Origenis Hexaplorum quae supersunt: sive Veterum interpretum Graecorum in totum Vetus Testamentum fragmenta. Post Flaminium Nobilium, Drusium, et Montefalconium, adhibita etiam versione Syro-hexaplari 9781463231149

Citation preview

Origenis Hexaplorum quae supersunt

Classics in the History of Early Christian Literature

67

Classics in the History of Early Christian Literature brings back into print book-length standard texts and research monographs on the earliest literature of Christianity. Classic editions of the works of the Fathers of the Church, translations into modern languages, critical monographs on individual texts, and surveys of the ancient literature have all been done; they are often referred to; but many of them are difficult for a modern reader to access, as they moulder in the pages of periodicals of limited circulation or availability.

Origenis Hexaplorum quae supersunt

sive Veterum interpretum Graecorum in totum Vêtus Testamentum fragmenta. Post Flaminium Nobilium, Drusium, et Montefalconium, adhibita etiam versione Syro-hexaplari.

Volume 1 By

Origen Edited with an Introduction by

Frederick Field

Gorgias Press LLC, 954 River Road, Piscataway, NJ, 08854, USA www.gorgiaspress.com G&C Kiraz is an imprint of Gorgias Press LLC Copyright © 2012 by Gorgias Press LLC Originally published in 1875 All rights reserved under International and Pan-American Copyright Conventions. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, scanning or otherwise without the prior written permission of Gorgias Press LLC.

2012

ISBN 978-1-61143-299-2 Reprinted from the 1875 Oxford edition.

Printed in the United States of America

P R A E F A T

ORIGENIS

I 0.

H E X A P L O R U M deperditorum fragmentis disjectis conquirendis et ede

primus operarti navavit

PETRUS

MOEINUS

Parisinus in annotationibus ad Biblia Graeci

auetoritate Sixti V P . M . Romae cusa anno 1587; qui in epistola ad Silvium Antonianur suis in editione paranda partibus haec scribit : " Milli uni data est provincia commentario in V . T. Vaticanorum, quae Catenae dicuntur, evolvendorum. ac perlegendorum, ut es varias lectiones variasque interpretationes Aquilae, Symmachi et Theodotionis, Quintae p terea ac Sextae editionis, exciperem et in annotationes transferrer», quas itidem scribei susceperam."

Cum vero anno sequenti ex eadem auetoritate

FLAMINIUS

NOBTLIUS

B:

Graeca Sixtina cum Morini annotationibus Latine reddita Romae ediderit, contigit ut c muni opinione Nobilio tribueretur quae proprie Morini commendatio sit ; qui error adeo ii teravit, ut nobis quoque in opere inacribendo ei non obsistendum esse videretur. 1 Post Morinum idem opus suscepit

JOANNES

DRUSIUS

in libro post obitum ejus edito;

titulus : Veterum Interpretum• Graecorum in totum V, T. Fragmenta, collecta, versa et ? illustrata a Johanne Drusio, Linguae Sanctae in illustrium Frisiae viveret, Professore,

Arnhem. 1622.

Ordinum Academia,
E( Lips. 1869.

LXX

vi

P R A E F A T I O .

et non vocati officia sua praestiterint, grate commemoremus. Hi autem sunt, praeter duos modo memoratos, ROBERTOS LUBBOCK BENSLT, A.M., Academiae Cantabrigiensis Sub-bibliothecarius; JOSEPHTJS COZZA, Monachus Basiiianus; P H I L I P P U S E D V A R D U S P U S E Y , A.M., ex Aede Christi Oxonii; et GULIELMUS A L D I S W R I G H T , A.M., e Coll. S S . Trin. Cantabrigiae.

QUOD Germanis literatis moris est, ut ad summos in philosophia honores rite capessendos vitae et studiorum ration.es reddant, id mihi semper visum est senescenti quam adolescenti aetati, et absoluto quam vixdum inchoato curriculo magis consentaneum esse. Cum igitur, Deo favente, ad finem ultimi mei laboris literarii tanquam ex longa navigatione in portum pervenerim, peto indulgentiam tuam, L. B., dum quid in vita ultra communem terminum producta peregerim, et quibus studiorum inceptorumque meorum auctoribus et fautoribus, breviter expono. Natus sum Londini anno MDCCCI mensis Julii die X X in vico cui nomen a Nova Porta, in quo pater meus H E N R I C U S F I E L D , et ante eum pater ejus, et post eum frater meus natu maximus per longam annorum Seriem medicam artem exercuerunt. Avus meus JOANNES F I E L D uxorem duxit A N N AM filiam THOMAE CROMWELL, negotiatoris Londinensis, viri humili conditione, sed stirpe illustri, quippe qui patrem habuerit HENRICUM CROMWELL, Majorem (qui dicitur) in exercitu Reginae Annae; avum autem HENRICUM CROMWELL, Hibemiae Dominum deputatum, filium natu minorem OLIVEKII CROMWELL, Reipublicae Angliae, Scotiae et Hiberniae Protectoris. Sed stemmatum satis. Redeo ad patrem meum, virum strenuissimum, integerrimum, piissimum, cujus memoriam nunquam eo quo par est amore et veneratione prosequi potero. Is, dum sextum annum agebam, cooptai.us est in meaioum Orphan atrophe! Christi a Rege Edvardo V I fondati, quo eventu patuit mihi aditus gratuitus ad scholas dicti Orphanotrophei grammatica^, primum sub disciplina viri optimi et amabilissimi, LANOELOTTI P E P Y S STEPHENS, A.M., scholae inferioris magistri; donec, aetate paulo provectior, transii in scholam superiorem ab ARTHURO GULIELMO TROLLOPE, S . T . P . , tunc temporis gubernatam, quo praeceptore, nulli coaetaneorum suorum secundo, a pueritia usque ad annum aetatis duodevigesinaum Uteris Latinis, Graecis, Hebraeis sedulo imbutus sum. E schola egressum anno MDCCCXIX excepit me Collegium SS. Trinitatis apud Cant-abrigienses, cujus post sex menses Discipulus factus sum. Tutores habui in disciplinis mathematicis JOANNEM BROWN, A.M., et GULIELMUM W H E W E L L , A.M.; in eruditione autem classica (quae dicitur) JACOBUM HENRICUM MONK, S . T . B . , Graecarum literarum Professorem Regium;

PRAEFATIO.

