r i e de s i e g e - s i e g e - b a t t e r y Belagerungskrieg 209 g u e r r e de s i e g e - s i e g e - w a r f a r e Belagerungskunst = Poliorketik 212 pol i o r c e t i q u e - p o l i o r c e t i c s Beobachtungsstand 61 poste d 1 o b s e r v a t i o n - o b s e r v a t i o n post Beobachtungsturm 61 tour d ' o b s e r v a t i o n - observation tower B e r e i c h , g e d e c k t e r = D e c k u n g (2) 194 defilement - defilade Berei tschaf t s a r t i I lerie 181 artillerie d'alerte - available artillery Bereitschaftskasematte = Wohnkasematte 117 casemate passive accomodat i on-casemate Berei tschaf tsraum 61 a b r i de r a s s e m b l e m e n t - s h e l t e r Bereitschaftsstellung 36 p l a c e de rassemblement - a s s e m b l y - p o i n t berennen 188 a s s a i l I i r - to storm Bergfestung 24 f o r t e r e s s e de m o n t a g n e - m o u n t a i n - f o r t r e s s Berme 62 berme - berm Besatzung 188 garnison - garrison Beschüß 215 bombardement - bombardement besetzen 188 o c c u p e r - to occupy Besetzen der e r s t e n P a r a l l e l e 177 o u v e r t u r e de l a p r e m i e r e p a r a l l e l e o p e n i n g of t h e f i r s t parallel Besetzung 188 occupation - occupation beständige Befestigung = ständige Befestigung 28 fortification permanente - permanent f o r t i f i c a t i o n bestreichen 189 b a l a y e r ( u n t e r r a i n ) - to sweep ( t h e g r o u n d )

304

Bestreichung 190 balayement - sweeping Bestreichungsbatterie 184 batterie ä tir d'enfilade - enfilading battery Bestreichungsfeuer = Flachfeuer 200 feu r a s a n t - g r a z i n g f i r e Bestreichungswinkel = Streichwinkel 148 a n g l e r a s a n t - swept a n g l e b e s t r i c h e n e r Raum 189 secteur b a l a y e - sector swept by f i r e bestrichener Winkel = Streichwinkel 148 a n g l e r a s a n t - swept a n g l e Bettung 85 plateforme d'une batterie - gun-platform Bettungsbohle 85 madrier d'une plateforme - platform-plank Bettungsrahmen 86 chassis d'une plateforme - ρ I atform-framework Bettungsrippe 86 l a m b o u r d e d ' u n e p l a t e f o r m e - beam f o r m i n g p l a t f o r m foundation Blende 190 mantelet - mant(e)let Blendierung 191 blindage - blindage Blendung = Blendiering 191 blindage - blindage Blinde = Blende 190 mantelet - mantlet Blockade 191 blocus - blockade Blockhaus 62 blockhaus - blockhouse Bogenreduit 133 reduit semi-circulaire - semicircular reduit b o h r e n d e r Schuß 217 tir fichant - plunging fire B o l l w e r k (1) 63 boulevard - bulwark B o l l w e r k (2) = B a s t i o n 52 bastion - bastion B o l l w e r k s o h r = Ohr 54 orillon - orillon Bombarde 239 bombarde - bombard Bombenfeuer 198 bombardement - bombardment bombensicher 218 a l ' e p r e u v e des bombes - b o m b p r o o f B o n n e t -» B r u s t w e h r 66 Bonnetbatterie 88 b a t t e r i e - b o n n e t t e - b a t t e r y in the bonnet Bonnetkasematte 112 casemate-bonnette - casemated salient gallery Böschung 64 talus - talus Böschung, flache 64 t a l u s en f a i b l e p e n t e - s h a l l o w s l o p e Böschung, steile 64 t a l u s en p e n t e r a i d e - steep s l o p e Böschungsebene = Böschung 64 talus - talus Böschungsfläche = Böschung 64 talus - talus Böschungswinkel 64 i n c l i n a i s o n d ' u n t a l u s - g r a d i e n t of s l o p e B r a i e (1) = N i e d e r w a l l (1) 158 braie - braye B r a n d b o m b e -» B o m b e n f e u e r 198 Brandgeschoß 206 obus incendiaire - in c e n d ia ry bullet Brandstiftung 191 incendie provoquee - arson

305

Bresche 192 breche - breach Bresche, abgeriegelte 192 breche ä b a r r i e r e d ' a r r e t - b a r r e d breach Bresche, gangbare 192 breche p r a t i c a b l e - practicable breach Bresch(e)batterie 184 b a t t e r i e de b r e c h e - b r e a c h i n g b a t t e r y Breschebogen 65 « a r c de d e c h a r g e - « c o u n t e r f o r t r e l i e v i n g a r c h Breschegraben 97 fosse d e s t i n e ä r e c e u i l l i r les d e b r i s d ' u n e b r e c h e d i t c h to t a k e d e b r i s f r o m a b r e a c h Breschekammer 65 vide d'escarpe - « hollow counterfort B r e s c h e l e g u n g -* B r e s c h i e r e n 192 Breschemine 125 m i n e de b r e c h e - b r e a c h i n g m i n e Breschenübergang 192 f r a n c h i s s e m e n t d ' u n e b r e c h e - c r o s s i n g of a breach Brescheschießen Breschieren 192 Breschfeuer 198 feux groupes sur breche - breaching fire Breschieren 192 amenagement d ' u n e breche - b r e a c h i n g Breschierung = Breschieren 192 amenagement d ' u n e breche - b r e a c h i n g B r e s c h i e r u n g s b o m b e -» B o m b e n f e u e r 198 brikolieren 192 b r i c o l e r - to f i r e en b r i c o l e B r i l l e n , große und kleine = Tenaillon 169 tenaillon - tenaillon Brisanzgranate 2 0 6 , 273 obus explosif - b r i s a n t shell Brücke 65 pont - b r i d g e Brückenbefestigung 29 f o r t i f i c a t i o n d ' u n p o n t - f o r t i f i c a t i o n of a b r i d g e Brückenkel ler 66 c h a m b r e de c o n t r e p o i d s - c o u n t e r w e i g h t b o x Brückenkopf 29 tete de p o n t - b r i d g e h e a d Brückenschanze = Brückenkopf 29 tete de p o n t - b r i d g e h e a d Brückenschleuse 146 pont-ecluse - bridge-sluice Brustwehr 66 parapet - parapet Brustwehr, geschlossene 68 parapet plein - continuous parapet Brustwehr, gezinnelte = krenelierte Brustwehr 68 parapet crenele crenellated parapet Brustwehr, krenelierte 68 parapet crenele - crenellated parapet BrustwehrfIucht = Brustwehrkamm 67 c r e t e d ' u n p a r a p e t - c r e s t of a parapet Brustwehrkamm 67 c r e t e d ' u n p a r a p e t - c r e s t of a p a r a p e t Brustwehrkrete = Brustwehrkamm 67 c r e t e d ' u n p a r a p e t - c r e s t of a parapet Brustwehrkrone 67 p l o n g e e d ' u n p a r a p e t - s u p e r i o r s l o p e of a p a r a p e t

306

Brustwehrlinie = Brustwehrkamm 67 c r e t e d ' u n p a r a p e t - c r e s t of parapet Brustwehrscharte 140 embrasure - embrasure Büchse = Bombarde 239 bombarde - bombard Büchsengabel 239 fourchette a mousquet - g a f f l e Büchsenscharte = Gewehrscharte 141 m e u r t r i e r e - loophole Bunker 68 abri betonne - bunker Burgarti Ilerie 182 a r t i l l e r i e d ' u n chäteau-fort - castle-arti I lery

a

C a p o n n i e r e (1) = G r a b e n w e h r 106 caponniere - caponier C a p o n n i e r e (2) = K o f f e r (1) 120 double caponniere - caponier Carnot-Mauer 74 mur (de) Carnot - Carnot w a l l Castrametation 193 c a s t r a m e t a t i o n - a r t of c a m p f o r m a t i o n C h a s s e l o u p - M a s k e -* M a s k e ( 1 ) 123 CireuIärsystem = ZirkuIarsystem 23 systeme c i r c u l a i r e - concentric f o r t i f i c a t i o n system Circumval lation = Zirkumval lation 173 circonval lation - circumval lation Coehoorn 2 5 7 , 268 C o m m a n d e m e n t -» b e h e r r s c h e n 186 Cordon = Kordon 73 cordon - cordon Couronnement 193 couronnement - « crowning Couronnement-Batterie = Breschbatterie 184 b a t t e r i e de b r e c h e breaching battery Couvreface = Kontergarde 162 contregarde - counterguard Cremai I leremanier = Cremai I leresystem 18 m a n i e r e en c r e m a i l l e r e f o r t i f i c a t i o n system with zigzag trace Cremai I lerefestung 18 f o r t e r e s s e en c r e m a i l l e r e - f o r t r e s s w i t h z i g z a g trace C r e m a i 11 e r e s y s t e m 18 s y s t e m e en c r e m a i l l e r e - f o r t i f i c a t i o n s y s t e m w i t h zigzag trace c r e m a i 11 i e r t e F r o n t 84 f r o n t en c r e m a i l l e r e - f r o n t w i t h z i g z a g t r a c e

Dampfmine 210 camouflet - camouflet d e b o u c h i e r e n -> D e f i l e 194 DechargengaIerie 112 g a l e r i e de d e c h a r g e

-

discharging

gallery

307

Dechargenkasematte 112 casemate de d e c h a r g e - d i s c h a r g i n g c a s e m a t e Decharge(n)mauer 68 m u r de d e c h a r g e - d i s c h a r g i n g w a l l Deckblende 190 blinde horizontale - horizontal mantlet Deckschild = Geschützschild 207 bouclier d ' u n piece - gun-screen Deckung (1) 69 defilement - cover Deckung (2) 194 defilement - defilade Deckung, künstliche 69 defilement a r t i f i c i e l - a r t i f i c i a l cover Deckung, natürliche 69 defilement naturel - natural cover Deckung, tote 69 d e f i l e m e n t des t r o u p e s en r e p o s - c o v e r f o r r e s t i n g troops Deckwehrsappe 102 sape a p a r a f l a n c - sap w i t h side cover Defensionskasematte = Kampfkasematte 116 casemate active - casemate f i t t e d for a c t i v e defence Defensionskaserne = Defensivkaserne 118 caserne fortifiee - f o r t i f i e d barracks Defensive = Verteidigung 223 defense - defence Defensivkasematte = Kampfkasematte 116 casemate active - casemate f i t t e d for a c t i v e defence Defensivkaserne 118 caserne fortifiee - fortified barracks Defenslinie 70 l i g n e de d e f e n s e - l i n e of d e f e n c e Defilee 194 defile - defile Defilement 194 defilement - defilade D e f i l e m e n t , h o r i z o n t a l e s -> D e f i l e m e n t 194 D e f i l e m e n t , v e r t i k a l e s -» D e f i l e m e n t 194 Dehors = Graben w e r k 161 dehors - work in the d i t c h Demol i t i o n s b a t t e r i e 184 b a t t e r i e de d e m o l i t i o n - d e m o l i t i o n - b a t t e r y Demol i t i o n s m i ne -» G e g e n m i n e 126 Demontierbatterie 184 batterie ä demonter - demounting b a t t e r y Desarmierung 194 desarmement - disarmament detachierte Bastion 55 bastion detache - detached bastion d e t a c h i e r t e s Werk 170 ouvrage detache - detached work Diamant = Diamantgraben 97 fosse-diamant - ditch Diamantgraben 97 fosse-diamant - ditch Dilich 256 d i r e k t e r Schuß = d i r e k t e s Feuer 199 tir direct - direct fire d i r e k t e s Feuer 199 feu direct - d i r e c t f i r e Doppel-Kreuzschlüssel (scharte) KreuzschI üssel ( s c h a r t e ) 144 Doppe I b a s t i on 58 bastion double - double bastion

308

Doppelkaponniere 107 caponniere double - double caponier Doppelmine 125 mine double - double mine Doppelscharte = Hosenscharte 142 embrasure ä double creneau embrasure with double loopholes D o p p e l s c h I ü s s e l ( s c h a r t e ) -* S c h I ü s s e l ( s c h a r t e ) 144 d o p p e l t e Sappe 102 sape double - double sap doppelte Streiche = Doppelkaponniere 107 caponniere double - double caponier doppelte Tenaille 169 tenaille double - double tenaille d o p p e l t e r K o f f e r -» K o f f e r ( 1 ) 121 d o p p e l t e r K o f f e r (2) 114 c o f f r e d o u b l e - f l a n k e r - c a s e m a t e w i t h f i e l d of f i r e in two d i r e c t i o n s doppeltes Kronwerk 163 double couronne - double crownwork Doppel w a l l 157 rempart redouble - double rampart Dosdane 110 dos d ' ä n e - dos d ' ä n e Dossierung = Böschung 64 talus - talus Drahtverhau 194 b a r b e l e - e n t a n g l e m e n t (of b a r b e d w i r e ) Drehturm 128 tourel le-tournante - r e v o l v i n g (armoured) turret Dreiecksfort 40 fort t r i a n g u l a i r e - t r i a n g u l a r fort D r i l l i n g = Dr i 11 i n g s s c h a r t e 141 embrasure a triple creneau - embrasure w i t h t r i p l e loopholes D r i 11 i n g s s c h a r t e 141 embrasure ä triple creneau - embrasure with triple loopholes d r i t t e P a r a l l e l e -» P a r a l l e l e 100 Durchbruch 194 percee - b r e a k - t h r o u g h Durchgang, behinderter 70 p a s s a g e en c h i c a n e - z i g z a g w a y Dürer 248

e c h t e r N i e d e r w a l l = N i e d e r w a l l (1) 158 braie - braye Eckbastion 58 b a s t i o n d ' a n g l e - c o r n e r - b a s t ion E c k - K a p o n n i e r e = Schu I t e r k a p o n n i e r e 109 caponniere d'epaule s h o u I d e r - c a p o n i er E g g e -» R e d a n 166 Einbruch 195 invasion - invasion einfache Tenaille = Tenaille 168 tenaille - tenaille e i n f a c h e r K o f f e r -* K o f f e r ( 1 ) 121 e i n f a c h e r K o f f e r (2) 115 coffre simple - flanker-casemate with field f i r e in one d i r e c t i o n

of

309

eingehender Waffenplatz 154 place d'armes rentrante - re-entrant place of a r m s einkreisen 195 c e r n e r - to e n c i r c l e Ei η I a ß s c h l e u s e = F l u t s c h l e u s e 146 e c l u s e de chasse - e n t r y - s l u i c e Ei n m a n n - T h ü r l = Sch I u p f p f o r t e 76 p o r t e - g u ichet - s a l l y p o r t einreißen 195 d e m o l i r - to d e m o l i s h Einschlag 195 point d'impact - impact Einschlagwinkel 195 a n g l e d ' i m p a c t - a n g l e of i m p a c t einschließen = einkreisen 195 c e r n e r - to e n c i r c l e Einschließung = Zernierung 225 cernement - encirclement Einschließungsschanze 33 o u v r a g e de c o n t r e v a l l a t i o n - c o u n t e r v a l l a t i o n work einspringender Winkel 172 angle rentrant - re-entrant angle Einzelfestung 24 f o r t e r e s s e isolee - i s o l a t e d f o r t r e s s Enceinte 70 enceinte - enceinte Enceinte, äußere 70 premiere enceinte - exterior enceinte Enf i I a d e n f e u e r 198 feu en e n f i l a d e - e n f i l a d e f i r e Enfi I i e r b a t t e r i e = B e s t r e i c h u n g s b a t t e r i e 184 batterie a tir d'enfilade enfilading battery enfilieren 195 e n f i l e r - to e n f i l a d e Enf i I ierfeuer = Enf i I adenfeuer 198 f e u en e n f i l a d e - e n f i l a d e f i r e entfestigen = schleifen 216 d e m a n t e l e r - to d i s m a n t l e Entlastungsangriff 178 a t t a q u e de d i v e r s i o n - d i v e r s i o n a r y attack Entlastungskasematte = Dechargenkasematte 113 casemate de d e c h a r g e d i s c h a r g i n g casemate Ent I üf t u n g s s y s t e m 70 s y s t e m e de v e n t i l a t i o n - v e n t i l a t i o n s y s t e m Entsatz 196 debloquement - relief Enveloppe 71 enveloppe - envelope dem E r d b o d e n g l e i c h m a c h e n 195 r a s e r - to r a z e to the g r o u n d Erdbrustwehr 68 p a r a p e t en t e r r e - e a r t h e n p a r a p e t E r d k o f f e r = K o f f e r (1) 120 double caponniere - caponier Erdschanze = Schanze 33 r e t r a n c h e m e n t en t e r r e - e a r t h w o r k Erdwall 157 r e m p a r t en t e r r e - e a r t h e n rampart erhöhte Batterie 87 batterie surelevee - raised battery Eroberung 196 conquete - conquest e r s t e P a r a l l e l e -» P a r a l l e l e 100 erstes Treffen 221 premiere rencontre - first encounter Erstürmung 196 prise d ' a s s a u t - t a k i n g by storm

310

Eskalade 196 escalade - escalade Eskarpe 71 escarpe - scarp Eskarpe, freistehende 73 escarpe detachee - detached s c a r p Eskarpenerker = Postenerker 129 echauguette - echauguette EskarpengaIerie 72 g a l e r i e d ' e s c a r p e - s c a r p - g a I lery Eskarpengang = Eskarpengalerie 72 g a l e r i e d ' e s c a r p e - s c a r p - g a l lery Eskarpengrabenwehr 107 caponniere d'escarpe - scarp-caponier Eskarpenkasematte 113 c a s e m a t e d ' e s c a r p e - c a s e m a t e in the s c a r p Eskarpenmauer 72 (mur d ' ) e s c a r p e - s c a r p - w a l l Esplanade 74 esplanade - esplanade Etagenfeuer 199 feu e t a g e - m u l t i - l e v e l f i r e Etagenflanke = gestufte Flanke 79 flanc etage - multi-storey flank Etagenmine 125 mine etagee - m u l t i - l e v e l mine

Face 74 face - face Falken 240 faucon - falcon Falkonettlein = Falken 240 fauconneau - falconnet Fall der Brustwehr = Brustwehrkrone 67 plongee d ' u n parapet s u p e r i o r s l o p e of a p a r a p e t fallende Mine = Minenschacht 126 p u i t s de m i n e - d e s c e n d i n g m i n e - g a l lery Fallgrube 196 t r o u de l o u p - w o l f - p i t Falloch = Wurfloch 110 assommoir - murder hole f a l s c h e r N i e d e r w a l l = N i e d e r w a l l (2) 158 fausse-braie - fausse-braye Faschine 197 fascine - fascine Fase = Face 74 face - face F a u s s e - B r a i e = N i e d e r w a l l (2) 158 fausse-braie - fausse-braye Federbaum = s p a n i s c h e r Reiter 212 c h e v a l de f r i s e - c h e v a l de f r i s e Fehde 197 guerre ouverte - feud feindseitig 74 v e r s l ' a t t a q u e - t o w a r d s the e n e m y Feldabdachung = Glacis 92 glacis - glacis Feldartillerie 182 a r t i l l e r i e de C a m p a g n e - f i e l d a r t i l l e r y Feldbatterie 185 b a t t e r i e de C a m p a g n e - f i e l d - b a t t e r y Feldbefestigung 30 o u v r a g e de C a m p a g n e - f i e l d w o r k Feldgeschütz 240 piece legere - f i e l d - g u n Feldschanze = Schanze 33 retranchement - retrenchment F e l d s c h l a c h t , offene 216 bataille rangee - pitched battle

311

Feldwerk = Feldbefestigung 30 o u v r a g e de C a m p a g n e - f i e l d w o r k f e r n g e l e n k t e s Geschoß 206 projectile teleguide - guided missile Fernkampfart i Ilerie 182 a r t i l l e r i e ä longue portee - long-range artillery Fernkampf werk 7 5 , 273 o u v r a g e (d1 a r t i I lerie) a longue portee - long-range (artillery) work Fernverteidigung 223 defense l o i n t a i n e - l o n g - r a n g e defence F e s t e -» G r u p p e n b e f e s t i g u n g 2 0 , 274 groupe fortifiee - feste Festung 11 forteresse - fortress Festung, bastionierte = Bastionärfestung 14 forteresse bastionnee bastioned fortress Festung, provisorisehe 24 forteresse semi-permanente - semi-permanent fortress Festung, ständige 25 forteresse permanente - permanent fortress Festungsanlage = Festung 11 forteresse - fortress Festungsarti Ilerie 182 a r t i l l e r i e de p l a c e - f o r t r e s s - a r t i I l e r y Festungsbatterie 185 b a t t e r i e de p l a c e garrison-battery Festungsbau = Festung 11 forteresse - fortress Festungsformen 12 f o r m e s des f o r t e r e s s e s - d e s i g n of f o r t r e s s e s Festungsfront = Front 82 f r o n t d ' u n e f o r t i f i c a t i o n - f r o n t of a fortification Festungsgeschütz 240 p i e c e de p l a c e - s t a n d i n g - g u n Festungsgraben 98 f o s s e d ' u n e f o r t i f i c a t i o n - d i t c h of a f o r t i f i c a t i o n Festungsgruppe = Festungsverband 26 e n s e m b l e f o r t i f i e - g r o u p of fortresses Festungsgürtel = Enceinte 70 enceinte - enceinte Festungskrieg 209 g u e r r e de p l a c e - f o r t r e s s - w a r f a r e Festungsmanier = Festungssystem 12 m a n i e r e de f o r t i f i c a t i o n - m a n n e r of fortification Festungsohr = Ohr 54 orillon - orillon Festungsprof i I = Profil 48 r e l i e f d ' u n e f o r t i f i c a t i o n - p r o f i l e of a fortification Festungsrayon 76 r a y o n ( d ' u n e f o r t e r e s s e ) - zone of s e r v i t u d e Festungsschema = Festungssystem 12 s y s t e m e de f o r t i f i c a t i o n - f o r t i f i cation system Festungsstadt 25 vi I le-forteresse - f o r t r e s s town Festungssystem 12 s y s t e m e de f o r t i f i c a t i o n - f o r t i f i c a t i o n s y s t e m Festungstor 76 porte d'une forteresse - fortress gate

312

Festungstrace = Trace 48 t r a c e d ' u n e f o r t i f i c a t i o n - t r a c e of a fortification Festungsverband 26 e n s e m b l e f o r t i f i e - g r o u p of f o r t r e s s e s F e s t u n g s w e r k = Werk 160 ouvrage (fortifie) - (fortified) work Feuer 198 feu - f i r e Feuer, direktes 199 feu direct - direct f i r e Feuer, indirektes 199 feu indirect - indirect f i r e Feuer, rasantes = Flachfeuer 200 feu rasant - g r a z i n g f i r e Feuerleitplan 202 p l a n ( d i r e c t e u r ) de t i r - p l a n of f i r e - c o n d u c t Feuerleitung 203 d i r e c t i o n du f e u - c o n d u c t of f i r e Feuerlinie 77 c r e t e de t i r - f i r i n g c r e s t feuern = schießen 214 t i r e r - to f i r e Feuerscharte = Schießscharte 137 meurtriere/embrasure loophole/embrasure Feuerstellung 203 e m p l a c e m e n t de t i r - f i r i n g p o s i t i o n Feuerwaffe 2 0 3 , 236 arme ä feu - f i r e a r m Feuerwaffenscharte = Schießscharte 137 meurtriere/embrasure loophole/embrasure Flachbahnfeuer = Flachfeuer 200 feu r a s a n t - g r a z i n g f i r e flache Böschung 64 t a l u s en f a i b l e pente - s h a l l o w s l o p e Flachfeuer 200 feu r a s a n t - g r a z i n g f i r e Flachfeuerbatterie 185 batterie ä tir rasant - grazing fire battery Fladdermine 210 fougasse - fougasse F l a n k e (1) 77 flanc - flank F l a n k e (2) 203 flanc - flank F l a n k e , gebogene 77 flanc courbe - curved flank Flanke, gebrochene 78 f l a n c b r i s e / f l a n c decroche - broken f l a n k / h o o k e d flank Flanke, gedeckte 78 flanc couvert - covered f l a n k F l a n k e , gekrümmte = gebogene Flanke 77 flanc courbe - curved f l a n k Flanke, gerade 78 flanc droit - straight flank Flanke, gestufte 79 flanc etage - multi-storey flank F l a n k e , hohe 79 flanc haut - high flank F l a n k e , m i t t l e r e -» g e s t u f t e F l a n k e 79 Flanke, niedere 79 f l a n c b a s - low f l a n k Flanke, offene 80 f l a n c o u v e r t - open f l a n k Flanke, retirierte = zurückgezogene Flanke 80 flanc retire - retired flank

313

Flanke, ungedeckte = offene Flanke 80 f l a n c o u v e r t - open f l a n k Flanke, zurückgezogene 80 flanc retire - retired flank Flankenangriff 178 a t t a q u e p a r le f l a n c - f l a n k - a t t a c k F l a n k e n b a t t e r i e (1) 88 b a t t e r i e de f l a n c - b a t t e r y i n t h e f l a n k F l a n k e n b a t t e r i e (2) 185 batterie flanquante - flanking battery Flankendeckung 203 d e f i l e m e n t des f l a n e s - d e f i l a d e of f l a n k s Flankenfeuer = Flankierungsfeuer 200 f e u en f l a n q u e m e n t - f l a n k i n g f i r e Flankenkasematte 113 casemate de f l a n c - casemate in the f l a n k Flankenwinkel 81 a n g l e de f l a n c - a n g l e of t h e f l a n k flankieren 204 f l a n q u e r - to f l a n k f l a n k i e r t e r Winkel = Streichwinkel 148 angle r a s a n t - swept angle Flankierung 204 flanquement - f l a n k i n g Flankierungsfeuer 200 f e u en f l a n q u e m e n t - f l a n k i n g f i r e Flankierungskasematte 114 coffre - flanker-casemate Flankierungsturm 81 t o u r de f l a n q u e m e n t - f l a n k i n g t o w e r Flankierungswerk 81 o u v r a g e de f l a n q u e m e n t - f l a n k i n g w o r k Flankierungswinkel 82 angle flanquant - flanking angle Flankierung, überlagernde 204 flanquement integral - complete f l a n k i n g Flattermine = Fladdermine 210 fougasse - fougasse Flesche 161 fleche - fleche Fleschenredoute 167 redoute ä fleche - redoubt with redan f l i e g e n d e Sappe = f l ü c h t i g e Sappe 103 sape v o l a n t e - f l y i n g sap Flintenscharte = Gewehrscharte 141 meurtriere - loophole flüchtige Befestigung = Feldbefestigung 30 o u v r a g e de C a m p a g n e f ieldwork f l ü c h t i g e Sappe 103 sape v o l a n t e - f l y i n g sap F l ü g e l ( 1 ) 82 aile - wing F l ü g e l (2) 205 aile - wing Flügelbatterie 88 b a t t e r i e d ' a i l e - b a t t e r y in the w i n g Flugbahn 204 trajectoire - trajectory Flußsperre 30 barrage d'une riviere river-barrier F l u t g r a b e n 98 fosse i n o n d a b l e - f l o o d a b l e d i t c h Flutschleuse 146 e c l u s e de c h a s s e - e n t r y - s l u i c e formale Taktik 220 tactique elementaire - elementary tactics förmliche Belagerung 188 siege en r e g l e - f o r m a l s i e g e f ö r m l i c h e Sappe 103 s a p e commune - common s a p förmlicher Angriff 177 a t t a q u e en r e g l e - f o r m a l attack Fort 3 9 , 262 fort - fort

