Opera, Pars IV, 1: Epistulae 1-55

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XXXI

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina XXXI

AVRELII AVGVSTINI OPERA PARS IV, i

TURNHOUT BR.EPOLSS3 PUBLISHERS 2004

SANCTI

AVRELLI AVGVSTINI EPISTVLAE I - LV

cura et studio Kl. D. DAUR

TURNHOUT BREPOLSÖ PUBLISHERS 2004

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina in ABBATIA SANCTI PETRI STEENBRVGENSI a reuerendissimo Domino Eligio DEKKERS fundata nunc sub auspiciis Vniuersitatum UNIVERSITEIT ANTWERPEN - UFSIA VRIJE UNIVERSITEIT BRÜSSEL UNIVERSITEIT GENT KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN edita

editionibus curanais praesunt Fernand BOSSIER Rita BEYERS Georges DECLERCQ Luc DE CONINCK Albert DEROLEZ Jean GOOSSENS Mathijs LAMBERIGTS Paul TOMBEUR Marc VAN UYTFANGHE Paul VERDEYEN parandis operam dant Roland DEMEULENAERE Luc JOCQUÉ Roel VANDER PLAETSE Christine VANDE VEIRE

This book has been printed on paper according to the prevailing ISO-NORMS. © 2004 BREPOLSffiPUBLISHERS (Turnhout - Belgium)

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher.

VORWORT Die neue Edition der Briefe Augustins, deren erster Doppel band jetzt vorliegt, wurde vor etwa ю Jahren von Dom DEKKERS angeregt und durch die finanzielle Hilfe der DEUTSCHEN FOR SCHUNGSGEMEINSCHAFT möglich gemacht. Der DFG sowie Dom DEKKERS und der Redaktion des COR PUS CHRISTIANORUM gilt mein aufrichtiger Dank, besonders Herrn R. DEMEULENAERE / Brügge, der die Arbeit dort betreut hat und Pater Thomas - Eric SCHOCKAERT O.S.B. (Abtei St. Pe ter Steenbrugge), der das mühevolle Lesen und Überwachen der Korrekturen übernommen hat. Auch von anderer Seite habe ich in reichem Maß Hilfe erfah ren. Vom Anfang der Arbeit an bis zur Fertigstellung des Manu skripts stand mir Frau Dr. Almut MUTZENBECHER/ Hamburg in allen Fragen, die Text und Überlieferung betrafen, regelmäßig mit vielfachen Anregungen zur Seite. Ihr für den großen Anteil zu danken, den sie an dem Entstehen dieses Bandes hat, ist mir ein besonderes Bedüfnis. Weiterhin halfen mir bei der Lösung einzelner den Text betref fender Probleme Herr Prof. Dr. Peter HERMANN / Hamburg, Herr Dr. Manfred FLIEGER / München, Herr Prof. Dr. Alfons FÜRST / Münster, Herr Prof. Dr Hartmut ERBSE / Tübingen, Herr Prof. DE CONINCK / Brügge, von Herrn B. COPPIETERS / Brügge erhielt ich bisher unveröffentlichte Beda-Varianten und schließlich gab Herr Prof. Dr. Ulrich WICKERT / Berlin mehrfach bei der emendatio entscheidende Hinweise für den Text. Nicht zuletzt muß ich den Damen und Herren der verschiede nen Bibliotheken dafür danken, daß sie auf meine Fragen und Wünsche immer bereitwillig und umfassend eingegangen sind. Wenn eine zu Recht gerühmte Textausgabe, wie die der Briefe Augustins, die seinerzeit A. GOLDBACHER in den Jahren von 1895-1923 im CSEL vorgelegt hat, durch eine neue ersetzt oder verbessert und ergänzt werden soll, so hat der Autor dieser neuen Ausgabe in besonderem Maße Veranlassung, Gründe da für darzulegen. Es sei also die Bewunderung für die grundlegende Arbeit Gold bachers noch einmal ausdrücklich betont. Wer die CSEL-Ausgabe benutzt, weiß die Gründlichkeit Goldbachers bei der recensio, die meist treffende und sparsame emendatio und vieles Andere

VI

VORWORT

bis hin zur ausführlichen praefatio und den indices zu schätzen. Goldbacher hatte ein breites Fundament gelegt, vielleicht an manchen Stellen zu breit, wie kritisch angemerkt wurde, doch ist das verständlich, wenn man sich klarmacht, wie begrenzt die Kenntnis von der Textüberlieferung war, als er sich an die Arbeit machte. Es lag für mich nahe, bei der Erarbeitung einer neuen Ausgabe auf dem Fundament, das Goldbacher gelegt hatte, weiterzuarbei ten. Betrachtet man das Material, wird man Goldbachers Aus wahlkriterien, nach denen z.B. die ältesten Zeugen als die für die Textgestaltung wertvollsten Zeugen bezeichnet werden, nicht unbedingt folgen können. Die Zahl der Handschriften, die her angezogen wurde, war verständlicherweise groß, doch hatten, nachdem die Verwandtschaft unter ihnen geklärt war, nicht alle mit ihren Varianten im kritischen Apparat genannt werden müs sen. So hätten z.B. bei epist. 28 von den 17 genannten Handschrif ten 9 ausgereicht, ähnlich auch bei epist 73 mit 19 Handschriften, gegenüber ю wirklich nur benötigten Zeugen. Dies und die Er wähnung von Textvarianten bei einzelnen Handschriften, sowie von Orthographica und Korrekturen, die für die Textgestaltung und die Beurteilung der Überlieferung ohne Bedeutung sind, be lasten den Apparat unnötig und erschweren die Benutzung. Un bequem für den Leser ist es auch, daß dieselben Siglen nicht im mer dieselben Handschriften bezeichnen, zu Mißverständnissen muß im Druck des Apparates die stellenweise unklare Zuord nung der Siglen zu den Varianten führen. Die vorliegende Ausgabe soll also die Lesbarkeit von Text und Apparat durch Vereinfachung, Eindeutigkeit im Druck und das Fortlassen unwesentlicher Angaben erreichen. Auch eine der Satz melodie folgende Interpunktion soll diesem Ziel dienen. Zu Konjekturen am Text gehört, daß ich Goldbacher bei seiner An nahme von Textlücken in epist. 22,2; 61,1; 79,1 nicht folgen konn te; verbessert werden mußte der Brief 26, bei dem offensicht lich drei ursprünglich einzelne Briefe zu einem frühen Zeitpunkt der Überlieferung zu einem Brief zusammengefaßt wurden, was Goldbacher und anderen entgangen war. In der Reihe der indirekten Zeugen waren die retractationes und Prosper zu ergänzen, außerdem konnten die jüngsten Ergeb nisse der Arbeit an der Beda-Überlieferung einbezogen werden, dazu kamen Ergänzungen und Verbesserungen bei Zitaten. Kor rekturen erforderte nach den Forschungen von O. PERLER und anderen auch die Datierung einzelner Briefe. Die Daten habe ich den Briefen nach DIVJAKS Liste im AL vorangestellt.

VORWORT

VII

Schließlich lag es nahe, die von J. DIVJAK aufgefundenen und dem Briefcorpus Augustins zugeordneten Briefe einzufügen. Das ist in den vorliegenden Bänden (Briefe 1-1oo) mit dem Brief 27*, der hier die Bezeichnung 22 A hat, geschehen. Hamburg, im März 2002

EINLEITUNG I. Zum Bestand der Briefsammlung (1). Im Unterschied zu Augustins in sich geschlossenen Werken hat die Sammlung seiner Briefe keinen festumrissenen Bestand. Ihr Ausgangspunkt ist die Bibliothek von Hippo. Hier ließ Augustin Abschriften von seinen Briefen aufbewahren. Das geht daraus hervor, daß er für die beabsichtigte Fortsetzung der Retractationes bereits einen großen Teil der Briefe durchgesehen hatte (2), als er wegen der Auseinandersetzung mit Julianus von Eclanum diesen Plan fallen lassen mußte. Diese Briefe waren in ei nem Katalog seiner Werke verzeichnet, der nach libri, epistulae und vermutlich auch sermones eingeteilt war. Bezüglich der Briefe war er nicht vollständig; denn nach Augustins eigenen Worten fehlte dort Brief 148, obwohl er in der Bibliothek vorhan den war (3). Diesen Katalog hat Possidius für das Indiculum von Augustins Werken benutzt, das er seiner Vita S Augustini ange fügt hat. Dort sind die Schriften nicht wie im Katalog von Hippo nach literarischen Genera, sondern nach inhaltlichen, d.h. nach polemischen und nicht-polemischen Kriterien eingeteilt. In 9 ver schiedenen Rubriken sind hier 259 nur durch die Namen von Au gustins Adressaten gekennzeichnete Briefe aufgeführt. Nicht zu allen von ihnen findet sich eine Entsprechung unter den uns be kannten Briefen, andererseits fehlen in der Aufzählung einige der uns erhaltenen Episteln. Auch die an ihn gerichteten Briefe muß Augustin aufbewahrt haben. Wie könnte er sonst in einem Brief an Hieronymus nicht nur dessen gerade zu beantworten den Brief, sondern auch aus weiter zurückliegenden Briefen zi tieren? (4) Schon zu Augustins Lebzeiten wurden einzelne von ihm ver sandte Briefe abgeschrieben (5). Früh müssen auch kleine Brief sammlungen verbreitet gewesen sein. Darauf lassen Zitate und Paraphrasen aus Briefen Augustins in Werken verschiedener

(1) Vgl. GOLDBACHER, Praefatio, S.v-c ; LIETZMANN; DIVJAK, Struktur(г) cfr epist. 224,г; reír.epilogus. (3) cfr reír.2,41 (67): Inueni etiam in quodam nostro codice ... quoddam cотmonitorium... (= epist. 148), quod in opusculorum meorum indiculo nec inter libros nec inter epistulas est notatum. (4) cfr epist. 82 mit Zitaten aus epist. 68, 72, 75, 81. (5) z. B. waren Abschriften der von Augustin an Hieronymus gerichteten epist. 40 zu diesem vor den Brief selbst gelangt; vgi.epist.6S, 1.6-8; 73, 1.3-7.

X

EINLEITUNG

Autoren schließen (1). Der Umfang dieser Sammlungen läßt sich nicht bestimmen. Möglicherweise enthielten sie mehr Briefe, als die Autoren benutzt haben, oder es lag ihnen mehr als nur eine Sammlung vor. Bald nach Augustins Tode hat Vincent von Lérin in Gallien 3 seiner Briefe verwendet (2), Prosper 9 (3); zu Anfang des 6.Jh's Fulgentius in Afrika 6 Briefe (4) und Eugipp in Südita lien 17 (5); um 700 Beda in England 17 (6). Die drei ältesten erhaltenen Sammlungen stammen aus dem 6. bis zur Wende des 7. zum 8. Jh.: mit 4 Briefen in dem cod.Torino G.V.26 s.VP aus Bobbio, mit 5 in dem cod. Pal.lat.21o s.VI/VII aus Lorsch, und mit 17 in dem cod. Paris. lat.n641 s.VII/VIII aus Luxeuil, deren erste Hälfte sich in der Sammlung Ch erhalten hat (7). Hier stehen neben Briefen von Augustin selbst auch solche seiner Korrespondenten. Von 800 an werden die Sammlungen größer. Bei denen aus dem 9. bis l0.Jh unterscheidet Lietzmann, auf Goldbacher fußend, vier Typen, die sich mit geringfügigen Abwandlungen in Anordnung und Bestand in vielen Handschrif ten des 9. bis 11. Jh's finden: die größte und am weitesten ver breitete ist die Sammlung M mit 129 Briefen; es folgen С mit 92, P mit 43 und L mit 21 Briefen. Von Goldbacher und Lietzmann nicht beachtet worden ist eine weitere Sammlung mit 34 Briefen im cod. Paris. Bibl.Nat.Lat.12212,s. IX aus Corbie, hier mit Cor bezeich net, die sich dem Anschein nach erst vom 12.Jh an verbreitet hat. Spezielle Sammlungen der Korrespondenz zwischen Augustin und Hieronymus kommen hinzu (8). Vom 12.Jh an werden die Sammlungen immer umfangreicher. Einige von ihnen umfassen weit über 200 Briefe. In den Ausgaben setzt sich diese Tendenz zur Erweiterung fort. In immer größerem Rahmen suchten die Herausgeber nach unentdeckten Handschriften. Die erste Edition der Briefe Augustins (von Amerbach) erschien 1493 in Basel (9) und enthielt aus der

(1) Zusammengestellt nach den Indices der bereits im CC SL erschiene nen Werke. (2) epist. 137.187.205. (3) epist. 11.22.31.38.137.138.186.187.194. - Um die Mitte des sjh's zitierte Arnobius iun. in Rom aus einem einzigen Brief von Augustin (epist. 177). Ob er nur diesen kannte, oder ob er ihn einer Sammlung entnommen hat, läßt sich nicht sagen. (4) epist. 92. 166.187. 190. 2O2A. 205. (5) epist. 54.55. 98. 102. 120. 140. 149. 157. 167. 187. 190. 199. 202A. 205. 213. 215. 265. (6) epist. 28.55.56.82.98.102.120.139.147.167.169.185.190.197.199.205.265. (7) vgl. LIETZMANN, S. 360. (8) vgl. LIETZMANN, S.361-362.

(9) sie wurde für diese Ausgabe herangezogen ( a ).

EINLEITUNG

XI

Gruppe 1-1oo die Briefe 3-7, 9-10, 14-28, 30-36, 38-41, 43, 44, 46-49, 51-55, 58, 60, 66-68, 71-78, 80-82, 86-92, 93, 96, lo0. Die Reihenfolge in der Editio princeps ist im wesentlichen die der Sammlung M, nur wenig verändert und ergänzt. Die folgenden Ausgaben ha ben diese Reihenfolge mit weiteren Ergänzungen beibehalten. Erst die Mauriner haben eine völlige Neuordnung der Briefe vor genommen. Nach der Ausgabe des Amerbach erschien 1528 die des Eras mus von Rotterdam, in der er non mediocri cura den Text kor rigiert und die Reihenfolge der Briefe leicht verändert hat. 1569 folgte eine erweiterte Ausgabe, in der nun auch die Briefe 1,2,13,56,57,61-65,69,70,83-85 zu finden sind. In dieser Fassung lag den Löwener Theologen die Sammlung der Briefe vor. Sie vervollständigten sie durch Handschriften, die sie vor allem in belgischen Bibliotheken fanden. Auch sie unter zogen sich der Mühe des Kollationierens und Korrigierens und gaben 1576 in Antwerpen eine weiter ergänzte Neuausgabe her aus: innerhalb der ersten 100 Briefe kamen nun die Briefe 8, n, 12, 50, 79, 94, 95 hinzu. Erst loo Jahre später, 1679-1700, edierten die Benediktiner von St.Maur in Paris eine neue Ausgabe von Augustins Briefen (1), die sich von den bisherigen grundsätzlich unterschied und für die nächsten 200 Jahre Grundlage für alle Studien an den Briefen werden sollte. Wenn auch die Arbeit der Mauriner am Text einer Kritik nicht immer standhielt, so war doch das Aufspüren weite rer Handschriften und Briefe ( 29,37,42,45) sehr verdienstvoll. Fer ner bezogen sie als erste auch Geleitbriefe, die zusammen mit den zugehörigen Werken überliefert sind, in den Bestand ihrer Ausgabe mit ein. Diese enthält nun Brief 1-270, - tatsächlich 272 Briefe, da epist.2tinus drei verschiedenen Briefen zusammengesetzt ist. Und nicht zuletzt gaben die Mauriner die bisherige Reihenfolge der Briefe auf und führten eine chronologische Anordnung mit An gabe von Jahreszahlen ein. Sie orientiert sich grob an den Le bensdaten Augustins und den historischen Ereignissen und be steht aus 4 Teilen: Die Zeit vor dem Bischofsamt 386-395; als Bischof in Hippo, der erste Abschnitt 396-410, der zweite Ab schnitt 411-430; der 4.Teil enthält Briefe, die zeitlich oder sachlich nicht in dieses Raster passen.

(1) s. PL 33, 1841

XII

EINLEITUNG

Die jüngste, oben bereits genannte kritische Ausgabe, die von Goldbacher, ist um 7 Briefe vermehrt (1). Eine Sammlung mit 31 weiteren bis dahin unbekannten Briefen hat vor 20 Jahren Divjak in französischen Handschriften entdeckt (2). Im ganzen sind uns heute also 310 Briefe bekannt. Davon sind 253 Augustins eigene Briefe, inbegriffen 13 in der Inscriptio nicht ihm oder nicht ihm allein zugeschriebene, und 57 an ihn gerichtete, inbegriffen 10, deren Adressat zwar nicht Augustin oder nicht allein Augustin ist, die jedoch inhaltlich zur augustinischen Korrespondenz gehören (3). II. Die Überlieferung des Textes (4). 1. Die direkten Zeugen. Für Brief 1 bis IDO (5) habe ich aus einer größeren Anzahl fol gende 106 Handschriften geprüft, davon 83 ganz, und 17 teilweise kollationiert, für die 5 Handschriften der beiden Geleitbriefe habe ich die Editionen der zugehörigen Werke verglichen (6): 88* Arras, Bibl.mun. 949 (339), s.XI, benutzt für ep.93; GOLDB. Praef., S.XLV. (7)

(1) Diese sind bei GOLDBACHER durch den Zusatz des Buchstabens A zu der Zahl des jeweils vorangehenden Briefes in die chronologische Folge ein geordnet. Epist. 2I5A steht in der Präfatio auf S.XCIII. (2) Augustinus, Epistolae ex duobus codicibus nuper in lucem prolatae, ed.J.DIVJAK, CSEL 88. (3) Verlorengegangen sind viele der von Augustin seit seiner Bekehrung geschriebenen Briefe. Vgl. dazu die nicht indentiflzierbaren Briefbezeich nungen bei Poss. Indic.; die Lücken in der Korrespondenz zwischen Augus tin und Paulinus von Nola (vgl. LIETZMANN, S.365-368 und P.COURCELLE, Les confessions de s.Augustin dans la tradition littéraire, antécédents et pos térité, Paris 1963, S.601-607); und zwischen Augustin und Hieronymus (vgl. LIETZMANN S.375-378; DIVJAK, CSEL 88, S.LXI). (4) Abschnitt II betrifft allein die Briefe 1-1oo. (5) epist. 1-1oo sind in Wirklichkeit 104 Briefe: zu den 100 Briefen der Mauriner kommen epist. 26,2 und 26,3 (s. dazu unten S. XXIII) sowie die zuerst von GOLDBACHER edierte epist.^A und die von DIVJAK aufgefundene und als 27* edierte epist. 22A. (6) Bezeichnet durch folgende Zeichen hinter dem Sigel: *, vollständig kollationiert; °, teilweise kollationiert und ausgewählte Varianten geprüft; *, Hss.der Geleitbriefe (7) Die Seitenangabe bezieht sich auf die Haupstelle.

EINLEITUNG 18*

XIII

Bamberg, Staatsbibl. ms.Patr.n (B.III.8), s.XI/XII, (M) (1), benutzt für epp. 3.16. 17. 21. 23-28. 30-35. 38-41.43. 44. 46. 47.49. 51-53.58.66-68.71-78.80-82.87-92.93.96-98.100; Hs.Überl. 5,2, S.58.

27° _ ms Patrio (B.III.25), s.XII, Hs.Überl. 5,2, S.63. 12°

Bern, Bürgerbibl. 93, s.IX, ( Hier.- Korr. K). Hs.Überl. 9,2, S.60.

104* Boulogne-sur-Mer, Bibl.mun.45, S-X, angelsächs.Minuskel, benutzt für ep-79; GOLDB. Praef., S.LXXII. 43*

— 47, s.XII, angelsächs.Minuskel, benutzt für epp. 54.55; GOLDB. Praef., S.XXXVII.

47* — 58, s.IX, angelsächs.Minuskel, benutzt für ep.55; GOLDB. Praef., S.XXXV. 1c1* Brügge, Stadsbibl. 119, s.XII, benutzt für ep.79; CC SL 46 , S.267. 57*

Cambridge, Gonville and Caius College cod.1o8 (177), s.XIII, (M), benutzt für epp. 41. 82. 92. 93; Нs.Überl.г,г, S.61.

74*

Cambridge, Univ.Libr.add. 3479 (Cheltenham Phillipps 2173), s.IX med.,(Ch), Schriftheimat: Ostfrankreich, benutzt für epp. 24. 25. 27. 30. 31.42. 45. 92A. 94; GOLDB. Praef., S.XXIX f.; Hs.Überl. 2,2, S.46.

69* Cassino, Bibl.dell'Abbazia cod.16 L, s.XI, (C), benev. Schrift, benutzt für epp. 5-9. n. 12. 24. 25. 26(1). 27. 30-32. 50. 93. 94. 96. 97.100; GOLDB. Praef., S.XIX -XXIII; Hs.Überl. 1,2, S.37. (1) Enthält eine Handschrift die angegebene Sammlung nicht vollständig, so wird sie dieser dennoch zugeordnet, sofern die Reihenfolge der Briefe übereinstimmt.

XIV

EINLEITUNG

83*

— cod.232 J, s.XI, (M), benutzt für epp. 26(2). 26(3). 31. 55. 90. 91; GOLDB. Praef., S.XLVII f.; Hs.Überl. 1,г S.49. .

48*

Darmstadt, Hess. Landes- u. Hochschulbibl. ms. 519, s. XIII/ XIV, benutzt für ep.36; Hs.Überl. 5,2, S.127.

49* — ms. 524, s.XII, benutzt für ep.36; Hs.Überl. 5,2 S. 128. 53°

— ms. 1991, s. XII, (L), Schriftheimat: Bredelar; Hs.Überl-5,г, S.134.

105* Douai, Bibl.mun..275, s.X, benutzt für ep.79; CC SL 46, S.266 f. 107° Durham, Cathedral. Libr. cod. В. П. ю, s.XI ex., (Hier. -Korr. K); Hs.Überl. 2,2, 5.104. 19*

— cod. B. II. 21 (Mynors 34), s.XI ex., (M+L), benutzt für epp. 3-7. 9. 10.14. 15. 33.100; Hs.Überl. г,г, S.106 f.

70* Einsiedeln, Stiftsbibl.130, s.XI, (Hier.-Korr.H), benutzt für epp. 39. 40. 67. 68. 72-75. 81.82; GOLDB. Praef., S.LIII f. Hs.Überl. 9, 2, S.80. 24*

Escorial, Real Bibl.a. II.3, s.X, (Hier.-Korr.H), benutzt für epp. 73. 74.78. 81.82; GOLDB. Praef., S.LIV-LVI, Hs.Überl. 4, S.187.

78*

— . &. I.14, s.VIII/IX, visigoth.Schrift, (Hier.-Korr.H), benutzt für epp. 39. 40. 67. 68. 71-75. 81.82; GOLDB. Praef., S.LIV-LVI; Hs.Überl. 4, S.196.

87*

Firenze, Bibl.Med. Laur.S.Marco 637, s.XI, benutzt für ep.93; GOLDB. Praef., S.XLVIH; Hs.Überl.1,г, S.1o6 f .

EINLEITUNG 9*

XV

Frankfurt/M., Stadt- und Universitätsbibl., ms.Barth 1n, s.XII ex./XIII, Schriftheimat: Frankreich(P), benutzt für epp. 7-9; Hs.Überl. 5,2, S.166 f.

67* Karlsruhe, Bad. Landesbibl. cod.Aug.perg.LII, s. IX, (Hier. -.Korr.H). Schriftheimat: Reichenau, benutzt für epp. 81.82; GOLDB. Praef., S.LIII f.; Hs.Überl.'), г, S.209 f. 7°

— cod. Aug.perg.CV, s.VIII/IX, Schriftheimat: Reichenau; Hs.Überl.Aug.1), г, S.211.

62* Köln, Diözesanbibl. cod. Dom. 35, s.VIII/IX, (Hier.-Korr.K), Schriftheimat: Salzburg o. Salzburger Gegend, benutzt für ep.39; GOLDB. Praef., S.LIII; Hs.Überl. 5,2, S.234 f. 63* — cod.Dom.60, s. IX med., (Hier.-Korr.K), Schriftheimat: Corbie, benutzt für epp. 28. 39. 40. 67. 68.71-75; GOLDB. Praef., S.LII; Hs.Überl.^г, S.235. IQ*

Laon, Bibl.mun.134, s. IX, (L), benutzt für epp. 1.2.4-10.13-15.18-20; GOLDB. Praef., S.XXXIII f.

99* Leningrad/ St. Petersburg, Publ.Bibl. ms. Q.v.I.3, perg., a.397/ 426, ältere Unziale, Schriftheimat: Afrika, benutzt für ep.37; CC SL 44, S..XXXVI f. 51*

London, Brit.Libr.Add. 43460 (Cheltenham, Phillipps 12261), s.VIII ex., vorkarol. Minuskel, Schriftheimat: Norditalien,benutzt für ep 29; GOLDB. Praef., S.XXXII; Hs.Überl.г,г, S.161 f.

84* — Harl. 3107, s.XIII, benutzt für epp. 56.61-65.69.70.83-85; GOLDB. Praef., S.XXIII f., Hs.Überl. 2,2, S.180.

XVI 16*

EINLEITUNG — Royal 5 D VI, s.XII, benutzt für epp. 3-7. 9.10. 14-20. 24.26.33-35. 38. 41. 43. 44.46. 47-49, 51-53-58-66.76.77.81.82.87-91.93.96.97.99.1oo;. GOLDB. Praef., S.XIV. XXXIV; Hs.Überl.г,г, S.194.

131* Marseille, Bibl. mun. 209, s.XV, benutzt für ep.22A, Etud.Aug.46B, Introd. S.12 (Divjak) 97* Milano, Bibl.Ambros.cod.R. 42 sup., s.X/XI, benutzt für ep.37; CC SL 44, S. XXXVIII f.; Hs.Überl. 1,2, S.156 f.. 1*

München, Bayer.Staatsbibl. Clm 6266, s.X, (M), benutzt für epp. 3.16. 17. 21. 23-28. 30-35. 38-41.43. 44. 46. 47.49. 51-53.58.66-68.71-78.81.82.87-89.90-92.93.96-100; GOLDB. Praef., S. XI-XVI; Hs.Überl.^,г, p.316.

29* Napoli, Bibl.Nazionale, Fondo Princ.cod.già Vienn. lat. 2, s.VIII, (ehem.Wien , Österr.Nationalbibl.16), irische Minus kel, Palimpsest, Schriftheimat: Bobbio, . benutzt für ep. 37; GOLDB. Praef., S .LXVI (Vindobon.322); CC SL 44, S.XLVI.; Hs.Überl.1,г, S.180. 44*

Orléans, Bibl.mun. M 169, s.VI/VII, Unziale, benutzt für ep.54; GOLDB. Praef., S.XXX.

96* Oxford, Bodl. Libr. ms.Bodl.632, s.XI, Schriftheimat: vermutlich Frankreich, benutzt für ep.37; GOLDB. Praef. S.LXVI; CC SL 44, S.XXXIX f.; Hs.Überl. 2,2, S.242. 28*

— Laud. misc. 133, s. IX in., Schriftheimat: Lorsch, benutzt für epp. 1.18.19. 20; GOLDB. Praef., S.XXXIV f.; Hs.Überl. 2,2, S.271.

65°

— Laud. misc. 252, s.IX med., (Hier.-Korr.H); GOLDB. Praef., S.LIII; Hs.Überl.г,г, S.275 f.

EINLEITUNG 77*

Paris, Bibl.Nat. lat 989, s.X, benutzt für epp. 25,27; GOLDB. Praef., S.LIX.

90* — lat. 1453, s.X, benutzt für ep.65; GOLDB. Praef.,S.XLlll. 94° — lat. 1798, s.XII, GOLDB. Praef., S.XLIX. 58*

— lat.1868, s.IX, (Hier-.Korr.P1), benutzt für epp. 28.40.67.68.71.72; GOLDB. Praef., S.U.

52*

— lat.1928, s.XII, benutzt für ep. 4; GOLDB. Praef., S.XII.

37*

— lat. 1929, s.XIII, benutzt für epp. 1.2. 13-15; GOLDB. Praef., S.XXIII.

25*

— lat.1958, s.XI, (P), benutzt für epp. 41. 48. 60. 86; GOLDB. Praef., S.XVI f.

1oo* — lat. 2033, s.XII/XIII, frühgot.Minuskel, benutzt für ep.37; CC SL 44, S.XLI. 40* — lat. 2035, s.IX, benutzt für epp. 54.55; GOLDB. Praef., S.XXXVI. 41*

— lat. 2092, s.XII, benutzt für epp. 54.55. 98; GOLDB. Praef., S.XXXVI f.

76* — lat. 2103, s.XII, benutzt für ep.55; GOLDB. Praef., S.LXX. 46* — lat. 2151, s.XI, benutzt für ep-54; GOLDB. Praef., S.XXXVII.

XVII

XVIII

EINLEITUNG

89*

— lat. 2715, s.XII, benutzt für ep.47; GOLDB. Praef. S.XLVIII..

36*

— lat. 2983, s.XII, benutzt für epp. 1.18-20; GOLDB, Praef., S.XXXIV.

73*

— lat. 11641, s.VII/VIII ', (Ch, №.9-14) (1), benutzt für epp. 24.27. 31. 42. 45. 94; GOLDB. Praef., S.XXVIII-XXX.

59*

— lat. 12163, s.IX, (Hier.-Korr.P1) benutzt für epp. 81.82; GOLDB. Praef., S.LII.

8*

— lat.12193, s.IX, (P), benutzt für epp. 21. 23.41. 60. 78. 86. 92; GOLDB. Praef., S.XVI-XIX.

33*

— lat. 12207, s.IX, benutzt für ep.36; GOLDB. Praef., S.XXXVII.

15*

— lat.12210, s.X, (L), benutzt für epp. 1.2.4-10.13-15.18-20; GOLDB. Praef., S.XXXIII f.

II*

lat.I22I2, s.IX,

Schriftheimat: Corbie, benutzt für epp. 56. 57. 59. 61-65. 69. 70. 83-85; GOLDB. Praef., S.LXIX. 26*

— lat.I2226, s.IX, (P),

benutzt für epp. 21-23.41.48. 60. 78. 86. 92; GOLDB. Praef., S.XVI f. 61*

— lat.13047, s.IX, (Hier.-Korr.K), benutzt für epp. 28.40. 71. 72. 75; GOLDB. Praef., S.LII.

(1) E.A. LÖWE, Codices Latini Antiquiores 5, №.614, Oxford 1950.

EINLEITUNG 35*

XIX

— lat. 14480, s.XII, benutzt für epp. 22. 26; GOLDB. Praef., S.XII.

130* — lat.16861, s. XII, (M) benutzt für ep.22A; Etud.Aug.46B; Introd. S.n (Divjak). 71*

— nouv.acq.lat.445, s.IX/X, benutzt für epp. 16.17; GOLDB. Praef., S.XLI.

5*

— nouv.acq. lat. 1443, s.IX/X, (M), benutzt für epp. 3.21. 23. 26 (1). 33. 38. 41.46. 47. 58. 77. 78. 80. 92.96-100; GOLDB. Praef., S. XV f.

22*

— nouv.acq. lat. 1444, s.XI, (M), benutzt für epp. 3.26.34-36.38.43.44.49.51-53.58.66. 76.77.87-91.93.96.97.100; GOLDB. Praef., S.XII. XIV.

32*

— nouv.acq. lat. 1448, s. IX, benutzt für ep.36; GOLDB. Praef., S.XXXI.

92*

— nouv.acq. lat. 1449, s.IX/X, benutzt für ep. 98; GOLDB. Prae/, S.XLIII.

14*

— nouv.acq. lat. 1672, s. IX, (C, №.50-92), benutzt für epp. 5-9. n. 12. 21. 22. 36.50. 78. 94.95. 98; GOLDB., Praef., S. XIX-XXII.

106* Rouen, Bibl. mun..470, s.XII, benutzt für ep.79; CC SL 46, S.267. 21*

Saint-Omer, Bibl. mun.76, s.X/XI, (M), benutzt für epp. 3.16.17. 21. 23-28. 30-35. 38-41. 43. 44.46. 47. 49. 51-53.58.66-68.71-78.80-82.87-93.96-100; GOLDB. Praef., S.XI-XIV.

42*

— 311, s.XI/XII, benutzt für ep.54; GOLDB. Praef., S.XXXVI.

XX

EINLEITUNG

6*

Salisbury, Cathedral Libr. cod.61, s.XII in., benutzt für ep. 36; Нв.Überl.г,г, S.316.

13°

Salzburg, Erzabtei St. Peter ms.a X 28, s.XI, (M) Hs.Überl. 6,г, S.241.

20* — ms. a X 29, s. IX in., (M), benutzt für epp. 3.34.35.38.43.44.46.47.49.51-53.58.66.76.77. 87-91.100;. GOLDB. Praef., S.XI-XIV; Hs.Überl.. 6,2, S.241. 95*

St.Gallen, Stiftsbibl.29, s.IX in., benutzt für ep.37; GOLDB. Praef., S.LXVI; Hs.Überl.. 9,2, S.44.

93° - 139, s.XI, (P); GOLDB. Praef., S.XVII; Hs.Überl.. 9,2, S.124. 66° — 159, s.X, (Hier.-Korr.K) Schriftheimat: St.Gallen (Ekkehardus IV); GOLDB. Praef., S.LIII; Hs.Überl. .9,2, S.132. 3*

- 174, s.IX, (P), Schriftheimat: St.Gallen (Ekkehardus IV), benutzt für epp. 21, 22, 41,48, 60,78, 86, 92; GOLDB. Praef., S.XVI-XVIII; Hs.Überl.. 9, 2, S.134.

45* — 190, s.VIII/IX, frgm., benutzt für ep.54; GOLDB. Praef., S.XXXVII; Hs.Überl.. 9, 2, S.139. 108° Stuttgart, Württ. Landesbibl. cod.theol.2°, 207, s.XI/XII, Hs.Überl.^, S.465. 23* — cod.theol 4°, 222, s.XII, (P), benutzt für ep.22; Hs.Überl. 5,2, S.468. 72° Torino, Bibl.Naz.Universit.cod. F.II.2O, s.XII, Schriftheimat: Bobbio; Hs.Überl. .1,2, S.246. 85*

Troyes, Bibl.mun.40, tom.VIII, s.XII, Schriftheimat: Clairvaux, benutzt für epp. 56. 57. 59. 61-65. 69. 70. 83-85; GOLDB. Praef., S.XXIV f.

EINLEITUNG

XXI

34°

— 414, s.XII; GOLDB. Praef., S.XXXVII.

68*

Città del Vaticano, Vat.lat. 341, s.IX/X, (Hier. -Korr. K), benutzt für epp. 28. 39. 40. 67. 68. 71-75; GOLDB. Praef., S.LII; Hs.Überl. 1,2, S.251.

55°

— Vat.lat. 355, s.IX/X, beneventan. Schrift, (Hier. -Korr. K); GOLDB. Praef., S.LII; Hs. Überlieferung 1,2, S.252.

98*

— Vat.lat. 445, s.XV, benutzt für ep.37; GOLDB. Praef., S.LXVI; Hs. Überl.1,г, S.256 f.

86*

— Vat.lat. 494, s.XIII, benutzt für epp. 57. 59. 61-65. 70. 83-85; GOLDB. Praef., S.XXV; Hs.Überl. 1,2, S.266.

38*

— Vat.lat. 495, s.XV, benutzt für epp. 1.2. 4.11-15. 50. 56. 57. 59. 62-65. 69. 83-85. 94.95: GOLDB. Praef., S.XXV-XXVII; Hs.Überl.1,г, S.267.

39*

— Vat.lat. 499, s.XV, benutzt für epp. 1.2.4.11-15.50.56.57.59.61-65.69.83-85.94.95; GOLDB. Praef., S.XXV-XXVII; Hs.Überl.. 1,2, S.268.

56*

— Vat.lat.3834, s.IX1, (P), Schriftheimat: südfranzösisch, benutzt für ep.92; GOLDB. Praef., S.XVI f.; Hs.Überl.1,г, S.278 f.

81°

— Vat.lat.5762, s.X, (Hier.-Korr.K), Schriftheimat: Bobbio; GOLDB. Praef., S.LII; Hs.Überl.1,г, S.286.

102° — Chig.A.VII.2n, s.XIV; Hs.Überl.1,г, S. 345 f. 31*

— Palat.lat.209, s.IX', (P), Schriftheimat: französisch, benutzt für epp. 22.23.48.60.86; GOLDB. Praef., S.XVI. XVIII; Hs.Überl.1,г, S.324 f.

30*

— Palat.lat.210, s.VI/VII, Unziale, Schriftheimat: Lorsch, benutzt für ep.36; GOLDB. Praef. S.XXXI f.; Hs.Überl.1,г, S.325 f.

XXII

EINLEITUNG

54'

— Pal.lat. 2n, s.XI in, (M), benutzt für epp. 16.17.92.98; GOLDB. Praef., S.XLII f.; Hs.Überl.1,г, S.326 f. .

82°

— Reg.lat.286, s.IX, GOLDB. Praef., S.LVII; Handschr.Überl.1,г, S.340.

91*

— Reg.lat.331, membr., s.IX, benutzt für ep.98; GOLDB. Praef., S.XLII; Hs.Überl.1,г, S.341.

103° — Ross. Lat.259, a 1345, Hs.Überl.1,г, S.345 f64* Verona, Bibl. Capitolare cod.XVI.14, s.IX in., (Hier.-Korr.K), Schriftheimat: Verona, benutzt für epp. 28. 39. 40. 67. 68. 71-75; GOLDB. Praef., S.LIII; Hs.Überl.1,г, S.375. 80* — cod. XXXIII. 31, s.VIII, frgm., benutzt für ep. 73; GOLDB. Praef., S.LVII; Hs.Überl.1,г, S.376. 75*

Wien, Österr. Nationalbibl., lat.959, s.XIP, benutzt für epp. 32.80; Hs..Überl.6,г, S.336.

2*

Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibl. cod.Guelf.72 Weiss., s.IX in., (Hier.-Korr.H), benutzt für epp. 81.82; Hs. Über'l. 5,2, S.530.

4*

— cod.Guelf.73 Weiss., s.IX med., benutzt für epp. 25.27; Hs.Überl.^,г, S.530.

Bei der Auswahl dieser für die Edition herangezogenen Hand schriften waren vor allem Alter, Herkunft, besondere Merkmale der Überlieferung sowie Zugehörigkeit zu einer der folgenden vier Kategorien ausschlaggebend: a) Handschriften aus dem 9.-!!. Jh mit den oben genannten Sammlungen. Sie enthalten aus dem Briefwechsel mit verschiedenen Kor respondenten:

EINLEITUNG

XXIII

M С Ch

episi.24.25.27.30.31

MCP

epist.г1.jS

MC MP С Ch С P С L M

epí'sí.26(1).32.93.96.97.98.1oo epist. 23.41. 92 epist.94 epist. гг epi'sf.5.6.7.8.9 epist.). 16.17. 26(2). 26(3). 33. 34.35. 38.43. 44.46.47. 49.51. 52.53.58.66.76.77.80.87.88.89.90.91. 99 e£»«í.11.12.36.50.95 epí'sf.42.45.92A epí'sf. 56. 57. 59. 61.62. 63. 64. 65. 69. 70. 83. 84. 85 epí'sí.48.60.86 0515^.1.2.4.10.13.14.15.18.19.20,

С Ch Cor P L

aus der Korrepondenz mit Hieronymus: MCP' P1H K epísí.28.40.67.68.71.72.75 M С P1 H K episf.39.73.74 M P1 H eptsi.81.82. b) Handschriften des 12. bis 15. Jh's mit umfangreicheren Samm lungen. Diese setzen sich zusammen aus den Sammlungen des 9. bis n.Jh's, aufgesplittert oder en bloc. c) Handschriften, die nur einen oder wenige Briefe enthalten: Von einer solchen Handschrift als einziger ist epist. 29, von nur wenigen sind die auch als zwei Bücher tradierten epist. 54 und 55 (1) bezeugt. d) Handschriften von anderen augustinischen Werken. Darin sind der Geleitbrief epist.^j vor dem zugehörigen Ad Simplicianum de diuersis quaestionibus und die an einen Manichäer gerichtete epist.jy aus dem Anhang von De haeresibus überliefert. Handschriften der Kategorien a) und b) treten in den verschie densten Konstellationen als Zeugen der einzelnen Briefe auf. Dabei folgen die Handschriften einer bestimmten Sammlung für gewöhnlich einer Überlieferung, die sich von derjenigen der

(1) Siehe dazu S.XXIV.

XXIV

EINLEITUNG

anderen abhebt. Da aber immer wieder einzelne Handschriften aus der Überlieferung ihrer Sammlung ausscheren und sich einer anderen zugesellen (1), da außerdem Komtamination zwischen den verschiedenen Strängen der Überlieferung stattgefunden hat, ist eine allgemeingültige Bewertung der einzelnen Sammlungen nicht möglich. Immerhin erweist sich M häufig als ein den ande ren überlegener Zeuge. Handschriften der Kategorie c) tragen verschiedentlich zur Konstitution des Textes bei. Unterstützend treten sie bei zweige spaltener Überlieferung zu einem Zweig hinzu, wie z.B. in epist.-Lj die Handschrift 4 zu dem von der Sammlung Ch bezeug ten Zweig, der sich deutlich von dem anderen durch die Samm lungen M und С bezeugten unterscheidet; vgl. epist.гj, 42.47; 88; 147.147/148; 164.166. Allein die richtige Lesart bietet allen anderen Zeugen gegenüber die Handschrift 77 an folgenden Stellen: epist.ï1), 42, sed (от. cett.); 63 iuuenum fiuuenem cett.); - epist. гj, 36, afferens (afferentes cett.); 155 effecturum (affuturum cett.); ebenfalls die Handschrift 89: epist. 47, 25 rem (от. cett.), - und allein eine uaria lectio in der Handschrift 88: epist.yi, 771 albis palmisque (albisque / albis cett.) 2. Die indirekten Zeugen. Indirekte Zeugen von Brief 1 bis 100 sind nur für den Zeitraum bis 800 herangezogen worden, also etwa bis zum Einsetzen der direkten Überlieferung. Aus dem 5jh gibt es nur wenige kurze Exzerpte: zwei von Augustin selbst in den Retractationes, außer dem nur noch 4 in den Sententiae von Prosper. Im 6.Jh hat Eugipp 16 umfangreiche Exzerpte in seine Sammlung übernommen, um 700 Beda 8 Exzerpte in verschiedene Werke (2). Von diesen indirekten Zeugen trägt nur Augustin selbst an ei ner Stelle zur Klärung der Überlieferung bei, und zwar nicht in einem der beiden Exzerpte, sondern in der Erklärung, warum er epist. 54 und 55 als Bücher ansieht. Diese hat er in den Retractationes unter dem Titel Ad inquisitiones Ianuarii als ein aus zwei Büchern bestehendes Werk besprochen, obwohl er ausdrücklich vermerkt, daß das erste Buch, epist. 54, wegen seiner Inscriptio

(0 z.B. die Hs.5. Diese folgt, obwohl sie nur etwa ein Drittel des Bestan des der Sammlung M umfaßt, noch dazu in anderer Anordnung, im allgemei nen dennoch der Überlieferung dieser Sammlung, wie etwa in epist. 21. Jedoch in epist. 92 bezeugt sie die Überlieferung von P, und in epist.yS dieje nige von 41 und 91, zwei Handschriften der Kategorie c). (2) Die Stellenangaben siehe im Index Auctorum.

EINLEITUNG

XXV

ein Brief sei. Das zweite, epist.tf, hatte keine Inscriptio und galt ihm deshalb als Buch (1). Also entspricht die Überlieferung die ses Briefes ohne Inscriptio in der Handschrift 89 dem Original, resp. der in Hippo verwahrten Kopie, während sich die Inscrip tio in den übrigen Handschriften als späterer Zusatz erweist. Bei keinem der indirekten Zeugen findet sich eine direkt nicht über lieferte gute Lesart. Doch gewinnt bei gespaltener direkter Über lieferung eine der Varianten durch Hinzutreten eines solchen frü hen Zeugen erheblich an Gewicht. III. Zur neuen Ausgabe. Die Briefe sind in der von den Maurinern eingeführten und von Goldbacher übernommenen Reihenfolge angeordnet. Ihre Zäh lung ist die von Goldbachers Ausgabe, mit der einen Ausnahme, daß Brief 26, der aus einer Korrespondenz in drei Briefen zwi schen Augustin und Licentius besteht, jetzt mit XXVI (1), XXVI (2) und XXVI (3) bezeichnet wird. Zur Orientierung des Lesers sind zu der Zahl der einzelnen Briefe als Beigaben hinzugefügt: Die Entstehungszeit und ein Hinweis, wenn der Brief die Antwort auf einen in der Sammlung enthaltenen Brief ist oder wenn er durch einen erhaltenen Brief beantwortet wird. In einer Anmer kung ist bei den Briefwechseln Augustins mit Paulinus und mit Hieronymus die jeweilige Zählung in deren Werken angegeben. Bei der Entstehungszeit habe ich mich an die Angaben von Joh. Divjak gehalten, die in seinem Artikel 'Epistulae', AL, Vol. 2, Fasc. 5/6, S.893, im App.1, S.1027-1030 veröffentlich wurden (2). Zur weiteren Beschäftigung mit der Entstehungszeit der Briefe kann auf Perler (3), Goldbacher (4), die Mauriner-Ausgabe (5) und Mandouze (6) hingewiesen werden.

(1) retract. 2,20 (46): Libri duo quorum est titulus Ad inquisitiones Ianuarii ... Quorum librorum prior epistula est; habet quippe in capite, quis ad quem scribat. Sed ideo inter libros adnumeratur hoc opus, quoniam sequens qui nотina nostra non habet multo est prolixior, et in eo multo plura tractantur. Doch galt beim Schreiben epist.tf Augustin noch als Brief, wie aus dem letzten Satz hervorgeht: quoniam noui eandem ipsam caritatem tuam ... h a n c eр i s t u l a m multis daturam atque lecturam. (S.6o, 12-14). (2) DIVJAK, Art. 'Epistulae', Augustinus-Lexikon, Vol. 2, Fasc. 5/6, Basel 2OOI.

(3) (4) (5) (6)

PERLER, S.433-453. GOLDBACHER, Praef., S.12-30. PL.33, col. 13-32. MANDOUZE, Prosopographie

XXVI

EINLEITUNG

Am rechten Rand des Textes ¡st durch PL und G mit der ent sprechenden Kolumnen- bzw. Seitenzahl auf den Abdruck der Maurinerausgabe in der Patrologia Latina (1) und auf Goldba chers Ausgabe verwiesen. Fast alle Briefe beginnen mit einer inscriptio, welche die Na men von Empfänger und Absender enthält. Sie fehlt bei acht Briefen (2). Dort können wir die Namen jedoch der notatio epistulae entnehmen, d.h. der Charakterisierung des Briefes durch den Schreiber. Diese unterscheidet sich in der Form und Art der Angaben von der inscriptio. Einerseits fehlen dort die wohlabge wogenen Epitheta zu den Namen der Empfänger sowie Grußfor meln, andererseits finden sich nähere Bestimmungen, wie z.B. einmal die Zeitbestimmung de die natalis Leonti quondam episcopi hipponensium (epist.гy), ein andermal die Bezeichnung Augustins als episcopus catholicus (epist.66). Beide Angaben deu ten auf eine frühe Abfassung der notationes. Sie könnten sich also aus dem Index von Augustins Werken in der Bibliothek von Hippo herleiten. Wo weder eine inscriptio noch eine notatio vor handen ist, in epist.г6(.ï) und 26(3), konnte ich die Namen dem Wortlaut der Briefe entnehmen. Die inscriptiones dieser 9 Briefe gelten als Konjekturen. Die Einteilung des Textes nach Paragraphen habe ich von den Maurinern übernommen. Da sie zum Hinweis auf Textstellen ge nügt, habe ich auf die auch von Goldbacher noch angegebenen Kapitelzahlen verzichtet. Im Druck wurde darauf verzichtet, wie bei den Maurinern nicht jedoch bei GOLDBACHER, - durch Kursive die an Augus tin gerichteten Briefe von seinen eigenen abzuheben. Folglich wurden in allen Briefen, Augustins eigenen und den an ihn ge richteten, die wörtlichen Bibelzitate kursiv wiedergegeben. Alle anderen Zitate stehen im Normaldruck und werden durch Anführungszeichen kenntlich gemacht. Konjekturen ganzer Wörter stehen in spitzen Klammern. Konjekturen waren erforderlich. Etliche habe ich der Mauriner ausgabe entnommen. Dazu muß ich bemerken, daß ich solche Lesarten als Konjekturen ansehe, die einerseits in keiner der von mir benutzten Handschriften stehen, über deren Herkunft an dererseits die Mauriner keine Auskunft geben. Daß diese Voraus setzung nicht abwegig ist, zeigt eine Stelle in Brief 29, für den

(1) PL 33 (MIGNE), Paris 1841. (2) s. epf'sf. 16.17. 26(3). 29. 51. 66. 76. 79.

EINLEITUNG

XXVII

die Mauriner genau wie ich die einzige erhaltene Handschrift benutzt haben. Statt des dort überlieferten exeste (1), haben sie, ohne über die Herkunft dieses Wortes Auskunft zu geben, ein nostra in den Text gesetzt. Einige weitere Konjekturen sind dem Scharfsinn von Ulrich Wickert zu verdanken; der Rest stammt von mir. Die Anzahl der Konjekturen läßt auf einen gewissen Mangel der Überlieferung schließen. Trotzdem macht diese im großen und ganzen einen vertrauenerweckenden Eindruck, weil sie trotz der von Brief zu Brief oder von Briefgruppe zu Briefgruppe wechselnden Handschriften-Konstellationen eine bemerkens wert geringe Bandbreite an Varianten aufweist. Bei der Orthographie habe ich mich nach der in Lexika ge bräuchlichen Norm gerichtet. Die griechischen Wörter sind im Text in griechischen Buchstaben gedruckt, da sowohl Augustin als auch Hieronymus sie, der verworrenen Überlieferung dieser Wörter nach zu urteilen, so geschrieben haben müssen. Die spä teren Schreiber scheinen die lateinische Umschrift benutzt zu haben. Deshalb stehen im kritischen Apparat Lemma und Vari anten in lateinischer Umschrift. Bei der Orthographie der Eigen namen habe ich mich, soweit sie dort erfaßt sind, an die Prosopographie von Mandouze (2) gehalten. Bei der Interpunktion habe ich weder die Handschriften noch die Ausgaben berücksichtigt, sondern allein mit dem Ziel interpungiert, den Text verständlich zu machen und seinen rhetori schen Satzrhythmus hervorzuheben. Im Apparatus Fontium werden alle kursiv gedruckten wörtli chen Bibelzitate angeführt, die paraphrasierten Stellen mit dem Zusatz cfr versehen. Die Fülle der bloßen Anklänge, durch die Augustins Sprache geprägt ist, wird nicht vermerkt. Die synopti schen Evangelien werden nach Matthäus angegeben, sofern der Wortlaut des Zitats nicht auf ein anderes Evangelium weist. An dere Quellen werden nur dann angeführt, wenn Augustin aus drücklich einen Autor dafür angibt. Dabei handelt es sich sowohl um Werke anerkannter Autoritäten, wie z.B. die Briefe Cyprians, oder um anonyme Streitschriften, wie das prolixum opus, aus dem Augustin in epist. 36 viele wörtliche Zitate anführt, oder um Zitate aus voraufgehenden Briefen, teils vorhandenen, wie in der Korrespondenz mit Hieronymus, teils nicht erhaltenen von we niger berühmten Zeitgenossen.

(1) epist.29, 5 (2) MANDOUZE, passim.

XXVIII

EINLEITUNG

Im Apparatus Testium werden nur wörtliche Exzerpte aus Brief 1-1oo in Schriften bis zum 8.Jh. angeführt. Unter Traditio Textus stehen die für die Edition benutzten Handschriften, für die ich ihrer großen Menge wegen Zahlen be nutzen mußte. Für jeden Brief ein eigenes Stemma aufzustellen, war nicht möglich. Deshalb habe ich mich darauf beschränkt, sich abzeichnende Handschriften-Gruppen durch einen Schräg strich zwischen den Sigeln zu bezeichnen. Darauf folgen die in direkten Zeugen sowie die Ausgaben, von denen ich nur die wichtigsten herangezogen habe, die von Amerbach, von den Maurinern - kollationiert nach der Patrologia Latina - und die von Goldbacher. Der Apparatus criticus ist negativ abgefaßt. Ich habe ihn da Mauriner durch übersichtlich zu machen versucht, m - daß die Sigel der Handschriften zu den einzelnen Varianten nach den oben beschriebenen Gruppen angeführt werden, wodurch deren Wert für den Text klarer hervortritt, - daß unsinnige Fehler einzelner Handschriften oder kleinerer Gruppen nicht notiert werden, - daß orthographische Varianten fortgelassen sind, außer solche, die bei der Wahl unter Varianten beitragen können, und sol che von Eigennamen. Neben dem Lemma ist, falls es sich dabei um eine Konjektur handelt, deren Herkunft bezeichnet. Zu den Varianten sind au ßer den direkten Zeugen gegebenenfalls Quellen, indirekte Zeu gen und die Ausgaben hinzugefügt, auf deren Varianten mit u.l. GOLDB. verwiesen wird. Als weitere Varianten werden gelegentlich nur dort bezeugte Lesarten angeführt.

EINLEITUNG

XXIX

Ausgewählte Bibliographie (1). 1. Ausgaben (2). a) innerhalb von Gesamtausgaben. Aurelius Augustinus, Omnium operum tomus.. repurgatorum a mendis innumeris per Des.ERASMUM ROTERODAMUM, vol.1-1o, Basel 1528, vol. 2 epistolae. Aurelius Augustinus, Opera .... per theologos Louanienses... (her ausgegeben von Thomas GOZAEUS & Johannes MOLANUS), vol.1-1o, Antwerpen 1576, uol.2 epistolae. Aurelius Augustinus, Operum ....monachorum Ordinis S.Benedicti e Congregatione S. Mauri (herausgegeben von François DELFAU, Thomas BLAMPIN etc.), vol.1-1o, Paris (Muguet), 1679/ 1700, vol. 1-2 epistolae, 1684 ( = Patr.Lat.^, 001.13-1094, Paris 1841, repr. Turnhout 1982.). b) Einzelausgaben Diui Aurelii Augustini Hipponensis episcopi liber epistolarum uigilanti accuratissimoque studio emendatarum et impressarum, argumentorum quoque nouorum praenotatione succincte et dilu cide expositarum atque opera magistri Iohannis de AMERBACH ciuis Basiliensis perfectarum, Basel 1493. Aurelii Augustini epistulae, ed.A.GOLDBACHER, epist.1-^o, PragWien-Leipzig 1895; epist. 31-123, Prag-Wien-Leipzig 1898; epist.u^184A, Wien-Leipzig 1904; epist. 185-гj0, Wien-Leipzig 1905; Praefatio, Indices, Wien-Leipzig 1923 (CSEL 34,1. 34,2. 44.57.58). rec. W.KROLL, Berliner Philolog.Wochenschrift, 1899, p. 718; 1905, p.447; 1913, p.1035; J.MARTIN, Gnomon 1926, p. 274 ss. Aurelii Augustini epistulae ex duobus codicibus nuper in lucem prolatae per J. DIVJAK, Wien 1981 (CSEL 88). Bibl.August., Oeuvres de Saint Augustin, 46B , Lettres 1*-29*. Nouvelle édition du texte critique et introd. par J.DIVJAK, trad- et comm. par div. auteurs, Paris 1987.

(1) Die - mit Ausnahme der erstgenannten Gesamtausgaben - für diese Ausgabe herangezogenen Werke. (2) Es wurden nur die wichtigsten genannt.

XXX

EINLEITUNG

2. Übersetzungen. a) deutsche

Prosp.

Eug.

Aurelius Augustinus, Ausgewählte Briefe, aus dem Lat. übers. von A. HOFFMANN, г Bd., Kempten- München 1917, Bibl.der Kirchen väter 29.30. - Aurelius Augustinus, Briefe, ausgewählt und übers- von H. LESAAR, Paderborn 1929. - Ausgewählte Briefe, zusammengest.von H.J.DIESSNER, Leipzig 1966. - Augustinus Hieronymus, Epistulae mutuae, Briefwechsel, lat.deutsch, übersetzt und eingeleitet von A.FÜRST, Fontes Christiani Bd. 41/1.2, Brepols Turnhout 2002.

Beda b) englische Saint Augustine, Letters, vo\.\, 1-82; fol.II, 83-130; vol. III, 131-164; vol. IV, 164-203; vol.V, 204-270. Translated by Sister Wilfrid PAR Hs.Überl. SONS, New York 1951-1956, The Fathers of the Church, writings of St.Augustine 9-13. J.H.BAXTER, Selected letters, London 1953, 2.Aufl. c) französische Aurelius Augustinus, Lettres de Saint Augustin traduites en fran çais et précédées d'une introduction par M.POUJOULAT, vol. 1-4, Paris 1858. d) italienische

Clauis CCSL CSEL

S.Aurelius Augustinus, Le lettere, 1. epist. 1-123; Testo latino dall'edizione Maurina confrontato con il CSEL. Introd. di Michele PELLEGRINO. Trad. di T.ALIMONTI (1-30) e L.CARROZZI (31-123), note di L:CAROZZI, Roma 1969; Nuova Biblioteca Agostiniana 21. 2. epist. 124-184a Trad. e note di L.CAROZZI, Roma 1971; Nuova Biblioteca Agostiniana 22. 3. epist. 185-270. Trad- e note di L.CAROZZI, Roma 1974; Nuova Biblioteca Agostiniana 23. e) spanische

Struktur

Obras de San Augustin en edicion bilingüe, t.VIII. Cartas , 1-140 complet. Introducion y notas del padre L.CILLERUELO, Madrid 1967 (Biblioteca de Autores Cristianos 69); 141-187, Madrid 1972 (ВАС 99А); 188-270, Madrid 1972 (ВАС 99B).

EINLEITUNG

XXXI

Fransen

3. Indirekte Überlieferung.

Frede

Hieronymus, Epistulae ed.I.HILBERG, editio altera Wien 1996, CSEL 54-56.

Prend

A.WILMART, Operum SAugustini elenchus, a Possidio eiusdem discipulo Calamensi episcopo digestus, in Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, 149-233.

Lietzmann prosper Aquitanus, Liber sententiarum, ed. M. GASTALDO, CC SL 68A, Turnhout 1972. Eugippius, Excerpta ex operibus SAugustini, ed.P.KNOELL, CSEL 9, Wien 1885. Beda Venerabilis, Opera exegetica, °U/e D.HURST, CC SL IM, Turnhout, 1983.

ed.M.L.W.LAISTNER,

4. Weitere zu dieser Ausgabe herangezogene Literatur. Die Handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus, Bd.1-9, Österreichische Akad.der Wissensch.,Wien 1970-2001: Bd. 1,1 (Werkverzeichnis)-2 (Verzeichnis nach Biblio theken) Italien, 1970 (M.OBERLEITNER); Bd. 2, 1-2 (wie oben) Großbritannien und Irland, 1972 (F.RÖMER); Bd.3 (in 1 Band) PoPL MIGNE len, Dänemark, Finnland, Schweden, 1973 (F.RÖMER); Bd.4 (in 1 Band) Spanien und Portugal, 1974 (J-DIVJAK); Bd.5,1-2 (wie oben) Bundesrepublik Deutschland und Westberlin, 1979 (R. KURZ); Bd. 6,1-2 (wie oben) Österreich, 1993 (D.WEBER); Bd.7, 1-2 TscheVulg. chische Republik und Slowakische Republik (wie oben), 1997 (C.WEIDMANN); Bd. 8; 1-2 Belgien, Luxemburg und Nieder lande, 2000 (M.Th.WIESER); Bd.9, 1-2 Schweiz, 2001 (S.JANNER / R.JUROT) CAG

Clavis Patrum Latinorum, ed.DEKKERS, Eligius, editio tertia, Turnhout 1995.

AL

CC SL Corpus Cbristianorum, Series Latina, Turnhout 1953 ss. Corpus Ecclesiasticorum Latinorum, Wien 1866 ss. COURCELLE P., Les confessions de SAugustin dans la tradition littéraire, antécédents et postérité, Paris 1963. DIVJAK, J., Zur Struktur Augustinischer Briefkorpora, in Les let tres de Saint Augustin découvertes par Johannes Divjak Commu nications présentées au Colloque des 20 et 21 septembre 1932 (Études Augustiniennes, Série „Antiquité", 98), Paris 1983, 13-27.

XXXII

EINLEITUNG

FRANSEN, I., Description de la collection de Bede le Vénérable sur l'apôtre, in Revue Bénédictine 71,1961, 22-70.

FREDE, H.J., Kirchenschriftsteller, Verzeichnis und Sigel, 4.Aufl, Freiburg 1995; cfr. Aktualisierungsheft 1999, zu ep. 27. 36. 41. 54-55. FREND,W.H.C, The Donatist Church. A Movement of Protest in Late Roman North Africa, Oxford 1985 г.

LIETZMANN, H., Zur Entstehungsgeschichte der Briefsammlung Augustins, Sitzungsber.der Preuß.Akad. 1930,. phil.-hist.Klasse, 356-388. LOWE, E.A., Codices Latini Antiquiores, vol. 1-12, Oxford 19341971. MANDOUZE, A., Prosopographie de l'Afrique chrétienne I (a.303533), Paris 1982. MANDOUZE, A., Saint Augustin, L'aventure de la raison et de la grâce, Paris 1968.

MORGENSTERN, F., Die Briefpartner des Augustinus von Hippo, Bonner histor. Studien, Alte Geschichte Nr.n, Bochum 1993. PERLER.O., Les Voyages de Saint Augustin, Paris 1969. Patrologiae Series Latina, ed. MIGNE J.P., Paris 1844 ss. v. SODEN, H., Urkunden zur Entstehungsgeschichte des Donatis mus, Kleine Texte 122 ( Lietzmann), Bonn 1913.

Biblia Sacra iuxta uulgatam uersionem, rec.WEBER, Robertus, vol. 1-2, Stuttgart 1969. 5. Ausgewählte Bibliographien Corpus Augustinianum Gissense, a C.MAYER editum, CD ROM, Basel 1992 (Schwabe). Augustinus-Lexikon, J. DIVJAK, Art.„Epistulae„, vol. 2, fasc. 5/6, 894-1057, mit Bibliographie ib. 1046-1057, Basel 2001.

EINLEITUNG Epistulae l II III IV V VI VII VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI XXII XXIIA XXIII XXIV XXV XXVI XXVI XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI XXXII XXXIII XXXIV XXXV XXXVI XXXVII XXXVIII

Augustinus Hermogeniano — Zenobio — Nebridio — Nebridio Nebridius Augustino — Augustino Augustinus Nebridio Nebridius Augustino Augustinus Nebridio — Nebridio Nebridio Nebridio Nebridio Nebridio Romaniano Maximus Madaurensis Augustino Augustinus Maximo Madaurensi — Caelestino — Gaio — Antonino — Valerio — Aurelio Hieronymus Aurelio — Maximino Paulinus et Therasia Alypio — Augustino (1) Augustinus Licentio (2) Licentius Augustino (3) Augustinus Licentio — Paulino — Hieronymo — Alypio Paulinus et Therasia Augustino Augustinus Paulino et Therasiae Paulinus et Therasia Romaniano Augustinus Proculeiano — Eusebio — Eusebio — Casulano — Simpliciano — Profuturo

XXXIII

XXXIV XXXIX XL XLI XLII XLIII XLIV XLV XLVI XLVII XLVIII XLIX L LI LII LIII LIV LV LVI LVII LVIII LIX LX LXI LXII LXIII LXIV LXV LXVI LXVII LXVIII LXIX LXX LXXI LXXII LXXIII LXXIV LXXV LXXVI LXXVII LXXVIII LXXIX LXXX LXXXI

EINLEITUNG Hieronymus Augustino Augustinus Hieronymo Alypius et Augustinus Aurelio Augustinus Paulino et Therasiae — Glorio, Eleusio, Felicibus, Grammatico — Eleusio, Glorio, Felicibus Alypius et Augustinus Paulino et Therasiae Publicola Augustino Augustinus Publicolae Eudoxio Honorato principibus coloniae Sufetanae Crispino — Seuerino Fortunatus, Alypius, Augustinus Generoso Augustinus lanuario — Ianuario Celeri Celeri — Pammachio Victorino — Aurelio Theodoro Alypius, Augustinus, Samsucius Seuero Augustinus Seuero Quintiano — Sanctippo Crispino Hieronymo Hieronymus Augustino Alypius et Augustinus Castorio — Naucellioni Augustinus Hieronymo Hieronymus Augustino Augustinus Hieronymo Praesidio Hieronymus Augustino Augustinus Donatistis Felici et Hilarino — plebi Hipponiensi — Manichaeo cuidam Paulino et Therasiae Hieronymus Augustino

EINLEITUNG LXXXII LXXXIII LXXXIV LXXXV LXXXVI LXXXVII LXXXVIII LXXXIX XC XCI XCII XCIIA XCIII XCIV XCV XCVI XCVII XCVIII XCIX С

Augustinus Hieronymo Alypio — Nouato Paulo Caeciliano Emerito clerici Hippon. Ianuario Augustinus Festo Nectarius Augustino Augustinus Nectario Italicae — Cypriano Augustinus Vincentio Paulinus et Therasia Augustino Augustinus Paulino et Therasiae Olympio Olympio Bonifatio Italicae — Donato

XXXV

XXXVI

EINLEITUNG

Sigel der direkten Zeugen. 1* München, Bayer.Staatsbibl. Clm 6г66, s.X , (M) 2* Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibl. cod.Guelf.72 Weiss., s.IX in.,(Hier.-Korr.H) 3* St.Gallen, Stiftsbibl.174, s.IX, (P) 4* Wolfenbüttel, Herzog-August-Bibl. cod.Guelf.73 Weiss., s.IX med. 5* Paris, Bibl. Nat. nouv.acq. 1at.1443, s.IX/X, (M) 6* Salisbury, Cathedral. Libr.cod.61, s.XII in. 8* Paris, Bibl.Nat. 1at.12193, s.IX, (P) 9* Frankfurt/M., Stadt- und Universitätsbibl., ms.Barth 1n, s.XII ex. /XIII IQ* Laon, Bibl. mun. 134, s.IX, (L) n* Paris, Bibl. Nat. lat.12212, s.IX 14* Paris, Bibl. Nat. nouv.acq. 1at.1672, s.IX, (C, №.50-92) 15* Paris, Bibl. Nat. 1at.12210, s.X, (L) 16* London, Brit.Libr.Royal 5 D VI, s.XII 18* Bamberg, Staatsbibl. ms.Patr.n, s.XI/XII, (M) 19* Durham, Cath.Libr.cod. B.II.21, s.XI ex., (M+L) 20* Salzburg, Erzabtei St. Peter, ms.a X 29, s.IX in.,(M) 21* Saint-Omer, Bibl.mun.76, s.X/XI, (M) 22* Paris, Bibl. Nat.lat.nouv.acq.lat. 1444, s.XI, (M) 23* Stuttgart, Württ.Landesbibl. cod.theol.4°, 222, s.XII, (P) 24* Escorial, Real Bibl.a. II.3, s.X,(Hier.-Korr.H) 25* Paris, Bibl. Nat. 1at.1958, s.XI, (P) 26* Paris, Bibl. Nat. lat. 12226, s.IX, (P) 28* Oxford, Bodl. Libr.Laud. misc. 133, s.IX in 29* Napoli, Bibl.Naz., Fondo Princ.cod..già Vienn.lat-2, s.VIII 30* Città del Vaticano, Pal. 1аt.2ю, s.VI/VII 31* Città del Vaticano, Pal. lat. 209, s,IX', (P) 32* Paris, Bibl. Nat. nouv.acq. 1at.1448, s.IX 33* Paris, Bibl. Nat. lat. 12207, S-IX 35* Paris, Bibl. Nat. 1at.14480, s.XII 36* Paris, Bibl. Nat. lat. 2983, s.XII 37* Paris, Bibl. Nat. lat. 1929, s.XIII 38* Città del Vaticano, Vat.lat.495, s.XV 39* Città del Vaticano, Vat.lat.499, s-XV 40* Paris, Bibl. Nat. lat. 2035, s.IX 41* Paris, Bibl. Nat lat. 2092, s.XII. * bezeichnet die von mir kollationierten Hss., * Varianten zu epist.^j, cfr CC SL 44, De diuersis quaestionibus, S.3-4.

