XII Panegyrici Latini

Citation preview

XII PA N E G Y R IC I LATINI RECOGNOVIT BREVIQVE AD NOTATIO NE CRITICA INSTRVXIT

R. A. B. MA NORS LITTE RARVM LATIXARVM PROFESSOR PUBLICVS APVD OXONIENSES

OXONII E T Y P O G R A P H E O CLARENDONIANO MCMLXIV

O X O N 11 Excudebat V iv ia n u s Ridler Architypographus academicus

© Oxford University Press igÓ4

PRINTED

IN

GREAT

BRITAIN

PRAEFATIO i. T r a i a n i im p. laudationem P linianam una cum ceteris qui d ic u n tu r Panegyricis prim us nostris tem poribus inuenisse u id e tu r M ogun tiae anno p. C. n. 1433 Iohannes A urispa; scribit enim , du m concilio in terest Basiliensi, ad am icum quendam F lo ren tin u m : ‘Io ho tro v ato in una biblioteca a M agunza un codice in luquale si e un panegyrico di Plinio a T raian o daluquale non lesse mai piu suave cosa, et in eodem codice sunt panegyrici aliorum au to ru m ad di­ versos Caesares.’1 A codice illo A loguntino, hodie deperdito, uix d u b itari po test quin originem d u can t libri Italici septem et u iginti, cum duodecim qui orationem Plinianam p ra e te r­ missis ceteris tra d u n t. Hos in duas familias X l et X 2 dis­ cedere post uirorum d o ctorum labores satis co n stat,2 quarum testes melioris notae hi su n t: X i : Parisinus lat. 8556, V enetus M arcianus lat. xi 12 (4082), W tican u s lat. 1775, Londinensis in te r additicios 16983, quos omnes uix post m edium saeculum q u in tu m decim um exaratos crediderim ; A T: Parisinus lat. 7805, V enetus M arc. lat. Z 436 (1706), Bruxellensis 10026-32, et (ut te sta tu r L ubbe) B udapestinensis bibi, uniuersitatis lat. 12. 1 Carteggio di Giovanni Aurispa, edente Remigio Sabbadini (Romae I93I)i 82·

2 Praecipue nominandi Henricus Keil in editione Plmn Secundi anni 1870; Aemilius Baehrens et Willelmus Baehrens Aem. f., qui textum Lipsiae ediderunt ille an. 1874, hic 1911. His accedunt G. Suster ap. Rivista di Filologia, xvi (1888), 504-51, et W. J. G. Lubbe, Incerti Paneg. Constantino Aug. dictus (Lugd. Bat. 1955), 11-31. Quibus omnibus me permulta debere grato animo profiteor, necnon Edmundo Galletier, cuius editio prodiit Parisiis an. 1949-55.

.

P R A E F A T IO

E Parisino circa an. 1442 descriptum esse crediderim Oxoniensem Collegii de Balliolo 315; e Marciano Vaticanum lat. 1776, ab eodem saltem artifice ornatum, cum ille Iohannis fuerit Bessarionis s. R. e. cardinalis (1435-72), hic nisi fallor Nicolai Perotti, qui circa annos 1447 et seqq. eiusdem erat commensalis. Ab horum alterutro pendet Caesenas Malatestianus S. xvii. 5, ab eo Vaticanus Ottobonianus lat. 1303.1 Cum Bruxellensi cognati sunt Vindobonensis lat. 48 an. 1468, Vaticani Reginensis lat. 1475 et Vrbinas lat. 314, Monacenses lat. 309 et 756 (scripsit an. 1495 Petrus Crinitus; deest Pliniana), et (ut testatur Lubbe) Matritensis bibi. nat. 8251, quem non uidi. C onsentientibus his raro d ubium relin q u itu r quid in com ­ m uni fonte X ex stiterit ; quem nihil aliud fuisse nisi M oguntin i apographum in usum Ioh. A urispae factum cuiuis est coniectare. N ecnon suspicor X 2 fam iliam a Francisco Pizzolpasso archiepiscopo M ediolanensi (1435-43) em anare, qui eidem concilio in terfu erat. Parisinum enim lat. 7805 anno c. 1442 un iu ersitati almae O xoniensi dono ded it u ir in te r nostrates im m ortalis m em oriae H u m fridus dux Gloucestrensis, qui codices eo tem p o re adiu u an te P etro C andido D ecem brio co n q u ireb at; P etru s autem suam P an e­ gyricorum n o titiam om nem a Francisco uenire co n fitetu r.2 Sed de Francisci te x tu nihil hodie nouim us p raeter excerpta aliquot eiusdem P etri, quae in codice A m brosiano R. 88 sup. co n tin en tu r.3 2. P raeter Italicos habem us codicem m anu G erm anica optim e scriptum L ondinensem H arleianum 2480, saec. XV m ed. cartaceum (H ), qui ab eodem cum illis fonte deriuatus propriam indolem exhibet. (N onnulla correxit 1 Ita W. Baehrens, ed. p. xxv. 2 Suster, loc. laud., p. 511 ; M. Borsa ap. English Historical Revicto, xix (1904), 517. 3 Edidit R. Sabbadini ap. Studi italiani di filologia classica, xi (1903), 263- 7; plura de hac re apud A. Paredi, La Biblioteca del Pizzolpasso (Mediolani, 1961) frustra quaesiui. vi

P R A E F A T IO

m anus eiusdem aetatis /;.) Q uocum stat G erm anicus alter, Napocensis bibi, uniu ersitatis; sed cum nihil ueri praebeat quod non in H arleiano iam exstet, p raeter locos fortasse duodecim ubi errores leuissimos suo M a rte correxit, m ultos ad diderit errores proprios, dignus non est qui p erp etu o la u d e tu r.1 In cip it foliis deperditis i 45. 6 opus est. Ceterum quin Napocensis ex Harleiano pendeat, nihil uideo quod obstet, praesertim cum ii 18. 3 post momentoque uerba quae inserit ut illi ad assistere lineam unam in Harleiano ad amussim expleant. E Napocensi deriuatum esse Vpsaliensem C 917 (qui ubi scriptus sit, non traditur; codicis partes alias et Moguntiae et Augustae Taurinorum inter annos 1455 et 1460 scripsit Iohannes Hergot) docent menda complura quae nonnisi a Napocensi saepius perperam lecto, hic illic ab eiusdem lineis nimis longis originem ducant, aliunde ducere uix possint (ex. gr. ii 6. 3 dignum dignum, iii 8. i tum isti, iii 18. y prestit, iv 23. 3 oportites, xii 9. 3 de te, alia).2 Nihil igitur ualet. 3. H o ru m testium ea est necessitudo u t consentientibus, quod saepius accidit, H cum X , uel H X i contra X 2 uel H X 2 co ntra X i , perspicuum fiat quid fu erit in com m uni illo fonte (il/), quem ipsum M o g u n tin u m fuisse ueri simile est. D iscrepantibus autem H et X , u b icum que habita ratione et sententiae et sermonis et n u m ero ru m diiudicare possumus, ap p aret longe saepius rectu m seruare H ; u n d e ceteris in locis, ubi ratione u ti non possumus, illum ducem eligere p ru d en tis est. Q uod si quis de M og u n tin o quaerat qualis 1 Colonia Napocensis hodie Cluj. Codice primus usus est Lubbe ap. Mnemosyne, ser. 4, x (1957), 247, quo tempore in ciuitate Blaj in biblio­ theca episcopi graeco-cathohci adseruabatur. Imaginem lucis ope optime faciendam meum in usum, qua est humanitate, curauit u. d. Aemilius Condurachi, cui ex animo grates habeo. 2 Vpsaliensem, quem magni (ut ante inuentum Harleianum par erat) aestimabat Aem. Baehrens, explicuit pro sua in his rebus peritia Elisabetha Pellegrin ap. Bulletin d'Information de ΐ Institut de Recherche et d’Histoire des Ί extes, iv (1955), 18-20; ipse inspexi tantum. vii

P R A E F A T IO

fuerit, liber erat uel antiquus ipse uel ab antiquo non m ultis intercedentibus deriu atu s; u erborum enim distinctionem nondum perfectam esse docent errores e scriptura quam uocant continua orti, fere unaquaque in pagina obuii. Ita tam en scribarum incuria litteras in te r se co m m u tau it (ex. gr. cl et d, ii 20. I, 31. 1), u t au t sem i-uncialibus (ut uocantur) aut minusculis potius exaratum credam us. A ccedit quod hic illic in ter lineas (ut iv 19. 3 tenerebas), haud ita raro in m arginibus (ut vii 12. 7, ix 7. 3, x 8. 2, 12. 6, et saepius) uel correctus uel suppletus erat textus. 4. S unt et alii testes parum certi. L iuineio editionem suam anni 1599 paranti praesto eran t deflorationes a Francisco M odio factae e codice quodam d eperdito Bertinensi. H ic u t proxim e cum M o g untino cognatus (sed P linianam u id e tu r praeterm isisse; alioqui in ea non tacuisset M odius), ita erroribus m ultis inquinatus erat, nisi hi M odio potius im p u tan d i; hab et tam en nonnulla bonae notae, u t ii 1. 1 hire, i i . i necidad, alia. M o g u n tin i gemellus potius quam progenies fuisse p o test; quid re uera fuerit, pro ignorantia nostra difficillimum est dictu. Idem ualet de teste alio m inim e exspectato: Iohannes est Cuspinianus, uir in indagandis codicibus indefessus, cuius recensio V indobonae p ro d iit anno 1513. H ic e locis in Pliniana septem decim ubi uerba genuina seruata in stirpe G erm ana (quae nondum in n o tu erat) in X perierunt, duodecies cum illa facit; atque adeo q u ater (cc. 2. 5, 24. 2, 34. i, 59. 6), ubi h ian t et H et X , uerba sup­ p ed itat quae non solum sententiae sed etiam num eris re ­ spondent Plinianis, id quod plerum que ne casu quidem contigit uiris doctis tem poris nostri. V nde colligo C uspinianum codicem nobis ig notum hic illic in consilium ad­ hibuisse cum nostro il/ arctissime cognatum , sed accuratius scrip tu m .1 1 Illud praesertim a me impetrare non potui, ut in i 24. 2, ubi nihil erat viii

P R A E F A T IO

5. T raian i laudationem co n tin et et codex ille rescriptus Bobiensis (R ), hodie M ediolanensis A m brosianus E 147 sup., qui sub actis Synodi Chalcedonensis prim ae saeculo septim o exaratis fragm enta seruat lib ro ru m aliquot u etustiorum , in te r quos orationes Plinii (Panegyricum in titu latu r) et Sym m achi, litteris sem i-uncialibus sexto saeculo scriptae. A n et alias continuerit, nescim us; sed non ab re erit fortasse com m em orare, apud M acrobium Sat. v 1. 7 genus dicendi pingue et floridum duobus nom inibus illustrari, Plinii scilicet Secundi e t Symmachi. E Plinii libro supersunt bifolia duo, quorum prim u m folium (pp. 367-8) uacuum erat, secundum (pp. 361-2) c. 7. 4 uterque— 8. 5 fu isset c o n tin e t; bifolium alterum (pp. 27-28) c. 78. 4 uerecundiae— 80. 3 atque et, post duo folia deperdita, (pp. 21-22) 85. 6 amicos— 86. 6 ille qui- (uel quidevi). A p p aret codicem postea rescriptum bis fere saepius errasse quam archetypum n o strum ilI ; nec tam en spernendus est, u t qui duodecies uerba genuina seruarit, quorum in M nec uola nec uestigium .1 P ostrem o nonnulla ex oratione nostra exscripsit Isidorus episcopus Hispalensis, qui o b iit anno p. C. n. 636, in libello cui titu lu s In stitu tio n u m D isciplinae.2 6. P ostquam ig itu r his ex fontibus recuperata sunt P ane­ gyricorum uerba, restan t loci com plures ubi, corrupto u t u id e tu r archetypo uel parum accurate lecto, rationibus supra dictis satis non facit trad itu s textus diuinatione sanandus. causae cur quisquam lacunam subesse suspicaretur, uerba dext(e)rae vere­ cundia quae merum Plinium sapiunt, ineunte saeculo sexto decimo medi­ cum Vindobonensem quamuis peritissimum excogitasse credam suo Marte. Idem fere ualet de xi 7. 6. 1 De eo disseruit u. d. E. A. Lowe, Codices Latini Antiquiores iii (1938), p. 20, sub numero 29; ipse non sine fructu denuo contuli, nec tamen omnes scripturae quisquilias exhibeo. 2 Nouissime edidit Paulus Pascal ap. Traditio, xiii (1957), 425-31; flosculos Plinianos detexerat C. H. Beeson ap. Classical Philology, viii 93~98· IX

P R A E F A T IO

Quis quid prim us correxerit, non sem per adfirm are ausim ; quod p o tu i tam en indicaui, ne sub usitatis illis notis dett. et edd. et ς latean t antecessores nostri bene m eriti. Eiusm odi autem m edelam prim i ad h ib u eru n t q u in to decim o saeculo in codicibus recentioribus Ita li docti, quorum em en­ dationes unde nobis in n o tu erin t, litteris appositis b reu iter indicare conatus sum : X i et Ä 2 quid significent, iam diximus ; ιυ corrector est codicis V aticani 1775, cuius nom en p u d et me nescire; cum X 2 saepius facit, sed longe plura adm irabili sollertia em en d au it; ■p corrector cod. Parisini lat. 8556 m ulta cum το com m unia hab et, aliqua de suo ad d it; c Bruxellensis 10026-32 cum asseclis suis supra dictis (C est W illelm o Baehrens, 8 ap. L u b b e); d indicat V aticani lat. 1775 correcti sobolem, gemellos Vat. lat. 3461 (fortasse Alarci B arbò episcopi, qui obiit an. 1473) et Paris, lat. 7840 (olim A ntonelli P etrucci qui F erd in an d o regi N eapolitano ab epistulis erat; o b iit an. 1487), V enetos Alare, lat. xi 2 (3924) et xiii 119 (3922) qui Paneg. ix, xi, vi, vii ta n tu m co n tin et, G uelferb y tan u m G u d ian u m lat. 2° 45 (in Pliniana co n tu lit K eil), quibuscum n o n ­ num quam faciunt Parisini lat. 7807 (cui deest Pliniana) et 7841P S unt etiam qui Plinianam praeterm issis ceteris co n tin ean t, uidelicet : b id est codices tres pulcherrim e ab eodem (nisi fallor) 1 In hoc codice inter Plinianam et ceteros intercalata est oratio dicta ‘Metii Voconi’ e Vopisco; idem habes in CaroliruhensÌ45y (Durlach 36) et Florentino Riccardiano 619, necnon in Vaticano Oftoboniano lat. 130; ita ut nunc est correcto. X

P R A E F A T IO

scriba exarati V aticani B arberinianus lat. 88 et V rbinas lat. 1156 cum P lacentino Com. io o ;1 g Londinensis est in te r additicios 12008, uix ipsius G uarini Veronensis (1374-1460) m anu scriptus cum V aticano O tto b o n ian o lat. 1215, quem discipuli eius Biondi Forliuiensis (1392-1463) fuisse credit Suster,2 quibuscum stan t q u a ttu o r qui orationem epistulis eiusdem sub iu n g u n t, scilicet A ugustanus 2° Cod. 118 anni 1466 cum gemello suo L ondinensi A rundeliano 154 (olim Bilibaldi Pircklieim er), Caesenas M alatestianus S. xx. 2 et Vindobonensis lat. 141 (an. 1464 Budae correctus); M ed M ediolanensis bibi. Braidensis A D . xiv. 40, olim m onasterii sanctae Ius tinae P atauii, et Londinensis Regius 15 B. 5 Papiae an. 1473 exaratus, qui et ipse A ntonello P etrucci p ertin eb at. Adulta praeterea correx eru n t lib ro ru m typis im pressorum editores, in prim is Franciscus Puteolanus qui editionem principem Alediolani circa annum 1482 dedisse cred itu r, et Iohannes L iuineius an. 1599. Sed nobis, qui tex tu m ad codicum fidem denuo parandum , non textus historiam con­ scribendam in anim o habuim us, liceat hic te, lector, ualere iussisse, tu am erga errores nostros beneuolentiam flagitasse. R. A. B. AI. Scribebam O xonii e Collegio Corporis C hristi 1 Stemma gentilicium prae se fert unusquisque: Barb, cardinalis cuiusdam e Piccolomineis, quem Iacobum illum Ammanati (1461-79) credit Suster; Vrb. Friderici de Montefeltro ducis (1422-82); Plac. familiae cui a Sancto Seuerino nomen. Scribae proprium est ad calcem non Explicit usitatum uel Finit ponere, uerum Exiit. 2 Inde descriptum esse cod. Florentinum Mediceo-Laurentianum Ashburnham 1017 uidit idem Suster (p. 516). XI

SIGLA R = codex rescriptus Ambrosianus E 147 sup., saec. vi M = codex deperditus Moguntinus, unde H = Londinensis Harleianus 2480, saec. xv h = eiusdem manus secunda X = fons communis codicum Italicorum, saec. xv Bert = codex deperditus Bertinensis Cusp = editio Cuspinianaea anni 1513 Fontes contecturarum X i , X2·. ttide p. V c = cod. Bruxellensis 10026-32 cum aliis d == nonnulli recentiores (supra p. x ) p = corrector cod. Parisini lat. 8556 w = corrector cod. Vaticani lat. 1775 et in Pliniana tantum b, g, Med (nide pp. x-xi)

su

I P A N E G Y R IC V S P L I N I S E C V N D I D IC T V S T R A IA N O IM P . B e n e ac sapienter, patres conscripti, maiores in stitu eru n t 1

5 u t reru m agendarum ita dicendi in itiu m a precationibus capere, quod n ihil rite nihil p ro u id en ter hom ines sine deorum im m ortalium ope consilio honore auspicarentur. Qui mos cui 2 potius quam consuli au t quando magis usurpandus colendusque est, quam cum im perio senatus, au cto ritate rei publicae io ad agendas optim o principi gratias excitam ur ? Q uod enim 3 praestabilius est au t pulchrius m unus deorum , quam castus et sanctus et dis simillimus princeps ? Ac si adhuc dubium fuis- 4 set, fo rte casuque rectores terris an aliquo num ine d aren tu r, principem tam en nostrum liq u eret diuinitus constitutum . 15 N on enim occulta p o testate fatorum , sed ab Ioue ipso coram 5 ac palam repertus electus est: quippe in te r aras et altaria, eodem que loci quem deus ille tam m anifestus ac praesens quam caelum ac sidera insedit. Quo magis ap tu m pium que 6 est te, Iu p p ite r optim e, antea conditorem , nunc conserua20 to rem im perii nostri precari, u t m ihi digna consule digna senatu digna principe contingat oratio, u tq u e om nibus quae d icen tu r a me, libertas fides ueritas constet, ta n tu m q u e a specie adulationis absit gratiaru m actio mea q u an tu m abest a necessitate. 25 E quidem non consuli m odo sed om nibus ciuibus eniten- 2 dum reor, ne quid de principe nostro ita dicant, u t idem illud de alio dici potuisse uid eatu r. Q uare abeant ac recedant uoces 2 illae quas m etus exprim ebat. N ih il quale ante dicamus, nihil enim quale antea p a tim u r; nec eadem de principe palam quae 30 prius praedicem us, neque enim eadem secreto quae prius Titulus Panegyricum Plinii Secundi in summis paginis R : Panegyricus Plinii (Secundi add. X ) dictus Traiano (Augusto uel Imp. add. X ) H X 29 palam H Cusp, om. X B J 814647

2

.

2

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

3 loquim ur. D iscernatur orationibus nostris diuersitas te m ­ porum , et ex ipso genere gratiarum agendarum in telleg atu r, cui quando sint actae. N usquam u t deo, nusquam u t n um ini blandiam ur : non enim de ty ran n o sed de ciue, non de dom ino 4 sed de parente loquim ur. V num ille se ex nobis— et hoc magis 5 excellit atque em inet, quod unum ex nobis p u ta t, nec minus 5 hom inem se quam hom inibus praeesse m em init. Intellegam us ergo bona nostra dignosque nos illis usu probem us, atq u e identidem cogitemus, quam sit indignum , si maius principibus praestem us obsequium , qui seru itu te ciuium quam qui lib er- 10 6 tate laetantur. E t populus quidem Rom anus dilectum p rin cipum seruat, quantoque paulo ante concentu form osum alium, hunc fortissim um personat, quibusque aliquando clamoribus gestum alterius et uocem , huius p ietatem abstinen7 tiam m ansuetudinem laudat. Q uid nos ipsi? D iu in itatem 15 principis nostri, an h u m an itatem tem p eran tiam facilitatem , u t am or et gaudium tu lit, celebrare uniuersi solemus ? Iam quid tam ciuile tam senatorium , quam illud ad d itu m a nobis O ptim i cognom en ? quod peculiare huius et pro p riu m adro8 gantia priorum principum fecit. E nim uero quam com m une 20 quam ex aequo, quod felices nos felicem illum praedicam us, alternisque uotis ‘H aec faciat, haec au d ia t’ quasi non d ictu ri nisi fecerit com precam ur! A d quas ille uoces lacrimis etiam ac m ulto pudore su ffu n d itu r; agnoscit enim sen titq u e sibi, non principi dici. 25 3 Ig itu r quod tem p eram en tu m omnes in illo subito pietatis calore seruamus, hoc singuli quoque m ed itatiq u e teneam us, sciamusque nullum esse neque sincerius neque acceptius genus gratiarum , quam quod illas acclam ationes aem ulem ur, 3 actae nusquam d : hactenus quam ΆΙ ζ unum ille se ex nobis dei. Reifferscheid, post unum (l. 6) addito ille se S illis Lipsius: illius M 9 quam sit indignum Cusp, om. M 11 principum Ltumeius: principem M 29 quod M ·. quo Aeni. Baehrens aemu­ lemur M : aemuletur Cusp z

T R A I A N O AVG.

4. 4

quae fingendi non h ab en t tem pus. Q u an tu m ad me p e rtin e t laborabo, u t orationem m eam ad m odestiam principis m odera­ tionem que subm ittam , nec m inus considerabo, quid aures eius p ati possint, quam quid u irtu tib u s debeatur. M agna et 5 in u sitata principis gloria, cui gratias acturus non tam uereor ne me in laudibus suis parcum , quam ne nim ium p u te t. Haec me cura haec difficultas sola circu m stat; nam m erenti gratias agere facile est, patres conscripti. N on enim periculum est ne, cum loquar de h u m an itate, exprobrari sibi superbiam credat; io cum de frugalitate, lu x u riam ; cum de clem entia, cru d elita­ te m ; cum de liberalitate, au aritiam ; cum de benignitate, liuorem ; cum de continentia, libidinem ; cum de labore, in e rtiam ; cum de fo rtitu d in e, tim orem . Ac ne illud quidem uereor, ne gratus ingratusue uidear, p ro u t satis au t parum 15 dixero. A nim aduerto enim etiam deos ipsos non tam accuratis ad o ran tiu m precibus quam innocentia et sanctitate laetari, gratiorem que existim ari, qui delubris eorum puram castamque m entem quam qui m ed itatu m carm en in tu lerit. Sed parendum est senatus consulto quod ex u tilitate pu20 blica placuit, u t consulis uoce sub titu lo g ratiarum agendarum boni principes quae facerent recognoscerent, mali quae facere deberent. Id n u n c eo magis sollemne ac necessarium est, quod parens noster priuatas gratiaru m actiones cohibet et com ­ p rim it, intercessurus etiam publicis, si p e rm itte re t sibi uetare 25 quod senatus iu b eret. V tru m q u e, Caesar A uguste, m oderate, et quod alibi tib i gratias agi non sinis, et quod hic sinis. N on enim a te ipso tib i hon o r iste, sed [ab] agentibus h a b e tu r: cedis adfectibus nostris, nec nobis m unera tu a praedicare sed audire tib i necesse est. 30 Saepe ego m ecum , patres conscripti, tacitus agitaui, qualem q u an tu m q u e esse o p o rteret, cuius dicione n u tu q u e m aria terrae, pax bella re g eren tu r; cum interea fingenti form antique 4 possint X : possunt H

27 ab M, del. Gemer 3

2

3 4

5

4

2

3

4

4. 4

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C VN DI

m ihi principem , quem aequata dis im m ortalibus potestas deceret, num quam uoto saltem concipere succurrit similem 5 huic quem uidem us. E n itu it aliquis in bello, sed obsoleuit in pace; alium toga sed non et arm a h o n estaru n t; reu eren tiam ille terrore, alius am orem h u m ilitate cap ta u it; ille quaesitam 5 dom i gloriam in publico, hic in publico p artam dom i p e r­ d id it; postrem o adhuc nem o exstitit, cuius u irtu tes nullo 6 uitiorum confinio laed eren tu r. A t principi nostro qu an ta con­ cordia quantusque concentus om nium lau d u m om nisque gloriae contigit ! V t nihil seueritati eius hilaritate, n ihil graui- 10 7 ta ti sim plicitate, nihil m aiestati h u m a n itate d e tra h itu r! Iam firmitas iam proceritas corporis, iam hon o r capitis et dignitas oris, ad hoc aetatis indeflexa m atu ritas, nec sine quodam m unere deum festinatis senectutis insignibus ad augendam m aiestatem ornata caesaries, nonne longe lateque principem 15 ostentant ? 5 T alem esse o p o rtu it quem non bella ciuilia, nec armis oppressa res publica, sed pax et adoptio et tan d em exorata 2 terris num ina dedissent. A n fas erat nihil differre in te r im p era­ torem quem homines et quem di fecissent ? q uorum quidem 20 in te, Caesar A uguste, iudicium et fauor tu n c statim , cum ad exercitum proficiscereris, et quidem in usitato (omine) e n o tu it. 3 N am ceteros principes au t largus eruor hostiarum au t sinister uolatus auium consulentibus n u n tia u it; tib i ascendenti de m ore C apitolium quam quam non id agentium ciuium clam or 25 4 u t iam principi occurrit, siquidem omnis tu rb a quae lim en insederat, ad ingressum tu u m foribus reclusis, illa quidem , u t tu n c arb itrab atu r, deum , ceterum , u t docuit euentus, te consalutauit im peratorem . N ec aliter a cunctis om en acce5 p tu m est. N am ipse intellegere nolebas; recusabas enim im - 30 6 perare, recusabas, quod erat bene im p eratu ri. Ig itu r cogendus 14 festinatis II: festinantis X 22 omine Keil: iudicio Cusp (sed uoluit indicio), om. M 31 erat bene II: bene erat X 4

T R A I A N O AVG.

6. 4

fuisti. Cogi porro non poteras nisi periculo patriae et n u ta tione rei publicae; o b stin atu m enim tib i non suscipere im ­ perium , nisi seruandum fuisset. Q uare ego illum ipsum 7 furorem m o tu m q u e castrensem reor exstitisse, quia magna 5 ui m agnoque te rro re m odestia tua uincenda erat; ac sicut 8 maris caelique tem periem tu rb in es tem pestatesque com m en­ d ant, ita ad augendam pacis tu ae gratiam illum tu m u ltu m praecessisse crediderim . H ab et has uices condicio m ortalium , 9 u t aduersa ex secundis, ex aduersis secunda nascantur. O ccul­ to ta t u tro ru m q u e semina deus, et p lerum que bonorum m alo­ ru m q u e causae sub diuersa specie laten t. M agnum quidem illud saeculo dedecus, m agnum rei p u - 6 blicae uulnus im pressum est: im p erato r et parens generis h um ani obsessus captus inclusus, ablata mitissimo seni ser15 u an d o ru m hom inum potestas, erep tu m q u e principi illud in p rin cip atu beatissim um , quod nihil cogitur. Si tam en haec 2 sola erat ratio, quae te publicae salutis gubernaculis adm ou eret, prope est u t exclam em ta n ti fuisse. C orrupta est di­ sciplina castrorum , u t tu corrector em endatorque contingeres; 20 in d u c tu m pessim um exem plum , u t op tim u m o p p o n eretu r; postrem o coactus princeps quos nolebat occidere, u t daret principem , qui cogi non posset. O lim tu quidem adoptari 3 m erebare; sed nescissemus q u an tu m tib i deberet im perium , si ante adoptatus esses. E xspectatum est tem pus quo liq u eret 25 non ta m accepisse te beneficium quam dedisse. C onfugit in sinum tu u m concussa res publica, ruensque im perium super im p erato rem im peratoris tib i uoce delatum est. Im ploratus 4 adoptione et accitus es, u t olim duces m agni a peregrinis externisque bellis ad opem patriae ferendam reuocari sole30 bant. Ita filius ac parens uno eodem que m om ento rem m axim am inuicem p raestitistis: ille tib i im perium dedit, tu I nutatione II Cusp: mutatione X noscantur X

5

9 nascantur H Cusp:

6.

4

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

5 illi reddidisti. Solus ergo ad hoc aeui pro m unere ta n to paria accipiendo fecisti, im m o u ltra dantem obligasti; co m m u n i­ cato enim im perio sollicitior tu , ille securior factus est. 7 O nouum atque in au d itu m ad p rin cip atu m iter! N on te propria cupiditas proprius m etus, sed aliena utilitas alienus 5 2 tim or principem fecit. Videaris licet quod est am plissim um in ter homines consecutus, felicius tam en erat illud quod 3 reliquisti: sub bono principe p riu atu s esse desisti. A dsum ptus es in laborum curarum que consortium , nec te prospera et laeta stationis istius, sed aspera et dura ad capessendam 10 eam com pulerun t: suscepisti im perium , postquam alium 4 suscepti paenitebat. N ulla ad o p tati cum eo q u i ado p tab at cognatio, nulla necessitudo, nisi quod u te rq u e optim us erat, dignusque alter eligi alter eligere. Ita q u e adoptatus es non u t prius alius atq u e alius in gratiam uxoris. A dsciuit enim te 15 filium non uitricus sed princeps, eodem que anim o diuus 5 N erua pater tuus factus est, quo erat om nium . N ec decet aliter filium adsumi, si adsu m atu r a principe. A n senatum populum que R om anum , exercitus prouincias socios tra n s­ missurus uni successorem e sinu uxoris accipias, sum m aeque 20 potestatis heredem ta n tu m in tra dom um tu am quaeras? N on to tam per ciuitatem circum feras oculos et hunc tib i proxi­ m um , hunc coniunctissim um existimes, quem optim um quem 6 dis simillimum inueneris ? Im p eratu ru s om nibus eligi debet ex om nibus; non enim seruolis tuis dom inum , u t possis esse25 contentus quasi necessario herede, sed principem ciuibus daturus et im peratorem , superbum istud et regium , nisi adoptes eum quem constet im p eratu ru m fuisse, etiam si non 7 inter homines consecutus H: consecutus inter homines X 13 uterque] hinc usque ad c. 8. 5 fuisset praesto est R 14 es M : est R 18 si M : nisi R 19 socios M : socius R 20 uni M : unius R 22 totam per R: per totam M 23 existimes M : extimes R 24 dis simillimum ili: dignissimum R 25 possis ili: posses R 27 et imperatorem R: imperator M regium M : regium est R

6

T R A I A N O AVG.

8-5

adoptasses. F ecit hoc N eru a nihil interesse arb itratu s, genu- 7 eris an elegeris, si perinde sine iudicio ad o p ten tu r liberi ac n a scu n tu r; nisi quod tam en aequiore anim o feru n t homines, quem princeps paru m feliciter genuit, quam quem male 5 elegit. Sedulo ergo u itau it h u n c casum, nec modo iudicium 8 hom inum sed deorum etiam in consilium adsum psit. Itaq u e non in cubiculo sed in tem plo, nec ante genialem to ru m sed ante puluinar Iouis optim i m axim i adoptio peracta est, qua 10 tandem non seruitus nostra sed libertas et salus et securitas fu n d ab atu r. Sibi enim gloriam illam di u in d icau eru n t : 2 ho ru m opus, h o ru m illud im perium . N erua ta n tu m m inister fuit, u tq u e ad o p taret, ta m p aru it quam tu qui adoptabaris. A dlata erat ex Pannonia laurea, id agentibus dis u t inuicti 15 im peratoris exortum uictoriae insigne decoraret. H anc im - 3 perato r N erua in grem io Iouis collocarat, cum rep en te solito m aior augustiorque aduocata contione hom inum deorum que te filium sibi, hoc est unicum auxilium fessis rebus adsum psit. In d e quasi depositi im perii qua securitate qua gloria laetus 4 20 (nam q u an tu lu m refert, deponas an partiaris im perium ? nisi quod difficilius hoc est), non secus ac praesenti tib i innixus, tuis um eris se p atriam q u e sustentans tu a iuuenta, tu o robore inualuit. S tatim consedit omnis tu m u ltu s. N on adoptionis 5 opus istud sed ad o p tati fu it ; atque adeo tem ere fecerat N erua, 25 si adoptasset alium . O blitine sumus u t n uper post adoptionem 1 genueris A I: genuerit R 3 tamen M, om. R 4 princeps M: principes R 6 modo iudicium R·. iudicio M 7 inM , om. R 8 non RH: non tu X (non tua Cusp) ante AI: autem R 10 libertas et salus AI : salus et libertas R 12 horum illud M : illud horum R minister fuit M: fuit minister R 13 utque scripsi: ut qui R: utque qui M 15 exortum AI: exordium R decoraret R: decorarent M hanc AI, om. R 16 collocarat AI: collocaret R solito M : solitum R 17 augustiorque R: et augu­ stior AI contione hominum R: hominum contione AI 18 fessis Ai: fesses R 21 ac M: ad R 24 fuit ante sed collocat X

8-5

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

non desierit seditio sed coeperit? In rita m e n tu m istu d iraru m 6 et fax tu m u ltu s fuisset, nisi incidisset in te. A n dubium est u t dare posset im perium im perator, qui reu eren tiam am iserat, au cto ritate eius effectum cui d ab atu r ? Simul filius sim ul Caesar, mox im p erato r et consors tribuniciae potestatis, e t 5 om nia pariter e t statim factus es, quae proxim e parens uerus ta n tu m in alterum filium co n tu lit. 9 M agnum boc tuae m oderationis indicium , quod non solum successor im perii, sed particeps etiam sociusque placuisti. N am successor etiam si nolis habendus [est]; non est habendus 10 2 socius nisi uelis. C red en tn e posteri patricio et consulari et trium phali p atre genitum , cum fortissim um am plissim um am antissim um sui exercitum regeret, im peratorem non ab exercitu factum ? eidem , cum G erm aniae praesideret, G e r­ m anici nom en hinc m issum ? nihil ipsum u t im p erato r fieret 15 3 agitasse, nihil fecisse nisi quod m e ru it e t p aru it ? P aruisti enim , Caesar, et ad p rin cip atu m obsequio peruenisti, n ihilque magis a te subiecti anim o factum est quam quod im perare coepisti, iam Caesar iam im p erato r iam G erm anicus absens et ignarus, et post ta n ta nom ina, q u an tu m ad te p e rtin e t, 20 4 priuatus. M agnum u id eretu r, si dicerem ‘Nescisti te im pera­ to rem fu tu ru m ’ : eras im p erato r et esse te nesciebas. V t uero ad te fortunae tuae n u n tiu s u en it, malebas quidem hoc esse quod fueras, sed non erat liberum , A n non obsequereris p rin 5 cipi ciuis, legatus im peratori, filius p a tri ? V bi deinde disci- 25 plina, ubi mos a m aioribus trad itu s, quodcum que im p erato r m unus iniungeret, aequo anim o p arato q u e subeundi ? Q uid enim , si prouincias ex prouinciis ex bellis bella m an d aret ? (A pparet) eodem illo u ti iure, cum ad im perium reuocet, quo sit usus cum ad exercitum m iserit, n ihilque interesse ire 30 legatum an redire principem iu b cat, nisi quod m aior sit obse­ quii gloria in eo, quod quis m inus uelit. 2 fuisset] hactenus R

10 est seclusi 8

29 apparet add. Haupt, om. Μ

T R A I A N O AVG.

10. 6

A ugebat au cto ritatem iubentis in sum m um discrim en 10 auctoritas eius add u cta, u tq u e magis parendum im peranti putares, efficiebatur eo quod ab aliis m inus p areb atu r. A d hoc 2 audiebas senatus populique consensum : non unius N eruae 5 iudicium illud, illa electio fuit. N am qui ubique sunt homines, hoc idem uotis ex p eteb an t; ille ta n tu m iure principis occup au it, prim usque fecit quod facturi omnes erant. N ech ercu le ta n to opere cunctis factum placeret, nisi placuisset ante quam fieret. A t quo, di boni, tem p eram en to potestatem tu am fo rtu - 3 io nam que m oderatus es! Im p era to r tu titulis et im aginibus et signis, ceterum m odestia labore uigilantia dux et legatus et miles, cum iam tu a uexilla tuas aquilas m agno gradu anteires, neque aliud tib i ex illa adoptione quam filii pietatem filii obsequium adsereres, longam que huic nom ini aetatem , 15 longam gloriam precarere. Iam te prouidentia deorum p ri- 4 m um in locum pro u ex erat; tu adhuc in secundo resistere atq u e etiam senescere optabas : priuatus tib i uidebaris, quam diu im perator et alius esset. A udita sunt tu a uota, sed in q u an tu m optim o illi et sanctissimo seni u tile fuit, quem di 20 ideo caelo uindicau eru n t, ne quid post illud diuinum et im ­ m ortale factum m ortale faceret : deberi quippe maximo operi 5 hanc uenerationem , u t nouissim um esset, auctorem que eius statim consecrandum , u t quandoque in ter posteros quaerere­ tu r, an illud iam deus fecisset. Ita ille nullo magis nom ine 6 25 publicus parens, quam quia tuus. Ingens gloria ingensque fam a: cum abunde expertus esset, quam bene um eris tuis sederet im perium , tib i terras te terris reliq u it, eo ipso carus om nibus ac desiderandus, quod prospexerat ne deside­ raretu r. 5 nam X2: non M 9 at quo dii w. ad quod M 18 tua uota H : uota tua X 19 di ideo A em. Baehrens·. dii de M (de dei. Puteolanus) 20 illudcwg: illum M 22 hanc M \ hanc quoque Cusp 23 quereretur M 9

11. I

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

11

Q uem tu lacrimis prim um , ita u t filium decuit, m ox tem plis honestasti, non im itatus illos qui hoc idem sed alia m en te fecerunt. D icauit caelo T ib eriu s A ugustum , sed u tm aiestatis crim en in d u ceret; C laudium N ero, sed u t irrid eret; Ve­ spasianum T itu s, D om itianus T itu m , sed ille u t dei filius, hic 5 2 u t frater uideretu r. T u sideribus p atrem in tu listi non ad m etum ciuium , non in contum eliam n um inum , non in hono3 rem tu u m , sed quia deum credis. M inus hoc est, cum fit ab iis qui et sese deos p u ta n t. Sed licet illum aris puluinaribus flamine colas, non alio magis tam en deum et facis et probas, 10 quam quod ipse talis es. In principe enim qui electo successore fato concessit, una item que certissima diuinitatis fides est 4 bonus successor. N u m ergo tib i ex im m o rtalitate patris aliquid adrogantiae accessit ? N u m hos proxim os diuin itate p aren tu m desides ac superbos potius quam illos ueteres et antiquos 15 aemuleris, qui hoc ipsum im perium * * * quam im p erato r cuius pulsi fugatique non aliud maius h ab eb a tu r indicium , quam 5 si triu m p h aret. Ergo sustulerant animos et iugum excusserant, nec iam nobiscum de sua lib ertate sed de nostra seru itu te certabant, ac ne indutias quidem nisi aequis condicionibus 20 inibant legesque u t acciperent dabant. 12 A t nunc rediit om nibus terro r, et m etus et u o tu m im perata faciendi. V ident enim R om anum ducem u n u m ex illis u eteribus et priscis, quibus im peratorium nom en ad d eb an t contecti 2 caedibus cam pi et infecta uictoriis m aria. A ccipim us obsides 25 ergo non emimus, nec ingentibus dam nis im m ensisque m u n e ri­ bus paciscim ur u t uicerim us. R ogant supplicant, largim ur negam us, u tru m q u e ex im perii m aiestate. A g u n t gratias qui im p etrau eru n t, non au d en t queri quibus n egatum est. 2 honestasti wg: -tati M 8 hoc est I I : est hoc Λ' 9 iis dg: hi(i)s M 10 magis tamen M : tamen magis d 12 itemque Puteo­ lanus·. idemque M : eademque wg 16 lacunam statuit Catanaetis 24 contectica edibus M, corr. wg 26 emimus dg·. eminus M damnis w: damus M 27 paciscimur II: pascimur Λ' IO

T R A I A N O AVG.

13.5

A n audeant, qui sciant te adsedisse ferocissimis populis, 3 eo ipso tem pore quod am icissim um illis difficillimum nobis, cum D anubius ripas gelu iu ngit, d u ratu sq u e glacie ingentia tergo bella tra n sp o rta t, cum ferae gentes non telis magis 5 quam suo caelo, suo sidere a rm a n tu r ? Sed ubi in proxim o tu , 4 n on secus ac si m u tatae tem p o ru m uices essent, illi quidem latibulis suis clausi te n e b a n tu r, nostra agm ina percursare ripas et aliena occasione si p erm itteres u ti, u ltro q u e hiem em suam barbaris inferre gaudebant, io H aec tibi apud hostes ueneratio. Q uid? apud milites quam 13 adm irationem quem adm odum com parasti! cum tecu m in ­ ediam tecum sitim fe rre n t; cum in illa m editatione cam pestri m ilitaribus turm is im p erato riu m puluerem sudorem que m i­ sceres, nihil a ceteris nisi robore ac p raestantia (differens) libero 15 M arte nunc com inus tela uibrares, n u n c u ibrata susciperes, alacer u irtu te m ilitum et laetus, quotiens aut cassidi tuae au t clipeo grauior ictus incideret (laudabas quippe ferientes, 2 hortabarisque u t auderent, et au d eb an t); iam cum spectator (m oderator)que in eu n tiu m certam ina uirorum arm a com 20 poneres, tela tem ptares, ac si quod durius accipienti uideretu r, ipse librares. Q uid cum solacium fessis, aegris opem ferres ? 3 N on tib i moris tu a inire ten to ria, nisi com m ilitonum ante lustrasses, nec requiem corpori nisi post omnes dare. H ac 4 m ihi adm iratione dignus im p erato r (uix) uid eretu r, si in ter 25 Fabricios et Scipiones et Camillos talis esset; tu n c enim illum im itationis ardor sem perque m elior aliquis accenderet. Post- 5 quam uero studium arm orum a m anibus ad oculos, ad uolup ta te m a labore tran slatu m est, postquam exercitationibus

12 sitim ferrent II: ferrent sitim A' 14 differens add. Aldus, dispar w, om. M 15 comminus M : eminus G. H. Schaefer uibrares Liuineius·. librares M 19 moderator add. Puteolanus, om. M 20uideretu X : uiderentur II 21 librares cod. Vaticanus lat. 1775·. uibrares M 23 hac M : nec Keil 24 uix add. C. F. W. Mueller, non Puteolanus, om. M 25 Camillos X : camelos (sicut et c. 55. 6) H

13.5

14

2

3

4 5

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

nostris non u eteran o ru m aliquis cui decus m uralis au t ciuica, sed G raeculus m agister adsistit, quam m agnum est u n u m ex om nibus patrio m ore p atria u irtu te laetari, et sine aem ulo [ac] sine exemplo secum certare, secum contendere ac, sicut im peret solus, solum ita esse qui debeat im perare! 5 N o n incunabula haec tib i, Caesar, et ru d im en ta, cum p u er adm odum P arthica lauro gloriam patris augeres, nom enque G erm anici iam tu m m ererere, cum ferociam superbiam que P arth o ru m ex proxim o auditus m agno terro re cohiberes, R henum que et E u p h raten adm irationis tu ae societate con- 10 iungeres i cum orbem te rra ru m non pedibus magis quam laudibus peragrares, apud eos sem per m aior et clarior quibus postea contigisses? E t necdum im perato r, necdum dei filius eras. G erm aniam (H ispaniam )que cum plurim ae gentes ac prope infinita uastitas interiacentis soli, tu m Pyrenaeus Alpes 15 im m ensique alii m ontes nisi his co m p aren tu r, m u n iu n t dirim u n tq u e. P er hoc om ne spatium cum legiones duceres seu potius (tanta uelocitas erat) raperes, non uehiculum u m quam , non equum respexisti. Leuis hic, non subsidium itineris sed decus [et cum ] subsequebatur, u t cuius tib i nullus usus, nisi 20 cum die statiuoru m proxim um cam pum alacritate discursus puluere attolleres. In itiu m laboris m irer an finem ? M u ltu m est quod perseuerasti, plus tam en quod non tim u isti ne perseuerare non posses. N ec d u b ito qu in ille qui te in te r ipsa G erm aniae bella ab H ispania usque u t ualidissim um 25 praesidium exciuerat, iners ipse alienisque u irtu tib u s tu n c i ueteranorum X2 : ueterarum H : ueterorum X (ueterum wg) 4 ac M , dei. d 5 imperet w: imperat Puteolanus·, imperaret M 8 mererere wg: merere M 14 Hispaniam add. Keil (ante Germaniamque iam Bautte), om. M 16 comparentur cod. Vat. lat. 1775: com­ pararentur ili 18 raperes wg: rapere sed M 20 et cum ili: tamen w, dei. Haupt ('locus nondum expeditus) tibi nullus II: nullus tibi X 21 discursus Aem. Baehrens: discursu M 22 mirer d: miser M 25 ipsa H: illa X 12

T R A I A N O AVG.

16. 2

quoque inuidus im perator, cum ope earum indigeret, ta n tam adm irationem tu i n o n sine quodam tim ore conceperit, q u an ­ tam ille genitus Ioue post saeuos labores duraque im peria regi suo indom itus sem per indefessusque referebat, cum aliis 5 super alias expeditionibus itinere illo dignus inuenireris. T rib u n u s uero disiunctissimas terras teneris adhuc annis 15 uiri firm itate lustrasti, iam tu n c praem onente fortuna, u t diu penitusque perdisceres, quae m ox praecipere deberes. N eque enim prospexisse castra breuem que m ilitiam quasi 2 io transisse contentus, ita egisti trib u n u m u t esse dux statim posses, nihilque discendum haberes tem pore docendi : cogno- 3 uisti per stipendia decem mores g entium regionum situs o p p o rtu n itates locorum , et diuersam aquarum caelique te m ­ periem u t patrios fontes p atriu m q u e sidus ferre consuesti. 15 Q uotiens equos, quotiens em erita arm a m utasti! V eniet ergo 4 tem pus quo posteri uisere uisendum que tradere m inoribus suis gestient, quis sudores tuos hauserit campus, quae re ­ fectiones tuas arbores, quae som num saxa p raetexerint, quod denique te ctu m m agnus hospes im pleueris, u t tu n c ipsi tib i 20 ingentium ducum sacra uestigia isdem in locis m onstraban­ tu r. V erum haec olim ; in praesentia quidem , quisquis paulo 5 u etu stio r miles, hic te com m ilitone censetur. Q uotus enim quisque, cuius tu non ante com m ilito quam im perator ? In d e est, quod prope omnes nom ine adpellas, quod singulorum 25 fortia facta com m em oras, nec h ab en t adnum eranda tib i pro re publica uulnera, quibus statim lau d ato r et testis contigisti. Sed ta n to magis praedicanda est m oderatio tua, quod 16 in n u tritu s bellicis laudibus pacem amas, nec quia uel p ater tib i trium phalis uel adoptionis tuae die dicata C apitolino 30 Ioui laurus, idcirco ex occasione om ni quaeris trium phos. N on tim es bella nec prouocas. M agnum est, im perator 2 H

5 itinere illo M : munere alio Cusp 18 praetexerint X : protexerint 29 adoptionis X : adoptacionis H

13

16. 2

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

A uguste, m agnum est stare in D an u b ii ripa, si transeas cer­ tu m trium phi, nec decertare cupere cum recusantibus; quorum alterum fo rtitu d in e, alteru m m oderatione efficitur. 3 N am ut ipse nolis pugnare m oderatio, fo rtitu d o tu a p rae­ stat u t neque hostes tu i uelint. A ccipiet ergo aliquando 5 C apitolium non mimicos currus nec falsae simulacra uictoriae, sed im peratorem ueram ac solidam gloriam rep o rta n tem , pacem tran q u illitatem et ta m confessa hostium obsequia, u t 4 uincendus nem o fuerit. Pulchrius hoc om nibus triu m p h is; neque enim um quam nisi ex co n tem p tu im perii n ostri factu m 10 5 est u t uincerem us. Quodsi quis barbarus rex eo insolen­ tiae furorisque processerit, u t iram tu a m in d ignationem que m ereatur, ne ille siue interfuso m ari seu flum inibus im mensis seu praecipiti m onte defen d itu r, om nia haec tam prona tam que cedentia u irtu tib u s tuis sentiet, u t subsedisse m ontes, 15 flum ina exaruisse, in tercep tu m m are inlatasque sibi non classes nostras sed terras ipsas a rb itre tu r. 17 V ideor iam cernere non spoliis p ro uinciarum et ex to rto sociis auro, sed hostilibus armis capto ru m q u e regum catenis triu m 2 phum grauem ; uideor ingentia ducum nom ina nec indecora 20 nom inibus corpora noscitare; uideor in tu eri im m anibus ausis barbarorum onusta fercula et sua quem que facta uinctis m anibus sequentem , m ox ipsum te sublim em instan tem q u e curru dom itarum gen tiu m tergo, ante cu rru m au tem clipeos 3 quos ipse perfoderis. N ec tib i opim a defuerint, si quis regum 25 uenire in manus audeat, nec m odo telo ru m tu o ru m , sed ocu­ lorum etiam m inarum que coniectum , to to cam po to to q u e 4 exercitu opposito perhorrescat. M eru isti proxim a m o d era­ tione, u t quandoque te uel inferre uel propulsare bellum 5 accipiet X i : accipiet et M 6 mimicos H : inimicos X 8 pacem H Cusp, del. h, om. X obsequi aut M, con. w (ut dei. g) 9 uincendus w: incendiis M 14 defenditur Med: dependitur M 15 sentiet Medi censiet M subsedisse dgi subsidisse M 19 hostilibus w: hostibus M 25 defuerint c: defuerunt M H

T R A I A N O AVG.

19-4

coegerit im peri dignitas, non ideo uicisse uidcaris u t triu m ­ phares, sed triu m p h are quia uiceris. A liud ex alio m ihi occurrit. Q uam speciosum est enim quod disciplinam castrorum lapsam exstinctam refouisti, depulso 5 prioris saeculi malo inertia et contum acia et dedignatione parendi! T u tu m est reuerentiam , tu tu m caritatem m ereri, nec ducum quisquam au t non am ari a m ilitibus au t am ari tim e t; exinde offensae p ariter gratiaeque securi, in stan t operi­ bus, adsunt exercitationibus, arm a moenia uiros ap tan t, io Q uippe non is princeps qui sibi im m inere sibi in ten d i p u te t, quod in hostes p a re tu r; quae persuasio fu it illorum qui hostilia cum facerent tim eb an t. Iid em ergo to rp ere m ili­ taria studia nec animos m odo sed corpora ipsa languescere, gladios etiam incuria h eb etari retu n d iq u e gaudebant. Duces 15 porro nostri non tam regum exterorum quam suorum principum insidias, nec tam hostium quam com m ilitonum manus ferrum que m etuebant. Est haec n atu ra sideribus, u t parua et exilia ualidiorum exortus obscuret: sim iliter im peratoris ad u en tu legatorum 20 dignitas in u m b ratu r. T u tam en m aior quidem om nibus eras, sed sine uhius dem inutione m aior: eandem au cto ritatem p rae­ sente te quisque quam absente retin eb at ; quin etiam plerisque ex eo reuerentia accesserat, quod tu quoque illos reuerebare. Ita q u e perinde summis atque infimis carus, sic im pera25 to rem com m ilitonem que miscueras, u t studium om nium laborem que et tam q u am exactor intenderes et tam quam particeps sociusque releuares. Felices illos, quorum fides et industria non per in tern u n tio s et in terp retes, sed ab ipso te

18

2

3

19 2

3

4

8 exinde Aem. Baehrens: inde K eil: et inde AI 13 sed //: sed et X 14 retundique w: et undique AI 18ualidiorum H Cusp·, ualidorum X 20 quidem omnibus I I : omnibus quidem X 21 deminutione H : dimin- X 22 quisque quam Puteolanus: quisquam M 15

19.4

20 2

3

4

5

6

21

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

nec auribus tuis sed oculis p ro b ab an tu r! C onsecuti su n t u t absens quoque de absentibus nem ini magis quam tib i crederes. Iam te ciuium desideria reuocabant, am orem que castrorum superabat caritas patriae. Ite r inde placidum ac m odestum et plane a pace redeuntis. N ec uero ego in laudibus tuis ponam , 5 quod aduentum tu u m non p ater quisquam , non m aritus expau it: adfectata aliis castitas, tib i ingenita et innata, in terq u e ea quae im putare non possis. N ullus in exigendis uehiculis tum ultus, nullum circa hospitia fastidium ; annona quae ceteris; ad hoc com itatus accinctus et parens. Diceres m a - 10 gnum aliquem ducem ac te potissim um ad exercitus ire: adeo nihil aut certe parum in tererat in te r im peratorem factum et fu tu ru m . Q uam dissimilis n u p er alterius principis transitus ! si tam en transitus ille, non populatio fu it, cum abactus f hospitum exsereret, om niaque dextera laeuaque p erusta e t 15 a ttrita , u t si uis aliqua uel ipsi illi barbari quos fugiebat inci­ derent. P ersuadendum prouinciis erat illud ite r D o m itian i fuisse, non principis. Ita q u e non tam pro tu a gloria quam pro u tilitate com m uni edicto subiecisti, qu id in u tru m q u e uestrum esset im pensum . A dsuescat im p erato r cum im perio 20 calculum ponere; sic exeat sic red eat tam q u am rationem red d itu ru s; edicat quid absum pserit. Ita fiet u t non absum at quod pudeat edicere. Praeterea fu tu ri principes, u elin t n o lint, sciant: ‘T a n ti (* * *, ta n ti) tu u m co n stat’, propositisque d u o ­ bus exemplis m em in erin t perinde coniecturam de m oribus 25 suis homines esse facturos, p ro u t hoc uel illud elegerint. N onne his to t tan tisq u e m eritis nouos aliquos honores, nouos titulos m erebare ? A t tu etiam patris p atriae recusabas. Q uam longa nobis cum m odestia tu a pugna, quam tard e 10 diceres h X : diceris H 14 abactus hospicium exereret AI, quod tuetur Haupt; hospitum Aled et exerceret X i 15 dextera H·. dextra X 23 edicere Lipsius : dicere AI 24 tanti tuum constat AI·. tanti iter tuum constitisse W. Baebrens·, aliquid excidisse suspicor, tanti ait. addidi 16

T R A I A N O AVG.

22. 4

uicim us! N om en illud, q u o d alii prim o statim principatus die u t im peratoris et Caesaris recep eru n t, tu usque eo d istu ­ listi, donec tu quoque, beneficiorum tu o ru m parcissimus aestim ator, iam te m ereri fatereris. Ita q u e soli om nium con5 tig it tib i, u t p a te r p atriae esses ante quam fieres. Eras enim in animis in iudiciis nostris, nec publicae pietatis in tererat quid uocarere, nisi quod ingrata sibi u id eb atu r, si te im peratorem potius uocaret et Caesarem, cum p atrem experiretur. Q uod quidem nom en qua b en ig n itate qua indulgentia exerces! u t io cum ciuibus tuis quasi cum liberis parens uiuis! u t reuersus im p erato r qui priuatu s exieras, agnoscis agnosceris! Eosdem nos eundem te putas, p ar om nibus et hoc ta n tu m ceteris m aior quod m elior. Ac prim u m qui dies ille, quo exspectatus desideratusque 15 u rb em tu am ingressus es! Iam hoc ipsum , quod ingressus es, quam m irum laetu m q u e! N am priores inuehi et im p o rtari solebant, non dico quadriiugo curru et albentibus equis sed um eris hom inum , q u o d adrogantius erat. T u sola corporis pro ceritate elatior aliis et excelsior, non de patien tia nostra 20 quendam triu m p h u m , sed de superbia principum egisti. Ergo n on aetas quem quam non ualetudo, non sexus retard au it, quom inus oculos insolito spectaculo im pleret. T e p aruuli noscere, ostentare iuuenes, m irari senes, aegri quoque neglecto m ed en tiu m im perio ad conspectum tu i quasi ad 25 salutem sanitatem que prorepere. In d e alii se satis uixisse te uiso te recepto, alii n u n c magis esse u iuendum praedicabant. Fem inas etiam tu n c fecunditatis suae maxima uoluptas subiit, cum cernerent cui principi ciues, cui im peratori milites peperissent. Videres referta tecta ac laborantia, ac ne eum 7 uocarere H Cusp: uocare X 13 quod Liuineius: quo M 14 qui b: quid M 15 iam . . . ingressus bis scripsit H 16 nam g: num M 21 non aetas w: noua aetas M 24 neglecto X : neglecti H 25 inde alii X : in dalli H 814647

I/

C

2

3

4

22

2

3

4

22 . 4

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C VN DI

quidem uacantem locum qui non nisi suspensum et instabile uestigium caperet, oppletas un d iq u e uias angustum que tra m i­ tem relictum tibi, alacrem hinc atque inde populum , u bique 5 par gaudium parem que clam orem . T a m aequalis ab om nibus ex ad u en tu tu o laetitia p ercepta est, quam om nibus u en isti; ζ quae tam en ipsa cum ingressu tu o creuit, ac prope in singulos gradus aucta est. 23 G ratu m erat cunctis, quod senatum osculo exciperes, u t dimissus osculo fueras; g ratu m , quod equestris ordinis decora honore nom inum sine m onitore signares; g ratum , q u o d ta n - io tu m (non) u ltro clientibus salutatis quasdam fam iliaritatis 2 notas adderes; gratius tam en, quod sensim et placide et q u an ­ tu m respectantium tu rb a p a te re tu r incederes, quod occur­ santium populus te quoque, te im m o m axim e a rta ret, quod 3 prim o statim die latus tu u m crederes om nibus. N eq u e enim 15 stipatus satellitum m anu sed circum fusus un d iq u e nunc senatus, nunc equestris ordinis flore, p ro u t alteru tru m fre­ quentiae genus inualuisset, silentes quietosque lictores tuos subsequebare; nam m ilites nihil a plebe h ab itu tran q u illitate 4 m odestia differebant. V bi uero coepisti C apitolium ascendere, 20 quam laeta om nibus adoptionis tuae recordatio, quam p ecu ­ liare gaudium eorum , qui te p rim i eodem loco salutauerant im peratorem ! Q uin etiam deum ipsum tu u m (patrem ) p rae5 cipuam u o lu p tatem operis sui percepisse crediderim . V t q u i­ dem isdem uestigiis in stitisti, quibus parens tuus ingens illud 25 deorum prolaturus arcanum , quae circu m stan tiu m gaudia, quam recens clam or, quam similis illi dies, qui hunc diem genuit! V t plena altaribus angusta uictim is cuncta, u t in unius salutem collata om nium u ota, cum sibi se ac liberis suis 7 aucta H: adaucta X 11 non add. corrector recentior cod. Bruxellensis (an Liuineius ?), om. M 14 artaret Bebrius: astaret M 22 salutauerant cod. Guartnianus : -erlnt M 23 patrem hic addendum indicant et numeri et sequens syllaba pre-; ante tuum add. Beroaldus 27 diem genuit H: genuit diem X 29 salutem H : salute X

18

T R A I A N O AVG.

25. i

intellegerent precari, quae pro te p recaren tu r! In d e tu in 6 palatium quidem , sed eo u u ltu ea m oderatione, u t si p riu atam dom um peteres; ceteri ad penates suos quisque, iteratu ru s gaudii fidem ubi nulla necessitas gaudendi est. 5 O nerasset alium eius m odi in tro itu s ; tu cotidie adm irabilior 2 4 et m elior, talis denique quales alii principes futuros se ta n ­ tu m pollicentur. Solum ergo te com m endat augetque te m ­ poris spatium : iunxisti enim ac miscuisti res diuersissimas, securitatem olim im perantis et incipientis pudorem . N on tu 2 io ciuium am plexus ad pedes tuos deprim is, nec osculum m anu reddis ; m anet im perato ri quae p rio r oris hum anitas, dexterae uerecundia. Incedebas pedibus, incedis; laetabaris labore, laetaris, eadem que illa om nia circa te, nihil (in) ipso te fortuna m u tau it. L ib eru m est ingrediente per p u blicum principe sub- 3 15 sistere occurrere, com itari p raeterire: ambulas in ter nos non quasi contingas, et copiam tu i non u t im putes facis. H aeret lateri tu o quisquis accessit, finem que sermoni suus cuique p udor, non tua superbia facit. R egim ur quidem a te et subiecti 4 tib i, sed quem adm odum legibus sumus : nam et illae cupidi20 tates nostras libidinesque m o d eran tu r, nobiscum tam en et in te r nos uersantur. Em ines excellis u t H onor, u t Potestas, quae super hom ines quidem , hom inum sunt tam en. A n te te 5 principes fastidio nostri et quodam aequalitatis m etu usum pedum am iserant. Illos ergo um eri ceruicesque seruorum 25 super ora nostra, te fama te gloria te ciuium pietas, te libertas super ipsos principes u e h u n t; te ad sidera tollit hum us ista com m unis et confusa principis uestigia. N on uereor, patres conscripti, ne longior uidear, cum sit 2 5 m axim e optandum , u t ea pro quibus ag u n tu r principi gratiae 30 m ulta sint ; quae quidem reuerentius fu erit integra inlibataque cogitationibus uestris reseruari quam carp tim breu iterq u e 3 iteraturus X : -rusque H 13 in add. Lipsius, om. M

11 dextrae uerecundia Cusp, om. M 26 ista w : ita M 28 non //: nec X

!9

25. i

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

perstringi, quia fere seq u itu r u t illa quidem de quibus taceas, 2 ta n ta quanta sunt esse u id e an tu r— nisi uero le u iter a ttin g i placet locupletatas tribus d atu m q u e congiarium populo et datum to tu m , cum d o natiui p artem m ilites accepissent. A n mediocris anim i est his potius repraesentare, quibus magis 5 negari potest ? quam quam in hac quoque d iuersitate aequali­ tatis ratio seruata est. A equati sunt enim populo m ilites eo quod partem sed priores, populus m ilitibus quod posterior 3 sed to tu m statim accepit. E nim uero qua ben ig n itate diuisum est, quantaeque tib i curae fu it ne quis expers liberalitatis 10 tuae fieret ! D atu m est his qui post ed ictu m tu u m in locum erasorum subditi fu eran t, aequatique sunt ceteris illi etiam 4 quibus non erat prom issum . N egotiis aliquis u aletu d in e alius, hic m ari ille flum inibus d istin eb atu r: exspectatus est, prouisum que, ne quis aeger ne quis occupatus ne quis denique 15 longe fuisset ; ueniret quisque cum uellet, u en iret quisque cum 5 posset. M agnificum , Caesar, et tu u m disiunctissimas terras m unificentiae ingenio u elu t adm ouere, im m ensaque spatia liberalitate contrahere, intercedere casibus occursare fo rtu ­ nae, atque om ni ope adiriti, ne quis e plebe Rom ana d an te 20 congiarium te hom inem se magis sen tiret fuisse quam ciuem. 26 A d u en tan te congiarii die obseruare principis egressum in publicum , insidere uias exam ina infan tiu m fu tu ru sq u e p o p u ­ lus solebat. L abor paren tib u s erat ostentare paruulos im positosque ceruicibus adulantia uerba blandasque uoces edocere: 25 2 reddebant illi quae m on eb an tu r, ac plerique inritis precibus surdas principis aures ad strep eb an t, ignarique quid rogassent quid non im petrassent, donec plane scirent differebantur. 3 T u nc rogari quidem sustinuisti et quam quam laetissim um oculis tuis esset conspectu R om anae sobolis im pleri, omnes 30 tam en ante quam te u id e re n t ad iren tu e, recipi incidi iussisti, 8 priores cod. Vmdobonensis lat. 141: prior est M curae tibi X 26 precibus h X2 : precipibus M

10 tibi curae H:

T R A I A N O AVG.

27. 3

u t iam inde ab infantia p aren tem publicum m unere educa­ tionis experirentur, crescerent de tu o qui crescerent tib i, alim entisque tuis ad stipendia tu a p eru en iren t, ta n tu m q u e omnes uni tib i q u an tu m paren tib u s suis quisque deberent. 5 R ecte, Caesar, quod spem R om ani nom inis sum ptibus tuis 4 suscipis. N ullum est enim m agno principe im m o rtalitatem ­ que m erituro im pendii genus dignius, quam quod erogatur in posteros. L ocupletes ad tollendos liberos ingentia praem ia 5 et pares poenae co h o rta n tu r, pauperibus educandi una ratio io est bonus princeps. H ic fiducia sui procreatos nisi larga m anu 6 fouet auget am plectitu r, occasum im perii occasum rei p u b li­ cae accelerat, frustraq u e proceres plebe neglecta u t desectum corpore caput n u ta tu ru m q u e instabili pondere tu e tu r. Facile 7 est coniectare quod perceperis gaudium , cum te p aren tu m 15 liberorum , senum in fan tiu m clam or exciperet. H aec prim a p aru u lo ru m ciuium uox aures tuas im b u it, quibus tu daturus alim enta hoc m axim um praestitisti, ne rogarent. Super omnia est tam en quod talis es, u t sub te liberos 2 7 tollere libeat expediat. N em o iam parens filio nisi fragilitatis 20 hum anae uices h o rret, nec in te r insanabiles morbos principis ira n u m eratu r. M agnum quidem est educandi in citam en tu m tollere liberos in spem alim entorum , in spem congiariorum ; maius tam en in spem libertatis, in spem securitatis. A tq u e 2 adeo nihil largiatur princeps dum nihil auferat, non alat dum 25 non occidat : nec deeru n t qui filios concupiscant. C ontra lar­ g ia tu r et auferat, alat et occidat : ne ille id iam breui tem pore effecerit, u t omnes non posterorum m odo sed sui p aren tu m ­ que paeniteat. Q uocirca nihil magis in to ta tu a liberalitate 3 laudauerim , quam quod congiarium das de tuo, alim enta i parentem Aled: parentum AI 4 deberent I I : deberet X 12 desectum c: defectum M 15 infantium II: infantium puerorum X 16 imbuit w: imbutus M 26 id iam scripsi (iam Gesner), id tantum Ktikula, alii alia ■in tam M 28 tota tua I I : tua tota X

21

2 7 .3

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C VN DI

de tuo, neque a te liberi ciuium u t ferarum catuli sanguine 4 et caedibus n u triu n tu r; quodque gratissim um est accip ien ti­

bus, sciunt dari sibi quod nem ini sit erep tu m , locupletatisque tam m ultis pauperiorem esse factu m principem ta n tu m . Q uam quam ne h u n c qu id em : nam cuius est q u id q u id est 5 om nium , ta n tu m ipse q u an tu m omnes hab et. 28 Alio me uocat num erosa gloria tua. Alio autem ? quasi uero iam satis ueneratus m iratusque sim quod ta n tam pecuniam profudisti, non u t flagitii tib i conscius ab insectatione eius auerteres fam am , nec u t tristes h o m inum m aestosque ser- 10 2 mones laetiore m ateria detineres. N ullam congiario culpam , nullam alim entis cru d elitatem redem isti, nec tib i bene faciendi fuit causa u t quae male feceras im pune fecisses. A m or im pendio isto, non uenia quaesita est, populusque Rom anus 3 obligatus a trib u n ali tu o , non exoratus recessit. O b tu listi 15 enim congiarium gaudentibus gaudens securusque securis; quodque antea principes ad odium sui leniendum tu m en tib u s plebis animis obiectabant, id tu tam innocens populo dedisti, 4 quam populus accepit. Paulo m inus, patres conscripti, q u in ­ que milia ingenuorum fu eru n t, quae liberalitas principis 20 5 nostri conquisiuit in u en it adseiuit. H i subsidium bellorum ornam entum pacis publicis sum ptibus alu n tu r, patriam q u e non u t patriam ta n tu m , u erum u t altricem am are condiscunt ; ex his castra ex his tribus rep leb u n tu r, ex his quandoque 6 nascentur, quibus alim entis opus non sit. D en t tib i, Caesar, 25 aetatem di quam m ereris, seruentque anim um quem dede­ ru n t: et quanto m aiorem infan tiu m tu rb a m iteru m atque 7 iteru m iubebis incidi! A u g etu r enim cotidie et crescit, non quia cariores parentibus liberi, sed quia principi ciues. Dabis congiaria si uoles, praestabis alim enta si uoles : illi tam en 30 p ro p ter te nascuntur. 3 sit cod. Guarinianus: est M passim : hi(i)s Λ/

5 22

ne II: nec A'

21 hi et ii Itali

T R A IA N O AVO.

