Opera, Pars III, 3: Epistulae 101-139

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM

SerieS Latina

XXXI B

AVRELII AVGVSTINI OPERA Pars III, 3

TURNHOUT

BREPOLS $ PUBLISHERS 2009

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI

EPISTVLAE CI-CXXXIX

cura et studio

Kl. D. DAUR

TURNHOUT

BREPOLS $ PUBLISHERS 2009

CORPVS CHRISTIANORVM SerieS Latina

in ABBATIA SANCTI PETRI STEENBRVGENSI

a reuerendissimo Domino Eligio DEKKERS fundata

nunc sub auspiciis Vniuersitatum UNIVERSITEIT ANTWERPEN

VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL

UNIVERSITEIT GENT

KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN

UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN edita

editionibus curandis praesunt Rita BEYERS Georges DECLERCQ Jeroen DEPLOIGE Paul-Augustin DEPROOST Albert DEROLEZ Willy EVENEPOEL Jean GOOSSENS Guy GULDENTOPS Mathijs LAMBERIGTS Gert PARTOENS

Paul TOMBEUR

Marc VAN UYTFANGHE

Wim VERBAAL

uoluminibus parandis operam dant Luc JOCQU£ Paolo SARTORI

Bart JANSSENS

Christine VANDE VEIRE

© 2009 BREPOLS % PUBLISHERS (Turnhout — Belgium) All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher.

VORWORT Auch für diesen dritten Teil der die Briefe Augustins umfassen den kritischen Edition hat die Deutsche Forschungsgemeinschaft Mittel zur Verfügung gestellt, die eine unmittelbare Fortsetzung der Arbeit nach den Briefen 1-1oo möglich machte. Der auch schon im Vorwort zu Band CCSL XXXI ausgespro chene Dank an Frau Dr. Almut Mutzenbecher gilt ebenso hier, weil ich auch für diesen Band immer wieder auf ihre hilfreichen Notizen und Hinweise aus der gemeinsamen Arbeit mit ihr zu rückgreifen konnte. Die Redaktion des Corpus Christianorum hat auch diesen Band inhaltlich und redaktionell betreut. Und so möchte ich hier noch einmal besonders den Herren Luc De Coninck, Roland Demeulenaere, Bart Janssens, Bram Roosen und Pater Thomas-Eric Schockaert O.S.B, nennen, die sich der redaktionellen Arbeit und dem häufig mühevollen Korrekturlesen des Textes unterzogen haben. Im übrigen verweise ich auf das Vorwort des Bandes XXXI. Das dort Gesagte gilt weitgehend auch für den vorliegenden Band. Hamburg, am 7. November 2007

Klaus Daur

-

EINLEITUNG In einem ersten Abschnitt sollen die hier vorgelegten Briefe 101139 nach Gruppen vorgestellt werden, in der Absicht, dem Leser nach der in den Bänden I und II ausgebreiteten Korrespondenz der Jahre 386-408/409 einen schnellen Einblick in den Briefwech sel der darauf folgenden kürzeren Periode von rund 4-5 Jahren bis 412 zu ermöglichen. I. D1e Br1efe 101-139, IN Gruppen nach AnlaK und Adressaten1 1. Kollegen und Freunde Brief 101 an den italischen, wahrscheinlich in Capua wirkenden Bischof, Memorius, der A. mehrfach - und so auch jetzt - um eine Abschrift von De musica gebeten hatte. 101 ist auch also ein Be gleitschreiben zu einem etwa 20 Jahre nach Abfassung des Wer kes abgesandten Exemplar. Der Brief ist meistens für sich überliefert, wenn aber mit dem Werk zusammen, öfter darauf folgend als voraufgehend. 109/110, ein Briefwechsel zwischen befreundeten Kollegen, A. und seine Brüder mit Seuerus, dem Bischof von Mileve, und des sen Brüdern. 112 schreibt A. an den ihm von Jugend an bekannten Donatus, einem Gutsbesitzer, der seine Arbeiter zum Eintritt in die katho lische Kirche bewegen sollte. Briefe 124-126, an Albina, deren Tochter Melania und ihren Ehe mann Pinianus adressiert, berichten Einzelheiten von den Vor gängen um das Priesterweihe-Versprechen des Pinianus in Hippo. Mit diesem Problem wird auch Alypius (Brief 125) befaßt. 123. Dieser kurze Brief von Hieronymus (ep. 142, ein Fragment?) wirft sowohl zum Inhalt, seiner Datierung als auch seiner Stel lung innerhalb der handschriftlichen Überlieferung manche Fra gen und Probleme auf. Der Brief wurde vermutlich zwischen 416 und 419 geschrieben. Hieronymus lenkt hier mit der Erwähnung des Nabuchodonosor gleichsam metaphorisch den Blick auf des-

1 Vgl. DrvjAK. AL 2. S. 922 ff.

VIII

EINLEITUNG

sen Eroberung Jerusalems im Jahr 602 (vgl. Könige 24, 1.10); ein eindeutiger historischer Bezug dieser Bemerkung ist dem Brief aber nicht zu entnehmen (vgl. AL 2, S. 935; A. Fürst, Briefwech sel II, p. 455, Anm. 803). 127 mahnt A. Armamentarius und Paulina, ihr Gelübde zur ,continentia', von dem er durch deren Verwandte gehört hatte, zu beachten und einzuhalten. 2. Amtssorgen und Amtsgeschäfte 103/104. Die Fortsetzung des Briefwechsels um die Vorgänge in Calama (cfr epist. 90/91). Nectarius, einer der Vornehmen und wohl auch einflußreichen Heiden in Calama, schaltete sich in die Diskussion um die Schwere der Strafen für die an den Unruhen, Mord und Totschlag Schuldigen und weniger Schuldigen ein. Er schreibt an Augustinus in dieser Sache. Dieser antwortet mit dem Hinweis , daß die Entscheidung nicht bei ihm, sondern bei der Regierung liege. Die Briefe 113-116. In der Affaire des conductor Faventius aus Numidien, der sich im Streit mit seinem Grundherrn in das Asyl der Kirche von Hippo geflüchtet hatte und von dort auf Veranlassung des officialis comes Florentinus entführt war, nimmt A. Kontakt mit dem Hafenaufseher Cresconius, mit Florentinus, dem Bischof Fortunatus von Constantine und schließlich mit dem Konsular Generosus auf. An die Grenze seiner Geduld trieb den Bischof der junge Grie che Dioscuros, der um die schnelle Beantwortung einiger Fragen zu verschiedenen philosophischen und rhetorischen Problemen bei Cicero bat, vor allem solcher, denen Dioscuros bei seinem Studium im Westen begegnet war, sie aber nicht genügend be antwortet fand. Augustin antwortet leicht verärgert, jedoch er fährt Dioscuros in einem längeren Antwortbrief u. a., was für Augustin „Das höchste Gut" bedeutet. Briefe 117/118, beide Briefe haben keine salutatio. Brief 122 ist ein Schreiben an die Kleriker und die Gemeinde in Hippo. Der Bischof kränkelt und denkt bei einem kurzen Erho lungsurlaub auf dem Lande an seine Gemeinde. Er mahnt die Gläubigen, ihre christlichen Pflichten zu erfüllen. 3. Theologisches 102 ist ein Brief an Deogratias mit dem Charakter eines eigenen Werkes: Quaestiones expositae contra paganos numero sex-, als

EINLEITUNG

IX

Antwort auf die 6 Fragen, die Deogratias A. hatte zukommen las sen. Dazu gehört ein kurzes Geleitschreiben, in dem A. auch auf andere Quellen hinweist. Possidius notiert diesen Brief offensichtlich auch als ein Werk Qndiculus, Nr.21: „Quaestiones contra Porfyrium expositae sex, id est de resurrectione ..."). 119/120. Der Briefwechsel mit Consentius, einem spanischen Priester, der A. besuchen wollte, ihn aber nicht antraf. Da C. sich selbst mit Fragen der Trinität beschäftigte und neben anderen theologischen Themen auch etwas darüber geschrieben hatte, übersandte er A. mit einem Geleitschreiben (119) diese libelli mit Fragen, auf die A. im Inhalt sachlich und in rhetorischem Stil antwortet - ausführlich und breit, wie ihn Consentius bevorzugt. 121. Ein Brief ohne salutatio ist das Schreiben von Paulinus von Nola aus der Zeit dessen Episkopats, der an A. Fragen zu Stellen aus den Psalmen, den Evangelien und aus Paulusbriefen stellt. Eine Antwort A.'s erreichte Paulinus zunächst nicht (und sie ist auch nicht überliefert), wird aber etwa 2 Jahre später in Brief 149 gegeben. 130/131. Die römische adlige Witwe Anicia Proba, die A. mit ihrer Familie in Karthago kennengelernt und dann in der nächsten Zeit mit ihr auch korrespondiert hatte, fragte nach der rechten Art zu beten. A.' Antwort ist wie ein Brief mit Werk-Charakter auch un ter dem Titel De orando deo überliefert. Mit Brief 131 folgt ein Schreiben der Ermutigung an die Witwe Proba. Augustinus und die Donatisten Brief 105 enthält eine Aufforderung an die Donatisten, zur röm.kath. Kirche zurückzukehren, eine Beschreibung der Entwick lung des Donatismus, Gedanken zum Problem mit den Circumcellionen und die Bedrohung durch sie, schließlich Erwähnung der Hauptpunkte dieser Auseinandersetzung. - Übrigens: Es hat schon Rückkehrer von Donatisten in den Schoß der Kirche ge geben. Die Briefe 106-108 gehören zur Korrespondenz mit Macrobius, dem Bischof der Donatisten in Hippo. Im Zusammenhang mit dem kaiserlichen Toleranzedikt 0um 4IQ) und dessen Annullie rung kurz darauf hatten die Donatisten in Hippo tumultuarische Unruhen angestiftet. Einzelheiten veranlaßten A. zu einer Ge samtschau der Differenzen zwischen Katholiken und Donatisten (Brief 108).

X

EINLEITUNG

Brief 111 ist eine Antwort auf einen Brief eines Presbyters Victorianus, der Trost und eine Erklärung für die Zustände im Zusam menhang mit den Donatisten-Unruhen suchte. Die Briefe 128. 129. 132-139 bilden die sogenannte „Akte Marcelli nus". Marcellinus war Jribunus et notarius" in Nordafrika und führte beim Konzil von Karthago den Vorsitz. Adressaten dieser Briefe sind Marcellinus (128. 129. 133. 138. 139 ), Volusianus (132. 137), Apringius, ein Bruder des Marcellinus (134), Augustinus (135 von Volusianus; 136 von Marcellinus). Die meisten dieser Briefe beziehen sich auf die donatistischen Unruhen. Hinzuzuzählen ist, weil dazugehörig, der Brief 143, zu dem der Brief 165 von Hieronymus gehört. Eine Besonderheit in diesem Brief-Corpus sind epp. 128 und 129. Sie sind von Aurelius, Silvanus und allen katholischen Bischöfen an Marcellinus gerichtet und eine Ant wort auf ein Edikt des Marcellinus, in welchem dieser Datum und Verlauf des Konzils von Karthago festsetzte. Beide Briefe sind wohl von A. abgefaßt. 128 ist von ihm fast vollständig in Ad Emeritum, einer stenographischen Nachschrift der Verhandlungen vom Sept. 418, aufgenommen worden (cfr. Frede 122). Den Brief 129 mit einer Art Einverständniserklärung zu einer Teilnahme der Donatisten-Bischöfe am Konzil findet man nur in Gesta collationis Carthaginiensis (CCSL CXLIX/A, 63-66 und 67-71). II. Die Überlieferung des Textes In der Einleitung zu der Edition der ersten 100 Briefe wurde in gebotener Kürze vom Bestand der Briefsammlung, ihrem Beginn und Entstehungsort, der Bibliothek von Hippo Regius, und den wohl dort aufbewahrten und in einem Katalog verzeichneten Ab schriften berichtet. Dieser Abschnitt (S. IX-X) betrifft die gesamte handschriftliche Überlieferung der Briefe Augustins und wird nun im folgenden unter besonderer Betrachtung der Briefe 101139 fortgeschrieben. 1. Die direkten Zeugen Von den am Anfang dieser Gesamt-Ausgabe aufgeführten Hand schriften habe ich die folgenden für die Briefe 101-139 verglichen: 136 Arras, Bibl. mun. 696 (621), s. x, benutzt für ep. 123; Goldb. Praef, S. LVII.