31A

Font, b a s t i o n i e r t e s 41 fort bastionne - bastioned fort Fortfestung = Fortgürtelfestung 19 f o r t i f i c a t i o n a e n c e i n t e de f o r t s f o r t i f i c a t i o n w i t h g i r d l e of f o r t s Fortgruppe 40 g r o u p e d e f o r t s - g r o u p of f o r t s Fortgürtel 41 c e i n t u r e d e f o r t s - g i r d l e of f o r t s F o r t g ü r t e l befest i gung = F o r t g ü r t e l festung 19 f o r t i f i c a t i o n a e n c e i n t e de f o r t s - f o r t i f i c a t i o n w i t h g i r d l e of f o r t s Fortgürtelfestung 19, 266 f o r t i f i c a t i o n ä e n c e i n t e de f o r t s - f o r t i f i c a t i o n with g i r d l e of f o r t s Fortifikationsmanier = Festungssystem 12 m a n i e r e de f o r t i f i c a t i o n m a n n e r of f o r t i f i c a t i o n Fortschleier = Fortzone 41 r i d e a u de f o r t s - s c r e e n o f f o r t s Fortzone 41 r i d e a u de f o r t s - s c r e e n o f f o r t s französisches Bastionärsystem 15, 261 systeme bastionne f r a n g a i s French bastion system freies Schußfeld 147 c h a m p de t i r d e g a g e - c l e a r zone of f i r e Freiheit = Esplanade 74 esplanade - esplanade freistehende Eskarpe 73 escarpe detachee - detached scarp Freitag 256 Freiung = Esplanade 74 esplanade - esplanade F r i e d e n s p u I v e r m a g a z i η -* P u l v e r m a g a z i n 130 Friedenstor 76 entree c i v i l e - peacetime-gate F r i e d r i c h d e r Große 261, 266 friesischer Reiter = spanischer Reiter 212 c h e v a l de f r i s e - c h e v a l de f r i se Front 82 front - front Front, bastionierte 83 front bastionne - bastioned front F r o n t , c r e m a i 11 i e r t e 84 f r o n t en c r e m a i l l e r e - f r o n t w i t h z i g z a g t r a c e Front, polygonale 84 front polygonal - polygonal front Front, tenaillierte 84 front tenaille - tena i I I e-f ront F r o n t , z a n g e n f ö r m i ge = t e n a i l l i e r t e F r o n t 84 front tenaille tenai I le-front Frontalfeuer 200 feu f r o n t a l - f r o n t a l fire F r o n t - F l a n k e n k a s e m a t t e -» S c h u l t e r f l a n k e n k a s e m a t t e 115 Frontgraben 98 fosse de f r o n t - f r o n t - d i t c h F r o n t g r a b e n w e h r = Mi t t e l g r a b e n w e h r 108 caponniere - caponier Frontgrabenwehr, äußere Schulterflankenkasematte 115 Frontwall 157 r e m p a r t de f r o n t - f r o n t rampart

315

Fünfeckbastion = Spitzbastion 60 bastion ä plan pentagonal -bastion Fugasse = Fladdermine 210 fougasse - fougasse Futtermauer 84 m u r de r e v e t e m e n t - r e v e t m e n t ( - w a l l )

-

angle-

g a n g b a r e Bresche 192 breche p r a t i c a b l e - p r a c t i c a b l e breach ganze Grabenwehr = Doppelkaponniere 107 caponniere double - double c a p o n i er g a n z e r K o f f e r -> K o f f e r (1) 121 G a r n i s o n (1) = B e s a t z u n g 188 garnison - garrison G a r n i s o n (2) 205 garnison - garrison gebogene Flanke 77 f l a n c courbe - curved f l a n k geböschter Graben 98 fosse talute - ditch with s l o p i n g w a l l s Gebrauchs-Schußweite = wirksame Schußweite 218 p o r t e e e f f i c a c e de t i r effective f i r i n g r a n g e gebrochene Flanke 78 flanc b r i s e / f l a n c decroche - broken f l a n k / h o o k e d flank gebrochene Kurtine 122 courtine retiree - recessed c u r t a i n gedeckt 69 defile - covered gedeckte Flanke 78 flanc couvert - covered flank gedeckte Sappe 103 sape couverte - covered sap g e d e c k t e r B e r e i c h = D e c k u n g (2) 194 defilement - defilade g e d e c k t e r Weg 160 chemin-couvert - covered way Gefecht 205 combat - combat gefütterter Graben 98 fosse revetu - revetted ditch Gegenangriff 178 contre-attaque - counter-attack Gegenangriffsgraben 98 contre-attaque - counter-approach Gegenböschung = Außenböschung 64 talus exterieur - exterior slope Gegengewicht 66 contrepoids - counterweight G e g e n g e w i c h t s k a m m e r = B r ü c k e n k e l ler 66 c h a m b r e de c o n t r e p o i d s counterweight box Gegen I a u f g r a b e n = G e g e n a n g r i f f s g r a b e n 98 contre-attaque counter-approach (trench) Gegenmine 126 contre-mine - countermine Gegenminensystem 127 s y s t e m e de c o n t r e - m i n e s - c o u n t e r m i n e - s y s t e m Gegenstoß 178 retour offensif - counterstroke

316

Gegen v e r s c h a n z u n g = Konterval lation 122 contreval lation counterval lation Gegenwall = Konterval lation 122 c o n t r e v a l l a t i o n - c o u n t e r v a 11 a t ion gekröntes Hornwerk 162 o u v r a g e ä cornes couronne - crowned hornwork g e k r ö n t e s Werk = d o p p e l t e s K r o n w e r k 163 double couronne - double crownwork gekrümmte Flanke = gebogene Flanke 77 flanc courbe - curved flank gekrümmte Schanze 34 retranchement courbe - c u r v e d retrenchment G e l l s c h u ß = Ri k o s c h e t t s c h u ß 216 tir ä ricochet - ricochet fire gemauerter Graben = gefütterter Graben 98 fosse revetu - revetted ditch gemischte Bastion = unregelmäßige Bastion 58 bastion irregulier i rregu IarI y-shaped bastion G e n e r a I c o u v r e f a c e = E n v e l o p p e (1) 71 enveloppe - envelope gerade Flanke 78 f l a n c droit - s t r a i g h t flank gerade Schanze 34 retranchement droit - s t r a i g h t retrenchment Geschlechter 238 geschlossene Bastion 56 bastion retranche - retrenched bastion geschlossene Brustwehr 68 parapet plein - continuous parapet g e s c h l o s s e n e Kehle 120 gorge retranchee - retrenched gorge g e s c h l o s s e n e s Werk 170 o u v r a g e r e t r a n c h e - retrenched work Geschoß 205 projectile - projectile Geschoß, ferngelenktes 206 projectile teleguide - guided missile Geschütz 207 piece ( d ' a r t i I lerie) - g u n Geschütz, gezogenes 207, 273 canon raye - rifled cannon Geschützbank 85 batterie - battery Geschützbettung = Bettung 85 plateforme d ' u n e batterie - g u n - p l a t f o r m Geschützblende = Geschützschild 207 bouclier d ' u n e piece - g u n - s c r e e n Geschützfeuer = Arti I leriefeuer 198 feu d ' a r t i l lerie - a r t i l l e r y f i r e Geschützkammer = Schartennisehe 136 c h a m b r e de t i r - n i c h e of a n embrasure Geschützkasematte 116 casemate d ' a r t i l l e r i e - artillery casemate Geschützkeller = Geschützkasematte 116 casemate d ' a r t i l l e r i e - artillery casemate Geschützlücke = Brustwehrscharte 140 embrasure - embrasure Geschützquadrant = Quadrant 244 quadrant - gunner's quadrant G e s c h ü t z r a m p e -» R a m p e 131 Geschützscharte 141 canonniere - gunport Geschützschild 207 bouclier d ' u n e piece - g u n - s c r e e n

317

Geschützstand 90 e m p l a c e m e n t de p i e c e - g u n - s i t e Geschützstellung = Geschützstand 90 e m p l a c e m e n t de p i e c e - g u n - s i t e Geschützturm 90 tour d ' a r t i l l e r i e gun-tower geschulterte Schanze 34 retranchement epaule - retrenchment with wings gestufte Flanke 79 f l a n c etage - m u l t i - s t o r e y flank gestufte Kurtine 122 courtine etagee - multi-storey curtain gestutzte Kontergarde 163 c o n t r e g a r d e coupee - shortened c o u n t e r g u a r d gewaltsamer Angriff = abgekürzter Angriff 177 a t t a q u e de v i v e f o r c e unpremidiated attack Gewehr 207 fusil - gun Gewehrgabel = Büchsengabel 239 fourchette ä mousquet - g a f f l e Gewehrscharte 141 meurtriere - loophole gezinnelte Brustwehr = krenelierte Brustwehr 68 parapet crenele crenellated parapet gezogenes Geschütz 2 0 7 , 273 canon raye - r i f l e d cannon Glacis 92 glacis - glacis G l a c i s en c o n t r e - p e n t e 92 g l a c i s en c o n t r e - p e n t e - c o u n t e r s l o p i n g glacis G l a c i s en c r e m a i l l e r e 92 Glaciscrete = Glaciskamm 92 c r e t e d ' u n g l a c i s - r i d g e of a g l a c i s Glacisfläche = Glacis 92 glacis - glacis Glacisfuß 92 p i e d d ' u n g l a c i s - f o o t of a g l a c i s Glacisgrat = Glaciskamm 92 c r e t e d ' u n g l a c i s - r i d g e of a g l a c i s Glaciskamm 92 c r e t e d ' u n g l a c i s - r i d g e of a g l a c i s G l a c i s k r ö n u n g = Couronnement 193 couronnement - « crowning Glacissappe 102 s a p e de g l a c i s - sap i n a g l a c i s Graben 93 fosse - d i t c h Graben, geböschter 98 fosse t a l u t e - d i t c h w i t h s l o p i n g w a l l s Graben, gefütterter 98 fosse r e v e t u - r e v e t t e d d i t c h Graben, gemauerter = gefütterter Graben 98 fosse r e v e t u - r e v e t t e d di tch Graben, nasser 99 fosse g u e a b l e - f o r d a b l e d i t c h Graben, pal i s a d i e r t e r = P f a h l g r a b e n 100 fosse p a l i s s a d e - p a l i s a d e d ditch Graben, revettierter = gefütterter Graben 98 fosse r e v e t u - r e v e t t e d ditch Graben, trockener 99 f o s s e sec - d r y ditch Grabenansatz 94 queue d ' u n e tranchee - trench opening Grabenbatterie 88 b a t t e r i e de fosse - b a t t e r y i n the d i t c h

318

Grabenbreite 94 l a r g e u r d ' u n fosse - w i d t h of a d i t c h G r a b e n b r e i t e , m i t t l e r e -» G r a b e n b r e i t e 94 G r a b e n b r e i t e , o b e r e -» G r a b e n b r e i t e 94 G r a b e n b r e i t e , p r i m i t i v e -» G r a b e n b r e i t e 94 G r a b e n b r e i t e , u n t e r e -* G r a b e n b r e i t e 94 Grabenende 94 tete d ' u n e tranchee - trench head Grabenkasten = Grabenwehr 106 caponniere - caponier Grabenkoffer = Grabenwehr 106 caponniere - caponier Grabenkrieg 209 g u e r r e de t r a n c h e e - t r e n c h - w a r f a r e Grabennetz 106 r e s e a u des fossees - d i t c h - n e t w o r k Grabenniedergang = Abstieg 176 d e s c e n t e de fosse - d e s c e n t i n t o a di tch Grabenrand 94 b o r d d ' u n f o s s e - e d g e of a d i t c h Grabenschere = Tenaille 168 tenaille - tenaille Grabensohle 94 f o n d d ' u n f o s s e - s o l e of a d i t c h Grabenstreiche = Grabenwehr 106 caponniere - caponier Grabenstufe = Bankett 50 banquette (d' i nfanterie) - banquette Grabensystem 106 systeme des fossees - d i t c h - s y s t e m Grabenübergang 207 f r a n c h i s s e m e n t d ' u n f o s s e - p a s s a g e of a d i t c h Grabentiefe 94 p r o f o n d e u r d ' u n fosse - d e p t h of a d i t c h Grabenturm = Grabenwehr 106 t o u r de c a p o n n i e r e - c a p a n n a t o Grabenverteidigung 223 d e f e n s e d u f o s s e - d e f e n c e of t h e d i t c h Grabenwand 95 r i v e d ' u n f o s s e - w a l l of a d i t c h Grabenwehr 106 caponniere - caponier G r a b e n w e h r , ä u ß e r e = R e v e r s k a p o n n i e r e 109 c a p o n n i e r e de c o n t r e s c a r p e counterscarp-capon ier Grabenwehr, ganze = Doppelkaponniere 107 caponniere double - double caponier Grabenwehr, halbe = Halbkaponniere 108 caponniere simple - single capon i er Grabenwehr, innere 107 caponniere d'escarpe - scarp-caponier Grabenwehr, kasemattierte 107 c a p o n n i e r e casematee - caponier-casemate Grabenwerk 161 dehors - work in the d i t c h Granate 206 obus - shell Granatfeuer 200 t i r a obus - s h e l l - f i r e Grenzbefestigung 30 f o r t i f i c a t i o n de f r o n t i e r e - f r o n t i e r - f o r t i f i c a t i o n Grenzfestung 26 forteresse f r o n t a l iere - f r o n t i e r - f o r t i f ication Großgruppe = Festungsverband 26 e n s e m b l e f o r t i f i e - g r o u p of f o r t r e s s e s

319

größte Schußweite 218 p o r t e e m a x i m u m de t i r - m a x i m u m f i r i n g range Gruppenbefestigung 2 0 , 274 groupe fortifie - fortified group Gürtelfestung = Fortgürtelfestung 19 f o r t i f i c a t i o n a e n c e i n t e de f o r t s f o r t i f i c a t i o n w i t h g i r d l e of f o r t s Gürtelfort 42 f o r t de c e i n t u r e - r i n g - f o r t Gußloch 110 assommoir - murder hole

Hafenbefestigung 31 f o r t i f i c a t i o n d ' u n p o r t - f o r t i f i c a t i o n of a h a r b o u r Hafenfort 42 f o r t p o r t u a i r e - f o r t of a h a r b o u r Hafensperre 31 b a r r a g e d ' u n port - b a r r i e r across a harbour Hagelstück 241 piece ä fusees - o r g a n - g u n Hakenbüchse 241 arquebuse - arquebus(e) H a k e n b ü c h s e n s c h a r t e = A r k e b u s e n s c h a r t e 140 meurtriere pour arquebuse a r q u e b u s - l o o p hole Halbbastion 59 demi-bastion - half bastion h a l b e G r a b e n w e h r = Ha I b k a p o n n i e r e 108 caponniere simple - single capon ier halbe Kontergarde = gestutzte Kontergarde 163 c o n t r e g a r d e coupee shortened counterguard halber Koffer Koffer (1) 121 Halbkaponniere 108 caponniere simple - single caponier Halbkehle 120 demi-gorge - demi-gorge Halbmond = Ravelin 166 demi-lune - demi-lune Halbredoute 167 demi-redoute - half redoubt Handbüchse = Muskete 243 mousquet - musket Handfeuerwaffe 241 arme ä feu p o r t a t i v e - p o r t a b l e f i r e a r m Handmagazin 130 p o u d r i e r e d1 approvisionnement courant - expense p o w d e r - m a g a z i ne Handstreich 208 c o u p de m a i n - c o u p de m a i n Hauptgalerie = Hauptmine 126 g a l e r i e de m i n e m a j e u r e - g r e a t mi n e - g a I I e r y Hauptglacis 93 glacis principal - main glacis Hauptgraben 99 fosse p r i n c i p a l - main d i t c h H a u p t g r a b e n - K a p o n n i e r e = Μ i ttel g r a b e n wehr 108 caponniere - caponier Hauptkampflinie 110 l i g n e p r i n c i p a l e de r e s i s t a n c e - m a i n l i n e o f resi stance

320

Hauptkampfstellung = Hauptstellung 36 position (defensive) centrale central (defensive) position Hauptlinie = Kapitale 112 capitale - capital Hauptmine 126 g a l e r i e de m i n e m a j e u r e - g r e a t mine-gallery Hauptstellung 36 position (defensive) centrale - central (defensive) posi t i o n Hauptwall 157 c o r p s de p l a c e - b o d y o f t h e p l a c e Hauptwerk 110 ouvrage p r i n c i p a l - main work Hebeturm = Verschw i n d t u r m 129 tourelle ä eclipse - disappearing (armoured) turret H e r b o r t , von 261 Hindernisgraben 99 f o s s e d 1 i η t e r d i et i o n - d i t c h w i t h o b s t a c l e s Hindernistürmchen 51 dame - t u r r e t Hinterböschung = Innenböschung 64 talus i n t e r i e u r - r e a r w a r d slope Hintergewicht = Gegengewicht 66 contrepoids - counterweight hohe F l a n k e 79 flanc haut - high flank Hohlbau 110 corps creux - « casemate Hohlbollwerk 63 boulevard vide - hollow boulevard Hohle = B a s t i o n s k e s s e l 53 vide d'un bastion - bastion courtyard hohle Bastion 56 bastion vide - hollow bastion Hohltraverse 150 traverse creuse - hollow traverse Horchgalerie = Horchgang 111 galerie d'ecoute - listening gallery Horchgang 111 galerie d'ecoute - listening gallery Horchmine = Horchgang 111 galerie d'ecoute - listening gallery Horchstollen = Horchgang 111 galerie d'ecoute - listening gallery h o r i z o n t a l e s D e f i l e m e n t -» D e f i l e m e n t 194 Horizontalscharte 142 embrasure horizontale - horizontal embrasure Hornwerk 162 ouvrage a cornes - hornwork Hornwerk, gekröntes 162 ouvrages a cornes couronne - crowned hornwork Hosenscharte 142 embrasure a double creneau - embrasure with double loopholes Hutwere, liegende = Grabenwehr 106 caponniere - caponier

indirekter indirektes Infanterie

Schuß Feuer 208

= i n d i r e k t e s Feuer 199 feu 199 feu i n d i r e c t - i n d i r e c t infanterie infantry

indirect fire

-

indirect

fire

321

I nfanteriebank(ett) = Bankett 50 b a n q u e t t e (d 1 i n f a n t e r i e ) - b a n q u e t t e I n f a n t e r i e s t e l l u n g - 37 position d ' i n f a n t e r i e - infantry position I n f a n t e r i e s t ü t z p u n k t -» I n f a n t e r i e w e r k 111 I nfanteriewerk 111 ouvrage d'infanterie - infantry work Innenböschung 64 talus i n t e r i e u r - i n t e r i o r slope Innenverteidigung defense i n t e r i e u r e - i n n e r defence innere Grabenwehr = Eskarpengrabenwehr 107 caponniere d'escarpe scarp-capon ier i n n e r e Keh I g r a b e n w e h r 108 c a p o n n i e r e de g o r g e - g o r g e - c a p o n i e r i n n e r e r Wall = K e r n w a l l (1) r e m p a r t de r e d u i t - r a m p a r t of a r e d u i t Inundation 224 inondation inundation Invasion = Einbruch 195 invasion - invasion italienisches Bastionärsystem 16 systeme bastionne I t a l i e n Italian bast ion-system

Kaliber 208 calibre - calibre Kampf 208 lutte - fight Kampfkasematte 116 casemate a c t i v e - casemate f i t t e d for a c t i v e defence Kanone 243 canon - cannon Kanonenkeller = Geschützkasematte 116 casemate d ' a r t i l l e r i e - a r t i l l e r y casemate Kanonenscharte = Geschützscharte 141 canonniere - gunport Kanonenturm = Geschützturm 90 tour d ' a r t i l l e r i e - gun-tower Kapitale 112 capitale - capital Kapitallinie = Kapitale 112 capitale - capital KapitaIpoterne 130 p o t e r n e en c a p i t a l e - u n d e r g r o u n d p a s s a g e i n t h e capi tal Kapi tal t r a v e r s e 150 t r a v e r s e en c a p i t a l e - c a p i t a l traverse Kapitulation 208 capitulation - capitulation Kapitulation, bedingungslose 208 c a p i t u l a t i o n sans conditions c a p i t u l a t i o n at d i s c r e t i o n Kaponniere = Grabenwehr 106 caponniere - caponier Karkasse = Brandgeschoß 206 obus incendiary - incendiary bullet Kartätsche 206 boTte ä m i t r a i l l e - c a s e - s h o t Kasematte 112 casemate - casemate K a s e m a t t e n k o r p s -» K a s e m a t t e 112 kasemattiert 117 casemate - casemated

322

kasemattierte Batterie 87 b a t t e r i e casematee - casemated b a t t e r y kasemattierte Grabenwehr 107 c a p o n n i e r e casematee - c a p o n i e r - c a s e m a t e kasemattierter Turm 152 tour casematee - casemated tower Kaserne 117 caserne - barracks Kavalier 118 cavalier - cavalier Kavallerie 209 cavalerie - cavalry KehI-Kaponniere = innere KehIgrabenwehr 108 c a p o n n i e r e de g o r g e gorge caponier Kehle 119 gorge - gorge Kehle, geschlossene 120 gorge retranchee - retrenched gorge Kehle, offene 120 gorge o u v e r t e - open gorge Keh I f I a n k i e r u n g s k a s e m a t te = Keh I k a s e m a t t e 114 coffre - flanker-casemate in the gorge KehI g r a b e n 99 f o s s e de g o r g e - g o r g e - d i t c h KehIgrabenstreiche = KehIgrabenwehr 108 c a p o n n i e r e de g o r g e - g o r g e -caponier K e h l g r a b e n w e h r , ä u ß e r e = Keh I k a s e m a t t e 114 coffre - flanker-casemate in the gorge KehIgrabenwehr, innere = KehIgrabenwehr 108 c a p o n n i e r e de g o r g e g o r g e - c a p o n i er Keh I k a s e m a t t e 114 c o f f r e de g o r g e - f l a n k e r - c a s e m a t e i n t h e g o r g e Kehlkaserne 118 c a s e r n e de g o r g e - b a r r a c k s in t h e g o r g e K e h l l i n i e = Kehle 119 gorge - gorge Kehl w a l l 157 r e m p a r t de g o r g e - g o r g e - r a m p a r t Kehlwerk 120 o u v r a g e de g o r g e - g o r g e - w o r k Kehlwinkel 120 a n g l e de g o r g e - a n g l e of the g o r g e K e r n w a l l (1) 158 r e m p a r t de r e d u i t - r a m p a r t of a r e d u i t K e r n w a l l (2) = H a u p t w a l l 157 c o r p s de p l a c e - b o d y o f t h e p l a c e Kernwerk = Reduit 132 reduit - reduit Kesselgraben = Künette 99 cunette - cuvette K l a p p e n k e l l e r = Brückenkel ler 66 c h a m b r e de c o n t r e p o i d s c o u n t e r w e i g h t box Knallbüchse = Muskete 243 mousquet - musket Koffer (1) 120 double caponniere - caponier K o f f e r (2) = G r a b e n w e h r 106 caponniere - caponier K o f f e r (3) = F l a n k i e r u n g s k a s e m a t t e 114 coffre - flanker-casemate Koffer (3), doppelter 114 c o f f r e d o u b l e - f l a n k e r - c a s e m a t e w i t h f i e l d of f i r e in two d i r e c t i o n s

323

Koffer Koffer

( 1 ) , d o p p e l t e r -» K o f f e r ( 1 ) 121 (3), einfacher 115 c o f f r e s i m p l e - f l a n k e r - c a s e m a t e w i t h f i e l d of f i r e in one d i r e c t i o n K o f f e r ( 1 ) , e i n f a c h e r -» K o f f e r ( 1 ) 121 K o f f e r ( 1 ) , g a n z e r -* K o f f e r ( 1 ) 121 K o f f e r ( 1 ) , h a l b e r -» K o f f e r ( 1 ) 121 Kommunikation = Verbindungsgraben 105 t r a n c h e e de c o m m u n i c a t i o n commun icat i o n - t r e n c h Kommunikation = Verbindungsgang 152 g a l e r i e de c o m m u n i c a t i o n commun i cat i o n - g a l l e r y Konterapproche = Gegenangriffsgraben 98 contre-attaque - counter-approach (trench) Konterbatterie 185 contre-batterie - counter-battery Kontereskarpe 121 contrescarpe - counterscarp Kontereskarpengalerie 122 g a l e r i e de c o n t r e s c a r p e - c o u n t e r s c a r p - g a I l e r y Kontereskarpengang = Kontereskarpengalerie 122 g a l e r i e d e c o n t r e s c a r p e counterscarp-gal lery Kontereskarpenkaponniere = Reverskaponniere 109 c a p o n n i e r e de contrescarpe - counterscarp-caponier Kontereskarpenkasematte 116 c a s e m a t e de c o n t r e s c a r p e - c a s e m a t e i n t h e counterscarp K o n t e r e s k a r p e n t r e p p e -» Sch I e i c h t r e p p e 146 Kontergarde 162 contregarde - counterguard Kontergarde, gestutzte 163 c o n t r e g a r d e coupee - shortened c o u n t e r g u a r d Kontergarde, halbe = gestutzte Kontergarde 163 c o n t r e g a r d e coupee shortened counterguard Kontermine = Gegenmine 126 contre-mine - countermine Kon t e r v a I I a t i o n s I i η i e = K o n t e r v a I I a t i o n 122 contreval lation - counterv a I I at ion Kontraval lation = Konterval lation 122 contreval lation - counterv a I I a t i on Korbsappe 102 sape a gabions - gabioned sap Kordon 73 cordon - cordon Kordongesims = Kordon 73 cordon - cordon K r e i s b e f e s t i g u n g = Zi r k u I a r s y s t e m 23 systeme c i r c u l a i r e - c o n c e n t r i c f o r t i f i c a t i o n system krenelierte Brustwehr 68 parapet crenele - crenellated parapet krenelierte Mauer 136 mur crenele - crenellated wall

