Geography 10 [10]

Citation preview

‫جغرافیـه‬ ‫صﻨﻒ ‪10‬‬ ‫جغرافﻴـﻪ صـﻨف ‪10‬‬ ‫‪1398‬‬

‫ﻫـ ‪ .‬ش‬

‫وزارت ﻣعارف‬

‫سرود ملی‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پښـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫وزارت معارف‬

‫جغرافیه‬ ‫صنف دهم‬

‫ﺳال چاپ‪ 1398 :‬ﻫـ ‪ .‬ش‪.‬‬

‫اﻟﻒ‬

‫ﻣشخصات‌کتاب‬ ‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫ﻣضﻤﻮن‪‌:‬جغرافﻴﻪ‬ ‫ﻣؤﻟفان‪‌:‬گروه مؤلفان کتابﻫاى درسﻰ دﻳپارتمﻨت جغرافﻴﻪ نصاب تعلﻴمﻰ‬ ‫وﻳراستاران‪‌:‬اعضاى دﻳپارتمﻨت وﻳراستارى و اﻳدﻳت زبان درى‬ ‫صﻨف‪‌:‬دﻫم‌‬ ‫زبان‌ﻣتﻦ‪‌:‬درى‬ ‫اﻧکشاف‌دﻫﻨده‪‌:‬رﻳاست عمﻮمﻰ انکشاف نصاب تعلﻴمﻰ و تالﻴف کتب درسﻰ‬ ‫ﻧاشر‪‌:‬رﻳاست ارتباط و آگاﻫﻰ عامﺔ وزارت معارف‬ ‫سال‌چاپ‪ 1398‌:‬ﻫجرى شمسﻰ‬ ‫ﻣکان‌چاپ‪‌:‬کابل‬ ‫چاپ‌خاﻧﻪ‪‌:‬‬ ‫اﻳﻤﻴﻞ‌آدرس‪‌[email protected]‌‌:‬‬ ‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫حق طبع‪ ،‬تﻮزﻳع و فروش کتابﻫاى درسﻰ براى وزارت معارف جمﻬﻮرى اسﻼمﻰ‬ ‫افغانستان محفﻮظ است‪ .‬خرﻳد و فروش آن در بازار ممﻨﻮع بﻮده و با متخلفان برخﻮرد‬ ‫قانﻮنﻰ صﻮرت مﻰگﻴرد‪.‬‬

‫ب‬

‫پیام وزیر معارف‬

‫اﻗرأ باسﻢ ربﻚ‬ ‫سپاس و حﻤد بﻴﻜران آﻓرﻳدﮔار ﻳﻜتاﻳﻰ را ﻛﻪ بر ﻣا ﻫستﻰ بخشﻴد و ﻣا را از ﻧﻌﻤت بزرگ خﻮاﻧدن و‬ ‫ﻧﻮشتﻦ برخﻮردار ساخت‪ ،‬و درود بﻰپاﻳان بر رسﻮل خاتﻢ‪ -‬حﻀرت ﻣحﻤد ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻛﻪ ﻧخستﻴﻦ‬ ‫پﻴام اﻟﻬﻰ بر اﻳشان «خﻮاﻧدن» است‪.‬‬ ‫چﻨاﻧچﻪ بر ﻫﻤﻪﮔان ﻫﻮﻳداست‪ ،‬سال ‪ 1397‬خﻮرشﻴدى‪ ،‬بﻪ ﻧام سال ﻣﻌارف ﻣسﻤﻰ ﮔردﻳد‪ .‬بدﻳﻦ ﻣﻠحﻮظ‬ ‫ﻧﻈام تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت در ﻛشﻮر ﻋزﻳز ﻣا شاﻫد تحﻮﻻت و تﻐﻴﻴرات بﻨﻴادﻳﻨﻰ در ﻋرصﻪﻫاى ﻣختﻠﻒ‬ ‫خﻮاﻫد بﻮد؛ ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻣتﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻛتاب‪ ،‬ﻣﻜتب‪ ،‬اداره و شﻮراﻫاى واﻟدﻳﻦ‪ ،‬از ﻋﻨاصر ششﮔاﻧﻪ و اساسﻰ ﻧﻈام‬ ‫ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان بﻪ شﻤار ﻣﻰروﻧد ﻛﻪ در تﻮسﻌﻪ و اﻧﻜشاف آﻣﻮزش و پرورش ﻛشﻮر ﻧﻘش ﻣﻬﻤﻰ‬ ‫را اﻳﻔا ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در چﻨﻴﻦ برﻫﻪ سرﻧﻮشتساز‪ ،‬رﻫبرى و خاﻧﻮادة بزرگ ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان‪ ،‬ﻣتﻌﻬد بﻪ‬ ‫اﻳجاد تحﻮل بﻨﻴادى در روﻧد رشد و تﻮسﻌﻪ ﻧﻈام ﻣﻌاصر تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت ﻛشﻮر ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫از ﻫﻤﻴﻦرو‪ ،‬اصﻼح و اﻧﻜشاف ﻧﺼاب تﻌﻠﻴﻤﻰ از اوﻟﻮﻳتﻫاى ﻣﻬﻢ وزارت ﻣﻌارف پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ راستا‪ ،‬تﻮجﻪ بﻪ ﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬ﻣحتﻮا و ﻓراﻳﻨد تﻮزﻳﻊ ﻛتابﻫاى درسﻰ در ﻣﻜاتب‪ ،‬ﻣدارس و ساﻳر‬ ‫ﻧﻬادﻫاى تﻌﻠﻴﻤﻰ دوﻟتﻰ و خﺼﻮصﻰ در صدر برﻧاﻣﻪﻫاى وزارت ﻣﻌارف ﻗرار دارد‪ .‬ﻣا باور دارﻳﻢ‪،‬‬ ‫بدون داشتﻦ ﻛتاب درسﻰ باﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬بﻪ اﻫداف پاﻳدار تﻌﻠﻴﻤﻰ در ﻛشﻮر دست ﻧخﻮاﻫﻴﻢ ﻳاﻓت‪.‬‬ ‫براى دستﻴابﻰ بﻪ اﻫداف ذﻛرشده و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام آﻣﻮزشﻰ ﻛارآﻣد‪ ،‬از آﻣﻮزﮔاران و ﻣدرسان‬ ‫دﻟسﻮز و ﻣدﻳران ﻓرﻫﻴختﻪ بﻪﻋﻨﻮان تربﻴت ﻛﻨﻨدهﮔان ﻧسﻞ آﻳﻨده‪ ،‬در سراسر ﻛشﻮر احتراﻣاﻧﻪ تﻘاﺿا‬ ‫ﻣﻰﮔردد تا در روﻧد آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ و اﻧتﻘال ﻣحتﻮاى آن بﻪ ﻓرزﻧدان ﻋزﻳز ﻣا‪ ،‬از ﻫر ﻧﻮع‬ ‫تﻼشﻰ درﻳﻎ ﻧﻮرزﻳده و در تربﻴت و پرورش ﻧسﻞ ﻓﻌال و آﮔاه با ارزشﻫاى دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻣﻠﻰ و تﻔﻜر اﻧتﻘادى‬ ‫بﻜﻮشﻨد‪ .‬ﻫر روز ﻋﻼوه بر تجدﻳد تﻌﻬد و حس ﻣسؤوﻟﻴت پذﻳرى‪ ،‬با اﻳﻦ ﻧﻴت تدرﻳس راآﻏاز ﻛﻨﻨد‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫در آﻳﻨدة ﻧزدﻳﻚ شاﮔردان ﻋزﻳز‪ ،‬شﻬروﻧدان ﻣؤثر‪ ،‬ﻣتﻤدن و ﻣﻌﻤاران اﻓﻐاﻧستان تﻮسﻌﻪ ﻳاﻓتﻪ و شﻜﻮﻓا‬ ‫خﻮاﻫﻨد شد‪.‬‬ ‫ﻫﻤچﻨﻴﻦ از داﻧش آﻣﻮزان خﻮب و دوست داشتﻨﻰ بﻪ ﻣثابﻪ ارزشﻤﻨدترﻳﻦ سرﻣاﻳﻪﻫاى ﻓرداى ﻛشﻮر‬ ‫ﻣﻰخﻮاﻫﻢ تا از ﻓرصتﻫا ﻏاﻓﻞ ﻧبﻮده و در ﻛﻤال ادب‪ ،‬احترام و اﻟبتﻪ ﻛﻨجﻜاوى ﻋﻠﻤﻰ از درس ﻣﻌﻠﻤان‬ ‫ﮔراﻣﻰ استﻔادة بﻬتر ﻛﻨﻨد و خﻮشﻪ چﻴﻦ داﻧش و ﻋﻠﻢ استادان ﮔراﻣﻰ خﻮد باشﻨد‪.‬‬ ‫در پاﻳان‪ ،‬از تﻤام ﻛارشﻨاسان آﻣﻮزشﻰ‪ ،‬داﻧشﻤﻨدان تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت و ﻫﻤﻜاران ﻓﻨﻰ بخش ﻧﺼاب‬ ‫تﻌﻠﻴﻤﻰ ﻛشﻮر ﻛﻪ در تﻬﻴﻪ و تدوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ ﻣجداﻧﻪ شباﻧﻪ روز تﻼش ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬ابراز ﻗدرداﻧﻰ‬ ‫ﻛرده و از بارﮔاه اﻟﻬﻰ براى آنﻫا در اﻳﻦ راه ﻣﻘدس و اﻧسانساز ﻣﻮﻓﻘﻴت استدﻋا دارم‪.‬‬ ‫با آرزوى دستﻴابﻰ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام ﻣﻌارف ﻣﻌﻴارى و تﻮسﻌﻪ ﻳاﻓتﻪ‪ ،‬و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ اﻓﻐاﻧستان آباد و ﻣترﻗﻰ‬ ‫داراى شﻬروﻧدان آزاد‪ ،‬آﮔاه و ﻣرﻓﻪ‪.‬‬ ‫دﻛتﻮر ﻣحﻤد ﻣﻴروﻳس بﻠخﻰ‬ ‫وزﻳر ﻣﻌارف‬

‫ج‬

‫ﻓﻬــﺮﺳت‬ ‫فصل اول – مبادی‬ ‫درس اول – ﻧﻘشﻪ‪ ،‬ﻧﻘشﻪﻫاى ﻃبﻴﻌﻰ و سﻴاسﻰ‬ ‫درس دوم – ﻧﻘشﻪﻫاى اﻗتﺼادى و ﻧﻘشﻪﻫاى ﻣﻮاصﻼتﻰ‬ ‫درس سﻮم ‪ -‬ﻣﻘﻴاس‬ ‫درس چﻬارم – استﻌﻤال رﻧﮓ در ﻧﻘشﻪ‬ ‫درس پﻨجﻢ – ارتسام ﻧﻘشﻪ‬ ‫درس ششﻢ – استﻔاده از ﻋﻜسﻫاى اﻗﻤار ﻣﺼﻨﻮﻋﻰ‬ ‫فصل دوم – اقلیم افغانستان‬ ‫درس ﻫﻔتﻢ – اﻗﻠﻴﻢ اﻓﻐاﻧستان و ﻓﻜتﻮرﻫاى ﻣﻬﻢ اﻗﻠﻴﻤﻰ‬ ‫درس ﻫشتﻢ – حرارت‬ ‫درس ﻧﻬﻢ – رﻃﻮبت‬ ‫درس دﻫﻢ‪ -‬ﻣﻨاﻃﻖ اﻗﻠﻴﻤﻰ اﻓﻐاﻧستان‬ ‫درس ﻳازدﻫﻢ – اﻗﻠﻴﻢ ﻣﻨﻄﻘﺔ ستپ‬ ‫فصل سوم – كوهها‪ ،‬دشتها و دریاها‬ ‫درس دوازدﻫﻢ – وﺿﻊ جﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻰ اﻓﻐاﻧستان‬ ‫درس سﻴزدﻫﻢ‪ -‬ساختﻤان و اشﻜال اراﺿﻰ‬ ‫درس چﻬاردﻫﻢ‪ -‬سﻠسﻠﻪﻛﻮهﻫا و اﻫﻤﻴت آن در زﻧدهﮔﻰ‬ ‫درس پاﻧزدﻫﻢ‪ -‬سﻠسﻠﻪ ﻫﻨدوﻛش‬ ‫درس شاﻧزدﻫﻢ ﻛﻮه بابا‬ ‫درس ﻫﻔده ﻫﻢ‪ -‬ﻛﻮه سﻠﻴﻤان‬ ‫درس ﻫجده ﻫﻢ‪ -‬ﻧﻘاط ﻫﻤﻮار‪ -‬دشتﻫا و رﻳﮕستانﻫا‬ ‫درس ﻧزدﻫﻢ – حﻴﻮاﻧات‬ ‫درس بﻴستﻢ‪ -‬جﻨﮕﻞﻫا‬ ‫درس بﻴست وﻳﻜﻢ‪ -‬ﻓرش ﻧباتﻰ‬ ‫درس بﻴست و دوم‪ -‬ﮔردش آب در ﻃبﻴﻌﻴت (ساﻳﻜﻞ آب)‬ ‫درس بﻴست و سﻮم‪ -‬اﻫﻤﻴت آب در اﻗتﺼاد زراﻋتﻰ‪ ،‬تﻮﻟﻴد اﻧرژى و حﻴات‬ ‫درس بﻴست وچﻬارم‪ -‬حﻮزهﻫاى آبﮕﻴر‬ ‫درس بﻴست و پﻨجﻢ‪ -‬حﻮزة آﻣﻮ‬ ‫درس بﻴست و ششﻢ‪ -‬حﻮزة ﻛابﻞ‬ ‫درس بﻴست و ﻫﻔتﻢ‪ -‬حﻮزة آبﮕﻴر ﻫﻠﻤﻨد و سﻴستان‬ ‫درس بﻴست وﻫشتﻢ‪ -‬حﻮزة ﻫرﻳرود‬ ‫درس بﻴست و ﻧﻬﻢ‪ -‬حﻮزهﻫاى بستﻪ‬ ‫درس سﻰ ام‪ -‬جﻬﻴﻞﻫاى ﻣﻌروف اﻓﻐاﻧستان‬ ‫درس سﻰ و ﻳﻜﻢ‪ -‬خشﻚ ساﻟﻰ و ﻛﻤبﻮد آب‬ ‫فصل چهارم‪ -‬محیط زیست‬ ‫درس سﻰ و دوم‪ -‬ﻣحﻴﻂ ﻃبﻴﻌﻰ‬ ‫درس سﻰ و سﻮم‪ -‬حﻔاﻇت جﻨﮕﻞﻫا‬ ‫درس سﻰ و چﻬارم‪ -‬حﻔاﻇت حﻴات وحش‬

‫د‬

‫‪2-1‬‬ ‫‪6-3‬‬ ‫‪8-7‬‬ ‫‪10-9‬‬ ‫‪13-11‬‬ ‫‪17-14‬‬ ‫‪20-18‬‬ ‫‪22-21‬‬ ‫‪26-23‬‬ ‫‪30-27‬‬ ‫‪34-31‬‬ ‫‪38-35‬‬ ‫‪42-39‬‬ ‫‪44-43‬‬ ‫‪46-45‬‬ ‫‪50-47‬‬ ‫‪52-51‬‬ ‫‪56-53‬‬ ‫‪60-57‬‬ ‫‪62-61‬‬ ‫‪64-63‬‬ ‫‪68-65‬‬ ‫‪72-69‬‬ ‫‪76-73‬‬ ‫‪78-77‬‬ ‫‪82-79‬‬ ‫‪86-83‬‬ ‫‪90-87‬‬ ‫‪94-91‬‬ ‫‪98-95‬‬ ‫‪102-99‬‬ ‫‪106-103‬‬ ‫‪111-107‬‬ ‫‪114-112‬‬ ‫‪116-115‬‬ ‫‪120-117‬‬ ‫‪124-121‬‬ ‫‪128-125‬‬

‫‪130-129‬‬ ‫‪134-131‬‬ ‫‪136-135‬‬ ‫‪138-137‬‬ ‫‪140-139‬‬ ‫‪142-141‬‬ ‫‪145-143‬‬ ‫‪148-146‬‬ ‫‪150-149‬‬ ‫‪152-151‬‬ ‫‪154-153‬‬ ‫‪156-155‬‬ ‫‪158-157‬‬ ‫‪160-159‬‬ ‫‪164-161‬‬ ‫‪168-165‬‬ ‫‪170-169‬‬ ‫‪174-171‬‬ ‫‪178-175‬‬ ‫‪180-179‬‬ ‫‪182-181‬‬ ‫‪184-183‬‬ ‫‪186-185‬‬ ‫‪190-187‬‬ ‫‪194-191‬‬ ‫‪196-195‬‬ ‫‪200-197‬‬ ‫‪204-201‬‬ ‫‪208-205‬‬ ‫‪214-209‬‬ ‫‪216-215‬‬ ‫‪218-217‬‬ ‫‪220-219‬‬

‫درس سﻰ و پﻨجﻢ‪ -‬حﻔاﻇت آب‪ ،‬خاك و ﻫﻮا‬ ‫درس سﻰ و ششﻢ‪ -‬آﻟﻮدهﮔﻰ ﻫﻮاى شﻬر‬ ‫درس سﻰ و ﻫﻔتﻢ‪ -‬ازدﻳاد ﻋرادهجات ﻛﻬﻨﻪ و آﻟﻮدهﮔﻰ شﻬر‬ ‫درس سﻰ و ﻫشتﻢ‪ -‬خرابﻰ و آﻟﻮدهﮔﻰ جادهﻫا و ﻛﻮچﻪﻫا‬ ‫فصل پنجم‪ -‬آفات طبیعی‬ ‫درس سﻲ و ﻧﻬﻢ‪ -‬زﻟزﻟﻪ‬ ‫درس چﻬﻠﻢ‪ -‬خﻄرات زﻟزﻟﻪ‬ ‫درس چﻬﻞ وﻳﻜﻢ‪ -‬سﻨجش ﻣﻴزان زﻟزﻟﻪ‬ ‫درس چﻬﻞ و دوم‪ -‬حﻮزهﻫاى زﻟزﻟﻪخﻴز ﻛشﻮر‬ ‫درس چﻬﻞ و سﻮم‪ -‬سﻴﻼب‬ ‫درس چﻬﻞ و چﻬارم‪ -‬خﻄرات سﻴﻞ و راهﻫاى ﻣﻘابﻠﻪ بﻪ آن‬ ‫درس چﻬﻞ و پﻨجﻢ‪ -‬آتشﻓشان‬ ‫درس چﻬﻞ و ششﻢ‪ -‬حﻮزةﻫاى آتشﻓشاﻧﻰ ﻗبﻠﻰ در ﻛشﻮر‬ ‫فصل ششم‪ -‬كهکشان‪ ،‬سیارهها و زمین‬ ‫درس چﻬﻞ و ﻫﻔتﻢ‪ -‬ﻧﻈرﻳات در بارة پﻴداﻳش جﻬان‬ ‫درس چﻬﻞ و ﻫشتﻢ‪ -‬ﻛﻬﻜشان‬ ‫درس چﻬﻞ و ﻧﻬﻢ‪ -‬ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ شﻤسﻰ‬ ‫درس پﻨجاه ام‪ -‬سﻴارهﻫا ﻣﻨﻈﻮﻣﺔ شﻤسﻰ‬ ‫درس پﻨجاه وﻳﻜﻢ‪ -‬ساختﻤان زﻣﻴﻦ‬ ‫درس پﻨجاه ودوم‪ -‬درﻳاﻫاى ﻣﻌروف جﻬان‬ ‫درس پﻨجاه وسﻮم‪ -‬پستﻰﻫا و بﻠﻨدىﻫاى ﻗﻄﻌات خشﻜﺔ زﻣﻴﻦ‬ ‫درس پﻨجاه وچﻬارم‪ -‬ﻣﻬتاب و ﻣشخﺼات ﻋﻤﻮﻣﻰ آن‬ ‫درس پﻨجاه وپﻨجﻢ‪ -‬خسﻮف و ﻛسﻮف‬ ‫درس پﻨجاه وششﻢ‪ -‬اﻧﻮاع حرﻛت زﻣﻴﻦ‬ ‫درس پﻨجاه وﻫﻔتﻢ‪ -‬ﻛﻤﻴات وﺿﻌﻴﺔ جﻐراﻓﻴاﻳﻰ‬ ‫فصل هفتم‬ ‫درس پﻨجاه وﻫشتﻢ‪ -‬اﻗﻠﻴﻢ چﻴست‬ ‫درس پﻨجاه وﻧﻬﻢ‪ -‬وزش بادﻫا‬ ‫درس شﺼتﻢ‪ -‬ﻋﻮاﻣﻞ ﻣؤثر اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫درس شﺼت وﻳﻜﻢ‪ -‬اﻧﻮاع اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫درس شﺼت ودوم‪ -‬ﻃبﻘات اتﻤﻮسﻔﻴر‬ ‫درس شﺼت وسﻮم‪ -‬اتﻤﻮسﻔﻴر زﻣﻴﻦ‬ ‫درس شﺼت وچﻬارم‪ -‬ﻧﻘش اتﻤﻮسﻔﻴر در اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫درس شﺼت وپﻨجﻢ‪ -‬ابزارﻫاى سﻨجش و ﻣشاﻫدات ﻫﻮاشﻨاسﻰ ‪222-221‬‬ ‫‪226-223‬‬ ‫درس شﺼت وششﻢ‪ -‬چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ تشﻜﻴﻞ باد‬ ‫‪228-227‬‬ ‫درس شﺼت وﻫﻔتﻢ‪ -‬ابر بﻨدى ﻫا ‪Clouds‬‬ ‫‪232-229‬‬ ‫درس شﺼت وﻫشتﻢ‪ -‬تﻐﻴﻴرات بارﻧدهﮔﻰ ﻧﻈر بﻪ ارتﻔاع‬

‫ﻫـ‬

‫فصﻞ اول ‪ -‬ﻣبادى‬

‫‪ 1.1‬مفاﻫﻴم و اصطﻼحات‬ ‫در اﻳن فصل بنابر رشــد فکرى شاگردان مفاﻫﻴم و اصطﻼحات زﻳر اﻫمﻴت وﻳژه‬ ‫دارد کﻪ بﻪ ترتﻴب از آنﻫا نام مﻰگﻴرﻳم‪:‬‬ ‫در س اول‪ :‬نقشﻪ‬ ‫درس دوم‪ :‬نقشﻪﻫاى اقتصادى‬ ‫درس سوم‪ :‬مقﻴاس‬ ‫درس چﻬارم‪ :‬استعمال رنگ در نقشﻪ‬ ‫درس پنجم‪ :‬ارتسام نقشﻪ‬ ‫درس ششم‪ :‬استفاده از تصوﻳرﻫاى اقمار مصنوعﻰ‬

‫‪1‬‬

‫دانستن اﻳن مفاﻫﻴم براى شــاگردان ضرورى بوده‪ ،‬زﻳرا بﻪکمک آن شاگردان بﻪ‬ ‫موضوعات مختلف جغرافﻴاﻳﻰ آشنا شده و دانشمندان و شاگردان نﻴز روش مطالعﺔ‬ ‫جغرافﻴﻪ را مﻰآموزند‪ .‬در حقﻴقت اﻳن مفاﻫﻴم‪ ،‬کلﻴد اصلﻰ مطالعات علم جغرافﻴﻪ را‬ ‫براى نوآموزان و شــاگردان جغرافﻴﻪ تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬در صفحات آﻳنده ﻫر کدام‬ ‫اﻳن مباحث را با مثالﻫاى عملﻰ و نقشﻪﻫاى مربوط از نظر شاگردان مﻰگذرانﻴم‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫درس اول‬

‫ﻧقشﻪ‬

‫شکل ‪ .1‬نقشﻪ‪ ،‬چوکات نقشﻪ و کمﻴات وضعﻴﺔ جغرافﻴاﻳﻰ‬ ‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد ﻛﻪ ﻧقشﻪ چﻴست؟ و در جغرافﻴﻪ چﻪ اﻫﻤﻴت دارد؟‬ ‫ساده ترﻳن تعرﻳف نقشﻪ را اﻳنطور بﻴان کرده اند‪:‬‬ ‫نقشﻪ‪ ،‬عبارت از ترسﻴم حصﻪﻳﻰ از سطح زمﻴن و ﻳا تمام سطح زمﻴن است کﻪ شکل ﻳک‬ ‫حصﺔ کرة زمﻴن را از حالت ســﻪ بعدى (طول‪ ،‬عرض و ارتفاع) بﻪ سطح افقﻰ دو بعدى‬ ‫(طول و عرض) بﻪ ﻳک مقﻴاس معﻴن و عﻼﻳم مشخص نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫بنابــر آن‪ ،‬محتوﻳات نقشــﻪ از نظر جغرافﻴــﻪدانﻫا اﻫمﻴت زﻳاد دارد‪ .‬مطالب داده شــده‬ ‫محتوﻳات نقشﻪ را تشکﻴل مﻰدﻫد‪:‬‬ ‫ چوکات نقشﻪ‬‫ دواﻳرطولالبلد و عرضالبلد‬‫ خطوط کانتور‬‫ مقﻴاس نقشﻪ‬‫ عﻼﻳم مشخص‬‫ استعمال رنگ و پرداز‬‫‪3‬‬

‫ سمت و تعﻴﻴن جﻬت در نقشﻪ‬‫ انواع ترسﻴم نقشﻪ‬‫چﻮﻛات ﻧقشﻪ‬ ‫ساحﺔ معﻴن اراضﻰ کﻪ در نقشﻪ نشان داده مﻰشود توسط ﻳک چوکات احاطﻪ مﻰگردد‪.‬‬ ‫چوکات نقشــﻪ‪ ،‬توســط ﻳک خط درشت با ﻳک خط بارﻳک ترســﻴم مﻰشود‪ .‬دراﻳن‬ ‫مورد مﻬارت ﻫنرى را در نظر گرفتﻪ‪ ،‬ﻫر قدر چوکات شفاف و زﻳبا رسم شود بﻪﻫمان‬ ‫اندازه نقشﻪ را دلچسپ مﻰسازد ‪.‬‬ ‫ کمﻴات وضعﻴﺔ جغرافﻴاﻳﻰ کﻪ بﻪ دواﻳر طولالبلد و عرضالبلد اطﻼق مﻰگردد‪.‬‬‫موقعﻴت ساحﺔ نقشﻪ را اراﻳﻪ مﻰکند‪ .‬در شمال‪ ،‬جنوب‪ ،‬شرق و غرب نقشﻪ‪ ،‬اﻳن دواﻳر‬ ‫طول و عرض جغرافﻴاﻳﻰ بﻪ رنگ خفﻴف و نازک ترســﻴم مﻰگردد تا موقعﻴت آنرا بﻪ‬ ‫مقاﻳسﺔ تمام کرة زمﻴن واضح سازد‪.‬‬ ‫خطﻮط ﻛاﻧتﻮر‬ ‫اﻳن خطوط‪ ،‬ارتفاع ﻳک محل را در نقشﻪ نشان مﻰدﻫد‪ .‬خطوط کانتور از ارتفاعات مشابﻪ‬ ‫مﻰگذرد و ﻫمﻴن خطوط است کﻪ شکل زمﻴن را در بعد ارتفاع واضح مﻰسازد‪.‬‬ ‫ﻣقﻴاس ﻧقشﻪ‬ ‫تناسب فاصلﺔ نقشﻪ را بر فاصلﺔ اراضﻰ مقﻴاس گوﻳند‪:‬‬

‫‪4‬‬

‫ﻧقشﻪﻫاى طبﻴعﻰ‬ ‫چﻪ نوع نقشﻪ را نقشﻪ طبﻴعﻰ گوﻳند؟‬

‫شکل ( ‪ ) 2‬نقشﺔ طبﻴعﻰ‬ ‫نقشﻪﻫاى طبﻴعﻰ را نقشﻪﻫاى توپوگرافﻰ و ﻳا نقشﻪﻫاى فزﻳکﻰ نﻴز گوﻳند‪ .‬دراﻳن نقشﻪﻫا‬ ‫ســاختمان اراضﻰ بﻪوضاحت نشان داده مﻰشود‪ .‬برجستﻪگﻰﻫا توسط خطوط پرداز و‬ ‫ﻳا ســاﻳﻪ اندازى وضاحت داده مﻰشــود‪ ،‬ﻫر خط کانتور ارتفاع ﻫمان ســاحﺔ معﻴن را‬ ‫اراﻳﻪ مﻰکند‪ .‬ارتفاع قلﻪﻫا بﻪ ارقام درشــت نوشتﻪ مﻰشود‪ .‬جﻬﻴلﻫا‪ ،‬خلﻴجﻫا‪ ،‬بحﻴرهﻫا‬ ‫و بحرﻫا با خطوط کانتور آبﻰ عمق آنﻫا را نشــان مﻰدﻫد‪ .‬درﻳاﻫا با نام آن‪ ،‬کوهﻫا با‬ ‫اســم آنﻫا‪ ،‬درهﻫا‪ ،‬سطوح مرتفع‪ ،‬وادىﻫا‪ ،‬کوتلﻫا‪ ،‬تونلﻫا‪ ،‬رﻳگستانﻫا و دشتﻫا با‬ ‫عﻼﻳم خاص ذکر مﻰشــود‪ ،‬اما تفاوت ارتفاعات‪ ،‬ســمت و مقﻴاس نقشﻪ در ﻫر حالت‬ ‫در قســمت پاﻳانﻰ نقشــﻪ درج مﻰشــود‪ .‬از لحاظ موجودﻳت خطــوط کانتور و عمق‬ ‫بحﻴره‪ ،‬بحر و ﻳا جﻬﻴل اندازه مﻰشود‪ ،‬اﻳن نوع نقشﻪﻫا را بﻪنام نقشﻪﻫاى ﻫﻴپسومﻴترﻳک‬ ‫(‪)Hypsometric‬نﻴز ﻳاد مﻰکنند‪.‬‬ ‫نقشﻪﻫاى طبﻴعﻰ انواع مختلف دارد؛ مثال‪ :‬نقشﻪﻫاى خاک‪ ،‬نقشﺔ درﻳاﻫا و عناصر ماﻳع‪،‬‬ ‫نقشﻪﻫاى اقلﻴمﻰ‪ ،‬نقشﻪ ﻳخچالﻫا‪ ،‬نقشﺔ نباتات‪ ،‬جنگلﻫا وغﻴره‪.‬‬ ‫در اﻳن نقشــﻪﻫا تمام جﻬان‪ ،‬ﻳا ﻳک براعظم‪ ،‬ﻳا ﻳک منطقﻪ وﻳا ﻳک مملکت گنجانﻴده‬ ‫مﻰشود‪.‬‬ ‫ﻧقشﻪﻫاى سﻴاسﻰ‬ ‫نقشﻪﻫاى سﻴاسﻰ چﻪ مشخصات دارند؟‬ ‫‪5‬‬

‫نقشــﻪﻫاى سﻴاسﻰ نقشــﻪﻫاى اند‬ ‫کــﻪ تقســﻴمات سﻴاســﻰ ممالک‬ ‫را بــا خطوط ســرحدى آنﻫا و با‬ ‫پاﻳتختﻫاى ﻫمان ممالک نشــان‬ ‫دﻫد‪ .‬ممالک کوچک و بزرگ با‬ ‫ســاحﺔ تحت الحماﻳﻪ‪،‬کشـورﻫاى‬ ‫کـامنولــت‪ ،‬تحــت قﻴمومﻴــت و‬ ‫امثال آن با طرز سﻴاست آن کـﻪ ﻳا‬ ‫جمﻬورى‪ ،‬شاﻫﻰ مطلقﻪ‪ ،‬شــاﻫﻰ‬ ‫مشـــروطﻪ‪ ،‬جمﻬــورى فـــدرال‪،‬‬ ‫شﻜﻞ (‪ )3‬ﻧقشﺔ تقسﻴﻤات سﻴاسﻰ افغاﻧستان‬ ‫جمﻬورى تــودهﻳﻰ وغﻴـــــره مﻰباشد نشـــان داده مﻰ شود‪.‬‬ ‫تقسﻴمات ادارى‪ ،‬شﻬرى و شاروالﻰﻫا‪ ،‬حکومتﻫاى محلﻰ و وﻻﻳات در مجموع‬ ‫دراﻳن نقشﻪﻫا جا داده مﻰشود‪ ،‬ﻫمچنﻴن وسعت‪ ،‬نفوس و مساحت ﻫر مملکت نﻴز بﻪ‬ ‫طور دقﻴق ذکر مﻰشود‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ دوگروه تقسﻴم شوند‪ .‬گروه اول وﻳژهگﻰﻫاى جغرافﻴاﻳﻰ نقشﻪﻫاى‬ ‫طبﻴعﻰ و گروه دوم اوصاف نقشﻪﻫاى طبﻴعﻰ را در حضور ﻫمصنفان خود بﻴان‬ ‫کنند‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪ -1‬ارتفاعات در نقشﻪﻫاى طبﻴعﻰ چطور ارائﻪ مﻰشود؟‬ ‫‪2‬ـ نقشﻪ داراى کدام مطالب مﻬم است؟‬ ‫‪ -3‬بحﻴرهﻫا و ابحار و درﻳاﻫا در کدام نوع نقشﻪﻫا نشان داده مﻰ شوند؟‬ ‫‪ -4‬نقشﻪﻫاى سﻴاسﻰ از نقشﻪﻫاى طبﻴعﻰ چﻪ تفاوت دارند؟‬ ‫‪ -5‬سرحدات در کدام نقشﻪﻫا بﻴشتر عﻼمﻪگذارى مﻰشوند؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫ﻫر شاگرد نقشﺔ سﻴاسﻰ و ﻳا طبﻴعﻰ براعظم آسﻴا و اروپا را ترسﻴم کند و در ساعت‬ ‫بعدى از نظر معلم خود بگذراند‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫درس دوم‬

‫ﻧقشﻪﻫاى اقتصادى‬

‫شکل (‪ )4‬نقشﺔ اقتصادى‬ ‫شاگردان از نقشﻪﻫاى اقتصادى چگونﻪ استفاده مﻰتوانند؟‬

‫نقشــﻪﻫاى اقتصادى نقشــﻪﻫاﻳﻰ را گوﻳند کﻪ تمام مســاﻳل اقتصــادى و ﻳا ﻳک بخش‬ ‫موضوعات اقتصادى جﻬان و ﻳا ﻳک مملکت را نشان دﻫد‪.‬‬ ‫اﻳن موضوعات عبارت اند از‪ :‬منابع طبﻴعﻰ زﻳر زمﻴنﻰ کﻪ شامل فلزات‪ ،‬احجار کرﻳمﻪ‪ ،‬نفت‬ ‫و گاز بوده و ﻳا منابع سطحاﻻرضﻰ‪ ،‬از قبﻴل پﻴداوار زراعتﻰ‪ ،‬فابرﻳکﻪﻫاى صنعتﻰ‪ ،‬تجارت‪،‬‬ ‫واردات وصادرات ﻳک کشــور وﻳا تمــام جﻬان‪ ،‬تولﻴدات انرژى بــرق از درﻳاﻫا‪ ،‬تربﻴﺔ‬ ‫حﻴوانات‪ ،‬صناﻳع دستﻰ وﻳا ماشﻴنﻰ در مجموع دراﻳن نوع نقشﻪﻫا گنجانﻴده مﻰشود‪.‬‬ ‫ﻧقشﻪﻫاى ﻣﻮاصﻼتﻰ‬ ‫تمام راهﻫاى حمل و نقل‪ ،‬جادهﻫاى اســفالت شــده و خطوط آﻫن در سطح خشکﻪ بﻪ‬ ‫شمول متروﻫا دراﻳن نقشﻪﻫا نشان داده مﻰشود‪.‬‬ ‫حمل و نقل بحرى‪ ،‬خطوط کشــتﻰرانﻰ‪ ،‬ﻳا بندرگاهﻫاى مﻬــم آن را با توقفگاهﻫاى‬ ‫بحرى خطوط مواصﻼت بحرى اراﻳﻪ مﻰکند‪.‬‬ ‫خطــوط فضاﻳﻰ و خطوط پرواز آن در ســطح ملﻰ و بﻴنالمللــﻰ در مواصﻼت ﻫواﻳﻰ‬ ‫شــامل مﻰشود‪ .‬مﻴدانﻫاى ﻫواﻳﻰ‪ ،‬با توقفگاهﻫاى ﻫر خط پرواز‪ ،‬حجم ترافﻴک ﻫواﻳﻰ‬ ‫‪7‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )5‬ﻧقشﺔ ﻣﻮاصﻼت‬

‫و حمل و نقل فضاﻳﻰ در ﻫمچو نقشﻪﻫا نشان داده مﻰشود‪.‬‬ ‫در تمام اﻳن نقشــﻪﻫا عﻼﻳم مشــخص‪ ،‬مقﻴــاس‪ ،‬کمﻴات وضعﻴﺔ جغرافﻴاﻳﻰ‪ ،‬ســمت و‬ ‫جﻬتﻫا با چوکات اساسﻰ آن در نظرگرفتﻪ مﻰشود‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شــاگردان بﻪ سﻪ گروه تقسﻴم شــوند‪ ،‬ﻫر گروه در بارة ﻳکﻰ از خطوط مواصﻼتﻰ‬ ‫مشوره کرده و نماﻳندة گروه‪ ،‬موضوع را در صنف بﻴان کند‪.‬‬

‫؟‬

‫‪.1‬‬ ‫‪.2‬‬ ‫‪.3‬‬ ‫‪.4‬‬

‫سؤالﻫا‬ ‫در نقشﻪﻫاى اقتصادى کدام موضوعات شامل است؟‬ ‫آﻳا پﻴداوار زراعتﻰ شامل نقشﻪﻫاى اقتصادى مﻰشود‪ ،‬اگر مﻰشود چرا؟‬ ‫در نقشﻪﻫاى مواصﻼتﻰ کدام پدﻳدهﻫا گنجانﻴده مﻰشود؟‬ ‫خطوط فضاﻳﻰ‪ ،‬از خطوط حمل و نقل زمﻴنﻰ چﻪ تفاوت دارد؟‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫ﻫر شــاگرد ﻳکﻰ از نقشــﻪﻫاى مواصﻼتﻰ افغانســتان را در خانﻪ رسم کرده از نظر‬ ‫معلم مضمون بگذراند‪.‬‬ ‫‪8‬‬

‫درس سوم‬

‫ﻣقﻴاس‬ ‫راجع بﻪ ﻣقﻴاس چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد؟‬ ‫مقﻴاس عبارت از نسبت فاصلﺔ نقشﻪ بر فاصلﺔ زمﻴن است‪.‬‬ ‫مقﻴاس بﻪ سﻪ شکل نشان داده مﻰ شود؛ اما در ﻫر حالت مفﻬوم آنﻫا ﻳکﻰ است‪.‬‬ ‫در ﻫر مقﻴاس ﻳک واحد فاصلﻪ نقشﻪ “‪ ”Map distance‬کﻪ در صورت کسر نوشتﻪ‬ ‫مﻰشــود معادل بﻪ تمام عددى اســت کﻪ در مخرج کسر وجود دارد و آن ﻫم بﻪ فاصلﺔ‬ ‫زمﻴن “‪ ”Earth distance‬دﻻلت مﻰکند؛ بطورمثال‪:‬‬ ‫‪= Scale‬‬

‫‪Map distance‬‬ ‫‪Earth distance‬‬

‫‪1‬‬ ‫در مقﻴاس‬ ‫‪10000‬‬

‫ﻳا فاصلﺔ نقشﻪ‬ ‫فاصلﺔ زمﻴن‬

‫= مقﻴاس‬

‫ﻳک سانتﻰ متر در نقشﺔ مساوى بﻪ ده ﻫزار سانتﻰ متر در روى زمﻴن‬

‫است‪.‬‬

‫زمﻴن ‪( = 10000 cm‬نقشﻪ) ‪1cm‬‬ ‫ﻳا ‪ 1cm‬نقشﻪ = ‪ m 100‬باﻻى زمﻴن‬ ‫در مقﻴاسﻫاى ذﻳل معادلتﻫاى آنرا با سطح زمﻴن اﻳنطور محاسبﻪ مﻰ نماﻳﻴم‪.‬‬

‫مقﻴاس ﻫاى کﻪ بﻪ صورت کسر اراﻳﻪ شود آن را مقﻴاس کسرى گوﻳند و بﻪ اصطﻼح (‪0 ) RF‬‬ ‫‪ Representative Fraction‬نﻴز ﻳاد مﻰ شود‪.‬‬ ‫کﻪ در اﻳنجا‬ ‫در اراضﻰ‬ ‫در اراضﻰ‬ ‫در اراضﻰ‬ ‫اﻳن مقﻴاس اﻳنطور ﻫم نوشتﻪ مﻰشود‬

‫‪9‬‬

‫در نقشﻪ‬ ‫در نقشﻪ‬ ‫در نقشﻪ‬

‫مقﻴاس گرافﻰ‪ :‬در اﻳن نوع مقﻴاس ﻳک گراف ﻳک خط ﻳا دو خط موازى با ﻫم ترسﻴم‬ ‫مﻰشود‪ ،‬ﻫر واحد گراف فاصلﻪ معﻴن را در اراضﻰ نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫مث ً‬ ‫ﻼ‪:‬‬ ‫‪100 km‬‬

‫‪I‬‬

‫‪80‬‬

‫‪100 km‬‬

‫‪80‬‬

‫‪I‬‬

‫‪60‬‬

‫‪I‬‬

‫‪60‬‬

‫‪40‬‬

‫‪I‬‬

‫‪40‬‬

‫‪20‬‬

‫‪I‬‬

‫‪20‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫دراﻳن مقﻴاس گرافﻰ ﻫر واحد گراف کﻪ ﻳک ســانتﻰ متر است ده کﻴلومتر فاصلﻪ را در‬ ‫اراضﻰ نشان مﻰدﻫد‪ .‬شــکل گراف بﻪ مﻬارت شخص تعلق دارد کﻪ آنرا تا چﻪ اندازه‬ ‫زﻳبا و جذاب ترسﻴم کرده مﻰتواند‪.‬‬ ‫ﻣقﻴاس ﻟفظﻰ‪ :‬اﻳن گونﻪ مقﻴاس بﻪ لفظ وکلمات اراﻳﻪ مﻰشود بﻪ گونﻪ نمونﻪ در مقﻴاس کسـرى‬ ‫‪1‬‬ ‫‪50000‬‬

‫مقﻴاس لفظﻰ آن ﻳک سانتﻰ مترمعادل ‪ 500‬متر است و در مقﻴـــاس گرافـــﻰ‬

‫باﻻ‪ ،‬ﻳک سانتﻰ متر نقشﺔ معادل دهکﻴلومتر در اراضﻰ مﻰباشد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان در صنف بﻪ دو گروه تقسﻴم شوند‪ ،‬ﻳک گروه مقﻴاس کسرى‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1000000‬‬

‫را بﻴان کنند کﻪ چﻪ مفﻬوم دارد و گروه دوم‪ ،‬مقﻴاس گرافﻰ ﻫمﻴن‬

‫کسر را طورى ترسﻴم کنند کﻪ ﻫر دو سانتﻰ متر‪ ،‬معادل ‪ km 10‬باشد‪.‬‬

‫؟‬

‫سؤالﻫا‬

‫‪1‬‬ ‫را بﻴان کنﻴد‪.‬‬ ‫‪ -1‬مفﻬوم مقﻴاس کسرى‬ ‫‪1500‬‬

‫‪ -2‬مقﻴاس ‪ 1:205000‬چﻪ مفﻬوم دارد؟‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ -3‬مقﻴاس‬ ‫‪25000000‬‬

‫چﻪ معنﻰ دارد‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‪ :‬شاگردان مقﻴاس گرافﻰ سﻪ سؤال فوق‬ ‫را بﻪ فکر خود ترتﻴب و ترسﻴم کنند‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫درس چﻬارم‬

‫استعﻤال رﻧﮓ در ﻧقشﻪ‬

‫متر‬ ‫متر‬ ‫متر‬ ‫متر‬ ‫متر‬ ‫متر‬ ‫شکل (‪ )6‬استعمال رنگ در نقشﻪ‬

‫آﻳا استعﻤال رﻧﮓ در ﻧقشﻪ ﻣفﻴد است؟‬ ‫شاگردان باﻳد بدانند کﻪ‪ ،‬رنگﻫاى مختلف در نقشﻪ چﻪ اﻫمﻴت دارد‪.‬‬ ‫ﻳک تعداد رنگﻫاى مشــخص در نقشــﻪﻫاى جغرافﻴاﻳﻰ بﻪکار برده مﻰشــوند کﻪ ﻫر‬ ‫رنگ مفﻬوم خاص را در ذﻫن شاگرد بﻪوجود مﻰآورد‪.‬‬ ‫رنگﻫاى مﻬم کﻪ در نقشﻪﻫاى جغرافﻴاﻳﻰ بﻪکار مﻰرود ازاﻳن قرار اند‪:‬‬ ‫ رنگ ســﻴاه براى نشــان دادن چوکات نقشــﻪ و نامﻫاى مختلف محﻼت‪ ،‬شــﻬرﻫا و‬‫غﻴره‪.‬‬ ‫ رنگ سبز براى سرزمﻴنﻫاى سرسبز‪ ،‬جنگلﻫا‪ ،‬کشتزارﻫا و امثال آن‬‫ رنگ زرد براى نماﻳش مناطق صحراﻳﻰ و رﻳگستانﻰ‬‫ رنگ آبﻰ براى ابحار‪ ،‬جﻬﻴلﻫا‪ ،‬خلﻴجﻫا‪ ،‬بحﻴرهﻫا و درﻳاﻫا‬‫ رنگ سرخ براى خطوط مواصﻼتﻰ‪ ،‬شاﻫراهﻫا و مراکز ادارى و سﻴاسﻰ‬‫ رنگ جگرى براى سلسلﻪ جبال و کوهﻫا‬‫ اما بعضﻰ رنگﻫاى دﻳگر ﻫم استعمال مﻰشود کﻪ در نقشﻪﻫاى اقتصادى‪ ،‬سﻴاسﻰ‪ ،‬بشرى و‬‫طرز استفادة اراضﻰ از آنﻫا کار مﻰ گﻴرند و عﻼﻳم مشخص آن تذکر داده مﻰشود‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫تارﻳکﻰ‪ ،‬مﻼﻳم بودن و تون رنگ ﻫم مﻬم است؛ طور مثال در ابحار‪:‬‬ ‫از عمق ‪ 0‬الﻰ ‪ 1000‬متر آبﻰ بسﻴار خفﻴف و بﻪ تدرﻳج از عمق ‪ 7000‬الﻰ ‪ 10000‬متر‬ ‫آبﻰ بســﻴار تارﻳک بﻪﻫمﻴن ترتﻴب در ارتفاعات کوﻫســتانﻰ‪ ،‬رنگ جگرى اســتعمال‬ ‫مﻰشــود کﻪ نظر بﻪ ارتفاع از دامنﺔ کوه جگرى کم رنگ شــروع شــده در ارتفاعات‬ ‫متوســط جگرى مﻼﻳم و در ارتفاعات بﻴن ‪ 5000‬الﻰ ‪ 8000‬متر جگرى تﻴره بﻪکار برده‬ ‫مﻰشــود‪ .‬در نقاط مرتفع کوﻫستانﻰ اگر ﻳخچال وجود داشتﻪ باشد‪ ،‬با رنگ سفﻴد آنرا‬ ‫نشان مﻰدﻫند‪.‬‬ ‫در نقشﻪ صفحﻪ قبلﻰ شما تفاوت رنگﻫا و موضوعات را فﻬمﻴده مﻰتوانﻴد‪.‬‬ ‫اﻳن نوع نقشﻪﻫا را بﻪنام ﻫﻴپسومترﻳک ﻫم ﻳاد مﻰکنند‪ .‬مراکز فرﻫنگﻰ‪ ،‬زبان‪ ،‬دﻳن‪ ،‬نژاد‬ ‫و ساﻳر ممﻴزات دﻳگر در نقشﻪﻫا با رنگﻫاى مختلف و جداگانﻪ نشان داده مﻰشوند تا‬ ‫براى خوانندهگان مشــکﻼت بﻪ وجود مﻴاﻳد و ﻫر موضوع را توسط رنگﻫاى جداگانﻪ‬ ‫تشخﻴص داده بتوانند‪.‬‬

‫‪ TN‬شﻤال حقﻴقﻰ‬ ‫‪ MgN‬شﻤال ﻣقﻨاطﻴسﻰ‬ ‫‪ GN‬شﻤال شبﻜﻪﻫاى ﻧقشﻪ ﻣرﻛاتﻮر‬

‫‪GN‬‬

‫‪TN‬‬

‫‪MgN‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )7‬جﻬات‬ ‫شﻤال در ﻧقشﻪ‬

‫جﻬات را در ﻧقشﻪ چطﻮر تعﻴﻴﻦ ﻣﻰتﻮاﻧﻴد؟‬ ‫در نقشﻪﻫاى جغرافﻴاﻳﻰ جﻬات بﻪ سﻪ طرﻳقﺔ ذﻳل تعﻴﻴن مﻰگردد‪:‬‬ ‫‪ -1‬در حصﺔ پاﻳانﻰ نقشﻪ ﻳک وکتور رسم مﻰشود کﻪ در رأس وکتور کلمﺔ‬ ‫شمال با حرف ‪ N‬نشان داده مﻰشود و در قاعدة وکتور حرف ‪ S‬نوشتﻪ مﻰشود‬ ‫کﻪ سمت جنوب را وانمود مﻰسازد‪.‬‬ ‫‪ -2‬اگر بﻪ نقشــﻪ توجﻪ شــود دواﻳر طولالبلد و عرضالبلد در نقشﻪﻫا ترسﻴم مﻰشوند‪ .‬در‬ ‫امتداد طولالبلد سمت باﻻﻳﻰ آن شمال و سمت پاﻳﻴنﻰ آن جنوب را اراﻳﻪ مﻰکند‪.‬‬ ‫‪ -3‬اکنون در نقشــﻪﻫا ﻫدف اصلﻰ آن اســت کﻪ عنوان نقشــﻪ در حصﺔ فوقانﻰ آن نوشتﻪ‬ ‫مﻰشود‪ .‬و بﻪ گونﺔ معمول قسمت فوقانﻰ نقشﻪ سمت شمال را افاده مﻰکند‪.‬‬ ‫ﻫرگاه سمت شمال حصﺔ فوقانﻰ نقشﻪ را اراﻳﻪ نماﻳد سمت راست شما‪ ،‬سمت شرق‪ ،‬سمت‬ ‫چپ شما‪ ،‬سمت غرب و حصﻪ پاﻳﻴنﻰ نقشﻪ سمت جنوب را نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪12‬‬

‫اما در نقشﻪﻫاى توپوگرافﻰ سمت شمال توسط وکتورﻫاى مختلف نشان داده مﻰشود‪:‬‬ ‫‪ -1‬شمال مقناطﻴسﻰ از شمال جغرافﻴاﻳﻰ قدرى دورتر واقع است کﻪ در مجاورت خلﻴج ﻫدسن‪،‬‬ ‫شمال کانادا موقعﻴت دارد و بﻪ عﻼمت خاص بﻪ حروف ‪ MgN‬نشان داده مﻰشود‬

‫‪ -2‬شمال واقعﻰ کﻪ قطب شمال زمﻴن است بﻪ استقامت ستارة قطب مﻰباشد‪.‬‬ ‫بﻪ حروف ‪ TN‬ارائﻪ مﻰشود و آنرا شمال جغرافﻴاﻳﻰ نﻴز مﻰگوﻳند‪.‬‬ ‫‪ -3‬شمال شبکﻪﻫاى خطوط نقشﻪ (‪ )UTM‬ﻳا نقشﻪﻫاى (ﻳونﻴورسل ترانسورس مرکاتور‬ ‫بﻪ حروف ‪ GN‬معرفﻰ مﻰشود‪.‬‬ ‫اﻳن وکتورﻫاى شمال در ممالک مختلف بﻪ زواﻳاﻳﻰ خورد وﻳا بزرگ بﻪصورت متفاوت‬ ‫از ﻫمدﻳگر دور ﻳا نزدﻳک واقع مﻰشوند‪.‬‬ ‫‪ GN‬ﻳا خط شمال نقشﻪﻫاى مرکاتور بﻴشتر موازى بﻪ طولالبلد مﻰباشد‪ ،‬اما شمال مقناطﻴسﻰ‬ ‫با شــمال حقﻴقــﻰ در بعضﻰ ممالک منطبق‪ ،‬در بعضﻰ ممالک انحــراف کمتر و در برخﻰ‬ ‫ممالک انحراف بﻴشتر دارد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‪ :‬شاگردان بﻪ سﻪ گروه تقسﻴم شده ﻫر گروه‬ ‫راجع بﻪ ﻳکﻰ از شمالﻫاى کﻪ در نقشﻪ استعمال مﻰشود صحبت کنند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪ -1‬چند نوع شمال وجود دارد‪.‬‬ ‫‪ -2‬شمال حقﻴقﻰ بﻪ کدام حروف خﻼصﻪ مﻰشود‪.‬‬ ‫‪ -3‬شمال مقناطﻴسﻰ از شمال حقﻴقﻰ چﻪ تفاوت دارد؟‬

‫‪4‬ـ نقاط مرتفع در نقشﻪ بﻪکدام رنگ نشان داده مﻰشود؟‬ ‫‪5‬ـ رنگ آبﻰ در نقشﻪ مشخصﺔ کدام چﻴزﻫا مﻰباشد؟‬ ‫‪6‬ـ صحرا را در نقشﻪ بﻪکدام رنگ معرفﻰ مﻰکنند؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫ﻫر شاگرد راجع بﻪ شمال جغرافﻴاﻳﻰ و شمال مقناطﻴسﻰ دو‪ -‬دو سطر نوشتﻪ با شکل آن در‬ ‫صنف اراﻳﻪ نماﻳند‪.‬‬ ‫‪AB‬‬ ‫‪A1‬‬ ‫‪A‬‬

‫‪B‬‬

‫دب اﻛبر‬

‫‪13‬‬

‫ستارة قطب‬

‫درس پنجم‬

‫ارتسام ﻧقشﻪ‬

‫شکل (‪ )8‬ارتسام مرکاتور‬ ‫ارتسام ﻧقشﻪﻫا در جغرافﻴﻪ چﻪ اﻫﻤﻴت دارد؟‬ ‫نقشﻪﻫاى جغرافﻴاﻳﻰ بﻪ اساس معﻴارﻫاى ﻫندسﻰ بﻪ چند نوع تصنﻴف مﻰشوند‪:‬‬ ‫‪ .1‬ارتسام استوانﻪﻳﻰ‬ ‫‪ .2‬ارتسام مخروطﻰ‬ ‫‪ .3‬ارتسام مستوى‬ ‫‪ .4‬ارتسام مولواﻳد‬ ‫‪ .5‬ارتسام سﻴنوساﻳدل‬ ‫‪ .6‬ارتسام گودز‬ ‫‪ .7‬ارتسام اﻳکرات‬ ‫‪ .1‬ارتسام استﻮاﻧﻪﻳﻰ‪:‬‬ ‫در ارتسام استوانﻪ ﻳﻰ کرة شفاف زمﻴن را داخل کاغذ حسس عکاسﻰ استوانﺔ شفاف‬ ‫گذاشتﻪ نور را از مرکز کردة زمﻴن‪ ،‬در سطح کاغذ استوانﻪﻳﻰ تابش مﻰدﻫند‪ ،‬در اثر‬ ‫تابش نور دواﻳر طولالبلد و عرضالبلد و شــکل قطعات خشــکﻪ و ابحار باﻻى کاغذ‬ ‫استوانﻪﻳﻰ انتقال مﻰﻳابد ‪ .‬بﻪ اﻳن اساس طول عرضالبلد قطبﻴن کﻪ معادل بﻪ صفر است‬ ‫در باﻻى نقشــﻪ مساوى بﻪ خط استوا ترسﻴم مﻰشود‪ .‬عﻼوه بر آن قطعات خشکﻪ و ﻳا‬ ‫جزاﻳرى کﻪ در ســاحﺔقطبﻴن موقعﻴت دارند از حالت اصلﻰ چندﻳن بار بزرگتر نشان‬ ‫داده مﻰشــوند‪ .‬اما خوبﻰﻫاﻳﻰ ﻫم دارند کﻪ اﻳن ارتسام در بحر پﻴماﻳﻰ‪ ،‬فضانوردى و‬ ‫حتﻰ در پرتاب قمرﻫاى مصنوعﻰ رﻫنمود خﻴلﻰ عالﻰ محســوب مﻰشــود‪ ،‬استقامت‬ ‫زواﻳاى ﻳک محل را در ارتباط محل دﻳگر بﻪدرســتﻰ نشــان مﻰدﻫد‪ .‬بﻬترﻳن ارتسام‬ ‫استوانﻪﻳﻰ نقشﻪﻫاى مرکاتور است کﻪ در اکثر موارد از آن استفاده مﻰشود‪.‬‬ ‫‪14‬‬

‫‪.2‬ارتسام ﻣخروطﻰ‬ ‫در ارتسام مخروطﻰ کاغذ حساس عکاسﻰ‬ ‫را بﻪ شکل مخروط باﻻى ﻳک عرضالبلد‪،‬‬ ‫وﻳا بــاﻻى دو عرضالبلد بــﻪ طور مماس‬ ‫گذاشتﻪ مﻰشــود‪ ،‬در نتﻴجﻪ ارتسام حاصلﻪ‬ ‫ونقشــﺔ تولﻴد شــده را ارتســام مخروطﻰ‬ ‫گوﻳند‪.‬‬ ‫اﻳن ارتسام از لحاظ شکل و ساحﻪ متناسب‬ ‫بﻪ سطح زمﻴن مﻰباشد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )9‬ارتسام ﻣخروطﻰ‬

‫‪ .3‬ارتسام ﻣستﻮى‬ ‫کاغذ مســتوى در ﻳک حصﺔ کرة مجسمﺔ مماس گذاشــتﻪ شده و بعد از آن بﻪ اساس‬ ‫نور اندازى عرضالبلدﻫا و طولالبلدﻫا و شــکل قارهﻫا ﻳا ﻳک کشور در روى صفحﺔ‬ ‫ارتسام انتقال مﻰﻳابد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )10‬تصﻮﻳر از ارتسام ﻣستﻮى‬

‫‪.4‬ارتسام ﻣﻮﻟﻮاﻳد‬ ‫عبارت از مﻬارت تنظﻴم و ترسﻴم طولالبلد ﻫا و عرضالبلد ﻫا است کﻪ قطعات خشکﻪ‬ ‫و بحر را نظر بﻪ موقعﻴت آن در روى نقشﻪ انتقال مﻰدﻫند‪.‬‬ ‫‪15‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )11‬ارتسام ﻣﻮﻟﻮاﻳد‬

‫‪ .5‬ارتسام سﻴﻨﻮساﻳدل‪ ،‬ﮔﻮدز و اﻛرت‬ ‫ﻫرکدام بﻪ اســاس مﻬارتﻫاى ﻫندسﻰ کمﻴات وضعﻴﺔ جغرافﻴاﻳﻰ و قطعات در آنﻫا جا‬ ‫داده مﻰشود کﻪ ﻫر ﻳک را در اشکال بﻪ گونﻪ جدا گانﺔ آن مﻼحظﻪ کرده مﻰتوانﻴد‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )12‬ارتسام اﻛرت‬

‫شﻜﻞ (‪ )13‬ارتسام سﻴﻨﻮساﻳدل‬

‫شﻜﻞ (‪ )14‬ارتسام ﮔﻮدز‬

‫‪16‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ چﻬارگروه تقسﻴم شــوند‪ .‬گروه اول ارتسام مرکاتور (استوانﻪﻳﻰ)‪ ،‬گروه‬ ‫دوم ارتسام مخروطﻰ‪ ،‬گروه سوم ارتســام مستوى‪ ،‬و گروه چﻬارم ارتسام مولواﻳد را‬ ‫تعرﻳف نماﻳند‪.‬‬

‫؟‬

‫سؤالﻫا‬ ‫‪ .1‬بﻪ چند نوع ارتسام آشنا ﻫستﻴد؟‬ ‫‪ .2‬ارتسام مرکاتور چﻪ خصوصﻴت دارد؟‬ ‫‪ .3‬ارتسام مخروطﻰ کدام نوع ارتسام است؟‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫ﻫر شاگرد در کتابچﻪﻫاى خود شکل ﻫر ارتسام را‪ ،‬جداگانﻪ رسم کند و از نظر معلم‬ ‫مضمون بگذراند‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫درس ششم‬

‫استفاده از عﻜسﻫاى اقﻤار ﻣصﻨﻮعﻰ‬

‫شکل (‪ )15‬اقمار مصنوعﻰ و عکس بردارى سطح زمﻴن‬ ‫در ﻣﻮرد تصﻮﻳر اقﻤار ﻣصﻨﻮعﻲ چﻪ ﻣﻲداﻧﻴد؟ و چﻪ اﻫﻤﻴت دارد؟‬ ‫عکسﻫا و تصاوﻳر اقمار مصنوعﻰ براى تحلﻴل و تفســﻴر موضوعات جغرافﻴاﻳﻰ خﻴلﻰ‬ ‫جالب و قابل استفاده مﻰباشد و شاگردان باﻳد بﻪ ارزش آن پﻰ ببرند‪.‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )16‬قﻤر ﻣصﻨﻮعﻰ و عﻜس بردارى سطح زﻣﻴﻦ‬

‫‪18‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )17‬تصﻮﻳر زﻣﻴﻦ تﻮسط ﻣاﻫﻮاره‬

‫کﻴﻬاننورد امرﻳکاﻳﻰ (آرم ســترانگ) بار اول توسط اپولو ( ‪ )11‬در فضا دست ﻳافت‬ ‫و بﻪ مﻬتاب پﻴاده شد‪.‬‬ ‫او در مورد جاذبﺔ مﻬتاب اظﻬار داشــت‪ ،‬کﻪ جاذبﺔ مﻬتاب نظر بﻪ جاذبﺔ زمﻴن شــش‬ ‫مرتبﻪ کمتر است‪.‬‬ ‫درجﺔ حرارت ســطح مﻬتاب در روز خﻴلﻰ زﻳاد بوده (‪ )210‬درجﺔ سانتﻰگرﻳد و در‬ ‫شب (‪ )-110‬درجﺔ ســانتﻰگرﻳد مﻰباشد‪ .‬ازﻳن سبب‪ ،‬قشر خارجﻰ مﻬتاب از ذرات‬ ‫خورد خاکﻰ تشکﻴل شده‪ ،‬فاقد آب‪ ،‬فاقد علف و فرش نباتﻰ است‪ .‬از اقمار مصنوعﻰ‬ ‫عکسبردارى زمﻴن صورت گرفت کﻪ زمﻴن را بﻪ شــکل کروى نشــان مﻰدﻫد و در‬ ‫فضا بﻪ طور معلق بوده بﻪدور آفتاب مﻰچرخد‪ .‬تمامﻰ اقمار مصنوعﻰ کﻪ بﻪدور زمﻴن‬ ‫مﻰچرخند مدار بﻴضوى داشتﻪ در ارتفاعات مختلف از ‪ 700‬الﻰ ‪ 3000‬کﻴلومتر تنظﻴم‬ ‫مﻰشوند‪.‬‬ ‫توسط عکسﻫاى اقمار مصنوعﻰ شکل قطعات خشکﻪ و سواحل براعظمﻫا بﻪ خوبﻰ‬ ‫تثبﻴــت و تصحﻴح مﻰ گردد کﻪ براى علماى جﻴودﻳــزى و کارتوگرافﻰ کمک قابل‬ ‫مﻼحظﻪ را انجام داده است‪.‬‬ ‫ســاحﺔ جنگلﻫا‪ ،‬ساحﺔ رﻳگستانﻫا‪ ،‬ساحﺔ زمﻴنﻫاى زراعتﻰ و خطوط مواصﻼت در‬ ‫بر و بحر بﻪ خوبﻰ تثبﻴت مﻰگردد‪.‬‬ ‫ســاختمان شﻬرﻫاى جﻬان‪ ،‬وسعت‪ ،‬پﻼن شﻬرى و ساﻳر موضوعات مربوط بﻪ مکان و‬ ‫‪19‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )18‬تصﻮﻳر قﻤر ﻣصﻨﻮعﻰ و ﻧقشﻪ تﻬﻴﻪ شده آن‬

‫محل بودوباش‪ ،‬بندرگاهﻫا‪ ،‬درﻳاﻫا توســط عکسﻫاى اقمار مصنوعﻰ بﻪ خوبﻰ تثبﻴت‬ ‫و تصحﻴح شده مﻰتواند‪.‬‬ ‫مطالعــﺔ ﻳخچالﻫاى کوﻫســتانﻰ و ﻳخچالﻫاى قطبﻰ در مجموع توســط عکسﻫاى‬ ‫اقمارمصنوعــﻰ صورت مﻰگﻴرد‪ .‬خﻼصﻪ ﻫﻴچ موضوع از چشــم کمرة قمر مصنوعﻰ‬ ‫پنﻬان مانده نمﻰتواند‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شــاگردان بﻪ دو گروه تقسﻴم شوند گروه اول مطالعﺔ شﻬرﻫاى معاصر را با شﻬرﻫاى‬ ‫کشورﻫاى رو بﻪ انکشاف مقاﻳسﻪ کنند‪.‬‬ ‫گروه دوم درﻳاﻫا را بﻪ مقاﻳسﺔ سلسلﻪجبال مربوط مطالعﻪ کنند‪.‬‬

‫؟‬

‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬

‫سؤال‬ ‫عکسﻫاى اقمار مصنوعﻰ در تثبﻴت سواحل چطور کمک مﻰکند؟‬ ‫آﻳا ساحﻪ زراعتﻰ در اقمار مصنوعﻰ چطور معلوم مﻰشود؟‬ ‫کروى بودن زمﻴن چطور از عکسﻫاى اقمار مصنوعﻰ واضح مﻰگردد‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫ﻫر شاگرد ﻳک تصوﻳر از اقمار مصنوعﻰ را پﻴدا کند و راجع بﻪ محتوﻳات آن تصوﻳر‬ ‫چﻬار سطر بنوﻳسد‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫فصﻞ دوم ‪ -‬اقﻠﻴﻢ افغاﻧستان‬ ‫در اﻳﻦ فصﻞ ﻣﻲ خﻮاﻧﻴﻢ!‬ ‫اقلﻴم افغانستان‬ ‫فکتورﻫاى مﻬم اقلﻴمﻰ‬ ‫حرارت‬ ‫رطوبت‬ ‫مناطق اقلﻴمﻰ افغانستان‬ ‫‪ 1‬ـ صحراﻳﻰ‬ ‫‪ 2‬ـ مونسونﻰ‬ ‫‪ 3‬ـ مدﻳترانﻪﻳﻲ تحت استواﻳﻰ‬ ‫‪ 4‬ـ ستپ‬ ‫‪ -5‬ساحﻪ اقلﻴمﻰ ستپ جنوبﻰ‬ ‫‪ -6‬اقلﻴم منطقﻪ الپاﻳن تندرا‬ ‫‪ 7‬ـ کوﻫستانﻰ‬ ‫شاگردان عزﻳز با خواندن اﻳن فصل بﻪ اﻫداف دانشﻰ زﻳر آشنا شوند‪:‬‬ ‫ـ در مورد فاکتورﻫاى مﻬم اقلﻴمﻰ معلومات حاصل نماﻳند‪.‬‬ ‫ـ در مورد حرارت آگاﻫﻰ حاصل کنند‪.‬‬ ‫ـ ‪ //‬رطوبت‬ ‫ـ ‪ //‬فشار ﻫوا و باد‬ ‫ـ ‪ //‬مناطق اقلﻴمﻲ افغانستان‬ ‫‪ //‬صحراﻳﻰ‬ ‫ـ‬ ‫‪ //‬مونسونﻰ‬ ‫ـ‬ ‫‪ //‬مدﻳترانﻪﻳﻰ تحت استواﻳﻰ‬ ‫ـ‬ ‫ـ ‪ //‬ستپ‬ ‫ـ ‪ //‬کوﻫستانﻰ‬

‫‪21‬‬

‫شاﮔردان عﺰﻳﺰ با خﻮاﻧدن اﻳﻦ فصﻞ ﻣﻰتﻮاﻧﻨد در بارة ﻣطاﻟب داده‬ ‫شده ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻛﻨﻨد‪:‬‬

‫ـ فکتورﻫاى مﻬم اقلﻴمﻰ را تفکﻴک کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ درجﺔ حرارت مناطق اقلﻴمﻰ را تفکﻴک کرده بتواند‪.‬‬ ‫ـ تشخﻴص رطوبت نسبتﻰ و مطلق‬ ‫ـ تشخﻴص فشار بلند و پست بادﻫا‬ ‫ـ انواع اقلﻴم را تفکﻴک کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ اقلﻴم کوﻫستانﻰ را از اقلﻴم استپ تفکﻴک کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ اقلﻴم استپ را از اقلﻴم تحت استواﻳﻰ فرق کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ اقلﻴم مدﻳترانﻪﻳﻰ را از اقلﻴم کوﻫستانﻰ فرق کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ اقلﻴم مونسونﻰ را از مدﻳترانﻪ ﻳﻰ تفکﻴک کنند‪.‬‬ ‫ـ اقلﻴم کوﻫستانﻰ را از صحراﻳﻰ تشخﻴص کرده بتوانند‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫درس ﻫفتم‬

‫اقﻠﻴﻢ افغاﻧستان‬

‫فﻜتﻮرﻫاى ﻣﻬﻢ اقﻠﻴﻤﻰ‬

‫ش (‪ )19‬شکل باﻻ نقشﻪ اقلﻴمﻰ افغانستان‬ ‫بﻪ نقشﺔ (‪ )19‬نگاه کنﻴد وضع اقلﻴم را در مناطق مختلف نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫چﻪ عواملﻰ در تنوع اقلﻴم کشور ما مؤثر اند؟‬ ‫در اﻳن جا بﻪ تعدادى از عوامل و‬ ‫شراﻳط عمده و مﻬم پدﻳدهﻫاى‬ ‫َجــوِى کﻪ اقلﻴــم افغانســتان را‬ ‫کنترول مﻰکنــــــد اشــــــاره‬ ‫مﻰکنﻴم‪.‬‬

‫فصﻞ بﻬار‬

‫‪23‬‬

‫شکل (‪)20‬‬

‫شکل (‪ )21‬فصل خزان‬

‫زاوﻳﺔ تابش آفتاب‪ :‬تابش آفتاب در فصلﻫاى مختلف سال بﻪ زواﻳاى مختلف در‬ ‫افغانستان مﻰتابد؛ بﻪطور مثال باﻻى عرضالبلد ‪ 34‬درجﻪ و ‪ 33‬دقﻴقﻪ زاوﻳﺔ تابش آفتاب‬ ‫در اول سرطان ‪ 78‬درجﻪ و ‪ 57‬دقﻴقﻪ است‪ .‬در اﻳن ماه ﻫوا گرم است؛ اما در اول حمل‬ ‫(بﻬار) و مﻴزان (خزان) زاوﻳﺔ تابش آفتاب ‪ 55‬درجﻪ و ‪ 57‬دقﻴقﻪ است؛ بنابرآن در اﻳن ماه‬ ‫ﻫا ﻫوا معتدل و در اول جدى کﻪ زاوﻳﻪاش بﻪ ‪ 32.5‬مﻰ رسد ﻫوا سردتر است‪.‬‬ ‫عامل دﻳگرى کﻪ باﻻى اقلﻴم افغانستان تاثﻴر دارد دواﻳر عرضالبلد است‪.‬‬ ‫طورىکﻪ مﻰدانﻴم افغانستان بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 29‬درجﻪ و ‪ 30‬دقﻴقﻪ و ‪ 38‬درجﻪ‬ ‫و ‪ 31‬دقﻴقﺔ شمالﻰ واقع است‪ .‬زمانﻰکﻪ شعاع آفتاب بﻪ خط استوا عمودى مﻰتابد‬ ‫در جنوبﻰترﻳن نقطﺔ افغانستان شعاع آفتاب بﻪ زاوﻳﺔ ‪ 60‬درجﻪ و ‪ 30‬دقﻴقﻪ مﻴل و در‬ ‫شمالﻰترﻳن نقطﺔ افغانستان بﻪ زواﻳﺔ ‪ 51‬درجﻪ و‪ 29‬دقﻴقﻪ مﻰتابد‪.‬‬ ‫فشار پست و بلند نﻴز عامل مﻬم و عمدة دﻳگرى است کﻪ بر اوضاع جوى ﻳک منطقﻪ‬ ‫تﺄثﻴر مﻰاندازد؛ مثال وقتﻰ کﻪ مرکز فشار پست در مجاورت جزﻳرة آﻳسلند بﻪ وجود‬ ‫مﻰآﻳد کتلﺔ معﻴﻴن ﻫواى مرطوب از قسمت غرب و شمال غرب داخل افغانستان شده‬ ‫سبب برفبارى و بارندهگﻰ مﻰشود‪.‬‬ ‫‪24‬‬

‫شﻜﻞ (‪)22‬‬

‫و ﻳا فشار بلند ساﻳبرﻳا در موسم زمستان باعث برفبارىﻫاى دامنﻪدار در افغانستان و‬ ‫ﻫندوکش مﻰگردد‪.‬‬ ‫کتلﻪﻫاى ﻫوا ﻫمراه با رطوبت در موسمﻫاى مختلف سال از سمتﻫاى مختلف‬ ‫داخل افغانستان مﻰگردند کﻪ در اقلﻴم کشور تﺄثﻴر داشتﻪ برفبارىﻫا و بارندهگﻰﻫاى‬ ‫مختلف را بﻪوجود مﻰآورند‪.‬‬ ‫ارتفاع‪ ،‬ﻳکﻰ از عوامل اساسﻰ در تغﻴﻴر اقلﻴمﻰ کشور ما بﻪشمار مﻰرود‪ ،‬ﻳعنﻰ‬ ‫افغانستان ﻳک سرزمﻴن کوﻫستانﻰ است؛ زﻳرا نقاط مرتفع سرد و برفﻰ بوده و نقاط‬ ‫کم ارتفاع گرمتر مﻰباشد‪ .‬موجودﻳت و سمت افتادة کوهﻫا‪ ،‬عامل مﻬم و بارز اقلﻴمﻰ‬ ‫مملکت را تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫طوفانﻫاى ﻫواﻳﻰگاهگاه باﻻى اقلﻴم افغانستان تﺄثﻴر وارد مﻰکند‪.‬‬

‫‪25‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم گردند و ﻫرکدام بﻪ ارتباط ﻳکﻰ از عوامل فوق باﻫم بحث‬ ‫کنند و نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬

‫؟‬

‫سؤالﻫا‬

‫‪1‬ـ فکتورﻫا و عوامل مؤثر اقلﻴم کدامﻫا اند نام ببرﻳد؟‬ ‫‪2‬ـ جمﻼت صحﻴح و غلط را از ﻫم تفکﻴک کنﻴد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ در افغانستان ارتفاع و موجودﻳت کوهﻫا عامل بارز و مﻬم اقلﻴمﻰ را تشکﻴل‬ ‫مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫عامل دﻳگرى کﻪ باﻻى اقلﻴم افغانستان تﺄثﻴر دارد موقعﻴت عرض جغرافﻴاﻳﻰ آن مﻰباشد‬ ‫اﻳن عامل در مدت چندﻳن سال نتاﻳج مﻬم اقلﻴم کشور محسوب مﻰشود‪.‬‬ ‫‪3‬ـ کتلﻪﻫاى ﻫوا ﻫمراه با رطوبت در موسمﻫاى مختلف سال داخل افغانستان شده‬ ‫بارندهگﻰ و برفبارى را بار مﻰآورند‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫مﻴل آفتاب را در طول روزﻫاى فصل تابستان در محﻴط زندهگﻰ خوﻳش چطور مﻰﻳابﻴد؟‬

‫‪26‬‬

‫درس ﻫشتم‬

‫حرارت‬

‫شکل (‪ )23‬آفتاب بﻪ حﻴث بزرگترﻳن منبع حرارت‪ ،‬نور و انرژى‬ ‫کدام عنصر اقلﻴمﻰ‪ ،‬کشور ما را در طول سال بﻴشتر تحت تﺄثﻴر قرار مﻰدﻫد؟‬ ‫حرارت کﻪ از جملﻪ عناصر اساسﻰ و فوقالعادة مﻬم اقلﻴمﻰ ﻳک منطقﻪ بﻪشمار مﻰرود‪،‬‬ ‫عبارت از مشخصﺔ طبﻴعﻰ زمﻴن است کﻪ در اثر تابش آفتاب بﻪ وجود مﻰآﻳد و مفﻬوم‬ ‫گرمﻰ را افاده مﻰکنـد‪ .‬اگر بﻪ دقت مطالعﻪ کنﻴم حرارت و دﻳگر عناصر جوى در‬ ‫طول زمان نظر بﻪ ارتفاع ‪ ،‬فصلﻫاى سال و دواﻳر عرضالبلد‪ ،‬با تغﻴﻴرات زﻳاد مواجﻪ‬ ‫مﻰکردد‪.‬‬ ‫افغانستان بﻴن ‪ 29‬درجﻪ و ‪ 30‬دقﻴقﻪ و ‪ 38‬درجﻪ و ‪ 31‬دقﻴقﺔ عرضالبلدﻫاى شمالﻰ‬ ‫واقع است بنابر آن در جنوب کشور مﻴل شعاع آفتاب ‪ 60‬درجﻪ و ‪ 30‬دقﻴقﻪ و‬ ‫در شمال کشور مﻴل اصغرى آن ‪ 51‬درجﻪ و ‪ 29‬دقﻴقﻪ است‪ .‬اﻳن مسﺄلﻪ بﻪ جاى‬ ‫خود در تعﻴﻴن و تثبﻴت اوضاع اقلﻴمﻰ ﻳک منطقﻪ اﻫمﻴت مﻬم وعمده دارد‪ .‬ﻫمچنان‬ ‫‪27‬‬

‫شکل (‪ )24‬تصوﻳر از منطقﺔ کوﻫستانﻰ‬ ‫افغانستان از جملﻪ کشورﻫاى کوﻫستانﻰ است کﻪ ارتفاعات فوقالعاده زﻳاد دارد؛ بنابر‬ ‫آن تغﻴﻴرات حرارت نظر بﻪ ارتفاع در وضع جوى آن نسبت بﻪ دﻳگر فکتورﻫاى اقلﻴمﻰ‬ ‫تﺄثﻴر بﻴشتر دارد‪.‬‬ ‫در مناطق کوﻫستانﻰ حرارت با ارتفاع معکوس متناسب است بﻪ اﻳن مفﻬوم کﻪ ﻫر‬ ‫قدر بﻪ ارتفاعات بلند بروﻳم درجﺔ حرارت کم مﻰشود و ﻫم مقدار بارندهگﻰ افزاﻳش‬ ‫مﻰﻳابد‪ .‬طورىکﻪ مطالعﻪ شده در ﻫر صد متر ارتفاع ﻳک درجﺔ سانتﻰگرﻳد حرارت‬ ‫تنزﻳل مﻰﻳابد‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫جدول حد اﻛﺜر و حد اقﻞ حرارت در بعﻀﻰ ﻧقاط ﻛشﻮر ﻧظر بﻪ ارتفاع‬ ‫شماره‬

‫اسم محل‬

‫‪1‬‬

‫سالنگ شمالﻰ‬

‫ارتفاع از سطح‬

‫حد اکثر‬

‫حد اقل‬

‫بحر‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫مﻴدان ﻫواﻳﻰ‬ ‫کابل‬ ‫شبرغان‬

‫‪ 18،4‬درجﻪ‬

‫‪ 1،1‬درجﺔ‬

‫سانتﻰگرﻳد‬

‫سانتﻰگرﻳد‬

‫‪ 1803‬متر‬

‫‪// 35،1‬‬

‫‪// 8‬‬

‫‪ 360‬متر‬

‫‪// 42،8‬‬

‫‪// 17،8‬‬

‫‪ 3350‬متر‬

‫از طرف دﻳگر افغانستان از چﻬار طرف بﻪ خشکﻪ محاط است‪.‬‬ ‫بنابر آن داراى اقلﻴم برى مﻰباشد‪ ،‬از جانب دﻳگر بنابر کوﻫستانﻰ بودن آن اختﻼف‬ ‫درجﺔ حرارت شبانﻪ روزى‪ ،‬ماﻫانﻪ و ساﻻنﻪ زﻳاد است‪ .‬اﻳن نوع اختﻼف درجﺔ حرارت‬ ‫خصوصﻴت اقلﻴم خشک ﻳک منطقﻪ را وانمود مﻰسازد؛ چنانچﻪ اندازة حرارت آن در‬ ‫زمستان سرد و در اﻳام تابستان بسﻴار گرم مﻰباشد‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫شکل (‪)25‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ چند گروه تقسﻴم و ﻫر ﻳک روى موضوعات زﻳر باﻫم بحث کنند‪:‬‬ ‫حرارت‪ ،‬موقعﻴت عرض جغرافﻴاﻳﻰ ‪ ،‬سﻪ منطقﺔ اقلﻴمﻰ نظر بﻪ ارتفاع‪.‬‬

‫؟‬

‫سؤالﻫا‬

‫جاﻫاى خالﻰ را با جمﻼت و کلمات مناسب پر کنﻴد‪.‬‬ ‫حرارت عبارت از ﻳک ‪ ....................‬مشخصﻪ ‪ .......................‬است‪.‬‬ ‫زمانﻰکﻪ شعاع آفتاب از ‪ .......................‬بﻪ سطح ‪ ..........................‬مﻰرسد‪.‬‬ ‫افغانستان بﻴن ‪ .........................................‬عرض شمال واقع است‪.‬‬ ‫افغانستان از جملﻪ ‪ ....................................‬است کﻪ ‪ .................................‬دارد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫از روى نقشﺔ اقلﻴمﻰ مناطق‪ ،‬صحراﻳﻰ افغانستان را تصنﻴف کنﻴد‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫درس نﻬم‬

‫رطﻮبت‬

‫شکل (‪ )26‬نقشﻪ‬ ‫آﻳا رطوبت در اوضاع اقلﻴمﻰ افغانستان نقش مﻬم دارد؟‬ ‫رطوبت از جملﺔ عوامل مؤثر مﻬم اقلﻴم است کﻪ در طول ماه و سال‪ ،‬شراﻳط جوى و‬ ‫اوضاع اقلﻴمﻰ ﻳک محل را بﻪ طور مستقﻴم تحت کنترول قرار مﻰدﻫد‪ .‬مقدار بارندهگﻰ‬ ‫بﻴشتر در مناطق کوﻫستانﻰ اضافﻪتر بﻪ مشاﻫده مﻰرسد‪ ،‬زﻳرا در نقاط مرتفع درجﺔ‬ ‫حرارت تنزﻳل ﻳافتﻪ و ﻫواى مرطوب زودتر بﻪ حالت اشباع قرار مﻰگﻴرد و سبب‬ ‫بارندهگﻰ مﻰشود‪.‬‬ ‫برخورد جبﻬﻪﻫاى گرم و ســرد گاﻫﻰ در افغانســتان باعث بارندهگﻰﻫاى کوﻫســتانﻰ‬ ‫مﻰگردد‪.‬‬ ‫از جانــب دﻳگر‪ ،‬بارندهگﻰﻫاى موســمﻰ بحر ﻫند در صفحات شــرقﻰ کشــور باعث‬ ‫بارندهگﻰ در ماهﻫاى تابستان مﻰگردد‪.‬‬ ‫در افغانستان کتلﻪﻫاى ﻫواى ذﻳل مسلط است‪:‬‬ ‫‪31‬‬

