Exzerpte und Notizen bis 1842

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

KARLJMARX FRIEDRICH ENGELS GESAMTAUSGABE (MEGA) VIERTE ABTEILUNG EXZERPTE · NOTIZEN · MARGINALIEN BAND 1

Herausgegeben vom Institut für Marxismus-Leninismus beim Zentralkomitee der Kommunistischen Partei der Sowjetunion und vom Institut für Marxismus-Leninismus beim Zentralkomitee der Sozialistischen Einheitspartei Deutschlands

KARL MARX FRIEDRICH ENGELS EXZERPTE U N D NOTIZEN BIS 1842 TEXT

DIETZ VERLAG BERLIN 1976

Redaktionskommission der Gesamtausgabe: Günter Heyden und Anatoli Jegorow (Leiter), Rolf Dlubek und Alexander Malysch (Sekretäre), Heinrich Gemkow, Lew Golman, Erich Kundel, Sofia Lewiowa, Wladimir Sewin, Richard Sperl. Redaktionskommission der Vierten Abteilung: Richard Sperl (Leiter), Nelly Rumjanzewa Bearbeitung des Bandes: Hansulrich Labuske (Leiter), Diethard Nickel und Nelly Rumjanzewa. Gutachter: Nelly Rumjanzewa und Richard Sperl.

Text und Apparat Mit 43 Faksimiles sowie Zeichnungen und Kartenskizzen von Friedrich Engels © Dietz Verlag Berlin 1976 Lizenznummer 1 LSV 0046 Technische Redaktion: Friedrich Hackenberger und Heinz Ruschinski Korrektur: Hanna Behrendt und Gerda Plauschinnat Einband: Albert Kapr Typografie: Albert Kapr/Horst Kinkel Schrift: Times-Antiqua und Maxima Printed in the German Democratic Republic Gesamtherstellung: INTERDRUCK Graphischer Großbetrieb Leipzig Papierherstellung: VEB Druck- und Spezialpapiere Golzern Best-Nr.: 7449489 DDR 135,- M

Inhalt Text Einleitung

11*

Editorische Hinweise

27*

Verzeichnis der Abkürzungen, Siglen und Zeichen

Apparat

559

E R S T E R T E I L : EXZERPTE U N D N O T I Z E N VON KARL MARX Hefte zur epikureischen Philosophie. Heft 1—7

5

563

Erstes Heft I. Diogenes Laertius liber decimus. Epicurus Canonica Epicurus Menoeceo Epicurus Herodoto

9 10 10 11 17

596

Zweites Heft Epicurus Herodoto (Fortsetzung) Epicurus Pythoclei II. Sextus Empiricus III. Plutarchus 1. De eo, quod secundum Epicurum non suaviter vivi possit

23 24 26 32 39

609

Drittes Heft 1. De eo, quod secundum Epicurum non beate vivi possit (Fortsetzung) 2. Colotes a) Epikur und Demokrit

39 49

628

50 64 65

5*

Inhalt

b) Epikur und Empedokles c) Epikur und Parmenides d) Epikur und Plato Viertes Heft e) Epikur und Sokrates f) Epikur und Stilpo g) Epikur und die Cyrenaiker h) Epikur und die Academiker (Arcesilaus) IV. Lucretius de rerum natura Liber I Liber II über III Fünftes Heft Liber IV Liber V Philosophische Aphorismen Schema der Naturphilosophie Sechstes Heft Lucius Annaeus Seneca Johannes Stobaeus Clemens Alexandrinus Siebentes Heft Cicero De natura deorum De finibus bonorum et malorum

Text Apparat 66 68 69 71 649 72 72 73 74 74 74 82 91 93 667 94 95 99 111 119 678 120 126 129 131 690 132 132 137

Fragmente von Epikur-Studien Fragmente Aus dem Aus dem Aus dem

aus den Heften zur epikureischen Philosophie ersten Heft zweiten Heft vierten Heft

Fragment eines Entwurfs nach dem dritten Heft zur epikureischen Philosophie

147 147 148 148

723

151

726

155 155 179

733

Exzerpte aus W e r k e n klassischer Philosophen (Berliner Hefte) Exzerpte aus Aristoteles: De anima Uber III Liber I

6*

Inhalt

Exzerpte aus Leibniz' Werken

Text Apparat 183 751

Exzerpte aus David Hume: Über die menschliche Natur

213

769

Exzerpte aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus Theologisch-politischer Traktat Briefe

233 233 252

773

Exzerpte aus Karl Rosenkranz: Geschichte der Kantschen Philosophie

277

819

Exzerpte zur G e s c h i c h t e d e r Kunst und d e r Religion (Bonner Hefte)

825

Exzerpte aus Karl Friedrich von Rumohr: Italienische Forschungen

293

829

Exzerpte aus Johann Jakob Grund: Die Malerey der Griechen

300

831

Exzerpte aus Charles De Brosses: Ueber den Dienst der Fetischengötter, und aus Karl August Böttiger: Ideen zur Kunst-Mythologie De Brosses: Ueber den Dienst der Fetischengötter Böttiger: Ideen zur Kunst-Mythologie

320 320 329

837

Exzerpte aus Christoph Meiners: Allgemeine kritische Geschichte der Religionen

335

843

Verzeichnis römischer Autoren

341

846

Exzerpte aus Benjamin Constant: De la religion Erstes Heft Zweites Heft

342 342 360

847

Index zum Manuskript „Zur Kritik der Hegeischen Rechtsphilosophie"

368

851

Exzerpte aus Jean Barbeyrac: Traité de la morale des pères de l'église

369

852

379

867

ANHANG Heinrich Marx. Über den Kölner Kirchenstreit. Mit Korrekturen und einem Zusatz von Karl Marx

7*

Inhalt Text

Apparat

ZWEITER TEIL: EXZERPTE U N D N O T I Z E N VON FRIEDRICH ENGELS Studien zur Kritik n e u t e s t a m e n t l i c h e r Schriften

873

Exzerpte aus Bruno Bauer: Kritik der evangelischen Geschichte der Synoptiker

387

878

Exzerpte aus E. C.J. Lützelberger: Über den Apostel Johannes und seine Schriften

404

885

Mitschrift einer Vorlesung von Ferdinand Benary über die Johannes-Apokalypse

415

893

Materialien a u s d e r Gymnasialzeit

437

917

Geschichtsheft I. Alte Geschichte Geschichte der ältesten asiatischen Reiche Geschichte Griechenlands

439 447 472

918

Präparation und Bemerkungen zu Homers llias

511

936

Der Zweikampf des Eteokles und Pplyneikes. Griechisches Gedicht

533

952

536 536

960 960

545 545

964 964

ANHANG

Notizen, Anstreichungen und Korrekturen in Schulbüchern Philipp Buttmann: Griechische Grammatik Sammlung ausgewählter Stücke aus den Werken deutscher Prosaiker und Dichter Der Nibelunge Not

REGISTER Literaturregister I. Werke und Artikel II. Periodica

967 967 986

Namenregister

988

Sachregister

8*

1035

Inhalt Verzeichnis der Faksimiles Hefte zur epikureischen Philosophie. Heft 1. Titelseite

Text 7

Hefte zur epikureischen Philosophie. Heft 2. Seite 19—20

33

Hefte zur epikureischen Philosophie. Heft 2. Seite [41—42]

45

Hefte zur epikureischen Philosophie. Heft 5. Seite [3]

97

Hefte zur epikureischen Philosophie. Heft 5. Seite [15]

109

Hefte zur epikureischen Philosophie. Heft 5. Seite [20]

115

Fragment von Epikur-Studien aus dem Ersten Heft zur epikureischen Philosophie

145

Fragment eines Entwurfs nach dem Dritten Heft zur epikureischen Philosophie

149

Exzerpte aus Aristoteles: De anima. Seite [9]

165

Exzerpte aus Aristoteles: De anima. Seite [14]

173

Exzerpte aus Leibniz' Werken. Seite [1]

187

Exzerpte aus David Hume: Über die menschliche Natur. Seite [1]

215

Exzerpte aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus. Seite [1]

249

Exzerpte aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus. Seite [3]

257

Exzerpte aus Karl Rosenkranz: Geschichte der Kantschen Philosophie. Seite [1]

279

Exzerpte aus Werken Karl Friedrich von Rumohrs und Johann Jakob Grunds. Titelseite 291 Exzerpte aus Karl Friedrich von Rumohr: Italienische Forschungen. Seite [2]

295

Exzerpte aus Charles De Brosses: Ueber den Dienst der Fetischengötter. Seite [6]

325

Exzerpte aus Christoph Meiners: Allgemeine kritische Geschichte der Religionen. Seite[4] 339 Exzerpte aus Benjamin Constant: De la religion. Titelseite

343

Heinrich Marx: Über den Kölner Kirchenstreit. Mit Korrekturen und einem Zusatz von Karl Marx. Seite [5] 381 Exzerpte aus Bruno Bauer: Kritik der evangelischen Geschichte der Synoptiker. Seite [1] 389 Exzerpte aus E. C. J. Lützelberger : Über den Apostel Johannes und seine Schriften. Seite [1] 407 Mitschrift einer Vorlesung von Ferdinand Benary über die Johannes-Apokalypse. Seite [12] 431 Geschichtsheft I. Alte Geschichte. Deckel mit Aufkleber

441

Geschichtsheft I. Alte Geschichte. Seite [54]

500

Präparation und Bemerkungen zu Homers Ilias. Seite [5]

521

Titelblatt der Griechischen Grammatik von Philipp Buttmann

537

Seite 394 der Griechischen Grammatik von Buttmann mit Notizen von Engels

543

Titelblatt des Lesebuchs von Karl Anton Hülstett

546

Titelblatt der Nibelungenausgabe von Karl Lachmann

547

9*

KARL M A R X FRIEDRICH

ENGELS

EXZERPTE UND

NOTIZEN

BIS 1 8 4 2

ERSTER TEIL EXZERPTE U N D N O T I Z E N VON KARL M A R X

Karl M a r x Hefte zur epikureischen Heft

1-7

Philosophie

Hefte zur epikureischen Philosophie. Heft 1. Titelseite

Epikureische Philosophie. ERSTES HEFT. K H M a r x . st. j . Berlin. 1839 Winter

5

I) Diogenes Laertius Uber decimus. Colligitur ex libro decimo Diogenis Laertii, qui continetur in P. Gassendi Animadvers. in D. lib. D . L . Lugduni. 1649. torn. I. !

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie

|l—2| I) Diogenes Laertius Uber decimus Epicurus. » L έ π ε ι τ α μέντοι π ε ρ ι τ υ χ ό ν τ α τοις Δημοκρίτου β ι β λ ί ο ι ς , έ π ί φ ι λ ο σ ο φ ί α ν ή ξ α ι . Ί « S. 10. ( L P o s i d o n i u s Stoicus et N i c o l a u s et Sotion in X I I Hb., qui titulum 5 praeferunt1 ^ ι ο κ λ ε ί ω ν ελέγχων1 contendunt:) » r à δέ Δημοκρίτου περί των α τ ό μ ω ν , κ α ί Α ρ ί σ τ ι π π ο υ π ε ρ ί τ η ς η δ ο ν ή ς , ώ ς ί δ ι α λ έ γ ε ι ν . Ί « S . U . γ α ρ ε γ ω γ ε εχω τ ί ν ο ή σ ω τ ά γ α θ ό ν , ά φ α ι ρ ώ ν μεν τ α ς δια χ υ λ ώ ν Lov ή δ ο ν ά ς , ά φ α ι ρ ώ ν δ έ κ α ί τ α ς δ ι ' 1 α κ ρ ο α μ ά τ ω ν , ά φ α ι ρ ώ ν δ έ κ α ί τ ά ς δια μ ο ρ φ ώ ν κ α τ ' όψιν η δ ε ί α ς κ ι ν ή σ ε ι ς . 1 S. 12. 10 » L μ ά λ ι σ τ α δ έ ά π ε δ έ χ ε τ ο 1 . . . L TOV ά ρ χ α ί ο ν Ά ν α ξ α γ ό ρ α ν κ α ί τ ο ι ε ν τ ι σ ι ν άντειρηκώς α ύ τ ω 1 « (ρ. 16.) ^ δ ι α ι ρ ε ί τ α ι τοίνυν εις τ ρ ί α - τ ό τ ε Κ α ν ο ν ι κ ό ν κ α ι Φ υ σ ι κ ό ν κ α ι Η θ ι κ ό ν . 1 » [S.25.] L

I) Canonica.

15

» L E v τοίνυν τω Κ α ν ό ν ι λ έ γ ε ι ό Ε π ί κ ο υ ρ ο ς κριτήρια τ ή ς άλη-θείας είναι τ ά ς αισθήσεις κ α ι τ ά ς προλήψεις κ α ι τα πάΰη· οι δέ Ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο ι κ α ί τ ά ς φανταστικάς Επιβολάς τ ή ς διανοίας1 « ( S . 2 5 u n d 26) » ι λ έ γ ε ι δέ κ α ί 1 év ταΐς κνρίαις δόξαις.Λ« (S.26.) I) ».... ιτάς αισθήσεις είναι άλη-ΰεΐς. π ά σ α γ α ρ 1 . . . ^ ϊ σ - θ η σ ι ς α λ ο γ ό ς 20 έστι κ α ί μ ν ή μ η ς ο υ δ ε μ ι ά ς δεκτική, οΰτε γ α ρ νφ' αυτής κινείται, οΰτε νφ' έτερον κινηθείσα δ ύ ν α τ α ι τι προσ-&εΐναι ή άφαιρείν, ώς τε δοξάζειν, ή ψεύδεσΰαι.1 \ L

j3—41 otiô' εστι τό δ υ ν ά μ ε ν ο ν α ΰ τ ά ς δ ι ε λ έ γ ξ α ι . οΰτε γ α ρ ο μ ο ι ο γ ε ν ή ς α ϊ σ θ η σ ι ς τ η ν ο μ ο ι ο γ ε ν ή δια τ ή ν Ι σ ο σ θ έ ν ε ι α ν 1 (Laequipollentiam 1 ) ι,οΰθ' 25 ή α ν ο μ ο ι ο γ ε ν ή ς τ ή ν α ν ο μ ο ι ο γ ε ν ή , ού γ α ρ τών α υ τ ώ ν είσί κ ρ ι τ ι κ α ί . οΰ-θ' L

10

Erstes Heft ή έτερα τ η ν έτέραν, π ά σ α ι ς γ α ρ π ρ ο ς έ χ ο μ ε ν . ούτε μ η ν λόγος· π α ς γ α ρ 1 λόγος ά π α τώ-ν α ι σ θ ή σ ε ω ν ή ρ τ η τ α ι . Ά

x a l τό, τα έπαισϋ·ηματα ^νφεστάναι, π ι σ τ ο ύ τ α ι τ η ν των α ι σ θ ή σ ε ω ν α λ ή θ ε υ α ν , ύφέστηκε δε τό, τε όρφν ημάς και άκούειν, ωσπερ τό άλγεΐν. 1 ού διηνέγκει δέ άλη-οές είναι τι, η νφεστώς. « (S. 26) L

5

LÔ-θεν κ α ι π ε ρ ί των α δ ή λ ω ν α π ό των φ α ι ν ο μ έ ν ω ν χ ρ ή σ η μ ε ι ο ύ σ θ α ι . κ α ι γ α ρ αί έπίνοιαι π α σ α ι α π ό των αίσΰήσεων γεγόνασι κ α τ ά τε περί­ πτωσιν κ α ι άναλογίαν, κ α ι ομοιότητα, κ α ι σνν&εσιν σ υ μ β α λ λ ο μ έ ν ο υ τί καΐ τοϋ λ ο γ ι σ μ ο ί . 1 (S.26[—27].) 10

Ta τε των μαινόμενων φαντάσματα, γάρ· τό δε μη δν, ον κινεί.1 (S.27)

και

L

τα

κατ' δναρ άλη-&ή.

κινεί

II) »LT/frv δε Πρόληψιν λ έ γ ο υ σ ι οιονεί κατάληψιν, ή δόξαν όρ-&ήν ή εννοιαν, ή καΰολικήν νόησιν έναποκειμένην, τ ο ύ τ έ σ τ ι μνήμην τοϋ πολ­ λάκις εξωϋ·εν φανέντος, οίον τό τοιούτον ε σ τ ί ν ά ν θ ρ ω π ο ς , άμα γαρ τω 15

ρη-σηναι άν&ρωπος, εύΰύς κατά πρόληψιν κ α ι ό τύπος αντού νοείται, προ\\5—β\ηγονμένων των αισθήσεων, παντί ονν ονόματι το πρώτως νποτεταγμένον, εναργές έστι· κ α ι οΰκ [αν] έζητησαμεν τό ζητούμενον, εί μ η πρότερον έγνώκειμεν αντό? . . . . O T Ù O ' α ν ώνομάσαμέν τι, μη πρότερον αντον κατά πρόληψιν τον τύπον μαϋ·όντες. εναργείς ονν είσ'ιν ai προλήψεις. L

20

κ α ι τό δοξαστόν, α π ό προτέρου τινός εναργούς ηρτηται. έ φ ' δ αναφερόντες λέγομεν1. ι_τήν δέ δόξαν κ α ι νπόληψιν λ έ γ ο υ σ ι ν . άληϋ·ή~ τε είναι φασί κ α ι ψενδη δια τό προσ-&εΐναι, ή άφαιρεΐν τι, κ α ι επιμαρτύρησιν, ή άντιμαρτύρησιν παρά τον εναργούς εχειν, η μη εχειν. αν μέν γ α ρ έπιμαρτνρηται, ή μη άντιμαρτνρηται, άλη-&η ε ί ν α ι · έ α ν δέ μη έπιμαρτνρηται

25

ή άντιμαρτνρηται, ψενδη τνγχάνειν δ θ ε ν κ α ι τό Προςμενόμενον ε ι σ ή χ θ η · οίον τό προςμεϊναι κ α ι ε γ γ ύ ς γ ε ν έ σ θ α ι τω π ύ ρ γ ω , κ α ι μ α θ ε ΐ ν , εί μέν όποιος π ό ρ ρ ω θ ε ν , τοΐος κ α ι ε γ γ ύ ς φ α ί ν ε τ α ι . 1 * (S.[27—]28) _πάϋ·η

ί

μέν, 30

δέ

οίκεΐον,

λέγονσιν την

είναι

δέ,

δύο

ήδονήν κ α ι

άλλότριον

γάς.1 (S.[28-]29.) » Tô>v τε ζητήσεων ε ί ν α ι τ ά ς ψιλην την φωνήν.~>« S.29.| L

|7| »ιπρώτον 35

μέν,

τον

·&εόν,

δι'

ών

κρίνεσ-dai

L

x a t την

τ ά ς αιρέσεις κ α ι φν-

μ έ ν π ε ρ ί τ ώ ν πραγμάτων, τ ά ς δέ, π ε ρ ί

Epicurus ζώο ν

άλγηδόνα1

Menoeceo.

άφϋ·αρτον

και

μακάριον

νομίζων,

ως

ή κοινή τονϋ·εον νόησις υ π ε γ ρ ά φ η · μ η θ έ ν μ ή τ ε τ ή ς αφθαρσίας άλλότριον, μ ή τ ε τ ή ς μακαριότητος άνοίκειον α ύ τ φ πρόςαπτε1 L-deot

μέν

γάρ

είσιν,

εναργής

μέν

γάρ

« (S. 82) έστιν

αυτών

ή

νόησις1

(cf.

η κ ο ι ν ή τ ο ϋ θ ε ο ΰ ν ό η σ ι ς consensus o m n i u m , consensus gentium) L οίους δ '

11

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie αυτούς

οί

πολλοί

νομίζονσιν,

ούκ

ού

είσίν,

αυτούς,

φνλάττονσιν

"yàp

1

οίους

νομίζουσιν. δέ ούχ

Άσεβής

ι

πολλών δόξας

ό τούς τών

θεοίς

πολλών -θεούς

άλλ'

άναιρών,

ού γ α ρ προλήψεις

προσάπτων.

ό τάς

είσίν, άλλ'

τών

υπολήψεις

ψευδείς αί τών πολλών υπέρ θεών αποφάσεις, Ι ν θ ε ν κ α ί μεγίστας βλάβας οϊονται, τοις γαρ

ίδίαις

οίκειούμενοι

πάν τό μή

τοιούτον, δέ

^συνε-θιζε

5

κακοϊς έκ θεών έπάγεσθαι, κ α ί ωφελείας τοις άγα-θοίς. ταΐς

έν

δια

παντός

άρεταϊς

τούς

ομοίους

ώς

άλλότριον νομίζοντες.1

(S.83)

τφ

νομίζειν

ημάς

μηδέν

προς

είναι

αποδέχονται, τόν

θάνατον,

έ π ε ί π ά ν α γ α θ ό ν , κ α ί κ α κ ό ν έν αίσ-θήσει, στέρησις δέ έ σ τ ι ν αίσθήσεως,

10

θάνατος."1

ό

ι_δθεν γνώσις όρ-θή τον μη-θέν είναι π ρ ο ς λαυστόν

τό

ποιεί

άλλα

τόν τ ή ς

δεινόν

τφ

ώστε

μάταιος

άλλ'

δτι

κενώς

ό

λέγων

τό

έπειδήπερ

δέ

θάνατος

άφελομένη

δταν

γαρ

μέν

-θάνατον,

παρόν ούκ ούν

ημείς

τό-θ' ημείς τούς

προς

άπορον

τών

ούχ

ενοχλεί,

ό

έσμέν.

τετελεντηκότας,

δτι

ούν

έπειδήπερ

ζήν δεινόν. λυπήσει

ού

ουδέν

προς

πάρεστιν

όταν

προς τούς ζώντας

προς

15

παρών,

προσδοκώμενον

-θάνατος

-θάνατος ούτε

δέ

το

6

χρόνον,

ε σ τ ί ν έν τω ζήν

έν τφ μή

κακών

ώμεν, ούκ

προςτι-θείσα

ούθέν γ ά ρ

πόθον.

τόν

δεδιέναι δ

ή μ α ς τόν θάνατον, \\&\ άπο-

ούκ

τό μηδέν ύπάρχειν

φρικωδέστερον

παρή,

οΰτε

-θνητόν,

γνησίως

λνπεΐ μέλλων,

ημάς, εστίν,

ζωής

αθανασίας

κατειληφότι

λυπεί,

ό

της

τούς

μέν

20

ούκ

'έστιν, οί δέ ούκέτι είσίν."1 (S. 83 u n d 84.) L

o

δέ

παραγγέλλων

μέν

τον

νέον

καλώς

ζήν,

τόν

δέ

γέροντα

καλώς

καταστρέφειν, εύήθης εστίν, ού μόνον δ ι α τό τ ή ς ζ ω ή ς άσπαστόν, ά λ λ α κ α ί δ ι α τό

τήν αυτήν είναι μελέτην τού καλώς ζήν, κ α ί τού καλώς άπο-

25

•θνήσκειν."1 (S. 84.) δέ

»^νημονευτέον ήμέτερον,

ίνα

ώς

μήτε

τό

πάντως

μέλλον

οϋτε

οΰτε

ήμέτερον,

προςμένωμεν,

ώς

έσόμενον,

πάντως

μήτε

ούχ'

άπελπίζωμεν

ώς π ά ν τ ω ς ούκ έσόμενον."1 « (S.85.) » . . . . ,^τών ε π ι θ υ μ ι ώ ν αί μέν είσί φυσικαί, αί δέ κεναί. κ α ί τών φυσικών αί μ έ ν άναγκαίαι, εύδαιμονίαν

αί δέ

είσίν

φυσικαί

άναγκαίαι

(ώς

30

μόνον, τών δέ αναγκαίων, αί μ έ ν προς αί

προς

τήν

τοΰ

σώματος

άοχλησίαν)

αί δέ, πρός αυτό τό ζήν.~[« S . 8 5 . | |9J

τούτων

ι

έστί

ζήν ό

τέλος,

ταρβώμεν,

τής

απλανής

-θεωρία1 ..

έπαναγαγείν

ι

οΐδεν

έπί

τήν

τοΰ

ύγίειαν κ α ί τ ή ν τ ή ς ψυχής άταραξίαν, έ π ε ί τ ο ύ τ ο τού μακαρίως

σώματος μήτε

γάρ

τούτου δταν

ψνχής χειμών,

γάρ χάριν άπαντα

δέ ούκ

απαξ έχοντος

δπως

πράττομεν,

τούτο

περί

ήμας

τοΰ

ζώου

πρός

μήτε

γένηται, τι,

ώς

35

άλγώμεν,

λύεται

πάς

ένδέον βαδίζειν,

κ α ί ζητεΐν έτερον φ τό τ ή ς ψνχής κ α ί τό τοΰ σώματος άγα-θόν σνμπληρωθήσεται.

τότε

γαρ

ηδονής χρείαν ϊχομεν,

δ τ α ν έκ τού

ήδονήν άλγώμεν, δταν δέ μή άλγώμεν, ούκέτι τής

12

μή

παρεΐναι τήν

ηδονής δεόμεθα.1

( S . 85.)

40

Erstes Heft

5

»|_καί δ ι α τ ο ύ τ ο τ ή ν ή δ ο ν ή ν α ρ χ ή ν κ α ί τέλος λ έ γ ο μ ε ν ε ί ν α ι τού μακαρίως ζήν. ταύτην γ α ρ άγα-&όν πρώτον κ α ί σνγγενικόν ε γ ν ω μ ε ν , κ α ί άπό ταύτης καταρχόμεΰα π ά σ η ς αίρέσεως κ α ί φ υ γ ή ς , καί έπί ταύτην κ α τ α ν τ ώ μ ε ν , ώς κανόνι τφ π ά ^ ε ι πάν άγαΰόν κρίνοντες.1 « (S.[85-]86.)

»ι_καί έ π ε ί π ρ ώ τ ο ν άγα-&όν τοΰτο κ α ί σύμφντον, δια τούτο καί ον π ά σ α ν ή δ ο ν ή ν αίρούμε&α·1 « πάσα ονν ηδονή, δια τό φύσιν εχειν οίκείαν, άγα&όν, ον πάσα μέντοι ι αιρετή • κ α θ ά π ε ρ κ α ί άλγηδών πάσα, κακόν, ον πάσα δέ αεί φενκτή 10 πεφνκνΐα. Τή μέντοι συ μ μ ε τ ρ ή σε ι, κ α ί σ υ μ φε ρό ν τ ω , ν καί α σ ύ μ ­ φορων βλέψει ταύτα πάντα κρίνειν κ α θ ή κ ε ι . Χρώμε-da γ α ρ τω μεν άγαϋ·φ, κατά τ ι ν α ς χρόνονς, ώς κακφ- τφ δέ κακφ, τό Ι μ π α λ ι ν , ώς ά γ α θ φ . 1 (S.86)| | ΐ θ | » ί κ α ί την αύτάρκειαν δέ ayw&ov μέγα ν ο μ ί ζ ο μ ε ν , ούχ ϊ ν α π ά ν τ ω ς 15 τοις ολίγοις χ ρ ώ μ ε θ α - ά λ λ ' δ π ω ς , έ ά ν μή ε χ ω μ ε ν τα π ο λ λ ά , τοις ολίγοις χ ρ ώ μ ε θ α , π ε π ε ι σ μ έ ν ο ι γ ν η σ ί ω ς δτι ή δ ι σ τ α πολντελείας ά π ο λ α ύ ο υ σ ι ν οί ή κ ι σ τ α τ α ύ τ η ς δεόμενοι· κ α ί δτι τό μέν φνσικόν πάν ε ύ π ό ρ ι σ τ ό ν έστι, τό δέ κενόν, δ υ σ π ό ρ ι σ τ ο ν . Ί « (S.86.) 1 »ι_ήδονήν Ί μήτε άλγεΐν κατά σώμα, μήτε Lλέγομεν LT6 20

25

30

35

40

τ α ρ ά τ τ ε σ θ α ι κ α τ ά ψ υ χ ή ν . 1 ...« (S. 87.) ^τούτων δ έ πάντων άρχή, κ α ί τ ό μ έ γ ι σ τ ο ν α γ α θ ό ν , φ ρ ό ν η σ ι ς , διό κ α ί φ ι λ ο σ ο φ ί α ς τ ι μ ι ώ τ ε ρ ο ν υ π ά ρ χ ε ι φ ρ ό ν η σ ι ς , έ ξ ή ς α ί λ ο ι π α ί π ά σ α ι π ε φ ύ κ α σ ι ν άρεταί, δ ι δ ά σ κ ο υ σ α ι , ώ ς ούκ ' έ σ τ ι ν ή δ έ ω ς ζήν, ά ν ε υ τού φ ρ ο ν ί μ ω ς κ α ί κ α λ ώ ς [, κ α ί δ ι κ α ί ω ς - ουδέ φ ρ ο ν ί μ ω ς , καί καλώς,] κ α ί δ ι κ α ί ω ς , α ν ε υ τού ήδέως. σνμπεφνκασι γ α ρ αί άρεταί τώ ζήν ήδέως, καί τό ζήν ήδέως τούτων εστίν άχώριστον.1 « (S.88.) » ι Ε π ε ί , τ ί ν α ν ο μ ί ζ ε ι ς ε ί ν α ι κρείττονα τού κ α ί π ε ρ ί θ ε ώ ν δ σ ι α δοξάζοντος, κ α ί π ε ρ ί θ α ν ά τ ο υ δ ι α π α ν τ ό ς ά φ ό β ω ς έχοντος, κ α ί τ ό τ ή ς φ ύ σ ε ω ς έ π ι λ ε λ ο γ ι σ μ έ ν ο υ τέλος, κ α ί τ ό μέν τών α γ α θ ώ ν π έ ρ α ς , ώ ς ε σ τ ί ν εύσυμπ λ ή ρ ω τ ό ν τε κ α ί ε ύ π ό ρ ι σ τ ό ν , δ ι α λ α μ β ά ν ο ν τ ο ς - τό δέ τ ώ ν κ α κ ώ ν , ώς ή χρόνους ή π ό ν ο υ ς εχει β ρ α χ ε ί ς , τήν δέ νπό τίνων δεσπότιν είσαγομένην πάντων Ανάγκην, μ ή είναι τούτων άγγέλλοντος, ών έστιν τα μέν άπό τύχης, τά δε παρ' ημάςδια τό, τήν μέν ανάγκην, άννπεύ&υνον ε ίνα ι, τ ή ν δέ τύχ η ν, αστατον όράν, τό δέ παρ' ημάς, άδέσποτον φ κ α ί τό μ ε μ π τ ό ν κ α ί τό εναντίον παρακολουθεΐν πέφυκενΊ.« (S.88.)| | ΐ ΐ | » ι _ Ε π ε ί κρεΐττον ή ν τ φ π ε ρ ί θ ε ώ ν μ ύ θ φ κ α τ α κ ο λ ο υ θ ε ϊ ν , ή τ ή τών φ υ σ ι κ ώ ν ε ι μ α ρ μ έ ν η δουλεύειν. ό μέν γ α ρ ε λ π ί δ α π α ρ α ι τ ή σ ε ω ς υ π ο γ ρ ά φ ε ι θ ε ώ ν δ ι α τ ι μ ή ς - ή δέ ά π α ρ α ί τ η τ ο ν εχει τ ή ν α ν ά γ κ η ν . Τ ή ν δέ τύχην, οντε ôeàv, ώς οί π ο λ λ ο ί ν ο μ ί ζ ο υ σ ι ν , ύ π ο λ ά μ β α ν ε 1 ^οντε άβέβαιοναίτίαν1 L

κρεΐττον ε ί ν α ι ν ο μ ί ζ ω ν ε ύ λ ο γ ί σ τ ω ς ά τ υ χ ε ΐ ν , ή ά λ ο γ ί σ τ ω ς εύτυχεΐν.

13

Karl Marx • Hefte zur epikureischen Philosophie Βέλτιον γ α ρ τ ό κ ρ ι θ έ ν έ ν ταΐς π ρ ά ξ ε σ ι καλώς, ό ρ θ ω θ ή ν α ι δ ι α τ α ύ τ η ν . π « (S. [88-J89.) ^ κ α ί ουδέποτε1 . . . . ^ ι α τ α ρ α χ θ ή σ η , ζήση δέ ώς θεός έν άνθρώποις. Ο ύ θ έ ν γ α ρ εοικε θ ν η τ φ ζώω ζών ά ν θ ρ ω π ο ς έ ν ά θ α ν ά τ ο ι ς ά γ α θ ο ΐ ς . 1 * (S.89)

5

»ιμαντικήν δέ άπασαν έν άλλους αναιρεί"1 ^Μαντική, ώς ανύπαρκ­ τος- εί δε καί νπαρκτική, ουδέν παρ' ημάς ήδη τά γινόμενα.1 ....« [S. 89.] χ ^ Δ ι α φ έ ρ ε τ α ι δέ π ρ ο ς τους Κ υ ρ η ν α ι κ ο ύ ς , περί, τ ή ς η δ ο ν ή ς . Οί μεν yàp καταστηματικήν ούκ έγκρίνονσι, μόνον δέ τήν έν κινήσει· ό δέ, άμφοτέρας, καί ψνχής, κ α ι σώματος 1 δέ ηδονής, τής τε κατά 10 L Νοούμενης κίνησιν, καί τής καταστηματικής. ό δέ Ε π ί κ ο υ ρ ο ς 1 .. ί ο ΰ τ ω λέγει, Η μέν yàp αταραξία, κ α ί άπονία καταστηματικαί είσιν ήδοναί, ή δέ χαρά, κ α ί ευφροσύνη, κατά κίνησιν ενεργεία βλέπονται.1 « (S.90.) »ι_ετι π ρ ο ς τους Κ υ ρ η ν α ι κ ο ύ ς . Οί μέν γ α ρ χείρονς τάς σωματικάς άλγηδόνας των ψυχικών1 .. L o δέ τ ά ς ψ υ χ ι κ α ς ' τ ή ν γοϋν σάρκα τό παρόν 15 μόνον χειμάζειν, τ ή ν δέ ψυχήν καί τό παρελθόν, κ α ί τό παρόν, κ α ί τό μέλλον. Οΰτως ο υ ν κ α ί μ ε ί ζ ο ν α ς ή δ ο ν ά ς ε ί ν α ι τ ή ς ψ υ χ ή ς . Ί « ( S . 9 0 ) | | l 2 | ,^άποδείξει δ έ χ ρ ή τ α ι τ ο ΰ , τέλος ε ί ν α ι τ ή ν ή δ ο ν ή ν , τ φ τ α ζώα α μ α τφ γ ε ν ν η θ ή ν α ι , τή μέν εύαρεστεΐσ-dai, τφ δέ πόνω προσκρούειν φυσικώς, κ α ί χ ω ρ ί ς λόγου, αντοπαΰώς ουν φεύγομεν τ ή ν άλγηοόνα1 . . . . [S. 90—91.] 20 » Aià δέ τ ή ν ήδονήν κ α ί τ ά ς άρετάς αίρείσ-&αι, ού δι' αύτάς1 ^αί άχώριστον φησί τής ηδονής τ ή ν άρετήν μόνην τα δέ άλλα χωρίζεσΰαι, οΐον βρωτά.1 « (S.91.) » L T o Μακάριον κ α ί Άφ-σαρτον οΰτε αυτό πράγματα εχει, οΰτε αλλω παρέχει· ώστε οΰτε όργαΐς, οΰτε χάρισι συνέχεται, εν άσ-σενεί γαρ πάν τό 25 L

τοιούτον.1 άλλοις δέ φ η σ ι τους ϋ-εονς λόγω θεωρητονς, ού μέν κ α τ ' LEv α ρ ι θ μ ό ν ΰ φ ε σ τ ώ τ α ς ' ώ ς δέ, κ α τ ά ό μ ο ε ι δ ί α ν (έκ τ ή ς συνεχούς επιρρύσεως τών ομοίων ειδώλων έπί τό αυτό άποτετελεσμένων) ανθρω­ ποειδείς. 1 « (S. 91 u n d 92.) 30 »L Όρος τον μεγέθους τών ηδονών, ή παντός τον άλγούντος ύπεξαίρεσις. δπου γαρ αν τό ήδόμενον έ ν ή , κ α θ ' δν αν χρόνον ή, ούκ 'έστι τό άλγονν, ή τό λνπονμενον, ή τό σνναμφότερον.1 « (S.92) »LOVK ε σ τ ί ν ή δ έ ω ς ζ ή ν , ά ν ε υ τοΰ φρονίμως, κ α ί καλώς- κ α ί δικαίως· ουδέ φρονίμως κ α ί καλώς κ α ί δικαίως, άνευ τού ήδέως.1 « (S. 92.)( 35 |13|»Lουδεμία ηδονή καϋ·' έαντήν, κακόν ά λ λ α τα τινών η δ ο ν ώ ν ποιητικά, πολλαπλασίους επιφέρει τάς οχλήσεις τών ηδονών.1 « (S.93.) » L 8i κ α τ ε π υ κ ν ο ΰ τ ο π ά σ α η δ ο ν ή κ α ί χ ρ ό ν ω , κ α ί π ε ρ ι ό δ ω , ά θ ρ ο ι σ μ α ΰ π ή ρ χ ε ν κ α θ ά καί τα κυριώτατα μέρη τής φύσεως, καί ο ύ κ α ν π ο τ ε δ ι έ φ ε ρ ο ν α λ λ ή λ ω ν α ί ή δ ο ν α ί . Π « S.93. 40 » ι ο ύ κ ή ν τον φ ο β ο ύ μ ε ν ο ν λ ύ ε ι ν υ π έ ρ τ ώ ν κ υ ρ ι ω τ ά τ ω ν , μ ή κ α τ ε ι δ ό τ α

14

Erstes Heft τις ή

τοϋ

σύμπαντος

φύσις,

άλλ'

ύ π ο π τ ε υ ό μ ε ν ό ν τι των

κ α τ ά τούς

μ ύ θ ο υ ς , ώστε ούκ ή ν α ν ε υ φ υ σ ι ο λ ο γ ί α ς ά κ ε ρ α ί α ς τ ά ς ή δ ο ν ά ς λ α μ β ά ν ε ι ν . 1 « S.93[-94]. »ι_εί μ η θ έ ν η μ ά ς α ί υ π έ ρ τών μετεώρων ύ π ο ψ ί α ι ή ν ώ χ λ ο υ ν , Ι τ ι τ ε α ί 5

π ε ρ ί θ α ν ά τ ο υ , μ ή π ο τ ε π ρ ο ς ή μ α ς ήν τι, ετι τ' έ δ υ ν ά μ ε θ α νοεϊν τούς δρους τών ά λ γ η δ ό ν ω ν , καΐ τών ε π ι θ υ μ ι ώ ν , ούκ α ν π ρ ο ς δ ε ό μ ε θ α φ υ σ ι ο λ ο ­ γ ί α ς . 1 * S.93. »ι^ούθέν όφελος ή ν τ η ν κ α τ ' α ν θ ρ ώ π ο υ ς ά σ φ ά λ ε ι α ν κ α τ α σ κ ε υ ά ζ ε σ θ α ι , τών ά ν ω θ ε ν υ π ό π τ ω ν κ α θ ε σ τ ώ τ ω ν , κ α ί τών ύ π ό γ η ς , κ α ι α π λ ώ ς τών έ ν τ ώ

10

ά π ε ί ρ ω , τ ή ς α σ φ α λ ε ί α ς τ ή ς έξ α ν θ ρ ώ π ω ν γ ι ν ο μ έ ν η ς μ έ χ ρ ι τ ι ν ό ς . 1 * S.94. » L δ υ ν ά μ ε ι τή ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ή , κ α ί ε ύ π ο ρ ί α ε ι λ ι κ ρ ι ν έ σ τ α τ η γ ί γ ν ε τ α ι ή έκ τ ή ς η σ υ χ ί α ς κ α ί ε κ χ ω ρ ή σ ε ω ς τών π ο λ λ ώ ν α σ φ ά λ ε ι α . η « S . 94.| | l 4 | » ô τής φύσεως πλούτος καί ώρισται καί εύπόριστός έ σ τ ι ν ό δέ L

έκ τών κενών δοξών, εις ά π ε ι ρ ο ν ε κ π ί π τ ε ι . 1 « S.94. 15

^ ο ύ κ έ π α ύ ξ ε τ α ι ή η δ ο ν ή έν τή σ α ρ κ ί , έ π ε ι δ ά ν ά π α ξ , τό κ α τ ' ενδειαν ά λ γ ο ύ ν έ ξ α ι ρ ε θ ή , ά λ λ α μόνον π ο ι κ ί λ λ ε τ α ι . 1 « S.94. »ι^τής δέ δ ι α ν ο ί α ς τό π έ ρ α ς (τό κ α τ ά τ ή ν ή δ ο ν ή ν ) ά π ε γ έ ν ν η σ ε ν ή τε τούτων α υ τ ώ ν εκλόγησις, (καί τών ο μ ο γ ε ν ώ ν τούτοις,) δ σ α τούς μ έ γ ι σ τ ο υ ς φ ό β ο υ ς π α ρ ε σ κ ε ύ α ζ ε τή δ ι ά ν ο ι α . 1 « S.94.

20

» L o ά π ε ι ρ ο ς χρόνος ΐ σ η ν εχει τ ή ν ή δ ο ν ή ν κ α ί ό π ε π ε ρ α σ μ έ ν ο ς , έ ά ν τις α υ τ ή ς τα π έ ρ α τ α κ α τ α μ ε τ ρ ί σ η τώ λ ο γ ι σ μ ώ . Π « S. 95. »Lr\ μ έ ν σαρξ ά π έ λ α β ε τα π έ ρ α τ α τ ή ς η δ ο ν ή ς , ά π έ ρ α ν τ ο ν δέ α π ε ί ρ ο υ π ό θ ο ς χρόνου π α ρ ε σ κ ε ύ α σ ε ν ή δέ δ ι ά ν ο ι α τοϋ τ ή ς σ α ρ κ ό ς τέλους κ α ί π έ ρ α τ ο ς λ α β ο ΰ σ α τον έ π ι λ ο γ ι σ μ ό ν , κ α ί τούς υ π έ ρ τού αιώνος π ό θ ο υ ς

25

έ κ κ λ ε ί σ α σ α , τόν π α ν τ ε λ ή βίον π α ρ ε σ κ ε ύ α σ ε , κ α ί ο ύ θ έ ν ετι τού α π ε ί ρ ο υ χρόνου π ρ ο ς ε δ ε ή θ η μ ε ν .

Ά λ λ ' ούτε έ φ υ γ ε τ ή ν ή δ ο ν ή ν , ο ύ δ ' ή ν ί κ α τ ή ν

έ ξ α γ ω γ ή ν έ κ τού ζ η ν τ α π ρ ά γ μ α τ α π α ρ ε σ κ ε ύ α ζ ε ν , ώ ς τ ε λ ε ί α ν λ α β ο ύ σ α τ ή ν τού αρίστου βίου κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ν . 1 * S. 95. » L T O ύ φ ε σ τ η κ ό ς δ έ τέλος δει έ π ι λ ο γ ί ζ ε σ θ α ι , κ α τ ά π ά σ α ν τ ή ν έ ν ά ρ γ ε ι α ν , 30

έ φ ' ή ν τ α δ ο ξ α ζ ό μ ε ν α ά ν ά γ ο μ ε ν ε ί δ έ μ ή , π ά ν τ α α κ ρ ι σ ί α ς , καί τ α ρ α χ ή ς Ί

ε σ τ α ι μ ε σ τ ά . « S.95. »Lei μ ά χ η π ά σ α ι ς τ α ί ς α ί σ θ ή σ ε σ ι ν , ούχ έξεις ο ύ δ ' α ς α ν α υ τ ώ ν φ ή ς δ ι ε ψ ε ύ σ θ α ι , πρός τ ί π ο ι ο ύ μ ε ν ο ς τ ή ν ά ν α γ ω γ ή ν , κ ρ ί ν η ς . η « S.95. » 8Î μ ή π α ρ ά π ά ν τ α καιρόν έ π α ν ο ί σ ε ι ς ε κ α σ τ ο ν τών π ρ α τ τ ο μ έ ν ω ν έ π ί L

35

τό τέλος τ ή ς φ ύ σ ε ω ς , ά λ λ α π ρ ο κ α τ α σ τ ρ έ ψ ε ι ς (είτε φ υ γ ή ν , εϊτε δίωξιν π ο ι ο ύ μ ε ν ο ς ) εις ά λ λ ο τι, ούκ έ σ ο ν τ α ι σοι τοις λ ό γ ο ι ς αί π ρ ά ξ ε ι ς α κ ό λ ο υ ­ θ ο ι . 1 * S.96. » T Ü ) V ε π ι θ υ μ ι ώ ν α ί μ έ ν είσι φ υ σ ι κ α ί , κ α ί ά ν α γ κ α ϊ α ι · α ί δέ φ υ σ ι κ α ί L

[καί] ούκ ά ν α γ κ α ϊ α ι · α ί δ έ ουτε φ υ σ ι κ α ί , | | ΐ 5 | οΰτε ά ν α γ κ α ϊ α ι , ά λ λ α π α ρ ά 40

1

κενήν δόξαν γ ι ν ό μ ε ν α ι . * S. 96. »ι_ή α ύ τ η γ ν ώ μ η θ α ό ό ε ϊ ν τε έ π ο ί η σ ε ν υ π έ ρ τού μ η δ έ ν α ί ώ ν ι ο ν ε ί ν α ι

15

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie δεινόν, μ η δ έ π ο λ υ χ ρ ό ν ι ο ν κ α ί τ ή ν έ ν αύτοΐς τοις ώ ρ ι σ μ έ ν ο ι ς ά σ φ ά λ ε ι α ν φ ι λ ί α ς μ ά λ ι σ τ α κ α τ α ν ο ή σ α ι σ υ ν τ ε λ ο υ μ έ ν η ν . Ί « S.97. Folgende Stellen bilden die Ansicht E p i k u r s von der geistigen N a t u r , dem Staate. Der Vertrag σ υ ν θ ή κ η ist i h m die G r u n d l a g e u n d konsequent ist a u c h n u r das σ υ μ φ έ ρ ο ν , das Nützlichkeitsprinzip d e r Zweck:

5

» T O τ ή ς φ ύ σ ε ω ς δίκαιον, εστι σ ύ μ β ο λ ο ν τού σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ς , εις τ ό μ ή β λ ά π τ ε ι ν α λ λ ή λ ο υ ς , μ η δ έ β λ ά π τ ε σ θ α ι . 1 « S.97. «ι^δσα τών ζώων μ ή έδύνατο σ υ ν θ ή κ α ς π ο ι ε ΐ σ θ α ι τ ά ς υ π έ ρ τού μ ή β λ ά π τ ε ι ν ά λ λ η λ α , μ η δ έ β λ ά π τ ε σ θ α ι , πρός τ α ύ τ α ο ύ θ έ ν έ σ τ ι ν ουδέ δ ί κ α ι ο ν , ουδέ α δ ι κ ο ν . ω σ α ύ τ ω ς δέ κ α ί τών ε θ ν ώ ν δ σ α μή έ δ ύ ν α τ ο , ή μή έβούλετο 10 τ ά ς σ υ ν θ ή κ α ς π ο ι ε ΐ σ θ α ι τ ά ς υ π έ ρ τού μ ή β λ ά π τ ε ι ν , μ η δ έ β λ ά π τ ε σ θ α ι 1 . « S.98. L

^ ο ύ κ ήν τί καν^' έαντό δικαιοσύνη, ά λ λ ' έν ταΐς μετ' αλλήλων συστροφαϊς, κ α θ ' ό π η λ ί κ ο υ ς δ ή ποτε ή ν τ ό π ο υ ς σ υ ν θ ή κ η τις υ π έ ρ τού μ ή β λ ά π τ ε ι ν , μ η δ έ β λ ά π τ ε σ θ α ι . Ί « S.98. 15 » L H αδικία, ού κα&' έαντήν κακόν ά λ λ ' έν τώ κ α τ ά τ ή ν ύ π ο ψ ί α ν φ ό β ω , εί μή λ ή σ ε ι τούς υ π έ ρ τών τοιούτων έ φ ε σ τ η κ ό τ α ς κ ο λ α σ τ ά ς . 1 « » L μέχρι γ α ρ κ α τ α σ τ ρ ο φ ή ς α δ η λ ο ν εί λ ή σ ε ι . n « S.98. »ικατά μέν τό κοινόν, πάσι τό δίκαιον τό αυτό, ( σ υ μ φ έ ρ ο ν γ ά ρ τι ήν έν τή π ρ ό ς α λ λ ή λ ο υ ς κοινωνία) κατά δέ τό ίδιον χώρας, κ α ί δσων δήποτε αιτιών, ού πάσι σννέπεται τό αυτό δίκαιον είναι.1 « S . 9 8 . |

20

Jl6| » L To μ έ ν έ π ι μ α ρ τ υ ρ ο ύ μ ε ν ο ν δτι σ υ μ φ έ ρ ε ι έν τ α ί ς χ ρ ε ί α ι ς τ ή ς π ρ ό ς α λ λ ή λ ο υ ς κοινωνίας τών ν ο μ ι σ θ έ ν τ ω ν ε ί ν α ι δ ι κ α ί ω ν , τ ή ν τού δ ι κ α ί ο υ φ ύ σ ι ν έχει, έ ά ν μέν τ ό α υ τ ό π ά σ ι γ έ ν η τ α ι . έ ά ν δ έ τ ό α υ τ ό μέν θ ή τ α ι τις, μή ά π ο β α ί ν η δέ κ α τ ά τό σ υ μ φ έ ρ ο ν τ η ς π ρ ό ς α λ λ ή λ ο υ ς 25 κ ο ι ν ω ν ί α ς , ούκέτι τούτο τ ή ν τοΰ δ ι κ α ί ο υ φ ύ σ ι ν Ι χ ε ι . Ί « S.99. »LKq.v μ ε τ α π ί π τ η τό κ α τ ά τό δίκαιον σ υ μ φ έ ρ ο ν , χρόνον δέ τ ι ν α εις τ ή ν π ρ ό λ η ψ ι ν έ ν α ρ μ ό τ τ η , ο ύ δ ' ήττον εκείνον τόν χρόνον ή ν δ ί κ α ι ο ν , τοις μ ή φ ω ν α ΐ ς κ ε ν α ϊ ς εαυτούς σ υ ν τ α ρ ά τ τ ο υ σ ι ν , ά λ λ α π λ ε ί σ τ α π ρ ά γ μ α τ α β λ έ π ο υ σ ι ν . 1 « (S. 99.) 30 » ί Έ ν θ α μ ή κ α ι ν ώ ν γ ε ν ο μ έ ν ω ν τών π ε ρ ι ε σ τ ώ τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν , ά ν ε φ ά ν η μ ή ά ρ μ ό τ τ ο ν τ α εις τ ή ν πρόλη·ψιν τ α ν ο μ ι σ θ έ ν τ α δ ί κ α ι α έ π ' α υ τ ώ ν τών έργων, ούκ ήν τ α ύ τ α δ ί κ α ι α - ε ν θ α δέ καινών γενομένων τών πραγμάτων, ούκέτι συνέφερε τά αυτά δίκαια κείμενα, ενταύθα δήποτε μέν -ην δίκαια δτε σννέφερεν εις τήν πρός αλλήλους κοινωνίαν τών συμπολιτενομένων, 35 ύστερον δέ ούκ ήν 'έτι δίκαια, δτε μή συνέφερεν.1 « S.99. » à τό θ α ρ ρ ε ΐ ν ά π ό τών έ ξ ω θ ε ν ά ρ ι σ τ α σ υ σ τ η σ ά μ ε ν ο ς , ούτος τα μ έ ν δυνατά ομόφυλα κατεσκευάσατοτα δέ μή δυνατά καί αλλόφυλα 1 ήγήσατο. « S.99. L

finis libri decimi Diogenis Laertii. 1 16

40

Erstes Heft 117—181

Epicurus

Herodoto. Ί

5

10

15

^ π ρ ώ τ ο ν μέν ούν τ α ύ π ο τ ε τ α γ μ έ ν α τοις φ θ ό γ γ ο ι ς L δ ε ι ε ί λ η φ έ ν α ι , δ π ω ς αν τα δοξαζόμενα, ή ζ η τ ο ύ μ ε ν α , ή ά π ο ρ ο ύ μ ε ν α Ι χ ω μ ε ν , εις δ ά ν ά γ ο ν τ ε ς έ π ι κ ρ ί ν ε ι ν , κ α ι μ ή ά κ ρ ι τ α π ά ν τ α ή μ ϊ ν είς ά π ε ι ρ ο ν ά π ο δ ε ι κ ν ύ ω σ ι ν , ή κενούς φ θ ό γ γ ο υ ς ε χ ω μ ε ν . α ν ά γ κ η γ α ρ τ ό π ρ ώ τ ο ν έ ν ν ό η μ α κ α θ ' Ι κ α σ τ ο ν φ θ ό γ γ ο ν β λ έ π ε σ θ α ι , κ α ί μ η θ έ ν αποδείξεως π ρ ο ς δ ε ΐ σ θ α ι , ε'ίπερ εξομεν τ ό Ί ζητούμενον, ή ά π ο ρ ο ύ μ ε ν ο ν , κ α ί δοξαζόμενον έ φ ' δ ά ν ά ξ ο μ ε ν . « S. 30 und 31. Es ist wichtig, d a ß Aristoteles in seiner Metaphysik dieselbe Bemerkung ü b e r die Stellung der Sprache zum Philosophiren m a c h t . Da die alten Philosophen alle von Voraussetzungen des Bewußtseins, die Skeptiker nicht ausgenommen, beginnen, so bedarf es eines festen Haltes. Das sind d a n n die Vorstellungen, wie sie im allgemeinen Wissen v o r h a n d e n sind. E p i k u r als der Philosoph der Vorstellung ist hierin am genausten u n d bestimmt d a h e r n ä h e r diese Bedingungen der Grundlage. Er ist auch am consequentesten u n d vollendet ebenso wie die Skeptiker von der a n d e r n Seite die alte Philosophie. » 8t/ra κ α τ ά τ ά ς α ι σ θ ή σ ε ι ς δει π ά ν τ α τηρεΐν, κ α ί α π λ ώ ς κ α τ ά τ ά ς π α ρ ο ύ σ α ς έ π ι β ο λ ά ς , είτε διανοίας, ε ΐ θ ' ό τ ο υ δ ή π ο τ ε τών κριτηρίων, ομοίως δέ καί κατά τα υπάρχοντα π ά θ η , δπως αν καί τό προςμενόμενον, καί τό 'Άδηλον ε χ ω μ ε ν οΐς σ η μ ε ι ω σ ό μ ε θ α . τ α ύ τ α δε διαλαβόντας σννοράν 1 δεί περί τών άδηλων. « S.31. »ι_τό μέν έκ μή δντων γ ί ν ε σ θ α ι , α δ ύ ν α τ ο ν π ε ρ ί γ α ρ τ α ύ τ η ς ό μ ο γ ν ω μ ο νούσι τής δόξης ά π α ν τ ε ς οί π ε ρ ί φ ύ σ ε ω ς . Ί « Arist. P h y . I C a p . IV C o m m e n tar. Collegii Coimbric. Sp. 123(-125]. » L τρόπον μέν τ ι ν α έκ μή οντος α π λ ώ ς γ ί ν ε τ α ι , τ ρ ό π ο ν δέ ά λ λ ο ν , έξ δντος άεί. τ ό γ α ρ δ υ ν ά μ ε ι ον, ε ν τ ε λ έ χ ε ι α δ έ μ ή δν, α ν ά γ κ η π ρ ο ϋ π ά ρ χ ε ι ν λ ε γ ό μ ε ν ο ν ά μ φ ο τ έ ρ ω ς . 1 » Arist. de gen. et corr. 1. 1 C a p . 3 C o m m e n t . Coll. Coimbr. S. 26. »LT6 πάν άεί τοιούτον ή ν , οίον ν ύ ν έστι, κ α ί άεί τοιούτον Ι σ τ α ι . Π « S. 31. » L T O π ά ν έστι π ή μέν σ ώ μ α , π ή δ έ κενόν. η « » ι τ ώ ν σ ω μ ά τ ω ν τ α μ έ ν έστι σ υ γ κ ρ ί σ ε ι ς , τ α δ έ έ ξ ώ ν α ί σ υ γ κ ρ ί σ ε ι ς π ε π ο ί η ν τ α ι · Ί « S. 32. | |ΐ9—2θ| »,^ταύτα δέ έστιν άτομα καί α μ ε τ ά β λ η τ α , εϊπερ μή μέλλει πάντα είς τό μή δν φ-οαρήσεσ-&αι.1 « S.[32—]33. » L T O π ά ν , ά π ε ι ρ ο ν έστι. τ ό γ ά ρ π ε π ε ρ α σ μ έ ν ο ν , άκρον ε χ ε ι Ί . « S.33. » ι κ α ί τ ώ π λ ή θ ε ι τών σ ω μ ά τ ω ν ά π ε ι ρ ο ν έστι τ ό π ά ν , κ α ί τ ώ μ ε γ έ θ ε ι τού κ ε ν ο ύ . Ί « S.33. ( L T O ά π ε ι ρ ο ν υ π ε ρ β ά λ ε ι κ α ί φ θ ε ρ ε ϊ τό π ε π ε ρ α σ μ έ ν ο ν 1 . Arist. P h y . lib. 3. c. 5. C.C.487.) ^ π ε ρ ί λ η π τ ά έστι ταΐς δ ι α φ ο ρ α ΐ ς τών σ χ η μ ά τ ω ν 1 (sc. τ α ά τ ο μ α ) S.33[-34]. L

20

25

30

35

40

17

Ι I

χ *

+ +

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie ^ κ ι ν ο ύ ν τ α ι τ ε σ υ ν ε χ ώ ς α ί ά τ ο μ ο ι είς τόν α ι ώ ν α . Ί « S.34. ι.άρχή δέ τούτων ούκ εστίν ά ι δ ί ω ν τών α τ ό μ ω ν ο ύ σ ώ ν κ α ί τού κ ε ν ο ύ . 1 S.35. ^ μ η δ έ ποιότητα τινά περί τάς άτόμους είναι, π λ η ν σ χ ή μ α τ ο ς καί μ ε γ έ θ ο υ ς κ α ί β ά ρ ο υ ς 1 . « S. 35. > \ π ά ν τε μ έ γ ε θ ο ς μή ε ί ν α ι π ε ρ ί α ύ τ ά ς · 5 ουδέποτε γ α ρ ά τ ο μ ο ν ό φ θ ή ν α ι α ί σ θ ή σ ε ι . Ί « S. 35 Χ », κ α ί κ ό σ μ ο ι ά π ε ι ρ ο ι ε ί σ ί ν 1 . « S. 35. » L κ α ί τ ύ π ο ι ό μ ο ι ο σ χ ή μ ο ν ε ς τοις σ τ ε ρ ε μ ν ί ο ι ς είσί, λ ε π τ ό τ η σ ι ν Ί α π έ χ ο ν τ ε ς μ α κ ρ ά ν τών φ α ι ν ο μ έ ν ω ν . « S. 36. » ί τ ο ύ τ ο υ ς Ί ,^τούς τ ύ π ο υ ς ε ί δ ω λ α π ρ ο ς α γ ο ρ ε ύ ο μ ε ν . Ί « S.36. ^ π ρ ό ς τ ε τούτοις, δτι ή γ έ ν ε σ ι ς τών ειδώλων ά μ α ν ο ή μ α τ ι σ υ μ β α ί ν ε ι , κ α ί γ ά ρ 10 ρεύσις ά π ό τών σ ω μ ά τ ω ν έ π ι π ο λ ή ς σ υ ν ε χ ή ς ούκ έπίδηλος σημειώσει,1 ....« S.37. »ι^καί άλλοι δέ τρόποι τινές γεννητικοί τών τοιούτων φύσεων είσίν. ούθέν γάρ τούτων άντιμαρτνρεΐ ταΐς αίσθήσεσιν, αν βλέπη τις τινά τρόπον τάς ενάργειαςίνα καί τάς συμπαθείας άπό τών έξωθεν προς 15 ημάς άνοίσχ].1« 38. » 5 e î δέ καί νομίζειν, έπεισιόντος τινός άπό τών έξωθεν, τάς μορφάς όράν ημάς καί διανοείσθαι.1 « S.38. ^ π ά σ α μ έ ν φ α ν τ α σ ί α είτε δ ι ά ν ο ι α , ε ϊ τ ' α ί σ θ ή σ ε ι καταλαμβανόμενη, οΰ μέν τοι διαλαμβανομένη1 ( L n o n j u d i c a t a 1 ) L , ε σ τ ί ν αληθής, τό δέ 20 ψεύδος κ α ί τό διημαρτημένον, είτε μή έπιμαρτυρηθή, είτε κ α ί άντιμαρτυρηθή, εν τψ προσδοξαζομένω άεί έστιν κατά τήν -κίνησιν εν ήμΐν αύτοίς συνημμένην μέν τινι φανταστική επιβολή, δ ι ά λ η ψ ι ν δέ έ χ ο υ ­ σα ν, κ α θ' ή ν τό ψεύδος γίγνεται.1 « 39. L

» L TO δέ δ ι η μ α ρ τ η μ έ ν ο ν ούκ άν ύ π ή ρ χ ε ν , εί μή έ λ α μ β ά ν ο μ ε ν κ α ί ά λ λ η ν τ ι ν ά κ ί ν η σ ι ν έ ν ή μ ΐ ν αύτοίς σ υ ν η μ μ έ ν η ν [μέν], δ ι ά λ η ψ ι ν δ έ ε χ ο υ σ α ν . η « S.39. ^ κ α τ ά δ έ τ α ύ τ η ν [τήν κ ί ν η σ ι ν σ υ ν η μ μ έ ν η ν ] τ ή φ α ν τ α ­ σ τ ι κ ή ε π ι β ο λ ή , δ ι ά λ η ψ ι ν δ έ ε χ ο υ σ α ν , έ ά ν μ έ ν μ ή έ π ι μ α ρ τ υ ρ η θ ή , ή άντιμ α ρ τ υ ρ η θ ή , τό ψεύδος γ ί γ ν ε τ α ι - έ ά ν δέ έ π ι μ α ρ τ υ ρ η θ ή , ή μή ά ν τ ι μ α ρ τ υ ρ η θ ή , τό ά λ η θ έ ς . Π « S. 39 u n d S.40. ^ ά λ λ ά μ ή ν κ α ί τ ό άκούειν γ ί ν ε τ α ι ρ ε ύ μ α τ ο ς τίνος φ ε ρ ο μ έ ν ο υ ά π ό τού φ ω ν ο ύ ν τ ο ς 1 etc.« S. 40. » ί κ α ί μ ή ν κ α ί τ ή ν ο σ μ ή ν ν ο μ ι σ τ έ ο ν (ώς ε ί π ο ν κ α τ ά τ ή ν ά κ ο ή ν ) 1 « S.41. δέ πάσα ανταΐς έννπάρχονσα, καί ιδία,1 (sc. Atomis) oîaç ιποιότης 1 προειρημένας (sc. m a g n i t u d o , figura, p o n d u s ) ,^έστί διανοεΐν, μή μετα­ βάλλει, ώς καί αί άτομοι μηδέν μεταβάλλονσιν.1 S.41. »ιάλλά μήν ουδέ δει νομίζειν πάν μέγεθος έν ταΐς άτόμοις ύπάρχειν, 'ίνα μή τά φαινόμενα άντιμαρτυρή. παραλλαγάς δέ | | 2 1 — 221 τινας μεγεθών νομιστέον είναι, βέλτιον γ α ρ , κ α ί τούτου προσόντος, τά κ α τ ά τά π ά θ η , κ α ί τ ά ς α ι σ θ ή σ ε ι ς γ ι ν ό μ ε ν α ά π ο δ ο θ ή σ ε τ α ι . η « S.[42—]43. L

18

25

30

35

40

Erstes Heft » IIpoç δέ τούτοις ού δει ν ο μ ί ζ ε ι ν έν τφ ώ ρ ι σ μ έ ν ψ σ ώ μ α τ ι α π ε ί ρ ο υ ς Ί όγκους είναι, ο ύ δ ' όπηλικουο-οΰν .« S.43. ^ ε σ τ ι μ ί α ν λ α β ε ί ν φ ο ρ ά ν , τ ή ν α ν ω ν ο ο υ μ έ ν η ν εις ά π ε ι ρ ο ν καί μ ί α ν Ί τ ή ν κ ά τ ω « S.45. Siehe S. 44 Schluß u n d Anfang Seite 45, wo eigentlich das atomistische Prinzip gebrochen u n d in die Atome selbst eine innere Nothwendigkeit gelegt wird. Da sie irgend eine Grösse h a b e n , so m u ß es etwas kleineres als sie geben. Dieß sind die Theüe a u s denen sie zusammengesezt sind. Diese aber sind nothwendig zusammen, als eine κ ο ι ν ό τ η ς έ ν υ π ά ρ χ ο υ σ α . Die Idealität wird so in die Atome selbst verlegt. Das Kleinste in ihnen ist nicht das Kleinste der Vorstellung, aber es h a t Analogie damit u n d es wird nichts bestimmtes dabei gedacht. Die Nothwendigkeit u n d Idealität, die ihnen z u k ö m m t , ist selbst eine blos fingirte, zufällige; ihnen selbst äusserlich. E r s t damit ist das Prinzip der Epikureischen Atomistik ausgesprochen, d a ß das Ideelle u n d Nothwendige n u r in sich selbst äusserlicher vorgestellter F o r m , in der F o r m des Atoms ist. So weit geht also die Consequenz E p i k u r s . »,^καί μ ή ν κ α ί ισοταχείς ά ν α γ κ α ΐ ο ν τ ά ς ά τ ό μ ο υ ς είναι, δταν δια τού κενού είσφέρωνταΐ, μηδενός ά ν τ ι κ ό π τ ο ν τ ο ς . Ί « S.46. Wie wir gesehn haben, d a ß das nothwendige, der Z u s a m m e n h a n g , die Unterscheidung in sich selbst in d a s Atom verlegt oder vielmehr ausgesprochen wird, d a ß die Idealität hier n u r in dieser sich selbst äusserlichen F o r m vorhanden ist, so geschieht es auch in Beziehung d e r Bewegung, welche nothwendig zur Sprache k o m m t , sobald die Bewegung der Atome mit der Bewegung der κ α τ ά τ α ς σ υ γ κ ρ ί σ ε ι ς K ö r p e r , d. i. des konkreten, verglichen wird. Die Bewegung der Atome ist prinzipiell gegen diese absolut, d. i. alle empirischen Bedingungen sind in ihr aufgehoben, sie ist ideell. Ueberhaupt ist zur Entwicklung der Epicuräischen Philosophie u n d der i h r i m m a n e n t e n Dialektik wesentlich dieß festzuhalten, d a ß indem das Prinzip ein vorgestelltes, in d e r F o r m des Seins sich verhaltendes gegen die konkrete Welt ist, die Dialektik, das innere Wesen dieser ontologischen Bestimmungen, als einer in sich selbst nichtigen F o r m des Absoluten n u r so hervorbrechen k a n n , d a ß sie als unmittelbare in nothwendige Collision mit der konkreten Welt gerathen u n d in ihrem spezifischen Verhalten zu derselben es offenbaren, wie sie n u r die fingirte, sich selbst äusserliche F o r m ihrer Idealität sind, u n d vielmehr nicht als Vorausgesezte, sondern n u r als Idealität des K o n k r e t e n sind. I h r e Bestimmungen selbst sind so an sich u n w a h r e , sich aufhebende. Es wird n u r der Begriff der Welt ausgesprochen, d a ß ihr Boden das voraussetzungslose, das Nichts ist. Die epikureische Philosophie ist wichtig wegen der Naivetät, mit welcher die Consequenzen ausgesprochen ||23—24 j werden ohne die m o d e r n e Befangenheit, ^ ά λ λ α μήν καί μηδέ κατά τάς συγκρίσεις •σάττον έτερα ετέρας β η θ ή σ ε τ α ι 1 etc.« Seite 46. » L φητέον μόνον, ό'τι πυκνόν άντικόπτουσιν, ε ω ς αν υπό τήν αϊσθησιν τό συνεχές τ ή ς φοράς γένηται. Τό γ α ρ προσδοξαζόL

5

10

15

20

25

30

35

40

19

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie μενον π ε ρ ί τοϋ α ο ρ ά τ ο υ , ώς ά ρ α κ α ί οί δια λ ό γ ο υ θ ε ω ρ η τ ο ί χρόνοι τό σ υ ν ε χ έ ς τ ή ς φ ο ρ ά ς εξουσιν, ούκ αληθές έστιν έ π ί τών τ ο ι ο ύ τ ω ν έ π ε ί τό γε θεωρούμενον πάν, ή κατ' έπιβολήν λαμβανόμενον τή διανοία, αληθές 1 έστιν. « S.47. Zu b e t r a c h t e n , woher das Prinzip der sinnlichen Gewißheit aufgehoben u n d welche a b s t r a h i r e n d e Vorstellung als das w a h r e C r i t é r i u m aufgestellt wird. » r\ ψ υ χ ή σ ώ μ α έστι λ ε π τ ο μ ε ρ έ ς , π α ρ ' δλον τ ό ά θ ρ ο ι σ μ α 1 ( ^ c o r p u s 1 ) 1 ( L diffusum 1 .)« S.47. ιπαρεσπαρμένον Interessant ist hier wieder der spezifische Unterschied von Feuer u n d Luft gegen die Seele, um das Adaequate d e r Seele z u m K ö r p e r zu beweisen, wo die Analogie angewandt, aber eben so aufgehoben wird, was ü b e r h a u p t die Methode des fingirenden Bewußtseins ist; so brechen alle conkreten Bestimmungen in sich selbst zusammen u n d ein blos eintöniges Echo ersezt die Stelle der Entwicklung. » nai μ ή ν κ α ί δτι ε χ ε ι ή ψνχή τ ή ς αίσθήσεως τ ή ν π λ ε ί σ τ η ν α ί τ ί α ν , δει κ α τ έ χ ε ι ν . ού μ ή ν ε ί λ ή φ ε ι αν τ α ύ τ η ν , εί μή υπό τοϋ λοιπόν αθροίσματος έστεγάζετό π ω ς . τ ό δ έ λ ο ι π ό ν ά θ ρ ο ι σ μ α π α ρ α σ κ ε ύ α σ α ν εκείνη τήν α ί τ ί α ν τ α ύ τ η ν , μετείληφε καί α υ τ ό τοιούτον σνμπτώματος π α ρ ' εκείνης, (ού μέντοι π ά ν τ ω ν , ών εκείνη κέκτηται.) δ ι ό ά π α λ λ α γ ε ί σ η ς τ ή ς ψ υ χ ή ς , ούκ ε χ ε ι τ ή ν α ΐ σ θ η σ ι ν . ού γ α ρ αντό εν έαντώ ταύτην έκέκτητο τήν δ ύ ν α μ ι ν , ά λ λ ' έτέρψ άμα σνγγεγενημένψ αύτώ παρεσκεύαζεν, δ δια τ ή ς σνντελεσθείσης περί αντώ δννάμεως, κ α τ ά τήν κίνησιν σύμπτωμα αίσθητικον ευθύς αποτελούν, έαντψ άπεδίδον κ α τ ά 1 LTrrv ό μ ο ύ ρ η σ ι ν 1 (Lvicinia 1 ) ,^καί σ υ μ π ά θ ε ι α ν , κ φ κ ε ί ν ω 1 . » S.48. Wie wir gesehn, d a ß die Atome a b s t r a k t u n t e r sich genommen nichts andres sind als seiende, vorgestellte ü b e r h a u p t , u n d erst in Collision mit dem konkreten ihre fmgirte u n d d a h e r in W i d e r s p r ü c h e verwickelte Idealität entwickeln, so weisen sie nach, indem sie die eine Seite des Verhältnisses werden, d . h . indem an Gegenstände herangetreten w i r d , die an sich selbst das Prinzip u n d seine konkrete Welt tragen (das Lebendige, Seelenhafte, Organische) d a ß das Reich der Vorstellung einmal als frei, das a n d e r m a l als die Erscheinung eines Ideellen gedacht w i r d . Diese Freiheit der Vorstellung ist also a u c h blos eine gedachte, unmittelbare, fingirte, das in seiner w a h r e n F o r m das Atomistische ist. Beide Bestimmungen können d a h e r verwechselt werden, jedes für sich betrachtet ist dasselbe als das a n d r e , a b e r auch gegen einander müssen ihnen, je aus welcher ||25—261 Rücksicht betrachtet wird, dieselben Bestimmungen zugeschrieben w e r d e n ; die Lösung ist d a h e r wieder der Rückfall in die einfachste erste Bestimmung, d a ß das Reich der Vorstellung als ein freies fingirt wird. I n d e m dieser Rückfall hier an einer Totalität geschieht, an dem Vorgestellten, das wirklich an sich

5

L

10

15

L

20

20

25

30

35

40

Erstes Heft selbst das Ideelle h a t u n d es selbst ist in seinem Sein, so ist hier das Atom gesezt, wie es wirklich ist, in der Totalität seiner W i d e r s p r ü c h e ; zugleich tritt der G r u n d dieser Widersprüche hervor, die Vorstellung a u c h als das freie ideelle fassen zu wollen, aber selbst n u r vorstellend. Das Prinzip der 5 absoluten Willkühr erscheint d a h e r hier mit all seinen Consequenzen. In der untergeordnetsten F o r m ist dieß an sich schon beim Atom der Fall. I n d e m es viele giebt, so h a t das eine an sich selbst den Unterschied gegen die Vielheit, es ist also in sich ein vieles. Es ist aber zugleich in der Bestimmung des Atoms, also ist das Viele in ihm nothwendig u n d i m m a n e n t ein eines, 10 es ist so, weil es ist. Allein es sollte eben in d e r Welt e r k l ä r t werden, wie sie a u s einem Prinzip sich frei in Vieles aufthut. W a s gelöst werden soll, ist also unterstellt, das Atom selbst ist d a s , was e r k l ä r t werden soll. Der Unterschied d e r Idealität k ö m m t d a n n erst d u r c h Vergleichung hinein, für sich sind beide Seiten in derselben Bestimmung u n d die Idealität selbst 15

20

25

30

35

40

wird wieder d a r e i n gesezt, d a ß diese vielen Atome äusserlich sich verbinden, d a ß sie die Prinzipien dieser Zusammensetzungen sind. Prinzip dieser Zusammensetzung ist also das ursprünglich in sich G r u n d l o s Z u s a m m e n gesezte, d. h. die E r k l ä r u n g ist das E r k l ä r t e selbst, das in die Weite u n d in den Nebel der fingirenden Abstraktion gestossen ist. Wie gesagt, in seiner Totalität tritt dieß erst bei der Betrachtung des Organischen hervor. : : Zu bemerken ist, d a ß wie die Seele, etc. u n t e r g e h t , n u r einer zufälligen Mixtur i h r Dasein v e r d a n k t , d a m i t ü b e r h a u p t ausgesprochen ist, die Zufälligkeit aller dieser Vorstellungen ζ. B. Seele etc., die, wie sie im gewöhnlichen Bewußtsein, keine Nothwendigkeit h a b e n , bei E p i c u r auch als zufällige Zustände substantiirt werden, die als gegeben aufgefaßt, d e r e n Nothwendigkeit, die Nothwendigkeit ihrer Existenz, nicht n u r nicht bewiesen, sondern im Gegentheil als nicht beweisbar, als n u r mögliche b e k a n n t werden. Das V e r h a r r e n d e dagegen ist das freie Sein der Vorstellung, das erstens das Ansichseiende freie ü b e r h a u p t , zweitens a b e r als der G e d a n k e der Freiheit des Vorgestellten eine Lüge u n d Fiktion, d. h. ein in sich selbst inconséquentes Ding, ein Schattenbild ist, eine Gaukelei. Es ist vielmehr die F o r d e r u n g der konkreten Bestimmungen der Seele etc. als i m m a n e n t e r Gedanke. Das V e r h a r r e n d e u n d das Grosse des Epicur ist, d a ß er den Zuständen keinen Vorzug vor den Vorstellungen ||27—28 j giebt u n d sie ebensowenig zu retten sucht. Das Prinzip der Philosophie bei E p i k u r ist die Welt u n d die Gedanken als d e n k b a r , als möglich nachzuweisen; sein Beweis u n d das Prinzip, woraus dieß nachgewiesen u n d wohin zurückgeführt w i r d , ist wieder die Möglichkeit selbst, deren natürlicher Ausdruck das Atom, deren geistiger der Zufall u n d die Willkühr ist. Näher zu betrachten ist, wie Seele u n d K ö r p e r alle Bestimmungen austauschen u n d jedes dasselbe ist, wie das a n d r e im schlechten Sinne, d a ß ü b e r h a u p t weder eine noch die a n d r e Seite begriffsmässig bestimmt

21

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie ist. S. 48 Schluß u n d S. 49 Anfang. E p i k u r steht d a r i n ü b e r den Skeptikern, d a ß bei ihm nicht n u r die Zustände u n d Vorstellungen in Nichts zurückgeführt, sondern d a ß ihre Aufnahme, das Denken ü b e r sie u n d das Raisoniren über ihre Existenz, das von einem festen beginnt, ebenfalls ein n u r mögliches ist. 5 1 »ικαϋ·' εαυτό γάρ ούκ 'έστι νοήσαι τό άσώματον, πλην τού κενού. (Das U n k ö r p e r l i c h e d e n k t die Vorstellung nicht: ihre Vorstellung d a v o n ist das L e e r e u n d leer.) TO δέ κενόν, οΰτε π ο ι ή σ α ι οΰτε π α θ ε ΐ ν δ ύ ν α τ α ι , Ί ά λ λ α κ ί ν η σ ι ν μόνον δι' εαυτού τοις σ ώ μ α σ ι π α ρ έ χ ε τ α ι . « (S.49) ι'Ώ,ς θ' οί λέγοντες ά σ ώ μ α τ ο ν είναι, τ ή ν ψ υ χ ή ν μ α τ α ι ά ζ ο υ σ ι ν . 1 S.[49—]50. 10 Die Stelle S. 50 u n d Anfang 51 zu untersuchen, wo E p i c u r ü b e r die Bestimmungen der konkreten K ö r p e r spricht u n d das Atomistische umzustossen scheint, indem er sagt: L

» ü>c τό δλον σ ώ μ α , κ α θ ' δλου έκ τούτων π ά ν τ ω ν τ ή ν ε α υ τ ο ύ φ ύ σ ι ν έχον ι δ ί α ν ούχ οίον τι μέν σ υ μ π ε φ ο ρ η μ έ ν ο ν ώ σ π ε ρ δ τ α ν έξ α υ τ ώ ν τών 15 όγκων μείζον ά θ ρ ο ι σ μ α σ υ σ τ ή 1 . . . àXXà μόνον, ώς λ έ γ ω , έκ τούτων α π ά ν τ ω ν τ ή ν εαυτού φ ύ σ ι ν εχον ιδίαν, καί έ π ι β ο λ ά ς μέν έ χ ο ν τ α ιδίας π ά ν τ α τ α ύ τ α έστι, καί διαλήψεις· σ υ μ π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ΰ ν τ ο ς δέ τού α θ ρ ό ο υ , καί ο ύ δ α μ ή ά π ο σ χ ι ζ ο μ έ ν ο υ , ά λ λ α κ α τ ά τ ή ν ά θ ρ ό α ν εννοιαν τού σ ώ μ α τ ο ς κ α τ η γ ο ρ ί α ν ε ί λ η φ ό τ ο ς . Ί « S.50 und 51. 20 L

L

» ί κ α ί μ ή ν κ α ί τοις σ ώ μ α σ ι συμπίπτει π ο λ λ ά κ ι ς κ α ί ουκ Ιδια π α ρ α κ ο λουθεΐν, ών μέντοι α ό ρ α τ α ήν τ ι ν α , καί α σ ώ μ α τ α , ώστε δή κ α τ ά τήν π λ ε ί σ τ η ν φ ο ρ ά ν , τούτω τ ω ονόματι χρώμενοι, φ α ν ε ρ ά π ο ι ο ύ μ ε ν τ α σ υ μ π τ ώ μ α τ α , οΰτε τ ή ν τού δλου φ ύ σ ι ν εχειν, ήν σ υ λ λ α β ό ν τ ε ς κ α ί τό ά θ ρ ό ο ν σ ώ μ α π ρ ο ς α γ ο ρ ε ύ ο μ ε ν οΰτε τήν [τών] ιδίων π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τ ω ν , 25 ών ά ν ε υ , σ ώ μ α ού δυνατόν ν ο ε ϊ σ θ α ι . Ί « S.51. «ι^δπερ κ α ί φ α ί ν ε τ α ι σ υ μ π τ ώ μ α τ α τ α ύ τ α , κ α τ ά τ α σ ώ μ α τ α ν ο μ ι σ τ έ ο ν , καί ούκ ιδίως π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τ α , ο ύ δ ' α ύ φ ύ σ ε ω ς κ α θ ' έ α υ τ ά τ ά γ μ α έχοντα· ά λ λ ' δν τρόπον α υ τ ή ή α ϊ σ θ η σ ι ς τ ή ν ι δ ι ό τ η τ α π ο ι ε ί θ ε ω ρ ε ί τ α ι . Ί « S. 52.

22

30

Epikureische Philosophie ZWEITES H E F T . K h . M a r x st. j . Berlin. Sommersemester 1839.

5

I) Diogenes Laertius lib. 10. II) Sextus Empirikus. III) Plutarchus de eo, quod secundum Epicurum non beate vivi possit. |

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie

|l— 2| I) Diogenes Laertius liber decimus. Comment. Gassendi. Epicurus Herodoto. continuatio. » t o v y à p δ ή χρόνον ο ύ ζητητέον, ώ σ π ε ρ κ α ί τ α λ ο ι π ά δ σ α έ ν ύ π ο κ ε ι μ έ ν φ ζητοΰμεν, άνάγοντες έπί τάς τώνβλεπομένων παρ' ήμΐν αύτοΐς προλήψειςά λ λ ' α υ τ ό τό έ ν ά ρ γ η μ α , κ α θ ' δ τόν πολύν ή ολίγον χρόνον ά ν α φ ω ν ο ύ μ ε ν 1 L

5

ι_άναλογιστέον. κ α ί οΰτε δ ι α λ έ κ τ ο υ ς , ώς β έ λ τ ι σ τ ο υ ς μ ε τ α λ η π τ έ ο ν , ά λ λ ' αύταΐς ταϊς ύπαρχούσαις κ α τ ' α υ τ ο ύ χ ρ η σ τ έ ο ν οντ' άλλο τί κατ' αύτον κατηγορητέον, ώς τήν αυτήν ο ΰ σ ί α ν έχοντος τφ ίδιώματι τούτφ·1 ... (^άλλά μ ό ν ο ν ώς σ υ μ π λ έ κ ο μ ε ν τό ϊδιον τούτω κ α ί π α ρ α μ ε τ ρ ο ΰ μ ε ν , μ ά λ ι σ τ α έ π ι λ ο γ ι σ τ έ ο ν . κ α ί γαρ τούτο ούκ αποδείξεως προςδεΐται, αλλ 'έπιλογισμοΰ10 δτι ταΐς ήμέραις κ α ί ταΐς νυξί συμπλέκομεν, καί τοις τούτων μέρεσιν, ωσαύτως δέ κ α ί τοις πά-σεσι καί ταΐς άπα&είαις, κ α ί κινήσεσι κ α ί στάσεσιν, ϊδιόν τ ι σ ύ μ π τ ω μ α π ε ρ ί τ α ύ τ α π ά λ ι ν α υ τ ό τούτο έννοοΰντες κ α θ ό χρόνον ό ν ο μ ά ζ ο μ ε ν . 1 * S.52 u n d 53. »,_πάλιν δ ι α λ ύ ε σ θ α ι π ά ν τ α Ί . « S.53. 15 «,^δήλον ούν ώς κ α ί φθαρτούς φησι μερών φ η σ ί δέ κ α ί έν άλλοις. Π « S.53. » L ετι δέ έχοντας, άλλα

τούς

καί τούς κόσμους οντε έξ ανάγκης καί διαφόρους αυτούς.1 « S.53.