EINLEITUNG 42* 43* 44* 45* 46* 47* 48* 49* 51* 52* 53* 54* 55* 56* 57* 58* 59* 61* 62* 63* 64* 67* 68* 69* 70* 71* 73* 74* 75* 76* 77* 78* 80* 83* 84* 85* 86* 87* 88*

XXXVII

Saint-Omer, Bibl.mun.3n, s.XI/XII Boulogne-sur-Mer, Bibl.mun.47, s.XII Orléans, Bibl.mun. M 169, s.VI/VII St.Gallen, Stiftsbibl. 190, s.VIII/IX Paris, Bibl. Nat. lat. 2151, s.XI Boulogne-sur-Mer, Bibl.mun. 58, s. IX Darmstadt, Hess. Landes- u. Hochschulbibl. ms.519, s.XIII/ XIV Darmstadt, Hess. Landes- u. Hochschulbibl. ms. 524, s.XII London, Brit.Libr. Add..43460, s.VIII ex. Paris, Bibl. Nat. lat. 1928, s.XII Darmstadt, Hess. Landes- u. Hochschulbibl. ms. 1991, s.XII (M) Città del Vaticano, Pal.lat.2n, s.XI in., (M) Vat.Pal.355, s.IX/X (Hier.-Korr.H) Città del Vaticano, Vat. lat 3834, s. IX1, (P) Cambridge, Gonville and Caius College cod.1o8 (177), s.XIII, (M) Paris, Bibl.Nat.lat.1868, s.IX, (Hier.-Korr.P1) Paris, Bibl. Nat. lat. 12163, s.IX, (Hier.-Korr.P1) Paris, Bibl. Nat. lat. 13047, s.IX, (Hier.-Korr.K) Köln, Diözesanbibl.cod.Dom.35, s.VIII/IX, (Hier.-Korr.K) Köln, Diozesanbibl.cod.Dom.60, s.IX med., (Hier-.Korr.K) Verona, Bibl. Capitolare cod.XVI.14, s.IX in., (Hier.-Korr.K) Karlsruhe, Bad. Landesbibl. cod.Aug.perg.LII, s.IX, (Hier.Korr.H) Città del Vaticano, Vat.lat.341, s.IX/X, (Hier.-Korr.K) Cassino, Bibl.dell'Abbazia cod.16 L, s.XI, (C) Einsiedeln, Stiftsbibl. 130, s.XI, (Hier.-Korr.H) Paris, Bibl. Nat. nouv.acq.lat. 445, s.IX/X Paris, Bibl. Nat. 1at.11641, s.VI, (Ch, №.9-14) Cambridge, Univ. Libr.add. 3479, s.IX med., (Ch) Wien, Österr.Nationalbibl..lat.959, s.XIP Paris, Bibl. Nat. lat.21o3, s.XII Paris, Bibl. Nat. 1at.989, s.X Escorial, Real Bibl. &. I.14, s.VIII/IX, (Hier.-Korr.H) Verona, Bibl.Capitolare cod.XXXIII.31, s.VIII Cassino, Bibl.dell'Abbazia, cod. 232 J, s.XI, (M) London, Brit. Libr.Harl. 3107, s.XIII Troyes, Bibl.mun.40, tom.VIII, s.XII Città del Vaticano, Vat. Lat.494, s.XIII Firenze, Bibl. Med. Laur., S.Marco 637, s.XI Arras, Bibl.mun. 949, s.XI

XXXVIII

EINLEITUNG

89* Paris, Bibl.Nat. 1at.2715, s.XII 90* Paris, Bibl.Nat. lat.1453, s.X 91* Città del Vaticano, Reg. lat.331, s. IX 92* Paris, Bibl.Nat.nouv.acq. lat.1449, s.IX/X 95* St.Gallen, Stiftsbibl. 29, s.IX in. 96* Oxford, Bodl. Libr.ms.Bodl.632, s.XI 97* Milano, Bibl.Ambros. cod. R.42 sup., s.X/XI 98* Città del Vaticano, Vat. 1at.445, s. XV 99* Leningrad/St. Petersburg, Publ.Bibl.ms.Q.v.I.j, a.397/426 1oo* Paris, Bibl.Nat.lat.2033, s.XII/XIII lo1* Brugge, Stadsbibl.n9, s.XII 104* Boulogne-sur-Mer, Bibl.mun.45, s.X 105* Douai, Bibl.mun.275, s-X 106* Rouen, Bibl.mun. 470, s.XII 130* Paris. Bibl.Nat,16861, s.XII 131* Marseille. Bibl Municipale 209, s.XV 2. Zeichen und Abkürzungen /* 2*... /', 2'... 12, 22... i. t. 1 u. l. 1

ursprüngliche Lesart in 1, 2... Korrektur in 1, 2 ... Korrektur einer späteren Hand in 1, 2... Lesart des Textes von 1 als Variante angeführte Lesart in 1

Prosp Eug Eug (M./.) Beda a m Migne g EA CSEL88 wi d

Prosper Aquitanus Eugippius Eugippius uariantes lectiones Beda Venerabilis Amerbach Маиnner PL 32 Goldbacher Études.Aug. 46B, p. 394-400, epist.XXIIA (edd. Divjak) p. 131-133, epist. XXIIA (edd. Divjak) Wickert Daиr

EPISTVLAE I - LV

I. | Hermogeniano Augustinus. a.386/387

5

1o

15

20

25

Gi PL 6 1

1. Academicos ego ne inter iocandum quidem umquam lacessere auderem - quando enim me tantorum uirorum non moueret auctoritas? -, nisi eos putarem longe in alia quam uulgo creditum est fuisse sententia. Quare potius eos imitatus sum quantum ualui, quam expugnaui quod omnino non ualeo. Videtur enim mihi satis congruisse temporibus, ut si quid sincerum de fonte Platonico flueret inter umbrosa et spinosa dumeta, potius in possessionem paucissimorum hominum duceretur, quam per aperta manans irruentibus passim pecoribus nullo modo posset liquidum purumque seruari. Quid enim conuenientius pecori est quam putari animam corpus esse? Contra huiusmodi homines opinor ego illam utiliter excogitatam occultandi ueri artem atque rationem. Hoc | autem saeculo, cum iam nullos uideamus phi- G 2 losophos nisi forte amiculo corporis, quos quidem haud censuerim dignos tam uenerabili nomine, reducendi mihi uidentur homines, si quos Academicorum per uerborum ingenium a rerum comprehensione terruit sententia, in spem reperiendae ueritatis, ne id quod | eradicandis altissimis erroribus pro tempore PL 62 accomodatum fuit, iam incipiat inserendae scientiae impedi mento esse. 2. Tantum enim tunc uariarum sectarum studia flagrabant, ut nihil metuendum esset nisi falsi approbatio. Pulsus autem quis que illis argumentis ab eo quod se firmum et inconcussum tenere crediderat, tanto constantius atque cautius aliud quaerebat, quanto et in moribus erat maior industria, et in natura rerum at-

Trad. text.: 10.15. usque ad 1. 38 Quamobrem 28 / usque ad I. 15/16 censuerim 36.37.38.39. m g

I, 3 tantorum uirorum (uirorum от. 10) non] non tantorum uirorum 37.38. 39 II 4/5 alia (aliam /5*) ... sententia] aliam ... sententiam 10.28/36.37.38.39 g II 6 quod ... ualeo] quia ... ualui 36 II 8/9 possessionem] pastionem m II 12 putari] putarejtf II 13 occultandi cfr Aug. c. acad. 2,10,24 et pas sim: occultare sententiam g] di 10.15.28/36.37.38.39, dei i.t. m, forte tegendi in app. crit. m, cfr Aug. c. acad. 3,18,40: cui ... esset simile ... prüdenter tegebat II ueri artem] ueritatem 36.39 II 15 amiculo m] clanculo 10.15.28/ 37.38.39 II corporis quos] corpus putare animam 36 II 17/18 a - senten tia] от. 1o.15'.28 II 18 terruit] deterrait m II 26 erat maior] maior erat m

4

30

35

40

45

EPISTVLA I, 2

que animorum altissima et implicatissima latere ueritas sentiebatur. Tanta porro nunc fuga laboris et incuria bonarum artium, ut simulatque sonuerit acutissimis philosophie esse uisum nihil posse comprehendi, dimittant mentes et in aeternum obducant. Non enim audent uiuaciores se illis credere, ut sibi appareat quod tanto studio ingenio otio tam denique multa multiplicique doctrina, postremo uita etiam longissima Carneades inuenire non potuit. Si uero etiam aliquantum obnitentes aduersus pigritiam legerint eosdem libros, quibus quasi ostenditur naturae humanae denegata perceptio, tanto torpore indormiscunt, ut nec caelesti tuba euigilent. 3. Quamobrem cum gratissimum habeam fidele iudicium tuum de libellis meis tantumque in te momenti ponam, ut nec error | in tua prudentia nec in amicitia simulatio cadere possit, illud G 3 magis peto diligentius consideres mihique rescribas, utrum approbes quod in extremo tertii libri suspiciosius fortasse quam certius, utilius tamen, ut arbitrar, quam incredibilius putaui credendum. Equidem quomodo se habent illae litterae, non tam me delectat, ut scribis, quod Academicos uicerim - scribis enim hoc amantius forte quam uerius - quam quod mihi abruperim odiosissimum retinaculum, quo a philo | sophiae ubere desperatione PL 63 ueri, quod est animi pabulum, refrenabar.

42/44 quod - credendum] cfr Aug. c. acad. 3, 37-42-

27 implicatissima] implicitissima 10.1^/37.38.39 m g II 34 aduersus] aduersum 10.15.28 II 36 torpore] tempore 37.38.39 II indormiscunt] indormiscent 1o.15'.28 g II 40 tua prudentia ... amicitia cfr Aug. epist. 10, I. 44] tuam prudentiam ... amicitiam m II 41 peto diligentius] diligentius 37, diligentius peto 38.39 II 44 quomodo] quoquomodo 38' m g II habent] habeant 38'.39 m II 45 ut scribis quod] quod ut scribis m II 47/48 quo ... refrenabar] quod ... refrenabat 38.39

п. Zenobio Augustinus. a.386 ex

5

1o

15

го

25

Bene inter nos conuenit, ut opinor, omnia quae corporeus sensus attingit, ne puncto quidem temporis eodem modo manere posse, sed labi effluere et praesens nihil obtinere id est ut Latine loquar non esse. Horum itaque amorem perniciosissimum poenarumque plenissimum uera et diuina philosophia monet frenare atque sopire, ut se toto animus, etiam dum hoc corpus agit, in ea quae semper eiusdem modi sunt neque peregrino pulchro pla cent feratur atque aestuet. Quae cum ita sint et cum te uerum ac simplicem, qualis sine ulla sollicitudine amari potes, in semet ipsa mens | uideat, fatemur tamen congressum istum atque con- G 4 spectum tuum, cum a nobis corpore discedis locisque seiungeris, quaerere nos eaque, dum licet, cupere. Quod profecto uitium, si te bene noui, amas in nobis et, cum omnia bona optes carissimis et familiarissimis tuis, ab hoc eos sanari metuis. Si autem tam potenti animo es, ut et agnoscere hunc laqueum et eo captos irridere ualeas, ne tu magnus atque alius! Ego quidem quamdiu desidero absentem, desiderari me uolo. Inuigilo tamen quantum queo et nitor, ut nihil amem quod abesse a me inuito potest. Quod dum officio, commoneo te interim, qualiscumque sis, inchoatam tecum disputationem perficiendam, si curae nobismet ipsis sumus. Nam eam cum Alypio perfici nequaquam sinerem etiamsi uellet, non uult autem; non enim est humanitatis eius non mecum operam dare, ut in quam multis possemus litteris te nobiscum teneamus nescio qua necessitate fugientem.

Trad. text. : 10.15/37.}8. 39 m g

II, 4 effluere] et fluere 38.39 II 5 post horum add. esse 15' II amorem perniciosissimum] perniciosissimum amorem 37.38.39 m II 7 toto] totus u.l. 15/37.38 39 II 8 neque] nec m II 9 ac] atque 38.39 II 13 eaque (eamque 38^] ea ц'/39', eoque 1o.15' m g II post cupere add. fratribus 10 g II 15 sanari] sanaré 10 g II 16 tam] от. 38.39 II et1 от. 38.39 II 19 nitor] enitor 15 m II 20 quod dum] quocum 1^/37.38.39 m II commoneo] admoneo 37.38.39 II 22 alypio perfici] perfici allippio 38.39 II 24 non] nunc 37.38.39 m

III. Nebridio Augustinus. a.)86 ex

5

ID

15

20

25

1. Utrum nescio quo, ut ita dicam, blandiloquio tuo factum putem, an uere ita se res habeat, incertum apud me est. | Nam re- G 5 pente accidit nec satis deliberatum est, quatenus debeat committi fidei. Exspe|ctas quid istuc sit. Quid censes? Prope persuasisti PL 64 mihi non quidem beatum esse me, nam id solius sapientis praedium est, sed certe quasi beatum, ut dicimus hominem quasi hominem in comparatione hominis illius quem Plato nouerat, aut quasi rotunda et quasi quadra ea quae uidemus, cum longe ab eis absint quae paucorum animus uidet. Legi enim litteras tuas ad lucernam iam cenatus; proxime erat cubitio, sed non ita etiam dormitio ; quippe diu mecum in lecto situs cogitaui atque has loquelas habui Augustinus ipse cum Augustino: Nonne uerum est quod Nebridio placet beatos nos esse? Non utique; nam stultos adhuc esse nec ipse audet negare. Quid si etiam stultis beata uita contingit? Durum! Quasi uero parua uel alia ulla miseria sit quam ipsa stultitia. Unde ergo illi uisum est? An lectis illis libellis etiam sapientem me ausus est credere? Non usque adeo temeraria est laetitia gestiens praesertim hominis, cuius quanti ponderis consideratio sit bene nouimus. Illud igitur est: Scripsit quod nobis putauit dulcissimum fore, quia et illi dulce factum est quicquid posuimus in illis litteris, et scripsit gaudens nec curauit quid committendum gaudenti calamo esset. Quid? Si Soliloquia legisset, laetaretur multo exundantius, nec tamen reperiret plus aliquid quod me appellaret quam beatum. Cito ergo summum nomen effudit in me, | nec sibi aliquid reseruauit quod de me laetior G 6 asseueret. Vide laetitia quid faciat! 2. Sed ubi est ista beata uita? Ubi? Ubinam? О si ipsa esset re pellere atomos Epicuri! O si ipsa esset scire nihil deorsum esse

Trad. text.: 1.5.20.21/16.18.19.22 a m g

III, 5 istuc (ictus 22')] istud 16.19.22' a, istut / II 9 rotunda et] rotundae 1.20'.21, rotunda 16.22' II n proxime] proxima 5/16 a II 12 lecto] lectulo 16.18 II 19 praesertim] praesentis (praesertis 20) 1.20.21/ i. t. 16 II 27 uide ... faciat] uide quid letitia faciat /, uidete quid faciat laetitia 16 II 28/29 re pellere] repelleret 1.5.20.21/16.22' am II 29 scire nihil] sciret nihil (nihil sciret 16) 16.10.22' m

EPISTVLA III, 2-3

7

30 praeter mundum! О si ipsa esset nosse extrema sphaerae tardius rotari quam medium et alia similia quae similiter nouimus! Nunc uero quomodo uel qualiscumque beatus sum qui nescio, cur tantus mundus sit, cum rationes figurarum per quas est nihil prohibeant esse quanto quis uoluerit ampliorem? Aut non mihi dice35 retur, immo non cogeremur confiteri corpora in infinitum secari, ut a certa uelut basi in quantitatem certam certus corpusculorum numerus surgeret? Quare cum corpus nullum esse minimum sinitur, quo pacto esse sinamus amplissimum, quo amplius esse non posset, nisi forte illud, quod aliquando Alypio dixi occultis40 sime, habet magnam uim, ut quoniam numerus ille intellegibilis infinite crescit, non tamen infinite minuitur - nam non eum licet ultra monadem resoluere -, contra sensibilis - nam quid est aliud sensibilis numerus nisi corporeorum uel corporum quantitas? minui quidem infinite, sed infinite crescere nequeat? Et ideo for45 tasse merito philosophi in rebus intellegibilibus diuitias ponunt, in sensibilibus egestatem. | Quid enim aerumnosius quam mi- G 7 nus atque minus semper posse fieri? Quid ditius quam crescere quantum uelis, ire quo uelis, redire cum uelis, quousque uelis, et hoc multum amare quod minui non potest? Quisquis namque 50 intellegit istos numeros, nihil sic amat ut mona | dem; nec mirum PL 65 cum per eam fiat, ut ceteri amentur. Sed tamen cur tantus est mundus? Poterat enim esse uel maior uel breuior. Nescio; tale est enim. Et cur hoc loco potius quam illo? Nec in ea re debet esse quaestio, ubi quicquid esset quaestio esset. Vnum illud mul55 tum mouebat, quod infinite corpora secarentur, cui fortasse responsum est de ui contraria intellegibilis numeri. 3. Sed exspecta! Videamus quid sit hoc nescio quid, quod suggeritur menti! Certe sensibilis mundus nescio cuius intellegibilis imago esse dicitur. Mirum est autem quod in imaginibus uidemus 60 quas specula referunt; nam quamuis ingenua specula sint, non reddunt maiores imagines, quam sunt corpora etiam breuissima obiecta. In paruis autem speculis sicut in pupillis oculorum, etsi magna facies sese opponat, breuissima imago pro modo speculi

30 nosse] nosset 16.19.22' m II 34 add. quomodo ante non' m II 38 post sinamus add. esse a II 39 posset] possit am II aliquando alypio] alypio aliquando am II 40 magnam uim] magnanimum 1.20.21 II quoniam] quia 18 II 41/42 nam - sensibilis] от. 18 II 50 sic] от. 1.20.21/ 16 II 54 esset1] esse 1'.20.21 a II 59 est autem] autem est a m II 60 quas m] qua se 16.10, quae 1.5.20.21/18.22 a II sint] sunt 1.20.21/16 II 6г post obiecta add. sunt 1.20.21/16. 10 II speculis] specillis u.l. 5/18.10. i.t. 22 m g, specibus i.t. 5

8

EPISTVLA III, 3-5

formatur. Ergo et imagines corporum minui licet si specula mi65 nuantur; augeri si augeantur non licet. Hic profecto aliquid latet. Sed nunc dormiendum est. Neque enim Nebridio beatus quaerendo uideor, sed fortasse aliquid inueniendo. Id autem aliquid | quid est? An illa ratiocinatio cui tamquam unicae meae blan- G 8 diri soleo, et ea me nimis oblectare? 70 4. Vnde constamus? Ex animo et corpore. Quid horum melius? Videlicet animus. Quid laudatur in corpore? Nihil aliud uideo quam pulchritudinem. Quid est corporis pulchritudo? Congruentia partium cum quadam coloris suauitate. Haec forma ubi uera melior an ubi falsa? Quis dubitet ubi uera est esse meliorem? Ubi 75 ergo uera est? In animo scilicet. Animus igitur magis amandus quam corpus. Sed in qua parte animi est ista ueritas? In mente atque intellegentia. Quid huic aduersatur? Sensus. Resistendum ergo sensibus totis animi uiribus liquet. Quid si sensibilia nimium delectant? Fiat ut non delectent. Unde fit? Consuetudine his ca80 rendi appetendique meliora. Quid si moritur animus? Ergo moritur ueritas, aut non est in intellegentia ueritas, aut intellegentia non est in animo aut potest mori aliquid in quo aliquid immortale est. Nihil autem horum fieri posse Soliloquia nostra iam con tinent, satisque persuasum est; sed nescio qua consuetudine ma85 lorum territamur atque titubamus. Postremo etiamsi moritur ani mus, quod nullo modo fieri posse uideo, non esse tamen beatam uitam in laetitia sensibilium hoc otio satis exploratum est. His re bus fortasse atque talibus Nebridio meo si non beatus, at certe quasi beatus uideor. Videar et mihi! Quid inde perdo aut cur 90 parcam bonae opinioni? Haec mihi dixi; deinde oraui ut solebam atque dormiui. 5. Haec placuit scribere tibi. Delectat enim me quod mihi gratias agis, si nihil te quod in buccam uenerit celem, et | gaudeo G 9 quia sic tibi placeo. Apud quem igitur libentius ineptiam, quam 95 cui displicere non possum? At si in potestate fortunae est, ut ho-

76-84 Sed - est] cfr Aug. soliloq. г, 19, 33.

69 me ... oblectare] ... oblectari 21/16 II 70 animo] anima 5'/19 II 71 laudatur] laudant m II 74 add. et ante ubi1 1.20.21 a II 75 post amandus add. est m II 76 sed - est] от. 18 II est ista] ista est m II 79 post fit (sit 20) add. ut 1/19 II 81 add. si ante non 18 II in cfr l. 82 d] от. 1.5.20.21/16.18. 10.22 a m g II 86 fieri posse] posse fieri 16 a m II 87 laetitia] laetitiam 1'.20.21/22' II 92- delectat] delectet 18.22' II 93 si] sed 1. 20. 21 II 94 ineptiam] ineptia 20.21/16

EPISTVLA III, 5

9

minem amet homo, uide quam beatus sim, qui de fortuitis tam multum gaudeo et talia bona, fateor, desidero mihi ubertim accrescere. Fortunae autem bona ueris | simi sapientes, quos solos PL 66 beatos fas est uocari, nec timeri uoluerunt nec cupi - an cupiri? юс Tu uideris! Et belle accidit. Nam uolo me declinationis huius gnarum facias. Cum enim adiungo uerba similia, incertior fio. Nam ita est cupio ut fugio, ut sapio, ut iacio, ut capio; sed utrum fugiri an fugi, utrum sapiri an sapi sit modus infinitus ignoro. Possem attendere iaci et capi, ni uererer, ne me caperet et pro 105 ludibrio iaceret quo uellet, qui aliud iactum et captum, aliud fugitum, cupitum, sapitum esse conuinceret. Quae item tria utrum paenultima longa et inflexa, an graui breuique pronuntianda sint similiter nescio. Prouocauerim te ad epistulam longiorem; peto ut paulo diutius te legam. Nam non queo tantum dicere, quanno tum uolupe est legere te.

98 fortunae] fortuna 16.18 II 1oo belle] uelle 1.5.20.21/19 II IO3 infini tus] infinitiuus 16.19.22' II 105 aliud iactum et captum то] iactum et captum 1.5.20.21/16.18.10.22 a, iactum et captum aliud com'- g II 109 queo] quaeso 1'. 20. 21/16 II no uolupe] uoluptas (uoluntas 18) 20/18.22'

IV. Nebridio Augustinus.

5

1o

15

20

25

1. Mirum admodum est, quam mihi praeter spem euenerit quod, cum requiro quibus epistulis tuis mihi respondendum | re- G m manserit, unam tantum inueni quae me adhuc debitorem teneret, qua petis ut tanto nostro otio, quantum esse arbitraris tecum aut nobiscum cupis, indicemus tibi quid in sensibilis atque intellegibilis naturae discernentia profecerimus. Sed non arbitrar occultum tibi esse, si falsis opinionibus tanto quisque inseritur magis, quanto magis in eis familiariusque uolutatur, multo id facilius in rebus ueris animo accidere, ita tamen paulatim ut per aetatem proficimus, quippe cum plurimum inter puerum et iuuenem distet, nemo a pueritia cottidie interrogatus se aliquando iuuenem dicet. 2. Quod nolo in eam partem accipias, ut nos in his rebus quasi ad quandam mentis iuuentutem firmioris intellegentiae robore peruenisse existimes. Pueri enim sumus, sed ut dici assolet, forsitan belli aut non mali. Nam plerumque perturbatos et sensibilium plagarum curis referlos illa tibi notissima ratiuncula in respiratione leuat, mentem atque intellegentiam oculis et hoc uulgari aspectu esse meliorem. Quod ita non esset, nisi magis essent illa quae intellegimus, quam ista quae cernimus. Cui ratiocinationi utrum nihil ualide inimicum sit, peto mecum consideres. Нac ego interim recreatus, cum deo in auxilium deprecato et in ipsum et in ea quae uerissime uera sunt attolli coepero, tanta nonnumquam rerum manentium praesumptione compleor, ut mi rer interdum illa mihi opus esse ratiocinatione, ut haec esse cre-

Trad. text.: 10.15.16.19.52/38.39 a m g

IV, 1 nebridio augustinus] от. 16.19.52 a II 7 profecerimus] proficeremus (proficemus 15*) 10.15. '.f. l6 II 8/9 magis] от. 16.1(1.52 a II 1o aeta tem] hominem 19.52 II 12 se] от. }8.39 II 14 nolo] uolo 15'/}8.39 II 16 sumus] от. 16.19.52 a II 17 mali] male 10.15'. 16.19.52 ag H 18 post re ferios add. mentis oculos u.l. 15.}8.39 m II 18/19 respiratione] respirationem 15 m g II 20 ita non] non ita 16.19.52 II 22 ualide] ualde 38.39 II 23 hac] haec 15'. 19.52 II ego] ergo 38.39 II deprecato] deprecationem 1o. 15'. l6. 19.52 a, deprecatione inuocato proposuit g

EPISTVLA IV, 2

и

dam, quae | tanta insunt praesentia, quanta sibi quisque ipse fit G 11 praesens. Recole tu quoque, nam te fateor huius rei esse diligentiorem, 30 ne quid forte nesciens rescriptis adhuc debeam! Nam mihi non facit fidem | tam multorum onerum, quae aliquando numera- PL 67 ueram, tam repentina depositio, quamuis te accepisse litteras meas non dubitem, quarum rescripta non habeo.

27 quanta] quanto 1o.15'.16. 19.52 a II ipse] от. am II 30/31 non facit] confiait 16.19.52 a

II

fit] sit 16.52 a

v. Augustino Nebridius. a. Itane est, mi Augustine? Fortitudinem ac tolerantiam negotiis ciuium praestas, necdum tibi redditur illa exoptata cessatio? Quaeso, qui te tantum bonum homines interpellant? Credo qui 5 nesciunt quid ames, quid concupiscas. Nullusne tibi est amicorum qui eis amores referat tuos? Nec Romanianus nec Lucinianus? Me certe audiant. Ego clamabo, ego testabor te deum amare, illi seruire atque inhaerere cupere. Vellem ego te in rus meum uocare ibique acquiescere. Non enim timebo me seductorem tui 1o dici a ciuibus tuis, quos nimium amas et a quibus nimium amaris.

Trad. text.: 10.15. 16. 19/14. 69 o m g

V, 1 augustino nebridius] от. 16.19 a II 4 tantum] tam a m II 5 post ames add. et 14.69 II tibi] ibi 14.69 II 6/7 lucinianus] lucilianus 19/14.69, lucianus 16 a II 9 ibique] tibique 14. 69 II ю a1] in 16.19 a

VI.

Augustino Nebridius.

а.)8?/}&8 cиг respondet epist. VII.

5

1o

15

20

25

1. Epistulas tuas perplacet ita seruare ut oculos meos. Sunt enim magnae non quantitate sed rebus, et magnarum rerum | mag- G 12 nas continent probationes. Illae mihi Christum, illae Platonem, illae Plotinum sonabunt. Erunt igitur mihi et ad audiendum propter eloquentiam dulces, et ad legendum propter breuitatem faciles, et ad intellegendum propter sapientiam salubres. Curabis ergo quod tuae menti sanctum bonumque fuerit uisum me docere. His autem litteris respondebis, cum de phantasia et memoria subtilius aliquid disputaris. Mihi enim ita uidetur quod, quamuis non omnis phantasia cum memoria sit, omnis tamen memoria sine phantasia esse non possit. Sed dices: „Quid, cum recordamur nos intellexisse aut cogitasse aliquid?" Contra haec ego respondeo et dico propterea hoc euenisse, quia cum intelleximus uel cogitauimus corporeum ac temporale aliquid, genuimus quod ad phantasiam pertinet; nam aut uerba intellectui cogitationibusque nostris adiunximus, quae uerba sine tempore non sunt et ad sensum uel phantasiam pertinent, aut tale aliquid noster intellectus cogitatioue passa est, quod in animo phantastico memoria facere potuisset. Haec ego inconsiderate ac perturbate, ut soleo, dixi; tu explorabis et falso reiecto ueritatem in litteris conferes. 2. Audi aliud! Cur, quaeso te, non a se potius quam a sensu phantasiam habere omnes imagines dicimus? Potest | enim quem- PL 68 admodum noster animus intellectualis ad intellegibilia sua

Trad. text.: 10.15.16.19/14.69 a m g

VI, 1 augustino nebridius] nebridius augustino 10.15, от- 16.19 II 8 add. propter ante quod 14.69 II bonumque] bonumue am I n disputaris] disputaueris 15'. 16.19 II !J dices] dicis 14.69 m II 14 haec] hoc 14.69 II 15 propterea] propter 14.69 II 16 corporeum - genuimus] от. 16.19 II post corporeum add. coloreum 14.69 II 19/20 noster intellectus] intellectus noster am II 20 cogitatioue] cogitatione 16/14 a m II passa] passus am II 20/21 memoria ... potuisset] memoriam ... potuissent 10.15. 16.19, memoriam ... potuisset a m g II 21 ego] ergo 14.69 II 22 falso] facto 16.19 II 25 noster] nos 10.15.16.19, от. a m

H

EPISTVLA VI, 2

uidenda a sensu admonetur potius quam aliquid accipit, ita et phantasticus animus ad imagines suas contemplandas a sensu admoneri potius quam aliquid assumere. Nam forte | inde con- G 13 tingit, ut ea quae sensus non uidet ¡He tamen aspicere possit, 30 quod signum est in se et a se habere omnes imagines. De hac re quoque quid sentias respondebis.

28/29 contingit ... uidet] contigit ... uidit 14.69 II 30 habere] habere uidere 14, uidere habere 69 II 31 post quoque add. uide 14.69

VII. Nebridio Augustinus. a. 387/388 responsio ad epist. VI.

5

1o

15

20

1. Prooemio supersidam et cito incipiam quod me iam iamque uis dicere, praesertim non cito desiturus. Memoria tibi uidetur nulla esse posse sine imaginibus uel imaginariis uisis, quae phantasiarum nomine appellare uoluisti. Ego aliud existimo. Primum ergo uidendum est, non nos semper rerum praetereuntium meminisse sed plerumque manentium. Quare cum sibi me moria praeteriti temporis uindicet tenacitatem, constat eam ta men partim eorum esse quae nos deserunt, partim eorum quae deseruntur a nobis. Nam cum recordor patrem meum, id utique recordor quod me deseruit et nunc non est, cum autem Carthaginem, id quod est et quod ipse deserui. In utroque tamen horum generum praeteritum tempus memoria tenet. Nam et illum hominem et istam urbem ex eo quod uidi, non ex eo quod uideo memini. 2. Hic tu fortasse quaeris: „Quorsum ista?", praesertim cum animaduertas utrumlibet horum non posse in memoriam uenire nisi uiso illo imaginario. At mihi satis est sic interim ostendisse, posse dici earum etiam rerum quae nondum interierunt memoriam. Verum quid me adiuuet, facito intentius accipias! | Non- G 14 nulli calumniantur aduersus Socraticum illud nobilissimum inuentum, quo asseritur non nobis ea quae discimus ueluti noua inseri, sed in memoriam recordatione reuocari, dicentes memo riam praeteritarum rerum esse, haec autem quae intellegendo

Trad. text.: 9.10.15.16.19/14.69 a m g

VII, 20/26 Nonnulli - praeterita] cfr Plat. Men. 81e-86b (cfr Cic. Tusc. 1, 57).

VII, 1 nebridio (nembridio 14.69) augustinus] augustinus nebridio 10.15 a, от. 9.16.19 II 2 prooemio (premio 15'. 19)} primo 14' II 3 desiturus] desituras 14.69 II 3/4 uidetur nulla] nulla uidetur a m II 5 existimo] estimo 14.69 II 13 horum generum (generis 14.69)} generum horum am II et] от. 14.69* II 14 et] ex 14.69* II 16 quorsum] cur rursum 14.69* II 19 etiam] rerum etiam earum 14.69, от. 19 II interierunt] intereunt 9.10.15. 16.19, interire 14.69* II 20 intentius] intentus 15.16 II 22 quo] quod 14.69*

16

EPISTVLA VII, 2-4

25 discimus, Platone ipso auctore manere semper nec posse interire, ac per hoc non esse praeterita. Qui non attendunt illam uisionem esse praeteritam, qua haec aliquando mente uidimus; a quibus quia defluximus et aliter alia uidere coepimus, ea nos reminiscendo reuisere, id est per memoriam. Quamobrem si, ut alia 30 omittam, ipsa aeternitas semper manet, nec aliqua imaginaria figmenta conquirit, quibus in mentem quasi uehiculis ueniat, nec tamen uenire posset nisi eius meminissemus, potest esse quarundam rerum sine ulla imaginatione memoria. 3. Iam uero quod tibi uidetur anima, etiam non usa | sensibus PL 69 35 corporis corporalia posse imaginan, falsum esse conuincitur isto modo: Si anima, priusquam corpore utatur ad corpora sentienda, eadem corpora imaginan potest, et melius quod nemo sanus ambigit affecta erat, antequam his fallacibus sensibus implicaretur, melius afficiuntur animae dormientium quam uigilantium, melius 40 phreneticorum quam tali peste carentium; his enim afficiuntur imaginibus, quibus ante istos sensus uanissimos nuntios afficiebantur, et aut uerior erit sol quem uident illi quam ille quem sani atque uigilantes, aut erunt ueris falsa meliora. Quae si absurda sunt, sicuti sunt, nihil est aliud illa imaginatio, mi Nebridi, quam 45 plaga inflicta per sensus, quibus non, ut tu scribis, commemoratio quaedam fit, ut talia formentur in anima, sed ipsa huius falsitatis illatio siue, ut expressius dicatur, impressio. Quod | sane te G 15 mouet, qui fiat ut eas facies formasque cogitemus quas numquam uidimus, acute mouet. Itaque faciam quod ultra solitum modum 50 hanc epistulam porrigat, sed non apud te, cui nulla est pagina gratior, quam quae me loquaciorem apportat tibi. 4. Omnes has imagines, quas phantasias cum multis uocas, in tria genera commodissime ac uerissime distribui uideo, quorum est unum sensis rebus impressum, alterum putatis, tertium ratis. 55 Primi generis exempla sunt, cum mihi tuam faciem uel Carthaginem uel familiarem quondam nostrum Verecundum et si quid aliud manentium uel mortuarum rerum, quas tamen uidi atque sensi, in se animus format. Alteri generi subiciuntur illa, quae putamus ita se habuisse uel ita se habere, uel cum disserendi

25 auctore] adiutore 14.69 II 27 qua] quia 9.10.15.16.19 g II mente uidimus] uidimus mente a m II 27/28 a quibus] aliquibus 14.69 II 28 ea] et 9.10.15.16.19' II 29 per] in 14. 69 II 38 affecta] effecta 16/14.69 II 42 ille] iste 14.69 II 44 sicuti sunt] от. o.1o a II 45 per] in 14.69 II 51 apportat tibi (sibi /j*)] apportaui 14.69 II 58 in se] от. 14.69 II subi ciuntur m] subiciantur 9. 10.15. 16.19/14.69 a g II 59 uel2] uelut a m

EPISTVLA VII, 4-5

17

60 gratia quaedam ipsi fingimos nequaquam impedientia ueritatem, uel qualia figuramus cum legitur historia, et cum fabulosa uel audimus uel componimus uel suspicamur. Ego enim mihi, ut libet atque ut occurrit animo, Aeneae faciem fingo, ego Medeae cum suis anguibus alitibus iunctis iugo, ego Chremetis et alicuius 65 Parmenonis. In hoc genere sunt etiam illa, quae siue sapientes aliquid ueri talibus inuoluentes figuris siue stulti uariarum superstitionum conditores pro uero attulerunt, ut est tartareus Phlegethon et quinque antra gentis tenebrarum et stilus septentrionalis continens caelum et alia poetarum atque haereticorum mille por/o tenta. Dicimus etiam inter disputandum: „Puta esse tres super inuicem mundos, qualis hic unus est", | et: „Puta quadrata figura G 16 terram contineri" et similia. Haec enim omnia, ut se cogitationis tempestas habuerit, fingimus et putamus. Nam de rebus ratis quod ad tertium genus attinet imaginum, numeris maxime atque 75 dimensionibus agitur, quod partim est in rerum natura, cum totius mundi figura inuenitur et hanc inuentionem in animo cogitantis imago sequitur, partim in disciplinis tamquam in figuris geometricis et rhythmicis musicis et infinita uarietate numerorum. Quae quamuis uera, sic ut ego autumo, comprehendantur, 80 gignunt tamen falsas imagines, quibus ipsa ratio uix resistit, tametsi nec ipsam disci | plinam disserendi carere hoc malo facile PL 70 est, cum in diuisionibus et conclusionibus quosdam quasi calcu los imaginamur. 5. In hac tota imaginum silua credo tibi non uideri primum il85 lud genus ad animam, priusquam inhaereat sensibus, pertinere; neque hinc diutius disserendum. De duobus reliquis iure adhuc quaeri posset, nisi manifestum esset animam minus esse obnoxiam falsitatibus nondum passam sensibilium sensuumque uanitatem. At istas imagines quis dubitauerit istis sensibilibus 90 multo esse falsiores? Nam illa quae putamus et credimus siue

61 legitur historia (storia 15'/14. 69)} legimus historias m II uel1] cum 14.69 II 64 iunctis] iuncti 1o. 15'. 16.19 II ¡ug° Gungo 15')] iugum 14.69 II 70 etiam] et (ea 15") tamen 9.10.15.16.19, tamen el a m II très] от. lo'.16. 19 II 71/72 figura terram] figurarum 14.69 II 72 add- inter ante haec 14.69 II 73 ratis u>] от. 9.10.15.16.19/14.69 a mg II 75 add. uelut ante cum am II 80 imagines cfr /. 52, /. 89] imaginationes 9.10.15.16.19 a m g II 81 ipsam disciplinam] ipsa disciplina 14.69 II 82/83 calculos] cauculos (canculos 16*) 16'/14.6o II 83 imaginamur] imaginari 14.69 II 84 primum] от. 14.69 II 86 hinc] hic 14.69 II post disserendum (disputandum m) add. est 14.69 II reliquis] reliquiis 14 II 88 passam] passa 14 II 89 at] ad 10.15.16* II istis sensibilibus] ipsis sensibus 14

18

95

юс

105

по

115

EPISTVLA VII, 5-7

fingimos [et] ex omni parte omnino falsa sunt, et certe longe cernis ueriora esse quae uidemus atque sentimus. Iam in illo tertio genere quodlibet spatium corporale animo figurauero, quamquam id rationibus disciplinarum minime fallentibus cogitatio peperisse uideatur, ipsis rursum rationibus arguentibus falsum esse conuinco. Quo fit | ut nullo pacto animam credam nondum G 17 corpore sentientem, nondum per sensus uanissimos mortali et fugaci substantia uerberatam, in tanta falsitatis ignominia iacuisse. 6. Vnde igitur euenit, ut quae non uidemus cogitemus? Quid putas nisi esse uim quandam minuendi et augendi animae insitam, quam quocumque uenerit necesse est afferat secum? Quae uis in numeris praecipue animaduerti potest. Нac fit ut uerbi gra tia corui quasi ob oculos imago constituta, quae uidelicet aspectibus nota est, demendo et addendo quaedam ad quamlibet om nino numquam uisam imaginem perducatur. Hinc euenit ut per consuetudinem uoluentis sese in talibus animi, figurae huiuscemodi uelut sua sponte cogitationibus irruant. Licet igitur animae imaginanti ex his quae illi sensus inuexit demendo, ut dictum est, et addendo ea gignere, quae nullo sensu attingit tota, partes uero eorum in aliis atque aliis rebus attigerat. Ita nos pueri apud me diterraneos nati atque nutriti, uel in paruo calice aqua uisa iam imaginan maria poteramus, cum sapor fragorum et cornorum, antequam in Italia gustaremus, nullo modo ueniret in mentem. Hinc est quod a prima aetate caeci, cum de luce coloribusque interrogantur, quid respondeant non inueniunt; non enim coloratas ullas patitur imagines, qui senserit nullas. 7. Nec mirere quo pacto ea quae in rerum natura figurantur et fingi possunt, non primo anima, quae omnibus inest, com | mista G 18

91 ex d] et ex 9.10.15.16.19/14.69 a m g II omni] magna 14.69 II 91/92 cernis ... esse] ut cernis ... esse 9.10.15.16.19, ut cernis ... sunt m, ut cernis ... g II 94 minime fallentibus] fallentibus minime abicientibus 14.69 II 95 rursum (sursum 15*)} rursus 14.69 II rationibus] cogitationibus 14.69 II 98 tanta ... ignominia] tantam ... ignominiam 10.15.16.19 II 100 igitur] ergo 9am II uidemus] uidimus am II 103/104 ut uerbi gratia] uerbi gratia ut a m II 104 ob oculos (oculis /j*)] ab oculis 9.10.16.19 II 106 hinc] hoc 15'. 19 g, hac 15' m II 107 uoluentis ... animi] uoluentibus ... animi 9. 10.15.16'. 19, uoluentibus ... animis 16 a m g II 108 sua] от. 14.69 II n1 post eo rum (earum 16*) add. quae 9.10.15.16.19 m II 113 cornorum] cornuorum 14.69 II 115 -que] от. 14. 69 II 117 add. omnino ante ullas 14.69 II pa titur ... senserit] patiuntur ... senserint (senserunt a m) 9.10.15.16.19 a m g II 118 mirere (mire /tfO] mirare 14.69 a II 118/119 et fingi possunt c/r /. 60] efflngi possint 14.69 g II 119 add. in ante anima am II commista a] cum ista Cita 15*) 9.10.15.16.19, secum ista 14.69 g

EPISTVLA VII, 7

19

12o uoluat, cum ea numquam extrinsecus senserit. Non enim etiam nos cum indignando aut laetando ceterisque huiuscemodi animi motibus multos in nostro corpore uultus coloresque formamus, prius nostra cogitatio, quod facere possimus, tales imagines concipit. Consequuntur ista miris illis modis et committendis cogita125 tioni tuae, cum in anima sine ulla corporalium figura falsitatum numeri actitantur occulti. Ex quo intellegas uelim, cum tam mul tos animi motus esse sentias, expertes omnium de | quibus nunc PL 71 quaeris imaginum, quolibet alio motu animam sortiri corpus quam sensibilium cogitatione formarum, quas eam, priusquam 130 corpore sensibusque utatur, nullo modo arbitror pati posse. Quamobrem pro nostra familiaritate et pro ipsius diuini iuris fide sedulo monuerim, carissime mihi ac iucundissime, ne ullam cum istis infernis umbris copules amicitiam, neue illam quae copulata est cunctere diuellere. Nullo modo enim resistitur corpo135 ris sensibus, quae nobis sacratissima disciplina est, si per eos inflictis plagis uulneribusque blandimur.

120 uoluat] uoluente 1o. i.t. 15.16.19 g, praesenserit u.l. 15, uoluantur a m II non enim] non 9.10.16.19, nam 15 a m II 121 huiuscemodi (huiuscemodis 10)} huiusraodi 14.69 II animi] animae 14.69, от. 9 II 123 prius] priusquam 14.69 II post quod add. id 14.69 II possimus] possumus 14.69 a II 125 figura falsitatum] falsitatum figura 14.69 II 127 expertes] ex par tes (ex parte 9.16.19) 9. 10.15'. 16.19 H Чг ne ullam] nullam 9.10.15.16.19 a m g II 134 cunctere] cunctare 14.69 II modo enim] enim modo a m II 135 sensibus] sensui 10.15.16.19

VIII. Augustino Nebridius. a.387/388 cиг respondet epist.IX

5

1o

15

20

25

Festinanti mihi ad rem peruenire nullum prooemium, nullum placet exordium. Qui fit, mi Augustine, uel qui modus est | ille о 19 quo utuntur superiores potestates, quas caelestes intellegi uolo, cum eis placet nobis dormientibus aliqua somnia demonstrare? Qui, inquam, modus est , id est quomodo id faciunt, qua arte, quibus manganis quibusue instrumentis aut medicamentis? Animumne nostrum per cogitationes suas impellunt, ut nos etiam ea cogitando imaginemur? An ipsa in suo corpore uel in sua phantasia facta nobis offerunt et ostendunt? Sed si in suo corpore ea faciunt, sequitur ut et nos alios oculos corporeos intrinsecus habeamus cum dormimus, quibus ea uideamus quae illi in suo cor pore formauerunt. Sin uero ad istas res non corpore adiuuantur suo, sed in phantastico suo ista disponunt atque ita phantastica nostra contingunt, et fit uisum quod est somnium, cur, quaeso te, non ego phantastico meo tuum phantasticum ea somnia generare compello, quae mihi primo in eo ipse formaui? Certe et mihi est phantasia, et quod uolo potens est fingere, cum omnino nul lum tibi facio somnium, sed ipsum corpus nostrum uideo in nobis somnia generare. Nam cum se male habuerit, per affectum, quo animae copulatur, cogit nos id ipsum miris modis per phantasiam assimulare. Saepe dormientes cum sitimus bibere somniamus, et esurientes quasi comedentes uidemur, et multa talia quae quasi commercio quodam a corpore in animam phantastice transferuntur. Haec pro sui obscuritate pro nostraque imperitia ne mireris si minus eleganter minusque subtiliter explicata sunt; tu id facere quantum potens laborabis. Trad, text.: 9.10.15/14.69 m g VIII, 5 eis] enim 14.69 II somnia] signa 14.69 II 7 quibusue] quibusque lo'. 15/14. 69 g II IO si] quid si 9, от. 15' II ea] id 9 II n et] от. 9 II 12 ea] illa m II 13 formauerunt] formauerint m II sin] si m II 14 in] от. 14.69 II 17 primo] от. 14.69 II ipse] ipso 14. 69 II 18 potens (potes 10')} potis 14.69 g II cum] cur 14.69 II 19/20 nobis] omnibus 9.10 II 20 somnia] omnia 14.69 II se male] semel 9.10.15 m II 21/ 22 phantasiam] phantasian 14.69 g II 22 assimulare] nos simulare 10. 15, sepius simulare 9, simulare m II add. enim ante dormientes 9 II 23 add. nobis ante uidemur 9 II talia] alia 14.69

IX. | Nebridio Augustinus.

PL 72

a. 387/388

G 20

responsio ad epist. VIII.

5

1o

15

20

25

1. Quamquam mei animi cognitor sis, fortasse tamen ignoras, quantum uelim praesentia tua frui. Verum hoc tam magnum beneficium deus quandoque praestabit. Legi recentissimam epistulam tuam, in qua de solitudine questus es et quadam desertione a familiaribus tuis, cum quibus uita dulcissima est. Sed quid aliud hic tibi dicam nisi quod te non dubito facere? Confer te ad animum tuum, et illum in deum leua quantum potes! Ibi enim certius habes et nos, non per corporeas imagines quibus nunc in nostra recordatione uti necesse est, sed per illam cogitationem qua intellegis non loco esse nos simul. 2. Epistulas tuas cum considerarem, quibus nondum tibi quaerenti magna respondi, uehementer me illa terruit qua percontaris, quomodo fiat ut nobis a superioribus potestatibus uel a daemonibus et cogitationes quaedam inserantur et somnia. Magna enim res est, cui tu quoque pro tua prudentia perspicis, non epistula sed aut praesenti collocutione aut aliquo libello respondendum esse. Temptabo tamen callens ingenium tuum quaedam quaestionis huius lumina praeseminare, ut aut cetera tecum ipse contexas, aut posse ad rei tantae probabilem inuestigationem perueniri minime desperes. 3. Arbitrar enim omnem motum animi aliquid facere in cor | pore; id autem usque ad nostros exire sensus tam hebetes G 21 tamque tardos, cum sunt maiores animi motus, uelut cum irascimur aut tristes aut gaudentes sumus. Ex quo licet conicere, cum etiam cogitamus aliquid neque id nobis in nostro corpore appa-

Trad. text.: 9.10.15.16.19/14.69 a m g

IX, 13/15 vehementer - somnia] cfr Aug. epist. 8, 3-5.

IX, 1 nebridio augustinus] от. 16.19 « II 4 recentissimam] rectissimam 9.10.15.16.19 a m II 5 solitudine] solutione 16.19 a II 7/8 animum tuum] tuum animum am II 11 nos] nisi 14.69 II 12 nondum] non dubium 9.10.15.16.19 amg II 16 est] от. 14.69 II 17 auf] siue 16.19 a II libello] libro 14.69 II 24 sunt] sint 9 II 24/25 irascimur] indignamur 14.69 II 26 id] от. 14.69 II 26/27 apparet] от. 9.1o.15'.16.19 a

гг

30

35

40

45

50

55

EPISTVLA IX, 3-5

ret, apparere tamen posse aeriis aetheriisue animantibus, quo rum est sensus acerrimus, et in cuius comparatione noster ne sensus quidem putandus est. Igitur ea quae, ut ita dicam, uestigia sui motus animus figit in corpore, possunt et manere et quendam quasi habitum facere; quae latenter cum agitata fuerint et contrectata secundum agitantis et contrectantis uoluntatem, ingerunt nobis cogitationes et somnia atque id fit mira facilitate. Si enim nostrorum corporum terrenorum et tardissimorum exercitationes, seu in tangendis organis musicis seu in funiambulo ceterisque huiusmodi spectaculis innumerabilibus, ad quaedam incredibilia peruenisse manifestum est, nequaquam est absurdum eos qui aerio uel aetherio corpore aliquid in corporibus agunt, quae naturali ordine penetrant, longe maiore uti facilitate ad mouendum quicquid uolunt, non sentientibus nobis et tamen inde aliquid perpetientibus. Ne | que enim etiam quomodo fellis PL 73 abundantia nos ad iram crebriorem cogat sentimus, et tamen cogit, cum haec ipsa quam dixi abundantia facta sit irascentibus nobis. 4. Sed hoc simile noli praetereunter accipere! Versa id cogitatione quantum potes! Nam si animo | exsistat assidue aliqua dif- G 22 ficultas agendi atque implendi quod cupit, assidue irascitur. Ira est autem, quantum mea fert opinio, turbulentus appetitus auferendi ea quae facilitatem actionis impediunt. Itaque plerumque non hominibus tantum, sed calamo irascimur in scribendo eumque collidimus atque frangimus, et aleatores tesseris et pictores penicillo et cuique instrumento quilibet, ex quo difficultatem se pati arbitratur. Нac autem assiduitate irascendi fel crescere etiam medici affirmant, incremento autem fellis rursus effici, ut facile ac prope nullis causis exsistentibus irascamur. Ita quod suo motu animus fecit in corpore, ad eum rursus commouendum ualebit. 5. Possunt latissime ista tractari, et multis rerum testimoniis ad certiorem plenioremque perduci notitiam. Sed huic epistulae

28 est> et 9.10.15.16.19 am II ne] nec 16.19 a II 33 M от. 14.69 II 34/35 exercitationes] excitationes 14.69 g II 35 seu in tangendis] agendis 9.10.15.16.19 a m g II 36 huiusmodi] huiuscemodi 9.10.15.16.19 m g II 38 corporibus] corporalibus 14.69 II 40 et] от. 14.69 II 4г iram] iracundiam 14.69 II 45 simile noli] aut (tamen 15' m, autem g) si non uis simile nobis (a nobis m) 9.10.15.16.19 a m g II 48 mea] me 9.10.16 II 50 in] от. 14.69 II 53 пac] haec 19', hoc 14.69 II etiam] от. 9*/14.69 a II 54 in cremento] cremento 9.10.15.16.19 a m g II 54/55 effici ut ... irascamur] et irascimur 9.10.15.16.19 a m g II 56 commouendum] commonendum 14.69

EPISTVLA IX, 5

23

adiunge illam, quam tibi nuper de imaginibus et de memoria 6o misi, et eam diligentius pertracta! Nam minus plene a te intellecta rescripto tuo mihi apparuit. Huic ergo quam nunc legis cum adiunxeris de illa, quod ibi dictum est de naturali quadam facul tate animi minuentis et augentis cogitatione quodlibet, fortasse te iam non mouebit, unde fiat ut etiam formae corporum quas 65 numquam uidimus, uel cogitando apud nos uel somniando figurentur.

59/60 illam - misi] cfr Aug. epist. 7, 1oo-n1.

6г adiunxeris] adhibueris 14.69 II ibi dictum] dictum ibi m II 63 co gitatione] cogitationem 9.1o.15'.16 a II 64 te - ut] от. 9.10.15.16.19 am II 65/66 post figurentur (figurantur a) add. intellige (1, add. tametsi actus ... naeuium ( = epist. 14, 15-j6) 16.19 a

X.

Nebridio Augustinus. a.387/388

5

1o

15

20

г%

1. Numquam aeque quicquam tuarum inquisitionum me in co gitando tenuit aestuantem, atque illud quod recentissimis | tuis G 23 litteris legi, ubi nos arguis quod consulere neglegamus, ut una nobis uiuere liceat. Magnum crimen et, nisi falsum esset, periculosissimum. Sed cum perprobabilis ratio demonstrare uideatur, hic nos potius quam Carthagini uel etiam in rure ex sententia posse degere, quid tecum agam, mi Nebridi, prorsus incertus sum. Mittaturne ad te accommodissimum tibi uehiculum? Nam basterna innoxie te uehi posse noster Lucinianus auctor est. At matrem cogito, ut quae absentiam sani non ferebat, imbecilli multo | minus esse laturam. Veniamne ipse ad uos? At hic sunt PL 74 qui neque uenire mecum queant, et quos deserere nefas putem. Tu enim potes et apud tuam mentem suauiter habitare, hi uero ut idem possint satagitur. Eamne crebro et redeam, et nunc te cum nunc cum ipsis sim? At hoc neque simul (neque) ex senten tia uiuere est. Non enim breuis est uia, sed tanta omnino, cuius peragendae negotium saepe suscipere non sit ad optatum otium peruenisse. Huc accedit infirmitas corporis, qua ego quoque, ut nosti, non ualeo quod uolo, nisi omnino desinam quicquam plus uelle quam ualeo. 2. Profectiones ergo, quas quietas et faciles habere nequeas, per totam cogitare uitam non est hominis, de illa una ultima quae mors uocatur cogitantis, de qua uel sola intellegis uere esse cogitandum. Dedit quidem deus paucis quibusdam quos ecclesiarum gubernatores esse uoluit, ut et illam non solum exspectarent fortiter, sed alacriter etiam desiderarent, et harum obeundarum labores sine ullo angore susciperent; sed neque his qui

Trad. text.: 10.15/16.19 a m g

X, 1 nebridio augustinus] от. 16.19 a II 3/4 tuis litteris] litteris tuis a m II 4 neglegamus] neglegimus 1o II 6 perprobabilis (perprobiles /j*)] probabilis 1o a m II 7 carthagini] carthagine 15' II in rure] ruri m II 1o lucinianus] lucilianus 10.15 II 13 neque] nec m II 14 hi] ii m II 16 neque2 т] от. 10.15/16.19 a II 19 accedit] accidit 10.15' II 21 add. non ante ualeo 10/16.19 a g II 25/26 ecclesiarum gubernatores] gubernatores ecclesiarum am II 27 harum] earum 16.19 am II гS his] ¡is m

EPISTVLA X, 2-3

25

ad huiusmodi administrationes temporalis honoris | amore rap- G 24 30 tantur, neque rursum his qui cum sunt priuati negotiosam uitam appetunt, hoc tantum bonum concedi arbitrar, ut inter strepitus inquietosque conuentus atque discursus cum morte familiaritatem quam quaerimus faciant; deifican enim utrisque in otio licebat. Aut si hoc falsum est, ego sum omnium ne dicam stultissi35 mus, certe ignauissimus, cui nisi proueniat quaedam secura cessatio, sincerum illud bonum gustare atque amare non possum. Magna secessione a tumultu rerum labentium, mihi crede, opus est, ut non duritia, non audacia, non cupiditate inanis gloriae, non superstitiosa credulitate fiat in homine nihil timere. Hinc 40 enim fit illud etiam solidum gaudium, nullis omnino laetitiis ulla ex particula conferendum. 3. Quod si in natura humana talis uita non cadit, cur aliquando euenit ista securitas? Cur tanto euenit crebrius, quanto quisque in mentis penetralibus adorat deum? Cur in actu etiam humano 45 plerumque ista tranquillitas manet, si ex illo adyto ad agendum quisque procedat? Cur interdum et cum loquimur mortem non formidamus, cum autem non loquimur etiam cupimus? Tibi dico - non enim hoc cuilibet dicerem - tibi, inquam, dico cuius itinera in superna bene noui. Tune cum expertus saepe sis quam 50 dulce uiuat, cum amori corporeo animus moritur, negabis tan dem totam hominis uitam posse intrepidam fieri, ut rite sapiens nominetur? Aut hanc affectionem qua ratio nititur tibi accidisse umquam, nisi cum in intimis tuis ageris, asserere audebis? Quae cum ita sint, restare unum uides, ut tu quoque in commune con55 sulas quo uiuamus simul. Quid enim cum matre agendum | sit, G 25 quam certe frater Victor non deserit, tu multo melius calles quam ego. Alia scribere ne te ab ista cogitatione auerterem nolui.

30 his] iis m II sunt] sint 15' a m II 33 in otio] initio 10.15 II 37 se cessione] successione 10.15' / i.t. 16.19 a II 39 credulitate] crudelitate 10* a II 42 in natura humana] in naturam humanam m II 44 penetralibus] penetrabilibus 10/19 a II 52 qua] quam 10/16.19 g II 53 ¡n] °mageris] ageres 15', angeris m II 57 auerterem] uerterem 16 a

XI. | Nebridio Augustinus.

PL 75

a. 387/388

5

1o

15

20

25

30

1. Cum me uehementer agitaret quaestio, a te dudum cum quadam etiam familiari obiurgatione proposita, quonam pacto una uiuere possemus, et de hoc solo statuissem et rescribere tibi et rescripta flagitare, neque ad aliud aliquid quod ad nostra studia pertinet stilum auertere, donec inter nos istud ipsum terminaretur, cito me securum fecit recentis epistulae tuae breuissima et uerissima ratio, propterea scilicet hinc non esse cogitandum, quia uel nos cum potuerimus ad te, uel tu cum potueris ad nos necessario uenturus sis. Hinc ergo, ut dixi, securus effectus consideraui omnes epistulas tuas, ut uiderem quarum responsionum debitor sim. In quibus tam multas quaestiones repperi, ut etiamsi facile dissolui possent, ipso aceruo cuiusuis ingenium otiumque superarent. Tam uero difficiles sunt, ut etiamsi una earum mihi esset imposita, non dubitarem me onustissimum confiten. Hoc autem prooemium ad id ualet ut tantisper desinas noua quaerere, donec toto aere alieno liberemur, et de solo iudicio tuo mihi re scribas. Quamquam scio quam sit aduersum me, qui tuarum diuinarum cogitationum uel tantisper particeps esse differo. 2. Accipe igitur quid mihi uideatur de susceptione hominis | mystica, quam propter salutem nostram factam esse religio qua G 26 imbuti sumus credendum cognoscendumque commendat. Quam quaestionem non facillimam omnium elegi, cui potissimum responderem; sed ea mihi dignior ceteris uisa est, cui operam cogitationis impenderem. Illa namque quae de hoc mundo quaeruntur nec satis ad beatam uitam obtinendam mihi uidentur pertinere, et si aliquid afferunt uoluptatis cum inuestigantur, metuendum est tamen ne occupent tempus rebus impendendum melioribus. Quamobrem quod ad hoc pertinet susceptum in praesentia, prius miror te esse commotum, cur non pater et filius dicatur hominem suscepisse, sed etiam spiritus sanctus. Nam ista

Trad. text.: 14.69/38.39 mg XI, 4 de] от. 14.69 II et2] от. 38.39 m II 5 ad1] от. 14.69 II 6 do nec] ut }8.39 m II istud ipsum] stuc ipsud 14.69, istuc ipsum m g II 14 etiamsi] etsi 38.39 m II 15 onustissimum] onestissimum 14.69 II 24/25 sed - impenderem] от. 38.39 m II 26 uidentur] uidetur 14.69 II 27 uoluptatis] uoluntatis 14.69 II 30 et1] sed 38'. 39 m

EPISTVLA XI, 2-3

35

40

45

50

55

6o

65

27

trinitas catholica fide ita inseparabilis commendatur et creditur, ita etiam a paucis sanctis beatisque intellegitur, ut quicquid ab ea fit, simul fieri sit existimandum et a patre et a filio et ab spiritu sancto nec quicquam patrem facere quod non et filius et spiritus sanctus faciat, nec quicquam filium quod non et pater et spiritus sanctus, nec quicquam spiritum sanctum quod non et pater et filius. Ex quo uidetur esse consequens, ut hominem tri nitas tota susceperit; nam si filius suscepit, pater autem et spiritus sanctus non susceperunt, aliquid praeter inuicem faciunt. Cur ergo in mysteriis et sacris nostris hominis susceptio filio tributa celebratur? Haec est plenissima quaestio, ita difficilis et de re tam magna, ut nec sententia hic satis expedita nec eius probatio satis secura esse possit. Audeo tamen, si quidem ad | te scribo, sig- PL 76 nificare potius quid meus animus habeat quam explicare, ut ce tera pro ingenio tuo et familiaritate nostra, qua fit ut me optime noueris, per te ipse coniectes. 3. Nulla natura est, Nebridi, et omnino nulla substantia, quae non in se habeat haec tria et prae se gerat : primo ut sit, | deinde G 27 ut hoc uel illud sit, tertio ut in eo quod est maneat quantum potest. Primum illud causam ipsam naturae ostentat ex qua sunt omnia; alterum speciem per quam fabricantur et quodammodo formantur omnia; tertium manentiam quandam, ut ita dicam, in qua sunt omnia. Quod si fieri potest, ut aliquid sit et non hoc uel illud sit neque in genere suo maneat, aut hoc quidem uel illud sit, sed non sit neque in genere suo maneat quantum potest, aut in suo genere quidem pro ipsius sui generis uiribus maneat, sed tamen nec sit neque hoc uel illud sit, fieri etiam potest, ut in illa trinitate aliqua persona praeter alias aliquid faciat. At si cernis necesse esse ut quicquid sit, continuo et hoc uel illud sit et in suo genere maneat quantum potest, nihil tria illa praeter inuicem faciunt. Video adhuc partem me egisse huius quaestionis, qua fit difficilis solutio. Sed breuiter tibi aperire uolui, si tamen egi quod uolui, quam subtiliter atque quanta ueritate in catholica intellegatur huiusce inseparabilitas trinitatis. 34 ab] a 38.39 m II 35 nec] ne 14 II 36/38 faciat ... filius] nec quic quam spiritum sanctum quod non et pater et filius nec quicquam filium quod non et pater et spiritus sanctus faciat }8.39 m II 36 nec] ne 14.69 II 41 mysteriis] ministeriis 14.69 II 50 post eo add ipso 14.69 g II 52 post quodammodo coni. lacunam g II 53 post formantur add. quae 14.69, add. -que g II manentiam] manentia 14. 69 II 54 et] quod 38.39 m II 55 neque] et tamdiu sit atque id sit quamdiu 14.69 g II maneat] manet 14 g II uel cfrl. 50.54/55.58.60. d] aut 14.69/38.39 m g II 56 genere suo] suo genere 14.69 g II 60 uel] et 38.39, aut m

28

70

75

80

85

90

95

юс

EPISTVLA XI, 4

4. Nunc accipe quomodo possit non mouere animum illud quod mouet. Species quae proprie filio tribuitur, ea pertinet etiam ad disciplinam et ad artem quandam, si bene hoc uocabulo in his rebus utimur, et ad intellegentiam qua ipse animus rerum cogitatione formatur. Itaque quoniam per illam susceptionem hominis id actum est, ut quaedam nobis disciplina uiuendi et exemplum praecepti sub quarundam sententiarum maiestate ac perspicuitate insinuaretur, non sine ratione hoc totum filio tribuitur. In multis enim rebus, quas cogitationi et prudentiae committo tuae, quamuis multa insint, aliquid tamen eminet et ideo sibi proprietatem quandam | non absurde uindicat, uelut in illis tri- G 28 bus generibus quaestionum, etiamsi quaeratur an sit, ibi est et quid sit - esse enim non potest profecto nisi aliquid sit, ibi etiam probandum improbandumue sit - quicquid enim est nonnulla aestimatione dignum est. Ita cum quaeritur quid sit, necesse est ut et sit et aliqua aestimatione pendatur. Hoc modo etiam cum quaeritur, quale sit.et aliquid est utique, (et hoc uel illud est). Ita cum sibi inseparabiliter iuncta sunt omnia, nomen tamen quaestio non ex omnibus accipit, sed ut sese habuerit quaerentis intentio. Ergo disciplina hominibus erat necessaria, qua imbuerentur et quodammodo formarentur. Non tamen id ipsum, quod per hanc disciplinam fit in hominibus, aut non esse possumus dicere aut non appetendum. Sed scire prius intendimus, et per quod coniciamus aliquid et in quo maneamus. Demonstranda igitur prius erat quaedam norma et regula disciplinae. Quod factum est per illam suscepti hominis dispensationem quae proprie filio tribuenda est, ut esset consequens et ipsius patris, id est unius principii ex quo sunt omnia, cо | gnitio per filium et quaedam in- PL 77 terior et ineffabilis suauitas atque dulcedo in ista cognitione permanendi contemnendique omnia mortalia, quod donum et munus proprie spiritui sancto tribuitur. Ergo cum agantur omnia summa communione et inseparabilitate, tamen distincte demonstranda erant propter imbecillitatem nostram, qui ab unitate in uarietatem lapsi sumus. Nemo enim quemquam erigit ad id in quo ipse est, nisi aliquantum ad id in quo est ille descendat.

99/100 Nemo - descendat] Prosp. sent. 319, CCSL 68A, p. 337. 67 proprie] propria 14, proprio 69 II 79 improbandumue] improbandumne 14.69 g II 8г et2 - est d] deest in 14.69/38.39 m g II 83 sunt] sint 14' II 85 erat] est 38.39 m II 86 quodammodo cfr l. 52 d] quemadmodum 14.69, qua ad modum -j.?.5/> m g II add. in ante id 14.69 II 99 uarietatem] uarietate 14.69

EPISTVLA XI, 4

29

Habes epistulam non quae tuam curam de hac re finierit, sed quae cogitationes tuas certo fortasse aliquo fundamento inchoauerit, ut cetera ingenio quod mihi notissimum est persequaris, et pietate cui maxime standum est consequaris.

XII. | Nebridio Augustinus.

a. 387/388

5

1o

15

20

25

Plures epistulas te scribis misisse quam accepimus; sed neque tibi possum non credere neque mihi tu. Etsi enim rescribendo par esse non ualeo, tamen non minore a me diligentia seruantur litterae tuae quam frequentantur abs te. Prolixiores autem nostras non te amplius quam binas accepisse conuenit inter nos; non enim misimus tertias. Sane recognitis exemplaribus animadverti quinque fere tuis rogationibus esse responsum, nisi quod una ibi quaestio quasi transeunter perstricta, quamquam non temere ingenio tuo commissa sit, non tamen fortasse satisfecit auaritiae tuae. Quam refrenes aliquantulum opus est et nonnulla compen dia libenter feras, ita plane ut, si quicquam fraudo intellegentiam dum sum parcus in uerbis, nihil parcas mihi; sed tu iure, quo mihi ualentius esset forte aliquid, si quicquam posset esse iucundius, totum quod debetur efflagites. Hanc igitur epistulam numerabis inter minores epistulas meas, quam tibi , + non sibi + nihil mihi de aceruo minuere. Non enim tu mittis minores, quae non eundem aceruum augeant. Quare illud quod de filio dei quaeris, cur ipse potius dicatur hominem suscepisse quam pater, cum simul uterque sit, dinosces facillime, si sermocinationum nostrarum quibus ut potuimus - nam ineffabile quiddam est - (quaerebamus), quid sit dei filius quo coniuncti simus, recorderis. Quod ut hic breuiter attingam, disciplina ipsa et forma dei, per quam facta sunt omnia quae facta sunt, filius nuncupatur. Quicquid autem per susceptum illum hominem gestum est, ad eruditionem informationemque nostram gestum est.

Trad. text.: 14.69/}8.39 m g

XII, 24/25 disciplina - sunt] cfr Ioh. 1, 3.

XII, 3 tu etsi] tuam etsi 14.69, tu tametsi g II rescribendo] scribendo 14' II n aliquantulum] aliquantum 14.69 g II 22 quaerebamus d] от. 14.69/)8.39 m, lacunam coni. g II quid] qui 14. 69 g II 23 coniuncti simus w] coniunctissimus 14.69/38.3$

G 29

XIII. Nebridio Augustinus.

5

1o

15

20

25

G 30

1. Vsitata tibi scribere non übet, noua non licet. Al | terum enim PL 78 uideo tibi non conuenire, alterum mihi non uacare. Nam ex quo abii abs te, nulla mihi opportunitas, nullum otium datum est ea quae inter nos quaerere solemus agitandi atque uersandi. Sunt quidem hiemales nimis longae noctes, nec a me totae dormiuntur; sed sese obiciunt magis cogitanda cum otium est, quae diffirmando sunt otio necessaria. Quid ergo faciam? Mutusne apud te an tacitus sim? Neutrum uis, neutrum uolo. Quare age atque accipe quod de me excudere potuit ultimum noctis, quamdiu exsequebatur quo haec epistula scripta est. 2. Necesse est te meminisse quod crebro inter nos sermone iactatum est, nosque iactauit anhelantes atque aestuantes, de animae scilicet ueluti perpetuo quodam corpore uel quasi corpore, quod a nonnullis etiam dici uehiculum recordaris. Quam rem certe, si quidem loco mouetur, non esse intellegibilem darum est. Quicquid autem intellegibile non est, intellegi non potest. At quod intellectum fugit, si saltem sensum non refugit, aestimare inde aliquid uerisimiliter non usquequaque denegatur. Quod uero neque intellegi neque sentiri | potest, temerariam nimis et G31 nugatoriam gignit opinionem. Et hoc de quo agimus tale est, si tamen est. Cur ergo, quaeso te, non nobis ad hanc quaestiunculam indicimus ferias, et nos totos imprecato deo in summam serenitatem naturae summe uiuentis attollimus? 3. Hic forsitan dicas, quamquam corpora percipi nequeant, multa nos tamen ad corpus pertinentia intellegibiliter posse percipere, ut est quod nouimus esse corpus. Quis enim neget aut

Trad. text. : 10.15/37.38.39 m g

XIII, 15 quod - recordaris] cfr Porphyrios sent. 13.3; 14.4.

XIII, 3 uideo tibi] tibi uideo 37.38 II mihi non] non mihi m II 7 sese] se 15 m II add. otio ante magis 10* II 8 mutusne] motusne 1o.15' II 9 sim] sum 38.39 Il ю excudere] excludere 10. 15' II 14 ueluti (uelut 37)] uel 38.39 m II 17 autem] от. 10 II 18 refugit] fugit (fuit 10) 10.15' g II 20 et] atque 37.38.39 m II 24 summe d] summae 10.15/37.38.39 m g II 25 corpora] corporea 10.15 g

32

30

35

40

45

EPISTVLA III, 1-3

quis hoc uerisimile potius quam uerum esse fateatur? Ita cum ipsum corpus uerisimile sit, esse tamen in natura tale quiddam uerissimum est. Ergo corpus sensibile, esse autem corpus intellegibile iudicatur; non enim posset aliter percipi. Ita nescio quid illud de quo quaerimus corpus, quo inniti anima ut de loco in locum transeat putatur, quamquam etiamsi non sensibus nostris, tamen quibusdam longe uegetioribus sensibile sit, utrum tamen sit intellegibiliter cognosci potest. 4. Hoc si dices, ueniat in mentem illud quod intellegere appellamus duobus modis in nobis fieri : aut ipsa per se mente atque ratione intrinsecus, ut cum intellegimus esse ipsum intellectum; aut admonitione a sensibus, ut id quod iam dictum est, cum intellegimus esse corpus. In quibus duobus generibus illud primum per nos, id est de eo quod apud nos est deum consulendo, hoc autem secundum de eo quod a corpore sensuque nuntiatur, nihilominus deum consulendo intellegimus. Quae si rata sunt, nemo de illo corpore utrum sit intellegere potest, nisi cui sensus quicquam de illo nuntiarit. In quo animantium numero, si ullus est, nos | quoniam non esse perspicimus, illud etiam perfectum G 32 puto, quod supra dicere coeperam, non ad nos istam pertinere quaestionem. Haec etiam atque | etiam cogites uelim, et quod PL 79 cogitando genueris ut nouerim cures.

29 tale quiddam] quiddam tale }8.39 uera 37-38.39 II 47 puto] peto 10.15'

II

32 in] ad 37.38.39 m

II

43 rata]

XIV. Nebridio Augustinus. a.387/388

5

1o

15

20

25

1. Recentissimis litteris tuis respondere malui, non quod contempserim praecedentia quaesita tua minusue me delectauerint, sed quod in respondendo maiora quam opinaris molior. Quamquam enim longiorem quam longissima est epistulam tibi mittendam esse praescripseris, non tamen tantum habemus otii quan tum existimas, et quantum nos semper optasse nosti et optamus. Ne quaeras, cur ita sit! Illa enim facilius, quibus impedior, quam cur impediar exposuerim. 2. Scribis cur ego et tu, cum simus singuli eadem multa faciamus, sol autem non idem faciat quod cetera sidera; cuius rei causam (exponere) conarer. Nam si eadem nos agimus, multa et ille cum ceteris agit; si non ille, nec nos. Ambulo et ambulas, mouetur et mouentur; uigilo et uigilas, lucet et lucent; disputo et disputas, circuit et circumeunt, tametsi actus animi nullo modo est his quae uidemus comparandus. Si autem animum, ita ut aequum est, animo conferas, magis | idem uel cogitare uel con- G 33 templari uel si quid aliud commodius dicitur, si ullus eis inest animus, sidera quam homines consideranda sunt. Ceterum in corporum motibus, si ut soles diligenter attendas, nihil omnino a duobus idem fieri potest. An tu cum deambulamus simul, satis idem nos agere existimas? Absit a prudentia tua! Septentrioni namque uicinior nostrum qui deambulat, aut alterum pari motu antecedat aut tardius ingrediatur necesse est; neutrum tamen sentiri potest. Sed tu, ni fallor, quid intellegamus non quid sentiamus exspectas. Quod si ab axe in meridiem tendamus, coniuncti nobis atque inhaerentes quantum ualemus, innitamurque marmori leui et aequali uel etiam ebori, tam non potest esse amborum idem motus quam uenae pulsus quam forma quam facies.