EINLEITUNG

XI

18 Bamberg, Staatsbibl. ms. Patr. II (B. III. 8), s. x1/xn (M), benutzt fiir epp. 101. 102. 109. no. 122; Hs. Oberl. 5, 2, S. 58. 129 Berlin, Deutsche Staatsbibl. 31 (cod. Phill. 1712, olim Cheltenham 1712), s. x, benutzt fiir ep. 127; Goldb. Praef, S. XXXI. XXXII. 127 Boulogne-sur-Mer, Bibl. mun. 58, s. Ix, Schrift: angelsachsische Minuskel, benutzt fur epp. 119. 120; GoldB. Praef, S. XXXV. 74 Cambridge, Univ. Libr. add. 3479 (Cheltenham Phillipps 2173), s. ixmed (Ch), Schriftheimat: Ostfrankreich, benutzt fiir epp. 133. 134. 136. 138; Goldb. Praef, S. XXIX f.;Hs, OberI. 2, 2, S. 46. 69 Cassino, Bibl. dell'Abbazia cod. 16 L, s. XI (C), benev. Schrift, benutzt fiir epp. 102. 106. 107. 108. m. 121. 123. 127. 130. 138; Goldb. Praef, S. XIX-XXIII; Hs. Oberl. 1, 2, S. 37. 83 - cod. 232 J, s. xi (M), benutzt fiir epp. 109. 121; Goldb. Praef, S. XLVII f.; Hs. Oberl. 1, 2, S. 49. 19 Durham, Cathedral. Libr. cod. B. II. 21 (Mynors 34), s. x1cx (M + L), benutzt fiir epp. 101. 102. 105; Hs. Oberl. 2, 2, S. 106 f. 70 Einsiedeln, Stiftsbibl. 130, s. XI (Hier.-Korr. H), benutzt fiir ep. 123; Goldb. Praef, S. LIII f. ; Hs. Uberl. 9, 2, S. 80. 125 Escorial, Real Bibl. a. I. 10, s. xv, benutzt fiir epp. 106. 107. 108; Hs. Oberl. 4, S. 184. 24 — a. II. 3, s. x (Hier.-Korr. H), benutzt fiir epp. 123. 138; Goldb. Praef, S. LIV-LVI; Hs. Oberl. 4, S. 187. 78 — &. I. 14, s. vm/1x, visigoth. Schrift (Hier.-Korr. H), benutzt fiir ep. 123 ; Goldb. Praef, S. LIV-LVI; Hs. Oberl. 4, S. 196. 114 Florenz, Bibl. Med. Laur. XVII, dext. II, s. xi, benutzt fiir ep. 106; Goldb. Praef, S. XXVI. XXXV; Hs. Oberl. 1, 2, S. 78. 140 Grenob]e, Bibl. mun. 197 (olim 152), s. xm, benutzt fiir ep. 128. 129;

XII

EINLEITUNG

Goldb. Praef., S. LXVII; Gesta coll. Carthag. (CCSL CXLIX/A, Lan cel, S. XXV).

67 Karlsruhe, Bad. Landesbibl. cod. Aug. perg. LII, s. Ix (Hier.-Korr. H), Schriftheimat: Reichenau, benutzt für ep. 123;

GOLDB. Praef., S. LIII f.; Hs. Überl. 5, 2, S. 2o9 f. 63 Köln, Diözesanbibl. cod. Dom. 6o, s. ix"*' (Hier.-Korr. K), Schriftheimat: Corbie, benutzt für ep. 123;

GOLDB. Praef., S. LII; Hs. Überl. 5, 2, S. 235. 113 — cod. Dom. 78, s. Ix, benutzt für ep. 13o; GOLDB. Praef., S. LXVII; Hs. Uberl. 5, 2, S. 239. 118 — cod. Dom. 8o, s. Ix,

benutzt für epp. 132. 135. 137;

GOLDB. Praef., S. XXXIV; Hs. Überl. 5, 2, S. 239. 119 — cod. Dom. 33, s. IX, benutzt für ep. 138;

GOLDB. Praef., S. XXXV; Hs. Überl. 5, 2, S. 234. 84 London, Harl. 31o7, s. xiii, benutzt für epp. 113. 114. 115. 116. 124. 125. 126;

GoLDB. Praef., S. XXIII f.; Hs. Überl. 2, 2, S. 18o. 16 — Royal 5 D VI, s. xii, benutzt für epp. IoI. io5. 1o9. IIo. 112. 117. 118. 122. 131. 132. 133. 134. 136. I39;

GOLDB. Praef., S. XIV. XXXIV; Hs. Überl. 2, 2, S. 194. 138 —, Mus. Brit. Add. 249o2, s. XI, benutzt für ep. 123;

GoLDB. Praef., S. LV. LVII; Hs. Überl. 2, 2, S. 155. 1 München, Bayer. Staatsbibl. Clm 6266, s. x (M), benutzt für epp. ioI. Io2. io5. 1o9. iio. iii. 112. 117. 118. 121. 122. 127. I3o. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139;

GOLDB. Praef., S. XI-XVI; Hs. Überl. 5, 2, S. 316. 1o9 Oxford, Bodl. 572, s. x, benutzt für ep. 13o (or. deo);

GOLDB. Praef., S. XXXVIII. XLIV; Hs. Überl 2, 2, S. 241. 139 Paris, Bibl. Nat. de France lat. 1546, s. Ix, benutzt für epp. 128. 129; GOLDB. Praef. LXVI; Gesta coll.Carthag. (CCSL CXLIX/A, Lancel, S. XIX).

37 — lat. 1929, s. XIII, benutzt für epp. 119. 12o; GOLDB. Praef., S. XXIII.

EINLEITUNG

XIII

25 — lat. 1958, s. XI (P), benutzt für epp. iii. 139; GOLDB. Praef., S. XVI f. 89 — lat. 2715, s. XII, benutzt für ep. 131; Goldb. Praef., S. XLVIII. 8 — lat. 12193, s. Ix (P) benutzt für ep. 139; GOLDB. Praef., XVI-XIX. 26 — lat. 12226, s. IX (P)

benutzt für epp. iii. 139; GOLDB. Praef., S. XVI f. 35 — lat. 1448o, s. XII, benutzt für epp. 117. 118. 133. 134; GOLDB. Praef., S. XII. 13o — lat. 16861, s. XII (M) benutzt für epp. Io2. io5. io9. IIo. 112;

Etud. Aug.; 46B, Introd., S. 11 (Divjak). 5 — nouv. acq. lat. 1443, s. IX/x (M) benutzt für epp. ioi. iio. iii. 112. 122. 127. 131. 139; GOLDB. Praef., S. XV f. 22 — nouv. acq. lat. 1444, s. XI (M), benutzt für epp. ioI. Io2. io5. io9. iio. III. 112. 117. 118. 121. 122. 127. I3o. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139;

GOLDB. Praef., S. XII. XIV. 32 — nouv. acq. lat. 1448, s. IX, benutzt für epp. 127. 13o; GoLDB. Praef., S. XXXI. 14 — nouv. acq. 1672, s. Ix (C, Nr. 5o-92), benutzt für epp. io6. io7. io8. III; GOLDB. Praef., S. XIX-XXII. 21 Saint-Omer, Bibl. mun. 76, s. x/xI (M), benutzt für epp. ioI. Io2. io5. io9. iio. III. 112. 117. 118. 121. 122. 127. 13o. I3I. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139;

GOLDB. Praef., S. XI-XIV. 128 — Bibl. mun. 142, s. xiii, benutzt für epp. 119. 12o; GoLDB. Praef., S.VI. XXXVI. 13 Salzburg, Erzabtei St. Peter ms. a X 28, s. XI (M), benutzt für epp. ioi. Io2. io5; Hs. Überl. 6, 2, S. 241.

XIV

EINLEITUNG

2o — ms. a X 29, s. Ix" (M), benutzt für epp. IoI. Io5. IIo. III. 112. 122. 13o. 131. 133. 134. 139;

GOLDB. Praef., S. XI-XIV; Hs. Überl 6, 2, S. 241. 123 St. Gallen, Stiftsbibl. 148, s. x/xI, benutzt für ep. io2 (c. 1). 121;

GoLDB. Praef., S. XLIV, Hs. Überl. 9, 2, S. 127. 3 — Stiftsbibl. 174 , s. Ix (P), Schriftheimat: St. Gallen (Ekkehardus IV.),

benutzt für epp. iii. 139;

GOLDB. Praef., S. XVI-XVII; Hs. Überl. 9, 2, S. 134. 85 Troyes, Bibl. mun. 4o, tom. VIII, s. xii, Schriftheimat: Clairvaux, benutzt für epp. 113. 114. 115. 116. 119. 12o. 124. 125. 126. 133. 134; ep. i2o findet sich mehrfach in dieser Hs. 85°. GOLDB. Praef., S. XXIV f. 117 — 24o5, s. VIII/IX, benutzt für ep. 132; GOLDB. Praef., S. XXXII-XXXIII. 68 Città del Vaticano, Vat. lat. 341, s. IX/X (Hier.-Korr. K), benutzt für ep. 123;

GoLDB. Praef., S. LII; Hs. Überl. 1, 2, S. 251. 86 — Vat. lat. 494, s. XIII, benutzt für epp. 113. 114. 115. 116. 124. 125. 126;

GOLDB. Praef., S. XXV; Hs. Überl. 1, 2, S. 266. 38 — Vat. lat. 495, s. XV, benutzt für epp. io3. io4. io6. 107. io8. 113. 114. 115. 124. 125. 126;

GOLDB. Praef., S. XXV-XXVII; Hs. Überl. 1, 2, S. 267. 126 — Vat. lat. 496, s. XIII, benutzt für epp. 117. 118;

GOLDB. Praef., S. XXV-XXVII; Hs. Überl. 1, 2, S. 267. 39 — Vat. lat. 499, s. XV, benutzt für epp. io3. io4. io6. io7. io8. 113. 114. 115. 124. 125. 126;

GOLDB. Praef., S. XXV-XXVII; Hs. Überl. 1, 2, S. 268. 56 — Vat. lat. 3834, s. Ix? (P), Schriftheimat: südfranzösisch, benutzt für ep. 111;

GOLDB. Praef., S. XVI f.; Hs. Überl. 1, 2, S. 278 f. 81 — Vat. lat. 5762, s. x (Hier.-Korr. K), Schriftheimat: Bobbio, benutzt für ep. 123;

GOLDB. Praef., S. LII; Hs. Überl. 1, 2, S. 286.

EINLEITUNG

XV

Io2 — Chig. A. VII. 211, s. XIV, benutzt für epp. 113. 114. 115. 116. 117. 119. I2o. 124. 125. 126 Hs. Überl. 1, 2, S. 3o9 3o — Palat. lat. 2io, s. VI/VII, Unziale, Schriftheimat: Lorsch,

benutzt für epp. 127. 13o;

GOLDB. Praef., S. XXXI f.; Hs. Überl. 1, 2, S. 325 f. 54 — Palat. lat. 211, s. xi" (M), benutzt für epp. 127. 138;

GOLDB. Praef., S. XLII f.; Hs. Überl. 1, 2, S. 326 f. 91 — Reg. lat. 331, membr., s. IX, benutzt für epp. 136. 138;

GOLDB. Praef., S. XLII, ; Hs. Überl. 1, 2, S. 341. io3 — Ross. lat. 259, a. 1345, benutzt für ep. 12o;

Hs. Überl. 1, 2, S. 345 f. 134 Wien, Österr. Nationalbibl. lat. 875 (Theol. 713), s. XI, benutzt für ep. 121; GOLDB. Praef., S. XLV. LIX; Hs. Überl. 6, 2, S. 331. 75 — lat. 959 (Rec. 3o41), s. XII°, benutzt für epp. io5. io9. iio;

Hs. Überl. 6, 2, S. 336. io8 — lat. io21 (Theol. 391), s. ix, benutzt für ep. 13o;

GOLDB. Praef. S. XXXVIII, Hs. Überl. 6, 2, S. 343. 112 Würzburg, Universitätsbibl. Cod. m. p. th. f. 56, s. IX, benutzt für ep. 137;

GOLDB. Praef., S. XXXIX. XLI-XLII; Hs. Überl. 5, 2, S. 541. Für die Auswahl der zu vergleichenden Handschriften habe ich wiederum mit Anlehnung an H. Lietzmann die Zugehörigkeit zu einer der folgenden Sammlungen festzustellen versucht. a) Zu den ältesten Sammlungen Bald nach Augustins Tod hat Vincent von Lérin in Gallien 3 sei ner Briefe verwendet (hier: epist. 137), Prosper 9 (hier: epist. 137. 138), Anfang des 6. Jhts, Eugipp in Süditalien 17 (hier: epist. Io2.12o), um 7oo Beda 17 (hier epist. Io2, 12o, 139). Die älteste Sammlung für diese Ausgabe ist die aus Lorsch (Vat. Palat. lat. 21o, s. VI/VII, hier epist. 127. 13o), eine Sammlung von 5 Hand schriften.

XVI

EINLEITUNG

b) Sammlungen im 9.-11. Jht M (nach Monacensis 6266, s. x) mit 129 Briefen, C (nach Casinensis 16, s. x1) mit 92 Briefen, P (nach Parisinus 12193, s. 1x) mit 43 Briefen, und L (Laudunensis 134, s. 1x) mit 21 Briefen. Weitere Sammlungen kommen hinzu1, wie eine Sammlung Ch (nach Cantabrigiensis Univ. Bibl. Add. 3479) mit 17 Briefen. Nicht beachtet hatten Lietzmann und Goldbacher eine weitere Sammlung mit 34 Briefen nach dem cod. Paris, Bibl. Nat. de France lat. 12212, s. IX aus Corbie (Cor), die sich wohl erst vom 12.Jht. an verbreitet hat. Dazu kommen an anderer Stelle spezi elle Sammlungen, wie die der Korrespondenz zwischen Augus tinus und Hieronymus. Die Handschriften aus dem 9.-11. Jht mit den genannten Samm lungen. Sie enthalten aus dem Briefwechsel mit verschiedenen Korrespondenten: M C Ch M Ch MCP MC MP M C (Cor

epist. epist. epist. epist. epist. epist. epist. epist.