κόσμους,

μεταβαλλόντων τών

δει νομίζειν ενα σχηματισμόν

>^ούδέ γάρ τά ζώα είναι έξ ανάγκης άποκρι-θέντα ά π ό τού άπειρου, 20 ουδέ π ρ ο σ π ε π τ ω κ ό τ α ά π ό τοΰ ο υ ρ α ν ο ύ . 1 . . . L ύ π ο λ η π τ έ ο ν καί τήν φύσιν πολλά καί παντοία ύπό τών αυτών πραγμάτων διδαχθήναί τε καί άναγκασθήναιτόν δέ λογισμόν τα υπό ταύτης παρεγγυη-οέντα, καί ύστερον έξακριβούν καί προςεξενρίσκειν, εν μεν τ ι σ ι θ ά τ τ ο ν , έν δέ τ ι σ ι β ρ α δ ύ τ ε ρ ο ν κ α ί έν μ έ ν τ ι σ ι κ α τ ά μείζους χρόνους τούτο ά π ο π ε ρ α ί ν ε ι ν , 25 έν δέ τ ι σ ι κ α τ ' έ λ ά τ τ ο υ ς . Ί « S.[53-]54. Siehe Seite 54 Schluß u n d S. 5 5 Anfang, w o ü b e r die ά ρ χ α ί τ ώ ν ο ν ο μ ά τ ω ν gesprochen wird. «ι^καί

24

μήν

καί

έν

τοις

μετεώροις,

φοράν

καί

τροπήν,

καί

ϊκλειψιν,

Zweites Heft καί1 ^δύσιν, καί τά σύστοιχα τούτοις, μήτε λειτουργούντος τινός νομίζειν 8εΐ γενέσθαι, καί διατάττοντος, ή διατάξαντος, κ α ί άμα τήν πάσαν μακαριότητα έχοντος1, (hier ist das zu vergleichen, was Simplicius vom Anaxagoras ü b e r den die Welt o r d n e n d e n ν ο ν ς sagt) ^μετά αφθαρσίας5 (ού γ α ρ σ υ μ φ ω ν ο ύ σ ι π ρ α γ μ α τ ε ΐ α ι , κ α ί φροντίδες, κ α ί όργαί κ α ί χ ά ρ ι τ ε ς μακαριότητι, ά λ λ ' α σ θ έ ν ε ι α κ α ί φ ό β ω κ α ί προσδεήσει τών π λ η σ ί ο ν ταύτα γίγνεται.) μ ή τ ε αύ λυπηρού ά μ α τούτου κ α ί ανεστραμμένου τό τήν μακαριότητα κεκτημένον κατά βούλησιν τάς κινήσεις ταύτας λαμβάνειν ά λ λ α πάν τό σέμνωμα τηρείν, κατά πάντα ονόματα φερόμε10 να έπί τάς τοιαύτας εννοίας, έξ ών μηδ' ύπεναντίαι γίνωνται τώ σεμνώματι δόξαι. εί δέ μ ή , τόν μέγιστον τάραχον έν ταΐς ψνχαΐς αυτή νπεναντιότης παρασκευάσει. ||3—4| ό θ ε ν δή καί τάς έξ αρχής έναπολήψεις τών σνστροφών τούτων έν τή τού κόσμου γενέσει δει δοξάζειν, καί τήν ανάγκην ταύτην καί περίοδον συντελεΐσθαι. η « S. 55 u n d 56. Hier das 15

Prinzip des D e n k b a r e n , um die Freiheit des Selbstbewußtseins einerseits zu behaupten, anderseits d e m Gott die Freiheit von jeder Determination zuzuschreiben. » TO μακάριον έν τή περί τών μετεώρων γ ν ώ σ ε ι , 1 . . . . é v τφ μάλιστα τινές φύσεις αί θεωρούμεναι κατά τά μετέωρα ταυτί, κ α ί δ σ α σ υ γ γ ε ν ή π ω ς τούτοις άκριβοΰν, κατά τό, [ Ε ί ν α ι μ έ ν έν τοις τοιούτοις τό Π λ ε ο ν α χ ώ ς ] καί τ ο ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς κ α ί τ ό άλλως π ω ς ε χ ε ι ν 1 ( L e s s e n L id, q u o d pluribus modis fieri dicitur, e t n o n u n o m o d o 1 n e c e s s e L c o n t i n g e r e ; e t p o s s e alio q u o q u e m o d o se h a b e r e 1 ) ,^άλλ' απλώς μή είναι έν άφθάρτω κ α ί μακάρια φύσει τών διάκρισιν υποβαλλόντων, ή τάραχον μηθέν καί γάρ τούτο καταλαβεΐν τή διανοία εστίν, απλώς είναι.1 « S. 56. E p i c u r spricht sich ferner S. 56 u n d 57 gegen das stupende blose Anstaunen der Himmelskörper als einem beschränkenden, F u r c h t einflössenden aus: er macht die absolute Freiheit des Geistes geltend. »ι^ή ού δει νομίζειν τήν υπέρ τούτων άκρίβειαν χρείαν μή άπειληφέναι, δση προς τό άτάραχον καί μακάριον ημών συντείνει, ώστε παραθεωροΰντας ποσαχώς παρ' ήμΐν τό δμοιον γίνεται, αίτιολογητέον υπέρ τε τών μετεώρων καί παντός τού άδηλου.1 « S.57. »ιέπί δέ τούτοις δλως άπασιν εκείνο δει κατανοείν, δτι τάραχος ό κυριώτατος ταΐς άνθρωπίναις ψνχαΐς γίνεται έν τφ τά μ α κ ά ρ ι α τε δ ο ξ ά ζ ε ι ν , κ α ί ά φ θ α ρ τ α ε ί ν α ι καί ύπεναντίας α μα εχειν τούτοις καί βουλήσεις καί πράξεις, κ α ί πάθη. καί εν τφ αίώνιόν τι δεινόν προςδοκάν καί ύποπτεύειν κατά τους μύθους ( κ α ί κ α τ ά τ α ύ τ η ν μ έ ν ά ν α ι σ θ η σ ί α ν τ ή ν έ ν τ φ τ ε θ ν ά ν α ι φ ο β ο ύ μ ε ν ο υ ς , ώ σ π ε ρ δ ν τ α ς κ α ί ετι αυτούς) κ α ί έ ν τ ώ μ ή δόξαις ό ρ θ α ί ς ϊ σ χ ε ι ν , 1 . . . ί ώ σ τ ε μ ή ορίζοντας τ ί δντως δεινόν, τ ή ν 'ίσην, ή κ α ί έ π ι τ ε τ α μ έ ν η ν τ α ρ α χ ή ν λ α μ β ά ν ε ι ν , τφ είναι, ά έδόξαζον τ α ύ τ α , ή δέ αταραξία τω τούτων πάντων άπολελύσθαι1 .. S.[57—]58. L

20

25

30

35

40

L

25

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie ö&ev τοις πάσι προσεκτέον τοις παρονσι καί ταϊς αίσΰήσεσι, κ α τ ά μέν τ ό κοινόν, ταΐς κοιναΐς· κ α τ ά δ έ τ ό ίδιον, ταΐς ίδίαις, κ α ι π ά σ η Ί τ ή π α ρ ο ΰ σ χ ι κα-θ' ε κ α σ τ ο ν τ ώ ν κ ρ ι τ η ρ ί ω ν έ ν α ρ γ ε ί α « S.*58.| L

J5—6 J Epicurus Pythoclei. E p i c u r wiederholt im Beginn seiner A b h a n d l u n g ü b e r die Meteore, als Zweck dieser γ ν ώ σ ε ω ς die α τ α ρ α ξ ί α u n d die π ί σ τ ι ς β ε β α ί α , κ α ΰ α π ε ρ κ α ί έ π ι τ ώ ν λ ο ι π ώ ν . Allein die Betrachtung dieser Himmelskörper unterscheidet sich auch wesentlich von der a n d e r n Wissenschaft: » ί μ ή τ ε όμοίαν κατά πάντα τήν ΰεωρίαν εχειν, ή τοις π ε ρ ί βίων λόγοις, ή τοις κ α τ ά τ ή ν τών ά λ λ ω ν φ ν σ ι κ ώ ν π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν κ ά θ α ρ σ ι ν , οίον, δτι τό πάν σώμα καί άναφής1 (quod τό κ ε ν ό ν ) L φύσις εστίν, ή δτι άτομα στοιχεία, καί π ά ν τ α τα τ ο ι α ϋ τ α , ή δ σ α μοναχήν έχει τοις φ α ι ν ο μ έ ν ο ι ς σ υ μ φ ω ν ί α ν 1 (Lquaecumque uno tantum modo rebus apparentibus c o n g r u u n t 1 ) νδπερ επί τών μετεώρων ούχ υπάρχει, ά λ λ α ταύτα γε πλεοναχήν έχει κ α ί τής γενέσεως αίτίαν, κ α ί τής ουσίας ταΐς αίσΰήσεσι σνμφωνον καττηγορίαν.1 « S.60 und 6 1 . Wichtig ist es für die ganze Vorstellungsweise E p i k u r s , d a ß die celestischen K ö r p e r als ein Jenseits der Sinne nicht auf den selben G r a d von Evidenz A n s p r u c h machen können, wie die übrige moralische u n d sinnliche Welt. Bei ihnen tritt Epicurs L e h r e von der disjunctio Praktisch ein, d a ß es kein a u t a u t gebe, d a ß also die innere Determination geleugnet wird u n d das Prinzip des D e n k b a r e n , des Vorstellbaren, des Zufalls, der a b s t r a k t e n Identitas u n d Freiheit sich als das, was sie ist, manifestirt, als das Bestimmungslose, das eben deßwegen von einer ihm äusserlichen Ref lektion bestimmt wird. Es zeigt sich hier, d a ß die Methode des fingirenden, vorstellenden Bewußtseins sich n u r mit ihrem eignen Schatten schlägt; was der Schatten ist, hängt davon a b , wie er gesehn wird, wie das Spiegelnde sich aus ihm in sich zurückreflektirt. Wie bei dem Organischen an sich, versubstantürt, der W i d e r s p r u c h der Atomistischen Anschauung hervorbricht, so gesteht das philosophirende Bewußtsein jezt, wo der Gegenstand selbst in die Form der sinnlichen Gewißheit und des vorstellenden Verstandes tritt, ein, was es treibt. Wie dort d a s vorgestellte Prinzip und seine Anwendung sich als eins vergegenständlicht finden u n d die Widersprüche d a d u r c h zu den Waffen gerufen werden als ein Widerstreit der substantiirten Vorstellungen selbst, so bricht hier, wo der Gegenstand gleichsam ü b e r den menschlichen Köpfen hängt, wo er d u r c h die Selbstständigkeit, d u r c h die sinnliche Unabhängigkeit u n d mysteriöse F e r n e seiner Existenz das Bewußtsein herausfordert, so bricht hier das Bewußtsein in ein Bekenntniß seines Treibens u n d T h u n s

26

5

10

15

20

25

30

35

Zweites Heft aus, es schaut a n , was es thut, Vorstellungen, die in ihm präexistiren, zur Verständlichkeit herabzurufen u n d als sein Eigenthum zu vindiciren, wie sein ganzes T h u n n u r das Kämpfen mit der F e r n e ist, die wie ein B a n n das ganze A l t e r t h u m umstrickt, wie es n u r die Möglichkeit, den Zufall zu seinem 5 Prinzip h a t und eine Tautologie zwischen sich u n d seinem Objekt auf irgend eine A r t zu bewerkstelligen sucht, so gesteht es dieß sobald diese F e r n e in gegenständlicher [ [ V—81 Unabhängigkeit als Himmelskörper ihm gegenübertritt. Es ist ihm gleich, wie es e r k l ä r t ; es behauptet, d a ß nicht eine E r k l ä r u n g , sondern d a ß m e h r e , d . i . d a ß jede ihm genügt; es gesteht so sein T h u n als 10

thätige Fiktion ein. Die Meteore u n d die L e h r e von denselben sind deßhalb im A l t e r t h u m ü b e r h a u p t , dessen Philosophie nicht voraussetzungslos ist, das Bild, worin es seinen Mangel anschaut, selbst Aristoteles. Epicur h a t es ausgesprochen und das ist sein Verdienst, die eiserne Consequenz seiner Anschauungen u n d Entwicklungen. Die Meteore trotzen dem sinnlichen

15

Verstand, a b e r er überwindet ihren Trotz und will nichts als sich über dieselben klingen zu hören. » ov γ ά ρ κ α τ ά α ξ ι ώ μ α τ α κενά καί ν ο μ ο θ ε σ ί α ς φυσιολογητέον, άλλ' ώς τά φαινόμενα έκκαλεΐται.1 (Lo βίος1) w û α θ ο ρ ύ β ω ς η μ ά ς ζ ή ν . Ί « (S.61.) Hier bedarf es keiner Grundsätze und Voraussetzungen m e h r , wo die Voraussetzung selbst sich dem wirklichen 20 Bewußtsein schreckend entgegensezt. Im Schrecken geht die Vorstellung aus. Epicur spricht d a h e r wieder, gleichsam, als wenn er sich selbst d a r i n fände, wieder den Satz a u s : μ π ά ν τ α μέν ούν γ ί ν ε τ α ι ά σ ε ί σ τ ω ς , κατά πλεοναχόν τρόπον έ κ κ α θ α ι 25 ρόμενα σ υ μ φ ώ ν ω ς τοις φ α ι ν ο μ έ ν ο ι ς , δ τ α ν τις τό πυθανολογούμενον υ π έ ρ α υ τ ώ ν δεόντως κ α τ α λ ί π η . 1 * L

L

^ δ τ α ν δέ τις τό μέν ά π ο λ ί π η , τό δέ έ κ β ά λ λ η ομοίως σ ύ μ φ ω ν ο ν δν τοις φ α ι ν ο μ έ ν ο ι ς , δήλον, δτι καί έκ π α ν τ ό ς ε κ π ί π τ ε ι φ υ σ ι ο λ ο γ ή μ α τ ο ς , έ π ί δέ τον μ ύ θ ο ν κ α τ α ρ ρ ε ΐ . 1 « S.61. 30 Er fragt sich n u n , wie d a n n das E r k l ä r e n einzurichten ist: » ί σ η μ ε ΐ α δέ τ ι ν α τών έν τοις μετεώροις σ υ ν τ ε λ ο υ μ έ ν ω ν φέρειν δει έκ τών π α ρ ' ή μ ΐ ν γ ι ν ο μ έ ν ω ν , α θ ε ω ρ ε ί τ α ι , ή υ π ά ρ χ ε ι , ώς καί τα έν τοις μετεώροις φ α ι ν ό μ ε ν α , τ α ύ τ α γ ά ρ ε ν δ έ χ ε τ α ι π λ ε ο ν α χ ώ ς γ ε ν έ σ θ α ι , τ ό μέντοι φ ά ν τ α σ μ α έ κ α σ τ ω ν τηρητέον, κ α ί έ π ί τ ά σ υ ν α π τ ό μ ε ν α τούτω 35 διαιρετέον. ά ούκ ά ν τ ι μ α ρ τ υ ρ ε ΐ τ α ι τοις π α ρ ' ή μ ΐ ν γ ι ν ο μ έ ν ο ι ς π λ ε ο ν α χ ώ ς σ υ ν τ ε λ ε ΐ σ θ α ι . 1 « S.61. Der Klang seiner selbst ü b e r d o n n e r t u n d überblizt der epikuräischen Anschauungsweise Donner u n d Blitz des Himmels. Wie viel E p i k u r sich mit seiner neuen Erklärungsweise weiß, wie er darauf a u s geht, das W u n d e r 40 hafte abzustreifen, wie er immer darauf dringt, nicht eine, sondern m e h r e E r k l ä r u n g e n anzuwenden, wovon er uns selbst höchst leichtsinnige Proben

27

Karl Marx • Hefte zur epikureischen Philosophie bei jeder Sache giebt, wie er es fast gradezu ausspricht, d a ß , indem er die N a t u r frei läßt, es ihm n u r um die Freiheit des Bewußtseins zu t h u n ist, k a n n m a n schon aus d e r eintönigen Wiederholung e n t n e h m e n . Der einzige Erklärungsbeweis ist nicht α ν τ ι μ α ρ τ υ ρ ε ΐ σ ϋ α ι d u r c h die sinnliche Evidenz u n d E r f a h r u n g , d u r c h die Phänomene, den Schein, wie es ü b e r h a u p t n u r um den Schein d e r N a t u r zu t h u n ist. Diese Sätze w e r d e n wiederholt: Ueber die Entstehung von Sonne und M o n d : » x a t γ α ρ τ α ύ τ α ούτως ή α ϊ σ θ η σ ι ς υ π ο β ά λ λ ε ι . Ί « S.63. ||9—1θ| Ueber die Grösse d e r Sonne u n d Gestirne: x a i τα παρ' ήμϊν1 ^κατά τήν αϊσθησιν •θεωρείται.1 S . 6 3 . Ueber Auf u n d Untergang d e r Gestirne: ουδέν yàp ί τ ώ ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν ά ν τ ι μ α ρ τ υ ρ ε ΐ 1 S. 64. Ueber die Tropen d e r Sonne u n d des M o n d e s : L π ά ν τ α "yàp [τα] τ ο ι α ύ τ α , κ α ί τα τούτοις σ υ γ γ ε ν ή , ο ύ θ έ ν τών έ ν α ρ γ η μ ά τ ω ν δ ι α φ ω ν ε ί , έ ά ν τις άεί έ π ί τών τοιούτων μερών έ χ ό μ ε ν ο ς τού δ υ ν α τ ο ύ εις τ ό σ ύ μ φ ω ν ο ν τοις φ α ι ν ο μ έ ν ο ι ς εκαστον τούτων δ ύ ν η τ α ι ά π ά γ ε ι ν , μή φ ο β ο ύ μ ε ν ο ς τ ά ς ά ν δ ρ α π ο δ ώ δ ε ι ς τών α σ τ ρ ο λ ό γ ω ν τ ε χ ν η τ ε ί α ς . 1 S.[64—]65. Ueber Ab u n d Z u n a h m e des Mondlichtes: ^ κ α ί κ α τ ά πάντας τρόπους, κ α θ ' οΰς καί τ α π α ρ ' ή μ ϊ ν φ α ι ν ό μ ε ν α έ κ κ α λ ε ΐ τ α ι εις τ ά ς τούτου τού είδους α π ο δ ώ σ ε ι ς , εάν μή τις τόν μοναχόν τρόπον κατηγαπηκώς, τούς άλλους κενώς άποδοκιμάζ-η, ήτε θεωρητικώς τί δυνατόν άνθρώπω •θεωρήσαι μή δύναιτο, κ α ί δ ι α τούτο αδύνατα ΰεωρεΐν έπι/θυμοΐ.1« S.65. Ueber die species vultus im M o n d e : » öaoi πάντη äv τρόποι θεωροΐντο τό σύμφωνον τοις φαινομένοις κεκτημένοι, έ π ί πάντων γ α ρ τ ώ ν μ ε τ ε ­ ώ ρ ω ν τ ή ν τ ο ι α ύ τ η ν ί χ ν ε ύ ε ι ν ό δ ό ν π ρ ο σ θ ε τ έ ο ν . Ή ν yap τις μαχόμενος ή τοις έναργήμασιν, ουδέποτε δννήσεται αταραξίας γνησίου μεταλαβείν.1 « S. 66. Besonders die V e r b a n n u n g einer göttlichen teleologischen W i r k s a m k e i t in der Stelle ü b e r den o r d o periodicus, wo es rein h e r v o r t r i t t , d a ß das E r k l ä r e n blos ein Sichvernehmen des Bewußtseins u n d das Sachliche vorgespiegelt ist: » ί κ α θ ά π ε ρ 'ένια καί παρ' ήμϊν τών τυχόντων γ ί ν ε τ α ι , λαμβανέσθω, κ α ί ή θεία φύσις προς ταύτα μηδαμή προςαγέσθω, ά λ λ α αλειτούργητος διατηρείσθω κ α ί έν τή πάση μακαριότητι. ώς, εί τούτο μή π ρ α χ θ ή σ ε τ α ι , ά π α σ α ή π ε ρ ί τών μετεώρων α ι τ ι ο λ ο γ ί α μ α τ α ί α ε σ τ α ι , κ α θ ά π ε ρ τ ι σ ί ν ή δ η έγίνετο ού δ υ ν α τ ο ύ τ ρ ό π ο υ έ φ α ψ α μ έ ν ο ι ς , εις δέ τό μάταιον έκπέσουσιν τω καθ' ένα τρόπον μόνον οϊεσθαι γ ί ν ε σ θ α ι , τούς δέ ά λ λ ο υ ς α π α ν τ ά ς τούς κατά τό ένδεχόμενον έκβάλλειν, εις τε τό ά δ ι α ν ό η τ ο ν φερομένοις, καί τα φαινόμενα, α δει, σ η μ ε ί α ά π ο δ έ χ ε σ θ α ι μή δ υ ν α μ έ ν ο ι ς , μ ή τ ε δ ι α ν ο ο υ μ έ ν ο ι ς σ υ ν θ ε φ χ α ί ρ ε ι ν . Ί « S.[66—]67. Dieselben Betrachtungen wiederholen sich oft fast wörtlich: Ueber die wechselnde Länge von Tag u n d Nacht bei den μ ή κ η ν υ κ τ ώ ν κ α ί η μ ε ρ ώ ν π α ρ α λ λ ά τ τ ο ν τ α S. 67, bei den έ π ι σ η μ α σ ί α ι S. 67, bei der Genesis der ν έ φ η S . 68, d e r β ρ ο ν τ α ί , der ά σ τ ρ α π α ί S . 69, s o sagt e r bei d e m κ ε ρ α υ -

5

L

L

10

15

20

L

28

25

30

35

40

Zweites Heft

5

νός: »LKCtl κ α τ ' ά λ λ ο υ ς δέ τ ρ ό π ο υ ς π λ ε ί ο ν α ς ëV||ll—\2\δέχεται κεραυ­ νούς άποτελεϊσθαι, μ ό ν ο ν ό μ ύ θ ο ς α π έ σ τ ω ά π έ σ τ α ι δέ, έ ά ν τις καλώς τοις φαινομένοις ακολουθών, π ε ρ ί τών α φ α ν ώ ν σ η μ ε ι ώ τ α ι . « S. 70. Nachdem e r viele E r k l ä r u n g e n der σ ε ι σ μ ο ί , t e r r a e m o t u s beigebracht, 1 1 wird wie i m m e r hinzugefügt: xai κατ' άλλους ^τρόπους etc. S.71. ü b e r die Kometen: (S. 75.) L

» ί κ α ί κ α τ ' ά λ λ ο υ ς π λ ε ί ο ν α ς τρόπους τοΰτο δ υ ν α τ ό ν σ υ ν τ ε λ ε ΐ σ θ α ι , έ ά ν τις δ ΰ ν η τ α ι τ ό σ ύ μ φ ω ν ο ν τοις φ α ι ν ο μ έ ν ο ι ς σ υ λ λ θ 7 ί ζ ε σ θ α ι . η « 10

15

So de stellis fixis et e r r a n t i b u s : δέ, μίαν αίτίαν τούτων ά π ο δ ι δ ό ν α ι , π λ ε ο ν α χ ώ ς τ ώ ν φ α ι ν ο μ έ ν ω ν έ κ κ α λ ο υ μ έ ν ω ν , μανικόν, κ α ί ού κ α θ η κ ό ν τ ω ς π ρ α τ τ ό μ ε ν ο ν ΰ π ό τών τ ή ν μ α τ α ί α ν ά σ τ ρ ο λ ο γ ί α ν έζηλωκότων, και είς τό κενόν α ι τ ί α ς τινών α π ο ­ διδόντων, δταν τήν θείαν φύσιν μηδαμή λειτουργιών άπολύουσι.1 « S. 76. J a er beschuldigt selbst diejenigen, die simpliciter, απλώς über dergleichen urtheilen, p o r t e n t o s u m quidpiam c o r a m multitudine o s t e n t a r e affectare = » L κ α θ ή κ ο ν έστι τοις τερατεύεσθαί τι προς τούς πολλούς βονλομένοις.1 « S.76. 1

L

E r sagt bei Gelegenheit der έ π ι σ η μ α σ ί α ι , der V o r h e r a h n u n g der tempestas in den Thieren, welche einige mit G o t t in Beziehung sezten: 20

»Lovbe yàp είς τό τυχόν ζώον κ φ ν μικρώ χ α ρ ι έ σ τ ε ρ ο ν ή, ή τοιαύτη μωρία εμπέση, μηκέτι είς τό παντελή εύδαιμονίαν κεκτημένον.1 « S.77. M a n k a n n d a r a u s beiläufig sehn, wie Peter Gassendi, der die göttliche E i n w i r k u n g retten, die F o r t d a u e r der Seele etc. behaupten u n d dennoch E p i k u r ä e r sein will, (Sieh z . B . esse animos immortales contra 25 E p i c u r u m . Pet. Gassend. animadver. in 1. dec. Diog. L a e r t . S. 549—602 oder esse d e u m a u t o r e m m u n d i contra E p i c u r u m . S. 706—725, gerere d e u m h o m i n u m c u r a m contra E p i c u r u m S. 738—751. etc. Vergl. Feuerbach Geschichte der neueren Philosophie: Peter Gassendi. S. 127—S. 150.) den E p i k u r d u r c h a u s nicht verstanden h a t , noch weniger u n s ü b e r ihn belehren 30

k a n n . Im Gassendi ist ||l3—141 vielmehr n u r das Bestreben uns aus dem E p i k u r zu belehren, nicht über ihn. Wo er dessen eiserne Consequenz bricht, geschieht es, um sich nicht mit seinen religiösen Voraussetzungen zu überwerfen. Dieser Kampf ist das Bedeutende in Gassendi, wie ü b e r h a u p t die Erscheinung, d a ß die neuere Philosophie d a r i n aufersteht, worin die ältere

35

untergeht, einestheüs mit Cartesius im universellen Zweifel, w ä h r e n d die Sceptiker die griechische Philosophie zu G r a b e läuten, andrerseits in der rationalen N a t u r b e t r a c h t u n g , w ä h r e n d die antike Philosophie im E p i k u r gebrochen wird, consequenter noch als bei den Skeptikern. Das Alterthum wurzelte in der N a t u r , im Substantiellen. I h r e Degradation, ihre Profanirung

40

bezeichnet gründlich den B r u c h des substantiellen gediegnen Lebens, die m o d e r n e Welt wurzelt im Geist u n d er k a n n frei sein andres, die N a t u r

29

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie aus sich entlassen. Aber ebenso ist umgekehrt, was bei den Alten Profanirung der N a t u r w a r , bei den Modernen Erlösung aus den Fesseln der Glaubensdienerschaft u n d wovon die alte jonische Philosophie wenigstens dem Prinzip nach beginnt, das Göttliche, die Idee in der N a t u r v e r k ö r p e r t zu sehn, dazu m u ß die m o d e r n e rationale Naturanschauung erst aufsteigen. W e r wird sich nicht hier d e r begeisterten Stelle des Aristoteles, des Gipfels alter Philosophie i n seiner Abhandlung π ε ρ ί τ ή ς φ ύ σ ε ω ς ζ ω ι κ ή ς e r i n n e r n , die ganz a n d e r s klingt, als E p i k u r s nüchterne Eintönigkeit?

5

M e r k w ü r d i g für die Methode der Epikuräischen Anschauung ist die Schaffung der Welt, ein Problem, aus dem i m m e r der S t a n d p u n k t einer 10 Philosophie ersehn werden k a n n ; denn er bezeichnet, wie der Geist in ihm die Welt schafft, das Verhältniß seiner Philosophie zur Welt, die schöpferische Potenz, den Geist einer Philosophie. E p i k u r sagt: (S. 61 u n d 62.) »Die Welt ist eine celestische Complexion ^ π ε ρ ι ο χ ή τ ι ς ο υ ρ α ν ο ί 1 ) , 15 Gestirne, E r d e u n d alle E r s c h e i n u n g e n umfassend, einen Auszug (Abschnitt , ^ ά π ο τ ο μ ή ν 1 ) der Unendlichkeit e n t h a l t e n d u n d aufhörend in einer Grenze, sei diese ä t h e r i s c h oder fest (durch d e r e n A u f h e b u n g alles in ihr in ein K h a o s zusammenfällt) sei diese ruhend, rund, dreieckig o d e r v o n irgendeiner beliebigen Gestalt. D e n n auf allerlei Art ist dieß möglich; da keine 20 dieser B e s t i m m u n g e n d u r c h Phänomene widerlegt wird. Worin die W e l t e n d e t , ist nähmlich nicht zu kapiren; daß es aber der Z a h l n a c h unendliche Welten giebt, ist einzusehn.« J e d e m wird n u n gleich die Dürftigkeit dieser Weltkonstruktion ins Auge fallen. Daß die Welt eine Com||15—16|plexion der E r d e , Sterne etc. ist, heißt 25 nichts, da später erst die Entstehung des Mondes etc. vor sich geht u n d e r k l ä r t wird. Complexion ü b e r h a u p t ist jeder konkrete K ö r p e r , nähmlich nach E p i k u r Complexion der Atome. Die Bestimmtheit dieser Complexion, ihr spezifischer Unterschied liegt in ihrer Grenze und deßwegen ist es überflüssig, wenn die 30 Welt einmal ein Ausschnitt aus der Unendlichkeit genannt, das a n d e r m a l als nähere Bestimmung die Grenze hinzugefügt wird, denn ein Ausschnitt scheidet sich von a n d r e m aus u n d ist ein konkret Unterschiednes, also gegen andres begrenztes. Die Grenze ist aber n u n g r a d e zu bestimmen, denn begrenzte Complexion Uberhaupt ist noch keine Welt. N u n heißt es aber 35 weiter, die Grenze könne auf jede A r t bestimmt werden π α ν τ α χ ώ ς u n d endlich wird gar gestanden, es sei unmöglich ihre spezifische Differenz zu bestimmen, d a ß es aber eine gebe, sei begreifbar. Es ist also weiter nichts gesagt, als d a ß es die Vorstellung der R ü c k k e h r einer Totalität von Unterschieden in unbestimmte Einheit, d . h . die Vor- 40 Stellung „ W e l t " im Bewußtsein gebe, im gemeinen Denken sich vorfinde.

30

Zweites Heft

5

10

15

20

25

30

35

40

Die Grenze, der spezifische Unterschied, damit die I m m a n e n z u n d Nothwendigkeit dieser Vorstellung sei nicht begreifbar; daß diese Vorstellung dasei, könne begriffen werden, nähmlich tautologiae halber, weil sie da ist; für das Unbegreifbare wird also das, was erklärt werden soll, die Schaffung, die Entstehung u n d inwendige Produktion einer Welt d u r c h den Gedanken, u n d für die E r k l ä r u n g wird das Dasein dieser Vorstellung im Bewußtsein ausgegeben. Es ist dasselbe, als wenn m a n sagt, es sei beweisbar, d a ß es einen Gott gebe, aber seine Differentia specifica, quid sit, das was dieser Bestimmung sei uner for schlich. W e n n ferner E p i k u r sagt, die Grenze k a n n auf jede A r t gedacht werden, d . h . jede Bestimmung, die wir sonst an einer räumlichen Grenze unterscheiden, könne ihr zugelegt werden, so ist die Vorstellung Welt nichts, als die R ü c k k e h r in eine unbestimmte, also auf jede Weise bestimmbare sinnliche Einheit oder allgemeiner, da die Welt eine unbestimmte Vorstellung des halb sinnlichen, halb reflektirenden Bewußtseins ist, so ist also die Welt in diesem Bewußtsein mit allen a n d e r n sinnlichen Vorstellungen- zusammen u n d von ihnen begrenzt, ihre Bestimmtheit u n d Grenze ist also so vielfach als diese sie umlagernden sinnlichen Vorstellungen, jede derselben k a n n als ihre Grenze u n d so als ihre nähre Bestimmung u n d E r k l ä r u n g angesehn werden. Das ist das Wesen aller epikureischen E r k l ä r u n g e n und um so wichtiger, da es das Wesen aller Erklärungen des vorstellenden in Voraussetzungen gefangenen Bewußtseins ist. | j IT—18 j Ebenso verhält es sich bei den modernen mit Gott, wenn ihm G ü t e , Weisheit etc. zugeschrieben wird. Jede dieser Vorstellungen, die bestimmt sind, k a n n als Grenze der unbestimmten Vorstellung Gott, die zwischen ihnen liegt, betrachtet werden. Das Wesen dieser E r k l ä r u n g ist also, d a ß eine Vorstellung aus dem Bewußtsein genommen wird, die erklärt werden soll. Die E r k l ä r u n g oder n ä h r e Bestimmung, ist d a n n , daß als bekannt angenommene Vorstellungen aus derselben Sphäre in Beziehung zu ihr stehn, also, d a ß sie ü b e r h a u p t im Bewußtsein, in einer bestimmten S p h ä r e liegt. Hier gesteht E p i k u r den Mangel seiner u n d der ganzen alten Philosophie, zu wissen, d a ß Vorstellungen im Bewußtsein sind, aber nicht ihre Grenze, ihr Prinzip, ihre Nothwendigkeit zu wissen. Allein E p i k u r ist nicht zufrieden den Begriff seiner Weltschöpfung gegeben zu haben, er führt das D r a m a selbst auf, er verobjektivirt sich, was er eben gethan hat u n d erst jezt beginnt eigentlich seine Schöpfung. Es heißt n ä h m lich weiter: »Es k a n n a u c h eine solche Welt e n t s t e h n in einem I n t e r m u n d i u m , (so n e n n e n wir nähmlich den Z w i s c h e n r a u m v o n Welten) in einem weithin

31

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie leeren R a u m , in einer grossen durchsichtigen L e e r e , n ä h m l i c h so, d a ß hiezu taugliche S a a m e n aus einer Welt oder einem I n t e r m u n d i u m o d e r von m e h r e n W e l t e n a u s s t r ö m e n , u n d allmählig Z u s a m m e n s e t z u n g e n , Gliederungen, wie es sich trifft, a u c h V e r w e c h s l u n g e n d e s O r t e s bilden u n d v o n a u s s e n so viel Z u s t r ö m u n g e n in sich a u f n e h m e n , als die zu 5 G r u n d e liegenden S u b s t r a t e die Z u s a m m e n s e t z u n g ertragen k ö n n e n . D e n n , w e n n im L e e r e n eine Welt entsteht, so genügt nicht die Bildung eines H a u f e n s , n o c h eines Strudels, n o c h einer V e r m e h r u n g , so lange er mit a n d e r m zusammentrifft, wie einer von d e n P h y s i k e r n b e h a u p t e t . D e n n das widerstreitet d e n P h ä n o m e n e n . « 10 Hier sind also erstens zur Schaffung der Welt Welten vorausgesezt, der O r t , worin sich dieß Ereigniß zuträgt, ist die Leere. Also, was oben im Begriff der Schöpfung lag, d a ß das, was geschaffen werden soll, vorausgesezt ist, wird hier substantiirt. Die Vorstellung ohne ihre n ä h e r e Bestimmung u n d Verhältniß zu den a n d e r n , also, wie sie einstweilen vorausgesezt wird, ist leer oder verkörpert, ein I n t e r m u n d i u m , ein leerer R a u m . Wie n u n ihre Bestimmung hinzukömmt wird so angegeben, d a ß sich zu einer Weltschöpfung taugliche Saamen so verbinden, wie es zu einer Weltschöpfung nothwendig ist, d. h. es wird keine Bestimmung angegeben, keine Differenz. Im ganzen h a b e n wir also wieder nichts als das A t o m u n d das κ ε ν ό ν , sosehr sich E p i k u r selbst dagegen sträubt, etc. Aristoteles h a t schon auf eine tiefe Weise die Oberflächlichkeit der Methode kriticirt, die von einem a b s t r a k t e n Prinzip ausgeht, ohne dieß Prinzip selbst in h ö h r e n F o r m e n sich aufheben zu lassen. Nachdem er an den Pythagoräern gelobt, d a ß sie zuerst die Categorien von ihren Substraten befreit, nicht als eine besondre N a t u r , wie sie dem P r ä d i k a t zukommen, betrachtet, ||l9—20j sondern als immanente Substanz selbst aufgefaßt h a b e n , » δτι τό π ε π ε ρ α σ μ έ ν ο ν κ α ί τό ά π ε ι ρ ο ν 1 L ούχ ετέρας τ ι ν α ς φή-θησαν είναι φύσεις, οϊον π ΰ ρ ή γ ή ν 1 e t c . , ^ λ λ ά 1 . . . ^ονσίαν είναι τούτων ών κατηγορούνται1 tadelt er an ihnen, daß sie 4> πρώτφ ύπάρξειεν δ λεχΰεις δρος, τούτ' είναι τήν ούσίαν τον πράγματος ένόμιζον1.^ liber 1. c a p . V. M e t a p h .

15

20

25

L

L

30

II Sextus Empiricus. Wir gehn jezt z u m Verhältniß der epikuräischen Philosophie z u m Skepticismus über, soweit sich dieses aus Sextus Empiricus ergiebt. 35 V o r h e r m u ß a b e r noch eine G r u n d b e s t i m m u n g des E p i c u r selbst a u s dem Diog. L a e r t . lib. 10 bei der Beschreibung der Weisen citirt werden:

32

Hefte zur epikureischen Philosophie. Heft 2. Seite 19-20

Zweites Heft

5

(sc. ί σ ο φ ό ν 1 ) ^δογματιεΐν καί ούκ άπορήσειν.1 (S. 81.) Aus der ganzen Darstellung des epikuräischen Systems, worin i h r wesentliches Verhältniß z u r alten Philosophie gegeben ist, sein Prinzip d e r Denkbarkeit, was er ü b e r die Sprache, ü b e r die E n t s t e h u n g d e r Vorstellungen sagt, sind wichtige D o k u m e n t e u n d enthalten implicite seine Stellung zu den Skeptikern. Es ist einigermassen interessant zu sehn, welche Ursache Sextus E m p i r i c u s von d e m Philosophiren E p i c u r s angiebt:

φ ε ρ ο μ έ ν ο υ γ ά ρ τίνος" 1 . . . L , εκ τίνος γέγονε τό Χάος, ούχ Ιξει λέγειν, καί τούτο φ α σ ί ν 'ένιοι αίτιον γεγονέναι Επικουρώ τ ή ς έπί τό φιλοσοφείν 10 ορμής, κ ο μ ι δ ή γ α ρ μ ε ι ρ α κ ί σ κ ο ς ών, ήρετο τόν έ π α ν α γ ι ν ώ σ κ ο ν τ α α ύ τ ψ γ ρ α μ μ α τ ι σ τ ή ν , 1 ι έ κ τίνος τ ό χ ά ο ς έγένετο, ε ϊ π ε ρ π ρ ώ τ ο ν έγένετο. τούτου δ έ ε ί π ό ν τ ο ς , μ ή α υ τ ο ύ έργον ε ί ν α ι τ α τ ο ι α ύ τ α δ ι δ ά σ κ ε ι ν , ά λ λ α τών κ α λ ο υ μ έ ν ω ν φ ι λ ο σ ό φ ω ν τοίνυν ε φ η σ ε ν ό Ε π ί κ ο υ ρ ο ς , έ π ' εκείνους μοι β α δ ι σ τ έ ο ν εστίν, εΐπερ α υ τ ο ί τ ή ν τών δντων άλή-θειαν ΐ σ α σ ι ν . Ί « (Sext. 15 E m p i r i c u s . Colon. Allobrogum 1621. adv. M a t h e m . S. 383.) ι_ό μέν γ ά ρ Δ η μ ό κ ρ ι τ ο ς φ η σ ι ν , δτι ά ν θ ρ ω π ο ς έστι δ π ά ν τ ε ς ϊ σ μ ε ν 1 etc. ιμόνα γάρ κατά άλήθειαν ύπάρχειν φησίν ό άνήρ, τά άτομα καί τό κενόν απερ φησίν ού μόνον τοις ζώοις άλλα καί πάσι τοις σνγκρίμασιν ύ π ά ρ χ ε ι ν . ώς τε δσον μ έ ν έπί τούτοις ούκ έπινοήσωμεν τ ή ν τού άνθρωπου 20 ιδιότητα, έπεί κοινά πάντων εστίν ά λ λ ' ουδέ ά λ λ ο τι υ π ό κ ε ι τ α ι π ε ρ ί τ α ύ τ α , ούκ ά ρ α εξομεν bi ού τόν ά ν θ ρ ω π ο ν διακρίναι τε ά π ό τών ά λ λ ω ν ζώων, κ α ί είλικρινώς νοήσαι δυνησόμεθα. ό δέ Ε π ί κ ο υ ρ ο ς φ η σ ι ν ά ν θ ρ ω π ο ν είναι, τό τοιούτοι μόρφωμα μετά έμψυχίας. κ α ί κ α τ ά τούτον δέ, έ π ε ί ό άνθρωπος δ ε ί ξ ε ι εμφανίζεται, ό μή δεικνύμενος, ούκ εστίν άνθρωπος 25 καί εί μέν γ υ ν α ί κ α δ ε ί κ ν υ σ ί τις, ό ά ν ή ρ ούκ ε σ τ α ι ά ν θ ρ ω π ο ς · εί δέ ά ν δ ρ α ή γ υ ν ή , ά ν θ ρ ω π ο ς ούκ 'έσται. 1 (Pyrrh. hypot. 1.2. S.56)| 121 —22J ί κ α ί γ ά ρ Π υ θ α γ ό ρ α ς κ α ί Ε μ π ε δ ο κ λ ή ς , κ α ί οί ά π ό τ ή ς Ι ω ν ί α ς , Σ ω κ ρ ά τ η ς τ ε καί Π λ ά τ ω ν κ α ί Αριστοτέλης, κ α ί ο ί ά π ό τ ή ς Σ τ ο ά ς , τ ά χ α δέ οί ά π ό τών κ ή π ω ν , ώς αί ρηταί τού Επικούρου λέξεις μαρτνροϋσι, 30 Θεόν ά π ο λ ε ί π ο υ σ ι ν . 1 S. 320. A d v e r s . M a t h .

35

» ι κ α ί γ α ρ ουδέ τ ά ς ψ υ χ ά ς ενεστιν ύ π ο ν ο ή σ α ι κ ά τ ω φ ε ρ ο μ έ ν α ς 1 . . . ιθύχ, ώς 'έλεγεν ό Επίκουρος, άπολνθεΐσαι τών σωμάτων, κ α π ν ο ύ δίκην σκίδνανται. ουδέ γ ά ρ πρότερον τ ό σ ώ μ α δ ι α κ ρ α τ η τ ι κ ό ν ή ν α υ τ ώ ν ά λ λ ' α ύ τ α ι τ ώ σ ώ μ α τ ι σ υ μ μ ο ν ή ς ή σ α ν α ί τ ί α ι · π ο λ ύ δ έ πρότερον καί έ α υ τ α ΐ ς . η « S. 321. advers. M a t h . Επίκουρος δέ κ α τ ' ένίους, ώς μέν προς τούς πολλούς, α π ο λ ε ί π ε ι Lxai Θεόν. ώς δέ προς τήν φύσιν τών πραγμάτων, ουδαμώς.1 319. advers. M a t h . 1

40

Ί

» L oi δέ περί" ί Ε π ί κ ο υ ρ ο ν . . . . ,^ούκ έ γ ν ω σ α ν δ' δτι εί τό δεικνύμενόν έστιν άνθρωπος, τό μή δεικνύμενόν ούκ εστίν άνθρωπος, καί πάλιν, ή τοιαύτη δεΐξις ήτοι έ π ' ανδρός ε κ φ έ ρ ε τ α ι 1 . . . L σ ι μ ο ύ , γ ρ υ π ο ύ , τετανότριχος, ο ύ λ ο κ ό μ ο υ , τών άλλων διαφορών.1 « S. 187. advers. M a t h .

35

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie é v οίς θ ε τ έ ο ν κ α ί τόν Ε π ί κ ο υ ρ ο ν , εί καί δοκεΐ τοις άπό τών μα-θημάτων διεχ·θραίνειν.~* S. 11. adv. M a t h . ^ έ π ε ί οϋτε ζητεΐν, οντε άπορείν εστί κατά τόν σοφόν Έπίκονρον άνευ 1 προλήψεως, εύ αν 'έχοι, προ τών όλων σ κ έ ψ α σ θ α ι τί τε εστίν ή γ ρ α μ μ α τ ι κ ή . « S. 12. adv. M a t h . 5 δέ ε ύ ρ ή σ ο μ ε ν τούς τ ή ς γραμματικής κατηγόρους, Π ύ ρ ρ ω ν ά L αυτούς 1 τε και Έπίκουρον έξομολογουμένους τό ά ν α γ κ α ΐ ο ν α υ τ ή ς . ô δέ Ε π ί κ ο υ ρ ο ς φ ω ρ ά τ α ι τ α κ ρ ά τ ι σ τ α τών δ ο γ μ ά τ ω ν π α ρ ά π ο ι η τ ώ ν ά ν η ρ π α κ ώ ς . τόν τ ε γ α ρ δρον τού μ ε γ έ θ ο υ ς τών ηδονών, δτι ή π α ν τ ό ς έστι τοΰ ά λ γ ο ύ ν τ ο ς ύ π ε ξ α ί ρ ε σ ι ς , έξ ενός σ τ ί χ ο υ δέδεικται λ α β ώ ν 1 10 L

L

^ α ύ τ α ρ έ π ε ί π ό σ ι ο ς καί έδητύος εξερον εντο. Ί « ι_τόν δέ θ ά ν α τ ο ν , δτι ουδέν έστι πρός ή μ α ς , Ε π ί χ α ρ μ ο ς α ύ τ φ π ρ ο ς μ ε μήνυκεν, ε ι π ώ ν 1 : » ί ά π ο θ α ν ε ϊ ν ή τ ε θ ν ά ν α ι , οΰ μοι διαφέρει. η « ω σ α ύ τ ω ς δέ κ α ί τα νεκρά τών σ ω μ ά τ ω ν ά ν α ι σ θ η τ ε ΐ ν , π α ρ ' Ό μ η ρ ο υ κέκλοφε, γ ρ ά φ ο ν τ ο ς 1 : L

15

>\κωφήν γ α ρ δ ή γ α ΐ α ν άεικίζει μ ε ν ε α ί ν ω ν . η « S.54 adv. M a t h . | J23—241 ,^μεθ' ο ύ 1 (dem A r c h e l a u s v o n A t h e n , d e r die P h i l o s o p h i e in 1 abtheilt) ,^καί τόν Ε π ί κ ο υ ρ ο ν τ ά τ τ ο υ σ ι ν ώς κ α ί LTO φυσικόν καί η θ ι κ ό ν τ ή ν λ ο γ ι κ ή ν θ ε ω ρ ί α ν έ κ β ά λ λ ο ν τ α . ά λ λ ο ι δέ ή σ α ν , οϊ φ α σ ί μή κοινώς αυτόν τήν λογικήν παρητήσθαι, μόνην δε τήν τών Στωικών.1 S. 140 ad­ vers. M a t h .

20

δ έ Ε π ι κ ο ύ ρ ε ι ο ι ά π ό τών λ ο γ ι κ ώ ν ε ί ς β ά λ λ ο υ σ ι · τ α γ α ρ κ α ν ο ν ι κ ά Loi π ρ ώ τ ο ν έ π ι θ ε ω ρ ο ύ σ ι , περί τε ε ν α ρ γ ώ ν κ α ί ά δ η λ ω ν κ α ί τών τούτοις 25 α κ ο λ ο ύ θ ω ν π ο ι ο ύ ν τ α ι τ ή ν ύ φ ή γ η σ ι ν . 1 S. 141 ad. Μ. »LTT|V πρός τούς άπό τών μαθημάτων άντίόφησιν κοινότερον μεν διατεθεΐσθαι δοκούσιν, οϊ τε περί τόν Επίκουρον, κ α ί οί ά π ό τοΰ Π ύ ρ ρ ωνος· ούκ ά π ό τ ή ς α υ τ ή ς διαθέσεως, ά λ λ ' οί μέν περί τόν Επίκουρον, ώς τών μαθημάτων μηδέν σννεργούντων πρός σοφίας τελείωσιν1 ( d . h . die 30 E p i k u r ä e r halten das Wissen von den Dingen, als ein Anderssein des Geistes, für impotent seine Realitas zu erhöhn; die P y r r h o n i k e r halten die Impotenz des Geistes, die Dinge zu kapiren, für sein wesentliches F a c h , für eine reale Energie desselben. Es ist, wenn auch beide Seiten d e g r a d i r t , nicht in der philosophischen antiken Frische erscheinen, ein ähnliches Verhältniß, zwi- 35 sehen den F r ö m m l e r n u n d Kantianern in ihrer Stellung zur Philosophie. Die ersten entsagen aus Gottseeligkeit dem Wissen, d . h . sie glauben mit den E p i k u r e e r n , d a ß das Göttliche im Menschen das Nichtwissen, d a ß diese Göttlichkeit, welche Faulheit ist, gestört werde d u r c h den Begriff. Die K a n t i a n e r

36

Zweites Heft

5

10

hingegen sind so zu sagen die angestellten Priester des Nichtwissens, ihr tägliches Geschäft ist, einen Rosenkranz abzubeten ü b e r ihre eigne Impotenz u n d die Potenz der Dinge. Die E p i k u r ä e r sind consequenter: wenn das Nichtwissen im Geiste liegt, so ist das Wissen kein Zuwachs der geistigen N a t u r , sondern ein gleichmütiges für den selben u n d das Göttliche für den, der nicht weiß, ist nicht die Bewegung des Wissens, sondern die Faulheit.) ,_ή ώς τίνες ε ί κ ά ζ ο υ σ ι τούτο π ρ ο κ ά λ λ υ μ α τ η ς ε α υ τ ώ ν ά π α ι δ ε υ σ ί α ς είναι νομίζοντες. εν π ο λ λ ο ί ς γ α ρ ά μ α θ η ς Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ελέγχεται- ουδέ έν ταΐς κοιναΐς ό μ ι λ ί α ι ς κ α θ α ρ ε ύ ω ν . η « (S. 1 adv. M a t h . ) N a c h d e m Sextus E m p i r i k u s noch einige Klatschgeschichten beigebracht, die deutlich seine Verlegenheit beweisen, statuirt er folgendermassen den Unterschied des skeptischen Verhaltens z u r ||25—261 Wissenschaft gegen das Epikuräische: o i δέ ά π ό Πύρρωνος, οϋτε δια τό μηδέν σννεργεΐν αυτά προς σοφίαν δογματικός γάρ ό λόγος· οϋτε δ ι α τ ή ν π ρ ο σ ο ϋ σ α ν αύτοΐς ά π α ι δ ε υ σ ί α ν . 1 [_τοιοΰτόν τι έ π ί τών μαθημάτων παθόντες, ό π ο ι ο ν έ φ ' δ λ η ς έπαΰον τής φιλοσοφίας·1 ( M a n sieht hier, wie μ α θ ή μ α τ α u n d φ ι λ ο σ ο φ ί α z u unterscheiden u n d d a ß die Geringschätzung E p i k u r s gegen μ α θ ή μ α τ α sich auf das erstreckt, was wir Kenntnisse n e n n e n , wie genau mit suo systemati o m n i diese assertio consentit.) ,^καθά γ α ρ έ π ί τ α ύ τ η ν ή λ θ ο ν π ά θ ω τοΰ τ υ χ ε ΐ ν τ ή ς α λ η θ ε ί α ς , ίσοσΰενεΐ δέ μάχης άνωμαλίφ τών πραγμάτων νπαντήσαντες έπέσχον, οΰτω κ α ί έ π ί τών μ α θ η μ ά τ ω ν ό ρ μ ή σ α ν τ ε ς έ π ί τ ή ν ά ν ά λ η ψ ι ν α υ τ ώ ν , ζητοΰντες κ α ί τ ό έ ν τ α ΰ θ α μ α θ ε ΐ ν α λ η θ έ ς , τ ά ς δέ ΐ σ α ς εΰρόντες α π ο ρ ί α ς , ούκ ά π ε κ ρ ύ ψ α ν τ ο . 1 S.2. I . e . In den Pyrrhonischen Hypotyposen liber I C a p u t XVII wird auf treffende Art die Aitiologie, die besonders E p i k u r anwendet, widerlegt, sodaß jedoch ebenso die eigne Impotenz der Skeptiker hervorsieht. ,^τάχα δ' άν καί οί π έ ν τ ε τρόποι τ ή ς ε π ο χ ή ς ά π α ρ κ ο ΰ σ ι πρός τ ά ς α ι τ ι ο λ ο γ ί α ς , ήτοι γ α ρ σ ύ μ φ ω ν ο ν π ά σ α ι ς τ α ϊ ς κ α τ ά φ ι λ ο σ ο φ ί α ν αίρέσεσι καί τή σκέψει κ α ί τοις φ α ι ν ο μ έ ν ο ι ς , α ί τ ί α ν έρεΐ τις, ή οΰ. καί σ ύ μ φ ω ν ο ν μέν ϊ σ ω ς ούκ ε ν δ έ χ ε τ α ι . 1 (Allerdings: einen G r u n d angeben, der erstens d u r c h a u s nichts ist als P h ä n o m e n , ist deßwegen unmöglich, weil der G r u n d die Idealität des Phänomens, das aufgehobne P h ä n o m e n ist. Ebenso wenig k a n n ein G r u n d mit der Skepsis übereinstimmen, weil die Skepsis der fachmassige W i d e r s p r u c h gegen alle Gedanken ist, das Aufheben des Bestimmens selbst. Naiv wird die Skepsis in die φ α ι ν ό μ ε ν α zusammengestellt, denn das P h ä n o m e n ist das Verlorensein, das Nichtsein des Gedankens; die Skepsis ist dasselbe Nichtsein desselben, als in sich reflektirt, aber das P h ä n o m e n ist an sich selbst verschwunden, es scheint n u r , die Skepsis ist das sprechende P h ä n o m e n u n d verschwindet mit seinem Verschwinden, ist auch n u r ein Phainomenon.) ,^τάτε γ α ρ φ α ι ν ό μ ε ν α κ α ί τα ά δ η λ α π ά ν τ α διαπεφώνηται. εί δέ διαφωνεί, ά π α ι τ η θ ή σ ε τ α ι καί τ α ύ τ η ς τ ή ν α ί τ ί α ν . 1 L

15

20

25

30

35

40

37

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie ( d . h . der Skeptiker will einen G r u n d , der selbst n u r Schein ist, also nicht G r u n d ) τ ή ν L φ α ι ν ο μ έ ν η ν μεν φ α ι ν ό μ ε ν η ς , ή ά δ η λ ο ν ά δ η λ ο υ λ α μ β ά ν ε ι ν , 1 είς ά π ε ι ρ ο ν έ κ π ε σ ε ΐ τ α ι ( d . h . ||27—28| weil d e r Skeptiker nicht aus dem Schein h e r a u s u n d diesen als solchen festhalten will, k o m m t er nicht aus dem Schein h e r a u s u n d dieß Manoeuvre k a n n ins Unendliche festgehalten w e r d e n ; 5 Epicur will zwar vom Atom zu weiteren Bestimmungen, a b e r weil er das Atom als solches nicht auflösen lassen will, k o m m t er nicht h e r a u s ü b e r atomistische, sich selbst äusserliche und willkührliche Bestimmungen; der Skeptiker dagegen n i m m t alle Bestimmungen auf, a b e r in der Bestimmtheit des Scheins; seine Beschäftigung ist also ebenso willkührlich u n d enthält 10 überall dieselbe Dürftigkeit. Er schwimmt so zwar im ganzen Reichthum der Welt, a b e r er bleibt bei derselben A r m u t h u n d ist selbst die lebendige Impotenz, die er in den Dingen sieht; E p i k u r entleert von vorn herein die Welt, aber er endet so bei dem ganz bestimmungslosen, der in sich ruhnden Leere, dem otiosen Gotte.) ι σ τ ά μ ε ν ο ς δ ε π ο υ , ή δσον έ π ί τοις ε ί ρ η μ έ ν ο ι ς 15 λέξει τ ή ν α ί τ ί α ν σ υ ν ε σ τ ά ν α ι , καί ε ι σ ά γ ε ι τό π ρ ό ς τι, ά ν α ι ρ ώ ν τό προς τ ή ν φ ΰ σ ι ν 1 (grade beim Schein, beim Phänomen ist das π ρ ό ς τ ι das π ρ ό ς τ ή ν φ ύ σ ι ν . ) Lr\ έξ ύπο-θέσεως τί λ α μ β ά ν ω ν έ π ι σ χ ε - θ ή σ ε τ α ι . 1 S. 36. Pyrrh. Hyp. Wie den alten Philosophien die Meteore, d e r sichtbare Himmel das Symbol u n d die Anschauung ihrer substantiellen Befangenheit, so d a ß selbst ein Aristoteles die Sterne für Götter n i m m t , sie wenigstens in unmittelbare Verbindung mit der höchsten Energie bringt, so ist der geschriebne Himmel, das Versigelte Wort des im Lauf der Weltgeschichte sich offenbar gewordnen Gottes das Losungswort zum Kampfe der khristlichen Philosophie. Die Voraussetzung der Alten ist T h a t der N a t u r , die der M o d e r n e n T h a t des Geistes. Der Kampf d e r Alten konnte n u r enden, indem der sichtbare Himmel, das substantielle B a n d des Lebens, die Schwerkraft der politischen u n d religiösen Existenz z e r t r ü m m e r t w a r d , denn die N a t u r m u ß entzweigeschlagen werden, damit der Geist sich in sich selbst eine. Griechen zerbrachen sie mit dem kunstreichen hephaistischen H a m m e r , schlugen sie in Statuen auseinander; der R ö m e r tauchte sein Schwert in ihr H e r z , u n d die Völker starben, a b e r die m o d e r n e Philosophie entsiegelt das W o r t , läßt es v e r r a u c h e n im heiligen Feuer des Geistes und als Kämpfer des Geistes mit dem Geiste, nicht als vereinzelter aus der Schwerkraft der N a t u r gefallner Apostat wirkt sie allgemein u n d ||[29—30] | zerschmilzt die F o r m e n , die das Allgemeine nicht hervorbrechen lassen.

38

20

25

30

35

Zweites Heft

III) Plutarchus ex Editione G. Xylandri. de eo, quod sec. Epicurum non suaviter vivi possit. δτι ουδέ ζ-rjv εστίν ήδέως κατ' Έπίκονρον. Es versteht sich, d a ß von vorliegender A b h a n d l u n g des Plutarch n u r wenig benuzt werden k a n n . M a n m u ß n u r die Einleitung lesen, die plumbe Renommisterei u n d krasse Auffassung der epikuräischen Philosophie, um über die gänzliche Impotèns Plutarchs zur philosophischen Kritik keinen Zweifel ü b r i g zu behalten. M a g er mit M e t r o d o r u s Ansicht i m m e r h i n übereinstimmen: 10 oiovxai δέ π ε ρ ί γ α σ τ έ ρ α τ ά γ α θ ό ν είναι, κ α ί τούς ά λ λ ο υ ς π ό ρ ο υ ς τ ή ς σαρκός α π α ν τ ά ς , δι' ω ν η δ ο ν ή κ α ί μ ή ά λ γ η δ ώ ν έ π ε ι σ έ ρ χ ε τ α ι , κ α ί π ά ν τ α κ α λ ά καί σ ο φ ά έ ξ ε υ ρ ή μ α τ α τής π ε ρ ί γ α σ τ έ ρ α η δ ο ν ή ς ένεκα γ ε γ ο ν έ ν α ι κ α ί τής υ π έ ρ τ α ύ τ η ς ε λ π ί δ ο ς α γ α θ ή ς , 1 (S. 1087) so ist dieß minime E p i k u r s L e h r e . Selbst Sextus Empiricus findet seinen 15 Unterschied von der cyrenaischen Schule d a r i n , d a ß er die voluptas als voluptas animi festsezt. κ α ί γ ε λ φ ν φ η σ ι ταΐς ύ π ε ρ β ο λ α ΐ ς τού π ε ρ ί τ ό σ ώ μ α ί Ε π ί κ ο υ ρ ο ς δέ ν ο σ ή μ α τ ο ς π ο λ λ ά κ ι ς κ ά μ ν ο ν τ α τόν σοφόν. οίς ούν οί π ό ν ο ι τού σ ώ μ α τ ο ς ούτως είσίν ελαφροί κ α ί ρόδιοι, π ώ ς άν έστί τι ταΐς ήδοναΐς ά ξ ι ό λ ο γ ο ν ; 1 5

L

20 S. 1088. Es ist k l a r , d a ß P l u t a r c h E p i k u r s Consequens nicht versteht. Die höchste voluptas des E p i k u r s ist das frei sein vom Schmerz, der Differenz, die Voraussetzungslosigkeit; der K ö r p e r , der keinen a n d e r n voraussezt in der Empfindung, der diese Differenz nicht empfindet ist gesund, positiy. Diese 25 Position, die im otiosen Gotte des E p i k u r s ihre höchste F o r m erhält, ist in der anhaltenden K r a n k h e i t von selbst da, indem d u r c h die Dauer die K r a n k heit aufhört Zustand zu sein, so zu sagen familiär u n d eigenthümlich wird. W i r haben gesehn in der Naturphilosophie des E p i k u r s , d a ß er diese Voraussetzungslosigkeit, dieses wegschieben der Differenz eben so im theoretischen, 30 als praktischen erstrebt. Das höchste G u t des E p i k u r ist die α τ α ρ α ξ ί α , d e n n der Geist, um den es sich handelt, ist das empirisch einzelne. P l u t a r c h faselt in Gemeinplätzen, er raisonnirt, wie ein H a n d w e r k s b u r s c h e . Beiläufig können wir über die Bestimmung des σ ο φ ό ς reden, d e r gleichmassig ein Objekt der epikuräischen, stoischen u n d skeptischen Philosophie 35 ist. Aus seiner Betrachtung wird sich ergeben, d a ß er am consequentesten in die atomistische Philosophie des E p i k u r gehört u n d d a ß | j [31 —32] j auch von dieser Seite her der Untergang der antiken Philosophie in vollständiger Objektivirung bei E p i k u r sich darstellt.

39

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie Der Weise, ό σ ο φ ό ς , ist nach zwei Bestimmungen in d e r alten Philosophie zu begreifen, die a b e r beide eine Wurzel h a b e n . Was theoretisch in der Betrachtung der Meteore erscheint, erscheint praktisch in der Bestimmung des σ ο φ ο ί . Die griechische Philosophie beginnt mit sieben Weisen, u n t e r denen der jonische Naturphilosoph Thaies sich 5 befindet u n d sie schließt mit dem Versuch, den Weisen begrifflich zu portraitiren. Anfang u n d E n d e , aber nicht weniger das C e n t r u m , die Mitte ist ein σ ο φ ό ς , nähmlich Sokrates. Das ist kein exoterisches F a k t u m , d a ß um diese substantiellen Individuen die Philosophie sich bewegt, g r a d e so wenig, als d a ß Griechenland politisch untergeht, zu der Zeit, wo Alexander 10 seine Weisheit in Babylon verliert. Da das griechische Leben und der griechische Geist zu ihrer Seele die Substanz h a b e n , die in ihnen zuerst als freie Substanz erscheint, so fällt das Wissen von derselben in selbstständige Existenzen, Individuen, die als m e r k würdige einerseits den a n d r e n äusserlich gegenüberstehn, deren Wissen 15 anderseits das inwendige Leben der Substanz u n d so ein den Bedingungen der Wirklichkeit, die sie umgiebt, innerliches ist. Der griechische Phüosoph ist ein Demiurgos, seine Welt ist eine a n d r e als die in der natürlichen Sonne des Substantiellen blüht. Die ersten Weisen sind n u r die Behälter, die Pythia, a u s denen die Substanz 20 in allgemeinen, einfachen Geboten hervorklingt, ihre S p r a c h e ist n u r noch die der Substanz, die zu W o r t e n gekommen ist, die einfachen M ä c h t e des sittlichen Lebens, die sich offenbaren. Sie sind d a h e r a u c h theilweise thätige Werkmeister des politischen Lebens, Gesetzgeber. Die jonischen Naturphilosophen sind ebenso vereinzelte Erscheinungen, als die F o r m des Naturelements erscheint, u n t e r welcher sie das All zu fassen suchen. Die Pythagoräer bilden sich ein innerliches Leben im Staate, die F o r m , in der sie ihr Wissen von der Substanz verwirklichen, steht in der Mitte zwischen der gänzlichen bewußten Isolirung, die nicht bei d e n J o n i e r n ist, deren Isolirung vielmehr die unreflektirte, naive der elementarischen Existenzen ist, u n d dem vertrauensvollen Hinleben in der sittlichen Wirklichkeit. Die F o r m ihres Lebens ist selbst die substantielle, politische, n u r a b s t r a k t gehalten, in ein M i n i m u m von Extension u n d Naturhaften G r u n d l a g e n gebracht, wie ihr Prinzip, die Zahl in der Mitte zwischen d e r farbigen Sinnlichkeit u n d dem Ideellen steht. Die Eleaten als die ersten Entdecker d e r idealen F o r m e n der Substanz, die selbst noch in rein innerlicher u n d a b s t r a k t e r , intensiver Weise die Innerlichkeit der Substanz begreifen, sind die vom Pathos begeisterten, prophetischen V e r k ü n d e r der aufgehenden Morgenröthe. In das einfache Licht versunken, wenden sie sich unwillig vom Volk ab u n d von den alten Göttern. ||[33—34] | Aber in Anaxagoras wendet sich das Volk selbst an die alten Götter gegen den einzelnen Weisen, und e r k l ä r t ihn

40

25

30

35

40

Zweites Heft als solchen, indem es ihn von sich ausscheidet. M a n h a t dem Anaxagoras in neuerer Zeit (Siehe z . B . Ritter. Geschichte der alten Philosophie. Erster Band.) Dualismus vorgeworfen. Aristoteles sagt im ersten Buche der Metaphysik, d a ß er den ν ο υ ς wie eine Maschine gebrauche u n d n u r da anwende, 5

wo ihm natürliche E r k l ä r u n g e n ausgehn. Allein dieser Schein des Dualismus ist einerseits das Dualistische selbst, das das innerste H e r z des Staates zu Anaxagoras Zeit zu zerspalten anfängt, a n d r e r seits m u ß er tiefer gefaßt werden. Der ν ο υ ς ist da thätig u n d wird da angewandt, wo die natürliche Bestimmtheit nicht ist. Er ist selbst das non ens des Natürlichen, die Idealität.

10

F e r n e r a b e r tritt die Thätigkeit dieser Idealität n u r da ein, wo dem Philosophen der physische Blick ausgeht, d. h. der ν ο υ ς ist d e r eigne ν ο υ ς des Philosophen, der sich da an die Stelle sezt, wo er seine Thätigkeit nicht m e h r zu objektiviren weiß. Damit ist der subjektive ν ο υ ς hervorgetreten als K e r n des fahrenden Scholasten u n d in seiner M a c h t als Idealität der reellen Bestimmtheit erweist er

15

sich einerseits in den Sophisten, andrerseits im Sokrates. W e n n die ersten griechischen Weisen, der eigne Spiritus, das verkörperte Wissen von der Substanz sind, wenn ihre Aussprüche eben so in gediegner Intensität sich halten, als die Substanz selbst, wenn je n a c h d e m die Substanz m e h r und m e h r idealisirt wird, die T r ä g e r ihres Fortschrittes ein ideelles

20

Leben in ihrer p a r t i k u l a r e n Wirklichkeit gegen die Wirklichkeit der erscheinenden Substanz, des wirklichen Volkslebens geltend m a c h e n , so ist die Idealität selbst n u r noch in der F o r m der Substanz. Es wird nicht gerüttelt an den lebendigen M ä c h t e n , die ideellsten dieser Periode, die Pythagoraeer u n d Eleaten preisen das Staatsleben als die wirkliche Vernunft; ihre Prinzipien

25

sind objektiv, eine Macht, die ü b e r sie selber übergreift, die sie halb mysteriös, in poetischer Begeistrung, v e r k ü n d e n d. i. in der F o r m , welche die natürliche Energie zur Idealität heraufbildet, sie nicht verzehrt, sondern bearbeitet u n d das Ganze in der Bestimmtheit des Natürlichen läßt. Diese V e r k ö r p e r u n g der idealen Substanz geschieht in den Philosophen selbst, die

30

sie verkünden, nicht n u r ihr Ausdruck ist der plastischpoetische, ihre Wirklichkeit ist diese Person, u n d ihre Wirklichkeit ist ihre eigne Erscheinung, sie selbst sind die lebendigen Bilder, die lebendigen K u n s t w e r k e , die das Volk in plastischer Grösse aus sich hervorgehn sieht; wo ihre Thätigkeit, wie bei den ersten Weisen, das Allgemeine bildet, da sind ihre Aussprüche die

35

wirklich geltende Substanz, Gesetze. (Siehe folgende Seite) Diese Weisen sind d a h e r ebenso wenig populair, wie die Statuen der olympischen Götter; ihre Bewegung ist die R u h e in sich selbst, i h r Verhalten zum Volk ist dieselbe Objektivität, wie ihr Verhalten zur Substanz. Die Orakelsprüche des delphischen Apollo waren n u r so lange göttliche W a h r h e i t für das 40 Volk, n u r so lange in das Helldunkel einer u n b e k a n n t e n M a c h t gehüllt, solange die eigne offenbare M a c h t des griechischen Geistes vom pythischen Dreifuß

41

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie erklang, n u r so lange verhielt sich das Volk theoretisch zu ihnen, als sie die eigne tönende Theorie des Volkes w a r e n , sie w a r e n n u r so lange populair, als sie unpopulair waren. Ebenso Allein mit d e n Sophisten u n d Sokrates, der δ ύ ν α μ ι ς nach im Anaxagoras, k e h r t sich die Sache u m . Jezt ist es die Idealität selbst, die in ihrer unmittelbaren F o r m , dem subjektiven Geiste, das Prinzip der Philosophie w i r d . W e n n in den früheren griechischen Weisen die Ideale F o r m der Substanz, ihre Identität sich offenbarte gegen das bunte aus verschiednen Völkerindividualitäten gewirkte Gewand ihrer erscheinenden Wirklichkeit, wenn d a h e r diese Weisen einerseits das Absolute n u r in den einseitigsten allgemeinsten ontologisehen Bestimmungen fassen, anderseits selbst die Erscheinung der in sich abgeschloßnen Substanz in der Wirklichkeit an sich darstellen u n d so, wie sie ausschliessend gegen die π ο λ λ ο ί sich verhalten, wie sie das r e d e n d e Mysterium ihres Geistes sind, andrerseits gleich den plastischen Göttern auf den Marktplätzen in ihrer seeligen Insichgekehrtheit zugleich die eignen Zierden des Volks sind, u n d in ihrer Einzelnheit in es zurückfallen, so ist es jezt hingegen die Idealität selbst, die für sich gewordne Abstraktion, die der Substanz gegenübertritt; die Subjektivität, die sich als Prinzip der Philosophie hinstellt. Weil sie unpopulair ist, diese Subjektivität, gegen die substantiellen Mächte des Volkslebens gekehrt, ist sie populair, d . h . sie k e h r t sich nach Aussen gegen die Wirklichkeit, ist praktisch in sie verwickelt u n d ihre Existenz ist die Bewegung. Diese beweglichen Gefässe der Entwicklung sind die Sophisten. I h r e innerste, von den unmittelbaren Schlacken der Erscheinung gereinigte Gestalt, ist Sokrates, den das delphische Orakel den σ ο φ ώ τ α τ ο ν nennt.

5

10

15

20

25

I n d e m ihre eigne Idealität der Substanz gegenübersteht, ist diese in eine Masse accidenteller beschränkter Existenzen u n d Institutionen verfallen, deren Recht, die Einheit, die Identitas ihr gegenüber in die subjektiven Geister entwichen ist. Der subjektive Geist selbst ist so als solcher der Behälter der Substanz, a b e r weil diese Idealität der Wirklichkeit gegenübersteht, ist sie 30 objektiv als ein Sollen in den Köpfen vorhanden, subjektiv als Streben. Der Ausdruck dieses subjektiven Geistes, der die Idealität in sich selbst zu haben weiß, ist das Urtheil des Begriffs, das z u m M a a ß s t a a b des einzelnen das insichselbstbestimmte, den Zweck, das Gute hat, das hier a b e r noch ein Sollen der Wirklichkeit ist. Dieses Sollen der Wirklichkeit ist ebenso ein 35 Sollen des Subjekts, das dieser Idealität sich bewußt geworden, denn es steht selbst in der Wirklichkeit und die Wirklichkeit ausser ihm ist sein. Die Stellungnahme dieses Subjekts ist damit ebenso bestimmt, wie sein Schicksal. Erstens, d a ß diese Idealität der Substanz in den subjektiven Geist getreten, 40 von i h r selbst abgefallen ist, ist ein Sprung, ein in dem substantiellen Leben

42

Zweites Heft selbst bedingter Abfall von demselben. Damit ist diese seine Bestimmung dem Subjekt selbst ein Geschehn, eine fremde Macht, als deren T r ä g e r es sich vorfindet, das Daimonion des Sokrates. Das Daimonion ist die unmittelbare Erscheinung davon, d a ß dem griechischen Leben die Philosophie eben so wohl 5

ein n u r innerliches als n u r äußerliches ist. D u r c h die Bestimmung des Daimonions ist das Subjekt als empirisch einzelnes bestimmt, weil es das Naturhafte Abbrechen von dem substantiellen, j | [37—38] [ also Naturbedingten Leben in diesem Leben ist; denn das Daimonion erscheint als Naturbestimmung. Die Sophisten sind selbst diese Dämonen, die sich noch nicht von 10 ihrem T h u n unterscheiden. Sokrates hat das Bewußtsein, das Daimonion in sich zu tragen. Sokrates ist die substantielle Weise, in der die Substanz sich selbst im Subjekt verliert. Er ist daher ein ebenso substantielles Individuum, wie die früheren Philosophen, aber in der Weise der Subjektivität, nicht abgeschlossen, kein Götterbild, sondern ein menschliches, nicht mysteriös, 15

sondern hell und licht, kein Seher, sondern ein leutseeliger H e r r . Die zweite Bestimmung ist d a n n , daß dieses Subjekt ein Urtheil des Sollens, des Zwecks fällt. Die Substanz hat ihre Idealität in den subjektiven Geist verloren, er ist so ihre Bestimmung in sich selbst geworden, ihr Prädicat, w ä h r e n d sie selbst ihm gegenüber zur unmittelbaren unberechtigten n u r 20 seienden Verbindung von selbstständigen Existenzen herabgesunken ist. Das Bestimmen des Prädicats, da es sich auf ein seiendes bezieht ist daher selbst unmittelbar, da dieß seiende der lebendige Volksgeist, so ist es p r a k tisches Bestimmen der einzelnen Geister, Erziehung u n d Belehrung. Das Sollen der Substantialität, ist die eigne Bestimmung des subjektiven Geistes, 25 der es ausspricht; der Zweck der Welt ist also sein eigner Zweck, die Lehre von demselben ist sein Beruf. Er stellt den Zweck, das Gute also sowohl in seinem Leben, wie in seiner Lehre an sich selbst d a r . Er ist der Weise, wie er in praktische Bewegung getreten ist. Endlich aber, indem dieß Individuum das Urtheil des Begriffs Uber die 30

Welt fällt, ist es in sich selbst getheilt u n d verurtheilt, denn es wurzelt einestheils selbst im Substantiellen, es hat das Recht seiner Existenz n u r im Recht seines Staates, seiner Religion, k u r z aller substantiellen Bedingungen, die an ihm als seine N a t u r erscheinen. Andrerseits h a t er in sich selbst den Zweck, der der Richter jener Substantialität ist. Seine eigne Substantialität ist also

35

in ihm selbst verurtheilt u n d somit geht er zu G r u n d e , eben weil der substantielle u n d nicht der freie Geist, der alle Widersprüche erträgt, u n d überwältigt, der keine Naturbedingung anzuerkennen hat als solche, die Stätte seiner G e b u r t ist. Sokrates ist deßwegen so wichtig, weil sich das Verhältniß der griechischen 40 Philosophie zum griechischen Geiste u n d d a h e r ihre innere Schranke in sich selbst in ihm darstellt. Wie thöricht es war, wenn in neuester Zeit das Ver-

43

Hefte zur epikureischen Philosophie. Heft 2. Seite [41-42]

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie hältniß der Hegeischen Philosophie z u m Leben mit ihm verglichen u n d d a h e r die Berechtigung zu ihrer Verurtheilung deducirt w o r d e n ist, ergiebt sich von selbst. Das ist grade das spezifische Uebel der griechischen Philosophie, d a ß sie in einem Verhältniß zum n u r substantiellen Geiste steht; in u n s r e r Zeit sind beide Seiten Geist u n d wollen beide als solcher a n e r k a n n t sein.

5

Die Subjektivität tritt in ihrem unmittelbaren T r ä g e r als sein Leben u n d sein praktisches W i r k e n hervor, als eine Bildung, d u r c h die er die einzelnen Individuen aus den Bestimmtheiten der Substantialität in die Bestimmung in sich selbst führt; diese praktische Thätigkeit abgerechnet, h a t seine Philosophie keinen Inhalt, als die abstrakte Bestimmung des G u t e n . Seine Philo- 10 sophie ist sein Hinüberführen aus den Substantialbestehenden Vorstellungen, Unterschieden etc. in die Insichselbstbestimmung, die a b e r weiter keinen Inhalt h a t , als d a s Gefäß dieser auflösenden Reflektion zu sein; seine Philosophie ist d a h e r wesentlich seine eigne Weisheit, ||[39—40]| sein eignes Gutsein ist die alleinige Erfüllung seiner Lehre vom G u t e n , eine ganz a n d r e 15 Subjektivität, als wenn K a n t seinen kategorischen I m p e r a t i v aufstellt. Da ist es gleichgültig, wie er als empirisches Subjekt sich zu diesem Imperativ verhält. Die Bewegung wird bei Plato eine ideelle; wie Sokrates das Bild u n d Lehrer der Welt, so Piatos Ideen, seine philosophische Abstraktion die 20 Urbilder derselben. Im Plato wirft sich diese abstrakte Bestimmung des G u t e n , des Zwecks in eine extensive, die Welt umfassende Philosophie auseinander. Der Zweck, als die Bestimmung in sich, das wirkliche Wollen des Philosophen ist d a s Denken, die realen Bestimmungen dieses Guten sind die i m m a n e n t e n G e d a n k e n . Das wirkliche Wollen des Philosophen, die in ihm thätige Idealität ist das wirkliche Sollen der realen Welt. Plato schaut dieß sein Verhältniß z u r Wirklichkeit so a n , d a ß ein selbstständiges Reich der Ideen ü b e r der Wirklichkeit (und dieß Jenseits ist die eigne Subjektivität des Philosophen) schwebt, u n d in ihr sich verdunkelt abspiegelt. W e n n Sokrates n u r den N a m e n der Idealität, die aus der Substanz in das Subjekt Ubergetreten ist, entdeckt h a t , u n d selbst noch diese Bewegung mit Bewußtsein w a r , so tritt die substantiate Welt der Wirklichkeit n u n wirklich idealisirt in das Bewußtsein Piatos ein, a b e r damit ist diese Ideale Welt selbst eben so einfach in sich gegliedert, wie es die ihr gegenüberstehnde wirkliche substantiate Welt ist, wovon Aristoteles aufs treffendste b e m e r k t (Metaph. I, C a p . IX) » L σχεδόν γάρ ίσα ή ούκ έλάττω τα είδη έστι τούτων περί ών ζητούντες τ ά ς α ι τ ί α ς έκ τούτων έ π ' εκείνα π ρ ο ή λ θ ο ν . 1 « I h r e Bestimmtheit u n d Gliederung in sich ist d a h e r dem Philosophen selbst ein Jenseitiges, die Bewegung ist a u s dieser Welt hinaus­ gefallen. » L κ α ί τ ο ι τών ειδών όντων όμως ού γ ί γ ν ε τ α ι τα μ ε τ έ χ ο ν τ α , αν μή ή τό κινήσον.1 « Arist. 1. C.

44

25

30

35

40

Zweites Heft Der Philosoph als solcher, d. i. als der Weise, nicht als die Bewegung des wirklichen Geistes ü b e r h a u p t , ist also die jenseitige W a h r h e i t der substantialen Welt, die ihm gegenübersteht. Plato b r i n g t sich dieß aufs Bestimmteste zur Anschauung, wenn er sagt, entweder m ü ß t e n die Philosophen 5 Könige, oder die Könige Philosophen werden, d a m i t der Staat seine Bestimm u n g erreiche. In seiner eignen Stellung zu einem T y r a n n e n ist ein solcher Versuch seinerseits gemacht worden. Sein Staat h a t auch als besondren u n d obersten Stand d e n Stand der Wissenden. 10

Zwei Andere Bemerkungen, die Aristoteles m a c h t , will ich hier noch erwähnen, weil sie über die F o r m des platonischen Bewußtseins die wichtigsten Aufschlüsse geben u n d zusammenhängen mit der Seite, n a c h welcher wir es in Bezug auf den σ ο φ ό ς betrachten.

Aristoteles sagt von P l a t o : » év δέ τφ Φ α ί δ ω ν ι ούτως λ έ γ ε τ α ι , ώς κ α ί τοϋ ε ί ν α ι κ α ί τοϋ γ ί γ ν ε σ θ α ι 15 α ί τ ι α τα ε ί δ η εστίν, καίτοι τών ειδών όντων δ μ ω ς ού γ ί γ ν ε τ α ι τα μ ε τ έ χ ο ν τ α , αν μή ή τό κ ι ν ή σ ο ν . Ί « I.e. L

Es sind nicht n u r seiende, es ist die S p h ä r e des Seins, die Plato in die Idealität hinaustragen will: diese Idealität ist ein verschloßnes, spezifisch unterschiednes Reich im philosophirnden Bewußtsein selbst: weil es dieß 20 ist, fehlt ihm die Bewegung. | I [41 —42] I Dieser W i d e r s p r u c h im philosophirnden Bewußtsein m u ß sich i h m selbst objektiviren, es m u ß diesen W i d e r s p r u c h a u s sich herauswerfen. » 8Ti ο ύ μόνον τών α ι σ θ η τ ώ ν π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α τ α ε ί δ η , ά λ λ α κ α ί α υ τ ώ ν τών ειδών, οίον τό γένος, ώς γένος ε ι δ ώ ν ώςτε τό α υ τ ό 'έσται π α ρ ά δ ε ι γ μ α 25 κ α ί ε ί κ ώ ν . Ί « Lucretius ü b e r die alten jonischen P h i l o s o p h e n ] : L

m u l t a b e n e a c divinitus invenienteis, E x a d y t o t a n q u a m cordis, r e s p o n s a d e d e r e Sanctius, e t multo c e r t a ratione magis, q u a m Pythia, q u a e tripode ex P h o e b i l a u r o q u e p r o f a t u r . v. 7 3 7 - 4 0 . lib. 1./ L

30

1

47

Epikureische Philosophie. DRITTES H E F T . Κ . H . M a r x . st. j . Berlin. Sommersemester. 1839.

5

III) Plutarchus 1) De eo, quod sec. Epicurum non beate vivi possit. 2) Colotes.1

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie

Ici:! n i ) Plutarchus 1) De eo quod secundum Epicurum non beate vivi possit » 7tépaç αύταϊς (sc. ήδοναΐς) κοινόνΕπίκουρος τ ή ν παντός τον άλγούντος νπεξαίρεσιν έ π ι τ έ θ η κ ε ν , ώς τ ή ς φ ύ σ ε ω ς ά χ ρ ι τού λ ύ σ α ι τό ά λ γ ε ι ν ό ν 5 α υ ξ ο ύ σ η ς τό ή δ ύ , περαιτέρω δέ προελθεϊν ούκ έώσης κατά μέγε&ος, ά λ λ α π ο ι κ ι λ μ ο ύ ς τ ι ν α ς ούκ α ν α γ κ α ί ο υ ς , δταν ούκ έν τω μή πονεϊν γένηται, δ ε χ ό μ ε ν η ς · ή δε έ π ί τούτο μ ε τ ' ορέξεως π ο ρ ε ί α , μέτρον η δ ο ν ή ς ο ύ σ α , κ ο μ ι δ ή β ρ α χ ε ί α καί σύντομος, δ θ ε ν α ί σ θ ό μ ε ν ο ι τ ή ς ε ν τ α ύ θ α γ λ ι σ χ ρ ό τ η τ ο ς , ώσπερ έκ χωρίον λνπρον τού σώματος μεταφέρουσι τό 10 τέλος εις τήν ψνχήν1« S. 1088. L

» L 8faa ού κ α λ ώ ς 1 ι ^δοκούσί σοι ποιεΐν οί άνδρες, α ρ χ ό μ ε ν ο ι μ έ ν ά π ό τού σ ώ μ α τ ο ς , έν φ π ρ ώ τ ο ν έ φ ά ν η γένεσις, έ π ί δέ τ ή ν ψ υ χ ή ν ώς β ε β α ι ο τ έ ρ α ν , καί τό π ά ν έν α υ τ ή τ ε λ ε ι ο ύ ν τ ε ς ; 1 Die Antwort darauf ist, dieser Uebergang sei recht, a b e r 15 L 8i δέ άκούεις α υ τ ώ ν μ α ρ τ υ ρ ο υ μ έ ν ω ν καί βοώντων ώς έ π ' ούδενί ψ υ χ ή τών δντων π έ φ υ κ ε χ α ί ρ ε ι ν καί γ α λ η ν ί ζ ε ι ν π λ η ν έ π ί σ ώ μ α τ ο ς ήδοναΐς π α ρ ο ύ σ α ι ς ή π ρ ο ς δ ο κ ω μ έ ν α ι ς , καί τούτο α υ τ ή ς τό α γ α θ ό ν έστιν, ά ρ α ού δοκούσί σοι δ ι ε ρ ά μ α τ ι 1 (Trichter) ,^τού σ ώ μ α τ ο ς χ ρ ή σ θ α ι τή ψ υ χ ή , κ α θ ά π ε ρ οινον έκ π ο ν η ρ ο ύ καί μή στέγοντος α γ γ ε ί ο υ τ ή ν ή δ ο ν ή ν δ ι α χ έ ο ν τ ε ς 20 ε ν τ α ύ θ α κ α ί π α λ α ι ο ύ ν τ ε ς , ο ΐ ε σ θ α ι σεμνότερόν τ ι π ο ι ε ΐ ν κ α ί τ ι μ ι ώ τ ε ρ ο ν ; η « S. 1088. Auch hier versteht Plutarch die Consequenz des E p i k u r nicht; daß er einen spezifischen Uebergang von der voluptas corporis ad voluptatem animi vermißt, ist i m m e r wichtig u n d n ä h e r zu bestimmen, wie sich dieß beim E p i k u r verhält. 25

» ί ή ψ υ χ ή π α ρ α λ α β ο ύ σ α τ ή ν μ ν ή μ η ν , 1 ,^άλλο δ έ ουδέν, φ υ λ ά σ σ ε ι 1 . . . 1 ...« S. 1088. L Kai τό μ ν η μ ο ν ε υ ό μ ε ν ο ν α υ τ ή ς ά μ α υ ρ ό ν έ σ τ ι

50

Drittes Heft » ôpct δέ οσω μετριώτερον οί Κ υ ρ η ν α ι κ ο ί , κ α ί π ε ρ έκ μ ι α ς οινοχόης Ε π ι κ ο υ ρ ώ π ε π ω κ ό τ ε ς , ουδέ ό μ ι λ ε ϊ ν ά φ ρ ο δ ι σ ί ο ι ς οϊονται δείν μ ε τ ά φωτός, ά λ λ α σκότος π ρ ο θ ε μ έ ν ο υ ς , όπως μ ή τ α είδωλα τ ή ς πράξεως ά ν α λ α μ β ά ν ο υ σ α δια τ ή ς όψεως έ ν α ρ γ ώ ς έν α υ τ ή ή δ ι ά ν ο ι α π ο λ λ ά κ ι ς ά ν α κ α ί η τήν δρεξιν. οί δέ τούτω μ ά λ ι σ τ α τόν σοφόν η γ ο ύ μ ε ν ο ι δ ι α φ έ ρ ε ι ν , τω μ ν η μ ο ν ε ύ ε ι ν έναργώς καί σ υ ν έ χ ε ι ν έ ν α ύ τ ώ τ α π ε ρ ί τ ά ς ή δ ο ν ά ς φ ά σ μ α τ α κ α ί π ά θ η κ α ί κινήσεις, εί μέν ουδέν άξιον [σοφίας] π α ρ ε γ γ υ ώ σ ι ν , ώ σ π ε ρ σ ώ μ α τ ο ς οικία τή ψ υ χ ή Ί τού σοφού τα τής η δ ο ν ή ς έ κ κ λ ύ σ μ α τ α μ έ ν ε ι ν έ ώ ν τ ε ς , μή λ έ γ ω μ ε ν . « S. 1089. ^ δ ε ι ν ή ν γ α ρ ε μ φ α ί ν ε ι καί θ η ρ ι ώ δ η π ε ρ ί τ α γ ι ν ό μ ε ν α καί π ρ ο ς δ ο κ ώ μ ε ν α τής η δ ο ν ή ς ε ρ γ α τ α ρ α χ ή ν 1 .. Lr\ τ ο σ α ύ τ η π ρ ό ς α ν α μ ν ή σ ε ι ς β ά κ χ ε υ σ ι ς α υ τ ή ς τής ψ υ χ ή ς κ α ί π ρ ό ς τ η ξ ι ς . 1 * S. 1089.| |[2]| »LO-σεν αυτοί μοι δοκούσιν, τούτων α ί σ θ ό μ ε ν ο ι τών ά τ ο π ι ώ ν , είς τήν ά π ο ν ί α ν κ α ί τ ή ν ε ύ σ τ ά θ ε ι α ν ύ π ο φ ε ύ γ ε ι ν τ ή ς σ α ρ κ ό ς 1 L TO γ α ρ ε υ σ τ α θ έ ς σαρκός κ α τ ά σ τ η μ α , καί τ ό π ε ρ ί τ α ύ τ η ς π ι σ τ ό ν Ι λ π ι σ μ α τήν ά κ ρ ο τ ά τ η ν χ α ρ ά ν κ α ί β ε β α ι ο τ ά τ η ν έχει τοις έ π ι λ ο γ ί ζ ε σ θ α ι δ υ ν α μ έ ν ο ι ς δρα δή πρώτον μέν οία π ο ι ο ύ σ ι ν , τ ή ν είτε ή δ ο ν ή ν τ α ύ τ η ν είτε ά π ο ν ί α ν , ή ε ύ π ά θ ε ι α ν , α ν ω καί κάτω μεταίροντες έκ τού σ ώ μ α τ ο ς είς τ ή ν ψ υ χ ή ν , είτα π ά λ ι ν έ κ τ α ύ τ η ς είς εκείνο τ ώ μ ή σ τ έ γ ε ι ν ά π ο ρ ό έ ο υ σ α ν 1 . . . ^ ν α γ καζόμενοι τή ά ρ χ ή σ υ ν ά π τ ε ι ν καί τό μέν ή δ ό μ ε ν ο ν (ώς φ η σ ι ) τής σαρκός, τω χ α ί ρ ο ν τ ι τ ή ς ψ υ χ ή ς ύπερείδοντες, α ύ θ ι ς δέ τού χαίροντος είς τό ή δ ό μ ε ν ο ν τή έ λ π ί δ ι τ ε λ ε υ τ ώ ν τ ε ς . η « S. 1089. Dieß ist eine wichtige Bemerkung für die epikureische Dialektik des Vergnügens, obgleich P l u t a r c h sie falsch kritisirt. Nach E p i k u r ist der Weise selbst in diesem schwankenden Zustande, der als die Bestimmung der η δ ο ν ή erscheint. Die μ α κ α ρ ι σ τ ή ς , die reine R u h e des Nichts in sich, die völlige Entleerung aller Bestimmtheit, ist erst Gott; weßwegen er auch nicht, wie der Weise innerhalb der Welt, sondern ausserhalb derselben wohnt. » κ α τ ά σ τ η μ α μέν γ α ρ ε υ σ τ α θ έ ς σαρκός γ ί ν ε τ α ι π ο λ λ ά κ ι ς , ε λ π ι σ μ α δέ π ι σ τ ό ν υ π έ ρ σαρκός καί β έ β α ι ο ν ούκ έστιν έν ψ υ χ ή νούν έ χ ο ύ σ η γ ε ν έ σ θ α ι · 1 « S. 1090. W e n n P l u t a r c h d e m E p i k u r vorwirft, d a ß wegen der Möglichkeit des Schmerzes die Freiheit in einer gesunden Gegenwart nicht vorhanden sein könne, so ist erstens der epikuräische Geist kein solcher, der sich mit dergleichen Möglichkeiten h e r u m t r e i b t , sondern weil die absolute Relativität, die Zufälligkeit der Beziehung an sich n u r Beziehungslosigkeit ist, so nimmt der epikuräische Weise seinen Zustand als Beziehungslos u n d insofern ist er ihm ein sicherer. Die Zeit ist ihm ja n u r das accidenz der accidenzen, wie sollte ihr Schatten eindringen in die feste P h a l a n x der ά τ α ρ α ξ ί α ? W e n n er aber die nächste Voraussetzung des individuellen Geistes, den K ö r p e r als gesunden voraussezt, so ist dieß n u r die Beziehungslosigkeit dem Geiste in die Nähe gerückt, seine angeborne N a t u r , d. h. ein gesunder, nicht nach aussen L

5

10

15

20

25

L

30

35

40

51

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie differenzirter K ö r p e r . W e n n ihm im Leiden diese seine N a t u r als Phantasien und Hoffnungen einzelner Zustände vorschwebt, in denen jener k h a r a k t e r i stische Stand seines Geistes sich offenbarte, so heißt das nichts, als d a ß das Individuum als solches seine ideale Subjektivität auf individuelle A r t anschaut, eine vollständig richtige Bemerkung. Nach E p i k u r heißt Plutarchs Einwendung nichts, als die Freiheit des Geistes im gesunden K ö r p e r ist nicht v o r h a n d e n , weil sie v o r h a n d e n ist; denn die Möglichkeit, a u ß e r h a l b schieben ist Uberflüssig, eben weil die Wirklichkeit n u r als Möglichkeit, als Zufall bestimmt ist. W i r d dagegen die Sache in ihrer Allgemeinheit betrachtet, so ist es eben Aufgeben der Allgemeinheit, wenn der w a h r e positive Bestand d u r c h zufällige ||[3]| Einzelnheiten sich soll u m d ü s t e r n lassen; d . h . ja g r a d e im freien Aether an die einzelnen Mixturen denken, an d e n Athem giftiger Pflanzen, an das E i n a t h m e n kleiner Thiere, d. h. nicht leben, weil m a n sterben k a n n , etc.; das heißt sich den G e n u ß der Allgemeinheit nicht gewähren, um aus i h r h e r a u s in Einzelnheiten zu fallen. Ein solcher Geist treibt sich blos mit dem Allerkleinsten h e r u m , er ist so vorsichtig, d a ß er nicht sieht. Will endlich P l u t a r c h sagen, m a n müsse Sorge tragen die Gesundheit des K ö r p e r s zu erhalten, so sagt auch diese Trivialität E p i k u r , a b e r genialer, wer den allgemeinen Z u s t a n d als den wahren empfindet, der sorgt am besten dafür, ihn zu erhalten. So ist der gemeine Menschenverstand. Er glaubt seine albernsten Pinseleien u n d Gemeinplätze den Philosophen als eine t e r r a incognita gegenüberhalten zu dürfen. Er glaubt, wenn er Eierschaalen auf die Köpfe wirft, ein Kolumbus zu sein. Darin hat E p i k u r , abgesehn von seinem System, (denn dieses ist sein Recht \ s u m m u m jus) ü b e r h a u p t Recht, d a ß der Weise die K r a n k h e i t als ein Nichtsein betrachtet, a b e r der Schein verschwindet. Ist er d a h e r k r a n k , so ist ihm dieß ein Verschwinden, das keine Dauer h a t ; ist er gesund, in seinem wesentlichen Bestehn, so existirt nicht für ihn der Schein u n d er hat m e h r zu t h u n , als d a r a n zu denken, d a ß dieser sein könne. Ist er k r a n k , so glaubt er nicht an die K r a n k h e i t , ist er gesund, so t h u t er so, als sei das sein ihm gebührender Z u s t a n d , d. h. er handelt als ein Gesunder. Wie jämmerlich ist gegen dieß entschloßne gesunde Individuum ein P l u t a r c h , der an den Aeschylus, den Euripides u n d g a r an den Doktor Hippokrates sich erinnert, um n u r nicht der Gesundheit froh zu werden!

5

10

15

20

25

30

Die Gesundheit, als der identische Zustand, vergißt sich von selbst, da ist gar keine Beschäftigung mit dem K ö r p e r ; diese Differenz beginnt erst in der 35 Krankheit. E p i k u r will ja kein ewiges Leben: wie viel weniger k a n n ihm d a r a n liegen, d a ß der nächste Augenblick ein Unglück bergen k a n n . E b e n so falsch ist folgender Vorwurf des P l u t a r c h : » T^Επίκουρος ά π ε ρ ί λ η π τ α ε ί ν α ι τ ά σ ώ μ α τ α , κ α ί π ρ ώ τ α δ έ ά π λ ά · τ ά δέ έξ εκείνων σ υ γ κ ρ ί μ α τ α , βάρος ε χ ε ι ν κ ι ν ε ΐ σ θ α ι δέ τα ά τ ο μ α τότε μ έ ν κ α τ ά σ τ ά θ μ η ν , 1 ( L r e c t i s lineis 1 ) ί τ ό τ ε δ έ κ α τ ά π α ρ έ γ κ λ ι σ ι ν τ ά δ έ ά ν ω

40

κ ι ν ο ύ μ ε ν α , κ α τ ά π λ η γ ή ν κ α ί ύ π ό π α λ μ ό ν . 1 * eel. p h . 1. I S. 33. ^Επίκουρος1

...

L

x à έ ν τ φ σκότω χ ρ ώ μ α τ α χ ρ ό α ν ούκ ε χ ε ι ν 1 . * eel.

p h . 1. I S. 35. 127

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie » , Ε π ί κ ο υ ρ ο ς τ α μέν ά τ ο μ α ά π ε ι ρ α τ ώ π λ ή θ ε ι , τ ό δ έ κενόν ά π ε ι ρ ο ν Ί τφ μεγέ-θει. « eel. p h . 1. I S.38. Ί ^ Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ό ν ό μ α σ ι π ά σ ι ν π α ρ α λ λ ά τ τ ε ι ν κενόν, τ ό π ο ν , χ ώ ρ α ν . « eel. p h . 1. I S. 39. ^ Ε π ί κ ο υ ρ ο ς δύο εϊδη κινήσεως, τ ό κ α τ ά σ τ ά θ μ η ν κ α ι τ ό κ α τ ά π α ρ έ γ Ί κ λ ι σ ι ν . « eel. ph. 1. I S. 40. 1 cf. D. L. » 8 Î ι^μή ήν δ L κενόν κ α ί χ ώ ρ α ν κ α ι ά ν α φ ή φ ύ σ ι ν όνομάζοΊ μ ε ν . « ρ.32 a d H e r o d . | |[10]| » L Ε π ί κ ο υ ρ ο ς π λ ε ί σ τ ο ι ς τρόποις τόν κ ό σ μ ο ν φ θ ε ί ρ ε σ θ α ι · κ α ι γ α ρ ώς ζώον κ α ί ώς φ υ τ ό ν κ α ι π ο λ λ α χ ώ ς . 1 » eel. p h y . lib. I 44. »χάλλοι π ά ν τ ε ς Ι μ ψ υ χ ο ν τόν κόσμον, π ρ ό ν ο ι α διοικούμενον. Λ ε ύ κ ι π π ο ς δέ κ α ι Δημόκριτος, κ α ι Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ουδέτερα τούτων, φ ύ σ ε ι δέ ά λ ό γ ω έκ τών α τ ό μ ω ν σ υ ν ε σ τ ώ τ α . Ί « eel. p h . 1. I S.47. ^ Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ένίων μέν κ ό σ μ ω ν ά ρ α ι ό ν τ ό π έ ρ α ς , ένίων δ έ τ ό π υ κ ν ό ν , κ α ί τούτων τα μέν τ ι ν α κ ι ν ο ύ μ ε ν α , τά δέ α κ ί ν η τ α . Ί « eel. p h y . S. 51. Folgende Stelle aus Stobäus, die nicht dem E p i k u r gehört, ist vielleicht mit das erhabenste. » 8ir| δ' δν τι, ώ π ά τ ε ρ , χωρίς τούτων κ α λ ό ν ; μόνος ό -θεός, 1 (unter τούτων χωρίς ist zu v e r s t e h n σ χ ή μ α , χ ρ ώ μ α u n d σ ώ μ α ) L & τέκνον, μάλλον δε τό μείζον τί δν τον θεού τό δνομα.1« Stob. eel. p h . lib. I S. 50. «ι^Μητρόδωρος ό κ α θ η γ η τ ή ς Ε π ι κ ο ύ ρ ο υ 1 L α ί τ ι α δ' ή τοι αί ά τ ο μ ο ι Ί κ α ί τ α σ τ ο ι χ ε ί α . « I.e. S.52. « ^ Λ ε ύ κ ι π π ο ς , Δημόκριτος, Ε π ί κ ο υ ρ ο ς , α π ε ί ρ ο υ ς κ ό σ μ ο υ ς έ ν τ φ άπειρα) κ α τ ά π ά σ α ν π ε ρ ι α γ ω γ ή ν τών α π ε ί ρ ο υ ς ά π ο φ η ν α μ έ ν ω ν τούς κ ό σ μ ο υ ς , Αναξίμανδρος τό ίσον αυτούς άπέχειν α λ λ ή λ ω ν Επίκουρος άνισον είναι τό μ ε τ α ξ ύ τών κ ό σ μ ω ν δ ι ά σ τ η μ α . 1 « 1. C. S.52. » L Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ουδέν ά π ο γ ι ν ώ σ κ ε ι τ ο ύ τ ω ν , 1 (nähmlich der Ansichten über die Sterne) ί έ χ ό μ ε ν ο ς τού ε ν δ ε χ ο μ έ ν ο υ . Ί « I.e. S.54. » , Ε π ί κ ο υ ρ ο ς γ ή ϊ ν ο ν π ύ κ ν ω μ α τόν ή λ ι ο ν φ η σ ί είναι, κισηροειδώς κ α ί σ π ο γ γ ο ε ι δ ώ ς τ α ί ς κ α τ α τ ρ ή σ ε σ ι ν ύ π ό π υ ρ ό ς ά ν η μ μ έ ν ο ν . 1 * I.e. S.56. M e h r als die von Schaubach angeführte Stelle scheint die oben citirte ecl. p h . 1. I S. 5, die Ansicht von zweierlei Atomen zu bestätigen, wo als unsterbliche Prinzipien neben den Atomen u n d d e m L e e r e n die ο μ ο ι ό τ η τ ε ς angeführt werden, die nicht ε ί δ ω λ α sind, sondern erklärt werden: a t δ ε λ έ γ ο ν τ α ι ό μ ο ι ο μ ε ρ ε ι α ι κ α ί σ τ ο ι χ ε ί α ; wo es also allerdings die Atome, die d e r Erscheinung zu G r u n d e liegen, als Elemente ohne Homoiomerien sind, die Eigenschaften d e r K ö r p e r haben, denen sie zu G r u n d e liegen. Dieß ist jedenfalls falsch. Ebenso werden von M e t r o d o r als Ursache angeführt αί α τ ο μ ο ι κ α ί τ α σ τ ο ι χ ε ί α , lib. I S . 52. |

5

n

L

10

15

L

128

20

25

30

35

Sechstes Heft

|[11]|

dementis Alexandrini opera. Coloniae. anno 1688.