VII

quorum praelectiones diligenter attendens, privato tutore facile carere potui.

Elapso triennio

(cujus disciplinae quotidianac jucundissimam memoriam recolo) anni M D C C C X X I I I mense Januario in gradum Baccalaurei Artium admissus sum, quo tempore in tripode (quem vocant) inathematico primae classis decimum locum obtinui.

Ejusdem anni mense Martio numisma

aureum a Cancellano Universitatis pro profectu in studiis classicis quotannis propositum reportavi.

Yix bimestri apatio elapso, tertium in arenam descendi, et exhibitione a Roberto

Tyrwhitt, A.M., ad eruditionem Hebraeam promovendam instituta dignatus sum.

Proximo

anno, Octobris die primo, culmine votorum meorum potitus sum, in Sociorum celeberrimi Collegii ordinem post examinationem habitam cooptatus. THOMAM

BABINGTON

MAOAULAY,

Poetam,

Oratorem,

Collegas honoris habui tres :

Historicum;

HENBICUM

MALDEN,

in

Collegio Universitatis Londini Graecarum literarum Professorem; et GEORGIUM BIDDELL AIRY, Astronomum Regium.

Anno M D C C C X X Y I I I a JOANNE KAYE, S.T.P., Episcopo Lin-

colniensi, sacris ordinibus obligatus sum.

E x eo tempore S. Scripturae et Patrum Ecclesiae

studio me addixi, nullo tarnen publice edito fructu, donee anno M D C C C X X X I X S. Joannis Chrysostomi Homilias in Matthaeum ad fidem codicum MSS. et versionum emendatas et annotationibus illustratas non modico sudore ac sumptu evulgavi.

Non multo post almae

matri meae valedixi, et curam pastoralem Saxhamiae Magnae in agro Suffolciensi per tres annos administravi.

Anno M D C C C X L I I beneficium ecclesiasticum Reephamiae cum Ker-

distone in agro Norfolciensi, cujus collatio ad Collegium SS. Trinitatis pertinet, jure successionis mihi obtigit.

In hoc viculo amoenissimo annos unum et viginti non inutiliter consumpsi,

partim in cura animarum non ita multarum mihi commissarum, partim in studiis eis sectandis, quae gloriam Dei illustrare, et Ecclesiae ejus adjumento esse possent.

N e longior fiam, per

id tempus Chrysostomi, deliciarum mearum, Homiliarum in Divi Pauli Epistolas novam recensionem, Septem voluminibus inclusam, in gratiam Bibliothecae Patrum Ecclesiae a presbyteris quibusdam Oxoniensibus inceptae edidi.

Praeterea, rogatu venerabilis Societatis de

Promovenda Doctrina Christiana, Yeteris Testamenti juxta

L X X interpretes recensionem

Grabianam denuo recognovi ; cujus operis, quamvis ad aliorum modulum et praescriptum conformati, merita qualiacunque candide agnovit Tischendorfius in Prolegomenis LXX

interpretes,

Lipsiae, 1869, quartum editis.

ad V. T. juxta

Yixdum hoc pensum finieram, cum in

mentem mihi venit cogitatio operis, quod ad priora illa quasi cumulus accederei, hoc est, ORIGENIS HEXAPLORUM novae et quae nostri saeculi votis satisfaceret editionis ; quod tamen ut ad felicem exitum perducerem, quantulum mihi restaret tarn vitae quam vigoris in hunc unum laborem impendendum esse sensi,

designato igitur beneficio meo, e cujus amplis

reditibus jam omnibus bonis affluebam, anno M D C C C L X I I I Norvicum me contuli, unde anno sequenti, prolusionis gratia, OTIUM meum NORVICENSE, sive Tentamen de Reliquiis Symmachi

et Theodotionis

e lingua

Syriaca

in Oraecam

convertendis, emisi.

Aquilae, In animo

vili

PRAEFATIO.

habebam librum per subscriptiones (qtias vocant) publicare, sed in bac bonarum literarum despicientia res tam male mihi successit, ut spem omnem operis edendi abjecissem, nisi peropp or tune Delegati Preli Oxoniensis Academici, interveniente ROBERTO SCOTT, S. T . P., Collegii Balliolensis Magistro, omnem novae editionis impensam in se suscepissent; quibus pro sua in me, exterae Academiae alumnum, benevolentia gratias quam maximas ago. Quod superest quam brevissime potero conficiam. Fidem catholicam, ab Ecclesia Anglicana reformata expositam, fîrmiter teneo. Errores ac novitates, qui in tot aimorum decursu alter alteri supervenerint, sive Evangeliealium (qui nominantur), sive Rationalistarum, sive (quod novissimum ulcus est) Ritualistarum et Papizantium, praeveniente Dei gratia feliciter evasi. Jus fasque turn in privatis tum in publicis rebus impense amavi; injurias et aggressiones, sive regum delirantium, sive plebeculae tyrannidem affectantis, immitigabili odio ac detestatione prosecutus sum. Yitam umbratilem et otiosam semper sectatus sum, non ut desidiae indulgerem, sed ut iis negotiis, in quibus me aliquid proficere posse senserim, vacarem. Per quadraginta fere annos in bonis literis excolendis, praecipue eis quae ad Verbi Divini illustrationem pertinent, sine patrocinio, sine emolumento, sine honore desudavi. Nunc senio confectus, et rude donatus, nihil antiquius habeo quam ut juniores competentioresque in eodem campo decurrentes, dum vivo et valeo, consiliis, adhortationibus, facultatibus adjuvem. Scribebam Norvici die XVI Septembris, A. D. MDCCCLXXIV.

C A P U T

I.

D B HEXAPLORTJM VAIUIS NOMINIBUS.