‫ـ در فصل زمستان‪ ،‬جبﻬﺔ سرد ساﻳبرﻳا از شمال‪.‬‬ ‫ـ در فصل بﻬار‪ ،‬جبﻬﺔ معتدل از آﻳسلند و بحﻴرةکسپﻴن‪.‬‬ ‫ـ در فصل تابستان‪ ،‬ﻫواى مرطوب خلﻴج فارس و بادﻫاى موسمﻰ بحر ﻫند از جنوب و‬ ‫جنوب غرب‪.‬‬ ‫اﻳن کتلﻪﻫاى ﻫواى فوق در موســمﻫاى مختلف ســال باعث بارندهگﻰ در افغانســتان‬ ‫مﻰگردد‪.‬‬ ‫فشار ﻫﻮا و وزش بادﻫا‬ ‫حد اعظمﻰ فشار ﻫوا در سطح بحر بﻪ مﻼحظﻪ مﻰرسد کﻪ معادل بﻪ (‪ )760‬مﻴلﻰ متر‬ ‫وﻳا (‪ )1013‬مﻴلﻰ بار است‪ ،‬اما بﻪ ﻫر اندازهﻳﻰ کﻪ از سطح بحر بﻪ استقامت ارتفاعات‬ ‫در اتموسفﻴر و ﻳا نقاط مرتفع کوﻫستانﻰ باﻻ بروﻳم و فشار بارومترى ستون سﻴماب را‬ ‫مشاﻫده کنﻴم دﻳده مﻰشود کﻪ نظر بﻪ ارتفاع ستون سﻴماب تنزﻳل مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫اﻳن موضوع را در استﻴشنﻫاى ﻫوا شناسﻰ مختلف افغانستان بﻪ ترتﻴب ذﻳل مﻰ ﻳابﻴم‪:‬‬ ‫اسم استﻴشن‬

‫ماه‬

‫ارتفاع از سطح بحر‬ ‫بﻪ متر‬

‫ارتفاع سﻴماب بﻪ‬ ‫مﻴلﻰ متر‬

‫سالنگ شمالﻰ‬ ‫سالنگ جنوبﻰ‬ ‫غزنﻰ‬ ‫کابل‬ ‫خوست‬ ‫ﻫرات‬ ‫فراه‬ ‫جﻼل آباد‬ ‫بغﻼن‬ ‫کندز‬ ‫مزارشرﻳف‬

‫اکتوبر‬ ‫اکتوبر‬ ‫نوامبر‬ ‫جنورى‬ ‫جنورى‬ ‫نوامبر‬ ‫دسامبر‬ ‫جنورى‬ ‫جنورى‬ ‫جنورى‬ ‫جنورى‬

‫‪3350‬‬ ‫‪3150‬‬ ‫‪2180‬‬ ‫‪1803‬‬ ‫‪1185‬‬ ‫‪964‬‬ ‫‪651‬‬ ‫‪552‬‬ ‫‪510‬‬ ‫‪435‬‬ ‫‪378‬‬

‫‪680‬‬ ‫‪694،9‬‬ ‫‪768،8‬‬ ‫‪770،6‬‬ ‫‪885،7‬‬ ‫‪910،0‬‬ ‫‪936،4‬‬ ‫‪956،2‬‬ ‫‪969،6‬‬ ‫‪970،3‬‬ ‫‪977،3‬‬

‫نظر بﻪ اﻳن ارقام دﻳده مﻰشود کﻪ فشار اتموسفﻴر با ارتفاع‪ ،‬تناسب معکوس دارد بﻪ اﻳن‬

‫‪32‬‬

‫مفﻬوم کﻪ اگر ارتفاع زﻳاد شود فشار اتموسفﻴر تنزﻳل مﻰﻳابد و از طرف دﻳگر ﻫرگاه‬ ‫ارقام فوق را از لحاظ تغﻴﻴرات فشار درظرف سال مورد مطالعﻪ قرار دﻫﻴم مﻰبﻴنﻴم کﻪ حد‬ ‫اکثر اوسط فشار در تابستان (ماه اسد) بﻪ ‪ 778،4‬مﻴلﻰ بار و در بﻬار ماه حمل‪ ،‬بﻪ ‪844،18‬‬ ‫مﻴلﻰ بارصعود مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫اما اگر بﻪ پرنسﻴپ اصلﻰ و فزﻳکﻰ جرﻳانات باد متوجﻪ گردﻳم در بحثﻫاى مختلف اقلﻴم‬ ‫شناسﻰ و جغرافﻴاى فزﻳکﻰ اصطﻼح فشار پست (‪) Cyclone- L.P Low Pressure‬‬ ‫وﻳا (‪ )DEPRESSION‬و فشار بلند (‪ )Anticyclone‬ﻳا (‪HIGH PRESSURE‬‬ ‫‪ )H.P‬نام گرفتﻪ مﻰشود و تحت ﻫرنوع شراﻳط جرﻳان باد مداوم از مراکز فشار بلند‬ ‫ﻫندوکش بﻪ استقامت فشار پست صورت مﻰگﻴرد؛ بﻪ طور مثال باد پروان وﻳا بادﻫاى‬ ‫‪ 120‬روزة ﻫرات از مراکز فشار بلند بﻪ استقامت مراکز فشار پست در حرکت مﻰافتد‪.‬‬ ‫مراکز فشار پست و بلند را نظر بﻪ دواﻳر عرضالبلد و توپوگرافﻰ مﻰتوان دستﻪبندى‬ ‫کرد‪ ،‬مناطقکﻪ حد اعظمﻰ حرارت خود را اختﻴار مﻰکنـد مرکز فشار پست و در مناطق‬ ‫سردترمراکز فشار بلند بﻪوجود مﻰآﻳد‪ .‬بﻪ اﻳن اساس نظر بﻪ تقسﻴمات دواﻳرعرضالبلد‬ ‫مراکز فشار را بﻪ ترتﻴب ذﻳل مﻰﻳابﻴم‪:‬‬ ‫‪1‬ـ ساحﺔ خط استوا داراى مرکز فشار پست‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ساحﺔ خط سرطان و جدى داراى مرکز فشار بلند‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ساحﺔ خط داﻳرة آرکتﻴک و انتارکتﻴک داراى مرکز فشار پست (بﻪ مقاﻳسﺔ مناطق‬ ‫قطبﻴن)‬ ‫‪4‬ـ ساحﺔ قطبﻴن‪ ،‬داراى مرکز فشار بلند‪.‬‬ ‫بﻪ اﻳن اساس افغانستان در ساحﺔ فشار بلند نﻴمکرة شمالﻰ موقعﻴت دارد‪ ،‬بنابرآن داراى‬ ‫آسمان صاف و بارندهگﻰ کمتر مﻰباشد‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ ،‬ﻫر گروه روى نکات اساسﻰ درس باﻫم بحث کنند‬ ‫و نتﻴجﺔ بحث را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ کنند‪.‬‬

‫؟‬

‫سؤالﻫا‬

‫‪1‬ـ رطوبت چطور اوضاع اقلﻴمﻰ ﻳک محل را کنترول مﻰکند‪.‬‬ ‫‪2‬ـ آﻳا بادﻫا مﻰتوانند در تغﻴﻴر اقلﻴم مؤثر باشند آنرا بﻴان کنﻴد‪.‬‬ ‫صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کنﻴد‪:‬‬ ‫‪3‬ـ مرکز فشار پست در ساحﻪ ‪. . .‬‬ ‫الف ـ داﻳرة سرطان‬

‫ب ـ داﻳرة جدى‬

‫ج ـ خط استوا‬

‫دـ ﻫﻴچکدام‬

‫‪4‬ـ حد اعظمﻰ مرکز فشار ‪:‬‬ ‫ب) ماه اسد‬

‫الف) ماه سنبلﻪ‬

‫ج) ماه جدى‬

‫د) ﻫﻴچکدام‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫با توجﻪ بﻪ دو مطلب(رطوبت و فشار ﻫوا) تحقﻴق کنﻴد و دانستﻪﻫاى خوﻳش را در‬ ‫ﻳک صفحﻪ بنوﻳسﻴد‪.‬‬

‫‪34‬‬

‫درس دﻫم‬

‫ﻣﻨاطﻖ اقﻠﻴﻤﻰ افغاﻧستان‬

‫شکل (‪ )27‬مناطق اقلﻴمﻰ‬ ‫چگونﻪگﻰ مناطق اقلﻴمﻰ افغانستان را بﻴان کنﻴد!‬ ‫با در نظر گرفتن عناصر مﻬم اقلﻴم؛ چون حرارت‪ ،‬رطوبت‪ ،‬بارندهگﻰ‪ ،‬مراکز فشار‬ ‫پست و بلند‪ ،‬مناطق اقلﻴمﻰ افغانستان را بﻪ ترتﻴب ذﻳل مﻰتوان تصنﻴف کرد‪:‬‬ ‫ـ اقلﻴم صحراﻳﻰ‬ ‫ـ اقلﻴم مونسون‬ ‫ـ اقلﻴم مدﻳترانﻪﻳﻰ‬ ‫ـ اقلﻴم ستپ‬ ‫ـ اقلﻴم ناحﻴﺔ الپاﻳن تندرا‬ ‫ـ اقلﻴم کوﻫستانﻰ‬ ‫اﻳن تصنﻴف اقلﻴمﻰ با تقسﻴمات زون ﻫاى نباتﻰ کﻪ علما انجام داده اند نﻴز توافق کامل دارد‪.‬‬ ‫‪ .1‬اقﻠﻴﻢ صﺤراﻳﻰ‬ ‫مناطقــﻰکﻪ تحت تﺄثﻴر اﻳن نــوع اقلﻴم قرار دارند عبارت اند از‪ :‬رﻳگســتان صدﻳقﻰ‪،‬‬ ‫‪35‬‬

‫دشت مارگو‪ ،‬دشت جﻬندم‪ ،‬دشت بکوا و ﻳک‬ ‫نوار صحراﻳﻰ در امتداد درﻳاى آمو مشخصات‬ ‫اقلﻴم صحراﻳﻰ آن اســت کﻪ مقدار بارندهگﻰ‬ ‫در طول ســال فوقالعاده کم و وقفﻪﻳﻰ بوده و‬ ‫اندازة بارندهگﻰ وســطﻰ ماﻫوار از ‪ 5‬ـ‪ 10‬مﻴلﻰ‬

‫شکل (‪ )28‬جنگلﻫاى سوزنﻰ برگ‬

‫متر تجاوز نمﻰکند‪.‬‬ ‫ﻫمچنان تغﻴﻴر درجﺔ حرارت در طول شــب و‬ ‫روز در موســم تابستان و زمســتان بسﻴار زﻳاد‬ ‫مﻰباشــد و برف نمﻰبــارد‪ .‬روى ﻫمﻴن علت‬ ‫بنابر عــوارض جوى احجار از ﻫم شکســتﻪ و‬ ‫تودهﻫاى خورد و بزرگ رﻳگﻰ بﻪشــکل دون‬

‫شکل (‪ )29‬منطقﺔ مدﻳراتﻪ ﻳﻰ‬

‫‪ DUNE‬تپﻪﻫــاى رﻳگــﻰ ظاﻫــر مﻰگردد و‬ ‫نباتــات خاردار و زقوم کﻪ در مقابل حرارت و‬ ‫کمﻰ رطوبت مقاومت دارد مﻰروﻳد‪.‬‬ ‫‪ -2‬اقﻠﻴﻢ ﻣﻮﻧسﻮﻧﻰ‬ ‫ساحﺔ سپﻴنغر و مناطق کوﻫستانﻰ نورستان و‬ ‫لغمان شامل اقلﻴم مونسون مﻰباشد‪ ،‬وﻻﻳت شکل (‪ )30‬جنگل پﻬن برگ منطقﺔ معتدل‬

‫پکتﻴا بﻪخصوص خوست از وزش بادﻫاى‬ ‫مونسونﻰ بحر ﻫند مستفﻴد مﻰگردد‪ ،‬زﻳرا در‬ ‫تابستان جرﻳان مرطوب بحر ﻫند و در زمستان‬ ‫جرﻳان سرد ساﻳبرﻳا اﻳن منطقﻪ را مرطوب مﻰ‬ ‫سازد‪.‬‬ ‫ﻫواى مرطوب اﻳن ســاحﻪ مســاعدترﻳن زمﻴنﺔ‬

‫شکل (‪ )31‬منطقﺔ تندرا‬

‫رشد نباتات نوع ارچﻪ‪ ،‬بلوط‪ ،‬نشتر و جلغوزه را آماده ساختﻪ است‪.‬‬ ‫‪36‬‬

‫تنﻬا در ماهﻫاى عقرب و قوس‬ ‫اﻳن ساحﻪ نســبتاً ﻫواى خشک‬ ‫دارد‪ ،‬در دﻳگــر ماهﻫاى ســال‬ ‫ﻫواى آن مرطوب مﻰباشــد و‬ ‫مقدار بارندهگﻰ ساﻻنﺔ آن بﻴن‬ ‫‪ 460‬و ‪ 680‬مﻴلﻰ متر مﻰرســد‬ ‫کﻪ بﻪ اﻳن اساس ﻳک منطقﺔ نسبتاً مرطوب را وانمود مﻰسازد‪.‬‬

‫شکل (‪)32‬‬

‫‪ .3‬اقﻠﻴﻢ ﻣدﻳتراﻧﻪﻳﻰ‬ ‫اقلﻴم مدﻳترانﻪﻳﻰ در مناطق شرقﻰ کشور وجود داشتﺔ داراى وﻳژهگﻰ ﻫا زﻳر است‪:‬‬ ‫بﻪ نقشﺔ اقلﻴمﻰ افغانستان نگاه کنﻴد و ساحات اقلﻴم مدﻳترانﻪﻳﻰ را نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ تابستان خشک و بسﻴار گرم‪.‬‬ ‫‪2‬ـ بارندهگﻰ آن بﻴشتر در اﻳام زمستان صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ درجﺔ حرارت وسطﻰ در تابستان از ‪ 22‬درجﺔ سانتﻰگراد باﻻتر مﻰرود‪.‬‬ ‫‪4‬ـ مقدار بارندهگﻰ در طول سال بﻪ وﻳژه در فصل زمستان از ‪ 20‬تا ‪ 40‬مﻴلﻰ متر‬ ‫مﻰرسد‪ .‬جﻼلآباد کﻪ نمونﺔ خوب اقلﻴم مدﻳترانﻪﻳﻰ است حد وسطﻰ حرارت ﻫشت‬ ‫سالﻪ بﻪ ‪ 21‬درجﺔ سانتﻰگراد و مقدار بارندهگﻰ از ‪ 147‬مﻴلﻰ متر بﻪ ‪ 390‬مﻴلﻰ متر تغﻴﻴر‬ ‫مﻰﻳابد‪ .‬بارندهگﻰ بﻪ طور عموم بﻪشکل باران بوده و برفبارى بﻪ مﻼحظﻪ نمﻰرسد تنﻬا‬ ‫در ارتفاعات بلندتر از ‪ 900‬متر برفبارى را در دامنﺔ کوهﻫاى سپﻴنغر دﻳده مﻰتوانﻴم‪.‬‬ ‫درخت گز در بعضﻰ از نقاط نسبتاً ﻫموار جﻼلآباد از فصل خشک اﻳن نواحﻰ‬ ‫نماﻳندهگﻰ مﻰکند‪ ،‬کشت برنج‪ ،‬نباتات خانوادة ستروس‪ ،‬موجودﻳت نﻴشکر‪ ،‬درخت‬ ‫خرما و سرو مشخصﺔ آب و ﻫواى مدﻳترانﻪﻳﻰ است‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم گردند ﻫر گروه با توجﻪ بﻪ نقشﺔ اقلﻴمﻰ افغانستان بﻪ‬ ‫سواﻻت زﻳر پاسﺦ دﻫند‪.‬‬ ‫‪1‬ـ خصوصﻴات مناطق اقلﻴم صحراﻳﻰ و مدﻳترانﻪﻳﻰ را باﻫم مقاﻳسﻪ کنﻴد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ خصوصﻴات مناطق اقلﻴمﻰ مدﻳترانﻪﻳﻰ و مونسونﻰ را باﻫم مقاﻳسﻪ کنﻴد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤال ﻫا‬ ‫‪1‬ـ اقلﻴم جﻼل آباد داراى کدام خصوصﻴات مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ تابستان خشک و بسﻴار گرم از اوصاف اﻳن نوع آب و ﻫوا است‪.‬‬ ‫ج) آب و ﻫواى صحراﻳﻰ‬ ‫الف) آب و ﻫواى موسمﻰ‬ ‫د) ﻫر سﻪ جواب صحﻴح است‬ ‫ب) آب و ﻫواى مدﻳترانﻪﻳﻰ‬ ‫‪3‬ـ کشت بــــرنج‪ ،‬نﻴشکر‪ ،‬درخت خــــــرما و ستروس در کدام نوع آب و ﻫوا‬ ‫مﻰروﻳد‪.‬‬ ‫ج) الپاﻳن تندرا‬ ‫الف) آب و ﻫواى صحراﻳﻰ‪.‬‬ ‫د) مدﻳترانﻪﻳﻰ‬ ‫ب) آب و ﻫواى مونسونﻰ‬ ‫‪4‬ـ در جﻼل آباد بارندهگﻰ بﻪ صورت عموم چگونﻪ است‪ ،‬توضﻴح دﻫد؟‬ ‫در مقابل سؤاﻻت صحﻴح حرف ص و در مقابل سواﻻت غلط حرف غ بگذارﻳد‪.‬‬ ‫در مناطق کوﻫستانﻰ مقدار بارندهگﻰ نسبت بﻪ مناطق ﻫموار کمتر است‪.‬‬ ‫در ارتفاعات بلند ﻫوا بسﻴار گرم است‪.‬‬ ‫برفبارى در مناطق گرم و کم ارتفاع مثل فراه‪ ،‬جﻼل آباد‪ ،‬لشکرگاه دﻳده مﻰشود‪.‬‬ ‫حد اعظمﻰ بارندهگﻰ در نواحﻰ مرکزى و شمال غربﻰ کشور زﻳاد است‪ ،‬بنابر اﻳن‬ ‫علت برفبارى فصل زمستان را جبﻬﺔ سرد ساﻳبرﻳا تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫اوصاف اقلﻴم محل زﻳست خود را در چند سطر بنوﻳسﻴد‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫درس ﻳازدﻫم‬

‫‪ .4‬اقﻠﻴﻢ ﻣﻨطقﻪ ستﭗ‬

‫شکل (‪ )33‬اقلﻴم کوﻫستانﻰ‬ ‫آﻳا مﻰدانﻴد اقلﻴم ستپ داراى چﻪ خصوصﻴات است ؟‬ ‫در افغانستان ساحﺔ اقلﻴم منطقﺔ ستپ نظر بﻪ اقلﻴم مونسون و مدﻳترانﻪﻳﻰ بﻴشتر است‬ ‫و خصوصﻴات بارزىکﻪ اقلﻴم ستپ دارد عبارت از آب وﻫواى برى آن مﻰباشد‪.‬‬ ‫در اﻳن منطقﻪ‪ ،‬اختﻼف درجﺔ حرارت شب و روز در حدود ‪ 20‬درجﺔ سانتﻰگراد‬ ‫مﻰباشد‪ .‬اﻳن اختﻼف در طول سال تا ‪ 30‬و ‪ 35‬درجﻪ باﻻ مﻰرود‪ .‬بارندهگﻰ بﻪ‬ ‫طور عموم در موسم زمستان بﻪوقوع پﻴوستﻪ و مقدار آن بﻪ ‪ 250‬ـ ‪ 300‬مﻴلﻰ متر‬ ‫مﻰرسد‪ ،‬مناطق ستپ بﻴشتر علفزار بوده بتﻪﻫاى پست قامت و در بعضﻰ جاﻫا‬ ‫نﻰزارﻫاى وسﻴع را بﻪوجود مﻰآورد کﻪ براى تربﻴت حﻴوانات نقش ارزنده دارد‪.‬‬ ‫خوشــبختانﻪ موجودﻳت سلســلﻪجبال ﻫندوکش و ســپﻴنغر در افغانســتان وجود‬ ‫صحراﻫاى وسﻴع را در اﻳن نواحﻰ ازبﻴن برده است‪.‬‬ ‫منطقﺔ ستپ افغانستان توسط سلسلﻪ کوهﻫاى ﻫندوکش بﻪ دومنطقﺔ جداگانﻪ تقسﻴم‬ ‫گردﻳده است‪:‬‬ ‫ـ منطقﺔ ستپ شمالﻰ‬ ‫ـ منطقﺔ ستپ جنوبﻰ‬ ‫ منطقﺔ ستپ شمال کﻪ در آن استﻴشنﻫاى متﻴورولوژﻳکﻰ موجود است‪،‬‬‫‪39‬‬

‫عبارت از‪ :‬بغﻼن‪ ،‬مﻴمنﻪ‪ ،‬مزارشرﻳف‪ ،‬کندز و ﻫرات مﻰباشد‪ .‬اﻳن استﻴشنﻫا در‬ ‫مناطق ﻫموار ستپ موقعﻴت دارد و نشﻴبﻰﻫاى شمالﻰ ﻫندوکش در مجموع در‬ ‫داخل ساحﺔ ستپ شمالﻰ واقع است‪.‬‬ ‫خصوصﻴاتﻰ کﻪ ستپ شمالﻰ دارد شراﻳط خوبﻰ را براى مالدارى و زراعت‬ ‫فراﻫم ساختﻪ است‪ .‬بارندهگﻰﻫاى بﻬارى‪ ،‬للمﻰکارى گندم‪ ،‬خربوزه و تربوز را‬ ‫بار آورده است‪ .‬تربﻴت گوسفند‪ ،‬قرهقل و اسپ در آنجا نﻴز صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫زرع پنبﻪ‪ ،‬انواع برنج و لبلبو نﻴز در منطقﺔ توسعﻪ ﻳافتﻪ است‪.‬‬ ‫‪ -5‬ساحﺔ اقﻠﻴﻤﻰ ستﭗ جﻨﻮبﻰ‬ ‫در ساحﺔ اقلﻴمﻰ ستپ جنوبﻰ تنﻬا تربﻴت حﻴوانات و زرع بعضﻰ حبوبات امکان‬ ‫پذﻳر است‪ .‬با و جود ساحﺔ وسﻴع‪ ،‬بنابر قلت آب‪ ،‬ساختمان توپوگرافﻰ و عدم‬ ‫مساعدت خاک مقدار تولﻴدات آن بﻪ اندازة منطقﺔ ستپ شمالﻰ نمﻰرسد‪.‬‬ ‫‪6‬ـ اقﻠﻴﻢ ﻣﻨطقﺔ اﻟﭙاﻳﻦ تﻨدرا‬ ‫اﻳن نوع اقلﻴم در نقاط مرتفع کوﻫستانﻰ (بﻴن ارتفاع ‪ 3000 - 2500‬متر) بﻪ مﻼحظﻪ‬ ‫مﻰرسد‪ .‬حد اصغرى حرارت در زمستان پاﻳﻴنتر از ‪ 5‬درجﺔ سانتﻴگراد و در تابستان‬ ‫الﻰ ‪ 15‬درجﺔ سانتﻴگراد مﻰرسد‪.‬‬

‫شکل (‪)34‬‬

‫‪40‬‬

‫شکل (‪)35‬‬

‫‪ -7‬اقﻠﻴﻢ ﻛﻮﻫستاﻧﻰ‬ ‫اقلﻴم کوﻫستانﻰ در کدام ساحات افغانستان بﻪ مﻼحظﻪ مﻰرسد؟‬ ‫بﻪ نقشﺔ اقلﻴم افغانستان نگاه کنﻴد‪ .‬ساحات اقلﻴم کوﻫستانﻰ را نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫در نقاط مرتفع و کوﻫستانﻰ کشور درجﺔ حرارت فوقالعاده کم مﻰگردد‪ ،‬برخﻼف‬ ‫مقدار بارندهگﻰ و اندازة رطوبت ﻫوا افزاﻳش مﻰﻳابد در نقاط بلند اختﻼف درجﺔ‬ ‫حرارت در شبانﻪ روزى ماهﻫاى تابستان و زمستان نﻴز قابل توجﻪ است‪ ،‬بﻪ اﻳن معنﻰ‬ ‫کﻪ وضع بارندهگﻰ در نقاط مرتفع با اقلﻴم ﻫمان ساحﻪ ارتباط کامل دارد‪ ،‬اما از لحاظ‬ ‫وضع افتادهگﻰ کوهﻫا و موقعﻴت نشﻴبﻰﻫا درجﺔ حرارت و زاوﻳﺔ تابش آفتاب تغﻴﻴر‬ ‫مﻰخورد‪ .‬چون ﻫر نوع کتلﻪﻫاى مرطوب و ﻳا جبﻬﺔ سردىکﻪ از فراز نقاط مرتفع و‬ ‫سلسلﻪجبال افغانستان مﻰگـــذرد برفبارى و بارندهگﻰ زﻳاد را بار مﻰآورد‪.‬‬ ‫استﻴشن سالنگ شمالﻰ و جنوبﻰ بﻬترﻳن نمونﺔ اقلﻴم کوﻫستانﻰ است‬ ‫اسم استﻴشن‬

‫‪41‬‬

‫مقدار‬

‫حد اصغرى‬

‫حد اعظمﻰ‬

‫بارندهگﻰ‬

‫حرارت بﻪ درجﺔ‬

‫حرارت بﻪ درجﺔ‬

‫‪mm‬‬

‫سانتﻰگراد‬

‫سانتﻰگراد‬

‫سالنگ‬

‫‪1236.9‬‬

‫‪ -27.8‬سانتﻰگراد‬

‫‪ 24.8‬درجﺔ‬

‫شمالﻰ‬

‫مﻴلﻰ متر‬

‫سالنگ‬

‫‪1206.9‬‬

‫جنوبﻰ‬

‫مﻴلﻰ متر‬

‫سانتﻰگراد‬ ‫‪ -23.8‬سانتﻰگراد‬

‫‪ +23‬درجﺔ‬ ‫سانتﻰگراد‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪.‬گروه اول بﻪ ارتباط نقش کوهﻫا و ارتفاعات در‬ ‫بارة ذخاﻳر آبﻰ کشور‪ ،‬گروه دوم بﻪ ارتباط مزﻳت اقتصادى اقلﻴم ستپ در کشور‬ ‫باﻫم بحث کنند و نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ در نقاط مرتفع و کوﻫستانﻰ کشور درجﺔ حرارت فوقالعاده کم مﻰگردد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ وضع بارندهگﻰ در نقاط مرتفع با اقلﻴم ﻫمان ساحﻪ ارتباط ندارد‪.‬‬ ‫‪ 3‬ـ در اثر کتلﻪﻫاى مرطوب و جبﻬﻪﻫاى سرد در نقاط بلند و مرتفع برفبارى و‬ ‫بارندهگﻰ زﻳاد مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ در افغانستان ساحﺔ اقلﻴم ستپ نظر بﻪ اقلﻴم مونسون کمتر است‪.‬‬ ‫‪ 5‬ـ مناطق ستپ بﻴشتر علفزار بوده در بعضﻰ جاﻫا بتﻪﻫاى پست قامت و در‬ ‫بعضﻰ جاﻫا نﻴزارﻫا را بﻪ وجود مﻰآورد‪.‬‬ ‫‪ 6‬ـ جرﻳان بادﻫاى ساﻳبرﻳاﻳﻰ در اﻳام زمستان برفبارى را بار مﻰآورد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫کدام عامل در اقلﻴم کوﻫستانﻰ و اقلﻴم ستپ کشور نقش مﻬم و ارزنده دارد؟ اﻳن‬ ‫مطلب را بﻪ طور تحقﻴقﻰ بررسﻰ کنﻴد و دانستنﻰﻫاى خود را با ﻫمصنفان در مﻴان‬ ‫بگذارﻳد‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫فصﻞ سﻮم‬ ‫ﻛﻮهﻫا‪ ،‬دشت ﻫا و درﻳاﻫا‬ ‫وضع جﻴولوژﻳکﻰ‬ ‫ساختمان و اشکال اراضﻰ‬ ‫الف ـ سلسلﻪ کوه ﻫا و اﻫمﻴت آن در زندهگﻰ‬ ‫ـ سلسلﻪ ﻫندوکش‬ ‫ کوه بابا‬‫ـ سپﻴنغر‬ ‫کوه سلﻴمان‬‫ـ تﻴربند ترکستان‬ ‫ب ـ نقاط ﻫموار‪ -‬دشتﻫا و رﻳگستانﻫا‬ ‫حﻴوانات‬ ‫گردش آب در طبﻴعت (ساﻳکل آب)‬ ‫اﻫمﻴت آب در اقتصاد زراعتﻰ‪ ،‬تولﻴد انرژى و حﻴات‬ ‫حوزهﻫاى آبگﻴر‪ ،‬درﻳاى آمو‪ ،‬درﻳاى کوکچﻪ‪ ،‬درﻳا کندز‪ ،‬حوزة کابل‪ ،‬درﻳاى کابل‬ ‫درﻳاى کنر‬ ‫حوزة آبگﻴر سﻴستان و ﻫلمند‬ ‫درﻳاى ﻫلمند‪ ،‬درﻳاى ﻫرﻳرود‪ ،‬درﻳاى مرغاب‪ ،‬حوزة ﻫرﻳرود‪ ،‬حوزﻫاى بستﻪ‪ ،‬درﻳاى‬ ‫غزنﻰ‪ ،‬بلخاب‪ ،‬درﻳاى قﻴصار‬ ‫جﻬﻴلﻫاى معروف افغانستان‬ ‫خشکسالﻰ و کمبود آب‬ ‫شاگردان عزﻳز با خواندن اﻳن فصل بﻪ اﻫداف دانشﻰ زﻳر آشنا شوند‪:‬‬ ‫ـ در مورد وضع جﻴولوجﻴکﻰ افغانستان معلومات پﻴدا کنند‪.‬‬ ‫ـ ‪ //‬سلسلﻪجبال و اﻫمﻴت آن‬

‫‪43‬‬

‫ـ ‪ //‬ﻫندوکش شرقﻰ و غربﻰ‬ ‫ـ ‪ //‬کوه بابا‬ ‫ـ ‪ //‬کوه سلﻴمان‬ ‫ـ ‪ //‬تﻴربند ترکستان‬ ‫ـ ‪ //‬نقاط ﻫموار‪ -‬دشتﻫا و رﻳگستان ﻫا‬ ‫ـ ‪ //‬حﻴوانات‪ ،‬جنگلﻫا و فرش نباتﻰ کوﻫستانﻰ‬ ‫ـ ‪ //‬اﻫمﻴت آب در اقتصاد زراعتﻰ‪ ،‬تولﻴد انرژى و حﻴات‬ ‫ـ ‪ //‬حوزهﻫاى آبگﻴر‬ ‫ـ ‪ //‬حوزة آمو‬ ‫ـ ‪ //‬حوزة کابل‬ ‫ـ ‪ //‬حوزة سﻴستان و ﻫلمند‬ ‫ـ ‪ //‬حوزة ﻫرﻳرود‬ ‫ـ ‪ //‬حوزة بستﻪ‬ ‫ـ ‪ //‬جﻬﻴلﻫاى معروف‬ ‫ـ ‪ //‬خشکسالﻰ و کمبود آب‬ ‫ـ ‪ //‬گردش آب در طبﻴعت ساﻳکل آب‬ ‫شاگردان عزﻳز با خواندن اﻳن فصل بﻪ اﻫداف مﻬارتﻰ ذﻳل دست ﻳابند‪:‬‬ ‫ـ شاگردان بتوانند وضع جﻴولوژﻳکﻰ کشور را توضﻴح دﻫند‪.‬‬ ‫ـ سلسلﻪجبال را از کوهﻫاى کوچک تفکﻴک کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ موقعﻴت سلسلﻪجبال را در نقشﻪ نشان دﻫند‬ ‫ـ تشخﻴص مرتفع ترﻳن قلﺔ کوه ﻫندوکش‬ ‫ـ مشخص کردن دشت ﻫا و مناطق ﻫموار در نقشﻪ‬ ‫ـ اﻫمﻴت حﻴاتﻰ آب را توضﻴح دﻫند‬ ‫ـ گردش آب در طبﻴعت را توضﻴح کرده بتوانند‬ ‫ـ درﻳاﻫاى مﻬم کشور را در نقشﻪ نشان داده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ اﻫمﻴت اقتصادى درﻳاﻫا را توضﻴح کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ جﻬﻴلﻫاى معروف کشور را در نقشﻪ نشان داده بتوانند‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫درس (‪) 12‬‬

‫وﺿع جﻴﻮﻟﻮژﻳﻜﻰ افغاﻧستان‬

‫شکل (‪ )36‬نقشﺔ جﻴولوجﻰ افغانستان‬ ‫افغانستان در دورهﻫاى مختلف جﻴولوژﻳکﻰ دست خوش چﻪ تحوﻻتﻰ شده است؟‬ ‫در دوره ﻫاى مختلف جﻴولوژﻳکﻰ تحوﻻت و تغﻴﻴرات زﻳادى باﻻى قشر زمﻴن پدﻳد‬ ‫آمده کﻪ اﻳن تحوﻻت باعث بﻪوجود آمدن شکل ظاﻫرى فعلﻰ زمﻴن گردﻳده است‪.‬‬ ‫ارتفاعات سلسلﻪ کوهﻫا‪ ،‬تشکﻴل بستر ابحار‪ ،‬پستﻰﻫا و بلندىﻫاى زمﻴن توأم با‬ ‫درهﻫا‪ ،‬جلگﻪﻫا‪ ،‬دشتﻫا‪ ،‬صحراﻫا و مناطق مختلف زادة تحوﻻت دورهﻫاى مختلف‬ ‫جﻴولوژﻳکﻰ بوده کﻪ اساس و تﻬداب مطالعات ساختمان اراضﻰ ساحات مختلف ﻳک‬ ‫مملکت و ﻳا ﻳک منطقﻪ را تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫توپوگرافﻰ امروزى افغانستان کﻪ متشکل از سلسلﻪجبال شامﺦ‪ ،‬درهﻫاى عمﻴق‬ ‫و درﻳاﻫاى خروشان‪ ،‬سطوح مرتفع‪ ،‬تپﻪﻫا‪ ،‬دشتﻫا و صحرﻫا مﻰباشد ﻫمﻪ در اثر‬ ‫فعالﻴتﻫاى دامنﻪدار طبقاتاﻻرضﻰ بوده کﻪ از دورة پرىکامبرﻳن‪Precambrian‬‬ ‫شروع و تا حال ادامﻪ دارد‪ .‬در دورة مﻴزوزوﻳﻴک ساحات وسﻴع آسﻴاى مرکزى را‬ ‫اوقﻴانوس بزرگﻰ بﻪنام تﻴتس ‪ Thytes‬فرا گرفتﻪ بود‪ .‬چنانچﻪ سلسلﻪ کوهﻫاى راکﻰ‪،‬‬ ‫آلپ‪ ،‬ﻫمالﻴا و سلسلﻪ کوهﻫاى ﻫندوکش در دورة ترشﻴرى تشکﻴل شد‪.‬‬ ‫در عﻬد مﻴزوزوﻳﻴک کﻪ اکثر نوعﻴت احجار آنرا احجار آﻫکﻰ‪ ،‬احجار رﻳگﻰ‪ ،‬شﻴلﻫا‬ ‫و کانگلو مراتﻫا تشکﻴل مﻰدﻫد در بخشﻫاى جنوبﻰ ﻫندوکش بﻪ مﻼحظﻪ مﻰرسد‪.‬‬ ‫‪45‬‬

‫ﻫمچنان تخت رستم و ﻫزار سمچ سمنگان داراى آﻫک‪ ،‬ﻻﻳم و مارل بوده بقاﻳاى بحر‬ ‫تﻴتس را نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫در عﻬد سوم معرفتاﻻرضﻰ سﻴنوزوﻳﻴک ‪ Cenozoic‬احجار رسوبﻰ بقاﻳاى مﻬم‬ ‫شﻴلﻫا‪ ،‬کانگلومراتﻫا‪ ،‬احجار رﻳگﻰ وآتشفشانﻰ تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫در عصر کواترنرى ‪ Quaternary‬دو نوع رسوبگذارى کﻪ عامل آن باد است بﻪ‬ ‫مﻼحظﻪ مﻰ رسد‪ ،‬بﻴشتر در نواحﻰ نﻴمﻪ صحراﻳﻰ و نقاط ﻫموار کشور دﻳده مﻰشود‪ .‬اﻳن‬ ‫نوع ساختمانﻫا بﻪ صورت عموم در جنوبغرب افغانستان دشتﻫاى نﻴمروز‪ ،‬مارجﻪ‪ ،‬نوزاد‪،‬‬ ‫گودزﻳره و دﻳگر ساحات؛ مثل فراه‪ ،‬نﻴمروز‪ ،‬ﻫلمند‪ ،‬کندﻫار و زابل را در بر مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند ﻫر گروه بﻪ ارتباط مراحل مختلف دورهﻫاى‬ ‫جﻴولوژﻳکﻰ و تﺄثﻴرات آن در وضع توپوگرافﻰ و برجستﻪگﻰﻫاى افغانستان باﻫم‬ ‫بحث و گفتگو کنند و نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫ـ با استفاده از متن‪ ،‬صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کنﻴد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ توپوگرافﻰ افغانستان محصول فعالﻴتﻫا و عمل دامنﻪدار طبقاتاﻻرضﻰ است کﻪ‬ ‫از دورة پرى کامبرﻳن شروع و تا حال ادامﻪ دارد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ پﻴش از دورة پرى کامبرﻳن سراسر کشور ما را اوقﻴانوسﻰ بﻪنام تﻴتس فرا گرفتﻪ‬ ‫بود‪.‬‬ ‫تشرﻳح کنﻴد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ از عﻬد سوم معرفتاﻻرضﻰ مﻴزوزوﻳﻴک احجار رسوبﻰ در کدام ساحات کشور‬ ‫ﻳافت مﻰشود نام ببرﻳد؟‬ ‫‪2‬ـ در عصر کواترنرى کدام نوع ساختمانﻫا بﻪوجود آمده است واضح سازﻳد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫در بارة بحر تﻴتس معلومات جمعآورى نموده در ساعت آﻳنده بﻪ صنف اراﻳﻪ‬ ‫نماﻳﻴد‪.‬‬

‫‪46‬‬

‫درس (‪)13‬‬

‫ساختﻤان و اشﻜال اراﺿﻰ‬

‫شکل (‪ )37‬نقشﻪ‬ ‫اراﺿﻰ افغاﻧستان را از ﻟﺤاظ ساختﻤان چطﻮر ﻣﻰﻳابﻴد؟‬ ‫بﻪ اســاس مطالعات طبقاتاﻻرضﻰ ســاختمان اراضﻰ افغانســتان را چنﻴن وانمود کرده‬ ‫مﻰتوانﻴم‪:‬‬ ‫حصﺔ زﻳاد اشکال اراضﻰ افغانستان را برجستﻪگﻰﻫا‪ ،‬چﻴن خورده گﻰ ﻫا و‬ ‫شکستﻪگﻰﻫاى تکتونﻴکﻰ تشکﻴل داده است کﻪ ارتفاعات اراضﻰ کشور را بﻪصورت‬ ‫بارز و آشکار واضح مﻰسازد بﻪ اﻳن معنﻰ کﻪ کمترﻳن ارتفاع خاک افغانستان از سطح‬ ‫بحر ‪ 259‬متر در شمالغرب خمآب و بلندترﻳن نقطﺔ آن قلﺔ کوه ﻫندوکش شرقﻰ است‬ ‫کﻪ بﻪنام نوشاخ ﻳاد شده‪ ،‬داراى ارتفاع ‪ 7485‬متر از سطح بحر است و در شمالشرق قلﺔ‬ ‫تراجمﻴر در چترال داراى ‪ 7750‬متر ارتفاع مﻲباشد؛ بنابراﻳن مﻰتوان ساختمان اراضﻰ‬ ‫افغانستان را از روى ارتفاع بﻪ ترتﻴب ذﻳل توضﻴح کرد‪.‬‬ ‫الف) سرزمﻴنﻫاﻳﻰ کﻪ از ‪ 300‬متر الﻰ ‪ 500‬متر از سطح بحر ارتفاع دارند بﻪ صورت‬ ‫عموم تحت عنوان اراضﻰ پست و ﻳاکم ارتفاع افغانستان مورد مطالعﻪ قرار مﻲگﻴرند‪.‬‬ ‫ب) اراضﻰ کﻪ بﻴن ارتفاع متوسط از ‪ 500‬تا ‪ 2000‬متر ارتفاع واقع اند ساحﺔ زراعتﻰ‬ ‫‪47‬‬

‫حاصلخﻴز را تشکﻴل مﻰدﻫند‪.‬‬ ‫ج) اراضﻰ کﻪ از ‪ 2000‬الﻰ ‪ 6000‬متر ارتفاع دارند تمام سلسلﻪکوهﻫاى افغانستان بﻪ‬ ‫اﻳن منطقﻪ تعلق مﻰگﻴرند‪.‬‬ ‫‪1‬ـ اراضﻰکم ارتفاع افغانستان شامل سﻪ حوزة ذﻳل مﻰگردد‪:‬‬ ‫الف) حوزة آمو‬ ‫ب) حوزة ﻫلمند‬ ‫ج) حوزة ننگرﻫار‬ ‫الف) ساحﺔ کم ارتفاع حوزة آمو در شمال افغانستان در وﻻﻳت فارﻳاب از غرب درﻳاى‬ ‫قﻴصار با ارتفاع ‪ 259‬متر شروع و تا ساحﺔ درقد و ﻳنگﻰقلعﻪ وﻻﻳت تخار با ارتفاع ‪425‬‬ ‫متر گسترش مﻰﻳابد‪ .‬اﻳن ساحﻪ در کرانﻪﻫاى ساحلﻰ درﻳاى آمو الﻰ سواحل سفﻼى‬ ‫درﻳاى کوکچﻪ‪ ،‬سواحل درﻳاى کندز تا اشکاشم‪ ،‬حوزة تاشقرغان‪ ،‬حوزة سفﻼى بلﺦ‬ ‫آب تا جنوب مزارشرﻳف‪ ،‬حوزة شبرغان‪ ،‬دولتآباد و اندخوى امتداد مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫ب ـ ساحﺔ کم ارتفاع حوزة ﻫلمند در جنوبغرب افغانستان واقع بوده‪ ،‬شامل حوزة‬

‫شکل ‪ 38‬نقشﺔ طبﻴعﻰ افغانستان‬

‫‪48‬‬

‫سفﻼى درﻳاى ﻫلمند‪ ،‬خاشرود‪ ،‬فراهرود‪ ،‬ادرسکن و گودزﻳره مﻰگردد کﻪ بﻪصورت‬ ‫عموم دشت گودزﻳره‪ ،‬دشت جﻬندم‪ ،‬دشت امﻴران‪ ،‬تمام اراضﻰ چخانسور‪ ،‬زرنج‪،‬‬ ‫کنگ‪ ،‬ﻫامون صابرى و ﻫامون پوزک و اطراف آنرا احتوا مﻰکند‪.‬‬ ‫ج) حوزة کم ارتفاع ننگرﻫارکﻪ ساحﺔ نسبتاً کمتر را در سواحل درﻳاى کابل از حصﺔ‬ ‫جﻼلآباد تا حصﺔ لعلپور در بر مﻰگﻴرد‪ ،‬از احجار رﻳگﻰ دورة کواترنرى و انواع‬ ‫احجار ساﻳر دورهﻫا تشکﻴل ﻳافتﻪ است‪ .‬بنابرآن‪ ،‬رطوبت کافﻰ اراضﻰ زراعتﻰ را‬ ‫بﻪوجود آورده و با داشتن اقلﻴم تحت استواﻳﻰ پﻴداوار نباتات مدﻳترانﻪﻳﻰ در آن نﻴز‬ ‫انکشاف ﻳافتﻪ است‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫر گروه روى مطالب زﻳر باﻫم بحث کنند و‬ ‫نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬ ‫‪1‬ـ سﻪ حوزة کم ارتفاع افغانستان (آمو‪ ،‬ﻫلمند‪ ،‬ننگرﻫار)‬ ‫‪2‬ـ اراضﻰ با ارتفاع متوسط‬ ‫‪3‬ـ اراضﻰ کوﻫستانﻰ‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫با استفاده از متن‪ ،‬جاﻫاى خالﻰ را در کتابچﻪﻫاى تان پر کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ کمترﻳن ارتفاع خاک کشور از سطح بحر ‪ ....................................‬مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ بلندترﻳن نقطﺔ آن قلﻪ ﻫندوکش شرقﻰ کﻪ بﻪنام ‪ ............‬ﻳاد شده داراى ارتفاع‬ ‫‪ ..............‬متر مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪49‬‬

‫‪3‬ـ اراضﻰ کﻪ از ‪ .........................‬الﻰ ‪ .............................‬تمام سلسلﻪکوهﻫاى‬ ‫افغانستان را در بر مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ اراضﻰ کﻪ با ارتفاع متوسط از ‪ .......................‬الﻰ ‪ ...................‬متر واقع است‬ ‫داراى چﻪ مشخصات مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪5‬ـ سرزمﻴنﻫاﻳﻰ کﻪ از ‪ ......‬الﻰ‪ .....‬متر از سطح بحر ارتفاع دارند بﻪصورت عموم‬ ‫بﻪ نام سر زمﻴن پست ﻳا کم ارتفاع ﻳاد شده اند‪.‬‬ ‫شرح دﻫﻴد!‬ ‫‪1‬ـ ساحﺔ کم ارتفاع آمو شامل کدام ساحات است نام ببرﻳد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ حوزة ﻫلمند شامل کدام مناطق است و داراى چﻪ وﻳژهگﻰﻫاى اقلﻴمﻰ مﻰباشد؟‬ ‫‪3‬ـ حوزة کم ارتفاع ننگرﻫار را با خصوصﻴات اقلﻴمﻰ و زراعتﻰ آن شرح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫نقشﺔ سفﻴد افغانستان را ترسﻴم نماﻳﻴد و در آن اراضﻰ افغانستان را با رنگﻫاى‬ ‫مخصوص آن مشخص کنﻴد‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫درس ( ‪) 14‬‬

‫اﻟف‪ .‬سﻠسﻠﻪ ﻛﻮهﻫا و اﻫﻤﻴت آن در زﻧدهﮔﻰ‬

‫شکل (‪ )39‬نقشﻪ‬ ‫سﻠسﻠﻪ ﻛﻮهﻫا در زﻧدهﮔﻰ اﻧسانﻫا چﻪ ﻧقشﻰ دارﻧد؟‬ ‫بﻪ نقشﺔ فوق دقت کنﻴد کوهﻫاى افغانستان را نشان مﻰدﻫد‪ .‬ﻫرگاه وضع سلسلﻪجبال‬ ‫و ساﻳر مشخصات اراضﻰ افغانستان را با ارتباط مساﻳل جﻴولوجﻴکﻰ‪ ،‬محﻴط طبﻴعﻰ و‬ ‫ساختمان توپوگرافﻰ‪ ،‬اقلﻴم‪ ،‬استقرار نفوس‪ ،‬فعالﻴتﻫاى اقتصادى و تقسﻴمات ادارى از‬ ‫نظر بگذرانﻴم اﻫمﻴت مطالعﺔ آن بﻴشتر مﻰگردد‪.‬‬ ‫سلسلﻪجبال و ارتفاعات بلند ‪ 1‬حصﺔ سرزمﻴن افغانستان را در برگرفتﻪ و آنرا بﻪ‬ ‫‪3‬‬ ‫صفت کشور کوﻫستانﻰ معرفﻰ مﻰکند‪ ،‬اﻳن سلسلﻪکوهﻫا و ارتفاعات بلند از انتﻬاى‬ ‫غربﻰ ﻫمالﻴا از شمال ﻫونزا ‪ Hunza‬ﻳعنﻰ منطقﺔ قراقرم و شمالشرقﻰ پامﻴر خورد‬ ‫شروع شده از قسمت شمالشرق بﻪ سوى جنوبغرب توسعﻪ ﻳافتﻪ است‪ ،‬تمام مناطق‬ ‫مرکزى افغانستان را اشغال نموده تا وﻻﻳت بادغﻴس‪ ،‬ﻫرات و فراه مﻰرسد‪.‬‬ ‫ﻫمچنان از مناطق مختلف اﻳن سلسلﺔ بزرگ کوﻫستانﻰ سلسلﻪکوهﻫاى دﻳگرى بﻪ سمت‬ ‫جنوب و شمال امتداد ﻳافتﻪ است کﻪ اﻫمﻴت جغرافﻴاﻳﻰ آن کمتر از سلسلﻪکوهﻫاى‬ ‫ﻫندوکش نﻴست؛ مانند شاخﻪﻫاى فرعﻰ ﻫندوکش وغﻴره‪ .‬موجودﻳت حوزة آبگﻴر‬ ‫و ﻳخچالﻰ در بعضﻰ از نقاط مرتفع پامﻴر و ﻫندوکش باعث آن گردﻳده است کﻪ‬ ‫زراعت انکشاف ﻳابد و دامان سلسلﻪجبال را سرسبز و شاداب نگﻪدارد و افغانستان را از‬ ‫صحراﻳﻰ بودن کامل نجات دﻫد‪.‬‬ ‫بنا بر اﻳن‪ ،‬سلسلﻪجبال افغانستان ﻳگانﻪ عامل طبﻴعﻰ است کﻪ وضع صحراﻳﻰ بودن اﻳن‬ ‫‪51‬‬

‫ساحﻪ را برﻫم زده و زمﻴنﺔ مساعد را براى بارندهگﻰﻫاى کوﻫستانﻰ فراﻫم ساختﻪ است‪.‬‬ ‫ﻫرگاه سلسلﻪ ﻫندوکش در افغانستان وجود نمﻰداشت البتﻪ اﻳن منطقﻪ کﻪ در ساحﺔ مرکز‬ ‫فشار بلند واقع است‪ ،‬مانند صحراى عربستان ﻳک محﻴط صحراﻳﻰ و رﻳگستانﻰ را تشکﻴل‬ ‫مﻰداد و اﻳن ﻫمﻪ تﺄسﻴسات و انکشافات بشرى در آن بﻪ مﻼحظﻪ نمﻰرسﻴد از اﻳنرو‬ ‫سلسلﻪجبال کشور ما داراى ارزش حﻴاتﻰ ﻫستند‪ .‬ﻫمان طورىکﻪ درﻳاى نﻴل براى کشور‬ ‫مصر بﻬترﻳن نعمت و ﻫدﻳﺔ خداوند است‪ ،‬سلسلﻪ کوهﻫاى بلند و متعدد افغانستان چون‬ ‫ﻫندوکش نﻴز بﻬترﻳن نعمت و ﻫدﻳﺔ خداوند براى اﻳن کشور بﻪ حساب مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫بعضﻰ از کوهﻫاى افغانستان پوشﻴده از جنگل است‪ .‬در بسﻴارى از کوهﻫاى کشور ما‬ ‫برفﻫاى داﻳمﻰ وجود دارد‪ .‬اﻳن برفﻫا در موقع تابستان آب مﻰشوند کﻪ براى کشت‬ ‫و زراعت‪ ،‬نوشﻴدن و تولﻴد برق استفاده مﻰشوند‪ .‬عﻼوه بر اﻳنﻫا ذخاﻳر بزرگ معدنﻰ‬ ‫بﻪوﻳژه آﻫن‪ ،‬مس‪ ،‬سرب وغﻴره سنگﻫاى قﻴمتﻰ؛ از قبﻴل ﻳاقوت‪ ،‬ﻻجورد‪ ،‬زمرد و غﻴره‬ ‫در کوهﻫاى کشور موجود است‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان نقشﺔ افغانستان را رسم نموده‪ ،‬کوهﻫاى مﻬم را روى نقشﻪ نشان دﻫند‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫با استفاده از متن‪ ،‬جاﻫاى خالﻰ را با کلمات مناسب پر کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ سلسلﻪ کوهﻫا و ارتفاعات بلند ‪ .....................................‬حصﻪ سرزمﻴن افغانستان را‬ ‫در بر گرفتﻪ است‪.‬‬ ‫‪2‬ـ کوهﻫــا و ارتفاعــات کشــور مــا از شــمال ‪ ................................‬ﻳعنــﻰ قراقرم و‬ ‫شمالشرقﻰ پامﻴر خورد شروع شده است‪.‬‬ ‫‪3‬ـ سلسلﻪجبال افغانستان ﻳگانﻪ عامل طبﻴعﻰ است کﻪ وضع ‪ ...........‬بودن اﻳن ساحﻪ را‬ ‫برﻫم زده است‪.‬‬ ‫‪4‬ـ کوهﻫاى افغانستان پوشﻴده از ‪ ...........................‬است‪.‬‬ ‫‪5‬ـ در بسﻴارى از ‪ ................‬افغانستان ‪ .........................‬داﻳمﻰ وجود دارد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫آﻳا در محل زندهگﻰ شما کوهﻫا وجود دارند؟ کدام کوهﻫا؟ کدام اقامتگاهﻫاى‬ ‫شﻬرى ﻳا دﻫاتﻰ در مجاورت آن کوهﻫا بﻪوجود آمـــده اند نام ببرﻳد و در ساعت‬ ‫درسﻰ آﻳنده با ﻫمصنفان خود در مﻴان گذارﻳد‪.‬‬ ‫‪52‬‬

‫درس ( ‪) 15‬‬

‫سﻠسﻠﺔ ﻫﻨدوﻛﺶ‬

‫شکل (‪ )40‬ﻫندوکش شرقﻰ ساحﺔ پنجشﻴر را نشان مﻰدﻫد‬ ‫سﻠسﻠﻪﻛﻮه ﻫﻨدوﻛﺶ در افغاﻧستان چﻪ اﻫﻤﻴت دارد؟‬ ‫بﻪ نقشﺔ کوهﻫاى افغانستان نگاه کنﻴد‪ ،‬موقعﻴت ﻫندوکش را نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ﻫندوکش از معروفترﻳن و بزرگترﻳن سلسلﻪکوهﻫاى افغانستان است کﻪ در امتداد‬ ‫سطح مرتفع پامﻴر واقع شده؛ از طرف شمالشرق بﻪ استقامت جنوبغرب الﻰ کوه‬ ‫بابا امتداد ﻳافتﻪ؛ در نواحﻰ مرکزى افغانستان ساحﺔ وسﻴعﻰ را دربر مﻰگﻴرد‪ .‬در حصﺔ‬ ‫مرکزى عرض آن زﻳاد شده‪ ،‬سلسلﻪﻫا و شاخﻪﻫاى مختلف را بﻪوجود آورده کﻪ ﻫر‬ ‫کدام آن بﻪ نامﻫاى محلﻰ ﻳاد مﻰشود‪.‬‬ ‫سلسلﺔ کوه ﻫندوکش‪ ،‬افغانستان را بﻪ شمال و جنوب‪ ،‬ﻳعنﻰ دو حوزة آبگﻴر تقسﻴم مﻰکند بﻪ‬ ‫اﻳن ترتﻴب آبﻫاى حوزة کابل را از آبﻫاى حوزه آمو جدا مﻰسازد‪.‬‬ ‫بعضﻰ از جغرافﻴﻪ دانﻫا اﻳن کوه را قفقاز ﻫند نﻴز خوانده اند‪ .‬ﻫندوکش نامﻰ است کﻪ‬ ‫در زمان کوشانﻰﻫا بﻪ آن داده شده است‪ .‬موجودﻳت سلسلﺔ ﻫندوکش سبب گردﻳده‬ ‫کﻪ جرﻳان آبﻫاى جارى کشورما در جﻬات و استقامتﻫاى مختلف بﻪ حرکت‬ ‫افتد‪ .‬در اﻳن سلسلﻪ منابع سرشار طبﻴعﻰ کشور نﻬفتﻪ است و ثروت مﻬم را از لحاظ‬ ‫معادن تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬حوزهﻫاى آبگﻴر آن نﻴز باعث شادابﻰ و فعالﻴتﻫاى زراعتﻰ‬ ‫مﻰگردد‪.‬‬ ‫ساحﺔ جنگلﻫا‪ ،‬چراگاهﻫا و پﻴداوار نباتﻰ در ﻫر ﻳک از درهﻫاى ﻫندوکش باعث‬ ‫‪53‬‬

‫استقرار نفوس شده‪ ،‬اما معضﻼت ترانسپورتﻰ را نظر بﻪ خم و پﻴچﻫاى دره ﻫا و‬ ‫سلسلﻪجبال نﻴز بار آورده است کﻪ آنﻫم با کمک دولت و نﻴروى بشرى از طرﻳق‬ ‫حفر تونل سالنگ و ساختمان شاﻫراه بزرگ کابل مزارشرﻳف تا اندازهﻳﻰ حل شده‬ ‫است‪.‬‬ ‫اﻫمﻴت و مزاﻳاى ﻫندوکش در برابر اﻳن مطلب خﻴلﻰ ارزنده بوده‪ ،‬ارزش حﻴاتﻰ را‬ ‫براى سرزمﻴن افغانستان بﻪبار آورده است‪.‬‬ ‫براى اﻳنکﻪ ﻫندوکش را بﻬترتوضﻴح نموده باشﻴم‪ ،‬آنرا بﻪدو حصﻪ تقسﻴم کرده‬ ‫اﻳم‪:‬‬ ‫‪A‬ـ ﻫندوکش شرقﻰ‬ ‫‪B‬ـ ﻫندوکش غربﻰ‬ ‫‪ A‬ـ ﻫﻨدوﻛﺶ شرقﻰ‬ ‫بﻪ نقشﺔ کوهﻫاى افغانستان توجﻪ کنﻴد ومحدودة ﻫندوکش شرقﻰ و غربﻰ را روى‬ ‫آن نشان دﻫﻴد‪.‬‬ ‫ﻫندوکش شرقﻰ از درة زﻳباک الﻰ کوتل خاواک امتداد ﻳافتﻪ‪ ،‬از جملﻪ بزرگترﻳن‬ ‫سلسلﻪﻫاى کشورما بﻪشمار مﻰرود‪ .‬حدود گسترش اﻳن سلسلﻪ را در شمال‪ ،‬درﻳاى‬ ‫کوکچﻪ و در جنوب‪ ،‬درﻳاى کابل تعﻴﻴن مﻰکند‪ .‬طول آن ‪360‬کﻴلومتر و عرض‬ ‫آن در حصﺔ وسط بﻴن شﻬر فﻴﺾآباد و شﻬر مﻬترﻻم ساحﺔ وسﻴعﻰ را احتوا کرده‬ ‫است و آبﻫاى شمالﻰ؛ مانند کران و منجان‪ ،‬کوکچﻪ و اشکمش و آبﻫاى جنوبﻰ‬ ‫الﻴشنگ و الﻴنگار‪ ،‬درﻳاى کنر و درﻳاى پنجشﻴر را تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬کﻪ اﻳن سلسلﻪ‬ ‫بﻴش از ‪ 5000‬متر ارتفاع دارد‪ .‬در بعضﻰ نقاط کم ارتفاع آن کوتلﻫاى متعددى‬ ‫بﻪوجود آمده وﻻﻳت ننگرﻫار و لغمان را بﻪ درة کران و منجان‪ ،‬ورسج‪ ،‬تالقان و‬ ‫بدخشان با راه پﻴادهرو وصل مﻰسازد‪.‬‬ ‫قلﻪﻫاى بلند اﻳن سلسلﻪ از برف پوشﻴده بوده کﻪ از سطح بحر در حدود ‪ 7000‬متر‬ ‫ارتفاع دارد‪.‬‬ ‫قلﺔ معروف و بلند آن تراجمﻴر در چترال خارج از خاک افغانستان قرار دارد و‬ ‫ارتفاع آن از سطح بحر بﻪ ‪ 7750‬متر مﻰرسد‪ .‬قلﺔ نوشاخ در خاک افغانستان داراى‬ ‫‪ 7485‬متر ارتفاع از سطح بحر مﻰباشد‪.‬‬ ‫نشﻴبﻫاى شمال ﻫندوکش شرقﻰ عارى از جنگلﻫا است‪ ،‬اما در نشﻴبﻫاى جنوبﻰ‬ ‫آن جنگلﻫاى فراوان از انواع گوناگون درختان بلند قامت بلوط‪ ،‬ارچﻪ‪ ،‬سرو‪،‬‬ ‫جلغوزه‪ ،‬بادام وحشﻰ‪ ،‬زﻳتون وغﻴره وجود دارد‪ .‬بلندتر از ‪ 4000‬متر ارتفاع با برف‬ ‫ﻫاى داﻳمﻰ و ﻳخچالﻫا پوشﻴده شده‪ ،‬جرﻳان آبﻫاى داﻳمﻰ را در نشﻴبﻰﻫاى شمالﻰ‬ ‫‪54‬‬

‫شکل (‪)41‬‬

‫و جنوبﻰ پدﻳد مﻰآورد و مردمان مالدار تا ارتفاع ‪ 3600‬متر مواشﻰ خود را براى‬ ‫تغذﻳﻪ در اﻳام تابستان بﻪ چرانﻴدن مﻰبرند‪.‬‬ ‫ﻫندوکش شرقﻰ مثل سلسلﺔ واخان و پامﻴر با فعالﻴتﻫاى شدﻳد تکتونﻴکﻰ مواجﻪ‬ ‫بوده‪ ،‬از اﻳن جﻬت در اواﻳل ترشﻴرى شکستﻪگﻰﻫاى زﻳادى در آن بﻪوجود آمد‬ ‫و انتﻰ کﻼﻳنﻫا و سنکﻼﻳنﻫا را بﻪوجود آورد کﻪ باعث تشکﻴل درهﻫاى متعددى‬ ‫گردﻳده است‪ .‬صخرهﻫاى گرانﻴت و متحولﻪ در اﻳن سلسلﻪ‪ ،‬فراوان است‪ .‬کﻪ نماﻳنده‬ ‫گﻰ از ادوار پرمﻴن‪ ،‬پرى کامبرﻳن و ساﻳر ادوار پالﻴوزوﻳﻴک مﻰکند‪ .‬فعالﻴت ائتکال‬ ‫ﻳخچال در اﻳن ساحﻪ اثر برازنده واردکرده‪ ،‬در درة کران و منجان ناحﻴﺔ پاﻳﻴن افتادة‬ ‫انجمن‪ ،‬پوشال و خاواک مورﻳنﻫاى ﻳخچالﻰ بﻪ پﻴمانﺔ زﻳادى دﻳده مﻰشوند‪.‬‬ ‫دامنﻪﻫاى شمالﻰ و جنوبﻰ آن مﻴل زﻳاد داشتﻪ از اﻳنرو آب درﻳاﻫاﻳﻰ کﻪ در درهﻫاى‬ ‫ﻫردو قسمت جرﻳان دارد از نشﻴبﻰ زﻳاد سرازﻳر مﻰشود و نﻴروى عظﻴمﻰ را براى‬ ‫استحصال برق آبﻰ دارد‪.‬‬ ‫‪ .B‬ﻫﻨدوﻛﺶ ﻏربﻰ‬ ‫ﻫندوکش غربﻰ از کوتل خاواک شروع شده بﻪ استقامت غرب الﻰ بند امﻴر امتداد‬ ‫ﻳافتﻪ است و از ارتفاعات آن بﻪ تدرﻳج کاستﻪ مﻰشود‪ .‬طول اﻳن سلسلﻪجبال ‪240‬‬ ‫کﻴلومتر محاسبﻪ شده؛ دره تالﻪ و برفک و اندراب از سمت شمال و دره پنجشﻴر و‬ ‫غوربند از دامنﻪﻫاى جنوبﻰ اﻳن سلسلﻪ سرچشمﻪ گرفتﻪ باعث شادابﻰ و سرسبزى‬ ‫اﻳن منطقﻪ گردﻳده است‪ .‬ﻫمچنان از سمت شمال‪ ،‬درﻳاى اندراب‪ ،‬منجان‪ ،‬سﻴغان و‬ ‫کﻬمرد باﻫم ﻳکجا شده درﻳاى پلخمرى را مﻰسازد و باﻻخره درﻳاى کندز را تشکﻴل‬ ‫‪55‬‬

‫داده بﻪ درﻳاىآمو مﻰرﻳزد‪.‬‬ ‫ارتفاع ﻫندوکش غربﻰ از ‪ 4500‬متر تجاوز نمﻰکند‪ .‬و کوتلﻫاى معروف آن عبارتند‬ ‫از‪ :‬کوتل خاواک ‪ 3600‬متر‪ ،‬کوتل کوشان ‪ 4370‬متر ارتفاع‪ ،‬کوتل چاردر ‪4236‬‬ ‫متر ارتفاع‪ ،‬کوتل دندانشکن ‪ 2700‬متر‪ ،‬کوتل شبر ‪ 3200‬متر‪.‬‬ ‫ﻫندوکش غربﻰ بنابر داشتن ارتفاع نسبت بﻪ ﻫندوکش شرقﻰ صعبالعبور نﻴست‪ .‬از‬ ‫ﻫمﻴن جﻬت است کﻪ شاﻫراه بزرگ صفحات شمال و جنوب کشور از قلب ﻫمﻴن‬ ‫کوه گذشتﻪ‪ ،‬تونل سالنگ و درة شکارى نﻴز از ﻫمﻴن ساحﻪ مﻰگذرد‪.‬‬ ‫تنﻬا درختان خنجک‪ ،‬بادام وحشﻰ‪ ،‬شمشاد و ارچﻪ بﻪ اندازة کم ﻳافت مﻰشود‪.‬‬ ‫ﻫندوکش غربﻰ از لحاظ ساختمان جﻴولوژﻳکﻰ ساحﺔ فعال تکتونﻴکﻰ بوده‬ ‫شکستﻪگﻰﻫاى بزرگ جﻴولوجﻴکﻰ در آن بﻪ مﻼحظﻪ مﻰرسد و صخرهﻫاى گرانﻴت‬ ‫و بقاﻳاى رسوبات پالﻴوزوﻳﻴک در اﻳنجا بﻪکثرت دﻳده مﻰشود‪ .‬منابع طبﻴعﻰ؛ از قبﻴل‬ ‫چونﻪ‪ ،‬زغال سنگ و احجار کرﻳمﻪ در درة پنجشﻴر‪ ،‬جبلالسراج و آشپشتﻪ نشان دﻫندة‬ ‫غناى طبﻴعﻰ اﻳن منطقﻪ است‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ .‬ﻫر گروه روى مطالب زﻳر باﻫم بحث کنند‪.‬‬ ‫ـ ﻫندوکش شرقﻰ‪ ،‬ﻫندوکش غربﻰ‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ سلسلﺔ ﻫندوکش افغانستان را بﻪ چند حوزة آبگﻴر تقسﻴم مﻰکند؟ نام ببرﻳد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ﻫندوکش شرقﻰ از کدام ساحﻪ شروع شده‪ ،‬حدود گسترش آنرا واضح سازﻳد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ در کدام ساحﻪ مورﻳنﻫاى ﻳخچالﻰ در اثر فعالﻴت ائتکالﻰ پدﻳد آمده واضح‬ ‫سازﻳد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ بلندترﻳن قلﺔ ﻫندکش شرقﻰ را با ارتفاع آن نام ببرﻳد‪.‬‬ ‫‪5‬ـ کدام شاﻫراه بزرگ از قلب ﻫندوکش غربﻰ مﻰگذرد؟ نام ببرﻳد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫تحقﻴق کنﻴد و در مورد اﻫمﻴت حﻴاتﻰ ﻫندوکش شرقﻰ و ﻫندوکش غربﻰ معلومات‬ ‫خود را در ده سطر بنوﻳسﻴد و در ساعت آﻳنده با ﻫمصنفانتان در مﻴان گذارﻳد‪.‬‬

‫‪56‬‬

‫درس ( ‪) 16‬‬

‫ﻛﻮه بابا‬

‫شکل (‪ )42‬بﻪ تصوﻳر فوق نگاه کنﻴد و با وضع طبﻴعﻰ کوه بابا آشنا شوﻳد‬ ‫کوه با با در امتداد غربﻰ ﻫندوکش از بلندترﻳن و بزرگترﻳن کوهﻫاى کشور محسوب‬ ‫مﻰشود کﻪ در مرکز افغانستان قرار داشتﻪ‪ ،‬از شرق کوتل حاجﻰگک و منطقﺔ غربﻰ‬ ‫سﻴاهگرد غوربند شروع شده در امتداد ﻫندوکش غربﻰ استقامت شرق و غرب را‬ ‫داراست‪.‬‬ ‫طول کوه بابا ‪ 200‬کﻴلومتر و ارتفاع وسطﻰ آن بﻪ ‪ 4000‬متر مﻰرسد‪ .‬قلﺔ معروف آن‬ ‫بﻪنام شاه فوﻻدى ‪ 5140‬متر از سطح بحر ارتفاع دارد کﻪ ﻫمﻴشﻪ پوشﻴده از برف بوده و‬ ‫‪57‬‬

‫شراﻳط خوبﻰ را براى تربﻴت مواشﻰ مردمان آن منطقﻪ در فصل تابستان فراﻫم مﻰکند‪.‬‬ ‫کوه بابا منبع مﻬم آبﻰ را براى آبﻫاى درﻳاى بامﻴان تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬در نشﻴبﻰﻫاى‬ ‫شمالﻰ آن آب بند امﻴر و بلﺦآب و در نشﻴبﻰﻫاى جنوبﻰ آن درﻳاى ﻫلمند و در غرب‬ ‫آن ﻫرﻳرود بﻪ جرﻳان افتاده است و بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب اﻳن سلسلﺔ معروف حوزة بزرگ‬ ‫آبگﻴر را در مناطق مرکزى کشور بﻪوجود آورده است‪.‬‬ ‫اقلﻴم آن در تابستان گرم و در زمستان فوقالعاده سرد و برفگﻴر مﻰباشد‪ .‬بنابر آن‬ ‫مشکﻼت ترانسپورتﻰ را بار مﻰآورد‪ .‬درختان بلند قامت جنگلﻫا‪ ،‬در آن چندان نمﻰ‬ ‫روﻳند‪ .‬کوتلﻫاى معروف کوه بابا در ساحﺔ شرق عبارت اند از‪ :‬کوتل عراق‪ ،‬کوتل‬ ‫شاتو‪ ،‬کوتل گردن دﻳوار‪ ،‬کوتل مﻼﻳعقوب‪ ،‬کوتل حاجﻴگک وکوتل اونﻰ کﻪ‬ ‫درﻳاى کابل از آن منبع مﻰگﻴرد ‪ .‬ارتفاع اﻳن کوتلﻫا از ‪ 3000‬تا ‪ 3700‬متر مﻰرسد‪.‬‬ ‫سﭙﻴﻦﻏر‬ ‫اﻳن سلسلﻪ کوه معروف در جنوب وﻻﻳت ننگرﻫار افغانستان واقع است و از لحاظﻰ بﻪ‬ ‫اﻳن نام شﻬرت دارد کﻪ نقاط مرتفع آن ﻫمﻴشﻪ از برف پوشﻴده و سفﻴد بﻪنظر مﻰرسد‪.‬‬ ‫از اﻳن جﻬت باشندهگان آن محل اﻳن سلسلﻪ را سپﻴنغر ﻳاد کرده اند‪ .‬در گذشتﻪ بﻪنام‬ ‫سفﻴدکوه شرقﻰ نﻴز ﻳاد مﻰشد‪ .‬سپﻴنغر از ﻳکصد کﻴلومترى غرب پشاور شروع‬ ‫شده‪ ،‬الﻰ شمال خروار در لوگر امتداد مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫قلﺔ بلند آن سﻴکارام نام دارد کﻪ ارتفاع آن بﻪ ‪ 4755‬متر مﻰرسد‪ .‬از ارتفاع آن بﻪ‬ ‫تدرﻳج کاستﻪ شده بﻪ کوهﻫاى جنوب وﻻﻳت لوگر توسعﻪ مﻰﻳابد‪ .‬در نشﻴبﻰﻫاى‬ ‫شمال آن معاونان بسﻴار خورد درﻳاى کابل جرﻳان دارند کﻪ بعضﻰ از آنﻫا بﻪصورت‬ ‫موقت و موسمﻰ داراى مقدار آب کم و برخﻰ از آنﻫا مجراى خشک و سﻴﻼبﻰ‬ ‫دارند‪.‬‬ ‫سرخرود سرحد غربﻰ سپﻴنغر را از تورغر جدا مﻰسازد و درﻳاى کرم و معاونان آن‬ ‫در نشﻴبﻰﻫاى جنوبﻰ وجنوبغربﻰ سپﻴنغر واقع شده‪ ،‬حوزة پکتﻴا را از ننگرﻫار جدا‬ ‫مﻰسازد‪.‬‬ ‫ارزش اقتصادى اﻳن سلسلﻪ بﻴشتر جلب نظر مﻰکند و از لحاظ ارزش اقتصادى‬ ‫بﻬترﻳن ساحﺔ رشد جنگلﻫاى سوزنﻰ برگ؛ از قبﻴل‪ :‬ارچﻪ‪ ،‬بلوط‪ ،‬نشتر‪ ،‬جلغوزه‪،‬‬ ‫بﻴجور و پاﻳن را تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪58‬‬

‫شکل (‪)43‬‬

‫وجود سلسلﺔ سپﻴنغر بﻪ حﻴث ﻳک دﻳوار‪ ،‬مانع ورود ﻫواى موسمﻰ ﻫند گردﻳده‬ ‫است‪ ،‬اما در ناحﻴﺔ تورخم در امتداد درﻳاى کابل‪ ،‬نفوذ ﻫواى موسمﻰ ﻫند الﻰ‬ ‫درهﻫاى الﻴشنگ و الﻴنگار تﺄثﻴرات مستقﻴم خود را وارد مﻰنماﻳد‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ .‬ﻫر گروه با توجﻪ بﻪ متن درس بﻪ اﻳن سؤاﻻت‬ ‫پاسﺦ دﻫند‪.‬‬ ‫‪1‬ـ موقعﻴت کوه بابا‬ ‫‪2‬ـ کوتلﻫاى معروف کوه بابا‬ ‫‪3‬ـ اﻫمﻴت اقتصادى سپﻴنغر‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ سلسلﻪ کوه بابا در کجا موقعﻴت دارد؟‬ ‫الف) در شرق افغانستان ب) در غرب افغانستان‬ ‫د‪ .‬در مرکزافغانستان‬ ‫‪2‬ـ طول کوه بابا‪:‬‬ ‫ب) ‪ 200‬کﻴلومتر‬ ‫الف) ‪ 100‬کﻴلومتر‬ ‫د‪ 700 .‬کﻴلومتر‬ ‫‪3‬ـ ارتفاع کوتل حاجﻰگک‪:‬‬ ‫ب) ‪ 1800‬متر‬ ‫الف) ‪ 2500‬متر‬ ‫د) ‪ 3700‬کﻴلومتر‬ ‫‪4‬ـ قلﺔ بلند سپﻴنغر‬ ‫ب) تراجمﻴر‬ ‫الف) شاه فوﻻدى‬ ‫د) نوشاخ‬

‫ج) در شمال افغانستان‬

‫ج) ‪ 500‬کﻴلومتر‬

‫ج) ‪ 3300‬متر‬

‫ج) سﻴکارام‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫با استفاده از نقشﺔ فزﻳکﻰ افغانستان نام چند کوه‪ ،‬نام چند قلﻪ‪ ،‬نام چند کوتل‪،‬‬ ‫نام چند درﻳا را کﻪ از کوهﻫاى مذکور سرچشمﻪ مﻰگﻴرند‪ ،‬مثل جدول زﻳر در‬ ‫کتابچﻪﻫاى خود ترتﻴب داده و خانﻪپرى کنﻴد‪.‬‬ ‫ﻧام چﻨد ﻛﻮه‬

‫ﻧام چﻨد قﻠﻪ‬

‫ﻧام چﻨد ﻛﻮتﻞ‬

‫ﻧام چﻨد درﻳا‬

‫‪60‬‬

‫درس ( ‪) 17‬‬

‫ﻛﻮه سﻠﻴﻤان‬

‫شکل (‪ )44‬کوه سلﻴمان‬ ‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد ﻛﻪ ﻛﻮه سﻠﻴﻤان در ﻛدام قسﻤت ﻛشﻮر ﻣا واقع است؟‬

‫کوه سلﻴمان در امتداد سرحدات شرقﻰ افغانستان از شمال بﻪ جنوب بﻴن چمکنﻰ‬ ‫مرکزى بلوچستان تا ساحات کوﻳتﻪ امتداد ﻳافتﻪ است و از جملﺔ سلسلﻪجبال بزرگ‬ ‫افغانستان محسوب مﻰگردد‪ .‬طول آن معادل بﻪ ‪ 600‬کﻴلومتر بوده و بﻪ دو حصﺔ ﻳعنﻰ‬ ‫کوه سلﻴمان شرقﻰ و غربﻰ جدا شده است‪.‬‬ ‫قسمتﻫاى شرقﻰ آن در خاک وزﻳرستان واقع شده‪ ،‬سلسلﻪﻫاى کوﻫستانﻰ آنجا‬ ‫را تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬شاخﺔ دومﻰ آن در پکتﻴا‪ ،‬پکتﻴکا و بلوچستان گسترش ﻳافتﻪ و‬ ‫حوزة سند را از وﻻﻳات جنوبﻰ افغانستان جدا مﻰسازد‪ ،‬اما مشخصات فرﻫنگﻰ بﻴن‬ ‫باشندهگان اﻳن منطقﻪ ﻳک سان بوده‪ ،‬داراى فرﻫنگ و رسوم مشترک مﻰباشند و‬ ‫خط سرحدى کﻪ از اﻳن سلسلﻪجبال گذشتﻪ است قباﻳل واحد را از ﻫم جدا مﻰ‬ ‫سازد‪.‬‬ ‫اﻳن سلسلﻪ داراى خصوصﻴات طبﻴعﻰ بﻪخصوص بوده ﻫواى‪ ،‬مرطوب حوزهسند‬ ‫باعث بارندهگﻰﻫاى موسمﻰ اﻳن ساحﻪ شده‪ ،‬جنگلﻫا و ساحاتﻰ در نشﻴبﻰﻫاى آن‬ ‫بﻪ مﻼحظﻪ مﻰرسند کﻪ از لحاظ ارزش اقتصادى در سطح ملﻰ و محلﻰ کشور ما‬ ‫داراى اﻫمﻴت مﻰباشند‪ ،‬وسعت اﻳن جنگلﻫا در داخل خاک افغانستان بﻪ ﻳک ﻫزار‬ ‫الﻰ ﻳک ﻫزار و پنجصد کﻴلومتر مربع مﻰرسد‪.‬‬ ‫قلﺔ بلند آن بﻪنام تخت سلﻴمان ﻳاد شده‪ ،‬ارتفاع آن بﻪ ‪ 3200‬متر از سطح بحر‬ ‫مﻰرسد‪.‬‬ ‫‪61‬‬

‫تﻴربﻨد ترﻛستان‬ ‫تﻴربند ترکستان در شمالغرب افغانستان نقاط مرتفع و کوﻫستانﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫد‬ ‫اﻳن سلسلﻪ کوه از شمالغرب کوه حصار و ناحﻴﺔ غرب بلﺦآب شروع شده‪ ،‬از شرق بﻪ‬ ‫طرف غرب امتداد ﻳافتﻪ است و تا باﻻ مرغاب مﻰرسد‪ .‬طول اﻳن کوه بﻪ ‪ 300‬کﻴلومتر‬ ‫بالﻎ مﻰگردد‪ .‬ارتفاع اوسط آن بﻪ شمالغرب کوه حصار در عﻼقﻪ شال کاشان مربوط‬ ‫وﻻﻳت جوزجان واقع است کﻪ بﻪ ‪ 2300‬متر مﻰرسد‪ .‬بلندترﻳن قلﺔ آن ‪ 3895‬متر ارتفاع‬ ‫دارد‪ .‬قلﺔ دﻳگر آن موسوم بﻪ قره جنگل ‪ 2985‬متر از سطح بحر بلند مﻰباشد‪.‬‬ ‫اﻳن کوه بﻴن دو وﻻﻳت کشور‪ ،‬ﻳعنﻰ فارﻳاب و بادغﻴس موقعﻴت دارد‪ ،‬از ناحﻴﺔ جنوبﻰ‬ ‫آن معاونان رود مرغاب سرچشمﻪ مﻰگﻴرند و از نشﻴب شمالﻰ آن رود قﻴصار و معاونان‬ ‫آن منبع گرفتﻪ است‪.‬‬ ‫اﻳن کوه داراى پستﺔ زﻳاد است‪ ،‬ولﻰ از نوع درختانﻰکﻪ در سلسلﻪکوهﻫاى شرقﻰ و‬ ‫غربﻰ کشور وجود دارد؛ مانند سرو‪ ،‬صنوبر‪ ،‬ارچﻪ‪ ،‬زﻳتون‪ ،‬بلوط وغﻴره از آن اثرى در‬ ‫اﻳنجا دﻳده نمﻰشود‪.‬‬ ‫در اﻳام بﻬار و تابستان حصص شمال و جنوبﻰ اﻳن کوه سرسبز بوده و چراگاهﻫاى‬ ‫خوبﻰ را بﻪوجود مﻰآورد‪ .‬در سﻪ ماه بﻬار اﻳن اراضﻰ پوشﻴده از گﻴاهﻫا و علفﻫاى‬ ‫پر از گل بوده و فضاى معطرى را بﻪوجود مﻰآورد‪.‬‬ ‫اﻳن سلسلﻪجبال بﻪ حﻴث دﻳوار بزرگ در مسﻴر بادﻫاى صحراﻳﻰ ترکستان روسﻰ واقع بوده‪،‬‬ ‫اوصاف نﻴمﻪ صحراﻳﻰ در نشﻴبﻰﻫاى شمال و شمالغربﻰ آن بﻪ وضاحت دﻳده مﻰشوند‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ .‬ﻫر ﻳک نقشﺔ سفﻴد افغانستان را ترسﻴم نموده‪ ،‬روى‬ ‫آن موقعﻴت کوهﻫاى سلﻴمان و تﻴربندترکستان را مشخص کنند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ سلسلﻪکوهﻫاى افغانستان در مجموع مربوط بﻪ کدام دورة جﻴولوژﻳکﻰ است؟‬ ‫‪2‬ـ قلﺔ بلند سلسلﻪکوه سلﻴمان را با ارتفاع آن واضح سازﻳد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ تﻴربند ترکستان در کجا موقعﻴت دارد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫اوصاف برازندة سلسلﻪ کوه سلﻴمان و تﻴربند ترکستان را با ارزشﻫاى اقتصادى آن‬ ‫در چند سطر بنوﻳسﻴد‪.‬‬

‫‪62‬‬

‫درس ( ‪) 18‬‬

‫ب ‪ -‬ﻧقاط ﻫﻤﻮار ـ دشتﻫا و رﻳﮕستانﻫا‪:‬‬

‫شﻜﻞ (‪ )45‬سرزﻣﻴﻦﻫاى ﻫﻤﻮار با سﻴستﻢ ﻛارﻳﺰ در افغاﻧستان‬ ‫آﻳا تﻮجﻪ ﻛرده اﻳد ﻛﻪ دشت ﻫا و رﻳﮕستانﻫا در ﻛدام ساحات ﻛشﻮر ﻣﻮقعﻴت دارﻧد؟‬