324

Kreuzfeuer 200 feux croisees - cross-fire Kreuzschlüssel (scharte) 144 meurtriere cruciforme ä bouche(s) ci reu I ai re( s) - c r o s s - s h a p e d k e y h o l e g u n p o r t Krieg 209 guerre - war(fare) Kriegskunst 209 a r t de la g u e r r e - a r t of w a r f a r e K r i e g s p u l v e r m a g a z i n -» P u l v e r m a g a z i n 130 Kriegstor 77 entree m i l i t a i r e - m i l i t a r y gate Kriegswissenschaft 209 science m i l i t a i r e - m i l i t a r y science Kron(en)werk 163 couronne - crownwork Kronwerk, doppeltes 163 double couronne - double crownwork Kugelblende = Schartenkugel 143 r o t u l e de m e u r t r i e r e - r o t a t i n g b a l l i n s e r t e d in an e m b r a s u r e Kugelscharte 142 meurtriere ä rotule - embrasure with rotating ball i nserted Kunette 99 cunette - cuvette künstliche Deckung 69 defilement artificiel - a r t i f i c i a l cover Küstenbatterie 88 b a t t e r i e de cote - c o a s t a l battery Kurtine 122 courtine - curtain Kurtine, gebrochene 122 c o u r t i n e r e t i r e e - recessed c u r t a i n Kurtine, gestufte 122 c o u r t i n e etagee - m u l t i - s t o r e y curtain Kurti nenkaval ier 119 c a v a l i e r de c o u r t i n e - c a v a l i e r on t h e c u r t a i n K u r t i n e n p u n k t -» F l a n k e n w i n k e l 81 K u r t i n e n w i n k e l = FI a n k e n w i n k e l 81 a n g l e d e f l a n c - a n g l e of t h e f l a n k Küstenbefestigung 31 , 269 f o r t i f i c a t i o n de cote - c o a s t a l d e f e n c e Küstenfestung 26 f o r t e r e s s e de cote - c o a s t a l f o r t r e s s Küstenfort 42 fort cotier - coastal fort Küstenturm 32 t o u r d ' a r t i l l e r i e de cote - c o a s t a l gun-tower Küvette = Künette 99 cunette - cuvette

Lade (Lafette) 242 c h a n t i e r - bent Ladungskammer = Sprengkammer 124 f o y e r de m i n e - m i n e - c h a m b e r Lafette 241 affut - gun-carriage Lager, verschanztes 32 camp r e t r a n c h e - r e t r e n c h e d camp Lagerfestung = verschanztes Lager 32 camp r e t r a n c h e - r e t r e n c h e d camp Lagerkasematte 116 casemate-magasi η - storage-casemate Lagerkunst = Castrametation 193 c a s t r a m e t a t i o n - a r t of camp f o r m a t i o n Landsberg 260

325

Längsfeuer = Flankierungsfeuer 200 feu de f l a n q u e m e n t - f l a n k i n g f i r e Laufgraben = Angriffsgraben 96 attaque - approach Lazarettkasematte 116 casemate-hopi tal - hospital-casemate leere Bastion = hohle Bastion 56 bastion vide - hollow bastion leichte A r t i l l e r i e 181 a r t i l l e r i e legere - light artillery Leitbatterie 186 batterie-guide - ranging battery Leitfeuer = Zündschnur 210 saucisson (de poudre) - fuse Leonardo da Vinci 248 L i c h t e n des S c h u ß f e l d e s 217 d e g a g e r le c h a m p d e t i r - t o c l e a r t h e zone of f i r e liegende Hutwere = Grabenwehr 106 caponniere - caponier Linearbefestigung = Linienbefestigung 20 lignes (fortifiees) (fortified) I i nes Linien, befestigte = Linienbefestigung 20 lignes (fortifiees) (fortified) I i nes Linienbefestigung 2 0 , 276 lignes (fortifiees) - (fortified) lines Loseisen 237 Lotbüchse 242 p i e c e ä b o u l e en p l o m b - g u n c a r r y i n g h a l f a n o u n c e of shot Lünette 164 lunette - lunette Luftloch 123 trou d'aeration - air-hole Luftschacht 123 c a n a l de v e n t i l a t i o n - a i r - s h a f t Lunte 242 meche ä c a n o n (slow-)match

Maginot 277 M a g i n o t - L i n i e -» L i n i e n b e f e s t i g u n g 2 0 , 277 Magistrale 123 magistrale - magistral Magistral Iinie = Magistrale 123 magistrale - magistral mandelförmige Bastion 56 b a s t i o n en a m a n d e - a l m o n d - s h a p e d bastion Manier = Festungssystem 12 m a n i e r e de f o r t i f i c a t i o n - m a n n e r of f o r t if icat ion M a n i e r , sägeförmige = Cremai I leresystem 18 m a n i e r e en c r e m a i l l e r e f o r t i f i c a t i o n system w i t h zigzag trace Manier Speckle 253 Manieren MontaIemberts 265 Manieren Vaubans 262 M a n n s l o c h = Sch I u p f p f o r t e 76 p o r t e - g u ichet - s a l l y p o r t

326

Manövrierfestung 27 p l a c e de m a n o e u v r e - s t r a t e g i c f o r t i f i c a t i o n Mantel 111 chemise - c l a d d i n g Martel Ιο-Turm -* K ü s t e n t u r m 3 2 , 269 Maschinengewehr 210 mitrailleuse - machine-gun Maske (1) 123 masque - mask M a s k e ( 2 ) 221 masque - n a t u r a l camouflage Mauer, krenelierte 136 mur crenele - crenellated wall Maueraufsatz 73 tablette - tablet Mauertraverse 150 traverse appareillee - masonry traverse Mauerwall 158 rempart revetu - revetted rampart Maulscharte 143 embrasure horizontale - letterbox embrasure Metze 243 canon - cannon Michelangelo 248 m i l i t ä r i s c h e W a s s e r t i e f e -» W a s s e r g r a b e n 105 Mine (1) 123 mine - mine Mine (2) 210 mine - mine Mine, fallende = Minenschacht 126 p u i t s de m i n e - d e s c e n d i n g mi n e - g a l l e r y 126 r a m e a u de m i n e - m i n e - b r a n c h Μ nenast = Zweigmine 123 g a l e r i e de m i n e - m i n e - g a l l e r y Μ n e n g a l e r i e = Mine (1) 123 g a l e r i e de m i n e - m i n e - g a l l e r y Μ n e n g a n g = Mine (1) 124 f o u r n e a u de m i n e - b l a s t - h o l e Μ nenherd 124 f o y e r de mine - m i n e - c h a m b e r Μ nenkammer = Sprengkammer 209 g u e r r e de mines - m i n e s - w a r f a r e Μ nenkrieg Μ nen (sch I epp ) s c h a c h t 126 p u i t s de m i n e - d e s c e n d i n g m i n e - g a l l e r y Μ n e n s t o l l e n = Mine (1) 123 g a l e r i e de m i n e - m i n e - g a l l e r y Μ nensystem 127 s y s t e m e des m i n e s - m i n e - s y s t e m Μ nenvorhaus 124 g a l e r i e v o u t e e de c o n t r e - m i n e - m i n e - e n t r a n c e c h a m b e r Μ neur 211 mineur - miner Μ nierangriff 178 a t t a q u e en s o u s - o e u v r e - u n d e r g r o u n d a t t a c k Μ nierarbeiten 211 t r a v a u x de mine - m i n i n g w o r k s m nieren 211 m i n e r - to mine Μ ttelbastion 59 bastion median - middle bastion Μ t t e l b o l l w e r k = Mi t t e l b a s t i o n 59 bastion median - middle bastion Μ ttelgrabenwehr 108 caponniere - caponier Μ t t e l k a p o n n i e r e - Mi t t e l g r a b e n w e h r 108 caponniere - caponier Μ tteltraverse = Kapitaltraverse 150 t r a v e r s e en c a p i t a l e - c a p i t a l traverse

327

Mittelwall = Kurtine 122 courtine - curtain m i t t l e r e F l a n k e -» g e s t u f t e F l a n k e 79 m i t t l e r e G r a b e n b r e i t e -» G r a b e n b r e i t e 94 Montalembert 2 6 0 , 2 6 5 , 2 6 8 , 270 Mordgalerie = Kontereskarpengalerie 122 g a l e r i e de c o n t r e s c a r p e counterscarp-gal lery Mörser 243 mortier - mortar(-piece) Mörserbatterie = Wurfbatterie 89 batterie a feux courbes - mortar-battery motorisierte Artillerie 181 a r t i l l e r i e motorisee - motorized a r t i l l e r y Munition 211 munition - ammunition Munitionslager 127 depot de m u n i t i o n - a m m u n i t i o n - d u m p Muskete 243 mousquet - musket Musketengabel = Büchsengabel 239 fourchette a mousquet - g a f f l e

N a d e l ö h r = Sch I u p f p f o r t e 76 p o r t e - g u i chet - s a l l y p o r t Nahangriff 178 a t t a q u e a bout p o r t a n t - c l o s e - r a n g e a t t a c k Nahkampfwerk 1 2 7 , 273 o u v r a g e de combat r a p p r o c h e - c l o s e - r a n g e w o r k Nahverteidigung 223 defense r a p p r o c h e e - close defence Napoleon I . 268 nasser Graben 99 fosse g u e a b l e - f o r d a b l e d i t c h natürliche Deckung 69 defilement naturel - natural cover Nebenflanke 80 f l a n c de c o u r t i n e - c u r t a i n - f l a n k Nebenmine = Zweigmine 126 r a m e a u de m i n e - m i n e - b r a n c h Neue D e u t s c h e B e f e s t i g u n g 270 neuitalienische Befestigung 252 neuniederländische Befestigung 257 n e u p r e u ß i s c h e s System 270 niedere Flanke 79 f l a n c b a s - low f l a n k niederländisches Bastionärsystem 17 systeme b a s t i o n n e n e e r l a n d a i s Dutch b a s t i o n system niederreißen = einreißen 195 d e m o l i r - to d e m o l i s h N i e d e r w a l l (1) 158 braie - braye N i e d e r w a l l (2) 158 fausse-braie - fausse-braye N i e d e r w a l l , echter = N i e d e r w a l l (1) 158 braie - braye N i e d e r w a l l , f a l s c h e r = N i e d e r w a l l (2) 158 fausse-braie - fausse-braye

328

o b e r e G r a b e n b r e i t e -» G r a b e n b r e i t e 94 Oberwall = Hauptwall 157 c o r p s de p l a c e - b o d y of t h e p l a c e Observationsturm = Beobachtungsturm 61 tour d 'observation observation tower offene Bastion 56 b a s t i o n ä gorge o u v e r t - b a s t i o n w i t h open g o r g e offene Batterie 87 b a t t e r i e ä ciel o u v e r t - open b a t t e r y offene Feldschlacht 216 bataille rangee - pitched battle offene Flanke 80 f l a n c o u v e r t - open f l a n k offene Kehle 120 gorge o u v e r t e - open gorge offene Sappe 103 sape a ciel o u v e r t - open sap offenes Werk 170 o u v r a g e o u v e r t - open work Offensive = Angriff 176 offensive - offence offensive Verteidigung 223 defense active - a c t i v e defence Offensi ν I ager = verschanztes Lager 32 camp r e t r a n c h e - r e t r e n c h e d camp Ohr 54 orillon - orillon Ohrenbastion 59 bastion a orillons - bastion with ori lions Ohr (en) t r e p p e 54 e s c a l i e r d ' o r i l l o n - s t a i r s in an o r i l l o n Operationsbasis 211 base d ' o p e r a t i o n - operational base Operationslinie 211 l i g n e d ' o p e r a t i o n - l i n e of o p e r a t i o n s operativer Abschnitt 175 s e c t e u r ( o f f e n s i f ) o p e r a t i f - s e c t o r of operations Orgel = Hagelstück 241 piece ä fusees - o r g a n - g u n Orgelgeschütz = Hagelstück 241 piece ä fusees - o r g a n - g u n O r i l l o n = Ohr 54 orillon - orillon Orillonturm 54 t o u r d ' o r i l l o n - tower in an o r i l l o n

Palisade 211 palissade - palisade palisadieren 211 p a l i s s a d e r - to p a l i s a d e pal isadierter Graben = Pfahlgraben 100 fosse p a l i s s a d e - p a l i s a d e d ditch Panzerart i Ilerie 182 a r t i l l e r i e (de d i v i s i o n ) b l i n d e e - a r m o u r e d a r t i l l e r y Panzerbatterie 89 batterie cuirassee - armoured battery Panzerbefestigung 33 fortification cuirassee - armoured fortification Panzerfort 43 fort cuirasse - armoured fort Panzergranate 206 obus perforant - a r m o u r - p i e r c i n g shell Panzerkuppel 128 c l o c h e de m i t r a i l l e u s e - a r m o u r e d c o u p o l a Panzerturm 128 toureile cuirassee - armoured turret

329

Panzerwerk 129 ouvrage cuirassee - armoured work Parados = Rückenwehr 135 parados - parados Parallele 100 parallele - parallel Parallele, dritte Parallele 100 P a r a l l e l e , e r s t e -» P a r a l l e l e 100 P a r a l l e l e , z w e i t e -» P a r a l l e l e 100 P a r a l l e l k a s e m a t t e -» K a s e m a t t e 112 P a r m = Berme 62 berme - berm Pas-de-souris = SchIeichtreppe 146 pas-de-souris - pas-de-souris passagere Befestigung = Feldbefestigung 30 ouvrage passager f ieldwork permanente Befestigung = ständige Befestigung 28 fortification permanente - permanent fortification PerpendikuIarsystem = Polygonalsystem 21 systeme p e r p e n d i c u I a i r e p e r p e n d i cu I a r f o r t i f i c a t i o n system P e r p e n d i k u l ä r k a s e m a t t e -» K a s e m a t t e 112 P e t a r d e -» P e t a r d e n s p r e n g u n g 219 Petardensprengung 219 petardement - demolishing with a petard Pfahlgraben 100 fosse p a l i s s a d e - p a l i s a d e d d i t c h Pfeilredoute = Fleschenredoute 167 redoute ä fleche - redoubt with redan Pfund = Kaliber 208 calibre - calibre piatta forma 251 p i a z z a b a s s a -* F l a n k e n k a s e m a t t e 113 Pivot 212 pivot - pivot platte Bastion 56 bastion plat - flat bastion Poliorketik 212 pol iorcet i que - p o l i o r c e t i c s P o l y g o n a l b e f e s t i g u n g = Pol y g o n a I s y s t e m 21 systeme p o l y g o n a l p o l y g o n a l f o r t i f i c a t i o n system polygonale Front 84 front polygonal - polygonal front Polygonalmanier = Polygonalsystem 21 maniere polygonale - polygonal manner PolygonaIredoute 167 redoute polygonale - polygonal redoubt Pol y g o n a I s y s t e m 2 1 , 2 6 5 , 270 systeme p o l y g o n a l - p o l y g o n a l fortification system Positionsbefestigung = Feldbefestigung 30 o u v r a g e de C a m p a g n e fiel dwork Positionsgeschütz 243 p i e c e d e p o s i t i o n - g u n o f p o s i t i o n

330

Postenerker 129 echauguette - echauguette Poterne 130 poterne - underground passage P r a l l s c h u ß = Ri k o s c h e t t s c h u ß 216 t i r ä ricochet - ricochet-fire Prellholz 138 p o u t r e de recu I - c l e a t Prellschuß 216 b a l l e morte - spent shot p r i m i t i v e G r a b e n b r e i t e -» G r a b e n b r e i t e 94 Profil 48 relief - profil Protze = Protzstock 242 a v a n t - t r a i n ( d ' a f f u t ) - limber Protzstock 242 a v a n t - t r a i n ( d ' a f f u t ) - limber provisorische Befestigung = Behelfsbefestigung 29 f o r t i f i c a t i o n semi-permanente - semi-permanent fortification provisorische Festung 24 forteresse semi-permanente - semi-permanent fortress Pulverdepot 131 depot de p o u d r e - p o w d e r - d e p o t Pulvermagazin 130 poudriere - powder-magazine Pu I v e r s c h a r t e = S c h i e ß s c h a r t e 137 meurtriere/embrasure loop hol e / e m b r a s u r e Pulverturm 131 tour-poudriere - powder-tower Pulverwurst = Zündschnur 210 s a u c i s s o n (de p o u d r e ) - fuse Punktfeuer 201 t i r au but - concentrated f i r e

Quadrant 244 quadrant - gunner's quadrant Quergraben 101 haha - cross-trench Querwall = Traverse 149 traverse - traverse Querwallsappe = Traversensappe 104 sape ä t r a v e r s e s Quetsch I a d u n g = Dampfmine 210 camouflet - camouflet

-

traversed

Rampe 131 rampe - ramp r a s a n t e s Feuer = Flachfeuer 200 feu r a s a n t - g r a z i n g f i r e Rauchabzug 132 cheminee de v e n t i l a t i o n - v e n t i l a t i o n f l u e s R a u c h r ö h r e -» R a u c h a b z u g 132 Raum, b e s t r i c h e n e r 189 secteur b a l a y e - sector swept by f i r e Raum, u n b e s t r i c h e n e r 189 secteur p r i v e du feu - sector secure Ravelin 166 demi-lune - demi-lune Rayon = Festungsrayon 76 r a y o n - z o n e of s e r v i t u d e R a y o n g e s e t z e -» F e s t u n g s r a y o n 76

sap

from

fire

331

Redan 166 redan - redan R e d a n s y s t e m -» R e d a n 166 Red(o)ute 166 redoute - redoubt Reduit 132 reduit - reduit Regu I a r - F o r t if i k a t ion 251 Reichweite 218 p o r t e e m a x i m u m de t i r - m a x i m u m f i r i n g r a n g e Reiter = K a v a l i e r 118 cavalier - cavalier Reiter, friesischer = spanischer Reiter 212 c h e v a l de f r i s e - c h e v a l de f r i se Reiter, spanischer 212 c h e v a l de f r i s e - c h e v a l de f r i s e Relief = Profil 48 relief - profile Reservearti I lerie 182 a r t i l l e r i e de r e s e r v e - a r t i l l e r y i n t h e r e s e r v e Retirade = Auffangstellung 36 retirade - retrenchment retirierte Flanke = zurückgezogene Flanke 80 flanc retire - retired flank r e t i r i e r t e s Werk 171 ouvrage retire - rear work Revers 134 revers - reverse Reversbatterie 89 batterie a feux ä revers - reverse-fire battery Reversfeuer 201 feu a revers - r e v e r s e - f i r e Reversgalerie = KontereskarpengaIerie 122 g a l e r i e de c o n t r e s c a r p e counterscarp-gaI lery Reverskaponniere 109 c a p o n n i e r e de c o n t r e s c a r p e - c o u n t e r s c a r p - c a p o n i e r R e v e r s k a s e m a t t e -» K o n t e r e s k a r p e n k a s e m a t t e 116 revettierter Graben = gefütterter Graben 98 fosse r e v e t u - r e v e t t e d d i t c h Richtschlitz 138 f e n t e de v i s e e - s i g h t i n g s l i t Rideau 212 r i d e a u - screen Riegelstellung 37 p o s i t i o n en b r e t e l l e - s w i t c h - p o s i t i o n Rikoschettbatterie 186 batterie ä ricochet ricochet-battery Rikoschettschuß 216 t i r a ricochet - ricochet-fire Rimpler 260 rittlings 134 ä cheval - a cheval Rollkorb 214 g a b i o n de sape - s a p - r o l l e r R o l l s c h u ß = Ri k o s c h e t t s c h u ß 216 t i r ä ricochet - ri cochet-f i re Rondell = Bastei 51 r o n d e l Ie - r o u n d b a s t i o n Rondengang 134 c h e m i n de r o n d e - c h e m i n de r o n d e Rondenweg = Rondengang 134 c h e m i n de r o n d e - c h e m i n de r o n d e Rückendeckung = Rückenwehr 135 parados - parados rückwärtige Stellung 38 position arriere - rear position

332

Rundbastion 60 bastion arrondi - round bastion Rundele = Bastei 51 r o n d e l le - r o u n d b a s t i o n Rundweg = Rondengang 134 c h e m i n de r o n d e - c h e m i n

de

ronde

sägeförmige Manier = Cremai I leresystem 17 m a n i e r e en c r e m a i I l e r e f o r t i f i c a t i o n system w i t h z i g z a g t r a c e Saillant = Bastionssai I lant 54 saillant - salient Sai I l a n t - G r a b e n w e h r = S p i t z e n g r a b e n w e h r 109 caponniere d'angle saillant - salient caponier S a i I l a n t - K a p o n n i e r e = Spi t z e n g r a b e n w e h r 109 caponniere d'angle saillant salient caponier S a i 11 a n t k a s e m a t t e = Spi t z e n f l a n k e n k a s e m a t t e 115 c o f f r e de t e t e - s a l i e n t counterscarp casemate Sanmichel i 251 Sappe 101 sape - sap Sappe, doppelte 102 sape double - double sap Sappe, f l i e g e n d e = f l ü c h t i g e Sappe 103 sape v o l a n t e - f l y i n g sap Sappe, flüchtige 103 sape volante - f l y i n g sap Sappe, förmliche 103 s a p e commune - common s a p Sappe, gedeckte 103 sape ä ciel o u v e r t - open sap Sappe, traversierte = Traversensappe 104 sape traverses - traversed sap Sappenangriff 178 a t t a q u e p a r sapes - t r e n c h - a t t a c k Sappeneingang 102 q u e u e d ' u n e s a p e - t a i l of a s a p Sappenkopf 102 tete d ' u n e sape - s a p - h e a d Sappenspitze = Sappenkopf 102 tete d ' u n e sape - s a p - h e a d Sappeur 213 sappeur - sapper Schanze 33 retranchement - retrenchment Schanze, gekrümmte 34 retranchement courbe - curved retrenchment Schanze, gerade 34 retranchement droit - straight retrenchment Schanze, geschulterte 34 retranchement epaule - retrenchment with wings schanzen 213 e l e v e r des r e t r a n c h e m e n t s - to r a i s e r e t r e n c h m e n t s Schanzkorb 214 gabion - gabion S c h a n z p f a h l -» P a l i s a d e 211 Scharfmetze = Metze 243 canon - cannon Scharte, nach außen abgeschrägte 143 embrasure a ebrasement e x t e r i e u r embrasure splayed outwards

333

Scharte, nach innen abgeschrägte 143 embrasure a ebrasement interieur embrasure splayed inwards Schartenbacke 138 j o u e d ' u n e e m b r a s u r e - c h e e k of a n e m b r a s u r e Schartenblende 138 volet d ' u n e embrasure - embrasure-shutter Scharteneingang 138 e n t r e e d ' u n e e m b r a s u r e - t h r o a t of a n e m b r a s u r e Schartenenge 139 r e t r e c i d ' u n e e m b r a s u r e - neck of an e m b r a s u r e Schartenfeuer 201 feu d ' e m b r a s u r e - f i r e t h r o u g h an e m b r a s u r e Schartenhals = Schartenenge 139 r e t r e c i d ' u n e e m b r a s u r e - n e c k of a n embrasure Schartenkugel 143 r o t u l e de m e u r t r i e r e - r o t a t i n g b a l l i n s e r t e d i n a n embrasure Schartenmauer 135 mur avec embrasures - loopholed wall Schartenmaul = Schartenmund 139 bouche d ' u n e e m b r a s u r e - mouth of an embrasure Schartenmund 139 b o u c h e d ' u n e e m b r a s u r e - m o u t h of a n e m b r a s u r e Schartennisehe 136 c h a m b r e de t i r - n i c h e of a n e m b r a s u r e S c h a r t e n ö f f n u n g = S c h a r t e n w e i te 140 echappee d ' u n e embrasure embrasure span Schartenröhre 139 p a s s a g e d ' a r m e s - i n t e r i o r n i c h e of a n e m b r a s u r e Schartensohlbank = Schartensohle 140 sol d ' u n e e m b r a s u r e - sole of a n embrasure Schartensohle 140 sol d ' u n e e m b r a s u r e - s o l e of a n e m b r a s u r e Schartentrichter = Schartenröhre 139 p a s s a g e d ' a r m e s - i n t e r i o r n i c h e of an e m b r a s u r e Schartenwand = Schartenbacke 138 j o u e d ' u n e e m b r a s u r e - c h e e k of a n embrasure Schartenwange = Schartenbacke 138 joue d ' u n e e m b r a s u r e - cheek of an embrasure Schartenweite 140 echappee d ' u n e embrasure - embrasure span S c h a r t e n wöl b u n g 140 voutement d ' u n e e m b r a s u r e - v a u l t i n g of an embrasure S c h a r t e n z y I i n d e r -* Z y I i n d e r s c h a r t e 145 Scheinangriff 179 attaque simulee - simulated attack Scheinanlage 136 oeuvre feinte - dummy work Scheinstellung 37 fausse position - false position Schere = T e n a i l l e 168 tenaille - tenaille Scheren-Bol Iwerk = tenai l i i e r t e Bastion 57 bastion tenaille indented b a s t ion

334

Scherensystem = Tenai I lensystem 22 systeme t e n a i l l e - t e n a i l l e f o r t i f i c a t i o n system schießen 214 t i r e r - to f i r e Schießkammer = Schartennisehe 136 c h a m b r e de t i r - n i c h e of a n embrasure Schießloch = Geschützscharte 141 canonniere - gunport Schießscharte 137 meurtriere/embrasure loophole/embrasure Schießzange 144 e m b r a s u r e ä la f r a n g a i s e - double s p l a y e d e m b r a s u r e Schikane = behinderter Durchgang 70 p a s s a g e en c h i c a n e - z i g z a g w a y Schildkröte 215 tortue - testudo Sch i I d ( w a c h t ) h a u s 146 guerite - guerite Schlacht 215 bataille - battle Schlag Wendesappe 104 S c h l a n g e (1 ) 244 coulevrine - culverin S c h l a n g e (2) 146 chemin tortueux - w i n d i n g road Schlangensappe = Wendesappe 104 sape a crochets - crochetted sap Sch I e i c h t r e p p e 146 pas-de-souri s - pas-de-souri s schleifen 216 d e m a n t e l e r - to d i s m a n t l e S c h l e p p v e r h a u -» V e r h a u 222 Schleuse 146 ecluse - sluice Schleusenspiele = Wassermanöver 224 manoeuvres d'eau - water-defences Schleusentor 147 porte d'ecluse -sluice-gate Schlitzgraben = Künette 99 cunette - cuvette Schloß, bastioniertes 34 chateau bastionne - bastioned castle Schloß, befestigtes 36 chateau fortifie - fortified castle SchI üssel ( I o c h ) s c h a r t e 144 e m b r a s u r e en t r o u de s e r r u r e - k e y h o l e gunport SchI ü s s e I m a u I s c h a r t e = M a u l s c h a r t e 143 embrasure horizontale letterbox embrasure Schlupfpforte 76 porte-guichet - sallyport Schrägfeuer 202 feu oblique - oblique f i r e Schrapnell 206 shrapnel - shrapnel Schulter 54 epaule - shoulder Schulterflankenkasematte 115 coffre d'epaule - shoulder-casemate SchuItergrabenwehr 109 caponniere d'epaule - shoulder-caponier Schu I t e r g r a b e n w e h r , ä u ß e r e = S c h u l t e r f l a n k e n k a s e m a t t e 115 coffre d'epaule - shoulder-casemate Schu I t e r k a p o n n iere = Schu I t e r g r a b e n wehr 109 caponniere d'epaule s h o u I d e r - c a p o n i er