138 133. 134. 136 102. 111 121. 127. 130 139 101. 105. 109. 110. 112. 117. 118. 122. 131. 132. 135. 137 106. 107. 108. 113. 114. 115. 116. 123 127.130)

c) Handschriften des 12. bis zum 15. Jht Sie setzen sich zusammen aus den früheren Sammlungen bis etwa Ende des 11. Jhts, gesplittet oder en bloc. d) Handschriften, die nur einen oder wenige Briefe enthalten Oxf. Bodl. 573, s. x , epist. 130 (or. deö) Wien, Österr. Nationalbibl. lat. 1021, s. ix, epist. 130 (or. deö). 2. Die indirekten Zeugen Da die handschriftliche Überlieferung erst etwa 300 Jahre nach der Abfassung der Briefe einsetzt, muß die indirekte Überliefe rung zur Überbrückung dieses Zeitraumes herangezogen wer den. Die im Quellenapparat angegebenen Autoren sind

2 Vgl. Lietzmann, S. 361-362; CCSL XXXI. p. X.

EINLEITUNG

XVII

aus dem 5. Jht: Cassianus, c. Nestorium (a. 430) Augustinus, c. Cresconium (a. 406) Gesta cum Emerito (a. 418) c. Gaudentium (a. 419/420) Retractationes (a. 427) Praed sanct. (a. 428/9) Hinzu kommen zahlreiche Zitate innerhalb der hier vorliegenden Korrespondenz; außerdem in epist. 160. 161 (Euodius, a. 414/15) und epist. 226 (Hilarius, a. 428/9). Possidius, Vita Augustini, Indiculus (a. 432)' Prosper Aquitanus, Sententiae (a. 450) 5./6. Jht : Ps. Augustinus, Solutiones (a. 480/90) Eugippius, Excerpta ex operibus s. Augustini ( a. 511/ 53o) Anonymus, c. philosophos (550/600) 8. Jht: Beda Venerabilis, In lucam (a. 709/16). 3. Zur Uberlieferung Fiir die Herstellung des Textes sind insgesamt 55 Handschriften herangezogen worden. Sie bilden einzelne Gruppen, die ich wiederum Brief fiir Brief moglichst in zwei großere Gruppen zusammengestellt habe. Es ist aber auch hier, wie in CCSL XXX, S. XXV-XXVI erwahnt, nicht moglich, fur jeden Brief ein Stemma aufzustellen, doch zusammen gehören in kleineren Einheiten die Handschriften 1.20. 21. 22 - 14.69 - 38.39.125 - 84.8$.86.102 - 74.91. Eine Sonderrolle spielen gelegentlich 5. 16. und 127. Die handschriftliche Uberlieferung wirft, von Ausnahmen abgesehen, keine ernsten Probleme auf. An fünf Stellen allerdings hat Goldbacher Textlucken gesehen : epist. 108, 113/114. Hier neige ich dazu, Goldbachers Vermutung einer lacuna nicht zuzustimmen und der Lesart von ms. 14 und 69 zu folgen: G. Konjektur scheint eine erläuternde Erganzug zu sein. epist. 108, 367. Es ist wohl eine Konjektur notig (vielleicht „quodcumque"), es sei denn hier folgt man nicht mss. 14 und 69. 3 J. D1vjak, AL; 2, S. 910-914; siehe A. WtLMART. Operum S. Augustini elenchus, S. t6tff.

XVIII

EINLEITUNG

epist. 108, am Ende bricht der Text unvermittelt ab. Es fehlen etwa 21-27 (?) Zeilen, wie g und m aus dem Zwischenraum zum folgenden Brief schließen (welcher Brief aber folgte wirklich?). epist, 138, 428 sollte man uel2 stehen lassen, wenn es zum fol genden Komparativ in steigender Bedeutung gehören kann. epist.i}*), 11: wiederum eine lacuna, wie g bemerkt. Hier hel fen die edd. mit m (confessi). In der traditio textus zur epist. 120 wird die Hs. 85 (Troyes 40, VIII, s. xii) zweimal genannt; es handelt sich dabei um das Ergebnis verschiedener Überlieferungsstränge, die in einem Codex (hier: in dem Hauptvertreter der Zisterziensertradition) zusammenge kommen sind.4 4. Zur neuen Ausgabe Allgemein kann, was die äußere Gestaltung des Textes anbetrifft, auf den entsprechenden Abschnitt im CCSL XXXI, S. XXV verwie sen werden. Besonderheiten, die nur die vorliegenden Briefe betreffen, sind folgende: Fast alle Briefe beginnen mit einer inscriptio, die Namen von Empfängern und Absendern. Sie fehlt bei den Briefen 117. 118. 121. 123. Eine Notatio epistulae am Anfang der Briefe ist an ihre Stelle getreten. Der Brief 105 hat eine sehr kurze inscriptio, nämlich nur Absen der und Empfänger, und schließt mit einem nachdrücklichen, den Inhalt untertreichenden Amen. Der Schluß in den epist. 128 und 129 nennt uns mit alia manu auch den Schreiber: epist. 128, 102/104 „et alia manu: ... Aurelius episcopus ecclesiae catholicae Carthaginensis huic epistulae subscripsi. Item alia manu: Siluanus senex Summensis subscipsi". epist. 129,164/166, wie 128, epist. 129, 167 „Siluanus primae sedis prouinciae Numidiae subscripsi". epist. 131, 34/36 schließt mit et alia manu mit einer Wiederholung der salutatio, der inscriptio nach Art der Binnenanrede5.

4 vgl. J. Divjak, Die Überlieferung, AL. vol. 2, S. 913/14. 5 vgl. J. D1vjak, Die Binnenanrede, AL, vol. 2, S. 904-905.

AUSGEWAHLTE BIBLIOGRAPHIE Fiir die folgenden Abschnitte sei auf CSSL XXXI A, S. VII-XI verwiesen: 1. Ausgaben a) innerhalb der Gesamtausgaben b) Einzelausgaben 2. Ubersetzungen a) deutsche b) englische c) franzosische d) italienische 0 spanische 3. Indirekte Uberlieferung 4. Weitere herangezogene Literatur AUSGEWAHLTE BlBLIOGRAPHIE (zusatzlich und besonders fiir die vorliegende Ausgabe benutzt) 1. Handschriftliche Uberlieferung fimile Lesne, Les livres „Scriptoria" et Bibliotheques du commencement du vnf d la fin du xf siecle, Lille 1938; reprint London 1964. 2. Indirekte Uberlieferung (Texte) Ps. Aug.

Solutiones diuersarum quaestionum ab haereticis obiectarum, ed. B. Schwank (CCSL 90, Turnhout 1961).

Conc. Afr. Concilia Africae, ed. C. Munier (CCSL 149, Turnhout 1974). Gesta Conl. Gesta conlationis Carthaginiensis, ed. S. Lancel (CCSL 149 A, Turnhout 1974). 3. Augustinus und die Bibel Bibl. Aug. A.-M. La Bonnard1ere, Biblia Augustiniana, A. T. Livres historiques (1960), Le livre de la sagesse (1970), Le livre des prouerbes (197$), Etudes Augustiniennes, Paris.

XX

AUSGEWAHLTE BIBLIOGRAPHIE

4. Kirchengeschichte E. L.Fort1n, Christianisme et culture philosophique au cinquieme siecle, Etudes Augustinennes, Paris 1959. 5. Lexikon (einzelne Artikel) AL

Augustinus-Lexikon, Bd. 1 ff., hrsg.von C. Mayer / K. H. Chel1us, Basel / Stuttgart 1986 ff. Stichworte in Bd. 2: Joh. D1vjak, Epistulae, S. 893-1057. a) Der Brief bei A., allgemein (Grundlegendes, Briefaufbau, Anredeformen, Briefschluß), S. 899-906; b) Die Briefsammlung (Struktur, Briefarchiv, Theorien zur Entstehung der Sammlungen), S. 906-910; c) Die Uberlieferung (Handschriften, Sekundariiberlieferung, das neuentdeckte Briefcorpus), S. 913-920; d) Die Briefe A 's im einzelnen (mit ausfiihrlichen Anmerkungen), S. 922-1027; Aufsere Daten der Korrespondenz: Index der Korrespondenten, S. 1027-1046; e) Bibliographie (Ausgaben, Ubersetzungen, Untersuchungen zum Brief bei A. allgemein, Einzeluntersuchungen zu den Briefen), S. 1046-1057. AL, Bd. 1 Charles Mun1er, Concilium (concilia), S. 108$-1099; Les c. africains (345-523), S. 1091-1099. AL, Bd. 2 Serge Lancel / James S. Alexander, Donatistae, S. 606-638. S. Lancel, Le donatisme sous la primatie d'Aurelius de Carthage et 1'episcopat d'A. (393-430), S. 616-621.

Clavis Patr. H. Kraft, Clauis patrum apostolicorum (griech., lat.), Wissenapost. schaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1964. Revue

Revue des £tudes Augustiniennes et patristiques: Bulletin Augustinien, erscheint jahrlich, Paris. 6. Biographie, Grundlagenwissen nach neuestem Stand der Forschung, Werke, Nachwirkung Th. Fuhrer, Augustinus, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2004.

EPISTVLAE

CI

Augustinus Memorio

CII -

CIII CIV

Deogratiae

Nectarius Augustino Augustinus Nectario

CV

-

Donatistis

CVI

-

Macrobio

CVII CVI

Maximus et Theodorus Augustino Augustinus Macrobio

CIX

Seuerus Augustino

CX

Augustinus et fratres Seuero et fratribus

CXI

Augustinus Victoriano

CXII

-

Donato

CXIII

-

Cresconio

CXIV

-

CXV

-

Florentino Fortunato et fratribus

CXVI

-

GenerOsO

CXVII

Dioscorus Augustino

CXVIII

Augustinus Dioscoro Consentius Augustino

CXIX CXX CXXI CXXII CXXIII CXXIV CXXV CXXVI

Augustinus Consentio Paulinus Nolanus Augustino Augustinus fratribus, clericis, plebi Hippon. Hieronymus Augustino Augustinus Albinae, Piniano, Melaniae, fratribus Augustinus et fratres Alypio et fratribus Augustinus Albinae

CXXVII CXXVIII

-

Armentario et Paulinae

Aurelius, Siluanus et uniuersi episcopi cath. Marcel lino

CXXIX

Aurelius, Siluanus et uniuersi episcopi cath. Marcel lino

CXXX

Augustinus Probae

CXXXI

-

CXXXII

-

Probae Volusiano

CXXXIII

-

Marcellino

CXXXIV

Apringio Volusianus Augustino Marcellinus Augustino -

CXXXV CXXXVI

EPISTVLAE

XXII

CXXXVII

Augustinus Volusiano

CXXXVIII

-

CXXXIX

-

Marcellino Marcellino

SIGEL DER DIREKTEN ZEUGEN 1 3 $ 8 13 14 16 18 19

Munchen, Bayer. Staatsbibl. Clm 6266, s. x (M) St. Gallen, Stiftsbibl. 174, s. ix (P) Paris, Bibl. Nat. de France nouv. acq. lat. 1443, s. 1x/x (M) Paris, Bibl. Nat. de France lat.12193, s. 1x (P) Salzburg, Erzabtei St.Peter ms. a X 28, s. xi (M) Paris, Bibl. Nat. de France nouv. acq. 1672, s. ix (C, Nr. 5092) London, Royal 5 D VI, s. xn Bamberg, Staatsbibl. ms. Patr.11 (B 111,8), s. xi/xn (M) Durham, Cathedral. Libr. cod. B. Il, 21 (Mynors 34), s. x1ex

20

(M+L) Salzburg, Erzabtei St. Peter ms. a 29 X, s. ix'n (M)

21 22 24 25 26 30 32 35 37 38 39 54

St.Omer, Bibl. mun. 76, s. x/x1 (M) Paris, Bibl. Nat. de France nouv. acq. lat. 1444, s. xi (M) Escorial, Real bibl. a. II. 3, s. x (Hier.-Korr. H) Paris, Bibl. Nat. de France lat. 1958, s. xi (P) Paris, Bibl. Nat. de France lat. 12226, s. ix (P) Città del Vaticano, Palat. lat. 210, s. v1/vii Paris, Bibl. Nat. de France nouv. acq. lat. 1448, s. 1x Paris, Bibl. Nat. de France lat. 14480, s. xn Paris, Bibl. Nat. de France lat. 1929, s. xm Città del Vaticano, Vat. lat. 495, s. xv Città del Vaticano, Vat. lat. 499, s. xv Città del Vaticano, Palat. lat. 211, s. Xl'n (M)