Trad. text.: 1o. 15 a.l. 15 tametsi usque ad finem epistulae hic отiserunt, sed epistulae IX in fine addiderunt. 16.19/37.38.39 a m g

XIV, 3 me] от. }8. 39 II 6 esse] от. }8.39 II 8 ne] nec a m II 16 his] iis m II quae] quam 10.15' II animum] animus 10.15' II 18 uel] ut 16.19, aut a II 21 satis] statim m II 25 non] num 10.15' II 28 leui] leni 10.15.16.19/37 a

34

EPISTVLA XIV, г-4

3о Remoue nos et pone Glauciam prolem! Nihil egeris. Quippe his etiam simillimis geminis tanta est necessitas ut proprie moueantur, quanta fuit ut singuli nascerentur. 3. „At enim hoc", inquies, „rationi tantum, quod autem sol ab astris differt, sensibus etiam clarum atque manifestum est." Si 35 magnitudinem me cogis dispicere, nosti de interuallis quam multa dicantur et ad quantum incertum perspicuitas ista reuocetur. Sed ut concedam ita esse ut apparet, sic enim et credo, cuius | tandem et sensum fefellit illa proceritas Naeuii pede longioris, PL 80 quam qui est sex longissimus? Cui te credo | nimium quaesisse G 34 40 hominem aequalem et, cum minime repperisses, usque in eius formam nostram epistulam tendere uoluisse. Quare cum in terris quoque tale aliquid exsistat, nihil de caelo puto esse mirandum. Si autem te mouet, quod praeter solem nullius sideris lumen implet diem, quis, quaeso te, hominibus tantus apparuit quantus 45 homo ille, quem deus suscepit longe aliter quam ceteros sanctos atque sapientes? Quem si cum aliis hominibus conferas, maiore distantia continentur quam collatione solis cetera sidera. Quam sane similitudinem diligenter intuere! Fieri enim potest mente qua excellis, ut quandam quaestionem de homine Christo a te 50 propositam transeuntes dissoluerimus. 4. Item quaeris utrum summa illa ueritas et summa sapientia, forma rerum per quam facta sunt omnia, quem filium dei unicum sacra nostra profitentur, generaliter hominis, an etiam uniuscuiusque nostrum rationem contineat. Magna quaestio! Sed mihi 55 uidetur quod ad hominem faciendum attinet, hominis quidem tantum, non meam uel tuam ibi esse rationem, quod autem ad orbem temporis, uarias hominum rationes in illa sinceritate

51 illa ueritas] cfr Ioh. 14, 6. 52 forma - omnia] cfr Ioh. 1, 3.

Il

et - sapientia] cfr I Cor. 1, 30.

30 glauciam m] clauciam 1o.16.19/37, dauciam 15738.39, audaciam 5', aliam a II 31 simillimis] si in illis 16.19 a II 35 dispicere (displicere 16)] despicere 10/38.39 a, respicere m II 36 dicantur] discantur 38.39 II 38 naeuii] ne VII (septem 16.19/37 a) 10.15.16.19/37 a, ne illa septem 38.39 II pede] pedum 15'/37.38.39, pedes a II 39 quam qui m] quamque 10.15.16. 19/38.39, quam 37, quamquam a II est] от. 10.15.16/37.38.39 a II longissimus] longissimis (ongissimis 37.38.39) 10. 15'/37.38.39, longissima a II 42 tale aliquid] aliquid tale m II 44 quantus] quam 16.19 a II 45 homo ille] ille homo 37m II 46 hominibus] sapientibus 38.39 m II maiore] maiori 15/37.38.39 m II 47 continentur] continetur 16.19 a m II 49 a te] ad id 16.19 a II 50 dissoluerimus] dissolueremus 10.15.16.19 a II 52 add. et ante forma 37.38.39 m

EPISTVLA XIV, 4

35

uiuere. Verum hoc cum obscurissimum sit, qua similitudine illustrari possit ignoro, nisi forte ad artes illas quae insunt animo 60 nostro confugiendum est. Nam in disciplina metiendi una est anguli ratio una quadrati. Itaque quotiens demonstrare angulum uolo, non nisi una ratio anguli mihi | occurrit; sed quadratum G35 nequaquam scriberem, nisi quattuor simul angulorum rationem intuerer. Ita quilibet homo una ratione qua homo intellegitur 65 facta est; at ut populus fiat, quamuis et ipsa una ratio, non ta men hominis ratio sed hominum. Si igitur pars huius uniuersi est Nebridius sicut est, et omne uniuersum partibus confit, non potuit uniuersi conditor deus rationem partium non habere. Quamobrem quod plurimorum hominum ibi ratio est non ad ipsum 70 hominem pertinet, quamquam miris rursum modis ad unum omnia redigantur. Sed tu id commodius cogitabis. His contentus sis interim peto, quamquam iam excesserim Naeuium.

64 add. ipsa ante ratione 38.39 II 67 confit] cum sit 16. 19 a, consistit 57 II 68 rationem partium] partium rationem 16 a II 69 plurimorum] plurimum 10.15.19, primum 16 a

XV. Romaniano Augustinus. a.

5

1o

15

20

25

1. Non haec epistula sic inopiam chartae indicat, ut | membra- PL 81 nas saltem abundare testetur. Tabellas eburneas quas habeo auunculo tuo cum litteris misi. Tu enim huic pelliculae facilius ignosces, quia differi non potuit quod ei scripsi, et tibi non scribere etiam ineptissimum existimaui. Sed tabellas, si quae ibi nostrae sunt, propter huiusmodi necessitates mittas peto. Scripsi quiddam de catholica religione, quantum dominus | dare digna- G 36 tus est, quod tibi uolo ante aduentum meum mittere, si charta interim non desit. Tolerabis enim qualemcumque scripturam ex officina Maiorini. De codicibus praeter libros De oratore totum mihi excidit. Sed nihil amplius rescribere potui, quam ut ipse sumeres quos liberet, et nunc in eadem maneo sententia. Absens enim quid plus faciam non inuenio. 2. Gratissimum mihi est, quod in ultima epistula me participem domestici tui gaudii facere uoluisti. Sed „Mene salis placidi uultum fluctusque quietos ignorare iubes?" quamquam nec me iubeas nec ipse ignores. Quare si ad melius cogitandum quies aliqua data est, utere diuino beneficio. Nec enim nobis debemus cum ista proueniunt, sed illis per quos proueniunt gratulan, quoniam iusta et officiosa, et pro suo genere pacatior atque tranquillior rerum temporalium administratio recipiendorum aeternorum meritum gignit, si non teneat cum tenetur, non implicet cum multiplicatur, si non cum putatur inuoluat. Ipsius enim ueritatis ore dictum est : Si in alienofideles nonfuistis, uestrum quis dabit uo-

Trad. text.: 10.15.16. 19/)7.}8.39 a m g

XV, 25/26 Luc. 16, 12.

XV, 16/17 Verg. Aen. 5, 848-849.

XV, 1 romaniano augustinus] oт. 10.16.19/37.38.39 a m g H 5 ignosces] ignoscis 10.15 a II I: maiorini] maiorum 38.39 m II 17 fluctusque] fluctumque 10.16 II 19 nobis debemus] debemus nobis 16 a m II 23 teneat] tenet 37.38.39 II non] non cо 15', non cum 15', nec т II 24 post cum lacunam coni. g II putatur] pacatur (forte pro portatur m) a m II 25 uestrum] quod uestrum est 37.38.39 a m

EPISTVLA XV, 2

37

bis? Laxatis ergo curis mutabilium rerum bona stabilia et certa quaeramus, superuolemus terrenis opibus nostris! Nam et in mellis copia non frustra pennas habet apicula; necat enim haerentem.

opibus] operibus 10. 15/37.}8 a

| XVI.

G 37

(Augustino Maximus). a. 39o/Febr. 391 oui respondet epist.XVII.

5

1o

1s

20

1. Auens crebro tuis affatibus laetificari et instinctu tui sermonis, quo me paulo ante iucundissime salua caritate pulsasti, pa ria redhibere non destiti, ne silentium meum paenitudinem appellasses, sed quaeso ut, si haec quasi seniles artus esse duxeris, benignarum aurium indulgentia prosequaris. Olympum montem deorum esse habitaculum sub incerta fide Graecia fabulatur. At uero | nostrae urbis forum salutarium numinum frequentia pos- PL 82 sessum nos cernimus et probamus. Et quidem unum esse deum summum sine initio, sine prole naturae seu patrem magnum atque magnificum quis tam demens, tam mente captus neget esse certissimum? Huius nos uirtutes per mundanum opus diffusas multis uocabulis inuocamus, quoniam nomen eius cuncti proprium uidelicet ignoramus. Nam deus omnibus religionibus commune nomen est. Ita fit ut, dum eius quasi quaedam membra carptim uariis supplicationibus prosequimur, totum colere profecto uideamur. 2. Sed impatientem me esse tanti erroris dissimulare non pos sum. Quis enim ferat Iovi fulmina uibranti praeferri Migginem, | Iunoni Mineruae Veneri Vestaeque Sanamem, et cunctis - pro G 38 nefas! - diis immortalibus archimartyrem Namfamonem? Inter quos Lucitas etiam haud minore cultu suspicitur atque alii interminato numero, diis hominibusque odiosa nomina, qui conscientia nefandorum facinorum specie gloriosae mortis scelera

Trad.text. : 1.16.18.21.54/71 a m g

XVI, 1 augustino maximus d cfr epistula (exemplum epistulae 71) maximi grammatici (grammatici от. 16) madaurensis ad augustinum (agustinum 54) 1.16.18.21.54/71} от. 1.16.18.21.54/71 a g, maximi madaurensis ad augustinum m II 2 auens] habens 1.16.18.21 a II affatibus] affectibus /. i.t. 16.21 II instinctu] instincto 71' II 3 quo] quod 21'/71 g II 4/5 appelasses] appellares a m II 9 et quidem] equidem 1.16.18.21.54 am II ю seu] ceu m g II 19 migginem] migdonem (mygdonem a m) 18 a m, migiginem 21, ignem 71 II 20 sanamem et (sanemem et 18, sanaem et 1.54 m, sanem et 21)} sana mente et (sana mente 16) 16/71, sananem et a II 21 namfamonem (nampahonem 71)] namphanionem гг от II 22 haud] aut 1.16.18.21.54*/ 71 II suspiciturl suscipitur 18/71 a II 23 nomina] numina 18.21 a II 23/24 conscientia m] conscia 1.16.18.21/71, conscil 54* a

EPISTVLA XVI, 2-4

39

25 sua sceleribus cumulantes, dignum moribus factisque suis exitum maculati reppererunt. Horum busta, si memoratu dignum est, relictis templis, neglectis maiorum suorum manibus stulti fre quentant, ita ut praesagium uatis illius indigne ferentis emineat: „Inque deum templis iurabit Roma per umbras". Sed mihi hac tem30 pestate propemodum uidetur bellum Actiaticum rursus exortum, quo Aegyptia monstra in Romanorum deos audeant tela uibrare minime duratura. 3. Sed illud quaeso, uir sapientissime, uti remoto facundiae ro bore atque exploso qua cunctis clarus es, omissis etiam quibus 35 pugnare solebas Chrysippeis argumentis postposita paululum dialectica, quae neruorum suorum luctamine nihil certi cuiquam relinquere nititur, ipsa re approbes, qui sit iste | deus, G 39 quem uobis christiani quasi proprium uindicatis, et in locis abditis praesentem uos uidere componitis. Nos etenim deos nostros 40 luce palam ante oculos atque aures omnium mortalium piis precibus adoramus, et per suaues hostias propitios nobis efficimus, et a cunctis haec cerni et probari contendimus. 4. Sed ulterius huic certamini me senex inualidus subtraho, et in sententiam Mantuani rhetoris libenter pergo : „Trahit sua quem45 que uoluptas". Post haec non dubito, uir eximie qui a mea secta deuiasti, hanc epistulam aliquorum furto detractam flammis uel quolibet pacto perituram. Quod si accident, erit damnum chartulae, non nostri sermonis, cuius exemplar penes omnes religio sos perpetuo retinebo. Dû te seruent, per quos et eorum atque 50 cunctorum mortalium communem | patrem uniuersi mortales, PL 83 quos terra sustinet, mille modis concordi discordia ueneramur et colimus.

29 Lucan. 7, 459.

II

44/45 Verg. ecl. г, 65.

26 reppererunt] repperiunt (reppereunt 21) 1. 16.18. 21. 54'/7t II 27 ne glectis] neglegentis 71 II 29 iurabit] iurauit 1.16.18.21.54 am II 3° rursus] rursum 71' II 33 uti remoto] utere moto (modo 7/O 7/ II 34 clarus] clarior 1. 21.54*, claribus 54' II 37 qui] quis 18.54 a m, quid 16 II 39 etenim] enim 71 II 44 sententiam] sententia 71 II trahit] trahat 1'.16.18.21.54/71 g II 45 uoluptas] uoluntas 71 II 46/47 uel quolibet] от. 71

XVII. (Maximo Augustinus).

a. 391 responsio ad epist. XVI.

5

1o

15

20

25

1. Seriumne aliquid inter nos agimus an iocari libet? Nam | sic- G 40 ut tua epistula loquitur, utrum causae ipsius infirmitate an morum tuorum comitate sit factum, ut malles esse facetior quam paratior, incertum habeo. Primo enim Olympi montis et fori uestri comparatio facta est, quae nescio quo pertinuerit, nisi ut me commonefaceret et in illo monte Iouem castra posuisse, cum aduersus patrem bellum gereret, ut ea docet historia quam uestri etiam sacram uocant, et in isto foro recordarer esse in duobus simulacris unum Martem nudum alterum armatum, quorum daemonium infestissimum ciuibus porrectis tribus digitis contra collocata statua humana comprimeret. Ergone umquam ego crediderim mentione illius fori facta numinum talium memoriam mihi te renouare uoluisse, nisi iocari potius quam serio agere maluisses? Sed illud plane quod tales deos quaedam dei unius magni membra esse dixisti admoneo, quia dignaris ut ab huiusmodi sacrilegis facetiis te magnopere abstineas. Si quidem illum deum dicis unum, de quo, ut dictum est a ueteribus, docti indoctique consentiunt, huiusne tu membra dicis esse, quorum immanitatem uel, si hoc mauis, potentiam mortui hominis imago compescit? Plura hinc possim dicere; uides enim pro tua prudentia, quam late locus iste pateat reprehension!. Sed me ipse cohibeo, ne a te rhetorice potius quam ueridice agere existimer. | 2. Nam quod nomina quaedam mortuorum Punica collegisti, G 41 quibus in nostram religionem festiuas, ut tibi uisum est, contume-

Trad. text.: 1.16.18.21.54/71 a m g

XVII, 1 maximo augustinus d c/r epistula (rescriptum 16) augustini (augustinus 18.54, sancti augustini 7/) ad maximum grammaticum (grammaticum от. 16.21) madaurensem (madaurensem от. 1.16.18.21.54/71)} от. 16.18.21.54/71 a g, ad maximum madaurensem m II 4/5 paratior] peritior 71' II б me] от. 71 II 7 et] от. m II 8 bellum] bella m II 9 sacram] sacra 1.21/71 II n porrectis] perrectis 71', prorectis 21 II 13 memoriam] memoria 71 II 14 serio] serie 1'. 16.18.21.54/71 g II 18 est] от. 7/ II 19 add. iam ante immanitatem 18.21.54* g H 21 possim] possem 18/71' a m, possum / II 22 late locus] locus late am II 24 mortuorum punica] punica mor tuorum a m

EPISTVLA XVII, 2

30

35

40

45

50

55

41

lias iaciendas putares, nescio utrum refellere debeam an silentio praeterire. Si enim res istae tam uidentur leues tuae grauitati quam sunt, iocari mihi non multum uacat. Si autem graues tibi uidentur, miror quod nominum absurditate commoto in mentem non uenerit habere uos et in sacerdotibus Eucaddires et in numinibus Abaddires. Non puto ego ista tibi, cum scriberes, in animo non fuisse, sed more humanitatis et leporis tui commonefacere nos uoluisti ad relaxandum animum, quanta in uestra superstitione ridenda sint. Neque enim usque adeo te ipsum obliuisci potuisses, ut homo Afer scribens Afris, cum simus utrique in Africa constituti, Punica nomina exagitanda existimares. Nam si ea uocabula interpretemur, Namfamo quid aliud significat quam boni pedis hominem, id est cuius aduentus afferat ali quid felicitatis, sicut solemus dicere secundo pede introisse, cuius introitum prosperitas aliqua consecuta sit. | Quae lingua si PL 84 improbatur abs te, nega Punicis libris, ut a uiris doctissimis proditur, multa sapienter esse mandata memoriae! Paeniteat te certe ibi natum, ubi huius linguae cunabula recalent. Si uero et sonus nobis non rationabiliter displicet, et me bene interpretatum illud uocabulum recognoscis, habes quod suscenseas Vergilio | tuo, G 42 qui Herculem uestrum ad sacra, quae illi ab Euandro celebrantur, inuitat hoc modo: „Et nos et tua dexter adi pede sacra secundo!" Secundo pede optat ut ueniat. Ergo uenire optat Herculem Namfamonem, de quo tu multum nobis insultare dignaris. Verum ta men si ridere delectat, habes apud uos magnam materiam facetiarum: Deum Stercutium, deam Cluacinam, Venerem Caluam, deum Timorem, deum Pallorem, deam Febrem et cetera innumerabilia huiuscemodi, quibus Romani antiqui simulacrorum cultores templa fecerunt et colenda censuerunt. Quae si neglegis, Ro manos deos neglegis. Ex quo intellegeris non Romanis initiatus

48 Verg. Aen. 8, 302.

27 tam uidentur] uidentur tam am II 29 mentem] mente 71 II 30 ha bere uos et] habere et uos (habere tuos 21.54 a m) 1.2I-54 a m H eucaddires] euchaddares (auchadares 7/, eucaddares a) 1.16.21.54/71 a II 37 namfamo] namphanio am II 38 pedis] pedes 1.18.21.54, от- l6 H 40 cuius] quis 71' II 44 post nobis add. noster (nostra 1.54) 1.21.54 g II 46/47 celebrantur] celebrabantur 7/' II 49 optat herculem] herculem op tat a m II 49/50 namfamonem (non famonem 16.21)] namphanionem (non phamionem a) a m II 52 cluacinam (cloacinam 71 a m)} clauciam 18 II 56 intellegeris] intellegis 71

42

6o

65

70

75

8o

85

90

EPISTVLA XVII, 2-5

sacris, et tamen Punica nomina tamquam nimium Romanorum altaribus deditus contemnis ac despicis. 3. Sed mihi uideris omnino plus quam nos fortasse illa sacra nihili pendere, sed ex eis nescio quam captare ad huius uitae transitum uoluptatem, quippe qui etiam non dubitaueris ad Maronem confugere, ut scribis, et eius uersu te tueri quo ait: „Trahit sua quemque uoluptas." Nam si tibi auctoritas Maronis placet, sicut placere significas, profecto etiam illud placet : | „Primus ab aetherio uenit Saturnus Olympo G 43 arma Iouis fugiens et regnis exul ademptis" et cetera, quibus eum atque huiusmodi deos uestros uult intellegi homines fuisse. Legerat enim ille multam historiam uetusta auctoritate roboratam, quam etiam Tullius legerat, qui hoc idem in dialogis plus quam postulare auderemus commemorat, et perducere in hominum notitiam quantum illa tempora patiebantur molitur. 4. Quod autem dicis eo nostris uestra sacra praeponi, quod uos publice colitis deos, nos autem secretioribus conuenticulis utimur, primo illud abs te quaero, quomodo oblitus sis Liberum illum, quem paucorum sacratorum oculis committendum putatis. Deinde tu ipse iudicas nihil aliud te agere uoluisse, cum publicam sacrorum uestrorum celebrationem commemorares, nisi ut nobis decuriones et primates ciuitatis per plateas uestrae urbis bacchantes ac furentes ante oculos quasi spectacula poneremus. In qua celebritate si numine inhabitamini, certe uidetis quale il lud sit quod adimit mentem; si autem fingitis, quae sunt ista etiam in publico uestra secreta? Vel quo pertinet tam turpe mendacium? Deinde cur nulla futura canitis, si uates estis? Aut cur spoliatis circumstantes, si sani estis? | 5. Cum igitur haec nos et alia, quae nunc praetermittenda PL 85 existimo, per epistulam tuam feceris recordari, quid nos derideamus deos uestros, quos abs te ipso subtiliter derideri nemo | non intellegit, qui et ingenium tuum nouit et legit litteras tuas? G 44

63 Verg. ecl. 2, 65. II 66/67 Verg. Aen. 8, 319-320. molitur] cfr Cic. nat. deоr- 1, 119; Tusc. 1, 28.

II

70/73 legerat -

57 nomina] numina 18.21 a II nimium] numinum 7/' a m II 6o nihili] nihil 1. 21.54 II 63 trahit (trahis /0] trahat 71' II uoluptas] uoluntas 7/ II 68 huiusmodi] huiuscemodi 16 a m II 69 multam] mysticam g II 81 spectacula (spectula /*)] specula 21.54 g II 88 Post nos add- non a m

EPISTVLA XVII, 5

43

Itaque si aliquid inter nos de his rebus uis agamus, quod aetati prudentiaeque tuae congruit, quod denique de nostro proposito iure a carissimis nostris flagitari potest, quaere aliquid nostra discussione dignum, et ea pro uestris numinibus cura dicere, in 95 quibus non te causae praeuaricatorem putemus, quod nos magis commoneas quae contra illos dici possint, quam pro eis aliquid dicas. Ad summam tamen ne te hoc lateat et in sacrilega conuicia imprudentem trahat, scias a christianis catholicis, quorum in uestro oppido etiam ecclesia constituta est, nullum coli mortuoloo rum, nihil denique ut numen adorari, quod sit factum et conditum a deo, sed unum ipsum deum, qui fecit et condidit omnia. Disserentur ista latius ipso uero et uno deo adiuuante, cum te grauiter agere uelle cognouero.

91 de his] his de m II 92 prudentiaeque tuae] prudentiaeque 7/, tuae prudentiaeque am II 95 quod] quo am II 96 possint] possunt 18 a m II юг latius] saluti 71

XVIII. Caelestino Augustinus. a. 390

5

1o

15

20

25

1. О utinam possem assidue tibi aliquid dicere! Id autem aliquid est, ut curis exueremur inanibus et curis indueremur | uti- G 45 libus. Nam de securitate nescio utrum quicquam in hoc mundo sperandum sit. Scripsi nec recepi ulla rescripta. Misi aduersum Manichaeos libros, quos paratos et emendatos mittere potui, nec quicquam ex illis iudicii motusque uestri notum mihi factum est. Nunc eos repetere iam me, uos autem restituere conuenit. Peto itaque ne differatis eos remittere cum rescriptis, quibus nosse cupio quid de illis geratis, uel adhuc ad illum errorem expugnandum quid armaturae uobis opus esse arbitremini. 2. Sane quoniam te noui, accipe hoc quiddam grande et breue! Est natura per locos et tempora mutabilis ut corpus, et est natura per locos nullo modo, sed tantum per tempora etiam ipsa mutabilis ut anima, et est natura quae nec per locos nec per tempora mutari potest, hoc deus est. Quod hic insinuaui quoquomodo mutabile creatura dicitur, quod immutabile creator. Cum autem omne quod esse dicimus, in quantum manet dicamus et in quan tum unum est, omnis porro pulchritudinis forma unitatis sit, uides profecto in ista distributione naturarum quid summe sit, quid infime et tamen sit, quid medie, magis infimo et minus summo, sit. Summum illud est ipsa beatitas ; infimum nec beatum potest esse nec miserum; quod uero medium, uiuit inclinatione ad in fimum misere, conuersione ad summum beate uiuit. Qui Christo credit non diligit infimum, non superbit in medio, atque ita summo inhaerere fit | idoneus. Et hoc est totum quod agere iu- PL 86 bemur monemur accendimur.

Trad. text.: 10.15.16.28/36 a m g

XVIII, 1 caelestino augustinus] от. 10.15.16.28 II / uestri] nostri am II 1o geratis] geritis 10.15.16.28 am II n uobis] от. 36 II 12 quiddam] quaedam 36 II 16 hic] sic 36 II quoquomodo] quomodo 1o'.26.28 II 19 unitatis] unitas am II 21 medie] tamen }6* II magis] magisque 36, maiusque a m II 22 add. quod ante nec a m II 22/23 potest esse] esse potest am II 23 uiuit] от. 36

XIX. Gaio Augustinus.

G 46

a. }88-31

5

1o

15

20

25

Vt abs te abscessimus, dici non potest quanta suauitate nos perfuderit recordatio tui ac saepe perfundat. Recolimus enim ardore inquisitionis tuae, cum esset mirabilis, non fuisse perturbatam modestiam disputandi. Nam neque flagrantius percontantem neque tranquillius audientem quemquam facile inuenerim. Vellem itaque tecum multum loqui; non enim multum esset quantumcumque esset si tecum loquerer. Sed quia difficile est, quid opus est causas quaerere? Prorsus difficile est. Erit fortasse aliquando facillimum, ita deus uelit, nunc certe aliud est. Dedi ergo negotium fratri, per quem litteras misi, ut omnia nostra legenda praebeat prudentissimae caritati tuae. Non enim aliquid meum inculcabit inuito; noui enim quid benignitatis in nos animo ge ras. Quae tamen lecta si probaueris et uera peruideris, nostra esse non putes nisi quia data sunt, eoque te conuertas licet, unde tibi quoque est ut ea probares datum. Nemo enim quod legit in codice ipso cernit uerum esse, aut in eo qui scripserit, sed in se potius, si eius menti quoddam non uulgariter candidum, et a faece corporis remotissimum lumen ueritatis impressum est. Quod si aliqua falsa atque improbanda compereris, de humano nubilo irrorata scias et ea uere nostra esse deputes. Hortarer autem te ad quaerendum, nisi uidere mihi uiderer hiantia quaedam ora cordis tui; hortarer etiam ut quod uerum cognoueris uiriliter teneas, nisi prae te ferres euidentissimum robur animi et consilii tui. Totum enim se mihi | breui tempore, prope discussis corpo- G 47 ris tegumentis, quod in te uiuit aperuit. Neque ullo modo siuerit domini nostri misericordissima prouidentia, ut a catholico Christi grege tu uir tam bonus et egregie cordatus alienus sis.

Trad, text.: 10.15.16.28/36 a mg

XIX, 1 gaio (gaius 36) augustinus] от. 16 II 3/4 ardore] ardorem 10.15.16.28 II 13 inculcabit] inculpabit^i* II 14 lecta si] lecta 36 a, si lecta m II et] от. 36 a II 15 quia] quod 10.15.16.28 II 18 et] sed am II 20 aliqua falsa] falsa aliqua a m II compereris] comperis 36 II 24 prae] per }б II 27 ut] aut 10.16.28 II 27/28 a ... grege] a ... gregi 36, ... gregi a II 28 sis] от. 1o.16.28

XX.

Antonino Augustinus. a.391 (ante uer.)

5

1o

15

20

25

1. Cum a duobus tibi scripta deberentur, cumulatissime magis pars reddita est, quod unum nostrum | praesentem uides, cuius PL 87 ex ore cum me quoque accipis, poteram non rescribere, nisi ipso iubente fecissem, quo proficiscente superuacaneum uidebatur esse quod feci. Quapropter fertilius tecum fortasse colloquor, quam si coram adessem, cum et epistulam meam legis, et eum audis in cuius pectore me habitare optime nosti. Cum magno gaudio litteras sanctitatis tuae consideraui atque digessi, quod et christianum animum tuum sine ullo fuco iniqui temporis et in nos amicissimum prae se gerunt. 2. Gratulor tibi et gratias ago deo et domino nostro de spe et fide et caritate tua, tibique apud eum quod de nobis tam bene existimas, ut fideles dei seruos esse credas idque ipsum in nobis corde purissimo diligas; quamquam hinc etiam gratulandum beniuolentiae tuae potius quam gratiae agendae sint. Tibi enim prodest ipsam diligere bonitatem, quam profecto diligit qui eum diligit quem credit bonum, siue ille se ita siue aliter quam creditur habeat. Vnus tantum in hac re | cauendus error est, ne quis- G 48 quam non de homine, sed de ipso hominis bono aliter sentiat quam ueritas postulat. Tu uero, frater dilectissime, qui nullo modo erras credendo uel sciendo magnum bonum esse libenter deo casteque seruire, cum quemlibet hominum propterea diligas, quod huius boni participem credis, tecum est fructus tuus, etiamsi ille non ita sit. Quapropter tibi de hac re gratulandum est; illi autem non, si propterea diligitur, sed si talis est, qualem esse existimat, a quo propterea diligitur. Quales itaque nos simus,

Trad. text.: 10.15.16.28/56 a m g

XX, 12/13 de - caritate] cfr I Cor. 13, 13.

XX, 1 antonino augustinus d] augustinus antonio 36 a m, от. 10.15.16.28 II 2 cumulatissime] cum latissime 10.28, collatissime 16 II б quod] quam 36 II 7 et1] te 1o'. 28, tu 1o'.16 II 8 audis] от. }6* II 16 add. tibi ante agendae am II 19 error est] est error 1o a m II 21 tu] tunc 36 II 23 cum] от. 1o.15.16.28 g II diligas] diligis a m

EPISTVLA XX, 2-3

30

35

40

45

47

quantumque in deum promouerimus, ipse uiderit cuius non solum de hominis bono, sed de homine ipso non potest errare iudicium. Tibi ad mercedem beatitudinis quod ad hanc rem attinet satis est, quod nos tales credens, quales esse oportet seruos dei, toto sinu cordis amplecteris. Gratias uero tibi uberes agimus, quod nos, cum laudas tamquam tales simus, mirabiliter hortaris ut tales esse cupiamus; uberiores etiam, si non solum te commendes orationibus nostris, sed etiam pro nobis orare non praetermittas. Gratior enim deo est pro fratre deprecatio, ubi sacrificium caritatis offertur. 3. Paruulum tuum plurimum saluto, et secundum praecepta domini salutaria opto grandescere. Domui quoque tuae unam fidem et deuotionem ueram, quae sola catholica est, prouenire desidero et precor. In quam rem si quam forte aliam nostram operam necessariam existimas, ne tibi dubites uindicare et communi domino fretus et iure caritatis. Illud sane admonuerim religiosissimam prudentiam tuam, ut timorem dei non irrationabilem uel inseras infirmiori uasi tuo, uel nutrias diuina | lectione G 49 grauique colloquio. Nemo enim fere sollicitus de statu animae suae, atque ob hoc sine pertinacia inquirendae uoluntatis domini intentus est, qui bono demonstratore usus non dinoscat, quid in ter schisma quodlibet atque unam catholicam intersit.

45 infirmiori uasi] cfr I Petr. 3, 7.

31 esse oportet] esse 10, oportet esse am II 33 cum laudas] collaudas 1o.15.28 II 35/36 pro ... est] non praetermittas orare pro nobis gratior est enim deo am II 42 dubites uindicare] uindicare dubites am II 43 et] от. 36 a II 45 infirmiori - nutrias] от. 10 II 46 fere] от. 36 a II 47 uoluntatis] uoluntati a m\\

XXI. a. 391

| Domino beatissimo et uenerabili et in conspectu domini sincera caritate carissimo patri Valerio episcopo Augustinus presbyter in domino salutem.

PL 88

1. Ante omnia peto ut cogitet religiosa prudentia tua, nihil esse 5 in hac uita et maxime hoc tempore facilius et laetius et hominibus acceptabilius episcopi aut presbyteri aut diaconi officio, si perfunctorie atque adulatorie res agatur, sed nihil apud deum miserius et tristius et damnabilius; item nihil esse in hac uita et maxime hoc tempore difficilius laborio | sius periculosius G 50 1o episcopi aut presbyteri aut diaconi officio, sed apud deum nihil beatius, si eo modo militetur quo noster imperator iubet. Quis autem iste sit modus, nec a pueritia nec ab adulescentia mea didici. Et eo tempore quo discere coeperam, uis mihi facta est me rito peccatorum meorum - nam quid aliud existimem nescio -, 15 ut secundus locus gubernaculorum mihi traderetur, qui remum tenere non noueram. 2. Sed arbitrar dominum meum propterea me sic emendare uoluisse, quod multorum peccata nautarum, antequam expertus essem quid illic agatur, quasi doctior et melior reprehendere au20 debam. Itaque posteaquam missus sum in medium, tunc sentire coepi temeritates reprehensionum mearum, quamquam et antea periculosissimum iudicarem hoc ministerium. Et hinc erant illae lacrimae, quas me fundere in nouitate ordinationis meae nonnulli fratres animaduerterunt, et nescientes causas doloris mei quibus 25 potuerunt sermonibus, qui omnino ad uulnus meum non pertinerent, tamen bono animo consolati sunt. Sed multo, ualde multo amplius expertus sum quam putabam, non quia nouos aliquos

Trad. text.: 1.5. 14. 18.21/3. 8. 26 a

XXI, n si - iubet] cfr II Tim. 2, 3-4.

XXI, 1 et2] от. 1 m II 2 episcopo] от. 1.5.14.18.21 a II 4 ante omnia] antea 3.8'.2б' H n quis] qui 1.21 II 18 quod] cum 3.8.26 II 19 agatur] agitur 1.5.14.18.21 a m g II 20 posteaquam] postquam 1.18.21 a II 22/23 illae lacrimae] lacrimae illae am II 23 nouitate ... meae] ciuitate ... meae 5.14, ciuitate ... meae tempore 1.18.21 am II 26 post ualde add. ac т

EPISTVLA XXI, 2-4

30

35

40

45

50

55

60

49

fluctus aut tempestates uidi, quas ante non uideram uel non audieram uel non legeram uel non cogitaueram, sed ad eas euitandas aut perferendas sollertiam et uires meas omnino non noueram et alicuius | momenti arbitrabar. Dominus autem irrisit me G 51 et rebus ipsis ostendere uoluit me ipsum mihi. 3. Quod si non damnando sed miserando fecit - hoc enim spero certe uel nunc cognita aegritudine mea -, debeo scripturarum eius medicamenta omnia perscrutari, et orando ac legendo agere, ut idonea ualetudo animae meae ad tam periculosa negotia tribuatur. Quod ante non feci, quia et tempus non habui; tunc enim ordinatus sum, cum de ipso uacationis tempore ad cognoscendas diuinas scripturas cogitaremus, et sic nos disponere uellemus, ut nobis otium | ad hoc negotium posset esse. Et quod PL 89 uerum est, nondum sciebam quid mihi deesset ad tale opus, quale me nunc torquet et conterit. Quod si propterea in re ipsa didici, quid sit homini necessarium qui populo ministrat sacramentum et uerbum dei, ut iam non mihi liceat assequi quod me non habere cognoui, iubes ergo ut peream, pater Valeri? Vbi est caritas tua? Certe diligis me. Certe diligis ipsam ecclesiam, cui me sic ministrare uoluisti. Et tamen certus sum, quod et me et ipsam diligis. Sed putas me idoneum, cum ego melius me nouerim, qui tamen nec ipse me nossem nisi experiendo didicissem. | 4. Sed dicit fortasse sanctitas tua: „Vellem scire, quid desit G52 instructioni tuae." Tam multa autem sunt, ut facilius possim enu merare quae habeam, quam quae habere desidero. Audeo enim dicere scire me et plena fide retinere, quid pertineat ad salutem nostram. Sed hoc ipsum quomodo ministrem ad salutem aliorum, non quaerens quod mihi utile est, sed quod multis ut salui fiant? Et sunt fortasse aliqua, immo non est dubitandum esse in sanctis libris conscripta consilia, quibus cognitis et apprehensis possit homo dei rebus ecclesiasticis ordinatioribus ministrare, aut certe inter manus iniquorum uel uiuere conscientia saniore uel mori, ut illa uita non amittatur, cui uni christiana corda humilia et

31 Dominus - me] cfr Ps. 36, 13.

Il

55 non - fiant] cfr I Cor. 10, 33.

28 tempestates] tempestatem 1.5.14.18.21 a II uideram (uidi 18)} noueram 1.5.14.21 a m II 29 cogitaueram] cognoueram 8.21 II eas] от. 3.8.2б II 31 add. me (eas 26) ante arbitrabar 5.18/26 II 38 cum] от. 3.8.2б* II uacationis (uocationis 26)] actionis 1.5.14.18.21 a II 40 et] от. j. 14/3. 8. 26 g II 44 non mihi] mihi non 1/3.8.26 g II 52 audeo (audio 14)} auderem 3.8.26 mg II 58 ordinatioribus] ordinationibus 18/3.8.26 m g

50

65

70

75

80

85

90

EPISTVLA XXI, 4-6

mansueta suspirant. Quomodo autem hoc fieri potest, nisi quemadmodum ipse dominus dicit, petendo quaerendo pulsando, id est orando legendo plangendo? Ad quod negotium mihi paruum tempus uelut usque ad pascha impetrare uolui per fratres a tua sincerissima et uenerabili caritate, et nunc per has preces uolo. 5. Quid enim responsurus sum domino iudici: „Non poteram ista iam quaerere, cum ecclesiasticis negotiis impedirer"? Si ergo mihi dicat: „Serue nequam, si uilla ecclesiae calumniosum aliquem pateretur, cuius fructibus colligendis magna opera impenditur, neglecto agro quem rigaui sanguine meo, si quid | agere G 53 pro ea posses apud iudicem terrae, nonne omnibus consentientibus, nonnullis etiam iubentibus et cogentibus pergeres, et si contra te iudicaretur, etiam trans mare proficiscereris; atque hoc modo uel annuam uel amplius absentiam tuam nulla querela reuocaret, ne alius possideret terram non animae sed corpori pauperum necessariam, quorum tamen famem uiuae arbores meae multo facilius mihique gratius, si diligenter colerentur, ex plerent? Cur ergo ad discendam agriculturam meam uacationem temporis tibi defuisse causaris?" Dic mihi quid respondeam, rogo te! An forte uis dicam: „Senex Valerius dum me omnibus rebus instructum esse credidisset, quanto amplius me dilexit, tanto mi nus discere ista permisit"? 6. Attende omnia ista, senex Valeri! Obsecro te per bonitatem et seueritatem Christi, per misericordiam et iudicium eius, per eum qui tantam tibi inspirauit erga nos | caritatem, ut te nec pro PL 90 lucro animae nostrae audeamus offendere. Sic autem mihi deum et Christum testem facis innocentiae et caritatis et sinceri affectus quem circa nos habes, quasi ego non de his iurare omnibus pos sum. Ipsam ergo caritatem et affectum imploro, ut miserearis mei et concedas mihi ad hoc quod rogaui tempus quantum rogaui, atque adiuues me orationibus tuis, ut non sit inane desiderium meum, nec | infructuosa ecclesiae Christi atque utilitati fratrum et G 54

61/62 nisi - pulsando] cfr Matth. 7, 7-8.

Il

68 Matth. 18, 32.

63 plangendo] agendo 3.8.26 II 64 uelut] uel 5/¡.8.26 II impetrare] impetran 1.21 a II 73 proficiscereris] proficisceris 5.14.18/8' II 74 add. eo ante amplius m II 82 discere ista] ista discere 8am, discere 1 II 85 qui tantam tibi] tantam qui tibi 1.5.14.21 g, qui tibi tantam 3.8.26 II ut] ut ne 3.8.26* m g II 86 deum] dominum 1/3. 8. 26 g II 88/89 possum] possim 5/3'.2б' m II 92 ecclesiae] ecclesia 1/3'. 8. 26 II utilitati (utilitatibus 26")] utilitas 3.8.26*

EPISTVLA XXI, 6

51

conseruorum meorum absentia mea. Scio quod illam caritatem pro me orantem maxime in tali causa non despiciet dominus, et 95 eam sicut sacrificium suauitatis accipiens, fortassis breuiore tempore quam postulaui me saluberrimis consiliis de scripturis suis reddet instructum.

93/94 illam caritatem ... orantem] illa caritate ... orante 1.5.14.21 a 94 despiciet] despicit 1.5.14.21/3.8.26 a g II 95 breuiore] breuiori 3.8

XXII. a. 391-393 Aurelio episcopo Augustinus presbyter.

5

1o

15

20

25

1. Qua gratia responderem litteris sanctitatis tuae cum diu haesitans non reperirem - omnia enim uerba uicit affectus animi mei, quem iam sponte surgentem lectio epistulae tuae multo ardentius excitauit -, commisi me tamen deo, qui pro uiribus meis operaretur in me, ut ea rescriberem quae utrique nostrum studio in domino et cura ecclesiastica pro tua praestantia et mea obsecundatione congruerent. Atque illud primum quod orationibus meis te adiuuari credis, non solum non defugio | uerum etiam G 55 libenter amplector. Ita enim etsi non meis, at certe tuis meritis me dominus noster exaudiet. Quod fratrem Alypium in nostra coniunctione mansisse, ut exemplo sit fratribus curas mundi huius uitare cupientibus, beniuolentissime accepisti, ago gratias quas nullis uerbis explicare possim; deus hoc rependat in animam tuam. Omnis itaque fratrum coetus qui apud eos coepit coalescere, tanta tibi praerogatiua obstrictus est, ut locis terrarum tantum longe disiunctis ita nobis consulueris tamquam praesens sis spiritu. Quapropter precibus quantum ualemus incumbimus, ut gregem tibi commissum tecum dominus sustinere dignetur, nec te uspiam deserere sed adesse adiutor in opportunitatibus, faciens cum ecclesia sua misericordiam per sacerdotium tuum, qualem spiritales uiri ut faciat lacrimis eum gemitibusque inter pellant. | 2. Scias itaque, domine beatissime et plenissima caritate ue- PL 91 nerabilis, non desperare nos, immo sperare uehementer, quod

Trad. text.: 3. 23. 26.31.}5/14 a m g XXII, 2 responderem] respondere )'.26.31 II 3 uerba] от. 3. 23.26.31.35 a mg II 5 tamen] iam a II qui] quippe 14 II 7 cura ecclesiastica] curae ecclesiasticae 3'.23.26'.35 II 8 illud] illum 3'.26'/14 II 9 non2] от. 3.2б II 1o at] aut 31, \Л3'.2б*, del. 26', uel a, от. 35 m II meritis] от. 3.23.26.3!.35 a mg II n me] meis 3.23.26* II 11/12 nostra coniunctione] nostram (nos tra 3") coniunctionem 3.26.31.35 II 14 possim] possum 14 II deus] domi nus am II 15 eos] nos am II 16 tanta] tam 14 II 17/18 praesens sis spiritu] praesentissimo spiritu 31, praesentissimus spiritu 14 a m g, (add. per )'.23') praesentissimum spiritum 3.23. i. t. 26 II 19 gregem] regimen 3'/14, regnum 3'. i.t. 26.31, locum a II 21 sua] от. 14 II 22 gemitibusque] от. 14 II 25 post sperare add. nos 3.26.31.35 g

EPISTVLA XXII, 2-3

30

35

40

45

50

53

dominus et deus noster per auctoritatem personae quam geris, quam non carni sed spiritui tuo inpositam esse confidimus, mul tas carnales foeditates et aegritudines, quas Africana ecclesia in multis patitur in paucis gemit, conciliorum grauitate et tua uiuacitate possit sanare. Cum | enim apostolus tria breuiter genera G 56 uitiorun detestanda et uitanda uno in loco posuerit, de quibus innumerabilium peccatorum exsurrexit seges, unum horum, quod secundo loco posuit, acerrime in ecclesia uindicatur; duo autem reliqua, id est primum et ultimum tolerabilia uidentur hominibus atque ita paulatim fieri potest, ut nec uitia iam putentur. Ait enim uas electionis: Non in comissationibus et ebrietatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentions et dolo; sed induite uos dominum Iesum Christum et carnis curam nefeceritis in concupiscentiis. 3. Horum ergo trium cubilia et impudicitiae ita magnum crimen putatur, ut nemo dignus non modo ecclesiastico ministerio sed ipsa etiam sacramentorum communione uideatur, qui se isto peccato maculauerit. Et recte omnino. Sed quare solum? Comissationes enim et ebrietates ita concessae et licitae putantur, ut in honorem etiam beatissimorum martyrum non solum per dies sollemnes, quod ipsum quis non lugendum uideat qui haec non carneis oculis inspicit, sed etiam cottidie celebrentur. Quam foeditatem, si tantum flagitiosa et non etiam sacrilega esset, quibuscumque tolerantiae uiribus sustinendam putaremus. Quamquam ubi est illud quod, cum multa uitia enumerasset idem apostolus, inter quae posuit ebriosos, | ita conclusit ut diceret: Cum tali- G ¡j bus necpanem edere? Sed feramus haec in luxu et labe domestica

36/39 Rom. 13, 13-14.

Il

51/52 I Cor. 5, 11.

2j spiritui] spiritu 23.26*.3! g II 29 conciliorum u.l. Reinhart 1668, cfr 1. 72] consiliorum 3. 23. 26.31.35/14 a. i.t. m II grauitate] graui esse (graui ense 3'.23.31 g) )'.23.26.31.35 g II 29/30 uiuacitate] grauitate 3.23. 26.31.35 g, от. a m II 30 possit a] posse 3. 23.26.31.35/14 g II sanare] sanan 3.26.31/14 g II tria breuiter] breuiter tria 14 II 32 peccatorum] uitiorum m II exsurrexit] exsurgit 35 a m, exhorrescit 14 II 33 post quod add. quidem (dem }', de 26*.3í) 3.23. 26*.31 g II 36 in] от. 31 II 37 in'] от. 31/14 II in1] от. 31/ 14 II et dolo cfr l. 104] nec zelo 14, et zelo g II 38 uos] от. 14 II ind uite uos] induimini 35, induite 14 II 39 concupiscentiis] desideriis 23 II 40 ita] tam am II 41 putatur] putantur am II 43 maculauerit] maculauit am II et] от. 14 II 44 enim] от. 14 II 44/45 honorem] ho nore 3.23.26.31.35 g II 47 carneis] carnis am II 47/48 quam foeditatem] quae foeditas am II 49 sustinendam] sustentandam 3.23.26.31.35 a m g II 52 luxu et labe] labe et luxu 14

54

55

6o

65

70

75

80

EPISTVLA XXII, 3-5

et eorum conuiuiorum quae priuatis parietibus continentur, accipiamusque cum eis corpus Christi, cum quibus panem edere prohibemur! Saltem de sanctorum corporum sepulcris, saltem de locis sacramentorum, de domibus orationum tantum dedecus arceatur! Quis enim audet uetare priuatim, quod cum frequentatur in sanctis locis honor martyrum nominatur? 4. Haec si prima Africa temptaret auferre, a ceteris terris imita tione digna esse deberet. Cum uero et per Italiae maximam partem et in aliis omnibus aut prope omnibus transmarinis ecclesiis, partim quia numquam facta sunt, partim quia uel orta uel inueterata sanctorum et uere de uita futura cogitantium episcoporum diligentia et animaduersione exstincta atque deleta sunt, dubitare quomodo possumus tantam morum labem uel proposito tam lato exemplo emendare? Et nos quidem illarum partium hominem habemus episcopum, unde magnas deo agimus gratias. | Quam- PL 92 quam eius modestiae atque lenitatis est, eius denique prudentiae et sollicitudinis in domino, ut etiamsi Afer esset, cito illi de scripturis persuaderetur curandum, quod licentiosa et male libera consuetudo uulnus inflixit, sed tanta pestilentia est huius mali, ut sanari prorsus, quantum mihi uidetur, nisi concilii auctoritate non | possit; aut si ab una ecclesia inchoanda est medicina, si- G58 cut uidetur audaciae mutare conari quod Carthaginiensis ecclesia tenet, sic magnae impudentiae est uelle seruare quod Carthagi niensis ecclesia correxit. Ad hanc autem rem quis alius episcopus esset optandus, nisi qui ea diaconus exsecrabatur? 5. Sed quod erat tunc dolendum, nunc auferendum est non aspere, sed sicut scriptum est in spiritu lenitatis et mansuetudinis - dant enim mihi fiduciam litterae tuae, indices germanissimae caritatis, ut tecum tamquam mecum audeam colloqui -, non ergo aspere, quantum existimo, non duriter non imperiose; ista tolluntur magis docendo quam iubendo, magis monendo quam mi nando. Sic enim agendum est cum multitudine, seueritas autem

79 Gal. 6, 1 et I Cor. 4, 21.

57 uetare (negare a) priuatim] priuatim uetare 14 II 59 a] от. 35' II 62 numquam] nusquam 3.31.35 II 63 uere] uera 14 II de uita] debita 14 a II 64post sunt (sint a m) lacunam coni. g II 64/65 dubitare quomodo (quomodo dubitare 23) possumus )'.26.35 a m, non dubitemus 14 II 65 lato] late m II 67 deo ... gratias] agimus gratias deo m II 68 prudentiae] prouidentiae 14 II 74 mutare] mutari 14 II 75 quod] quem a, quae m II 82 quantum existimo] aestuandum aestimo 14 II imperiose] modo imperiose 3.23. 26*.31.35, modo imperioso го' a m g

EPISTVLA XXII, 5-7

55

85 exercenda est in peccata paucorum. Et si quid minamur, cum dolore fiat de scripturis comminando uindictam futuram, ne nos ipsi in nostra potestate, sed deus in nostro sermone timeatur. Ita prius mouebuntur spiritales uel spiritalibus proximi, quorum auctoritate et lenissimis quidem sed instantissimis admonitionibus ce90 tera multitudo frangatur. 6. Sed quoniam istae in cimiteriis ebrietates et luxuriosa conuiuia non solum honores martyrum a carnali et imperita plebe credi solent, sed etiam solatia mortuorum, mihi uidetur facilius | illis dissuaderi posse istam foeditatem ac turpitudinem, si et de G 59 95 scripturis prohibeatur, et oblationes pro spiritibus dormientium, quas uere aliquid adiuuare credendum est, super ipsas memo rias non sint sumptuosae, atque omnibus petentibus sine typho et cum alacritate praebeantur neque uendantur; sed si quis pro religione aliquid pecuniae offerre uoluerit, in praesenti pauperiloo bus eroget. Ita nec deserere uidebuntur memorias suorum, quod potest gignere non leuem cordis dolorem, et id celebrabitur in ecclesia quod pie honesteque celebratur. Haec interim de comissationibus et ebrietatibus dicta sint. 7. De contentione autem et dolo quid me attinet dicere, 105 quando ista uitia non in plebe, sed in nostro numero grauiora sunt? Horum autem morborum mater superbia est et humanae laudis auiditas, quae etiam hypocrisin saepe generat. Huic non resistitur, nisi cre | bris diuinorum librorum testimoniis incutiatur PL 93 timor et caritas dei, si tamen ille qui hoc agit se ipsum praebeat no patientiae atque humilitatis exemplum, minus sibi assumendo quam offertur, sed tamen ab eis qui se honorant nec totum nec nihil accipiendo, et id quod accipitur laudis aut honoris non propter se, qui totus coram deo esse debet et humana contemnere, sed propter illos accipiatur quibus consulere non potest, si 115 nimia deiectione uilescat. Ad hoc enim | pertinet quod dictum G 60

104 De - dolo] cfr Rom. 13, 13.

86 uindictam ... ne] uidicta futura nec 14 II 87 prius] primitus 14 II 94 illis] illi a, illic m II dissuaderi] suaderi 3'.23.31, suadere )'.26 II ac turpitudinem] ac pulchritudinem 3'.23. i. t. 26, ad pulchritudinem mutari }' II 96 post ipsas add. esse 3. i.t. 26.31.35, add. eorum u.l. 26 II 98 quis] quae 14 II loo suorum] mortuorum 3.23.26.}1.}5 a m g II юг pie honesteque] pie et honeste a m II 103 sint] sunt 3'.2б.35 II 104 dolo] zelo cfrl. 37, 14 g II 107 hypocrisin] hypocrisim 3.35 a m g II 108 testimoniis] testimoniorum 14 II 115 deiectione] dilectione 3'. 23. 26.31.35

56

12o

125

130

135

140

EPISTVLA XXII, 7-8

est: Nemo iuuentutem tuam contemnat, cum ille hoc dixerit qui alio loco ait: Si hominibus placere uellem, Christi seruus non essem. 8. Magnum est de honoribus et laudibus hominum non laetari, sed et omnem inanem pompam praecidere et, si quid inde necessarium retinetur, id totum ad utilitatem honorantium salutemque conferre. Non enim frustra dictum est: Deus confringet ossa hominibus placere uolentium. Quid enim languidius, quid tam sine stabilitate ac fortitudine, quod ossa significant, quam homo quem male loquentium lingua debilitat, cum sciat falsa esse quae dicuntur? Cuius rei dolor nullo modo animae uiscera dilaniaret, si non amor laudis eius ossa confringeret. Praesumo de robore animi tui; itaque ista quae tecum confero mihi dico; dignaris ta men, credo, mecum considerare quam sint grauia, quam difficilia. Non enim huius hostis uires sentit, nisi qui ei bellum indixerit, quia etsi cuiquam facile est laude carere dum denegatur, dif ficile est ea non delectari cum offertur. Et tamen tanta mentis in deum debet esse suspensio, ut si non merito laudemur, corrigamus eos quos possumus, ne arbitrentur aut in nobis esse quod non est, aut nostrum esse quod dei est, aut ea laudent quae quamuis non desint nobis aut etiam | supersint, nequaquam tamen G 61 sint laudabilia, uelut sunt bona omnia quae uel cum pecoribus habemus communia uel cum impiis hominibus. Si autem merito laudamur propter deum, gratulemur eis quibus placet uerum bonum, non tamen nobis quia placemus hominibus, sed si coram deo tales sumus quales esse nos credunt, et non tribuitur nobis sed deo, cuius dona sunt omnia quae uere meritoque laudantur. Haec mihi ipse canto cottidie uel potius ille, cuius salutaria prae

130/132 Non - offertur] cfr Prosp. sent. 320, CCSL 68 A, p. 338. 116 I Tira. 4, 12.

Il

117/118 Gal. 1, IO.

Il

122/123 Ps- 52,

116 ille hoc] hoc ille am II 120 inanem pompam (pompam inanem a m)] minantem pompam 3'. 26.31.35 II 121 honorantium] honorandam 3.26. 31.35 II 122 deus] dominus 35 II 123 hominibus ... uolentium] hominum ... uolentibus 3'.2б'.)!, hominibus ... uolentibus 26', hominum ... uolentium # a m II 127 eius ossa] ossa eius a m II 129 credo] от. 14 II 129/ 130 add. sint ante difficilia 31.35 II 131 etsi] si m II denegatur] negatur i.t. Prosp. Il 131/132 laude - est] от. 14 II 134 add. id ante in 14 II 136/137 nequaquam - sint (sunt a ní)] от. 14 II 139 propter deum] от. 14 II uerum] uerbum 3.23.26* II 141 esse nos] nos esse a m II 143 ille] illi 3'.2б.35, ¡По }'.31

EPISTVLA XXII, 8-9

57

cepta sunt, quaecumque siue in diuinis lectionibus inueniuntur 145 siue quae intrinsecus animo suggeruntur. Et tamen uehementer cum aduersario dimicans saepe ab eo uulnera accipio, cum delectationem oblatae laudis mihi auferre non possum. 9. Haec propterea scripsi, ut si tuae sanctitati iam non sunt necessaria , siue quod plura ipse huiusmodi cogites atque utiliora, 150 siue quod tuae sanctitati medicina ista non opus sit, mala tamen mea nota sint tibi, sciasque unde pro mea infirmitate deum ro gare digneris. Quod ut impensissime facias, obsecro per humanitatem illius qui praeceptum dedit, ut inuicem onera nostra portemus. Multa sunt quae de nostra uita et conuersatione deflerem, 155 quae nollem per litteras ad te ue | nire, sed inter cor meum et cor PL 94 tuum nulla essent ministeria praeter os meum et aures tuas. Si autem uenerabilis nobis | omniumque nostrum tota sinceritate G 62 carissimus, cuius in te uere fraternam cum praesens essem benignitatem studiumque perspexi, senex Saturninus dignatus fue160 rit, quando opportunum uidebitur, ad nos uenire, quicquid cum eius sanctitate et spiritali affectu colloqui potuerimus, aut nihil aut non multum distabit, ac si cum tua dignatione id ageremus. Quod ut nobiscum ab eo petere atque impetrare digneris, tantis precibus posco, quantis uerba nulla sufficiunt. Absentiam enim 165 meam tam longe Hipponienses uehementer nimisque formidant, neque ullo modo mihi sic uolunt credere ut et ego uideam agrum, quem fratribus datum prouisione et liberalitate tua didicimus ante epistulam tuam per sanctum fratrem et conseruum nostrum Parthenium, a quo multa alia quae audire desideraba170 mus audiuimus. Praestabit dominus, ut etiam cetera quae adhuc desideramus impleantur.

153/154 qui - portemus] cfr Gal. 6, 2.

146 add. hoc ante aduersario 14 II saepe] semper 3.23.35 II accipio] capio a m II 149 ipse huiusmodi] huiusmodi ipse 14 a m II 150 non opus] opus non 23.31 II 154 nostra uita] uita nostra am II add. apud te ante deflerem 14 II 155 sed] si 3' m II inter] in 14 II 156 nulla] ulla m II 159 add. si ante dignatus }'.23.26'.31 g II 160 uidebitur] uidebit 23/14 a II 165 tam] tantam 3'.2б.н, tantum 31 a m g II ¡66 et] от. 14 II 166/167 uideam agrum quem] uobis agrum 3.23. 26*.31/14 a g II 170 add. ea ante adhuc 3'.26*

XXII A (= 27')

CSEL ! p. 130.

a. 392/393 Domino uere sancto et beatissimo papae Aurelio Hieronymus.

5

1o

15

го

1. Qui uincis merito uincis et officio. Latitanti mihi et mea delicta plangenti unus tuae dignationis sermo te et sospitem et amicissimum mei et pontificem Carthaginiensis ecclesiae nuntiauit. Vbi talia necessitudinis principia sunt et amoris tam copiosa sementis, credimus in Christo deo nostro, quod largissima surrectura sit messis et tanti temporis fames incredibili maturitate (sa- p. 131 turetur). Admones et recordor te cum sancto episcopo ac beatae memoriae Cyro, Carthaginiensis ecclesiae [nuntiauit] sacerdotem Romam legatum fuisse directum; cumque quadam die (a) sancto mihi atque uenerabili Damaso episcopo sciscitarer quisnam es ses - nam acumen ingenti tui silens quoque uultus pollicebatur respondit archidiaconum Carthaginiensis ecclesiae, talem uirum qualem (***} et tua uita et illius de te testimonium merebatur. Vt autem pleniorem familiaritatem tecum non inirem nec paulatim sermocinando amicitias inirem, pudor nobis prohibuit ne ignotum uiderer imprudenter appetere et me ingerere necessitudini hominis qui nullam mihi secum loquendi tribuerat occasionem; uerum praeterita damna taceamus et ex sequentibus officiis ostendamus errorem fuisse ueterem, non contemptum. 2. Scribis te quaedam nostrae paruitatis habere opuscula, id est paucas in Hieremiam homelias et duas cantici canticorum; dum

Trad. text.: 1}o. 131 (EA 'Etud. Aug. 468; CSEL XXIIA, tг paucas in Hieremiam homilias] cfr Hier., in Hieremiam prophetam, hот. 14, cfr Origenes, Sources Chrétiennes 232; EA p. 564. Il homilias duas cantici canticorum] cfr Hier., Hотilia in cantica canticorum, cfr Origenes, SC 37: EA p. 564. XXIIA, 1 Incipit epistola (epistola от. 131) beati ieronimi ad sanctum papam aurelium 130.131 II hieronymus] hieronimus 130, ieronimus 131 II 2 latitanti] lititanti 130* II 7 et] ut EA II post maturitate add. saturetur EA II 8 recordor] recordo 130.131 II 9 nuntiauit 130.131, secI. CSEL II sacerdotem] sacerdote EA II ш add. a ante sancto CSEL II 12 tui silens] musilens 130.131 II 13/14 uirum - uita] uirum qua lem et tua uita 130.131 II 14 et tua uita loc. corrupt. CSEL II de te testimonium] testimonium de te 130* II 15 add. in ante pleniorem EA II inirem] uenirem EA

EPISTVLA XXII A, 2-3

25

30

35

40

45

50

59

essem adolescentulus, cuiusdam fratris rogatu in huiuscemodi excercitationem lusi exceptis duabus homeliis cantici canticorum quas admonitu beati Damasi Romae transtuli. Itaque si qua nunc scripsimus maturiora et aetati nostrae conuenientia aestimare debes; praeterea quod addis habere te et commentariolos meos in Matthaeum, hoc ego opus edidisse me penitus ignoro, nisi p. 132 forte caritate qua me diligis, quicquid praeclarum uideris meum putas. Itaque nunc quia frater Felicissimus ob quasdam domesti cas necessitates quas tibi praesens referre poterit perrexit Africam - perrexit ueredo nullaque fuit portandi oneris amplioris facul tas - idcirco tibi parua misi opuscula, id est in psalmum decimum et quaestionum Hebraicarum in Genesin commentariolos, quae legere te uolo at quasi amicum, non quasi iudicem. 3. Alioquin cum in uestra prouincia tanti in sanctas scripturas amnes fluxerunt, Tertullianus, Cyprianus, Lactantius, me quasi arentem riuulum uelle nunc ridiculum est; sed quia legimus in ueteri testamento non solum aurum et argentum et gemmas pretiosas, sed et pelles et caprarum pilos pro offerentum uiribus oblata esse in tabernaculo dei, audemus et nos quasi quosdam caprarum ut diximus pilos nostrae offere sudorem poenitentiae. Haec pauca de multis; ceterum quia orante te non parua de scripturis sanctis composuimus, si tibi placet et commodum uidetur, fac quod alii de Gallia et alii de Italia fratres tui, sancti episcopi fecerunt, id est mitte aliquem fidum tibi qui unum an num hic faciat me exemplaria tribuente et deferat ad te cuncta quae scripsimus. librariorum Latinorum Hierosolimae est penu ria; nam ego duos sanctos fratres quos habeo notarios, uix queunt his quae dictamus occurrere. Sanctus frater meus p. 133 Pauli(ni)anus et sanctus frater Eusebius et omnes qui cum no-

39/41 non - dei] cfr Ex. 35, 5-7. 33/34 in psalmum decimum] Hier., Cотmentarioli in psalmos, CCSL 78. Il 34 quaestionum Hebraicarum in Genesin commentariolos] CCSL 72, p. 1-56. 26/27 aestimare] extimare 131 II 31 post africam add. et 130 II 33 misi] missi 130 II psalmum] psalmo 13o II 34 quaestionum] questiones 130.131 II hebraicarum] hebraicorum (ebraicorum 131) 130.131 II 35 quae - iudicem EA] que lege et uolati quas iam cum non quasi iudicem 130.131 II 38 add. bibi ante ridiculum EA II 42 nostrae] nostros 130.131 II 47 me] mea 130.131 II 48 add. non ante est 130.131 II 51 paulinianus EA] paulianus 130.131

6o

EPISTVLA XXII A, 3

stra sunt paruitate suppliciter et salutant; tu ut sanctos qui tecum sunt meo obsequio salutes precor. Fratrem tibi Felicissimum commendo et obsecro, ut per ipsum tua scripta suscipiam. Illuminet 55 te memorem mei Christus deus noster, tueatur omnipotens do mine uere sancte et beatissime pater.

56 post pater add. explicit epistola ieronimi ad sanctum papam aurelium 1, deest 1}o

XXIII. ante a. 395 | Domino dilectissimo et honorabili fratri Maximino Augustinus presbyter ecclesiae catholicae in domino salutem.

G 63

1. Priusquam ad rem ueniam de qua tuae beniuolentiae scri5 bere uolui, tituli huius epistulae, ne uel te uel alium quempiam moueat, rationem breuiter reddam. Domino scripsi quia scriptum est : Vos in libertatem uocati estis, fratres; tantum ne libertatem in occasionem carnis detis, sed per caritatem seruite inuicem. Cum ergo uel hoc ipso officio litterarum per caritatem tibi 1o seruiam, non absurde te dominum uoco propter unum et uerum dominum nostrum, qui nobis ista praecepit. Dilectissimo autem quod scripsi, nouit deus quod non solum te diligam, sed ita diligam ut me ipsum, quando quidem bene mihi sum conscius bona me | tibi optare quae mihi. Honorabili uero quod addidi, G 64 15 non ad hoc addidi ut honorarem episcopatum tuum; mihi enim episcopus non es. Neque hoc cum contumelia dictum acceperis sed ex animo, quo in ore | nostro esse debet est est, non non. PL 95 Neque enim ignoras aut quisquam hominum qui nos nouit igno rat, neque te esse episcopum meum neque me presbyterum 20 tuum. Honorabilem igitur ex ea regula te libenter appello, qua noui te esse hominem, et noui hominem ad imaginem dei et similitudinem factum, et in honore positum ipso ordine et iure na turae, si tamen intellegendo quae intellegenda sunt seruet hono rem suum. Nam ita scriptum est: Homo in honore positus non

Trad. text.: 1.5.18.21.83/8.26.3! a m g XXIII, 7/8 Gal. 5, 13. Il 12/13 sed - ipsum] cfr Matth. 19, 19. Il 17 quo - non] cfr Matth. 5, 37. Il 21/22 et - factum] cfr Gen. 1, 26. Il 24/26 Ps. 48, 21.

XXIII, 1 dilectissimo) dilecto 8.26 II maximino] macrouio (macrobi cfr l. 70 8.26.31 II 3 add. aeternam ante salutem 8.26. 31 II 5 tituli] titulus 8.26.31 II uel1] от. 8.26.31 II 7 post uos add. autem 26 II libertatem] libertate 8.26 II 8 occasionem] occasione 8.26 II 14 add.et ante bona 83/ 8.26 g II 16 add. sed ante neque 26 II dictum] от. 8.26.31 II 17 quo] quod 18/8.26.31' II nostro] non 8. 26'.31 II esse debet (debet esse 5 a m)] debet 1.18'.21.83' II 21/22 dei et similitudinem] et similitudinem dei 8.26.31

6i

EPISTVLA XXIII, 1-2

25 intellexit; comparatus est iumentis insensatis et similis factus est illis. Cur ergo te honorabilem in quantum homo es non appel lem, cum praesertim de tua salute atque correctione, quamdiu in hac uita es, desperare non audeam? Fratrem uero ut uocem, non te latet praeceptum nobis esse diuinitus, ut etiam eis qui negant 30 se fratres nostros esse dicamus: Fratres nostri estis. Et hoc uehementer ualet ad causam, propter quam scribere uolui fraternitati tuae. Iam enim reddita ratione cur epistulae talem ianuam fecerim, audi placidissime quae sequuntur. 2. Ego cum in ista regione consuetudinem hominum lugendam 35 | atque plangendam, qui cum christiano nomine glorientur chri- G 65 stianos rebaptizare non dubitant, quibus uerbis poteram detestarer, non defuerunt laudatores tui qui mihi dicerent te ista non facere. Fateor, primo non credidi. Deinde considerans posse fieri, ut animam humanam de futura uita cogitantem dei timor inuade40 ret, ut se ab scelere apertissimo temperaret, gratulatus credidi quod tali proposito ab ecclesia catholica nolueris esse nimis alienus. Quaerebam sane occasionem loquendi tecum, ut si fieri pos set, ea quae parua remanserat inter nos dissensio tolleretur, cum ecce ante paucos dies diaconum nostrum Mutugennensem te re45 baptizasse nuntiatum est. Dolui uehementer et illius miserabilem lapsum et tuum, frater, inopinatum scelus. Noui enim quae sit ecclesia catholica: gentes sunt hereditas Christi et possessio Chri sti termini terrae. Nostis et uos aut si non nostis aduertite! Facillime a uolentibus sciri potest. Rebaptizare igitur haereticum ho50 minem, qui haec sanctitatis signa perceperit quae christiana tradidit disciplina, omnino peccatum est; rebaptizare autem catholicum immanissimum scelus est. Tamen non adeo credens, quia de te mihi bene persuasum tenebam, Mutugennam ipse perrexi, et eum quidem miserum uidere non potui, a paren | tibus uero G 66 55 eius audiui, quod uester iam etiam diaconus factus sit. Et tamen tam bene adhuc de tuo corde sentio, ut eum rebaptizatum esse non credam.

28/30 non1 - estis] cfr Matth. 5, 44.

Il

47/48 gentes - terrae] cfr Ps. г, 8.

25 insensatis] от. 18', insipientibus 18'.83/8 II 26 cur ... non] cum ... 8.26'.3! Il 36/37 detestarer] detestan 83/8.26*.}! II 37 te ista) ista 26', ista te 8.31 II 40 apertissimo] apertissime 8.26'.31 II 41 proposito] praeposito 21 a II 44 mutugennensem (mutagenensem 1.18, mutaigennensem 83, mutaigenensem 21)} mutigensem 8.26.31 II 46 noui enim] nouit enim /, noui et 18.21/8.26* 31 g II 53 mutugennam] mutigenam 8.26.3! II 56 tam] от. 5/8.2б.31

EPISTVLA XXIII, 3-4

60

65

70

75

80

85

63

3. Quare te, frater dilectissime, per diuinitatem et humanitatem domini nostri Iesu Christi obsecro, ut rescribere mihi digneris quid gestum sit, et sic rescribere ut noueris me in ecclesia fratribus nostris epistulam tuam uelle recitare. Quod ideo scripsi, ne cum id postea facerem quod me non sperares esse facturum, offenderem caritatem et iustam de me apud communes amicos querelam deponeres. Quid ergo te impediat ad rescribendum non uideo. Si enim rebaptizas, nihil est quod homines de tuo | collegio formides, cum id te rescripseris facere, quod te illi PL 96 facere etiam si nolles iuberent. Cum autem id quantis potueris documentis faciendum esse defenderis, non solum non suscensebunt sed etiam praedicabunt. Si autem non rebaptizas, arripe libertatem christianam, frater Maximine, arripe, quaeso te! Non cuiusquam hominis in contemplatione Christi aut reprehensionem uerearis aut exhorreas potestatem. Transit honor huius saeculi, transit ambitio. In futuro Christi iudicio nec absidae gradatae nec cathedrae uelatae, nec sanctimonialium occursantium atque cantantium greges adhibebuntur ad defensionem, ubi coeperit accusare conscientia et conscientiarum arbiter iudicare. Quae hic honorant ibi onerant, | quae hic releuant ibi grauant. G 67 Ista quae pro tempore propter ecclesiae utilitatem honori nostro exhibentur, defendentur forte bona conscientia, defendere autem non poterunt mala. 4. Quod ergo tam pio et tam religioso animo facis, si tamen facis, ut ecclesiae catholicae baptismum non iteres, sed approbes potius tamquam unius uerissimae matris, quae omnibus gentibus et regenerandis praebet sinum et regeneratis ubera infundit, tamquam unius possessionis Christi sese usque ad terrae ter minos porrigentis, - si hoc uere facis, cur non erumpis in exsultantem et liberam uocem? Cur lucernae tuae tam utilem splendorem premis sub modio? Cur non discissis atque abiectis

85/86 tamquam - porrigentis] cfr Ps. 2, 8. Matth. 5, 15.

II

87/88 Cur - modio] cfr

58 te] om. 8.26.31 II 61 uelle] uel legere uel 8. 26*.31 II 63 post carita tem add. tuam 18 a m II 70 maximine] macroui cfr 1. 1 8.26.31 II arripe] от. 8.26'.31 II 71/72 reprehensionem uerearis] reprehensione mouearis 8. 26.31 II 72 huius] от. 8.26.31 II 75/76 coeperit ... conscientia (conscientiam /*./*)] coeperint ... conscientiae m II 78 pro] от. 8.26'.31 II 8o mala] malam (malum 26*) 8.26.31 a m g II 84 regenerandis (regenerantis 18.21)} generandis 8.26.31 II 85 sese usque] seseque (esseque í) 8.26*.31

64

EPISTVLA XXIII, 4

ueteribus pellibus timidae seruitutis, christiana potius indutus fi90 ducia exsistis et dicis: „Ego unum baptismum noui patris et filii et spiritus sancti nomine consecratum atque signatum; hanc formam ubi inuenio, necesse est ut approbem; non destruo quod dominicum agnosco, non exsufflo uexillum regis mei"? Vestem Christi et qui diuiserunt non uiolauerunt; et illi adhuc Christum 95 non resurrecturum crediderant sed morientem uidebant. Si a persecutoribus uestis non conscissa est pendentis in cruce, cur a christianis destruitur sacramentum sedentis in caelo? Si ueteris populi temporibus Iudaeus essem, quando aliud esse melius non possem, | accepissem utique circumcisionem. Quod signaculum G 68 юс iustitiae fidei tantum illo tempore ualuit, antequam domini euacuaretur aduentu, ut infantem filium Moysi angelus praefocasset, nisi mater arrepto calculo circumcidisset puerum, et hoc sacra mento imminentem perniciem depulisset. Hoc sacramentum etiam lordanem fluuium refrenauit et reduxit in fontem. Hoc sa105 cramentum ipse dominus, quamuis euacuauerit crucifixus, tamen natus accepit. Non enim signacula illa damnata sunt, sed succedentibus opportunioribus decesserunt. Nam sicut circumcisio nem abstulit domini primus aduentus, sic baptismum auferet secundus aduentus. Sicut enim nunc posteaquam uenit libertas по fidei et remotum est seruitutis iugum, nullus christianus circumciditur carne, sic tunc regnantibus iustis cum domino damnatisque impiis nemo baptizabitur, sed illud quod ista praefigurant, id est circumcisio cordis et mundatio conscientiae, manebit in aeternum. Si ergo | illo tempore Iudaeus essem et ueniret ad me PL 97 115 Samaritanus uelletque illo errore derelicto, quem etiam dominus

93/94 Vestem - uiolauerunt] cfr Ioh. 19, 24. II 99/100 Quod - fidei] cfr Rom. 4, п. II 101/103 ut - depulisset] cfr Ex. 4, 24-26. II 103/104 Hoc fontem] cfr Ps. 113, 3. II 104/106 Hoc - accepit] cfr Luc. 2, 21.