» àXXà κ α ί Ε π ί κ ο υ ρ ο ς π α ρ ά Δ η μ ο κ ρ ί τ ο υ τ α π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν α έ σ κ ε υ ώ ρ η τ α ι 1 δ ό γ μ α τ α . « strom. lib. VI S. 629 » ί Ό μ η ρ ο ς γ ι ν ώ σ κ ε ι ν φ α ί ν ε τ α ι τό -θείον, ό ά ν θ ρ ω π ο π α θ ε ϊ ς ε ί σ ά γ ω ν 1 τούς θ ε ο ύ ς · δ ο ύ δ ' ούτως α ι δ ε ί τ α ι Επίκουρος." « str. 1. V S. 604. »Lo δέ Ε π ί κ ο υ ρ ο ς , κ α ί τ ή ν τ ή ς ά λ γ η δ ό ν ο ς ύ π ε ξ α ί ρ ε σ ι ν ή δ ο ν ή ν είναι λέγει - αίρετόν δέ ε ί ν α ι φ η σ ι ν , δ π ρ ώ τ ο ν έξ ε α υ τ ο ύ έ φ ' εαυτό έ π ι σ π ά τ α ι · π ά ν τ ω ς δηλονότι έ ν κ ι ν ή σ ε ι υ π ά ρ χ ω ν . 1 Ε π ί κ ο υ ρ ο ς μέν ούν κ α ί [οί] Κ υ ρ η ν α ϊ κ ο ί , τό πρώτον οίκείόν φ α σ ι ν L ή δ ο ν ή ν είναι, έ ν ε κ α γ α ρ η δ ο ν ή ς π α ρ ε λ θ ο ύ σ α , φ α σ ι ν , ή α ρ ε τ ή , ή δ ο ν ή ν έ ν ε π ο ί η σ ε . 1 * s t r o m a t u m lib. II S. 415. » L o δ έ E p i c u r u s , π ά σ α ν χ α ρ ά ν τ ή ς ψ υ χ ή ς οϊεται έ π ί π ρ ω τ ο π α θ ο ύ σ η τ η σ α ρ κ ί γ ε ν έ σ θ α ι , δ τε Μητρόδωρος έν τφ π ε ρ ί τού Μ ε ί ζ ο ν α ε ί ν α ι τ ή ν π α ρ ' ή μ α ς α ί τ ί α ν προς ε ύ δ α ι μ ο ν ί α ν τ ή ς έ κ τ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν Α γ α θ ό ν , φ η σ ι , ψ υ χ ή ς τί ά λ λ ο , ή τό σαρκός ε υ σ τ α θ έ ς κ α τ ά σ τ η μ α , κ α ί τό π ε ρ ί τ α ύ τ η ς π ι σ τ ό ν ε λ π ι σ μ α Ί . « strom. lib. II 417. » ι κ α ί δ γ ε Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ά δ ι κ ε ί ν έ π ί κέρδει τινί β ο ύ λ ε σ θ α ί φ η σ ι τόν κ α τ ' α υ τ ό ν σοφόν. π ί σ τ ι ν γ α ρ λ α β ε ί ν π ε ρ ί τού λ α θ ε ϊ ν ο ύ δ ύ ν α σ θ α ι , ώστε ε ί έ π ι σ τ ή σ ε τ α ι λ ή σ ε ι ν , α δ ι κ ή σ ε ι κ α τ ' α υ τ ό ν . 1 * lib. IV strom. S. 532 D e m Clemens entgeht es nicht, d a ß die Hoffnung auf die zukünftige Welt auch nicht rein sei vom Nützlichkeitsprinzip: » zi δ έ κ α ί έ λ π ί δ ι τ ή ς έ π ί δικαίοις π α ρ ά τού θ ε ο ύ α μ ο ι β ή ς ά φ έ ξ ε τ α ί τις τού ά δ ι κ ε ί ν , ο ύ δ ' ούτως εκών χ ρ η σ τ ε ύ ε τ α ι · 1 ( L n e sic q u i d e m sua sponte b o n u s e s t 1 ) ebç γ α ρ εκείνον ό φ ό β ο ς , ούτω τούτον ό μ ι σ θ ό ς δικαιοϊ, μ ά λ λ ο ν δέ δ ί κ α ι ο ν ε ί ν α ι δοκείν δ ε ί κ ν υ σ ι . 1 * I.e. sqq.| I[12]J » L o Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ό μ ά λ ι σ τ α τ ή ς α λ η θ ε ί α ς π ρ ο τ ι μ ή σ α ς τ ή ν ή δ ο ν ή ν , π ρ ό λ η ψ ι ν 1 (Lanticipationem 1 ) L ε ί ν α ι δ ι α ν ο ί α ς τ ή ν π ί σ τ ι ν ύ π ο λ α μ β ά ν ε ι · π ρ ό λ η ψ ι ν δ έ ά π ο δ ί δ ω σ ι ν , έ π ι β ο λ ή ν έ π ί τ ι ε ν α ρ γ έ ς , κ α ί έ π ί τ ή ν ε ν α ρ γ ή τού π ρ ά γ μ α τ ο ς έ π ί ν ο ι α ν μή δ ύ ν α σ θ α ι δέ μηδένα μήτε ζητήσαι, μήτε ά π ο ρ ή σ α ι , μηδέ μ ή ν δοξάσαι, ά λ λ ' ουδέ έ λ έ γ ξ α ι 1 ( L a r g u e r e n ) ί χ ω ρ ί ς π ρ ο λ ή ψ ε ω ς . n « strom. lib. I I , 365 u n d 66 Clemens fügt hinzu: » s i ergo fides nihil est aliud, q u a m antieipatio cogitationis circa ea, q u a e d i c u n t u r etc.«, w o r a u s m a n sehn k a n n , was hier u n t e r fides intelligi debet. ^ Δ η μ ό κ ρ ι τ ο ς δέ γ ά μ ο ν καί παιδοποιΐαν παραιτείται, δια τάς πολλάς έ ξ α υ τ ώ ν α η δ ί α ς τ ε κ α ί ά φ ο λ κ ά ς 1 (abstractio) ί ά π ό τών α ν α γ κ α ι ο τ έ ρ ω ν , σ υ γ κ α τ α τ ά τ τ ε τ α ι δ έ α ύ τ ώ κ α ί Ε π ί κ ο υ ρ ο ς , κ α ί δσοι έ ν η δ ο ν ή κ α ί ά ο χ λ η σ ί α , έτι δέ κ α ί ά λ υ π ί α τ ά γ α θ ό ν τ ί θ ε ν τ α ι . 1 * strom. lib. 2. S. 421. L

5

10

15

20

L

L

25

30

u

1

35

129

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie 1

1

» L o δ έ Ε π ί κ ο υ ρ ο ς Ι μ π α λ ι ν ( L c o n t r a ) α π ο λ α μ β ά ν ε ι μόνους φιλοσο1 φήο-αι Έ λ λ η ν α ς δ ύ ν α σ θ α ι . * Strom, lib. I S. 302. ^ κ α λ ώ ς ούν κ α ί E p i c u r u s Μενοικεΐ γ ρ ά φ ω ν Μ ή τ ε νέος τις ών, μ ε λ λ έ τ ω 1 φ ι λ ο σ ο φ ε ί ν etc« ström, lib. IV. S. 501 Cf. D i o g e n e m L a e r t i u m ad M e n o e c e u m epistolam. 5 1 » ι ά λ λ ά καί οί Επικούρειοι φασί τινα καί π α ρ ' αύτοίς α π ό ρ ρ η τ α 1 ^ a r c a n a ) L είναι, κ α ί μ ή π ά σ ι ν έ π ι τ ρ έ π ε ι ν έ ν τ υ γ χ ά ν ε ι ν τούτοις τοις η γ ρ ά μ μ α σ ι ν . « str. 1. V 575. Nach Clemens Alexandrinus h a t der Apostel Paulus d e n E p i k u r gemeint, wenn er sagt: 10 » L β λ έ π ε τ ε ούν μή τις 'έσται υ μ ά ς ό σ υ λ α γ ω γ ώ ν δ ι α τ ή ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς , καί κενής ά π α τ η ς , κ α τ ά τ ή ν π α ρ ά δ ο σ ι ν τ ώ ν α ν θ ρ ώ π ω ν , κ α τ ά τ ά σ τ ο ι χ ε ί α τού κ ό σ μ ο υ , κ α ί ο ύ κ α τ ά Χ ρ ι σ τ ό ν φ ι λ ο σ ο φ ί α ν μέν ο ύ π ά σ α ν , ά λ λ ά τήν Επικούρειον, ής κ α ί μ έ μ ν η τ α ι έν τ α ί ς Π ρ ά ξ ε σ ι ν τών Α π ο σ τ ό λ ω ν ό Π α ύ λ ο ς , δ ι α β ά λ λ ω ν , πρόνοιαν αναιρούσαν καί -ήδονήν έκθειάζονσαν, κ α ί εί δή 15 τις ά λ λ η τ α σ τ ο ι χ ε ί α έ ν τ ε τ ί μ η κ ε ν , μ ή έ π ι σ τ ή σ α σ α τ ή ν π ο ι η τ ι κ ή ν α ί τ ί α ν τούτοις· μ η δ έ έ φ α ν τ ά σ θ η τόν δ η μ ι ο υ ρ γ ό ν . η « Strom, lib. I S. 295. G u t d a ß die Philosophen verworfen werden, die nicht p h a n t a s i r t e n ü b e r Gott. J e z t versteht m a n die Stelle besser u n d weiß d a ß P a u l u s alle Philosophie 20 gemeint hat.j

130

Epikuräische Philosophie. 7** H E F T .

5

Cicero. I. de natura deorum. Π. Tusculanarum quaestionum libri V. I

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie

| [ 1 ] | Cicero. De natura deorum. lib.

I. 1

C. V I I I . T u m Vellejus, fidenter sane, u t (sc. Epicurei) soient isti, nihil t a m v e r e n s , q u a m n e dubitare aliqua d e r e v i d e r e t u r : t a n q u a m m o d o ex d e o r u m concilio, et ex Epicuri intermundiis d e s c e n d i s s e ^ e t c . e t c . 5 C. XIII. Sehr schön ist die Stelle des Antisthenes i n eo libro, qui physic u s inscribitur, populareis deos multos, naturalem unum esse d i c e n s . C. XIV heißt es vom Stoiker Zeno: » C u m v e r o H e s i o d i t h e o g o n i a m interpretatur, tollit o m n i n o usitatas, p r a e c e p t a s q u e cognitiones d e o r u m : n e q u e enim J o v e m , n e q u e J u n o n e m , 10 n e q u e V e n e r e m , n e q u e q u e m q u a m , qui ita appelletur, in d e o r u m h a b e t n u m é r o : sed r e b u s inanimis, a t q u e mutis, per q u a n d a m significationem haec d o c e t tributa n o m i n a . « L

L

L

1

L

1

L

1

C. XV heißt es von dem Stoiker Chrysippus: » i n s e c u n d o a u t e m (sc. libro de n a t u r a d e o r u m ) v u l t O r p h e i , M u s a e i , 15 Hesiodi, H o m é r i q u e fabellas a c c o m m o d a r e ad ea, q u a e ipse p r i m o libro de d u s immortalibus dixerit: ut etiam veterrimi p o e t a e , qui h a e c ne suspicati q u i d e m sint, Stoici fuisse v i d e a n t u r . « 1

L

L

1

» Q u e m Diogenes Babylonius c o n s e q u e n s in eo libro, qui inscribitur de Minerva, p a r t u m Jovis, o r t u m q u e virginis ad physiologiam t r a d u c e n s , dejun- 20 git a fabula. Ί « C. XVI. L s o l u s 1 (SC. Epicurus) L e n i m vidit, p r i m u m esse d e o s , q u o d in o m n i u m animis e o r u m n o t i o n e m impressisset ipsa n a t u r a , q u a e est enim gens, aut q u o d g e n u s h o m i n u m , q u o d n o n h a b e a t sine d o c t r i n a anticipat i o n e m q u a n d a m d e o r u m ? q u a m appellat π ρ ό λ η ψ ι ν E p i c u r u s , i.e., ante- 25 c e p t a m a n i m o rei q u a n d a m inf o r m a t i o n e m , sine q u a n e c intelligi q u i d q u a m , n e c quaeri, nec disputari potest. Cujus rationis vim, a t q u e utilitatem ex illo coelesti E p i c u r i , de régula, et judicio v o l u m i n e a c c e p i m u s . L

1

132

Siebentes Heft C. XVII. — intelligi n e c e s s e est, esse d e o s , q u o n i a m insitas e o r u m , vel potius innatas cognitiones h a b e m u s . d e q u o a u t e m o m n i u m n a t u r a consentit, id v e r u m e s s e n e c e s s e e s t . ||[2]| q u o d si ita est, v e r e e x p o s i t a illa sententia est ab E p i c u r o , Q u o d a e t e r n u m , b e a t u m q u e sit, id n e c h a b e r e ipsum negotii q u i d q u a m , n e c exhibere alteri: itaque n e q u e ira, n e q u e gratia teneri, q u o d , q u a e talia e s s e n t , imbecüla e s s e n t o m n i a . . . . h a b e t v e n e r a t i o n e m j u s t a m quidquid e x c e l l i t . c. 18... a n a t u r a h a b e m u s o m n e s o m n i u m gentium speciem nullam aliam, nisi h u m a n a m , d e o r u m . . . sed, ne o m n i a r e v o c e n t u r ad p r i m a s n o t i o n e s , ratio h o c idem ipsa d é c l a r â t . . . q u a e f i g u r a .. h u m a n a p o t e s t esse pulchrior? hominis e s s e specie deos c o n f i t e n d u m est. N e c t a m e n ea species c o r p u s est, sed quasi c o r p u s : n e c h a b e t sanguinem, sed quasi sanguinem. E p i c u r u s . . Lqui s i c tractet, u t d o c e a t , earn e s s e vim e t n a t u r a m d e o r u m , ut p r i m u m n o n sensu, sed m e n t e c e r n a t u r : n e c soliditate q u a d a m , n e c ad n u m e r u m , ut ea, q u a e ille p r o p t e r firmitatem σ τ ε ρ έ μ ν ι α adpellat, sed imaginibus, similitudine, et transitione p e r c e p t i s . 1 C. 19. L C u m infinita simillimarum imaginum species ex innumerabilibus individuis existât, et ad eos affluât, c u m m a x i m i s voluptatibus in e a s imagines m e n t e m i n t e n t a m , infixamque n o s t r a m intelligentiam, c a p e r e q u a e sit et b e a t a n a t u r a et aeterna. S u m m a v e r o vis infinitatis et magna, ac diligenti c o n t e m p l a t i o n e dignissima est: in q u a intelligi n e c e s s e est, e a m esse n a t u r a m , u t o m n i a o m n i b u s paribus p a r i a r e s p o n d e a n t : h a n c ί σ ο ν ο μ ί α ν appellat E p i c u r u s , id est, a e q u a b i l e m t r i b u t i o n e m . Ex h a c igitur illud efficitur, si mortalium tanta multitudo sit, esse immortalium non m i n o r e m : et si, q u a e i n t e r i m a n t , innumerabilia sint, e t i a m ea, q u a e c o n s e r v e n t , infinita esse d e b e r e . Et q u a e r e r e a nobis, Balbe, soletis, q u a e vita d e o r u m sit, q u a e q u e ab iis degatur a e t a s . Ea videlicet, q u a nihil beatius, nihil o m n i b u s b o n i s affluentius cogitari p o t e s t : nihil e n i m agit: nullis o c c u p a t i o n i b u s est implicatus: nulla o p e r a molitur: sua sapientia et virtute g a u d e t : h a b e t e x p l o r a t u m fore se s e m p e r c u m in maximis, turn in aeternis v o l u p t a t i b u s . 1 C. 20. L H u n c d e u m rite b e a t u m dixerimus, v e s t r u m v e r o laboriosissimum: sive e n i m ipse m u n d u s , d e u s est, quid p o t e s t e s s e m i n u s q u i e t u m , q u a m nullo p u n c t o t e m p o r i s intermisso, versari c i r c u m a x e m coeli admirabili celeritate? nisi q u i e t u m a u t e m nihil b e a t u m est, sive in ipso m u n d o d e u s inest aliquis, qui regat, qui g u b e r n e t , qui c u r s u s a s t r o r u m , m u t a t i o n e s t e m p o r u m , r e r u m ||[3]| vicissitudines, o r d i n e s q u e c o n s e r v e t , t e r r a s e t m a r i a c o n t e m p l a n s , h o m i n u m c o m m o d a , v i t a s q u e t u e a t u r : n a e Ule est implicatus molestis negotiis, e t operosis. N o s a u t e m b e a t a m v i t a m i n animi securitate, e t in o m n i u m v a c a t i o n e m u n e r u m p o n i m u s : d o c u i t e n i m n o s idem, q u i c a e t e r a , n a t u r a effectum e s s e m u n d u m : nihil o p u s fuisse fabrica; t a m q u e e a m r e m L

1

L

5

1

1

L

L

1

L

1

L

10

1

1

L

L

1

L

1

n

L

15

20

25

30

35

40

1

1

L

L

133

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie esse facilem, q u a m v o s effici negetis sine divina p o s s e solertia, ut innumerabileis n a t u r a m u n d o s effectura sit, efficiat, effecerit. Q u o d quia q u e m a d m o d u m n a t u r a efficere sine aliqua m e n t e possit, n o n videtis: ut tragici p o e t a e , c u m explicare argumenti exitum n o n p o t e s t i s , confugitis ad d e u m . Cujus o p e r a m p r o f e c t o n o n desideraretis, si i m m e n s a m , et interm i n a t a m in o m n e i s parteis magnitudinem r e g i o n u m videretis: in q u a m se injiciens a n i m u s , et i n t e n d e n s , i t a l a t e longeque peregrinatur, ut nullam tarnen o r a m Ultimi videat, in q u a possit insistere. In h a c igitur i m m e n s i t a t e latitudinum, longitudinum, altitudinum, infinita vis innumerabilium volitat atomorum: quae, interjecto inani, cohaerescunt tarnen inter se et aliae alias apprehendentes continuantur: ex q u o efficiuntur h a e r e r u m f o r m a e , a t q u e figurae: q u a s v o s effici s i n e follibus, et incudibus n o n putatis. Itaque imposuistis in cervicibus nostris sempiternum dominum, quem dies et nocteis timeremus. Quis enim non timeat omnia providentem et cogitantem, et animadvertentem, et omnia ad se pertinere putantem, curiosum et plenum negotii deum? Hinc vobis extitit primum illa fatalis nécessitas, quam είμαρμένην dicitis: ut, quidquid accidat, id ex a e t e r n a veritate, c a u s a r u m q u e c o n t i n u a t i o n e fluxisse dicatis. Q u a n t i a u t e m h a e c p h i l o s o p h i a a e s t i m a n d a est, cui, t a n q u a m aniculis, et iis quidem indoctis, fato fieri v i d e a n t u r o m n i a ? Sequitur μαντική vestra, q u a e latine divinatio dicitur: q u a t a n t a i m b u e r e m u r superstitione, si vos audire vellemus, ut h a r u s p i c e s , augures, harioli, vates, et conjectores nobis e s s e n t colendi. H i s t e r r o r i b u s ab Epic u r o soluti, et in libertatem vindicati, n e c m e t u i m u s e o s , q u o s intelligimus| |[4]| n e c sibi fingere ullam molestiam, n e c alteri q u a e r e r e : et pie, s a n c t e q u e colimus n a t u r a m excellentem, a t q u e p r a e s t a n t e m . 1

5

10

1

L

15

20

25

C. XXI. N u n k ö m m t Cottas Entgegnung. J u d i c o . . a t e dictum esse dilucide: n e q u e sententiis solum c o p i o s e , sed verbis etiam ornatius, quam soient vestri. C. XXIII. q u o d enim o m n i u m gentium g e n e r u m q u e h o m i n i b u s ita videretur, id satis m a g n u m e s s e a r g u m e n t u m dixisti, cur e s s e d e o s confiteremur: 30 q u o d c u m levé p e r se, [tum] etiam falsum e s t . . . (Cotta p o s t q u a m narravit, P r o t a g o r a e , qui d e o s negaret, libros in c o n c i o n e e x u s t o s i p s u m q u e agro exterminatum,) e x q u o e q u i d e m existimo, t a r d i o r e s a d h a n c sententiam profitendam multos esse factos, quippe c u m p o e n a m n e dubitatio quidem effugere p o t u i s s e t . 35 1

L

1

L

1

L

1

C.XXIV. i s t a enim flagitia Democriti sive etiam a n t e L e u c i p p i , esse c o r p u s c u l a q u a e d a m laevia, alia a s p e r a : r o t u n d a alia, p a r t i m a u t e m angulata, c u r v a t a q u a e d a m , et quasi a d u n c a : ex his effectum e s s e c o e l u m , a t q u e L

1

t e r r a m , nulla cogente natura, sed concursu quodam f o r t u i t o . I s t a igitur est Veritas? N a m de vita b e a t a nihil r e p u g n o : q u a m tu ne in d e o quidem esse c e n s e s , nisi p l a n e otio l a n g u e a t . L

1

134

40

Siebentes Heft C o n c é d a n t igitur, ex individuis constare omnia. Quid ad r e m ? d e o r u m enim n a t u r a quaeritur. Sint s a n e ex atomis: n o n igitur aeterni: quia enim ex atomis sit, id n a t u m aliquando sit. Si nati, nulli dii a n t e , q u a m nati: et si o r t u s est d e o r u m , interitus sit, n e c e s s e est, ut tu paullo a n t e de Piatonis m u n d o dis5 p u t a b a s . U b i igitur ülud v e s t r u m b e a t u m et a e t e r n u m ? quibus d u o b u s verbis significatis d e u m . Q u o d c u m efficere vultis, in d u m e t a correpitis: ita enim dicebas, n o n c o r p u s e s s e [in d e o ] , sed quasi c o r p u s : n e c sanguinem, sed quasi s a n g u i n e m . L

1

C.25. H o c p e r s a e p e facitis, ut, c u m aliquid n o n verisimile dicatis, et 10 effugere r e p r e h e n s i o n e m velitis, efferatis aliquid, q u o d o m n i n o ne fieri quidem possit: ut satius fuerit illud ipsum, de q u o ambigebatur, c o n c e d e r e : q u a m tarn i m p u d e n t e r r e s i s t e r e : velut E p i c u r u s , c u m videret, s i a t o m i f e r r e n tur in l o c u m inferiorem suopte p o n d è r e , nihil fore in n o s t r a p o t e s t a t e , q u o d esset e a r u m m o t u s c e r t u s , et n e c e s s a r i u s : invenit quo modo necessitatem L

15

effugeret, quod videlicet Democritum fugerat: ait a t o m u m , c u m p o n d è r e et gravitate directo d e o r s u m feratur, declinare paullulum. H o c dicere turpius est, q u a m illud, q u o d vult, n o n p o s s e d e f e n d e r e . | |[5]| Es ist eine wesentlich merkwürdige Erscheinung, d a ß der Cyclus der 3 griechischen Philosophischen Systeme, die den Schluß der reinen griechi20 sehen Philosophie bilden, das epikuräische, stoische, skeptische System die H a u p t m o m e n t e ihrer Systeme aufnehmen als vorgefunden aus der Vergangenheit. So ist die stoische Naturphilosophie grossentheils heraklitisch, ihre Logik analog mit Aristoteles, so d a ß schon Cicero b e m e r k t , » S t o i c i c u m Peripateticis re concinere videntur, verbis d i s c r e p a r e . « de nat. deor. 1. n

L

1

25

I C. V I I . Die Naturphilosophie des E p i k u r ist den Grundzügen nach demokritisch, die M o r a l analog mit den Cyrenaikern. Die Skeptiker endlich sind die Gelehrten unter den Philosophen, ihre Arbeit ist das Entgegenstellen, also auch das Aufnehmen der vorgefundnen, verschiednen Behauptungen. Sie haben einen gleichmachenden applanirenden gelehrten Blick auf die Systeme

30

hinter sich geworfen u n d damit den W i d e r s p r u c h u n d Gegensatz herausgestellt. Auch ihre Methode hat an der Eleatischen, Sophistischen u n d Vorakademischen Dialektik den allgemeinen Prototyp. Und dennoch sind diese Systeme originell u n d ein Ganzes. Aber nicht n u r , d a ß sie vollständige Baustücke zu ihrer Wissenschaft

35

vorfinden; die lebendigen Geister ihrer Geisterreiche sind diesen selbst gleichsam als Propheten vorhergegangen. Die Persönlichkeiten, die zu ihrem System gehören, w a r e n historische Personen, System w a r d e m System gleichsam das inkorporirte. So Aristipp, Antisthenes, die Sophisten u n d a n d r e . Wie dieß zu begreifen?

40

135

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie W a s Aristoteles bei der „ e r n ä h r e n d e n Seele" b e m e r k t : ^ χ ω ρ ί ζ ε σ - θ α ι δέ τούτο μέν τών ά λ λ ω ν δυνατόν, τα δέ ά λ λ α τούτου Ί α δ ύ ν α τ ο ν έν τοις θ ν η τ ο ΐ ς . « Ar. de a n i m a lib. II c. I I , ist ebenso bei der epikuräischen Philosophie ins Auge zu fassen, theils sie selbst zu begreifen, theils E p i k u r s eigne scheinbare Absurditäten, wie die Ungeschicklichkeit seiner s p ä t e m Beurtheiler.

5

Die allgemeinste F o r m des Begriffs ist bei ihm das Atom; als dieß allgemeinste Sein desselben, das aber in sich konkret u n d G a t t u n g ist, selbst eine A r t gegen h ö h r e Besondrungen u n d Concretionen des Begriffs seiner Philosophie. 10 Das Atom bleibt also das abstrakte Ansichsein z . B . der Person, des Weisen, Gottes. Dieß sind höhre qualitative Fortbestimmungen desselben Begriffs. Es ist also bei der genetischen Entwicklung dieser Philosophie nicht Bayles u n d Plutarchs u . a . ungeschickte F r a g e aufzuwerfen, wie k a n n eine Person, ein Weiser, ein Gott aus Atomen entstehn u n d zusammengesezt 15 werden? Anderseits scheint diese F r a g e d u r c h E p i k u r selbst gerechtfertigt zu werden, d e n n bei h ö h r e n Entwicklungen z. B. Gott wird er sagen, dieser bestehe aus kleinen und feinen Atomen. Hierüber ist zu b e m e r k e n , d a ß sich sein eignes Bewußtsein zu den ihm aufgedrungnen Weiterbestimmungen seines |j[6]| Prinzips verhält, wie das unwissenschaftliche Bewußtsein der 20 S p ä t e m zu seinem System. W e n n z. B. bei Gott etc. a b s t r a h i r t von der weitren F o r m b e s t i m m u n g , die er als ein nothwendiges Glied im Systeme hat, nach seinem Bestehn, seinem Ansichsein gefragt wird, so ist das allgemein Bestehn ü b e r h a u p t das Atom und die vielen Atome; aber eben in dem Begriff Gottes, des Weisen ist dieß 25 Bestehn untergegangen in eine h ö h r e F o r m . Sein spezifisches Ansichsein ist eben seine weitere Begriffsbestimmung u n d Nothwendigkeit im Ganzen des Systems. W i r d nach einem Sein ausser diesem gefragt, so ist dieß ein Rückfall in die u n t r e Stufe u n d F o r m des Prinzips. E p i k u r m u ß a b e r stets so zurückfallen, denn sein Bewußtsein ist ein ato- 30 mistisches, wie sein Prinzip. Das Wesen seiner N a t u r ist auch d a s Wesen seines wirklichen Selbstbewußtseins. Der Instinkt, der ihn treibt, u n d die weitren Bestimmungen dieses instinktmässigen Wesens sind ihm ebenso wieder eine Erscheinung neben a n d e r m u n d aus der h ö h r e n S p h ä r e seines Philosophirens sinkt er in die allgemeinste zurück, vorzüglich, da das Bestehn, als 35 Fürsichsein ü b e r h a u p t , ihm die F o r m alles Bestehns ü b e r h a u p t ist. Dieß wesentliche Bewußtsein des Philosophen t r e n n t sich von seinem eignen erscheinenden Wissen, a b e r dieß erscheinende Wissen selbst in seinen Selbstgesprächen gleichsam ü b e r sein eigentliches innres Treiben, ü b e r den G e d a n ken, den es d e n k t , ist bedingt, bedingt d u r c h das Prinzip, was das Wesen 40 seines Bewußtseins ist.

136

Siebentes Heft

5

10

15

20

25

Die philosophische Geschichtschreibung hat es nicht sowohl damit zu t h u n , die Persönlichkeit, sei es auch die geistige des Philosophen, gleichsam als den Fokus u n d die Gestalt seines Systems zu fassen; noch weniger in psychologisches Kleinkramen u n d Klugsein sich zu ergehn; sondern sie hat in jedem Systeme die Bestimmungen selbst, die durchgehnden wirklichen Krystallisationen von den Beweisen, den Rechtfertigungen in Gesprächen, der Darstellung der Philosophen, so weit diese sich selbst kennen, zu trennen; den stumm fortwirkenden Maulwurf des wirklichen philosophischen Wissens von dem gesprächigen, exoterischen, sich mannigfach gebährdenden phänomenologischen Bewußtsein des Subjekts, das das Gefäß u n d die Energie jener Entwicklungen ist. In der T r e n n u n g dieses Bewußtseins, ist ebenseine Einheit /[7]/ das wechselseitige Bedingen nachzuweisen. /[6]/ Dieß kritische Moment bei der Darstellung einer historischen Philosophie ist ein d u r c h a u s nothwendiges, um die wissenschaftliche Darstellung eines Systems mit seiner historischen Existenz zu vermitteln, eine Vermittlung, die nicht zu umgehn ist, eben weil die Existenz eine historische ist, zugleich aber als eine philosophische behauptet, also ihrem Wesen nach entwickelt werden m u ß . Am wenigsten darf bei einer Philosophie auf Autorität und guten Glauben angen o m m e n werden, d a ß sie eine Philosophie sei, sei auch die ||[7]| Autorität ein Volk u n d der Glaube der von J a h r h u n d e r t e n . Der Beweis k a n n a b e r n u r d u r c h Exposition ihres Wesens geliefert werden. In beidem t r e n n t ja jeder, der Geschichte der Philosophie schreibt, Wesentliches u n d Unwesentliches, Darstellung u n d Inhalt, er dürfte sonst n u r abschreiben, k a u m übersetzen, noch weniger dürfte er selbst mitsprechen oder ausstreichen etc. Er w ä r e bioser Copist einer Copie. Es ist also vielmehr zu fragen, wie k o m m t der Begriff einer Person, eines Weisen, Gottes u n d die spezifischen Bestimmungen dieser Begriffe in das System herein, wie entwickeln sie sich aus ihm?

Cic. De finibus bon. et mal.

30

Hb. I. C. VI. 1

1

LPrincipio i n physicis, quibus m a x i m e gloriatur, (sc. E p i c u r u s ) p r i m u m totus est a l i e n u s . . . . I l l e (sc. D e m o c r i t u s ) L a t o m o s . . . c o r p o r a individua, p r o p t e r soliditatem c e n s e t in infinito inani, in q u o nihil nec L

L

1

n

L

35

1

L

137

Karl Marx · Hefte zur epikureischen Philosophie s u m m u m , n e c infimum, n e c m e d i u m , n e c ultimum, n e c e x t r e m u m sit, ita ferri, ut concursionibus inter se c o h a e r e s c a n t : ex q u o efficiantur ea, q u a e sint, q u a e q u e c e r n a n t u r , omnia: e u m q u e rnqtum a t o m o r u m nullo a principio, 1

n

sed e x a e t e r n o t e m p o r e intelligi c o n v e n u e . c e n s e t (Epicurus) . . e a d e m illa individua, et solida c o r p o r a ferri suo d e o r s u m p o n d è r e ad lineam: h u n c n a t u r a l e m esse o m n i u m c o r p o r u m m o t u m : d e i n d e ibidem h o m o a c u t u s , c u m illud o c c u r r e r e t ; si o m n i a d e o r s u m e regione ferrentur, et, ut dixi, ad lineam, n u n q u a m fore, ut a t o m u s altera alteram p o s s e t attingere: itaque attulit r e m c o m m e n t i t i a m : declinare dixit a t o m u m p e r p a u l u l u m : q u o nihil p o s s e t fieri m i n u s : ita effici c o m p l e x i o n e s , et c o p u l a t i o n e s , et adhaesitationes a t o m o r u m inter s e : e x q u o efficeretur m u n d u s , o m n e s q u e p a r t e s m u n d i , q u a e q u e i n e o e s s e n t . . . e t ipsa declinatio, a d libidinem fingitur (ait enim declinare a t o m u m sine causa: q u o nihil t u r p i u s p h y s i c o q u a m fieri sine c a u s a q u i d q u a m d i c e r e . ) s o l D e m o c r i t o m a g n u s videtur, quippe homini erudito, i n g e o m e t r i a q u e p e r f e c t o : huic bipedalis fortasse: t a n t u m enim esse censet, q u a n t u s videtur, vel paullo a u t m a j o r e m a u t m i n o r e m . I t a q u a e mutât, e a corrumpit: q u a e sequitur, sunt t o t a D e m o c r i t i : atomi, i n a n e , imagines, quae idola nommant, q u o r u m i n c u r s i o n e n o n solum v i d e a m u s , sed etiam cogitemus: intinitio ipsa, quam άπεψίαν v o c a n t , t o t a ab illo est: t u m innumerabiles m u n d i , qui et o r i a n t u r et i n t e r e a n t quotidie1 etc. L

L

1

L

1

L

C. VII. L J a m in altera philosophiae p a r t e 1 λ ο γ ι κ ή dicitur, Lquae iste vester, p l a n e 1 . . . L i n e r m i s ac n u d u s est: tollit definitiones: nihil de dividendo, ac p a r t i e n d o d o c e t : n o n , q u o m o d o efficiatur c o n c l u d a t u r q u e ratio, tradit: n o n , q u a via captiosa solvantur, ambigua distinguantur, ostendit: judicia r e r u m in sensibus ponit: quibus si semel aliquid falsi p r o v e r o p r o b a t u m sit, s u b l a t u m esse o m n e judicium veri et falsi p u t a t . 1 L Confirmât illud vel m a x i m e , q u o d ipsa natura, ut ait ille, asciscat, et r e p r o b e t , i . e . voluptatem et d o l o r e m : ad h a e c , et q u a e fugiamus, et q u a e s e q u a m u r , ref ert o m n i a . | 1

|[8][ C. IX. h o c E p i c u r u s in voluptate ponit: q u o d s u m m u m b o n u m esse vult, s u m m u m q u e m a l u m , dolorem, idque instituit d o c e r e sic: O m n e animal, simulatque n a t u m sit, v o l u p t a t e m a p p e t e r e , e a q u e g a u d e r e , u t s u m m o b o n o : d o l o r e m a s p e r n a r i , ut s u m m u m malum, et q u a n t u m possit, a se repellere: idque facere n o n d u m d e p r a v a t u m , ipsa n a t u r a i n c o r r u p t e a t q u e integre j u d i c a n t e : itaque negat o p u s esse ratione, n e q u e disputatione, q u a m L

1

o b r e m voluptas e x p e t e n d a , fugiendus dolor s i t n e c e s s e est, quid a u t ad n a t u r a m , a u t c o n t r a sit, a n a t u r a ipsa j u d i c a r i C. XI. . . . sie in o m n i re doloris amotio s u c c e s s i o n e m eff icit voluptatis. I t a q u e non placuit E p i c u r o , m e d i u m esse q u i d q u a m inter d o l o r e m et voluptatem. L

1

L

1

138

Siebentes Heft C.XII. L i n e s s e e n i m n e c e s s e est in e o , qui ita sit affectus, et firmitatem animi, n e c m o r t e m , n e c dolorem timentis, quod m o r s sensu c a r e a t : dolor in longinquitate, levis: in gravitate, brevis soleat [esse]: ut ejus magnitudinem celeritas, d i u t u r n i t a t e m allevatio c o n s o l e t u r . Ad ea c u m accedit, ut 5

10

15

20

25

30

35

40

n e q u e divinum n u m e n h o r r e a t , n e c praeteritas voluptates effluere patiatur, e a r u m q u e assidua r e c o r d a t i o n e laetetur: quid est, q u o d h u e possit, q u o d 1 melius sit, a c c e d e r e ? L quoniam a u t e m i d e s t v e l summum bonum, vel ultimum, vel e x t r e m u m , quod G r a e c i τέλος n o m i n a n t , quodipsum nullam ad aliam rem, ad id autem res referuntur omnes: fatendum est, summum esse bonum jueunde vivere.1 C.XIII. ... L q u a e est enim a u t utilior, a u t ad b e n e v i v e n d u m aptior partitio, q u a m illa, q u a est u s u s E p i c u r u s ? qui u n u m g e n u s posuit e a r u m cupiditatum, q u a e e s s e n t et naturales et n e c e s s a r i a e : alterum, q u a e na­ turales essent, n e c tarnen n e c e s s a r i a e : tertium, q u a e n e c naturales, n e c n e c e s s a r i a e : q u a r u m ea ratio est, ut n e c e s s a r i a e n e c o p e r a multa, n e c i m p e n s a expleantur: n e c naturales q u i d e m m u l t a desiderant, p r o p t e r e a q u o d ipsa n a t u r a divitias, quibus c o n t e n t a sit, et parabileis, et t e r m i n a t a s h a b e t : inanium a u t e m cupiditatum n e c m o d u s ullus, n e c finis inveniri potest. 1 1 |[9]| C. XVIII. L c l a m a t E p i c u r u s is, q u e m v o s nimis voluptatibus esse deditum dicitis: n o n p o s s e j u e u n d e vivi nisi sapienter, h o n e s t e , j u s t e q u e vivatur: n e c sapienter, h o n e s t e , juste, nisi j u e u n d e 1 (Lquo minus1) a se ipse dissidens, s e c u m q u e d i s c o r d a n s , gustare p a r t e m ullam Lanimus liquidae voluptatis et liberae p o t e s t 1 . XIX. L sic enim ab E p i c u r o sapiens s e m p e r b e a t u s inducitur: finitas h a b e t cupiditates; negligit m o r t e m ; de d u s immortalibus sine ullo m e t u v e r a sentit; n o n dubitat, si ita melius sit, migrare de vita: his r e b u s i n s t r u c t u s s e m p e r est in v o l u p t a t e : n e q u e enim t e m p u s est ullum, q u o n o n plus h a b e a t volupt a t u m , q u a m d o l o r u m : n a m et p r a e t e r i t a grate meminit, et praesentibus ita potitur, ut animadvertat, quanta sint ea, quamque jucunda: n e q u e p e n d e t ex futuris, sed e x s p e c t a t illa, fruitur p r a e s e n t i b u s 1 . . . L c u m stult o r u m vitam c u m sua c o m p a r â t , m a g n a adficitur v o l u p t a t e : dolores autem, s i q u i incurrunt, n u n q u a m v i m t a n t a m h a b e n t , u t n o n plus h a b e a t sapiens q u o d gaudeat, q u a m q u o d angatur. O p t i m e v e r o E p i c u r u s , q u o d exiguam dicit f o r t u n a m intervenire sapienti: m a x i m a s q u e ab e o , et gravissimas r e s consilio ipsius, et r a t i o n e administrari: n e q u e m a j o r e m v o l u p t a t e n x ex infinito t e m p o r e aetatis percipi p o s s e , q u a m e x h o c percipiatur, q u o d v i d e a m u s e s s e finitum. In dialectica a u t e m v e s t r a nullam vim existimavit e s s e n e c a d melius v i v e n d u m , n e c a d c o m m o d i u s d i s s e r e n d u m . I n physicis p l u r i m u m p o s u i t . . . . o m n i u m a u t e m r e r u m n a t u r a cognita; l e v a m u r superstitione, liberamur mortis m e t u , n o n c o n t u r b a m u r ignoratione r e r u m , 1

L

139

Karl Marx • Hefte zur epikureischen Philosophie e q u a ipsa horribiles e x s i s t u n t saepe formidines: d e n i q u e etiam m o r a t i melius e r i m u s , c u m didicerimus, q u a e n a t u r a d e s i d e r e t (: I n d e m wir die N a t u r als vernünftig erkennen, hört unsre Abhängigkeit von derselben auf. Sie ist kein Schrecken unsres Bewußtseins m e h r u n d grade E p i c u r m a c h t die F o r m des Bewußtseins, in ihrer Unmittelbarkeit, das Fürsichsein zur F o r m der N a t u r . N u r indem die N a t u r ganz frei gelassen wird von der bewußten Vernunft, als Vernunft in ihr selber betrachtet wird, ist sie ganz Eigenthum der Vernunft. Jede Beziehung zu ihr, als ||[10]| solche ist zugleich ein E n t fremdetsein derselben :) 1

5

N i s i a u t e m r e r u m n a t u r a p e r s p e c t a erit, nullo m o d o p o t e r i m u s s e n s u u m 10 judicia d e f e n d e r e . Quidquid p o r r o animo c e r n i m u s , id o m n e oritur a sensib u s : qui si o m n e s veri e r u n t , ut Epicuri ratio d o c e t : t u m d e n i q u e poterit aliquid cognosci et percipi: q u o s qui tollunt, et nihil p o s s e percipi dicunt, ii, r e m o t i s sensibus, ne id ipsum quidem expedire p o s s u n t , q u o d d i s s e r u n t . S i c e physicis et fortitudo sumitur c o n t r a mortis t i m o r e m et c o n s t a n t i a 15 contra metum religionis . L

1

L

1

n

C. XX. E p i c u r u s .. i t a dicit: O m n i u m r e r u m , quas ad b e a t e v i v e n d u m sapientia c o m p a r a v e r i t nihil esse majus amicitia, nihil u b e r i u s , nihil j u c u n L

L

1

dius p r a e c l a r e enim E p i c u r u s his p a e n e v e r b i s : E a d e m , inquit, scientia confirmavit a n i m u m , ne q u o d a u t s e m p i t e r n u m a u t d i u t u r n u m 20 timeret m a l u m : q u a e p e r s p e x i t , in h o c ipso vitae spatio, amicitiae praesidium e s s e f i r m i s s i m u m . L

1

C. XXI. s i o m n i a dixi h a u s t a e fonte n a t u r a e , si t o t a oratio n o s t r a o m n e m sibi fidem sensibus confirmât, id est, incorruptis, a t q u e integris testibus N o n ergo E p i c u r u s ineruditus, sed ii indocti, qui, q u a e 25 p u e r o s n o n didicisse t u r p e est, e a p u t e n t u s q u e a d s e n e c t u t e m e s s e di§cendum. L

1

L

1

lib. II. 1

C. II. (1. c.) n e g a t enim definiri r e m p l a c e r e . C. V I I . (eine Stelle a u s den κύριοα δόξοα des E p i k u r ) L „ s i ea, q u a e luxu- 30 riosis efficientia v o l u p t a t u m , liberarent eos d e o r u m , et mortis, et doloris m e t u , d o c e r e n t q u e , qui e s s e n t fines cupiditatum: nihil h a e r e r e m u s : c u m u n d i q u e c o m p l e r e n t u r voluptatibus, n e c h a b e r e n t ulla ex p a r t e aliquid aut dolens, a u t aegrum, i.e. a u t e m m a l u m . " 1 L

C. 26" L e quibus u n u m mihi videbar ab ipso E p i c u r o d i c t u m c o g n o s c e r e : 35 amicitiam a v o l u p t a t e n o n p o s s e divelli, ob e a m q u e r e m c o l e n d a m esse, q u o d sine e a t u t o , e t sine m e t u vivi n o n posset, n e c j u c u n d e q u i d e m pos­ set. 1

140

Siebentes Heft 1

C. 31 scripsit e n i m (sc. E p i c u r u s ) : m o r t e m nihil ad n o s p e r t i n e r e : q u o d enim dissolutum sit, id esse sine sensu: q u o d a u t e m sine sensu sit, id nihil omnino ad nos p e r t i n e r e . L

L

1

lib. 5

C. I. J p s e tate . I

1 L

III.

d i c i t E p i c u r u s : ne a r g u m e n t a n d u m quidem esse de volup-

1

141

Karl M a r x Fragmente von

Epikur-Studien

Fragment von Eplkur-Studien aus dem Ersten Heft zur epikureischen Philosophie

Fragmente aus den zur epikureischen

Heften

Philosophie

[Aus d e m e r s t e n Heft]

5

|Daßdie Repulsion mit d e m Gesetze des Atoms, dem Ausbeugen von der graden Linie gesezt sei, hat Epicur auf das Bestimmteste im Bewußtsein. Daß dieß nicht in d e m oberflächlichen Sinn zu nehmen, als wenn die Atome n u r so in ihrer Bewegung sich treffen können, spricht Lucretius wenigstens a u s . Nachdem er in der oben citirten Stelle gesagt: O h n e dieß Clinamen atomi sei w e d e r : » o f f e n s u s n a t u s nec plaga c r e a t a « heißt es bald darauf: 1

L

» D e n i q u e si semper motus connectitur omnis, Et vetere exoritur semper novus ordine certo N e c declinando f aciunt primordia m o t u s Principium q u o d d a m , q u o d fati f o e d e r a r u m p a t , E x infinito n e c a u s s a m c a u s s a s e q u a t u r : L i b e r a etc.« v. 251 sqq. 1. II L

10

1

15

Hier ist eine andere Bewegung statuirt, in der sich die Atome treffen können, als die d u r c h das clinamen bewirkte. F e r n e r ist sie bestimmt, als das absolut Deterministische, also Aufheben des Selbst, so d a ß jede Bestimmung ihr Dasein in ihrem unmittelbaren Anderssein u n d Auf gehobensein, was gegen das Atom die grade Linie ist, findet. E r s t aus dem Clinamen geht die selbstische 20 Bewegung hervor, die Beziehung, die ihre Bestimmtheit als Bestimmtheit ihres Selbst u n d nicht eine andre hat. Lucrez m a g diese Ausführung aus E p i k u r geschöpft haben oder nicht. Dieß t h u t nichts z u r Sache. W a s sich in der Entwicklung d e r Repulsion ergeben, d a ß das Atom als die unmittelbare F o r m des Begriffs sich n u r in der un25 mittelbaren Begriffslosigkeit vergegenständlicht, dasselbe gilt von d e m philosophischen Bewußtsein, dem dieses Prinzip sein Wesen ist. Dieß dient zugleich zur Rechtfertigung, wenn ich eine total verschiedne Eintheilung von der des E p i k u r getroffen habe.|

147

Karl Marx · Fragmente von Epikur-Studien [Aus dem zweiten Heft] Wesentlich zur Bestimmung der epikureischen Naturphilosophie ist: 1) Die Ewigkeit der Materie, die damit zusammenhängt, d a ß die Zeit als accidenz der accidenzen, als n u r den Zusammensetzungen u n d ihren zufälligen Eventis zukommend, betrachtet, also ausserhalb des materialen Principe, 5 des Atoms selbst verlegt wird. Dieß hängt weiter damit zusammen, d a ß die Substanz der epikureischen Philosophie das n u r äusserlich reflektirnde, die Yoraussetzungslosigkeit, Willkühr u n d Zufälligkeit ist. Die Zeit ist vielmehr das Schicksal der N a t u r , des Endlichen. Die negative Einheit mit sich, ihre innerliche Nothwendigkeit. 10 2) Das Leere, die Negation ist nicht das Negative der Materie selbst, sond e r n da, wo sie nicht ist. Sie ist also auch in dieser Beziehung in sich selbst ewig. Die Gestalt, die wir am Schlüsse aus der Werkstätte des griechischphilosophischen Bewußtseins hervortreten sehn, aus d e m Dunkel der Abstraktion 15 u n d in ihre dunkele T r a c h t gehüllt, ist dieselbe, in welcher die griechische Philosophie lebendig Uber die Weltbühne schritt, dieselbe Gestalt, die selbst im brennenden K a m i n Götter sah, dieselbe, die den Giftbecher t r a n k , dieselbe, die als der Gott des Aristoteles der höchsten Seeligkeit, der Theorie, genießt. [ 20

[Aus dem vierten Heft] | E S ist bekannt, d a ß bei den E p i k u r ä e r n der Zufall die herrschende Catégorie ist. Eine nothwendige Consequenz davon ist, d a ß die Idee n u r als Zustand angeschaut wird, der Zustand ist das an sich zufällige Bestehn. Die innerste Catégorie der Welt, das Atom, seine Verknüpfung etc. ist deßwegen in die 25 Ferne geschoben, wird als ein verflossner Zustand betrachtet. Dasselbe findet m a n bei den Pietisten u n d Supranaturalisten. Die Schöpfung der Welt, die E r b s ü n d e , die Erlösung, all dieses u n d all ihre gottseligen Bestimmungen, wie das Paradies etc. ist nicht eine ewige an keine Zeit gebundne, immanente Bestimmung der Idee, sondern ein Zustand. Wie E p i k u r die Idealität seiner 30 Welt, die Leere aus ihr hinausschiebt in die Weltschöpfung, so v e r k ö r p e r t der Supranaturalist die Voraussetzungslosigkeit, die Idee der Welt im P a r a dies.!

148

Fragment eines Entwurfs nach dem Dritten Heft zur epikureischen Philosophie

Fragment eines nach dem dritten

5

10

15

Entwurfs

Heft zur epikureischen

Philosophie

|3j Die Betrachtung wird wieder eingetheilt in das Verhältniß τ ώ ν α δ ί κ ω ν κ α ί π ο ν η ρ ώ ν , d a n n der π ο λ λ ώ ν κ α ί ι δ ι ω τ ώ ν u n d endlich der ε π ι ε ι κ ώ ν κ α ί ν ο υ ν ε χ ό ν τ ω ν (S. 1104 1. c.) zu der L e h r e von der F o r t d a u e r der Seele. Schon diese Eintheilung in feste, qualitative Unterschiede zeigt, wie wenig Plutarch den E p i k u r versteht, der als Philosoph das wesentliche Verhältniß der menschlichen Seele ü b e r h a u p t betrachtet. F ü r die Ungerechten wird n u n wieder die F u r c h t als Besserungsmittel angeführt u n d so der Schrecken der Unterwelt für das sinnliche Bewußtsein gerechtfertigt. W i r h a b e n diesen Einwurf schon betrachtet. I n d e m in der F u r c h t u n d zwar einer inneren, nicht zu erlöschenden F u r c h t der Mensch als Thier bestimmt ist, so ist es bei einem Thiere ü b e r h a u p t gleichgültig, wie es in Schranken gehalten wird. W i r k o m m e n jetzt zur Ansicht der π ο λ λ ο ί , obgleich es sich am E n d e zeigt, d a ß wenige da von ausgenommen sind, ja um eigentlich zu r e d e n alle, · δ έ ω λ έ γ ε ι ν π ά ν τ α ς , zu dieser F a h n e schwören. » T O Ï Ç δέ π ο λ λ ο ί ς κ α ί ά ν ε υ φ ό β ο υ π ε ρ ί τών έν αδου ή π ε ρ ί τό μ υ θ ώ δ ε ς της άιδιότητος έ λ π ί ς , κ α ί ό π ό θ ο ς τοΰ είναι, π ά ν τ ω ν ερώτων π ρ ε σ β ύ τ α τ ο ς ών κ α ί μ έ γ ι σ τ ο ς η δ ο ν ή ς || υ π ε ρ β ά λ λ ε ι κ α ί γ λ υ κ υ θ υ μ ί α ς τό π α ι δ ι κ ό ν εκείνο δέος. Ί « S. 1 1 0 4 . I.e. »Lr\ κ α ί τ έ κ ν α κ α ί γ υ ν α ί κ α κ α ί φ ί λ ο υ ς ά π ο βάλλοντες, είναί π ο υ μ ά λ λ ο ν έ θ έ λ ο υ σ ι κ α ί δ ι α μ έ ν ε ι ν κ α κ ο π α θ ο ΰ ν τ ε ς , ή π α ν τ ά π α σ ι ν έ ξ η ρ ή σ θ α ι καί δ ι ε φ θ ά ρ θ α ι καί γ ε γ ο ν έ ν α ι τ ό μ η θ έ ν . ήδέως δέ τών ο ν ο μ ά τ ω ν τοΰ μ ε θ ι σ τ ά σ θ α ι τόν θ ν ή σ κ ο ν τ α κ α ί μ ε τ α λ λ ά τ τ ε ι ν κ α ί δ σ α δηλοΐ μ ε τ α β ο λ ή ν δ ν τ α τ ή ς ψ υ χ ή ς , ο ύ φ θ ο ρ ά ν τόν θ ά ν α τ ο ν άκροώντ α ι 1 ..« S . 1 1 0 4 . I.e. ^ κ α ί πρός τ ό ά π ό λ ω λ ε κ α ί τ ό ά ν ή ρ η τ α ι , κ α ί τ ό ούκ εστι, τ α ρ ά σ σ ο ν τ α ι 1 . . . Lr\ κ α ί π ρ ο σ ε π ι σ φ ά τ τ ο υ σ ι ν οί τ α υ τ ί λέγοντες, ά π α ξ ά ν θ ρ ω π ο ι γ ε γ ό ν α μ ε ν , δις δέ ούκ εστι γ ε ν έ σ θ α ι 1 .. ,_καί γ ά ρ τό π α ρ ό ν ώς μικρόν, μ ά λ λ ο ν δέ μ η δ ο τ ι ο ΰ ν πρός τό σ ύ μ π α ν τ α ά τ ι μ ή σ α ν τ ε ς ά ν α π ό λ α υ σ τ α προΐενται, καί όλιγωρούσιν αρετής καί π ρ ά ξ ε ω ς , οίον έ ξ α θ υ μ ο ύ ν τες, καί κ α τ α φ ρ ο ν ο ΰ ν τ ε ς εαυτών ώς ε φ ή μ ε ρ ω ν κ α ί ά β ε β α ί ω ν κ α ί πρός ουδέν άξιόλογον γεγονότων, τό γ ά ρ ά ν α ί σ θ η τ ο ν κ α ί λ υ θ έ ν κ α ί μ η δ έ ν L

20

25

30

151

Karl Marx · Fragmente von Epikur-Studien είναι π ρ ό ς η μ ά ς τό ά ν α ι σ θ η τ ο ύ ν , ούκ α ν α ι ρ ε ί τό τού -θανάτου δέος, ά λ λ ' ώ σ π ε ρ ά π ό δ ε ι ξ ι ν α υ τ ο ύ π ρ ο σ τ ί θ η σ ι ν . α υ τ ό γ ά ρ τούτο έστιν δ δέδοικεν ή 1 φ ύ σ ι ς . . . ι,τήν είς τ ό μ ή φρονούν μ η δ έ α ί σ θ α ν ό μ ε ν ο ν δ ι ά λ υ σ ι ν τ ή ς ψ υ χ ή ς , ήν Ε π ί κ ο υ ρ ο ς είς κενόν κ α ί ά τ ό μ ο υ ς δ ι α σ π ο ρ [ ά ν ] || π ο ι ώ ν , ετι μ ά λ λ ο ν έ κ κ ό π τ ε ι τ ή ν ε λ π ί δ α τ ή ς α φ θ α ρ σ ί α ς · δι' ήν ολίγοι, δέω λ έ γ ε ι ν π ά ν τ α ς ε ί ν α ι κ α ί π ά σ α ς π ρ ό θ υ μ ο υ ς τ ώ Κ ε ρ β έ ρ φ δ ι α δ ά κ ν ε σ θ α ι , κ α ί φορεΐν 1 1 είς τόν ά τ ρ η τ ο ν , δ π ω ς έν τώ ε ί ν α ι ,^διαμένωσι, μ η δ έ ά ν α ι ρ ε θ ώ σ ι . * S.[1104-]1105. I . e . Der qualitative Unterschied von der vorhergehenden Stufe existirt eigent­ lich nicht, s o n d e r n was früher in der Gestalt der thierischen F u r c h t erschien, erscheint hier in der Gestalt der menschlichen F u r c h t , der Gefühlsform. Der Inhalt bleibt derselbe. Es wird u n s gesagt, d a ß der W u n s c h des Seins die älteste Liebe ist; allerdings, die abstracteste u n d d a h e r älteste Liebe ist die Selbstliebe, die Liebe seines particularen Seins. Doch das war eigentlich die Sache zu sehr herausgesagt, sie wird wieder zurückgenommen u n d ein veredlender Glanz um sie geworfen d u r c h den Schein des Gefühls. Also wer Weib u n d Kinder verliert, wünscht eher, d a ß sie irgendwo sein, wenn es ihnen auch schlecht geht, als d a ß sie gänzlich aufgehört h a b e n . W e n n es sich bloß um Liebe handelte, so ist das Weib u n d das K i n d des [In]dividuums am reinsten aufbewahrt in sei[ne]m Herzen, ein viel höheres Sein, als das [der] empirischen Existenz. Allein die Sache || steht a n d e r s . Weib u n d Kind sind als solche blos in empirischer Existens, insofern das Individuum, dem sie angehören selbst empirisch existirt. Daß es sie also lieber irgendwo, in räumlicher Sinnlichkeit, gehe es ihnen auch schlecht, wissen will, als nirgends, heißt weiter nichts, als d a ß das Individuum das Bewußtsein seiner eigenen empirischen Existenz haben will. Der Mantel der Liebe w a r bloß ein Schatten, das nude empirische Ich, die Selbstliebe, die älteste Liebe ist der K e r n , h a t in keine concretere idealere Gestalt sich verjüngt. Angenehmer, meint Plutarch, klingt der Name der V e r ä n d e r u n g , als des gänzlichen Aufhörens. Allein die V e r ä n d e r u n g soll keine qualitative sein, das einzelne Ich in seinem einzelnen Sein soll v e r h a r r e n , der N a m e ist also bloß die sinnliche Vorstellung dessen, was er ist, u n d soll das Gegentheil bedeuten. Die Sache soll nicht v e r ä n d e r t , sondern n u r in einen dunkeln O r t gestellt werden, das Zwischenschieben phantastischer F e r n e soll den qualitativen S p r u n g , u n d jeder qualitative Unterschied ist ein S p r u n g , ohne dies Springen keine Idealität, soll ihn verhüllen. F e r n e r meint P l u t a r c h , dies B e w u ß t s e i n ] |

152

5

10

15

20

25

30

35

Karl M a r x Exzerpte aus W e r k e n klassischer Philosophen (Berliner

Hefte)

Exzerpte aus Aristoteles:

De anima

Aristoteles de anima II und III. ZWEITES HEFT.

Hb. III Berlin. 18401

5

de anima Hb. III. [424 b] C.I. D a ß es nur 5 Sinne giebt, δψις, άκοή, δσφρησις, γενσις, άφή geht aus folgendem h e r v o r . Alles das, w a s d u r c h die ά φ ή w a h r g e n o m m e n wird, e m p f i n d e n wir. D e n n alle Affektionen des F ü h l b a r e n , insofern es fühlbar ist, n e h m e n wir w a h r

10

d u r c h die ά φ ή . F e r n e r , w e n n u n s e i n e αϊσ-σησις mangelt, m u ß u n s a u c h ein αίσ-σητήριον mangeln. Sovieles a b e r d u r c h ein M e d i u m sinnlich wahrge­ n o m m e n wird u n d nicht d u r c h B e r ü h r u n g d e s s e l b e n , n e h m e n die Sinne w a h r ά π λ ο ΐ ς δ ι α σ τ ή μ α σ ι , w i e Luft u n d Wasser. E s verhält sich aber so, d a ß w e n n d u r c h ein M e d i u m (δι' ένας) m e h r e α ι σ θ η τ ά , die d e m genus n a c h v o n

15

e i n a n d e r v e r s c h i e d e n sind, vermittelt sind, (εχει δε όντως, ώστε εί μέν δι' ένας πλείω αίσϋ-ητά έτερα αλλήλων δντα τφ γένει) n o t h w e n d i g der, der ein solches Sinnesorgan h a t , ((was diesem M e d i u m entspricht)) für beide d a s Sensitiv, d a s E m p f i n d e n d e sei, (ανάγκη τόν έχοντα τό τοιούτον αίσϋ-ητήριον, άμφοΐν αίσϋ·ητικόν είναι) wie z . B . w e n n a u s Luft d a s α ί σ θ η τ ή ρ ι ο ν

20

ist u n d die Luft s o w o h l M e d i u m des Schalls, als der F a r b e . W e n n aber m e h r e M e d i e n [425 a] d e s s e l b e n sind, (εί δέ π λ ε ί ω τοϋ α ύ τ ο ΰ ) , wie der F a r b e Luft u n d W a s s e r , d e n n beides ist durchsichtig, so wird d a s , w a s nur eins d e r s e l b e n hat, (nähmlich das Sinnorgan) das d u r c h b e id e s sinnlich w a h r nehmen.

155

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 1

(ei δέ πλείω τον αυτού, οίονχρόας καί ό άήρ καί νδωρ· αμφω γάρ διάφανη καί ό τό έτερον αυτών έχων μόνον, αίσ-θήσεται τοΰ δι ' άμφοίν.) A u s d i e s e n b e i d e n e i n f a c h e n b e s t e h n alle S i n n e s o r g a n e : a u s Luft u n d W a s s e r ; die Pupille aus Wasser, d a s G e h ö r a u s Luft, d a s R i e c h o r g a n a u s b e i d e n ; d a s F e u e r aber k ö m m t keinem Sinnorgan zu o d e r ist gemeinschaft5 lieh allen. D e n n nicht o h n e W ä r m e ist das α ί σ θ η τ ι κ ό ν . D i e E r d e a b e r ist e n t w e d e r keines, o d e r in der α φ ή allein spezifisch z u g e m i s c h t . (Ιδίως μ έ μ ι κ τ α ι ) (Die α φ ή als Sinn d e r a b s t r a k t e n Materialität, der Schwere u n d ihrer physischen Besondrung in Cohaesion etc.) Es bleibt d a h e r kein αίσθητήριον übrig a u s s e r der L u f t u n d des W a s s e r s . 10 Alle α ι σ θ ή σ ε ι ς w e r d e n b e s e s s e n nicht v o n d e n u n v o l l e n d e t e n , s o n d e r n den vollkommnen, nicht v o n d e n v e r s t ü m m e l t e n , sondern von d e n Unverstümmelten. (πάσαι άρα αί αίσθ·ήσεις έχονται υπό τών μή ατελών, μηδέ πεπηρωμένων) A u c h der Maulwurf (ή ά σ π ά λ α ξ ) scheint u n t e r der H a u t ( ΰ π ό τό δ έ ρ μ α ) A u g e n zu h a b e n . So d a ß w e n n nicht ein a n d r e r K ö r p e r , 15 ausser denen, die pereipirt werden können, u n d kein a n d r e s π ά θ ο ς ist, a u s s e r das diesen K ö r p e r n z u k o m m t , so fehlt kein Sinn. E b e n s o w e n i g ist es möglich, d a ß von d e m g e m e i n s a m e n , w a s j e d e r Sinn w a h r n i m m t κ α τ ά σ υ μ β ε β η κ ό ς , wie Bewegung, R u h e , G e s t a l t , Zahl, G r ö s s e , ein eigner spezifischer Sinn sei; d e n n dieß alles n e h m e n wir w a h r d u r c h B e w e g u n g , ( κ ι ν ή σ ε ι α ί σ θ α ν ό μ ε θ α ) ||[2]| wie die G r ö s s e d u r c h B e w e g u n g , u n d die Figur, die a u c h eine b e s t i m m t e G r ö s s e ist, (ώστε κ α ί τό σ χ ή μ α · μ έ γ ε θ ο ς γ ά ρ τ ι κ α ί τ ό σ χ ή μ α ) die R u h e d u r c h die P r i v a t i o n d e s Bewegt­ seins, die Z a h l d u r c h N e g a t i o n der Continuität u n d d u r c h d a s spezifische (ό δέ αριθμός τή άποφάσει τοΰ συνεχούς καί τοις ιδίοις). D e n n j e d e r Sinn fühlt eins, (έκαστη γάρ εν αισθάνεται αϊσθησις) So d a ß offenbar u n m ö g lich ein eigner Sinn v o n irgend e i n e m Gemeinschaftlichen sein k a n n ; w e n n es w ä r e , so w ä r e es so, wie wir j e z t d u r c h das G e s i c h t d a s S ü s s e w a h r n e h m e n , (οϋτω γαρ εσται, ώσπερ νύν τή δψει τό γλυκύ αίσ&ανόμε&α). Dieß geschieht, weil wir für beides die α ϊ σ θ η σ ι ς h a b e n , d a h e r wir e r k e n n e n , w e n n sie wo c o n e u r r i r e n ; (τούτο δ' δτι άμφοίν έχοντες τυγχάνομεν αίσΰησιν, ή δταν συμπέσωσι γνωρίζομεν) w e n n nicht, so w ü r d e n wir blos per a c c i d e n z dieß w a h r n e h m e n , wie d e n Sohn des K l e o n , nicht weil er der S o h n des C l e o n , s o n d e r n weil er weiß ist u n d dieß W e i s s e accidentaliter an d e m Sohn d e s Cleon ist. Die spezifischen B e s t i m m t h e i t e n d e s E m p f i n d e n s des a n d e r n empfinden accidentell die α ι σ θ ή σ ε ι ς , nicht i n s o f e r n sie sie selbst, s o n d e r n insofern sie eins sind, da [425 b] zugleich die α ' ί σ θ η σ ι ς über dasselbe entsteht, (τά δ' αλλήλων ίδια κατά συμβεβηκός αισθάνονται αί αισθήσεις, ούχ ή αύται, άλλ ' ή μία, δταν άμα ή αϊσθησις έπί τού αυτού γένηται) wie ζ. Β. d a ß die Galle bitter u n d bläulich, d e n n es ist nicht eines a n d e r n zu sagen, d a ß beides eins ist. (ού γάρ δή ετέρας γε τό ειπείν, δτι αμφω εν)

156

20

25

30

35

40

Aus Aristoteles: De anima

5

E s k ö n n t e aber einer fragen, w e ß w e g e n wir m e h r e r e Sinne h a b e n u n d nicht n u r einen? D e ß w e g e n , damit nicht v e r b o r g e n ist d a s G e m e i n s a m folg e n d e , wie B e w e g u n g u n d G r ö s s e u n d Zahl. D e n n w e n n nur ein Sinn w ä r e , so schiene d a s s e l b e alles zu sein. J e z t a b e r da in e i n e m je a n d e r n Sinne d a s Gemeinschaftliche inist, so wird offenbar, d a ß ein j e d e s d e r s e l b e n ein a n d r e s ist.

ζητήσειε δ ' ά ν τις, τίνος ένεκα π λ ε ί ο υ ς ε χ ο μ ε ν α ι σ θ ή σ ε ι ς , ά λ λ ' ο ύ μ ί α ν μ ό ν η ν . ή δ π ω ς μ ή λ α ν θ ά ν η τ α ά κ ο λ ο υ θ ο ύ ν τ α κ α ί κοινά, οίον κ ί ν η σ ι ς e t c . ε ί γ ά ρ ή ν δψις μ ό ν η κ α ί α υ τ ή λ ε υ κ ο ύ , έ λ ά ν θ α ν ε ν ά ν μ ά λ λ ο ν κ α ν έδόκει 10 τ α ύ τ ό ε ί ν α ι π ά ν τ α , δια τό ά κ ο λ ο υ θ ε ΐ ν ά λ λ ή λ ρ ι ς ά μ α χ ρ ώ μ α κ α ί μ έ γ ε θ ο ς , ν ύ ν δ ' έ π ε ί έ ν έτέρω α ί σ θ η τ ώ τ ά κοινά υ π ά ρ χ ε ι , δ ή λ ο ν π ο ι ε ί δτι ά λ λ ο τ ι εκαστον αυτών. | |[3]| Anmerkung. Dieß Kapitel ist eins der schwierigsten im Aristoteles u n d bedarf, da es vielen Anlaß zur Mißdeutung giebt, der E r l ä u t e r u n g , vide 15 c o m m e n t a r i u m . C. II. Da wir aber empfinden, d a ß wir s e h n u n d h ö r e n , so ist es n o t h w e n dig e n t w e d e r d u r c h δψις zu fühlen, d a ß wir sehn o d e r d u r c h einen a n d e r n Sinn. A b e r dieselbe F a r b e wird sein d e s G e s i c h t s u n d d e s zu G r u n d e lieg e n d e n S u b s t r a t s ; so d a ß e n t w e d e r zwei S i n n e d e s s e l b e n O b j e k t s sein 20

w e r d e n o d e r der Sinn sich selbst fühlt. F e r n e r w e n n a u c h eine a n d e r e τ ή ς δψεως α ΐ σ θ η σ ι ς w ä r e , so tritt e n t w e d e r der P r o g r e ß ins U n e n d l i c h e ein oder einer wird selbst sich selbst empfinden. So d a ß ü b e r d e n e r s t e n dieß f e s t z u s e t z e n ist. Es e n t s t e h t aber ein Zweifel, d e n n w e n n d u r c h die δψις α ί σ θ ά ν ε σ θ α ι s e h n ist, die F a r b e aber g e s e h n w i r d o d e r d a s Farbige, w e n n

25

einer also s e h n wird, w a s er sieht, so wird a u c h F a r b e h a b e n d a s z u e r s t s e h e n d e . Offenbar also, d a ß nicht eins d a s d u r c h d e n G e s i c h t s i n n empfinden, d e n n a u c h w e n n wir nicht sehn, u n t e r s c h e i d e n wir L i c h t u n d Finsterniß, a b e r nicht e b e n s o . F e r n e r ist a u c h d a s S e h e n d e s o , d a ß e s gefärbt ist; d e n n d a s α ί σ θ η τ ή ρ ι ο ν ist δεκτικόν τού [ α ι σ θ η τ ο ύ ] ά ν ε υ τ ή ς ύ λ η ς ε κ α σ τ ο ν ,

30

deßhalb bleiben a u c h n a c h E n t f e r n u n g d e s Gefühlten die α ι σ θ ή σ ε ι ς u n d P h a n t a s i e n i n d e n α ι σ θ η τ ή ρ ι α . D e n n die E n e r g i e des α ί σ θ η τ ό ν ist a u c h die der α ϊ σ θ η σ ι ς , eine u n d dieselbe. Die E x i s t e n z d e r s e l b e n ist eine v e r s c h i e d n e . I c h m e i n e z . B . d e r energische Schall u n d d a s e n e r g i s c h e G e h ö r . E s ist a b e r , daß d a s G e h ö r h a b e n d e nicht h ö r e , u n d d a s Schall h a b e n d e nicht i m m e r

35

schalle. W e n n d a s energirt, w a s das V e r m ö g e n h a t zu schallen u n d energirt, w a s d a s V e r m ö g e n h a t z u h ö r e n , d a n n e n t s t e h t zugleich d a s energische G e h ö r u n d der energische Schall, [426 a] d e r e n eins m a n ά κ ο υ σ ι ν , d a s a n d r e ψ ό φ η σ ι ν n e n n e n k ö n n t e . W e n n aber κ ί ν η σ ι ς u n d π ο ί η σ ι ς u n d π ά θ ο ς i n d e m π ο ι ο υ μένω d e m leidenden ist, so ist es nothwendig, daß a u c h der

40

energische Schall u n d d a s energische G e h ö r in d e m , w a s der δ ύ ν α μ ι ς n a c h dieß ist, sei. D e n n die E n e r g i e des π ο ι η τ ι κ ό ν u n d κ ι ν η τ ι κ ό ν e n t s t e h t in d e m

157

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen π ά σ χ ο ν . D e ß w e g e n ist e s nicht nothwendig, d a ß d a s B e w e g e n d e b e w e g t w e r d e . D e s ψ ο φ η τ ι κ ό ν ε ν έ ρ γ ε ι α ist der ψόφος ή ψ ό φ η σ ι ς , d e s ά κ ο υ σ τ ι κ ό ν die ά κ ο ή ή ά κ ο υ σ ι ς . D e n n ein zweifaches ist d a s G e h ö r u n d ein zweifaches der Schall. E b e n s o verhält e s sich mit d e n a n d e r n α ι σ θ ή σ ε ι ς u n d α ι σ θ η τ ά . Weil aber eine ε ν έ ρ γ ε ι α ist des α ι σ θ η τ ό ν u n d d e s α ί σ θ η τ ι κ ό ν , die E x i s t e n z aber eine v e r s c h i e d n e , so ist es n o t h w e n d i g , d a ß zugleich z e r s t ö r t w e r d e u n d e r h a l t e n bleibe ( σ ώ ζ ε σ θ α ι ) der energische Schall u n d das ener­ gische G e h ö r e t c . D a s der δ ύ ν α μ ι ς n a c h dagegen a u s g e s a g t e h a t nicht diese N o t h w e n d i g k e i t , s o n d e r n die früheren Physiologen h a b e n dieß nicht richtig b e s t i m m t , w e n n sie meinten, es sei w e d e r weiß n o c h s c h w a r z o h n e das Gesicht, n o c h G e s c h m a c k o h n e das S c h m e c k e n . Theils ist ihre B e s t i m m u n g richtig, theils falsch. | |[4]| D e n n d a zweifach die α ΐ σ θ η σ ι ς u n d das α ι σ θ η τ ό ν gesagt wird, theils der δ ύ ν α μ ι ς , theils der Energie nach, so findet bei d e m l e z t e r n d a s G e s a g t e Statt, bei d e m a n d e r n nicht. Aber j e n e s p r a c h e n einfach ü b e r das w a s sein e m Begriff n a c h nicht einfach gesagt wird. W e n n aber eine σ υ μ φ ω ν ί α die S t i m m e ist, S t i m m e u n d G e h ö r aber sowohl eins, als nicht eins sind, ein Verhältniß (λόγος) aber die S y m p h o n i e , so ist es n o t h w e n d i g , d a ß a u c h das G e h ö r ein Verhältniß sei. D e ß w e g e n zerstört j e d e s U e b e r m a a ß d a s G e h ö r , e b e n s o in d e n a n d e r n Sinnen. [426 b] D e ß w e g e n ist d e m Sinn a n g e n e h m , w e n n d a s einfach u n d u n v e r m i s c h t süsse zu einem M a a s s e g e b r a c h t wird. S o ist a u c h m e h r das G e m i s c h t e σ υ μ φ ω ν ί α als das einfach H o h e u n d Tiefe. Die α ΐ σ θ η σ ι ς ist Verhältniß, das U e b e r m a a ß t r ü b t u n d zerstört. (Was Aristoteles will, d a ß das Subjekt, die α ΐ σ θ η σ ι ς als solches sich constituiren k a n n am Prädicat, dieß nicht mechanisch auf es wirkt.) D e r Sinn ü b e r h a u p t urtheilt ü b e r die U n t e r s c h i e d e , die zu seinem α ι σ θ η τ ό ν g e h ö r e n . N i c h t a b e r ist es möglich d u r c h getrennte zu beurtheilen, d a ß ein a n d r e s das süsse u n d w e i s s e , s o n d e r n einem einen m u ß b e i d e s klar sein. D e n n so, w e n n ich j e n e s , du dieses empfändest, w ä r e es klar, d a ß sie v e r s c h i e d e n von einander. A b e r d a s eine m u ß sagen, d a ß ein a n d r e s v o n einander sei süß u n d w e i ß . Es sagt also dasselbe, so d a ß wie es sagt, es so a u c h d e n k t u n d fühlt, (empfindet.) D a ß also nicht möglich ist d u r c h G e t r e n n t e s das G e t r e n n t e zu beurtheilen ist klar. D a ß a u c h nicht in g e t r e n n t e r Zeit daher. D e n n wie d a s s e l b e sagt, d a ß ein a n d r e s d a s gute u n d b ö s e , so a u c h Wann es eins v o n b e i d e n sagt, d a ß es ein a n d r e s , so a u c h d a s a n d r e v o n beiden, nicht p e r a c c i d e n z das W a n n . Ζ. B. wie ich j e z t sage, d a ß [es] ein a n d e r e s , nicht j e d o c h , d a ß es j e z t ein a n d r e s . S o n d e r n so wird gesagt, s o w o h l jezt, als d a ß jezt. Also u n t r e n n b a r in u n t r e n n b a r e r Zeit.

158

5

10

15

20

25

30

35

r

Aus Aristoteles: De anima c)

Intellectuelle

Seele.

5

[427a] C.III. Weil m a n aber hauptsächlich d u r c h zwei Differenzen die Seele b e s t i m m t , d u r c h die B e w e g u n g n a c h d e m Ort u n d d u r c h das D e n k e n , urtheilen, (κρίνειν) E m p f i n d e n , ist dieses Verhältniß v o n D e n k e n u n d E m p finden zu b e t r a c h t e n . A u c h d a s D e n k e n u n d φρονεΐν (sapere) s c h e i n t ein M o d u s der E m p f i n d u n g z u sein. D e n n i n diesem b e i d e n beurtheilt u n d e r k e n n t die Seele τι τών όντων. Die Alten b e h a u p t e n die Identität d e s φρονεΐν u n d α ί σ θ ά ν ε σ θ α ι , wie a u c h E m p e d o k l e s sagt:

10

πρός π α ρ ε ό ν γ ά ρ μ ή τ ι ς άέξεται ά ν θ ρ ώ π ο ι σ ι u n d a n d e r s w o : ,,οθεν σ φ ί σ ι ν αίεί καί τό φρονεΐν ά λ λ ο ΐ α π α ρ ί σ τ α τ α ι . " D a s s e l b e will a u c h Homer: ,,Τοΐος γ α ρ νόος εστίν έπιχ-θονίων α ν θ ρ ώ π ω ν , Οίον έ π ' ή μ α ρ ά γ η σ ι π α τ ή ρ ανδρών τ ε -θεών τ ε . "

15

Alle diese n e h m e n d a s D e n k e n körperlich an, wie es das E m p f i n d e n ist. Es w e r d e e m p f u n d e n u n d g e d a c h t d u r c h gleiches d a s gleiche, wie wir s c h o n im Anfang gesagt h a b e n . Sie h ä t t e n aber zugleich a u c h ü b e r [427 b] d e n Irrt h u m r e d e n m ü s s e n , der familiärer d e n T h i e r e n (Lebendigen) ist u n d in w e l c h e m die Seele längere Zeit verweilt. D e ß w e g e n ist es nothwendig, d a ß

20

e n t w e d e r , w i e einige sagen, alles E r s c h e i n e n d e w a h r sei o d e r d a ß die B e r ü h r u n g des U n g l e i c h e n T ä u s c h u n g sei, d e n n dieß ist e n t g e g e n g e s e z t d e m , d u r c h Gleiches d a s Gleiche z u e r k e n n e n . S o w ä r e aber T ä u s c h u n g u n d Wissen des Entgegengesezten dasselbe.

25

D a ß aber nicht dasselbe E m p f i n d e n u n d φρονεΐν, ist klar. D e n n j e n e s k ö m m t allen zu, dieß a b e r n u r wenigen Thieren. A b e r a u c h nicht d a s s e l b e ist das νοεΐν, in w e l c h e m d a s Richtige u n d Nichtrichtige. D a s Richtigpercipirende ist φ ρ ό ν η σ ι ς , ε π ι σ τ ή μ η , δόξα α λ η θ ή ς , das nicht richtig das E n t g e g e n g e s e z t e v o n diesem, aber a u c h dieß ist nicht dasselbe mit d e m Empfinden. |

30

|[5]| D e n n die αΐσϋ-ησις des Eignen ist immer wahr u n d k ö m m t allen T h i e r e n zu. G e d a c h t aber k a n n sowohl falsch als richtig w e r d e n , (διανοεΐσ-θαι) u n d k ö m m t keinem zu, d e m nicht a u c h Vernunft. Die φαντασία ist ein a n d r e s sowohl der E m p f i n d u n g als der δ ι ά ν ο ι α ; sie e n t s t e h t nicht o h n e die E m p f i n d u n g u n d o h n e diese ist n i c h t die ύ π ό λ η ψ ι ς . D a ß aber φ α ν τ α σ ί α

35

u n d ύ π ό λ η ψ ι ς nicht dasselbe seien, ist klar. D e n n dieser Affekt ist in u n s r e r Willkühr. Wir k ö n n e n u n s vor die A u g e n rufen, w e l c h e s wir wollen, wie die M n e m o n i k e r u n d die Bilder sich m a c h e n d e n ; aber das δοξάζειν steht nicht bei u n s . D e n n da ist es nothwendig, e n t w e d e r sich zu t ä u s c h e n oder in der W a h r h e i t zu sein. F e r n e r , w e n n wir glauben (meinen) e t w a s

40

schreckliches o d e r f u r c h t b a r e s ,

so leiden wir sogleich, e b e n s o w e n n

159

Karl Marx • Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen e r m u t h i g e n d e s . W e n n wir solches p h a n t a s i r e n , v e r h a l t e n wir u n s wie z u einem G e m ä l d e , d a s furchtbares o d e r e r h e b e n d e s zeigt. E s giebt a b e r U n t e r schiede der ύπόληψις, die επιστήμη, δόξα, φρόνησις u n d d a s E n t g e g e n g e s e z t e v o n diesem, ü b e r d e r e n U n t e r s c h i e d a n d e r s w o . D a aber E m p f i n d e n u n d D e n k e n v e r s c h i e d e n sind, d a s theils φαντασία, theils ύ π ό λ η ψ ι ς zu sein scheint, so wollen wir z u e r s t über die φαντασία, n a c h h e r ü b e r d a s andere von beiden reden. [428 a] A b e r ist die P h a n t a s i e , n a c h der wir sagen, d a ß P h a n t a s m a t a u n s e n t s t e h n , nicht, w a s p e r M e t a p h e r so g e n a n n t wird, wird sie eine δ ύ ν α μ ι ς o d e r έξις d e r A r t sein, w o n a c h wir urtheilen u n d i n der W a h r h e i t sind o d e r u n s t ä u s c h e n . Dieser A r t ist die αίσθησις, die δόξα, der νους, die επιστή­ μη. D a ß die φ α ν τ α σ ί α k e i n e α ϊ σ θ η σ ι ς ist, g e h t d a r a u s h e r v o r . D e n n die α ϊ σ θ η σ ι ς ist eine δ ύ ν α μ ι ς o d e r ενέργεια, wie δψις u n d δ ρ α σ ι ς ; e s e r s c h e i n t aber a u c h w a s , w e n n a u c h keins v o n diesen z u G r u n d e liegt, wie d a s i n d e n T r ä u m e n . F e r n e r die α ΐ σ θ η σ ι ς ist i m m e r gegenwärtig, die φ α ν τ α σ ί α aber nicht. W ä r e aber der Energie (des Sinnes) dasselbe die P h a n t a s i e , so k ö n n t e n alle T h i e r e sie besitzen. Es scheint aber nicht s o , wie A m e i s e , Biene, W u r m . F e r n e r sind die α ι σ θ ή σ ε ι ς i m m e r w a h r , die φ α ν τ α σ ί α ι m e i s t e n s falsch. F e r n e r w e n n wir scharf in Betreff d e s α ι σ θ η τ ό ν bethätigt sind, sagen wir nicht, d a ß u n s dieß ein M e n s c h scheine, s o n d e r n vielmehr w e n n wir nicht έ ν α ρ γ ώ ς e v i d e n t klar empfinden, d a n n ist e n t w e d e r w a h r o d e r falsch (die Sinnesperception). Aber wie wir s c h o n früher sagten, a u c h d e n e n , die die A u g e n schliessen, e r s c h e i n e n G e s i c h t e . A b e r die P h a n t a s i e wird a u c h nicht z u d e m immer w a h r h a f t e n , wie ε π ι σ τ ή μ η o d e r ν ο ύ ς ge­ h ö r e n . Es bleibt also übrig zu sehn, ob sie δόξα sei. D i e δόξα e n t s t e h t sow o h l w a h r als falsch. A b e r δόξα folgt U e b e r z e u g u n g , ( π ί σ τ ι ς ) d e n n e s k a n n nicht d e r n i c h t v o n d e m ü b e r z e u g t sein, w o v o n e r die M e i n u n g hat. K e i n e m Thier k o m m t π ί σ τ ι ς zu, φ α ν τ α σ ί α vielen. F e r n e r aller M e i n u n g folgt G l a u b e n , d e m G l a u b e n U e b e r r e d u n g , der U e b e r r e d u n g der λ ό γ ο ς . Einige T h i e r e h a b e n n u n w o h l P h a n t a s i e , aber keins λόγος. E s ist n u n klar, d a ß w e d e r die δόξα μ ε τ ' α ί σ θ ή σ ε ω ς , n o c h δ ι ' α ί σ θ ή σ ε ω ς , n o c h die S y n t h e s e ( σ υ μ π λ ο κ ή ) der δόξα u n d der α ΐ σ θ η σ ι ς P h a n t a s i e ist; e s ist aber a u c h hier­ d u r c h offenbar, d a ß nicht eines a n d e r n ist die δόξα, s o n d e r n desselben, d e s s e n die α ϊ σ θ η σ ι ς ; ich m e i n e aber, w e n n die P h a n t a s i e e i n e S y n t h e s e der δόξα u n d der α ϊ σ θ η σ ι ς w ä r e , s o b e s t ä n d e sie a u s der δόξα u n d α ϊ σ θ η σ ι ς d e s W e i s s e n , n i c h t aber a u s der δόξα des G u t e n u n d d e r α ΐ σ θ η σ ι ς des [428 b] Weissen. D a s φ α ί ν ε σ θ α ι (der Phantasie) w ä r e so d a s δοξάζειν des­ sen, w e l c h e s ebenso n i c h t p e r a c c i d e n z zugleich α ι σ θ ά ν ε τ α ι . E s scheint aber a u c h falsches, w o r ü b e r wir eine w a h r e ύ π ό λ η ψ ι ς h a b e n , wie die S o n n e e i n e n F u ß groß scheint, die U e b e r z e u g u n g ist a b e r da, d a ß sie grösser als die E r d e ist. Es k ö m m t aber vor, d a ß einer die w a h r e M e i n u n g , die er

160

5

10

15

20

25

30

35

40

Aus Aristoteles: De anima

5

10

15

20

25

30

35

40

h a t t e , aufgiebt, obgleich die S a c h e dieselbe bleibt, obgleich er w e d e r verg e s s e n [hat], n o c h eines a n d e r n ü b e r r e d e t w o r d e n ist, o d e r w e n n er sie n o c h hat, so ist es n o t h w e n d i g , d a ß dieselbe w a h r u n d falsch sei, aber falsch w ä r e sie, w e n n die S a c h e v e r ä n d e r t sich zu h a b e n v e r b o r g e n ist. (Dieser Passus bezieht sich auf die etwaige E r k l ä r u n g , d a ß die Phantasie Verbindung einer w a h r e n δ ό ξ α u n d falschen α ' ί σ θ η σ ι ς sei). Also w e d e r ||[6]| eins v o n diesen, n o c h eins a u s diesen, ist die P h a n t a s i e . Aber weil es möglich ist, d a ß w e n n eins b e w e g t ist, das a n d r e v o n diesem B e w e g t e n bewegt w e r d e , die Imagination aber eine κ ί ν η σ ι ς zu sein scheint u n d nicht o h n e die E m p f i n d u n g zu e n t s t e h n , s o n d e r n d e n e m p f i n d e n d e n u n d d e r e n die α ι σ θ ή σ ε ι ς sind; es ist aber, daß die κ ί ν η σ ι ς ύ π ό τ ή ς ενερ­ γ ε ί α ς τ ή ς α ί σ θ ή σ ε ω ς e n t s t e h e , v o n der es n o t h w e n d i g ist, daß sie ähnlich sei der α ϊ σ θ η σ ι ς , s o w ä r e diese B e w e g u n g w e d e r o h n e E m p f i n d u n g möglich, n o c h k ä m e sie d e n nicht e m p f i n d e n d e n zu. Vieles thut u n d leidet d a s , w a s die P h a n t a s i e besizt, und sie ist sowohl w a h r als falsch. Dieß k ö m m t daher: Die α ΐ σ θ η σ ι ς τών ιδίων ist w a h r oder d o c h sehr selten falsch, trügerisch. A b e r z w e i t e n s ist die α ί σ θ η σ ι ς dessen, d e m accidirt, s o w o h l dieses, als a u c h hier. Da k a n n sie sich t ä u s c h e n . Soweit e t w a s w e i ß ist, t ä u s c h t sie sich nicht. Ob aber dieß das W e i s s e oder ein a n d e r e s , d a r ü b e r t ä u s c h t sie sich. D r i t t e n s ist die α ί σ θ η σ ι ς aber a u c h d e s G e m e i n s c h a f t l i c h e n u n d fol­ g e n d e n d e m accidentellen, d e n e n eigenes z u k ö m m t , ich m e i n e aber, wie G r ö s s e u n d B e w e g u n g , die accidiren d e m E m p f i n d b a r e n , w o r ü b e r a m meisten sich der Sinn t ä u s c h t . Die B e w e g u n g also, welche e n t s t e h t aus der Energie dieser dreifach b e s t i m m t e n sinnlichen W a h r n e h m u n g , wird eben deßwegen an sich selbst den U n t e r s c h i e d h a b e n . D i e e r s t e , w e n n die α ΐ σ θ η σις zugegen ist, ist w a h r ; die a n d r e n aber, s o w o h l w e n n gegenwärtig als a b w e s e n d dieselbe, w ä r e n falsch, b e s o n d e r s , w e n n weit v o n d e m sensibile das O r g a n der E m p f i n d u n g entfernt ist. [429 a] Die P h a n t a s i e w ä r e eine Bewegung, die e n t s t e h t a u s der s c h o n der E n e r g i e n a c h seienden Empfindung. Da a b e r das Gesicht am m e i s t e n α ΐ σ θ η σ ι ς ist, so n a h m die P h a n t a s i e a u c h d e n N a m e n v o n d e m Licht, ά π ό τού φ ά ο υ ς , weil o h n e L i c h t nicht z u sehn ist. Weil i m m a n e n t u n d ähnlich d e n α ι σ θ ή σ ε ι ς die P h a n t a s i e n sind, w i r k e n vieles d u r c h dieselben die L e b e n d i g e n τά ζώα, einige, weil sie k e i n e n V e r s t a n d h a b e n , w i e die T h i e r e ; a n d r e , weil der νούς v e r d u n k e l t wird m a n c h mal d u r c h Leidenschaft ( π ά θ ε ι ) , d u r c h K r a n k h e i t e n , o d e r d u r c h Schlaf, wie die M e n s c h e n . C. IV. U e b e r d e n Theil der Seele, d u r c h w e l c h e n die Seele e r k e n n t u n d vernünftig ist, ob er t r e n n b a r ist, ob t r e n n b a r nicht der G r ö s s e , s o n d e r n d e m Begriff n a c h , ist n u n z u z u s e h n . U n d wie d a s D e n k e n e n t s t e h t . O b d a s D e n k e n ist wie d a s E m p f i n d e n o d e r ein L e i d e n v o n d e m G e d a c h t e n o d e r aliquid aliud tale, απαθές m u ß das D e n k e n sein, δεκτικόν δέ τού είδους, u n d der

161

Karl Marx - Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen P o t e n z n a c h ein solches, aber nicht dieses u n d sich auf gleiche Weise ver­ halten. Wie d a s E m p f i n d e n d e z u m E m p f i n d b a r e n , s o d e r νους z u d e n ν ο η τ ά . E s ist also n o t h w e n d i g , d a e r alles d e n k t , d a ß e r α μ ι γ ή , u n v e r m i s c h t sei, wie A n a x a g o r a s sagt, d a ß er siegt, dieß ist d a ß er e r k e n n t , d e n n d a s F r e m d a r t i g e , w e n n er d a n e b e n erscheint, ( π α ρ ε μ φ α ι ν ό μ ε ν ο ν ) v e r h i n d e r t er, hält es ab u n d v e r w a h r t sich dagegen, (κωλύει κ α ι ά ν τ ι φ ρ ά τ τ ε ι ) , so d a ß keine N a t u r d e s s e l b e n ist, als diese, das Mögliche, (ώστε μ η δ ' α υ τ ο ύ ε ί ν α ι φ ύ σ ι ν τ ι ν ά μ η δ ε μ ί α ν , ά λ λ ' ή τ α ύ τ η ν , δτι δυνατόν.)] |[7]| D e r ν ο ύ ς n u n der Seele, (νούς n e n n e ich w o d u r c h die Seele d e n k t u n d glaubt ύ π ο λ α μ β ά ν ε ι , d a s Bewußtseiende) ist nicht v o n d e m S e i e n d e n der Wirklichkeit n a c h , eh er denkt, (ουδέν έστιν ε ν ε ρ γ ε ί α τών δντων π ρ ι ν νοεΐν.) D e ß w e g e n ist es a u c h w i d e r die Vernunft, d a ß er v e r m i s c h t sei mit d e m K ö r p e r , d e n n wie sollte er sein, w a r m o d e r kalt, w e n n er ein O r g a n w ä r e , wie das E m p f i n d e n d e ? Dergleichen aber ist er nichts. R e c h t h a b e n die, w e l c h e die Seele als d e n Ort der F o r m e n b e s t i m m e n , n u r d a ß nicht die g a n z e Seele, s o n d e r n die ν ο η τ ι κ ή , u n d sie nicht der E n t e l e c h i e n a c h , s o n d e r n d e r δ ύ ν α μ ι ς n a c h die ε ί δ η . (καί εύ δή οί λέγοντες τ ή ν -ψυχήν ε ί ν α ι τ ό π ο ν ειδών, π λ ή ν δτι ούτε δ λ η , ά λ λ ' ή ν ο η τ ι κ ή , οΰτε ε ν τ ε λ έ χ ε ι α , ά λ λ α δ υ ν ά μ ε ι τ ά εΐδη.) D a ß aber die A p a t h i e des e m p f i n d e n d e n u n d d e n k e n d e n nicht ähnlich, ist klar an d e n Sinnesorganen u n d der E m p f i n d u n g ; die Empfindung k a n n [429 b] heftig E m p f u n d e n w e r d e n d e nicht e m p f i n d e n , wie d e n Schall, n a c h heftigem Schallen, n o c h n a c h heftigen F a r b e n u n d G e r ü c h e n , w e d e r sehn, n o c h riechen. A b e r der νούς, w e n n e r e t w a s sehr d e n k b a r e s g e d a c h t hat, d e n k t n i c h t n u r nicht weniger d a s l e i c h t e r e , s o n d e r n sogar b e s s e r ; d e n n das E m p f i n d e n d e ist nicht o h n e K ö r p e r , der ν ο ύ ς aber ist t r e n n b a r . (»άλλ' ό νους δ τ α ν τι ν ο ή σ η σ φ ό δ ρ α ν ο η τ ό ν ούχ ήττον νοεί τά υ π ο δ ε έ σ τ ε ρ α , ά λ λ α κ α ί μ ά λ λ ο ν , τ ό μέν γ ά ρ α ί σ θ η τ ι κ ό ν ούκ ά ν ε υ σ ώ μ α τ ο ς , ό δέ νούς χωριστός. «)