56 63

Città del Vaticano, Vat. lat. 3834, s. IX1 (P) Köln, Diözesanbibl. cod. Dom. 60, s. ixmed (Hier.-Korr. K)

67

Karlsruhe, Bad. Landesbibl. cod. Aug. perg. LII, s. ix (Hier.Korr. H) Città del Vaticano, Vat. lat. 341, s. 1x/x (Hier.-Korr. K) Cassino, Bibl. dell'Abbazia, cod. 16 L, s. xi (C) Einsiedeln, Stiftsbibl. 130, s. xi (Hier.-Korr. H) Cambridge, Univ. libr. add. 3479 (Cheltenham Phillips 2173), s. ixmcd (Ch)

68 69 70 74 7$ 78 81 83 84

Wien, Ósterr. Nationalbibl., Lat. 959 (Ree. 3041), s. XII1 Escorial, Real Bibl. & I, 14, s. vm/1x (Hier.-Korr. H) Città del Vaticano, Vat. lat. 5762, s. x (Hier.-Korr. K) Cassino, Bibl. dell'Abbazia, cod. 232 J, s. x1 (M) London, Harl. 3107, s. xm

XXIV

SIGEL DER DIREKTEN ZEUGEN

85 86 89 91 1o2 1o3

Troyes, Bibl. mun. 4o, tom. VIII, s. XII Città del Vaticano, Vat. lat. 494, s. XIII Paris, Bibl. Nat. de France, lat. 2715, s. XII Città del Vaticano, Reg. lat. 331, s. Ix Città del Vaticano, Chig. A. VII. 211, s. XIV Città del Vaticano, Ross. lat. 259, a. 1345

Io8

Wien, Österr. Nationalbibl., lat. 1o21 (Theol. 391), s. ix

1o9 112 113 114 II7

Oxford, Bodl. 572, s. x Würzburg, Universitätsbibl. Cod. m. p. th. f. 56, s. Ix Köln, Diözesanbibl. cod. Dom. 78, s. IX Florenz, Bibl. Med. Laur. XVII, dext. II, s. XI Troyes, Bibl. mun. 24o5, s. VIII/IX

118

Köln, Diözesanbibl. cod. Dom. 8o, s. Ix

119 123 125 126 127 128 129 13o

Köln, Diözesanbibl. cod. Dom. 33, s. IX St. Gallen, Stiftsbibl. 148, s. X/XI Escorial, Real bibl. a. I.Io, s. XV Città del Vaticano, Vat. lat 496, s. XIII Boulogne-sur-Mer, Bibl. mun. 58, s. Ix Saint-Omer, Bibl. mun. 142, s. XIII Berlin, Deutsche Staatsbibl. 31 (cod. Phill. 1712, olim Chel tenham 1712), s. X Paris, Bibl. Nat. de France lat. 16861, s. XII (M)

134

Wien, Österr. Nationalbibl. lat. 875 (Theol. 713), s. xi

136 138 139 14o

Arras, Bibl. mun. 696 (621), s. x London, Mus. Brit. Add. 249o2, s. XI Paris, Bibl. Nat. de France lat. 1546, s. IX Grenoble,Bibl. mun. 197 (olim 152), s. XIII

ZEICHEN UND ABKÜRZUNGEN 1°, 2°

ursprüngliche Lesart in I, 2, ...

I, 2

Korrektur in I, 2, ...

1°, 22

Korrektur einer späteren Hand in I, 2, ...

i.t. I

Lesart des Textes von 1

u.l. I

als Variante angeführte Lesart in I

Cass.

Cassianus

Eugippius Eug. Eug. (u.l.) Eugippius (uariae lectiones) Amerbach Mauriner

:

Goldbacher Daur

EPISTVLAE CI-CXXXIX

| CI.

Goldb. 539

| a. 408/4o9

PL 33, 367

Domino beatissimo et uenerabiliter carissimo et sincerissimo

desiderantissimo fratri et coepiscopo Memorio Augustinus in domino salutem. 1. Nullas debui iam reddere litteras sanctae caritati tuae sine

his libris, quos a me sancti amoris iure uiolentissimo flagitasti, ut hac saltem oboedientia responderem epistulis tuis, quibus me magis onerare quam honorare dignatus es. Quamquam ubi suc

cumbo | quia oneror, ibi etiam quia diligor subleuor; neque enim

PL 368

a quolibet diligor subleuor, eligor sed ab eo uiro et domini sa cerdote, quem sic acceptum deo sentio, ut, cum animam tuam tam bonam leuas ad dominum, quoniam in illa me habes, leues et me; debui ergo nunc libros mittere, quos emendaturum me esse promiseram et ideo non misi, quia non emendaui, non quia nolui, sed quia non potui curis uidelicet multis et multum prae ualentibus occupatus. Nimis autem ingratum ac ferreum fuit, ut te, qui nos sic amas, hic sanctus frater et collega noster Possi dius, in quo nostram non paruam praesentiam reperies, uel non

disceret | uel sine nostris litteris disceret. Est enim per nostrum O

ministerium non litteris illis, quas uariarum serui libidinum libe rales uocant, sed dominico pane nutritus, quantus ei potuit per nostras angustias dispensari.

Trad. text. : 1. 13 / 5. 16. 19. 2o. 21 / 18. 22 a m

CI, 1 uenerabiliter] ueneraliter 16 ll sincerissimo] sincerissime 1°. 13 / 16'. 19, sinceriter m || 2 desiderantissimo] desiderantissimoque 2o° ll 4 debui iam reddere] iam debui reddere 16, iam reddere debui edd. || 5 uiolentissimo] uigilentissimo 13 | 6 hac] ac 1 ll 7 onerare quam ho norare] honorare quam onerare 1. 13 ll dignatus] nisus 16* ll 8 ibi] ubi 5° ll quia] qua 1° ll diligor] diligo 19 / 18 || 9 subleuor] sublegor 2o ll eligor] et eligor ; ', elegor 1°/zo, ilico ; ll ab eo] habeo zo ll uiro] uerum 2o ll 9/1o domini sacerdote] sacerdote domini 18 || sacerdote] sacerdotem 2o ll io sic acceptum deo] domino sic acceptum 18 ll ac ceptum] accepto 1° ll ii tam] om. 2o ll 15/16 ut te] uite 1°, ut ad te 13 /

21, uenite 2o

||

16 sanctus] om. 18 || 17 quo] om. 3° ll 18 disceret']

discederet 1'. 13 / 2o

edd.

||

sine] si non 2o

ll disceret'] discederet 1 '. 13

ll

nostris litteris] litteris nostris

ll per nostrum] paruum 1° ll

minico] diuino 1. 22* || pane] poene 1* / 2o. 21 16 ll 21 angustias] angusti 18

||

2o do

quantus] quantum

G 54o

4

25

3o

EPISTVLA CI, 2

2. Quid enim aliud dicendum est eis, qui cum sint iniqui et im pii, liberaliter sibi uidentur eruditi, nisi quod in litteris uere libe ralibus legimus: Si uos filius liberauerit, tunc uere liberi eritis? Per eum namque praestatur, ut ipsae etiam, quae liberales disci plinae ab eis, qui in libertatem uocati non sunt, appellantur, quid in se habeant liberale, noscatur. Neque enim habent congruum libertati, nisi quod habent congruum ueritati. Vnde ille ipse fi lius: Et ueritas, inquit, liberabit uos. Non ergo illae innumerabi les et impiae fabulae, quibus uanorum plena sunt carmina poe tarum, ullo modo nostrae consonant libertati, non oratorum

35

inflata et expolita mendacia, non denique ipsorum philosopho rum garrulae argutiae, qui uel deum prorsus non cognouerunt uel, cum cognouissent deum, non sicut deum glorificauerunt aut gratias egerunt, sed euanuerunt in cogitationibus suis, et obscu ratum est insipiens cor eorum et dicentes se esse sapientes stulti facti sunt et immutauerunt gloriam incorrupti dei in similitudi nem imaginis corruptibilis hominis et uolucrum et quadrupedum

et serpentium uel qui | istis simulacris non dediti aut non nimis 4O

dediti coluerunt tamen et seruierunt creaturaepotius quam crea tori. Absit omnino, ut istorum uanitates et insaniae mendaces,

45

uentosae nugae ac superbus error recte liberales litterae nomi nentur hominum scilicet infelicium, qui dei gratiam per Iesum Christum dominum nostrum, qua sola liberamur de corpore mor tis huius, non cognouerunt nec in eis ipsis, quae uera senserunt. Historia sane, cuius scriptores fidem se praecipue narrationibus

CI, 24 Ioh. 8, 36 ll 29 Ioh. 8, 32 ll 34/39 Rom. 1, 21-23 41 Rom. i, 25 ll 43/45 hominum — mortis] cfr Rom. 7, 24-25

ll

4o/

23 in] om. 18. 22 ll 24 liberauerit] liberauerat 18 ll tunc] om. 18 ll uere] uero 2o ll liberi] liberati 5 l| 25 eum] uni 2o || ipsae] ipse 13 / 16. 21* || 27 liberale] literare ;. 19. 2o || noscatur] noscantur 18 ll 28 libertati] liberati 1 / 2o || ille] om. 18 || 29 liberabit] liberauit ;*. 2o°. 21 ll 3o sunt] sint 2o ll 31 nostrae consonant] consonant nostrae 16 ll libertati] libertate 21 ll 32 et] om. 22* || expolita] expoliata 21, polita 18 || 33 garrulae argutiae] garrulitatis argutia 16* ll deum prorsus] pror sus deum 16 ll 34 deum'] om. 19 || 36 stulti] et stulti ; ll 37 incor rupti dei] om. 1. 13, incorruptibilem 5 ll 38 et'] atque edd. ll quadrupe dum] quadrupedium 18 ll 39/4o -ti aut non nimis dediti] om. 21 ll 4o coluerunt] sunt 18 ll tamen et] et tamen 18 ll 41 insaniae] insane 13 ll mendaces] mendaces et 18 ll 42 uentosae nugae] et uentosae neniae 18. 22 ll liberales] liberares 1° ll 43 hominum scilicet] scilicet ho minum 13 ll 45 post uera add. erant 16, add. sunt edd. praeter m ll 46 fidem] fide 21

G 541

EPISTVLA CI, 2-3

5

suis debere profitentur, fortassis habeat aliquid cognitione dig num liberis, cum siue bona siue mala hominum tamen uera nar 5o

rantur, quamuis in eis cognoscendis, qui sancto spiritu non adiuti sunt rumoresque colligere ipsa humanae infirmitatis condicione compulsi sunt, quemadmodum non fallerentur in plurimis, om nino non uideo. Est tamen aliqua in eis propinquitas libertatis, si

uoluntatem mentiendi non habent | nec homines fallunt, nisi cum

PL 369

ab hominibus humana infirmitate falluntur. 55

3. Verum quia in omnibus rerum motibus, quid numeri ualeant, facilius consideratur in uocibus eaque consideratio quibusdam quasi gradatis itineribus nititur ad superna intima ueritatis, in quibus uiis ostendit se sapientia hilariter et in omni prouidentia

6o

gisque necessariis uacabat animus, uolui per ista quae a nobis desiderasti scripta proludere, quando conscripsi de solo rhythmo sex libros et de melo scribere alios forsitan sex, fateor, dispone bam, cum mihi otium futurum sperabam. Sed posteaquam mihi curarum ecclesiasticarum sarcina imposita est, omnes illae deli ciae fugere de manibus, ita ut vix nunc ipsum codicem inueniam, quoniam tuam uoluntatem nec petitionem sed iussionem con temnere nequeo. Quod sane opusculum si potuero mittere, non quidem me tibi obtemperasse uerum tamen te hoc a me tanto opere flagitasse paenitebit. Difficillime quippe intelleguntur in eo quinque libri, si non adsit, qui non solum disputantium possit

occurrit amantibus, initio nostri otii, | cum a curis maioribus ma

65

7o

57/59 Sap. 6, 17

CI, c. 3-4 cfr Aug. retr. I, xi, 2-5 (CCSL 57, p. 33)

49 eis] his 21 ll sancto spiritu] spiritu sancto 16. 2o edd. moresque] rinoresque 22 ll infirmitatis] infirmitates r* / 2o*

ll 5o ru ll condi

cione] condicioni 22* || 51 compulsi] om. 13 ll 52 uideo] uidebo 18 ll aliqua in eis] in eis aliqua 16 edd. || 55 in omnibus] hominibus 21 ll quid] qui 1 / 2o. 21 a ll numeri] numerari 1. 13 / 16. 19. 2o. 21, dinumerare 18, dinumerari 22° ll 57 nititur] nutitur 1° ll intima] intimae 21 ll 58 uiis]

ius 1. 13 ll sapientia] sapientiae 1 ' ll in omni] homini 21

|| prouiden

tia] prudentia 1 / 16 ll 59 occurrit] accurrit 13 ll maioribus] maioris 22 ' ll 6o a] om. 21 || 61 desiderasti] desiderastis 16. 19 || rhythmo] eras. 13 / 18 || 62 sex] om. 18 ll melo] melos 1 / $. 2o. 21 / 22* ll 65 fu gere] fugire r* / 2o* ll inueniam] om. 19 || 66 quoniam] qua 1°, quia

1 ' ll 68 tamen] etiam 18 || 68/69 a me tanto opere] tantopere a me 18 || tanto opere] tantopere ;. 16. 2o / 18. 22 edd. 7o quinque] v. 22 ll possit] om. 1 '

||

69 in eo] om. 18

||

G 542

EPISTVLA CI, 3-4

6

75

separare personas, uerum etiam pronuntiando ita sonare moru las syllabarum, ut eis exprimantur sensumque aurium feriant ge nera numerorum, maxime quia in quibusdam etiam silentiorum dimensa interualla miscentur, quae omnino sentiri nequeunt, nisi auditorem pronuntiator informet. 4. Sextum sane librum, quem emendatum repperi, ubi est om nis fructus ceterorum, non distuli mittere caritati tuae; fortassis ipse tuam non multum refugiat grauitatem. Nam superiores quin que uix filio nostro et condiacono Iuliano, quoniam et ipse iam

8o

nobiscum commilitat, digni lectione uel | cognitione uidebuntur.