OEIGENIS opus elaboratissimum, quodque ad Sacri Codicis intelllgentiam maximum momentum habet, sub generali HEXAPLORTJM nomine omnibus, qui vel primis scientiae biblicae elementis imbuti sint, familiariter notum est. Nomen ipsum cum cognai us, Tetrapia, Octapla etc., apud Origenem, Eusebium, Epiphanium et Hieronymum (e ^ „ . a m scriptis ipsius operis descriptio in primis petenda est) plurali forma gaudet, T à ¿iarrXa, Tà TüTpairXS. ; apud recentiores autem aeque communis est singularia numerus, Tò iiairXovv, To rerpairXovv. Cum vero sextuplex vel quadruplex S. Scripturae textus qui in eo comprehendatur, per paginas sive colvmnas (creXiSas) parallela« (quae dieuntur) legentium oculis subjiciatur, inde factum est quod aliud nomen, Tò éiaa-iXiSov, Tà Terpaa-iXiSav, operi Origeniano inditum sit.1 Praeter Hexapla proprie sic dieta, Origenem alia volumina sub Tetraplorum appellatone concinnasse inter veteres scriptores convenit. Haec autem quatuor versiones Graecas, Aquilae videlicet, Symmachi, L X X interpretum et Tbeodotionis, ordine quo nominavimus dispositas, complexa esse .certuni indubitatumque est. De Hexaplorum vero compositione paulo obscurior est quaestio. Generalior et (ut nostra fert sententia) longe probabilior opinio est, Hexapla ita nuncupata esse, quia praeter quatuor dictas versiones, duas alias columellas, quae t e x t u m Hebraeum literis Hebraicis et Graecis descriptum continerent, ceteris praepositas exhibebant. Ad hane conclusionem (quae Salmasii, 2 Petavii, 3 Huetii, 4 Hodii, 6 Montefalconii, 6 aliorum assensi onera nacta est) extra omnem dubitationem ponendam sufficere posse videatur Epiphanii 1

2 HexaplariuTTi codicum in contradistinetionem, exem- sionis Syro-hexaplaris inditum. De Hellenistica, 3 1 piarla quae unicam rav O' editionem continebant ó-rrXà p. 159. Animadv. ad Mpiphcm. p. 404. Ori5 nominabantur, ut videre est in Hesaplis nostris ad 3 Reg. genianorum Lib. Ili, Cap. II, § 4. De Bibliorum 0 vii. 13. xii. 22. Hinc quoque versioni Syriacae vulgari Tesctibns, p. 393. Praeliminaria in Sex. Orig. nomen Peschito Q ^ • - à i r X o v s ) trpòs aVTtdtaaraXìjv ver- p. 8.

PROLEGOMENA IN H E X A P L A ORIGENIS.

X

testimonium evidentissiraum, dignum quod He integrum exscribatur. igairXoTs ¿7 oKrarrXoTs• rerpanXà Kai QeoSoTtaii'OS èpfiijveìai

yäp

elcri TCL 'EXX^viKa, Srav

avvreraypévai

öm

rovrois

¿KTatrXa KaXetrai.7 E x Epiphanio, ut conjicere licet, sua hausit Auetor Epistolae versioni Harethi Arabieae praepositae, qui de Origenis Octaplis haec habet : " Horum primus ordo continebat scripturam Hebraieam, sermone ac literis Hebraicis: seoundus autem scripturam Graecam, sermonem vero plane Hebraicum instar praecedentis, ut ita Graece ea legerent, qui scripturam Hebraicam nequaquam caHerent : tertius versionem Aquilae, cui signum Alpha Graecum, primum scilicet nominis ejus literam apposuit : qwartus versionem Symmachi, quam apposita prima nominis ejus litera 2 notavit : quintus versionem L X X I I , quam literis Ain et Beth numerum L X X I I exprimentibus notavit : sextus versionem Theodotionis, quam litera 0 prima nominis ejus litera notavit : septimus interpretationem Hiericliunte inventam, cujus auctoris nomen cum lateret, litera He, signo numeri quinarii eam notavit : octavws versionem Nicopoli inventam, cujus itidem auetor cum nomine notus non esset, Sexti notam ei indidit, quam litera Vaiv ejus numeri indicio signavit." 8 Sed contra assurgit Yalesius, qui ex loco Eusebii Hist. Eccles. V I , 16 aperte convinci affirmat, Hexapla dicta esse eo quod sex interpretationes Graecae in iis continerentur praeter Hebraicum textum Hebraicis et Graecis literis descriptum. Nam ut Tetrapia dicta sunt, quod quatuor versiones Graecas haberent, sie etiam Hexapla appellata esse, quod sex versiones, Aquilae videlicet, et Symmachi, et L X X I I interpretum, et Theodotionis, Quinterni denique et Sextam editionem complecterentur ; Hebraicum autem textum, cum ipsum authenticum esset exemplar, in versiones non esse numerandum. Locus Eusebii sic sonat : Tavras SÌ àwdcras (versiones Graecas sex, in Psalmis autem septem) èirl TAVTOV trvvayaywv, SIEXWV re irpòs K&XOV (h. e. per cola, seu membra sensurn integrum absolventia),

Kai ùvrurapaQeh

àXX-rjXais fierà

Kai avrijs

rfjs 'Eßpaioiv

s OeoSorimv fipfirjvevo-ev 6 'Ecpécrios,

Kal

6 White (Rev. Joseph) Letter to the Lord Bishop of r E. g. Hodius De Bibliorum Textibus, London, p. 11. p. 576; Montefalconius in Praeliminaribits, p. 4J; e recentioribus autem De Wette in Einleitung in d. A. T.

'AKvXas à

TIovrtKês.

8 Justin. M. in Dial. c. Tryphone, pp. 139, 163, § 40. 0 Vid. C. A. Credner in Beiträge sur 169, ed. Maran. 10 Vid. Einleitung in d. bibl. Schriften, T. II, p. 198. B,ud. Anger Be Onkelo etc. Partie. I, p. 9.

referai

PROLEGOMENA IN H E X A P L A

III.

De Aquilae

versionis

ORIGENIS.

XIX

scopo.