‫اگر عوارض طبﻴعﻰ و توپوگرافﻰ افغانستان را از لحاظ اراضﻰ از نظر بگذرانﻴم‬ ‫سرزمﻴن افغانستان بﻪ سﻪ بخش تقسﻴم گردﻳده است‪:‬‬ ‫‪1‬ـ سلسلﻪجبال‬ ‫‪2‬ـ نقاط کم ارتفاع‬ ‫‪3‬ـ نقاط ﻫموار‬ ‫در اﻳن بحث نقاط ﻫموار و دشتﻫاى افغانستان را مورد مطالعﻪ قرار مﻰدﻫﻴم‪.‬‬ ‫در نقاطﻰکﻪ سلســلﻪجبال و جود نداشــتﻪ باشــد‪ ،‬آبﻴارى و منابع آبﻰ بﻪ نظر نرسد و‬ ‫بارندهگﻰ بﻪ حد اقل برسد ساحﻪ دشت و صحرا را بﻪوجود مﻰآورد‪.‬‬ ‫ـ در شمال افغانستان دشت شﻴرماﻫﻰ و دشتﻫاى رﻳگستانﻰ بﻴن بلﺦ و درﻳاى آمو از‬ ‫غرب بﻪ شرق توسعﻪ ﻳافتﻪ خصوصﻴات اقلﻴم نﻴمﻪ صحراﻳﻰ را بﻪ آن مﻰ بخشد؛ زﻳرا‬ ‫در اﻳام بﻬار از بارانﻫاى منطقوى برخوردار بوده و در تابستان داراى ﻫواى خشک‬ ‫مﻰباشد‪ .‬اﻳن ساحﺔ رﻳگستان از شﻴرخان بندر الﻰ خماب امتداد مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫ـ در حــوزة ﻫلمنــد اراضﻰ ﻫموار؛ شــامل اطراف جﻬﻴل گود زره‪ ،‬دشــت جﻬندم‪،‬‬ ‫رﻳگســتان صدﻳقﻰ‪ ،‬دشت امﻴران تمام اراضﻰ چخانســور کﻪ ساحﺔ وسﻴع رﻳگستانﻰ‬ ‫‪63‬‬

‫را دربرمﻰگﻴرد و اوصاف صحراﻳﻰ را بار آورده اســت‪ .‬شــواﻫد و رســوب گذارى‬ ‫کواترنرى در اﻳنجا بﻪ نظر مﻰرسد‪.‬‬ ‫ـ در ننگرﻫار اﻳن اراضﻰ ساحﺔ وسﻴعﻰ را در بر مﻰگﻴرند‪ .‬در شرق‪ ،‬اراضﻰ رﻳگستانﻰ‬ ‫منطقﺔ ثمرخﻴل و غازىآباد و در لغمان دشت گمبﻴرى و دشت سرخکان قابل توجﻪ‬ ‫است‪.‬‬ ‫اﻳن ساحﻪ‪ ،‬داراى مشخصات تحت استواﻳﻰ بوده و ارتفاع آن از ‪ 500‬متر کمتر‬ ‫مﻰباشد‪ .‬از لحاظ اوصاف اقلﻴمﻰ محﻴطﻫاى مختلف را در افغانستان تشکﻴل داده اند‪،‬‬ ‫ﻫمچنان در لوگر دشت سقاوه و در کاپﻴسا رﻳگ روان نﻴز قابل ﻳاد آورى است‪.‬‬ ‫اﻳن دشت ﻫا خﻴلﻰ وسﻴع بوده‪ ،‬تپﻪﻫاى رﻳگﻰ در اﻳنجا بﻪ مﻼحظﻪ مﻰرسند و از‬ ‫لحاظ ترانسپورتﻰ مشکﻼت زﻳادى را بﻪ بار مﻰآورند‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ ،‬ﻫر گروه روى مطلب عمدة درس بحث کنند و‬ ‫نتﻴجﻪ را نماﻳنده شان پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارد‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ سرزمﻴن افغانستان از لحاظ عوارض طبﻴعﻰ و توپوگرافﻰ بﻪ چند بخش تقسﻴم‬ ‫شده است؟‬ ‫‪2‬ـ در شمال افغانستان کدام دشتﻫا موقعﻴت دارد؟ نام ببرﻳد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ اوصاف اقلﻴمﻰ دشتﻫاى حوزة ﻫلمند را بﻴان کنﻴد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ دشتﻫاى حوزة ننگرﻫار را نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪5‬ـ رﻳگستانﻫاى ساحات جنوبغربﻰ افغانستان را معرفﻰ کنﻴد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫تحقﻴق کنﻴد و دانستنﻰﻫاى خود را در رابطﻪ بﻪ اﻳنکﻪ دشتﻫا و رﻳگستانﻫا روى‬ ‫کدام عامل پدﻳد مﻰآﻳند در ‪ 5‬سطر بنوﻳسﻴد‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫درس ( ‪) 19‬‬

‫حﻴﻮاﻧات‬

‫شﻜﻞ (‪ )46‬سرزﻣﻴﻦ عﻠفﺰار‬

‫آﻳا مﻰتوانﻴد چند نمونﻪ از حﻴوانات افغانستان را نام ببرﻳد؟‬ ‫بﻪ تصوﻳر حﻴوانات افغانستان نگاه کنﻴد‪ ،‬انواع مختلف حﻴوانات را نظر بﻪ توافق شان‬ ‫با محﻴط مربوط نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫در افغانستان انواع حﻴوانات شبﻴﻪ حﻴوانات مدﻳترانﻪﻳﻰ و تحت استواﻳﻰ موجود است‪.‬‬ ‫از اﻳن لحاظ کشور ما ساحﺔ اتصال قلمرو حﻴوانﻰ را بﻴن منطقﺔ تحت قطبﻰ و تحت‬ ‫استواﻳﻰ تشکﻴل مﻰدﻫد کﻪ در اقتصاد کشور وجلب تورﻳزم نقش مﻬم دارد‪.‬‬ ‫اﻳن کشور پناهگاه مناسبﻰ را براى حﻴوانات کمﻳاب؛ مانند آﻫوى مارخور‪ ،‬آﻫوى‬ ‫مارکوپولو‪ ،‬آﻫوى ختن‪ ،‬پلنگ برفﻰ ‪ ،‬کلنگ سفﻴد و انواع پستانداران و سمداران‬ ‫دﻳگر مﻬﻴا مﻰسازد‪.‬‬ ‫چنانچﻪ در گذشتﻪ خرس در جنگلﻫاى نورستان مﻰزﻳست‪ ،‬در کرانﻪﻳﻰ درﻳاى آمو‪،‬‬ ‫ببر نﻴز زندهگﻰ مﻰکرد‪ ،‬پلنگ در نقاط بلند و دوردست ﻫندوکش موجود بوده و‬ ‫گرگ در کوﻫستانﻫا زندهگﻰ مﻰنماﻳد و در موقع خشکسالﻰ بﻴشتر بﻪ ﻫموارى‬ ‫ﻫا پاﻳﻴن مﻰآﻳند‪.‬‬ ‫روباه سرخ کﻪ ارزش خاص طبﻰ دارد در کوﻫستانﻫاى مرکزى دستﻴاب گردﻳده‬ ‫است‪.‬گوسفند وحشﻰ‪ ،‬بزکوﻫﻰ در درهﻫاى واخان و ساحات دور و نزدﻳک و بز‬ ‫کوﻫﻰ در مناطق کوﻫستانﻰ و دشتﻫاى ستپ شمالﻰ افغانستان نﻴز موجود است‪.‬‬ ‫‪65‬‬

‫سلسلﻪ کوه ﻫندوکش سرحد انفصال بﻴن ساحﺔ حﻴوانات تحت قطبﻰ و تحت استواﻳﻰ‬ ‫بﻪشمار مﻰرود‪ ،‬از ﻫمﻴن لحاظ در جنوبشرق ﻫندوکش مﻴمون از جملﻪ حﻴوانات‬ ‫تحت استواﻳﻰ‪ ،‬بﻴشتر دﻳده مﻰشود‪.‬‬ ‫در خاکﻫاى لوس ستپ شمال خارپشت زﻳست مﻰنماﻳد کﻪ در مساﻳل جلدى از آن‬ ‫استفاده بﻪ عمل مﻰآﻳد و شغال در ﻫرجا بﻪ تعداد زﻳادى وجود دارد‪.‬‬ ‫بﻴش از ‪ 441‬نوع پرندهگان کﻪ تعداد زﻳاد شان پرندهگان آبﻰ و مﻬاجر اند در اﻳن‬ ‫کشور وجود دارند کﻪ براى تغذﻳﻪ و چوچﻪدﻫﻰ خود از ﻫامون ﻫلمند‪ ،‬ﻫامون پوزک‪،‬‬ ‫آب اﻳستادة غزنﻰ‪ ،‬دشت ناور و بعضﻰ ساحات دﻳگر استفاده مﻰنماﻳند؛ چنانچﻪ قرار‬ ‫گزارش داده شده در آب اﻳستادة غزنﻰ بﻴشتر از ﻫفتاد و پنج نوع پرندهگان وجود‬ ‫دارد کﻪ در اواﻳل فصل بﻬار و تابستان در آنجا زندهگﻰ کرده و بعد در فصل زمستان‬ ‫بﻪ استقامت حوزةسند مﻬاجرت مﻰکنند‪.‬‬ ‫تﺄثﻴر اقلﻴم‪ ،‬باﻻى پرندهگان با مقاﻳسﺔ حﻴوانات و نباتات کمتر محسوس است‪ ،‬زﻳرا‬ ‫وسعت اراضﻰ کشور کﻪ از چند درجﺔ عرضالبلد تجاوز نمﻰکند‪ ،‬باعث شده تا‬ ‫پرندهگان بتوانند نظر بﻪ مساعدت اراضﻰ و محﻴطﻰ در آن جا خوبتر زﻳست کنند‪،‬‬ ‫بنابرآن آشﻴانﺔ خود را تغﻴﻴر مﻰدﻫند‪.‬‬ ‫پرندهگانﻰکﻪ در ارتفاعات بلند آشﻴانﻪ دارند از پرندهگان ﻫامون‪ ،‬جﻬﻴلﻫا و آبﻫاى‬ ‫اﻳستادة غزنﻰ متماﻳز اند؛ مثال کرگس‪ ،‬شاﻫﻴن‪ ،‬کلمرغ و بوم در نقاط مرتفع امرار‬ ‫حﻴات دارند و گوشتخوار اند؛ اما در باتﻼقﻫا و ﻫامونﻫا پرندهگانﻰ جلب توجﻪ‬ ‫مﻰکنند کﻪ در مواقع مختلف سال از ﻳک جاى بﻪ جاى دﻳگر محل اقامت شان تغﻴﻴر‬ ‫مﻰکند‪.‬‬ ‫در اﻳنجا حﻴوانات افغانستان را نظر بﻪ توافق شان با مناطق اقلﻴمﻰ بﻪطور مختصر مورد‬ ‫مطالعﻪ قرار مﻰدﻫﻴم‪.‬‬ ‫ﻣﻨطقـﺔ ﻣﻮﻧسـﻮن ﭘﻜتﻴـا و‬ ‫ﻧﻮرستان‬ ‫اﻳن ناحﻴﻪ داراى حﻴواناتﻰ؛ چون‬ ‫مﻴمون(شــادى) گرگ‪ ،‬موش‬ ‫خرما‪ ،‬شب پرک چرمﻰ‪ ،‬زاغ‪،‬‬ ‫دراج‪ ،‬کبک کوﻫﻰ‪ ،‬موش پوز‬ ‫دار و غﻴره مﻰ باشد‪.‬‬ ‫شکل (‪)47‬‬

‫‪66‬‬

‫ﻣﻨطقﺔ ستﭗ‪ :‬حﻴوانات اﻳن منطقﻪ؛ مثل خارپشت‪ ،‬موش‪ ،‬ﻻشخواران بﻪ خصوص‬ ‫غال‪ ،‬انواع حشرات‪ ،‬زاغ‪ ،‬خرگوش‪ ،‬روباه و چلپاسﻪ نﻴز در اﻳن منطقﻪ بﻪکثرت ﻳافت‬ ‫مﻰشود‪.‬‬ ‫ﻣﻨطقـﺔ اﻟﭙاﻳﻦ‪ :‬در اﻳــن منطقﻪ بﻪ طور عموم حﻴوانات پســتاندار؛ مثل بز کوﻫﻰ در‬ ‫پامﻴر‪ ،‬بدخشــان و نﻴز در نورستان بﻴشتر است‪ .‬مارخورﻫا‪ ،‬گوسفند کوﻫﻰ در واخان و‬ ‫ســطوح مرتفع مرکزى در بدخشــان و ﻫمچنان پرندهگانﻰ؛ مثل زاغ سﻴاه کوﻫستانﻰ‪،‬‬ ‫زاغ‪ ،‬مرغ کوﻫﻰ در حــوزه گل کوه‪ ،‬کبک زرى‪ ،‬کبک کوﻫﻰ‪ ،‬قطن‪ ،‬بودنﻪ و غﻴره‬ ‫بﻪ مشاﻫده مﻰرسد‪.‬‬ ‫ﻣﻨطقﺔ صﺤراﻳﻰ‪ :‬انواع مختلف حﻴواناتﻰکﻪ در ساحات گرمسﻴر رﻳگستان صدﻳقﻰ‪،‬‬ ‫نواحﻰ مختلف فراه و سﻴستان افغانستان‪ ،‬دشت آربو و مارگو بﻪ مﻼحظﻪ مﻰرسد‪ .‬مثل‬ ‫انواع مختلف موشﻫا‪ ،‬روباه‪ ،‬کفتار‪ ،‬شغال‪ ،‬حشرات وانواع خزندهگان‪.‬‬ ‫حﻴوانات وحشﻰ را کﻪ بنابر اوصاف اقلﻴمﻰ در ساحات مختلف کشور ما حﻴات بﻪسر‬ ‫مﻰبرند مورد بحث قرار دادﻳم؛ اما تعداد حﻴوانات اﻫلﻰ نﻴز در منطقﺔ ستپ پرورش‬ ‫ﻳافتﻪ و ﻫمواره مورد استفاده قرار مﻰگﻴرند کﻪ بزرگترﻳن منبع عاﻳداتﻰ را از ناحﻴﺔ‬ ‫گوشت‪ ،‬شﻴر‪ ،‬پشم و غﻴره تشکﻴل مﻰدﻫند‪.‬‬

‫شکل (‪)48‬‬

‫‪67‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫر ﻳک با استفاده از متن بﻪ اﻳن سؤالﻫا جواب‬ ‫دﻫند‪.‬‬ ‫‪1‬ـ حﻴوانات با مناطق اقلﻴمﻰ چﻪ ارتباط دارند؟‬ ‫‪2‬ـ حﻴوانات مﻬم مناطق اقلﻴمﻰ افغانستان را نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ در افغانستان حﻴوانات شبﻴﻪ حﻴوانات محﻴط مدﻳترانﻪﻳﻰ و تحت استواﻳﻰ موجود‬ ‫است‪.‬‬ ‫‪2‬ـ خرس در جنگلﻫاى پکتﻴا زﻳست دارد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ خرس وحشﻰ در شمال افغانستان زندهگﻰ دارد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت زﻳر را شرح دﻫﻴد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ در افغانستان کدام کوه ساحﺔ انفصال حﻴوانات ساحﺔ قطبﻰ و تحت استواﻳﻰ‬ ‫است؟‬ ‫‪2‬ـ در کشور ما چند نوع پرنده وجود دارند نام ببرﻳد؟‬ ‫‪3‬ـ پرندهگانﻰ کﻪ در ارتفاعات بلند آشﻴانﻪ دارند کدامﻫا اند‪.‬؟‬ ‫‪4‬ـ حﻴوانات صحراﻳﻰ کدامﻫا اند صرف نام بگﻴرﻳد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫با مراجعﻪ بﻪ کتابخانﻪ و منابع دﻳگر در رابطﻪ بﻪ حﻴوانات افغانستان معلومات‬ ‫جمعآورى کرده و در کتابچﻪﻫاى تان جدول زﻳر را رسم نموده نامﻫاى حﻴوانات‪،‬‬ ‫محل اقامت و ارزش اقتصادى آنﻫا را در جاﻫاى مخصوص پر کنﻴد‪.‬‬ ‫نام حﻴوان‬

‫محل اقامت‬

‫ارزش اقتصادى‬

‫‪68‬‬

‫درس ‪20‬‬

‫جﻨﮕﻞﻫا‬

‫شکل (‪)49‬‬

‫از جﻨﮕﻞﻫاى افغاﻧستان چﻪ استفادة اقتصادى صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪.‬؟‬ ‫جنگلﻫا از مﻬمترﻳن منابع طبﻴعﻰ افغانستان بوده و نقش مؤثرى را در رفع احتﻴاجات و‬ ‫بنﻴﺔ اقتصادى جامعﻪ و کشور دارد‪.‬‬ ‫جنگلﻫاى افغانستان در قدم اول در تقوﻳﺔ بنﻴﺔ اقتصادى مردم کشور از طرﻳق بﻪدست‬ ‫آوردن اسعار خارجﻰ‪ ،‬توسعﺔ صناﻳع مربوط بﻪ آن و تﻬﻴﺔ کار براى مردم اﻫمﻴت خاص‬ ‫دارد‪ .‬بﻪ درجﺔ دوم از نگاه محﻴط زﻳست در اصﻼح وضع اقلﻴم‪ ،‬سرسبزى کشور‪،‬‬ ‫جلوگﻴرى از تخرﻳب خاک ذرﻳعﺔ باد و باران‪ ،‬تکثر حﻴوانات وحشﻰ‪ ،‬فراﻫم آورى‬ ‫علوفﻪ و خﻼصﻪ در نگﻪدارى رطوبت و آبرﻳزهﻫا خﻴلﻰ اﻫمﻴت دارد‪ .‬وجود درختان‬ ‫سبب مﻰشود تا از وقوع سﻴﻼبﻫا‪ ،‬فرساﻳش خاک و انقراض تنوع حﻴاتﻰ جلوگﻴرى‬ ‫شده و باعث زﻳباﻳﻰ طبﻴعت مﻰ گردند‪.‬‬ ‫جنگلﻫا فاﻳدهﻫاى اقتصادى نﻴز دارند؛ مثال فروش چوب براى ساختمانﻫا‪ ،‬تسخﻴن‪ ،‬زغال‬ ‫و مﻴوهﻫاى مغزدارکﻪ اثرات قابل مﻼحظﻪﻳﻰ را در تقوﻳﺔ انکشاف اقتصاد ملﻰ کشور دارد‪.‬‬ ‫شواﻫد نشان مﻰدﻫند کﻪ مناطق کوﻫستانﻰ قسمت جنوب کشور از جنگلﻫاى انبوه‬ ‫سوزنﻰ برگ و پﻬنبرگ پوشانﻴده مﻰباشد‪ .‬کوهﻫاى جنوبشرقﻰ کشور مثل سلﻴمان‬ ‫و سپﻴنغر و قسمت چترال‪ ،‬ﻫندوکش و پامﻴر بﻪشمول نورستان‪ ،‬از ارتفاعات بلند تا‬ ‫دامنﻪﻫاى آن از جنگلﻫاى صنعتﻰ و پرارزش سوزنﻰ برگ بلوط پوشﻴده است و ﻫم‬ ‫تپﻪﻫاى مناطق شمالغرب کشور از جنگلﻫا پستﻪ وساﻳر انواع درختان پوشﻴده مﻰباشد‪.‬‬ ‫درافغانستان حفظ و کنترول جنگلﻫا توسط دولت و بﻪشکل سنتﻰ توسط مردم آن محل‬ ‫صورت مﻰگﻴرد‪ .‬ﻳکﻰ از تخرﻳبات عمدة محﻴط زﻳست در کشور ما از بﻴن رفتن جنگلﻫا‬ ‫در زمان جنگ و بعد از آن بوده کﻪ ضاﻳعﺔ بزرگ منابع طبﻴعﻰ شمرده مﻰشود‪.‬‬ ‫بﻪ اساس تخمﻴن سازمان خوراکﻪ و زراعت جﻬان (‪ )W.F.O‬ادارة انکشافﻰ ملل متحد‬ ‫‪69‬‬

‫شکل ‪50‬‬

‫در سال ‪ 1980‬جنگلﻫاى افغانستان در حدود ‪ 2.2‬مﻴلﻴون ﻫکتار زمﻴن را احتوا مﻰکرد‪ .‬و‬ ‫در سال ‪ 1991‬م‪ .‬فﻴصدى جنگلﻫا در کشور بﻪ ‪ 1.9‬مﻴلﻴون ﻫکتار کاﻫش ﻳافتﻪ است‪.‬‬ ‫آخرﻳن احصاﻳﻴﻪ نشان مﻰدﻫد کﻪ جنگلﻫا تنﻬا ‪ 2‬فﻴصد تمام اراضﻰ افغانستان را تشکﻴل‬ ‫مﻰدﻫند‪ .‬در سالﻫاى جنگ نسبت کمبود مواد سوخت استفاده از جنگلﻫا براى گرم‬ ‫کردن خانﻪﻫا و دﻳگر مقاصد ازدﻳاد ﻳافتﻪ و بﻬرهبردارى از جنگلﻫا سﻴر صعودى خود‬ ‫را مﻰپﻴماﻳد‪ .‬ساحات بﻴشتر جنگلﻫا نسبت تﺄمﻴن امنﻴت و خالﻰ ساختن ساحﻪ از‬ ‫درختانﻰ کﻪ نزدﻳک سرکﻫا و منازل مسکونﻰ بودند از بﻴن برده شدند‪.‬‬ ‫بﻪ طور مثال جنگلﻫاى مندهاﻳر در وﻻﻳت پکتﻴا کﻪ قواى روس بﻪخاطر باز ساختن‬ ‫ساحﻪ دﻳد‪ ،‬آنرا آتش زدند و آتش سوزى جنگلﻫاى وﻻﻳت کنر نسبت نزاع و بﻰ‬ ‫تفاوتﻰ استفاده کننده گان صورت گرفت‪ .‬در صورت عدم توجﻪ و اتخاذ تدابﻴر ممکن‬ ‫در حال حاضر نﻴز تخرﻳب جنگلﻫا بﻪ اندازهﻳﻰ وخﻴم است کﻪ امکانات نابودى درختان‬ ‫کﻬن و نو نﻬالﻫا بﻪ کلﻰ احساس مﻰگردد‪.‬‬ ‫جنگلﻫاى باقﻰماندة افغانستان مﻰتواند خدمات شاﻳان اقتصادى و محﻴطﻰ را در کشور‬ ‫انجام دﻫد‪ .‬بﻪصورت عموم‪ ،‬جنگلﻫاى افغانستان بﻪ سﻪ دستﻪ تقسﻴم شده اند‪:‬‬ ‫‪1‬ـ جنگلﻫاى صنعتﻰ‬ ‫‪2‬ـ جنگلﻫاى پستﻪ‬ ‫‪3‬ـ جنگلﻫاى بتﻪﻳﻰ‬ ‫‪1‬ـ جﻨﮕﻞﻫاى صﻨعتﻰ‬ ‫جنگلﻫاى صنعتﻰ سوزنﻰ برگ‪ ،‬کﻪ برگﻫاى آن ﻫمﻴشﻪ سبز است بﻴن ارتفاعات ‪2000‬‬ ‫و ‪ 3000‬متر رشد و نمو مﻰکنند و در قسمتﻫاى جنوبﻰ و شرقﻰ کشور وجود دارند‬ ‫‪70‬‬

‫کﻪ ﻳک ساحﺔ معادل بﻪ ﻳک ملﻴون ﻫکتار را اشغال نموده است و در نواحﻰ مرکزى‬ ‫پکتﻴا‪＄ ،‬دران‪ ،‬منگل و جاجﻰ را سرسبز کرده اند‪ .‬اﻳن نوع جنگلﻫا در وﻻﻳات کنر و‬ ‫لغمان نﻴز مشاﻫده مﻰشود و بﻪ منظور محروقات و اعمار منازل بﻪشکل عنعنوى مورد‬ ‫استفاده قرار مﻰگﻴرند‪ .‬در جنگلﻫاى کنرﻫا و لغمان انواع درختان؛ مثل نشتر‪ ،‬ارچﻪ‪،‬‬ ‫جلغوزه‪ ،‬زﻳتون وغﻴره بﻪمﻼحظﻪ مﻰرسد‪ .‬وجود جنگلﻫا از ائتکاﻻت خاک در منطقﻪ‬ ‫جلوگﻴرى مﻰکند‪ ،‬اقلﻴم را گوارا و مرطوب مﻰسازد و براى مردمان آن محل منبع‬ ‫عاﻳداتﻰ خوبﻰ محسوب مﻰگردد‪.‬‬ ‫در افغانستان مﻴلﻴونﻫا درخت زﻳتون بﻪ قسم وحشﻰ وجود دارند‪ .‬اﻳن درختان در وﻻﻳت‬ ‫ﻫاى ننگرﻫار و پکتﻴا ساحﺔ ‪ 16000‬ﻫکتار زمﻴن را دربرگرفتﻪ است‪ .‬مﻴوة زﻳتون اصﻼح‬ ‫شده داراى ‪ 14‬الﻰ ‪ 22‬فﻴصد روغن بوده و از ﻫر تن زﻳتون ‪ 160‬الﻰ ‪ 220‬کﻴلوگرام‬ ‫روغن بﻪدست آمده مﻰتواند‪.‬‬ ‫‪2‬ـ جﻨﮕﻞﻫاى ﭘستﻪ‬ ‫جنگلﻫاى پستﻪ در قسمت شمالغربﻰ کشور در وﻻﻳات بادغﻴس و سمنگان واقع بوده‬ ‫و در حدود ساحﺔ ‪ 3‬ﻫزار ﻫکتار زمﻴن را احتوا مﻰکند‪ .‬جنگلﻫاى پستﻪ و محصوﻻت‬ ‫آن در تقوﻳﺔ بنﻴﺔ اقتصادى کشور نقش ارزنده دارد‪ .‬تولﻴدات آن ﻫمﻪ سالﻪ بﻪ ‪ 2‬الﻰ ‪3‬‬ ‫ﻫزار تن مﻰرسد و ﻳک مقدار آن عﻼوه بر استفادة داخلﻰ بﻪ خارج کشور نﻴز صادر‬ ‫مﻰشود‪.‬‬ ‫مردمان محلﻰ کﻪ در مجاورت جنگلﻫا زندهگﻰ دارند با جمعآورى محصوﻻت‬ ‫پستﻪ و فروش آن در بازارﻫا وساﻳل معﻴشت خود را فراﻫم مﻰنماﻳند‪ .‬حفظ و مراقبت‬ ‫جنگلﻫا توسط دولت صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ جﻨﮕﻞﻫاى ﭘراﮔﻨده و بتﻪﻳﻰ‬ ‫اﻳن جنگلﻫا بﻪ صورت پراگنده در صفحات شمالﻰ‪ ،‬مرکزى و جنوبغربﻰ کشور‬ ‫موقعﻴت دارد‪ .‬موجودﻳت آن ضرورى و حاﻳز اﻫمﻴت بوده و از تخرﻳب خاک در‬ ‫مقابل باد و باران جلوگﻴرى مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫مثال عمدة اﻳن جنگلﻫا را سکساول‪ ،‬چرگس‪ ،‬پستﻪ‪ ،‬بادام کوﻫﻰ وغﻴره تشکﻴل‬ ‫مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫اﻳن نوع جنگلﻫا زﻳادتر در جنوبشرق و شمالغرب کشور مشاﻫده مﻰشود‪.‬‬ ‫در ارتفاعات ‪ 2000‬و ‪ 3000‬متر انواع مختلف جنگلﻫا بﻪ نظر مﻰرسد و انواع صنوبر‬ ‫وجود دارد؛ ﻫمچنان درخت چﻬارمغز‪ ،‬شفتالوى خودرو‪ ،‬بادام‪ ،‬زرشک‪ ،‬انگور خودرو‪،‬‬ ‫شنگ‪ ،‬زﻳتون‪ ،‬اکاسﻰ و عناب در جنگلﻫاى کوﻫﻰ ﻳافت مﻰشود‪ .‬در جنگلﻫاى‬ ‫‪71‬‬

‫شرقﻰ انواع درختان سرو‪ ،‬صنوبر و سدر بﻪمﻼحظﻪ مﻰرسد‪ .‬در نورستان عﻼوه بر‬ ‫صنوبر‪ ،‬و جلغوزه‪ ،‬انار خودرو‪ ،‬بلوط و چﻬارمغز خودرو نﻴز رشد مﻰکنند‪ .‬جنگلﻫاى‬ ‫غربﻰ عﻼوه از درختان پستﻪ‪ ،‬خنجک‪ ،‬ارچﻪ و شﻴر خشت در وﻻﻳت بادغﻴس وﻫرات‬ ‫مﻰروﻳند‪.‬‬ ‫در قسمتﻫاى ادرسکن و نقاط غورات بتﺔ کتﻴرا و بادام تلﺦ نﻴز موجود است‪.‬‬ ‫جنگلﻫاى شمال کشور از درختان پستﻪ پوشﻴده است‪ .‬در نﻬرﻳن و اندراب و خنجان‬ ‫درختان پستﻪ و در کوهﻫاى دوشﻰ درختان بلوط پست قامت بﻪ تعداد زﻳاد موجود‬ ‫اند‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ ،‬ﻫر گروه دربارة فواﻳد و اﻫمﻴت جنگلﻫاى‬ ‫افغانستان توضﻴح دﻫند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ کدام ساحات در افغانستان داراى جنگلﻫاى صنعتﻰ و پرارزش است؟ توضﻴح‬ ‫دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ حفظ و نگﻪدارى جنگلﻫا توسط کدام ارگان کنترول مﻰشود‪.‬‬ ‫‪3‬ـ وجود جنگلﻫا چﻪ فاﻳدة اقتصادى دارد بﻴان کنﻴد‪.‬‬ ‫با استفاده از متن‪ ،‬جاﻫاى خالﻰ را با کلمات مناسب پر کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ ساحات بﻴشتر جنگلﻫاى کشور ما نسبت ‪ ................‬از بﻴن رفتﻪ است‪.‬‬ ‫‪2‬ـ جنگلﻫاى صنعتﻰ سوزنﻰبرگ بﻴن ارتفاعات ‪ ...........‬و ‪ ..........‬متر رشد و نمو‬ ‫مﻰکنند‪.‬‬ ‫‪3‬ـ جنگلﻫاى بتﻪﻳﻰ و پراگنده در قسمتﻫاى ‪ ،.............‬واقع اند‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫ـ چﻪگونﻪ از جنگلﻫا باﻳد حفاظت کرد؟ دانستنﻰﻫاى خود را در پنج سطر بنوﻳسﻴد‬ ‫و روز بعد در مقابل صنف بﻪ ﻫمصنفان خود اراﻳﻪ بدارﻳد‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫درس ( ‪) 21‬‬

‫فرش ﻧباتﻰ‬

‫شﻜﻞ (‪ )51‬فرش ﻧباتﻰ ﻛﻪ بﻨابر عﻤﻞ فرساﻳﺶ آسﻴب ﭘﺬﻳر ﻣﻰباشد‬

‫آﻳا ﻣﻰتﻮاﻧﻴد از چﻬار ﻧبات طبﻴعﻰ ﻧام ببرﻳد ﻛﻪ تﻮسط ﻣردم استعﻤال بﻴشتر دارﻧد؟‬

‫خصوصﻴات طبﻴعﻰ‪ ،‬موجودﻳت آب و ساختمان توپوگرافﻰ‪ ،‬مؤثرترﻳن عامل رشد و‬ ‫نموى نباتات درﻳک منطقﻪ محسوب مﻰگردد‪.‬‬ ‫افغانستان کشور کوﻫستانﻰ است‪ ،‬در آن انواع نباتات را نظر بﻪ درجﺔ حرارت‪ ،‬رطوبت‪،‬‬ ‫بارندهگﻰ وساختمان اراضﻰ مﻰتوان مشاﻫده کرد‪ .‬چنانچﻪ قسمتﻫاى شمالﻰ کشور‬ ‫ما تنوع خوب نباتﻰ را براى کشور ما تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬عﻼوه برآن در افغانستان نباتات‬ ‫دﻳگرى نﻴز موجود است‪.‬‬ ‫زﻳره از جملﺔ نباتات وحشﻰ است کﻪ بﻪ خارج از کشور صادر مﻰگردد‪ .‬درهﻫاى‬ ‫بدخشان عالﻰترﻳن زﻳرة جﻬان را تولﻴد مﻰکند و تخم اﻳن نبات ﻫزار ﻫا سال قبل از‬ ‫طرﻳق راه ابرﻳشم بﻪ ممالک شرقﻰ و غربﻰ صادر مﻰگردﻳد‪.‬‬ ‫فرش نباتﻰ را در تصنﻴف ذﻳل مﻰتوان مطالعﻪ کرد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ ﻧباتات ﻣﻨطقﺔ ﻣﻮﻧسﻮن‬ ‫درختان و نباتاتﻰکﻪ در اﻳن منطقﻪ ﻳافت مﻰشود؛ مثل زﻳتون‪ ،‬سرو‪ ،‬پاندروسا (از جملﻪ‬ ‫نباتات سوزنﻰ برگ مﻰباشند) ناجو‪ ،‬چﻬارمغز‪ ،‬پنبﻪ‪ ،‬پستﻪ‪ ،‬توت‪ ،‬پنجﻪچنار‪ ،‬گل‬ ‫بﻴد‪ ،‬سنجد‪ ،‬درخت اکاسﻰ مرچ سﻴاه وغﻴره‪ ،‬درختان و نباتاتﻰکﻪ از ارتفاع ‪ 1000‬تا‬ ‫‪73‬‬

‫‪ 2000‬متر ﻳافت مﻰشود؛ مثل فر‪ ،‬بلوط‪ ،‬ارچﻪ‪ ،‬نشتر‪ ،‬جلغوزه‪ ،‬و سرو‪ ،‬ناجو و پاﻳن‪،‬‬ ‫در ارتفاعات‪ 2000‬تا ‪ 2500‬متر‪ ،‬مﻰ روﻳند‪ .‬باﻻتر از ‪ 3000‬متر ساحﺔ رشد و نموى‬ ‫جنگلﻫا در سپﻴنغر از بﻴن مﻰرود‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ﻧباتات ﻣﻨطقﺔ ﻣدﻳتراﻧﻪﻳﻰ حﻮزة ﻣرﻛﺰى ﻧﻨﮕرﻫار‬ ‫نباتاتﻰکﻪ در اقلﻴم مدﻳترانﻪﻳﻰ ﻳافت مﻰشوند؛ مثل نﻴشکر‪ ،‬برنج‪ ،‬نباتات فامﻴل ستروس‪،‬‬ ‫نارنج‪ ،‬مالتﻪ و سنتره بﻪ طور عموم در ارتفاعات ‪ 500‬تا ‪ 550‬متر شامل حوزة ننگرﻫار‬ ‫مﻰگردد‪ .‬نباتاتﻰ؛ مثل گل بﻴد‪ ،‬گز‪ ،‬زﻳتون‪ ،‬مرچ سﻴاه‪ ،‬توت‪ ،‬کج نﻬال‪ ،‬درخت اکاسﻰ‬ ‫و ناجو نﻴز از جملﻪ نباتات معروف اﻳن منقطﻪ مﻰباشند؛ اما در ارتفاعات بﻴشتر بنابر‬ ‫تﺄثﻴر ﻫواى موسمﻰ نباتات سوزنﻰبرگ در دامنﻪﻫاى سپﻴنغر بﻪ کثرت مﻰروﻳند‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ﻧباتات ﻣﻨطقﺔ ستﭗ‬ ‫در اﻳن منطقﻪ نباتات بﻪشکل علفﻰ بوده کﻪ زﻳادتر بﻪقسم حبوبات زرع مﻰشوند؛ ولﻰ‬ ‫در ﻫموارىﻫا و نشﻴبﻰﻫاى دامان کوهﻫا عﻼوه بر نباتات علفﻰ درختان و بتﻪﻫاى خشبﻰ‬ ‫(نباتات ساقﻪ چوبﻰ) و نﻴمﻪ خشبﻰ وجود دارند‪.‬‬ ‫در کرانﻪﻫاى درﻳاى آمو از لحاظ خصوصﻴات اقلﻴمﻰ اوصاف جداگانﻪ دارد؛ زﻳرا در‬ ‫اﻳن ناحﻴﻪ نسبت موجودﻳت درﻳاى آمو رطوبت نسبتاً بشتر بوده و شراﻳط خوبﻰ را براى‬ ‫نموى نباتات مساعد ساختﻪ است‪.‬‬ ‫خاکﻫاى رسوبﻰ اﻳن ناحﻴﻪ زمﻴنﻪ را براى نباتات نوع بﻴد‪ ،‬چنار‪ ،‬شﻴرﻳنبوﻳﻪ‪ ،‬گز و‬ ‫ساکسول مساعد مﻰسازد‪.‬‬ ‫زﻳتون وحشﻰ در منطقﺔ صحراﻳﻰ و ستپ مﻰروﻳد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ ﻧباتات ﻣﻨطقﺔ شبﻴﻪ خشﻚ و ﻧﻴﻤﻪصﺤراﻳﻰ‬ ‫در نقاط ﻫموار جنوبغرب کشور‪ ،‬نباتات صحراﻳﻰ؛ مثل بتﻪﻫاى ارتﻪ مﻴزﻳا کﻪ عوام‬ ‫آنرا بﻪنام ترخ ﻳاد مﻰکنند دﻳده مﻰشود‪ .‬شترخار‪ ،‬جاروب‪ ،‬بتﻪﻫاى پست قامت و‬ ‫انواع بتﻪﻫاى خاردار فرش نباتﻰ اﻳن نواحﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫند‪ .‬در بعضﻰ قسمت ﻫا‬ ‫جاﻳﻰکﻪ آب مﻴسر است‪ ،‬مثل فراه‪ ،‬زرنج و بست درختان؛ ازقبﻴل بﻴد‪ ،‬چنار و گز بﻪ‬ ‫نظر مﻰرسد‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫شکل (‪)52‬‬

‫‪5‬ـ ﻧباتات ﻣﻨاطﻖ با ارتفاع ﻣتﻮسط‬ ‫در ساحﺔ بﻴن ارتفاع ‪900‬ـ‪ 1800‬متر و بعضﻰ نقاط الﻰ ارتفاع ‪ 2000‬متر نباتاتﻰکﻪ در اﻳن جا‬ ‫از آن نام مﻰبرﻳم ﻳافت مﻰشود‪ ،‬مثل کاسنﻰ‪ ،‬رواش‪ ،‬زنبق‪ ،‬ﻻلﻪ‪ ،‬پستﻪ و بادام در مجاورت‬ ‫استالف و نشﻴبﻰﻫاى شرقﻰ کوه پغمان و خواجﻪسﻴاران بتﻪﻫاى ارغوان نﻴز مﻰروﻳند‪.‬‬ ‫‪6‬ـ ﻧباتات اﻟﭙاﻳﻦ تﻨدرا‬ ‫نواحﻰ بﻴشتر نشــﻴبﻰﻫاى کوﻫستانﻰ بدخشــان‪ ،‬واخان و راغ مانند سلسلﻪﻫاى مرکزى‬ ‫ﻫمالﻴا مقدار بارندهگﻰ کمتر دارد؛ زﻳرا کتلﻪﻫاى ﻫواى مرطوب مونســون دراﻳن نقاط‬ ‫تﺄثﻴر نداشــتﻪ؛ بنابر آن اﻳن نواحﻰ پوشﻴده از نباتات گل سنگ بوده و درختان و بتﻪﻫاى‬ ‫بلند قامت در آن دﻳده نمﻰشــوند و نســبت عدم انکشــاف خاک‪ ،‬سردى ﻫوا‪ ،‬سرعت‬ ‫وزش بادﻫاى کوﻫســتانﻰ در نواحﻰ راغ‪ ،‬شﻴوه‪ ،‬فﻴﺾ آباد و نقاط مرتفع حوزة کوکچﻪ‬ ‫منطقﺔ الپاﻳن تندرا را بار مﻰآورد‪.‬‬ ‫‪7‬ـ ﻧباتات ﻧقاط ﻣرتفع و ﻛﻮﻫستاﻧﻰ‬ ‫نقاط مرتفع کﻪ از ‪ 3800‬الﻰ ‪ 4000‬متر ارتفاع دارد بنابر موجودﻳت برف و ﻳﺦبندى‬ ‫ساحﺔ رشد و نموى نباتات را محدود ساختﻪ و بﻪ جز از گل سنگ (ﻻﻳکن) دﻳگر نوع‬ ‫نباتات در آن نمﻰروﻳد‪.‬‬ ‫‪75‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫر گروه بﻪطور مقاﻳسﻪﻳﻰ در مورد اقلﻴم افغانستان‬ ‫با ﻫم بحث کنند و نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫با استفاده از متن‪ ،‬جاﻫاى خالﻰ را با کلمات مناسب پرکنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ افغانستان کشور ‪ .....................‬است‪.‬‬ ‫‪2‬ـ در افغانستان انواع نباتات را نظر بﻪ ‪ ..................................................‬مﻰتوان‬ ‫مشاﻫده کرد‪.‬‬ ‫‪ -3‬در مقابل جملﻪﻫاى صحﻴح حرف (ص) در مقابل جملﻪﻫاى غلط حرف (غ)‬ ‫بگذارﻳد‪.‬‬ ‫ارتفاع ‪ 1000‬تا ‪ 2000‬متر نباتات؛ مثل فر‪ ،‬بلوط‪ ،‬ارچﻪ‪ ،‬سرو و ناجو مﻰروﻳند( )‬ ‫در نشﻴبﻰﻫاى شمال ﻫندوکش بﻪ وﻳژه در ناحﻴﺔ سالنگ‪ ،‬درختان سوزنﻰبرگ بﻪ‬ ‫)‬ ‫مﻼحظﻪ مﻰرسند‪(.‬‬ ‫نباتات خانوادة ستروس (نارنج‪ ،‬مالتﻪ‪ ،‬سنتره) اوصاف اقلﻴم صحراﻳﻰ را دارند‪) ( .‬‬ ‫نباتاتﻴکﻪ با شراﻳط ستپ شمالﻰ توافق دارند عبارت اند از‪ :‬چنار‪ ،‬سنجد‪ ،‬گز‪ ،‬انواع‬ ‫بتﻪﻫا‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫با مراجعﻪ بﻪ کتابخانﻪ و دﻳگر منابع در ارتباط فرش نباتﻰ و نباتات طبﻴعﻰ افغانستان‪،‬‬ ‫بگوﻳﻴدکﻪ چﻪ استفادهﻫا صورت مﻰگﻴرد‪ .‬دانستنﻰﻫاى خود را در چند سطر بنوﻳسﻴد‬ ‫و در ساعت آﻳنده با ﻫمصنفان اراﻳﻪ کنﻴد‪.‬‬

‫‪76‬‬

‫درس ( ‪) 22‬‬

‫ﮔردش آب در طبﻴعت (ساﻳﻜﻞ آب)‬

‫تبخﻴر‬

‫عمل تبخﻴر‬

‫آبﻫاى روان‬

‫آب بحــــــــــــر‬ ‫محلﻫاﻳدروساﻳکل‬

‫شﻜﻞ (‪)53‬‬

‫بﻪ شکل باﻻ دقت کنﻴد‪ .‬در اﻳن تصوﻳر آب را در حالتﻫاى مختلف مﻰبﻴنﻴد‪،‬‬ ‫آبﻫاى موجوده در کرة زمﻴن ﻫمواره در حال تغﻴﻴر اند کﻪ در آن مراحل گوناگون و‬ ‫پﻴچﻴدهﻳﻰ را طﻰ مﻰکنند تا آنکﻪ بﻪ حالت اول بر مﻰگردد بﻪ اﻳن ساﻳکل آب دوران‬ ‫ﻳا ساﻳکل آبﻰ گفتﻪ مﻰشود‪.‬‬ ‫آب در طبعﻴت بﻪ سﻪ شکل مختلف در حال تغﻴﻴر است‪:‬‬ ‫‪1‬ـ حالت گاز‪ :‬آب در اثر حرارت بﻪ بخار تبدﻳل مﻰشود‪ .‬وقتﻰکﻪ شکل بخار را بﻪخود‬ ‫گرفت‪ ،‬حالت گاز را اختﻴار مﻰکند‪.‬‬ ‫‪2‬ـ حالت جامد‪ :‬آب در اثر سردى تحت صفر بﻪ جامد تبدﻳل مﻰشود و اﻳن حالت‬ ‫ﻫنگامﻰ شکل جامد را مﻰگﻴرد کﻪ بﻪصورت ﻳﺦ‪ ،‬برف و ژالﻪ ظاﻫر شود‪.‬‬ ‫‪3‬ـ حالت ماﻳع‪ :‬آب در حالت ماﻳع وقتﻰ ظاﻫر مﻰشود کﻪ درجﻪ حرارت ﻫوا فوق صفر باشد‪.‬‬ ‫گردش ﻳا ساﻳکل آب در چﻬار بخش اصلﻰ کرة زمﻴن‪ ،‬ﻳعنﻰ ﻫوا ﻳا ‪Atmosphere‬‬ ‫زمﻴن ﻳا ‪ Lithosphere‬آب ﻳا ‪ Hydrosphere‬و باﻳوسفﻴر ‪ Biosphere‬ﻳا کرة‬ ‫حﻴاتﻰ صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫ساﻳکل ﻳا دوران آب از تبخﻴر آب بحر شروع مﻰشود‪ ،‬آب از ابحار و منابع آبﻰ‬ ‫تبخﻴرشده در فضا صعود مﻰکند و بﻪواسطﺔ باد در فضا حرکت مﻰنماﻳد‪ .‬در اثر‬ ‫حرکت کتلﺔ ﻫوا‪ ،‬بخار آب تحت شراﻳط مﻴتورولوجﻰ تراکم کرده ابرﻫا را تشکﻴل‬ ‫مﻰدﻫد‪ ،‬در اثر عملﻴﺔ اشباع‪ ،‬دوباره تکاثف کرده بﻪ باران مبدل مﻰگردد‪ .‬آب باران‬ ‫کﻪ بﻪزمﻴن فرو مﻰآﻳد بﻪ چندﻳن شکل بﻪ جرﻳان مﻰافتد‪ .‬ﻳک حصﺔ آن در روى خاک‬ ‫فورى جذب مﻰشود‪ ،‬فﻴصدى دﻳگر آن دفعتاً در اثر تابش آفتاب از سطح خاک‬ ‫‪77‬‬

‫بﻪشکل تبخﻴر و (ترانسپاﻳرﻳشن) از سطح نبات دوباره بﻪ فضا صعود مﻰکند‪ .‬ﻳک حصﺔ‬ ‫آب باران در سطح زمﻴن بﻪ جرﻳان افتﻴده بشکل درﻳا و ﻳا نﻬر بﻪحرکت مﻰافتد و قسماً‬ ‫در خاک جذب مﻰشود تا آنکﻪ آبﻫاى زﻳرزمﻴنﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫آبﻫاى روى زمﻴن و آبﻫاى زﻳرزمﻴنﻰ ﻫردو در اثر قوة جاذبﻪ بﻪ استقامت نقاط پاﻳﻴن‬ ‫حرکت کرده تاآنکﻪ بﻪ بحر مﻰرﻳزد‪ .‬اﻳن عملﻴﻪ بﻪ اصطﻼحﻫاﻳدروساﻳکل ﻳاد مﻰشود‪.‬‬ ‫ﻳک حصﺔ آب پﻴش از آن کﻪ ﻳک مقدار آن بﻪ درﻳا برسد در طبقات خاک جذب‬ ‫مﻰشود و آبﻫاى زﻳرزمﻴنﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬در بعضﻰ مواقع آبﻫاى زﻳرزمﻴنﻰ‬ ‫منبع آبﻫاى جارى و درﻳاﻫا را شکل مﻰ دﻫند‪.‬‬ ‫ساﻳکلﻫاﻳدرولوجﻰ ﻳک نماى خوبﻫاﻳدرولوجﻰ بﻴن بارندهگﻰ در روى زمﻴن و‬ ‫بازگشت آن بﻪ فضا وﻳا بحر مﻰباشد‪ .‬از ﻫمﻴن رو گفتﻪ مﻰتوانﻴم کﻪ ساﻳکلﻫاﻳدرولوجﻰ‬ ‫بﻪ ﻳکدﻳگر پﻴوستﻪ بوده و مکمل ﻳکدﻳگر اند ‪.‬‬ ‫ساﻳکل آب در طبﻴعت بﻪطور متمادى و مسلسل صورت گرفتﻪ و ﻫمواره ادامﻪ دارد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ .‬ﻫر گروه شکل گردش آب در طبﻴعت را بﻪ‬ ‫دقت بررسﻰ کنند‪ ،‬سپس آنچﻪ راکﻪ از آن مﻰفﻬمند بﻪروى ﻳک کاغذ بنوﻳسند و‬ ‫نماﻳنده شان پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ آبﻫا در کرة زمﻴن بﻪ چﻪ شکلﻰ اند توضﻴح دﻫﻴد؟‬ ‫‪2‬ـ گردش آب در کدام بخشﻫاى کرة زمﻴن صورت مﻰگﻴرد؟‬ ‫جمﻼت صحﻴح و غلط را مشخص کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ آب در اثر حرارت و باﻻتر از نقطﺔ غلﻴان بﻪ بخار تبدﻳل مﻰشود کﻪ حالت گاز‬ ‫است‪) (.‬‬ ‫‪2‬ـ آب بﻪ حالت ماﻳع وقتﻰ ظاﻫر مﻰشود کﻪ درجﺔ حرارت ﻫوا زﻳاد باشد‪) (.‬‬ ‫‪3‬ـ ساﻳکل آب ﻳا دوران آب از تبخﻴر آب بحر شروع مﻰشود‪) (.‬‬ ‫‪4‬ـ آبﻫاى روى زمﻴن و آبﻫاى زﻳرزمﻴنﻰ ﻫردو در اثر قوة جاذبﻪ بﻪ طرف باﻻ‬ ‫)‬ ‫حرکت مﻰکنند‪(.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫تحقﻴق کنﻴد‪ :‬با مراجعﻪ بﻪ کتابخانﻪ و دﻳگر منابع در مورد ساﻳکلﻫاﻳدرولوجﻰ ﻳا‬ ‫گردش آب در طبﻴعت بﻪصورت انفرادى معلومات جمعآورى کنﻴد و بﻪصورت‬ ‫گزارش ﻳا روزنامﺔ دﻳوارى بﻪ صنف بﻴاورﻳد‪.‬‬ ‫‪78‬‬

‫درس ( ‪) 23‬‬

‫‪ 5,3‬اﻫﻤﻴت آب در اقتصاد زراعتﻰ‪ ،‬تﻮﻟﻴد اﻧرژى و حﻴات‬

‫شﻜﻞ (‪)54‬بﻨد برق‬ ‫ـ بﻪ ﻧظر شﻤا ﻳﻜﻰ از بﻬترﻳﻦ ﻧعﻤتﻫاى خداوﻧد براى اﻧسانﻫا چﻴست؟‬

‫ـ چگونﻪ مﻰتوان براى استفادة درست از اﻳن منابع دقت بﻴشتر از خود نشان داد؟‬ ‫قرار معلوم حدود ‪ 3‬حصﺔ سطح زمﻴن را آب تشکﻴل داده است‪ ،‬اگر زمﻴن را از باﻻ‬ ‫‪4‬‬ ‫بنگرﻳد‪ ،‬آنرا بﻪشکل کره ﻳﻰ آبﻰ رنگ خواﻫﻴد دﻳد‪.‬‬ ‫فقط ‪ %2.8‬از آب شﻴرﻳن و آن ﻫم در درﻳاﻫا‪ ،‬ﻳخچالﻫا‪ ،‬جﻬﻴلﻫا‪ ،‬آبﻫاى موجودة‬ ‫اتموسفﻴر و آبﻫاى موجود در خاکﻫا و آبﻫاى زﻳرزمﻴنﻰ مﻰباشند‪.‬‬ ‫زندهگﻰ انسانﻫا‪ ،‬حﻴوانات و نباتات بﻪ آب وابستﻪ است‪ ،‬اما استفاده از آب تنﻬا بﻪ‬ ‫آشامﻴدن و کارﻫاى روزمره محدود نمﻰشود‪ .‬آب‪ ،‬براى زراعت‪ ،‬صنعت و تولﻴد‬ ‫انرژى برق نﻴز مورد استفاده قرار مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫بشر‪ ،‬ممکن است بدون غذا براى مدت طوﻻنﻰ زنده بماند؛ اما بدون آب نمﻰتواند بﻪ‬ ‫حﻴات خود ادامﻪ دﻫد‪ .‬انسان براى آشامﻴدن و فعالﻴتﻫاى روزانﺔ خود بﻪ آب شﻴرﻳن‬ ‫نﻴاز دارد‪ ،‬ﻳعنﻰ آبﻰکﻪ مﻴزان نمکآن بسﻴار کم باشد‪ .‬آبﻫاى اقﻴانوس ﻫا و بحﻴرهﻫا‬ ‫شور ﻫستند و براى استفاده از آنﻫا بﻪ تصفﻴﻪ نﻴاز است کﻪ اﻳن امر ضرورت بﻪ سرماﻳﻪ‬ ‫گذارى براى احداث تﺄسﻴسات آب شﻴرﻳن دارد‪ .‬پس انسان ناچار است بﻪ آبﻫاى‬ ‫‪79‬‬

‫شﻴرﻳن موجود در خشکﻪ و اتموسفﻴر زمﻴن بسنده کند‪.‬‬ ‫حجم آبﻫاى شﻴرﻳن درجﻬان بسﻴار کم بوده در حدود ‪ %2.8‬از حجم کل آبﻫاى جﻬان‬ ‫است‪ .‬با تﺄسف براى مصرف اﻳن مقدار آب نﻴز محدودﻳتﻫاﻳﻰ است؛ زﻳرا مقدار بارندهگﻰ‬ ‫از آبﻫاى شﻴرﻳن جﻬان بﻪشکل ﻳﺦ در ﻳخچالﻫاى قطبﻰ و کوﻫستانﻰ قرار دارد‪.‬‬ ‫مﻰ دانﻴد کﻪ آب ابحار بﻪ ﻫﻴچ صورت قابل استفاده نﻴست‪ ،‬ولﻰ انسان بﻪ آبﻫاى‬ ‫شﻴرﻳن درﻳاﻫا‪ ،‬جﻬﻴل ﻫا و آبﻫاى زﻳر زمﻴنﻰ دسترسﻰ دارد‪ .‬البتﻪ آبﻫاى زﻳرزمﻴن‬ ‫ﻫم کﻪ در داخل طبقﺔ قشر زمﻴن قرار دارد استفاده از آن توسط حفرچاه‪ ،‬کانالکشﻰ‬ ‫(زابر) و بﻪ کار بردن دستگاهﻫاى پمپ آبﻰ صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫آب در زندهگﻰ روزانﻪ نقش اساسﻰ دارد‪ .‬موارد استفادة اصلﻰ از آب شامل مصارف‬ ‫شﻬرى وخانﻪگﻰ‪ ،‬مصارف زراعتﻰ و صنعتﻰ مﻰباشد‪ .‬از آبﻫاى سطحﻰ عﻼوه بر‬ ‫مصارف ﻳاد شده براى حمل و نقل کاﻻ ﻫا و مسافران نﻴز استفاده مﻰشود‪ .‬بنابر آن‬ ‫ضاﻳعات آب و افزاﻳش روز افزون نفوس‪ ،‬آب شﻴرﻳن را تﻬدﻳد مﻰکند‪ .‬مصرف‬ ‫بﻰ مورد آب در منازل‪ ،‬مزارع و صناﻳع سبب پاﻳﻴن آمدن مقدار آبﻫاى زﻳر زمﻴنﻰ‬ ‫مﻰگردد‪ .‬براى استفادة درست از آبﻫاى آشامﻴدنﻰ بﻬترﻳن راه جدا کردن آب‬ ‫آشامﻴدنﻰ از آبﻫاى مصرفﻰ دﻳگراست‪.‬‬ ‫در زراعت ﻫم باﻳد از روشﻫاى آبﻴارى مناسب استفاده کرده وﻳا از روشﻫاى جدﻳد‬ ‫آبﻴارى بﻬره برد کﻪ اﻳن استفاده از روش مناسب و صحﻴح آبﻴارى براى کشت نباتات از‬ ‫ضاﻳع شدن آب جلوگﻴرى مﻰکند‪.‬‬ ‫اگر درمنطقﻪ باران کافﻰ ببارد‪ ،‬کشاورزان ضرورت بﻪ آبﻴارى محصوﻻت زراعتﻰ‬ ‫خوﻳش ندارند‪ .‬بﻬتر است روش آبﻴارى زمﻴنﻫاى زراعتﻰ متناسب با شراﻳط اقلﻴمﻰ‬ ‫مناطق منظم گردد؛ مثال در مناطق کمآب‪ ،‬نباتات مقاوم بﻪ خشکﻰ کاشتﻪ شوند؛ زﻳرا‬ ‫بﻪ دلﻴل ضرورت نداشتن نبات بﻪ آب فراوان از صرفﻪجوﻳﻰ آب جلوگﻴرى مﻰشود‪.‬‬ ‫آب در صنعت نﻴزمورد استفاده قرار مﻰگﻴرد‪ .‬قابل ﻳاد آورى است کﻪ روزانﻪ ملﻴون‬ ‫ﻫا لﻴتر آب براى تولﻴد صنعت مورداستفاده قرار مﻰگﻴرد‪ ،‬در نﻴروگاهﻫاى تولﻴد برق‪،‬‬ ‫از آب براى سرد کردن مولدﻫا و دستگاهﻫا استفاده مﻰشود‪ .‬در کشورﻫاى انکشاف‬ ‫ﻳافتﻪ آبﻫاى کثﻴف را تصفﻴﺔ دوباره ﻳا رى ـ ساﻳکل (‪ )Recycle‬کرده در شﻬرﻫا از‬ ‫آن استفاده مﻰکنند‪.‬‬ ‫استفادة آب در زراعت نقش ارزندهﻳﻰ را دارا است کﻪ در تابستان نباتات بﻪ آن ضرورت‬ ‫دارند و توسط سﻴفون‪ ،‬بندﻫاى آبگردان و ﻳا کانالﻫاى کانکرﻳتﻰ در زمﻴنﻫاى زراعتﻰ‬ ‫‪80‬‬

‫رﻫنماﻳﻰ گردد‪.‬‬ ‫از لحــاظ ارزش اقتصــادى‪،‬‬ ‫درﻳاﻫاى افغانســتان منبع خوب‬ ‫تولﻴد انرژى برق آبﻰ‪ ،‬اســت کﻪ‬ ‫بندﻫاى برق آبﻰ مثل بند کجکﻰ‪،‬‬ ‫تصوﻳر آبﻴارى زمﻴنﻫاى زراعتﻰ‬ ‫بند سروبﻰ‪ ،‬بند نغلو و بند درونتﻪ‬ ‫نمونﻪﻫاى تولﻴد برق بوده و ﻫمﻴن‬ ‫شکل‪55‬‬ ‫اکنون از آن بﻪ منظور تولﻴد برق‬ ‫استفاده مﻰشود‪.‬‬ ‫بﻪﻫمﻴن ترتﻴب‪ ،‬بندﻫاى آبگردان‬ ‫در پروژهﻫاى وادى ﻫلمند‪،‬‬ ‫ننگرﻫار‪ ،‬لوگر‪ ،‬ﻫرات‪ ،‬کابل و در شمال کشور براى زمﻴنﻫاى زراعتﻰ آب کافﻰ تﻬﻴﻪ‬ ‫مﻰنماﻳد‪.‬‬

‫شکل‪56‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شــاگردان بﻪ گروهﻫا تقســﻴم شــوند‪ .‬ﻫر گروه فکر کنند و با ﻫمصنفان خود مشوره‬ ‫کننــد‪ ،‬بﻪ نظر شــما چــﻪ کارﻫاﻳﻰ را مﻰتــوان انجام داد تا از ضﻴــاع آب در بخش‬ ‫فعالﻴتﻫاى روزانﺔ خانﻪگﻰ و زراعتﻰ جلوگﻴرى شود؟‬ ‫‪81‬‬

‫سﻮالﻫا‬ ‫؟‬ ‫بﻪ اﻳن سوال ﻫا جواب دﻫﻴد صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کرده و با عﻼمت (√)‬ ‫مشخص کنﻴد‪.‬‬ ‫نسبت آب سطح زمﻴن عبارت است از‪:‬‬ ‫‪6‬‬ ‫الف)‬ ‫‪7‬‬

‫‪5‬‬ ‫ب)‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬ ‫د)‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬ ‫ج)‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬ـ زندهگﻰ انسان ﻫا‪ ،‬حﻴوانات و نباتات بﻴشتر وابستﻪ است بﻪ‪:‬‬ ‫د) ﻫﻴچکدام‬ ‫ج) آب‬ ‫الف) صناﻳع ب) زراعت‬ ‫‪3‬ـ حجم آبﻫاى شﻴرﻳن جﻬان چند فﻴصد مﻰباشد‪.‬‬ ‫د) ‪%5.6‬‬ ‫ج) ‪% 4.8‬‬ ‫ب) ‪% 3.9‬‬ ‫الف) ‪%2.8‬‬ ‫شرح دﻫﻴد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ از آبﻫاى سطحﻰ عﻼوه برمصارف روزانﺔ منازل در چﻪ موارد دﻳگر استفاده‬ ‫صورت مﻰگﻴرد‬ ‫‪2‬ـ در زراعت چگونﻪ روش ﻫا را باﻳد بﻪکاربرد‪ ،‬تا از مصارف بﻴش از حد آب‬ ‫جلوگﻴرى شود‪.‬‬ ‫‪3‬ـ آب در صنعت و تولﻴد انرژى چﻪ نقش دارد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫منابع آب‬

‫کﻴفﻴت آب‬ ‫شﻴرﻳن‬

‫انواع استفاده از آن‬ ‫شور‬

‫با استفاده از کتاب جغرافﻴاى خود و منابع دﻳگر‪ ،‬انواع منابع آب را شناساﻳﻰ و‬ ‫دستﻪبندى کنﻴد و براى اجراى اﻳن تمرﻳن جدولﻰ‪ ،‬مانند شکل باﻻ بکشﻴد‪ .‬در ستون‬ ‫مربوط منبع آب‪ ،‬نام درﻳاﻫا‪ ،‬جﻬﻴلﻫا‪ ،‬بندﻫا وغﻴره را ذکر کنﻴد و در ستون دوم‬ ‫کﻴفﻴت آب را ﻳعنﻰ آب شﻴرﻳن و شور و در ستون سوم بنوﻳسﻴد کﻪ از اﻳن منابع‬ ‫چﻪ استفاده مﻰشود‪.‬‬

‫‪82‬‬

‫درس ( ‪) 24‬‬

‫‪ 6,3‬حﻮزهﻫاى آبﮕﻴر‬ ‫حوزه آمو‬ ‫حوزه بستﻪ شمال‬

‫حوزه ﻫرﻳرود و مرغاب‬

‫حوزة کابل‬

‫حوزة ﻫلمند‬

‫شکل (‪ )57‬نقشﺔ حوزهﻫاى آبگﻴر افغانستان‬ ‫بﻪ ﻧقشﺔ تقسﻴﻤات حﻮزهﻫاى آبﮕﻴر ﻛشﻮر ﻧظر اﻧدازﻳد و بﮕﻮﻳﻴد ﻛﻪ افغاﻧستان بﻪ چﻨد حﻮزه‬ ‫آبﮕﻴر تقسﻴﻢ شده است؟‬

‫ساختمان اراضﻰ و اوصاف اقلﻴمﻰ در تولﻴد آبﻫاى جارى‪ ،‬آبﻫاى بستﻪ و زﻳر زمﻴنﻰ‬ ‫افغانستان ارتباط مستقﻴم دارد‪.‬‬ ‫افغانستان کشور کوﻫستانﻰ بوده منابع حوزهﻫاى آبگﻴر آنرا سلسلﻪجبال ﻫندوکش و‬ ‫نقاط مرتفع آن تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬بﻪخصوص برفﻫاى داﻳمﻰ و کتلﻪﻫاى ﻳخچالﻰ کﻪ‬ ‫در واخان‪ ،‬پامﻴر‪ ،‬ﻫندوکش شرقﻰ و غربﻰ و کوه بابا ﻫمﻪ سالﻪ روى ﻳکدﻳگر قرار مﻰ‬ ‫گﻴرند‪ ،‬در اﻳام بﻬار و تابستان اﻳن برفﻫا ذوب شده و آبﻫاى جارى را در حوزهﻫاى‬ ‫مختلف کشور بﻪوجود مﻰآورد‪ .‬بنا بر رﻳزش برف و باران در زمستان و اواﻳل بﻬار‬ ‫حجم آب درﻳاﻫا در فصل بﻬار و تابستان بﻴشتر شده؛گاﻫﻰ متﻼطم‪ ،‬سﻴﻼبﻰ و طوفانﻰ‬ ‫؛؛؛‬

‫مﻰشود و گاﻫﻰ اﻳن آبخﻴزى درﻳاﻫا بنا بر نبود نباتات کافﻰ در سطح اراضﻰ سبب‬ ‫تخرﻳب و ائتکال اراضﻰ در مسﻴر درﻳاﻫا و نقاط مجاور زمﻴنﻫاى سرسبز و زراعتﻰ‬ ‫‪83‬‬

‫مﻰگردد‪.‬‬ ‫چون درﻳاﻫاى افغانستان با معاونان‬ ‫آنﻫا از نقاط خﻴلﻰ مرتفع سرچشمﻪ‬ ‫مﻰ گﻴرند؛ از اﻳن رو درﻳاﻫاى کشورما‬ ‫بﻪصورت عموم در قسمتﻫاى علﻴاى‬ ‫خود خﻴلﻰ سرﻳع مﻰباشد و سرعت‬ ‫آنﻫا باعث تخرﻳب بستر و سواحل‬ ‫درﻳا مﻰشود؛ از ﻫمﻴن رو در بعضﻰ‬ ‫شکل ‪58‬‬

‫جاﻫا بستر درﻳاﻫا بﻪ طور عموم خورد‬ ‫و گاﻫﻰ شکل تنگنا را اختﻴار مﻰکند‪.‬‬

‫بﻪطور مثال درﻳاى آمو بنا بر تفاوت ارتفاع بﻴن ساحﺔ پامﻴر و خماب کﻪ اضافﻪ تر از‬ ‫‪ 2700‬متر است ساﻻنﻪ بﻪ اندازة زﻳادى خاک و مواد رسوبﻰ را باخود انتقال مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫از طرف دﻳگر اراضﻰ افغانستان داراى خاکﻫاى رسوبﻰ بوده احجار آن بﻴشتر قابلﻴت‬ ‫نفوذ آب را دارد‪ .‬اﻳن حالت باعث تشکﻴل آبﻫاى زﻳرزمﻴن شده و چشمﻪسارﻫا و‬ ‫کارﻳزﻫاى مختلف را در مناطق مختلف افغانستان بﻪ وجود آورده است‪.‬‬ ‫تراکــم شــبکﻪﻫاى آبﻫــاى جــارى‬ ‫افغانســتان با مقاﻳســﺔ مناطــق معتدلﻪ و‬ ‫استواﻳﻰ کم بوده؛ زﻳرا سرزمﻴن افغانستان‬ ‫بﻪصورت کل در منطقﻪ تحت استواﻳﻰ و‬ ‫نﻴمﻪصحراﻳﻰ موقعﻴت دارد ‪.‬‬ ‫از جملــﻪ آبﻫاى جارى افغانســتان ‪11‬‬ ‫شکل‬ ‫‪59‬‬

‫فﻴصد آن بﻪ حوزةســند و ‪ 79‬فﻴصد آن‬ ‫در داخل ســرحدات کشــور درﻫامون‬ ‫‪84‬‬

‫ﻫا و دشــتﻫا و آبﻫاى اﻳســتاده مﻰرﻳزد و متباقﻰ ‪ 20‬فﻴصد دﻳگر آن بﻪ کشــورﻫاى‬ ‫ﻫمساﻳﻪ در جمﻬورﻳت ترکمنســتان و ازبکستان بﻪ جرﻳان مﻰافتد‪ .‬دبت آب درﻳاﻫا در‬ ‫قسمتﻫاى شرقﻰ کشور بﻴشتر است در حالﻰکﻪ در بعضﻰ نقاط غربﻰ کشور اﻳن رقم‬ ‫تنزﻳل مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫درﻳاﻫا و آبﻫاى افغانستان را بﻪ پنج حوزة آبگﻴر تصنﻴف مﻰنماﻳند‪:‬‬ ‫الف‪ .‬حوزة آمو (اوکسس)‬ ‫ب‪ .‬حوزة ﻫرﻳرود‬ ‫ج‪ .‬حوزة کابل (سند)‬ ‫د‪ .‬حوزة سﻴستان و ﻫلمند‬ ‫ﻫـ ‪ .‬ساﻳر درﻳاﻫاى خورد در حوزهﻫاى بستﻪ مثل درﻳاى غزنﻰ‪ ،‬بلخاب و امثال آن‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند ﻫر گروه متن را بﻪ دقت مطالعﻪ کنند و بﻪ اﻳن‬ ‫سؤاﻻت پاسﺦ دﻫند‪:‬‬ ‫‪1‬ـ آبﻫاى جارى افغانستان از کدام منابع طبﻴعﻰ بﻪوجود مﻰآﻳند؟‬ ‫‪2‬ـ چرا اکثر درﻳاﻫاى کشور سﻴﻼبﻰ مﻰباشند؟‬ ‫‪3‬ـ حوزهﻫاى آبگﻴر افغانستان را نام گرفتﻪ و بر روى نقشﻪ آنرا نشان دﻫﻴد‪.‬‬

‫‪85‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫در مقابل جمﻼت صحﻴح حرف (ص) و در مقابل جمﻼت غلط حرف (غ) بگذارﻳد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ ساختمان اراضﻰ‪ ،‬عوارض طبﻴعﻰ و اقلﻴمﻰ در بﻪوجود آوردن آبﻫاى جارى‬ ‫)‬ ‫کشور ارتباط مستقﻴم دارد‪( .‬‬ ‫‪2‬ـ منابع آبﻰ افغانستان را سلسلﻪ کوهﻫاى ﻫندوکش و نقاط مرتفع آن تشکﻴل‬ ‫)‬ ‫مﻰدﻫد‪( .‬‬ ‫‪3‬ـ درﻳاﻫاى افغانستان با معاونان خود از نقاط مرتفع سرچشمﻪ مﻰگﻴرند؛ بنابر آن‬ ‫خﻴلﻰ بطﻰ اند‪) (.‬‬ ‫‪4‬ـ تراکم شبکﻪﻫاى آبﻰ افغانستان با مقاﻳسﺔ مناطق معتدل و استواﻳﻰ بﻴشتر است‪.‬‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪5‬ـ از جملﻪ آبﻫاى جارى افغانستان ‪ 15‬فﻴصد آن بﻪ حوزةسند مﻰرﻳزد‪( .‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫نقشﺔ سفﻴد افغانستان را ترسﻴم نماﻳﻴد و در آن حوزهﻫاى آبگﻴر را ﻫمراه با درﻳاﻫاى‬ ‫آن بﻪ رنگﻫاى مختلف مشخص کنﻴد و جدولﻰ مانند شکل زﻳر بکشﻴد‪ .‬در ستون‬ ‫اول نام حوزة آبگﻴر‪ ،‬در ستون دوم نام درﻳاﻫاى مربوط حوزة ﻳادشده و در ستون‬ ‫سوم موقعﻴت آنرا مشخص سازﻳد‬ ‫حوزهﻫاى آبگﻴر درﻳاﻫاى مربوط بﻪ حوزه‬

‫شماره‬

‫موقعﻴت‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪.‬‬

‫‪86‬‬

‫درس (‪) 25‬‬

‫حﻮزة آﻣﻮ‬ ‫درﻳ‬

‫اى‬

‫چقمقتﻴن‬

‫شﻴوا‬

‫د‬

‫رﻳاى پامﻴر‬

‫زرکول‬ ‫در‬

‫ﻳاى واخان‬

‫درﻳاى آمو‬

‫درﻳا‬ ‫ى کوکچﻪ‬ ‫درﻳاى پنج‬

‫خان آباد‬

‫کندز‬ ‫اندراب‬ ‫سرخاب‬

‫شکل (‪ )60‬حوزة آمو‬

‫بﻪ نقشﺔ درﻳاﻫاى افغانستان دقت کنﻴد‪ .‬حوزة آبگﻴر آمو را در آن مشخص کرده و‬ ‫بگوﻳﻴد کﻪ شامل کدام درﻳاﻫاى کشور مﻰشود؟‬ ‫حوزة آمو شامل آنعده درﻳاﻫاﻳﻰ است کﻪ از نشﻴبﻰﻫاى شمال و شمالشرق سلسلﻪ‬ ‫کوهﻫاى ﻫندوکش بﻪ جرﻳان افتﻴده‪ ،‬ﻳکعدة از آنﻫا بﻪ درﻳاى آمو وصل شده و عدة‬ ‫دﻳگر آن در دشتﻫا و رﻳگستانﻫاى وسﻴع شمال ﻫندوکش جذب مﻰشود‪ .‬از اﻳن‬ ‫درﻳاﻫا قسماً بﻪغرض آبﻴارى استفاده مﻰشود و استفاده از نﻴروى برق آبﻰ آن خﻴلﻰ‬ ‫محدود است‪ ،‬اما ظرفﻴت تولﻴد انرژى برق آبﻰ خﻴلﻰ زﻳاد دارند‪.‬‬ ‫درﻳاى آﻣﻮ‬ ‫درﻳاى آمو از جملﺔ بزرگترﻳن درﻳاﻫاى شمال افغانستان بﻪ حساب مﻰآﻳد‪ .‬اﻳن درﻳا‪،‬‬ ‫شﻬرت تارﻳخﻰ دارد و شاﻫد مدنﻴت کﻬن بخدى ﻳا بلﺦ امروز در بخشﻫاى شمال‬ ‫کشور است‪.‬‬ ‫ﻳونانﻴان قدﻳم آمو را بﻪنام اوکسس ‪ oxus‬و اعراب بﻪ اصطﻼح جﻴحون ﻳاد کرده اند‪.‬‬ ‫درﻳاى آمو از آبﻫاى ﻳخچالﻰ پامﻴر و واخان منبع گرفتﻪ‪ ،‬آب زرکول کﻪ منبع ﻳخچالﻰ‬ ‫دارد از ارتفاع ‪ 4125‬متر‪ ،‬منبع درﻳاى آمو را در خاک افغانستان تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫معاون دﻳگر آن‪ ،‬درﻳاى واخان است کﻪ از واخجﻴر و کول چقمقتﻴن منبع گرفتﻪ در‬ ‫شرق قلعﺔ پنج با درﻳاى پامﻴر ﻳکجا شده درﻳاى واحدى را بﻪنام درﻳاى پنج بﻪوجود‬ ‫مﻰآورد و تا آىخانم؛ جاﻳﻰ کﻪ درﻳاى کوکچﻪ بﻪ آن مﻰرﻳزد بﻪنام درﻳاى پنج ﻳاد‬ ‫‪3‬‬

‫‪87‬‬

‫شکل (‪)61‬‬

‫مﻰشود‪ .‬بعد از آنکﻪ درﻳاى کوکچﻪ بﻪ درﻳاى پنج مﻰرﻳزد از آن نقطﻪ بﻪ بعد بﻪنام‬ ‫درﻳاى آمو ﻳاد مﻰشود‪.‬‬ ‫درﻳاى آمو از ناحﻴﺔ زرکول الﻰ خماب سرحد سﻴاسﻰ جمﻬورى اسﻼمﻰ افغانستان‪،‬‬ ‫تاجکستان‪ ،‬اوزبکستان و ترکمنستان راتشکﻴل مﻰدﻫد کﻪ نزدﻳک بﻪ ‪ 1200‬کﻴلومتر‬ ‫طول دارد و بعد از آنکﻪ درة خماب را ترک کرد بﻪ طرف شمالغرب بﻪ جرﻳان افتﻴده‬ ‫و باﻻخره بﻪ جﻬﻴل ارال ‪ ARAL‬مﻰرﻳزد‪ .‬طول عمومﻰ درﻳا ‪ 2500‬کﻴلومتر است کﻪ‬ ‫از آنجملﻪ ‪ 1300‬کﻴلومتر در خاک ترکمنستان و ازبکستان واقع شده است‪.‬‬ ‫عرض درﻳاى آمو از منبع الﻰ مصب تغﻴﻴر قابل مﻼحظﻪ مﻰﻳابد‪ ،‬ﻳعنﻰ در نزدﻳکﻰ قلعﺔ‬ ‫پنج‪ ،‬عرض آن اضافﻪ شده در حصﺔ درقد بﻪ ‪ 2000‬متر مﻰرسد و در حصﺔ کلفت بﻴن‬ ‫‪1700‬ـ‪ 2000‬متر‪ ،‬عرض آن در تغﻴﻴر بوده؛ اما در ساحﺔ تاشگذر بﻪ ‪ 2500‬متر مﻰرسد‬ ‫و در بعضﻰ جاﻫا بﻪ ‪ 5000‬متر بالﻎ شده و برعکس عمق آن کم مﻰشود و بﻪ ﻳک و نﻴم‬ ‫الﻰ دوونﻴم متر مﻰرسد‪.‬‬ ‫معاونان درﻳاى آمو در خاک افغانستان عبارت از کوکچﻪ و کندز است کﻪ با آبﻫاى‬ ‫واخان و پامﻴر چﻬل فﻴصد معاونان آنرا تشکﻴل مﻰدﻫد و از لحاظ حجم آب ‪20‬ـ ‪30‬‬ ‫فﻴصد آب آمو را احتوا مﻰکند‪ .‬معاونان اﻳن درﻳا کﻪ از ساحل شمال بﻪ آن مﻰرﻳزد در‬ ‫جمﻬورﻳت تاجکستان و اوزبکستان جرﻳان دارد کﻪ مﻬمترﻳن آن عبارت اند از‪ ،‬گونت‪،‬‬ ‫درﻳاى وانچ‪ ،‬درﻳاى قزل سو‪ ،‬درﻳاى وخش و درﻳاى کافر نﻬان و سرخان‪.‬‬ ‫چون آب درﻳاى آمو از زرکول الﻰ دشت قلعﻪ از ارتفاعات زﻳاد مﻰگذرد عرض آن‬ ‫کم و حرکت آن سرﻳع مﻰباشد بنابر موجودﻳت تنگنا ﻫا و آبشارﻫا در اﻳن ساحﻪ تولﻴد‬ ‫برق آبﻰ بﻴشتر صورت گرفتﻪ مﻰتواند‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫اما اﻳنجاﻫا قابل کشتﻰ‬ ‫رانــﻰ نبــوده‪ ،‬امــا از‬ ‫دشت قلعﻪ و آى خانم‬ ‫وســعت بستر آن بﻴشتر‬ ‫شده و سرعت آب کم‬ ‫مﻰشــود کـــــﻪ براى‬ ‫زراعت و حمل و نقل‬ ‫کشتﻰﻫا خﻴلﻰ مساعد‬ ‫مﻰباشد‪.‬‬ ‫درﻳاى آمو در حصﺔ‬ ‫بندر تاشگذر‪ ،‬بندر‬ ‫شکل (‪)62‬‬ ‫کلفت و بندر قزلقلعﻪ (شﻴرخان بندر) مراکز مﻬم براى صادرات و واردات اموال تجارتﻰ‬ ‫بﻪشمار مﻰرود؛ زﻳرا از طرﻳق ﻫمساﻳﻪﻫاى شمال و موضوع ترانزﻳت آن‪ ،‬راهﻫاى اروپاﻳﻰ‬ ‫با اﻳن بنادر وصل مﻰگردد و نﻴز تانکﻫاى ذخﻴرة نفت در مجاورت بندر کلفت اعمار‬ ‫شده کﻪ وساﻳط ترانسپورتﻰ بﻪ مشکﻼت مواجﻪ نگردد و از طرف دﻳگر اﻳن بندرگاه ﻫا‬ ‫مراکز تجارتﻰ‪ ،‬صنعتﻰ و شاﻫراه بزرگ کابل و مزارشرﻳف را باﻫم وصل مﻰسازد کﻪ‬ ‫از اﻳن لحاظ ارزش تجارتﻰ و اقتصادى آنﻫا نﻴز در خور اﻫمﻴت است‪.‬‬ ‫درﻳاى ﻛﻮﻛﭽﻪ‬ ‫درﻳاى کوکچﻪ از جملﺔ معروفترﻳن درﻳاﻫاى بدخشان محسوب مﻰشود کﻪ از درةکم‬ ‫عرض از ارتفاعات ‪ 3800‬الﻰ ‪ 4000‬متر منبع گرفتﻪ با خم و پﻴچﻫاى زﻳاد اراضﻰ بدخشان‬ ‫را پﻴموده و در حصﺔ خواجﻪغار بﻪ درﻳاى آمو مﻰرﻳزد‪ .‬منبع شرقﻰ آن از جﻬﻴل دوفرﻳن‬ ‫بوده بﻪ سمت غرب بﻪ جرﻳان مﻰافتد‪ .‬درﻳاى کوکچﻪ سﻪ معاون کوچک دﻳگر دارد کﻪ‬ ‫بﻪنامﻫاى وردج‪ ،‬ﻳمگان و سرغﻴﻼن ﻳاد مﻰشوند و جنوبﻰترﻳن ساحﺔ آبگﻴر آن را در‬ ‫نشﻴبﻰﻫاى کران و منجان تشکﻴل مﻰدﻫد و توسط درة جرم بﻪ کوکچﻪ وصل مﻰشود‪.‬‬ ‫عمق درﻳاى کوکچﻪ زﻳاد و عرض آن کم و از بعضﻰ جاﻫا عرض آن از ﻳک کﻴلومتر‬ ‫تجاوز نمﻰکند؛ از اﻳن سبب امکان گرفتن آب بﻪ نﻬرﻫا و جوﻳبارﻫا غﻴر ممکن است و‬ ‫زراعت نﻴز در بدخشان انکشاف چندانﻰ نکرده است‪.‬‬ ‫شﻬر تارﻳخﻰ آى خانم در حصﺔ اتصال درﻳاى کوکچﻪ و پنچ در زمان نفوذ ﻳونانﻰﻫا‬ ‫شﻬر خﻴلﻰ با شکوﻫﻰ بوده کﻪ بعد از حمﻼت بﻴگانﻪﻫا عظمت خود را از دست داد‬ ‫و امروز بﻪ خرابﻪ و وﻳرانﻪ مبدل شده است‪ .‬پﻴداوار زراعتﻰ و تربﻴت حﻴوانات در اﻳن‬ ‫ساحﻪ انکشاف نموده است‪..‬‬ ‫‪89‬‬

‫درﻳاى ﻛﻨدز‬ ‫اﻳن درﻳا در شمال کشور ارزش خاص اقتصادى دارد‪ ،‬زﻳرا جرﻳان آب آن مانند‬ ‫کوکچﻪ سرﻳع و تند نﻴست و در سرزمﻴنﻫاى ﻫموار و درهﻫاى فراخ بﻪحرکت مﻰافتد‪.‬‬ ‫زمﻴنﻫاى زراعتﻰ بغﻼن و کندز در کنار اﻳن درﻳا ساحات وسﻴعﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫد‬ ‫و براى آبﻴارى وزراعت خﻴلﻰ مساعد است‪ .‬درﻳاى کندز معاونان زﻳاد دارد؛ مﻬمترﻳن‬ ‫آنﻫا عبارت اند از؛ درﻳاى اندراب‪ ،‬درﻳاى تالقان و نﻬرﻳن کﻪ در اﻳنجا صرف نام آن‬ ‫ﻫا را ﻳاد آور مﻰشوﻳم‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫر گروه روى موضوعات زﻳر باﻫم بحث کنند‬ ‫و نتﻴجﻪ را نماﻳنده شان پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دﻫد‪.‬‬ ‫ـ درﻳاى آمو‬ ‫ـ درﻳاى کوکچﻪ‬ ‫ـ درﻳاى کندز‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ حوزة آمو شامل کدام درﻳاﻫا مﻰباشد و از کدام کوهﻫا سرچشمﻪ مﻰگﻴرند؟‬ ‫‪2‬ـ در مجاورت (کنار) درﻳاى آمو کدام مدنﻴت در قدﻳم ظﻬور کرده و ﻳونانﻴان آمو‬ ‫را بﻪ کدام نام ﻳاد کرده اند؟‬ ‫‪3‬ـ معاونان درﻳاى آمو را نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ درﻳاى آمو سرحد سﻴاسﻰ بﻴن کدام ممالک را تشکﻴل مﻰدﻫد؟‬ ‫‪5‬ـ نقش درﻳاى کوکچﻪ را در وﻻﻳت بدخشان شرح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫تحقﻴق کنﻴد‪ :‬در مورد اﻫمﻴت تارﻳخﻰ درﻳاى آمو‪ ،‬درﻳاى کوکچﻪ و ارزش اقتصادى‬ ‫درﻳاى کندز دانستنﻰﻫاى خود را در ‪ 15‬سطر بنوﻳسﻴد و در ساعت آﻳنده باﻫمصنفان‬ ‫خود در مﻴان گذارﻳد‪.‬‬