85

9o

Quem quidem non audeo dicere plus amo quam te, quia nec ueraciter dico, sed tamen audeo dicere plus desidero quam te. Mirum uideri potest, quemadmodum quem pariter amo amplius desiderem; sed hoc mihi facit spes amplior uidendi eum; puto enim quod si ad nos te iubente uel mittente uenerit, et hoc fa ciet, quod adulescentem decet, maxime quia nondum curis maio ribus detinetur, et te ipsum mihi expeditius apportabit. Quibus numeris consistant uersus Dauidici non scripsi, quia nescio. Ne que enim ex Hebraea lingua, quam ignoro, potuit etiam nume ros interpres exprimere, ne metri necessitate ab interpretandi ueritate amplius, quam ratio sententiarum sinebat, digredi coge retur. Certis tamen eos constare numeris credo illis, qui eam lin guam probe callent. Amauit enim uir ille sanctus musicam piam et in ea studia nos magis ipse quam ullus alius auctor accendit.

71 etiam] om. 1. 12 / 15 ll ita] te 18 || sonare] sanare 13* || 74 di mensa] dimissa 18 ll sentiri] sentire 1. 13 ll 75 auditorem] adiutorem r*/ 16. 2o a, adiutorum 21, adiutor 22°

76 quem] quia ;

ll

ll

informet] infirmet 1 / 2o, firmet 21

76/77 omnis] om. 1

||

77 fructus] fluctus 19

ll

ll

78 refugiat] refugiet 13 / 18 edd. ll 78/79 superiores quinque] quinque su periores 16 ll 79 filio] folio 1° ll quoniam] qui r* ll 8o digni lectione uel cognitione] scripsit Goldb. , dilectione uel cognitione 13 / 5. 16. 19. 2o. 21 / 18. 22°, digni add. 22 ', dilectionem uel cognitionem 1°, cognitione a, lectione et cognitione digni cett. (cfr Aug. retr. I, xi, 3-4) Il 81 amo] ammodo 2o ll 82 tamen] om. 18. 22 ll 83 quem] quam 22° ll 88 numeris] supra scripsit metris 5 ll Dauidici] dauitici 13 / 18 ll non scripsi] conscripsi 1° ll 89 enim] om. 18 ll 89/9o numeros] numero 18. 22° ll numeros interpres] interpres numeros 16 ll 9o ne] nec 1 '. 13 ll necessitate] neces sitati 2o || 9o/91 ab interpretandi ueritate] ad interpretandi (interpretan dam 13) ueritatem 1. 13 ll 9o interpretandi] interpretante 19 ll 91 di gredi] degredi 2o ll 91/92 cogeretur] cogerentur 5, cogebat 1. 13 ll 92 Certis] certus 2o || constare] om. 2o. 21 ll constare numeris] numeris consistere 16 ll 92/93 eam linguam] ea lingua 22 ' ll 93 probe] prope 16'. 19. 2o* / 18 ll 94 ullus alius] alius ullus 19

G 543

EPISTVLA CI, 4

7

95 Habitetis omnes in aeternum in adiutorio altissimi, qui habitatis unanimes in domo, pater materque fratres filiorum et cuncti unius patris filii memores nostri.

95 Ps. 9o, 1

ll

95/96 Ps. 67, 7

95 in aeternum in adiutorio] in aeternum adiutorio 1. 13 / 16. 2o. 21 / 21. 22°, in aeterno adiutorio 5. 19 / 18. 22 ' ll habitatis] habitantes 21 ll 96 unani mes] unianimes 1 / 5. 2o ll filiorum] filii 1 '. 13 / 2o ll 97 memores] memo ris 22*

| CII. | a. 409

G 544 PL 37o

Sincerissimo fratri et conpresbytero Deogratias Augustinus in domino salutem

O

1. Quaestiones tibi propositas mihi delegare maluisti non, ut opinor, pigritia, sed quod ea quoque ipsa quae nosti libentius per nos audis, dum nos nimis diligis. At ego propterea malebam a te illas aperiri, quod ille ipse amicus, qui eas proposuit, quan tum ex hoc conici datur, quod mihi ad quasdam epistulas non rescripsit, quasi nos verecundatur sequi; viderit quam ob cau sam. Hoc tamen suspicor, nec suspicio mea uel maliuola est uel absurda, cum et optime noueris quantum eum diligam, quanto que mihi dolori sit quod nondum christianus est; et utique non inconuenienter arbitror eum, quem uideo mihi rescribere nolu

isse, nihil sibi | a me scribi uoluisse. Proinde obsecro te ut, quemadmodum ego tibi parui | atque inter meas artissimas occu pationes tuam sanctam mihique carissimam uoluntatem offen

dere timui, ut facerem quod petisti, ita tu quoque facias quod

2O

peto. Hoc est autem, ut breuiter quemadmodum a te, sicut mihi indicasti, postulauit, ad omnia illi respondere non graueris, quod et ante facere potuisti. Scies enim cum legeris, nihil paene a me dictum quod ipse non noueras aut quod me tacente nosse non poteras. Sed hoc opus meum habeas rogo cum ceteris, quorum

studio scis conuenire. Tuum uero illud quod flagito habeat ipse, cui hoc potissimum congruit, et ceteri quos non parum ista de lectant, quemadmodum abs te dici possunt, inter quos et ipse 25

sum. Vivas semper in Christo nostri memor.

Trad. text.: 1. 13. 18. 21. 22. 123 / 19. 69. 130 a m

CII, 3/26 Quaestiones — expositae] cfr Aug. retr. II, xxxi, 1-9 (CCSL 57, p. 115)

CII, 3 maluisti] uoluisti 21 || 4 quod] om. 18 ll 6 illas] illis 1. 13 || 7 conici datur] concidatur 1°. 13, concedatur 1 ' ll 9 uel'] om. 13o || 1o eum] eam 1°. 21 || 11 mihi dolori] dolori mihi 18' ll 16 ut] si 22°, nisi 22 ', si non 18* edd. ll 17 est] om. 18*. 22. 123 ll autem] om. 19 || 18 illi] ille 123°, illa 21 ll 2o non'] om. 18 ll 21 habeas rogo] rogo habeas

edd.

ll 22 Tuum] tum 1. 22*. 123 / 69, tam 21 ll 24 abs te dici possunt]

dici possunt abs te 18 edd.

G 545 PL 371

EPISTVLA CII, 2-3

9

Sex quaestiones contra paganos expositae. I. De resurrectione.

2. Mouet quosdam, et requirunt de duabus resurrectionibus quae conueniat promissae resurrectioni, utrumnam Christi an 3o

| Lazari. "Si Christi", inquiunt, “quomodo potest haec conuenire resurrectioni natorum ex semine eius, qui nulla seminis condi cione natus est? Si autem Lazari resurrectio conuenire asseritur,

ne haec quidem congruere uidetur, si quidem Lazari resurrectio

facta sit de corpore nondum tabescente, de eo corpore quo La 35

4O

45

zarus dicebatur; nostra autem multis saeculis post ex confuso eruetur. Deinde si post resurrectionem status beatus futurus est nulla corporis iniuria, nulla necessitate famis, quid sibi uult ci batum fuisse Christum et uulnera monstrauisse? Sed si propter incredulum fecit, finxit; si autem uerum ostendit, ergo in resur rectione accepta futura sunt uulnera." 3. Quibus respondetur ideo non Lazari resurrectionem sed po tius Christi congruere promissae resurrectioni, quia Lazarus ita resurrexit ut iterum moreretur, Christus autem, sicut de illo scrip tum est, surgens a mortuis iam non moritur et mors ei ultra non dominabitur. Quod etiam promissum est resurrecturis in fine saeculi et cum illo regnaturis in aeternum. Sic autem non perti

Trad. text.: ab lin. 26: 3. 8. 26/ 1. 13. 18. 21. 22. 123 / 19. 69. 13o a m

CII, 32/35 Si — dicebatur] cfr Ioh. 11, 39-44 ll 37/38 quid — monstrauisse] cfr Luc. 24, 3o. 39-48; Ioh. 2o, 2o. 27; 21, 18 || 43/45 Rom. 6, 9 ll 45/ 46 Quod — aeternum] cfr Apoc. 2o, 6; 22, 5

27 De — resurrectione] cfr Aug. retr. II, xxxi, 1o (CCSL 57, p. 115) || 28 Mouet — requirunt] cfr Aug. retr. II, xxxi, 29-3o (CCSL 57, p. 116) ll 41/ 1oo ideo — eguerit] Eugipp. exc. Aug., p. ioi3, 5 — 1o15, 9 (CSEL 9)

26 Sex — expositae] om. mss. (cfr Aug. retr. II, xxxi) ll 3o inquiunt, "quomodo] quomodo inquiunt 22 ll 32 resurrectio] resurrectioni 22 ll

33 ne] nec 18. 22 / 69 ll congruere] congrue 3°. 8. 26 ll quidem*] quid 8 ll 34 sit] est 13 ll de eo] et de eo 3 / 123 || quo] quod 3. 8. 26 ll 36 status] statutis 1°, statuis 1 ' ll beatus] beatis 21 ll 37 quid] qui 123* ll sibi] si 21

ll

38 fuisse Christum] christum fuisse edd.

||

39/4o resurrec

tione] resurrectio Eug (u. l.) ll 42 congruere] congruit Eug ll ita] om. 19* ll 43 moreretur] moraretur 8* ll sicut de] sicut autem de 13o ll 44 ei] illi 19 edd. ll 45 resurrecturis] resurrecturus 18' / 123* ll 46 et cum illo] et iam cum illo 21 || regnaturis] regnaturus 26* ll Sic] si 123

G 546

IO

EPISTVLA CII, 3-5

net ad resurrectionem | differentia natiuitatis Christi et nostrae,

5o

55

6o

G 547

quod ille sine uirili semine nos autem ex uiro et femina creati sumus, sicut non pertinet ad ipsius mortis differentiam. Non enim propterea illius non uera mors fuit, quia sine uirili semine natus est. Sicut nec ipsius primi hominis aliter exorta caro quam nos tra, quando quidem ille sine parentibus de terra creatus est nos uero ex parentibus, aliquid attulit ad differentiam mortis, ut ali ter ille moreretur aliter nos. Sicut autem ad mortis sic nec ad re surrectionis differentiam ualet diuersa natiuitas.

4. Sed ne hoc ipsum, quod scriptum est de primo homine, si militer infideles nolint credere, quaerant uel animaduertant, si uel hoc possunt, quam multorum animalium genera sine paren tibus ex terra procreentur, quae tamen coeundo pariant etiam ipsa sui similem prolem nec propter diuersitatem natiuitatis in tersit aliquid ad naturam eorum quae procreata sunt ex terra, et

eorum quae illis coeuntibus orta sunt. Similliter enim uiuunt si

PL 372

militerque moriuntur, quamuis dissimiliter nata sint. Ita non est

absurdum, ut similiter resurgant | corpora, quae dissimiliter orta 65

7o

sunt. Huiusmodi autem homines non ualentes intueri, ad quam rem intersit aliquid diuersum et ad quam non intersit, ubi aduer terint aliquam distantiam primordiorum, etiam omnia conse quentia distare oportere contendunt. Possunt tales putare oleum ex adipibus non debere natare super aquam sicut illud, quod ex oliua est, quoniam longe est utriusque origo dissimilis, quando illud ex ligno hoc ex carne profluxerit. 5. Quantum autem attinet ad illam differentiam, quod Christi corpus non dissolutum tabe atque putredine die tertio resurrexit,

48 uirili] uiri Eug (u. l.) || 49 sicut non] sicut etiam non edd. || dif ferentiam] resurrectionem 18 | 5o uirili] uiri Eug (u. l.) || 52 quando] quod 1 ll 53 ex] de 13o ll 54 ille] om. 8 ll moreretur] moretur 8°. 26°, moriretur 1° ll post autem add. non 69 ' ll 55 natiuitas] natiuitatis 8' l! 57 infideles] infideles homines edd. || nolint] nolunt 22°, uolunt 22 ' l! animaduertant] animaduertunt 3°. 26* ll 59 procreentur] procreantur 3. 8. 26/ 18. 21 Eug ll pariant] pareant 26*, pariunt 3 '/22 Eug ll etiam] om. 8. 26* (iam 26') || 6o ipsa] ipse 3°. 26* ll sui] sibi 18 || similem] simile 13.