30. 4

In sta r ego perpetiti congiarii reor adfluentiam annonae. H uius aliquando cura Pom peio non m inus ad didit gloriae quam pulsus am bitus cam po, exactus hostis mari, Oriens trium phis O ccidensque lustratus. N ec uero ille ciuilius quam 5 parens noster au cto rita te consilio fide reclusit uias portus patefecit, itinera terris litoribus m are litora mari red d i­ dit, diuersasque gentes ita com m ercio m iscuit, u t quod g en itu m esset usquam , id apud omnes n atu m uideretur. N onne cernere d a tu r u t sine ullius iniuria omnis usibus nostris io annus exuberet ? Q uippe non u t ex hostico raptae p eritu raeque in horreis messes nequiquam qu iritan tib u s sociis auferun­ tu r. D eu eh u n t ipsi quod terra genuit, quod sidus aluit, quod annus tu lit, nec nouis indictionibus pressi ad uetera trib u ta deficiunt; em it fiscus quid q u id u id e tu r emere. Inde copiae, 15 inde annona de qua in te r licentem uen d en tem q u e conueniat, inde hic satietas nec fames usquam . A egyptus alendis augendisque seminibus ita gloriata est, u t nihil im bribus caeloque deberet, siquidem proprio semper am ne perfusa, nec alio genere aquarum solita pinguescere, 20 quam quas ipsa deuexerat, tantis segetibus in d u eb atu r, u t cum feracissimis terris quasi num quam cessura certaret. H aec inopina siccitate usque iniuriam sterilitatis exaruit, quia piger N ilus cu n ctan te r alueo sese ac languide extulerat, ingentibus quidem tu n c quoque ille flum inibus, flum inibus tam en con25 ferendus. H inc pars m agna terraru m , mergi repararique am ne consueta, alto puluere incanduit. F ru stra tu n c Aegy­ ptus nubila o p tau it caelum que respexit, cum ipse fecunditatis parens co n tractio r et exilior isdem u b erta tem eius angustiis quibus ab undantiam suam cohibuisset. N eque enim solum i reor X2 : reos M 8 natum II: natum esse X 10 annus cd: amnis M (ampnis II) 11 nequicquam M, corr. Itali quiri­ tantibus H: quer- X 20 ipsa H: ipse X 24 tunc bg: tu ne M 25 mergi repararique d: mergere pararique M 28 ubertatem Catanaem: -tatis M 23

29

2

3

4 5

30

2

3

4

30.4

I. C. P L I N I C A E C IL I SE C V N D I

uagus ille (cum) ex p an d atu r amnis in tra usurpata sem per collium substiterat atq u e haeserat, sed supino etiam ac d etin en ti solo non placido se m ollique lapsu refugum abstu5 Ierat necdum satis um entes terras ad d id erat arentibus. Ig itu r inundatione, id est u b erta te, regio frau d ata sic opem Caesaris 5 inuocauit, u t solet am nem suum , nec longius illi aduersorum fu it spatium quam dum n u n tia t: ta m uelox, Caesar, potestas tu a est, tam que in om nia p ariter in te n ta bonitas et accincta, u t tristius aliquid saeculo tu o passis ad rem edium salutem que sufficiat u t scias. 10 31 O m nibus equidem gentibus fertiles annos gratasque terras p reco r; crediderim tam en p er h u n c A egypti statu m tuas F o r­ tu n am uires experiri, tu am q u e uigilantiam spectare uoluisse. N am cum om nia u b ique secunda m erearis, nonne m anife­ stum est, si quid aduersi cadat, tuis laudibus tuisque u irtu ti- 15 bus m ateriam cam pum que praesterni, cum secunda felices, 2 aduersa magnos p ro b en t ? P ercreb u erat an tiq u itu s u rbem nostram nisi opibus A egypti ali sustentarique non posse. S uperbiebat uentosa et insolens natio, q u o d uictorem quidem populum pasceret tam en quodque in suo flum ine in suis 20 3 nauibus uel abundantia nostra uel fames esset. Refudim us N ilo suas copias : recepit fru m en ta quae m iserat, deportatasque messes reuexit. D iscat ig itu r A egyptus credatque experi­ m ento, non alim enta se nobis sed trib u ta praestare; sciat se 4 non esse populo R om ano necessariam, et tam en seruiat. Post 25 haec, si uolet, N ilus am et alueum suum et fluminis m odum seruet: nihil hoc ad urbem ac ne ad A egyptum quidem , nisi u t inde nauigia inania et uacua et similia red eu n tib u s, hinc plena et onusta et qualia solent uenire m itta n tu r, conuersoque m unere maris hinc potius u e n ti ferentes et breuis cursus 30 i cum add. w, om. M 7 potestas H Cusp: potentia X 13 spe­ ctare cod. Augustanus: expectare M: ostentare Cusp 16 presterni Η: prosterni X 21 nauibus το: manibus M

24

T R A IA N O AVG.

32. 3

o p te n tu r. M irum , Caesar, u id eretu r, si desidem A egyptum 5 cessantem que N ilum non sensisset urbis annona; quae tuis opibus, tu a cura usque illuc red u n d au it, u t simul p ro b aretu r et nos A egypto posse et nobis A egyptum carere non posse. 5 A ctum erat de fecundissim a gente, si libera fuisset; p u d eb at 6 sterilitatis insolitae nec m inus erubescebat fame quam to r ­ q u eb atu r, cum p ariter a te necessitatibus eius pudorique su b u en tu m est. S tu p eb an t agricolae plena horrea quae non ipsi refersissent, quibus de campis illa subuecta messis, quaue io in A egypti parte alius amnis. Ita beneficio tu o nec maligna tellus, e t obsequens N ilus A egypto quidem saepe, sed gloriae nostrae num quam largior fluxit. Q uam nunc iu u a t prouincias omnes in fidem nostram 3 2 dicionem que uenisse, postquam contigit princeps, qui te r15 raru m fecunditatem n u n c huc n u n c illuc, u t tem pus et necessitas posceret, tran sferret referretq u e, qui direm ptam m ari gentem u t p artem aliquam populi plebisque Romanae aleret ac tu e re tu r! E t caelo quidem n u m q u am benignitas 2 ta n ta , u t omnes simul terras ub eret fo u eatq u e: hic om nibus 20 p a rite r si non sterilitatem , at mala sterilitatis ex tu rb at, hic si non fecunditatem , at bona fecunditatis im p o rtat, hic alternis com m eatibus O rientem O ccidentem que conectit, u t quae feru n t quaeque ex p etu n t opes gentes, discant inuicem capiant, q u an to lib e rta ti discordi seruientibus sit utilius unum 25 esse cui seruiant. Q uippe discretis quidem bonis om nium sua 3 cuiusque ad singulos mala, sociatis autem atque perm ixtis singulorum mala ad nem inem , ad omnes om nium bona p e r­ tin e n t. Sed siue terris diuinitas quaedam , siue aliquis am ni­ bus genius, et solum illud et flum en ipsum precor, u t hac 2 urbis cug: turbis M 6 qua X i 10 amnis w. annus M 16 diremptam dg: direptam M 20 at A’2: atque M 22 alternis Lipsius: aeternis M 23 opes M : omnes Puteolanus 24 libertati Gesner: -tate M 27 omnium II·. omnia A' 25

32. 3

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C VN DI

principis benignitate co n ten tu m molli grem io semina recon4 dat, m ultiplicata restitu at. N on quidem reposcim us fenus: p u te t tam en esse soluendum , fallacem que unius anni fidem om nibus annis om nibusque postea saeculis ta n to magis quia non exigimus excuset. 5 33 Satis factum qua ciuium qua sociorum u tilitatib u s. Visum est spectaculum inde non enerue nec fluxum, nec quod animos uirorum m olliret et frangeret, sed quod ad pulchra uulnera contem p tu m q u e m ortis accenderet, cum in seruorum etiam noxiorum que corporibus am or laudis et cupido io 2 uictoriae cerneretur. Q uam deinde in edendo liberalitatem , quam iustitiam exhibuit om ni adfectione au t intactu s au t m aior! Im p e tra tu m est quod p o stu lab atu r, oblatum quod non postulabatur. I n s titit u ltro et u t concupiscerem us 3 adm onuit, ac sic quoque plura inopinata plura subita. Iam 15 quam libera spectantium studia, quam securus fauor ! N em ini im pietas u t solebat obiecta, quod odisset gladiatorem ; nem o e spectatore spectaculum factus miseras uoluptates unco et igni4 bus expiauit. D em ens ille uerique honoris ignarus, qui crim ina m aiestatis in harena colligebat, ac se despici et contem ni, nisi 20 etiam gladiatores eius uenerarem ur, sibi male dici in illis, suam diu in itatem suum num en uiolari in te rp re ta b a tu r, cum que se idem quod deos, idem gladiatores quod se p u ta b at. 34 A t tu Caesar, quam pu lch ru m spectaculum pro illo nobis exsecrabili reddidisti! V idim us delatorum agm en in d u c tu m , 25 quasi grassatorum quasi latro n u m . N on solitudinem illi, non ite r sed tem plum sed forum in sed eran t; nulla iam testam en ta secura, nullius status certu s; non orbitas, non liberi p ro d 2 erant. A uxerat hoc m alum p artim (* * * p artim ) auaritia. 17 e spectatore spectaculum Liuineius: exspectator exspectaculum M 20 harena bg: ha re M 25 agmen Cusp, om. M 26 non iter Cusp\ nouiter M 28 nullius II Cusp: nullus X 29 partim M: principum Puteolanus·, lacunam post auaritia statuit Keil, partim alt. addidi

26

T R A I A N O AVG.

35. 3

A d u ertisti oculos atq u e u t ante castris, ita postea pacem foro red d id isti; excidisti in testin u m m alum et prouida seueritate cauisti, ne fundata legibus ciuitas euersa legibus uideretur. L icet ergo cum fo rtu n a tu m liberalitas tu a uisenda nobis 3 5 praeb u erit, u t p raeb u it, n u n c ingentia robora u irorum et pares animos, n u n c im m an itatem ferarum , nunc m ansue­ tu d in em incognitam , nunc secretas illas et arcanas ac sub te p rim u m com m unes opes, nihil tam en gratius, nihil saeculo dignius, quam quod contigit desuper in tu eri delatorum io supina ora retortasqu e ceruices. Agnoscebamus et fruebam ur, 4 cum uelut piaculares publicae sollicitudinis uictim ae supra sanguinem noxiorum ad lenta supplicia grauioresque poenas d u ceren tu r. Congesti sunt in nauigia rap tim conquisita ac 5 tem pestatibus d ed iti: ab irent fugerent uastatas delationibus 15 terras, ac si quem fluctus ac procellae scopulis reseruassent, hic nuda saxa et inhospitale litus incoleret, ageret duram et anxiam uitam , relictaque post terg u m totius generis hum ani securitate m aereret. M em oranda facies, delatorum classis 3 5 permissa om nibus uentis, coactaque uela tem pestatibus pan20 dere iratosque fluctus sequi, quoscum que in scopulos detulis­ sent. Iu u ab at prospectare statim a p o rtu sparsa nauigia, et apud illud ipsum m are agere principi gratias, qui clem entia sua salua ultionem h o m inum terraru m q u e dis maris comm endasset. Q u an tu m diuersitas tem p o ru m posset, tu m 2 25 m axim e cognitum est, cum isdem quibus antea cautibus innocentissim us quisque, tu n c nocentissim us adfigeretur, cum que insulas omnes, quas modo senatorum , iam dela­ to ru m tu rb a com pleret; quos quidem non in praesens ta n tu m sed in aetern u m repressisti, mille poenarum 30 indagine inclusos. E rep tu m alienas pecunias eu n t: p erd an t 3 quas hab en t. Expellere penatibus g estiu n t: suis ex tu rb e n tu r neque u t antea exsanguem illam et ferream frontem 22 illud w: illum M

27

35.3

4

5

36

2

3

4

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C VN DI

nequiquam conuulnerandam p raebeant punctis, et notas suas rideant, sed exspectent paria praem io dam na, nec maiores spes quam m etus h ab ean t, tim ean tq u e q u an tu m tim ebantur. In g en ti quidem anim o diuus T itu s securitati nostrae 5 ultionique prospexerat, ideoque num inibus aequatus est : sed quanto tu quandoque dignior caelo, qui to t res illis adiecisti, p ro p ter quas illum deum fecimus ! Id hoc magis arduum fuit, quod im p erato r N en ia te filio, te successore dignissimus perquam m agna quaedam edicto T iti ad stru - 10 xerat, nihilque reliquisse nisi tib i u id eb atu r, qui ta m m ulta excogitasti, u t si ante te nihil esset in u en tu m . Q uae singula q u an tu m tibi gratiae dispensata adiecissent ! A t tu sim ul omnia profudisti, u t sol et dies non p arte aliqua sed statim to tu s, nec uni aut alteri sed om nibus in com m une p ro fertu r. 15 Q uam iuuat cernere aerarium silens et q u ietum , et quale ante delatores erat ! N u n c tem p lu m illud nunc uere dei (sedes), non spoliarium ciuium cru en taru m q u e p raedarum saeuum receptaculum , ac to to in orbe te rra ru m adhuc locus unus in quo optim o principe boni malis im pares essent. 20 M anet tam en honor legum , nihilque ex publica u tilita te conuulsum , nec poena cuiquam remissa, sed addita est ultio, solum que m u tatu m , quod iam non delatores sed leges tim en tu r. A t fortasse non eadem seueritate fiscum qua aerarium cohibes: im mo ta n to m aiore quanto plus tib i licere de tu o 25 quam de publico credis. D ic itu r actori atq u e etiam pro cu ratori tu o : ‘In ius ueni, sequere ad trib u n a l.’ N am trib u n al quoque excogitatum p rin cip atu i est par ceteris, nisi illud litigatoris am plitudine m etiaris. Sors et urna fisco iudicem adsignat; licet reicere, licet exclam are: ‘H u n c nolo, tim idus 30 2 expectent C. G. Schwarz·, spectent M 7 illis Lipsius: illi M 8 illum w: alium M 14 profudisti Catanacus: perfudisti M i j dei sedes C. G. Schwarz: deus M 28 principatui Lipsius: cruciatum M 28

T R A I A N O AVG.

37. 6

est et bona saeculi p aru m intellegit ; illum uolo, qui C ae­ sarem fo rtite r a m at.’ E odem foro u tu n tu r principatus et lib ertas; quae praecipua tu a gloria est, saepius u in citu r fiscus, cuius mala causa num q u am est nisi sub bono principe. Ingens 5 hoc m eritu m ; maius illud quod eos procuratores habes, u t plerum que ciues tu i non alios iudices m alint. L iberum est autem discrim ini suo locum eligere. N eque enim ullam necessitatem m uneribus tuis addis, u t qui scias hanc esse bene­ ficiorum principalium sum m am , si illis et non u ti licet, io O nera im perii pleraque uectigalia in stitu i u t pro u tilita te com m uni ita singulorum (cum) iniuriis coegerunt. (In ) his uicesima rep erta est, trib u tu m tolerabile et facile heredibus du m tax at extraneis, domesticis graue. Itaq u e illis in ro g atu m est, his rem issum , uidelicet quod m anifestum erat 15 q u an to cum dolore latu ri seu potius non latu ri homines essent destringi aliquid et abradi bonis, quae sanguine gen tili­ ta te sacrorum denique societate m eruissent, quaeque n u m ­ quam u t aliena et speranda sed u t sua sem perque possessa ac deinceps proxim o cuique tran sm itten d a cepissent. H aec 20 m ansuetudo legis ueteribus ciuibus seru ab atu r: noui, seu per L a tiu m in ciuitatem seu beneficio principis uenissent, nisi sim ul cognationis iura im petrassent, alienissimi h ab eb an tu r, quibus coniunctissim i fuerant. Ita m axim um beneficium u e rte b a tu r in grauissim am iniuriam , ciuitasque Rom ana in25 star erat odii et discordiae et orbitatis, cum carissima p i­ gnora salua ipsorum p ietate d istraheret. In u en ie b an tu r tam en, quibus ta n tu s am or nom inis nostri, u t R om anam ciuitatem non uicesimae m odo uerum etiam adfinitatum dam no bene com pensari p u ta re n t ; sed his maxime debebat g ratu ita con30 tingere, a quibus tam m agno aestim abatur. Ig itu r p ater tuus 7 discriminis uolo cum M, tandem corr. Madvig Baehrens, non sine post ita Keil, sine Madvig·, om. M tanaeus·. cogerentur M 12 in his Keil·, his M 29

11 cum add. Aem. coegerunt Ca-

5

37

2

3

4

5

6

37. 6

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

sanxit, u t quod ex m atris ad liberos, ex liberorum bonis p eruenisset ad m atrem , etiam si cognationum iura non recepis­ sent, cum ciuitatem apiscerentur, eius uicesim am ne darent. 7 E andem im m un itatem in paternis bonis filio trib u it, si m odo reductus esset in patris p o testatem , ratus im probe et insolen- 5 te r ac paene im pie his nom inibus inseri publicanum , nec sine piaculo quodam sanctissimas necessitudines u elu t in terce­ dente uicesima scindi; nullum ta n ti esse uectigal, quod liberos ac parentes faceret extraneos. 38 H actenus ille, parcius fortasse quam decuit o p tim u m p rin - 10 cipem, sed non parcius quam o p tim u m p atrem , qui ad o p ta­ tu ru s hoc quoque parentis indulgentissim i fecit, quod delibasse quaedam seu potius dem onstrasse contentus, largam ac prope in tactam bene faciendi m ateriam filio reseruauit. 2 S tatim ergo m uneri eius liberalitas tu a adstruxit, u t, quem - 15 adm odum in patris filius, sic in h e red itate filii p a te r esset im m unis, nec eodem m om ento quo p a te r esse desisset, hoc 3 quoque am itteret quod fuisset. Egregie, Caesar, quod lacri­ mas p aren tu m uectigales esse n o n pateris. Bona filii p ater sine dem inutione possideat, nec socium hered itatis accipiat, 20 qui non habet lu ctu s; nem o recen tem et a tto n itam o rb ita ­ tem ad com putationem uocet, cogatque p atrem qu id reli4 q u erit filius scire. Augeo, patres conscripti, principis m unus, cum ostendo lib eralitati eius inesse rationem . A m bitio enim et lactantia et effusio et quiduis potius quam liberalitas 25 5 existim anda est, cui ratio non constat. D ignum ergo, im p era­ tor, m ansuetudine tu a m inuere orbitatis iniurias, nec p ati quem quam filio amisso insuper adfici alio dolore. Sic quoque abunde misera res est p a te r filio solus heres : quid si cohere6 dem non a filio accipiat ? A dde quod cum diuus N eru a 30 3 apiscerentur H: adipiscerentur X iam Puteolanus)·, deliberasse M 20 deminutione H : dimin- A' 30

13 delibasse Cusp(delib 17 desi(i)sset wg: dedisset M

T R A I A N O AVG.

39. 4

sanxisset, u t in paternis bonis liberi necessitate uicesimae soluerentur, congruens erat eandem im m u n itatem parentes in lib erorum bonis obtinere. C ur enim posteris am plior honor quam m aioribus h ab ere tu r, curue non retro quoque recur5 reret aequitas [non] eadem ? T u quidem , Caesar, illam exce­ p tionem rem ouisti, £si m odo filius in p o testate fuisset patris’, in tu itu s, opinor, uim legem que natu rae, quae sem per in dicione p aren tu m esse liberos iussit, nec u ti in te r pecudes sic in te r hom ines p o testatem et im perium ualentioribus io dedit. N ec uero contentus prim u m cognationis gradum abstulisse uicesimae, secundum quoque exem it cauitque u t in sororis bonis frater, et contra in fratris soror, u tq u e auus auia in neptis nepotisque, et inuicem illi seruarentur im 15 m unes. His quoque quibus p er L atiu m ciuitas Romana patuisset, idem indulsit om nibusque in te r se cognationum iura com m isit, simul et p ariter et m ore naturae, quae priores principes a singulis rogari gestiebant, non tam praestandi anim o quam negandi. Ex quo intellegi potest quantae beni2o g n itatis q u an ti spiritus fu erit, sparsas atque, u t ita dicam, laceras gentilitates colligere atque conectere et quasi renasci iubere, deferre quod n egabatur, atque id praestare cunctis, quod saepe singuli non im petrassent ; postrem o ipsum sibi eripere to t beneficiorum occasiones, tam num erosam obligandi 25 im p u tan d iq u e m ateriam . In d ig n u m , credo, ei uisum ab hom ine p eti quod di dedissent. Soror estis et frater, auus et nepotes : quid est ergo cur rogetis u t sitis ? Vobis est is, qui pro cetera sua m oderatione non minus inuidiosum p u ta t dare 3 enim Puteolanus·, ei in M 5 non M , dei. Puteolanus 6 fuisset patris H: patris fuisset h X 17 simul X2·. semel M 26 dii dedissent w. dedidissent H·. dedissent X soror Liuineius: sorores M 27 est is Scaliger·. estis 71/ ; boc tuentur plerique (baud scio an recte), ut sententia sit uobis non fisco, mutato uerbo quod sequitur qui in quin ('Lipsius), quippe (Keil), quibus ('Kukula) 31

7

39

2

3

4

39.4

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

5 hereditatem quam auferre. L aeti ergo adite honores, capes­ site ciuitatem ; nem inem hoc necessitudinis a b ru p tu m u elu t tru n cu m am p u tatu m q u e d e stitu e t; isdem omnes quibus ante pignoribus, sed honestiores p erfru en tu r. Ac ne rem otioris quidem iam que deficientis adfinitatis gra- 5 dus a qualibet q u a n tita te uicesimam u t prius inferre cogentur. S ta tu it enim com m unis om nium parens sum m am , quae p u 4 0 blicanum p ati possit. C arebit onere uicesimae parua et exilis hereditas, et si ita gratus heres uolet, to ta sepulcro to ta funeri seruiet; nem o obseruator nem o castigator adsistet. C uicum - 10 que modica pecunia ex h ered itate alicuius o buenerit, securus 2 habeat quietusque possideat. Ea lex uicesimae dicta est, u t ad periculum eius perueniri nisi opibus non possit. C onuersa est iniquitas in gratulationem , iniuria in u o tu m : o p ta t heres u t 3 uicesimam debeat. A d d itu m est, u t qui ex eius m odi causis 15 in diem edicti uicesimam deberent, n o n d u m tam en in tu lis­ sent, non inferrent. A t in p raeteritu m subuenire ne di quidem possunt : tu tam en subuenisti cauistique u t desineret quis­ que debere, quod (nemo) esset postea debiturus, idem effecisti 4 ne malos principes habuissemus. Q uo ingenio, si n atu ra p ate- 20 re tu r, quam lib en ter to t spoliatis to t tru cid atis bona et 5 sanguinem refudisses ! V etuisti exigi q u o d deberi non tu o saeculo coeperat. Alius u t contum acibus irasceretur, ta rd i­ tatem q u e soluendi dupli uel etiam qu ad ru p li irrogatione m u lta re t; tu nihil referre in iq u itatis existimas, exigas q u o d 25 deberi non o p o rtu erit, an constituas u t debeatur. 41 Feres, Caesar, curam et sollicitudinem consularem . N am m ihi cogitanti eundem te collationes remisisse, d o n atiu u m 5 remotioris coi. Vpsaliensis: remociorius H: remotius X 6 ut prius H , om. X 10 seruiet H\ seruet X cuicumque coi. Venetus Mare, xi 2: cuiuscumque M 11 modica d et coi. Ven.-. modi ea M 15 ex eius modi H·. eius modi ex X 19 nemo addidi, non Puteolanus, om. M idem M: id est Liuineius 21 bonaet sanguinem H·. sanguinem et bona X 24 etiam H Cusp·, et X 32

T R A I A N O AVG.

42. 3

reddidisse, congiarium obtulisse, delatores abegisse, uectigalia tem perasse, interrogandus uideris, satisne com putaueris im peri reditus. A n tan tas uires h ab et frugalitas principis, u t to t im pendiis to t erogationibus sola sufficiat? N am quid 5 est causae cur aliis quidem , cum om nia rap eren t et rap ta re tin eren t, u t si nihil rapuissent nihil retinuissent, defu erin t om nia; tib i cum ta m m u lta largiaris et nihil auferas, u t si nihil largiaris et auferas om nia, (omnia) supersint ? N u m quam principibus d efu eru n t, qui fro n te tristi et graui io supercilio u tilitatib u s fisci contu m aciter adessent. E t erant principes ipsi sua sponte auidi et rapaces et qui magistris non eg eren t; plura tam en sem per a nobis contra nos didicerunt. Sed ad tuas aures cum ceteris om nibus tu m uel m axim e auaris adulationibus obstructus est aditus. Silent ergo e t 15 quiescunt, et postquam non est cui suadeatur, qui suadeant n on sunt. Quo euenit u t, cum p lu rim u m tib i pro tuis, plus tam en pro nostris m oribus debeam us. L o cu p leta b an t e t fiscum et aerarium non ta m Voconiae et Iuliae leges, quam m aiestatis singulare et unicum crim en, 20 eorum qui crim ine uacarent. H uius tu m etu m penitus sustu­ listi, contentus m agnitudine qua nulli magis caruerunt quam qui sibi m aiestatem uindicabant. R eddita est amicis fides, liberis pietas, obsequium seruis: u e re n tu r et p aren t et dom i­ nos hab en t. N on enim iam serui nostri principis amici sed 25 nos sumus, nec p a te r p atriae alienis se mancipiis cariorem quam ciuibus suis credit. Omnes accusatore dom estico liberasti, unoque salutis publicae signo illud, u t sic dixerim , seruile bellum sustulisti. In quo n o n m inus seruis quam dom inis p raestitisti: nos enim securos, illos bonos fecisti. 3 reditus Liuineius·. redditus M frugalitas H: fragilitas X 6 nihil retinuissent II Cusp (detin- Cusp), om. X 8 omnia add. C. G. Schwarz, om. M 20 crimine H·. crimini X 26 accusatore w: accusator e M

814647

33

D

2

3

4

42

2 3

42. 4

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

4 N on uis in te ea laudari, nec fortasse laudanda sin t; grata sunt tam en recordantibus principem illum in capita d om i­ norum seruos subornantem , m o n stran tem q u e crim ina quae tam quam delata p u n iret, m agnum et ineuitabile ac totiens cuique experiendum m alum , quotiens quisque similes p rin - 5 d p i seruos haberet. 43 In eodem genere pon en d u m est, quod testam en ta nostra secura sunt, nec unus om nium n u n c quia scriptus, n u n c quia non scriptus heres. N on tu falsis non tu iniquis tabulis aduocaris. N ullius ad te iracundia nullius im pietas nullius fu ro r 10 confugit, nec quia offendit alius nuncuparis, sed quia ipse 2 m eruisti. Scriberis ab amicis, ab ignotis praeteriris, nihilque in te r p riu atu m et principem in terest, nisi quod nunc a p lu ri3 bus am aris; nam et plures amas. T en e, Caesar, h u n c cursum , et p ro b ab itu r experim ento, sitne feracius et uberius n o n a d is laudem m odo sed ad pecuniam principi, si herede illo m ori 4 homines uelint, quam si cogantur. D o n au it p a te r tuus m ulta, (m ulta) et ipse donasti. Cesserit paru m gratu s: m an en t tam en hi fq u i bonis eius, nihilque ex illis ad te nisi gloria redit. N am liberalitatem iucundiorem d eb ito r gratus, clario- 20 5 rem ingratus facit. Sed quis ante te laudem istam pecuniae p raetu lit ? quotus quisque prin cip u m ne id quidem in p a tri­ moniis nostris suum duxit, quod esset de suo? N onne u t regum ita Caesarum m unera illitos cibis ham os, opertos praeda laqueos aem ulabantur, cum priuatis facultatibus uelu t hausta 25 et im plicita retro secum q u id q u id a ttig era n t referren t ? 44 Q uam utile est ad usum secundorum p er aduersa uenisse ! Vixisti nobiscum , periclitatus es, tim u isti, quae tu n c erat innocentium uita. Scis et expertus es, q u an to opere deteI in te ea Keil: in terra M 15 probabitur H Cusp: probiter X 18 multa add. Ernesti, om. M cesserint parum gratis Liuineius 19 hi qui M : hi qui in Thörnell, aeque in Mommsen, sui in Duebner (hi qui bonis eius fruantur Catanaeus) 22 principum Itali: principium M 26 implicita H: multiplicata X attigerant H: attingerant X 34

T R A I A N O AVG.

44. 8

ste n tu r malos principes, etiam qui malos faciunt. M em inisti quae optare nobiscum , quae sis queri solitus. N am p riu ato 2 iudicio principem geris, m eliorem im m o te praestas, quam tib i alium precabare. Ita q u e sic im b u ti sumus u t, quibus erat 5 sum m a uo to ru m m elior pessimo princeps, iam non possimus nisi optim um ferre. N em o est ergo tam tui, tam ignarus sui, 3 u t locum istum post te concupiscat. Facilius est u t esse ali­ quis successor tuus possit, quam u t uelit. Quis enim curae 4 tuae m olem sponte subeat ? quis com parari tib i non reform iio det ? E xpertus et ipse es, quam sit onerosum succedere bono p rincipi, et adferebas excusationem ad o p tati. A n parua prona- 5 que su n t ad aem ulandum quod nem o incolum itatem tu r p itu ­ dine rep en d it, salua est om nibus uita et dignitas uitae, nec iam consideratus et sapiens, qui aetatem in tenebris agit ? 15 Eadem quippe sub principe u irtu tib u s praem ia quae in liber- 6 ta te , nec bene factis ta n tu m ex conscientia merces. Amas constantiam ciuium , rectosque ac uiuidos animos non u t alii contundis ac deprim is, sed foues et attollis. P rodest bonos 7 esse, cum sit satis abundeque, si non n o cet; his honores his 20 sacerdotia, his prouincias offers, hi am icitia tu a hi iudicio florent. A cu u n tu r isto in teg ritatis et industriae p retio similes, dissimiles ad liciu n tu r; nam praem ia bonorum m alo­ ru m q u e bonos ac malos faciunt. Pauci adeo ingenio ualent 8 u t non tu rp e honestum que, p ro u t bene ac secus cessit, 25 ex p etan t fu g ian tu e; ceteri, ubi laboris inertiae uigilantiae somno, frugalitatis luxuriae merces datu r, eadem ista quibus alios artibus adsecutos u id en t consectantur, qualesque su n t illi, tales esse et uideri u o lu n t, et dum u o lu n t fiunt. 2 nam M : iam Madvig 5 possimus g : possumus M 7 istum Liuineius: ipsum M 14 et H: ac X 17 uiuidos b, mundos zvg: inuidos M 18 attollis X : attolles H 21 isto Lipsius·. isti M 25 expetant X \ expetunt Η An fugiant? 35

45. i 45

2

3

4

5

6

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

E t priores quidem principes, excepto p atre tuo, p raeterea uno aut altero (et nimis dixi), uitiis potius ciuium quam u irtu tib u s laetaban tu r, prim u m quod in alio sua quem que n a­ tu ra delectat, deinde quod patientiores seruitutis arb itrab an tu r, quos non deceret esse nisi seruos. H o ru m in sinum om nia 5 congerebant, bonos au tem otio a u t situ abstrusos et quasi sepultos non nisi delationibus et periculis in lucem ac diem proferebant. T u amicos ex optim is (sumis), et hercule aequum est esse eos carissimos bono principi, qui inuisissimi malo fuerint. Scis, u t sint diuersa n atu ra dom inatio et p rin cip atu s, 10 ita non aliis esse principem gratiorem , quam qui m axim e dom inum grauentur. Hos ergo prouehis et ostentas quasi specimen et exem plar, quae tib i secta uitae, quod h o m i­ num genus placeat; et ideo non censuram adhuc, non p rae­ fecturam m orum recepisti, quia tib i beneficiis potius quam 15 remediis ingenia nostra experiri placet. E t alioqui nescio an plus m oribus conferat princeps, qui bonos esse p a titu r quam qui cogit. Flexibiles quam cum que in p artem d ucim ur a p rin ­ cipe atque (ut ita dicam) sequaces sumus. H uic enim cari, huic probati esse cupim us, q u o d fru stra sperauerint dis- 20 similes, eoque obsequii co n tin u atio n e peruenim us, u t prope omnes homines unius m oribus uiuam us. P orro non tam sinistre con stitu tu m est, u t qui m alum principem possumus, bonum non possimus im itari. Perge m odo, Caesar, et uim effectum que censurae tu u m pro p o situ m tu i actus o b tin e b u n t. 25 N am uita principis censura est eaque p erp etu a: ad hanc dirigim ur, ad hanc co n u ertim u r, nec ta m im perio nobis opus est quam exemplo. Q uippe infidelis recti m agister est m etus.

3 quemque A: queque H 4 deinde Puteolanus : denique M quod dg·. quos M 8 sumis add. Keil, om. Μ 9inuisissi Aem. Baehrens (inuisi in tam cod. Bruxellensis): in mus siinAf 20 spe­ rauerint Gruter: sperauerunt M 24 possimus Itali -passim·, pos­ sumus M

36

T R A I A N O AVG.

46. 8

M elius hom ines exemplis d ocentur, quae in prim is hoc in se boni h ab en t, quod ad p ro b an t quae p raecipiunt fieri posse. E t quis te rro r ualuisset efficere, quod reuerentia tu i effecit ? 4 6 O b tin u it aliquis u t spectaculum pantom im orum populus 5 Rom anus tolli p a te re tu r, sed non o b tin u it u t u eilet : rogatus 2 es tu quod cogebat alius, coepitque esse beneficium quod necessitas fuerat. N eque enim a te m inore concentu u t tolleres pantom im os, quam a p atre tu o u t restitu eret ex­ actu m est. V tru m q u e recte nam et restitu i op o rteb at, quos 3 io sustulerat malus princeps, et tolli restitutos. In his enim, quae a malis bene fiunt, hic tenendus est m odus, u t appareat auctorem displicuisse non factum . Id em ergo populus ille, 4 aliquando scaenici im peratoris sp ectato r et plausor, nunc in pantom im is quoque auersatur et dam nat effeminatas artes 15 et indecora saeculo studia. Ex quo m anifestum est prin cip u m 5 disciplinam capere etiam uulgus, cum rem si ab uno fiat seuerissimam fecerint omnes. M acte hac grauitatis gloria, Caesar, qua consecutus es u t, quod antea uis et im perium , n u n c mores uocaren tu r. C astigauerunt uitia sua ipsi qui 6 20 castigari m ereb an tu r, idem que em endatores qui em endandi fu eru n t. Ita q u e nem o de seueritate tu a q u eritu r, et liberum est queri. Sed cum ita com paratum sit, u t de nullo minus 7 principe q u e ra n tu r hom ines quam de quo maxime licet, tuo in saeculo nihil est quo non om ne hom inum genus la e te tu r 25 et gaudeat. Boni p ro u e h u n tu r; mali, qui est tranquillissim us 8 status ciuitatis, nec tim e n t nec tim en tu r. V itiorum paenite n tiam exspectas, m ederis erroribus sed im plorantium , om nibusque quos bonos facis hanc adstruis laudem , ne coegisse uidearis. 3 et quis M: ecquis W. Baehrens (cf. c. 54. 1) H Cusp·, aduersatur A' 20 castigari b: castigare M M 26 uitiorum paen. exspectas H Cusp, om. X C. G. Schwarz : implorantibus M 37

14 auersatur 23 tuo d\ tum 27 implorantium

47. i

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

47

Q uid ? uitam , quid ? mores iu u e n tu tis quam p rin cip aliter formas! quem honorem dicendi magistris, quam dignationem sapientiae doctoribus habes! u t sub te sp iritu m et sanguinem et p atriam receperu n t studia! quae p rio ru m tem p o ru m im m anitas exsiliis p u n ieb at, cum sibi u itio ru m om nium con- 5 scius princeps inimicas uitiis artes n o n odio magis quam 2 reuerentia relegaret. A t tu easdem artes in com plexu oculis auribus habes. Praestas enim quaecum que p raecip iu n t, ta n 3 tu m q u e eas diligis q u an tu m ab illis probaris. A n quisquam studia hum anitatis professus non cum om nia tu a tu m uel 10 in prim is laudibus ferat adm issionum tu a ru m facilitatem ? 4 M agno quidem animo parens tuus hanc an te uos principes arcem publicarum aedium nom ine inscripserat,· frustra tam en, nisi adoptasset qui h ab itare u t in publicis posset. 5 Q uam bene cum titu lo isto m oribus tuis conuenit, quam que 15 om nia sic facis tam q u am non alius inscripserit ! Q uod enim forum , quae tem pla ta m reserata ? N on C apitolium ipsaque illa adoptionis tuae sedes magis publica magis om nium . N ullae obices nulli contum eliarum gradus superatisque iam mille 6 lim inibus ultra sem per aliqua dura et obstantia. M agna an te 20 te, magna post te, iuxta te tam en maxima quies: ta n tu m ubique silentium , ta m altus p udor, u t ad paruos penates et larem angustum ex dom o principis m odestiae et tra n q u illi­ tatis exempla referantur. 48 Ipse autem u t excipis omnes, u t exspectas! u t m agnam 25 p arte m dierum , in te r to t im peri curas, quasi p er o tiu m tra n s­ igis! Itaq u e non albi et atto n iti, nec u t periculum capitis ad itu ri ta rd itate, sed securi et hilares cum com m odum est 2 conuenimus. E t ad m itte n te principe in te rd u m est aliquid quod nos dom i quasi magis necessarium ten eat : excusati 30 sem per tib i nec um quam excusandi sumus. Scis enim sibi quem que praestare, quod te uid eat quod freq u en tet, ac ta n to 27 albi Madvig, balbi Kukula, pallidi uel anxii Keil: alii M 38

T R A I A N O AVG.

49. 4

liberalius ac diutius uolu p tatis huius copiam praebes. N ec salutationes tuas fuga et uastitas seq u itu r: rem oram ur resi­ stim us u t in com m uni dom o, quam n u p er illa immanissima belua plurim o te rro re m u n ierat, cum u elu t quodam specu 5 inclusa nunc p ro p in q u o ru m sanguinem lam beret, nunc se ad clarissim orum ciuium strages caedesque proferret. O buersab a n tu r foribus h o rro r et m inae et p ar m etus admissis et exclusis ; ad hoc ipse occursu quoque uisuque terribilis : super­ bia in fronte, ira in oculis, fem ineus pallor in corpore, in ore io im pudentia m u lto ru b o re suffusa. N o n adire quisquam non adloqui audebat, tenebras sem per secretum que captantem , nec um quam ex solitudine sua p ro d eu n tem , nisi u t solitu­ dinem faceret. Ille tam en, quibus sibi parietibus et m uris salutem suam 15 tu e ri u id eb atu r, dolum secum et insidias et ultorem scele­ ru m deum inclusit. D im o u it perfregitque custodias Poena, angustosque per aditus et obstructos non secus ac p er apertas fores et in u itan tia lim ina irru p it : longe tu n c illi diuinitas sua, longe arcana illa cubilia saeuique secessus, in quos tim ore et 20 superbia et odio ho m inum agebatur. Q uanto nunc tu tio r, q u an to securior eadem dom us, postquam erus non crude­ litatis sed amoris excubiis, non solitudine et claustris, sed ciuium celebritate d efen d itu r ! E cquid ergo ? Discimus experim ento fidissimam esse custodiam principis innocentiam 25 ipsius. H aec arx inaccessa, hoc inexpugnabile m unim entum , m unim ento non egere. F ru stra se te rro re succinxerit, qui saeptus caritate non fu e rit; armis enim arm a irrita n tu r. N u m autem serias ta n tu m partes dierum in oculis nostris coetuque consumis ? non rem issionibus tuis eadem frequentia eadem que 10 impudentia X2: inprudentia M 16 Poena non poena F. Walter 18 longe H: longeque X 19 longeque X i 21 postquam H Cusp·, post X erus Aem. Baehrens: eius M 23 ecquid Itali·, et quid M 24 innocentiam ipsius H·. ipsius innocentiam X 39

3

4

5

49

2

3

4

49. 4

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

5 illa socialitas interest ? non tib i sem per in m edio cibus semperque mensa com m unis ? non ex conuictu nostro m u tu a uoluptas ? non prouocas reddisque sermones ? n o n ipsum tem pus epularum tu aru m , cum frugalitas co n trah at, ex ten d it 6 hum anitas ? N on enim ante m edium diem distentus solitaria cena, spectator ad n o tato rq u e conuiuis tuis im mines, nec ieiunis et inanibus plenus ipse (et) eructans non tam adponis quam obicis cibos quos dedigneris attingere, aegreque perpes­ sus superbam illam conuictus sim ulationem , rursus te ad 7 clandestinam ganeam occultum que luxum refers. Ergo non aurum nec argentum , nec exquisita ingenia cenarum , sed suauitatem tuam iu cu n d itatem q u e m iram ur, quibus nulla satietas adest, quando sincera omnia et uera et ornata graui8 tate. N eque enim au t peregrinae superstitionis m inisteria au t obscaena petulantia mensis principis oberrat, sed benigna inuitatio et liberales ioci et studiorum honor. Inde tib i parcus et breuis somnus, nullum que am ore nostri tem pus angustius, quam quod sine nobis agis. 50 Sed cum rebus tuis u t participes p erfru am u r, quae h ab e­ mus ipsi, quam propria quam nostra sunt! N on enim ex tu rbatis prioribus dominis om ne stagnum , om nem lacum , om nem etiam saltum im m ensa possessione circum uenis, nec 2 unius oculis flum ina m ontes m aria deseruiunt. Est quod Caesar non suum uideat, tan d em q u e im perium principis quam patrim onium maius est. M u lta enim ex patrim o n io refert in im perium , quae priores principes occupabant, non 3 u t ipsi fruerentur, sed ne quis alius. Ergo in uestigia sedesque nobilium im m igrant pares dom ini, nec iam clarissim orum uirorum receptacula h ab itato re seruo te ru n tu r, au t foeda 4 uastitate procum bu n t. D a tu r in tu eri pulcherrim as aedes deterso situ auctas ac uigentes. M agnum hoc tu u m non erga 7 et eructans poscunt numeri (et ructans iam Liuineius)·. eructans M 23 montes H Cusp: fontes X est H Cusp·, et X (corr. w) 40

5

10

15

20

25

30

T R A I A N O AVG.

51-3

hom ines modo sed erga tecta ipsa m eritum , sistere ruinas solitudinem pellere, ingentia opera eodem quo exstructa sunt anim o ab in te ritu uindicare. M u ta quidem illa et anima carentia sentire tam en et laetari u id en tu r, quod n itean t quod 5 freq u en ten tu r, quod aliquando coeperint esse dom ini scientis. C ircu m fertu r sub nom ine Caesaris tabula ingens rerum uenalium , quo fit detestanda auaritia illius, qui tam m ulta concupiscebat, cum h ab eret superuacua tam m ulta. T u m exitialis erat apud principem huic laxior domus, illi am oenior io u illa : nunc princeps in haec eadem dominos quaerit, ipse in d u c it; ipsos illos m agni aliquando im peratoris hortos, illud num quam nisi Caesaris suburbanum licem ur emimus im plem us. T a n ta benignitas principis, ta n ta securitas tem p o ru m est, u t ille nos principalibus rebus existim et 15 dignos, nos non tim eam us quod esse digni uidem ur. Nec uero em endi ta n tu m ciuibus tuis copiam praebes, sed amoenissima quaeque largiris et donas; ista inquam donas in quae electus, in quae adoptatus es; transfers quod iudicio accepisti, ac nihil magis tu u m credis, quam quod 20 per amicos habes. Idem tam parcus in aedificando quam diligens in tuendo. Itaq u e non u t ante im m anium transuectione saxorum urbis tecta q u a tiu n tu r; stan t securae domus nec iam tem pla n u ta n tia. Satis est tib i nim ium que, cum successeris frugalis25 simo principi; m agnum reicere aliquid et am putare ex his, quae princeps tam qu am necessaria reliquit. Praeterea pater tu u s usibus suis d etrah eb at quae fo rtu n a im peri dederat, tu tuis quae pater. A t quam magnificus in publicum es! H inc porticus inde delubra occulta celeritate p ro p eran tu r, u t non 30 consum m ata sed ta n tu m com m utata u id ean tu r. H inc im ­ m ensum latus circi tem p lo ru m pulch ritu d inem prouocat, 7 quo fit P erizonius·. quod sit M 22 immanium H: inanium X {corr. w) 41

17 ista Ltmneius: ita M 27 tu tuis w: tutius M

5

6

7

51

2

3

51.3

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

digna populo uictore g en tiu m sedes, nec minus ipsa uisenda, 4 quam quae ex illa sp ectab u n tu r, uisenda autem cum cetera specie, tu m quod aequatus plebis ac principis locus, siquidem per om ne spatium una facies, om nia continua et paria, nec magis proprius spectanti Caesari suggestus quam pro p ria 5 5 quae spectet. L iceb it ergo te ciuibus tuis inuicem co n tu eri; dabitur non cubiculum principis sed ipsum principem cernere in publico, in populo sedentem , populo cui locorum q uinque milia adiecisti. Auxeras enim n u m eru m eius congiarii facili­ ta te m aiorem que in posterum suscipi liberalitatis tuae fide 10 iusseras. 52 H orum unum si praestitisset alius, iam d udum illi rad ia­ tu m caput et m edia in te r deos sedes auro staret au t ebore, augustioribusque aris et grandioribus uictim is inuo caretu r. 2 T u delubra non nisi adoraturus intras, tib i m axim us hon o r 15 excubare pro tem plis postibusque praetexi. Sic fit, u t di (tibi) sum m um in ter hom ines fastigium seruent, cum deorum 3 ipse non adpetas. Itaq u e tu am statuam in uestibulo Iouis optim i maximi unam alteram ue et hanc aeream cernim us. A t paulo ante aditus omnes omnes gradus to taq u e area h in c 20 auro hinc argento relucebat, seu potius pollu eb atu r, cum in ­ cesti principis statuis perm ixta deorum simulacra sorderent. 4 Ergo istae quidem aereae et paucae m an en t m an eb u n tq u e quam diu tem plum ipsum , illae autem (aureae) et in n u m era­ biles strage ac ruina publico gaudio lita u e ru n t. Iu u a b a t illi- 25 dere solo superbissimos uu ltu s, instare ferro, saeuire securibus, 5 u t si singulos ictus sanguis dolorque sequeretur. N em o tam tem perans gaudii seraeque laetitiae, quin instar ultionis u id eretu r cernere laceros artus tru n c a ta m em bra, postrem o truces horrendasque imagines obiectas excoctasque flammis, 30i i sedes 10: sedis M 5 spectanti Caesari Gesner: spectandi Caesaris M 16 dei M 17 tibi add.Keil, om. Ά1 i8 appetas Liumeius: adeptus M (sis adeptus «') 24 aureae add. Catanaens} om. M 42

T R A I A N O AVG.

53. 6

u t ex illo terrore et minis in usum hom inum ac uoluptates ignibus m u ta re n tu r. Simili reu eren tia, Caesar, non apud genium tu u m b o n itati tuae gratias agi, sed apud num en Iouis optim i m axim i p ateris: illi debere nos q u idquid tibi 5 debeam us, illius quod bene facias m uneris esse qui te dedit. Ante, quidem ingentes hostiarum greges per C apitolinum ite r m agna sui parte u elu t in tercep ti deuertere uia cogebantur, cum saeuissimi dom ini atrocissima effigies ta n to uictim arum cruore coleretur, q u an tu m ipse hum ani sanguinis p roio fundebat. O m nia, patres conscripti, quae de aliis principibus a me au t d ic u n tu r au t dicta sunt, eo p ertin e n t u t ostendam , quam longa consuetudine corruptos deprauatosque mores p rin ci­ patus parens noster reform et et corrigat. A lioqui n ihil non 15 parum grate sine com paratione lau d atu r. Praeterea hoc prim um erga optim u m im peratorem piorum ciuium officium est, insequi dissimiles; neque enim satis am arit bonos p rin ­ cipes, qui malos satis non oderit. Adice quod im peratoris nostri non aliud am plius ac diffusius m eritu m est, quam quod 2o insectari malos principes tu tu m est. A n excidit dolori nostro m odo uindicatus N ero ? P erm itte re t, credo, fam am uitam que eius carpi qui m ortem ulciscebatur, nec u t in se dicta in te r­ p re ta re tu r, quae de simillimo dicerentur. Q uare erga te, Caesar, m uneribus [om nibus] tuis om nibus com paro, m ultis 25 antepono, quod licet nobis et in p raeteritu m de malis im ­ peratoribus cotidie uindicari et futuros sub exemplo p rae­ m onere, nullum locum nullum esse tem pus, quo funestorum princip um manes a posterorum exsecrationibus conquiescant. Q uo constantius, patres conscripti, et dolores nostros et 6 Capitolinum Med Cusp: Capitolium M 7 deuertere H·. diuertere X 14 alioqui H: -quin X : et alioquin Liuineius (haud scio an recte; cf. c. 45. 4, 68. 7, 70. 8) 22 interpretaretur w: -rentur M 23 erga H : ergo X : ego w (quo retento te dei. Lipsius, ego recte F. Walter) 24 omnibus M , dei. w 43

6

7

53

2

3 4

5

6

53. 6

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

gaudia proferam us; laetem ur his quibus fruim ur, ingem i­ scamus illis quae patieb am u r; simul u tru m q u e faciendum est sub bono principe. H oc secreta nostra hoc sermones hoc ipsae gratiarum actiones agant, m em inerintque sic maxime laudari incolum em im peratorem , si priores secus m eriti rep reh en d an - 5 tu r. N am cum (de) malo principe posteri tacen t, m anifestum est eadem facere praesentem . 54 E t quis iam locus miserae adulationis m anebat ignarus, cum laudes im peratorum ludis etiam et commissionibus cele­ b raren tu r, saltaren tu r atque in om ne lu dibrium effem inatis 10 uocibus modis gestibus fran g eren tu r ? Sed illud indignum , quod eodem tem pore in senatu et in scaena, ab histrione et 2 a consule laudabantur. T u procul a tu i cultu ludicras artes rem ouisti. Seria ergo te carm ina h onorque aeternus annalium , non haec breuis et pudenda praedicatio colit; quin etiam 15 ta n to maiore consensu in uenerationem tu i th e atra ipsa con3 surgent, quanto magis de te scaenae silebunt. Sed quid ego istud adm iror, cum eos quoque honores qui tib i a nobis offeruntur aut delibare parcissime au t om nino soleas recusare ? N ihil ante tam uulgare tam paruum in senatu agebatur, u t 20 non laudibus principum im m o raren tu r, quibuscum que cen4 sendi necessitas accidisset. D e am pliando num ero gladia­ to ru m aut de instituendo collegio fabrorum consulebam ur, et quasi prolatis im peri finibus nunc ingentes arcus excessurosque tem plorum fastigium titulos, nunc menses etiam nec hos 25 singulos nom ini C aesarum dicabamus. P a tieb an tu r illi, et 5 quasi m eruissent laetab an tu r. A t nunc quis nostrum ta m ­ quam oblitus eius de quo refertu r censendi officium p rin ­ cipis honore consum it? T u ae m oderationis haec laus, (non) i laetemur his quibus fruimur Η Cusp, om. X 5 secus Puteolanus: secum M 6 de add. w, om. M 8 et quis M: ecquis Cusp [cf. c. 46.1) ignarus d : gnarus M 9 commissionibus Lipsius: commessacionibusilf 26 dicabamus Puteolanus: dicebamus M 29 non add. Lipsius, om. M 44

T R A I A N O AVG.

55. 7

constantiae nostrae, et tib i obsequim ur quod in curiam non ad certam en adulationum sed ad usum m unusque iustitiae conuenim us, hanc sim plicitati tuae u eritatiq u e gratiam rela­ tu ri, u t te quae uis uelle, quae non uis nolle credamus. In 5 cipim us inde desinim us ibi, a quo incipi in quo desini sub alio principe non posset. N am plerosque ex decretis honoribus et alii n on receperunt, nem o ante tan tu s fu it u t cred eretu r noluisse decerni; quod ego titulis om nibus speciosius reor, quando non trabibus au t saxis nom en tu u m sed m onim entis io aeternae laudis inciditur. Ib it in saecula fuisse principem cui florenti et incolum i num quam nisi m odici honores, saepius nulli decernerentur. E t sane si uelimus cum p riorum tem p o ru m necessitate certare, u in cem u r; ingeniosior est enim ad excogitandum sim ulatio p u e r ita te , seruitus lib ertate, m etus amore. Simul cum iam p ridem nouitas omnis adulatione consum pta sit, non alius erga te nouus honor superest, quam si aliquando de te tacere audeam us. Age, si quando pietas nostra silentium ru p it et uerecundiam tu a m uicit, quae qualiaque aut decernim us nos, 20 au t tu non recusas !— u t adpareat non superbia et fastidio te amplissimos honores repudiare, qui m inores non dedigneris. Pulchrius hoc, Caesar, quam si recusares om nes; nam recusare omnes am bitionis, m oderatio est eligere parcissimos. Quo tem peram ento et nobis et aerario (*## aerario) autem , quod 25 sum ptibus eius adhibes m odum , u t qui exhaustum non sis in nocentium bonis repleturus. S tan t ig itu r effigies tuae, quales olim ob egregia in rem publicam m erita priuatis dica­ b a n tu r; u isu n tu r eadem e m ateria Caesaris statuae qua B ru to ru m qua Cam illorum . N ec discrepat causa: illi enim i constantiae nostrae Catanaeus·. -tia nostra M 18 e t . . . uicit bis scripsit II 24 Post aerario lacunam statuerunt Itali; addito consulis, nobis quidem quod omni liberas suspicione, aerario uerba dedit editoribus w autem M : prodes bg 27 dicabantur H: dicebantur X 45

6

7

55 2 3

4

5

6

7

55.7

8

9

10

11

56

2

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

reges hostem que uictorem m oenibus d ep u leru n t, hic regnum ipsum quaeque alia captiuitas gignit, arcet ac sum m ouet, sedem que o b tin et principis ne sit dom ino locus. Ac m ihi in tu e n ti sapientiam tu am minus m irum u id e tu r, quod m o r­ tales istos caducosque titulos au t depreceris aut tem peres; 5 scis enim ubi uera principis, ubi sem piterna sit gloria. H i sunt honores in quos nihil flammis, nihil senectuti, nihil successoribus liceat. Arcus enim et statuas, aras etiam tem plaque dem olitur et obscurat obliuio, neglegit carp itq u e posteritas : contra co n tem p to r am bitionis et infinitae potestatis d om itor 10 ac frenator animus ipsa u etu state florescit, nec ab ullis magis la u d atu r quam quibus m inim e necesse est. Praeterea u t quisque factus est princeps, extem plo fama eius, in certu m bona an mala, ceterum aeterna est. N on ergo p erp etu a p rin ­ cipi fama, quae in u itu m m anet, sed bona concupiscenda est; 15 ea porro non im aginibus et statuis, sed u irtu te ac m eritis prorogatur. Q uin etiam leuiora haec, form am principis figuram que, non aurum melius uel arg en tu m quam fauor hom inum exprim at teneatque. Q uod quidem prolixe tib i cum ulateque co n tingit, cuius laetissima facies et amabilis 20 uultus in om nium ciuium ore oculis anim o sedet. Adnotasse uos credo, patres conscripti, iam d u d u m me non eligere quae referam . P ropositum est enim m ihi principem laudare, non principis facta. N am laudabilia m ulta etiam mali faciunt, ipse laudari nisi optim us non potest. Q uare non 25 alia m aior, im p erato r auguste, gloria tu a quam quod agenti­ bus tib i gratias nihil uelandum est, nihil o m itten d u m [est]. Q uid est enim in p rin cip atu tu o , quod cuiusquam praedicatio uel transilire uel p raeteruehi debeat ? Q uod m o m en tu m , quod im m o tem poris p u n ctu m , au t beneficio sterile au t ua- 30 cuum laude ? N o n omnia eius m odi, u t is optim e te laudasse 12 praeterea... aeterna est H Cusp (exemplo Cusp)}om. X bg, ecquid Liuineius: est quid M

46

27-28 quid

T R A I A N O AVG.

57. i

u id eatu r, qui liarrau erit fidelissime ? Q uo fit u t prope in im m ensum diffundatu r oratio mea, et necdum de biennio loquor. Q uam m u lta dixi de m oderatione, et qu an to plura 3 adhuc restant ! u t illud, quod secundum consulatum recepisti, S quia princeps et p ater deferebat; at postquam ad te im peri sum m am , et cum om nium reru m tu m etiam tu i potestatem , di tra n stu le ru n t, te rtiu m consulatum recusasti, cum agere ta m bonum consulem posses. M agnum est differre honorem , 4 gloriam maius. G estum consulatum m irer an non recep tu m ? io — gestum non in hoc urbis otio et intim o sinu pacis, sed iuxta barbaras gentes, u t illi solebant, quibus erat moris paluda­ m ento m u tare p raetex tam ignotasque terras uictoria sequi. P u lch ru m im perio gloriosum tibi, cum te socii atque amici 5 sua in patria, suis in sedibus adierunt. D ecora facies m ulta 6 15 post saecula consulis trib u n al uiridi caespite exstructum , nec fascium ta n tu m sed pilorum signorum que honore circum ­ datum . A ugebant m aiestatem praesidentis diuersi p ostu­ lantium habitus ac dissonae uoces, raraque sine in terp rete oratio. M agnificum est ciuibus iura, quid hostibus reddere! 7 20 speciosum certam fori pacem , quid im manes campos sella curuli uictorisque uestigio prem ere, im m inere m inacibus ripis tu tu m quietum que, spernere barbaros frem itus hostilem que terro rem non arm orum magis quam to garum ostentatione com pescere! Ita q u e non te apud imagines sed ipsum prae- 8 25 sentem audientem consalutabant im peratorem , nom enque quod alii dom itis hostibus, tu contem ptis m erebare. H aec laus acti consulatus, illa dilati, quod adhuc initio 5 7 p rincipatus u t iam exsatiatus honoribus et expletus consu­ la tu m recusasti, quem noni im peratores d estin atu m aliis in se 7 transtulerunt dg: -rint M 10 gestum d\ gestus M parum et sententiae et numeris uidetur satis facere; an consequi? sulis ante multa collocat X 25 audientem H : -temque X satiatus H Cusp·, excusatus X

12 sequi 15 con­ 28 ex­

57. i

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

2 transferebant. F u it etiam qui in p rincipatus sui fine, con­ sulatum quem dederat ipse, magna ex p arte iam gestum extorqueret et raperet. H oc ergo honore, quem et incipientes principes et desinentes adeo concupiscunt u t auferant, tu 3 otioso ac uacante priuatis cessisti. Inuidiosusne erat au t tib i 5 tertiu s consulatus au t principi prim us ? N am secundum im perator quidem , sub im peratore tam en inisti, nihilque im putare in eo uel honori potes uel exem plo nisi obsequium . 4 Ita uero, quae ciuitas quinquies atq u e etiam sexies consules uidit, non illos qui exspirante iam lib ertate p er uim ac 10 tu m u ltu m creabantur, sed quibus sepositis et absentibus in rura sua consulatus ferebantur, in hac ciu itate te rtiu m consulatum princeps generis hu m an i u t praegrauem recusasti ? 5 T an to n e Papiriis etiam et Q uintiis m od eratio r A ugustus et Caesar et p ater patriae? A t illos res publica ciebat. Q uid? te 15 non eadem res publica, non senatus, non consulatus ipse, qui sibi tuis um eris atto lli et augescere u id e tu r ? 58 N on te ad exem plar eius uoco, qui continuis consulatibus fecerat longum quendam et sine discrim ine an n u m : his te confero quos certum est, quotiens consules fu eru n t, non sibi 20 praestitisse. E rat in senatu te r consul, cum tu te rtiu m 2 consulatum recusabas. O nerosum nescio q u id uerecundiae tuae consensus noster indixerat, u t princeps totiens consul esses quotiens senator tu u s: nim ia m odestia istu d etiam 3 priuatus recusasses. A n consularis uiri trium phalisque illius 25 cum te rtio consul crea tu r ascendit ? N o n d eb itu m hoc illi, non uel sola generis claritate p ro m eritu m ? C o ntigit ergo p riu atis aperire annum fastosque reserare, et hoc quoque red d itae libertatis indicium fu it quod consul alius quam Caesar esset. Sic exactis regibus coepit liber annus, sic olim seruitus pulsa 30 8 imputare H : imputari A' potes M : potest to 14 Papiriis w: papirus M Quintiis w: quintus Ά1 15 at w. ad M 18 non zog: num M 27 promeritum w. prem- M

48

T R A I A N O AVO.

59.4

p riu ata fastis nom ina ind u x it. M iseros am bitionis, qui ita 4 consules sem per, u t sem per principes erant ! Q uam quam non am bitio quam liuor et m alignitas uideri p otest, omnes annos possidere, sum m um que illud p u rp u rae decus non nisi prae5 cerp tu m praefioratum que tran sm ittere. T u a m itero m agnani- 5 m itatem an m odestiam an ben ig n itatem prius m irer ? M agnanim itatis fu it ex petito sem per honore abstinere, m odestiae cedere, benignitatis p er alios frui. Sed iam tem pus est te ipsi consulatui praestare, u t m aiorem 59 io eum suscipiendo gerendoque facias. N am saepius recusare am biguam ac potius illam in terp reta tio n em h ab et, tam quam m inorem putes. T u quidem u t m axim um recusasti; sed hoc persuadere nem ini poteris, nisi aliquando et non recusaueris. C um arcus cum tropaea cum statuas deprecaris, trib u en d a 2 15 est uerecundiae tuae uenia; illa enim sane tib i dicantur. N unc uero postulam us, u t futuros principes doceas inertiae re ­ n u n tiare paulisper, delicias differre paulisper, et saltem ad breuissim um tem pus ex illo felicitatis somno u elu t excitari; induere praetex tam quam cum dare possent occuparint, 20 ascendere curulem quam detin ean t, esse denique quod concupierint, nec ideo ta n tu m uelle consules fieri u t fuerint. Gessisti alterum consulatum , scio; illum exercitibus, illum 3 prouinciis, illum etiam exteris gentibus poteris im putare, non potes nobis. A udim us quidem te om ne m unus consulis 25 obisse, sed audim us ; diceris iustissimus hum anissim us p atientissimus fuisse, sed diceris. A equum est aliquando nos iudicio nostro oculis nostris, non famae sem per et rum oribus credere. Q uousque absentes de absente gaudebim us ? L iceat 4 experiri an aliquid superbiae tib i ille ipse secundus consulatus 2 non M : non tam M ei (magis ante quam adi. w) 7magnani­ mitatis H: -itas X 15 nunc Lipsius: cum M (cum uero postulamus (ut recipias gerasque consulatum, postulamus) C. G. Schwarz) i j deli­ cias X : delictas H 18 excitari H : excitati X 21 concupierint coi. Caroliruhetisis·. -runt M

59.4

5

6

60

2

3

4

5

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

attu lerit. M u ltu m in com m utandis m oribus h o m inum m edius annus ualet, in principum plus. D idicim us quidem , cui u irtus aliqua contingat, omnes inesse; cupim us tam en experiri, an nunc quoque una eadem que res sit bonus consul et bonus princeps. N am p raeter id quod est ard u u m , duas easque 5 summas potestates sim ul capere, tu m inest u triq u e non nulla diuersitas, cum principem quam sim illim um esse priu ato , consulem quam dissimillimum deceat. A tque ego uideo proxim o anno consulatus recusandi hanc praecipuam fuisse rationem , quod eum absens gerere non 10 poteras. Sed iam u rb i uotisque publicis red d itu s, quid est in quo magis sis adprobaturus, quae q u an taq u e fu erin t quae desiderabamus ? P arum est u t in curiam uenias, nisi et conuocas; u t intersis senatui, nisi et praesides; u t censentes audias, nisi et perrogas. Vis illud augustissim um consulum 15 aliquando trib u n al m aiestati suae reddere ? ascende. Vis constare reuerentiam m agistratibus, legibus au cto ritatem , m odestiam postulantibus ? adire. Q uod enim interesset rei publicae, si priuatus esses, consulem te h ab ere t ta n tu m an et senatorem , hoc n u n c scito interesse, principem te h ab eat 20 ta n tu m an et consulem. His to t tan tisq u e rationibus q u am ­ quam m u ltu m relu ctata, uerecundia principis n o stri tandem tam en cessit. A t quem adm odum cessit ? N on se u t priuatis, sed u t priuatos sibi pares faceret. R ecepit enim te rtiu m consulatum , u t daret. N o u erat pudorem n o u erat m odera- 25 tionem hom inum , qui non sustinerent te rtio consules esse nisi cum te r consule. Bellorum istu d sociis olim, periculorum consortibus, parce tam en trib u e b a tu r, quod tu singularibus 2 prinpum H didicimus H Cusp : dicimus X 6 summas pot. simul cap. H: summas simul cap. pot. Cusp: simul cap. pot. summas X 7 simillimum esse priuato, consulem quam Cusp, om. M 18 interesset H Cusp: -est X 23 at X : ad H 25 pud. nou. mod. hom. H : mod. hom. nou. pud. X 27 sociis Puteolanus: ociis M

50

T R A I A N O AVG.