89 christiana potius] potius christiana 8.26.31 II 89/90 add. cum ante fiducia (fiduciam 83) 8.26.'3! II 90 exsistis] exis m II 96 non conscissa (non scissa 5, non consissa 83)} conscissa non 8.26.31 II юо/1o1 euacuaretur (uacuaretur 83, euacueretur 26") aduentu] euacuaret (euacueret 26'.31') aduentus 8.21'.}!, euacuaretur aduentus 18 II 102 arrepto] accepto 8.26. 31 II 102/103 sacramento] sacramentum 8'. 26'.3! II 103 add. et ante hoc 8.26'.3! II sacramentum] sacramento 8 II 104 iordanem cfr epist. 93, I. 610] iordanen (iordannen 8*) 1/8'.31 g II 105 quamuis] quamquam 8.26.31 II 106 signacula] singula 1.21 a II 108 domini] от. 8.26.31 II no/1n nullus ... circumciditur] ita ut nullus ... circumcidatur 18 II 112 baptizabitur] rebaptizabitur 1.18.21 a II praefigurant] figurant 8.26'.31 II 113 mundatio] munditia 8.26 m

EPISTVLA XXIII, 4-5

12o

125

130

135

140

145

65

improbauit dicens: Vos adoratis quod nescitis; nos adoramus quod scimus, quoniam salus ex Iudaeis est , - uellet ergo | Sa- G 6g maritanus quem Samaritani circumciderant fieri Iudaeus, uacaret certe iterationis audacia, et id quod apud haeresem factum erat, quod praeceperat deus, non repetere sed approbare cogeremur. Quod si in carne circumcisi hominis non inuenirem locum ubi circumcisionem repeterem, quia unum est illud membrum, multo minus inuenitur locus in uno corde ubi baptismum Christi repetatur. Ideo qui duplicare baptismum uultis, necesse est omnino ut corda duplicia requiratis. 5. Clama ergo recte te facere si non rebaptizas, et non solum sine trepidatione, sed etiam cum gaudio mihi inde rescribe! Nulla te tuorum concilia, frater, exterreant. Si enim hoc eis displicuerit, non sunt digni qui te habeant; si autem placuerit, credimus de misericordia domini, qui timentes sibi displicere et conantes pla cere numquam deserit, quod inter uos et nos cito pax erit, ne propter honores nostros, de qua sarcina periculosa ratio redditur, miserae plebes credentes in Christum habeant in domibus suis communes cibos, et mensam Christi communem habere non possint. Nonne ingemescimus quod uir et uxor, ut fideliter coniungant corpora sua, iurant sibi plerumque per Christum, et ipsius Christi corpus diuersa communione dilaniant? Hoc tantum scandalum, tantus diaboli triumphus, tanta pernicies animarum, si per tuam modestiam et prudentiam et dilectionem, quam debemus ei qui pro nobis | suum sanguinem fudit, ablata de me- G 70 dio in his regionibus fuerit, quis explicet uerbis quam tibi palmam praeparet dominus, ut ad cetera membra sananda, quae per totam Africam tabefacta miserabiliter iacent, a te proficiscatur tam imitabile medicinae documentum? Quam uereor, quoniam cor meum uidere non potes, ne tibi cum insultatione potius quam cum dilectione loqui uidear! Sed certe amplius quid faciam non inuenio, nisi ut inspiciendum sermonem meum tibi offeram, animum deo.

116/117 loh. 4, 22. 117 quod] quem 26'.31 II 119 haeresem] haeresim a m II 120 add. nec post quod 8 II 123 baptismum] baptismus m II 125 duplicia (duplici 18, duplica /*, duplicata /0 requiratis] duplicare quaeratis 5.21 II 126 te] от. 1.5'/8. 26'.31 II 127 rescribe] scribe 8.26.31 II 128 frater] от. 8. 26'.31 II 131 uos et nos] nos et uos 18/8.26.31 II cito] от. 8.26*.}! II 132/133 redditur] reddetur a m II 137 christi corpus] corpus christi 1.21 a m II 142 dominus] deus 18.83

66

EPISTVLA XXIII, 6-7

6. Tollamus de medio inania obiecta quae a partibus imperitis 150 iactari contra inuicem solent, nec tu obicias tempora Macariana nec ego saeuitiam Circumcellionum. Si hoc ad te non pertinet nec illud ad me. Area dominica nondum uentilata est, sine paleis esse non potest. Nos oremus atque agamus quantum possumus ut frumentum simus. Ego rebaptizato diacono nostro silere non 155 possum. Scio enim quam mihi silentium perniciosum sit. Non enim cogito in ecclesiasticis honoribus tempora uentosa transigere, sed cogito me principi pastorum omnium rationem de commissis ouibus redditurum. Si forte nolles ut haec tibi scriberem, oportet te, frater, ignoscere timori meo; multum enim timeo, ne 160 me tacente et | dissimulante alii quoque rebaptizentur a uobis. G 71 Decreui ergo quantum uires et facultatem dominus | praebere PL 98 dignatur, causam istam sic agere, ut pacificis collationibus nostris omnes qui nobis communicant nouerint, ab haeresibus aut schismatibus quantum catholica distet ecclesia, et quantum sit 165 cauenda pernicies et zizaniorum uel praecisorum de uite domini sarmentorum. Quam collationem mecum si libenti animo susceperis, ut concordibus nobis amborum litterae populis recitentur, ineffabili exsultabo laetitia. Si autem id aequo animo non accipis, quid faciam, frater, nisi ut te quoque inuito epistulas nostras 1/o populo catholico legam, quo esse possit instructior? Quod si rescribere dignatus non fueris, uel meas solas legere decreui, ut sal tem diffidentia uestra cognita rebaptizari erubescant. 7. Neque id agam cum miles praesens est, ne quis uestrum arbitretur tumultuosius me agere uoluisse quam ratio pacis deside175 rat, sed post abscessum militis, ut omnes qui nos audiunt intellegant non hoc esse propositi mei, ut inuiti homines ad cuiusquam communionem cogantur, sed ut quietissime quaerentibus

152/154 Area - simus] cfr Matth. 3, 12. II 164/165 et - zizaniorum] cfr Matth. 13, 24-30. II 165/166 uel - sarmentorum] cfr loh. 15, 1-2.

149 a] от. 8.26.31 II 151 saeuitiam] seuitia 8'. 26* II сircumcellionum (circumcellionem 26*)] cercicellionum (cercicelionum 83, cercillionum /, circicelionum f) 1.5.21.83 II 152 nondum] necdum 8. 26.31 II 154 add. de ante rebaptizato 26 m II 155 enim] от. 8.26.31 II quam] quod 1.21 a, quia 18 II 159/160 ne ... dissimulante] me timeo tacentem et dissimulantem 26.31 II 162 collationibus] consolationibus /. 21 a II 163 aut] et 8.26.31 II 166 collationem (collocationem 26*)} contemplationem 5', oblationem 21 II mecum si] si mecum 8.26.31 II 170/171 rescribere] scribere 8. 26'.31 II 171 solas] от. т

EPISTVLA XXIII, 7-8

180

185

190

195

200

67

ueritas innotescat. Cessauit a nostris partibus terror temporalium potestatum; cesset etiam a uestris | partibus terror congregato- G72 rum Circumcellionum. Re agamus, ratione agamus, diuinarum scripturarum auctoritatibus agamus, quieti atque tranquilli quan tum possumus petamus quaeramus pulsemus, ut accipiamus et inueniamus et aperiatur nobis, ne forte fieri possit, ut adiuuante domino concordes conatus et orationes nostras tanta deformitas atque impietas Africanarum regionum de nostris terris incipiat aboleri. Si non credis post discessum militum me uelle agere, post discessum militum tu rescribe! Si enim ego praesente milite litteras meas legere populo uoluero, prolata epistula mea demonstrabit me fidei uiolatorem. Quod misericordia domini auertat a moribus atque instituto meo, quod mihi per iugum suum inspi rare dignatus est. 8. Episcopus meus beniuolentiae tuae fortasse potius litteras misisset si esset praesens, aut ego illo uel iubente uel permittente scripsissem. Sed illo absente, cum diaconi rebaptizatio recens esse dicitur, frigescere actionem ipsam dilatione non passus sum, de fraterna et uera morte acerbissimi doloris aculeis excitatus. Quem dolorem meum adiu|uante misericordia et prouidentia do- G 73 mini pacis fortasse compensatio lenitura est. Deus et dominus noster tibi mentem pacatam inspirare dignetur, domine dilectissime frater.

181/183 quantum - nobis] cfr Matth. 7, 7-8.

178 cessauit] cessabit 1.5.18.21/26' a m g II a nostris partibus] a partibus nostris 8.26.31 II 179 cesset (esset 83)} cessauit (cessabit 26*) 8.26.31 II 180 сircumcellionum] cercicelionum (cercilionum 1, circicelionum 5) 1.5.21. 83 II 181 auctoritatibus] auctoribus 8.26'.31 II atque] от. 8.26'.31 II 188/189 demonstrabit (demonstrab f>] demonstrabis 8.26.31 II 192 potius] от. 18/8.26.31 II 193 uel1] от. 8 II 195 esse dicitur (es sed 26")] ut se (est ut esse i/O dicitur 8.26'.31, aut esse dicitur 1.21, aut est aut esse dicitur g II dilatione (dilationem 26*)} dilectione (dilectionem 8 ) 5/8 II 196 acerbis simi (acerbissimis j) doloris] acerbissimis (acerbissimi 8) doloribus 8.26, acerbissimis dolorum 31, acerbissimi dolorem 21 II 198 compensatio] compen dio 8.26*.31 II post est add. amen 8.26.31 II 199 deus ... noster] dominus deus noster 8.26.31 II pacatam (pacatum 2/)] placitam (placidam 31) 8.26.31 II 200 domine] от. 8.26.31

xxiv; a -394 Domino merito honorabili et beatissimo patri Alypio Paulinus et Therasia peccatores.

5

1o

15

20

1. Haec est uera caritas, haec perfecta dilectio quam | tibi circa PL 99 humilitatem nostram inesse docuisti, domine uere sancte et merito beatissime ac desiderabilis. Accepimus enim per hominem nostrum Iulianum de Carthagine reuertentem, litteras tantam nobis sanctitatis tuae lucem afferentes, ut nobis caritatem tuam non cognoscere sed recognoscere uideremur, quia uidelicet ex illo, qui nos ab origine mundi praedestinauit sibi, caritas ista manauit, in quo facti sumus antequam nati, quia ipse fecit nos et non ipsi nos, qui fecit quae futura sunt. Huius igitur praescientia et opere formati, in similitudinem uoluntatum et unitatem fidei uel unitatis fidem praeueniente notitiam caritate conexi su mus, ut nos inuicem ante corporales conspectus reuelante spiritu | nosceremus. Gratulamur itaque et gloriamur in domino, qui G 74 unus atque idem ubique terrarum operatur in suis dilectionem suam spiritu sancto, quem super omnem carnem effudit, fluminis impetu laetificans ciuitatem suam, in cuius te ciuibus principalem cum principibus populi sui sede apostolica merito collocauit, nosque etiam quos erexit elisos, et de terra inopes suscitauit, in uestra uoluit sorte numerari. Sed magis gratulamur in eo domini munere, quo nos in pectoris tui habitatione constituit, quoque ita uisceribus tuis insinuare dignatus est, ut peculiarem Trad. text.: 1.16.18.21.69/74. fa. I. 35 u0 73 a m g

XXIV, 8/9 quia - sibi] cfr Eph. 1, 4-5. Il lo/n quia - nos] cfr Ps. 99, 3. II 17 spiritu - effudit] cfr Ioel 2, 28. II 17/18 flumims - suam] cfr Ps. 45, 5. II 18/20 in - collocauit] cfr Ps. 112, 8. II 20 nosque - еlisos] cfr Ps. 145, 8. II 20/21 et - suscitauit] cfr Ps. 112, 7. ' Haec epistula est inter Paulini Nolani epistulas, ep. 3 (CSEL XXIX, Hartel, P. 13) XXIV, 8 cognoscere] agnoscere 1.16.18.21.69 a m g II 11/12 praescientia] praesentia 21, от. 16 II 13 uel unitatis] uoluntatis 74 II notitiam] notitia 1.16.21.69 a H 17 add. in ante spiritu 74 II 18 impetu] impetus 69/74 II laetificans] laetificat 18.69 II ю еlisos (aelisos 1.21.69)} allisos 74 II 23 quoque] quique 1' a, quodque 16/74 II insinuare] inserere 21

EPISTVLA XXIV, 1-3

69

nobis caritatis tuae fiduciam uindicemus, his officiis atque mu25 neribus prouocati, ut nos diffidenter aut leuiter te amare non liceat. г. Accepimus enim insigne praecipuum dilectionis et sollicitudinis tuae opus sancti et perfecti in domino Christo uiri, fratris nostri Augustini libris quinque confectum, quod ita miramur at30 que suspicimus, ut dictata diuinitus uerba credamus. Itaque fiducia suspiciendae nobis unanimitatis tuae et ad ipsum scribere ausi sumus, dum nos illi per te et de imperitia excusandos et ad caritatem commendandos praesumimus sicut et omnibus sanctis, quorum nos et absentium officiis sospitare dignatus es pari 35 procul dubio curaturus affectu, ut per sanctitatem tuam nostris inuicem salutentur obsequiis, et in clero sanctitatis tuae comites, et in monasteriis fidei ac | uirtutis tuae aemulatores. Nam etsi in G 75 populis ac super populum agas, oues pascuae domini regens sollicitis uigil pastor excubiis, tamen abdicatione saeculi et repulsa 40 carnis ac sanguinis desertum tibi ipse fecisti, secretus a multis uocatus in paucis. 3. Sane uicario aliquatenus munere, licet per omnia tibi impar, ut iusseras, prouidi illam Eusebii uenerabilis episcopi Constantinopolitani de cunctis temporibus historiam. Sed in hoc fuit ob45 temperandi mora, quod instructu tuo, quia ipse non haberem, hunc codicem Romae repperi apud parentem nostrum uere sanctissimum Domnionem, qui procul dubio promptius mihi paruit in hoc beneficio, quod tibi deferendum indicaui. Verumtamen quia et loca tua mihi significare dignatus es, ut ipse monuisti, ad 50 uenerabilem socium coronae tuae patrem nostrum Aurelium ita scripsimus, ut si nunc Hippone Regio degeres, illo tibi litteras nostras et transcriptam Carthagine membranam mittere dignaretur. Quod et sanctos uiros quos | indices caritatis ipsorum tuo ser- PL 100 mone cognouimus, Comitem et Euodium rogauimus ut haec scri55 bere ipsi curarent, ne uel parenti Domnioni codex suus diutius deforet, et tibi transmissus sine necessitate redhibendi maneret.

38 oues - domini] cfr Ps. 99, 3.

27 insigne (signe /*)] insigne et 69 a II 31 suspiciendae] suscipiendae 16.21/74 a m II 32 ad] от. 74 II 37 etsi] si et 75.74 II 42 per] от. 1.16. 21.69/73.74 g II 45 instructu (instructo 73.74)] in fructu 16.18 a II 53 et] от. I.2I II indices (iudices /i*)] indice 73.74 g II 54 haec] от. 73. 74 g II 55 domnioni] dominioni 1.21 II codex suus diutius] diutius codex suus 1.16.18.21 a m

/o

60

65

70

75

80

EPISTVLA XXIV, 4-5

| 4. Specialiter autem hoc a te peto, quoniam me immerentem G 76 nec inopinantem magno tui amore complesti, ut pro hac historia temporum referas mihi omnem tuae sanctitatis historiam, ut qui genus unde sis domo, tanto uocatus a domino, quibus exordiis segregatus ab utero matris tuae ad matrem filiorum dei prole laetantem, abiurata carnis et sanguinis stirpe transieris, et in ge nus regale ac sacerdotale sis translatus edisseras. Quod enim indicasti iam de humilitatis nostrae nomine apud Mediolanium te didicisse cum illic initiareris, fateor curiosius me uelle condiscere, ut omni parte te nouerim quo magis gratuler, si a suspiciendo mihi patre nostro Ambrosio uel ad fidem inuitatus es uel ad sacerdotium consecratus, ut eundem ambo habere uideamur auctorem. Nam ego etsi a Delphino Burdigalae baptizatus, a Lampio apud Barcilonem in Hispania per uim inflammatae su bito plebis sacratus sim, tamen Ambrosii semper et dilectione ad fidem innutritus sum, et nunc in sacerdotii ordine confoueor. Denique suo me clero uoluit uindicare, ut etsi diuersis locis degam ipsius presbyter censear. 5. Sed me, ne quid ignores, scias antiquissimum peccatorem, non ita olim de tenebris et umbra mortis eductum | spiritum au- G 77 rae uitalis hausisse, nec ita olim posuisse in aratro manum et crucem domini sustulisse; quam ut in finem perferre ualeamus orationibus tuis adiuuemur. Accumulabitur haec meritis tuis merces, si interuentu tuo onera nostra releuaueris. Sanctus enim laborantem adiuuans, quia fratrem non audemus dicere, exaltabitur sicut ciuitas magna. Et tu quidem super montem aedifi

61 segregatus - tuae] cfr Gal. 1, 15. II 61/62 ad - laetantem] cfr Ps. 112, 9. II 62 abiurata -stirpe] cfr Gal. 1, 16. II 62/63 genus - sacerdotale] cfr I Petr. 2, 9. II 76 de - eductum] cfr Ps. 106, 14. II 77 posuisse - manum] cfr Luc. 9, 62. II 78 crucem - sustulisse] cfr Matth. 16, 24. II in - per ferre] cfr Matth. ID, 22. II 80/82 Sanctus - magna] cfr Prou. 18, 19. II 82/83 super - ciuitas] cfr Matth. 5, 14. 59/60 qui - domo] cfr Verg. Aen. 8, 114. 59 qui] quod 18' a II 62 laetantem] laеtante 1.18.21. 69/73. 74 a II 63 ac] от. 1. 16. 21.69, et a m II 64 mediolanium] mediolanum 1.16 a m II 66 omni parte te] ex omni parte te 1, omni ex parte 73.74 II 66/67 suspiciendo] suscipiendo 16.18.69 a m g II 68 habere uideamur] uideamur ha bere m II 69 burdigalae] burdegalae 16 m, burdegaliae 18 a II 70 hispania] hispaniam 73.74 II 72 innutritus] enutritus 73'. 74, nutritus 18' a II 72 ordine] ordinatione 73.74 g II 73 uoluit uindicare] uindicare uoluit a m II 82/83 aedificata ciuitas] ciuitas aedificata a m

EPISTVLA XXIV, 5-6

85

90

95

юс

71

cata ciuitas es, uel accensa super candelabrum lucerna in septiformi claritate colluces, nos sub modio peccatorum delitescimus. Visita litteris tuis et profer in lucem, in qua ipse uersaris super aurea candelabra conspicuus! Eloquia tua lumen semitis nostris erunt, et oleo lucernae tuae impinguabitur caput nostrum, et accendetur fides, cum de spiritu oris tui cibum mentis et lumen animae sumpserimus. 6. Pax et gratia dei tecum, et corona iustitiae tibi maneat in die illo, domine pater merito dilectissime, uenerabilis et exoptatissime! Benedictos sanctitatis tuae comites et aemulatores, in do mino fratres si dignantur nostros, tam in ecclesiis quam in monasteriis Carthagine, Tagastae, Hippone Regio et totis paroeciis tuis atque omnibus cognitis tibi per Africam locis domino catholice seruientes, multo affectu et obsequio salutari rogamus. Si ipsam membranam sancti Domnionis acceperis, transcriptam nobis remittere dignaberis. Et hoc rogo scribas mihi, quem hymnum meum agnoueris. Panem unum sanctitati | tuae unitatis gratia G 78 misimus, in quo etiam trinitatis soliditas continetur. Hunc panem eulogiam esse tu facies dignatione sumendi.

83/84 accensa - delitescimus] cfr Matth. 5, 15. II 86 aurea candelabra] cfr Apoc. 1, 12. II 86/87 eloquia - erunt] cfr Ps. 118, 105. II 87 et1 nostrum] cfr Ps 2г, 5. II 90/91 et2 - illo] cfr II Tim. 4, 8.

85 et] от. 73.74 II 87 impinguabitur] impinguetur 1.21 II 88 de) от. m II 91 add. et ante uenerabilis m II 94 carthagine] carthagini cfr /. 52, 18.21.69 a m g II tagastae] tagasta 73.74 II 96 salutari] salutare 75.74 II 97 domnionis] dominionis 1, dominonis 21 II 98 remittere] mittere 73.74 II dignaberis] dignaueris 1'.16/73.74 II hoc rogo] rogo hoc ut 73. 74 II 99 agnoueris] cognoueris a m

XXV. '

a. 394 cui respondet epist.XXVII,

| Domino fratri unanimo et uenerabili Augustino Paulinus et Therasia peccatores.

5

1o

15

20

PL 1o1

1. Caritas Christi quae urget nos et absentes licet per unitatem fidei alligat, ipsa fiduciam ad te scribendi pudore depulso praestitit, teque per litteras tuas uisceribus meis intimauit, quas et de scholasticis facultatibus affluentes et de caelestibus fauis dulces, ut animae meae medicas et altrices in quinque libris interim teneo, quos munere benedicti et uenerabilis nobis episcopi nostri Alypii non pro nostra instructione tantum, sed etiam pro ecclesiae multarum urbium utilitate suscepimus. Hos igitur nunc libros lectioni habeo, in his me oblecto, de his cibum capio non illum qui perit, sed qui operatur uitae aeternae substantiam per fidem nostram, qua accorporamur in Christo Iesu domino nostro, cum fides nostra quae uisibilium neglegens inuisibilibus inhiat, per caritatem | omnia secundum ueritatem omnipotentis G 79 dei credentem, litteris et exemplis fidelium roboretur. О uere sal terrae, quo praecordia nostra ne possint saeculi errore uanescere condiuntur! O lucerna digne super candelabrum ecclesiae posita, quae late catholicis urbibus de septiformi lychno pastum oleo laetitiae lucem effundens, densas licet haereticorum caligi nes discutis, et lumen ueritatis a confusione tenebrarum splendore clarifici sermonis enubilas! Trad. text.: 1.18. 21.69. 77/4-74 a m g XXV, 3 Caritas - nos] cfr II Cor. 5, 14. II 11/12 de - aeternae] cfr Ioh. 6, 27. II 14/15 quae - inhiat] cfr II Cor. 4, 18. II 15/16 per - credentem] cfr I Cor. 13, 7. II 16/17 O - terrae] cfr Matth. 5, 13. II 18/20 O - effundens] cfr Matth. 5, 15. ' Haec epistula est inter Paulini Nolani epistulas, ep. 4 (CSEL XXIX, Hartel, p. 18) XXV 1 unanimo] unianimo sic semper 21.77 II г et therasia (theresia /, thearasia 21)} от. 4 II 8 nobis] от. 74 II n lectioni] in lectione 77 II 17 errore uanescere] uanescere errore am II 18 digne] digna 77 II su per] supra 1.18.77 am II 19 lychno (lichino 21)] ligno 1.18.69.77/4.74 a II 20 licet] scilicet 74

EPISTVLA XXV, 2-3

25

30

35

40

45

73

г. Vides, frater unanime admirabilis in Christo domino et suscipiende, quam familiariter te agnouerim, quanto admirer stupore, quam magno amore complectar, qui cottidie colloquio litterarum tuarum fruor et oris tui spiritu uescor. Os enim tuum fistulam aquae uiuae et uenam fontis aeterni merito dixerim, quia fons in te aquae salientis in uitam aeternam Christus effectus est. Cuius desiderio sitiuit in te anima mea, et ubertate tui fluminis inebrian terra mea concupiuit. Ideoque cum hoc pentateucho tuo contra Manichaeos me satis armaueris, si qua in alios quoque hostes catholicae fidei munimina comparasti, quia hostis noster, cui mille nocendi artes, tam uariis expugnandus est telis quam oppugnat insidiis, quaeso promere mihi de armamentario tuo, | et conferre non abnuas arma iustitiae. Sum enim la- G 80 boriosus etiam nunc sub magno onere peccator, ueteranus in numero peccatorum, sed aeterno regi nouus incorporeae tiro militiae. Sapientiam mundi miser hucusque miratus sum, et per inutiles litteras reprobatamque prudentiam deo stultus et mutus fui. Sed postquam inueteraui inter inimicos meos, et euanui in cogitationibus meis, leuaui oculos meos in montes, praecepta legis et gratiae dona suscipiens, unde mihi auxilium uenit a do mino, qui | non secundum iniquitates retribuens, illuminauit PL 102 caecum soluit compeditum humiliauit erectum male, ut erigeret humiliatum pie. 3. Sequor igitur non aequis adhuc passibus magna iustorum uestigia, si possim orationibus uestris apprehendere, in quo dei miserationibus apprehensus sum. Rege ergo paruulum in terra

28 fons - aeternam] cfr Ioh. 4, 14. Il 29 situit - mea] cfr Ps. 62, 2. Il 29/30 übertate - inebrian] cfr Ps. 35, 9. Il 40 Sed - meos] cfr Ps. 6, 8. Il 40/41 et - meis] cfr Rom. 1, 21. Il 41/43 leuaui - domino] cfr Ps. 120, 1-2 II 43 qui - retribuens] cfr Ps. 102, ю II 43/44 illuminauit - compe ditum] cfr Ps. 145, 7-8. Il 44/45 humiliauit - pie] cfr Ps. 146, 6. 33 mille - artes] cfr Verg. Aen.j, 338. Aen. 2, 724.

Il

46 Sequor - passibus] cfr Verg.

23/24 suscipiende] suspiciende / II 24 te agnouerim] agnouerim te a m II 27/28 et - aquae] от. 77 II 28 post aquae add. uiuae 21 II 36 sub magno] magno sub 4.74 II 37 incorporeae] in corpore 1.18.21.69. 77/4 am II 40 sed] от. 1.18.21.69/4.74 a m g II 41 add. ad ante prae cepta 1.18.21.69/4.74 a m g H 4* suscipiens] suspiciens 18.21.77 m g II auxilium uenit] uenit auxilium 77 II 43 retribuens (tribuens 4)} retribuit nobis u.l. 74 II 48 in terra a, cfr Paul. Nol. epist. 4, p. 26, 8/9 (u.l.)} {add. in 21) incerta 1.18.21.69.77/4.74 g

74

EPISTVLA XXV, 3-4

reptantem et tuis gressibus ingredi doce! Nolo enim me corpora50 lis ortus magis quam spiritalis exortus aetate consideres, quippe aetas mihi secundum carnem iam ea est, qua fuit ille ab apostolis in porta speciosa uerbi potestate sanatus. In natalibus autem animae, illius adhuc mihi tempus infantiae est, quae intentatis Christo uulneribus immolata digno sanguine, agni uictimam 55 praecucurrit et dominicam auspicata est passionem. Atque ideo ut infantem adhuc uerbo dei et spiri | tali aetate lactantem educa, G 81 uerbis tuis uberibus fidei sapientiae caritatis inhiantem! Si officium commune consideras, frater es; si maturitatem ingenii tui et sensuum, pater mihi es, etsi forte sis aeuo iunior, quia te ad 60 maturitatem meriti honor seniorum prouexit et iuuenum cana prudentia. Foue igitur et corrobora me in sacris litteris et spiritalibus studiis, tempore, ut dixi, recentem et ob hoc post longa dis crimina, post multa naufragia usu rudem, uixdum a fluctibus saeculi emergentem; tu qui iam solido litore constitisti, toto ex65 cipe sinu, ut in portum salutis, si dignum putas, pariter nauigemus! Interea me de periculis uitae istius et profundo peccatorum euadere nitentem, orationibus tuis tamquam tabula sustine, ut de hoc mundo quasi de naufragio nudus euadam! 4. Idcirco enim leuare me sarcinis, et uestimentis onerantibus 70 exuere curaui, ut undosum hoc, quod inter nos et deum peccatis interlatrantibus separat, praesentis uitae salum omni amictu carnis et cura diei sequentis, iubente et iuuante Christo, expeditus enatem. Neque id perfecisse me glorior, quod etsi gloriari possem in domino gloriarer, cuius est perficere quod nobis uelle 75 adiacet; sed concupiscit adhuc anima | mea desiderare iudicia G82 domini. Vide quando assequatur effectum dei uoluntatum, qui

51/52 qua - sanatus] cfr Act. 3, 2-8.4, ". II 53/55 ¡Hius - passionem] cfr Matth. 2, 16. II 72 cura - sequentis] cfr Matth. 6, 34. II 73/74 quod gloriarer] cfr II Cor. 10, 17. II 74/75 cuius - adiacet] cfr Rom. 7, 18. II 75/76 sed - domini] cfr Ps. 118, 20.

51 iam ea] ea iam m, ea a II 54 uictimam] uictima 18.69/4.74 II 60 honor (et honorem m) seniorum (seniorem a)] honore seniorum 18.21.69 g II et] от. m H iuuenum] iuuenem 1.18.21.69/4.74 a m g II 62 post] от. 1. 21.77 II 3 uixdum a] et uix 77 II 64 constitisti toto) constituto /*, constitutus /' 1. 1. г/, constitutus es 77, constitutus tuto am II 65 portum) portu 1.18.21.69/4.74 a m g II 72 iuuante] adiuuante a m II 73 perfecisse me] me perfecisse (fecisse 18) 18/4 am II quod etsi] quod si et 1, et quod si 77 II 74/75 nobis uelle adiacet] uelle nobis adiacet /, nobis adiacet uelle 18 a m II 75 adhuc anima mea] anima mea adhuc 77 II 76 dei] от. 77 II uoluntatum] uoluntatem 21 m

EPISTVLA XXV, 4-5

80

85

90

95

IDO

105

75

adhuc ipsum desiderare desiderat! Quod in me tamen est, dilexi decorem domus sanctae ; et quantum in me fuit, elegeram abiectus esse in domo domini. Sed cui placuit segregare me ab utero matris meae, et ab amicitia carnis et sanguinis ad gratiam suam trahere, eidem placuit inopem me omnis boni meriti suscitare de terra, et de lacu miseriarum ac de luto faecis educere, ut collocaret me cum principibus populi sui, et partem meam in tua sorte poneret, ut te praestante meritis officio sociatus aequarer. 5. Praesumptione igitur non mea, sed placito et ordinatione domini fraternitatis tuae mihi foedus usurpans, | tanto indignus PL 103 honore me dignor, quia te pro tua sanctitate certo scio - nam ueritatem sapis - non alta sapere, sed humilibus congruere. Ideoque prompte te et intime recepturum spero caritatem humilitatis nostrae, quam quidem iam recepisse te per beatissimum sacerdotem Alypium quia dignatur patrem nostrum confido. Is enim sine dubio de se tibi exemplum praebuit, nos ante notitiam et supra meritum diligendi, qui incognitos sibi nos et longinqua soli uel sali intercapedine disparatos, spiritu uerae dilectionis qui ubique et penetrat et effunditur, et uidere diligendo potuit et alloquendo pertin | gere. Hic nobis prima affectus sui documenta et caritatis G 83 tuae pignora in supra dicto munere librorum dedit. Et quanto studuit impendio, ut sanctitatem tuam non ipsius tantum uerbis, sed plenius eloquentia et fide tua cognitam non possemus amare mediocriter, tantopere curasse eundem credimus, ut nos uicissim ipsius imitatione plurimum diligas. Gratia dei tecum ut est, in aeternum maneat optamus, frater in Christo domino unanime, uenerabilis, desiderantissime. Totam domum et omnem comitem et aemulatorem in domino sanctitatis tuae, plurimo fraternitatis unanimae salutamus affectu. Panem unum, quem unanimitatis indicio misimus caritati tuae, rogamus accipiendo benedicas.

77/78 dilexi - sanctae] cfr Ps. 25, 8. Il 78/79 elegeram - domini] cfr Ps. 83, 11. Il 79/81 Sed - trahere] cfr Gal. 1, 15. Il S1/Sг eidem - terra] cfr Ps. и2, j. Il 8г et - educere] cfr Ps. 39, 3. Il 82/83 ut - sui] cfr Ps. и2, 8. Il 88 non - congruere] cfr Rom. 12, 16.

83 sorte] parte 1.21.77 II 87 certo] certe 77 II 87/88 ueritatem] ueritate 1.18.21.69.77/4 a m g II *9 prompte] propter 1.21.77 II te] om- 18.69/ 4.74 a m g II 93 diligendi] diligi 77 II 94 sali] salis 74 II 96 sui] tui 4.74 II 97 dicto] digno m II 99 cognitam] cognita 1/4.74 II 103 add. et ante desiderantissime 74 II 105 unanimae] unanimi 74, unianimi 21

XXVI (1).

a.394 (Licentio Augustinus).

5

1o

15

20

25

1. Vix repperi occasionem scribendi tibi. Quis credat? Sed mihi tamen Licentium necesse est credere. Nolo te causas | rationes- G 84 que rimari, quae etiamsi reddi possent, fidei tamen qua mihi credis non eas debeo. Nam et litteras tuas non per eos accepi, per quos possem scripta redhibere. Quae autem petisti ut peterem, curaui per epistulam quantum promendum uidebatur; sed quid effecerim tu uideris. Quod si nondum effectum est, uel cum sciero agam instantius, uel cum rursus ipse admonueris. Hactenus quae huius uitae uincula perstrepunt tecum locutus sim; nunc paucis accipe pectoris mei aestus de spe tua non transito ria, quonam modo uia tibi patescat in deum! г. Mi Licenti, etiam atque etiam recusantem et formidantem compedes sapientiae timeo te rebus mortalibus ualidissime et perniciosissime compediri. Nam sapientia quos primo alligauerit et exercitatoriis quibusdam laboribus edomuerit, soluet postea, liberatisque sese donat ad fruendum; et quos primo temporalibus nexibus erudiuerit, post aeternis amplexibus alligabit, quo uinculo nec iucundius nec so | lidius cogitari quicquam potest. PL 104 Prima haec aliquantulum dura esse confíteor; illa uero ultima nec dura dixerim quia dulcissima sunt, nec mollia quia firmissima. Quid igitur nisi quod dici non | potest, sed credi tamen et spe- G 85 rari et amari potest? Vincula uero huius mundi asperitatem habent ueram iucunditatem falsam, certum dolorem incertam uoluptatem, durum laborem timidam quietem, rem plenam miseriae spem beatitudinis inanem. Hisne tu inseris et collum et manus et

Trad. text.: 1.16.18.}5/5. 21. 22. 69 a m g

XXVI (1) 1 Incipit epistula (sancti 1.35/22) augustini ad licentium 1.35/5.22, epistula augustini ad licentium 16/21, augustinus ad licentium 18/69, beati au gustini ad licentium a, licentio augustinus m II 2 repperi] repperio 5.22' (?) Il 6 possem] possum 18/22 II redhibere] reddere 16 II 7 promen dum (promenda /', premendum 16.35/22*)} petendum (petend /0 1/5.22' II quid] si 16 II ю sim] sum 16 II 12 quonam modo] quodam modo 1.16.18.35/5.22.69 a, quod ad modum 21, quod quodam modo g II 13 et] at que 16 II 16 soluet] soluit m II 18 alligabit] alligauit 1/5*. 22. 69, alligat m II 26 insеris] insères 5.22, inseras 18

EPISTVLA XXVI (1), 2-3

77

pedes, cum et honoribus huiuscemodi subiugari affectas, et facta tua non aliter fructuosa existimas, et ambis inhaerere quo non modo inuitatus, sed nec compulsus quidem ire debuisti? 30 3. Hic tu fortasse Terentiani serui mihi responsum dederis: „Ohe! Tu uerba fundis hic, sapientia?" Cape igitur ut fundam potius quam effundam. Aut si ego canto, tu autem ad aliam uocem saltas, nec sic quidem me paenitet. Ha bet enim suam hilaritatem ipsa cantatio, etiam cum ad eam mem35 bra non mouet cui plena caritatis modulatione cantatur. Verba quaedam in epistulis tuis me mouerunt, sed de his tractare, cum factorum uitaeque totius tuae cura excoquat, ineptum putaui.

31 Ter. Ad. 769.

33 nec] ne 35/5.22, от. 18* II 36 me mouerunt] memorauerunt 1.18/21, memorauerim }5/22.69 II 37 explicit epistula (sancti 1/22) augustini (ad licentium 22) 1/5.22 II explicit deest] 16.18.25/21.69

XXVI (2).

a.394 cиг respondet epist.XXVI ()). (Augustino Licentius)

5

IO

15

20

| Arcanum Varronis iter scrutando profundi mens hebet aduersamque fugit conterrita lucem. Nec mirum; iacet omnis enim mea cura legendi te non dante manum et consurgere sola ueretur. Nam simul ut perplexa uiri compendia tanti uoluere suasit amor sacrosque attingere sensus, quis numerum dedit ille tonos mundumque Tonanti disseruit canere et pariles agitare choreas, implicuit uaria nostrum caligine pectus induxitque animo rerum uiolentia nubem; inde figurarum positas sine puluere formas posco amens aliasque graues offendo tenebras. Ad summam astrorum causas clarosque meatus, obscuros quorum ille situs per nubila monstrat. Sic iacui nutans, ut talem omnino ruinam nec qui nos prohibet latebras agnoscere caeli nec persona daret functorum freta cauernis. Protea namque ferunt ueterum commenta Pelasgum, qui dum sollicitis non uult aperire futura, spumat aper, fluit unda, fremit leo, sibilat anguis, captum aliquando tamen in munera parua uolucrum. At mihi qui nimium curis grauioribus angor,

Trad. text.: 1.16.18.35.83 a m g (subiunxit 26 f2] epistulae 26 131)

XXVI (г), 19/21 Protea - anguis] cfr Verg. georg. 4, 405-408; cfr Ou. met.%, 732-734-

XXVI (2) 1 Incipit epistula licentii ad augustinum 1.35, rescriptum licentii ad augustinum 16, uersus licentii ad augustinum 18, licentius ad augustinum 8), licentius ad augustinum epistula a, carmen licentii ad augustinum praeceptorem m, augustino licentius «¿И3 hebet] habet 1.18'.tf II 8 tonos] tonios /, thomos i.t. 16, tonis a II tonanti] tonando m II 12 sine] in a II 18 functorum m] punctorum (puctorum /*) 1'.l6.18.83 a, pontorum 35 II 19 protea] propterea 1.83 II 22 in] cum

G 89

EPISTVLA XXVI (2)

79

| dulcia quaeque animae subdulcia pabula quaero, 25 Varronis respousa latent. Quod supplice cantu praesidium nymphamue rogem, quae flumina poscam? An te uoce uocem, clari quem rector Olympi fontibus infantum praefecit et abdita iussit ubertate animi longe ructare fluenta? 30 Ferto magister opem, ac tu tum ne desere uires inualidas mecumque sacras subuertere glebas incipe; tempus enim, nisi me mortalia fallunt, labitur in seniumque trahit. Tibi noster Apollo corda replet patremque suum patremque deorum 35 conciliat, legemque bonam pacemque cruentam monstrat et abducto uelamine singula pandit. Viginti emensus nam longos forsitan orbes solis eras, cum te ratio pulcherrima mundi ditior imperiis et nectare dulcior omni 40 corripuit statuitque uagum medioque locauit, omnibus unde aciem posses intendere rebus. О bone, carpe iter annorum; sapientia quantum crescit amore sui inueniens noua culmina semper! Perge uiam, qua te suboles praeclara Tonantis 45 perducit sternens in planos ardua campos. Et cum luciferos praecordia uesper in ortus distulerit sanctumque super benedixerit ignem, | sis memor ipse mei. Bibulam qui ponitis aurem legibus inuictis, contundite pectora palmis, 50 sternite membra solo meritosque ciete dolores | et prohibete nefas! Deus imperat omnibus unum, admonet antistes uenturaque fulmina terrent. О mihi transactos reuocet si pristina soles laetificis aurora rotis, quos libera tecum

53/60 О - tantum] Aug. epist. гб (3), 13-20.

33/35 Tibi - conciliat] cfr Verg. Aen. 3, 434; Verg. Aen. 1, 65. II 48 Bibu lam - aurem] cfr Pers. 4, 50. II 51 et -nefas] Verg. Aen. 5, 197. II 52 uentura - terrent] cfr Verg. Aen. 1, 230. II 53 О - soles) cfr Verg. Aen. 8, 560.

24 subdulcia] sed dulcia 1.18.35.83 a II 26 quae] et a m II 30 ac tu tum (ac tui tura 83)] actu 1'.18.35' a, ac tu tu 1'.35* m II 45 perducit] producil1.16.18 II 47 benedixerit m] benedixeris/.jtf./í.jjj.íjja.g II 52 fulmina] flumina 1.18.83 a

G 90

PL 105

G91

8o

EPISTVLA XXVI (2)

55 otia temptantes et candida iura bonorum duximus Italiae medio montesque per altos! Non me dura gelu prohiberent frigora cano nec fera tempestas Zephyrum fremitusque Borini, quin tua sollicito premerem uestigia passu. 6o Hoc opus ut iubeas tantum, cruor irriget artus, solstitio Neuros, bruma sectabimur Histrum. Ignotus Garamas soluet mihi uincula gentis Exampeosque lacus fugiens Hypaneius amnis Callipidum Scythicas resonet spumosus ad undas. 65 Ibimus et Leucos, qua Leucia solis in ortus tenditur, et uasti deserta cacumina Cassi, quis Epidaphnaeas aequat sibi Cassia rupes, unde quiescentem auroram currusque solutos sopitamque diem media sub nocte uiderem, 70 te suadente petam; nec enim labor aut metus ullus terret, ubi insontes precibus deus audit apertis. | Et nunc Romulidum sedes et inania Remi culmina bacchatasque domos uanosque tumultus desererem et totus semel in tua corda uenirem, 75 ni mens coniugio incumbens retineret euntem. Crede meis, o docte, malis ueroque dolori, quod sine te nullos promittunt carbasa portus erramusque procul turbata per aequora uitae, praecipites densa ueluti caligine nautae, 8o quos furor australis stridens et flatus ab Euro perculit et raptis priuauit turbo magistris; protinus abruptis miseri uoluuntur in undis, non forus aut prorae, non lintea deinde procellas ferre ualent ratioque iacet stupefacta regendi:

60 Hoc - tantum] Aug. epist. гб (3), 32. 56 Italiae - altos] cfr Verg. Aen. 7, 563. II 61 solstitio - Histrum] cfr Claud- 1, 134. II 81 raptis - magistris] cfr Verg. Aen. 5, 867. II 84 ratio que - regendi ] cfr Ou. trist- 1, г, 32. 61 sectabimur] sectabitur 1.35' II 62 garamas] gamaras 83 II 63 exampeosque] xampeosque (xampaeosque tri) 16 m II 64 callipidum] callipedum 1.18.35.85 II resonet] resonat m II 67 quis] queis m II epidaphnaeas (epidamneas rri)] epidafnaeos (epidasneos 35, epidamneos a) 1.18.35.83 a II 71 insontes] insontem a II 72 remi] recti 1.18, reti 16, tecti 35 a m II 73 domos] domus a m

G 92

EPISTVLA XXVI (2)

81

85 sic me uentus agit uoluuntque cupidinis aestus in mare letiferum. Nec terrae protinus absunt, sed mecum reputans tua candida uerba, magister, haec magis esse reor tibi credere : Callida res est, decipit atque animis molitur retia nostris. 90 Praeteritos oblitus enim, praesentia praesto nunc tibi cara, tuo nos non de pectore lapsi. Ei mihi quo ferar, unde uelim tibi pandere mentem! Ante sub Aegeo aptabunt pia tecta palumbes et uersa alcyone componat in arbore nidos, 95 esuriens uitulos alat ante leaena sequaces atque impasta diu teneros lupa nutriat agnos mutantesque suis diuisum partibus orbem aut Barcaeus aret Taurum aut Hyrcania Mauros, | ante Thyesteis iterum male territa mensis 1co interrupta dies refugos uanescat in ortus. Ante dabunt imbres Nilum, super aethera dammae errabunt montesque canant et flumina laudent, quarn mihi post tergum ueniant tua dona, magister. Arcet amor copulamque tenet communis honesti. 105 Hic hic regnat amicitiae decus hoste fugato. Nam neque propter opes uitreas aurumque rebelle iungimus assensus animorum; nam neque uulgi nos fortuna ruens quae separat ardua iunxit, sed labor interiora legens uulgata libellis no atque animis inuenta tuis et nobile dogma indictum contraque bonos responsa relatus. Et mea Calliope quamuis te comminus altum horreat et uultus abscondat inutile tractans, hoc tamen, hoc animi uinclum nexusque fideles 115 non qui montosis fírmatas rupibus Alpes fregit et Italicas pressit cum moenibus urbes,

99/100 ante - ortus] cfr Claud- 1, 170/171. II 1o1/1o2 Ante - errabunt] cfr Claud- 1, 168/169. II 115/116 Alpes fregit] cfr Claud. 25, 533.

91 non g] nunc 1 a m, nos 16.18.35.83', от. 83' II 92 ei] hei a, heu m II 93 aptabunt] optabunt (optant 18) 1.16.18.83 a II 94 componat] componet m II 95 alat] alet 18.35 m II 96 nutriat] nutriet m II 98 aret] arcet 16, alet a m II mauros Wernsdorf coni.] sauros 1.16.35.83 m, tauros 18 a II loo uanescat] uanescet m II 102 canant] canent 18 m II laudent] plaudent 18 m II 104 copulamque] coplamque g II n1 bonos] bonus 55 m

G 93

82

no

125

130

135

140

145

EPISTVLA XXVI (2)

rumperet aut nostro tereret de robore quicquam. Ite procul latices tumidis anfractibus orti aut ab Arimphaeis Ripheos aut oppida Caspi Cimmeriasque domus seiungere flumine largo Maeotidumque plagae, pontus quas obruit Helles Europae atque Asiae longe discrimina tendant. | Nonne boum per utrumque latus armenta fatigans finibus abscidit Talari Dodona Molossos, cognatosque Arabas? Nec pacis foedus amicum Sidonios inter mansit regnumque Pelopum | sacrilegosque Phrygas, quamuis pro tempore cunctis hospitium commune fuit. Quid denique fratrum discidium pugnasque canam? Quid honesta parentum uerbera? Quid matrum furias natosque superbos? Est etiam superum concors discordia rerum totque fluunt ritus, quot dat sententia leges. Nec tenet unus amor. Non si mihi murmura centum det Boreas totidemque animas centumque per ora lingua rigens adamante fremat, memorare queamus, quae sociata prius ueterum natura locorum distulit et tereti limauit gloria mundo. Sed nos praeterea quod ab una exsurgimus urbe, quod domus una tulit, quod sanguine tinguimur uno saeclorum, christiana fides conexuit; et quod nos iter immensum disterminat et plaga ponti interfusa coercet, amor contemnit utrumque, gaudia qui spernens oculorum semper amico absenti fruitur, quoniam de corde profundo pendet et internae rimatur pabula fibrae. Interea uenient quaecumque futura bonorum scripta salutiferi sermonis et illa priorum

133/137 Nec - mundo] cfr Verg. georg. г, 43-44; Ou- met. 8, 533-535; Claud1, 54-56. Il 141/142 plaga - coercet] cfr Verg. georg. 4, 480; Claud- rapt. Pros- 1, 22-23.

117 tereret de] terreret a m II 118 orti] oxi (noxi 1) 1.18.35.83 am II 119 arimphaeis] aremphaeis am II 124 post 1. 124 lacunam unius uersus coni. g II 126 pelopum] pelasgum g II 127 phrygas] phryges a m II 128 hospitium] hospitio 1.16.18.35 a m H I32 quot] quod 1.83 II 133 nec] non1o, nos, g II 135 queamus] ualebo 1.35 a m II 137 gloria] glarea m II 138 praeterea] praetereo 35.83 m II 139 tinguimur] tangimur 1.18.35.83 a m

G 94

PL 106

EPISTVLA XXVI (2)

83

| aequiperanda fauis, reputans quae pectore in alto conceptum in lucem uomuisti nectareum mel, 150 praesentem ipsa mihi te reddent, si mihi morem gesseris et libros, quibus in te lenta recumbit musica, tradideris; nam ferueo totus in illos.

Annue, sic nobis uerum ratione patescat, sic plus Eridano fluat et contagia mundi 155 nequicquam uolitent nostri circum arua coloni.

153/154 sic - fluat] Aug. epist. 26 (3), 58-59.

155 nequicquam (nequiquam 83' g)} nequaquam 16 II /, explicit deest 16.18.35. 83 a m

explicit epistula

G 95

XXVI (3).

а. 394 responsio ad epist. XXVI (2). (Licentio Augustinus).

5

1o

15

20

ï5

| 1. Si versus tuus momentis inordinatis peruersus esset, si suis G 86 legibus non staret, si mensuris imparibus aurem auditoris offenderet, puderet te certe nec differres nec desisteres, donec ordinares, corrigeres, statueres, aequares uersum tuum, discendo et agendo artem metricam acerrimo studio et labore quolibet. Quid cum inordinatus ipse peruerteris, cum legibus dei tui ipse non stas, neque in agenda uita honestis tuorum uotis et huic ipsi eruditioni tuae concinis, abiciendum post tergum putas et neglegendum? Quasi prae sono linguae tuae sis tibi uilior, et incompositis moribus quod offendis aures dei leuius sit, quam si incompositis syllabis tuis grammatica suscenseret auctoritas. Scribis: „O mihi transactos reuocet si pristina soles laetificis aurora rotis, quos libera tecum otia temptantes et candida iura bonorum duximus Italiae medio montesque per altos! Non me dura gelu prohiberent frigora cano nec fera tempestas Zephyrum fremitusque Borini, quin tua sollicito premerem uestigia passu. Hoc opus ut iubeas tantum." Me miserum si ego non iubeo, si non cogo atque impero, si non rogo ac supplico! Sed si aures tuae aduersus meas uoces clausae sunt, ori tuo pateant, pateant carmini tuo! Exaudi te ipsum, durissime immanissime surdissime! Quo | mihi linguam auream et G 87 cor ferreum? Quibus ego non carminibus sed lamentationibus

Trad. text.: 1.16.18.35.83 a m g (subiunxit 26 f3] epist. 26 f1])

XXVI (3), 14/20 О - tantum] Aug. epist. 26 (2), 53/60.

XXVI (3) 1 incipit epistula (sancti 35) augustini ad licentium /.#, item epistula augustini ad eundem licentium 16, augustinus licentio 18, augustinus ad licentium 83, beati augustini ad licentium epistula a II 3 aurem] aures 18 a m II 4/5 ordinares corrigeres] corrigeres ordinares 16 II гг meas uoces] uoces meas 16

EPISTVLA XXVI (3), 1-3

30

35

40

45

50

55

85

sufficiam plangere carmina tua, in quibus uideo quam animam quod ingenium non mihi liceat apprehendere et immolare deo nostro? Exspectas ut ego iubeam. Sis bonus sis quietus sis beatus, quasi quicquam mihi dierum gratius illucescat, quam ut ingenio tuo fruar in domino! Aut uere tu nescias, quid te esuriam et sitiam, aut non hoc ipso id carmine fatearis. Reuoca animum quo ista scripsisti! Nunc mihi dic: „Hoc opus ut iubeas tantum!" Ecce iussum meum: Da mihi te, si hoc opus est tantum. Da do mino meo te, qui omnium nostrum dominus est, qui tibi illud donauit ingenium! Nam ego quid sum | nisi seruus tuus per ip- PL 107 sum et conseruus sub ipso? 2. An ipse non iubet? Audi euangelium! Stabat, inquit, Iesus et clamabat: „ Venite ad me omnes qui laboratis et ouerati estis, et ego uos reficiam! Tollite iugum meum super uos et discite a me, quoniam mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem animabus uestris! Iugum enim meum lene est et sarcina mea leuis est. " Si haec non audiuntur aut usque ad aures audiuntur, exspectasne, Licenti, ut Augustinus iubeat conseruo suo, et non plangat potius frustra iubere dominum suum, immo non iubere sed inuitare et rogare quodam modo, ut qui laborant reficiantur ab eo? Sed uidelicet fortissimo et praefidenti collo iugum mundi iugo Christi est iucundius. Qui si laborare nos cogeret, uide, quis cogeret, qua mercede | cogeret! Vade in Campaniam, disce Pauli- G 88 num egregium et sanctum dei seruum, quam grandem fastum saeculi huius tanto generosiore quanto humiliore ceruice incunctanter excusserit, ut eam subderet Christi iugo sicut subdidit! Et nunc illo moderatore itineris sui quietus et modestus exsultat. Vade, disce, quibus opibus ingenii sacrificia laudis ei offerat, refundens illi quicquid boni accepit ex illo, ne amittat omnia, si non in eo reponat a quo haec habet! 3. Quid aestuas? Quid fluctuas? Quid imaginationibus mortiferarum uoluptatum aurem accommodas et auertis a nobis? Men

37/38 Ioh. 7, 37.

II

38/41 Matth. n, 28-30.

32 Hoc - tantum], Aug. epist. 26 (2), 60.

30 uere] certe 16 II quid] qui 18 a, quam m, quod g II 33 tum] от. }5 II 39/40 quoniam] quia 35 a m II 42 aut] et 16 fortissimo add. animo 16 II 46/47 iugo christi] christi iugo 16 ei/tfa II 55 post haec add. omnia 16 II 56 imaginationibus] 16

ecce - tan II 46 post II 54 illi] imaginibus

86

EPISTVLA XXVI (3), 3

tiuntur, moriuntur, in mortem trahunt. Mentiuntur, Licenti, „sic nobis, sicuti optas, uerum ratione patescat, sic plus Eridano fluat." 60 Non dicit uerum nisi ueritas. Christus est ueritas; ueniamus ad eum, ne laboremus! Ut ipse nos reficiat, tollamus iugum eius su per nos et discamus ab eo, quoniam mitis est et humilis corde, et inueniemus requiem animabus nostris. Iugum enim eius lene est et sarcina eius leuis est. Ornari abs te diabolus quaerit. Si cali65 cem aureum inuenisses in terra, donares illum ecclesiae dei. Accepisti a deo ingenium spiritaliter aureum et ministras inde libidinibus et in illo satanae propinas te ipsum. Noli, obsecro! Sic aliquando sentias, quam misero et miserando pectore haec scripserim, et miserearis iam mei, si tibi uiluisti.

60 I Ioh. 5, 6.

Il

60/64 ueniamus - est2] cfr Matth. n, 28-30.

58/59 sic - fluat] Aug. epist. 26 (2), 153/154.

g

62 quoniam] quia 16.35 II 63 animabus cfr l. 40/41] animis 1.16.35.83 II 69 explicit epistula /, explicit deest 16.18.35.83 a m

XXVII.

a. j94 responsio ad epist.XXV

Domino uere sancto et uenerabili et eximia in Christo laude praedicando fratri Paulino Augustinus in domino salutem. 1. О bone uir et bone frater, latebas animam meam. Et ei dico 5 ut toleret, quod adhuc lates oculos meos, et uix mihi obtempe rat, immo non obtemperat. An uero tolerat? Cur ergo me excruciat desiderium | tui apud ipsam intus animam? Nam si molestias PL 108 corporis paterer, et si non perturbarent aequitatem | animi mei, G 96 recte illas tolerare dicerer; cum autem non aequo animo fero 1o quod te non uideo, intolerabile est istam appellare tolerantiam. Sed quando tu talis es, esse sine te fortasse intolerabilius toleraretur. Bene est ergo quia aequo animo ferre non possum; quod si aequo animo ferrem, aequo animo ferendus non essem. Mirum est sed tamen uerum quod mihi accidit : Doleo quod te non 15 uideo, et me ipse consolatur dolor. Ita mihi displicet fortitudo, qua patienter fertur absentia bonorum sicuti es. Nam et Hierusalem futuram desideramus, utique et quanto impatientius desideramus ipsam, tanto patientius sustinemus omnia propter ip sam. Quis igitur potest non gaudere te uiso, ut possit quamdiu te 20 non uidet non dolere? Ego neutrum possum, et quoniam si possem immaniter possem, non posse delector, atque in eo quod delector nonnullum solatium est. Dolentem itaque me non sedatus sed consideratus consolatur dolor. Ne reprehendas quaeso sanctiore grauitate qua praeuales, et dicas non recte me dolere, 25 quod adhuc te non nouerim, cum animum mihi tuum, hoc est te ipsum interiorem aspiciendum patefeceris. Quid enim? Si uspiam te uel in terrena tua ciuitate didicissem, fratrem et dilectorem meum et tantum in domino ac talem uirum, nullumne me dolo-

Trad. text.: 1.18.21.69.77/4.74 a m g

XXVII, 2/3 in - salutem] от. 4.74 II 8 animi mei] animae meae 74 II n fortasse intolerabilius] intolerabilius fortasse 74 II 12 quod] sed 74 II 13 aequo2 - essem] et quoniam hoc ferendum non esset 74 II 19 quis] quisquis 4. 74 II possit] posset 1.18.21.69 a g II 20 ego] ergo 1.18.21.69.77/4 a m g II 22 non] от. 18.69 H 28 meum] от. 74

88

EPISTVLA XXVII, 1-3

rem sensurum fuisse arbitrareris, si non sinerer nosse domum 30 tuam? Quomodo ergo non doleam quod nondum faciem tuam noui, hoc est domum animae tuae quam sicut meam noui? | 2. Legi enim litteras tuas fluentes lac et mel, praeferentes G 97 simplicitatem cordis tui, in qua quaeris dominum sentiens de illo in bonitate et afferens ei claritatem et honorem. Legerunt fratres 35 et gaudent infatigabiliter et ineffabiliter, tam uberibus et tam excellentibus donis dei bonis tuis. Quotquot eas legerunt rapiunt, quia rapiuntur cum legunt. Quam suauis odor Christi, et quam fraglat ex eis dici non potest. Illae litterae cum te offerunt ut uidearis, quantum nos excitant ut quaeraris! Nam et perspicabi40 lem te faciunt et desiderabilem. Quanto enim praesentiam tuam nobis quodammodo exhibent, tanto absentiam nos ferre non sinunt. Amant te omnes in eis et amari abs te cupiunt. Laudatur et benedicitur deus cuius gratia talis es. Ibi excitatur Christus, ut uentos et maria tibi placaret tendenti ad stabilitatem suam. Vide45 tur a legentibus ibi coniunx, non dux ad mollitiem uiro suo sed ad fortitudinem redux in ossa uiri sui, quam in tuam unitatem redactam et redditam, et spiritalibus tibi tanto firmioribus quanto castioribus nexibus copulatam, officiis | uestrae sanctitati debitis G 98 in te uno resalutamus. Ibi cedri Libani | ad terram depositae et PL 109 50 in arcae fabricam compagine caritatis erectae, mundi huius fluctus imputribiliter secant; ibi gloria ut acquiratur contemnitur, et mundus ut obtineatur relinquitur; ibi paruuli siue etiam grandiusculi filii Babylonis eliduntur ad petram, uitia scilicet confusionis superbiaeque saecularis. 55 3. Haec atque huiusmodi suauissima et sacratissima spectacula litterae tuae praebent legentibus, litterae illae, litterae fidei non fictae, litterae spei bonae, litterae purae caritatis. Quomodo no

32 fluentes - mel] cfr Ex. 3, 8. Il 32/34 praeferentes - bonitate] cfr Sap. 1, 1. Il 34 afferens - honorem] cfr Ps. 28, 2. Il 37 quam - Christi] cfr II Cor. 2, 15. Il 43/44 ibi - placaret] cfr Matth. 8, 25-26. Il 49/50 ibi - erec tae] cfr III Reg. 5, 9. Il 52/53 ibi- petram] cfr Ps. 136, 9. Il 56/57 litterae' - caritatis] cfr I Cor. 13, 13.

29 sensurum fuisse] fuisse sensurum 74 II 34 afferens] afferentes 1-18.21.69/4.74 m g II 35 et ineffabiliter] от. 77 II 38 fraglat] flagrat 1.18. 21/4.74, fragrat am II 39 excitant] excitent 18.21.69.77/4 a II 40 te] от. 1.18.21.69.77 a m g II et] от. 1.21 II 44 placaret] placare 1.21. 77 a, placare dignetur 18.69 m g II 44/45 uidetur] dignetur a II 45 a] от. 21/74 II 48 sanctitati] sanctitatis 18'. 69/74 II 49 uno resalutamus (salutamus 18)} uno ore salutamus (resalutamus 69') 1.69/4 a

EPISTVLA XXVII, 3-4

6o

65

70

75

80

85

90

89

bis anhelant sitim tuam et desiderium defectumque animae tuae in atria domini! Quid amoris sanctissimi spirant! Quantam opulentiam sinceri cordis exaestuant! Quas agunt gratias deo! Quas impetrant a deo! Blandiores sunt an ardentiores? Luminosiores an fecundiores? Quid est enim quod ita nos mulcent ita accendunt ita compluunt et ita serenae sunt? Quid est, quaeso te, aut quid tibi pro eis rependam, nisi quia totus sum tuus in eo cuius totus es tu? Si parum est, plus certe non habeo; tu autem fecisti ut non mihi uideatur parum, qui me in illa epistula tantis laudibus honorare dignatus es, ut cum tibi me refundo, si parum hoc putem, tibi non credidisse conuincar. Pudet me quidem tantum boni de me credere, sed plus piget tibi non | credere. Est quod G 99 faciarn: non me credam talem, qualem putas, quoniam non agnosco, et credam me abs te diligi quoniam sentio et plane percipio. Ita nec in me temerarius nec in te ingratus exstitero. Et cum me tibi totum offero, parum non est; offero enim quem uehementissime diligis, et offero, si non qualem me esse arbitraris, eum tamen pro quo ut talis esse merear deprecaris. Hoc enim magis iam peto facias, ne minus optes mihi adici ad id quod sum, dum me existimas iam esse quod non sum. 4. Ecce carissimus meus est, ab ineunte adulescentia mihi familiariter amicissimus, qui hanc eximietati tuae ac praestantissimae caritati epistulam apportat. Huius nomen est in libro De religione, quem sanctitas tua quantum litteris indicas libentissime legit. Factus est enim tibi etiam tanti uiri qui tibi eum misit commendatione iucundior. Neque huic tamen tam familiari amico meo uelim credas, quae de me forte laudans dixerit. Sensi enim etiam ipsum saepe non mentiendi studio, sed amandi propensione falli iudicantem, et arbitran iam me accepisse quaedam, quibus accipiendis a domino patente ore cordis inhiarem. Et si hoc in os meum, quis non coniciat quanta de me absente meliora quam ueriora laetus effundat? Librorum autem nostrorum copiam faciet uenerabili studio tuo; nam nescio me aliquid siue

58/59 et - domini] cfr Ps. 83, 3.

6г est enim] enim est 1 a m II add. et ante ita2 4.74 II 65 tu1] om. m II 66 uideatur parum] parum uideatur 18 a m II 67 ut] et 21.77 \\ 71 agnosco] cognosco 74 II 79 eximietati] eximiae 4.74 II 81 sanctitas tua] tua sanctitas 1.18.21.69/4.74 a m g II 82 est] °m- 1.18.21.69.77 a g H 83 huic (huc 69*) tamen] huic enim 69', enim (tamen ni) huic a m II 84 forte laudans] laudans forte 74 II 90 tuo] suo 1.18.21.69.77 g

90

95

1oo

105

no

115

no

EPISTVLA XXVII, 4-5

ad eorum qui extra ecclesiam dei sunt, siue ad aures fratrum scripsisse quod ipse non habeat. Sed tu cum legis, mi sancte Pauline, | non te ita rapiant quae per nostram infirmitatem ueri- о 1oo tas loquitur, ut ea quae ipse loquor minus diligenter aduertas, ne dum | auidus hauris bona et recta quae data ministro, non ores PL 110 pro peccatis et erratis quae ipse committo. In his enim quae tibi recte si aduerteris displicebunt, ego ipse conspicior, in his autem quae per donum spiritus quod accepisti recte tibi placent in libris meis, ille amandus, ille praedicandus est, apud quem est fons uitae et in cuius lumine uidebimus lumen, sine aenigmate et fa cie ad faciem, nunc autem in aenigmate uidemus. In his ergo quae ipse de ueteri fermento eructaui, cum ea legens agnosco, me iudico cum dolore ; in his uero quae de azymo sinceritatis et ueritatis dono dei dixi, exsulto cum tremore. Quid enim habemus quod non accepimus? At enim melior est qui maioribus et pluribus, quam qui minoribus et paucioribus donis dei diues est. Quis negat? Sed rursus melius est uel de paruo dei dono gratias ipsi agere, quam sibi agi uelle de magno. Haec ut ex animo sem per confitear, meumque cor a lingua non dissonet, ora pro me, frater; ora, obsecro, ut non laudari uolens sed laudans inuocem dominum, et ab inimicis meis saluus ero! 5. Est etiam aliud quo istum fratrem amplius diligas; nam est cognatus uenerabilis et uere beati episcopi Alypii, quem | toto G 1c1 pectore amplecteris et merito. Nam quisquis de illo uiro benigne cogitat, de magna dei misericordia et de mirabilibus dei muneribus cogitat. Itaque cum legisset petitionem tuam, qua desiderare te indicasti, ut historiam suam tibi scribat, et uolebat facere propter beniuolentiam tuam, et nolebat propter uerecundiam suam. Quem cum uiderem inter amorem pudoremque fluctuantem, onus ab illo in umeros meos transtuli; nam hoc mihi etiam per epistulam iussit. Cito ergo si dominus adiuuerit, totum Alypium inseram praecordiis tuis. Nam hoc sum ego maxime ueritus, ne ille uereretur aperire omnia quae in eum dominus contulit, ne

99/100 apud - lumen] cfr Ps. 35, 1o. Il 100/101 sine -uidemus] cfr I Cor. 13, 12. Il IOI/I02 in - eructaui] cfr I Cor. 5, 7. Il 103/104 in - dixi] cfr I Cor. 5, 8. Il 104/105 quid - accepimus] cfr I Cor. 4, 7. Il no/1n sed ero] cfr Ps. 17, 4.

95 m II ad /*, alypii

auidus] auidius 4 II 97 aduerteris] auerteris 73.74 II 100 et1] sed 101/103 erg° - his] от. 21 II 102 ueteri] uetere 1/4.73' II 105 at] adeo 21/74', apud deum a II 113 episcopi alypii] alypii episcopi 77, 73.74 II 115 dei1] et dei 1.21.77 II 119 uiderem) uiderim 73.74

EPISTVLA XXVII, 5-6

91

alicui minus intellegenti - non enim abs te solo illa legerentur 125 non diuina munera concessa hominibus, sed se ipsum praedicare uideretur, et tu qui nosti quomodo haec legas, propter aliorum cauendam infirmitatem fraternae notitiae debito fraudareris. Quod iam fecissem iamque illum legeres, nisi profectio fratris improuisa repente placuisset, quem sic commendo cordi et lin130 guae tuae, ut ita comiter ei te praebeas, quasi non nunc illum sed mecum ante didiceris. Si enim cordi tuo non dubitauerit aperire se ipsum, aut ex omni aut ex magna parte sanabitur per linguam tuam. Volo enim eum numerosius contundi eorum uocibus, qui amicum non saeculariter diligunt. 135 6. Filium autem eius, filium nostrum, cuius etiam nomen in aliquibus nostris libris inuenies, etsi ad tuae caritatis praesentiam ipse non pergeret, statueram litteris in manum | tuam tradere G 102 consolandum exhortandum instruendum, non tam oris sono quam exemplo roboris tui. Ardeo quippe ut dum adhuc aetas 140 eius in uiridi faeno est, zizania conuertat in frugem et credat expertis, quod experiri periculose desiderat. Nunc ergo ex eius carmine et ex epistula | quam ad eum misi, intellegit beniuolen- PL 111 tissima et mansuetissima prudentia tua, quid de illo doleam quid timeam quid cupiam. Nec despero effecturum dominum, ut per 145 te ministrum eius tantis curarum aestibus liberer. Sane quia multa scripta nostra lecturus es, multo mihi erit gratior dilectio tua, si ex his quae tibi displicuerint, emendaueris me iustus in miseri cordia et argueris me. Non enim talis es, cuius oleo timeam impinguari caput meum. 150 Fratres non solum qui nobiscum habitant, et qui habitantes ubilibet deo pariter seruiunt, sed prope omnes qui nos in Christo libenter nouerunt, salutant uenerantur desiderant germanitatem beatitatem humanitatem tuam. Non audeo petere, sed si tibi ab ecclesiasticis muneribus uacat, uide quid mecum sitiat Africa!

146/149 si - meum] cfr Ps. 140, 5.

125 se] от. m II 130 comiter ei te] comitem rei te 1.21, comitem ei te 69.77, comitem te 18, comitem te ei a II 131 cordi] corde 73.74 II 137 sta tueram litteris] statuerat litteris (litteras 21) 1.18.21.69 a, statuerat mittere cum litteris 77 II manum tuam] manu tua (tua от. 18) 1.18.21.6(1.77 a II 144 effecturum] affuturum 1.18.21.69/4.73. 74 a m g II 146 mihi erit] erit mihi 18 a m II 150/151 habitantes ubilibet] (ubilicet 21) habitantes 1.21.69.77 a m II 153 beatitatem] beatitudinem 1.18.21. 69. 77 a m II 154 uide] uides 1.18'. 21.69/4. 73. 74 m g, uenias et uideas 18' a II sitiat cfr epist. 42, l. 6 ] sentiat 1.18.21.69.77 a

XXVIII.'

a- 394/195 cиг respondet epist.LXXV

| Domino dilectissimo et cultu sincerissimo caritatis obseruando atque amplectendo fratri et compresbytero Hieronymo Augustinus in domino salutem.