‫‪90‬‬

‫درس (‪)26‬‬

‫حﻮزة ﻛابﻞ‬

‫شکل (‪ )63‬تصوﻳر درﻳاى کابل‬

‫بﻪ نقشﺔ حوزهﻫاى آبگﻴر افغانستان بﻪ صفحﻪ ‪ 83‬دقت کنﻴد و حوزه کابل را در آن‬ ‫نشان دﻫﻴد‪ .‬حوزة کابل با معاونان کﻪ در آن جرﻳان دارد از طرف شمال توسط‬ ‫سلسلﻪکوهﻫاى ﻫندوکش احاطﻪ شده و از ارتفاعات ‪3900‬ـ ‪ 4500‬متر سرچشمﻪ مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫درﻳاى پنجشﻴر‪ ،‬درﻳاى غوربند‪ ،‬درﻳاى علﻴشنگ و علﻴنگار و درﻳاى کنر منبع معاونان آن‬ ‫مﻰباشند‪ .‬از طرف غرب‪ ،‬مرتفعترﻳن ساحﺔ آبگﻴر آنرا درة اونﻰ در جنوبغرب سلسلﻪ‬ ‫کوه پغمان تشکﻴل مﻰدﻫد و درﻳاى کابل از ﻫمانجا سرچشمﻪ مﻰگﻴرد‪ ،‬ﻫمچنان بخش‬ ‫ﻫاى جنوبﻰ حوزة کابل را درﻳاى لوگر‪ ،‬مناطق خوگﻴانﻰ و سپﻴنغر احتوا مﻰکند در‬ ‫حالﻰکﻪ تورخم ساحﺔ شرقﻰ حوزة کابل را معرفﻰ مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫مساحت عمومﻰ حوزة آبگﻴر درﻳاى کابل بﻪ ‪ 75390‬کﻴلومتر مربع مﻰرسد کﻪ باعث‬ ‫شادابﻰ و سرسبزى منطقﻪ شده در انکشاف فعالﻴتﻫاى زراعتﻰ و استحصال برق آبﻰ‬ ‫نقش مﻬم و ارزنده دارد و در ساحات مختلف باعث استقرار بﻴشتر نفوس در اﻳن حوزه‬ ‫گردﻳده است‪.‬‬ ‫اﻳن حوزه از ﻫمﺔ حوزه ﻫاى آبگﻴر افغانستان ‪ 12.5‬فﻴصد ساحﻪ را اشغال مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫طول درﻳاى کابل در خاک افغانستان ‪ 360‬کﻴلومتر بوده در ناحﻴﺔ تورخم سرحد کشور‬ ‫را در حصﺔ گوشتﻪ‪ ،‬ترک گفتﻪ و بﻪ فاصلﺔ ‪ 140‬کﻴلومتر در سرزمﻴن پشاور جرﻳان‬ ‫‪91‬‬

‫داشتﻪ و در حصﺔ اتک بﻪ درﻳاى سند مﻰرﻳزد‪ .‬بنا بر ﻫمﻴن علت‪ ،‬حوزة کابل را بﻪنام‬ ‫حوزةسند نﻴز ﻳاد مﻰکنند‪.‬‬ ‫در اﻳنجا از عمدهترﻳن درﻳاﻫاى آن ﻳاد آور مﻰشوﻳم‪:‬‬ ‫درﻳاى ﻛابﻞ‬ ‫درﻳاى کابل از ارتفاع ‪ 3500‬مترى غرب کوه پغمان از حصﺔ کوتل اونﻰ منبع مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫از راه جنوبغرب کوه قروغ بﻪ تنگﻰ للندر بﻪ جرﻳان خود ادامﻪ داده بﻪ حوزة‬ ‫حاصلخﻴز چﻬاردﻫﻰ مﻰرسد‪ .‬نواحﻰ چﻬاردﻫﻰ را شاداب ساختﻪ در منطقﺔ گذرگاه‬ ‫اولﻴن معاون آن کﻪ بﻪنام چمچﻪمست شﻬرت دارد اتصال مﻰﻳابد‪ .‬راه تنگﻰ گذرگاه‬ ‫را پﻴش مﻰگﻴرد و از وسط شﻬر کابل مﻰگذرد‪ .‬با درﻳاى کابل در نزدﻳکﻰ شمال شﻴنﺔ‬ ‫بگرامﻰ‪ ،‬درﻳاى لوگر با آن ﻳکجا گردﻳده و بﻪ مقدار آب آن افزوده مﻰشود‪ .‬درﻳاى‬ ‫کابل از منبع تا جاىکﻪ آب درﻳاى لوگر با آن ﻳکجا مﻰشود آب فراوان داﻳمﻰ ندارد‪.‬‬ ‫ﻳعنﻰ از اواﻳل تابستان تا اخﻴر خزان آب ندارد و بﻴشتر خشک مﻰباشد‪ .‬اﻳن درﻳا بعد‬ ‫از سرسبزى وادى کابل از جنوب پلچرخﻰ گذشتﻪ بﻴن تنگﻰ غارو بﻪ جرﻳان خود بﻪ‬ ‫سرعت زﻳاد دوام داده بﻪ ماﻫﻰپر مﻰرسد‪ .‬در حصﺔ ماﻫﻰپر‪ ،‬بند برق باﻻى آن اعمار‬ ‫شده کﻪ در جرﻳان بﻬار و زمستان برق کافﻰ از آن استحصال مﻰﻳابد و بعد از ماﻫﻰپر‬ ‫داخل درهﻫاى تنگ جرﻳان داشتﻪ تا آنکﻪ بﻪ وادى نغلو داخل مﻰگردد‪ .‬در نغلو درﻳاى‬

‫شکل (‪)64‬‬

‫‪92‬‬

‫پنجشﻴرکﻪ قب ً‬ ‫ﻼ با درﻳاى غوربند ﻳکجا شده بﻪ درﻳاى کابل وصل مﻰگردد‪ .‬درﻳاى‬ ‫کابل پس از آن داخل حوزة سروبﻰ شده در ناحﻴﺔ سروبﻰ بندبرق تولﻴد مﻰنماﻳد‪ .‬بﻪ‬ ‫ظرفﻴت ‪ 22‬ﻫزار کﻴلووات در ساعت‪ ،‬برق تولﻴد مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫درﻳاى کابل بعد از طﻰ منطقﺔ سروبﻰ داخل تنگﻰ ابرﻳشم شده و بعد از آن داخل منطقﻪ‬ ‫سرکندو بابا‪ ،‬سرخکان و کڅ عزﻳزخان مﻰگردد کﻪ درﻳاى لغمان (الﻴشنگ‪ ،‬الﻴنگار) با‬ ‫آن وصل مﻰشود و پس از آن داخل درونتﻪ مﻰشود‪ .‬در آنجا بند و کانالﻫاﻳﻰ اعمار‬ ‫شده است کﻪ ﻫم براى استحصال برق و ﻫم براى پروژهﻫاى زراعتﻰ استفاده صورت‬ ‫مﻰگﻴرد و سرخرود در غرب جﻼل آباد نﻴز با آن ﻳکجا مﻰشود‪ .‬در نزدﻳکﻰ بﻬسود‬ ‫و منطقﺔ کامﻪ‪ ،‬معاون بزرگ آن‪ ،‬درﻳاى کنر با آن ﻳکجا مﻰگردد و بعد از گذشتن از‬ ‫منطقﺔ پشاور در نزدﻳکﻰ اتک بﻪ درﻳاى سند مﻰرﻳزد‪.‬‬ ‫طول درﻳاى کابل از منبع تا مصب‪ ،‬ﻳعنﻰ از کوتل اونﻰ تا اتک سند ‪ 500‬کﻴلومتر‬ ‫محاسبﻪ شده کﻪ ‪ 360‬کﻴلومتر آن در خاک افغانستان جرﻳان دارد‪.‬‬ ‫درﻳاى ﻛﻨر‬ ‫درﻳاى کنر از نزدﻳکﻰ کوتل بروغﻴل (جنوب ﻫندوکش شرقﻰ) از ارتفاع ‪ 4000‬متر‬ ‫سرچشمﻪ گرفتﻪ است‪ .‬اﻳن درﻳا ابتدا دراثر ﻳکجا شدن آب چندﻳن دره کﻪ از ارتفاعات‬ ‫بلند سلسلﻪ کوهﻫاى سمت چپ و راست سرازﻳر مﻰگردند بﻪ تدرﻳج زﻳاد مﻰشود و بﻪ‬ ‫مقدار آن افزوده شده و با سرعت فوقالعاده بﻪ جرﻳان خود ادامﻪ مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫موقعﻰکﻪ از منطقﺔ چترال مﻰگذرد بﻪنام رود چترال ﻳاد مﻰشود‪ .‬بعد از آنکﻪ درﻳاى‬ ‫لندى سﻴن با آن اتصال مﻰﻳابد از آنجا بﻪ بعد بﻪنام درﻳاى کنر ﻳاد مﻰگردد‪ .‬زمانﻰ‬ ‫کﻪ درﻳاى کنر بﻪ چغﻪسراى مﻰرسد‪ ،‬درﻳاى پﻴچ با آن وصل مﻰگردد‪ .‬بعد از شﻴوه‬ ‫و شﻴگﻰ گذشتﻪ در نزدﻳکﻰ کامﻪ بﻪ درﻳاى کابل وصل مﻰشود کﻪ از آب آن براى‬ ‫فعالﻴتﻫاى زراعتﻰ و سرسبزى منطقﻪ استفاده بﻪ عمل مﻰآﻳد و نﻴز اﻳن درﻳا باﻻى اقلﻴم‬ ‫آن محل تﺄثﻴر قابل مﻼحظﻪﻳﻰ وارد مﻰکند‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ ،‬ﻫر گروه بﻪ ارتباط موضوعات زﻳر باﻫم بحث‬ ‫کنند و نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬ ‫ـ حوزة کابل ﻳا سند ـ درﻳاى کابل ـ درﻳاى کنر‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫در مقابل جمﻼت صحﻴح حرف (ص) و در مقابل جمﻼت غلط حرف (غ) را‬ ‫بگذارﻳد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ حوزة کابل با معاونان آن از طرف شمال توسط سلسلﻪ کوهﻫاى ﻫندوکش احاطﻪ‬ ‫)‬ ‫شده است‪( .‬‬ ‫)‬ ‫‪2‬ـ مساحت عمومﻰ حوزة کابل بﻪ ‪ 75390‬کﻴلومتر مربع مﻰرسد‪( .‬‬ ‫)‬ ‫‪3‬ـ طول درﻳاى کابل در خاک افغانستان ‪ 560‬کﻴلومتر است‪( .‬‬ ‫‪4‬ـ درﻳاى کابل از ارتفاع ‪ 3500‬متر از غرب کوه پغمان بﻪنام کوتل اونﻰ سرچشمﻪ‬ ‫مﻰگﻴرد‪) (.‬‬ ‫‪5‬ـ درﻳاى کابل در نزدﻳکﻰ شمال شﻴنﺔ بگرامﻰ با معاون خود‪ ،‬درﻳاى لوگر ﻳکجا‬ ‫)‬ ‫شده و مقدار آب آن کم مﻰشود‪( .‬‬ ‫‪6‬ـ در منطقﺔ بﻬسود و منطقﺔ کامﻪ‪ ،‬معاون درﻳاى کابل‪ ،‬ﻳعنﻰ پنجشﻴر با آن ﻳکجا‬ ‫)‬ ‫مﻰشود‪( .‬‬ ‫‪7‬ـ درﻳاى کنردر کدام قسمت با درﻳاى کابل ﻳکجا مﻰشود؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫تحقﻴق کنﻴد و جدولﻰ ترتﻴب نماﻳﻴد‪ ،‬در آن نام حوزة آبگﻴر‪ ،‬نام معاونان حوزة‬ ‫مربوط و رقبﺔ آبگﻴرآن را از لحاظ سمت مشخص کنﻴد‪.‬‬ ‫نام حوزه آبگﻴر‬

‫نام معاونﻴن حوزة مربوطﻪ‬

‫‪94‬‬

‫درس (‪)27‬‬

‫حﻮزة آبﮕﻴر ﻫﻠﻤﻨد و سﻴستان‬

‫شکل (‪ )65‬نقشﻪ حوزه آبگﻴر ﻫلمند‬

‫بﻪ نقشﺔ حوزهﻫاى آبگﻴر کشور دقت کنﻴد‪ .‬حوزة ﻫلمند و سﻴستان را در آن نشان دﻫﻴد‪.‬‬ ‫آﻳا مﻰدانﻴد کدام درﻳاﻫا شامل اﻳن حوزه اند؟‬ ‫حوزة سﻴستان و ﻫلمند در جنوبغرب افغانستان ساحﺔ نسبتاً وسﻴع را اشغال کرده و‬ ‫شبکﻪ آبﻰ جنوبغرب کشور را تشکﻴل داده است کﻪ درﻳاﻫاى ذﻳل شامل اﻳن حوزه‬ ‫مﻰشوند‪:‬‬ ‫‪1‬ـ درﻳاى ﻫلمند کﻪ ساحﺔ آبگﻴر آن معادل ‪ 154300‬کﻴلومترمربع بوده و ‪ 23.6‬فﻴصد‬ ‫حوزه آبگﻴر کشور را احتوا مﻰکند‪.‬‬ ‫‪2‬ـ فراهرود داراى ساحﺔ آبگﻴر ‪ 33000‬کﻴلومترمربع بوده و ‪ 4.4‬فﻴصد حوزة آبگﻴر‬ ‫کشور را دربرمﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ درﻳاى ادرسکن با ساحﺔ آبگﻴر ‪ 22000‬کﻴلومترمربع ‪ 3.5‬فﻴصد حوزة آبگﻴر را‬ ‫تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ ساﻳر رودبارﻫا و آبﻫاى اﻳستاده و باتﻼقﻫا داراى ساحﺔ آبگﻴر ‪ 117320‬کﻴلومتر‬ ‫مربع بوده ‪ 17.8‬فﻴصد حوزة آبگﻴر مجموعﻰ افغانستان را در حوزة سﻴستان و ﻫلمند‬ ‫تشکﻴل مﻰدﻫد ‪.‬‬ ‫درﻳاﻫاى کﻪ بﻪ حوزة آبگﻴر ﻫلمند و سﻴستان مربوط است داراى حوزة آبگﻴر ‪340000‬‬ ‫کﻴلومتر مربع اراضﻰ بوده و اضافﻪ تر از نصف ساحﺔ مجموع کشور را احتوا مﻰنماﻳد‬ ‫کﻪ بالﻎ بﻪ ‪ 51 ،8 %‬مﻰشود‪ .‬اﻳن حوزه از ساﻳر حوزهﻫاى افغانستان بزرگتر و آب‬ ‫‪95‬‬

‫بﻴشتر را دارا مﻰباشد‪ .‬بﻪ صورت کوتاه‬ ‫درﻳاﻫاى مشﻬور اﻳن حوزه را مورد‬ ‫مطالعﻪ قرار مﻰدﻫﻴم‪.‬‬ ‫درﻳاى ﻫﻠﻤﻨد‪:‬‬ ‫از جملﻪ طوﻻنﻰ ترﻳن و بزرگترﻳن‬ ‫درﻳاﻫاى اﻳن حوزه در کشور بﻪ حساب‬ ‫مﻰآﻳد‪ .‬از منبع تا مصب در داخل خاک‬ ‫افغانستان جرﻳان دارد و ﻳگانﻪ درﻳاﻳﻰ‬ ‫است کﻪ حد اعظمﻰ استفادة زراعتﻰ‬ ‫از آن بﻪعمل مﻰآﻳد‪ .‬بزرگترﻳن منبع‬ ‫انرژى در تولﻴد برق کشور نﻴز محسوب‬ ‫مﻰشود‪.‬‬ ‫درﻳاى ﻫلمند از نشﻴبﻰﻫاى غربﻰ کوه‬ ‫پغمان و از غرب کوتل اونﻰ بﻪ فاصلﺔ‬

‫شکل (‪ )66‬درﻳاى ﻫلمند و بند کجکﻰ‬

‫ﻳک و نﻴـــــم کﻴلومترى آن ســـرچشمﻪ مﻰگﻴرد‪ .‬بعد از آن از جنوب گردن دﻳوال‬ ‫عبور نموده در حصﺔ دامنﺔ کوتل مﻼﻳعقوب سرحد غربﻰ مﻴدان را ترک کرده داخل‬ ‫نواحﻰ جنوبﻰ بامﻴان مﻰشود‪ .‬بامﻴان را پﻴموده بﻪ وﻻﻳت ارزگان و با معاونان دﻳگر‬ ‫خود بﻪ طرف دﻫراود بﻪ حرکت مﻰافتد‪ .‬در قسمت بند کجکﻰ عرض آن وسﻴع‬ ‫شده ساحﺔ بزرگ ذخﻴرة آب را براى تولﻴد برق آبﻰ تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬پس از آن بﻪ‬ ‫طرف لشکرگاه جرﻳان نموده در سرزمﻴنﻫاى نﻴمﻪصحراﻳﻰ‪ ،‬قوس بزرگﻰ را در حصﺔ‬ ‫دروﻳشان و چﻬار برجک بﻪوجود آورده در ساحﺔ کمال خان وﻻﻳت نﻴمروز سمت‬ ‫شمال را اختﻴار مﻰکند‪ .‬در حصﺔ خوابگاه و کنگ در امتداد سرحدات کشور باخم‬ ‫و پﻴچﻫاى مختلف بﻪ جرﻳان خود ادامﻪ مﻰدﻫد و بﻪ شاخﻪﻫاى متعدد در حصﺔ دلتاى‬ ‫خود تقسﻴم مﻰشود‪.‬‬ ‫طول اﻳن درﻳا بﻴن حاجﻰگک و بند کﻬک در جنوب زرنج بﻪ ‪ 1400‬کﻴلومتر مﻰرسد‪.‬‬ ‫قسمت بﻴشتر جرﻳان علﻴاى ﻫلمند در سرزمﻴنﻫاى کوﻫستانﻰ واقع بوده از ﻫمﻴن لحاظ‬ ‫از کوتل اونﻰ الﻰ بند کجکﻰ جرﻳان سرﻳع داشتﻪ و درة آن کم عرض است‪ ،‬از آن بﻪ‬ ‫بعد از ارتفاع ‪ 3900‬متر بﻪ پنجصد متر تنزﻳل مﻰﻳابد و بﻪ اﻳن ترتﻴب بﻴن کوتل اونﻰ و‬ ‫بند کﻬک اختﻼف ارتفاع بستر درﻳاى ﻫلمند بﻪ ‪ 3320‬متر مﻰرسد کﻪ از لحاظ شدت‬ ‫‪96‬‬

‫شکل (‪ )67‬درﻳاى ﻫلمند در نزدﻳکﻰ لشکرگاه‬

‫و ائتکال خﻴلﻰ قابل توجﻪ است‪.‬‬ ‫جرﻳان آب ﻫلمند نامنظم است‪ ،‬چون آب آن از نقاط مرتفع سر چشمﻪ مﻰگﻴرد‪ .‬رژﻳم‬ ‫متناوب و غﻴر منظم دارد‪ ،‬در بﻬار الﻰ اواﻳل تابستان آب آن طغﻴانﻰ است‪ .‬اما در اواسط و‬ ‫اخﻴر تابستان الﻰ اواﻳل ماهﻫاى خزان مقدار آب در بستر درﻳا کمتر بﻪ نظر مﻰرسد‪ .‬از ﻫمﻴن‬ ‫رو مقدار (رتب) آب درﻳا بﻴن ‪ 60‬ـ ‪ 2000‬متر مکعب فﻰ ثانﻴﻪ در طول سال تغﻴﻴر مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫از ‪ 60‬الﻰ ‪ 70‬فﻴصد آب ﻫلمند کﻪ در موقع بﻬار بﻪ جرﻳان مﻰافتد زمﻴنﻫاى راکﻪ از‬ ‫ساحﺔ کجکﻰ پاﻳﻴن تر واقع است آبﻴارى مﻰکنند کﻪ معادل بﻪ ‪ 700000‬جرﻳب بوده و‬ ‫حاصﻼت قناعت بخشﻰ از آن بﻪدست مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫رسوبات درﻳاى ﻫلمند در ﻫامون سﻴستان سبب شده کﻪ مواد رسوبﻰ در ﻫر سال دلتاى‬ ‫درﻳا را بﻪ استقامت غرب بلغزاند در نتﻴجﻪ آب ذخﻴرة ﻫامون سﻴستان بﻪ استقامت غرب‬ ‫پﻴش رفتﻪ و بﻪصورت تدرﻳجﻰ آب ﻫامون در آنطرف مرز ذخﻴره گردد‪ .‬در حالﻰ‬ ‫کﻪ از آبرﻳزة ﻫامون مذکور مردم زرنج استفاده نمﻰتوانند‪ ،‬بلکﻪ با تمدﻳد نل‪ ،‬آب‬ ‫آشامﻴدنﻰ مورد ضرورت خود را از اﻳران مﻰخرند‪ ،‬ﻳعنﻰ کﻪ از آب خود استفاده‬ ‫قانونﻰ کرده نمﻰتوانند کﻪ قابل قبول نمﻰباشد‪.‬‬ ‫دﻳگر درﻳاﻫاﻳﻰ کﻪ بﻪ حوزة ﻫلمند و سﻴستان‪ ،‬ﻳعنﻰ بﻪ استقامت جنوبغرب جرﻳان‬ ‫دارند عبارت اند از‪:‬‬ ‫ـ درﻳاى ارغنداب‪ ،‬درﻳاى ترنک و ارغستان معاونان درﻳاى ﻫلمند بوده و فراه رود‪ ،‬رود‬ ‫ادرسکن‪ ،‬خاشرود‪ ،‬و آب اﻳستادة ناور در جملﻪ حوزة آبگﻴر ﻫلمند شامل مﻰباشند‪.‬‬ ‫‪97‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫر گروه با استفاده از متن بﻪ اﻳن سؤاﻻت‬ ‫جواب دﻫند و نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬ ‫ـ درﻳاﻫاﻳﻰ کﻪ بﻪ حوزة ﻫامون سﻴستان وصل مﻰشوند نام گﻴرﻳد‪.‬‬ ‫ـ درﻳاى ﻫلمند را مختصر معرفﻰ کنﻴد‪.‬‬

‫؟‬

‫سؤالﻫا‬ ‫با استفاده از متن‪ ،‬صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ حوزة سﻴستان در افغانستان‪.‬‬ ‫ج) جنوبغرب‬ ‫الف) ساحﺔ جنوبشرق ب) ساحﻪ شمالشرق‬ ‫د) شمالغرب‬ ‫‪2‬ـ درﻳاى ﻫلمند از کجا سرچشمﻪ گرفتﻪ و از کدام ساحات عبور مﻰکند؟‬ ‫‪3‬ـ رسوبگذارى درﻳاى ﻫلمند چﻪ پﻴامدى را بﻪ بار مﻰآورد‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫تحقﻴق کنﻴد و دلﻴل بﻴاورﻳد کﻪ از آب درﻳاى ﻫلمند چﻪ استفاده مﻰشود‪ .‬دانستنﻰﻫاى‬ ‫خود را بﻪ شکل گزارش اراﻳﻪ دارﻳد‪.‬‬

‫‪98‬‬

‫درس (‪)28‬‬

‫حﻮزة ﻫرﻳرود‬

‫ﻳاى‬

‫در‬

‫اب‬

‫مرغ‬

‫ﻫرﻳرود‬

‫درﻳاى‬

‫ﻫرﻳرود‬

‫درﻳاى تگاب اوشﻼن‬

‫شکل (‪ )68‬نقشﻪ حوزه ﻫرﻳرود‬

‫بﻪ نقشﺔ حوزهﻫاى آبگﻴر افغانستان دقتکنﻴد و ساحﺔ حوزة ﻫرﻳرود را در آن نشان‬ ‫دﻫﻴد‪.‬‬ ‫از ارزش اقتصادى و زراعتﻰ ﻫرﻳرود چﻪ مﻰدانﻴد؟‬ ‫حوزة ﻫرﻳرود کﻪ در شمالغرب افغانستان موقعﻴت دارد باعث فعالﻴتﻫاى زراعتﻰ و‬ ‫استقرار بﻴشتر نفوس در اﻳن حوزه شده است‪ .‬حوزة آبگﻴر آن معادل بﻪ ‪ 39300‬کﻴلومتر‬ ‫مربع و طول آن ‪ 850‬کﻴلومتر است‪.‬‬ ‫درﻳاى ﻫرﻳرود‬ ‫درﻳاى ﻫرﻳرود از جملﻪ درﻳاﻫاى مﻬم و بزرگ حوزة شــمالغرب افغانســتان بوده و بﻪ‬ ‫صورت طوﻻنﻰ از استقامت شرق بﻪ غرب جرﻳان دارد‪ .‬منبع اولﻰ‪ ،‬ﻫرﻳرود درﻳاى لعل‬ ‫و سرجنگل و ســنگلآب بوده کﻪ از غرب کوه بابا بﻪ استقامت چغچران جرﻳان دارد‪.‬‬ ‫درﻳاﻫاى کوچک دﻳگرى در حصﺔ دولتﻳار با آن ﻳکجا مﻰشود‪ .‬معاون مﻬم آن درﻳاى‬ ‫تگاب اوشﻼن است کﻪ از شمال سلسلﻪ سﻴاهکوه سرچشمﻪ گرفتﻪ و موازى بﻪ ﻫرﻳرود بﻪ‬

‫‪99‬‬

‫استقامت غرب جرﻳان داشتﻪ‬ ‫در قســمت ماروه بــﻪ درﻳاى‬ ‫ﻫرﻳرود وصل مﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻫرﻳرود از جنوب شﻬر ﻫرات‬ ‫مﻰگذرد‪ .‬ســپس درﻳــــاى‬ ‫کرخ در ساحﺔ شـــرقﻰ ﻫرات‬ ‫از معاونان ســاحــل راســت‬ ‫شکل ‪69‬‬

‫آن بوده کــﻪ از نشــﻴبﻰﻫاى‬ ‫سفﻴدکوه بﻪخصوص از نشﻴبﻰﻫاى جنوبﻰ بند سبزک منبع مﻰگﻴرد؛ بﻪ درﻳاى ﻫرﻳرود‬ ‫ﻳکجا مﻰشود‪ .‬طول اﻳن درﻳا در حدود ‪ 95‬کﻴلومتر بوده حوزة آبگﻴر آن معادل ‪7820‬‬ ‫کﻴلومترمربع است‪.‬‬ ‫درﻳاى ﻫرﻳرود بﻴن سلسلﻪ کوهﻫاى سفﻴدکوه و سﻴاهکوه جرﻳان منظم را بﻪ استقامت‬ ‫ک‬

‫غرب دنبال مﻰکند کﻪ از منبع الﻰ دﻫکده کوﻫسان حدود ‪ 560‬کﻴلومتر فاصلﻪ را‬ ‫موازى بﻪ سفﻴدکوه و سﻴاهکوه مﻰ پﻴماﻳد‪ .‬در اﻳن ناحﻴﻪ با شکستﻪگﻰﻫاى جﻴولوجﻴکﻰ‬ ‫توأم بوده و از دﻫکدهﻫاى کوﻫسان بﻪ بعد استقامت شمال را اختﻴار کرده و فاصلﻪ ‪95‬‬ ‫کﻴلومتر را الﻰ دﻫانﺔ ذوالفقار طﻰ مﻰکند و از ذوالفقار بﻪ بعد از خاک افغانستان خارج‬ ‫شد و سرحد مشترک بﻴن دولت اﻳران و ترکمنستان را الﻰ سرخس تشکﻴل مﻰدﻫد‪،‬‬ ‫بعد قدرى جانب شمالغرب انحراف نموده در رﻳگستانﻫاى ترکستان روسﻰ واقع‬ ‫ترکمنستان جذب مﻰگردد‪.‬‬ ‫ﻫرﻳرود عﻼوه از اﻳنکﻪ ارزش خاص اقتصادى و زراعتﻰ را داراست داراى اﻫمﻴت‬ ‫بزرگ سﻴاسﻰ نﻴز مﻰباشد؛ زﻳرا از شمال اسﻼم قلعﻪ الﻰ دﻫانﺔ ذوالفقار سرحد سﻴاسﻰ‬ ‫را بﻴن افغانستان و اﻳران تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ﻫرﻳرود از منبع الﻰ محلﺔ اوبﻰ در سرزمﻴنﻫاى کام ً‬ ‫ﻼ کوﻫستانﻰ جرﻳان دارد و در اﻳن‬ ‫ساحﻪ زرع حبوبات مساعد بوده و قسماً بﻪ حﻴث چراگاه از آن استفاده بﻪ عمل مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫‪100‬‬

‫بعد از روستاﻫاى اوبﻰ و بﻪخصوص ناحﻴﺔ ماروه در جاﻳﻰکﻪ آب تگاب اوشﻼن با‬ ‫ﻫرﻳرود ﻳکجا مﻰشود درة ﻫرﻳرود وسﻴع شده از آب آن غرض آبﻴارى بﻴشتر استفاده‬ ‫مﻰشود‪ .‬از ﻫمﻴن لحاظ در ﻫرات وضعﻴت زراعت قناعتبخش است؛ زﻳرا با اعمار‬ ‫کانالﻫا و بندﻫاى آبگردان و بند سلما شﻬر ﻫرات و بخش ﻫاى شرقﻰ آن خﻴلﻰ سرسبز‬ ‫و شاداب است‪.‬‬ ‫درﻳاى ﻣرﻏاب‬ ‫درﻳاى مرغاب از ارتفاع ‪ 2500‬مترى کوه حصار سرچشمﻪ گرفتﻪ و بﻪطول ‪ 450‬کﻴلومتر‬ ‫در خاک افغانستان جرﻳان پﻴدا مﻰکند‪ .‬رقبﺔ عمومﻰ حوزة آبگﻴر آن بر ‪ 34500‬کﻴلومتر‬ ‫مربع بالﻎ مﻰگردد کﻪ ‪ 5.6‬فﻴصد حوزة آبگﻴر عمومﻰ کشور را دربر مﻰگﻴرد‪ .‬طول اﻳن‬ ‫درﻳا ‪ 800‬کﻴلومتر است‪ .‬درﻳاى مرغاب معاونان زﻳاد دارد و معروفترﻳن آن قودﻳان و‬ ‫خربﻴد است کﻪ در حصﺔ جوند باﻫم ﻳکجا شده و بﻪ درﻳاى مرغاب مﻰرﻳزد‪.‬‬ ‫درﻳاى مرغاب در حصﺔ مارىچاق در اراضﻰ ﻫموار جرﻳان پﻴدا کرده براى استفادة‬ ‫زراعتﻰ مساعد مﻰباشد؛ اما در بعضﻰ قسمتﻫا بﻪ دلﻴل ارتفاعات سرعت آب زﻳاد شده‬ ‫از آن استفادة کمتر صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫درﻳاى مرغاب ﻫمﻴنکﻪ از باﻻ مرغاب عبور کرد بﻪ استقامت شمالغرب مﻴﻼن پﻴدا‬ ‫کرده بﻪ فاصلﺔ ‪ 30‬کﻴلومتر خط سرحد را بﻴن افغانستان و ترکمنستان تشکﻴل مﻰدﻫد و‬ ‫سپس بﻪ مرو پﻴش رفتﻪ در حصﺔ تختﻪ بازار با معاون بزرگ خود‪ ،‬ﻳعنﻰ کاشان (کوشان)‬ ‫و کشک ﻳکجا مﻰشود‪.‬‬ ‫درﻳاى کشک از نشﻴبﻰﻫاى شمال سلسلﺔ سفﻴدکوه سرچشمﻪ گرفتﻪ بﻪ استقامت شمال‬ ‫بﻪ جرﻳان مﻰافتد‪ .‬باﻻ تر از منطقﺔ کشک با درﻳاى کشک ﻳکجا شده کﻪ در اﻳن‬ ‫منطقﻪ بﻪنام درﻳاى کشک ﻳاد مﻰشود و در خاک ترکمنستان با درﻳاى مرغاب ﻳکجا‬ ‫مﻰگردد‪ .‬بعد از سرسبزى و شادابﻰ منطقﺔ پنجده‪ ،‬در حصﺔ قره قرم دلتاى بزرگ را‬ ‫تشکﻴل داده سپس از آن در رﻳگستانﻫاى منطقﻪ جذب مﻰگردد‪.‬‬ ‫‪101‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ .‬ﻫر ﻳک روى مطالب عمدة درس باﻫم‬ ‫بحث کنند و نماﻳندة آنﻫا نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫با استفاده از متن‪ ،‬صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ حوزة ﻫرﻳرود در کجا واقع است‪.‬‬ ‫د) جنوبغرب‬ ‫الف) جنوبشرق ب) شمالغرب ج) شمالشرق‬ ‫‪2‬ـ رقبﺔ حوزة آبگﻴر ﻫرﻳرود معادل بﻪ‪.‬‬ ‫د) ‪23300‬‬ ‫ج) ‪39300‬‬ ‫الف) ‪ 36500‬ب) ‪48600‬‬ ‫‪3‬ـ معاون اولﻰ درﻳاى ﻫرﻳرود عبارت است از‪:‬‬ ‫ب) درﻳاى لعل و سر جنگل‬ ‫الف) درﻳا تگاب اوشﻼن‬ ‫د) ﻫﻴچکدام‬ ‫ج) درﻳاى کرخ‬ ‫شرح دﻫﻴد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ درﻳاى ﻫرﻳرود از کدام ارتفاعات سرچشمﻪ گرفتﻪ است؟‬ ‫‪2‬ـ درﻳاى ﻫرﻳرود بعد از ﻳکجا شدن با تگاب اوشﻼن بﻪ کدام استقامت‬ ‫جرﻳان پﻴدا مﻰکند؟‬ ‫‪3‬ـ ﻫرﻳرود سرحد مشترک بﻴن کدام ممالک را تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ از آب ﻫرﻳرود کدام نوع استفادة اقتصادى صورت مﻰگﻴرد؟‬ ‫‪5‬ـ ارزش اقتصادى درﻳاى مرغاب را بﻴان کنﻴد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫تحقﻴق کنﻴد و با استفاده از متن کتاب جغرافﻴﻪ و منابع دﻳگر بﻪ ارتباط حوزهﻫاى‬ ‫آبگﻴر کشور طور مقاﻳسوى معلومات جمعآورى کرده‪ ،‬دانستنﻰﻫاى خوﻳش‬ ‫را بﻪصورت گزارش در ساعت آﻳنده اراﻳﻪ کنﻴد‪.‬‬

‫‪102‬‬

‫درس (‪) 29‬‬

‫حﻮزهﻫاى بستﻪ‬ ‫درﻳ‬ ‫اى‬ ‫دخ‬ ‫ان‬ ‫وى‬ ‫ب‬ ‫گا‬ ‫نت‬

‫د‬ ‫صار‬

‫ى قﻴ‬

‫رﻳا‬

‫د‬

‫رﻳ‬ ‫اى‬ ‫سم‬

‫ﻴرﻳ‬ ‫ش‬

‫ن‬ ‫گان‬

‫بلخاب‬

‫شکل (‪ ) 70‬نقشﻪ حوزهﻫاى بستﻪ‬

‫بﻪ نقشﺔ حوزةﻫاى آبگﻴر کشور دقت کنﻴد! حوزهﻫاى بستﻪ را نشان مﻰدﻫد‪ ،‬مﻰدانﻴد‬ ‫کدام آبﻫا را حوزهﻫاى بستﻪ مﻰگوﻳند؟‬ ‫در افغانستان بعضﻰ از درﻳاﻫاﻳﻰکﻪ از ارتفاعات بلند کوﻫستانﻰ سرچشمﻪ مﻰگﻴرند و جرﻳان‬ ‫آنﻫا در ﻳک مسﻴر بستﻪ منحصر گردﻳده و ﻳا جذب مﻰشوند‪ ،‬بﻪنام درﻳاﻫاى حوزة بستﻪ ﻳاد‬ ‫مﻰشوند؛ طور مثال‪ :‬درﻳاى غزنﻰ‪ ،‬درﻳاى بلخاب‪ ،‬درﻳاى قﻴصار‪ ،‬درﻳاى سمنگان‪ ،‬درﻳاى‬ ‫اندخوى کﻪ در اﻳنجا از بعضﻰ ازآنﻫا بﻪصورت مختصر ﻳاد آور مﻰشوﻳم‪.‬‬ ‫درﻳاى ﻏﺰﻧﻰ‬ ‫درﻳاى غزنﻰ بﻪ فاصلﺔ ‪ 55‬کﻴلومتر از شمال شﻬر غزنﻰ منبع مﻰگﻴرد‪ .‬در حصﺔ منبع‬ ‫‪ 4000‬متر از سطح بحر ارتفاع دارد و از نقاط سو سنگ‪ ،‬جغتو‪ ،‬ششگاو و خواجﻪ‬ ‫عمرى گذشتﻪ بعد از آن داخل شﻬر غزنﻰ شده از شرق شﻬر غزنﻰ مﻰگذرد و بﻪ‬ ‫سمت جنوب‪ ،‬بﻪ جرﻳان خود ادامﻪ مﻰدﻫد و از شمال دﻳلﻪ گذشتﻪ داخل آب اﻳستادة‬ ‫غزنﻰ مﻰشود‪.‬‬ ‫طول آن از منبع تا مصب ‪ 195‬کﻴلومتر و مساحت حوزة آبگﻴر آن ‪ 12370‬کﻴلومتر‬ ‫مربع است و بﻪ فاصلﺔ ‪ 18‬کﻴلومترى شمال شﻬر غزنﻰ بند آب بﻪ ارتفاع ‪ 35‬متر اعمار‬ ‫شده کﻪ بﻪنام بند سلطان ﻳاد مﻰشود‪ .‬در ابتدا اﻳن بند در زمان سلطان محمود غزنوى‬ ‫اعمار شده بود‪ ،‬اﻳن بند داراى ظرفﻴت ‪ 20‬الﻰ ‪ 25‬مﻴلﻴون مترمکعب آب بوده بﻪ صورت‬ ‫عموم آبﻫاى سﻴﻼبﻰ در آن ذخﻴره مﻰشود‪ .‬از آب آن در جرﻳان سال براى زراعت‬ ‫استفاده مﻰگردد‪ .‬درﻳاى جلگﻪ از جملﺔ معاونان عمدة اﻳن درﻳا است و موقعﻰکﻪ با‬ ‫‪103‬‬

‫حوزة بستﻪ درﻳاى غزنﻰ‬

‫شکل (‪)71‬‬

‫آب درﻳاى غزنﻰ ﻳکجا مﻰشود آب آنرا دوچند مﻰسازد‪ .‬اﻳن درﻳا از ارتفاعات‬ ‫بﻬسود سرچشمﻪ گرفتﻪ در ‪ 1321‬ﻫـ‪ .‬ش‪ ،‬بند آبگردان باﻻى آن اعمار شده کﻪ ظرفﻴت‬ ‫‪ 125‬مﻴلﻴون متر مکعب آب را داراست و زمﻴنﺔ آبﻴارى اراضﻰ زراعتﻰ مجاور را فراﻫم‬ ‫ساختﻪ است‪.‬‬ ‫بﻠخاب‬ ‫بلخاب نﻴز از ﻫمﻴن نوع درﻳاﻫاﻳﻰ است کﻪ آب آن بﻪ درﻳاى آمو رسﻴده نمﻰتواند‪.‬معاونان‬ ‫آن عبارت اند از درﻳاى داﻳمﻴرداد‪ ،‬رود بند امﻴر و درﻳاچﺔ امرخ کﻪ در نخست‪ ،‬اﻳن‬ ‫درﻳاچﻪﻫا بﻪ استقامت بلﺦ جرﻳان داشتﻪ بعد از آن در حصﺔ درة دﻫدادى سمت چﻬار‬ ‫بولک و آقچﻪ را اختﻴار مﻰکنند و در جنوب آقچﻪ آب آنﻫا در دشتﻫاى خانقاه جذب‬ ‫مﻰگردد‪ .‬اﻳن درﻳا در تارﻳﺦ آرﻳاﻳﻰﻫا اﻫمﻴت خاص داشت و نواحﻰ آن پرنفوس ترﻳن‬ ‫مرکز مدنﻴت را تشکﻴل مﻰ داد و اضافﻪتر از ‪ 25200‬کﻴلومترمربع ساحﻪ را احتوا مﻰکرد‪.‬‬ ‫آرﻳاﻳﻰﻫا بﻪخاطر آبﻴارى اراضﻰ‪ ،‬ﻫجده نﻬر بزرگ را ترتﻴب و تنظﻴم کرده بودند و‬ ‫حاصﻼت زراعتﻰ فراوانﻰ بﻪ دست مﻰآوردند کﻪ عبارت اند از‪ :‬نﻬر شاﻫﻰ‪ ،‬نﻬر بلﺦ‪ ،‬نﻬر‬ ‫ارغنداب‪ ،‬نﻬر سﻴدآباد وغﻴره‪ .‬اﻳن نﻬر ﻫا باعث سرسبزى وشادابﻰ مزار شرﻳف و زمﻴنﻫاى‬ ‫زراعتﻰ اطراف آن گردﻳده و اکنون اکثر آنﻫا بدون آب مﻰباشد‪.‬‬ ‫درﻳاى قﻴصار‪:‬‬ ‫اﻳن درﻳا با ﻳکجا شدن آب چندﻳن درة خورد کﻪ از نشﻴبﻰﻫاى شمال تﻴر بند ترکستان‬ ‫منبع گرفتﻪ از مﻴمنﻪ مﻰگذرد و بﻪ نزدﻳک دولتآباد با آب قﻴصار ﻳکجا مﻰشود‪ .‬تا‬ ‫اﻳن حصﻪ‪ ،‬اﻳن آب بﻪنام درﻳاى اندخوى ﻳاد شده است‪ .‬آب قﻴصار بﻴشتر رژﻳم سﻴﻼبﻰ‬ ‫‪104‬‬

‫شکل (‪ )72‬بند ﻫﻴبت و بند امﻴر منبع دومﻰ بلخاب‬

‫دارد و در فصل بﻬار آب آن زﻳاد و طغﻴانﻰ مﻰشود‪ .‬آب قﻴصار با معاونان خود از باﻻى‬ ‫اراضﻰ و مناطق تپﻪزار مﻰگذرد تا آنکﻪ بﻪ شﻬر اندخوى مﻰرسد و در رﻳگ زارﻫاى‬ ‫آنجا جذب مﻰشود‪.‬‬

‫شکل (‪)73‬‬

‫‪105‬‬

‫آب اﻳن درﻳاﻫاى کوچک در موسم بﻬار اﻫمﻴت زﻳاد اقتصادى دارد؛ زﻳرا بارانﻫاى‬ ‫وقفﻪﻳﻰ زمﻴنﻫاى (آبﻰ و للمﻰ) آنجا را سﻴراب ساختﻪ‪ ،‬مقدار محصوﻻت زراعتﻰ را‬ ‫مﻰ افزاﻳد و تمام احتﻴاجات مردم آن محل را از ناحﻴﺔ غلﻪ رفع مﻰسازد‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ ،‬ﻫر گروه روى حوزهﻫاى بستﻪ وکشور باﻫم‬ ‫بحث کنند و نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ درﻳاﻫاى حوزة بستﺔ افغانستان را نام ببرﻳد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ درﻳاى غزنﻰ از کدام مناطق مﻰگذرد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ بند سلطان در باﻻى کدام درﻳا اعمار شده؟ ظرفﻴت آن چقدر است؟‬ ‫‪4‬ـ دو نﻬر بلخاب را نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪5‬ـ درﻳاى قﻴصار از کجا سرچشمﻪ گرفتﻪ و در رﻳگستانﻫاى کدام شﻬر جذب‬ ‫مﻰشود؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫با مراجعﻪ بﻪ کتابخانﻪ و منابع دﻳگر در مورد نقش تارﻳخﻰ غزنﻰ‪ ،‬درﻳاى بلخاب‬ ‫و اﻫمﻴت اقتصادى درﻳاى قﻴصار معلومات جمعآورى کرده دانستنﻰﻫاى خوﻳش‬ ‫را در چند سطر بنوﻳسﻴد‪.‬‬

‫‪106‬‬

‫درس (‪)30‬‬

‫جﻬﻴﻞﻫاى ﻣعروف افغاﻧستان‬ ‫جﻬﻴﻞ چقﻤقتﻴﻦ‬

‫جﻬﻴﻞ شﻴﻮا‬

‫بﻨد اﻣﻴر‬

‫ﻧﻤﻜسار ﻫرات‬

‫جﻬﻴﻞ سﻴستان‬

‫ﮔﻮرزره‬

‫شکل (‪ )74‬ساختمان اراضﻰ‪ ،‬حوزهﻫاى درﻳاﻫا و جﻬﻴلﻫاى افغانستان‬

‫مﻰتوانﻴد چند نمونﻪ از جﻬﻴلﻫاى کشور را نام ببرﻳد؟‬ ‫بﻪ نقشﺔ (‪ )74‬دقت کنﻴد؛ آبﻫاى اﻳستاده و جﻬﻴلﻫاى کشور را نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫دانستن آبﻫاى اﻳستاده کﻪ در علم جغرافﻴﻪ بﻪ اصطﻼح (غدﻳر) نﻴز معروف است از‬ ‫لحاظ وضع طبﻴعﻰ وحﻴاتﻰ اﻫمﻴت کلﻰ دارد‪ .‬مﻰدانﻴم کﻪ جﻬﻴلﻫا عبارت از آبﻫاى‬ ‫داراى طعم و ذاﻳقﺔ شور‪ ،‬تلﺦ و شﻴرﻳن ﻫستند کﻪ فرو رفتگﻰﻫاى زمﻴن را مملو نموده‬ ‫اند‪.‬‬ ‫سرزمﻴن افغانستان بنابر توپوگرافﻰ در بعضﻰ محﻼت داراى حوزهﻫاى بستﻪ بوده و‬ ‫باعث بﻪوجود آمدن جﻬﻴلﻫا گردﻳده است‪ ،‬کﻪ از لحاظ رقبﺔ آبگﻴر کوچک بوده و در‬ ‫بعضﻰ جاﻫا بﻪ شکل باتﻼق دﻳده مﻰشود‪ .‬برخﻰ از اﻳن جﻬﻴلﻫا در مناطق کوﻫستانﻰ‬ ‫از آبﻫاى ﻳخچالﻰ سﻴرآب مﻰگردد و برخﻰ در مناطق ﻫموار و کم ارتفاع‪ ،‬آبرﻳزة‬ ‫درﻳاﻫاى منطقوى را تشکﻴل مﻰدﻫند و بﻪنامﻫاى مختلفﻰ‪ ،‬از قبﻴل ﻫامون‪ ،‬کول و ﻳا‬ ‫آب اﻳستاده ﻳاد مﻰشوند‪.‬‬

‫‪107‬‬

‫ﻫاﻣﻮن سﻴستان‬ ‫ﻫامون سﻴستان شامل ﻫامونﻫاى ذﻳل است‪:‬‬ ‫ﻫامون ﻫلمند‪ ،‬ﻫامون صابرى‪ ،‬ﻫامون پوزک کﻪ در گوشﺔ جنوبغربﻰ افغانستان واقع‬ ‫بوده و آبرﻳزة درﻳاﻫاى منطقوى را در جنوبغرب افغانستان تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ساحل اﻳن ﻫامون ﻫا نظر بﻪ شراﻳط آب خﻴزى درﻳاﻫا متحول بوده گاﻫﻰ ساحﺔ وسﻴعﻰ‬ ‫را در بر مﻰگﻴرد و در ﻫنگام خشکسالﻰ ساحﺔ نسبتاً کوچکﻰ را دربر مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫ﻫاﻣﻮن ﭘﻮزك‪ :‬بﻪ اندازة ‪ 24‬کﻴلومتر عرض دارد‪ ،‬خاشرود و خسپاس در ﻫمﻴن‬ ‫ﻫامون دﻫانﻪ مﻰگﻴرند‪.‬‬ ‫ﻫاﻣﻮن صابرى‪ :‬داراى ‪ 583‬کﻴلومترمربع مساحت است و پاﻳﻴن افتادهترﻳن ساحﺔ ﻫامون‬ ‫سﻴستان را در بر مﻰگﻴرد‪ .‬فراه رود و ﻫاروت در ﻫمﻴن ساحﻪ مﻰرﻳزند‪ .‬اﻳن ﻫامون؛ مانند‬ ‫ﻫامون پوزک داراى آب داﻳمﻰ مﻰباشد؛ زﻳرا عمق اﻳن آبﻫاى تحتاﻻرضﻰ از نقاط‬ ‫مجاور نﻴز در اﻳنجا نفوذ مﻰکند کﻪ باعث افزاﻳش آبﻫاى اﻳن دو ﻫامون مﻰگردد‪.‬‬ ‫دغ ﻧﻤد و ﻛﻮل ﻧﻤﻜسار‬ ‫در سرحدات غربﻰ کشور بﻴن خط سرحدى افغانستان و اﻳران موقعﻴت دارد‪ ،‬داراى‬ ‫آبﻫاى باتﻼقﻰ بوده و مقدار زﻳاد نمک در اﻳن دو ساحﻪ وجود دارد و بﻪ دلﻴل عمل‬ ‫تبخﻴر آب‪ ،‬نمک در اراضﻰ صحراﻳﻰ ترسب مﻰنماﻳد‪ .‬دغ نمدى در غرب فراه و کول‬ ‫نمکسار در غرب ﻫرات واقع اند کﻪ اوصاف کام ً‬ ‫ﻼ صحراﻳﻰ را معرفﻰ مﻰکنند دغ‬ ‫نمدى ‪ 440‬کﻴلومتر مربع و کول نمکسار از لحاظ تولﻴد نمک امکان دارد با معدن نمک‬ ‫تالقان بﻪخوبﻰ رقابت نماﻳد‪.‬‬ ‫گ‬

‫ﮔﻮدزﻳره‬ ‫گود زﻳره بﻪطرف جنوب ﻫامون ﻫلمند حوزة سﻴستان افغانستان واقع است‪ .‬اﻳن جﻬﻴل‬ ‫در اثر سرازﻳر شدن آب اضافﻰ ﻫامون ﻫلمند و بعضﻰ رودخانﻪﻫاﻳﻰ کﻪ از کوه چگاﻳﻰ‬ ‫مﻰآﻳند تشکﻴل شده؛ اما وقتﻰکﻪ موسم آبخﻴزى درﻳاﻫاى طغﻴانﻰ اطراف آن بﻪ پاﻳان‬ ‫مﻰرسد آب آن کم شده شکل باتﻼق و جبﻪزار را اختﻴار مﻰکند‪ .‬آب اﻳن جﻬﻴل شور‬ ‫مﻰباشد و از سطح بحر ‪ 456‬متر ارتفاع دارد‪.‬‬ ‫آب اﻳستاده دشت ﻧاور‬ ‫در شمالغرب غزنﻰ آب اﻳستادة ناور ‪ 600‬کﻴلومتر مربع مساحت دارد و بﻪ فاصلﺔ ‪55‬‬

‫‪108‬‬

‫کﻴلومتر از شﻬر غزنﻰ بﻪ سمت شمالغرب واقع شده است‪ .‬ارتفاع آن از سطح بحر‬ ‫‪ 3115‬متر مﻰباشد‪.‬‬

‫آب اﻳستادة ﻏﺰﻧﻰ‬ ‫جﻬﻴل نسبتاً کوچک بوده و بﻪ فاصلﺔ ‪ 128‬کﻴلومتر در جنوب غزنﻰ واقع شده است و‬ ‫آبرﻳزة درﻳاى غزنﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫد ‪.‬‬ ‫بﻨد اﻣﻴر‬ ‫ﻳکتعداد جﻬﻴلﻫاﻳﻰ ﻫم ﻫستندکﻪ در امتداد ﻳکدﻳگر واقع شده در ارتفاعات ‪2916‬‬ ‫متر از سطح بﻬر در شمال کوه بابا در اراضﻰ آﻫکﻰ بﻪ وجود آمده اند آب نقاط‬ ‫کوﻫستانﻰ در آنجا نفوذ کرده و از دﻫانﺔ بند جرﻳان آب با محلول آﻫک و کلسﻴم‬ ‫کاربونﻴت شکل شﻴرآبﻰ را اختﻴار مﻰکند‪.‬‬ ‫بعضﻰ از اﻳن بندﻫاى طبﻴعﻰ کﻪ جﻬﻴلﻫاى خورد منطقوى را معرفﻰ مﻰکند نظر بﻪ‬ ‫عمﻴق بودن آنﻫا رنگ آبﻰ و نﻴلگون داشتﻪ‪ ،‬منظرة زﻳبا را تشکﻴل مﻰدﻫد و ﻫر ﻳک‬ ‫از اﻳن بندﻫا بﻪنامﻫاى جداگانﻪ‪ ،‬از قبﻴل بند پنﻴر‪ ،‬بند ﻫﻴبت‪ ،‬بند غﻼمان‪ ،‬بند پودﻳنﻪ‪ ،‬بند‬ ‫قمبر‪ ،‬بند جداسل و بند ذوالفقار کﻪ بند ذوالفقار اکنون خشک است و در مجموع بﻪنام‬ ‫بند امﻴر ﻳاد مﻰشوند‪ .‬اﻳن ساحﻪ از نظر تورﻳستﻰ اﻫمﻴت خاصﻰ را دارا بوده بﻪ پارک‬ ‫ملﻰ مبدل شده و ساحﺔ خﻴلﻰ زﻳبا و دﻳدنﻰ را براى گردشگران تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫جﻬﻴﻞ زرقﻮل‪:‬‬ ‫اﻳن جﻬﻴل کﻪ بﻪنام زرقول نﻴز ﻳاد مﻰشود در سطح مرتفع پامﻴر بﻴن خاک افغانستان و‬ ‫تاجکستان موقعﻴت دارد از لحاظ مشخصات سﻴاسﻰ حد فاصل خط سرحدى و ﻫم از‬ ‫دﻳدگاه فزﻳکﻰ ارزش خاصﻰ را دارا مﻰباشد‪.‬‬ ‫اﻳن جﻬﻴل سرچشمﺔ اولﻰ آب پامﻴر و آمو را تشکﻴل داده ساحل شمالﻰ آن شش‬ ‫کﻴلومتر و ساحل جنوبﻰ آن ده کﻴلومتر طول دارد و عرض آن بﻪ چﻬار کﻴلومتر مﻰ‬ ‫رسد‪ .‬جﻬﻴل زرکول حوزة مساعد آبگﻴر را براى ذوب ﻳخچالﻫاى نقاط کوﻫستانﻰ‬ ‫تشکﻴل مﻰدﻫد‪ ،‬در حالﻰ کﻪ ارتفاع کوﻫستانﻰ در مجاورت زرقول بﻪ شش ﻫزار متر‬ ‫مﻰرسد‪ ،‬بنابر زﻳاد بودن ارتفاع‪ ،‬ساحﺔ مناسب را براى چراگاه حﻴوانات مردم قرغز‬ ‫تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬

‫‪109‬‬

‫جﻬﻴﻞ چقﻤقتﻴﻦ‬ ‫اﻳن جﻬﻴل نﻴز در پامﻴر موقعﻴت دارد‪ .‬آب درﻳاى واخان از آن سر چشمﻪ مﻰگﻴرد‪،‬‬ ‫چوپان ﻫا و کاروانﻫاى تجارى منطقوى از کرانﻪﻫاى ساحلﻰ چقمقتﻴن بﻪ کوتل‬ ‫واخجﻴر رفتﻪ و راه عبور و مرور آنﻫا را فراﻫم مﻰسازد‪ .‬طول اعظمﻰ آن از شرق بﻪ‬ ‫غرب ﻫفده کﻴلومتر و عرض آن دوونﻴم کﻴلومتر است‪.‬زمﻴنﻫاى کنارى آن نﻴز براى‬ ‫چراگاه حﻴوانات مردمان قرغز مورد استفاده قرار مﻰ گﻴرد‪.‬‬

‫شکل (‪)75‬‬

‫جﻬﻴﻞ شﻴﻮا‬ ‫اﻳن جﻬﻴل در منطقﺔ شغنان بدخشان موقعﻴت دارد‪ .‬آب آن بﻪ اثر سرازﻳر شدن آب‬ ‫درﻳاى خورد و کوچک کﻪ در اطراف آن واقع اند بﻪوجود مﻰآﻳدو حوزة فرورفتگﻰ‬ ‫کوچکﻰ است کﻪ از آب مملو گردﻳده‪ ،‬آب آن صاف و شفاف مﻰباشد در فصل‬ ‫زمستان ﻳﺦ مﻰبندد‪ .‬اﻳن جﻬﻴل از نگاه تورﻳزم و سﻴاحان (گردشگران) فوقالعاده‬ ‫درخور اﻫمﻴت مﻰباشد و بنابر ارتفاعﻰکﻪ دارد آب آن سرد و در طول سﻪ ماه تابستان‬ ‫از عمل انجماد محفوظ مﻰماند‪ .‬اما مدت سﻪ ماه بﻬار‪ ،‬خزان و زمستان منجمد مﻰباشد‪.‬‬ ‫حصﺔ جﻬﻴل شﻴوا از جملﺔ جﻬﻴلﻫاى ﻳخچالﻰ است کﻪ ارتفاع آن از سطح بحر ‪3050‬‬ ‫متر بوده وطول آن ﻳازده کﻴلومتر و عرض آن بﻪ ‪ 8‬کﻴلومتر مﻰرسد‪.‬‬

‫‪110‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ .‬ﻫر گروه از روى متن روى حوزهﻫاى بستﻪ و جﻬﻴلﻫاى‬ ‫افغانستان باﻫم بحث کنند و نماﻳنده گروه نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫با استفاده از متن‪ ،‬صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ ﻫامون سﻴستان در کدام قسمت کشور ما موقعﻴت دارد؟‬ ‫ب) جنوبشرق کشور‬ ‫الف) شمالغرب کشور‬ ‫د) ﻫﻴچکدام‬ ‫ج) جنوبغرب کشور‬ ‫‪2‬ـ کدام ﻫامون داراى آب داﻳمﻰ است؟‬ ‫ب) ﻫامون گودزﻳره‬ ‫الف) ﻫامون ﻫلمند‬ ‫د) ﻫﻴچکدام‬ ‫ج) ﻫامون صابرى‬ ‫‪3‬ـ کول نمکسار در کدام وﻻﻳت موقعﻴت دارد؟‬ ‫ب) قندﻫار‬ ‫الف) مزارشرﻳف‬ ‫د) بادغﻴس‬ ‫ج) ﻫرات‬ ‫‪4‬ـ آب کدام جﻬﻴل بﻪ طور کامل نمکﻰ است و قابل نوشﻴدن حﻴوانات نمﻰباشد‪.‬‬ ‫ب) جﻬﻴل آب اﻳستادة غزنﻰ‬ ‫الف) جﻬﻴل بند امﻴر‬ ‫د) جﻬﻴل چقمقتﻴن‬ ‫ج) جﻬﻴل دشت ناور‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫بﻪ روى نقشﺔ سفﻴد افغانستان نام جﻬﻴلﻫاى کشور را در جاﻫاى آن مشخص کنﻴد‬ ‫و در مورد نقش جﻬﻴلﻫا در افغانستان از منابع دﻳگر معلومات انفرادى جمعآورى‬ ‫کرده و در ساعت آﻳنده با ﻫمصنفان درمﻴان بگذارﻳد‪.‬‬

‫‪111‬‬

‫درس ( ‪) 31‬‬

‫خشﻚساﻟﻰ و ﻛﻤبﻮد آب‬

‫شکل (‪ )76‬خشکسالﻰ و کمبود آب در درﻳاى کابل‬

‫آﻳا مﻰدانﻴد چﻪ موقع خشکسالﻰ بﻪ وقوع مﻰپﻴوندد؟‬ ‫کمبود رﻳزش باران در ﻳک سال پاﻳﻴن تر از حد وسطﻰ بارندهگﻰ و افزاﻳش مﻴزان‬ ‫خشکﻰ در ﻳک منطقﻪ را خشک سالﻰ مﻰگوﻳند‪ ،‬ﻳا بﻪ عبارة دﻳگر خشکسالﻰ عبارت‬ ‫است از کمبود آب و کمبود بارندهگﻰ کﻪ ضرورت انسان‪ ،‬حﻴوان‪ ،‬نبات و خاک را‬ ‫کفاﻳت کرده نتواند و توازن اکوسﻴستم را برﻫم زند‪.‬‬ ‫خشکسالﻰ ﻳک پدﻳدة طبﻴعﻰ و مغلق است کﻪ ممکن است در ﻫر نوع اقلﻴم‪ ،‬ﻫم از‬ ‫خشک‪ ،‬مرطوب‪ ،‬حارهاى و حتﻰ مناطق نزدﻳک قطب نﻴز رخ دﻫد‪ .‬کمبود آب اثرات‬ ‫قابل مﻼحظﻪ بر زندهگﻰ موجودات ﻳک منطقﻪ دارد‪ .‬اﻳن اثرات بﻪخصوص در مناطق‬ ‫خشک و نﻴمﻪ خشک‪ ،‬ﻳعنﻰ مناطقﻰ کﻪ افزاﻳش خشکﻰ ﻫوا منجر بﻪ تبخﻴر زﻳاد خاک‬ ‫مﻰشود بﻪوجود مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫رشد نباتات با مشکل زﻳادى مواجﻪ شده‪ ،‬از بﻴن رفتن فرش نباتﻰ باعث شدت فرساﻳش‬ ‫خاک مﻰشود و خاک فرساﻳش ﻳافتﻪ توسط باد باعث آلودهگﻰ آبﻫاى باقﻰ مانده‬ ‫مﻰشود کﻪ اثر ناگوار آن مصاﻳب و خطرات زﻳادى را باﻻى کلﻴﻪ پدﻳدهﻫاى کرة زمﻴن‬ ‫وارد کرده‪ ،‬تﺄثﻴرات منفﻰ وجبران ناپذﻳر را بارمﻰآورد‪.‬‬ ‫بعضﻰ از مشخصات خشک سالﻰ از اﻳن قرار است‪:‬‬ ‫‪112‬‬

‫ـ مردم بنابر کمبود آب براى شستشو دچار مشکل مﻰشوند‪.‬‬ ‫ـ فرساﻳش بﻴشتر خاک صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫ـ مﻴزان تولﻴد محصوﻻت زراعتﻰ بﻪ شدت کم مﻰشود‪.‬‬ ‫ـ ذخاﻳر آب بندﻫا کاﻫش مﻰﻳابد و ممکن است آب جﻴرهبندى شود‪.‬‬ ‫ـ خشکسالﻰ زﻳاد ممکن است باعث بروز آتش سوزى در جنگلﻫا شود‪.‬‬ ‫خشکسالﻰ را مﻰتوان در چند مرحلﻪ روى مطالب ذﻳل ارزﻳابﻰ کرد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ خشکﻰ ﻫوا‪ ،‬عدم مقدار کافﻰ غذا و آب‪ ،‬کمبود آب آشامﻴدنﻰ ﻫمراه با مشکل‬ ‫صحﻰ افراد جامعﻪ‪.‬‬ ‫‪2‬ـ اطمﻴنان نداشتن در مورد موجودﻳت مواد اولﻴﺔ غذاﻳﻰ‪.‬‬ ‫‪3‬ـ رفتن بﻪ فاصلﻪﻫاى دور براى بﻪدست آوردن آب آشامﻴدنﻰ کﻪ باعث خرابﻰ صحت‬ ‫اطفال و اشخاص مسن شود‪.‬‬ ‫‪4‬ـ نبود مواد غذاﻳﻰ و مﻴوه در باغستان ﻫا و مزارع‪ ،‬کمبود آب و موجودﻳت آبﻫاى‬ ‫آلوده‪.‬‬ ‫‪5‬ـ افزاﻳش امراض‪ ،‬خطر مرگ و مﻴر اطفال و کﻼنساﻻن‪.‬‬ ‫‪6‬ـ حالت اضطرار شدﻳد‪ ،‬کمبود غذا و کمبود آب بﻪ طور عموم‪.‬‬ ‫‪7‬ـ شﻴوع امراض با کمﻴت قابل مﻼحظﻪ‪ ،‬مرگ حتمﻰ اطفال و بزرگ ساﻻن‪.‬‬ ‫اﻳن ارزﻳابﻰ در شبکﺔ ‪ GIS‬درج بوده و معﻴار اساس تثبﻴت خشکسالﻰ در محﻼت‬ ‫مختلف بﻪ حساب مﻰآﻳد‪ .‬عﻼوه بر آن‪ ،‬عوامل ضمنﻰ دﻳگر در خشک سالﻰ نﻴز قابل‬ ‫توجﻪ است‪:‬‬ ‫ـ در شﻬرﻫا کمبود غذا تا اندازة احساس نمﻰشود‪ ،‬اما در دﻫکدهﻫا بﻪ کمبود آب‬ ‫آشامﻴدنﻰ و مواد غذاﻳﻰ دست و گرﻳبان مﻰباشند‪.‬‬ ‫ـ در پﻬلوى اﻳن معضﻼت بنابر کمبود آب در بندﻫاى برق‪ ،‬تنوﻳر شﻬرﻫا بﻪ رکود مواجﻪ‬ ‫بوده و گاﻫﻰ بﻪطور وقفﻪﻳﻰ برق فعال مﻰگردد‪ .‬در ضمن ﻫر خشکسالﻰ مشکل‬ ‫اقتصادى را با خود نﻴز ﻫمراه دارد‪.‬‬ ‫ـ افزاﻳش حرارت در اثر تغﻴﻴر محل لکﻪﻫاى داغ آفتاب‪.‬‬ ‫ـ آتشفشانﻫاى فعال‬ ‫ـ اجسام و بخارات داغ‬ ‫ـ چشمﻪﻫاى آب گرم‬ ‫ـ تابش عمودى آفتاب در ساحﺔ استوا و تحت استوا‬ ‫ـ ﻫواى گرم و خشک مناطق رﻳگستانﻰ‬ ‫‪113‬‬

‫ـ کمبود پوشش فرش نباتﻰ و اضافﻪ چرانﻴدن حﻴوانات در علفزارﻫا‬ ‫ـ تبخﻴر ساﻻنﺔ آب بحر‬ ‫ـ بﻪوجود آمدن گازﻫاى گل خانﻪﻳﻰ و تخرﻳش طبقﺔ اوزون کﻪ باعث گرمﻰ زمﻴن‬ ‫گردﻳده است‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ سﻪ گروه تقسﻴم شوند‪ .‬گروه اول در مورد اثرات منفﻰ خشکسالﻰ‬ ‫گروه دوم در ارتباط مراحل خشکسالﻰ و گروه سوم عواملﻰکﻪ خشکسالﻰ را‬ ‫بار مﻰآورد باﻫم بحث کنند و نماﻳنده گروه نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ کمبود آب و خشکسالﻰ چﻪ راگوﻳند؟‬ ‫‪2‬ـ خشکسالﻰ در کدام مناطق اقلﻴمﻰ بﻴشتر پدﻳد مﻰآﻳد؟‬ ‫‪3‬ـ در افغانستان خشکسالﻰ چﻪ دشوارﻫاى اجتماعﻰ را بار مﻰآورد؟‬ ‫با استفاده از متن در مقابل جمﻼت صحﻴح حرف (ص) و در مقابل جمﻼت غلط‬ ‫حرف (غ) بگذارﻳد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ در اثر خشکسالﻰ در بندﻫاى برق بﻪ خاطر تنوﻳر شﻬرﻫا مشکﻼت بار مﻰآﻳد‪) (.‬‬ ‫‪2‬ـ در اثر شدت انرژى منتشرة آفتاب از لحاظ خشکسالﻰ و کمبود آب بﻴشتر نقاط‬ ‫)‬ ‫استواﻳﻰ آسﻴب پذﻳر نﻴستند‪(.‬‬ ‫‪3‬ـ خشکسالﻰ‪ ،‬سبب امراض گوناگون و مرگ و مﻴر اطفال و بزرگساﻻن نمﻰشود‪.‬‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫تحقﻴق کنﻴد‪ :‬با مراجعﻪ بﻪ کتابخانﻪ و منابع دﻳگر درﻳابﻴد کﻪ اکنون در دنﻴا چند‬ ‫مورد اختﻼف برسر مسﺄلﺔ آب و جود دارد و براى حل اﻳن اختﻼفات چﻪ کارى باﻳد‬ ‫انجام شود؟‬ ‫گزارشﻰ تﻬﻴﻪ کنﻴد و در ساعت آﻳنده با معلم و ﻫمصنفان خود درمﻴان بگذارﻳد‪.‬‬

‫‪114‬‬

‫فصﻞ چﻬارم‬ ‫ﻣﺤﻴط زﻳست‬ ‫در اﻳن فصل مﻰخوانﻴم‪:‬‬ ‫ـ محﻴط زﻳست‬ ‫ـ محﻴط طبﻴعﻰ‬ ‫الف‪ -‬حفاظت جنگلﻫا‬ ‫ب‪ -‬حفاظت بتﻪﻫا‬ ‫ج ـ حفاظت حﻴات وحش‬ ‫ـ حفاظت آب‪ ،‬خاک و ﻫوا‬ ‫ـ آلودهگﻰ ﻫواى شﻬر‬ ‫ـ ازدﻳاد عرادهجات کﻬنﻪ و آلودهگﻰ ﻫواى شﻬر‬ ‫ـ خرابﻰ و آلودهگﻰ جادهﻫا و کوچﻪﻫا‬

‫شاگردان عزﻳز با خواندن اﻳن فصل بﻪ اﻫداف دانشﻰ ذﻳل آشنا شوند‪:‬‬ ‫ـ محﻴط زﻳست را تعرﻳف کرده بتوانند‪.‬‬

‫‪115‬‬

‫ـ راهﻫاى حفاظت جنگلﻫا را ﻳاد بگﻴرند‪.‬‬ ‫ـ فواﻳد بتﻪﻫا و علفچرﻫا را درک کنند‪.‬‬ ‫ـ راهﻫاى محافظت از حﻴوانات وحشﻰ را فرا گﻴرند‪.‬‬ ‫ـ عوامل آلودهگﻰ ﻫوا را بشناسند‪.‬‬ ‫ـ ضررﻫا گرد و خاک شﻬر و کوچﻪﻫا را بشناسند‪.‬‬ ‫از شاگردان عزﻳز انتظار مﻰرود کﻪ با خواندن اﻳن فصل بﻪ اﻫداف مﻬارتﻰ ذﻳل دست ﻳابند‪:‬‬ ‫ـ از محﻴط طبﻴعﻰ استفادة خوب کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ فواﻳد و اﻫمﻴت بتﻪﻫا و علفچرﻫا را توضﻴح داده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ خانﻪ و کوچﺔ خود را بتوانند پاک نگﻬدارند‪.‬‬

‫‪116‬‬

‫درس (‪)32‬‬

‫ﻣﺤﻴط زﻳست‬ ‫محﻴـــــــــط زﻳســت عبــارت‬ ‫از مجمــــــــوع پــــدﻳدهﻫاى‬ ‫بﻴو لـــــــو ژ ﻳکﻰ ‪ ،‬فز ﻳکــﻰ ‪،‬‬ ‫اجتمــــاعﻰ‪ ،‬روابط ذاتالبﻴنﻰ‬ ‫و متقـــابــل آن ﻫا بــا ﻳکدﻳگر‬ ‫مﻰباشــد کﻪ در مجمـــــــــوع‬ ‫باﻻى حﻴــات انســــــــان تﺄثﻴر‬ ‫وارد مــﻰکنــد‪ .‬محﻴط زﻳســت‬ ‫سالم شــراﻳط انکشـــاف پاﻳدار‬ ‫اقتصــادى واجتماعــﻰ را آماده‬ ‫مﻰســازد و ﻳک اصطﻼح جامع‬ ‫و ﻫمﻪ جانبﻪ را مﻰرساند‪.‬‬ ‫بﻪ عبــارة دﻳگر انســان و محﻴط‬ ‫اطــراف آن ﻫمــراه با شــراﻳط‬ ‫اقلﻴمــﻰ و اجتماعــﻰ و تﺄثﻴرات‬ ‫متقابل آنﻫا بﻪنام محﻴط زﻳست‬ ‫ﻳــاد مﻰشــود‪ .‬بنابــرآن محﻴط‬ ‫زﻳســت ترکﻴب عناصــر حﻴﻪ و‬ ‫ش (‪ )77‬ﻣﺤﻴط طبﻴعﻰ ﻛﻪﻫاﻳدروﮔرافﻰ ‪ ،‬ساحﻪ زراعتﻰ‪،‬‬ ‫ﻛﻮﻫستاﻧﻰ و حصﻪ از بﺤﻴره ﻣدﻳتراﻧﻪ را ﻧشان ﻣﻰدﻫد‬ ‫غﻴر حﻴﻪ تشــکﻴل شده است کﻪ‬ ‫انسان جزء جدا ناپذﻳر آن بوده‬ ‫و براى ادامﺔ حﻴات خود بﻪ آن وابستﻪگﻰ مستقﻴم دارد‪.‬‬ ‫ﻳکﻰ از وظاﻳف مﻬم انسانﻫاحفاظت و پاک نگﻪ داشتن محﻴط زﻳست از کثافات و آلوده‬ ‫شدن مﻰباشد‪ .‬تمامﻰ موجوداتﻰ کﻪ در اطراف ما قرار دارند شامل محﻴط مﻰشوند‪.‬‬ ‫بﻪصورت کلﻰ در محﻴط دو نوع عناصر را مﻰتوان مشاﻫده کرد! عناصر حﻴاتﻰ ﻳا زنده‬ ‫مثل انسانﻫا‪ ،‬نباتات و اجسام حﻴﺔ ذرهبﻴنﻰ‪ ،‬دوم عناصر محﻴط غﻴر حﻴﻪ؛ مانند آب‪ ،‬ﻫوا‪،‬‬ ‫خاک و سنگﻫا‪ .‬باﻳد تذکر دادکﻪ خداوند متعال نظام طبﻴعت را طورى خلق نموده‬ ‫است کﻪ تعادل طبﻴعﻰ بﻴن اجزاى آن وجود دارد‪ .‬ﻫرگاه اﻳن تعادل برﻫم زده شود اثرات‬ ‫‪117‬‬

‫شکل (‪)78‬‬

‫سوء باﻻى محﻴط زﻳست وارد مﻰکند‪.‬‬ ‫ﻣﺤﻴط طبﻴعﻰ‬ ‫در منابع طبﻴعﻰ اجزاى اﻳکوسﻴستم ‪ Ecosystem‬بﻪ شمول قشر زمﻴن‪ ،‬آب و اتموسفﻴر‬ ‫حاوى تمام نفوس‪ ،‬بخشﻫاى حﻴوانﻰ‪ ،‬نباتﻰ‪ ،‬موجودات حﻴﻪ‪ ،‬شراﻳط طبﻴعﻰ و ساﻳر‬ ‫اجسام غﻴر حﻴﺔ واقع در آن‪ ،‬محﻴط طبﻴعﻰ ما را تشکﻴل مﻰدﻫند‪.‬‬

‫‪118‬‬

‫شکل (‪)79‬‬

‫در طول زمان انسانﻫا درﻳافتند کﻪ ﻫمﻴن محﻴط مﻰتواند بسﻴارى از نﻴازﻫاى شان را‬ ‫رفع نماﻳد‪ .‬از اﻳن جﻬت ارتباط آنﻫا بﻪ سرعت با اﻳن پدﻳدهﻫا برقرار گردﻳد و در اﻳن‬ ‫ارتباط تجربﻪﻫاى زﻳادى کسب نمودند‪.‬‬ ‫انسانﻫا درﻳافتند کﻪ در ﻫر محﻴط باﻳد بﻪ شکل خاصﻰ با طبﻴعت رابطﻪ برقرار کنند تا از‬ ‫امکانات آن بﻬرهمند شوند‪ .‬مناطق خشک و صحراﻳﻰ براى زراعت و تولﻴد مواد غذاﻳﻰ‬ ‫مناسب نبوده؛ بلکﻪ در مناطق جلگﻪﻳﻰ و سرسبز مجاور درﻳاﻫا و جﻬﻴلﻫا ﻫمﻪ چﻴز براى‬ ‫پﻴشبرد زندهگﻰشان فراﻫم بود‪ .‬بعدﻫا در کنار ﻫمﻴن درﻳاﻫا تمدنﻫاى مختلف شکل‬ ‫گرفت‪ .‬در ﻫر جا انسان تﻼش دارد تا شراﻳط طبﻴعﻰ را بشناسد و زندهگﻰ خود را با آن‬ ‫مطابقت دﻫد و ﻳا محﻴط را با توجﻪ بﻪ نﻴازﻫاى خود تغﻴﻴر دﻫد‪.‬‬ ‫محﻴطﻰ کﻪ در آن زندهگﻰ مﻰکنﻴم‪ ،‬داراى نظم و قانونمندى خاص خود است‪.‬‬ ‫بارﻳدن باران‪ ،‬وزش باد‪ ،‬وقوع ﻳخبندان‪ ،‬روﻳﻴدنگﻴاهﻫا‪ ،‬تغﻴﻴر فصلﻫاى سال ﻫمﻪ و‬ ‫ﻫمﻪ بر اساس قوانﻴن معﻴنﻰ اتفاق مﻰافتند‪.‬‬

‫‪119‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫بﻪ نقشﺔ جﻬان توجﻪ کنﻴد؛ مناطقﻰ کﻪ انسان با محﻴط رابطﺔ زﻳاد دارد‪ .‬با مناطقﻰ کﻪ‬ ‫شراﻳط زندهگﻰ در آن دشوار است مقاﻳسﻪ کنﻴد و با مشورة ﻫمصنفان خود‪ ،‬سر‬ ‫زمﻴنﻫاى مساعد و نامساعد را دستﻪبندى نماﻳﻴد‪.‬‬

‫شکل ( ‪)80‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ محﻴط زﻳست را بﻪ طور مفصل تعرﻳف نماﻳﻴد؟‬ ‫‪2‬ـ دربارة محﻴط طبﻴعﻰ چﻪ مﻰدانﻴد‪ ،‬توضﻴح دﻫﻴد؟‬ ‫‪3‬ـ محﻴط طبﻴعﻰ از کدام پدﻳدهﻫا تشکﻴل گردﻳده است نام بگﻴرﻳد؟‬ ‫‪4‬ـ محﻴطﻰ کﻪ در آن زندهگﻰ مﻰکنﻴم داراى قوانﻴن است ﻳا خﻴر؟ کوتاه توضﻴح‬ ‫دﻫﻴد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان در بارة محﻴط طبﻴعﻰ ﻳک مقالﺔ کوتاه بنوﻳسند‪.‬‬

‫‪120‬‬

‫درس ‪33‬‬

‫اﻟف ـ حفاﻇت جﻨﮕﻞﻫا‬ ‫جﻨﮕﻞﻫا در حﻴات اﻧسـانﻫا و‬ ‫حﻴﻮاﻧـات داراى چـﻪ اﻫﻤﻴت‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬؟‬

‫جنگلﻫــا ﻳکــﻰ از غنــﻰترﻳــن‬ ‫بخــش اکوسﻴســتم جﻬــان را‬ ‫تشــکﻴل مﻰدﻫــد‪ .‬زﻳــرا حﻴات‬ ‫انســانﻫا‪ ،‬حﻴوانــات و پرندهگان‬ ‫بــﻪ آن وابســتﻪ بــوده و در عملﻴﺔ‬ ‫فوتوسنتﻴز‪ ،‬تصفﻴﺔ ﻫوا و موضوع‬ ‫اقلﻴم نقش ارزندهﻳﻰ را دارا است‪.‬‬ ‫جنگل ﻫا گذشتﻪ از ارزش طبﻴعﻰ‬ ‫و اجتماعــﻰ‪ ،‬محافظت خاک را‬ ‫نﻴز بــﻪ عﻬده دارند و از فاﻳدهﻫاى‬ ‫اقتصــادى بــس ارزشــمندى‬ ‫برخوردار اند‪.‬‬ ‫نشــو و نماى جنگلﻫاى طبﻴعﻰ از‬ ‫نعمتﻫاى خداوند (ج) است کﻪ‬ ‫بــﻪ زﻳباﻳﻰ کرة زمﻴن رونق خوب‬ ‫صحﻰ و اقلﻴمﻰ بخشﻴده است‪.‬‬ ‫زﻳرا موجودﻳت جنگلﻫا در تصفﻴﺔ‬ ‫شکل ‪81‬‬ ‫ﻫوا کﻪ ما از آن تنفس مﻰکنﻴم نقش خاصﻰ دارد‪.‬‬ ‫گروﻫﻰ از مردمان خصوصاً قباﻳل بومﻰ مواد غذاﻳﻰ‪ ،‬طبﻰ‪ ،‬مﻴوه‪ ،‬عسل‪ ،‬خانﻪ‪ ،‬مواد‬ ‫سوخت و بسﻴارى از نﻴازﻫاى دﻳگر خود را از جنگلﻫا تﺄمﻴن مﻰکنند‪.‬‬ ‫گﻴاﻫان در اثر عملﻴﺔ فوتوسنتﻴز براى از بﻴن بردن کاربن داى اوکساﻳد ‪ Co2‬ﻫوا نقش بﻪ‬ ‫سزاﻳﻰ دارند‪ .‬موجودﻳت و دوام جنگلﻫا براى برقرارى نظم طبﻴعت و حفظ شراﻳط شراﻳط‬ ‫دل خواه زﻳست و جلوگﻴرى از گرم شدن کرة زمﻴن بسﻴار سرنوشتساز مﻰباشد‪.‬‬ ‫آخرﻳن تعرﻳف سازمان فاﻳو ‪ FIO‬ـ ‪ Forest International Organization‬کﻪ‬ ‫بخشﻰ از مسؤولﻴت رسمﻰ آن حفاظت جنگلﻫا است‪ ،‬موضوعﻰ را تﺄکﻴد مﻰکند کﻪ حتﻰ‬ ‫بﻴشتر فضاى سبز داخل شﻬرﻫا را نﻴز بخشﻰ از جنگلﻫا باﻳد تشکﻴل دﻫد‪ .‬قابل ﻳاد آورى‬ ‫است کﻪ جنگلﻫا طبﻴعﻰ با جنگلﻫا صنعتﻰ و اصﻼحشده کﻪ درختان آن بﻪ دو ﻳا سﻪ نوع‬ ‫اند؛ مانند او کالﻴپتوس‪ ،‬کاج‪ ،‬سرو و امثال آن منحصر مﻰگردد‪.‬‬ ‫در اقمار مصنوعﻰ ﻫمﻪ موضوعات بﻪ تفصﻴل مطالعﻪ و عکس بردارى شده است؛ چنانچﻪ قمر مصنوعﻰ بﻪنام‬