61. 6

uiris ac. de te quidem bene ac fo rtite r sed in toga m eritis praestitisti. \ triusque cura u triusque uigilantia obstrictus es, Caesar. Sed in principe rarum ac prope insolitum est, u t se p u te t obligatum , aut si p u te t am et. D ebes ergo, Caesar, et 5 soluis, et cum te r consules facis non tib i magnus princeps sed non ingratus amicus uideris; quin etiam perquam modica quaedam ciuium m erita fortunae tuae uiribus in maius ex­ tollis. Efficis enim u t ta n tu m tibi quisque praestitisse uideatu r, q u an tu m a te recepit. Q uid isti b enignitati precer, nisi io u t sem per obliges obligeris, in certum que facias, u tru m magis expediat ciuibus tuis debere tibi an praestitisse? E quidem illum an tiq u u m senatum contueri uidebar, cum te r consule adsidente te rtio consulem designatum rogari sententiam cernerem . Q uanti tu n c illi quantusque tu! 15 A ccidit quidem u t corpora quam libet ardua et excelsa procerioribus adm ota decrescant, item u t altissimae ciuium dignitates collatione fastigii tu i quasi dep rim an tu r, q u an to ­ que propius ad m agnitudinem tu am ascenderint, ta n tu m etiam a sua descendisse u id ean tu r. Illos tam en tu , quam quam 20 non potuisti tibi aequare cum uelles, adeo in edito collocasti, u t ta n tu m super ceteros q u an tu m infra te cernerentur. Si unius te rtiu m consulatum eundem in annum in quem tu u m contulisses, ingentis anim i specimen h ab eretu r. V t enim fe­ licitatis est q u an tu m uelis posse, sic m agnitudinis uelle 25 q u an tu m possis. L audandus quidem et ille qui consulatum te rtiu m m eru it, sed magis sub quo m e ru it: magnus memorandusque qui ta n tu m praem ium cepit, sed m aior qui capienti dedit. Q uid quod duos p ariter tertio consulatu, duos collegii tu i sanctitate decorasti ? u t sit nem ini d ubium hanc tibi 30 praecipuam causam fuisse extendendi consulatus tui, u t 2 praestitisti hic //, ante in toga X cum M 9 recepit H : recipit X collegas X

51

5 et cum Gruter·. sed 28 collegii Lipsius: collegit H:

6

7

61

2

3 4

5

6

61. 6

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

duorum consulatus am p lecteretu r collegam quc tc non uni 7 daret. V terquc n u p er consulatum alteru m gesserat a p atre tuo (id est quanto m inus quam a te !) d atu m ; u triu sq u e adhuc oculis paulo ante dimissi fasces oberrab an t, u triu sq u e solle­ mnis ille lictorum et praenuntius clam or auribus insederat, 5 cum rursus curulis rursusque p u rp u ra ; u t olim cum hostis in proxim o, et in sum m um discrim en adducta res publica, expertum honoribus u iru m posceret, non consulatus hom ini8 bus isdem sed idem hom ines consulatibus red d eb an tu r. T a n ta tibi bene faciendi uis, u t indulgentia tu a necessitates aem ule- 10 tur. M odo praetextas ex u eran t: resu m an t; m odo lictores abire iusserant : reuocent ; modo gratulantes am ici recesserant : 9 reu ertan tu r. H om inisne istud ingenium est, hom inis potestas, renouare gaudia redintegrare laetitiam , nullam que requiem gratulationibus dare neque alia repetendis consulatibus 15 10 interualla p erm ittere, nisi dum fin iu n tu r ? Facias ista semper, nec um quam in hoc opere au t anim us tuus au t fo rtu n a las­ setur; des quam plurim is tertios consulatus, et cum plurim is tertios consulatus dederis, sem per tam en plures quibus debeas dare supersint. 20 62 O m nium quidem beneficiorum quae m erentibus tr i­ b u u n tu r n on ad ipsos gaudium maius quam ad similes red u n d at; praecipue tam en ex h orum consulatu non ad partem aliquam senatus sed ad to tu m senatum ta n ta laetitia peruenit, u t eundem honorem omnes sibi et dedisse et ac- 25 2 cepisse uideantu r. N em pe enim hi sunt quos senatus, cum publicis sum ptibus m inuendis op tim u m quem que praeficeret, elegit, et quidem prim os. H oc est ig itu r hoc est, quod penitus 3 illos animo Caesaris insinuauit. A n p aru m saepe experti sumus hanc esse reru m condicionem , u t senatus fauor ap u d 30 i collegamque Med, et collegam £: et collegamque M 27 quem­ que zvg: quem M 28 et quidemLtuineius, quidem equidem M 29 experti sumus cod. Bruxellensis w: expertissimus H: -imis X

52

T R A I A N O AVG.

63. i

principem aut prosit aut noceat ? N onne paulo ante nihil magis exitiale erat quam illa principis cogitatio : ‘hunc senatus p ro b at, hic senatui carus est’ ? O derat quos nos am arem us, sed et nos quos ille. N u n c in ter principem 4 5 senatum que dignissimi cuiusque caritate certatu r. D em o n ­ stram us inuicem , credim us inuicem , quodque m axim um amoris m u tu i signum est, eosdem amamus. Proinde, patres 5 conscripti, fauete aperte, diligite constanter. N on iam dis­ sim ulandus est am or ne noceat, non prem endum odium ne io prosit: eadem Caesar quae senatus p ro b at im probatque. Vos ille praesentes, uos etiam absentes in consilio habet. T ertio consules fecit quos uos elegeratis, et fecit hoc ordine quo electi a uobis erant. M agnus u terq u e honor uester, siue eosdem 6 maxime diligit quos scit uobis esse carissimos, siue illis 15 nem inem praefert, quam uis aliquem magis am et. Proposita 7 sunt senioribus praem ia, iuuenibus exem pla. A deant fre­ q u e n te n t securas tan d em ac paten tes domos. Quisquis probatos senatui uiros suspicit, hic maxime principem p ro ­ m eretur. Sibi enim adcrescere p u ta t quod cuique ad stru atu r, 8 20 nullam que in eo gloriam p o n it, quod sit om nibus m aior, nisi maximi fu erin t quibus m aior est. Persta, Caesar, in ista 9 ratione propositi, talesque nos crede, qualis fama cuiusque est. H uic aures huic oculos intende : ne respexeris clandestinas existim ationes nullisque magis quam audientibus insidiantes 25 susurros. M elius om nibus quam singulis c red itu r: singuli enim decipere et decipi possunt, nem o omnes nem inem omnes fefellerunt. P raeu erto r iam ad consulatum tu u m , etsi sunt quaedam 6 3 ad consulatum quidem p ertin en tia, ante consulatum tam en: 30 in prim is quod com itiis tuis interfu isti candidatus, non consulatus ta n tu m sed im m ortalitatis et gloriae, et exempli 3 nos / / Cusp: non Λ' Liuineius : suscipit M

15 proposita w: prep- M 18 suspicit 23 clandestinas X : da.destinas H

63. i

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

2 quod sequerentu r boni principes, m ali m iraren tu r. V idit te populus Rom anus in illa u etere potestatis suae sede; perpessus es longum illud carm en com itiorum nec iam inridendam m oram consulque sic factus es u t unus ex 3 nobis, quos facis consules. Q uotus quisque p rin cip u m 5 antecedentium honorem istum aut consulatui h ab u it aut populo ? N on alii m arcidi somno, hesternaque cena redundantes, com itiorum suorum nuntios o p p erieb an tu r; alii sane peruigiles et insomnes, sed in tra cubilia sua illis ipsis consulibus a quibus consules re n u n tia b a n tu r, 10 4 exsilia et caedem m ach in ab an tu r ? O praua et inscia uerae maiestatis am bitio, concupiscere honorem quem dedigneris, dedignari quem concupieris, cum que ex proxim is hortis cam pum et com itia prospectes, sic ab illis abesse, tam quam 5 D anubio R henoque dirim are! Auerseris tu honori tu o 15 sperata suffragia, ren u n tiariq u e te consulem iussisse contentus, liberae ciuitatis ne sim ulationem quidem serues ? abstineas denique comitiis abstrusus atque abditus, quasi illic tib i non 6 consulatus d e tu r sed ab rogetur im perium ? H aec persuasio superbissimis dominis erat, u t sibi u id e re n tu r principes esse 20 desinere, si quid facerent tam quam senatores. Plerique tam en 7 non tam superbia quam m etu quodam subm ouebantur. An stuprorum sibi incestarum que n o ctiu m conscii, auspicia polluere sacratum que cam pum nefario au derent contam inare 8 uestigio ? N on adeo deos hom inesque contem pserant, u t in 25 illa spatiosissima sede hom inum deorum que coniectos in se oculos ferre ac p erp eti possent. T ib i contra et m oderatio tu a suasit et sanctitas, u t te et religioni deorum et iudiciis hom inum exhiberes. 64 Alii consulatum ante quam acciperent, tu et dum accipis 30 m eruisti. Peracta eran t sollemnia com itiorum , si principem 7 non M : nam w 16 consulem w. consule M -tati M 26 spaciosissima M : spec- X i 54

17 ciuitatis d.·.

T R A IA N O AVG.

65. 2

cogitares, iam que se omnis tu rb a com m ouerat, cum tu m irantibus cunctis accedis ad consulis sellam, adigendum te praebes in uerba principibus ignota, nisi cum iurare cogerent alios. Vides quam necessarium fu erit consulatum non recu5 sare. N on putassem us istu d te factu ru m fuisse, si recusasses. Stupeo, patres conscripti, necdum que satis au t oculis meis au t auribus credo, atque id en tid em me an audierim , an uiderim interrogo. Im p era to r ergo et Caesar et A ugustus (et) pontifex m axim us s te tit ante grem ium consulis, seditque io consul principe ante se stante, et sedit in tu rb atu s in territu s, et tam q u am ita fieri soleret. Q uin etiam sedens stan ti praeiit ius iurandum , et ille iu rau it, expressit explanauitque uerba q u i­ bus caput suum dom um suam, si scienter fefellisset, deorum irae consecraret. Ingens, Caesar, et p ar gloria tu a, siue 15 fecerint istu d postea principes, siue non fecerint. Vllane satis digna praedicatio est idem te rtio consulem fecisse quod prim o, idem principem quod p riu atu m , idem im peratorem quod sub im peratore ? Nescio iam, nescio, pulchriusne sit illud quod praeeunte nullo, an hoc quod alio praeeunte 20 iurasti. In rostris quoque simili religione ipse te legibus subiecisti, legibus, Caesar, quas nem o principi scripsit. Sed tu nihil am plius uis tib i licere quam nobis: sic fit, u t nos tib i plus uelim us. Q uod ego n u n c prim u m audio, n u n c prim u m disco; 25 non est princeps super leges sed leges super principem , idem que Caesari consuli quod ceteris non licet. Iu ra t in leges atten d en tib u s dis (nam cui magis quam Caesari a t­ te n d a n t ?), iu rat obseruantibus his quibus idem iurandum est, non ignarus alioqui nem ini religiosius quod iu rau erit 4 fuerit g: fuit M 7 an (20) coi. Londinensis adi. 16983 et alii·. aut M 9 et add.Liuineius, om. M 11 stanti 77, om. X praeiit II: praebuit AT 25 super (2°) cod. Bruxellensis et alii: supra M 27 leges Lipsius: legem M cui wg : cum M 55

2

3

4

65

2

65. 2

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

custodiendum , quam cuius maxime in terest non peierari. I t a ­ que et abiturus consulatu iurasti te nihil contra leges fecisse. M agnum hoc erat cum p rom itteres, maius p o stquam praesti3 tisti. Iam totiens procedere in rostra, inascensum que illum superbiae princip u m locum terere, hic suscipere hic ponere 5 m agistratus, quam dignum te quam que diuersum consuetu­ dini illorum , qui pauculis diebus gestum consulatum , im m o non gestum abiciebant per edictum ! H oc pro contione pro rostris, pro iure iurando, scilicet u t prim is extrem a congrue­ rent, u tq u e hoc solo intelleg eren tu r ipsi consules fuisse, 10 quod alii non fuissent. 66 N on transilui, patres conscripti, principis n o stri consu­ latum , sed eundem in locum contuli, q u id q u id de iure iurando dicendum erat. N eque enim u t in sterili ieiunaque m ateria eandem speciem laudis deducere ac spargere atq u e 15 2 identidem tractare debem us. In lu x erat prim us consulatus tu i dies, quo tu curiam ingressus n u n c singulos, n u n c u n iuersos adhortatu s es resum ere lib ertatem , capessere quasi communis im peri curas, inuigilare publicis u tilitatib u s et 3 insurgere. Omnes ante te eadem ista d ixerunt, nem ini tam en 20 ante te creditum est. E ra n t sub oculis naufragia m u lto ru m , quos insidiosa tran q u illitate prouectos im prouisus tu rb o p e r­ culerat. Q uod enim tam infidum m are quam blanditiae principum illorum , quibus ta n ta leuitas ta n ta fraus, u t facilius esset iratos quam propitios cauere ? T e uero securi et alacres 25 4 quo uocas sequim ur. lubes esse liberos: erim us; iubes quae sentimus prom ere in m edium : proferem us. N eque enim ad ­ huc ignauia quadam et insito to rp o re cessauimus: te rro r et m etus et misera illa ex periculis facta p ru d en tia m onebat, u t a re publica ((ubi) erat autem om nino res publica ?) oculos 30 i peierari Lipsius: -are M 6 consuetudini g: -dine M 15 de­ ducere M: did- Liuineius 25 cauere Aem. Baehrens·. cabere 11 : habere A 30 ubi addidi (cf. S3. 5 ubi est autem), nulla d, om. M

56

T R A I A N O AVO.

67. 6

aures animos auerterem us. A t nunc tu a dextera tuisque pro- 5 missis freti et innixi, obsaepta diutina seru itu te ora reseramus, frenatam que to t malis linguam resoluimus. Vis enim tales esse nos quales iubes, nihilque exhortationibus tuis fucatum , 5 nihil subdolum , (nihil) denique quod cred en tem fallere paret non sine periculo fallentis. N eque enim um quam deceptus est princeps, nisi qui prius ipse decepit. E quidem h u n c parentis publici sensum cum ex oratione 6 7 eius tu m p ro n u n tiatio n e ipsa perspexisse uideor. Quae enim io illa grauitas senten tiaru m , quam inadfectata ueritas uerborum , quae adseueratio in uoce, quae adfirm atio in u u ltu , q u an ta in oculis h ab itu gestu, to to denique corpore fides! T e n e b it ergo sem per qu id suaserit, scietque nos, quotiens 2 lib ertatem quam dedit experiem ur, sibi parere. N ec ueren- 3 15 dum est ne incautos p u te t si fidelitate tem p o ru m constanter u tam u r, quos m em init sub malo principe aliter uixisse. N uncupare uota et pro aetern itate im perii et pro salute principum , im m o pro salute prin cip u m ac p ro p ter illos pro a e tern itate im perii solebamus. H aec pro im peratore nostro 4 20 in quae sint uerba suscepta, operae p retiu m est adnotare. ‘Si bene rem publicam et ex u tilita te om nium (rexerit).’ D igna u o ta quae sem per suscipiantur sem perque soluantur. E git cum dis ipso te auctore, Caesar, res publica, u t te sospi- 5 te m incolum em que p raestaren t, si tu ceteros praestitisses; si 25 contra, illi quoque a custodia tu i capitis oculos dim ouerent teq u e relin q u eren t uotis, quae non palam susciperentur. Alii 6 se superstites rei publicae o p tab an t faciebantque; tib i salus tua inuisa est, si non sit cum rei publicae salute coniuncta. N ihil pro te pateris optari, nisi expediat optantibus, 5 nihil denique Burnouj, denique nihil d: denique M 8 ex oratione Scriuerius: exhortacione M 9 perspexisse II : resp- AT 10 uerborum quae M ei Cusp: uerbo rerum que M 19 imperatore Perizonit/s: imperio M 21 rexerit adi. Keil, rexeris Puteolanus, om. M 25 dimouerent coi. Bruxellensis et alii: demou- M 57

67. 6

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

om nibusque annis in consilium de te deos m ittis, exigisque u t sententiam suam m u te n t, si talis esse desieris qualis electus 7 es; sed ingenti conscientia, Caesar, quasi pacisceris cum dis, u t te si m ereberis seruent, cum scias an m erearis nem inem 8 magis quam deos scire. N onne uobis, patres conscripti, haec 5 diebus ac noctibus agitare secum u id e tu r: ‘Ego quidem in me, si om nium utilitas ita posceret, etiam praefecti m anum arm aui; sed ne deorum quidem au t iram au t neglegentiam deprecor, quaeso im m o et obtestor, ne u m q u am pro me u o ta res publica inuita suscipiat, au t si susceperit in uita ne 10 debeat’ ? 68 Capis ergo, Caesar, salutis tu ae gloriosissim um fru ctu m ex consensu deorum . N am cum excipias u t ita dem um te dei seruent, si bene rem publicam et ex u tilita te om nium rexeris, certus es bene te rem publicam et ex u tilita te om nium 15 2 regere cum seruent. Ita q u e securus tib i et laetus dies exit, qui principes alios cura et m etu d istinebat, cum suspensi et atto n iti, parum q u e confisi patien tia nostra, hinc atque inde 3 publicae seruitutis nuntios exspectarent. A c si fo rte aliquos flumina niues u en ti praepedissent, statim hoc illud esse 20 credebant quod m e re b an tu r; nec erat discrim en ullum pauoris, propterea quod cum a malo p rincipe tam q u am successor tim e a tu r quisquis est dignior, cum sit nem o n o n di4 gnior, omnes tim en tu r. T u am securitatem non m ora n u n tio ­ rum , non litte ra ru m tard itas differt. Scis tib i ubique iurari, 25 cum ipse iuraueris om nibus. N em o hoc non sibi praestat. 5 Amamus quidem te in q u an tu m m ereris; istud tam en non tu i facimus am ore sed nostri, nec u m q u am inlucescat dies quo pro te n u n cu p et uota n o n u tilitas nostra sed fides, 2 mutent X: mittent H talis esse Aled: tulisse AI 3 ingenti AI: ingens tibi Keil (retento qua) quasi Aem. Baehrens: qua M 13 dei M (sicut poscunt numeri; non, ut fere alibi, dii) 15 et ex utili­ tate omnium (animi Cusp) Il Cusp, om. X 16 regere II Cusp: gerere X 17 distinebat X : dest- H 23 quisquis b: quisque AI

58

T R A I A N O AVG.

69. s

Caesar. T u rp is tu tela principis, cui potest im putari. Q ueri lib et quod in secreta nostra non in q u iran t principes nisi quos odim us. N am si eadem cura bonis ac malis esset, quam u bique adm irationem tu i, quod gaudium exsultationem que 5 deprenderes, quos om nium cum coniugibus ac liberis, quos etiam cum dom esticis aris focisque sermones ! Scires mollis­ simis istis auribus parci. E t alioqui, cum sint odium am orque contraria, hoc perqu am simile h ab en t, quod ibi in tem p e­ rantius am am us bonos principes, ubi liberius malos odimus, io C episti tam en et adfectus nostri et iudicii experim entum , q u an tu m m axim um praesens capere potuisti, illo die quo sollicitudini pu d o riq u e candidatorum ita consuluisti, ne ullius gaudium alterius tristitia tu rb a re t. Alii cum laetitia, alii cum spe recesserunt; m ultis g ratu lan d u m , nem o conso­ c ia n d u s fuit. N ec ideo segnius iuuenes nostros exhortatus es, senatum circum irent, senatui supplicarent, atque ita a p rin ­ cipe sperarent honores, si a senatu petissent. Q uo quidem in loco, si quibus opus exem plo, adiecisti u t te im itaren tu r. A r­ duum , Caesar, exem plum , et quod im itari non magis quis2o quam candidatorum quam principum possit. Quis enim uel uno die reu eren tio r senatus candidatus, quam tu cum omni uita tu m illo ipso tem pore quo iudicas de candidatis ? An aliud a te quam senatus reuerentia o b tin u it, u t iuuenibus clarissimae gentis deb itu m generi honorem , sed ante quam 25 d eb ere tu r offerres ? T an d em ergo nobilitas non obscuratur sed in lu stratu r a principe, tan d em illos ingentium uirorum nepotes, illos posteros libertatis nec te rre t Caesar nec p au et; quin im m o festinatis honoribus am plificat atque auget, et m aioribus suis red d it. Si qu id usquam stirpis antiquae, si quid 30 residuae claritatis, hoc am plexatur ac refouet, et in usum rei 5 deprenderes II: deprehenderes A' 9 liberius II Cusp: liberalius X 14 consolandus d: consulandus I I : consulendus A' 16 circumirent I I : -ret X a A', om. H 30 ac H: et X 59

6 7

69

2 3

4

5

69. 5

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

6 publicae prom it. S u n t in honore h o m inum et in ore famae magna nom ina (excitata) ex tenebris obliuionis indulgentia Caesaris, cuius haec in ten tio est u t nobiles et conseruet et faciat. 70 P raefuerat prouinciae quaestor unus ex candidatis inque ea ciuitatis amplissimae reditus egregia co n stitutione fu n d a- 5 2 uerat. H oc senatui adlegandum putasti. C u r enim te principe, qui generis tu i claritatem u irtu te superasti, d eterior esset condicio eorum qui posteros habere nobiles m ereren tu r, quam eorum qui parentes habuissent ? O te dignum qui de m agistratibus nostris sem per haec nunties, nec poenis 10 3 m alorum sed bonorum praem iis bonos facias ! Accensa est iuuentus erexitque animos ad aem ulandum quod laudari uidebat, nec fuit quisquam quem non haec cogitatio subiret, cum sciret quid q u id a quoque in prouinciis bene fieret, 4 omnia te scire. V tile est, Caesar, et salutare praesidibus 15 prouinciarum hanc habere fiduciam, p aratu m esse san ctitati industriae suae m axim um praem ium , iudicium principis 5 suffragium principis. A dhuc autem quam libet sincera re c ta ­ que ingenia, etsi non d eto rq u eb at, h eb etab at tam en misera 6 sed uera rep u ta tio : ‘Vides enim : si quid bene fecero sciet 20 7 Caesar ? aut si scierit testim onium re d d e t? ’ Ita eadem illa seu neglegentia seu malignitas principum , cum male consultis im punitatem , recte factis nullum praem ium polliceretur, nec 8 illos a crim ine et hos deterreb at a laude. A t n u n c si bene aliquis prouinciam rexerit, huic quaesita u irtu te dignitas 25 offertur. P a te t enim om nibus honoris et gloriae cam pus : ex hoc quisque quod concupiit p e ta t et adsecutus sibi debeat. Prouinciis quoque in posterum et in iu riaru m m e tu m et accusandi necessitatem remisisti. N am si p ro fu erin t quibus i ore Liuineius·. honore M 2 ‘fortasse excitata’ Keil, alii alia·, om. M 3 intentio est H Cusp, om. A’ faciat JF. Baehrens: afficiat I I : efficiat X 4 inque ea I I : in quem X 5 ciuitatis amplissimae Lipsius: ciuitas am­ plissima ili reditus //: redditus A' 16 paratum zv: -tam M 27 con­ cupiit H : cupiit A' 29 profuerint Λ1 : profuerit Plinium dedisse suspicor

60

T R A I A N O AVO.

71. 6

gratias egerint, de nullo queri cogentur # * * et alioqui nihil magis prodesse candidato ad sequentes honores quam p er­ actos. O ptim e m agistratus m agistratu, honore honor p etitu r. Volo ego, qui prouinciam rexerit, non ta n tu m codicillos am i5 eorum nec urbana coniuratione eblanditas preces sed decreta coloniarum decreta ciu itatu m adleget. Bene suffragiis consu­ larium u iro ru m urbes populi gentes in seru n tu r. Efficacissim um pro candidato genus est rogandi gratias agere. Iam quo adsensu senatus, quo gaudio exceptum est, cum io candidatis u t quem que nom inaueras osculo occurreres, deuexus quidem in planum et quasi unus ex g ratu lan tib u s ! T e magis m irer, an im probem illos qui effecerunt u t istud m a­ gn u m u id e re tu r, cum u elu t adfixi curulibus suis m anum ta n tu m et hanc cu n ctan te r et pigre et im p u tan tib u s similes 15 p ro m eren t? C o n tig it ergo oculis nostris antiqua facies, princeps aequatus candidatis, et simul stantis in tu eri parem accipientibus honorem qui dabat. Q uod factum tu u m a cuncto senatu quam uera acclam atione celebratum est: ‘T a n to m aior, ta n to augustior’ ! N am cui nihil ad augendum 20 fastigium superest, hic uno m odo crescere p o test, si se ipse su m m itta t securus m agnitudinis suae. N eque enim ab ullo periculo fo rtu n a principim i longius abest quam hum ilitatis. M ihi quidem non tam hum anitas tu a quam in ten tio eius adm irabilis u id eb atu r. Q uippe cum orationi oculos uocem 25 m anum com m odares, u t si alii eadem ista mandasses, omnes com itatis num eros obibas. A tque etiam , cum suffragatorum

9

71 2

3 4

5

6

i lacunam, statuit Keilj magis prodesse (sciunt) W. Baehrens·. magis prodest . . . quam peractus optime magistratus. (Magistratus) magistratu B. Rhenanus 2 magis] mauis Rappold 6 bene Lipsius·. ne M 12 magis mirer H : mirer magis X 14 hanc Med : hunc M 15 anti­ qua scripsi: insolita Catanaeus, insolita ante ed. lumina·, ante M 16 equatus candidatis corrector cod. Parisini lat. 8556'· equitus candidatus M ; locus multum uexatus, unde excidisse aliquid suspicor, principis (ita i) aequati {ita Suster) candidatis editores 18 acclamatione wg: adamacione M

61

71. 6

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

nom ina lionore quo solent exciperentur, tu quoque in te r excipientes eras, et ex ore Caesaris ille senatorius adsensus 7 audiebatur, quodque apud principem perhibere testim onium m erentibus gaudebam us, p erh ib eb atu r a principe. Faciebas ergo, cum diceres optim os; nec ipsorum m odo u ita a te sed 5 iudicium senatus com probabatur, ornarique se, non illos magis quos laudabas, laetab atu r. 72 Iam quod precatus es (caelites), u t illa ipsa ordinatio com i­ tiorum bene ac feliciter eueniret nobis rei publicae tibi, nonne tale est u t nos h u n c ordinem u o to ru m conuertere debeam us, 10 eosdemque obsecrare u t om nia quae facis quaeque facies prospere cedant tib i rei publicae nobis, uel si breuius sit optandum , u t u n i tib i in quo et res publica et nos sumus ? 2 F u it tem pus, ac nim ium diu fu it, quo alia aduersa alia se­ cunda principi et nobis: nunc com m unia tib i nobiscum tam 15 laeta quam tristia, nec magis sine te nos esse felices quam tu 3 sine nobis potes. A n si posses in fine u o to ru m adiecisses u t ita precibus tuis di adnuerent, si iudicium n o stru m m ereri perseuerasses ? Adeo nihil tib i am ore ciuium antiquius, u t ante a nobis deinde a dis, atque ita ab illis am ari uelis, si a 20 4 nobis ameris. E t sane p riorum prin cip u m exitus docuit, ne a dis quidem am ari nisi quos hom ines am ent. A rd u u m erat has precationes tuas laudibus adaequare; adaequauim us 5 tam en. Q ui amoris ardor, qui stim uli, quae faces illas nobis exclamationes subiecerunt! N on nostri, Caesar, ingenii, sed 25 tuae u irtu tis tu o ru m q u e m eritorum uoces fu eru n t, quas nulla um quam adulatio in u en it, nullus cuiquam te rro r expressit. 6 Quem sic tim uim us u t haec fingerem us ? quem sic am auim us u t haec faterem u r? N osti necessitatem seru itu tis: ecquando 2 Caesaris H : principis X 8 iam Hearne·. nam M caelites ex. gr. addidi, om. M 11 eosdemque deos denique w, deosque Liuineius: eos denique M 27 cuiquam I I : cuiusquam X 29 ecquando . . . ecquando Liuineius·. et quando . . . et quando M

62

T R A I A N O AVG.

74. i

simile aliquid audisti, ecquando dixisti? M u lta quidem excogitat m etus, sed quae adpareant quaesita ab inuitis. A liud sollicitudinis aliud securitatis ingenium est; alia tristiu m inuentio, alia g au d en tiu m : n e u tru m simulationes 5 expresserint. H ab en t sua uerba miseri, sua uerba felices, u tq u e iam m axim e eadem ab utrisq u e d icantur, aliter d icuntur. T estis ipse es quae in om nium ore laetitia. N on am ictus cuiquam non habitus quem m odo extulerat. In d e resultantia uocibus tecta, nihilque tantis clamoribus satis clausum . Quis io tu n c non e uestigio suo exsiluit ? quis exsiluisse sensit ? M u lta fecimus sponte, plura in stinctu quodam et im perio; nam gaudio quoque cogendi uis inest. N u m ergo m odum ei tu a saltem m odestia im posuit ? N on q u an to magis a te rep rim e­ b a tu r exarsim us? n o n contum acia, Caesar; sed u t in tua 15 p o testate est an gaudeam us, ita in q u an tu m nec in nostra. C om probasti et ipse acclam ationum nostrarum fidem lacrim arum tu a ru m u eritate. Vidim us hum escentes oculos tuos dem issum que gaudio u u ltu m , ta n tu m q u e sanguinis in ore q u an tu m in anim o pudoris. A tq u e hoc magis incensi 20 sumus u t precarem ur, ne quando tibi non eadem causa lacrim arum , u tq u e n um quam frontem tu am (adduceres). H oc ipsum has nos sedes quasi responsuras interrogem us, u id erin tn e um quam principis lacrim as; at senatus saepe u id eru n t. O nerasti futuros principes, sed et posteros nostros. 25 N am et hi a principibus suis exigent, u t eadem audire m erean tu r, et illi quod non audiant in d ig n ab u n tu r. N ihil magis possum proprie dicere, quam quod d ictum est a cuncto senatu : Ό te felicem ’ ! Q uod cum dicerem us, non opes tuas sed anim um m irabam ur. Ea enim dem um uera 2 appareant X : appareat H 5 miseri wg: misera M 8 modo M : ‘forte domo’ Lipsius 10 ex siluis se M, corr. Itali; se add. Madvig (fortasse recte) 18 demissumque Med : dim- M 21 tuam A: tua H adduceres add. Schuster, om. M zz nos sedes H: sedes nos X interrogemus X : interrogem H 26 mereantur w: merentur M

63

7

73 2

3

4

5

6

74

74. i

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

2 felicitas, felicitate dignum uideri. Sed cum m u lta illo die dicta sunt sapienter et grauiter, tu m uel in prim is: ‘C rede nobis, crede tib i.’ M agna hoc fiducia nostri, m aiore tam en tu i 3 diximus. Alius enim fortasse alium., ipsum se nem o deceperit, introspiciat m odo u itam seque qu id m ereatu r in terro g et. 5 Proinde dabat uocibus nostris fidem apud op tim u m p rin ci­ pem, quod apud malos detrah eb at. Q uam uis enim faceremus quae am antes solent, illi tam en non am ari se credebant sibi. 4 Super haec precati sumus, u t sic te am arent di q u em ad ­ m odum tu nos. Quis hoc au t de se au t principi diceret 10 m ediocriter am anti ? Pro nobis ipsis quidem haec fu it summa uotorum , u t nos sic am arent di quom odo tu . E stne uerum , quod in ter ista clamauimus : ‘O nos felices’ ? Q uid enim felicius nobis, quibus non iam illud o p tan d u m est, u t nos 5 diligat princeps, sed di quem adm odum princeps ? C iuitas 15 religionibus dedita, sem perque deorum indulgentiam pie m erita, nihil felicitati suae p u ta t adstrui posse, nisi u t di Caesarem im iten tu r. 75 Sed quid singula consector et colligo ? quasi uero aut oratione com plecti au t m em oria consequi possim, quae uos, 20 patres conscripti, ne qua intercip eret obliuio, et in publica 2 acta m itten d a et incidenda in aere censuistis. A nte orationes principum ta n tu m eius m odi genere m o n im en to ru m m andari aetern itati solebant, acclamationes quidem nostrae parietibus curiae claudebantur. E ran t enim quibus nec senatus gloriari 25 3 nec principes possent. Etas uero et in uulgus exire et posteris prodi cum ex u tilitate tu m ex d ig nitate publica fu it, prim u m ut orbis te rra ru m pietatis nostrae ad h ib eretu r testis et conscius; deinde u t m anifestum esset audere nos de bonis malisque principibus non ta n tu m post ipsos iudicare; po- 30 strem o u t experim ento cognosceretur et ante nos gratos, sed 10 quis d : qui M 17 felicitati Aldus·, -tatis M II Cusp : princeps X [porr, w)

64

26 principes

T R A I A N O AVO.

76.5

miseros fuisse, quibus esse nos gratos probare antea non licuit. A t qua contentione, quo nisu, quibus clamoribus expostulatu m est, ne adfectus nostros ne tu a m erita supprimeres, denique u t in posterum exemplo prouideres ! D iscant et 5 principes acclam ationes ueras falsasque discernere, habeantque m uneris tu i quod iam decipi non p o te ru n t. N on in stru ­ endum illis ite r ad bonam fam am , sed non deserundum ; non subm ouenda adulatio sed non reducenda est. C ertu m est et quae facere et quae debeant audire si faciant. Q uid n u n c ego io super ea, quae sum cum to to senatu precatus, pro senatu precer, nisi u t haereat anim o tu o gaudium , quod tunc oculis p ro tu listi; ames illum diem et tam en uincas, noua m erearis, noua audias ? eadem enim dici nisi * * * facta non possunt. 15 Iam quam an tiq u u m quam consulare, quod trid u u m to tu m senatus sub exem plo p atientiae tuae sedit, cum interea nihil praeter consulem ageres ! In terro g atu s censuit quisque quod p lacu it; (licuit) dissentire discedere, et copiam iudicii sui rei publicae facere ; consulti omnes atque etiam dinum erati 20 sumus, u icitq u e sententia non prim a sed melior. A t quis antea loqui, quis hiscere audebat, p raeter miseros illos qui prim i in terro g ab an tu r ? C eteri quidem defixi et atto n iti ipsam illam m u tam ac sedentariam adsentiendi necessitatem quo cum dolore animi, quo cum totius corporis horrore 25 p e rp etieb an tu r ! V nus solusque censebat, quod sequerentur omnes et omnes im p ro b aren t, in prim is ipse qui censuerat. Adeo nulla magis om nibus displicent, quam quae sic fiunt tam q u am om nibus placeant. Fortasse im perator in senatu ad reu eren tiam eius com ponebatur; ceterum egressus statim se 2 nisu H : nixu X 13 lacunam, statuit Keil; nisi (ob eadem) facta Catanaeus 16 patientiae tuae H Cusp: tui X 17 interrogatus censuit C. F. JV. Mueller: interrogauit M 18 licuit add. Haupt, om. M 20 at dg : aut M 814647

65

F

4 5

6

76 2

3

4

5

76.5

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

recipiebat in principem , om niaque consularia officia abicere 6 neglegere contem nere solebat. Ille uero ita consul, u t si ta n tu m consul foret, nihil infra se p u ta b at, nisi quod infra 7 consulem esset. Ac p rim um ita domo pro g red ieb atu r, u t illum nullus adparatus adrogantiae principalis, nullus p rae- 5 cursorum tu m u ltu s d etineret. Vna erat in lim ine m ora 8 consultare aues reuererique n u m in u m m onitus. N em o p ro ­ tu rb ab a tu r, nem o sub m o u eb atu r; ta n ta uiatoribus quies, tantus p u dor fascibus, u t plerum que aliena tu rb a subsistere et 9 consulem et principem cogeret. Ipsius quidem officium tam 10 m odicum tem peratu m , u t antiquus aliquis m agnusque consul sub bono principe incedere uid eretu r. Ite r illi saepius in forum , freq u en ter tam en e t in cam pum . 7 7 N am com itia consulum obibat ipse; ta n tu m ex ren u n tiatio n e eorum uoluptatis, q u an tu m prius ex destinatione capiebat. 15 2 S tabant candidati ante curulem principis u t ipse an te consulis steterat, adigebanturque in uerba in quae paulo ante ipse iurauerat princeps, qui ta n tu m p u ta t esse in iure iurando, u t illud et ab aliis exigat. Reliqua pars diei trib u n ali dabatur. 3 Ibi uero quanta religio aequitatis, quanta legum reuerentia ! 20 A dibat aliquis u t principem : respondebat se consulem 4 esse. N ullius ab eo m agistratus ius, nullius auctoritas im m inuta est; aucta etiam , siquidem pleraque ad praetores rem itteb at, atque ita u t collegas uocaret, non quia populare 5 gratum que audientibus, sed quia ita sentiebat. T a n tu m 25 dignationis in ipso honore po n eb at, u t n o n amplius esse censeret, quod aliquis collega adp ellaretu r a principe, quam quod p raeto r esset. A d hoc tam adsiduus in trib u n ali, u t 6 labore refici ac reparari uid eretu r. Quis n o stru m idem curae, idem sudoris insum it ? quis adeo expetitis honoribus au t 30 i a b j i c e r e Liuineius: a b i g e r e M 3 i n f r a (2°) X : i n t r a H s u l e m Catanaeus: eos M 7 p r o t u r b a b a t u r H : p e r t u r b - Λ” t e m p e r a t u m add. t a m X 2 13 illi w . illis Μ

66

4

con­

ii

ante

T R A I A N O AVG.

79. i

deseruit aut sufficit ? E t sane aequum est ta n tu m ceteris praestare consulibus ipsum qui consules facit: quippe etiam fortuna u id e b a tu r indignum , si posset lionores dare qui gerere non posset. F actu ru s consules doceat, accepturisque 5 am plissim um honorem persuadeat scire se, quid sit quod d ab it: sic fit u t illi quoque sciant quid acceperint. Q uo iustius senatus u t susciperes q u artu m consulatum et rogauit et iussit. Im p eri hoc uerbum , non adulationis esse obsequio tu o crede, quod non alia in re magis aut senatus io exigere a te aut tu praestare senatui debes. V t enim cetero ru m hom inum ita principum , illorum etiam qui sibi di u id e n tu r, aeuum om ne et breue et fragile est. Itaq u e o p ti­ m um quem que n iti et contendere decet u t post se quoque rei publicae prosit, m oderationis scilicet iustitiaeque m oni15 m entis, quae prim a statuere consul potest. H aec nem pe in ten tio tua u t lib ertatem reuoces ac reducas. Q uem ergo h o ­ norem magis am are, quod nom en usurpare saepius debes, quam quod p rim um in u en it reciperata libertas ? N on est m inus ciuile et principem esse p ariter et consulem quam 2 0 ta n tu m consulem. H abe etiam rationem uerecundiae collegarum tu o ru m , collegarum in q u am : ita enim et ipse loqueris et nos loqui uis. Onerosa erit m odestiae illorum te rtii consu­ latus sui recordatio, donec te saepius consulem uideant. N eque enim potest non nim ium esse priuatis, quod principi satis est. 25 A dnuas, Caesar, optan tib u s, quibusque apud deos adesse consuesti, quorum potes ipse u otorum , com potes facias. T ib i fortasse sufficiat tertiu s consulatus, sed nobis ta n to

7

8

78

2

3

4

79

u i d e b a t u r M : u i d e a t u r Madvig p o s s e t dg: p o s s it M 4 posset p o s s it £ Madvig a c c e p t u r i s q u e Catanaeus: - t u r u s q u e M 10 t u / / , om. X i i sib i d ii / / : d ii sibi X 12 a e u u m d·. e q u u m M 18 r e c i p e r a t a H: r e c u p e r a t a X 2 0 h a b e Liuineius·. habes M u e r e c u n d i a e ] hinc usque ad c. 80. 3 a t q u e praesto est R 22 te r tii co n su la tu s M : te r ti consul R 23 s a e p i u s R , om. M 26 q u o ru m M : hos q u ib u s R 2 7 t i b i R , om. M (post f o r ta s s e add. d) 3

M:

67

79. i

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

minus sufficit. Ille nos instituit induxit, u t te iteru m iteru m 2 que consulem habere cupiamus. Remissius istud co n ten d ere­ mus, si adhuc nescirem us qualis esses fu tu ru s: tolerabilius 3 fuit experim entum tu i nobis quam usum negari. D ab itu rn e rursus uidere consulem illum ? A udiet red d et quas proxim e 5 uoces, praestabitque gaudium q u an tu m ipse p ercip iet ? P rae­ sidebit laetitiae publicae auctor eius et causa, te m p ta b it4 que adfectus nostros u t solet cohibere nec p o te rit ? P ietati certe senatus cum m odestia principis felix speciosum que cer­ tam en, seu fuerit uicta seu uicerit. E quidem incognitam 10 quandam proxim aque m aiorem praesum o laetitiam . Quis enim est tam modicilli ingenii qui non ta n to m eliorem con5 sulem speret, qu an to saepius fu erit ? Alius se a continuo labore, etsi non desidiae ac u o lu p tati dedisset, otio tam en et quiete recreasset; hic consularibus curis exsolutus principales 15 resum psit, tam diligens tem p eram en ti, u t nec consulis 6 officium princeps nec principis consul ad p eteret. Videm us u t prouinciarum desideriis, u t singularum etiam ciu itatu m precibus occurrat. N ulla in audiendo difficultas, nulla in respondendo mora. A d eu n t statim , d im ittu n tu r statim , 20 tandem que principis fores exclusa legationum tu rb a non obsidet. 80 Quid ? in om nibus cognitionibus quam m itis seueritas, quam non dissoluta clem entia! N on tu locupletando fisco operatus sedes, nec aliud tibi sententiae tuae p retiu m quam 25 i i n d u x i t R: e t i n d u x i t i l i 3 n e s c i r e m u s R: n o n s c i r e m u s M 5 red d et M : re d d e tq u e R 8 nec ili : no n R 9 c e r t e R, om. il i 11 q u a n d a m p r o x i m a q u e m a i o r e m i l i : q u o n d a m p r o x i m a m q u e m a i o r u m R 12 e st i l i : e x R m o d i c i l l i i l i : d o c il i R i n g e n i i H: i n g e n i o RXb q u i 71/ , om. R 13 se a c o n t i n u o l a b o r e e ts i n o n R·. c o n t i n u o s l a b o r e s si n o n i i : l a b o r e s si n o n c o n t i n u o s X l : si n o n c o n t i n u o s l a b o r e s {tu videtur) X2 14 u o l u p t a t i i l i : u o l u n t a t i b u s R 16 n e c i l i : n e R 17 u i d e m u s i l i : u i d e a m u s R 18 c i u i t a t u m i l i : c i u i t a t i u m R 19 p r e c i b u s RH\ p r e s id ii s A' 2 4 q u a m i l i , om. R cle m e n tia i l i : c l e m e n t i a cui R t u R, om. M 25 o p e r a t u s R , om. M

68

T R A IA N O

AVO.

81. 3

bene indicasse. S tan t ante te litigatores non de fortunis suis 2 sed de tua existim atione solliciti, nec tam u eren tu r, quid de causa sua quam qu id de m oribus sentias. O uere prin - 3 cipis atque etiam dei curas, reconciliare aemulas ciuitates, 5 tu m en tesq u e populos non im perio magis quam ratione com pescere; interced ere in iq u itatib u s m agistratuum , in­ fectum que reddere q u id q u id fieri non o p o rtu e rit; postrem o uelocissimi sideris m ore omnia inuisere omnia audire, et u ndecum que inuocatum statim uelu t adesse et adsistere! io T alia esse crediderim , quae ille m undi parens tem p erat n u tu , 4 si quando oculos dem isit in terras, et fata m ortalium inter diuina opera num erare dignatus est; qua nunc p arte liber 5 solutusque ta n tu m caelo uacat, postquam te dedit, qui erga om ne hom inum genus uice sua fungereris. Fungeris enim 15 sufficisque m andanti, cum tib i dies omnis summa cum u tili­ ta te nostra, sum m a cum tua laude condatur. Quodsi quando cum influentibus negotiis paria fecisti, 81 instar refectionis existimas m u tatio n em laboris. Quae enim remissio tibi nisi lustrare saltus, excutere cubilibus feras, 20 superare im mensa m o n tiu m iuga et h orrentibus scopulis g radum inferre, nullius m anu nullius uestigio ad iu tu m , atque in ter haec pia m ente adire lucos et occursare num inibus ? O lim haec experientia iuuen tu tis, haec uoluptas erat, his 2 artibus fu tu ri duces im b u eb an tu r, certare cum fugacibus 25 feris cursu, cum audacibus robore, cum callidis astu ; nec m ediocre pacis decus h ab eb atu r subm ota campis inru p tio ferarum et obsidione quadam liberatus agrestium labor. V surpabant gloriam istam illi quoque principes qui obire 3 non p o te ra n t; usurpab an t autem ita u t dom itas fractasque 3 s e n t ia s R : s e n t e n t i e s M (corr. ig) u e re M : u eras R 4 atq u e] hactenus tantum R d e i c u r a s K eil: d e c o r a s H : d e c o r i s X 5 tu m e n t i s q u e w: t i m e n t e s q u e M 9 u e l u t M : u e l u t n u m e n Catanaeus 10 ille H : ip s e X 12 q u a n u n c p a r t e M : q u i n u n c p e r t e c u r a r u m Cusp 29 i t a H Cusp, om. X

69

81-3

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

claustris feras, ac deinde in ipsorum (quidni ?) lu dibrium emissas, m en tita sagacitate colligerent. H uic p ar capiendi quaerendique sudor, sum m usque et idem gratissim us labor 4 inuenire. E nim uero, si quando p lacuit idem corporis ro b u r in maria proferre, non ille fluitantia uela au t oculis sequitur au t 5 manibus, sed nunc gubernaculis adsidet, nunc cum o l e n t i s ­ simo quoque sodalium certat frangere fluctus, dom itare uentos reluctantes rem isque transferre obstantia freta. 82 Q uantum dissimilis illi, qui non A lbani lacus otium Baianique torporem et silentium ferre, non pulsum saltem 10 fragorem que rem orum p erp eti p o te ra t, quin ad singulos ictus 2 tu rp i form idine horresceret! Ita q u e procul ab om ni sono inconcussus ipse et im m otus, religato reu in cto q u e nauigio 3 non secus ac piaculum aliquod tra h e b a tu r. Foeda facies, cum populi R om ani im perator alienum cursum alienum que 15 4 rectorem uelut capta naue sequeretur. N ec d eform itate ista saltem flum ina carebant, atq u e etiam D anubius ac R henus ta n tu m illud nostri dedecoris uehere gaudebant, non m inore cum pudore im peri, quod haec R om anae aquilae, Rom ana signa, Rom ana denique ripa, quam quod hostium prospecta- 20 5 ret, hostium quibus moris est eadem illa n u n c rigentia gelu flumina aut campis superfusa, nunc liquida ac deferentia 6 lustrare nauigiis nandoque superare. N ec uero per se magno opere laudauerim d uritiam corporis ac lacerto ru m ; sed, si his ualidior ipso corpore animus im p eritet, quem non fortunae 25 indulgentia em olliat, non copiae principales ad segnitiem luxum que d eto rq u ean t, tu n c ego seu m ontibus seu m ari exerceatur, et laetum opere corpus et crescentia laboribus 7 m em bra m irabor. Video enim iam inde an tiq u itu s m aritos I q u id n i M : q u id e m g 2 h u ic 13 e t i m m o t u s Puteolanus·, e t i a m m o t u s M corr. w 19 h a e c H : h a e (ut uidetur) X ante p e r collocat X 25 ip s o H : t o t o X Aem. Baehrens: i n d u l g e n t i ( a ) e m o l l i a t M

70

Catanaeus: h iis M (his Χ Ϊ ) r e l i g a t o r e u i n c t o q u e A f, 24 l a u d a u e r i m hic H , 26 i n d u l g e n t i a e m o l l i a t

T R A I A N O AVG.

83.5

dearum ac deum liberos nec (paren tu m d iuinitate nec) dignitate n u p tiaru m magis quam his artibus inclaruisse. Sim ul cogito, cum sint ista ludus et auocam entum , quae 8 quantaeque sint huius curae seriae et in ten tae, et a quibus se 5 in tale otium recipit. V oluptates sunt enim uoluptates, qui­ bus optim e de cuiusque g rau itate sanctitate tem perantia creditur. N am quis adeo dissolutus, cuius non occupationibus 9 aliqua species seueritatis insideat ? O tio prodim ur. A n non plerique principes hoc idem tem pus in aleam stupra luxum io conferebant, cum seriarum laxam enta curarum uitio ru m con­ ten tio n e supplerent ? H ab et hoc prim um magna fortuna, quod nihil tectu m , 8 3 n ihil occultum esse p a titu r; principum uero non domus m odo sed cubicula ipsa intim osque secessus recludit, om nia15 que arcana noscenda famae p ro p o n it atque explicat. Sed tibi, Caesar, nihil accom m odatius fu erit ad gloriam quam penitus inspici. S un t quidem praeclara quae in publicum 2 profers, sed non m inora ea quae lim ine tenes. Est m agnificum q uod te ab om ni contagione u itiorum reprim is ac reuocas, 20 sed m agnificentius quod tu o s; q uanto enim magis arduum 3 est alios praestare quam se, ta n to laudabilius quod, cum ipse sis optim us, omnes circa te similes tu i fecisti. M ultis in lustri- 4 bus dedecori fu it au t inconsultius uxor adsum pta au t reten ta p atien tiu s: ita foris claros dom estica d estru eb at infamia, 25 et ne maximi ciues h ab eren tu r, hoc efficiebatur, quod m ariti m inores erant. T ib i uxor in decus et gloriam cedit. Q uid 5 enim illa sanctius, qu id antiquius ? N onne si pontifici maximo eligenda sit coniunx, au t hanc aut similem (ubi est autem similis ?) elegerit ? Q uam illa nihil sibi ex fortu n a tu a nisi i lacunam statuit Liuineius; ita expleuit Schnelle celiato c. 11. 4 4 c u r a e C. F. W. Mueller: d: i n s i d a t M a n w: a t M 22 fe c is ti II: effecisti X 25 e f f i c i e b a t u r H: - e b a t X

3 q u a e q u a n t a e q u e s i n t II Cusp, orti. X ille M 5 ta l e Itali : i t a l e M 8 in sid eat 13 d o m u s m o d o II: m o d o d o m u s X

7l

83.5

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

6 gaudium um dicat! Q uam constanter non p o te n tiam tu am , sed ipsum te reu eretu r! Idem estis inuicem quod fuistis; probatis ex aequo, nihilque uobis felicitas add id it, nisi quod scire coepistis, quam bene u te rq u e u estru m felicitatem ferat. 7 Eadem quam m odica cultu, quam parca com itatu, quam 5 ciuilis incessu! M ariti hoc opus, qui ita im b u it ita in s titu it; 8 nam uxori sufficit obsequi gloria. A n, cum u id eat quam nullus te terror, nulla co m itetu r am bitio, non et ipsa cum silentio incedat, ingredientem que pedibus m aritu m , in q u an tu m p a titu r sexus, im ite tu r ? D ecu erit hoc illam, etiam si diuersa 10 tu facias; sub hac uero m odestia uiri q u an tam debet uerecundiam uxor m arito, femina sibi! 84 Soror autem tu a u t se sororem esse m em init ! u t in illa tu a simplicitas, tua ueritas, tuus candor agnoscitur! u t si quis eam uxori tuae conferat, d ubitare cogatur, u tru m sit effi- 15 cacius ad recte uiuendum bene in stitu i an feliciter nasci. 2 N ihil est tam p ro n u m ad sim ultates quam aem ulatio, in feminis praesertim : ea porro maxime nascitur ex coniunctione, alitur aequalitate, exardescit inuidia, cuius finis est odium . 3 Quo quidem adm irabilius existim andum est, quod m ulieribus 20 duabus in una domo parique fo rtu n a nullum certam en nulla 4 contentio est. Suspiciunt inuicem inuicem ced u n t, cum que te u traq u e effusissime diligat, nihil sua p u ta n t interesse, u tram tu magis ames. Idem u triq u e propositum , idem te n o r 5 uitae, nihilque ex quo sentias duas esse; te enim im itari, te 25 subsequi studen t. Ideo u traq u e mores eosdem, quia u traq u e tuos h ab et; inde m oderatio, inde etiam p erp etu a securitas. N eque enim um quam p ericlitab u n tu r esse p riuatae, quae non 6 desierunt. O b tu le ra t illis senatus cognom en A ugustarum , quod certatim deprecatae sunt, quam diu adpellationem patris 30 patriae tu recusasses, seu quod plus esse in eo iudicabant, si 7 n u llu s te / / : te n u llu s A' 16 a n 19 e x a r d e s c it Puteolanus : e t a r d e s c i t M

cod. Vaticanus lat. 3461 : a u t M 2 4 i d e m ( j ° ) d: i d e m q u e M

T R A I A N O AVG.

85. 8

uxor et soror tu a quam si A ugustae dicerentur. Sed, quae- 7 cum que illis ratio ta n tam m odestiam suasit, hoc magis dignae sunt, quae in animis nostris et sint et h ab ean tu r augustae, quia non uocantur. Q uid enim laudabilius feminis, quam si 8 5 uerum honorem non in splendore titu lo ru m , sed in iudiciis hom inum reponant m agnisque nom inibus pares se faciant, et dum recusant ? Iam etiam et in p riu ato ru m animis exoleuerat priscum 8 5 m ortalium bonum am icitia, cuius in locum m igrauerant io adsentationes blanditiae et peior odio amoris simulatio. E tenim in principim i domo nom en ta n tu m am icitiae, inane scilicet inrisum que rem anebat. N am qui p o terat esse in ter 2 eos am icitia, quorum sibi alii dom ini alii serui u id eb an tu r ? T u hanc pulsam et erran tem reduxisti: habes amicos quia 15 amicus ipse es. N eque enim u t alia subiectis, ita amor i m - 3 p eratu r, neque est ullus adfectus tam erectus et liber et dom inationis im patiens, nec qui magis uices exigat. Potest 4 fortasse princeps inique, potest tam en odio esse non nullis, etiam si ipse non o d erit: am ari nisi ipse am et non potest. 20 Diligis ergo cum diligaris, et in eo quod u trim q u e honestis- 5 sim um est, to ta gloria tu a est; qui superior factus descendis in omnia fam iliaritatis officia, et in am icum ex im peratore subm itteris, im m o tu n c m axim e im perator cum am icum agis. E tenim cum plurim is am icitiis fortuna principum indigeat, 6 25 praecipuum est principis opus amicos parare. Placeat tib i 7 sem per haec secta, et cum reliquas u irtu tes tuas tu m hanc constantissim e teneas, nec um quam tib i persuadeatur hum ile esse principi nisi odisse. Iucundissim um est in rebus hum anis am ari, sed non m inus amare. Q uorum u tro q u e ita 8 8 iam etiam et M: iam et Liuineius, iam etiam Keil 10 odio w. ordo M 21 factus £: facis H: fatis X 25 amicos] hinc rursus, usque a i c. 86. 6, adest R parare M \ parere R 26 reliquas R: alias M tum M : tunc R 27 tibi R, om. M 28 principi M: principis R 73

85. 8

86

2

3

4

5

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

frueris ut, cum ipse ardentissim e diligas, adhuc tam en ard en ­ tius diligaris, prim um quia facilius est u num am are quam multos, deinde quia tib i amicos tuos obligandi ta n ta facultas inest, u t nem o te possit nisi ingratus non magis amare. O perae p retiu m est referre quod to rm en tu m tib i iniunxeris, ne quid amico negares. D im isisti o p tim u m u iru m tibique carissimum inuitus et tristis, et quasi retin ere non posses, quantum que amares eum , desiderio expertus es, distractus separatusque, dum cedis et uinceris. Ita quod fando in au d i­ tum , cum princeps et principis amicus diuersa uelletis, id potius factum est quod amicus uolebat. O rem m em oriae lit­ terisque m andandam , praefectum p raeto rii non ex in g eren ti­ bus se, sed ex subtrahentibus legere, eundem que otio quod pertinaciter am et reddere, cum que sis ipse distentus im peri curis, non quietis gloria cuiquam inuidere! Intellegim us, Caesar, q u an tu m tib i pro laboriosa ista statione et exercita debeamus, cum otium a te tam quam res optim a et p e ta tu r et detur. Q uam ego audio confusionem tu am fuisse, cum digredientem prosequereris ! Prosecutus es enim nec tem perasti tibi, quo minus exeunti in litore am plexus, in litore osculum ferres. S te tit Caesar in illa am icitiae specula, s te tit precatu s­ que est abeunti prona maria celerem que, si tam en ipse uoluisset, recursum nec sustinuit recedentem non etiam atque etiam uotis et lacrimis sequi. N am de liberalitate taceo. Quibus enim m uneribus aequari haec cura principis haec 2 diligaris M : diligares R 3 tanta facultas inest R : adest facultas tanta M 5 tibi M : sibi R 7 carissimum M : rarissimum R 8 quantumque R: quantum M 10 cum M : est quod cum R 11 factum M : tactum R 12 praetorii M (cfep. x 57. 2): praetorio R 13 se R, om. M ex R: e M quod RH: quem A' 14 im­ perii curis M : in periculis R 15 non quietis bis scripsit R gloria cod. Caroliruhensis : gloriam RM 16 laboriosa M·. laboribus et R et M, om. R 19 es R, om. M temperasti R: te imperasti M 20 in litore (2°) R, om. M 21 stetit (20) R , om. M 22 est abeunti prona R, om. M 24 et R, om. M

74

5

10

15

20

25

T R A I A N O AVG.

88 . 2

p atien tia potest, qua m eruisti u t ille sibi nim ium fortis ac prope durus u id e re tu r ? N ec dubito quin agitauerit secum, an gubernacula re to rq u e re t, et fecisset nisi quod paene ipso contubernio principis felicius iucundiusque est, desiderare 5 principem desiderantem . E t ille quidem u t maximo fru ctu suscepti ita m aiore depositi officii gloria fru itu r; tu autem facilitate ista consecutus es, ne quem retin ere uidearis inuitum . Ciuile hoc et p aren ti publico conuenientissim um nihil io cogere, sem perque meminisse nullam ta n tam p otestatem cuiquam dari posse, u t non sit gratior p o testate libertas. D ignus es, Caesar, qui officia mandes deponere optantibus, qui peten tib u s uacationem inuitus quidem sed tam en tribuas, qui ab amicis orantibus requiem non te relinqui putes, qui 15 sem per inuenias et quos ex otio reuoces, et quos otio reddas. Vos quoque quos parens noster fam iliariter inspicere dignatur, fouete iudicium eius quod de uobis h ab et : hic uester labor est. Princep>s enim , cum in uno p ro b au it am are se scire, uacat culpa si alios m inus am at. Ipsum quidem quis m ediocriter 20 diligat, cum leges am andi non det sed accipiat ? H ic praesens ille m auult absens amari,· u te rq u e am etur, u t m a u u lt; nemo in taedium praesentia, nem o in obliuionem absentia ueniat. T e n e t quisque locum quem semel m eru it, faciliusque est u t oculis eius uultus absentis, quam u t animo caritas excidat. 25 P lerique principes, cum essent ciuium dom ini, lib erto ru m eran t serui: h o ru m consiliis horum n u tu reg eb an tu r; per hos audiebant per hos lo q u eb an tu r, p er hos p raetu rae etiam et sacerdotia et consulatus, im m o ab his p eteb an tu r. T u libertis tuis sum m um quidem honorem , sed tam q u am libertis 2 uideretur M : uidctur R 3 quod R : quo M paene M : ne in R ζ quidem] hactenus tantum R fructu coi. Vat. lat. J775: fructus M g hoc H: hoc erat X 17 fouete d: fouet M 23 quisque in margine i: quis M 26 nutu X : natu II 28 immo //: immo et A'

6

87

2

3 4

5 88

2

88 . 2

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

habes abundeque sufficere his credis, si probi et frugi existi­ m entur. Scis enim praecipuum esse indicium non m agni 3 principis magnos libertos. Ac p rim u m nem inem in usu habes nisi aut tibi au t p atri tu o au t optim o cuique prin cip u m delectum aestim atu m q u e; hos ipsos cotidie deinde ita form as, ζ u t se non tua fortu n a sed sua m e tian tu r, et ta n to magis digni, quibus honor omnis p raestetu r a nobis, quia non est necesse. 4 Iustisne de causis senatus populusque Rom anus O p tim i tibi cognom en adiecit ? P aratu m id quidem et in m edio positum , nouum tam en. Scias nem inem ante meruisse, quod non erat io 5 excogitandum si quis meruisset. A n satius fu it Felicem uocare ? quod non m oribus sed fortunae d atu m est. Satius M agnum ? cui plus inuidiae quam pu lch ritu d in is inest. A doptauit te optim us princeps in suum , senatus in O ptim i 6 nom en. H oc tibi tam pro p riu m quam p a te rn u m ; nec magis 15 distincte definiteque designat, qui T raian u m quam qui O ptim um adpellat, u t olim fru g alitate Pisones, sapientia Laeli, p ietate M etelli m o n stra b an tu r; quae sim ul om nia uno isto nom ine co n tin en tu r. Nec uideri p o test optim us, nisi qui est optim is om nibus in sua cuiusque laude p raestantior. 20 7 M erito tibi ergo post ceteras adpellationes haec est addita u t maior. M inus est enim im peratorem et Caesarem et A ugustum quam om nibus im peratoribus et Caesaribus et 8 Augustis esse m eliorem . Ideoque ille parens hom inum deo­ rum que O ptim i prius nom ine, deinde M axim i colitur. Q uo 25 praeclarior laus tua, quem non m inus constat o p tim u m esse 9 quam m axim um . A dsecutus es nom en, quod ad alium transire non possit, nisi u t adpareat in bono principe alienum , in malo falsum, quod licet omnes postea usu rp en t, sem per tam en 10 agnoscetur u t tu u m . E ten im u t nom ine A ugusti adm onem ur 30 5 dilectum AI aestimatumque Gruter: statimque AI 6 digni A': digni sunt II 16 definiteque II : diff- X 20 optimus omnibus II: omnibus optimus (optimis X2) X 25 nomine hic H, post Maximi A' 76

T R A I A N O AVG.

90. 4

eius cui p rim um dicatum est, ita haec O ptim i adpellatio num quam m em oriae hom inum sine te recu rret, quotiensque posteri nostri O p tim u m aliquem uocare cogentur, totiens reco rd ab u n tu r quis m eru erit uocari. 5 Q uanto nunc, diue N erua, gaudio frueris, cum uides e t 8 9 esse op tim um et dici, quem tam quam op tim u m elegisti! quam laetum tibi, quod com paratus filio tu o uinceris! N eque enim alio magis ad p ro b atu r animi tu i m agnitudo, quam quod optim us ipse non tim u isti eligere m eliorem . Sed et tu , p ater 2 io T raian e , (nam tu quoque, si non sidera, proxim am tam en sideribus obtines sedem) q u an tu m percipis u o lu p tatem , cum illum trib u n u m , illum m ilitem tu u m ta n tu m im peratorem , ta n tu m principem cernis, cum que eo qui ad o p tau it amicis­ sime contendis, pulchrius fu erit genuisse talem an elegisse! 15 M acte u te rq u e ingenti in rem publicam m erito, cui hoc 3 ta n tu m boni contulistis ! L icet alteri uestrum filii uirtus trium phalia, caelum alteri dederit, non m inor tam en uestra laus, quod ista per filium, quam si ipsi meruissetis. Scio, patres conscripti, cum ceteros ciues, tu m praecipue 9 0 20 consules oportere sic adfici, u t se publice magis quam priuatim obligatos p u te n t. V t enim malos principes rectius 2 pulchriusque est ex com m unibus iniuriis odisse quam ex propriis, ita boni speciosius am an tu r ob ea quae generi hum ano quam quae hom inibus praestant. Quia tam en in 3 25 consuetudinem u e rtit, u t consules publica g ratiarum actione p erlata, suo quoque nom ine q u an tu m debeant principi p rofiteantur, concedite me non pro me magis m unere isto quam pro collega meo C ornuto T e rtu llo clarissimo uiro fungi. C ur enim non pro illo quoque gratias agam, pro quo 4 30non m inus debeo? praesertim cum indulgentissim us im pe­ ra to r in concordia nostra ea p raestiterit am bobus, quae si ta n tu m in alterum contulisset, ambos tam en aequaliter 14 fuerit Liuineius: fuisse M

22 ex (2°) H, om. X

90. 4

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

5 obligasset. V tru m q u e nostrum ille o ptim i cuiusque spoliator et carnifex stragibus am icorum et in proxim um iacto fulm ine adflauerat. Isdem enim amicis gloriabam ur, eosdem amissos lugebam us, ac sicut (nunc) spes gaudium que, ita tu n c com 6 munis nobis dolor et m etus erat. H ab u erat h u n c honorem 5 periculis nostris diuus N erua, u t nos, etsi m inus (notos), u t bonos prom ouere uellet, quia m u ta ti saeculi signum e t hoc esset, quod florerent quorum praecipuum u o tu m ante fu erat, u t m em oriae principis elaberentur. 91 N ondum biennium com pleueram us in officio laboriosissimo 10 et maximo, cum tu nobis, optim e p rin cip u m fortissim e im peratorum , consulatum obtulisti, u t ad sum m um honorem 2 gloria celeritatis accederet : ta n tu m in te r te et illos principes interest, qui beneficiis suis com m endationem ex difficultate captabant, gratioresque accipientibus honores arb itra b a n tu r, 15 si prius illos desperatio et taedium et similis repulsae m ora in 3 notam quandam pudorem que uertissent. O b stat uerecundia quo minus percenseam us, quo u tru m q u e nostrum testim onio ornaris, u t am ore recti am ore rei publicae priscis illis consuli4 bus aequaueris. M erito necne, n eu tra m in p artem decernere 20 audem us, quia nec fas est adfirm ationi tuae derogare, et onerosum confiteri uera esse quae de nobis praesertim tam 5 magnifica dixisti. T u tam en dignus es, qui eos consules facias, de quibus ista possis praedicare. T rib u as ueniam quod in te r haec beneficia tu a gratissim um est nobis, quod nos rursus 25 6 collegas esse uoluisti. Ita caritas m u tu a, ita congruens te n o r uitae, ita una eadem que ratio propositi postu lab at, cuius ea uis u t m orum sim ilitudo concordiae nostrae gloriam m in u at, ac perinde sit m irum , si alter n ostrum a collega ac si a se ipse 7 dissentiat. N on ergo tem p o rariu m et subitum est, quod 30 uterque collegae consulatu tam quam iteru m suo gaudet, nisi 4 nunc add. g, om. M rentur d: elaberemur M

6 notos add. Lipsius, om. M 21 audemusH : audeamus X

78

9 elabe­

T R A I A N O AVG.