G 103

1. Numquam aeque quisquam facie cuilibet innotuit quam mini tuorum in domino studiorum quieta laetitia et uere exercitatio liberalis. Quamquam ergo percupiam omnino te | nosse, tamen G 104 exiguum quiddam tui minus habeo, praesentiam uidelicet corporis. Quam ipsam etiam, posteaquam te beatissimus nunc episcopus tunc uero iam episcopatu dignus frater Alypius uidit remeansque a me uisus est, negare non possum magna ex parte mihi esse relatu eius impressam, et ante reditum, cum te ille ibi uidebat, ego uidebam sed oculis eius. Non enim animo me atque illum, sed corpore duos qui nouerit dixerit, concordia dumtaxat et familiaritate fidissima, non meritis quibus ille antecellit. Quia ergo me primitus communione spiritus quo in unum nitimur, deinde illius ex ore iam diligis, nequaquam impudenter quasi aliquis ignotus commendo germanitati tuae fratrem Profuturum. Quem nostris conatibus, deinde adiutorio tuo uere profuturum speramus, nisi forte quod | talls est, ut ipse tibi per eum fiam PL 112 commendatior quam ille per me. Hactenus fortasse scribere

Trad, text.: 1.18.21.58.61/63.64.68.69.70 a m g ' Haec epistula est inter Hieronymi epistulas, ep. 56 (CSEL LIV, Hilberg, p. 496). XXVIII, 1/3 domino - salutem] от. 1.18 II 1 sincerissimo] sincerissimae 70 II г obseruando cfr epist. 40 , l. г] obsequendo 21/63.64.68.69 am II amplectendo] complectendo 70 II 3 post augustinus add. presbyter 58.61, add. in domino salutem 70, cfr inscriptiones epist. 40.67.71.73.82} от. 21.58.61/ 63.64.68 a m g II 4 aeque (ea quae 64")] от. 63'.6ç, me 21/'63'. 64'. 68, ea et quid (quis quid 61') 61 II quisquam facie] quisquam tam facie (tam facie quisquam 68) 68 m, quisquam (quisque 64) facile 1/64.69.70, quisquam (cuiquam 61') tam facile 21.61'/6¡ a II 5 laetitia] laeta 68.69 m \\ 5/6 add. in domino ante liberaus 63.64.68 II 6 ergo] ego 63.64 II percupiam) cupiam58.61/64 II 8 ipsam] ipse 63.64.68.69. 70 II 9 episcopatu] episcopatus 64 II 15 nitimur] nectimur m II 18 deinde] от. 1.18 II 19 fiam] fiar 1.21/69.70', fiat i.t. 63

EPISTVLA XXVIII, 1-2

25

30

35

40

45

93

de | buerim, si esse uellem epistularum sollemnium more conten- G 105 tus. Sed scatet animus in loquelas communicandas tecum de studiis nostris, quae habemus in Christo Iesu domino nostro, qui nobis multas utilitates et uiatica quaedam demonstrati a se itineris etiam per tuam caritatem non mediocriter ministrare dignatur. 2. Petimus ergo et nobiscum petit omnis Africanarum ecclesiarum studiosa societas, ut interpretandis eorum libris, qui Graece scripturas nostras quam optime tractauerunt, curam atque operam impendere non graueris. Potes enim efficere , ut nos quoque habeamus tales illos uiros, et unum potissimum quem tu libentius in tuis litteris sonas. De uertendis autem in linguam Latinam sanctis litteris canonicis laborare te nollem, nisi eo modo quo Iob interpretatus es, ut signis adhibitis | quid inter hanc G 106 tuam et septuaginta, quorum est grauissima auctoritas, interpretationem distet appareat. Satis autem nequeo mirari, si aliquid adhuc in Hebraeis exemplaribus inuenitur, quod tot interpretes illius linguae peritissimos fugerit. Omitto enim septuaginta, de quorum uel consilii uel spiritus maiore concordia, quam si unus homo esset, non audeo in aliquam partem certam ferre sententiam, nisi quod eis praeminentem auctoritatem in hoc munere sine controuersia tribuendam existimo. Illi me plus mouent qui, cum posteriores interpretarentur et uerborum locutionumque Hebraearum uiam atque regulas mordacius, ut fertur, tenerent, non solum inter se non consen | serunt, sed etiam reliquerunt G 107 multa quae tanto post eruenda et prodenda remanerent. Si enim obscura sunt, te quoque in eis falli posse creditur, si manifesta,

31/47 De - creditur] Beda epгst. ad Pleg. 13, p. 623, CCSL 1230.

21 debuerim (debuerimus 70)} debueram 21/68.69 II add. ut ante si 63'. 64.69.70* II 22/23 add. his ante studiis 64 II 24 demonstrati] demonstrauit (demonstrabit 61, monstrauit 68) 61/64.68.69.70 II a se] от. 63'.6ц.68. 69.70 II 29 potes] potest 61/64.69 II 30 tales illos] illos tales 63.64.68. 69 II tu] от. 1.18.21.58.61 II 31/32 linguam latinam] latinam linguam 18 Beda am II 32 sanctis litteris canonocis] canonicis libris Beda II add. praedicatio nostra inanis est ante eo 64 II 36 post hebraeis (hebraicis 63.64.68.69.70) add. litteris (litteris et 63.68^69.70) 63.64.68.69.70 II 37 enim] autem Beda II 38 consilii] consiliis 63.64.68.69.70 II spiritus maiore] maiori (maioris 61) spiritus 61/63.64.68.69 II 39 certam] certe 58/68 II 40 praeminentem] praeeminentem 63 m II 42 posteriores] potentiores 63'.б4.68.б9 II 43 mordacius] mordicus m II 44 post solum add. autem 63.64.68.69 II 45 tanto] от. 70 II post remanerent add. et aut obscura sunt aut manifesta am II 46/47 posse (potuisse m) - falli] от. 1.18.58

94

50

55

60

65

70

75

EPISTVLA XXVIII, 2-4

illos in eis falli potuisse non creditur. Huius igitur rei pro tua caritate expositis causis certum me facias obsecrauerim. 3. Legi etiam quaedam scripta, quae tua dicerentur, in epistulas apostoli Pauli, quarum ad Galatas cum enodare uelles, uenit in manus locus ille quo apostolus Petrus a perniciosa simulatione reuocatur. Ibi patrocinium mendacii susceptum esse uel abs te tali uiro uel a quopiam, si alius illa scripsit, fateor, non mediocriter doleo, donec refellantur, si forte refelli possunt ea quae me mouent. Mihi enim uidetur exitiosissime credi aliquod in libris sanctis esse mendacium, id est eos | homines, per quos nobis G 108 illa scriptura ministrata est atque conscripta, aliquid in libris suis fuisse mentitos. Alia quippe quaestio est, sitne aliquando mentiri uiri boni, et alia quaestio est, utrum scriptorem sanctarum scripturarum mentiri oportuerit, immo uero non alia, sed nulla quae stio est. Admisso enim semel in tantum auctoritatis fastigium | officioso aliquo mendacio, nulla illorum librorum particula re- PL 113 manebit, quae non, ut cuique uidebitur uel ad mores difficilis uel ad fidem incredibilis, eadem perniciosissima regula ad mentientis auctoris consilium officiumque referatur. 4. Si enim mentiebatur apostolus Paulus, cum apostolum Petrum obiurgans diceret : Si tu, cum sis Iudaeus, gentiliter et non Iudaice uiuis, quemadmodum gentes cogis iudaizare?, et recte illi uidebatur Petrus fecisse, quem non recte fecisse et dixit et scripsit, ut quasi animos | tumultuantium deleniret, quid respon- G 109 debimus, cum exsurrexerint peruersi homines prohibentes nuptias quos futuros ipse praenuntiauit, et dixerint totum illud, quod idem apostolus de matrimoniorum iure firmando locutus est, propter homines, qui dilectione coniugum tumultuari poterant, fuisse mentitum, scilicet non quod hoc senserit, sed ut illorum placaretur aduersitas? Non opus est multa commemorare. Pos-

49/114 legi - mendacio] cfr Gal. 2, 11-14. II 67/68 Gal. 2, 14. II 71/72 cum - praenuntiauit] cfr I Tim. 4, 1-3. II 72/73 totum - est] cfr I Cor. 7, 10-14.

47 illos] illis 21/63.64.68.69 II 52 reuocatur] reuocaretur 21/6}'. 64. 68. 69, add. dictumque ante ibi 21/63.64. 68.69.7o II 55/56 libris sanctis] sanctis li bris 63.64.68.69 II 56 esse] habere 63*64.68, haberi 63'. 69.70 m II 63 ut cuique] utcumque 1.18.21 II 64 add. uel ante ad 6^.64.68.69.70 II 68 uiuis] uiues 64.70* II gentes cogis] cogis gentes 63.64.68.69 II 70 ut] et 61/63.68.69 II animos] animus 63'.б4.68.б9, animum 7o II deleniret (deliniret 18 m)} deliniretur 63'.68.69, delenire 64* II 72 praenuntiauit] pronuntiauit 61/64 II 76 post non add. enim 64.68.69.70

EPISTVLA XXVIII, 4-5

80

85

90

95

юс

105

95

sunt enim uideri etiam de laudibus dei esse officiosa mendacia, ut apud homines pignores dilectio eius ardescat. Atque ita nusquam certa erit in sanctis libris castae ueritatis auctoritas. Nonne attendimus eundem apostolum cum ingenti cura commendandae ue ritatis dicere: Si autem Christus non resurrexit, inanis est praedicatio nostra, inanis est et fides \ uestra. Inuenimur autem et G 11o falsi testes dei, quia testimonium diximus aduersus deum, quod suscitauit Christum, quem non suscitauit? Si quis huic diceret : „Quid in hoc mendacio perhorrescis, cum id dixeris, quod etiamsi falsum sit ad laudem dei maxime pertinet?", nonne huius detestatus insaniam, quibus posset uerbis et significationibus in lucem penetralia sui cordis aperiret, clamans non minore aut fortasse etiam maiore scelere in deo laudari falsitatem quam ueritatem uituperari? Agendum est igitur, ut ad cognitionem diuinarum scripturarum talis homo accedat, qui de sanctis libris tam sancte et ueraciter existimet, ut nolit aliqua eorum parte delectan per officiosa mendacia, potiusque id quod non intellegit transeat, quam cor suum praeferat illi ueritati. Profecto enim cum hoc dicit credi sibi expetit, et id agit ut diuinarum scripturarum auctoritatibus non credamus. | 5. Et ego quidem qualibuscumque uiribus, quas dominus GUI suggerit, omnia illa testimonia, quae adhibita sunt astruendae utilitati mendacii, aliter oportere intellegi ostenderem, ut ubique eorum firma ueritas doceretur. Quam enim testimonia mendacia esse non debent, tam non debent fauere mendacio. Sed hoc intellegentiae relinquo tuae. Admota enim lectioni diligentiore consideratione, multo id fortasse facilius uidebis quam ego. Ad hanc autem considerationem coget te pietas, qua cognoscis fluctuare auctoritatem diuinarum scripturarum, ut in eis quod uult

81/84 I Cor. 15, 14-15.

79 sanctis libris (litteris 63.68.69)} libris sanctis am II 83 quia] qui 68 II 84 suscitauit] suscitauerit 58 g II 85 hoc] isto 1.18. 21/70 II id] от. 63'. 64. 68.69 II 87 detestatus insaniam] detestetur (detestetus u.l. 63) insaniam 63, detestaretur insania (insaniam 68) 64.68.69.70 II posset] possit 6^.64.68.69. 70 II 88 aperiret] aperire 63'.69, aperiri 70 II 89/90 ueritatem uituperari] uituperari ueritatem am II 94 illi] от. 63. 68.69.70 II 98 suggerit] suggesserit 18 II 99 utilitati] utilitatis 63.64.68.69.70 II mendacii] mendaciis 64 II ubique] ubicumque 64.68 II 101 debent2] debet 63'. 64.68.69 II юг relinquo tuae] tuae relinquo 63.64.68.69 II lectioni] lectione 63'.68.7o II diligentiore] diligentiori 1.18.21.61/63'. 64.68. 69 am II 104 co get] cogit 18.61, cogat 68.70 II 105 diuinarum scripturarum] diuinorum scriptorum 1.18.58, scripturarum diuinarum a m

96

по

115

12o

125

130

EPISTVLA XXVIII, 5-6

quisque credat, quod non uult non credat, si semel fuerit persuasum aliqua illos uiros, per quos nobis haec ministrata sunt, in scripturis suis officiose potuisse mentiri, nisi forte regulas quasdam daturus es quibus nouerimus, ubi oporteat mentiri et ubi non oporteat. | Quod si fieri potest, nullo modo mendacibus du- PL 114 biisque rationibus id | explices quaeso. Nec me onerosum aut G 112 impudentem iudices per humanitatem ueracissimam domini nostri! Nam ut non dicam nulla, certe non magna culpa meus error ueritati fauet, si recte in te ueritas potest fauere mendacio. 6. Multa alia cum sincerissimo corde tuo loqui cuperem et de christiano studio conferre, sed huic desiderio meo nulla epistula sat est. Vberius id possum per fratrem, quem miscendum et alendum dulcibus atque utilibus sermocinationibus tuis misisse me gaudeo. Et tamen, quantum uellem, nec ipse quod eius pace dixerim forsitan capit, quamquam nihilo me illi praetulerim; ego enim me fateor tui capaciorem, sed ipsum uideo fieri pleniorem, quo me sine dubitatione antecellit. Et posteaquam redierit, quod domino adiuuante prosperatum iri spero, cum eius pectoris abs te cumulati particeps fuero, non | est impleturus quod in me ad- G 113 huc uacuum erit atque auidum sensorum tuorum. Ita fiet, ut ego etiam tunc egentior sim, ille copiosior. Sane idem frater aliqua scripta nostra fert secum, quibus legendis, si dignationem adhibueris, etiam sinceram fraternamque seueritatem adhibeas quaeso. Non enim aliter intellego quod scriptum est: Emendabit me iustus in misericordia et arguet me; oleum autem peccatoris non impinguet caput meum, nisi quia magis amat obiurgator sa-

113/114 ut - mendacio] Aug. epist. 40, 131-132.

129/131 Ps. 140, 5.

106 quisque] quis 63. 64. 68. 69, unusquisque 70 II 107 aliqua] aliquos 63. 64.68.69 II 109 nouerimus] noueris 63.64.68.69 II et] от. 1'.21 a m II по mendacibus] mendaciis 63'. 64.68.69 II n1 nec] ne 68 II 114 ueritas potest cfr epist. 40 , l. 132] potest ueritas 1.18.21.58.61/70 a m g II 115 cum ... corde (... cordi ji) tuo] cum ... tuo corde 1.18.21 II 117 sat] satis 61/ 63. 64. 68. 69. 7o II post id add. ipsum 18 a m II 119 eius pace] pace eius a m II no add. in ante nihilo 21/64.68.69.70 II 123 domino adiuuante] adiuuante domino 70 II prosperatum (prosperato 63'") iri spero] prosperat fieri spero 1, prosperato (prosperatum 64) fiat cursu 64.68.69.70 II 124 est] erit 63.64.68.69.70 II 125 sensorum] sensuum (sensum 18*) 1'. 18.21/ 63.64.68.69.70 m II add. et ante ego 1.21/70 am II 128 fraternamque] at que fraternam am II 129 emendabit] emendauit 1'.21. 58/70

EPISTVLA XXVIII, 6

97

nans quam adulator unguens caput. Ego autem difficillime bonus iudex lego quod scripserim, sed aut timidior recto aut cupidior. Video etiam interdum uitia mea, sed haec malo audire a melio135 ribus, ne cum me recte fortasse reprehendero, rursus mihi blandiar et meticulosam potius mihi uidear in me quam iustam tulisse sententiam.

133 recto] reticeo 63.64'. 68.69.70 II 134 haec] ea 63.64.68.69 II 134/ 135 melioribus] senioribus 63. 64. 68. 69 II 136 potius mihi (mihi: et 61', от. uidear in me (in me: prime 58)] mihi uidear in me potius 63. 64.68.69

| XXIX.

G 114

a.}94/395 (Alypio Augustinus).

5

1o

15

20

1. De negotio interim, quod non curare (non) possum, nihil certum scribere potui absente fratre Machario, qui cito dicitur rediturus, et quod deo adiuuante peragi potuerit peragetur. De +exeste+ autem perinde sollicitudine quamquam fratres nostri ciues qui aderant securos uos facere possent, tamen digna res epistu|lari colloquio, quo nos inuicem consolamur, a domino PL 115 praestita est, in quo promerendo multum nos adiutos esse credimus ipsa uestra sollicitudine, quae profecto sine deprecatione pro nobis esse non potuit. 2. Itaque non praetermittamus uestrae caritati narrare quid gestum sit, ut nobiscum deo gratias agatis de accepto beneficio, qui nobiscum preces de accipiendo fudistis. Cum post profectionem tuam nobis nuntiatum esset tumultuan homines, et dicere se ferre non posse ut illa sollemnitas prohiberetur, quam laetitiam nominantes uinulentiae nomen frustra conantur abscondere, sicut etiam te praesente iam iam nuntiabatur, opportune nobis accidit occulta ordinatione omnipotentis dei, ut quarta feria illud in euangelio capitulum consequenter tractaretur: Nolite dare sanctum canibus, nequeproieceritis margaritas uestras ante роrcos! Tractatum est ergo de canibus et de porcis, ita ut et peruicaci latratu | aduersus dei praecepta rixantes et uoluptatum car- G 115 nalium sordibus dediti erubescere cogerentur, conclusumque ita ut uiderent, quam esset nefarium intra ecclesiae parietes id agere

Trad. text. : 51 m g

XXIX, 19/21 Matth. 7, 6.

XXIX, 1 alypio augustinus d] epistula presbyteri hipponensium regiorum ad alypium episcopum thagastensium de die natalis leonti (leontii rri) quon dam (quoddam 51) episcopi hipponensium (hipponensis m) 51 m II 2 non2 т] от. 51 II 5 exeste] nostra m g II perinde w] perie 51, Pro eis m g II 6 securos uos] uos securos 51', securos suos i.t. m II 7 consolamur m] consolatur 51 II n non] ne m II quid m] quis я II 12 nobiscum] no bis 51' II 15 prohiberetur] prohiberentur 51' II 16 nominantes m] nominantas 51', nominatas 51' II 17 te praesente m] represente 51

EPISTVLA XXIX, 2-4

99

25 nomine religionis, quod in suis domibus si agere perseuerarent, sancto et margaritis ecclesiasticis eos arceri oporteret. 3. Sed haec quamuis grate accepta fuerint, tamen quia pauci conuenerant non erat satisfactum tanto negotio. Iste autem sermo, cum ab eis qui aderant pro cuiusque facultate ac studio 30 foris uentilaretur, multos habuit contradictores. Postea uero quam dies quadragesimae illuxisset, et frequens multitudo ad horam tractationis occurrit, lectum est illud in euangelio, ubi dominus de templo expulsis uenditoribus animalium et euersis mensis nummulariorum, dixit domum patris sui pro domo ora35 tionum speluncam latronum esse factam. Quod capitulum cum eos intentos proposita uinulentiae quaestione feci et ipse quoque recitaui, adiunxique disputationem qua ostenderem, quanto commotius et uehementius dominus noster ebriosa conuiuia, quae ubique sunt turpia, de templo expelleret, unde sic expulit 40 concessa commercia, cum ea uenderentur quae sacrificiis illo tempore licitis essent necessaria, quaerens ab eis quibus similiorem putarent speluncam latronum, necessaria uendentibus an immoderate bibentibus. 4. Et quoniam mihi praeparatae lectiones suggerendae tene45 bantur, adiunxi deinde ipsum adhuc carnalem populum Iudaeorum in illo templo, ubi nondum corpus et sanguis domini offerebatur, non solum uinulenta sed ne sobria quidem umquam ce lebrasse conuiuia, nec eos publice religionis nomine inebriatos inueniri in historia, nisi cum festa fabricato idolo | exsoluerent. PL 116 50 Quae cum dicerem, codicem etiam accepi et recitaui totum illum locum. Addidi etiam cum dolore quo potui, quoniam apostolus ait ad discernendum populum christianum | a duritia Iudaeorum, G 116 epistulam suam non in tabulis lapideis scriptam sed in tabulis cordis carnalibus, cum Moyses famulus dei propter illos princi55 pes binas lapideas tabulas confregisset, quomodo non possemus

32/35 illud - factam] cfr Matth. 21, 12-13. II 49 cum- exsoluerent] cfr Ex. 32, 1-6. II 51/54 quoniam - carnalibus] cfr II Cor. 3, 3. II 54/55 cum confregisset] cfr Ex. 32, 19.

25 perseuerarent m] perseueraret 51 II 26 add. a ante sancto m II 28 tanto m] tantum 51 II 32 illud] istud m II 34 patris m] patri 51 II 35 cum m] in 51 II 43 bibentibus] uiuentibus 51 II 46 templo m] tem pore 51 II 47 ne] nec m g II 49 fabricato idolo i. t. m] fabricato dolo 51, fabricationis idoli i . app. crit. m II 51 addidi m] addit 51 II 42 duritia] duritie m II 55 binas m] bini 51

loo

60

65

70

75

80

85

EPISTVLA XXIX, 4-5

istorum corda confringere, qui homines noui testamenti sancto rum diebus celebrandis ea uellent sollemniter exhibere, quae populus ueteris testamenti et semel et idolo celebrauit. 5. Tunc reddito Exodi codice crimen ebrietatis, quantum tempus sinebat, exaggerans sumpsi apostolum Paulum, et inter quae peccata posita esset ostendi legens illum locum: Si quis frater nominetur autfornicator aut idolis seruiens aut auarus aut maledicus aut ebriosus aut тарах, cum eius modi nec cibum sumere, ingemescendo admonens, cum quanto periculo conuiuaremur cum eis qui uel in domibus inebriarentur. Legi etiam illud quod non longo interuallo sequitur: Nolite errare! neque fornicatores neque idolis seruientes neque adulteri neque molles neque masculorum concubitores nequefures neque auari neque ebriosi ne que maledici neque raptores regnum dei possidebunt. Et haec quidem fuistis, sed abluti estis, sed iustificati estis in nomine domini Iesu Christi et spiritu dei nostri. Quibus lectis dixi, ut con siderarent quomodo possent fideles audire sed abluti estis, qui adhuc talis concupiscentiae sordes, contra quas clauditur regnum caelorum, in corde suo, id est (in) interiore dei templo, esse patiuntur. Inde uentum est ad illud capitulum : Conuenientibus ergo uobis in unum non est dominicam cenam celebrare, unusquisque enim propriam cenam praesumit in manducando, et alius quidem esurit alius ebrius est. \ (Numquid domos non habetis G 117 ad) manducandum et bibendum? An ecclesiam dei contemnitis? Quo recitato diligentius commendaui, ne honesta quidem et so bria conuiuia debere in ecclesia celebran, quando quidem apostolus non dixerit : „Numquid domos non habetis ad inebriandos uos?", ut quasi tantummodo inebrian in ecclesia non liceret, sed ad manducandum et bibendum, quod potest honeste fieri, sed praeter ecclesiam ab eis qui domos habent, ubi alimentis necessariis refici possint. Et tamen nos ad has angustias corruptorum temporum et diffluentium morum esse perductos, uti nondum modesta conuiuia, sed saltem domesticum regnum ebrietatis optemus.

61/63 I Cor. 5, n.

II

66/71.72 I Cor. 6, 9-11.

Il

75/79.84 I Cor. u, lo

ll.

59 reddito] »eddito 5/ II 64 admonens] admones 51 II 71/72 considerarent] considerent я* II 74 in1 m] °m- я II 78 est] °m- я* II 78/79 numquid - ad m] от. 51 II 80 recitato] recitando 51' II 87 uti] ut iis m

EPISTVLA XXIX, 6-7

90

95

loo

105

no

us

12o

lo1

6. Commemoraui etiam euangelii capitulum quod pridie tractaueram, ubi de pseudoprophetis dictum est : Exfructibus eorum cognoscetis eos. Deinde in memoriam reuocaui fructus eo loco non appellatos nisi opera. Tum quaesiui inter quos fructus nominata esset ebrietas, et recitaui illud ad | Galatas: Manifesta PL 117 autem sunt opera carnis, quae suntfornicationes, immunditiae, luxuriae, idolorum seruitus, ueneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, animositates, dissensiones, haereses, inuidiae, ebrietates, comissationes et his similia. Quae praedico uobis sicut praedixi, quoniam qui talia agunt regnum del non possidebunt. Post quae uerba interrogaui, quomodo de fructu ebrietatis agnosceremur christiani, quos de fructibus agnosci dominus iussit. Adiunxi etiam legendum quod sequitur: Fructus autem spiritus est caritas, gaudium, pax, longanimitas, benignitas, boni tas, fides, mansuetudo, continentia, egique ut considerarent quam esset pudendum atque plangendum, quod de illis fructi bus carnis non solum | priuatim uiuere, sed etiam honorem ec- G 118 clesiae deferre cuperent, et si potestas daretur, totum tam magnae basilicae spatium turbis epulantium ebriorumque complerent; de spiritalibus autem fructibus, ad quos et diuinarum scripturarum (auctoritate) et nostris gemitibus inuitarentur, nolunt afferre deo munera et his potissimum celebrare festa sanctorum. 7. Quibus peractis codicem reddidi et imperata oratione, quan tum ualui et quantum me ipsum periculum urguebat et uires subministrare dominus dignabatur, constitui eis ante oculos com mune periculum, et ipsorum qui nobis commissi essent, et nostrum qui de illis rationem reddituri essemus pastorum principi, per cuius humilitatem, insignes contumelias, (alapas) et sputus in faciem et palmas et spineam coronam et crucem ac sanguinem obsecraui, ut si se ipsi aliquid offendissent, uel nostri misererentur et cogitarent uenerabilis senis Valerii circa me ineffabilem caritatem, qui mihi tractandi uerba ueritatis tam periculosum (onus) non dubitarit propter eos imponere, eisque saepe

91/92 Matth. 7, 16.

Il

94/100 Gal. 5, 19-21.

Il

102/104 Gal. 5, 22-23.

92 cognoscetis m] cognoscitis 51 II loco] lococo 51 II 93 appellatos] appellatus 51* II quaesiui m] quaesibi 5/ II 94 esset m] essent j/ II 96 ueneficia m] uenificia 51 II 101 fructibus m] fluctibus 51 II 102 legen dum m] legem de 51 II no auctoritate m] от. 51 II 114 subministrare] administrare m II 117 alapas m, cfr Aug. serm. Denis 24,14} от. 51 II et m] est 51 II 118 sputus] putus 51', sputa m II 122 onus m] om. 51 II dubitarit m] dubitaris 51

102

125

130

135

140

145

150

EPISTVLA XXIX, 7-8

dixerit quod orationes eius exauditae essent de nostro aduentu, quos non utique ad communem mortem uel spectaculum mortis illorum, sed ad communem conatum in aeternam uitam ad se uenisse laetatus est. Postremo etiam dixi certum esse me et fidere in eum qui mentiri nescit, qui per os prophetae sui pollicitus est de domino nostro lesu Christo dicens: Si reliquerint filii eius legem meam et inpraeceptis meis non ambulauerint, si iustificationes meas profanauerint, uisitabo in uirga facinora eorum et in ßagellis delicta eorum, misericordia™ autem meam non auferam, - in eum ergo me fidere. Quod si haec tanta quae sibi essent lecta et dicta contemnerent, uisitaturus esset in uirga et in flagello nec eos permissurus cum hoc mundo damnari. In qua conquestione sic actum, ut pro negotii atque | periculi mag- G 119 nitudine tutor et gubernator noster animos facultatemque praebebat. Non ego illorum lacrimas meis lacrimis moui, sed cum talia dicerentur, fateor, eorum fletu praeuentus meum abstinere non potui. Et cum iam pariter fleuissemus, plenissima spe correctionis illorum finis sermonis mei factus est. 8. Postridie uero, cum illuxisset dies cui sole | bant fauces uen- PL 118 tresque se parare, nuntiatur mihi nonnullos eorum, etiam qui sermoni aderant, nondum a murmuratione cessasse, tantumque in eis ualere uim pessimae consuetudinis, ut eius tantum uoce uterentur et dicerent: „Quare modo? Non enim antea qui haec non prohibuerunt christiani non erant?" Quo audito quas sicut maiores commouendi eos machinas praepararem omnino nesciebam; disponebam tamen, si perseuerandum putarent lecto illo loco de propheta Ezechiele: Explorator absoluitur si periculum denuntiauerit, etiam si illi quibus denuntiatur cauere noluerint, uestimenta mea excutere atque discedere. Tum uero dominus ostendit, quod nos non deserat et quibus modis in se ut praesumamus hortetur. Namque ante horam qua exedram ascenderemus, ingressi sunt ad me idem ipsi quos audieram de oppugna-

128/132 Ps. 88, 31-34.

II

149/150 Explorator - noluerint] cfr Ez. 33, 7-9.

127 sui m] suae 51 II 128 si] sii 51' II filii m] fili 5/ II 130 facinora m] facinore 51 II 132 auferam m] auferum 51 II 135 conquestione m] conquestiones j/ II 137/138 sed - fletu] от. 51* II 139 post potui add. fa teor eorum fletu praeuentus meum abstinere non potui я* II M3 cessasse m] cessasset 5/ II 145 modo m] modum 51 II 146 audito m] auditu 51 II quas m] qua 5/ II sicut] от. m II 148 lecto] 1. 51* II 149 ezechiele m] Ezechiae loco 5/ II 150 illi от] illisj/ II 152 quod m] quae я II 154 au dieram m] audierm 51', audierim 51'

EPISTVLA XXIX, 8-ю

ю3

155 tione uetustae consuetudinis fuisse conquestos. Quos blande acceptos paucis uerbis in sententiam sanam transtuli. Atque ubi uentum est ad tempus disputationis, omissa lectione quam praeparaueram quia necessaria iam non uidebatur, de hac ipsa quaestione pauca disserui, nihil nos nec breuius nec uerius posse af160 ferre aduersus eos qui dicunt: „Quare modo?", nisi et nos dicamus: „Vel modo!" 9. Verumtamen ne illi, qui ante nos tam manifesta imperitae multitudinis crimina uel permiserunt uel prohibere non ausi | sunt, aliqua (a) nobis affici contumelia uiderentur, exposui eis G 120 165 qua necessitate ista in ecclesia uiderentur exorta, scilicet post persecutiones tam multas tamque uehementes, cum facta pace turbae gentilium in christianum nomen uenire cupientes hoc impedirentur, quod dies festos cum idolis suis solerent in abundantia epularum et ebrietate consumere, nec facile ab his pernicio170 sissimis sed tamen uetustissimis uoluptatibus se possent abstinere, uisum fuisse maioribus nostris, ut huic infirmitatis parti interim parceretur, diesque festos post eos quos relinquebant alios in honorem sanctorum interim uel non simili sacrilegio quamuis simili luxu celebrarent; iam Christi nomine colligatis et tan175 tae auctoritatis iugo subditis salutaria sobrietatis praecepta traderentur, quibus iam propter praecipientis honorem ac timorem resistere non ualerent. Quocirca iam tem | pus esse, ut qui non se PL 119 audent negare christianos secundum Christi uoluntatem uiuere incipiant, ut ea quae ut essent christiani concessa sunt, cum 180 christiani sunt respuantur. I0. Deinde hortatus sum, ut transmarinarum ecclesiarum, in quibus partim ista recepta numquam sunt, partim iam per bo nos rectores populo obtemperante correcta, imitatores esse uellemus; et quoniam de basilica beati apostoli Petri cottidianae 185 uinulentiae proferebantur exempla, dixi primo audisse nos saepe esse prohibitum, sed quod remotus sit locus ab episcopi conuersatione et in tanta ciuitate magna sit carnalium multitudo, peregrinis praesertim qui noui subinde ueniunt, tanto uiolentius quanto inscitius illam consuetudinem retinentibus, tam imma190 nem pestem nondum compesci sedarique potuisse, uerumtamen

155 uetustae m] uetustate 5/ II 157 lectione m] lectionis 51 II 160 ad uersus] aduersu 51' II 164 a т] от. 51 II 170 sed tamen g] sedi tamen j/, et tam m II 172 post eos quos] pos tuis quod 51 II 173 interim] martyrum m g II 174 celebrarent g] celebrarentur 51 m II 175 salutaria m] salutari 51 II 179 cum m] qui 51, forte leg. quia in app. crit. m II 182 ista recepta numquam m] istam nec cepta ... 51'

104

195

200

205

no

215

220

EPISTVLA XXIX, 1o-11

nos si Petrum apostolum honoraremus, debere praecepta eius audire, et multo deuotius epistulam in | qua uoluntas eius ap- G 121 paret, quam basilicam in qua non apparet intueri; statimque accepto codice recitaui, ubi ait: Christo enim passo pro nobis per carnem et uos eadem cogitatione armamini, quia qui passus est carne desiit a carne, ut iam non hominum desideriis sed uoluntate dei reliquum tempus in carne uiuat. Sufficit enim uobispraeteritum tempus uoluntate hominum perfecisse ambulantes in libidinibus, desideriis, ebrietate, comissationibus et nefandis idolorum seruitutibus. Quibus gestis cum omnes uno animo in bonam uoluntatem ire contempta mala consuetudine cernerem, hortatus sum ut meridiano tempore diuinis lectionibus et psalmis interessent; ita illum diem multo mundius atque sincerius placere celebrandum et certe de multitudine conuenientium facile posse apparere, qui mentem et qui uentrem sequeretur. Ita lectis omnibus sermo terminatus est. 11. Pomeridiano autem die maior quam ante meridiem affuit multitudo, et usque ad horam qua cum episcopo egrederemur legebatur alternatim et psallebatur, nobisque egressis duo psalmi lecti sunt. Deinde me inuitum, qui iam cupiebam peractum esse tam periculosum diem, iussum compulit senex ut aliquid eis loquerer; habui breuem sermonem quo gratias agerem deo; et quoniam in haereticorum basilica audiebamus ab eis solita conuiuia celebrata, cum adhuc etiam eo ipso tempore, quo a nobis ista | gerebantur, illi in poculis perdurarent, dixi diei pulchritu- PL 120 dinem noctis comparatione decoran et colorem candidum nigri uicinitate gratiorem. Ita nostrum spiritalis celebrationis conuentum minus fortasse futurum fuisse iucundum, nisi ex alia parte carnalis ingurgitatio conferretur; hortatusque sum, ut tales epulas instanter appeterent, si gustassent quam suauis est dominus. Illis autem esse | metuendum qui tamquam primum sectantur G 122 quod aliquando destruetur, cum quisque comes efficiatur eius rei quam colit, insultaritque apostolus talibus dicens: Quorum deus uenter, cum idem alio loco dixerit : Esca uentri et uenter escis;

19.

194/2.00 I Petr. 4,1-3. II 220 si - dominus] cfr Ps. 33, 9. II 224/225 I Cor. 6, 13.

II

223 Phil. 3,

193 quam - apparet] от. 51* II 195 uos eadem] ut edem 51 II 196 de siit] desinit 5/* II a carne] ...ca... 51* II 198 ambulantes] ambulante 51' II 202 hortatus m] optatus j/ II 203 sincerius] sincer... 51* II 209 egressis] egressi 51' II 216 colorem m] colerem 51

EPISTVLA XXIX, п-12

105

225 deus autem et hunc et illas euacuabit. Nos proinde oportere id sequi quod non euacuatur, quod remotissimum a carnis affectu spiritus sanctificatione retinetur. Atque in hanc sententiam pro tempore, cum ea quae dominus suggerere dignatus est dicta essent, acta sunt uespertina quae cottidie solent, nobisque cum 230 episcopo recedentibus fratres eodem loco hymnos dixerunt non parua multitudine (utri)usque ad obscuratum diem manente atque psallente. 12. Digessi uobis, quantum breuiter potui, quod uos audire desiderasse quis dubitauerit? Orate ut a conatibus nostris omnia 235 scandala et omnia taedia deus dignetur auertere! Magna sane ex parte uobiscum requiescimus cum alacritate feruoris, quia spiritalis ecclesiae Tagastensium tam crebra nobis dona nuntiantur. Nauis cum fratribus nondum uenit. Apud Asnam, ubi est presby ter frater Argentius, Circumcelliones inuadentes basilicam no240 stram altare comminuerunt. Causa nunc agitur, quae ut pacate agatur et ut ecclesiam catholicam decet ad opprimendas linguas haereseos impacatae, multum uos petimus ut oretis. Epistulam Asiarchae misimus. Beatissimi perseueretis in domino memores nostri! Amen.

225 euacuabit m] euacuauit 51 II 229 quae cottidie m] quieti/die 51 II 230 hymnos g] hymnus 51, hymnum m II 231 usque prima com. in app. crit. m] utriusque 51, i.t. m, utriusque sexus secunda coni. in app. crit. m g II 238 asnam] hasnam m

| xxx.'

G 123

a. 394 cиг respondet epist.XXXI.

Domino fratri sancto et unanimo Augustino Paulinus et Therasia peccatores.

5

1o

15

20

25

1. Iamdudum, frater in Christo domino mi unanime, ut te in sanctis et piis laboribus tuis nescientem agnoui absentemque uidi, tota mente complexus alloquio quoque familiari atque fra terno per litteras adire properaui. Et credo in manu et in gratia domini sermonem meum ad te fuisse perlatum; sed morante adhuc puero, quem ad te aliosque dilectos aeque deo salutandos ante hiemem miseramus, non potuimus ultra et officium | nostrum suspendere, et desiderium sermonis tui cupidissimum PL 121 temperare. Scripsimus itaque iterato nunc, si priores ad te litterae nostrae peruenire meruerunt, aut primo, si illis in manus tuas perueniendi felicitas non fuit2. Sed tu, frater spiritalis omnia iudicans, amorem in te nostrum ne pendas officio solo aut tempore litterarum. Dominus enim testis est, qui unus atque idem operatur in suis ubique caritatem suam, iam abinde nobis, ex quo te beneficio uenerabilium episcoporum Aurelii et Alypii per tua | in Manichaeos opera G 124 cognouimus, ita inditam dilectionem tuam, ut nobis non nouam aliquam amicitiam sumere, sed quasi ueterem caritatem resumere uideremur. Denique nunc etsi sermone non tamen tamquam et affectu rudes scribimus, teque uicissim in spiritu per interiorem hominem quasi recognoscimus. Nec mirum si et absen tes assumus nobis et ignoti nosmet nouimus, cum unius corporis membra simus, unum habeamus caput, una perfundamur graTrad. text.: 1.18.21.69/74 a m g XXX, 14 frater - iudicans] cfr I Cor. г, 15. Il 16 qui - operatur] cfr I Cor. 12,11. Il 24/25 cum -simus] cfr I Cor. 12, 12. Il 25 unum - caput] cfr Col. 1, 18. ' Haec epistula est inter Paulini Nolani epistulas, ep. 6 (CSEL XXIX, Hartel, P- 39) XXX, 6 adire] audire 1.18.21.69 a m II in2] от. 74 II 14 iudicans] diiudicans 74 II 22 scribimus] scripsimus 74 II in] от. m

EPISTVLA XXX, 2-3

30

35

40

45

50

107

tia, uno pane uiuamus, una incedamus uia, eadem habitemus domo. Denique in omne quod sumus tota spe ac fide, qua stamus in praesenti, nitimur in futurum. Tam in spiritu quam in corpore domini unum sumus, ne simus nihil si ab uno excidamus. 3. Quantulum ergo est quod absentia corporalis nobis | inui- PL 122 det nostri, nisi sane fructum istum quo pascuntur oculi temporalium exspectatores? Quamuis ne corporalis quidem gratia temporalis in spiritalibus dici debeat, quibus etiam corporum aeternitatem resurrectio largietur, ut audemus in uirtute Christi et bonitate dei patris uel indigni praesumere. Quare utinam hoc quoque nobis munus annueret gratia dei per dominum nostrum Iesum Christum, ut etiam in carne faciem tuam uideremus! Non solum desideriis nostris magnum conferretur gaudium, sed etiam mentibus lumen accresceret, et ex tua copia locupletaretur inopia nostra. Quod quidem et absentibus largiri potes, hac praesertim occasione qua filii | nostri unanimes et carissimi nobis in G 125 domino Romanus et Agilis, quos ut nos alios tibi commendamus, in nomine domini reuertentur opere caritatis impleto, in quo tuae caritatis affectu specialiter utantur rogamus. Nosti enim quam celsa promittat altissimus fratri fratrem adiuuanti. Per hos, si quo me gratiae quae tibi data est dono remunerari uoles, tuto facies. Sunt enim, uelim credas, unum cor et una in domino anima nobiscum. Gratia dei tecum ut est, in aeternum maneat, frater in Christo domino unanime, uenerabilis, dilectissime et desiderabilis. Omnes in Christo sanctos, quales tibi cohaerere non dubium est, a nobis saluta! Commenda nos omnibus sanctis, ut tecum pro no bis orare dignentur!

г6 uno - uiuamus] cfr I Cor. 10, 17. Il 45 quam - adiuuanti] cfr Prou. 18, 19. II 47/48 unum - anima] cfr Act. 4, 32.

29 nihil] от. 1. 21 II 32 exspectatores] spectatores 74 II ne] nec a m II 34 audemus] audebimus 1.18.21.69 a m g II 35 bonitate] bonitatis 1. 18.21.69 g II 4° potes] potest 1.21 II 47 tuto] toto i.t. 74, cito u.l. 74 II 50 dilectissime et desiderabilis] от. 74 II 52/53 nos - dignentur] от. 74

| XXXI. я 395/396

G 1 PL 121

responsio ad epist.XXX. Dominis dilectissimis et sincerissimis uere beatissimis atque abundatissima dei gratia praestantissimis fratribus Paulino et Therasiae Augustinus in domino salutem. 5

1o

15

го

Z5

1. Cum litteras meas quibus respondi prioribus uestris, si tamen uestris litteris ullo modo a me responden potest, celerrime optauerim uenire in uestrae caritatis manus, ut aliquo pacto absens cito possem esse uobiscum, lucrum mihi uestrae epistulae contulit tarditas mea. Bonus dominus qui non tribuit saepe quod uolumus, ut quod mallemus attribuat. Aliud est enim quod accepta epistula mea scripturi estis, aliud quod non accipiendo scripsistis. Quod cum laetissime legerimus, defuisset certe nobis ista laetitia, si ut | optauimus maximeque uoluimus, cito ad uestram G 2 sanctitatem nostrae litterae permeassent. Nunc uero | et haec PL 122 habere scripta et illa sperare rescripta gaudio cumulatiore delectat. Ita nec nostra culpa accusari potest, et domini largior benignitas fecit, quod nostro desiderio conducibilius esse iudicauit. 2. Sanctos fratres Romanum et Agilem, aliam epistulam uestram audientem uoces atque reddentem et suauissimam partem uestrae praesentiae, sed qua uobis uisendis inhiaremus auidius, cum magna in domino iucunditate suscepimus. Unde aut quando aut quomodo uel uos praestare uel nos possemus exigere, ut nos de uobis tanta scribendo doceretis, quanta eorum ore didicimus? Aderat etiam quod nulli chartae adesse potest tantum in narrantibus gaudium, ut per ipsum etiam uultum oculosque loquentium, uos in cordibus eorum scriptos cum ineffabili laetitia legeremus. Hoc quoque amplius erat, quod pagina quaelibet, quantacumque bona scripta contineat, nihil ipsa proficit, quamuis ad

Trad. text.: 1.18.21.69. 83/73.74 a m g

XXXI, 7 aliquo] quo 1.18.21.69.83 a, quoquo m II ю est enim] enim est 83 m II 12 legerimus] legeremus 18 a II certe nobis] nobis certe / a m II 13 si ut] sicut 21/73.74 II si]sicutg II 19 audientem - reddentem] afferentes uocesque reddentes (и./. /) / II го sed] от. 69 a II гб ineffabili] effabili 21.69

EPISTVLA XXXI, 2-4

109

profectum explicetur aliorum; hanc autem epistulam uestram, 30 fraternam scilicet animam, sic in eorum colloquio legebamus, ut tanto beatior appareret nobis, quanto uberius conscripta esset ex uobis. Itaque illam ad eiusdem beatitatis imitationem, studiosissime de uobis omnia percontando, in nostra corda Iranscripsimus. 35 3. Nec ideo tamen eos tam cito a nobis licet ad uos reme | antes G 3 sine molestia passi sumus. Videte | enim, quaeso uos, quibus PL 123 quatiebamur affectibus! Tanto utique dimittendi erant ocius, quanto uobis impensius oboedire cupiebant; sed quanto id cupiebant magis, tanto uos nobis praesentius exhibebant; eo 40 quippe indicabant quam cara uiscera uestra essent; tanto igitur eos minus dimittere uolebamus, quanto iustius ut dimitterentur instabant. O rem non ferendam, nisi a nobis ista discessione non discederemus, nisi unius essemus corporis membra, unum haberemus caput, una perfunderemur gratia, uno pane uiueremus, 45 una incederemus uia, eadem habitaremus domo! Cur enim non isdem etiam uerbis uteremur? Agnoscitis enim, credo, haec esse ex epistula uestra. Sed cur potius haec uestra sint uerba quam mea, quae utique quam uera sunt, tam nobis ab eiusdem capitis communione proueniunt? Etsi aliquid proprium uobis do50 natum habent, tanto magis ea sic dilexi, ut obsiderent uiam pectoris mei, neque a corde ad linguam mea uerba transire sinerent, donec tanto puriora quanto sunt uestra procederent. Sancti fratres et dilecti deo nostraque inuicem membra, quis dubitet nos uno spiritu uegetari, nisi qui non sentit qua nobis dilectione uin55 ciamur? | 4. Vellem tamen scire, utrum hanc absentiam corporalem uos G 4 patientius quam nos faciliusque toleretis. Si ita est, fateor, non amo istam fortitudinem uestram, nisi forte quia nos tales sumus, ut minus a uobis desiderari quam uos desiderare debeamus. In

18.

43 nisi - membra] cfr I Cor. 12, 12. II 43/44 unum ... caput] cfr Col. 1, II 44 uno - uiueremus] cfr I Cor 10, 17.

33 percontando] percunctando 1.21 am II nostra corda] nostro corde 73-74 H 37 ocius] uelocius 1.18.21.69.83 a m II 38/39 sed - cupiebant] от. 73. 74 II 40 uiscera uestra] uestra uiscera a m II 40/41 igitur eos mi nus] eos minus igitur 73.74 g II 45 eadem habitaremus domo cfr epist. 30, I. 27] una eademque habitaremus in domo 73.74, от. 83' II 46 isdem etiam] etiam isdem 18/73.74 II agnoscitis] agnoscis 1.18.21.69.83 a II 50 habent] haberent 73.74 g II 51 mea d] meam 1.18.21.69.83/73.74 a m g II 52 pu riora] priora (priore /*) 1.18.21.83 a m II 53 et] от. 73.74 g II 57 faci liusque] facilius 1.18.21.69/73. 74 a g II 59 ut] от. 73.74

no

EPISTVLA XXXI, 4-5

бо me certe si esset patientia uestrae absentiae perferendae, displiceret mihi; segniter enim agerem ut uos uiderem. Quid autem absurdius quam fortitudine fieri segniorem? Sed qua ecclesiae cura tenear, ex hoc uestra caritas oportet attendat, quod beatissimus pater Valerius, qui uos nobiscum quantum salutet quan65 tumque sitiat audietis ex fratribus, nec presbyterum me esse suum passus est, nisi maiorem mihi coepiscopatus sarcinam imponeret. Quod quidem quia tanta eius caritate, tantoque populi studio dominum id uelle credidi, nonnullis iam exemplis praecedentibus quibus mihi omnis excusatio claudebatur, uehementer 70 timui excusare. Sed quamquam iugum Christi per se ipsum lene sit et sarcina leuis, tamen propter nostram asperitatem atque infirmitatem, si quid me mordet hoc uinculum atque urget hoc onus, ineffabiliter mihi aliquanto uestrae praesentiae solatio tolerabilius et portabilius redderetur. Vos autem audio curis eius75 modi expeditiores liberioresque uiuere. Quare | non impuden- PL 124 ter ego rogo uos et postulo et flagito, ut in Africam | maiore G 5 talium hominum siti quam siccitatis nobilitate laborantem uenire dignemini. 5. Scit deus quam non solum propter desiderium meum, neque 80 solum propter eos qui uel per nos uestrum propositum, uel undecumque fama praedicante didicerunt, sed etiam propter ceteros qui partim non audiunt partim audita non credunt, tamen possunt comperta diligere, uos istis terris etiam corporaliter adesse cupiamus. Quamuis enim sedulo atque misericorditer id 85 agatis, tamen etiam coram hominibus regionum nostrarum luceant opera uestra, ut uideant bona facta uestra, et glorificent patrem uestrum qui in caelis est. Piscatores uccante domino, quod nauiculas et retia dimiserunt, omnia se dimisisse et domi num secutos esse etiam commemorando laetati sunt. Et re uera 90 omnia contemnit, qui non solum quantum potuit, sed etiam

90/91 omnia - contemnit] Prosp. sent. 321, CCSL 68A, p. 338.

16.

70/71 Sed - leuis] cfr Matth. n, 30. II 85/87 tamen - est] cfr Matth. 5, II 87/89 Piscatores - sunt] cfr Matth. 4, 18-20 et 19, 27.

62 fortitudine] fortitudinem 75.74 II 67 quia] qui 73.74 II 70/71 sed sit] от. 1. 21 II 74 uos] quos 1 m II autem] от. 1.18.21.83 am II 75/ 76 impudenter ego] ego impudenter 73.74 g II 77 nobilitate] nouitate 73.74 g II 79/84 quam ... cupiamus] quia ... cupimus 1.18a m, quam ... cupimus 21.69.83 II 85 agatis] agitis 1. 18.21.69. 83 a m II 85/86 luceant] luceat 73.74 g II 90/91 qui - contemnit] от. 1'.18

EPISTVLA XXXI, 5-7

95

loo

105

по

115

no

n1

quantum uoluit habere contemnit. Sed in eo quod cupiebatur oculi dei testes sunt, in eo quod habebatur et hominum. Nescio quo autem modo, cum superflua terrena diliguntur, artius adepta quam concupita constringunt. Nam unde tristis ille discessit, qui consilium consequendae uitae aeternae quaerebat a domino, cum audisset uendenda esse omnia sua et distribuenda pauperibus et habendum thesaurum in caelo, si uellet esse perfectus, nisi quia magnas, ut euangelium | loquitur, habebat diuitias? Aliud G 6 est enim iam nolle incorporare quae desunt, aliud iam incorporata diuellere ; illi uelut cibi repudiantur, illa uelut membra praeciduntur. Quanto igitur et quantum mirabili gaudio nostris temporibus christiana caritas conspicit per domini euangelium cum laetitia fieri, quod ore domini cum tristitia diues audiuit! 6. Quamquam nullis uerbis explicem conceptionem ac parturitionem cordis mei, tamen quia prudenter et pie intellegitis non esse istam uestram, hoc est humanam, sed in uobis domini gloriam - nam et inimicum cautissime intuemini deuotissimeque agitis, ut tamquam discipuli Christi humiles corde et mites sitis ; utilius enim terrena opulentia tenetur humiliter, quam sиperbe relinquitur - quia ergo recte intellegitis non esse hanc uestram sed domini gloriam, uidetis quam parua et exigua dixerim. Dixi enim de laudibus Christi, quibus sunt linguae impares angelorum. Hanc ergo Christi gloriam etiam oculis nostrorum hominum cupimus admoueri, in uno coniugio proposita utrique sexui calcandae superbiae et non desperandae perfectionis exempla. Ne scio si quicquam misericordius agitis, quam si tantum nolitis latere quod tales estis, quantum tales esse uoluistis. 7. Vetustinum impiis quoque miserabilem puerum uestrae benignitati caritatique commendo. Causas calamitatis et peregrinationis eius audietis ex ipso. Nam et propositum eius | quo serui- G 7 turum se esse pol | licetur deo, tempus prolixius et aetas robustior PL 125

109/110 utilius - relinquitur] Prosp. sent. 321, CCSL 68A, p. 338 94/98 Nam - diuitias] cfr Matth. 19, 16-22.

II

108 ut - sitis] cfr Matth. n,

29. 93 add. et ante terrena am II 95 consequendae - aeternae] uitae ae ternae consequendae am II 99 iam1] от. m II 100 illi] illa a m II 103 add. ex ante ore a m II 105 intellegitis] intellegis 1.18.21.69.83 II 108 et] ac m II no esse hanc] hanc esse a m II n1 uidetis] uidebitis 73. 74 g II 115 et] от. 1.21.83 am II 117/156 quod - fratres] от. 73 II 118 impiis] u.l. imprimis 1

n2

125

130

135

140

145

150

155

EPISTVLA XXXI, 7-9

et transactus timor certius indicabunt. Tres libros - atque utinam tam grandis quaestionis ita explicatores ut grandes - tanto minus metuens in te laborem legendi, quanto ardorem perspicio diligendi, misi sanctitati et caritati tuae; nam quaestio eorum est de libero arbitrio. Hos aut non habere aut omnes non habere fratrem Romanianum scio, per quem prope omnia quae quibuslibet auribus accomodata scribere potui, studio in nos tuo non apportanda dedi sed legenda indicaui. Habebat enim ille iam omnia secumque gestabat; per eum autem prima rescripta transmisi. Credo iam expertam sanctitatem tuam sagacitate spiritali quam tibi dominus tribuit, quid ille uir boni animo gerat, et quae in illo infirmitate pars claudicet. Vnde humanitati et caritati tuae tam ipsum quam filium eius, legisti ut spero qua sollicitudine commendauerim, et quanta mihi necessitudine copulati sint. Aedificet eos per te dominus, quod ab illo magis petendum est; nam id tu quam uelis noui. 8. Aduersus paganos te scribere didici ex fratribus. Si quid de tuo pectore meremur, indifferenter mitte ut legamus ; nam pectus tuum tale domini oraculum est, ut ex eo nobis tam placita et aduersus loquacissimas quaestiones explicatissima datum iri responsa praesumam. Libros beatissimi papae | Ambrosii credo ha- G 8 bere sanctitatem tuam; eos autem multum desidero, quos aduer sus nonnullos imperitissimos et superbissimos, qui de Platonis libris dominum profecisse contendunt, diligentissime et copiosissime scripsit. 9. Beatissimus frater Seuerus de condiscipulatu nostro Mileuitanae antistes ecclesiae, bene apud eandem ciuitatem fratribus cognitus, debito nobiscum officio sanctitatem uestram salutat. Fratres quoque omnes nobiscum domino seruientes tam id faciunt quam uos desiderant, tam uos desiderant quam uos diligunt, et tam diligunt quam estis boni. Panis quem misimus uberior benedictio fiet dilectione accipientis uestrae benignitatis. Custodiat uos dominus ab ista generatione in aeternum, domini dilectissimi et sincerissimi, uere benigni et abundatissima dei gratia praestantissimi fratres! 125/126 est - omnes] от. 74 II est - arbitrio] de libero arbitrio est a m II auf] autem 69 a m II 127 romanianum] romanum 21/74 II 129 ille iam] iam ille 1. 18.21.69. 83 a m II 140 tam] от. a, tantumg II pla cita m] implacita (implicita 21, implacite 69, implicate 74) 1.18. 21.69. S3/74, pla cita contra implicita a II et] от. 74 II 141 loquacissimas] loquacissimos 1'. 21. 83/74 II datum iri (datuiri 83/74 &)] daturi 1.18.21. 69, dari a m II 142 praesumam] praesumamus 18.69.85 II 143 quos] quod 1/74 II 148 bene] от. 74 II 155 dei cfr l. г d] domini 1.18.21.69.83/74 a m g

XXXII.' a.

Domino merito praedicabili et honorando fratri Romaniano Paulinus et Therasia.

5

1o

1s

20

25

1. Pridie quam has daremus, reuersis ex Africa fratribus nostris, quorum exspectatione nos pendere uidisti, optatissime sanctorum et carissimorum uirorum inde | epistulas receperamus, id PL 126 est Aurelii, Alypii, Augustini, Profuturi, Seueri iam | omnium G 9 pariter episcoporum. Ergo tot sanctorum talium recentissimis sermonibus gratulantes, properauimus ad te nostram referre laetitiam, ut tibi quoque exspectatum in peregrinatione sollicita gaudium festiuissimis conferremus indiciis. Si forte eadem de uenerabilibus et amantissimis uiris per aliarum aduentus nauium comperisti, per nos etiam repetita accipe, et quasi renouata hilaritate rursus exsulta! Quod si primus hic a nobis tibi nuntius ueniet, gratulare tantam nobis in tua patria caritatem Christo do nante partam, ut quicquid illic diuina prouidentia gerat mirabi lis semper, ut scriptum est, in sanctis suis, uel primi uel cum primis sciamus! 2. Non autem tantum hoc scribimus gratulandum quod episcopatum Augustinus acceperit, sed quod hanc dei curam meruerint Africanae ecclesiae, ut uerba caelestia Augustini ore perciperent, qui ad maiorem dominici muneris gratiam nouo more prouectus ita consecratus est, ut non succederet in cathedra episcopo sed accederet. Nam incolumi Valerio Hipponiensis ec clesiae coepiscopus Augustinus est. Et ille beatus senex, cuius purissimam mentem nulla umquam liuentis inuidiae macula suffudit, dignos sui cordis pace nunc ab altissimo fructus capit, ut

Trad. text.: 1.18.21.69/75 a m g XXXII, 15/16 Ps. 67, 36. ' Haec epistula est inter Paulini Nolani epistulas, ep. 7 (CSEL XXIX, Hartel, P- 42) XXXII, 1o conferremus] conferamus 18 II n aduentus - etiam] от. 18' II 15 partam (partem /*)] paratam u. l. 7$ II quicquid] quid 1.21 II 19 quod] hoc quod 69, от. 18 II 23 hipponiensis] hipponensis 21 a m II 23/24 post ecclesiae add. episcopo 18 a II 24 cuius] cui 1.18.21.69 a m g

H4

30

35

40

45

50

55

EPISTVLA XXXII, 2-3

quem successorem sacerdotii sui simpliciter optabat, hunc mereatur tenere collegam. Credine hoc potuit, | antequam fieret? G ю Sed in hoc quoque omnipotentis opere dici euangelicum illud potest: Hominibus haec ardua, apud deum autem omnia possibilia. Exsultemus itaque et laetemur in eo qui facit mirabilia solus, et qui facit unanimes habitare in domo, quoniam ipse respexit humilitatem nostram, et uisitauit in bono plebem suam, qui erexit cornu in domo Dauid pueri sui, et nunc exaltauit cornu ecclesiae suae in electis suis, ut cornua peccatorum, sicut per prophetam spopondit, hoc est Donatistarum Manichaeorumque confringat. 3. Vtinam haec nunc domini tuba, qua per Augustinum intonat, filii nostri Licentii pulset auditus, sed ut illa audiat aure qua Christus ingreditur, de qua non rapit dei semen inimicus! Tunc uere sibi summus Christi pontifex Augustinus uidebitur, quia tunc se et exauditum sentiet ab excelso, si quem tibi dignum genuit in litteris, hunc et sibi digne filium pariat in Christo. Nam et nunc, uelim credas, flagrantissima de ipso nobis sollicitudine scripsit. Credimus in omnipotente Christo, quod adulescentis nostri uotis carnalibus spiritalia Augustini uota praeualeant. Vincetur uel inuitus, mihi crede! Vincetur piissimi parentis fide, ne mala uictoria uincat, si maluerit in perniciem suam uincere quam pro salute superari. | Ne uacuum fraternae humanitatis G 11 officium uideretur, de buccellato christianae expeditionis, in cuius procinctu cottidie ad frugalitatis annonam militamus, pa nes quinque tibi pariter et filio nostro Licentio misimus; non enim potuimus a benedictione secernere, quem | cupimus eadem no- PL 127 bis gratia penitus annectere. Faucis tamen et ad ipsum loquamur, ne neget sibi scriptum quod de se tibi scriptum est; Aeschino enim dicitur quod audit Micio. Sed quid de alienis loquar, cum

30 Matth. 19, 26. II 31 in - solus] cfr Ps. 71, 18. II 31/32 et - domo] cfr Ps. 67, 7. II 32/33 quoniam - nostram] cfr Deut. 26, 7. II 33 et - suam] cfr Luc. 7, 16. II 33/34 qui - sui] cfr Luc. 1, 69. II 35/37 ut - confringat] cfr Ps. 74, 11. II 40 de - inimicus] cfr Matth. 13, 3.19.

55/56 Aeschino - Micio] cfr Ter. Ad. 96-97.

36 spopondit] spondit 1. 21, spondet 18.69 a m g II 40/41 semen - augustinus] от. 1' II 42 tunc se] se tunc am II 45 omnipotente christo] omnipotentem christum 18.69 a m, omnipotente deo 75 II 46 augustini uota] uota augustini am II 55 quod - scriptum] от. 1 II 56 de] от. //7j

EPISTVLA XXXII, 3-5

6o

65

70

75

8o

85

115

de proprio cuncta possimus, et aliena loqui non soleat esse sani capitis, quo dei gratia sano et saluo sumus, quibus caput Chri stus est? Incolumem te aetate quam plurima et beatum semper cum tota domo tua, ut cupimus, habeamus in Christo, domine frater merito honorandissime et desiderantissime ! (ad Licentium) 4. Audi ergo,fili, legempatris tui, id est fidem Augustini, et noli repellere consilia matns tuae, quod aeque nomen in te Augustini pietas iure sibi uindicat, qui te tantillum sinu gestauit suo, et a paruulis primo lacte sapientiae saecularis imbutum, nunc etiam spiritalibus lactare et enutrire domino gestit uberibus, quoniam te adultum aetate corporea, in spiritalibus adhuc cunabulis uagientem uidet, adhuc infantem uerbo dei, uixdum in Christo primis passibus | et uestigio titubante repentem, si tamen Augustini G 12 doctrina tamquam manus matris et ulna nutricis instabilem regat paruulum. Quem si audias et sequaris, ut rursum te sermone Salomonis alliciam,yí/í, coronam accipies gratiarum tuo uertici. Et tunc uere eris ille non phantasmate somniatus, sed ab ipsa ueritate formatus consul et pontifex, uacuas imagines falsi operis implente Christo solidis suae operationis effectibus. Vere enim pontifex uere consul Licentius erit, si Augustini uestigiis propheticis et apostolicis disciplinis ut sacrato beatus Helisaeus Heliae, ut illustri apostolo Timotheus adulescens adhaereas indiuulso per itinera diuina comitatu, et sacerdotium corde perfecto discas mereri, et populis ad salutem magistro ore consulere. j. Sat hoc monitis et hortatui! Modico enim sermone et labore te arbitrar, mi Licenti, ad Christum posse incitari, iam a pueris ad studia ueritatis et sapientiae, quod utrumque uere Christus est et omnis boni summum bonum, uenerabilis Augustini spiritu et ore flammatum. Qui si parum apud te pro te ualuit, quid ego tanto interuallo posterior et omnium illius opum pauper efficiam? Sed quia et illius facultatis potentia et tui ingenii humanitate

58/59 quibus - est] cfr Eph. 4, 15. II 63/64 Prou. 1, 8. II 73 Prou. 1, 9. II 79 ut - adhaereas] cfr III Reg. 19, 19-21 et Act. 16, 1-3. II 84 ad est] cfr loh. 14, 6 et I Cor. 1, 24.

58 quo] quod 1.21.69/75 a II 58/59 christus est] est christus a m II 65 sinu gestauit] gestauit sinu 18 a m II 66 saecularis] singularis 1.21 II 71 manus] munus 1.21.69 II 77 add. et ante uere 18.69 a mg II licentius erit] licenti eris a m II 80 add. ut ante et 18.69 a m g II 82 post sat add. est 18 II 84 christus est] christus 18', est christus 18' am II 85 bonum] от. 21 a II 86 qui si] quis 1.21 a

п6

EPISTVLA XXXII, 5

confisus, pleniora atque maiora in te spero elaborata quam ela90 boranda, ausus sum hiscere duplici gratia, ut et illi uiro debita caritate compararer in sollicitudine tui, et inter eos qui salutem tuam diligunt uel contestato numerarer affectu. Nam effectus in tui | perfectione palmam Augustino potissimum destinatam scio. G 13 Vereor, fili, ne aures tuas asperitate temerarii sermonis offende95 rim, et per aures animo etiam tuo taedii mei uulnus intulerim. Sed in mentem uenit epistulae tuae, qua te musicis familiarem modis intellexi; a quo studio ego aeui quondam tui non abhorrui. Itaque mihi ad tuam mentem, si in aliquo exulcerassem, deleniendam remedium litteras tuas recordatus repperi, ut te ad IDO dominum harmoniae omniformis artificem modulamine carminis euocarem. Quaeso te ut | aure audias, neque causam salutis PL 128 tuae in uerbis meis spernas, sed piam curam et mentem paternam etiam in despiciendis sermonibus libenter accipias, quibus insitum Christi nomen, quod est super omne nomen, hanc deberi 105 uenerationem facit, ut non possit a credente contemni. Quare age rumpe moras et uincla tenacia saecli, nec metuas placidi mite iugum domini. Pulchra quidem sed mira uagis praesentia rerum mentibus, at sapiens non stupet ista animus. no Nunc te sollicitat uariis malesuada figuris heu! ualidos etiam uertere Roma potens. | Sed tibi, nate, precor, semper pater Augustinus G 14 occurset cunctas urbis ad ¡Ilecebras. Illum tanta inter fragilis discrimina uitae 115 aspiciens et habens pectore tutus eris. Hoc tamen et repetens iterumque iterumque monebo, ut fugias durae lubrica militiae. Blandum nomen honos, mala seruitus exitus aeger. Quem nunc uelle iuuat, mox uoluisse piget.

103/104 quibus - nomen1] cfr Phil- 2, 9. n, 30.

II

107 nec - domini] cfr Matth.

loé age - moras] cfr Verg. Aen. 4, 569. II uincla tenacia] cfr Verg. georg. 4, 412. II 116 repetens - monebo] cfr Verg. Aen. 3, 436.

90 debita] de uita (add. et 18.69) 1'. 18.21. 69 II дг effectus] affectus 69 96 epistulae tuae cfr Gramm- lat. ex rec. Keil suppl. p. 173, 4)) epistula tua am II 97 quondam] quodam 1.21.69 II IO4 super] supra 69 a m

EPISTVLA XXXII, 5 no

125

130

135

140

145

150

117

Scandere celsa iuuat, tremor est descendere celsis; si titubes, summa peius ab arce cades. Nunc tibi falsa placent bona, nunc rapit omnibus auris ambitus et uitreo fert caua fama sinu. Ast ubi te magno damnosus cinxerit aestu balteus, et sterilis fregerit inde labor, serus et in cassum spes accusabis inanes, et modo quae nectis rumpere uincla uoles. Tunc reminisceris frustra patris Augustini contempsisse dolens ueridicos monitus. Quare si sapiens et si pius es, puer, audi et cape uerba patrum consiliumque senum! Quid retrahis fera colla iugo? Mea sarcina leuis suaue iugum, Christi est uox pia; crede deo et caput adde iugis, da mollibus ora capistris demissosque leui subde humeros oneri! | Nunc potes hoc, dum liber agis, dum nulla retentant uincula, nulla tori cura nec altus honor. Haec bona libertas Christo seruire et in ipso omnibus esse supra: Non dominis hominum non uitiis seruit non regibus ille superbis, tantum qui Christo se dederit domino. Nec tibi nobilitas uideatur libera, quam nunc sublimen attonita conspicis urbe uehi, quam cernis tanta sibi libertate uideri, ut dedignetur flectere colla deo. Multis ille miser mortalibus et quoque seruis seruit, et ancillas ut dominetur emit. Norunt eunuchos et magna palatia passi, et quisquis Romam sponte miser patitur, quanto sudoris pretio damnoque decoris constet ibi chlamydis, hic honor officii.

132/135 mea - oneri] cfr Matth. n, 30.

134 da - capistris] cfr Verg. georg. 3, 188. Hor. carra- 1, 24, 9.

Il

146 multis - mortalibus] cfr

124 damnosus cinxerit] damno succinxerit m II aestu] empto (emptus coni. Hartel CSEL 29, p. 49, }) 1.21/75 m II !3г quid retrahis] qui detrahis I.2I II leuis] lenis 75' m g II 135 demissosque] dimissosque 1'.18.21.69/ 75 II 147 dominetur] dominentur m g

G 15

п8

155

160

165

1/o

175

180

EPISTVLA XXXII, 5

Nec tamen ipse potens, qui celsior omnibus esse emerit, ut nulli seruiat assequitur. Cum bene se tota dominum iactauerit urbe, seruit daemoniis, si simulacra colit. Pro dolor! Hos propter remoraris in urbe, Licenti, et regnum Christi spernis ut his placeas? Hos uocitas dominos curua et ceruice salutas, quos ligni seruos conspicis et lapidis? Nomine diuino argentum uenerantur et aurum, religio est quod amat morbus auaritiae. Imprecor, hos ut amet qui non amat Augustinum, | non colat et Christum, cui placet hos colere. Inde ait ipse deus dominis non posse duobus seruiri, quoniam mens placet una deo. Una fides, deus unus et unicus e patre Christus haud duplex uni seruitus est domino. Quanta etenim caelo ac terris distantia, tanta est Caesaris et Christi rebus et imperiis. Tollere humo, sed nunc dum Spiritus hos regit artus mente polum penetra! Nil mora carnis obest. Corporeis iam nunc morere actibus et bona uitae caelestis liquido praemeditare animo.. Spiritus es, quamquam tenearis corpore, si nunc mente pia uictor carnis opus perimas. Haec tibi, care puer, fido compulsus amore scripsi; si recipis suscipiere deo. Crede Augustinum tibi nunc in me geminatum, sume duos una cum pietate patres! Spernimur, abstraheris maiore dolore duobus; | audimur, pignus dulce duobus eris. In te laeta patrum sudauit cura duorum, et tibi magnus honos laetificasse duos.

164/165 Inde - seruiri] cfr Matth. 6, 24. 4, 5-6.

Il

166 una - Christus] cfr Eph.

1jo dum - artus] cfr Verg. Aen. 4, 336.

158 et] от. 1.21 II 75 II 174 es] est 1.21 abstrahere /.2/775

167 haud] aut 1.18.21 II 171 mora] hora 1'.18. II 176 fido (fide 21)} fidei 1 a II 180 abstraheris]

G 16

PL 129

EPISTVLA XXXII, 5 185

190

195

200

205

210

Sed me Augustino cum copulo, non meritorum iacto parem, solo comparo amore tui. Nam quid ego effundam rorans tibi paupere riuo? | Me praeter gemino flumine prolueris: Prater Alypius est Augustinusque magister, sanguinis hic consors, hic sator ingenii. Tanto fratre uales et praeceptore, Licenti, et dubitas pennis talibus astra sequi? Quicquid agas - nam te nec speret mundus amicum non daberis terrae debita Christo anima. Tu thalamos licet et celsos mediteris honores nunc, olim domino restituere tuo. Credo unum uincent iusti duo peccatorem, et tua fraternae uota preces abigent. Ergo redi, qua uoce parens, qua sanguine frater, ambo sacerdotes te remeare iubent. Ad tua te retrahunt, nam nunc aliena petessis; haec mage quae retinent regna tui tua sunt. Haec repete, his inhia, externis ne contere tempus! Si tua nolueris, quisquam aliena dabit? Non eris ipse tuus missusque per extera longe sensibus, heu, proprii pectoris exsul ages. Sollicitum satis haec nato cecinisse parentem, dum tibi quae mihimet uel uolo uel metuo. Haec tibi, si recipis, feret olim pagina uitam; si renuis, eadem haec pagina testis erit. Incolumem mihi te, fili carissime, Christus annuat et seruum det sibi perpetuo. | Viue, precor, sed uiue deo; nam uiuere mundo mortis opus, uiua est uiuere uita deo.

191 et - sequi] cfr Verg. Aen. 12, 892-893.

186 effundam] affundam 1.18.21.69 g II 192 speret] sperat 1.21 200 petessis] petisses 1.21 a, petis 18, petisti 69 II 201 sunt] sint 1.21

119

G 17

G 18

XXXIII.

a- 395 Domino honorabili et dilectissimo Proculeiano Augustinus.