‫‪121‬‬

‫‪)Earth Resource Technology Satellite )ERTS‬‬

‫در اخﻴــر معلومات قابل توجــﻪى در اﻳن مورد‬ ‫جمــعآورى کرده اســت‪ .‬نقشــﻪﻫاى ابتداﻳﻰ و‬ ‫نﻬاﻳﻰ توســط اپولو در دســت تﻬﻴﻪ قــرار داده‬ ‫شــده کﻪ اکنون مورد اســتفادة اکثر مؤسسات‬ ‫شکل ‪82‬‬ ‫تحقﻴقاتﻰ و اکولوژﻳکﻰ مﻰباشــد‪ .‬توســط قمر‬ ‫مصنوعــﻰ اپولــو ‪ Apollo‬بخــش جنگلﻫا‬ ‫بﻪ تفصﻴل عکسبردارى شــده اســت‪ .‬ســاحﺔ‬ ‫جنگلﻫا در ســطح زمﻴن از ســاﻳر انواع نباتات‬ ‫بﻪدرســتﻰ تشخﻴص شــده مﻰتواند‪ .‬در عکس‬ ‫بردارى اپولو توســط اشعﺔ تحت سرخ جنگلﻫا‬ ‫بﻪ چﻬار کتگورى تصنﻴف شده است‪:‬‬ ‫‪1‬ـ جنگلﻫاى سوزنﻰبرگ (مخروطﻰ)‬ ‫‪2‬ـ جنگلﻫاى پﻬنبرگ و برگرﻳز‬ ‫‪3‬ـ جنگلﻫاى مخلوط از ﻫر دونوع ‪Mixed Forest Stands‬‬ ‫‪ -4‬جنگلﻫاى استواﻳﻰ چترمانند‬ ‫تحقﻴقات علمﻰ ثابت نموده است کﻪ در ختان برعﻼوة اﻳنکﻪ باعث پاکﻰ ﻫوا و‬ ‫زﻳباﻳﻰ محﻴط طبﻴعﻰ گردﻳده‪ ،‬کﻴفﻴت اکسﻴجن را حفظ مﻰنماﻳند‪ .‬ﻳک درخت تقرﻳباً‬ ‫براى ‪ 18‬نفر مﻰتواند اکسﻴجن تولﻴد نماﻳد‪ .‬بنابرآن در پاک نگﻪداشتن ﻫوا و تولﻴد‬ ‫اکسﻴجن بﻪ منظور تﺄمﻴن صحت خود و ﻫمشﻬرﻳان خوﻳش درخت غرس نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫اﻫﻤﻴت و ﻧقﺶ جﻨﮕﻞﻫا‬ ‫ـ مﻴوه و رﻳشــﺔ نباتــات غذاى تمام انســانﻫا را‬ ‫تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ـ درختان کاربنداى اوکســاﻳد ﻫوا را مﻰگﻴرند و‬ ‫اکسﻴجن تولﻴد کرده و آن را بﻪ ﻫوا بر مﻰ گردانند‪.‬‬ ‫ـ چوب درختان در ساختمانﻫا‪ ،‬تﻬﻴﺔ لوازم منزل‬ ‫و کاغذ مورد استفاده قرار مﻰگﻴرد‬ ‫ـ ساﻳﺔ درختان انسان را از گرماى شدﻳد محافظت‬ ‫مﻰکند‪.‬‬ ‫ـ جنگلﻫا ســﻴﻼب را جلوگﻴــرى مﻰکند‪ .‬زﻳرا‬ ‫بــا رﻳزش باران بــر روى برگﻫا و شــاخﻪ ﻫا از‬

‫شکل ‪83‬‬

‫‪122‬‬

‫سرعت باران کاستﻪ مﻰشود و خاک جنگل ﻫم پوشﻴده از شاخ و برگ گﻴاﻫان پوسﻴده‬ ‫است کﻪ آب را جذب کرده و جوﻳبارﻫاﻳﻰ را بﻪوجود مﻰآورد‪.‬‬ ‫ـ از پﻴداوار جنگلﻰ براى تﻬﻴﺔ ادوﻳﻪ استفاده مﻰشود‪.‬‬ ‫ـ محصوﻻت برخﻰ از پﻴداوار جنگلﻰ؛ مانند کاﻳوچو (درخت رابر) در صنعت بﻪ کار‬ ‫مﻰرود‪.‬‬ ‫ـ گاﻫﻰ جنگلﻫا محل مناسبﻰ براى تفرﻳح و گذراندن اوقات فراغت ﻫستند‬ ‫ـ درختان از سر و صداى موترﻫا و کارخانﻪﻫا و ﻫواپﻴماﻫا مﻰکاﻫند‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻢترﻳﻦ ﻧقﺶ جﻨﮕﻞﻫا‬ ‫جلوگﻴرى از تخرﻳب خاک‬ ‫تﺄمﻴن علوفﺔ مورد نﻴاز حﻴوانات‬ ‫استفاده در صناﻳع و ادوﻳﻪسازى‬ ‫محل زﻳست براى جانوران‬ ‫درخت را بر و درخت کاک‬ ‫در صناﻳع نقش دارد‪.‬‬ ‫شکل ‪84‬‬ ‫ب ـ حفاﻇت بتﻪﻫا و‬ ‫عﻠفزارﻫا‬ ‫انسان در محﻴط طبﻴعﻰ توانستﻪ است کﻪ نباتات مورد ضرورت خود را اصﻼح و تکثﻴر‬ ‫کند‪ .‬از اﻳن لحاظ‪ ،‬عمل بذر و شخمزدن زمﻴن در بخش زراعت بﻪ انسان فرصت داده‬ ‫است تا زرع مختلف حبوبات را در محﻴطﻫاى طبﻴعﻰ پخش و گسترش دﻫد و از آن‬ ‫براى احتﻴاج اولﻴﻪ استفادة حﻴاتﻰ بﻪعمل آورد‪ .‬بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب‪ ،‬در بخش جنگلﻫا و‬ ‫چراگاهﻫا نﻴز توجﻪ زﻳاد مبذول داشتﻪ‪ ،‬تغﻴﻴرات و تحوﻻت ﻻزم را در آن ساحات نﻴز‬ ‫بﻪ نفع انسان وحﻴوان انجام داده است‪.‬‬ ‫اولتر از ﻫمﻪ باﻳد بتﻪﻫا و علفزارﻫا را بﻪصورت درست محافظت و نگﻬدارى نماﻳﻴم‬ ‫تا حاصﻼت بﻴشتر بدﻫند‪ .‬وضع اقلﻴمﻰ ﻫر منطقﻪ مورد مطالعﻪ قرار گﻴرد و متناسب بﻪ‬ ‫آن بﻪ کشت گﻴاهﻫا اقدام گردد کﻪ با شراﻳط محلﻰ توافق داشتﻪ و حاصل بﻴشتر بدﻫند‪.‬‬ ‫براى کشت و حاصلدﻫﻰ نباتات و بتﻪﻫا با کاربرد روشﻫاى عصرى و تکنالوژى‬ ‫مناسب تﻼش صورت گﻴرد تا منابع آبﻰ بﻪطور مؤثر ووسﻴع بﻪ منظور آبﻴارى زمﻴنﻫاى‬ ‫زﻳر کشت و چراگاه مورد استفاده قرار گﻴرد‪.‬‬ ‫براى اﻳن مقصد باﻳد تدابﻴر ﻻزم گرفتﻪ شود تا از ضاﻳع شدن آب جلوگﻴرى شود‪.‬‬ ‫اصﻼح و احﻴاى چراﮔاهﻫا‪ :‬چراگاهﻫا باﻳد ﻫمﻪ سالﻪ مورد مطالعﻪ قرار گﻴرند‬ ‫وتحقﻴق بﻪ عمل آﻳد کﻪ علوفﻪ و نباتات ضاﻳع نگردد؛ زﻳرا کﻴفﻴت و ساحﺔ فرش نباتﻰ‬ ‫و علوفﺔ مورد نﻴاز در تربﻴت و طرز حاصل دﻫﻰ حﻴوانات مستقﻴماً مؤثر است‪ .‬سرحد‬ ‫چراگاهﻫا توسط نقاط معﻴن کنترول و مشخص گردد؛ زﻳرا عقبنشﻴنﻰ ساحﺔ چراگاه‬ ‫‪123‬‬

‫ﻫا و کمبود آب دﻻلت بﻪ خشکسالﻰ مﻰکند کﻪ نﻪ تنﻬا باﻻى حﻴوانات؛ بلکﻪ باﻻى‬ ‫کمﻴت و کﻴفﻴت محصوﻻت زراعتﻰ نﻴز تﺄثﻴر ناگوار دارد‪ .‬کوشش شود تا از اضافﻪ‬ ‫چرانﻴدن حﻴوانات جلوگﻴرى گردد‪ .‬زﻳرا بااضافﻪ چرانﻰ رﻳشﻪ نبات از بﻴن مﻰرود و‬ ‫چراگاه بﻪ زمﻴن برﻫنﻪ مبدل مﻰگردد‪.‬‬ ‫بﻬتر است تا چراگاهﻫاى طبﻴعﻰ کشور اصﻼح گردد و توان برداشت حﻴوانﻰ آنﻫا باﻻ‬ ‫برده شود تا بتوان از نباتاتﻰ کﻪ براى مردم بﻪطور مستقﻴم قابل استفاده نﻴستند محصوﻻت‬ ‫عالﻰ حﻴوانﻰ را تولﻴد کرد‪ .‬در عﻴن زمان بﻬرهبردارى از چراگاهﻫا باﻳد طورى تنظﻴم‬ ‫گردد کﻪ باعث تخرﻳب و فرساﻳش آنﻫا نشود‪ .‬در پﻬلوى آن تﻼش بﻪ عمل آﻳد تا‬ ‫چراگاهﻫاى جدﻳد احداث گردد و چراگاهﻫاى تخرﻳب شده دوباره با تطبﻴق اصول‬ ‫چراگاهدارى احﻴا و بﻪ معرض استفادة مالدارى کشور قرارگﻴرد‪.‬‬ ‫علفزارﻫاى داﻳمﻰ و مؤقتﻰ در سطح کشور در حالت خشک شدن و از بﻴن رفتن قرار‬ ‫دارند‪ ،‬و رمﻪﻫاى گوسفندان از کمبود علوفﻪ‪ ،‬ﻻغر و مرﻳﺾ شده حتﻰ از بﻴن مﻰروند‪.‬‬ ‫بنابرآن باﻳد توجﻪ بﻴشتر جﻬت بﻬبود گسترش چراگاهﻫا صورت گﻴرد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫر گروه دربارة ﻳک موضوع‪ ،‬مثل حفظ جنگلﻫا‪،‬‬ ‫منفعت جنگلﻫا‪ ،‬استفاده از جنگلﻫا‪ ،‬جلوگﻴرى از کاﻫش جنگلﻫا‪ ،‬نقش جنگلﻫا‬ ‫در محﻴط زﻳست‪ ،‬حفظ بتﻪﻫا و علفزارﻫاو استفادة انسانﻫا از بتﻪﻫا و چراگاهﻫا باﻫم‬ ‫بحث نماﻳند؛ پس از آن نماﻳندة ﻫر گروه پﻴش روى صنف نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ‬ ‫دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ جنگلﻫا داراى کدام ارزشﻫاى اقتصادى مﻰباشد توضﻴح دﻫﻴد؟‬ ‫‪2‬ـ جنگلﻫا نظر بﻪ عکس اپولو بﻪ چند کتگورى تصنﻴف شده است نام بگﻴرﻳد؟‬ ‫‪3‬ـ اﻫمﻴت و نقش جنگلﻫا را مختصر بﻴان نماﻳﻴد؟‬ ‫‪4‬ـ چطور بتﻪﻫا و علفزارﻫارا محافظت نماﻳﻴم؟‬ ‫‪5‬ـ از بتﻪ ﻫا و علفزارﻫاچﻪ استفاده مﻰشود؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان ارزش جنگلﻫا را بنوﻳسند‪.‬‬

‫‪124‬‬

‫درس (‪)34‬‬

‫ج‪ -‬حفاﻇت حﻴات وحﺶ‬

‫شکل (‪ )85‬بقاﻳاى حﻴات وحش‬

‫در کشور عزﻳز ما افغانستان حﻴوانات بﻪصورت عموم شبﻴﻪ حﻴوانات محﻴط مدﻳترانﻪﻳﻰ‪،‬‬ ‫تحت استواﻳﻰ‪ ،‬معتدلﻪ و تحت قطبﻰ موجود اند‪ .‬از اﻳن لحاظ‪ ،‬افغانستان ساحﺔ اتصال قلمرو‬ ‫حﻴات وحش را بﻴن منطقﺔ تحت قطبﻰ و تحت استواﻳﻰ تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫حﻴوانات وحشﻰ در نقاط کوﻫستانﻰ و جنگلﻫا حﻴات بﻪ سر مﻰبرند‪ .‬چند سال قبل خرس‬ ‫در جنگلﻫاى نورستان موجود بود‪ .‬بر عﻼوه در نﻴزارﻫاى کرانﻪﻫاى درﻳاى آمو ببر ‪Tiger‬‬ ‫نﻴز مﻰزﻳست‪ .‬پلنگ ‪ Leopard‬منحصر بﻪ نقاط متروک و دوردست ﻫندوکش بوده در‬ ‫حالﻰکﻪ خر وحشﻰ ‪ Wild Ass‬در قسمتﻫاى جنوبغرب کشور بﻪصورت آواره حﻴات‬ ‫بﻪسر مﻰبرد‪ .‬گرگ ‪ Wolf‬درمواقع خشکسالﻰﻫا اغلب بﻪ ﻫموارى ﻫا پاﻳﻴن آمده؛ ولﻰ‬ ‫در حاﻻت عادى از جملﻪ حﻴواناتﻰ است کﻪ در کوﻫستان ﻫا امرار حﻴات مﻰنماﻳد‪ .‬روباه‬ ‫سرخ ‪ Red fox‬کﻪ ارزش خاص طبﻰ دارد نﻴز در کوﻫستانﻫاى مرکزى شمال کشور‬ ‫زندهگﻰ مﻰکند‪ .‬گوسفند وحشﻰ و بزکوﻫﻰ در درهﻫاى واخان و نقاط دور و نزدﻳک آن‬ ‫و بز کوﻫﻰ در مناطق کوﻫستانﻰ و دشتﻫاى ستپ شمال افغانستان موجود است‪ .‬سلسلﺔ‬ ‫ﻫندوکش سرحد انفصال بﻴن ساحﺔ حﻴوانات تحت قطبﻰ و تحت استواﻳﻰ بﻪشمار مﻰرود‪.‬‬ ‫از ﻫمﻴن لحاظ است کﻪ در جنوبشرق ﻫندوکش مﻴمون ‪ Monkey‬از جملﻪ حﻴوانات‬ ‫تحت استواﻳﻰ بﻴشتر دﻳده مﻰشود و شغال در ﻫمﻪ جا بﻪ کثرت وجود دارد‪ .‬بنابرآن ما باﻳد‬ ‫‪125‬‬

‫در حفظ نسل آنﻫا کوشش نماﻳﻴم تا از بﻴن نروند‪ .‬نا گفتﻪ نباﻳد گذاشت کﻪ حﻴوانات‬ ‫وحشﻰ باﻳد از محل زﻳست انسانﻫا دورتر قرار داشتﻪ باشند تا انسانﻫا و حﻴوانات اﻫلﻰ‬ ‫طعمﺔ شکار آنﻫا نگردند‪.‬‬ ‫استفادة درست و ﭘاﻳدار از حﻴات وحﺶ‬ ‫ـ شکار بﻴش از حد حﻴوانات و پرندهگان در مناطقﻰ کﻪ ممکن است سبب انقراض آنﻫا‬ ‫گردد‪.‬‬ ‫ـ استفادة درست از حﻴوانات و پرندهگان؛ بﻪ طور مثال حﻴواناتﻰکﻪ سالم‪ ،‬کمﻴاب و نادر اند‬ ‫شکار نگردند و باﻳد جﻬت بقا و دوام سﻴستم حﻴات و حش‪ ،‬آن حﻴواناتﻰ شکار گردند کﻪ‬ ‫تعداد آنﻫا از ظرفﻴت طبﻴعت تجاوز نموده و موجودﻳت شان ممکن است سبب بﻰ نظمﻰ‬ ‫و اختﻼل اﻳکو سﻴستم منطقﻪ گردد‪.‬‬ ‫ـ اگر بﻪشکل درست و منظم طبق قانون شکار از حﻴوانات استفاده گردد مﻰتوان از گوشت‬ ‫و پوست آنﻫا در اقتصاد منطقﻪ استفاده کرد‪.‬‬ ‫ـ براى استفادة دوامدار حﻴوانات باﻳد از شکار دستﻪجمعﻰ بﻪوسﻴلﻪ دواندن آنﻫا توسط‬ ‫موترﻫاى تﻴزرفتار‪ ،‬تفنگﻫاى پﻴشرفتﻪ و ﻳا از مواد زﻫرى کشنده استفاده نگردد‪ ،‬زﻳرا سبب‬ ‫از بﻴن رفتن نسل آنﻫا مﻰگردد‪.‬‬ ‫شکل (‪)86‬‬

‫‪126‬‬

‫روشﻫاى جﻠﻮﮔﻴرى از اﻧقراض حﻴﻮاﻧات و ﭘرﻧدهﮔان‬ ‫ـ وضع قانون شکار (بعد از حصول جوازنامﺔ دولتﻰ‪ ،‬تعﻴﻴن وقت شکار‪ ،‬جنس و عمر آنﻫا)‪.‬‬ ‫ـ جلوگﻴرى از تخرﻳب و انﻬدام مسکن حﻴات وحش‪.‬‬ ‫ـ جلوگﻴرى از قاچاق حﻴوانات و پرندهگان‪.‬‬ ‫ـ جلوگﻴرى از دخالت ﻫا و مزاحمتﻫاى انسانﻰ و حﻴوانﻰ در پناهگاهﻫاى شان‪.‬‬ ‫ـ آگاﻫﻰ و بلند بردن ذﻫنﻴت عامﻪ و تغﻴﻴر در عادت مردم‪.‬‬ ‫حفﻆ ﭘاركﻫاى ﻣﻠﻰ‬ ‫پارک ملﻰ عبارت از ساحﺔ ارزشمند طبﻴعﻰ است کﻪ حد اقل ﻫزار ﻫکتار باشد و توسط‬ ‫دولت محافظت و نگﻬدارى شود‪.‬‬ ‫پارکﻫاى ملﻰ در اصل پارکﻫاى تفرﻳحﻰ براى تمام افراد ﻳک جامعﻪ مﻰباشند و باﻳد‬ ‫بﻪصورت درست‪ ،‬زﻳبا و قشنگ آراستﻪ باشند؛ زﻳرا در اوقات فراغت‪ ،‬ﻫمﺔ مردم براى تفرﻳح‬ ‫و مﻴلﻪﻫاى فامﻴلﻰ در آن پارکﻫا مﻰروند و گردش مﻰنماﻳند‪ .‬پارکﻫاى ملﻰ باﻳد ﻫمﻴشﻪ‬ ‫پاک ونظﻴف باشند‪ .‬کشور ما افغانستان داراى پارکﻫاى زﻳبا و مناظر طبﻴعﻰ قشنگ مﻰباشد‪.‬‬ ‫البتﻪ اﻳن پارکﻫاى قشنگ محل تفرﻳح مردم ما اند‪ .‬در طول سالﻫا کﻪ جﻬاد و جنگﻫاى‬

‫شکل (‪)87‬‬

‫‪127‬‬

‫دوامدار در کشور عزﻳز ما وجود داشت‪ ،‬پارکﻫاى ملﻰ ما اضرار زﻳادى را متقبل شد؛‬ ‫چنانچﻪ درختان‪ ،‬گلﻫاى زﻳبا و ﻫمﻪ چﻴزﻫاىکﻪ در پارک ﻫا وجود داشت کام ً‬ ‫ﻶ خشک‬ ‫شده و از بﻴن رفتﻪ بودند؛ اما در جرﻳان سالﻫاى بعد از جنگ دوباره احﻴا و مورد استفادة‬ ‫افراد جامعﻪ قرار گرفت و رونق خاص خود را پﻴدا نمود؛ طور مثال بند امﻴر‪ ،‬درة آجر‪ ،‬باغ‬ ‫مملﻪ‪ ،‬پارکﻫاى کابل‪ ،‬قندﻫار ﻫرات و غﻴره ‪......‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫر گروه باﻻى موضوعات ذﻳل؛ مانند حفظ حﻴات‬ ‫وحش‪ ،‬استفادة مطلوب از حﻴوانات وحشﻰ‪ ،‬انواع حﻴوانات وحشﻰ‪ ،‬مناطق زﻳست‬ ‫حﻴوانات وحشﻰ‪ ،‬حفظ پارکﻫاى ملﻰ و استفادة پارکﻫاى ملﻰ با ﻫم بحث نماﻳند و‬ ‫سپس نماﻳندة گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ حﻴوانات وحشﻰ کشور ما شبﻴﻪ حﻴوانات کدام مناطق مﻰباشند؟‬ ‫‪2‬ـ از حﻴوانات وحشﻰ چﻪ استفادهﻫا صورت مﻰگﻴرد؟‬ ‫‪3‬ـ حﻴوانات وحشﻰ داراى چﻪ اﻫمﻴت اقتصادى در کشور مﻰباشند؟‬ ‫‪4‬ـ پارکﻫاى ملﻰ چﻴست تعرﻳف نماﻳﻴد؟‬ ‫‪5‬ـ پارکﻫاى ملﻰ را چگونﻪ حفاظت نماﻳﻴم؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان دربارة انواع حﻴوانات وحشﻰ کشور و حفظ پارکﻫاى ملﻰ مقالﺔ مختصرى‬ ‫بنوﻳسند‪.‬‬

‫‪128‬‬

‫درس (‪) 35‬‬

‫حفاﻇت آب‪ ،‬خاك و ﻫﻮا‬

‫شکل (‪)88‬‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد ﻛﻪ سﻪ عﻨصر حﻴاتﻰ ﻛدام ﻫا اﻧد؟‬ ‫در حدود ‪ 71‬فﻴصد سطح کرة زمﻴن را آب پوشانﻴده است‪ .‬آب‪ ،‬سرچشمﺔ حﻴات است‪.‬‬ ‫انسانﻫا‪ ،‬حﻴوانات ونباتات براى ادامﺔ حﻴات خود بﻪ آب نﻴاز دارند‪ .‬در واقع ﻫستﻰ‬ ‫ﻫمﺔ موجودات زنده بﻪ آب بستﻪگﻰ دارد‪ .‬بﻴشتر ترکﻴب بدن جانداران را آب تشکﻴل‬ ‫مﻰدﻫد‪ .‬آب در زندهگﻰ روزانﺔ انسان نقش اساسﻰ دارد‪ .‬در فعالﻴتﻫاى زراعتﻰ‪،‬‬ ‫صنعتﻰ و خانﻪگﻰ مقدار زﻳاد آب مورد استفاده قرار مﻰگﻴرد‪ ،‬اما با تاسف بﻪ علت‬ ‫مصرف اضافﻰ و آلوده شدن آب در اثر فعالﻴتﻫاى صنعتﻰ‪ ،‬انسانﻰ‪ ،‬منابع آبﻰ مورد‬ ‫تﻬدﻳد قرار گرفتﻪ اند‪ .‬بنابرآن حفاظت آبﻫا وظﻴفﺔ ﻫر فرد مﻰباشد؛ زﻳرا آلودهگﻰ‬ ‫آب حﻴات انسانﻫا‪ ،‬نباتات و حﻴوانات را بﻪ خطر جدى مواجﻪ مﻰسازد‪.‬‬ ‫خاك‪Soil‬‬ ‫طبقﺔ فوقانﻰ قشر زمﻴن از ذرات خاک‪ ،‬ﻫوا‪ ،‬آب و موجودات رﻳزه و ذرهبﻴنﻰ تشکﻴل‬ ‫شده است‪ .‬خاک در اثر تعامﻼت فزﻳکﻰ وکﻴمﻴاوى تشکﻴل مﻰشود‪ .‬شراﻳط کﻴمﻴاوى‬ ‫و فزﻳکﻰ مربوط بﻪ چگونﻪگﻰ اقلﻴم است‪ .‬خاک انواع مختلف و طبقات مختلفﻰ‬ ‫دارد‪ .‬خاک حاوى موجودات زندة کوچک‪ ،‬ﻫوموس ‪ Humus‬مﻰباشد کﻪ از تجزﻳﺔ‬ ‫گﻴاﻫان‪ ،‬جانوران و باکترﻳا بﻪ وجود مﻰآﻳد‪ .‬خاک‪ ،‬ﻳکﻰ از عناصر مﻬم نموى نباتات‪،‬‬ ‫زراعت‪ ،‬جنگلﻫا و حﻴوانات بﻪ حساب مﻰآﻳد‪ .‬و مجموعﺔ حﻴاتﻰ در سطح زمﻴن براى‬ ‫تولﻴد غذا بﻪ آن احتﻴاج دارد‪ ،‬اما اگر انسان بﻪ درستﻰ از خاک نگﻬدارى نکند خاک‬ ‫بﻪ سرعت دچار فرساﻳش شده غﻴر قابل استفاده مﻰشود و براى تولﻴد مجدد آن قرنﻫا‬ ‫نﻴاز خواﻫد بود تا بﻪ حالت اولﻰ برگردد‪.‬‬ ‫‪129‬‬

‫بنابرآن خاک عبارت از مادهﻳﻰ ارزشمندى است کﻪ انسان با استفاده از آن بﻪ کشت‬ ‫محصوﻻت غذاﻳﻰ و صنعتﻰ مﻰپردازد‪ .‬زمانﻰکﻪ در اثر بارندهگﻰﻫاى زﻳاد سﻴﻼبﻫا‬ ‫بﻪوجود مﻰآﻳد ‪ ،‬ﻫمﻴن سﻴﻼبﻫا خاکﻫاى حاصلخﻴز زراعتﻰ را مﻰشوﻳد و با خود‬ ‫انتقال مﻰدﻫد‪ .‬فرساﻳش خاک وقتﻰ شدﻳدتر مﻰشود کﻪ در روى زمﻴن گﻴاﻫان‬ ‫کمترى وجود داشتﻪ باشند‪ .‬در اﻳن صورت‪ ،‬آبﻫا سرﻳع حرکت مﻰکند و فرساﻳش‬ ‫خاک زﻳادتر مﻰشود‪.‬‬ ‫ﻫﻮا‬ ‫ﻫوا در زندهگﻰ ما نقش بسﻴار مﻬمﻰ دارد‪ .‬ﻫمﺔى ما براى دوام حﻴات خود باﻳد از‬ ‫ترکﻴب ووضع ﻫوا آگاه باشﻴم‪ .‬حﻴات تمام‬ ‫زنده جانﻫا بﻪ ﻫوا و اوکسﻴجن ضرورت‬ ‫دارد‪ .‬در ترکﻴب ﻫوا ‪ 78‬فﻴصد ناﻳتروجن‬ ‫و ‪ 21‬فﻴصد اوکسﻴجن و ﻫم اوزون ‪O3‬‬ ‫وجوددارد کﻪ پاک بودن اوکسﻴجن براى‬ ‫شکل‬ ‫تنفس مﻬم است‪ .‬در اثر عملﻴﻪ فوتوسنتﻴز‬ ‫(‪)89‬‬ ‫نباتات اکسﻴجن تولﻴد مﻰگردد ﻳعنﻰ کاربن‬ ‫داى اکساﻳد را جذب نموده‪ ،‬اکسﻴجن را آزاد مﻰسازد بنابرآن ما باﻳد ﻫواى محﻴط‬ ‫خود را آلوده نسازﻳم و براى خوب نگﻬداشتن ﻫواى پاک و صاف محﻴط زﻳست خود‬ ‫نظافت ﻫوا را مراعات نماﻳﻴم و دستگاهﻫاى صنعتﻰ نﻴز متوجﻪ پاکﻰ ﻫوا باشند‪ .‬در حفظ‬ ‫ﻫواى شﻬر نﻴز کوشش زﻳادى را بﻪ خرج بدﻫﻴم تا از آلودهگﻰ ﻫوا جلوگﻴرى شود و‬ ‫گاز کاربنداىاوکساﻳد ‪ ، Co2‬دود و اشﻴاى مضره در ﻫوا پراگنده نشود‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ سﻪ گروه تقسﻴم شوند و ﻫر گروه در بارة حفظ و مفﻴد بودن آب‪ ،‬خاک‬ ‫و ﻫوا باﻫم بحث نماﻳند پس از آن نماﻳندة گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ ﻫمصنفﻰﻫاى‬ ‫خود اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫اـ آب در حﻴات موجودات زنده چﻪ تﺄثﻴر دارد؟‬ ‫‪2‬ـ خاک چﻴست؟ از آن چﻪ استفادهﻫاﻳﻰ مﻰنماﻳﻴم؟‬ ‫‪3‬ـ ﻫوا در حﻴات روزانﺔ ما چﻪ اﻫمﻴت دارد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان دربارة اﻫمﻴت آب‪ ،‬ﻫوا و خاک ﻳک مقالﺔ مختصر بنوﻳسند‪.‬‬ ‫‪130‬‬

‫درس ‪36‬‬

‫آﻟﻮدهﮔﻰ ﻫﻮاى شﻬر‬

‫شکل (‪ )90‬تصوﻳر از ﻳک فابرﻳکﻪ کﻪ دود آن ﻫوا را آلوده مﻰسازد‬ ‫آﻳا در ﻣﻮرد آﻟﻮدهﮔﻰ ﻫﻮا ﻣعﻠﻮﻣات دارﻳد؟‬ ‫ﻫرگونﻪ مادة اضافﻰ کﻪ وارد ﻫوا شود و خواص فزﻳکﻰ‪ ،‬کﻴمﻴاوى و شراﻳط حﻴاتﻰ‬ ‫آنرا تغﻴﻴر دﻫد آلودهگﻰ ﻫوا نامﻴده مﻰشود‪.‬‬ ‫توسعﺔ بﻰحد شﻬر کابل و آنﻫم برخﻼف ماستر پﻼن‪ ،‬ازدﻳاد نفوس‪ ،‬افزاﻳش از‬ ‫حد زﻳاد وساﻳط ترانسپورتﻰ‪ ،‬بﻪخصوص گشت و گذار وساﻳط کﻬنﻪ و مﻴعاد ختم‬ ‫شده‪ ،‬استعمال تﻴل و گاز بﻰکﻴفﻴت و بسا عوامل دﻳگر؛ مانند استفاده از سوختاندن‬ ‫رابر‪ ،‬پﻼستﻴک ومبﻼﻳل سوختﻪ در داشﻫا و حمامﻫا بﻪحﻴث مواد سوخت در اکثر‬ ‫خانﻪ ﻫا‪ ،‬تجارت خانﻪﻫا‪ ،‬دکانﻫا‪ ،‬مؤسسات و نواحﻰ شﻬر کابل باعث آلودهگﻰ ﻫوا‬ ‫مﻰگردد‪ .‬براى تولﻴد برق از جنراتورﻫا استفاده مﻰگردد کﻪ آنﻫم باعث آلودهگﻰ‬ ‫ﻫواى شﻬر مﻰشود‪.‬‬ ‫خارج شدن کاربنداىاوکساﻳد‪ ،‬کاربنمونواوکساﻳد‪ ،‬خاکﻫاى آلوده در اثر وزش‬ ‫بادﻫا‪ ،‬صنعت‪ ،‬کشاورزى در ارتباط با کود حﻴوانﻰ و صناﻳع شﻬرى در محﻼت‬ ‫نامناسب و غﻴره معضﻼت‪ ،‬در مجموع باعث آلودهگﻰ ﻫواى شﻬر و محﻴط زﻳست در‬ ‫شﻬر کابل گردﻳده کﻪ قرار ذﻳل بﻪ آن اشاره مﻰشود‪:‬‬ ‫ـ مشکل ترافﻴک و عرادهجات‪.‬‬ ‫ـ نصب انجنﻫاى دﻳزلﻰ مستعمل و کﻬنﻪ باﻻى وساﻳط نقلﻴﻪ‪.‬‬ ‫‪131‬‬

‫ـ تورﻳد وساﻳط کﻬنﻪ و مستعمل توسط تجار بﻪ داخل کشور‬ ‫ـ استعمال مواد سوخت نفتﻰ بﻰکﻴفﻴت در وساﻳط نقلﻴﻪ‬ ‫ـ گشت و گذار وساﻳط نقلﻴﻪ در داخل شﻬر نسبت محدود بودن جادهﻫاى حلقوى‬ ‫ـ سﻴر وحرکت وساﻳط کﻬنﻪ و مدلسابقﻪ در داخل شﻬر‬ ‫ـ موجودﻳت جادهﻫاى کم عرض درداخل شﻬر‬ ‫ـ عدم موجودﻳت سﻴستم حملونقل منظم شﻬرى بﻪ منظور رفع نﻴازمندىﻫاى مردم؛‬ ‫مانند وساﻳط ملﻰبس‪.‬‬ ‫ـ عدم موجودﻳت پارکﻴنگ وساﻳط در داخل شﻬر و در دروازهﻫاى ورودى شﻬر‪.‬‬ ‫ـ گرد و خاک ناشﻰ از سرکﻫاى خامﻪ در شﻬرﻫا و گل وﻻى ناشﻰ از بارندهگﻰ و‬ ‫خاکروبﻪﻫاى ﻳومﻴﻪ در سرکﻫا‪.‬‬ ‫ـ مشکﻼت مسکن و نبودن فضاى باز تعمﻴرات برخﻼف ماسترپﻼن‪.‬‬ ‫با درنظرداشت مطالب ﻳاد شده‪ ،‬شﻬر کابل داراى آلودهترﻳن ﻫوا در مﻴان شﻬرﻫاى‬ ‫افغانستان است‪.‬‬ ‫ـ افزاﻳش تعداد نفوس در شﻬر کابل کﻪ در حدود چﻬارونﻴم تا پنج مﻴلﻴون نفر است‪.‬‬ ‫ـ نبود و محدود بودن ساحات سبز و جنگلﻫا در نقاط مختلف شﻬر معضلﺔ جدى‬ ‫است‪.‬‬

‫شکل (‪ )91‬آلودهگﻰ آب درﻳاى کابل در اثر شستشو و انداختن زبالﻪﻫا‬

‫‪132‬‬

‫ـ موجودﻳت طوفان و امتعﺔ دست فروشان در نقاط مختلف شﻬر محﻴط را در جادهﻫا بﻪ‬ ‫طور کامل آلوده و ناپاک مﻰسازد‬ ‫ـ گرمساختن خانﻪﻫا در زمستان با استفاده از چوب‪ ،‬زغالسنگ‪ ،‬دﻳزل و فضلﻪﻫاى‬ ‫حﻴوانﻰ‬ ‫ـ مشکﻼت کانالﻴزﻳشن‬ ‫ـ بﻪصورت عموم درتمام شﻬر کابل با وجود ازدﻳاد نفوس کانالﻴزﻳشن صحﻰ و عصرى‬ ‫و جود ندارد‬ ‫ـ موجودﻳت کارخانﻪﻫاى صنعتﻰ در مرکز شﻬر و نواحﻰ مجاور آن‬ ‫ـ استفاده از دﻳزل جنراتور ﻫا در داخل شﻬر و کارخانﻪﻫا‬ ‫ـ سوخت و استعمال مواد رابر‪ ،‬پﻼستﻴک و مبﻼﻳل سوختﻪ در داشﻫاى خشتپزى‪،‬‬ ‫نانپزى و حمامﻫا‬ ‫ـ فرﻫنگ مختلط شﻬرى‬ ‫ـ انداختن کثافات و زبالﻪﻫا در ﻫر قسمت شﻬر‬ ‫ـ موجودﻳت شرکتﻫاى ساختمانﻰ و انبارﻫاى رﻳگ‪ ،‬گل‪ ،‬خشت‪ ،‬چونﻪ و امثال آن‬ ‫ـ موجودﻳت جادهﻫاى خامﻪ و اسفالت ناشده کﻪ مشکﻼت ساختمانﻰ دارد‬ ‫ـ موجودﻳت گدامﻫاى مواد ساختمانﻰ و ارتزاقﻰ در داخل شﻬر‬ ‫ـ فعالﻴتﻫاى ساختمانﻰ فابرﻳکﻪﻫاى آسﻴاب و جغل (کرش) کﻪ ذرات گرد و خاک‬ ‫را تولﻴد مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫ـ عدم کنترول و مراقبت جدى ارگانﻫاى مسﺌوول؛ مانند شاروالﻰ‪ ،‬وزارت صحت‬ ‫عامﻪ و رسانﻪﻫا‪ .‬شاروالﻰ وظﻴفﻪ دارد تا ﻫمﻪ کارﻫاى مربوطﺔ شانرا کنترول نماﻳد‪.‬‬ ‫ـ بررسﻰ و تثبﻴت مقدار ذرات مضرة موجود در ﻫوا توسط دستگاهﻫاى مخصوص و‬ ‫مجﻬز تا بر آلودهگﻰ ﻫوا نظارت بتواند‪.‬‬ ‫‪1‬ـ ذرات کوچکتر از ده ماﻳکروگرام کﻪ از انساج جﻬاز تنفسﻰ عبور نموده وارد شش‬ ‫انسان مﻰشود و در نتﻴجﻪ‪ ،‬امراض گوناگون جﻬاز تنفسﻰ را بﻪبار مﻰآورد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ذرات کوچکتر ماﻳکروسکوبﻰ و کوچکتر از ‪ 2،5‬ماﻳکروگرام کﻪ بﻪ گونﻪ مستقﻴم‬ ‫داخل خون و استخوان گردﻳده سرطان خون را در وجود انسان بﻪبار مﻰآورد‪.‬‬ ‫ـ رسانﻪ ﻫا وظﻴفﻪ دارند تا ﻫمﻪ موضوعات رابﻪ آگاﻫﻰ مردم برسانند‪ .‬قرار نتﻴجﻪگﻴرى‬ ‫‪133‬‬

‫انتشار آلودهگﻰ ذرات خورد در فضاى کابل ناشﻰ از آلودهگﻰ ﻫوا در حدود ‪17363‬‬ ‫تن در سال مﻰگردد‪.‬‬ ‫ـ مقدار ناﻳتروجنداىاکساﻳد در آلودهگﻰ ﻫوا ‪ 16183‬تن‪.‬‬ ‫ـ مقدار اکساﻳد سلفر در آلودهگﻰ ﻫوا در حدود ‪ 2448‬تن‪.‬‬ ‫ـ مقدار کاربنمونواکساﻳد در حدود ‪ 970608‬تن‪.‬‬ ‫ـ مقدار کاربن داى اکساﻳد در حدود ‪ 650846‬تن‪.‬‬ ‫ـ حد اوسط تمرکز اعظمﻰ ‪ 24‬ساعتﻪ ذرات موجوده در آلودهگﻰ ﻫوا قرار ذﻳل‬ ‫محاسبﻪ شده است‪:‬‬ ‫در حالﻰکﻪ ‪ 50‬ماﻳکرو گرام استندرد‪ ،‬از ‪ 50‬الﻰ ‪ 100‬ماﻳکروگرام حالت نورمال را‬ ‫نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫از ‪ 100‬ماﻳکرو گرام بﻪ باﻻ حالت غﻴر نورمال است کﻪ بر اساس تحقﻴقات فضاﻳﻰ‬ ‫ذرات موجوده در حدود ‪ 24 ،361‬و ‪ 37‬ماﻳکروگرام در فﻰ متر مکعب مﻰباشد کﻪ‬ ‫اﻳن مقدار صدمﺔ بﻴش از حد صحﻰ را براى شﻬروندان ما بار مﻰآورد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫـــــر گروه در بارة ﻳک موضوع؛ مانند‬ ‫آلودهگﻰ ﻫواى شﻬر‪ ،‬حفظ محﻴط زﻳست‪ ،‬عوامل آلودهگﻰ ﻫوا‪ ،‬وظﻴفﺔ انسانﻫا در‬ ‫جلوگﻴرى آلودهگﻰ ﻫوا و ضرر آن براى صحت باﻫم بحث نماﻳند سپس نماﻳندة‬ ‫گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ کدام عوامل باعث آلودهگﻰ ﻫواى شﻬر مﻰگردد؟‬ ‫‪2‬ـ چطور مﻰتوانﻴم از آلودهگﻰ ﻫوا جلوگﻴرى نماﻳﻴم؟‬ ‫‪3‬ـ ﻫواى آلوده چﻪ ضررﻫاﻳﻰ را براى انسانﻫا و حﻴوانات بﻪوجود مﻰآورد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان دربارة آلودهگﻰ ﻫواى شﻬر و ضررﻫاى آن ﻳک مقالﻪ بنوﻳسند‪.‬‬

‫‪134‬‬

‫درس (‪)37‬‬

‫ازدﻳاد عرادهجات ﻛﻬﻨﻪ و آﻟﻮدهﮔﻰ شﻬر‬

‫ش (‪ )92‬عرادهجات کﻬنﻪ در شﻬر کابل‬ ‫الف‪ .‬ازدﻳاد عرادهجات کﻬنﻪ و آلودهگﻰ شﻬر‬ ‫آﻳا مﻰدانﻴد کﻪ عرادهجات کﻬنﻪ باﻻى آلودهگﻰ ﻫوا و صحت انسان چﻪ اندازه مضر‬ ‫است؟‬ ‫عرادهجات کﻬنﻪ بﻴشتر در کشورﻫاى روبﻪ انکشاف و فقﻴر مورد استفاده قرار‬ ‫مﻰگﻴرند؛ زﻳرا قﻴمت آنﻫا ارزان مﻰباشد‪ .‬بﻪ طور معمول وساﻳط نقلﻴﻪ اگر از ﻳک‬ ‫طرف جﻬت رفع نﻴازمندىﻫاى ما بﻪکار مﻰرود از جانب دﻳگر دود و گازﻫاى کﻪکﻪ‬ ‫از آن خارج مﻰشود باعث آلودهگﻰ ﻫوا مﻰگردد‪.‬‬ ‫عرادهجات کﻬنﻪ کﻪ از قبل زﻳادتر مورد استفاده قرار مﻰگرفت داراى عوارض زﻳاد‬ ‫و مصارف بﻴشتر تﻴل و مبﻼﻳل بود؛ بنابرآن وقتﻰکﻪ عرادهجات جدﻳد تولﻴد گردﻳد‬ ‫جاى عرادهجات کﻬنﻪ را گرفت‪ .‬در حال حاضر استفادة بﻴشتر از عرادهجات جدﻳد‬ ‫صورت مﻰگﻴرد‪ ،‬زﻳرا داراى تخنﻴک پﻴشرفتﻪ و پرزهﻫاى عصرى مﻰباشد کﻪ ﻫمﺔ‬ ‫مردم استفادة زﻳادتر از آن مﻰکنند‪ .‬عرادهجات کﻬنﻪ در بازارﻫاى دنﻴا ﻫم ارزش و‬ ‫کﻴفﻴت تخنﻴکﻰ خود را از دست داده است‪ .‬نظر بﻪ ارقام ادارة ترافﻴک کابل در سال‬ ‫‪ 1388‬ﻫـ‪ .‬ش‪ .‬در مجموع بﻪتعداد ‪ 365469‬عراده شامل راجستر رسمﻰ ترافﻴک کابل‬ ‫‪135‬‬

‫بود کﻪ ‪ 40‬فﻴصد آنرا وساﻳط خﻴلﻰ کﻬنﻪ و مدل پاﻳﻴن احتوا مﻰنماﻳد‪ .‬عناصرى کﻪ‬ ‫بﻪواسطﻪ وساﻳط نقلﻴﻪ در فضا تولﻴد و باعث آلودهگﻰ ﻫوا و محﻴط زﻳست مﻰگردد‬ ‫قرار ذﻳل مﻰباشد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ کاربنمونواوکساﻳد ‪Co‬‬ ‫‪2‬ـ ناﻳتروجن داى اوکساﻳد‪No2‬‬ ‫‪3‬ـ سلفرداى اوکساﻳد‪So2‬‬ ‫‪4‬ـ ذرات سرب‬ ‫‪5‬ـ مادة مخصوص )‪(PM2‬‬ ‫‪6‬ـ مادة مخصوص ‪PM10‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫر گروه دربارة انواع عرادهجات کﻬنﻪ‪ ،‬نواقص‬ ‫عرادهجات کﻬنﻪ و اضرار عرادهجات کﻬنﻪ کﻪ باﻻى ﻫوا و صحت انسانﻫا اثرات‬ ‫منفﻰ دارد باﻫم بحث نماﻳند و پس از آن نماﻳندة گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ‬ ‫دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ عرادهجات کﻬنﻪ در کدام کشورﻫاى جﻬان بﻴشتر استفاده مﻰگردد‪ ،‬با دﻻﻳل‬ ‫جواب دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ عرادهجات کﻬنﻪ در فضا چﻪ نوع مواد مضره را انتشار مﻰدﻫد؟‬ ‫‪3‬ـ تفاوت بﻴن عرادهجات کﻬنﻪ و جدﻳد را از لحاظ آلودهگﻰ ﻫواى شﻬر تشرﻳح‬ ‫دﻫﻴد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان دربارة تفاوت عرادهجات کﻬنﻪ و جدﻳد ﻳک مقالﺔ مختصر بنوﻳسند‪.‬‬

‫‪136‬‬

‫درس (‪)38‬‬

‫خرابﻰ و آﻟﻮدهﮔﻰ جادهﻫا و ﻛﻮچﻪﻫا‬

‫مواد کﻴمﻴاوى وارد درﻳا‬

‫شکل (‪ )93‬آلودهگﻰ جادهﻫا ناشﻰ از مواد کﻴمﻴاوى و تراکم موترﻫا‬ ‫خرابﻰ و آﻟﻮدهﮔﻰ جادهﻫا و ﻛﻮچﻪﻫا چﻪ ﻣشﻜﻼت را براى شﻬروﻧدان بﻪ بار ﻣﻰآورد؟‬

‫در کشورﻫاى عقب مانده و روبﻪ انکشاف جادهﻫا و کوچﻪﻫا بﻪ طورعموم خراب‪ ،‬خامﻪ‬ ‫و خاک آلود مﻰباشند؛ زﻳرا تا ﻫنوز اکثر جادهﻫا و کوچﻪﻫا قﻴر ﻳا اسفالت نشده اند‪.‬‬ ‫در کنار سرکﻫا‪ ،‬جوىﻫاى آبرو و جود ندارد‪ .‬در سرکﻫاى خامﻪ‪ ،‬خاکبادﻫا‪،‬‬ ‫جوىﻫا و خندقﻫاﻳﻰکﻪ بﻰحد کثﻴف اند باعث شﻴوع امراض مﻰگردند‪ ،‬خاک بادﻫا‬ ‫براى صحت بسﻴار مضر مﻰباشد؛ زﻳرا ﻫنگامﻰکﻪ باد مﻰوزد گرد و خاک و کثافات را‬ ‫از ﻳکجا بﻪ جاى دﻳگر انتقال مﻰدﻫد و ﻫوا را آلوده مﻰسازد کﻪ ﻫمﻴن آلودهگﻰ ﻫوا‬ ‫باعث شﻴوع امراض مﻰگردد‪ .‬غرس نمودن درختان ﻫم تاثﻴر زﻳاد باﻻى پاکﻰ ونظافت‬ ‫جادهﻫا و کوچﻪﻫا دارد و محﻴط را تا اندازهﻳﻰ از خاکبادﻫا و آلودهگﻰ محافظت‬ ‫مﻰنماﻳد‪ ،‬زﻳرا در محﻴط سرسبز و شاداب گرد وخاک موجود نمﻰباشد‪.‬‬ ‫ـ در کشورﻫاى روبﻪ انکشاف توسعﺔ شﻬرﻫا غﻴر منظم بوده‪ ،‬جادهﻫا و کوچﻪﻫاى نامنظم‬ ‫دارند‪.‬‬ ‫ـ مردمان اطراف و روستاﻫا بﻴشتر در شﻬرﻫا مﻬاجرت کرده و بدون آشناﻳﻰ بﻪ فرﻫنگ‬ ‫شﻬرى امرار حﻴات مﻰنماﻳند بنابرآن آلودهگﻰ کوچﻪﻫا وجادهﻫا زﻳادتر مﻰگردد‪.‬‬ ‫ـ در اطراف شﻬر‪ ،‬خانﻪﻫا بﻪ صورت عموم خامﻪ و بدون نقشﺔ مناسب شﻬرى بوده‬ ‫وکوچﻪﻫا ﻫم کثﻴف‪ ،‬خامﻪ و خاکآلود مﻰباشد و بﻪ عوض رﻳگ در کوچﻪﻫا خاک‬ ‫روبﻪ را مﻰ اندازند کﻪ کوچﻪﻫا را زﻳادتر غﻴر صحﻰ مﻰسازد و آبروﻫاى مناسب ﻫم‬ ‫وجود ندارد‪ ،‬تا فاضل آبﻫا از ساحﻪ خارج گردد‪.‬‬ ‫‪137‬‬

‫ـ در تمام جادهﻫا و کوچﻪﻫا کانالﻴزاسﻴون پﻼن شده وجود ندارد تا از آلودهگﻰ جادهﻫا‬ ‫و کوچﻪﻫا جلوگﻴرى شود‪.‬‬ ‫ـ وضع اقلﻴمﻰ ﻫم باﻻى خرابﻰ کوچﻪﻫا و جادهﻫا تﺄثﻴر زﻳاد دارد‪ .‬طورىکﻪ مشاﻫده‬ ‫مﻰنماﻳﻴم ﻫنگام بارﻳدن باران و برف ترانسپورت دچار مشکﻼت زﻳاد مﻰشود؛ زﻳرا‬ ‫سرکﻫا و جادهﻫا پر از آب و گلآلود مﻰباشند و حتﻰ مردم بﻪصورت مناسب رفت‬ ‫و آمد کرده نمﻰتوانند‪.‬‬ ‫ـ در ساختمان سرکﻫا از مواد بﻰکﻴفﻴت استفاده مﻰشود بنابرآن زودتر تخرﻳب‬ ‫مﻰگردد‪ .‬پس دراعمار سرکﻫا باﻳد متخصصان فنﻰ استخدام گردند‪.‬‬ ‫ـ در دو طرف سرک جوىﻫاى آبرو بﻪطور منظم و فنﻰ باﻳد اعمار گردد‪.‬‬ ‫ـ نارساﻳﻰ فرﻫنگﻰ ﻫم باعث خرابﻰ جادهﻫا و کوچﻪﻫا مﻰگردد؛ زﻳرا تا ﻫنوز تمام‬ ‫افراد جامعﻪ نظافت را در کوچﻪﻫا و جادهﻫا مراعات نمﻰکنند و ﻫمﻪ چﻴز را در ﻫر‬ ‫جاکﻪ بخواﻫند مﻰاندازند؛ بنابرآن کوچﻪﻫا و جادهﻫا کثﻴف مﻰشوند‪.‬‬ ‫شﻬر کابل کﻪ از پرنفوسترﻳن شﻬرﻫاى افغانستان مﻰباشد مشکﻼت زﻳاد در جادهﻫا و‬ ‫کوچﻪﻫاى آن وجوددارد زﻳرا نفوس زﻳاد باعث خرابﻰ جادهﻫا و کوچﻪﻫا مﻰگردد‪.‬‬ ‫ـ کمربند سبز در اطراف شﻬر ضرورت عاجل بوده‪ ،‬تطبﻴق ماستر پﻼن در تمام ساحات‬ ‫شﻬرى حتمﻰ مﻰباشد و رسانﻪ ﻫا فرﻫنگ شﻬرى را بﻪ ﻫمشﻬرﻳان ﻫمواره تبلﻴﻎ نماﻳند‪،‬‬ ‫در ضمن بخش تنظﻴفات شاروالﻰ باﻳد مسﺌوولﻴت خود راﻫم درک نماﻳد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫براى شاگردان پنج دقﻴقﻪ وقت داده شود تا ﻫر کدام آنﻫا دربارة خرابﻰ جادهﻫا‪،‬‬ ‫کوچﻪﻫا و شﻬر خود فکر کنند و جﻬت بﻬبودى جادهﻫا و کوچﻪﻫا نظرﻳات خوﻳش‬ ‫را اراﻳﻪ نماﻳند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ خرابﻰ جادهﻫا و کوچﻪﻫا در اثر کدام عوامل بﻪوجود مﻰآﻳد توضﻴح دﻫﻴد؟‬ ‫‪2‬ـ براى جلوگﻴرى از خرابﻰ جادهﻫا و کوچﻪﻫا چﻪ باﻳد بکنﻴم؟‬ ‫‪3‬ـ در قسمت خرابﻰ جادهﻫا و کوچﻪﻫا شاروالﻰ چﻪ وظﻴفﻪ دارد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج از صﻨف‬ ‫شاگردان دربارة خرابﻰ جادهﻫا و کوچﻪﻫا ﻳک مقالﻪ بنوﻳسند‪.‬‬

‫‪138‬‬

‫فصﻞ ﭘﻨﺠﻢ ‪ -‬آفات طبﻴعﻰ‬ ‫در اﻳﻦ فصﻞ ﻣﻰ خﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ـ زلزلﻪ‬ ‫ خطرات زلزلﻪ‬‫ـ سنجش مﻴزان زلزلﻪ‬ ‫ـ حوزهﻫاى زلزلﻪخﻴز کشور‬ ‫ـ سﻴﻼب‬ ‫ـ خطرات سﻴل و راهﻫاى مقابلﻪ با آن‬ ‫ـ آتشفشان‬ ‫ـ آتشفشان‬ ‫ـ حوزهﻫاى آتشفشانﻰ قبلﻰ در کشور‬ ‫شاگردان عزﻳز با خواندن اﻳن فصل بﻪ اﻫداف دانشﻰ زﻳر‬ ‫آشنا شوند‪:‬‬ ‫ـ در مورد زلزلﻪ معلومات حاصل نماﻳند‪.‬‬ ‫ـ درک نحوة سنجش شدت زلزلﻪ‬ ‫ـ راه ﻫاى جلوگﻴرى از خطرات زلزلﻪ را بدانند‬ ‫ـ حوزهﻫاى زلزلﻪخﻴز کشور را بشناسند‪.‬‬ ‫ـ دربارة سﻴل وخطرﻫاى آن آگاﻫﻰ حاصل کنند‪.‬‬ ‫ـ راه مقابلﻪ با خطرﻫاى سﻴل را بدانند‪.‬‬ ‫ـ دربارة آتشفشان آگاﻫﻰ حاصل کنند‪.‬‬

‫‪139‬‬

‫از شاگردان عزﻳز انتظار مﻰرود کﻪ با خواندن اﻳن فصل بﻪ اﻫداف مﻬارتﻰ ذﻳل‬ ‫دست ﻳابند‪:‬‬ ‫ـ زلزلﻪ را تعرﻳف و توضﻴح نماﻳند‪.‬‬ ‫ـ چگونﻪگﻰ سنجش مﻴزان زلزلﻪ را بﻴان کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ در مواقع زلزلﻪ بتوانند خود و اطرافﻴان خود را از خطرات زلزلﻪ حفظ کنند‪.‬‬ ‫ـ خطرات سﻴل و راهﻫاى مقابلﻪ با آنرا توضﻴح داده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ نحوة وقوع آتشفشان را بﻴان کنند‪.‬‬

‫‪140‬‬

‫درس (‪)39‬‬

‫زﻟﺰﻟﻪ‬

‫ش (‪ )94‬در اﻳﻦ شﻜﻞ ﻣراﻛﺰ زﻟﺰﻟﻪ را در شﻤالشرق افغاﻧستان دﻳده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد ﻛﻪ‬ ‫ساحات زﻟﺰﻟﻪ خﻴﺰ تاجﻜستان‪ ،‬اوزبﻜستان و ﭘاﻛستان را ﻧﻴﺰ احتﻮا ﻣﻰﻛﻨد‪.‬‬

‫در بارة زﻟﺰﻟﻪ چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد؟‬ ‫زلزلﻪ عبارت از لرزش خفﻴف و ﻳا شدﻳد سطح زمﻴن است کﻪ بﻪ طور محلﻰ واقع‬ ‫شده امواج آن بﻪ اطراف منتشر مﻰشود‪ .‬شدت و دوام آن خطرات مالﻰ و جانﻰ را‬ ‫دارا است کﻪ باﻳد شاگردان معارف در محﻴط مکتب و صنف خود از آن آگاه بوده و‬ ‫دربرابر خطرﻫا آن آمادهگﻰ داشتﻪ باشند‪.‬‬ ‫زلزلﻪ چطور واقع مﻰشود؟‬ ‫وقوع زلزلﻪ سﻪ علت مختلف دارد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ عامل تکتونﻴکﻰ‬ ‫‪2‬ـ علت آتشفشانﻰ‬ ‫‪3‬ـ عامل پلوتونﻴکﻰ‬ ‫‪1‬ـ عامل تکتونﻴکﻰ ارتباط مستقﻴم با پلﻴتﻫاى مختلف قشر زمﻴن دارد‪ .‬مﻰدانﻴدکﻪ‬ ‫قشر زمﻴن از ﻳک تعداد پلﻴتﻫاى خورد و بزرگ تشکﻴل شده است کﻪ در اثر بﻰ‬ ‫موازنﻪگﻰ ﻳک پلﻴت مقابل پلﻴت دﻳگر حرکت کرده‪ ،‬زلزلﻪ را در ﻫمان محل بﻪوجود‬ ‫مﻰآورد‪ .‬پلﻴتﻫاى بزرگ زمﻴن عبارتند از‪ :‬پلﻴت اﻳروشﻴا‪ ،‬پلﻴت ﻫند‪ ،‬پلﻴت آسترالﻴا‪،‬‬ ‫پلﻴت افرﻳقا‪ ،‬پلﻴت امرﻳکاى شمالﻰ‪ ،‬پلﻴت امرﻳکاى جنوبﻰ‪ ،‬پلﻴت انتارکتﻴک و چندﻳن‬ ‫پلﻴت خورد دﻳگر‪.‬‬ ‫‪141‬‬

‫در افغانستان حرکت پلﻴت ﻫند و‬ ‫اﻳروشﻴا باعث زلزلﻪﻫاى مختلف در‬ ‫ساحﺔ بدخشان‪ ،‬چترال و تاجکستان‬ ‫مﻰشود‪.‬‬ ‫‪2‬ـ عامل آتشفشانﻰ‪ :‬آتشفشانﻫاى‬ ‫ساحﺔ وزو و سسلﻰ در مدﻳترانﻪ‪،‬‬ ‫آتشفشانﻫاى سواحل شرقﻰ آسﻴا‬ ‫و سواحل غربﻰ امرﻳکا مثالﻫاى‬ ‫مﻬم در تولﻴد زلزلﻪﻫاى آتشفشانﻰ‬ ‫اﻳن مناطق محسوب مﻰشوند کﻪ‬ ‫در جاپان‪ ،‬شرق دور‪ ،‬کلﻴفورنﻴا‬ ‫و سواحل غربﻰ امرﻳکا زلزلﻪﻫاى‬ ‫شدﻳد و ﻳا خفﻴف را بار مﻰآورد‪.‬‬

‫شکل(‪ )95‬مراکز زلزلﻪ‬

‫شکل(‪ )96‬ﻫستﻪ ﻫاى تکنوتﻴکﻰ‬

‫‪3‬ـ زلزلﻪﻫاى پلوتونﻴک‪ :‬در اصل فشار حرکات صعودى طبقﺔ مگما بوده کﻪ در اثر‬ ‫گردش حرارت‪ ،‬بعضﻰ جاﻫا رابﻪ زلزلﻪ مواجﻪ مﻰسازد؛ اما دو عامل اولﻰ اضافﻪتر در‬ ‫سطح زمﻴن باعث زلزلﻪ مﻰشود‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫ـ شاگردان بﻪ دو گروه تقسﻴم شوند‪ .‬گروه اول نقشﺔ ساحﺔ زلزلﻪﻫاى تکتونﻴکﻰ‬ ‫را ترسﻴم کنند‪.‬‬ ‫گروه دوم ساحﺔ زلزلﻪﻫاى آتشفشانﻰ را در نقشﻪ عﻼمتگذارى نماﻳند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫ـ زلزلﻪ را تعرﻳف نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫ـ زلزلﻪﻫاى تکتونﻴکﻰ چطور رخ مﻰدﻫند و در کجا واقع مﻰشوند؟‬ ‫ـ زلزلﻪﻫاى آتشفشانﻰ بﻴشتر در کجا رخ مﻰدﻫد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان در روى نقشﺔ دنﻴا مناطق زلزلﻪخﻴز را بﻪ رنگ سرخ نشانﻰکنند‪.‬‬

‫‪142‬‬

‫درس ‪40‬‬

‫خطرات زﻟﺰﻟﻪ‬

‫شﻜﻞ (‪ )97‬تخرﻳبات زﻟﺰﻟﺔ رستاق در شﻤال افغاﻧستان‬

‫ـ آﻳا شاﮔردان ﻣﻰداﻧﻨد ﻛﻪ چﮕﻮﻧﻪ خطرات زﻟﺰﻟﻪ را ﻛاﻫﺶ دﻫﻨد؟‬ ‫اﻳن موضوع واضح است کﻪ زلزلﻪ را پﻴشبﻴنﻰ کرده نمﻰتوانﻴم‪ ،‬اما باﻳد در برابر خطرات‬ ‫وارده‪ ،‬جلوگﻴرى از خطرات‪ ،‬و کاﻫش خطرات آن آمادهگﻰ داشتﻪ باشﻴم تا خطرات‬ ‫زلزلﻪ را تا حد ممکن تخفﻴف دﻫﻴم‪ .‬کاﻫش خطرات زلزلﻪ براى ﻫمﻪ داراى اﻫمﻴت‬ ‫است‪ ،‬بﻪ وﻳژه براى انسانﻫاﻳﻰکﻪ در جمﻴعتﻫاى بزرگ و ﻳا گروهﻫاى مختلف‪،‬‬ ‫زندهگﻰ مﻰکنند؛ طور مثال در صنوف مکتب‪ ،‬کودکستانﻫا‪ ،‬در جماعتﻫاى مذﻫبﻰ‬ ‫و مساجد‪ ،‬قشلﻪﻫاى عسکرى‪ ،‬شفاخانﻪﻫا‪ ،‬مراکز تجارتﻰ(مندوىﻫا‪ ،‬مارکﻴتﻫا)‪ ،‬بلند‬ ‫منزلﻫا‪ ،‬بﻼکﻫاى رﻫاﻳشﻰ‪ ،‬نقاط مزدحم شﻬرى‪ ،‬مراکز برگزارى مراسم عروسﻰ‪،‬‬ ‫ﻫوتلﻫا‪ ،‬رستوارنت ﻫا‪ ،‬حمامﻫا‪ ،‬ادارات دولتﻰ‪ ،‬مراسم تشجﻴع جنازه‪ ،‬جشن ﻫا‪ ،‬سمﻴنار‬ ‫ﻫا و امثال آن‪.‬‬ ‫ـ در اﻳن گروهﻫا اجتماعات ﻳا بﻪصورت موقت وﻳا بﻪصورت داﻳمﻰ اقامت دارند‪ .‬در‬ ‫ﻫر دو حالت کاﻫش خطرات زلزلﻪ اﻫمﻴت خاص دارد‪،‬‬ ‫ـ بنابران تخفﻴف خطرات زلزلﻪ از دو لحاظ باﻳد مدنظر باشد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ از لحاظ ساختمان فزﻳکﻰ و انجنﻴرى منازل‪.‬‬ ‫‪2‬ـ از لحاظ آمادهگﻰ قبلﻰ و اطﻼعات مفﻴد بﻪ مردم در مورد زلزلﻪ و خطرات ناشﻰ از آن‪.‬‬ ‫با در نظر داشت اﻳن دو موضوع‪ ،‬اگر تدابﻴر پﻴشگﻴرى براى کاﻫش خطرات زلزلﻪ‬ ‫گرفتﻪ شود براى جلوگﻴرى از آسﻴب زلزلﻪ مفﻴد شمرده مﻰشود‪.‬‬ ‫ـــ از لحاظ ساختمان منازل نکات آتﻰ در نظر گرفتﻪ شود‪:‬‬ ‫ـ در تعمﻴرات‪ ،‬اسکلﻴت تعمﻴر باﻳد کانکرﻳت متشکل از آﻫن‪ ،‬گادر و سمنت باشد تابﻪ‬ ‫تعمﻴر‪ ،‬قوة ارتجاعﻴت و مقاومت داده بتواند‪.‬‬ ‫ـتعمﻴراتکﻬنﻪ‪،‬باساختمانچوب‪،‬خشتوﻳاپخسﻪزودترآسﻴبپذﻳربوده‪،‬ستونﻫاىاستنادى‬ ‫‪143‬‬

‫ش (‪ )98‬تصوﻳرى از ارگ بم اﻳران قبل و بعد از زلزلﻪ‬

‫و مقاوم بﻪ آن داده شود (بلند بردن سطح مقاومت‬ ‫تعمﻴرﻫا)‪.‬‬ ‫ـ تعمﻴرات در ساحﺔ زلزلﻪ خﻴز باﻳد در دامان کوه‬ ‫و سرزمﻴنﻫاى نرم و رسوبﻰ ساختﻪ نشود‪.‬‬ ‫ـ صنوف درسﻰ و اجتماعات در نقاط تعلﻴمﻰ‬ ‫باﻳد در اتاقﻫاى غﻴر مقاوم و شکستﻪ جابﻪجا‬ ‫نشوند‪.‬‬ ‫ـ در شﻬرﻫا نقاط پر جمعﻴت باﻳد بﻪ بخشﻫاى جداگانﻪ تقسﻴم گردد تا ازخطر زلزلﻪ‬ ‫محفوظ باشند‪.‬‬ ‫ـ استحکام زﻳر بناﻫا‬ ‫ـــ در زلزلﻪﻫا تخرﻳب منازل‪ ،‬آتشسوزى‪ ،‬حتﻰ شگاف و درزﻫا در سطح زمﻴن رخ‬ ‫مﻰدﻫد؛ بنابر آن سﻴستم ﻫشدار و رﻫنماﻳﻰ در موقع زلزلﻪ حتمﻰ مﻰباشد‪.‬‬ ‫از اﻳن سبب‪ ،‬آگاﻫﻰ براى مردم و شاگردان معارف از وجاﻳب مؤسسات دولتﻰ و‬ ‫رسانﻪﻫاى جمعﻰ محسوب مﻰشود‪ .‬تا مردم با مساﻳل اساسﻰ خطرات زلزلﻪ و اتخاذ‬ ‫تدابﻴر عملﻰ آماده باشند‪.‬‬ ‫ـ موضوع اطﻼعات باﻳد واضح‪ ،‬دقﻴق و مستند بوده‪ ،‬بدون مسﺄلﺔ خرافاتﻰ گفتﻪ شود تا‬ ‫روان جامعﻪ مغشوش نگردد‪.‬‬ ‫ـ در مکاتب معلمان وظﻴفﻪ دارند تا خطرات زلزلﻪ را واضح سازند و تدابﻴر صحﻴح در مورد‬ ‫آن اتخاذ گردد‪ ،‬فلمﻫاى مورد نظر بﻪ شاگردان نماﻳش داده شود‪ ،‬از صنوف و ساختمان آن‬ ‫ﻫمواره مراقبت نماﻳند‪ ،‬حتﻰ تدابﻴر مقدماتﻰ ضد حوادث و زلزلﻪ آماده گردد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫ـ خطرات زلزلﻪ در کدام جاﻫا زﻳادتر اتفاق مﻰافتد؟ دراﻳن مورد شاگردان مراکز‬ ‫اجتماعات موقت و داﻳمﻰ را لست کنند و در صنف اراﻳﻪ نماﻳند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ در نزدﻳکﻰ محل رﻫاﻳش تان کدام نقاط‪ ،‬نفوس مزدحم دارد؟‬ ‫‪2‬ـ کدام نوع جاﻫا بﻴشتر آسﻴب پذﻳر اند؟‬ ‫‪3‬ـ خطرات زلزلﻪ چطور تخفﻴف داده مﻰشود؟‬ ‫‪4‬ـ مقاومت تعمﻴرات چطور باﻳد پﻴشبﻴنﻰ شود؟‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان در مورد روش خطرات زلزلﻪ ﻳک مقالﺔ مختصر در ‪ 10‬سطر بنوﻳسند و‬ ‫بﻪ معلم مضمون بسپارند‪.‬‬ ‫‪144‬‬

‫درس ‪41‬‬

‫سﻨﺠﺶ ﻣﻴﺰان زﻟﺰﻟﻪ‪:‬‬

‫ش (‪ )99‬سرعت امواج زلزلﻪ بﻪ دقﻴقﻪ‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد ﻛﻪ زﻟﺰﻟﻪ چطﻮر اﻧدازه ﻣﻰشﻮد؟‬ ‫ـ شما مﻰ فﻬمﻴد کﻪ ﻫر چﻴز ﻳک واحد معﻴن براى اندازهگﻴرى دارد؛ مثال واحد‬ ‫اندازه کردن وزن‪ ،‬کﻴلوگرام‪ ،‬سﻴر وﻳا پوند است‪ .‬واحد اندازه گﻴرى طول عبارت‬ ‫است از‪ :‬متر‪ ،‬کﻴلومتر‪ ،‬فوت و ﻳا مﻴل‪ .‬ازﻳن سبب‪ ،‬قوه‪ ،‬شدت وﻳا نﻴروى لرزش زلزلﻪ‬ ‫بﻪ مرکالﻰ و رﻳشتر اندازه مﻰشود‪ .‬در اثر لرزش و تکانﻫاى زلزلﻪ‪ ،‬اشﻴاى بﻴن خانﻪ‬ ‫بﻪ شدت مﻰلرزند‪ ،‬لرزش زلزلﻪ توسط امواج مختلف بﻪ اطراف انتشار مﻰﻳابد و سﻪ‬ ‫نوع مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ امواج اولﻰ‪Primary Waves‬‬ ‫‪2‬ـ امواج دومﻰ ضربﻪ و تکان‪Secondary Waves‬‬ ‫‪3‬ـ امواج سطحﻰ ‪Surface Waves‬‬ ‫اشﻴاﻳﻰ کﻪ در باﻻى المارى‪ ،‬باﻻى دﻳوار‪ ،‬باﻻى مﻴز و ﻳا در روى اتاق قرار دارد در‬ ‫لرزشﻫاى مختلف زلزلﻪ بﻴجاشده و ﻳا حرکت آنﻫا در صحن اتاق بﻪ گونﻪ مستقﻴم‬ ‫بﻪ شدت زلزلﻪ ارتباط دارد‪ .‬از نگاه علماى جﻴولوژى زلزلﺔ خفﻴف‪ ،‬متوسط‪ ،‬بزرگ‪،‬‬ ‫‪145‬‬

‫ش (‪ )100‬خط السﻴر امواج زلزلﻪ در بﻴن زمﻴن‬ ‫شدﻳد و بسﻴار شدﻳد تصنﻴف شده؛ اما شدت و تراکم زلزلﻪ را از مقﻴاس ﻳک الﻰ ‪9‬‬ ‫رﻳشتر عالم جرمنﻰ اﻳن طور صنف بندى کرده اند‪:‬‬ ‫زﻟﺰﻟﺔ بسﻴار خفﻴف‬ ‫‪ -1‬اثرات لرزش در دستگاه زلزلﻪسنج رﻳکارد شده نمﻰتواند‪.‬‬ ‫‪ -2‬لرزش توسط انسان احساس مﻰشود و اشﻴاى آوﻳختﻪ مﻰلرزند‪.‬‬ ‫زﻟﺰﻟﺔ خفﻴف‬ ‫‪ -3‬لرزش در تعمﻴر احساس مﻰشود و اشﻴاى آوﻳختﻪ بﻪخوبﻰ مﻰ لرزند‪.‬‬ ‫‪ -4‬اشﻴاى آوﻳختﻪ بﻪسرعت مﻰلرزند‪ ،‬و دروازهﻫا و کلکﻴنﻫا بﻪ اﻫتزاز درمﻰآﻳند‪ .‬در‬ ‫چوکات دروازهﻫا و دﻳوارﻫا‪ ،‬درزﻫا ظاﻫر مﻰشود‪.‬‬ ‫زﻟﺰﻟﺔ ﻣتﻮسط‬ ‫‪ -5‬اشخاص در خارج تعمﻴر لرزه را احساس مﻰکنند‪ ،‬اشﻴاى خورد بﻴجا مﻰشود‪،‬‬ ‫منظرهﻫاى روى دﻳوار جاى خود را فورى تغﻴﻴر مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪146‬‬

‫شکل ‪101‬‬

‫زﻟﺰﻟﺔ ﻧسبت ًا شدﻳد‬ ‫‪ -6‬لرزش بﻴشتر احساس شده‪ ،‬افراد خانﻪ را ترک مﻰکنند‪ ،‬ظرفﻫا از المارى‬ ‫مﻰافتد‪.‬‬ ‫زﻟﺰﻟﺔ شدﻳد‬ ‫‪ -7‬دراﻳن مرحلﻪ انسان توازن خود را از دست مﻰدﻫد‪ ،‬اثاثﻴﺔ تعمﻴر بﻴجا مﻰشوند و‬ ‫درﻳور در بﻴن موتر لرزش را احساس مﻰکند و جوىﻫاى کانکرﻳتﻰ مﻰشکند‪.‬‬ ‫‪ -8‬رفتار موترﻫا متﺄثر مﻰگردد و تخرﻳب زﻳاد در تعمﻴر رونما مﻰشود‪.‬‬ ‫زﻟﺰﻟﻪ بسﻴار شدﻳد‬ ‫‪ -9‬تعمﻴرات تخرﻳب مﻰشود‪ ،‬ذخاﻳر آب مﻰشکند‪ ،‬شکستﻪگﻰ و درز در سطح‬ ‫زمﻴن ظاﻫر مﻰشود‪ .‬پلﻫاى چوبﻰ منﻬدم گردﻳده‪ ،‬قطار آﻫن موازنﺔ خود را از‬ ‫دست مﻰدﻫد‪ .‬صخرهﻫاى بزرگ بﻴجا مﻰشوند وگاﻫﻰ اشﻴا در ﻫوا پرتاب شده و‬ ‫پاﻳپ ﻻﻳنﻫا تخرﻳب مﻰشوند‪.‬‬

‫‪147‬‬

‫اما زلزلﻪ در ســرزمﻴنﻫاى رســوبﻰ بســﻴار محســوس اســت‪ ،‬در حالﻰ کﻪ در نقاط‬ ‫کوﻫســتانﻰ‪ ،‬تعمﻴرات با کتلﺔ کوه ﻳک جا مﻰ لرزد کﻪ نظر بﻪ ســرزمﻴنﻫاى رسوبﻰ‬ ‫لرزش آن کمتر احساس مﻰشود‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫معلم شاگردان را بﻪ دو گروه تقسﻴم کرده ﻫر گروه خصوصﻴات زلزلﻪﻫاى ضعﻴف‬ ‫و شدﻳد را بﻴان کنند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ تعمﻴر در کدام مرحلﻪ بﻪ لرزه مﻰآﻳد؟‬ ‫‪2‬ـ قطار آﻫن در کدام درجﺔ رﻳشتر از جا بﻰ جا مﻰشود؟‬ ‫‪3‬ـ تشخﻴص زلزلﻪ را کدام عالم غرب در مقﻴاس معﻴﻴن جا داد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان از اولﻴاى خود بپرسند کﻪ چﻪ وقت زلزلﻪﻫاى شدﻳد در محل شان اتفاق‬ ‫افتاده و چﻪ تﺄثﻴر داشتﻪ است؟ نتﻴجﺔ بحث خود را در صنف اراﻳﻪ کنند‪.‬‬

‫‪148‬‬

‫درس ‪42‬‬

‫حﻮزهﻫاى زﻟﺰﻟﻪ خﻴﺰ ﻛشﻮر‬

‫شکل (‪ )102‬نقشﺔ ساحات زلزلﻪخﻴز افغانستان‬ ‫حﻮزهﻫاى زﻟﺰﻟﻪ خﻴﺰ ﻛشﻮر در ﻛدام جاﻫا ﻣﻮقعﻴت دارﻧد؟‬ ‫اگر در نقشﺔ افغانستان بﻪ دقت نگاه کنﻴم‪ ،‬بﻪ اساس رﻳکاردﻫاى زلزلﻪسنج‪ ،‬مراکز زلزلﻪ‬ ‫خﻴز افغانستان در شمالشرق خﻴلﻰ متراکم بوده و بﻪ طرف جنوبغرب شدت زلزلﻪ بﻪ‬ ‫تدرﻳج کاﻫش مﻰﻳابد‪ .‬در ساحﺔ پامﻴر‪ ،‬واخان‪ ،‬فﻴﺾ آباد‪ ،‬تخار و خان آباد‪ ،‬شمال کنرﻫا‬ ‫و نورستان لرزش و تکانﻫاى زلزلﻪ شدﻳد بوده‪ ،‬ﻫمﻪ سالﻪ باربار اتفاق مﻰافتد‪.‬‬ ‫ﻫمردﻳف با اﻳن لرزشﻫاى موضعﻰ‪ ،‬شکستﻪگﻰﻫاى زﻳادى ﻫم در سطح زمﻴن بﻪ مﻼحظﻪ‬ ‫مﻰرسد کﻪ تعداد زﻳاد آن در وﻻﻳات ننگرﻫار‪ ،‬بدخشان‪ ،‬کابل وغزنﻰ وجود دارد‪.‬‬ ‫در مجاورت اﻳن خطوط شکستﻪ بازﻫم زلزلﻪﻫاى محلﻰ با شدت مختلف صورت‬ ‫مﻰگﻴرد‪ .‬از جملﻪ ده شکستﻪگﻰ مﻬم‪ ،‬خطوط شکستﺔ بدخشان‪ ،‬چمن و ﻫرات خﻴلﻰ‬ ‫بزرگ و قابل مﻼحظﻪ اند‪.‬‬ ‫بنابرآن‪ ،‬در افغانستان حوزهﻫاى زلزلﻪخﻴز را در چﻬار تصنﻴف ذﻳل مﻼحظﻪ مﻰکنﻴم‪:‬‬ ‫‪1‬ـ حﻮزة شدﻳد زﻟﺰﻟﻪ‬ ‫از پامﻴر شروع شده حصﺔ زﻳاد وﻻﻳت بدخشان‪ ،‬نورستان و کنر را احتوا مﻰکند‪ ،‬پس‬ ‫از آن درجنوب وﻻﻳت بلﺦ و جوزجان امتداد مﻰﻳابد‪ .‬بﻪ طرف جنوبشرق ﻳک حصﺔ‬ ‫وﻻﻳات‪ :‬پکتﻴا‪ ،‬پکتﻴکا و غزنﻰ بﻪ شکل ﻳک نوار وسعت ﻳافتﻪ در شرق وﻻﻳت قندﻫار‬ ‫ساحﺔ خورد را در بر مﻰگﻴرد کﻪ خطر ات زﻳاد را با خود ﻫمراه دارد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ حﻮزة زﻟﺰﻟﻪﻫاى ﻣتﻮسط‬ ‫در وﻻﻳات شمال افغانستان‪ ،‬وﻻﻳات مرکزى و امتداد درﻳاى ﻫرﻳرود بﻪ مﻼحظﻪ مﻰرسد‬ ‫‪149‬‬

‫کــﻪ خطرات وزﻳــان زلزلﻪ درﻳن‬ ‫حصﻪ کمتر مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ حﻮزة زﻟﺰﻟﻪﻫاى خفﻴف‬ ‫در جنوب پکتﻴا‪ ،‬شمــــال قندﻫار‪،‬‬ ‫شمالشــرق ﻫلمنــد و ﻫمچنﻴــن‬ ‫در شــمال‪ ،‬وﻻﻳــات بادغﻴس و‬ ‫ﻫــرات زلــــزلــﻪ با شــدت کم‬ ‫تــــر صورت گرفتـــــــﻪ زﻳان و‬ ‫خطرات آن کمتر مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ حﻮزهﻳﻰ ﻛﻪ زﻟﺰﻟﻪ درآن‬ ‫جا وجﻮد ﻧدارد‪.‬‬

‫ش (‪ )103‬نقشﻪ تکتونﻴکﻰ افغانستان‬

‫اﻳن ساحﻪ شامل جنوبغرب افغانستان بوده حصﺔ از وﻻﻳت قندﻫار‪ ،‬تمام حصﺔ مرکزى‬ ‫و جنوبــﻰ وﻻﻳت ﻫلمند‪ ،‬نﻴمروز‪ ،‬حصﻪﻳــﻰ از جنوب ﻫرات و تمام وﻻﻳت فراه را دربر‬ ‫مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫معلم مضمون ساحات زلزلﻪخﻴز افغانستان را در روى نقشﻪ براى شاگردان نشان‬ ‫دﻫد‪ .‬مراکز مﻬم زلزلﻪ و خطوط شکستﻪگﻰ را در روى نقشﻪ تثبﻴت نماﻳد‪ ،‬در ضمن‬ ‫شاگردان از توضﻴحات و معلومات روى نقشﻪ در کتابچﻪﻫاى خود ﻳادداشت کنند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪1‬ـ ساحﺔ زلزلﺔ شدﻳد افغانستان در کجا موقعﻴت دارد؟‬ ‫د) شمالشرق‬ ‫ج) شمال‬ ‫ب) غرب‬ ‫الف) جنوب‬ ‫‪2‬ـ کنر در کدام حوزة زلزلﻪ قرار دارد؟‬ ‫الف) در حوزة متوسط ب) در حوزة خفﻴف ج)در حوزة شدﻳد د) در حوزة غﻴر‬ ‫محسوس‬ ‫‪3‬ـ خطوط مﻬم شکستﻪگﻰﻫاى افغانستان را نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫ﻫر شاگرد نقشﺔ حوزهﻫاى زلزلﻪ خﻴز و شکستﻪگﻰﻫاى افغانستان را رسم کرده در‬ ‫صنف بﻴاورند و راجع بﻪ آن معلومات دﻫند‪.‬‬ ‫‪150‬‬

‫درس‬

‫سﻴﻼب‬

‫ﻣﻰداﻧﻴد ﻛﻪ سﻴﻼب چﮕﻮﻧﻪ‬ ‫واقع ﻣﻰشﻮد؟‬

‫ســﻴﻼب جرﻳــان آب بــاران‬ ‫اســت کﻪ بﻪطور غﻴر مترقبﻪ از‬ ‫درهﻫاى کوﻫســتانﻰ بﻪحرکت‬ ‫مﻰافتد‪ .‬بﻪ عبــار‪ j‬دﻳگر جرﻳان‬ ‫زﻳاد آب در ساحات آبگﻴر کﻪ‬ ‫باﻻتر از سطح عادى بستر درﻳا‬ ‫با سرعت و شتاب زﻳاد بﻪجرﻳان‬ ‫افتــد‪ ،‬تخرﻳبات ضمنﻰ را نﻴز با‬ ‫خود ﻫمراه دارد‪ .‬وضع سﻴﻼبﻰ‬

‫ش (‪ )104‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻳﻰ از وﺿع سﻴﻼبﻰ درﻳاى آﻣﻮ‬