Aquilani, propter illatam sibi ab Ecclesiae praefectis contumeliam, in fidei Christianae invidiam et Judaismi patrocinium versionem suam concinnasse, generalis est scriptorum ecclesiasticorum sententia. Epiplianius affirmat eum ad interpretandum se contulisse, OVK òp6à

Xoyitr/xcp xfiTicra/xevoi, ¿XX' o-rrais Siacrrpt-^rr) TLVCL TWV prjTwv, ivcrKrftyas Trj TS>V of? ipp.r\vua, iva. r à 7repì Xpta-rou kv rais ypaipcus /IEFJ.APTVPI]/iéva àXXa>s ÌKSOKTU.11 A b Hieronymo appellatur Judaeus.12 Eum Judaicam mentem habuisse testatur Bar Hebraeus.13 Theodoretus Ka-Kovpyiav ejus in vertendo "ró? per Itrxypòs Swaros reprehendit.14 Certuni est quavis de causa versionem ejus solam ex Graecis, ne LXXvirali quidem excepta, a scriptoribus Talmudicis laudari. Sed fatendum est, probationes quae ad liane malae fidei accusationem tuendam proferuntur, et per se leviores esse, et contrariis argumentis validissimis impugnari posse. Origenes versionem ejus a Judaeis non Hebraizantibus ceteris praeponi affirmat, non ut partibus eoram faventem, sed ut diligentissime factam, et S. Scripturae sensum accuratissime exponentem.15 Etiam Hieronymus, qui alicubi Aquilani quasi Christianae religioni infensum carpere videtur, in Epistola X X X I I ad Marcellam egregium de sinceritate ejus testimonium dedit. Sic enim ille, quod paucis scripserat, se excusat : " Jampridem cum voluminibus Hebraeorum editionem Aquilae confero, ne quid forsitan propter odium Christi synagoga mutaverit ; et, ut amicae menti fatear, quae ad nostrani fidem pertineant roborandam plura reperio."16 Sed operae pretium erit, loca quae Aquila ob Christianismi odium in alium sensuin detorsisse putabatur, singulatim expendere.

1. Gen. ii. 18.

Aquilae versio est: TroiijcrcB/iee aÙTcpfior/Bòv6i}re (pro ^"^¡T1, purgate vos, Jesai. lii. 11) derivavit. Ejusdem generis sunt TWOVTOVV (pro , cervices fregit) a revàv (Tjy, cervix); naXaidTovv (pro HSa, pahnis gestavit) a mzXotiorijs (nDQ, palrrius) ; 6vp (pro , protexil) a dvptòv clypeus) ; X^iotiaSl^uv (pro EWT, lapidavit) a x w « 5 . lapis; àfymiivov (pro leprosum) ab ¿17 (V33, lepra) ; IRPACNAFEATÌTU et IRPAMOCADAI (pro a irpao-La (rffilV, areola). 4. Nec voces tantum et idiotismos, verum etiam syllabas et literas in vertendo exprimere sibi proposuit hie interpres. Hue referendus est usus enclitici Se pro locali Hebraeorum, cujus specimen unum et alteram olim edidimus;32 nunc autem copiam exemplorum ex orimi versionis Aquilinae parte ad manum habemus. Talia sunt OÌKÓVSÌ (rUTS) Gen. xii. 9 . xliii. 2 4 . Exod. xxviii. 2 6 . Psal. lxvii. 7 ; V&TOVSe ( n a 3 2 n ) Gen. xii. 9 ; 'QfeipSe ( i T V D Ì N ) 3 Reg. xxii. 4 9 ; livp^v7]vSe (nT'p) 4 Eeg. xvi. 9 ; XeayirerpiavSe ( i i r P n S ) Psal. lxvii. 7 ; etiam àpyr^Ùiv&t ( H Q " I j P ) Ezech. viii. 16. Aquilae curiosae infelicitatis sunt locutiones ràrò àpxv^" Gen. ii. 8; eis dirò ¡laKpóOev (pìrnoS) et eh ¿irò -qjicpmv ("WaV) 4 Reg. xix. 2 5 ; etiam àirévvoia (rtSÌIS) Psal. cxxxviii. 20. 5. Hic non praetermittendus est Aquilae usus, quo voces Hebraicas quasi in duas partes ———— ^ 28

P r o accusativo hic illic sive e x s c r u p u l o interpretis,

31

a d D e u t . vii. 13. H o s . ii. 2 2 .

F o r m a m v e r b o r u m tor-

sive e x errore s e r i b a r u m , d a t i v u s l'operi tur ; e. g . L e v . viii.

b a r a m in —IIC.TLCC'V N o s t r o v a l d e i n deìiciis fuisse constat.

IO. Jesai. X X X Ì X , 2. xii. 7 ; s e d AIV

Talia

non tur

concoquimus.

crip Sri

u Koupàs-, quasi ex et ; pro (PsaL Ixxii. 21) 7rvp Kairvi^ép-cvov, h. e. ^ pro n s a n n , in ludibrium (Exod. XXXii. 25) ds &voy.a pvnov, h . e. ¡IMS DE&»; pro f a s c i a pectoralis (Jesai. iii. 24) cingulum •exsultationis; pro E ^ n r t n , terrores (Eccles. xii. 5) rpófiù> TpoyLri interpres innuere voluisset, melius esse omnino non vovere, quod R Meiri dogma fuit, repugnante altera schola. Porro ut probabile fiat, Symmachum Talmudistam Graecam linguam probe calluisse, adducitur dictum ejus quoddam philologicum : p n 117^27 p ^ l ï ï p;nt3I3 OVi2?, h. e. rerpáyvov~\ significai quatuor ángulos habens, rpíywv \rpíyœyovj tres, Síyeov [!] duo. Cum vero in iis quae de Symmacho Talmudista narrantur, de Bibliis Hebraeis ab eo in linguam Graecam conversis altum silentium sit, nolumus in talibus argutiis diutius immorali.

TT.

Utrurn Symmachus

an Theodotio versionem suam prius

ediderit.