5

ю

15

20

25

1. Propter imperitorum hominum uanitates diutius apud te de titulo epistulae meae disputare non debeo. Cum enim nos reuocare inuicem ab errore conamur, quamuis ante plenissimam discussionem causae quibusdam uideri possit quis nostrum erret incertum, seruimus tamen inuicem nobis, si bono animo nobiscum agimus, ut a peruersitate discordiae liberemur. Quod me sincero corde agere et cum tremore christianae humilitatis, etiamsi plerisque hominibus apertum non est, uidet tamen ille cui malla corda clauduntur. Quid autem in te honorare non dubitem facile intellegis. Non enim errorem schismatis, unde omnes homines quantum ad me attinet cupio sanari, dignum honore aliquo existimo; sed te ante omnia, quod ipsius nobis humanae societatis uinculo astringeris, et quod nonnulla in te praeminent placidioris mentis indicia, quibus nullo modo desperandum est, facile | te posse ueritatem cum fuerit demonstrata complecti, G 19 sine ullo aestu dubitationis honorandum puto. Dilectionis autem tantum tibi debeo, quantum nobis ipse imperat qui nos dilexit usque ad crucis opprobrium. г. Sed ne mireris quod apud beniuolentiam tuam diu tacui! Non putabam in hac te esse sententia, | quam mihi frater Euo- PL 130 dius, cui fidem non habere non possum, gaudens indicauit. Nam cum forte contigisset, ut in unam domum conueniretis, et sermo inter uos de spe nostra, hoc est de Christi hereditate, ortus esset, ait dixisse benignitatem tuam uelle te bonis uiris sedentibus conferre nobiscum. Quod te multum gaudeo nostrae humilitati offerre dignatum, neque ullo modo possum tantam occasionem benigni animi tui deserere, ut quantum uires dominus praebere

Trad. text.: 1.16.18.19.21/5 a m g XXXIII, 1 proculeiano (proculiano a)] proculegiano 18 [I 2 augustinus] augustinus in domino salutem 5 II 4 enim] eis 1.21 II 8 agimus (agitis 18)} agamus 16 II 12 schismatis] chrismatis 1.16.21 II 14 nobis humanae] nobis humanum (humanum nobis 16) 16.21 II 15 astringeris m g] stringeris 1.16.18.19.21/5 a II praeminent] praeeminent m II 19 debeo - ipse] от. 18 II ipse imperat] imperat ipse am II 21 tuam diu] tamdiu m

EPISTVLA XXXIII, 2-3

1n

30 dignabitur quaeram tecum atque discutiam, quae causa quae

origo quae ratio in ecclesia Christi, cui dixit: Pacem meam do uobis, pacem meam relinquo uobis, tam lugendae atque plangen-

35

40

45

50

55

60

dae discissionis exstiterit. 3. Audiui quidem de memorato fratre te fuisse conquestum, quod nescio quid tibi contumeliose respondent. Quod, quaeso te, ne illam contumeliam deputes, quam certum mihi est non de superbo animo processisse - noui enim fratrem meum -, sed si quid in disputando pro fide sua et pro ecclesiae caritate dixit fortasse feruentius, quod tua grauitas nollet audire, non illa contumacia sed fiducia nominanda est. Collatorem enim et disputatorem, non assentatorem et adulatorem se esse cupiebat. Nam hoc est oleum peccatoris, quo | propheta non uult impinguari G 20 caput. Ita enim dicit: Emendabit me iustus in misericordia et arguet me; oleum autem peccatoris non impinguet caput meum. Mauult enim seuera misericordia iusti emendari, quam leni adulationis unctione laudari. Unde etiam illud propheticum est: Qui uos felices dicunt in errorem uos mittunt. Ideoque de homine quem falsae blanditiae faciunt arrogantem, recte etiam uulgo dicitur: creuit caput. Impinguatum est enim oleo peccatoris, hoc est non aspera ueritate corrigentis, sed leni falsitate laudantis. Neque hoc in eam partem peto accipias, quasi ego te a fratre Euodio tamquam a iusto emendatum intellegi uelim. Vereor enim ne me quoque aliquid contumeliose in te dicere existimes, quod uehementer caueo quantum possum. Sed iustus est ille qui dixit: Ego sum ueritas. Itaque de cuiuslibet hominis ore nobis uerum cum aliqua asperitate sonuerit, non ab illo homine qui forte peccator est, sed ab ipsa ueritate, hoc est a Christo qui iustus est emendamur, ne nostrum caput blandae sed perniciosae adulationis unctio, hoc est oleum peccatoris impinguet. Quamquam etiam si frater Euodius aliquantum pro suae communionis defensione turbatior, aliquid elatius animo commotiore dixisset, aetati hominis et necessitati causae te oporteret ignoscere.

31/32 Ioh. 14, 27. 14,6.

de 43 45 19) 6г

II

43/44 Ps. 140, 5.

II

46/47 Is. 3, ¡г.

Il

55 loh.

33 discissionis] discessionis 16.18, dissensionis 1* II 34 te] om.1, nostro te 16 II 38 quid] quis / II 40 collatorem] collaudatorem j II emendabit] emendauit 5* II in misericordia et] et in misericordia 16 II emendari] emendare 1.18' II 47 mittunt] uertunt / II 49 add. ei (deo ante caput /p/j II 60 si] sit 5 II 61 turbatior] turbatiora 1'.21 II necessitati causae] necessitatis causa 1.16.18.19.21 a

122

65

70

75

80

85

90

EPISTVLA XXXIII, 4-5

4. Illud tamen quod promittere dignatus es peto memineris, ut sedentibus, quos ipse delegeris, dummodo uerba nostra | non G 21 inaniter uentilentur sed stilo excipiantur, et tranquillius et ordinatius disseramus ut si, quid forte a nobis dictum de memoria lapsum fuerit, recitatione reuocetur, rem tam magnam et ad salutem omnium pertinentem cum concordia requiramus. Aut si placet nullo medio interposito prius nobiscum, siue per epistulas siue per collocu |tionem atque lectionem, ubi placuerit con- PL 131 feramus, ne forte intemperantes nonnulli auditores malint quasi nostrum exspectare certamen, quam de sua salute in nostra collocutione cogitare, ut quod inter nos fuerit terminatum, postea per nos populus nouerit. Aut si per epistulas agi placet, ipsae plebibus recitentur, ut aliquando non plebes sed plebs una dicatur. Prorsus sicut uolueris sicut iusseris sicut tibi placuerit libenter amplector. Et de animo beatissimi et uenerabilis mihi patris Valerii nunc absentis, tota securitate polliceor hoc eum cum magna laetitia cogniturum; noui enim quantum diligat pacem, et nulla uani fastus inanitate iactetur. 5. Rogo te : Quid nobis est cum ueteribus dissensionibus, ut huc usque uulnera illa durauerint, quae animositas hominum superborum nostris membris inflixit? Quorum uulnerum putrefactione etiam dolorem perdidimus, quo solet medicus imploran. Vides quanta et quam miserabili foeditate christianae domus familiaeque turpatae sint. Mariti et uxores de suo lecto sibi consentiunt, et de Christi altari dissentiunt; per | illum sibi iurant ut inter se G 22 pacem habeant, et in illo habere non possunt; filii cum parentibus unam domum habent suam, et domum dei non habent unam; succedere in eorum hereditatem cupiunt, cum quibus de Christi hereditate rixantur; serui et domini communem deum diuidunt, qui formam serui accepit ut omnes seruiendo liberaret; honorant nos uestri, honorant uos nostri; per coronam nostram nos adiu

92 qui - accepit] cfr Phil- 2, j.

65/66 et ... ut] ut et ... et 1.16.18.19.21 a m g II 70 collocutionem] collotionem 5', collationem 16.21 II TÍ sua] nostra 1.16.18.19.21/5 a m II 73 inter nos fuerit (fuerit inter nos a m) terminatum] inter nos determinatum fuerit 16. 21/5 am II 79 cogniturum] cognitorum 1.21, cogniturus 18 II 80 uani] uana 1.16.21 II 81 ut] от. 5 m, et a II 83 inflixit (infixit /í)] influxit 1'.1б II 85/86 domus familiaeque] domus (domos j*) familiaque 5 II 86 turpatae] turbatae am II 87 christi altari] christi altare (altare christi 16.19) 16.18.19/5 H 9° hereditatem] hereditate 5 II 91 deum] dominum m II 92 accepit] suscepit 16 II 93 nos - honorant] от. 5

EPISTVLA XXXIII, 5-6

123

rant uestri, per coronam uestram uos adiurant nostri; omnium 95 uerba suscipimus, neminem offendere uolumus; quid nos solus Christus offendit, cuius membra laniamus? Et homines quidem causas suas saeculares apud nos finire cupientes, quomodo eis necessarii fuerimus, sic nos sanctos et dei seruos appellant, ut negotia terrae suae peragant. Aliquando agamus et negotium saloo lutis nostrae et salutis ipsorum! Non de auro, non de argento, non de fundis et pecoribus, pro quibus rebus cottidie submisso capite salutamur, ut dissensiones hominum terminemus, sed de ipso capite nostro tam turpis inter nos et perniciosa dissensio est. Quantumlibet capita submittant qui nos salutant, ut eos concor105 des in terra faciamus; de caelo usque ad crucem submissum est caput nostrum, in quo concordes non sumus. 6. Rogo te atque obsecro, si est in te aliqua humanitas quam multi praedicant, hic appareat bonitas tua, si non propter hono res transitorios simulatur, ut contremescant in te uiscera miserino cordiae, et uelis aliquando rem discuti instando nobiscum orationibus et omnia pacifice conferendo, ne miserae plebes, quae nostris honoribus obsequuntur, premant nos obsequiis suis in iudicio dei, sed potius nostra non ficta | caritate nobiscum reuo- G 23 catae ab erroribus et dissensionibus in ueritatis et pacis itinera 115 dirigantur. Opto te coram oculis dei beatum esse, domine honorabilis et dilectissime!

105/106 de - nostrum] cfr Phil. 2, 6-8.

97 quomodo] quando a m II 98 et] от. 5 II 99 add. nos ante nego m II 1oo non de1] uel / II 101 et] et de j, non de 16 II 114 ueri tatis et pacis] pacis et ueritatis 16

XXXIV.

a. | Domino eximio meritoque suscipiendo atque honorabili fratri Eusebio Augustinus.

5

1o

15

го

25

30

PL 132

1. Scit deus cui manifesta sunt arcana cordis humani, quantum pacem diligo christianam, tantum me moueri sacrilegis eorum factis, qui in eius dissensione indigne atque impie perseuerant, eumque motum animi mei esse pacificum, neque me id agere ut ad communionem catholicam quisquam cogatur inuitus, sed ut omnibus errantibus aperta ueritas declaretur, et per nostrum ministerium deo iuuante manifestata, se amplectendam atque sectandam satis ipsa persuadeat. 2. Quid enim exsecrabilius, quaeso te, ut alia taceam, quam id quod nunc accidit? Corripitur ab episcopo suo iuuenis crebris caedibus matris insanus, et impias manus nec illis diebus, cum etiam seueritas legum sceleratissimis parcit, a | uisceribus unde G 24 natus est reuocans. Minatur eidem matri se in partem Donati translaturum, et eam quam incredibili furore solet caedere perempturum. Minatur ei, transit ad partem Donati, rebaptizatur furens, et in maternum sanguinem fremens albis uestibus candidatur; constituitur intra cancellos eminens atque conspicuus, et omnium gementium oculis matricidii meditator tamquam renouatus opponitur. 3. Haecine tandem tibi placent, uir grauissime? Nequaquam hoc de te crediderim; noui considerationem tuam. Caeditur ma ter carnalis in membris quibus genuit et nutriuit ingratum; prohibet hoc ecclesia mater spiritalis; caeditur et ipsa in sacramentis, quibus genuit et nutriuit ingratum. Nonne tibi uidetur dixisse parricidaliter frendens: „Quid faciam ecclesiae, quae me prohibet caedere matrem meam? Inueni quid faciam: Iniuriis quibus potest etiam ipsa feriatur; fiat in me aliquid unde membra eius doleant. Vadam mihi ad eos, qui nouerunt exsufflare gratiam in

Trad. text.: 1.16.20.21/18.22 a m g

XXXIV, 1 eximio meritoque suscipiendo] meritoque suscipiendo (suspiciendo 20/22) eximio 1.16.21/18 a II 3 humani] humana 18.22' II 5 qui] от. 1'.20.21 II 8 aperta] operta 18 II 16 translaturum] transiturum m II .LI haecine] haecne 1'. 21/18 II placent] placet 1.20.21

EPISTVLA XXXIV, 3-5

35

40

45

50

55

60

65

125

qua ibi natus sum, destruere formam quam in utero eius accepi; ambas matres meas saeuis cruciatibus torqueam; quae me po sterior peperit, efferat prior; ad huius dolorem spiritaliter moriar, ad illius caedem carnaliter uiuam." Quid aliud exspectamus, uir honorabilis Eusebi, nisi ut in miseram mulierem senectute decrepitam uiduitate destitutam, a cuius caedibus in catholica prohibebatur, iam Donatista securus armetur? Quid enim aliud furi bundo corde concepit, cum diceret matri: „Transferam me | in G25 partem Donati et bibam sanguinem | tuum"? Ecce iam conscien- PL 133 tia cruentus ueste dealbatus perfecit partem pollicitationis suae; restat pars altera ut matris sanguinem bibat. Si ergo placent ista, urgeatur a clericis et sanctificatoribus suis ut intra octauas suas totum quod nouit exsoluat. 4. Potens est quidem dextera domini, quae furorem illius a misera uidua et desoíata compescat, et eum quibus modis nouit a tam scelerata dispositione deterreat. Verum tamen ego tanto animi dolore percussus, quid facerem nisi saltem loquerer? An uero ista illi faciunt et mihi dicitur: tace? Auertat a me dominus hanc amentiam, ut cum ipse mihi imperet per apostolum suum et dicat, ab episcopo refelli oportere docentes quae non oportet, ego illorum indignationibus territus taceam. Quod enim publicis gestis haerere uolui tam sacrilegum nefas, ad hoc utique uolui, ne me quisquam maxime in aliis ciuitatibus, ubi opportunum fuerit, ista deplorantem fingere aliquid arbitretur, quando etiam apud ipsam Hipponem iam dicitur, non hoc Proculianum man dasse quod publicum renuntiauit officium. 5. Quid autem modestius agere possumus, quam ut tam grauem causam per te tamen agam, uirum et clarissima dignitate praeditum et considerantissima uoluntate tranquillum? Peto igitur sicut iam petiui per fratres nostros, bonos atque honestos uiros, quos ad tuam eximietatem misi, ut quaerere digneris, utrum Proculiani presbyter Victor non hoc | ab episcopo suo mandatum acceperit G 26 quod officio publico renuntiauit, an forte cum et ipse Victor aliud dixerit, falsum illi apud acta prosecuti sint, cum sint communionis eiusdem; aut si consentit ut ipsam totam quaestionem dissen-

49/50 cum - oportet] cfr Tit. 1, n.

31 ibi] illi u.l. 16 m II 35 in] от. 1'.16.20.21 II 40 perfecit] perflcit 1.20.21/18.22 a g II 45 a] от. 1.20.21 II 49 ut m] et 1.16.20.21/18.22 a II 50 oportere -non] от. 1 II 55 proculianum) proculeianum m II 61 proculiani] proculeiani m II 64 sint] fuerint m

né

70

75

80

85

90

95

EPISTVLA XXXIV, 5-6

sionis nostrae placide pertractemus, ut error qui iam manifestus est manifestius innotescat, libenter amplector. Audiui enim quod dixerit, ut sine tumultu populan adsint nobiscum deni ex utraque parte graues et honesti uiri, et secundum scripturas quid in uero sit perquiramus. Nam illud quod rursus eum dixisse nonnulli ad me pertulerunt, cur non ierim Constantinam, quando ibi plures ipsi erant, uel me debere ire Mileum, quod illic sicut perhibent concilium proxime habituri sunt, ridiculum est dicere, quasi ad me pertineat cura propria nisi Hipponiensis ecclesiae. Mihi tota huius quaestionis ratio maxime cum Proculiano est. Sed si forte imparem se putat, cuius uoluerit collegae sui imploret auxilium. In aliis enim ciuitatibus tantum agimus quod ad ecclesiam pertinet, quantum uel nos permittunt uel nobis imponunt earundem ciuitatum episcopi, fratres et consacerdotes nostri. 6. Quamquam et iste, qui se tot annorum episcopum dicit, quid in me tirone timeat, quominus mecum uelit conferre sermonem, non satis intellego : si doctrinaп) liberalium litterarum, quas forte ipse aut non didicit aut minus didicit, quid hoc pertinet ad eam quaestionem, quae uel de sanctis scripturis uel documentis ecclesiasticis aut publicis discutienda est, in quibus ille per tot annos uersatur, unde in eis deberet | esse pe | ritior? Postremo est G 27 hic frater et collega meus Samsucius episcopus Turrensis ec- PL 134 clesiae, qui nullas tales didicit quales iste dicitur formidare. Ipse adsit, agat cum illo! Rogabo eum et, ut confido in nomine Christi, facile mihi concedet ut suscipiat in hac re uicem meam, et eum dominus pro ueritate certantem, quamuis sermone impolitum tamen uera fide eruditum, sicut confidimus adiuuabit. Nulla ergo causa est, cur ad alios nescio quos differat, ne inter nos quod ad nos pertinet peragamus. Nec tamen, ut dixi, etiam illos defugio, si eorum ipse poscit auxilium.

66 error] terror 1.20.21/18.22' II 72 mileum] milenum a, mileuim m II 74 hipponiensis] hipponensis 21 m II 75 proculiano] proculeiano m II 79 ciuitatum] ciuitatium 20*/22* II 87 samsucius (iam socius 20')} samsucus (samsiicus 21) 1.21 II 95 differat] deferat am II 95 defugio] dirfugio 16.20*

XXXV.

Domino eximio meritoque suscipiendo et dilectissimo fratri Eusebio Augustinus.

5

1o

15

20

25

1. Non ego recusanti uoluntati tuae iudicium, sicut dicis, inter episcopos subeundum molestus exhortator aut deprecator imposui. Quod quidem etiamsi suadere uoluissem, possem fortasse facile ostendere, quam ualeas iudicare inter nos in tam manifesta atque aperta causa, et quale sit illud quod facis, ut non auditis partibus iam ferre non dubites pro una parte sententiam, qui iu dicium reformidas. Sed hoc ut dixi interim omitto. Nihil autem rogaueram aliud honorabilem benignitatem tuam, quod quaeso tandem in hac saltem epistula digneris aduertere, nisi ut quaereres a Proculiano, utrum hoc ipse dixerit Victori presbytero suo, quod ab eo sibi | dictum publicum officium renuntiauit, an forte G 28 qui missi sunt non quod a Victore audierunt, sed falsum gestis prosecuti sint; deinde quid illi de tota ipsa quaestione inter nos discutienda uideretur. Arbitrar autem non iudicem fieri eum qui rogatur, ut interroget aliquem et quod ei responsum fuerit rescribere dignetur. Hoc ergo etiam nunc rogo, ut facere non graueris, quia litteras meas sicut etiam expertus sum non uult accipere. Quod si uoluisset, non utique per tuam eximietatem id agerem. Cum autem id non uult, quid possum mitius agere quam ut per te, talem uirum et qui eum diligis, interrogetur aliquid unde me tacere mea sarcina prohibet? Quod autem mater a filio caesa tuae grauitati displicuit, sed „ille" dixisti „si sciret, a communione sua tam nefarium iuuenem prohibiturus esset", breuiter respondeo: Modo cognouit, modo prohibeat. 2. Addo etiam aliud. Subdiaconus quondam Spaniensis ecclesiae uocabulo Primus, cum ab accessu indisciplinato sancti-

Trad. text.: 1.16.20.21/18.22 a m g XXXV, 24/25 ille - esset] Ex Eusebii epistula quae non exstat. XXXV, 1 suscipiendo] suspiciendo 22 II 12 proculiano] proculeiano m II 15 prosecuti] persecuti m II sint] sunt 1'.16. 20.21/22 a g II 18 gra ueris] negaueris 20 II 21 quid] qui 20', quod 21, quid aliud 16 II 25 iuue nem] uirum i.t. 16 II 27 quondam] quidam 16

128

EPISTVLA XXXV, 2-3

monialium prohiberetur, atque ordinata et sana praecepta con30 temneret, a clericatu remotus est, et ipse irritatus aduersus disci plinam dei transtulit se ad illos et rebaptizatus est. Duas etiam | sanctimoniales concolonas suas de fundo catholicorum chri- PL 135 stianorum, siue idem transtulit siue illum secutae etiam ipsae ta men rebaptizatae sunt, et nunc cum gregibus Circumcellionum 35 inter uagabundos greges feminarum, quae proterue maritos habere noluerunt ne habeant disciplinam, | in detestabilis uinolen- G 29 tiae bacchationibus superbus exsultat, gaudens latissimam sibi apertam esse licentiam malae conuersationis, unde in catholica prohibebatur. Et hoc fortasse Proculianus ignorat. Ergo per tuam 40 grauitatem atque modestiam eidem in notitiam perferatur. Iubeat eum qui non ob aliud illam communionem delegit, nisi quia in catholica clericatum amiserat, propter inoboedientiam et perditos mores a sua communione remoueri. 3. Etenim ego, si domino placet, istum modum seruo, ut quis45 quis apud eos propter disciplinam degradatus ad catholicam transire uoluerit, in humiliatione paenitentiae recipiatur, quo et ipsi eum forsitan cogerent, si apud eos manere uoluisset. Ab eis uero considera, quaeso te, quam exsecrabiliter fiat, ut quos male uiuentes ecclesiastica disciplina corripimus, persuadeatur eis ut 50 ad lauacrum alterum ueniant atque, ut id accipere mereantur, paganos se esse respondeant - quae uox ne procederet de ore christiano, tantus sanguis martyrum fusus est -, deinde quasi renouati et quasi sanctificati, disciplinae quam ferre non potuerunt, deteriores facti sub specie nouae gratiae, sacrilegio noui furoris 55 insultent. Aut si male facio per tuam beniuolentiam ista corri genda curare, de me nullus queratur, si haec illi perferri in noti tiam per codices publicos fecero, qui mihi negari ut arbitror in Romana ciuitate non possunt. Nam cum deus imperet ut loquamur et praedicemus uerbum, et docentes quae non oporteat re-

58/60 Nam - importune] cfr II Tim. 4, 2. Tit. 1, n.

Il

59/60 et2 - refellamus) cfr

32 concolonas (cumcolonas 1'.20.21/18.22'} suas] cum colonis suis 16 a II 34 сircumcellionum] cercicellionum 1.20.21 II 35 proterue (propterue 1. 1. 1 a, propterue in u.l. /)] propterea (praeterea 18) 18.22 am II 38 apertam esse licentiam] esse apertam licentiam /, apertissimamque licentiam esse 16 II 39 proculianus] proculeianus m II 48 ut] от. 1.16.20.21 II 50 at que] quae (qui 16.21) 1.16.20.21 II ut id] id ut 1, ut illud 16 II 52 quasi] qua 20, a qua 21 II 56 queratur] quaeratur 16*.20.21/22 II 59 oporteat] oportet m

EPISTVLA XXXV, 3-5

129

60 fellamus, et instemus opportune atque importune, | sicuti domi- G 30 nicis in apostolicis litteris probo, nullus hominum mihi silentium de his rebus persuadendum arbitretur. Violenter autem uel latrocinanter si quid audendum putauerint, non deerit dominus ad tuendam ecclesiam suam, qui iugo suo in gremio eius toto orbe 65 diffuso omnia terrena regna subiecit. 4. Nam cum ecclesiae quidam colonus filiam suam, quae apud nos fuerat cathechumena et ad illos seducta est inuitis parentibus, ut ibi baptizata etiam sanctimonialis formam susciperet, ad communionem catholicam paterna uellet seueritate reuocare, et 70 ego feminam corruptae mentis nisi uolentem et libero arbitrio meliora deligentem suscipi noluissem, ille rusticus etiam plagis instare coepit, ut sibi filia consentiret, quod statim commodo fieri prohibui. Tamen per Spanianum transeuntibus nobis pres byter ipsius, stans in medio fundo catholicae ac laudabilis | fe- PL 136 75 minae uoce impudentissima post nos clamauit quod traditores et persecutores essemus, quod conuicium etiam in illam feminam iaculatus est, quae communionis est nostrae in cuius medio fundo stabat. Quibus uocibus auditis non solum me ipsum a lite refrenaui, sed etiam multitudinem quae mihi comitabatur com80 pescui. Et tamen si dicam: „Quaeratur qui sint uel fuerint tradi tores uel persecutores", respondetur mihi: „Disputare nolumus et rebaptizare uolumus. Nos oues uestras insidiantibus morsibus luporum more depraedemur, uos si boni pastores estis tacete!" Quid enim aliud mandauit Proculianus, si uere ipse mandauit? 85 | Si christianus es, serua hoc iudicio dei! Nisi nos faciamus, tu G31 tace! Ausus est etiam idem presbyter homini rusticano conductori fundi ecclesiae comminari. 5. Haec quoque omnia per te, quaeso, nouerit Proculianus; coherceat insaniam clericorum suorum, unde, honorabilis Eusebi, 90 non apud te tacui. Dignaberis itaque non quid tu de his omnibus sentias, ne tibi arbitreris a me iudicis onus imponi, sed quid illi respondeant mihi rescribere. Misericordia dei te incolumem tueatur, domine eximie et merito suscipiende ac dilectissime frater. 60 atque importune] от. 21 II sicuti] sicut m II 62 uiolenter] uiolentes (uiolentos 22') 21/18.22 II 62/63 latrocinanter a] latrocinantes 1.16.20.21/ 18.22 II 63 audendum] audiendum 1.16.20.21 II 67 fuerat] fuerit 16.20.21 II ad (ab 1) illos (illo /0] ab illis 16 a m II 71 deligentem] diligentem 1.20.21/ 22' II 74 ipsius stans in] ipsius trans in 20, ipsius transiens in 16, ipsius in 21 II 75 nos] от. 1. 16. 20.21/22 a II 79 mihi] me a m II 84 proculianus] proculeianus m II 86 est] от. 16.20.21/18.22 g II 89 unde cfrl. 22 m] uide 1.16.20.21/18.22 a II 90 tacui] от. 1.16.20.21 II dignaberis] dignaueris 1.16.20.21 II 93 suscipiende] suspiciende 22'

XXXVI. я.

Dilectissimo et desiderantissimo fratri et compresbytero Casulano Augustinus in domino salutem.

5

1o

15

20

25

1. Nescio unde sit factum, ut primis tuis litteris meas non redderem. Non tamen tui contemptu id fecisse me scio, nam et studiis tuis et ipso sermone delector, teque in ista aetate iuuenali proficere in uerbo dei et abundare ad aedificationem ecclesiae et opto et exhortor. Nunc uero scriptis tuis alteris sumptis, quibus tibi tandem aliquando responderi iure caritatis in qua unum sumus fraterno et aequissimo flagitas, | differendum tuae dilectio- G 32 nis ulterius desiderium non putaui, et inter artissimas occupationes meas suscepi isto me apud te debito absoluere. 2. Quod ergo me consulis utrum liceat sabbato ieiunare, respondeo: Si nullo modo liceret, profecto quadraginta continuos dies nec Moyses nec Helias nec ipse dominus ieiunasset. Verum ista ratione concluditur etiam dominico die non illicitum esse ieiunium. Et tamen quisquis hunc diem ieiunio decernendum putauerit, sicut quidam ieiunantes sabbatum obseruant, non paruo scandalo erit ecclesiae nec immerito. In his enim rebus, de quibus nihil certi statuit scriptura diuina, mos populi dei uel instituta maiorum pro lege tenenda sunt. De quibus si dispu | tare PL 137 uoluerimus et ex aliorum consuetudine alios improbare, orietur interminata luctatio quae labore sermocinationis, cum certa do cumenta nulla ueritatis insinuet, utique cauendum est, ne tempestate contentionis serenitatem caritatis obnubilet. Quod periculum uitare neglexit, cuius mini prolixam disputationem, ut ei responderem, cum tuis prioribus litteris existimasti esse mittendam.

Trad. text.: 6. 14. 22.33. 48. 49/30.}2 a m g

XXXVI, 13/14 profecto - ieiunasset] cfr Ex. 34, 28 et III Reg. 19, 8 et Matth. 4, 2.

XXXVI, 4 tui] от. m II fecisse me] me fecisse a m II 5 iuuenali] iuuenili 22/J2 a m, iuuenem 49 II n apud te debito] debito apud te 22 a m II absoluere] exsoluere 6.49 II 16 tamen quisquis] quisquis tamen a m

EPISTVLA XXXVI, 3-4

30

35

40

45

50

55

6o

131

3. Non autem usque adeo mihi spatia temporum larga sunt, ut ea refellendis singulis sententiis eius impendam, quae aliis operibus magis urgentibus explicandis habeo necessaria. Sed eo quo te mihi in tuis epistulis ostendis ingenio, quod in te donum dei admodum diligo, eundem sermonem cuiusdam, ut scribis, urbici paulo diligentius ipse considera, et uidebis eum paene uniuersam Christi ecclesiam ab ortu sous usque ad occasum uerbis iniuriosissimis nequaquam lacerare timuisse. | Nec dixerim G 33 paene uniuersam sed plane uniuersam. Nam neque ipsis, quo rum consuetudinem sibi uidetur defendere, inuenitur pepercisse Romanis, sed quomodo in eos quoque redundet, conuiciorum eius impetus nescit, quoniam non aduertit. Nam cum eum argumenta deficiunt quibus probet sabbato ieiunandum, in luxurias epularum et temulenta conuiuia et nequissimas ebrietates insultabundus inuehitur, quasi non ieiunare hoc sit inebriari. Quod si hoc est, quid ergo prodest Romanis sabbato ieiunare, quando quidem aliis diebus quibus non ieiunant, necesse est eos secundum disputationem huius ebriosos et uentricolas iudicari? Porro si aliud est grauare corda in crapula et ebrietate, quod semper est malum, aliud est autem modestia et temperantia custodita re laxare ieiunium, quod certe cum fit die dominico reprehensorem non habet christianum, prandia prius sanctorum a uoracitate et ebriositate uentricolarum iste discernat, ne Romanos ipsos quando non ieiunant uentricolas faciat, et tunc inquirat, non utrum liceat inebriari sabbato, quod nec dominico licet, sed utrum nec sabbato ieiunandum sit, sicut dominico non solet. 4. Quod utinam sic quaereret aut sic affirmaret, ut toto terrarum orbe diffusam, exceptis Romanis et adhuc paucis occidentalibus, apertissime non blasphemaret ecclesiam! Nunc uero quis ferat per omnes orientales et multos etiam occidentales populos christianos de tot tantisque famulis famulabusque Christi sabbato sobrie modesteque prandentibus ab isto dici, quod in carne sint et deo placere non possint, et quod de illis sit scriptum: Recedant iniqui a me, uiam eorum | nosse nolo, et quod sint uentricolae G 34

34 ab - occasum] cfr Mal. 1, 11. Il 45/46 Porro - ebrietate] cfr Luc. 21, 34. Il 59/60 quod - possint] cfr Rom. 8,8. Il 60/61 Recedant - nolo] cfr Luc. 13, 27.

34 christi ecclesiam] ecclesiam christi 22 a m II 39 eum] ei 6' (eius 6*) 48.49 a m, от. 30.32 II 52 dominico] dominico die 33.48, die dominico a m II 55 adhuc] ad hoc 30.32

132

65

70

75

80

85

EPISTVLA XXXVI, 4-5

Iudaeam ecclesiae praeponentes et ancillae filios et lege non iusta sed uoluptaria consulentes uentri, non disciplinae succumbentes, et quod caro sint et mortem sapiant et cetera huiusmodi, quae si de uno | quopiam dei famulo diceret, quis eum audire, PL 138 quis non deuitare deberet? Cum uero his opprobriis atque maledictis insectatur ecclesiam per totum mundum fructificantem at que crescentem et die sabbati paene ubique prandentem, admoneatur quisquis est ut sese cohibeat. Nam cuius me nomen ignorare uoluisti, profecto de illo me iudicare noluisti. 5. „Filius hominis", inquit, „sabbati dominus est, in quo maxime bene quam male facere licet." Si ergo male facimus quando prandemus, nullo die dominico bene uiuimus. Quod autem fatetur apostolos sabbato manducasse, et dicit ut tunc ieiunaretur temporis non fuisse, propter quod ait dominus : Venient dies ut auferatur ab eis sponsus, et tunc ieiunabunt filii sponsi, quia tempus gaudii et tempus est luctus, primum attendere debuit, quod illic dominus de ieiunio non de sabbati ieiunio loquebatur. Deinde cum uult intellegi luctum ieiunio, cibo gaudium deputandum, cur non cogitat, quicquid est illud quod significare deus uoluit in eo, quod scriptum est eum die septimo requieuisse ab omnibus operibus suis, non ibi luctum significatum esse sed gau dium, nisi forte dicturus est in illa requie dei et sanctificatione sabbati gaudium Iudaeis, luctum significatum esse christianis? Et tamen nec quando sanctificauit deus diem | septimum, quia in G 35 illo requieuit ab omnibus operibus suis, aliquid de ieiunio uel de prandio sabbati expressit, nec cum postea populo Hebraeo de ipsius diei obseruatione mandauit, aliquid de alimentis uel su-

62 ancillae filios] cfr Gal. 4, 31. II 67/68 per - crescentem] cfr Col. 6. II 71 Filius - est] cfr Matth. 12, 8. l 71/72 in - licet] cfr Marc. 3, 4. 73/74 Quod - manducasse] cfr Matth. 12, 1. II 75/76 Matth. 9, 15. 76/77 quia - luctus] cfr Eccle. 3, 4. II 81/82 eum - suis] cfr Gen. 2, 2. 83/84 in - sabbati] cfr Gen. 2, 2-3. II 85/86 quando - suis] cfr Gen 2-3. II 87/88 cum - mandauit] cfr Deut. 5, 12-15.

1, II II II 2,

69/70 Nam - noluisti] fons ignotus, pro!- disp. quae non exstat. 71/72 Filius - licet] fons ignotus.

67/68 per - crescentem] от. 6 II 68/69 admoneatur] admoneo 6.14.22. 33.48.49 a m g II 71 sabbati dominus est] dominus est sabbati 48 II 76 ab eis sponsus] sponsus ab eis am II 76/77 tempus ... tempus] tunc tempus ... nunc tempus 22/30.}2 II 80 quicquid] quid 6'. 14.49 II 82 esse] fuisse 6.49 II 86 de2] от. 6.14.22.33.48.49 a m g

EPISTVLA XXXVI, 5-6

133

menais uel non sumendis locutus est. Vacatio tantum homini a 90 suis uel seruilibus operibus imperatur, quam prior populus in umbra accipiens futurorum sic uacauit ab operibus, quemadmodum nunc Iudaeos uacare conspicimus, non, ut putatur, Iudaeis carnalibus non recte intellegentibus, quod recte intellegunt christiani. Neque enim melius haec intellegimus quam prophetae, qui 95 tamen eo tempore quo ita fieri oportuit seruauerunt hanc sabbati uacationem, quam Iudaei putant adhuc esse seruandam. Vnde illud est quod lapidari deus hominem iussit qui sabbato ligna col legerat; nusquam autem legimus lapidatum uel aliquo dignum supplicio iudicatum siue ieiunantem sabbato siue prandentem. юс Quid tamen horum duorum quieti conueniat quid labori, iste ipse uiderit qui gaudium manducantibus, luctum ieiunantibus deputauit, uel intellexit a domino deputari, ubi de ieiunio respondens ait : Non possunt lugerefilii sponsi, quamdiu cum eis est sponsus. 6. Quod autem propterea dicit sabbato apostolos manducasse, 105 quia nondum erat tempus ut sabbato ieiunarent, quod scilicet ueterum traditio prohibebat, numquid ergo iam erat tempus ut sabbato non uacarent? Nonne et hoc ueterum traditio pro | hibebat et uacare cogebat? Et tamen eo ipso sabbati die, quo G 36 Christi legimus manducasse discipulos, uulserunt utique spicas, no quod sabbato non licebat, quia ueterum traditio prohibebat. Videat igitur ne | forte congruentius ei respondeatur, ideo domi- PL 139 num die illo a discipulis haec duo fieri uoluisse, unum de spicis uellendis, alterum de alimentis sumendis, ut illud esset aduersus eos qui uolunt sabbato uacare, hoc autem aduersus eos qui 115 cogunt sabbato ieiunare, cum illud mutato tempore iam superstitiosum esse significasset, hoc autem utroque tempore liberum esse uoluisset. Neque id confirmando dixerim, sed quid ei multo aptius, quam sunt ea quae loquitur, responden possit ostenderim. 89/91 Vacatio - futurorum] cfr Col. 2, 17. II 96/98 illud - collegerat] cfr Num. 15, 32-35. II 103 Matth. 9, 15. II 104 sabbato - manducasse] cfr Matth. 12, 1-2. H 107/108 Nonne - cogebat] cfr Deut. 5, 12-15. II 108/109 Et - spicas] cfr Matth. 12, 1-2. 90 add. a ante seruilibus a m II 91 uacauit] uacuit 6.14.33 II 94 haec] hoc am II 95 add. in ante eo 22.33 II 97 lapidari] lapidare 6.22.33.48 II loo quid'] qui 33. 48 II 102 uel ... deputari] от. a, uel a do mino deputari intellexit m II 103 lugere ... sponsi] filii sponsi lugere 22 II 106 ueterum traditio] traditio ueterum am II 114 uolunt sabbato] sabbato uolunt 6.14. 22.33.48 a m II 116 utroque] utrumque 30.32 II 118/119 ostenderim] ostenderimus 33, ostenderit 30*

134

no

os

130

135

140

145

EPISTVLA XXXVI, 7-8

7. „Quomodo", inquit, „non cum pharisaeo damnabimur bis in sabbato ieiunantes?", tamquam pharisaeus ideo damnetur, quia bis in sabbato ieiunabat, et non quia super publicanum se tumidus extollebat. Potest autem iste dicere etiam illos, qui omnium fructuum suorum decimas dant pauperibus, cum pharisaeo dam nari, quia hoc quoque ille inter sua opera praedicabat, quod cupimus a multis fieri christianis et uix paucissimos inuenimus; aut uero qui non fuerit iniustus adulter et raptor cum pharisaeo damnabitur, quia ille se talem non esse iactabat, quod certe quisquis sentit insanit. Porro si haec sine dubio bona, quae sibi pharisaeus inesse commemorabat, non habenda sunt cum superbiente iactantia quae in illo apparebat, sed tamen habenda sunt cum pietate humili quae in illo non aderat, sic et bis in sabbato ieiunare in homine qualis fuerat ille pharisaeus infructuosum est, in homine | autem humiliter fideli uel fideliter humili religiosum G 37 est, quamuis euangelica scriptura non dixerit damnatum pharisaeum, sed magis iustificatum dixerit publicanum. 8. Verum si hoc modo putauit iste intellegendum quod ait dominus: Nisi abundauerit iustitia uestra plus quam scribarum et pharisaeorum, non intrabitis in regnum caelorum, ut nisi amplius quam bis in sabbato ieiunemus, hoc praeceptum non possimus implere, bene quod septem dies sunt, qui uolumine temporum per sua uestigia reuocantur. Cum ergo ex his biduum quis que detraxerit, ne sabbato dominicoque ieiunet, remanent dies quinque de quibus pharisaeum superare possit bis in sabbato ieiunantem. Puto enim quod si ter in sabbato quisque ieiunat, iam superat pharisaeum qui bis in sabbato ieiunabat. Quod si et quater uel etiam, ut nullus dierum excepto sabbato et dominico praetermittatur, in hebdomade quinquies ieiunatur, quod multi tota uita sua faciunt maxime in monasterio constituti, non solum

120/136 Quomodo - publicanum] cfr Luc. 18, 10-14.

II

138/139 Matth. 5,

20.

Quomodo - ieiunantes ]fons ignotus.

122/123 se tumidus] secum orantem se 49 II 132 aderat] erat 14.22.3} a m, apparerat 6 II 136 dixerit] dixit am II 137 putauit] putat 6.14. 22.}3.49 a m II 139 ut] et 6.49 m II 140 praeceptum] praecepto m II 140/ 141 possimus] possumus a II 144 de] in 6. 14.22.33. 48. 49 am II 145 quis que] qui m II 146 et] aut 6.49 II 148 ieiunatur] ieiunetur 6.14. 22.^.49.49 am II 149 monasterio] monasteriis 6.14. 22.33. 48. 49 a m

EPISTVLA XXXVI, 8-9

135

150 pharisaeus qui bis in sabbato ieiunabat, uerum etiam christianus qui quarta et sexta et ipso sabbato ieiunare consueuit, quod fre quenter Romana plebs facit, in labore ieiunii superabitur. Et ta men nescio quis iste, ut dicis, urbicus disputator, etiam si quis que continuis quinque praeter sabbatum et dominicum diebus ita 155 ieiunet, ut nullo die corpus omnino reficiat, eum carnalem uocat, quasi cibus et potus ceteris diebus non pertineat ad car | nem, PL 140 et uentricolam iudicat, quasi solius sabbati prandium descendat in uentrem. | 9. Huic sane non sufficit quod ad vincendum pharisaeum iam G 38 160 sufficit, ut ter in sabbato ieiunetur, sed excepto dominico sex ce teris diebus ita ieiunare compellit, ut dicat : „Antiqua remota labe duo in carne una Christi iam sub disciplina manentes, non debent cum filiis sine lege et cum principibus Sodomorum et cum plebe Gomorrhae sabbatorum uoluptaria conuiuia exercere, sed 165 cum sanctimonii incolis ac deo deuotis sollemni et ecclesiastico iure magis ac magis legitime ieiunare, ut sex dierum uel leuis er ror ieiunii orationis et elemosynae fontibus abluatur, quo possimus dominica alogia refecti omnes aequali corde digne cantare: Saturasti, domine, animam inanem et potasti animam sitientem." 170 Ista dicens et a frequentia ieiunandi solum diem dominicum excipiens, non tantum orientis et occidentis populos christianos, in quibus sabbato nemo ieiunat, uerum et ipsam Romanam ecclesiam improuidus et incautus accusat. Cum enim dicit sub dis ciplina Christi manentes, non debere cum filiis sine lege cum 175 principibus Sodomae cum plebe Gomorrhae uoluptaria sabbato rum exercere conuiuia, sed cum sanctimonii incolis ac deo deuo tis sollemni et ecclesiastico iure magis ac magis legitime ieiunare, ac deinde definiens quid sit legitime ieiunare, subiungit et dicit

IO.

162 duo - una] cfr Gen. 2, 24. II 163/164 cum1 - Gomorrhae] cfr Is. 1, II 169 Saturasti - sitientem] cfr Ps. 106, 9 et ler. 31, 25.

161/169 Antiqua - sitientem] fons ignotus. fons ignotus.

II

173/177 sub - ieiunare]

I53/I54 quisque] quis m II 154 continuis quinque] от. 30.32, quinque continuis am II 155 corpus omnino (omnino corpus б, omnino от. 49) re ficiat] omnino reficiat corpus a m II 165 sanctimonii (sanctimonei 33)} sanctimoniae 6.22.48.49 am II et] от. 6.14.33.48.49 II 168 aequali corde digne] aequaliter 30.}2 II 176 sanctimonii] sanctimoniae 22 a m II 177 et] от. 6. 14.33. 48. 49

136

EPISTVLA XXXVI, y-и

ut sex dierum uel leuis error ieiunii orationis et elemosynae fon180 tibus abluatur, profecto eos qui minus quam sex diebus in hebdomade ieiunant, non putat legitime exercere ieiunium, nec deo esse deuotos, nec maculas erroris quae de ista mor | talitate con- G 39 trahuntur abluere. Videant ergo Romani quid agant, quia etiam ipsi nimium contumeliose huius disputatione tractantur, apud 185 quos omnibus istis sex diebus praeter paucissimos clericos aut monachos quotusquisque inuenitur qui frequentet cottidiana ieiunia, maxime quia ibi ieiunandum quinta sabbati non uidetur. I0. Deinde quaero: Si uniuscuiusque diei uel leuis error ipsius diei ieiunio soluitur uel abluitur - sic enim dicit: „Vt sex dierum 190 uel leuis error ieiunii quoque fontibus abluatur" -, quid faciemus de illo errore qui subrepserit dominico die, in quo scandalum est ieiunare? Aut si die ipso nullus christianis error obrepit, uide, homo iste qui uentricolas tamquam magnus ieiunator accusat, quantum honoris et utilitatis uentribus tribuat, si tunc non erra195 tur quando prandetur. An forte in ieiunio sabbati tantum bonum constituit, ut aliorum sex dierum, hoc est etiam ipsius dominici, uel leuem, sicut dicit, errorem solum ieiunium sabbati possit abolere, et solo ipso die non erretur, quo toto utique ieiunatur? Quid est ergo quod diem dominicum sabbato uelut christiano iure 200 praeponit? Ecce secundum ipsum dies sabbati multo sanctior inuenitur, in quo et non erratur cum eius toto spatio ieiunatur, et eodem ieiunio sex ceterorum dierum ac per hoc et ipsius domi nici error abluitur. Puto quod tibi non placeat ista praesumptio. 11. Iam uero cum se hominem spiritalem uideri uelit, et tam205 quam carnales pransores sabbati accuset, | attende quemadmo- PL 141 dum dominici diei non parco prandio reficiatur, sed alogia delectetur! Quid est autem alogia, quod uerbum ex Graeca | lingua G 40 usurpatum est, nisi cum epulis indulgetur, ut a rationis tramite deuietur? Vnde animalia ratione carentia dicuntur aloga, quibus l1o similes sunt uentri dediti. Propter quod immoderatum conuiuium, quo mens in qua ratio dominatur ingurgitatione uescendi

179/180 ut - abluatur] fans ignotus. tus.

II

189/190 ut - abluatur] fons igno-

181 legitime] legitimum 6.14.33.48.49 II 187 ibi] 190 ipsius - error] от. 22 II 192 uide] uideat 22 a 6.48 II 196 etiam ipsius] ipsius etiam 22 a m II 49 II 202 et] от. т II 203 placeat] placet am II sat 30.32

от. 30.32 II 188/ m II 195 in] от. 201 et2] ut 6.33.48. 205 accuset] accu

EPISTVLA XXXVI, 11-и.

215

220

225

230

235

137

ac bibendi quodam modo obruitur, alogia nuncupatur. Insuper etiam propter cibum ac potum non mentis sed uentris alogia diei dominici dicit esse cantandum: „Saturasti, domine, animam inanem et potasti animam sitientem". O uirum spiritalem, o carnalium reprehensorem, o magnum ieiunatorem et non uentricultorem! Ecce qui nos admonet, ne lege uentris legem domini corrumpamus, ne panem caeli uendamus esca terrena, et adiungit: „Quia esca Adam paradiso periit, esca Esau primatum amisit." Ecce qui dicit: „Est enim satanae usitata calumnia temptatio uen tris, qui modicum suadet, ut auferat totum. Et horum," inquit, „in terpretatio praeceptorum uentricolas minus incuruat." 12. Nonne his uerbis suis id agere uidetur, ut etiam die domi nico ieiunetur? Alioquin sanctior erit sabbati dies quo dominus in monumento requieuit, quam dominicus quo a mortuis resurrexit. Sanctius est enim profecto sabbatum, si secundum uerba huius in sabbato per ieiunium peccatum omne uitatur, et quod aliis diebus contractum est aboletur, in dominico autem per escam uentris temptatio non cauetur, et diabolicae calumniae locus datur et paradiso peritur et primatus amit | titur. Quid est ergo G 41 quod rursus sibi ipse contrarius admonet, ut non prandio mo desto sobrio christiano reficiamur dominico die, sed in alogia laetantes plaudentesque cantemus: „Saturasti, domine, animam inanem et potasti animam sitientem?" Nempe si tunc non erramus quando ieiunamus, et aliorum sex dierum errores tunc abluimus cum sabbato ieiunamus, nullus erit die dominico deterior, nullus sabbato melior. Crede, dilectissime frater, nemo legem sicut iste intellegit, nisi qui non intellegit! Si enim Adam non cibus, sed prohibitus cibus perdidit, et Esau nepotem sancti Abrahae non

214/215 Saturasti - sitientem] cfr Ps. 106, 9 et amisit] cfr Gen. 3, 1-24 et 25, 29-34. Il 220/221 3. Il 233/234 Saturasti - sitientem] cfr Ps. 238/239 Adam - perdidit] cfr Gen. 2, 16-3, 24. Il cfr Gen. 25, 29-34.

1er. 31, 25. Il 219 esca1 Est - ventris] cfr Matth. 4, 106, 9 et ler. 31, 25. Il 239/241 Esau - damnauit]

214/222 esse - incuruat] fons ignotus.

215/216 o2 ... ieiunatorem] о magnun ieiunatorem o carnalium reprehen sorem 30.32 a m g II 219 primatum m, cfr l. 230] primatus 6.14. 22.33. 48.411/ 30.32 a g II 221 qui m] cui 6.14.22.33.48.49/30.32 a g II 227 in] от. 30.32 II 228 aliis diebus] diebus aliis a m II 230 est ergo] ergo est a m II 231/232 modesto] modestio 48', moderato 14/30.32 g II 233 cante mus] cantamus 30', canemus 6* II 238 adam] malura 30.32

138

EPISTVLA XXXVI, 12-13

240 esca, sed usque ad contemptum sacramenti quod in primatu suo habuit, concupita esca damnauit, sic a sanctis et fidelibus pie prandetur, quemadmodum a sacrilegis et incredulis impie ieiunatur. Praeponitur autem dies dominicus sabbato fide resurrectionis, non consuetudine refectionis aut etiam uinolentiae licen245 tia cantionis. 13. „Moyses", inquit, „quadraginta diebus panem non manducauit nec bibit aquam." Cur autem hoc dixerit, subiunxit atque ait : „Ecce Moyses amicus dei nubis inquilinus delator legis et populi dux, ter bina sabbata ieiunio celebrans non offensam sed meritum 250 collocauit." Numquid attendit, quid hinc possit | consequenter G 42 opponi? Quia utique, si Moysi ieiunantis propterea proponit exemplum, quoniam in illis quadraginta diebus ter bina sicut lo quitur sabbata ieiunauit, et ex hoc uult persuadere ut sabbato ieiunetur, ex | hoc ergo persuadeat ut et dominico ieiunetur, PL 142 255 quia in illis quadraginta diebus nihilominus Moyses ter binos do minicos ieiunauit. Sed addit ac dicit: „Et adhuc cum Christo do minicus a deo imminenti ecclesiae seruabatur." Quod cur dixerit nescio; si enim propterea quia multo magis ieiunandum est, posteaquam uenit cum Christo dominicus dies, ergo quod absit etiam 260 ipso dominico ieiunetur; si autem timuit, ne propter dierum qua draginta ieiunium obiceretur etiam dominico ieiunandum, et ideo addidit quod adhuc cum Christo imminenti ecclesiae domi nicus seruabatur, ut uidelicet ea causa intellegatur ieiunasse Moyses etiam die qui sequitur sabbatum, quia nondum uenerat 265 Christus, per quem factus est ipse dies dominicus quo non expedit ieiunare, cur ipse Christus quadraginta diebus similiter ieiu-

246/247 Moyses - aquam] cfr Ex. 34, 28. Matth. 4, 2.

II

246/250 Moyses - collocauit] fons ignotus. fons ignotus.

266/267 cur - ieiunauit] cfr

II

256/257 et - seruabatur]

247 subiunxit (sibi iunxit 33)} subiungit 14 m II 248 nubis] nobis 30.32 II 249 bina sabbata ieiunio] binas sabbatas (sabbatis 6) ieiunio (ieiunii 14) 6.14.33 II 251 proponit] ponit 22 a m II 255/256 binos dominicos] binas dominicas 30.32, binas dominicos 33, bina dominico 48 II 257/259 a - do minicus] от. 32 II 257 a deo] dies a т \\ 259 add. est ante ergo 30.32 II etiam] от. 30.32 II 260 post dominico add. die 30.32 g II 261 post domi nico add. die 30.32 g II 262 quod] sed 30.32 II 265/266 per - christus] от. 48' II 265 ipse dies] dies ipse (ipso 6) 6.14.22.33.49 II 265/266 expedit ieiunare] expediat ieiunari (ieiunare/4) 6.14.22.33.49' am II 266 cur] quare 30.32 g

EPISTVLA XXXVI, 13-15

270

275

280

285

290

295

139

nauit? Cur non illis diebus in quadraginta ter binis qui sabbatum sequebantur ieiunium soluit, ut iam dominici diei prandium commendaret etiam ante suam resurrectionem, sicut sanguinem suum potandum dedit ante passionem? Vides certe dierum qua draginta ieiu | nium, quod iste commemorat, sic ad rem non per- G 43 tinere ut sabbato ieiunemus, quomodo ad rem non pertinet ut dominico ieiunemus. 14. Prorsus non attendit quid ei de die dominico possit opponi, quando sicut accusanda sunt ebriosa conuiuia, et omnis uorax ac temulenta luxuries, sic accusat prandia sabbatorum, cum possint et ipsa esse modestorum atque sobriorum. Et ideo non est illi ad singula respondendum, quoniam pro sabbati prandio uitia luxuriae reprehendendo eadem atque eadem saepe dicit, aliud non inueniendo quod dicat, nisi quod inaniter et ad rem non pertinens dicit. Vtrum non sit sabbato ieiunandum quaeritur, non utrum non sit sabbato luxuriandum. Quod nec dominico faciunt qui deum timent, quamuis in illo utique non ieiunent. Quis autem diceret quod iste ausus est dicere? „Quomodo", inquit, „pro nobis aut per nos rata erunt deo aut digna, quae nos sanctificata die ad peccatum cogunt?" Sanctificatam diem sabbati confitetur, et ad peccatum dicit cogi homines quia prandetur, ac per hoc secundum istum aut dies dominicus sanctiflcatus non est et incipit esse sabbatum melius, aut si est et dominicus dies sanctificatus, ad peccatum cogimur quia prandemus. 15. Et conatur testimoniis diuinis probare sabbato ieiunandum, sed unde hoc probet omnino non inuenit. „Manducauit", inquit, „et bibit uinum Jacob et satiatus est et recessit a deo salutari suo, et ceciderunt una die uiginti tria milia", quasi dic | tum sit: „Pran- G 44 dit sabbato lacob et recessit a deo salutari suo." Et apostolus

269/270 sicut - passionem] cfr Matth. 26, 27. milia] cfr Ex. 32, 6.28 et I Cor. 10, 7-8.

Il

292/294 Manducauit -

284/286 Quomodo - cogunt] fons ignotus. suo]/ons ignotus.

Il

292/295 Manducauit -

267 illis diebus in] in illis diebus 22.49 a m II 267/268 sabbatum seque bantur] sequebantur sabbatum a m II 268 iam] etiam 30.32 II 269 suam resurrectionem] resurrectionem suam 22' am II 281/282 non utrum] от. 30.32 II 282 non sit sabbato] sit sabbato 22, sabbato sit a, sabbato non sit m II 285 deo] от. 49/32 II 286 cogunt] cogant 6.14.22.33.48 m II 289 et] от. 30.}2

140

300

305

310

315

320

325

EPISTVLA XXXVI, 15-16

quando commemorauit cecidisse tot milia non ait: „Neque prandeamus sabbato sicut illi pranderunt", sed ait: Nequefornicemur sicut quidam eorum fornicati sunt, et ceciderunt una die uiginti tria milia. Quid sibi etiam uult quod ait: Sedit autem populus manducare et bibere et surrexerunt luderei Posuit quidem et apostolus hoc testimonium, sed ut a seruitute idolorum, non a sabbati prandio prohiberet. Sab | bato autem illud factum esse PL 143 iste non probat, sed ut libitum est suspicatur. Sicut autem fieri potest ut ieiunetur et, cum ieiunium soluitur si quisque ebriosus est, tunc inebrietur, ita fieri potest ut non ieiunetur et, si tempe rantes sunt homines, modestissime prandeatur. Quid est ergo quod sabbati uolens persuadere ieiunium adhibet apostolum testem dicentem: Nolite inebrian uino in quo est omnis luxuria! , quasi dixerit: „Nolite prandere sabbato quia ibi est omnis luxuria!" Sicut autem hoc praeceptum apostolicum, ne inebrientur uino in quo est omnis luxuria, obseruatur a christianis deum timentibus, quando prandent die dominico, ita obseruatur quando prandetur et sabbato. 16. „Vt expressius", inquit, „errantibus contradicam, nemo ieiunio deum etsi non promeretur offendit; porro et non offendere promereri est". Quis hoc diceret, nisi qui nollet considerare quid diceret? Ergo pagani quando ieiunant, non ideo magis | offendunt G 45 deum, aut si de christianis uoluit quod dixit intellegi, quis non deum offendit, si uelit cum scandalo totius quae ubique dilatatur ecclesiae die dominico ieiunare? Deinde subiecit testimonia de scripturis ad causam quam suscepit nihil ualentia. „Ieiunio", in quit, „Helias paradiso donatus in corpore regnat", quasi ieiunium non praedicent qui sabbato non ieiunant, sicut ieiunium praedicant qui tamen die dominico non ieiunant, aut Helias eo tempore ieiunauerit, quo populus dei etiam sabbato ieiunabat. Quod au-

297/299 I Cor. 1o, 8. Il 299/300 I Cor. 1o, 7. Il 308 Eph. 5,18. 321/322 Ieiunio - regnat] cfr III Reg. 19, 8 et IV Reg. 2, и.

314/316 Vt - est] fans ignotus. tus.

Il

321/322 Ieiunio - regnat] fans igno-

299 autem] от. 14.22 II 300 et3] от. 6 II 304 quisque] quis }2 m II 307/308 testem] от. 30.32 II 309 dixerit] diceret a m II 312 prandent (pranderit 33)} prandetur (prandentur 6) 6.22 am II 315 offendit] offendet 6.14.33.48.49/30 g II 319 offendit] offendet 6.14. 22.33. 48-49 a m II 3гo su biecit] subicit 6.14.22.33.48.49 a m

EPISTVLA XXXVI, 16-17

330

335

340

345

350

H1

tem respondimus de quadraginta diebus ieiunii Moysi, hoc deputo esse respondendum etiam de quadraginta diebus Heliae. „Ieiunio", inquit, „Danihel leonum sicca rabie ora illaesus euasit", quasi legerit quod sabbato ieiunauerit, aut etiam cum ipsis leonibus sabbato fuerit, ubi tamen legimus quod et pranderit. „Ieiu nio", inquit, „trium fida germanitas ignibus coruscanti carceri dominata rogi hospitio susceptum dominum adorauit". Haec exempla sanctorum nec ad persuadendum cuiuscumque diei ieiunium ualent, quanto minus sabbati, quando quidem non solum non legitur tres uiros sabbato fuisse missos in caminum ignis ardentem, sed ne illud quidem legitur tam diu illic eos fuisse, ut pos set eos quisquam dicere ieiunasse; | immo uero uix unius horae G 46 spatium est quo eorum confessio hymnusque cantatur, nec amplius inter illas flammas innoxias deambulauerunt quam canticum illud terminauerunt, nisi forte ab isto etiam unius horae spatium ieiunio deputatur. Quod si ita est, non habet quod suscenseat pransoribus sabbati; usque ad horam enim prandii multo quam in illo camino prolixius ieiunatur. 17. Adhibet et illud apostoli testimonium ubi ait: „Non est regnum dei esca et potus sed iustitia et pax et gaudium in spiritu sancto", et regnum dei ecclesiam uult intellegi, in qua deus regnat. Obsecro te! Numquid hoc agebat apostolus cum ista loqueretur, ut sabbato a christianis ieiunaretur? Sed nec de ipso cuiuscumque diei ieiunio loquebatur, cum haec diceret. Dictum est enim aduersus eos, qui more ludaeorum secundum ueterem legem in obseruatione quorundam ciborum putabant esse munditiam, et ad | eorum fratrum admo- PL 144 nitionem, per quorum escam et potum indifferenter acceptum

3x7 de - Heliae] cfr III Reg. 19, 8. II 328 leiunio - euasit] cfr Dan. 6, 16-23. Il 33°/33г Ieiunio - adorauit] cfr Dan. 3,23-93. II 344/346 Rom. 14, 17-

328 Ieiunio - euasit] fons ignotus. II 330/332 Ieiunio - adorauit] fons ignotus. II 344/347 Non - regnat] fans ignotus.

326/327 deputo] deputa (deputat 48.49) 6. 14.22.33. 48. 49 am II 327 res pondendum] responsum 6.14.33. 48. 49 am II etiam] от. 22, et a m II 328 sicca (sicco 48) rabie (si arab¡e 6)] siccam rabiem 22.49 a m II ora] om. 6.14. 22.33. 48.49 am II 335/336 ardentem] ardentis 49/32' II 336/337 pos set] possit 6.14.22.48.49 am II 337 eos quisquam dicere (quisquam dicere eos 49)} quisquam dicere 6. 22.}3.48 II 347 agebat] aiebat 49 II 350 more (mire 33)] morem 30.}2

I4i

EPISTVLA XXXVI, 17-18

scandalizabantur infirmi. Ideo cum dixisset: „Noli in esca tua il355 lum perderepro quo Christus mortuus estГ et : „Non ergo blasphemetur bonum nostrum" , tunc adiunxit: „Non enim est regnum dei esca et potus" et cetera. Nam sicut iste uerba haec apostoli intellegit, ut regnum dei, quod est ecclesia, non sit in esca et potu sed in ieiunio, non dico sabbatis ieiunare, sed numquam | om- G 47 360 nino cibum ac potum sumere deberemus, ne de isto dei regno umquam recederemus. Puto autem quia isto confitente aliquanto religiosius die dominico ad ecclesiam pertinemus, quando tamen et ipso concedente prandemus. 18. „Cur", inquit, „sacrificium potiori domino carum murmure365 mus offerre, quod spiritus desiderat et angelus laudat?" Deinde adiungit angeli testimonium dicentis: „Bon a est oratio cum ieiunio et elemosyna." Quid dixerit 'potiori do mino' nescio nisi forte scriptor errauit, et te fugit ut quod mihi legendum misisti non emendares. Sacrificium ergo domino 370 carum ieiunium uult intellegi, quasi de ieiunio uersetur haec quaestio et non de ieiunio sabbati. Neque enim dominicus dies sine sacrificio quod deo carum est peragitur, quia non ieiunatur. Sequitur adhuc et ingerit testimonia, a causa quam defendendam suscepit penitus aliena. „Immola", inquit, „deo sacrificium 375 lau dis", et istam uocem diuini psalmi uolens ad quod agitur nescio quomodo conectere, „utique", inquit, „non sanguinis aut ebrietatis conuiuium, quo non laudes debitae deo sed blasphemiae diabolo suffragante siluescunt". O improuidam praesumptionem! Non ergo immolatur sacrificium laudis dominico die quia 380 non ieiunatur, sed agitur ebrietatis conuiuium, et blasphemiae diabolo suffragante siluescunt. Quod si nefas est dicere, intelle

354/355 Rom. 14, 15. 374/375 Ps- 49, H-

Il

355/357 Rom. 14, 16-17. Il 366/367 Tob. 12, 8.

354/357 Noli - potus] fans ignotus. Il 364/367 Cur - elemosyna ) fans ignotus. Il 374/378 Immola - siluescunt] fans ignotus.

354/355 in ... illum] illum in esca tua am II 355 et] от. 6. 14.33. 49 II 357 et cetera] от. m II apostoli] от. 30.32 II 360 ac] et 6.49, aut 14. i.t. 22 II deberemus] debere 6 II 364/365 murmuremus] (curramus 48) murmuramus 6.14.22.33.48.41) a m II 368 nescio] nescimus }0.32 g II 373 a causa (causam }o', a causa 3o2)} ad causam 14.48 / 30' g II 377 conuiuium] conuicium 14.33 II non] от. 30.32 II 378 suffragante] suffraganti 6.49 II 380 conuiuium] conuicium 14, conuitiam 6

EPISTVLA XXXVI, 18-19

385

390

395

400

405

14З

gat non ieiunium significan in eo quod scriptum est : Immola deo sacrifi \cium laudis\ Ieiunium quippe certis diebus et maxime G48 festis non agitur, sacrificium uero laudis ab ecclesia toto orbe diffusa diebus omnibus immolatur. Alioquin quod nullus non dico christianus sed nec insanus dicere auderet, dies illi quinquaginta post pascha usque ad pentecosten, quibus non ieiunatur, erunt secundum istum a sacrificio laudis alieni, quibus tantummodo diebus in multis ecclesiis, in omnibus autem maxime cantatur alleluia, quam uocem laudis esse nullus christianus quamlibet imperitus ignorat. 19. Confitetur tamen etiam ipse die dominico non in ebrietate sed in iucunditate pranderi, cum dicit debere nos ex Iudaeis et gentibus, multos christianos nomine fide paucos electos uespertino sabbatorum incenso pro pecudum uictimis ieiunium deo placitum laudibus immolare, cuius feruore cremata deficiant opera delictorum. „Et mane", inquit, „exaudiet nos a nobis auditus, et erunt nobis domus ad manducandum et bibendum, non in ebrietate sed in iucunditate dominica celebritate perfecta." Tunc ergo eulogia non, ut superius ait, alogia celebratur. Sed quid eum offendit sabbati dies quem deus sanctificauit ignoro, ut | in eo PL 145 non putet posse manducari et bibi cum tali iucunditate quae careat ebrietate, cum sic ante sabbatum ieiunare possimus, quomodo dicit ante dominicum sabbato ieiunandum. An continuo biduo prandere nefas esse arbitratur? Videat ergo quanta afficiat contumelia ipsam | quoque Romanam ecclesiam, ubi et his heb- G 49 domadibus, in quibus quarta et sexta et sabbato ieiunatur, tribus tamen continuis diebus dominico scilicet ac deinde secunda tertiaque prandetur.

382/383 Ps. 49, 14.

II

397 Et - nos] cfr Ps. 5, 4.

397/399 Et - perfecta] fons ignotus.

389 in1] от. 14.3} II 392 ipse] ipso 6.49 am II 394 multos christianos nomine] multis christiani nominis 6.14.22.48/30.32 a g, multis christianis no mine 33 II paucos] paucis 6 II 396 laudibus] laudis 14.49 II deficiant] deficient 33, deficiunt 30.32 II 397 exaudiet] exaudiat 33.48 m, exaudit 6.49 II nos] uos 30.32 II 400 quid eum] quid deum 6.49/30.32 II 401 deus] dominus 6.14.22.33.49 am II 403 sic] nec 30.32 II 405 pran dere] pranderi 6.14.22.33.48.49 a m II 407 quarta] quinta 6.49 II 408 continuis diebus] diebus continuis 6.14. 22.33. 48.49 a m II 408/409 tertiaque] et tertia a m

144 410

415

42o

425

430

435

EPISTVLA XXXVI, 20-21

20. „Ouium uitam certum est", inquit, „arbitrio pendere pastorum. Sed uae qui dicunt bonum malum et tenebras lucem et lucem tenebras et amarum dulce et dulce amarum." Quid sibi uelint haec uerba eius non satis intellego. Si enim haec, ut scribis, sic[ut] urbicus dicit, in urbe plebs pendens ex pastoris arbitrio cum episcopo suo ieiunat sabbato; si autem ad te ista scripsit, quia in epistula tua et ipse quiddam tale dixisti, non tibi persuadeat urbem christianam sic laudare sabbato ieiunantem, ut cogaris orbem christianum damnare prandentem. Cum enim dicit: „Vae qui dicunt quod bonum malum et tenebras lucem et lucem tenebras et amarum dulce et dulce amarum", ieiunium sabbati uolens intellegi bonum et lucem et dulce, prandium uero malum et tene bras et amarum, quis eum dubitet in omnibus christianis sabbato prandentibus uniuersum orbem damnare terrarum? Nec se ipse respicit nec quibus dicat attendit, ut scriptis suis ab ista praecipiti cohibeatur audacia. Continuo quippe subiunxit: „Nemo ergo uos iudicet in esca aut in potu", quod ipse utique facit qui sabbato | sumentes escam potumque sic arguit. G 50 Quantum erat ut hinc ei ueniret in mentem etiam illud quod idem apostolus alibi dicit: Qui manducat non manducantem non spernat, et qui non manducat manducantem non iudicet? Isto modo hoc temperamentum quo scandala deuitaret inter ieiunantes sabbato et manducantes teneret, ut et ipsum non manducan tem manducans quisque non sperneret, et ipse non manducans manducantem non iudicaret. 21. „Petrus etiam", inquit, „apostolorum caput caeli ianitor et ecclesiae fundamentum, extincto Simone qui fuerat diaboli non nisi ieiunio uincendi figura, id ipsum Romanos edocuit quorum

Sed - amarum] cfr Is. 5, 20. II 418/420 Vae - amarum] cfr Is. 5, 20. II 425/426 Col. 2, 16. II 429/430 Rom. 14, 3. II 435/437 Petrus edocuit] cfr Petr. 22.32.17.

410/412 Ouium - amarum]/ons ignotus. II 418/420 Vae - amarum ]fons ignotus. II 425/426 Nemo - potu] fons ignotus. II 429/430 Qui - iudi cet ]fons ignotus. II 435/438 Petrus - terrarum] fans ignotus.

413 ut] от. б a, tu g II scribis] от. 6 II sic m] sicut 6. 14. 22.33. 48.49/ }o.32 a g II 415 post autem add. sic (si 33) 33 m II 416 dixisti] scripsisti 22 a m II 422 dubitet] dubitat am II 424 nec quibus] nec qui 22, nec (ne 14) quid 6.14.49 m II 43O/431 isto modo] istum modum (modo 33) 6.14.33.48 m II 433 ipse] ipsum 6, qui 14 II 436 fuerat (fuerit 14.33) dia boli] diaboli fuerat m

EPISTVLA XXXVI, 21-22

440

445

450

455

460

465

145

fides annuntiatur uniuerso orbi terrarum." Numquid ergo ceteri apostoli prandere christianos contra Petrum docuerunt in uniuerso orbe terrarum? Sicut itaque inter se uixerunt concorditer Petrus et condiscipuli eius, sic inter se concorditer uiuant sabbato ieiunantes quos plantauit Petrus, et sabbato prandentes quos plantauerunt condiscipuli eius. Est quidem et haec opinio plurimorum, quamuis eam perhibeant esse falsam plerique Romani, quod apostolus Petrus cum Simone mago die dominico certaturus, propter ipsum magnae temptationis periculum pridie cum eiusdem urbis ecclesia ieiunauerit, et consecuto tam pros pero gloriosoque | successu | eundem morem tenuerit, eamque G 51 imitatae sint nonnullae occidentis ecclesiae. Sed, sicut iste dicit, PL 146 magus Simon figura erat diaboli. Non plane sabbatarius aut dominicarius sed cottidianus est ille temptator, nec tamen aduersus eum cottidie ieiunatur, quando et diebus dominicis omnibus et quinquaginta post pascha et per diuersa loca diebus sollemnibus martyrum et festis quibusque prandetur, et tamen diabolus uincitur, si oculi nostri sint semper ad dominum, ut ipse euellat de laqueo pedes nostros et, siue manducamus siue bibimus siue quodcumque facimus, omnia in gloriam dei faciamus, et quan tum in nobis est sine offensione simus Iudaeis et Graecis et ec clesiae dei. Quod parum cogitant qui cum offensione manducant uel cum offensione ieiunant, et per utramlibet intemperantiam scandala concitant, quibus non superatur diabolus sed laetatur. 22. Quod si respondetur hoc docuisse Iacobum Hierosolymis, Ephesi Iohannem ceterosque aliis locis quod docuit Romae Pe trus, id est ut sabbato ieiunetur, sed ab hac doctrina terras ceteras deuiasse atque in ea Romam stetisse, et e contrario refertur oc cidentis potius aliqua loca, in quibus Roma est, non seruasse quod apostoli tradiderunt, orientis uero terras, unde coepit ip sum euangelium praedicari, in eo quod ab omnibus simul cum ipso Petro apostolis traditum est, ne | sabbato ieiunetur, sine ali- G 52

445/447 quod - ieiunauerit] cfr Petr. 22. II 447/448 consecuto - suc cessu] cfr Petr. 32. II 455/456 si - nostros] cfr Ps. 24, 15. II 456/457 siue - faciamus] cfr I Cor. 10, 31. II 458/459 sine - dei] cfr I Cor. 10, 32.

448 gloriosoque] glorioso 6, et glorioso 49 II eamque] eumque m II 449 nonnullae] nonnulla 33, nonnulli 6 II sicut] sicut itaque 49, si ut m, si sicut g II 450 magus simon] simon magus am II 453 pascha] pascham 14.33 II 461 concitant (concidant #)] cogitant }o.32 II 465 e] от. 14/3o II refertur] referetur 6. 14.33.48. 49/30.}2 g II 469 ieiunetur cfr 1. 464] ieiunaretur }o.32 g

146

EPISTVLA XXXVI, гг-ц

470 qua uarietate mansisse, interminabilis est ista contentio generans lites non finiens quaestiones. Sit ergo una fides uniuersae quae ubique dilatatur ecclesiae tamquam intus in membris, etiam si ipsa fidei unitas quibusdam diuersis obseruationibus celebratur, quibus nullo modo quod in fide uerum est impeditur. Omnis 475 enim pulchritudo filiae regis intrinsecus. Illae autem obseruationes quae uariae celebrantur in eius ueste intelleguntur, unde ibi dicitur: In fimbriis aureis circumamicta uarietate. Sed ea quoque uestis ita diuersis celebrationibus uariatur, ut non aduersis contentionibus dissipetur. 480 23. „Postremo", inquit, „si Iudaeus sabbatum colendo dominicum negat, quomodo sabbatum christianus obseruat? Aut sumus christiani et dominicum colimus, aut sumus Iudaei et sabbatum obseruamus; nemo enim potest duobus dominis ser u ire." Nonne ita loquitur, tamquam sabbati alius dominus 485 sit alius dominici? Nec illud audit quod et ipse commemorauit: Dominus est enim sabbati filius hominis. Quod autem ita nos uult esse a sabbato alienos, sicut ludaei sunt a do minico alieni, nonne tantum errat, ut possit etiam dicere ita nos non debere accipere legem nec prophetas, sicut ludaei non ac490 cipiunt euangelium nec apostolos? Quod | qui sapit, quid mali G 53 sapiat utique intellegis. „Sed uetera", inquit, „omnia transierunt et in Christo facta sunt noua." Hoc uerum est; nam propterea sicut Iudaei sabbatis non uacamus, etiam si ad significandam requiem, quae illo die significata est, christiana sobrietate et frugalitate ser495 uata ieiunii uinculum re | laxamus, et si aliqui fratres nostri re- PL 147 quiem sabbati relaxatione ieiunii significandam esse non putant, nequaquam de uestis regiae uarietate litigamus, ne ipsius reginae, ubi unam fidem etiam de ipsa requie retinemus, interiora

474/475.477 Ps. 44, 14-15. II 483/484 Matth. 6, 24. 491/492 Sed - noua] cfr II Cor. 5, 17.