93. i

quod tarnen qui rursus consules fiunt, bis quidem sed tem p o ri­ bus diuersis obligantur, nos duos consulatus simul accepimus, sim ul gerim us alterque in altero consules et iteru m et pariter sumus. 5 Illu d uero quam insigne, quod nobis praefectis aerario consulatum ante quam successorem dedisti ! A ucta est digni­ tas dignitate, nec continuatus ta n tu m sed gem inatus est honor, finem que potestatis (altera) alterius tam q u am parum esset excipere p raeu en it. T a n ta tib i in teg ritatis nostrae io fiducia fuit, u t non dubitares te salua diligentiae tuae ratione facturum , si nos post m axim um officium priuatos esse non sineres. Q uid quod eundem in annum consulatum nostrum (in quem tu u m ) contulisti ? Ergo non alia nos pagina quam te consulem accipiet, et nostra quoque nom ina ad d en tu r fastis, 15 quibus ipse praescriberis. T u comitiis nostris praesidere, tu nobis sanctissim um illud carm en praeire dignatus es; tuo iudicio consules facti, tu a uoce ren u n tia ti sumus, u t idem honoribus nostris suffragator in curia, in campo declarator exsisteres. Iam , quod ei nos potissim um mensi attrib u isti 20 quem tuus natalis exornat, quam pu lch ru m nobis! quibus edicto, quibus spectaculo celebrare continget diem illum triplici gaudio laetum , qui principem abstulit pessimum, dedit optim um , m eliorem optim o genuit. Nos sub oculis tuis augustior solito currus accipiet, nos in ter secunda om ina et uota 25 certantia, quae praesenti tib i conferentur, uehem ur alacres et incerti, ex u tra p arte m aior auribus nostris accidat clamor. Super om nia tam en praedicandum u id etu r, quod pateris

92

2

3

4

5

93

2 simul accepimus II : acc. simul X 3 consules et Aem. Baehrens (consules iam cod. Vaticanus lat. 1776): cons, (ita) sed M 8 altera ante praeuenit add. Liuineius, post alterius Keil; ante alterius positum facilius excidere potuit, et numeri ita fiunt gratiores; om. AI 13 in quemtuum (sed ante consulatum) add. Schnelle collato c. 61. 4; om. Al 15 prescriberis cod. Londinensis add. i6g83: perscr- M 19 iam Keil·, nam AI ei nos C. G. Schwarz (ei iam w): eos M 24 omina d: omnia AI 79

93. i

I. C. P L I N I C A E C I L I S E C V N D I

consules esse quos fecisti; quippe n ullum periculum , nullus ex principe m etus consulares animos d ebilitat et frangit, nihil inuitis audiendum , nihil coactis decernendum erit. M an et m anebitque honori ueneratio sua nec securitatem au cto rita te 2 perdem us; ac, si qu id forte ex consulatus fastigio fu erit 5 dem inutum , nostra haec erit culpa non saeculi. L icet enim q u an tu m ad principem , licet tales consules agere, quales 3 ante principes erant. Vllam ne tib i pro beneficiis referre gratiam parem possumus ? nisi tam en illam , u t sem per nos m em inerim us consules fuisse et consules tu o s; ea sentiam us, 10 ea censeamus quae consularibus digna su n t; ita uersem ur in re publica u t credam us esse rem pu b licam ; non consilium nostrum , non operam subtraham us, nec defunctos nos et quasi dimissos consulatu sed quasi adstrictos et deuinctos putem us, eundem que locum laboris et curae quem reu eren tiae 15 dignitatisque teneam us. 94 In fine orationis praesides custodesque im peri diuos ego consul pro rebus hum anis, ac te praecipue, C apitoline Iu p p iter, precor, u t beneficiis tuis faueas, tan tisq u e m u ­ neribus addas p erp etu itatem . A udisti quae malo principi 20 precabam ur: exaudi quae pro dissimillimo optam us. N o n te 2 distringim us uotis; non enim pacem , non concordiam , non securitatem , non opes oramus, non honores : sim plex cu n cta3 que ista com plexum om nium u o tu m est, salus principis. N ec uero nouam tib i iniungim us curam . T u enim iam tu n c illum 25 in tu telam recepisti, cum praedonis auidissimi faucibus eri­ p u isti; neque enim sine auxilio tu o , cum altissima quaeque q u ateren tu r, hic, qui om nibus excelsior erat, inconcussus s te tit: praeteritu s est a pessimo principe, qui p raeteriri ab 4 optim o non po terat. T u clara iudicii tu i signa misisti, cum 30 6 deminutum I I : dimin- X iS consul w. consules M 20 principi Puteolanus : principe M 25 curam II Cusp, om. X 29 preteritus H Cusp·. perterritus X preteriri H Cusp : perterri X 30 poterat d : poterit M 80

T R A I A N O AVG.

95.5

proficiscenti ad exercitum tu o nom ine tu o honore cessisti. T u uoce im peratoris qu id sentires locutus, filium illi nobis p aren tem tib i pontificem m axim um elegisti. Q uo m aiore fiducia isdem illis uotis, quae ipse pro se nuncupari iub et, oro 5 et obtestor, csi bene rem publicam , si ex u tilita te om nium re g it’, prim um u t illum nepotibus nostris ac pronepotibus serues, deinde u t quandoque successorem ei tribuas, quem g en u erit quem form au erit sim ilem que fecerit ad o p tato , aut si hoc fato negatur, in consilio sis eligenti m onstresque aliio quem , quem adoptari in C apitolio deceat. Vobis, patres conscripti, q u an tu m debeam , publicis etiam m onim entis co n tin etu r. ATs m ihi in trib u n a tu quietis, in p raetu ra m odestiae, uos in istis etiam officiis, quae studiis nostris circa tuendos socios iniunxeratis, cum (fidei) tum 15 constantiae antiquissim um testim onium perhibuistis. Vos proxim e destinationem consulatus mei his acclam ationibus adprobauistis, u t intellegam etiam atque etiam enitendum m ihi, u t h u n c consensum uestrum com plectar et teneam , et in dies augeam . E ten im m em ini tu n c uerissime iudicari, 20 m eru erit quis honorem necne, cum adeptus est. Vos modo fauete huic proposito et cred ite: si cursu quodam prouectus ab illo insidiosissimo principe, ante quam p ro fiteretu r odium bonorum , postquam professus est substiti, cum uiderem quae ad honores com pendia p a te re n t longius iter m alui; si malis 25 tem poribus in te r maestos et pauentes, bonis in ter securos gaudentesque n u m ero r; si denique in ta n tu m diligo o p ti­ m um principem , in q u an tu m inuisus pessimo fu i; ego reuerentiae uestrae sic sem per inseruiam , non u t m e consulem et m ox consularem , sed u t candidatum consulatus p u tem . 9 sis eligenti Puteolanus·, si legenti M 13 etiam officiis H: officiis etiam Ai quae Madvig·. quae e h·. qua (que X ) et e M 14 fidei add. Keil, om. M 2l quodam h·. quondam M 23 cum M : si cum Heumann 24 malui bwg: maluit M

814647

8l

G

5

95

2

3 4

5

II (XII) P A N E G Y R IC V S L A T I N I P A C A T I D R E P A N I D IC T V S T H E O D O S IO 1 S i quis um quam fu it, im p erato r A uguste, qui te praesente dicturus iure trep id au erit, eum profecto me esse e t ipse sentio 2 et his qui consilium tu u m p articip a n t uideri posse uideo. N am cum te sem per u ltra omnes retro principes laudari o p o rtu erit, nunc porro u ltra quam alias praedicatus es in ea u rb e conuen iat dicendo celebrari, cuius et lib ertatem arm atus adseruisti et auxisti dignitatem togatus, quo tan d em m odo consequi m aiestatem u triu sq u e u estrum o ratione mea po tero hoc praecipue in tem pore, quo ita m u tu o am bo creuistis, u t nec 3 tu fueris adhuc m aior nec illa felicior ? H u c accedit au d ito r senatus, cui cum difficile sit pro am ore quo in te p raed itu s est de te satis fieri, tu m difficilius pro ingenita atq u e h ered itaria orandi facultate non esse fastidio ru d em h u n c e t in cu ltu m T ransalpini sermonis horrorem , p raesertim cum absurdae sinistraeque iactantiae possit uideri his ostentare facundiam , quam de eorum fonte m anantem in nostros usque usus 4 deriuatio sera trad u x it. Quibus equidem cogitatis adeo solli­ citor u t non eos ta n tu m hodie arb itrer interesse quos cerno, sed adsistere obuersarique d ictu ro Catones ipsos et T ullios et H ortensios om nesque illos oratores p u te m qui m e in 5 posteris suis au d iu n t. Ita m ultiplici circum uentus m etu , quasi parum habeam tim ere quod uideo, (uideo) quod tim eam . 2 Q uid ergo ? N ouusne me pauor et inopina trep id atio in ipso dicendi tem pore d ep reh en d it ? M ih i uero hi omnes quibus 5 iure Bert·, ire M quam de deorum M

io quam de eorum Cusp, quorum de Barth·. 25 uideo add. Ltutneius, om. M 82

T H E O D O S I O AVO.

3-3

altrinsecus iactor aestus diu ante m ed itati longcque p ro ­ specti su n t; sed cum adm iratione u irtu tu m tu a ru m ab ultim o G albarum recessu, qua litus Oceani cadentem excipit solem et deficientibus terris sociale m iscetur elem entum , ad con5 tu e n d u m te adorandu m q u e properassem , u t bona quae auri­ bus ceperam etiam uisu usurparem , tim u i (fateor) pii laboris officium im pia ta c itu rn ita te corrum pere. Ita dum obsequio in te rp re to r im puden tiam , du m in eundem hom inem non p u to conuenire gaudium et silentium , duas res diuersissimas 10 iunxi m etum et tem eritatem . Q uin et illud me im p u lit ad dicendum quod u t dicerem nullus adigebat; non enim iam coacta laudatio e t expressae m etu uoces periculum silentii red im u n t. F u e rit abieritq u e tristis illa facundiae ancillantis necessitas, cum trucem dom inum auras omnes plausuum 15 publicorum uentosa p o p u laritate cap tan tem m endax adsenta tio titillab at, cum gratis agebant dolentes et ty ran n u m non praedicasse tyrannidis accusatio uocabatur. N u n c p ar dicendi tacendique libertas, et quam p ro m p tu m laudare principem , ta m tu tu m siluisse de principe. L ib e t ig itu r red d itam post20 lim inio securitatem loquendo experiri; libet, inquam , quia nem inem magis laudari im peratorem decet quam quem m inus necesse est. D e t ig itu r m ihi sermonis huius auspicium ille felicitatis publicae auspex dies qui te prim us inau g u rau it im perio. N am 25 u t diuinis rebus operantes in eam caeli plagam ora conuertimus a qua lucis exordium est, sic ego uota· uerb o ru m quae olim nuncupaueram soluturus id oratione mea tem pus adspiciam, quo Rom ana lux coepit. Iacebat innum erabilibus malis aegra uel potius dixerim exanim ata res publica, barbaris 6 uisu H : usu X 12 expressae X : expressa e H 16 gratis H{M): grates Bert: gratias X 21 laudare w 23 det Cusp·, de te M {quo seruato erit ante ille aid. X ) 27 adspiciam Acidalius, arripiam {collato xii 2. 1) Cusp: asriciam / /: afficiam X : asciscam Bert

83

2

3

4

3 2

3

3. 3

Π (XII). P A C A T I

nationibus Rom ano nom ini uelu t quodam diluuio superfusis. 4 Sed parcam replicare causas et placatum ulcus offendere. N am cum per se uiuax sit recordatio calam itatum , tu m m ihi m etus hanc gaudiorum praesentium lucem tristiu m com 5 m em oratione fuscare. Faciam ergo quod facere praestantes scientia medicos saepe u id i: alto ru m uu ln eru m cicatrices, postquam cutem sanitate d u x eru n t, m anu p en d en te tractab o , per sententias isse et singulos uniuersosque rogitasse con­ tentus, an, cum in te r omnes liq u eret fessis rebus m edendum tali aliquo uiro publicis gubernaculis adm ouendo, qui im peratoris unius tu e re tu r aetatem alterius iu u aret laborem , potuerim us huiusm odi principem uel optare. In integro itaque rem to tam esse faciamus, et in quodam orbis terraru m com itio quaeri putem us, quisnam sit ille qui debeat ta n tam 6 molem subire et n u ta n tia Rom anae rei fata suscipere. N onne is om nium suffragiis hom inum trib u tim cen tu riatim q u e legeretur, cui felix p atria cui dom us clara cui form a diuina cui aetas integra cui m ilitarium ciuilium que reru m usus contigisset ? 4 C uncta ig itu r a capite proposito ordine perseq u am u r: iam profecto constabit eum principem declaratum qui et ab 2 om nibus legi d eb u erit et ex om nibus. N am p rim u m tib i m ater H ispania est, terris om nibus te rra felicior, cui exco­ lendae atque adeo ditandae im pensius quam ceteris g entibus 3 suprem us ille reru m fabricator in d u lsit; quae nec austrinis obnoxia aestibus nec arctois subiecta frigoribus m edia fo u etu r axis utriusque tem p erie; quae hinc Pyrenaei m ontibus, illinc Oceani aestibus, inde T y rrh en i maris litoribus coronata 4 naturae sollertis ingenio uelut alter orbis in clu d itu r. A dde to t egregias ciuitates, adde culta incultaque om nia uel fru ctib u s 2 pacatum c ulcus codex Bongarsii: uulgus M 8 per sententias isse d: persentiasisse M: -tiasse Bert concentus M {porr, passim) 29-ρ. 85. i adde quater X \ at de H 84

5

10

15

20

25

30

T H E O D O S I O AVG.

5· 3

plena uel gregibus, adde auriferorum opes flum inum , adde rad ian tiu m m etalla gem m arum . Scio fabulas p o etaru m auri­ bus m ulcendis repertas aliqua nonnullis gentibus attribuisse m iracula; quae, u t sint uera, sunt singula,— nec iam excutio S u eritate m : sint, u t scribitur, G argara p ro u en tu laeta triticeo, M euania m em o retu r arm ento, Cam pania censeatur m onte G aurano, L ydia p raed icetu r am ne P actolo,— dum Hispaniae uni quidquid ubique la u d atu r adsurgat. H aec durissimos 5 m ilites, haec experientissim os duces, haec facundissimos io oratores, haec clarissimos uates p arit, haec iudicum m ater haec principum est. H aec T raian u m illum , haec deinceps H ad rian u m misit im perio; huic te debet im perium . Cedat his terris terra Cretensis p arui Iouis gloriata cunabulis et gem inis Delos re p ta ta num inibus et alum no H ercule nobiles 15 T hebae. F idem constare nescimus auditis; deum dedit H ispania quem uidemus. E rat iustae com pensationis occasio, u t qui de patriae tuae 5 laudibus pauca dixissem, patris saltem u irtu tib u s praedicandis prolixius im m orarer. Sed quid faciam ? N ouam quandam 20 p atio r ex copia difficultatem . Q uid, inquam , faciam ? Quae 2 R henus au t Vachalis u id it adgrediar ? Iam se m ihi Sarm atica caede sanguineus H ister obiciet. A ttrita m pedestribus proeliis B ritanniam referam ? Saxo consum ptus bellis naualibus offeretur. R edactum ad paludes suas Scotum loquar ? Com 25 pulsus in solitudines auias omnis Alam annus et uterq u e A laurus occurrent. C um ig itu r im pediat tu rb a dilectum , ad 3 hoc ta n ti uiri gesta praestet in sum m am referre quam enum erando tenuare, dixisse sufficiat u n u m illum diuinitus exstitisse, in quo u irtu tes simul omnes uigerent quae singulae 3 mulcendis X : -gendis H 5 prouentula et atriticeo M , corr. N. Perottus alii 8 ubique Cusp (an suo Marte?), om. M 9 experien­ tissimos H Bert Cusp: expertissimos A' 23 Britaniam w : Batauiam M 24 Scotum w: Scottum M 25 Alamanus H 27 tanti X Bert: tantum H gesta praestet II Bert: praestet gesta X

85

5. 3

Π (XII). P A C A T I

4 in om nibus p raed ican tu r. An si eius saeculo mos ille uixisset, quo R om ani duces M acedonici C retici N u m an tin i de uocabulis gentium subactarum ad o p tiu u m insigne sum ebant, nonne hodie pauciora in annalium scriniis quam in uestrae domus titulis cognom enta leg eren tu r ? — cum ipse Saxonicus, 5 ipse Sarm aticus, ipse A lam annicus d iceretu r et, q u an tu m to ta res publica h ab et hostium , ta n tu m una familia o sten d eret et trium phorum . 6 Sed quid necesse est m itti in p raeteritu m diligentiam curiosam ? P atrem , im perator, tu u m de te aestim em us. N ec 10 difficilis coniectatio est; nam cum duo sint quae claros duces faciant, sum m a u irtus sum m aque felicitas, scire obuium est 2 qua praeditus fu erit felicitate: te g en u it! O digna im peratore nobilitas, eius esse filium principem qui princeps esse d eb u e­ rit, qui hunc R om ani fastigii apicem non solum fo rtitu d in e 15 atque sapientia sed decore etiam corporis et d ig n itate p o tu e rit aequare! — uelu t tu a haec form a uenerabilis quam fo rtu n ae suae p ar est, quam longe lateque conspicua com m endat im ­ perium , u t plane in am biguo sit u tru m n e te magis nostris 3 m entibus uirtus an o b tu tib u s uultus insinuet! N o n fru stra 20 plane opinione sapientium , qui n atu raliu m m om enta cau­ sarum subtilius sciscitati arcanis caelestibus nobiles curas in tu leru n t, augustissima quaeque species p lu rim u m c red itu r trahere de caelo. Siue enim diuinus ille anim us u en tu ru s in corpus dignum prius m e ta tu r hospitium , siue cum u en erit 25 pro h ab itu suo fingit h abitaculum , siue aliud ex altero crescit et cum se paria iu n x eru n t u traq u e m aiora sunt, parcam 4 arcanum caeleste rim ari. T ib i istu d soli p ateat, im perator, i uiguisset ‘usitatius erat’ Acidalius 3 adoptiuum w: adopti­ mum M 8 et dei. w, om. c 10 aestimemus H: extimemus A": exprimemus Bert 1 3 praeditus fuerit felicitate H Bert: fuerit fei. pr. Λ ' te II: qui te numerorum neglegens X 20 uirtus II BertCusp, om. X 21 sapientum X 26 pro habitu suo post uenerit II Bert: post habita­ culum A’

86

T H E O D O S IO AVG.

7. 6

cum deo consorte secretum ; illud dicam quod intellexisse hom inem et dixisse fas est: talem esse debere qui gentibus adoratur, cui to to orbe te rra ru m p riu ata uel publica uota re d d u n tu r, a quo p e tit nauigaturus serenum peregrinaturus 5 re d itu m p u g n atu ru s auspicium . D u d u m , u t uideo, dedignaris hanc gloriam ; sed p atere ea in laudum tu a ru m p arte constitui, quae solebant in aliis sola laudari. V irtus tu a m eru it im perium , sed u irtu ti addidit form a suffragium ; illa p ra e stitit u t o p o rtere t te principem io fieri, haec u t deceret. A n uero quidquam p utam us in im perii tu i declaratione p raeteritu m , cum du ctam esse rationem ipsorum etiam uideam us annorum ? — cuius quidem rei tan ta fu it cura m aioribus, u t non solum in amplissimis m agistrati­ bus adipiscendis sed in praeturis quoque au t aedilitatibus 15 capessendis aetas spectata sit p etito ru m , nec quisquam ta n ­ tu m u alu erit n o b ilitate uel gratia uel pecunia qui annos com itiali lege praescriptos festinatis honoribus occuparit. Nec iniuria id quidem ; nam et qui u en tu ri sunt in u irtu tis adoptio­ nem , illo tam en adulescentiae lubrico, u t non cadant, 20 titu b a n t. A n non clarissimos nominis R om ani uiros (Sullas C atulos Scipiones loquor) aliquantisper sibi luxuria uindicauit ? — quos etsi ad p o rtu m m u ta ti in melius flatus reuexerin t, diu tam en u itio ru m tu rb o iactauit, et naufragos atque fluitantes ab illis quibus m ersabantur erroribus aegre aetas 25 recepit. Bene ig itu r cuncta q u ad raru n t, e t ceteris quae innum era congrueban t anni quoque suum iunxere: suffragium, qui soli in hom ine p erfecti bono duarum p o tiu n tu r aetatum , u irtu te iuuenum e t m a tu rita te seniorum . Prius fortasse im perium inire debueras, u t diutius im perares; sed sine 30 exem pli periculo p ro u id eb itu r ne quid amiseris : u ita longiore 6 ea in £ : eam H : eam in X 7 laudium H Cusp·, ita X 20 Sillas w. si illas H: si illos X luxoria M, corr. cw 29 debueras d: -ris M

S7

12 tanta H Bert 21 Catullos X

7

2

3

4

5

6

7.6

I I (X II). P A C A T I

pensandum , quod ex p raeterito perdidisti. P aru m in terest quando coeperit quod term in u m non h abebit. 8 H actenus in te praedicata sint, im perato r, dona F ato ru m ; nunc ad ea proferam us gradum quae tib i debes. N eq u e enim tua illa p raeterita bellicae rei gloria, quam p er to t laborum 2 experim enta quaesisti, adscribenda F o rtu n ae est; cui hoc nom ine etiam suscenseri potest, quod quem sceptro et solio destinauerat nu m q u am in d u lg en ter h ab u it, sed u t seueri patres his quos plus d iligunt filiis tristiores sunt, ita illa te plurim is bellis et difficillimis rei publicae tem poribus exercuit, 3 dum ap ta t im perio. E t prius quidem quam ad illa uenio quae aeui m aturus egisti, sum m atim tu u m illud attin g am cum patre diuino castrense collegium, actas sub pellibus hiemes, aestates in te r bella sudatas, dies noctesque proeliando au t uigilando consum ptas, grauissimas pugnas te rra m arique p u 4 gnatas. N on tam patiens A fricanus prim a ru d im en ta m ilitiae sub Paulo p atre tolerau it, nec pari indole H an n ib al p u er ten to ria H ispana successit, nec fu tu ra ru m spe certiore u irtu tu m Philippea castra A lexander n o n d u m M agnus im pleuit. 5 Quos etsi plurim a laude d o tau erit am plificatrix ueri uetustas, nihil tam en blan d ita plus p raestitit quam u t eos in his annis secutos regum au t ducum castra u ulgaret, in quibus tu ita fo rtiter m ulta gessisti, u t ea non ta n tu m A lexander aut A fri­ canus aut H annibal uidere du m discerent, sed parentes atque institutores eorum optassent facere dum docerent. 9 Q uam tecta sunt sem per consilia F o rtu n ae! Quis (quaeso) tu m publicis rebus non putasset inim icum tu u m illum a 2 statione castrensi ad quietem recep tu m ? E nim uero illa fu tu ru m principem comens idcirco paulisper u o luit esse priuatum , u t quia iam ad plenum bellicis artibus abundabas, usus ciuilis experiens sub otii tem pore reddereris. Q uod ego 3 tu u m otium aliorum negotiis an te u e rto ; non enim te am oena 7 succenseri Λ* 11 ueniam .V

5

10

15

20

25

30

T H E O D O S IO AVG.

10. 2

litora nec dispositi ad tem p o ru m uices habuere secessus, sed siue tu agris siue oppidis tem pus dabas, rem et fam am pariter augebas. E t in urbibus quidem om nium aetatu m ordinum que hom ines his a u t illis beneficiis apprehendebas, am icorum 5 com m oda absentium (praesentium ) negotia adsiduitate con­ silio re iuuabas. Iam si placuisset oppida ru re m utare, u t tu uitae oblitus urbanae exsequebaris agricolam ! A udio etiam , im perator, et credo, saepe aliqua te laborum tibi ipsi iniunxisse et, ne contraheres torporis u etern u m , cuiuscem odi semio per opere insidiantis otii tersisse rubiginem . Sic agrestes Curii, sic ueteres C oruncani, sic nom ina reuerenda Fabricii, cum in d u tiae bella suspenderant, in te r aratra uiu eb an t, et ne u irtu s quiete languesceret, depositis in grem io C apitolini Iouis laureis trium phales uiri rusticab an tu r. In d e est quod 15 accepim us datos serentibus fasces et missas cum curulibus suis per ru ra palm atas, quod agricolas consulares pastoresque trabeatos et dictatores in te r arm enta uestitos. Sed illos quidem angusta res fam iliaris addicebat labori, u t quibus ipsis suburbani h o rti praecepsque Ianiculum et iugera artata 20 pom erio uom ere essent au t ligone uersanda, nec iniuria opus re u e rte re tu r ad dominos, cum deerant quibus iuberent. D e tra h it laudem p atien tiae inopia; maioris exem pli est labor sine necessitate. G au d en t profecto p erp etu o diuina m otu, et iugi agitatione 25 se u egetat aeternitas, et quidquid hom ines uocamus laborem uestra n atu ra est. V t indefessa uertigo caelum ro ta t, u t maria aestibus in q u ietata sunt, u t stare sol nescit, ita tu , im perator, continuatis negotiis et in se quodam orbe red euntibus sem per exercitus es. Vix tecta H ispana successeras: iam Sarmaticis 5 praesentium (sed ante absentium) add. Aem. Baehrens, om. M Coruncanii X 16 suis M : sellis Cl. Puteanus et Daniel 24 perpetuo diuina H Bert: diu. perpetuo X 27 inquietata Burkhard, inquieta w: inquinata M 89 ii

4

5

6

7

10

2

10.

2

I I (X II). P A C A T I

tabernaculis tegebaris. Vix em erita arm a suspenderas: iam hosti arm atus instabas. Vix H ib eru m tu u m uideras: iam 3 H istro praetendebas. N e tu m quidem , cum in altiorem p ro uectus gradum iubere ta n tu m e t diuidere cum negotiis o tium et parta gloria uelu t reposito fruì posses, h onori operam remisisti, quin om nium castrensium m u n eru m num eros prim us aut cum prim is obires— stare p ro signis, excubias sorte agere, uallum ferre, locum bello antecapere, speculatum egredi, castra m etari, in proelium prim us ire, proelio postrem us excedere, dux esse consilio miles exem plo, — u t iam tu m pos4 set intellegi alios im p erato ri pugnare te tibi. Illu d tam en prae ceteris m irum quod, cum omnia faceres u ti im perare deberes, nihil tam en faciebas u t im perares. 11 A rgum ento est dies ille com m unis boni au cto r quo tu, cum ad suscipiendam rem publicam uocabaris, ob latu m im perium deprecatus es, nec id ad speciem ta n tu m q u e u t cogi uidereris, 2 sed obnixe e t diu et u elu t im p etratu ru s egisti. Q uippe aberat causa fingendi: non enim te princeps solus et dom i et ta m ­ quam te m p ta re t am bibat, sed publice et in com itio et u t aliud iam facere non posset, prorsus u t nisi im perium adfectu 3 simplici noluisses, potueris uelle securus. E xpostulari hoc loco tecum rei publicae uerbis necesse est, quae in sum m am tu a cunctatione form idinem a m edia spe relapsa tali aliqua te 4 profecto, sed quam solus audires, uoce co n u en it: ‘P arum ne me, T heodosi, hactenus distulere F ata u t tu insuper tem ptes moras augere F ato ru m ? An nescis rem tu am p er m om enta consum i? Nescis me tib i tuisque decrescere? Q u idquid a tte rit G othus, quid q u id rap it C hunus, q u id q u id au fert H alanus, id olim desiderabit iVrcadius. P erd id i in fo rtu n ata 5 honore X 8 ferre Puteolanus (cf. Cic. Tuse. disp. ii. 16. 37): ferire M 12 uti M : ut Novdk 15 uocaberis H 16 nec id ad Bert w. neci das M 23 spere lapsa M, corr. cwp 28 Gothus wp: Cothus M Chunus M : llunnus w 29 Archadius M

90

5

10

15

20

25

T H E O D O S IO AVG.

12.4

Pannonias, lugeo funus Illyrici, specto excidium G alliarum . P rin cip u m senior in ta n ta bella non sufficit; alter, etsi futurus 5 sit aliquando fortissim us, adhuc tam en paruus est. T u dubitas excipere conlapsam et, u t nihil differas, sero reparandam ? 5 H anc m ihi gratiam refers quod te etiam felix desideraui ? 6 quod cum me N erua tranquillus, am or generis hum ani T itu s, p ie tate m em orabilis A ntoninus ten eret, cum m oribus A ugu­ stus ornaret, legibus H adrianus im b u eret, finibus T raianus augeret, parum m ihi uidebar beata quia non eram tu a ? Q uid 7 10 tu m ihi faceres si iuris tu i esses ? O rat ecce te dom inus meus, o rat ecce te dom inus adhuc tuus, et qui posset cogere m auult im petrare. Im p eriu m , quod ab im peratore defertu r, tam tibi nolle iam non licet quam uelle non lic u it.’ Solus ig itu r, A uguste, solus inquam om nium qui adhuc 12 15 im p erau eru n t ul princeps esses praestitisti. Alios em pta legionum suffragia, alios uacans aula, alios adfinitas regia im posuere rei publicae; te nec am bitus nec occasio nec p ro ­ pinquitas principem creauerunt, nam et eras a familia im peratoris alienus et adsciscebaris tertiu s e t cogebaris 20 inuitus. In u itu s in q u am ; audite hoc, publici parricidae, qui 2 oblita caede dom inorum sceptra cepistis et periculo non m inore quam scelere im perium uita paciscentes sanguinis p retio regni nom en em istis: repulsam p a titu r principatus, et unus est am bitus can d id ati ne declaretur. C redetne hoc olim 3 25 u en tu ra posteritas, et praestab it nobis tam gratiosam fidem u t nostro dem um saeculo adnuat factum , q u o d tantis infra supraque tem poribus nec in u en erit aem ulum nec hab u erit exem plum ? Sed qui uitae tuae sectam rationesque cognouerit, fidei in c u n ctan ter accedet, nec abnuisse d u b itab it im perium 30 sic im p eratu ru m . Illi enim , illi auide regna desiderent, quos 4 7 moribus Balduinus: moenibus M 19 adsciscebaris cw : -cibaris M 22 paciscentes iv: -tis M 23 regni II: regium X 25 gloriosam Itali (cod. Londinensis add. i6g83)

91

12.4

I I (X U )- P A C A T I

soluta legibus uita delectat, quorum crudelitas indem natos necandi, cupiditas priu ata rapiendi, libido honesta foedandi 5 ius atque im p u n ita tem req u iru n t. Q uid tu a in te re ra t te principem fieri, qui fu tu ru s eras in im peratore p riu atu s ? — nisi forte in te hodie au t pudicitiae remissior cultus au t m inor sanguinis hum an i m etus au t alienae rei m aior est appetitus. Idem es qui fuisti, et ta n tu m tib i per te licet q u an tu m p er leges licebat. Ius sum m um facultate e t copia com m odandi, non 6 securitate peccandi experiris. V num tib i p ra e stitit p rin c i­ patus, u t certum habeam us omnes etiam sub im peratoribus aliis uixisse te legibus tu is; nam qui nihil facit licen ter cum potest, num quam uoluit. 13 Q uin ubi prim u m te im perio praestitisti, non contentus ipse u ltra uitia recessisse, aliorum uitiis corrigendis curam adiecisti, idque m oderate, u t suadere potius honesta quam 2 cogere uidereris. E t quia uel longo O rientis usu uel m u lto ru m retro principum remissione tan tu s quosdam luxus infecerat u t adulta consuetudo lasciuiae h au d q u aq u am facile u id e re tu r o b tem p eratu ra m edicinae, ne quis se p a ti iniuriam p u ta re t, a te uoluisti incipere censuram , et im pendia p alatina m in u endo, nec solum ab u n d an tem reiciendo su m p tu m sed uix necessarium usurpando dim ensum , quod n atu ra difficillimum 3 est, em endasti uolentes. A n quis ferret m oleste ad principis sem et m odum coerceri? A u t su b tractu m sibi doleret p riu ata luxuria, cum u id eret im peratorem reru m p o te n tem , te rrarum hom inum que dom inum , parce co n ten teq u e u iu en tem , 4 modico e t castrensi cibo ieiunia longa solantem ; ad hoc aulam om nem Spartanis gymnasiis duriorem , laboris p atientiae frugalitatis exemplis ab u n d an tem ; nem inem u num inueniri qui auderet ad penum regiam flagitare rem o to ru m lito ru m piscem, peregrini aeris uolucrem , alieni tem poris florem ? 14 aliorum II Bert: alienis Λ" uitiis M: unus Bert 21 reiciendo M: recidendo Gronouius

92

20 et dei. zv

5

10

15

20

25

30

T H E O D O S IO AVG.

15. 2

N am delicati illi ac fluentes, et quales tu lit saepe res publica, parum se lautos p u ta b a n t nisi luxuria uertisset annum , nisi hibernae poculis rosae innatassent, nisi aestiuam in gem ­ mis capacibus glaciem Falerna fregissent. H o ru m gulae 5 angustus erat noster orbis; nam que appositas dapes non sapore sed su m p tu aestim antes, illis dem um cibis adquiesceb an t, quos extrem us Oriens aut positus extra R om anum Col­ chus im perium aut famosa naufragiis m aria misissent, quos in u itae quodam m odo relu ctan tiq u e N atu rae hom inum pericla io rapuissent. V t taceam infam i saepe dilectu scriptos in prouinciis aucipes ductasque sub signis u en ato ru m cohortes militasse conuiuiis, nonne cognouimus cuiusdam retro p rin ci­ pis non prandia saepe sed fercula sestertium milies aestim ata p atrim o n io ru m equestrium p retia traxisse? T u ae, im perator, 15 epulae mensis com m unibus parciores locorum ac tem p o ru m fructibus in stru u n tu r. H in c certatim in omnes luxuriae p u d o r, parsim oniae cultus inoleuit, et quiescentibus legum minis subiit quem que p riu atim sui p o enitentia. Sic est enim, sic est: exasperat hom ines im perata correctio, blandissime 20 iu b e tu r exem plo. Sed cum haec et ad h u n c m odum cetera mores hom inum et in stitu ta fo rm arin t, tu m nihil abdicandis uitiis adoptandisque u irtu tib u s im pensius sentio profuisse quam quod his te uiris sem per dedisti quos adfectare publica deberet im itatio, qui 25 quam faciles tibi fuissent sequacesque discipuli, tam ceteris expetendi essent m agistri. V t de his sileam quos tibi prim us ille nascentis im perii dies o b tu lit, tantis u irtu tib u s praeditos u t non pro copia sum pti sed ex copia u id e re n tu r op tati, quos tu postea qualesque legisti, quibus p ro uinciarum custodiam , 30 quibus m ilitaris rei sum m am , quibus consiliorum tu o ru m 3 aestiua . . . glacie Liuineius 6 aestimantes H BertCusp, om, X (metiebantur post dapes add. w) 24 qui M : quique Bert 25 sequaces­ que Cusp·, sequaces M 28 quos Puteolanus: quot M 93

14

2

3

4

15

2

15. 2

I I (X II). P A C A T I

3 arcana com m itteres! Ergo cum duplex fu erit iste dilectus, unus ex iudicio alter ex fato, in certu m meliores uiros sapientia tua an fortuna quaesiuerit, cum tales uel acceptos habeas uel repertos u t et illi m eru erin t ten eri et isti d eb u erin t cooptari. 16 Ecquis im perato ru m um quam p u ta u it am icitiae cu ltu m in regia laude ponendum ? H um ilis haec u irtus, d u b iu m q u e an uirtus iudicabatur, nec palatiis digna sed pergulis h ab eb atu r. In d e facilius inueneris qui pecuniam ex aerario quam qui ex animo fidem prom pserint. O ptim us ille d itab at, non etiam 2 diligebat; prodesse no u erat, am are nescibat. T u A m icitiam , nom en ante p riu atu m , non solum in tra aulam uocasti, sed indutam p urpura, auro gem m isque red im itam solio recepisti, reque non uerbis adseruisti principis m entem ta n to in suos benigniorem esse debere quanto sit fo rtu n a p raestan tio r, cum fide ac facultate paribus agas et fam iliaribus tuis im p erato r 3 tribuas quod priuatus optaras. Q uam quam quae capere uota p o tu e ru n t quod plerique te principe consecuti sunt ? N ec nunc de his honoribus loquor quos in quem cum que conferre im peratori necesse est. D u x aliquis e u eh itu r: exigit disciplina castrorum . Praefectus a tto llitu r: im p o n en d u m est prouinciis caput. Consul crea tu r: hab itu ru s est nom en annus. Ita in summis illis pulcherrim isque beneficiis est aliqua praestantis 4 utilitas. A te noua ben ig n itate is amicis honos h abitus est qui totus esset illorum quibus deferebatur, n ihilque ex eo ad te red u n d aret nisi dandi uoluptas; cui cum essent dom i filii, gem inae illae spes oculique rei publicae, dilatis eorum m agistratibus amicos consulatus ornauit. Si m ehercule u ir ille diuinus, felicitatis publicae auctor, parens tuus uiueret, quid aliud exspectasset a filio quam u t nepotibus a n teferretu r ? 4 coaptari H 5 ecquis Puteolanus {cf. iit 22. j): nec quis M 7 pergulis Gronouius·. periculis M 9 prompserint M : -rit Bert {fort, recte) optimus M: -mos w {an optimos Optimus?) 10 nescibat IV. Baebrens: -iebat M 13 reque A'j: ireque M suos h X \ suis H

94

5

10

15

20

25

T H E O D O S IO AVG.

18. i

P raebuisti ig itu r tu amicis quo plus nec p atri praestare potuisses. O beneuolentiae tuae singulare consilium ! Auges tem pore d ig n itatem , quae increm en tu m ex m agnitudine non habebat. R e n u n tia n tu r amici ante filios tuos consules, quia 5 n o n p o te ra n t plus esse quam consules. E at nunc sui o sten tatrix uetustas et illa innum eris litte ra ru m uulgata m onim entis iactet exem pla. P irith o i fidem praedicet et d ecan tatu m om nibus scaenis Phocaei iuuenis lau d et officium; P in th iam etiam , si u id etu r, dicat et D am ona, io quorum alter in amici m o rte se uadem o b tu lit, alter ad diem uadatae m ortis occurrit. V t haec esse uera credam us quae m endaciis u atu m in plausus ap tata cauearum fidem tem pori debent, n u m praestare credendo plus possumus quam u t istos qui am icitiae laude censentur am icorum fuisse quam 15 sui diligentiores putem u s? Sed cum in stitu en te N atu ra plus fere filios quam nosm et ipsos diligamus, om ne uicit exem plum qui amicos his p ra e tu lit quos sibi praeferebat. Sed tu quidem ad exonerandam d eb en tiu m uerecundiam quae in tuos confers non uis uideri praestare sed reddere. G eram us tib i m orem , et 20 beneficiorum summas tu o ru m pro tu a u o lu n tate ducentes, q uidquid fam iliaribus tuis tribuis non expendi potius sed rependi putem us. E nim uero cum leu iter cognitos au t etiam semel uisos his honoribus ditas, quibus et amici possent esse contenti, nonne om nibus uis probare am icum tib i esse qui 25 bonus sit ? C uicum que quid publici m an d atu m fu erit officii, praem ium spo n d etu r et red d itu r. Sibi h u m ilitatem et te n e­ bras suas im p u te t iacens uirtus, quae non o b tu lit se probandam . Q uod conscientiae tu ae sufficit, honoratus est qui probatus. Velim tam en dicas unde, cum tantis promissa persoluas, 30 quid cui prom iseris scias, nec te uel rei publicae cura uel ipsa i prebuisti w, praestitisti Liuineius·. prefuisti M 6 uetustas et w\ uetusta (-tas X ) sed M 10 morte h X : mortem H 12 mendacii sua tum M, corr. wp 23 his M, om. Bert 24 ui w. suis M 95

17

2

3 4

5

18

18. i 2

3

4

19

2

II (X II). P A C A T I

illa beneficiorum tu o ru m tu rb a confundat, u t parcior tard iorue tem pore quem m odoue decipias. Quis d eb ito r uerecundus ita m u tu u m ad diem re d d it u t tu quod pro m ittis appendis? N ec im poni neglegentibus arbitreris. C otidie in beneficia tu a quaerim us et m em oriam conuenim us et, ne 5 singulis insidietur obliuio, cum altero quisque conferim us. V num inuenire non possumus cuius spem atq u e exspectatio­ nem non dicam fefelleris sed, quae delicatior est querela, distuleris. Solamne me, im perator, beneuolentiam tuam m irari putas? A t ego m iror etiam m em oriam ; nam cui H ortensio 10 L uculloue uel Caesari tam p arata u m quam ad fu it recordatio quam tibi sacra mens tu a loco m o m en to q u e quo iusseris redd it om ne depositum ? V tru m tam en ipse te adm ones an, u t illi m aiestatis tuae particip i deo fe ru n tu r adsistere F ata cum tabulis, sic tibi aliqua uis diuina subseruit, quae quod dixeris 15 scribat et suggerat ? N ih il ita prim oribus labris polliceris quin promisso fidem subdas et uerba re sancias. N em o iam, nem o beneficia quae dederis ab eo credit tem pore com putanda quo dederis, quia tam sunt certa quae spondes u t tu m u id ean tu r accepta cum spondes. 20 Iam illud ipsum quod ante pro m ittis, nonne de sum m o purissimae m entis candore proficiscitur ? N am cuius est anim i nec uota hom inum fatigare nec adhibere m uneribus artem difficultatis, sed d en u n tiare praestanda, u t et prolixior sit sensus bonorum nec repentina felicitas faciat atto n ito s et 25 similes red d at ingratis ? Animos enim nostros subitis adfectibus im pares perinde laetitia u t dolor, si dep reh en d at, externat. An non illa R om ana pietatis notissim ae m ater n u n tio mali Cannensis exterrita, filio reduce quem flebat, d eriguit in m ortem , nec par esse gaudio p o tu it quae su p erfu erat 30 i parcior Puteolanus : paucior M cias M (resarcias w), corr. Puteolanus lanus·. aut M 29 diriguit M

96

16 laboris A' (porr, w) 17 resan27 ut Aem. Baehrens, ac Puteo­

T H E O D O S IO AVG.

20 . 4

o rb ita ti i Conscius ig itu r caelestis arcani et n aturalium depositorum m auis hom inibus sperata procedere quam insperata superuenire beneficia. N ec im m erito : nam que fugitiua successuum rep en tin o ru m uoluptas u t occupat, sic 5 relin q u it; felicitas longior est exspectare securum . Itaq u e cum hactenus a N a tu ra esset s ta tu tu m u t bona sua homines ante nescirent, et tu m p rim u m in cip eren t felicitate gaudere cum coepissent esse felices, tu p ro m itte n d o praestanda inuenisti tem pus quod nobis N atu ra subtraxerat, u t quos io adepta solum iu u a b an t etiam adipiscenda delectent. P ari benignitate cum plures adficere honoribus uelles quam h o norum loca a d m itte re n t et angustior esset m ateria uolunta te nec m en tem tu a m quam uis diffusum caperet im perium , quem nondum aliquo prouexisti gradu tam en dignatione 15 solatus es. A tq u e hau d scio an quibusdam consolatio ista suffecerit. Ille cohonestatus adfatu, ille mensa beatus, ille osculo consecratus est. Ita om nibus qui te principe sibi iure confiderent au t processit dignitas au t satisfecit hum anitas ■ — hum anitas inquam , quae tam clara in im peratore quam rara 20 est. N am cum indiscreta felicium pedisequa sit superbia, uix cuiquam co n tin g it et abundare fo rtu n a et indigere arrogantia. C uius quidem ita maiores nostros pertaesum est, u t grauiorem sem per p u ta u e rin t seru itu te co n tem p tu m , eiusque im patientia sint coacti post bellatores Tullos N um asque 25 sacrificos e t Romulos conditores regnum usque ad nom en odisse. D enique ipsum illum T arq u in iu m exsecratione postrem a hoc dam nauere m aledicto, et hom inem libidine praecipitem , auaritia caecum , im m anem cru d elitate, furore 2 maius H ('corr. h)·. maius an mauis M, incertum separata II 4 successum X {corr. cw) 13 diffusum Cusp : -sam M 15 quibus clam consulatio M , corr. w 16 cohonestatus Puteolanus, cohortatus w: cohonestus M 21 indigere cw. indicere M 22 pertesum H Bert·. semper pert. X 26 Tarquinum Μ , corr. Itali (cod. Lond. add. i6g8j)·, idem p. 98. 12 27 dampnauerew, -erunt X (e coniectura?)·, damna ueM

814647

97

Η

3

20

2

3

4

20. 4

11 (X I1)· P A C A T I

uecordem uocauerunt S uperbum , et p u ta u e ru n t sufficere 5 conuicium . Q uod si p er reru m n atu ra m liceret u t ille R o ­ m anae libertatis adsertor, regii nom inis B rutus osor, precariae redditus uitae saeculum tu u m cern eret studiis u irtu tis parsim oniae hum anitatis im b u tu m ac refertu m , n ullum to to orbe terraru m superbiae libidinis crudelitatis exstare uestigium , iam te ipsum qua publice qua p riu atim u id eret priscorum duritia ducum , castitate pontificum , consulum 6 m oderatione, p e tito ru m com itate u iu en tem , m u ta re t p ro ­ fecto sententiam ta n to post suam et, cum R om anam dignitatem ac lib ertatem p ro b aret m eliore in statu im p erato re te esse quam consule se fuisse, necessario fa te re tu r T arq u in iu m subm oueri debuisse, non regnum . 21 Sed quod facere magnas urbes ingressi solemus, u t prim um sacras aedes et dicata num ini sum m o delubra uisamus, tu m fora atque gymnasia et pro suis ex ten ta porticibus am bulacra m irem ur, ita in laudibus tuis sanctos P alatii ritus et priscis aequanda caerimoniis in stitu ta u en erati gradum ad illa p ro ­ ferim us quae in m edio co n stitu ta et ad publicos usus p aten tia non p a rti sed in com m une co n d u cu n t, nec parietibus sed 2 orbe clau d u n tu r, nec te cto sed caelo o p eriu n tu r. V elu t p ri­ m um illud est (ne statim sum m a captem us) quod creber egressu exspectantibus populis te fateris, nec uideri m odo patiens sed facilis adiri e proxim o accipis u o ta hom inum tuorum u t, quisquis ille consultor est, etiam si m eru erit (quod est rarum ) repulsam , ferat tam en uisi num inis conscientiam . 3 A t quanto aliter illorum principum mos fu it (quos loquar, n o tu m est), qui m aiestatem regiam im m inui et uulgari p u ta ­ bant, nisi eos in tra repositum P alatinae aedis inclusos tam 3 adsertor om. X (autor add. τν) 13 sacra (-as X ) sedes Μ , corr. w 16 ambulagra M, corr. N. Perottus 19 et ad H Bert: ad A' patentia ro, facientia Puteolanus·, paciencia AI 22 captemus Cusp, capiamus w. captamus AI 24 hominum M : omnium Liuineius 26 uisi w : ut si Al Bert 27 aliter Cusp·, alter M 98

ζ

io

15

20

25

T H E O D O S IO AVG.

22. 3

quam aliquod Vestale secretum ueneratio occulta consuluisset, nisi in tra dom esticam um bram iacentes solitudo prouisa et si­ lentia late conciliata uallassent. Q uin si quando in lucem uenire 4 et diem ferre potuissent, lecticis tensisque subuecti et densis5 sima circum supraque cooperti uirorum arm orum que te stu ­ dine sensim atq u e ad nu m eru m m ouebantur. T u m longe populus abigebatur, nec otiosa uiatoris m anus plebem uerbere subm ouebat, u t secretum esset in publico. A t noster hic 5 om nibus spectandus offertur, nec magis com m unem hunc io diem atque solem quam nostrum im peratorem uideri licet. Q uin cum uicinum h ab ean t permissa fastidium , num quam iste m irantes explet oculos; magis m agisque uisus expetitur, et (nouum dictu) praesens desideratur. M irem ur in urbibus tuis et a tuis populis te uideri ? — quem 22 15 fere nulla in solo suo natio externa non uidit, id que ita crebro u t paene tam notus sit barbaris uultus iste quam nobis. Nec frustra, cum aestates omnes foris, hiemes dom i ducens ciuibus hostibusque pari sorte anni spatia diuiseris et, si qui fo rte sunt b arbarorum qui non d u m u irtu tis tuae fulm en exceperint, 20 nom inis te rro re percussi et uelu t adflati quiescant. T u a enim, 2 im perator, auspicia non hae ta n tu m gentes tre m u n t quas ab orbe nostro siluarum interualla uel flum ina m ontesue dis­ tin g u u n t, sed quas aeternis ardoribus inaccessas au t continua hiem e separatas au t interfusis aequoribus abiunctas N atu ra 25 d isterm inat. N o n Oceano Indus, non frigore Bosforanus, non A rabs medio sole securus est; quo uix p eru en erat nom en ante R om anum , accedit im perium . D icam ne ego receptos serui- 3 tu m G othos castris tuis m ilitem , terris sufficere cultorem ? D icam a rebellibus Sarracenis poenas po llu ti foederis expeti30 tas ? D icam in te rd ic tu m Scythis T an a in et imbelles arcus i aliquod M : aliud Bert 3 consiliata M, corr. το 8 at A: ac H 9 affertur A 20 perculsi Cusp 27 accedit w: accidit M receptum Bert

99

22. 3

Π (X II). P A C A T I

4 etiam fugientis A lbani ? Q uaecum que natio b arbarorum robore ferocia num ero grauis um quam nobis fu it, au t boni consulit u t quiescat au t la e ta tu r quasi amica si seruiat. Persis ipsa rei publicae nostrae retro aem ula et m ultis R om anorum ducum famosa funeribus, quid q u id um quam in principes 5 5 nostros inclem entius fecit, excusat obsequio. D enique ipse ille rex eius dedignatus antea confiteri hom inem iam fa te tu r tim orem e t in his te colit tem plis in quibus co litu r; tu m lega­ tione m itten d a, gemmis sericoque praebendo, ad hoc triu m ­ phalibus beluis in tu a esseda suggerendis, etsi adhuc nom ine 10 foederatus, iam tam en tuis cultibus trib u tariu s est. 23 N ec tam en, im perator, existimes cuncta me ad aurium gratiam lo c u tu ru m : trium phis tuis G alli (stupeas licebit) irascim ur. D um in rem ota terraru m uincendo procedis, dum ultra term inos reru m m etasque N atu rae regna O rientis 15 extendis, dum ad illos prim ae lucis indigenas et in ipsum , si quod est, solis cubile festinas, in u en it tyrannus ad scelera 2 secretum . O quam paruis u en iu n t mala sum m a principiis! Sic in ultim um prope Italici generis excidium ecfracto Cn. L en tu li ludo m irm illonum agm en em icu it; sic bella con- 20 sulibus ancipiti M arte p u g n ata Cilix p irata conflauit; sic tenentibus arm a fugitiuis Rom ana diu pila cesserunt ferro 3 ergastulorum . Quis non ad prim u m noui sceleris n u n tiu m risit? N am res infra d ig n itatem iracundiae u id eb atu r, cum pauci hom ines et insulani totius incendium continentis 25 adolerent et regali h ab itu exsulem suum illi exsules orbis 4 induerent. A t quantos p a rtu rieb at F o rtu n a m otus! Q u an tu m rei publicae m alum pestis augenda, q u an tam tib i gloriam restinguenda seruabat, praecipue cum perfidia ducum , 2 ferocia w. feroci a M : ferocia aut Bert fuit nobis fauentibus numeris X i 11 foderatus II 17 est post quod H Bert, post cubile X 19 et fracto M (effr- w) 21 Cilex XI 22 tenentibus Puteolanus, ferentibus w: terentibus M Bert 25 insulani Puteolanus·, insulani XI 28 pestis Puteolanus, petit w. petis M 100

T H E O D O S IO AVG.

24. 6

defectione legionum contra rem publicam fo ret uersum qu id ­ quid pro re publica fu erat arm atum ! N olo tam en usquequaque m iserorum uel factum onerare 2 4 uel fatum qui, dum carnifici p u rp u rato tu a se et adfinitate 5 et fauore iactan ti infeliciter credunt, grauissim um om nium nefas fecerunt adfectu innocentium . Intellego quam diffi- 2 cilem in locum scopulosum que deuenerim . N am cum reuolui illud lustrale iu stitiu m aures tuae respuant, laudes p etan t gloriaeque in tersit ad praesentium com m endationem bonoio ru m mala decursa rep u tari, contra uero clem entia summam beneficii sui m alit im m inui quam tristiu m enum eratione cum ulari, necesse me erit uel tacentem publica incom m oda uel loquentem au t ing ratu m u irtu ti au t onerosum esse pietati. Sed tam en, im perato r, exiguam sensibus tuis iniunge patien- 3 15 tiam ; nam si dulcis in bonis m iseriarum recordatio est, si nautas tem p estatu m si medicos iu u at meminisse m orborum , cur non tu quoque mala nostra audias u t tu a beneficia reco­ gnoscas ? V nde ig itu r ordiar, nisi de tuis, mea Gallia, malis ? 4 quae ex om nibus terris quas illa pestis insederat haud iniuria 20 tib i uindicas priuilegium m iseriarum non auribus modo, quarum sensus est leuior, sed coram oculis ferre compulsa uictoriam M axim i, in te ritu m G ratiani. A lta licet uulnera, 5 quod fatendum est, proxim us nobis Italus et contiguus o stendat H ispanus; sed in dolore sum m o h ab et suum uterq u e 25 solacium. T y ran n id em ille non u id it; hic tyrannicidium uidit. Nos prim i im p etu m beluae furentis excepimus, nos saeuitiam 6 eius innocentium sanguine, nos cu p id itatem publica p au p er­ ta te satiauim us. A pud nos sem et exercuit crudelitas iam secura et adhuc inops auaritia. Alibi m alum publicum aut 30 coepit aut d e stitit: in Gallia sedit. 6 affectum nocentium M, corr. w 10 clementia Novàk: -tiam M (clementia summa beneficium suum Puteolanus) 12 me erit H Berf. erit me Ä 2 y om. X i IOI

25. i

I I (X II). P A C A T I

25

Quis se nobis calam itate co n tu lerit? T y ra n n u m et cum aliis tulim us et soli. Q uid ego referam uacuatas m unicipibus suis ciuitates, im pletas fugitiuis nobilibus solitudines ? Q uid perfunctorum honoribus summis uiro ru m bona publicata, 2 capita dim inuta, u itam aere taxatam ? V idim us redactas in 5 num erum dignitates e t exutos trabeis consulares et senes fo rtu n aru m superstites et in fan tu m sub ipso sectore lu d e n ­ tium flendam securitatem , cum in terim m iseri u etab am u r agere miseros, im m o etiam cogebam ur m e n tiri beatos et, cum dom i atque secreto solis coniugibus ac liberis credidissemus 10 fu rtiu u m dolorem , procedebam us in p u b licu m non nostrae 3 fortunae u u ltu . A udires enim dicere d elatorem : ‘Q uid ita ille tristis incedit ? A n quia p au p er ex d iu ite est ? N on enim se uiuere g ra tu la tu r ? Q uid ita hic publicum atratu s incestat ? L uget, credo, fratre m ; sed h abet filium .’ Ita fleri non licebat 15 4 amissa m etu reliquorum . Serenos ergo nubilis m entibus uultus induebam us, et ad illorum uicem qui degustato Sardorum gram inum suco fe ru n tu r in m o rte ridere, im ita5 bam ur laeta m aerentes. Est aliquod calam itatu m deleni­ m entum dedisse lacrimas malis et pectus laxasse suspiriis; 20 nulla m aior est poena quam esse m iserum nec uideri. Spes 6 in ter haec nulla praedonis explendi. N ec enim , u t N a tu ra fert, copiam satietas sequebatur ; crescebat in dies hab en d i fames, et 7 parandi rabiem p arta irritab an t. V t aegrorum sitim potus ac­ cendit, u t ignis arentibus non o b ru itu r sed augetur, ita coactae 25 publica egestate diuitiae auiditatem ieiunae m entis acuebant. 26 S tabat ipse p u rp u ratu s ad lances et m om enta p o n d eru m nutusque tru tin a ru m pallens atq u e inhians exigebat. C om ­ p o rta b a n tu r interim spolia prouinciarum , exuuiae exsulum , 2 bona p erem pto ru m . H ic aurum m atro n aru m m anibus ex- 30 tractu m , illic raptae pupillorum ceruicibus bullae, istic 8 uetebamur 3/, corr. X2 wp 9 agere AI: plangere w Bert Cusp : in Λ" 20 lexasse II 25 ignis lignis w 102

14 hic II

T H E O D O S IO AVG.

27.5

dom inorum cruore perfusum ap p en d eb atu r argentum . N u m e­ rari ubique pecuniae, fisci repleri, aera cum ulari, uasa con­ cidi, cuiuis u t in tu e n ti non illud im peratoris dom icilium sed latronis receptaculum uid eretu r. Sed tam en latro raptis 5 a b u titu r et ablata aliis uel sibi red d it, nec ideo trias saltusque obsidet u t thesaurum stru a t atque defodiat et cum scelere miser sit, sed u t gulae u e n triq u e su p p ed itet nec desit sum ptus im pendiis; nam et effundit et neglegit eadem quaerendi et p erdendi facilitate. N o ster ille pirata, quid q u id undecum que io conuerrerat, id nobis sibique p eritu ru m in illam specus sui charpbdim congerebat. C liarpbdim loquor ? quae cum plena nauigia sorbuerit, d icitu r tam en reiectare naufragia et con­ tortas fundo rates T au ro m en itan is litoribus exponere. Bona nostra ad aerarium una et p erp etu a uia ib a n t; nullas eorum 15 reliquias, nulla fragm enta uel sero uicta fastidio illa communis uorago reuom ebat. Est im proborum p rin cip u m postrem a defensio auferre donanda et inuidiam rapinarum m agnitudine m unerum deprecari. Q uae (m alum !) ratio est abstulisse om nibus quod 20 nullus h ab itu ru s sit ? E t p riu ato ru m quidem auaritiae, licet mala, tam en aliqua defensio est : tim e tu r inopia et rep o n itu r senectuti et prospicitu r heredi. Q uam adfert causam con­ cupiscendi qui q u an tu m ubique est h ab et ? Q uin ego, si fas p ium que m ortalibus aestim are caelestia, nullam m aiorem 25 esse crediderim prin cip u m felicitatem quam fecisse felicem e t intercessisse inopiae et uicisse F o rtu n am et dedisse hom ini n ouum fatum . Ita q u e im p erato ri p ropriam m aiestatem bene aestim anti non tam illud uideri suum d eb et quod abstulit quam quod dedit. N am cum in tra ipsum u o lu an tu r om nia et, u t

3

4

5

27

2

3

4 5

3 cuiuis w : cuius M 5 uel w, dei. Puteolanus : ut M Bert 7 suppeditet Bert ze: suppedit (-tit Λ") et M sumptus w: subtus ili 8 impediis H 10 conuenerat A’ 11 Caribdim priore loco ili; altero Charybdim H : Caribdim X 13 Tauromenitanis X2 w. -mentanisili 25 esse crediderim //: cred. esse X

103

27.5

I I (X II). P A C A T I

ille qui cuncta am bit Oceanus quas suggerit aquas terris recipit e terris, ita quid q u id in ciues m an at a p rincipe red u n d et in principem , et rei et fam ae bene consulit m unificus im p erato r; lu c ra tu r enim gloriam , cum det pecuniam reuersuram . 28 Sed illi quidem stulta omnis ratio captandae laudis u id eb a tu r; qui praeter insitum pessimo cuiuis boni exem plum sum m am felicitatem habendi ac nocendi fine determ inans non solum u t quam p lurim um q uaereret sed u t nihil cuiquam reliqui faceret laborabat. N ec enim qui regibus mos est, exercendis inuigilabat m etallis u t laten tia N atu rae bona in usum arcesseret et p araret innoxias nullo pauperiore diuitias. 2 P arum ille pretiosum p u ta b a t aurum quod de m o n tiu m uenis aut flum inum glareis quaesitor Bessus au t scru tato r Gallaicus eruisset; illud purius splendidiusque credebat quod dedissent dolentes, quod hom inum lacrim ae non am nium aquae abluissent, nec e terrenis specubus egestum sed e ceruicibus 3 iugulisque caesorum esset ecfossum. Sic, cum im m itis ty ran n i e t stilus tim eretu r et gladius, transierat in uota paupertas et, u t possemus effugere carnificem, optabam us subire sectorem. 4 Q uod si cui ille p ro ceteris sceleribus suis m inus crudelis fuisse uid etu r, uestrum is, uestrum , Vallio trium phalis et trabeate M erobaudes, reco rd etu r in te ritu m ; quorum alter post amplissimos m agistratus e t purpuras consulares et con­ trac tu m in tra unam dom um quendam hon o ru m senatum u ita sese abdicare compulsus est, alteri m anibus satellitum B ritannorum gula dom i fracta et inusta fem ineae m ortis infam ia, u t scilicet maluisse uir ferri am antissim us u id eretu r 5 laqueo perire quam gladio. Sed in illos fortasse speciales p u ta re tu r habuisse odiorum causas ty ran n u s; steterat enim 2 redundet Liuineuis: -dat M 6 cuiuisScheffer, eius w, cuique Puteolanus: cuius M 10 exerendis w 11 arcesceret M 17 effossum X 20 cui ille II Bert: ille cui X 21 Vallio M: Balio Balduinus, Ballio Cl. Puteanus 22 trabeate Puteolanus: -ati M Merobaudes Liuinetus, -baudis hic: Meroblandis II: -bandis X 104

5

10

15

20

25

T H E O D O S IO AVG.

30. 2

u te rq u e in acie G ratian i et G ratianus u tru m q u e dilexerat. Q uid de his dicim us qui honorum ac principum nescii et ta n tu m in te r suos clari nobiles animas sub carnifice fu d eru n t ? D e uirorum m ortibus loquor, cum descensum recorder ad 2 9 5 sanguinem fem inarum , et in sexum cui bella p arcu n t pace saeuitum ? Sed nim irum graues suberant inuidiosaeque 2 causae, u t unco ad poenam clari uatis m atrona rap eretu r; o biciebatur enim atq u e etiam p ro b ab atu r m ulieri uiduae nim ia religio et diligentius culta diuinitas. Q uid hoc maius 3 io p o te ra t in ten d ere accusator sacerdos ? F u it enim, fuit et hoc delatorum genus qui nom inibus antistites, re uera autem satellites atque adeo carnifices, non co n ten ti miseros auitis euoluisse patrim oniis calu m n iab an tu r in sanguinem et uitas p rem ebant reorum iam p au p eru m ; quin etiam , cum iudiciis 15 capitalibus adstitissent, cum gem itus et to rm en ta m iserorum auribus ac lum inibus hausissent, cum lictorum arm a cum d am natorum frena tractassent, pollutas poenali contactu m anus ad sacra referebant et caerimonias quas incestauerant m entibus etiam corporibus im piabant. Hos ille Falaris in 4 20 amicis habebat, hi in oculis eius atque etiam in osculis erant, nec iniuria, a quibus to t simul uotiua ueniebant : auaro d iuitum bona, cruento innocen tiu m poena, im pio religionis iniuria. T an d em in nos oculos deus re tu lit et bonis O rientis in ten - 3 0 tus ad mala nostra respexit et hunc sacerrimo capiti obiecit 25 furorem u t foedus abrum pere, ius fetiale uiolare, bellum edicere non tim eret. A n ego sine diuino num ine factum 2 p u tem , u t qui sub nom ine pacis ludere et p rim i sceleris poenas lucrari quiescendo potuisset, secundum tertiu m q u e uexillum latrocinii ciuilis atto lleret et superatis Alpibus 30 C ottiis Iulia quoque claustra laxaret tibique, im perator, 5 pace Modius : parce M Bert (non parce w) 7 clarinatis Bert 8 probabatur M: exprobrab- Rhenanus 12 miseros II Bert Cusp, om. X 30 Cottiis io : Cottus M

105

30. 2

l i (X II). P A C A T I

im poneret seruanti adhuc ueniae fidem uincendi necessitatem ? 3 A gebat eum , credo, praecipitem uindicanda iam proxim o ultore res publica et extinctus aperto dom inus parricidio poenas ab eo debitas expetebat. N on illud confidentia sed am entia, non tem eritas sed necessitas erat, nec u ltro lacesse- 5 bat ille te bello sed ulterius non p o te ra t se negare supplicio. 4 A lioqui quando ta n tam concepisset audaciam , u t ruere in ferrum et obuiam m o rti uenire tam ignauus et tim ens m ortis auderet, u t qui se non p o tu e rit postea uel uictus occidere ? 5 E t te quidem , im p erato r A uguste, ad adserendam rem p u b li- 10 cam usurpandam que uictoriam suffecisset in bella uel solum uenire; nam si olim dom ini aduersum rebelles seruos dim ica­ tu ri flagra in aciem d etu leru n t ta n taq u e uis conscientiae fu it u t ab inerm ibus u e rte re n tu r arm ati et qui o b tu leran t m o rti­ bus pectora daren t terga uerberibus, nonne tu quoque 15 legionibus otiosis rem to tam uisus egisses ? 31 An sustinere te coram et solum oculorum tu o ru m ferre coniectum ille quondam dom us tuae neglegentissim us uernula m ensularum que seruilium statarius lixa potuisset ? N on statim to tu m subisset hom inem p raeteriti sui tu iq u e 20 rep u tatio ? N on sibi ipse obiecisset te esse trium phalis uiri filium, se patris in certu m ; te heredem nobilissimae familiae, se clientem ; te om ni retro tem pore R om ani exercitus ducem , libertatis p atronu m , se orbis extorrem p atriaeq u e fu g itiu u m ? 2 Iam uero te principem in m edio rei publicae sinu, om nium 25 suffragio m ilitum , consensu prouinciarum , ipsius denique am bitu im peratoris o p ta tu m ; se in u ltim o te rra ru m recessu, legionibus nesciis, aduersis p ro uinciarum studiis, nullis denique auspiciis in illud tyrannici nom inis adspirasse fu rtu m ? i fidem M : finem Bert 5 lacescebat A' 10 te quidem Liuineius, te equidem Cusp: equidem M 14 obtulerant Rhenanus: -runt M 20 totum II Bert Cusp, om. X praeteriti Eyssenhardt : -ita M 21 sibi ipse II Bert: ipse sibi V 23 se clientem Puteolanus: seditcm M 28 nullis M : malis Bert I06

T H E O D O S IO AVG.