Epiphanius, ut vidimus, Symmachum sub Severo imperatore versionem suam emisisse tradit. Deinde pergit : " Post hunc, tantillo elapso tempore (/cœrà 1róSas iv t h ° c est, imperante Commodo secundo, qui post antedictum Commodum Lucium Aurelium X I I I annis imperavit, Theodotio quidam Ponticus etc." 6 Sed hic immanis error est. Nam nullum Commodum imperatorem exstitisse praeter L. Aurelium, qui ante Severum, interpositis paucorum mensium imperatoribus Pertinace et Didio Juliano, per X I I I annos regnavit, omnibus notum est. Quin et ipse Epiphanius non multo post imperatorum seriem repetens, haec habet : " Post Antoninum Pium regnavit M. Aurelius Antoninus, qui et Yerus, annis X I X . Post hunc Commodus alius imperai annis X I I I , cujus tempore floruisse diximus Theodotionem, qui quartana interpretationem edidit. Commodum hunc excipit Pertinax alius, et imperai menses sex. Huic succedit Severus alius cum Antonino filio, annis X V I I I . Mortuo Severo succedit Antoninus [Cara,calla] ; " , de Symmacho prorsus silens. Epiphanii de duplici Commodo hallucinationem haud improbabiliter inde repetit Montefalconius, quod ei penitus insederai falsa opinio, Theodotionem, quem sub Commodo floruisse ex veterum, fortasse ipsius Origenis, auctoritate noverai, Symmacho posteriorem fuisse. Utut sit, caecum ducem secutus est Auctor Epistolae versioni Harethi praepositae, cujus expositio haec est: " Interpretatio tertia erat versio Symmachi, qui e Samaritanorum doctis erat, vixitque inter Judaeos ; fuitque hoc tempore Severi regis, post Aquilam annis circiter L. Interpretatio quarta, versio Theodotionis Marcionistae, qui Sinopensis etiam erat, floruitque tempore Commodi secundi regis, idque post Symmachum annis prope X." 8 Errorem correxit (qui tarnen ab Epiphanio sua se 5 Vid. Jüdische Zeitschrift für Wissenschaft und Lebern,, De Mens, et Pond. 17 (Opp. T. H, p. 172). 6 Epiphan. 8 White (Key. Joseph), Letter etc. p. 11. Erster Jahrgang, Breslau, 1862, pp. 62-64.

7

Ibid. 18.

XXX

PROLEGOMENA I N H E X A P L A ORIGEN1S.

accepisse testatur) Auctor Chronici Alexandrini sive Pasehalis, qui postquam Theodotionis editionem in annum Commodi sextum conjecerat, ordine temporis procedens, Symmachi versionem anno Severi nono concinnatam esse affirmat. Quae cum ita sint, in hae duorum interpretum successione acquiescendum videtur ; non ut quo anno aut etiam quo regno versionem suam uterque ediderit ullis certis rationibus definiri possit, sed simpliciter Theodotione Symmachum tempore nescimus quantulo posteriorem fuisse. Hieronymi quidem dicto fortuito in Commentario ad Jesai lviii. 6, Symmachum in Theodotionis scita concedentem torquem posuisse, non multum tribuimus. Sed gravissimam esse Irenaei (qui Marci Aurelii et Commodi tempore, ac Severi quoque regni initio floruit) auctoritatem, qui de voce veavis adversus Judaeos disputans, Theodotionis et Aquilae, qui ita interpretati essent, non item Symmachi meminerit, etiam D. Petavius, qui contrariae opinioni favet, scilicet Symmachum ante Theodotionem vixisse, ingenue fatetur. III.

De Symmachi versionis fide.

Praeter crimen Judaismi, quod ei una cum duobus sodalibus ejus nimia leviter impingitur, Symmachum ab Epiphanio notatum vidimus, quasi in perversionem (Siaorpofòv) versionum Sacri Codicis a Samaritanis tunc temporis receptarum suam confecisset. Sed haec accusatio, quantum e reliquiis ejus adhuc ex stantibus conjici possit, omni praetextu destituta est. E contrario in Gen. v rationes ejus chronologicae cum tcxtu et versione Samaxitanorum, quales nos manu terimus, contra supputationem LXXviralem concordant. Praeterea nostro interpreti a nonnemine objicitur, tanti ei fuisse a LXX discedere, ut etiam a S. Seripturae consuetudine deseiscere non dubitarit, ut illos imperitiae nomine insimularet.9 Cui respondemus, neminem Hebraei archetypi sensum fidoliter exprimere posse, nisi versioni L X X Seniorum, vetustate quantumvis venerabili, innumeris locis valere jubeat ; id quod Hieronymi esemplo demonstrate, qui tum in Commentariis suis interpretationem LXXviralem acerrimis criminationibus insectatur, tum in versione Latina a se elaborata, ut mos declarabimus, prae ceteris omnibus interpretibus Symmachum ducem ac magistrum sibi proposuit.

IV.

De Symmachi interprets stylo.

Hieronymus in prooemio ad Chronicon Eusebianum trium interpretum, quoad stylum sive vertendi methodum, comparationem instituit his verbis : " Quamobrem Aquila et Symmachus et Theodotion incitati, diversum paene opus in eodem opere prodiderunt ; alio nitente verbum de verbo exprimere, alio sensum potius sequi, tertio non multum a veteribus discrepare."10 Idem passim in scriptis suis Symmachum laudat, quasi ceteris manifestius et apertius vertentem; talemque interpretem qui non solet verborum KaKo^Xiav, sed intelligentiae ordinem sequi.11 E recentioribus Criticis instar omnium est Yalckenaerii elogium, qui eum 8

Vid. Agellium ad Psal. lxv. 15.

10

Hieron. Opp. T . V I I I , p. 35 ed. Migne.

11

Hieron. Opp. T . V I , p. 258.