5

10

15

20

25

W e n n e r aber s o d a s einzelne g e w o r d e n ist ( δ τ α ν δ ' ούτως έ κ α σ τ α γ έ ν η τ α ι ) , wie der, der wirklich w i s s e n d ist, (wie die bewußte Seele); dieses 30 aber ist der Fall, δ τ α ν δ ύ ν η τ α ι ένεργεϊν δ ι ' α υ τ ο ύ , w e n n e r d u r c h sich selbst w i r k s a m sein k a n n : s o ist e r a u c h d a n n g e w i s s e r m a s s e n der δ ύ ν α μ ι ς n a c h ; (έστι μ έ ν ομοίως κ α ί τότε δ υ ν ά μ ε ι π ω ς ) d o c h n i c h t e b e n s o , wie e h e r ge­ lernt u n d gefunden h a t ; (ού μ ή ν ομοίως, κ α ί π ρ ι ν μ α θ ε ί ν ή εύρεΐν) u n d er selbst k a n n d a n n sich selbst d e n k e n . »καί α υ τ ό ς δέ α υ τ ό ν τότε δ ύ ν α τ α ι 35 νοεΐν. « Weil aber ein a n d e r e s ist die G r ö s s e u n d das G r o ß s e i n u n d W a s s e r u n d d a s W a s s e r sein; so a u c h in vielem a n d e r n , aber n i c h t in allem; d e n n in einigem ist dieß d a s s e l b e , (sc. das Wesen u n d die Existenz, essentia et existentia), ob der νούς d a s F l e i s c h u n d das Fleischsein d u r c h e i n e n a n d e r n 40 Theil o d e r d u r c h d e n s e l b e n beurtheilt, so aber, d a ß er a n d e r s modificirt

162

Aus Aristoteles: De anima

5

10

15

20

25

30

35

40

ist? (: Der aristotelische Tiefsinn wühlt auf die überraschendste Weise die spekulativsten F r a g e n auf. Er ist eine Art von Schatzgräber. Wo irgendwie unter G e s t r ä u c h u n d Geklüft lebendiger Quell springt, da zeigt seine W ü n schelruthe unfehlbar hin. :) D e n n d a s F l e i s c h ( ή γ α ρ σαρξ i m Unterschied von τ ό σ α ρ κ ί β ΐ ν α ι ) ist nicht o h n e die ύ λ η , s o n d e r n wie das k r u m m e e i n D i e s e s i n e i n e m Diesen, (τόδε èv τώδε) D e n n als e m p f i n d e n d u n t e r s c h e i d e t er d a s W a r m e u n d F e u c h t e , (κρίνει beurtheilt) v o n d e n e n d a s F l e i s c h ein b e s t i m m t e s Ver­ hältniß ist; d u r c h einen a n d e r n g e t r e n n t e n Theil aber, o d e r d u r c h einen a n d e r n M o d u s d e s D e n k e n s , wie sich ζ. B. eine k r u m m e Linie zu sich selbst verhält, w e n n sie a u s g e s p a n n t wird, beurtheilt er (der νους) d a s σ α ρ κ ί είναι. F e r n e r i n d e m d u r c h A b s t r a k t i o n s e i e n d e n verhält sich d a s g r a d e , wie das k r u m m e : d e n n es ist d u r c h die Continuität. ((: Wie das K r u m m e an der Nase seine Materie, h a t sie die grade Linie am Begriff des Continuirlichen :)) W e n n d a h e r d a s τό τί ήν ε ί ν α ι , das w e s e n t l i c h e Sein ein v e r s c h i e d n e s ist, so ist a u c h ein a n d r e s τό εύ-θεϊ ε ί ν α ι κ α ί τό εύ·θύ, wie b e i d e m N a t ü r l i c h e n ; das τό τί ήν ε ί ν α ι der graden Linie sei ζ. Β. die δ-υάς. ((Nach ||[8]| Plato ist die Einheit das τ ό τ ί ή ν ε ί ν α ι der Linie, die δ υ α ς der graden Linie.)) D u r c h ein a n d r e s also o d e r d u r c h eine a n d r e Modification wird dieß beurtheilt. U e b e r h a u p t also auf w e l c h e W e i s e χ ω ρ ι σ τ ά τ α π ρ ά γ μ α τ α , a n u n d für sich g e t r e n n t v o n der M a t e r i e die S a c h e n existiren, (d. h. die Dinge an sich get r e n n t von der Materie sind oder d u r c h Abstraktion t r e n n b a r ) so v e r h a l t e n sich a u c h , w e l c h e für d e n νους sind. Es k ö n n t e aber j e m a n d zweifeln, w e n n der ν ο υ ς α π λ ο ύ ν ist u n d απαθές u n d μηδενί μηδέν εχει κοινόν, wie A n a x a g o r a s sagt, wie er d e n k e n wird, d a das D e n k e n ein L e i d e n ist. D e n n inwiefern e t w a s z w e i e n gemeinschaft­ lich ist, scheint j e n e s zu t h u n , dieß aber zu leiden. F e r n e r , w e n n er a u c h selbst d e n k b a r ist. D e n n »entweder« wird der νους in a n d e r e n sein, w e n n nicht auf e i n e a n d r e Weise er selbst d e n k b a r ist, d a s g e d a c h t e ist aber j e d e s eins d e r Art n a c h , o d e r er wird was g e m i s c h t e s h a b e n , w a s ihn selbst d e n k ­ b a r m a c h t , wie d a s a n d e r e . O d e r d a s π ά σ χ ε ι ν ist n a c h e i n e m Allgemeinen zu u n t e r s c h e i d e n . D e ß w e g e n ist früher gesagt w o r d e n , d a ß der δ ύ ν α μ ι ς n a c h der νούς alles G e d a c h t e , ν ο η τ ά ist, a b e r der E n t e l e c h i e n a c h nicht, bis d a ß er denkt. D e r νους ist so wie [430 a] ein B u c h , in d e m n i c h t s wirklich g e s c h r i e b e n ist. D e r νους selbst ist a u c h d e n k b a r , g e d a c h t w e r d e n d , wie d a s G e d a c h t e ü b e r h a u p t . D e n n in d e m was o h n e M a t e r i e ist, ist dasselbe d a s D e n k e n u n d d a s G e d a c h t e ; die t h e o r e t i s c h e W i s s e n s c h a f t u n d das G e w u ß t e ist dasselbe. W a r u m nicht immer g e d a c h t wird, ist später zu s e h n ; in d e m aber, w a s Materiell ist, ist nur der δ ύ ν α μ ι ς n a c h ein J e d e s der G e d a c h t e n ; so d a ß j e n e n nicht der νούς selbst z u k o m m t ; d e n n o h n e ύ λ η ist der νούς

163

Exzerpte aus Aristoteles: De anima Seite [9]

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen die δ ύ ν α μ ι ς , die Möglichkeit v o n solchem; ihm wird a u c h das G e d a c h t s e i n einsein. C. V. Weil aber in aller N a t u r gewisses ist, dieses als ύ λ η als M a t e r i e für jedes G e s c h l e c h t , dieses aber weil alles der Möglichkeit n a c h j e n e s (Materie) ist, das a n d r e aber als U r s a c h e u n d das Thätige, w a s alles thut, wie die 5 K u n s t sich zur M a t e r i e verhält, so ist es n o t h w e n d i g , d a ß a u c h in der Seele diese U n t e r s c h i e d e seien, u n d es ist ein solch V e r s t a n d , d a ß er alles w e r d e n k a n n , ein andrer aber d u r c h alles t h u n , wie eine w i r k s a m e Kraft, ζ. B. d a s L i c h t , w e l c h e s auf gewisse Weise die n u r mögliche F a r b e zur wirklichen F a r b e m a c h t . U n d dieser νούς ist t r e n n b a r , χωριστός, αμιγής, u n v e r m i s c h t , 10 απαθής, τή ουσία ών ενέργεια. D e n n geehrter ist d a s T h u e n d e als das L e i d e n d e u n d das Prinzip als die M a t e r i e . D a s s e l b e aber ist die energische Wissenschaft, die Wissenschaft der Wirksamkeit n a c h , w a s die S a c h e ; diese aber ist der Möglichkeit n a c h der Zeit n a c h früher in einem, (»τό αυτό δέ έστιν ή κ α τ ' έ ν έ ρ γ ε ι α ν ε π ι σ τ ή μ η τφ π ρ ά γ μ α τ ι - ή δέ κ α τ ά δ ύ ν α μ ι ν , 15 χρόνω π ρ ό τ ε ρ α έν τφ ένί. δλως δέ ουδέ χρόνω«) ||[9]| an u n d für sich aber a u c h nicht einmal der Zeit n a c h ; aber nicht d e n k t er bald, bald nicht. Get r e n n t aber ist er allein d a s , w a s er ist u n d dieß allein ist unsterblich u n d ewig. Wir w e r d e n u n s aber nicht erinnern, weil dieß α π α θ έ ς ist. D e r ν ο ύ ς π α θ η τ ι κ ό ς ist vergänglich u n d o h n e diesen d e n k t er nichts. 20 C. VI. Die ν ό η σ ι ς der αδιαιρέτων b e s t e h t in d e m , w o r i n kein I r r t h u m ist; wo a b e r I r r t h u m u n d Wahrheit, da ist eine Synthesis der G e d a n k e n , als w e n n sie eins w ä r e n , wie w e n n E m p e d o c l e s sagt: „ W a h r l i c h a n s L i c h t e r s t a n d e n die K ö p f e v o n vielen G e n i c k l o s , W a s die L i e b e darauf sinnend in eines v e r b a n d . "

25

S o wird a u c h dieß G e t r e n n t e synthetisirt, das I n c o m m e n s u r a b l e u n d der D i a m e t e r . W e n n v o n d e m , [430 b] w a s w a r o d e r sein wird, a u ß e r d e m die Zeit h i n z u g e d a c h t u n d synthetisirt wird. D e n n immer ist der I r r t h u m in der S y n t h e s i s ; so w e n n einer das Weisse nicht w e i ß n e n n t , synthetisirt er d a s N i c h t w e i s s e . Alles k a n n m a n sagen d u r c h N e g a t i o n , d u r c h Theilung. 30 »Ενδέχεται δέ καί διαίρεσιν φάναι πάντα.« (omnis e n i m negatio determinatio) (Wenn Aristoteles die Synthese als G r u n d alles I r r t h u m s angiebt, so ist das in jeder Hinsicht richtig. Das vorstellende u n d reflektirende Denken ist ü b e r h a u p t eine Synthese von Sein u n d Denken, von Allgemeinem u n d Einzelnem, von Schein u n d Wesen. D a n n besteht ferner alles unrichtige 35 Denken, auch unrichtige Anschauung, Bewußtsein etc. von Synthesen solcher Bestimmungen, die nicht zu einander gehören, sich selbst äusserlichen, nicht immanenten Beziehungen von objektiven u n d subjektiven Bestimmungen.) E s ist also nicht nur W a h r h e i t o d e r I r r t h u m , d a ß K l e o n w e i ß ist, s o n d e r n

164

Aus Aristoteles: De anima

5

10

15

20

25

30

35

40

a u c h , d a ß e r e s w a r o d e r sein wird. D a s aber, w a s eins m a c h t dieß einzelne ist der νους. »τό δε εν ποιούν, τούτο ό νούς εκ'αστον.« Da aber d a s άδιαίρετον ein zweifaches, der δ ΰ ν α μ ι ς u n d d e r E n e r g i e n a c h , s o v e r h i n d e r t n i c h t s z u d e n k e n d a s ά δ ι α ί ρ ε τ ο ν , w e n n e r die G r ö s s e d e n k t , d e n n ά δ ι α ί ρ ε τ ο ν ist sie der E n e r g i e n a c h , u n d in untheilbarer Zeit; d e n n e b e n s o , wie die G r ö s s e , ist die Zeit theilbar u n d untheilbar; es ist also nicht zu sagen, d a ß er (sc. der νους) e t w a s in j e d e r d e r b e i d e n Hälften d e n k e ; d e n n sie ist nicht (die Hälfte, ü b e r h a u p t die Zeit als Succession) w e n n nicht getheilt w o r d e n ist, a u s s e r der δ ύ ν α μ ι ς n a c h . F e r n e r , i n d e m e r j e d e der b e i d e n Hälften d e n k t , theilt e r a u c h zugleich die Zeit, d a n n aber zugleich wie die G r ö s s e ; w e n n er sie aber als a u s b e i d e n Theilen b e s t e h e n d concipirt, so a u c h in der aus b e i d e n b e s t e h e n d e n Zeit. D a s aber nicht der Quantität, s o n d e r n d e r F o r m n a c h untheilbare d e n k t e r in untheilbarer Zeit, u n d in untheilbarer P e r c e p t i o n der S e e l e ; p e r a c c i d e n s aber (sc. wird d a s Getheilte in diesen F o r m e n g e d a c h t ) u n d nicht, insofern j e n e s theilbar, d a s w a s er d e n k t u n d die Zeit, in der er es d e n k t , s o n d e r n insofern sie untheilbar sind. | |[10]| D e n n es ist a u c h in diesen e t w a s u n t h e i l b a r e s , aber vielleicht nicht g e t r e n n t e s , (ού χ ω ρ ι σ τ ό ν nicht t r e n n b a r e s ) , w a s eins die Zeit u n d die G r ö s s e m a c h t . U n d dieß ist auf gleiche W e i s e in j e d e m Kontinuirlichen, sowohl Zeit als G r ö s s e . D e r P u n k t aber u n d j e d e δ ι α ί ρ ε σ ι ς u n d d a s auf diese Weise ά δ ι α ί ρ ε τ ο ν , wird offenbar, gleich w i e die N e g a t i o n . E i n ähnlicher λόγος findet bei a n d e r e m s t a t t ; s o ζ . B . e r k e n n t e r d a s S c h w a r z e u n d d a s B ö s e ; d e n n d u r c h d e n G e g e n s a t z e r k e n n t e r d a s s e l b e . E s m u ß aber der δ ύ ν α μ ι ς n a c h d a s E r k e n n e n d e sein u n d eins in sich selbst sein, (δει δέ δ υ ν ά μ ε ι τ ό γνωρίζον, κ α ί ε ν ε ί ν α ι έ ν α ΰ τ ώ ) W e n n e s aber n i c h t entgegeng e s e z t ist einer der U r s a c h e n , so e r k e n n t es sich selbst, u n d ist E n e r g i e u n d fürsichseiend, t r e n n b a r , χωριστόν. (εί δέ τ ι ν ι μή έ σ τ ι ν ε ν α ν τ ί ο ν τ ώ ν α ι τ ί ω ν , α υ τ ό ε α υ τ ό γ ι ν ώ σ κ ε ι , κ α ί ε ν ε ρ γ ε ί α έστι κ α ί χωριστόν.) E s ist aber eine Aussage, w a s e t w a s v o n e i n e m aussagt, (έστι δ' ή μ έ ν φ ά σ ι ς τι κ α τ ά τίνος, ώ σ π ε ρ ή κ α τ ά φ α σ ι ς ) wie z . B . die κ α τ ά φ α σ ι ς , die affirmirte, j e d e so w o h l w a h r o d e r falsch, (sie k a n n beides sein, ε σ τ ι δ' ή μέν φ ά σ ι ς τι κ α τ ά τίνος, ώ σ π ε ρ ή κ α τ ά φ α σ ι ς κ α ί άλη-θής ή ψ ε υ δ ή ς π ά σ α · also alle Reflectionsbestimmung, ü b e r h a u p t das Urtheil als ein subjektives, ist nicht absolut w a h r , sondern k a n n w a h r oder falsch sein.) N i c h t aber j e d e r νους, s o n d e r n der der w e s e n t l i c h e n Begriffsbestimmung, d e s w e s e n t l i c h e n Seins insofern es w e s e n t l i c h e s Sein ist, ist w a h r , u n d n i c h t der reflexive; (also nicht das Be­ wußtsein oder d a s Selbstbewußtsein das i h m gegenübersteht, sondern der ν ο υ ς als wesentliches Selbstbewußtsein) (Thomas von Aquino u n d Philoponus erklären die Sache n a c h Weise der Vorstellung, Themistius u n d Simplicius spekulativ.) s o n d e r n w i e d a s S e h n seines eignen (sc. wie das Sehn in Bezug

167

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen auf das mit i h m identische i h m spezifisch z u k o m m e n d e Objekt) w a h r ist; so aber (als ί δ ι ο ν des ν ο υ ς ) verhält sich das Geistige, Ideelle. »o δέ νούς ον πάς, άλλ ' ό τον τί έστι κατά τό τί ήν είναι αληθής, καί ον τί κατά τίνος- άλλ' ώσπερ τό όράν ίδίον αληθές οϋτω δέ εχει δσα άνευ νλης-« 5 [431 a] C. VII. D a s s e l b e ist die energische Wissenschaft u n d die S a c h e ; (cf. C. IV.); die der δ ύ ν α μ ι ς n a c h ist der Zeit n a c h früher in d e m einen. An u n d für sich aber a u c h nicht der Zeit n a c h . D e n n alles, w a s g e s c h i e h t , ist a u s d e m der E n t e l e c h i e n a c h seienden. E s scheint aber d a s E m p f u n d e n e a u s d e m der δ ύ ν α μ ι ς n a c h e m p f i n d e n d e n ein energisches zu m a c h e n ; d e n n n i c h t leidet 10 e s n o c h wird e s v e r ä n d e r t ; d e ß w e g e n dieß eine a n d e r e A r t der B e w e g u n g ; d e n n die B e w e g u n g w a r die Energie d e s s e n , das nicht Z w e c k ist; die reine Energie d e s s e n , das in sich selbst vollendet ist; das E m p f i n d e n also ist ähnlich d e m einfachen D e n k e n u n d Sagen. W e n n sie a b e r süsses oder bittres empfindet, (i.e. angenehmes oder unangenehmes) gleichsam b é h a u p - 15 t e n d \ [bejjahend oder v e r n e i n e n d sich verhält, so b e g e h r t , ||[11]| verfolgt o d e r flieht sie. U n d a n g e n e h m e s o d e r u n a n g e n e h m e s e m p f i n d e n , ist thätig sein mit der e m p f i n d e n d e n Mitte z u m G u t e n o d e r U e b e l , inwiefern sie solches sind. U n d die F l u c h t d a v o n ( φ υ γ ή ) oder die B e g i e r d e d a z u , (δρεξις) ist dasselbe der E n e r g i e n a c h . N i c h t ein a n d r e s ist das w a s b e g e h r t u n d w a s 20 meidet, w e d e r v o n e i n a n d e r , n o c h v o n d e m , w a s e m p f i n d e t , aber ihre E x i s t e n z ist eine v e r s c h i e d n e . » T O μέν ούν αίσθάνεσθαι δμοιον τώ φάναι μόνον, καί νοείν. δταν δέ ήδύ ή λνπηρόν, οίον καταφάσα, ή άποφάσα, διώκει ή φεύγει, καί έστι τό ήδεσθαι καί λνπεΐσθαι τό ένεργείν τή αισθητική μεσότητι πρός τό αγαθόν 25 ή κακόν, ή τοιαύτα, καί ή φνγή δή καί ή δρεξις τούτο ή κατ' ένέργειαν, καί ούχ έτερον τό όρεκτικόν, καί φενκτικόν, οΰτε αλλήλων, οντε τον αισθητικού- άλλα τό είναι άλλο.« D e r d e n k e n d e n Seele sind die Vorstellungen, wie die E m p f i n d u n g e n , (sc. der empfindenden Seele.) »τή δέ δ ι α ν ο η τ ι κ ή ψ υ χ ή τα φ α ν τ ά σ μ α τ α 30 οίον α ί σ θ ή μ α τ α . « W e n n sie G u t e s o d e r B ö s e s affirmirt o d e r negirt, so flieht o d e r begehrt sie. D e ß w e g e n d e n k t nie o h n e Vorstellung die Seele. Wie aber die Luft d e n Augapfel so afficirt, dieser aber ein a n d e r e s u n d e b e n s o bei d e m G e h ö r ; d a s lezte aber eins u n d eine Mitte ist, die E x i s t e n z derselben (sc. dieser Mitte, dem gemeinschaftlichen Sinn) eine v e r s c h i e d n e ist, 35 w o d u r c h e r beurtheilt u n d u n t e r s c h e i d e t d a s süsse u n d w a r m e , ist s c h o n früher gesagt, a u c h j e z t zu wiederholen; d e n n er ist E i n s in sich, so wie a u c h als G r e n z e \ u n d als G r e n z e . »εστι γ α ρ εν τι· ο ύ τ ω δέ κ α ί ώς δρος.« E b e n s o ist a u c h dieses eins sowohl d e m Begriff, als d e r Z a h l n a c h , die es zu b e i d e n h a t , wie j e n e s zu einander, (nonnulli v e r b a ilia, h a e c ipsa u n u m 40 sunt, e x p l i c a n t d e p r o p o r t i o n e inter s e n s u m e t intellectum, r e s p e c t u s u o r u m

168

Aus Aristoteles: De anima

5

10

15

20

25

30

35

40

o b j e c t o r u m : quia ut se h a b e n t sensibilia ad s u a p h a n t a s m a t a , ita s e n s u s c o m m u n i s a d intellectum.) τ ί γ ά ρ διαφέρει τοδέ ά π ο ρ ε ΐ ν , π ώ ς τ α ο μ ο γ ε ν ή κρίνει ή τ ά ν α ν τ ί α , οίον λευκόν κ α ί μ έ λ α ν ; εστω δή ώς τό α τό λευκόν π ρ ό ς τό β τό μ έ λ α ν , τό y π ρ ό ς τό δ ώς εκείνα π ρ ό ς ά λ λ η λ α ώστε κ α ί ε ν α λ λ ά ξ · εί δή τά γδ ένί εΐη υ π ά ρ χ ο ν τ α , ούτως έξει ώ σ π ε ρ κ α ί τά α β , τό α υ τ ό μέν κ α ί εν τό ε ί ν α ι δέ ού τ α ύ τ ό , κάκεΐνο ομοίως, ό δ' αυτός [431 b] λόγος, κ α ν εί μέν τό α τό γ λ υ κ ύ ε ϊ η , τό δέ β τό λευκόν. »τά μέν ούν ε ί δ η τό νοητικόν έν τοις φαντάσμασι νοεΐν.« Also d e n k t das d e n k e n d e , intellectuelle die F o r m e n in d e n Vorstellungen. ||[12]| U n d wie in j e n e n (den sensibilibus) ihm selbst b e s t i m m t ist d a s διωκτόν κ α ί φ ε υ κ τ ό ν , so wird er a u c h ausser der E m p f i n d u n g (καί έκτος τ ή ς α ί σ θ ή σ ε ω ς ) , w a n n er (der intellectus activus) Vorstellungen hat, bewegt. W e n n der intellectus in B e z i e h u n g auf die Vorstellungen o d e r G e d a n k e n in der Seele, wie sehend beurtheilt u n d deliberirt (βουλεύεται) das Zukünftige in Beziehung auf das Gegenwärtige (sc. vergleichend τά μ έ λ λ ο ν τ α π ρ ό ς τά π α ρ ό ν τ α ) u n d in dieser R ü c k s i c h t d a s A n g e n e h m e oder U n a n g e n e h m e b e s t i m m t , s o flieht oder begehrt sie u n d findet sich ü b e r h a u p t im P r a k t i s c h e n ; (καί δλως έν π ρ ά ξ ε ι ) u n d o h n e die H a n d l u n g (ohne das T h u n ά ν ε υ π ρ ά ξ ε ω ς ) ist d a s W a h r e u n d F a l s c h e in derselben G a t t u n g , wie das G u t e u n d B ö s e . »καί τό ά ν ε υ δέ π ρ ά ξ ε ω ς κ α ί τό α λ η θ έ ς , καί τό ψεύδος έν τφ α ύ τ φ γένει έστι τφ ά γ α θ φ κ α ί κ α κ φ , ά λ λ α τ φ γ ε α π λ ώ ς δ ι α φ έ ρ ε ι κ α ί τινί.« D a s Abstrakte aber d e n k t sie, wie das σ ι μ ό ν , (konkret Hohle der Nase), nicht wie es ein solches ist, s o n d e r n insofern es ein hohles, (κοίλον), o h n e das Fleisch, worin d a s H o h l e . So d e n k t sie das M a t h e m a t i s c h e , d a s an sich nicht g e t r e n n t ist, als getrennt. »ούτω τά μ α θ η μ α τ ι κ ά ού κεχωρισμένα ώς κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν α . « U e b e r h a u p t ist der νούς d a s als Wirksamkeit D e n k e n der Dinge. »δλως ό νούς έστιν ό κατ' ένέργειαν τά πράγματα νοών.« »άρα δέ ε ν δ έ χ ε τ α ι τών κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν ω ν τι νοεΐν, δ ν τ α α υ τ ό ν μή κ ε χ ω ρ ι σ μ έ ν ο ν μ ε γ έ θ ο υ ς , ή ού, σ κ ε π τ έ ο ν ύστερον.« C. VIII. J e z t aber d a s über die Seele gesagte k u r z z u s a m m e n f a s s e n d , d a ß die Seele alles Seiende gewissermassen. (ή ψυχή τά δντα πώς έστι πάντα) Was ist, ist e n t w e d e r empfindbar, o d e r d e n k b a r , (ή γαρ αισθητά τά δντα, ή νοητά). Die Wissenschaft ist d a s G e w u ß t e g e w i s s e r m a s s e n , die Empfindung das E m p f u n d e n e . Wie aber dieses, ist zu u n t e r s u c h e n , (ή γ ά ρ α ι σ θ η τ ά τά δ ν τ α , ή ν ο η τ ά - έστι γ α ρ ε π ι σ τ ή μ η μέν, τά ε π ι σ τ η τ ά π ω ς - ή δ' α ΐ σ θ η σ ι ς , τά α ι σ θ η τ ά , π ώ ς δέ τούτο, δει ζητεΐν.) Es wird also g e t r e n n t die Wissenschaft u n d die E m p f i n d u n g in die Dinge, die der δ ύ ν α μ ι ς n a c h in τά δ υ ν ά μ ε ι - ή δ' έντελεχείςι, εις τά έντελεχείςί. τ ή ς δ έ ψ υ χ ή ς τ ό α ί σ θ η τ ι κ ό ν , καί τ ό έ π ι σ τ η μ ο ν ι κ ό ν , δ υ ν ά μ ε ι τ α ύ τ α έστι, τό μ έ ν έ π ι σ τ η τ ό ν , τό δ' α ι σ θ η τ ό ν Diese g e w u ß t e n u n d e m p f u n d e n e n Dinge sind e n t w e d e r sie selbst oder die F o r m e n : N i c h t die Dinge selbst; d e n n

169

Karl Marx - Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen nicht der Stein in der Seele, s o n d e r n die F o r m . ( » ά ν ά γ κ η δέ ή α υ τ ά , ή τα ε ί δ η ε ί ν α ι α υ τ ά μέν γ ά ρ δ ή ού. ο ύ γ ά ρ ό λ ί θ ο ς έ ν τ ή ψ υ χ ή , ά λ λ α τ ό είδος.«) [432 a] So d a ß die Seele ist wie die H a n d . D e n n die H a n d ist d a s O r g a n der Organe u n d der ν ο ύ ς die F o r m der F o r m e n u n d die E m p f i n d u n g die F o r m der E m p f u n d e n e n . | |[13]| D a aber n i c h t s wie e s scheint v o n d e n e m p f u n d n e n G r ö s s e n g e t r e n n t ist, so ist in d e n E m p f u n d n e n F o r m e n a u c h das G e d a c h t w e r d e n d e , (τα ν ο η τ ά ) sowohl d a s A b s t r a k t e , als a u c h die B e s c h a f f e n h e i t e n u n d Qualitäten der E m p f u n d e n e n . D e ß w e g e n , w e r nichts empfindet, w ü r d e nichts lernen, n o c h v e r s t e h n ; w e n n er aber b e t r a c h t e t , (erkennt θ ε ω ρ ή ) so ist es n o t h w e n d i g d a ß er es zugleich als eine Vorstellung e r k e n n e . Die Vorstellungen sind wie die E m p f i n d u n g e n , nur o h n e ύ λ η . Es ist a b e r die Vorstellung ein a n d r e s als B e j a h u n g u n d V e r n e i n u n g ; d e n n eine S y n t h e s e v o n G e d a n k e n ist d a s W a h r e o d e r F a l s c h e . Die e r s t e n G e d a n k e n aber, w o d u r c h unter­ scheiden sie sich d a v o n , nicht Vorstellungen zu sein? »τα δέ π ρ ώ τ α ν ο ή μ α τ α , τίνι διοίσει τού μ ή φ α ν τ ά σ μ α τ α είναι;« o d e r sind sie z w a r k e i n e a n d e r n Vorstellungen, (oder a u c h : o d e r sind die a n d e r n sc. ν ο ή μ α τ α z w a r k e i n e Vorstellungen) aber n i c h t o h n e Vorstellungen. » ή ουδέ τ ' ά λ λ α φ α ν τ ά σ μ α τ α , ά λ λ ' ούκ ά ν ε υ φ α ν τ α σ μ ά τ ω ν . « C. 9. Weil aber die Seele d u r c h zwei P o t e n z e n def inirt ist, die t h i e r i s c h e \ lebendige Seele, d u r c h das U n t e r s c h e i d e n , ( τ φ τ ε κ ρ ι τ ι κ φ ) , w e l c h e s d a s W e r k der δ ι ά ν ο ι α u n d E m p f i n d u n g ist, u n d d u r c h die B e w e g u n g n a c h d e m Ort, so sei dieß gesagt ü b e r die E m p f i n d u n g u n d d e n ν ο ύ ς . U e b e r das Be­ w e g e n d e Prinzip der Seele aber ist zu forschen, ob es ein Theil sei, t r e n n b a r d e m Begriff o d e r der G r ö s s e n a c h , oder ob die g a n z e S e e l e ; w e n n aber ein Theil, o b einer a u s s e r d e n G e n a n n t e n oder einer v o n diesen. E s h a t aber einen Zweifel, auf w e l c h e W e i s e v o n Theilen der Seele zu s p r e c h e n ist, u n d wie viele; d e n n auf eine gewisse A r t scheinen u n e n d l i c h e , u n d n i c h t n u r wie einige abtheilen, λ ο γ ι σ τ ι κ ό ν , κ α ί θ υ μ ι κ ό ν , κ α ί έ π ι - θ υ μ η τ ι κ ό ν , (irascendi e t c u p i e n d i p r i n c i p i u m ) ; o d e r wie a n d e r e theilen, τό λ ό γ ο ν ε χ ο ν , κ α ί τό ά λ ο γ ο ν . D e n n in B e z u g auf die U n t e r s c h i e d e , d u r c h w e l c h e diese theilen, so schei­ n e n a u c h a n d e r e Theile eine grössere δ ι ά σ τ α σ ι ν als diese z u h a b e n , ü b e r die wir s c h o n g e s p r o c h e n , d a s θ ρ ε π τ ι κ ό ν , das a u c h d e n P f l a n z e n inist u n d allen T h i e r e n ; d a s α ί σ θ η τ ι κ ό ν , w e l c h e s w e d e r als unvernünftig, n o c h Vernunft h a b e n d , leicht zu setzen w ä r e ; ferner das φ α ν τ α σ τ ι κ ό ν , [432 b] welc h e s inwiefern e s ein v o n diesen allen v e r s c h i e d n e s , w o d u r c h e s d a s s e l b e o d e r ein a n d e r e s , h a t vielen Zweifel, w e n n einer g e t r e n n t die Theile der Seele unterstellt.

5

10

15

20

25

30

35

F e r n e r das όρεκτικόν, w e l c h e s sowohl d e m λόγος als d e r δ ύ ν α μ ι ς n a c h ein a n d e r e s als alle übrigen zu sein schiene. | 40

170

Aus Aristoteles: De anima

I

[14] I

lib. in

tes

9

Kapitel, continuatio. U n p a s s e n d a b e r ist ü b e r h a u p t diese T r e n n u n g ; d e n n s o w o h l i n d e m λ ο γ ι σ τ ι κ ό ν e n t s t e h t die β ο ύ λ η σ ι ς , als i n d e m α λ ο γ ο ν die ε π ι θ υ μ ί α u n d der 5 θ υ μ ό ς . W e n n in drei getheilt wird die Seele, so w i r d in j e d e m d e r s e l b e n die δρεξις der T r i e b sein. A b e r k e h r e n wir z u r ü c k z u d e m , w o v o n u n s r e U n t e r s u c h u n g ausging, w a s ist d a s Prinzip der örtlichen B e w e g u n g für d a s T h i e r ? D e n n die B e w e g u n g κ α τ ά α ΰ ξ η σ ι ν καί φ θ ί σ ι ν , die allen i m m a n e n t ist, scheint zu b e w e g e n d a s , w a s allen inist, d a s γ ε ν ν η τ ι κ ό ν κ α ί ΰρεπτυκόν. 10

U e b e r E i n u n d A u s a t h m e n , ü b e r Schlafen u n d W a c h e n , ist später zu s p r e c h e n ; a u c h dieß h a t m a n c h e s B e d e n k e n . A b e r j e z t ist z u z u s e h n ü b e r d a s Prinzip der örtlichen B e w e g u n g . 1) D a ß es n i c h t die θρεπτική δνναμις ist klar; d e n n i m m e r w e g e n w a s , ενεκά τ ο υ , ist diese B e w e g u n g , u n d ent­ w e d e r d u r c h eine Vorstellung oder einen T r i e b , ή κ α τ ά φ α ν τ α σ ί α ς , ή

15

ορέξεως έστιν. D e n n nichts, w a s nicht Begierde h a t o d e r flieht, wird d u r c h dieselbe bewegt, a u s s e r d u r c h G e w a l t . S o n s t w ä r e n a u c h die Pflanzen κ ι ν η τ ι κ ά u n d h ä t t e n irgend einen organischen Theil z u dieser B e w e g u n g . 2 ) D a ß e s a u c h nicht d a s α ί σ θ η τ ι κ ό ν d e n n e s giebt viele T h i e r e , w a s z w a r E m p f i n d u n g hat, a b e r v e r h a r r e n d u n d u n b e w e g t ist, α κ ί ν η τ α δ ι α τέλους.

20

W e n n n u n die N a t u r nichts vergeblich t h u t , n o c h e t w a s n o t h w e n d i g e s aus­ läßt, ausser i n d e n V e r s t ü m m e l t e n u n d U n v o l l k o m m n e n ; solche T h i e r e aber sind v o l l k o m m e n u n d nicht B r u c h s t ü c k e ; B e w e i s darin, d a ß sie Z e u gungsfähig sind u n d Blüthe u n d A b n a h m e h a b e n . Sie h ä t t e n also a u c h die organischen Theile des G e h n s . 3) A b e r a u c h nicht d a s λ ο γ ι σ τ ι κ ό ν u n d der

25

νους ist der M o t o r . D e n n der t h e o r e t i s c h e νους d e n k t nichts p r a k t i s c h e s , er e n t s c h e i d e t nichts ü b e r d a s z u fliehende u n d z u s u c h e n d e . I m m e r aber ist die B e w e g u n g d e s M e i d e n d e n , (Fliehenden) o d e r B e g e h r e n d e n , (Verfolgenden.) A b e r w e n n e r dergleichen b e t r a c h t e t , befiehlt e r e s w e d e r z u fliehn n o c h z u s u c h e n ; w i e e r oft d e n k t e t w a s a n g e n e h m e s o d e r u n a n g e n e h m e s ;

30

er befiehlt a b e r n i c h t zu fürchten; d a s H e r z aber [433 a] wird erregt; w e n n aber a n g e n e h m e s , ein a n d e r e r Theil. F e r n e r , w e n n a u c h v e r o r d n e t der νους u n d die δ ι ά ν ο ι α r ä t h zu fliehn o d e r zu verfolgen, so wird er nicht b e wegt, (sc. h o m o ) s o n d e r n handelt n a c h der B e g i e r d e , wie die unenthalts a m e n . U n d ü b e r h a u p t s e h n wir, d a ß der, w e l c h e r die H e i l k u n s t besizt,

35

nicht heilt, als w e n n es e t w a s a n d r e s eignes w ä r e , d a s H a n d e l n n a c h der \ d u r c h die Wissenschaft, aber nicht die W i s s e n s c h a f t selbst. 4) A b e r a u c h nicht die δρεξις ist die eigne dieser B e w e g u n g ; d e n n die e n t h a l t s a m e n , w e n n die Begierde u n d d e r Trieb sie aufregen, t h u n n i c h t d a s , w a s sie b e g e h r e n , s o n d e r n g e h o r c h e n d e m νους. |

40

|[15]| C.X. Es s c h e i n t aber dieß b e i d e s b e w e g e n d , e n t w e d e r die δρεξις

171

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen o d e r der νους, w e n n einer die Vorstellung als e i n e n M o d u s d e s D e n k e n s hinstellt; ε ΐ τις τ ή ν φ α ν τ α σ ί α ν τ ι θ ε ί η ώ ς ν ό η σ ί ν τ ι ν α . π ο λ λ ά γ ά ρ π α ρ ά τ ή ν έ π ι σ τ ή μ η ν ά κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ι ταΐς φ α ν τ α σ ί α ι ς ; d e n n vieles a u s s e r d e m der Wissenschaft folgt d e n Vorstellungen; u n d in d e n a n d e r n T h i e r e n ist w e d e r Vernunft, n o c h Einsicht, s o n d e r n Vorstellung; κ α ι έν τοις ά λ λ ο ι ς ζώοις ο ύ ν ό η σ ι ς ουδέ λ ο γ ι σ μ ό ς έστιν, ά λ λ α φ α ν τ α σ ί α . Dieß b e i d e s also ist Prinzip der örtlichen B e w e g u n g , der νούς u n d die δρεξις. D e r w e g e n w a s d e n k e n d e intellectus u n d der p r a k t i s c h e , (νούς δέ ό έ ν ε κ α του λ ο γ ι ζ ό μ ε ν ο ς κ α ί ό π ρ α κ τ ι κ ό ς ) u n t e r s c h e i d e t sich v o n d e m t h e o r e t i s c h e n d u r c h d e n Z w e c k , (διαφέρει δέ τού θ ε ω ρ η τ ι κ ο ύ τώ τέλει.) U n d alle BegierdeΛ aller Trieb (δρεξις) ist w e g e n w a s ; d e n n w e s s e n die δρεξις, dieß ist das Prinzip der p r a k t i s c h e n Vernunft, (ού γ ά ρ ή δρεξις, α ύ τ η ά ρ χ ή τού π ρ α κ τ ι κ ο ύ νού) u n d das lezte ist d a s Prinzip, der A n f a n g der H a n d l u n g , (»τό δ' ε σ χ α τ ο ν ά ρ χ ή τ ή ς πράξεως«) so d a ß mit R e c h t dieß beides d a s b e w e g e n d e scheint, die δρεξις u n d die p r a k t i s c h e δ ι ά ν ο ι α . »καί ή δρεξις έ ν ε κ α του π ά σ α · ού yàp ή δρεξις, αντη άρχή τού πρακτικού νού. τό δέ εσχατον, άρχή τής πράξεως, ώστε ευλόγως δύο ταύτα φαίνεται τά κινούντα, δρεξις καί διάνοια πρακτική.« D e n n das όρεκτικόν b e w e g t , u n d d e ß w e g e n b e w e g t die δ ι ά ν ο ι α , weil ihr Prinzip das όρεκτικόν ist. A u c h die Vorstellung w a n n sie bewegt, b e w e g t nicht o h n e die δρεξις. E i n s ist also d a s B e w e g e n d e z u e r s t das όρεκτόν; d e n n w e n n zwei, der νούς u n d die δρεξις b e w e g t e n , be­ w e g t e n [sie] d u r c h irgend eine g e m e i n s a m e F o r m . J e z t aber scheint der νούς n i c h t o h n e δρεξις zu b e w e g e n . D e n n die β ο ύ λ η σ ι ς ist eine δρεξις. W e n n aber d u r c h die E i n s i c h t ( λ ο γ ι σ μ ό ν ) b e w e g t wird, s o a u c h d u r c h die β ο ύ λ η σ ι ς , die δρεξις b e w e g t aber a u c h ausser d e m λ ο γ ι σ μ ό ς . D i e Begierde ( ε π ι θ υ μ ί α ) ist a u c h ein T r i e b . D e r νούς ist i m m e r richtig, T r i e b u n d Vor­ stellung dagegen bald richtig, bald unrichtig. D e ß w e g e n b e w e g t i m m e r d a s b e g e h r t e , όρεκτόν, aber dieß ist e n t w e d e r d a s G u t e o d e r w a s gut scheint; nicht alles G u t e j e d o c h , s o n d e r n das Praktisch G u t e . D a s P r a k t i s c h G u t e aber ist, w a s sich a u c h a n d e r s verhalten k a n n . | |[16]| D a ß also eine solche P o t e n z , die δρεξις nähmlich, die Seele b e w e g t , ist klar. D e n e n aber [433 b] die die Seele theilen, w e n n sie n a c h d e n V e r m ö g e n ( δ υ ν ά μ ε ι ς ) t r e n n e n u n d dieselbe theilen, e n t s t e h t sehr vieles, θρεπτικόν, αίσ-αητικόν, νοητικόν, βονλεντικόν, όρεκτικόν. Dieß aber u n t e r s c h e i d e t wieder m e h r e s v o n e i n a n d e r , έπιθνμητικόν u n d θνμικόν. Weil aber die ορέξεις e i n a n d e r e n t g e g e n g e s e z t e n t s t e h n , (dieß ist aber der Fall, w e n n der λόγος u n d die ε π ι θ υ μ ί α sich e n t g e g e n g e s e z t sind, u n d dieß ist in d e n e n , die d e n Sinn der Zeit h a b e n , (χρόνου α ί σ θ η σ ι ν ) d e n n der νούς befiehlt w e g e n d e m Zukünftigen z u r ü c k z u h a l t e n , ( ά ν θ έ λ κ ε ι ν r e t r a h e r e ) d e r T r i e b g e h t auf das Jezt. D e n n e s s c h e i n t d a s Gegenwärtige

172

5

10

15

20

25

30

35

40

Exzerpte aus Aristoteles: De anima. Seite [14]

Aus Aristoteles: De anima

5

10

15

20

25

30

35

40

a n g e n e h m u n d absolut a n g e n e h m , weil die Zukunft nicht g e s e h n w i r d ) . D e r F o r m n a c h w ä r e also eins das B e w e g e n d e , d a s όρεκτικόν q u a όρεκτικόν; d e n n d a s e r s t e v o n allem ist d a s όρεκτικόν, d a dieses b e w e g t , w e n n e s a u c h nicht b e w e g t wird d u r c h das D e n k e n u n d Vorstellen, d e r Z a h l n a c h aber m e h r e s d a s b e w e g e n d e . Weil aber dreierlei ist, eins d a s b e w e g e n d e , das zweite, w o d u r c h e s b e w e g t u n d d a s dritte d a s b e w e g t e . D a s b e w e g e n d e aber ist ein zweifaches, theils d a s U n b e w e g t e , theils das b e w e g t u n d zugleich b e w e g t wird; d a s U n b e w e g t e ist das P r a k t i s c h e G u t e , d a s B e w e g e n d e u n d B e w e g t e das όρεκτικόν. D e n n e s wird b e w e g t d a s B e g e h r e n d e insofern e s b e g e h r t u n d die δρεξις ist eine κ ί ν η σ ι ς als E n e r g i e ; d a s aber, w a s b e w e g t wird ist das L e b e n d i g e ; d u r c h w e l c h e s O r g a n aber die δρεξις bewegt, dieß ist d a s Leibliche, ( σ ω μ α τ ι κ ό ν . ) D e ß w e g e n ist in d e n g e m e i n s a m e n W e r k e n der Seele u n d des L e i b e s d a r ü b e r zu s p r e c h e n . J e z t aber ist im Allgemeinen z u sagen, d a s leiblich b e w e g e n d e , w o A n f a n g u n d E n d e d a s s e l b e sind, ( δ π ο υ ά ρ χ ή κ α ί τ ε λ ε υ τ ή τό αυτό), wie der γ ι γ γ λ υ μ ό ς , (Eingelenkung der K n o c h e n , wo des einen H e r v o r r a g u n g in die Aushöhlung des a n d e r n paßt;) d e n n d a ist d a s k o n v e x e u n d d a s k o n k a v e , j e n e s der Anfang, dieß d a s E n d e . D e ß w e g e n r u h t j e n e s , dieß aber w.ird b e w e g t ; d e m Begriff n a c h sind sie z w a r geschieden, aber der G r ö s s e n a c h u n g e t r e n n t . D e n n alles wird d u r c h S t o s s e n u n d Z i e h e n b e w e g t (ώσει κ α ί έλξει), d e ß w e g e n m u ß w i e im Zirkel e t w a s bleiben u n d v o n da die B e w e g u n g beginnen. U e b e r h a u p t also, wie gesagt, insoweit όρεκτικόν das ζώον, insoweit ist es sich selbst b e w e g e n d ; ( ε α υ τ ο ί κινητικόν) |[17]| »δλως μέν ούν ώ σ π ε ρ ε ϊ ρ η τ α ι , ή όρεκτικόν τό ζώον, τ α ύ τ η ε α υ τ ο ύ κ ι ν η τ ι κ ό ν « όρεκτικόν ist es aber n i c h t o h n e Vorstellung. όρεκτικόν δέ ούκ ά ν ε υ φ α ν τ α σ ί α ς . Alle Vorstellung aber ist eine rationelle o d e r sinnliche, φ α ν τ α σ ί α δέ π ά σ α , ή λ ο γ ι σ τ ι κ ή , ή α ι σ θ η τ ι κ ή . A n der leztern n e h m e n n u n a u c h die a n d e r n T h i e r e theil. τ α ύ τ η ς μέν ούν κ α ί τ ά ά λ λ α ζώα μ ε τ έ χ ε ι . C. XI. Es ist aber a u c h zu u n t e r s u c h e n ü b e r die u n v o l l k o m m n e n T h i e r e , w a s d a s B e w e g e n d e ist, [434 a] d e n e n nur die ά φ ή als α ΐ σ θ η σ ι ς inist; ob d i e s e n P h a n t a s i e (Vorstellung) insein k a n n o d e r nicht u n d Begierde, ( ε π ι θ υ μ ί α ) d e n n e s scheint S c h m e r z u n d L u s t i n z u s e i n ; w e n n aber dieß, so ist n o t h w e n d i g a u c h Begierde. A b e r w i e diesen die Imagination? Vielleicht, wie sie u n b e s t i m m t sich b e w e g e n , ( κ ι ν ε ί τ α ι α ο ρ ί σ τ ω ς ) , so wird a u c h dieses insein, aber auf u n b e s t i m m t e W e i s e ? D i e φ α ν τ α σ ί α α ι σ θ η τ ι κ ή ist wie gesagt a u c h d e n a n d e r n T h i e r e n in; ή δέ β ο υ λ ε υ τ ι κ ή in d e n λ ο γ ι σ τ ι κ ο ΐ ς ; d e n n o b e s t h u n wird dieß o d e r dieß, e s wird d e s λ ο γ ι σ μ ό ς W e r k sein; u n d e s ist n o t h w e n d i g , stets mit e i n e m z u m e s s e n , d e n n e s g e h t n a c h d e m G r ö s s e r e n , (τό μείζον γ ά ρ διώκει) so d a ß es eine a u s m e h r e n Vorstellungen ins W e r k setzen k a n n . U n d d a s ist die U r s a c h e d a v o n , d a ß nicht j e d e Imagination, Vorstellung B e w u ß t s e i n zu h a b e n scheint, (καί α ί τ ι ο ν τούτο τού

175

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen δόξαν μή δοκείν έχειν), daß es das aus d e m Syllogismus, das verständige nicht hat, diese (die b e w u ß t e ) aber j e n e (die Vorstellung) hat. D a s βουλευτικόν deliberative h a t d e ß w e g e n nicht die δρεξις; sie besiegt aber u n d b e w e g t m a n c h m a l d e n Willen, m a n c h m a l a u c h dieser j e n e ; die Begierde aber die Begierde, w e n n die U n e n t h a l t s a m k e i t e n t s t e h t u n d i m m e r ist die h ö h e r e m e h r Prinzip u n d b e w e g t v o n N a t u r .

5

So e n t s t e h n also drei B e w e g u n g e n : die w i s s e n d e V e r n u n f t ( έ π ι σ τ η μ ο ν ι κόν) b e w e g t [sich] nicht, s o n d e r n v e r h a r r t ; weil aber die ύ π ό λ η ψ ι ς (die Mei­ nung, A n n a h m e ) u n d der λόγος, theils d e s einzelnen, theils des Allgemeinen; (denn diese sagt, d a ß ein solcher solches zu t h u n h a b e , diese aber, d a ß 10 dieser dieses, u n d d a ß ich ein solcher) so b e w e g t die M e i n u n g d e s einzelnen, nicht die des Allgemeinen, oder vielmehr beide, aber j e n e m e h r r u h e n d , diese aber nicht. C. XII. D i e e r n ä h r e n d e Seele ( θ ρ ε π τ ι κ ή ν ψ-υχήν) m u ß alles h a b e n , w a s lebt u n d b e s e e l t ist, v o n seiner G e b u r t bis zu seiner V e r n i c h t u n g . D e n n w a s g e w o r d e n ist, m u ß Z u w a c h s h a b e n u n d Gipfelpunkt u n d V e r n i c h t u n g . Dieß aber o h n e N a h r u n g z u h a b e n , ist unmöglich. E s m u ß also i m m a n e n t sein die n ä h r e n d e P o t e n z in allem, w a s blüht u n d vergeht. ||[18]| Die E m p findung aber ist nicht n o t h w e n d i g in allen L e b e n d e n . D e n n sovieler K ö r p e r einfach, die k ö n n e n nicht die α φ ή besitzen, u n d o h n e diese k a n n kein Thier sein; n o c h so viele nicht a u f n e h m e n k ö n n e n die F o r m o h n e die Materie. »ούτε δέ δ σ α μή δεκτικά τών ειδών ά ν ε υ τ ή ς ύλης.« Es ist aber n o t h w e n d i g , d a ß die T h i e r e E m p f i n d u n g h a b e n , d a die N a t u r nichts vergeblich thut. D e n n w e g e n w a s ist alles in der N a t u r , o d e r es sind a c c i d e n z e n der w e g e n w a s . W e n n also ein K ö r p e r der g e h n k a n n o h n e E m p f i n d u n g w ä r e , w ü r d e er zu G r u n d e gehn u n d k ä m e [434 b] nicht z u m Z w e c k , z u m τέλος, der das W e r k d e r N a t u r ist. (εις τέλος ούκ αν ε λ θ ο ι , δ έστι φ ύ σ ε ω ς έργον.) D e n n wie w ü r d e e r sich e r n ä h r e n ? D e n n d e n Stabilen, μ ο ν ί μ ο ι ς , den U n b e w e g l i c h e n ist das G u t e da, wo sie e n t s t a n d e n sind, v o n N a t u r gegenwärtig.

15

20

25

30

E s ist aber nicht möglich, d a ß ein K ö r p e r Seele h a b e u n d ν ο ύ ν κριτικόν, aber k e i n e E m p f i n d u n g oder Bewegung. D e n n w e ß w e g e n wird er sie nicht h a b e n ? D e n n e n t w e d e r weil e s der Seele b e s s e r o d e r d e m K ö r p e r . J e z t aber findet keines v o n b e i d e n Statt; d e n n j e n e wird nicht m e h r d e ß h a l b denk e n , dieser nicht m e h r d a d u r c h sein. K e i n beweglicher K ö r p e r h a t also 35 Seele o h n e E m p f i n d u n g , aber w e n n er E m p f i n d u n g h a t , so ist es n o t h w e n dig, d a ß der K ö r p e r sei einfach o d e r gemischt. N i c h t möglich aber, d a ß er einfach. D e n n die α φ ή n i c h t w ü r d e e r h a b e n . E s ist a b e r die N o t h w e n d i g keit, diese zu h a b e n . D i e ß aber a u s d i e s e m klar: Weil d a s Thier beseelter K ö r p e r ist, jeder K ö r p e r a b e r ά π τ ό ν , ά π τ ό ν aber 40 das α ι σ θ η τ ό ν ά φ ή , ist die N o t h w e n d i g k e i t a u c h des T h i e r e s σ ώ μ α ά π τ ι κ ό ν

176

Aus Aristoteles: De anima z u sein, w e n n soll e r h a l t e n w e r d e n ( σ ώ ζ ε σ θ α ι ) d a s T h i e r ; d e n n die a n d e r n E m p f i n d u n g e n n e h m e n w a h r ( α ι σ θ ά ν ο ν τ α ι ) d u r c h a n d e r e s , wie die δ σ φ ρ η σις, die δψις, die ά κ ο ή . D a s Tangirende ( ά π τ ό μ ε ν ο ν ) aber, w e n n es n i c h t h a b e n wird E m p f i n d u n g , nicht wird es k ö n n e n j e n e s fliehn, dieß ergreifen. 5 W e n n aber dieß, unmöglich ist erhalten zu w e r d e n d a s Thier. D e ß w e g e n a u c h der G e s c h m a c k (ή -γεΰσις) ist wie eine ά φ ή · d e r N a h r u n g n ä h m l i c h ist er. Die N a h r u n g aber ist ein K ö r p e r , der d u r c h d e n t a c t u s percipirt wird. Schall aber u n d F a r b e u n d G e r u c h n ä h r t nicht, n o c h b e w i r k t sie (ουδέ π ο ι ε ί ) w e d e r Z u w a c h s n o c h A b n a h m e . S o d a ß a u c h d e m G e s c h m a c k die 10 N o t h w e n d i g k e i t ist eine ά φ ή zu sein, weil er d e s tangiblen u n d nutritiven E m p f i n d u n g ist. D i e s e E m p f i n d u n g e n also sind n o t h w e n d i g d e m T h i e r e , u n d offenbar, d a ß nicht möglich o h n e ά φ ή das Thier sein. D i e a n d e r n a b e r sind des G u t e n w e g e n (τοΰ τε εΰ ένεκα) u n d einer G a t t u n g T h i e r e , n i c h t j e d e r zufälligen, s o n d e r n einigen, wie d e n G e h e n d e n (τω π ο ρ ε υ τ ι κ ω ) n o t h w e n d i g 15

20

25

30

35

40

inzusein; ( ΰ π ά ρ χ ε ι ν ) d e n n w e n n es sich e r h a l t e n soll, nicht n u r m u ß es t a s t e n d α ί σ θ ά ν ε σ - θ α ι , s o n d e r n a u c h v o n w e i t e m . D i e ß a b e r ist möglich, w e n n es d u r c h das M e d i u m α ί σ θ η τ ι κ ό ν ist, d a d u r c h d a ß (τώ) j e n e s (sc. das M e d i u m ) v o n d e m α ί σ θ η τ ό ν afficirt wird u n d bewegt, e s selbst a b e r v o n j e n e m . ||[19]| D e n n wie d a s n a c h d e m O r t B e w e g e n d e bis z u d e m μ ε τ α β ά λ λ ε ι ν π ο ι ε ί , u n d d a s s t o s s e n d e (ώσαν) afficirt das a n d r e so, d a ß es stößt, u n d es ist d u r c h die Mitte die B e w e g u n g ; u n d z w a r das erste b e w e g e n d e stößt so, d a ß es nicht selbst g e s t o s s e n w i r d ; d a s ä u s s e r s t e a b e r wird g e s t o s s e n , o h n e zu s t o s s e n ; das Mittlere a b e r , b e i d e s ; [435 a] oft sind viele M e d i e n ; e b e n s o ist e s έ π ' α λ λ ο ι ώ σ ε ω ς , mit d e m U n t e r s c h i e d ( π λ η ν ) daß es in d e m s e l b e n O r t e bleibend v e r ä n d e r t ; wie w e n n einer in W a c h s zeichnete, so wird es bis dahin bewegt, wie weit er färbt; der Stein a b e r nicht, s o n d e r n das W a s s e r bis in die W e i t e n , die Luft aber wird m e h r b e wegt, (am meisten έ π ί π λ ε ί σ τ ο ν ) u n d sie wirkt u n d sie leidet, w e n n sie v e r h a r r t u n d eins, n i c h t zwei ist. (nicht ein getheiltes.) καΐ π ε ρ ί α ν α κ λ ά σ ε ω ς βέλτιον ή τ η ν δψιν έξιοΰσαν άνακλάσ-θαι, τον α έ ρ α π ά σ χ ε ι ν ΰ π ό τοΰ χ ρ ώ μ α ­ τος κ α ι τοΰ σ χ ή μ α τ ο ς , μ έ χ ρ ι π ε ρ ο υ α ν εϊς ή . έ π ι δ έ τοΰ λείου ε σ τ ί ν εΐς. διό π ά λ ι ν και ούτος τ ή ν όψιν κινεί, ώ σ π ε ρ αν εί τό έν τω κηρω σ η μ ε ΐ ο ν διεδίδοτο (transmitteretur) μ έ χ ρ ι τοΰ π έ ρ α τ ο ς . C.XIII. F e r n e r ist klar, d a ß der K ö r p e r d e s T h i e r s unmöglich einfach sein k a n n ; ich m e i n e z. B. feurig, luftig ( π ύ ρ ι ν ο ν ή ά έ ρ ι ν ο ν ) ; d e n n o h n e die ά φ ή k a n n e s k e i n e n a n d e r n Sinn h a b e n . D e n n j e d e r b e s e e l t e K ö r p e r hat wie gesagt d e n Gefühlssinn, ( ά φ ή ν ) Die a n d e r e n aber a u s s e r der E r d e k ö n n e n E m p f i n d u n g s o r g a n e w e r d e n , τα δ' άλλα εξω γης, αίσ-σητήρια μεν αν γέ­ νοιτο. D e n n alles b e w i r k t d a d u r c h , d a ß es [durch] ein a n d r e s empfindet, die E m p f i n d u n g u n d d u r c h die M e d i e n ; die ά φ ή aber ist d u r c h das B e r ü h r e n selbst; d e ß w e g e n h a t sie a u c h d i e s e n N a m e n . Obgleich a u c h die a n d e r n Sin-

177

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen n e s o r g a n e d u r c h die α φ ή empfinden, aber d u r c h ein a n d r e s M e d i u m ; die ά φ ή allein aber scheint d u r c h sich selbst. So d a ß v o n dergleichen (diesen) E l e m e n t e n keines w ä r e der K ö r p e r des T h i e r e s ; a u c h nicht d a s E r d i g e ; d e n n die ά φ ή ist alles d e s s e n , w a s fühlbar ist als Mitte, u n d ihr O r g a n ist nicht n u r recipirend, so viele U n t e r s c h i e d e der E r d e sind, s o n d e r n a u c h d e s W a r m e n u n d d e s K a l t e n u n d alles a n d e r n fühlbaren. » π ά ν τ ω ν γ ά ρ ή ά φ ή τών α π τ ώ ν έστι, ώ σ π ε ρ μ ε σ ά τ η ς , κ α ί δεκτικόν τ ό | J α ί σ θ η τ ή ρ ι ο ν , ο ύ μόνον δ σ α ι δ ι α φ ο ρ α ί γ ή ς είσιν, ά λ λ α κ α ί θ ε ρ μ ο ύ , κ α ί ψ υ χ ρ ο ύ , κ α ί τών ά λ λ ω ν α π τ ώ ν α π ά ν τ ω ν . « U n d d e ß w e g e n e m p f i n d e n wir nicht in d e n K n o c h e n , H a a r e n u n d dergleichen Theilen, weil sie a u s E r d e [435 b] sind. U n d deßhalb h a b e n die Pflanzen keine E m p f i n d u n g , weil sie a u s E r d e sind; καί τά φυτά δια τούτο ούδεμίαν εχει αΐσθησιν, δτι γης έστιν; o h n e die ά φ ή aber ist es nicht möglich, d a ß eine a n d r e E m p f i n d u n g , α ΐ σ θ η σ ι ν d a sei. ( ύ π ά ρ χ ε ι ν . ) E s ist also offenbar, d a ß n o t h w e n d i g dieser einen E m p f i n d u n g b e r a u b t die T h i e r e s t e r b e n ; d e n n diese zu h a b e n ist w e d e r möglich d a s nicht lebendige, n o c h ist es n o t h w e n d i g , d a ß w a s lebendig ist, eine a n d e r e als diese h a b e . U n d d e ß w e g e n z e r s t ö r e n die a n d e r n E m p f i n d b a r e n d u r c h U e b e r g e w i c h t ( ύ π ε ρ β ο λ α ϊ ς ) nicht d a s L e b e n d i g e , wie F a r b e , Schall u n d G e r u c h , s o n d e r n n u r die α ι σ θ η τ ή ρ ι α p e r a c c i d e n z ; wie w e n n zugleich mit d e m Schall Stoß u n d Schlag e n t s t e h t ; u n d w e n n v o n d e n G e s i c h t e n ( ο ρ α μ ά τ ω ν ) u n d d e m G e r u c h a n d e r e s b e w e g t wird, w a s d u r c h die ά φ ή zerstört. U n d der χ υ μ ό ς , insofern e s i h m accidirt ά π τ ι κ ό ν z u sein, insofern z e r s t ö r t er. Die Maaßlosigkeit \ U e b e r w u c h t a b e r ( υ π ε ρ β ο λ ή ) der α π τ ώ ν , wie d e s W a r m e n , K a l t e n o d e r dergleichen h e b t d a s L e b e n d i g e auf. D e n n v o n allem E m p f i n d b a r e n h e b t die U e b e r w u c h t d a s α ί σ θ η τ ή ρ ι ο ν auf, s o a u c h das ά π τ ό ν die ά φ ή . D u r c h diese aber ist b e g r e n z t (ώρισται) d a s L e b e n ; d e n n o h n e ά φ ή ist gezeigt, d a ß unmöglich d a s L e b e n d i g s e i n . D e ß w e g e n h e b t die U e b e r w u c h t der α π τ ώ ν nicht n u r d a s α ί σ θ η τ ή ρ ι ο ν auf, s o n d e r n a u c h das T h i e r ; so d a ß es nur n o t h w e n d i g ist, d a ß d a s Thier diese b e s i t z e ; die a n d e r n α ι σ θ ή σ ε ι ς hat das Thier wie gesagt n i c h t d e s Z w e c k s , s o n d e r n des G u t e n w e g e n ; wie das Gesicht, weil es in der Luft u n d im Was­ ser zugleich sieht, ü b e r h a u p t im Durchsichtigen. D e n G e s c h m a c k aber w e g e n d e m A n g e n e h m e n u n d U n a n g e n e h m e n , damit e s dieß e m p f i n d e t i n der N a h r u n g u n d begehrt u n d b e w e g t wird; d a s G e h ö r aber, d a m i t ihm e t w a s k u n d gegeben wird; die Zunge aber, damit es e i n e m a n d e r n e t w a s k u n d gebe. Ende des dritten Buches. I

178

5

10

15

20

25

30

35

Aus Aristoteles: De anima |[21]|

5

10

15

20

25

30

35

40

De anima liber L

[402 a] C. L Z u m S c h ö n e n u n d W ü r d i g e n alle W i s s e n s c h a f t zählend, m e h r aber die eine als die a n d e r e s o w o h l der Schärfe w e g e n , als a u c h weil sie v o n B e s s e r e m u n d B e w u n d e r u n g s w ü r d i g e r e m ist, a u s diesem b e i d e n w ü r d e n wir die G e s c h i c h t e der Seele mit R e c h t u n t e r die e r s t e n stellen. Es scheint aber zu aller W a h r h e i t die G n o s i s d e r s e l b e n vieles beizutragen, am meisten aber in B e z u g auf die N a t u r ; d e n n sie ist gleichsam d a s Prinzip der Thiere. V e r s u c h e n wir z u b e t r a c h t e n u n d z u e r k e n n e n die N a t u r d e r s e l b e n u n d d a s W e s e n ; u n d wieviel ihr accidirt; v o n d e m einiges spezifische Affekte der Seele zu sein scheint, a n d r e s gemeinschaftliche d e n T h i e r e n d u r c h dieselbe inzusein. N a c h aller Seite u n d ü b e r h a u p t ist e s v o m S c h w e r s t e n z u fassen eine U e b e r z e u g u n g ü b e r dieselbe. I n d e m ist g e m e i n s a m die F o r s c h u n g a u c h vielen a n d e r n , ich m e i n e die ü b e r die ο υ σ ί α u n d d a s τό τί έστι, m ö c h t e leicht e i n e m scheinen eine M e t h o d e zu sein ü b e r alles, w o v o n wir wollen e r k e n n e n die ο υ σ ί α , wie a u c h der N a c h w e i s (άπόδειξις) des p e r a c c i d e n z eigenthümlichen. S o d a ß z u s u c h e n w ä r e diese M e t h o d e . W e n n aber nicht eine ist u n d gemeinschaftlich die M e t h o d e π ε ρ ί τό τί έστιν, so w ü r d e n o c h s c h w e r e r die S a c h e . D e n n in B e z u g auf j e d e wird zu fassen sein, w e l c h e W e i s e . W e n n aber offenbar ist, ob ά π ό δ ε ι ξ ι ς o d e r δ ι α ί ρ ε σ ι ς o d e r w e l c h e a n d r e M e t h o d e n , s o wird n o c h viele B e d e n k e n u n d Irrwege h a b e n , w o r a u s zu s u c h e n ist. D e n n v o n a n d r e n sind a n d r e Prinzipien, wie v o n d e n Zahlen und Flächen. Z u e r s t vielleicht ist es n o t h w e n d i g d u r c h z u g e h n , in w e l c h e r G a t t u n g u n d w a s , τί sie ist, ich m e i n e aber, ob τόδε τι, u n d ο υ σ ί α , o d e r π ο ι ό ν o d e r π ο σ ό ν oder a u c h eine a n d r e der Kategorien. F e r n e r o b v o n d e m der δ ύ ν α μ ι ς n a c h s e i e n d e n o d e r m e h r eine E n t e l e c h i e : Es ist dieß kein [402 b] kleiner U n t e r s c h i e d . Es ist zu b e t r a c h t e n , ob sie getheilt o d e r ungetheilt, u n d ob όμοιοειδής jede, alle Seele o d e r nicht. W e n n aber n i c h t v o n d e r s e l b e n Art, ob sie n u r der Art n a c h diff e r e n z i r e n o d e r d e r G a t t u n g . Bis jezt aber schie­ n e n die S p r e c h e n d e n u n d F o r s c h e n d e n ü b e r die Seele ü b e r die m e n s c h l i c h e n u r z u forschen. E s ist aber w o h l A c h t z u h a b e n , damit nicht v e r b o r g e n bleibt, o b eins der λόγος derselben, wie des T h i e r s , o d e r v o n d e m e i n z e l n e n ein a n d r e r , wie des Pferdes, d e s H u n d e s , d e s M e n s c h e n , G o t t e s . D a s Thier (das L e b e n d i g e , ζώον) im Allgemeinen ist e n t w e d e r ||[22]| nichts, oder ein S p ä t e r e s (ύστερον): u n d w a s sonst n o c h als e t w a s a n d r e s gemeinschaftliches ausgesagt wird. F e r n e r w e n n nicht viele Seelen, s o n d e r n Theile, o b m a n m u ß u n t e r s u c h e n früher die g a n z e Seele, o d e r die Theile. E s ist a b e r a u c h s c h w e r v o n diesen zu b e s t i m m e n , wie sie e n t s t a n d e n sind als a n d r e v o n einander u n d ob m a n die Theile z u e r s t u n t e r s u c h e n m u ß o d e r die W e r k e der-

179

Karl Marx • Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen selben, wie das D e n k e n o d e r den νους, u n d d a s E m p f i n d e n o d e r das E m p ­ findende. E b e n s o hinsichtlich des übrigen. W e n n aber früher die W e r k e , k ö n n t e wieder einer bezweifeln, ob die O b j e k t e (τά αντικείμενα) früher als sie selbst zu u n t e r s u c h e n , wie das α ι σ θ η τ ό ν früher als d a s α ί σ θ η τ ι κ ό ν u n d d a s νοητόν früher als das νοητικόν. Es scheint aber nicht n u r die 5 G n o s i s des τό τί έστι nützlich zu sein zur B e t r a c h t u n g der U r s a c h e n der A c c i d e n z e n der ο ύ σ ί α ι , wie i n der M a t h e m a t i k w a s d a s G r a d e u n d w a s das K r u m m e , o d e r w a s d e r P u n k t u n d w a s die F l ä c h e , u m z u sehn gleich wie vielen R e c h t e n die W i n k e l d e s Dreiecks sind; sondern u m g e k e h r t trägt das accidirende einen g r o s s e n Theil bei um zu w i s s e n d a s τό τί έστι; d e n n w e n n 10 wir im S t a n d e sind zu g e b e n eine Vorstellung v o n d e n A c c i d i r e n d e n , ent­ w e d e r allen o d e r d e n meisten, d a n n w e r d e n wir a u c h h a b e n , auf das S c h ö n s t e , w a s v o n d e n S u b s t a n z e n zu sagen; d e n n aller Definition Prinzip ist das τό τί έστι. So d a ß in B e z u g auf viele Definitionen nicht zutrifft [403 a] die A c c i d e n z e n zu e r k e n n e n , a u c h nicht leicht ü b e r sie zu m u t h m a s s e n , 15 klar, d a ß sie dialektisch gesagt sind u n d leer alle. E i n e n Zweifel h a b e n a u c h die π ά θ η der Seele, o b sie alle gemeinschaft­ lich sind d e s H a b e n d e n (sc. die Seele), oder ob a u c h w a s Spezifisches der Seele selbst als solcher ist. D e n n dieß a n z u n e h m e n ist n o t h w e n d i g , nicht leicht j e d o c h . Sie scheint aber das Meiste nicht o h n e d e n K ö r p e r zu leiden, n o c h z u t h u n , wie z ü r n e n , Muthig sein, Begierde h a b e n , ü b e r h a u p t e m p finden. Am m e i s t e n ihr eigenthümlich scheint das D e n k e n . W e n n aber a u c h dieses eine Vorstellung ist, oder nicht o h n e die Vorstellung, so k ö n n t e a u c h dieß nicht o h n e d e n K ö r p e r sein. W e n n also v o n d e n π α θ ή μ α τ α o d e r W e r k e n der Seele e t w a s spezifisch ist, so w ä r e es möglich, d a ß sie g e t r e n n t w e r d e . ||[23]| W e n n aber nichts derselben spezifisch ist, so w ä r e sie nicht t r e n n b a r ; aber wie d e m G r a d e n als G r a d e s vieles accidirt, wie zu b e r ü h r e n eine e h e r n e Kugel in einem P u n k t e , nicht j e d o c h wird g e t r e n n t v o n diesem das G r a d e b e r ü h r e n , d e n n u n t r e n n b a r ist e s , da es i m m e r in einem K ö r p e r ist. Es scheinen aber a u c h alle Qualitäten (Affekte) der Seele mit d e m K ö r per z u sein, Z o r n , Sanftmuth, F u r c h t , Mitleiden, M u t h , G u n s t , L i e b e u n d H a s s e n , d e n n zugleich mit diesen leidet e t w a s der K ö r p e r . Es geht aber d a r a u s h e r v o r , d a ß m a n c h m a l v o n starken u n d offnen U r s a c h e n sie nicht z ü r n e n o d e r fürchten; sie m a n c h m a l aber v o n kleinem u n d u n b e d e u t e n d e m b e w e g t w e r d e n , w e n n fiebert der K ö r p e r , u n d sich so verhält wie w e n n er v o m Z o r n afficirt wird. Dieß aber m a c h t s n o c h klarer: d e n n w e n n nichts Schreckliches ( F u r c h t e r r e g e n d e s , φοβεροϋ) accidirt, so g e r a t h e n sie den­ n o c h i n die π ά θ η des fürchtenden. W e n n e s sich aber s o verhält, offenbar, d a ß a u c h die π ά θ η λόγοι ενυλοι sind. S o d a ß a u c h ihre Definitionen solche sind, wie d a s Z ü r n e n , eine B e w e g u n g eines solchen K ö r p e r s , o d e r eines Theils o d e r als V e r m ö g e n v o n d e m s e l b e n u n d w e g e n desselben. U n d d e ß -

180

20

25

30

35

40

r

Aus Aristoteles: De anima

5

10

15

20

25

30

35

40

w e g e n s c h o n ist des φ υ σ ι κ ό ς d a s B e t r a c h t e n ü b e r die Seele, e n t w e d e r alle, o d e r eine solche. V e r s c h i e d e n aber w ü r d e b e s t i m m e n der P h y s i k e r u n d der Dialektiker j e d e s derselben, wie w a s der Z o r n ist; d e n n j e n e r wird sagen, der Trieb der ά ν τ ι λ υ π ή σ ε ω ς o d e r w a s dergleichen; dieser aber eine Aufwallung des Blutes um d a s H e r z [403 b] o d e r der W ä r m e . V o n diesen aber giebt jener die ύ λ η , dieser das είδος u n d den λόγος. D e n n der λόγος ist τό είδος τοϋ π ρ ά γ μ α τ ο ς ; es ist aber n o t h w e n d i g , d a ß dieser sei in einer solchen M a t e r i e , w e n n er sein wird; wie v o n d e m H a u s e der λόγος ein solcher w ä r e , d a ß es eine B e d e c k u n g v e r h i n d e r n d die Z e r s t ö r u n g v o n W i n d , R e g e n u n d H i t z e ; dieser aber wird sagen Stein u n d H o l z . D e r a n d r e aber in diesem die F o r m , έ ν ε κ α τωνδί. W e r also ist der Physiker v o n d i e s e n ? Ob der ü b e r die M a t e r i e , [der] d e n λόγος a b e r nicht w e i ß ? o d e r der ü b e r d e n λόγος n u r ? o d e r viel­ m e h r der a u s b e i d e n ? V o n j e n e n aber, w e r v o n b e i d e n ? ||[24]| O d e r ist nicht einer, der ü b e r die π ά θ η der M a t e r i e als n i c h t t r e n n b a r e u n d insofern sie nicht t r e n n b a r e sind, forscht, aber der Physiker ü b e r alles, w a s eines solc h e n K ö r p e r s u n d einer solchen Materie W e r k e u n d Affekte; w a s a b e r nicht als solches ist, ein a n d r e r ; u n d ü b e r einiges der Künstler, w e n n es sich trifft, wie der τέκτων, der Arzt. V o n d e m N i c h t t r e n n b a r e n aber, inwiefern aber nicht die π ά θ η eines solchen (sc. c o n c r e t e n ) K ö r p e r s , s o n d e r n a u s A b s t r a k t i o n sind, der M a t h e m a t i k e r ; inwiefern sie a b e r getrennt, der erste Philosoph. A b e r e s ist wieder dahin z u r ü c k z u k e h r e n , v o n w o der λόγος ausging. Wir sagten, d a ß die π ά θ η der Seele u n g e t r e n n t v o n der p h y s i s c h e n ϋ λ η d e r T h i e r e , inwiefern sie solche sind, Z o r n u n d F u r c h t , u n d nicht, wie der P u n k t o d e r die F l ä c h e . C. II. Wir aber ü b e r die Seele f o r s c h e n d , m ü s s e n zugleich die A n s i c h t e n der f r ü h e r e n z u s a m m e n f a s s e n , so viele ü b e r dieselbe b e h a u p t e t e n , so d a ß wir d a s Gutgesagte a n n e h m e n ; w e n n aber e t w a s nicht richtig, u n s d a v o r h ü t h e n . Der Beginn der U n t e r s u c h u n g ist aber, voranzustellen, w a s a m meisten scheint ihr z u z u k o m m e n ( ύ π ά ρ χ ε ι ν ) n a c h der N a t u r . D a s B e s e e l t e scheint v o m U n b e s e e l t e n sich d u r c h zweierlei vorzüglich z u u n t e r s c h e i d e n , d u r c h die B e w e g u n g u n d d u r c h das E m p f i n d e n ; wir h a b e n aber a u c h e m p fangen v o n d e n f r ü h e r e n b e i n a h dieß b e i d e s ü b e r die Seele. D e n n es b e h a u p t e n einige, d a ß am m e i s t e n u n d z u e r s t sei die Seele d a s B e w e g e n d e ; glaubend aber, d a ß das nicht selbst B e w e g t e nicht b e w e g e n k ö n n e ein a n d r e s , so n a h m e n sie an, d a ß die Seele e t w a s v o n d e n B e w e g t e n sei; w e ß w e g e n D e m o k r i t [404 a] als F e u e r u n d W ä r m e sie b e s t i m m t . D e n n ind e m unendliche A t o m e u n d G e s t a l t e n seien, n a n n t e er die Kugelförmigen F e u e r u n d Seele, wie in der L u f t die ξ ύ σ μ α τ α , w e l c h e e r s c h e i n e n in d e n d u r c h die F e n s t e r g e h e n d e n Strahlen, v o n w e l c h e n er sagt, d a ß sie die P a n s p e r m i e , die E l e m e n t e der g a n z e n N a t u r seien. E b e n s o a u c h L e u k i p p .

181

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen V o n diesen aber die Kugelförmigen Seele, weil am m e i s t e n d u r c h alles d u r c h g e h n k ö n n t e n dergleichen Gestalten, u n d b e w e g t e n das übrige, selbst b e w e g t ; u n d dieß a n n e h m e n d , d a ß die Seele sei, w a s d e n Thieren die Bew e g u n g verleiht. D e ß h a l b sei a u c h der όρος des L e b e n s die α ν α π ν ο ή , d a s | j [25] j A u s a t h m e n . D e n n i n d e m z u s a m m e n z i e h t d a s u m g e b e n d e (Aether, 5 Luft) die K ö r p e r u n d a u s s t ö ß t die σ χ ή μ α τ α , die d e n T h i e r e n die B e w e g u n g leihen, weil sie niemals r u h e n , w e r d e Hülfe v o n a u s s e n , i n d e m a n d r e derartige im A t h m e n hineingehn; u n d es hindre dieß, d a ß die in d e n Thieren seienden a u s g e s c h i e d e n w e r d e n , indem e s das zurücktreibt, w a s stößt u n d d r ü c k t ; u n d sie lebten solange als sie dieß t h u n k ö n n t e n . Es scheint a u c h 10 das v o n d e n P y t h a g o r ä e r n gesagte d e n s e l b e n Sinn z u h a b e n . D e n n e s b e h a u p t e t e n einige derselben, die Seele seien die ξ ύ σ μ α τ α in der L u f t ; a n d r e , das diese b e w e g e n d e ; diese aber w e r d e n gesagt, weil sie i m m e r b e w e g t sind a u c h bei v o l l k o m m n e r Windstille. Dieselbe T e n d e n z h a b e n , so viele die Seele d a s B e w e g e n selbst n e n n e n . D e n n alle diese s c h e i n e n a n g e n o m m e n 15 zu h a b e n , d a ß die B e w e g u n g das Spezifischste der Seele sei, u n d d a ß alles a n d r e b e w e g t w e r d e d u r c h die Seele, diese aber v o n sich selbst, weil sie nichts b e w e g e n s e h e n a u s s e r dem selbst b e w e g t e n . E b e n s o n e n n t a u c h A n a x a g o r a s die Seele die B e w e g e n d e , u n d w e n n ein a n d r e r sagte, d a ß alles b e w e g e der νούς, nicht j e d o c h im Allgemeinen ( π α ν τ ε λ ώ ς alle Seele) wie 20 D e m o k r i t . D e n n dieser b e s t i m m t einfach als d a s s e l b e die Seele u n d d e n ν ο ύ ς ; d e n n d a s W a h r e sei das φ α ι ν ό μ ε ν ο ν ; deßhalb h a b e H o m e r s c h ö n get h a n , w o e r sagt, d a ß H e k t a r d a liege, , , ά λ λ ο φ ρ ο ν έ ω ν " ; d e n n n i c h t b r a u c h t er d e n νούς als ein V e r m ö g e n zur Wahrheit, s o n d e r n d a s s e l b e n e n n t er ψ-υχή u n d νούς. 25 [404 b] A n a x a g o r a s aber ist weniger u n v e r s t ä n d i g hierüber. D e n n oft n e n n t e r die U r s a c h e d e s S c h ö n e n u n d Richtigen d e n ν ο ύ ς ; a n d e r s w o aber, d a ß der νούς dasselbe sei der Seele; d e n n er selbst sei in allen L e b e n d i g e n , i n g r o s s e n u n d kleinen, g e a c h t e t e n u n d v e r s c h m ä h t e n . N i c h t aber scheint der κ α τ ά φ ρ ό ν η σ ι ν gesagte νούς allen T h i e r e n zugleich i n z u w o h n e n , aber 30 a u c h nicht d e n M e n s c h e n allen; alle also, die s c h a u t e n auf die B e w e g u n g d e s B e s e e l t e n , diese n a h m e n an als das κ ι ν η τ ι κ ώ τ α τ ο ν die Seele. |

182

Exzerpte a u s Leibniz' W e r k e n

Philosophie

des Leibnitz von Karl Heinrich Marx. Berlin. 1841. |

5

10

15

|[1)] L J a k o b T h o m a s i u s . Praefatio ad T h e s e m m e t a p h y s i c a m Leibnitii de principio individui. 1 L 1663 d. 30.Maji n [1] 2) L M e d i t a t i o n e s de cognitione, veritate et ideis. 1684 Ί . [1] 3) L D e p r i m a e philosophiae e m e n d a t i o n e et de n o t i o n e substantiae. 1694 1 [2] 4) L P r i n c i p i a philosophiae seu t h e s e s in gratiam principis E u g e n i i 1 . . [3] 5) C o n t r o v e r s e z w i s c h e n L e i b n i t z u n d C l a r k e [7] α) E p i s t o l a Leibnitii d. 23. D e c . 1715 ad Wolfium [7] ß) L e t t r e à M m e . la princesse de Gall[es] N o v . 1715 [7] 7) I I Écrit, de Mr. L e i b n f i z ] [8] δ) L I I I Ecrit." 1 e t c [8] ε) L I V É c r i t . e t c [9] ζ) L V É c r i t . etc [9] 6) R é f l e x i o n s de Mr. Leibn[iz] sur l'essai de l ' e n t e n d e m e n t h u m a i n de M r . L o c k e [14] 7) Epistola ad H a n s c h i u m de philosophia Platonica sive de E n t h u siasmo P l a t o n i c o . 1707 [15] 1

L

1

1

L

20

1

L

1

183

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 1

8) E p i s t o l a ad W a g n e r u m de vi a c t i v a etc. 1710 [15] 9) L e t t r e de Lfeibniz] au p è r e B o u v e t à P a r i s . 1697 [16] 10) L e t t r e de L[eibniz] à un ami. 1695 [16] 11) LEpistola a d P. d e s B o s s e s . 1706 [16] 12) Ad e u n d e m [16] 5 13) P r i n c i p e s de la n a t u r e et de la grâce fondés en R a i s o n [17] 14) L Considérations sur les principes de vie et sur les n a t u r e s plastiq u e s etc. 1705 . . . . : [19] 15) E x a m e n des principes d u p è r e M a i l e b r a n c h e [20] 16) L e t t r e à M r . R e m o n d de M o n t m o r t [21] 10 17) C o m m e n t a t i o de a n i m a b r u t o r u m [21] 18) L L e t t r e e t c . s i l ' e s s e n c e du corps consiste d a n s l ' é t e n d u e . 1 6 9 1 [22] [1]9) E p i s t o l a ad Herrn. C o n r i n g t i u m ] . 1678 [22] 20) E p i s t o l a ad Seckendorf [fium] . 1684 [22] 21) Epistola au p è r e d e s B o s s e s . 1706 [22] 15 22) ad H o f f m a n n [ u m ] . 1699 [22] 23) R e m a r q u e de M r . L[eibniz] sur un endroit d e s M é m o i r e s de T r é v o u x e t c . 1704 [22] 24) R é f lexions sur u n e lettre de Mr. L[eibniz], écrite à l ' a b b é N i c a i s e etc [22] 20 25) R é p o n s e de Mr. L[eibniz]. 1697 [23] 26) L L e t t r e à l'abbé N i c a i s e (sur les Cartésiens) [23] [217) . . R é p o n s e à l a lettre de M r . F o u c h e r . 1693 [23] [218) L S y s t è m e n o u v e a u de la nature et de la c o m m u n i c a t i o n des substances [23] 25 [29)] L L e t t r e à M r . d e s M a i z e a u x e t c . 1711 [24] [30) E c l a i r c i s s e m e n t du n o u v e a u s y s t è m e e t c . 1695 [24] | L

1

L

1

L

1

1

u

1

L

1

1

L

1

L

1

1

L

L

1

L

1

1

L

1

L

1

L

L

1

1

L

1

1

L

1

n

L

1

L

1

1

1

L

1

L

Iml 1841. Auszüge zu Leibnitz ed. Dutens: Genf 1768 t. I I . 1

30

» N a m i n s c h o l a A r i s t o t e l i c a , posito, h a e c sublunaria p l u s sibi d e m a t e r i a q u a m de d e o decerpsisse, facile hinc inferri potuit, m a t e r i a e r e s illas, cui p r o p e s e t o t a s , m a x i m a m c e r t e sui p a r t e m d e b e a n t , d e b e r e h o c insuper, u t sint individua, n o n specie quidem ilia diversa, (est e n i m a formis specificatio) distincta n u m é r o tarnen. E n i m v e r o e s s e m a t e r i a e h a n c indolem ut in 35 q u a m plurimas ρ articulas, u t u t e j u s d e m o m n e s e s s e n t i a e , n u m é r o tarnen différentes, diffindi possit a t q u e c o m m i n u i ; ergo quo quidque propius ad L

184

L

Aus Leibniz' Werken materiam

accédât,

multiplicari

magis

per individua posse,

quo

longius

ab

1

eadem absit, minus posse. « ( J a k o b T h o m a s i u s . praefatio ad t h e s e m m e t a L

p h y s i c a m Leibnitii de principio i n d i v i d u i .

Excerpte 5

1

1

L

1 6 6 3 d. 30. M a j i . ) [S. 13.11.]

a u s : » Meditationes de cognitione, veritate et ideis 1684. Ί « L

»Lobscura e s t n o t i o , q u a e n o n sufficit ad r e m r e p r e s e n t a t a m agnoscend a m ; 1 [S. 14.] Lclara ergo cognitio est, c u m h a b e o u n d e r e m r e p r e s e n t a t a m agnoscere p o s s i m , e a q u e r u r s u s est vel confusa, vel distincta. Confusa, c u m scilicet n o n p o s s u m n o t a s ad r e m ab aliis d i s c e r n e n d a m 10

sufficientes separatim e n u m e r a r e , licet r e s ilia taies n o t a s , a t q u e requisita r e v e r a h a b e a t , in q u a e notio ejus resolvi p o s s i t 1 . est, q u a l e m de a u r o h a b e n t D o c i m a s t a e p e r n o t a s scili­ LDistincta notio cet, et e x a m i n a sufficientia ad r e m ab aliis o m n i b u s c o r p o r i b u s similibus d i s c e r n e n d a m . tales h a b e r e s o l e m u s 1 . . . L c i r c a o m n i a , q u o r u m h a b e m u s

15

definitionem nominalem, q u a e nihil [aliud] est q u a m e n u m e r a t i o n o t a r u m sufficientium. D a t u r tarnen et cognitio distincta notionis indefinibilis, quando ea est primitiva, sive nota sui ipsius, h. e. c u m e s t irresolubilis, ac n o n nisi p e r se intelligitur, a t q u e a d e o c a r e t requisitis. I n n o t i o n i b u s a u t e m c o m p o s i t i s ,

20

quia r u r s u s n o t a e singulae c o m p o n e n t e s i n t e r d u m clare quidem, sed tarnen confuse cognitae sunt, ut g r a v i t a s 1 e t c . L Q u a e auri n o t a s ingrediuntur, h i n c talis cognitio auri licet distincta sit, inadaequata est tarnen. C u m v e r o id o m n e q u o d notitiam distinctam ingreditur, r u r s u s distincte c o g n i t u m est, seu c u m analysis ad finem u s q u e p r o -

25

d u c t a h a b e t u r , cognitio e s t adaequata1 .. Lvalde 1 L a d e a m accedit notitia n u m e r o r u m . P l e r u m q u e a u t e m 1 . . L n o n t o t a m simul n a t u r a m rei i n t u e m u r , sed r e r u m l o c o signis u t i m u r , 1 . . . L v o c a b u l i s 1 . . L i n a n i m o u t o r loco i d e a r u m , q u a s de iis h a b e o , q u o n i a m m e m i n i me significationem i s t o r u m vocabul o r u m h a b e r e , explicationem a u t e m n u n c judicio n e c e s s a r i a m n o n e s s e ;

30

q u a l e m ||[2]| cogitatio[S. 15.]nem caecam vel e t i a m symbolicam appellare s o l e o 1 . L u b i t a r n e n 1 L p o s s u m u s o m n e s ingredientes e a m n o t i o n e s simul c o g i t a r e 1 , L c o g n i t i o n e m v o c o intuitivam. Notionfis] distinctae primitivae n o n alia d a t u r cognitio, q u a m intuitiva, ut c o m p o s i t a r u m p l e r u m q u e cogitatio n o n nisi symbolica e s t . 1 «

35

» N a c h C a r t e s i u s „ L q u i d q u i d ex alicujus rei idea, sive definitione sequitur, i d d e r e p o t e s t p rae d icari. E x i s t e n t i a e x d e i 1 L i d e a s e q u i t u r . 1 L E r g o existentia de d e o p o t e s t p r a e d i c a r i . " v e r u m s c i e n d u m est, inde hoc tantum confia, si deus est possibilis, sequitur quod existât, n a m definitionibus non possu-

185

Exzerpte aus Leibniz Werken. Seite [1]

Karl Marx - Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen mus tuto uti ad concludendum, a n t e q u a m sciamus eas esse reales aut nullam involvere contradictionem. « » d i s c r i m e n inter definitiones nominales, q u a e n o t a s t a n t u m rei ab aliis d i s c e r n e n d a e continent, et reales ex quibus c o n s t a t r e m e s s e p o s s i b i l e m . « [S.16.] » A n v e r o u n q u a m ab hominibus perfecta institui possit analysis notionum, sive an ad prima possibilia ac n o t i o n e s irresolubiles, sive (quod eodem redit) ipsa absoluta attributa dei, nempe causas primas, Jcogitat i o n e s s u a s r e d u c e r e possint,] n u n c quidem n o n definire a u s i m . « 1

L

1

L

5

1

1

» h i n c e r g o t a n d e m p u t o intelligi p o s s e , n o n s e m p e r t u t o p r o v o c a r i a d ideas et m u l t o s specioso illo titulo ad imaginationes q u a s d a m suas stabilien- 10 d a s [abuti]; n e q u e enim statim i d e a m h a b e m u s rei, d e q u a n o s cogitare s u m u s c o n s c i i , . . . . d e c a e t e r o n o n c o n t e m n e n d a veritatis e n u n t i a t i o n u m criteria sunt regulae c o m m u n i s L o g i c a e , . . n o n q u a s i s e m p e r ordinatis s c h o l a r u m m o r e syllogismis o p u s s i t . « [S. 17.] » n e c e s s e t a r n e n . . . u t h a b e a m u s et ideas p r o p r i a s i . e . n o n quasi icunculas q u a s d a m , sed affec- 15 L

1

L

1

L

1

1

L

L

1

tiones, sive modificationes mentis nostrae a t in deo n o n t a n t u m n e c e s s e e s t a c t u e s s e i d e a m extensionis absolutae a t q u e infinitae, sed et c u j u s q u e figurae, q u a e nihil aliud est, q u a m extensionis absolutae modificatio. « [S. 18.] L

1

Excerpt a u s : » de primae philosophiae emendatione et de notione substantiae 1694. « [S. 18.]