32-s

Postrem o tecum fidem, secum perfidiam ; tecum fas, secum nefas; tecum ius, secum iniuriam ; tecum clem entiam p u d i­ citiam religionem , secum im p ietatem libidinem crudelitatem et om nium scelerum postrem orum que u itiorum stare colle5 gium ? Res ipsas interrogem us et, quae certissima coniectatio est, colligamus gerenda (de) gestis. N u m tandem dub itari p otest quid fu erit eo praesente facturus, quem non u id it et fugit ? Quam uis igitur, im perator, lioste tali abutereris nec tam io ad proelium conserendum quam ad supplicium de nefario capite sum endum uenires, consiliis tam en tantis tantisque rationibus bellum adm inistrabas, u t cum Perse aliquo de­ certatu ru s aut P yrrho au t cum illo ipso H annibale uidereris. N am prim um fidem regum quibus limes O rientis am b itu r 15 data atque accepta dextera signas, quo foris securus agitares, si nihil sollicitum et suspectandum dom i reliquisses. T u n c copias tuas trifariam diuidis, u t et hostis audaciam m u ltip li­ cato terrore percelleres et fugam circum fusus ambires. Postrem o populis barb aro ru m ultroneam tib i operam ferre 20 uouentibus com m ilitum m unus indulges, u t et lim iti manus suspecta decederet et m iliti auxiliator accederet; qua tua b en ig n itate pellectae omnes Scythicae nationes tantis exam i­ nibus confluebant, u t quem remiseras tuis, barbaris uidereris imperasse dilectum . O res digna m em oratu ! Ib a t sub duci25 bus uexillisque Romanis hostis aliquando Romanus, et signa contra quae steterat sequebatur, urbesque Pannoniae quas inim ica dudum populatione uacuauerat miles im plebat. G othus ille et C hunus et H alanus respondebat ad nom en et altern ab at excubias et n o tari infrequens u ereb atu r. N ullus 3 et religionem Bert 6 deaddidi, om.M 13 ipso illo Bert 17 hostis audaciam M : hostes Bert 18 percelleres w: prec-M 19 ferre Bert w. ferri M 20 munus w: unus M 23 uidereris wp: uideris M 27 implebat Liuineius: impleuerat M 28 Chunus W. Baehrens (cf. c. I I . 4j: Hunus M Alanus X 29 uerebatur b Bert p·. ferebatur M

107

3

4

32

2 3

4

5

32. 5

Π (X II). P A C A T I

tum ultus, nulla confusio, nulla d irep tio u t a barbaro erat. Q uin, si quando difficilior fru m en taria res fuisset, inopiam patienter ferebat et quam num ero a rta ra t annonam com par­ cendo laxabat, pro om ni praem io om nique m ercede id u n u m reposcens u t tuus diceretur. Q uanta est u irtu tis am bitio! Accipiebas beneficium quod im putares. 33 M em orabile p u ta u it antiquitas quod A ctiaco aliquando bello ducibus m otibusque Romanis peregrina A egyptus arm a perm iscuit, ta n tu m q u e res credita est habere n o uitatis u t, nisi freq u en ter isset in litteras, apud posteros u id e re tu r facti 2 fides laboratura. N am quis annalium scriptor au t carm inum tuas illas, C leopatra, classes et eborata nauigia et p u rp u rea cum auratis funibus uela tacu it ? Q uin ita crebro historia recantata est, magis u t ab isdem saepe dicta quam u t ab ali3 quo interm issa uid eatu r. N on contendam duces—-nec enim principem nostru m non dicam uictus A ntonius, sed u icto r A ugustus aeq u au erit; quid in ceteris saltem simile d ep re­ hendem us, m axim e si reru m tem p o ru m q u e facies altrinsecus conferam us, et hos illosque populos anim orum subiciam us 4 oculis ? Illos uela facientes data uentis classis a ttu le ra t; h i longum iter sub arm orum fasce carpebant. Illos peregrino igne suspirans regina p ellexerat; hos am or laudis et p artici­ pandae gloriae cura rapiebat. Illos tepens Farus et mollis Canopus leuium que populorum altor N ilus em iserat; hos m inax Caucasus et rigens T au ru s et in g en tiu m corporum d u rato r H ister effuderat. Illos tenero perlucentes am ictu et uix leue carbasum uitando sole tolerantes alterno concussa tin n itu sistra d u ceb an t; hos loricis onustos inclusosque ferro fractae uoces tu b a ru m in g en tiu m q u e litu o ru m clangor acue5 b a t— quae tandem u t collatio posset esse p o pulorum , etiam si tan ta non esset dissim ilitudo causarum u t ab illis fu erit R om ani ii laboratam A (corr. cw) 14 recantata M (Janentibus numeris)·. dec- w {fort, recte) 27 solet olerantes II 30 ut dei. Rhenanus

108

5

10

15

20

25

30

T H E O D O S IO AVG.

35. i

im perii ap p etita captiuitas, ab his rep etita libertas ? Q uo tibi, im perator, indignius u id eb atu r eius piaculi quem quam inuen iri potuisse consortem , cuius se barbarus agebat ultorem . Sed illi quidem nefario sanguine belli prim itias im buentes 3 4 5 p ar poenae culpaeque docim entum fu eru n t. Testis es, Siscia, testis pulcherrim i, Saue, conflictus, si conflictus ille dicendus est quo ita in publicos proditores anim i plenus miles inuasit, u t eum nec num erus resistentium nec m axim i fluminis alti­ tu d o rem orata sint quin, u t erat ex itinere longissimo anhelus io atque puluereus, equos calcaribus in citaret, am nem nando coniungeret, ripam insiliret, paratos denique exspectantesque d ep ren d eret. Sermo iste prolixior est quam illa res fuerit. Vix 2 fluuium m anus inuicta tran sierat; iam locum belli tenebat. Vix hostem in u e n erat; iam urguebat. Vix pectora u id erat; 15 iam terga caedebat. D a tu r debito rebelle agm en exitio, u o lu u n tu r im piae in sanguine suo tu rb ae, teg it totos strages una campos continuisque funeribus cuncta late o p eriuntur. Iam qui ad m uros differenda m orte pro p erau eran t, au t fossas 3 cadaueribus aequabant au t obuiis sudibus in d u e b an tu r aut 20 portas quas eruptio n e patefecerant m orte claudebant. A t quorum se fugae im peruius ripis amnis obiecit, trepidando collecti et alterum quisque com plexi per ab ru p ta glom e­ ra n tu r. S pum at decolor cruore fluuius et cunctantes m eatus 4 uix eluctatis cadaueribus euoluit u tq u e se tib i posset speciali 25 im p u tare m ilitia, ipsum illum uexillarium sacrilegae factionis auidis gurgitibus absorbuit et, ne m o rti sepultura contingeret, cadauer abscondit. N o n n e u tro q u e credendus tuae studuisse uindictae, et adiuuando uictoriam et occupando clem entiam ? E n tib i alteram pugnam alteram que uictoriam ! D electas in 3 5 2 indignus X (corr. w) 5 es Aem. Baehrens·. est M 6 pulcher­ rimi Sauae Cusp (Saue Aem. Baehrens) : -mis aue M Bert 9 longissimo itinere AT 12 deprehenderet A' 15 debitore belle (belli X ) Λί, corr. w 16 stragis H 25 uexillarium w: -arum M 26 morti Cusp·, mortis M 109

35. i

I I (X II). P A C A T I

proelium Marcellinus coliortes et ipsum factionis nefariae robur illa belli ciuilis Megaera rapiebat, tanto ceteris satel­ litibus audentior quanto exsertiorem operam nauabat 2 tyranno frater tyranni. Q uo quidem m axim e tuus gaudebat exercitus, cum se u ltro u id eret lacessi, qui nihil magis tim u erat quam tim eri, adeo quidem u t castris ad castra conlatis, quod praecipiti die m anum conserere non p o te ra t, spe uictoriae cum luce uen tu rae peruigil ageret, ta rd u m solem, desertorem diem , annuum noctis aestiuae tem pus crim inare3 tur. Ecce lux tandem , et iam cam pus h o rreb at ex ercitu : diuisi in cornua equites, leues ante signa uelites, dispositae m anipulatim cohortes et gradu pleno ferentes agm ina q u ad ra­ tae legiones uniuersa late qua uisus agi p o te ra t occuparant. 4 N ondum se uirtus exp erieb atu r; iam disciplina uincebat. A t postquam in tra coniectum teli acies u traq u e p ro m o u it, et effusis hinc inde iaculorum sag ittaru m q u e nim bis res u en it ad capulos, milites pristinae u irtu tis, R om ani nom inis, im peratorum denique memores causam publicam m anu agere. Hostes uen d itam operam , laceratam Italiam , spem in ferro reliquam cogitantes gladiatoria desperatione pugnare, nec gradu cedere sed in uestigio stare uel cadere.

36

5

10

15

20

At ubi impulsa acies fronsque laxata et fiducia in pedes uersa est, ire praecipites aut globo fugere et se inuicem festi­ nando tardare. Armati inermes, integri saucii, primi postremi­ que misceri. Miles urguere eminus cominus, gladiis hastis, 25 punctim caesim ferire. Alii poplitibus imminere, alii terga configere, aut quos cursu non poterant continari iaculis 2 occupare. Arma tela, equi homines, uiua perempta, prona 5 lacesci X 10 exercitu H Cusp, om. X 11 diuisi in cornua Puteolanus: diuis in cornu M 16 iaculorum sagittarumque H Bert Cusp·, sagittarum X i j nomini H 23 uersa Puteolanus·, uersata M 26 poplitibus Cusp: popli (populi A’) tibi M 27 continari H(M): contineri X (-nere cw) : continuare Bert 28 tela equi Liuineius : tele qui H : tela qui X uiua Cusp : uicia M

no

T H E O D O S IO AVG.

37.3

supinaque corpora passim uel in aceruo iacere. Illi m utilis excisisque m em bris reliqua sui p arte fugiebant, lii dolorem u ulncrum sequebantu r, isti m ortes receptas in siluas et flum ina differebant, illic postrem um spiritum in adm iratione 5 nom inis tu i et sui ducis detestatione fu ndebant. N ullus finis caedendi insequendique, nisi subtraxisset aliquando uictoribus mors hostem et nox diem . A t quanto melius m anus illa 3 consuluit, quae submissis precabunda uexillis p e tiit ueniam necessitatis, et terram in osculis prem ens calcanda uestigiis 10 tuis corpora et arm a proiecit! Q uam tu non superbe u t uictam , non irate u t ream , non neglegenter u t parum neces­ sariam praeteristi, sed blande liberaliterque tractatam iussisti esse Rom anam . Iu n g u n tu r socia agm ina et sub uno capite 4 diuersa rei publicae m em bra coalescunt. A m bo pari gaudio 15 fe ru n tu r exercitus: hic opera sua gaudet, hic uenia, uterq u e uictoria.

Nec pia Haemona cunctantius, ubi te adfore nuntiatum, 37 impulsis effusa portis obuiam prouolauit et, ut est omne desiderium post spem impatientius, parum credens patere 20 uenienti festinauit occursare uenturo. Fingit quidem, ut 2 scimus, timor gaudium, sed ita intimos mentis adfectus pro­ ditor uultus enuntiat, ut in speculo frontium imago exstet animorum. Velut illa ciuitas a longa obsidione respirans, quod eam tyrannus Alpibus obiacentem tamquam belli 25 limen attriuerat, tanta se et tam simplici exsultatione iactabat ut, ni esset uera laetitia, nimia uideretur. Ferebant se obuiae 3 tripudiantium cateruae, cuncta cantu et crotalis personabant. Hic tibi triumphum chorus, ille contra tyranno funebres nenias et carmen exsequiale dicebat. Hic perpetuum uictis 4 admirationem H 8 petiit Liuineius: petit M 9 in dei. Acidalius 17 Hacinona Bert 21 et timor Cusp 22 frontium^*: fontium M Bert extet Liuineius, existat Aem. Baehrens: extat M 26 ni esset X : inesset H 29 nenias p·. uenias M III

37. 3

I I (X U )· P A C A T I

abitum , ille uictoribus crebrum o p ta b at ad u en tu m . Iam quocum que tulisses gradum , sequi circum cursare praecedere, uias denique quibus ferebaris obstruere. N ullus cuiquam sui tuiue respectus; blandam tib i faciebat iniuriam contum acia 4 gaudiorum . Q uid ego referam pro m oenibus suis festum 5 liberae nobilitatis occursum , conspicuos ueste niuea senatores, reuerendos m unicipali p u rp u ra flamines, insignes apicibus sacerdotes ? Q uid portas uirentibus sertis coronatas ? Q uid aulaeis undantes plateas accensisque funalibus au ctu m diem ? Q uid effusam in publicum tu rb am dom orum , g ratulantes 10 annis senes, pueros tib i longam seru itu tem uouentes, m atres laetas uirginesque securas ? N o n d u m om ne confeceras bellum , iam agebas trium p h u m . 38 Ib a t in terim M axim us ac te post terga respectans in m odum am entis atto n itu s auolabat. N ec ullum ille consilium 15 ullam ue rationem au t denique spem, quae postrem a hom ines deserit, sequeb atu r; quin ipsos uiae im plicabat errores et nunc dexter aut laeuus, nunc uestigiis suis obuius in certu m 2 iter ancipiti am bage texebat. Q uotiens sibi ipsum putam us dixisse: ‘Quo fugio ? Bellum ne tem p tab o ? — u t quem uiribus 20 totis ferre non potui, p arte sustineam ? Alpes C ottias o b ­ serabo, quia Iuliae p ro fu eru n t ? P eto A fricam , quam exhausi ? R epeto B ritanniam , quam reliqui ? C redo me G alliae ? — sed 3 inuisus sum. H ispaniae com m itto ? — sed notus sum. Q uid ergo faciam in ter arm a et odia m edius ? A tergo p rem o r 25 hostibus, a fro n te crim inibus. Si m orerer, euaseram . Sed ecce nec anim um sequitur manus nec m anum gladius; la b itu r ferrum , tre m it dextera, mens fatiscit. O quam difficile est 4 miseris etiam p erire !’ Ergo u t clausae cassibus ferae quaesito diu exitu desperatoque consistunt e t prae tim ore non fu g iu n t, 30 i abitum Puteolanus·, habitum M 4 contumacia gaudiorum H Bert, om. X seruabo Bert 112

2 quocumque M : quoquo Bert 16 postremo Bert 21 ob-

T H E O D O S IO AVG.

39.5

ita ille ipso quo ag itab atu r m etu adligatus in oppidum semet A quileiense p raecip itat, non u t uitam resistendo defenderet, sed ne poenam frustran d o differret. Q uam quam quae p o te ra t 5 u lterio r esse dilatio ? — cum ita uestigiis eius ac tergo ardens 5 miles insisteret, u t paene om nem quae est secuta pom pam ultio festinata praeceperit.

Recte profecto germana illa pictorum poetarumque com- 39 menta Ahctoriam finxere pinnatam, quod hominum cum fortuna euntium non cursus est sed uolatus. Ille ab ultimo 2 10 Orientis sinu festinatis itineribus raptus exercitus, tot nationibus relinquendis, tot fluminibus enatandis, tot scan­ dendis montibus fatigatus, in alio orbe et sub alio (paene dixerim) sole positus, spatio lucis unius Illyrico continuauit Aquileiam. Nihil tamen sibimet hoc nomine milites tui 3 15 uindicant et, si quando mirantium circulos contrahunt aut conuiuia nostra sermone producunt, operam omnem suam fine Alpium terminantes deberi sibi abnuunt illam celeri­ tatem, quod expertes laborum peruenisse se uiderint quo ire non senserant. Negant immo se suis uectos esse corporibus 20 sed, tamquam per aliquas imagines somniorum ferrentur absentes, praebuisse gestantibus uentis otiosorum ministeria membrorum. Nec fides anceps: nam si olim seueri credidere 4 maiores Castoras geminos albentibus equis et stellatis apici­ bus insignes puluerem cruoremque Thessalicum aquis 25 Tiberis abluentes et nuntiasse uictoriam et imputasse mili­ tiam, cur non tuae publicaeque uindictae confessam aliquam immortalis dei curam putemus adnisam ? —nisi forte maiorem diuini fauoris operam res Romana poscebat Macedonico augenda regno quam tyrannico eximenda seruitio. Ego uero, 5 30 si caeleste studium pro dignitate causarum aestimandum sit, 7 germana M: genuina Bert 11 scandendi H cruorem M 26 confessa mali quam M , corr. w ad nixam X 814647

1 13

24 cruoremque w: 27 adnisam H Berf. I

39.5

I I (X II). P A C A T I

iure contenderim equites tuos Pegasis, talaribus pedites uectos ac suspensos fuisse. N eque enim quia se diuina m ortalibus ded ig n an tu r fateri, idcirco quae uisa non fu erin t dubitabim us facta, cum facta uideam us quae d u bitauerim us esse facienda. 5 40 A nguste fortu n am tuam , im p erato r, ex pendit, quisquis id de te ta n tu m quod fieri p o test credit. A n ego, cum ab A lpibus Iuliis otioso feriatoque ferro non proelium fuisse uideam sed triu m p h u m , du b itau erim illam specialem quandam felicitatis 2 tuae dixisse m ilitiam ? Scimus quidem , im perato r, ita te io cuncta adm inistrasse u t non possint se tib i im p u tare succes­ sus; sed fatearis necesse est q u an tu m te in bello ta n tu m F o r­ tunam tuam egisse post bellum . C ui si uocem dem us et iudicem , nonne prolixe suam en u m erab it operam et, u t 3 u irtu tib u s tuis m u lta concedat, sibi aliqua uin d icab it ? E t 15 cur, quaeso, non dem us u t accipiamus u triu sq u e partis adserta, cum sit quae u icerit tu a ? A udio C onstantiam dicere : ‘bellum atrox periculosum que suscepi’; m em orare P a tie n ­ tiam : ‘im m ensum iter, tem pus anni graue sem per arm ata, saepe ieiuna to lerau i’; tenere P ru d en tiam : ‘p a rtita sum 20 m ilitem et m ultiplicaui arte te rro re m ’; adserere F o rtitu d i­ nem : ‘bis conflixi cum hoste, bis uici’ ; omnes postrem o clam are: ‘quid tib i debem us, F o rtu n a, quam fecim us?’ Sed si illa d icat: ‘ego properationem m ilitu m iuui, ego fugam hostium praepediui, ego M axim um in m uros coegi et quem 25 4 uos cogebatis m ori uiuum dom ino reseruaui’, non uideo quod possit esse iudicium quin, cum ista pars im p u te t ty ran n i fugam , illa custodiam , res publica, quae u triq u e p ariter obnoxia est, ita u tram q u e coniungat u t fa te a tu r sem et uni uictoriam , alteri debere uindictam . 30 41 Sed nec tu debitam gratiam beneficii infitiator abiuras; 4 dubitabimus w: -uimus M semper X

15 uindicauit H II4

20 saepe H Bert :

T H E O D O S IO AVO.

42. i

nam etsi per te confeceris quae uolebas, p er F o rtu n am tam en plus adeptus es quam uolebas. A gedum , si u id etu r, praeteritas 2 cogitationes tuas consule et uota conueni. N u m amplius sperauisti quam u t M axim us tib i n u n tia re tu r occisus, quam 5 u t sem iuiuum eius caput nondum clausis to ta m o rte oculis ex acie referretu r, quam sum m um u t fugiens resistensue cap eretu r? C eterum quando quod factum est uel optasti, 3 u t se tibi ipse seruaret, u t consciscere sibim et in te ritu m nollet et posset ? M agno quidem (fateor) pectoribus hum anis atque io adeo maximo lux am ori, in teritu s h o rro ri est, sed quatenus aut ista o p tari potest au t ille uitari. A t si ultim a supra caput ste te rit hora et uenerit dies num quam reuersurus ac se con­ fessa mors fuerit, non tim e n tu r extrem a cum certa sunt. H inc 4 reorum usque ad dam nationem m etus, postea atto n itu s 15 stupor et ex desperatione securitas et ad locum supplicii u oluntaria carnifice non trah e n te properatio. V t de his taceam qui cum fatis fortius paciscentes in certu m exitum certo occupauerunt, u t nihil de seruis loquar qui uerbera u itauere suspendio et m otus heriles usque ad praecipitia 20 fu g eru n t, quis um quam u ltra spem tim u it ? Quis idcirco 5 sem et occidere noluit u t occideretur ? Nisi uero uel leuior m anus aliena quam propria, uel foedior mors p riu ata quam publica, uel longior poena ferro incum bere et corpore uulnus onerare et recipere in te ritu m statim to tu m quam supplicium 25 diuidere, poplitem flectere, ceruicem extendere, plagam exspectare fortasse non unam . E t tam en quando ille secum ferro transigendum p u ta b a t ? 4 2 N on potius ignem laminas crucem culleum et quidquid m ere­ b a tu r tim eb at ? N u m q u am profecto tam bene de sceleribus 6 summum M Bert: ad summum w 9 posset et nollet W. Meyer 18 uerbera H: uerba X (corr. top) 19 precipia X (corr. wp) 23 uulnus X : uulcius H 24 quam ad H 26 expectare H Bert Cusp, om. X 27 quando M : quomodo Liuineius

US

42. i

I l (X II). P A C A T I

2 suis sensit, u t m o rtem p o tu e rit sperare qua periit. Si ig itu r nec praesum ere ueniam reus nec sperare fugam clausus nec m ortem p o tu it tim ere m oriturus, et certo ex trem orum leuior uideri debuit uoluntarius quam coactus, honestior p riu atu s quam publicus, postrem o breuior occupatus quam exspectatus interitus, num cui d u b iu m est in eo quod non h ab u it rationem fuisse F o rtu n am ? Illa, illa ty ran n i consilia caecauit, illa et anim um eius o b tu d it et gladium , illa expeditam in uulnus 3 m anum percussit et te n u it. N isi uero tu tu u m , uenerabilis G ratiane, carnificem D iris com itatus ultricibus obsidebas, et irata (ac) m inax um bra ob os eius oculosque fum antes infernis ignibus taedas et crep itan tia to rto angue flagra quatiebas ne m orti honestae uacaret, ne regalem illum sacrosanctum que uestitum im pio cruore pollueret, ne cultus olim tuus ac deinceps fratru m fu tu ru s funestum sanguinem uel dum u in d icatur acciperet, ne postrem o te m anus ulcisceretur ty ran n i et deberes M axim o uel suam m ortem . 43 E t plane ita cuncta ceciderunt u t non seruata m odo ultio sed ordinata uideatur. N am unde, quaeso, tam rep en tin a conuersio u t qui o ppetere tim u erat in te ritu m non tim e re t 2 expetere et quem incluserat m etus p ro ferret audacia ? H ic nulla iam reliqua festinandis rebus m ora: ac tu tu m fortissim i duces instruendo accinguntur triu m p h o , capiti diadem a d ecu titu r, hum eris uestis au fertu r, pedibus ornatus euellitur, 3 totus denique hom o a p ta tu r ad m eritu m . P ublice publicus spoliator exuitur, n e c tu n tu r m anus rapaces, n u d a n tu r crura fugitiuo, talis denique tuis offertur oculis qualem offerri decebat uictori captum , dom ino seruum , im p erato ri ty ran 4 num . N ec tu illum, qua es clem entia, in conspectum tu u m 7 illa (2°)om. Bert 9 perculsit Liuineius 10 Diris Liuineius, diris p, furiis w. durus M 11 ac add. Aem. Baebrens, om. M 13 sanctumque Bert 14 nec ultus (uultus X ) M, corr. w 21 et M: ut Bert 22 ac tutum M , corr. w 28dicebat H

ii 6

5

10

15

20

25

T H E O D O S IO AVG.

44. 5

uenire uoluisses, ne oculos istos om nibus salutares hom o fune­ bris im piaret, nisi fam am confutare m endacii teque purgare eodem teste quo insim ulatore uoluisses. H ab et uero, h ab et nescio quos internos mens scelerata carnifices, au t ipsa sibi 5 carnifex conscientia est, au t (quod magis credo) om ni seuerius quaestione est a te interrogari. A d prim am tu am uocem nefario pectori excussa confessio est, nec cunctari saltem aut m ussitare p o tu it quin consilium om ne n u d aret, se uidelicet fauoris tu i obtendisse p raetex tu m , quod aliter non potuisset io adlicere m ilitum societatem nisi auctoram enti tu i se finxisset actorem . E t post hanc tu uocem non illum in crucem tolli, non culleo insui, non discerpi in frusta iussisti ? N on postrem o illam ta n ti ream m endacii linguam radicitus erui praecepisti 15 cum eorum p arte uitalium quorum fu erat locuta com m en­ tu m ? Q uin iam coeperas de eius m o rte d u b itare et deieceras oculos et u u ltu m rubore suffuderas et cum misericordia loquebaris. Sed bene est quod non om nia potes: tu i te uindicant et inuitum . R ap itu r ergo ex oculis et, (ne) quid posset 20 licere clem entiae, in te r innum eras manus fertu r ad m ortem . Ecce iteru m , im perato r, auerteris, et illam tyrannici exitus relationem grauaris. Iam , iam esto securus. G eram clem entiae tuae m orem : quod noluisti uidere non audies. H uc, huc totas, pii uates, doctarum n octium conferte curas, hoc 25 om nibus litteris linguisque celebrate, nec sitis de operum uestrorum p eren n itate solliciti. Illa quam praestare historiis solebatis ab historia ueniet aeternitas. Vos quoque quibus secunda sors cessit dare fam am rebus, artifices, uulgata illa i nec A' funebris Puteolanus·, funeris M 3 uero w1 uires Puteo­ lanus, ultores Aem. Baehrens: utros an utres H, incertum: utros X 8 musitare A” 10 tui se post nisi Bert se A': se te H finxissent Bert 11 actorem Aem. Baehrens·. auctorem M Bert 13 frustra X 19 ne AT c. om. Il et (ut uidetur) AT 25 litt, linguisque II Bert: ling, litterisque X II7

5

6

44

2

3 4

5

44. 5

I I (X II). P A C A T I

ueterum fabularum argum enta despicite, H erculeos labores et Indicos L iberi trium phos et anguipedum bella m o n ­ strorum . H aec potius, haec gesta sollertes m anus d u can t; his fora, his tem pla d eco ren tu r; haec ebore re d d a n tu r haec m arm ore, haec in coloribus u iu an t, haec in aere m o u ean tu r, haec gemmis augeant pretium . 45 P ertin et ad securitatem om nium saeculorum quod est factum uideri, ut, si quis um quam nefaria uota conceperit, m onim entis nostro ru m tem p o ru m recensitis p er oculos hauriat innocentiam . Quisquis p u rp u ra quandoque regali 2 uestire hum eros cogitabit, M axim us ei exutus occurrat. Q uis­ quis aurum gem m asque priuatis pedibus o p ta b it, M axim us ei plantis nudus appareat. Quisquis im ponere capiti diadem a m editabitur, auulsum hum eris M axim i cap u t et sine nom ine 3 corpus adspiciat. Scimus quidem nihil um quam nouandum , cum R om anum sem per im perium au t tu u m fu tu ru m sit au t tu o ru m ; p e rtin e t tam en ad gem inam rei publicae securitatem 4 quod fieri non p o test etiam non tim eri. Sed utcu m q u e uirtutis tuae opera curiosae posteritatis oculis artificum manus reddet, cum te uel A lpium dorsa superantem uel flum ina obiecta tran a n tem uel agm en hostile trium phalibus uestigiis atteren tem p icto ru m atque fictorum adsequetur im itatio, clem entia, im perator, tua quo caelo, quo pigm ento, quo aere auroue d u cetu r ? — qua tu ipsius uictoriae uictor ita om nem cum armis iram deposiuisti u t ceciderit nem o post 5 bellum , certe nem o post M axim um . Paucis M au ro ru m hostium , quos secum uelut agm en in fernum m oriturus incluserat, et duobus an tribus furiosi gladiatoris lanistis in belli piaculum caesis, reliquos omnis uenia com plexa u elu t 2 Indicos H·. modicos X 5 aere Schenkl: aera M 9 recensitis cwp: -etis M 13 nudis Bert 18 et iam M , coir. X i utcumque M \ ut cuique Bert 19 opera Puteolanus·, operam M 22 atterrentem Λ" 23 tua imperator Bert 25 deposuisti inuitis numeris M 28 an H: aut X 29 omnes w II8

5

10

15

20

25

T H E O D O S I O AVG.

47. 2

quodam m aterno sinu clausit. N ullius bona publicata, nullius m u lta ta libertas, nullius p raeterita dignitas im m inuta. N em o adfectus nota, nem o conuicio aut denique castigatione p er­ strictus culpam capitis aurium saltem m olestia luit. C uncti dom ibus suis, cu n cti coniugibus ac liberis, cuncti denique (quod est dulcius) innocentiae re stitu ti sunt. Vide, im perator, quid hac clem entia consecutus sis: fecisti u t nem o sibi uictus te uictore uideatur. Spectabas haec e tuis collibus, Roma, et septena arce sub­ limis celsior gaudio ferebaris. T u , quae experta Cinnanos furores et M ariu m post exsilia crudelem et Sullam tua clade Felicem et Caesarem in m ortuos m isericordem ad omne ciuilis m otus classicum trem escebas; quae p raeter stragem m ilitu m u traq u e tib i p arte p ereu n tiu m exstincta domi senatus tu i lum ina, suffixa pilo consulum capita, Catones in m o rtem coactos truncosque Cicerones et Pompeios fleueras insepultos; cui dam na grauiora scissus in partes ciuium furor quam portis im m inens Poenus aut receptus m uris Gallus in tu le ra t; cui Alliensi die E m athia funestior, Cannis Collina feralior tam altas olim reliq u eru n t cicatrices u t grauius sem­ p er tuam quam alienam experta u irtu te m nihil tibi magis quam te tim eres— uidisti ciuile bellum hostium caede, m ilitum pace, Italiae recuperatione, tu a lib ertate finitum ; uidisti, inquam , finitu m ciuile bellum cui decernere posses triu m p h u m . H actenus m em et, im p erato r A uguste, praeteritas res tuas attrectasse fas fu e rit; at cum tem pus adm oneat meminisse praesentium , finem serm oni facere m aluerim quam in am plis­ simi ordinis m unus inuadere. D ab itu r u tcu m q u e uenia piae 6 innocentiae post dulcius II Bert, post denique A' 9 e M : et Bert 10 tu quae Puteolanus: tuque M 17 partes ciuium A": parte scium H : partes Bert 19 Halliensi M die Ematia II: die cinatia X (diccin-AT) 22 timeris H 27 admoneat H: admd (rc. admodum) X II9

6

7

46

2

3

4

47

2

47. 2

II (XII). P A C A T I

tem eritati, si usurpasse com m unia, non occupasse uideam ur aliena. L icu erit mihi, quae in barbaris gentibus longinquisque prouinciis pro sum m a re fo rtite r feliciterque fecisti, et 3 adnuente num ine tu o et senatu fau en te dixisse. Ea uero quae Romae gesta sunt, qualem te V rbi dies prim us in u e x erit; quis in curia fueris, quis in rostris; u t pom pam p raeeu n tiu m ferculorum curru m odo, m odo pedibus subsecutus alterno clarus incessu nunc de bellis, n u n c de superbia triu m p h aris; u t te om nibus principem , singulis exhibueris senatorem ; u t crebro ciuilique progressu non publica ta n tu m opera lu straueris sed priuatas quoque aedes diuinis uestigiis conse­ craris, rem ota custodia m ilitari tu tio r publici amoris excubiis, 4 horum haec linguis, horum , inquam , uoce la u d en tu r qui de com m unibus gaudiis et dignius u tiq u e quae m axim a et 5 iustius p o te ru n t praedicare quae propria sunt. O mea felix peregrinatio! O bene suscepti et exhausti labores! Q uibus ego intersum bonis, quibus p aror gaudiis! Q uae reuersus urbibus G alliarum dispensabo m iracula ! Q uantis stu p en tiu m populis, quam m u lto circum dabor auditore, cum dixero: ‘Rom am uidi, T heodosium uidi, et u tru m q u e sim ul u id i; uidi illum principis patrem , uidi illum principis uindicem , 6 uidi illum principis re stitu to re m !’ A d me longinquae conuenient ciuitates, a me gestarum ordinem reru m stilus omnis accipiet, a me arg u m en tu m poetica, a me fidem sum et historia. Com pensabo tib i istam , im p erato r, iniuriam si, cum de te ipse nil dixerim quod legendum sit, in stru am qui legantur. i temeritati si w: -tatis M 5 post gesta sunt add. et geruntur in­ geniis permittenda Romanis sunt Cusp 12 tutus Bert 19 multis i / [con. h) 27 Finitus Panegyricus Latini Pacati Drepani dictus d(omino) n(ostro) (de n /7 ; om. X , nisi ij0 post Theod. in X i positum eius uestigium est) Theodosio in urbe eterna Roma M

120

5

10

15

20

25

I l l (XI) G R A T IA R V M A C T IO (C L A V D II) M A M E R T I N I D E C O N S V L A T V SVO IV L IA N O

IM P E R A T O R I

5 E t s i scio te, im perato r, et cunctos qui consilium tu u m 1 p articip a n t posse m irari quod nunc dem um gratias agere exorsus sum, quasi beneficia in me tu a coeperint a consulatu, fateb o r tam en quod ingenii cuius m e p o en itet conscius etiam n u n c tacere uoluissem et prorum pens licet huius m uneris io gaudium in tra arcanae laetitiae conscientiam coercere. Sed 2 siue errorem n o stru m siue consilium congesta et coaceruata in u n u m beneficia u iceru n t atq u e in id red eg eru n t necessitatis am biguum u t m ihi au t indiserti au t in g rati esset fama subeunda, m alui eloquentiam potius quam pietatis erga te 15 officium m eum desiderari. E t sane in his honoribus quibus me 3 prius honestaras, m inor esse causa ad agendas gratias uideb atu r. N am cum m e aerarium publicum curare uoluisti, 4 cum quaerens uiru m anim i m agni aduersus pecuniam , liberi aduersus offensas, constantis aduersus inuidiam me qui tibi 20 u iderer eiusm odi delegisti, idque eo tem pore quo exhaustae prouinciae p artim depraedatione barbarica, p artim non m inus exitialibus quam pudendis p raesidentum rapinis ultro opem im peratoris exposcerent, milites saepe anteactis te m ­ poribus ludo h ab iti praesens stipendium flagitarent, quoquo 2 Claudii ex c. 17. 4 edd., om. M 5 imp. auguste Bert 10-12 sed (cum) . . . uicerint . . . redegerint Linineiiis 12 redigerunt M 14 pietatis Arntzen iunior·, pietatem M, quo semata te et Galletier, officiumque Puteolanus 17 cum me H: tum me X 18 quaerens Haupt·. quereres M 2i depraedatione X·. de predicacione Η 22 presidentium X I2 I

1.4 5

H I (XI)· M A M E R T I N I

m o d o u id e b a r h o n o r e m o n e re p e n sa re . A t c u m m e p ra e to riis p ra e fe c is ti e t p ro u in c ia s d e te e g re g ie m e rita s m e a e fid e i tu te la e q u e m a n d a s ti, in g en s iu d ic ii t u i f u it m u n u s, sed in eo n o n m ih i so lu m q u e m t a n t a p o te s ta te su c c in x e ra s u e ru m e tia m n e g o tiis tu is co m m o d a sse a liq u a te n u s u id e b a re .

2

5

P o rro in d e c e rn e n d o c o n s u la tu re m o tis u t ilita tib u s tu is

2 r a tio n e m m ea e so lu m d ig n ita tis h a b u is ti. N a m in a d m in i-

s tra tio n ib u s lab o s h o n o ri a d iu n g itu r , in c o n s u la tu h o n o s sin e la b o re s u s c ip itu r ; in illis si la e te ris c u p id a e a m b itio n is esse u id ea ris, in h o c n isi a p e rte e t p r o p a la m la e te ris in g ra tu s sis.

10

3 H u c a c c e d it q u o d ip sa h a e c u rb s a tq u e h o c a u g u s tis sim u m co n silii p u b lic i te m p lu m officium h u iu s o ra tio n is e ffla g ita n t. H a e c t ib i n o m in is n o u i sed a n tiq u is s im a e n o b ilita tis c iu ita s p a tr ia e st, h ic p r im u m e d itu s , h ic q u a si q u o d d a m sa lu ta re

4 h u m a n o g e n e ri sidus e x o rtu s (es). H i ciu es e t p o p u la re s t u i

15

silere m e n o n s in u n t, n e c p a t i u n t u r u t q u is q u a m alius a u s p i­ c a tissim o d ie a p u d te ac d e te lo q u e n d i m u n u s u s u r p e t q u a m 5 is q u i a m p lissim o sit p r a e d itu s m a g is tr a tu . P u t a n t a liq u id a d ic e re a d s p le n d o re m la u d u m tu a r u m co n su lis n o m e n , e t re c te p u t a n t ; a d ic itu r e n im la u d u m 6

d i g n ita ti h o n o r e la u -

20

d a n tis . A c lic e t, m a x im e im p e r a to r, p u b lic o iu d ic io e t n o m in e a g e re tib i g ra tia s d e b e a m , ta m e n illa q u a e p r o su m m a re d o m i fo ris q u e g essisti n u n c ex p a r te m a x im a p r a e t e r m it ta m , u t q u a n to ociu s a d ea q u a e p ro p ria s u n t p e r u e n ia t o ra tio .

3

A n ego n u n c re c e p ta s

u irtu te

tu a

G a llia s, b a rb a r ia m

o m n e m s u b a c ta m p e rg a m q u a si n o u a e t in a u d ita m e m o ra re ? — q u a e in h a c R o m a n i im p e rii p a r t e glo rio sissim a s in t fa m a e la u d e c e le b ra ta , in t a n t u m u t im p e r a to ris f ra tris m e r e r e n t u r in u id ia m . Q u id e n im a liu d a te c o n so rtis im p e r a to ris a lie n a u it

5 commodasse Rhenanus·, commendasse M S labos H B e rt : labor X sis respuunt numeri 15 es add. Liuineius , om. M 24 propria Puteo­ lanus: proprie M 27 sunt w 28 imp. fratris H Bert: fratris imp. X 29 a te aliud X imperatoris dei. Liuineius 10

122

25

I V L I A N O AVG.

4-5

anim um nisi gloriae tuae splendor? T esto r im m ortalem deum , testor ad uicem num inis milii sanctam conscientiam m eam me m ulta constan ter in hac potissim um urbe fuisse d ic tu ru m de his quae aduersus o ptim um im peratorem 5 inclem enter et im pie cogitata atque suscepta sunt, si etiam n u nc hom inum coetus diuus C onstantius freq u en taret. N u m quam profecto liberi ciuis et boni senatoris officio defuissem, quom inus redarguerem atque conuincerem eas illi in te odii fuisse causas quae amoris inflam m atrices et fidei obsides esse io d ebuerint. Florentissim as quondam antiquissim asque urbes barbari possidebant; G allorum illa celebrata nobilitas au t ferro occi­ d erat aut im m itibus addicta dominis seruiebat. Porro aliae quas a u astitate barbarica terraru m interualla distulerant 15 iudicum nom ine a nefariis latronibus o b tin eb an tu r. (Officie­ b a n tu r) ingenua indignis cruciatibus corpora; nem o ab iniuria liber, nem o in tactu s a contum elia, nisi qui crudelitatem praedonis pretio m itigasset, u t iam barbari desiderarentur, u t p ra e o p ta re tu r a miseris fo rtu n a captorum . In hoc statu 20 im p erato r noster Gallias nactus m inim um h ab u it aduersus hostem laboris atque discrim inis: una acie G erm ania uniuersa deleta est, uno proelio debellatum . Sed em endatio m orum iudiciorum que correctio et difficile luctam en et periculi plenum negotium fuit. N am u t quisque improbissimus erat, 25 ita maxime Caesaris rebus inimicus uitandis legum poenis de nouo scelere rem edia q u aereb at; quia defendere admissa flagitia non p o te ra t, in ultorem iuris inuidiam congerebat. E t cum sancti principis mores atque in stitu ta falsarum u itu p eratio n u m licentiam subm ouerent, callido nocendi 2 testor om. X 3 potissimum H Berty om. X 7 et om. Bert 15 obiciebantur add. Galletier, lacerabantur Liuineius, suberant (post ingenua) zc, om. AI 20 minimum Bert: minum H: nimium X 26 et quia Puteolanus 123

2

3

4 2

3

4

5

4-5

Π Ι (X I). M A M E R T I N I

a rtific io a c c u s a to ria m d ir ita te m la u d u m titu lis p e r a g e b a n t, in o m n ib u s c o n u e n tic u lis q u asi p e r b e n iu o le n tia m illa la c t a n ­ te s : ‘Iu lia n u s A la m a n n ia m d o m u it, Iu lia n u s u rb e s G a llia e

6 ex fauillis et cineribus excitauit. Illae prouinciae obsessae, oppugnatae, ferro ignique uastatae beatiores sunt his oppidis 5 quae h ab et sine hoste C onstantius. A estates omnes in castris, 7 hiemes in tribunalibus d egit; ita illi anni spatia diuisa sunt, u t aut barbaros d o m itet au t ciuibus iura re stitu a t, p erp etu u m professus aut contra hostem aut contra uitia certam en .’ 5

H a e uoces f u e r u n t a d in fla m m a n d a o d ia p ro b ris o m n ib u s

10

p o te n tio re s . Si e n im c o m m in isc i a liq u a fla g itia te m p ta s s e n t, facile ip so s p le n d o re lau d is e t g lo ria e r e f u t a r e n t u r ; i n u e n e r u n t

2 accusandi genus quod nullus refelleret. Sed quid, oro uos, principem nostrum facere debuisse censetis ? Romanas urbes hostibus dederet, ne anim um fratris offenderet? Prouincias 15 firmissimas utilissim asque rei publicae sub o b tu tib u s suis uexari ac diripi sineret, ne quid A ugustus quod nollet au d iret ? Flagitiis adm inistrantium non m odo frena laxaret, sed etiam stim ulator accederet, ne in ter principes faceret m orum dis3 s im ilitu d o

d is c o rd ia m ?

N o b ile m

E t r u r ia e

a d u le s c e n te m

20

f e r u n t, c u m p r o p te r e x im ia m fo rm a e d ig n ita te m m u lta r u m in se fe m in a ru m a m o res e x c ita r e t, fa c ie m su a m a d o b lite ra n d a m p u lc h r itu d in e m u u ln e rib u s sauciasse. S ed facile f u it iu u e n i d ig n ita ti c o rp o ris d e c o re m a n im i p r a e p o n e n ti e t c a n ­ d o re m d e c o lo ra re e t oris n ito r e m a lte im p ressis c ic a tric ib u s 4 d e u e n u s ta re . Num a liq u id h u iu s m o d i a d u e rsu s a m o re m

25

c iu iu m fa c e re d e b u it Iu lia n u s ? A t n e p o t u i t q u id e m , nisi f o rte e x is tim a m u s p a tie n te s u u ln e r u m fo rm a s esse u i r t u tu m . S cilicet e t

c a n d o re m

T e m p e r a n tia

A e q u ita tis

p u rp u ra m

p o tu it o b u m b ra re

sa n c ti ru b o ris

a b o le re ,

et

a

c e ru ic e m

5 oppugnatae M Bert: expugnatae Puteolanus 7 illis annis pacia M , 15 dederet Liuineius: dedere M 27 at IJuineins: ac M 30 ceruicem Lipsitts, faciem Arntzen iunior: uicem M corr. X 2 w

124

30

I V L I A N O AVG.

7. i

F o rtitu d in is indignis confodere uulneribus, eruere oculos P rouidentiae! D ein nisi ille adulescens seueram m anum propriis uultibus intulisset, dies et m ora ac non longa aetatis successio om nem illum florem corporis perem isset. A t in 5 u irtu tib u s principis n ostri q uanto aetas prolixior, tan to p u lc h ritu d o praestantior. M itto cunctam barbariam aduersus uindicem Rom anae libertatis in arm a com m otam , gentesque recens uictas et aduersum iugum n u p er im positum ceruice dubia contum aces io in rediuiuum furorem nefandis stim ulis excitatas. Quae om nia o bstinatam et im m obilem principis m axim i tandem uicere patientiam . Ita q u e cum in ipso m olim ine oppressisset A lam anniam rebellantem , qui paulo ante inaudita regionum fluuiorum m o n tiu m nom ina exercitu u ictore peragrauerat, 15 p er ultim a ferarum g en tiu m regna, calcata regum capita superuolans, in m edio Illyrici sinu im prouisus apparuit. V idim us, felices illius uiae comites, stupentes u rb iu m populos dubitasse credere quae uidebant. N o n aliter consternatas arb itro r gentes quae prim ae lapsum caelo excepere Palladium . 20 Virgines pueri, (uiri) fem inae, trem ulae anus titu b an tes senes non sine m agno a tto n iti h o rro re cernebant im peratorem lon­ gam uiam sub grauium arm orum onere currentem , p ro p eran ­ tis anhelitum sine sensu lassitudinis crebriorem , sudorum riuos per fortia colla m anantes, et in te r illum pulueris qui 25 barbam et capillum onerarat horrorem m icantia sidereis ignibus lum ina. Voces gau d en tiu m oppresserat m iraculi m agnitudo; cessabant officia laudandi plus quam laudanda cernentibus. Sufficere quidem p o te ra t ad expeditionem praesentium negotiorum sola properatio, sed non sufficit principi nostro 3 mora M : hora Eyssenhardt 8 recens uictas Langius: M (-sitas w) 12 in H Bert Cusp, om. X 14 uictore w: 16 sinus X 17 uiae comites H Bert: com. uiae X Cusp : primo M 20 uiri add. Aem. Baebrens, om. M ( corr. zv)

125

recensuitas uictorie M 19 primae 23 sessu X

5

6

2

3 4

5 7

7. i

I I I (XI). M A M E R T I N I

p u b lic a e re i u n a r a tio n e c o n su le re . M u lt a p a r i t e r a g g re d itu r p e c tu s n u llis u m q u a m la b o rib u s f a tig a tu m . V t u n o e o d e m q u e te m p o r e e t c o m p o n e r e t fid issim a ru m p r o u in c ia r u m s ta tu m e t b a rb a ria m o m n e m a d m o to p ro p iu s te r r o r e p e rc e lle re t, 2 lo n g issim o

c u rsu

H is tr u m

p la c u it

n a u ig a ri.

P ro

sa n c ta

5

d iu in ita s ! Q u a e n a u ig a tio n is illiu s f u it p o m p a , c u m d e x te r io re m in c liti flu m in is rip a m u tr iu s q u e sexus, o m n iu m o r d in u m , a rm a to r u m d e s p ic e re tu r

a tq u e in e r m iu m a d la e u a m

p e r p e tu u s

o rd o p r a e te x e r e t,

in m ise ra b ile s p re c e s g e n u

3 b a rb a ria ! O m n e s u rb e s q u a e D a n u u iu m

n ix a

in c o lu n t a d ita e ,

10

o m n iu m a u d ita d e c re ta , le u a ti s ta tu s i n s ta u r a ta e q u e f o rtu n a e , in n u m e ra b ilib u s b a rb a ris d a ta u e n ia e t m u n u s p acis i n d u lt u m . Q u i p r o p e r a tio n e m illam c o n te m p la b itu r , n ih il egisse p r a e t e r u iam im p e r a to re m p u t a b i t ; q u i g e s ta ru m r e r u m tu d in e m c o n s id e ra b it, p ro p e ra sse n o n c re d e t.

8

m u lti­ 15

0 fa c u n d ia p o te n s G ra e c ia ! O m n iu m t u o r u m p r in c ip u m g e sta in m aiu s e x to lle re sola p o tu is ti, sola f a c to ru m g lo ria s

2 a d u e rb o r u m c o p ia m t e te n d is ti. T u n a u e m u n a m p r o p te r a u ra ti u e lle ris f u r t u m e t u irg in is r a p t u m in c a e lu m u s q u e s u b la ta m

sid e rib u s

c o n se c ra sti.

Tu

p u e ru m ,

i n u e n to r e m

20

se re n d i, d ra c o n u m a litu m c u r r u u o la n te m se m in a in te r r a s 3 sparsisse ia c ta s ti. Q u id t u , si a d sc rib e n d a s c e le b ra n d a s q u e res p rin c ip is n o s tr i a n im u m ad ieceris, de I u lia n i le m b is lib u r n is ­ q u e f a c tu ra es ? — q u a e n o n m o d o n ih il c u iq u a m a d im u n t n e q u e u rb e s h o sp ita s p o p u la n t, sed u l tr o o m n ib u s p o p u lis

25

4 im m u n ita te s p riu ile g ia p e c u n ia s la r g iu n tu r . Q u a d ig n ita te d escrib es classem p e r m a x im i flu m in is t r a c tu m re m is u e n tis q u e u o lita n te m , tu m p r in c ip e m n o s tr u m a lta p u p p e su b lim e m n o n p e r c u iu s c e m o d i agros f r u m e n ta s p a rg e n te m , sed R o m a n is o p p id is b o n a s spes lib e r ta te m d iu itia s d iu id e n te m , tu m ex

i rei publicae X 4 propius A'j: proprius M uix recte·, ‘fort, colunt, id est accolunt’ Liuineius eque M, corr. Puteolanus 126

10 incolunt M 11 instaurata

30

I V L I A N O AVO.

10. i

p a rte altera in barbaricum solum terro rem bellicum trep i­ dationes fugas form idines obserentem ? Iam quale illud fu it quod H istru m adhuc nauigans beneficia tu a usque ad H ad riam T y rrh en u m M areoticum porrige5 bas ? Ipso enim tem p o re leu ati equorum pretiis enorm ibus D alm atae, E pirotae ad incitas intolerandi trib u ti mole de­ pressi prouidentia, im perator, tua non m odo miserias exue­ ru n t, sed (ad) am plam etiam atque o pulentam reuixere fortunam . V rbs Nicopolis, quam diuus A ugustus in m onuio m en tu m A ctiacae uictoriae trophaei instar exstruxerat, in ruinas lacrim abiles prope to ta conciderat: lacerae nobilium dom us, sine tectis fora, iam dudum aquarum ductibus pessumdatis plena cuncta squaloris et pulueris. C ertam en ludicrum lustris om nibus solitum freq u en tari interm iserat tem poris 15 m aesti deform e iustitiu m . Ipsae illae bonarum artiu m magi­ strae et inuentrices A thenae om nem cu ltu m publice p riu atim que p erd id eran t. In m iserandam ruinam conciderat Eleusina. Sed uniuersas urbes ope im peratoris refotas enum erare perlongum est; scire satis est cunctas M acedoniae Illyrici 20 Peloponnessi ciuitates unis an binis epistulis m axim i im pera­ toris rep en tin am induisse nouatis m oenibus iu u en tu tem , aquas locis om nibus scatere, quae paulo ante arida et siti anhelantia uisebantu r ea n u n c perlui in u n d ari m adere, fora deam bulacra gymnasia laetis et gaudentibus populis fre25 q u en tari, dies festos et celebrari ueteres et nouos in honorem principis consecrari. Si quis m ortalium in aliquam caelestem speculam nube sublatus paulo ante uidisset maesta omnia, sem iruta oppida, i solum w: solem M 4 Mereoticum M Bert, corr. Cusp 8 ad add. Brandt, οηι. M reuixere (addito ad) Thor nell·, reuexere Μ 15 iustiticium H i~j Eleusina conciderant Bert 18 ope Itali (cod. Ven. Marc. Z 436): opere M 20 unis an binis W. Baehrens, unis aut binis X : uni sambinis M 21 iuuentatem H 23 inundari d: mun­ dari M 24 et A: est H 27 speluncam X

127

9

2

3

4

10

10.

2

3

11 2 3

4

I

I I I (XI). M A M E R T I N I

desolata moenia, ab indigenis solitudinem , exsulum tu rb am , is si nunc in idem illud editum rep o n atu r ac despiciat cuncta laetantia, agros consitos, urbes frequentes, aquas oppidis influentes, magnifico cu ltu non priuatas aedes sed publica tecta surgentia, dites pro terraru m ingeniis messibus segetes, uincentes agricolarum uota uindem ias, arduos colles profundasque ualles et lata cam porum balatu h in n itu m ugitibus persona, profecto m irab itu r tam b reui cuncta m u tata, desiliet e nubibus et uiciniam caeli cupide derelin q u et u t tuis, im perator, terris fru atu r. Illu d uero cuius m iraculi est, nem inem ullum in ta n to rerum p aratu sensisse dispendium , in omnia pecuniam ab im peratore deprom i et quoddam uersa uice prouinciis pendi trib u tu m , illinc ad uniuersos fluere diuitias quo prius undique confluebant !— u t in m axim a quaestione sit a quo accipias, im perato r, qui sic om nibus largiaris. Sed qui uitae tuae in stitu ta rationem que cognouerit, facile fontem copiae huius inueniet. M axim um tib i p raeb et parsim onia tua, A uguste, uectigal. Q uidquid enim alii in cupiditates p ro ­ prias prodigebant, id om ne nunc in usus publicos reseruatur. H ucusque solus is fructus im perii p u ta b a tu r, u t im p erato r a ceteris ciuibus non fortibus factis nec splendore gloriae sed m agnitudine su m p tu u m separaretur. In d e nihil necessariae substructionum in aedibus moles, ingentes aulicorum cateruae legionum sum ptu m facile uincebant. Q uin etiam pran d io ru m atque cenarum laboratas m agnitudines res publica sentiebat, cum quaesitissimae dapes non gustu sed difficultatibus aestim arentur, m iracula auium , longinqui maris pisces, alieni tem poris pom a, aestiuae niues, hibernae rosae. H aec cuncta animus u o lu p tatu m om nium u icto r abiecit. N eq u e enim ei parandae sunt p ictu ratae m arm orum crustae et solido auro 2 illud idem X 21 gloriae H Bert Cusp, orti. X 23 subtructionum M , corr. uulgo 25 elaboratas w 29 ei parandae w. eparande M Bert 30 picturataeCusp, pictae Novdk·. picture M

128

5

10

15

20

25

30

I V L I A N O AVG.

13. 2

te c ta laquearia, qui m aiorem anni p artem in nuda hum o cu b et et caelo ta n tu m te g a tu r; neque tu rb ae in stitu to ru m ad delicias m inistrorum , cui tam pauca sint m inistranda; n eque tem pus epularum ei qui saepius statariu m prandium 5 ad necessitatem h um an i corporis capiat, gaudens castrensi cibo m inistro obuio et poculo fortuito. Sed in ter haec m irari satis nequeo quod tam seuere parcus 12 in sem et in ciues suos tam liberalis est ac remissus, laborum asperrim a sibi sumens u t nos quietis rebus agitem us, cum io illud usu uenire anim aduertam us u t qui rem o tam a u o lu p tatibus u itam seq u an tu r difficiles et morosi sint sibi p arum laeti, sed aliis tristiores maestas atque sollicitas etiam priuatas domos faciant. A t sanctissimus im perator im pense stu d et u t 2 nos pro d ig n itate habitem us, u t commodis adfluamus, u t 15 castam quidem sed hilarem ducam us aetatem , cum alios principes labor truces, remissos desidia red d id erit sem perque seriis im peratoribus gratia, comibus defuerit industria. N eque quisquam sibi m olestus ita se facilem ceteris praeb u it, u t non ad suum exem plum alios coerceret. N oster im p erato r nihil 3 20 sibi ueniae, nihil ceteris m olestiae ac laboris im pertiens suo negotio om nibus o tium praestat, diu itiaru m largitor, curarum auarus, laboriosissima negotiorum praeoptans ipse agere quam aliis im perare. M u lti post exactos reges im perium uniuersae rei publicae 13 25 solitarium cu p iu eru n t. N o ta sunt recordantibus nom ina eorum uidelicet qui in propria furentes adfectati regni sup­ plicia p ep en d eru n t. M itto ueteres qui saxo praeceps dati, 2 quorum bona publicata, dom us erutae, in terd icta posteris n om ina; non paucos huiusm odi furore uecordes etiam nostra 30 aetas tu lit, qui p ro p te r caecam im perandi cupidinem in 2 institorum ac deliciae Aem. Baehrens 3 sin-t h X \ sunt H 6 ministerio Haupt 17 comibus H Berf. communibus X 20 imparciens X 25 cupierunt X 29 et iam H K 129 814647

13. 2

I I I (XI). M A M E R T I N I

3 ferrum ru eru n t. Si hos deus paulisper uitae redditos adloq u a tu r: ‘H eus’, uerbi gratia, ‘N ep o tian e atq u e Siluane, per infestos gladios praesentesque m ortes im perium petiuistis. A t nunc u ltro uobis potestas regnandi d a tu r u t ea qua Iulianus conditione regnetis, u t pro om nium otio die n o ctu - 5 que uigiletis et, cum dom ini uocem ini, lib ertati ciuium seruiatis, saepius proelium quam pran d iu m capessatis, nihil cuiquam auferatis et u ltro om nibus largiam ini, nulli gratifice­ m ini, in nem inem saeuiatis, to to in orbe te rra ru m nullius uirginis fama uioletur, sit lectulus etiam sine concessis e t 10 legitimis uoluptatib u s V estalium toris purior, aestate A lam annicum puluerem hiem e pru in am T h raciae intectis uerticibus perferatis’, profecto uerborum ipsorum m olestiam delicatae aures non p o te ru n t sustinere; tantis negotiis te rriti non m odo im perium sed etiam u itam perosi ad inferiores 15 aliquos inferos redire p ro p erab u n t. V id eb u n t enim iustum principatum laboribus curis uigiliis in q u ietu m , cuius illi faciem am oenam et amabilem contem plantes laborum aspera non uidebant. 14 Cum ig itu r in te r egregia negotia itin ere confecto usque ad 20 T hraciae fines p eru en tu m foret, cursim disposito exercitus com m eatu ad R om anam urbem annonae uacuam m entem 2 reflexit. Q uem libet alium a subueniendi conatibus grauissima fames et tristissim um rei publicae periculum deterruisset. Sed stipendiis prouinciarum e t patrim o n ii sui fructibus, tu m 25 undique frum entis coem ptis usque ad opulentiam ab u n d an ­ tiam que esurientem iam V rbem refersit. D ic e t aliquis ‘Q uo3 m odo tam m ulta tam breui tem pore ?’ e t recte. Sed im p erato r noster addit ad tem pus quod otio suo d etrah it. N ihil somno, nihil epulis, nihil otio trib u it; ipsa se n atu raliu m neces- 30 10 et Cl. Puteanus et Liumeius : sed M 12 pruinam w. pruina M 17 curis uigiliis om. Bert 24 et H Bert Cusp, otri. X 26 coemptis frumentis Bert opulentam Cusp abundantiam H Cusp 130

I V L I A N O AVG.

15.5

sariarum que reru m usurpatione d efru d at; to tu s commodis publicis uacat. Ita q u e grandaeuum iam im perium u id eb itu r 4 bis qui non ratione dierum au t mensium sed operum m u lti­ tu d in e et effectarum reru m m odo Iuliani tem pora m etien tu r. 5 C um Rom ani populi uictus et exercitus com m eatus esset in 5 m anibus, in m edia expediendae annonae trep id atio n e nuntius u en it plurim as naues A fricano tritico graues litus Achaicum praeterueetas C onstantinopolim peruolasse. P erm o ti omnes et aduersus eos qui oram m aritim am tu e b a n tu r irati uenimus io ad principem ; desidia indicum ta n tu m perisse frum enti certatim pro se quisque conquerim ur. A t maxim us im perator 6 serenum renidens: nihil esse peccatum , non sibi perisse quae ad hanc urbem fru m en ta uenissent. Nos uocem illam noti amoris in p atriam putabam us, cum p roditionem fu tu ri 15 uerborum am bago celaret; iam tu m enim u enturae felicitatis eu en tu m conscius diuini animus praeuidebat. Cis pauculos dies in n ouum ac florentem statu m re publica 15 re stitu ta , sacra mens ad honorum fastigia et m agistratuum o rnam enta respexit. Versari coepit in sacri pectoris com itio 2 20 consulatus. Q uid secutus sit, ipse scit et quaecum que consilia eius gaudet form are diuinitas. D e om nibus R om ani im perii uiris prim us electus sum, cum honorem m eum adoreis m ili­ taribus gloriosus collega cum ularet. G ratias tibi, gratias, 3 im perator, si m ereri me credidisti, et plures gratias, im perator, 25 si ta n tu m am asti u t me consulem faceres etiam non m erentem . N ec ignoro maximos honores ad p arum dignos penuria 4 m eliorum solere deferri, sed non uereor ne quis m aliuolorum in consulatu meo id au tu m e t accidisse. Si quis hoc liuidus ia c tita t, ipso tem pore refu ta tu r, aduersus quem dixisse satis 30 est: iam tu m principi nostro Roma p areb at. Q uid quod nihil 5 I

d e f r u d a t H Bert: d e f r a u d a t X p u b lic is c o m m o d is Bert 10 in d ic u m iu d ic u m M 16 e u e n t u m H Bert Cusp, om. X 18 fa s ti­ 28 c o n s u la tu m e o Bert : - t u m eo M [con. wp) liu id iu s X

Puteolanus·, g ia om. X

131

15. s

16

2

3 4

17

I I I (XI). M A M E R T I N I

speranti m ihi de honoris augm ento (neque enim u ltra p rae­ fecturam se uoto ru m m eorum m odestia porrigebat) p erfertu r nuntius consulem me creatum sine im pendio, quod iam diu paucis; sine labore, quod n u m q u am ; sine p etitione, quod nem ini ? Quis ignorat tu m quoque, cum honores populi R om ani suffragiis m andab an tu r, m ultos fuisse can d id ato ru m labores ? Ediscenda om nium nom ina, trib u tim hom ines atq u e etiam singuli salutandi, prensandae obuiorum m anus, om nibus adridendum , non solum cum infimis sed etiam cum ignotis fam iliaritatis im ago sim ulanda, m u ltaq u e alia p ro p ter honorem agenda quae alias uirum honore dignum facere non deceret. V nde illud Crassi celebre dictum . C um p eteret con­ sulatum et forte cum Scaeuola socero p er uias Vrbis incederet nec praesente grauissimo et seuerissimo uiro blandiri populo, palpare obuios et artes petitorias auderet exserere, ‘Quaeso,’ inquit, ‘M uci, paulisper abscedas, nec (me) co m itatu tu o honestari putes. Im pedis honorem m eu m : te spectante ineptus esse non possum .’ A t uero ego nullius fauorem tu rp i adsentatione prom erui, nihil feci in ep tu m , nihil egi quod spectare M ucium nollem . N on m odo nullum popularium deprecatus sum, sed ne te quidem ipsum , im perato r, quem orare praeclarum , cui preces adhibere plenissim um dignitatis est, uerbo saltem adii. Sponte in fam iliam m eam diuinum istud a te m unus infusum est. F atebor autem tibi, maxime im perator, et tu to apud te omnia anim i operta reserabo. N u m q u am in capita ciuium potestatem , num quam prouincias concupiui; sed, quia iuuanda etiam a me u id eb atu r pro uirili p o rtio n e res publica, 2 prefertur X 8 tributim Bert: -tum M (-tim omnes re) 16 exer­ cere A' (corr. Itali) 17 Muti το: Mugii M me post nec add. Liuineius, post tuo w 19 fauorem H Bert (-re Cusp): amorem X 24 meam Bert, om. M 27 in 10: quin M

132

5

io

15

20

25

I V L I A N O AVG.

18.5

cum adm inistratum uocarer, p ro p ter opinionem desidiae non refugi. N egotium publicum neque am bitor appetii neque per tim id itatem aut ignauiam recusaui, sed a teneris annis, ab aetate puerili, ad hanc usque canitiem consulatus amore 5 flagraui. Secundum etiam confessionis tibi gradum debeo. C um in aliorum prin cip u m esset p o testate res publica, diu inanem cu p id itatem sine spei solaciis foui. V nde enim mihi adspirandi ad hoc nom en esset am entia, opum uacuo et ignaro am biundi ? N am prim um , cum Caesar esses, m arcentem iam io cupiditatis meae flam m am spei bonae flatibus excitasti. Cum uero te, A uguste, m irificum innocentiae ac u irtu tu m specta­ to rem uiderem , tu n c m ecum : ‘Claudi M am ertine, non frustra hucusque uixisti. H abes idoneum fidei ac industriae iudicem. M em ento in m agno res tuas esse discrimine. Scietur non 15 meruisse te consulatum , si tib i non d etu lerit hic im p erato r.’ Habes, A uguste, proditionem silentii mei, et rem a me non breuis aeui ta c itu rn ita te celatam . N o n d u m tam en cuncta prodidim us. N ullum hinc iam m ecum uolo referre secretum ; om nia pectoris arcana uacuabo. Suspendisses beniuolentiam 20 tu am et tu ae isti in me liberalitati contra mores tuos artificii aliquid addidisses: forsitan rogassem. P arui autem , im perator, putas esse beneficii quod rogandi m ihi periculum remisisti ? P ericulum inquam , sanctissime im perator. Si praestare dubitasses, si in posterum distulisses, quid me fieret post 25 repulsam ? In leuissimis quoque beneficiis petitis nec im petratis am icitia dissoluitur. N am que is quo am icitia co n tin etu r am or apud u tru m q u e p o lluitur. A lter am ari se quia non p ra e stitit non p u ta t, alter odio se esse quia non o b tin u it a rb itra tu r. N ec sane m ihi g ratu ito consul factus uiderer, si 3 ab aetate puerili tamquam glossema seclusit Liuinetus 5 tibi con­ fessionis X 12 Claudi Cusp, dixi w. dandi M 13 hucusque hic II Bert, ante non X 21 addisses H 27 amor II Bert Cusp : gradus X pelluitur M, corr. w alii 133

2

3

4

18

2 3

4

5

18. s

I I I (XI). M A M E R T I N I

honorem precibus emissem; m iserum enim e t laboriosum subissem m eliore aeui p arte transacta tiro cin iu m rogandi. 6 N eque enim existim o molestius esse pecuniam quam preces fundere. D eniq u e omnes in em endo uidem us repensandi fiducia m agno erectoque animo aurum arg en tu m q u e d epro- 5 mere, eos uero qui preces adlegant hum iles atq u e demissos uix cunctabund a atq u e titu b a n tia uerba proferre, neque solum orationem inclinare sed totis corporibus in genua sub­ m itti. Prorsus, u t ex anim i m ei sen ten tia loquar, maximo uendit beneficium qui preces accipit. 10 19 An uero, si centuriatis com itiis consul creatus essem, gloriosius m ihi uniuersi populi suffragiis declaratus u iderer ? M inim e, siquidem etiam illis priscis tem poribus m u lto ru m am bitu fu it Cam pus infamis. N o ta diuisorum flagitia, notae loculorum praestigiae, tu m operarum ad uim e t seditionem 15 2 manus em ptae. N ec sane p o test in confusa im p erito ru m m u ltitu d in e quicquam esse perpensum . N am cum boni rari sint, im proborum uulgus im m ensum , in C am po autem num erus et tu rb a praepolleat, sine dubio in telleg itu r eum suffragiis populi m agistratum capere quem plures, id est quem 20 peiores, p ro b a ru n t; unde factum u t maiores n o stri u id eren t 3 Gabinios designatos et repulsos C atones. Sed haec u e tu sta; d etu r recordari quem adm odum paulo ante hon o r p etitu s sit. Vix pauci ex stiteru n t quorum u irtu tib u s d eferretu r, cum quidem ipsis illis tard a industriae ac p ro b itatis merces u eniret. 25 4 C eteri uero perditissim um quem que ex aulicis freq u en tab an t. V ti quispiam per artes turpissim as im p erato ri acceptissimus u idebatur, eum adsiduis obsequiis em ereb an tu r donisque 5 erectoque Bert, certoque Puteolanus, et erecto Cusp: erecto M 6 allegant p : alligant M 9 mei II Bert, om. X 14 diuisorum Puteolanus: diuersorum M 15 loculorum ps lue- M prestagiae M, con. w 21 est ut X 22 Gabinios] Vatinios proprium esse coli. Senecae dial, i 3. 14, ii 1. 3 monet Liuineius 23 detur Schenkl, debet Itali (cod. Londinensis add. 16983): det I I : dent X m

I V L I A N O AVG.