P R O L E G O M E N A I N H E X A P L A ORTGENIS.

xxxi

quasi Graecorum interpr dum, Antiqui Foederis castigatissimum praedicat. 12 Nec longe a scopo aberrat Montefalconius, cujus scrinia hie compilare non gravabimur : " Interpretatio Symmaclii clarissima et elegantissima omnium est. Res ille, u t plurimum, apte ac dilucide exprimit, non verba singula scrupulose referre s t u d e t . . . Hebraismos raro seetatur ; summopere curasse videtur, ne quidpiam in Graeca serie poneret, quod Graecum lectorem Hebraice ignarum offendere posset." 13 Haec de Symmachi stylo in universum sufficiant: nunc de singulis ejus characteribus, cum L X X et Aquila comparatione facta, paulo fusius agamus. 14 1. Constructiones Hebraeas, per copulas membratim concisas, Symmachus ad rotundiorem Graeci sermonis structuram participiorum ope accommodat. Exempla sint : Exod. v. 7 : O'. TTopeviaöacraii

Kaì (rvvayaytTOxrav.

2 . àiripyójitvoi

4 R e g . L 2 : O ' . Sevre

KaXafidaOtaarav.

Kai

kni-

2 . à-mXQóvTti nvßerrße. Psal. xxvi. 2 : O'. tjtrOévrjaav Kai tirecav. 2 . o-tpaXévTts iirttrov. Cant. v. 6 : 'A. tKXwev, TraprjXßev. 2 . ¿Trovtvo-as iraprjXQtiv. Participii absoluti (quod dicitur) in tali accommodatione egregius est usus. Sic Job. xxxiv. 2 9 : 0 . Kaì airòs •ftcrvyia.v Trapéli, Kai TIS KCCTaSiKdaerai ; 2 . avrov SI rjptfiiav SiSóvros ris KaraKpivtt; Psal. X X v i i . I : O ' . ftijiroTe ¿rjTrjcraTt.

Trapa Kaì Sfiomötjcrofiai

K. T. é.

2 . f x f j fjev)(d KaTaßrjvai fie (2. KaTtvtx^tvTos fiov) eis Siaipdopdv. 1 Reg. xxii. 8 : O ' . tv T& Siaöttrdai TOI> vi6v fiov Staó^KTjv. 2 . awriGt/iévov TOV vlov fiov. Ezech. i. 19 : O'. tv TS> t£aipuv rà ¿Sa. 2 . èrraipofiéveov

TO>V ¿ÓKOV.

2. Pro duobus verbis Hebraeis constructionem elegantiorem per verbum et adverbium frequentai Noster. E.g. Psal. xxxii. 3 : 'A. ayaßvvaTt ifrdXaTt. 2 . ÈMFIEXZS ijfdXaTf. Gen. iv. 2 : (Y. Kaì 7rpocré6rjK€ TtKtìv. 2 . Kaì TTÓXIV tTtKtv. Psal. xl. 9 : 'A. ov irpov ®s kv •norm Stav. 1 : Et vidi, et ecce ! volumen 2 . ìnrepfidxoficu KuOd-rrtp o-trXov.

H i c non praetereunda eat lex a Symmacho sibi imposita, ut e fiata Sacri Scriptoria, quae notioni Dei àvOpwroTradovs favere, a u t maj estati divinae ullo modo repugnare videantur, in versione sua variis artificiis mitiget. Sic Psal. xliii. 2 4 : O'. ìvart ìmvo?y, Kvpm. 2 . ÌVUTÌ m viTvmv ££, SéTra>v. Psal. lxxvii. 36 : Et lactaverunt eurn ( D e u m ) ore eorum. Sic in Hebraeo ; cum vero Deus ab hominibus fraude circumveniri non possit, Symmachus durius d i c t u m pia circumlocutione emollit, v e r t e n s : tcaì v. Deniqtie hue pertinere videtur locus insignis Gen. i. 27, de homine ad imaginem Dei creato ; ubi dogmaticis stiis praejudiciis nimium tribuens, Noster omnes sanae interpret a tionis leges pro nihilo habuit. 15

9. Sed etiam ubi nulla intererat dogmatices quaestio, Syrnmachum in paraphrastae partes aliquando delapsum esse negari non potest. Nii.il moramur verba ad sensum loci pleniorem efficiendum d e suo a s s u m p t a ; u t Psal. xxx. 20 : O'. (o) h-pv\j/a; (2. tKpvfas ànótì(Tov) TOÌS (pofiav/iévots ere. 1/6TO els 6RJPIA. 2.

PsaL Ivi. 5 : O'. kKOip-q&Tjv.

2 . evOapcrZv ¿Kot/iijdtjv.

Jesai. xlvi. I : O'. tyé-

et similia. Non carpimus circumlocutiones quae ad elegantiam Graecì sermonis p e r t i n e n t ; u t Psal. liv. 15: 'A. IYXVKDVAFITV ÀIRÓPP^ROV (TiD). 2 . ÌKOivoXoyoifit8A yXvKttav òpiXtav. Eccles. vii. 30 : O'. tgrfTrjaav Xoyio-/xoòy TTOXXOVÌ, 2 . irepttipyàa-avro TroXvTrpayfioavvrjv. Sed nullas liujusmodi excusationes admittere videntur loca quae nunc ÈYSVERÒ

GWOIS

'¿KSOTO. ;

i n d i c a b i m u s : Gen. xviii. 2 5 : Nonne judex totius terrae faciei justumf 2 . ó iravra avQpamov ànaiTÒiv SiKaimrpayetv, ¿Kpkcas ¡ir] TroiTjirgs TOVTO. 4 Reg. xxi. 16: O'. («oy 0$ tTrXr/a-t TT]V 'ItpauvaXrip.) arójia. eli ctr&jia, 2 . tótnrep àyyniov a\pi crrófiaros. J o b . xxi. 13 : Et in momento ad infernum descendunU 2 . Kaì RA^ÉW? avorroi Kal àfiao-dvio-toi eìs OLSTJV KaripyQVTai. Psal. xli. 4 : O'.kyevrjtìrj rà SaKpva fiov èfiol apro? (2. coy apros avvTageais ¡JLOV). Jerem. x l i 5 : O'. ec'y OÌKOV Kvptov. 2 . €i? OÌKOV KvpCov eicréti ¿vra Kaì iXTTL^ójiivov. Egech. xvi. 31 : O'. ovvdyovaa. ¡ujui,TA.. 2 . iv àfcioTTunia (honeste) o-wdyovou putrómpuaTa. Yidendurn t a m e n ne forte in uno e t altero liorum

exemplorum verba scboliastae a u t enarratoris versioni interpretis nostri male adhaeserint; id quod in tribus aliis locis (Exod. xv. 11. Thren. iii. 46, 47. Ezech. xvi. 45) accidisse vix dubium esse potest. *

10. Vocabula Hebraea Graeeis elementis scripta parcissime admittit Noster 1 3 ; immo con— " Cf. Geiger Symmachus etc. p. 40 aqq.