20

L

n

» a p p a r e b i t ex notione substantiae, q u a m ego assigno, q u a e tarn f a e c u n d a est, u t inde veritates p r i m a r i a e . . c o n s e q u a n t u r . . d i c a m interim, notionem vhium seu virtutis (quam G e r m a n i v o c a n t Krafft, Galli la force), cui ego explicandae p e c u l i a r e m D y n a m i c e s scientiam destinavi, plurimum 25 lucis afferre ad veram notionem substantiae in[S. 19.]telligendam. Differt enim vis activa a p o t e n t i a n u d a vulgo scholis cognita q u o d p o t e n t i a activa scholasticorum seu facultas ||[3]| nil aliud est q u a m propinqua agendi possibilitas, q u a e tarnen aliéna excitatione, et velut stimulo indiget, ut in actum transferatur. Sed vis activa a c t u m q u e n d a m sive εντελεχειαν continet, 30 a t q u e inter facultatem agendi actionemque ipsam media est et c o n a t u m involvit; a t q u e ita per se ipsam in operationem fertur; n e c auxiliis indiget, sed sola sublatione i m p e d i m e n t i 1 . . . L e t h a n c agendi v i r t u t e m o m n i sub­ stantiae inesse ajo, semperque aliquam ex ea actionem nasci; a d e o q u e n e c i p s a m substantiam corpoream (non magis q u a m spiritualem) ab agendo 35 cessare unquam;1 L a p p a r e b i t e t i a m 1 . . . L s u b s t a n t i a m c r e a t a m ab alia sub­ stantia c r e a t a n o n ipsam vim agendi, sed praeexistentis jam nisus sui, sive virtutis agendi, limites tantummodo ac determinationem a e e i p e r e 1 . « [S. 20.] L

1

n

L

186

L

Aus Leibniz' Werken Aus

» principia philosophiae seu t h e s e s in gratiam Principis E u g e n i i . « L

1

n

1

» monas .. substantia simplex, q u a e in composita ingreditur. simplex q u a e p a r t i b u s caret, n e c e s s e . . d a r i substantias simplices, quia d a n t u r 5 c o m p o s i t a . . U b i n o n d a n t u r p a r t e s , ibi n e c e x t e n s i o , n e c figura, n e c divisibilitas . M o n a d e s .. s u n t verae atomi naturae e t .. elementa r e r u m . n e q u e Ldissolutio — n o n o r t u s — [S.20.] m o n a s n o n incipere p o t e s t , nisi p e r c r e a t i o n e m , n e c finiri nisi per a n n i h i l a t i o n e m — Lnullo m o d o explicari p o t e s t , q u o m o d o m o n a s alterari a u t i n suo interiori q u e a t 10 mutari p e r c r e a t u r a m Laliam — neque substantia neque accidens in monadem forinsecus intrare potest, o p u s tarnen est, ut m o n a d e s h a b e a n t aliquas qualitates, alias n e c entia f o r e n t ; i m m o o p u s est, ut quaelibet monas différât ab alia quacunque. n e q u e enim u n q u a m d a n t u r in n a t u r a d u o entia, q u o r u m u n u m e x a s s e c o n v e n i a t c u m altero, e t u b i impossibile sit q u a n d a m 15 reperire differentiam i n t e r n a m , a u t in d e n o m i n a t i o n e intrinseca f u n d a t a m ; quod mutatio sit in unaqualibet continua; s e q u i t u r , mutationes naturales monadum a principio interno proficisci, p r o p t e r e a q u o d c a u s a e x t e r n a in ejus interius influere n e q u i t ; vis n o n e s t n i s i principium m u t a t i o n u m ; o p u s etiam est, ut praeter principium mutationum detur quoddam schema 20 ejus, quod mutatur, quod efficit specificationem ac varietatem substantiarum simplicium; involvere istud debet multitudinem in unitate autsimplicf ; status transiens, qui involvit ac r e p r é s e n t â t multitudinem in u n i t a t e , seu substantia simplici, n o n est, nisi istud, q u o d perceptionem appellamus, q u a m p r o b e distinguere d e b e m u s ab apperceptione seu conscientia ; L

L

1

L

L

1

L

1

1

1

L

L

1

L

1

L

1

1

L

1

1

L

1

1

L

L

1

L

1

L

L

1

25

[S. 21.] actio principii interni, q u a fit m u t a t i o , seu t r a n s i t u s ab u n a p e r c e p tione ad alteram, appetitus appellari p o t e s t . i p s i m e t e x p e r i m u r multitudin e m in substantia simplici, q u a n d o q u i d e m d e p r e h e n d i m u s , minimam cogitationem, cujus nobis conscii s u m u s , involvere varietatem in objecto. I n substantia simplici p r a e t e r p e r c e p t i o n e s e a r u m q u e m u t a t i o n e s n i l 30 d a t u r ; n o m e n e n t e l e c h i a r u m imponi p o s s e t o m n i b u s substantiis simplicibus, seu m o n a d i b u s creatis. H a b e n t e n i m in se c e r t a m q u a n d a m perfect i o n e m , d a t u r q u a e d a m in iis sufficientia ( α υ τ ά ρ κ ε ι α ) vi cujus s u n t a c t i o n u m s u a r u m i n t e r n a r u m fontes quasi automata incorporea.1 [S. 22.] J A p p a r e t 1 . . . L nos,] q u a n d o nihil distincti,1 L s u b l i m i s ac gustus altioris in 35 nostris p e r c e p t i o n i b u s h a b e m u s , in p e r p e t u o fore s t u p o r e . a t q u e is mona­ dum nudarum s t a t u s e s t . 1 ^memoria speciem c o n s e c u t i o n i s suppeditat a n i m a b u s , q u a e r a t i o n e m imitatur, sed ab ea distingui d e b e t . 1 ^Homines bestiarum instar agunt, quatenus consecutiones perceptionum, q u a s h a b e n t , n o n nisi a principio 40 memoriae pendent, et instar M e d i c o r u m E m p i r i c o r u m agunt, qui simplici L

1

L

1

1

L

1

L

L

1

L

1

L

189

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 1

praxi a b s q u e t h e o r i a u t u n t u r . [S. 23.] ||[4]| C o g n i t i o v e r i t a t u m n e c e s s a r i a r u m et a e t e r n a r u m est id, q u o d n o s ab animantibus simplicibus distinguit, et rationis ac scientiarum c o m p o t e s r e d d i t ; a n i m a rationalis sive s p i r i t u s ; cognitioni veritatum n e c e s s a r i a r u m et e a r u m a b s t r a c t i o n i b u s a c c e p t u m referri debet, q u o d ad actus reflexos elevati s u m u s , quorum vi istud cogi5 tamus, q u o d ego appellatur et n o c vel istud in nobis esse c o n s i d e r a m u s . Et i n d e etiam est, quod nosmetipsos cogitantes de ente, de substantia c u m simplici, t u m c o m p o s i t a . . . cogitemus, d u m concipimus, q u o d in nobis limitatum e s t e t c . a t q u e hi actus reflexi p r a e c i p u a largiuntur o b j e c t a ratiociniorum n o s t r o r u m . Principium contradictionis, alteram prin10 cipium rationis sufficientis, vi cujus c o n s i d e r a m u s nullum f a c t u m reperiri [posse v e r u m ] , n i s i adsit ratio sufficiens, cur potius ita sit, q u a m aliter, q u a m v i s rationes istae nobis incognitae esse queant. q u a n d o Veritas necessaria est, ratio reperiri p o t e s t per analysin, d u m e a m resolvimus in ideas et veritates simpliciores, d o n e c ad primitivas p e r v e n t u m fuerit. 15 Jdeae simplices, q u a r u m definitiones dare n o n licet. D a n t u r e t i a m principia primitiva, q u a e probari nequeunt, n e c p r o b a t i o n e indigent, a t q u e ista sunt enunciationes identicae. [S.24.] Ratio ultima r e r u m in substantia q u a d a m n e c e s s a r i a contineri debet, in q u a series m u t a t i o n u m nonnisi eminenter existât, t a n q u a m in fonte suo. A t q u e istud ens est, q u o d deum 20 appellamus. Judicare etiam licet, quod substantia ista suprema, q u a e est unica, universalis et necessaria, c u m nihil e x t r a se habeat, q u o d ab ea n o n d e p e n d e a t , et simplex r e r u m possibilium series existât, limitum capax e s s e nequit, et omnem realitatem possibilem continere debet. V e r u m etiam est, in deo non modo esse fontem existentiarum, verum etiam essentiarum, 25 quatenus reales sunt, a u t ejus, quod in possibilitate reale est. P r o p t e r e a intellectus dei est regio veritatum aeternarum aut idearum, u n d e d e p e n d e n t et sine ipso nihil realitatis foret in possibilitatibus, et nihil n o n m o d o existeret, sed nihil etiam possibile f o r e t .. h a e c r e a l i t a s n e c e s s e est f u n d e t u r in aliqua re existente, et actuali, et c o n s e q u e n t e r in existentia entis neces- 30 sarii, in quo essentia includit existentiam, aut in q u o sufficit e s s e possibile ut sit actuale. n o n c u m nonnullis nobis imaginari d e b e m u s , veritates aeternas, cum a deo dependeant, arbitrarias e s s e et a voluntate ipsius pendere, cum unice d e p e n d e a n t ab intellectu ejus et sint o b j e c t u m ipsius internum. [S. 25.] Dei productiones sunt o m n e s monades creatae, aut 35 derivatae et n a s c u n t u r p e r continuas divinitatis fulgurationes per receptivitatem creaturae limitatas, cui essentiale est esse limitatum. Creatura dicitur agere e x t r a se, quatenus habet perfectionem, et pati ab alia, q u a t e n u s est imperfecta. I t a monadi actionem tribuimus, q u a t e n u s h a b e t perceptiones distinctas, et passiones, q u a t e n u s confusas h a b e t . 40 L

1

1

L

L

1

L

1

L

1

1

L

1

L

L

1

L

1

L

1

1

L

1

L

1

L

1

L

1

1

L

L

1

L

1

n

L

L

1

L

1

L

1

L

et u n a c r e a t u r a perfectior est altera in e o , q u o d r e p e r i a m u s in ea, q u o d

190

Aus Leibniz' Werken

5

inservit rationi r e d d e n d a e de eo, quod in altera contingit, et p r o p t e r e a dicimus, q u o d in a l t e r a m agit. S e d in substantiis simplicibus influxus u n i u s m o n a d i s in a l t e r a m tantum 1 1 idealis e s t , et Leffectum sortiri nequit, nisi d e o i n t e r v e n i e n t e . L Q u o n i a m enim m o n a s u n a p h y s i c e influere n e q u i t in interius alterius, aliud n o n d a t u r η m e d i u m , p e r q u o d u n a ab altera d e p e n d e r e valet. « [S. 26.]| I[5]I »Latque huic adaptation! r e r u m o m n i u m c r e a t a r u m ad u n a m q u a m q u e , et u n i u s c u j u s q u e ad c e t e r a s o m n e s t r i b u e n d u m , q u o d quaelibet substantia simplex habeat r e s p e c t u s , quibus exprimuntur ceterae omnes, et p e r c o n -

10

s e q u e n s speculum vivum perpetuum universi existât. Et sicuti e a d e m u r b s ex diversis locis s p e c t a t a alia apparet, et optice q u a s i multiplicatur, ita similiter accidit, ut p r o p t e r multitudinem infinitam s u b s t a n t i a r u m simplicium d e n t u r quasi totidem differentia universa, q u a e tarnen n o n sunt nisi scenographicae representationes unici secundum differentia puncta visus

15

uniuscujusque monadis. m o n a d i s ^natura cum sit representativa, nihil est, quod earn limitare posset ad unam tantum rerum partem repraesentandam, quanquam verum sit, q u o d haec representatio n o n sit nisi confusa r e s p e c t u p a r t i u m universi, n e c distincta e s s e possit, nisi q u o a d exiguam r e r u m p a r t e m , h o c est e a r u m ,

20

q u a e a u t p r o p i o r e s sunt, a u t m a j o r e s r e s p e c t u u n i u s c u j u s q u e m o n a d i s , alias quaelibet monas foret aliqua divinitas. Non in objecto, sed in modificatione cognitionis objecti monades limitatae sunt. Omnes confuse ad infinitum tendunt, sed limitantur et distinguuntur per gradus perceptionum distinctarum. a t q u e in eo compositae cum simplicibus conveniunt. ... et

1

1

L

25

per consequens omne c o r p u s ab o m n i eo afficitur, q u o d in u n i v e r s o accidit, ita ut is, qui o m n i a perspicit, in u n o q u o q u e legere possit, q u o d p e r t o t u m accidit, imo etiam, q u o d j a m f a c t u m aut a d h u c f u t u r u m . [S. 27.] E n i m v e r o a n i m a in se ipsa legere nequit, nisi q u o d distincte in ipsa r e p r e s e n t a t u r ; n o n o m n e s suas p e r c e p t i o n e s u n a evolvere valet, q u o n i a m ad infinitum 1

L

30

tendunt. Q u a m v i s itaque quaelibet monas c r e a t a totum Universum representet, multo L distinctius representet corpus, q u o d ipsi peculiari r a t i o n e adaptat u m est et cujus entelechia existit. Et sicuti hoc corpus exprimit totum Universum per connexionem omnis materiae in pleno, ita etiam anima 1

35

totum représentât Universum, dum représentât hoc corpus, quod ad ipsam spectat peculiari quadam ratione. C o r p u s s p e c t a n s ad m o n a d e m constituit c u m entelechia id, q u o d v i v e n s a p p e l l a t e . E s t vero corpus viventis vel animalis semper organicum. Etenim cum quaelibet monas sit speculum universi suo modo, et Universum perfecto ordine gaudeat, ordo etiam debet 1

L

1

L

40

esse in représentante, h. e. in p e r c e p t i o n i b u s a n i m a e , et p e r c o n s e q u e n s in corporibus, s e c u n d u m q u a e Universum in eis repraesentatur. L M a c h i n a e 1

1

191

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen n a t u r a e , h. e. c o r p o r a viventia, sunt a d h u c m a c h i n a e in minimis partibus u s q u e in infinitum. portio quaelibet materiae non modo divisibilis in infinitum, sicut veteres agnovere, v e r u m etiam aciu subdivisa in infinitum, qualibet parte peculiari motu gaudente; alias fieri h a u d q u a q u a m p o s s e t , ut q u a e l i b e t p a r s materiae t o t u m exprimeret Universum. ||[6]| L i q u e t inde, in minima portione materiae dari mundum creaturarum viventium, animalium, entelechiarum, animarum. L

1

L

1

L

5

1

nihil incultum, nihil sterile, nihil mortuum datur in u n i v e r s o , nullum c h a o s , nulla confusio, nisi q u o a d a p p a r e n t i a m . [S.28.] Quodlibet corpus [vivum] h a b e r e entelechiam unam dominantem, q u a e 10 est a n i m a in animali; sed membra hujus corporis viventis plena sunt aliis viventibus, q u o r u m u n u m q u o d q u e iterum suam habet entelechiam, seu animam dominantem. L

1

L

1

L

1

D a n t u r saepius metamorphoses in animalibus, sed n u n q u a m Metempsychosis ; ^neque enim danturanimaeprorsusseparatae? ^mûla gene15 ratio, n e c mors perfecta . sunt evolutiones et accretiones, q u a s generations a p p e l l a m u s ; involutiones et diminutiones, q u o d m o r t e m v o c a m u s . Perplexos reddidit philosophos origo formarum, entelechiarum aut animarum; s e d .. h i n c concluditur, corpus non modo organicum jam praeextitisse ante conceptionem, sed etiam animam in hoc corpore, i. e. animal 20 ipsum. Et per conceptionem animal istud t a n t u m m o d o disponitur ad m a g n a m q u a n d a m transformationem, ut fiat animal alterius speciei. Simile quid v i d e m u s e x t r a generationem, e. g . quod v e r m e s f i u n t m u s c a e e t e r u c a e papiliones. a n i m a l i a appellari possunt spermatica . S i animal n u n q u a m naturaliter incipit, n e c unquam naturaliter finiri debet, et n o n m o d o nullam 25 dari generationem, v e r u m etiam nullam d e s t r u c t i o n e m t o t a l e m . I t a a s s e r e r e licet, non m o d o animam (mundi indestructibilis speculum) e s s e indestructibilem, v e r u m etiam animal i p s u m . [S.29.] L

1

1

1

L

L

1

n

L

L

1

L

1

L

1

L

1

1

L

L

1

L

1

haec principia dedere mihi medium naturaliter explicandi unionem aut potius conformitatem animae ac corporis organici. a n i m a suas sequitur 30 leges et corpus itidem suas: conveniunt vero inter se vi harmoniae inter omnes substantias praestabilitae, q u o n i a m omnes representationes sunt ejusdem universi. Animae agunt s e c u n d u m leges causarum finalium per appetitiones, fines et media. Corpora agunt s e c u n d u m leges causarum efficientium, a l t e r a m c a u s a r u m finalium, sunt harmonica inter se. 35 L

1

I n t e r alias differentias, quae inter animas ordinarias et spiritus intercedunt et q u a r u m p a r t e m j a m exposui, etiam ilia datur, q u o d animae in genere sunt specula viventium, seu imagines universi creaturarum, sed q u o d spiritus insuper sunt imagines ipsius divinitatis, q u a e s y s t e m a universi c o g n o s c e r e et aliquid ejus per scintillulas architectonicas imitari p o s s u n t , | 40 I[7]I cum spiritus unusquisque sit parva quaedam divinitas . i n d e est, L

1

L

1

L

192

Aus Leibniz' Werken 1

n

q u o d Spiritus sunt capaces alicujus cum deo ineundae societatis . I n d e infertur, omnes Spiritus simul sumtos constituere civitatem def. haec civitas def e s t mundus moralis in mundo naturalf. [S. 30.] Respectu hujus civitatis divinae d a t u r bonitas p r o p r i e sic dicta, c u m e c o n t r a r i o 5 sapientia et p o t e n t i a u b i q u e eluceant. q u e m a d m o d u m s u p r a harmoniam p e r f e c t a m stabilivimus i n i e r duo régna naturalia, alterum c a u s a r u m efficientium, a l t e r a m finalium, ita hie n o b i s alia harmonia c o m m e m o r a n d a venit, q u a e inter regnum physicum naturae et regnum morale gratiae intercedit, i. e. inter d e u m , q u a t e n u s c o n s i d e r a t u r 10 ut Architectus machinae et inter deum eundem, q u a t e n u s ut Monarcha civitatis divinae spirituum s p e c t a t u r . LAsseverare licet deum tanquam Architectum satisfacere deo tanquam Legislator! ex asse . omnia vergere debentin salutem bonorum, q u i confidunt in Providentia divina, et qui amant a t q u e i m i t a n t e " A u t o r e m o m n i s b o n i , voluptatem 15 percipientes ex consideratione perfectionum ipsius, secundum naturam amoris puri ac veri, vi cujus voluptatem percipimus ex ejus, quem amamus, felicitate. « [S. 31.] L

L

L

L

L

1

1

L

1

1

L

L

1

L

1

Aus

der

Controverse

zwischen

Leibniz

und

Clarke.

Ex epistola Leibn[itii] d. 2 3 . D e c . 1715 ad Wolfium 20

1

» L i b e n t e r mihi i m p u t a r e t (Clarkius) d i v i n a m g u b e r n a t i o n e m tolli, si omnia per se ipsa p r o c e d a n t : Sed n o n considérât, divinam gubernationem circa naturalia in ipsa sustentatione consistere, n e c d e b e r e e a m sumi άν&ρωποπαυώς.1 « [S. 105.] L

L

1

L

lettre à M a d . la p r i n c e s s e de Galles N o v . 1715. 25

» C e t t e m a c h i n e de dieu est m ê m e si imparfaite selon e u x , qu'il est obligé de la d é c r a s s e r de t e m s en t e m s par un c o n c o u r s e x t r a o r d i n a i r e , et m ê m e de la r a c c o m m o d e r [S. 110.] c o m m e un horloger son o u v r a g e .. S e l o n m o n sentiment la m ê m e force et vigueur y subsiste toujours, et p a s s e seulement de matière en m a t i è r e , suivant les loix de la N a t u r e et le bel o r d r e p r é é t a b l i . « 30 [S. 111.]) L

1

L

1

|[8]|

JI écrit de M. Leibn[izf.

»On n ' a p a s sujet d'ajouter, q u e les Principes M a t h é m a t i q u e s de la philosophie sont o p p o s é s à c e u x des M a t é r i a l i s t e s . .. l e s M a t h é m a t i c i e n s Chrétiens a d m e t t e n t e n c o r e des s u b s t a n c e s i m m a t e r i e l l e s . « L

1

L

1

193

Karl Marx • Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen » L e grand fondement d e s M a t h é m a t i q u e s est le principe de la contradiction, ou de l'identité . M a i s p o u r p a s s e r de la M a t h é m a t i q u e à la P h y sique, il faut e n c o r e un autre prin[S. 113.]cipe ; c 'est le principe de la raison suffisante; c'est q u e rien n'arrive, sans qu'il y ait u n e r a i s o n p o u r q u o i cela est ainsi plutôt q u ' a u t r e m e n t . « 5 » P l u s il y a de la m a t i è r e , plus y a-t-il de l'occasion à dieu d ' e x e r c e r sa sagesse et sa p u i s s a n c e , et c'est p o u r cela, entre autres r a i s o n s , q u e je tiens, qu'il n ' y a point de v u i d e du t o u t . « » I1 faut t o u t e autre c h o s e que la seule p r é s e n c e , p o u r q u ' u n e c h o s e r e p r é s e n t e ce qui se p a s s e d a n s l'autre. Il faut p o u r cela q u e l q u e c o m m u n i - 10 cation explicable, q u e l q u e manière d'influence. Ί « [S. 114.] » L il faut r e c o u r i r au miracle p o u r expliquer les c h o s e s n a t u r e l l e s ; ce qui est en effet une réduction d'une hypothèse ad absurdum. Car avec les miracles, on peut rendre raison de tout sans peine. « [S. 116.] L

1

L

n

L

n

L

1

L

1

JII écrit de Mr. Leibn[iz]\ [S. 120.]

15 1

» C e s m e s s i e u r s soutiennent d o n c , que l'espace est un être réel absolu; p o u r moi, j ' a i m a r q u é plus d ' u n e fois, que je tenais l'espace p o u r q u e l q u e c h o s e de purement relatif, c o m m e le tems; p o u r un o r d r e d e s coexistences, c o m m e le tems est un ordre des ^successions. Car l ' e s p a c e m a r q u e en term e s de possibilité un o r d r e d e s c h o s e s , qui existent en m ê m e t e m s , e n t a n t qu'elles existent ensemble; sans entrer dans leurs manières d ' e x i s t e r . « [S. 121.] » O n ajoute, q u e cette raison suffisante est s o u v e n t la simple volonté de d i e u ; m a i s c'est j u s t e m e n t soutenir, q u e dieu v e u t q u e l q u e c h o s e , sans qu'il y ait a u c u n e raison suffisante de sa v o l o n t é , c o n t r e l'axiome ou la règle générale de tout ce qui arrive. C'est r e t o m b e r d a n s l'indifférence vague, q u e j ' a i m o n t r é e chimérique a b s o l u m e n t , m ê m e d a n s les c r é a t u r e s et contraire à la sagesse de dieu, c o m m e s'il pouvait opérer sans agir par raison. «] |[9]| » O n m ' o b j e c t e q u ' e n n ' a d m e t t a n t point c e t t e simple volonté, ce serait ôter à dieu le p o u v o i r de choisir, et t o m b e r d a n s la f a t a l i t é . C'est t o u t le c o n t r a i r e ; c e n ' e s i pas cette fatalité, qui n'est autre chose que l'ordre le plus sage de la providence, mais une fatalité ou nécessité brute qu'il faut é v i t e r . « [S. 122.] » d i e u n ' e s t p a s présent aux choses par situation, mais par essence; sa p r é s e n c e se manifeste par son opération immédiate. « [S. 123.] L

L

1

20

1

L

1

L

25

1

L

30

1

L

1

L

1

L

1

194

35

Aus Leibniz' Werken 1

L I V écrit de Mr.

Leibnitz .

1

» il n'y a point deux individus indiscernables. [S. 1 2 8 . ] . . c e s grands principes de la raison suffisante et de l'identité des indiscernables c h a n g e n t l'état de la M é t a p h y s i q u e . P o s e r deux choses indiscernables, est poser la même chose sous deux noms. « [S. 129.] » d i e u n ' e s t jamais d é t e r m i n é par les c h o s e s e x t e r n e s , mais toujours par ce qui est en lui, c'est-à-dire par ses c o n n a i s s a n c e s , a v a n t qu'il y ait a u c u n e chose hors de l u i . « [S. 130.] » I1 n ' y a point de raison possible, qui puisse limiter la quantité de la matière. Ainsi c e t t e limitation ne saurait avoir neu. « » l ' e s p a c e est le lieu des c h o s e s , et n o n pas le lieu des idées de dieu; à moins q u ' o n ne considère l'espace c o m m e q u e l q u e c h o s e , qui fasse l'union d e dieu e t des c h o s e s . . . c e qui rendrait e n c o r e dieu l'ame d u Monde. « » l e s a m e s c o n n a i s s e n t les c h o s e s , p a r c e q u e dieu a mis en elles un principe représentatif de ce qui est hors d ' e l l e s . [S. 131.] s'il n'y avait point de créatures, l'espace et le tems ne seraient que dans les idées de dieu. « » l e m o i n d r e c o r p u s c u l e est actuellement subdivisé à l'infini, et contient un M o n d e de nouvelles c r é a t u r e s . . . [S. 133.] Q u e l l e raison peut-on assigner de b o r n e r la nature d a n s le progrès de la s u b d i v i s i o n ? « [S. 134.] L

L

1

L

5

1

L

1

L

10

1

L

1

L

1

15

L

1

L

1

L

1

L

20

1

1

L

V écrit de Mr. L e i b n i t z . [S. 142.]

» I1 faut distinguer e n t r e u n e nécessité absolue et u n e nécessité hypothétique. Il faut distinguer aussi e n t r e u n e nécessité, qui a lieu, p a r c e q u e l'opposé implique contradiction, et laquelle est appellee Logique, Métaphysique ou 25 Mathématique; et e n t r e u n e nécessité ^morale . q u a n t à la nécessité morale elle ne déroge point n o n plus à la liberté. Car l o r s q u e le sage et surtout ||[10]| d i e u , c h o i s i t le meilleur, il n ' e n est pas m o i n s libre, au contraire, c'est la plus parfaite liberté, de n'être point empêché d'agir le mieux. Et l o r s q u ' u n a u t r e choisit selon le bien le plus 30 apparent, et le plus inclinant, il imite en cela la liberté du sage à p r o p o r t i o n de sa disposition; et sans cela le choix serait un h a z a r d a v e u g l e . « [S. 143.] » C e qui est nécessaire, l'est par son essence, puisque l'opposé implique contradiction; mais le contingent qui existe, doit son existence au principe du meilleur, raison süffisante .« 35 » g r a n d principe des existences, qui e s t celui du besoin d'une raison suffisante; J!autre grand principe de nos r a i s o n n e m e n s , qui est celui des essences, c'est-à-dire, celui de l'identité ou de la contradiction .« [S. 144.] L

1

1

L

1

L

1

u

1

L

1

1

195

Karl Marx • Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen » l e s motifs n'agissent point sur l'esprit c o m m e les poids sur la b a l a n c e ; mais c'est plutôt l'esprit, qui agit en vertu des motifs, qui sont ses dispositions à agir, ainsi v o u l o i r , q u e l'esprit préfère quelquefois les motifs faibles a u x plus forts, et m ê m e l'indifférent a u x motifs, c'est séparer l'esprit des motifs, c o m m e s'ils étaient hors de lui, c o m m e le poids e s t distingué de la b a l a n c e ; et c o m m e si d a n s l'esprit il y avait d ' a u t r e s dispositions p o u r agir q u e les motifs, en v e r t u desquelles l'esprit rejetterait ou a c c e p t e r a i t les η motifs. « L

1

L

5

» L O n n ' a j a m a i s u n e r a i s o n suffisante p o u r agir, q u a n d o n n ' a p a s aussi u n e r a i s o n suffisante p o u r agir tellement; t o u t e a c t i o n é t a n t individuelle, 10 et n o n générale, ni abstraite de ses c i r c o n s t a n c e s et a y a n t b e s o i n de q u e l q u e v o y e p o u r ê t r e effectuée. D o n c , q u a n d il y a u n e r a i s o n suffisante p o u r agir tellement, il y en a aussi p o u r agir par u n e telle v o y e ; et par c o n s é q u e n t les v o y e s ne sont point indifférentes. Toutes les fois qu'on a d e s raisons suffisantes pour une action singulière, on en a pour ses requisits. « [S. 145.] j 15 1

|[11]| » I1 n ' y a rien de simple, selon moi, q u e les véritables M o n a d e s , qui n ' o n t point de parties ni d'étendue. « » l e s philosophes vulgaires se sont t r o m p é s , lorsqu'ils o n t cru, qu'il y avait d e s c h o s e s différentes solo numéro, ou seulement p a r c e qu'elles sont deux .« 20 L

1

L

1

» l e s parties du t e m s ou du lieu, prises en elles-mêmes, sont d e s choses idéales; ainsi elles se r e s s e m b l e n t parfaitement, c o m m e d e u x unités abstrait e s . Mais i l n ' e n est p a s d e m ê m e d e d e u x u n s c o n c r e t s ; o u d e d e u x t e m s effectifs, ou de d e u x e s p a c e s remplis, c'est-à-dire v é r i t a b l e m e n t actuels. Ί « [S. 147.] 25 L

» L P u i s q u e l'espace en soi e s t u n e chose idéale comme le tems, il faut bien, q u e l ' e s p a c e h o r s d u M o n d e soit imaginaire, c o m m e les Scholastiq u e s m ê m e s l'ont bien r e c o n n u . « [S. 148.] 1

» l ' e s p r i t n o n c o n t e n t de la c o n v e n a n c e , c h e r c h e une identité, u n e c h o s e , qui soit véritablement la même et la conçoit comme hors de c e s sujets; et 30 c'est ce q u ' o n appelle ici Place et espace. C e p e n d a n t cela ne saurait être qu'idéal, c o n t e n a n t un certain o r d r e où l'esprit c o n ç o i t l'application des r a p p o r t s . [S. 152.] L

1

E t c e p e n d a n t ces places, lignes et espaces généalogiques, quoiqu'elles exprimeraient des vérités réelles, ne seraient que choses idéales. 35 Je d o n n e r a i e n c o r e un e x e m p l e , de l'usage de l'esprit de se former, à l'occasion des accidens, qui sont dans les sujets, quelque chose qui leur réponde hors des sujets, la raison ou p r o p o r t i o n e n t r e d e u x lignes, L et M, p e u t ê t r e c o n ç u e de trois f a ç o n s : c o m m e raison du plus g r a n d L au m o i n d r e M, c o m m e raison du m o i n d r e ||[12]| M au plus g r a n d L; et enfin comme 40 quelque chose d'abstrait des deux, comme la raison entre L et M, sans L

1

L

196

Aus Leibniz' Werken 1

considérer lequel est l'antérieur ou postérieur, le sujet ou l'objet. Et c'est ainsi q u e les p r o p o r t i o n s sont c o n s i d é r é e s d a n s la M u s i q u e . D a n s la p r e mière considération, L le plus grand est le sujet; d a n s la s e c o n d e , M le m o i n d r e e s t le sujet de c e t accident, q u e les Philosophes appellent relation 5 ou r a p p o r t . Mais q u e l en sera le sujet d a n s le troisième s e n s ? On ne saurait dire, que tous les deux, L et M ensemble, soient le sujet d ' u n tel accident; car ainsi n o u s aurions u n accident e n d e u x sujets, qui aurait u n e j a m b e d a n s l'un, et l'autre d a n s l ' a u t r e ; ce qui est contre la notion des accidens. D o n c il faut dire, q u e ce rapport dans le troisième sens, est bien hors des 10 sujets; mais que n'étant ni substance ni accident, cela doit être une chose purement idéale, dont la considération ne laisse pas d'être u t i l e . [S. 153.] le tems ne saurait être qu'une chose idéale . [S. 154.] ^l'espace et la matière diffèrent c o m m e le tems et le mouvement. [S. 157.] L

1

L

1

1

L

1

15

1

J ' a v a i s comparé u n e volonté sans motif au hazard d'Epicure. On y o p p o s e q u e l e H a z a r d d ' E p i c u r e e s t u n e n é c e s s i t é aveugle, e t n o n p a s u n choix d e v o l o n t é . J e réplique q u e l e H a z a r d d ' E p i c u r e n ' e s t p a s u n e n é c e s sité, mais quelque c h o s e i n d i f f é r e n t e . E p i c u r e l'introduisait e x p r è s , p o u r éviter la nécessité. Il est vrai q u e le H a z a r d est aveugle; mais u n e volonté L

L

1

u

20

sans motif ne serait p a s m o i n s aveugle, et ne serait p a s m o i n s d u e au simple h a z a r d . η « [S.158.]| |[13]| » L J e ne vois p a s aussi, c o m m e n t on p e u t dire q u e l'espace est la place des idées; car les idées sont dans l'entendement. « [S. 160.] » chaque substance simple en v e r t u de sa n a t u r e , est, p o u r ainsi dire, u n e concentration et un miroir vivant de tout l'univers suivant son point de vue. [S. 161.] D e cela seul il s u i t , q u e t o u t e s les substances simples a u r o n t t o u j o u r s u n e harmonie entre elles, parce qu'elles représentent toujours le même univers. « [S. 163.] » Vespace abstrait est cet ordre des situations, c o n ç u e s comme possibles. Ainsi c'est quelque chose d'idéal. [S. 165.] S ' i / n'y avait point de créatures, il n'y aurait ni tems, ni lieux; et par conséquent point d'espace actuel. « [S. 166.] » S i le miracle ne diffère du naturel, q u e d a n s l ' a p p a r e n c e et par r a p p o r t à n o u s , en sorte q u e n o u s appellions s e u l e m e n t miracle ce q u e n o u s observ o n s r a r e m e n t , il n ' y a u r a point de différence interne réelle entre le miracle et le naturel; et d a n s le f o n d d e s c h o s e s t o u t sera é g a l e m e n t naturel, ou t o u t sera é g a l e m e n t m i r a c u l e u x . Ί « [S. 167.] est régulier, dit-on, il est c o n s t a n t et par c o n s é q u e n t naturel. Je L I1 r é p o n d s , qu'il ne saurait être régulier sans ê t r e r a i s o n n a b l e , et qu'il ne saurait être naturel, sans être explicable par les n a t u r e s d e s c r é a t u r e s . [S. 169.] 1

l

25

1

1

L

L

1

30

L

1

L

1

u

35

40

1

197

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen L N ' e s t - c e p a s à c a u s e de la violation de ce grand principe, q u e les anciens se sont déjà m o q u é s de la déclinaison sans sujet des a t o m e s d ' E p i c u r e ? Et j ' o s e dire q u e l'attraction à la scholastique, q u ' o n renouvelle aujourd ' h u i , n ' a rien de plus r a i s o n n a b l e . [S. 170.]j 1

1

L

|[14]| ^Réflexions de M. Leib[niz] sur l'essai de l'entendement humain de Mr. Locke. [S. 218.]

5

1

» l a possibilité des idées se p r o u v e tant à priori par des d é m o n s t r a t i o n s , en se s e r v a n t de la possibilité d'autres idées plus simples, q u ' à posteriori p a r les e x p é r i e n c e s ; car ce qui est ne saurait m a n q u e r d ' ê t r e possible. M a i s les idées primitives sont celles d o n t la possibilité est i n d é m o n t r a b l e , et qui 10 en effet ne sont autre chose que les attributs de d i e u . « » n o s idées, m ê m e celles des c h o s e s sensibles, viennent de nôtre propre fond ; je ne suis nullement p o u r la tabula r a s a d ' A r i s t o t e ; et il y a quelque chose de solide d a n s ce q u e Platon appellait la réminiscence. .. n o u s n ' a v o n s pas seulement u n e réminiscence de t o u t e s n o s p e n s é e s p a s s é e s , 15 mais e n c o r e un pressentiment de toutes nos p e n s é e s . Il est vrai q u e c'est confusément et sans les d i s t i n g u e r . « [S. 219.] L

1

L

1

L

1

L

1

» l e s raisons de Mr. L o c k e pour p r o u v e r q u e l'ame est quelquefois sans penser à rien, ne me paraissent pas c o n v a i n c a n t e s ; si ce n ' e s t qu'il d o n n e le n o m de p e n s é e s aux seules perceptions assez notables p o u r être distin- 20 guées et r e t e n u e s . Je tiens que l'ame, et même le corps, n'est jamais sans action, et q u e l'ame n ' e s t jamais sans quelque perception. « » p o u r ce, qui est du vuide, ... J ' e n suis r e v e n u d e p u i s l o n g - t e m p s . « » J e crois a v e c Mr. L o c k e q u ' à p r o p r e m e n t parler o n p e u t dire qu'il n ' y a point d'espace, de tems, ni de nombre, qui soit infini, m a i s qu'il est 25 seulement vrai, que pour grand que soit un espace, un tems, ou un nombre, il y en a toujours un autre plus grand que lui sans fin: et qu'ainsi le véritable infini ne se t r o u v e point d a n s un tout composé de parties. C e p e n d a n t il ne laisse pas de se trouver ailleurs, savoir dans l'absolu, qui est s a n s parties, et qui a influence sur les choses composées, parce qu'elles résultent de la 30 limitation de l'absolu. D o n c l'infini positif n ' é t a n t autre c h o s e q u e l'absolu, on p e u t dire qu'il y a en ce sens une idée positive de l'infini et qu'elle est antérieure à celle du fini. « [S. 220.] L

1

1

1

L

L

1

1

» j ' a p p e l l e adéquate c e l l e (idée) o ù il n'y a plus rien à expliquer. Or toutes les idées des qualités sensibles, c o m m e de la l u m i è r e etc., n ' é t a n t 35 point de cette n a t u r e , je ne les c o m p t e point p a r m i les a d é q u a t e s ; aussi n'est-ce point par elles-mêmes, ni à priori, mais p a r l'expérience, q u e n o u s en s a v o n s la réalité ou la possibilité. » [S. 221.] | L

L

1

L

1

198

F"

Aus Leibniz' Werken

j[15]I

epistola ad Hanschium de philosophia Platonica sive de Enthusiasmo Platonico. 1707. [S. 222.] L

1

1

» S u n t t a m e n i n nobis semina e o r u m , q u a e discimus, ideae n e m p e . « » I t a q u e P l a t o n e m Aristoteli e t D e m o c r i t o utiliter c o n j u n g e n d u m c e n s e o 5 ad r e c t e p h i l o s o p h a n d u m . « [S. 223.] » O b c o n c u r sum divinum, qui cuique c r e a t u r a e c o n t i n u o tribuit, quidquid in ea e s t perfectionis, p o t e s t dici o b j e c t u m animae e x t e r n u m e s s e solum d e u m , e o q u e s e n s u d e u m esse a d m e n t e m , u t lux a d o c u l o s . H a e c est ilia i n nobis r e l u c e n s Veritas, d e q u a toties A u g u s t i n u s e u m q u e i n e a r e 10 s e q u u t u s M a l e b r a n c h i u s . « » Q u o d in mente Providentia, in corpore ^fatum. « [S. 224.] »Lneque ^nostra félicitas ab amore dei separari potest. « » B e a t i t u d o animae consistit, u t i q u e i n u n i o n e c u m d e o , m o d o n o n p u t e m u s , absorberi a n i m a m in d e u m , p r o p r i e t a t e , et q u a e substantiam propriam 15 sola facit, actione amissa, qui malus fuerit ε ν θ ο υ σ ι α σ μ ό ς n e q u e e x p e t e n d a Deificatio. 1 n Linens universi, civis divinae Monarchiae.1 Lest Lrepraesentativum [S. 225.] L

L

1

L

1

L

1

1

1

1

L

1

1

L

1

ad Vagnerum de vi activa1

L

etc.

1710.

20

»LPrincipium activum n o n tribui a me materiae nudae sive primae, q u a e mere passiva est et in sola antitypia et extensione consistit; sed corpori seu materiae vestitae seu secundae, q u a e p r a e t e r e a Entelechiam primitivam seu principium activum continet.1 L H o c p r i n c i p i u m activum, h a n c Entel­ e c h i a m p r i m a m , e s s e r ê v e r a principium vitale, etiam percipiendi facilitate

25

p r a e d i t u m ; idque ipsum est, quod in brutis pro anima ipsorum habeo; itaque d u m u b i q u e in materia superaddita admitto principia activa, etiam ubique per earn disseminata statuoprincipia vitalia, seu percipientia, a d e o q u e monades, et ut sic dicam, Atomos Metaphysicas, p a r t i b u s c a r e n t e s , n e c u n q u a m naturaliter orituras a u t d e s t r u e n d a s . « [S. 226.]

1

L

1

30

» L a t e anima idem erit, q u o d vita seu principium vitale, n e m p e principium actionis internae in re simplici seu m o n a d e e x i s t e n s , cui actio e x t e r n a r e s p o n d e t . I s q u e corresponsus interni et externi, seu representatio externi in interno, compositi in simplice, m u l t i t u d i n i s in u n i t a t e , r ê v e r a perceptionem constituit. A t in h o c s e n s u a n i m a n o n t a n t u m animalibus, L

1

L

35

sed et omnibus aliis percipientibus tribuetur. S t r i c t e specie vitae nobiliore, seu p r o vita sensitiva, ubi n o n percipiendi, sed et p r a e t e r e a sentiendi, q u a n d o n e m p e attentio et memoria. Q u e m a d m o d u m vicissim mens

a n i m a sumitur pro n u d a est facultas perceptioni adjungitur est species animae

199

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen nobilior, n e m p e m e n s e s t anima rationalis, ubi sensioni accedit ratio seu consequutio ex universalitate veritatum. Ut ergo mens est anima rationalis, ita anima est vita sensitive, et vita est principium perceptivum? [S.227.]| |[16]| Solus deus substantia est vere a materia separata, q u u m sit actus purus, nulla patiendi potentia praeditus, quae, ubicunque est, materiem constituit; et v e r o o m n e s substantiae creatae habent antitypiam, per quam fit naturaliter, ut una sit extra alteram adeoque penetratio excludatur. « [S. 228.] L

5

1

^lettre d e

1

1

L[eibniz] au père Bouvet à Paris

1697.

L

» J e t r o u v e , q u e la philosophie des anciens est solide, et qu'il faut se servir 10 de celle d e s m o d e r n e s p o u r l'enrichir, et n o n p a s p o u r la d é t r u i r e . Ί « [S. 262.] L

Lettre de M. L[eibniz] à un ami 1695.

1

L

I1 m ' a r r i v a un jour de [dire], q u e le Cartésianisme en ce qu'il a de b o n n'était q u e l'antichambre de la véritable p h i l o s o p h i e . [S. 263.] 15 L

1

1

epistola L[eibnitii] ad P.

des Bosses

L

1706.

» Puncta n o n sunt p a r t e s continui, sed extremitates, n e c magis m i n i m a d a t u r pars lineae, q u a m minima fractio u n i t a t i s . « » Infinitum actu in n a t u r a dari non dubito, p o s i t a q u e plenitudine m u n d i , et aequabili divisibilitate m a t e r i a e , sequitur ex legibus m o t u s varii, q u o d v i s 20 p u n c t u m m o v e r i m o t u diver so a q u o vis alio assignabili p u n c t o . « » Non datur progressus in infinitum in rationibus universalium seu aeternarum veritatum, datur tarnen in rationibus singularium. « [S. 265.] » E o fere m o d o , q u o Copernicani d e m o t u solis l o q u u n t u r c u m vulgo, simili m o d o loquimur de casu et f o r t u n a . « 25 » C u m a n i m a m nihil in materia p r o d u c e r e ajo, t a n t u m intelligo per anim a m n o n mutari leges m o t u u m materiales. Alioqui a n i m a est entelechia, seu p o t e n t i a activa primitiva in substantia c o r p o r e a , p e r q u a m materia, seu e j u s d e m substantiae potentia passiva primitiva perficitur, et h o r u m primit i v o r u m modificatione in ipsa substantia c o r p o r e a actiones, p a s s i o n e s q u e 30 nascuntur. « L

1

u

1

L

1

L

1

L

1

» C u m u b i q u e M o n a d e s seu principia unitatis substantialis sint in materia, consequitur hinc q u o q u e infinitum actu d a r i ; n a m nulla p a r s est aut p a r s partis, q u a e n o n m o n a d e s c o n t i n e a t . « [S. 266.] L

1

200

Aus Leibniz' Werken epistola

ad Père

des Bosses

» E g o philosophice l o q u e n d o n o n magis s t a t u o magnitudines infinite parv a s , q u a m infinite m a g n a s , seu n o n magis infinitesimas q u a m infinituplas. [S.267.] U t r a s q u e . . p r o mentis fictionibus h a b e o , a d calculum aptis, 5 quales etiam s u n t radices imaginariae in A l g e b r a . « S.268. » N u ] l a m E n telechiam p u t o affixam esse c e r t a e parti m a t e r i a e ( n e m p e secundae) aut q u o d e o d e m redit certis aliis Entelechiis partialibus. N a m materies instar fluminis m u t a t u r , m a n e n t e Entelechia, d u m M a c h i n a subsistit. M a c h i n a h a b e t E n t e l e c h i a m sibi a d a e q u a t a m , et h a e c m a c h i n a [alias] continet m a c h i 10 nas primariae q u i d e m Entelechiae i n a d a e q u a t a s , sed propriis tarnen sibi a d a e q u a t i s p r a e d i t a s , et a priore totali s e p a r a b i l e s . .. I t a q u e e a d e m materia substat pluribus formis, sed diverso m o d o p r o r a t i o n e a d a e q u a t i o nis. secus est, si intelligas materiam primam seu τό δ υ ν α μ ι κ ό ν π ρ ώ τ ο ν π α θ η τ ι κ ό ν π ρ ώ τ ο ν ύ π ο κ ε ί μ ε ν ο ν , i. e. p o t e n t i a m primitivam passivam seu 15 principium resistentiae, quod n o n in e x t e n s i o n e , sed extensionis exigentia consistit, è n t e l e c h i a m q u e , seu p o t e n t i a m activam primitivam c o m p l e t , ut p e r f e c t a substantia seu m o n a s p r o d e a t , in q u a modificationes virtute cont i n e n t u r . « S.268.| L

1

L

1

L

1

L

1

1

|[17]| 20

Principes de la nature et de la grace fondés en Raison.

L

» l a substance e s t un être capable d'action, elle est simple ou composée. L a s u b s t a n c e simple est celle, qui n ' a point d e parties. L a c o m p o s é e est l'assemblage d e s s u b s t a n c e s simples o u d e s M o n a d e s . M o n a s e s t u n m o t grec qui signifie Vunité ou ce qui est un. les composés ou les corps sont des multitudes; et les substances simples les vies, les ames, les esprits, sont des 25 unités. ... p a r c o n s é q u e n t t o u t e la n a t u r e e s t pleine de v i e . U n e m o n a d e en e l l e - m ê m e n e saurait être d i s c e r n é e d ' u n e a u t r e , q u e par les qualités et actions internes, lesquelles ne p e u v e n t ê t r e autre c h o s e , que ses perceptions (c'est-à-dire, les représentations du c o m p o s é , ou de c e , qui est d e h o r s , d a n s le simple) et ses appétitions (c'est-à-dire, ses t e n d a n c e s d ' u n e 30 p e r c e p t i o n à l'autre) qui sont les principes du changement. Car la simplicité de la substance n ' e m p ê c h e point la multiplicité des modifications, qui se doivent trouver e n s e m b l e d a n s cette m ê m e s u b s t a n c e simple; et elles doivent consister d a n s la variété des r a p p o r t s a u x c h o s e s , qui sont au d e h o r s . C ' e s t c o m m e d a n s un centre ou point, t o u t simple, qu'il est, se 35 t r o u v e n t u n e infinité d'angles f o r m é s par les lignes qui y c o n c o u r e n t . T o u t est plein d a n s la n a t u r e . Il y a des s u b s t a n c e s simples, séparées effectivem e n t les u n e s des autres par des actions p r o p r e s , qui c h a n g e n t continuelleL

1

1

L

L

1

L

201

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen m e n t leurs r a p p o r t s ; et c h a q u e s u b s t a n c e simple, ou M o n a d e , qui fait le centre d'une s u b s t a n c e c o m p o s é e ( c o m m e par e x e m p l e d ' u n animal) et le principe de son unicité, est environnée d'une m a s s e c o m p o s é e par u n e infinité d'autres M o n a d e s , qui constituent le corps p r o p r e de c e t t e M o n a d e centrale, suivant les affections duquel elle r e p r é s e n t e , c o m m e d a n s u n e 5 manière de c e n t r e , les c h o s e s qui sont hors d ' e l l e . [S. 32.] i l y a u n e harmonie parfaite e n t r e les p e r c e p t i o n s de la M o n a d e et les m o u v e m e n t s des corps, préétablie d ' a b o r d entre le système des c a u s e s efficientes et celui des c a u s e s finales, et c'est en cela q u e consiste l'accord et l'union p h y s i q u e de l'ame et du c o r p s , sans q u e l'un puisse changer les loix de l'autre. 10 1

L

C h a q u e M o n a d e , a v e c u n corps particulier, fait u n e s u b s t a n c e vivante. Ainsi il n ' y a pas seulement de la vie par-tout, jointe a u x m e m b r e s ou organes, mais m ê m e il y a u n e infinité de degrés dans les Monades, les unes dominant plus ou moins sur les autres. Mais q u a n d la M o n a d e a des o r g a n e s si ajustés, q u e par leur m o y e n il y a du relief et du distingué d a n s les im- 15 pressions qu'ils reçoivent, et par c o n s é q u e n t d a n s les p e r c e p t i o n s qui les représentent, c e / a peut aller jusqu'au sentiment, c'est-à-dire, j u s q u ' à u n e perception a c c o m p a g n é e de m é m o i r e , à savoir, d o n t un certain é c h o d e m e u r e long-tems p o u r se faire e n t e n d r e d a n s l'occasion; et un tel vivant est appelle animal, c o m m e sa M o n a d e est appellee u n e a m e . et q u a n d c e t t e a m e est 20 élevée j u s q u ' à la Raison, elle est quelque chose de plus sublime, et on la c o m p t e p a r m i les e s p r i t s . ! 1

L

1

|[18]| |_il est b o n de faire distinction e n t r e la perception, qui est l'éta[t] intérieur de la Monade représentant les choses externes, et Y Apperception, qui est la conscience, ou la connaissance reflexive de cet état intérieur . 25 [S. 33.] Les hommes entant qu'ils sont empiriques, c'est-à-dire, dans les trois quarts de leurs actions n'agissent que comme des bêtes . M a i s le raisonnement véritable dépend des vérités nécessaires ou éternelles, c o m m e sont celles de la L o g i q u e , des N o m b r e s , de la G é o m é t r i e , qui font la connexion indubitable des idées, et les c o n s é q u e n c e s i m m a n q u a b l e s . 30 1

L

1

L

1

1

c e s a m e s (se. esprits) s o n t capables d e faire des a c t e s réflexifs, e t d e considérer ce q u ' o n appelle Moi, Substance, Monade, Ame, esprit . [S. 3 4 . ] . . I1 n ' y a d o n c point de Métempsychose, mais il y a Métamorphose: les a n i m a u x changent, p r e n n e n t et quittent seulement des p a r t i e s : ce qui arrive p e u à p e u et par petites parcelles insensibles, mais continuellement, d a n s 35 la nutrition; et t o u t d ' u n c o u p , notablement, mais r a r e m e n t , d a n s la conception, ou d a n s la mort, qui font acquérir ou p e r d r e t o u t à la f o i s . .. P o u r q u o i il y a plutôt quelque chose que rien? Car le rien est plus simple et plus facile q u e quelque c h o s e . . . O r cette raison suffisante d e l'existence de l'univers ne se saurait trouver d a n s la suite des c h o s e s contingentes, 40 c'est-à-dire, des c o r p s e t d e leurs r e p r é s e n t a t i o n s d a n s les a m e s ; . . . e t L

L

1

L

1

L

1

L

1

L

202

w Aus Leibniz' Werken

5

quoique le p r é s e n t m o u v e m e n t , qui e s t d a n s la m a t i è r e , v i e n n e du p r é c é d e n t , et celui-ci e n c o r e d ' u n p r é c é d e n t , on n ' e n e s t [pas] plus a v a n c é , q u a n d on irait aussi loin q u e l'on v o u d r a i t ; car il r e s t e t o u j o u r s la m ê m e question: ainsi il faut q u e la raison suffisante, qui n'ait p l u s b e s o i n d ' u n e autre raison, soit h o r s de c e t t e suite d e s c h o s e s contingentes, et se t r o u v e d a n s u n e substance, qui en soit la c a u s e , ou qui soit un ê t r e n é c e s s a i r e , p o r t a n t la raison d e s o n e x i s t e n c e a v e c soi; a u t r e m e n t o n n ' a u r a i t p a s e n c o r e u n e raison suffisante, où l'on p û t finir. Et cette dernière raison d e s c h o s e s est appellee d i e u . [S. 35.] C o m m e c h a q u e p e r c e p t i o n distincte de l'ame comprend une infinité de perceptions confuses, qui en veloppent toutl 'univers, l'ame même ne connaît les choses, dont elle a perception, q u ' a u t a n t qu'elle en a d e s perceptions distinctes et relevées[;] et elle a de la perfection, à m e s u r e de ses p e r c e p t i o n s distinctes. | |[19]| chaque ame connaît l'infini, connaîttout, mais confusément. C o m m e en me p r o m e n a n t sur le rivage de la m e r , et e n t e n d a n t le g r a n d bruit qu'elle fait, j ' e n t e n d s les b r u i t s particuliers de c h a q u e v a g u e , d o n t le bruit total est c o m p o s é , m a i s s a n s les discerner; n o s p e r c e p t i o n s confuses sont le résultat des impressions q u e t o u t l'univers fait sur n o u s . Il en e s t de m ê m e de c h a q u e M o n a d e . Dieu seul a u n e c o n n a i s s a n c e distincte de t o u t ; car il en est la s o u r c e . On a fort bien dit, qu'il est comme centre partout; m a i s q u e sa circonférence n'est nulle part, tout lui étant présent immédiatement, sans aucun éloignement de ce c e n t r e . n ô t r e a m e (l'esprit humain) e s t a r c h i t e c t o n i q u e e n c o r e d a n s les actions volontaires, et d é c o u v r a n t les sciences, suivant lesquelles dieu a réglé les c h o s e s ( p o n d è r e , m e n s u r a , n u m é r o ) elle imite d a n s son d é p a r t e m e n t , et d a n s s o n petit M o n d e où il lui est p e r m i s de s'exercer, ce q u e Dieu fait d a n s le g r a n d . [S. 37.] l e s plaisirs m ê m e d e s sens se r é d u i s e n t à d e s plaisirs intellectuels conf u s é m e n t c o n n u s . « [S. 38.] 1

L

10

15

20

1

1

L

25

L

1

L

1

30

L

Considérations sur les principes de vie, et sur les natures plastiques etc. 1705. 1

» c e s principes de vie ou c e s a m e s , o n t p e r c e p t i o n et a p p é t i t . Ί « S. 39. » L Q u a n d o n m e d e m a n d e , s i c e sont d e s f o r m e s s u b s t a n t i e l l e s 1 . . L s i c e t e r m e est p r i s 1 . . L q u e l'ame raisonnable est l a f o r m e substantielle d e 35 l ' h o m m e , je r é p o n d r a i qu'oui, mais je dirai q u e n o n , si q u e l c u n p r e n d le t e r m e . . . q u ' i l y a u n e forme substantielle d ' u n m o r c e a u de pierre, ou d ' u n autre c o r p s n o n o r g a n i q u e ; car les principes de vie n ' a p p a r t i e n n e n t q u ' a u x c o r p s o r g a n i q u e s . i l ne faut point dire .. , que chaque portion de la matière est animée .« S. 39. » c e t t e nouvelle loi de la n a t u r e , q u e j ' a i L

1

L

1

1

L

L

1

L

203

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen d é m o n t r é e , qui p o r t e , q u e n o n seulement la m ê m e quantité de la force totale des c o r p s , qui ont c o m m e r c e entre eux, mais e n c o r e leur direction totale se c o n s e r v e . « S. 40. » s e l o n m o n système, les a m e s ou les principes de vie ne changent rien d a n s le cours ordinaire des c o r p s , et ne d o n n e n t p a s m ê m e à dieu occasion de le f a i r e . « S.40. » c e s d e u x ê t r e s (se. corps et 5 ames) d ' u n genre t o u t à fait différent, se r e n c o n t r e n t e n s e m b l e et se r é p o n d e n t c o m m e d e u x pendules parfaitement bien réglées sur le m ê m e pied, q u o i q u e peut-être d'une construction toute différente. Et c'est ce q u e j'appelle l'harmonie p r é é t a b l i e . « S. 40. » C e s y s t è m e a e n c o r e cet avantage, de c o n s e r v e r d a n s t o u t e sa rigueur 10 et généralité ce grand principe de la p h y s i q u e .. „ c o r p u s n o n m o v e r i nisi impulsum a c o r p o r e contiguo et m o t o . " « S.41. » C e sont c o m m e d e u x règnes, l'un des c a u s e s efficientes, l'autre des finales, d o n t c h a c u n suffit à p a r t d a n s le détail p o u r r e n d r e raison de tout, c o m m e si l'autre n'existait pas^eS.41.1 15 j[20]J » v r a i c e p e n d a n t , qu'il n ' y a point de portion de la matière, d o n t o n puisse dire, qu'elle est toujours affectée à la m ê m e a m e . Je n ' a d m e t s d o n c p o i n t , q u ' i l y a des esprits créés entièrement d é t a c h é s de tout c o r p s . . . D i e u seul est au d e s s u s de toute la matière, puis qu'il en est l'auteur; mais les créatures franches ou affranchies de la matière, seraient détachées en 20 même temps de la liaison universelle et comme les déserteurs de l'ordre général. « S.44[—45]. 1

L

1

1

L

u

1

L

1

L

1

L

L

1

1

L

L

1

L examen

1

des principes du

1

père Malebranche.

L

[S. 201.]

» p a r exemple, la force d'agir, la vie, l'antitypie, sont quelque c h o s e d'essentiel et de primitif en m ê m e t e m p s , et on p e u t les c o n c e v o i r indépen- 25 d a m m e n t d'autres notions, et m ê m e de leurs sujets, par le m o y e n d ' a b s traction. Au contraire les sujets sont conçus par le m o y e n de tels attributs. C e p e n d a n t ces attributs sont différens des s u b s t a n c e s , d o n t ils sont les attributs. Il y a d o n c quelque c h o s e , qui n'est point s u b s t a n c e , et qui pourtant ne p e u t pas être plus c o n ç u d é p e n d a m m e n t q u e la s u b s t a n c e m ê m e . 30 Donc cette indépendance de la notion η 'est point le caractère de la substance, puisqu 'il doit convenir encore à ce qui est essentiel à la substance. « L

1

L

1

S. 203. »i_il n ' y a point d'exemple dans les créatures de l'identité de l'abstrait et du c o n c r e t . « S. 204. » e n M é t a p h y s i q u e on voudrait des attributs essentiels, 35 ou pris de ce q u ' o n appelle raison formelle. « S. 205. » l a d u r é e et l'étendue sont les attributs des c h o s e s ; mais le t e m s et l'espace sont pris c o m m e hors des c h o s e s et servent à les m e s u r e r . η « S. 205. 1

L

1

L

204

Aus Leibniz' Werken » Q u ' i m p o r t e s i l e ver q u i m e r o n g e e s t d a n s m o i o u h o r s d e m o i ? e n suis-je m o i n s d e p e n d a n t ? « S. 207. » j ' a i e n c o r e d ' a u t r e s r a i s o n s import a n t e s qui me p o r t e n t à refuser a u x c o r p s le titre et le n o m de s u b s t a n c e s en langage m é t a p h y s i q u e . Car p o u r en dire un m o t , le corps n ' a point de 5 véritable unité; ce n ' e s t q u ' u n Aggregé, q u e l'école appelle un per a c c i d e n s , un assemblage, c o m m e un t r o u p e a u ; son unité vient de notre perception, c'est un être de raison, ou plutôt d'imagination, un Phénomène. » S. 207. » l a matière ne renferme que ce qui est passif .« S. 208. » i l serait admis, que nous-mêmes produisons toujours en nous, c o m m e je le crois en effet, 10 ou q u e dieu, selon T h é o d o r e (se. Mallebr[anche]) y p r o d u i t n o s p h é n o m è n e s i n t e r n e s , sans q u e le c o r p s ait de l'influence sur n o u s , est-il n é c e s s a i r e qu'il y entre d e s idées e x t e r n e s ? Ne suffit-il p a s , q u e c e s p h é n o m è n e s soient simplement d e s nouvelles modifications p a s s a g è r e s d e n o s a m e s ? « S . 211. » l ' e x e m p l e d e l ' e s p a c e n e p r o u v e point particulièrement q u e n o u s 15 a y o n s b e s o i n de la p r é s e n c e de certaines idées subsistantes et différentes des modifications p a s s a g è r e s de nôtre p e n s é e , car il semble d ' a b o r d , q u e n o s p e n s é e s y suffisent. η « S. 212. » L P o u r q u o i n e verrais-je p a s ces c h o s e s e n m o i ? I l est vrai q u e j e vois leur e s s e n c e o u possibilité, lors m ê m e , q u e j e n e m ' a p e r ç o i s p o i n t d e leur 20 e x i s t e n c e ; et q u e c e s possibilités, lors m ê m e q u e n o u s ne les v o y o n s point, subsistent toujours c o m m e d e s vérités éternelles, des possibles d o n t t o u t e la réalité doit p o u r t a n t être f o n d é e d a n s q u e l q u e c h o s e d'actuel, c'est-à-dire en Dieu .« S.213.| L

1

u

1

1

L

L

1

L

1

L

1

1

1

|[21]| Jettre à Mr.Remond de Montmort . ( sur le livre du père du Tertre contre le père Mallebranche. ) [S. 213.] L

L

1

25

» J ' a c c o r d e a u x C a r t é s i e n s , q u e l'ame p e n s e t o u j o u r s actuellement; mais je n ' a c c o r d e point, qu'elle s'aperçoit de t o u t e s ses p e n s é e s . « S. 214. » l ' E n t é l é j h i e d'Aristote, qui a fait t a n t de bruit, n ' e s t autre c h o s e , q u e la force ou l'activité, c'est-à-dire, un état, d o n t l'action suit n a t u r e l l e m e n t , si rien L

n

L

30

ne l ' e m p ê c h e . Mais la matière première et pure, prise sans les a m e s ou vies, qui lui sont unies, est purement passive; aussi à p r o p r e m e n t parler η 'est-elle pas une substance, mais quelque chose d'incomplet. Et la matière seconde, c o m m e par e x e m p l e le c o r p s , n ' e s t p a s u n e s u b s t a n c e , mais par u n e autre raison; c'est qu'elle e s t un amas de plusieurs substances, c o m m e un é t a n g

35

plein de p o i s s o n s , ou c o m m e un t r o u p e a u de b r e b i s ; et p a r c o n s é q u e n t elle est ce q u ' o n appelle u n u m per a c c i d e n s , en un m o t , un p h é n o m è n e . « S. 214 u n d 15. 1

»Lelle

1

(l'étendue)

1

L

e s t un attribut d e s s u b s t a n c e s . « S.215. » l e fini L

205

Karl Marx - Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 1

n ' e s t q u ' u n e l i m i t a t i o n (sc. de l'infini).« S. 215. »l'auteur d i t , q u e si l'esprit avait u n e v u e claire et directe de l'infini, le P. M a l e b r a n c h e n ' a u r a i t p a s eu besoin d e t a n t d e r a i s o n n e m e n s p o u r n o u s y faire p e n s e r . . . c e s sortes d'objections ne valent rien: car on a besoin de travail et d'application p o u r d o n n e r a u x h o m m e s l'attention nécessaire a u x n o t i o n s les plus simples, et 5 on n ' e n vient guères à b o u t q u ' e n les rappellant de leur dissipation à e u x m ê m e s . « S. 215—16. » b i e n loin de dire a v e c l'auteur de la réfutation q u e le s y s t è m e de St. Augustin e s t un p e u infecté du langage et des opinions platoniciennes, je dirais qu'il en est enrichi, et qu'elles lui donnent du relief. « S. 216 sq. » n o n 10 s e u l e m e n t d a n s le s y s t è m e du P. M a l e b r a n c h e , mais e n c o r e d a n s le mien, dieu seul e s t l'objet i m m é d i a t e x t e r n e d e s a m e s , e x e r ç a n t sur elles u n e influence r e e l l e . « S. 217. L

1

L

1

L

1

L

1

L Commentatio

de

anima

1

brutorum.

1

» M a t e r i a in se s u m t a seu n u d a constituitur per antitypiam et e x t e n s i o n e m 15 . . p a t e t m a t e r i a m e s s e aliquid m e r e p a s s i v u m . « S . 230. » p a t e t p e r c e p t i o n e m n o n p o s s e d e d u c i e x m a t e r i a n u d a , q u u m i n actione q u a d a m cons i s t â t . . . nihil aliud inde d e d u c i et explicari p o s s e t , q u a m m e c h a n i s m u s , i. e. tales, quales diximus varietates. n a m ex u n a q u a q u e re n u d e s u m t a nihil d e d u c i et explicari p o t e s t , q u a m attributorum ejus c o n s t i t u t i v o r u m varieta- 20 t e s . « S.230 sq. » e t p r o i n d e a d m i t t e n d u m est aliquid p r a e t e r m a t e r i a m , q u o d sit tarn principium perceptionis, seu actionis i n t e r n a e , q u a m m o t u s , seu actionis e x t e r n a e . et taie principium a p p e l l a m u s substantiale, item vim primitivam, έ ν τ ε λ έ χ ε ι α ν τ η ν π ρ ώ τ η ν , u n o n o m i n e a n i m a m , q u o d a c t i v u m c u m p a s s i v o c o n j u n c t u m s u b s t a n t i a m c o m p l e t a m c o n s t i t u i t . 1 « S. 231. 25 » L Q u u m e n i m i n brutis o m n i a q u o a d p e r c e p t i o n e m , e t s e n s u m p e r i n d e s e h a b e a n t , ac in h o m i n e , et n a t u r a uniformis sit in v a r i e t a t e sua; uniformis q u o a d principia, varia q u o a d m o d o s ; verisimile est b r u t i s etiam p e r c e p ­ t i o n e m i n e s s e 1 . « S. 231. L

1

L

L

1

L

1

L

» L O m n i s E n t e l e c h i a primitiva d e b e t h a b e r e p e r c e p t i o n e m . N a m o m n i s 30 E n t e l e c h i a p r i m a h a b e t variationem internam, s e c u n d u m q u a m variantur etiam a c t i o n e s e x t e r n a e . S e d p e r c e p t i o nihil aliud est, q u a m ilia i p s a r e p r e sentatio variationis e x t e r n a e in interna. Q u u m ergo u b i q u e d i s p e r s a e sint p e r m a t e r i a m E n t e l e c h i a e primitivae, u t facile o s t e n d i p o t e s t e x e o , q u o d principia m o t u s p e r m a t e r i a m s u n t d i s p e r s a ; c o n s e q u e n s est, e t i a m a n i m a s 35 ubique p e r m a t e r i e m d i s p e r s a s esse, p r o organis o p é r a n t e s : e t p e r i n d e e t i a m c o r p o r a b r u t o r u m organica a n i m a p r a e d i t a e s s e . « S . 232. » intelligi p o t e s t , a n i m a s s e p a r a t a s naturaliter n o n dari, q u u m e n i m E n t e l e c h i a e sint 1

1

L

206

L

Aus Leibniz' Werken primitivae seu m e r e activae, o p u s h a b e n t aliquo principio p a s s i v o , per quod c o m p l e a n t u r . « S. 232. » S e d , inquies, c o r p u s o r g a n i c u m p o s s e d e s t r u i . R e s p o n d e o , etsi destrueretur c o r p u s a p t u m ad s e n s i o n e m ; n o n ideo tarnen anima destrueretur, m a n e r e t enim m a s s a animata e t anima continuaret agere intus et extra, etsi minus perfecte, seu n o n c u m sensione. et talem p e r c e p t i o n e m in s o m n o profundo, apoplexia, et aliis casibus r e t i n e m u s , licet sensus cesset. Sensio enim est perceptio, q u a e aliquid distincti involvit, et c u m attentione et m e m o r i a conjuncta est. Sed aggregatum c o n f u s u m multarum p e r c e p t i o n u m p a r v a r u m ||[22]| nihil eminentis habentium, q u o d attentionem excitet, stuporem inducit. N e c ideo tarnen anima, aut vis sentiendi in ea foret inutilis, etsi n u n c ab exercit[i]o s u s p e n s a e s s e t ; quia c u m t e m p o r e m a s s a iterum evolvi et ad sensionem a p t a reddi p o s s e t , ut stupor ille cesset, p r o u t oriuntur perceptiones magis distinctae, q u a n d o etiam c o r p u s fit perfectius et magis o r d i n a t u m . « S.232. » u t in nobis intellectioni r e s p o n d e t voluntas, ita in omni Entelechia primitiva perceptioni r e s p o n d e t appetitus, seu agendi c o n a t u s ad n o v a m p e r c e p t i o n e m t e n d e n s . N e q u e enim t a n t u m in percipiente varietas objecti r e p r e s e n t a t u r , sed etiam fit variatio ipsius representationis, quia etiam r e p r a e s e n t a n d u m v a r i a t u r . « S.232. » sciendum est, duplices esse c o n s e c u t i o n e s toto caelo diversas, empiricas et rationales. C o n s e q u u t i o n e s empiricae nobis sunt c o m m u n e s c u m brutis, et in eo consistunt, ut sentiens ea, q u a e aliquoties c o n j u n c t a fuisse e x p e r t u m est, r u r s u s c o n j u n c t u m iri e x p e c t e t . . . sed quia saepe fit, ut talia t a n t u m per accidens sint conjuncta, hinc saepe empirici decipiuntur, p r o r s u s ut b r u t a . . . a t h o m o , q u a t e n u s n o n empirice sed rationaliter agit, n o n solis fidit experimentis, aut inductionibus particularium a posteriori, sed procedit a priori p e r r a t i o n e s .. etiamsi enim multa exempla succedentia experiamur: nunquam tarnen de perpetuo successu securi sumus, nisi rationes necessarias reperiamus, unde colligamus, rem aliter se habere non posse. I t a q u e b r u t a n o n c o g n o s c u n t universalitatem propositionum, quia n o n c o g n o s c u n t r a t i o n e m n e c e s s i t a t i s . « S. 233. 1

L

5

10

1

L

15

1

20

L

1

L

25

1

L

1

L

30

1

L

1

1

Jettre etc. si l'essence du corps consiste dans l'étendue? 1691? [S. 234.] L

» t o u t ce qui pâtit doit agir r é c i p r o q u e m e n t , et q u e t o u t ce qui agit doit 35 pâtir quelque r é a c t i o n . » S. 236. L

1

207

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen epistola ad Herrn.

L

1

Conringium

1678.

1

» E x a m i n a v i diligenter C a r t e s i a n a ratiocinia. (sc. de existentia dei.) D e t e c t u m est t a n d e m a m e , h o c saltern ex ratiocinationibus Ulis a d c u r a t a d e m o n s t r a t i o n e evinci, q u o d d e u s necessario existât, si m o d o possibilis esse p o n a t u r . « S. 264. L

L

1

epistola

L

1

ad

Seckendorf[fium].

5

1684.

» v e r i t a s , q u a e intus nobis loquitur, c u m a e t e r n a e certitudinis t h e o r e m a t a intelligimus, ipsa dei v o x e s t . « S. 264. L

1

epistolae ad père des Bosses.

1706.

[S. 265.] 1

» U t i n a t u r a liquidi in alio fluido affectât r o t u n d i t a t e m , ita n a t u r a m a t e r i a e 10 .. semper affectât o r d i n e m seu Organizationen!. « S.269. »[.Considerare d e b e t , q u o d docui, infinita esse Organa in animalis c o r p o r e , alia aliis involuta, et hinc m a c h i n a m animalem et in g e n e r e m a c h i n a m n a t u r a e n o n p r o r s u s destructibilem e s s e . « I.e. » C u m p e r e e p t i o nihil aliud sit, q u a m m u l t o r u m in u n o expressio, n e c e s s e est o m n e s E n t e l e c h i a s 15 seu M o n a d e s p e r e e p t i o n e praeditas e s s e , n e q u e ulla n a t u r a e m a c h i n a s u a entelechia p r o p r i a caret, m e a e enuntiationes universales esse soient, et servare a n a l o g i a m . « S. 271. L

1

L

1

L

1

L

1

1

Jettre

L

à un ami 1695.

1

» I1 m ' a r r i v a un jour de dire, q u e le Cartésianisme en ce qu'il a de b o n n'était que l ' a n t i c h a m b r e de la véritable p h i l o s o p h i e . η « S. 263. L

ad Hoffmannum

1699.

» L m e a q u o q u e 1 L s e n t e n t i a fuit, o m n i a in c o r p o r i b u s fieri m e c h a n i c e , 1 .. i p s a v e r o principia m e c h a n i s m i generalia e x altiore f o n t e p r o f l u e r e 1 . « u [S. 260.]

208

20

25

Aus Leibniz' Werken ^Remarque de Mr. Leibn[iz] sur un endroit des Mémoires de Trévoux etc. 1704. 1

» I1 faut avouer, q u e j ' a u r a i s eu grand tort d'objecter aux C a r t é s i e n s , q u e l'accord q u e dieu entretient i m m é d i a t e m e n t , selon e u x , e n t r e l'ame et le 5 corps, ne fait pas u n e véritable union, p u i s q u ' a s s u r é m e n t m o n h a r m o n i e préétablie ne sçaurait en faire davantage, m o n d e s s e i n a été d'expliquer naturellement ce qu'ils expliquent par de perpétuels miracles: et je n'ai t â c h é de r e n d r e raison, q u e des phénomènes, c'est-à-dire, du rapport, d o n t on s'aperçoit entre l'ame et le corps, mais c o m m e l'union m é t a p h y s i q u e 10 q u ' o n y ajoute, n ' e s t p a s un p h é n o m è n e , et c o m m e on n ' e n a p a s m ê m e d o n n é u n e notion intelligible, je n'ai pas pris sur moi d ' e n c h e r c h e r la r a i s o n . « S. 258. » o n ne saurait r e n d r e raison parfaitement de tels m y s t è r e s . « S. 259. L

1

1

L

observationes

L

ad recensionem libri de fidei consensu etc. 1704 [S. 256.]

et rationis

1

15

» i p s a c r e a t u r a r u m d e p e n d e n t i a a deo seu c o n s e r v a t i o continua est creat i o . « S. 258. L

1

^Réflexions sur une lettre de Mr. Leibnitz écrite à J'abbé Nicaise etc. 1

1

» I1 y a long-tems, qu'il semble q u e Mr. Leibnitz v e u t établir sa r é p u t a t i o n sur les ruines de celle de Mr. D e s c a r t e s .. o n n ' a gardé le silence, q u e p a r c e q u ' o n a vû q u e t o u t ce q u e Mr. L. écrivait se détruisait de lui-même, et q u e ses meilleurs amis publiaient h a u t e m e n t qu'il serait à souhaiter q u ' u n si grand h o m m e voulût se r e n f e r m e r d a n s les M a t h é m a t i q u e s où il excelle, et ne pas se ||[23]| mêler de la philosophie où il n ' a p a s le m ê m e 25 a v a n t a g e . « S. 246. L

1

20

L

1

1

Réponse

de Mr. Leibn[iz] 1697 [S. 249.]

» I1 est vrai c e p e n d a n t , q u e Mr. D e s c a r t e s a u s é d'artifice, p o u r profiter des d é c o u v e r t e s des a u t r e s sans leur en vouloir p a r a î t r e r e d e v a b l e . Il traitait d'excellens h o m m e s d'une manière injuste, et indigne, lors qu'ils lui 30 faisaient o m b r a g e , et il avait une ambition démesurée pour s'ériger en chef de parti. « S. 250. L

1

209

Karl Marx • Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen de la

démonstration

L

cartésienne de duR.P. Lami?

l'existence

de

dieu

Ί

» O n s u p p o s e t a c i t e m e n t , q u e dieu o u bien l'être parfait, e s t p o s s i b l e . « S. 254. » L l'être nécessaire, et l'être par son e s s e n c e , ne sont q u ' u n e m ê m e c h o 5 s e . . . s i l'être d e soi était défini e n t e r m e s e n c o r e p l u s a p p r o c h a n s , e n disant q u e c'est l'être, qui doit exister p a r c e qu'il est possible, il e s t m a n i feste, q u e t o u t ce q u ' o n p o u r r a i t dire c o n t r e l'existence d ' u n tel ê t r e , serait de nier sa p o s s i b i l i t é .. s i l'être de soi est impossible, t o u s les ê t r e s par autrui le sont a u s s i ; puis qu'ils ne sont enfin q u e par l'être de soi: ainsi 10 rien ne saurait e x i s t e r . . . . s i l'être nécessaire n ' e s t point, il n ' y a point d'être p o s s i b l e . « S. 255. u

1

L

1

L

1

L

1

lettre

à l'abbé Nicaise.

Leibnitz r a t h e t den Cartesianern .. » d e se défaire de l'esprit de secte, toujours contraire à l ' a v a n c e m e n t des s c i e n c e s .. d e s'attacher a u x 15 expérienc[es,] et a u x d é m o n s t r a t i o n s , au lieu de ces r a i s o n n e m e n s g é n é r a u x , [qui ne] s e r v e n t q u ' à entretenir l'oisiveté et à couvrir l ' i g n o r a n c e ; de t â c h e r de faire q u e l q u e p a s en a v a n t , et de ne se p a s c o n t e n t e r d'être de simples p a r a p h r a s t e s de leur m a î t r e ; et de ne p a s négliger ou m é p r i s e r l'anatomie, l'histoire, les langues, la critique, faute d'en c o n n a î t r e l ' i m p o r t a n c e et le 20 prix; de ne p a s s'imaginer q u ' o n sçait t o u t ce qu'il faut, ou t o u t ce q u ' o n p e u t e s p é r e r : enfin d'être m o d e s t e et studieux, p o u r ne se p a s attirer ce beau m o t : Ignorantia inflat . . . Z f me ^semble que ceux qui s'attachent à un seul maître s'abaissent par cette sorte d'esclavage, et ne conçoivent presque rien qu 'après l u i . « S. 243. 25 L

1

L

1

L

1

1

Réponse

L

à

n

1

Jla] lettre de Mr. Foucher

1693.

[S. 242.]

» Je suis tellement p o u r l'infini actuel, q u ' a u lieu d ' a d m e t t r e q u e la n a t u r e l ' a b h o r r e , c o m m e l'on dit vulgairement, je tiens qu'elle l'affecte p a r t o u t , p o u r m i e u x m a r q u e r les perfections de son auteur. Ainsi je crois qu'il n ' y a a u c u n e partie de la matière, qui ne soit, je ne dis p a s divisible, mais 30 actuellement divisée; et par c o n s é q u e n t la m o i n d r e particelle doit être c o n s i d é r é e c o m m e u n m o n d e plein d ' u n e infinité d e c r é a t u r e s d i f f é r e n t e s . η « S. 243. L

210

Aus Leibniz' Werken Systême nouveau de la nature et de la communication des substan[ces.p L

[S. 49.] 1

» l a multitude n e p o u v a n t avoir s a réalité q u e des unités véritables" . . . « S. 50. » il e s t impossible de t r o u v e r les principes d ' u n e véritable unité d a n s Ί la m a t i è r e seule, ou d a n s ce qui n ' e s t q u e passif .« S.50. » L o n ne d o n n e aux f o r m e s q u e la d u r é e q u e les G a s s e n d i s t e s a c c o r d e n t à leurs a t o m e s . « S. 5 1 . » l a c o n s e r v a t i o n n o n s e u l e m e n t de l ' a m e , mais e n c o r e de l'animal m ê m e et de sa m a c h i n e o r g a n i q u e Ί . « S.51.J |[24]| » L dieu a c r é é d ' a b o r d l'ame, ou t o u t e autre unité réelle, en sorte, q u e t o u t lui naisse de son p r o p r e fonds, par u n e parfaite spontanéité à l'égard d'elle-même, et p o u r t a n t a v e c u n e parfaite conformité a u x c h o s e s d e d e h o r s . E t qu'ainsi nos sentiments intérieurs, c'est-à-dire, qui sont d a n s l'ame m ê m e .. n ' é t a n t q u e des p h é n o m è n e s suivis sur les êtres e x t e r n e s , ou bien d e s a p p a r e n c e s véritables et c o m m e des songes bien réglés, il faut q u e ces p e r c e p t i o n s internes d a n s l'ame m ê m e , lui arrivent par sa p r o p r e constitution originale, c'est-à-dire, par la n a t u r e r e p r é s e n t a t i v e (capable d'exprimer les ê t r e s h o r s d'elle par r a p p o r t à ses o r g a n e s ) .. q u i fait son c a r a c t è r e individuel. « S. 54. » a u lieu de dire, que nous ne sommes libres qu'en apparence et d'une manière suffisante à la pratique, i l faut dire plutôt que nous ne sommes entraînés qu'en apparence, et que dans la rigueur des expressions métaphysiques, nous sommes dans une parfaite indépendance à l'égard de l'influence de toutes les autres créatures. « S. 55. » o n peut dire que dans le choc des corps chacun ne souffre que par son propre ressort, cause du mouvement qui est déjà en lui. « S. 56. L

L

5

1

L

10

1

L

15

1

L

1

L

1

L

20

1

L

1

1

25

lettre à M r . des Maizeaux contenant [quelques] éclaircissemens etc. 1711 L

1

[S. 65.]

» J e crois, q u e les a m e s des h o m m e s o n t p r é e x i s t é , n o n p a s e n a m e s raisonnables, mais en a m e s sensitives seulement, q u i ne sont p a r v e n u e s à ce degré s u p é r i e u r . . à l a r a i s o n . « S . 66. L

1

1

L

30

1

^éclaircissement du nouveau système

etc.

1695.

[S. 67.]

^ l o r s q u ' u n e c h o s e n e saurait m a n q u e r d ' ê t r e , i l n ' e s t p a s nécessaire p o u r l'admettre, q u ' o n d e m a n d e à quoi elle p e u t servir? à quoi sert l ' i n c o m m e n surabilité du c ô t é a v e c la d i a g o n a l e ? « S. 68. 1

211

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen » I1 faut savoir, q u e c o m m e il y a d e s loix de la n a t u r e d a n s la m a t i è r e , il y en a aussi d a n s les a m e s ou f o r m e s . « S. 68. » il y a de l'action p a r t o u t . « S. 69. U

1

1

L

lettre à l'auteur de l'histoire des des savans etc. [S. 74.]|

L

1

212

ouvrages

Exzerpte a u s David H u m e : Über die menschliche Natur

1(A) David Hume's »Philosophie« Berlin, 18411

| [ 1 ] | David Hume über die menschliche Natur, übersezt von L.H.Jakob. Halle 1790.

5

Erster Band.

Von

der

Ueber

den

menschlichen

Verstand.

DRITTER THEIL. Erkenntniß und Wahrscheinlichkeit.

» E s giebt sieben verschiedne Arten philosophischer Verhältnisse, n ä h m lich Aehnlichkeit, Identität, Verhältnisse v o n R a u m u n d Zeit, Proportionen 10 bei d e n G r ö s s e n oder Zahlen, G r a d e der Qualität, Widerstreit u n d Kausalität." « S. 145. » E s ist kein einziges P h ä n o m e n , selber das allereinfachste nicht, w e l c h e s aus d e n Eigenschaften der O b j e k t e , so wie sie u n s erscheinen, im v o r a u s b e s t i m m t w e r d e n k ö n n t e . « S. 146. » Aehnlichkeit, Widerstreit, G r a d e in der Qualität u n d P r o p o r t i o n e n in G r ö s s e n oder Z a h l e n 15 sind die einzigen Verhältnisse, w e l c h e , da sie allein v o n Begriffen abhängen, G e g e n s t ä n d e der E r k e n n t n i ß u n d Gewißheit w e r d e n k ö n n e n . « S. 146. » AUe A r t e n des Schliessens b e s t e h e n in nichts, als in einer Vergleichung u n d in einer E n t d e c k u n g solcher Verhältnisse, sie m ö g e n n u n bleibend oder w e c h s e l n d sein, w e l c h e zwei oder m e h r e r e O b j e k t e gegen einander ha20 b e n . « S. 152[—153]. » N a c h d e m ich n u n e n t d e c k t . . . , daß die beiden Verhältnisse der Contiguität u n d Succession zu den Begriffen der U r sachen u n d W i r k u n g e n wesentlich g e h ö r e n etc.« S. 159. » E s m u ß n o c h L

1

L

1

L

1

L

1

L

1

1

L

L

1

L

1

L

213

Exzerpte aus David Hume: Über die menschliche Natur. Seite [1]

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen eine nothwendige Verknüpfung mit in die B e t r a c h t u n g a u f g e n o m m e n w e r d e n . « S. 160. » D a alle v e r s c h i e d e n e n Begriffe sich v o n einander trennen lassen, u n d die Begriffe v o n U r s a c h e u n d Wirkung offenbar v e r s c h i e d e n s i n d , m u ß e s u n s leicht s e i n \ , eine Wirkung i n d e m einen Augenblick als nicht existirend u n d in d e m folgenden als existirend zu d e n k e n , o h n e mit ihm d e n völlig u n t e r s c h i e d e n e n Begriff einer U r s a c h e oder eines p r o d u k t i v e n V e r m ö g e n s zu v e r b i n d e n . « S. 164[—165]. » E s ist genug, nur zu b e m e r k e n , daß w e n n wir alle U r s a c h e n ausschliessen, wir sie wirklich ausschliessen u n d w e d e r nichts, n o c h das Ding selbst als U r s a c h e 1

L

1

L

5

1

L

1

L

1

seiner E x i s t e n z s e t z e n W e n n jedes Ding eine U r s a c h e h a b e n m u ß , so folgt freilich, w e n n ich alle übrigen U r s a c h e n ausschliesse, d a ß ich e n t w e d e r das Objekt selbst oder N i c h t s als U r s a c h e a n n e h m e n m ü s s e . « S. 168. » D e r w a h r e status quaestionis ist, ob j e d e s Ding, das anfängt zu sein, seine E x i s t e n z einer U r s a c h e zu d a n k e n h a b e . « S. 169. » W a s diejenigen I m p r e s s i o n e n a n b e l a n g t , w e l c h e v o n d e n Sinnen e n t s t e h e n , so i s t .. i h r e lezte U r s a c h e für die menschliche Vernunft ganz unerklärb a r . « S. 173. » D i e Begriffe des G e d ä c h t n i s s e s sind w e i t stärker u n d l e b h a f t e r a l s die Begriffe der P h a n t a s i e . « S. 176. » S o wie n u n ein B e griff des G e d ä c h t n i s s e s n a c h u n d n a c h seine Stärke u n d Lebhaftigkeit verlieren, u n d bis zu einem solchen Grad h e r a b s i n k e n k a n n , daß m a n ihn für ||[2]| einen Begriff d e r Einbildung h ä l t , so k a n n auf der a n d e r n Seite a u c h ein Begriff der Einbildungskraft eine solche S t ä r k e u n d Lebhaftigkeit erhalten, daß er für einen Gedächtnißbegriff p a s s i r t .. Dieser Fall trifft bei den L ü g n e r n e i n . « S. 177. » S o scheint es, als ob der Glaube oder der Beifall, welcher Sinne u n d G e d ä c h t n i ß stets begleitet, nichts sei, als die Lebhaftigkeit solcher Vorstellungen, die in ihnen gegenwärtig sind u n d d a ß sie dieß allein v o n Einbildungen u n t e r s c h e i d e t . Glauben heißt in diesem Falle so viel, als eine unmittelbare I m p r e s s i o n der Sinne, oder die Wiederholung dieser Impression im G e d ä c h t n i ß f ü h l e n . « S. 178. » E s giebt kein einziges Objekt, welches die E x i s t e n z eines a n d r e n in sich schlösse, w e n n wir diese Objekte an u n d für sich selbst b e t r a c h t e n u n d nicht auf die Begriffe sehn, w e l c h e wir v o n ihnen f o r m i r e n . « S. 179. » E s ist also ganz allein die Erfahrung, vermittelst welcher wir v o n der E x i s t e n z des einen Objekts auf die E x i s t e n z eines a n d e r n schliessen könn e n . « S. 179. » E s ist ein richtiger G e d a n k e , daß, w a s wir nicht v o n einem Objekte lernen k ö n n e n , das k ö n n e n wir a u c h niemals v o n h u n d e r t e n lernen, w e n n sie alle v o n e b e n der A r t etc.« S. 181. » W i r setzen v o r a u s , sind aber nie im S t a n d e es zu beweisen, daß eine Aehnlichkeit z w i s c h e n solchen O b j e k t e n sei, die wir erfahren h a b e n u n d solchen, w e l c h e v o n u n s n o c h nicht d u r c h E r f a h r u n g e n t d e c k t s i n d . « S. 188. »Der G r u n d der Vereinigung der Begriffe ... d a ß der Begriff oder die Impression eines L

10

1

L

1

n

L

1

L

L

15

1

L

1

1

L

L

1

1

L

L

20

1

L

1

L

1

L

25

1

L

30

1

L

1

L

35

1

L

1

L

214

40

Aus David Hume: Über die menschliche Natur Dinges natürlicher weise auf den Begriff eines a n d e r n Dinges führt, das mit j e n e m ähnlich ist, oder an dasselbe grenzt, oder mit ihm verknüpft ist." « S. 189. » D e r Schluß b e r u h t allein auf der Vereinigung der Begriffe. « S. 189. » W e n n wir sagen, G o t t existirt, formiren wir blos den Begriff eines solchen W e s e n s , als wir es u n s vorstellen, u n d die E x i s t e n z , welche wir ihm beilegen, wird nicht als ein b e s o n d r e r Begriff gedacht, welchen wir n o c h zu d e m Begriff seiner übrigen Eigenschaften hinzufügten, u n d d e n wir wieder w e g n e h m e n u n d von ihnen t r e n n e n k ö n n t e n . . . . i c h b e h a u p t e a u c h noch, daß der Glaube der E x i s t e n z keine n e u e n Begriffe zu solchen hinzufügt, w e l c h e den Begriff des Objekts a u s m a c h e n . W e n n ich an G o t t d e n k e , w e n n ich ihn als existirend d e n k e , u n d w e n n ich glaube, daß er existirt, so wird mein Begriff v o n ihm w e d e r v e r m e h r t , n o c h verm i n d e r t . « S. 193. » W o r i n b e s t e h t der U n t e r s c h i e d z w i s c h e n d e m Glauben und d e m U n g l a u b e n ? « S. 195. »Der Glaube giebt u n s r e n Begriffen m e h r S t ä r k e oder L e b h a f t i g k e i t .. k a n n d e n Glauben definiren, als einen lebhaften Begriff, der mit einer gegenwärtigen I m p r e s s i o n im Verhältniß steht, oder mit derselben vergesellschaftet i s t . « S.[196—]197. » A l l e Vorstellungen des G e m ü t h s sind v o n doppelter A r t , nähmlich: Impressionen u n d Begriffe, w e l c h e sich blos d u r c h ihre v e r s c h i e d n e n G r a d e d e r Stärke u n d Lebhaftigkeit u n t e r s c h e i d e n . U n s r e Begriffe sind Abbildungen der I m p r e s s i o n e n u n d stellen s i e uns i n allen ihren Theilen d a r . « S. 196. » D i e Vernunft k a n n u n s niemals hinlänglich b e w e i s e n , daß die E x i s t e n z des einen O b j e k t s die E x i s t e n z des a n d e r n in sich schließt, so daß w e n n wir von der ||[3]| Impression des einen zu d e m Begriff oder d e m Glauben eines andern Übergehn, wir nicht durch Vernunft, sondern blos d u r c h Gewohnheit oder d u r c h ein Prinzip der Association b e s t i m m t w e r d e n . « S. 198. » E s ist kein andres Prinzip da, v e r m ö g e d e s s e n wir v o n der E x i s t e n z des einen Dings auf die E x i s t e n z des a n d e r n schliessen k ö n n e n , als die auf die Einbildungskraft w i r k e n d e G e w o h n h e i t . « S.213. » U n t e r den Objekten selbst ist keine reale V e r k n ü p f u n g zu e n t d e c k e n . « S. 213. » K o n t i g u i t ä t u n d Aehnlichkeit haben eine weit s c h w ä c h r e Wirksamkeit, als die ur sachliche Verk n ü p f u n g . « S. 226. » D i e E r i n n e r u n g an diese F e l d e r u n d F l ü s s e (sc. heilige) h a t , d e n s e l b e n Einfluß auf d e n gemeinen H a u f e n , als ein neuer B e w e i s . « S.227. » A n d r e W i r k u n g e n d e u t e n ihre U r s a c h e n blos auf eine v e r s t e c k t e Weise a n ; aber das Z e u g n i ß des M e n s c h e n t h u t dieses geradezu, u n d k a n n e b e n s o w o h l als ein Bild, als wie eine Wirkung b e t r a c h t e t w e r d e n . « S . 2 3 1 . » D a der G l a u b e eine G e m ü t h s h a n d l u n g ist, die v o n der G e w o h n h e i t herrührt, so k a n n es nicht befremden, w e n n der Mangel der Aehnlichkeit das einreißt, w a s die G e w o h n h e i t aufgebaut h a t . « S.232[—233]. » I c h b e m e r k e , daß die M e n s c h e n immer für das besorgt sind, w a s sich n a c h ihrem T o d in dieser Welt zutragen w i r d . « S.233. » D i e R ö m i s c h Katholischen sind 1

1

L

L

1

L

5

1

L

10

1

1

L

1

L

15

1

1

u

L

L

1

L

1

20

L

1

1

L

L

25

1

L

1

L

30

1

L

1

1

L

1

L

L

35

1

L

1

L

1

L

40

1

L

217

Karl Marx - Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen gewiß die eifrigsten unter allen khristlichen S e k t e n in der Welt; u n d d e n n o c h w e r d e t ihr wenige unter d e m m e h r gefühlvollen Theil dieser Parthei finden, w e l c h e nicht die P u l v e r v e r s c h w ö r u n g u n d die E r m o r d u n g in der Bartholom ä u s n a c h t als e t w a s g r a u s a m e s u n d barbarisches tadeln sollten; ob sie gleich gegen solche M e n s c h e n entworfen u n d ausgeführt w u r d e n , die sie o h n e w e i t e r e s z u ewigen u n d unendlichen Strafen v e r d a m m e n . Alles, w a s wir zur Entschuldigung dieses sich selbst ungleichen B e t r a g e n s sagen k ö n n e n , ist, daß sie d a s , w a s sie v o n einem künftigen Z u s t a n d b e h a u p t e n , nicht wirklich glauben; u n d es giebt keinen b e s s e r n B e w e i s für diesen Satz, als ihre e i g n e Inconsequenz.« S.234. » d a ß der g r ö ß t e Theil u n s r e r H a n d l u n g e n u n d Leidenschaften durch nichts, als G e w o h n h e i t u n d Fertigkeit e n t s t a n d e n sein k ö n n e . « S.240. » D i e Wirkung des G l a u b e n s ist also, daß ein blosser Begriff mit den Impressionen ins gleiche gebracht, u n d i h m gleicher Einfluß auf die Leidenschaften verschafft w i r d . « S.242. » S o wie der Glaube j e d e r z e i t erforderlich ist, w e n n L e i d e n s c h a f t e n erregt w e r d e n sollen, so sind u m g e k e h r t die L e i d e n s c h a f t e n d e m G l a u b e n ausserordentlich g ü n s t i g . « S.243. » S e l b s t die Dichter, ob sie gleich L ü g ner v o n Profession sind, suchen d o c h immer ihren D i c h t u n g e n einen A n strich v o n W a h r h e i t z u g e b e n . « S.245. » D a ß der G l a u b e nicht nur der Einbildungskraft S t ä r k e verleiht, sondern daß a u c h eine lebhafte u n d starke Einbildungskraft unter allen Anlagen die geschickteste ist, G l a u b e n u n d A n s e h n z u b e w i r k e n . « S.248. ^ D u r c h Wissen v e r s t e h e i c h eine solche U e b e r z e u g u n g , die aus der Vergleichung der Begriffe entspringt. D u r c h Beweise solche G r ü n d e , welche auf d e m Verhältnisse der U r s a c h e u n d Wirkung b e r u h e n , . . . D u r c h Wahrscheinlichkeit endlich, diejenige U e b e r z e u g u n g , w e l c h e d o c h n o c h mit Ungewißheit verknüpft i s t , « S. 255. | |[4]| » d a der Zufall an u n d für sich nichts ist u n d eigentlich zu r e d e n , eine blose N e g a t i o n der U r s a c h e . « S.256. » E i n e v o l l k o m m n e u n d gänzliche Gleichgültigkeit ist d e m Zufall wesentlich u n d eine gänzliche Gleichgültigkeit k a n n an sich selbst nie grösser oder kleiner sein, als eine a n d r e . « S. 257. » D i e B e t r a c h t u n g eines einzigen Würfels k a n n u n s über die selts a m s t e n W i r k u n g e n u n s r e s V e r s t a n d e s Aufschluß g e b e n . « S . 261. » J e d e vergangne Erfahrung k a n n als eine Art v o n Zufall b e t r a c h t e t w e r d e n . « S. 273. » E i n bündiges R a i s o n n e m e n t wird d o c h immer seine Kraft behalten, w e n n es gleich subtil ist; so wie die Materie ihre Solidität in der Luft, im F e u e r u n d in d e m L e b e n s g e i s t e s o gut behält, als in einer g r ö b e r n u n d sinnlichem G e s t a l t . « S.274. » W e n n nur die M e n s c h e n einmal v o n folgenden zwei Prinzipien überzeugt sind: 1) d a ß in einem Dinge an u n d für sich b e t r a c h t e t nichts ist, w a s u n s einen G r u n d g e b e n k ö n n t e , einen Schluß zu m a c h e n , der sich n o c h über das Ding h i n a u s e r s t r e c k t e ; u n d 2) daß selbst, n a c h d e m die öftere oder beständige V e r b i n d u n g gewisser

5

1

L

1

1

L

10

L

1

L

1

1

L

1

L

L

15

1

L

1

L

1

1

20

1

L

L

1

L

25

1

L

1

L

1

30

L

1

L

1

L

35

1

L

1

L

218

40

Aus David Hume: Über die menschliche Natur Objekte b e o b a c h t e t ist, wir d e n n o c h keinen G r u n d h a b e n , auf ein Ding zu schliessen, das ü b e r dasjenige, w o v o n wir bis her E r f a h r u n g g e h a b t h a b e n , ganz hinaus liegt. « S . 281. » N a c h der o b e n a n g e n o m m e n e n H y p o t h e s e b e r u h e n alle A r t e n v o n E r k e n n t n i s s e n der U r s a c h e n oder W i r k u n g e n auf zwei S t ü c k e n , nähmlich der beständigen V e r k n ü p f u n g zweier Objekte in aller vergangenen E r f a h r u n g u n d der Aehnlichkeit eines gegenwärtigen Dings mit einem v o n d e n s e l b e n . « S.286. » e i n B e w e i s v o n h e u t e eine andre Kraft h a b e n m ü ß t e , als einer, der einen M o n a t alt i s t . « S.288. » N a c h m e i n e m S y s t e m e sind alle Schlüsse nichts als W i r k u n g e n der G e w o h n h e i t ; u n d G e w o h n h e i t k a n n auf keine andre A r t einwirken, als d u r c h die Belebung der Einbildungskraft, u n d d a d u r c h , d a ß sie u n s eine stärkere Vorstellung v o n e i n e m Dinge Lgiebt. « S. 298. » D i e Befolgung der allgemeinen Regeln ist eine A r t v o n sehr unphilosophischer W a h r s c h e i n lichkeit u n d d e n n o c h k ö n n e n wir d u r c h die Befolgung derselben allein diese u n d alle folgenden unphilosophischen Wahrscheinlichkeiten v e r b e s s e r n . « S.300[—301]. »Cardinal R e z .. s a g t , d a ß es einige Dinge giebt, in welchen die Welt w ü n s c h t , g e t ä u s c h t zu w e r d e n ; u n d daß sie es j e m a n den eher verzeiht, w e n n er gegen d a s , w a s sich für seinen S t a n d u n d K h a r a k ter schickt, handelt, als w e n n er dagegen r e d e t . « [S.]305[—306]. » D e r Glaube, welcher u n s r e Gedächtnißvorstellungen begleitet, ist v o n derselben N a t u r mit demjenigen, welcher v o n u n s r e n V e r s t a n d e s u r t h e i l e n h e r r ü h r t . « S.307. » N a c h einer öftern Wiederholung finde ich, d a ß bei der E r s c h e i nung des einen Dinges das G e m ü t h vermittelst der G e w o h n h e i t b e s t i m m t wird, a u c h dasjenige zu ||[5]| d e n k e n , w a s es gewöhnlich begleitet u n d es in einem stärkeren L i c h t e w e g e n seinem Verhältnisse mit d e m e r s t e r e n Ding zu b e t r a c h t e n . Hier ist also die I m p r e s s i o n o d e r B e s t i m m u n g , w e l c h e mir d e n Begriff der N o t h w e n d i g k e i t z u f ü h r t . « S.310[—311]. » A l l g e m e i n e oder a b s t r a k t e Begriffe sind im G r u n d e nichts a n d r e s , als individuelle Begriffe in einem gewissen L i c h t e b e t r a c h t e t . « S.322. » D a ein allgemeiner Begriff o h n e einen individuellen unmöglich ist, so k a n n der erstere offenbar nicht wirklich sein, w e n n der leztere unmöglich i s t . « S. 323. » D e r Begriff m u ß immer eher dasein, als das U r t h e i l . « S.327. » D i e N o t h w e n d i g k e i t i s t nichts, als eine innerliche I m p r e s s i o n des G e m ü t h s , oder eine B e s t i m m u n g , u n s r e G e d a n k e n v o n d e m einen Objekt auf das a n d r e zu b r i n g e n . « S.329[-330]. »Jm ^Subjekte allein liegt also die reale Kraft der Ursachen nebst ihrer Verknüpfung und Nothwendigkeit?« S.331. » D i e ß ist aber der Fall, w e n n wir die B e s t i m m u n g des D e n k e n s auf Dinge übertragen, die v o n uns v e r s c h i e d e n sind, u n d eine reale intelligible Verbindung u n t e r ihnen a n n e h m e n , da diese eine Beschaffenheit ist, die allein dem G e m ü t h e z u g e h ö r e n k a n n , welches sie b e t r a c h t e t . « S.335. » d a ß ein solches Verhältniß nie anders ein O b j e k t der Vernunfterkenntniß sein 1

L

5

1

L

1

L

10

1

1

L

1

L

15

1

L

1

L

20

1

1

L

L

25

1

L

1

L

1

L

30

1

L

1

L

1

L

35

1

1

L

1

L

40

1

L

219

Karl Marx • Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen k a n n u n d nie anders auf das G e m ü t h wirken, als vermittelst der G e w o h n h e i t , welche die Einbildungskraft bestimmt, v o n d e m Begriff d e s einen Objekts zu d e m Begriff d e s j e n i g e n ü b e r z u g e h n , w a s j e n e s gewöhnlich begleitet u n d v o n der I m p r e s s i o n d e s einen z u d e m l e b h a f t e m Begriff d e s a n d e r n . « S. 339. » n u r eine Art der N o t h w e n d i g k e i t .. a l s o der gewöhnliche Unter5 schied zwischen der moralischen u n d physischen Nothwendigkeit kein e n G r u n d h a t . « S.[340—]341. » D e r Unterschied .. ^zwischen Kraft und Äusserung der Kraft ist ebenfalls grundlos .« S . 3 4 1 . » A ü e Ursachen einartig , kein U n t e r s c h i e d J z w i s c h e n einer] w i r k e n d e n U r s a c h e u n d U r s a c h e sine q u a n o n etc.« S.340. »Wir h a b e n niemals .. G r u n d z u 10 glauben, daß ein Ding wirklich sei, w o v o n wir keinen Begriff formiren k ö n n e n . « S.343. » D i e n ä c h s t e Thorheit n a c h der, d a ß m a n eine e v i d e n t e W a h r h e i t abläugnet, ist, d a ß m a n sich zu viel M ü h e giebt, sie zu vertheidig e n ; u n d mir scheint keine W a h r h e i t einleuchtender zu sein, als daß die Thiere mit einem D e n k v e r m ö g e n u n d mit V e r n u n f t e b e n so gut ver s e h n 15 sind, als die M e n s c h e n . « S.349. » J a die ganze V e r n u n f t selbst ist nichts, als ein wundervoller, unerklärlicher Instinkt in u n s r e r S e e l e . « S.362.| 1

L

1

1

L

L

1

1

L

L

1

1

L

1

1

L

L

1

1

1

L

L

1

L

1

L

1

1

|[6]| VIERTER THEIL. und andern philosophischen L

L Von

den skeptischen

1

Systemen.