II

486 Luc. 6, 5.

480/484 Postremo - seruire] fons ignotus. II 486 Dominus - hominis] fons ignotus. II 491/492 Sed - noua] fons ignotus.

476 uariae] uarie 14.48.49/30' a II 478 uariatur] uarietur 6.14.22.33.48.49 a m g II 481 sabbatum christianus obseruat] christianus obseruat sabba tum am II sumus] simus 22.33 II 482 colimus] colamus 48 II sumus] simus 22.33 a m II 482/483 et ... obseruamus (obseruemus 48.49)} ut ... obseruemus 14.22.33 am II 487 a1] от. 30.32 II 491/492 et in christo] ecce 14 II 498 de] от. 33.48 II add. dei ante requie 6.14.33.48.49

EPISTVLA XXXVI, 23-25

147

membra uexemus. Etsi enim quia uetera transierunt, cum eis 500 transiit etiam carnalis uacatio sabbati, non tamen quia sabbato et dominico sine superstitiosa uacatione prandemus, ideo duobus dominis seruimus, quia et sabbati et dominici unus est dominus. 24. Iste autem qui uetera transisse sic dicit, ut in Christo cederet ara altari, gladius ieiunio, precibus ignis, pani pecus, poculo 505 sanguis, nescit altaris nomen magis legis et prophetarum litteris frequentatum, et altare deo prius in tabernaculo quod per Moysen factum est collocatum, aram quoque in apostolicis litteris inueniri, ubi martyres clamant sub ara dei. Dicit cessisse ieiunio gladium, non recordans illum quo milites euangelici armantur ex 510 utroque testamento gladium bis acutum. Dicit cessisse precibus ignem, quasi non et tunc preces deferebantur in templum, et nunc a Christo ignis est missus in mundum. Dicit cessisse pani pecus tamquam | nesciens, et tunc in domini mensa panes pro- G 54 positionis poni solere, et nunc se de agni immaculati corpore 515 partem sumere. Dicit cessisse poculo sanguinem, non cogitans etiam nunc se accipere in poculo sanguinem. Quanto ergo melius et congruentius uetera transisse et noua in Christo facta esse sic diceret, ut cederet altare altari, gladius gladio, ignis igni, pa nis pani, pecus pecori, sanguis sanguini. Videmus quippe in his 520 omnibus carnalem uetustatem spiritali cedere nouitati. Sic ergo intellegendum est, siue in isto die uolubili septimo prandeatur siue a quibusdam etiam ieiunetur, tamen sabbato spiritali sabbatum carnale cessisse, quando in isto sempiterna et uera requies concupiscitur, in illo uacatio temporalis iam superstitiosa con525 temnitur. 25. Cetera quae sequuntur, quibus suam disputationem iste concludit, sicut alia quaedam quae inde commemoranda non arbitratus sum, multo magis ad causam non pertinent in qua de

506/507 et - collocatum] cfr Ex. 40, 24. 9-10. Il 509/510 non - acutum] cfr Hebr. dum] cfr Luc. 12, 49. Il 513/514 et - solere] sumere] cfr Matth. 26, 26. Il 516 etiam 28.

503/505 in - sanguis } fons ignotus. ignotus.

}2

Il

Il 508 ubi - dei] cfr Apoc. 6, 4, 12. Il 511/512 et1 - mun cfr Ex. 25, 30. Il 514/515 et sanguinem] cfr Matth. 26, 27-

508/516 Dicit - sanguinem] fons

499 transierunt] transit 14.49 II 52о nouitati (nouitate 14.33*)} ueritati II 527 inde commemoranda] in (inde 33) commemorandam 14.33

148

EPISTVLA XXXVI, 25-26

sabbati ieiunio uel prandio disputatur. Sed ea tibi ipsi, maxime si 530 ex his quae a me dicta sunt aliquid adiuuaris, aduertenda et iudicanda dimitto. Si autem quoniam huic quantum potui sufficienter respondisse me puto, de hac re sententiam meam quaeris, ego in euangelicis et apostolicis litteris totoque instrumento, quod appellatur íestamentum nouum, animo id reuoluens uideo prae535 ceptum esse ieiunium. Quibus autem diebus non oporteat ieiunare et qui | bus oporteat, praecepto domini uel apostolorum non G 55 inuenio definitum. Ac per hoc sentio quidem non ad obtinendam, quam fides obtinet atque iustitia in qua est pulchritudo filiae regis intrinsecus, sed tamen ad significandam | requiem PL 148 540 sempiternam ubi est uerum sabbatum, relaxationem quam constrictionem ieiunii aptius conuenire. 26. Verumtamen in huius sabbati ieiunio siue prandio nihil mihi uidetur tutius pacatiusque seruari, quam ut qui manducat non manducantem non spernat, et qui non manducat manducantem 545 non iudicet, quia neque si manducauerimus abundabimus, neque si non manducauerimus egebimus, custodita scilicet eorum inter quos uiuimus et cum quibus deo uiuimus, in his rebus inof fensa societate. Sicut enim, quod ait apostolus, uerum est malum esse homini qui per offensionem manducat, ita malum est homini 550 qui per offensionem ieiunat. Non itaque simus eis similes qui uidentes Iohannem non manducantem nec bibentem dixerunt: Daemonium habet, sed nec rursus eis qui uidentes Christum manducantem et bibentem dixerunt: Ecce homo uоrах et uinosus, amicus publicanorum et peccatorum. Rem quippe 555 ualde necessariam his dictis dominus ipse subiecit atque ait: Et iustificata est sapientia infiliis suis. Qui sint autem isti si requi ns, lege quod scriptum est: Filii sapientiae ecclesia \ iustorum! G 56 Hi sunt qui quando manducant non manducantes non spernunt,

538/539 in - intrinsecus] cfr Ps. 44, 14. Il 543/545 ut - iudicet] cfr Rom. 14, 3. Il 545/546 quia - egebimus] cfr I Cor. 8, 8. Il 548/549 malum manducat] cfr Rom. 14, 20. Il 550/551 qui - dixerunt] cfr Matth. n, 18. Il 552 Matth. 11, 18. Il 552/553 qui - dixerunt] cfr Matth. n, 19. Il 553/ 554 Matth. n, 19. Il 555/556 Matth. n, 19. Il 557 Eccli. 3, 1. 529 sabbati ieiunio] ieiunio sabbati am II si] от. 30.32 II 530 his] iis m H 535/536 ieiunare] ieiunari 6. 14.33'. 49/30 II 536 praecepto] praeceptum 30.32 II domini] domino 6*.33. 48 II 537 quidem non] non quidem m II 542 nihil (si nihil 33)] in his 22/30.32 II 543 quam] от. 22/30.32 II 544 non1] от. 6*. 14* II 545 abundabimus] abundauimus 30.32 II 547 et - uiuimus] от. 22 a II 556 in] a 22 II 557 add. in ante ecclesia 33 II 558 hi] hii 22, ii m

EPISTVLA XXXVI, г6-г%

149

quando non manducant manducantes non iudicant, sed eos 560 plane, qui per offensionem non manducant siue manducant, uel spernunt uel iudicant. 27. Et de die quidem sabbati facilior causa est, quia et Romana ieiunat ecclesia et aliae nonnullae etiamsi paucae siue illi proximae siue longinquae. Die autem dominico ieiunare scandalum 565 est magnum, maxime posteaquam innotuit detestabilis multumque fidei catholicae scripturisque diuinis apertissime contraria haeresis Manichaeorum, qui suis auditoribus ad ieiunandum istum tamquam legitimum constituerunt diem. Per quod factum est ut ieiunium diei dominici horribilius haberetur, nisi forte ali570 quis idoneus sit nulla refectione interposita ultra hebdomadem perpetuare ieiunium, ut ieiunio quadraginta dierum quantum potuerit appropinquet, sicut aliquos fecisse cognouimus. Nam et ad ipsum quadragenarium numerum peruenisse quendam a fratribus fide dignissimis nobis asseueratum est. Quemadmodum enim 575 ueterum patrum temporibus Moyses et Helias nihil contra prandia sabbatorum fecerunt, cum diebus quadragenis ieiunauerunt, ita qui potuerit septem dies ieiunando transire, non sibi ad ieiu nandum elegit dominicum diem, sed in his eum inuenit quos ieiunaturum se uouit plurimos dies. Ieiunium tamen etiam con580 tinuatum, si in hebdomade soluendum est, nullo congruentius quam dominico die soluitur. Si autem post hebdomadem corpus reficitur, non utique ad ieiunandum dies dominicus eligitur, sed in numero quem uoueri placuit inuenitur. | 28. Nec illud moueat quod Priscillianistae Manichaeorum si- G 57 585 millimi ad ieiunandum die dominico so | lent testimonium de PL 149 apostolorum actibus adhibere, cum esset Paulus apostolus in Troade. Sic enim scriptum est: In una autem sabbati congregatis nobis frangere panem Paulus disputabat illis exiturus alia die, produxitque sermonem usque ad medium noctis. Deinde cum 590 descendisset de cenaculo, ubi congregati erant, ad resuscitandum adulescentem qui grauatus somno de fenestra ceciderat et mortuus ferebatur, de ipso apostolo scriptura sic loquitur: Ascen

587/589 Act. 20, 7. 592/594 Act. 20, п.

Il

589/592 Deinde - ferebatur] cfr Act. 20, 9-10.

565 est magnum] magnum est 6.14.48.49 II 567 suis] solis 30.}2 II 568 legitimum constituerunt] constituerunt legitimum am II 569 diei] die 6.14' II 573 numerum] от. 6 II 578 elegit] eligit 6'. 14.33. 49 II his] iis m II 580/665 nullo - sabbati] от. 6 II 586 paulus apostolus] apostolus paulus a m, paulus 22.48*

150

595

боо

605

610

615

620

625

EPISTVLA XXXVI, г8

dens autem, inquit, cum fregisset panem atque gustasset, satisque esset allocutus usque ad diluculum, sicprofectus est. Absit ut hoc sic accipiatur, tamquam solerent apostoli dominico die sollemniter ieiunare. Vna enim sabbati tunc appellabatur dies qui nunc dominicus appellatur, quod in euangeliis apertius inuenitur. Nam dies resurrectionis domini 'prima sabbati' a Matthaeo, a ceteris autem tribus 'una sabbati' dicitur, quem constat eum esse qui postea dominicus appellatus est. Aut ergo post peractum diem sabbati noctis initio fuerant congregati, quae utique nox iam ad diem dominicum, hoc est ad unam sabbati pertinebat, et ita eadem nocte fracturus panem, sicut frangitur in sacramento corporis Christi, produxit sermonem usque ad medium noctis, ut post celebrata sacramenta rursus usque ad diluculum | alloquens G 58 congregatos, quoniam multum festinabat, lucescente proficisceretur dominico die; aut certe si in una sabbati non per noctem sed per diem hora dominici fuerant congregati, eo ipso quod dictum est : Paulus disputabat illis exiturus alia die, expressa est producendi causa sermonis, quia fuerat exiturus et eos sufficienter instruere cupiebat. Non ergo sollemniter die dominico ieiunabant, sed necessarius sermo, qui studii feruentissimi audiebatur ardore, reficiendi corporis causa interrumpendus esse non uisus est profecturo apostolo, qui eos propter alios suos usquequaque discursus uel alias numquam uel rarissime uisitabat, praesertim quia tunc ex illis terris, sicut consequentia docent, ita discessurus erat ut iam non esset eos in carne uisurus. Ac per hoc magis ostenditur dominicis diebus solita illis non fuisse ieiunia, quia ne hoc crederetur curauit scriptor libri causam producendi sermonis exponere, ut sciremus si aliqua necessitas oriatur, urgentiori actioni non esse prandium praeferendum. Quamuis ab istis auidissime audientibus et ipsum fontem cogitantibus profecturum atque ideo magna siti non aquae sed uerbi sine satietate quicquid influebat haurientibus, non tantum carnale prandium uerum etiam cena contempta est.

598 prima sabbati] cfr Matth. 28, 1. Il 599 una sabbati] cfr Marc. 16, г et Luc. 24, 1 et Ioh. 20, 1. Il 609 Act. 20, 7.

600 postea dominicus] postea dies dominicus 22, dominicus postea a m II 605 celebrata sacramenta] sacramenta celebrata am II rursus us que] rursusque 14/30.32 II 606 lucescente] ut lucescente m II 607 si in] si 33.48.49, от. 14 II 608 quod] quo от. т II 610 producendi causa] causa producendi 22 a m II quia] qua }0.32, от. }} II 617 esset eos] eos esse 33

EPISTVLA XXXVI, 29-30

630

635

640

645

650

655

151

29. Sed tunc quamuis dominico die solita illis ieiunia non fuis sent, non erat tamen ecclesiae tam insignis offensio, si | aliqua G 59 tali necessitate qualem Paulus apostolus habuit die toto dominico usque ad medium noctis, uel etiam usque ad diluculum reficere corpora non curarent. Nunc uero posteaquam haeretici maxime impiissimi ieiunia diei do|minici non aliqua necessitate occur- PL 150 rentia peragere, sed quasi sacra sollemnitate statuta dogmatizare coeperunt, et innotuerunt populis christianis, profecto nec tali necessitate qualem apostolus habuit, existimo faciendum esse quod fecit, ne maius malum incurratur in scandalo quam bonum percipiatur ex uerbo. Quicquid tamen causae uel necessitatis exstiterit, cur homo christianus die dominico ieiunare cogatur, sicut etiam illud in Actibus apostolorum inuenimus in naufragii periculo, ubi et ipse apostolus nauigabat, quattuordecim diebus ac per hoc duobus dominicis ieiunatum, nullo modo dubitare debemus dominicum diem, quando non plures dies sine ulla refectione continuandi uouentur, inter ieiunorum dies non esse ponendum. 30. Cur autem quarta et sexta maxime ieiunet ecclesia, illa ratio reddi uidetur, quod considerato euangelio ipsa quarta sabbati, quam uulgo quartam feriam uocant, consilium reperiuntur ad occidendum dominum fecisse Iudaei. Intermisso autem uno die, cuius uespera dominus pascha cum discipulis manducauit, qui finis fuit eius diei quem uocamus quintam sabbati, deinde traditus est ea nocte quae iam ad sextam sabbati, qui dies passionis eius manifestus est pertinebat. Hic dies primus azymorum fuit a uespera incipiens. Sed Mat | thaeus euangelista quintam sabbati G 60 dicit fuisse primum azymorum, quia eius uespera consequente futura erat cena paschalis, qua cena incipiebat azymum et ouis immolatio manducari. Ex quo colligitur quartam sabbati fuisse, quando ait dominus: Scitis quia post biduum pascha fiet, etfilius hominis tradetur ut crucifigatur. Ac per hoc dies ipse ieiunio

638/640 illud - ieiunatum] cfr Act. 27, 33. II 645/647 quod - ludaei] cfr Matth. 26, 3-4. II 647/648 Intermisso - manducauit] cfr Matth. 26, 26-29. II 649/650 deinde - nocte] cfr Matth. 26, 47-56. II 652/653 Sed - azymorum] cfr Matth. 26, 17. II 656/657 Matth. 26, 2.

628 paulus apostolus] apostolus paulus am II 631 post impiissimi add. manichaei m II diei] die 14.33.49 II dominici] dominico 49 II 631/ 632 occurrentia] occurrente m II 636 uel] от. }3. 48.49 II 653 post pri mum (primam 49 a m) add. diem 14. 22.33. 48. 49 am II consequente] consequenter 14, sequente am II 656 fiet] fiat 33

152

660

665

670

675

680

685

690

EPISTVLA XXXVI, 29-32

deputatus est, quia sicut euangelista sequitur et dicit: Tunc congregati sunt principes sacerdotum et seniores populi in atrium principis sacerdotum qui dicebatur Caiphas, et consilium fecerunt ut Iesum dolo tenerent et occiderent. Intermisso autem uno die de quo dicit euangelium: Prima autem azymorum accesserunt discipuli ad Iesum dicentes: Vbi uis paremus tibi comedere pascha? - hoc ergo die intermisso passus est dominus, quod nullus ambigit, sexta sabbati. Quapropter et ipsa sexta recte ieiunio deputatur; ieiunia quippe humilitatem significant. Vnde dic tum est: Et humiliabam in ieiunio animara meam. 31. Sequitur sabbatum quo die caro Christi in monumento requieuit, sicut in primis operibus mundi requieuit deus illo die ab omnibus operibus suis. Hinc exorta est ista in regia illa ueste uarietas, ut alii sicut maxime populi orientis propter requiem significandam mallent relaxare ieiunium, alii propter humilitatem mortis domini ieiunare, sicut Romana et nonnullae occidentis ecclesiae. Quod quidem uno die quo | pascha celebratur prop- G 61 ter renouandam rei gestae memoriam, qua discipuli humanitus mortem domini doluerunt, sic ab omnibus ieiunatur, ut etiam illi sabbati ieiunium deuotissime celebrent, qui ceteris per totum annum sabbatis prandent, utrumque uidelicet significantes, et in uno anniuersario die luctum disci | pulorum et ceteris sabbatis PL 151 quietis bonum. Duo quippe sunt quae iustorum beatitudinem et omnis miseriae finem sperari faciunt, mors et resurrectio mortuorum. In morte requies est, de qua dicitur per prophetam: Plebs mea intra in cellaria tua, abscondere pusillum donec transeat ira domini, in resurrectione autem in nomine toto, id est in carne et spiritu, perfecta felicitas. Hinc factum est, ut horum duorum utrumque non significandum putaretur labore ieiunii sed potius refectionis hilaritate, excepto paschali uno sabbato, quo discipulorum, sicut diximus, luctus propter rei gestae memoriam fuerat ieiunio prolixiore signandus. 32. Sed quoniam non inuenimus, ut iam supra commemoraui, in euangelicis et apostolicis litteris quae ad noui testamenti reue

658/661 Matth. 26, 3-4. II 662/664 Matth. 26, 17. II 667 Ps. 34, 13. II 668/669 Sequitur - requieuit] cfr Matth. 27, 59-60. II 669/670 si cut - suis] cfr Gen. 2, 2-3. II 670/671 Hinc - uarietas] cfr Ps. 44, lo. II 682/684 Is. 26, 20.

662 de] от. 22/30.32 II 669 ¡Ho die] die illo т, от. a II 670 regia illa] regia illius 33, reginae illius am II 675 qua] quia 6.14.^.48.49 a

EPISTVLA XXXVI, 32

695

700

705

710

715

153

lationem proprie pertinent, certis diebus aliquibus euidenter praeceptum obseruanda esse ieiunia, et ideo res quoque ista sicut aliae plurimae, quas enumerare difficile est, | inuenit in ueste G 62 illius filiae regis, hoc est ecclesiae, uarietatis locum, indicabo tibi quid mihi de hoc requirenti responderit uenerandus Ambrosius, a quo baptizatus sum, Mediolanensis episcopus. Nam cum in eadem ciuitate mater mea mecum esset, et nobis adhuc catechumenis parum ista curantibus illa sollicitudinem gereret, utrum secundum morem nostrae ciuitatis sibi esset sabbato ieiunandum, an ecclesiae Mediolanensis more prandendum, ut hac eam cunctatione liberarem, interrogaui hoc supra dictum hominem dei. At ille: „Quid possum", inquit, „hinc docere amplius quam ipse facio?", ubi ego putaueram nihil eum ista responsione praecepisse, nisi ut sabbato pranderemus; hoc quippe ipsum facere sciebam. Sed ille secutus adiecit: „Quando hic sum non ieiuno sabbato, quando Romae sum ieiuno sabbato. Et ad quamcumque ecclesiam ueneritis", inquit, „eius morem seruate, si pati scandalum non uultis aut facere!" Hoc responsum rettuli ad matrem, eique suffecit nec dubitauit esse oboediendum; hoc etiam nos secuti sumus. Sed quoniam contigit maxime in Africa, ut una ecclesia uel unius regionis ecclesiae alios habeant sabbato prandentes alios ieiunantes, mos eorum mihi sequendus uidetur quibus eorundem populorum congregatio regenda commissa est. Quapropter si consilio meo, praesertim quia in hac causa plus forte quam satis fuit te petente atque urgente locutus sum, libenter acquiescis, episcopo tuo in hac re noli resistere, et quod facit ipse sine ullo scrupulo uel disceptatione sectare!

694/695 inuenit - locum] cfr Ps. 44, 10.

702 hoc] от. 30.32 II 706/707 quando - sabbato] от. 30.32 II 710 suffecit] sufficit 14.33 II dubitauit] dubitaui 30.32 II 711 contigit] contingit 6.14.48.49 am II 714 eorundem] eorum 22 am II 718 post sectare add. amen XG 30.32

| XXXVII.

G 63

a. 397

Domino beatissimo et uenerabiliter sincerissima caritate amplectendo patri Simpliciano Augustinus in domino salutem. | 1. Plenas bonorum gaudiorum litteras, quod sis memor mei PL 152 •i meque, ut soles, diligas magnaeque gratulationi tibi sit quicquid in me donorum suorum dominus conferre dignatus est misericor dia sua non meritis meis, missas munere tuae sanctitatis accepi, quibus affectum in me paternum de tuo benignissimo corde non repentinum et nouum hausi, sed expertum plane cognitumque 1o repetiui, domine beatissime et uenerabiliter sincerissima caritate amplectende. г. Vnde autem tanta exorta est felicitas litterario labori nostro, quo in librorum quorundam conscriptione sudauimus, ut a tua dignatione legerentur, nisi quia dominus, cui subdita est anima 15 mea, consolari uoluit curas meas et a timore recreare, quo me in talibus operibus necesse est esse sollicitum, necubi forte indoctior uel incautior quamuis in planissimo campo ueritatis offendam? Cum enim tibi placet quod scribo, noui cui placeat, quoniam quis te inhabitet noui. | Idem quippe omnium munerum G 64 20 spiritalium distributor atque largitor per tuam sententiam confirmauit oboedientiam meam. Quicquid enim habent illa scripta delectatione tua dignum, in meo ministerio dixit deus fiat et factum est; in tua uero approbatione uidit deus quia bonum est. 3. Quaestiunculas sane quas mihi enodandas iubere dignatus 25 es, etsi mea tarditate implicatus non intellegerem, tuis meritis

Trad. text.: 29.96.97.98.100/95.99 m g

XXXVII, 22/23 in - est] cfr Gen. 1, 3-4.

XXXVII, 1/3 domino - salutem] от. 96 II 1 uenerabiliter] inenarrabiliter 97.9%, earabiliter 95 II 4/5 mei meque ut] meique ut 95'.99*, mei quem ut 95'.99l, mei me ut quae 97 II 7/8 tuae sanctitatis] sanctitatis (sanctitati 97) tuae 97 m II 8 quibus] in quibus 29. 96.97.98.100 g II affectum] affecto 95.99* II de] от. 29.96.97.98.100 g II 9 plane] sane m II 18 placeat] placet 29.97 II 2o/21 confirmauit] confirmabit 96.100/99 m II 23 quia] quod 29, quoniam 96 II 24 sane] sine 9^.99*

EPISTVLA XXXVII, 1-3

155

adiutus aperirem. Tantum illud quaeso, ut pro infirmitate mea depreceris deum et, siue in his quibus me exercere benigne paterneque uoluisti, siue in aliis quaecumque nostra in tuas sanctas manus forte peruenerint, quia sicut dei data sic etiam mea er30 rata cogito, non solum curam legentis impendas, sed etiam censuram corrigentis assumas.

гб infirmitate mea] mea infirmitate pi m II 27 his] iis m II 30 cogito] coito 99', conicito ut 992, cognosco 98 m II 31 post assumas add. amen 97, add. uale от

XXXVIII. a- 397 Fratri Profuturo Augustinus.

5

1o

15

го

1. Secundum spiritum quantum domino placet atque ipse uires praebere dignatur recte sumus, corpore autem ego in lecto sum, nec ambulare enim nec stare nec sedere possum rhagadis uel exochadis dolore et tumore. Sed etiam sic, quo | niam id domino G 65 placet, quid aliud dicendum est nisi quia recte sumus? Potius enim, si id nolumus quod ille uult nos culpandi sumus, quam ille non recte aliquid | uel facere uel sinere existimandus est. Nosti PL 153 haec omnia; sed quia mihi es alter ego, quid libentius tecum loquerer nisi quod mecum loquor? Commendamus ergo sanctis orationibus tuis et dies et noctes nostras, ut oretis pro nobis, ne diebus intemperanter utamur, ut noctes aequo animo toleremus, ut etiamsi ambulemus in medio umbrae mortis nobiscum sit dominus, ne timeamus mala. г. Quod senex Megalius defunctus sit iam uos audisse quis dubitet? Erant autem a depositione corporis eius, cum haec scriberem, dies ferme uiginti quattuor. Vtrum iam uideris, disponebas enim, successorem primatus eius, si fieri potest, nosse uolumus. Non desunt scandala sed neque refugium; non desunt maerores sed neque consolationes. Atque inter haec quam uigilandum sit, ne cuiusquam odium cordis intima teneat, neque sinat ut oremus deum in cubili nostro clauso ostio, sed aduersus ipsum deum claudat ostium nosti, optime frater; surrepit autem dum nulli iras-

Tratl. text. : 1. 5.16.20. 21/18.22 a m g

XXXVIII, 23/24 nulli - iniusta] Prosp. sent. 322, CCSL 68A, p. 338

XXXVIII, 13/14 etiamsi - mala ] cfr Ps. 22, 4. Matth. 6, 6.

II

21/22 ut - ostio] cfr

XXXVIII, 1 fratri - augustinus] от. j II 2 ipse uires] uires ipse am II 3 recte] recti 1.21 II 5 id (in j*) domino] domino id 16, domino / II 6 recte] recti 21 II 16 autem] enim 5/18.22 m II 17 utrum iam uideris] от. 18.22 II 18 nosse uolumus] scire uolumus (uolumus scire 1) 1.16 II 19 maerores] memores 20/18.22' II 22 cubili (cubile /)] cubiculo 5/18.22 m II 23 post optime add. optime 1.16.21/22 g II surrepit] surripit 1.5

EPISTVLA XXXVIII, 2-3

157

centi ira sua uidetur iniusta. Ita enim inueterascens ira fit odium, 25 dum quasi iusti doloris admixta dulcedo diutius eam in uase detinet, donec totum acescat uasque corrumpat. Qua | propter G 66 multo melius nec iuste cuiquam irascimur, quam uelut iuste irascendo in alicuius odium irae occulta facilitate delabimur. In recipiendis enim hospitibus ignotis, solemus dicere multo esse me30 lius malum hominem perpeti quam forsitan per ignorantiam excludi bonum, dum cauemus ne recipiatur malus. Sed in affectibus animi contra est. Nam incomparabiliter salubrius est irae etiam iuste pulsanti non aperire penetrale cordis, quam admittere non facile recessuram et peruenturam de surculo ad trabem. Audet 35 quippe impudenter etiam crescere citius quam putatur. Non enim erubescit in tenebris, cum super eam sol occident. Recolis certe qua cura et quanta sollicitudine ista scripserim, si recolis quid mecum nuper in itinere quodam locutus sis. 3. Fratrem Seuerum et qui cum eo sunt salutamus. Etiam ipsis 40 fortasse scriberemus, si per festinationem perlatoris liceret. Peto autem ut apud eundem fratrem nostrum Victorem, cui ago etiam apud tuam sanctitatem gratias, quod Constantinam cum pergeret indicauit petendo adiuues, propter negotium quod ipse nouit, de quo grauissimum pondus pro ea re multum deprecantis Nectarii 45 maioris patior, per Calamam remeare ne grauetur; sic enim promisit mihi. Vale.

36 cum - occiderit] cfr Eph. 4, 26.

25 eam] ea 16.20.21 II гб acescat] inacescat 18.22' II 28 irae m] ira et (mira et f) 1.5. 16.20. 21/18. 22 a II 32 irae etiam] etiam irae a m II 35 impudenter] imprudenter 1.5.20.21/22' II 39/40 ipsis fortasse] fortasse ipsis am II 40 per (propter 16) festinationem] pro festinatione 21 II 44 ea ( a 1.20)} hac 21 a II 46 uale] ualde 5, ualet 18

| XXXIX. '

a.397

G 67

PL 154

Domino uere sancto et beatissimo papae Augustino Hieronymus in Christo salutem.

5

1o

15

20

1. Anno praeterito per fratrem nostrum Asterium hypodiaconum dignationi tuae epistulam miseram promptum reddens salutationis officium, quam tibi arbitrar redditam. Nunc quoque per sanctum fratrem meum Praesidium diaconum obsecro, primum ut memineris mei, deinde ut baiulum litterarum habeas commendatum et mihi scias germanissimum et, in quibuscumque necessitas postularit, foueas atque sustentes, non quo aliqua re Christo tribuente indigeat, sed quo bono | rum amicitias aui- G 68 dissime expetat et se in his coniungendis maximum putet beneficium consecutum. Cur autem ad occidentem nauigauerit, ipso poteris narrante cognoscere. г. Nos in monasterio constituti uariis hinc inde fluctibus quatimur et peregrinationis molestias sustinemus. Sed credimus in eo qui dixit: Confidite, ego uici mundum!, quod ipso tribuente et praesule contra hostem diabolum uictoriam consequamur. Sanc tum et uenerabilem fratrem nostrum papam Alypium ut meo ob sequio salutes obsecro. Sancti fratres, qui nobiscum in monasterio domino seruire festinant, oppido te salutant. Incolumem te et memorem mei Christus deus noster tueatur omnipotens, domine uere sancte et suscipiende papa.

Trad. text.: 1.18.21.62/63. 64.68.70.78 a m g

XXXIX, 16 Ioh. 16, 33. ' Haec epistula est inter Hieronymi epistulas, ep. 103 (CSEL LV, Hilberg, P- 47) XXXIX, 7 deinde] dein 1.21/70 g, dehinc 78 II 9 postulant] postulauerit 18/64.70 am II 1o quo] quod 63.64.68.70.78 II 17 consequamur] consequemur 78 II 22 suscipiende] suspiciende 63

| XL.'

G 69

«. 397 oui respondet epist.LXXV Domino dilectissimo et cultu sincerissimo caritatis obseruando atque amplectendo fratri et compresbytero Hieronymo Augustinus in domino salutem. 1. Habeo gratiam quod pro subscripta salutatione plenam mihi 5 epistulam reddidisti, sed breuiorem multo quam ex te uellem sumere tali uiro, a quo, tempora quantalibet occupet, | nullus G 70 sermo prolixus est. Quamquam itaque nos negotiorum alienorum eorumque saecularium curis circumstemur ingentibus, tamen epistulae tuae breuitati facile non ignoscerem, nisi cogitarem 1o quam paucioribus uerbis meis redderetur. Quare aggredere, quaeso, istam nobiscum litterariam collocutionem, ne multum ad nos disiungendos liceat absentiae corporali, quamquam simus in domino spiritus unitate coniuncti, etiamsi ab stilo quiescamus at que taceamus! Et libri | quidem quos de horreo dominico ela- PL 155 15 borasti paene totum te nobis exhibent. Si enim propterea te non nouimus, quia faciem corporis tui non uidimus, hoc modo nec ipse te nosti, nam tu quoque non uides eam. Si autem tibi non ob aliud notus es, nisi quia nosti animum tuum, et nos eum non mediocriter nouimus in litteris tuis, in quibus benedicimus do-

Trad. text.: 1.18.21.58.61/63-64.68.70.78 a m g

XL, 13 spiritus - coniuncti] cfr Eph. 4, 3. ' Haec epistula est inter Hieronymi epistulas, ep. 67 (CSEL LIV, Hilberg, p. 666) XL, 1 et - sincerissimo (sincerissimae 61 770 0] от.1 II 3 post augustinus add. episcopus 58.61, add. presbyter 70 II in - salutem cfr inscriptionem epist. 28} от. 18.21.58.61/63.64.70.78 a m g II 4 plenam (plena 1. 58) mihi] mihi plenam 63.64.68 II 5 multo] multum 63'. 68 II 8 eorumque] que 64, от. 1. 18.21 II 9/IO breuitati (breuitatem 64) - aggredere] от. 21 II n collocutionem] collationem habere (haberem 78) 63.64.68.78 II 13/14 at que] et 18.58.61/63.68.78 a m g II 14 libri] libris 61', libros 58/64 II 15 to tum te] totum 63.64.68, te totum 58.61/78 II 16 corporis tui] tuam 21, corpo ris 70, tui corporis a m II uidimus] uidemus 1.18.61'/ó^.68. 70 II 19/20 do mino] dominum 63.64.68.70.78

16o

EPISTVLA XL, 1-3

20 mino, quod tibi et nobis omnibusque fratribus, qui tua legunt, te talem dedit. | г. Liber quidam tuus inter cetera non diu est ut uenit in ma- G 71 nus nostras. Quae sit eius inscriptio nescimus adhuc; non enim hoc codex ipse, ut assolet, in liminari pagina praetendebat. Epi25 taphium tamen appellari dicebat frater, apud quem inuentus est. Quod ei nomen tibi placuisse ut inderetur, crederemus, si eorum tantum uel uitas uel scripta ibi legissemus qui iam defuncti essent. Cum uero multorum et eo tempore quo scribebatur et nunc usque uiuentium ibi commemorentur opuscula, miramur, cur 30 hunc ei titulum uel imposueris uel imposuisse credaris. Sane utiliter a te conscriptum eundem librum satis approbamus. 3. In expositione quoque epistulae Pauli apostoli ad Galatas inuenimus aliquid, quod nos multum moueat. Si enim ad scripturas sanctas admissa fuerint uelut officiosa mendacia, | quid in G 72 35 eis remanebit auctoritatis? Quae tandem de scripturis illis sententia proferetur, cuius pondere contentiosae falsitatis obteratur improbitas? Statim enim ut protuleris, si aliter sapit qui contra nititur, dicet illud quod prolatum erit honesto aliquo officio scriptorem fuisse mentitum. Ubi enim hoc non poterit, si potuit in ea 40 narratione quam exorsus apostolus ait : Quae autem scribo uobis, вoce coram deo quia non mentior, credi affirmarique mentitus eo loco, ubi dixit de Petro et Barnaba: Cum uiderem, quia non recte ingrediuntur ad ueritatem euangelii? Si enim recte illi ingrediebantur, iste mentitus est; si autem ibi mentitus est, ubi uerum 45 dixit? An ibi uerum dixisse uidebitur, ubi hoc dixerit quod lector sapit, cum uero contra sensum lectoris aliquid occurrerit, offi

26/29 si - opuscula] Aug. epist. 75, 53-56. 32/124 In - mentiri] cfr Gal. 2, 11-14. 2, 14.

Il

40/41 Gal. 1, 20.

Il

42/43 Gal.

22 quidam] quidem 21/6^.68.78 II ut cfr epist. 71, /. 19] quod 21.61'/ 63. 64. 68. 70'. 78 II 26 placuisse] placuisset 63'.68' II inderetur] indiceretur 68, indicaretur 58, intenderetur 64 II 30 ei] от. 6^.64.68.78 II sane] ta men 63.68 II 32 apostoli] от. 68.78 m II 34 uelut] uel 18/64.70, от. 21/ 63. 68.78 II 36 proferetur (proferitur 63*)} proferatur 21/64.68.70.78 II ob teratur (obtestatur 70*)] subruatur 63.64.68.78 II 38 dicet] dicit 1.22.58/70 a g II illud] illum 63'. 64.68 II prolatum (latum 68)} probatura 58/63'. 64. /о II 39 potuit] poterit 61'/64.68.78, potuerit 63' II 40 quam] qua 63.64. 70.78 II 42 de ... barnaba] petro ... barnabae (barnaba 64*) 64.70 II 43 ingrediuntur cfr epist. 82, l. 80; epist. 180, CSEL 44, p. 690,16] ingrediebantur 63.64. 68. 70'. 78

EPISTVLA XL, 3-4

50

55

60

65

161

cioso mendacio deputabitur? Non enim deesse poterunt causae, cur existimetur non | solum potuisse uerum etiam debuisse men- G 73 tiri, si huic regulae conceditur locus. Non opus est hanc causam multis uerbis agere praesertim apud te, cui sapienter prouidenti dictum sat est. Nequaquam uero mihi arrogauerim, ut ingenium tuum diuino dono aureum meis obolis ditare contendam. Nec est quisquam te magis idoneus qui opus illud emendet. 4. Neque enim a me docendus es, quomodo intellegatur quod idem dicit : Factus sum Iudaeis tamquam Iudaeus, ut Iudaeos lucrifacerem, et cetera quae ibi dicuntur compassione misericordi, non simulatione fallaci. Fit enim tamquam aegrotus qui ministrat aegroto, non cum se febres habere mentitur, sed cum animo condolentis cogitat, quemadmodum sibi seruiri uellet si ipse aegrotaret. Nam utique ludaeus erat, christianus autem factus non Iudaeo | rum sacramenta reliquerat, quae conuenienter ille popu- PL 156 lus et legitime | tempore quo oportebat acceperat. Ideoque sus- G 74 cepit ea celebranda, cum iam Christi esset apostolus, ut doceret non esse perniciosa his qui ea uellent, sicut a parentibus per legem acceperant custodire, etiam cum in Christum credidissent, non tamen in eis iam constituerent spem salutis, quoniam per dominum Iesum salus ipsa quae illis sacramentis significabatur aduenerat. Ideoque gentibus, quod insuetos a fide reuocarent onere graui et non necessario, nullo modo imponenda esse cen-

70 sebat.

54/68 Neque - aduenerat] Aug. epist. 75, 293-308. II 60/65 Iudaeus custodire] Aug. epist. 75, 342-347. II 63/65 cum - custodire] Aug. epist. 82, 331-33355/56 I Cor. 9, 20. II 56 cetera - dicuntur] cfr I Cor. 9, 20-22. 68/70 Ideoque - censebat] cfr Act. 15, 28. 47 poterunt] potuerunt 64.70 II 50 prouidenti (prouidendi 64.70*)} praeuidenti 78 II 51 dictum sat est (sat est dictum 21)} dictum satis est 64.68.70 II 53 te magis] magis te (magister 64.68') б3.64.68. 78 II 55/56 lucrifacerem (lucrifacerim 61*) } lucrifaciam /, lucrificarem 21 II 56/57 mise ricordi ... fallaci cfr I. 104/105] misericordiae ... falli 78, misericordiae ... fallaciae 1.18.21/63.64.68.70 am II 59 seruiri (от. 18*)] seruire 63. 64.70.78' II uellet] uelit 63', bellat 78 II 60 autem] от. 6^.64.68.78 II 62 et] от. 58.61 II legitime cfr 1. 64/65 per legem] legitimo 1.18.21 am II ideoque] itaque m II 63 ut cfr epist. 75, /. 345; epist. 82, l. 332] sed ut 1.18.21. 58.61/6)'. 70 a mg II 65 in christum cfr epist. 75, /. 327] in christo 63.64. 70, christo 1.18.21/ 68.78 edd. II 66 iam) от. 63'.68.78 II 68 quod]quos (quas 70 0 68.70 II a fide] ad fidem 63'. 64.68. 70.78 II 69 graui ... necessario] grauia ... necessaria 1'/68

16г

75

80

85

90

95

EPISTVLA XL, 5-6

5. Quapropter non ideo Petrum emendauit, quod paternas traditiones obseruaret, quod si facere uellet, nec mendaciter nec incongrue faceret, quamuis enim iam superflua tamen solita non nocerent, sed quoniam gentes cogebat iudaizare, quod nullo modo posset nisi ea sic ageret, tamquam adhuc | etiam post do- G 75 mini aduentum necessaria saluti forent, quod uehementer per apostolatum Pauli ueritas dissuasit. Nec apostolus Petrus hoc ignorabat, sed id faciebat timens eos qui ex circumcisione erant. Ita et ipse uere correctus est et Paulus uera narrauit, ne sancta scriptura, quae ad fidem posteris edita est, admissa auctoritate mendacii tota dubia nutet et fluctuet. Non enim potest aut oportet litteris explican, quanta et quam inexplicabilia mala consequantur, si hoc concesserimus; posset autem opportune minusque periculose demonstran, si coram inter nos colloqueremur. 6. Hoc ergo Iudaeorum Paulus dimiserat quod malum habebant, et imprimis illud quod ignorantes dei iustitiam et suam iustitiam uolentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti ; deinde quod post passionem et resurrectionem Christi, dato ac manifestato sacramento gratiae | secundum ordinem Melchisedech, ad- G 76 huc putabant uetera sacramenta non ex consuetudine sollemnitatis, sed ex necessitate salutis esse celebranda, quae tamen si numquam fuissent necessaria, infructuose atque inaniter pro eis Machabaei martyres fierent; postremo illud quod praedicatores gratiae christianos Iudaei tamquam hostes legis persequebantur. Hos atque huiusmodi errores et uitia dicit se damna et stercora arbitratum, ut Christum lucrifaceret, non obseruationes legis, si

71/73 non - faceret ] Aug. epist. 75, 391-397. II 85/99 Hoc - reprehen derat] Beda coll. 350. II 85/86 Hoc - habebant] Aug. epist. 75, 405-406. II 86/96 quod - lucrifaceret] Aug. epist. 75, 406-419. 78 Gal. 2,12. II 86/87 quod - subiecti] cfr Rom. IO, 3. II 89 secundum - Melchisedech] cfr Hebr. 6, 20. II 91/93 quae - fierent] cfr II Mach. 6-7. II 95/96 Hos - lucrifaceret] cfr Phil. 3,8. j2 facere (faceret 64*) uellet] faceret 58 II 75 posset] possit 58/64.70 II 79 uera] uere 68 II add. in ante sancta 63.64.68.70.78 II 81 nutet] natet 63. 68 II 82 quam] qualia 63'. 64. 68. 78 II 83 concesserimus] cesserimus ji, censerimus / II 86 et suam] suamque 61', suam 58 II 86/87 iustitiam] от. 58 II 88/89 manifestato] manifesto 21/63' II 9° uetera sacramenta cfr epist. 75, l. 441] sacramenta uetera 1.18.21/70 am II 93 illud] istud a m II 94 christianos cfr epist. 75, /. 457] christianae 58.61 II 95 damna et] damnare et (add. ut 63.64.68 a) 18.21/63.64.68.70.78 a II 96 lucrifaceret (lucrifacere 63*)} lucrificaret 21

EPISTVLA XL, 6-7

loo

105

no

115

12o

163

more patrio celebrarentur, sicut ab ipso celebratae sunt sine ulla salutis necessitate, non sicut Iudaei celebrandas putabant, aut fallaci simulatione, quod in Petro reprehenderat. Nam si propterea illa sacramenta celebrauit, quia simulauit se Iudaeum, ut illos lucrifaceret, cur non etiam sacrificauit cum gentibus, quia et his qui sine lege | erant tamquam sine lege factus est, ut eos quo- G 77 que lucrifaceret, nisi quia et illud fecit ut natura ludaeus et hoc totum dixit, non ut fallaciter se fingeret esse quod non erat, sed ut misericorditer eis ita subue | niendum esse sentiret, ac si ipse PL 157 in eodem errore laboraret, non scilicet mentientis astu sed compatientis affectu? Sicut eo ipso loco generaliter intulit: Factus sum infirmis infirmas, ut infirmos lucrifacerem, ut sequens conclusio: Omnibus omnia factus sum, ut omnes lucrifacerem, ad hoc referenda intellegatur, ut cuiusque infirmitatem tamquam in se ipso miseratus appareat. Non enim et cum diceret: Quis infirmatur et ego non infirmor?, infirmitatem alterius simulasse potius quam condoluisse uolebat intellegi. 7. Quare arripe, obsecro te, ingenuam et uere christianam cum caritate seueritatem ad illud opus corrigendum atque | emendan- G 78 dum et TTa\iv($8iav, ut dicitur, cane! Incomparabiliter enim pulchrior est ueritas christianorum quam Helena Graecorum. Pro ista enim fortius nostri martyres aduersus hanc Sodomam quam pro illa illi heroes aduersus Troiam dimicauerunt. Neque hoc ego dico, ut oculos cordis recipias, quos absit ut amiseris, sed ut

97/99 sine - reprehenderat] Aug. epist. 75, 441-443. II 99/107 Nam -af fectu] Aug. epist. 75, 446-453. II 106/107 non - affectu] Aug. epist. 75, 466467; epist. 82, 532-533.

100/103 quia ~ lucrifaceret] cfr I Cor. 9, 20-21. иi/иг II Cor. n, 29

II

107/108 I Cor. 9, 22.

97 ab] et ab 63.64.68.78 II celebratae] celebrata 58/63. 64. 78 II 98 non] от. 1.18.58.61/70.78 a g II putabant] putantji.tf/ II 101 lucrifaceret] lucrificaret 21/70 II non etiam] etiam non 63.64.68.78 II his] iis m II 103 lucrifaceret] lucrificaret 21/70 II 105 eis] от. 58.61/63'. 64. 68.78 g cfr epist. 75, l. 451 II 108 lucrifacerem] lucrificarem 21 II 109 omnibus om nia] omnia omnibus 21/63.64.68.78 II lucrifacerem] lucrificarem 21 II no infirmitatem] infirmitati 21/63'. 68.70', infirmitates 58, infirmitate 64 II 1n post simulasse (simulare 64) add. se m II 113 condoluisse] doluisse 63'.б4.68.7о.78 II 114 te] от. 63'. 64. 68. 78 II 116 Tra\ivq>Siav] palinodiam 58/i.t. 63.64.68.70 II 119 hoc ego] (eo /)] hoc 70, hoc ideo a m, ego hoc 63.64.68.78 II no quos] quod 21/70.78

164

125

130

135

140

145

150

EPISTVLA XL, 7-9

aduertas, quos cum habeas sanos et uigiles, nescio qua dissimulatione auertisti, ut non intenderes quae consequantur aduersa, si semel creditum fuerit posse honeste ac pie scriptorem diuinorum librorum in aliqua sui operis parte mentiri. 8. Scripseram hinc iam aliquando ad te epistulam quae non perlata est, quia nec perrexit cui perferendam tradideram. Ex qua illud mihi suggestum est , cum istam dictarem, quod in hac quoque praetermittere non debui, ut si alia est sen | tentia tua eadem- G 79 que est melior, timori meo libenter ignoscas. Si enim aliter sentis uerumque tu sentis - nam nisi uerum sit, melius esse non potest -, ut non dicam nulla, certe non magna culpa meus error ueritati fauet, si recte in quoquam ueritas potest fauere mendacio. 9. De Origene autem quod rescribere dignatus es, iam sciebam non tantum in ecclesiasticis litteris, sed in omnibus recta et uera quae inuenerimus approbare atque laudare, falsa uero et praua improbare atque reprehendere. Sed illud de prudentia doctrinaque tua desiderabam et adhuc desidero, ut nota nobis facias ea ipsa eius errata, quibus a fide ueritatis ille uir tantus recessisse conuincitur. In libro etiam, quo cunctos quorum meminisse potuisti scriptores ecclesiasticos et eorum scripta commemorasti, commodius ut arbitrar fieret, si nominatis eis quos haeresiotas esse nosti, quando ne ipsos quidem | praetermittere uolueris, G 80 subiungeres etiam, in quibus cauendi essent, quamquam nonnullos etiam praeterieris ; quod scire cuperem, quo consilio factum sit. Aut si illud uolumen forte onerare noluisti, ut commemoratis haereticis non adderes, in quibus eos catholica damnarit auctoritas, peto ne graue sit litterario labori tuo, quo non mediocriter per domini nostri gratiam in latina lingua sanctorum studia et accendisti | et adiuuisti, id quod tibi per humilitatem meam PL 158 fraterna caritas indicit, ut si occupationes tuae sinunt omnium

n1/nг dissimulatione] simulatione 63.68.78 II 123 scriptorem] scripto res aï II 125 hinc iam] iam Ыпс 58.61/63.64.68.78 g II 127 istam] ista 58.61/ 64.70.78 g II 133 origene) origine 58/63.64.78 II 134 litteris] libris 70 II 135/136 atque - reprehendere] от- 68 II 136 improbare] reprobare 70 II 139 conuincitur (conuincetur 61*)} cognoscitur 63.64.68.78 II cunctos] cunc tas 61' II 140 scriptores (scripta et 61*) ecclesiasticos] scripturas ecclesiasticas 58 II 143/144 nonnullos ... praeterieris] nonnullis ... praetermissis 63'. 64.68 II 145 onerare] honorare 1.58/64 II noluisti] uoluisti 1.21.58/78 II 146 damnarit] damnaret 18.58. 61/63'. 64. 68. 70 II 147 peto] quaeso (quaero 78) 58.61/63.64.78 g II 148 domini] domini dei 1.18.21/63'. 64.78 a m II la tina lingua] linguamlatinarrKíj.ify.tfí.7í II 149 adiuuisti (adiuuasti 64)} adinuenisti 63'. 68 II 150 occupationes] occupationis 58/64.70' II sinunt] sinent 58 a m g

EPISTVLA XL, 9

165

haereticorum peruersa dogmata, qui rectitudinem fidei christianae usque ad hoc tempus uel impudentia uel peruicacia deprauare conati sunt, uno libello breuiter digesta edas in notitiam eorum, quibus aut non uacat propter alia negotia aut non ualent 155 propter alienam linguam tam multa legere atque co|gnoscere. G 81 Diu te rogarem, nisi hoc soleret esse indicium minus de caritate praesumentis. Hunc interea Paulum fratrem nostrum in Christo multum commendo benignitati tuae, cuius in nostris regionibus existimationi bonum coram deo testimonium perhibemus.

152 impudentia] imprudentia 18/70 a, impudentia uel imperitia m II 154 propter - ualent] от. 64* II 156/157 post de caritate praesumentis (praesumentis de caritate 18 a m) add. augustinus 58 II 157/159 hunc perhibemus] от. 58.61/63.64.68.78 II 157 paulum fratrem nostrum] fratrem nostrum paulum 18 a m

XLI. a. 396 Domino beatissimo et uenerabiliter suscipiendo sincerissimeque carissimo fratri et consacerdoti papae Aurelio Alypius et Augustinus in domino salutem. 1. Impletum estgaudio os nostrum et lingua nostra exsultatione 5 nuntiantibus litteris tuis sanctam cogitationem tuam adiuuante domino qui eam inspirauit, ad effectum esse perductam de om nibus ordinatis fratribus nostris, et praecipue de sermone presbyterorum qui te praesente | populo infunditur, per quorum lin- G 82 guas clamat caritas tua maiore uoce in cordibus hominum quam ю illi in auribus. Deo gratias! Nam quid melius et animo geramus et ore promamus et calamo exprimamus quam deo gratias? Hoc nec dici breuius nec audiri laetius nec intellegi gratius nec agi fructuosius potest. Deo gratias, qui te et tam fideli pectore ditauit erga filios tuos, et id quod in intimo animae habebas, quo huma 1s nus oculus non penetrat, eduxit in lucem donando tibi non solum ut bene uelles, uerum etiam in quibus posset apparere quod uelles. Ita plane fiat, fiat! Luceant haec opera coram hominibus, uideant gaudeant glorificent patrem qui in caelis est. Talibus delecteris in domino, ipse te pro eis orantem dignetur exaudire, 20 quem tu per eos loquentem non dedignaris audire! Eatur ambuletur curratur in uia domini, benedicantur pusilli cum magnis, iu-

Trad. text.: 1.5.16.18.21.57/3.8.25.26 a m g

XLI, 4 Ps. 125, 2. Il 17/18 Luceant - est] cfr Matth. 5, 16. Il 21 bene dicantur - magnis] cfr Ps. 113, 13. Il 21/22 iucundati - eis] cfr Ps. 121, 1.

XLI, 1/} domino - salutem) от. 8.26 II 1 suscipiendo] suspiciendo 3.26 II 2 sincerissimeque carissimo] sincerissimeque carissimoque 21, sincerissimo 3.26*, sincerissimoque 26' II consacerdoti] uere sancto 18 a II 6 add. et ante ad 1.16.21.57/26' a II 8 te praesente] praesente }'.8. 25. 26, praesente te 3' II infunditur] infunduntur 1.5.18'. 21 II 9 maiore] maioris 18/8' II ю post melius add. est quod 5, add. aliud 3, add. est aliud 5.25.26* II 12 nec1] ne 5'.21' II audiri] audire 1'/8 II gratius] grandius 1.5.16.18.21.57 amg II 13 ditauit a] dicauit 1.5.16.18.21.57/3.8.25.26 II 14 ha bebas] habeas 5.16.18/8.25'.26* II quo] quod 5.18.21/3.8.25.26* II 15 do nando] quando 3.26* II 18 add. ut ante uideant 5 II 20 dedignaris] dedigneris 1/3 II 21/22 iucundati] iucunditati 8^.25

EPISTVLA XLI, 1-i

25

30

35

40

167

cundati in his qui dicunt eis: In domum domini ibimus; praecedant illi et sequantur isti imitatores facti eorum sicut et illi Chri sti! Ferueat iter sanctarum formicarum, fraglent opera sanctarum apum, feratur fructus in | tolerantia cum salute perseuerandi us- G 83 que in finem, nec sinat dominus temptari supra quam possumus ferre, sed faciat cum temptatione etiam exitum ut possimus sustinere! | 2. Orate pro nobis digni exaudiri! Cum tanto quippe sacrifi- PL 159 cio acceditis ad deum sincerissimae dilectionis et laudis eius in operibus uestris. Orate ut etiam nobis haec luceant, quoniam nouit ille quem oratis, cum quanto nostro gaudio uobis luceant! Haec sunt uota nostra, haec multitudines solaciorum, secundum multitudinem dolorum nostrorum in corde nostro, iucundant animam nostram. Ita est quia ita promissum est, ita erit quod restat sicut promissum est. Obsecramus te per eum, qui tibi ista donauit et populum cui seruis hac per te benedictione perfudit, ut iubeas singulos quos uolueris sermones eorum conscriptos et emendatos mitti nobis. Nam et ego quod iussisti non neglego, et de Tychonii septem regulis uel clauibus, sicut saepe iam scripsi, cognoscere quid tibi uideatur exspecto. Fratrem Hilarinum Hipponiensem archiatrum et principalem multum commendamus. Nam de fratre Romano quid satagas | nouimus, nihilque petendum G 84 est, nisi ut te pro illo adiuuet dominus. Amen.

гг Ps. m, 1. II 23 imitatores - Christi] cfr I Cor. и, 1. II 25/26 cum finem) cfr Matth. 10, гг. II 26/28 nec - sustinere] cfr I Cor. 10, 13. II 33/35 Haec - nostram] cfr Ps. 93, 19.

гг domum] domo 3.25. 26* II 24 sanctarum] sanctorum 5'/3.8.25. 26 II formicarum - sanctarum] от. 3.8.25.26 II fraglent] flagrent 1.21, fragrent 16* am II 30 deum] eum 3.8.25.26 II 31 etiam] et in m II luceant] liceant 1.5.16.18'. 21/3 II 32 uobis] nobis 16', от. 3.8.25.26, in uobis m II luceant] liceant Oiceatj) 1.5. 16.18.21/3. 25'. 26 II 33 haec (hae a т) multitudines ( multitudine /)] hac multitudine 5.16.18.57/3.8.25.26 II 33/34 secundum - dolo rum] от. 8.25 II 34 iucundant] iucundans 3'. 8. 25'. 26*, iucundatis 3' II 37 per te] parte 5/3.8.25.26* II perfudit] perfundi 3.8.25.26* II 41/44 fratrem - amen] от. 1.5.16.18.21.57 a II 41/42 hipponiensem] hipponensem m

XLII. aestate w? Dominis laudabilibus in Christo sanctissimis fratribus Paulino et Therasiae Augustinus in domino salutem. Num etiam hoc sperari aut exspectari posset, ut per fratrem Seuerum rescripta flagitaremus, tam diu tam ardentibus nobis a 5 uestra caritate non reddita? Quid est quod duas aestates easdemque in Africa sitire cogamur? Quid amplius dicam? О qui res uestras cottidie donatis, debitum reddite! An forte quod aduersus daemonicolas te scribere audieram, atque id opus uehementer desiderare me ostenderam, uolens perficere ac mittere tanto 1o tempore ad nos epistulas distulisti? Vtinam saltem tam opima mensa iam annosum ab stilo tuo ieiunium meum tandem excipias! Quae si nondum parata est, non desinemus conqueri, si nos dum illud perficis non interim reficis. Salutate fratres, maxime Romanum et Agilem. Hinc qui nobis15 cum sunt uos salutant, et parum nobiscum irascuntur si parum diligunt.

Trad. text. : 7).74 mg

ХШ, 3 sperari aut exspectari m] sperare aut exspectare 73.74 II 4 quod m] qui 73.74 II IO opima m] optima 73.74 II 11 tandem] ora. га II n/1г excipias m] accipias 75.74

| XLIII.

G 85

a.jyß Dominis dilectissimis et merito praedicandis fratribus | Glorio, Eleusio, Felicibus, Grammatico et ceteris quibus hoc gratum est Augustinus.

PL 160

1. Dixit quidem apostolus Paulus: Haereticum hominem post •j unam correptionem deuita, sciens quia subuersus est eiusmodi et peccat et est a semet ipso damnatus. Sed qui sententiam suam quamuis falsam atque peruersam nulla pertinaci animositate defendunt, praesertim quam non audacia praesumptionis suae pepererunt, sed a seductis atque in errorem lapsis parentibus acceю perunt, quaerunt autem cauta sollicitudine ueritatem, corrigi parati cum inuenerint, nequaquam sunt inter haereticos deputandi. Tales ergo uos nisi esse crederem, nullas fortasse uobis litteras mitterem, quamquam et ipsum haereticum quamlibet odiosa superbia tumidum, et peruicacia malae contentionis insanum sicut 15 uitandum monemus, ne infirmos et paruulos fallat, ita non abnuimus quibuscumque modis possumus corrigendum. Vnde factum est ut etiam ad nonnullos Donatistarum primarios scriberemus, non communicatorias litteras quas iam olim propter suam peruersitatem ab unitate catholica, quae toto orbe diffusa est, non 20 accipiunt, sed tales priuatas qualibus nobis uti etiam ad paganos licet. Quas illi etsi aliquando | legerunt, respondere tamen eis G 86 siue noluerunt siue ut magis creditur nequiuerunt. Vbi nobis sa tis uisum est impleuisse nos officium caritatis, quam non solum nostris sed et omnibus nos debere sanctus Spiritus docet, qui no25 bis ait per apostolum: Vos autem dominus multiplicet, et abun dare faciat in caritate in inuicem et in omnes. Monet etiam alio loco in modestia corripiendos diuersa sentientes : Neforte, inquit,

Trad. text.: 1.16.20.21/18.22 a m g

XLIII, 4/6 Tit. 3, lo-11. Il 25/26 I Thess. 3, 12. Il tientes] cfr II Tim. 2, 25. Il 27/29 II Tim. 2, 25-26.

26/27 Monet - sen

XLIII, г post ceteris add. omnibus a m II 6 est] от. 18 II a ... dam natus] semet ipso damnat 18.22' II qui] quid /*. 20.21 II 9 in errorem] (add. ut 21) interrogaren! (intergare 20 0 1.20.21 II 24 sanctus spiritus] spi ritus sanctus 16.21/18

1/o

30

35

40

45

50

55

60

EPISTVLA XLIII, 1-4

det illis deus paenitentiam ad cognoscendam ueritatem, et resipiscant de diaboli laqueis captiuati ab ipso in ipsius uoluntatem. 2. Haec praelocutus sum, ne quis me existimet impudentius uobis quam prudentius scripta misisse, et hoc modo uobiscum de negotio animae uestrae aliquid agere uoluisse, quia nostrae communionis non estis, cum tamen si de negotio fundi aut alicuius pecuniariae litis dirimendae uobis aliquid scriberem, nemo fortasse reprehenderet. Vsque adeo carus est hic mundus hominibus et sibimet ipsi uiluerunt! Erit igitur mihi ad defensionem testis haec epistula in iudicio dei, qui nouit quo animo fecerim, et qui dixit: Beati pacifici, quia ipsifilii dei uocabuntur. 3. Ergo, ut meminisse dignamini, cum essemus in uestra ciuitate, et nonnulla uobiscum de communione christianae unitatis ageremus, prolata sunt a partibus uestris gesta quaedam, quibus recitatum est quod septuaginta ferme episcopi Caecilianum, quondam nostrae communionis episcopum Carthaginiensis ecclesiae, cum suis collegis et ordinatoribus damnauerunt. Vbi etiam Felicis Aptungitani causa | multo prae | ceteris inuidio- PL 161 sius et criminosius uentilata est. Quae cum essent cuncta per- G 87 lecta, respondimus non esse mirandum, si homines, qui tunc illud schisma fecerunt, non sine confectione gestorum eos, in quos fuerant ab aemulis et perditis concitati, absentes causa incognita temere damnandos esse putauerunt; nos autem habere alia gesta ecclesiastica, in quibus Secundus Tigisitanus, qui tunc agebat in Numidia primatum, praesentes et confessos traditores reliquit deo iudicandos, et eos in episcopalibus sedibus sicuti erant manere permisit, quorum nomina inter damnatores Caeciliani numerantur, cum etiam Secundus ipse concilii eiusdem principatum teneret, ubi absentes quasi traditores per eorum sententias damnauit, quibus praesentibus et confessis ignouit. 4. Deinde diximus aliquanto post Maiorini ordinationem, quem contra Caecilianum nefario scelere leuauerunt, engentes altare contra altare, et unitatem Christi discordiis furialibus dissipantes, eos petisse a Constantino tunc imperatore iudices episcopos, qui

38 Matth. 5, 9

28/29 add. se ante resipiscant 18.22' II 29 captiuati] captiuitati 1.20' II 36 igitur] ergo am II 38 quia] quoniam / II 41 uestris] uestra 18, от. 21 II 43 carthaginiensis] carthaginensis 16.20'. 21 II 45 aptungitani] autumnitani 18 a II 50 habere alia] alia habere am II 55 ipse] ipsi 1'.20. 21 II 61 petisse] petiisse m

EPISTVLA XLIII, 4-6

65

70

75

80

85

90

95

171

de suis quaestionibus quae in Africa exortae pacis uinculum dirimebant arbitro medio iudicarent; quod posteaquam factum est praesente Caeciliano et illis qui aduersus eum nauigauerant, iudicante Miltiade tunc Romanae urbis episcopo cum collegis suis, quos ad preces Donatistarum miserat imperator, nihil in Caeci liano probari potuisse, ac per hoc illo in episcopatu confírmato Donatum qui aduersus eum tunc aderat improbatum; quibus peractis rebus cum illi omnes in pertinacia scelestissimi schismatis permanerent, | post apud Arelatum memoratum imperatorem G 88 eandem causam diligentius examinandam terminandamque cu rasse, illos uero ab ecclesiastico iudicio prouocasse, ut causam Constantinus audiret; quo posteaquam uentum est, utraque parte assistente innocentem Caecilianum fuisse iudicatum, et illos recessisse superatos et in eadem tamen peruersitate mansisse ; nec de Felicis Aptungitani causa neglegentiam consecutam, sed ad eiusdem principis iussionem | proconsularibus gestis etiam ip- PL 162 sum fuisse purgatum. 5. Sed quia haec omnia dicebamus tantum, non etiam legebamus, minus profecto uobis agere uidebamur quam de nostra exspectabatis instantia. Quod ubi sensimus, ad ea quae legenda promiseramus non distulimus mittere. Quae omnia, dum excurrimus ad ecclesiam Gelizitanam inde ad uestrum oppidum reuersuri, bidui non pleni intermissione uenerunt atque, ut nostis, quantum tempus admisit, uno die recitata sunt uobis : primo ubi Secundus Tigisitanus confessos traditores a collegio suo remouere non ausus est, cum quibus postea non confessum et absentem Caecilianum aliosque suos collegas damnare ausus est; deinde gesta proconsularia ubi Felix diligentissimo examine probatus est innocens. Haec ante meridiem uobis lecta esse meministis; post meridiem uero recitauimus preces eorum ad Constantinum, datisque ab eo iudicibus gesta ecclesiastica in Romana urbe habita, quibus illi improbati sunt, Caecilianus autem in episcopali honore firmatus; postremo Constantini imperatoris litteras, quibus omnia multo maxime testatissima claruerunt. 6. Quid uultis amplius, homines? Quid uultis amplius? Non de auro et argento uestro agitur; non terra non praedia non | deni- G 89

65 miltiade (militiade 1/18, miptiade 21)] melchiade 16/22' a m g II 66/67 nihil in caeciliano] in caeciliano (caecilianum m) nihil a m II 67 potuisse] potuisset 1'. 20.21, potuit 18, potuit probare potuisset u.l. 22 \\ 75/76 peruersitate - aptungitani] от. 18 II 76 aptungitani cfr 1. 45 m] autumnitani 1.16.20.21/22 a II 81/82 quod - mittere] от. 16 II 82 dum] duco 1. 20. 21 II 84 intermissione] intermissioni 1'.20.21

172

1co

105

no

115

no

125

130

EPISTVLA XLIII, 6-7

que salus uestri corporis in discrimen uocatur. De adipiscenda uita aeterna et fugienda morte aeterna compellamus animas uestras. Expergiscimini aliquando! Non in aliqua obscura quaestione uersamur, non recondita secreta rimamur, quibus penetrandis uel nulla uel rara humana corda sufficiant. Res in aperto est. Quid eminet clarius? Quid cernitur citius? Dicimus temerario concilio quamlibet numerosissimo innocentes absentesque fuisse damnatos. Probamus hoc proconsularibus gestis, quibus ab omni traditionis crimine alienus iudicatus est ille, quem maxime criminosum a uestris prolata concilii gesta sonuerunt. Dicimus a traditoribus confessis in eos qui traditores dicerentur dictas fuisse sententias. Probamus hoc ecclesiasticis gestis ubi nominatim declarantur, in quibus Secundus Tigisitanus ea quae cognouit uelut contuitu pacis ignouit, et cum quibus postea (quae) non cogno uit discissa pace damnauit. Vnde apparuit eum etiam primo non paci consuluisse sed sibi timuisse. Obiecerat ei namque Purpurius Liniatensis quod etiam ipse, cum detentus esset a curatore, et ordine ut scripturas traderet dimissus est, utique non frustra nisi quia tradidit aut tradi aliquid iussit. Hanc ille suspicionem satis probabilem metuens, accepto consilio a minore Secundo consanguineo suo consultisque ceteris qui cum eo | erant PL 163 episcopis, manifestissima crimina deo iudicanda dimisit, atque ita paci prospexisse uisus est, quod falsum erat, cum sibi prospexerit. 7. Nam si in eius corde cogitatio pacis habitaret, non apud Carthaginem postea cum traditoribus quos praesentes atque | confessos deo dimiserat, damnaret crimine traditionis quos ab- G 90 sentes apud eum nemo conuicerat. Tanto magis enim timere debuit ne pax unitatis uiolaretur, quanto erat Carthago ciuitas am pla et illustris, unde se per totum Africae corpus malum, quod ibi esset exortum tamquam a uertice effunderet. Erat etiam transmarinis uicina regionibus et fama celeberrima nobilis. Vnde non mediocris utique auctoritatis habebat episcopum, qui posset non curare conspirantem multitudinem inimicorum, cum se uideret et Romanae ecclesiae, in qua semper apostolicae cathedrae uiguit principatus, et ceteris terris, unde euangelium ad ipsam Africam uenit, per communicatorias litteras esse coniunctum, ubi

98 uestri corporis] corporis uestri m, corporis a II 99 compellamus] compellimus / II 107 concilii] conciliis 18.22 II dicimus] didicimus / II no tigisitanus (tegisitanus 22')} tigisiacus / II n1 quae d] от. 1.16.20.21/ 18.22 a m g II 114 liniatensis (liniacensis a)] limatensis m II 130 habebat] habeat 1', habet 21

EPISTVLA XLIII, 7-8

173

135 paratus esset causam suam dicere, si aduersarii eius ab eo illas ecclesias alienare conarentur. Quia ergo uenire noluit ad hospitium collegarum, quos a suis inimicis contra ueritatem suae causae peruersos esse sentiebat uel suspicabatur uel, ut ipsi asserunt, simulabat, tanto magis Secundus, si uerae pacis custos esse 140 uoluisset, cauere debuit, ne damnarentur absentes, qui iudicio eorum omnino interesse noluerunt. Neque enim de presbyteris aut diaconis aut inferioris ordinis clericis sed de collegis agebatur, qui possent aliorum collegarum iudicio praesertim apostolicarum ecclesiarum causam suam integram reseruare, ubi contra 145 eos sententiae dictae in absentes nullo modo aliquid ualerent, quando eorum iudicium non primo aditum postea deseruerunt, sed suspectum semper habitum numquam adire uoluerunt. 8. Haec res maxime sollicitare debuit Secundum qui tunc erat primas, si propterea concilium regebat ut paci consuleret. Facile 150 enim fortassis rabida in absentem ora placata uel | frenata com- G 91 primeret, si diceret: „Videtis, fratres, post tantam stragem persecutionis misericordia dei a principibus saeculi pacem esse concessam; non debemus nos christiani et episcopi unitatem disrumpere christianam, quam iam paganus non insequitur inimicus. 155 Itaque aut istas omnes causas, quas clades turbulentissimi temporis inflixit ecclesiae, deo iudici dimittamus; aut si aliqui in uobis sunt qui certa istorum crimina ita nouerint, ut ea facile ualeant edocere negantesque conuincere, et talibus communicare formidant, pergant ad fratres et collegas nostros transmarinarum 160 ecclesiarum episcopos, et ibi prius de istorum factis et contuma cia conquerantur, quod ad iudicium collegarum Afrorum male sibi conscii uenire noluerunt, ut inde illis denuntietur ut ueniant ibique obiectis respondeant. Quod si non fecerint, ibi etiam eo rum prauitas et peruersitas innotescet, missaque tractatoria su165 per eorum nomine per | totum orbem terrarum, quacumque iam PL 164 Christi ecclesia dilatata est, ab omnibus ecclesiis eorum communio praecidetur, ne aliquis error in cathedra ecclesiae Carthaginis oriatur. Tum demum securi episcopum alium plebi Carthaginis ordinabimus, cum a tota ecclesia isti fuerint separati, ne forte 1/o cum alius modo fuerit ordinatus, non ei communicetur ab ec clesia transmarina, quia iste ab honore depositus non uidebitur,

135 paratus] paratum 1.16.20 g II 149 primas a] primus 1.16.20.21/18.22 II 150 absentem] absentes m II 161 conquerantur] conquirantur 1.21 II 162 ut' m] aut 1.16.20.21/18.22 a II inde] de 1.20.21 II 166 dilatata] dilata m

174

175

180

185

190

195

200

205

EPISTVLA XLIII, 8-ю

quem iam ordinatum fama celebrauit, et ad eum com1neare communicatorias litteras fecit, atque ita magnum scandalum schismatis in unitate Christi iam pacatis temporibus oriatur, dum praepropere uolumus nostras praecipitare sententias, et non contra Caecilianum sed contra | orbem terrarum, qui ei per ignorantiam G 92 communicat, altare alterum erigere audeamus." 9. Huic tam sano rectoque consilio quisquis infrenis obtempe rare noluisset, quid esset facturus aut quomodo aliquem absentium collegarum esset damnaturus, cum in potestate acta concilii non haberet, contradicente primate? Quod si tanta et aduersus primam sedem seditio nasceretur, ut nonnulli damnare iam uellent quos uolebat ille differri, quanto melius a talibus inquieta et impacata molientibus quam a totius orbis communione dissentiretur! Sed quia non erant quae in Caecilianum et ordinatores eius transmarino iudicio probarentur, propterea nec priusquam in eum sententias dicerent differre noluerunt, nec posteaquam dixerunt perseueranter id agere, ut ecclesiae transmarinae in notitiam perferretur, quorum traditorum in Africa damnatorum communionem uitare deberent, quia si id facere temptauissent, adessent sibi Caecilianus et ceteri, et suam causam aduersus fallaces criminatores apud transmarinos ecclesiasticos iudices diligentissima discussione purgarent. . I0. Itaque concilium illud peruersum atque nefarium maxime ut creditur traditorum fuit, quibus confessis Secundus Tigisitanus ignouerat, ut quoniam de traditione fama crebruerat, infamatis aliis a se auerterent suspicionem, et cum homines per Africam totam credentes episcopis falsa de innocentibus loquerentur, quod damnati essent apud Carthaginem traditores, tamquam in nebulam mendacissimi rumoris ipsi qui uere tradiderant latitarent. Vnde uidetis, carissimi, fieri potuisse | quod uerisimile non G 93 esse quidam uestrum dicebant, ut qui essent de sua traditione confessi, causamque suam impetrauissent deo dimitti oportere, idem iudices damnatoresque tamquam traditorum absentium postea consedissent. Magis enim amplexi sunt occasionem, qua possent alios falsa criminatione perfundere, et conuersas in eos

175 uolumus nostras] nostras uolumus am II 177 audeamus] uideamus /, t.t. 16 II 181 primate] primatu 1.16.20.21 II 183 uolebat ille] uolebant illi 21 a II differri] differre (deferre 21) 1.20.21 a II 184 orbis] urbis 1.20.21 II 187 differre] deferre m II noluerunt] uoluerunt 22' m II 190 deberent] deberet a m II 194 concilium a cfr Aug. adu. Don. 14, 18] consilium 1.16.20.21/18.22 g II 200 nebulam] nebula 22' a m g

EPISTVLA XLIII, 10-12

no

215

220

225

230

235

175

linguas hominum inquisitione criminum suorum hoc modo de clinare. Alioquin si fieri non posset, ut quisque mala quae ipse committeret in alio iudicaret, non diceret quibusdam Paulus apostolus: Propterea inexcusabilis es, o homo, qui iudicas. In quo enim alium iudicas, temet ipsum condemnas; eadem enim agis quae iudicas. \ Quod illi omnino fecerunt, ut haec uerba PL 165 apostolica integre in eos apteque conueniant. и. Non ergo tunc Secundus, quando eorum crimina deo dimisit, paci unitatique consuluit; alioquin magis hoc apud Carthaginem prouideret ne schisma fieret, ubi nullus aderat cui confesso crimen donare cogeretur, sed quod erat facillimum, tota conseruatio pacis esset absentes nolle damnare. Itaque iniuriam facerent innocentibus, etiamsi eis non conuictis neque confessis neque omnino praesentibus ignoscere uoluissent. Ille quippe accipit ueniam cuius culpa certissima est. Quanto ergo immaniores et caeciores fuerunt, qui ea se putauerunt posse damnare, quae incognita nec donare potuissent! Sed illic cognita dimissa sunt deo ne alia quaererentur; hic incognita damnata sunt ut illa tegerentur. Sed | dicet aliquis: „Cognouerunt". Quod etsi conce- G94 dam, etiam sic absentibus utique parci oportebat. Neque enim iudicium deseruerant, ubi numquam omnino constiterant; nec in illis sous episcopis Afris erat ecclesia, ut omne iudicium ecclesiasticum uitasse uiderentur, qui se iudicio eorum praesentare noluissent. Milia quippe collegarum transmarina restabant, ubi apparebat eos iudicari posse, qui uidebantur Afros uel Numidas collegas habere suspectos. Vbi est enim quod scriptura clamat: Antequam interroges ne uituperes quemquam, et cum interrogaueris corripe iuste? Si ergo nec uituperari nec corripi nisi interrogatum spiritus sanctus uoluit, quanto sceleratius non uituperati aut correpti sed omnino damnati sunt, qui de suis criminibus nihil absentes interrogan potuerunt! 12. Sed tamen isti qui licet absentium et nequaquam iudicium deserentium, quia numquam affuerunt et semper sibi cuneum il-

210/212 Rom. 2, 1

II

233/234 Eccli. n, 7.