335

Schulterpunkt = Schulter 54 epaule - shoulder Schulterwehr 147 epaulement - epaulement Schulterwinkel 55 a n g l e d ' e p a u l e - shou I d e r - a n g I e Schuß 216 t i r - shot Schuß, bohrender 217 tir fichant - plunging fire Schuß, d i r e k t e r = d i r e k t e s Feuer 199 tir direct - direct fire Schuß, i n d i r e k t e r = i n d i r e k t e s Feuer 199 feu indirect - indirect f i r e Schußbahn = Flugbahn 204 trajectoire - trajectory Schußertrag = wirksame Schußweite 218 p o r t e e e f f i c a c e de t i r - e f f e c t i v e firing range Schußfeld, freies 217 c h a m p de t i r d e g a g e - c l e a r z o n e of f i r e schußfest = schußsicher 218 a I ' e p r e u v e des o b u s - s h e l l - p r o o f Schußkurve = Flugbahn 204 trajectoire - trajectory Schußlinie 217 l i g n e de t i r - l i n e of f i r e Schußloch = Geschützscharte 141 canonniere - gunport Schußrichtung 218 d i r e c t i o n du t i r - d i r e c t i o n of f i r e schußsicher 218 ä I ' e p r e u v e des o b u s - s h e l l - p r o o f Schußweite 218 p o r t e e de t i r - f i r i n g r a n g e Schußweite, größte = Reichweite 218 p o r t e e m a x i m u m de t i r - m a x i m u m firing range Schußweite, wirksame 218 portee e f f i c a c e du t i r - e f f e c t i v e f i r i n g r a n g e Schütte 159 remblai - remblai Schützenauftritt = Bankett 50 banquette (d' infanterie) - banquette Schützengraben 104 tranchee - trench Schützenloch 104 t r o u de t i r a i l l e u r - r i f l e - p i t Schützenstand = Schartennisehe 136 c h a m b r e de t i r - n i c h e of a n embrasure Schutzwall 159 r e m p a r t de p r o t e c t i o n - p r o t e c t i v e r a m p a r t SecondefIanke 80 courtine brisee - broken curtain See-Fort 43 f o r t m a r i t i m e - sea f o r t Seitenabschnitt 176 secteur t r a n s v e r s a l - f l a n k i n g defence semi p e r m a n e n t e B e f e s t i g u n g = B e h e l f s b e f e s t i g u n g 29 fortification semi-permanente - semi-permanent fortification S e n t i n e l le = P o s t e n e r k e r 129 echauguette - echauguette separierte Bastion = detachierte Bastion 55 bastion detache - detached b a s t ion Sicherhei tsarmierung 180 armement permanent - permanent armament S i c h e r u n g s l i n i e = Zi r k u m v a l I a t i o n 173 circonval lation - circumva11 a t i o n

336

spanischer Reiter 212 c h e v a l de f r i s e - c h e v a l de f r i s e spanisches Türmchen = Postenerker 129 echauguette - echaugette Speckle, Specklin 253 Sperrbefestigung 35 fortification d'arret - barrier fortification Sperrfeuer 202 f e u de b a r r a g e - c u r t a i n - f i r e Sperrfort 44 fort d ' a r r e t - barrier fort Spitzbastion 6 0 , 249 bastion - bastion Spitzenflankenkasematte 115 c o f f r e de tete - s a l i e n t c o u n t e r s c a r p -casemate S p i t z e n g r a b e n k a p o n n i e r e = Sp i t z e n g r a b e n w e h r 109 caponniere d'angle saillant - salient caponier Sp i t z e n g r a b e n w e h r 109 caponniere d'angle saillant - salient caponier Spi t z e n g r a b e n w e h r , ä u ß e r e = S p i t z e n f l a n k e n k a s e m a t t e 115 c o f f r e de tete salient counterscarp-casemate spi i t t e r s i c h e r 218 ä l ' e p r e u v e des e c l a t s - sp I i n t e r - p r o o f S p r e n g b o m b e -» B o m b e n f e u e r 198 sprengen 219 d y n a m i t e r - to b l a s t Sprengkammer 124 f o y e r de mine - m i n e - c h a m b e r Sprengtechnik 219 t e c h n i q u e du d y n a m i t a g e - t e c h n i c of b l a s t i n g Sprengung 219 dynamitage - blasting Stadt, bastionierte 35 v i l l e bastionnee - bastioned town Stadt, befestigte 36 v i l l e f o r t i f i e e - f o r t i f i e d town ständige Befestigung 28 fortification permanente - permanent fortification ständige Festung 25 forteresse permanente - permanent fortress Stauwehr 147 barrage - weir steile Böschung 64 t a l u s en p e n t e r a i d e - steep s l o p e Steilfeuer 202 tir courbe - vertical fire Steinwall 159 r e m p a r t en p i e r r e - s t o n e r a m p a r t Stellung 36 position (fortifiee) - (fortified) position Stellung, rückwärtige 38 position arriere - rear position Stellung, vorgeschobene 38 position avancee - advanced position Stellungskrieg 209 g u e r r e de p o s i t i o n - p o s i t i o n - w a r f a r e Sternfestung 21 f o r t e r e s s e en e t o i l e - s t a r f o r t Sternschanze = Sternwerk 168 o u v r a g e en e t o i l e - w o r k of s t e l l a r t r a c e Sternwerk 168 o u v r a g e en e t o i l e - w o r k of s t e l l a r t r a c e S t i r n = Face 74 face - face StokwerksfIanke = gestufte Flanke 79 flanc etage - multi-level mine

337

Stockwenksmine = Etagenmine 125 mine etagee - m u l t i - l e v e l mine Stollen = Poterne 130 poterne - underground passage Stoßbalken 86 heurtoir - hurtor Strandbatterie = Küstenbatterie 88 b a t t e r i e de cote - c o a s t a l battery Strategie 219 Strategie - strategy strategischer Abschnitt 176 secteur s t r a t e g i q u e - strategic sector strategischer Aufmarsch 183 concentration strategique - strategic concentration Strauchmaske 213 r i d e a u de b r a n c h a g e s - s c r e e n of b r a n c h e s Streich(e) = Flanke 77 flanc - flank Streiche, doppelte = Doppelkaponniere 107 caponniere double - double capon i er s t r e i c h e n d e Wehr = S t r e i c h w e h r 148 o u v r a g e de f l a n q u e m e n t - f l a n k i n g work StreichHnie = Defenslinie 70 l i g n e d e d e f e n s e - l i n e of d e f e n c e Streichwehr 148 o u v r a g e de f l a n q u e m e n t - f l a n k i n g w o r k Streichwinkel 148 a n g l e r a s a n t - swept a n g l e Stückbank = Geschützbank 85 batterie - battery Stützblende 190 blinde verticale - vertical mantlet Stützpunkt 38 o u v r a g e de s o u t i e n - s t r o n g h o l d Stufenscharte 145 embrasure ä redans - stepped embrasure stumpfe Bastion 57 bastion tronque - rounded-off bastion Sturm ( a n g r i f f ) 179 assaut - assault sturmfrei 219 ä l ' a b r i d'assaut - stormproof Sturmgasse 219 piste d'assaut - assault-track Sturmleiter 196 echelle d'escalade scaling-ladder Sturmpfahl 220 fraise - storm-pool sturmreif 220 p r e t a I ' a s s a u t - r e a d y to be s t o r m e d Sturmstellung 38 base d ' a s s a u t - jump o f f - p o s i t i o n

Tablette = Maueraufsatz 73 tablette - tablet Taktik 220 tactique - tactics Taktik, angewandte 220 tactique appliquee - applied tactics Taktik, formale 220 tactique elementaire - elementary tactics Tamb(o)ur 148 tambour - tambour Tarnung 220 camouflage - camouflage Tarras = Geschützschild 207 bouclier d ' u n e piece - gun-screen

338

Tenaille 168 tenaille - tenaille Tenaille, bastionierte 169 tenaille bastionnee - bastioned tenaille Tenaille, doppelte 169 tenaille double - double tenaille Tenaille, einfache = Tenaille 168 tenaille - tenaille Tenai I lenfestung 22 f o n t e r e s s e t e n a i I lee - t e n a i l l e f o r t r e s s Tenai I lenman ier = Tenai I lensystem 22 systeme t e n a i l l e - t e n a i l l e f o r t i f i c a t i o n system Tenai I lensystem 2 2 , 260 systeme t e n a i l l e - t e n a i l l e f o r t i f i c a t i o n system tenaillierte Bastion 57 bastion tenaille - indented bastion tenai liierte Front 84 front tenaille - tenai I le-f ront Tenaillon 169 tenaillon - tenaillon Terrasbüchse = Festungsgeschütz 240 piece de p l a c e - s t a n d i n g - g u n Terreplein 149 terreplein - terreplein Tiefenabschnitt 176 secteur a r r i e r e - rear sector Tiefengliederung 221 o r g a n i s a t i o n en p r o f o n d e u r - d e f e n c e i n d e p t h Torwerk 149 ouvrage d'entree - gatehouse tote Deckung 69 d e f i l e m e n t des t r o u p e s en r e p o s - c o v e r f o r r e s t i n g troops Totenorgel = Hagelstück 241 piece ä fusees - o r g a n - g u n den toten Winkel b e s t r e i c h e n 190 r a v i v e r M a n g l e mort - to sweep the dead ground toter Winkel 172 a n g l e mort - dead g r o u n d Tours-ModeIes 3 2 , 269 Trace 48 trace - trace Traditor 117 c a s e m a t e de t r a d i t o r e - t r a d i t o r - c a s e m a t e Trad i torkasematte = Traditor 117 c a s e m a t e de t r a d i t o r e - t r a d i t o r -casemate T r a n c h e e = Sappe 101 sape - sap T r a n c h e e k a v a I ier 119 c a v a l i e r de t r a n c h e e - c a v a l i e r i n a t r e n c h Traverse 149 traverse - traverse Traversenmauer = Mauertraverse 150 traverse appareillee - masonry traverse Traversensappe 104 sape a t r a v e r s e s - t r a v e r s e d sap t r a v e r s i e r t e Sappe = T r a v e r s e n s a p p e 104 sape a traverses - traversed sap Treffen, erstes 221 premiere rencontre - first encounter Treffen, zweites 222 deuxieme r e n c o n t r e - second encounter Trennungsgraben = Diamantgraben 97 fosse-d iamant - ditch

339

Treppenscharte = Stufenscharte 145 embrasure ä redans - stepped embrasure T r i p l u s = D r i 11 i n g s s c h a r t e 141 embrasure ä triple creneau - embrasure w i t h t r i p l e loopholes trockener Graben 99 f o s s e sec - d r y d i t c h Tunnel gang = Poterne 130 poterne - underground passage Tunnel scharte 145 e m b r a s u r e en ( f o r m e d e ) t u n n e l - t u n n e l - s h a p e d embrasure Turmfort 45 κ tour ä canons - κ g u n - t o w e r Turm, bastionierter 151 tour bastionnee - bastion tower Turm, kasemattierter 152 tour casematee - casemated tower Türmchen, spanisches = Postenerker 129 echauguette - echauguette

Über-Bank-Feuer 202 tir ä barbette - f i r e over a parapet Überfall 179 assaut brusque - sudden a t t a c k Übergabe = Kapitulation 208 capitulation - capitulation überhöhen = beherrschen 186 c o m m a n d e r - to c o m m a n d überlagernde Flankierung 204 flanquement i n t e g r a l - complete f l a n k i n g Überraschungsangriff 179 attaque par surprise - sneak attack überwachen = beherrschen 186 c o m m a n d e r - to c o m m a n d Umfassung = Z e r n i e r u n g 225 cernement - encirclement Umgehung 222 contournement - fIank-mouvement Ummantelung = Mantel 111 chemise - c l a d d i n g umwallen 152 r e m p a r e r - to r a m p a r t Umwallung = Enceinte 70 enceinte - enceinte Umwa11ungsreduit 133 r e d u i t d ' e n c e i n t e - r e d u i t in the e n c e i n t e umzingeln = einkreisen 195 c e r n e r - to e n c i r c l e u n b e s t r i c h e n e r Raum 189 secteur p r i v e du feu - sector s e c u r e from f i r e uneinnehmbar 222 imprenable - impregnable ungedeckt 69 decouvert - uncovered ungedeckte F l a n k e = offene Flanke 80 flanc decouvert - uncovered flank unregelmäßige Bastion 58 bastion i r r e g u l i e r - i rregu I ar I y-shaped bastion u n t e r e G r a b e n b r e i t e -» G r a b e n b r e i t e 94 untermi nieren = minieren 211 m i n e r - to m i n e Unterstand 152 a b r i de c o m b a t - d u g - o u t U n t e r w a l l (1) = N i e d e r w a l l (1) braie - braye Unterwall (2) = Niederwall (2) 158 fausse-braie - fausse-braye

340

Vauban 2 5 7 , 261 Verbindungsgang 152 g a l e r i e de c o m m u n i c a t i o n - c o m m u n i c a t i o n - g a l l e r y Verbi ndungsgraben 105 t r a n c h e e de c o m m u n i c a t i o n - c o m m u n i c a t i o n -trench VerbrauchspuIvermagaziη = Handmagazin 130 poudriere d 1 approv i sionnement - expense p o w d e r - m a g a z i n e Verhack = Verhau 42 abattis d'arbres - abat(t)is Verhau 222 abattis d'arbres - abat(t)is verpal isadieren = palisadieren 212 p a l i s s a d e r - to p a l i s a d e sich verschanzen 37 se r e t r a n c h e r - t o r e t r e n c h o n e s e l f verschanztes Lager 32 camp r e t r a n c h e - r e t r e n c h e d camp Verschanzung = Schanze 33 retranchement - retrenchment Verschwindturm 128 toureile ä eclipse - disappearing (armoured) turret versenkt 222 enterre - dug in versenkte Batterie 88 batterie enterree - sunken battery VerstandigungsI uke 91 b o u c h e de c o m m u n i c a t i o n - c o m m u n i c a t i o n - h a t c h verteidigen 223 d e f e n d r e - to d e f e n d Verteidiger 223 defenseur - defender Verteidigung 223 defense - defence Verteidigung, offensive 223 defense a c t i v e - a c t i v e defence Verteidigungsabschnitt = Abschnitt 175 s e c t e u r de r e s i s t a n c e - s e c t o r of resistance Verteidigungsanlagen 224 defenses - defensive works Verteidigungskasematte = Kampfkasematte 115 casemate a c t i v e - casemate f i t t e d for a c t i v e defence Verteidigungslinien = Linienbefestigung 2 0 , 276 lignes (fortifiees) (fortified) lines v e r t i k a l e s Defilement Defilement 194 Vertikalscharte 145 embrasure verticale - vertical embrasure Visierloch 140 t r o u de v i s e e - v i e w - h o l e voile Bastion 58 bastion plein - solid bastion Volltraverse 151 traverse pleine - solid traverse Vorderböschung = Außenböschung 64 t a l u s e x t e r i e u r - e x t e r i o r slope Vorderlader 244 canon ä chargement p a r la bouche - m u z z l e - l o a d i n g cannon V o r d e r w a l l (1) = N i e d e r w a l l (1) 158 braie - braye V o r d e r w a l l (2) = N i e d e r w a l l (2) 158 fausse-braie - fausse-braye Vorfeld 152 terrain avance - forefield

341

Vorfeldstellung = vorgeschobene Stellung 38 position avancee - advanced posi tion vorgeschobene Bastion = detachierte Bastion 55 bastion detache detached bastion vorgeschobene Stellung 38 position avancee - advanced position v o r g e s c h o b e n e r g e d e c k t e r Weg 160 avant-chemin couvert - a d v a n c e d covered way Vorglacis 93 avant-glacis - advanced glacis Vorgraben 105 avant-fosse - advanced ditch Vorposten 224 a v a n t - p o s t e - outpost vorrücken 224 p r o g r e s s e r - to a d v a n c e vorspringender Waffenplatz = ausgehender Waffenplatz 154 place d'armes s a i l l a n t - s a l i e n t p l a c e of a r m s Vorwall 160 rempart avance - advanced rampart Vorwerk 170 o u v r a g e a v a n c e - a d v a n c e d work

Wachstube 152 c o r p s de g a r d e - g u a r d h o u s e Wach(t)turm 152 t o u r de g u e t - w a t c h - t o w e r Waffendepot = Waffen lager 153 depot d ' a r m e s - a r s e n a l Waffen l a g e r 153 depot d ' a r m e s - a r s e n a l Waffenplatz 153 p l a c e d ' a r m e s - p l a c e of a r m s Waffenplatz, ausgehender 154 p l a c e d ' a r m e s s a i l l a n t e - s a l i e n t p l a c e of arms Waffenplatz, eingehender 154 place d'armes rentrante - re-entrant place of a r m s Waffenplatz, vorspringender = ausgehender Waffenplatz 154 place d ' a r m e s s a i l l a n t e - s a l i e n t p l a c e of a r m s Waffenplatz, zurückspringender = eingehender Waffenplatz 154 place d ' a r m e s r e n t r a n t e - r e - e n t r a n t p l a c e of a r m s W a f f e n p I a t z r e d u i t -» B l o c k h a u s 62 Wall 154 rempart - rampart W a l l , i n n e r e r = K e r n w a l l (1) r e m p a r t de r e d u i t - r a m p a r t of a r e d u i t Wallfuß 154 p i e d d ' u n r e m p a r t - foot of a r a m p a r t Wallgang 154 terreplein ( d ' u n rempart) - w a l l - w a l k Wallgeschütz = Festungsgeschütz 240 p i e c e de p l a c e - s t a n d i n g - g u n Wallgewölbe 156 v o u t e de r e m p a r t - r a m p a r t v a u l t Wallgraben 105 f o s s e de r e m p a r t - r a m p a r t d i t c h

342

Wallkamm 156 c r e t e d ' u n r e m p a r t - c r e s t of a r a m p a r t Wallmauer 156 m u r d e s o u t e n e m e n t d ' u n r e m p a r t - r e v e t m e n t of a rampart Wallstraße 156 r u e de r e m p a r t - p a r a d e Wal I t ü r m c h e n = P o s t e n e r k e r 129 echauguette - echauguette Walrawe, von 2 6 1 , 266 W a l z e n b l e n d e -» Z y I i n d e r s c h a r t e 145 Wälzkorb = Rollkorb 214 g a b i o n de s a p e - s a p - r o l l e r Wandelblende 190 mantelet roulant - wheeled mantlet Wasserbär = Bär 51 batardeau - batardeau Wassergraben 105 d o u v e - moat Wassermanöver 224 manoeuvres d'eau - water-defences Wassersperre 224 barrage d'eau - water-barrier Wasserspiele = Wassermanöver 224 manoeuvres d'eau - water-defences Wassertor 38 porte d'eau - water-gate Weg, g e d e c k t e r 160 chemin-couvert - covered way Weg, v o r g e s c h o b e n e r g e d e c k t e r 160 avant-chemin couvert - advanced covered way Wehr = S t a u w e h r 147 barrage - weir Wehr, streichende = Streichwehr 148 o u v r a g e de f l a n q u e m e n t - f l a n k i n g work Wehrlinie = Defenslinie 70 l i g n e d e d e f e n s e - l i n e of d e f e n c e Wehrplatte 91 p l a t e f o r m e de t i r - f i r i n g p l a t f o r m Welsch, von 268 Wendesappe 104 sape a crochets - crochetted sap Werk 160 ouvrage (fortifie) - (fortified) work Werk, bastioniertes 170 ouvrage bastionne - bastioned work Werk, detachiertes 170 ouvrage detache - detached work Werk, gekröntes = doppeltes Kronwerk 163 double couronne - double crownwork Werk, geschlossenes 170 ouvrage retranche - retrenched work Werk, offenes 170 o u v r a g e o u v e r t - open work Werk, retiriertes 171 ouvrage retire - rear work werkseitig 171 vers I ' o u v r a g e - t o w a r d s the work Widerstandsnest 224 n i d d e r e s i s t a n c e - p o c k e t of r e s i s t a n c e Winkel, ausspringender 172 angle saillant - salient angle Winkel, bestrichener = Streichwinkel 148 a n g l e r a s a n t - swept a n g l e W i n k e l , ei n s p r i n g e n d e r 172 angle rentrant - re-entrant angle

343

Winkel, flankierter = Streichwinkel 148 a n g l e r a s a n t - swept a n g l e Winkel, toter 172 a n g l e mort - dead g r o u n d wirksame Schußweite 218 portee e f f i c a c e de t i r - e f f e c t i v e f i r i n g range Wohnkasematte 117 casemate passive - accomodation-casemate Wohnkaserne = Kaserne 117 caserne - b a r r a c k s Wolfsgrube = Fallgrube 196 t r o u de loup - w o l f - p i t Würfelsappe 104 sape directe - sap w i t h tambour-traverse Wurfbatterie 89 batterie ä feux courbes - mortar-battery Wurffeuer = Steilfeuer 202 tir courbe - vertical fire Wurfloch = Gußloch 110 assommoir - m u r d e r hole

z a n g e n f ö r m i ge F r o n t = t e n a i l i i e r t e F r o n t 84 front tenaille - tenai lle-f ront Zangenmanier = Tenai I lensystem 22 systeme t e n a i l l e - t e n a i l l e f o r t i f i cation system Zangenwerk = Tenaille 168 tenaille - tenaille Zentralfestung 27 f o r t e r e s s e (a s i t u a t i o n ) c e n t r a l e - c e n t r a l ( l y located) fortress zernieren = einkreisen 195 c e r n e r - to e n c i r c l e Zernierung 225 cernement - encirclement Zernierungsschanze = Einschließungsschanze 33 o u v r a g e de c o n t r e v a l l a tion - counterval lation work zerstören 226 d e t r u i r e - to d e s t r o y Zerstörung 226 destruction - destruction Zeughaus 173 arsenal - arsenal Zinne 173 merlon - merlon Zi r k u I a r f e s t u n g 23 forteresse c i r c u l a i r e - concentric fortress Zi r k u I a r m a n i er = Zi r k u I a r s y s t e m 23 maniere circulaire - concentric manner Ζ irku I arsystem 23 systeme c i r c u l a i r e - c o n c e n t r i c f o r t i f i c a t i o n system Zi r k u m v a l l a t i o n 173 c i r c o n v a l l a t i o n - c i r c u m v a 11 a t i o n Ζ i r k u m v a II a t i o n s I i η i e = Z i r k u m v a I I a t i o n 173 circonval lation - circumv a I I a t i on Zitadelle 174 citadelle - citadel Zugbrücke 66 p o n t b a s c u I an t / p o n t - 1 ev i s - d r a w b r i d g e Zündkanal 124 canal d'allumage - f i r e - t r a i n Zündschnur 210 saucisson (de p o u d r e ) - fuse

344

Zündwurst = Zündschnur 210 saucisson (de p o u d r e ) - fuse zurückgezogene Flanke 80 flanc retire - retired flank zurückspringender Waffenplatz = eingehender Waffenplatz 154 place d ' a r m e s r e n t r a n t e - r e - e n t r a n t p l a c e of a r m s Zweigmine 126 r a m e a u de mine - m i n e - b r a n c h z w e i t e P a r a l l e l e -* P a r a l l e l e 100 zweites Treffen 222 deuxieme rencontre - second encounter Zwerchwall = Traverse 149 traverse - traverse Z w i l l i n g s s c h a r t e = Hosenscharte 142 embrasure a double creneau embrasure w i t h double loopholes Zwischenbatterie 90 b a t t e r i e de f l a n q u e m e n t des i n t e r v a l les - i n t e r v a l flanking battery Zwi schenraumstreiche = Z w i s c h e n b a t t e r i e 90 b a t t e r i e de f l a n q u e m e n t des intervalles - interval flanking battery Zwischenstellung = Riegelstellung 37 p o s i t i o n en b r e t e l l e - s w i t c h - p o s i t ion Zwischenwall = Kurtine 122 courtine - curtain Zwischenwerk 171 ouvrage intermediaire - intermediate work Zy I i n d e r s c h a r t e 145 embrasure a cylindre - embrasure with rotating cylinder inserted

345

INDEX

DES TERMES

FRANCAIS 1

abattis d'arbres 222 Verhau abattre 195 einreißen ä l'abri 69 gedeckt a l'abri d'assaut 219 sturmfrei a b r i betonne 68 Bunker a b r i de combat 152 Unterstand a b r i de p i q u e t 61 Berei t s c h a f t s r a u m a b r i de r a s s e m b I ement 61 Berei tschaf t s r a u m a b r i de secours 36 Auffangstellung accoudoir 137 Armauflage affut 241 Lafette agönographie 210 Agonographie agresseur 176 Angreifer agression 176 Angriff aile 82 F l ü g e l (1) aile 205 F l ü g e l (2) aileron 109 Schu I t e r g r a b e n w e h r amenagement d ' u n e breche 192 Breschieren angle d'epaule 55 Schulterwinkel a n g l e de f l a n c 81 Flankenwinkel angle flanquant 82 Flankierungswinkel a n g l e de g o r g e 120 Kehlwinkel angle d'impact 195 Einschlagwinkel a n g l e mort 172 toter Winkel angle rasant 148 Streichwinkel angle rentrant 172 ei n s p r i n g e n d e r W i n k e l a n g l e de r i c o c h e t 216 A b p r a l I wi n k e l angle saillant 54 B a s t i o n s s a i 11 a n t angle saillant 171 a u s s p r i n g e n d e r Winkel 1

Bei d e r a l p h a b e t i s c h e n O r d n u n g w e r d e n P r ä p o s i t i o n e n u n d A r t i k e l nicht b e r ü c k s i c h t i g t . Auf synonyme A u s d r ü c k e w i r d n i c h t hingewiesen und a l s Übersetzung e r s c h e i n t , abgesehen von wenigen Ausnahmen, der f ü h r e n d e deutsche Terminus.