[S. 363.]

1

»Substanz wird definirt a l s etwas, das durch sich selbst besteht .. diese Definition p a ß t a u f jedes D i n g .. D e n n , w a s sich deutlich vorstellen läßt, kann auch wirklich sein u n d alles, w a s auf eine gewisse W e i s e deutlich vorgestellt ist, k a n n a u c h auf dieselbige Art wirklich e x i s t i r e n .. Jedes Ding, d a s verschieden ist, läßt sich unterscheiden u n d j e d e s Ding, d a s sich u n t e r s c h e i d e n läßt, läßt sich in der Einbildungskraft a b g e s o n d e r t d a r s t e l l e n . . . d a n u n a l l e u n s r e Vorstellungen v o n einander, u n d von j e d e m a n d e r n Ding in der Welt v e r s c h i e d e n s i n d , lassen s i e sich a u c h u n t e r s c h e i d e n u n d a b s o n d e r n und k ö n n e n d a h e r a b g e s o n d e r t exis t i r e n , u n d h a b e n k e i n andres Ding n ö t h i g , d a s ihre E x i s t e n z trägt. Sie sind also n a c h j e n e r Definition von der S u b s t a n z alle S u b s t a n z e n . « S. 455 sq. » M a n n i m m t ferner an, daß die I n h ä s i o n in einem Dinge erforderlich sei, um die E x i s t e n z unsrer Vorstellungen zu tragen. N u n ist aber nichts erforderlich, die E x i s t e n z einer Vorstellung zu tragen. Folglich h a b e n wir a u c h keinen Begriff v o n der I n h ä s i o n . « S.457. » D i e s e M a x i m e ist: daß ein Objekt existiren könne, ohne doch irgend wo zu sein: u n d ich b e h a u p t e sogar, daß dieses nicht nur möglich sei, s o n d e r n d a ß selbst der größte Theil der Dinge auf d i e s e Weise e x i s t i r e u n d existiren m ü s s e . « S. 460. » E i n e sittliche Ueberlegung k a n n niemals auf die r e c h t e o d e r linke L

L

1

20

1

L

L

1

1

1

25

n

L

L

1

L

1

L

1

1

L

L

1

1

L

30

L

1

L

1

1

L

L

220

35

Aus David Hume: Über die menschliche Natur Seite einer L e i d e n s c h a f t gestellt w e r d e n , u n d ein G e r u c h oder ein T o n k a n n w e d e r r u n d n o c h eckicht sein. Diese O b j e k t e u n d Vorstellungen b e d ü r f e n also so wenig eines b e s o n d e r n O r t s , d a ß sie sich vielmehr schlechterdings gar nicht d a m i t v e r t r a g e n . « S.460. »Die V e r h ä l t n i s s e der u r s a c h liehen Verknüpfung, u n d ihrer Contiguität in der Zeit ihrer E r s c h e i n u n g zwischen d e m a u s g e d e h n t e n Ding u n d der Beschaffenheit, w e l c h e o h n e einen b e s o n d e r n Ort existirt, m ü s s e n eine solche Wirkung auf das G e m ü t h h a b e n , daß sie die Vorstellungskraft bei der E r s c h e i n u n g des einen sogleich auf die Vorstellung des a n d e r n r i c h t e n . « S.462. » b e m ü h e n u n s auch, ihnen ein neues Verhältniß zu geben, nähmlich das Verhältniß der Verbindung im R a u m , damit wir d e n U e b e r g a n g d e s t o leichter u n d natürlicher m a c h e n . . . E i g e n s c h a f t i n der menschlichen N a t u r , d a ß wir einen starken H a n g h a b e n zu Dingen, die d u r c h ein Verhältniß v e r b u n d e n sind, n o c h ein n e u e s Verhältniß hinzuzufügen, um die Vereinigung zu volle n d e n . « S.463. » S o v e r w o r r e n u n s r e Begriffe v o n einer Vereinigung im R a u m zwischen einem a u s g e d e h n t e n K ö r p e r , w i e eine Feige ist, u n d deren eigenthümlichen G e s c h m a c k a u c h immer sein mag, s o i s t . . g e w i ß , . . i n dieser V e r e i n i g u n g Widerspruch. ... W i r k ö n n e n nicht a n t w o r t e n , d a ß e r (der G e s c h m a c k ) n u r in einem Theile ist: d e n n die E r f a h r u n g überzeugt u n s , d a ß in j e d e m Theile derselbige G e s c h m a c k ist; wir k ö n n e n aber e b e n s o wenig sagen, d a ß er in j e d e m Theil ist: d e n n wir m ü ß t e n sonst ann e h m e n , der G e s c h m a c k h a b e eine Figur u n d sei a u s g e d e h n t : w e l c h e s ungereimt u n d unbegreiflich ist. Hier w i r k e n also zwei Prinzipien auf u n s , die sich g e r a d e z u w i d e r s p r e c h e n 1 ) die Neigung unsrer Phantasie, die u n s b e s t i m m t , den G e s c h m a c k mit d e m a u s g e d e h n t e n Dinge zu vereinigen u n d 2) u n s r e Vernunft, w e l c h e ||[7]| u n s die offenbare Unmöglichkeit einer s o l c h e n V e r b i n d u n g Lzeigt. « S. 464[—465], » Z w i s c h e n diesen sich widerstreitenden Prinzipien getheilt, t h u n wir w e d e r auf das eine, n o c h auf das andre V e r z i c h t . . . w i r b e d i e n e n u n s . . J e n e s scholastischen G r u n d s a t z e s . . . t o t u m in toto et t o t u m in qualibet p a r t e . « S. 465. » D i e s e ganze Ungereimtheit k o m m t daher, weil wir u n s b e m ü h e n , demjenigen Dinge einen Ort a n z u w e i s e n , w a s d o c h in gar k e i n e m Ort sein k a n n . « S.465. » D e n n w a s die V o r a u s s e t z u n g a n g e h t , als ob sie wie m a t h e m a t i s c h e P u n k t e existirten, s o . . n i m m t sie a n , d a ß v e r s c h i e d n e L e i d e n s c h a f t e n wie Cirkel gestellt w e r d e n k ö n n e n , u n d d a ß eine gewisse Zahl v o n G e r ü c h e n v e r b u n d e n mit einer gewissen Zahl v o n T ö n e n , einen K ö r p e r v o n 12 Kubikzoll a u s m a c h e n k ö n n t e n ; w e l c h e s o f f e n b a r lächerlich i s t . « S. 466. »gleicher Grund , die entgegengesezte Parthei zu tadeln, w e l c h e alles D e n k e n an eine einfache u n d untheilbare S u b s t a n z b i n d e n will. « S.466. » D i e Freigeister k ö n n e n . . . i h r e Gegner fragen, wie sie ein einfaches und untheilbares Subjekt einer ausgedehnten Vorstellung einverleiben kön1

L

5

1

L

10

1

1

L

15

L

1

L

1

n

L

u

1

L

1

L

20

1

L

25

1

1

L

1

1

L

30

1

1

L

L

1

1

L

L

1

1

L

35

L

1

1

L

1

L

1

L

40

1

L

221

Karl Marx • Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen nen? Alle vorigen G r ü n d e der Theologen k ö n n e n ihnen hier wieder zurückg e s c h o b e n w e r d e n . Ist das untheilbare Subjekt oder die untheilbare S u b stanz auf der r e c h t e n o d e r d e r linken Seite der Vorstellung? H ä l t sie sich in diesem Theilchen auf, oder in einem a n d e r n ? Ist sie in j e d e m Theil, o h n e selbst a u s g e d e h n t zu sein? Oder ist sie ganz in einem Theile, o h n e d o c h a u c h in den übrigen nicht zu s e i n ? « S.467. » Ich behaupte, daß die Lehre von der Immaterialität, Einfachheit und Untheilbarkeit einer denkenden Substanz ein wahrer Atheismus sei, u n d daß sie zur Rechtfertigung aller derjenigen M e i n u n g e n dienen kann, weshalb S p i n o z a s o b e r ü c h t i g t g e w o r d e n i s t . « S.468. Nähmlich: » W i r sehn u n s genöthigt, ein ä u s s e r e s Objekt, e n t w e d e r als ein bloses Verhältniß o h n e e t w a s , das sich verhält, a n z u s e h n , oder es mit einer Vorstellung oder I m p r e s s i o n für einerlei zu h a l t e n . « S.470. »Also k ö n n e n wir v o n k e i n e m Schlüsse, d e n wir über die Verknüpfung u n d den Widerstreit der I m p r e s s i o n e n m a c h e n , mit Gewißheit wissen, ob sie a u c h auf die Objekte a n g e w a n d t w e r d e n k ö n n e n ; u m g e k e h r t aber m ü s s e n alle Sätze dieser Art, die v o n d e n O b j e k t e n gelten, a u c h ganz gewiß auf die I m p r e s s i o n e n a n g e w a n d t w e r d e n k ö n n e n . « S. 470. » Z w e i v e r s c h i e d n e S y s t e m e v o n W e s e n vorgestellt, wo i c h genöthigt zu sein glaube, ihnen eine S u b s t a n z oder einen G r u n d der I n h ä r e n z beizulegen. Ich sehe zuerst das Universum der Objekte oder der Körper . . . h i e r erscheint Spinoza, u n d sagt mir, daß dieses blose Modifikationen sind; u n d daß das Subjekt, in w e l c h e m sie inhäriren, einfach, u n z u s a m m e n gesezt u n d untheilbar ist. Hierauf b e t r a c h t e ich das andre S y s t e m v o n W e s e n , nehmlich das Universum der Gedanken oder meiner Impressionen und Begriffe. Hier b e m e r k e ich eine andre S o n n e , M o n d , S t e r n e etc., k u r z alles, was ich in dem ersten Ganzen entdecken oder [mir] vorstellen kann. Bei meiner Nachfrage hierüber k o m m e n die T h e o l o g e n u n d sagen mir, daß dieses alles blose Modifikationen sind, u n d z w a r Modifikationen einer einfachen, u n z u s a m m e n g e s e z t e n u n d untheilbaren S u b s t a n z . U n mittelbar darauf w e r d e ich v o n einem G e r ä u s c h v o n w o h l h u n d e r t S t i m m e n ü b e r t ä u b t , w e l c h e sämtlich die erste H y p o t h e s e mit A b s c h e u u n d Verachtung, die zweite aber mit Beifall u n d V e r e h r u n g b e h a n d l e n . I c h w e n d e meine A u f m e r k s a m k e i t auf diese H y p o t h e s e n , um zu sehn, w a s der G r u n d v o n einer so grossen Partheilichkeit sein möge u n d f i n d e .. d a ß s i e Leinander so ähnlich sind, daß es unmöglich ist, eine U n g e r e i m t h e i t in d e m einen zu e n t d e c k e n , die ihnen nicht beiden g e m e i n sei.« S.[471—]472.| |[8]| » W i r k ö n n e n n i e m a l s einen Widerstreit z w i s c h e n einem a u s g e d e h n ten O b j e k t als einer Modifikation u n d einem einfachen, u n z u s a m m e n g e s e z t e n W e s e n als seiner S u b s t a n z finden, w e n n dieser Widerstreit nicht ebenfalls z w i s c h e n der Vorstellung oder Impression dieses a u s g e d e h n t e n Objekts u n d desselbigen u n z u s a m m e n g e s e z t e n W e s e n s stattfinden soll. J e d e r Begriff 1

L

5

1

L

1

L

1

L

10

1

L

15

1

1

L

L

1

20

L

1

1

L

25

L

1

30

1

L

35

1

1

L

222

L

40

Aus David Hume: Über die menschliche Natur v o n einer Beschaffenheit i n d e m O b j e k t e m u ß v o r h e r eine I m p r e s s i o n gew e s e n sein; u n d d a h e r m u ß j e d e s w a h r z u n e h m e n d e Verhältniß, sowohl der E i n s t i m m u n g als des Widerstreits, beiden, s o w o h l d e n O b j e k t e n , als d e n I m p r e s s i o n e n gemein s e i n . « S.473. M a n h a t gegen S p i n o z a , »nach der Scholastischen A r t zu d e n k e n oder vielmehr zu reden« g e s a g t 1) » e i n e Modification, w e n n sie o h n e u n t e r s c h i e d n e u n d a b g e s o n d e r t e E x i s t e n z w ä r e « »sei d a s s e l b e , a l s ihre S u b s t a n z « » folglich die A u s d e h n u n g des U n i v e r s u m s g e w i s s e r m a s s e n mit d e m e i n f a c h e n W e s e n . . . Leinerl e i . « »Also m ü s s e s i c h die untheilbare S u b s t a n z selbst a u s d e h n e n « » s o d a ß sie mit der A u s d e h n u n g eins w i r d « o d e r » d i e A u s d e h n u n g m ü s s e sich z u s a m m e n z i e h n , s o d a ß sie mit der u n t h e i l b a r e n S u b s t a n z eins Lwird. « » D e r s e l b i g e E i n w u r f ist g e g e n u n s r e a u s g e d e h n t e n Vorstellungen u n d d a s einfache W e s e n der Seele zu r i c h t e n . « S.[473—]474. 2) » M a n h a b e k e i n e n Begriff v o n S u b s t a n z , der nicht auf die Materie a n w e n d b a r ; k e i n e n Begriff v o n einer u n t e r s c h i e d n e n S u b s t a n z , der nicht auf j e d e n u n t e r s c h i e d n e n Theil der M a t e r i e p a ß t e ; die M a t e r i e sei a l s o keine Modifikation, s o n d e r n eine S u b s t a n z : J e d e r Theil der M a t e r i e n i c h t eine b e s o n d r e Modifikation, sondern e i n e b e s o n d r e S u b s t a n z . « » N i m m t m a n eine S u b s t a n z f ü r ein D i n g , d a s d u r c h sich selbst b e s t e h n k a n n , so ist offenbar jede Vorstellung eine S u b s t a n z , u n d j e d e r unterschiedne T h e i l einer V o r s t e l l u n g eine u n t e r s c h i e d n e S u b s t a n z . « S.474 [—475]. 3 ) »hat m a n gegen d a s S y s t e m der einen einfachen S u b s t a n z i n d e m U n i v e r s o eingeworfen, d a ß w e n n diese S u b s t a n z das S u b s t r a t u m oder der Träger aller Dinge sein sollte, sie sich zu gleicher Zeit in Formen müßte modifiziren können, die sich einander widersprächen u n d unverträglich sind? ν . . L I c h t h u e dieselbe Frage in Ansehung der Impressionen1 L u n d finde, d a ß die A n t w o r t in d e m einen Fall so wenig g e n u g t h u e n d ist, als in d e m a n d r e n . « S.475. » M a n sieht also, d a ß u n s dieselben Schwierigkeiten folgen, wir m ö g e n u n s auf die eine o d e r auf die a n d r e Seite w e n d e n wollen, u n d d a ß wir keinen Schritt zur Befestigung der Einfachheit u n d I m m a t e r i a l i t ä t der Seele t h u n k ö n n e n , o h n e d e n W e g z u einem gefährlichen u n d unwiderruflichen A t h e i s m u s z u lehren.« S.475. » D e r s e l b e Fall, w e n n wir, statt den Gedanken eine Modification der Seele zu nennen, ihm d e n z w a r altern aber d o c h m e h r m o d i s c h e n N a m e n einer Handlung g e b e n wollen.« S.475[—476]. » G l e i c h w i e wir v o n der Unterscheidung und Trennung d e r Begriffe der äussern Gegenstände schliessen, d a ß die äussern Objekte eine von einander abgesonderte Existenz haben, so muß dasselbe von den Begriffen gelten, wenn wir sie zu unsren eignen gegriffen machen. W e n i g s t e n s m u ß m a n g e s t e h n , d a ß e s unmöglich ist, zu sagen, w i e i n der Seele solche v e r s c h i e d n e n u n d selbst w i d e r s p r e c h e n d e n Vorstellungen, o h n e eine fundamentelle u n d w e s e n t l i c h e V e r ä n d e r u n g 1

L

5

1

L

1

1

1

L

L

1

1

L

1

1

L

10

1

1

L

L

1

L

1

L

1

1

L

L

1

L

15

1

L

1

1

1

L

1

L

1

L

20

L

1

1

L

L

25

1

L

30

1

L

1

L

35

1

L

1

L

1

1

L

1

L

1

L

40

1

L

223

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 1

möglich s i n d ; folglich k a n n m a n niemals b e s t i m m e n , in w e l c h e m Sinne Vorstellungen Handlungen dieser Substanz sein können. « S.477 | |[9]| »Brächte d e r A u s d r u c k (Handlung) dieser S a c h e einen V o r t h e i l , so m ü ß t e er denselben d e r S a c h e des A t h e i s m u s b r i n g e n . D e n n wollen d e n n unsre Theologen sich anmassen, ein Monopolium mit d e m W o r t H a n d l u n g zu treiben, u n d k ö n n e n die Atheisten sich desselben nicht eben so gut bedienen u n d sagen, d a ß Pflanzen, Thiere, M e n s c h e n u.s.w. nichts als b e s o n d r e H a n d l u n g e n der einen einfachen allgemeinen S u b s t a n z sind, die sich d u r c h eine blinde u n d absolute N o t h w e n d i g k e i t ä u s s e r t ? « S.478. Um zu beweisen, » d a ß es unmöglich sei, daß das Denken je durch Materie sollte verursacht werden können « s a g t m a n : » M a t e r i e u n d B e w e g u n g , s o v e r s c h i e d e n sie a u c h sein mögen, s i n d i m m e r Materie u n d B e w e g u n g . « S.[479 und] 478. »Da K r e i s b e w e g u n g nichts als K r e i s b e w e g u n g , so ungereimt, daß e i n e B e w e g u n g i n einer a n d e r n Richtung, z . B . E l l i p s e , eine E m p f i n d u n g o d e r m o r a l i s c h e Reflexion s e i n solle.« »Verschiedne Stösse, V e r ä n d r u n g e n , Mischungen seien d i e einzigen V e r ä n d r u n g e n , deren Materie fähig i s t , diese geben nie Begriff v o n D e n k e n oder Vorstellen. « [S.]479. » D a n u n alle Objekte, die sich nicht w i d e r s p r e c h e n , einer beständigen Verknüpfung fähig s i n d , d a keine realen O b j e k t e sich widers p r e c h e n , so k ö n n e n wir nie e n t d e c k e n , w i e u n d w a r u m ein O b j e k t die U r s a c h e eines a n d e r n sei oder nicht sei, so g r o ß oder so klein die Aehnlichkeit zwischen i h n e n s e i n m a g . « S.480. » W e n n wir gleich die A r t der Verknüpfung z w i s c h e n B e w e g u n g e n u n d G e d a n k e n nicht begreifen k ö n n e n , so ist dieß d o c h derselbige Fall zwischen allen a n d e r n U r s a c h e n u n d Wirk u n g e n . « S.480. » W o l l t ihr also b e h a u p t e n , ihr k ö n n t e t a priori b e w e i s e n , daß eine Stellung der K ö r p e r nie das D e n k e n v e r u r s a c h e n k ö n n e , weil immer nur, ihr m ö c h t e t die K ö r p e r d r e h e n u n d w e n d e n , wie ihr w o l l t e t , e i n e n e u e L a g e der K ö r p e r z u m Vorschein k ä m e ; s o m ü ß t ihr n a c h demselben G a n g zu raisoniren, a u c h schliessen, daß sie niemals Bewegung hervorbringen kann, d e n n die Verknüpfung ist in d e m einen Fall nicht einleuchtender, als in d e m a n d e r n . S.[480—]481. Wird sich auf die Erfahrung berufen »so läßt diese e i n e beständige Verbindung zwischen Gedanken und Bewegungen wahrnehmen . . . jeder kann wahrnehmen, daß die v e r s c h i e d n e n Verfassungen seines K ö r p e r s a u c h seine G e d a n k e n u n d E m p f i n d u n g e n v e r ä n d e r n . « S.481. » W i r f i n d e n , daß G e d a n k e n u n d B e w e g u n g e n v e r s c h i e d e n s i n d als Begriffe, d u r c h E r f a h r u n g aber, daß sie beständig vereinigt sind, u n d [da] dieses es alles ist, w o d u r c h wir u n s e r n Begriff v o n U r s a c h e und Wirkung unterscheiden, w e n n er auf die Wirkungen der Materie a n g e w a n d t wird, so k ö n n e n wir mit Gewißheit schliessen, daß die B e w e g u n g e n die U r s a c h e n der G e d a n k e n u n d Vorstellungen sein k ö n n e n u n d a u c h wirklich s i n d . « S.481[—482]. Wird die S a c h e auf G o t t L

1

1

1

L

L

1

L

1

L

L

5

1

L

1

1

10

1

u

L

1

L

L

1

1

L

L

1

1

L

15

1

L

1

L

L

1

L

1

L

1

L

1

20

1

L

L

1

L

25

1

L

30

1 9

L

1

L

1

L

1

L

1

224

35

1

L

40

F

Aus David Hume: Über die menschliche Natur 1

g e s c h o b e n so ist es 1) » e i n identischer S a t z , der u n s keine Einsicht in die N a t u r dieser Kraft oder Verknüpfung v e r s c h a f f t « w e n n w i r s a g e n , »daß der Begriff eines unendlich mächtigen W e s e n s mit d e m Begriff jeder Wirkung, welche es will, verknüpft sei, so sagen wir ||[10]| in der T h a t nicht m e h r , als d a ß ein W e s e n , d e s s e n Wollen allemal mit einer W i r k u n g verknüpft ist, allemal mit einer W i r k u n g verknüpft s e i . « S.483. 2 ) »führt u n s die V o r a u s s e t z u n g , als ob G o t t das grosse u n d allgemein w i r k s a m e Principium w ä r e , w e l c h e s den Mangel aller U r s a c h e n ergänzte, zu d e n gröbsten Gotteslästerungen u n d Ungereimtheiten. D e n n aus d e m s e l b e n G r u n d e , weshalb wir bei den Wirkungen in der N a t u r zu ihm u n s r e Z u flucht n e h m e n u n d b e h a u p t e n , daß die M a t e r i e nicht d u r c h sich selbst B e w e g u n g mittheilen oder G e d a n k e n hervorbringen k ö n n e , nähmlich, weil wir die V e r k n ü p f u n g zwischen diesen Objekten nicht e n t d e c k e n k ö n n e n : aus d e m s e l b e n G r u n d sage ich, m ü s s e n wir a u c h die Gottheit für d e n U r h e b e r aller u n s r e r Begierden u n d Vorstellungen e r k e n n e n : weil sie e b e n keine deutlichre V e r k n ü p f u n g w e d e r unter einander, n o c h mit d e r angen o m m e n e n aber ganz u n b e k a n n t e n S u b s t a n z der Seele h a b e n . « S.483. » D i e s e W i r k s a m k e i t des h ö c h s t e n W e s e n s ist v o n v e r s c h i e d n e n Philosop h e n in A n s e h u n g aller H a n d l u n g e n des G e m ü t h e s b e h a u p t e t w o r d e n , n u r das Wollen o d e r b e t r ä c h t l i c h e n Theil d e s Wollens hat m a n a u s n e h m e n w o l l e n . . Ausnahme gemacht, um den gefährlichen Consequenzen dieser L e h r e aus d e m W e g zu gehn. W e n n nichts w i r k s a m ist, als w a s eine offenb a r e Kraft hat, so ist ein G e d a n k e in keinem Fall w i r k s a m e r als die M a t e r i e ; und w e n n u n s dieser Mangel der Wirksamkeit zwingt, u n s r e Zuflucht zu einer Gottheit zu n e h m e n , so ist das h ö c h s t e W e s e n die reale U r s a c h e aller u n s r e r H a n d l u n g e n , der b ö s e n u n d lasterhaften sowohl, als der guten u n d t u g e n d h a f t e n . « S.[483-]484. » E s ist g e w i ß eine A r t v o n B e s c h i m p f u n g für die P h i l o s o p h i e , w e n n man sie, d e r e n souveraines A n s e h n allenthalben a n e r k a n n t w e r d e n sollte, zwingt, bei jeder Gelegenheit sich wegen ihrer Folgen zu v e r t h e i d i g e n u n d sich bei j e d e r K u n s t u n d W i s s e n s c h a f t , die an ihr A n s t o ß n i m m t , z u r e c h t f e r t i g e n . E s fällt e i n e m d a b e i ein K ö n i g ein, der des H o c h v e r r a t h s gegen seine eignen U n t e r t h a n e n beschuld i g t w i r d . « S.485. » U n s r e Vernunft m u ß als eine A r t v o n Ursache b e t r a c h t e t w e r d e n , w o v o n die Wahrheit die natürliche Wirkung ist; a b e r als eine solche, w e l c h e d u r c h die U n t e r b r e c h u n g andrer U r s a c h e n u n d d u r c h die U n b e s t ä n d i g k e i t u n s r e r Seelenkräfte öfters gehindert w e r d e n k a n n . « S. 363. » B e i j e d e m Urtheile, es mag n u n blos wahrscheinlich oder wissenschaftlich gewiß sein, m ü s s e n wir allemal das e r s t e Urtheil, welches aus der Natur des Objekts g e n o m m e n ist, d u r c h ein a n d r e s a u s der Natur des Verstandes b e r i c h t i g e n . « S.366. ||[11]| » H i e r e n t s t e h t also eine n e u e L

L

1

1

L

5

L

1

L

10

15

1

L

20

1

L

1

1

L

25

L

1

u

30

1

L

35

1

L

40

1

L

225

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen A r t v o n Wahrscheinlichkeit, w o d u r c h die erste v e r b e s s e r t u n d in O r d n u n g g e b r a c h t u n d ihr richtiges M a a ß u n d Verhältniß b e s t i m m t wird. So wie n u n die D e m o n s t r a t i o n der Aufsicht der Wahrscheinlichkeit u n t e r w o r f e n ist, so ist die Wahrscheinlichkeit wieder mit einer neuen Prüfung, vermittelst einer Handlung des Nachdenkens, v e r b u n d e n , w o r i n n e n die Natur unsres Verstandes u n d unsre Schlüsse von der ersten Wahrscheinlichkeit unsre Objekte w e r d e n . « S.[366—]367. » N a c h d e m wir n u n auf diese A r t bei jeder Wahrscheinlichkeit ausser der ursprünglichen Ungewißheit, die d e m Subjekte anhängt, n o c h eine n e u e Ungewißheit gefunden h a b e n , die v o n der S c h w ä c h e desjenigen Vermögens herrührt, welches urtheilt, u n d n a c h d e m wir diese z u s a m m e n verglichen h a b e n , so verbindet u n s u n s r e Vernunft, einen n e u e n Zweifel zuzulassen, der v o n der Möglichkeit h e r g e n o m m e n ist, daß wir u n s a u c h in der Schätzung der Wahrhaftigkeit u n d Treue unsrer Vermögen irren k ö n n e n . Dieses ist ein Zweifel, der u n s unmittelbar aufstößt, u n d den wir nothwendig, w e n n anders u n s r e V e r n u n f t bündig sein soll, auf eine e n t s c h e i d e n d e A r t auflösen m ü ß t e n . Allein w e n n a u c h diese Entscheidung für u n s e r v o r h e r gefälltes Urtheil günstig ausfallen sollte, so g r ü n d e t es sich d o c h n u r auf Wahrscheinlichkeit u n d m u ß daher u n s r e erste U e b e r z e u g u n g immer n o c h w a n k e n d lassen, u n d m u ß selbst w i e d e r u m d u r c h einen vierten Zweifel derselben Art wieder geschwächt w e r d e n , u n d so ins Unendliche, bis zulezt gar nichts von der ursprünglichen Wahrscheinlichkeit m e h r übrig bleibt, so groß wir i m m e r ihren e r s t e n A n f a n g v o r a u s s e t z e n , u n d so klein wir immer die Verringerung bei j e d e m n e u e n Grad der Ungewißheit a n n e h m e n . K e i n endliches Ding k a n n bei einer ins unendliche wiederholten A b n a h m e b e s t e h n ; indem selbst die u n g e h e u e r s t e G r ö s s e , w e l c h e die menschliche Einbildungskraft f a s s e n k a n n , auf diese A r t in nichts v e r w a n d e l t w e r d e n m u ß . U n s e r erster G l a u b e mag daher n o c h so stark sein, so m u ß er unvermeidlich v e r s c h w i n d e n , w e n n er d u r c h so viele n e u e U n t e r s u c h u n g e n m u ß , w o v o n ihm j e d e e t w a s v o n seiner S t ä r k e u n d Kraft b e n i m m t . . . a l l e logischen Regeln ^ f o r d e r n e i n e kontinuirliche V e r m i n d r u n g des G l a u b e n s u n d der Gewißheit, so daß zulezt g a n z u n d gar nichts m e h r d a v o n übrig b l e i b t . « S.[367—]368. | |[12]| » E s fragt sich also, wie es zugeht, daß wir n a c h allem diesen d e n n o c h einen Grad des G l a u b e n s behalten, welcher zu u n s r e m Z w e c k e , sowohl in der Philosophie, als im g e m e i n e n L e b e n groß genug i s t ?« S. 372. » Hierauf a n t w o r t e ich, daß n a c h der ersten u n d zweiten E n t s c h e i d u n g , wo u n s r e Gemüthshandlung anfängt, g e z w u n g e n u n d unnatürlich zu w e r d e n , u n d die Begriffe s c h w a c h u n d dunkel sind, ihr Einfluß auf die EinbildungsL·aft, u n d die Stärke, die sie den G e d a n k e n verleihen oder n e h m e n , keines w e g s mehr gleich ist, obgleich die Principien der Urtheilskraft u n d das W ä g e n der entgegengesezten U r s a c h e n bei d e m ersten Anfange d a s s e l b e ist. Sobald

5

1

L

10

15

1

L

20

1

L

1

L

1

1

1

L

L

25

30

1

L

1

L

226

35

40

Aus David Hume: Über die menschliche Natur

5

nun das G e m ü t h zu seinen Objekten nicht mit Leichtigkeit u n d B e q u e m lichkeit gelangt, so h a b e n dieselben Prinzipien nicht m e h r dieselbe Wirkung, welche sie bei einer m e h r natürlichen Vorstellung der Begriffe h a b e n , u n d die Einbildungskraft fühlt nicht m e h r einen so starken E i n d r u c k , der d e n e n proportionirlich w ä r e , w e l c h e v o n den gewöhnlichen Urtheilen u n d Mein u n g e n der M e n g e h e r r ü h r e n . « S.[372—]373. » So w i e die B e w e g u n g e n der Seele das subtile D e n k e n u n d Spekuliren nicht zulassen, so sind hinwied e r u m die leztern H a n d l u n g e n der Seele d e n G e m ü t h s b e w e g u n g e n eben so nachtheilig. « S. 373. » D a der Glaube eine lebhafte Vorstellung ist, so k a n n er nie vollständig sein, w e n n er nicht auf e t w a s leichtes u n d natürliches gegründet i s t . « S. 374. » S o fährt also der Skeptiker immer fort durch Vernunft zu d e n k e n u n d zu glauben, w e n n er gleich b e h a u p t e t , d a ß er seine Vernunft d u r c h Vernunft nicht vertheidigen k ö n n e ; u n d n a c h derselbigen Regel m u ß er d e m Prinzip über die Wirklichkeit der K ö r p e r beistimmen, o h n e r a c h t e t er keine A n s p r ü c h e m a c h e n kann, ihre Wahrhaftigkeit durch philosophische B e w e i s e d a r z u t h u n . « S.376. » W i r k ö n n e n w o h l fragen: Welche Ursachen bestimmen uns an die Wirklichkeit der Körper zu glauben? aber umsonst w e r d e n wir fragen: ob es Körper gebe oder nicht? Dieses ist ein P u n k t , d e n wir bei allen u n s e r n E r k e n n t n i s s e n schon als a u s g e m a c h t a n n e h m e n m ü s s e n . « S.[376—]377. » D a ß unsre Sinne ihre Impressionen nicht als Bilder eines verschiednen oder unabhängigen und äusserlichen Dinges vorstellen, ist offenbar; weil sie u n s nichts als eine einzelne W a h r n e h m u n g zuführen u n d u n s nie die m i n d e s t e A h n u n g von einem a n d e r n Dinge ausser derselben geben. E i n e einzelne Wahrnehmung k a n n nie anders d e n Begriff einer zwiefachen Existenz erzeugen, als d u r c h eine Folgerung, die e n t w e d e r Vernunft oder Einbildungskraft macht. | |[13]| W e n n die Seele weitersieht, als d a s , w a s ihr unmittelbar erscheint, so k ö n n e n ihre Schlüsse nie auf die R e c h n u n g der Sinne geschrieben w e r d e n , u n d ihr Blick geht gewiß allemal weiter, w e n n sie v o n einer einzelnen W a h r n e h m u n g auf eine zwiefache Wirklichkeit oder auf zwei wirkliche Dinge schließt, u n d die Verhältnisse der Aehnlichkeit u n d der ursachlichen V e r k n ü p f u n g z w i s c h e n ihnen a n n i m m t . « S. 379. » H i e r b e i m ü s s e n wir b e m e r k e n , daß alle Sensationen so v o m G e m ü t h e e m p f u n d e n w e r d e n , wie sie wirklich sind, u n d d a ß die Schwierigkeit, w e n n wir zweifeln, ob sie sich als blose Impressionen oder ^verschiedene Objekte präsentiren, nicht ihre Natur betrifft, sondern nur ihre Verhältnisse u n d ihre L a g e . W e n n n u n die Sinne u n s die Impressionen als äussere, von uns unabhängige Objekte vorstellten, so m ü ß t e n b e i d e , sowohl die Objekte, als unser eignes Selbst den Sinnen vorgestellt w e r d e n , d e n n sonst k ö n n t e n sie d u r c h diese Fähigkeiten gar nicht verglichen w e r d e n . Die Schwierigkeit liegt also darin, in wiefern unser eigenes Selbst ein Objekt u n s r e r Sinne w e r d e n 1

1

L

L

1

L

10

1

L

15

1

L

20

25

30

1

L

1

L

35

40

1

227

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 1

1

k a n n ! « S.[379—]380. » E s i s t u n g e r e i m t , sich einzubilden, d a ß die Sinne jemals einen Unterschied zwischen unsrem Selbst und den äussern Objekten darthun könnten.« S.380. » D a u n s alle H a n d l u n g e n u n d E m p f i n d u n g e n des G e m ü t h s d u r c h unser Selbstbewußtsein b e k a n n t sind, so m ü s s e n sie nothwendig in j e d e m S t ü c k e so erscheinen, wie sie wirklich sind, u n d so wirklich sein, wie sie e r s c h e i n e n . « S.381. » E i n j e d e s Ding, das vor d e m G e m ü t h e als eine wirkliche Vorstellung erscheint, k a n n unmöglich d e m G e m ü t h e als e t w a s a n d r e s verschiedenes v o r k o m m e n . « S . 3 8 1 . »Man k ö n n t e sagen, d a ß u n s e r eigner K ö r p e r offenbar u n s a n g e h ö r e , u n d da v e r s c h i e d n e I m p r e s s i o n e n d e m K ö r p e r als äusserlich e r s c h e i n e n , so n e h m e n wir a u c h an, d a ß sie ausser uns s i n d . « S.381[—382]. » L W a s d i e Unabhängigkeit u n s r e r Vorstellungen v o n u n s selbst betrifft, so k a n n diese nie ein G e g e n s t a n d der Sinne s e i n . « S. 383. » W i r d e n k e n , ein O b j e k t h a b e hinlängliche Realität, w e n n sein Dasein u n u n t e r b r o c h e n , u n d v o n d e n kontinuirlichen V e r ä n d e r u n g e n , deren wir u n s in u n s selbst b e w u ß t sind, unabhängig i s t . « S.383. » D i e S i n n e g e b e n u n s k e i n e n Begriff v o n der kontinuirlichen E x i s t e n z , weil sie nicht über d e n K r e i s hinaus w i r k e n k ö n nen, in w e l c h e m sie in der T h a t w i r k e n . « S.383. » S i e bringen die Meinung v o n einer v e r s c h i e d e n e n E x i s t e n z e b e n so wenig h e r v o r . « S.[383—] 384. » U m sie als vorgestellt zu geben, m ü ß t e n sie dieselbe als Bild, u n d a u c h als Objekt geben k ö n n e n . Um sie als ursprünglich e r s c h e i n e n zu lassen, m ü ß t e n sie e t w a s falsches v o r s t e l l e n . « S.384. » D r e i v e r s c h i e d n e Arten I m p r e s s i o n e n v o n den Sinnen z u g e f ü h r t 1) I m p r e s s i o n e n der Figur, G r ö s s e , B e w e g u n g u n d Solidität der K ö r p e r , 2) der F a r b e n , G e schmack, G e r u c h , T ö n e , H i t z e u n d K ä l t e , 3) I m p r e s s i o n e n der L u s t u n d U n l u s t , die v o n der E i n w i r k u n g der Objekte auf u n s e r n K ö r p e r e n t s t e h n . « S.384. ||[14]| » D e r U n t e r s c h i e d zwischen i h n e n h a t w e d e r in der W a h r n e h m u n g , n o c h in der Vernunft, sondern lediglich in der Imagination seinen G r u n d . D e n n sie sind nichts als W a h r n e h m u n g e n , die v o n d e n b e s o n d e r n Gestalten u n d B e w e g u n g e n der Theile des K ö r p e r s h e r k o m m e n . « S.385. » N a c h den Sinnen zu u r t h e i l e n , sind a l l e Vorstellungen in der A r t ihrer E x i s t e n z einerlei. « S. 386. » S o lange Vorstellungen u n d Dinge für einerlei g e l t e n , k ö n n e n wir n i e m a l s von der E x i s t e n z des einen auf die E x i s t e n z des a n d e r n s c h l i e s s e n . . u n t e r s c h e i d e n w i r u n s r e Vorstellungen v o n den O b j e k t e n (ebensowenig).« S.[386—]387. » W i r m ü s s e n also diese M e i n u n g ( v o n der u n t e r s c h i e d n e n u n d kontinuirlichen E x i s t e n z der K ö r p e r ) g a n z u n d g a r der ^Einbildungskraft schuldig s e i n . « S.387. » D i e H i t z e eines F e u e r s , glaubt m a n , sei in d e m F e u e r , so lang m a n sie nicht sehr empfindet; aber der S c h m e r z , den es bei seiner A n n ä h e r u n g verursacht, hat n a c h u n s r e r Meinung kein a n d r e s Dasein, als in der Vorstell u n g . « S.388. » E s i s t (also) w e d e r das Unwillkührliche gewisser ImL

L

1

L

5

1

L

1

1

L

L

1

10

1

L

1

L

1

1

L

15

1

L

L

1

L

1

L

20

1

L

1

1

1

L

L

L

25

1

1

L

L

1

1

L

L

1

30

1

L

L

1

L

1

L

1

1

L

1

L

L

35

1

L

1

1

1

L

L

1

1

L

228

L

40

Aus David Hume: Über die menschliche Natur pressionen, wie m a n gemeiniglich annimmt, n o c h ihre grössere S t ä r k e u n d Kraft die U r s a c h e , w e s h a l b wir ihnen eine Realität u n d eine kontinuirliche E x i s t e n z beilegen, w e l c h e wir a n d e r n , die wülkührlich oder s c h w a c h sind, a b s p r e c h e n . « S. 388. » A l l e diejenigen O b j e k t e , d e n e n wir eine kontinuir5 liehe E x i s t e n z b e i l e g e n , h a b e n e i n e b e s o n d r e Beständigkeit an s i c h , w e l c h e sie v o n den I m p r e s s i o n e n unterscheidet, deren E x i s t e n z v o n unsrer Vorstellung a b h ä n g t . « S.[388—]389. » D e n n o c h ist diese Beständigkeit nicht so v o l l k o m m e n , d a ß nicht eine beträchtliche M e n g e v o n A u s n a h m e n . D i e K ö r p e r ä n d e r n oft ihre Stellungen u n d Eigenschaften, u n d 1

L

1

1

L

1

L

L

1

L

1

L

10

1

1

sind zuweilen n a c h einer kleinen A b w e s e n h e i t k a u m n o c h k e n n t l i c h . « S. 389. »Aber z u m e r k e n , d a ß s i e s e l b s t bei diesen V e r ä n d e r u n g e n einen Zusammenhang abhalten, u n d eine regelmässige Abhängigkeit v o n e i n a n d e r h a b e n , welches der G r u n d einer A r t v o n Causalschlüssen ist, und die Meinung v o n ihrer kontinuirlichen E x i s t e n z e r z e u g t . « S.389. » D i e MeiL

1

L

L

1

L

15

1

nung der kontinuirlichen E x i s t e n z gewisser K ö r p e r hängt also v o n d e m Zusammenhang und der Beständigkeit gewisser Impressionen ab.« S. 390. » A u f w e l c h e A r t e r z e u g e n d i e s e Eigenschaften eine s o seltsame Mein u n g ? « S.390. » O b g l e i c h die innerlichen Impressionen, w e l c h e wir als fliessend u n d v e r s c h w i n d e n d a n s e h n , a u c h einen gewissen Z u s a m m e n h a n g L

1

1

L

L

1

L

1

20

1

oder eine gewisse Regelmässigkeit in ihrer E r s c h e i n u n g h a b e n , . . i s t d o c h von g a n z verschiedner N a t u r , als d i e j e n i g e , w e l c h e wir in den K ö r p e r n e n t d e c k e n . U n s r e Leidenschaften h a b e n n a c h d e m , w a s die E r f a h r u n g lehrt, e i n e n gewissen Z u s a m m e n h a n g mit einander, u n d h ä n g e n v o n einander a b ; a b e r bei keiner Gelegenheit ist es nöthig anzunehmen, daß sie 25 auch da existirt und gewirkt haben müßten, wo sie nicht wahrgenommen wurden, um dieselbe Abhängigkeit u n d dieselbe V e r k n ü p f u n g z u e r h a l t e n , die wir erfahren h a b e n . « S. 390. »LÜiese ( d i e ä u s s e r n O b j e k t e ) f o r d e r n eine continuirliche Wirklichkeit, w e n n sie nicht im gewissen M a s s e die Regelmässigkeit ihrer W i r k u n g e n verlieren s o l l e n . « S. 391. » D i e kontinuirL

1

L

L

1

L

1

L

1

L

1

1

1

L

L

1

L

30

1

liehe Wirklichkeit der Objekte wird voraus gesezt, u m die Möglichkeit der Verbindung zwischen den vergangnen und gegenwärtigen Erscheinungen zu begreifen, u n d ihnen die Vereinigung u n t e r einander z u z u s c h r e i ben, w e l c h e n a c h der E r f a h r u n g mit ihren b e s o n d r e n N a t u r e n u n d U m s t ä n den v e r b u n d e n i s t . « S.393. » H i e r w e r d e ich also natürlicherweise dahin L

1

L

35

gebracht, die Welt als etwas Reelles u n d Beharrliches zu b e t r a c h t e n , das seine Wirklichkeit fortdauernd behält, selbst w e n n es meiner W a h r n e h m u n g nicht m e h r gegenwärtig i s t . « S.393. » D a d e m G e m ü t h e nichts als seine eignen Vorstellungen realiter gegenwärtig s i n d , ist e s nicht n u r u n m ö g l i c h , eine Gewohnheit anders, als d u r c h die regelmässige Folge dieser 40 Vorstellungen zu erwerben, s o n d e r n e i n e Gewohnheit kann unmöglich diesen Grad der Regelmässigkeit übertreffen. « S.393. » E i n Grad v o n 1

L

1

L

1

L

1

1

L

L

1

L

229

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 1

Regelmässigkeit in u n s e r n Vorstellungen k a n n d a h e r nie für u n s e i n G r u n d sein, auf einen größren Grad v o n Regelmässigkeit in gewissen Objekten zu schliessen, die gar nicht wahrgenommen worden sind, d e n n eine G e w o h n h e i t , die d u r c h e t w a s e r w o r b e n ist, w a s d e m G e m ü t h e nie gegenwärtig g e w e s e n ist, enthält einen W i d e r s p r u c h . « S.[393—]394. » W e n n wir n u n auf die kontinuirliche E x i s t e n z der O b j e k t e der Sinne a u s ihrem Zusammenhang u n d ihrer öftern Vereinigung schliessen, so ist es klar, daß wir d a d u r c h den O b j e k t e n eine größre Regelmässigkeit beilegen, als in u n s e r n blosen Vorstellungen w a h r g e n o m m e n w i r d . « S. 394. »Wir setzen v o r a u s , d a ß diese O b j e k t e immerfort, u n g e a c h t e t ihrer scheinbaren Unterbrechung, ihre gewöhnliche Verknüpfung b e h a l t e n u n d d a ß die unregelmässigen Erscheinungen d u r c h e t w a s z u s a m m e n g e h a l t e n w e r d e n , w a s wir nicht k e n n e n . « S. 394. » D a n u n aber alle Schlüsse über Erfahrungsgegenstände blos v o n der G e w o h n h e i t h e r k o m m e n , u n d Gewohnheit n u r allein die Wirkung wiederholter Wahrnehmungen sein k a n n : so k a n n die Ausdehnung der Gewohnheit und der Vernunfterkenntniß über die Erfahrung hinaus nie die direkte und natürliche Wirkung der beständigen Wiederholung u n d Verknüpfung sein, sondern muß von der Mitwirkung einiger andern Prinzipien entstehn. « S.394 sq. » D i e Einbildungskraft, w e n n sie einmal an einer G e d a n k e n r e i h e Theil n i m m t , ist geschickt fortzufahren, w e n n gleich die Objekte nicht m e h r da s i n d , sie sezt w i e eine G a l e e r e , die d u r c h R u d e r i n B e w e g u n g gebracht i s t , ihren Lauf o h n e einen n e u e n S t o ß fort.« S.395. » W e n n n u n die Seele einmal im Z u g ist, die Einförmigkeit unter den O b j e k t e n zu b e m e r k e n , f ä h r t sie natürlicherweise darin fort, bis sie die Einförmigkeit so komplet als möglich g e m a c h t hat. ||[15]| Die einzige V o r a u s s e t z u n g ihrer continuirlichen E x i s t e n z ist n u n zu diesem Z w e c k e hinreichend u n d giebt u n s einen Begriff v o n einer weit g r ö ß e r n Regelmässigkeit unter d e n Objekten, als diejenige ist, w e l c h e sie h a b e n , w e n n wir blos u n s r e Sinne darüber b e f r a g e n . « S.[395—]396. » W e n n wir d a r a n g e w ö h n t sind, in gewissen I m p r e s s i o n e n eine Beständigkeit zu b e o b a c h t e n , . . . s o k ö n n e n wir diese u n t e r b r o c h n e n W a h r n e h m u n g e n nicht als verschieden b e t r a c h t e n (wie sie d o c h wirklich sind), s o n d e r n wir b e t r a c h t e n sie im Gegentheil als dieselben Individua w e g e n ihrer Aehnlichkeit. Da aber diese Unterbrechung ihrer Existenz ihrer vollkommnen Identität widerspricht, u n d wir dabei die erste Impression als vernichtet, u n d die zweite als neu erschaffen uns vorstellen m ü ß t e n , so finden wir u n s in einer A r t v o n Verlegenheit u n d sind in eine A r t v o n W i d e r s p r u c h verwickelt. Um u n s a u s dieser Schwierigkeit zu helfen, v e r b e r g e n wir, so viel als möglich, die U n t e r b r e c h u n g , oder abstrahiren vielmehr ganz u n d gar d a v o n , o d e r schaffen sie d a d u r c h gänzlich bei Seite, d a ß wir a n n e h m e n , daß diese u n t e r b r o c h n e n Vorstellungen vermittelst einer realen E x i s t e n z , die L

1

L

5

1

L

10

1

L

15

1

L

1

L

20

1

L

1

1

L

L

1

L

25 ·

1

L

30

1

L

35

1

L

230

40

Aus David Hume: Über die menschliche Natur 1

wir a b e r freilich nicht empfinden k ö n n e n , unter einander verknüpft s i n d . « S . 397. » D i e A n s c h a u u n g eines O b j e k t s ist n i c h t h i n r e i c h e n d , d e n Begriff der Identität herbeizuführen. D e n n w e n n in d e m Satze Ein Ding ist mit sich selbst einerlei, der Begriff, der d u r c h das W o r t Ding a u s g e d r ü c k t 5 ist, gar nicht v o n d e m , w a s durch sich selbst b e z e i c h n e t ist, v e r s c h i e d e n w ä r e ; so k ö n n t e n wir in der T h a t gar nichts d a r u n t e r v e r s t e h e n , u n d der Satz w ü r d e gar nicht ein gewisses Subjekt und ein gewisses Prädikat enthalten, w e l c h e d o c h in diesem bejahenden Urtheil enthalten sind. E i n einzelnes Ding führt z w a r auf den Begriff der Einheit, aber nicht auf d e n 1

1

L

10

L

L

Begriff der Identität?« S. 398. » A u f der a n d e r n Seite k a n n eine Mehrheit der Objekte e b e n f a l l s nicht diesen Begriff herbeiführen, so ähnlich m a n diese Dinge a u c h a n n e h m e n mag. D e r Verstand urtheilt stets, daß das eine nicht das andre sei, u n d b e t r a c h t e t sie wie zwei, drei oder wie irgend eine bestimmte Zahl von Dingen, die ihrer Wirklichkeit n a c h g a n z u n d gar v o n L

1

L

15

1

einander v e r s c h i e d e n u n d unabhängig s i n d . « S.399. » D a also Zahl u n d Einheit sich beide mit d e m Verhältnisse der Identität nicht vertragen, so m u ß es in e t w a s liegen, das keins von beiden ist. Allein die W a h r h e i t zu gestehn, so scheint dieses b e i m ersten Anblick ganz unmöglich. Zwischen Einheit und Zahl k a n n es so wenig ein Mittelding g e b e n , als z w i s c h e n Sein L

20

und Nichtsein. W e n n wir ein Ding als existirend a n n e h m e n , so m ü s s e n wir e n t w e d e r a n n e h m e n , d a ß n o c h ein a n d r e s existire, u n d d a n n h a b e n wir den Begriff der Z a h l ; oder wir m ü s s e n a n n e h m e n , daß es nicht existire, in w e l c h e m Falle das erste Objekt bei der E i n h e i t b l e i b t . « S.399. » D i e s e Schwierigkeit zu h e b e n , m ü s s e n wir zu d e m Begriff der Zeit o d e r Dauer 25 unsre Zuflucht n e h m e n . « S.399. » I c h h a b e s c h o n o b e n b e m e r k t , d a ß Zeit im g e n a u e n Sinn d e n Begriff der Succession mit einschließt, u n d d a ß , w e n n wir ihren Begriff auf ein u n v e r ä n d e r l i c h e s O b j e k t a n w e n d e n , dieß vermittelst einer E r d i c h t u n g der Einbildungskraft geschieht, w o d u r c h m a n annimmt, daß das unveränderliche Ding an d e n V e r ä n d e r u n g e n der zu1

L

1

1

L

30

L

1

gleichseienden O b j e k t e , u n d vorzüglich an d e n V e r ä n d r u n g e n u n s r e r Vorstellungen Theil n e h m e . « S.399[—400]. » A u f diese A r t ist das principium individuationis nichts als die Unveränderlichkeit u n d Ununterbrochenheit eines Dings, u n g e a c h t e t der V e r ä n d r u n g der Zeit, w o d u r c h sich das G e m ü t h das Ding in v e r s c h i e d n e n P e r i o d e n seiner Wirklichkeit vorstellen kann, L

1

L

1

35

o h n e die A n s c h a u u n g (sc. Einheit) z u u n t e r b r e c h e n , u n d o h n e v e r b u n d e n zu sein, d e n Begriff der Vielheit o d e r L Z a h l z u bilden.« S . 4 0 1 . ||[17]| » W i r k ö n n e n d a r a u s die allgemeine Regel festsetzen, d a ß alle Begriffe, die der V e r s t a n d in gleicher o d e r in ähnlicher O r d n u n g , auf gleiche oder ähnliche A r t d e n k t , ausserordentlich leicht v e r w e c h s e l t w e r d e n k ö n n e n . « 40 S.403. » W e l c h e a n d r e Objekte als identische, w ä r e n w o h l fähig das G e m ü t h in dieselbe Verfassung zu setzen, w e n n es sie b e t r a c h t e t , u n d u

1

1

L

1

L

1

1

L

L

231

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen d e n s e l b e n u n u n t e r b r o c h n e n U e b e r g a n g der Einbildungskraft v o n d e m einen Begriffe z u m a n d e r n zu v e r u r s a c h e n ? « S. 404. » D a die F o r t s e t z u n g derselben H a n d l u n g eine Wirkung der kontinuirlichen A n s c h a u u n g desselbigen Objekts ist, so legen wir aus diesem G r u n d e jeder Folge der in Verhältniß s t e h e n d e n O b j e k t e Identität b e i . « S.405. » D a s D e n k e n gleitet am F a d e n der Succession e b e n so leicht, als w e n n es kontinuirlich nur ein O b j e k t b e t r a c h t e t e , u n d der V e r s t a n d verwechselt daher die Succession mit der Identität. « S.[405—]406. » D i e Verlegenheit, w e l c h e aus diesem W i d e r s p r u c h e entsteht, bringt eine Neigung h e r v o r , die zerrissenenErscheinungen d u r c h die E r d i c h t u n g einer kontinuirlichen Existenz zu v e r e i n i g e n . « S.408. (Der W i d e r s p r u c h » z w i s c h e n d e m Begriff der Identität ähnlicher Vorstellungen und der Unterbrechung ihrer Erscheinung. «) » D a die Erscheinung einer Vorstellung im G e m ü t h u n d seine Existenz b e i m e r s t e n Anblick gänzlich einerlei zu sein scheinen, so wird es zweifelhaft, ob wir je einen so handgreiflichen W i d e r s p r u c h billigen u n d a n n e h m e n k ö n n e n , daß eine Vorstellung existire, o h n e daß sie dem G e m ü t h e gegenwärtig i s t . « S. 409. » E s ist also gewiß, daß m a n v o r a u s sezt, diese Vorstellung oder dieses Objekt h a b e ein kontinuirliches u n u n t e r b r o c h n e s Dasein, u n d w e r d e w e d e r d u r c h u n s r e A b w e s e n h e i t vernichtet, n o c h d u r c h u n s r e G e g e n w a r t zur Wirklichkeit g e b r a c h t . « S.410. » W i e ü b e r z e u g e n wir u n s d a v o n , d a ß wir a n n e h m e n , eine Vorstellung k ö n n e v o n der Seele a b w e s e n d u n d d o c h nicht vernichtet sein? u n d 2) auf welche A r t k ö n n e n wir u n s vorstellen, daß ein Ding der Seele gegenwärtig w e r d e n k ö n n e , o h n e d a ß eine n e u e Schöpfung e i n e s B i l d e s oder e i n e r V o r s t e l l u n g v o r sich g e h t ? « S.[410—]411. » Gemüth (Seele, V o r Stellungsvermögen) .. e i n H a u f e n o d e r eine S a m m l u n g v o n verschiednen V o r s t e l l u n g e n , m i t einander d u r c h gewisse Relationen vereinigt .. fälschlich v o r a u s g e s e z t als v o l l k o m m e n einfach u n d i d e n t i s c h , ^ a . . J e d e Vorstellung v o n der a n d e r n unters c h i e d e n , a l s a b g e s o n d e r t existirend b e t r a c h t e t w e r d e n k a n n , f o l g t , d a ß keine U n g e r e i m t h e i t darin liege, w e n n m a n eine besondre Vorstellung v o n d e m G e m ü t h absondert; d. h. w e n n m a n alle ihre Verhältnisse mit der verknüpften M a s s e der Vorstellungen, die ein d e n k e n d e s W e s e n a u s m a c h e n , a b b r i c h t . « S. 411. I 1

L

1

L

5

1

L

1

L

1

10

L

1

L

15

1

L

1

L

1

1

1

L

20

1

L

L

1

L

L

25

1

L

1

1

L

1

1

1

L

L

1

232

L

1

n

L

30

r

Exzerpte aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus

I Spinoza's Theologisch-politischer Tractat von Karl Heinrich Marx. Berlin. 1841. | 5

| C a p . VI. Cap. XIV. Cap. XV. Cap. XX. C a p . XLX. 10 C a p . X V I I I . Cap. XVII. Cap. XVI. C a p . VII. C a p . VIII. 15 C a p . I X . C a p . X. Cap. XI. Cap. XII. C a p . XIII. 20 C a p . I. C a p . II. C a p . III. C a p . IV. C a p . V. L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

L

1

De m i r a c u l i s Quid sit f i d e s De r a t i o n e et t h e o l o g i a D e libertate d o c e n d i J u s circa s a c r a Dogm. politica ex republ. h e b r . D e republica H e b r a e o r u m Fundamenta reipublicae De interpretatione s c r i p t u r a e De origine P e n t a t e u c h i e t c De E s r a bibl. coli, et notis m a r g . De reliquis l i b r i s De apostolor. auctoritate in e p i s t o l . D e scriptura sacra u t v e r o v e r b o d i v . Simplicitas script, sacr. ad p r a x i n De p r o p h e t i a De p r o p h e t i s D e d o n o prophetico H e b r a e o r u m De lege divina De ceremoniis et fide h i s t o r i a r u m 1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

1

L

1

1

1

1

1

S. 1 3 4 5 7 7 8 9 11 11 12 12 13 13 13 13 15 16 16 161

233

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen |[1]|

Spinoza,

tractatus theologicopoliticus.

t.

I. Pauli

1

Cap. VI. de miraculis." » e x nulla re clarius existentiam dei p r o b a r i p o s s e existimat, q u a m ex e o , q u o d natura, ut putant, suum ordinem non s e r v e r . « S.233. » E x i s t i m a n t scilicet, d e u m tamdiu nihil agere, q u a m d i u n a t u r a solito ordine agit, et c o n t r a , p o t e n t i a m n a t u r a e et c a u s a s naturales t a m d i u e s s e otiosas, q u a m d i u d e u s agit" .« S.233. » V u l g u s i t a q u e o p e r a n a t u r a e insolita v o c a t m i r a c u l a . « S.233. » Videlicet, quia nulla alia r a t i o n e , nisi c a u s a s naturales tollendo, r e s q u e e x t r a n a t u r a e o r d i n e m i m a g i n a n d o , d e u m a d o r a r e , o m n i a q u e ad ejus Imperium et v o l u n t a t e m r e f e r r e p o t e s t , (vulgus) n e c dei p o t e n t i a m magis admiratur, nisi d u m p o t e n t i a m n a t u r a e a d e o quasi s u b a c t a m i m a g i n a t u r . « (S. 234) » Q u i d sibivulgi s t u l t i t i a n o n arrogat, q u o d n e c d e d e o , n e c d e n a t u r a ullum sanum h a b e t c o n c e p t u m , q u o d dei placita c u m h o m i n u m placitis confundit e t q u o d d e n i q u e n a t u r a m a d e o limitatam fingit, ut h o m i n e m ejus p r a e c i p u a m p a r t e m esse c r e d a t . « (S. 234) » S i quid igitur in n a t u r a contingeret, q u o d ejus universalibus legibus r e p u g n a r e t , id d e c r e t o et intellectui et n a t u r a e divinae n e c e s s a r i o etiam r e p u g n a r e t ; a u t si quis statueret, d e u m aliquid c o n t r a leges n a t u r a e agere, is simul etiam cogeretur statuere, d e u m c o n t r a s u a m n a t u r a m agere, q u o nihil a b s u r d i u s . « (S. 235) » E x his itaque, q u o d in n a t u r a nihil contingit, q u o d ex ejus legibus non sequitur et q u o d ejus leges ad omnia, q u a e et ab ipso divino intellectu concipiuntur, se e x t e n d u n t , et q u o d d e n i q u e n a t u r a f i x u m e t i m m u t a b i l e m o r d i n e m servat; clarissime sequitur, n o m e n miraculi non nisi respective ad hominum opiniones p o s s e intelligi, et nihil aliud significare, q u a m o p u s , cujus c a u s a m n a t u r a l e m e x e m p l o alterius rei solitae explicare n o n p o s s u m u s , vel saltern ipse n o n p o t e s t , qui m i r a c u l u m scribit aut n a r r â t . η « S. 236. ||[2]| » L C u m dei existentia n o n sit p e r se n o t a , d e b e t n e c e s s a r i o concludi ex notionibus, q u a r u m Veritas a d e o firma et i n c o n c u s s a sit, ut nulla dari n e q u e concipi possit p o t e n t i a , a q u a p o s s i n t i m m u t a r i 1 . . . L sed e x o p è r e e t absolute e x e o , q u o d n o s t r u m c a p t u m superat, nihil intelligere p o s s u m u s . N a m quicquid clare et distincte intelligimus, [id per s e , vel per aliud, quod per se clare et distincte intelligitur,] nobis d e b e t i n n o t e s c e r e . Q u a r e e x miraculo sive o p e r e , q u o d n o s t r u m c a p t u m superat, n e c dei e s s e n t i a m , n e c existentiam, n e c absolute aliquid de d e o et n a t u r a intelligere p o s s u m u s , sed contra, c u m o m n i a a d e o d e t e r m i n a t a et sancita scimus e s s e et o p e r a t i o n e s n a t u r a e ex dei e s s e n t i a c o n s e q u i , n a t u r a e vero leges dei a e t e r n a d é c r é t a e t volitiones e s s e , a b s o l u t e c o n c l u d e n d u m etc.« S. [237—] 238. » I i igitur plane nugantur, qui, u b i r e m ignorant, ad dei voluntatem r e c u r r u n t ; ridiculus sane modusignorantiam profitendi. « S. 239. » P o r r o q u a m v i s ex miraculis aliquid concludere possemus, nullo tarnen modo dei existentia inde posset concludi. N a m c u m m i r a c u l u m opus limitaL

L

1

L

5

1

L

1

L

1

L

10

1

L

1

L

15

1

L

20

1

L

25

30

35

1

L

1

L

234

40

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus tum sit, n e c u n q u a m , nisi c e r t a m et limitatam p o t e n t i a m exprimat, c e r t u m est, n o s ex tali effectu n o n p o s s e c o n c l u d e r e e x i s t e n t i a m c a u s a e , cujus p o t e n t i a sit infinita, sed ad s u m m u m c a u s a e , cujus potentia major sit. D i c o a d s u m m u m ; p o t e s t e n i m etiam c o n s e q u i e x multis causis simul con5 c u r r e n t i b u s o p u s aliquod, cujus q u i d e m vis et p o t e n t i a m i n o r sit p o t e n t i a Ί o m n i u m c a u s a r u m simul, ac longe major p o t e n t i a u n i u s cujusque c a u s a e . « S. 239. » L N e q u e hic ullam a g n o s c o differentiam inter opus contra naturam et 1 opus supra naturam . L N a m c u m m i r a c u l u m n o n e x t r a n a t u r a m , sed in ipsa n a t u r a fiat, q u a m v i s s u p r a n a t u r a m statuatur, tarnen n e c e s s e est, u t n a t u r a e 10

o r d i n e m i n t e r r u m p a t 1 . « S. [239—]240. ||[3]| »Lqui 1 L n e c Student, ut n a t u r a l i s , sed c o n t r a , u t ipsi n a t u r a e p a r e a n t ; u t p o t e qui c e r t e sciunt, d e u m n a t u r a m dirigere, p r o u t ejus leges universales, n o n a u t e m p r o u t h u m a n a e n a t u r a e particulares leges exigunt, a d e o q u e d e u m n o n solius h u m a n i generis, sed totius n a t u r a e r a t i o n e m h a b e r e . 1 « S.241. » L E x quibus clare sequitur, mira-

15

cula a falsis etiam Prophétie p o s s e fieri et h o m i n e s nisi dei v e r a cognitione et a m o r e p r o b e sunt muniti, a e q u e facile ex miraculis falsos d e o s ac v e r u m p o s s e a m p l e c t i . « (S. 240) » I d e o J u d a e i et o m n e s , qui nonnisi ex dissimili r e r u m h u m a n a r u m statu e t impari h o m i n u m f o r t u n a dei p r o v i d e n t i a m cogn o v e r u n t , sibi p e r s u a s e r u n t , J u d a e o s d e o dilectiores reliquis fuisse, q u a m 1

L

20

1

vis tarnen reliquos v e r a h u m a n a perfectione n o n s u p e r a v e r i n t . « S.242. » a t t a m e n , q u a m v i s dicam, scripturam h a e c d o c e r e , n o n tarnen intelligo, h a e c a b e a d e m d o c e r i t a n q u a m d o c u m e n t a a d salutem n e c e s s a r i a , sed t a n t u m q u o d P r o p h e t a e h a e c e a d e m , uti n o s , amplexi s u n t ; q u a r e d e his unic u i q u e , p r o u t sibi melius esse sentiet, ad dei c u l t u m et religjonem integro L

25

1

animo suscipiendum, liberum e s t e x i s t i m a r e . « S. 251. yCap.XTV. quid sit fides e t c . [S.340.] » s i m u l q u e fidem a philosophia s e p a r a r e , q u o d totius operis p r a e c i p u u m i n t e n t u m f u i t . « S . 341. ^ D i x i m u s . . . i n t e n t u m scripturae esse t a n t u m , o b e d i e n t i a m d o c e r e . . . d e i n d e , q u i d n a m u n u s q u i s q u e e x e q u i debeat, ut d e o o b s e q u a t u r , — d e n i q u e a p u d 1

L

1

1

1

L

L

1

L

30

o m n e s in c o n f e s s o est, scripturam n o n solis peritis, sed o m n i b u s cujusc u m q u e aetatis et generis hominibus scriptam et vulgatam f u i s s e . « S. 342. » Q u o d nihil aliud s i t (sc. fides) , q u a m de d e o talia sentire, quibus ignoratis tollitur erga d e u m obedientia, et q u a e , h a c obedientia posita, necessario p o n u n t u r . « S. 343. » Sequitur denique fidem non tam requirere 1

1

L

L

1

L

35

vera, quam pia dogmata, h. e. talia, q u a e a n i m u m ad o b e d i e n t i a m m o v e n t . T a m e t s i inter ea plurima sint, q u a e nec umbram veritatis h a b e n t , d u m m o d o t a m e n is, qui e a d e m amplectitur, eadem falsa esse ignoret .« S. 344. »i_Nam, ut j a m etiam m o n u i m u s , sicuti olim fides s e c u n d u m c a p t u m et opiniones p r o p h e t a r u m et vulgi illius t e m p o r i s r e v e l a t a scriptaque fuit, sic 1

40

etiam j a m u n u s q u i s q u e t e n e t u r e a n d e m suis opinionibus a c c o m m o d a r e , ut sic ipsam, a b s q u e ulla m e n t i s repugnantia, sineque ulla haesitatione a m p l e c -

235

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 1

t a t u r . « S.347. » C a e t e r u m quid d e u s , sive illud verae vitae ||[4]| exemplar sit: an scilicet sit ignis, spiritus, lux, cogitatio e t c . id nihil ad f i d e m . « S. 347. » s u p e r e s t j a m , ut tandem ostendam, inter fidem, sive Theologiam, et philosophiam nullum esse commercium, nullamve affinitatem, quod j a m n e m o p o t e s t ignorare, qui h a r u m d u a r u m facultatum et s c o p u m et funda5 m e n t u m novit, q u a e sane toto coelo discrepant. Philosophiae enim s c o p u s nihil est, praeter veritatem: Fidei a u t e m . . . nihil p r a e t e r obedientiam et pietatem. Deinde philosophiae fundamenta notiones c o m m u n e s sunt, et ipsa ex sola n a t u r a peti debet. Fidei autem historiae et lingua; et ex sola scriptura et revelatione p e t e n d a . « S. 348. 10 L

1

L

1

L

1

Cap. XV. de ratione et theologian » u t r a m s e q u a m u r sententiam, vel rationem vel scripturam c o r r u m p e r e n e c e s s e e s t . « S. 349. » u t e r q u e , hic scilicet sine ratione, ille vero c u m ratione i n s a n i e t . « S. 350. » Q u o d si ratio, q u a m vis r e c l a m e t scripturae, tarnen plane submittenda est, quaeso an id cum, vel sine ratione, ut caeci f acere d e b e m u s ? Si hoc, stulte sane et sine judicio agimus; si illud, ex solo igitur rationis imperio scripturam amplectimur, q u a m igitur, si eidem repugnaret, n o n a m p l e c t e r e m u r . Et quaeso, quis mente aliquid amplecti potest réclamante ratione? quid enim aliud est mente aliquid negare, quam quod ratio réclamât? « S. 351. » P i u m e s s e p u t a n t , rationi et proprio judicio nihil fidere, at impium de fide e o r u m dubitare, qui nobis libros sacros tradiderunt; quod quidem mera stultitia est, non pietas. « S. 351. » E q u i d e m fateor, qui p u t a n t philosophiam et theologiam sibi invicem c o n t r a d i c e r e . . . e t huic aut illi valedicendum, eos non a b s q u e ratione studere Theojogiae firma f u n d a m e n t a jacere e a m q u e m a t h e matice d e m o n s t r a r e conari; quis enim nisi desperatus et i n s a n u s rationi temere valedicere vellet, vel artes et scientias c o n t e m n e r e et rationis certitudinem negare? At interim eos absolute excusare non possumus, quandoquidem rationem in auxilium vocare volunt ad eandem repellendam et cerra ratione eandem incertam reddere conantur. « S. 357. |([5]| » I m o d u m s t u d e n t mathematicis demonstrationibus theologiae v e r i t a t e m et autorit a t e m o s t e n d e r e et rationi et lumini naturali autoritatem adimere, nihil aliud faciunt quam ipsam theologiam sub rationis Imperium trahere et plane videntur s u p p o n e r e , theologiae autoritatem nullum habere splendorem, nisi lumine naturali rationis illustretur. Et si c o n t r a j a c t a n t , se interno spiritus sancti testimonio o m n i n o acquiescere et nulla alia de c a u s a rationem m auxilium vocare, q u a m propter infidèles, ad eosdem scilicet convincendos, nil tarnen fidei eorum dictis habendum; n a m j a m facile o s t e n d e r e L

L

1

L

1

L

15

1

L

20

1

L

1

L

25

1

L

1

30

35

p o s s u m u s , eos vel ex affectibus, vel v a n a gloria id d i c e r e . De veritate a u t e m et certitudine r e r u m , q u a e solius sunt speculationis, nullus spiritus testimonium dat, praeter rationem, q u a e s o l a v e r i t a t i s r e g n u m 40 sibi vindicavit. « S. [357 —] 358. » n o n nisi ex affectuum praejudicio loquunL

1

L

1

L

236

Aus Benedictas de Spinoza: Opera ed. Paulus tur, vel p r a e m a g n o timoré, ne a philosophie vincantur e x p o n a n t u r , ad s a c r a confugiunt; sed frustra, nam quam potest, quirationis majestatem laedit? « S.358. » Omnes possunt et n o n nisi paucissimi s u n t . . . q u i virtutis habitum 5 ductu a c q u i r u n t . « S.359. 1

L

1

L

et publice risui aram sibi parare absolute obedire ex solo rationis

1

1

C. XX. de übertäte docendi. » s i aeque facile esset animis ac Unguis imperare, tuto u n u s q u i s q u e regnaret et nullum Imperium violentum foret. N a m u n u s q u i s q u e ex imperantium ingenio viveret et ex solo e o r u m d e c r e t o , quid v e r u m vel falsum, b o n u m vel malum, a e q u u m vel iniquum esset, judi10 caret. Sed h o c . . . fieri nequit, ut scilicet a n i m u s alterius juris absolute sit; quippe n e m o j u s suum naturale, sive facultatem suam libère ratiocinandi et de r e b u s q u i b u s c u m q u e judicandi, in alium transferre, neque ad id cogipotest. « S. 418. » S i i t a q u e n e m o libertate sua judicandi et sentiendi, quae vult, c e d e r e potest, sed unusquisque maximo naturae jure dominus L

L

1

L

1

L

15

suarum cogitationum est, sequitur, in republica n u n q u a m nisi a d m o d u m infelici successu tentari p o s s e , ut h o m i n e s , q u a m v i s diversa et contraria sentientes, nihil tarnen nisi ex praescripto summarum potestatum loquantur. « S.420. » finis ergo rei publicae revera libertas est .« S . 4 2 1 . » Qui omnia legibus determinare vult, vitia irritabit potius, quam corriget. q u a e prohi1

1

L

L

20

beri n e q u e u n t , n e c e s s a r i o c o n c e d e n d a sunt, tametsi inde saepe d a m n u m sequatur. Q u o t enim m a l a ex luxu, invidia, avaritia, ebrietate et aliis similibus oriuntur? F e r u n t u r tarnen h a e c , quia imperio legum prohiberi nequeunt, q u a m v i s r e v e r a vitia sint; q u a r e multo magis judicii libertas concedi debet, quae profecto virtus est, nec opprimi p o t e s t . u t jam t a c e a m , q u o d 25 h a e c libertas apprime necessaria est ad scientias et artes p r o m o v e n d a s ; n a m hae ab iis tantum felici cum successu coluntur, qui judicium liberum et minimepraeoccupatum habent. « S.423. ||[6]| » A t p o n a t u r , hanclibertatem opprimi et h o m i n e s ita retineri p o s s e , ut nihil mutire audeant, nisi ex praescripto summarum potestatum; hoc profecto n u n q u a m fiet, ut nihil 1

L

1

L

30

etiam, nisi quid ipsae velint, cogitent; a t q u e adeo necessario sequeretur, ut homines quotidie aliud sentirent, aliud loquerentur et c o n s e q u e n t e r ut fides, in republica apprime necessaria, corrumperetur et abominanda adulatio et perfidia foverentur, u n d e doli et o m n i u m b o n a r u m artium c o r r u p t i o . « S.424. » V e r u m longe abest, ut id fieri possit, ut o m n e s scilicet praefinito 35 loquantur: sed c o n t r a quo magis libertas loquendi hominibus adimi curatur, eo contumacius contra nituntur, n o n quidem avari, adulatores et reliqui impotentes animi, quorum summa salus est, nummos in area contemplari et ventres distentos habere, sed ii, q u o s b o n a educatio, morum integritas et virtus liberiores f e c i t . « S.424. » S e q u i t u r , leges, q u a e de opinionibus 1

L

n

L

40

c o n d u n t u r , n o n scelestos, sed ingenuos respicere, nec ad malignes coercendum, sed potius ad honestos irritandum condi nec sine m a g n o imperii

237

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 1

periculo defendi p o s s e . « S.424. » A t q u e h a e c n o n t a n t u m ratio, sed etiam experientia quotidianis exemplis d o c e t ; n e m p e similes leges, quibus scilicet imperatur, quid unicuique credendum sit, et contra hanc autillam opinionem aliquid dicere vel scnbere prohibetur, saepe institutas fuisse ad largiendum, vel potius cedendum eorum irae, qui libera ingénia ferre nequeunt et torva quadam autoritate seditiosae plebis devotionem facile in rabiem mutare et in quos volunt instigare possunt. At q u a n d o s a t i u s f o r e t , vulgi kam et furorem cohibere, quam leges inutiles statuere; quae violari non possunt, nisi ab iis, qui virtutes et artes amant et rempublicam in tantam angustiam redigere, ut viros ingenuos sustinere non possit? Quid enim majus reipublicae malum excogitari potest, q u a m q u o d viri h o n e s t i , quia diversa sentiunt et simulare nesciunt, t a n q u a m improbi in exilium m i t t a n t u r ? quid inquam magis perniciosum, q u a m q u o d h o m i n e s ob nullum scelus n e q u e f acinus, sed quia überaus ingenii sunt, p r o h o s t i b u s h a b e a n t u r ?« S. 425. » N e itaque assentatio, sed ut fides in pretio sit et ut s u m m a e p o t e states Imperium o p t i m e retineant, n e c seditiosis c e d e r e cogantur, judicii libertas necessario concedenda e s t . « S.426. » L u c e m e r i d i a n a clarius constat e o s potius schismaticos esse, qui aliorum scripta damnant et vulgum petulantem in scriptores seditiose instigant, quam scriptores ipsi, qui p l e r u m q u e ||[7]| doctis t a n t u m scribunt et solam rationem in auxilium vocant; deinde e o s r ê v e r a perturbatores esse, qui in libera republica libertatem judicii, quae non potest opprimi, tollere tarnen volunt. « S. 427. » L b o n a e a r t e s et fides c o r r u m p u n t u r , adulatores et perfidi f o v e n t u r et adversarii t r i u m p h a n t , q u o d e o r u m irae c o n c e s s u m sit, q u o d q u e Imperium tenentes suae doctrinae, cujus interprètes habentur, sectatores fecerint, ex q u o fit, ut e o r u m autoritatem et j u s u s u r p a r e a u d e a n t , n e c jactare erubescant, se a deo immediate electos et sua décréta divina, s u m m a r u m a u t e m p o t e statum c o n t r a humana e s s e , q u a e propterea divinis, h . e . , suis decretis, ut cédant, volunt .« S. 428. L

5

10

1

L

15

1

L

20

1

1

L

25

1

1

C . XIX. jus circa sacra. » d e u m nullum singulare r e g n u m in h o m i n e s 30 h a b e r e , nisi per e o s , qui Imperium t e n e n t . « S. 406. » n i h i l enim refert, quomodo ille cultus r e v e l a t u s sit, m o d o . . . [.summa l e x hominibus sit. Ί « S.407. »LSequitur, sälutem populi summam esse legem, cui omnes, tarn humanae, quam divinae accommodari debent. « S.[410—]411. » N a m quid i p s a e ( s u m m a e p o t e s t a t e s ) d e c e r n e r e p o s s u n t , si h o c iisdem j u s (circa 35 sacra) d e n e g a t u r ? nihil profecto, n e c de bello, n e c de p a c e , n e c de ullo q u o c u n q u e negotio; si sententiam alterius e x p e c t a r e t e n e n t u r , qui ipsas doceat, num id, quod utile judicant, pium sit an impium; sed c o n t r a o m n i a potius ex illius decreto fient, qui jus h a b e t judicandi et d e c r e t a n d i , quid p i u m vel impium, fas, n e f a s q u e . « S.414. 40 L

L

1

L

1

1

L

1

L

1

1

L

L

1

L

Cap.

238

XVIII.

dogm.

politica

ex

republ.

1

hebr.