22 ' edd. , simili 69, uisibilem 3*. 6 ll prolem] om. 1. 13. 18*. 21. 22. 123 / 19. 69. 13o edd. ll 6o/61 intersit] interest Eug (u. l.) || 62 sunt] sint 21 ll 63 nata sint] nati sunt Eug ll 63/64 est absurdum] absurdum est 69 ll 65 sunt] sint 8°/ 1. 21 ll homines] hominis 3°. 26* ll 66/67 add. non ante aduerterint 19 || 67 primordiorum] primordium 69 || 68 Possunt] pos sint 21 ll 7o post utriusque add. naturae Eug (u. l.) ll autem] om. 1. 13 ll 73 non — resurrexit ] om. 18 || tabe atque] tabo aut 123' ll tertio] tertia 13

G 548

EPISTVLA CII, 5-6

8o

II

nostra uero post longum tempus ex quadam quo soluta disces serint confusione reparabuntur, humanae facultati utrumque im possibile est, diuinae autem potestati utrumque facillimum. Vt enim radius oculi nostri non citius peruenit ad propinquiora tar dius ad longinquiora, sed utraque interualla parili celeritate con tingit, ita cum in ictu oculi, sicut apostolus dicit, fit resurrectio mortuorum, omnipotentiae dei et ineffabili nutui tam facile est

quaeque recentia quam | diuturno tempore dilapsa cadauera sus

85

9o

95

citare. Incredibilia sunt haec quibusdam quia inexperta, cum om nis natura rerum tam sit plena miraculis, ut non quasi facili per uestigatione rationis sed uidendi consuetudine mira non sint atque ob hoc nec consideratione nec inquisitione digna uidean tur. Nam ego et mecum quicumque inuisibilia dei per ea, quae facta sunt, intellegere moliuntur, aut non minus aut amplius ad miramur in uno seminis tam paruulo grano omnia, quae lauda mus in arbore, tamquam liciata latuisse, quam mundi huius tam ingentem sinum, quae de corporibus humanis dum dilabuntur absumit, resurrectioni futurae tota et integra redditurum. 6. Quomodo autem contrarium est et Christum post resurrec tionem cibatum et in resurrectione quae promittitur ciborum in digentiam non futuram, cum et angelos legamus eiusdem modi escas eodemque modo sumpsisse non ficto phantasmate sed ma nifestissima ueritate nec tamen necessitate sed potestate? Aliter enim absorbet aquam terra sitiens aliter solis radius candens, illa indigentia iste potentia. Futurae ergo resurrectionis corpus im perfectae felicitatis erit si cibos sumere non potuerit, imperfec

79 I Cor. 15, 52

||

86/87 Rom. 1, 2o

74 nostra] nostri 3°, 8 || quo] qua 3* / 123 || 74/75 discesserint] dis cesserant 3°/ 1. 13. 18*. 21. 22. 123 / 19. 69. 13o edd. || 76 potestati] potest esse 3°. 8. 26 ll 78 longinquiora] longiora Eug (u. l.) ll parili] pari 19 ll 78/ 79 contingit] contigit 1°. 21*. 22 / 69 ' ll 79 in] om. 3°. 8. 26 ll fit] fiet 22 ll 8o nutui tam] nutu ita 3 '. 8. 26 ll 83 tam sit] transit 13 ll 85 at que] quae Eug ll ob] ab 123 || nec] ne 123 || 85/86 uideantur] uiden tur Eug ll 86 ea] om. 18'. 22'. 123 ll 87 intellegere moliuntur] intellecta conspiciunt Eug || 87/88 admiramur] admirantur 8 / 1 ll 89 liciata] licita 3° (alibi liciata 3 '). 8. 26* (liniamenta 26') ll 89/9o tam — humanis] om. 8 ll 9o dum] om. 26 ll 91 absumit] assumit 1. 13. 21. 22. 123 / 69 ll re surrectioni futurae] resurrectione futura Eug (u. l.) || 94 eiusdem modi] eius modi Eug (u. l.), huius Eug (u. l.) || 95 ficto] facto 1. 13, ficto et inani edd. ll 97 absorbet] absorbit 1°. 123 ll aquam terra] terra aquam edd. ll candens] cadens 18°, calens 22 / 69 || 98 iste] ista 3°. 8. 26* / 18 ll 99 felicitatis] facultatis 69

G 549

12

EPISTVLA CII, 6-7

100 tae felicitatis si cibis eguerit. | Possem hic de commutationibus G550 corporalium qualitatum et de praepotenti ualentia in inferiora corpora corporum superiorum latius disputare; sed breuiter mihi respondere propositum est et talibus ingeniis hoc scribitur, quae admonere suffecerit. 105 7. Sciat sane qui has proposuit quaestiones, Christum post resurrectionem cicatrices, non uulnera demonstrasse dubitantibus, propter quos etiam cibum ac potum sumere uoluit non semel sed saepius; ne illud non corpus sed spiritum esse arbitrarentur et sibi non solide sed imaginaliter apparere. Tunc autem illae fal110 sae cicatrices fuissent, si nulla uulnera | praecessissent ; et tamen PL373 nec ipsae essent, si eas esse noluisset. Voluit autem certae dispensationis gratia, ut eis quos aedificabat in fide non ficta, non aliud pro alio, sed hoc, quod crucifixum uiderant, resurrexisse monstraret. Quid est ergo quod dicitur: "Si propter incredulum 115 fecit, finxit"? quasi uero si quisquam uir fortis pro patria dimicans multa aduersa uulnera exciperet et peritissimo medico, qui haec curare ita ualeret, ut cicatrices nullae apparerent, ipse potius diceret sic se uelle sanari; ut magis essent in corpore suo uestigia uulnerum tamquam tituli gloriarum, ideo ille medicus 120 cicatrices finxisse diceretur, quia, cum per artem efficere potuerit | ut non essent, certa existente causa per artem effecit potius G551 ut essent. Quae uno solo modo, sicut superius dixi, falsae conuincerentur, si nulla uulnera sanarentur.

105/123 Sciat - sanarentur] Eugipp. exc. Aug. p. 1015, 10-29 (CSEL 9) 100 Possem] possim 21, possent 8. 26 II 101 qualitatum] om. 8 II praepotenti] praeponenti 123 II in] om. 21. 123' II 102 corporum - mihi] om. 123' II 104 suffecerit] sufficerit 3'. 26 II 109 apparere] appareret Eug (u. 1.) II illae] om. 3. 8. 2$ II 110 fuissent] essent 18' II 111 nec] ne 22'. 123' II ipsae] ipse /. 21. 22. 123, ipsa 8. 26 II certae] certe 21. 22. 123 / 69 II 112 ut] om. 3'. 8. 26 II ficta] facta 8' II 115 pro patria] propria } II 117 haec] hoc 3'. 8. 26 II curare ita] ita curare edd. II curare] curaret /' II 120 finxisse] fixisse 21 II quia] quod 69' II 121/122 certa essent] om. 69 II 121 effecit] efficit 3'/18. 22. 123' Eug (u. I.) II 122 solo] solum 22. 123

EPISTVLA CII, 8-9

I3

II. De tempore christianae religionis. 125

8. Item alia proposuerunt, quae dicerent de Porphyrio contra christianos tamquam ualidiora decerpta: “Si Christus", inquiunt, “salutis se uiam dicit, gratiam et ueritatem in seque solo ponit animis sibi credentibus reditum, quid egerunt tot saeculorum ho mines ante Christum? Ut dimittam, inquit, tempora ante Latium

i3o

regnatum, ab ipso Latio quasi principium humani nominis suma mus. In ipso Latio ante Albam dii culti sunt. In Alba aeque reli giones ritusque ualuere templorum. Non paucioribus saeculis ipsa Roma longo saeculorum tractu sine christiana lege fuit.

135

culpa nulla sunt, si quidem is, cui credi posset, nondum aduen

Quid, inquit, actum de tam innumeris animis, quae omnino in tum suum hominibus commodarat? Orbis quoque cum ipsa Roma

in ritibus templorum caluit. Quare, inquit, saluator qui dictus est, sese tot saeculis subduxit? Sed ne dicant, inquit, lege Iudaica ue

tere hominum curatum genus, longo post tempore | lex Iudaeo I4o

rum apparuit ac uiguit angusta Syriae regione, postea uero prO repsit etiam in fines Italos sed post Caesarem Gaium aut certe

ipso imperante. Quid igitur actum de Romanis animis uel Latinis, quae gratia nondum aduenientis Christi uiduatae sunt usque in Caesarum tempus?" I45

9. Huic propositioni respondetur, ut primo ipsi dicant, utrum profuerint hominibus deorum suorum sacra, quae constat certis

temporibus instituta. Quae si negant aliquid profuisse ad ani marum salutem, nobiscum ea destruunt et esse inania confiten

Trad. text.: ab lin. 124: 1. 13. 18. 21. 22. 123 / 19. 69. 130 a m

126/129 Si — Christum] cfr Ioh. 14, 6

124 /278 De — praeparantur] cfr Aug. diuers. quaest. 44 (CCSL 44 A, p. 65 66) ll 124 De — religionis] cfr Aug. retr. II, XXXI, 11 (CCSL 57, p. 115)

124 II] om. 21. 123 / 69 ll incipit de tempore ... 13o ll II. de religionis] om. 123 ll 126/127 inquiunt, "salutis se] se inquiuunt salutis 18 edd. ll 13o nominis] hominis 13o ll 133 longo] longa 1. 22 ' ll 134 animis] anima bus 21'. 22'. 123 ', animalibus 21* Il quae] qui edd. ll 135 nulla sunt] non sunt ulla 13 ll nondum] non diu 13 ll 138 subduxit] abduxit 13o ' ll di

cant, inquit] inquit dicant edd. || 139 tempore] luminio 18* ll 141 etiam] om. 69 ll 142 igitur] dicitur om. 21 ll 145 Huic — dicant] om. 21 ll 147 temporibus] temporum 18. 22* || instituta] infutura 21 ll ad] om. 18. 21*

||

148 salutem] saluti 69

G 552

EPISTVLA CII, 9-11

I4

I5o

155

tur. Nos quidem etiam perniciosa monstramus; sed parum non est, ut ipsi interim prius inania fateantur. Si uero ea defendunt et sapienter atque utiliter asserunt instituta, quaero quid actum sit de his, qui antequam haec instituta essent morte obierunt; hac enim utique salute atque utilitate fraudati sunt. Si autem potue runt alio modo purgari, cur non idem modus perseuerauit in posteros? Quid opus erat instituere nouitias consecrationes, quae antiquitus non fuerunt?

1o. Hic si dicunt deos quidem ipsos semper fuisse et ad libe randos cultores suos pariter ubique ualuisse, sed pro uarietate

rerum temporalium ac terrenarum, | quae scirent certis tempori i6o

gerunt religioni christianae, in qua | nobis ipsi pro diis suis aut respondere non possunt aut, si possunt, in eo ipso sibi etiam pro nostra religione respondeant ita nihil interesse pro diuersa tem 165

porum locorumque congruentia, quam diuersis sacramentis co latur, si quod colitur sanctum est, sicut nihil interest pro diuersa linguarum auditorumque congruentia, quam diuersis sonis dica

17o

tur, si quod dicitur uerum est, dum hoc sane intersit, quod lin guae sonos, quibus inter se sua sensa communicent, etiam ho mines pacto quodam societatis instituere sibi possunt, quibus autem sacris diuinitati congruerent, uoluntatem dei secuti sunt

qui recte sapuerunt. Quae omnino numquam defuit ad salutem iustitiae pietatique mortalium et, si qua in aliis atque aliis popu 175

PL 374

bus locisque congruere, in his alias atque alias alibi atque alibi aliter atque aliter sibi uoluisse seruiri, cur hanc quaestionem in

lis una eademque religione sociatis uarie celebrantur, quatenus fiat, plurimum refert, quo et humana exhortetur uel toleretur in firmitas et diuina non oppugnetur auctoritas. 11. Quamobrem cum Christum dicamus uerbum dei per quod facta sunt omnia, et ideo filium quia uerbum, nec uerbum dic

177/178 cum — omnia] cfr Ioh. 1, 1-3

149 non] om. 2r ll

15o interim prius] inter impios 123

|| ea] eadem

123 || 152 obierunt] abierunt 69 ll hac] haec r*, hi 1 ' / 69°, nec 69 ll 159 scirent] om. 18 ll 16o alias atque alias] alios atque alios 123 ll alibi'] om. 18. 22 ll 161/162 ingerunt religioni christianae] christianae religioni in

gerunt edd.

|| 163 ipso] om. 21 ll 165 quam] cum 13o ll sacramentis]

om. 21 || 169 communicent] communicant 123 ' ll 169/17o homines] ce teri homines 123 || 17o possunt] possint 18 ll instituere sibi] sibi insti

tuere edd.

|| diuinitati congruerent] congruerent diuinitati edd.