346

a n g l e de t i r r a s a n t 148 Streichwinkel approche 101 Sappe approches 180 A n n ä h e r u n g s a r b e i ten appui-bras 137 Armauflage a r c de d e c h a r g e 65 « Breschebogen arme a feu 203 Feuerwaffe arme a feu p o r t a t i v e 241 Handfeuerwaffe armement (de m o b i l i s a t i o n ) 180 Armierung armement permanent 180 Sicherheitsarmierung a r m e m e n t de s ü r e t e 180 Sicherhei tsarmi erung arquebuse 241 Hakenbüchse arsenal 173 Zeughaus a r t de la g u e r r e 209 Kriegskunst 212 Belagerungskunst art du siege 180 Artillerie arti erie art i erie d'alerte 182 Bereitschaftsarti I lerie a r t i e r i e de C a m p a g n e 182 Feldarti I lerie art i erie d'un chateau-fort 182 Burgarti I lerie a r t i e r i e (de d i v i s i o n ) b l i n d e e 182 Panzerarti I lerie art i erie legere 181 leichte A r t i l l e r i e a r t i erie ä longue portee 182 Fernkampfarti I lerie a r t i er i e motorisee 181 motorisierte Artillerie e r i e de p l a c e 182 Festungsarti I lerie arti 181 aufklärende Artillerie a r t i e r i e de r e c o n n a i s s a n c e e r i e de r e n f o r t 182 B e r e i t s c h a f t s a r t i I I e r ie arti 182 Reservearti I lerie a r t i e r i e de r e s e r v e 181 Belagerungsarti I lerie a r t i e r i e de s i e g e 181 leichte A r t i l l e r i e art i eri e volante assaillant 176 Angreifer assaillir 188 Berennung assaut 179 Sturmangriff assaut brusque 179 Überfall assiegeant 187 Belagerer assieger 187 belagern assommoir 110 Gußloch attaquant 176 Angreifer attaque 176 Angriff attaque 96 Angriffsgraben attaque ä bout p o r t a n t 178 Nahangriff

347

a t t a q u e de d i v e r s i o n 178 Entlastungsangriff a t t a q u e p a r le f l a n c 178 Flankenangriff attaque par mines 178 Mi η i e r a n g r i f f attaque rapprochee 178 Nahangriff a t t a q u e en r e g i e 177 förmlicher Angriff attaque par sapes 178 Sappenangriff attaque simulee 179 Scheinangriff a t t a q u e en s o u s - o e u v r e 178 Minierangriff attaque par surprise 179 Überraschungsangriff a t t a q u e de v i v e f o r c e 177 abgekürzter Angriff attaquer 176 angreifen avant-chemin couvert 160 vorgeschobener gedeckter avant-fosse 105 Vorgraben avant-glacis 93 Vorglacis avant-poste 224 Vorposten avant-train (d'affüt) 242 Protzstock (Lafette)

balayement 190 Bestreichung b a l a y e r (un t e r r a i n ) 189 bestreichen balistique 183 Ballistik b a l l e morte 216 Prellschuß balle perdue 216 Prellschuß banque 242 Bank (Lafette) 1 banquette (d i nfanterie) 50 Bankett b a n q u e t t e de t i r 50 Bankett barbele 194 Drahtverhau barbette 85 Geschützbank barrage 147 Stauwehr barrage d'eau 224 Wassersperre barrage d ' u n port 31 Hafensperre barrage d'une riviere 30 Flußsperre base d ' a s s a u t 38 Sturmstellung base d ' o p e r a t i o n 211 Operationsbasis bastillon 63 Bollwerk bastillon 151 b a s t i o n i e r t e r Turm b a s t i l l o n en q u a t r e f e u i l l e s 151 -» b a s t i o n i e r t e r bastion 52 Bastion

Weg

Turm

348

b a s t on 60 Spitzbastion b a s t on en a m a n d e 56 mandelförmige Bastion b a s t on d ' a n g l e 58 Eckbastion b a s t on a r r o n d i Rundbastion 60 b a s t on c i r c u l a i r e 51 Bastei b a s t on c o u p e stumpfe Bastion 57 b a s t on c r e u x hohle Bastion 56 b a s t on d e f o r m e 58 unregelmäßige Bastion b a s t on d e t a c h e 55 detachierte Bastion b a s t on d o u b l e 58 Doppel bast ion b a s t on en f l e c h e 60 Spi t z b a s t i o n b a s t on a g o r g e o u v e r t 56 offene Bastion b a s t on i r r e g u l i e r 58 unregelmäßige Bastion b a s t on m e d i a n 59 Mi t t e l b a s t i o n b a s t on a o r i l l o n s 59 Ohrenbastion b a s t on ä p l a n p e n t a g o n a l 60 Fünfeckbastion b a s t on p l a t 57 platte Bastion b a s t on p l e i n 58 volle Bastion b a s t on r e t r a n c h e 56 geschlossene Bastion b a s t on t e n a i l l e 57 tenaillierte Bastion b a s t on t r o n q u e 57 stumpfe Bastion b a s t on v i d e 56 hohle Bastion bast onne 60 bastioniert bast onnet 52 kleine Bastion b a t a lie 215 Schlacht b a t a lie rangee 216 offene Feldschlacht b a t a lie d ' u s u r e 215 Abnützungsschlacht batardeau 51 Bär batterie 85 Geschützbank 183 batterie B a t t e r i e (2) b a t t e r i e dι'' a i l e 88 Flügelbatterie batterie annexe 86 Ansch I ußbatterie batterie d'attaque 184 Angriffsbatterie batterie blindee 89 Panzerbatterie batterie-bonnette 88 B o n n e t b a t t e r ie b a t t e r i e de b r e c h e 184 Breschebatterie b a t t e r i e de C a m p a g n e 185 Feldbatterie b a t t e r i e casematee 87 kasemattierte Batterie

349

batterie ä ciel ouvert 87 offene Batterie b a t t e r i e de cote 88 Küstenbatterie batterie cuirassee 89 Panzerbatterie b a t t e r i e de d e m o l i t i o n 184 Demol i t i o n s b a t t e r i e batterie ä demonter 184 Demontierbatterie batterie enterree 88 versenkte Batterie batterie ä feux ä revers 89 Reversbatterie batterie ä feux courbes 89 Wurfbatterie b a t t e r i e de f l a n c 88 Flankenbatterie (1) batterie flanquante 185 Flankenbatterie (2) b a t t e r i e de f l a n q u e m e n t 185 Flankenbatterie (2) b a t t e r i e de f l a n q u e m e n t des i n t e r v a l l e s 90 Zwischenbatterie b a t t e r i e de fosse 88 Grabenbatterie b a t t e r i e - g u i de 186 Leitbatterie batterie ouverte 87 offene Batterie b a t t e r i e de p l a c e 185 Festungsbatterie batterie ä ricochet 186 Rikoschettbatterie b a t t e r i e de s i e g e 184 Beiagerungsbatterie batterie surelevee 87 erhöhte Batterie batterie ä tir direct 185 Fl a c h f e u e r b a t t e r i e batterie a tir d'enfilade 184 Bestreichungsbatterie batterie ä tir rasant 185 Flachfeuerbatterie berme 62 Berme blindage 191 Blendierung blinde(s) 190 Blende blinde horizontale 190 Deckblende blinde verticale 190 Stützblende blockhaus 62 Blockhaus blocus 191 Blockade bioquer 195 einkreisen boTte ä m i t r a i lie 206 Kartätsche bombarde 239 Bombarde bombardement 198 Bombenfeuer bombardement 215 Beschüß b o n n e t de p r e t r e 169 -» d o p p e l t e T e n a i l l e bonnette 66 -» B r u s t w e h r b o r d d ' u n fosse 94 Grabenrand b o u c h e de c o m m u n i c a t i o n 91 Verstand i gungs I uke

350

bouche d ' u n e embrasure 139 Schartenmund bouclier d'une embrasure 138 Schartenblende bouclier d ' u n e piece 207 Geschützschild boulevard 63 Bollwerk boulevard vide 63 Hohlbollwerk boyau 105 Verbindungsgraben b o y a u de d e s c e n t e 96 Abstiegsgraben braie 158 Niederwall (1) b r a n c h e de mine 126 Zweigmine breche 192 Bresche breche ä barriere d ' a r r e t 192 abgeriegelte Bresche breche praticable 192 g a n g b a r e Bresche bricoler 192 brikolieren b r i s u r e de l a c o u r t i n e 81 Flankenwinkel brisure d'une embrasure 139 Schartenenge but d'attaque 179 Angriffsziel butoir 86 Stoßbalken

cagna 152 Unterstand c a i s s o n de c o n t r e p o i d s 66 Brückenke11er calibre 208 Kaliber Camouflage 220 Tarnung camouflet 210 Dampfmine camp retranche 32 verschanztes Lager canal d'allumage 124 Zündkanal c a n a l ä fumee 132 Rauchabzug c a n a l de v e n t i l a t i o n 123 Luftschacht canon 2 0 7 , 243 Kanone/Metze canon ä chargement p a r la bouche 244 Vorderlader canon raye 207 gezogenes Geschütz canonnade 215 Beschüß canonniere 141 Geschützscharte capitale 112 Kapitale capitulation 208 Kapitulation c a p i t u l a t i o n sans conditions 208 bedingungslose Kapitulation caponniere 106 Grabenwehr caponniere 108 Mi t t e I g r a b e n w e h r

caponiere d ' a n g l e saillant 109 Spi t z e n g r a b e n w e h r caponniere casematee 107 kasemattierte Grabenwehr c a p o n n i e r e de c o n t r e s c a r p e 109 Reverskaponniere caponniere double 107 Doppelkaponniere caponniere d'epaule 109 Schu I terkaponniere caponniere d'escarpe 107 Eskarpengrabenwehr c a p o n n i e r e de g o r g e 107 innere KehIgrabenwehr caponniere simple 107 Halbkaponniere casemate 112 Kasematte casemate 117 kasemattiert casemate active 116 Kampfkasematte casemate d ' a r t i l l e r i e 116 Geschützkasematte casemate-bonnette 112 Bonnetkasematte c a s e m a t e de c o n t r e s c a r p e 116 Kontereskarpenkasematte c a s e m a t e de d e c h a r g e 112 Dechargenkasematte casemate d ' e s c a r p e 112 Eskarpenkasematte c a s e m a t e de f l a n c 112 Flankenkasematte c a s e m a t e - h o p i tal 116 Lazarettkasematte casemate-logement 117 Wohnkasematte casemate-magasi η 116 Lagerkasematte casemate p a s s i v e 117 Wohnkasematte casemate (de) t r a d i t o r e 117 Traditorkasematte caserne 117 Kaserne caserne fortifiee 118 Defensivkaserne c a s e r n e de g o r g e 118 Kehlkaserne castrametation 193 Castrametation cavalerie 209 Kavallerie cavalier 118 Kavalier c a v a l i e r de b a s t i o n 118 Bastionskavalier c a v a l i e r de c o u r t i n e 119 Kurt i n e n k a v a I i er c a v a l i e r de t r a n c h e e 119 T r a n c h e e k a v a l ier c e i n t u r e de f o r t s 41 Fortgürtel cernement 225 Zernierung cerner 195 einkreisen c h a m b r e de c o n t r e p o i d s 66 B r ü c k e n k e l I er c h a m b r e de m i n e 124 Sprengkammer c h a m b r e de t i r 136 Schartennisehe c h a m p de t i r d e g a g e 217 freies Schußfeld

352

chantier 242 Lade (Lafette) chaponniere 106 Grabenwehr charger 188 berennen chässis d'une plateforme 86 Bettungsrahmen chat 214 Rollkorb chateau bastionne 34 b a s t i o n i e r t e s Schloß chateau fortifie 34 b e f e s t i g t e s Schloß chemin-couvert 160 g e d e c k t e r Weg c h e m i n de r o n d e 134 Rondengang chemin tortueux 146 S c h l a n g e (2) c h e m i n e e de v e n t i l a t i o n 132 Rauchabzug chemise 111 Mantel ä cheval 134 rittlings c h e v a l de f r i s e 212 spanischer Reiter circonval lation 173 Zi r k u m v a l l a t i o n citadelle 174 Zitadelle c l o c h e de m i t r a i l l e u s e 128 Panzerkuppel cloche d1 observation 61 Beobachtungsturm coffre 114 Flankierungskasematte coffre double 114 d o p p e l t e r K o f f e r (2) c o f f r e ( d o u b l e ) de tete 115 Spitzenf I ankenkasematte coffre d'epaule 114 Schulterflankenkasematte c o f f r e d ' e p a u l e de d r o i t e 115 -» S c h u l t e r f l a n k e n k a s e m a t t e c o f f r e d ' e p a u l e de g a u c h e 115 -* S c h u l t e r f l a n k e n k a s e m a t t e c o f f r e de g o r g e 114 Keh I k a s e m a t t e coffre simple 114 e i n f a c h e r K o f f e r (3) combat 205 Gefecht combat 208 Kampf commandement 50 beherrschen commander 186 beherrschen communication 152 Verbindungsgang concentration 183 Aufmarsch concentration strategique 183 strategischer Aufmarsch conquete 196 Eroberung contournement 222 Umgehung contre-approches 180 Annäherungsarbeiten contre-assieger 195 einkreisen contre-attaque 178 Gegenangriff

353

contre-attaque 98 Gegenangriffsgraben c o n t r e - b a t t e r ie 185 Konterbatterie contre-coup 178 Gegenstoß contregarde 162 Kontergarde c o n t r e g a r d e coupee 163 gestutzte Kontergarde contre-mine 126 Gegenmine contrepoids 66 Gegengewicht contrescarpe 121 Kontereskarpe contrescarpe abrupte 121 -» K o n t e r e s k a r p e contreval lation 122 Konterval lation controler 186 beherrschen corde ä feu 242 Lunte cordon d'escarpe 73 Kordon corne 59 Halbbastion corps creux 110 Hohlbau c o r p s de g a r d e 152 Wachstube c o r p s de p l a c e 157 Hauptwall couleuvre 242 Lotbüchse coulevrine 244 S c h l a n g e (1) coup de f e u 216 Schuß c o u p de m a i n 208 Handstreich couronne 163 Kronwerk couronnnement 193 Couronnement c o u r s i e r e de c o n t r e s c a r p e 122 Kontereskarpenga lerie coursiere d'ecoute 111 Horchgang coursiere d'escarpe 72 EskarpengaIerie courtine 122 Kurtine courtine brisee 80 SecondefIanke courtine etagee 122 gestufte Kurtine courtine retiree 122 gebrochene Kurtine couvre-face generale 71 Enveloppe creneau 140 Brustwehrscharte crete d ' u n glacis 92 Glaciskamm crete d ' u n parapet 67 Brustwehrkamm crete d ' u n rempart 156 Wallkamm c r e t e de t i r 77 Feuerlinie creux d'un bastion 53 Bastionskessel cunette 99 Künette cuvette 99 Künette

354 dame 51 Hindernistürmchen deblai 93 Aushub debloquement 196 Entsatz decouvert 69 ungedeckt defendre 223 verteidigen defense 223 Verteidigung defense active 223 offensive Verteidigung defense ä distance 223 Fernverteidigung defense exterieure 38 vorgeschobene Stell ung defense du fosse 223 G r a b e n v e r t e i di g u n g defense immediate 223 Nahverteidigung defense interieur 223 I nnenvertei d i gung defense lointaine 223 F e r n v e r t e i di g u n g defense rapprochee 223 Nahverteidigung defenses 224 Verteidigungsanlagen defenseur 223 Verteidiger def 197 Absage d e f le 194 Defilee d e f le 69 gedeckt def lement 69 D e c k u n g (1) d e f lement 194 Deckung (2) def lement 194 Defilement def lement a r t i f i c i e l 69 künstliche Deckung d e f lement d e s f l a n c s 203 Flankendeckung d e f lement n a t u r e l 69 natürliche Deckung d e g a g e r le c h a m p de t i r 217 Lichten des Schußfeldes dehors 161 Grabenwerk demanteler 216 schleifen demi-bastion 59 Halbbastion demi-gorge 120 Halbkehle demi-lune 166 Ravelin d e m i - p a r a l lele 100 -» P a r a l l e l e demi-redoute 167 Halbredoute demolir 195 einreißen deploiement 183 Aufmarsch depot d ' a r m e s 153 Waffenlager depot de m u n i t i o n 127 Munitionslager depot de p o u d r e 131 Pulverdepot

355

desarmement 194 Desarmierung d e s c e n t e de f o s s e 176 Abstieg destruction 226 Zerstörung detruire 226 zerstören deuxieme rencontre 222 zweites Treffen d i r e c t i o n du feu 203 Feuerleitung d i r e c t i o n du t i r 218 Schußrichtung dominer 186 beherrschen dos d ' ä n e 110 Dosdane double caponniere 121 Koffer (1) double couronne 163 doppeltes Kronwerk douve 105 Wassergraben dynamitage 219 Sprengung dynamiter 219 sprengen

echappee d ' u n e embrasure 140 Schartenweite echauguette 129 Postenerker echelle d'escalade 196 Sturmleiter ecluse 146 Schleuse e c l u s e de c h a s s e 146 Flutschleuse ecluse d'entree 146 Flutschleuse ecluse d ' e v a c u a t i o n 146 AbIaßschIeuse e c l u s e de f u i t e 146 Ab I a ß s c h I euse e l e v e r des r e t r a n c h e m e n t s 213 schanzen embrasure 137 Schießscharte embrasure 140 Brust wehrscharte embrasure ä canon 141 Geschützscharte embrasure ä cylindre 145 Zy I i n d e r s c h a r t e embrasure ä double creneau 142 Hosenscharte embrasure ä double ebrasement 144 Schießzange embrasure a ebrasement exterieur 143 nach außen abgeschrägte Scharte embrasure ä ebrasement interieur 143 nach innen abgeschrägte Scharte e m b r a s u r e en ( f o r m e de) t u n n e l 145 Tunnelscharte embrasure a la f r a n g a i s e 144 Schießzange embrasure horizontale 142 Horizontalscharte embrasure horizontale 143 Maulscharte embrasure a redans 145 Stufenscharte

356

embrasure a ressaut 145 Stufenscharte embrasure a tremie 145 Stufenscharte embrasure ä triple creneau 141 Drillingsscharte e m b r a s u r e en t r o u de s e r r u r e 144 SchIüsselscharte embrasure verticale 145 Verti kaI scharte e m p l a c e m e n t de p i e c e ( d 1 a r t i I l e r i e ) 90 Geschützstand e m p l a c e m e n t de t i r 203 Feuerstellung enceinte 70 Enceinte enfiler 195 enfilieren ensemble f o r t i f i e 26 Festungsverband e n s e m b l e de f o r t s 40 Fortgruppe enterre 222 versenkt entonnoir 139 Schartenröhre entree c i v i l e 76 Friedenstor entree d ' u n e embrasure 138 Scharteneingang entree m i l i t a i r e 77 Kriegstor e n v a h i ssement 195 Einbruch enveloppe 71 Enveloppe epaule 54 Schulter epaulement 147 Schulterwehr ä l ' e p r e u v e des bombes 218 bombensicher a l ' e p r e u v e des e c l a t s 218 sp I i t t e r s i c h e r ä l ' e p r e u v e des obus 218 schußsicher e q u i p e m e n t (de m o b i l i s a t i o n ) 180 Armierung escalade 196 Eskalade escarpe 71 Eskarpe escarpe 72 Eskarpenmauer escarpe attachee 72 -» E s k a r p e n m a u e r escarpe demi-detachee 72 -» E s k a r p e n m a u e r escarpe detachee 73 freistehende Eskarpe e s c a r p e non r e v e t u e 71 -» E s k a r p e escarpe revetue 71 -» E s k a r p e escarpement 64 steile Böschung esplanade 74 esplanade event 132 Rauchabzug

357

face 74 Face face d ' u n bastion 52 Bastionsface f a i r e defi 197 Absage erteilen fascine 197 Faschine faucon 240 Falken fauconneau 240 Falkonetlein fausse-braie 158 Niederwall (2) fausse position 37 Scheinstellung f e n t e de v i s e e 138 Richtschlitz feu 198 Feuer feu d ' a r t i l l e r i e 198 Arti I leriefeuer f e u de b a r r a g e 202 Sperrfeuer feu a canons lisses 198 Arti I leriefeuer feu a canons rayes 198 -» A r t i I l e r i e f e u e r feu direct 199 d i r e k t e s Feuer feu double 199 Etagenfeuer feu d ' e m b r a s u r e 201 Schartenfeuer f e u en e n f i l a d e 198 Enfi Iadenfeuer feu etage 199 Etagenfeuer feu f l a n q u a n t 200 Flankierungsfeuer f e u en f l a n q u e m e n t 200 Flankierungsfeuer feu frontal 200 Frontalfeuer feu indirect 199 i n d i r e k t e s Feuer feu oblique 202 Schrägfeuer f e u de p l e i n fouet 200 Flachfeuer feu rasant 200 Flachfeuer feu ä revers 201 Reversfeuer feux croises 200 Kreuzfeuer feux groupes sur breche 198 Breschfeuer flanc 77 F l a n k e (1) flanc 203 F l a n k e (2) f l a n c bas 79 niedere Flanke flanc d'un bastion 53 Bastionsflanke flanc brise 78 gebrochene Flanke flanc courbe 78 gebogene Flanke f l a n c de c o u r t i n e 80 Nebenflanke flanc couvert 78 gedeckte Flanke flanc decouvert 80 ungedeckte Flanke

358

f l a n c decrochee 78 gebrochene Flanke flanc droit 78 gerade Flanke flanc etage 79 gestufte Flanke flanc haut 79 hohe F l a n k e flanc retire 80 zurückgezogene Flanke flanquement 204 Flankierung flanquement integral 204 überlagernde Flankierung flanquer 204 flankieren fleche 161 Flesche fond d'une embrasure 140 Schartensohle f o n d d ' u n fosse 94 Grabensohle f o r m e de f o r t e r e s s e 12 Festungsform fort 39 Fort fort d'arret 44 Sperrfort fort d ' a r t i l l e r i e 39 Arti I leriefort fort bastionne 40 b a s t i o n i e r t e s Fort fort blinde 43 Panzerfort f o r t de c e i n t u r e 42 Gürtelfort f o r t de cote 42 Küstenfort fort cuirasse 43 Panzerfort f o r t en e t o i l e 44 Sternfort fort maritime 43 See-Fort fort portuaire 42 Hafenfort f o r t de r i d e a u 42 Gürtelfort fort tenaille 44 Sternfort fort triangulaire 40 Dreiecksfort forteresse 11 Festung forteresse bastionnee 14 Bastionärfestung forteresse c i r c u l a i r e 23 ZirkuIarfestung f o r t e r e s s e de cöte 26 Küstenfestung f o r t e r e s s e en c r e m a i l l e r e 18 Cremai I lerefestung f o r t e r e s s e en e t o i l e 21 Sternfestung forteresse etoilee 21 Sternfestung forteresse frontiere 26 Grenzfestung forteresse isolee 24 Einzelfestung f o r t e r e s s e de m o n t a g n e 24 Bergfestung forteresse permanente 25 ständige Festung forteresse provisiore 24 provisorisehe Festung

359

for eresse semi-permanente 24 p r o v i sori sehe F e s t u n g for eresse t e n a i l l e e 22 Tenai I lenfestung f o r eresse ä t o u r s r o n d e l les 13 Basteienfestung f o r eresse (ä s i t u a t i o n ) c e n t r a l e 27 Zentralfestung f o r f i c a 11 o n 11 Festung f o r f i ca t ion 28 Befestigung for f ication d1 a r r e t 35 Sperrbefestigung for f ication d ' a s s i e g e a n t 28 Angriffsbefestigung for f icat ion d ' a t t a q u e 28 Angriffsbefestigung f o r f i c a t ion de b a r r a g e 35 Sperrbefestigung f o r f ica t ion b a s t i o n n e e 14 Bastionärfestung f o r f i cat ion b l i n d e e 33 Panzerbefestigung f o r f i ca t ion c i r c u l a i r e 23 Zi r k u I a r f e s t u n g f o r f ica t i o n de cote 31 Küstenbefestigung f o r f i c a t i on e n c r e m a i l l e r e 18 Cremai I lerefestung f o r f icat ion c u i r a s s e e 33 Panzerbefestigung f o r f i c a t ion a e n c e i n t e de f o r t s 19 Fortfestung f o r f i c a t i o n en e t o i l e 21 Sternfestung f o r f icat ion d ' u n e f r o n t i e r e 30 Grenzbefestigung f o r f ica t ion isolee 24 Einzelfestung f o r f icat ion m a r i t i m e 31 Küstenbefestigung f o r f ica ion de m o n t a g n e 24 Bergfestung f o r f ica ion p e r m a n e n t e 28 beständige Befestigung f o r f i ca ion d ' u n pont Brücken befest i g u n g 29 f o r f i c a i on d 1 u n p o r t H afenbefest i gung 31 f o r f ica ion p r o v i s i o r e B ehelfsbefestigung 29 f o r f ica ion r a s a n t e A u fzug 50 f o r f ica ion d ' u n secteur 28 Ab sehn i t t s b e f e s t i g u n g f o r f ica ion s e m i - p e r m a n e n t e 29 Behelfsbefestigung f o r f ica ion (ä s i t u a t i o n ) c e n t r a l e 27 Zentralfestung f o r f ica ion t e n a i l l e e 22 Tenai I lenfestung f o r f ica ion ä t o u r s r o n d e l les 13 Bastei (en)system for f i er 186 befestigen fosse 93 Graben fosse-coupure 96 Abschnittsgraben fosse-d i amant 97 Diamantgraben fosse d ' e a u 105 Wassergraben fosse d ' u n e f o r t i f i c a t i o n 98 Festungsgraben

360

fosse de f r o n t 98 Frontgraben f o s s e de g o r g e 99 Kehl g r a b e n fosse g u e a b l e 99 nasser Graben fosse i n o n d a b l e 98 Flutgraben fosse d ' i n t e r d i c t i o n 99 Hi n d e r n i s g r a b e n fosse p a l i s s a d e 100 Pfahlgraben fosse p r i n c i p a l 99 Hauptgraben f o s s e de r e m p a r t 105 Wallgraben fosse r e v e t u 98 gefütterter Graben f o s s e sec 99 trockener Graben fosse d ' u n secteur 96 Abschnittsgraben fosse t a l u t e 98 geböschter Graben fougasse 210 Fladdermine f o u r c h e t t e ä mousquet 239 Büchsengabel f o u r n e a u de mine 124 Minenherd f o y e r de m i n e 124 Sprengkammer fraise 220 Sturmpfahl fraisure 220 Sturmpfahl f r a n c h i s s e m e n t d ' u n e b r e c h e 192 Breschenübergang f r a n c h i s s e m e n t d ' u n fosse 207 Grabenübergang front d'attaque 83 Angriffsfront front bastionne 83 bastionierte Front f r o n t en c r e m a i l l e r e 84 c r e m a i 11 i e r t e F r o n t front (d'une fortification) 82 Front front polygonal 84 polygonale Front front tenaille 84 tenai liierte Front fusil 207 Gewehr

g a b i o n ( f a r c i ) 214 Schanzkorb g a b i o n de s a p e 214 Rollkorb gabionnade 214 -* S c h a n z k o r b g a l e r i e de c o m m u n i c a t i o n 152 Verbindungsgang g a l e r i e de c o n t r e - m i n e 126 Gegenmine g a l e r i e de c o n t r e s c a r p e 122 KontereskarpengaIerie g a l e r i e de d e c h a r g e 112 DechargengaIerie galerie d'ecoute 111 Horchgang galerie d'escarpe 72 Eskarpengalerie