» ibi t

enim

violentissime

w Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus 1

regnatur, ubi opiniones, q u a e uniuscujusque juris sunt, pro crimine habentur; imo plebis ira, ubi h o c fit, maxime regnare s o l e t . « S.402. » N a m si qui suum jus in d e u m transferre vellent, id c u m d e o , sicuti H e b r a e i fecerunt, e x p r e s s e pacisci d e b e r e n t , a d e o q u e n o n t a n t u m [voluntas] jus transferentium, sed etiam dei, in q u e m e s s e t t r a n s f e r e n d u m , requireretur. At d e u s c o n t r a per apostolus revelavit, dei p a c t u m n o n amplius a t r a m e n t o , nec in tabulis lapideis, sed dei spiritu in c o r d e s c r i b i . « S.398.| |[8]| C.XVII. de republica Hebräorum. » N o n enim ratio o b t e m p e r a n d i , sed o b t e m p e r a n t i a subditum f a c i t . « S. 374. » Non igitur ex eo quod homo proprio consilio aliquid facit, illico concludendum eum id ex suo, et non imperii jure agere .« S. 374. » q u o d si qui maxime timentur, m a x i m u m t e n e r e n t Imperium, tum profecto id Tyrannorum subditi tenerent, qui a suis Tyrannis maxime timentur. « S. 375. » Imperium ita constituere, u t omnes cujuscunque ingenii sint, jus publicum privatis commodis praeferant, hoc o p u s , hic labor est. Rei quidem nécessitas multa excogitare coegit; a t t a m e n n u n q u a m eo p e r v e n t u m est, ut Imperium non magis propter cives, q u a m h o s t e s periclitaretur, et qui id tenent, non magis illos, q u a m hos t i m e r e n t . « S. [376—] 377. » H a c igitur de c a u s a reges, qui olim Imperium u s u r p a v e r a n t , ad se scilicet securos p r a e s t a n d o s , p e r s u a d e r e conati sunt, se genus suum a d u s immortalibus d u c e r e . N i m i r u m quia p u t a b a n t , q u o d , si m o d o subditi et o m n e s , e o s d e m non ut aequales aspicerent, sed d e o s esse c r e d e r e n t , libenter se ab iisdem régi paterentur, s e s e q u e facile ipsis d e d e r e n t . « S. 377. » Nec homines, nisi prorsus barbari sint, tam aperte falli et ex subditis mutiles sibi servi fieri patiuntur. Alii a u t e m facilius p e r s u a d e r e p o t u e r u n t , m a j e s t a t e m s a c r a m esse et vicem dei in t e r r a gerere, et a d e o , n o n a u t e m ab h o m i n u m suffragio et c o n s e n s u constitui, singularique Providentia et auxilio divino c o n s e r v a r i atque d e f e n d i . « S. 378. » Q u a r e in h o c imperio j u s civile et religio, q u a e , ut o s t e n d i m u s , in sola obedientia erga d e u m consistit, u n u m et idem erant. Videlicet Religionis d o g m a t a n o n d o c u m e n t a , sed j u r a et m a n d a t a e r a n t ; pietas justitia, impietas crimen et injustitia a e s t i m a b a t u r . h a e c omnia opinione magis, q u a m re c o n s t a b a n t . « S. [379—]380. » N o n enim hic, ut antea, ad omnia, q u a e d e u s ipsis, sed q u a e d e u s Mosi loqueretur, obedire p r o m i s e r u n t . « S. 380. ||[9] | » n e c p r o p t e r e a q u o d p o p u l u s credit, M o n a r c h a m nihil, nisi ex dei d e c r e t o ipsi revelato, imperare, eidem minus, sed c o n t r a magis, r e v e r a subjectus e s t . « S . 3 8 1 . » Qui Imperium administrant, vel qui id t e n e n t , quicquid f acinoris committ u n t , id semper specie juris a d u m b r a r e et p o p u l o id a se h o n e s t e factum p e r s u a d e r e student, q u o d facile etiam obtinent, q u a n d o tota juris interpretatio ab iis solis pendet. « S. 386 [—387]. » H o c (sc. q u o d militia ex o m n i b u s c i v i b u s f o r m a b a t u r ) , inquam, permagni fuit m o m e n t i ; n a m c e r t u m est, L

1

L

5

1

1

L

L

1

t

10

1

L

1

1

L

tt

L

1

L

20

1

L

25

1

L

30

1

L

1

L

1

L

35

1

L

40

1

n

L

1

L

1

L

u

239

Karl Marx • Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 1

principes sola militia, cui stipendia solvunt, p o p u l u m o p p r i m e r e p o s s e . « S . 3 8 7 . » Q u a r e e x quotidiana q u a d a m e x p r o b r a t i o n e c o n t i n u u m o d i u m oriri debuit, q u o nullum firmius animis h a e r e r e potuit: u t p o t e odium ex m a g n a d e v o t i o n e seu pietate o r t u m , q u o d q u e pium c r e d e b a t u r , q u o sane nullum majus nec pertinacius dari p o t e s t . « S . 3 9 0 . » a b s o l u t e e o r u m ( H e b r ä o 5 r u m ) v i t a continuus obedientiae cultus e r a t . « S . 3 9 2 . » h a e c (sc. natura) L sane nationes n o n creat, sed individua, quae quidem in nationes n o n distinguuntur, nisi e x diversitate linguae, legum e t m o r u m r e c e p t o r u m . « S . 3 9 3 . » i t a ut leges n o n leges, h. e., populi salus, sed potius p o e n a e et supplicia visae s i n t . « S. 3 9 4 . 10 L

1

1

L

1

n

L

L

1

L

1

» J u s divinum sive religionis ex p a c t o oriri, sine q u o nullum e s t nisi naturale, et ideo H e b r a e i nulla pietate erga g e n t e s , q u a e p a c t o n o n interfuerunt, ex j u s s u religionis tenebantur, sed t a n t u m in c o n c i v e s . « L

1

S. 397. 1

C . XVI. fundamenta reipublicae. » P e r jus et institutum n a t u r a e nihil aliud intelligo, q u a m régulas naturae uniuscujusque individui, s e c u n d u m quas u n u m q u o d q u e naturaliter d e t e r m i n a t u m concipimus a d c e r t o m o d o e x i s t e n d u m et o p e r a n d u m . E x . gr. pisces a n a t u r a determinati sunt ad n a t a n d u m , magni a d m i n o r e s c o m e d e n d u m , a d e o q u e pisces s u m m o naturali jure a q u a potiuntur et magni minores c o m e d u n t . « S. 3 5 9 . » E t quia lex summa naturae est, ut u n a q u a e q u e res in suo statu, quantum in se est, conetur perseverare, idque nulla alterius sed t a n t u m sui habita ratione, hinc sequitur unumquodque Individuum jus s u m m u m ad h o c h a b e r e , h . e . , a d e x i s t e n d u m e t o p e r a n d u m , p r o u t naturaliter d e t e r m i n a t u m e s t . « S . 3 6 0 . | | [ 1 0 ] | » J u s igitur n a t u r a l e uniuscujusque hominis n o n s a n a r a t i o n e , sed cupiditate e t potentia d e t e r m i n a t u r . « S . 3 6 0 . » c l a r i s s i m e v i d e b i m u s , homines ad secure et optime v i v e n d u m necessario in u n u m c o n s p i r a r e d e buisse, ac proinde effecisse, ut jus, quod unusquisque ex natura ad omnia habebat, collective haberent, n e q u e amplius ex vi et appetitu uniuscujusque, sed ex omnium simul potentia et voluntate determinaretur?« S . 3 6 2 . » E x quibus concludimus p a c t u m nullam vim h a b e r e p o s s e , nisi r a t i o n e utilitatis, qua sublata p a c t u m simul tollitur, e t irritum m a n e t . « S . 3 6 3 . L

L

1

L

1

15

20

1

L

1

L

L

25

1

L

L

30

1

»LSI . . . u n u s q u i s q u e o m n e m , q u a m habet, p o t e n t i a m in societatem transférât, q u a e a d e o s u m m u m n a t u r a e jus in omnia, h. e., s u m m u m Imperium sola retinebit, cui u n u s q u i s q u e vel ex libero animo, vel m e t u s u m m i supplicii 35 parère tenebitur. Talis vero societatis jus D e m o c r a t i a vocatur, q u a e proinde definitur c o e t u s u n i v e r s u s h o m i n u m , qui collegialiter s u m m u m jus ad omnia, quae potest, h a b e t . « S . [ 3 6 4 — ] 3 6 5 . 1

L

1

» s u m m i s p o t e s t a t i b u s hoc j u s , quicquid velint, i m p e r a n d i , t a m d i u t a n t u m competit, q u a m d i u r e v e r a h a b e n t s u m m a m p o t e s t a t e m : q u o d si e a n d e m 40 amiserint, simul etiam jus o m n i a imperandi amittunt et in e u m vel e o s cadit, L

1

L

240

Aus Benedictas de Spinoza: Opera ed. Paulus 1

qui ipsum acquisiverunt et retinere p o s s u n t . « S.365. » A t forsan aliquis putabit, n o s h a c ratione subditos servos facere, quia p u t a n t s e r v u m e s s e eum, qui ex m a n d a t o agit, et liberum, qui animo suo m o r e m g e r i t , r e v e r a is qui a sua voluptate ita trahitur et nihil q u o d sibi utile est, videre n e q u e agere p o t e s t , m a x i m e servus est; et solus üle liber, qui integro animo ex solo ductu rationis v i v i t . . . . S i finis actionis n o n est ipsius agentis, sed imperantis utilitas, t u m agens servus est et sibi inutilis: at in republica et imperio, ubi salus totius populi, n o n imperantis, s u m m a lex est, qui in o m n i b u s s u m m a e potestati o b t e m p é r â t , n o n sibi inutilis s e r v u s , sed subditus d i c e n d u s ; et ideo ilia respublica m a x i m e libera est, cujus leges sana ratione fundatae sunt, ibi enim u n u s q u i s q u e , ubi velit, liber esse potest, h. e., integro animo e x d u c t u rationis v i v e r e . . . . m a x i m e naturale v i d e b a t u r (sc. Imperium d e m o c r a t i c u m ) e t maxime ad libertatem, q u a m n a t u r a unicuique concedit, a c c e d e r e . « S.[366—]367.| |[11]| » h i c c o n t r a c t u s ( s c . i n t e r d u a s c i v i t a t e s ) t a m d i u e r i t v a l i d u s , q u a m diu ejus f u n d a m e n t u m , n e m p e ratio periculi sive utilitatis, in m e d i o e r i t : n a m q u a m v i s diver sa imperia inter se c o n t r a h a n t invicem n o n l a e d e r e , c o n a n t u r tarnen, q u a n t u m p o s s u n t , impedire, q u o m i n u s a l t e r u t r u m p o t e n t i u s evadat, n e c fidem dictis h a b e n t nisi utriusque ad c o n t r a h e n d u m finem et utilitatem satis p e r s p e c t a m habuerint, alias d o l u m timent, nec injuria; quis e n i m dictis et promissis ejus qui s u m m a m p o t e s t a t e m et jus retinet ad quidlibet faciendum, et cui sui imperii salus et utilitas s u m m a lex d e b e t esse, acquiescet, nisi stultus, qui s u m m a r u m p o t e s t a t u m j u s ignorât: et si p r a e t e r e a ad pietatem et religionem a t t e n d a m u s , videbimus insuper neminem, qui Imperium tenet, a b s q u e scelere promissis stare p o s s e c u m d a m n o sui imperii; quicquid enim promisit, quod in d a m n u m sui imperii c a d e r e videt, id p r a e s t a r e n o n p o t e s t , nisi fidem subditis d a t a m s o l v e n d o , q u a t a m e n m a x i m e tenetur, e t q u a m etiam servare, sanctissime p r o m i t t e r e soient. « S. [368-]369. » status naturalis c u m statu religionis minime c o n f u n d e n d u s , sed a b s q u e religione et lege et c o n s e q u e n t e r a b s q u e p e c c a t o et injuria c o n c i p i e n d u s . « S. 370. » N e m o e o d e m (sc. jure civitatis) t e n e r e t u r , qui id c o n t r a suam fidem et superstitionem s t a t u t u m judicaret, a t q u e a d e o u n u s q u i s q u e sub h o c p r a e t e x t u licentiam ad o m n i a s u m e r e p o s s e t . « S. 372. C . VII. de interpretatione scripturae? » R e g u l a igitur universalis interpretandi scripturam est, nihil scripturae t a n q u a m ejus d o c u m e n t u m tribuere, quod ex ipsius historia q u a m m a x i m e p e r s p e c t u m n o n h a b e a m u s . « S. 255. » Q u i n imo apprime c a v e n d u m est, q u a m d i u s e n s u m scripturae q u a e r i m u s , ne ratiocinio n o s t r o , q u a t e n u s principiis naturalis cognitionis f u n d a t u m est, (ut j a m t a c e a m präjudicia) p r a e o c c u p e m u r , sed ne v e r u m sensum c u m r e r u m veritate c o n f u n d a m u s , ille ex solo linguae u s u erit investiL

1

L

5

1

L

10

1

1

L

L

1

15

1

u

L

1

L

20

25

n

30

L

1

1

L

L

1

35

L

L

1

L

40

241

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen g a n d u s , vel ex ratiocinio, quod nullum aliud f u n d a m e n t u m agnoscit, q u a m s c r i p t u r a m . « S.255. C. VIII. de origine Pentateuchi. e t c . » I n p r a e c e d e n t i capite de fundamentis et principiis cognitionis Scripturarum egimus, e a q u e nulla alia esse o s t e n d i m u s , quam harum sinceram historiam .« S. 276. » Aben Hezra . . . 5 p r i m u s o m n i u m , q u o s legi, h o c p r a e j u d i c i u m (sc. M o s e n P e n t a t e u c h i a u t o rem esse) Lanimadvertit. « S. 277. » S i j a m ad c o n n e x i o n e m et a r g u m e n t u m h o r u m o m n i u m librorum a t t e n d a m u s , facile colligemus, eos o m n e s ab u n o e o d e m q u e historico scriptos fuisse, qui J u d a e o r u m antiquitates ab e o r u m p r i m a origine u s q u e ad primam urbis vastationem scribere voluit. Hi e n i m 10 libri ita invicem c o n n e c t u n t u r , ut ex h o c solo dignoscere p o s s i m u s , eos nonnisi u n a m unius historici narrationem c o n t i n e r e . « S.285. » q u i s n a m a u t e m is fuerit, n o n ita evidenter o s t e n d e r e p o s s u m , suspicor tarnen ipsum Hesdram f u i s s e . « S.[286—]287. ||[12]| » L S I i p s u m M o s i s librum legis h a b e r e m u s , n o n dubito, quin tarn in verbis, q u a m in ordine et rationibus 15 p r a e c e p t o r u m m a g n a m discrepantiam r e p e r i r e m u s . « S.288. » f o r t e . . p r i m o s quinque libros n o m i n e Mosis vocavit, quia in iis p r a e c i p u e ejus vita continetur et n o m e n a potiore sumpsit. Et h a c etiam de c a u s a s e x t u m nomine Josuae; septimum Judicum; o c t a v u m Ruth; n o n u m et forte etiam d e c i m u m Samuelis; et denique u n d e c i m u m et d u o d e c i m u m Regum appella20 v i t . « S.289. 1

1

L

L

1

1

L

1

L

1

L

1

L

1

1

L

1

1

L

L

1

1

C . IX. de Esra bibl. coli, et notis marg? »^Hezras n a r r a t i o n i b u s in hisce libris c o n t e n u s ultimam m a n u m n o n imposuit, n e c aliud fecit, q u a m historias ex diversis scriptoribus colligere et q u a n d o q u e n o n nisi simpliciter describere, atque eas n o n d u m examinatas n e q u e ordinatas posteris reliq u i t . « S.289[—290]. » E x his itaque clarissime sequitur, v e r a m a n n o r u m c o m p u t a t i o n e m n e q u e ex ipsis historiis c o n s t a r e , n e q u e ipsas historias in u n a e a d e m q u e c o n v e n u e , sed valde diversas s u p p o n e r e . « S . 295. » a d h u n c m o d u m plura alia fingunt, quae si v e r a essent, absolute dicerem antiquos H e b r ä o s et linguam suam et narrandi ordinem plane ignoravisse, n e c ullam r a t i o n e m n e q u e n o r m a m scripturas interpretandi a g n o s c e r e m et ad libitum omnia fingere l i c e r e t . « S.296. » A t plerique n e c in reliquis aliquod Vitium incidisse c o n c e d u n t ; sed statuunt, d e u m singulari q u a d a m Providentia o m n i a biblia i n c o r r u p t a servasse, varias autem lectiones signa profundissimorum m y s t e r i o r u m esse d i c u n t . . . i m o in ipsis apicibus literarum m a g n a a r c a n a contineri. Q u o d sane an ex stultitia et anili d e v o t i o n e , an a u t e m ex arrogantia et malitia, ut dei a r c a n a soli h a b e r e c r e d e r e n t u r , h a e c dixerint, n e s c i o ; hoc saltern scio, me nihil, quod a r c a n u m redoleat, sed t a n t u m pueriles cogitationes a p u d istos legisse. « S.297. » Q u o d a u t e m n o t a e marginales, q u a e in H e b r ä i s codicibus passim inveniuntur, dubiae fuerint lectiones, n e m o etiam dubitare potest, qui attendit, quod p l e r a e q u e ex m a g n a litterarum L

L

25

1

L

1

L

30

1

L

1

L

35

1

L

242

40

Aus Benedictas de Spinoza: Opera ed. Paulus 1

H e b r a i c a r u m similitudine inter se o r t a e sint." « S. [ 2 9 7 — ] 2 9 8 . » Q u a e c a u s a autem scribas moverit, q u a e d a m e x p r e s s e legenda in margine n o t a r e , j a m dicam, n a m n o n o m n e s marginales notae dubiae sunt lectiones, sed etiam, quae ab usu remota erant, n o t a v e r u n t . N e m p e verba obsoleta et q u a e probati illius temporis mores non sinebant in publica concione legi?« S . 2 9 9 . » C u r n u n q u a m unius loci plures q u a m d u a e lectiones r e p e r t a e sint? cur aliquando n o n t r è s e t ^ l u r e s ? . . . d i c o , plures fuisse lectiones, quam [quas] i n nostris codicibus notatas r e p e r i m u s . « S . 3 0 1 . » Q u o d a u t e m .. a t t i n e t , quod q u a e d a m reperiantur, adeo p e r p e r a m scripta, ut nullo m o d o dubitare potuerint, quin o m n i u m t e m p o r u m scribendi usui repugnarent, q u a e q u e a d e o absolute corrigere, n o n a u t e m in margine notare debuerant, me p a r u m tangit; n e q u e enim scire t e n e o r , q u a e religio ipsos moverit, u t i d n o n f a c e r e n t . « S . 3 0 3 . Cap. X. de reliquis libris v.t? » d e d u o b u s P a r a l i p o m e n o n n i h i l . . . n o t a n d u m h a b e o , nisi q u o d d u d u m p o s t H e z r a m et forte p o s t q u a m J u d a s M a c h a b a e u s t e m p l u m restauravit, scripti f u e r u n t . « S . 3 0 4 . » P s a l m i collecti etiam fuerunt et in quinque libros dispartiti in s e c u n d o t e m p l o . « S. 3 0 4 . » P r o v e r b i a Salomonis e o d e m etiam t e m p o r e collecta fuisse c r e d o , vel a d minimum t e m p o r e Iosiae r e g i s . « S . 3 0 4 . » q u a r e h i l i b r i (Prophetarum) n o n nisi fragmenta P r o p h e t a r u m s u n t . « S . 3 0 5 . » A t A b e n H e z r a . . i n suis commentariis supra h u n c l i b r u m (Iobi) affirmât, e u m ex alia lingua in H e b r ä a m fuisse t r a n s l a t u m ; q u o d quidem vellem, ut nobis evidentius ostendisset, n a m inde p o s s e m u s concludere, gentiles etiam libros sacros h a b u i s s e . « [ S . ] 3 0 7 . » L I I O C . . conjicio, I o b u m gentilem aliquem fuisse virum et animi c o n s t a n t i s s i m i . « S. 3 0 7 . » T r a n s e o ad Danielis librum; hic sine dubio ex cap. 8 ipsius Danielis scripta continet. U n d e n a m a u t e m priora Septem capita descripta fuerint, n e s c i o . « S. 3 0 8 . » Q u a t u o r igitur h o s libros, n e m p e Danielis, H e z r a e , | | [ 1 3 ] | Esteris e t N e h e m i a e a b u n o e o d e m q u e H i s t o rico scriptos e s s e affirmamus; quisnam a u t e m is fuerit, n e c suspicari quidem p o s s u m . Ut a u t e m sciamus, u n d e n a m ipse, q u i s q u i s fuerit, notitiam h a r u m historiarum acceperit, et forte etiam m a x i m a m e a r u m p a r t e m descripserit, n o t a n d u m q u o d Praefecti sive principes J u d a e o r u m in secundo t e m p l o , ut e o r u m reges in p r i m o , scribas sive historiographos h a b u e r u n t , qui annales sive e o r u m Chronologiam successive s c r i b e b a n t . « S . 3 0 9 . C a p . XI. de apostol. autorit. in epistol? » quisquis enim vult, sua d o g m a t a ratione confirmare, eo ipso ea arbitrali uniuscujusque judicio submittit. « S . 3 1 7 . » Q u a r e t a m e x his modis loquendi e t contentione A p o s t o l o r u m , q u a m ex e o , q u o d nec c u m ad p r a e d i c a n d u m aliquo irent, testetur scriptum, sicut de antiquis prophetis, q u o d ex dei m a n d a t o iverant, concludere d e b u e r a m , A p o s t o l u s t a n q u a m d o c t o r e s et n o n t a n q u a m p r o p h e tas etiam p r a e d i c a v i s s e . « S . 3 1 9 . » D e i n d e s i ipsas epistolas aliqua c u m L

5

L

1

1

L

1

1

L

L

10

1

1

L

15

L

L

1

L

1

L

1

1

L

20

1

1

L

L

1

L

L

1

1

L

25

1

L

1

L

30

1

L

1

35

L

L

1

L

40

1

L

243

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen attention« p e r c u r r a m u s , v i d e b i m u s A p o s t o l u s in ipsa religione q u i d e m c o n v e n u e , i n fundamentis a u t e m a d m o d u m d i s c r e p a r e . « S . 3 2 3 . » R e l i gionem n u d a m a speculationibus philosophicis d o c u e r u n t . J a m a u t e m felix p r o f e c t o n o s t r a e s s e t a e t a s , si ipsam etiam ab o m n i superstitione liberam v i d e r e m u s . « S.324. 1

L

1

5

1

Cap. XII. de scriptura sac. ut verbo div. » I d s a c r u m et divinum v o c a tur, q u o d pietati et religioni e x e r c e n d a e d e s t i n a t u m est et t a m d i u t a n t u m sacrum erit, q u a m d i u h o m i n e s eo religiose u t u n t u r . Q u o d si pii e s s e d e s i n a n t et id etiam simul s a c r u m e s s e d e s i n e t . « S. 326. » E x eo sequitur nihil e x t r a m e n t e m a b s o l u t e , sed t a n t u m r e s p e c t i v e ad ipsam, s a c r u m a u t p r o - 10 f a n u m a u t i m p u r u m e s s e . « S. [326—]327. » T r i b u s itaque his de causis scriptura v e r b u m dei appellator: n e m p e quia v e r a m d o c e t religionem, cujus d e u s a e t e r n u s est autor; deinde, quia p r a e d i c t i o n e s r e r u m f u t u r a r u m , t a n q u a m dei d é c r é t a n a r r â t ; et denique, quia ii, qui r ê v e r a fuerunt ejus a u t o r e s , ut p l u r i m u m n o n ex c o m m u n i naturali lumine, sed q u o d a m sibi peculiari 15 d o c u e r u n t e t d e u m e a d e m l o q u e n t e m i n t r o d u x e r u n t . « S.329. L

L

1

L

1

L

1

1

C a p . XIII. simplicitas script, sac. ad praxin. » n e m i n e m p o s s e ex m a n d a t o s a p i e n t e m e s s e , n o n magis, q u a m vivere e t e s s e . « S . 337. » n o v i m u s , scripturae intentum n o n fuisse scientias d o c e r e ; h i n c enim facile judic a r e p o s s u m u s , nihil p r a e t e r obedientiam e a n d e m ab h o m i n i b u s exigere, 20 solamque c o n t u m a c i a m , n o n a u t e m ignorantiam d a m n a r e . « S.335. L

L

1

L

1

1

Cap. I. de prophetia. » propbetia sive revelatio e s t rei alicujus c e r t a cognitio a deo hominibus revelata. P r o p h e t a a u t e m is est, qui dei r e v e l a t a iis interpretatur, qui r e r u m a d e o r e v e l a t a r u m c e r t a m cognitionem h a b e r e n e q u e u n t . q u i q u e a d e o mera fide r e s r e v e l a t a s amplecti t a n t u m p o s s u n t . « S. 156. ||[14]| » a t r e s p e c t u certitudinis, q u a m naturalis cognitio involvit; et fontis, e q u o derivatur, (nempe deo), nullo m o d o cognitioni p r o p h e t i c a e cedit. Nisi forte aliquis intelligere, vel potius s o m n i a r e velit, p r o p h e t a s c o r p u s quidem h u m a n u m , m e n t e m v e r o n o n h u m a n a m h a b u i s s e , a d e o q u e e o r u m sensationes et conscientiam alterius p r o r s u s n a t u r a e , q u a m n o s t r a e sunt, fuisse. η « S. 157. » L C u m itaque m e n s n o s t r a ex h o c solo, q u o d dei n a t u r a m objective in se c o n t i n e t et de e a d e m participât, p o t e n t i a m h a b e a t ad f o r m a n d u m q u a s d a m notiones r e r u m n a t u r a m explicantes, e t vitae u s u m d o c e n t e s ; merito m e n t i s n a t u r a m , q u a t e n u s talis concipitur, p r i m a m divinae revelationis c a u s a m statuere p o s s u m u s : ea enim o m n i a , q u a e clare et distincte intelligimus, dei i d e a e t n a t u r a nobis dictât, n o n q u i d e m verbis, sed m o d o longe excellentiore, et qui c u m n a t u r a m e n t i s o p t i m e c o n v e n i t , ut u n u s q u i s q u e , qui certitudinem intellectus gustavit, a p u d se, sine dubio e x p e r t u s e s t . « S. 157. » J u d a e i n u n q u a m c a u s a r u m m e d i a r u m sive particularium faciunt m e n t i o n e m , n e c eas res curant, s e d . . a d d e u m s e m p e r r e c u r r u n t . . . . q u a r e n o n o m n e id, q u o d scriptura ait d e u m alicui dixisse, p r o p r o L

L

1

25

L

30

35

1

L

1

L

1

1

L

L

244

40

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus phetia et cognitione supranaturali h a b e n d u m , sed t a n t u m id, q u o d s c r i p t u m expresse dicit, vel q u o d ex circumstantiis narrationis sequitur, p r o p h e t i a m , Ί sive r e v e l a t i o n e m fuisse. « S. 158. » L o m n i a , q u a e d e u s p r o p h e t i s revelavit, 1 iis r e v e l a t a fuerunt, vel verbis, vel figuris, vel u t r o q u e h o c m o d o . « S. 158. 5 » L V e r b a v e r o et etiam figurae vel v e r a e fuerunt, [et] e x t r a i m a g i n a t i o n e m p r o p h e t a e audientis seu videntis, vel imaginariae, quia nimirum P r o h e t a e imaginatio, etiam vigilando, ita d i s p o n e b a t u r , ut sibi clare v i d e r e t u r v e r b a 1 1 audire, a u t aliquid v i d e r e . « S. 158. »Lhaec sola, qua scilicet lex 1 (sc. Mosis) fuit, vera fuit vox (sc. d e i ) L , ut mox Lprolata 10

ostendam.1« S. 159. » L N o n p a r u m a r a t i o n e alienum videtur, s t a t u e r e , quod res creata, a d e o e o d e m m o d o ac reliquae, d e p e n d e n s , essentiam, aut existentiam dei re, aut verbis e x p r i m e r e , a u t explicare p e r s u a m per­ s o n a m p o s s e t 1 .... L a t qui dei nihil p r a e t e r n o m e n a n t e a noverant, et ipsum alloqui c u p i e b a n t , u t d e ejus existentia certi fièrent; n o n v i d e o , q u o m o d o

15

e o r u m petitioni satisfactum fuit per c r e a t u r a m . . . q u a e diceret, ego sum deus. Q u a e s o quid si d e u s labia M o s i s , sed quid M o s i s ? imo alicujus bestiae c o n t o r s i s s e t a d e a d e m p r o n u n t i a n d u m , e t d i c e n d u m , ego s u m d e u s , an inde dei existentiam intelligerent? « S. 160. » Q u a r e n o n d u b i t a n d u m est, reliquos p r o p h e t a s , v o c e m v e r a m non audivisse, q u o d magis a d h u c confir-

1

L

1

L

20

1

m a t u r ex Deut. c a p . 34 v s . 10 ubi dicitur. et n o n c o n s t i t i t u n q u a m Israeli p r o p h e t a sicut M o s e s , q u e m d e u s noverit de facie ad faciem; q u o d q u i d e m intelligendum est per solam v o c e m ; n a m n e c M o s e s ipse dei faciem u n q u a m viderai, exod. c a p . 3 3 . « S. 162. » Q u a m v i s clare intellig a m u s , d e u m p o s s e i m m e d i a t e se hominibus c o m m u n i c a r e ; n a m nullis L

1

L

25

mediis c o r p o r e i s adhibitis, m e n t i n o s t r a e suam e s s e n t i a m c o m m u n i c a t ; a t t a m e n ut h o m o aliquis sola m e n t e aliqua p e r c i p e r e t , q u a e in primis n o s t r a e cognitionis fundamentis n o n continentur, n e c ab iis d e d u c i p o s s u n t , ejus m e n s praestantior n e c e s s a r i o a t q u e h u m a n a longe excellentior e s s e d e b e r e t . Q u a r e n o n c r e d o ullum alium ad t a n t a m perf e c t i o n e m s u p r a alios p e r v e n i s s e ,

30

praeter C h r i s t u m , cui dei placita, q u a e h o m i n e s ad salutem d u c u n t , sine verbis, a u t visionibus, sed i m m e d i a t e r e v e l a t a sunt: a d e o ùt d e u s per m e n t e m Christi sese apostolis manifestaverit, u t olim M o s i m e d i a n t e v o c e aerea. et ideo v o x Christi, sicuti ilia, q u a m M o s e s audiebat, v o x dei vocari potest, et h o c sensu etiam dicere p o s s u m u s , sapientiam dei, ||[15]| h o c est,

35

sapientiam, q u a e s u p r a h u m a n a m est, n a t u r a m h u m a n a m in C h r i s t o assumpsisse, et C h r i s t u m viam salutis f u i s s e . « S. 163. » Q u a r e si M o s e s c u m d e o de facie ad faciem, ut vir c u m socio solet (hoc est m e d i a n t i b u s d u o b u s corporibus) l o q u e b a t u r ; Christus q u i d e m d e m e n t e a d m e n t e m c u m d e o c o m m u n i c a v i t . « S . 163. » a d p r o p h e t i z a n d u m n o n esse o p u s perfectiore 40 m e n t e , sed vividiore i m a g i n a t i o n e . « S. 164. » C u m igitur o p e r a n a t u r a e insolita o p e r a dei v o c e n t u r et a r b o r e s insolitae magnitudinis arbores dei, 1

L

1

L

1

L

245

Karl Marx • Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen minime m i r a n d u m , q u o d in Genesi homines fortissimi, et m a g n a e s t a t u r a e , quamvis impii r a p t o r e s , filii dei v o c a n t u r . « S. 166. » q u r (Hebraei) s e supra o m n e s esse j a c t a b a n t , imo qui omnes, et consequenter scientiam omnibus comm unem, c o n t e m n e r e s o l e b a n t . « S. 170. » Q u i b u s a u t e m n a t u r a e legibus id factum fuerit, fateor me i g n o r a r e . « S. 171. » c e r t u m est, nos 5 e a t e n u s dei potentiam n o n intelligere, q u a t e n u s c a u s a s naturales i g n o r a m u s ; a d e o q u e stulte ad e a n d e m dei potentiam recurritur, q u a n d o rei alicujus causam naturalem, i. e., ipsam dei potentiam ignoramus, v e r u m n e c nobis j a m o p u s est, p r o p h e t i c a e cognitionis c a u s a m scire, n a m ut j a m m o n u i , hic t a n t u m scripturae d o c u m e n t a investigare c o n a m u r , ut ex iis, t a n q u a m ex 10 datis n a t u r a e , n o s t r a c o n c l u d a m u s ; d o c u m e n t o r u m a u t e m c a u s a s nihil c u r a m u s . « S. 171 » c u m itaque p r o p h e t a e imaginationis o p e , dei r e v e l a t a perceperint, n o n dubium est, eos multa e x t r a intellectus limites p e r c i p e r e potuisse; n a m ex verbis et imaginibus longe plures ideae c o m p o n i p o s s u n t , q u a m ex solis iis principiis et notionibus, quibus t o t a n o s t r a naturalis 15 cognitio s u p e r s t r u i t u r . « S. 171. » P a t e t deinde, cur p r o p h e t a e o m n i a fere parabolice et aenigmatice perceperint et docuerint, et o m n i a spiritualia corporaliter expresserint: h a e c enim o m n i a c u m n a t u r a imaginationis magis c o n v e n i u n t . « S. 171. » D e n i q u e quoniam imaginatio v a g a est et i n c o n s t a n s , ideo P r o p h e t i a prophetis n o n diu h a e r e b a t , n e c etiam f r e q u e n s , sed ad- 20 m o d u m r a r a erat, in paucissimis scilicet hominibus, et in iis etiam a d m o d u m raro. C u m h o c ita sit, cogimur jam inquirere, u n d e p r o p h e t i s oriri potuit certitudo eorum, q u a e t a n t u m per imaginationem et n o n ex certis mentis principiis p e r c i p i e b a n t . « S. 172. 1

1

L

L

u

1

L

1

L

1

L

1

L

1

L

1

1

Cap. H. de prophetis. » Q u i maxime imaginatione pollent, minus apti sunt ad res p u r e intelligendum, et c o n t r a , qui intellectu magis pollent, e u m q u e m a x i m e colunt, potentiam imaginandi magis t e m p e r a t a m , magisque sub p o t e s t a t e m habent, et quasi freno tenent, ne c u m intellectu confund a t u r . « S.[172—]173. » Et prohl dolor! r e s eo j a m pervenit, ut, qui a p e r t e fatentur, se dei ideam n o n h a b e r e , et d e u m non nisi per res c r e a t a s (quarum causas ignorant) cognoscere, n o n e r u b e s c a n t philosophos atheismi a c c u s a r e . « S. 173. » C u m simplex imaginatio non involvat ex sua n a t u r a certitudinem, sicuti omnis clara et distincta idea, sed imaginationi, ut de r e b u s , quas imaginamur, certi p o s s i m u s e s s e , aliquid n e c e s s a r i o a c c e d e r e debeat, n e m p e ratiocinium; hinc sequitur p r o p h e t i a m per se n o n p o s s e involvere certitudinem, q u i a . . a sola imaginatione p e n d e b a t , e t ideo p r o p h e t a e n o n certi erant de dei revelatione, per ipsam revelationem sed per aliquod signum, ut p a t e t ex A b r a h a m o ( \ G e n e s . C. X V , v. 8) qui audita dei promissione signum rogavit, ille quidem deo c r e d e b a t , n e c signum petiit, ut deo fidem haberet, sed ut sciret id a deo ei p r o m i t t i . « S. 173. » Q u o d quidem ostendit p r o p h e t a s semper signum aliquod h a b u i s s e , L

L

25

1

L

30

1

L

35

1

L

1

L

246

40

Aus Benedictas de Spinoza: Opera ed. Paulus q u o certi fiebant d e r e b u s , q u a s p r o p h e t i c e imaginabantur, e t ideo M o s e s 1 m o n e t ( L D e u t . C. 18 v e r s , ult.) ut Signum a p r o p h e t a p e t a n t , n e m p e e v e n t u m alicujus rei futurae. Prophetia igitur h a c in re naturali cedit cognitioni, q u a e n u l l o indiget signo, sed ex sua natura certitudinem involvit. e t e n i m h a e c 5 c e r t i t u d o p r o p h e t i c a mathematica quidem non erat, sed tantum moralis. Q u o d etiam e x ipsa s c r i p t u r a c o n s t a t ; n a m D e u t . c a p . 1 3 m o n e t M o s e s , 1 q u o d si quis p r o p h e t a n o v o s d e o s d o c e r e velit, is, q u a m v i s s u a m affirmet L d o c t r i n a m signis e t miraculis, m o r t i tarnen d a m n e t u r ; n a m , u t ipse M o s e s pergit, d e u s signa etiam et miracula facit ad t e n t a n d u m p o p u l u m , 10 a t q u e h o c C h r i s t u s etiam discipulos suos m o n u i t , ut c o n s t a t M a t t h , c. 24. v e r s . 24. Ί « S. 174. ||[16]| » L d e u s pios et electos n u n q u a m decipit, s e d 1 .. 1 L u t i t u r piis t a n q u a m suae pietatis i n s t r u m e n t i s . « S. 174[—175]. » L n e m o se justificare c o r a m d e o p o t e s t , n e c j a c t a r e , q u o d sit dei pietatis i n s t r u m e n t u m , u t ipsa s c r i p t u r a d o c e t 1 . « S . 175. » L signa n . . L a d p r o p h e t a e p e r s u a d e n d u m 15 d a b a n t u r , hinc sequitur, signa p r o opinionibus et c a p a c i t a t e P r o p h e t a e d a t a fuisse: ita u t Signum, q u o d u n u m p r o p h e t a m c e r t u m r e d d e r e t d e s u a p r o ­ phetia, alium, qui aliis e s s e t i m b u t u s opinionibus, minime c o n v i n c e r e p o s s e t ; et ideo signa in u n o q u o q u e p r o p h e t a v a r i a b a n t . sie e t i a m ipsa revelatio v a r i a b a t 1 . . . L i n u n o q u o q u e p r o p h e t a p r o dispositione t e m p e r a m e n t i c o r p o 20 ris, imaginationis, et p r o r a t i o n e o p i n i o n u m , q u a s a n t e a a m p l e x u s f u e r a t . 1 « S. 176. » L q u a e si o m n i a r e c t e p e r p e n d a n t u r , facile o s t e n d e n t , d e u m nullum h a b e r e stylum p e c u l i a r e m d i c e n d i 1 . « S. 178. » L e x his i t a q u e satis s u p e r q u e c o n s t a t , id, q u o d o s t e n d e r e p r o p o n e b a m u s , n e m p e d e u m r e v e l a t i o n e s c a p t u i e t opinionibus p r o p h e t a r u m a e c o m m o d a v i s s e , p r o p h e t a s q u e r e s , q u a e solam 25

speculationem, et q u a e n o n c h a r i t a t e m , et u s u m vitae s p e c t a n t ignorare p o t u i s s e ; et r e v e r a ignoravisse, c o n t r a r i a s q u e h a b u i s s e o p i n i o n e s . 1 « S. 188. L Cap. III. de dono prophetico Hebräorum. » p e r dei directionem intelligo fixum illum et immutabilem n a t u r a e o r d i n e m sive r e r u m naturalium c o n c a t e n a t i o n e m . « S. 192. » q u i a r e r u m o m n i u m naturalium potentia, nihil est, 1

L

1

L

30

nisi ipsa dei potentia, per q u a m solam o m n i a fiunt et d e t e r m i n a n t u r ; hinc sequitur, quiequid h o m o , qui etiam p a r s e s t n a t u r a e , sibi in auxilium, ad s u u m esse c o n s e r v a n d u m p a r a t , vel quiequid n a t u r a , ipso nihil o p é r a n t e , ipsi offert, id o m n e sibi a sola divina p o t e n t i a o b l a t u m e s s e , vel q u a t e n u s per h u m a n a m n a t u r a m agit, vel per res e x t r a h u m a n a m n a t u r a m . Quiequid

35

itaque n a t u r a h u m a n a ex sola sua p o t e n t i a p r a e s t a r e p o t e s t ad s u u m e s s e c o n s e r v a n d u m id dei auxilium i n t e r n u m , et quiequid p r a e t e r e a ex p o t e n t i a c a u s a r u m e x t e r n a r u m in ipsius utile cadit, id dei auxilium e x t e r n u m merito v o c a r e p o s s u m u s . « S. 192. » c u m n e m o aliquid agat, nisi ex p r a e d e t e r m i n a t o naturae ordine, h. e. ex dei a e t e r n a directione et d e c r e t o , hinc sequitur, 1

L

40

n e m i n e m sibi aliquam vivendi r a t i o n e m eligere, n e q u e aliquid efficere, nisi ex singulari dei v o c a t i o n e , qui h u n e ad h o c o p u s , vel ad h a n c vivendi ratio-

247

Exzerpte aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus. Seite [1]

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen n e m p r a e aliis elegit. D e n i q u e per fortunam nihil aliud intelligo, q u a m dei directionem, q u a t e n u s per causas e x t e r n a s et inopinatas res h u m a n a s dirigit. « S. 192. » t a n t u m nationes ab invicem distinguuntur, n e m p e ratione societatis et legum, sub quibus vivunt, et diriguntur; a d e o q u e h e b r ä a natio, n o n ratione intellectus, n e q u e animi tranquülitatis a deo p r a e ceteris electa fuit, sed ratione societatis et fortunae, q u a Imperium a d e p t a est, q u a q u e id ipsum tot a n n o s r e t i n u i t . « S. 194. » n e c v i d e m u s , q u o d d e u s patriarchis, aut e o r u m successoribus aliud praeter h o c promiserit; imo in lege pro obedientia nihil aliud promittitur, q u a m imperii c o n t i n u a félicitas, et reliq u a hujus vitae c o m m o d a , et contra pro contumacia, pactique r u p t i o n e , imperii ruina, m a x i m a q u e i n c o m m o d a . « S. 194. » c u m d e u s ipsos ad singular e m societatem, et Imperium c o n s t i t u e n d u m t a n t u m elegerit, n e c e s s a r i o singulares etiam leges h a b e r e d e b e b a n t : « S. 195. » n o n d u b i u m est, quin o m n e s nationes p r o p h e t a s habuerint, et q u o d d o n u m p r o p h e t i c u m Judaeis peculiare n o n f u e r i t . « S. 197. ^ J e r e m i a s n o n h e b r a e a e gentis t a n t u m , sed absolute gentium p r o p h e t a v o c a t u r . « S. 198. » q u o d a r g e n t u m ad p r o p h e t a n d u m a c c i p i e b a t (sc. Bilhamus) i d e m S a m u e l f a c i e b a t . « ( S a m . 1. I. c . 9 . v e r s . 7,8.) S. 199. » o m n e s a e q u e , J u d a e o s scilicet et gentes sub p e c c a t o fuisse; p e c c a t u m a u t e m sine m a n d a t o , et lege n o n d a r i . « S . 2 0 1 . » q u o d autem nationum odium e o s (sc. Judäos) a d m o d u m c o n s e r v e t , id jam experientia d o c u i t . « [S.]204. » s i g n u m circumcisionis etiam h a c in re t a n t u m p o s s e existimo, ut mihi p e r s u a d e a m , hoc u n u m h a n c n a t i o n e m in a e t e r n u m c o n s e r v a t u r u m . « S. [204—]205. » h o c s o l u m (sc. Imperium et corporis commoditates) u n a m nationem ab alia distinguere p o t e s t ; at ratione intellectus, et v e r a e virtutis nullam n a t i o n e m ab alia distingui, a d e o q u e his in r e b u s n e c a deo u n a m p r a e alia eligi. « S. 205. Cap. IV. de lege divina. » L e g i s n o m e n absolute s u m p t u m significat id, s e c u n d u m q u o d u n u m q u o d q u e Individuum, vel o m n i a vel aliquot ejusdem speciei, u n a e a d e m q u e c e r t a ac d e t e r m i n a t a ratione agunt; ea vero vel a necessitate n a t u r a e , vel ab h o m i n u m placito d e p e n d e t . « S.205. » q u i a h o m o , q u a t e n u s p a r s est n a t u r a e , e a t e n u s p a r t e m potentiae n a t u r a e c o n s t i t u i t : q u a e igitur ex necessitate n a t u r a e h u m a n a e sequuntur, h. e. ex n a t u r a ipsa, q u a t e n u s e a m per n a t u r a m h u m a n a m d e t e r m i n a t a m concipimus, ea, etiamsi necessario, s e q u u n t u r tarnen ab h u m a n a potentia, q u a r e s a n c t i o n e m i s t a r u m legum ex h o m i n u m placito p e n d e r e optime dici p o t e s t , quia p r a e c i p u e a potentia h u m a n a e mentis ita pendet, u t nihilominus h u m a n a m e n s , q u a t e n u s res sub ratione veri et falsi percipit, sine hisce legibus clarissime concipi possit, at non sine lege necessaria, ut m o d o ipsam d e f i n i v i m u s . « S. 206. » a d usum vitae melius res utpossibiles considerare. « S. 206. » l e x . . . L ratio vivendi, q u a m h o m o sibi, vel aliis ob aliquem finem p r a e s c r i b i t . « S.207. » i s , q u i . . . Lagit . . . e x proprio, n o n v e r o alieno d e c r e t o ; . . 1

L

5

1

L

10

1

L

1

u

1

1

L

15

1

L

1

1

L

L

1

L

1

1

L

L

20

1

L

1

1

L

L

25

1

1

L

L

1

L

30

35

1

1

L

1

L

n

L

1

1

L

248

1

1

L

40

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus 1

J u s t u s m e r i t o v o c a t u r . « S . 207. » L lex distinguenda v i d e t u r i n h u m a n a m e t 1 1 d i v i n a m . . L p e r d i v i n a m (sc. intelligo) L , q u a e solum s u m m u m b o n u m , h . e . 1 1 dei v e r a m cognitionem et a m o r e m s p e c t a t . « S. 208. » L in e j u s (sc.intellectus) Ί L p e r f e c t i o n e s u m m u m n o s t r u m b o n u m c o n s i s t e r e d e b e t . « S . 208. . . . » L se1 n 5 quitur, s u m m u m n o s t r u m b o n u m e t p e r f e c t i o n e m a solo d e o L p e n d e r e . « S. 208. » L n o n t a n t u m a dei cognitione d e p e n d e t , sed in e a d e m o m n i n o con­ 1 sistit .« S . 208. » L q u o d etiam e x h o c sequitur, q u o d h o m o p r o n a t u r a e t p e r f e c t i o n e rei, q u a m p r a e reliquis a m a t , eo etiam perf ectior est, et c o n t r a : adeoque ille n e c e s s a r i o perf e c t i s s i m u s e s t et de s u m m a b e a t i t u d i n e m a x i m e partici10 pat, qui dei, entis n i m i r u m perfectissimi, intellectualem cognitionem s u p r a o m n i a a m a t , e a d e m q u e m a x i m e d e l e c t a t u r . 1 « S.[208—]209. » L legis igitur divin a e s u m m a , ejusque s u m m u m p r a e c e p t u m est, d e u m u t s u m m u m b o n u m amar e 1 . « S. 209. » L dei v o l u n t a s et dei intellectus in se r ê v e r a u n u m et i d e m sunt; n e c distinguuntur, nisi r e s p e c t u n o s t r a r u m cogitationum, q u a s de dei intel13

1

lectu f o r m a m u s . « S. 211. » u n d e sequitur, dei affirmationes et negationes a e t e r n a m s e m p e r n e c e s s i t a t e m sive veritatem i n v o l v e r e . « S. 212. » ob defectum cognitionis, D e c a l o g u s , r e s p e c t u H e b r ä o r u m t a n t u m , lex f u i t . « S. 213. » hinc factum , u t d e u m r e c t o r e m , legislatorem, r e g e m , misericordem, j u s t u m e t c . imaginaretur; c u m tarnen h a e c o m n i a solius h u m a n a e n a t u r a e L

1

L

1

1

L

L

1

20

1

n

sint a t t r i b u t a . « S. 213. » d e C h r i s t o .. s e n t i e n d u m .. e u m r e s v e r e et a d a e q u a t e p e r c e p i s s e : n a m Christus n o n tarn p r o p h e t a , q u a m o s dei f u i t . « S. 213. » t u m enim r e s intelligitur, c u m ipsa p u r a m e n t e e x t r a v e r b a et imagines percipitur. C h r i s t u s igitur r e s revelatas v e r e e t a d a e q u a t e p e r c e p i t . « S.214. 25 C a p . V. de ceremoniis et fide historiarum. » H i c igitur s c o p u s c a e r e m o n i a r u m fuit, ut h o m i n e s nihil ex p r o p r i o d e c r e t o , sed o m n i a ex m a n d a t o alterius agerent e t continuis actionibus e t meditationibus faterentur, s e p r o r s u s nihil s u i , sed o m n i n o alterius juris e s s e : ex q u i b u s o m n i b u s luce clarius constat, c e r e m o n i a s ad b e a t i t u d i n e m nihil facere et illas vet. testaL

L

L

1

L

1

1

L

1

L

L

1

L

30

m e n t i , imo t o t a m legem M o s i s nihil aliud, q u a m H e b r ä o r u m Imperium et c o n s e q u e n t e r nihil p r a e t e r corporis c o m m o d a s p e c t a v i s s e . « S. 227. » f i d e m h i s t o r i a r u m . . . a d legem divinam n o n p e r t i n e r e . « S . 2 3 1 . » n e c etiam eorum sententiam hie refutare in animo est, qui nimirum statuunt, l u m e n naturale nihil sani de iis, q u a e ad v e r a m salutem spectant, d o c e r e p o s s e , h o c 1

L

1

1

L

35

L

enim ipsi, qui nullam s a n a m r a t i o n e m sibi c o n c e d u n t , nulla etiam ratione p r o b a r e p o s s u n t ; et si aliquid s u p r a r a t i o n e m se h a b e r e venditant, id m e r u m est figmentum et longe infra rationem, q u o d j a m satis e o r u m c o m m u n i s vivendi m o d u s i n d i e a v i t . « S. 232. | 1

251

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen

Spinoza's Briefe Berlin,

184l\

|(I) [1]| Benedict de Spinoza opera torn. I ed. Paulus. α) Spinoza Guilelmo de Blyenbergh 1664.

1802.

» L N u l l a s ex o m n i b u s r e b u s , quae in p o t e s t a t e m e a n o n sunt, pluris facio, 5 q u a m c u m viris v e r i t a t e m sincere a m a n t i b u s f o e d u s inire amicitiae; q u i a c r e d o , nos nihil o m n i n o in m u n d o , quod n o s t r a e p o t e s t a t i s n o n est, tranquillius, q u a m istiusmodi h o m i n e s , p o s s e a m a r e ; q u o n i a m t a m impossibile est a m o r e m dissolvere, q u e m ii erga invicem h a b e n t , eo q u o d a m o r e , q u e m u n u s q u i s q u e erga veritatis cognitionem h a b e t , f u n d a t u s est, q u a m ipsam 10 v e r i t a t e m semel p e r c e p t a m n o n complecti. E s t i n s u p e r s u m m u s a c gratissim u s , q u i in r e b u s , quae nostri arbitrii n o n sunt, dari p o t e s t ; q u a n d o q u i d e m nulla r e s p r a e t e r v e r i t a t e m diversos sensus et a n i m o s p e n i t u s unire valet. η « S . 540. » L p r o p i u s a c c é d a n t . . a d q u a e s t i o n e m t u a m . . . q u o d clare videatur sequi, t a m ex dei Providentia, q u a e ab ejus v o l u n t a t e n o n differt, q u a m 15 ex dei c o n c u r su, r e r u m q u e creatione continua, vel nulla dari p e c c a t a n u l l u m v e m a l u m , vel d e u m ea p e c c a t a a t q u e illud m a l u m e f f i c e r e . « S. 541. » q u o a d m e , n o n p o s s u m c o n c e d e r e p e c c a t a e t m a l u m quid positivum e s s e , multo m i n u s , aliquid e s s e , aut fieri c o n t r a dei v o l u n t a t e m . E c o n t r a dico, n o n solum p e c c a t a n o n e s s e quid positivum; v e r u m etiam affirmo, n o s n o n nisi i m p r o - 20 prie, vel h u m a n o m o r e l o q u e n d o dicere p o s s e , n o s e r g a d e u m p e c c a r e , u t c u m dicimus, h o m i n e s d e u m o f f e n d e r e . « S . 5 4 1 . 1

1

u

L

1

L

1

1

» L P r i m u m .. n o v i m u s quiequid est, in se c o n s i d e r a t u m sine r e s p e c t u ad aliud quid, perfectionem includere, q u a e sese eo u s q u e in q u a c u n q u e re L

252

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus extendit, q u o se extendit ipsa rei essentia: n a m essentia etiam nihil aliud e s t . « S . 5 4 1 . » h o c inde intelligi potest, n e m p e q u o d in r e b u s nullam imperfectionem p o s s i m u s concipere, nisi ad alias res a t t e n d a m u s , q u a e plus h a b e n t realitatis .« S. 542. » h o c quivis r e v e r a q u o q u e concedit: n a m 5 quilibet r e s , q u a s in hominibus detestatur, c u m q u e aversione c o n t e m p l a t e , in animalibus c u m admiratione intuetur, uti a p u m bella, atque c o l u m b a r u m zelotypiam, e t c . q u a e in hominibus spernuntur et nihilominus ob ea animalia perfectiora j u d i c a m u s . « S.542. » p r a e t e r q u a m quod m a g n a m in deo p o n e r e t imperfectionem, si q u i c q u a m c o n t r a ejus voluntatem fieret, sique 1

L

1

L

1

L

10

quid desideraret, cujus c o m p o s n o n fieret, e j u s q u e n a t u r a tali m o d o d e t e r m i n a t a esset, ut, q u e m a d m o d u m c r e a t u r a e , c u m his s y m p a t h i a m , c u m Ulis antipathiam h a b e r e t ; etiam omnino c u m voluntate divinae n a t u r a e pugnaret, quia enim illa ab ejus intellectu non discrepat, impossibile a e q u e est, aliquid fieri c o n t r a ejus voluntatem, ac c o n t r a ejus intellectum,

15

h. e. id, q u o d c o n t r a ejus voluntatem fieret, talis d e b e r e t esse n a t u r a e , ut ejus etiam intellectui r e p u g n a r e t , u t q u a d r a t u m r o t u n d u m . « S.542. » n a m m a l u m . . . n o n erat aliud, q u a m privationis s t a t u s . . e t c e r t u m est, privationem non e s s e quid positivum, e a m q u e r e s p e c t u nostri, n o n v e r o dei intellectus ita nominari. H o c a u t e m hinc oritur, quia c u n c t a ejusdem 20 generis singularia, ea omnia, verbi gratia, q u a e e x t e r n a m h o m i n u m figuram h a b e n t r e a l i t a t i s . « S.542. » h o c quivis r e v e r a q u o q u e c o n c e d i t : n a m o m n i a a e q u e apta e s s e ad s u m m a m perfectionem, q u a m ex e j u s m o d i definitione d e d u c e r e p o s s u m u s ; q u a n d o a u t e m u n u m i n v e n i m u s , cujus o p e r a c u m ista p u g n a n t perf ectione, t u n c id ea p r i v a t u m e s s e j u d i c a m u s et a sua n a t u r a 25 a b e r r a r e ; quod h a u d f a c e r e m u s , si id ad ejusmodi definitionem n o n retulissemus, t a l e m q u e e i n a t u r a m affinxissemus. . . v e r o d e u s r e s nec abstracte novit, nec id |j[2]| genus générales format definitiones, nec plus realitatis r e b u s competit, q u a m iis divinus intellectus et p o t e n t i a immisit et r e v e r a tribuit, manifesto sequitur, privationem istam s o l u m m o d o r e s p e c t u 1

L

1

1

L

L

1

L

1

L

30

1

nostri intellectus, n o n v e r o r e s p e c t u dei dici p o s s e . « S. 543. » v e r u m quidem est, impios dei v o l u n t a t e m suo m o d o e x p r i m e r e ; ideo tarnen c u m probis nullatenus sunt c o m p a r a n d i . Q u o enim r e s aliqua plus perfectionis habet, eo etiam magis de deitate participât deique perfectionem exprimit m a g i s . . . i m p r o b i a m o r e divino, qui ex dei prof luit cognitione et q u o solo n o s p r o L

1

L

35

h u m a n o nostro intellectu dei servi dicimur, carent. I m o , quia d e u m n o n cognoscunt, n o n sunt nisi i n s t r u m e n t u m in m a n u artificis, q u o d inscium servit et serviendo c o n s u m i t u r ; probi c o n t r a conseil serviunt et serviendo perfectiores e v a d u n t . « S. 545. 1

253

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen ß) Henricus Oldenburg B.

de Spin.

1661.

» R e r u m solidarum scientia, c o n j u n c t a c u m h u m a n i t a t e et m o r u m elegantia (quibus o m n i b u s n a t u r a et industria amplissime te l o c u p l e t a r u n t ) . « S.449. L

1

y) Ben.

de Spin.

Oldenburgio

n

» q u e m (deum) d e f i n i o esse e n s , c o n s t a n s infinitis attributis, q u o r u m u n u m q u o d q u e est infinitum, sive s u m m e p e r f e c t u m in s u o g e n e r e . U b i n o t a n d u m , me per attributum intelligere o m n e id q u o d concipitur per se et in s e ; adeo ut ipsius c o n c e p t u s non involvat c o n c e p t u m alterius rei. Ut ex. gratia extensio per se et in se concipitur; at m o t u s n o n item. N a m concipitur in alio, et ipsius c o n c e p t u s involvit e x t e n s i o n e m . « S . 4 5 1 . » P r i m o , q u o d i n r e r u m n a t u r a n o n p o s s u n t existere d u a e substantiae, quin t o t a essentia différant. S e c u n d o , substantiam n o n p o s s e p r o d u c i ; sed quod sit de ipsius essentia, existere. Tertio, quod omnis substantia d e b e a t esse infinita, sive s u m m e perfecta in suo g e n e r e . « S. [451—]452. » P e t i s a me sec u n d o , q u o s n a m e r r o r e s in Cartesii et Baconis philosophia o b s e r v e m . « I.e. » P r i m u s itaque et m a x i m u s est, quod tam longe a cognitione p r i m a e c a u s a e et originis o m n i u m r e r u m aberrarint. S e c u n d u s , q u o d v e r a m n a t u r a m h u m a n a e mentis n o n cognoverint. Tertius, quod veram causam erroris n u n q u a m assecuti s i n t . « I.e. » D e Bacone p a r u m d i c a m , qui de h a c re a d m o d u m confuse loquitur et fere nihil probat; sed tantum narrât. N a m primo supponit, quod intellectus h u m a n u s praeter fallaciam s e n s u u m sua sola n a t u r a f allitur, o m n i a q u e fingit ex analogia suae naturae et non ex analogia universi, adeo ut sit instar speculi inaequalis ad radios r e r u m , qui suam n a t u r a m n a t u r a e r e r u m immiscet etc. S e c u n d o , q u o d intellectus h u m a n u s fertur ad abstracts, p r o p t e r n a t u r a m propriam, a t q u e ea, quae fluxa sunt, fingit esse constantia e t c . Tertio, quod intellectus h u m a n u s gliscat, n e q u e consistere, aut acquiescere possit; et quas a d h u c alias c a u s a s adsignat, facile o m n e s ad unicam Cartesii reduci p o s s u n t ; scilicet quia voluntas humana est libera et latior intellectu, sive ut ipse V e r u l a m i u s magis confuse loquitur, quia intellectus luminis sicci n o n est ; sed recipit inf u s i o n e m a v o l u n t a t e . ( n o t a n d u m hie, q u o d Verulamius saepe capiat intellectum pro mente, in q u o a Cartesio differt.) H a n c ergo c a u s a m , c a e t e r a s ut nullius m o m e n t i p a r u m c u r a n d o , o s t e n d a m e s s e falsam; q u o d e t i p s i f a c i l e vidissent, m o d o attendissent ad h o c , quod scilicet voluntas differt ab h a c et ilia volitione, e o d e m m o d o ac albedo ab hoc et illo albo, sive h u m a n i t a s ab h o c et ülo h o m i n e ; a d e o ut a e q u e impossibile sit c o n c i p e r e , v o l u n t a t e m c a u s a m esse hujus ac illius volitionis atque h u m a n i t a t e m e s s e c a u s a m L

L

1

5

10

L

1

L

1

15

L

1

L

20

25

1

L

254

30

35

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus Petri et Pauli. C u m igitur voluntas n o n sit nisi ens rationis et n e q u a q u a m dicenda c a u s a hujus et ülius volitionis; et particulares volitiones, quia, ut existant, egent causa, n o n possint dici liberae, sed n e c e s s a r i o sint tales, quales a suis causis d e t e r m i n a n t u r ; et denique s e c u n d u m Cartesium, ipsissimi 5 errores sint particulares volitiones, inde necessario sequitur, ||[3]| errores, i.e., particulares volitiones, n o n esse libéras, sed determinari a causis externis et nullo m o d o a voluntate, q u o d d e m o n s t r a r e p r o m i s e . « S. [452—]453.

1

Epist.

I.

L

10

B.

d.

L

1

S.Henricus

Oldenbwgius.

p. 449. L R e r u m solidarum scientia, c o n j u n c t a c u m h u m a n i t a t e et m o r u m elegantia, (quibus o m n i b u s N a t u r a et Industria amplissime te locupletarunt) eas h a b e n t in semetipsis illecebras, ut viros q u o s v i s ingenuos et liberaliter e d u c a t o s in sui a m o r e m r a p i a n t . 1

Epist.

L

IV

01denburgio B. d. S .

1

L

1

[p.] 451 [sq.]. D e D e o itaque incipiam breviter d i c e r e U t ex. gr. 15 E x t e n s i o per se et in se concipitur; at m o t u s n o n item. N a m concipitur in alio, et ipsius c o n c e p t u s involvit E x t e n s i o n e m . P r i m o , quod in r e r u m n a t u r a n o n p o s s u n t existere d u a e substantiae, quin t o t â essentia différant. S e c u n d o , substantiam n o n p o s s e product; sed q u o d sit de ipsius essentia, existere. Tertio, q u o d omnis substantia d e b e a t esse infinita, sive 20 s u m m e perfecta in suo g e n e r e . L

L

1

L

1

P. 452 [sq.] P e t i s a m e , q u o s n a m e r r o r e s i n Cartesii e t Baconis philosophia observent. D e Bacone parum dicam o m n e s a d u n i c a m (causam) Cartesii reduci p o s s u n t , scilicet quia voluntas h u m a n a est libera et latior 25 intellectu N o t a n d u m hie, quod Verulamius saepe capiat intellectum pro m e n t e , in q u o a Cartesio differt m o d o attendissent ad h o c , q u o d L voluntas differt ab h ä c et illä volitione, e o d e m m o d o ac albedo ab h ö c et illo albo, sive h u m a n i t a s ab h o c et illo h o m i n e ; a d e o ut a e q u e impossibile sit coneipere, voluntatem c a u s a m e s s e hujus ac ülius volitionis, a t q u e 30 h u m a n i t a t e m esse c a u s a m Petri et Pauli. C u m igitur voluntas n o n sit, nisi e n s rationis et n e q u a q u a m dicenda c a u s a hujus et ülius volitionis; et particulares volitiones, quia, ut existant, egent causa, n o n p o s s i n t dici liberae, sed necessario sint tales, quales a suis causis deter m i n a n t u r ; et denique secund u m Cartesium ipsissimi errores sint particulares volitiones: inde n e c e s s a r i o 1

L

L

1

1

1

L

L

L

1

L

1

L

1

255

Exzerpte aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus. Seite [3]

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen sequitur, errores, id est, particulares volitiones, n o n e s s e libéras, sed determinari a causis externis, et nullo m o d o a voluntate, q u o d d e m o n s t r a r e promisi e t c . 1

Epist. IV? B. d. S. Oldenburgio p. 456 sqq.

L

1

A d p r i m a m (sc. objectionem) i t a q u e dico, q u o d n o n e x definitione c u j u s c u n q u e rei sequitur existentia rei definitae, sed t a n t u m m o d o (ut in Scholio, q u o d tribus Propositionibus adjunxi, d e m o n s t r a v i ) sequitur ex definitione sive i d e ä alicujus attributi, id est, (uti a p e r t e circa definitionem Dei explicui) rei, q u a e p e r se et in se c o n c i p i t u r . L

L

1

(P. 457) A t ais forte, Cogitatio est actus c o r p o r e u s . Sit, q u a m v i s nullus c o n c e d a m ; sed h o c u n u m n o n negabis E x t e n s i o n e m , q u o a d E x t e n s i o n e m , n o n esse Cogitationem . L

1

(P. 458) H i n c clare c o n s t a t P r i m o , quod Substantia sit prior n a t u r a suis Accidentib u s . N a m h a e c sine illä n e c existere, nec concipi p o s s u n t . S e c u n d o , q u o d p r a e t e r Substantias et Accidentia nihil detur realiter, sive e x t r a intellectum. N a m quic||[4]|quid datur, vel per se, vel per aliud concipitur, et ipsius c o n c e p t u s vel involvit c o n c e p t u m alterius rei, vel n o n involvit. Q u a r t o denique, quod r e r u m , q u a e nihil c o m m u n e h a b e n t inter se, u n a alterius c a u s a esse n o n p o t e s t . N a m q u u m nihil sit in effectu c o m m u n e c u m c a u s a : t o t u m , quod haberet, haberet a nihilo. L

1

L

1

(P.458) Q u o d a u t e m affers in primam Propositionem; q u a e s o , mi amice, ut considères h o m i n e s n o n creari, sed t a n t u m generari, et q u o d e o r u m c o r p o r a j a m a n t e a existebant, quamvis alio m o d o f o r m a t a . L

1

Epist.

L

V?

B. d.S.

Oldenburgius (P. 459)

L i b e l l u m , q u e m p r o m i s e r a m , en accipe, mihique t u u m de eo judicium, imprimis circa ea, quae de N i t r o d e q u e Fluiditate ac Firmitudine inserit, Specimina, r e s c r i b e . L

1

256

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus Êpist.

L

VII?

B.d.S.

Oldenburgius (P. 473 [sq.])

O m n i n o c o n s u l e r e m tibi, ut, q u a e pro ingenii tui sagacitate d o c t e , t u m in Philosophicis, t u m Theologicis concinnasti, Doctis n o n invideas, sed in publicum prodire sinas, quiequid Theologastri ogganire poterint. Liber5 rima est Respublica v e s t r a ; liberrime in ea p h i l o s o p h a n d u m . T u a interim ipsius p r u d e n t i a tibi suggeret, ut c o n e e p t u s tuos t u a m q u e sententiam, q u a m poteris modestissime, p r o d a s , d e reliquo e v e n t u m F a t o c o m m i t t a s . A g e igitur, Vir optime, m e t u m o m n e m e x p e c t o r a nostri t e m p o r i s h o m u n c i o n e s irritandi; satis diu ignorantiae et nugis litatum; vela p a n d a m u s v e r a e scien10 tiae, et N a t u r a e a d y t a penitius, q u a m h a c t e n u s factum, scrutemur. I n n o x i e , p u t e m , meditationes t u a e a p u d vos exeudi p o t e r u n t , n e c ullum e a r u m inter Sapientes offendiculum v e r e n d u m . H o s igitur si P a t r o n o s et F a u t o r e s inveneris (ut o m n i n o te i n v e n t u r u m s p o n d e o ) : quid M o m u m ignorantem reformides. N o n t e missum faciam, A m i c e h o n o r a n d e , quin t e e x o r a v e r o , 15 nec u n q u a m , q u a n t u m quidem in me est, c o n c e d a m , ut Cogitata tua, q u a e tanti sunt p o n d e r i s , a e t e r n o silentio p r e m a n t u r . L

1

Epist.

VIII?

L

B.d.S.

Oldenburgius

(P.478[sq.])

r o g a r e mihi fas sit, confecerisne illud tanti m o m e n t i o p u s c u l u m t u u m , in q u o de r e r a m primordio e a r u m q u e d e p e n d e n t i a a p r i m a causa, ut 20 et de intellectus nostri E m e n d a t i o n e tractas. C e r t e , Vir Amicissime, nil c r e d o in publicum prodire p o s s e , quod Viris r e v e r a doctis et sagaeibus futurum s i t illius m o d i T r a c t a t u gratius vel a c c e p t a i s . Id tui genii et ingenii Vir spectare potius debet, q u a m q u a e nostri seculi et moris Theologis arrid e n t ; n o n t a m Uli veritatem, q u a m c o m m o d i t a t e s spectant. Te igitur per ami25 citiae n o s t r a e f o e d u s , p e r o m n i a veritatis a u g e n d a e et evulgandae j u r a contestor, ne t u a de argumentis iis scripta nobis invideas vel neges. Si tarnen quid sit majoris mo||[5]|menti, q u a m ego p r a e v i d e o , q u o d ab operis publicat i o n t e a r c e a t : S u m m o p e r e o r o , u t e p i t o m e n ejus per litteras mihi impertire ne graveris; et a m i c u m me senties p r o h o c officio et g r a t u m . L

1

L

1

30

Epist.IX?

L

H.01denburgioB.d.S?

L

(P.479[sq.])

C u m m e n s e Aprili m e a m supellectilem h u e transtuli, A m s t e l a e d a m u m profectus sum. Ibi quidam me Amici rogarunt, ut sibi copiam facerem cujusdam T r a c t a t u s , s e c u n d a m P a r t e m Principiorum Cartesii, m o r e G e o metrico d e m o n s t r a t a m et praeeipua, q u a e in Metaphysicis tractantur, breviL

259

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen ter continentis, q u e m ego cuidam juveni, q u e m m e a s opiniones aperte docere nolebam, a n t e h a c dictaveram. D e i n d e rogarunt, ut, q u a m p r i m u m p o s s e m , primam etiam p a r t e m e ä d e m m e t h o d o c o n c i n n a r e m . E g o , n e amicis adversarer, statim me ad earn, conficiendam accinxi, e a m q u e intra d u a s h e b d o m a d a s confeci, atque amicis tradidi, qui t a n d e m me rogärunt, ut sibi 5 ilia o m n i a edere liceret, q u o d facile impetrare p o t u e r u n t , häc quidem lege, ut e o r u m aliquis, me p r a e s e n t e , ea stylo elegantiori o r n a r e t , et p r a e f atiunculam adderet, in q u a lectores m o n e r e t , me n o n omnia, q u a e in eo T r a c t a t u continentur, pro meis agnoscere, q u u m n o n p a u c a in eo scripserim, q u o r u m contrarium p r o r s u s amplector, h o c q u e u n o aut altero e x e m p l o o s t e n d e r e t . 10 Q u a e omnia amicus quidam, cui editio hujus libelli curae est, pollicitus est f a c e r e ; et h a c de c a u s a aliquod t e m p u s A m s t e l a e d a m i m o r a t u s sum. Et a q u o in h u n c pagum, in q u o jam habito, r e v e r s u s fui, vix mei juris esse potui propter a m i c o s , qui me dignati sunt invisere. J a m t a n d e m , A m i c e suavissime, aliquid superest temporis, quo h a e c tibi c o m m u n i c a r e , simulque 15 rationem, cur ego h u n c T r a c t a t u m in lucem prodire sino, r e d d e r e p o s s u m . H a c n e m p e o c c a s i o n e forte aliqui, qui in m e a patria p r i m a s p a r t e s tenent, r e perientur, qui cetera, q u a e scripsi, atque pro meis agnosco, d e s i d e r a b u n t videre, a d e o q u e c u r a b u n t , u t e a e x t r a o m n e i n c o m m o d i periculum c o m m u nis juris facere p o s s i m ; h o c vero si contingat: n o n dubito, quin statim q u a e - 20 dam in publicum e d a m ; sin minus, silebo potius, q u a m m e a s opiniones hominibus invita patria o b t r u d a m , e o s q u e mihi infensos r e d d a m . 1

L

1

(P. 486) Interim si tibi videbitur consultius, h a e c cogitata igni potius, q u a m Eruditissimo D o m i n o B o y l i o t r a d e r e : in t u a m a n u sunt; [fac ut lubet,] m o d o 25 m e tibi Nobilissimoque B o y l i o addictissimum a t q u e a m a n t i s s i m u m credas. L

1

1

tEpist.X.

B. d. S. Oldenburgius

(P.487)

A c c e d i t ad c u m u l u m , quod mihi nuncias, te p r i m a m et s e c u n d a m Principiorum Cartesii p a r t e m , m o r e geometrico d e m o n s t r a t a m , praelo c o m m i s i s s e , 30 ejusdem u n u m alterumve exemplar liberalissime mihi o f f e r e n s . | I [6] I C e t e r u m permittas tibi dicam, me impatienter ferre, te e t i a m n u m supprimere ea scripta, q u a e pro tuis agnoscis, in R e p u b l i c a imprimis t a m libera, ut sentire [ibi], q u a e velis, et, quae sentias, dicere liceat. P e r r u m p e r e te velim ista repagula, imprimis q u u m subticere n o m e n t u u m possis, et 35 hac ratione e x t r a o m n e m periculi aleam te c o l l a c a r e . L

n

L

1

260

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus (P. 489) N o n p o s s u m claudere litteras, quin iterum iterumque tibi inculcem publicationem e o r u m , q u a e tu ipse es m e d i t a t u s . L

1

1

Epist. XI.

B. d. S.

L

5

Oldenburgius (P. 492)

n e c minus p e r s u a s u m mihi h a b e o , te q u o q u e provinciä t u ä gnaviter perfuncturum, quiequid ogganiat vel criminetur sive Philosophorum sive Theologorum v u l g u s . L

1

1

Epist. XIII.

B. d. S.

L

Oldenburgio (P. 494)

E g o sane, q u o t i e s c u n q u e d a t a fuit occasio, D. Ser. et Christian. H u g e n i u m Z . D . , qui etiam te novisse mihi dixerat, de te t u ä q u e valetudine rogare non d e s i i .

L

10

1

1

Epist. XIV.

B. d. S.

L

Oldenburgius (P. 495)

I m p r i m i s , si quid tibi lucis affulserit in a r d u ä illä indagine, q u a e in eo versatur, u t c o g n o s c a m u s , q u o m o d o u n a q u a e q u e p a r s n a t u r a e c u m suo 15 toto conveniat, et q u a ratione c u m reliquis cohaereat, ut illud nobis c o m m u nices, p e r a m a n t e r r o g a m u s . L

1

(P. 496) U t i n a m t a n d e m proprii ingenii foetum e x c l u d e r e s , et orbi philo sophico f o v e n d u m et e d u c a n d u m c o m m i t t e r e s ! M e m i n i te alieubi indigitässe multa 20 ex iis, q u a e Cartesius ipse c a p t u m h u m a n u m superare ajebat, quin et multo sublimiora et subtiliora evidenter p o s s e ab hominibus intelligi, et clarissime explicari. Quid h a e r e s , mi A m i c e , quid metuis? T e n t a , aggredere, perfice tanti m o m e n t i provinciam, et videbis t o t u m v e r e Philosophantium C h o r u m tibi patrocinari. F i d e m m e a m obstringere a u d e o , q u o d n o n facerem, si 25 liberare me earn p o s s e dubitarem. N u l l a t e n u s crediderim, in animo tibi esse, q u i e q u a m c o n t r a existentiam et providentiam Dei moliri; et fulcris hisce incolumibus firmo talo stat religio, facileque etiam q u a e v i s c o n t e m plationes philosophicae vel defenduntur, vel e x c u s a n t u r . R u m p e igitur m o r a s , n e c scindi tibi p e n u l a m p a t i a r i s . L

1

261

Karl Marx - Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen Epist.

L

1

XV.

B.d.S.

Oldenburgio

(P.498)

U b i quaeris, quid sentiam circa quaestionem, q u a e in eo versatur, ut cognoscamus, quomodo unaquaeque pars naturae cum suo toto conveniat, et qua ratione cum reliquis cohaereat: p u t o te rogare rationes, quibus p e r s u a d e m u r , u n a m q u a m q u e n a t u r a e p a r t e m c u m suo toto c o n v e n i r e , et 5 c u m reliquis c o h a e r e r e . N a m cognoscere, q u o m o d o r e v e r a c o h a e r e a n t , e t u n a q u a e q u e p a r s c u m suo toto conveniat, id me ignorare dixi ||[7]| in antecedenti m e ä epistolä, quia ad hoc c o g n o s c e n d u m requireretur, t o t a m n a t u r a m o m n e s q u e ejus p a r t e s cognoscere. C o n a b o r igitur rationem ostendere, quae me id affirmare cogit; attamen prius m o n e r e velim, me n a t u r a e 10 n o n tribuere pulchritudinem, deformationem, ordinem n e q u e confusionem. N a m res n o n , nisi respective ad nostram imaginationem, p o s s u n t dici pulchrae aut d e f o r m e s , ordinatae aut confusae. P e r partium igitur cohaerentiam nihil aliud intelligo, q u a m q u o d leges sive n a t u r a unius partis ita sese a c c o m o d a n t legibus sive n a t u r a e alterius, ut, 15 quam minime, sibi contrarientur. Circa t o t u m et p a r t e s considero res e a t e n u s , ut p a r t e s alicujus totius, q u a t e n u s e a r u m n a t u r a invicem se a c c o m m o d â t , ut, q u o a d fieri p o t e s t , inter se consentiant, q u a t e n u s vero inter se discrepant, e a t e n u s u n a q u a e q u e ideam ab aliis distinctam in n o s t r a m e n t e format, ac proinde, ut t o t u m , n o n ut p a r s , c o n s i d e r a t u r . 20 L

1

(P. 499[sq.]) F i n g a m u s jam, si placet vermiculum in sanguine vivere, qui visu ad discernendas particulas sanguinis, lymphae etc. valeret, et ratione ad observ a n d u m , q u o m o d o u n a q u a e q u e particula ex alterius o c c ü r s u vel resilit, vel p a r t e m sui m o t u s c o m m u n i c a t etc. Ille quidem in h o c sanguine, ut n o s in 25 häc p a r t e universi, viveret, et u n a m q u a m q u e sanguinis particulam, ut t o t u m , n o n v e r o u t p a r t e m , consideraret, nec scire p o s s e t , q u o m o d o p a r t e s o m n e s ab universali n a t u r a sanguinis m o d e r a n t u r , et invicem, p r o u t universalis natura sanguinis exigit, se a c c o m m o d a r e coguntur, ut c e r t ä ratione inter se consentiant. N a m si fingamus, nullas dari c a u s a s e x t r a sanguinem, q u a e 30 n o v o s m o t u s sanguini c o m m u n i c a r e n t , nec ullum dari spatium e x t r a sanguinem, nec alia corpora, in quae particulae sanguinis s u u m m o t u m t r a n s ferre p o s s e n t : c e r t u m est, sanguinem in suo statu s e m p e r m a n s u r u m , et ejus particulas nullas alias variationes p a s s u r a s , q u a m e a s , q u a e p o s s u n t concipi ex d a t a ratione m o t u s sanguinis ad L y m p h a m , c h y l u m e t c . ; et sic sanguis 35 semper ut t o t u m , n o n vero ut pars considerari deberet. V e r u m quia plurimae aliae c a u s a e dantur, q u a e leges n a t u r a e sanguinis c e r t o m o d o m o d e r a n t u r , et vicissim illae a sanguine: hinc fit, ut alii m o t u s aliaeque variationes in sanguine oriantur, q u a e c o n s e q u u n t u r non a sola ratione m o t u s ejus partium L

262

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus ad invicem, sed a r a t i o n e m o t u s , sanguinis et c a u s a r u m e x t e r n a r u m simul ad invicem; h o c m o d o sanguis rationem partis, n o n v e r o totius habet. De t o t o et p a r t e m o d o dixi. | |[8]| J a m q u u m o m n i a n a t u r a e c o r p o r a e o d e m m o d o possint e t d e b e a n t 5 concipi, ac nos hic sanguinem c o n c e p i m u s (omnia enim c o r p o r a ab aliis circumcinguntur, et ab invicem determinantur ad e x i s t e n d u m et o p e r a n d u m certä ac determinatä" ratione, servatä s e m p e r in o m n i b u s simul, hoc est, in toto universo e a d e m ratione m o t u s ad quietem): hinc sequitur, o m n e c o r p u s , q u a t e n u s certo m o d o modificatum existit, ut p a r t e m totius universi 10

considerari d e b e r e , c u m suo toto c o n v e n u e , et c u m reliquis c o h a e r e r e ; et, quoniam n a t u r a universi n o n est, ut n a t u r a sanguinis, limitata, sed absolute infinita: ideo ab h ä c infinitae potentiae n a t u r a ejus p a r t e s infinitis modis m o d e r a n t u r , et infinitas variationes pati coguntur. V e r u m ratione substantiae u n a m q u a m q u e p a r t e m arctiorem u n i o n e m c u m suo toto h a b e r e concipio.

15

N a m , ut a n t e h a c in p r i m a m e a epistola, q u a m R h e n o b u r g i a d h u c habitans tibi scripsi, c o n a t u s sum d e m o n s t r a r e , q u u m de n a t u r a substantiae sit, esse infinitam, [sequitur ad naturam substantiae c o r p o r e a e ] u n a m q u a m q u e p a r t e m pertinere, n e c sine ea esse aut concipi p o s s e . Vides igitur, q u a ratione, et rationem, cur sentiam, C o r p u s h u m a n u m 20 p a r t e m e s s e N a t u r a e ; quod a u t e m ad M e n t e m h u m a n a m attinet, e a m etiam p a r t e m N a t u r a e e s s e c e n s e o ; n e m p e quia statuo, dari etiam in n a t u r a p o t e n tiam infinitam cogitandi, q u a e , q u a t e n u s infinta, in se continet t o t a m N a t u r a m objective, et cujus cogitationes p r o c e d u n t e o d e m m o d o , ac N a t u r a ejus, nimirum idearum. 25

D e i n d e M e n t e m h u m a n a m h a n c e a n d e m p o t e n t i a m statuo, n o n q u a t e n u s infinitam et totam N a t u r a m p e r c i p i e n t e m ; sed finitam, n e m p e q u a t e n u s t a n t u m h u m a n u m C o r p u s percipit; e t hac ratione M e n t e m h u m a n a m p a r t e m cujusdam infiniti intellectus s t a t u o . 1

1

Epist. XVI.

L

30

B. d. S.

Oldenburgius (P. 503 [sq.])

I n o m n i u m ore hic est r u m o r de Israëlitarum, per plus q u a m bis mille a n n o s dispersorum, reditu i n Patriam. Pauci i d h o c loco c r e d u n t . M e quod attinet, quamdiu n o v a h a e c a viris fide dignis n o n p e r s c r i b u n t u r ex U r b e Constantinopolitana, cui hujus rei m a x i m e o m n i u m interest: fidem iis adhibere n o n p o s s u m . Scire a v e o , quid Judaei A m s t e l a e d a m e n s e s ea de re 35 inaudiverint, et q u o m o d o t a n t o nuncio afficiantur, qui, v e r u s si fuerit, r e r u m o m n i u m in M u n d o c a t a s t r o p h e n i n d u c t u r u s sane v i d e t u r . | L

1

L

1

263

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen |[9]|

1

Epist.

XVII.

L

B.d.S.

Oldenburgius

(P.505)

L Sancte tibi polliceor, me nihil e o r u m ulli mortalium p r o p a l a t u r u m , siquidem tu mihi silentium i n j u n x e r i s . 1

Epist. XVIII?

L

B. d. S.

Oldenburgius (P. 506)

Q u u m ex r e s p o n s i o n e tuä, 5. Julii ad me data, intellexerim, animo sedere 5 t u o , T r a c t a t u m illum t u u m quinque-partitum publici juris f a c e r e : permittas, q u a e s o , te m o n e a m ex äffectus in me tui sinceritate, ne q u i c q u a m m i s c e a s , quod religiosae virtutis praxin labefactare ullatenus videatur, m a x i m e q u u m degener et f lagitiosa h a e c aetas nil venetur avidius, q u a m d o g m a t a ejusmodi, q u o r u m conclusiones grassantibus vitiis patrocinari v i d e a n t u r . 10 L

1

Epist.

L

1

XIX.

B.d.S.

Oldenburgio

(P.507[sq.])

E o t e m p o r e , q u o litteras tuas 22 Julii accepi, A m s t e l a e d a m u m prof e c t u s sum eo consilio, ut librum, de q u o tibi scripseram, typis m a n d a r e m . Q u o d d u m agito, r u m o r ubique spargebatur, librum q u e n d a m m e u m de D e o sub praelo sudare, m e q u e in eo conari o s t e n d e r e , nullam dari D e u m , qui quidem rumor a plurimis accipiebatur. U n d e quidam Theologi (hujus forte r u m o r i s auctores) occasionem c e p e r e , de me coram Principe et Magistratibus conquerendi; stolidi p r a e t e r e a Cartesiani, quia mihi favere creduntur, ut a se h a n c a m o v e r e n t suspicionem, m e a s ubique opiniones et scripta detestari n o n cessabant, n e c etiamnum cessant. H a e c q u u m a viris q u i b u s d a m fide dignis intellexissem, qui simul af f irmabant, T h e o l o g o s u b i q u e mihi insidiari : edition e m , q u a m p a r a b a m , differre statui, d o n e c , q u o r e s e v a d e r e t , viderem, et quod t u m consilium sequerer, tibi significare p r o p o s u i . V e r u m negotium quotidie in pejus vergere videtur, et, quid tarnen agam, incertus sum. Interim m e a m ad tuas litteras r e s p o n s i o n e m diutius intermittere nolui, et primo tibi m a x i m a s ago gratias pro amicissima t u a admonitione, cujus tarnen ampliorem explicationem desidero, ut sciam, q u a e n a m ea d o g m a t a esse c r e d a s , quae religiosae virtutis praxin labefactare viderentur. N a m , q u a e mihi c u m ratione convenire videntur, e a d e m ad virtutem m a x i m e esse utilia c r e d o . D e i n d e , nisi tibi m o l e s t u m sit, velim, ut l o c a T r a c t a t u s theologico-politici, q u a e viris doctis scrupulum injecerunt, mihi i n d i c a r e s . L

15

20

1

L

1

264

25

30

Aus Benedictas de Spinoza: Opera ed. Paulus Epist. XXI?

L

B. d. S.

Oldenburgio (P. 509 [sq.])

D e u m enim r e r u m o m n i u m c a u s a m i m m a n e n t e m , u t ajunt, n o n v e r o t r a n s e u n t e m statuo. Omnia, inquam, in D e o e s s e , et in D e o m o v e r i c u m Paulo affirmo et forte etiam c u m o m n i b u s antiquis philosophis, licet alio m o d o . ||[10]| A t t a m e n quod quidam putant, T r a c t a t u m theologicopoliticum eo niti, q u o d D e u s et N a t u r a (per q u a m m a s s a m q u a n d a m sive materiam c o r p o r e a m intelligunt) u n u m et idem sint, tota errant via. Ad miracula deinde quod attinet, mihi c o n t r a per suasum est, divinae revelationis certitudinem sola doctrinae sapientia, n o n a u t e m miraculis, hoc est, ignorantia adstrui p o s s e , quod satis prolixe C a p . V I . de miraculis ostendi. H o c t a n t u m hïç a d d o , me inter Religionem et Superstitionem h a n c p r a e c i p u a m agnoscere differentiam, q u o d h a e c ignorantiam, illa a u t e m sapientiam p r o fundamento h a b e a t ; et h a n c c a u s a m esse c r e d o , cur Christiani n o n fide, n e q u e caritate, n e q u e reliquis Spiritus Sancti fructibus, sed solaopinione inter reliquos dignoscuntur; n e m p e , quia, ut o m n e s , solis miraculis, h o c est, ignorantiä, q u a e o m n i s malitiae fons est, se defendunt, atque a d e o fidem, licet v e r a m , in superstitionem vertunt. V e r u m an huic malo r e m e d i u m adhibere reges u n q u a m c o n c è d e n t , valde dubito. D e n i q u e , ut de tertio etiam capite m e n t e m m e a m clarius aperiam, dico, ad salutem n o n esse omnino n e c e s s e , Christum s e c u n d u m c a r n e m n o s c e r e , sed de a e t e r n o illo filio Dei, hoc est, Dei a e t e r n ä sapientia, quae sese in o m n i b u s r e b u s , et m a x i m e in m e n t e h u m a n a , et o m n i u m m a x i m e in J e s u Christo manifestavit, longe aliter sentiendum. N a m n e m o a b s q u e h ä c ad statum beatitudinis p o t e s t pervenire, u t p o t e quae sola docet, quid v e r u m et falsum, b o n u m et m a l u m sit. Et quia, uti dixi, h a e c sapientia per J e s u m C h r i s t u m m a x i m e manifestata fuit, ideo ipsius discipuli e a n d e m , q u a t e n u s ab ipso ipsis fuit r e v e lata, p r a e d i c a v e r u n t , seseque spiritu illo Christi s u p r a reliquos gloriari p o s s e o s t e n d e r u n t . C e t e r u m q u o d q u a e d a m Ecclesiae his addunt, q u o d D e u s n a t u r a m h u m a n a m assumpserit, m o n u i e x p r e s s e , m e , quid dicant, nescire; imo, ut v e r u m fatear, n o n minus absurde mihi loqui videntur, q u a m si quis mihi diceret, q u o d circulus n a t u r a m q u a d r a t i i n d u e r i t . L

5

10

15

20

25

30

1

L

1

Epist.

L

XXIII?

B. d. S.

Oldenburgio

(P.513 [sq.])

N a m D e u m nullo m o d o fato subjicio, sed o m n i a inevitabili necessitate ex D e i n a t u r a sequi concipio e o d e m m o d o , ac o m n e s concipiunt, ex ipsius 35 Dei n a t u r a sequi, ut D e u s se ipsum intelligat; quod sane n e m o negat ex divinä n a t u r a necessario sequi, et tarnen n e m o concipit, D e u m fato aliquo c o a c t u m , sed omnino libère, tametsi n e c e s s a r i o , se ipsum intelligere. L

265

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen D e i n d e h a e c inevitabilis r e r u m nécessitas n e c j u r a divina, n e c h u m a n a toi 11 [11 ] I lit. N a m ipsa moralia d o c u m e n t a , sive f o r m a m legis seu juris ab ipso D e o accipiant, sive n o n , divina tarnen sunt et salutaria; et si b o n u m , quod ex virtute et a m o r e divino sequitur, a D e o t a n q u a m Judice accipiamus, vel ex necessitate Divinae n a t u r a e e m a n e t : n o n erit p r o p t e r e a magis aut 5 minus optabile, uti n e c c o n t r a mala, q u a e ex pravis actionibus et affectib u s sequuntur, ideo, quia necessario ex iisdem sequuntur, m i n u s t i m e n d a sunt; et denique sive ea, q u a e agimus, necessario sive contingenter a g a m u s , spe tarnen et m e t u ducimur. P o r r o h o m i n e s c o r a m D e o nullä aliä de causa sunt inexcusabiles, q u a m 10 quia in ipsius Dei p o t e s t a t e s u n t . 1

(P.514) M i r a c u l a et ignorantiam pro aequipollentibus sumpsi, quia ii, qui Dei existentiam et religionem miraculis adstruere conantur, r e m o b s c u r a m per aliam magis o b s c u r a m et, q u a m m a x i m e ignorant, o s t e n d e r e volunt, atque 15 ita n o v u m a r g u m e n t a n d i genus afferunt, redigendo scilicet n o n a d i m p o s s i b i l i t a t e m , ut ajunt, sed i g n o r a n t i a m . L

1

(P.515) H u m a n a m imbecillitatem t e c u m agnosco. Sed te c o n t r a rogare mihi liceat, an nos h o m u n c i o n e s t a n t a m N a t u r a e cognitionem h a b e a m u s , ut deter- 20 minare p o s s i m u s , q u o u s q u e ejus vis et potentia se extendit, et quid ejus vim superat. Q u o d quia n e m o sine arrogantiä p r a e s u m e r e p o t e s t ; licet ergo a b s q u e jactantiä miracula per causas naturales, q u a n t u m fieri p o t e s t , explicare; et, q u a e explicare n o n p o s s u m u s , nec etiam d e m o n s t r a r e , q u o d a b s u r d a sint: satius erit judicium de iis s u s p e n d e r e , et religionem, ut 25 dixi, sola doctrinae sapientiä a d s t r u e r e . L

1

Epist.

L

1

XXV.

B.d.S.

Oldenburgio

(P.517[sq.])

Q u o d in p r a e c e d e n t i b u s meis dixi, nos ideo esse inexcusabiles, quia in Dei p o t e s t a t e s u m u s , ut lutum in m a n u figuli, h o c sensu intelligi volui, videlicet q u o d n e m o D e u m redarguere potest, quod ipsi n a t u r a m infirmam 30 seu a n i m u m i m p o t e n t e m dederit. Sicut enim a b s u r d e circulus c o n q u e r e r e t u r , quod D e u s ipsi globi proprietates, vel infans, qui calculo cruciatur, q u o d ei c o r p u s s a n u m non dederit: sie etiam h o m o animo i m p o t e n s queri p o s s e t , quod D e u s ipsi fortitudinem v e r a m q u e ipsius Dei cognitionem et a m o r e m negaverit, q u o d q u e ipsi n a t u r a m a d e o infirmam dederit, ut cupiditates suas 35 n e c c o ë r c e r e n e c m o d e r a r i possit. N a m n a t u r a e c u j u s c u n q u e rei nihil aliud L

266

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus competit, q u a m id, q u o d ex d a t a ipsius c a u s a n e c e s s a r i o sequitur. Q u o d a u t e m n a t u r a e ||[12]| u n i u s c u j u s q u e hominis n o n c o m p e t a t , ut animo forti sit, et q u o d in n o s t r a p o t e s t a t e n o n magis sit c o r p u s s a n u m , q u a m m e n t e m sanam h a b e r e , n e g a r e n e m o p o t e s t , nisi qui tam experientiam, q u a m ratio5 n e m negare velit. At i n s t a s : si h o m i n e s ex n a t u r a e n e c e s s i t a t e p e c c a n t , sunt ergo excusabiles, n e c , q u o d inde c o n c l u d e r e velis, explicas, an scilicet, q u o d D e u s in e o s irasci n e q u e a t , an v e r o , q u o d beatitudine, h o c est, Dei cognitione et a m o r e digni sint. Sed, si p r i m u m p u t a s , o m n i n o c o n c e d o , D e u m n o n irasci, sed o m n i a ex ipsius sententia fieri; at n e g o , q u o d p r o p t e r e a o m n e s 10 beati esse d e b e a n t ; p o s s u n t quippe h o m i n e s excusabiles e s s e , et nihilominus beatitudine c a r e r e , et multis m o d i s cruciari. E s t enim e q u u s e x c u s a bilis, quod e q u u s et n o n h o m o sit; at nihilominus e q u u s et n o n h o m o esse debet. Qui ex m o r s u canis furit, e x c u s a n d u s q u i d e m est, et tarnen j u r e suffocatur; et qui d e n i q u e cupiditates suas regere et m e t u legum e a s d e m 15 c o ë r c e r e nequit, q u a m v i s etiam ob infirmitatem e x c u s a n d u s sit, n o n p o t e s t tarnen animi a c q u i e s c e n t i ä D e i q u e cognitione et a m o r e frui, sed necessario perit. 1

(P. 519) L C e t e r u m Christi p a s s i o n e m , m o r t e m e t sepulturam t e c u m literaliter accipio, 20 ejus a u t e m r e s u r r e c t i o n e m allegorice. F a t e o r q u i d e m h a n c etiam ab E v a n g e listis iis narrari circumstantiis, ut negare n o n p o s s i m u s , ipsos Euangelistas c r e d i d i s s e , Christi c o r p u s r e s u r r e x i s s e , et ad c o e l u m a d s c e n d i s s e , ut ad Dei d e x t r a m s e d e r e t ; et q u o d ab infidelibus etiam potuisset videri, si u n a in iis locis affuissent, in q u i b u s C h r i s t u s discipulis apparuit; in q u o t a m e n , 25 salva Euangelii doctrina, p o t u e r u n t decipi, ut aliis etiam prophetis contigit, cujus rei e x e m p l a in p r a e c e d e n t i b u s dedi. At P a u l u s , cui etiam Christus p o s t e a apparuit, gloriatur, q u o d C h r i s t u m n o n s e c u n d u m c a r n e m , sed s e c u n d u m spiritum n o v e r i t . 1

L

1

Epist. XXVI?

L

30

B. d. S. Simon de

L

Vries

1

(P. 521 [sq.])

D e n i q u e etiam in Scholio P r o p . 10. lib. 1. s u b initium ipse h a e c h a b e s : Ex his apparet, quod, quamvis duo attributa realiter distincta concipiantur, hoc est, unum sine alterius ope, non possumus tamen inde concludere ipsa duo entia, sive duas diversas substantias constituere. Id enim est de natura substantiae, ut unumquodque ejus attributorum perse concipiatur; 35 quandoquidem omnia, quae habet, attributa simul in ipsa fuerunt? L

L

Amstelaedami, die 24. F e b r . 1663. 1 1

267

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen |[13]|

Epist.

L

1

XXVII.

B.d.S.

Simonide

Vries.

(P.522[sq.])

N e m p e inter definitionem, q u a e inservit ad r e m , cujus essentia t a n t u m quaeritur, et de q u a sola dubitatur, explicandum, et inter definitionem, q u a e , ut solum examinetur, proponitur. Ilia enim, quia d e t e r m i n a t u m h a b e t o b j e c t u m , v e r a d e b e t e s s e ; h a e c vero id n o n r e q u i r i t . L

1

5

(P. 523) v e l a me exiget, ut id, quod c o n c e p e r a m , p r o b e m , me c o n c e p i s s e , q u o d sane est nugari. Q u a r e def initio vel explicat r e m , p r o u t est e x t r a intellectum, et t u m v e r a debet esse, et a propositione vel a x i o m a t e n o n differre, nisi quod ilia t a n t u m circa r e r u m r e r u m v e affectionum essentias v e r s a t u r ; 10 h o c vero latius, n e m p e ad aeternas veritates etiam se extendit. Vel explicat r e m , p r o u t a nobis concipitur, vel concipi potest, t u m q u e in eo etiam differt ab axiomate et propositione, quod non exigit, nisi ut concipiatur absolute, non ut axioma sub ratione veri. Q u a r e mala definitio ilia est, q u a e n o n concipitur. 15 L

1

(P. 524) D u a s e n i m (sc. demonstrationes) a d h i b u i , prima, q u o d nihil nobis evidentius, q u a m quod u n u m q u o d q u e ens sub aliquo attributo a nobis concipiatur, et q u o plus realitatis aut esse aliquod ens habet, eo plura attributa ei sunt tribuenda. U n d e ens absolute infinitum definiendum etc. 20 S e c u n d a et q u a m ego palmariam judico, est, q u o d q u o p l u r a attributa alicui enti tribuo, eo magis cogor, ipsi existentiam tribuere, h o c est, eo magis sub ratione veri ipsum concipio, q u o d plane contrarium esset, si ego c h i m a e r a m aut quid simile finxissem. Q u o d autem dicis, te n o n c o n c i p e r e cogitationem, nisi sub ideis, quia remotis ideis [cogitationem] destruis: c r e d o id tibi 25 contingere p r o p t e r e a , quod d u m tu, res scilicet cogitans, id facis, o m n e s tuas cogitationes et c o n c e p t u s seponis. Q u a r e n o n m i r u m est, q u o d , ubi o m n e s tuas cogitationes seposuisti, nihil p o s t e a tibi cogitandum supersit. Q u o d a u t e m ad r e m attinet, p u t o me satis clare et evidenter d e m o n s t r ä s s e , intellectum, quamvis infinitum, ad n a t u r a m n a t u r a t a m , n o n v e r o ad naturan- 30 tem pertinere. 1

L

L

1

(P. 524) I p s a enim definitio, ut ipsam, nifallor, tibi tradidi, sic sonat: Per substantiam intelligo id, quod e t c . L

1

(P. 525) 35 V i s t a m e n , q u o d minime o p u s est, u t exemplo explicem, q u o m o d o u n a e a d e m q u e res d u o b u s nominibus insigniri p o s s i t . L

1

268

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus (Ibid.) L S e c u n d o per p l a n u m intelligo id, q u o d o m n e s radios lucis sine ullä mutatione reflectit; ||[14]| idem per album intelligo, nisi q u o d album dicatur respectu hominis p l a n u m intuentis e t c . 1

1

5

Epist. XXVIII.

L

B. d. S.

Simoni de

Vries (P. 525)

P e t i s a m e , an e g e a m u s experientiä ad sciendum, u t r u m def initio alicujus attributi sit vera. Ad h o c r e s p o n d e o , nos n u n q u a m egere experientiä, nisi ad ilia, q u a e ex rei definitione n o n p o s s u n t c o n c l u d i . L

1

10

(Ibidem) I m m o nulla experientiä id u n q u a m nos e d o c e r e poterit; n a m experientiä nullas r e r u m essentias docet; sed s u m m u m , quod efficere potest, est, m e n tem n o s t r a m d e t e r m i n a r e , ut circa certas t a n t u m r e r u m essentias c o g i t e t . L

1

(P.526) Q u o d porro petis, a n n e res etiam r e r u m v e affectiones sint a e t e r n a e veritat e s ? Dico: o m n i n o .

L

1

15

1

Epist. XXIX.

L

[sq.])