174 celebrantur] celebratur 1 ' ll 21 ll 178 nec uerbum] om. 19*

175 fiat] fit 1

ll

||

toleretur] tolleretur

G 553

EPISTVLA CII, 11-12

i8o

15

tum atque transactum sed apud incommutabilem patrem incom mutabile ipsum atque incommutabiliter manens, sub cuius regi mine uniuersa creatura spiritalis et corporalis pro congruentia temporum locorumque administratur, cuius moderandae et gu bernandae quid quando et ubi circa eam fieri oporteat, sapientia

et scientia penes ipsum est profecto | et ante quam propagaret 185

19o

195

2oo

2o5

G 554

Hebraeorum gentem, per quam sui aduentus manifestationem congruis sacramentis praefiguraret, et ipsis temporibus Israheli tici regni et deinde, cum se in carne de uirgine accepta mortali bus mortaliter demonstrauit, et deinceps usque nunc, cum implet omnia quae per prophetas ante praedixit, et abhinc usque in fi nem saeculi, quo sanctos ab impiis dirempturus est et sua cui que retributurus, idem ipse est filius dei patri coaeternus et in commutabilis sapientia, per quam creata est uniuersa natura et cuius participatione omnis rationalis anima fit beata. 12. Itaque ab exordio generis humani quicumque in eum cre diderunt eumque utcumque intellexerunt et secundum eius prae cepta pie iusteque uixerunt, quandolibet et ubilibet fuerint, per eum procul dubio salui facti sunt. Sicut enim nos in eum credi mus et apud patrem manentem et qui in carne iam uenerit, sic in eum credebant antiqui et apud patrem manentem et in carne uenturum. Nec quia pro temporum uarietate nunc factum ad nuntiatur, quod tunc futurum praenuntiabatur, ideo fides ipsa uariata uel salus ipsa diuersa est, nec quia una eademque res aliis atque aliis sacris et sacramentis uel prophetatur uel praedicatur, ideo alias et alias res uel alias et alias salutes oportet intellegi.

Quid | autem quando fiat, quod ad unam eandemque fidelium et

G 555

piorum liberationem pertineat, consilium deo tribuamus, nobis

oboedientiam teneamus. Proinde aliis tunc nomini|bus et signis

2iO

aliis autem nunc et prius occultius postea manifestius et prius a paucioribus post a pluribus una tamen eademque uera religio significatur et obseruatur.

18o cuius] cui m || 183 sapientia] patientia 123 ll 184 penes] paene 1 / 69, panes 123°, pane 13 || 187 se] om. 1 || 189 abhinc] abhunc r* ll 189/19o in finem] in fine 69, ad finem m || 191 retributurus] retribuens 21 ll 196 pie iusteque] pie et iuste edd. ll 197 in] om. 22 / 69 || 198 qui] quod 69 ' ll 198/199 in eum credebant] credebant in eum edd. ll zoo nunc] non 21 ll 2oi praenuntiabatur] praenuntiabitur 1° ll fides] om. 19* ll 2o2 res aliis] om. 21 ll 2o3 sacramentis] sacrificiis 139* || uel' — praedicatur] uel praedicatur uel prophetatur edd. || 2o4 et'] atque 19* edd. ll et*] atque 19 ll 2o5 fiat] fuit 21 ll 2o9 post a] postea 69, postea a 19. 13o edd. ll uera religio] religio uera 18. 22 / 69. 13o edd. ll zio obseruatur] seruatur 13o*

PL 375

EPISTVLA CII, 13-14

I6

13. Nec nos eis obicimus, quod aliter Numa Pompilius deos co lendos Romanis instituit, atque ab eis uel Italis antea colebantur, nec quod Pythagoreis temporibus illa philosophia celebrata est, quae antea uel omnino non erat uel in paucissimis eadem sen 2I5

22O

225

tientibus non tamen eodem ritu uiuentibus fortasse latitabat, sed

utrum illi dii ueri aut colendi sint et utrum illa philosophia saluti animarum aliquid prosit; hoc cum eis agimus, hoc in quaestio nem uocamus, hoc disputando conuellimus. Desinant igitur obi cere nobis, quod omni sectae et omni nomini religionis obici po test. Cum enim non fortuito labi sed diuina prouidentia tempora ordinari fateantur, quid cuique tempori aptum et opportunum sit, humanum consilium praetergreditur et illinc dispertitur, unde ipsa prouidentia rebus consulit. 14. Si enim dixerint propterea non semper nec ubique fuisse Pythagoricam disciplinam, quia Pythagoras homo fuit neque hoc in potestate habere potuit, numquid etiam hoc possunt dicere eo

ipso tempore quando fuit, et terrarum locis ubi | illa philosophia

23o

235

uiguit, omnes, qui eum potuerunt audire, etiam credere sectari que uoluisse? Ac per hoc magis, si tantae potestatis fuisset Pyt hagoras, ut ubi uellet et quando uellet sua dogmata praedicaret, et si haberet etiam cum ea potestate summam rerum praescien tiam, nusquam et numquam appareret, nisi ubi et quando sibi homines credituros esse praenosceret. Proinde, cum Christo non obiciant, quod eius doctrinam non omnes sequuntur, sentiunt enim et ipsi nequaquam hoc recte obici posse uel sapientiae philosophorum uel etiam numini deorum suorum, quid respon debunt, si excepta illa altitudine sapientiae et scientiae dei, ubi

233/278 Proinde — praeparantur] cfr Aug. praed. sanct. c. 9, 17 — 1o, 19 (PL 44, 973-975)

211 eis] ei 19

| Pompilius] pompinius 69 ll 212 atque ab] atque ali

ter ab 18. 22 / 69. 13o edd. ll 214 eadem] eademque 123 || 216 illi dii] dii illi 123 ll aut] om. 13o ' ll sint] sunt 21 ll 216/217 saluti animarum] ani marum saluti edd. || 219 nomini] om. 123, nomine 69 ll 22o fortuito] fortuitu 21 // 19 || 221 tempori] temporum 1/13 ll 224 dixerint] dixerunt 21 ll 226 etiam] om. 1. 21 ll hoc] om. 21 ll possunt dicere] dicere possunt edd. || 227 terrarum] in his terrarum 18' edd. ll 228 potuerunt audire] audire potuerunt edd. ll 229 tantae] om. 18' ll 23o ut] et 18. 22 / 69 ll 231 si] se 1° ll 231/232 praescientiam] praesentiam 13 ll 232 ap

pareret] apparet 69 ' ll sibi] om. 13o° ll 233 praenosceret] nosceret 1 ' ll non] om. 13 ll 234 obiciant] obiciat 69* ll 235/236 sapientiae philoso phorum] philosophorum sapientiae 18 edd. ll 236 numini] nomini 1. 13. 18. 21 ll 237 illa] om. 21 ll et scientiae] om. 21 ll ubi] ibi 123*

G 556

EPISTVLA CII, 14-15

24O

245

17

fortassis aliud diuinum consilium longe secretius latet, sine prae iudicio etiam aliarum forte causarum, quae a prudentibus inues tigari queunt, hoc solum eis breuitatis gratia in huius quaestionis disputatione dicamus tunc uoluisse hominibus apparere Chris tum et apud eos praedicari doctrinam suam, quando sciebat et ubi sciebat esse, qui in eum fuerant credituri? His enim tempo ribus et his locis, quibus euangelium eius non est praedicatum, tales omnes in eius praedicatione futuros esse praesciebat, qua

les | non quidem omnes sed tamen multi in eius corporali prae

25o

255

26o

sentia fuerunt, qui in eum nec suscitatis ab eo mortuis credere uoluerunt, quales etiam nunc multos uidemus, | cum tanta mani festatione de illo compleantur praeconia prophetarum, nolle ad huc credere et malle humana astutia resistere quam tam clarae atque perspicuae tamque sublimi et sublimiter diffamatae diui nae cedere auctoritati, quamdiu paruus et infirmus est intellectus hominis diuinae cedere ueritati. Quid ergo mirum, si tam infide libus plenum orbem terrarum Christus prioribus saeculis noue rat, ut eis apparere uel praedicari merito nollet, quos nec uerbis nec miraculis suis credituros esse praesciebat? Neque enim in credibile est tales fuisse tunc omnes, quales ab eius aduentu us que ad hoc tempus tam multos fuisse atque esse miramur. 15. Et tamen ab initio generis humani alias occultius alias eui dentius, sicut congruere temporibus diuinitus uisum est, nec prophetari destitit nec qui in eum crederent defuerunt ab Adam usque ad Moysen et in ipso populo Israhel, quae speciali quo dam mysterio gens prophetica fuit, et in aliis gentibus, antequam uenisset in carne. Cum enim nonnulli commemorantur in sanctis

265

Hebraicis libris iam ex tempore Abrahae nec de stirpe carnis eius nec ex populo Israhel nec aduenticia societate in populo Israhel, qui tamen huius sacramenti participes fuerunt, cur non creda

141/243 dicamus — credituri] Aug. epist. 226, c. 3, 11-13 (CSEL 57, p. 471, 8-1o)

239 aliarum] om. 21 ll 239/24o inuestigari] uestigari 21. 123 / 18 ll 24o eis] om. 69 ll 246/247 praesentia] praescientia 1. 18. 123 ll 248 uol uerunt] uoluerint 123 || 249/25o adhuc] om. 13o* l| 251 sublimi et] om. m ll sublimiter] subtiliter 18 || 252 cedere] credere 18 edd. praeter m | est intellectus] est et intellectus 69 || 253 diuinae cedere] diuinae debet credere edd. (cedere m) || add. nescit ante ueritati 1* || 258 atque] et edd. ll 26o nec] ne 69 ll 261 destitit] destituit 22, desistit 69 ll 264 commemorantur] commemorentur 123 ' ll 266 nec ex aduenticia edd. ll 267 sacramenti] sacramentis 123*

PL 376 G 557

I8

27o

EPISTVLA CII, 15-17

mus etiam in ceteris hac atque illac gentibus alias alios fuisse, quamuis eos commemoratos in eisdem auctoritatibus non lega mus? Ita salus religionis huius, per quam solam ueram salus uera

| ueraciterque promittitur, nulli umquam defuit qui dignus fuit,

275

G 558

et cui defuit dignus non fuit. Et ab exordio propagationis huma nae usque in finem quibusdam ad praemium quibusdam ad iu dicium praedicatur. Ac per hoc et, quibus omnino adnuntiata non est, non credituri praesciebantur et, quibus non credituris tamen adnuntiata est, in illorum exemplo demonstrantur; quibus autem credituris adnuntiatur, hi regno caelorum et sanctorum angelo rum societati praeparantur. III. De sacrificiorum distinctione.

28o

285

16. Iam uideamus eam quae sequitur quaestionem: “Accusant", inquit, “ritus sacrorum, hostias, tura et cetera quae templorum cultus exercuit, cum idem cultus ab ipsis, inquit, uel a deo quem colunt exorsus est temporibus priscis, cum inducitur deus primi tiis eguisse." 17. Huic respondetur, quoniam ex illo scripturarum nostrarum

loco haec quaestio proposita agnosci|tur ubi scriptum est Cain

PL 377

ex fructibus terrae, Abel autem ex primitiuis ouium obtulisse mu nus deo, hinc potius esse intellegendum, quam sit res antiqua sacrificium, quod non nisi uni uero deo offerri oportere ueraces 29o

et sacrae litterae monent, non quod illo | egeat deus, cum in eis dem ipsis litteris apertissime scriptum sit: Dixi domino: “Deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges", sed quod etiam

286/288 ubi — deo] cfr Gen. 4, 2-4 || 289/29o sacrificium — monent] cfr Deut. 6, 13; Matth. 4, 1o ll 291/292 Ps. 15, 2

27o/272 salus — fuit] Aug. retr. II, xxxi, 17-19 (CCSL 57, p. 115) ll 279/ 397 De — commutatur] cfr Aug. diuers. quaest. 49 (CCSL 44 A, p. 76) ll 279 De — distinctione] cfr Aug. retr. II, xxxi, 12 (CCSL 57, p. 115)

268 illac] illa 1°. 18. 22* || alias] tale 123 ' ll 27o solam] solum 69 || 276 demonstrantur] demonstratur 21 ll 277 credituris] creditur his 21. 123 || et] om. 21 ll et sanctorum] sanctorum et 123 ' ll 279 III] om. 21. 123 / 69 ll De — distinctione] om. 123, incipit de sacrificiorum distinctione 13o ll distinctione] distinctionibus 13 ll 282 cum] cuius 13 ' ll 283/

284 primitiis] primitus 1°. 13. 21. 22, primitiis his 123 ' ll 286 Cain] eam 21 ll 287 obtulisse] obtulisset 1. 18. 21. 123 || 289 uero deo] deo uero edd. || 29o egeat] eget r* ll 291 scriptum sit] sit scriptum 18. 22 edd. || sit] est 123

G 559

EPISTVLA CII, 17-18

295

I9

in his uel acceptandis uel reprobandis uel percipiendis non nisi hominibus consulat. Nobis enim prodest colere deum, non ipsi deo. Cum ergo inspirat et docet, quomodo colendus sit, non so lum sua nulla indigentia facit sed nostra maxima utilitate. Signi ficatiua sunt autem omnia talia sacrificia et quarundam rerum si militudines, quibus admoneri nos oportet ad ea ipsa, quorum similitudines sunt, siue scrutanda siue noscenda siue recolenda.