21. i

cap tab an t. N ec uiros quidem sed m ulierculas exam bibant; nec feminas ta n tu m sed spadones quoque, quos quasi a con­ sortio hum ani generis extorres ab u tro q u e sexu au t natu rae origo aut clades corporis separauit. Ita praeclara illa ueterum 5 nom ina sordidissim um quem que ex cohorte im peratoria et probrosissim um adulabant. H i, cum in prouincias immissi 5 erant, qua sacra qua profana rapiebant, ite r sibi ad consu­ la tu m pecunia m unientes. Ita q u e nullum iam erat bonarum artiu m studium . M ilitiae 2 0 io labor a nobilissimo quoque pro sordido et inliberali reicieb atu r. lu ris ciuilis scientia, quae M anilios Scaeuolas Seruios in am plissim um gradum dignitatis euexit, lib erto ru m a rti­ ficium d icebatur. O ratoriam dicendi facultatem (u t) m ulti 2 laboris et m inim i usus negotium nostri proceres respuebant, 15 dum hom ines noluisse uideri uolunt quod adsequi nequiueru n t. E t uere ta n tu m laboris uigiliarum que suscipere ad id adipiscendum , cuius usus agendae uitae o rnam enta non adiuuaret, dem entia d ucebatur. Ita q u e om ne studium 3 pecuniae coaceruandae; ta n to enim quisque u ir m elior quanto 20 pecuniosior h ab eb atu r. Iam seruiendi m iseranda p atientia, 4 adsentandi m ira calliditas. M inistrorum aulae cotidie limina te re b an tu r. A d fores eorum qui regiis cu p iditatibus seruieb an t cernuos patriciae gentis uiros cerneres ab huiusm odi dedecore non im bri, non gelu, non am aritudine ipsius iniuriae 25 deterreri. Demissi iacentesque uix capita supra eorum quos p reca b an tu r genua tollebant. Ad postrem um honores non iudicio aut beniuolentia superborum sed m isericordia m ere­ b an tu r. A t n u n c quisquis prouincias trib u n atu s praefecturas con- 2 1 30 sulatus cupit, nihil necesse est pecuniam per fas e t nefas 4 clades w: cladis M 11 Manlios X 13 ut add. Aem. Baehrens, om. M 15 noluisse Puteolanus·, uoluisse M 18 itaque erat w 23 cernuos Lipsius: ternos M 26 genu attollebant M, corr. Puteolanus

Ϊ35

21. i

I I I (XI). M A M E R T I N I

quaerat ac lib ertatem suam salutator uilis im m inuat. Q u an to fuerit p aratio r seru itu ti, ta n to honore indignior iud icab itu r. 2 T u m aliud quoddam hom inum genus est in am icitia principis nostri, rude (ut urbanis istis u id etu r), paru m come, su b ru sti­ cum ; blandim entis ad u lan tu m rep u g n at, pecuniae uero 5 alienae tam quam rei noxiae ta ctu m reform idat, maximas opes in rei publicae salute et gloriosa im peratoris sui laude con3 stitu it. Iam ipse in g en ti diuinaque p ru d en tia aduersus omnes adsentatorum inlecebras captionesque m unitus est. Q uippe ei a fucatis adulantium uenenis quod periculum est, qui aures 10 4 etiam ueris laudibus grauatus im p artiat ? Sed m u lto m u lto q u e nunc facilior est ratio honorum p eten d o ru m . Quisquis, inquam , capere m agistratum uoles, auri atque argenti negle­ gens esto, nullas ostiatim p o te n tu m aedes obito, nullius pedes nullius genua com plectitor. A dhibeto ta n tu m tib i gratu itas 15 et p aratu facillimas comites, iu stitiam fo rtitu d in em te m p e ­ rantiam atque p ru d en tiam : u ltro ad te m axim us im p erato r 5 accedet et u t capessas rem publicam flagitabit. O tioso tib i atque alia cu ran ti prouinciae praefecturae fasces sella curulis atque om nia insignia m agistratuum d eferentur. Q uid enim 20 sibi uerae uir perfectaeque u irtu tis non constanter de honore p ro m itta t, cum me p ro p te r ta n tillu m innocentiae m eritu m uno in anno te r uideat h o n o ratu m ? 22 E cq uis deus uno in anno m ultiplices fructus agro uni d ed it ? N u m quisquam in eadem nouali aestate una am plius quam 25 semel m essuit? N u m cui uno au tu m n o unoque uineto u indemia triplex fluxit ? Y na certe unius hiem is est oliuitas. Sed in nostri principis beneficiis m iraculo caret m ultiplicata 2 fecunditas. V t de aliis optim is uiris taceam qui a priore in 4 urbanis w: -anus M 5 uero am. Bert 10 adulantum Cusp 12 nunc om. Bert 15 tibi am. Bert 20 insignia omnia AT 24 ecquis Puteolanus (cf. ii 16. 1), nunc quis Liuincius, num quis Rittershusius: nec quis M

136

I V L I A N O AVG.

23. 4

proxim um au tu m n u m fructus annorum m ultiplices messue­ ru n t, m ihi certe te rtia unius anni ubertas est consulatus. P rim u m thesaurorum om nium m andata custodia et dispen­ satio largiendi, secundum locum te n e t in h onorum m eorum 5 fructibus p raefectu ra; additus his quo uel solo cuiuslibet auiditas u inceretur, p ro u en tu u m m eorum tertius, consulatus. D ein cum ager adsiduitate fru ctu u m in maciem decoquatur, 3 im peratoris nostri posterior liberalitas uincit priorem , nec fit effeta gignendo sed p er uices fru ctu u m fecundatur. N oua io prorsus fu it honorum deferendorum et insperata congestio. N ondum statu m suum siderum curricula m u ta u e ra n t: iam 4 princeps cursum dignitatis alterius com m ouebat. E tiam tu m sol ab eorundem astrorum regione radiabat : iam A ugustus te rtia m agistratus mei signa transcenderat. Quaeso, non uobis 5 15 inanis gloriae cupidissimus, non flagrans am bitione notabili u id e re tu r, si quis in se ta n ta p ariter optasset quanta in me uno tem pore A ugustus ingessit ? H ab itari ab iustis uiris in Oceano terras feru n t quas F or- 2 3 tu n a to ru m insulas uocant, quod per eas non arato solo fru20 m enta nascuntur, fortu itis uitibus iuga collium u estiu n tu r, sponte pomis arbor g rau atu r, ad herbarum uicem olus uulgo est. Q uantula ista sunt, si deum auctorem consideres, m unera ! 2 N em pe nobis quoque, cum agrum non nostris manibus excolamus, haec inlaborata nascuntur. Q uanto felicior nostra 3 25 conditio! Q uanto b eatitu d o p ra e sta n tio r! N on spica triticea, non uiles uu aru m racem i, sed opes atque diuitiae nihil laborantibus in g e ru n tu r; prouinciae praefecturae fasces sponte p ro u en iu n t. T u , tu inquam , maxime im perator, 4 exsulantes relegatasque u irtu tes ad rem publicam quodam i annorum M : honorum Cusp 3 despensatio H 6 meorum Acidalius·, tuorum M 9 effeta w: effecta M 12 etiam Liuineius·. et iam M 13 iam M : et iam Bert 14 quaeso non Puteolanus: queso num X Berf. que sonum H 15 non Puteolanus: num M Bert 18 habitaria H terras ante in X 137

23.4

H I (XI). M A M E R T I N I

postlim inio reduxisti, tu exstincta iam litte ra ru m studia flam­ masti, tu Philosophiam paulo ante suspectam ac non solum spoliatam honoribus sed accusatam ac ream non m odo iudicio liberasti, sed am ictam p u rp u ra, auro gem m isque redim itam 5 in regali solio conlocasti. Suspicere iam in caelum licet e t securis contem plari astra lum inibus, qui paulo ante p ronorum atque quadrupedum anim antium ritu in h u m u m uisus tre p i­ dos figebamus. Quis enim spectare au d eret o rtu m sideris, quis occasum ? N e agricolae quidem , q uorum opera ad m otum signorum caelestium tem peranda sunt, tem p estatu m p rae6 sagia rim abantur. Ipsi nauitae, qui nocturnos casus ad astra m oderantur, stellarum nom inibus abstinebant. Prorsus terra m arique non ratione caelesti sed casu ac tem ere u iu eb atu r. 24 N ihil ig itu r m irum est, im perator, quod tan tu s am or et tam uerus in te ciuium feru et; neque enim ullum post homines natos p u to ta n to generis hu m an i ardore dilectum . 2 C eterorum regum atq u e im p erato ru m caritates adm odum rarae nec um quam d iu tu rn ae fu eru n t. In summis enim hom inum h abitau ere pectoribus subita e t fo rte n ata beniuo3 lentia prouocatae, non u irtu tu m adm iratione deuinctae. A t uero noster adfectus ueri certique iudicii est imis m entis sedibus inligatus, anim ae et uitae im m ixtus et u n itus, resolutis etiam m orte corporibus cum im m ortali m en te uicturus. 4 A rm a ig itu r et iuuenes cum gladiis atq u e pilis non custodiae corporis sunt, sed quidam im peratoriae m aiestatis sollemnis ornatus. Q uid enim istis opus est, cum firmissimo sis m uro 5 ciuici amoris obsaeptus ? An m etuenda tib i curia est, cum senatui non solum ueterem reddideris d ig n itatem sed p lu ri-

5

10

15

20

25

2 non solum I I Bert Cusp: nedum Λ" ~ quadripedum// 11 nauitae I I : naute Λ' 16 puto post natos II Bert, post ullum A' 18 nec um­ quam Puteolanus, neutiquam Aeni. Baehrens·. ne umquam AI 19 forte nata Acidalius, fortuita Rittersbusius: fortunata AI 22 animae post Aem. Baehrens Thörnell·. animus AI [dei. Acidalius) 28 senatui X2 w. senatu M (tuetur IV. Baehrens collatis iv 5. 3, 37. 4) 138

I V L I A N O AVG.

25. 5

m um etiam noui honoris adieceris ? A n populus est tim endus p ro cu rato ri alim entorum suorum , uitae uindici, libertatis auctori? N am quid de m ilitibus loquar? D uo an tria ferme ex uetere m em oria am icorum paria p ro feru n tu r. Nego 6 5 quem piam ab uno amico plus dilectum quam tu , im perator, non m odo a com itibus (et) tribunis tuis sed a legionibus cunctis, equitibus ac peditibus, gregariis etiam m ilitibus dili­ garis. Itaq u e, quod ad te a ttin et, cuncta iam a custodia tu i 7 arm a rem oueres; sed quando hoc potes persuadere m ilitibus ? io A nxia est fidelium diligentia; maximo am ori maximus tim or iu nctus est. N o n nobis sufficit quod obtin u isti u t nem o te uelit laedere, nisi nos curam us u t nem o possit. H a b u e ru n t nonnulli alii principes deuotam et am antem sui 2 5 cohortem , sed alio quodam modo : p rim um quod im p eriti ac 15 rudes indoctissim um quem que in consilium delegabant, scilicet u t ipsorum p ru d en tia uulgo suorum aliquatenus em ineret. Ita , cum uilissimus quisque h onorum et diuitiarum 2 p o titu s foret, sua com m oda et uitia principum diligebant. Ab his optim us quisque abigebatur procul, cum suspecta esset 20 probitas et inuisa, et q uanto quisque honestior tan to im por­ tu n io r tu rp iu m arb iter u itaretu r. A t tu , A uguste, om nibus 3 nugis rem otis o ptim u m et doctissim um quem que perquiris. Si quis praestat u irtu tib u s bellicis et laude m ilitiae, in amicis h a b e tu r; qui in oratoria facultate, qui in scientia iuris 25 ciuilis excellit, u ltro ad fam iliaritatem uocatur. Q uicum que 4 in adm inistratione rei publicae innocentem se um quam et stren u u m p raeb u it, in consortium m unerum recep tatu r. Regendis prouinciis non familiarissimum quem que sed inno- 5 centissim um legis. Omnes a te au g en tu r pecunia, lo cu p letan tu r 30 diuitiis, honoribus ho n estan tu r. 6 et add. Cl. Puteanus, om. M 14 imperitia crudes M, corr. Cusp (rudes iam wp) 15 delegabant H: deligebant Bert: delegebant X (ut uidetur) 16 suorum H Bert: suo X

139

26.

i

I I I (XI). M A M E R T I N I

26

Prorsus am icitias tueris p riu ati fide, im peratoris opulentia. Quae p erp etu ae et constantis beniuolentiae prim a fiducia est, certissima u irtu tu m et m axim e principis, ueritas. N u m q u am 2 in anim o esse (quod) suspicarer audiui : nem o sim ulatis blanditiis, nem o falsa pollicitatione deceptus est. Quis nescit aliorum im perato ru m hilarem d iritatem cachinnantem que saeuitiam , a quibus ingenita crudelitas figm ento laetitiae 3 teg eb atu r ? M ira est in principe nostro m entis linguaeque concordia. N on m odo hum ilis et p arui anim i sed seruile uitium scit esse m endacium . E t uere, cum m endaces hom ines aut inopia aut tim o r faciat, m agnitudinem fortunae suae 4 im perator qui m e n titu r ignorat. Quis, oro uos, plura p raeb u it fidei constantiaeque docum enta ? O m nes quos p riu atu s in fam iliaritatem recepit, eodem h ab et im p erato r adfectu ; nem o gradu pulsus, nem o ad itu prohibitus, nulli palatii fores 5 clausae su n t; omnes bonos habet. In recipiendis amicis optim us iudex est; si aliqui sunt im probi, tolerandis fam ilia­ rium uitiis im m utabilis est amicus. 27 A t m u ta n t secundae res animos. N o stru m principem si nondum m u tau erin t, quando m u ta b u n t ? C uius um q u am 2 diuinior felicitas fuit ? Paulo ante in laceratis G alliae p ro u in ciis lapsus inim icorum capitalium apertis armis et occultis in ­ sidiis p e te b a tu r; in pauculis mensibus diuino m unere L ibyae E uropae Asiaeque reg n ato r est. Q uae m aiora exspectabi3 mus dei praem ia, quae uberiora dona F o rtu n ae? V idete n u m secundis rebus elatus aliquid de prioris uitae m ansuetudine et m oderatione m u tau erit. M u ta u it, plane m u ta u it; nam 4 ciuilior factus prosperorum infregit inuidiam . C ui non uel

5

10

15

20

25

3 maxime Schenkl, maxima Aem. Baehrens: maximi H Bert Cusp, om. X 4 quod dubitanter addidi, om. AI suspicatum A': suspicacem te Aem. Baebrens 5 quis w : qui M 16 sunt fortasse secludendum omnes bonos habet suspicionem mouit, fort, recte 17 tollerandis w. -andi M 20 mutauerunt Jaeger 22 lapsus M: saeptus Galletier 26 prioris w : prioribus M

140

I V L I A N O AVG.

29. i

illud tem pus sedatae p raeb u it m entis indicium , quo horrendi belli m etu re publica liberata elati sumus cu n cti gestiente la etitia ? Sed im perato r, quam quam caelesti ope salutem rei publicae propagatam u ideret, et condicionem doluit hum a5 n am et offensarum gratiam faciens in d u it fratrem , et cuius armis uitam suam im p u g n atam sciebat m ortem eius ornauit ac postea ipse iusta persoluit. E t m em oria et obliuione m ira­ bilis, oblitus inim ici m em init heredis. Sed quid ego longius indicia m itis et m ansuetae m entis acio cerso ? H ic ipse, hic inquam ipse dies praeb u it ciuilis animi satis clara docum enta. Ego et collega meus, ne quid maximus im p erato r propensius hum an itatis studio faceret, uerebam ur. Ita q u e m a tu tin o crepusculo palatium petim us. A d u en tare nos principi forte tu m d an ti operam salutatoribus n u n tiatu r. 15 S tatim e solio tam qu am praeceptus exsiluit u u ltu trepido atq u e satagente, qualis meus esse potuisset, si principi serus occurrerem . A egre rem otis populi qui nos p raegrediebatur agm inibus, u t quam longissime nobis obuiam procederet laborauit. Illic gaudentibus cunctis, pro sancta diuinitas! 20 quo ore, qua uoce ‘A ue’ in q u it, ‘consul am plissime.’ D ignatus osculo oris illius diuinis adfatibus consecrati dexteram dedit, illam dexteram , im m ortale pignus u irtu tis et fidei. Poetae fe ru n t altissim um illum et cuncta p o testate cohibentem deum , qui ditione p erp etu a diuina atque hum ana m oderatur, 25 cum despiciat in terras, h ab itu oris tem p estatu m incerta m u tare, eius n u tu m u n d u m trem escere, illius h ilaritate tu r ­ bines abigi, nubes fugari, n iten tia per orbem serena diffundi. H oc ita esse oculis paulo ante licuit experiri. In quantam laxatus est populus te consulibus tuis ad rid en te laetitiam ! 4 propugnatam Rhenanus 6 suam om. X 7 mirabili Bert 12 propensius Puteolanus·, -sum M 17 praegrediebatur Puteolanus·. progr- M 19 gaud, cunctis post diuinitas X diuitas H 23 pote­ state Puteolanus: post M 27 diffundi Cusp, perfundi Pichon: refundi M 28 quantum H

H1

28 2 3

4

5

29

29. 2

I I I (XI). M A M E R T I N I

2 V idim us attonitos ad m iran d u m uultus, m ultiform es lae­ ta n tiu m status, uarios corporum m otus. Clam ores inconditos p ro fu n d eb at laudandi effusa libertas. T rip u d ia b a t crebris saltibus m u ltitu d o . N im iae laetitiae decoris sunt et grauitatis im m em ores. Illa iactatio togarum , illa exsultatio corporum 5 3 nescientibus paene hom inibus ex citabatur. O m nem m o d e­ stiam populi, om nem uerecundiam tu i gaudia effrena superauerant. ‘Aue, consul am plissim e!’ Aueo plane, im perator, et auebo. N eque enim euentus esse p o test o p ta ti huius am bi­ guus, cum is auere me iubeat qui iam fecit u t auerem . ‘C onsul 10 am plissime.’ Sum plane et consul et amplissimus consul. Quis enim me fuit am plior consul, quem sublim at e t in lu strat 4 consulatus quem trib u isti, am plitudo quam tribuis ? Post prim ae salutationis fausta conloquia, quid pro iure consulari agere nobis placeat sciscitatur, senatorium im pleturus offi- 15 cium, si libeat trib u n al petere, si contionem aduocare, si rostra conscendere. Sed nos ad curiam sollemnia diei huius 5 senatusconsulta ducebant. Ita q u e com item se statim p raeb et e t u tru m q u e latus consulibus p raetex tatis tectu s incedit, non m u ltu m differens a m agistratibus suis et genere et colore 20 uestitus. 30 Superfluum forte u id eatu r quae uosm et ipsi uidistis iterare, neque enim auribus ex p e tu n tu r quae fu erin t u surpata lu m i­ nibus; sed m andanda sunt litteris, inserenda m onum entis, m itten d a in posteros uenturis saeculis uix credenda m iracula. 25 2 Paene in tra ipsas palatinae dom us ualuas lecticas consulares iussit inferri et, cum honori eius ueneratio n iq u e cedentes sedile illud dignitatis amplissimae recusarem us, suis prope nos m anibus im positos m ixtus agm ini to g a to ru m praeire 10 auere me w: aue rem II: auerem X hauerem II 11 et consul H Bert Cusp: consul X 15 senatorium Puteolanus·, -orum M 19 consulibus P. Faber, -laribus Liuineius : -latus M 20 genere et II Bert Cusp, om. X 22 iterari Bert 29 manibus prope nos Bert I42

I V L I A N O AVG.

31-5

pedes coepit, gradum m oderans paene ad lictoris n u tu m et uiatoris im perium . C red et hoc aliquis qui illa p u rp u rato ru m u id it paulo ante fastidia ? — qui ideo ta n tu m honorem in suos ne inhonores co n tem n eren t conferebant. C redet aliquis tan to 5 post ueterem illam priscorum tem p o ru m lib ertatem rei p u ­ blicae red d itam ? N eque enim ego L u ci B ru ti et P u b li Valeri, qui prim i exactis regibus p o testate annua ciuibus p raefuerunt, consulatum nostro antep o n en d u m p u to . V terq u e bono p u blico, u te rq u e Rom anae rei publicae salutaris, u terq u e insignis io principiis com m odorum ; sed h ab et aliquid unusquisque praecipuum . Illi consularem p o testatem per populum accepe­ ru n t, nos per Iulian u m recepim us. Illorum anno libertas o rta est, nostro re stitu ta . Sed sint, sanctissime im perator, ea quae tu iuste m oderate 15 ciuiliter facis aliis forte m iraculo; m ihi esse non possunt, qui te om nibus hum anis uitiis absolutum et liberum sciam solo im m o rtalitatis am ore flagrare, derigere omnes opes et cogi­ tationes tuas ad m em oriam posteritatis aeternam , atque his m axim e seruire iudicibus qui de rebus gestis tuis sine odio et 20 g ratia uenturis saeculis iudicabunt. N o n potest quicquam abiectum et hum ile cogitare, qui scit de se sem per loquen­ dum . N unc, si tibi, im perator, parum am pla nec respondente m eritis tuis oratione usus uidebor, quaeso o btestorque te (ne) meae id natu rae potius quam m ag n itu d in i beneficiorum 25 tu o ru m putes esse trib u en d u m . N em o, nem o usquam post hom ines natos am pliora praem ia a regibus atque im p erato ri­ bus consecutus est, nulli plus oneris im positum . N on abnuam praefecturas et consulatus m ultis esse delatos, sed iis post emensos labores honos quasi debitus restitu tu s est; mihi, 3 fastidia H Bert Cusp : fastigia X 4 inhonoros Liuineius 6 Lucii Br. et Publii Valerii AT 10 principiis Pwteo/a«/«: -pisM ijdirigereM 23 ne add. Acidalius, om. M 25 nemo bis H Cusp, semel X 28 iis AT: is H 29 immensos X H3

3

4

31

2 3

4 5

31. 5

H I (XI)· M A M E R T I N I

cum iam honorem adeptus sim, n u n c dem um u t m eruerim laborandum est. Versa ratio n e tem p o ru m , p e rm u ta ta m u ­ nerum uice, m odo en iten d u m est u t praem io dignus existim er, 6 cum iam praem ium ceperim . O m ihi festinae beniuolentiae tuae grauissim um pondus! V ereor u t ap erte exprim ere dif- 5 ficultatum m earum ordinem ualeam . Facilius est, im perato r, bonis artibus m ereri consulem fieri quam in d u stria et labore perficere u t uidearis meruisse, cum factus sis. 32 A bsit, A uguste, et istud sancta diuinitas om en au ertat, u t tu a quoquam m ortalium exspectes uicem beneficii! V eru m - 10 tam en (quod solum uel accipere p o test ista fo rtu n a uel a nobis opibus tuis trib u i) im m o rtalitatem m u n eru m tu o ru m 2 colam officiis sem piternis. O m ne negotium , om ne otiu m m eum in ornandis rebus tuis celebrandisque p o n e tu r; neque solum a uiuente me ac uigente g rati anim i b eniuolentia 15 declarabitur, sed etiam cum me anim a defecerit m o n u m en ta 3 tu i in me beneficii p erm an eb u n t. In referenda autem gratia, sanctissime im perator, hoc tib i polliceor sem perque p rae­ stabo, m ihi neque in suggerendis consiliis u eritate m neque in adeundis, si res poposcerit, periculis anim um neque in sen- 20 te n d a sim pliciter ferenda fidem neque in h o m inum u o lu n tatibus pro re publica teque laedendis lib ertatem neque in laboribus perferendis industriam neque in augendis im perii tu i commodis grati anim i beniuolentiam defu tu ram , id q u e om ni uitae meae tem pore summis opibus enisurum elabora- 25 tu ru m effecturum u t honores in me tu i non, quia necesse fuerit, ad quem cum que delati, sed, quia ita o p o rtu erit, recte positi et ratione conlocati esse u id ean tu r. 5 apte Liuineius 15 a irniente (iuuentute Λ”) mea cui gente M, corr. Liuineius (mea uigente iam X2) 16 etiam M : et Bert me H Bert: a me X 25 enixurum X 27 quia M : quod Bert 28 Ex­ plicit oracio Mamertini M (facta Iuliano imperatori pro gratiarum actione aid. X 2)

144

IV

(X )

PANEGYRICVS NAZARII DICTVS CONSTANTINO D ic t v r v s C onstantin i augustissimas laudes, qui ta n tu m 5 u ltra om nium saeculorum principes em inet q u an tu m a priuatis ceteri principes recesserunt, et dicturus in coetu gaudiorum exsultantiu m et laetitiae gestientis, quam cum u­ latiorem solito beatissim orum Caesarum quinquennia prim a fecerunt, sentio nullam eloquentiam nec optari nec concipi io posse quae dignam adferat au t tem pori gratiam au t m ateriae copiam au t uestris studiis facultatem . la c ta t quippe se nunc cum m axim e alacris om nium ac beata deuotio. N ec operta m en tiu m rim ari necesse est; exstat in u u ltu cuiusque hilari­ tatis publicae decus, e t in serenis frontibus anim orum indicia 15 p erle g u n tu r. N on enim se capit exundantis laetitiae m agnitu d o , sed dedignata p ecto ru m latebras ita m u lta et candida foris p ro m in et u t in telleg atu r non ingentior esse quam uerior. N ec uero m ediocribus bonis gaudent, qui exsultandi m odum non habent. 20 F ru im u r nos quidem p raesentium m axim a u o lu p tate, sed lenocinatur his iam fu tu ri ratio, et quae tem poribus disparata sunt anim orum praesum ptione iu n g u n tu r. Q u in tu m decim um maxim us princeps salutaris im perii degit annum , sed auguram ur iam uicennalia et u en tu ri fidem superiorum 25 felicitate sancimus. Q uinquennalia beatissim orum Caesarum occupatos in gaudiis h ab en t, sed iam in destinatis decenniis 2 Incipit Panegyricus (om. H) Nazarii dictus Constantino (Caesari add. X i , Imperatori X2) M 12 operta mentium X2 w. opertamentum M 20 uoluntate H 23 annum hic H Bert, post decimum X 24 auguriamur M ('cf.. x 2. 5): -ramur w uicennalia w. uicinalia M 25 sancimus h Cusp : sanximus H : sanc(t)iamus X 26 in (z°) M : nos in Aem. Baehrens L 814647 H5

1

2

3

2 2

3

2. 3

4

5 6

7

8 9

3

2

IV (X). N A Z A R I I

uota properantia et spes uolucres c o n stite ru n t; h o ru m dehinc com potes propagabim us optabilis boni seriem. Ita om nia quae ex principibus nostris prospere u en iu n t continuatos fructus feru n t, nec magis recepta d electan t quam exspectata iuuerunt. V erum quid agimus uicenis au t iam tricenis annis circum scribendo quae aeterna sentim us ? A m pliora sunt m erita principu m quam o p tata uoto ru m . E a t qu in im m o in im m ensum felicis cursus im perii, nec h u m an o ru m term inos curent qui sem per diuina m e d itan tu r. C erte cu p ito ru m irriti non sumus qui, cum optem us m axim a, id faciamus (non) benignius quam securius, quod p ro p te r caelestem in illo fauorem tam certa adipiscendi spes est quam o p tan d i soluta libertas. Has ig itu r gratulationes, quae praesentibus exci­ ta n tu r quaeque superiorum m em oria u ig en t au t quas in posterum redundaturas cogitatio auida depascitur, quis om nium queat flagrantissimis aud ien tiu m studiis satisfacere dicendo ? Iam uero, cum publicas ta n tu m u tilitates am plecti uelim et unusquisque p riu atim suas cogitet, trem eb u n d a p ro feratu r oratio, quae tacita rep u ta tio n e uincenda est. In ipsis etiam publicis gestorum in g en tiu m professa lau d atio augendi cu p id itatem prae se ferat: n o n iniuria m inuendi m etum faciunt quae spem am plificationis ex m agnitudine sustulerunt. Quis, oro, C onstantine m axim e (praesentem enim m ihi adloqui uideor qui, etsi conspectu abes, reuelli tam en m en tibus non potes), quis, inquam , adspirare laudes tuas audeat aequiparandi magis spe quam gratia non tacen d i ? Quis tam potens fandi, cuius copia tam larga tam felix, quae, cum 2 propagabimus Puteolanus: -auimus M 3 prospera eueniunt Aem. Baehrens 10 non add. Acidalius, om. M 11 illo M : illos Aem. Baehrens 14 quas i. p. redundaturas Rhenanus: quasi i. p. -tura M 16 omnium M: hominum Liuineius (cf. c. 16. 2) flagrantissimus H 19 proferatur M : -etur Acidalius 21 cum ante augendi add. Acidalius, post aug. IV. Baehrens 146

5

10

15

20

25

C O N S T A N T I N O AVG.

4. i

u irtu tes tuas a ttre c ta u e rit, non au t circum ucnta num ero desperato exitu stu p eat au t o b te ra tu r m agnitudine aut splendore obsolefacta ta n tu m nitoris hab eat q u an tu m ex reru m luce collegerit? Cuius cum diuina u irtus et eius 5 m isericordia comes appendixque uictoria u rbem R om am non p raecip itan tem exceperit, sed adflictam ac plane iacentem ex citarit recrearit erexerit, cum que aliae felicissimae tuae prius ac deinceps expeditiones non m inus in sese operis am plexae sint quam ex ipsis faucibus fati Roma seruata, quid io dignum m agnitudine tu a excogitari ac dici p otest, in cuius laudibus id m axim um non est quod in te rra ru m orbe p rim a­ riu m est? N obilissim orum quoque Caesarum laudes exsequi nelle studium quidem dulce, sed non et cura mediocris est, q uorum in annis pubescentibus non eru p tu rae u irtu tis 15 tum ens germ en, non flos praecursor indolis bonae laetior quam uberior apparet, sed iam facta grandifera et contra rationem aetatis m axim orum (quorum )que fru ctu u m m atu ra perceptio. Q uorum alter iam obterendis hostibus grauis terrorem p atern u m , quo sem per barbaria omnis 20 in trem u it, deriuare ad nom en suum coepit; alter iam con­ sulatum , iam uenerationem sui, iam p atrem sentiens, si qu id in tactu m aut parens au t frater reseruet, declarat mox u ictorem fu tu ru m , qui animo iam u incit aetatem . R ap itu r q u ippe ad sim ilitudinem suorum excellens quaeque natu ra, 25 nec sensim ac len te indicium p ro m it boni, cum inuolucra in fantiae uiuidum ru p it ingenium . V nde enim principis m axim i tam effusus in liberos animus, nisi iam quod in illis sim ulacrum sui conspicit ? C om m endet inferioribus suos sola necessitudo naturae, et i tuas om. X 2 obteratur magnitudine w. obterat -dinem M 9 sint h P-uteolanus·. sunt M 10 excogitare H 16 grandifera M\ granifera h 17 maximorum quorumque Aem. Baehrens, max. quoque Liuineius·. maximorumque M 21 iam patrem H Bert Cusp, om. X 26 rupit h : rumpit M 27 iam quod H : quod iam X H7

3

4

5

6

7

4

4. i

2

3

4 5

5

2 3

IV (X). N A Z A R I I

qualescum que diligant qui in illis quod ex se desiderent non h ab en t: praestantissim um principem hoc m axim e iu u at quod in annis prim oribus iam sunt d u ctae lineae quibus u irtu tu m suarum effigies possit includi, et p a te r optim us, sed m elior im perator, non tam sibi quam rei publicae gaudet, cum 5 liberos sibi similes in tu e tu r. Q uibus ad perficienda quae ingenerata sunt bona non segnis u irtu tu m opifex disciplina coniungitur, u t spes aequiparandi patris certa sit; quippe indoles similis, sed sub eodem m agistro discendi fo rtu n a felicior. Ipsum a tenero intuentes, in ipsum oculis ac m en te 10 conuersi, nihil ab eius contem platione deflectunt, in certi m iren tu r an diligant, nisi quod necesse est u tru m q u e p e r­ m ixte simul fieri; nam et am or factorum com m endator est, unde nascitur adm iratio, et facta cum m ira sunt am orem inuicem creant. Ita spectantibus liberis, q u id q u id ab eo 15 pulcherrim e geritu r, cum p ro p ter ipsum magis placuit, tu m studio im itationis inolescit. Iam tib i quidem in erudiendo, im perator optim e, non omnia p ro p o n eb an tu r quae sequi uelles, nisi quod recte factorum co n tem p lato r acerrim us, si quid secus fieret, a spectandi cura puden tes oculos abstra- 20 hebas. D ab it enim ueniam clem entia tu a, si audaciorem ueritas facit. Existim are quidem de principibus nem ini fas est. N am et in uestibulo suo in q u iren tem repellit obiecta ueneratio, et si qui m ente propius adierunt, quod oculis in solem se con- 25 tendentibus euenit, praestricta acie uidendi facultate carueru n t. V erum tu facis, prin cip u m m axime, u t p atere u id ean tu r quae obstructa prius fuerant, qui tam optas to tu s uideri quam ceteri recusabant. N on te rro r o b te n tu est nec occulI qui in w : quin M 3 primoribus h: primioribus M 4 possit Acidalius: posset M 9 indoles similis Acidalius, indole similes Puteo­ lanus: indoles similes M 18 proponebantur w : prep- M 25 mente hio: mentem M {post propius X), quo retento adegerunt Cusp

148

C O N S T A N T I N O AVG.

6·3

tandis quae plerum q u e extrinsecus la te n t dem orandoque adspectu ostentatio speciosa perh ib etu r. O b tu tu s hom inum 4 benignus receptas, nec in tu en tem iniquus fulgor retu n d it, sed serenum lum en in u itat. N u n c denique intellegim us quae 5 desideranda in prioribus fu erin t, postquam ea quae operta in ceteris u eriti sumus in te reserata ueneram ur. Ig itu r, u t 5 facitis, beatissim i Cacsares, per omnes p atern aru m laudum uias ite securi. N on simplici quidem itinere num erosae eius 6 u irtu tes in gOred iu n tu r,J sed om nia ad eundem O N onae exitum 10 feru n t. N ullae cu p id itatu m deflexiones, nullus erroris an­ fractus, u t uerenda progredientibus non sit dispendiosa reuocatio. Ita q u e m atu rio rem cursum instituistis qui m oram 7 considerandi itineris non habetis. Sed m ihi circum uento hac 8 ipsa rerum copia, quae potissim um capessenda sit uia, qui 15 aditus fiat, in certu m est: ita se m ulta offerunt specie paria, m agnitudine congruentia. V erum u t in magnis dom ibus in teriorem o rn atu m uestibula 6 ipsa declarant, sic nobis uenturis ad in g entium u irtu tu m stupenda penetralia debet laudationis ingressum et praedi20 cationis ianuam Roma praebere. Q uae dem ersa quondam 2 tyrannidis im piae malis et quo m aior eo m iserabilior m aiestatis pristinae decus ad m isericordiae am b itu m conferebat, tibi tam en, C onstantine m axim e, etiam in illa sui sorte uenerabilis, quod quos im pense am am us obseruantia illorum integra est, 25 etiam si dilapsa fo rtu n a est. In abiectos officia gratiora sunt quae non ex m isericordia sed ex honore u en eru n t. Sed nim i- 3 ru m recte a sapientibus p o n itu r conexio in ter se apta u ir­ tu tu m . Sic enim m u tu o et opera iu u an t et fru ctu m operae p a rtiu n tu r, u t facile appareat inseparabilis et indiscreta i intrinsecus Liuineius 2 perhibetur Puteolanus, praebetur Liuineius: prohibetur M Bert 4 intelligamus X 5 fuerint b, fuerant Puteolanus·, fuerunt M Bert 19 stupenda w. stipendia M 25 dilapsa Bert·, delapsa M (post fortuna Λ') 28 iuuant w. iuuat M

H9

6-3

IV (X). N A Z A R I I

4 perm ixtio. Gessisti bellum , im p erato r maxim e, quod tib i non minus honos Vrbis im posuit quam eiusdem aerum na persuasit. 5 Itaq u e non plus ex eo laudis fo rtitu d in i tu ae d atu m quam p ie tati trib u tu m est quod, dum scelestos persequeris, miseros 6 liberasti. C o n stitu ta enim et in p erp etu u m R om a fu n d ata est, om nibus qui statu m eius labefactare p o te ra n t cum stirpe deletis. 7 N on enim, qui bellorum euentus solent esse, p er uarios et uolubiles casus M ars dubius errau it, nec fo rtu n ae uicissitudo, quae plerum que prosperis rebus triste aliquid adglu tin at, uictorum laetitiam u u ln e ra u it; sed ta n ta h ostium et tam ampla caedes, tam felix et in cru en ta uictoria, u t credas non bello ancipiti dim icatum sed solas im piorum poenas expetitas. 2 T a n tu m etiam in te r arm a bona conscientia sibi uindicat, u t iam coeperit non u irtu tis magis quam in teg ritatis esse u icto 3 ria. S pectat enim nos ex alto reru m arb iter deus et, quam uis hum anae m entes profundos geran t cogitationum recessus, insinuat tam en sese to tam scru tatu ra d iuinitas; nec fieri potest u t, cum spiritum quem ducim us, cum to t com m oda quibus alim ur d iuinum nobis num en im p ertiat, te rra ru m se curis abdicauerit, nec in ter eorum uitas diiudicet qu o ru m 4 utilitates gubernat. Illa ig itu r uis, illa maiestas fandi ac n e­ fandi discrim inatrix, quae om nia m erito ru m m om enta p erpendit lib rat exam inat, illa p ietatem tu am texit, illa nefariam illius ty ran n i fregit am entiam , illa in u ictu m exercitum tu u m to t u icto riaru m conscientia plenis pectoribus ardentem tantis insuper uiribus iu u it, quantas praestare au t deus p o tu it au t am or tuus deb u it, u t horrendas acies, u t incognita ferri et corporum robora fulm ineus miles eu erteret, ut, quidquid in stru x erat d iu tu rn i sceleris longa m olitio, felici congressione consumeres. 2 honos io·, onus 1/ 12 cedes w: caedis M

4 persequereris A' 9 Mars hzv: maris M 14 tantum w: tanto M 150

5

10

15

20

25

30

C O N S T A N T IN O

AVO.

9. 3

O tuam , im perato r, non uictoriam magis quam clem entiam 8 praedicandam ! G rau ate apud anim um tu u m etiam mali p ereu n t. In u itu s pugnasti qui tam facile uincebas. Iam d u d u m 2 q uippe peruideras hom inem non im perando habilem , non 5 ta n tae m aiestatis capacem , quod m agnitudo male crediti m uneris extra anim i angustias effluebat. Q uam qui tu eri n eq u eu n t, ubi sub ta n to onere fortunae infirm itas lapsa est, faciunt licentiam de p o testate. Q uid ego referam infelicium 3 indignissimas caedes, quid inexpletos libidinum pastus, quid io miseras p atrim o n io ru m direptiones ? S ileantur hae sane, non 4 ta n tu m ne sopitam m alorum m em oriam oratio mea suscitet, sed ne sanctissimas principis laudes, dum aliena uitia depro­ m im us, sermo talis incestet. In crem en tu m quidem adeptae 5 felicitatis est m alorum com m em orata depulsio; uerum u t in 15 segetibus, etiam si m u lta quae h u m u m obsederant industria reuellenda sunt, laborem tam en p u rg ati soli nesciunt qui fructus editos in tu e n tu r, sic C onstantini laudibus satis est, d um efflorescentia bona cernim us, ne mala excisa reputem us. Ferebas tam en, im perator, ferebas illum in tantis malis 9 2 0 lu d en tem et, cum om nia tu scires, uota hom inum coniuenti p atien tia fatigabas, qui ne sic quidem iniuste arm a caperes, etsi nondum ab hom ine lacessitus, iam tam en u itio ru m eius inim icus, sed (quod erat consentaneum clem entiae tuae) 2 experireris rem edia m olliora u t, quod leniri quam resecari 25 malles, m itior m edicina sanaret. Q uin extorques anim o tu o e t 3 conueniendi stu d iu m et concordiae u o lu n tatem , si concordiam quam ueniam appellari fas est, cum qui p o test uincere o p tat ignoscere. E t non d u b ito quin hanc rationem caelestis p ru ­ d entia tua duxerit, quod coniunctione sua flagrantissimas 2 etiam

post t u u m H B ert , post g r a u a t e A '

4 p r e u i d e r a s A'

H : h e A': h a e c Itali 12 n e om. X {add. w) 16 r e u e l ­ l e n d a Bert Cusp·, r e u e l l a n d a II: r e u e l a n d a X 17 sic w: si M 20 tu b-.tuzM 2 1 p a t i e n t i a top : p a c i e n t i M 24 e x p e riris/ / 25 m a le s A' t u o e t H Bert: t u o h X 10 h e e

Gl

9. 3

4

5

10 2

3

4

11

2

3

IV (X). N A Z A R II

hom inis cupiditates uel exstingueret penitus uel m odice tem peraret. N ulla quippe est libido tam uecors quam non capiat cum in consortium tem p eran tia u en erit; deicit oculos deformis ignauia ubi ei p u lch ritu d o u irtu tis obiecta est. T ergiuersari atq u e haerere p etu lan tiam uideas, g rau itate m odestia et decore confusam, u t ap p areat te, im p erato r optim e, concordia im p etran d a non illi im p u n ita tem uexandae Vrbis d aturum , sed leniorem petisse uictoriam , cum malles uitia eius quam arm a superare. Sed profecto nulla ui possunt coire quae n atu rali diu o rtio dissident, nec ulla tam fidelis est copula quae in diuersum tendentia nexu suo ten eat. P erp en d it scilicet secum excellens p ru dentia tua eique sem per pietas applicata omnes concordiae com m oditates: illam esse fu n d am en tu m ac radicem otii, bonorum ciuilium sem inarium , quietis publicae segetem et almam pacis altricem . Sed o quam aeger est ad honestatem recursus his qui iam gradum ex neq u itia p ro tu le ru n t! Vocas ad societatem ; ap p etitu m tu u m refu g it auersatur horrescit, nihil sibi p u ta t tecum com m une quia nihil simile est. Iam certe quiescere u irtu ti in teg ru m non est; nam bellum anim o gerere armis abstinentem non concordiae ratio est sed ignaua dissensio. L icet non sit in his ratio desideranda qui semel de uia praecipites ire coeperunt, m irari tam en (satis) nequeo, cur id delatum non am plexus sit, quod im pudens esset si au d eret optare. V tru m Vrbis funestam illam lacerationem len te ac remisse te la tu ru m p u ta u it ? Sed n atu ra fe rt u t iniuriae eius quem diligas, etiam si re ipsa graues sunt, fiant tam en am ore grauiores. A n cred id it conserenda m anu non inferiorem ? H oc 3 i n c o n s o r t i u m wp: in s o r t i m i ! 21/ 7 i m p e t r a n d a Liuincius : i m ­ peranda M 8 m ales X 18 a u e r s a t u r h: a d u e r s a t u r M 20 a n im o om. Bert 2 4 satis adi. Liuineius, ont. 21/ n eq u eo Λ ': non queo Ii c u r Cl. Puteanus: c u m 21/ 2 7 f e r t h: a f f e r t .1/

152

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVG.

12. s

uero quam opinari non p o tu e rit exitus docuit, cum signis tam saepe conlatis nihil um quam fu erit quod aut spes au cu p aretu r au t fo rtu n a p ro m itte re t. Dolis, credo, existim auit decipi posse. Sed non uirtus tu a de congressione quam 5 p ru d en tia est de fraude securior. Quis enim ad praesentien­ dum sagacior ? Quis uigilantior ad u idendum ? Quis contem ­ p le tu r praesentia acrius, u en tu ra prolixius, am bigua certius, captiosa felicius ? N on hinc tecum Lynceus ille certaret qui, u t poetae feru n t, p arietu m saepta et arborum truncos uisu io facile traiciebat, aut etiam ille quem eadem uetustas locuta est, cum in Siciliensi specula constitisset, conspicari solitum naues quae Africae p o rtu m subirent, cum prospectum hom inis non aer offusus quem crassiorem exalatio maris faceret, non ta n tu m disiunctarum regionum longinquitas 15 im pediret. C um spes omnis frigere d ebuerit et uoluntas pacificandi alienata sit, quis d u b ite t diuinitus armis tuis d editum , cum eo dem entiae processerit u t ultro etiam lacesseret quem am bire deberet ? O quam acres dolorum aculeos habes, con2 0 tum elia quam im ponit inferior! Ecce enim, pro dolor! (uerba uix su p p etu n t), ueneran d aru m im aginum acerba deiectio et diuini uultus litu ra deformis. O manus im piae, o truces oculi! Ita non caligastis ? In quo lum en m undi obscurabatis, m eritas ipsi tenebras non im bibistis ? C om m ouere tandem , conscia 25 u irtus, nec perm ittas hoc furori cui de te aliud non licebat. Sed quid tandem adsequeris, caeca dem entia ? A boleri uultus hic no n potest. V niuersorum pectoribus infixus est, nec com ­ m endatione cerae ac p ig m en to ru m fucis re n ite t sed desiderio efflorescit anim orum . V na dem um C onstantini obliuio est 30 hum ani generis occasus. N u n c uero com m endabiliorem iniuria 13 o ffusus

Liuineius II Bert, post

Liuineius·.

e ffusus M 14 t a n t u m M: t a n t a Itali , t a m 18 d e m e n t i a e w. d e m e n t i a M 19 h a b e s post a c u le o s a c re s A" 21 a c e r b a w: a c e r u a M 153

4

5

12

2

3

4

5

12. 5

13

2

3

4

5

14 2

3

IV (X). N A Z A R II

tua faciet p atien tiam eius: auidius ex p eten t quem p ictu ra non reddit. F lagrantiora su n t anim orum desideria, cum oculorum solacia p erd id eru n t. N ihil profecto grauius, nihil miserius, Rom a, doluisti. Quamuis recondita alte magis gemeres, e t ingestos cotidie luctus callo quodam o b duratae p atien tiae sustineres, con­ fessus est se inconsultior dolor nec tim u it deprehendi, et male clausi signa maeroris per uultus indices exierunt. H oc enim, Rom a to t uulneribus saucia, uindicari uolebas, cum tam en praestantissim us princeps iniuriae suae neglegens ulcisci tuas m allet. I ta ambo, benigni ratiocinatores offici­ orum , paria fecistis, tu uoto quo solo ualebas, ille am ore pariter e t facultate, u t ta n tu m bonorum tib i trib u e re t quantu m te sibi uelle cognosceret. Pugnasti igitu r, im p erato r, coactus quidem , sed hoc m axim e uictoriam m eruisti quia non desiderabas. O p tasti pacem , sed ignosce si plus om nium u o ta ualuerunt. N ec illa diuinitas obsecundare coeptis tuis solita in hoc refragata est, sed aliquid ex sen ten tia tu a non dedit, u t plus pro m eritis iniret. N egata est concordia cui erat p arata uictoria. In ore denique est om nium G albarum exercitus uisos, qui se diuinitus missos prae se ferebant. E t quam uis caelestia sub oculos hom inum uenire non soleant, quod crassam e t cali­ gantem aciem simplex illa e t inconcreta substantia n atu rae tenuis eludat, ibi tam en auxiliatores tu i adspici audirique patientes, ubi m eritu m tu u m testificati sunt, m ortalis uisus contagium refugerunt. Sed quaenam illa fuisse d ic itu r species, qui uigor corporum , quae am p litudo m em brorum , quae 5 r e c o n d i t a Puteolanus·, - i t e M 12 u a le b a s Puteolanus·, u o l e b a s M r e c o g n o s c e t A’ {corr. re) o b s e c u n d a r e c e p t i s M , corr. w 19 in i r e s Liuineius 2 4 illa runt X

a l t e dei. Liuineius 8 iudices H 14 c o g n o s c e r e t Bert: c o g n o s c e t II : 17 d i u i n i t a s Bert: - t u s M (corr. cm) 18 d e d i t Aeni. Baebrens: c e d i t M II Bert Cusp, om. X 27 refu g ie-

HI

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVG.

15.4

alacritas u o lu n tatu m ? F lag rab an t uerendum nescio quid um bones corusci et caelestium arm orum lux terribilis ardeb a t; tales enim u en eran t, u t tu i cred eren tu r. H aec ipsorum serm ocinatio, hoc in te r audientes serebant: ‘C onstantinum 5 petim us, C onstantino imus auxilio.’ H ab en t profecto etiam diuina iactantiam et caelestia quoque tan g it am bitio: illi caelo lapsi, illi diuinitus missi gloriabantur, quod tib i m ilita­ b ant. D u ceb at hos, credo, C onstantius p ater, qui terraru m trium phis altiori tibi cesserat, diuinas expeditiones iam diuus io agitabat. M agnus hic quoque pietatis tuae fructu s: quam uis particeps caeli, am pliorem se heri gratia tu a sensit, et cuius m unera in alios influere iam possint, in eum ipsum tu a m unera red u n d aru n t. C edat tibi non recen tiu m saeculorum m odo sed totius 15 m em oriae uetustas, quam uis illa recti appetens et nullo um quam in officio deprauata g lorietur penes se sanctitatis famam stetisse. Sed neglegun tu r praeconia hom inum , ubi q u aeru n tu r iudicia diuina. Illi ig itu r ueteres, laudati uitae m oderatores, qui refrenandis cupid itatib u s restricte co n ten teq u e uixerunt, 20 q uorum omnis aetas armis co n tereb atu r, quando ta n tam in proelio diuinam opem pro m erito in teg ritatis h ab u eru n t ut, qui longe a u irtu tib u s tuis distant, in proxim o saltem iustitiae gradu rep o n an tu r ? R om ano quodam in bello feru n t duo cum equis iuuenes exstitisse spectandos form a p ariter ac uiribus, 25 qui in dim icando p raeter ceteros insignes fuissent. Iussu im peratoris ad rem unerandam industriam requisitos, ubi

4 5

6

7

15

2 3

4

1-2 qui dum bonescorusci H : quid umbone corusci X 4 ferebant X 7 diuitus H {porr. cod. Napocensis) 10 post fructus add.quod Puteolanus, ut A em. Bacbrens 11 sensit scripsi·, senserit M, quo retento quod ante quamuis {cum Puteolano), possent et redundarint Acida­ lius 16 deprauata in officio X famam stetisse w. fama instetisseM 17 negleguntur Liuineius·. nec leguntur M 19 contenteque Liuineitts {collato ii 13. 3 parce contenteque): compteque M 24 spe­ ctandos Aem. Baehrens: spectant os H: spectatos X 25 qui h Bert·. quia M insignes p: -nis M

15.4

IV (X). N A Z A R II

nulli inuenieban tu r, fides h ab ita est diuinos fuisse, quod cum laborem sedulo com m unicauissent, laboris p retiu m respue5 ru n t. E quidem historiae non inuitus adsentior; neque enim in hoc ueri in terp o latrix tenenda quae se non uanam a n ti­ quitatis n u n tiam pollicetur. Sed tam en illi qui hoc annalium m onum entis inligauerunt, u ereb a n tu r ne apud posteros 6 m iraculi fides claudicaret. E stote, o grauissimi auctores, de scriptorum religione securi: credim us facta qui maiora n u n c sensimus. M agnitudo principis nostri gestis u eteru m fidem 7 conciliat, sed m iraculum d etrah it. Pro auxilii copia negotiorum ratio m etienda est. D uo quondam iuuenes, sed nunc exercitus uisi; hoc certe uberius nec infirm ius u eritate. S tat argum ento duplici fides nixa: sic C onstantinus iuuari m eruit, sic d eb u it Rom a seruari. 16 M agnum hoc, im p erato r maxime, sed de tu a p ietate n o n m irum . Adesse tib i in om nibus sum m am illam m aiestatem quae te circum plexa tu e atu r, coniectura m en tiu m ten eb a2 mus, etsi nondum ad fidem p ateb at oculorum . E tenim cum mens tua m ortali contagione secreta, pura omnis, funditus sincera, ubique se prom erendo deo p raestet, cum gloria tu a hum anum m odum supergressa sit, quis est om nium quin opitulari tibi deum credat, cum id et uita m ereatu r et rerum 3 gestarum m agnitudo te ste tu r ? P aru m p er ig itu r ab in stitu to cursu non ingrato deuerticulo recedam us. T en eb o h u n c orationis m odum u t nec inhum ane de ceteris m u ta sit nec 4 odiose instantibus obloquatur. T u , im p erato r optim e, inito principatu, adhuc aeui im m aturus sed iam m atu ru s im perio, ostendisti cursum aetatis non exspectandum in festinatione i cum 11 Bert, om. X 2 respuissent A” 8 credimus Langius: -damus M 12 post certe add. uel Bert, et Liuincius 17 circum­ plexa Liuineius: -flexa M coniectura Puteolanus·, -ram M 21 super­ gressa cw: superegressa M: egressa Bert quis Puteolanus·, qui M omnium I I : hominum A' 23 testatur II 25 ceteris M: prae­ teritis Markland

156

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVG.

18.

i

uirtutis. T u exinde dom i m ilitiacquc iuxta bonus nusquam g radum extulisti, quin ubique te gloria quasi um bra com itata sit. T u ferocissimis regibus Ascarico ct com ite suo captis tan ta laude res bellicas auspicatus es, u t eam inauditae m agni5 tudinis obsidem tenerem us. V t H erculem feru n t adhuc ten eru m atque lactan tem duos angues m anu elisisse, u t iam infantulo indoles fu tu ri roboris em icaret, sic tu , im perator, in ipsis im perii tu i cunabulis, quasi geminos dracones necares, per saeuissim orum regum famosa supplicia ludebas, io F ranci ipsi p raeter ceteros truces, quorum uis cum ad bellum efferuescerct u ltra ipsum O ceanum aestu furoris eueeta, H ispaniarum etiam oras armis infestas habebant. H i ig itu r sub armis tuis ita conciderunt u t deleri funditus pos­ sent, nisi diuino in stin ctu , quo regis omnia, quos ipse ad15 feceras conficiendos filio reseruasses. Q uam quam ad gloriam uestram fecunda malis suis natio ita rap tim adoleuit robusteque recreata est, u t fortissim o Caesari prim itias ingentis uictoriae daret, cum m em oria acceptae cladis non infracta sed asperata pugnaret. Differam us p aru m p er Italicas expedi20 tiones quibus Segusiensium ciuitatem , quae superatis Alpibus Italiae claustrum obiecit, cum ui et u irtu te uelu t ianuam belli refregisses, inde per obiectas acies, p er exercitus obuios usque ad Rom ana m oenia inoffensus u ictoriarum im petus p ercu ­ currit. 25 Q uid m em orem B ructeros, quid Cham auos, quid Cheruscos Lancionas H alam annos T u b an tes ? Bellicum strep u n t nom ina, et im m anitas barbariae in ipsis uocabulis adhibet horrorem . 5 tenerum adhuc A' 6 lactentem Rhenanus duo H iam M·. iam in Acidalius 7 emicaret w : immicaret M 11 bellaX 12 habebat Puteolanus 13 possent w : possint M 14 adfeceras M: afflixeras Langius 15 uestram gloriam Bert 16 adoleuit w: aboleuit M 21 clastrum/y obiicit Cusp ui et Puteolanus, tua zv. uieM 25 Bructe­ ros Liuineius: Bruteros M Chamauos quid Cheruscos Langius·. Clamasos (-uos Bert) quid HeruscosM Bert 26 Lancionas M : Vangionas Cusp

D7

5

6

17

2

3

18

IV (X). N A Z A R II

2

3

4

5

6

19

2

3

H i omnes singillatim , dein p ariter arm ati conspiratione foederatae societatis exarserant. T u tam en, im perato r, cum tan tam belli molem uideres, nil magis tim uisti quam ne tim ereris. Adis barbaros, et dissim ulato principis h ab itu quam proxim e poteras, cum duobus accedis. N u m q u am est excelsior principatus quam cum se publico s u b m ittit officio. Facis uerba, spem illorum agitas et uersas cred u litatem , negas te esse praesentem . O uere caeca barbaria, quae in illo u u ltu signa principis non uideris, quem ne sic quidem senseris, cum in tra iactum teli securus sui staret, C o n stan tin u m esse! Q ui hoc poteras non tim ere, dubitare quisquam p o test te per omnia subnixum deo uadere ? Inuictos ducis et solus tim eris. T o t regna, to t populi et ta n taru m n atio n u m congregatio indignam se uiribus tuis p u ta t, quem credit absentem . T ib i tam en increm en tu m laudis ex m ultiplicatione terroris est. M agnificentius congregata obteris quae scrupulosius dispersa sequereris. Innum erae simul gentes ad bellum coactae, sed uno im p etu tuo fusae, dum conlatiuam uim com parant, com ­ pendiosam uictoriam p raestiteru n t. Vno hoc bello, si debitis laudibus im m orari uacaret, dies integer conderetur. N u n c ita om nia praeteruolans te tig it oratio, u t uictoriaru m tu aru m non sum m am euolueret sed ornam enta m onstraret. H is rebus sem per e re publica gestis ta n ta ui tan to q u e successu u t n um quam u irtu s tu a in tre ­ m uerit, p ru d en tia haeserit, felicitas claudicarit, satis, u t opinor, p ro b atu m est p erp etu am in te benignae m aiestatis opem fluere, u t caelestes exercitus tu i non tu n c prim o missi sed tu m dem um in tellecti esse u id ean tur. Talis ig itu r ad liberandam Italiam et tam tu tu s accedis, u t cum res bellica 2 tu X : ut II 3 uideres ctv: uideris M 7 credulitatem Langius: crudel-M 11 poteras Cl. Puteanus: poterat M quicquam X potest Cusp: potes M 21 tetigit Acidalius: cecidit M 22 summa me uolueret M , con. w 27 caelestes zo: -tis M primum A"r

158

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVG.

21 2 .

caecos habeat euentus, in te tam en dim icandi uolu n tatem pro uictoriae pignore teneres, etiam si abessent auxilia diuina. A d erat enim robustus et florens, plenus uirium anim i plenus exercitus, laetus armis et m ilitiae m unia exsequens studio 5 magis quam necessitate, quippe cui stipendia sint pauciora quam proelia (cum dico proelia, significo uictorias), praeterea tam amans tu i quam tib i carus. Ignosce enim , superba V irtus : quantum uis fiduciae et spiritus capias, am or principis facit m ilitem fortiorem , io A n tiq u a adm odum res est quam proferam , sed non indigna m em oratu. Illyrii quondam despicientes A eropi regis in ­ fantiam M acedonas bello lacessierunt. E t prim a quidem con­ gressio secundum illos fu it; uerum M acedones cum bellum reficerent, regem suum in cunis ad aciem d etu leru n t. Cum 15 illos ira, hos m iseratio, illos signorum cantus hos p ueri uagitus accenderet, m u ta ta est ratio certam inis : uiceru n t qui amore pugnabant. Q uanto ig itu r est am or fidelior accepti beneficii m em oria quam praesum ptione fu tu ri, quod illic p ercep ta res iu u at, hic exspectata b la n d itu r, ta n to tu i animosius dim i20 cauerunt qui non puero spem gratiae m u n erab an tu r, sed p rincipi post natos hom ines benignissimo m eriti debitum rependebant. P rim am ig itu r Segusiensium ciuitatem , quam prim am iter d ederat, uictoria facilis am plexa est. Q uae resistendi p erti25 nacia ita in se im peratoris uim co n u ertit u t p ietatem tam en non alienauerit. N am cum in tro itu s ui m anu q uaereretur, et p o rtaru m inflam m atio ignem late distulisset, cuius facilis per adiuncta contagio pastu pestifero ualescebat, m axim a beni­ gnissimi im peratoris fu it cura, non m odo u t incendium non 30 ad iu tu m senesceret, sed oppressum em ori posset; et longe 2 teneres Bert: tenerebas I I : tenebas X 5 cui Bert tu: tui M sunt AT ii Illyri II, -iri X , -irii w 12 Macedones X lacesserunt X 21 homines w: -nis M 28 pastu Liuineius: partu M I 59

4

5

20

2

3

21

2

IV (X). N A Z A R II

3

22 2

3 4

23 2

3

operosior clem entia eius quam fo rtitu d o perspecta est, cum plus in conseruanda urbe quam in capienda fu erat laboris oreretur. Itaq u e digrediens sic ciu itatem cupidam sui fecit, u t eam ad om ne obsequium non uictoriae m etus com poneret sed adm iratio lenitatis. O ptim a esse aiu n t rem edia quae ad usum corrigendi nostri ex aliena calam itate n ascu n tu r; uerum animus p rau itate uelut m orbo im peditus dilectum boni non h ab et. Ecce iam apud T aurinos uenientem pugna grauior exspectat; nec Segusiensium uastitas m onet u t sibi caueant, nec co gitant quo cum principe res fu tu ra sit, quod neque uis eius resistendi spem faciat nec m ansuetudo rationem . C am pum laxe iacentem tan tu s miles oppleuerat, u t non im p ro b aret fiduciam qui instructos uideret. Q uae enim illa fuisse d icitu r species, quam atrox uisu, quam formidolosa, operim ento ferri equi atq u e homines p ariter obsaepti! Clibanariis in exercitu nom en est: superne hom inibus tectis, equorum pectoribus demissa lorica et crurum tenus pendens sine im pedim ento gressus a noxa uulneris uindicabat. T e tam en, im perator, non te rru it nec quod ta n to num ero duplicabat arm atu ra terrorem nec quod uim armis num erus addebat. C ertu m est enim pro negotii m odo animosam esse u irtu tem , quod ex serie rerum cap tu m suum te m p e ra t: in paruis prope ad securitatem remissa, in m ediocribus m odice in ten tio r, ubi m agna u en eru n t iuxta m agnitudinem exanclandi operis erigitur. Illa arm orum o stentatio et o p erti ferro exercitus, qui im belles oculos uulnerassent, inuictas m entes in citau eru n t, quod im butus im peratoris exem plo totis animis eius miles ardescit, cum in u en it hostem , quem uinci deceret. 3 oreretur Aem. Baehrens·. oror- II: orir- X ciuitatem wp: cupiditatemM 10 Segusiensium d: Segusiumilf 11 quo Liuineius: quodM 12 laxe M : late w 16 homines w: -nis M 17 hominibus Aem. Baehrens·. omnibus M 23 serie w: se M 25 exanclandi] ita M

160

5

io

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVO.

24. 7

Catafractos equites, in quibus maximum steterat pugnae robur, ipse tibi sumis. His disciplina pugnandi ut, cum aciem arietauerint, seruent impressionis tenorem, et immunes uulnerum, quidquid oppositum, sine haesitatione perrumpant. 5

4

Sed tu , im p erato r prudentissim e, qui omnes bellandi uias 2 4 nosses, opem ex ingenio rep p eristi: quod tutissim um eludere 2 quos est difficillim um sustinere. D id u cta acie inreuocabilem im p etu m hostis effundis; dein quos ludificandos receperas, reductis agm inibus includis. N il p ro d erat contra tendere, io cum ex industria tu i ced eren t; flexum ad insequendum fer­ reus rigor non dabat. I ta nostri proditos sibi clauis adoriun- 3 tu r, quae grauibus ferratisque nodis hostem uulneri non p a te n te m caedendo d efatigabant ac m axim e capitibus af­ flictatae, quos ic tu p ertu rb a u eran t, ruere cogebant. T u n c ire 4 15 praecipites, labi reclinis, semineces uacillare au t m oribundi sedilibus attin eri, p erm ix ta equorum clade im pliciti iacere, qui rep erto sauciandi loco passim equitem effreni dolore fu ndebant. A d un u m interfectis om nibus, tuis integris, hor- 5 rorem arm orum ad m iraculum uictoriae tran stu leru n t, quod 20 qui inuulnerabiles h ab eb a n tu r sine tu o ru m uulneribus in teris­ sent. A ntoninus im p erato r in toga praestans et non iners nec 6 futtilis bello, cum aduersum P arthos armis experiretur, uisis catafractis adeo totus in m etu m uen it, u t u ltro ad regem conciliatrices pacis litteras daret. Quas cum rex im m odicus 7 25 anim i respuisset, insolentia quidem barbari debellata est, sed p atefactu m est in his armis ta n tam inesse uiolentiam u t eam et uincendus fideret et superaturus tim eret. 2 ut W. Baehrens, est ut Jaeger·, est M 3 impressionis Puteo­ lanus: -nes M immunes w: -nis M 5 pudentissime H (corr. coi. Napocensis) 6 eludere Puteolanus: elidere M Ben j apios Jaeger: quod M diducta H Cusp : deducta X 8 ludificando Acidalius 13 afflictatae Cuspi -tata Bert, applicate w, afflictae Puteolanus: afflicateM 14 perturbauerunt H 15 precipitis H reclines X 18 omnibus interfectis Bert 23 ad om. H 27 et (j°) PI Bert Cusp, om. X 814647

161

Μ

IV (X). N A Z A R II

25

Q uid ego referam post ta n tam e t tam grauem pugnam , quod apud Brixam magnus quidem e t acer eq u itatu s, sed fuga quam ui sua tu tio r e t prim o im p etu tu o pulsus, V eronam usque 2 con ten d it ad praesidia m aiora ? N eq u e illud dedecori fuit, quod excusati fu g iu n t qui tib i cedunt. C o n tin g at quin im m o miserae tim id ita ti res ostentanda, fuga quae h ab u erit digni3 tatem . Ipsa autem V erona referta im m anibus copiis, quas in unum aduentus tu i form ido conduxerat, cum m u lto ru m iam clades accepisset, facta est p aru m p er m etu cautior, non 4 ratione felicior: m uris se ab im p etu u in d ican t. A d erat quidem Ruricius, experientissim us belli e t ty ran n ico ru m ducum columen, per to ta adm odum m oenia m agna uis h o m in u m ; sed apud Brixam plerique iam fracti. V t in corpore, cum aliqua pars aegra est, u alitudo omnis contam inari solet, sic illius m ultitudinis po rtio malo affecta to tu m (in) exercitum tim oris 5 contagium dissiparat. Q uam faciles lapsus infirm itas h ab eat, cum eam intem pestiua m o u it audacia, cum saepe alias tu m 6 maxime in illa obsidione perspectum est. Clausi im p etu m faciunt, et qui se aliquam diu laten d o a m o rte defenderant, facta pugnandi copia, poenas eruptionis tem erariae p ep en d e ru n t. 7 Id em que Ruricius m agna suorum clade reiectus in m oenia, spe iam lassa e t adhuc m en te uesana, cum se V erona proripuisset, nouos eodem egit exercitus, et p raecip itan te iam die bellum non d etre ctau it pugnae auidior quam salutis. Sed eum exitus magis quam m erita fefelleru n t; nam furorem mors d o m uit, quem non p o tu e ra t nec considerati ratio nec u icti form ido sanare. 2 Brixiam X quidem Itali [coi. Paris, lat. quidam M sed Liuineius: esset M 3 uisu astucior M , con. w 4 ad A': at H id A 7 referta w: freta Rhenanus·, ferta M 10 uindicat w 11 experientissimus w : -mum M 12 sed Liuineius : et M 13 Brixiam X 15 in add. Acidalius (contagio maluit tv), om. M 16 habeat Acidalius: habet M : haberet Bert 17 mouet Bert 20 copia Bert : causa M 22 et M: sed Langius Verona Liuineius: Veronam M 25 domuit coi. Napocensis alii, demum domuit Aem. Baehrens: demuit M 162

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVO.