207 add. ab ante inquisitione m II 210 о] от. 18.22 II post homo add. omnis am II 215/216 post carthaginem add. ne 1'.20.21 II 222 cae ciores] certiores 1.20.21 II 224 quaererentur - incognita] от. 21 II 225 dicet] dicit 1. 20.21 a II 230 milia] mihi alia 1.20.21 II 231 iudicari] iudicare 1.20.21/18 II 237 interrogan] interrogare 1.20.21 II 239/240 add. in ante illum 1'.20.21

1/6

EPISTVLA XLIII, 12-13

240 lum suspectum esse declarauerunt, tamen cognita crimina dam nasse dicunt. Quaeso uos, fratres mei, quomodo cognouerunt? Respondetis: „Nescimus, quando quidem ipsa cognitio in illis gestis explicata non est." Sed ego uobis ostendam quomodo cog nouerunt. Attendite causam Felicis Aptungitani, et primo legite 245 quam uehementiores in eum fuerunt! Sic ergo et ceterorum cau sam nouerant, sicut huius qui postea innocentissimus diligenti et terribili inquisitione probatus est. Quanto itaque iustius et tutius et citius innocentes eos | existimare debemus, quorum crimina G 95 ab istis leuius accusata sunt et parciore reprehensione damnata, 250 quando ille inuentus est innocens in quem multo immanius saeuierunt! 13. An forte, sicut quidam dixit, quod quidem cum uobis diceretur displicuit, sed tamen praetermittendum non est, - ait enim quidam: „Non debuit episcopus proconsulari iudicio purgari," 255 quasi uero ipse sibi hoc comparauerit, ac non imperator ita quaeri iusserit, ad cuius curam, de qua rationem deo redditurus esset, res illa maxime pertinebat. Arbitrum enim et iudicem causae traditionis et schismatis illi eum fecerant, qui ad eum etiam preces miserant, ad quem postea prouocarunt, et tamen iudicio 260 eius acquiescere noluerunt. Itaque si culpandus est quem iudex terrenus absoluit, cum ipse sibi hoc non popo | scisset, quanto PL 166 magis culpandi sunt qui terrenum regem suae causae iudicem esse uoluerunt! Si autem criminis non est prouocare ad imperatorem, non est criminis audiri ab imperatore, ergo nec ab illo cui 265 causam delegauerit imperator. Quendam etiam suspensum eculeo in causa Felicis episcopi amicus ille uoluit criminari, ut quis etiam ungulis uexaretur. Numquid poterat Felix contradicere, ne tanta diligentia uel seueritate quaereretur, cum eius causam inueniendam cognitor agitaret? Quid enim erat aliud nolle sic quaeri 270 quam de crimine confiteri? Et tamen ille ipse pro consule inter praeconum terribiles uoces et cruentas carnificum manus num

254 Non - purgari] fons ignotus.

240 damnasse] se damnasse m, damnasse se conг. i. app. crit. g II 244 aptungitani] autumnitani a II 255 comparauerit a] comparauerat 1.16. 20.21/18.22 II imperator ita] imperatoria 1.20.21 II 256 iusserit] iusseris 1.20.21 II 257/258 causae] causam 20.21/1.1. 22, causa 18 II 258 etiam] от. 18.22 II 259 prouocarunt] prouocauerunt 20.21 II 266 amicus] amicos 1.20. 21 II quis] quid a II 269 aliud] illud 1.20.21/18.22 II 270 pro con sule] proconsul 22' a m

EPISTVLA XLIII, 13-15

275

280

285

290

295

300

305

177

quam collegam damnaret absentem, qui iudicio eius se praesentare noluisset, cum haberet aliud quod posset audiri, aut si dam naret, certe etiam ipsis saecularibus legibus poenas iustas et debitas lueret. | 14. Quod si gesta proconsularia displicent, ecclesiasticis ce- G 96 dite! Omnia uobis ordine recitata sunt. An forte non debuit Romanae ecclesiae Miltiades episcopus cum collegis transmarinis episcopis illud sibi usurpare iudicium, quod ab Afris septuaginta ubi primatus Tigisitanus praesedit fuerat terminatum? Quid quod nec ipse usurpauit? Rogatus quippe imperator iudices misit episcopos, qui cum eo sederent et de tota illa causa quod iustum uideretur statuerent. Hoc probamus et Donatistarum precibus et uerbis ipsius imperatoris; utraque enim uobis lecta meministis, et inspiciendi ac describendi licentiam nunc habetis. Legite et considerate omnia! Videte quanta cura pacis atque unitatis conseruandae uel restituendae cuncta discussa sint, quemadmodum accusatorum persona tractata et quorundam eorum quibus maculis improbata sit, praesentiumque uocibus liquido constiterit nihil eos habuisse quod in Caecilianum dicerent, sed totam cau sant in plebem de parte Maiorini, hoc est seditiosam et ab ec clesiae pace alienatam multitudinem transferre uoluisse, ut ab ea uidelicet turba Caecilianus accusaretur, quam solis tumultuosis clamoribus nulla documentorum attestatione, nullo ueritatis examine ad suam uoluntatem animos iudicum detorquere posse arbitrabantur, nisi forte furiosa et poculo erroris atque corruptionis ebria multitudo uera in Caecilianum crimina diceret, ubi septua ginta episcopi, sicut de Felice Aptungitano constitit, absentes et innocentes collegas iam insana temeritate damnauerunt. Quali enim turbae illi consenserant, ut aduersus innocentes non inter rogatos proferrent sententias, a tali turba | etiam rursus accusari G 97 Caecilianum uolebant. Sed plane tales (non) inuenerant iudices, quibus illam dementiam persuaderent. 15. Potestis enim pro uestra prudentia et illorum peruersitatem illic attendere et iudicum grauitatem, quemadmodum ad extremum persuaden non possent, ut a plebe partis Maiorini, quae

273 quod] quo m II 278 miltiades (militiadis /*, militiades 1'. 20'. 21/22, militia 18)} melchiades 16 a m g II 279 usurpare] usurpari 18.22' II 280 primatus] primas a m g II 283 statuèrent] statuerunt 1.20.21 II 296 corruptionis a] correptionis 1.16.20.21/18.22 II 298 aptungitano m] autumnitano 1.16.20.21/18.22 a II 302 tales non d] tales 1.16.20.21/18.22 a g, non tales m II 306 persuaden m] persuadere 1.16.20.21/18.22 a g II a plèbe] ad (a 22*) plebem 20'. 21/22'

1j%

310

315

320

325

330

335

340

EPISTVLA XLIII, 15-16

certam personam non habebat, argueretur Caecilianus, et requisiti ab eis essent uel accusatores uel testes uel quoquomodo | causae necessarii, qui simul cum eis ex Africa uenerant, et eos PL 167 praesentes fuisse atque a Donato subtractos esse diceretur. Promisit idem Donatus quod eos esset exhibiturus. Quod cum non semel sed saepius promisisset, amplius ad illud iudicium acce dere noluit, ubi iam erat tanta confessus, ut nihil aliud deinceps non accedendo nisi praesens damnari noluisse uideretur, cum tamen ea quae damnanda essent, eo praesente atque interrogato manifestata fuerint. Accessit aliud ut a quibusdam aduersus Caecilianum denuntiationis libellus daretur. Post quod factum quemadmodum sit rursus agitata cognitio et quae personae illum libellum dederint, quoquemodo nihil in Caecilianum probari potuerit, quid dicam, cum et audieritis omnia et quotiens uolueritis legere possitis? 16. De numero autem septuaginta episcoporum, cum quasi grauissima opponeretur auctoritas, quae fuerint dicta meministis. Et tamen uiri grauissimi ab infinitis quaestionibus catena quadam inexplicabili sese nectentibus suum temperare | arbitrium G 98 maluerunt, nequaquam curantes quam multi essent illi episcopi aut unde collecti, quos uidebant tanta temeritate caecatos, ut in absentes et non interrogatos collegas tam praecipites auderent proferre sententias. Et tamen qualis ipsius beati Miltiadis ultima est prolata sentential Quam innocens, quam integra, quam prouida atque pacifica! Qua neque collegas in quibus nihil constiterat de collegio suo ausus est remouere, et Donato solo, quem totius mali principem inuenerat, maxime culpato, sanitatis recuperandae optionem ceteris liberam fecit, paratus communicatorias litteras mittere etiam his quos a Maiorino ordinatos esse constaret, ita ut quibuscumque locis duo essent episcopi, quos dissensio geminasset, eum confirman uellet qui fuisset ordinatus prior, alteri autem eorum plebs alia regenda prouideretur. O uirum optimum! O filium christianae pacis et patrem christianae plebis! Conferte nunc istam paucitatem cum illa multitudine episcoporum neque numerum numero sed pondus ponderi com parate! Hinc modestiam inde temeritatem, hinc uigilantiam inde

308 quoquomodo] quomodo 1.16.20 II 311 exhibiturus] exhibituros 1.20. 21/18 II 316 add. et ante aliud m II 319 quoque-] quoquo- 16/18 II 320 cum et] et cum 1.16.20.21 II 323 fuerint] fuerunt 1.20.21 a II 327 quos] quod 1.16.20 II 329 miltiadis (militiadis 1.20/18.22')} melchiadis 16.21 a m g II 334 ceteris liberam fecit] liberam ceteris fecit (fecit ceteris a) a m II 335 his] iis m

EPISTVLA XLIII, 16-18

345

350

355

360

365

370

375

179

caecitatem. Hic nec mansuetudo integritatem corrupit nec integritas mansuetudini repugnauit, ibi autem et furore timor tegebatur et timore furor incitabatur. Isti enim conuenerant cognitione uerorum criminum falsa respuere, illi falsorum damnatione uera celare. 17. Illisne se tandem Caecilianus audiendum iudicandumque committeret, cum haberet tales apud quos, si ei causa moueretur, innocentiam suam facillime ostenderet? Non se illis | omnino G 99 committeret, nec si peregrinus ecclesiae Carthaginiensis subito esset episcopus ordinatus, et ignoraret quid ad corrumpendos animos uel improborum uel imperitorum posset tunc pecuniosissima mulier Lucilla quaedam, quam pro disciplina ecclesiastica corripiendo idem cum esset diaconus laeserat. Etiam hoc enim | accesserat malum ad illam perficiendam iniquitatem. Nam PL 168 in illo concilio ubi a confessis traditoribus absentes atque inno centes damnati sunt, pauci quidam erant qui crimina sua infamatis aliis tegere cupiebant, ut homines a ueritatis inquisitione auerterentur falsis rumoribus auocati. Pauci ergo erant qui hoc negotium maxime curabant, quamuis in eis esset maior auctoritas propter ipsius Secundi societatem qui eis pepercerat territus. Ceteri autem Lucillae pecunia maxime aduersus Caecilianum empti et instigati perhibentur. Exstant gesta apud Zenophilum consularem, ubi Nundinarius quidam diaconus a Siluano Cirtensi episcopo, quantum ipsis gestis intellegitur, degradatus cum ei satisfacere per aliorum episcoporum litteras frustra conatus es set, multa patefecit iratus et in iudicium publicum protulit. Inter quae id quoque commemoratum legitur, quod Lucillae pecunia corruptis episcopis in Carthaginiensi ecclesia, in Africae capite, altare contra altare leuatum est. Scio quod haec gesta uobis non legerimus, sed tempus non fuisse meministis. Inerat etiam nonnullus dolor animi de typho superbiae ueniens, quod non ipsi ordinauerant Carthagini episcopum. | 18. Quibus omnibus rebus cum eos non ueros iudices sed G 1oo inimicos atque corruptos Caecilianus conuenisse cognosceret, quando fieri posset ut uel ipse uellet uel populus cui praesidebat

346 uerorum] uictorum 18.22 II 351 carthaginiensis] carthaginensis 16.20'. 21 am II 352 esset episcopus] episcopus esset am II 354 lucilla quaedam] quaedam lucilla a m II 365 nundinarius] mundinarius 16 II 366 ei] eis 1.16.20.21/ 18.22' a m g II 370 corruptis] correptis 20/18 II carthaginiensi] carthaginensi 1.16.20 am II 371 leuatum] leuatus /*. 20. 21/18 II 372 non fuisse] fuisse non /, non esse 16 II 373 typho] typo 16.20'. 21, thypo (thipo /, cipo /í) 1.20'/18

18o

380

385

390

395

400

405

410

EPISTVLA XLIII, 18-19

permitteret, ut relicta ecclesia iret in domum priuatam, non collegarum discutiendus examine sed factionis cuneo et odiis muliebribus trucidandus, cum sibi praesertim uideret apud ecclesiam transmarinam priuatis inimicitiis et ab utraque parte dissensionis alienam incorruptum et integrum examen suae causae remanere? Vbi si nihil aduersarii agere uellent, ipsi se ab orbis terrarum innocentissima communione praeciderent; si autem illic eum accusare temptassent, tunc sibi adesset, tunc innocentiam suam aduersus eorum machinamenta defenderet, sicut post ea factum esse didicistis, cum tamen illi nimis sero quaesissent iudicium transmarinum iam schismatis rei, iam leuati altaris hor rendo scelere maculati. Primo enim facerent si ueritate niterentur; sed falsis rumoribus temporis diuturnitate firmatis, quasi uetusta fama praeiudicante ad iudicium uenire uoluerunt, aut quod magis credendum est, damnato prius, sicut libuit, Caeciliano quasi securi sibi uidebantur praefidentes numero suo, nec audentes alibi commouere causam tam malam, ubi nulla corruptione operante posset ueritas inueniri. 19. Sed posteaquam ipsis rebus experti sunt, cum Caeciliano permanere communionem orbis terrarum, et ad eum a trans | marinis ecclesiis communicatorias litteras mitti, non ad il- G юг lum quem ipsi scelerate ordinauerant, puduit eos semper tacere, quia posset eis obici cur paterentur ignaram per tot gentes ecclesiam communicare damnatis, et cur se ipsi | ab innocentis or- PL 169 bis terrarum communione praeciderent, cum tacendo sinerent episcopo quem Carthaginiensibus ordinassent a toto orbe non communicari. Elegerunt, sicut dicitur, ad duas agere causam cum Caeciliano apud ecclesias transmarinas parati ad utrumque, ut si eum potuissent quacumque uersutia falsae criminationis euincere, satiarent plenissime cupiditatem suam, si autem non possent, in eadem quidem peruersitate durarent, sed iam tamen quasi haberent quod dicerent, malos iudices se esse perpessos, quae uox est omnium malorum litigatorum, cum fuerint etiam manifestissima ueritate superati, quasi non eis ad hoc dici possit et iustissime dici: „Ecce putemus illos episcopos qui Romae iudicarunt non bonos iudices fuisse?" Restabat adhuc plenarium

379 cuneo] cum eo 1'.2o.21 II 381 transmarinam] transmarinarum 1.20.21, transmarina 22' II 393/394 audentes] audientes 1'.21/18 II 394 nulla] nullam 20/18.22' II 394/395 corruptione] correptione 20/18.22 II 403 carthaginiensibus] carthaginensibus 16.20.21 am II 404 post duas add. fraudes a II 405 si] sic 1. 20. 21 II 411 ad hoc] adhuc /¿.22 II possit] posset a m

EPISTVLA XLIII, 19-20

181

ecclesiae uniuersae concilium, ubi etiam cum ipsis iudicibus 415 causa posset agitari, ut si male iudicasse conuicti essent, eorum sententiae soluerentur. Quod utrum fecerint probent; nos enim non esse factum facile probamus ex eo, quod totus orbis non eis communicat; aut si factum est, etiam ibi sunt uicti, quod ipsa eo rum separatio manifestat. 420 20. Sed tamen quid postea fecerint, imperatoris litteris sufficientissime ostenditur. Iudices enim ecclesiasticos tantae auctoritatis episcopos, quorum iudicio et Caeciliani innocentia et eo rum improbitas declarata est, non apud alios collegas sed apud imperatorem accusare ausi sunt quod male iudicarint. Dedit ille 425 aliud Arelatense iudicium aliorum scilicet episcoporum, non quia iam necesse erat, sed eorum peruersi | tatibus cedens, et omni G 102 modo cupiens tantam impudentiam cohibere. Neque enim ausus est christianus imperator sic eorum tumultuosas et fallaces que relas suscipere, ut de iudicio episcoporum qui Romae sederant 430 ipse iudicaret, sed alios, ut dixi, episcopos dedit. A quibus ta men illi ad ipsum rursum imperatorem prouocare maluerunt. Qua in re illos quemadmodum detestetur audistis. Atque utinam saltem ipsius iudicio insanissimis animositatibus suis finem posuissent, atque ut eis ipse cessit, ut de illa causa post episcopos 435 iudicaret, a sanctis antistitibus postea ueniam petiturus, dum ta men illi quod ulterius dicerent non haberent, si eius sententiae non obtemperarent ad quem ipsi prouocauerunt, sic et illi aliquando cederent ueritati. lussit enim ille ut ei partes ad agendam causam Romam occurrerent. Quo cum Caecilianus nescio 440 qua causa non occurrisset, interpellatus ab eis praecepit ut Mediolanium sequerentur. Tunc se aliqui eorum subtrahere coeperant, fortasse indignati quia non est eos imitatus Constantinus, ut iam statim atque uelociter Caecilianum damnaret absentem. Quod ubi cognouit prouidus imperator, reliquos ab officialibus 445 custoditos fecit Mediolanium peruenire. Quo cum etiam Caeci lianus uenisset, ipsum quoque, sicut scripsit, exhibuit, cognitaque causa qua diligentia qua cautela qua prouisione, sicut eius indicant lit | terae, Caecilianum innocentissimum, illos improbis- PL 170 simos iudicauit.

417 esse factum] factum esse am II 435 antistitibus] antistibus 1.20'.21/ 18.22' II ueniam] ueniat 1'.20 II 440/441 mediolanium] mediolaneum 1.20.21, mediolanum 16 a m II 441/442 coeperant] coeperunt a m II 445 mediolanium] mediolanum 16.21 a m

182

450

455

460

465

470

475

480

EPISTVLA XLIII, 21-22

21. Et adhuc baptizant extra ecclesiam, et si possint rebaptizant ecclesiam; sacrificant in dissensione et schismate, et pads no mine populos salutant, quos a pace salutis exterminant. Conscinditur unitas Christi, blasphematur hereditas Chri|sti, exsufflatur G 103 baptisma Christi, et nolunt in se ista per ordinarias humanas potestates flagellis temporalibus emendari, ne in aeternas poenas pro tantis sacrilegiis destinentur. Nos eis obicimus furorem schismatis, rebaptizationis insaniam, ab hereditate Christi, quae per omnes gentes diffusa est, nefariam separationem. De codicibus non tantum nostris sed etiam eorum, recitamus ecclesias quarum nomina hodie legunt, et quibus hodie non communicant. Quae cum recitantur in conuenticulis eorum, lectoribus suis dicunt pax tecum, et cum ipsis plebibus quibus illae litterae scriptae sunt pacem non habent. Et ipsi nobis obiciunt uel falsa crimina mortuorum uel etiam si uera tamen aliena, non intellegentes in his quae nos eis obicimus omnes illos teneri, in his uero quae nobis obiciunt paleam uel zizania messis dominicae reprehendi, ad frumenta autem crimen non pertinere, neque considerantes quia quibus mali placent in unitate ipsi communicant malis, quibus autem displicent et eos emendare non possunt, neque ante tempus messis audent zizania eradicare, ne simul eradicent et triticum, non factis eorum sed altari Christi communicant, ita ut non solum non ab eis maculentur, sed etiam diuinis uerbis laudari praedicarique mereantur, quoniam ne nomen Christi per horribilia schismata blasphemetur, pro bono unitatis tolerant, quod pro bono aequitatis oderunt. 22. Si habent aures, audiant quid spiritus dicat ecclesiis. Sic enim in Apocalypsi Iohannis legitur: Angelo, \ inquit, ecclesiae G 104 Ephesi scribe: Haec dicit qui tenet septem stellas in dextera sua, qui ambulat in medio septem candelabrorum aureorum: Scio opera tua et laborem et patientiam tuam, et quia non potes sustinere malos, et temptasti eos qui se dicunt apostоlos esse et non sunt, et inuenisti eos mendaces et patientiam habes, et sustinui

457/458 ab - est] cfr Ps. 2, 8. II 466/467 paleam - pertinere] cfr Matth. 3, 12 et 13, 29-30. II 469/471 neque - triticum] cfr Matth. 13, 29. II 476 Si - ecclesiis] cfr Apoc. 2, 7. II 477/483 Apoc. г, 1-3.

452 populos] populo 18.22' II 453 add. et ante exsufflatur 18.22 II 458 nefariam separationem] nefariam (nefas /0 separationis 1.20 II 462 ip sis] ipsi 20.21 II 464 his] iis m II 465 his] iis m II 478 scribe] scribere 20.21 II 480 tuam] от. 1.20.21/18.22

EPISTVLA XLIII, 22-23

485

490

495

500

505

510

183

sti eos propter nomen meum et non defecisti. Quod si de angelo superiorum caelorum et non de praepositis ecclesiae uellet intellegi, non consequenter diceret: Sed habeo aduersum te quod caritatem tuam primam reliquisti. Memor esto itaque unde excideris, et age paenitentiam etprima opera fad Sin autem, uenio tibi et mouebo candelabrum tuum de loco suo, nisipaenitentiam egeris. Hoc superioribus angelis dici non potest qui perpetuam retinent caritatem, unde qui defecerunt et lapsi sunt diabolus est et angeli eius. Ergo primam caritatem dicit, quia sustinuit pseudoapostolos propter nomen Christi, quam iubet ut repetat et faciat priora opera sua. Et obiciuntur nobis crimina malorum hominum, non nostra sed aliena, et ipsa partim incognita. Quae si etiam uera et praesentia uideremus, et zizaniis propter | frumenta par- PL 171 centes pro unitate toleraremus, non solum nulla reprehensione, sed etiam non parua laude nos dignos diceret, quicumque scripturas sanctas non corde surdus audiret. 23. Tolerat Aaron multitudinem idolum exigentem et fabricantem et adorantem ; tolerat Moyses aduersus deum tot milia | mur- G105 murantia et totiens offendentia sanctum nomen eius; tolerat Dauid Saulem persecutorem suum sceleratis moribus caelestia deserentem, magicis artibus inferna quaerentem, occisum uindicat, christum etiam domini propter sacramentum uenerandae unctionis appellat; tolerat Samuhel nefandos filios Heli, peruersosque filios suos, quos populus quia tolerare noluit diuina ueritate accusatus, diuina seueritate correptus est; tolerat denique ipsum populum superbum contemptorem dei; tolerat Esaias in quos tam multa uera crimina iaculatur; tolerat Hieremias a quibus tanta perpetitur; tolerat Zacharias pharisaeos et scribas, quales illo tempore fuisse scriptura testatur. Scio me multos praeter

485/489 Apoc. 2, 4-5. II 490/491 unde - eius] cfr Apoc. 12, 9. II 495/49 et2 - parcentes] cfr Matth. 13, 28-29. Il 499/500 Tolerat - adoran tem] cfr Ex. 32, 1-6. II 500/501 tolerat - eius] cfr Ex. 14, 10-14 et passim. II 501/503 tolerat - deserentem] cfr I Reg. 24, 1-8 et 26, 1-12. II 503 magicis quaerentem] cfr I Reg. 28, 7-20. II 503/504 occisum uindicat] cfr II Reg. 1, 5-16. II 504/505 christum - appellat] cfr I Reg. 24, 7. II 505 tolerat Heli] cfr I Reg. 2, 12-26. II 505/507 peruersosque - est] cfr I Reg. 8, 1-9. II 507/508 tolerat - dei] cfr I Reg. 8, 7. II 508/509 tolerat - iaculatur] cfr Is. 1-3, et passim. II 509/510 tolerat - perpetitur] cfr ler. 20, 1-2 et 37, 11-15 et passim. II 510/511 tolerat - testatur] cfr Matth. 23, 29-35.

487 post tibi add. cito 1 II 499 idolum] idolorum 20/18.22, idolorum idola / II 505/506 heli - suos] от. 18 II peruersosque m] peruersos 1.16.20.21/18.22 a g

184

515

520

525

530

535

540

EPISTVLA XLIII, 23-24

misisse; legant qui uolunt legant qui possunt eloquia caelestia, inuenient omnes sanctos dei seruos et amicos semper habuisse, quos in suo populo tolerarent, cum quibus tamen illius temporis sacramenta communicantes non solum non inquinabantur, sed etiam laudabiliter sustinebant studentes, sicut ait apostolus, seruare unitatem spiritus in uinculo pads. Attendant etiam post domini aduentum, ubi multo plura huius tolerantiae per totum orbem inueniremus exempla, si omnia scribi et in auctoritatem redigi potuissent, - tamen haec ipsa quae habemus aduertite! Tolerat ipse dominus Iudam diabolum, furem et uenditorem suum, sinit accipere inter innocentes discipulos, quod fideles nouerunt pretium nostrum; tolerant apostoli pseudoapostolos et sua quaerentes non quae Iesu Christi; Paulus non sua | quae- G 106 rens sed quae Iesu Christi cum gloriosissima tolerantia conuersatur; postremo, quod paulo ante commemoraui, diuina uoce laudatur sub angeli nomine praepositus ecclesiae, quod cum odisset malos, eos tamen temptatos et inuentos pro nomine domini tolerauit. 24. Ad summam se ipsos interrogent! Nonne tolerantur ab eis caedes et incendia Circumcellionum, ueneratores praecipitatorum ultro cadauerum, et sub incredibilibus malis unius Optati per tot annos totius Africae gemitus? Parco iam dicere singularum per Africam regionum et ciuitatum et fundorum tyrannicas potestates et publica latrocinia. Melius enim uobis haec uos ipsi dicitis, siue in aurem siue palam sicut libitum fuerit. Quocumque enim oculos uerteritis, occurret, quod dico, uel potius quod taceo. Neque hinc istos quos ibi diligitis accusamus. Non enim nobis displicent quia tolerant malos, sed quia intolerabiliter mali sunt propter schisma, propter altare contra altare, propter separationem ab hereditate Christi toto orbe diffusa, sicut tanto ante promissa | est. Violatam pacem, conscissam unitatem, iterata bap- PL 172

516/517 Eph. 4, 3. Il 521/522 Tolerat - suum] cfr Ioh. 6, 70 et 12, 6 et Matth. 26, 14-16. Il 522 sinit - discipulos] cfr Matth. 10, 2-4. Il 523/524 et - Christi] cfr Phil. 2, 21. Il 526/529 postremo - tolerauit] cfr Apoc. 2, 1-3. Il 541/542 ab - est] cfr Ps. 2, 8.

513 inuenient] inueniant 1.20.21 II post habuisse add. se 16.20/18.22' II 519 auctoritatem] auctoritate 18.22 II 522 quod] quos 1.20.21 II 524 add. inter ante sua1 1.16.20.21 a m g II 531 сircumcellionum] cercillionum (cercicellionum 20) 1.20.21 II add. qui sunt ante ueneratores (cienatores /) m II 537 occurret (occurret uobis 16)] occurreret 20/22 II 538 nobis] uo bis 1.20.21

EPISTVLA XLIII, 24-26

545

550

555

560

565

570

575

185

tismata, exsufflata sacramenta, quae in sceleratis quoque hominibus sancta sunt, plangimus et lugemus. Quae si parui pendunt, intueantur exempla quibus demonstratum est, quanti haec penderit deus. Qui fecerunt idolum, usitata gladii morte perempti sunt; qui uero schisma facere uoluerunt, hiatu terrae principes deuorati et turba consentiens igne consumpta est. Diuersitate poenarum diuersitas agnoscitur meritorum. | 2j.Traduntur in persecutione sancti codices, confitentur tra- G 107 ditores et deo dimittuntur, non interrogantur innocentes et ab hominibus temerariis damnantur; probatur integer certis indiciis, qui inter damnatos absentes multo uehementius ceteris criminatus est, iudicio episcoporum; ad imperatorem appellatur, iudex eligitur imperator; iudicans contemnitur imperator. Quae tunc acta sint legistis, quae nunc agantur uidetis. Si de illis in aliquo dubitatis, ista iam cernite! Certe non chartis ueteribus, non archiuis publicis, non gestis forensibus aut ecclesiasticis agamus, maior liber noster orbis terrarum est. In eo lego completum, quod in libro dei lego promissum. Dominus, inquit, dixit ad me: Filius meus es tu, ego hodie genui te; postula a me et dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae. Huic hereditati qui non communicat, quoslibet libros teneat, exheredatum se esse cognoscat; hanc hereditatem quisquis expugnat, alienum se esse a familia dei satis indicat. Certe de traditione diuinorum librorum uertitur quaestio, ubi hereditas ista promissa est. Ille ergo credatur testamentum tradidisse flammis, qui contra uoluntatem litigat testatoris. Quid tibi fecit, о pars Donati, quid tibi fecit ecclesia Corinthiorum? Quod autem de ista dico, de omnibus talibus et tam longe positis intellegi uolo. Quid uobis fecerunt quae nec omnino quid feceritis, nec quos infamaueritis nosse potuerunt? An quia Lucillam Caecilianus in Africa laesit, lucem Christi orbis amisit? | г6. Tandem sentiant quod fecerunt! Merito certo annorum G 108 interuallo in oculos eorum reuolutum est opus ipsorum. Quae-

546/547 Qui - sunt] cfr Ex. 32, 1-29. 1-50. Il 560/562 Ps. 2, 7-8.

Il

547/548 qui - est] cfr Num. 16,

549 diuersitas] diuersitate 1'.20. 21 II 552 indiciis] iudiciis 16.21 a m g II 553 damnatos absentes] absentes damnatos am II 554 iudicio d] iudicium 1.16.20. 21/18.22 a m g II imperatorem] imperatorum 1.20.21 II 556 acta sint legistis (legitis 22)} acta (actas /0 intellegistis 1'.20, acta sunt intellegistis 21 II 559 orbis] orbe 18

186

580

585

590

595

600

605

610

EPISTVLA XLIII, 26-27

rite, per quam feminam Maximianus, qui dicitur esse Donati propinquus, sese a Primiani communione praeciderit, et quemadmodum congregata episcoporum factione Primianum damnarit absentem, et aduersus eum episcopus ordinatus sit, quemadmodum Maiorinus per Lucillam congregata episcoporum factione Caecilianum damnauit absentem, et contra eum episcopus ordinatus est. An forte quod a ceteris Afris suae communionis episcopis | contra factionem Maximiani Primianus purgatus est ualere uul- PL 173 tis, et quod a transmarinis unitatis episcopis aduersus factionem Maiorini Caecilianus purgatus est ualere non uultis? Rogo, fratres mei, quid magnum peto? Quid difficile a uobis intellegi cupio? Multum quidem interest et incomparabiliter distat uel auctoritate uel numero Africana ecclesia, si cum ceteris orbis partibus conferatur; et longe minor est, etiam si unitas hic esset, longe omnino minor est comparata ceteris Christianis omnibus gentibus, quam pars Maximiani comparata parti Primiani. Peto tamen et iustum esse arbitror, ut tantum ualeat concilium Secundi Tigisitani, quod Lucilla conflauit aduersus absentem Caecilianum et apostolicam sedem totumque orbem Caeciliano communicantem, quantum ualet concilium Maximianensium, quod similiter femina nescio quae conflauit aduersus absentem Primianum et ceteram per Africam multitudinem Primiano communicantem. Quid apertius cernitur? Quid aequius postulatur? 27. Videtis haec omnia et nostis et gemitis; et tamen uidet et deus, quod uos in tam pestifera et sacrilega praecisione nulla res cogit remanere, si pro adipiscendo spiritali regno | carnalem su- G 109 peretis affectum, et amicitias hominum, quae in iudicio dei nihil proderunt, pro deuitandis sempiternis poenis non timeatis offendere. Ecce ite, consulite! Quid contra haec nostra possint respondere, cognoscite! Si proferunt chartas, proferimus chartas; si falsas nostras esse dicunt, hoc nos de suis dicere non indignentur. Nemo delet de caelo constitutionem dei, nemo delet de terra ecclesiam dei. Ille totum orbem promisit, ista totum orbem repleuit, et malos habet et bonos, sed nec in terris amittit nisi malos, nec in caelum admittit nisi bonos. Erit autem uobis hic sermo, quem de munere dei nouit ipse quanta et pacis et uestra dilectione deprompsimus, correctio si uelitis, testis uero etsi nolitis.

584 unitatis] от. 18.22 II 591 parti] parte 1.16.20/18.22' II 594 aposto licam sedem ] apostolicas sedes 1.16.20.21 g II 596 quae] qua 1.20 II 599 uidet] uidit 18.22' II 600 uos] et uos 18.22

XLIV.

Dominis dilectissimis et praedicabilibus fratribus Eleusio Glorio et Felicibus Augustinus.

5

1o

15

го

25

30

1. Fortunium quem Tubursicu habetis episcopum, per eandem ciuitatem quamquam festinantissime cum ad Cirtensem ecclesiam pergeremus, experti sumus ita omnino ut de illo soletis be | nignissime polliceri. Eam ipsam quippe uestram de illo nobis PL 174 sermocinationem cum ei renuntiaremus uolentes eum uidere, non abnuit. Venimus itaque ad eum, quia aetati eius id a nobis deferendum uidebatur potius, quam exigendum ut ipse ad nos ueniret prior. Perreximus ergo comitantibus non paucis, quos forte aggregatos nobis illud tempus inuenerat. Cum autem apud eum consedissemus, rumore disperso non | parua praeterea G 11o turba confluxit. Sed in tota illa multitudine perpauci apparebant, qui utiliter ac salubriter agi causam illam, et tantam reique tantae quaestionem prudenter et pie discuti cuperent. Ceteri uero magis ad spectaculum quasi altercationis nostrae prope theatrica consuetudine, quam ad instructionem salutis christiana deuotione conuenerant. Quapropter nec silentium nobis praebere, nec intente atque nobiscum modeste saltem et ordinate colloqui potuerunt, exceptis ut dixi paucis, quorum religiosa et simplex apparebat intentio. Itaque libere pro sui cuiusque animi motu immoderate loquentium strepitu omnia turbabantur, nec euincere siue nos siue ipse rogando, interdum etiam obiurgando potuimus, ut nobis modestum silentium praeberetur. 2. Res tamen utcumque agi coepta est, et aliquot horas in al terno sermone protraximus, quantum uocibus interquiescentibus uarie tumultuantium sinebamur. Sed in ipso disputationis exor dio, cum uideremus ea quae dicebantur subinde labi de memo ria, uel nostra uel eorum quorum salutem maxime curabamus, et ut esset nobis cautior modestiorque tractatio, simul et uos atque

Trad, text.: 1.16.20.21/18.22 a m g

XLIV, 3 tubursicu] tubursicum 1 m II 13 post sed add. nobis m II 19 atque nobiscum] nobiscum atque m II гг strepitu omnia] omnia stre pitu a m II turbabantur (tubabantur/tf*)] turbantur 1.20.21 II 29 et]ut^o, ut et m

188

35

40

45

50

55

60

EPISTVLA XLIV, 2-4

alii fratres qui absentes erant, quid inter nos actum esset legendo cognosceretis, postulauimus ut a notariis uerba nostra exciperentur. Diu ab illo uel ei consentientibus reluctatum est, postea ta men ipse concessit. Sed notarii qui aderant atque id strenue facere poterant, nescio qua causa excipere noluerunt. Egimus saltem ut fratres qui nobiscum erant, quamquam in hac re tardius | possent, exciperent, pollicentes nos ibi easdem tabulas Gm relicturos. Consensum est. Coeperunt uerba nostra excipi, et aliqua ab inuicem ad tabulas dicta sunt. Postea inordinatas perstrepentium interpellationes, et propterea nostram quoque turbulentiorem disputationem notarii non ualentes sustinere cesserunt, nobis sane non desistentibus, et ut cuique facultas dabatur multa dicentibus. Ex quibus omnibus uerbis nostris, quantum recordari potui causae totius actionem, dilectionem uestram fraudare nolui. Potestis enim ei litteras meas legere, ut uel approbet me uera scripsisse, uel ipse uobis si quid melius recolit incunctanter insinuet. 3. Primo enim uitam nostram, quam uobis beniuolentius fortasse quam uerius narrantibus se comperisse dicebat, praedicare dignatus est, adiungens dixisse se uobis, nos omnia quae de nobis insinuaueratis bene facere potuisse, si in ecclesia faceremus. Deinde quaerere coepimus, quaenam illa esset ecclesia ubi uiuere sic oporteret, utrum illa quae, sicut sancta tanto ante scriptura praedixerat, se ter | rarum orbe diffunderet, an illa quam pars PL 175 exigua uel Afrorum uel Africae contineret. Hic primo asserere conatus ubique terrarum esse communionem suam. Quaerebam utrum epistulas communicatorias quas formatas dicimus, posset quo uellem dare, et affirmabam, quod manifestum erat omnibus, hoc modo facillime illam terminan posse quaestionem. Parabam autem ut, si consentiret, ad illas ecclesias a nobis tales litterae mitterentur, quas in apostolicis auctoritatibus pariter legeremus illo iam tempore fuisse fundatas. | 4. Sed quia res aperte falsa erat, permixtis uerbis cito inde G 112 discessum est. Inter quae uerba euangelicam illam domini admo-

65 nitionem commemorauit qua dixit: Cauete a pseudoprophetis !

53/54 utrum - diffunderet] cfr Ps. 2, 8.

43 recordari] recordare causa ... actionis 18.22 II dixisse a m, dixisse 20* 16.20 g)} insinuaretis 21 II

Il

65/67 Matth. 7, 15-16.

18.22' II 44 causae (causa 1.20) ... actionem] 45 me uera] uera me am II 50 dixisse se] se II 51 insinuaueratis (insinueratis /, insinuaratis 56 post conatus add. est m

EPISTVLA XLIV, 4-5

70

75

80

85

90

95

loo

189

Multi ad uos uenient in uestitu ouium, intus autem sunt lupi ra paces; ex fructibus eorum cognoscetis eos. Quae uerba domini cum diceremus eadem de illis a nobis posse recitari, uentum inde est ad exaggerationem persecutionis, quam saepe suam partem pertulisse dicebat, hinc uolens ostendere suos esse christianos, quia persecutionem paterentur. Inter quae uerba cum ego pararem ex euangelio respondere, inde capitulum commemorauit prior ubi dominus ait: Beati qui persecutionem patiunturprofiter iustitiam, quoniam ipsorum est regnum caelorum. Quo loco ego gratulatus subieci statim id ergo esse quaerendum, utrum illi per secutionem propter iustitiam passi fuerint. In qua quaestione discuti cupiebam, quod quidem omnibus darum erat, utrum eos in unitate ecclesiae constitutos an schismate iam diuisos Macariana tempora inuenerint, ut qui uidere uellent utrum propter iustitiam persecutionem passi fuerint, id potius attenderent utrum se recte a totius orbis unitate praeciderint; quod si iniuste fecisse inuenirentur, manifestum esset eos propter iniustitiam potius quam propter iustitiam passos persecutionem, et ideo numero beatorum adiungi non posse, de quibus dictum est: Beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam. Ibi commemorata est famosior quam certior codicum illa traditio. Sed respondebatur a partibus nostris, principes illorum potius fuisse traditores; quod si in | hac re nostrorum litteris nollent credere, nec nos cogi opor- G 113 tere ut litteris credamus ipsorum. 5. Sed tamen sequestrata ista dubia | quaestione quaerebam, PL 176 quomodo se isti iuste separassent ab innocentia ceterorum christianorum, qui per orbem terrarum successionis ordinem custodientes, in antiquissimis ecclesiis constituti penitus ignorarent, qui fuerint in Africa traditores, qui certe non possent communicare nisi eis, quos sedere in sedibus episcopalibus audiebant. Respondit tam diu transmarinarum partium ecclesias mansisse innocentes, donec consensissent in eorum sanguinem, quos Macarianam persecutionem pertulisse dicebat. Vbi ego possem qui dem dicere, nec inuidia Macariani temporis innocentiam transmarinarum ecclesiarum contaminan potuisse, quando qui

73/74 Matth. 5, ID.

Il

84/85 Matth. 5, 10.

72 inde] idem (ide 20) 1.20.21/22 II 77/78 clarum - schismate] clamate I.20.2I II 88 in] от. 16.20.21/22, de m II 97/98 macarianam persecutio nem] machariana persecutione 18.22

190

105

no

115

no

125

130

135

EPISTVLA XLIV, 5-6

dem nullo modo probaretur, illis auctoribus etiam fecisse quae fecerat; sed de compendio quaerere malui, si Macarii saeuitia, ex quo in eam consensisse dicebantur transmarinae ecclesiae, suam innocentiam perdiderunt, utrum saltem probaretur usque ad illa tempora Donatistas cum orientalibus ecclesiis ceterisque orbis partium in unitate mansisse. 6. Tunc protulit quoddam uolumen ubi uolebat ostendere, Serdicense concilium ad episcopos Afros qui erant communionis Donati dedisse litteras. Quod cum legeretur, audiuimus Donati nomen inter ceteros episcopos quibus illi scripserant. Itaque flagitare coepimus ut doceretur, utrum ipse esset Donatus, de cuius parte isti cognominantur; fieri enim potuisse, ut alicui Donato alterius haeresis episcopo scripserint, cum maxime in illis nominibus nec Africae mentio facta fuerit. Quomodo ergo posset probare Donatum partis Donati | episcopum nomine illo accipien- G 114 dum esse, quando ne id quidem probare posset, utrum ad Africanarum specialiter ecclesiarum episcopos illae litterae missae fuerint? Quamquam enim Donati nomen Afrum esse soleat, non tamen repugnaret a uero, ut uel partium illarum aliquis uocaretur Afro nomine, uel aliquis Afer in illis partibus constitueretur episcopus. Neque enim in eis uel diem uel consulem inuenimus, ut saltem consideratis temporibus certi aliquid eluceret. Sane quoniam nescio quando audieramus Arrianos, cum a communione catholica discrepassent, Donatistas in Africa sibi sociare temptasse, ad aurem mihi hoc ipsum frater Alypius suggessit. Tunc accepto ipso uolumine eiusdem concilii statuta considerans, legi Athanasium episcopum Alexandrinum catholicum, cuius maxime aduersus Arrianos acerrimarum disputationum conflictus eminuit, et Iulium ecclesiae Romanae episcopum nihilominus catholicum illo concilio Serdicensi fuisse improbatos. Vnde apud nos constitit Arrianorum fuisse concilium, quibus isti episcopi catholici uehementissime resistebant. Itaque ad diligentiorem etiam temporum discussionem uoluimus ipsum uolumen accipere atque auferre nobiscum. Qui noluit dare dicens ibi nos habere illud, quando aliquid in eo considerare uellemus. Rogaui etiam ut manu mea notari permitteret, fateor timens ne mihi

lo1 etiam fecisse] fecisse etiam a m II 106 partium] partibus m II 107/108 serdicense] sardicense a m II n1 doceretur] diceretur 16 m II no afro nomine] nomine afro am II чг aliquid eluceret] aliquid (aliqui 1') luceret /, aliquid deluceret 20.21 II 127 legi] legit 1'.16.20.21/18.22 a II 129 eminuit] emicuit 20.22 II 130 serdicensi (serdicense 20)} sardicensi a m

EPISTVLA XLIV, 6-8

140

45

150

155

160

165

170

191

forte, causa exigente cum peten | dum esset, pro illo aliud pro- PL 177 ferretur. Neque hoc uoluit. 7. Deinde mihi coepit instare, ut ad interrogationem suam breuiter responderem, quaerens a me quem iustum putarem, | eum qui persequeretur an eum qui persecutionem pateretur. G 115 Cui respondebam non recte ita interrogan; fieri enim posse ut ambo iniqui sint, fieri etiam posse ut iniquiorem iustior persequatur; non ergo esse consequens, ut ideo sit quisque iustior quia persecutionem patitur, quamuis id plerumque contingat. Deinde cum uiderem in hoc eum multum immorari, ut iustitiam suae partis ex eo certam uellet intellegi, quia persecutionem passa fuerit, quaesiui ab eo utrum iustum et christianum putaret episcopum Mediolanensis ecclesiae Ambrosium. Cogebatur utique negare quod ille uir christianus esset et iustus, quia si fateretur, statim obiceremus quod eum rebaptizandum esse censeret. Cum ergo ea loqui cogeretur, quibus ille non esset habendus christianus et iustus, commemoraui quantam persecutionem pertulerit, circumdata etiam militibus armatis ecclesia. Quaesiui etiam utrum Maximianum, qui ab eis apud Carthaginem schisma fecerit, et iustum et christianum putaret. Non poterat nisi negare. Commemoraui ergo etiam illum talem persecutionem pertulisse, ut ecclesia eius usque ad fundamenta dirueretur. His igitur exemplis ei, si possem, persuadere moliebar, ut iam desineret dicere persecutionis perpessionem christianae iustitiae certissimum esse documentum. 8. Narrauit etiam in ipsa schismatis nouitate maiores suos, | cum cogitarent culpam Caeciliani, ne schisma fieret quoquo- G 11б modo uelle sopire, dedisse quendam interuentorem populo suae communionis apud Carthaginem constituto, antequam Maiorinus aduersus Caecilianum ordinaretur. Hunc ergo interuentorem in suo conuenticulo a nostris dicebat occisum. Quod fateor numquam antea prorsus audieram, cum tam multa ab eis obiecta cri mina refellerentur et redarguerentur a nostris, atque in eos plura et maiora iacerentur. Sed tamen posteaquam hoc narrauit, rursus a me instanter coepit quaerere, quem iustum putarem, eumne qui

137/138 proferretur] proferetur 1.21 II 144 esse a] esset 1.16.20.21/18. 22 II 145 quamuis id] quamuis sit (quam iussit /) 1.20, quamuis 21/18 II add. iustior (iustiori a) ante contingat 1.20.21 a II 152 ea loqui] eloqui 1. 20. 21 a II 154 circumdata] circumdatam 1.20 (?). 21 II 155 qui ab eis] qui ad eis (ei' /*) 1'.20', quia de eis (his 2oO 20'. 21, qui /', quia et is a II 156 fecerit] fecerat a m II 163/164 quoquomodo 1.20 II 164 uelle sopire] uelles operire 1.20.21

192

175

180

185

1go

195

200

205

EPISTVLA XLIV, 8-ю

occidit an eum qui occisus esset, quasi iam mihi probauisset ita ut narrauerat esse commissum. Dicebam ergo prius, utrum uerum esset esse quaerendum, non enim temere credi oportere quaecumque dicuntur; et tamen fieri potuisse, ut uel ambo aeque mali essent, uel etiam peiorem quisquam malus occideret. Re uera enim fieri potest, ut sceleratior sit rebaptizator totius hominis quam solius corporis interemptor. 9. Vnde etiam illud quod a me postea quaesiuit iam quaerendum non erat. Ait enim etiam malum non debuisse occidi a christianis et iustis, quasi nos eos qui haec in catholica faciunt iustos uocemus. Quae tamen nobis ab istis dici facilius quam probari solent, cum tam multas uiolentissimas caedes et strages ple | rique ipsorum, et episcopi et presbyteri et quilibet clerici, PL 178 congregatis turbis hominum furiosissimorum, non catholicis sed nonnumquam etiam suis, ubi possunt inferre non cessent. Quae cum ita sint, dissimulans tamen ab sceleratissimis factis suorum quae ipse plus nouit, urguebat ut dicerem, quis iustorum uel ma lum aliquem occiderit. Quod etiamsi ad causam iam non perti nebat, fatebamur enim haec | ubicumque sub nomine christiano G 117 fierent, non fieri a bonis. Sed tamen ut admoneretur quid esset quaerendum, respondimus quaerentes, utrum Helias iustus ei uideretur fuisse, quod negare non potuit. Deinde subiecimus, quam multos pseudoprophetas sua manu peremerit. Hic re uera uidit quod uidendum erat, alia licuisse tunc iustis; haec enim prophetico spiritu auctoritate dei faciebant, qui procul dubio nouit cui etiam prosit occidi. Exigebat ergo ut docerem, iam noui testamenti temporibus quis iustorum aliquem occiderit etiam sceleratum et impium. IQ. Tunc reditum est ad superiorem tractatum, quod uolebamus ostendere neque nos illis debere obicere suorum scelera neque illos nobis, si qua inuenirentur talia facta nostrorum. De nouo enim testamento ostendi quidem non posse, quod iustus quis quam interfecerit aliquem; sed tamen illud probari posse ipso exemplo domini, sceleratos ab innocentibus fuisse toleratos. Tra-

194 quam - peremerit] cfr III Reg. 18, 40. dit] cfr Matth. 26, 14-49.

Il

205/210 Traditorem - de-

185 post catholicis add. tantum am II 189 occiderit] occideret 1.20.21/ 18.22 II 195 alia ... iustis] talia tum licuisse iustis m II 198 quis m cfr l. 188] qui 1.16.20.21/18.22 a g II 200 quod] quo a m II 201/202 debere - il los] от. 22

EPISTVLA XLIV, lo-11

no

215

220

225

230

235

193

ditorem enim suum, qui iam pretium eius acceperat, usque ad ultimum osculum pacis inter innocentes secum esse perpessus est. Quibus non tacuit esse inter illos tanti sceleris hominem, et tamen primum sacramentum corporis et sanguinis sui nondum illo excluso communiter omnibus dedit. Quo exemplo cum prope omnes mouerentur, temptauit dicere ante passionem domini communionem illam cum scelerato non obfuisse apostolis, quia nondum habebant baptismum Christi sed baptismum Iohannis. Quod posteaquam dixit, coepi ab eo quaerere, quemdadmodum ergo scriptum esset quod Iesus baptizauerit plures quam Iohannes, cum ipse non baptizaret sed discipuli | eius, hoc est G 118 per suos discipulos baptizaret. Quomodo ergo dabant quod non acceperant, quod ipsi maxime solent dicere? An forte Christus baptismo Iohannis baptizabat? Deinde in hac sententia multa quaesiturus eram, quomodo ab ipso Iohanne tunc quaesitum sit de baptismo domini, et respondent quod ille haberet sponsam et ille esset sponsus. Numquid ergo fas erat, ut baptismo Iohannis baptizaret sponsus, id est baptismo amici uel serui? Deinde quo modo poterant eucharistiam accipere nondum baptizati? Aut quomodo Petro uolenti ut totum se lauaret respondent: Qui lo tus est semel, non eum oportet iterum lauari, sed est mundus totus? Perfecta enim mundatio non in Iohannis, sed in nomine domini baptisma est, si eo se dignum qui accipit praebeat, si autem indignum, sacramenta in eo non ad salutem sed ad perniciem permanebunt. Tamen cum | ego ista quaesiturus essem, etiam PL 179 ipse uidit de baptismo discipulorum domini non sibi fuisse quaerendum. 11. Inde itum in aliud, multis ut poterant utrimque sermocinantibus. Inter quae dictum est, quod adhuc eos nostri persecuturi essent, nobisque dicebat uidere se uelle, quales nos essemus in illa persecutione praebituros, utrum consensuri essemus tali saeuitiae. an nullum commodaturi consensum. Nos dicebamus

214/216 quemadmodum - eius] cfr loh. 4, 1-2. II 217/218 Quomodo acceperant] cfr Ioh. 3, 27. II 220/221 quomodo - domini] cfr Ioh. 3, 2528. II 221/222 quod - sponsus] cfr loh. 3, 29. II 224/225 Aut - lauaret] cfr Ioh. 13, 9. II 225/227 Ioh. 13, IO.

207 osculum pacis] pacis osculum a m II 227/228 nomine ... baptisma] nominis (om. m) ... baptismo a m II 228 eo] eos 1.20.21/18 II 228/ 229 qui - indignum] от. 1.20.21 II 230 ego] ergo 20.21/18.22 a m g II 233 itum] itum est 21 m II utrimque] utrumque 1.16.20.21

194

240

245

250

255

260

265

EPISTVLA XLIV, 11-12

deum uidere corda nostra, quae ipsi non possent, et illos temere sibi adhuc ista metuere, quae si contigerint a malis contingere, quibus deteriores ipsi habent; nec tamen ideo nos a catholica communione segregare debere, | si quid forte nobis inuitis, uel G 119 etiam si ualuerimus contradicentibus factum fuerit, cum tolerantiam pacificam didicerimus dicente apostolo: Sufferentes inuicem in dilectione, studentes seruare unitatem spiritus in uinculo pacis. Quam pacem atque tolerantiam illos non tenuisse dicebamus qui schisma fecerunt, ut nunc inter suos qui mitiores eorum sunt grauiora tolerent, ne scindatur quod scissum est, cum leuiora nollent pro ipsa unitate tolerare. Dicebamus etiam nondum fuisse temporibus ueterum pacem unitatis et tolerantiam tanta commendatione praedicatam, sicut exemplo domini et noui testamenti caritate, et tamen prophetas illos et sanctos uiros dicere solere in populum scelera eorum, cum tamen se ab illius populi unitate, et a communione pariter accipiendorum sacramentorum quae tunc fuerunt, diuellere non temptassent. 1l. Inde nescio quomodo uentum est ad commemorationem beatae memoriae Genethlii episcopi, quod nescio quam constitutionem datam contra illos compressent, et effectum habere non siuerit. Laudabant illum omnes et benignissime praeferebant. In ter quas laudes a nobis subiectum est, quod etiam ipse tamen Genethlius, si in eorum manus incidisset, rebaptizandus censeretur. Et haec iam stantes loquebamur, quia discedendi tempus urgueret. Ibi plane ille senex dixit iam formam esse factam, ut quisquis ad eos fidelium a nobis uenerit baptizetur, quod eum inuitum et cum dolore dicere quantum poterat apparebat. Sane cum etiam ipse multa mala suorum apertissime gemeret, atque ostenderet quod totius ciuitatis eius testimonio probabatur, quam esset | remotus a talibus factis, et quae ipsis suis dicere soleat G 120 modesta conquestione proferret, nosque commemoraremus illud Ezechielis prophetae, ubi aperte scriptum est nec filii culpam pa-

270 tri nec patris culpam filio eius imputandam, ubi dictum est: Sicut enim anima patris mea est, ita et animafilii mea est; anima enim

243/245 Eph. 4, 2-3. 270/272 Ez. 18, 4.

Il

268/270 illud - imputandam] cfr Ez. 18, 20.

256 genethlii] genethilii 20 '.21, post genethlii add. carthaginensis ante aurelium m II 260 genethlius] genethilius 1.20.21 II 264 post dolore add. animi m II 266 probabatur] probatur 1/22' II 269/270 patri - culpam] От. 1. 20.21

II

270 filio] filios (filiis l'.Zl") I.2I

EPISTVLA XLIV, 12-14

275

280

285

290

295

300

305

195

quaecumque peccauerit sola morietur, placuit omnibus in talibus disputationibus uiolenta facta malorum hominum nobis ab inuicem obici non debere. Remanebat ergo schismatis quaestio. Itaque hortati eum sumus, ut etiam atque etiam placido et pacato animo annitatur nobiscum, ut diligenti examinatione tanta inquisitio terminum sumat. Vbi ille benigne cum diceret nos so|lum PL 180 ista quaerere, nolle autem nostros haec quaeri, ea facta pollicitatione discessimus, ut exhiberemus ei plures collegas nostros certe, uel decem, qui tanta beniuolentia et lenitate et tam pio studio id quaeri uellent, quantum in nobis eum iam animaduertisse atque approbare sentiebamus. Hoc etiam de suorum nu mero et ipse pollicitus. 13. Vnde uos hortor et obtestor per domini sanguinem, ut eum promissi sui commoneatis, et gnauiter instetis ut res coepta peragatur, quam prope ad finem peruenisse iam cernitis. Quantum enim arbitrar, difficillime potestis inuenire in episcopis uestris tam utilem animum et uoluntatem, quam in isto sene perspeximus. Postero enim die ipse ad nos uenit, et haec iterum quaerere coeperamus. Sed quia ordinandi episcopi necessitas nos inde iam iamque rapiebat, diutius cum illo esse nequiuimus. Iam enim miseramus ad Maiorem | Caelicolarum, quem audieramus G 121 noui apud eos baptismi institutorem institisse, et multos illo sa crilegio seduxisse, ut cum illo, quantum ipsius temporis patiebantur angustiae, aliquid loqueremur. Quem posteaquam uenturum comperit, uidens nos aliud suscepisse negotium, cum et ipsum nescio quae necessitas profectionis urgueret, benigne a nobis placideque discessit. 14. Videtur autem mihi, ut turbulentas turbas et impedimentum potius quam adiumentum afferentes omnino deuitemus, et uere ex animo amico atque tranquillo susceptum tam magnum nego tium domino opitulante peragamus, ad aliquam uillam nos conuenire debere non magnam, ubi nullius nostrum esset ecclesia, quam tamen uillam communiter possident homines et nostrae communionis et ipsius, sicuti est uilla Titiana. Siue ergo in Tubursicensi siue in Tagastensi talis locus, uel ille quem commemoraui uel aliquis alius inuentus fuerit, faciamus codices cano nicos praesto esse, et si qua proferri potuerint ex utraque parte

2j2 post placuit add. enim 18.22' II 275 et] atque m II 283 post polli citus add. est am II 285 gnauiter (grauiter 21)] nauiter 1.16.20 II 289 et] ut 18.22 II 293 institisse] exstitisse m II illo] illos 1.20.21 II 297 quae] qua 1.20. 21 g II 305 titiana (ticiana 1.21)} citiana 16 II 308 proferri] pro ferre 18.22

196

EPISTVLA XLIV, 14

documenta, ut postpositis ceteris nulla, si domino placuerit, in310 terpellante molestia, quotquot diebus potuerimus, ad hoc uacantes et unusquisque nostrorum apud suum hospitem dominum deprecantes, adiuuante ipso cui pax Christiana gratissima est, rem tantam et bono animo coeptam ad inquisitionis terminum perducamus. 315 Rescribite sane quid de hac re uel uobis uel illi uideatur!

310 ad hoc] adhuc 20.21

II

311 nostrorum] nostrum 21 m g

| XLV.

G 122

a.3f>8 Dominis germanissimis dilectissimis et in Christo laudabilibus Paulino et Therasiae Alypius et Augustinus in domino salutem. 1. Nequaquam nos nescio qua uestra cessatio, qua | ecce per PL 181 5 totum biennium, ex quo nobis dulcissimi fratres Romanus et Agilis ad uos remeauerunt, nullas a uobis litteras sumpsimus, pigros ad scribendum fecit. Nam cum in aliis rebus quanto quisque amplius diligitur tanto dignior imitatione uideatur, in hac re con tra est. Quo enim uos amamus ardentius, eo minus ferimus quod 1o nobis non scribitis, nec uos in eo uolumus imitari. Ecce igitur salutamus uos, si non respondentes epistulis uestris quae nullae ad nos ueniunt, saltem expostulantes et non dolore mediocri, quamuis fortasse etiam caritas uestra similiter conqueratur, si quidem missas a uobis nostis quae ad nos non peruenerunt, uicissimque 15 a nobis quae missae erant non sunt uobis datae. Quod si ita est, querelas nostras conuertamus in preces ad dominum, ne tanta solatia deneget nobis. 2. Scribere te audieramus aduersum paganos. Quod si absolutum est quaesumus, ne differas mittere per latorem huius epistu20 lae. Carus nobis est, cuius aestimationi in regionibus nostris possumus non temere bonum testimonium perhibere. Rogat per nos sanctimonium uestrum, ut eum commendare dignemini, cum quibus ei negotium est, et apud quos ne bona causa eius opprimatur timet. Quid in re agatur commodius ipse narrabit; quid 25 etiam ad singula quae forte animum | mouerint interrogan po- G 123 test. Nos gratissimum habemus et apud dominum deum nostrum sincerissimae uestrae benignitati gratias agimus, si per uestram operam de christiani fratris securitate gaudeamus.

Trad. text.: 75.74 m g

XLV, 7 in т] от. 73.74 15 missae] emissae m II 16 tor autem 74, perlatorem g 21 temere m] timere 73.74 II

qui g

g II 8 imitatione m] imitatio 73.74 g II ne] nec 74 II 19 latorem] latorem aut 75', laII 20 aestimationi m] aestimatione 73.74 II per] от. 74 II 23 est] от. 74 II 24 quid1]

XLVI.

aя. icy (ante Aug.) cиг respondet epist.XLVII. Dilecto et uenerabili patri Augustino episcopo Publicola.

5

1o

15

20

25

1. Scriptum est : Interroga patrem tuum et indicabit tibi senio res tuos et dicent tibi. Vnde et mihi exquirendam legem de ore sacerdotis iudicaui in causa tali; quae qualis sit per litteras expono, simul etiam ut et ego instruar in diuersis causis. Singulas autem quaestiones et diuersas per capitula designan feci, ad quas singillatim dignare respondere. 2. In Arzugibus, ut audiui, decurioni qui limiti praeest uel tribuno solent iurare barbari iurantes per daemones suos, qui ad deducendas bastagas pacti fuerint, uel aliqui ad seruandas fruges ipsas. Singuli possessores uel conductores solent ad custodiendas fruges suscipere quasi iam fideles epistulam decurione mittente, uel singuli transeuntes quibus necesse est per ipsos transire. Mihi disceptatio in corde nata | est, si ille possessor qui G 124 susceperit barbarum, cuius fides per daemonum iurationem firma uisa est, non coinquinatur uel ipse uel illa quae | custodit uel ille PL 182 qui deducitur a deductore barbaro. Sed hoc debes scire, quia qui iurat barbarus a possessore pro seruandis frugibus accipiat aurum uel a uiatore deductor; sed tamen cum hac ueluti mercede, quae solet dari a possessore uel a uiatore, iuramentum etiam illud in medio est mortale datum decurioni uel tribuno. Quod perturbat me, ne polluat illum qui suscepit barbari iura mentum, uel illa quae custodit barbarus. Quacumque enim condicione etiam auro dato et obsidibus datis, ut audiui, tamen iura-

Trad. text.: 1.16.18.20. 21/5 a m g

XLVI, 3/4 Deut. 32, 7.

XLVI, 3 indicabit] indicauit 5* II 9 arzugibus m] arzutibus 1.16.18.20.21/5 a II limiti m, cfr 1. 56] militi 1.16.18.20.21/5 a II 11 aliqui] aliquid /, alii quos 5 II 14 quibus - est] от. 1.16.18.20.21 a II ipsos] eos m II ¡mpost mihi add. autem m II 20/21 hac ... solet m] hac (haec 5, hoc a) uelut in mercedem (mercedej) quae solent (solet «) 1.16.18.20.21/5 a II 23 suscepit] suscipit 5am II 24 quacumque] quicumque 1.18.20.21

EPISTVLA XLVI, 2-3

30

35

40

45

50

55

199

mentum iniquum medium intercessit. Dignare mihi autem deflnitiue rescribere et non suspense! Quod si ipse scribas dubitanter, ego (in) maiores dubitationes incidere possum, quam antequam interrogassem. Hoc etiam audiui quia ipsi homines conductores qui praesunt rei meae, iuramentum per daemones suos iurantibus barbaris accipiunt pro reseruandis frugibus. Si cum illi ergo iurant per daemones suos ut custodiant fruges, non polluunt ipsas fruges, ut si inde manducauerit christianus sciens uel de pretio ipsarum rerum (usus) fuerit conquinetur, significare dignare! | 3. Item ab alio audiui quod conductori non iuratur a bar- G 125 baro, et alter dixit quia iuratur conductori. Si etiam falsum mihi dixit ille qui dixit iurari conductori, si iam pro hoc quod solum audiui non debeo uti de ipsis frugibus, uel de pretio ipsarum propter auditum solum, quia dictum est: Si quis autem dixerit: Hoc immolaticium est idolis, nolite manducare propter illum? Si tamen etiam haec causa similis est causae de immolaticio? Quod si ita est, quid debeo de ipsis frugibus uel de pretio ipsarum facere ? Si debeo requirere de utroque qui mihi dixit quia non iuratur conductori, aut qui dixit quia iuratur conductori, et dictum uniuscuiusque probare per testes, qui uerum dixit de illis duobus, et tamdiu non contingere de ipsis frugibus uel de pretio, quamdiu mihi probatum fuerit si uerum dixit ille qui dixit, quia non iuratur conductori? Si barbarus qui per iuramentum suum iurat malum, fecerit il lum christianum conductorem uel tribunum qui limiti praeest, iurare sibi pro fide illi seruanda pro custodiendis frugibus per ipsum iuramentum mortale, per quod ipse iurat, si solus ille christianus coinquinatur? Si non et illa quorum causa iurat? Aut si

40/41 I Cor. 1o, 28.

26 mihi autem] autem mihi 16 a m II 26/27 deflnitiue rescribere] defi nite uere (uere от. 16) scribere 1.16.20.21 II 27 in cfr epist. 47, I. 7] от. 1. 16. 18.20. 21/5 II 32 reseruandis] seruandis 20 m II cum ... ergo] cum ergo (ergo cum a m) illi 1 a m II 35 usus cfr I. 40/41; /. 66/69 g] от. 1.16.18.20.21/5 am II 36 conductori] conditori 1'.20.21, от. 16 II 38 qui] quia 1.20.21 a II conductori] conditori 1.20.21 II 40 quis autem] autem quis am II est] от. 1 II 41 post illum add. qui indicauit am II 48 et tamdiu] etiam diu 1. 20. 21 II 52 limiti] militi 1.16 II 53 pro fide ... seruanda] per fidem ... seruandam .2/ a II illi] illis 1.16.18.20.21/5 a II 55 coinquinatur] coinquinatus 1.16.18.20.21, coinquinatus sit a m

200

60

65

70

75

80

85

EPISTVLA XLVI, 3-5

paganus qui limiti praeest iurauerit barbaro pro fide illi seruanda per mortale iuramentum, si non inquinat pro quibus iurat? Si quem misero ad | Arzuges, si licet ei iuramentum accipere a G 126 barbaro illud mortale, et si non coinquinatur, si susceperit tale iuramentum christianus? 4. Si de area trituratoria tritici uel cuiuscumque leguminis aut torculari de qua daemoni oblatum est, si licet inde manducare christianum scientem? De luco si licet ad aliquem usum suum christianum scientem ligna tollere? Si quis uadens ad macellum emat carnem quae non sit immolaticia, et cogitationes duas habuerit in corde, quod immolata sit et non sit immolata, et illam tenuerit cogitationem qua non immolatam cogitabit, si manducauerit si peccat? Si quis bonam rem, de qua dubitat an bona aut mala sit, faciat cum putat bonam, cum tamen putasset et malam, si peccatum ascribatur ei? Si quis dixerit quod immolaticium est mentiens, et postea dixerit iterum quia men | titus est, et ad fidem uere mentitus est, si li- PL 183 cet christianum inde manducare aut uendere et de pretio uti ex eo quod audiuit? Si christianus aliquis ambulans passus necessitatem, uictus fame unius diei uel bidui uel multorum dierum ut | iam durare G 127 non possit, ita occurrerit, ut in ipsa necessitate famis, in qua sibi uidet iam mortem proximare, inuenerit cibum in idolio positum, ubi nullus sit hominum, et non possit inuenire alium cibum, de bet mori aut exinde cibari? 5. Si christianus uideat se a barbaro uel a Romano uelle interfici, debet eos ipse christianus interficere, ne ab illis interficiatur, uel si licet sine interfectione eos impugnare uel repellere, quia dictum est : Non resistere malo? 86 Matth. 5, 39. 56 limiti] militi 1.16 II illi a] illis 1.16.18.20.21/5 II 57 inquinat] inquinet S, coinquinat a m II 59 illud (illo 18) mortale] illum mortalem 1.16.20.21 II coinquinatur (coinquinatus 21)] inquinatur 16 II 62 qua] quo то II si li cet] sic et 1.16.20.21 II 67 in corde] inde 1.20.21 a II 68 illam] illum 1'.20.21 II qua] quia 1.16.18.20.21 a II 68/69 immolatam m] immolatur 1.16.18.20.21, immolatum 5, immolatur et sit immolata a II 69 cogitabit (cogitauit 5*)] cogitabat 18 II si1] от. a, an m II 70 quis cfr l. 66] qui 1.16.20.21/5 a g H an