‫درﻳا وﻳا ســاحﺔ مواجﻪ بﻪ ســﻴﻼب بﻪ خوبﻰ فﻬمﻴده مﻰشــود‪ .‬آب آن طغﻴانﻰ‪ ،‬توفانﻰ‪،‬‬ ‫آلوده با خس و خاشاک‪ ،‬ﻫمراه با شاخﻪﻫاى درخت بوده وگلآلود مﻰباشد‪ .‬سﻴﻼب‬ ‫کﻪ مشــخصﻪﻳﻰ از حوادث طبﻴعﻰ ا ست‪ ،‬آفات و اضرار زﻳادى را باخود ﻫمراه دارد؛‬ ‫مثال ســواحل درﻳا را تخرﻳب مﻰکند ‪ ،‬منازل و مســاکن روســتاﻳﻰ وشﻬرى را صدمﻪ‬ ‫مﻰزنــد‪ ،‬انســانﻫا و حﻴوانات را بﻪ کام مرگ مﻰکشــاند‪ ،‬بندرگاهﻫاى تجارتﻰ را در‬ ‫مصب درﻳاﻫا و ﻳا دﻳگر نقاط ساحلﻰ از بﻴن مﻰ برد‪ .‬ممالک کم انکشاف ﻳافتﻪ در برابر‬ ‫سﻴﻼب آسﻴب پذﻳرتر اند‪ ،‬از سﻴﻼب و زلزلﻪ اضافﻪ تر خسارهمند مﻰشوند‪ .‬جنگلﻫا و‬ ‫باغﻫا را از بﻴن مﻰبرد و ساحات زراعتﻰ را نابود مﻰ سازد‪.‬‬ ‫خسارة سﻴﻼب مربوط بﻪ حجم آب طغﻴانﻰ و مﻴل اراضﻰ‪ ،‬مواد محمولﻪ و سنگرﻳزهﻫاى‬ ‫خورد و بزرگ است کﻪ بﻪ حﻴث وسﻴلﺔ بزرگ تخرﻳباتﻰ و ضربﻪﻳﻰ عمل مﻰکند‪.‬‬ ‫گاﻫﻰ ﻫم قلعﻪﻫاى مستحکم را با تمام ملحقات مادى آن ﻫمراه با باشندهگان آن از‬ ‫بﻴن مﻰبرد و تلفات آن بﻪ صدﻫا ﻫزار نفر مﻰرسد‪ .‬مثال در سال ‪ 1320‬ﻫـ‪ .‬ش‪ .‬سﻴﻼب‬ ‫شدﻳدى قرﻳﺔ گلدرة کوﻫدامن را بﻪ سنگﻼخ مبدل ساخت‪ ،‬ده ﻫا قلعﻪ و صدﻫا نفر‪،‬‬ ‫ﻫزاران جوان و تعداد زﻳاد باغﻫا را از بﻴن برد؛ ﻫمچنﻴن سﻴﻼبﻫاى درﻳاى ﻫوانگﻬو‪،‬‬ ‫برﻫما پوترا‪ ،‬و گنگا تلفات زﻳاد مالﻰ و جانﻰ را بار مﻰآورد‪ .‬سﻴﻼب سونامﻰ ‪2005‬م‬ ‫در سواحل جنوبﻰ آسﻴا بﻴش از ﻳکصد ﻫزار نفر را تلف کرد‪.‬‬ ‫اﻧﻮاع سﻴﻼب‪ :‬چﻬار ﻧﻮع سﻴﻼب قابﻞ تﻮجﻪ است‪:‬‬ ‫‪1‬ـ سﻴﻼبﻫاى ﻫموار ‪ :Flash Flood‬در اثر بارندهگﻰﻫاى موسمﻰ و بارندهگﻰﻫاى‬ ‫استواﻳﻰ باعث بلند آمدن سطح آب در اراضﻰ شده‪ ،‬خسارات محلﻰ را بار مﻰآورد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ سﻴﻼبﻫاى درﻳاﻳﻰ ‪ :River Flood‬در اثر بارندهگﻰ‪ ،‬درﻳا توفانﻰ و طغﻴانﻰ شده‬ ‫‪151‬‬

‫در اطراف خود باعث تخرﻳبات مختلف مﻰگردد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ سﻴﻼبﻫاى ساحلﻰ سونامﻰ‪ :Tsunami‬در اثر توفانﻫاى ساﻳکلونﻰ و زلزلﻪ‪،‬‬ ‫توفانﻫاى شدﻳد مد و جذر بحرى سﻴﻼبﻫاى محلﻰ را در سواحل تشکﻴل مﻰدﻫد‬ ‫کﻪ بسﻴار کشنده و تخرﻳبﻰ مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ سﻴﻼبﻰ کﻪ در اثــر ترکش جﻬﻴلﻫاى ﻳخچــالﻰ در سلسلﻪ کـــوهﻫاى ﻫمـــالﻴـﻪ و‬ ‫تﻴانشان زﻳــــادتر‬ ‫بـــﻪ نظر مﻰرسد‪.‬‬

‫ش(‪)105‬ترﻛﺶجﻬﻴﻞﻳخﭽاﻟﻰدرﻫﻤاﻟﻴﻪ‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫معلم شاگردان را بﻪ چﻬار گروه تقسﻴم نماﻳد و ﻫر گروه ﻳک نوع سﻴﻼب را در‬ ‫حضور صنف مختصر بﻴان کنند‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ در کدام منطقﻪ سﻴﻼب سونامﻰ رخ مﻰدﻫد؟‬ ‫الف) در قطب شمال ب) قطب جنوب ج) در آسﻴاى مﻴانﻪ د) در سواحل جنوب آسﻴا‬ ‫‪2‬ـ سﻴﻼبﻫاى کوﻫستانﻰ کدام ﻫا اند؟‬ ‫ج) سﻴﻼبﻫاى قطبﻰ‬ ‫الف) سﻴﻼب ﻳخچالﻰ ب) سﻴﻼب استواﻳﻰ‬ ‫‪3‬ـ کدام درﻳا در آسﻴا اضافﻪ تر سﻴﻼبﻰ است؟‬ ‫ج) درﻳاى برﻫماپترا‬ ‫ب) درﻳاى بلﺦ‬ ‫الف) درﻳاى غزنﻰ‬ ‫‪4‬ـ تخرﻳب سﻴﻼب در کدام جاﻫا خﻴلﻰ زﻳاد است؟‬ ‫الف) در جاﻳﻰکﻪ استحکام ضعﻴف باشد‪.‬‬ ‫ج) در مصب درﻳا‬ ‫ب) در نقاط ﻫموار‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ کمک فامﻴلﻫاى خود راجع بﻪ سﻴﻼب نﻴم صفحﻪ بنوﻳسند و بﻪ معلم خود‬ ‫بسپارند‪.‬‬

‫‪152‬‬

‫درس ‪44‬‬

‫خطرات سﻴﻞ و راهﻫاى ﻣقابﻠﻪ با آن‬

‫شﻜﻞ (‪ )106‬خطر سﻴﻼب جﻬﻴﻞ ﻳخﭽاﻟﻰ سال ‪ 2006‬در داﻣﻨﺔ ﻫﻤاﻟﻰ واقع در ﻧﻴﭙال‬

‫راجع بﻪ خطرات سﻴﻼب چﻪ مﻰدانﻴد و با آن چطور مقابلﻪ خواﻫﻴد کرد؟‬ ‫خطرات سﻴﻼب اگر کلﻰ باشد ﻳا جزﻳﻰ‪ ،‬خسارات و ضاﻳعات را باخود ﻫمراه دارد‪.‬‬ ‫خطرات ناشﻰ از سﻴﻼب را بﻪ دو گروه بخش بندى کرده اند‪:‬‬ ‫‪1‬ـ خطرات مستقﻴم ‪2‬ـ خطرات غﻴر مستقﻴم‬ ‫ـ در خطرات مستقﻴم تخرﻳب ملکﻴتﻫاى زراعتﻰ‪ ،‬خانﻪﻫا‪ ،‬باغﻫا‪ ،‬جنگلﻫا‪ ،‬راهﻫاى‬ ‫ترانسپورتﻰ‪ ،‬وساﻳل و ابزارﻫاى کﻪ در ساحﺔ سﻴﻼب قرار دارد‪ ،‬طور مثال پارکﻫاى‬ ‫موتر‪ ،‬وساﻳطﻰ کﻪ در پارک وﻳا مجاورت آن موجود باشد‪ ،‬حﻴوانات‪ ،‬رمﺔ حﻴوانات‬ ‫در دامان کوه و کنار دره و ﻳا انسانﻫا‪ ،‬بﻪ خصوص کوچﻰﻫا کﻪ در خطالسﻴر‬ ‫سﻴﻼب قرار دارند‪ .‬گاه گاﻫﻰ صدمﺔ حﻴاتﻰ مﻰبﻴنند و از بﻴن مﻰروند‪.‬‬ ‫ـ خطرات غﻴر مستقﻴم سﻴﻼب در جرﻳان ترافﻴک سکتﻪگﻰ وارد مﻰکند‪ ،‬تشوﻳش‬ ‫روحﻰ و ناراحتﻰﻫاى روانﻰ را براى مردم بار مﻰآورد‪ ،‬کار دست فروشان را برﻫم‬ ‫مﻰزند‪ ،‬کار روزانﻪ را بﻪ تعوﻳق مﻴندازد‪ ،‬و عاﻳد کارگران را در حوزة سﻴﻼبﻰ بﻪ‬ ‫رکود مواجﻪ مﻰسازد‪.‬‬ ‫خطوط شبکﺔ برق‪ ،‬آب‪ ،‬مخابرات‪ ،‬زﻳربناﻫاى ترافﻴکﻰ‪ ،‬خطوط رﻳل‪ ،‬ترمﻴنلﻫا‪،‬‬ ‫امتعﺔ تجارتﻰ و مال التجارة ترانزﻳتﻰ بﻪصورت مستقﻴم وغﻴر مستقﻴم صدمﻪ مﻰ بﻴنند‪،‬‬ ‫کﻪ در مناطق روستاﻳﻰ و شﻬرى خسارات آن محسوس مﻰباشد‪.‬‬ ‫راهﻫاى ﻣقابﻠﻪ با سﻴﻼب‪:‬‬ ‫ـ آماده گﻰ در برابر خطر سﻴﻼب از ﻫمﻪ مﻬمتراست‪ ،‬تدابﻴر توسط جامعﻪ و‬ ‫‪153‬‬

‫حکومت برضد تﻬدﻳد سﻴﻼب گرفتﻪ شود‪ .‬در بارة تﻬدﻳد خطرات سﻴﻼب ﻫمﻪ‬ ‫باﻳد آماده باشند و باﻳد خطر آنرا تخفﻴف دﻫند و جلو تخرﻳبات را باﻳد بگﻴرند‪.‬‬ ‫ـ ساختمانﻫاﻳﻰ کﻪ در مسﻴر سﻴﻼب قرار دارد باﻳد مستحکم بوده و درساخت آن ﻫا‬ ‫از مواد معﻴارى استفاده شود‪ .‬منابع ملﻰ و بﻴنالمللﻰ باﻳد پروژهﻫاى تخفﻴف سﻴﻼب‬ ‫و خطرات آنرا مطالعﻪ نماﻳند‪ .‬راجع بﻪ سﻴﻼب معلومات واقعﻰ را نشر نماﻳند و‬ ‫از خط السﻴر سﻴﻼب ﻫمﻪ را آگاه سازند‪ ،‬تا مردم مال و جان خود را نجات دﻫند‪.‬‬ ‫رسانﻪﻫاى جمعﻰ در اﻳن مورد وظﻴفﺔ بزرگ ملﻰ دارند تا بﻪ مردم آگاﻫﻰ دﻫند‪.‬‬ ‫ـ منابع دولتﻰ وغﻴر دولتﻰ ﻫمﻪ دست بﻪکار شوند تا مصونﻴت جامعﻪ حفظ گردد‪.‬‬ ‫ـ رابطﺔ مستحکم بﻴن ارگانﻫاى ملﻰ‪ ،‬بﻴن المللﻰ‪ ،‬دولتﻰ وغﻴر دولتﻰ قاﻳم باشد تا از‬ ‫حرﻳق و تخرﻳبات بﻴشتر وساﻳل تاحدممکن جلوگﻴرى صورت گﻴرد وﻫم براى بﻴجا‬ ‫شده گان مواد غذاﻳﻰ و سرپناه تﻬﻴﻪ گردد‪ .‬ازاﻳن لحاظ ارتباط در ﻫمکارىﻫاى عملﻴاتﻰ‬ ‫بﻴن ارگانﻫا حتمﻰ بﻪ نظر مﻰ رسد تا با خطر سﻴﻼب مقابلﻪ شود و آنرا تخفﻴف دﻫند‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫معلم شاگردان را وظﻴفﻪ دﻫد تا آنﻫا طرﻳقﻪﻫاى مختلف مصونﻴت از خطر سﻴﻼب‬ ‫را بﻴان کنند‪ ،‬تا جان و مال آنﻫا درامان بماند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤال‬ ‫‪1‬ـ استحکامات معﻴارى در کنترول سﻴﻼب چﻪ نقش دارد؟‬ ‫‪2‬ـ کدام ارگانﻫا در کاﻫش خطر سﻴﻼب مسؤولﻴت دارند؟‬ ‫ب) منابع بﻴن المللﻰ‬ ‫الف) منابع ملﻰ‬ ‫د) ﻫﻴچکدام‬ ‫ج) گروه کنترول عملﻴاتﻰ و کنترولﻰ‬ ‫‪3‬ـ در اطﻼع دادن خطر سﻴﻼب کدام ادارهﻫا مسﺌوولﻴت زﻳاد دارد؟‬ ‫الف) ادارات بﻴن المللﻰ ب) ادارات عسکرى‬ ‫د) رسانﻪﻫاى جمعﻰ‬ ‫ج) ادارات‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان راجع بﻪ سﻴﻼب در فامﻴلﻫاى خود صحبت کنند و راه مقابلﻪ با آنرا بﻪ‬ ‫مشورة والدﻳن خود در نﻴم صفحﻪ بنوﻳسند‪.‬‬

‫‪154‬‬

‫درس ‪45‬‬

‫آتﺶفشان‬

‫ش (‪ )107‬ﻣﻨظرة آتﺶفشاﻧﻰ‬

‫ﻣﻰداﻧﻴد ﻛﻪ آتﺶفشان چﻴست و چﮕﻮﻧﻪ بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد؟‬ ‫آتشفشان عبارت از حرکت صعودى مواد آتشﻴن طبقﺔ داخلﻰ زمﻴن (مگما) است کﻪ‬ ‫دراثر فشار‪ ،‬حرارت ‪ ،‬تعامﻼت کﻴمﻴاوى و تغﻴﻴرات فزﻳکﻰ باﻻ آمده باعث دگرگونﻰ‬ ‫قشر زمﻴن مﻰگردد‪ ،‬اصطﻼح ﻻتﻴنﻰ آن ‪ Volcano‬ولکانو ﻳا ولکان است‪.‬‬ ‫ـ مواد آتشفشان کﻪ از طبقات داخلﻰ زمﻴن با فشار زﻳاد باﻻ مﻰآﻳد گاﻫﻰ در قطعات‬ ‫خشکﻪ‪ ،‬تپﻪﻫاى مخروطﻰ را تشکﻴل داده سپس با صداى مﻬﻴب و ﻫولناک انفجار‬ ‫مﻰکند‪ .‬دود‪ ،‬سنگ پارچﻪﻫاى آتشﻴن‪ ،‬مواد غلﻴظ و گداختﺔ آتشﻴن ازدﻫانﺔ آن‬ ‫بﻴرون شده‪ ،‬بﻪ چﻬار طرف جارى مﻰشود‪ .‬سر راه آن ﻫرچﻪ بﻴاﻳد در اثرحرارت زﻳاد‬ ‫آنرا ذوب مﻰکند‪ .‬درجﺔ حرارت آن از ‪ 3000‬درجﺔ سانتﻰگرﻳد اضافﻪتر مﻰباشد‪،‬‬ ‫تعمﻴرات‪ ،‬فلزات‪ ،‬جنگل‪ ،‬موتر و سنگﻫاى کﻪ در مقابل آن قرار گﻴرد ﻫمﻪ را نابود‬ ‫کرده مﻰسوزاند وﻳا ذوب مﻰکند‪.‬‬ ‫اﻳن مواد آتشﻴن و مذابﺔ متحرک کﻪ مثل جسم سﻴال و ماﻳع حرکت مﻰکند بﻪنام ﻻوا‬ ‫‪ Lava‬ﻳاد مﻰشود‪ .‬رنگ مواد ﻻوا سرخ و ﻳا سفﻴد و نارنجﻰ مﻰباشد‪ .‬غلظت آن مثل‬ ‫کتلﺔ متحرک گل و ﻻى بوده مثل آب رقﻴق نمﻰباشد و در اثر غلﻴظ بودن سرعت‬ ‫حرکت آن نظر بﻪ آب کمتر است‪.‬‬ ‫در وقت انفجار از دﻫانﺔ آتشفشان سنگﻫاى آتشﻴن مثل گلﻫاى آتشبازى بﻪ‬ ‫اطراف آن در قوسﻫاى مختلف و بﻪ فاصلﻪﻫاى مختلف پرتاب مﻰشود و در شب‬ ‫صحنﺔ روشن و زﻳباﻳﻰ را ظاﻫر مﻰ سازد‪.‬‬ ‫در سواحل شرقﻰ و غربﻰ بحرالکاﻫل جاﻫاى زﻳادى وجود دارد کﻪ در طول‬ ‫‪155‬‬

‫زمانﻪﻫاى‪ ،‬جﻴولوژى نقاط داغ و فعال آتشفشانﻰ را معرفﻰ مﻰکند‪ ،‬ازاﻳن سبب‬ ‫سواحل اطراف بحرالکاﻫل را بﻪنام حلقﺔ آتشﻴن (‪ )Fire Ring‬ﻳاد مﻰکنند کﻪ‬ ‫بعضﻰ جزاﻳر شرق دور‪ ،‬ساحﺔ کمچتکا‪ ،‬جزاﻳرﻫاواﻳﻰ و سواحل غربﻰ امرﻳکا نﻴز در‬ ‫آن شامل است‪ .‬در اوقﻴانوس اطلس‪ ،‬سواحل بحر ﻫند‪ ،‬جزاﻳر تﻴمور‪ ،‬جاوا‪ ،‬جزﻳرة‬ ‫بالﻰ‪ ،‬اطراف مدﻳترانﻪ بﻪ خصوص ساحﺔ وزو وسﻴسلﻰ‪ ،‬ساحﺔ دماوند در اﻳران و جزاﻳر‬ ‫آزور و کنرى در طول تارﻳﺦ شاﻫد آتشفشانﻫاى مختلف بوده اند‪ .‬آتشفشان‬ ‫آﻳسلند در ماه اپرﻳل ‪ 2010‬دوباره فعال شده و سبب آلودهگﻰ ﻫوا و بﻴجا شدن افراد‬ ‫از محل زندهگﻰ شان و سکتﻪگﻰ در خطوط پرواز کشورﻫاى اروپاﻳﻰ گردﻳد‪.‬‬

‫ش (‪ )108‬کمر بندﻫاى ساحﺔ زلزلﻪ و آتشفشان در جﻬان‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ دو گروه تقسﻴم شوند‪ ،‬ﻫر گروه راجع بﻪ مناطق مﻬم آتشفشان جﻬان‬ ‫بحث نموده و در روى نقشﻪ جاﻫاى آتشفشانﻰ را نشان دﻫند‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ آتشفشان را تعرﻳف کنﻴد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ﻻوا چﻪ مفﻬوم دارد؟‬ ‫‪3‬ـ آتشفشان آﻳسلند چﻪ وقت فعال شد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان راجع بﻪ آتشفشان و رابطﺔ آن با زلزلﻪ‪ ،‬ﻳک مقالﺔ ده سطرى بنوﻳسند و‬ ‫مناطق آتشفشانﻰ آسﻴا را در روى نقشﻪ ترسﻴم و تعﻴﻴن موقعﻴت کنند‪.‬‬ ‫‪156‬‬

‫درس ‪46‬‬

‫حﻮزهﻫاى آتﺶفشاﻧﻰ قبﻠﻰ در ﻛشﻮر‬

‫ش (‪ )109‬تصﻮﻳر ﮔﻞ ﻛﻮه در ﻣرﻛﺰ افغاﻧستان‬

‫آﻳا در افغاﻧستان ساحات و بقاﻳاى آتﺶفشان وجﻮد دارد؟‬ ‫از مطالعات نقشﺔ جﻴولوژى افغانستان و تحقﻴقات دانشمندان سروى جﻴولوژى کشور‬ ‫و علماى زمﻴنشناسﻰ اﻳن طور بر مﻰآﻳد کﻪ ساحﺔ فعال آتشفشان در افغانستان‬ ‫وجود ندارد؛ اما بعضﻰ شواﻫدى کﻪ معرف ساحﺔ آتشفشانﻰ شده مﻰتواند‪ ،‬اﻳن‬ ‫طور واضح مﻰ سازد کﻪ در ابتداى تشکل سلسلﺔ ﻫندوکش موازى با فعالﻴتﻫاى‬ ‫تکتونﻴکﻰ‪ ،‬فعالﻴتﻫاى محدود آتشفشانﻰ در افغانستان صورت گرفتﻪ است‪.‬‬ ‫شواﻫد آتشفشان عبارت است از ساختمانﻫاى مخروطﻰ شکل‪ ،‬احجار نوع بزلت‪،‬‬ ‫سکورﻳا‪ ،‬با احجار خورد مدور کﻪ داراى سوراخﻫا و مسامات زﻳاد باشد؛ مثل سنگ‬ ‫پاى‪ ،‬و احجار نوع پوماﻳس ‪ Pumice‬کﻪ شفاف و کم وزن است‪ ،‬عﻼوه برآن‬ ‫چشمﻪﻫاى آب گرم در مجاورت آتشفشانﻫا قرار دارد‪.‬‬ ‫موجودﻳت احجار سخت بزلت نمونﺔ مﻬم مواد آتشفشانﻰ است کﻪ از ﻻوا بﻪوجود‬ ‫مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫اماچشمﻪﻫاى آب گرم در افغانستان زادة مواد کلسﻴمکاربونﻴت خواﻫد بود و قسماً‬ ‫بر موجودﻳت آتشفشان نﻴز دﻻلت مﻰکند‪ .‬مثل (اوبﻪ) در وﻻﻳت ﻫرات و ﻳا چشمﻪ‬ ‫شفا در مزار شرﻳف کﻪ آب آن زرد رنگ بوده از موجودﻳت مواد سلفر نماﻳندهگﻰ‬ ‫مﻰکند‪ .‬قسماً در کوه البرز جنوب شﻬر مزارشرﻳف ﻳک ساحﻪ کوه بﻪ طورکامل از‬ ‫مواد سلفردار ساختﻪ شده کﻪ دﻻلت بر فعالﻴت آتشفشانﻰ اواﻳل دورة سوم جﻴولوژى‬ ‫(ترشﻴرى) مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫‪157‬‬

‫درغــرب بامﻴــان گلکوه کﻪ ﻳــک مخروطﺔ منظم اســت از جملﺔ ســاختمان واقعﻰ‬ ‫آتشفشانﻫاى دوره سوم جﻴولوژى مﻰباشد‪.‬‬ ‫ـ در جنوب جﻬﻴل گودزره کوهﻫاى چگاﻫﻰ کﻪ در ادوار اولﻴﺔ جﻴولوجﻰ (پرى‬ ‫کامبرﻳن) بﻪوجود آمده بقاﻳاى آتشفشانﻰ را ظاﻫر مﻰسازد‪ .‬اما درﻳن موارد ضرورت‬ ‫بﻪ تحقﻴقات بﻴشتر است تا واقعﻴتﻫاى علمﻰ آن آشکار گردد‪.‬‬

‫ش (‪ )110‬ﻧقشﻪ جﻴﻮﻟﻮجﻴﻜﻰ افغاﻧستان‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان شواﻫد و عﻼﻳم آتشفشانﻰ را نام بگﻴرند و با ﻳکدﻳگر صحبت و بحث‬ ‫کنند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫از دو عﻼمت آتشفشانﻰ نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫جﻬﻴل گود زره درکدام قسمت کشورﻫا قرار دارد؟‬ ‫گلکوه چطور ساختمان دارد؟‬ ‫چشمﺔ شفا در کدام وﻻﻳت واقع شده است؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان نقشﺔ افغانستان را ترسﻴم کرده سپس کوهﻫا را در آن نشان دﻫند‪.‬‬

‫‪158‬‬

‫فصﻞ ششﻢ ‪ -‬ﻛﻬﻜشان‪ ،‬سﻴارات‬ ‫و زﻣﻴﻦ‬ ‫در اﻳن فصل مﻰخوانﻴم‪:‬‬ ‫نظرﻳات در بارة پﻴداﻳش جﻬان‬ ‫کﻬکشان‪Galaxy ،‬‬ ‫ـ منظومﺔ شمسﻰ‬ ‫ـ سﻴارات منظومﺔ شمسﻰ‬ ‫ـ ساختمان زمﻴن‬ ‫ـ حجم و اندازة زمﻴن‬ ‫ـ قطعات خشکﻪ و آب‬ ‫ـ درﻳاﻫاى معروف جﻬان‬ ‫ـ پستﻰﻫا و بلندىﻫاى قطعات خشکﻪ زمﻴن‬ ‫ـ مﻬتاب و مشخصات عمومﻰ آن‬ ‫ـ خسوف و کسوف‬ ‫ـ انواع حرکت زمﻴن‬ ‫ـ حرکت وضعﻰ زمﻴن‬ ‫ـ حرکت انتقالﻰ انتقالﻰ‬ ‫ کمﻴات وضعﻴﻪ جغرافﻴاﻳﻰ‬‫ـ طولالبلد و عرضالبلد‬ ‫شاگردان عزﻳز با خواندن اﻳن فصل بﻪ اﻫداف دانشﻰ ذﻳل دست‬ ‫مﻰﻳابند‪:‬‬

‫‪159‬‬

‫ـ دربارة نظرﻳﻪﻫاى قدﻳم وجدﻳد پﻴداﻳش جﻬان اطﻼع حاصل کنند‪.‬‬ ‫ـ کﻬکشانﻫا را بشناسند‪.‬‬ ‫ـ سﻴاره ﻫا‪ ،‬ستاره ﻫا و اقمار را بشناسند‪.‬‬ ‫ـ در مورد منظومﺔ شمسﻰ و سﻴارات آگاﻫﻰ حاصل کنند‪.‬‬ ‫ـ نحوة گردش سﻴارات منظومﺔ شمسﻰ بﻪ دور خورشﻴد را بدانند‪.‬‬ ‫ـ در رابطﻪ بﻪ زمﻴن خورشﻴد و سﻴارات معلومات حاصل نماﻳند‪.‬‬ ‫ـ در بارة خشکﻰ ﻫا و آبﻫاى روى زمﻴن معلومات کسب کنند‪.‬‬ ‫ـ در ارتباط درﻳاﻫاى معروف جﻬان آگاﻫﻰ حاصل کنند‪.‬‬ ‫ـ دربارة مﻬتاب و مشخصات عمومﻰ آن معلومات کسب کنند‪.‬‬ ‫ـ خسوف و کسوف را بشناسند‪.‬‬ ‫ـ انواع حرکت زمﻴن و نتاﻳج آنرا بدانند‪.‬‬ ‫ـ طولالبلد و عرضالبلد را بشناسند‪.‬‬ ‫از شاگردان عزﻳز انتظار مﻰرود کﻪ با خواندن اﻳن فصل بﻪ اﻫداف مﻬارتﻰ ذﻳل دست ﻳابند‪:‬‬ ‫ـ نظرﻳﻪﻫاى مﻬم پﻴداﻳش جﻬان را توضﻴح داده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ سﻴاره و ستاره ﻫا را از ﻫم تفکﻴک کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ نحوة فعالﻴت منظومﺔ شمسﻰ را توضﻴح دﻫند‪.‬‬ ‫ـ فاصلﺔ زمﻴن را با خورشﻴد و سﻴارات دﻳگر بﻴان کنند‪.‬‬ ‫ـ نسبت خشکﻪ و آب روى زمﻴن را بﻴان کنند‪.‬‬ ‫ـ چگونﻪگﻰ وقوع خسوف و کسوف را بﻴان کنند‪.‬‬ ‫ـ انواع حرکت زمﻴن و نتاﻳج آنرا توضﻴح دﻫند‪.‬‬ ‫ـ طولالبلد و عرضالبلد را توضﻴح دﻫند‪.‬‬

‫‪160‬‬

‫درس (‪)47‬‬

‫ﻧظرﻳات دربارة ﭘﻴداﻳﺶ جﻬان‬

‫آﻳا دربارة ﭘﻴداﻳﺶ جﻬان چﻴﺰى ﻣﻰداﻧﻴد؟‬

‫ش (‪ )111‬ﻣرحﻠﺔ اوﻟﻰ ﻛﻬﻜشانﻫا‬

‫اﻟف) ﻧظر اسﻼم‬ ‫‪ -1‬نظام شمس و موجودﻳت زمﻴن از نظر علماى قدﻳم ﻳونان و روم طورى بوده کﻪ زمﻴن‬ ‫را خداوند(ج) خلق کرده و ساﻳر سﻴارات بﻪ دور آن مﻰچرخند کﻪ اﻳن تﻴورى بﻪ نام ‪Geo‬‬ ‫‪ Centric‬ﻳاد مﻰشود‪ ،‬اما در جﻬان اسﻼم ﻫزار سال قبل البﻴرونﻰ اﻳن نظرﻳﻪ را رد کرد و‬ ‫گفت آفتاب در مرکز قرار دارد و ساﻳر سﻴارات و زمﻴن بﻪ دور آن حرکت مﻰکند کﻪ اﻳن‬ ‫نظرﻳﻪ بﻪنام ‪ Helio Centric‬نامﻴده مﻰشود و بعد جﻬان غرب آنرا نﻴز تﺄﻳﻴد کرد‪.‬‬ ‫قرآن عظﻴمالشﺄن مﻰفرماﻳد‪» :‬پس توجﻪ نموده بﻪ سوى آسمان در حالﻰ کﻪ آسمانﻫا‬ ‫متشکل از دود بود«(‪ )1‬سورة فصلت آﻳﺔ (‪)10‬‬ ‫بنابرآن درفضاى کاﻳنات دود و گاز بﻪ حجم وسﻴع پراگنده بود کﻪ دانشمندان امروزى‬ ‫نﻴز آنرا پذﻳرفتﻪ اند و آنرا بﻪنام سحابﺔ "نﻴبوﻻ" ﻳاد مﻰکنند‪.‬‬ ‫‪161‬‬

‫الس َماء َو ِﻫ َﻲ ُدخَ ا ٌن‬ ‫‪ -1‬ث ُ ﱠم ا ْستَ َوى إِلَﻰ ﱠ‬

‫ب) ﻧظرﻳات عﻠﻤاى جدﻳد‬ ‫‪1‬ـ ﻧظرﻳﺔ ﻛاﻧت (ﻧظرﻳﻪ سﺤابﻰ)‬ ‫کانت عالم و فﻴلسوف معروف جرمنﻰ در سال ‪ 1755‬مﻴﻼدى دربارة خلقت کاﻳنات‬ ‫چنﻴن نظر داده است‪:‬‬ ‫در فضاى کاﻳنات نﻴبوﻻ (‪ )Nebula‬ﻳعنﻰ ابرﻫاى سﻴاه ﻳا غبار مانند با ذرات کوچک‬ ‫جامد وجود داشت‪ .‬ذرات مذکور بﻪ مرور زمان بﻪ اثر قوة جاذبﻪ باﻫم ﻳکجا شده کتلﺔ‬ ‫بزرگﻰ را ساختﻪ اند‪.‬‬ ‫از جانب دﻳگر‪ ،‬کتلﻪﻫاى کوچک توسط قوة کشش و قوة جاذبﻪ با سرعت زﻳاد بﻪ‬ ‫سوى کتلﺔ بزرگ بﻪ حرکت آمد و در اثر تصادم‪ ،‬حرارت زﻳادى را بﻪوجود آورده‬ ‫ذوب ساخت‪ .‬در نتﻴجﻪ‪ ،‬کتلﺔ اولﻰ خﻴلﻰ بزرگ گردﻳد تا آنکﻪ در اثر حرکت‬ ‫محورى بازوﻫاى فرعﻰ از اصل کتلﻪ جدا شد و سﻴارات نظام شمس را بﻪوجود آورد‪،‬‬ ‫پس از آن اﻳن نظرﻳﻪ را ﻻپﻼس انکشاف داد‪.‬‬ ‫ـ ﻧظرﻳﺔ ﻻﭘﻼس‬ ‫عالم و رﻳاضﻰدان مشﻬور فرانسوى ﻻپﻼس (‪ 1796‬مﻴﻼدى) دربارة مبدأ نظام شمسﻰ‬ ‫چنﻴن اظﻬار نظر کرد‪ :‬نظام شمسﻰ در مرحلﺔ نخست عبارت بود از (ابر سحابﻰ) کﻪ‬ ‫حرارت بسﻴار زﻳاد داشت‪ ،‬جسامت ابرﻫاى مذکور خﻴلﻰ زﻳاد بوده‪ ،‬اما حرارت ﻫمﻴن‬ ‫ابرﻫا با سپرى شدن زمان کم مﻰشدکﻪ در نتﻴجﻪ‪ ،‬شکافﻫا و فرورفتگﻰﻫاى پﻰ در‬ ‫پﻰ در بﻴن ابرﻫا نماﻳان شد کﻪ اﻳن عملﻴﻪ‪ ،‬انقباض و انبساط حرکت محورى را در کتلﺔ‬ ‫مذکور بارآورد؛ تا آن کﻪ در بخش استواﻳﻰ آن بر آمدهگﻰ بﻪمﻴان آمد و سﻴارات را‬ ‫بﻪوجود آورد‪ .‬عﻼوه بر آن‪ ،‬ﻻپﻼس اظﻬار مﻰدارد کﻪ بعضﻰ از آنﻫا در موقع جدا‬ ‫شدن سﻴارات گازاتﻰ راکﻪ با خود داشتند بﻪ ماﻳع و بعضﻰ دﻳگر آن را بﻪ مواد جامد‬ ‫مبدل گردانﻴد‪.‬‬

‫‪162‬‬

‫ـ ﻧظرﻳﺔ ﻫاربﻴﮕر‬ ‫ﻫاربﻴگر عقﻴده داشت کﻪ نﻴبوﻻ مانند (کتلﻪﻫاى ابرى) ﻳا حلقﻪﻫا کﻪ جسامت آن برابر‬ ‫کتلﺔ زمﻴن وﻳا بزرگتر از آن بود و جود داشت اﻳن کتلﻪﻫا در فضا متحرک بود‬ ‫و بﻪصورت ناگﻬانﻰ در سطح آفتاب سقوط نموده‪ ،‬سبب انفجار بزرگ گردﻳد و‬ ‫پارچﻪﻫاى پرتاب شده‪ ،‬سﻴارات نظام شمسﻰ را بﻪ وجود آورد‪.‬‬ ‫ـ ﻧظرﻳﺔ تاﻳدل‬ ‫بﻪ اساس نظرﻳﺔ تاﻳدل آفتاب در کاﻳنات مانند ﻳک جسم مشتعل (شعلﺔ سرخ) وجود‬ ‫داشت؛ اما ﻳک کتلﺔ دﻳگر سماوى کﻪ جسامت آن بزرگتر بود از کنار آفتاب بﻪ‬ ‫فاصلﺔ دور گذشت‪ .‬کشش و قوة جاذبﺔ کتلﻪ ﻳاد شده باﻻى آفتاب تﺄثﻴر نموده در سطح‬ ‫آن مد و جذرﻫاى را بﻪوجود آورد‪ .‬در اثر اﻳن مد و جذر سطح آفتاب انبساط نمود و‬ ‫بعد قشر خارجﻰ آن پارچﻪ پارچﻪ گردﻳد‪ ،‬پارچﻪﻫاى مذکور با جسامتﻫاى مختلف بﻪ‬ ‫فاصلﻪﻫاى دور و نزدﻳک جا گرفت‪ ،‬و سﻴارات نظام شمس را بﻪ وجود آورد‪.‬‬ ‫ـ ﻧظرﻳﺔ ﻻﻛﻴر‬ ‫ﻻکﻴر‪ ،‬دانشمند امرﻳکاﻳﻰ عقﻴده داشت کﻪ در فضا سنگﻫاى آسمانﻰ (‪)Meteorites‬‬ ‫وجود دارند‪ ،‬سﻴارات در منظومﺔ آفتاب از ﻳکجا شدن سنگﻫاى مذکور بﻪوجود آمد‪.‬‬ ‫از جانب دﻳگر‪ ،‬انفجار بزرگ در لحظات آفرﻳنش جﻬان کﻪ بﻪنام بﻴگ بنگ (‪Big‬‬ ‫‪ )Bang‬انفجار عظﻴم معروف است در کﻬکشان رخ داد در اثر انفجار بزرگ در‬ ‫فضاى کاﻳنات و کﻬکشان راه شﻴرى ‪ Milky Way‬منظومﻪﻫاى مختلف نﻴز بﻪ وجود‬ ‫آمد‪.‬‬ ‫نظرﻳاتﻰ کﻪ در باﻻ تذکر داده شد‪ ،‬تنﻬا فرضﻴﻪﻳﻰ است کﻪ از نظر اسﻼم و جﻬان بﻴنﻰ‬ ‫منطقﻰ استدﻻل علمﻰ ندارد‪.‬‬

‫‪163‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ دو گروه تقسﻴم شوند‪ .‬گروه اول دربارة نظرﻳﻪﻫاى علماى قدﻳم‪ ،‬گروه‬ ‫دوم دربارة نظرﻳﻪﻫاى علماى جدﻳد در بارة پﻴداﻳش جﻬان با ﻫم بحث نماﻳند؛ سپس‬ ‫نماﻳندة ﻫر گروه پﻴش روى صنف نتﻴجﻪ را بﻪ دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬

‫سؤالﻫا‬

‫‪1‬ـ نظر علماى قدﻳم را در بارة آفرﻳنش جﻬان بﻴان نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ نظرﻳﻪﻫاى علماى جدﻳد را دربارة پﻴداﻳش جﻬان مختصر شرح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ دربارة انفجار بزرگ (‪ )Big Bang‬معلومات دﻫﻴد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان دربارة نظرﻳﻪﻫاى علماى قدﻳم و جدﻳد بﻪشکل مقاﻳسﻪﻳﻰ ﻳک صفحﻪ مقالﻪ‬ ‫بنوﻳسند‪.‬‬

‫‪164‬‬

‫درس ‪48‬‬

‫ﻛﻬﻜشان‪Galaxy‬‬

‫ش (‪ )112‬ﻣقطع ﻛﻬﻜشان‬

‫در بارة ﻛﻬﻜشان چﻪ ﻣعﻠﻮﻣات دارﻳد؟‬ ‫کﻬکشان عبارت از مجموعﻪ وسﻴستم سﻴارات است کﻪ آن را جﻬان سﻴارات نﻴز مﻰگوﻳند‪.‬‬ ‫در فضــاى ﻻﻳتناﻫــﻰ کاﻳنات ذرات ســماوى و گازﻫا بﻪ شــکل دود (دخــان)‪ ،‬دمﻪ و‬ ‫ابرﻫاىﻫاﻳدروجنﻰ وجود دارند کﻪ پﻬنا و وسعت آن بﻰ حد و اندازه است و اﻳن کتلﺔ‬ ‫بزرگ سماوى با سرعت کامل بﻪ دور محور خود مﻰچرخد‪ .‬کتلﺔ عظﻴم کﻬکشانﻫا‬ ‫بﻪ شــکل بﻴضﻪﻳﻰ تشــکل کرده‪ ،‬داراى خاصﻴت جاذبﻪ و مقناطﻴسﻰ اند‪ .‬در اثر عمل‬ ‫جاذبﻪ ذرات مذکور گاه گاه بﻪ دور ﻳکدﻳگر اجتماع کرده‪ ،‬کتلﻪﻫاى خورد و بزرگ‬ ‫را تشکﻴل مﻰدﻫند و در مجموع بﻪنام کﻬکشان ﻳا گلکسﻰ ﻳاد مﻰشوند‪ .‬ذرات در اثر‬ ‫جاذبﻪ با ﻳک شــدت زﻳاد بﻪ اطراف ﻳک کتلﻪ جذب مﻰشوند و اصطکاک و تصادم‬ ‫ذرات باعث تولﻴد حرارت مﻰشود؛ بﻪ طور مثال آفتاب در بﻴن کﻬکشان کﻪ مﻴلﻴونﻫا‬ ‫سال پﻴش بﻪوجود آمده در اثر برخورد ذرات کتلﺔ عظﻴم آن بﻪ جسم فروزان‪ ،‬آتشﻴن‬ ‫و مشــتعل مبدل گردﻳده کﻪ حرارت در سطح آن از ‪ 6000‬درجﺔ سانتﻰگراد اضافﻪتر‬ ‫مﻰباشد‪.‬‬ ‫چرخش محورى نﻴبوﻻى کﻬکشان بﻪ شکل فنرنما (سپاﻳرل‪ )Spiral‬بﻴضﻪﻳﻰ بوده و‬ ‫کتلﺔ منظومﺔ شمسﻰ در بﻴن آن باعث تشکﻴل سﻴارات متعدد و اقمار آنﻫا گردﻳده‬ ‫است‪ .‬ازﻳن سبب در کﻬکشانﻫا مﻴلﻴونﻫا سﻴاره و ثوابت وجود دارد کﻪ ﻫر کدام‬ ‫داراى جسامت و اوصاف مختلف مﻰباشند‪ .‬در کاﻳنات کﻬکشانﻫاى ذﻳل تا حال‬ ‫کشف و تثبﻴت شده اند‪.‬‬ ‫ـ کﻬکشان راه شﻴرى ‪Milky way‬‬ ‫‪165‬‬

‫ﮔروهﻫاى ﻛﻬﻜشاﻧﻰ‬

‫راه شﻴرى‬

‫اندرومدا‬

‫ترانﻴگلوم‬ ‫راه شﻴرى‬

‫ـ کﻬکشان اندرو مﻴدا‪Andromeda‬‬ ‫ـ کﻬکشان سﻪ گانﻪ ‪Trianglum‬‬ ‫ـ کﻬکشان قنطورس ‪Qanturis‬‬ ‫ـ ﻛﻬﻜشان راه شﻴرى‬ ‫اﻳن کﻬکشان با وسعت و پﻬناى وسﻴع با رنگ شﻴرى روشن در شبﻫاى آسمان صاف در‬ ‫فضاى ﻻﻳتناﻫﻰ دﻳده مﻰشود کﻪ از ملﻴارد ﻫا سﻴاره‪ ،‬ثوابت‪ ،‬ذرات ابر و دمﻪ متشکل است‪.‬‬ ‫وسعت اﻳن کﻬکشان بﻪ صد ﻫزار سال نورى و ضخامت آن بﻪ ده ﻫزار سال نورى مﻰرسد‪.‬‬ ‫منظومﺔ شمسﻰ در ﻳکﻰ از بازوﻫاى آن موقعﻴت دارد کﻪ آن حصﻪ بﻪنام بازوى جبار ﻳاد‬ ‫شکل (‪)113‬‬

‫‪166‬‬

‫آفتاب‬

‫‪26000‬‬ ‫سال ﻧﻮرى‬ ‫شﻜﻞ (‪ )114‬ﮔﻠﻜسﻰ‬

‫وسعت ﻛﻬﻜشان = ‪100000ly)360,25×24×60×60(× 300000 km/sec‬‬

‫مﻰشود‪ .‬نور آفتاب بﻪ زمﻴن در ﻫشت دقﻴقﻪ و ﻫفده ثانﻴﻪ مﻰرسد و بﻪ اﻳن تناسب فاصلﺔ صد‬ ‫ﻫزار سال نورى را تخمﻴن مﻰتوانﻴد کﻪ وسعت کﻬکشان راه شﻴرى تا کدام اندازه است‪.‬‬ ‫از جانب دﻳگر ابرﻫاى سﻴاه رنگ‪ ،‬سﻴاه چالﻪ ﻫا و ابرﻫاى سفﻴد رنگ کﻬکشان گاﻫﻰ‬ ‫مانع عبور نور ستارهگان مﻰشود‪ .‬در جوف کﻬکشان بعضﻰ سﻴاه چالﻪ ﻫا و اعماق‬ ‫تارﻳک وجود دارد کﻪ مانع نور دﻳگر ستارهگان شده وجسم سماوى دراﻳن سﻴاه چالﻪ‬ ‫اوصاف خود را تغﻴﻴر مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫در بﻴن کﻬکشان راه شﻴرى اضافﻪتر از دو صد مﻴلﻴون سﻴاره و ثوابت و جود دارند کﻪ ﻳک‬ ‫تعداد آنﻫا نظر بﻪ آفتاب چند مرتبﻪ بزرگتر مﻰباشند؛ بﻪطور مثال ستارة وﻳگا چندﻳن‬ ‫برابر آفتاب است‪ .‬بﻴتلگوس ‪ 600‬برابر آفتاب و َدبَران ‪ 20‬برابر آفتاب مﻰباشد‪( .‬شکل‬ ‫فوق را ببﻴنﻴد) منظومﺔ آفتاب در ‪ 200‬مﻴلﻴون سال ﻳک بار بﻪدور محور کﻬکشان راه‬ ‫شﻴرى مﻰچرخد‪.‬‬ ‫ـ ﻛﻬﻜشان اﻧدروﻣﻴدا‬ ‫اندرومﻴدا بﻪ کﻬکشان راه شﻴرى نزدﻳکتر است و از زمﻴن دو مﻴلﻴون سال نورى فاصلﻪ‬ ‫دارد‪ .‬اندرومﻴدا کﻬکشان حلقﻪﻳﻰ است کﻪ صدﻫا ملﻴارد ستاره در آن جا دارد‪.‬‬ ‫ـ ﻛﻬﻜشان ترى اﻧﮕﻠﻮم (سﻪ ﮔاﻧﻪ)‬ ‫اﻳن کﻬکشان نظر بﻪ کﻬکشان راه شﻴرى چﻬار مرتبﻪ خوردتر است کﻪ ﻫم در مدار خود‬ ‫‪167‬‬

‫و ﻫم در مدار کﻬکشان اندرومﻴدا مﻰچرخد‪ .‬و‬ ‫تمام کﻬکشانﻫا از ﻫمدﻳگر در حال دور شدن‬ ‫مﻰ باشند‪.‬‬ ‫ـ ﻛﻬﻜشان قﻨطﻮرس (ﻛﻠﻪ اسﭙﻰ)!‬ ‫اﻳن کﻬکشان متشکل از ابر سرد بوده در حال‬ ‫چرخش مﻰباشد کﻪ امکان تشکل سﻴارات‬ ‫در آن وجود دارد‪ .‬ابرﻫاىﻫاﻳدروجنﻰ تحت‬ ‫تﺄثﻴر جاذبﻪ و سرعت چرخش‪ ،‬حرارت زﻳاد‬ ‫را تولﻴد مﻰکند درنتﻴجﻪ‪ ،‬سﻴارات روشن و‬ ‫مشتعل را بﻪوجود مﻰآورد‪ .‬در مجموع انفجار‬ ‫بزرگ (‪ )Big Bang‬اساس تکوﻳن سﻴارات‪،‬‬ ‫ثوابت و اقمار مربوط آنرا بﻪوجود آورده‪،‬‬ ‫تﻬداب تکوﻳن عالم را تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬

‫ش (‪ )115‬ﻛﻬﻜشان ﻣظﻮﻣﺔ شﻤسﻰ‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ سﻪ گروه تقسﻴم گردد‪ ،‬گروه اول راجع بﻪ کﻬکشان راه شﻴرى‪ ،‬گروه دوم‬ ‫در مورد اندرو مﻴدا‪ ،‬گروه سوم در بارة قنطورس و کﻬکشان سﻪ گانﻪ صحبت کنند‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ نور آفتاب در چقدر وقت بﻪ زمﻴن مﻰرسد؟‬ ‫ج) در ‪ 8‬دقﻴقﻪ و ‪ 17‬ثانﻴﻪ‬ ‫الف) ﻳک دقﻴقﻪ ب) در چﻬار دقﻴقﻪ‬ ‫د) در ‪ 16‬دقﻴقﻪ‬ ‫‪2‬ـ کدام منظومﻪﻫا نظر بﻪ آفتاب بزرگتر اند؟‬ ‫‪3‬ـ کﻬکشان راه شﻴرى را چرا بﻪ اﻳن نام ﻳاد مﻰکنند؟‬ ‫‪4‬ـ مراد از انفجار بزرگ چﻴست؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫ـ شاگردان شکل کوچک کﻬکشان راه شﻴرى را ترسﻴم کنند‪.‬‬ ‫ـ مختصر بنوﻳسﻴد کﻪ حرارت آفتاب و سﻴارات چطور بﻪوجود مﻰآﻳند؟‬ ‫‪168‬‬

‫درس ‪49‬‬

‫ﻣﻨظﻮﻣﺔشﻤسﻰ‬

‫ش (‪ )116‬تشﻜﻴﻞ ﻣﻨظﻮﻣﺔ شﻤسﻰ‬

‫آﻳا دربارة ﻣﻨظﻮﻣﺔ شﻤسﻰ آﮔاﻫﻰ دارﻳد؟‬ ‫منظومﺔ شمسﻰ قدامت بسﻴار طوﻻنﻰ دارد‪ .‬دانشمندان بر اﻳن باور اند کﻪ منظومﺔ شمسﻰ‬ ‫پنج ملﻴارد سال قبل تشکﻴل شده است‪ .‬زمانﻰ کﻪ انبوﻫﻰ از تودهﻫاى گاز و گرد و غبار‬ ‫در ﻫم آمﻴختند و در اثر جاذبﻪ با ﻫم ﻳکجا شدند‪ ،‬اﻳن تودة گاز و غبار‪ ،‬ضمن انقباض‬ ‫در حصﺔ وسط خود داغتر شد و سر انجام آفتاب و ﻫمﻪ سﻴارات منظومﺔ شمسﻰ را‬ ‫بﻪوجود آورد‪.‬‬ ‫منظومﺔ شمسﻰ عبارت از مجموعﺔﻳﻰ سﻴارات واجرام مربوط نظام شمسﻰ مﻰباشد و‬ ‫شامل ‪ 9‬سﻴارة اصلﻰ است؛ مثال عطارد‪ ،‬زﻫره‪ ،‬زمﻴن‪ ،‬مرﻳﺦ‪ ،‬مشترى‪ ،‬زحل‪ ،‬اورانوس‪،‬‬ ‫نپتون‪ ،‬پلوتو و اجرام آسمانﻰ کوچک و خورده سﻴارات بﻴن مدار مرﻳﺦ ومشترى قرار‬ ‫دارند کﻪ با چشم تنﻬا پنج سﻴاره را مﻰتوان مشاﻫده کرد کﻪ عبارت اند از‪ :‬عطارد‪،‬‬ ‫زﻫره‪ ،‬مرﻳﺦ‪ ،‬مشترى و زحل‪ ،‬بقﻴﻪ سﻴارات آنقدر کوچک وﻳا دور اند کﻪ بدون‬ ‫تلسکوب دﻳده نمﻰشوند‪.‬‬ ‫مشخصات سﻴارات منظومﺔ شمسﻰ را در جدول صفحﺔ بعد دﻳده مﻰتوانﻴد‪.‬‬

‫‪169‬‬

‫ﻣعﻠﻮﻣات اﺿافﻰ‬ ‫نظام شمسﻰ متشکل از ‪ 9‬سﻴاره و ‪ 165‬مﻬتاب است‪.‬‬ ‫ﻣشخصات سﻴارات ﻣﻨظﻮﻣﺔ شﻤسﻰ‬ ‫تعداداقمار‬

‫فاصلﻪ از آفتاب‬

‫قطر سﻴاره‬

‫زمان چرخش بﻪ‬ ‫دور آفتاب‬

‫شماره نام سﻴاره‬ ‫‪1‬‬

‫عطارد‬

‫ندارد‬

‫‪ 58‬مﻴلﻴون‬ ‫کﻴلومتر‬

‫‪ 4880‬کﻴلومتر‬

‫‪ 88‬روز‬

‫‪2‬‬

‫زﻫره‬

‫‪//‬‬

‫‪// 108‬‬

‫‪// //12155‬‬

‫‪// 224،7‬‬

‫‪3‬‬

‫زمﻴن‬

‫‪ 1‬قمر‬

‫‪// 150‬‬

‫‪// //12820‬‬

‫‪// 365،25‬‬

‫‪4‬‬

‫مرﻳﺦ‬

‫‪// 2‬‬

‫‪// 228‬‬

‫‪// //6790‬‬

‫‪// 687‬‬

‫‪5‬‬

‫مشترى‬

‫‪// 63‬‬

‫‪// 779‬‬

‫‪// //143042‬‬

‫‪ 11،9‬سال‬

‫‪6‬‬

‫زحل‬

‫‪ 56‬قمر با ﻳک‬ ‫حلقﺔ بزرگ‬ ‫خارجﻰ‬

‫‪// 1428‬‬

‫‪// //120585‬‬

‫‪// 29،4‬‬

‫‪7‬‬

‫اورانوس‬

‫‪ 27‬قمر‬

‫‪// 2870‬‬

‫‪// //51140‬‬

‫‪// 84‬‬

‫‪8‬‬

‫نپتون‬

‫‪// 13‬‬

‫‪// 4500‬‬

‫‪// //49550‬‬

‫‪// 165‬‬

‫‪9‬‬

‫پلوتو‬

‫‪// 3‬‬

‫‪// 5920‬‬

‫‪// //2285‬‬

‫‪// 248،6‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و تمام گروهﻫا دربارة منظومﻪ شمسﻰ باﻫم بحث نماﻳند‬ ‫و پس از آن نماﻳنده ﻫر گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ ﻫمصنفان خود اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ دربارة پﻴداﻳش منظومﻪ شمسﻰ بﻪ صورت مختصر معلومات دﻫﻴد؟‬ ‫‪2‬ـ منظومﻪ شمسﻰ را تعرﻳف نموده نام بگﻴرﻳد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج از صﻨف‬ ‫شاگردان نظام منظومﻪ شمسﻰ را در کتابچﻪﻫاى خود رسم نماﻳند‪.‬‬

‫‪170‬‬

‫درس ‪50‬‬

‫سﻴارات ﻣﻨظﻮﻣﺔ شﻤسﻰ‬

‫منظومﺔ شمسﻰ‬

‫شکل (‪)117‬‬

‫سﻴارات منظومﺔ شمسﻰ در مجموع سﻴستم نظام شمسﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫند و عبارت از‬ ‫‪ 9‬سﻴاره است کﻪ در مدارﻫاى بﻴضﻪﻳﻰ و مستوىﻫاى جداگانﻪ بﻪ مسافﻪﻫاى مختلف‬ ‫حرکت انتقالﻰ خود را بﻪ دور آفتاب انجام مﻰدﻫند کﻪ دربارة آنﻫا معلومات مختصر اراﻳﻪ‬ ‫مﻰگردد‪:‬‬ ‫ـ عطارد‬ ‫نزدﻳکترﻳن سﻴارة آفتاب عطارد مﻰباشد‪ .‬بﻬترﻳن زمان براى مشاﻫدة آن ﻫنگام سپﻴده دم و‬ ‫غروب است؛ اما ﻫنگامﻰ کﻪ آفتاب در آسمان است ﻫرگز بﻪ اﻳن سﻴاره نگاه نکنﻴد چراکﻪ‬ ‫اﻳن کار ممکن است بﻪ چشم تان آسﻴب برساند و حتا منجر بﻪ کورى گردد‪ .‬از آنجاﻳﻰ کﻪ‬ ‫عطارد خﻴلﻰ نزدﻳک بﻪ آفتاب است‪ ،‬حرارت سطح آن تا ‪ 427‬درجﺔ سانتﻰ گراد مﻰرسد و‬ ‫فاقد اتموسفﻴر مﻰباشد‪ .‬سطح اﻳن سﻴاره در ﻳک سمت بسﻴار سرد و ﻳخبندان و سمت دﻳگر‬ ‫آن مقابل آفتاب قرار دارد؛ مانند تنور سوزان است‪ .‬بﻪ عبارت دﻳگر‪ ،‬حرارت سطحﻰ عطارد‬ ‫در روز بﻴن ‪ 190‬تا ‪ 450‬درجﺔ سانتﻰ گراد و در شب ‪ 180‬درجﻪ سانتﻰ گراد تحت صفر‬ ‫است‪ .‬اﻳن سﻴاره بﻪصورت جامد ومانند مﻬتاب داراى گودالﻫا مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪171‬‬

‫ـ زﻫره‬ ‫زﻫره تقرﻳباً بﻪ اندازة سﻴارة زمﻴن است‪ .‬وقتﻰ از زمﻴن بﻪ اﻳن ستاره نگاه کنﻴم چﻴزى‬ ‫کﻪ مﻰبﻴنﻴم کرهﻳﻰ است بسﻴار درخشان و فاقد ﻫرگونﻪ عﻼﻳم مشخص است‪ .‬چرا‬ ‫کﻪ اتموسفﻴر آن فقط از تودهﻫاى ابر تشکﻴل شده است‪ .‬اﻳن تودهﻫاى ابر‪ ،‬سطح اﻳن‬ ‫سﻴاره را بﻪ طور کامل از دﻳد ما پنﻬان مﻰ سازد؛ حتا سفﻴنﻪﻳﻰ کﻪ بﻪ اﻳن سﻴاره فرستاده‬ ‫شده بود نتوانست سطح آنرا بﻴبﻴند‪ .‬اﻳن سﻴاره غﻴر قابل سکونت و بﻴابانﻰ است‪.‬‬ ‫اتموسفﻴر آن تقرﻳباً بﻪطور کامل از کاربن داى اکساﻳد (‪ )Co2‬تشکﻴل شده است و‬ ‫حرارت سطح آن بﻪ ‪ 465‬درجﺔ سانتﻰ گراد مﻰرسد‪ .‬و ﻳگانﻪ سﻴارة است کﻪ معکوساً‬ ‫مطابق بﻪ حرکت ساعت بﻪ دور خود مﻰ چرخد‪.‬‬ ‫ـ زﻣﻴﻦ‬ ‫از آن جاى کﻪ مﻰدانﻴم در ﻫﻴچ سﻴاره از منظومﺔ شمسﻰ غﻴر از کرة زمﻴن نشانﻪﻫاﻳﻰ‬ ‫از حﻴات وجود ندارد‪ .‬شراﻳط درکرة زمﻴن براى زﻳست بﻪ طور کامل مناسب است‪.‬‬ ‫قسمت داخلﻰ آن بسﻴار داغ و پوستﺔ جامد آن کﻪ ما باﻻى آن زندهگﻰ مﻰکنﻴم بﻪنام‬ ‫قشر زمﻴن ﻳاد مﻰشود‪ .‬طبقﺔ سﻴال‪ ،‬سﻴما‪ ،‬منتل وﻫستﺔ داخلﻰ زمﻴن طبقات مختلف‬ ‫آنرا تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ـ ﻣرﻳﺦ‬ ‫سﻴارة مرﻳﺦ کوچکتر از زمﻴن مﻰباشد‪ .‬مرﻳﺦ از زمﻴن سردتر و داراى رنگ سرخ‬ ‫است چون از آفتاب دورتر واقع شده است‪ .‬اوسط درجﺔ حرارت در سطح اﻳن سﻴاره‬ ‫بﻪ ‪ 55‬درجﺔ سانتﻰگراد مﻰرسد‪ .‬تصاوﻳرى کﻪ توسط سفﻴنﻪﻫاى کﻴﻬانﻰ گرفتﻪ شده‬ ‫از وجود کوهﻫا‪ ،‬دشتﻫا و حفرهﻫاى آتشفشانﻰ دراﻳن سﻴاره خبرداده اند و عﻼﻳمﻰ‬ ‫از موجودﻳت آب در اﻳن سﻴاره بﻪ مﻼحظﻪ رسﻴده است‪.‬‬ ‫ـ ﻣشترى‬ ‫مشترى بزرگترﻳن سﻴارة منظومﺔ شمسﻰ و چﻬارمﻴن جسم درخشان در آسمان است‪.‬‬ ‫ﻳکﻰ از دﻻﻳل درخشانﻰاش بزرگﻰ آن است‪ .‬قطر آن ‪ 11‬برابر زمﻴن است‪ .‬بنابر اﻳن‬ ‫اندازة بﻴشترى از نور آفتاب را انعکاس مﻰدﻫد‪ .‬سطح آن از مواد مذاب بوده و‬ ‫عمدتاً از گازﻫاىﻫاﻳدروجن و ﻫﻴلﻴوم تشکﻴل شده است؛ ﻫمچنﻴن مشترى داراى‬ ‫کمربندى از حلقﻪﻫاى کمرنگ است کﻪ در اطراف آن بﻪ حالت اشتعال قرار دارد‪.‬‬ ‫در اتموسفﻴر مشترى توفان ﻫا با سرعت زﻳاد تا ‪ 400‬کﻴلومتر درساعت محاسبﻪ شده‬ ‫است‪ .‬حرارت سطحﻰ آن ‪ 150‬درجﺔ سانتﻰ گراد و در مرکز تا ‪ +20،000‬درجﻪ سانتﻰ‬ ‫گراد مﻰرسد‪.‬‬ ‫‪172‬‬

‫ﻣشترى‬ ‫ﻧﭙتﻮن‬

‫زحﻞ‬

‫اوراﻧﻮس‬

‫ﻣرﻳﺦ‬

‫زﻣﻴﻦ‬

‫زﻫره‬

‫عطارد‬

‫شﻜﻞ (‪ )118‬ﭘﻠﻮتﻮ سﻴارة ﻛﻮچﻚ و بﻪ فاصﻠﺔ دور قرار دارد‬

‫ـ زحﻞ‬ ‫سﻴارة زحل ﻳکﻰ از خارق العادهترﻳن سﻴارات منظومﺔ شمسﻰ است کﻪ زﻳباﻳﻰ خﻴره‬ ‫کنندهﻳﻰ دارد و رنگ آن زرد مﻰباشد‪ .‬اگر با ﻳک تلسکوب نجومﻰ کوچک بﻪ اﻳن‬ ‫سﻴاره نگاه کنﻴد حتماً ﻳکﻰ از حلقﻪﻫاى زحل را مشاﻫده مﻰکنﻴد و بﻪ احتمال زﻳاد‬ ‫دو تصوﻳر حلقﻪﻳﻰ آن را کﻪ توسط محققان گرفتﻪ شده نشان مﻰدﻫد‪ .‬اﻳن حلقﻪﻫاى‬ ‫عظﻴم در واقعﻴت از ﻫزاران حلقﺔ کوچک تشکﻴل شده اند‪ .‬حلقﻪﻫاى زحل از ذرات‪،‬‬ ‫اجرام و غبارﻫاى آسمانﻰ بﻰ شمارى تشکﻴل شده اند‪ .‬ستاره شناسان بعضﻰ از اﻳن‬ ‫حلقﻪ ﻫا را کﻪ درﻫم پﻴچﻴده اند مشاﻫده کرده اند‪ .‬اﻳن پﻴچش حلقﻪﻫا با ﻳکدﻳگر در اثر‬ ‫چرخش اقمار زحل موسوم بﻪ اقمار چوپان است کﻪ در اطراف اﻳن سﻴاره در گردش‬ ‫اند و ﻫنگام چرخش ساحﺔ جاذبﺔ آنﻫا موجب انحرافات اﻳن حلقﻪﻫا مﻰشود‪ .‬درجﺔ‬ ‫حرارت سطحﻰ اﻳن سﻴاره ‪ 180‬درجﺔ سانتﻰ گرادتحت صفر است‪.‬‬ ‫ـ اوراﻧﻮس‬ ‫اورانوس سومﻴن سﻴارة بزرگ منظومﺔ شمسﻰ است؛ اما مشاﻫدة اﻳن سﻴاره بدون تلسکوب‬ ‫امکان پذﻳر نﻴست‪ .‬چون اورانوس خﻴلﻰ از زمﻴن دور است و مانند مشترى و زحل از‬ ‫گازﻫاىﻫاﻳدروجن‪ ،‬ﻫﻴلﻴوم و گاز مﻴتان تشکﻴل شده است‪ .‬وقتﻰ با تلسکوب بزرگ بﻪ اﻳن‬ ‫سﻴاره نگاه کنﻴم مﻰبﻴنﻴم کﻪ رنگ اﻳن سﻴاره آبﻰ است و اﻳن رنگ آبﻰ ناشﻰ از وجود ﻫمان‬ ‫گاز مﻴتان و ﻫاﻳدروجن است‪ .‬حرارت سطحﻰ اﻳن سﻴاره ‪ -210‬درجﺔ سانتﻰ گراد است‪.‬‬ ‫ـ ﻧﭙتﻮن‬ ‫نپتون آخرﻳن سﻴارة گازدار منظومﺔ شمسﻰ است‪ .‬از آنجاى کﻪ نپتون خﻴلﻰ دور است‪ ،‬بنابر‬ ‫اﻳن نمﻰتوان آنرا با چشم مشاﻫده کرد‪ ،‬مانند اورانوس‪ .‬اتموسفﻴر نپتون داراى مقدار گاز‬ ‫مﻴتان است‪ .‬سطح اﻳن سﻴاره آبﻰ مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪173‬‬

‫ـ ﭘﻠﻮتﻮ‬ ‫سﻴارة پلوتو سﻴارهﻳﻰ واقعاً عجﻴب و کوچک است‪ .‬قطر اﻳن سﻴاره ﻳک پنجم حصﻪ‬ ‫قطر کرة زمﻴن است‪ .‬پلوتو در فاصلﻪﻳﻰ بسﻴار دور از زمﻴن قرار دارد و خﻴلﻰ کوچک‬ ‫است‪ .‬بنابر اﻳن‪ ،‬شناساﻳﻰ اﻳن سﻴاره براى ستاره شناسان خﻴلﻰ دشوار مﻰباشد با آن‬ ‫ﻫم دانشمندان بر عﻼوة مطالعﻪ در بارة اﻳن سﻴاره‪ ،‬پﻰ برده اند کﻪ قسمت مرکزى آن‬ ‫صخرهﻳﻰ است و طبقﺔ ضخﻴمﻰ از ﻳﺦ آنرا پوشانده است وخارجﻰترﻳن طبقﺔ آن را‬ ‫نﻴز قشر نازکﻰ از گاز مﻴتان ﻳﺦ بستﻪ تشکﻴل داده است‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ سﻪ گروه تقسﻴم شوند و ﻫر گروه دربارة سﻪ سﻴاره‪ ،‬مانند گروه اول عطارد‪،‬‬ ‫زﻫره‪ ،‬زمﻴن‪ ،‬گروه دوم مرﻳﺦ‪ ،‬مشترى‪ ،‬زحل و گروه سوم اورانوس‪ ،‬نپتون و پلوتو باﻫم‬ ‫بحث نماﻳند و بعد نماﻳندة ﻫرگروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ ﻫمصنفان خود اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ سﻴارات نظام شمسﻰ را نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ بزرگترﻳن سﻴارة نظام شمسﻰ کدام ﻳک از اﻳن ﻫا است‪ ،‬جواب درست آنرا حلقﻪ‬ ‫کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ زحل‬ ‫‪2‬ـ مشترى‬ ‫‪3‬ـ نپتون‬ ‫‪4‬ـ اورانوس‬ ‫‪3‬ـ دورترﻳن سﻴارات نظام شمسﻰ را بﻪ آفتاب نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ سﻴارة زحل و اورانوس را مقاﻳسﻪﻳﻰ تشرﻳح نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫راجع بﻪ مشخصات زﻫره معلومات خــوﻳش را در چند سطر بنوﻳسﻴد و در ساعت آﻳنده‬ ‫با ﻫمصنفان خوﻳش در مﻴان بگذارﻳد‪.‬‬

‫‪174‬‬

‫درس (‪)51‬‬

‫ساختﻤان زﻣﻴﻦ‬

‫ش (‪ )119‬تصﻮﻳر طبقات داخﻠﻰ زﻣﻴﻦ‬

‫دربارة ساختﻤان زﻣﻴﻦ چﻰ ﻣﻰداﻧﻴد؟‬ ‫کرة زمﻴن از لحاظ ساختمان شکل جﻴود ‪ Geoid‬را دارا مﻰباشد کﻪ کرة نامنظم بوده‬ ‫از طبقات ذﻳل تشکﻴل گردﻳده است‪.‬‬ ‫ـ ﻟﻴتﻮسفﻴر‬ ‫لﻴتوسفﻴر عبارت از طبقﺔ خارجﻰ کرة زمﻴن است کﻪ شامل قشر زمﻴن (‪ )Crust‬و طبقﺔ‬ ‫منتل (‪ )Mantle‬بوده‪ ،‬از مرکبات سلﻴکان‪ ،‬مگنﻴزﻳم‪ ،‬المونﻴم و مرکبات اوکسﻴجن‬ ‫تشکﻴل گردﻳده است‪.‬‬ ‫ـ قشر خارجﻰ‬ ‫بﻪ ضخامت ‪ 40 – 8‬کﻴلومتر طبقﺔ مگما را احتوا نموده‪ ،‬در حقﻴقت از دو طبقﺔ خورد‬ ‫دﻳگرى تشکﻴل گردﻳده کﻪ عبارت است از سﻴال ‪ Sial‬و سﻴما ‪.Sima‬‬ ‫ـ طبقﺔ سﻴال (‪)Sial‬‬ ‫مرکبات طبقﺔ سﻴال بﻴشتر از مواد سﻴلوسﻴم و المونﻴم بوده‪ ،‬باﻻى طبقﺔ سﻴما قرار دارد‪.‬‬ ‫صخرهﻫاى طبقﺔ سﻴال از نوع گرانﻴت بوده کﻪ براى عمل ائتکال و فرساﻳش خﻴلﻰ مساعد‬ ‫مﻰباشد‪ ،‬زﻳرا قسمت اعظم صخرهﻫاى گرانﻴت از منرالﻫاى نوع فلدسپار ‪Feldspar‬‬ ‫و ماﻳکا ‪ Mica‬ترکﻴب شده و مقاومت منرال فلدسپار در برابر عوارض جوى خﻴلﻰ‬ ‫‪175‬‬

‫ضعﻴف بوده بﻪ زودى تجزﻳﻪ و تحلﻴل مﻰگردد‪ .‬از ﻫمﻴن لحاظ است کﻪ تحت اﻳن‬ ‫تعامل خاکﻫاى رسوبﻰ در نقاط مختلف سطح زمﻴن بﻪ مشاﻫده مﻰرسد‪ .‬تمام نقاط‬ ‫کوﻫستانﻰ و ساحات مرتفع در سراسر جﻬان طبقﺔ سﻴال را معرفﻰ مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫ـ طبقﺔ سﻴﻤا (‪)Sima‬‬ ‫طبقﺔ دوم قشر زمﻴن را بﻪ اصطﻼح سﻴما ﻳاد مﻰکنند کﻪ از مرکبات سﻴلوسﻴم ‪Silisium‬‬ ‫و مگنﻴزﻳم ‪ Magnesium‬تشکﻴل گردﻳده است‪ .‬سرعت امواج زلزلﻪ در اﻳن ساحﻪ‬ ‫در حدود ‪ 4Mil/sec‬حساب شده است‪ .‬صخرهﻫاى آن تارﻳک و سﻴاه رنگ بوده و از‬ ‫نوع بزلت ‪ Basalt‬مﻰباشد کﻪ در حﻴن خروج مواد آتشفشانﻰ ﻻوا ‪ Lava‬پارچﻪﻫاى‬ ‫بسﻴار مستحکم را بﻪ بار مﻰآورد‪ .‬اﻳن طبقﻪ دورادور طبقﺔ مگما (‪ )Magma‬را بﻪشکل‬ ‫ﻳک لفافﻪ احاطﻪ نموده و زمﻴن اصلﻰ بحرﻫا را تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫طبقﺔ ﻣﮕﻤا‪Magma :‬‬ ‫ضخامت اﻳن طبقﻪ ‪ 2895‬کﻴلومتر بوده‪ ،‬مﻬمترﻳن مرکبات آنرا آﻫن‪ ،‬مگنﻴزﻳم و‬ ‫سلﻴکﻴت تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬ترکﻴب اﻳن عناصر منرالﻫا‪ ،‬احجار مستحکم و صخرهﻫا را‬ ‫بﻪ بار مﻰآورد‪ .‬تکانﻫاى خورد و بزرگ تکتونﻴکﻰ‪ ،‬زلزلﻪﻫا و انفجارت آتشفشانﻰ‬ ‫طبقﺔ سﻴما را از پارچﻪ شدن‪ ،‬شکستن و از ﻫم رﻳختن زﻳاد محافظﻪ مﻰکند‪ .‬توازن و‬ ‫تعادل طبقﺔ قشر خارجﻰ و داخلﻰ زمﻴن‪ ،‬ﻳعنﻰ سﻴما و سﻴال را در حقﻴقت طبقﺔ مگما‬ ‫برقرار مﻰسازد‪.‬‬ ‫ﻫستﺔ زﻣﻴﻦ ‪Core‬‬ ‫ﻫســتﺔ زمﻴن داراى دو طبقﺔ متماﻳز اســت و بﻪنامﻫاى ﻫســتﺔ خارجﻰ و ﻫســتﺔ داخلﻰ‬ ‫ﻳــاد مﻰشــوند کﻪ از لحــاظ ترکﻴب‪ ،‬کﻴفﻴت فزﻳکــﻰ و خواص کﻴمﻴــاوى ﻫر کدام‬ ‫آنﻫا از ﻳکدﻳگر متفاوت اســت‪ .‬ﻫســتﺔ خارجﻰ داراى ضخامت ‪ 2220‬کﻴلومتر بوده‪،‬‬ ‫مرکبــات مﻬــم آنرا نــکل و آﻫن‬ ‫تشــکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬ﻫســتﺔ داخلﻰ کﻪ‬ ‫ضخــــامــت آن بــــــــﻪ ‪1255‬‬ ‫کﻴلومتــر مﻰرســﻴد مرکبــات اﻳن‬ ‫ناحﻴﻪ شــبﻴﻪ ﻫستﺔ خارجﻰ از نکل و‬ ‫آﻫن بوده؛ اما بﻴــشتر خصوصﻴت‬ ‫مقناطﻴسﻰ بودن را دارا بوده و ساحﺔ‬ ‫مقناطﻴسﻰ زمﻴن را تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫حﺠﻢ و اﻧدازة زﻣﻴﻦ‬ ‫زمﻴنﻰ کﻪ در آن زندهگﻰ مﻰکنﻴم‬

‫شﻜﻞ (‪ )120‬تصﻮﻳر‬

‫‪176‬‬

‫از فضا مانند جواﻫر آبﻰ و سفﻴد مﻰدرخشد‪ .‬زمﻴن‪ ،‬سومﻴن سﻴارة نزدﻳک بﻪ آفتاب‬ ‫است و از نظر بزرگﻰ نﻴز پنجمﻴن سﻴاره محسوب مﻰشود‪.‬‬ ‫‪ 6378‬کﻴلومتر‬

‫‪1‬‬

‫شعاع استواﻳﻰ‬

‫‪2‬‬

‫شعاع قطبﻰ‬

‫‪3‬‬

‫شعاع کرة زمﻴن بﻪطور اوسط‬

‫‪4‬‬

‫فرورفتﻪگﻰ قطبﻴن نسبت بﻪ شعاع استواﻳﻰ‬

‫‪5‬‬

‫طول محﻴط استواﻳﻰ‬

‫‪6‬‬

‫طول ﻳک درجﺔ خط استوا‬

‫‪// 111 ، 321‬‬

‫‪7‬‬

‫طول ﻳک داﻳرة نصفالنﻬار‬

‫‪// 40009.16‬‬

‫‪6356‬‬

‫‪//‬‬

‫‪// 6371‬‬ ‫‪// 21‬‬ ‫‪// 40076‬‬

‫‪8‬‬

‫مساحت روى زمﻴن‬

‫‪Km.2‬‬

‫‪ 510.100.000‬کﻴلومتر مربع‬

‫‪9‬‬

‫حجم زمﻴن‬

‫‪Km.3‬‬

‫‪1.083.320.000.000‬‬

‫ﻳک ترﻳلﻴون‪ ،‬ﻫشتادوسﻪ ملﻴارد و سﻪ صدو بﻴست مﻴلﻴون کﻴلومتر مکعب‬ ‫قطعات خشﻜﻪ و آب‬ ‫اگر بﻪ کرة مجسمﻪ نظر اندازﻳد کرة زمﻴن در نگاه اول دو پدﻳدة مﻬم را آشکار مﻰسازد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ قطعات خشکﻪ ‪ 1‬حصﺔ سطح زمﻴن را احتوا مﻰکنند‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2‬ـ بحر آرام ﻳا بحرالکاﻫل ساحﺔ وسﻴع زمﻴن را دربر مﻰگﻴرد‪ ،‬بحر ﻫند در جنوب‬ ‫آسﻴا و اوقﻴانوس اطلس بﻪ شکل ‪ S‬طوﻳل و از شمال بﻪ جنوب افتاده است‪ .‬بحر منجمد‬ ‫شمالﻰ در قطب شمال و بحر منجمد جنوبﻰ در اطراف انتارکتﻴکا موقعﻴت دارد‪.‬‬ ‫‪ 71‬فﻴصد‬ ‫الف) ابحار‪:‬‬ ‫‪ 180‬مﻴلﻴون کﻴلومتر مربع‬ ‫بحر الکاﻫل‬ ‫‪//‬‬ ‫‪// 106.5‬‬ ‫بحراطلس و بحر منجمد شمالﻰ‬ ‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪75‬‬ ‫بحر ﻫــــــــــند‬

‫‪177‬‬

‫ب) خشﻜﺔ زﻣﻴﻦ‬ ‫‪ 29‬فﻴصد کره زمﻴن خشکﻪ بوده‪ ،‬قطعﺔ آسﻴا ‪ 44،2‬مﻴلﻴون کﻴلومتر مربع‬ ‫‪//‬‬ ‫امرﻳکاى شمالﻰ و جنوبﻰ ‪// 42،3‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪// 29،8‬‬ ‫افرﻳقا‬ ‫‪//‬‬ ‫‪// 10‬‬ ‫اروپا‬ ‫‪//‬‬ ‫قطب جنوبﻰ انتارکتﻴکا ‪// 13،3‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪9‬‬ ‫آسترالﻴا و اوقﻴانوسﻴﻪ‬ ‫طورى کﻪ در جدول باﻻ دﻳده مﻰشود سطح بﻴشتر زمﻴن را آب احتوا نموده‪ ،‬اما اﻳن‬ ‫نسبت در ﻫمﺔ مناطق نﻴم کرة شمالﻰ و نﻴم کره جنوبﻰ صدق نمﻰکند‪.‬‬ ‫حصﺔ زﻳاد ابحار در نﻴم کرة جنوبﻰ و خشکﻪ بﻴشتر در نﻴم کرة شمالﻰ موقعﻴت‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫرگروه دربارة ساختمان زمﻴن و ﻫر ﻳک از‬ ‫طبقات آن‪ ،‬حجم واندازة زمﻴن و قطعات خشکﻪ و آب باﻫم بحث نماﻳند و بعدا ً‬ ‫نماﻳندة ﻫر گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سﻮالﻫا‬ ‫‪1‬ـ طبقات زمﻴن را نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ قشر زمﻴن از کدام مرکبات تشکﻴل گردﻳده است‪ .‬جواب درست آنرا حلقﻪ‬ ‫نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫د) تمام آنﻫا‬ ‫ج) اکسﻴجن‬ ‫الف) سلﻴکان ب) مگنﻴزﻳم‬ ‫‪3‬ـ طبقات سﻴال و سﻴما را طور مقاﻳسﻪﻳﻰ تشرﻳح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ طبقات مگما و ﻫستﺔ زمﻴن را مختصر شرح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪5‬ـ دربارة حجم و اندازة زمﻴن معلومات دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪6‬ـ چند فﻴصد کرة زمﻴن را خشکﻪ و چند فﻴصد آنرا آب تشکﻴل مﻰدﻫد؟‬ ‫‪7‬ـ قطعات خشکﻪ و آب را نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان در کتابچﻪﻫاى خود طبقات داخلﻰ زمﻴن را رسم نموده و نامگذارى‬ ‫نماﻳند‪.‬‬

‫‪178‬‬

‫درس (‪)52‬‬

‫درﻳاﻫاى ﻣعروف جﻬان‬

‫لﻴنا‬ ‫ﻳنسﻰ‬ ‫اوب‬

‫والگا‬

‫مسﻰ سﻰ پﻰ‬

‫ﻫوانگ ﻫو‬ ‫آمو‬ ‫گنگا‬

‫سند‬ ‫نﻴل‬

‫کانگو‬ ‫امازون‬

‫ش (‪ )121‬نقشﻪ طبﻴعﻰ درﻳاﻫاى جﻬان‬ ‫آﻳا ﻣﻲداﻧﻴد ﻣعروفترﻳﻦ درﻳاﻫاى جﻬان ﻛدامﻫا اﻧد؟‬ ‫درﻳاﻫاى جﻬان کﻪ باعث شادابﻰ و حاصلخﻴزى مزارع گردﻳده‪ ،‬داراى طول‪ ،‬عرض و‬ ‫مقدار آب مختلف اند‪ .‬ارتباطات فرﻫنگﻰ‪ ،‬آبﻴارى اراضﻰ زراعتﻰ‪ ،‬کشتﻰرانﻰ‪ ،‬حمل‬ ‫ونقل اموال تجارتﻰ‪ ،‬بندرگاهﻫاى مﻬم تجارتﻰ و تولﻴد برق آبﻰ را براى کشورﻫا و‬ ‫منطقﻪ فراﻫم کرده مﻰتوانند‪.‬‬ ‫ـ معروفترﻳن درﻳاﻫاى براعظم آسﻴا عبارت اند از‪ :‬سند‪ ،‬آمو (جﻴحون) سﻴر درﻳا‬ ‫(سﻴحون)‪ ،‬ﻫوانگﻬو‪ ،‬دجلﻪ و فرات‪ ،‬اورال‪ ،‬اوب و لﻴنا‪.‬‬ ‫ـ معروف ترﻳن درﻳاﻫاى اروپا دانﻴوب‪ ،‬راﻳن‪ ،‬والگا‪ ،‬سﻴن‪ ،‬لورا‪ ،‬دنﻴپر‪ ،‬دنﻴستر‪ ،‬تاژ‪،‬‬ ‫وستوﻻ‪ ،‬گوادﻳانا‪ ،‬پو‪ ،‬رون وگارون مﻰ باشند‪.‬‬ ‫ـ معروفترﻳن درﻳاﻫاى براعظم افرﻳقا درﻳاى نﻴل‪ ،‬کانگو و ناﻳجﻴر مﻰباشند‪.‬‬ ‫درﻳاﻫاى معروف امرﻳکاى شمالﻰ مﻰ سﻰ سﻰ پﻰ و کلورادو اند‪ ،‬از درﻳاﻫاى معروف‬ ‫امرﻳکاى جنوبﻰ آمازون‪ ،‬مادﻳر و پارانا را مﻰتوان نام گرفت‪ .‬در براعظم آسترالﻴا‬ ‫معروفترﻳن درﻳاﻫا‪ ،‬دارلﻴنگ‪ ،‬جورجﻴنا‪ ،‬دﻳامنتﻴنا‪ ،‬تامسون و وﻳکتورﻳا مﻰ باشند‪.‬‬ ‫از جملﺔ اﻳن درﻳاﻫا‪ ،‬تنﻬا رود نﻴل را از لحاظ سابقﺔ تارﻳخﻰ آن بﻪ طور مثال در اﻳنجا‬ ‫مطالعﻪ مﻰکنﻴم‪.‬‬ ‫‪179‬‬

‫ـ درﻳاى ﻧﻴﻞ‬ ‫نﻴل طوﻻنﻰ ترﻳن درﻳاى افرﻳقا است‬ ‫کﻪ ازکوﻫستانﻫاى شرق افرﻳقا و شمال‬ ‫جﻬﻴل وﻳکتورﻳــــا منبع گــرفتﻪ‪ ،‬از مﻴان‬ ‫کشورﻫاى سودان و مصر عبور کرده در‬ ‫حدود ‪ 6650‬کﻴلومتر راه را طﻰ مﻰکند‬ ‫تا در بحﻴرة مدﻳترانﻪ مﻰرﻳزد‪ .‬بارانﻫاى‬ ‫سنگﻴن تابستان دراتﻴوپﻰ سبب طغﻴان‬ ‫درﻳاى نﻴل مﻰشود‪ .‬اﻳن درﻳا داراى ارزش‬ ‫مﻬم زراعتﻰ‪ ،‬اقتصادى و ترانسپورتﻰ‬ ‫بوده‪ ،‬داراى دو معاون مﻬم مﻰباشد کﻪ‬ ‫بﻪ نﻴل سفﻴد و نﻴل آبﻰ معروف اند‪.‬‬