361

g a l e r i e de m i n e 123 Mine g a l e r i e de m i n e i n c l i n e e 126 Minenschacht g a l e r i e de m i n e m a j e u r e 126 Hauptmine g a l e r i e v o u t e e de c o n t r e m i n e 124 Minenvorhaus garnison 188 Besatzung garnison 205 G a r n i s o n (2) g?te d ' u n e plateforme 86 Bettungsrippe glacis 92 Glacis g l a c i s en c o n t r e - p e n t e 92 G l a c i s en c o n t r e - p e n t e g l a c i s en c r e m a i l l e r e -» G l a c i s 92 glacis principal 93 Hauptglacis gorge 119 Kehle gorge d'un bastion 53 Bastionskehle g o r g e fermee 120 geschlossene Kehle gorge ouverte 120 offene Kehle gorge retranchee 120 geschlossene Kehle g r a n d fosse 99 Hauptgraben g r o u p e de f o r t i f i c a t i o n s 26 Festungsverband groupe fortifie 20 Gruppenbefestigung g r o u p e de f o r t s 40 Fortgruppe guerite 129 Postenerker guerite 146 Schi I d w a c h t h a u s guerite 152 Unterstand guerre 209 Krieg g u e r r e de m i n e s 209 Minenkrieg guerre ouverte 197 Fehde g u e r r e de p l a c e 209 Festungskrieg g u e r r e de p o s i t i o n 209 Stellungskrieg g u e r r e de s i e g e 209 Belagerungskrieg guerre souterraine 209 « Minenkrieg g u e r r e de t r a n c h e e 209 Grabenkrieg

haha 101 Quergraben hauteur 50 Aufzug heurtoir 86 Stoßbalken h o s t i I i te 197 Fehde

362

imprenable 222 uneinnehmbar incendie provoquee 191 Brandstiftung inclinaison d'un talus 64 Böschungswinkel inexpugnable 222 uneinnehmbar infanterie 208 Infanterie inondation 224 Inundation invasion 195 Einbruch investir 195 einkreisen irruption 195 Einbruch

joue

d'une

embrasure

138

Schartenbacke

lambourde d'une plateforme 86 Bettungsrippe lance ä feu 242 Lunte lancer (un) defi 197 Absage erteilen l a r g e u r d ' u n fosse 94 Grabenbreite levee du siege 187 Aufhebung der Belagerung ligne capitale 112 Kapitale l i g n e de c i r c o n v a I I at i on 173 Zirkumval lationsl inie l i g n e de c o n t r e v a l lation 122 Konterval lationsl inie l i g n e de d e f e n s e 70 Defenslinie ligne magistrale 123 Magistrale ligne d'operation 211 O p e r a t i o n s I i η i e l i g n e p r i n c i p a l e de r e s i s t a n c e 110 Hauptlinie l i g n e de t i r 217 Schußlinie lignes (fortifiees) 20 Linienbefestigung lunette 164 Lünette lutte 208 Kampf

madrier d ' u n e plateforme 85 Bettungsbohle magasin a poudre 130 Pulvermagazin magistrale 123 Magistrale maniere bastionnee 14 B a s t e i (en )-System m a n i e r e en c r e m a i l l e r e 18 Cremai I leresystem m a n i e r e de f o r t i f i c a t i o n 12 (F e s t u n g s ) M a n i er

363

maniere polygonale 21 Pol y g o n a I s y s t e m manoeuvres d'eau 224 Wassermanöver mantelet 190 Blende mantelet d ' u n e piece 207 Geschützschild mantelet roulant 190 Wandelblende masque 123 Maske (1) masque 221 Maske (2) meche a c a n o n 242 Lunte merlon 173 Zinne meurtriere 137 Schießscharte meurtriere 141 Gewehrscharte meurtriere pour arquebuse 140 Arkebusenscharte m e u r t r i e r e c r u c i f o r m e ä b o u c h e ( s ) ci r e u I ai re( s) 144 scharte m e u r t r i e r e de f u s i l l a d e 141 Gewehrscharte m e u r t r i e r e de m o u s q u e t e r i e 141 Gewehrscharte meurtriere ä rotule 142 Kugelscharte meurtrieres jumelees 142 Hosenscharte mi n e 123 Mi n e (1 ) mine 210 Mine (2) m i n e de b r e c h e 125 Breschemine mine double 125 Doppelmine mine etagee 125 Etagenmine miner 211 minieren mi n e u r 21 1 Mi n e u r mitrailleuse 210 Maschinengewehr moineau 106 Grabenwehr mortier 243 Mörser mousquet 243 Muskete mousquet ä c h e v a l e t 241 Hakenbüchse mousquet a croc 241 Hakenbüchse munition 211 Munition mur (de) Carnot 74 Carnot-Mauer mur crenele 136 krenelierte Mauer m u r de d e c h a r g e 68 Dechargenmauer mur avec embrasures 135 Schartenmauer mur d'escarpe 72 Eskarpenmauer m u r de r e n f o r t 68 Dechargenmauer

Kreuzschlüssel·

364 mur mur

de r e v e t e m e n t de s o u t e n e m e n t

84 Futtermauer d'un rempart 156

Wallmauer

niche d'embrasure 136 Schartennische n i d de r e s i s t a n c e 224 Widerstandsnest n i v e a u de p o i n t a g e 144 Quadrant n i v e a u du sol 60 Bauhorizont noyau central 132 Reduit

obstacle d'approche 180 Annäherungshindernis obus 205 Geschoß obus 206 Granate obus e x p l o s i f 206 Brisanzgranate obus i n c e n d i a i r e 206 Brandgeschoß obus p e r f o r a n t 206 Panzergranate occupation 188 Besetzung occuper 188 besetzen oeuvre feinte 136 Scheinanlage offensive 176 Angriff o r e i I Ion 54 Ohr o r g a n i s a t i o n en p r o f o n d e u r 221 Tiefengliederung organisation factice 136 Scheinanlage o r i I Ion 54 Ohr o u v e r t u r e de l a p r e m i e r e p a r a l l e l e 177 Besetzen der e r s t e n ouvrage d1acces 149 Torwerk ouvrage d'action lointaine 75 Fernkampfwerk ouvrage d ' a r t i l l e r i e 75 Arti I leriewerk o u v r a g e d ' a r t i l l e r i e ä longue portee 75 Fernkampfwerk ouvrage avance 170 Vorwerk ouvrage bastionne 170 b a s t i o n i e r t e s Werk ouvrage ä bastions 170 b a s t i o n i e r t e s Werk o u v r a g e de b l o c u s 35 Sperrbefestigung o u v r a g e de Campagne 30 Feldbefestigung o u v r a g e de c o m b a t r a p p r o c h e 127 Nahkampfwerk o u v r a g e de c o n t r e v a l l a t i o n 33 Einschließungsschanze o u v r a g e ä cornes 162 Hornwerk

Parallele

365

ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage ouvrage

162 gekröntes Hornwerk a cornes couronne Kronwerk en c o u r o n n e 163 cuirasse 129 Panzerwerk detache 170 d e t a c h i e r t e s Werk d'entree 149 Torwerk en e t o i l e 168 Sternwerk exterieur 161 Außenwerk flanquant 81 FIankierungswerk de f l a n q u e m e n t 81 Flankierungswerk de f l a n q u e m e n t 148 Streichwehr (fortifie) 160 Werk de g o r g e 120 Kehlwerk d'infanterie 111 I nfanteriewerk intermediaire 171 Zwischenwerk ouvert 170 o f f e n e s Werk passager 30 Feldbefestigung principal 110 Hauptwerk provisoire 30 Feldbefestigung retire 171 r e t i r i e r t e s Werk retranche 170 geschlossenes Werk de s o u t i e n 38 Stützpunkt

palissade 211 Palisade palissader 212 palisadieren parados 135 Rückenwehr paraflanc 147 Schulterwehr parallele 100 Parallele parapet 66 Brustwehr parapet crenele 68 krenelierte Brustwehr parapet plein 68 geschlossene Brustwehr p a r a p e t en t e r r e 68 Erdbrustwehr pare-eclats 190 -» B l e n d e pas-de-sour is 146 Schleichtreppe passage d'armes 139 Schartenröhre p a s s a g e en c h i c a n e 70 behinderter Durchgang passage d ' u n fosse 207 Grabenübergang passage souterrain 130 Poterne

366

percee 194 Durchbruch petardement 219 Petardensprengung piece (d ' a r t i I lerie) 207 Geschütz p i e c e a b o u l e en p l o m b 242 Lotbüchse piece ä fusees 241 Hagelstück piece legere 240 Feldgeschütz p i e c e de p l a c e 240 Festungsgeschütz p i e c e de p o s i t i o n 243 Positionsgeschütz pied d ' u n glacis 92 Glacisfuß pied d ' u n rempart 154 Wallfuß piste d'assaut 219 Sturmgasse pivot 212 Pivot place d'armes 153 Waffenplatz place d'armes rentrante 154 eingehender Waffenplatz place d'armes saillante 154 ausgehender Waffenplatz p l a c e de m a n o e u v r e 27 Manövrierfestung p l a c e de moment 24 provi sorische Festung p l a c e de r a s s e m b l e m e n t 36 Bereitschaftsstellung plan d'attaque 179 Angriffsplan p l a n de c o n c e n t r a t i o n 183 Aufmarschplan p l a n ( d i r e c t e u r ) de t i r 202 F e u e r lei t p I a n plateforme d ' a r t i l l e r i e 85 Geschützbank plateforme d'une batterie 85 Bettung p l a t e f o r m e de t i r 91 Wehrplatte plongee d ' u n parapet 67 BrustWehrkrone point d'appui 38 Stützpunkt point d'attaque 179 Angriffspunkt point d'impact 195 Einschlag pointe d ' u n bastion 54 Bastionsspitze pol i orcet i que 212 Poliorketik pont 65 Brücke pont basculant 66 Zugbrücke pont-ecluse 146 Brückenschleuse pont-levis 66 Zugbrücke porte d'eau 38 Wassertor porte d'ecluse 147 Schleusentor porte (d'une forteresse) 76 Festungstor porte-guichet 76 Schlupfforte

367

p o r t e e e f f i c a c e de t i r 218 wirksame Schußweite p o r t e e m a x i m u m de t i r 218 Reichweite portee de t i r 218 Schußweite position arriere 38 rückwärtige Stellung position avancee 38 vorgeschobene Stellung p o s i t i o n en b r e t e l l e 37 Riegelstellung position (defensive) centrale 36 Hauptstellung position (fortifiee) 36 Stellung position d'infanterie 37 Infanteriestellung p o s t e de c o m m a n d e m e n t 61 Befehlsstand poste d ' o b s e r v a t i o n 61 Beobachtungsstand poterne 50 AusfaI Ipforte poterne 130 Poterne p o t e r n e en c a p i t a l e 130 Kapitalpoterne poudriere d 'approvisionnement courant 130 Handmagazin poudriere 130 Pulvermagazin p o u t r e de r e c u l 138 Prellholz poutre ä repoussement 138 Prellholz premiere enceinte 70 äußere Enceinte premiere rencontre 221 erstes Treffen pret ä l'assaut 220 sturmreif prise d'assaut 196 Erstürmung p r o f i l (d ' une f o r t i f i c a t i o n ) 48 (Festungs)Profi I p r o f o n d e u r d ' u n fosse 94 Grabentiefe progresser 224 vorrücken projectile 205 Geschoß projectile teleguide 206 f e r n g e l e n k t e s Geschoß puits militaire 196 Fallgrube p u i t s de m i n e 126 Minenschacht

quadrant 244 Quadrant queue d ' h i r o n d e 168 -» T e n a i l l e queue d ' u n e sape 102 Sappeneingang queue d ' u n e tranchee 93 Grabenansatz

368

r a m e a u de mine 126 Zweigmine rampe 131 Rampe raser (une f o r t i f i c a t i o n ) 195 ( e i n e F e s t u n g ) dem E r d b o d e n rat 214 Rollkorb ravelin 166 Ravelin r a v i v e r l ' a n g l e mort 190 den toten Winkel bestreichen rayon d ' u n e forteresse 76 Festungsrayon redan 166 Redan redoute 166 Redoute redoute a fleche 167 Fleschenredoute redoute polygonale 167 Polygonalredoute reduit 132 Reduit reduit d'enceinte 133 Umwal I u n g s r e d u i t reduit semi-circulaire 133 Bogenreduit relief (d'une fortification) 48 ( Festungs) Prof i I remblai 159 Schütte remparer 152 umwallen rempart 154 Wal I rempart annexe 157 Anschlußwall rempart avance 160 Vorwal I r e m p a r t de f r o n t 157 Frontwall r e m p a r t de gorge 157 Kehl w a l l r e m p a r t de p i e r r e 159 Steinwall rempart principal 157 Hauptwall r e m p a r t de p r o t e c t i o n 159 Schutzwall rempart redouble 157 Doppel w a l l r e m p a r t de r e d u i t 158 Kernwall (1) rempart revetu 158 Mauerwall rempart d ' u n secteur 156 Abschnittswall r e m p a r t en t e r r e 157 rentrant 172 einspringender Winkel r e s e a u de f i l s de f e r b a r b e l e s 194 Drahtverhau reseau des fossees 106 Grabennetz reseau des t r a n c h e e s 106 Grabennetz retirade 36 Auffangstellung retour offensif 178 Gegenstoß retranchement courbe 34 gekrümmte Schanze

gleichmachen

369

retranchement droit 34 gerade Schanze retranchement epaule 34 geschulterte Schanze r e t r a n c h e m e n t (en t e r r e ) 33 Schanze se r e t r a n c h e r 213 sich verschanzen retreci d'une embrasure 139 Schartenenge revers 134 Revers revetement d ' e s c a r p e 72 Eskarpenmauer rideau 212 Rideau r i d e a u de b r a n c h a g e s 213 Strauchmaske r i d e a u de f o r t s 41 Fortzone r i v e d ' u n fosse 95 Grabenwand r o n d e l le 51 Bastei r o t u l e de m e u r t r i e r e 143 Schartenkugel r u e de r e m p a r t 156 Wallstraße

sabord 147 Geschützscharte saillant 54 Bastionssai I lant saillant 171 ausspringender Winkel sape 101 Sappe sape 180 A n n ä h e r u n g s a r b e i ten sape ä ciel ouvert 103 offene Sappe sape commune 103 f ö r m l i c h e Sappe sape couverte 103 gedeckte Sappe sape ä crochets 104 Wendesappe sape directe 104 Würfelsappe sape double 102 d o p p e l t e Sappe sape a gabions 102 Korbsappe s a p e de g l a c i s 102 Glacissappe sape ä p a r a f l a n c 102 Deckwehrsappe sape a tambours 104 Würfelsappe s a p e t o u r n a n t e 104 Wendesappe sape a traverses 104 Traversensappe sape volante 103 f l ü c h t i g e Sappe sappeur 213 Sappeur saucisson (de poudre) 210 Zündschnur s c i e n c e de la f o r t i f i c a t i o n 186 Befestigungslehre science m i l i t a i r e 210 Kriegswissenschaft

370

secteur dans I ' a n g l e mort 189 u n b e s t r i c h e n e r Raum secteur a r r i e r e 176 Tiefenabschnitt secteur balaye 189 b e s t r i c h e n e r Raum secteur (offensif) operatif 175 operativer Abschnitt secteur p r i v e du feu 189 u n b e s t r i c h e n e r Raum secteur (de r e s i s t a n c e ) 175 Abschnitt secteur strategique 176 strategischer Abschnitt secteur transversal 176 Seitenabschnitt shrapnel 206 Schrapnell siege 187 Belagerung s i e g e en r e g i e 188 förmliche Belagerung sol d ' u n e e m b r a s u r e 140 Schartensohle sortie (d'assiege) 183 Ausfall s o r t i e de c o n t r e - a t t a q u e 50 Ausfallpforte Strategie 219 Strategie systeme bastionne 14 Bastionärsystem systeme bastionne f r a n g a i s 15 französisches Bastionärsystem systeme bastionne I t a l i e n 16 italienisches Bastionärsystem systeme bastionne n e e r l a n d a i s 17 niederländisches Bastionärsystem systeme ä bastions 14 Bastionärsystem systeme c i r c u l a i r e 23 Ζ i rku I arsystem systeme des c o n t r e - m i n e s 127 Gegenminensystem s y s t e m e en c r e m a i l l e r e 18 Cremai I leresystem systeme de f o r t i f i c a t i o n 12 Festungssystem systeme des fossees 106 Grabensystem systeme des mines 127 Minensystem systeme perpend icu I a i re 21 Perpend i ku I arsystem systeme polygonal 21 Pol y g o n a I s y s t e m systeme t e n a i l l e 22 Tenai I lensystem systeme des t r a n c h e e s 106 Grabensystem s y s t e m e de v e n t i l a t i o n 70 Entl üftungssystem

tablette 73 Maueraufsatz tactique 220 Taktik tactique appliquee 220 angewandte Taktik tactique elementaire 220 formale Taktik talus 64 Böschung

talus exterieur 64 Außenböschung t a l u s en f a i b l e p e n t e 64 flache Böschung talus interieur 64 Innenböschung t a l u s en p e n t e r a i d e 64 steile Böschung tambour 148 Tamb(o)ur tenaille 168 Tenaille tenaille bastionnee 169 bastionierte Tenail tenaille double 169 doppelte Tenaille tenaillon 169 Tenaillon terrain avance 152 Vorfeld terreplein 149 Terreplein terreplein (d'un rempart) 154 Wallgang t e t e de pont 29 Brückenkopf tete d ' u n e sape 102 Sappenkopf tete d ' u n e tranchee 94 Grabenende tir 216 Schuß tir a barbette 202 Über-Bank-Feuer t i r ä la bricole 202 Schrägfeuer t i r au but 201 Punktfeuer tir courbe 202 Steilfeuer tir direct 199 d i r e k t e s Feuer tir d'echarpe 202 Schrägfeuer tir d'embrasure 201 Schartenfeuer tir fichant 217 b o h r e n d e r Schuß t i r de f l a n q u e m e n t 200 Flankierungsfeuer tir frontal 200 Frontalfeuer tir indirect 199 i n d i r e k t e s Feuer tir oblique 202 Schrägfeuer t i r a obus 200 Granatfeuer tir plongeant 202 Steilfeuer tir rasant 200 Flachfeuer t i r a ricochet 216 Ri k o s c h e t t s c h u ß tirer 214 schießen tortue 215 Schildkröte tour d ' a r t i l l e r i e 91 Geschützturm t o u r d ' a r t i l l e r i e de cote 32 Küstenturm tour bastionnee 151 bast ion i e r t e r T u r m tour canonniere 91 Geschützturm tour a canons 45 « Turmfort

372

tour ä canons 91 Geschützturm t o u r de c a p o n n i e r e 106 Grabenwehr tour casematee 152 kasemattierter Turm t o u r de f l a n q u e m e n t 81 Flankierungsturm tour-fort 45 Turmfort t o u r de g u e t 152 Wach(t)turm tour d'observation 61 Beobachtungsturm tour d'orillon 54 Orillonturm tour-poudriere 131 Pulverturm tourelle blindee 128 Panzerturm toureile cuirassee 128 Panzerturm tourelle ä eclipse 128 Versch w i ndturm tourelle pivotante 128 Drehturm tourel le-tournante 128 Drehturm t o u r s - m o d e l es 3 2 , 269 t r a c e en b a s t i o n 14 Bastionärsystem trace (general d'une fortification) 48 (Festungs)Trace trajectoire 204 Flugbahn tranchee 93 Graben tranchee 104 Schützengraben tranchee d'approche 96 Angriffsgraben tranchee d'attaque 96 Angriffsgraben t r a n c h e e de c o m m u n i c a t i o n 105 Verbindungsgraben t r a n c h e e de c o n t r e - a t t a q u e 98 Gegenangriffsgraben tranchee ebauchee 104 Schützengraben tranchee normale 104 -» S c h ü t z e n g r a b e n t r a v a u x de l ' a t t a q u e 188 Belagerungsarbeiten t r a v a u x de m i n e 211 Minierarbeiten t r a v a u x de siege 188 Bel a g e r u n g s a r b e i t e n travers-abri 150 Hohl t r a v e r s e traverse 149 Traverse traverse appareillee 150 Mauertraverse t r a v e r s e en c a p i t a l e 150 Kap i ta I t r a v e r s e t r a v e r s e creuse 150 Höh I t r a v e r s e traverse pleine 151 Vol I t r a v e r s e trou d'aeration 123 Luftloch t r o u de l o u p 196 F a 11 g r u b e t r o u d e t i r a i 11 e u r 104 Schützenloch t r o u de v i s e e 140 Visierloch

verrou 44 Sperrfont vers l'attaque 74 feindseitig vers I'ouvrage 171 werkseitig vide d'un bastion 53 Bastionskessel vide d'escarpe 65 Breschekammer v i lie b a s t i o n n e e 35 bastionierte Stadt νi I le-forteresse 25 Festungsstadt vi lie f o r t i f i e e 36 befestigte Stadt volet d ' u n e embrasure 138 Schartenblende v o ü t e de r e m p a r t 156 Wallgewölbe voütement d ' u n e e m b r a s u r e 140 Schartenwölbu

zone

avancee

152

Vorfeld

374

INDEX OF ENGLISH

TERMS 1

a b a t ( t ) is 222 Verhau absolute relief 48 -» P r o f i l accomodation-casemate 117 Wohnkasematte a c t i v e defence 223 offensive Verteidigung to a d v a n c e 224 vorrücken advanced covered way 160 vorgeschobener gedeckter advanced ditch 105 Vorgraben advanced glacis 93 Vorglacis advanced position 38 vorgeschobene Stellung advanced rampart 160 Vorwall advanced work 170 Vorwerk aggression 176 Angriff aggressor 176 Angreifer agonography 210 Agonographie a i m of a t t a c k 179 Angriffsziel air-hole 123 Luftloch air-shaft 123 Luftschacht allure 154 Wallgang almond-shaped bastion 56 mandelförmige Bastion ammunition 211 Munition ammunition-dump 127 Munitionslager angle-bastion 60 Spitzbastion a n g l e of t h e f l a n k 81 Flankenwinkel a n g l e of t h e g o r g e 120 Kehlwinkel a n g l e of i m p a c t 195 Einschlag a n g l e of r i c o c h e t 216 Abpral I winkel applied tactics 220 angewandte Taktik approach 96 Angriffsgraben approach 101 Sappe a p p r o a c h into the d i t c h 96 A b s t i e g s g r a b e n

Weg

Bei d e r a l p h a b e t i s c h e n O r d n u n g w e r d e n P r ä p o s i t i o n e n u n d A r t i k e l nicht b e r ü c k s i c h t i g t , A d j e k t i v e s i n d dem S u b s t a n t i v v o r a n g e s t e l l t . A u f s y n o n y m e Ausdrücke w i r d nicht hingewiesen und als Übersetzung erscheint nur der führende deutsche Terminus.