16

Esempla

fere sola sunt: ¿Ppìx Geu. sii. 4 3 ; ìjiàv Jesai. xxxiii. 3 ;

àpo-cìti Jerem. xix. 2 ; póparov Psal. oiii. 17. Cant. Cant. i. 17 ; ya05api)voì, ^Sapij^oi etc. Dan. i i i 3 2 ; i;Sà8 Jerem.xlviii. 3 3 ;

xxxiv

PROLEGOMENA IN H E X A P L A

ORIGENIS.

trariam culpam, modo sit culpa, in eum contulerit aliquis; videlicet quod propria nomina, quae sine translatione relinquenda erant, in Graece efferendo se torserit. Sic pro Ada (Gen. iii. 21) Zomyovos ; p r o 'IeSSeSi (2 R e g . xii. 25) 'Ayairr/rhs pòv (Gen. ii. 8), nunc (irapaSeurov) rrjs

Kvpiov; p r o 'E8) Anon, x Reg. xv. 32. &aßkX Lev. xviii. 23. xx. 12. dpaßa Job. xxxix. 6. Jesai. xli. 19. Jerem. xxxix. 4,5. 0a8aàp Jesai. xli. 19. Ix. 13. &ps Jesai. xvii. 9. ßapvtis, chrysolithus Ezech. x. 9. dpcrel8 ' A . 2. G. Jerem. xix. 3. 6feßovXa6&8 (íi>) Job. xxxvii. 12. dcrtSà Job. xxxix. 13. O'. 0. Jerem. viii. 7. &zvvii> Jesai. xliii. 30. á(¡¡ÍK (li/) Ezech. xxvii. I6. Bepa/pw i Reg. xix. 13. àyl Job. viii. 11. ia/ielv O'. 0 . Gen. xxxvi. 34. ßaneXXijö 4 Reg. iv. 43. ¿iiaTa), xoifJiaPi'Lfl (O'- izpùs)I n hujusmodi autem nominibus e propria lingua in alienam transferendis, interpreti etiam eruditissimo nonnihil difficultatis occurrere solet, quam vel conjectura probabili resolvere, vel ipsam vocem peregrinala ponendo quasi vi perrumpere eogitur. Si posterior via Theodotioni placuisse videatur, non ideo ceteris indoctior vel indiligentior habendus est (nam eum antecessorum euorum versionibus uti nil prohibebat), sed t a n t u m scrupulosior quam operis sui instituto fortasse conveniret. Quando vero vocabuli transferendi significatio non ita obscura erat, qua excusatione ab imperitiae culpa Noster liberandus sit non videmus. Exempli gratia : Lev. vii. 18, ubi prò Hebraeo !~PrP TIÌIS L X X satis bene ¡iiacrfid htniv, Aq. ànófiXtjTov tarai, alii àpybv Ìtrrai verterant, nil opus erat vocem feyyoùx quasi non satis clarae explicationis retinere.

xlii

P R O L E G O M E N A I N H E X A P L A ORIGENIS.

Rursus Lev. xiii. 6 vox -^D^PPj scabies, a ceteris varie vertitur a-rißacria, igavdSoo-is, tjcßpao-pa, ixtpujia, quarurn versionum quaelibet a Nostro arripienda erat, potius quam ßaa-^akd nullo sensu ponendum. Postremo Lev. xviii. 23 pro foedum soelus, ceteri omnes eodem sensu liwapòv, àtreipTjfiivov, äpprjTov verterunt, Theodotio sine causa BaßiX conservavit. In contrariarli tamen partem non dissimulandum est, aliquot in locis, praesertim in Regurn libris, ubi L X X vocabulum Hebraeum àvepfirivzvTov reliquerunt, Nostrum Graecum proprium posuisse; e.g. I Reg. xxiv. 3: cVp^Ü n « -

O'. O-aSSaiéfi (sic).

O ' . TOV yeSSoép.

0. TOV trvcrTpipiiaTos.

ßoXwv ßovvov.

2 R e g . x v i i . 1 9 : O ' . àpaipa>8.

9 . r&v ircrpmv TWV èXdtfxoy.

2 R e g . ii. 1 2 : O ' . Ìk Mavaè/t eh Yaßawv. ö . itctXaöas.

x R e g . XXX. 8 : O . Ik napE/i-

4 R e g . x v i . 1 7 : O ' . al ¡it\a>va>0.

0 . rà inrotTTripiypaTa.

Duplicis Theodotionis editionis, si excipias lectionem suspectam Ezech. i. 4, et Hieronymi locum aperte vitiosum, quem in Hexaplis ad Jerem. xxix. 17 citavimus, nullum omnino reperitur indicium.

CAPUT

Y.

DE EDITIONIBtTS ANONYMIS. I. De Quinta, Sexta et Séptima.

II. De Quinta editione.

I.

I I I . De Sexta editione.

I V . De Séptima editions.

De Quinta, Sexta et Séptima.