27. i

O nox illa aeternis saeculis m onum entisque m andanda! 2 6 cum spissis tenebris (de) congressu F o rtu n ae to tu m liceret, tu tam en, im perator, non in tu tio r tem pore quam deo tectior, saeuissimo hosti m ultu s instares et lib ertate caedis exsultans 5 d o num noctis duceres quod p u g n an tem nem o seruaret. Per infestas acies in territu s uadis, densissima quaeque perrum pis deicis proteris. M ortis decus p e rd u n t quos ignoratus adfligis, 2 nisi quod te ipsa uis tu a cogit agnosci. N ihil enim te perm ouent tu b a ru m fractae uoces, horrendus m ilitu m clamor, io permissa casibus uulnera, inlisi cominus gladii, cadentum graues gem itus, arm a late strepentia et in u n u m quendam sonitum diuersi fragoris acta confusio, quod haec om nia aut u irtus neglegit aut ira non sentit. N ox ipsa, iustissima bel- 3 lantibus causa terroris, uehem entiorem te agendis stragibus ις fecerat. Q uod solum enim u irtu tis tuae im p ed im en tu m est, m iserationem tenebrae non h ab ebant, u t intellegi liceat q u an tu m illo in bello uis tu a perfecerit pietate non reten ta et m aiestate secura. Proelio uix m ulta nocte confecto fessus 4 caedibus, anhelus ex bello, cruore oblitus sed hostili, ad 20 obsidionis uigilias recurrebas. O F o rtu n a! O praepotens 5 Rom a! Q uam tu um q u am gratiam pro tantis his laboribus referes ? nisi quod indulgentissim us princeps, tam q u am hoc ipsum tib i debeat, eo cariorem h ab et quo m aiore labore seruauit. 25 Et quoniam me ad Vrbis commemorationem fors quaedam 2 7

intulit, non rerum ordo deduxit, neque reuocari inde oratio­ nem fas est quo iamdudum contenta ueniebat, praetereo te, Aquileia, te, Mutina, ceterasque regiones quibus propter insecutas incredibilium bonorum commoditates gratissima 2 spissis Acidalius·, spis M: spiculis Bert tenebris de Kronenberg·. tenebrisque M 5 duceres w: -ris M 9 tubarum cd: turbarum M clam H 10 illusi X 14 uehementiore in H 16 habebant H Cusp: habent X 17 quantum w: quanto M 25 urbem X (corr. cui) 26 reuocare X 163

IV (X). N A Z A R II

2 fu it ipsius oppugnationis iniuria. S enserunt enim translatis ad fortissim um principem fo rtu n aru m suarum gubernaculis quam facile om nia ad salubrem cursum red ire n t, quae ita deferebantur u t m ox au t m alorum om nium scopulis inlide3 re n tu r aut m iseriarum uadis adhaerescerent. P raetereo, in quam , et haec et alia com plura q uorum est et singillatim 4 onerosa moles et om nium simul aceruus onerosior. N am quae diducta ferre nequeas, his congregatis subire spei im p o rtu n i5 oris est quam fiduciae prom ptioris. R ecuperata ig itu r Italia hic prim us fu it liberandae Vrbis gradus et ad uictoriam facilis ascensus, quod illum semper exedendae Vrbis uisceribus 6 inhaerentem ex adsuetis latebris uis diuinitatis excussit. In quo quidem ta n tu m m om enti fu it ad perficiendae rei facili­ tatem , u t non tam gloriandum sit u irtu ti tuae, p raestan tis­ sime im perator, quod eum uiceris quam g ratu lan d u m felicitati quod ad pugnam potueris euocare. 28 N on enim casu, non fiducia factum p utem us u t u ltro etiam exercitum educeret aduersum eum cuius aduentus stridorem ipsum perhorresceret, nisi anim um iam m etu deuium in ­ festior deus et p ereu n d i m aturitas perpulisset; quod ipsa ratio disponendi exercitus docuit illum m en te p erd ita im plicatoque consilio, cum eum pugnae locum caperet u t interclusa fuga m oriendi necessitatem im poneret, cum spem uictoriae 2 non haberet. Q uod quidem im p erato ri nostro o p tan d u m largiter fuit, qui hoc uno m axim e offenditur, si certam en 3 lubricum faciat spes pro m p ta fugiendi. R elaxauerit acies au t frons im pulsa titu b a u e rit, fiducia m anuum ad pedes m igrat. N on amas, im perator, bella nisi feru en tem hostem in gradu suo praecisa fuga teneas, u t au t ferro concidat au t m iseratione 4 seruetur. A pud T ib erim ig itu r suos in stru it sic ripae locatos 7 moles w. molis M 8 deducta X 11 ascensus Berti accensus Hi accessus X 13 ad cw. aut M 27 impulsa w. impulsati M 29 teneas scripsi·, teneat M 30 instruxit Puteolanus 164

5

10

15

20

25

30

C O N S T A N T IN O AVG.

30. i

u t u ltim orum uestigia praesagio quodam eu enturae cladis unda fatalis adlueret, ita uero m u ltitu d in e su p p ed itan te u t u ltra quam uisus agi posset ex ten ta acies p ertin eret, non quo 5 frons im becilla tra c tu inualido d u ceretu r, sed ta n ta subsidio5 rum atque ordinum confirm atione u t acies non porrectior quam robustior m irum u tru m q u e p raeb eret, quod eam nec constipatio contraxisset nec longitudo ten u aret. P ra e te rm itta m hoc loco, C onstantine maxim e, disponendi 2 9 m ilitis tu i m iram incredibilem que rationem . H oc enim perio sequi uellem, quem tenuisse locum caelestis exercitus dicam ? — quam quam illos non arb itro r stetisse nisi tecum . D iffidi- 2 lim am enim pugnae p artem tibi deligis et, tam quam pro fo rtu n ae gradu modus uirium debeatur, ita in ter tuos non uis p rin cip atu magis excellere quam labore. C um ulatissim um 3 15 quidem principis m unus est, si m anu cesset, non cessasse consilio; sed tu non segnior gerere quam iubere simul exer­ citus tuos m o n itu regis, opere iuuas, incendis exemplo. Q uod 4 hic etiam facis prom ptius quam in ceteris proeliis, quod in praesenti erat tam am pla pugnae merces quam pugnator 2c inlustris et statim Rom a uictoris. Cuius rei cum im aginem 5 cepi, dicturus horresco. Inuadis prim us aciem, solus inrum pis. O b u m b ran t euntem telorum in riti iactus, sonat ictibus um bo securus. His, quos trabalis hasta deiecit, insultans equus p ro ­ te rit. F u lg et nobilis galea et corusca luce gem m arum diuinum 25 u erticem m onstrat. A uro clipeus, auro arm a conlucent. O q u an tam uim possides, V irtus, quae in hoc h ab itu plus te r­ roris praeferas quam decoris ! Secuti hunc ardorem fortissim i 6 m ilites, et dignos se d u ctu eius im perioque testati sic uiritim lab o rau eru n t, quasi sum m a res singulorum m anu ten eretu r. 30 N o n com m em orabo hic tectas continuis stragibus ripas, 3 0 non oppletum aceruis corporum T ib erim et in ter congestas 6 utrinque X 10 tenuisse Acidalius·, -set M 17 monitu Cusp: monito M 23 equus (ecus) Aeni. Baebrens, ferus Puteolanus: secus M 165

30. i

IV (X). N A Z A R II

alte cadauerum moles aegro nisu ac nix eluctantibus g u rg iti­ bus exeuntem , quodque illum ipsum ty ran n u m non mors uirilis sed fuga turpis p ro d id it et digno ignauiae et saeuitiae 2 exitu fluctus sanguinei n ecauerunt. P erstringi haec satis est, quod etiam pridie prolixius m ihi dicta sunt neque pro dignita te exsequi copia est, et ne pugna rap tim gesta diutius n ar3 rata quam confecta u ideatur. O si n u n c m ihi facultas d aretu r sermonis pro rerum (m odo) figurandi! A dhiberem omnes flosculos et ab u terer exquisito quodam lepore ac uenustate 4 dicendi. Iam strepitus M artii, iam tu b a ru m sonores festiuis (uocibus) et resu ltan ti fauore m u ta n tu r. D icendus in V rbem ingressus est im peratoris, et in exprim endo senatus populique Rom ani m axim o gaudio ingrata, nisi et ipsa lasciuit, oratio. 5 N ullus post V rbem conditam dies R om ano inlu x it im perio, cuius tam effusa tam q u e insignis g ratu latio au t fu erit aut esse d eb u erit; nulli tam laeti triu m p h i quos annalium uetustas consecratos in litteris habet. 31 N on agebantur quidem ante cu rru m u in cti duces sed incedebat tandem soluta nobilitas. N on coniecti in carcerem barbari sed educti e carcere consulares. N on captiui alienigenae in tro itu m illum h o n estau eru n t sed Rom a iam libera. 2 N il ex hostico accepit sed se ipsam recu p erau it, nec praeda auctior facta est sed esse praeda desiuit et, quo n il adici ad gloriae m agnitudinem (maius) p otest, im perium recepit quae 3 seruitium sustinebat. D u ci sane om nibus u id e b an tu r subacta uitiorum agm ina quae V rbem g rau iter o b sederant: Scelus dom itum , uicta Perfidia, diffidens sibi A udacia et Im p o rI nisu II Bert·, nixu X eluctatibus H 3 digno w\ dignum M 5 pridem Acidalius 8 modo add. Brakman (ante rerum; sed cf. c. 23· 2i 38· 6), dignitate Itali, om. M 10 festiuis uocibus Cusp, festis w: festus M 20 educti IJuineius: deducti M consularis H 21 sed X : se H 22 ni lex hosti coaccepit II 23 desinit H 24 maius add. Cusp, om. AI recepit quae X2zv: recipitque M 26 obsiderant H 27 domicium H

166

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVO.

32. 6

tu n itas catenata. F u ro r uinctus e t cru en ta C rudelitas inani te rro re fren d eb an t; Superbia atque A rrogantia debellatae, Luxuries coercita e t L ibido constricta nexu ferreo ten eb an ­ tu r. S equebatur h u n c com itatum suum ty ran n i ipsius 5 taeterrim u m cap u t ac, si qua referentibus fides est, suberat adhuc saeuitia et horren d ae frontis minas mors ipsa non uicerat. la c ie b a n tu r uulgo contumeliosissimae uoces; nam et ludibriis oppressoris sui auspicari lib ertatem iu u ab at et mira cum u o lu p tate conceptus e u ita terro r insultatione in teritu s io o b tereb atu r. Quis triu m p h u s inlustrior, quae species pulchrior, quae pom pa felicior ? D icam itaque, im perator, quo uno satis m ihi uideor diuinam gloriam tuam significaturus. Q uot in illo tu rp itu d in u m notas exstinxeras, to t in te laudum infulae 15 refulserunt. F rau d ari indulgentissim us princeps ea gratia nem inem uoluit, quom inus omnia, quaqua odium eius peruaserat, spectaculum tyrannici funeris expiaret. V bique iam quidem laetitiam gestae rei diffuderat Fam a uelox et ad celeritatem n u n tii p en n ata V ictoria; insequebatur tam en 20 uberiore cum gaudio ipsius rei fructus, quod ad anim um languidius accedunt quae aurium uia m an an t quam quae oculis h a u riu n tu r. Ita q u e ta n ti per Italiam concursus horninum excitabantur, tan tae ex oppidis effusiones, u t facile anteacti terroris testificatio in praesenti exsultatione luceret. 25 P ari studio missum eiusdem ty ran n i ad perm ulcendam A fricam caput, u t quam m axim e uiuus adflixerat laceratus expleret. E t nondum satis tem pestiuo m ari ad fu eru n t tam en 3 nexu Itali [coi. Vat. lat. 1775)·. nexui M 7 iaciebantur w: faci- M 8 ludibriis p : laudibris M iuuabat Puteolanus : iuuat M 9 uoluptate Cusp·, uoluntate M terror Cusp·, terroris M 13 quod H 15 refulxerunt X ea Rhenanus: e M 16 quaqua odium Aem. Baehrens, quae odium Langius, qua odium Bongarsius: quam odium quam M (quam alt. dei. m) 17 peruaserat Liuineius: persuaserat M 19 pinnata H 167

4

5

32 2

3 4

5

6

32. 6

IV (X). N A Z A R II

nauigantibus felices aurae e t fluctus secundi, beatissim am que 7 uictoriam ipsa etiam elem enta iu u e ru n t. C ap u t, in quo titu lu s tantae laudis circum ferebatur, red d id it T iberis, prosecuti 8 sunt uenti, m aria seruarunt. Q uonam m odo te, potens Africa, quanto laetitiae frem itu, quam insolenti u o lu p tate iactasti! N il quippe est im m oderatius quam post longam tristitiam repens gaudium ; im p etu suo feruet, nec u t prim u m liberum , 9 continuo defaecatum , statim p u ru m est. N am u t fistulae, cum diu intersaeptae sunt, exitu dato quo largiores eo crassiores aquas euom unt, sic u o ta hom inum m etu interclausa tu rb id i aliquid egerunt cum cum ulata ru p e ru n t. 33 H ae uictoriarum gratulationes, nec m inus uberes fructus 2 reliquarum u irtu tu m fu eru n t. Im plicatam quidem atq u e obsitam V rbem grauissimis malis eu o lu eru n t indefessa uis atque eximia fo rtitu d o ; sed q u an tu m boni p ru d en tia excogi3 tau it, benignitas et clem entia co n tu leru n t! Q uorum quid magis iuuerit, difficilis existim atio est. N am et calam itate obsessis finis est u o ti miseria liberari, et m ox uacuitas m iseria4 rum parum grata est, nisi laetitia consequatur. I ta pro se quaeque officiis suis functae fo rtitu d o et liberalitas im peratoris cum ulatissim am Vrbis b eatitu d in em (et miseria) ex5 haurienda et congerendis commodis red d id e ru n t. Facilior quidem , m ulto procliuior laedendi quam com m odandi sem per est uia, uulnerare in teg ru m quam sauciato m ederi, dissipare p arta quam diuulsa com ponere; cessit tam en haec reru m 6 condicio principi nostro. N am q u idquid mali sexennio to to dom inatio feralis inflixerat, bim estris fere cura sanauit. Sanauit, dico ? R ed in teg ratio status p ristini perm ulcendo 5 uoluptate Liuineius·. uoluntate M 10 turbidi Liuineius·. -de M 12 he A: hec H 14 urbem obsitam H 18 obsessis Puteolanus·. obsessi M uacuitas Langius: facultas M 21 et miseria add. Liuineius (exhauriendis malis scripserat to'), om. M 23 et multo w commodandi b X : -dandis H 25 parta ‘alii’ apud Baunium, rapta Puteolanus, apta Liuineius·. repta H: reperta X

168

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVG.

34. 4

dolori satis est, non etiam arcessendae g ratu latio n i ; nec amplius postules quam u t eum sui non p o en iteat qui solita . . . non modo id egit u t recuperatis quae am iserat non doleret sed etiam u t nouorum adeptione gauderet. P raetereo p riu atim reddita 7 5 om nibus patrim onia quos illa m onstrosa labes extorres domo fecerat; praetereo, inquam , quia uix sufficit oratio facta publicitus explicare; quam quam , cum ex singulis sit coag­ m en tata res publica, e t quid q u id in eam co n fertu r ad omnes pro portione p erm an at et uicissim necesse est, quod singillatim io omnes adipiscuntur, in com m une rei publicae redundare. Iam illa uix audeo de ta n to principe com m em orare, quod 3 4 nullam m atronarum , cui form a em endatior fuerit, boni sui p iguit, cum sub abstinentissim o im peratore species luculenta non in citatrix licentiae esset sed pudoris ornatrix. Q uae sine 2 15 dubio magna seu potius diuina laudatio, saepe in ipsis etiam philosophis non tam re exhibita quam disputatione iactata. Sed rem ittam us hoc principi nostro, qui ita tem perantiam 3 ingenerare om nibus cupit, u t eam non ad u irtu tu m suarum decus adscribendam sed ad natu rae ipsius honestatem refe20 rendam arb itrem u r. Q uid ? faciles aditus, quid ? aures p ati- 4 entissimas, quid ? benigna responsa, quid ? u u ltu m ipsum augusti decoris grau itate, h ilaritate adm ixta, uenerandum quiddam et am abile renidentem , quis digne exsequi possit ? Q uarum reru m m iraculo sic homines deuin cieb an tu r u t non 25 tam omnes dolerent quod illum ty ran n u m ita diu tu leran t quam quod tali principe tam sero fru eren tu r. i dolori p: doloris M 2 lacunam indicant, quid acciderit incertus; post solita add. diligentia w, cura W. Meyer, sedulitate Galletier 3 respublica recuperatis W. Baehrens, recup. quisque Aem. Baehrens, om. M 4 adempcione H 7 coagmentata Bert: coaugm- H Cusp: augm- X 9 sigillatim X 13 pignuit H abstinentissimo imperatore wp: -mos -res M 15 laudatio est Liuineius 16 iactata est w 22 admixta H Bert Cusp: permixta X uenerabile Bert 23 reniden­ tem Rhenanus: renit- M Bert 24 homines Aem. Baehrens: omnes M 25 omnes ('retento homines) del. Jaeger 169

35. i 35

2

3

4

5

36

2

IV (X). N A Z A R II

L ongum est ex illo percensere beneficia principis, quae in orbem sine m odo red eu n tia co ntexta eius b en ig n itate ful­ serunt, ita infinita num ero commodis m agna, u t nu m q u am obliuionem gratiae o b d u ctu ra sit uel m u ltitu d o om nium uel utilitas singulorum . Sensisti, Roma, tan d em arcem te om nium 5 gentium et terraru m esse reginam , cum ex om nibus prouinciis optim ates uiros curiae tuae pignerareris, u t senatus dignitas non nom ine quam re esset inlustrior, cum ex totius orbis flore constaret. P opuli uero R om ani uis illa et m agnitudo uenerabilis ad im aginem an tiq u itatis relata non licentia effrenis 10 exsultat, non abiecta languide iacet, sed sic adsiduis diuini principis m onitis tem p erata est u t, cum ad n u tu m eius flexibilis et tenera d u catu r, m origeram se non terro ri eius praebeat sed benignitati. Placidam q uippe reru m quietem et profundum V rbi otium gentes perd o m itae con d id eru n t. 15 V acat remissioribus animis d electam enta pacis adhibere. Celeberrim a quaeque Vrbis nouis operibus enitescunt, nec obsoleta m odo p er u etu statem rediuiuo cu ltu in sig n iu n tu r, sed illa ipsa quae antehac magnificentissim a p u ta b a n tu r nunc auri luce fulgentia indecoram m aiorum parsim oniam p ro - 20 diderunt. Circo ipsi maximo sublimes porticus et ru tilan tes auro colum nae ta n tu m inu sitati ornatus d ed eru n t, u t illo non m inus cupide conueniatur loci gratia quam spectaculi uoluptate. T a n to ru m Roma compos bonorum , quae quidem ei sunt 25 cum to to orbe com m unia, h a u rit insuper ingentis spei fru ­ ctum , quam propositam sibi ex Caesaribus nobilissimis h ab et eorum que fratribus. Q uorum iam nom ina ipsa ueneram ur, etsi uota nostra in terim p ro feru n tu r. N ec Lacedaem oniis 2 orbem Liuineius: urbem M fulserunt w : puls- M 3 tumero II 4 obliuionem w. -one M 15 gentes perdomitae w: gentis perdomicie M 17 nouis w. nobis M 18 obsoleta d: obselata 21/ 19 ante ac M, con. Puteolanus (antea w) 21 circo w·. idcirco M 26 communiH 170

C O N S T A N T IN O AVG.

37.4

magis licuerit hoc in stitu to rem publicam tu eri suam, cum regem nisi ex stirpe H erculis non h ab ere n t : tuos, C onstantine m axim e, tuos liberos ac deinceps nepotes tecu m o p ta t, u t tan to a pluribus p e ta n tu r quanto m aiora noscuntur. D eclaran t ecce 5 rationem cup id itatem q u e u o to ru m facta Crispi, Caesarum m axim i, in quo uelox u irtu s aetatis m ora non reta rd ata p u eri­ les annos gloriis trium p h alib u s occupauit, cuius ita iam uberes scatent laudes u t plenae possent uideri nisi (sic) coepisse et p atrem cogitarem us. Q ui quidem n u n c nobilissimus Caesar 10 uenerandi patris, fratru m suorum que om nium fru itu r adspectu seque fru en d u m om nibus p raebet. C ruda adhuc hieme ite r gelu intractabile, im m ensum spatio, niuibus infestum incredibili celeritate confecit, u t intellegam us alacritati eius nihil asperum , qui ipsam quam a suis p eteb at tam laboriosam 15 in stitu e rit u oluntatem . Quae tu u m , C onstantine maxime, m ite pectus in u n d au it gratulatio, cui ta n to interuallo uidere filium licuit, et uidere uictorem ! N arra u it u tiq u e exhausta bella, et hoc ad tuam gratiam , non ad sui o sten tatio n em : qualis excipiendo hoste, 20 quam resistenti uehem ens, quam facilis supplicanti. A u d iu it haec frater in ten tu s, e t puerilem anim um spes laeta et blanda gaudia titilla ru n t; cum que m iraretu r fratrem etiam sibi fauit, quod ex annis eius quam proxim us tan tae gloriae esset agnouit. N u n c te, C onstantine maxime, omnes rogam us, cum 25 praesentem laudaueris, cum iam rei publicae flagitanti, cum Gallis desiderantibus reddes, iteru m atque iteru m moneas re u e rte n te m (neque enim persuaderi facile potest) u t, si quando armis uestris contusa barbaria aliquid tam en m ouerit, sit ille anim o, sit consilio tu i similis; tem p eret m odo dexterae, 4 ad maiora nascantur Puteolanus, maiora ab eis gesta noscuntur Novdk 8 sic add. JVithof,om. M 9 nunc om. Bert 13 celeritate w. liberalitate M alacritati w (eius add. Liuineius) : alacritatibus M 18 ubi­ que Eyssenhardt tuam Sigonius, tui Liuineius·. suam M·. sui Bert 24 nunc w: num M 171

3

4

5

37 2 3

4

37.4

IV (X). N A Z A R II

m anu parcat, et sit aliquid quaesum us in quo te iteru m nolit 5 im itari. T e uero, C o n stan tin e Caesar, increm en tu m m axim um boni publici, quibus uotis am p lectitu r R om ana felicitas, quae de te ta n tu m exspectat q u an tu m nom ine polliceris! E t licet aetas adhuc reuocet ab im itatio n e u irtu tis p aternae, iam 5 tam en ad pietatem eius n atu ra d ed u cit: iam m a tu ra to studio litteris habilis, iam felix dextera fructuosa subscriptione 6 laetatur. D elegat m u lta indulgentissim us parens, et quae p er te concedit referri ad gratiam tuam m auult. 38 Q uid ig itu r his tem poribus fo rtu n atiu s cum beneficio 10 C onstantini maxim i, qui tam m atu re nobis Caesares dedit, et u ta m u r maximis eorum com modis et integra aetas supersit ? N ihil im m in u itu r et p lurim um su m itu r u t, cum res larg iter 2 suppetat, spes tam en inlibata perm aneat. Q uinquenniis ig itu r feliciter inchoatis, decennia C aesarum nobilissim orum 15 ultra posteros nostros extendenda quam im pense rogare et orare nos conueniat, ipsis bonis tem p o ru m et rei publicae 3 u tilitatib u s adm onem ur. Iacet in latere G alliarum aut in sinu suo fusa barbaria; Persae ipsi, potens natio et post Rom ani m agnitudinem in terris secunda, am icitiam tuam , 20 C onstantine maxime, non m inus trep id e quam am abiliter p etiu eru n t. N ulla in terris tam ferox natio est quae te non 4 m etu at aut diligat. O m nia foris placida, dom i prospera annonae u b ertate, fru ctu u m copia. E xornatae m iran d u m in m odum ac prope de integro conditae ciuitates. N ouae leges 25 regendis m oribus et frangendis uitiis co n stitu ta e; u eteru m calumniosae ambages recisae captandae sim plicitatis laqueos i manu H Bert·, manui X si tali quid M 5 reuocet Langius: euocet M 6 te ducit Liuineius 11 et Arntzen iunior: ut M (dei. Liuineius) 14 quinquenniis w: -nis M 16 extenden­ dum H 18 aut M : ut Eyssenbardt 19 suo Liuineius·. tuo M per se ipsa X 20 Romani H·. -ane X : -anam Puteolanus (cf. v 3. 7) 24 annonae w. an non M ubertas w 25 legis II 27 ambagis II

172

C O N S T A N T IN O AVG.

38. 6

p erd id e ru n t. P u d o r tu tu s, m u n ita coniugia. Securae facul- 5 tates am bitione sui gaudent, nec aliquis habendi quam p lu ri­ m um m etus, sed in ta n ta bonorum adfluentia magna uerecundia non habendi. H ic denique status reru m est, u t 5 obtinendae potius felicitatis uo tu m geram us quam augendae cupiditatem . V num m odo est quo fieri possit Rom a felicior, 6 m axim um quidem sed tam en solum, u t C o n stan tin u m conseruatorem suum , u t beatissimos Caesares uideat, u t fruendi copiam pro desiderii m odo capiat, u t uos alacris excipiat et, io cum rei publicae ratio digredi fecerit, recep tu ra d im ittat. 6 cupiditatem Rittershusius: -tatis Μ η Constantine H Bert·, et M 10 (Finit ^Y) Panegiricus Nazarii (explicit Η) M

HS

9 ut

Y (Vili) (IN C E R T I G R A T IA R V M

A C T IO

C O N S T A N T IN O A V G V S T O ) 1 S i Flauia A eduorum tandem aeterno nom ine n u n cu p ata, sacratissime im perato r, com m ouere se fu n d itu s atq u e huc uenire potuisset, to ta profecto coram de tuis in se maximis pulcherrim isque beneficiis una uoce lo q u eretu r, tib iq u e re stitu to ri suo, im m o (ut uerius fatear) conditori, in ea p o tis­ simum ciuitate gratias ageret, cuius eam similem facere 2 coepisti. Sed quoniam id non p o test (gestit anim o q u o d n atu ra non p atitu r), clam oresque suos, quibus cotidie laudes tuas tollit in caelum, exaudiri a te non sinit in teriecta longinquitas [sua], id quod fieri decebat, gaudiorum p atriae meae n u n tiu m sponte suscepi, u t essem iam non p riu a ti 3 studii litte raru m sed publicae gratulationis orator. V olui enim , sacratissime im perator, cum in illo ad itu palatii tu i stratu m ante pedes tuos ordinem in d ulgentiae tuae uoce diuina porrectaq u e hac inuicta dextera subleuasti, n u m in i 4 tu o gratias agere. N ec m ihi uerba quam uis im p arato defuis­ sen t; quis enim au t praeparare se ad beneficia tam insperata 5 potuisset, aut ab ta n ta gratu latio n e cohiberet ? Sed hab u i rationem loci ac tem poris, ne meus ille ardor anim i stu d iu m ­ que dicendi tibi quidem (quod m ihi ad im m o rtalitatem sufficeret) p ro b aretu r, sed p ro p te r adsistentium p au citatem 2 Incipiunt Panegirici diuersorum uii M : Ine. primus dictus Con­ stantino add. w 5 sacratissime] sac’ H : sacer X 8 fateor H 10 quod ante gestit transp. Galletier, etsi animo gestit Gruter· an gestit enim? 11 suos wp\ tuos M 13 sua suadentibus et sententia et numeris seclusi 14 essem top: esse M 15 uolui H Cusp: nolui A" 16 sac. (ita) H: sacer X 17 stratum H : statum X (stantem to') 19 imparato Liuineius : -ata M 21 cohibere p m

5

10

15

20

C O N S T A N T IN O AVO.

2-5

m inus quam te dignum esset iret in populos, et te uno die de salute nostra m ulta tra c ta n te m m o raretu r oratio, quae pro m agnitudine m erito ru m tu o ru m festinare non posset. N u n c itaque cum in hac urbe, quae adhuc adsiduitate 2 5 praesentiae tuae prae ceteris fru itu r (habebit enim felicitatis aem ulam Flauiam nostram ), totus tib i am icorum tuorum com itatus et omnis im perii apparatus adsistat, [ac] cum omnes hom ines om nium fere ciu itatu m au t publice missi aut pro se tib i supplices adsint, dicam, im perator, ea quae 10 lib en ter agnoscas, et ceteri nobis in d u lta non crederent nisi te agnoscente dixissem. P rim um est autem , sacratissime 2 im perator, in agendis gratiis ostendere id quod in d u ltu m sit non fo rtu itae felicitatis sed iustae fuisse clem entiae. N am cum omnes hom ines etiam non indigentes iuuare boni sit 15 principis, tu m praecipue bene m eritis et g rau iter adfectis subuenire sapientis est. Q uod cum ostendero non tam studio 3 praedicandae patriae meae quam officio dem onstrandae prouidentiae tuae, tu m potissime beneficiorum tu o ru m m agnitudinem [tuam ] prosequar m aiore uoto quam ingenio. 20 Q uaenam ig itu r gens to to orbe terraru m in am ore Rom ani 4 nom inis Aeduis se postulet anteponi? Q ui prim i om nium in te r illas im m anes et barbaras Galliae gentes plurim is senatus consultis fratres populi R om ani appellati sunt et, cum a ceteris R hodano ad R henum usque populis ne pax quidem 25 posset nisi suspecta sperari, soli etiam consanguinitatis nom ine gloriati su n t; et n uper, u t m edia praeteream , diuum 5 i populos et Liuineius·. populo sed M 5 ceteris w cod. Napocensis: ceteras M (praeter cet. Novdk) 7 assistat Aem. Baehrens, -tit et Puteo­ lanus-, -tat et Liuineius·. assistit ac (at X) M 10 et Puteolanus: ut M 14 etiam w: coram M cura non indignos uel cura {an curarum ?) indi­ gentes Rittershusius 15 afflictis Acidalius {coli. c. 5. 1) 16 ostendero Bert w : -dere M 19 tuam ante prosequar H, post pros. X , om. Bert 21 Aeduis se bwp: eduisseM 22 immanas H {corr. h) 24 ab Rhodano Liuineius 175

2-5

V ( V ili) . IN C E R T I G R A T IA R V M A C T IO

C laudium p aren tem tu u m ad recuperandas Gallias soli uocauerunt et ante paucissimos annos, quod m axim e p raed i­ candum , plurim a patris tu i beneficia p artim rebus effecta perceperunt, p artim anim o significata laetan tu r. 3 F u it olim Sagyntos foederata, sed cum iam taedio P unici 5 belli nouare im perium omnis cu p eret H ispania. F u it amica M assilia; protegi se m aiestate R om ani g ratu lab atu r. Im p u tauere se origine fabulosa in Sicilia M am ertin i, in Asia Ilienses. Soli A edui non m etu te rriti, non adulatione com ­ pulsi, sed ingenua et simplici caritate fratres po p u li R om ani 10 crediti sunt appellarique m e ru e ru n t; quo nom ine p raeter cetera necessitudinum uocabula et com m unitas amoris ap2 paret et dignitatis aequalitas. D einde cum finitim ae nationes ipsi illi Rom anae fratern itatis nouae gloriae inuidentes et usque in perniciem sui odiis in citatae G erm anos sibi auxilia- 15 rios dominos inuocassent, princeps A eduus ad senatum uen it, rem docuit, cum que idem oblato consessu m inus sibi uindicas3 set quam dabatur, scuto innixus pero rau it, im p etrata ope R om anum exercitum Caesarem que cis R hodanum prim us induxit. Sem ita enim Galliae usque ad id tem poris T ra n s- 20 alpina Gallia n o m in ab atu r; sed enim A edui to tu m istud quod R heno O ceano Pyrenaeis m ontibus C ottiis A lpibus co n tin etu r Rom ano im perio tra d id e ru n t, hibernis hospi­ taliter praebitis, suppeditatis larg iter com m eatibus, armis 4 fabricandis pedestribus, eq u itu m copiis auxiliantibus. Ita in 25 unam pacem sociatis om nibus C eltaru m B elgarum que populis eripuere barbaris quidquid iunxere Romanis. 7 sed protegi Liuineius ante Romani add. populi Aem. Baehrens (Romana X); cf. iv 38. 3 9 IlliensesM , corr. Puteolanus 14 nouae Goetze: non M 16 inuocassent X2 w: -set M 17 cumque idem Liuineius·. cum quidem M consessu H Bert Cusp: consensu X 21 enim M·. tum Liuineius 22 Cottiis Aem. Baehrens·. cunctis M 25 ped. equitumque Langius, ped. et equitum Cl. Puteanus, ante ped. distinctione posita 176

C O N S T A N T IN O AVO.

5. 2

D icet aliquis ‘V etera ista’. S unt, et quidem hoc sanctiora 4 q uod uetera. Bonis enim m eritis cum aetate dignitas et pondus accedit; atqu e u t m agno n a tu parentes magis magis­ que in dies u eneram u r et colimus, fratru m uero aequalitas 5 et liberorum suboles blandiore licet leuiore tam en animos ta n g it adfectu, ita beneficia antiqua grauiora sunt, quam uis praesentia suauiora u id ean tu r. Sed tam en si illa u etu state 2 obsoleuerunt, quid haec recentia quae p ueri uidim us ? A tten d e, quaeso, q u an tu m sit, im perato r, quod diuum io C laudium paren tem tu u m ad recuperandas Gallias prim i sollicitauerunt, exspectantesque eius auxilium septem m ensi­ bus clausi, et om nia inopiae m iseranda perpessi, tu m dem um inrum pendas rebellibus Gallicanis portas reliq u eru n t, cum fessi obseruare non possent. Q uod si uotis et conatibus 3 15 A eduorum fo rtu n a fauisset atque ille rei publicae restitu to r im plorantibus nobis subuenire potuisset, sine ullo detrim en to R om anarum uirium , sine clade C atalaunica com pendium pacis reconciliatis prouinciis attulisset fratern itas A eduorum . O b haec ig itu r m erita et (recentia et) prisca diuus p ater tuus 4 20 ciuitatem A eduorum uo lu it iacentem erigere perd itam q u e recreare, non solum pecuniis ad caldaria largiendis et lauacris quae corruerant exstruendis sed etiam metycis u ndique tran s­ ferendis, u t esset illa ciuitas prouinciarum uelu t una m ater, quae reliquas urbes quodam m odo Romanas prim a fecisset. 25 D ixi quam bene m eritis Aeduis subueneris, im p erato r; 5 sequitur u t dicam quam g rau iter adflictis. Q ui locus nim ium q u an tu m plus m ihi su p p ed itaret orationis, si fas esset audiente te rebus tristioribus im m orari. V t ig itu r in praedicandis 2 8 obsoluerunt H 9 quantum Aem. Baehrens, -ti Puteolanus : -ta M 14 uotis Markland: uobis M 19 ree. et hic addendum docent numeri, et ree. fast prisca add. Novàk, om. Μ 2ΐ caldaria Ritter sbusius: calen­ daria Μ 22 etiam Η: et X metycis H: meticis X Bert: metoecis Rhenanus 24 prima w: primas M 28 predicandis hic aliquid deesse ut laudibus uel meritis patrie X i (hic . . . uel del. w); laudibus ante patriae

814647

177

N

5.2

V ( V ili) . IN C E R T I G R A T IA R V M A C T IO

patriae meae (m eritis) uerecundia m odum fecit ne adroganter insurgerem , ita in com m em orandis eiusdem malis et meus dolor et tu a ru m aurium consuetudo cohibebit. N ihil enim 3 libenter audis, nisi quo p ro tuis gratuleris. Sed tam en quaeso, im perator, iniunge p atien tiam sensibus tuis u t, quem ad- 5 m odum praestantes scientia m edici non asp ern an tu r uulnera inspicere quae sanant, ita n u n c tu paulisper audias A eduorum labores quos sustulisti. N eque enim potes sine experim ento 4 m isericordiae ad laudem clem entiae peruenire. Iaceb at illa ciuitas non tam m oenium ruinis quam u irium defectione p ro - 10 5 strata, ex quo eam noui census exanim arat enorm itas. N ec tam en iuste queri p o te ra t, cum et agros qui discripti fu eran t haberem us et G allicani census com m uni form ula ten erem u r, 6 qui fortunis nem ini possumus com parari. Q uo magis, im p era­ tor, clem entiae tuae gratias agimus, qui rem ediis sponte 15 concessis fecisti u t, quod non poteram us iure p etere, iuste obtinuisse uideam ur. 6 H abem us enim , u t dixi, et h o m inum n u m eru m qui delati sunt e t agrorum m odum , sed u tru m q u e nequa(qua)m , hom inum segnitia terraeq u e perfidia. V nde enim nobis 20 Rem us au t N eruius au t ipse ille de proxim o Tricassinus ager 2 au t arator, quorum reditus cum labore co n te n d u n t ? Q u am ­ quam m erito quiuis [si] ignoscat ipsis cultoribus, quos pig et laborare sine fru ctu . Siquidem ager qui n u m q u am respondet im pendiis ex necessitate deseritur, etiam inopia rustican o ru m , 25 quibus in aere alieno uacillantibus nec aquas deducere nec 3 siluas licuit excidere. I ta q u id q u id olim fu erat tolerabilis soli

add. X 2 , meritis post meae W. Baehrens 4 quo w {post pro Liuineius), quod Rittershusius: quos M 9 miseriae Liuineius 10meniu Bert·, minyum M ruinis Modius·, romanis M Bert 11 examinarat H {porr, h) enormitas Cusp·, acerbitas M 12 discripti Aem. Baeh­ rens: descripti M 14 comparari Bert: equari M 19 nequaquam scripsi: nequam M 22 reditus Rhenanus: redditus M 23 si seclusitw 24 respondet w: -dent M 27 quicquid X : quid qui H I 7S

C O N S T A N T IN O AVG.

7. 2

aut co rru p tu m est paludibus au t sentibus im peditum . Q uin etiam ipse ille pagus A rebrignus inani fe rtu r inuidia, cuius in uno loco uitium cu ltu ra perspicua est; nam retro cetera siluis e t rupibus inuia securarum sunt cubilia bestiarum . Illa 5 autem quae subiecta et usque A rarim p orrecta planities fuit quidem , u t audio, aliquando iucunda, cum per singulorum fines continua cultura procursus fontium fossis patentibus eu eh eb at; nunc autem interclusis u astitate m eatibus, qu id ­ quid h u m ilitate sua fu erat uberius, in uoraginum stagna io conuersum . Ipsae denique uineae, quas m iran tu r ignari, ita u etu state sen u eru n t u t culturam iam paene non sentiant. Radices enim uitiu m , quarum iam nescimus aetatem , milies replicando congestae altitu d in em debitam scrobibus exclu­ d u n t, et ipsam propaginem non abditam sed o btectam pro15 d u n t im bribus eluendam e t solibus perurendam . Nec possumus, u t A quitanis aliisque prouinciis fam iliare est, nouis uitibus locum u b iq u e m etari, cum supra saxa p erpetua sint, infra hum ilitas pruinosa. N am quid ego de ceteris ciuitatis illius regionibus loquar, 20 quibus inlacrimasse te ipse confessus es ? V idisti enim non, u t p er agros aliarum urbium , om nia fere culta aperta florentia, uias faciles, nauigera flum ina ipsas oppidorum portas adluentia, sed statim ab eo flexu, e quo retrorsum uia d u cit in Belgicam, uasta omnia, in culta squalentia m u ta tenebrosa, 25 etiam m ilitaris uias ita confragosas et alternis m ontibus arduas atque praecipites, u t uix semiplena carpenta, in terd u m i corrumptum H impeditum X 2 w , -tur X i : impedimentum II 2 feritur Cellarius in uno II Bert Cusp : in A' : in imo Liuineitts, infimo Aem. Baehrens 5 et usque bX : eras que II Ararim porrecta X (-ri A'j, corr. w~): Arar inporrecta II 7 fossisGalletier, uallibus Puteolanus·. uallis Μ 9 uoraginum w, -nem etPuteolanus, -nes et W. Baehrens·. uoragine M 12 radices w: -cis M miles X (corr. w) 14 ab­ ditam Aem. Baehrens·. debitam M 18 sint X: sunt II 25 uias ita Haupt·, uia sit ac M Bert 26 arduas Haupt·, ardiis II: arduis X (ardui aditus w) ϊ 79

4

5

6 7

8

7

2

7.2

V ( V ili) . IN C E R T I G R A T IA R V M A C T IO

3 uacua tran sm ittan t. Ex quo saepe accidit u t obsequia nostra tarda sint, cum p aru aru m frugum nobis difficilior sit euectio 4 quam ceteris plurim arum . Q uo magis, im p erato r, p ie ta ti tuae gratias agimus, qui cum scires in te rn u m regionum nostrarum h ab itu m atque adspectum tam foedum tam q u e asperum , tam en illo deflectere e t urb em illam sola opis tuae 5 exspectatione uiu en tem inlustrare dignatus es. Boni principis est lib en ter suos uidere felices, sed melioris inuisere etiam 6 laborantes. D i im m ortales ! Q uisnam ille tu m nobis in lu x it dies (iam enim ad praedicanda rem edia num inis tu i ordine suo p eru en it oratio), cum tu , quod p rim u m nobis signum salutis fuit, portas istius urbis in trasti! — quae te h ab itu illo in sinum reducto e t p ro cu rren tib u s u trim q u e tu rrib u s am ­ plexu quodam u id e b an tu r accipere. 8 M iratus es, im perato r, unde se tib i ta n ta obuiam effunderet m u ltitu d o , cum solitudinem ex uicino m o n te uidisses. Omnes enim ex agris om nium aetatu m hom ines co n u o lau eru n t, u t 2 uiderent quem superstitem sibi lib en ter o p ta re n t. Q uod enim ad propagandos (annos) aliorum p rin cip u m sollemni u erborum m ore iu ratu r, tib i, C onstantine, soli u ltra om nium nostrum fata u ictu ro securi uouem us, cui ta m longa aetas 3 propria debetur. M agna est profecto uis post d iu tu rn am aegritudinem atq u e m aestitiam surgentium gaudiorum . i transmittant w: -tat M 2 paruarum M : paucarum Langius 3 Post plurimarum add. Horum locorum, imperator, ingenium est huiusmodi, ut te eorum aspectum non horruisse loco sit summi beneficii, re­ creasse uero plane non hominis sed diuinum opus omnes fatebuntur, nos proprie beneuolentia colemus sempiterna Chassenaeus ‘e uetere MS, ut apparet, Philippi Pruneti’, teste Liuineio 4 internum r. n. habitum Haupt: itinerum [dei. Acidalius) r. n. aditum M 9 inmortales Liuineius: früh M Bert (boni A'step) ii suo peruenit H Bert: super uenit X 15 es A': est H 17 aetatum A": etantum H 18 sibi X: si H 19 ad orti. Bert ‘Hic aliquid deest, forsan reponendum annos’ Rhenanus : dies post principum add. w, om. M sollennium Bert 22 de­ beatur A' 23 sugencium H

180

5

10

15

20

C O N S T A N T IN O AVG.

9. 6

C aluit in nobis u ltra uires animus ad laetitiam , et quodam praesagio u en tu rae felicitatis elati ta n ta (te) exsultatione suscepimus, quasi iam indulgentiam quam daturus eras haberem us. E xornauim us uias quibus in palatium p eru en itu r, 5 paupere quidem supellectili, sed om nium signa collegiorum, om nium deorum nostrorum simulacra protulim us, paucissima clarorum in stru m en ta m odulorum per com pendia saepius tibi occursura pro(duxim us). D iuites nos crederet qui u eritatem studio aestim aret. Sed enim p rouidentiam tu am latere non io p o tu it quam uis bene dissim ulata pau p ertas: intellexisti officiosam et honestam inopum uanitatem . Sponte nos ad num inis tu i aditum uocare, sponte adfari, sponte quid opis desiderarem us interrogare dignatus es. Haec sunt, im perator, uera beneficia quae non precibus efflagitata 15 sed ex uoluntaria tu a b o n itate p ro u en iu n t et citra ullam p eten d i m olestiam adipiscendi u o lu p tatem d ederunt. N eque enim parui negotii est im peratorem totius orbis pro se peculiariter rogare, sub ta n tae m aiestatis adspectu perfricare frontem , u u ltu m com ponere, confirm are anim um , uerba 20 concipere, in tre p id a n te r dicere, apte desinere, exspectare responsum . Has omnes difficultates, im perator, uerecundiae nostrae rem isisti, non solum u ltro perco n tan d o quid rem edii poscerem us sed etiam tib i ipsi suggerendo quae nos tace­ bam us, dum nos iacentes ad pedes tuos clementissimo attollis 25 adfatu. V idim us m isericordiam tu am um entibus oculis em inentem . Ib a n t p er haec ora lacrim ae nobis salutares, tib i gloriosae; et nos inuicem iam dolore discusso flebamus gaudio. i uires II Bert: uires nostras X 2 te add. Puteolanus, om. M 6 protulimus M Bert, del. Jaeger 8 produximus exempli gratia scripsi: protulimus M (dei. Liuineius) 12 uocare w : -res M Bert 13 opis Langius: opus M 18 peculia ter II subs H aspectu Acidalius, affatu Liuineius: affectu M 20 intrepidanter Acidalius: trepidanter A': -antem II 22 remisisti Puteolanus: rennuisti II, renuisti X ultra (corr. w) percunctando X

181

4

5

9

2

3

4

5 6

9. 6

V ( V ili) . IN C E R T I G R A T IA R V M A C T IO

N am sicut agros d iu tu rn o ardore sitientes expetitus uotis im ber u b erta t, ita lacrim ae tuae pectora nostra gaudiis inrigabant ut, quam uis nefas esset te flente laetari, uinceret tam en gratu latio religionem , cum lacrim ae illae pietatis essent indices non doloris. 10 E t haec quidem nobis ad sum m am g ratu latio n em sufficere potuissent, etiam si rem ediorum nostro ru m spem distulisses et, quibus nos opibus leuaturus esses, dubium reliquisses. Sed tam pro m p ta in te est n atu ra bonitatis, u t quod pia m en te 2 conceperis statim uoce declares. Sic ingenui largique fontes u t ubique prosint ire festin an t; sic celeriter in terras caelo missa p e ru en iu n t; sic denique diuina illa mens, quae to tu m 3 m undum hunc gu b ern at, quidquid cogitauit ilico fecit. In quo tam en, im perator, si consilium alicuius am ici callidioris adm itteres, esset quod fortasse rep reh en d eret : nim ium te scilicet facile ea quae sis trib u tu ru s aperire, et sine ullo artificio cito prom ere quae sperari diu debeant. Nescis, im perator, tu a com m endare beneficia; praestandi celeritate occupas tem pus 4 optandi. Sed enim indulgentiae celeritate uicisti, im perato r, ipsa elem enta quibus anim am ur et uiuim us. D iu u e n tu ri hominis partus o p ta tu r; diu uagitus in co n d iti lo cuturam dif­ feru n t uocem ; diu fruges hiemps cohibet, uer elicit, aestas rore solidat calore m a tu ra t : tu nobis u itam p a rite r to tam dedisti, tu fructus m eritoru m tu o ru m statim nos m etere et in conditis 5 referre iussisti. R eleuaturus censum definisti n um erum , reliqua debita remissurus q u an tu m deberem us interrogasti. Q uae interrogatio m anifesta promissio fu it; nam cum is qui om nia po test quid sibi d eb eatu r in terro g at, non curiose p e rco n tatu r u t sciat, sed liberaliter cu p it audire q u an tu m rem itta t. 10 declares Bert·, -ras Μ (corr. X2 to) 14 callidioris om. Bert 22 uere licita estas flore solidat calor ematurat 21/, plerumque corr. to (;primus rore, sed ante aestas Haupt) 24 condis Bert 26 debita dei. Rittershusius 28 percunctatur A' 182

5

10

15

20

25

C O N ST A N TIN O

AVG.

12-3

Separate ig itu r u tru m q u e dicam ; neque enim quasi per 11 saturam confundenda sunt ta n ta beneficia. Septem milia capitum rem isisti, qu in tam am plius p artem nostrorum cen­ suum , et tam en an sufficeret hoc nobis saepius requisisti. O 2 5 nos u tru m n e uerecundos nim ium dicam an satis gratos, qui reticuim us, haesim us, indulgentiae tuae am ple fluenti m odum fecimus ? Plus adhuc praestare cupiebas, si ausi fuissemus exposcere. Q u an tu m sit hoc, im perator, beneficium , quam 3 necessarium nobis, quam utile etiam deuotionis officiis, non io queo satis dicere. Remissione ista septem m ilium capitum uiginti quinque m ilibus dedisti uires, dedisti opem , dedisti salutem , plusque in eo consecutus es quod roborasti quam recidisti in eo quod rem isisti. Q uater ta n tu m tib i firm um 4 certu m q u e red d itu m est, id quod irrito p e te b a tu r, siquidem 15 desperatio perferendi d eb iti etiam id quod dari p o te ra t in ­ h ibebat, nec erat ratio conandi, cum non esset spes ulla com plendi. O diuinam , im perator, tu am in sananda ciu itate 5 m edicinam ! Sicut aegra corpora et onerata stu p en tiu m to r­ pore m em brorum resecata aliqua sui p arte sanantur, u t 20 im m in u ta uigeant quae exaggerata to rp eb an t, ita nos nim ia mole depressi leuato onere consurgim us. N escit taxare indulgentiam tuam qui te p u ta t septem milia 1 2 capitum sola donasse: donasti omnia quae stare fecisti. Q uam - 2 quam enim adhuc sub pristina sarcina uacillemus, tam en 25 leuior u id e tu r quia uicino (fine) p e rfe rtu r; exonerandi praesum ptio d at p atien tiam sustinendi. C erte et n u n c liberi 3 parentes suos cariores h ab en t et m ariti coniuges non grauate tu e n tu r et parentes ad u lto ru m non p aen itet filiorum , quorum onera sibi remissa la etan tu r. Ita om nium pietas olim fessa I utrumque de utroque Cusp·, utroque M : utraque Bert 3quin­ tam M Berf. quartam c 12 est H ( corr. cod. Napocensis) 13quater tantum M : quartum B erf. quatinus X i 18 stupentium M\ tumen­ tium Eyssenbardt 25 fine add. Pichon: uicino perfertur M: nemo praefertur (ita Bert?) Puteolanus 29 onera X \ hnera II 183

12-3

V ( V ili) . IN C E R T I G R A T IA R V M A C T IO

respirat, et suos quem que iu u at nu m erare securum , cum 4 plures adiuuant obsequia paucorum . Q uo magis spe fu tu ri tem poris eleuam ur, recreatu r animus securitate p raeteriti, remissisque reliquis nihil est quod respectandum tim en d u m que sit, quod aliquid uirium u enturis pensitationibus neget. 5 Ita duorum tem porum , quae su n t m axim a, m olestia lib erati sum us; unum atque id m inim um breui labore transigim us. 6 N am cum p raeteritu m tem pus p ro m odo suo longum , fu tu ru m autem infinitum sit, praesens tem pus breu e et sem per in p artem u tram q u e m utabile, cum e t p raeterito relin q u atu r et transeat in fu tu ru m , unus hic annus prope sensum non hab et difficultatis duorum tem p o ru m in d u l­ gentiis coartatus et quasi term inus quidam positus felicitati utriusque confini, quae nos et p raeterito liberos facit et in fu tu ro securos. 13 Q uinque annorum nobis reliqua rem isisti! O lu stru m om nibus lustris felicius ! O lu stru m quod m erito hanc im perii tu i aequauit aetatem ! N obis ergo praecipue te principem di im m ortales creau eru n t, quibus singulis haec est n ata felicitas, 2 ex quo tu im perare coepisti. Q uinquennalia tu a nobis, sed iam perfecta, celebranda sunt. Illa enim q u in to incipiente suscepta om nibus populis iure com m unia, nobis haec propria 3 quae plena sunt. Praeclara fertu r C atonis oratio de lu stri sui felicitate. Iam tu n c enim in illa u etere re publica ad censorum laudem p ertin eb at, si lu stru m felix condidissent, si horrea messis im plesset, si uindem ia redundasset, si oliueta larga 5 neget Liuineius : necet M {turumque suspectum) 8 tempus dei. W . Baehrens 9 tempus dei. Liuineius 12 difficultatis Puteolanus·. -cultas M 14 et {dei. Liuineius) utriusque confinii Puteolanus, in utrius­ que confinio Galletier : et utrumque confinii M 19 immortales Liuineius {cf. c. 7. 6), nostri w . mm M·. numinum Bert singulis M: singularis Gruter 20 set iam Aeni. Baehrens·. etiam M 25 condidissent Liuineius·. -set M 26 larga, non large M \ oliuitas larga fluxisset coli, ili 22. i Rittershusius 184

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVG.

14-5

fluxissent. Q uid ergo nos conuenit gratulari de hoc indui- 4 gentiae tuae lustro ? — lustro quo, licet nulla frugum cessarit ubertas, fecisti tam en u t om nia largiora u id ean tu r fuisse quam fuerint. ATlet enim nos ta n tu m habuisse q u an tu m debere 5 5 desiuimus, ualet plena fuisse horrea, plenas cellas, cum in nullis reliquis haeream us. H oc nobis est ista largitio, quod T e rra 6 m ater frugum , quod Iu p p ite r m oderator au raru m ; quidquid illi parcius dederant, nobis tam en ex beneficio tu o n atu m est. Q uaenam to to orbe te rra ru m auri argentique m etalla tam 1 4 io larga sunt, quis T agus quisue Pactolus ta n to fluxit auro, q u an tu m liberalitate tu a consecuti sumus ? N on enim maioris esset m uneris abs te accepisse. Q uin im m o q uanto est durius 2 extorqueri quod pro p riu m fu erit quam non adquirere quod fu erit alienum , ta n to dulcior est remissa soluendi necessitas 15 quam lucrandi o p ta ta com m oditas. Q uam m ulti, im perator 3 auguste, quos inopia latitare per saltus au t etiam in exsilium ire com pulerat, ista remissione reliquorum in lucem exeunt, in patriam re u e rtu n tu r, desinunt pristinam accusare p au ­ periem , desinunt odisse agrorum suorum sterilitatem , 20 resu m u n t animos, operi p raep aran tu r, culturam melioribus a d n itu n tu r auspiciis, reu isu n t domos, referu n t uota tem plis! P raesertim cum tu om nium nostrorum conseruator adueneris 4 e t ille quasi m aiestatis tuae comes et socius, flagrabit to ta ciuitas, gaudiis p erstrep e t et, cum proficisceris, fortasse 25 retin eb it. D abis enim ueniam , amoris nostri contum eliam feres. O m nium sis licet dom inus u rbium , om nium nationum , 5 nos tam en etiam nom en accepimus tu u m : iam non antiquum B ibracte, quod hucusque dicta est Iulia Polia F lorentia, sed Flauia est ciuitas A eduorum . 2 nulla M : illa A em. Bachrens 12 esset Cl. Puteanus: est M quanto Puteolanus: tanto M 17 ire compulerat w: recompulerat M 18 desinunt. . . desinunt w: -nant.. . -nant M 22 nostrum IAuineius 23 ille quasi IAuineius: quasi ille M Bert 28 Bribracte M , corr. Itali 29 Finit primus M Finem orationis deesse credidit Scriuerius 185

VI (VII) (IN C E R T I P A N E G Y R IC V S C O N S T A N T IN O A V G V S T O D IC T V S ) 1 F a c e r e m , sacratissime im perator, quod paulo an te m ihi plerique suaserunt u t, quoniam maiestas tu a h u n c m ediocri- 5 ta ti meae diem in ista ciu itate celeberrim um ad dicendum dedisset, de eo ipso ducerem sermonis exordium , nisi m e ab hoc duplex ratio reuocaret, considerantem n eq u e m ediae aetatis hom inem ostentare debere subitam dicendi facultatem [dicendi] neque ad aures ta n ti num inis quicquam nisi diu 10 2 scriptum e t saepe tra c ta tu m adferri oportere. N am qui apud im peratorem populi R om ani dicit ex tem pore, q u an tu m sit 3 non sentit im perium . H u c accedit quod iam satis m u lti sunt qui m e p u ta n t nim ium m ulta d ictu ru m , idque, u t arb itro r, non ex ingenio meo, quod m ediocre est, sed ex laudum tu a - 15 rum copia m e tiu n tu r. Q uorum ego exspectationem inuitus licet fallam b reu itate dicendi. R euera enim cogitaueram p lura quae dicerem , sed malo orationem m eam (breuem esse) quam 4 respui. Ita q u e prim u m illud com pendium faciam quod, cum omnes uos, inuictissim i principes, q uorum concors est et socia 20 maiestas, debita ueneratione suspiciam, h u n c tam en q uantulum cum que tuo modo, C onstantine, n um ini dicabo ser5 monem. V t enim ipsos im m ortales deos, quam quam uniuersos animo colamus, in terd u m tam en in suo quem que tem plo ac

2 Incipit secundus M 6 mea edium ili, corr. h X z w 7 ducerem h : ducere M 10 dicendi del. bwp nisi h, om. M 11tracta­ tum Bert: tractum M [corr. h X 2) 18 mallo M , corr. hp meam quam respui M B ert ; ‘procul dubio curte, sed quem hiatum sine libris non expleam ’ Liuineius breuem esse add. w, compendio claudi p ; me post quam h 19 quod cum M : non quod Bert 21 suspiciam Rhenanus: suscipiam M 22 tuo bwp: tu M 24 animo hw: -mos M

186

C O N S T A N T IN O AVG.

η

sede ueneram ur, ita m ihi fas esse duco om nium principum p ie ta te meminisse, laudibus celebrare praesentem . A prim o ig itu r incipiam originis tuae num ine, quod plerique adhuc fortasse nesciunt, sed qui te am ant plurim um 5 sciunt. Ab illo enim diuo C laudio m anat in te auita cognatio, qui R om ani im perii solutam et p erd itam disciplinam prim us reform auit, im m anesque G o th o ru m copias P o n ti faucibus et H istri ore proruptas terra m arique deleuit, u tinam d iu tu rn io r recreator hom inum quam m atu rio r deorum comes. Quamuis io ig itu r ille felicissimus dies proxim a religione celebratus im perii tu i natalis h ab eatu r, quoniam te isto h ab itu prim us ornauit, iam tam en ab illo generis auctore in te im perii fortuna descendit. Q uin im m o ipsum p atrem tu u m uetus illa im peratoriae domus praerogatiua prouexit, u t iam summo gradu et 15 supra hum anarum reru m fata consisteres, post duos familiae tu ae principes tertiu s im perator. I n te r omnes, inquam , participes m aiestatis tuae hoc habes, C onstantine, praecipuum , quod im p erato r es (natus), tan taq u e est nobilitas originis tuae u t nihil tibi ad d id erit honoris im perium nec possit 20 F o rtu n a num ini tuo im p u tare quod tu u m est, omisso am bitu et suffragatione. N o n fo rtu ita hom inum consensio, (non) rep en tin u s aliquis fauoris euentus te principem fecit: im perium nascendo m eruisti. Q uod quidem m ihi deorum im m ortalium m unus 25 et prim um u id e tu r et m axim um , in lucem statim uenire felicem et ea quae alii uix totius uitae laboribus consequun­ tu r iam dom i p arta suscipere. Quamuis enim m agna sit et adm iranda felicitas quae stipendiis in ordinem m eritis et m ilitiae gradibus emensis ad fastigium istud maiestatis

2 2

3

4

5

3 2

3

2 pietatem I I (corr. h) 3 numine M : limine Haupt 13impetratoriae II 14 et h X 2 w . e M 18 natus hic add. W . Baebrcns, post quod Liuincitts, om. M 20 omissis Bert 22 non (20) add. X 2 w, om. M 23 uentus Bongarsius 28 ordine emeritis Acidalius 187

3-3

4

4

2

3 4

5

6

VI (V II). IN C E R T I PA N E G Y R IC V S

ascendit, et solis u irtu tis nixa radicibus ad ta n tu m p o te n ­ tiae ro b u r in u alu it— quod quidem etiam tu , q u an tu m per aetatem licuit, consecutus es et, quam uis te super omnes adquirendae gloriae moras F o rtu n a posuisset, crescere m ili­ tando uoluisti e t adeundis belli periculis ac m anu cum hostibus 5 etiam singulari certam ine conserenda notiorem te gentibus reddidisti, cum non posses esse n o b ilio r;— m agnum , inquam , est abs se profectu m ad maxima p eru en ire; longe tam en aliud est n iti per ardua et iuga m o n tiu m p etere (de) plano, aliud ipsa ortus sui sublim itate fu ltu m u erticem ten ere fortunae, et 10 quae sum m a sunt non sperare sed habere. Sacrum istud p alatiu m non candidatus im perii sed desi­ gnatus intrasti, confestim que te illi p atern i lares successorem uidere legitim um . N eq u e enim erat d u b iu m quin ei com pe­ te re t hereditas quem p rim um im p erato ri filium fata trib u is- 15 sent. T e enim tan tu s ille et im p erato r in terris et in caelo deus in prim o aetatis suae flore g enerauit to to adhuc corpore uigens, illa praeditus alacritate ac fo rtitu d in e quam bella plurim a, praecipue cam pi uidere V indonii. In d e est quod tan ta ex illo in te form ae sim ilitudo tran siu it, u t signante 20 N atu ra uultibus tuis impressa u id eatu r. Id em enim est quem rursus in te colimus aspectus, eadem in fro n te grauitas, eadem in oculis et in ore tranquillitas. Sic est index m odestiae rubor, sic testis sermo iustitiae. Accipe, im p erato r, ancipitem nostrorum sensuum confessionem : dolet quod C onstantius 25 excessit a nobis sed, dum te cernim us, illum excessisse non credimus. Q uam quam quid ego illum excessisse dico, cuius 4 fortuna posuisset b : fortune potuisset M 7 inquam M : quidem Bert 8 ab X i 9 petere e b (de JF. Meyer)·, patere M 16 tantus Aem. Baebrens: tantum M 17 toto adhuc toto M Bert·, toto ait. om. X 2 , dei. w 19 uidere hzv: uideris M Bert (uidonis uel uindonis X'2) Vindonii Arntzen pater, Svdonii hw. idonei M 24 ancipitem b X i : accipitem H (M ?): accipientem Bert, accipe X 2 25 dolet M Bert·. dolemus hw 27 illum b X s w : illud 1/

188

C O N S T A N T IN O AVO.

6

.

2

im m ortalia facta u iu u n t et in ore om nium hom inum oculisque uersan tu r ? Quis enim , non dico rem iniscitur, sed quis non adhuc quodam m odo u id et quantis ille rebus auxerit orn aritq u e 5 rem publicam ? Q ui adscitus im perio prim o ad u en tu suo innum erabili hostium classe feruentem exclusit O ceanum , exercitum illum qui Bononiensis oppidi litus insederat terra p ariter ac m ari saepsit, cum reciprocos aestus illius elem enti iactis in ter undas uallis direm isset u t, quorum portas fluctus io adluerat, m are ei quod tan g eren t perdidissent. Q ui eodem exercitu u irtu te capto, clem entia conseruato, dum aedifi­ candis classibus B ritanniae reciperatio com paratur, terram B atauiam sub ipso quondam alum no suo a diuersis F ra n ­ corum gentibus occupatam om ni hoste p u rg au it, nec conten15 tus uicisse ipsas in Romanas tran stu lit nationes, u t non solum arm a sed etiam feritatem ponere cogerentur. N am quid ego de receptione B ritanniae loquar ? ad quam ita quieto mari nauigauit u t Oceanus ille ta n to u ectore stupefactus caruisse suis m otibus u id e re tu r, ita peruectus u t non com itata illum 20 sit sed praestolata uictoria. Q uid de m isericordia dicam qua uictis tem p erau it ? Q uid de iustitia qua spoliatis amissa re stitu it ? Q uid de prouidentia qua sociis sibi iunctis se eiusm odi iudicem ded it u t seruitutem passos iu u aret recepta libertas, culpae conscios ad paeni25 ten tiam reuocaret im punitas ? Q uid loquar rursus intim as F ranciae nationes iam non ab his locis quae olim Rom ani inuaserant sed a propriis ex origine sui sedibus atque ab 4 ornaueritque Bert 7 exercitumque Cusp 8 aestus Liuineius, cursus w: sensus M Bert 9 iactis w: iactusM 10 alluerat Langius: allueret M ei Eliis, etiam Liuineius, dei. w. et M 13 Vatauiam M, corr. Puteolanus 15 Romana Aem. Baehrens (collato viii i. 4) 22 amissa X2 : omissa M 23 uinctis H (an X , non liquet) se w: si M iudicem w: iudic M 24 conscios Bert w: conscio M 27 sui Scbonhouius et Pulmannus·. suis M

189

5

2

3

4

6

2

6 .2

VI (V II). IN C E R T I PA N E G Y R IC V S

ultim is barbariae litoribus auulsas, u t in desertis Galliae regionibus conlocatae e t pacem R om ani im perii cu ltu iu u aren t et arm a dilectu ? Q uid com m em orem L ingonicam uictoriam 3 etiam im peratoris ipsius uulnere gloriosam ? Q uid V indonis­ sae campos hostium strage com pletos et adhuc ossibus 5 4 opertos ? Q uid im m anem ex diuersis G erm an o ru m populis m ultitudinem , quam duratus gelu R henus inlexerat u t (in) insulam, quam diuortio sui idem amnis am p lectitu r, pedestri agmine ausa tran sm ittere rep en te laxato flum ine clau d eretu r et dimissis statim obsessa nauigiis ita se dedere cogeretur u t, 10 quod difficilius est, sorte com m uni eligeret ex se quos captiuita ti trad e ret, relatu ra cum reliquiis suis infam iam proditionis suorum. 7 Dies me ante deficiat quam oratio, si om nia patris tu i facta uel hac b reu itate percurram . Cuius etiam suprem a illa 15 expeditio non B ritannica tropaea, u t uulgo cred itu m est, expetiuit, sed dis iam uocantibus ad in tim u m terraru m 2 lim en accessit. N eque enim ille to t tan tisq u e rebus gestis non dico C alidonum aliorum que P icto ru m siluas et paludes, sed nec H iberniam proxim am nec T h y len u ltim am nec ipsas, 20 si quae sunt, F o rtu n a to ru m insulas d ig n ab atu r adquirere sed, quod eloqui nem ini uoluit, itu ru s ad deos genitorem illum deorum ignea caeli astra refouentem prospexit O ceanum , u t fru itu ru s exinde luce p erp etu a iam u id eret illic diem paene 3 continuum . V ere enim profecto illi superum tem pla p a tu e - 25 ru n t, receptusque est consessu caelitum Io u e ipso dexteram 4 quid w. quin M Vindonis se M 5 completos [ita X2w ) et Liuineius : -to sed M 7 illexerat Langius : illuxerat M in add. Tbörnell, orn. M io dimissis Acidalius·, dem- Μ ii ex se quos Acidalius, et ex aequo se Liuineius, e. e. a. quos Arntzen iunior : et exequos M Bert 12 reliquiis Liuineius: -quis M 14 deficiet w 16 trophea ut w: trope aut M creditum w: cretum M Bert 22 neminiw: nomini M 23 fluctibus suis ante ignea add. Cusp 24 fruiturus Bert, fructurus Puteolanus: futurus M 26 consessu w: concessu M caelitum Liuineius: celi. Tum M Bert 190

C O N S T A N T IN O AVG.