B. d. S. ad L. M. P. M. Q. D. (P. 526

Q u a e s t i o de Infinito o m n i b u s semper difficillima, i m m o inextricabilis visa fuit, p r o p t e r e a q u o d n o n distinxerunt inter id, quod suä n a t u r a sive vi suae definitionis sequitur esse infinitum, et id, quod nullos fines habet, 20 non quidem vi suae essentiae, sed vi suae c a u s a e . Ac etiam, quia n o n distinxerunt inter id, quod infinitum dicitur, quia nullos h a b e t fines, et id, cujus p a r t e s , q u a m v i s ejus m a x i m u m et minimum h a b e a m u s , nullo t a m e n n u m é r o a d a e q u a r e et explicare p o s s u m u s . D e n i q u e quia n o n distinxerunt inter id, quod s o l u m m o d o intelligere, non vero imaginari, et inter id, q u o d L

25

etiam imaginari p o s s u m u s . Ad h a e c , inquam, si attendissent, n u n q u a m t a m ingenti difficultatum t u r b â obruti fuissent. Clare enim t u m intellexissent, quale Infinitum in nullas p a r t e s dividi, seu nullas p a r t e s h a b e r e potest, quale vero contra, idque sine contradictione. P o r r o etiam intellexissent, quale Infinitum majus alio Infinito sine ulla implicantia, quale vero n o n 30 item concipi p o t e s t ; q u o d ex m o x dicendis clare a p p a r e b i t . 1

269

mm

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen (P. 527[sq.]) S u b s t a n t i a e v e r o affectiones »modos« v o c o , q u o r u m definitio, q u a t e n u s non e s t ipsa substantiae definitio, nullam existentiam involvere potest. Q u a p r o p t e r , q u a m vis existant, e o s u t n o n existentes c o n c i p e r e p o s s u m u s ; e x quo p o r r o sequitur, n o s , ubi ad solam m o d o r u m e s s e n t i a m , n o n v e r o ad 5 o r d i n e m totius n a t u r a e a t t e n d i m u s , non p o s s e c o n c l u d e r e e x e o , q u o d j a m existant, ipsos p o s t e a extituros, aut n o n extituros, vel a n t e a extitisse, aut n o n extitisse. U n d e clare a p p a r e t , n o s existentiam substantiae t o t o génère a m o d o r u m existentia d i v e r s a m concipere. Ex q u o oritur differentia inter a e t e r n i t a t e m e t d u r a t i o n e m . Per d u r a t i o n e m ||[15]| e n i m 1 0 m o d o r u m t a n t u m existentiam explicare p o s s u m u s , substantiae v e r o per a e t e r n i t a t e m , h o c est, infinitam existendi sive — invita latinitate — essendi f r u i t i o n e m . L

1

(P.528) L Q u a r e ii p r o r s u s garriunt, ne dicam insaniunt, qui s u b s t a n t i a m e x t e n s a m 15 ex partibus sive c o r p o r i b u s ab invicem realiter distinctis conflatam esse putant. Perinde enim est, ac si quis ex sola additione et c o a c e r v a t i o n e mult o r u m circulorum q u a d r a t u m aut triangulum aut quid aliud t o t â essentia diversum conflare s t u d e a t . 1

(Ibidem [sqq.]) 20 S i tarnen q u a e r a s , cur n a t u r a e impulsu adeo p r o p e n s i simus a d d i v i d e n d a m substantiam e x t e n s a m : ad id r e s p o n d e o , q u o d quantitas d u o b u s m o d i s a nobis concipiatur: a b s t r a c t e scilicet sive superficialiter, p r o u t o p e s e n s u u m eam in imaginatione h a b e m u s , vel ut substantia, q u o d n o n nisi a solo intellectu fit. I t a q u e si ad quantitatem, p r o u t e s t in imaginatione, a t t e n d i m u s , q u o d 25 saepissime et facilius fit: ea divisibilis, finita, ex p a r t i b u s c o m p o s i t a et multiplex reperietur. Sin ad e a n d e m , p r o u t e s t in intellectu, a t t e n d a m u s , et r e s , ut in se est, percipiatur, q u o d difficillime fit: t u m , ut satis a n t e h ä c tibi d e m o n s t r a v i , infinita, indivisibilis et unica reperietur. L

P o r r o e x e o , q u o d d u r a t i o n e m e t q u a n t i t a t e m p r o libitu deter- 3 0 minare p o s s u m u s , ubi scilicet h a n c a substantia a b s t r a c t a m c o n c i p i m u s , et illam a m o d o , q u o a r e b u s aeternis fluit, s e p a r a m u s , oritur t e m p u s e t m e n s u r a ; t e m p u s nempe a d d u r a t i o n e m , m e n s u r a a d q u a n t i t a t e m tali m o d o d e t e r m i n a n d a m , u t , q u o a d fieri p o t e s t , e a s facile imaginemur. Deinde e x eo, quod a f f e c t i o n e s s u b s t a n t i a e a b i p s a s u b s t a n t i a 3 5 s e p a r a m u s , et ad classes, ut e a s , q u o a d fieri p o t e s t , facile imaginemur, redigimus, oritur n u m e r u s , q u o ipsas d e t e r m i n a m u s . E x q u i b u s clare videre est, mensuram, tempus et numerum nihil esse p r a e t e r cogitandi seu p o t i u s imaginandi modos. Q u a r e n o n m i r u m est, q u o d o m n e s , qui similibus notionibus et q u i d e m p r a e t e r e a male intellectis p r o g r e s s u m n a t u r a e intelli- 40

270

Aus Benedictas de Spinoza: Opera ed. Paulus gere conati sunt, a d e o mirifice se intricàrint, ut t a n d e m se extricare nequiverint, nisi o m n i a p e r r u m p e n d o , e t a b s u r d a , etiam a b s u r d i s s i m a a d m i t t e n d o . N a m q u u m m u l t a sint, q u a e n e q u a q u a m imaginatione, sed solo intellectu assequi p o s s u m u s , qualia sunt substantia, aeternitas et alia. Si quis talia 5

ejusmodi notionibus, q u a e d u n t a x a t auxilia imaginationis sunt, explicare c o n a t u r : nihilo plus agit, q u a m si det o p e r a m , ut s u a imaginatione insaniat. N e q u e etiam ipsi substantiae m o d i , si c u m e j u s m o d i e n t i b u s rationis seu imaginationis auxiliis c o n f u n ||[16] | dantur, u n q u a m r e c t e intelligi p o t e r u n t . N a m q u u m id facimus, e o s a substantia et m o d o , q u o ab aeternitate fluunt,

10

s e p a r a m u s , sine q u i b u s t a m e n recte intelligi n e q u e u n t . Q u o d ut a d h u c clarius videas, cape h o c e x e m p l u m : N e m p e , ubi quis d u r at i o n e m a b s t r a c t e conceperit, e a m q u e c u m t e m p o r e c o n f u n d e n d o i n p a r t e s dividere inceperit, n u n q u a m poterit intelligere, q u a ratione h o r a ex. gr. transire possit. N a m ut h o r a transeat, n e c e s s e erit, ejus dimidium prius

15

transire, et p o s t e a dimidium reliqui, et deinde dimidium, q u o d hujus reliqui superest; et si sic p o r r o infinite dimidium a reliquo s u b t r a h a s , n u n q u a m ad finem h o r a e p e r v e n i r e poteris. Q u a r e multi, qui e n t i a rationis a realibus distinguere assueti n o n sunt, d u r a t i o n e m e x m o m e n t i s c o m p o n i , ausi sunt a s s e v e r a r e , et sie in Scyllam inciderunt c u p i e n t e s vitare C h a r y b d i m .

20

I d e m enim est, d u r a t i o n e m ex m o m e n t i s c o m p o n e r e , q u a m η u m e r u m ex sola nullitatum additione. P o r r o q u u m e x m o d o dictis satis p a t e a t , n e c n u m e r u m , n e c m e n s u r a m , n e c t e m p u s , q u a n d o q u i d e m n o n nisi auxilia imaginationis sunt, p o s s e esse infinitos. N a m alias n u m e r u s n o n e s s e t n u m e r u s , n e c m e n s u r a

25

m e n s u r a , n e c t e m p u s t e m p u s . H i n c clare videre est, c u r multi, qui h a e c tria c u m r e b u s ipsis c o n f u n d e b a n t , p r o p t e r e a , q u o d v e r a m r e r u m n a t u r a m ignorab a n t , Infinitum a c t u negärunt. Sed q u a m m i s e r e ratiocinati sint, judicent Mathematici, quibus hujus farinae a r g u m e n t a nullam m o r a m injicere p o t u e r u n t i n r e b u s a b ipsis clare distincteque p e r e e p t i s . N a m p r a e t e r q u a m q u o d

30

multa invenerunt, q u a e nullo n u m é r o explicari p o s s u n t , (quod satis n u m e r o r u m d e f e c t u m ad o m n i a d e t e r m i n a n d u m patefacit), m u l t a etiam habent, quae nullo n u m é r o a d a e q u a r i p o s s u n t , sed o m n e m , qui dari p o t e s t , n u m e r u m superant. N e c t a m e n c o n c l u d u n t , talia o m n e m n u m e r u m superare e x p a r t i u m multitudine, sed ex e o , q u o d rei n a t u r a n o n sine manifesta contradictione

35

n u m e r u m pati p o t e s t ; ut ex. gr. o m n e s inaequalitates spatii d u o b u s circulis A B e t C D interpositi, o m n e s q u e variation e s , q u a s materia, in eo m o t a , pati d e b e a t , o m n e m n u m e r u m superant. I d q u e n o n concluditur ex nimia spatii interpositi magnitudine. N a m q u a n t u m v i s p a r v a m ejus

40

p o r t i o n e m c a p i a m u s , hujus t a m e n p a r v a e portionis inaequalitates o m n e m n u m e r u m s u p e r a b u n t . N e q u e etiam

A

D

271

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen idcirco concluditur, ut in aliis contingit, quod ejus m a x i m u m et minimum non h a b e a m u s ; u t r u m q u e enim i n h o c exemplo habemus, maximum n e m p e A B , minimum v e r o C D . Sed e x e o t a n t u m concluditur, q u o d natura spatii, inter duos circulos diversa c e n t r a h a b e n t e s , interpositi nihil tale pati possit. I d e o q u e si quis o m n e s illas inaequalitates c e r t o aliquo nu-1 5 I (II) [17]|mero d e t e r m i n a r e velit, simul efficere debebit, ut circulus n o n sit circulus. Sic etiam, ut ad n o s t r u m p r o p o s i t u m revertar, si quis o m n e s materiae m o t u s , qui h u c u s q u e fuerunt, determinare volet, eos scilicet, e o r u m q u e durationem ad c e r t u m n u m e r u m et t e m p u s redigendo, is c e r t e nihil aliud 10 conabitur, q u a m substantiam c o r p o r e a m , q u a m non, nisi existentem, concipere p o s s u m u s , suis affectionibus privare, et, ut n a t u r a m , q u a m habet, n o n habeat, efficere. 1

L

1

(P.532) . . . N a m , ut i p s a m (sc. d e m o n s t r a t i o n e m existentiae Dei) a p u d J u d a e u m 15 q u e n d a m , R a b G h a s d a j v o c a t u m , reperio, sic sonat. S i datur p r o g r e s s u s c a u s a r u m in infinitum: e r u n t omnia, q u a e sunt, [etiam] c a u s a t a . A t q u e nulli, quod c a u s a t u m est, competit vi suae n a t u r a e n e c e s s a r i o existere. E r g o nihil est in n a t u r a , ad cujus essentiam pertinet n e c e s s a r i o existere. Sed h o c est a b s u r d u m , ergo et illud. Q u a r e vis argumenti n o n in eo sita est, q u o d 20 impossibile sit, dari actu Infinitum aut progressus c a u s a r u m in infitum, sed t a n t u m in e o , quod supponatur, r e s , q u a e suä n a t u r a n o n necessario existunt, n o n determinari ad existendum a re sua n a t u r a n e c e s s a r i o existente. 1

L

L

1

1

L Epist. XXX. B. d. S. Petro Balling (P. 533 [sq.])

25

Q u o d hie dico, alio casu, qui mihi elapsa Werne R h e n o b u r g i accidit, confirm a r e , simulque explicare p o s s u m . Q u u m q u o d a m m a n e , l u c e s c e n t e jam coelo, ex somnio gravissimo evigilarem: imagines, q u a e mihi in somnio o c c u r r e r a n t , t a m vivide ob oculos versabantur, ac si r e s fuissent v e r a e , et praesertim c u j u s d a m nigri et scabiosi Brasiliani, q u e m n u n q u a m a n t e a vide- 30 r a m . H a e c imago p a r t e m m a x i m a m disparebat, q u a n d o , u t m e alia r e oblectarem, oculos in librum vel aliud quid defigebam; q u a m p r i m u m v e r o oculos a tali objecto r u r s u s avertebam, sine attentione in aliquid oculos defigendo: mihi e a d e m ejusdem Aethiopis imago e ä d e m vivitate et per vices apparebat, d o n e e paulatim circa c a p u t dispareret. Dico, idem, q u o d 35 mihi in sensu m e o interno visus occurrit, in tuo occurrisse auditu. Sed q u o n i a m causa longe diversa fuit, c a s u s t u u s , n o n v e r o m e u s o m e n fuit. L

272

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus Ex e o , quod jam n a r r a b o , res clare d e p r e h e n d e t u r . Effectue imaginationis ex constitutione vel corporis vel mentis oriuntur. H o c , ut o m n e m evitem p r o lixitatem, i m p r a e s e n t i a r u m sola experientiä p r o b o . 1

5

10

15

20

25

30

(P. 534[sq.]) V i d e m u s etiam imaginationem t a n t u m m o d o ab animae constitutione determinari; q u a n d o q u i d e m , ut experimur, intellectus vestigia in o m n i b u s sequitur, et suas imagines ac v e r b a ex ordine, sicuti suas d e m o n s t r a t i o n e s intellectus, c o n c a t e n a t et [invicem] connectit, a d e o ut fere nihil p o s s i m u s intelligere, de quo imaginatio n o n aliquam e vestigio formet imaginem.| |[18]| H o c q u u m ita sit: dico, o m n e s imaginationis effectus, q u a e a corporeis causis p r o c e d u n t , n u n q u a m r e r u m futurarum p o s s e esse omina, quia eorund e m c a u s a e nullas r e s futuras involvunt. Sed v e r o imaginationis effectus vel imagines, q u a e originem suam a mentis constitutione d u c u n t , p o s s u n t alicujus rei futurae esse omina, quia m e n s aliquid, quod futurum est, confuse p o t e s t praesentire. Q u a r e id adeo firmiter et vivide p o t e s t sibi imaginari, ac si ejusmodi res esset p r a e s e n s ; n e m p e , pater (ut tui simile a d d u c a m exemplum) a d e o filium suum amat, ut is et dilectus filius quasi u n u m idemque sint. Et quoniam (juxta id, quod alia o c c a s i o n e demonstravi) filii essentiae affectionum et, q u a e inde sequuntur, n e c e s s a r i o in cogitatione dari debet idea et pater, ob u n i o n e m , q u a m c u m filio suo habet, p a r s m e m o r a t i filii est, etiam necessario patris anima de essentia ideali filii et e j u s d e m affectionibus et iis, q u a e inde sequuntur, participare debet, ut alibi prolixius demonstravi. P o r r o , q u o n i a m patris anima idealiter de iis, q u a e essentiam filii c o n s e q u u n t u r , participât: ille (ut dixi) p o t e s t i n t e r d u m aliquid ex iis, q u a e ejus essentiam c o n s e q u u n t u r , tarn vivide imaginari, ac si id coram se haberet, si nimirum s e q u e n t e s c o n c u r r u n t conditiones: I) Si c a s u s , qui filio in vitae decursu accidet, notabilis erit. II) Si talis erit, q u e m facillime imaginari p o s s u m u s . III) Si t e m p u s , q u o hic continget c a s u s , n o n a d m o d u m r e m o t u m est, IV) D e n i q u e , si c o r p u s b e n e c o n s t i t u t u m est, n o n t a n t u m , q u o d sanitatem spectat, sed etiam, si liberum et o m n i b u s curis et negotiis v a c u u m est, q u a e e x t e r n e sensus t u r b a n t . Voorburgi, 20. Julii 1664. L

1

L

1

35

Epist.

L

1

LXXIV.

B. d. S. Alberto Burgb

(P. 695 [sqq.])

Q u o d , ab aliis mihi relatum, c r e d e r e vix p o t u e r a m , ex tuis t a n d e m litteris intellexi, nimirum te n o n t a n t u m R o m a n a e Ecclesiae m e m b r u m L

273

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen effectum, ut ais, sed et ejus acerrimum p r o p u g n a t o r e m e s s e , j a m q u e maledicere et petulanter in tuos adversarios d e b a c c h a r i didicisse. Ad e a s d e m nihil r e s p o n d e r e p r o p o s u e r a m , c e r t u s , tibi magis o p u s esse temporis usu, q u a m ratione, ut ad te t u o s q u e restituaris; ut j a m t a c e a m alias c a u s a s , quas tu olim probasti, q u a n d o de Stenonio (cujus n u n c vestigia sequeris) 5 sermo inter nos fuit. Sed amici quidam, qui ex egregia tua indole m a g n a m spem m e c u m c o n c e p e r a n t , me s u m m o p e r e rogarunt, ne amici officio d e e s sem, et id potius ||[19]| cogitarem, quod nuper fueris, q u a m q u o d n u n c sis, et alia hujusmodi, quibus t a n d e m a d d u c t u s sum, h a e c p a u c a tibi scribere, enixe rogans, ut e a d e m a e q u o animo legere digneris. 10 N e q u e hic S a c e r d o t u m et Pontificum vitia, ut Ecclesiae R o m a n a e adversarii soient, n a r r a b o , q u o te ab iisdem a v e r t a m . Soient enim h a e c saepe malo ex aftectu vulgari et magis ad irritandum, quam ad d o c e n d u m adduci. I m m o c o n c e d a m in R o m a n a plures reperiri m a g n a e eruditionis viros et p r o b a t a e vitae, q u a m in alia q u a c u n q u e Ecclesia Christiana; plures enim hujus Ecclesiae m e m b r a q u u m sint, plures etiam c u j u s c u n q u e conditionis viri in e a d e m reperiuntur. H o c t a m e n negare minime poteris, nisi forte c u m ratione m e m o r i a m etiam amisisti, in q u a c u n q u e Ecclesia plures dari viros honestissimos, qui D e u m justitia et caritate colunt; plures enim hujus generis inter L u t h e r a n o s , R e f o r m a t o s , M e n n o n i t a s et E n t h u s i a s t a s n o v i m u s , et, ut alios t a c e a m , p a r e n t e s tuos nosti, qui t e m p o r e Ducis Albani pari animi constantia ac libertate o m n i u m t o r m e n t o r u m g e n e r a propter religionem passi sunt; ac proinde c o n c e d e r e d e b e s , vitae sanctitatem n o n esse R o m a n a e Ecclesiae propriam, sed o m n i b u s c o m m u n e m . Et quia per hoc n o v i m u s (ut c u m Apostolo Joh. I Epist. c a p . 4. vers. 13. loquar), quod in D e o m a n e m u s , et D e u s manet in nobis, sequitur, quiequid R o m a n a Ecclesia ab aliis distinguit, superfluum omnino e s s e , et c o n s e q u e n t e r ex sola superstitione institutum. E s t enim, ut c u m J o h a n n e dixi, justitia et Charitas unicum et certissimum verae fidei Catholicae signum et veri Spiritus Sancti fructus; et u b i c u n q u e h a e c reperiuntur, ibi Christus r e v e r a est, et u b i c u n q u e desunt, deest Christus. Solo n a m q u e Christi Spiritu duci p o s s u m u s in a m o r e m justitiae et charitatis. H a e c si t e c u m r e c t e voluisses p e r p e n d e r e : n e c t e perdidisses, n e c p a r e n t e s i n a c e r b u m m o e r o r e m conjecisses, qui t u a m fortunam n u n c misère défient.

15

20

25

30

1

u

Sed ad t u a m epistolam revertor, in q u a primo defies, quod me a 35 scelestorum Spirituum Principe circumduct patiar. Sed, q u a e s o , b o n o animo sis, atque ad te redi. Q u u m mentis c o m p o s e r a s : D e u m infinitum, ni fallor, a d o r a b a s , cujus virtute o m n i a absolute fiunt e t c o n s e r v a n t e ; j a m v e r o Principem Dei h o s t e m somnias, qui invito D e o h o m i n e s p l e r o s q u e (rari quippe boni) circumducit et decipit, q u o s p r o p t e r e a D e u s h u i c scelerum magistro 40 in a e t e r n u m cruciandos tradit. Patitur ergo divina justitia, ut Diabolus

274

Aus Benedictus de Spinoza: Opera ed. Paulus

5

10

15

20

25

30

35

40

homines i m p u n e decipiat, at minime, h o m i n e s m i s è r e ab ipso Diabolo | I [20] I d e c e p t o s et c i r c u m d u c t o s m a n e r e i m p u n e s ? A t q u e h a e c a b s u r d a t o l e r a n d a a d h u c essent, si D e u m a d o r a r e s infinitum et a e t e r n u m , n o n ilium, quern Chastillon in o p p i d o Tienen, sic a Belgis n u n c u p a t e , equis c o m e d e n d u m i m p u n e dédit. Et me defies miser? m e a m q u e philosophiam, q u a m n u n q u a m vidisti, c h i m a e r a m v o c a s ? Ο m e n t e d e s t i t u t e j u v e n i s ! quis te fascinavit, ut s u m m u m illud et a e t e r n u m te d e v o r a r e et in intestinis h a b e r e c r e d a s ? R a t i o n e t a m e n velle uti videris, m e q u e rogas, quomodo sciam, meam philosophiam optimam esse inter Mas omnes, quae unquam in mundo doctae fuerunt, etiamnum docentur, aut unquam in posterum docebuntur? quod p r o f e c t o longe meliori j u r e t e rogare p o s s u m . N a m ego n o n p r a e s u m o , me o p t i m a m invenisse philosophiam, sed v e r a m me intelligere scio. Q u o ­ m o d o a u t e m id sciam, si r o g e s : r e s p o n d e b o , e o d e m m o d o , ac tu scis très angulos trianguli aequales esse d u o b u s r e c t i s ; et h o c sufficere negabit n e m o , cui s a n u m e s t c e r e b r u m , n e c spiritus i m m u n d o s somniat, qui nobis ideas falsas inspirant veris similes. E s t enim v e r u m index sui et falsi. At tu, qui d e m u m optimam religionem, vel potius o p t i m o s viros invenisse p r a e s u m i s , q u i b u s credulitatem t u a m addixisti, qui scis, eos optimos esse inter omnes, qui alias religiones docuerunt, etiamnum docent, aut imposterum docebunt? an omnes Mas religiones tarn antiquas quam novas, quae hie et in India et ubique per totum terrarum orbem docentur, examinasti? et quamvis Mas rite examinaveris, quomodo scis te optimam elegisse ? q u a n d o q u i d e m tuae fidei r a t i o n e m nullam dare p o t e s . At dices te in interno Spiritus Dei testimonio a c q u i e s c e r e , reliquos a u t e m a scelestorum Spirituum Principe circumduci ac decipi, sed o m n e s , qui e x t r a E c c l e s i a m R o m a n a m sunt, e o d e m j u r e id, q u o d tu de t u a , ipsi de s u a p r a e d i c a n t . Q u o d a u t e m addis d e c o m m u n i h o m i n u m m y r i a d u m c o n s e n s u d e q u e [non] i n t e r r u p t a Ecclesiae successione etc., ipsissima P h a r i s a e o r u m cantilena est. Hi n a m q u e n o n minori confidentia, q u a m E c c l e s i a e R o m a n a e addicti, testium myriadas exhibent, qui aequali, ac R o m a n o r u m t e s t e s , pertinacia audita t a n q u a m ab ipsis e x p e r t a referunt. Stirpem deinde suam ad A d a m u m u s q u e proferunt. E o r u m E c c l e s i a m i n h u n c u s q u e diem p r o p a g a t a m , i m m o tam et solidam, invito hostili E t h n i c o r u m et C h r i s t i a n o r u m odio, perm a n e r e , pari arrogantiä jactant. Antiquitate o m n i u m m a x i m e d e f e n d u n t u r . Traditiones ab ipso D e o a c c e p t a s , seque solos V e r b u m dei scriptum et n o n scriptum s e r v a r e , u n o o r e clamant. O m n e s h a e r e s e s ex iis exiisse, i p s o s | |[21]| a u t e m c o n s t a n t e s aliquot a n n o r u m millia a b s q u e ullo imperio cogente [, s e d solo superstitionis efficacia] m a n s i s s e , n e g a r e n e m o potest. Miracula, q u a e n a r r a n t , delassare valent mille l o q u a c e s . Sed, q u o sese m a x i m e ef f erunt, est, q u o d longe plures, q u a m ulla natio, m a r t y r e s n u m e r e n t ,

275

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen et n u m e r u m quotidie augeant eorum, qui p r o fide, q u a m profitentur, singulari animi constantia passi sunt, neque h o c m e n d a c i o ; ipse enim inter alios q u e n d a m J u d a m , q u e m fidum appellant, novi, qui in mediis flammis, q u u m j a m m o r t u u s crederetur, h y m n u m , qui incipit »Tibi Deus animam meam offero«, c a n e r e incepit, et in medio cantu exspiravit. Ordinem R o m a n a e Ecclesiae, q u e m tantopere laudas, politicum et [plurimis] lucrosum e s s e , fateor; n e c ad decipiendam p l e b e m et h o m i n u m animos c o è r c e n d u m c o m m o d i o r e m isto c r e d e r e m , ni o r d o M a h u m e d a n a e Ecclesiae esset, qui longe e u n d e m antecellit. N a m a q u o t e m p o r e h a e c superstitio incepit, nulla in e o r u m Ecclesia Schismata o r t a sunt. Si igitur recte calculum ineas: id solum, quod tertio loco notas, p r o Christianis esse videbis, quod scilicet viri indocti et viles t o t u m fere o r b e m ad Christi fidem c o n v e r t e r e potuerint. Sed h a e c ratio n o n pro R o m a n a Ecclesia, sed pro o m n i b u s , qui Christi n o m e n profitentur, militât. At p o n e , o m n e s , quas affers, rationes solius R o m a n a e Ecclesiae e s s e . Putasne te iisdem ejusdem Ecclesiae auctoritatem m a t h e m a t i c e d e m o n strare? quod q u u m longe absit, cur ergo vis, ut c r e d a m , m e a s d e m o n s t r a tiones a scelestorum Spirituum Principe, tuas a u t e m a D e o inspirari, praesertim, q u u m videam, et tuae litterae clare indicent, te hujus Ecclesiae mancipium factum, n o n t a m a m o r e Dei d u c t u m , q u a m inferorum metu, qui superstitionis est unica causa. E s t n e h a e c t u a humilitas, ut nihil tibi, sed ut aliis, qui a plurimis d a m n a n t u r , c r e d a s ? an arrogantiae et superbiae ducis, quod ratione utar, et in hoc vero Dei V e r b o , quod in m e n t e est, q u o d q u e n u n q u a m depravari nec c o r r u m p i potest, acquiescam? Apage h a n c exitiabilem superstitionem, et, q u a m tibi Deus dedit, rationem agnosce, e a m q u e cole, nisi inter b r u t a haberi velis: Desine, inquam, a b s u r d o s e r r o r e s mysteria appellare, nec turpiter conf u n d e ilia, quae nobis incognita vel n o n d u m r e p e r t a sunt, c u m iis quae a b s u r d a esse demonstrantur, uti sunt hujus Ecclesiae horribilia secreta, q u a e , q u o magis rectae rationi repugnant, eo ipsa intellectum t r a n s c e n d e r e [credis].

5

10

15

20

25

30

C e t e r u m T r a c t a t u s theologo-politiei f u n d a m e n t u m , q u o d scilicet Scriptura per IJ [22] J solam Scripturam debeat exponi, q u o d q u e t a m p r o t e r v e a b s q u e ulla ratione falsum e s s e clamas, non t a n t u m supponitur, sed ipsum v e r u m seu firmum e s s e apodictice d e m o n s t r a t u r , p r â e c i p u e c a p . 7., ubi etiam adversariorum opiniones confutantur; quibus a d d e , quae in fine 35 cap. 15. d e m o n s t r a n t u r . Ad h a e c si attendere velis et insuper Ecclesiae Historias (quarum te ignarissimum video) e x a m i n a r e , ut videas, q u a m falso Pontificii plurima tradunt, et q u o fato quibusque artibus ipse R o m a n u s Pontifex post s e x c e n t o s d e m u m annos a Christo nato Ecclesiae principatum adeptus est: n o n dubito, quin tandem resipiscas. Q u o d ut fiat, tibi ex animo 40 opto. Vale. 1 1

276

E x z e r p t e a u s Karl

Rosenkranz:

Geschichte der Kantschen

Philosophie

Notizen zur Geschichte der kantischen Schule.

Berlin, 18411

5

| [ 1 ] | I) Ausbreitung der kantischen Philosophie. [S. 285.] 1) Th. G. v. Hippel geb. 1741, gest. 1796 „Lebensläufe in aufsteigender Linie", wo ein Professor als D e k a n [der] philosophischen F a k u l t ä t im K a n t schen Sinn einen jungen M a n n examinirt. Brief an Scheffner 10 April 1781. (Hippels sämmtliche W e r k e X I V Berlin 1839, 212). [S.287.]

10

2) Johann Schulze königlicher Hofprediger u n d Professor der M a t h e m a t i k zu K ö n i g s b e r g 1784: „Erläuterungen über des Herrn Prof. Kant Kritik der reinen Vernunft." 1789 zu Königsberg d e n e r s t e n u n d 1792 d e n zweiten Theil einer „Prüfung" der Kritik der reinen V e r n u n f t , b e k ä m p f t F e d e r s , Titels u n d E b e r h a r d s E i n w ü r f e gegen K a n t , stirbt 1805. [S. 288-289.]

15

3) Christian Jakob Kraus geb. 1753 gest. 1807 K a n t s Kollege. N a c h l a ß besorgt v o n v. A u e r s w a l d . L e b e n u n d W i r k e n b e s c h r i e b e n v o n Prof. J . V o i g t ( K r a u s ' v e r m i s c h t e Schriften, VIII K ö n i g s b e r g , 1819). [S.289.] 4) H.L.Pörschke g e b . 1752 gest. 1812 K a n t s Kollege, in der F i c h t i s c h e n C o r r e s p o n d e n z (a. a. Ο. I I , 365—73) einige Briefe d e s s e l b e n . „ G e d a n k e n ü b e r

20

einige G e g e n s t ä n d e [der Philosophie] des S c h ö n e n " L i b a u 1794. Dr. Jachmann, Magister Gensichen, Rink, schrieb A n s i c h t e n über K a n t s L e b e n , [gab] Pädagogik u n d p h y s i s c h e Geographie [heraus], G.B.Jäsche. [S.289 bis 291.]

277

Karl Marx Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen 5) Salomon Maimon 1753 in L i t t h a u e n geb. 1800 in N i e d e r s c h l e s i e n gestorben. „ V e r s u c h einer n e u e n Logik od. T h e o r i e d e s D e n k e n s , n e b s t ang e h ä n g t e n Briefen des Philalethes an A e n e s i d e m u s " , Berlin 1794. »philosop h i s c h e s W ö r t e r b u c h . Berlin 1792 erstes Stück.« Schmid in J e n a : W ö r t e r b u c h z u m leichteren G e b r a u c h der k a n t i s c h e n Schriften, 2. A u s g . 1788. [S. 291-292.]

5

6) Meilin Prediger in der d e u t s c h r e f o r m i r t e n G e m e i n d e zu M a g d e b u r g . W ö r t e r b u c h 6 B d e 1797-1803. [S. 293.] 7) J. G. C. Kiesewetter allgemeine Logik in zwei B ä n d e n . 1791. [S. 296.] Erhard geb. 1766 zu N ü r n b e r g , gest. 1827 zu Berlin, v o n V a r n h a g e n 1830 10 zu Stuttgart seine D e n k w ü r d i g k e i t e n h e r a u s g e g e b e n (Charakteristik v o n G u t z k o w in d e s s e n Beiträgen zur G e s c h i c h t e der n e u s t e n L i t e r a t u r Stuttgart, 1836 II, 57[-66]). ||[2]| A b h a n d l u n g E r h a r d s über die Narrheit u n d eine andre über die Melancholie im I. u n d II. B a n d der Beiträge zur philosop h i s c h e n A n t h r o p o l o g i e v o n W a g n e r W i e n 1794 u n d 96. Z w e i in N i e t h a m - 15 m e r s p h i l o s o p h i s c h e m Journal, eine 1,2,1,1795, die a n d r e 11,4,1,1795. [S. 296 bis 299.] L.H.Jakob g e b . 1759 gest. 1827. [S.299.] Hoffbauer starb Halle 1823. [S.300.] J. H. Tieftrunk gest. 1835. »Das Weltall« »Denklehre in reindeutschem 20 Gewände.« [S.301.] F. G. Born ü b e r s e z t K a n t s Schriften ins L a t e i n i s c h e , IV B d e . 1 7 9 6 - 9 8 . [S. 302.] Κ. H. Heydenreich geb. 1764 gest. 1801. [S.303.] W. T. Krug. 1770 g e b . [S. 305.] 25 J. H. G. Heusinger: V e r s u c h einer E n c y k l o p ä d i e der Philosophie, verb u n d e n mit einer p r a k t i s c h e n Anleitung z u m S t u d i u m der kritischen Philosophie W e i m a r . 1796 2 B d e . [S.307.] K. Chr. F. Schmid geb. 1761 gest. 1812. 1786 A u s z u g a u s der Vernunftkritik", 1790 V e r s u c h einer Moralphilosophie, (intelligibler Fatalismus.) 30 1791 e m p i r i s c h e Psychologie, 1793 G r u n d r i ß des N a t u r r e c h t e s , A d i a p h o r a wissenschaftlich u. historisch u n t e r s u c h t . Leipzig 1809. [S. 307—309.] Schütz L i t t e r a t u r z e i t u n g in J e n a . [S. 310.] Buhle G e s c h i c h t e der n e u r e n Philosophie. [S. 311—312.] In Altdorf Will, in M a r b u r g Tiedemann u n d Tennemann; in Glessen 35 Snell; in E r l a n g e n Goes, Abicht; in Baiern Sebastian Mutschelle. (Verm i s c h t e Schriften); in W ü r z b u r g Baur; (Beiträge zur E r l ä u t e r u n g u. Prüfung des k a n t i s c h e n S y s t e m s in 6 A b h a n d l u n g e n . G o t h a 1794). In W u r t e m b e r g Abel zu Stuttgart u n d D i a c o n u s Brastberger zu H e i d e n h e i m , ( U n t e r s u c h u n gen ü b e r K a n t s Kritik der reinen Vernunft. Halle 1790.) In K a r l s r u h e Prof. 40 Tittel. ||[3]| In W i e n Lazarus Bendavid, starb 1802, der W i e n e r M e n d e l s -

278

Exzerpte aus Karl Rosenkranz: Geschichte der Kantschen Philosophie. Seite [1]

Aus Karl Rosenkranz: Geschichte der Kantschen Philosophie söhn. 1794 V e r s u c h über das Vergnügen in 2 B ä n d e n ; Reif: Philosophische G r u n d s ä t z e der Sittenlehre, n a c h I. K a n t s derlei Schriften verfaßt u. erläutert; z u m G e b r a u c h für gemeine d o c h d e n k e n d e L e s e r 1818 Wien, e b e n s o : Tugendlehre. [S. 312—315.] 5 „ Z w e i A b h a n d l u n g e n über M e t a p h y s i k u n d N a t u r l e h r e , geschöpft aus Prinzipien der reinen Vernunft; E r s t e r e dieser A b h a n d l u n g e n nicht allein die Möglichkeit der E x i s t e n z der M e t a p h y s i k als Wissenschaft, sondern a u c h die Wirklichkeit derselben apodiktisch b e w e i s e n d u. folglich eine apodiktisch gewisse Widerlegung der kantischen L e h r s ä t z e ü b e r M e t a p h y 10 sik enthaltend; leztere A b h a n d l u n g aber alle Geheimnisse des W e l t b a u s u. Naturerschaffung apodiktisch gewiß entschleiernd. V o n K a r l des heil. r ö m . Reichs F r e i h e r r n v o n Kerekes, M a g n a t e n des Königreichs U n g a r n . T y r n a u . 1806." [S. 317.] »Materialien zur G e s c h i c h t e der kritischen Philosophie Leipzig 1793, 15 2 Bände.« Hausius Catalog aller bis 1793 in B e z u g auf K a n t s [Philosophie] erschienener Schriften. [S.318.]|

|[4]|

20

π.

Einfluß der kantischen Philosophie auf die positiven Fachwissenschaften. [S. 320.]

G. Hufeland, Rehberg, Gros, Schmalz, Feuerbach K a n t s R e c h t s l e h r e angewandt. 1805 E i n U n g e n a n n t e r zu Königsberg: Philosophische Prinzipien einer allgemeinen Sprachlehre nach Kant u. Sacy. Am meisten Wirkung Kant in 25 der Theologie. [S. 323.] Tief trunk a n o n y m zu Berlin 1791 »Censur des protestantischen Lehrbegriffs, nach den Prinzipien der Religionskritik, mit besondrer Hinsicht auf die Lehrbücher von Döderlein u. Morus.« Stäudlin geb. 1761 zu Stuttgart, gest. zu Göttingen 1826. [S. 325.] 30 Flügge ihm zur Seite. Paulus 1761 geb. L a n d s m a n n Stäudlins, exegetische Studien, L e b e n Jesu. [S. 326.] Wegscheider geb. 1771 im b r a u n s c h w e i g i s c h e n , das Dogmatische. Institutiones dogmaticae. [S. 327—328.] 35 Cf. Baur khristliche Gnosis, Tübingen, 1835, 660ff., die khristliche L e h r e v o n der V e r s ö h n u n g in ihrer geschichtlichen Entwicklung, e b e n d a s . 1838. [S. 329.]

281

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen Ammon zu D r e s d e n Moral 1823—29, wiederholt 1838. » U e b e r die F o r t bildung des K h r i s t e n t h u m s zur Weltreligion, eine A n s i c h t der h ö h e r e n Dogmatik, Leipzig 1833—35.« Henke, Vater, Augusti, für das Praktische der Ostpreussische Schulrath Dinter, [|[5]| Niemeyer. Gräfte u n d Daub, [lezterer] in einem 1801 Frankfurt am Main e r s c h i e n e n e n L e h r b u c h die 5 Catechetik. [S. 329-330.] Röhr in W e i m a r mit »Briefen über den Rationalismus, Zeiz, 1813«, kritisches Journal, Predigerbibliothek. [S. 331.] Hermes, Prof. Koller in Heidelberg, ein Lazarist katholischer Seits. [S. 332-333.] 10

Im A u s l a n d e : [S. 337.] K a n t italienisirt von Sacchi, französisch ü b e r s e z t von Hoehne und Tissot, holländisch v o n Kinker, englisch v o n Nitsch u n d Semple. [S. 340.] Romagnosi; Pasquale Galuppi »Lettere sulle vicende della Filosofia da Cartesio a K a n t « ; Rosmini Serbati in Turin (Nuovo saggio 1830), Galuppi a u c h einen »saggio filosofico sulle critica della conoscenza N a p o l i 1829 2 Vol.« V o n H e y d e n r e i c h ins D e u t s c h e ü b e r s e z t e G e s c h i c h t e der n e u e r e n Philosophie v o n Agatopisto Cremaziano, von Prof. Baldassare Polt: »Supplementi al Manuale di Tennemann, Milano 1836.« [S. 340—341.] Ch. F r . D. de Villers 1764 in Deutschlothringen geb., 1815 zu L ü b e c k gest. schickte 1799 einen k u r z e n Abriß der Kritik der reinen Vernunft an K a n t , ü b e r s e z t in Rink's »Mancherlei zur Geschichte der metakntischen Invasion Königsberg, 1811.« 1801 zu M e t z : »Philosophia de Kant ou principes fondamentaux de la philosophie transcendentale.« [S. 341—342.] Î.M.Dégérando, »histoire |j[6]| comparée des systèmes de philosophie, relativement aux principes des connaissances humaines, à Paris 1804 3 Tomes.« [S. 342.] 1837 B a r o n Barchou de Penhoën in 2 T o m e s »histoire de la philosophie allemande depuis Leibnitz jusqu'à Hegel.« Pierre Leroux. Dictionnaire. [S. 343.]

282

15

20

25

30

Aus Karl Rosenkranz: Geschichte der Kantschen Philosophie

| [ 7 ] | Bekämpfung der kantischen Philosophie. [S.347.] Reaction der von Kant vorgefundnen Richtungen. [S. 349.] 1)

Reaction

der

Leibnizwolffsehen

Philosophie.

Feder »Recension der Vernunftfaitik in den Göttinger Gelehrten Anzeigen.« Mit Meiners kritisches Journal, »philosophische Bibliothek.« [S.350 bis 351.] Eberhard in Halle 1788—92 ein philosophisches Magazin, 4 B ä n d e . (Dagegen K a n t seine Schrift: » Ueber eine Entdeckung, nach der alle neue Kritik der reinen Vernunft durch eine ältere entbehrlich gemacht werden 10 soll. 1790.«) Sezt seine Polemik fort in »dem philosophischen Archiv zu Berlin 1792 u n d 93« »Dogmatische Briefe.« [S. 352-354.] 5

2)

Reaction

der Popularphilosophie.

[S.357.]

Reimarus » Ueber die Gründe der menschlichen Erkenntniß u. der natürlichen Religion. Hamburg. 1787.« [S. 361.] 15 Suitnak's Brief an K a n t , worauf Kauschs A n t w o r t in d e n Apologien, Leipzig 1787 Heft I. [S. 361-362.] »Maaßstab u. Compass aller Vernunft, in der allgemeinen Ziel- u. M a a ß gebenden Gleichgewichtswissenschaft, aus dem Vollkommenheitsgrunde, Meinungen 1789.« 20 »Kritische Spaziergänge zum Ziel der Vernunft in elysäischen Feldern, vom Geist der verzweifelten Metaphysik.«] |[8]| »Kritik der schönen Vernunft. V o n einem N e g e r . M a r o k k o . 1800.« »Aktenmässige Nachrichten von der neusten phüosophischen Synode u. von der auf derselben abgefaßten Concordienformel für die philosophize sehen Gemeinden, herausgegeben von Isonomophilus, Bürger des gelehrten Freistaats. 1791.« »Der wiederkommende Lebensgeist der verzweifelten Metaphysik. Ein kritisches Drama zu neuer Grundkritik vom Geist des Lebens.« Berlin. 1787. [S.362.] 30 Nikolai geb. 1733, gest. 1811: »Geschichte eines dicken Mannes, worin drey Heyrathen u. drey Körbe nebst viel Liebe. 1794.« »Leben u. Meynungen Sempronius Gundibert's, eines deutschen Philosophen. Berlin. 1798.« Nikolai: »Ueber meine gelehrte Bildung, über meine Kenntniß der kritischen Philosophie u. meine Schriften, dieselbe betreffend u. über die 35

Herren Kant, J. B. Erhard u. Fichte. Eine Beilage zu den neun Gesprächen

283

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen zwischen Christian Wolff u. einem Kantianer. Berlin. 1799.« cf. Fichte: Leben u. sonderbare Meinungen des a priori deducirten Nicolai Tübingen. 1801. Rink in seinem: Mancherlei (Königsberg, 1800, 171 ff.) Kant Brief über des Akademikers Herrn Nikolai Buchmacherei, endlich [gab] Nikolai 1808 zu Berlin 2 B ä n d e A b h a n d l u n g e n über K a n t h e r a u s . [S. 362-365.] Falks satyrischer A l m a n a c h von 1797. [S.366.]|

|[9]|

3) Reaction

der Glaubensphilosophie.

5

[S.366.]

1) Opposition der kirchlichen Dogmatik. Flatt: »Fragmentarische Beiträge zur Bestimmung u. Deduktion des Begriffs und Grundsatzes der Causalität u. zur Grundlegung der natürlichen 10 Theologie in Beziehung auf [die] kantische Philosophie.« Leipzig. 1788. »Briefe über den moralischen Erkenntnißgrund der Religion überhaupt u. besonders in Beziehung auf die kantische Philosophie.« Tübingen. 1788. »Observationes quaedam ad comparandam Kantianam disciplinam cum Christiana doctrina pertinentes.« Diss, inaug. T ü b . 1792. [S. 367—368.] 15 »Blätter aus dem Archiv der Toleranz u. Intoleranz. Ein freiwilliger Beitrag zum Archiv der neuesten Kirchengeschichte. In allen B u c h h a n d lungen. Berlin.« 1797 B a n d II. [S. 369.] Autobiographien Feßler's und Schads. Katholischer Seits Prof. Dorsch in Mainz, Peutinger, Benedictiner zu Set. Ulrich in Augsburg. Prof. Phil. 20 an der Juliusuniversität zu W ü r z b u r g , Matern Reuss, schrieb 1789: »Soll man auf katholischen Universitäten Kants Philosophie erklären?« (In d e n Materialien zur G e s c h . der krit. Philosophie B a n d I, 52 ff. wieder abgedruckt.) [S. 370.] Churpfalzbairsche Rath Ben. Stattler Anti-Kant 2 B ä n d e . M ü n c h e n 1788, 25 einen A u s z u g Wien, 1792. Polemik des Adam Weishaupt, Stifter des Illumin a t e n o r d e n s . A b t Barruel n e n n t K a n t »einen Chef der Illuminaten.« [S.371.]| |[10]| 2) Opposition der Philosophie des G l a u b e n s . [S.371.] Hamann: »Metakritik über den Purismum der reinen Vernunft.« Cf. 30 F.Herbst: »Bibliothek khristlicher Denker, Leipzig 1830, 67ff.« [S.373 bis 374.] Kant hatte H e r d e r s Ideen 1785 beurtheilt. (Von Rosenkranz herausgegeben W e r k e V I I , 1, 339 ff.) [S.374.] Herder Gott. 1787 zu Gotha. 1799 zu Leipzig in 2 B ä n d e n : „Metakritik der 35 reinen Vernunft." 1800 gegen die Kritik der Urtheilskraft die Kalligone. [S. 374-376.]

284

Aus Karl Rosenkranz: Geschichte der Kantschen Philosophie Jakobi 1786: »Wider Mendelssohns Beschuldigungen, betreffend die Briefe über die Lehre von Spinoza.« 1787: »David Hume, über den Glauben od. Idealismus u. Realismus.« Brief an Kant in d e n sämmtlichen Werken (IV); 1801 in Reinholds Beiträgen zur leichteren U e b e r s i c h t des Z u 5 Standes der Philosophie: »über das Unternehmen des Criticismus, die Vernunft zu Verstände zu bringen;« 1815 in der einleitenden V o r r e d e z u m zweiten B a n d seiner sämmtlichen W e r k e . [S. 380—381.] Jung Stilling einzelne A u f s ä t z e in Ewalds U r a n i a ; ein B u c h : H e i m w e h ; einen Schlüssel z u m H e i m w e h u.s.w. 10 Friedrich v. Stollberg in der Einleitung zu seiner U e b e r s e t z u n g platonischer G e s p r ä c h e . /. G. Schlosser geb. zu Frankfurt am Main, 1739, gest. 1799. In den A n m e r k u n g e n zu d e n Platonischen Briefen. »Sendschreiben an einen j u n g e n M a n n , der die kritische Philosophie studiren wollte. L ü b e c k u. Leipzig. 15 1797.« Cf. phil. Journal V, 2, 1797, 184 ff. [S. 384.]|

|[11]|

20

25

30

35

Reaction der Umbildungsversuche [S.385.]

Karl L e o n h . R e i n h o l d (geb. 1757 zu W i e n u n d gest. 1823 zu Kiel) [S. 387-388.] Briefe über die kantische Philosophie. (2 Bde.) Leipzig, 1790 u n d 1792. —, —, V e r s u c h einer n e u e n Theorie des m e n s c h l i c h e n Vorstellungsv e r m ö g e n s . Prag u n d J e n a , 1789. [S. 394.] —, —, Beiträge zur Berichtigung bisheriger Mißverständnisse der Philosophen. J e n a , 1790. —, —, Ü b e r das Fundament des philosophischen W i s s e n s . J e n a , 1791. —, —, Ü b e r die Paradoxieen der n e u e s t e n Philosophie. H a m b u r g , 1799. —, —, u n d B a r d i i i : Beiträge zur leichtern Ü b e r s i c h t des Zustandes der Philosophie bei d e m Anfange des X I X . J a h r h u n d e r t s . H a m b u r g , 1801—3. —, —, u. — Ü b e r das W e s e n der Philosophie u n d das U n w e s e n der Speculation. M ü n c h e n , 1804. [S. 395.] —, —, Anleitung zur K e n n t n i ß u n d Beurtheilung der Philosophie in ihren sämmtlichen L e h r g e b ä u d e n , ein L e h r b u c h . Wien, 1805. —, —, V e r s u c h einer Kritik der Logik aus d e m G e s i c h t s p u n k t der S p r a c h e . Kiel, 1806. —, —, Anfangsgründe der E r k e n n t n i ß der W a h r h e i t in einer Fibel für n o c h unbefriedigte Wahrheitsforscher. Kiel, 1808. —, —, Rüge einer m e r k w ü r d i g e n Sprachverwirrung unter den Weltweisen. Weimar, 1809.

285

Karl Marx · Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen —, —, Grundlegung einer Synonymik für d e n allgemeinen S p r a c h g e b r a u c h in d e n philosophischen Wissenschaften. Kiel, 1812. —, —, Untersuchung d e s m e n s c h l i c h e n E r k e n n t n i ß v e r m ö g e n s . Kiel, 1816. [S. 396.] S c h u l z e (gest. 1833 zu Göttingen) Änesidemus od. ü b . d. F u n d a m e n t e der v. d. H E . Prof. Reinhold in J e n a gelieferten E l e m e n t a r p h i l o s o p h i e , n e b s t e. Vertheidigung d e s Skepticismus gegen die A n m a ß u n g e n der Vernunftkritik. (1792). [S. 4 0 0 - 4 0 1 ]

5

—, —, Kritik der theoretischen Philosophie. 2 B d e . H a m b u r g , 1800. [S.402.] 10 |[12]| B e c k (Jak. Sigism., Professor erst z u Halle, d a n n z u R o s t o c k ) E r läuternder A u s z u g a u s K a n t ' s krit. Schriften. 2 B d e . Riga, 1793 u n d 94. [S. 404.] H o f f m e i s t e r (K.) Schiller's L e b e n , Geistesentwickelung u n d W e r k e im Z u s a m m e n h a n g e . Ir B d . Stuttgart, 1838. (S. 250-344). [S.405.] 15 H i n r i c h s : Schiller's Dichtungen n a c h ihren historischen Beziehungen u n d n a c h ihrem i n n e r n Z u s a m m e n h a n g e . Leipzig, 1837. ( I I Th. I A b t h . 1838. S . X X V I - X X X I u n d L I X f f . ) [S.406.] er

e

e s

S c h i l l e r ' s Thalia. 1 l Heft (1789) E t w a s ü b e r die e r s t e Menschengesellschaft n a c h der m o s a i s c h e n U r k u n d e . [S. 407.] 20 — Neue Thalia. 2 S t ü c k (1793) Ü b e r Anmuth u n d Würde. 3 St. (1793) V o m E r h a b e n e n (vollständig a b g e d r u c k t in Döring's » N a c h l e s e zu Schiller's W e r k e n « (Zeiz, 1835) S. 414ff.) [S. 407-409.] e s

e s

— Ü b e r die nothwendigen Grenzen beim G e b r a u c h schöner F o r m e n (1795). 25 — Ü b e r die ästhetische Erziehung des M e n s c h e n g e s c h l e c h t s (In den H ö r e n ) . [S. 409.] — Ü b e r naive u n d sentimentale Dichtung (In d e n H ö r e n 1795 u n d 96). [S.410.] (W. ν.) H u m b ο 1 d t ' s Briefwechsel mit Schiller. 1830. [S. 411.] 30 B a r d i i i (geb. 1761, P r o f e s s o r zu Stuttgart, gest. 1808) —: Grundriß der Ersten Logik, gereiniget v o n d e n I r r t h ü m e r n bisheriger L o g i k e n ü b e r h a u p t , der k a n t i s c h e n i n s b e s o n d e r e ; keine Kritik, s o n d e r n eine m e d i c i n a m e n t i s , b r a u c h b a r b e s o n d e r s für D e u t s c h l a n d s kritische Philosophie. Stuttgart, 1800. [S.412.] 35 W e z e l ( J . K . ) G r u n d r i ß der einzig z w e c k m ä ß i g e n P r o p ä d e u t i k z u m S t u d i u m der M e t a p h y s i k . Leipzig, 1802. ( S . 2 9 7 - 3 2 2 ) . [S.415-416.]

286

Aus Karl Rosenkranz: Geschichte der Kantschen Philosophie

I [13] I Vermittelungsversuche I Die historische

Vermittelung [S. 418.]

M a i m o n (Salomon) Streifereien i m Gebiet der Philosophie. 1792. ( S . l - 5 8 ) . [S.419.] v . E b e r s t e i n (zu Halle) V e r s u c h einer G e s c h . d . L o g . u . M e t a p h . b . d. D e u t s c h e n v. Leibnitz bis auf d. gegenw. Zeit. 2 Thle. 1794 u. 99. [S. 420.] J e n i s c h —: Ü b . d. G r u n d u. W e r t h d. E n t d e c k u n g e n d. H E . Prof. K a n t in d. M e t a p h . , M o r a l u n d Ästhetik. N e b s t e. S e n d s c h r e i b e n d. Verf. a. d. H E . Prof. K a n t ü b . d. bisher, günst. u. Ungunst. Einflüsse d. krit. Philosophie. Berlin, 1796. H ü l s e n (Aug. L u d w . ) Prüfung d. v. d. A k a d . zu Berlin aufgestellten Preisfrage u.s.f. Altona, 1796. [S.421.] R a t J e n (Prof.) L e b e n J.Erichs v. Berger. Altona, 1835. (S.67). [S.422.] v . E b e r s t e i n Ü b . d . natürliche Theologie d . Scholastiker. [S.420.]

15

II Die eklektische

Vermittlung [S. 423.]

B o u t e r w e k I d e e der Apodiktik, — ein Beitrag z u r menschl. Selbstverständigung u. zur E n t s c h e i d u n g d. Streits über M e t a p h y s i k , krit. Philosophie u. Skepticismus. Halle, 1799. 2 B d e . [S. 428.] F r i e s (Jak. Friedr., geb. 1773 zu B a r b y , bis 1816 Professor zu Heidelberg, d a n n zu Jena) N e u e Kritik d. Vernunft. 3 B d e . 1807. — Die m a t h e m . Naturphilosophie, n a c h philos. M e t h o d e bearbeitet. Heidelb., 1822. [S. 430-431.] F r a n k e (in R o s t o c k ) L e h r e v o m Gefühl. [S.435.] B e n e k e (geb. 1798) K a n t u. d. philos. Aufgabe unserer Zeit, — eine Jubelschrift auf d. Kritik der reinen Vernunft. Berlin, 1832. [S. 436.]

Die Ueberwindung der kant'schen Philosophie. [S.438.] Philosoph. Journal einer Gesellschaft t e u t s c h e r Gelehrten, herausgeg. v. Niethammer u. Fichte. J e n a , 1795-99. [S. 446-447.] 30 Krit. Journal f. Philosophie. 1802. [S.447.]| |[14]| F i c h t e — : V e r s u c h einer Kritik aller Offenbarung. [S.448.]

287

Karl Marx • Exzerpte aus Werken klassischer Philosophen — Beitrag zur Berichtigung der Urtheile des Publicums über die franz. Revolution. (1793). — Zurückforderung d. Denkfreiheit. Heliopolis. [S. 449.] H e r b a r t — : A B C der A n s c h a u u n g . — Metaphysik. 5 — Psychologie. 1824. — Entwickelung der M e t a p h y s i k . 1828. [S. 458.] M . W . D r o b i s c h ' s Beiträge zur Orientirung über H e r b e r t ' s Syst. d . Philos. L p z . , 1834. ( S . 7 - 1 9 ) . H a r t e n s t e i n — : Ü b e r d. n e u e s t e n Darstellungen u. Beurtheilungen 10 der H e r b a r t ' s e h e n Philos., L p z . , 1838. LS. 471.] G a b l e r ' s Propädeutik. Erlangen. I. Th. 1827. (S. 176ff. u. 215ff.) [S.472.] S c h o p e n h a u e r (Arthur) aus Danzig Ü b e r die vierfache W u r z e l des Satzes v o m z u r e i c h e n d e n G r u n d e . Rudolstadt, 1813. 15 — Ü b e r das S e h e n u n d die F a r b e n . Leipzig, 1816. — Die Welt als Wille u n d Vorstellung. Leipzig, 1819. [S. 477.] S c h e l l i n g — : Ü b e r d. Möglichkeit einer F o r m d. Philosophie überh a u p t . 1795. [S.481.] — V o m I c h oder d e m U n b e d i n g t e n in u n s e r m Wissen. 1795. [S. 481—482.] 20 — Briefe ü b e r D o g m a t i s m u s u. Kriticismus (im N i e t h a m m e r ' s e h e n Journal) 1795. 96 — N e u e D e d u c t i o n d. N a t u r r e c h t s (Ebend.) 1 7 ^ . — Ü b e r Volksunterricht u n d Offenbarung (Ebend.) 1 7 ^ . — Allgem. Ü b e r s i c h t d. n e u e s t e n philos. Litteratur. (Ebend.) 1 7 ^ ·

25

[S.482.] — Ü b e r d. Weltseele. — S y s t e m d. t r a n s c e n d e n t a l e n Idealismus. [S.483.] B a a d e r (Franz) Beiträge zur Elementarphysiologie. 1797. — Ü b . K a n t ' s D e d u c t i o n d. prakt. Vernunft u. d. absolute Blind||[15] jheit 30 der L e t z t e r n . 1809. [S.484.] — F e r m e n t a cognitionis. H o f f m a n n (F.) Vorhalle zur speculativen L e h r e F r a n z B a a d e r s . Aschaffenburg, 1836. (S. X V I I I ) . [S.485.] D a u b — : J u d a s Ischarioth. [S.486.] 35 — Die dogmatische Theologie jetziger Zeit. 1833. [S.487.]

288

Karl M a r x Exzerpte zur G e s c h i c h t e d e r Kunst und d e r Religion (Bonner

Hefte)

Exzerpte aus Werken Karl Friedrich von Rumohrs und Johann Jakob Grunds. Titelseite

E x z e r p t e a u s Karl F r i e d r i c h v o n R u m o h r : Italienische

|[i]|y.

Forschungen

Rumohr Italienische Forschungen. Bonn 1842.1

|[2]| v. Rumohr: Italienische Forschungen. Berlin. 1827. I. Theil. 5

» N ä h e r n wir u n s den H e r o e n u n d G ö t t e r n der griechischen K u n s t nur o h n e religiösen o d e r ä s t h e t i s c h e n A b e r g l a u b e n , so w e r d e n wir in ihnen gewiß nichts w a h r n e h m e n k ö n n e n , w a s nicht a u c h innerhalb d e s allgemeinen N a t u r l e b e n s sich entfaltet h ä t t e , o d e r d o c h entfalten k ö n n t e . D e n n Alles, w a s in diesen Gestaltungen der Kunst selbst angehört, ist 10 Darstellung menschlich schöner Sitte in herrlichen organischen Bildungen; w a s aber darin über die K u n s t hinauszielt, b e s t e h t in willkührlicher Andeutung mystischer Begriiie. D a h i n gehört sogar die V e r g r ö s s e r u n g der natürlichen Ausdehnung der Gestalten, das Colossale, w e l c h e s w o h l als Z e i c h e n auf den V e r s t a n d , oder sinnlich auf die P h a n t a s i e einwirken u n d d u r c h 15 diese S c h a u e r h e r v o r r u f e n m a g , d o c h offenbar die innere Bedeutung d e r F o r m e b e n so wenig v e r ä n d e r t , als d e r e n Verkleinerung, w e l c h e ein gewisses S t r e b e n n a c h Niedlichkeit auf ganz v e r s c h i e d e n e n Stufen der K u n s t herbeizuführen p f l e g t . « p. [123-] 124. » E b e n so wenig sollten wir v e r k e n n e n , d a ß in W e r k e n der n e u e r e n 20 K u n s t , e t w a in den beseelten E n g e l n u n d Heiligen d e s Fiesole u n d ihm verw a n d t e r Maler, j e n e herrlichen Züge u n d M i e n e n e b e n nur die natürlichen Typen sind für Reinheit d e s Wollens, für A u f h e b u n g des g a n z e n D a s e i n s in Freudigkeit u n d L i e b e ; das Paradies, die Vorstellung eines ||[3]| übernatürlichen D a s e i n s u n d G e s c h e h e n s , wird u n s a u c h hier d u r c h willkührL

1

L

1

L

1

L

293

Karl Marx · Exzerpte zur Geschichte der Kunst und der Religion liehe Begriffszeichen, W o l k e n , Flügel, Glorien u n d ähnliches in E r i n n e r u n g g e b r a c h t . « p. 124. » D i e älteren hölzernen G ö t z e n , deren Schauer P a u s a n i a s empfand, die s c h w a r z e n M a d o n n e n , in d e n e n vornehmlich in b a r b a r i s c h e n L ä n d e r n der Christenheit, die unmittelbare G e g e n w a r t des Göttlichen geglaubt u n d 5 v e r e h r t wird, sind u n d w a r e n jederzeit nichts weniger als wirkliche und ausgebildete Kunstwerke. Dagegen scheint die antike K u n s t in e b e n d e m M a s s e , als sie an L e b e n u n d Ausbildung g e w o n n e n , im M e n s c h l i c h e n u n d E r r e i c h b a r e n sich verbreitet, a u c h jene Schauer des polytheistischen Aberglaubens v e r s c h e u c h t zu h a b e n , d e r e n Verlust so viel politische Moralisten 10 des Alterthums b e k l a g e n . « p. 125. 1

L

1

1

1

» D i e s e r G e g e n s a t z (von heidnischer u n d christlicher K u n s t ) b e t r i f f t , i n s o f e r n er begründet ist, n u r e t w a die W e n d u n g u n d Beziehung, n i m m e r das ganze Wesen der K u n s t , Welches überall nur Eines ist. U n d w e n n es N i e m a n d befremdet, N i e m a n d neu ist, daß die geschichtlichen U r k u n d e n , 15 die geheime, wie die p r a k t i s c h e Weisheit der n e u e n Weltreligion in den Begriffen u n d Redeformen der klassischen Sprachen niedergelegt w o r d e n , so wird es keinen A n s t o ß geben k ö n n e n , w e n n ich b e h a u p t e , d a ß nicht minder a u c h die frühesten Versuche einer bildnerisch malerischen Darstellung christlicher I d e e n nicht in eignen u n d d u r c h a u s n e u e n , vielmehr 20 eine längere Zeit hindurch e b e n nur in den überlieferten K u n s t f o r m e n des Alter||[4]|thums sich b e w e g t e n , im Style nämlich u n d in der Technik des A l t e r t h u m s ; die darstellenden F o r m e n v e r ä n d e r n sich voraussetzlich n a c h den F o r d e r u n g e n des G e g e n s t a n d e s . « p. 158. L

L

L

1

» U n s e r e ältesten D e n k m a l e christlicher K u n s t g e h ö r e n , w e n n wir 25 Zweifelhaftes an die Seite stellen, dem 4 Jahrhundert n a c h Christus. S c h o n gegen E n d e des zweiten war indeß die römisch antike K u n s t in allem, w a s ihre T e c h n i k betrifft, s o weit g e s u n k e n , als an d e n beiden Bögen des Septimius Severus zu Tage liegt. « p. 158, 59. » D i e frühesten K u n s t v e r s u c h e der Christen g e w ä h r e n also d u r c h a u s 30 nicht d e n e r h e b e n d e n Anblick einer gemächlich, d o c h u n u n t e r b r o c h e n u n d sicher fortschreitenden Entwicklung, gleich jener der altgriechischen K u n s t , oder a u c h gleich jener andern, v o m Wiederaufleben des Geistes im 1 3 J a h r h u n d e r t bis auf das Zeitalter R a p h a e l s . « p. 159. » I n d e m sie d e m tiefsten Verfalle der alten Bildung angehören, schliessen sie d o c h zugleich 35 den Anbeginn, U r s p r u n g u n d ersten L e b e n s k e i m der n e u e r e n K u n s t in sich e i n . « p. 160. L

t e n

1

L

1

L

ten

1

L

1

1

» N a c h demselben Gesetze (wie bei den G r i e c h e n etc.) e n t s t a n d der Styl der n e u e r e n Maler u n d Bildner in den frühesten K u n s t v e r s u c h e n der Christen, z u n ä c h s t aus d e m Style der K ü n s t l e r des klassischen Alter- 40 t h u m s , d a n n aus d e n altchristlichen, d u r c h mancherlei Mittelglieder wiederL

294

L

Exzerpte aus Karl Friedrich von Rumohr: Italienische Forschungen. Seite [2]

Aus Karl Friedrich von Rumohr: Italienische Forschungen ten

u m der Styl der Italiener des 1 4 J a h r h u n d e r t s ; s o d a ß m a n v o n H a n d z u H a n d bis i n R a p h a e l s b e r ü h m t e s t e W e r k e verfolgen k a n n etc.« p . 162.1 |[5]|» Dann aber w a r d e r Geist J e n e r ä l t e s t e n (christlichen) K ü n s t l e r der n e u e r e n G e s c h i c h t e , theils aus n o c h obwaltender religiöser Befangenheit, theils selbst a u s A r m u t h u n d Erschlaffung des G e i s t e s , d e n n o t h w e n digen Begleitern v e r s i n k e n d e r R e i c h e , unleugbar zu b e s c h r ä n k t , als d a ß m a n e r w a r t e n k ö n n t e , d u r c h ihre W e r k e über Alles u n d Jegliches b e l e h r t z u w e r d e n , w a s n e u e r e n K ü n s t l e r n zur Aufgabe d i e n t . « p . 163. » E s scheint, d a ß die Christen der frühesten Zeit die leichtere, g e n a u g e n o m m e n , ganz unkünstlerische A n d e u t u n g der Darstellung v o r z o g e n . D e n n o b w o h l die D e n k m a l e d e s einen wie d e s a n d e r n (sc. des darstellenden) K u n s t w e g e s der Zeit n a c h sich d u r c h k r e u z e n , so t r a g e n d o c h solche, w e l c h e blos Allegorien u n d willkührliche S y m b o l e enthalten, das G e p r ä g e der A b k u n f t a u s e i n e m h ö h e r e n A l t e r t h u m e . « » U n t e r d i e s e n d i e W a n d malereien der Grüfte d e s heiligen C a l i x t u s . « p . 165. » A n a n d e r e n D e n k m ä l e r n , a n den m u s i v i s c h e n D e c k g e m ä l d e n der K i r c h e S t a C o n s t a n z a bei R o m , bachische S y m b o l e v e r w e n d e t . « p. 165[—166]. » D a h i n geh ö r e n a u c h die Gegenüberstellungen antiker u n d biblischer H e l d e n e t c z . Β. des T h e s e u s u n d D a v i d 1 . « N o t . p. 166. » L S o findet sich in verschie­ d e n e n 1 Elfenbeinschnitzereien L des 9.—11. J a h r h u n d e r t s 1 L in d e r Darstellung d e s G e k r e u z i g t e n der aufgehende M o n d , die u n t e r g e h e n d e S o n n e d u r c h die b e k a n n t e n Personificationen des A l t e r t h u m s 1 . « p. 166. » u D e r g r ö ß t e Theil indeß alles d e s s e n , w a s in d e n altchristlichen D e n k malen m e h r in das Gebiet der A n d e u t u n g fällt, als in j e n e s andre der a c h t künstlerischen Darstellung ist gradehin a u s christlichen E r i n n e r u n g e n , G e b r ä u c h e n u n d Vorstellungen e n t s t a n d e n . « p . 167. W o nämlich, h a t R u m o h r früher ||[6]| ausgeführt, Handlungen, Darstellungen des Geschichtlichen vorkommen, wie » d i e H a u p t e r e i g n i s s e d e s B u c h e s J o s u a « in einer 1

1

L

1

1

L

5

L

1

L

1

10

L

1

L

15

1

1

L

u

1

1

L

L

1

1

L

L

1

20

25

L

1

1

L

30

Pergamentrolle der V a t i c a n a ist die A n t i k e kopirt. [p. 166—167.] » U n t e r d e n Allegorien, w e l c h e auf Gleichnisse u n d b e d e u t e n d e Vorgänge der S c h r i f t b e g r ü n d e t w o r d e n , ist der gute Hirt leichtlich der ältes t e . « p. 167, 168. » U e b e r h a u p t halte ich, u n t e r rein christlichen Allegorien, solche für d i e 35 ältesten, w e l c h e sich auf biblische Gleichnisse s t ü t z e n ; die biblisch geschichtlichen aber d u r c h h i n für die n e u e r n . U n t e r d e n lezten sind b e k a n n t lich die Anspielungen auf die W i e d e r g e b u r t , der P r o p h e t J o n a s , die E r w e c k u n g d e s L a z a r u s , die V e r w a n d l u n g d e s W e i n s u n d ähnliche b e i weitem die gewöhnlichsten. Es w u n d e r t mich, d a ß die D e n k m a l e , an d e n e n sie 40 v o r k o m m e n , m e i s t e n s v o n d e r g r ö b s t e n A r b e i t sind. Vielleicht glaubte m a n , es gnüge, d e n G e d a n k e n n u r a n z u d e u t e n . « p. 169[—170]. 1

L

L

1

1

L

L

1

1

L

L

1

1

L

L

1

297

]|

Karl Marx · Exzerpte zur Geschichte der Kunst und der Religion te

» D i e musivische Malerei w a r d erst um das 5 J a h r h u n d e r t d u r c h Errichtung prachtvoller Basiliken begünstigt .« p. 170. »Musivische Darstellungen v o m h ö c h s t e n Alterthum — d e r Heiland, die A p o s t e l u n d die P r o p h e t e n erscheinen darin jederzeit in streng alterthümlicher Bekleidung, in langer Tunika mit übergeschlagenem Pallium, in n a c k t e n , d u r c h Sandalen geschüzten F ü s s e n ; n e u e r e Heüige dagegen in reichen u n d b a r b a r i s c h e n T r a c h t e n , die F ü s s e aber d u r c h h i n b e k l e i d e t . « p . 171.1 L

1

L

5

1

I[7]I»[.Gegenstände der K u n s t , welche um vieles später a u f g e k o m m e n , gleich den Madonnen, gleich der Leidensgeschichte, gleich d e n Lebens10 ereignissen neuerer Heiligen, b e r u h e n , wie sie denn schon aus einer ganz anderen Stimmung u n d Ansicht hervorgegangen, so a u c h auf ihren eignen Vorbildern, w e l c h e ungleich später, im vorgerückten Mittelalter, ihre Wurzeln v e r b r e i t e n . « p. 173. 1

» Z u n ä c h s t erinnere ich, daß e b e n wie der Weltlehrer, die P r o p h e t e n , die 15 A p o s t e l oder wie die einzelnen Gestalten der sinnbildlich v e r w e n d e t e n biblischen Ereignisse, so a u c h die Mutter des H e r r n , wo sie v o r k o m m t , stets in antiker Bekleidung erscheint, nämlich in der T r a c h t römischer Matronen; wie es denn an sich selbst b e m e r k e n s w e r t h ist, daß die feststehende Bekleidung dieser alten Kunstgebilde überall m e h r r ö m i s c h als 20 griechisch ist. Gleichfalls bedarf es einiger E r w ä h n u n g , d a ß die sinnbildlich evangelischen Geschichten frühzeitig d u r c h Begebenheiten des alten T e s t a m e n t s v e r m e h r t w o r d e n , theils schon des p r o p h e t i s c h e n Sinnes willen, theils a u c h um der n o c h v o r w a l t e n d e n Triebkraft antiker K u n s t die Richtung auf Dinge zu geben, welche durch ihre entferntere Stellung z u m 25 C h r i s t e n t h u m d e n Spitzfindigkeiten des Sektengeistes weniger ausgesezt L

ij

1

w a r e n . « [p. 174.] » Darstellungen dieser Art w a r e n im christlichen A l t e r t h u m e n a c h den Schriftstellern u n d Concilien ü b e r a u s gewöhnlich, w i c h e n indeß s p ä t e r h i n ( I m Mittelalter w a r d i e Ueberlieferung der Darstellungen von Geschieh- 30 ten des alten T e s t a m e n t s , w e n n nicht durchaus u n t e r b r o c h e n , d o c h wenigstens nicht sehr lebhaft u n d t h ä t i g ) einigen n e u e r e n Vorstellungen der Leidensgeschichte, deren ausführlicher Darstellung die ältren Christen sich lange erwehrt h a t t e n ; der M u t t e r ||[8]| mit dem K i n d e ; wie endlich den Bildnissen u n d Lebensereignissen neuerer H e i l i g e n . « p. 174[—175]. 35 » D a s n ä c h s t e Ziel des wieder angeregten K u n s t s t r e b e n s w a r die Wiederherstellung verfallener K i r c h e n . « p. 198. » D i e G r i e c h e n , d e n e n der Anblick g r a u s a m e r Leibesstrafen G e w o h n heit war, d a c h t e n sich den Heiland am K r e u z e mit der g a n z e n S c h w e r e des Leibes h e r a b h ä n g e n d , den Unterleib geschwellt u n d die erschlafften Knie 40 links ausgebogen, d e n gesenkten Kopf mit den Qualen eines g r a u s a m e n L

1

1

L

I

L

1

L

1

L

1

S

1

L

298

L

Γ Aus Karl Friedrich von Rumohr: Italienische Forschungen 1

T o d e s r i n g e n d . L D i e Italiener hingegen, i n d e r e n älteren D e n k m a l e n d i e Darstellung, s o w o h l der Jungfrau mit d e m K i n d e , als des G e k r e u z i g t e n nur h ö c h s t selten v o r k o m m t , pflegten die Gestalt des H e i l a n d s am K r e u z e a u f z u r i c h t e n . « p. 280. 1

L

1

II. Theil.

5

1) Duccio und Cimabue. Sieneser u n d F l o r e n t i n e r . 1250—1300. [p. 1.] » W i e wir u n s erinnern, h a t t e Giotto [unter] seinen Z e i t g e n o s s e n die vielfältigste Auffassung d e s L e b e n s beliebt g e m a c h t ; der E n t h u s i a s m u s für n e u e r e Heilige, d a s I n t e r e s s e an ihren mannigfaltigsten L e b e n s v e r h ä l t 10 nissen, w a r jener W e n d u n g seines grossen T a l e n t s e n t g e g e n g e k o m m e n . « p.213. » A u c h die L e b e n s b e g e b e n h e i t e n des E r l ö s e r s w u r d e n zur Traulichkeit des Familienlebens h e r a b g e z o g e n ; (im 1 5 J a h r h u n d e r t ) d e n n die G e b u r t u n d E r z i e h u n g , die M u t t e r mit d e m K i n d e w u r d e n n u n m e h r u n t e r d e n 15 allgemein christlichen die Lieblingsgegenstände der M a l e r e i . « p. 213[—214]. | L

1

L

1

ten

L

1

L

1

|[9]| 3. Theil\

299

Exzerpte aus Johann Jakob G r u n d : Die M a l e r e y der G r i e c h e n

Im! Malerei der Griechen von Grund. Bonn 1842.1

| [ 2 ] | Die Malerei der Griechen etc. Ein Versuch von Johann Jakob Grund. Dresden. 1810. 5

I. Theil. » D a s Häßliche und A b e n t h e u e r l i c h e hat einen e n t s c h i e d e n e n H a ß gegen die K u n s t , u n d v e r s c h e u c h t s i e . Daher sind die alten Götterbilder der alten Völker in A n s e h u n g des Kunstwerths alle einander gleich. A u c h finden wir nie, daß derselbe sich verbessert habe, welches ganz natürlich ist. D e n n da einmal der Begriff Gottes in der F u r c h t vor ihm seine G r e n z e n fand, u n d der gefürchtete G o t t den Anfang des gesellschaftlichen B u n d e s heiligte, u n d die H ä u p t e r desselben i n der Furcht das Mittel e n t d e c k t e n , die r o h e M e n g e zu leiten oder im Z a u m zu halten, so h a b e n sie d i e s e l b e a u f das V o l k gepflanzt, u n d das Bild desselben in der häßlichen u n d abschreckenden G e s t a l t b e s t e h n lassen. Da die F u r c h t die Seele zusammenzieht, so k a n n ein Volk, das darin erzogen u n d erhalten wird, nie dieselbe erweitern u n d e r h e b e n ; vielmehr wird in ihm das angeborne Nachahmungsvermögen u n d der d a d u r c h gebildete Kunstsinn fast ganz ers t i c k t . « p . 4 , 5. » Verfeinerung ist Schwachheit im erborgten G e w ä n d e . D a n n löst sich der innere W e r t h der N a t i o n in äusserlichen Glanz auf, w o v o n sie s e l b s t v e r b l e n d e t w i r d . « p . 10. » D i e s e m n a c h hat s i e (die Malerei) s i c h das Bild der heiligen Maria z u m Ziel der Vollkommenheit gewählt, u n d sich in der Vorstellung d a v o n gleichsam e r s c h ö p f t . « p. 13. L

1

1

L

L

10

1

L

1

1

L

u

1

L

15

1

1

L

L

1

20

1

L

1

L

L

1

300

25

Aus Johann Jakob Grund: Die Malerey der Griechen 1

» W e n n in der ersten Zeit dieser E r n e u e r u n g e i n Bild derselben v o m Meister Cimabue gemalt, in feierlicher Prozession v o m H a u s e dieses Malers bis zur D o m i n i k a n e r k i r c h e S a n t a Maria n o v e l l a getragen w u r d e u n d die Strasse, wo der Maler w o h n t e , v o n der A n d a c h t s f r e u d e bei diesem Zuge d e n N a m e n e r h i e l t . « p. 12.1 |[3]| »Die (gothische) B a u k u n s t versteigt sich in sinnliche' Höhe u n d verirrt sich in d ü r f t i g e Kleinheit; i h r e a u f s t r e b e n d e H ö h e scheut sogar den Schein der Stärke in den getrennten u n d d u r c h b r o c h n e n Theilen, die wieder ihre Stärke d e n unendlich vielen u n d kleinen Zierrathen preißgeben. D a s G a n z e erstickt im U e b e r f l u ß u n d i n der P r a c h t . « p. 15. » D i e Bildhauerei lebte größtentheils v o m A l m o s e n der B a u k u n s t , das ihr aber reichlich zu Theil w a r d . Die Bilder der Heiligen füllen das Ä u s s e r e u n d I n n e r e der G e b ä u d e , d a s U e b e r m a a ß der V e r e h r u n g d r ü c k e n sie i n ihrer zahllosen M e n g e a u s . S i e sind unansehnlich u n d klein v o n Figur, mager u n d hart v o n F o r m , p l u m p u n d g e z w u n g e n in Stellung u n d Geberden; u n d so sind sie unter aller K u n s t , wie der M e n s c h , ihr Schöpfer, unter sich selbst w a r . « S. 15. » W e n n m a n als eine s o n d e r b a r e S a c h e b e m e r k t , daß die größten M ä n n e r in j e d e m F a c h e in einer gewissen Zeit z u s a m m e n t r e f f e n , so zeigt es sich, daß es immer die Blüthezeit der Kunst w a r . Diese Blüthe m o c h t e n u n beschaffen sein, wie sie wollte, der Einfluß d a v o n auf die W e r k e dieser M ä n n e r ist nicht zu v e r k e n n e n , so d a ß er es war, der ihrem Geist wie der Bildsäule des Pygmalions e i n e l e b e n d i g e Kraft e i n h a u c h t e . W e n n diese Einseitigkeit der Kultur v e r b a n n t ist, tritt Gemeingeist a n die S t e l l e . « p . 25. |[4] » S e l b s t die R ö m e r b e m a l t e n n o c h zur Zeit der K ö n i g e d i e Bildsäule Jupiters mit Z i n n o b e r . D i e Bildsäulen der Götter mit Roth, als der F a r b e der E h r f u r c h t u n d Heiligkeit anzustreichen, w a r d e m A l t e r t h u m ü b e r h a u p t eigen u n d d i e s e s der Begriff der M a l e r e i . « » S e l b s t die Griechen, e h e s i e d i e Malerei e r f u n d e n , —bioser Farbenanstrich .. S i e t h a t e n sich unendlich viel darauf zu gute, zu der Einsicht gelangt zu sein, auf den Kriegsschildern die v e r s c h i e d e n e n Farben der Metalle nebeneinander a b s t e c h e n zu l a s s e n . « p . 3 6 . » S o geschieht e s , d a ß die F a r b e die Wegweiserin zur F o r m wird, u n d d e r M e n s c h unwillkührlich v o m E i n d r u c k der Farbe, als der gedankenlosen Schönheit, allmählig auf j e n e n der Form, als der eigentlichen u n d w a h r e n Schönheit in der Vernunft, g e b r a c h t w i r d . « p. 37. » Gewisse Völker gingen soweit, daß sie weite u n d unförmliche T r a c h t e n erfanden, blos um der F a r b e willen, um darin zu glänzen u n d gleichsam zu s c h w i m m e n , so, d a ß die Gestalt erstickt u n d d e m A u g e entrissen w u r d e . « I.e. » D a h e r erscheinen i h r e (der Aegypter) F i g u r e n selten a n d e r s als in L

L

1

L

5

1

1

L

L

1

L

10

1

1

L

L

1

1

L

L

1

L

15

1

L

20

1

L

1

1

L

25

1

L

L

1

L

1

1

L

30

1

L

1

L

L

1

L

1

1

L

35

1

L

L

1

L

40

n

1

L

L

301

Karl Marx · Exzerpte zur Geschichte der Kunst und der Religion der größten R u h e u n d Unthätigkeit, u n d h a b e n stehend oder sitzend, immer einen geraden gleichsam abgewogenen Stand, n a c h w e l c h e m sich selbst die Falten des Kleides richten; die Beine sind geschlossen u n d nur die F ü s s e d e u t e n auf den s c h ü c h t e r n e n V e r s u c h zu schreiten, indem der eine hervorsteht, aber mit d e m z u r ü c k s t e h e n d e n in derselben Linie bleibt. Die A r m e 5 hängen e n t w e d e r herunter oder liegen auf d e m S c h o o ß , oder m a c h e n | |[5]| irgend einen V e r s u c h der Bewegung. Die A u g e n sind halb geöffnet, wie bei einigen Säugethieren in den ersten Tagen n a c h der Geburt. Alle Bildsäulen sind auf ein u n d eben dieselbe A r t gebildet, als w e n n sie alle aus einer F o r m g e k o m m e n w ä r e n . « S.59. 10 1

1

1

1

» S o w o h l die S t e l l u n g jener F i g u r e n ^Hieroglyphen" [p. 63.]) a l s die Ausführung jener Bilder, bekräftigt die g e m a c h t e B e m e r k u n g , daß die Bildnerei n a c h den G r u n d s ä t z e n der Mathematik, oder im Geist u n d n a c h den Regeln der Baukunst b e h a n d e l t u n d a u s g e f ü h r t w e r d e n . « p. 64. » D i e erfundenen Schriftzeichen w a r e n allerlei Dinge v o n regelmässiger 15 F o r m , oder Gebilde v o n m a t h e m a t i s c h genauer Figur. D e r M e n s c h u n d das Thier sind dabei a m wenigsten angebracht, u n d n e h m e n s i c h a m schlechtesten a u s . W a s B e d ü r f n i ß ist, hat keinen a n d e r n E n d z w e c k als Befriedigung. Es w a r e n d e m n a c h diese Zeichen zwar Figuren, aber die damit verb u n d e n e B e d e u t u n g m a c h t e U m r i ß u n d Gestalt derselben d e m Aegypter 20 selbst zu Hieroglyphen, d e r e n Sinn unerf or schlich blieb; sie sprachen zum Verstand u n d nicht z u m A u g e . « p . 6 5 . L

L

L

1

L

1

L

1

L

1

» F ü r abgezogene Begriffe, W a h r h e i t e n , S p r ü c h e u n d S e n t e n z e n h a t t e n die Aegypter Figuren oder Bilder e r d a c h t ; für Begebenheiten, H a n d l u n g e n u n d T h a t s a c h e n , die sich unmittelbar auf den M e n s c h e n u n d seine P e r s o n beziehn, k o n n t e n sie k e i n e andre Figur a l s d e n M e n s c h e n selbst finden; es w a r also ||[6]| Bedürfniß, sich an die menschliche Gestalt zu halten u n d d u r c h diese z u m G e d ä c h t n i ß zu sprechen. Allein überwältigt v o m Begriffe u n d der N o t h w e n d i g k e i t der Schrift, fanden sie nicht die geringste Veranlassung darin zur Erfindung der M a l e r e i . W e n n einige V ä t e r der zweiten N i z ä n i s c h e n K i r c h e n v e r s a m m l u n g für die Einführung oder Duldung der heiligen Bilder in den K i r c h e n aus der U r s a c h e s t i m m t e n , weil sie n ü t z lich, j a nothwendig w ä r e , u m d e m gemeinen u n d u n w i s s e n d e n M a n n , der nicht lesen kann, v o n der göttlichen Geschichte u n d v o n d e n Heiligen d u r c h A n s c h a u u n g ihrer P e r s o n hinlänglichen U n t e r r i c h t beizubringen: so w a r e n die Aegypter im Gegentheil gezwungen, die e r w ä h n t e n Figuren in L e b e n s g r ö s s e in den ihnen z u k o m m e n d e n H a n d l u n g e n vorzustellen, weil sie keine Schrift hatten, um die Geschichte des L a n d e s u n d ihrer K ö n i g e kurz u n d b e s t i m m t zur K e n n t n i ß zu b r i n g e n . Bildliche Vorstellung wird immer den V o r z u g vor schriftlicher E r z ä h l u n g h a b e n . « p. [66—]67. L

25

1

L

1

L

30

35

1

L

1

» D i e Schrift auf d e n Mumien ist mit S c h w a r z gezeichnet, oder vielL

302

40

ν

Aus Johann Jakob Grund: Die Malerey der Griechen m e h r mit D i n t e u n d mit d e m R o h r geschrieben u n d das Inwendige der Schriftzüge mit b u n t e n F a r b e n ausgefüllt — D a z u Pinsel.« p. 68.| |[7]| » S o w o h l die Kleidermalerei als die auf d e n M u m i e n zeigen nur, d a ß , w e n n Schriftzeichen, B l u m e n u n d Zierrathen auf diese o d e r irgend eine andre A r t v o n e i n e m V o l k e a n g e b r a c h t w u r d e n , die Malerei in Hinsicht der materiellen B e h a n d l u n g u n d Mittel, der I d e e u n d E n t s t e h u n g n a c h darin enthalten ist, aber n a c h d e n Bedingnissen i h r e s wirklichen D a s e i n s o d e r als eigentliche Kunst, diesen N a m e n sich nicht zueignen k a n n . « p. 7 1 . » W i r h a b e n n u n gesehn, wie die Idee von der Nothwendigkeit der Schrift die Aegypter für die Idee der Malerei als Zeichnung unempfänglich g e m a c h t h a t t e ; n o c h weit weniger aber k o n n t e n sie die Malerei in der Farbe erfinden, d e n n diese gehört nicht für das E r k e n n t n i ß v e r m ö g e n , u n d läßt sich nicht in einen Begriff bringen, wie die F o r m , und s i e wird erst d a n n ein G e g e n s t a n d d e s N a c h d e n k e n s , w e n n der V e r s t a n d sich d e m D r u c k e d e s r o h e n Sinnes entzogen hat. A l s d a n n erst wird die ungetheilte Eigenschaft der Farbe, als Blau, R o t h , u. s. f. zerlegt, die S t ä r k e u n d S c h w ä c h e ihres T o n s , o d e r ihr Steigen u n d Fallen im L i c h t u n d S c h a t t e n e n t d e c k t , u n d mit der F o r m ||[8]| in V e r b i n d u n g g e b r a c h t , w o d u r c h die M e ß k u n s t d e s Lichtgrades in ihrer W i r k u n g auf die F a r b e , o d e r die Farbenoptik e n t s t e h t . « S. [71-]72. » W e n n u n s endlich H o m e r s o oft w i e d e r h o l t , d e s Achilles S c h i l d sei eine Arbeit V u l k a n s , so s c h ü z t er sich mit diesem V o r g e b e n wie mit einem n e u e n Schild gegen die N a c h f r a g e n a c h d e m Meister, d e n er w e d e r nennt, n o c h zu n e n n e n weiß, da er d o c h den Tychius, Verfertiger d e s Schildes des Ajax, als eine weit geringere Arbeit o h n e alle Z i e r r a t h e n u n d Figuren mit L o b e r w ä h n t . I 1 . V I I , v . 2 2 0 , X I , v . 4 8 5 . « p . 7 9 , 80. » H o m e r , eifersüchtig auf d e n R u h m der Phönizier in MeraWarbeiten, w ü n s c h t e ihn seinen L a n d s l e u t e n z u v e r s c h a f f e n . M i t der K ü h n h e i t d e s Dichters läßt e r d a n a c h J e n e K u n s t als vollendete, s o viel seine Begriffe d a v o n fassen k o n n t e n , a u s seiner unerschöpflichen Einbildungskraft herv o r t r e t e n . B e s o n d e r s veredelt er diese K u n s t mit einem Einfalle, g a n z seiner u n d der Fülle seiner Kraft würdig; nämlich er d u r c h b r i c h t die engen S c h r a n k e n einer einzigen Figur, wie sie bisher auf j e d e m Schilde üblich war, mit einem S t r o m v o n Figuren, w e l c h e B e g e b e n h e i t e n u n d Auftritte d e s gesellschaftlichen L e b e n s , Sitten u n d G e w o h n h e i t e n , K u n s t u n d W i s s e n schaft seiner Zeit darstellen; k u r z er entwirft d a s w a h r e u n d anschauliche Bild seiner N a t i o n im Stolze d a r a u f . « S.80, 8 1 . | |[9]| » N a c h a h m u n g der D i n g e im Kleinen b e i d e n Griechen, e r s e z t e n d a d u r c h die Schrift.« p. 96. (aber nicht symbolisch.) » D i e V e r ä n d e r u n g , die dieser ägyptische K u l t u r z w e i g (die H i e r o glyphenschrift) gleich anfangs bei d e n G r i e c h e n erlitten hat, läßt u n s d e n 1

1

L

5

L

1

L

10

1

L

15

20

1

1

1

L

25

L

L

1

1

L

L

1

L

1

30

35

1

1

L

40

1

L

L

303

Karl Marx · Exzerpte zur Geschichte der Kunst und der Religion U n t e r s c h i e d der N a t u r a n l a g e n u n d Gemüthsbeschaffenheit z w i s c h e n den A e g y p t e r n u n d den Griechen w a h r n e h m e n . Diese Dinge sollten sich selbst aussprechen, das A u g e wollte sie um ihrer selbst willen s e h n ; u n d sie fanden, daß sie d e ß w e g e n z u m Dienst des G e d ä c h t n i s s e s , U n t e r r i c h t s , U e b e r l i e f e r u n g fähig u n d geschickt sein w ü r d e n . Um sich also derselben in dieser Absicht zu b e d i e n e n , trugen sie dieselben v o n ihrer natürlichen G r ö s s e ins Kleine h e r a b , m a c h t e n Wachstafeln in einer für die H a n d beq u e m e n F o r m , um sie darauf zu entwerfen u n d einzugraben, b r a c h t e n so viel darauf, als sie wollten, o d e r e s der Inhalt verlangte, welches d a n n zugleich einen b e q u e m e n Ueberblick desselben g a b . « p . 9 6 , 97. » D i e s e r kleine M a a ß s t a b der F i g u r e n b e m ä c h t i g t e sich der K u n s t in ihrem ganzen U m f a n g . Selbst als m a n Bildsäulen zu verfertigen anfing, erschienen diese nicht sogleich in Lebensgrösse, s o n d e r n weit darunter. D a s Palladium v o n Troja, das die Griechen g e r a u b t , s o l l eine kleine Bildsäule der M i n e r v a g e w e s e n s e i n , e b e n s o d a s Bild der D i a n a in T a u r i s . « [p.100.]| |[10]| » e o r u m v e r o qui ter i b i ( i n den olympischen S p i e l e n [p.100.]) s u p e r a v i s s e n t , ex m e m b r i s ipsorum similitudine e x p r e s s a q u a s iconicas v o c a n t . « Plin. 34, c . 4 . [p. 101. n. 1.] U n t e r den ältesten Bildsäulen v o n E r z zu R o m , b e f a n d e n sich einige, die das M a a ß von 3 Fuß hatten, das zu der Zeit, als sie g e m a c h t w u r d e n , ein a n g e n o m m e n e s Ehrenmaaß w a r , w a s d e m Plinius selbst auffällt. Panäus wagte es erst in der 83. Olympiade ein grosses G e m ä l d e , die m a r a t h o n i s c h e Schlacht vorstellend zu m a c h e n , auf w e l c h e m er die beiderseitigen Heerführer in Lebensgrösse darstellte . P l i n . 35, 8 . p. 100, 101. » D i e s e F i g u r e n (auf den Schilden) w a r e n in der ^vorderen A n s i c h t , (nicht in Profil) e n t w o r f e n . « p. 106, sodaß sie einer ausgespannten H a u t mit Punktuationen glichen. » A u c h m u ß m a n sich nicht vorstellen, d a ß die Figuren eingegraben, eingeschnitten, oder im vertieften U m r i s s e g e m a c h t , s o n d e r n im Gegentheil bald ausgeschnitten, bald hohlgeprägt, oder sonst e r h a b e n zusammengefügt, und e n t w e d e r in einer Vertiefung in der Mitte des Schildes, oder a u c h auf der F l ä c h e desselben befestigt w a r e n , daher a u c h die Schilde ihren N a m e n . « p . 106. » D i e R e d e n s a r t : >in F a r b e n gegraben, aus vielerlei F a r b e n geschnizt