375

approaches 180 Annäherungsarbeiten armament (on m o b i l i z a t i o n ) 180 Armierung a r m o u r - p i e r c i ng shell 206 Panzergranate armoured a r t i l l e r y 182 Panzerarti I lerie armoured battery 89 Panzerbatterie armoured coupola 128 Panzerkuppel armoured fort 43 Panzerfort armoured fortification 33 Panzerbefestigung armoured observation cupola 61 -* B e o b a c h t u n g s t u r m armoured turret 128 Panzerturm armoured work 129 Panzerwerk armo(u)ry 153 Waffenlager arm-rest 137 Armauflage arquebus(e) 241 Hakenbüchse arquebus-loophole 140 Arkebusenscharte arrow 161 Flesche arrow-head bastion 60 Spitzbastion arsenal 153 Waffenlager arsenal 173 Zeughaus arson 191 Brandstiftung a r t of c a m p f o r m a t i o n 193 Castrametation a r t of w a r f a r e 209 Kriegskunst a r t i f i c i a l cover 69 künstliche Deckung artillery 180 Artillerie a r t i l l e r y casemate 116 Geschützkasematte artillery fire 198 Arti I leriefeuer artillery fort 39 A r t i 11 e r i e f o r t a r t i l l e r y reserve 182 Reservearti I lerie a r t i l l e r y work 75 A r t i 11 e r i e w e r k assailant 176 Angreifer assault 179 Sturmangriff assault-track 219 Sturmgasse assembly-point 36 Bereitschaftsstellung attack 176 Angriff attack 96 Angri ff sgraben to a t t a c k 176 angreifen attacker 176 Angreifer a t t a c k by m i n i n g 178 Μi η ierangr i ff available artillery 182 B e r e i t s c h a f t s a r t i 11 e r i e

376

back screen 135 Rückenwehr ballistics 183 Ballistik bank 241 Bank (Lafette) banquette 50 Bankett barracks 117 Kaserne b a r r a c k s in the gorge 118 Kehlkaserne barred breach 192 abgeriegelte Bresche er fort 44 Sperrfort er f o r t i f i c a t i o n 35 Sperrbefestigung er across a h a r b o u r 31 Hafensperre zan 129 -* P o s t e n e r k e r -level 60 Bauhorizont on 52 Bastion on 60 Spitzbastion on-courtyard 53 Bastionskessel oned 60 bastioniert oned c a s t l e 34 b a s t i o n i e r t e s Schloß c i t y 35 b a stionierte Stadt oned 40 bastioniertes fort oned f o r t 14 Bast i o n ä r f e s t u n g oned f o r t i f i c a t i o n 14 Bastionärfestung oned f o r t r e s s 83 bastionierte Front oned f r o n t 14 Bast i onärsystem oned system 169 bastionierte Tenaille oned t e n a i l l e 35 b a s t i o n i e r t e Stadt oned town 170 b a s t i o n i e r t e s Werk oned work 52 -» B astion onet(t)e 52 Bastionsface on f a c e 53 Bast ionsf I a n k e on f l a n k 53 B a s t i o n s k e h le on g o r g e on-manner 14 Bast ionssystem on w i t h open g o r g e 56 offene Bastion on w i t h o r i l l o n s 59 Ohrenbastion on s a l i e n t 54 Bastionssai I lant 14 B astionärsystem on-system 151 bastionierter Turm on t o w e r 14 Bastionärsystem on-trace Bär batardeau 51

377

battery 85 Geschützbank battery 183 B a t t e r i e (2) battery annexed to.. 86 Ansch I u ß b a t t e r i e b a t t e r y in the bonnette 88 Bonnetbatterie b a t t e r y in the d i t c h 88 Grabenbatterie b a t t e r y in the f l a n k 88 Flankenbatterie (1) b a t t e r y in the w i n g 88 FIügelbatterie battle 215 Schlacht b a t t l e of a t t r i t i o n 215 Abnützungsschlacht battlemented parapet 68 krenelierte Brustwehr b e l t of f o r t s 41 Fortgürtel bent 242 Lade (Lafette) berm 62 Berme to b e s i e g e 187 belagern besieger 187 Belagerer besieger's fortification 28 Angriffsbefestigung bishop's mitre (or: miter) 169 -* d o p p e l t e T e n a i l l e to b l a s t 219 sprengen blast-furnace 124 Minenherd blast-hole 124 Minenherd blasting 219 Sprengung blindage 191 Blendierung b l i n d spot 172 toter Winkel blockade 191 Blockade blockhouse 62 Blockhaus blunted bastion 57 stumpfe Bastion b o d y of the p l a c e 70 Enceinte b o d y of the p l a c e 157 Hauptwall boll work 63 Bollwerk bombard 239 Bombarde bombardment 198 Bombenfeuer bombardment 215 Beschüß bombproof 218 bombensicher bonnet 162 -» K o n t e r g a r d e bottom of a d i t c h 94 Grabensohle boyau 105 Verbindungsgraben braye 158 Niederwall (1) breach 192 Bresche

378

breaching 192 Breschieren breaching battery 184 Breschebatterie breaching fire 198 Breschfeuer b r e a c h i n g mine 125 Breschemine break-through 194 Durchbruch breastwork 66 Brustwehr bridge 65 Brücke bridgehead 29 Brückenkopf bridge-sluice 146 Brückenschleuse b r i s a n t shell 206 Brisanzgranate broken curtain 80 Secondeflanke broken flank 78 gebrochene Flanke buffer-beam 86 Stoßbalken bulwark 63 Bollwerk b u l w a r k tower 151 bastionierter Turm bunker 68 Bunker

caliber 208 Kaliber calibre 208 Kaliber camouflage 220 Tarnung camouflet 210 Dampfmine cannelure cutting 192 Breschieren cannon 207 Geschütz cannon 243 Metze ( K a n o n e ) cannonade 215 Beschüß cannon-embrasure 141 Geschützscharte cannon tower 91 Geschützturm capannato 106 -» G r a b e n w e h r capital traverse 150 Kapi tal t r a v e r s e capital (line) 112 Kapitale capitulation 208 Kapitulation c a p i t u l a t i o n at d i s c r e t i o n 208 bedingungslose Kapitulation caponier 106 Grabenwehr caponier 108 Mi t t e l g r a b e n w e h r caponier 121 K o f f e r (1) caponier-casemate 107 kasemattierte Grabenwehr

379

caponniere 106 Grabenwehr caponniere 121 Koffer (1) Carnot Wall 74 Carnot-Mauer carriage 85 (Geschütz)Bettung case-shot 206 Kartätsche casemate 110 « Hohlbau casemate 112 Kasematte casemate in the c o u n t e r s c a r p 116 Kontereskarpenkasematte casemated 117 kasemattiert casemated b a t t e r y 87 kasemattierte Batterie casemated salient g a l l e r y 112 Bonnetkasematte casemated tower 152 kasemattierter Turm casemate ( f i t t e d for a c t i v e defence) 116 Kampfkasematte casemate in the f l a n k 113 Flankenkasematte casemate in the s c a r p 113 Eskarpenkasematte cast l e - a r t i I lery 182 Burgart i I lerie cat 118 Kavalier cavalier 118 Kavalier c a v a l i e r on the b a s t i o n 118 Bastionskaval ier c a v a l i e r on t h e c u r t a i n 119 Kurt i n e n k a v a l i er c a v a l i e r in a t r e n c h 119 Trancheekaval ier cavalry 209 Kavallerie central (defensive) position 36 Hauptstellung central (ly located) fortress 27 ZentraIfestung to c h a r g e 188 berennen cheek of a n e m b r a s u r e 138 Schartenbacke c h e m i n de r o n d e 134 Rondengang a cheval 134 rittlings c h e v a l de f r i s e 212 spanischer Reiter c i r c u m v a 11 a t i o n ( l i n e ) 173 Zirkumval lation(sl inie) citadel 174 Zitadelle cladding 111 Mantel c l e a r zone of f i r e 217 freies Schußfeld to c l e a r t h e zone of f i r e 217 L i c h t e n des S c h u ß f e l d e s cleat 138 Prellholz close defence 223 Nahverteidigung close-range attack 178 Nahangriff close-range work 127 Nahkampfwerk

380

closed gorge 120 geschlossene Kehle coastal battery 88 Küstenbatterie coastal defence 31 Küstenbefestigung coastal fort 42 Küstenfort coastal fortress 26 Küstenfestung coastal gun-tower 32 Küstenturm combat 205 Gefecht combat 208 Kampf to c o m m a n d 186 beherrschen command post 61 Befehlsstand common s a p 103 f ö r m l i c h e Sappe communication-gallery 152 Verbindungsgang communication-hatch 91 Verständigungsluke communication-trench 105 Verbi ndungsgraben complete f l a n k i n g 204 überlagernde Flankierung concentrated fire 201 Punktfeuer concentration 183 Aufmarsch concentric fortification 23 ZirkuIarfestung concentric f o r t i f i c a t i o n system 23 Zi r k u I a r s y s t e m concentric fortress 23 Zi r k u I a r f e s t u n g concentric manner 23 Zi r k u I a r m a n i e r c o n d u c t of f i r e 203 Feuerleitung conquest 196 Eroberung constructive relief 48 -* P r o f i l continuous counterguards 71 Enveloppe continuous parapet 68 geschlossene Brustwehr to c o n t r o l 186 beherrschen cordon 73 Kordon corner-bastion 58 Eckbastion counter-approaches 180 -» A n n ä h e r u n g s a r b e i t e n counter-approach (trench) 98 Gegenangriffsgraben counter-attack 178 Gegenangriff counter-battery 185 Konterbatterie counterfort relieving arch 65 « Breschebogen counterguard 162 Kontergarde countermine 126 Gegenmine countermine-gal lery 126 Gegenmine countermine-system 127 Gegenminensystem

381

counterscarp 121 Kontereskarpe counterscarp-capon ier 109 Reverskaponniere counterscarp-gaI lery 121 Kontereskarpengalerie countersloping glacis 92 G l a c i s en c o n t r e - p e n t e counterstroke 178 Gegenstoß c o u n t e r v a 11 a t i o n ( l i n e ) 122 K o n t e r v a 11 a t i o n ( s i i η i e ) counterval lat ion-work 33 Einschließungsschanze counterweight 66 Gegengewicht c o u n t e r w e i g h t box 66 B r ü c k e n k e l Ier c o u p de m a i n 208 Handstreich cover 69 D e c k u n g (1) covered 69 gedeckt covered f l a n k 78 gedeckte Flanke covered sap 103 gedeckte Sappe covered way 160 g e d e c k t e r Weg crenellated parapet 68 krenelierte Brustwehr crenellated wall 136 krenelierte Mauer crenel (le) 140 Brustwehrscharte crenel led w a l l 136 krenelierte Mauer c r e s t of a g l a c i s 92 Glaciskamm c r e s t of a p a r a p e t 67 Brustwehrkamm c r e s t of a r a m p a r t 156 Wallkamm crochet 100 -» P a r a l l e l e crochetted sap 104 Wendesappe cross-fire 200 Kreuzfeuer c r o s s i n g of a b r e a c h 192 Breschenübergang c r o s s i n g of a d i t c h 207 Grabenübergang cross-shaped keyhole gunport 144 KreuzschIüsselscharte cross-trench 101 Quergraben crowned hornwork 162 gekröntes Hornwerk c r o w n i n g (of the g l a c i s ) 193 Couronnement/Glaciskrönung crownwork 163 Kronwerk culverin 244 S c h l a n g e (1) cunette 99 Künette curtain-fire 202 Sperrfeuer curtain-flank 80 Nebenflanke curtain (wall) 122 Kurtine curved flank 78 gebogene F l a n k e

382

curved retrenchment cuvette 99 Künette

34

gekrümmte

Schanze

datum 60 Bauhorizont dead ball 216 Prellschuß dead ground (angle) 172 toter Winkel deblai 93 Aushub defence 223 Verteidigung defence in depth 221 Tiefengliederung d e f e n c e of the d i t c h 223 Grabenverteidigung defences 224 Verteidigungsanlagen to d e f e n d 223 verteidigen defender 223 Verteidiger defense 223 Verteidigung defenses 224 Verteidigungsanlagen defensive 223 Verteidigung defensive works 224 Verteidigungsanlagen defilade 194 Deckung (2) defilade 194 Defilement defiladed area 194 D e c k u n g (2) d e f i l a d e of f l a n k s 203 Flankendeckung defile 194 Defilee defy 197 Absage to d e f y 197 Absage erteilen demi-bastion 59 Halbbastion demi-gorge 120 Halbkehle demi-lune 166 Ravelin d e m i - r e v e t m e n t of t h e s c a r p 72 -» E s k a r p e n m a u e r to d e m o l i s h 195 einreißen demolition-battery 184 Demol i t i o n s b a t t e r i e demounting battery 184 Demontierbatterie deployment 183 Aufmarsch d e p o t of m u n i t i o n s 127 Munitionslager d e p t h of a d i t c h 94 Grabentiefe descending mine-gallery 126 Minenschacht descent into a d i t c h 176 Abstieg d e s i g n of f o r t r e s s 12 Festungsform

383

to d e s t r o y 226 zerstören destruction 226 Zerstörung detached bastion 55 detachierte Bastion detached scarp 73 freistehende Eskarpe detached work 170 d e t a c h i e r t e s Werk direct fire 199 d i r e k t e s Feuer direct fire-battery 185 Flachfeuerbatterie d i r e c t i o n of f i r e 218 Schußrichtung disappearing (armoured) turret 128 Verschwindturm disarmament 194 Desarmierung d i s c h a r g i n g casemate 113 Dechargenkasematte discharging gallery 112 DechargengaIerie discharging wall 68 Dechargenmauer to d i s m a n t l e 216 schleifen ditch 93 Graben ditch 97 Angriffsgraben d i t c h of a f o r t i f i c a t i o n 98 Festungsgraben ditch-network 106 Grabennetz ditch with obstacles 99 Ηi ndern i sgraben d i t c h of a s e c t o r 96 Abschnittsgraben ditch with sloping walls 98 geböschter Graben ditch-system 106 Grabensystem diversionary attack 178 Entlastungsangriff to d o m i n a t e 186 beherrschen dos d ' a n e 110 Dosdane double bastion 58 Doppelbastion double caponier 107 Doppelkaponniere double crownwork 163 doppeltes Kronwerk double mine 125 Doppelmine double rampart 157 Doppelwall double sap 102 doppelte Sappe double splayed embrasure 144 Schießzange double tenaille 169 doppelte Tenaille drawbridge 66 Zugbrücke dry ditch 99 trockener Graben d u g in 222 versenkt dug-in battery 88 versenkte Batterie dug-out 152 Unterstand

384

dummy work 136 Scheinanlage Dutch bastion-system 17 niederländisches

Bastionärsystem

ear 54 Ohr earthen parapet 68 Erdbrustwehr earthen rampart 157 Erdwall earthwork 33 Schanze echauguette 129 Postenerker ecoute 111 Horchgang e d g e of a d i t c h 94 Grabenrand effective firing range 218 wirksame Schußweite elbow-rest 137 Armauflage elementary tactics 220 formale Taktik embankment 159 Schütte embrasure 137 Schießscharte embrasure 140 Brustwehrscharte embrasure with double loopholes 142 Hosenscharte embrasure-shutter 138 Schartenblende embrasure span 140 Schartenweite embrasure splayed inwards 143 nach innen abgeschrägte Scharte embrasure splayed outwards 143 nach außen abgeschrägte Scharte embrasure with t r i p l e loopholes 141 D r i 11 i n g s s c h a r t e enceinte 70 Enceinte to e n c i r c l e 195 einkreisen encirclement 225 Zernierung to e n f i l a d e 195 enfilieren enfilade fire 198 Enf i I a d e n f e u e r enfilading battery 184 Bestreichungsbatterie e n t a n g l e m e n t ( o f b a r b e d w i r e ) 194 Drahtverhau e n t r e n c h e d camp 32 verschanztes Lager entrenchment 33 Schanze entry-sluice 146 Flutschleuse envelope 71 Enveloppe epaulement 147 Schulterwehr e q u i p m e n t (on m o b i l i z a t i o n ) 180 Armierung escalade 196 Eskalade escarp 71 Eskarpe

385

escarpment 64 steile Böschung esplanade 74 Esplanade exit sluice 146 AbIaßschleuse expense powder-magazine 130 Handmagazin exterior enceinte 70 äußere Enceinte e x t e r i o r slope 64 Außenböschung

ace 74 Face alcon(net) 240 Falken alse position 37 Scheinstellung ascine 197 Faschine aussebraie 158 Niederwall (2) ausse-braye 158 Niederwall (2) este 20 Gruppenbefest i gung/Feste eud 197 Fehde ield a r t i l l e r y 182 Feldartillerie ield-battery 185 Feldbatterie ield fortification 30 Feldbefestigung ield-gun 240 Feldgeschütz ieldwork 30 Feldbefestigung ight(ing) 208 Kampf ire 198 Feuer ο fire 214 schießen i rearm 203 Feuerwaffe ο f i r e en b r i c o l e 192 brikolieren ire by r i f l e d b a r r e l s 198 Feuer aus gezogenen Rohren i r e by smooth b a r r e l s 198 Feuer aus g l a t t e n Rohren ire-train 124 Zündkanal i r i n g crest 77 Feuerlinie iring platform 91 Wehrplatte iring position 203 Feuerstellung iring range 218 Schußweite irst encounter 221 erstes Treffen lank 77 Flanke lank 203 F l a n k e (2) ο flank 204 flankieren lank-attack 178 Flankenangriff

386

lanker 148 Streichwehr Ianker-casemate 114 Flankierungskasematte I a n k e r - c a s e m a t e ( w i t h f i e l d o f f i r e i n o n e d i r e c t i o n ) 115 einfacher K o f f e r (3) I a n k e r - c a s e m a t e ( w i t h f i e l d of f i r e in two d i r e c t i o n s ) 114 doppelter K o f f e r (3) I anker-casemate in the gorge 114 Keh I k a s e m a t t e lanking 204 Flankierung lanking angle 82 Flankierungswinkel lanking battery 185 F l a n k e n b a t t e r i e (2) l a n k i n g defence 176 Seitenabschnitt lanking fire 200 Flankierungsfeuer l a n k i n g tower 81 Flankierungsturm lanking work 81 FI a n k i e r u n g s w e r k lanking work 148 Streichwehr Iank-mouvement 222 Umgehung lat bastion 57 platte Bastion I at f i r e 200 Flachfeuer leche 161 Flesche loodable ditch 98 Flutgraben looding 224 Inundation l y i n g sap 103 f l ü c h t i g e Sappe oot of a g l a c i s 92 Glacisfuß oot of a r a m p a r t 154 Wallfuß ordable ditch 99 nasser Graben orefield 152 Vorfeld orework 170 Vorwerk ormal attack 177 förmlicher Angriff ormal siege 188 förmliche Belagerung ort 39 Fort ort d ' a r r e t 44 Sperrfort o r t of a h a r b o u r 42 Hafenfort ortification 11 Festung ortification 28 Befestigung o r t i f i c a t i o n of a b r i d g e 29 Brückenbefestigung o r t i f i c a t i o n w i t h g i r d l e of f o r t s 19 Fortgürtelfestung o r t i f i c a t i o n of a h a r b o u r 31 Hafenbefestigung o r t i f i c a t i o n of a s e c t o r 28 Abschnittsbefestigung

387

fortification with stellar trace 21 Sternfestung f o r t i f i c a t i o n system 12 Festungssystem f o r t i f i c a t i o n system with round bastions 13 Bastei (en )-System f o r t i f i c a t i o n system with zigzag trace 18 Cremai I leresystem fortification with zigzag trace 18 Cremai I lerefestung fortified barracks 118 Defensivkaserne fortified castle 34 befestigtes Schloß fortified city 36 befestigte Stadt fortified group 20 Gruppenbefestigung fortified lines 20 Linienbefestigung f o r t i f i e d p o s i t i o n 36 Stellung f o r t i f i e d town 36 befestigte Stadt f o r t i f i e d work 160 Festungswerk to f o r t i f y 186 befestigen fortress 11 Festung fortress-arti I lery 182 Festungsarti I lerie fortress gate 76 Festungstor fortress with round bastions 13 Basteienfestung f o r t r e s s town 25 Festungsstadt fortress-warfare 209 Festungskrieg fortress with zigzag trace 18 Cremai I lerefestung fosse 93 Graben fougasse 210 Fladdermine fourneau 124 Minenherd foxhole 104 Schützenloch freccia 161 Flesche French bastion-system 15 französisches Bastionärsystem frontal fire 200 Frontalfeuer f r o n t of a t t a c k 83 Angriffsfront f r o n t (of a f o r t i f i c a t i o n ) 82 (Festungs) Front frontier-fortification 30 Grenzbefestigung frontier-fortress 26 Grenzfestung front(-line) ditch 98 Frontgraben front(-line) trench 98 -» F r o n t g r a b e n front rampart 157 Frontwall front with zigzag trace 84 cremai I I ierte Front fuse 210 Zündschnur

388

gabion 214 Schanzkorb gabionade 214 Schanzkorb gabioned sap 102 Korbsappe gaffle 239 Büchsengabel garrison 188 Besatzung garrison 205 G a r n i s o n (2) g a r r i s o n - a r t i I lery 182 Festungsarti I lerie garrison-battery 185 Festungsbatterie garrison-piece 240 Festungsgeschütz gatehouse 149 Torwerk g i r d l e of f o r t s 41 Fortgürtel glacis 92 Glacis gorge 119 Kehle gorge-caponier 108 KehI g r a b e n w e h r gorge-ditch 99 Kehlgraben gorge-rampart 157 Kehlwall gorge-work 120 KehI w e r k g r a d i e n t of s l o p e 64 Böschungswinkel grazing fire 200 Flachfeuer grazing fire-battery 185 FIachfeuerbatterie great mine-gallery 126 Hauptmine g r o u p of f o r t i f i c a t i o n s 26 Festungsverband g r o u p of f o r t r e s s e s 26 Festungsverband g r o u p of f o r t s 40 Fortgruppe guardhouse 152 Wachstube guerite 129 Postenerker guerite 146 Sch i I d w a c h t h a u s guided missile 206 f e r n g e l e n k t e s Geschoß gun 207 Geschütz gun 207 Gewehr gunbank 85 Geschützbank gun-carriage 241 Lafette gun-embrasure 141 Geschützscharte gun-emplacement 90 Geschützstand gun-mount 241 Lafette gunner's quadrant 244 Quadrant gunner's square 244 Quadrant gun-platform 85 Bettung

389

gunport 141 Geschützscharte g u n of p o s i t i o n 243 Positionsgeschütz gun-screen 207 Geschützschild gun-site 90 Geschützstand gun-tower 45 κ Turmfort gun-tower 91 Geschützturm

ha-ha 101 Quergraben half bastion 59 Halbbastion half redoubt 167 Halbredoute handgun 16 Gewehr handgun-loophole 141 Gewehrscharte harquebus 241 Hakenbüchse h e a v y p i e c e of o r d n a n c e 243 Positionsgeschütz height 50 w Aufzug high-angle fire 202 Steilfeuer high flank 79 hohe F l a n k e hollow bastion 56 hohle Bastion hollow b u l w a r k 63 Hohlbollwerk hollow counterfort 65 « Breschekammer hollow traverse 150 Hohl t r a v e r s e hooked f l a n k 78 -» g e b r o c h e n e F l a n k e horizontal embrasure 142 Horizontal scharte horizontal mantlet 190 Deckblende hornwork 162 Hornwerk hospital-casemate 116 Lazarettkasematte hurtor 86 Stoßbalken

impact 195 Einschlag impregnable 222 uneinnehmbar incendiary bullet 206 Brandgeschoß indented bastion 57 tenaillierte Bastion indirect fire 199 i n d i r e k t e s Feuer infantry 208 Infanterie infantry fire-step 50 Bankett infantry position 37 Infanteriestellung infantry work 111 I nfanteriewerk

390 inner defence 223 Innenverteidigung i n t e r i o r n i c h e of a n e m b r a s u r e 139 Schartenröhre interior slope 64 Innenböschung intermediate work 171 Zwischenwerk interval flanking battery 90 Zwischenbatterie intrenchment 33 Schanze inundation 224 Inundation invading 195 Einbruch invasion 195 Einbruch to i n v e s t 187 belagern investment 187 Belagerung i rregu I ar I y-shaped bastion 58 unregelmäßige Bastion isolated fortification 24 Einzelfestung isolated fortress 24 Einzelfestung Italian bastion-system 16 italienisches Bastionärsystem jump off-position keyhole

gunport

38 144

Sturmstellung Sch I üssel scharte

letterbox embrasure 143 Maulscharte light artillery 181 leichte Artillerie limber 242 Protzstock l i n e of d e f e n c e 70 Defenslinie l i n e of f i r e 217 Schußlinie l i n e of f i r s t e n c o u n t e r 221 erstes Treffen l i n e of o p e r a t i o n s 211 Operat ions I i η ie lines 20 Linienbefestigung l i n e of s e c o n d e n c o u n t e r 222 zweites Treffen listening gallery 111 Horchgang local defence work 127 Nahkampfwerk long-range artillery 182 F e r n k a m p f a r t i 11 e r i e l o n g - r a n g e ( a r t i l l e r y ) work 75 Fernkampf werk l o n g - r a n g e defence 223 Fernverteidigung loophole 137 Schießscharte

loophole 141 Gewehrscharte loopholed wall 135 Schartenmauer low f l a n k 79 niedrige Flanke lunette 164 Lünette

machine-gun 210 Maschinengewehr magistral (line) 123 Magistrale main ditch 99 Hauptgraben main glacis 93 Hauptglacis m a i n l i n e of r e s i s t a n c e 110 Hauptkampflinie main rampart 157 Hauptwall main work 110 Hauptwerk m a n n e r of f o r t i f i c a t i o n 12 Festungssystem m a n t (e) let 190 Blende Martel lo-tower 3 2 , 269 mask 123 M a s k e (1) masonry traverse 150 Mauertraverse match 242 Lunte match 210 Zündschnur match-cord 242 Lunte maximum f i r i n g range 218 Reichweite merlon 173 Zinne mid-ditch wall 73 freistehende Eskarpe middle bastion 59 Mi t t e l b a s t i o n military gate 76 Kriegstor m i l i t a r y science 210 Kriegswissenschaft mi ne 1 23 Mine (1) mine 210 Mine (2) to m i n e 211 minieren mine-branch 126 Zweigmine mine-chamber 124 Sprengkammer mine-entrance chamber 124 Minenvorhaus mine-gallery 123 Mine miner 211 Mineur mi n e s - w a r f a r e 209 Minenkrieg mine-system 127 Minensystem mine-tunnel 123 Mine

392

mining-works 211 Minierarbeiten moat 105 Wassergraben mobile gun a r t i l l e r y 181 motorisierte Artillerie monnik 51 Ηindern i stürmchen mortar-battery 89 Wurfbatterie mortar(-piece) 243 Mörser motorized a r t i l l e r y 181 motorisierte Artillerie mountain-fortification 24 Bergfestung mountain-fortress 24 Bergfestung m o u t h of an e m b r a s u r e 139 Schartenmund multi-level fire 199 Etagenfeuer m u l t i - l e v e l mine 125 Etagenmine multi-storey curtain 122 gestufte Kurtine multi-storey flank 79 gestufte Flanke m u r d e r hole 110 Gußloch musket 243 Muskete musket-rest 239 Büchsengabel musketry-loophole 141 Gewehrscharte muster-point 36 Bereitschaftsstellung muzzle-loading cannon 244 Vorderlader

natural camouflage 221 Maske (2) natural cover 69 n a t ü r l i c h e Deckung neck of a n e m b r a s u r e 139 Schartenenge n i c h e of a n e m b r a s u r e 136 Schartennisehe notch 140 -* B r u s t w e h r s c h a r t e

oblique fire 202 Schrägfeuer o b s e r v a t i o n post 61 Beobachtungsstand observation tower 61 Beobachtungsturm o b s t a c l e to a p p r o a c h 180 Annäherungshindernis occupation 188 Besetzung to occupy 188 besetzen offensive 176 Angriff offensive battery 184 Angriffsbatterie

393

open b a t t e r y 87 offene Batterie open gorge 120 offene Kehle open sap 103 offene Sappe open work 170 offenes Werk o p e n i n g of t h e f i r s t p a r a l l e l 177 Besetzen operational base 211 Operationsbasis organ-gun 240 Hagelstück orgue 240 Hagelstück orill(i)on 54 Ohr outline 48 Trace outpost 224 Vorposten outwork 161 Außenwerk

der

ersten

palisade 211 Palisade to p a l i s a d e 212 palisadieren palisaded ditch 100 Pfahlgraben parade 156 Wallstraße parados 135 Rückenwehr parallel 100 Parallele parapet 66 Brustwehr pas-de-souris 146 Schleichtreppe p a s s a g e of a d i t c h 207 Grabenübergang peacetime-gate 76 Friedenstor permanent armament 180 Sicherheitsarmierung permanent fortification 28 ständige Befestigung permanent fortress 24 ständige Festung perpendicular fortification 21 Perpendikularsystem piazza bassa 113 Flankenkasematte pill-box 68 Bunker pitched battle 216 offene Feldschlacht pivot 212 Pivot p l a c e of a r m s 153 Waffenplatz p l a n of a t t a c k 179 Angriffsplan p l a n of c o n c e n t r a t i o n 183 Aufmarschplan p l a n e of c o n s t r u c t i o n 60 Bauhorizont p l a n of f i r e - c o n d u c t 202 Feuer lei tp I an ρ I atform-framework 86 Bettungsrahmen