8 .4

porrigente. Q uin im m o statim sententiam rogatus cui im ­ perium decerneret, dixit ut decebat C onstantium P ium : m anifeste enim senten tia patris electus es, im perator. Q uod 4 quidem ita nos dicere cum ueritas iu b et, tu m p ie tati tuae, 5 u t uideo, gratissim um est. Sed cur tan tu m m o d o priuatis tuis adfectibus blandiam ur, cum om nium deorum fu erit illa sententia, et quidem iam pridem au cto ritate perscripta, quam uis tu n c pleno sit firm ata consilio? Iam tu n c enim 5 caelestibus suffragiis ad salutem rei publicae uocabaris, cum 10 ad tem pus ipsum quo p a te r in B ritanniam tran sfretab at classi iam uela facienti rep en tin u s tuus aduentus inluxit, u t non adueetus cursu publico sed diuino quodam aduolasse curriculo uidereris. N o n enim ulla Persarum C ydonum ue tela tam certis 8 15 iactibus d estinata fixerunt quam tem pestiuus p a tri tu o terras relicturo comes adfuisti om nesque illius curas quas praesaga e t tacita m en te uolu eb at praesentiae tuae securitate laxasti. D i boni, q u an ta C o n stan tiu m P ium etiam in excessu suo 2 felicitate donastis ! Im p era to r tran situ m facturus in caelum 20 u id it quem relin q u eb at heredem . Ilico enim atque ille terris fu erat exem ptus, uniuersus in te consensit exercitus, te om nium m entes oculique signarunt et, quam quam tu ad seniores principes de sum m a re publica quid fieri placeret rettulisses, p raeu e n eru n t studio quod illi m ox iudicio pro25 b au eru n t. P u rp u ram statim tibi, cum prim us copiam tu i 3 fecit egressus, milites u tilita ti publicae magis quam tuis adfectibus seruientes iniecere lacrim anti; neque enim fas erat diutius fleri principem consecratum . Diceris etiam , 4 im p erato r inuicte, ardorem illum te deposcentis exercitus 2 decebat Bert w: dicebat M 3 es wp: est M 5 tantum non Bert 7 prescripta Bert 16 aduenisti Bert quas w. quam M 17 uolue­ bat w: uolebat M 18 Constantinum H (nondum correctus) X i 21 consensit Cusp·. -scenditM Bert 23 rei publicae w 24 retulisses M 25 primum w

191

8-4

VI (V II). IN C E R T I PA N E G Y R IC V S

fugere conatus equum calcaribus incitasse. Q uod quidem , u t 5 uerum audias, adulescentiae errore faciebas. Quis enim te Cyllarus aut A rion posset eripere quem seq u eb atu r im perium : illa, inquam , illa maiestas quae Iouis sublata n u tu nec Irid i deum n untiae sed pinnis commissa V ictoriae tam facile te 6 continata est quam cito ad terras caelo missa p eru en iu n t ? Sic m odestiam tu am atque p ietatem et differendi im perii conatus ostendit et rei publicae felicitas uicit. 9 O fo rtu n ata et nunc om nibus b eatior terris B ritannia, quae 2 C onstantinum Caesarem prim a uidisti! M erito te om nibus caeli ac soli bonis N atu ra donauit, in qua nec rigor est nim ius hiemis nec ardor aestatis, in qua segetum ta n ta fecunditas u t m uneribus utrisque sufficiat et Cereris et L ib eri, in qua nem ora sine im m anibus bestiis, terra sine serpentibus noxiis, contra pecorum m itiu m innum erabilis m u ltitu d o lacte dis3 te n ta et onusta uelleribus; certe, quod p ro p te r u ita diligitur, longissimae dies et nullae sine aliqua luce noctes, dum illa litorum extrem a planities non atto llit um bras noctisque m etam caeli et siderum tran sit adspectus, u t sol ipse qui nobis 4 u id e tu r occidere ibi appareat p raeterire. D i boni, quid hoc est quod sem per ex aliquo suprem o fine m u n d i noua deum num ina uniuerso orbi colenda descendunt ? Sic M ercurius a N ilo, cuius fluminis origo nescitur, sic L ib e r ab Indis prope consciis solis orientis deos se gentibus ostendere praesentes. 5 Sacratiora sunt profecto m editerraneis loca uicina caelo, et inde propius a dis m ittitu r im p erato r u bi te rra finitur. 10 Im peratoris ig itu r filius et ta n ti im peratoris, et ipse tam 2 audias d : audies M 3 Cyllarus d : Gyllarus M 4 quae dei. Novdk Iouis sublata Strömberg, I. subiecta Puteolanus, I. firmata Thornell: Ioui subrata M 5 pinis M Bert 6 continuata Bert, comitata w 9 nunc M \ una Acidalius 10 Constantium X i : Constinum H 14 terra w. terras M 16 quod Puteolanus, quidem quod Cusp, quidem qua Aem. Baehrens: quidem M Bert 17 illorum Bert 25 mediterraneis Rhenanus·, dii terraneis M 26 proprius H

192

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVO.

Π. 2

feliciter adeptus im perium , quom odo rem publicam uindicare coepisti ? Ignobilem , credo, aliquam barbarorum m anum , quae repentino im p etu et im prouiso latrocinio ortus tui auspicia tem ptasset, adfecisti poena tem eritatis ? Reges ipsos 5 Franciae, qui p er absentiam patris tui pacem uiolauerant, non d u b itasti ultim is punire cruciatibus, nihil ueritus gentis illius odia p erp etu a et inexpiabiles iras. C u r enim ullam re p u te t iustae seueritatis offensam im p erato r qui quod fecit tueri p o test ? T u ta clem entia est quae p arcit inimicis et sibi magis io prospicit quam ignoscit; te uero, C onstantine, quan tu m lib et o d erin t hostes, dum perhorrescant. H aec est enim uera uirtus, u t non am ent et quiescant. C autior licet sit qui deuinctos h ab et uenia perduelles, fo rtio r tam en est qui calcat iratos. R enouasti, im perator, ueterem illam Rom ani im perii fidu15 ciam, quae de captis h ostium ducibus uindictam m orte sum ebat. T u n c enim captiui reges cum a portis usque ad forum triu m p h an tiu m currus honestassent, simul atque in C apitolium cu rrum flectere coeperat im perator, abrepti in carcerem necabantur. V nus Perses ipso Paulo, qui dedentem 20 se acceperat, deprecante legem illius seueritatis euasit; ceteri omnes in uinculis luce p riu ati aliis regibus dedere docum en­ tu m u t m allent am icitiam colere Rom anam quam exasperare iustitiam . A deo et hoc boni confert poena hostibus inrogata, u t non solum inim ici ferocire non audeant sed etiam amici 25 im pensius reuereantu r. In d e ig itu r est, im perator, pax ista qua fruim ur. N eque enim iam R heni gurgitibus, sed nominis tu i terrore m unim ur. Q uam libet ille aut arescat aestu au t resistat gelu, n eu tro hostis audebit u ti uado. N ihil enim tam insuperabili uallo 2 aliquam w: aliquem M 2-3 manumque M, m. quae w 9 tuta Linineius, stulta Acidalius·, tua M 19 Perses Langius: pro seM qui dedentem Bert w: quid edentem M 27 Rheni iam [om. enim) Bert sed X 2 w : et M 28 arescata estu M, corr. X2 w 811647

193

O

2

3 4

5 6

7

11

2

11.

2

VI (V II). IN C E R T I PA N E G Y R IC V S

N atu ra praeclu d it quod non p e n e tre t audacia, cui aliqua conandi spes relin q u a tu r; ille est inexpugnabilis m urus, quem 3 exstruit fama uirtu tis. Sciunt posse F ranci transire R henum , quos ad necem suam lib en ter adm ittas, sed nec uictoriam possunt sperare nec ueniam . Q uid ipsos m aneat, ex regum 5 suorum cruciatibus m e tiu n tu r, ideoque ta n tu m abest u t amnis illius tran situ m m oliantur, magis u t coepto p o n te 4 desperent. V bi n u n c est illa ferocia, ubi sem per infida m o b i­ litas ? Iam ne procul quidem R henum audetis accolere, et 5 uix securi flum ina interiora potatis. C o n tra hinc p er interualla ic disposita magis o rn an t lim item castella quam p ro teg u n t. A rat illam terribilem aliquando ripam inerm is agricola, et to to nostri greges bicorne m ersantur. H aec est tua, C onstantine, de Ascarici M erogaisique supplicio cotidiana atq u e aeterna uictoria om nibus quondam secundis proeliis an tep o n en d a: ις 6 semel acie u in citu r, sine fine docum ento. C ladem suam, quam uis m ulti pereant, uulgus ig n o rat; com pendium est deuincendorum h ostium duces sustulisse. 12 V t tam en om nibus modis barb aro ru m im m anitas frangere­ tu r, nec sola hostes regum suorum supplicia m aererent, etiam 20 2 immissa B ructeris uastatione fecisti, im p erato r inuicte. In quo prim a consilii tu i fu it ratio quod exercitu rep en te traiecto inopinantes adortus es, non quo aperto M a rte diffideres u t qui palam congredi maluisses, sed u t illa natio perfugiis siluarum et paludum bellum solita fru strari fugae tem pus 25 3 am itteret. Caesi ig itu r innum erabiles, capti p lu rim i; q u id ­ quid fu it pecoris, rap tu m au t tru c id a tu m est; uici omnes igne 3 uirtutis p·. uirtuti M 7 coepto ponte Cusp (cf. c. 13. 5), comperta potestate (ita Rhenanus') Ltuinetus: coempta ponte M Bert 9 accolere Langius: attollere M (oculos ante audetis add. w) 12 iner­ mus II 14 dea sacari cimerò gaisique M (alius aliter corr. Itali)·, de Ascarici Langius, Merogaisique JV. Baehrens 23 es wp: est M 25 paludium H 27 fuit Puteolanus: fuerit M raptum Aem. Baehrens·. captum M 194

C O N S T A N T IN O AVG.

13. s

consum pti; puberes qui in manus u en eru n t, quorum nec p er­ fidia erat apta m ilitiae nec ferocia seru itu ti, ad poenas specta­ culo dati saeuientes bestias m u ltitu d in e sua fatigarunt. H oc est, 4 im perator, fretu m esse u irtu te sua atque fortuna, hoc est non 5 pacem em ere parcendo sed uictoriam quaerere prouocando. Insuper etiam A grippinensi ponte faciundo reliquiis ad- 13 flictae gentis insultas, ne um quam m etus ponat, sem per h o r­ reat sem per supplices m anus te n d at, cum tam en hoc tu magis ad gloriam im perii tu i et o rn atu m lim itis facias quam ad io facultatem , quotiens uelis, in hosticum transeundi, quippe cum totus arm atis nauibus Rhenus instructus sit et ripis om nibus usque ad O ceanum dispositus miles im m ineat. Sed 2 pulchrum tibi u id e tu r (et re uera pulcherrim um est) u t Rhenus ille non solum superioribus locis, ubi au t latitu d in e 15 uadosus aut uicinia fontis exiguus, sed etiam ibi nouo ponte calcetur ubi to tu s est, ubi iam plurim os hausit amnes quos hic noster ingens fluuius et barbarus N icer et M oenus inuexit, ubi iam im m ani m eatu ferox et aluei unius im patiens in sua cornua gestit excedere. S eruit profecto, C onstantine, ipsa 3 20 reru m n a tu ra num ini tuo, cum in illa g u rg itu m altitudine ta n ta ru m m olium fu n d am en ta iaciu n tu r fidam et stabilem firm itatem habitura. Iu n x erit licet quondam H ellesponti 4 angustias classe conexa Persarum rex potentissim us : tem pora­ rius ille transitus fuit. Simili nauium co ntinuatione Baianum 25 sinum strau erit ab A ugusto tertiu s Caesar: delicata fu it illa uectatio principis otiosi. H oc opus et difficile- factu et usu fu tu ru m est sem piternum . C erte quidem iam tibi in exordio 5 sui hostium m ouit obsequia, qui pacem supplices p etiu eru n t, nobilissimos obsides o b tu leru n t. Ex quo nem o d u b ita t quid 30 perfecto po n te factu ri sint qui iam seruiunt inchoato. 6 reliquiis w : -quis M 21 fidem H nondum correctus petierunt M

10 hosticum Bert w. hosti cum M 28 ostium H petiuerunt Novdk:

195

14.1

VI (V II). IN C E R T I PA N E G Y R IC V S

14

T alibus te pro u tilita te ac dig n itate publica rebus in te n tu m au erteru n t in se noui m otus eius hom inis quem successibus tuis maxime fauere decuisset. D e quo ego quem adm odum dicam adhuc ferm e d u b ito et de n u tu num inis tu i exspecto 2 consilium. Q uam libet enim m erito pietatis tuae questibus arguatur, debet tam en sibi uox p riu ata m oderari, praesertim cum eum qui tib i ex tantis beneficiis tuis et ta n to neces­ situdinum fauore ingratus ex stiterit adhuc contem platio tu i 3 cogat u t quam uis irati reuereantur. Q uid faciam ig itu r u t tam profunda uulnera suspensa m anu trac tem ? V surpabo nim irum illa com m unia om nium facinorum patrocinia, quae tam en plerum que etiam a sapientibus ad seru n tu r, nem inem h o m i­ num peccare nisi fato et ipsa scelera m ortaliu m actus esse 4 fortunae, contra autem deorum m unera esse u irtu tes. G r a tu ­ lare, C onstantine, n atu rae ac m oribus tuis quod te talem C onstantius Pius genuit, talem siderum decreta fo rm aru n t, 5 u t crudelis esse non possis. Illum autem non credo, cum uenturus in lucem optionem uitae qua u te re tu r acciperet, sortem incurrisse fugiendam , quae m ultis hom inibus iniustum 6 et postrem o ipsi u o lu n tariu m ferret exitium . V t enim alia m ittam , hoc ipsum nonne fati necessitas tu lit, u t ille p ie ta ti tuae hanc referret uicem , quem tu ab V rbe pulsum , ab Italia fugatum , ab Illyrico rep u d iatu m tuis prouinciis, tuis copiis, tuo palatio recepisti ? 15 Q uid, oro, sibi uoluit, quid o p ta u it ? V t quid am plius adipisceretur his quae a te fuerat consecutus ? C ui tu summa et diuersissima bona, p riu atu m otiu m et regias opes, dederas, i te pro Puteolanus, porro te w: pro te M S fauore Cusp, fonte w: fore M existerit M, corr. w contemplatio tui Liuineius, -tus tui JV. Baebrens, contemplari w: contemplatui AI 9 reuereantur Liui­ neius, -amur Acidalius: reuereat .1/ (ut quasi ira referueat to') 14 uirtutem gratulare X2 (uirtutes p): uirtulare AI 16 genuit Klotz: genuerit M, quo retento formarint te 24 recepisti Cusp: cepisti M 25 quid (l°) X2 tv: quod M 26 cui X2, quin w: qui M 196

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVG.

16. 2

cui digredienti ad anulos sederas, cui im pensius etiam quam tib i occurrere obsequia nostra m andaueras, cuius om nibus iussis sic statueras oboedire u t penes te habitus, penes illum potestas esset im perii. Quisnam ille tan tu s fu it non ardor 2 5 po ten tiae (quid enim te im perante non posset ?) sed error iam desipientis aetatis, u t to t natus annos grauissimas curas et bellum ciuile susciperet ? N ullis, u t res est, fortunae m uneri- 3 bus ex plentur quorum cupiditates ratio non term in at, atque ita eos felicitas ingrata subterfluit u t sem per pleni sperum , io uacui com m odorum , praesentibus careant dum fu tu ra p ro ­ spectant. A t enim diuinum illum uirum qui prim us im perium 4 et p articip au it et posuit consilii et facti sui non p aen itet nec amisisse se p u ta t quod sponte transcripsit, felix beatusque uere quem uestra ta n to ru m principum colunt obsequia priu atu m . 15 Sed et ille m ultiiugo fultus im perio et uestro laetus te g itu r 5 um braculo, quos scit ex sua stirpe creuisse et glorias uestras iuste sibi uindicat. H u n c ergo illum , qui ab eo fu erat frater 6 adscitus, p u d u it im itari, huic illum in C apitolini Iouis tem plo iurasse p aen itu it. N on m iror quod etiam genero peierauit. 20 H aec est fides, haec religio P alatini sacrarii deuota pene- 16 tralibus, u t lente et cu n ctan ter, iam scilicet cum illis belli consiliis, itin ere confecto, consum ptis copiis m ansionum ne quis consequi posset exercitus, rep en te in tra 'p a rie te s con­ sideret p u rp u ratu s et bis depositum te rtio u surparet im 25 perium , litteras ad sollicitandos exercitus m itte re t, fidem m ilitum praem iorum o stentatione tu rb are te m p tare t, secure scilicet usurus exercitu quem uenales manus habere docuisset. Q uo quidem illius errore declaratum est, im perator, quantus 2 te m ilitum tu o ru m am or com plecteretur, qui te om nibus 30 donis quae ille prom iserat, om nibus h onorum oblationibus i ad anulos sederas quid sibi uelit nescimus : anulos dederas w 17 illum X2: eum M eo Thornell, ipso Aem. Baehrens: illo M 26 turbaret emptaret Af, corr. X2 28 quo w: quod Ai 29 te (20) X: e te II (cnrr. h) I97

16. 2

VI (V II). IN C E R T I PA N E G Y R IC V S

3 p raetu leru n t. Rara illa uirtus co ntinentiae uix a paucis sapientiae praeceptoribus, tam en aliquando seruata, p ro p ter te, C onstantine, om nium hom inum est facta com m unis, nec solum hi quos ratio litte rae uitae quies m itig au it, sed etiam ille m ilitarium ardor anim orum respectu tu i lucra contem psit. 5 4 Fuerint aliqui exercitus alacritate ac uiribus tui similes: tibi 5 uni contigit exercitum habere sapientem . M u lti olim fortasse praui duces, armis im pares, largitione c e rta ru n t, sed breuis eorum fu it et caduca popularitas, quos facile uicit quisquis 6 im itatus est. H ic firmus, hic aeternus est rei publicae custos 10 quem ipsum per se milites am ant, cui non b landita nec 7 uendita seruit adulatio sed simplex et sincera deuotio. Dona

tua, Constantine, manifeste sunt grata militibus, sed hoc 8 gratiora quod tua sunt. Q uaecum que porrigis m anu tu a fiunt acceptiora. Q uam nem o tecum p o test hac am bitione contendere! Insuperabile genus est largitionis, cum ipse m iliti 9 praem ium est im perator. Ita q u e tribuis tu quidem exerciti­ bus tuis etiam plura quam cu p iu n t, sed tu u m te magis nom en, tua de m em oria patris auctoritas, tu a aetatis gratia, tu a denique ista uenerabilis form a com m endat. 17 P ulchrum enim , di boni, et caeleste m iraculum im p erato r adulescens, in quo illa quae iam sum m a est fo rtitu d o adhuc tam en crescit, in quo hic fulgor oculorum , haec ueneranda pariter et grata maiestas p raestrin g it sim ul et in u ita t ad2 spectus. T alem M agnum illum regem , talem T hessalum uirum m ente concipio, quorum sum m a u irtus p u lch ritu d in i 3 coniuncta celebratur. N on frustra enim doctissim i uiri d icu n t N atu ram ipsam magnis m entibus dom icilia corporum digna m etari, et ex u u ltu hominis ac decore m em b ro ru m colligi 4 posse quantus illos caelestis spiritus intrarit habitator. Itaque

te cum ingredientem milites uident, admirantur et diligunt, 2 tamen X2 w. tam Ά1 4 hii w. hiis M litterariae uitae quies­ que w 17 tuis exercitibus Bert 19 tua (20) M·. tuae Bert 198

15

20

25

30

C O N S T A N T IN O AVO.

19. r

seq u u n tu r oculis, anim o te n en t, deo se obsequi p u ta n t, cuius tam pulchra form a est quam certa diuinitas. S tatim ig itu r u t foedum illud facinus audierant, u ltro a te proficiscendi signum p e tiu e ru n t; cum uiatica dares, id ipsum 5 sibi m oram facere plusque iam se quam sufficeret ex largitioni­ bus tuis habere dixerunt. In d e arreptis armis portas p etiueru n t, to t dierum ite r a R heno usque ad A rarim sine ulla requie p ereg eru n t indefessis corporibus, animis flagrantibus, crescente in dies ardore uindictae qu an to propius accederent, io T u m quidem tua, im p erato r, cura, qua refouendis eorum uiribus a Cabillonensi p o rtu nauigia prouideras, festinantibus paene non placuit. Segnis ille et cunctabundus amnis n u n ­ quam fuisse tard io r u id e b atu r; carinis tacite labentibus et ripis lente recedentibus stare se, non ire clam abant. T u m 15 uero usum pedum m anibus aggressi incubuere remigiis et n atu ram fluminis u rguendo uiceru n t, et tandem eluctati A raris moras uix ipso R hodano fuere c o n ten ti; parum illis u id e b atu r concitus ruere, minus solito A relate properare. Q uid m u lta? C onfitendum est, im p erato r: cum hoc tu o 20 uigore corporis, hoc m entis ardore laborasti in terd u m u t quem ducebas sequereris exercitum . T a n to enim omnes im p etu fereb an tu r u t, cum illum A relate deserto com perissent abisse Alassiliam, confestim nauibus euolarent effusoque cursu non iam R hodani curricula sed ipsa quodam m odo 25 u en to ru m flabra p raeu erteren t. T a n tu s illos incenderat amor num inis tu i u t, quam uis scirent oppugnandam esse m unitis­ simam ciuitatem , sufficere sibi crederent peruènire. Massilia enim , u t audio, in p ro fu n d u m m are prom inens et m unitissim o accincta p o rtu , in quem angusto aditu 30 m eridianus refluit sinus, solis mille quingentis passibus terrae 10 tum Puteolanus·, cum M 11 ac ab illonensi M, corr. X21U 12 pene c, preire w: prene M 25 flabra Liuineius, flamma d\ flaua M 28 promines H 30 mediterraneus Liuineius l 99

18

2

3

4

5 6

7

19

19.1

VI (V II). IN C E R T I PA N E G Y R IC V S

cohaeret, qua firmissimus et tu rrib u s frequens m urus op2 ponitur. Q uippe olim Graecos Italosque illuc conuenas, cum artibus ingenioque pollerent, etiam ipse docuit locus om nia quae bello usui fo ren t largius in eam p arte m quae adiri posset im pendere, cum N atu ra in ceteris su m p tu m operis 5 3 remisisset. Ita q u e illam tu m graui fato Caesari portas pro duce seniore claudentem terra m arique adm otis m achinis, aggeri­ bus exstructis, naualibus proeliis saepius o p pugnatam quam te rritam uix obsessio d iu tu rn a p atefecit, cum tam en G raeculi m agistratus et ipsum Caesarem et m ox duces eius et copias 10 4 non tam uiribus suis quam m oenibus reppulissent. A t enim nunc prim o tuo, im perator, ad u en tu prim o q u e im p etu exer­ citus tu i nihil eiusdem Massiliae altitu d o m urorum , nihil creberrim ae turres, nihil loci n atu ra rem orata est, quom inus 5 et p o rtu m caperes et urbem continuo, si uelles. Q uippe ta n ta 15 fiducia m urum om nem milites inuaserant, u t statim sine dubio ascensuri fuissent, nisi in parandis quas adm ouerant 6 scalis coniecturam oculorum sublim itas fefellisset. Sic quoque m ulti scalarum b reu itate decepti, quod supererat ascensui, extentis corporibus aequabant, et succedentium hum eris 20 ■ subleuati iam interualla pin n aru m uncis m anibus inuaserant. Adeo nihil periculi in uindictae exsecutione m etu eb an t, u t sibi non m urum scandere sed ex aequo congredi u id eren tu r. 20 Sed o singularem tuam , C onstantine, p ie tate m e t sua semper officia etiam in te r arm a seruantem ! Signum recep tu i 25 dedisti et uictoriam distulisti, u t om nibus tib i liceret igno­ scere, ne quid atrocius faceret miles iratus quam clem entiae 2 tuae n atu ra p ateretu r. In quo licet op tim i im peratoris solli­ citudine caueris u t in d u cti in fraudem m ilites p aen iten d i 9 patefecit Λ 2 to: -facit M Liuineius, del. to: num M Bert sic Bert 20 extemptis/ / uindictae X2 to·, inuindicate M

12 nunc Gruter, in Rhenanus, uero 15 uelles Langius: uelis M 18 sed 21 subleuati X2 to: -asti Μ 22 in 27 ne M : neu Liuineius 200

C O N S T A N T IN O AVG.

21. 4

tem pus acciperent atque u ltro ueniam p recaren tu r, nos tam en qui mitissimos tuos sensus in tu em u r (nihil est enim tam perspicuum quam in p ectore tuo bonitas) illi te intellegim us pepercisse, quem , si prim a copiam habuisset in ru p tio , eripere 5 ferro nem o potuisset. Ita quod ad p ietatem tuam p ertin et, 3 im perator, et illum et omnes quos receperat reseruasti. Sibi im p u te t quisquis u ti n o lu it beneficio tuo nec se dignum uita iudicauit, cum per te liceret u t u iu e re t; tu , quod sufficit conscientiae tuae, etiam non m erentibus pepercisti. Sed 4 io (ignosce dicto) non om nia potes : di te u indicant et inuitum . Q uod quidem nobis sem per op tan d u m est u t prosperos 21 habeas etiam u ltra tu a u o ta successus, qui om nem spem in grem io m aiestatis tuae ponim us et tuam ubique praesentiam , quasi dari possit, expetim us. Ecce enim , dum a lim ite pau- 2 15 lisper abscesseras, quibus se terroribus b arbarorum perfidia iactauerat, scilicet dum sibi illa p ro p o n u n t: quando perueniet ? quando uincet ? quando fessum red u cet exercitum ? cum repente audito red itu tu o uelut atto n iti conciderunt, ne tu u m pro re publica u o tu m amplius quam unius noctis cura 20 tetigisset. P ostridie enim quam accepto illo nu n tio gem inatum 3 itineris laborem susceperas, omnes fluctus resedisse, om nem quam reliqueras tran q u illitatem redisse didicisti, ipsa hoc sic o rdinante F o rtu n a u t te ibi reru m tu aru m felicitas adm oneret dis im m ortalibus ferre quae uoueras, ubi deflexisses ad 25 tem plum to to orbe pulcherrim um , im m o ad praesentem , u t uidisti, deum . V idisti enim , credo, C onstantine, A pollinem 4 tu u m com itante V ictoria coronas tibi laureas offerentem , quae tricen u m singulae feru n t omen annorum . H ic est enim hu m anarum num erus aetatu m quae tib i u tiq u e d eb en tu r 5 ferro Bert Cusp: ferre H: fere X 6 deceperat Acidalius 14 ali mite M, corr. X 2 το i8 ne M : me Bert 23 ordinante Cusp: ornante M 24 ferre w: fere M uoueras w Cusp: uocaueras M 28 tricenum Puteolanus, -cenorum w: triceno M 201

21-4

VI (V II). IN C E R T I PA N E G Y R IC V S

5 ultra Pyliam senectutem . E t— im mo quid dico ‘credo’ ?— uidisti teque in illius specie recognouisti, cui totius m undi 6 regna deberi u atu m carm ina diuina cecinerunt. Q uod ego nunc dem um arb itro r contigisse, cum tu sis, u t ille, iuuenis 7 et laetus et salutifer e t pulcherrim us, im perator. M erito igitur augustissima illa delubra tantis donariis honestasti, u t iam uetera non quaerant. Iam om nia te uocare ad se tem pla uideantur praecipueque Apollo noster, cuius feruentibus aquis periuria p u n ian tu r, quae te m axim e o p o rte t odisse. 22 D i im m ortales, quando illum dabitis diem, quo praesentissimus hic deus om ni pace com posita illos quoque Apollinis lucos e t sacras aedes e t anhela fontium ora circum eat ? Q uo­ rum scaturigines leni tepore nebulosae adridere, C onstantine, 2 oculis tuis et osculis sese inserere uelle u id ean tu r. M iraberis profecto illam quoque num inis tu i sedem e t calentes aquas sine ullo soli ardentis indicio, quarum nulla tristitia est saporis aut halitus, sed talis h au stu et odore sinceritas qualis 3 fontium frigidorum . Dabis e t illic m unera, constitues p riu ilegia, ipsam denique patriam meam ipsius loci ueneratione 4 restitues. Cuius ciuitatis an tiq u a nobilitas e t quondam fraterno populi R om ani nom ine gloriata opem tuae m aiestatis exspectat, u t illic quoque loca publica et tem pla pulcherrim a tua liberalitate rep aren tu r, sicut hic uideo hanc fo rtu n atis­ simam ciuitatem , cuius natalis dies tu a p ie tate celebratur, ita cunctis m oenibus resurgentem u t se quodam m odo gaudeat 5 olim corruisse, auctior tuis facta beneficiis. Video circum m axim um aem ulum , credo, Rom ano, uideo basilicas et forum , opera regia, sedem que iustitiae in ta n tam altitu d in em suscitari u t se sideribus et caelo digna e t uicina p ro m itta n t. 12 aedes M : hedes Bert: sedes Puteolanus anhela Puteolanus·, hanella M circummeat M, corr. X z w 13 tepore Puteolanus: tempore M 19 ueneratione X2 w: -onem M 23 sicut hic M : sicuti Liuineius fortissimam Bert 202

5

10

15

20

25

C O N S T A N T IN O AVG.

23.3

Q uae certe om nia sunt praesentiae (tuae) m unera. Q uae- 6 cum que enim loca frequentissim e tu u m n um en in lu strat, in his om nia et hom inibus et m oenibus et m uneribus au g en tu r; nec magis Ioui Iu n o n iq u e recubantibus nouos flores terra sum5 m isit quam circa tua, C onstantine, uestigia urbes et tem pla consurgunt. Ideoque hoc uotis meis sufficit u t p atriam meam 7 uideas ducente p ietate, quia statini erit restitu ta si uideris. Sed enim ista felicitas u id erit an adhuc meae d ebeatur aetati. In te rim quoniam ad sum m am u otorum m eorum tua 2 3 io dignatione perueni, u t hanc m eam qualem cum que uocem diuersis otii et palatii officiis exercitam in tuis auribus con­ secrarem , maximas num ini tu o gratias ago tibique, quod superest, com m endo liberos meos praecipueque illum iam sum m a fisci patrocinia tractan tem , in quem me to tu m trans15 tu lit pietas, cuius felix seruitus, si quando respexeris, maxime tuae conueniet aetati. C eterum quod de om nibus liberis 2 dixi, lata est, im perato r, am bitio; p raeter illos enim quinque quos genui, etiam illos quasi meos num ero quos prouexi ad tu telam fori, ad officia palatii. M u lti quippe ex me riui non 20 ignobiles fluunt, m ulti sectatores mei etiam prouincias tuas ad m inistrant. Q uorum successibus laetor om nium que h o n o ­ rem pro meo duco et, si forte hodie infra exspectationem mei dixero, in illis me confido placuisse. Si tam en hoc quoque 3 m ihi tu u m num en indulserit, u t ex hac oratione non elo25 quentiae, quod nim ium est, sed quantulaecum que p rudentiae et deuotae tibi m entis testim onium referam , cedant priuato ru m studiorum ignobiles curae; p erp etu a m ihi erit m ateria dicendi, qui me p ro b au erit, im perator. i praesentiae Liuineius, addito tuae: praesentia M (tua add. Puteolanus)·, fort, praesentis dei 2 illustrat X2: -tränt M 4 Iunonique Bert, et Iunoni X2: Iunoni M 7 pietate w: -atem M 11 palatii w: -ati M officii H 19 ex me riui non Cusp: ex meri uino M (ex meri humo X2): ex mea riuo Bert: signa desperationis appingit w, tandem deuictus 28 Finit secundus M

VII (VI) (IN CERTI PANEGYRICVS M A X IM IA N O ET C O N S T A N T IN O DICTVS) licet plurim i, m u ltiq u e d ictu ri sint, ea quibus omnia facta uestra sum m arum que u irtu tu m m erita lau d an tu r, sacratissimi principes M axim iane, uelis nolis sem per A uguste, et C onstantine oriens im perator, m ihi tam en cer­ tu m est ea praecipue isto serm one com plecti quae sunt huius propria laetitiae, qua tib i Caesari ad d itu m nom en im perii et istarum caelestium n u p tiaru m festa celebrantur. C etera enim in rem publicam uestra beneficia possunt m ultis occasionibus diuersorum tem p o ru m praedicari: huic uoto propria nunc deb etu r oratio, quod semel factum fu tu ru m est sem piternum . E quidem scio g audentium studia nunc ita to to orbe flore­ scere, quacum que Fam a ultra n atu ram qua fin g itu r discursus uolucres m u tu ata et plus quam mille uocibus sonora percrebuit, u t om nium n atio n u m gratu latio n ib u s consecretur. Q uid rebus hum anis contingere p o tu it au t nobilius ad gloriam aut certius ad salutem , quam quod pristinae uestrae concordiae perp etu aeq u e p ie tati hoc quoque pignus accessit, sum m orum nom inum artissima coniunctione uenerabile, u t im peratori filiam conlocauerit im p erato r? Sed tam en nos o p o rtet omnes hom ines exsultatione superare, qui hoc ta n tu m rei publicae bonum praesentes in tu em u r, et ipsa u u ltu u m uestrorum contem platione sentim us ita conuenisse uos, ita non dexteras ta n tu m sed etiam sensus uestros m entesque iunxisse ut, si fieri possit, transire inuicem in p ectora uestra cupiatis. 2 Incipit tercius M 4 dixerint h: -runt M 10 festa X2 w: feste M 18 quid enim Puteolanus aut X2, uel w: ut M 21 uenerabale II 24 uultuum w: uultum M 204

1 D

2

3

4

5

ixerint

5

10

15

20

25

M A X IM IA N O E T C O N S T A N T IN O

3. 2

Q uid enim aut tu carius dare aut tu carius accipere potuisti, cum hac adfinitate uestra et tibi, M axim iane, per generum iu u e n ta renouata sit et tibi, C onstantine, per socerum nom en im peratoris accreuerit ? M aximas itaque uobis, aeterni 5 principes, publico nom ine gratias agimus, quod suscipiendis liberis optandisque nepotibus seriem uestri generis p ro ro ­ gando om nibus in fu tu ru m saeculis prouidetis, u t Romana res olim diuersis regen tiu m m oribus fatisque iactata tandem perpetuis domus uestrae radicibus conualescat, tam que sit io im m ortale illius im perium quam sem piterna suboles im pera­ torum . H aec est uera pietas, haec uoluptas conseruandi generis hum ani, exem plum dare gentibus ad m atrim onia studiosius expetenda et liberos educandos, u t substituendis successionibus singulorum nihil obsit u n um quem que esse 15 m ortalem , cum im m ortalis sit om nium in p o steritate res publica. Q uare si leges eae quae m ulta caelibes n o tau eru n t, parentes praem iis h o n o raru n t, uere d ic u n tu r esse fundam enta rei publicae, quia sem inarium iu u en tu tis et quasi fontem hu m ani roboris sem per Romanis exercitibus m in istraru n t, 20 quod huic uestro in rem publicam m erito possumus dignum nom en adscribere ? Q ui non plebeio germ ine sed im peratoria stirpe rem publicam propagatis ut, quod millesimo anno post V rbem conditam euenisse tan d em gratulabam ur, ne m u tatoria p er nouas familias com m unis salutis gubernacula trad eren tu r, 25 id ex om nibus d u re t aetatibus, im peratores sem per H erculii. Q uem nam ig itu r utriu sq u e uestrum praeconii ac uenerationis ordinem faciam ? A dhuc enim de am borum in hanc necessitudinem congruentibus uotis com m uniter dixi. E t te

2

2

3

4

5

3 2

15 omnium in Bert·, omni M (omnium X 2 ) 16 ee que w, heque X2 : eque M 19 roboris Gruter·. corporis M 21 plebeio germine Liuineius: plebeia gemina M (germina X2 wp) imperatoriam stirpem w 22 rem publicam Itali (cod. Paris, lat. 7841): reip. (ita) M 25 exM: exin Aem. Baehrens, del. Novak Herculii w, -ìtìp: -li M 26 quem Bert 28 uotis Langius: uobis M

205

3.2

3

4

4

2

3

V II (VI). IN C E R T I P A N E G Y R I C V S

quidem sentio, senior A uguste, m aiestate praecedere, te sequi, iunior im perator. Sed profecto sicut tuo, C onstantine, socero ante est conciliata diuinitas quam ab eo pignus ipsi carissimum postulares, ita nunc quoque in hac gratu latio n e prius illa dicenda sunt quae in te considerans tan tu s iste et 5 p aterni et tu i auctor im perii laetatus est quod petisti. O diuinum tu u m , M axim iane, iudicium , qui hunc tib i iure adoptionis nepotem , m aiestatis ordine filium etiam generum esse uoluisti, diui, inquam , C onstantii filium, in quem se prim a illius iu u en ta tran sfu d it, in cuius ore caelestes illius 10 uultus N atu ra signauit, qui adspectum illius ad deorum con­ cilia translati adhuc desiderantibus nobis sufficit pro duobus ! N eque enim form a ta n tu m in te patris, C onstantine, sed etiam continentia, fo rtitu d o , iustitia, p ru d en tia sese uotis gentium (re)praesentant. 15 Q uom odo enim magis continentiam patris aequare p o tu isti quam quod te ab ipso fine p u eritiae ilico m atrim onii legibus tradidisti, u t prim o ingressu adulescentiae form ares anim um m aritalem , nihil de uagis cu p iditatibus, nihil de concessis aetati uoluptatib u s in hoc sacrum pectus adm itteres, n ouum 20 iam tu m m iraculum , iuuenis uxorius ? Sed, u t res est, m ente praesaga om nibus te uerecundiae obseruationibus im buebas, talem postea d u cturus uxorem , fo rtitu d in em autem illius iam tu m in principiis consecutus [est]. M u lta ille F ran co ru m milia, qui B atauiam aliasque cis R henum terras inuaserant, 25 interfecit depulit cepit ab d u x it; tu iam ab ipsis eorum regi­ bus auspicatus es, sim ulque et p raeterita eorum scelera punisti et totius gentis lubricam fidem tim ore uinxisti. L iberauit ille B ritannias seru itu te; tu etiam nobiles illic 3 ante te conciliata ciuitas Bert quam Langius: cum M 4 postu­ lares ita c, -lasti ita το: -lare sit an M 9 diui inq. Constantii X2 w: diuini inq. Constanti M 15 repraesentant suadentibus numeris scripsi: praesentant M 24 principiis Ä'2 το: -pis M est seclusi: es to 206

MAXIMIANO ET CONSTANTINO

6. 2

oriundo fecisti. Plurim as ille barbaras nationes uictoria 4 d om uit, uenia m itig a u it; tib i cunctis hostibus alacritatis tuae te rro re compressis in terim deest m ateria uincendi. Iu stitiam uero patris atque pietatem sic im itaris et se- 5 5 queris, u t om nibus ad te confugientibus diuersam que opem au t contra aliorum iniurias au t pro suis commodis p o stu lan ti­ bus quasi legata patris uidearis exsoluere, idque ipsum coram gaudeas praedicari, quid q u id tu iuste ac liberaliter feceris, filium C onstantii necessario praestitisse. N am quid ego de 2 io p ru d en tia dicam , qua te paene credim us fore ipso p atre potiorem ? — qui ueteres illos Rom anae rei publicae principes, superiorem A fricanum Pom peium que M agnum aetatis cur­ sum u irtu te praeuectos, tam m ature sum pto uincis im perio, ta n taru m q u e reru m sustines molem incipiente u irtu te. Ges- 3 15 seris enim licet m ulta fo rtiter, m ulta sapienter, cum per maximos trib u n atu s stipendia prim a conficeres, sentias necesse est tan tae auspicia fortunae im p erato r adulescens. Q uam quam quid ego in te aetatis tuae potius quam grauitatis nom en usurpo ? Cuius ta n ta m aturitas est u t, cum tib i pater 20 im perium reliquisset, Caesaris tam en appellatione contentus exspectare m alueris u t idem te qui illum declararet A ugu­ stum . Siquidem ipsum im perium hoc fore pulchrius iudicabas, si id non h ered itariu m ex successione creuisses, sed u irtu tib u s tuis d eb itu m a sum m o im peratore meruisses. 25 N eque enim dubium quin tib i m atu re sacrum istud fasti- 6 gium diuinae potestatis adstrueret qui te iam olim sibi generum , etiam ante (quam ) petere posses, sponte delegerat. H oc enim, u t audio, im ago illa declarat in Aquileiensi palatio 2 ad ipsum conuiuii posita adspectum , ubi puella iam diuino i uictoria Puteolanus, -riis Aem. Baehrens, uictor X2 (uictor edomuit το)·. uictores M 9 praestitisse Langius: -stitisti M 13 praeuectos Langius: prou- M 27 quam add. to, om. M 28 Aquileiensi d, -legiensi to: Aquilensi M

207

6.2

V II (VI). I N C E R T I P A N E GYRI CVS

decore uenerabilis sed adhuc im par oneri suo, sustinet atque offert tibi etiam tu m puero, C onstantine, galeam auro gem ­ misque radiantem et pinnis pulchrae alitis em inentem , u t te, quod uix ulla possunt habitus ornam enta praestare, sponsale 3 m unus faciat pulchriorem . F o rtu n a tu s p icto r ille, quisquis 5 fuit, et quam uis A pellen ipsum (ipsum que) Parrhasium scientia uicerit, m ateria tam en imaginis quam arte felicior! 4 Q uam quam enim ipsi ferant difficillimam esse praecipuae cuiusque form ae im itationem , quia certis sui notis cito de­ form itas exprim atur, sim ilitudo autem p u lch ritu d in is ta m 10 5 sit ardua quam rara est p u lch ritu d o , non tam en ta n tu m ille cepit laboris ex ore uestro diuinas species transferendo q u an ­ tu m uoluptatis hausit com minus uos in tu en d o , inspiciendo sollicite, et curiose ab h ilaritate illius aetatis uultus im mobiles et serios exigendo, prom endo denique amoris uestri tacita 15 praesagia u t, quod inuicem uobis uerecundia negabat, libere uos in im agine cerneretis. 7 Sed profecto hoc iam tunc, M axim iane, diuina m en te p ra e ­ sumpseras; hoc, cum ferret aetas, u t rogareris optaueras, cum tibi in illa iucundissim a sede laetitiae h aru m n u p tiaru m 20 gaudia praestinabas, u t sim ul illam p aruulam et h u n c in tu ­ endo crescentem diu fruereris exspectatione u oti quod hac 2 coniunctione firm asti. Q uid enim com petentius, quid pro u identia tua dignius facere potuisti, quam u t eius filio, quem tibi pridem et adfinitate adsciueras et m aiestate sociaueras, 25 nunc ex intim is adfectibus traderes sum m i pignus im perii ? 3 H aec est tua, M axim iane, in te r omnes principes propria 4 largitio. Alii diuitias au t honores a u t ipsa etiam im peria, sed sola d o n aru n t; tu , animo m aiore quam ceteri, p ariter indulges 6 ipsumque add. Puteolanus, ipsum Löfsted t, om. M 10 autem Liuineius: tamen M, dei. Novtik 15 promendo Puteolanus·, pro­ merendo M 16 ut ai: aut M 18 tunc M: tum Bert 21 prae­ destinabas Puteolanus

MAXIMIANO ET CONSTANTINO

e t quod pietas tu a h ab et carissimum et quod fo rtu n a prae­ cipuum . N ec tam en m iranda ista in te est, M axim iane, animi m agnitudo, in quem di im m ortales ta n ta congesserunt et n atu ra e bona et ornam en ta fortunae u t, quam uis maxima 5 largiaris, ita penes te sint om nia, quasi ea solus obtineas. V t enim ille qui omnes aquas caelo et terris p raeb et Oceanus sem per tam en in m otibus suis totus est, ita tu potes im perium , M axim iane, donare, non potes non habere. D e quo ego, cum ad id loci uenero, ita dicam , u t fortasse quibusdam uidear io audacior, ueritas tam en meae erga te deuotionis appareat. N u n c enim seq u itu r u t, quoniam u irtu tes tuas, Constalitin e A uguste, socero praedicaui, tu quoque (licet optim e scias) tam en audias q u an ti te principis o rn et adfinitas. H ic est qui nom en acceptum a deo principe generis sui dedit 15 uobis, qui se progeniem esse H erculis non adulationibus fabulosis sed aequatis u irtu tib u s com probauit. H ic est qui in ipso o rtu num inis sui Gallias p riorum tem p o ru m iniuriis efferatas rei publicae ad obsequium red d id it, sibi ipsas ad salutem . H ic, quod iam falso tra d itu m de antiquis im pera20 toribus p u ta b a tu r, R om ana trans R henum signa prim us barbaris gentibus in tu lit. H uius cum fratre rursus ac saepius expeditionibus dom ita G erm ania aut boni consulit u t quiescat aut la e ta tu r quasi amica si pareat. T u ferocissimos M auritaniae populos inaccessis m o n tiu m iugis et n atu rali m unitione 25 fidentes expugnasti recepisti transtulisti. T e prim o ingressu tu o ta n ta laetitia, ta n ta freq u en tia populus Rom anus excepit u t, cum te ad C apitolini Iouis grem ium uel oculis ferre g estiret, stipatione sui uix ad portas Vrbis ad m itteret. T e rursus uicesimo anno im peratorem , octauo consulem , ita 30 ipsa am plexu quodam suo Roma uoluit detinere, u t u id eretu r 5 sint Rhenanus : sunt M 9 uidear X2 w: uideor M 13 quanti Cusp: quam M 14 acceptum w, quod accepit Puteolanus: accepit M 20 putabatur M: uidebatur Bert 23 Maritanie M, corr. X i 814647

209

P

5

6

7

8 2

3

4 5 6 7

8

8.8

V II (V I). I N C E R T I P A N E G Y R I C V S

9 augurari iam e t tim ere quod factum est. (F actu m est) enim , im perator aeterne, in quo uno querelam rei publicae paene m eruisti. 9 A udi doloris nostri liberam uocem , siquidem etiam di ipsi, quod plerum que hum anas res neglegant, dum q u erim u r 5 ignoscunt, quibus aliud fortasse curantibus grandines ru u n t, terrae dehiscunt, urbes h a u riu n tu r. Q uae non illis [h au riu n ­ tu r] uolentibus, sed au t aliorsum adspicientibus au t fatali 2 rerum urgente cursu u id e n tu r accidere. T ale est, im perato r, quod om nibus nobis incluso g em itu m aerentibus facere 10 uoluisti, non quidem tu rei publicae neglegentia au t laboris fuga au t desidiae cu p id itate ductus, sed consilii olim, u t res est, in ter uos placiti constantia e t p ie tate fratern a ne, quem totius uitae sum m arum que reru m socium sem per habuisses, in alicuius facti co m m u n itate desereres neue illius, u id e rit 15 3 quali, certe nouae laudi cederes. V erum longe diuersa in (ter) uos erat causa declinandi au t sustinendi laboris; quam quam , etiam si to tam excusationem aetatis adferres, sic quoque tib i 4 rei publicae curis non erat abnuendum . A n si m axim us quis­ que n a tu g u b ern ato r uectoribus est certissim us ad salutem , 20 non is est optim us qui usu peritissim us im p erato r ? A u t te um quam , C onstantine, liberi nostri nepotesque p a tie n tu r, uel cum ad sum m am perueneris senectutem , rei publicae uela contrahere quae tam felicibus uentis etiam iuuenis 5 im pleueris ? Sed tam en u tcu m q u e fas fu erit eum principem , 25 quem anni cogerent au t u alitudo deficeret, recep tu i canere, te uero, in quo adhuc istae sunt integ rae solidaeque uires, hic totius corporis uigor, hic im peratorius ardor oculorum , 6 im m aturum otium sperasse m iram ur. Q uid enim aliud i factum est alt. add. w, om. M 4 etiam om. X2 7 hauriun­ tur alt. dei. Acidalius 15 neue Liuineius: ne uel M 16 inter uos Acidalius, in uobis Langius : in uos M 20 uectoribus M : uictoris Bert 26 receptu hicanere M, corr. w

210

MAXIMIANO ET CONSTANTINO

11. 4

participi m aiestatis tuae dare p o tu it ueniam quietis quam ut tu im perio succederes pro duobus ? Sed profecto exegit hoc ipsa uarietas et n atu ra fortunae, 10 cui nihil m u tare licuerat, dum uos im perium teneretis, u t illa 5 uiginti annorum continua felicitas interuallo aliquo dis­ tin g u e re tu r; au t etiam di im m ortales probare uo lu eru n t tibi innixam stetisse rem publicam , cum sine te stare non posset. Q uam quam in istis quidem partibus non caruit pristina 2 firm itate, ibi uero paene funditus co rru it unde [u t] tu, 10 M axim iane, discesseras: adeo illic p lurim um h ab u erat stabili­ tatis adserta, ubi deserta m axim e uacillauit. N on aliter enim 3 quam solet terra uentis au t aquis su b ter immissis interuulsa sui soliditate n utare, ita cuncta Italia atque ipsa Roma sub­ d ucta repente qua su stentata fu erat dextera tu a con trem u it 15 ac paene consedit. Q uod ego cursim transeo; cur enim uel 4 recordem ur aduersa, cum uideam us om nia tuo red itu resti­ tu ta ? F ecit enim Roma ipsa pro m aiestate nom inis sui u t 5 ostenderet posse se etiam im peratoribus im perare. A bduxit exercitus suos ac tib i red d id it et, cum ad sedandos animos 20 au cto ritatem p riu ati principis attulisses, supplices tib i manus tendens uel potius qu eribunda clam auit: ‘Q uousque hoc, [Maximiane, p atiar me quati, te quiescere; 11 m ihi lib ertatem adim i, te usurpare tib i inlicitam missionem ? An, quod diuo A ugusto post septuaginta aetatis, quinqua- 2 25 ginta im perii annos non licuit, tam cito licuit tib i ? Ideone te 3 m ihi ille, cuius to t aras to t tem pla to t nom ina colo, Hercules d edit, u t tu in suburbano otiis cedens usum dicatae mihi u irtu tis am itteres ? R edde te gubernaculis meis et, quoniam 4 tranquillo m ari p o rtu m in trare properasti, uade per fluctus 9 ut dei. w 11 maxime X2 w. -ima M 14 sustentata w: sustenta M 15 cur enim X2 w. enim cur M 19 exercitus X2: ex eroctus M 21 queribunda X 2 w . que tribunda M 26 Hercules A^2: -lis M 27 cedens scripsi: sedens M, quo retento ociosus Puteolanus, otio W. Baehrens 29 uade w. ualde M

211

11. 4

5 6 7

8 12 2 3

4 5

6

vii

(VI). I NCERTI P A N E G Y R I C V S

mei quidem am ore sollicitus sed tu a m aiestate securus. E t tam en per te tib i steterit, (si) iniuriam in mei restitu tio n e patieris. Im perasti pridem rogatus a fratre, rursus im pera iussus a m a tre.’ 0 caelestem, im p erato r aeterne, p ietatem tuam quae tu u m illum anim um sem per in u ictu m sola u icit! N on p otuisti resistere sanctae illius parentis im perio, et inuitus licet paruisti et te illis uigiliis illisque curis, quas uiginti annis expertus fueras, reddidisti. Q uibusnam tu , dom ina gentium , potes com pensare beneficiis lioc tu i im ­ peratoris obsequium ? — qui ta n to usu sciens quantus sit im perandi labor, p ro p te r te non u titu r illa quam degustauerat uoluptate, ta n tu m q u e rei publicae onus suscipit post quietem . Facilius fuerat iu g iter imperasse : quam uis enim m agnum labo­ rem consuetudo non sen tit, interm issa desiderant nouas uires. Q uanta opus fu it tib i, im p erato r aeterne, prou id en tia, quanta au cto ritate u t subsidia rei publicae iacentia erigeres, exanim ata recreares, dilapsa conligeres ? M irab am u r te post im perium esse p riu a tu m ; m u lto magis m irum est im perium ferre post otium . Solus hoc, u t d icitu r, p o tu it deus ille, cuius dona sunt quod uiuim us et uidem us, u t habenas male creditas et currum deuio rectore tu rb a tu m recip eret ru rsu m q u e dirigeret. Cuius simile tu , im p erato r, etiam facile fecisti. N eque id m iru m : non enim a te recessit im perium , et p riu atus licet dici uelles, inhaesit tib i ingenita maiestas. Omnes exercitus uestri om nesque prouinciae requiescere te post ta n ta opera u tcu m q u e aequo anim o tu le ru n t, im perare desisse num quam crediderunt. Q uid enim putas tibi, Alaximiane, Iouem ipsum respondisse, cum tu in g en ti anim o d i­ ceres ‘Recipe, Iu p p ite r, quod com m odasti’ ? H oc profecto 2 si add. Acidalius, om. M 7 inuitus X2: inuictus M curiis H 16 iacentia Cusp, om. M 21 currum Jaeger·, cursum M (-su X2) rectore Bongarsius: uectore M 23 non Scbenkl, numquam Acidalius: cum M 26 tulerint Liuineius 212

5

10

15

20

25

MAXIMIANO ET CONSTANTINO

13. s

resp o n d it: ‘N o n m u tu u m istud tib i trad id i sed aetern u m ; non recipio sed seruo.’ S tatim ig itu r u t p raecip itan tem [ut] rem publicam refrenasti et gubernacula fluitantia recepisti, om nibus spes salutis inluxit. Posuere uenti, fugere nubes, 5 fluctus resederunt, et sicubi adhuc in longinquioribus terris aliqua obuersatur obscuritas aut residuus un d aru m pulsus im m u rm u rat, necesse est tam en ad tuos n u tu s dilucescat et sileat. D ixi pro ratione tem poris, sacratissimi principes, ea quae io in uobis inuiccm , u t facitis, adm irari et am are debetis. R estat u t ipsa illa quae separatim de u irtu tib u s uestris locutus sum, sicut huic uoto congruit, in sermonis fine coniungam . D i im m ortales! quanta R om ano im perio renouastis, quae iam, u t res est, cesserant u etu stati! M axim iano aeterno im peratori 15 C onstantinus im p erato r nouus plus coepit esse quam filius. F a u e t ille crescenti, adest iste seniori; perpetuis profecto pietatis stirpibus adfinitas ista coalescat, quae sem per summos in re publica uiros ad concordiam copulauit. E ten im si quam uis dissidentes familias G racchi et Corneliae m atri20 m onium red u x it in gratiam , si pro diuo A ugusto A ctiacam uictoriam tan tu m m o d o gener A grippa confecit, quid spe­ randum est cum sem piternam patris ac filii caritatem etiam n u p tiaru m foedus ad strinxerit ? Q uod si P. Scipio bellum P unicum suscepit adulescens ipsum postea superaturus H an25 nibalem , si Alarius a factione Sullana AAbem recepit senex, idque m agno interuallo tem porum euenisse m em orabile est, quam facile nunc omnis m etus po n et Rom ana res publica, quae d efen d itu r coniuncti im perii duabus aetatibus pariterque u titu r u irtu te iuuenis et m a tu ritate senioris! 2 ut alt. dei. wp 5 et Puteolanus, et iam Aem. Baebrens: etiam M Bert 7 ad w. aut M 12 sermonis om. Bert 16 crescenti w: -tis M seniori w: senior M 17 pietatis w: -tatibus M 19 Graeci «.·, Graci X2 : Greci M 25 mari usa M, corr. X2 Siliana w. Syllanam M

213

7 8

13

2 3

4

5

14.1

14

2 3

4

5 6

7

V II (VI). I N C E R T I P A N E G Y R I C V S

T e, pater, ex ipso im perii u ertice decet orbem prospicere com m unem caelestique n u tu rebus hum anis fata decernere, auspicia bellis gerendis dare, com ponendis pacibus leges im ponere; te, iuuenis, indefessum ire per lim ites qua R om a­ num barbaris gentibus instat im perium , frequentes ad socerum uictoriarum laureas m ittere, p raecepta p etere, effecta rescribere. Ita eueniet u t et am bo consilium pectoris unius habeatis et u te rq u e uires duorum . O felix in im perio et post im perium felicior! Audis enim profecto haec et uides, diue C onstanti, quem curru [et] paene conspicuo, dum uicinos ortus re p e tit occasu, Sol ipse inuecturus caelo excepit. Q uanto nunc gaudio poteris, q u an ta u o lu p tate p erfrueris, cum talem hunc filium tu u m , qui te prim us p atrem fecit, in im perii tu i possessionem idem p ater, idem socer, idem im p erato r in d u x erit! H aec est tu a p raeter omnes diuos propria im m ortalitas quam uidem us : filius similis adspectu, similis animo, p ar im perii p o testate. In u id e rin t licet nobis, nihil tam en auferre dom ui tuae F ata p o tu e ru n t: nec M ax i­ miano filius qualis tu eras, nec C onstantino p ater deest. Q uin etiam u t om nibus modis tu a necessitudo ren o u etu r, rursus hic socer, rursus hic gener est, u t beatissimus im p erato r sem per ex tua subole nepotibus augeatur. 6 uictoriam Bert 10 et dei. w 11 uicinos Rhenanus: -no M 12 potiris w cod. Napocensis 14 in Bert, om. M 20 renouetur X 2 w . remouetur M 22 Finit tercius M

214

5

10

15

20

V ili

(V)

( I N C E R T I P A N E G Y R I CVS C O N S T A N T I O C A E S A R I D I C T VS) S i milii, Caesar inuicte, post d iu tu rn u m silentium sola esset 1 5 uincenda trep id atio qua ru d im en ta quaedam uocis meae rursus experior, hau d im m erito me u ltra quam aetas et q u antulacum que studii mei ferret opinio p e rtu rb a ri con­ fiterer, praesertim cum apud m aiestatem tu am diuina u irtu tu m uestrarum m iracula praedicarem . Q uo in genere 2 io orationis quanta esset cura, quantus labor, quam sollicita ueneratio, sensi etiam cum in cotidiana illa instituendae iu u en tu tis exercitatione uersarer. Quaeuis enim prim a tu n c 3 in renascentem rem publicam patris ac p atru i tu i m erita, licet dicendo aequare non possem, possem tam en uel censere 15 num erando. Sed [et] cum et me illo u etere curriculo au t in ter 4 adyta palatii uestri alia quaedam sermonis arcani ratio dem ouerit au t post in d u ltam a p ie tate uestra quietem studium ruris abduxerit, e t uos in terim nullum ulciscendae augendaeque rei publicae uacuum tem pus am iseritis; cum 20 to t postea u irtu te uestra p artae uictoriae, to t excisae undique barbarae nationes, to t tran slati sint in ru ra Rom ana cultores, (to t) prolati lim ites, to t prouinciae restitu tae, haereo prorsus et stupeo, e t p raeter illam ex otio meo ta rd itatem tan ta 5 rerum mole deterreo r, u t hoc uno n itar h o rta tu quod ex 2 Incipit quartus M 12 quaeuis dubitanter scripsi: quamuis M enim M : ibi Aem. Baehrens 14 uel censere M : recensere Bert 15 et cum et M: et cum B e rt : cum et X2, cum w me Novdk, me ex Liuineius, me in eo w: meo I I : in eo X: in meo Bert curr. illo uetere Bert 16 alia M : alta Langius 18 interim X2 (om. XÌ): inter H 21 in rura W. Baehrens, rura in w, in Liuineius : in Roma in M: in Romam {om. Romana) Bert 22 tot add. Acidalius, om. M 215

1.5

6

2

2

3

3

V i l i (V). I N C E R T I P A N E GY R I CVS

quantacum que desidia quam uis m axim e o rationi im parem (parem ) facis Caesar auditor, praesertim cum fau en te nu m in e tuo ipse ille iam pridem m ihi, qui me in lucem prim us eduxit, diuinarum patris tu i aurium aditus euenerit. Quo facilius m aiestatis tuae recordatione confisus, possim illa quae 5 tunc dicta sunt p raeterire atq u e hunc serm onem ab his quae secuta sunt inchoare. Q uam quam m ulta m ihi ex illis quoque hoc in tem pore necessario transeunda sunt ac potissim um ea quibus officio delati m ihi a d iu in itate uestra honoris interfui, captus scilicet 10 rex ferocissimae nationis in ter ipsas quas m o lieb atu r insidias et a p o n te R heni usque ad D an u b ii tran situ m G untiensem deusta atque exhausta penitus A lam annia; nam et m aiora sunt quam u t enarrari in ter alia possint et, ne meis quoque stipendiis uidear gloriari, sufficit conscientiae meae illa uidisse. 15 D et ig itu r m ihi, Caesar inuicte, hodiernae gratulationis exordium diuinus ille uestrae m aiestatis ortus ipso quo inluxit auspicio ueris inlustrior, cui dies serenus atque, u t celebrantes sensimus, u ltra rationem tem poris sol aestiuus incaluit, augustiore fulgens lum inis claritate quam cum 20 originem m undi nascentis an im au it; siquidem tu n c in te r illa rerum tenera prim ordia m oderatus d icitu r ne n o ceret ardentior, nunc certasse cred itu r ne m aiestate uestra uideretu r obscurior. O felix b eatu m q u e uer nouo p a rtu , iam non am oenitate 25 florum nec u irid ita te segetum nec gemmis u itiu m nec ipsis ta n tu m fauoniis et luce reserata laetum atq u e uenerabile, quantum o rtu Caesarum m axim orum ! O tem pus quo m erito quondam om nia nata esse cred an tu r, cum eodem nunc 2 parem facis Liuineius: facit M 5 possum Acidalius 12 Gunti­ ensem dubitanter in adnotationc Liuineius , Continensem Rhenanus, con­ tinenter Langius: Contiensem M Bert 16 det Acidalius: de te M 27 fauoniis P uteolanus: -nis M reserata Brandt , serenata Puteolanus: serata M 216

C O N ST A N T IO

CAESARI

4. 4

confirm ata uideam us! O kalendae M artiae, sicuti olim anno­ ru m u oluentium , ita n u n c aeternorum auspices im peratorum ! Q uanta enim, inuictissim i principes, et uobis et rei publicae sae- 2 cula propagatis orbis uestri participando tu telam ? Cuius licet 5 esset om ni hoste perd o m ito certa securitas, nim ios tam en in diuersa discursus uel reuisenda poscebat. P arth o quippe u ltra 3 T ig rim redacto, D acia restitu ta, porrectis usque ad D anubii cap u t G erm aniae R aetiaeque lim itibus, destinata Batauiae B ritanniaeque uindicta, gubernacula m aiora quaerebat aucta io atq u e augenda res publica et, qui R om anae p o ten tiae term i­ nos u irtu te p ro tu leran t, im perium filio p ie tate debebant. E t sane p raeter usum curam que rei publicae etiam illa 4 Iouis et H erculis cognata maiestas in Iouio H erculioque principibus totius m u n d i caelestium que reru m sim ilitudinem 15 req u ireb at. Q uippe isto num inis uestri num ero sum m a omnia 2 n itu n tu r et gaudent, elem enta q u a ttu o r et to tid em anni uices et orbis quadrifariam duplici discretus Oceano et emenso q u ater caelo lustra red eu n tia et quadrigae Solis et duobus caeli lum inibus adiu n cti Vesper et L ucifer. Sed neque Sol 3 20 ipse neque cuncta sidera hum anas res tam p erp etu o lum ine in tu e n tu r quam uos tuem ini, qui sine ullo fere discrim ine dierum ac n o ctiu m inlustratis orbem , salutique gen tiu m non his m odo quibus im m ortales uultus uestri uigent sed m ulto magis illis diuinarum m en tiu m uestraru m oculis prouidetis, 25 nec solum qua dies o ritu r et p raeterit et co n d itu r sed etiam ex illa septentrionali plaga salutari beatis luce prouincias: adeo, Caesar, uestra in orbem terraru m d istrib u ta beneficia prope p lura sunt quam deorum . Q uibus ego si om nibus 4 im m orari uelim , neque hic dies m ihi to tu s neque proxim us 30 neque porro ceteri sat e ru n t; et habenda ratio est tem poris, Caesare stante dum loquim ur. 4 propagatis w.-gaXÌ M Bert 17 remenso Hirz 18 lustrare deuncia M, corr. w 25 praeterit Patarol·. -itur M 31 Cesares tante M, corr. cw 217

5.1

5 2

3 4

6

2

3 4

V i l i (V). I N C E R T I P A N E G Y R I C VS

A doratae sint ig itu r m ihi Sarm aticae expeditiones quibus illa gens prope omnis exstincta est e t [cum ] paene cum solo nom ine relicta quo seruiat. D e n t ueniam trophaea N iliaca sub quibus A ethiops et Indus in trem u it. C o n te n ta sit uoce gloriae suae etiam proxim a illa ruina C arporum . R eseru etu r nuntiis iam iam que uenientibus M auris immissa uastatio. Aliis haec p e rm itte n te m aiestate uestra celebrabo te m p o ri­ bus; di im m ortales, u o ta suscipio u t ipsis qui gessere praesentibus. Illa uero, Caesar inuicte, quae d u ctu atq u e auspicio num inis tu i gesta sunt, quorum etiam spectaculo fru im u r, sub hac occasione dignationis tuae sine dilatione dicenda sunt, eo magis quod, quam uis in com m unibus rei publicae bonis, necesse nobis quae propiora nobis sunt m axim e [sunt] gratulari. Statim itaque Gallias tuas, Caesar, ueniendo uicisti; siquidem illa celeritas, qua omnis ortus atq u e aduentus tu i nuntios praeuertisti, cepit oppressam Gesorigiacensibus m uris p e r­ tinacem tu n c errore misero m anum piraticae factionis atq u e illis olim m ari fretis adluentem portas adem it O ceanum . In quo diuina prouidentia tu a et p ar consilio effectus ap p aru it, qui om nem illum sinum portus, quem statis uicibus aestus alternat, defixis in ad itu trabibus ingestisque saxis inuium nauibus reddidisti atq u e ipsam loci n atu ra m adm irabili ratione superasti, cum m are frustra reciprocum prohibitis fuga quasi inludere u id e re tu r tam q u e nullo usu iu u aret inclusos, quasi redire desisset. Q uaenam um quam m irabim ur ualla castrorum post hoc nouum in m ari uallum ? Q uid erit i sint Liuineius·. sunt M 2 cum paene cum M : cum prius om. X 2 , alterum dei. w 3 ueniam X210: ueniant M 13 nobis (j°) M B e rt : est w, est nos JP . Baehrens propiora Liuineius , propria Ita li ('cod. Vat. lat. 1775)·. priora M Bert sunt ( 2 °) M : scilicet B ert : del. w 15 uicisti M : fecisti Bert 17 peruertisti X (preuenisti w) Gesorigiam censibus M , corr. u