‫شکل ‪122‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫرگروه در بارة اﻫمﻴت درﻳاﻫا باﻫم بحث کنند و‬ ‫بعد نماﻳندة ﻫر گروه نتﻴجﺔ بحث خود را توضﻴح نموده و بﻪ روى نقشﻪ نشان دﻫد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ درﻳاﻫاى معروف جﻬان را نام بگﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ طوﻻنﻰ ترﻳن درﻳاى جﻬان کدام ﻳکﻰ از اﻳن درﻳاﻫا مﻰباشد؟ جواب صحﻴح‬ ‫آنرا حلقﻪ نماﻳﻴد‪:‬‬ ‫الف) درﻳاى آمازون ب) درﻳاى نﻴل ج) درﻳاى مﻰ سﻰ سﻰ پﻰ د) درﻳاى سند‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان نقشﺔ جﻬان را در کتابچﻪﻫاى خود ترسﻴم نموده و درﻳاﻫاى معروف جﻬان‬ ‫را در روى آن رسم نماﻳند‪.‬‬

‫‪180‬‬

‫درس (‪)53‬‬

‫ﭘستﻰﻫا و بﻠﻨدىﻫاى قطعات خشﻜﺔ زﻣﻴﻦ‬

‫شکل (‪)123‬‬

‫آﻳا تا حال ساختﻤان اطراف خﻮد را بﻪ دقت ﻣشاﻫده ﻛرده اﻳد؟‬ ‫پستﻰ و بلندى بﻪ پدﻳدهﻫاى طبﻴعﻰ‪ ،‬مانند کوه‪ ،‬تپﻪ‪ ،‬دره‪ ،‬جلگﻪ‪ ،‬دشت‪ ،‬صحرا‪ ،‬چﻴن‬ ‫خوردهگﻰﻫا و فﻼتﻫا گفتﻪ مﻰشود کﻪ در روى زمﻴن قرار دارند‪ .‬پستﻰﻫا و بلندىﻫا‬ ‫نقش بسﻴار مﻬمﻰ در زندهگﻰ ما دارند؛ زﻳرا درﻳاﻫا از کوهﻫاى برفگﻴر و بلندىﻫا‬ ‫سرچشمﻪ مﻰگﻴرند‪ .‬مطالعﺔ پستﻰﻫا و بلندىﻫا سبب مﻰشود تا محﻴط طبﻴعﻰ خود را‬ ‫بﻬتر بشناسﻴم و از آن استفادة معقول کنﻴم‪.‬‬ ‫جغرافﻴﻪ دانان چگونﻪگﻰ پﻴداﻳش پستﻰﻫا وبلندىﻫا و تغﻴﻴر آنﻫا را از گذشتﻪ تا حال‬ ‫و تغﻴﻴرى کﻪ در آﻳنده صورت مﻰگﻴرد قرار ذﻳل بررسﻰ مﻰ نماﻳند‪:‬‬ ‫‪ 1‬ـ سﻴستﻢ آﻟﭗ ‪Alpine System‬‬ ‫آلپﻫا زادة حرکات کﻬزاﻳﻰ ‪ Orogenic‬اواﻳل سﻴنوزوﻳﻴک بوده و بﻪ تناسب‬ ‫سلسلﻪﻫاى عﻬدﻫاى قبلﻰ ژﻳولوژى کرة زمﻴن جوانتر مﻰباشند‪ .‬اﻳن سﻴستم شامل دو‬ ‫گروه مختلف مﻰباشد کﻪ اولﻰ آن سلسلﻪ کوهﻫاى اطراف بحرالکاﻫل بوده وﻫنوز ﻫم‬ ‫در بعضﻰ ساحات اﻳن حوزه فعالﻴتﻫاى آتشفشانﻰ و تکانﻫاى ممتد زلزلﻪ وجود‬ ‫دارد و ﻫمﻴن حلقﻪ است کﻪ بﻪنام ‪ Fire Ring‬ﻳا حلقﺔ آتشﻴن نﻴز ﻳادگردﻳده است‪.‬‬ ‫گروه دومﻰ سلسلﻪﻫاى آلپ در اروپا و سلسلﻪ کوهﻫاى ﻫمالﻴا در آسﻴا است‪ .‬بﻪ ﻫمﻴن‬ ‫‪181‬‬

‫ترتﻴب کوهﻫاى راکﻰ واندﻳز در امرﻳکاى شمالﻰ و جنوبﻰ تحت عنوان سﻴستم آلپ‬ ‫ﻫا قرار مﻰگﻴرند کﻪ از شمال بﻪ جنوب امرﻳکا امتداد ﻳافتﻪ و شاخﻪﻫاى آن بعداز آن‬ ‫کﻪ از چﻴلﻰ و ارجنتاﻳن مﻰگذرند بﻪ انتارکتﻴکا ‪ Antarctica‬وصل مﻰشوند‪.‬‬ ‫ـ ساحﺔ شﻜستﻪ‪: Rift Zone‬‬ ‫نواحﻰ شکستﺔ سطح زمﻴن را گوﻳند کﻪ قسماً در قطعات خشکﻪ و ﻳا در سرزمﻴنﻫاى‬ ‫ابحار و سلسلﻪ کوه ﻫاى کﻪ در زﻳر بحر قرار دارند‪ .‬در سطح قطعات خشکﻪ بزرگترﻳن‬ ‫شکستﻪگﻰ قشر زمﻴن در ادامﻪ جﻬﻴلﻫاى وﻳکتورﻳا‪ ،‬نﻴاسا‪ ،‬تانگانﻴکا‪ ،‬بحﻴرة احمر‪،‬‬ ‫خلﻴج عقبﻪ و بحرالمﻴت بﻪ مﻼحظﻪ مﻰرسند‪.‬‬ ‫ـ در تﺤت آبﻫاى اتﻼﻧتﻴﻚ‬ ‫ﻫم چنﻴن در بحر ﻫند‪ ،‬نواحﻰ مجاور سواحل شرقﻰ آسﻴا و اقﻴانوس اطلس شکستﻪگﻰﻫاى‬ ‫پﻰ ﻫم وجود دارند‪.‬‬ ‫ـ شﻜستﻪﮔﻰﻫاى ﻣﻨفرد آتشفشاﻧﻰ‬ ‫بعضﻰ از برجستﻪگﻰﻫاﻳﻰکﻪ در اخﻴر عﻬد مﻴزوزوﻳﻴک بﻪوجود آمده و بﻪشکل واحد‬ ‫و منفرد اخذ موقع نموده اند کﻪ بﻬترﻳن مثال آنﻫا عبارت از جزاﻳر ﻫاواﻳﻰ و آﻳسلند‬ ‫مﻰباشند‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ دو گروه تقسﻴم شوند‪ ،‬ﻳک گروه در بارة پستﻰﻫا و گروه دﻳگر دربارة‬ ‫بلندىﻫاى زمﻴن باﻫم بحث نماﻳند و بعد نماﻳندة گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ دﻳگران‬ ‫اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ در بارة پستﻰﻫا و بلندى ﻫا و قطعات خشکﺔ زمﻴن معلومات دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ سﻴستم آلپ ﻫا را تشرﻳح کنﻴد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ساحﺔ شکستﻪ تحت آبﻫاى اتﻼنتﻴک را مختصر توضﻴح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج از صﻨف‬ ‫شاگردان نقشﺔ افغانستان را در کتابچﻪﻫاى خود ترسﻴم نموده‪ ،‬پستﻰﻫا و بلندىﻫاى‬ ‫مﻬم زمﻴن را روى آن نشان دﻫند‪.‬‬ ‫‪182‬‬

‫درس ‪54‬‬

‫ﻣﻬتاب و ﻣشخصات عﻤﻮﻣﻰ آن‬

‫‪ -1‬محاق‬ ‫‪ -2‬ماه نو ﻫﻼل‬ ‫‪ -3‬تربﻴع‬ ‫‪ -4‬بدر‬

‫ﻣﻬتاب‬

‫‪1‬‬

‫ش (‪( )124‬قمر‪ ،‬حجم‪ ،‬فاصلﻪ نسبت بﻪ زمﻴن‪ ،‬وﻳژه گﻰﻫاى دﻳگر)‬ ‫آﻳا در بارة ﻣﻬتاب ﻣعﻠﻮﻣات دارﻳد؟‬ ‫در سال ‪ 1609‬مﻴﻼدى گالﻴلﻪ مشاﻫده نمود کﻪ سلسلﻪ کوهﻫا و حفرهﻫاى زﻳادى در‬ ‫سطح مﻬتاب وجود دارد و قوة جاذبﺔ مﻬتاب شش مرتبﻪ از زمﻴن کمتر است‪ .‬بنابر نبود‬ ‫ﻫوا اشعﺔ ماوراى بنفش برسطح مﻬتاب تاثﻴر زﻳاد دارد و ﻫرگاه شخصﻰ در سطح‬ ‫مﻬتاب اﻳستاده شود‪ ،‬فضاى کاﻳنات براﻳش تارﻳک معلوم مﻰشود ‪.‬‬ ‫مﻬتاب قمر زمﻴن مﻰباشد‪ .‬مﻬتاب نسبت بﻪ اقمار ﻫمﻪ ستاره گان روشنﻰ بﻴش تر آفتاب‬ ‫را مﻰگﻴرد و آنرا بﻪ زمﻴن منعکس مﻰسازد‪ .‬در قرن بﻴستم شش سفﻴنﺔ امرﻳکاﻳﻰ بر‬ ‫سطح مﻬتاب فرود آمدند؛ اولﻴن آنﻫا (آپولو ‪ )11‬در قرن ‪ 20‬مطابق جون ‪ 1969‬و‬ ‫ششمﻰ (آپولو ‪ )17‬در ‪ 7‬دسامبر ‪ 1972‬در فضا پرتاب شد‪ .‬ﻫر ﻳک از سفﻴنﻪ ﻫا سﻪ‬ ‫سرنشﻴن داشتند کﻪ دو نفر آن بﻪ گونﺔ عملﻰ بر سطح مﻬتاب پﻴاده شدند و سومﻰ‬ ‫مسؤول ﻫداﻳت سفﻴنﻪ در مدار بﻪ اطراف مﻬتاب قرار داشت‪.‬‬ ‫دو فضانورد اﻳاﻻت متحدة امرﻳکا ﻫرﻳک نﻴل آرم سترانگ‪ Neil Arm Strong‬و‬ ‫ادوﻳن الدرﻳن‪ Edvin A. Aldrin‬بﻪ تارﻳﺦ ‪ 21‬جوﻻى سال ‪1969‬م در مدار مﻬتاب‬ ‫قرار گرفتند و ادوﻳن الدرﻳن بﻪ گونﺔ عملﻰ در سطح مﻬتاب پﻴاده شده و بﻪ قدم زدن‬ ‫‪183‬‬

‫مبادرت ورزﻳد و نمونﻪﻳﻰ از مواد مﻬتاب وسنگ پارچﻪﻫاى راکﻪ جمعآورى کرده‬ ‫بود بﻪ زمﻴن انتقال داد‪.‬‬ ‫فاصلﺔ مﻬتاب از زمﻴن (‪ )382180‬کﻴلومتر مﻰباشد‪ .‬جسامت مﻬتاب (‪ )82.1‬حصﻪﻳﻰ‬ ‫از کتلﺔ زمﻴن است و قطر آن (‪ )3472‬کﻴلومتر مﻰباشد‪.‬‬ ‫حرﻛت اﻧتقاﻟﻰ ﻣﻬتاب‬ ‫مﻬتاب بﻪ دور زمﻴن مﻰچرخد‪ .‬از روزگار قدﻳم تقوﻳمﻫاى قمرى نظر بﻪ حرکت‬ ‫انتقالﻰ آن ترتﻴب گردﻳده است‪ .‬مﻬتاب ﻳا‬ ‫قمر زمﻴن ﻳگانﻪ جسمﻰ است کﻪ بﻪ زمﻴن‬ ‫نزدﻳک واقع گردﻳده و حرکت انتقالﻰ خود‬ ‫را بﻪدور زمﻴن در ‪ 29‬روز‪ 12 ،‬ساعت و ‪24‬‬ ‫دقﻴقﻪ انجام مﻰدﻫد و با زمﻴن ﻳکجا بﻪ دور‬ ‫آفتاب مﻰ چرخد‪( .‬در ضمن مﻬتاب در ‪27‬‬ ‫روز و ‪ 8‬ساعت ﻳک مرتبﻪ بﻪ دور محور‬ ‫خود مﻰ چرخد و حرکت وضعﻰ خود را‬ ‫شکل (‪)125‬‬ ‫تکمﻴل مﻰکند‪).‬‬ ‫تغﻴﻴر مواضع آن در اثر حرکت انتقالﻰ بﻪ اطراف زمﻴن مراحل مختلفﻰ را بﻪ وجود‬ ‫مﻰآورد کﻪ اﻳن مراحل عبارت از ﻫﻼل‪ ،‬تربﻴع و بدر مﻰباشد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫر گروه در بارة مﻬتاب‪ ،‬سفﻴنﻪﻫاى فضاﻳﻰ و‬ ‫تحقﻴقات علمﻰ آرم سترانگ‪ ،‬ادوﻳن الدرﻳن و مراحل مختلف مﻬتاب باﻫم بحث‬ ‫نماﻳند پس از آن نماﻳندة ﻫر گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ مﻬتاب را مختصر تشرﻳح نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ کدام فضا نوردﻫا برسطح مﻬتاب پاﻳﻴن شدند و چﻪ نوع تحقﻴقاتﻰ را انجام‬ ‫دادند؟‬ ‫‪3‬ـ حرکت انتقالﻰ مﻬتاب را مختصر بنوﻳسﻴد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان ﻳک مقالﻪ راجع بﻪ مﻬتاب با استفاده از مجﻼت و کتابﻫاى جغرافﻴاﻳﻰ‬ ‫بنوﻳسند‪.‬‬ ‫‪184‬‬

‫درس (‪)55‬‬

‫خسﻮف و ﻛسﻮف‬ ‫خسﻮف‬ ‫(ﻣﻬتاب‬ ‫ﮔرفتﻪﮔﻰ)‬

‫زﻣﻴﻦ‬

‫آفتاب‬

‫ﻛسﻮف‬ ‫(آفتاب‬ ‫ﮔرفتﻪﮔﻰ)‬

‫زﻣﻴﻦ‬

‫آفتاب‬

‫ش (‪ )126‬خسﻮف و ﻛسﻮف‬

‫خسﻮف و ﻛسﻮف چﻴست و چطﻮر واقع ﻣﻰشﻮد؟‬ ‫ﻫرگاه مﻬتاب مﻴان آفتاب و زمﻴن در ﻳک خط مستقﻴم واقع شود در اﻳن وقت اگر ساﻳﺔ‬ ‫مﻬتاب باﻻى زمﻴن بﻴفتد کسوف (آفتاب گرفتﻪگﻰ) صورت مﻰگﻴرد‪ ،‬در غﻴر آن طور‬ ‫عادى ماه نو (ﻫﻼل)‪ ،‬نماﻳان مﻰگردد‪ .‬مﻬتاب بﻪ تدرﻳج در اثر حرکت انتقالﻰ تغﻴﻴر‬ ‫محل مﻰدﻫد و بﻪ موقعﻴتﻰ مﻰرسد کﻪ زمﻴن بﻴن مﻬتاب و آفتاب بﻪ ﻳک خط مستقﻴم‬ ‫واقع مﻰشود‪ .‬در اﻳن مرحلﻪ اگر ساﻳﺔ زمﻴن بﻪ سطح مﻬتاب بﻴفتد خسوف (مﻬتاب‬ ‫گرفتﻪگﻰ) واقع مﻰشود‪ .‬در غﻴر آن مﻬتاب بﻪ حالت بدر معلوم مﻰشود‪ ،‬و تمام نﻴم‬ ‫کرة شمالﻰ در وقت شب بﻪ اثر ماه چﻬارده روشن بﻪ نظر مﻰرسد‪» .‬ﻳک طرف مﻬتاب‬ ‫ﻫمﻴشﻪ بﻪسوى زمﻴن مﻰباشد و ﻳک دور کامل مﻬتاب در اطراف زمﻴن ﻳک ماه قمرى‬ ‫شمرده مﻰشود کﻪ از ﻳک ﻫﻼل تا ﻫﻼل دﻳگر را در بر مﻰگﻴرد و نزدﻳک بﻪ ‪ 29،5‬روز‬ ‫است کﻪ گاﻫﻰ بﻪ ‪ 28‬روز نﻴز تنزﻳل مﻰﻳابد«‪.‬‬ ‫قابل توجﻪ‪ :‬ﻫرگز بﻪ طور مستقﻴم بﻪ آفتاب نگاه نکنﻴد! حتا در وقت آفتاب گرفتﻪگﻰ‬ ‫کامل‪ ،‬زﻳرا بﻪ چشم شما صدمﻪ مﻰرسد‪.‬‬ ‫‪185‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫استاد محترم خسوف و کسوف را توسط کرة بﻪ گونﻪ ى عملﻰ براى دانش آموزان‬ ‫نشان دﻫد‪.‬‬

‫؟‬

‫سؤالﻫا‬

‫‪1‬ـ خسوف را مختصر تشرﻳح نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ کسوف چﻴست و چﻪ وقت واقع مﻰشود؟‬ ‫‪3‬ـ بدر کدام حالت مﻬتاب است؟‬ ‫‪4‬ـ کسوف چﻴست؟ جواب درست آنرا حلقﻪ نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫الف) مﻬتاب گرفتﻪگﻰ‬ ‫ب) حالت بدر‬ ‫ج) آفتاب گرفتﻪگﻰ‬ ‫د) شکل ﻫﻼل‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان شکل خسوف و کسوف را در کتابچﻪﻫاى خود ترسﻴم نماﻳند‪.‬‬

‫‪186‬‬

‫درس (‪)56‬‬

‫اﻧﻮاع حرﻛت زﻣﻴﻦ‬ ‫آﻳادرﻣﻮردحرﻛات زﻣﻴﻦ‬ ‫چﻴﺰى ﻣﻰ داﻧﻴد؟‬ ‫زمﻴن داراى پنج نوع حرکت‬ ‫مﻰباشد کﻪ عبارت اند از‪:‬‬ ‫‪1‬ـ حرکت وضعﻰ‬ ‫‪2‬ـ حرکت انتقالﻰ‬ ‫‪3‬ـ حرکت نوسانﻰ‬ ‫‪4‬ـ حرکــت زمﻴن بﻪ ســوى‬ ‫ستارة وﻳگا‬ ‫‪5‬ـ حــــرکــت زمﻴــــن؛‬ ‫کﻬکشان سحــابﻰ بـــﻪ ﻳک‬ ‫استقامت نا معلوم‬ ‫اﻟـف) حرﻛـت وﺿعـﻰ‬ ‫زﻣﻴﻦ‪:‬‬ ‫شکل ‪127‬‬ ‫حرکت وضعﻰ عبارت از‬ ‫حرکت محورى زمﻴن است کﻪ در ظرف ‪ 24‬ساعت (‪ 23‬ساعت و ‪ 56‬دقﻴقﻪ) از سمت‬ ‫غرب جانب شرق بﻪدور محور خود مﻰچرخد‪ .‬حرکت وضعﻰ زمﻴن در حﻴات بشر‪،‬‬ ‫حﻴات حﻴوانات‪ ،‬نباتات وﻫمچنان در تغﻴﻴر وقت اﻫمﻴت قابل مﻼحظﻪ دارد‪.‬‬ ‫ﻧتاﻳﺞ حرﻛت وﺿعﻰ‬ ‫ـ در اثر حرکت وضعﻰ شب و روز بﻪمﻴان مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫ـ اوقات ساعات شب و روز نظر بﻪ حرکت وضعﻰ تغﻴﻴر مﻰﻳابند‪ .‬در ﻳک ساعت ‪15‬‬ ‫درجﻪ و در چﻬار دقﻴقﻪ ﻳک درجﺔ طولالبلد و در ‪ 24‬ساعت ‪ 360‬درجﺔ طولالبلد ﻳک‬ ‫مرتبﻪ از مقابل آفتاب مﻰگذرند ‪.‬‬ ‫ـ شب و روز در اثر حرکت وضعﻰ بﻪمﻴان مﻰآﻳند کﻪ باﻻى حرارت و برودت سطح‬ ‫زمﻴن تﺄثﻴر بﻪ سزا دارند‪.‬‬ ‫ـ در نقاط مختلف سطح زمﻴن سرعت حرکت وضعﻰ زمﻴن از استوا بﻪطرف قطبﻴن‬ ‫تنزﻳل مﻰﻳابد‪ .‬سرعت ﻳک نقطﺔ معﻴن در خط استوا در ﻳک ساعت ‪ 1674‬کﻴلومتر در‬ ‫عرضالبلد ‪ 30‬درجﻪ بﻪ ‪ 1566‬کﻴلومتر و در قطبﻴن بﻪ صفر تنزﻳل مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫ جرﻳان عناصر ماﻳع و بادﻫا بﻪ اثر حرکت وضعﻰ زمﻴن مسﻴر اصلﻰ خود را تغﻴﻴر‬‫مﻰدﻫند؛ در نﻴم کرة شمالﻰ ﻫمﻴشﻪ بﻪ جانب راست و در نﻴم کرة جنوبﻰ بﻪطرف چپ‬ ‫انحراف مﻰنماﻳند‪.‬‬ ‫‪187‬‬

‫ـ درﻳاﻫاﻳﻰ کﻪ از ناحﻴﺔ استوا بﻪ طرف شمال جرﻳان دارند نظر بﻪ حرکت وضعﻰ زمﻴن‬ ‫ساحل راست خود را تخرﻳب مﻰکنند در حالﻰکﻪ در نﻴم کرة جنوبﻰ عکس اﻳن‬ ‫موضوع صدق مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫ـ گردبادﻫاى بزرگﻰ کﻪ در نﻴم کرة شمالﻰ رخ مﻰدﻫند در مراکز فشار پست‬ ‫ساﻳکلون (‪ )L.P‬سمت حرکت آنﻫا خﻼف عقربﺔ ساعت و در نﻴم کرة جنوبﻰ با‬ ‫حرکت عقربﺔ ساعت ﻳک سان مﻰباشد‪.‬‬ ‫ در نتﻴجﺔ حرکت وضعﻰ زمﻴن در ناحﻴﺔ استوا برآمدهگﻰ و در حصﺔ قطبﻴن‬‫فرورفتﻪگﻰ پﻴدا شده است‪.‬‬ ‫ب) حرﻛت اﻧتقاﻟﻰ زﻣﻴﻦ‬ ‫زمﻴن در ﻳک سال ‪ 365‬روز و ‪6‬‬ ‫ساعت حرکت خود را در مدار‬ ‫بﻴضﻪ ﻳﻰ بﻪ دورآفتاب تکمﻴل‬ ‫مﻰکند‪ ،‬طول مدار زمﻴن نزدﻳک‬ ‫بﻪ‪ 931‬مﻴلﻴون کﻴلومتر است‪.‬‬ ‫شکل (‪ )128‬حرکت انتقالﻰ زمﻴن بﻪ دور آفتاب و‬ ‫سرعت حرکت زمﻴن باﻻى مدار‬ ‫تشکﻴل فصلﻫاى سال‬ ‫در ﻳک ثانﻴﻪ‪ 30‬کﻴلومتر حساب‬ ‫شده است‪ .‬در سال ‪ 1727‬مﻴﻼدى‬ ‫برادلﻰ منجم معروف انگلﻴسﻰ حرکت انتقالﻰ زمﻴن را نظر بﻪ تماﻳل اشعﺔ ستارهگان بﻪ‬ ‫اثبات رسانﻴد‪ ،‬زﻳرا موقعﻴت و تماﻳل شعاع ستارهگان نظر بﻪ حرکت انتقالﻰ زمﻴن در‬ ‫فصلﻫاى سال گاﻫﻰ زﻳاد و گاﻫﻰ کم مﻰشود‪.‬‬ ‫ﻧتاﻳﺞ حرﻛت اﻧتقاﻟﻰ‬ ‫الف) دورى و نزدﻳکﻰ زمﻴن از آفتاب‬ ‫چون زمﻴن در مدت ﻳک سال بر مدار بﻴضﻪﻳﻰ حرکت انتقالﻰ خود را بﻪ پاﻳان‬ ‫مﻰرساند‪ ،‬آفتاب در ﻳک محراق ﻫمان مدار واقع است‪ ،‬بﻪ ﻫمﻴن سبب فاصلﺔ بسﻴار‬ ‫بعﻴد ‪ 152‬مﻴلﻴون کﻴلومتر زمﻴن بﻪ اصطﻼح اوج ﻳاد مﻰشود در حالﻰ کﻪ کوتاهترﻳن‬ ‫فاصلﺔ آن با آفتاب ‪ 147‬مﻴلﻴون کﻴلومتر (حضﻴﺾ) نامﻴده مﻰشود‪ .‬در حالﻲ کﻪ فاصلﺔ‬ ‫وسطﻰ آن از آفتاب ‪ 149‬مﻴلﻴون کﻴلومتر مﻰ باشد‪.‬‬ ‫ب ـ تغﻴﻴر موسمﻫاى سال‬ ‫‪1‬ـ اعتدال (بﻬار و خﺰان)‬ ‫مراد از اعتدال‪ ،‬مساوى بودن ساعات شب و روز است و آن ﻫم در دو وقت‪ ،‬ﻳعنﻰ‬ ‫در بﻬار و خزان‪ .‬اعتدال در بﻬار (اول ماه حمل) و اعتدال در خزان (در اول ماه مﻴزان)‬ ‫صورت مﻰگﻴرد‪ .‬در اﻳن دو وقت دوازده ساعت روز و ‪ 12‬ساعت شب مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪188‬‬

‫بﻬار‬ ‫فصل بﻬار نﻴم کرة شمالﻰ‬ ‫حضﻴﺾ‬

‫آفتاب‬

‫اوج‬

‫زمستان‬

‫تابستان‬

‫خزان‬ ‫ش (‪ )129‬اوج و حضﻴﺾ زمﻴن بﻪ مقاﻳسﺔ آفتاب‬

‫در ﻫنگام اعتدال (در اول ماه حمل و مﻴزان) اشعﺔ آفتاب باﻻى خط استوا عمود مﻰتابد؛‬ ‫اما از باﻻى قطب شمال و جنوب بﻪشکل مماس مﻰگذرد‪ .‬در وقت اعتدال طلوع‬ ‫آفتاب ساعت ‪ 6‬بجﺔ صبح وغروب آفتاب ساعت ‪ 6‬بجﻪ عصر صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ اﻧقﻼب شﻤسﻰ‪Solistice‬‬ ‫وقتﻰکﻪ زمﻴن در انجام ﻳکﻰ از قطرﻫاى اوج و حضﻴﺾ مدار بﻴضﻪﻳﻰ قرار گﻴرد‬ ‫انقﻼب شمسﻰ رخ مﻰدﻫد‪ .‬اگر در نﻴم کرة شمالﻰ تابستان باشد‪ ،‬در آن صورت‬ ‫شعاع آفتاب در اول سرطان باﻻى خط سرطان عمود مﻰتابد‪ .‬در اﻳن وقت در نﻴم کرة‬ ‫جنوبﻰ فصل زمستان است‪ .‬موقعﻰکﻪ در انجام دﻳگر قطر بﻴضﻪﻳﻰ مدار شعاع آفتاب‬ ‫در اول جدى باﻻى خط جدى عمود بتابد‪ ،‬تابستان نﻴم کرة جنوبﻰ و زمستان نﻴم کرة‬ ‫شمالﻰ بﻪ وجود مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫انقﻼب شمسﻰ تابستان ‪ Summer Solistice‬و انقﻼب شمسﻰ زمستان ‪Winter‬‬ ‫‪ Solistice‬ﻫردو براى کرة زمﻴن اﻫمﻴت زﻳاد دارد‪ .‬در تابستان نﻴم کرة شمالﻰ شعاع‬ ‫آفتاب از عقب داﻳرة آرکتﻴک مﻰگذرد‪ .‬و در نﻴم کرة جنوبﻰ از داﻳرة انتارکتﻴکا‬ ‫مماس مﻰگذرد‪ .‬انقﻼب شمسﻰ زمستان از اول جدى آغاز مﻰگردد و از داﻳرة جدى‬ ‫تا عقب داﻳرة انتارکتﻴکا ‪ Antarctic‬تحت شعاع آفتاب واقع مﻰگردد‪ .‬برعکس در‬ ‫قطب شمال شبﻫاى تارﻳک حکمفرما مﻰباشد‪.‬‬ ‫بﻪ اﻳن اساس در قطب شمال ‪ 6‬ماه شب مﻰباشد اگر در نﻴم کرة شمالﻰ فصل تابستان‬ ‫باشد؛ پس از آغاز اعتدال بﻬار تا وقت اعتدال خزان در قطب شمال ‪ 6‬ماه روز مﻰباشد‪،‬‬ ‫برعکس آن در نﻴم کرة جنوبﻰ ‪ 6‬ماه شب دوام مﻰنماﻳد‪ .‬طورى کﻪ در شکل دﻳده‬ ‫مﻰشود نﻴم کرة شمالﻰ در روزﻫاى تابستان نزدﻳک بﻪ آفتاب واقع شده و در فصل‬ ‫زمستان بﻪ ﻫمان اندازه از شعاع آفتاب دور مﻰگردد‪.‬‬ ‫‪189‬‬

‫داﻳره سرطان‬ ‫استوا‬ ‫جدى‬

‫زمستان نﻴم کره شمالﻰ‬

‫تابستان نﻴمکرة شمالﻰ‬

‫اشعﺔ خورشﻴد‬ ‫تابستان نﻴکمرة جنوبﻰ‬

‫مدار سرطان‬ ‫استوا‬ ‫مدار جدى‬

‫شکل (‪ )130‬زمﻴن با سرعت ‪ 30‬کﻴلومتر در ثانﻴﻪ بﻪ دور خورشﻴد مﻰچرخد‪.‬‬ ‫موقعﻴت زمﻴن در روى مدار تغﻴﻴر مﻰخورد و بﻪ ترتﻴب فصل بﻬار‪ ،‬تابستان‪ ،‬خزان و زمستان بﻪوجود مﻰآﻳد‪.‬‬

‫ج ـ ساﻳرحرﻛات زﻣﻴﻦ‬ ‫زمﻴن مانند ساﻳر سﻴارهﻫا بﻪدور آفتاب مﻰچرخد‪ .‬بﻪ عقﻴدة دانشمندان‪ ،‬زمﻴن ﻳگانﻪ سﻴارة‬ ‫نظام شمسﻰ مﻰباشد کﻪ در آن زندهگﻰ (حﻴات) وجود دارد و امکانات زندهگﻰ اجسام‬ ‫حﻴﻪ در آن مﻬﻴا شده و نسبت بﻪ ﻫمﺔ سﻴارات تحقﻴقات و بررسﻰ بﻴشتر در آن صورت‬ ‫گرفتﻪ است‪ .‬طورىکﻪ ﻫمﻪ اجرام فضاﻳﻰ حرکت دارند زمﻴن نﻴز مانند اجرام سماوى‬ ‫حرکات بﻪ خصوص دارد‪ .‬محور زمﻴن حرکت نوسانﻰ ﻫم دارد کﻪ بﻪطور موضعﻰ‬ ‫نوسانات آن مﻼحظﻪ شده است‪ .‬علماى جغرافﻴﻪ از جملﻪ اﻳن حرکات بﻪ حرکت وضعﻰ‬ ‫و انتقالﻰ عﻼقﺔ زﻳاد دارند؛ زﻳرا بسﻴارى از واقعات وحوادث طبﻴعﻰ وجغرافﻴاﻳﻰ در نتﻴجﺔ‬ ‫حرکات انتقالﻰ و وضعﻰ زمﻴن بﻪ مﻴان مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شــاگردان بﻪ ســﻪ گروه تقســﻴم شــوند‪.‬گروه اول در بارة حرکات زمﻴن‪ ،‬گروه دوم‬ ‫دربارة حرکت وضعﻰ و گروه ســوم در بارة حرکت انتقالﻰ زمﻴن باﻫم بحث نماﻳند و‬ ‫بعد نماﻳندة ﻫر گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ زمﻴن داراى چند نوع حرکت مﻰباشد؟ جواب درست آنرا حلقﻪ نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫ب) دو نوع حرکت‬ ‫الف) ده نوع حرکت‬ ‫د) پنج نوع حرکت‬ ‫ج) ﻫفت نوع حرکت‬ ‫‪2‬ـ حرکات وضعﻰ زمﻴن را مختصر بنوﻳسﻴد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ حرکت انتقالﻰ زمﻴن را مختصر تشرﻳح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان در بارة حرکت وضعﻰ و انتقالﻰ زمﻴن ﻳک مقالﺔ مختصر بنوﻳسند‪.‬‬ ‫‪190‬‬

‫درس‬

‫ﻛﻤﻴات وﺿعﻴﺔ جغرافﻴاﻳﻲ‬

‫دواﻳر عرضالبلد‬ ‫ش (‪ )131‬دواﻳر طولالبلد و عرضالبلد زمﻴن‬

‫طﻮلاﻟبﻠد‪Longitude‬‬ ‫طولالبلد ﻳا نصفالنﻬار عبارت از نﻴم داﻳرهﻫاﻳﻰ اند کﻪ از قطب شــمال شروع شده تا‬ ‫قطب جنوب تمدﻳد ﻳافتﻪ و برخط اســتوا عمود اند‪ (.‬طول جغرافﻴاﻳﻰ آن فاصلﺔ قوسﻰ‬ ‫را گوﻳند کﻪ از گرﻳنوﻳچ لندن در امتداد عرضالبلدﻫا با استقامت شرق‪ ،‬غرب محاسبﻪ‬ ‫مﻰشود‪).‬‬ ‫خط گرﻳنوﻳچ کﻪ از شﻬر لندن مﻰگذرد مبدأ طولالبلد ﻫا مﻰباشد و کرة زمﻴن را بﻪ دو‬ ‫نﻴم کرة شرقﻰ و غربﻰ تقســﻴم نموده است‪ .‬از نصفالنﻬار گرﻳنوﻳچ تا خط بﻴنالمللﻰ‬ ‫زمــان ‪ 180 International date Line‬درجــﻪ طولالبلــد شــرقﻰ و از گرﻳنوﻳچ‬ ‫بﻪطرف غرب ‪ 180‬درجﺔ طولالبلد غربﻰ ترســﻴم گردﻳده است کﻪ مجموعﺔ طولالبلد‬ ‫ﻫا در کرة زمﻴن بﻪ ‪ 360‬درجﻪ مﻰرسند‪.‬‬ ‫ﻫر نصفالنﻬار نﻴم قوس ﻳک داﻳره را تشکﻴل مﻰدﻫد کﻪ با نصفالنﻬار مقابل‬ ‫خود ﻳک داﻳرة مکمل را مﻰسازد‪ .‬نصفالنﻬارﻫا در قطبﻴن باﻫم نزدﻳک شده‬ ‫و باﻵخره فاصلﺔ بﻴن آنﻫا بﻪ صفر تقرب مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫اوصاف دواﻳر طﻮلاﻟبﻠد‬ ‫‪1‬ـ تمــام دواﻳر طولالبلــد در ناحﻴﺔ قطبﻴن باﻫم نزدﻳک مﻰشــوند و فاصلﺔ آن بﻪ صفر‬ ‫‪191‬‬

‫مﻰرسد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ استقامت شمال و جنوب را نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ﻫر نصفالنﻬار نﻴم قوس ﻳک داﻳره را نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ چون ‪ 15‬درجﺔ نصفالنﻬار در ﻳک ســاعت از مقابل آفتاب عبور مﻰنماﻳد‪ ،‬از اﻳن‬ ‫جﻬت در نقشﻪﻫاى جغرافﻴاﻳﻰ فاصلﻪ مﻴان دو نصفالنﻬار ‪ 15‬درجﻪ قبول شده است‪.‬‬ ‫‪5‬ـ طولالبلدﻫاى شرقﻰ اولتر از مقابل آفتاب مﻰگذرد و طولالبلدﻫاى غربﻰ ناوقتتر‪.‬‬ ‫از اﻳن ســبب اگر در ‪ 80‬درجﺔ طولالبلد شرقﻰ ساعت بعد از ظﻬر باشد در ‪ 80‬درجﺔ‬ ‫طولالبلد غربﻰ قبل از ظﻬر است‪.‬‬ ‫‪6‬ـ محــل تقاطع طولالبلد و عرضالبلد موقعﻴت ﻳک نقطﻪ را در ســطح زمﻴن بﻪخوبﻰ‬ ‫واضح مﻰســازد‪ .‬از ﻫمﻴن سبب‪ ،‬موقعﻴت شﻬرﻫا‪ ،‬ممالک وجزاﻳر بﻪ طور داﻳم توسط‬ ‫دواﻳر طولالبلد تثبﻴت مﻰگردد‪.‬‬ ‫‪7‬ـ طولالبلدﻫا در مجموع دواﻳر بزرگ را تمثﻴل مﻰکنند‪.‬‬ ‫ موجودﻳــت دواﻳر عرضالبلد وطولالبلد از لحاظ کارتوگرافﻰ ارزش خاصﻰ دارد‪،‬‬‫زﻳرا فاصلﻪ و ترسﻴم اﻳن دواﻳر شکل ارتسام را واضح مﻰسازد‪.‬‬ ‫عرضاﻟبﻠد ‪Latituate‬‬ ‫عرضالبلدﻫا عبارت از دواﻳرى اند کﻪ موازى بﻪ خط استوا ترسﻴم شده‪ ،‬بﻪ سمت شرق‬ ‫و غرب شــرقاً وغرباً امتداد دارند‪ .‬عرض جغرافﻴاﻳﻰ فاصلﺔ قوسﻰ را گوﻳند کﻪ ازخط‬ ‫اســتوا بﻪ امتداد طولالبلد اندازه گﻴرى مﻰشود‪ .‬فاصلﺔ متذکره بﻪ درجﺔ (‪ ،)o‬دقﻴقﻪ( ‪/‬‬ ‫) و ثانﻴﻪ (‪ )//‬نشــان داده مﻰشود‪ .‬داﻳرة استوا مبدأ عرضالبلدﻫا بوده زمﻴن را بﻪ دو نﻴم‬ ‫کرة شــمالﻰ و جنوبﻰ تقســﻴم نموده است؛ از استوا تا قطب شمال ‪ 90‬درجﻪ و از استوا‬ ‫تــا قطب جنــوب ْ‪ 90‬عرضالبلد وجود دارد کﻪ مجموعﺔ آن بﻪ ْ‪ 180‬مﻰرســد‪ .‬دواﻳر‬ ‫عرضالبلد ﻫمﻪ با ﻫمدﻳگر موازى اند و دواﻳر طولالبلد را بﻪ زواﻳﺔ قاﻳمﻪ قطع مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫خط اســتوا بزرگترﻳن داﻳرة عرضالبلدﻫا مﻰباشــد‪ .‬دواﻳر عرضالبلد بﻪطرف قطبﻴن‬ ‫کوچکتر مﻰگردد و سرانجام در قطبﻴن معادل بﻪ صفر مﻰگردند‪.‬‬

‫‪192‬‬

‫اوصاف دواﻳر عرضاﻟبﻠد‬ ‫‪1‬ـ ﻫمﻪ دواﻳر عرضالبلد با ﻫمدﻳگر موازى اند‪.‬‬ ‫‪2‬ـ استقامت شرق و غرب را نشان مﻰدﻫند‪.‬‬ ‫‪3‬ـ فاصلﻪ مﻴان آنﻫا تقرﻳباً مساوى مﻰباشد؛ اما در محاسبات جﻴودﻳزى(فاصلﻪ بﻴن‬ ‫آنﻫا قدرى تفاوت دارد)‪.‬‬ ‫‪4‬ـ داﻳرهﻫاى طولالبلد را بﻪ زاوﻳﻪﻫاى قاﻳمﻪ قطع مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫‪5‬ـ ﻫمﻪ دواﻳر عرضالبلد دواﻳر کوچک اند؛ اما خط استوا داﻳرة بزرگ شمرده مﻰشود‬ ‫و عرضالبلد ‪ 90‬درجﻪ معادل بﻪ صفر مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪6‬ـ در سطح زمﻴن ﻻﻳتناﻫﻰ دواﻳر عرضالبلد رسم شده مﻰتواند‪ ،‬اما نظر بﻪ تقسﻴم درجﺔ‬ ‫ﻳک داﻳره‪ ،‬در ﻫر نﻴم کره بﻪ تعداد ‪ 90‬درجﻪ ﻳا ‪6 0 × 6 0 × 9 0 0 = 3 2 4 0 0 0‬‬ ‫داﻳرة عرضالبلد وجود دارد‪.‬‬ ‫‪ 7‬ـ توسط دواﻳر عرضالبلد مﻴل اشعﺔ آفتاب در حالت اعتدال نﻴز تعﻴﻴن مﻰشود‪،‬‬ ‫مثال‪:‬‬ ‫(مﻴل زاوﻳﺔ تابش آفتاب = عرضالبلد ــ ‪ 90‬درجﻪ)‪.‬‬ ‫‪8‬ـ داﻳرة آرکتﻴک‪ 66 12 :‬درجﺔ عرضالبلد شمالﻰ‬ ‫‪ 9‬ـ داﻳرة انتارکتﻴکا‪ 66 1 :‬عرضالبلد جنوبﻰ‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -10‬داﻳرة سرطان‪ 23 12 :‬درجﺔ شمالﻰ کﻪ آفتاب در اول سرطان باﻻى آن عمود مﻰتابد‪.‬‬ ‫‪ -11‬داﻳرة جدى‪ 23 1 :‬درجﺔ جنوبﻰ کﻪ آفتاب در اول جدى باﻻى آن عمود مﻰتابد‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪193‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند و ﻫر گروه در بارة دواﻳر عرضالبلد‪ ،‬دواﻳرطولالبلد‪،‬‬ ‫تعداد دواﻳر عرضالبلد و طولالبلد و اوصاف دواﻳر مذکور باﻫم بحث نماﻳند‪ ،‬پس‬ ‫از آن نماﻳندة ﻫر گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ دواﻳر طولالبلد را ترسﻴم نموده مختصر تشرﻳح نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ دواﻳر عرضالبلد را رسم کرده مختصر توضﻴح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ اوصاف دواﻳر عرضالبلد را مختصر بنوﻳسﻴد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ اوصاف دواﻳر طولالبلد را شرح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪5‬ـ تعداد دواﻳر طولالبلد چند است جواب درست آنرا حلقﻪ نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫الف)‪ 320‬درجﻪ‬ ‫ب) ‪ 160‬درجﻪ‬ ‫ج) ‪ 360‬درجﻪ‬ ‫د) ‪ 90‬درجﻪ‬ ‫‪ 6‬ـ مبدأ طولالبلدﻫا کدام خط مﻰباشد؟ جواب درست آنرا نشانﻰ کنﻴد‪.‬‬ ‫ب) خط گرﻳنوﻳچ‬ ‫الف) خط استوا‬ ‫د) خط جدى‬ ‫ج) خط سرطان‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان کرة زمﻴن را در کتابچﻪﻫاى خود ترسﻴم نموده و دواﻳر عرضالبلد و‬ ‫طولالبلد را در روى آن نشان دﻫند‪.‬‬

‫‪194‬‬

‫فصﻞ ﻫفتﻢ‬ ‫در اﻳﻦ فصﻞ ﻣﻰخﻮاﻧﻴﻢ‪:‬‬ ‫اقلﻴم‬ ‫ـ اقلﻴم چﻴست؟‬ ‫ـ عناصر اقلﻴم‬ ‫ـ وزش بادﻫا‬ ‫ رطوبت و بارندهگﻰ‬‫ بارندهگﻰ‬‫ـ عوامل مؤثر اقلﻴم‬ ‫ـ انواع اقلﻴم‬ ‫ـ طبقات اتموسفﻴر‬ ‫ـ اتموسفﻴر زمﻴن‬ ‫ـ نقش اتموسفﻴر در اقلﻴم‬ ‫ـ ابزارﻫاى سنجش و مشاﻫدات ﻫواشناسﻰ‬ ‫ چگونگﻰ تشکﻴل باد‬‫ ابربندى ﻫا ‪Clouds‬‬‫تغﻴﻴرات بارندهگﻰ نظر بﻪ ارتفاع‬ ‫ـ ترمومتر‪ ،‬آلﺔ سنجش رطوبت‪ ،‬آلﺔ سنجش مﻴزان باران‪ ،‬آلﺔ سنجش باد و فشار ﻫوا‬ ‫ـ ارتفاع سنج‪ ،‬وساﻳل پﻴشبﻴنﻰ ﻫوا‪ ،‬قطب نما و ‪.........‬‬ ‫ـ چگونﻪگﻰ تشکﻴل بادﻫا‬ ‫ـ انواع بادﻫا (در خشکﻪ و بحر ﻫا ‪)..........‬‬ ‫ـ باد و جابﻪ جاﻳﻰ حرارت‬ ‫ـ باران‬ ‫‪195‬‬

‫ـ ابر بندىﻫا و چگونﻪگﻰ تشکﻴل باران‬ ‫ـ انواع ابرﻫا‬ ‫ـ تغﻴﻴرات بارندهگﻰ نظر بﻪ ارتفاع‬ ‫ـ بارندهگﻰ و ساﻳکل آب‬ ‫ـ اﻫمﻴت بارندهگﻰ براى زندهگﻰ‬ ‫شاﮔردان عﺰﻳﺰ با خﻮاﻧدن اﻳﻦ فصﻞ بﻪ اﻫداف داﻧشﻰ زﻳر ﻧاﻳﻞ آﻳﻨد‪:‬‬ ‫ـ مفﻬوم و عناصر اقلﻴم را درک کنند‪.‬‬ ‫ـ عوامل مؤثر بر اقلﻴم را بشناسند‪.‬‬ ‫ـ مفﻬوم اتموسفﻴر را بشناسند‪.‬‬ ‫ـ با وساﻳل سنجش رطوبت‪ ،‬باران و فشار ﻫوا آشنا شوند‪.‬‬ ‫ـ نحوة بارﻳدن باران را بفﻬمند‪.‬‬ ‫ـ انواع ابرﻫا را بشناسند‪.‬‬ ‫ـ اﻫمﻴت بارندهگﻰ را در طبﻴعت و زندهگﻰ بشر بشناسند‪.‬‬ ‫از شاﮔردان اﻧتظار ﻣﻰرود ﻛﻪ با خﻮاﻧدن اﻳﻦ فصﻞ بﻪ اﻫداف ﻣﻬارتﻰ ذﻳﻞ‬ ‫دست ﻳابﻨد‪:‬‬ ‫ـ بتوانند اقلﻴم را تعرﻳف کنند‪.‬‬ ‫ـ عناصر اقلﻴم را معرفﻰ کنند‪.‬‬ ‫ـ اتموسفﻴر را تعرﻳف نماﻳند‪.‬‬ ‫ـ از ابزارﻫاى گوناگون ﻳاد شده استفاده کرده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ چگونﻪگﻰ باران را توضﻴح داده بتوانند‪.‬‬ ‫ـ انواع ابرﻫا را بشناسند‪.‬‬ ‫ـ اﻫمﻴت بارندهگﻰ را براى زندهگﻰ بشر توضﻴح داده بتوانند‪.‬‬

‫‪196‬‬

‫درس (‪)58‬‬

‫اقﻠﻴﻢ چﻴست‬

‫شکل (‪ )132‬مناطق اقلﻴمﻰ جﻬان‬

‫آﻳا مﻰدانﻴد کﻪ اقلﻴم چﻪ مفﻬوم دارد؟‬ ‫بﻪ نقشﺔ اقلﻴمﻰ دقت کنﻴد و انواع اقلﻴم را در آن مطالعﻪ مﻰکنﻴد‪.‬‬ ‫اقلﻴم‪ ،‬کلمﺔ ﻻتﻴن است کﻪ از ‪ Klima‬اقتباس گردﻳده‪ ،‬مفﻬوم مﻴﻼن را اراﻳﻪ مﻰکند‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫اﻳن مﻴﻼن عبارت از مﻴﻼن محور زمﻴن بﻪ زواﻳﺔ ‪ 23‬درجﻪ باﻻى مستوى مدار مﻰباشد‬ ‫کﻪ در نتﻴجﺔ آن شعاع آفتاب در نقاط مختلف سطح زمﻴن بﻪ زواﻳاى مختلف مﻰتابد‪.‬‬ ‫اقلﻴم عبارت از حد وسطﻰ تمام پدﻳدهﻫاى َجوى ﻳک منطقﻪ است کﻪ در زمان و‬ ‫مکان معﻴن اوصاف جداگانﻪ را اختﻴار مﻰکند‪ .‬اﻳن تعرﻳف موضوع اقلﻴم شناسﻰ را از‬ ‫متﻴورولوژى جدا مﻰسازد؛ زﻳرا تحت عنوان متﻴورلوژى تمام پدﻳدهﻫاى جوى بﻪصورت‬ ‫اصلﻰ آن ارزﻳابﻰ مﻰگردد؛ اما اقلﻴم شناسﻰ حد وسطﻰ پدﻳدهﻫاى جوى را در طول‬ ‫سالﻫاى طوﻻنﻰ در ظرف ‪ 30‬الﻰ‪ 40‬و ﻳا‪ 50‬سال مورد مطالعﻪ قرار مﻰدﻫد‪ .‬دانشمندان‬ ‫اقلﻴم شناسﻰ عناصر و عوامل اقلﻴم را بﻪ ترتﻴب ذﻳل مورد مطالعﻪ قرار مﻰدﻫند‪:‬‬ ‫عﻨاصر اقﻠﻴﻢ‬ ‫از جملﻪ فکتورﻫاى اقلﻴمﻰ چﻬار عنصر اساسﻰ ذﻳل خصوصﻴات اقلﻴمﻰ ﻳک محل را‬ ‫‪197‬‬

‫بﻪ طور مستقﻴم کنترول مﻰنماﻳد کﻪ عبارت اند از‪:‬‬ ‫‪ -1‬درجﺔ حرارت‬ ‫‪ -2‬فشار ﻫوا‬ ‫‪ -3‬جرﻳان بادﻫا‬ ‫‪ -4‬رطوبت و بارندهگﻰ‬ ‫‪1‬ـ حرارت‬ ‫از نگاه اقلﻴم شناسﻰ حرارت و زاوﻳﺔ تابش آفتاب در تغﻴﻴر اقلﻴم سطح زمﻴن نقش‬ ‫اساسﻰ را دارا است‪ .‬حرارت و نورىکﻪ از آفتاب بﻪ زمﻴن مﻰرسد مولد انرژى وحﻴات‬ ‫بوده و در ﻫر ثانﻴﻪ تقرﻳباً ‪ 126‬ترلﻴون قوة اسپ انرژى حرارتﻰ آفتاب بﻪ استقامت زمﻴن‬ ‫سرازﻳر مﻰگردد‪.‬‬ ‫سرعت شعاع آفتاب در ﻳک ثانﻴﻪ ‪ 300.000‬کﻴلومتر بوده کﻪ طﻴفﻫاى آن بﻪ طول‬ ‫امواج مختلف بﻪ استقامت زمﻴن حرکت مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫در نقاطﻰکﻪ شعاع آفتاب عمود مﻰ تابد در ﻫر سانتﻰ متر مربع سطح زمﻴن فﻰ ثانﻴﻪ ‪ 2‬کالورى‬ ‫حرارت تولﻴد مﻰنماﻳد کﻪ بﻪ اصطﻼح سولرکانستنت )‪ (solar constant‬ﻳاد مﻰشود‪.‬‬ ‫حرارت واردة آفتاب در سطح زمﻴن نظر بﻪ فصل سال شکل نشﻴبﻰﻫا و توپوگرافﻰ بﻪ‬ ‫طور داﻳم تغﻴﻴر مﻰﻳابد کﻪ اﻳن مطلب را بﻪطور مختصر از نظر مﻰگذرانﻴم‪.‬‬ ‫تغﻴﻴرات حرارت ﻧظر بﻪ ارتفاع‬ ‫حرارت آفتاب در منطقﺔ تروپوسفﻴر و نقاط مرتفع کوﻫستانﻰ با ارتفاع تناسب معکوس‬ ‫دارد‪ .‬در ﻫواى مرطوب درجﺔ حرارت در ﻫر ‪ 1000‬متر ارتفاع ‪ 10‬درجﺔ سانتﻰگراد‬ ‫تنزﻳل مﻰﻳابد‪ ،‬اما اﻳن ارقام در مناطق استواﻳﻰ‪ ،‬معتدلﻪ و نقاط قطبﻰ بﻪصورت مختلف‬ ‫مﻰباشد‪.‬‬ ‫تغﻴﻴر درجﺔ حرارت ﻧظر بﻪ زﻣان‬ ‫حرارت در طول ﻳک شبانﻪ روز و در طول ماه و سال تغﻴﻴرپذﻳر بوده‪ ،‬قوس حرارت‬ ‫حاﻻت اعظمﻰ و اصغرى را وانمود مﻰسازد‪.‬‬

‫‪198‬‬

‫حرارت نظر بﻪ حرکت انتقالﻰ زمﻴن نﻴز تغﻴﻴرپذﻳر است‪.‬‬ ‫اﻳن مطلب را در فصلﻫاى جداگانﺔ سال بﻬار‪ ،‬تابستان‪ ،‬خزان و زمستان بﻪخوبﻰ‬ ‫مشاﻫده مﻰکنﻴم‪ ،‬در اعتدال سال کﻪ بﻪ موسم بﻬار و خزان مصادف مﻰباشد‪ .‬شعاع‬ ‫آفتاب باﻻى خط استوا عمود تابﻴده و در نﻴم کرة شمالﻰ و جنوبﻰ بﻪصورت معتدل‬ ‫حرارت خود را حفظ مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫اما در انقﻼب شمسﻰ تابستان باﻻى خط سرطان عمود تابﻴده بﻪ اﻳن اساس در استﻴشنﻫاى‬ ‫نﻴم کرة شمالﻰ حرارت حد اعظمﻰ خود را اختﻴار مﻰکند در حالﻰکﻪ در نﻴم کرة‬ ‫جنوبﻰ برعکس مﻰباشد‪.‬‬ ‫فشارﻫﻮا‪ :‬فشار ﻫوا عبارت است از وزن کتلﺔ ﻫوا باﻻى ساحﻪﻳﻰ کﻪ در آنجا تسلط‬ ‫دارد‪ .‬جرﻳان باد و مﻴکانﻴزم عمومﻰ وزش بادﻫاى سطح زمﻴن ارتباط مستقﻴم با حرارت‬ ‫و حرکت وضعﻰ زمﻴن دارد‪ .‬شکل برجستﻪگﻰﻫا‪ ،‬مﻴﻼن محور زمﻴن‪ ،‬کروﻳت و‬ ‫موجودﻳت قطعات خشکﻪ و ابحار حرارت را بﻪ اندازهﻫاى مختلف جذب مﻰکند‪،‬‬ ‫در حالﻰکﻪ تراکم حرارت زﻳاد باشد مرکز فشار پست را تشکﻴل مﻰدﻫد؛ اما منطقﻪ‬ ‫ﻳﻰ کﻪ داراى حرارت کم باشد‪ ،‬مرکز فشار بلند را بﻪوجود مﻰآورد؛ اما فشار نظر بﻪ‬ ‫ارتفاع تنزﻳل مﻰﻳابد‪ .‬در ارتفاع ده کﻴلومترى فشار ﻫوا ‪ 1‬و در ارتفاع ‪ 120‬کﻴلومترى‬ ‫‪1‬‬ ‫اتوموسفﻴر نظر بﻪ سطح زمﻴن‬ ‫‪100 000‬‬

‫‪10‬‬

‫مرتبﻪ پائﻴن مﻰآﻳد‪.‬‬

‫بادﻫا بﻪ طور داﻳم از منطقﺔ فشار بلند بﻪ استقامت مرکز فشار پست جرﻳان نموده‪ ،‬در‬ ‫مناطق کوﻫستانﻰ جاذبﻪ و فشار ﻫر دو باعث حرکت بادﻫا مﻰشود‪.‬‬

‫‪199‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ .‬ﻫر گروه روى ﻳکﻰ از عناصر مﻬم اقلﻴمﻰ باﻫم‬ ‫بحث کنند و نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬

‫؟‬

‫سؤالﻫا‬

‫‪1‬ـ اقلﻴم چﻴست؟‬ ‫‪2‬ـ عناصر اساسﻰ اقلﻴم کدام ﻫا اند؟‬ ‫‪3‬ـ در مورد حرارت چﻪ مﻰدانﻴد؟‬ ‫جمﻼت صحﻴح و غلط را از ﻫم تشخﻴص نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫ـ حرارت در منطقﺔ تروپوسفﻴر و نقاط مرتفع کوﻫستانﻰ با ارتفاع تناسب معکوس‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫ـ حرارت در ﻳک شبانﻪ روز‪ ،‬در طول ماه و سال تغﻴﻴر نمﻰکند‪.‬‬ ‫ـ حرارت نظر بﻪ حرکت انتقالﻰ زمﻴن نﻴز تغﻴﻴر مﻰکند‪.‬‬ ‫ـ درجﺔ حرارت با فشار ﻫوا تناسب معکوس ندارد‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت خارج از صﻨف‬ ‫تحقﻴق کنﻴد و با استفاده از منابع در مورد تﺄثﻴرات عناصر اصلﻰ اقلﻴم بﻪصورت‬ ‫انفرادى راجع بﻪ محل سکونت تان معلومات جمعآورى کرده در ساعت آﻳنده با‬ ‫ﻫمصنفان شرﻳک کنﻴد‪.‬‬

‫‪200‬‬

‫درس ‪59‬‬

‫وزش باد ﻫا‬ ‫شرقﻰ‬ ‫بادﻫاى‬ ‫غربﻰ‬ ‫بادﻫاى‬ ‫شرقﻰ‬ ‫بادﻫاى متقارب استواﻳﻰ‬

‫بادﻫاى‬ ‫غربﻰ‬ ‫بادﻫاى‬ ‫شرقﻰ‬ ‫غربﻰ‬

‫ش (‪ )133‬سمت وزش باد ﻫا در کره ارض‬ ‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد بادﻫا از ﻛدام جﻬت بﻪ جرﻳان ﻣﻰافتﻨد؟‬ ‫بادﻫاﻳﻰ کﻪ در سطح زمﻴن بﻪ حرکت مﻰافتند باﻻى اقلﻴم تﺄثﻴر قابل مﻼحظﻪﻳﻰ دارند‬ ‫و سمت حرکت آنﻫا از بادﻫاى فوقانﻰ تروپوسفﻴر متفاوت است و نظر بﻪ فکتورﻫاى‬ ‫ذﻳل انحراف در سمت وزش بادﻫا رخ مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ـ مراکز فشار پست و بلند در سمت حرکت بادﻫا و سرعت وزش آنﻫا تﺄثﻴر قابل‬ ‫مﻼحظﻪ را دارا است‪.‬‬ ‫ جرﻳان بادﻫا بﻪ طور عموم از مراکز فشار بلند بﻪ استقامت مراکز فشار پست صورت‬‫مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫ بﻪ ﻫر اندازه ﻳﻰ کﻪ فشار اتموسفﻴر بﻴن مراکز فشار پست و بلند زﻳاد باشد بﻪ ﻫمان‬‫اندازه وزش باد سرﻳع مﻰباشد‪.‬‬ ‫ـ عامل دومﻰکﻪ مسﻴر حرکت بادﻫا را کنترول مﻰکند‪ ،‬عبارت از قوه کارﻳولس‬ ‫‪ Coriolis‬است کﻪ انحراف بادﻫا و عناصر ماﻳع در نﻴمکرة شمال بﻪ سمت راست‬ ‫و در نﻴمکرة جنوبﻰ بﻪ سمت چپ مﻰ لغزد کﻪ در نصف کرة شمالﻰ و جنوبﻰ بنابر‬ ‫حرکت وضعﻰ زمﻴن سمت حرکت بادﻫا را از جانب اصلﻰاش منحرف مﻰسازد‪.‬‬ ‫با در نظرداشت مراکز فشار جرﻳان بادﻫا را بﻪ سﻪ دستﺔ مختلف تقسﻴم مﻰکنند‪.‬‬ ‫‪201‬‬

‫‪1‬ـ گروه اول شامل آن دستﻪ بادﻫاى غربﻰ مﻰشود کﻪ بﻪ طور عموم در نصف کرة‬ ‫شمالﻰ بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 30‬الﻰ ‪ 60‬درجﻪ مﻰوزد ‪.‬‬ ‫جت سترﻳم‪ :‬در ارتفاع ‪10‬ـ‪ 12‬کﻴلومترى طبقﺔ تروپوسفﻴر و باﻻتر از آن بﻪحرکت‬ ‫افتاده‪ ،‬شکل مارپﻴچ را دارد‪ ،‬سرعت آن بﻴن ‪ 450‬ـ ‪ 530‬کﻴلومتر فﻰ ساعت محاسبﻪ‬ ‫گردﻳد‪ ،‬بﻪنام جت سترﻳم ﻳاد مﻰشود کﻪ ارتباط مستقﻴم با مراکز فشار کرة زمﻴن دارد‪.‬‬ ‫اﻳن مراکز در کانادا ـ اﻳسلند و جزاﻳر الوشﻴان در امتداد اﻻسکا وجود دارد اﻳن نوع‬ ‫بادﻫا در حﻴن پرواز طﻴارهﻫا مشکﻼت و موانع را بﻪوجود مﻰآورند‪.‬‬ ‫‪2‬ـ گروه دوم عبارت از آندستﻪ بادﻫاﻳﻰ است کﻪ ارتباط مستقﻴم با تشکﻴل مراکز فشار‬ ‫پست و بلند ساحﺔ تحت استواﻳﻰ قطبﻰ و تحت قطبﻰ دارد‪ .‬اﻳن بادﻫا عبارت اند از‬ ‫بادﻫاى متقارب منطقﺔ استواﻳﻰ‪ ،‬بادﻫاى تجارتﻰ‪ ،‬بادﻫاى شرقﻰ قطبﻰ و بادﻫاى موسمﻰ‪.‬‬ ‫‪3‬ـ گروه سوم بادﻫاﻳﻰکﻪ در ساحﺔﻳﻰ نسبتاً خورد و بزرگ بﻪشکل منطقﻪﻳﻰ بﻪوجود‬ ‫مﻰآﻳد‪ ،‬علت اصلﻰ آن اختﻼف مراکز فشار پست و بلند بوده کﻪ در افغانستان مثال‬ ‫آنرا باد پروان و بادﻫاى ‪ 120‬روز ﻫرات تشکﻴل مﻰدﻫند‪ .‬بعضﻰ از اﻳن بادﻫا بادﻫاى‬ ‫نوع ﻳخچالﻰ است کﻪ در نقاط مرتفع در خزان سال بﻪ وزش مﻰافتد‪.‬‬ ‫رطﻮبت و بارﻧدهﮔﻰ‬ ‫بخارات آب بﻪواسطﺔ عمل تبخﻴر از سطح اوقﻴانوسﻫا‪ ،‬جﻬﻴلﻫا و بحﻴرهﻫا و ساﻳر‬ ‫نقاط مرطوب بﻪواسطﺔ تابش شعاع آفتاب در طبقﺔ تروپوسفﻴر صعود مﻰنماﻳد‪ ،‬از‬ ‫ﻫمﻴن لحاظ از ‪ 1‬الﻰ ‪ 2‬فﻴصد ﻫواى زمﻴن را بخارات آبﻰ تشکﻴل مﻰدﻫند‪ .‬در طبﻴعت‬ ‫بخارات آبﻰ را بﻪ شکل ذﻳل مﻰﻳابﻴم‪:‬‬ ‫ـ بخارات بﻪ حالت گاز وقتﻰ پدﻳد مﻰآﻳند کﻪ عمل اشباع و بارندهگﻰ صورت نگرفتﻪ باشد‬ ‫و بخارات آبﻰ بﻪشکل ابرﻫاى مختلف مشابﻪ دود و غبار در فضا بﻪمﻼحظﻪ مﻰرسند‪.‬‬ ‫بﻪحالت ماﻳع وقتﻰ پدﻳد مﻰآﻳد کﻪ در اثر سردى ﻫوا عمل اشباع انجام ﻳافتﻪ باشد و‬ ‫سرد‬

‫سﻤت رفت باد‬

‫سﻤت آﻣد باد‬

‫ﮔرم و خشﻚ‬

‫سرد و ﻣرطﻮب‬

‫سطح بﺤر‬

‫شﻜﻞ (‪ )134‬بارﻧدهﮔﻰ ﻛﻮﻫستاﻧﻰ‬

‫‪202‬‬

‫بﻪشکل باران نزول نماﻳد‪.‬‬ ‫ـ ﻫرگاه درجﺔ حرارت طبقات باﻻﻳﻰ تروپوسفﻴر بﻪمراتب تنزﻳل ﻳابد و قطرات باران‬ ‫در توفانﻫاى سرد ﻫوا مدت دﻳرترى در فضا باقﻰ بماند در آنصورت قطرات باران بﻪ‬ ‫حالت جامد تغﻴﻴر شکل کرده بﻪ شکل ژالﻪ فرو مﻰرﻳزد‪.‬‬ ‫مقدار بخار آبﻰ اتموسفﻴر را ‪ Humidity‬ﻳا رطوبت ﻳاد مﻰکنند‪ .‬ﻫواى گرم نسبت بﻪ‬ ‫ﻫواى ســرد گنجاﻳش نسبﻰ رطوبت ﻫوا را دارا بوده‪ ،‬زﻳرا ﻳک متر مکعب ﻫواى گرم‬ ‫و مرطوب استواﻳﻰ نظر بﻪ ﻳک متر مکعب ﻫواى سرد قطبﻰ ‪4‬ـ‪ 5‬فﻴصد رطوبت بﻴشتر‬ ‫را دارا مﻰباشــد‪ .‬از ﻫمﻴن لحاظ است کﻪ مقدار بارندهگﻰ ساﻻنﻪ ساحﺔ استوا بﻪمراتب‬ ‫نظر بﻪ مناطق قطبﻰ بﻴشتر مﻰباشد‪.‬‬ ‫عمــل تبخﻴر بﻪصــورت دوام دار در طبﻴعت صورت مﻰگﻴرد و بﻪداخل ﻳک ســاﻳکل‬ ‫منظــم جرﻳانات آب‪ ،‬عمل تبخﻴر و بارندهگــﻰ ﻫمواره ادامﻪ مﻰﻳابد و در طبﻴعت بﻪنام‬ ‫ﻫاﻳدروســاﻳکل ﻳاد مﻰشود‪ .‬در عملﻫاﻳدروســاﻳکل اندازة تبخﻴر و شراﻳط بارندهگﻰ‬ ‫نقش مﻬم رادارا است‪ .‬ذخاﻳر آبﻫاى زﻳرزمﻴنﻰ و جرﻳان آبﻫاى جارى سطح زمﻴن‬ ‫در ُکل متکﻰ بﻪ ساﻳکل آب است‪ .‬علماى اقلﻴم شناسﻰ و متﻴورلوژى اصطﻼح رطوبت‬ ‫را بﻪ اشکال مختلف توضﻴح مﻰنماﻳند‪:‬‬ ‫رطوبت نسبتﻰ‪ ،‬نقطﺔ شبنم‪ ،‬رطوب مطلقﻪ و رطوبت مخصوصﺔ ﻫوا‬ ‫بارﻧدهﮔﻰ‬ ‫قطرات باران و دانﻪﻫاى ژالﻪ و برف در مجموع توسط قوة جاذبﻪ از ارتفاعات مختلف‬ ‫تروپوسفﻴر بﻪ استقامت زمﻴن نزول مﻰکند‪ .‬کتلﻪﻫاى ابر داراى ذرات خورد آبﻰ و‬ ‫گرد و خاک مﻰباشد کﻪ قطرات آن بﻪ ذرات ماﻳکروسکوبﻰ مﻰرسد‪ .‬در حقﻴقت‬ ‫ﻫمﻴن ذرات کوچک گرد وخاک ﻫستﺔ مرکزى قطرات باران‪ ،‬برف و ژالﻪ را تشکﻴل‬ ‫مﻰدﻫد‪ .‬وقتﻰکﻪ بخارات آبﻰ در اطراف اﻳن ذرات ماﻳکروسکوپﻰ اجتماع نماﻳد‬ ‫درجﺔ حرارت ﻫوا بﻪ نقطﺔ شبنم تصادف مﻰنماﻳد و در نتﻴجﻪ بﻪ استقامت سطح زمﻴن‬ ‫نزول مﻰنماﻳد‪ .‬البتﻪ در وقت فرود آمدن اجتماع چندﻳن قطره ممکن بوده کﻪ در سطح‬ ‫زمﻴن قطرات بزرگتر را تمثﻴل کند‪.‬‬ ‫بارندهگﻰ تحت شراﻳط ذﻳل صورت مﻰگﻴرد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ عملﻴﺔ گردش ﻳا ‪ Convection‬کﻪ بارندهگﻰ در اثر آن صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ بارندهگﻰﻫاى کوﻫستانﻰ کﻪ بﻪ اصطﻼح ‪ Orographic‬ﻳاد مﻰگردد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ بارندهگﻰﻫاى ساﻳکلونﻴک و جبﻬﻪﻳﻰ‪.‬‬ ‫در اثر عمل ‪ convection‬ﻫواى گرم ﻳک منطقﻪ صعود نموده و در عوض ﻫواى‬ ‫‪203‬‬

‫سرد مناطق کوﻫستانﻰ نقاط مجاور آن جاى ﻫواى گرم را عوض مﻰنماﻳد‪ ،‬ﻫواى‬ ‫گرمﻰکﻪ صعود مﻰکند در اثر باﻻ رفتن سرد شده‪ ،‬در نتﻴجﻪ در بعضﻰ موارد بﻪ حالت‬ ‫اشباع رسﻴده سبب بارندهگﻰ منطقﻪﻳﻰ مﻰشود کﻪ بﻪ طور عموم در مناطق استواﻳﻰ‬ ‫اتفاق مﻰافتد‪.‬‬ ‫ـ بارﻧدهﮔﻰﻫاى ﻣﻨاطﻖ ﻛﻮﻫستاﻧﻰ‬ ‫کتلﻪﻫاى ﻫواى مرطوبﻰ کﻪ بﻪ طرف نشﻴبﻰﻫاى مناطق کوﻫستانﻰ بﻪ حرکت مﻰافتند‬ ‫کم کم در اثر ارتفاع حرارت خود را از دست داده‪ ،‬سبب بارندهگﻰﻫاى کوﻫستانﻰ‬ ‫مﻰگردند‪ .‬بﻬترﻳن مثال اﻳن نوع بارندهگﻰﻫا در افغانستان ورود جبﻬﺔ سرد ساﻳبرﻳا را‬ ‫تشکﻴل مﻰدﻫد کﻪ بﻪ مجرد داخل شدن در ساحﺔ کوﻫستانﻰ ﻫندوکش برفبارى و‬ ‫بارندهگﻰ منطقﻪﻳﻰ اﻳن ناحﻴﻪ را بﻪوجود مﻰآورد‪.‬‬ ‫بارﻧدهﮔﻰﻫاى جبﻬﻪﻳﻰ‬ ‫اﻳن نوع بارندهگﻰ در اثر تغﻴﻴر فشار پست و بلند ﻳک منطقﻪ بﻪوجود آمده و بﻴشتر در‬ ‫مناطق معتدلﺔ تحت استواﻳﻰ و تحت قطبﻰ صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫نظر بﻪ اختﻼف حرارت ﻫرگاه فشار بلند ﻫوا جانب ساحﺔ فشار پست بﻪحرکت افتد و‬ ‫مرکز فشار پست در حال پﻴشرفت باشد سبب بارندهگﻰ مﻰشود‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند‪ .‬ﻫرگروه روى مطالب زﻳر باﻫم بحث کنند و‬ ‫نماﻳنده گروه نتﻴجﺔ بحث را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬ ‫موضوعات قابل بحث‪ :‬وزش بادﻫا‪ ،‬رطوبت و بارندهگﻰ‬

‫؟‬

‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ عامل مﻬمﻰ کﻪ مسﻴر حرکت بادﻫا را کنترول مﻰکند عبارت از چﻴست؟‬ ‫‪2‬ـ نظر بﻪ مراکز فشار‪ ،‬جرﻳان باد بﻪ چند دستﻪ تقسﻴم شده است؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج از صﻨف‬ ‫با استفاده از منابع دﻳگر بﻪصورت مقاﻳسﻪﻳﻰ بﻪ ارتباط باد‪ ،‬رطوبت‪ ،‬بارندهگﻰ و‬ ‫تﺄثﻴرآنﻫا باﻻى اقلﻴم معلومات انفرادى را طﻰ چند سطر بنوﻳسﻴد و در ساعت آﻳنده‬ ‫بﻪ ﻫمصنفان خود اراﻳﻪ کنﻴد‪.‬‬ ‫‪204‬‬

‫درس ‪60‬‬

‫عﻮاﻣﻞ ﻣؤﺛر اقﻠﻴﻢ‬

‫شعاع عمود‬ ‫شعاع ماﻳل‬

‫ش (‪ )135‬اشعﻪ عمود و ماﻳل در سطح زمﻴن‬

‫عﻮاﻣﻞ ﻣؤﺛر اقﻠﻴﻢ ﻛدامﻫا اﻧد؟‬ ‫بﻪ شکل (‪ )135‬دقت کنﻴد‪ ،‬ﻳکﻰ از عواملﻰ را کﻪ باﻻى اقلﻴم جﻬانﻰ تﺄثﻴر وارد مﻰکند‬ ‫نشان مﻰدﻫد‪ .‬در اخﻴر قرن بﻴست و آغاز قرن بﻴست و ﻳک در اقلﻴم جﻬان تغﻴﻴرات نسبﻰ‬ ‫رخ داده است‪ .‬اﻳن تغﻴﻴرات باعث تخرﻳش طبقﺔ اوزون و تولﻴد گازﻫاى گلخانﻪﻳﻰ در‬ ‫سطح کرة زمﻴن گردﻳده است‪.‬‬ ‫دانشمندان اقلﻴم شناسﻰ عوامل مؤثر اقلﻴم را بﻪ ترتﻴب ذﻳل مورد مطالعﻪ قرار مﻰدﻫند‪:‬‬ ‫الف) عناصر اساسﻰ اقلﻴم‬ ‫ب) عوامل موثر اقلﻴم‬ ‫بﻪ کمک عناصر اساسﻰ اقلﻴم خصوصﻴات اقلﻴمﻰ ﻳک ناحﻴﻪ بﻪخوبﻰ تشخﻴص مﻰگردد‪.‬‬ ‫بنابرآن در تغﻴﻴرات اقلﻴم چﻬار فکتور ذﻳل بﻪ گونﺔ مستقﻴم باﻻى آب و ﻫواى محل تﺄثﻴر‬ ‫دارد‪ ،‬اﻳن فکتورﻫا عبارت اند از‪:‬‬ ‫‪1‬ـ درجﺔ حرارت شبانﻪ روزى‪ ،‬سال و ماه‬ ‫‪2‬ـ رطوبت و بارندهگﻰ در طول ماه و سال‬ ‫‪3‬ـ تشکﻴل مراکز فشار پست و بلند بﻪطور منطقوى و جﻬانﻰ‬ ‫‪4‬ـ وزش بادﻫا و انواع آن باﻻى خشکﻪ و بحر‬ ‫‪205‬‬

‫ش(‬

‫) زاوﻳﻪ تابﺶ آفتاب در فصﻞﻫاى ﻣختﻠف سال‬

‫شعاع آفتاب در استﻮا‬

‫حاﻟت اﻧقﻼب شﻤسﻰ‬

‫حاﻟت اعتدال‬

‫اﻧقﻼب شﻤسﻰ‬

‫حاﻟت اعتدال‬

‫اشعﻪ آفتاب در‪ 45‬درجﻪ جﻨﻮبﻰ‬

‫شکل (‪)136‬‬

‫عوامل مﻬم و مؤثر دﻳگر آن عبارت اند از‪:‬‬ ‫‪6‬ـ بادﻫاى منطقوى‬ ‫‪1‬ـ زاوﻳﺔ تابش آفتاب‬ ‫‪7‬ـ نوعﻴت جبﻬﻪﻫاى گرم و سرد‬ ‫‪2‬ـ درجﺔ عرضالبلد‬ ‫‪8‬ـ انکشاف گازﻫاى گلخانﻪ ﻳﻰ‬ ‫‪3‬ـ ارتفاع و ساختمان اراضﻰ‬ ‫‪9‬ـ تخرﻳش طبقﻪ اوزون‬ ‫‪4‬ـ دورى و نزدﻳکﻰ از بحر‬ ‫‪10‬ـ فعالﻴت آتشفشانﻫا‪...‬‬ ‫‪5‬ـ نوعﻴت جرﻳانات بحرى‬ ‫اکنون در مورد ﻫر پدﻳده مختصر تذکر مﻰدﻫﻴم‪:‬‬ ‫ـ زاوﻳﺔ تابش آفتاب‪ :‬اشعﺔ آفتاب در سطح کرة زمﻴن بﻪ زواﻳاى مختلف مﻰتابد چنانچﻪ‬ ‫در قطبﻴن در موسم بﻬار و خزان (اول حمل و اول مﻴزان) شعاع آفتاب مماس مﻰگذرد و‬ ‫بﻪ زاوﻳﺔ صفر تصادف مﻰکند‪.‬‬ ‫در عرضالبلد ‪ 45‬درجﻪ بﻪ زاوﻳﺔ ‪ 45‬و در خط استوا بﻪ زواﻳﺔ ‪ 90‬درجﺔ عمود مﻰتابد کﻪ‬

‫ش (‪ )137‬زاوﻳﺔ تابش آفتاب در فصل ﻫاى مختلف سال منطقﺔ معتدل‬

‫‪206‬‬

‫در ﻫر سانتﻰ متر مربع ‪ 2‬کالورى انرژى تولﻴد مﻰکند‪.‬‬ ‫بنابرآن قطبﻴن ساحﻪ بارده‪ ،‬عرضالبلدﻫاى متوسط اقلﻴم معتدل و ساحﺔ استوا اقلﻴم حاره‬ ‫را دارا مﻰباشد‪ .‬پسگفتﻪ مﻰتوانﻴم کﻪ زواﻳﻪ تابش آفتاب مربوط بﻪ کروﻳت زمﻴن‪،‬‬ ‫عرضالبلدﻫا و مﻴﻼن محور زمﻴن مﻰباشد‪.‬‬ ‫ـ در ارتفاعات کوﻫستانﻰ در ﻫر صد متر ارتفاع ﻳک درجﺔ سانتﻰگرﻳد حرارت تنزﻳل‬ ‫مﻰکند کﻪ آن ﻫم باعث بروز ﻳخچالﻫاى کوﻫستانﻰ مﻰشود‪.‬‬ ‫ـ نزدﻳکﻰ بﻪ بحر باعث اقلﻴم مرطوب در سواحل مﻰشود و نسﻴمﻫاى بحرى و برى را‬ ‫بﻪوجود مﻰآورد‪.‬‬ ‫ـ جرﻳانات گرم بحرى باعث گرمﻰ سواحل و جرﻳانات سرد باعث سردى سواحل‬ ‫مﻰگردد‪ ،‬بﻪ ﻫمﻴن ترتﻴب‪ ،‬بادﻫاى تﻴفون در سواحل شرقﻰ آسﻴا و ﻫرﻳکن در سواحل‬ ‫شرقﻰ اﻳاﻻت متحده امرﻳکا پرابلم ﻫا و توفانﻫاى شدﻳد را بار مﻰآورد‪.‬‬ ‫جبﻬﻪﻫاى گرم و سرد در بارندهگﻰﻫاى محلﻰ ﻳک منطقﻪ نقش مﻬم دارد؛ مثال جبﻬﺔ‬ ‫سرد ساﻳبرﻳا در افغانستان و جبﻬﺔ گرم و موسمﻰ بحر ﻫند سبب بارندهگﻰﻫاى محلﻰ‬ ‫مﻰشود‪.‬‬ ‫ـ گازﻫاى گلخانﻪ ﻳﻰ؛ از قبﻴل ‪ N, Co, Co2, CH4‬و ‪ CFC‬باعث تخرﻳش طبقﻪ‬ ‫اوزون شده حرارت زمﻴن را باﻻ مﻰبرد‪ ،‬انفجار آتشفشانﻫا باعث تولﻴد دود و حرارت‬ ‫شده گازﻫاى کﻪ بﻪ اطراف آن پراگنده مﻰشود اقلﻴم منطقﻪ را گرم مﻰسازد‪.‬‬

‫‪207‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ گروهﻫا تقسﻴم شوند ﻫر گروه روى نکات عمده درس باﻫم بحث کنند و‬ ‫نتﻴجﻪ را پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫با استفاده از متن‪ ،‬جمﻼت زﻳر را با کلمات مناسب در کتابچﻪﻫاى خود پر کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ افزاﻳش گازﻫاى گلخانﻪﻳﻰ در جﻬان باعث ‪ ..............................................‬در‬ ‫سطح کرة زمﻴن گردﻳده است‪.‬‬ ‫‪ -2‬صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کنﻴد‪:‬‬ ‫چﻬار فکتور اقلﻴمﻰ عبارت اند از‪ :‬حرارت‪ ،‬بارندهگﻰ و رطوبت‪ ،‬فشار ﻫوا‪ ،‬وزش‬ ‫بادﻫا‪.‬‬ ‫ شعاع آفتاب در سطح کرة زمﻴن بﻪ زواﻳاى مختلف مﻰتابد‪.‬‬‫ در ارتفاعات کوﻫستانﻰ در ﻫر صد متر ارتفاع حرارت بلند مﻰرود‪.‬‬‫ جبﻬﻪﻫاى سرد ساﻳبرﻳا در افغانستان و جبﻬﻪﻫاى گرم موسمﻰ بحر ﻫند سبب خشکﻰ اقلﻴم‬‫مﻰگردد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج از صﻨف‬ ‫کدام عوامل در اقلﻴم و محل زندهگﻰ تﺄثﻴر گذار است؟ جستجو کنﻴد و معلومات‬ ‫خوﻳش را در رابطﻪ بﻪ اﻳن موضوع در ‪ 5‬سطر بنوﻳسﻴد‪.‬‬

‫‪208‬‬

‫درس ( ‪)61‬‬

‫اﻧﻮاع اقﻠﻴﻢ‬

‫ش (‪ )138‬نمونﺔﻳﻰ از اقلﻴم استوا‬

‫در تصنﻴف اقلﻴم کروﻳت زمﻴن و مﻴﻼن شعاع آفتاب و مﻴﻼن محور زمﻴن توام با عناصر‬ ‫و عوامل مؤثر کﻪ قب ً‬ ‫ﻼ تذکر داده شد ارزش قابل مﻼحظﻪ ﻳﻰ را دارا است‪ .‬روى ﻫمﻴن‬ ‫اصل اولﻴن بار در زمان مدنﻴت ﻳونان قدﻳم و روم از سﻪ منطقﺔ اقلﻴمﻰ نام گرفتﻪ اند و‬ ‫اﻳن مناطق عبارت بودند از‪:‬‬ ‫‪1‬ـ اقلﻴم منطقﻪ حاره ﻳا گرم ساحﺔ استوا کﻪ بﻴن خط سرطان و خط جدى موقعﻴت‬ ‫داشتﻪ و اﻳن منطقﻪ را بﻪ اصطﻼح منطقﻪ مدارﻳن نﻴز ﻳاد مﻰکنند‪ .‬شعاع آفتاب در اﻳن‬ ‫منطقﻪ ﻫر سال دو مرتبﻪ عمود مﻰتابد‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 66‬درجﻪ در نﻴم کرة‬ ‫‪ 23‬و‬ ‫‪2‬ـ اقلﻴم منطقﺔ معتدلﻪ کﻪ بﻴن عرضالبلدﻫاى‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫شمالﻰ و جنوبﻰ موقعﻴت دارد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ 66‬و ‪ 90‬درجﺔ در نصف کره‬ ‫‪3‬ـ اقلﻴم منطقﻪ بارده ﻳا سرد کﻪ بﻴن عرضالبلدﻫاى‬ ‫‪2‬‬ ‫شمالﻰ و جنوبﻰ واقع شده است‪ .‬در اﻳن نوع دستﻪ بندى شراﻳط جوى و فکتورﻫاى‬ ‫مﻬم آن در نظر گرفتﻪ نشده است‪.‬‬ ‫اﻧﻮاع اقﻠﻴﻢ حاره ﻳا ﮔرم‬ ‫الف) بﻪ اساس مطالعات جدﻳد اقلﻴم جﻬان بﻪ بخشﻫاى آتﻰ تصنﻴف شده است‪ .‬منطقﺔ‬ ‫اقلﻴم گرم استواﻳﻰ ساحﻪﻳﻰ است کﻪ از خط استوا الﻰ عرضالبلد ‪ 5‬درجﻪ در شمال و‬ ‫جنوب کرة زمﻴن ساحﺔ گرم و بارانﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫد؛ اما اقلﻴم تروپﻴک ساحﺔ وسﻴع‬ ‫تر را الﻰ داﻳره سرطان و جدى در بر مﻰگﻴرد‪ .‬البتﻪ اﻳن حدود قاطعﻴت کامل نداشتﻪ‬ ‫‪209‬‬