Parallele

394

platform-plank 85 Bettungsbohle plunging fire 217 b o h r e n d e r Schuß plunging fire battery 89 Wurfbatterie p o c k e t of r e s i s t a n c e 224 Widerstandsnest p o i n t of a t t a c k 179 Angriffspunkt point blank fire 199 d i r e k t e s Feuer p o i n t e d t i p of a b a s t i o n 54 Bastionsspitze poliorcetics 212 Poliorketik p o l y g o n a l f o r t i f i c a t i o n system 21 Polygonalsystem polygonal front 84 polygonale Front polygonal manner 21 Polygonalmanier polygonal redoubt 167 Polygonal redoute portable firearm 241 Handfeuerwaffe port-defence 31 Hafenbefestigung position 36 Stellung position-warfare 209 Stellungskrieg postern 50 A u s f a l l p f o r t e powder-depot 131 Pulverdepot powder-magazine 130 Pulvermagazin powder-tower 131 Pulverturm practicable breach 192 g a n g b a r e Bresche p r i n c i p a l work 110 Hauptwerk p r o f i l e (of a f o r t i f i c a t i o n ) 48 ( Festungs) Prof i I projectile 205 Geschoß protective rampart 159 Schutzwall provisional fortification 29 Behelfsbefestigung provisional fortress 24 provisorische Festung to p u l l down 195 einreißen

quatrefoi l-bastion queue d ' h i r o n d e

151 168

-» b a s t i o n i e r t e r Tenaille

Turm

raised battery 87 erhöhte Batterie to r a i s e r e t r e n c h m e n t s 213 schanzen r a i s i n g of s i e g e 187 Aufhebung der Belagerung ramp 131 Rampe

rampart 154 Wall to r a m p a r t 152 umwallen rampart annexed to.. 157 Anschlußwall r a m p a r t - d i tch 105 Wallgraben r a m p a r t of a r e d u i t 158 Kernwall (1) r a m p a r t of a s e c t o r 156 Abschnittswall rampart vault 156 Wallgewölbe range-determination battery 186 Leitbatterie ranging battery 186 Leitbatterie ravelin 166 Ravelin to r a z e t o t h e g r o u n d 195 dem E r d b o d e n g l e i c h m a c h e n r e a d y to be s t o r m e d 220 sturmreif ready-use locker 130 Handmagazin re-entrant angle 172 einspringender Winkel r e - e n t r a n t p l a c e of a r m s 154 eingehender Waffenplatz rear position 38 rückwärtige Stellung rear sector 176 Tiefenabschnitt r e a r w a r d slope 64 Hinterböschung rear work 171 r e t i r i e r t e s Werk recessed c u r t a i n 122 gebrochene Kurtine recessed f l a n k 80 zurückgezogene Flanke reconnoi tr i ng a r t i l l e r y 181 aufklärende Artillerie redan 166 Redan redented embrasure 145 Stufenscharte redoubt 166 Redoute redoubt with redan 167 Fleschenredoute redoute 166 Redoute reduit 132 Reduit r e d u i t in the enceinte 133 Umwa I I u n g s r e d u i t relief 196 Entsatz relief 48 Profil remblai 93 Aushub remblai 159 Schütte retired flank 80 zurückgezogene Flanke retrenched bastion 56 geschlossene Bastion retrenched camp 32 verschanztes Lager retrenched gorge 120 geschlossene Kehle retrenched work 170 geschlossenes Werk

396

retrenchment 33 Schanze retrenchment 36 Auffangstellung retrenchment with wings 34 geschulterte Schanze to r e t r e n c h o n e s e l f 213 sich verschanzen reverse 134 Revers reverse-fire 201 Reversfeuer reverse-fire battery 89 Reversbatterie 121 Reversgalerie r e v e r s e - f i re g a l l e r y 156 Wallmauer r e v e t m e n t of a r a m p a r t 72 Eskarpenmauer r e v e t m e n t of t h e s c a r p r e v e t m e n t ( - w a l I) 84 Futtermauer revetted ditch 98 gefütterter Graben revetted rampart 158 Mauerwall revetted scarp 71 -» E s k a r p e revolving (armoured) turret 128 Drehturm ricochet-battery 186 Ri k o s c h e t t b a t t e r i e ricochet-f ire 216 Ri k o s c h e t t s c h u ß r i d g e of a g l a c i s 92 Glaciskamm rifle 107 Gewehr rifled cannon 207 gezogenes Geschütz rifle-loophole 141 Gewehrscharte rifle-pit 104 Schützen loch ring-fort 42 Gürtelfort r i n g of f o r t s 41 Fortgürtel r i ver-barrage 30 Flußsperre ri v e r - b a r r ier 30 Flußsperre round bastion 51 Bastei round bastion 60 Rundbastion rounded-off bastion 57 stumpfe Bastion roundway 134 Rondengang

safety-armament 180 Sicherhei tsarmierung salient 54 Bastionssai I lant salient angle 172 ausspringender Winkel salient caponier 109 Spitzengrabenwehr salient counterscarp-casemate 115 Spitzenflankenkasematte s a l i e n t p l a c e of a r m s 154 ausgehender Waffenplatz

397

sally 183 Ausfall sallyport 50 Ausfallpforte sallyport 76 Sch I u p f p f o r t e sap 96 Angri ffsgraben sap 101 Sappe sap in a g l a c i s 102 Glacissappe sap-head 102 Sappenkopf sapper 213 Sappeur sap-roller 214 Rollkorb sap w i t h s i d e - c o v e r 102 Deckwehrsappe sap w i t h t a m b o u r - t r a v e r s e 10A Würfelsappe scaling 196 Eskalade scaling-ladder 196 Sturmleiter scarp 71 Eskarpe scarp-caponier 107 Eskarpengrabenwehr scarp-gal lery 72 Eskarpengalerie scarp-wall 72 Eskarpenmauer s c i e n c e of f o r t i f i c a t i o n 186 Befestigungslehre s c i e n c e of s i e g e 212 Poliorketik screen 212 Rideau s c r e e n of b r a n c h e s 213 Strauchmaske s c r e e n of a n e m b r a s u r e 138 Schartenblende s c r e e n of f o r t s 41 Fortzone sea f o r t 43 See-Fort second encounter 222 zweites Treffen s e c t o r of o p e r a t i o n s 175 operativer Abschnitt s e c t o r (of r e s i s t a n c e ) 175 (Verteidigungs)Abschnitt sector secure from f i r e 189 u n b e s t r i c h e n e r Raum sector swept by f i r e 189 b e s t r i c h e n e r Raum semicircular reduit 133 Bogenreduit semi-permanent fortification 29 Behelfsbefestigung semi-permanent fortress 24 provisorisehe Festung s e n t r y box 146 Schi I d w a c h t h a u s shallow slope 64 flache Böschung shell 206 Granate shell-fire 200 Granatfeuer shell-proof 218 schußsicher shelter 61 « Berei tschaf tsraum

398

shelter 69 Deckung (1) sheltered 69 gedeckt to shoot 214 schießen shortened counterguard 163 gestutzte Kontergarde shot 216 Schuß shoulder 54 Schulter shoulder-angle 55 Schulterwinkel shoulder-caponier 109 SchuI t e r g r a b e n w e h r shoulder-casemate 115 Schulterflankenkasematte shrapnel 206 Schrapnell side-cover 147 Schulterwehr siege 187 Belagerung siege-arti I lery 181 Belagerungsarti I lerie siege-battery 184 Belagerungsbatterie siege-trench 96 Angriffsgraben siege-warfare 209 Bel a g e r u n g s k r i e g siege-works 188 Bel a g e r u n g s a r b e i t e n sighting slit 138 Richtschlitz s i l l of en e m b r a s u r e 140 Schartensohle simulated attack 179 Scheinangriff single caponier 108 Halbkaponniere slanting fire 202 Schrägfeuer slit trench 104 Schützengraben slope 64 Böschung slow-match 242 Lunte sluice 146 Schleuse sluice-gate 147 Schleusentor smoke-vent 132 Rauchabzug sneak attack 179 Überraschungsangriff sole of a d i t c h 94 Grabensohle sole of an e m b r a s u r e 140 Schartensohle solid bastion 58 voile Bastion solid parapet 68 geschlossene Brustwehr solid traverse 151 Vol I t r a v e r s e sortie 183 Ausfal I spent shot 216 Prellschuß sperrfort 44 Sperrfort sp I i n t e r - p r o o f 218 sp I i t t e r s i e h e r

399

spy-hole 140 Visierloch stains in an o r i l l o n 54 Ohrtreppe standing-gun 240 Festungsgeschütz star fort 44 Sternfort star-fortress 21 Sternfestung steep c o u n t e r s c a r p 121 -» K o n t e r e s k a r p e steep slope 64 steile Böschung stepped embrasure 145 Stufenscharte stepped f l a n k 79 gestufte Flanke stone r a m p a r t 159 Steinwall storage-casemate 116 Lagerkasematte s t o r e of w e a p o n s 153 Waffen lager storm 179 Sturmangriff to s t o r m 188 berennen storm-pool 220 Sturmpfahl stormproof 219 sturmfrei straight fire 199 d i r e k t e s Feuer straight flank 78 gerade Flanke straight retrenchment 34 gerade Schanze strategic concentration 183 strategischer Aufmarsch strategic fortification 27 Manövrierfestung strategic sector 176 strategischer Abschnitt strategy 219 Strategie stronghold 38 Stützpunkt sudden attack 179 Überfall sunken battery 88 versenkte Batterie s u p e r i o r s l o p e of a p a r a p e t 67 Brustwehrkrone surprise attack 179 Überraschungsangriff to sweep t h e d e a d g r o u n d 190 den toten Winkel bestreichen to sweep ( t h e g r o u n d ) 188 bestreichen sweeping 190 Bestreichung sweeping battery 184 Bestreichungsbatterie sweeping fire 198 Enfi Iadenfeuer swept angle 148 Streichwinkel switch-position 37 Riegelstellung s y s t e m of f o r t i f i c a t i o n 12 Festungssystem

400

tablet 73 Maueraufsatz tabling 73 Maueraufsatz tactics 220 Taktik t a i l of a s a p 102 Sappeneingang t a k i n g by storm 196 Erstürmung talus 64 Böschung tambour 148 Tambour tenail(le) 168 Tenaille tenaille fortification 22 Tenai I lenfestung t e n a i l l e f o r t i f i c a t i o n system 22 T e n a i 11 e n s y s t e m tenaille fortress 22 Tenai I lenfestung tenaille front 84 tenai liierte Front tenaille trace 22 Tenai I lensystem tenaillon 169 Tenaillon terreplein 149 Terreplein terreplein 154 Wallgang testudo 215 Schildkröte t h r o a t of an e m b r a s u r e 138 Scharteneingang t o w a r d s the enemy 74 feindseitig t o w a r d s the fortress 171 werkseitig tower bastion 151 b a s t ion i e r t e r T u r m tower in an o r i l l o n 54 Orillonturm t r a c e (of a f o r t i f i c a t i o n ) 48 (Festungs)Trace tradi tor-casemate 117 Traditor trajectory 204 Flugbahn traverse 149 Traverse t r a v e r s e d sap 104 Traversensappe trench 93 -» G r a b e n trench 104 Schützengraben trench-attack 178 Sappenangriff trench head 94 Grabenende trench-network 106 Grabennetz trench opening 94 Grabenansatz trench-system 106 Grabensystem trench-warfare 209 Grabenkrieg triangular fort 40 Dreiecksfort trou-de-loup 196 Fallgrube tunnel-shaped embrasure 145 Tunnel scharte

401

t u r n i n g (the enemy's) f l a n k 222 turnet 51 Hindernistürmchen

Umgehung

uncovered 69 ungedeckt uncovered flank 80 offene Flanke underground attack 178 Minierangriff underground passage 130 Poterne u n d e r g r o u n d passage in the c a p i t a l 130 Kapitalpoterne underground warfare 209 « Minenkrieg to u n d e r m i n e 211 unterminieren unpremidiated attack 177 abgekürzter Angriff unrevetted scarp 71 Eskarpe

v a u l t i n g of a n e m b r a s u r e 140 Schartenwölbung ventilation flues 132 Rauchabzug v e n t i l a t i o n system 70 Entl üftungssystem vertical embrasure 145 Vertikalscharte vertical fire 202 Steilfeuer vertical mantlet 190 Stützblende view-hole 140 Visierloch

w a l l of a d i t c h 95 Grabenwand wall with embrasures 135 Schartenmauer wall-walk 154 Wallgang war 209 Krieg warfare 209 Krieg wartime-gate 77 Kriegstor watch-tower 152 Wach(t)turm w a t e r - b a r r i er 224 Wassersperre water-defences 224 Wassermanöver water-gate 38 Wassertor weir 147 Stauwehr wet d i t c h 105 Wassergraben wheeled mantlet 190 Wandelblende w i d t h of a d i t c h 94 Grabenbreite

402 winding road 146 S c h l a n g e (2) wing 82 F l ü g e l (1) wing 205 F l ü g e l (2) wing-battery 88 FI ügel batterie wolf-hole 196 Fallgrube wolf-pit 196 Fallgrube work 160 Werk work with bastions 170 bastioniertes work in the d i t c h 161 Grabenwerk w o r k of s t e l l a r t r a c e 168 Sternwerk zigzag 101 Sappe zigzags 104 Wendesappe z i g z a g way 70 behinderter Durchgang z o n e of s e r v i t u d e 76 Festungsrayon

Werk

403

AUFGABENSTELLUNG

DES GLOSSARIUM

ARTIS

Das G l o s s a r i u m Artis i s t e i n m e h r s p r a c h i ges W ö r t e r b u c h nach D I N 2333, das in thematisch geschlossenen Bänden e r s c h e i n t . E s e r f a ß t den l e b e n d e n Wortschatz z u r K u n s t und Archäologie unter angemessener Berücksichtigung f a c h s p r a c h I i eher B e g r i f f e der A r c h i t e k t e n , K ü n s t l e r und H a n d w e r k e r , soweit s i e f ü r den K u n s t h i s t o r i k e r und Denkmalpfleger von Interesse oder erforderlich sind. Um d i e s e N o m e n k l a t u r z u e r h e b e n u n d z u definieren, w i r d die Fach I i t e r a t u r in deutscher, f r a n z ö s i scher und englischer Sprache ausgewertet, falls sie Verwendungsbeispiele und E r I äuterungen bietet. Auch die T e r m i n i a n d e r e r lebender S p r a c h e n , besonders des Italienischen und S p a n i s c h e n , sowie die der k l a s s i s c h e n Sprachen werden beachtet. Die D e f i n i t i o n erfolgt in deutscher Sprache. Synonyme werden genannt, Homonyme n a c h ihrem Inhalt differenziert u n d dem e n t s p r e c h e n d e n Band zugeordnet. F ü r die deutschen B e g r i f f e w i r d eine möglichst adäquate Bez e i c h n u n g im F r a n z ö s i s c h e n u n d E n g l i s c h e n a n g e g e b e n , wobei auch das amerikanische Englisch berücksichtigt wird. B e s i t z t die Fremdsprache j e doch k e i n e n dem d e u t s c h e n e n t s p r e c h e n d e n T e r m i n u s , dann w i r d eine d e f l a t o r i s c h e Ü b e r s e t z u n g gegeben. Da s i c h f ü r das Sprachgut der meisten ausgewählten Fachbereiche verschiedenartige Möglichkeiten systematischer Ordnung anbieten, stellt die j e w e i l s gewählte F o r m immer n u r e i n e der denkbaren Sytematisierungen d a r . V e r w e i s e s o l l e n i n h a l t l i c h e Z u s a m m e n h ä n g e z w i s c h e n den e i n z e l nen B e g r i f f e n v e r d e u 11 i c h e n . Z a h I r e i che A b b i l d u n g e n e r l ä u t e r n d i e T e r m i n i . Das G l o s s a r i u m A r t i s d i e n t m e h r e r e n Z w e c k e n : es e r s c h l i e ß t a l s Fachwörterbuch die N o m e n k l a t u r des j e w e i l i g e n T h e m a s d u r c h E r f a s s u n g , Definition und s y s t e m a t i s c h e Gliederung der zugehörigen B e g r i f f e ; es i s t S y n o nymenwörterbuch, Fremdsprachenwörterbuch und in beschränktem Rahmen auch Bi I d W ö r t e r b u c h .

404

ZUR BENÜTZUNG

DES GLOSSARIUM ART IS

Der W o r t s c h a t z d e r e i n z e l n e n B ä n d e i s t nach K a p i t e l n und Sachgruppen geordnet und i n n e r h a l b dieser a l p h a b e t i s c h a u f g e l i s t e t . Die S a c h g r u p p e n s i n d an der E i n r ü c k u n g der ihnen zugeordneten Termini e r k e n n b a r . Gibt es zu e i n e m B e g r i f f m e h r e r e S y n o n y m e , so w i r d d e r g e b r ä u c h l i c h s t e T e r m i nus in d i e a l p h a b e t i s c h e O r d n u n g a u f g e n o m m e n , a l l e w e i t e r e n B e n e n n u n g e n werden, e n t s p r e c h e n d d e r H ä u f i g k e i t i h r e s Vorkommens i n d e r F a c h l i t e r a t u r , a n s c h l i e ß e n d a u f g e f ü h r t . A l l e T e r m i n i s i n d in den I n d i c e s e r f a ß t .

OBJET DU GLOSSARIUM ART IS

Le G l o s s a r i u m A r t i s est un d i c t i o n n a i r e p o l y g l o t t e conforme a u x normes allemandes (DIN 2333). II est p u b l i e p a r v o l u m e s dont c h a c u n est c o n s a c r e ä un c e n t r e d ' i n t e r e t d e t e r m i n e . Son b u t est de p r e s e n t e r l ' i n v e n t a i r e le p l u s complet p o s s i b l e du v o c a b u l a i r e v i v a n t de l ' a r t et de l ' a r c h e o l o gie, i n v e n t a i r e q u i t i e n n e compte en meme temps des termes de m e t i e r des a r c h i t e c t e s , a r t i s t e s et a r t i s a n s , dont l a c o n n a i s s a n c e s e m b l e r a u t i l e p o u r l ' h i s t o r i e n de l ' a r t et le c o n s e r v a t e u r des monuments h i s t o r i q u e s . P o u r l a r e u n i o n de c e t t e n o m e n c l a t u r e et I ' e t a b I i ssement des d e f i n i t i o n s , les r e d a c t e u r s p r o c e d e n t a u depou i 11 ement des o u v r a g e s t e c h n i q u e s , a l l e m a n d s a u s s i b i e n q u e f r a n g a i s et a n g l a i s , s u s c e p t i b l e s de f o u r n i r e x e m p l e s et e x p l i c a t i o n s . On a c o n s i d e r e e g a l e m e n t les termes d ' a u t r e s l a n g u e s V i v a n t e s , notamment I ' I t a l i e n et l ' e s p a g n o l , a i n s i q u e des l a n g u e s a n c i e n n e s . Les d e f i n i t i o n s sont e t a b l i e s en l a n g u e a l l e m a n d e . II est f a i t e t a t des synonymes, les homonymes sont d i f f e r e n c i e s selon l e u r s i g n i f i c a t i o n d a n s le v o l u m e c o r r e s p o n d a n t . Les t e r m e s a l l e m a n d s sont t r a d u i t s en f r a n g a i s et a n g l a i s . L o r s q u ' i l n ' y a p a s de terme c o r r e s p o n d a n t , u n e b r e v e d e f i n i t i o n est p r o p o s e e . Des r e n v o i s m e t t e n t en l u m i e r e les l i e n s c o n c r e t s q u i e x i s t e n t e n t r e les d i f f e r e n t s t e r m e s . De n o m b r e u x termes sont e c l a i r c i s p a r une i l l u s t r a t i o n .

405

Les v o l u m e s d u G l o s s a r i u m A r t i s sont s u s c e p t i b l e s de r e n d r e plusieurs s e r v i c e s ä l a f o i s : c e u x d ' u n g l o s s a i r e s p e c i a l i s e g r o u p a n t le v o c a b u l a i r e p a r c e n t r e s d ' i n t e r e t et f o u r n i s s a n t d e f i n i t i o n s , c e u x d ' u n d i c t i o n n a i r e de s y n o n y m e s , c e u x d ' u n d i c t i o n n a i r e p o l y g l o t t e et c e u x d ' u n d i c t i o n n a i r e en i mages.

COMMENT U T I L I S E R

LE GLOSSARIUM

ARTIS

Le v o c a b u l a i r e des d i f f e r e n t s v o l u m e s est g r o u p e p a r c h a p i t r e s et p a r c e n t r e s d ' i n t e r e t et c l a s s e , ä l ' i n t e r i e u r de c e u x - c i , par ordre alphabetique. Le c e n t r e d ' i n t e r e t est m a r q u e p a r l a d i s p o s i t i o n en r e t r a i t de l a m a r g e des t e r m e s q u i en f o n t p a r t i e . Si un terme a p l u s i e u r s s y n o n y m e s , on ne t r o u v e r a d a n s I ' o r d r e a l p h a b e t i q u e q u e le t e r m e le p l u s u s i t e , les a u t r e s e t a n t e n u m e r e s s u i v a n t l a f r e q u e n c e de l e u r e m p l o i d a n s les o u v r a g e s s p e c i a l i s e s . L ' i n d e x p e r m e t de r e p e r e r tous les t e r m e s .

OBJETS OF GLOSSARIUM

ARTIS

G l o s s a r i u m A r t i s is a m u l t i l i n g u a l d i c t i o n a r y ( c o n f o r m i n g to G e r m a n s t a n d a r d DIN 2333), w h i c h a p p e a r s in t h e m a t i c a l l y s e l f - c o n t a i n e d v o l u m e s . I t a i m s to p r e s e n t as c o m p r e h e n s i v e l y as p o s s i b l e t h e v o c a b u l a r y of a r t a n d archaeology, p a y i n g s u i t a b l e a t t e n t i o n to the t e c h n i c a l t e r m i n o l o g y of architects, a r t i s t s a n d a r t i s a n s a s f a r a s h i s t o r i a n s of a r t a n d i n s p e c t o r s of h i s t o r i c monuments may be i n t e r e s t e d i n . I n o r d e r to c o m p i l e t h i s v o c a b u l a r y and e s t a b l i s h the d e f i n i t i o n s , the German, F r e n c h a n d E n g l i s h s p e c i a l i s t l i t e r a t u r e h a s been m a d e use o f , in so f a r as it o f f e r s e x a m p les of use a n d e x p l i c a t i o n s . It a l s o d e a l s w i t h t h e c o r r e s p o n d i n g t e r m s in other l i v i n g l a n g u a g e s , in p a r t i c u l a r , Italian and Spanish, as w e l l a s the c l a s s i c a l languages.

406 D e f i n i t i o n s a r e kept in G e r m a n . Synonyms are given, homonyms a r e d i f f e r e n t i a t e d a s for m e a n i n g . R e f e r e n c e s m a k e c l e a r c o n n e c t i o n s of m e a n i n g between the i n d i v i d u a l G e r m a n t e r m s . I n c a s e t h e r e i s no E n g l i s h o r A m e r i c a n term c o r r e s p o n d i n g to the G e r m a n e x p r e s s i o n , a short e x p l i c a t i o n is p r o p o s e d . N u m e r o u s terms a r e e l u c i d a t e d b y m e a n s of i l l u s t r a t i o n s . G l o s s a r i u m A r t i s t h e r e f o r e s a t i s f y s e v e r a l a i m s : it i s a s p e c i a l i s e d d i c t i o n a r y of d e f i n e d t e r m e s p u t i n s y s t e m a t i c o r d e r , a d i c t i o n a r y of s y n o n y m s , a multilingual dictionary and an illustrated glossary.

HOW TO USE GLOSSARIUM A R T I S T h e v o c a b u l a r y items of the i n d i v i d u a l v o l u m e s a r e a r r a n g e d i n c h a p t e r s a n d s u b j e c t matters a n d w i t h i n these a l p h a b e t i c a l l y . The subject matter i s i n d i c a t e d b y i n d e n t a t i o n of t e r m s a r r a n g e d u n d e r i t . In c a s e of s e v e r a l s y n o n y m s the most u s u a l term i s p u t i n t o the a l p h a b e t i c a l o r d e r a n d the r e s t a r e then g i v e n a c c o r d i n g to t h e i r f r e q u e n c y of o c c u r e n c e i n the l i t e r a t u r e . A l l terms a r e g i v e n i n a n i n d e x .

GLOSSARIUM ARTIS Dreisprachiges Wörterbuch zur Kunst in 10 Bänden j Dictionnaire des Termes d'Art

jßmimmmmw j f

/

V

mm—mmmr

Dictionary of Art Terms Jetzt erstmals vollständig lieferbar

GLOSSARIUM ARTIS. Wörterbuch der Kunst / Dictionnaire des Termes d'Art / Dictionary of Art Terms 1985-2002. 10 Bände, zus. 3306 Seiten. Gebunden. € 1.200,- / sFr 2.065,-. ISBN 3-598-10451-0 Band 1

Band 6

Burgen und Feste Plätze / Chäteaux-forts et Places fortes I Castles and Strongholds

Gewölbe I Voutes / Vaults

3. Aufl. 1995. 315 Seiten. Gebunden € 138,-*. ISBN 3-598-11183-5

3. Aufl. 1988. 312 Seiten. Gebunden € 138,-*. ISBN 3-598-10758-7 Band 7

Band 2

Kirchengeräte, Kreuze und Reliquiare der christlichen Kirchen I Objets liturgiques, Croix et Reliquaires des Eglises chretiennes / Ecclesiastical Utensils, Crosses and Reliquaries of the Christian Churches 3. Aufl. 1992. 365 Seiten. Gebunden € 138,-*. ISBN 3-598-11079-0 Band 3

Bogen und Mauerwerk / Ares et Magonnerie / Arches and Masonry 1998. 253 Seiten. Gebunden € 148,- / sFr 255,-. ISBN 3-598-11252-1

Festungen I Fortifications I Fortifications 1990. 407 Seiten. Gebunden € 138,- / sFr 238,-. ISBN 3-598-10806-0 Band 8

Das Baudenkmal I Le Monument historique / The Historic Monument 2. Aufl. 1994. 331 Seiten. Gebunden € 1 3 8 , - * . ISBN 3-598-11113-4 Band 9

Städte / Villes / Towns 1987. 408 Seiten. Gebunden € 1 3 8 , - / s F r 2 3 8 , - . ISBN 3-598-10460-X

Band 4

Paramente der christlichen Kirchen / Parements des Eglises chretiennes / Paraments of the Christian Churches

Holzbaukunst / Architecture en Bois / Architecture of Wood

3. Aufl. 2002. 305 Seiten. Gebunden € 1 4 8 , - / sFr255,-. ISBN 3-598-11253-X

1997. 332 Seiten. Gebunden € 138,- / sFr 238,-. ISBN 3-598-10461-8

Band 10

Band 5

Treppen / Escaliers / Staircases 2. Aufl. 1985. 278 Seiten. Gebunden € 110,- / sFr 189,-. ISBN 3-598-10456-1

K-G -Säur Verlag A Gale G r o u p / T h o m s o n Learning Company

Postfach 70 16 2 0 · D-81316 München · Tel. (089) 7 6 9 0 2 - 2 3 2 Fax 10891 7 6 9 0 2 - 1 5 0 / 2 5 0 • e-mail: [email protected] · http://www.saur.de

'unverbindliche Preisempfehlung

ISBN 3-Sia-lOÖDt-D