Quo tempore et quibus auctoribus versiones Quinta, Sexta et Séptima adornatae fuerint, nihil probabile ne eonjectando quidem afferri potest. De his tribus editionibus Eusebius auctor est, Origenem praeter tritas Aquilae, Symmacbi et Theodotionis duas alias antea incognitas e latebris eruisse; 1 in Psalmis vero etiam septimam simili casu inventam adhibuisse. Epiphanius et qui eum secuti sunt (inter quos est Auctor Epistolae versioni Harethi praemissae) Quintam et Sextam tantum memorant, de Séptima prorsus silentes.2 Eusebio accedit 1 Euseb. Hist. Eceles. VI, 16 : Kat rutas EREpas irapà ras éTrecrrj¡iqvaro} ¿>s apa TT¡V ftèv evpoi èv rrj irpòs *A.KTÌCÙ NtKO?róX«, 2 Epiphan. De MeilS. et Kcrnjfictgevfiévas ¿pfiijveías ivaXkárrovo-a?, rr¡V 'AKVXOV ¿cal 2VFITrjv de ev erepa réna rocwSf. ftá)(ov ko\ Geo&mWo?, as ovk otfì* o$ ev di (Orígenes) tt¡S rbv 7ráXat Xav&ávovcras xpóvov ets V ép/irjvivrcèv ègéSaiKev 'AicvXas Sì Kaì QeoSoTÌa>Ì/ ÌVOUTLOV YJYOAOVV èirlppivov Sì 2t//i/ia)(os."6 Sic ille, anno X7°5 opere Montefalconiano nondum edito. Nunc quid in quoque libro nostrae Hexaplorum editioni contulerit iste interpres recensendum. In Pentateucbo igitur nullus commentator Graecus aut Quintam aut Sextam nominavit; sed prioris editionis vestigia, tenuiora quidem sed genuina, videas in Hexaplis nostris ad Gen. vi. 3 (in Addendis ad Genesim). xxxiv. 15. x x x v . 19. Lev. xi. 31. In libro Regum I V , quem Heptaplarem fuisse constat, lectiones rijs E ' I

Xpovtrus

raly

npo

(pTjVas, TijV ¡liav

(TTot^Ftou TtDff

avrav

Ttcrtrapaiv

7rspjmjv

¿ivapaacv^

rijs TCtprTTqs rou apidpbv,

Kal

Ttjv

per

avTrjv

ro

¿KoXoiidaa invypalj/as Kal

¿nla0ccra.

8¡.a

rod

drjXoja-as TO ovofia'

(tvw-

TrepnTov ¿xrav-

I J R l y p a ^ a s TO TTJ? eKrrjs

(0])p. T. XI, p. 17 4) - TeXftm^travror 8e 2evjjpov StaSe^crai T7j" avrov \vrV O' hexaplari in universum. I I . De Asteriseorum, Obelorum etc. forma et valore. I I I . De Lemnisco et Hypolemniseo. IV. De regulis, quas in textu LXXvirali reformando Orígenes sibi praescripserit. A P P E N D I X I. De obeli pictura ( to ) Yersionis Syro-hexaplaris peculiari. A P P E N D I X I I . Yersionis Syro-hexaplaris Notitia generalis.

I.

De editione, T&V O' hexaplari

in

universum.

Collectis undique quotquot ferebantur versionibus Y. T. Graecis, et una cum vulgari L X X interpretum editione per columnas parallelas (quae dicuntur) quo facilius inter se comp a r e n t e dispositis, praemissis quoque, in Hexaplis saltern, duabus paginis Hebraicis, ex hoc tarn operoso incepto exoriebatur opus, quod ad rectam oraculorum divinorum intelligentiam maximum momentum haberet, et vere Hexaplorum titulo ornaretur. Sed hoc Adamantio nostro non satisfecit. U t Hieronymi verba nostra faciamus, " Orígenes non solum exemplaria composuit quatuor editionum, e regione singula verba describens, ut unus dissentiens statim ceteris inter se consentientibus arguatur; sed, quod majoris audaciae est, in editione LXX ''EßpatKas rrpáras Keijiévas, fiera ravrai Se rrjv rov 'htetìKa rera-rijs Ôéaeaj?, oirep rr¡v rá£iv tariv' dXX' 'Qptyéwjî, uv86yfiévyv, [teff rjii Kal rrjv rov Xvtupá^ov, ejretra ~T]l' [xevos rtùp "ft,rrjv fjeffrtúv eis oft ejeSotrtv ¿Kpißrj eívai, p.év SirXasv kvravOa rrapayyeXia r f j rrjs r ¡laXiara paifra>8ia ¿Keianrai Kara rovi iraXaiovs• 3>&e yàp òfteXigovrai, acrì, rà roiavra tir-q perà Kaì à ypóvov tri ¡tiKpòv irpotr8e)(6/j.evo$

—

— Tt)y ~

kXiriSa

è/iris

rrji

KOiXtas

cra>rrjpias àSìves

— KCÙV KaStjcrai

Kaì

ptav ;

SiavvKreptvav

TTpacrSey^o/iévri

ròv

ISoò

7T&VOI, OV?

ijXiov

yàp eli

afflpios, rróre

T]pévr}

'Iva

rò

¿Korriaca

fivri/ióirvvov fiera

Kaì

àiiairavaa>p.a.i

Xdrpis rS>v

dirò

poyßmv

r f j s y f j s , vloì

>j,

kv roti

èStdtraro

iratrtiaXon

els

ima

fiotrrpv-

rot^ov

- i , c o Kal

TOÒS

ròv

¡uà ¡7 Scuri'pa £vyfj rmv O' nei/iena, ov prjv iv rà 'Efipaiica.

a 24. xiv. 1. xvi. 14. Vid. Hex. ad Jud. xv. 18. xvi. ai. Etiam in lectionibus interprets Samaritani, quae in Hexviii. 2, 12, 30. xx. 21. xxi. 11. Usua improprius aste- braeo non feruntur, margini suo illinendis, Noster inter risei pro obelo Tel lemnisco probari potest e scholio in asteriscum et formam obeli peculiarem ( ) fiuctuat. Hex. ad I Reg. XV. 4 2 : Taira fJ.é\pt TOKal KaraxXijpovrat, év 3 Loca Built Cap, XV. 18. xvi. 1 4 , 2 1 . xvi li. 2, 12. XX. 2 1 .

fwvj] «irai rjj ÌKÒótret ©eoSoriavos, Stò ytrrepitrTai avrà, ¿ts ¿v

xxi. I I .

PROLEGOMENA IN IIEXAPLA OPJGENIS.

lxvi

vave