‫نظر بﻪ وضع توپوگرافﻰ و ساﻳر عوامل فزﻳکﻰ و جوى سرحد اقلﻴم بﻪصورت نسبﻰ تغﻴﻴر‬ ‫ﻳافتﻪ‪ ،‬کم و بﻴش حدود تسلط اقلﻴمﻰ از ﻳک براعظم با براعظم دﻳگر تغﻴﻴر مﻰﻳابد‪ .‬از‬ ‫ﻫمﻴن از ﻫمﻴن رو است کﻪ گاﻫﻰ حدود اقلﻴم تروپﻴک را الﻰ عرضالبلدﻫاى ده درجﻪ‬ ‫درشمال و جنوب خط استوا محدود مﻰسازند و گاﻫﻰ ساحﺔ بﻴشتر را احتوا مﻰکند‪.‬‬ ‫اوصاف مشخصﺔ اﻳن ناحﻴﻪ اقلﻴمﻰ از اﻳن قرار است‪:‬‬ ‫‪1‬ـ حد اوسط حرارت در ظرف سال بﻪ ‪ 27‬درجﺔ سانتﻰگرﻳد مﻰرسد و اختﻼف حد‬ ‫اعظمﻰ و اصغرى حرارت خﻴلﻰ کم مﻰباشد‪.‬‬ ‫ش (‪ )139‬منظره ﻳﻰ از ساحﺔ گرم استواﻳﻰ و تروپﻴک‬

‫‪2‬ـ فشار ﻫوا بﻪصورت عادى و حالت وسطﻰ بﻴن ‪ 1009‬و ‪ 1012‬مﻴلﻰ بار(ﻳک مﻴلﻰ بار‬ ‫مساوى است بﻪ ‪ 0.029‬انچ ارتفاع ستون سﻴماب) مﻰباشد و گاﻫﻰ اتفاق مﻰافتد کﻪ از‬ ‫فشار ﻫواى سطح بحر فشار ﻫواى اﻳن منطقﻪ کمتر باشد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ وزش بادﻫا‪ ،‬در اﻳن منطقﻪ بﻴشتر از شرق بﻪ استقامت غرب صورت مﻰگﻴرد‪ ،‬بنابرآن‬ ‫بادﻫاى شرق استواﻳﻰ در اﻳن ساحﻪ مسلط بوده‪ ،‬بادﻫاى تجارتﻰ در سطح زمﻴن بﻴشتر‬ ‫جانب خط استوا مﻰوزد‪.‬‬ ‫اﻳن منطقﻪ داراى مقدار زﻳاد بارندهگﻰ بوده بﻪ استثناى مناطق کوﻫستانﻰ برف ﻫرگز‬ ‫در آنجا نمﻰبارد و بنابر تغﻴﻴرات حرارت اختﻼف موسم سال در اﻳن ناحﻴﻪ بﻪصورت‬ ‫واضح بﻪمﻼحظﻪ نمﻰرسد‪ .‬تغﻴﻴر جزﻳﻰکﻪ بنابر مﻴﻼن شعاع واردة آفتاب در اول سرطان‬ ‫و جدى اتفاق مﻰافتد قابل توجﻪ نﻴست‪ ،‬مناطق ذﻳل نمونﻪﻳﻰ از اﻳن نوع اقلﻴم است‪.‬‬ ‫‪210‬‬

‫شکل (‪)140‬‬

‫اکﻴتــوس در پﻴــرو عرضالبلــد ‪ 3 1‬درجــﻪ در جنوب خط اســتوا‪ ،‬بلﻴــم در امازون‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ 1‬درجﺔ عرضالبلد در جنوب خط اســتوا‪ ،‬جزاﻳر اوشن در غرب پاسفﻴک‪ ،‬جورج‬

‫تاون (مرکز کشور گﻴانا)‪ ،‬کنﻴا‪ ،‬سنگاپور و کانگو‪.‬‬ ‫اقﻠﻴﻢ ﻣﻨطقﺔ ﻣعتدﻟﻪ (عرضاﻟبﻠدﻫاى وسطﻰ)‬ ‫اقلﻴم منطقﻪ معتدلﻪ در عرضالبلدﻫاى متوسط کرة زمﻴن موقعﻴت داشتﻪ و از تاثﻴر‬ ‫ﻫواى تروپﻴک وقطبﻰ ﻫردو متاثر مﻰگردد‪ .‬برخورد جبﻪﻫاى گرم با جبﻬﻪﻫاى سرد‬ ‫قطبﻰ بارندهگﻰ و برف بارىﻫاى جبﻬﻪﻳﻰ را بار مﻰآورد و بﻴشتر با توسعﻪ وحرکت‬ ‫ساﻳکلونﻫاى توفانﻰ ﻫمراه مﻰباشد اﻳن اقلﻴم را بﻪ بخشﻫاى ذﻳل تقسﻴم کرده اند‪:‬‬ ‫‪1‬ـ اقلﻴم مرطوب تحت استواﻳﻰ‬ ‫‪2‬ـ اقلﻴم برى سواحل غربﻰ‬ ‫‪3‬ـ اقلﻴم مدﻳترانﻪ ﻳا منطقﺔ تحت استواﻳﻰ با تابستان خشک‬ ‫‪4‬ـ اقلﻴم صحراﻳﻰ و ستپ منطقﻪ معتدلﻪ‬ ‫‪5‬ـ اقلﻴم مرطوب و برى منطقﻪ معتدلﻪ‬ ‫‪ -1‬اقﻠﻴﻢ ﻣرطﻮب تﺤت استﻮاﻳﻰ‬ ‫قسمت اعظم مناطق اقلﻴمﻰ تحت استواﻳﻰ بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 25‬و ‪ 35‬درجﻪ در دو‬ ‫نﻴم کرة شمالﻰ و جنوبﻰ موقعﻴت دارد‪ .‬اﻳن نوع اقلﻴم داراى تابستان گرم و مرطوب و‬ ‫زمستان معتدل ومرطوب مﻰباشد‪ ،‬رﻳزش باران زﻳاد بوده و خشک نمﻰباشد در زمستان‬ ‫بنابر ورود جبﻬﻪﻫاى سرد قطبﻰ در بعضﻰ محﻼت برفبارى بﻪ مﻼحظﻪ مﻰرسد‪.‬‬ ‫‪211‬‬

‫‪ -2‬اقﻠﻴﻢ سﻮاحﻞ ﻏربﻰ‬ ‫اﻳن ساحﺔ اقلﻴمﻰ از ناحﻴﻪ استوا نسبتاً دورتر واقع شده سواحل غربﻰ را احتوا مﻰ‬ ‫کند کﻪ بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 40‬و ‪ 60‬درجﻪ در نﻴم کرة شمالﻰ و جنوبﻰ موقعﻴت‬ ‫دارد‪ .‬برخورد جبﻬﻪﻫاى سرد قطبﻰ و ساﻳکلونﻫاى توفانﻰ باعث مرطوب نگﻬداشتن‬ ‫سواحل غربﻰ مﻰگردد‪ .‬تابستان آن خشک و مقدار بارندهگﻰ آن نسبت بﻪ بﻬار و‬ ‫زمستان کم است‪.‬‬ ‫‪ -3‬اقﻠﻴﻢ ﻣدتﻴراﻧﻪ ﻳﻰ‬ ‫اقلﻴم مدﻳترانﻪﻳﻰ در جملﺔ منطقﻪ اقلﻴمﻰ تحت استواﻳﻰ قرار مﻰگﻴرد کﻪ داراى تابستان‬ ‫خشک و زمستان معتدل ومرطوب است و بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 30‬و‪ 40‬درجﻪ در ﻫردو‬ ‫نﻴمکره منطقﻪ مدﻳترانﻪﻳﻰ را تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬بﻬترﻳن نمونﺔ اﻳن اقلﻴم را ناپل در اﻳتالﻴا و بن‬ ‫غازى ترﻳپولﻰ در لﻴبﻴا تشکﻴل مﻰدﻫند کﻪ ﻫردو در منطقﺔ بحﻴرة مدﻳترانﻪ موقعﻴت دارند‪.‬‬ ‫‪ -4‬اقﻠﻴﻢ صﺤراﻳﻰ و ستﭗ ﻣﻨطقﻪ ﻣعتدﻟﻪ‬ ‫اﻳن منطقﻪ در داخل براعظم امرﻳکاى شمالﻰ و آسﻴا بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 35‬و ‪ 50‬درجﻪ‬ ‫داراى اﻳن نوع اوصاف اقلﻴمﻰ مﻰباشد‪ .‬در اﻳن منطقﻪ سﻪ عامل ذﻳل بﻪ شکل مستقﻴم‬ ‫اثر مﻰگذارد‪:‬‬ ‫در تابستان موقعﻰکﻪ فشار ﻫوا و وزش بادﻫا بﻪ استقامت قطب وسعت مﻰﻳابد بﻪصورت‬ ‫موقت اوصاف ﻫواى برى استواﻳﻰ را بﻪ خود مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫ـ در فصل زمستان تشکﻴل مراکز فشار بلند کانادا و ساﻳبرﻳا‪ ،‬ﻫواى برى قطبﻰ بﻪ آن‬ ‫خصوصﻴات برى را مﻰبخشد‪.‬‬ ‫ـ وجود سلسلﻪ کوهﻫا در اﻳن منطقﻪ باعث کتلﻪﻫاى ﻫواى مرطوب و خشک مﻰگردد‪.‬‬ ‫‪ -5‬اقﻠﻴﻢ برى و ﻣرطﻮب ﻣعتدﻟﻪ‬ ‫در اﻳنجا اصطﻼح اقلﻴم برى و مرطوب را از لحاظﻰ بﻪ کار مﻰبرند کﻪ نظر بﻪ بعضﻰ از‬ ‫عوامل مناطق برى شکل صحراﻳﻰ‬ ‫و ستپ را بﻪ خود مﻰگﻴرد‪ .‬مناطقﻰ‬ ‫کﻪ در بﻴن خشکﻪ واقع اند باوجودى‬ ‫کﻪ اقلﻴم برى دارند مرطوب نﻴز‬ ‫مﻰباشند و بارندهگﻰ در اﻳن ناحﻴﻪ‬ ‫بﻴشتر مﻰباشد‪.‬‬ ‫ج ـ اقلﻴم سرد قطبﻰ و مناطق مرتفع‬

‫شکل (‪)141‬‬

‫‪212‬‬

‫کوﻫستانﻰ‬ ‫در اﻳن نوع اقلﻴم مناطق ذﻳل شامل مﻰباشد‪.‬‬ ‫ـ اقلﻴم برى تحت قطبﻰ‪ ،‬اقلﻴم مرطوب و بحرى تحت قطبﻰ‪ ،‬اقلﻴم تندرا‪ ،‬اقلﻴم نواحﻰ‬ ‫ﻳخچالﻰ و اقلﻴم نقاط مرتفع کوﻫستانﻰ‪.‬‬ ‫‪ -1‬اقﻠﻴﻢ برى تﺤت قطبﻰ‬ ‫براعظم آسﻴا و امرﻳکا کﻪ با استقامت قطب شمال بﻴشتر توسعﻪ ﻳافتﻪ است ساحﺔ وسﻴع‬ ‫اراضﻰ بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 50‬و‪ 70‬درجﻪ در ردﻳف اﻳن اقلﻴم محسوب مﻰشود‪ .‬در‬ ‫زمستان موقعﻰ کﻪ شعاع آفتاب از داﻳرة قطب مماس مﻰگذرد ﻫواى خﻴلﻰ سرد را در‬ ‫سراسر قطب شمال و تحت قطبﻰ بار مﻰآورد و اراضﻰ با برف پوشﻴده مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ساحﻪ تﻨدرا‬ ‫ساحﺔ اقلﻴمﻰ منطقﻪ تندرا را بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 66 1‬درجﻪ و داﻳرة قطب ( ‪75‬‬ ‫‪2‬‬

‫درجﻪ) مﻰﻳابﻴم کﻪ انتﻬاى حاشﻴﺔ شمالﻰ امرﻳکاى شمالﻰ و آسﻴا را در بر مﻰگﻴرد‪ .‬در‬ ‫اﻳن ناحﻴﻪ آب و ﻫواى سرد قطبﻰ حکمفرما است‪.‬‬ ‫‪ -3‬اقﻠﻴﻢ ﻳخﭽاﻟﻰ‬ ‫سﻪ منطقﺔ بزرگ ﻳخچالﻰ؛ مثل گرﻳن لند‪ ،‬انتارکتﻴکا و ساحﻪﻳﻰ از ﻳخچالﻫاى بحر‬ ‫منجمد شمالﻰ کﻪ بﻪحالت شنا مﻰباشد ساحﻪ وسﻴع را در برگرفتﻪ اند و نور آفتاب‬ ‫در اﻳن نواحﻰ بﻪ طورداﻳم مماس و ماﻳل مﻰتابد‪ .‬برفبارى در اثر توفانﻫاى ساﻳکلون‬ ‫صورت گرفتﻪ باعث تقوﻳﻪ محﻴط ﻳخچالﻰ مﻰگردد‪ .‬درجﺔ حرارت بﻪ طور داﻳم از‬ ‫درجﺔ انجماد (صفر) پاﻳﻴنتر بوده بنابرآن در آنجا سردى زﻳاد حکمفرما است‪.‬‬ ‫‪ -4‬اقﻠﻴﻢ ﻣﻨاطﻖ ﻛﻮﻫستاﻧﻰ‬ ‫در طبقﻪ تروپوسفﻴر حرارت با ارتفاع تناسب بر عکس دارد؛ بلکﻪ رﻳزش برف و باران‬ ‫با ارتفاعات کوﻫستانﻰ تناسب مستقﻴم دارد؛ اما فشار ﻫوا نﻴز با ارتفاع کاﻫش مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫چون حرارت و بارندهگﻰ در ارتفاعات مختلف کوﻫستانﻰ مناطق اقلﻴمﻰ مختلفﻰ را‬ ‫ظاﻫر مﻰسازد اگر ارتفاع از سطح بحر را تا بلندترﻳن قلﻪﻫاى سلسلﻪ ﻫمالﻴا در نظر‬ ‫بگﻴرﻳم بﻪ انواع مختلف اقلﻴم بر مﻰ خورﻳم‪ .‬مقدار بارندهگﻰ در مناطق کوﻫستانﻰ‬ ‫باﻻتر از ‪ 1800‬و ‪ 3000‬مﻴلﻰ متر است کﻪ مقدار زﻳاد برف و باران در اﻳن مناطق‬ ‫بوقوع پﻴوستﻪ از ﻫمﻴن جﻬت در سالنگ ﻫا و نقاط مرتفع کوه بابا و ساﻳر نواحﻰ‬ ‫‪213‬‬

‫ﻫندوکش مقدار زﻳاد بارندهگﻰ وجود دارد‪ .‬در نواحﻰ مختلف ﻫمالﻴا و آلپ‬ ‫باﻻتر از ارتفاع ‪ 3000‬متر کتلﻪﻫاى ﻳخچالﻰ دﻳده مﻰشود؛ اما بنابر رطوبت زﻳاد‪،‬‬ ‫جنگلﻫاى کوﻫستانﻰ در آن نمو کرده کﻪ سپﻴنغر در افغانستان بﻬترﻳن نمونﻪ از‬ ‫جنگلﻫاى ساحﺔ کوﻫستانﻰ است‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ سﻪ گروه تقسﻴم شوند گروه اول روى مشخصات اقلﻴم گرم‪ ،‬گروه دوم‬ ‫اقلﻴم معتدلﻪ و گروه سوم راجع بﻪ اقلﻴم سرد باﻫم بحث کنند و نماﻳنده شان نتﻴجﻪ را‬ ‫پﻴش روى صنف اراﻳﻪ دارند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫با استفاده از متن‪ ،‬صحﻴحترﻳن جواب را انتخاب کنﻴد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ اقلﻴم منطقﺔ معتدلﻪ بﻴن عرضالبلدﻫاى‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪66‬‬ ‫الف) ‪ 90 - 45‬درجﻪ ب) ‪23‬‬ ‫درجﻪ‬ ‫‬‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ج) ‪ 45‬درجﻪ‬

‫د) ﻫﻴچکدام‬

‫‪2‬ـ جرﻳان بادﻫا در منطقﻪ گرم استواﻳﻰ مﻰوزد‪.‬‬ ‫ب‪ .‬از شرق بﻪ طرف غرب‬ ‫الف‪ .‬از جنوب بﻪ طرف شمال‬ ‫د‪ .‬ﻫﻴچکدام‬ ‫ج‪ .‬از غرب بﻪ طرف شرق‬ ‫شرح دﻫﻴد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ اقلﻴم معتدلﻪ در کدام عرضالبلدﻫا واقع است و از کدام آب و ﻫواى کرة ارض‬ ‫متﺄثر مﻰگردد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ اقلﻴم معتدلﻪ عرضالبلدﻫاى وسطﻰ بﻪ چند بخش تقسﻴم گردﻳده نام بگﻴرﻳد؟‬ ‫‪3‬ـ اقلﻴم مرطوب تحت استواﻳﻰ بﻴن کدام عرضالبلدﻫا موقعﻴت دارد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت خارج از صﻨف‬ ‫با استفاده از کتاب جغرافﻴاى خود انواع اقلﻴم را شناساﻳﻰ و دستﻪ بندى کنﻴد براى‬ ‫انجام اﻳن تمرﻳن‪،‬کرة مجسمﻪ را ترسﻴم نماﻳﻴد و در آن مناطق اقلﻴمﻰ جﻬان را مشخص‬ ‫کنﻴد و در ساعت آﻳنده با ﻫمصنفان خود اراﻳﻪ کنﻴد‪.‬‬ ‫‪214‬‬

‫درس (‪)62‬‬

‫طبقات اتﻤﻮسفﻴر‬

‫تغﻴر فشار‬

‫طبقﻪ مالﻴکول ناﻳتروجن‬

‫قو‬

‫س‬

‫اﻳونوسفﻴر‬ ‫ترموسفﻴر‬ ‫انعکا‬

‫س اموا‬

‫طبقﻪ اوزون‬

‫ج‬ ‫رادﻳو‬

‫حرا‬

‫رت‬

‫مزوپاز‬ ‫مزوسفر‬ ‫ستراتوپاز‬

‫تروپوپاز ستراتوسفﻴر‬ ‫تروپوسفﻴر‬

‫شکل (‪ )142‬کرة زمﻴن و طبقﺔ تروپوسﻴفر و استراتوسﻴفر‬ ‫طبقات اتﻤﻮسفﻴر روى ﻛدام عﻮاﻣﻞ فﺰﻳﻜﻰ بﻪوجﻮد آﻣده است؟‬ ‫بر اساس وزن عناصر‪ ،‬ذرات گرد وخاک‪ ،‬رطوبت‪ ،‬حرارت و فشار ﻫوا طبقات‬ ‫اتموسفﻴر اﻳنطور دستﻪ بندى مﻰشود‪:‬‬ ‫‪ ) A‬طبقﻪ ﻫوموسفﻴر (متجانس) ‪ ) B‬طبقﺔ ﻫﻴتﻴرو سفﻴر (غﻴرمتجانس)‬ ‫طبقﺔ ﻫوموسفﻴر متشکل از طبقات ذﻳل است‪:‬‬ ‫‪1‬ـ طبقﺔ تروپوسفﻴر‪ :‬اﻳن طبقﻪ از سطح زمﻴن بﻪ اندازة ‪ 8‬الﻰ ‪ 12‬کﻴلومتر ارتفاع دارد‪.‬‬ ‫گاز اوکسﻴجن نزدﻳک بﻪ ‪ %21‬زمﻴنﺔ فعالﻴتﻫاى حﻴاتﻰ را فراﻫم مﻰ سازد کﻪ بقا و‬ ‫زندهگﻰ انسانﻫا و حﻴوانات بﻪ آن متکﻰ است‪ .‬عملﻴﻪ احتراق و اوکساﻳد شدن بﻪ‬ ‫گاز اوکسﻴجن ارتباط مﻰگﻴرد‪ .‬در عملﻴﺔ فوتوسنتﻴز نباتات اوکسﻴجن را در روز آزاد‬ ‫مﻰسازد و ‪ Co2‬را در شب افراز مﻰکند و در جسم نبات کاربوﻫاﻳدرﻳت را مﻰ سازد‪.‬‬ ‫بنابرآن افزاﻳش ‪ Co2‬باعث ازدﻳاد حرارت در سطح زمﻴن مﻰشود‪ .‬ساﻳکل آب در‬ ‫طبقﻪ تروپوسفﻴر صورت مﻰگﻴرد و رﻳزش برف و باران را بﻪوجود مﻰآورد‪ .‬عﻼوه‬ ‫برآن طبقﻪ تروپوسفﻴر حرارت زمﻴن را بﻪ حﻴث ﻳک لفافﻪ نگاه مﻰدارد کﻪ براى زمﻴن‬ ‫شبﻴﻪ گلخانﻪ (گرﻳن ﻫاوس) مﻰباشد و از ورود اشعﺔ مضر ماوراى بنفش بﻪ سطح‬ ‫زمﻴن جلوگﻴرى مﻰکند‪.‬‬ ‫در انجام باﻻﻳﻰ تروپوسفﻴر طبقﺔ نازک دﻳگرى بﻪنام تروپوپاز وجود دارد‪ .‬در طبقﺔ‬ ‫‪215‬‬

‫تروپوسفﻴر در ﻫر صد متر ارتفاع ﻳک درجﺔ حرارت کاﻫش مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ طبقﺔ ستراتوسفﻴر‪ :‬اﻳن طبقﻪ بﻴن ارتفاعات ‪ 12‬الﻰ ‪ 45‬کﻴلومترى اتموسفﻴر موقعﻴت‬ ‫دارد‪ .‬درﻳن طبقﻪ کثافت ﻫوا کمتر است‪ .‬ابر و دمﻪ دراﻳن جا وجود ندارد در ضمن‬ ‫ساحﻪ پرواز طﻴارهﻫاى جﻴت را تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬درجﺔ حرارت در طبقﺔ ستراتوسفﻴر بﻪ‬ ‫صورت تدرﻳجﻰ اضافﻪ شده از منفﻰ ‪ 90‬درجﻪ سانتﻰگرﻳد بﻪ صفر درجﻪ سانتﻰگرﻳد‬ ‫مﻰرسد‪ .‬بعد از طبقﺔ ستراتوسفﻴر‪ ،‬طبقﺔ ستراتوپاز موقعﻴت دارد کﻪ طبقﺔ اوزون ‪O3‬‬ ‫در حصﻪ تحتانﻲ آن بﻪ ضخامت ده کﻴلومتر جا بﻪ جا شده است‪.‬‬ ‫‪ 3‬ـ طبقﺔ مزوسفﻴر ﻳا وسطﻰ‪ :‬بﻴن ارتفاع ‪ 45‬الﻰ ‪ 80‬کﻴلومتر واقع شده کﻪ درﻳن طبقﻪ‬ ‫امواج رادﻳو دوباره جانب زمﻴن انعکاس مﻰﻳابد و مزوپاز در انتﻬاى اﻳن طبقﻪ موقعﻴت‬ ‫دارد‪ .‬بعد از آن‪ ،‬طبقﺔ ﻫﻴتﻴرو سفﻴر آغاز مﻰشود‪.‬‬ ‫‪4‬ـ طبقﻪ ترموسفﻴر‪ :‬طبقﻪ گرم وداغ بوده در حصﻪ فوقانﻰ آن حرارت از صدﻫا درجﻪ‬ ‫سانتﻰگرﻳد تجاوز مﻰکند‪ .‬بعد بﻴن ارتفاع ‪ 80‬الﻰ ‪ 140‬کﻴلومترى آن گاز ناﻳتروجن‬ ‫بﻪحالت مالﻴکولﻰ )‪ (N2‬وجود دارد‪ ،‬حصﺔ تحتانﻰ آن بﻪنام اﻳونوسفﻴر ﻳاد مﻰشود کﻪ‬ ‫از آﻳونﻫاىﻫاﻳدروجن متشکل است‪( .‬ش ‪)141‬‬ ‫‪5‬ـ طبقﻪ اگزوسفﻴر‪ :‬الﻰ ارتفاع ‪ 13000‬کﻴلومتر ضخامت دارد‪ .‬در آنجا آﻫستﻪ آﻫستﻪ‬ ‫جاذبﻪ زمﻴن بﻪ صفر مﻰرسد‪ .‬ازاﻳن سبب‪ ،‬اقمار مصنوعﻰ کم ارتفاع در ساحﺔ ‪ 500‬الﻰ‬ ‫‪ 1000‬کﻴلومترى زمﻴن جابﻪجا مﻰشوند‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان در گروهﻫا راجع بﻪ اﻫمﻴت طبقﻪ تروپوسفﻴر باﻫم بحث کند‪ ،‬و نماﻳندة‬ ‫گروه نتﻴجﻪ بحث را پﻴش روى صنف توضﻴح کند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ در ترکﻴب تروپوسفﻴر کدام گازات داراى اﻫمﻴت است؟‬ ‫‪2‬ـ طبقﺔ اوزون در کدام حصﻪ اتموسفﻴر موقعﻴت دارد؟‬ ‫‪3‬ـ اﻳونوسفﻴر چطور ﻳک طبقﻪ است؟‬

‫فعاﻟﻴت خارج از صﻨف‬ ‫بﻪ شاگردان وظﻴفﻪ داده شود تا راجع بﻪ اﻫمﻴت طبقﺔ تروپوسفﻴر ﻳک مقالﺔ ده سطرى‬ ‫بنوﻳسند‪.‬‬

‫‪216‬‬

‫درس ‪63‬‬

‫اتﻤﻮسفﻴر زﻣﻴﻦ‬ ‫س‬

‫ترات‬

‫و‬ ‫سفﻴ‬

‫ر‬

‫منطقﻪ استوا‬ ‫عمل کانوکشن‬ ‫و طﻼتم کومولونﻴمبوس‬

‫تروپوسفﻴر‬

‫شکل (‪ )143‬کرة زمﻴن ‪ ،‬طبقﺔ تروپوسفﻴر و استراتوسفﻴر‬ ‫آﻳا راجع بﻪ اتﻤﻮسفﻴر زﻣﻴﻦ و ارزش حﻴاتﻰ آن ﻣعﻠﻮﻣات دارﻳد؟‬ ‫اتموسفﻴر کرة گاز دار است کﻪ اطراف سﻴارة زمﻴن را احاطﻪ کرده است‪ .‬در قشر‬ ‫خارجﻰ زمﻴن موجودات حﻴﻪ و نباتاتﻰ جا دارد کﻪ بﻪنام باﻳوسفﻴر ﻳاد مﻰشود و حﻴات‬ ‫انسانﻰ جزء ﻫمﻴن ساحﻪ است کﻪ در قاعدة اتموسفﻴر و سطح زمﻴن زندهگﻰ دارند‪.‬‬ ‫موجودﻳت اتموسفﻴر باعث بقاى انسان ﻫا‪ ،‬حﻴوانات و نباتات بوده زمﻴنﻪ مساعد را براى‬ ‫ادامﻪ حﻴات فراﻫم مﻰسازد‪.‬‬ ‫اتموسفﻴر زمﻴن در حدود ‪ 13000‬کﻴلومتر ضخامت داشتﻪ؛ اما در ساحﺔ قطبﻴن ضخامت آن‬ ‫کمتر مﻰشود‪.‬‬ ‫اتموسفﻴر زمﻴن بﻪ حﻴث ﻳک لفافﺔ بزرگ زمﻴن را احاطﻪ کرده و از نفوذ اشعﺔ مضره‬ ‫آفتاب جلوگﻴرى مﻰکند‪ .‬ترکﻴب گازات آن در طبقﺔ تروپوسفﻴر ‪ %21‬اوکسﻴجن‪،‬‬ ‫‪ %78‬ناﻳتروجن‪ %0.93 ،‬ارگن‪ ،‬گاز کاربن داى اوکساﻳد ‪ 0.03‬ذرات گرد و خاک و‬ ‫رطوبت مﻰباشد‪ .‬گازات دﻳگرى کﻪ ترکﻴب بسﻴار کم را تشکﻴل مﻰدﻫند عبارتند از ‪:‬‬ ‫نﻴون‪ ،‬ﻫﻴلﻴوم‪ ،‬کرپتون‪ ،‬زنون‪،‬ﻫاﻳدروجن‪ ،‬متان و ناﻳتروجن اوکساﻳد‪.‬‬ ‫تروپوسفﻴر در اصل لفافﺔ بزرگ را در مقابل شعاع ماوراه بنفش و دﻳگر اشعﻪ مضرة‬ ‫آفتاب تشکﻴل مﻰدﻫد و حﻴثﻴت گلخانﻪ را براى قشر زمﻴن تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬بارندهگﻰ‬ ‫‪ ،‬تشکﻴل ابر و رطوبت حادثات جوى در مجموع در ﻫمﻴن طبقﺔ ﻫوا صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫پرندهگان‪ ،‬ﻫلﻴوکوپتر و طﻴارهﻫاى کوچک تفرﻳحﻰ در ﻫمﻴن طبقﻪ پرواز مﻰکند‬ ‫وساﻳکل آب ﻫم در ﻫمﻴن طبقﻪ صورت مﻰگﻴرد‪ .‬طبقﺔ ستراتوسفﻴر فاقد ابر بوده‪،‬‬ ‫‪217‬‬

‫طﻴارهﻫاى جﻴت در آن طبقﻪ پرواز مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫فﻴصدى ترکﻴب گازات از طبقﺔ تروپوسفﻴر بﻪ باﻻ کم مﻰشود‪ ،‬فشار ﻫوا کاﻫش مﻰﻳابد‪.‬‬ ‫در سطح بحر فشار ﻫوا کﻪ ‪ 760‬مﻴلﻰ متر است اگر آنرا ﻳک واحد قبول کنﻴم در‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫و در طبقﻪ ترموسفﻴر بﻪ‬ ‫آخر طبقﻪ تروپوسفﻴر بﻪ‬ ‫‪100000‬‬ ‫‪10‬‬

‫حرارت در طبقﺔ تروپوسفﻴر نخست تنزﻳل مﻰ ﻳابد‪ ،‬در‬ ‫ستراتوسفﻴر اضافﻪ شده در طبقﺔ مزوسفﻴر دوباره کم‬ ‫مﻰشود؛ اما در طبقﺔ ترموسفﻴر بﻪ صد ﻫا درجﻪ صعود‬ ‫مﻰکند و اﻳن طبقﻪ را بﻪ نام اﻳونوسفﻴر نﻴز ﻳاد مﻰکند‪.‬‬ ‫ـ در ارتفاع ‪ 20‬الﻰ ‪ 25‬کﻴلومترى اتموسفﻴر طبقﻪ‬ ‫اوزون موقعﻴت دارد کﻪ مانع بزرگ براى ورود اشعﻪ‬ ‫ماوراى بنفش محسوب مﻰشود‪.‬‬ ‫ـ گازﻫاى گلخانﻪﻳﻰ؛ از قبﻴل نﻴتروس اوکساﻳد‪،‬‬ ‫‪ ، Co2‬متان و کلوروفلورو کاربن براى تخرﻳش طبقﺔ‬ ‫اوزون‪ ،‬مضر است‪ ،‬از ﻫمﻴن جﻬت کوشش مﻰشود‬ ‫کﻪ از افزاﻳش اﻳن گازات کنترول و جلوگﻴرى بﻪ‬ ‫عمل آﻳد‪ ،‬تا براى طبقﺔ اوزون وحﻴات انسانﻫا و‬

‫تنزﻳل مﻰﻳابد‪ .‬درجﺔ‬

‫اﻣرﻳﻜاى شﻤاﻟﻰ‬

‫ابربﻨدى‬ ‫بﺤر اطﻠس‬

‫حﻴوانات صدمﻪ نرساند‪.‬‬

‫اﻣرﻳﻜاى جﻨﻮبﻰ‬

‫شکل ‪144‬‬

‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫از شاگردان خواستﻪ شود کﻪ طبقﻪ ﻫوموسفﻴر شامل کدام طبقات است؟ راجع بﻪ‬ ‫آن توضﻴح دﻫند‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ ترکﻴب فﻴصدى گازات در تروپوسفﻴر چطور است؟‬ ‫‪2‬ـ گازات‪ ،‬گلخانﻪﻳﻰ کدام ﻫا اند؟‬ ‫‪ -3‬تنزﻳل فشار در طبقات اتموسفﻴر چطور صورت مﻰگﻴرد؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج از صﻨف‬ ‫براى شاگردان وظﻴفﻪ داده شود کﻪ اتموسفﻴر را تعرﻳف کنند و راجع بﻪ تغﻴﻴرات‬ ‫فشار و حرارت آن ﻳک صفحﻪ بنوﻳسند‪.‬‬ ‫‪218‬‬

‫درس (‪)64‬‬

‫ﻧقﺶ اتﻤﻮسفﻴر در اقﻠﻴﻢ‬ ‫در روز‬

‫در شب‬

‫خشکﻪ گرمتر نسبت بﻪ آب‬ ‫بحﻴره (مرکز فشار پست)‬ ‫آب سرد تر نسبت بﻪ خشکﻪ‬ ‫(مرکز فشار بلند)‬

‫خشکﻪ سرد تر نسبت بﻪ‬ ‫آب (مرکز فشار بلند)‬ ‫آب گرمتر نسبت بﻪ‬ ‫خشکﻪ (مرکز فشار پست‬

‫شکل (‪ )145‬نقش اتموسفﻴر در جرﻳان باد ﻫا بﻴن خشکﻪ‬

‫شکل (‪ )146‬نقش اتموسفﻴر در تشکﻴل مراکز فشار پست و بلند‬ ‫اتﻤﻮسفﻴر در اقﻠﻴﻢ چﻪ ﻧقﺶ ﻣﻬﻢ دارد؟‬ ‫اتموسفﻴر کﻪ ﻳک پدﻳده مﻬم زمﻴن بوده‪ ،‬بﻪ حﻴث ﻳک لفافﻪ کرة زمﻴن را احتوا کرده‬ ‫است‪ .‬اتموسفﻴر نقش حﻴاتﻰ براى موجودات حﻴﻪ داشتﻪ و از عوامل کنترول کنندة اقلﻴم‬ ‫جﻬانﻰ و منطقوى بﻪ حساب مﻰآﻳد کﻪ مختصر بﻪ آن تماس مﻰگﻴرﻳم‪:‬‬ ‫ـ موجودﻳت اوکسﻴجن در اتموسفﻴر باعث ادامﺔ زندهگﻰ در قطعات خشکﻪ و آب‬ ‫مﻰباشد‪ .‬انسانﻫا بﻪ طور مستقﻴم آنرا تنفس مﻰکنند‪ ،‬حﻴوانات بحرى اوکسﻴجن خود‬ ‫را از آب مﻰگﻴرند‪ ،‬نباتات در روز آب را توسط رﻳشﻪ و کاربن داى اوکساﻳد را از ﻫوا‬ ‫اخذ کرده و درموجودﻳت آفتاب کاربوﻫاﻳدرﻳت را مﻰسازد و از آن تغذﻳﻪ مﻰکند‪،‬‬ ‫اﻳن عملﻴﻪ بﻪنام فوتوسنتﻴز ﻳاد مﻰشود؛ اما در شب برعکس روز از طرﻳق برگﻫاى‬ ‫خود اوکسﻴجن را جذب مﻰکند و کاربن داى اوکساﻳد را خارج مﻰکند کﻪ ا ﻳن عملﻴﻪ‬ ‫بﻪنام تنفس نباتات ﻳاد مﻰشود‪.‬‬ ‫ـ در رابطﻪ با اقلﻴم موجودﻳت اتموسفﻴر سبب وزش بادﻫا مﻰشود؛ زﻳرا ﻫوا در اثر گرمﻰ‬ ‫صعود مﻰکند و ﻫواى سرد جاى آنرا مﻰگﻴرد در نتﻴجﻪ‪ ،‬موجودﻳت مراکز فشار پست‬ ‫و بلند سبب وزش بادﻫاى استواﻳﻰ جانب قطبﻴن مﻰشود‪ .‬بﻪﻫمﻴن ترتﻴب بادﻫاى قطبﻰ‬ ‫و جبﻬﺔ سرد در کل زادة اتموسفﻴر وحرارت َآفتاب است‪.‬‬ ‫ـ طبقﺔ اوزون کﻪ از ورود اشعﺔ ماوراى بنفش جلوگﻴرى مﻰکند حﻴات انسانﻫا را‬ ‫‪219‬‬

‫مصون نگاه مﻰدارد‪.‬‬ ‫ـ ابر بندىﻫا‪ ،‬بخارات آبﻰ‪ ،‬رﻳزش برف و باران ﻫمگﻰ با موجودﻳت اتموسﻴفر امکان‬ ‫پذﻳر است؛ در غﻴر آن عمل بارندهگﻰ و حرکات کتلﻪﻫاى ابر از ﻳکجا بﻪ جاى‬ ‫دﻳگر امکان پذﻳر نمﻰشد‪ .‬بر عﻼوه جرﻳانات توفانﻫاى برى وبحرى بﻪ طور کامل با‬ ‫موجودﻳت اتموسفﻴر صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫ـ کمﻰ و زﻳادى فشار ﻫوا نﻪ تنﻬا در وزش بادﻫا مؤثر است؛ بلکﻪ توافق انسانﻫا و‬ ‫حﻴوانات با فشار‬ ‫اتموسفﻴر موضوع‬ ‫اشعﻪ موج کوتاه کﻪ بﻪ‬ ‫فضا منعکس مﻰ شود‬ ‫اشعﻪ منعکسﻪ‬ ‫دﻳگر حﻴاتﻰ است‬ ‫کمترﻳن حرارت بﻪ فضا‬ ‫کﻪ با موجودﻳت منعکس مﻰ گردد‪.‬‬ ‫اتموسفﻴر صورت‬ ‫افزاﻳش گازﻫاى گلخانﻪ ﻳﻰ بﻪ‬ ‫باشد‪.‬‬ ‫مﻰ‬ ‫ﻫا‬ ‫فعالﻴت‬ ‫اثر‬ ‫مﻰگﻴرد‪ .‬فشار در‬ ‫گازﻫاى گلخانﻪ ﻳﻰ طبعﻰ‬ ‫سطح بحر ‪760‬‬ ‫حرارت بﻴشتر تجمع نموه‬ ‫مﻴلﻰ متر بوده و‬ ‫شکل ‪147‬‬

‫در ارتفاعات ‪4000‬ـ ‪ 5000‬متر فشار کم مﻰشود کﻪ باﻻى جﻬاز تنفسﻰ فشار مﻰآورد‬ ‫و حﻴات را مشکل مﻰسازد‪.‬‬ ‫ﻫمچنﻴن درجﺔ حرارت در صدمتر ارتفاع ﻳک درجﻪ تنزﻳل مﻰﻳابد‪ .‬برعکس در طبقﺔ‬ ‫آﻳونوسفﻴر بﻪ ‪ 1000‬الﻰ ‪ 2000‬درجﺔ سانتﻰگرﻳد مﻰرسد کﻪ باﻻى حﻴات انسان و ساﻳر‬ ‫موجودات حﻴﻪ اثرات مسقﻴم دارد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫در صنف درسﻰ دو گروه تشکﻴل شود‪ ،‬گروه اول نقش اتموسفﻴر را در ارتباط بﻪ‬ ‫وزش بادﻫا و گروه دوم موجودﻳت اتموسفﻴر را در رابطﻪ با موجودات حﻴﻪ مقاﻳسﻪ‬ ‫کنند‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ اتموسفﻴر چرا بﻪ غرض تنفس استفاده مﻰشود؟‬ ‫‪2‬ـ مراکز فشار پست و بلند با موجودﻳت اتموسفﻴر چﻪ ارتباط دارد؟‬ ‫‪3‬ـ درجﺔ حرارت باﻻى حرکات آتموسفﻴر چطور تﺄثﻴر وارد مﻰکند؟‬ ‫فعاﻟﻴت خارج از صﻨف‬ ‫ﻫر شاگرد فواﻳد اتموسفﻴر را در رابطﻪ با اقلﻴم لست کنند و ﻳک ﻳک سطر در مورد‬ ‫آن بنوﻳسند و در صنف اراﻳﻪ کنند‪.‬‬

‫‪220‬‬

‫درس ‪65‬‬

‫ابﺰارﻫاى سﻨﺠﺶ و ﻣشاﻫدات ﻫﻮاشﻨاسﻰ‬

‫شکل ‪148‬‬

‫ﻣﻰداﻧﻴـد ﻛﻪ ﭘﻴشـﮕﻮﻳﻰ آب و ﻫﻮا تﻮسـط ﻛدام ﻧـﻮع ابﺰارﻫاى تخﻨﻴﻜﻰ‬ ‫صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد؟‬ ‫در شکل اﻳن صفحﻪ توجﻪ کنﻴد تا بﻪ بعضﻰ از اﻳن وساﻳل آشنا شوﻳد‪.‬‬ ‫ـ با انکشــاف ساﻳنس و تکنالوژى ابزار مطالعات ﻫواشناسﻰ تکامل ﻳافت‪ ،‬تنوع و اقسام‬ ‫جداگانﻪ ﻳﻰ اﻳن وساﻳل صورت گرفت‪ .‬در ابتداى قرن نزده کﻪ استﻴشنﻫاى ﻫواشناسﻰ‬ ‫مختصر و ســاده بود‪ ،‬بﻪ تدرﻳج‪ ،‬انواع مختلف مﻴزان الحرارت‪ ،‬بادســنجﻫاى اتومات و‬ ‫الکترونﻴکﻰ‪ ،‬آلﻪﻫاى فشار سنج و رطوبت در محفظﻪﻫاى ﻫواشناسﻰ جا داده شد‪.‬‬ ‫ـ اســتفاده از بالونﻫاى رادﻳوساند نﻴز عملﻰ شــد‪ .‬دراﻳن بالونﻫا‪ ،‬حرارت سنج‪ ،‬آﻻت‬ ‫فشار ﻫوا‪ ،‬بارومﻴتر وغﻴره جابﻪ جا مﻰ شد تا در ارتفاعات مختلف اتموسفﻴر مشخصات‬ ‫ﻫوا را بﻪ زمﻴن مخابره نماﻳد‪ .‬با اســتفاده از سﻴســتم رادار‪ ،‬مطالعات جوى آسانتر شد‪.‬‬ ‫ابربندى ﻫا‪ ،‬توفانﻫاى جوى و بحرى‪ ،‬بارندهگﻰﻫاى شدﻳد و سﻴﻼبﻰ مشخص گردﻳد‪،‬‬ ‫و از وقوع سﻴﻼب‪ ،‬بارندهگﻰ و گرمﻰ زﻳانبار مناطق اقلﻴمﻰ براى مردمان محل معلومات‬ ‫و ﻫوشدارﻫاى ﻻزم را اراﻳﻪ مﻰکرد‪.‬‬ ‫ـ اقمار مصنوعﻰ مرحلﺔ پﻴشــرفتﻪ و متکامل تر بــراى مطالعات جوى و حوادث طبﻴعﻰ‬ ‫مﻰباشــد‪ .‬بﻪ خصوص اقمار مصنوعﻰ کﻪ از طرف ناسا ‪ NASA‬اﻳاﻻت متحدة امرﻳکا‬ ‫و ﻳا توســط روسﻴﻪ‪ ،‬فرانســﻪ و ﻫند در فضا پرتاب شده است‪ .‬ﻫدف مطالعات اﻳن اقمار‬ ‫مصنوعﻰ را تنﻬا پدﻳدهﻫاى جوى تشــکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬اگر بﻪ تلوﻳزﻳونﻫاى خوﻳش دقﻴق‬ ‫شده باشﻴد‪ ،‬اﻳن اقمار مصنوعﻰ ﻫمﻪ وقت شب و روز اوضاع جوى را در سطح جﻬانﻰ‬ ‫انعکاس و معلومات مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ابربندى‪ ،‬حاﻻت بارانﻰ‪ ،‬وضع آفتابﻰ‪ ،‬حرارت اعظمﻰ‪ ،‬اصغرى‪ ،‬وزش بادﻫا‪ ،‬اندازة فشار‬ ‫ﻫوا‪ ،‬توفانﻫاى بحرى‪ ،‬منطقوى‪ ،‬وجوى را در تمام نقاط سطح زمﻴن بﻪ طور واقعﻰ اراﻳﻪ‬ ‫مﻰنماﻳد و پﻴشگوﻳﻰ جوى را در ظرف سﻪ وﻳا چﻬار روز و اضافﻪتر از آن را براى اطمﻴنان‬ ‫‪221‬‬

‫باشندهگان سطح زمﻴن معلومات مﻰدﻫد تا در برابر آن تدابﻴر ﻻزم گرفتﻪ شود‪.‬‬ ‫ـ در رابطﻪ با حرارت‪ ،‬آﻻت زﻳادى اســت؛ مثال ترمامﻴترﻫاى ســﻴمابﻰ‪ ،‬الکترونﻴکﻰ‪،‬‬ ‫ترمامﻴترﻫاى اعظمﻰ و اصغرى و ترمامﻴترﻫاى خاک‪.‬‬ ‫ـ فشار ﻫوا را با رومﻴتر نشان مﻰدﻫد و باروگراف آنرا ثبت مﻰکند‬ ‫ـ باران سنج‪ ،‬مقدار رﻳزش باران رابﻪطور دقﻴق اندازه مﻰکند‪.‬‬ ‫ـ ســاﻳکرومتر عبارت از ترمومﻴتر خشــک و مرطوب اســت کﻪ تفــاوت درجﺔ آنﻫا‬ ‫رطوبت نسبتﻰ را نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ـ آلﺔ روﻳت آفتاب کﻪ اندازة تابش اشعﺔ آفتاب را نشان مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ـ آلﺔ سنجش ارتفاع ابرﻫا و تشخﻴص رطوبت آن‪.‬‬ ‫ـ آلﺔ اندازه گﻴرى سرعت باد ﻳا انﻰ مومﻴتر بﻪ طور عادى و الکترونﻴکﻰ ﻫم مﻰباشد‪.‬‬ ‫ـ رادﻳوســاند‪ ،‬متشکل از بالونﻰ اســت کﻪ در آن تمام وساﻳل مطالعات جوى جا بﻪ جا‬ ‫مﻰشــود و در ارتفاعات مختلف اتموســفﻴر حاﻻت جوى را ثبت و بﻪ اﻳستگاه مربوط‬ ‫خود در زمﻴن مخابره مﻰکند‪.‬‬ ‫ـ شــبکﻪﻫاى اقمار مصنوعﻰ ســاحﺔ دﻳد وسﻴع در ســطح زمﻴن دارد و بﻪ طور اتومات‬ ‫اوضاع جوى را در ســطح جﻬان و منطقو براى ﻫر کشــور معلومات مﻰدﻫد‪ .‬شــبکﺔ‬ ‫اقمار مصنوعﻰ براى مﻴدانﻫاى ﻫواﻳﻰ‪ ،‬پرواز طﻴاره ﻫا‪ ،‬خط الســﻴر کشتﻰﻫاى بزرگ‪،‬‬ ‫رﻫنماﻳــﻰ براى زراعت‪ ،‬آبﻴارى‪ ،‬حفظ حﻴات در محﻴط زﻳســت‪ ،‬جنگلﻫا و راجع بﻪ‬ ‫سﻴﻼبﻫا‪ ،‬علفچر ﻫا‪ ،‬خطر صحراﻳﻰ شدن‪ ،‬حادثات طبﻴعﻰ‪ ،‬سونامﻰ‪ ،‬ﻫرﻳکن و تﻴفون‬ ‫معلومات مفصل مﻰدﻫد‪ .‬تا ارگانﻫا و مراجع مسؤول تدابﻴر معﻴن اتخاذ نماﻳند‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان در گروهﻫاى مختلف موضوعات ذﻳل را بﻪ بحث بگﻴرند و نتﻴجﻪ را در‬ ‫صنف بﻴان نماﻳند‪.‬‬ ‫‪1‬ـ راجع بﻪ رادﻳو ساند‬ ‫‪2‬ـ درمورد رادار‬ ‫‪3‬ـ راجع بﻪ اقمار مصنوعﻰ در حاﻻت جوى‬

‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ حرارت را توسط کدام آلﻪ اندازه مﻰکنند؟‬ ‫د) ترمامﻴتر‬ ‫ج) بارومتر‬ ‫الف) رادﻳوساند ب ـ انﻴمومتر‬ ‫‪2‬ـ فشار ﻫوا توسط اﻳن آلﻪ ثبت مﻰشود‪ :‬درست آنرا مشخص کنﻴد‪.‬‬ ‫ج) ساﻳکرومتر‬ ‫ب) ترموگراف‬ ‫الف) ﻫاﻳدرومتر ـ باروگراف‬ ‫‪3‬ـ اقمار مصنوعﻰ درباره ﻫواشناسﻰ چطور معلومات مﻰدﻫد؟‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫ﻫر شاگرد بﻪ مشورة والدﻳن و ﻳا از مطالعﺔ کتابخانﻪ در مورد پﻴشگوﻳﻰ حاﻻت‬ ‫جوى مقالﻪﻳﻰ مختصر بنوﻳسد‪.‬‬ ‫‪222‬‬

‫درس (‪)66‬‬

‫چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ تشﻜﻴﻞ باد‬ ‫‪ -1‬باد ﻫاى متقارب استواﻳﻰ‪ITC‬‬ ‫‪-2‬بادﻫاىتجارتﻰشمالشرقﻰ‬ ‫‪-3‬بادﻫاىتحتقطبﻰ‬ ‫‪-4‬بادﻫاىشرقﻰقطبﻰ‬ ‫‪-5‬بادﻫاىتجارتﻰجنوبشرقﻰ‬ ‫‪-6‬بادﻫاىغربﻰجنوبشرقﻰ‬ ‫‪-7‬ساحﻪکانوکشناستواﻳﻰ‬

‫‪4‬‬

‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪7‬‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫شکل (‪ )149‬سمت وزش باد ﻫا در سراسر کره ارض‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد ﻛﻪ باد چطﻮر بﻪوجﻮد ﻣﻰآﻳد و در زﻧدهﮔﻰ بشرى چﻪ‬ ‫ارزش دارد؟‬ ‫بادﻫا بنابر اختﻼف مراکز فشار بلند وپست بﻪوجود مﻰآﻳد‪ .‬زمانﻰکﻪ در اثر گرمﻰ‬ ‫ﻫواى مراکز فشار پست بﻪطرف باﻻ صعود نماﻳد ﻫواى مرکز فشار بلند و نسبتاً سرد‬ ‫جاى آنرا مﻰگﻴرد‪ ،‬در نتﻴجﻪ بﻪطور محلﻰ‪ ،‬منطقوى‪ ،‬قاره ﻳﻰ و ﻳابﻪ مقﻴاس کرة زمﻴن‬ ‫بادﻫاى مختلف را بﻪوجود مﻰآورد‪.‬‬ ‫ج ـ اﻧﻮاع بادﻫا در خشﻜﻪ و بﺤر‬ ‫در خشکﻪ و بحر بادﻫا داراى انواع مختلف مﻰباشد؛ مانند‪:‬‬ ‫‪1‬ـ بادﻫاى منطقوى‬ ‫‪2‬ـ بادﻫاى تجارتﻰ‬ ‫‪3‬ـ بادﻫاى متقارب استواﻳﻰ‬ ‫‪4‬ـ بادﻫاى شرقﻰ قطبﻰ‬ ‫‪5‬ـ بادﻫاى مسلط غربﻰ‬ ‫‪223‬‬

‫‪1‬ـ بادﻫاى ﻣﻨطقﻮى‬ ‫بادﻫاى منطقﻪﻳﻰ عبارت از بادﻫاى مﻰباشد کﻪ در ساحﺔ نسبتاً خورد وبﻪ شکل منطقﻪ‬ ‫ﻳﻰ بﻪ وجود مﻴاﻳد‪ .‬علت اصلﻰ آن مراکز فشار پست و بلند بوده کﻪ در جﻬتﻫاى‬ ‫مختلف و بﻪ استقامتﻫاى گوناگون و بﻪ اشکال مختلف مﻰ وزد‪ ،‬در ممالک مختلف‬ ‫نامﻫاى مختلف را اختﻴار مﻰنماﻳد‪ .‬در افغانستان مثال آنرا باد پروان و بادﻫاى ‪120‬‬ ‫روز ﻫرات تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬برخﻰ از اﻳن نوع بادﻫا بادﻫاى ﻳخچالﻰ است کﻪ از نقاط‬ ‫مرتفع کوﻫستانﻰ در خزان سال بﻪ وزش مﻰافتد‪.‬‬ ‫بادﻫاى تﻴفون و ﻫرﻳکن نﻴز ازجملﻪ بادﻫاى منطقﻪﻳﻰ است کﻪ بﻪ مقﻴاس کوچک‬ ‫تر بﻪوجود آمده؛ اما سرعت وشدت تخرﻳبات آن اضافﻪ تر است‪ .‬بادﻫاى ﻫرﻳکن‬ ‫در عموم در سواحل فلورﻳدا و نواحﻰ تکزاس بﻪوجود مﻴاﻳد کﻪ ﻫمﻪ سالﻪ باعث‬ ‫تخرﻳب عمارات و از بﻴن رفتن حاصﻼت زراعتﻰ مﻰگردد‪ .‬بادﻫاى تﻴفون در سواحل‬ ‫شرقﻰ چﻴن بﻪ وجود آمده و آنﻫم سبب اذﻳت ﻳک تعداد زﻳاد باشندهگان آن ساحﻪ‬ ‫گردﻳده و در عﻴن زمان بعضﻰ امراض سارى توسط آن از ﻳک ساحﻪ بﻪ ساحﺔ دﻳگر‬ ‫سراﻳت مﻰکند‪ ،‬اگر با سونامﻰ ﻳکجا شود باعث ﻫﻼکت ﻫزاران نفر و تخرﻳب منازل‬ ‫مﻰگردد‪.‬‬ ‫سونامﻰ‪ :‬توفان جرﻳانات بحرى است کﻪ در اثر زلزلﻪﻫاى شدﻳد در مجاورت سواحل‬ ‫و ﻳا داخل بحر صورت مﻰگﻴرد‪ ،‬ﻫرگاه با توفانﻫاى تﻴفون ضمﻴمﻪ شود ساحﺔ تخرﻳب‬ ‫و نفوذ آن بسﻴار وسﻴع و تخرﻳباتﻰ مﻰباشد؛ مانند اﻳن کﻪ در سال ‪ 2004‬م اضافﻪ تر از‬ ‫صد ﻫزار نفر را در جنوب و جنوبشرق آسﻴا بﻪ کام مرگ سپرد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ بادﻫاى تجارتﻰ ‪Trade Winds‬‬ ‫بادﻫاى تجارتﻰ بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 5‬و ‪ 30‬درجﺔ نصف کره شمالﻰ و جنوبﻰ بﻪوجود‬ ‫آمده از شمال شرق بﻪ استقامت جنوبغرب بﻪ حرکت مﻰافتد‪ ،‬اما در نصف کرة‬ ‫جنوبﻰ سمت حرکت آنﻫا از جنوبشرق بﻪ استقامت شمال غرب صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫ساحﺔ وزش بادﻫاى تجارتﻰ در اقﻴانوس اطلس و بحرالکاﻫل خﻴلﻰ وسﻴع بوده‪ ،‬در‬ ‫زمان کشتﻰ رانﻰ مدنﻴتﻫاى اولﻰ بﻪخصوص در قرن ‪ 15‬و ‪ 16‬اﻫمﻴت زﻳادى داشت و‬

‫شکل ‪150‬‬

‫‪224‬‬

‫بﻪ کمک ﻫمﻴن بادﻫاى تجارتﻰ بود کﻪ مال التجارة ممالک شمال و جنوب باﻳکدﻳگر‬ ‫تبادلﻪ مﻰگردﻳد‪ .‬اﻳن ساحﻪ را بﻪ اصطﻼح ‪ Horse Latitude‬ﻳاعرضالبلد اسپ نﻴز‬ ‫ﻳاد مﻰکنند‪.‬‬ ‫در ساحﺔ بادﻫاى تجارتﻰ گاه گاﻫﻰ اسپ ﻫا را از کشتﻰ در آب مﻰانداختند کﻪ کشتﻰ‬ ‫را از غرق شدن نجات دﻫند و آنرا از منطقﺔ سکون بﻴرون کشند‪.‬‬ ‫‪3‬ـ بادﻫاى ﻣتقارب استﻮاﻳﻰ‬ ‫‪.I.T.C Inner Tropical Convergence zone‬‬ ‫اﻳن بادﻫا بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 5‬درجﺔ شمال و جنوب خط استوا بﻪوجود آمده‪ ،‬در اﻳن‬ ‫ساحﻪ بنابر موجودﻳت مرکز فشار پست استواﻳﻰ حرکت وضعﻰ زمﻴن در ناحﻴﺔ استواﻳﻰ‬ ‫از شمال و جنوب ﻳکجا گردﻳده و بﻪ استقامت غرب بﻪ حرکت مﻰافتد‪ ،‬چون اﻳن بادﻫا‬ ‫از شرق بﻪ غرب بﻪ وزش مﻰافتد بنابر سمت وزش آن بﻪ اصطﻼح بﻪنام بادﻫاى شرقﻰ‬ ‫استواﻳﻰ ‪ Equatorial Easterleis‬نﻴز ﻳاد مﻰشود؛ اما اصطﻼح علمﻲ آن بادﻫاى‬ ‫متقارب استواﻳﻰ است کﻪ موازى بﻪ خط استوا حرکت مﻰکند‪I.T.C .‬‬ ‫‪4‬ـ بادﻫاى شرقﻰ قطبﻰ‬ ‫در ناحﻴﺔ قطبﻴن بﻴن عرض البلدﻫاى ‪ 65‬و ‪ 90‬درجﻪ در شمال و جنوب کرة زمﻴن‬ ‫بادﻫاى کﻪ از مرکز فشار بلند و نواحﻰ قطبﻰ بﻪ استقامت عرضالبلدﻫاى ‪ 60‬درجﻪ‬ ‫مﻰوزد سمت حرکت آنﻫا قدرى بﻪ استقامت غرب انحراف کرده بﻪ اصطﻼح بادﻫاى‬ ‫شرقﻰ قطبﻰ ﻳاد مﻰشود‪ ،‬کﻪ با کتلﻪﻫاى جبﻬﻪ سرد قطبﻰ بﻪ استقامت عرضالبلدﻫاى‬ ‫پاﻳﻴن تر بﻪ حرکت افتاده باعث برفبارىﻫاى شدﻳد مﻰگردد‪.‬‬ ‫‪5‬ـ بادﻫاى ﻣسﻠط ﻏربﻰ‬ ‫اﻳن بادﻫا بﻴن عرضالبلدﻫاى ‪ 35‬و ‪ 60‬درجﻪ در نﻴمکره شمالﻰ و جنوبﻰ تسلط‬ ‫داشتﻪ و جزء محﻴط فزﻳکﻰ اﻳن دو ساحﻪ را تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬اﻳن بادﻫا از منطقﺔ انتﻰ‬ ‫ساﻳکلون تحت استواﻳﻰ بﻪ استقامت منطقﺔ ساﻳکلون تحت قطبﻰ بﻪ حرکت مﻰافتد و‬ ‫باعث بﻪوجود آوردن توفانﻫاى شدﻳد در اﻳن منطقﻪ مﻰگردد‪ .‬در نصف کرة شمالﻰ‬ ‫وجود سلسلﻪ کوهﻫا وقطعات خشکﻪ جرﻳان منظم اﻳن بادﻫا را برﻫم زده و ﻫماﻫنگﻰ‬ ‫در سمت حرکت آنﻫا دﻳده نمﻰشود‪ ،‬اما در نصف کرة جنوبﻰ چون قطعات خشکﻪ‬ ‫از عرضالبلد ‪ 60‬درجﺔ جنوبﻰ بعدتر بﻪ ندرت دﻳده مﻰشود؛ بنابر آن بادﻫاى غربﻰ‬ ‫در اﻳن ساحﻪ بﻪ نﻬاﻳت شدت و غرش مﻬﻴب بﻪ وزش افتاده‪ ،‬سمت حرکت آنﻫا بﻪ‬

‫‪225‬‬

‫گونﻪى داﻳمﻰ منظم مﻰباشد‪.‬‬ ‫فاﻳدة بادﻫا‬ ‫‪1‬ـ جرﻳان دوران آب را تﺄمﻴن مﻰکند‪.‬‬ ‫‪2‬ـ براى رشد و نموى نباتات بﻪ وﻳژه درختﻫاى خرما مؤثر است‪.‬‬ ‫‪3‬ـ استفاده از انرژى باد در اکثر جاﻫا صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫آسﻴابﻫاى بادى را بﻪ حرکت مﻰآورد‪.‬‬ ‫در انتقال کشتﻰﻫاى تجارتﻰ بادبان دار قبل از انقﻼب صنعتﻰ در نﻴمکرة شمالﻰ پﻴش‬ ‫از ﻫمﻴن بادﻫاى تجارتﻰ استفاده بﻪعمل مﻰآمد‪ .‬ﻫمچنﻴن در نﻴمکره جنوبﻰ بادﻫاى‬ ‫غربﻰ مﻰتوانست کﻪ کشتﻰﻫاى بادبان دار را از غرب بﻪ شرق بﻪ خوبﻰ حرکت دﻫد‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ چﻬار گروه مناسب تقسﻴم شوند و ﻫر گروه باﻻى ﻳکﻰ از مطالب ذﻳل‬ ‫صحبت کنند‪:‬‬ ‫‪ -1‬چگونﻪگﻰ تشکﻴل باد و انواع بادﻫا‪ -2 .‬بادﻫاى موسمﻰ ﻳا مونسون و بادﻫاى غربﻰ‬ ‫‪ -3‬بادﻫاى شرقﻰ قطبﻰ و بادﻫاى تجارتﻰ‪ -4 ،‬بادﻫاى منطقوى و مفاد بادﻫا باﻫم‬ ‫بحث نماﻳند؛ سپس نماﻳندة گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ بادﻫا چطور تشکﻴل مﻰشوند شرح دﻫﻴد؟‬ ‫‪2‬ـ بادﻫا بﻪ چند نوع مﻰباشند؟‬ ‫‪3‬ـ دربارة بادﻫاى تﻴفون و ﻫرﻳکن معلومات دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ بادﻫاى تجارتﻰ را بنوﻳسﻴد‪.‬‬ ‫‪5‬ـ بادﻫا چگونﻪ بﻪوجود مﻰآﻳند جواب صحﻴح آنرا حلقﻪ نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫بنابر اختﻼف فشار پست و بلند‬ ‫فشار بلند جاى فشار پست را اشغال مﻰکند‬ ‫در اثر رﻳزش باران و برف‬ ‫در اثر تغﻴﻴر درجﻪ حرارت‬ ‫‪.‬‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان مسﻴر وزش بادﻫا را روى نقشﻪ در کتابچﻪﻫاى خود ترسﻴم نماﻳند‪.‬‬

‫‪226‬‬

‫درس ‪67‬‬

‫ابربﻨدى ﻫا ‪Clouds‬‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد ﻛﻪ ابر چﮕﻮﻧﻪ‬ ‫تشﻜﻴﻞ ﻣﻰشﻮد؟‬

‫ابر در اثر تراکم بخار آب در‬ ‫فضا بﻪوجود مﻰآﻳد کﻪ بنابر‬ ‫تابش اشــعﺔ آفتــاب و عمل‬ ‫تبخﻴر از آب بحر‪ ،‬جﻬﻴل ﻫا‪،‬‬ ‫درﻳاﻫا‪ ،‬خــاک و برگ نبات‬ ‫صورت گرفتﻪ در فضا صعود‬ ‫مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫از جانب دﻳگر‪ ،‬بنابر سرد شدن‬ ‫کتلﺔ ﻫوا‪ ،‬ذرات بخارات آب‬ ‫در اثر عمل تکاثف در اطراف ﻫستﻪﻫاىﻫاﻳدروسکوپﻰ اجتماع مﻰکند‪ ،‬در نتﻴجﻪ انواع‬ ‫مختلف ابر ﻫا را در طبﻴعت بﻪوجود مﻰآورد‪ .‬بخار آب کﻪ ذرهﻫا بسﻴار کوچک اند(‬ ‫بﻪ ‪ 0.06‬الﻰ ‪ 0.02‬مﻴلﻰ متر) در ﻫوا وجود دارد‪ .‬گاﻫﻰ ذرات بﻪ شکل ماﻳع و گاﻫﻰ ﻫم‬ ‫ذرات خورد کرﻳستلﻫاى نﻬاﻳت کوچک را در کتلﻪ اتموسفﻴر تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬اﻳن‬ ‫ذرهﻫا در فضا معلق بوده‪ ،‬بنابر جسامت خوردشان بﻪ اندک فشار وﻳا جرﻳان باد و تغﻴﻴر‬ ‫حرارت بﻪ شکل افقﻰ ﻳا عمودى ﻳکجا با کتلﺔ ﻫوا حرکت مﻰکند‪.‬‬ ‫ذرات گرد وخاک و ﻳا دﻳگر اجزاى نﻬاﻳت کوچک ﻫستﻪﻫاىﻫاﻳگروسکوپﻰ را‬ ‫تشکﻴل مﻰدﻫد کﻪ در اثر عمل اشباع قطرات باران‪ ،‬برف و ژالﻪ را مﻰسازد‪ .‬وقتﻰ‬ ‫درجﺔ حرارت ﻫوا از نقطﺔ انجماد پاﻳﻴنتر مﻰشود بخارات آن کرﻳستلﻫاى ذرات‬ ‫کوچک ﻳﺦ را تشکﻴل مﻰدﻫد‪ .‬ﻫرگاه طبقﻪ ابر نازک باشد و شعاع آفتاب باﻻى آن‬ ‫بتابد رنگ آن سفﻴد ظاﻫر مﻰشود‪ .‬وقتﻰکﻪ رنگ ابر تﻴره و تارﻳک باشد بﻪ صورت‬ ‫معمول ابر بارانﻰ و حصﺔ ساﻳﻪ رخ کتلﺔ آنرا تمثﻴل مﻰکند‪.‬‬ ‫دمﻪ و غبار در سطح پاﻳﻴن نزدﻳک بﻪ زمﻴن دﻳده مﻰشود و از ابرﻫاى طبقﻪ ﻳﻰ ستراتوس‬ ‫بﻪوجود مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫ب‪ .‬اﻧﻮاع ابر ﻫا‪ :‬ابرﻫا را بﻪ اساس شکل و ارتفاع بﻪ چﻬار طبقﻪ تصنﻴف مﻰکنند‪،‬‬ ‫اسماى ﻫرکدام با زبان ﻻتﻴن ﻳاد شده کﻪ خصوصﻴت آنﻫا را آشکار مﻰسازد‪.‬‬ ‫ﮔروه ‪ :A‬بﻴﻦ ارتفاع ‪ 6‬و ‪ 12‬ﻛﻴﻠﻮﻣتر‬ ‫‪1‬ـ سﻴروس ‪ Cirrus‬مژه نما‬ ‫‪2‬ـ سﻴروکومولوس ‪ Cirrocumulus‬پارچﻪﻫاى خورد و دانﻪ دار (پرمانند)‬ ‫‪3‬ـ سﻴروستراتوس‪ Cirrostratus‬مژه نما‬ ‫‪4‬ـ ﻫالو (‪ )Halo. Veil‬بشکل ﻫالﻪ ﻳا خرگاه‬ ‫‪227‬‬

‫شکل ‪151‬‬

‫ﮔروه ‪ :B‬بﻴﻦ ارتفاع ‪ 5‬اﻟﻰ ‪ 3‬ﻛﻴﻠﻮﻣتر‬ ‫‪1‬ـ قسمت بدنﺔ کومولونﻴموس ـ ابرﻫاى کتلوى‬ ‫‪2‬ـ کومولوس ـ گنبد مانند‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ستراتوس(طبقﻪ ﻳﻰ) شکل طبقات کوچک و بزرگ را بﻪخود مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ نﻴمبوستراتوس ابر بارانﻰ بوده‪ ،‬باران و برف از آن بﻪوجود مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫ﮔروه ‪ :C‬بﻴﻦ ارتفاع ‪ 1500‬اﻟﻰ ‪ 3000‬ﻣتر‬ ‫‪1‬ـ ستراتوس ـ بﻪ شکل پردهﻫاى نازک و سفﻴد رنگ در فضا بﻪوجود مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ستراتوکومولوس ـ ابرﻫاى کم ارتفاع مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ نﻴمبوستراتوس ـ برف و باران با آن ﻳکجا مﻰباشد کﻪ در طبقﺔ ‪ B‬ﻫم بﻪمﻼحظﻪ مﻰرسد‪.‬‬ ‫ﮔروه ‪ :D‬بﻴﻦ ارتفاع ‪ 100‬ﻣتر اﻟﻰ ‪ 1,5‬ﻛﻴﻠﻮﻣتر‬ ‫‪1‬ـ قسمت تحتانﻰ کومولونﻴمبوس(نﻴمبوس بﻪ معنﻰ توفان و باران)‬ ‫‪2‬ـ کومولوس ـ تﻴرهگﻰ رنگ آن کمتر بوده و مانند ﻫرم گنبد نما مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ستراتوکومولوس ـ ابرﻫاى کم ارتفاع مﻰباشد‪.‬‬ ‫‪4‬ـ نﻴمبوستراتوس ـ در نشﻴبﻰﻫاى سرد کوﻫستانﻰ باعث بارندهگﻰ مﻰشود‪ .‬ابرﻫاى‬ ‫کومولوس بسﻴار بزرگ و عرﻳﺾ بوده از ‪ 5‬الﻰ ‪ 6‬کﻴلومتر بلندى داشتﻪ بارندهگﻰ‬ ‫شدﻳد و توفانﻰ دارد‪ .‬قاعدة آن نزدﻳک بﻪ زمﻴن ﻫموار و بارانﻰ است‪ ،‬رأس آن در ‪6‬‬ ‫کﻴلومترى ساحﺔ وسﻴع را اشغال مﻰکند‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ دو گروه تقسﻴم شوند و ﻫر گروه باﻻى ﻳکﻰ از مطالب ذﻳل‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫تشکﻴل ابرﻫا و انواع ابر ﻫا با ﻫم بحث نماﻳند پس از آن نماﻳنده ﻫر گروه نتﻴجﻪ بحث‬ ‫خود را بﻪ دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫؟‬ ‫‪1‬ـ ابر چگونﻪ بﻪوجود مﻰآﻳد شرح دﻫﻴد؟‬ ‫‪2‬ـ ابر بﻪ چند نوع مﻰباشد از دو نوع آن نام بگﻴرﻳد؟‬ ‫‪3‬ـ ابرﻫاى مژه مانند و پر مانند از ﻫم چﻪ فرق دارند واضح سازﻳد؟‬ ‫‪4‬ـ ابر کومولوس کدام ﻳکﻰ از اﻳن ابرﻫا مﻰباشد جواب درست آنرا تشخﻴص نماﻳﻴد‪.‬‬ ‫ـ توام با توفان و باران ـ ﻫرمﻰ و گنبد نما ـ ابرﻫاى کم ارتفاع ـ ﻫالﻪ ﻳا خرگاه‬ ‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان انواع ابرﻫا را در کتابچﻪﻫاى خود رسم کنند‪.‬‬

‫‪228‬‬

‫درس (‪)68‬‬

‫تغﻴﻴرات بارﻧدهﮔﻰ ﻧظر بﻪ ارتفاع‬

‫شکل (‪ )152‬تغﻴﻴر بارندهگﻰ نظر بﻪ ارتفاع‬

‫ـ چرا در تﻤام جاﻫا ﻣقدار بارﻧدهﮔﻰ ﻳﻜسان ﻧﻤﻰباشد؟‬ ‫کتلﺔ ﻫواى مرطوبﻰ کﻪ بﻪ استقامت نشﻴبﻰﻫاى مناطق کوﻫستانﻰ بﻪ حرکت مﻰافتد بﻪ‬ ‫تدرﻳج در ارتفاعات‪ ،‬حرارت خود را از دست داده‪ ،‬سبب بارندهگﻰ مﻰگردد‪ ،‬بﻬترﻳن‬ ‫مثال اﻳن نوع بارندهگﻰ ﻫا را در افغانستان ورود جبﻬﺔ سرد ساﻳبرﻳا تشکﻴل مﻰدﻫد کﻪ‬ ‫بﻪ مجرد ورود بﻪ ساحﺔ کوﻫستانﻰ ﻫندوکش برفبارىﻫا و بارندهگﻰﻫاى منطقوى را‬ ‫در اﻳن ناحﻴﻪ بﻪوجود مﻰآورد‪.‬‬ ‫وقتﻰ کﻪ ارتفاع سلسلﻪ کوهﻫاى تنزﻳل مﻰﻳابد‪ ،‬حرارت کم کم زﻳاد مﻰشود؛ بﻪ طور‬ ‫مثال در ناحﻴﻪ ماﻫﻴپر و سروبﻰ ارتفاع سلسلﻪ کوهﻫا بﻪ استقامت حوزه ننگرﻫار و پکتﻴا‬ ‫تنزﻳل مﻰﻳابد‪ .‬بنابرآن در موسم زمستان جبﻬﺔ سرد ساﻳبرﻳا بنابر تنزﻳل ارتفاع گاﻫﻰ‬ ‫سبب بارندهگﻰ در مناطق شرق و جنوبشرقﻰ افغانستان مﻰگردد‪.‬‬ ‫دـ بارﻧدهﮔﻰ و دوران آب‪:‬‬ ‫بارندهگﻰ و دوران آب بﻪ طور پﻰﻫم با ﻳکدﻳگر ﻫمواره در طبﻴعت ارتباط دارد‪ ،‬بنابر‬ ‫تابش اشعﺔ آفتاب‪ ،‬آب بحرﻫا‪ ،‬جﻬﻴل ﻫا‪ ،‬خلﻴج ﻫا و بحﻴره ﻫا تبخﻴر کرده و در نتﻴجﻪ‪،‬‬ ‫بخارات آبﻰ در فضا صعود مﻰنماﻳد‪.‬‬ ‫در اثر عملﻴﺔ صعود بخارات آبﻰ‪ ،‬حرارت آن پاﻳﻴنآمده سرد مﻰشود و باعث‬ ‫تشکﻴل ابرﻫاى مختلف مﻰگردد‪ .‬ابرﻫا در ﻻ بﻪ ﻻى جبﻬﻪﻫاى گرم و سرد بنابر‬ ‫وزش بادﻫا حرکت کرده‪ ،‬گاﻫﻰ بﻪصورت عمودى و ﻳا افقﻰ در طبقﻪ تروپوسفﻴر‬ ‫حرکت مﻰکند‪ .‬ﻫواى نمناک در ﻫر صد متر ارتفاع در اتموسفﻴر ‪ ٠,٦‬درجﺔ سانتﻰ‬ ‫‪229‬‬

‫‪ -1‬ساحﺔ ابحار‬ ‫‪ -2‬ساحﺔ آبﻫاى جارى کﻪ‬ ‫بﻪ بحر مﻴرﻳزد‬

‫‪ -3‬آبﻫاى کﻪ در زمﻴن‬ ‫نفوذ مﻴکند‪.‬‬ ‫‪ -4‬آبﻫاى تازه‬ ‫‪ -5‬آبﻫاى زﻳر زمﻴنﻰ‬ ‫‪10‬‬ ‫‪ -6‬ساحﻪ سطح آبﻫاى‬ ‫جارى‬ ‫‪ -7‬آب بحر آمده از‬ ‫خشکﻪ‬ ‫‪8‬‬ ‫‪ -8‬تبخﻴر از سطح بحر‬ ‫‪ -9‬بارندهگﻰ درخشکﻪ‬ ‫‪ -10‬بارندهگﻰ در بحر‬ ‫‪ -11‬تبخﻴر‬ ‫‪ -12‬تبخﻴز‬ ‫‪ -13‬تبخﻴز کﻪ در فضا‬ ‫مﻰرود‪.‬‬ ‫‪ -14‬تبخﻴز کﻪ سبب‬ ‫بارندهگﻰ مﻰشود‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫‪14‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪11‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫گراد تنزﻳل مﻰﻳابد؛ بنابرآن ﻫرقدر کتلﻪﻫاى ابر بﻪ بخارات آبﻰ در فضا صعود نماﻳد‬ ‫در اثر عمل اشباع و تکاثف دوباره بﻪ شکل برف و باران وﻳا ژالﻪ فرو مﻰرﻳزد کﻪ‬ ‫ﻫر کدام شراﻳط مختلف را مﻰپﻴماﻳد‪.‬‬ ‫‪1‬ـ در نقاط کوﻫستانﻰ بارندهگﻰﻫاى اوروگرافﻴک ﻳا کوﻫستانﻰ بﻪوجود مﻰآﻳد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ در نقاط استواﻳﻰ بنابر عمل کانوﻳکشن ﻫواى مرطوب صعود کرده و در اثر سرد‬ ‫شدن دوباره در ﻫمان محل استواﻳﻰ با رندهگﻰﻫاى منطقوى را تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪3‬ـ بارندهگﻰ جبﻬﻪﻫاى گرم و سرد نﻴز در کرة زمﻴن صورت مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫اگر کتلﺔ ﻫواى گرم باﻻى جبﻬﺔ سرد در نقاط کوﻫستانﻰ پﻴشرفت نماﻳد آنﻫم در اثر‬ ‫عملﻴﺔ تکاثف بارندهگﻰ را بﻪوجود مﻰآورد‪.‬‬ ‫بارندهگﻰ سبب جرﻳان درﻳاﻫا و جوﻳبارﻫا شده دوباره بﻪ بحر مﻰرﻳزد‪ ،‬زمانﻰکﻪ اﻳن‬ ‫نوع بارندهگﻰ ﻫا از مسﻴر درﻳاﻫا وﻳا ذوب ﻳخچال ﻫا و برفﻫاى کوﻫستانﻰ ساحﻪ قطبﻰ‬ ‫دوباره بﻪ بحرﻫا مﻰرﻳزد‪ ،‬دوران آب تکمﻴل مﻰگردد و اﻳن عملﻴﻪ در طبﻴعت بﻪطور‬ ‫دوامدار ادامﻪ دارد کﻪ سبب دوام حﻴات و تکمﻴل پروسﻪ طبﻴعﻰ دوران آب مﻰگردد‪.‬‬ ‫بنابر تابش اشعﺔ آفتاب از سطح بحرﻫا‪ ،‬بحﻴره ﻫا‪ ،‬جﻬﻴل ﻫا‪ ،‬خاک و برگ نباتات‪،‬‬ ‫عمل تبخﻴر صورت مﻰگﻴرد و در فضا صعود مﻰکند کﻪ اﻳن عملﻴﻪ رکن بزرگ‬ ‫دوران آب را در طبﻴعت تشکﻴل مﻰدﻫد‪.‬‬ ‫‪230‬‬

‫ﻣعﻠﻮﻣات اﺿافﻰ‬ ‫تبخﻴر در بحرﻫا ‪ 455000‬کﻴلومتر مکعب‬ ‫‪//‬‬ ‫‪ //‬در خشکﻪ ‪62000‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪517000‬‬

‫بارندهگﻰ در بحرﻫا ‪ 409000‬کﻴلومتر مکعب‬ ‫‪//‬‬ ‫‪ //‬در خشکﻪ ‪108000‬‬ ‫‪//‬‬ ‫‪517000‬‬

‫اما در قطعات خشکﻪ اضافﻪ تر از تبخﻴرى کﻪ از سطح آن صورت مﻰگﻴرد‪ ،‬مقدار‬ ‫‪ 46000‬کﻴلومتر مکعب اضافﻪتر آب باران را مﻰگﻴرد‪.‬‬ ‫ﻫـ) اﻫﻤﻴت بارﻧدهﮔﻰ در زﻧدهﮔﻰ‬ ‫بارندهگﻰ در حﻴات انسانﻫا‪ ،‬حﻴوانات‪ ،‬نباتات و ﻫمﺔ موجودات زنده داراى اﻫمﻴت‬ ‫زﻳاد مﻰباشد؛ زﻳرا حﻴات بدون موجودﻳت آب ناممکن مﻰباشد‪ .‬توسط بارندهگﻰ‬ ‫زمﻴنﻫاى زراعتﻰ آبﻴارى شده و در کوﻫستانات ﻳخچالﻰ برفﻫاى داﻳمﻰ کﻪ بﻪ تدرﻳج‬ ‫آب مﻰشوند زمﻴنﻫا را آبﻴارى مﻰکند‪ .‬آبﻫاى زﻳر زمﻴنﻰ کﻪ انسانﻫا‪ ،‬حﻴوانات‬ ‫و نباتات از آن استفاده مﻰنماﻳند ﻫمﺔ آنﻫا را خداوند متعال براى زنده نگﻬداشتن‬ ‫مخلوقات خود آفرﻳده است؛ بنابرآن ما گفتﻪ مﻰتوانﻴم کﻪ آب مادهﻳﻰ حﻴاتﻰ بودهکﻪ‬ ‫در زندهگﻰ تمام موجودات زنده از اﻫمﻴت خاصﻰ برخوردار است‪.‬‬ ‫فعاﻟﻴت داخﻞ صﻨف‬ ‫شاگردان بﻪ سﻪ گروه تقسﻴم شوند و ﻫر گروه دربارة ﻳکﻰ از مطالب ذﻳل صحبت‬ ‫کنند‪:‬‬ ‫تغﻴﻴرات بارندهگﻰ نظر بﻪ ارتفاع‪ ،‬بارندهگﻰ و دوران آب و اﻫمﻴت آن در زندهگﻰ‪.‬‬ ‫سپس نماﻳندة گروه نتﻴجﺔ بحث خود را بﻪ دﻳگران اراﻳﻪ نماﻳد‪.‬‬

‫؟‬ ‫سؤالﻫا‬ ‫‪1‬ـ چرا بارندهگﻰ در تمام ساحات ﻳک سان صورت نمﻰگﻴرد؟‬ ‫‪2‬ـ بارندهگﻰ و دوران آب را مختصر شرح دﻫﻴد؟‬ ‫‪3‬ـ بارندهگﻰ در زندهگﻰ چﻪ اﻫمﻴت دارد؟‬

‫فعاﻟﻴت خارج صﻨف‬ ‫شاگردان ﻳک تصوﻳر از بارندهگﻰ نقاط کوﻫستانﻰ و استواﻳﻰ را در کتابچﻪﻫاى خود‬ ‫ترسﻴم نماﻳند‪.‬‬ ‫‪231‬‬