3oo

3o5

3io

De qua re, quantum satis es, disserenda non breuis sermo flagi tandus est, quo nunc respondere nobis propositum est. Praeser tim quia in aliis opusculis nostris de hac re multa iam diximus et, qui ante nos dei eloquia tractauerunt, de similitudinibus sacrifi ciorum ueteris testamenti tamquam umbris figurisque futurorum copiose locuti sunt. 18. Hoc sane nec in ista breuitate praetereundum est, quod templum, sacerdotem, sacrificium et alia quaecumque ad haec pertinentia nisi uni uero deo deberi nossent dii falsi, hoc est daemones, qui sunt praeuaricatores angeli, numquam haec sibi a cultoribus suis, quos decipiunt, expetissent. Verum haec cum ex hibentur deo secundum eius inspirationem atque doctrinam, uera religio est, cum autem daemonibus secundum eorum im piam superbiam, noxia superstitio. Quapropter qui christianas

litteras utriusque testamenti sciunt, non hoc | culpant in sacrile 315

gis ritibus paganorum, quod construant templa et instituant sa cerdotia et faciant sacrificia, sed quod haec idolis et daemoniis exhibeant. Et idola quidem omni sensu carere quis dubitet? Verum tamen cum his locantur sedibus honorabili sublimitate, ut

32o

a precantibus atque immolantibus attendantur, ipsa similitudine animatorum membrorum atque sensuum quamuis insensata et exanima afficiunt infirmos animos, ut uiuere ac spirare uideantur accedente praesertim ueneratione multitudinis, qua tantus eis cultus impenditur.

3o4 tamquam — futurorum] cfr Col. 2, 17; Hebr. 1o, 1

293 percipiendis] recipiendis 13 ll 295 colendus] consulendus 123 ll 296 nulla] ulla 1 '. 13 ll 298 quibus — quorum] om. 13 ll admoneri nos] nos admoneri 19 ll 3oo satis] om. 18 ll breuis sermo] breuissimo 69 ll 3oi est*] non est 123 ' ll 3o5 copiose — sunt] locuti sunt copiose 123 ll 3o7 sacerdotem] sacerdotium 123 m || 3o8 uni] uno 21 ll 313 super biam] om. 21 ll 314/315 sacrilegis] sacris legis 1 ll 315 instituant] insti tuunt 69, instruant 123 ll 316 quod haec] haec quod 1. 13 ll 318 tamen] om. 13o ll sedibus] sedes 1 ' ll 321 exanima] exanimata 123 / 13o* ll uiuere] uenire 123 ll ac spirare] aspirare 22, sperare 21, et spirare 123 || 323 cultus] cultus dei 18

G 56o

EPISTVLA CII, 19-2o

2O

19. Quibus morbidis et pestilentiosis affectibus mederetur 325 scriptura diuina, quae rem quidem notam sed tamen salubri re medio admonitionis inculcat dicens: Oculos habent et non ui

dent, aures babent et non audiunt et cetera talia. Haec enim

uerba quo magis aperta et populariter uera sunt, eo magis incu tiunt salubrem pudorem illis, qui, cum talibus simulacris diuinum 33o cum timore cultum exhibent eaque uiuentibus similia ueneran tes adorantesque contuentur eisque uelut praesentibus preces allegant, uictimas immolant, uota persoluunt, sic afficiuntur om

nino, ut ea sensu carentia putare non audeant. Ne | arbitrentur PL 378 autem isti hoc solum | nostros libros uelle sonare, quod huius- G sgi 335 cemodi affectus humano cordi ex idolis innascitur, apertissime scriptum est: Quoniam omnes dii gentium daemonia. Unde et apostolica disciplina non solum dicit, quod apud Iohannem le gitur: Fratres, cauete a simulacris, uerum etiam quod apud Pau lum: Quid ergo dico? Quod idolis immolatum sit aliquid aut ido 34o lum est aliquid? Sed quae immolant gentes, daemoniis et non deo immolant; nolo autem uos socios fieri daemoniorum. Vnde satis intellegi potest non tam ipsam immolationem, nam uero deo prisci sancti immolauerunt, sed quod diis falsis et impiis daemo niis immolatur, reprehendi a uera religione in superstitionibus 345 gentium. Sicut enim ueritas hortatur homines fieri socios sancto rum angelorum, ita seducit impietas ad societatem daemonio rum, cui praeparatur ignis aeternus sicut regnum aeternum so cietati sanctorum.

2o. Neque illinc excusant impii sua sacrilega sacra et simula 35o cra, quod eleganter interpretantur, quid quaeque significent. Omnis quippe illa interpretatio ad creaturam refertur, non ad

326/327 Ps. 113, 13. 14 (B 5) ll 336 Ps. 95, 5 || 338 I Joh. 5, 21 ll 341 I Cor. 1o, 19-2o ll 346/348 ita — sanctorum] cfr Matth. 25, 41. 34

339/

324 mederetur] medetur 13. 18 / 19. 13o edd. || 326/327 uident] uidebunt 21 ll 328 aperta] aperdita 21 ll 332 allegant] alligant 1. 123 / 69 ll per soluunt] persoluant 123* ll sic afficiuntur] sacrificantur 1°. 13, sacrificant 1 ', sacrificia utuntur 1 ll 333 Ne arbitrentur] nec arbitrantur 21 ll 339 Quid] quod 69 ll 34o est] sit 1 ll 341 immolant] om. 22 ', immolabant 21 ll fieri daemoniorum] daemoniorum fieri 1 ll 342 tam] tamen 2r* ll nam] quam 1 ll 343 sancti] om. 123 || diis] dis 1° ll 344 a uera] ea aure 123 ' ll 345/346 sanctorum angelorum] angelorum sanctorum 13 ' ll 347 regnum] regium 21 ll aeternum] om. 18 || 349 impii] impia 21 || 35o quid quaeque] quidquae 1, quidque 13 ll 351 interpretatio] interpre tio

*

EPISTVLA CII, 2o-2I

2I

creatorem, cui uni debetur seruitus religionis illa, quae uno no mine λατρεία Graece appellatur. Nec nos dicimus terram, maria,

caelum, solem, lunam, stellas et quasdam non in | promptu sitas 355

36o

365

37o

G 562

caelites potestates esse daemonia; sed cum omnis creatura par tim corporalis sit partim uero incorporalis, quam etiam spirita lem uocamus, manifestum est id, quod a nobis pie ac religiose fit, a uoluntate animi proficisci, quae creatura spiritalis est et omni corporali praeponenda. Vnde colligitur corporali creaturae non esse sacrificandum. Restat spiritalis, quae uel pia uel impia est: Pia scilicet in hominibus et angelis iustis et deo rite seruien tibus, impia uero in hominibus et angelis iniquis, quos etiam daemones dicimus. Ac per hoc nec spiritali quamuis iustae crea turae sacrificandum est, quoniam quanto magis pia est et subdita deo, tanto minus se tali honore dignatur, quem scit non deberi nisi deo. Quanto ergo perniciosius est sacrificare daemoniis, hoc est iniquae spiritali creaturae, quae in hoc proximo et caliginoso caelo habitans tamquam in aerio carcere suo praedestinata est supplicio sempiterno! Quam ob rem etiam cum se homines su perioribus caelestibus potestatibus, quae non sunt daemonia, sa crificare dicunt et solius nominis interesse arbitrantur, quod illi deos, nos eos angelos appellamus, non se opponunt eis ludifi

candis multiplici fallacia nisi daemones, qui errore delectantur et 375

quodammodo pascuntur humano, quoniam sancti angeli non ap probant sacrificium, nisi quod ex doctrina uerae sapientiae ueraeque religionis offertur uni uero deo, cui sancta societate deseruiunt. Proinde sicut impia superbia siue hominum siue dae

monum sibi hos diuinos honores exhiberi | uel iubet uel cupit,

G 563

ita pia humilitas uel hominum uel angelorum sanctorum haec sibi 38o oblata recusauit et cui deberentur ostendit. Cuius rei manifestis

sima in sacris litteris nostris exempla monstrantur.

21. | Dispertita autem diuinis eloquiis sacrificia pro temporum congruentia, ut alia fierent ante manifestationem noui testamenti,

353 λατρεία] latria 18. 22. 123 / 19. 13o, lathria 1. 13. 21 ll appellatur] dici tur 19 || 354 stellas] stellis r* l| et] om. 13 || 355 caelites] caelestes 123 ll 358 animi] om. 18 || 361/362 iustis — angelis] om. 69* ll 366 sa crificare] sacrificari 1. 21 ll 368 tamquam] tanto 22 ll suo] om. 69 || 374 pascuntur] pascantur 1° ll post humano add. errori 69 ' ll 376 re ligionis] regionis 13o° ll offertur] offeruntur 123* || uero] et uero 22 ll cui — societate] cui sancta in societate 21, cuius iam societati 123 || 382 pro] per 1. 21. 22. 123 ll temporum] templorum 1 ll 383 congruentia] con gruentiam 1 ' (conguentiam 1°). 21. 22. 12 / 13o

PL 379

EPISTVLA CII, 21-23

22.

385

39o

395

quod ex ipsa uera et unius sacerdotis uictima, hoc est ex fuso Christi sanguine ministratur, et aliud nunc, quod huic manifesta tioni congruum, qui iam declarato nomine christiani appellamur, offerimus, non solum euangelicis uerum etiam propheticis litte ris demonstratur. Mutatio quippe non dei non ipsius religionis sed sacrificiorum et sacramentorum impudenter nunc uideretur praedicata, nisi fuisset ante praedicta. Quemadmodum enim unus idemque homo, si deo mane aliud offerat aliud uespere pro congruentia diurni temporis, non deum mutat nec religionem si cut nec salutem, qui alio modo mane alio uespere salutat, ita in uniuerso tractu saeculorum, cum aliud oblatum est ab antiquis sanctis aliud ab eis qui nunc sunt offertur, non humana prae sumptione sed auctoritate diuina temporibus congrua sacra mysteria celebrantur, non deus aut religio commutatur. IV. De eo quod scriptum est: In qua mensura mensi fueritis, remetietur uobis.

4oo

22. Iam nunc deinde uideamus, quale sit, quod de mensura peccati atque supplicii proposuit sic euangelio calumniatus:

| “Minatur", inquit, "Christus sibi non credentibus aeterna sup

4o5

plicia" et alibi ait: In qua mensura mensi fueritis, in ea remetietur uobis, “satis", inquit, “ridicule atque contrarie; nam si ad mensuram redditurus est poenam et omnis mensura circumscripta est fine temporis, quid sibi uolunt minae infiniti supplicii?" 23. Istam quaestionem a qualicumque philosopho esse obiec

tam atque propositam difficile est credere, quippe qui ait: “Om

398/399 Matth. 7, 2

ll

4o3/4o4 Ioh. 3, 18; cfr Matth. 25. 46

398/399 De — uobis] cfr Aug. retr. II, xxxi, 13-14 (CCSL 57, p. 115)

384 unius] in unius 1. 18. 21. 22. 123 ll ex fuso] effuso 13o, ex effuso m ll 385/386 manifestationi] manifestatione om. 13, est manifestationi 18' ll

386 appellamur] appellantur 19 ll 388 demonstratur] monstratur 19 ll 391 deo mane] mane deo 13o || 392 nec] sed 21 ll 393 salutem] salute 69 ll alio modo] alio modo uesper 13o ll uespere] modo uespere 69 ll 397 non — commutatur] om. 21 ll 398 IV] om. 1. 21. 123 / 69 ll 398/399 De eo — uobis] iam de eo ... 69, incipit de eo ... 13o, om. 123 ll 399 remetietur] metietur 13. 18, in ea remetietur 19 ll 4oo deinde uideamus] uideamus deinde 19 ll quale sit] quales sint r* ll 4o2 Christus] iesus 13o ll 4o3 in ea] om. 18 ll in ea remetietur]in aere metietur 123°, eadem remetie tur 22 edd. ll 4o7/4o8 obiectam] subiectam 1. 21

G 564

EPISTVLA CII, 23-24

23

nis mensura circumscribitur tempore", quasi non soleat nisi tem 4IO

415

42O

425

porum esse mensura sicut horarum et dierum et annorum, uel sicut dicimus breuem syllabam simplum habere temporis ad syl labam longam. Puto enim modios et rabones, urnas et amphoras non temporum esse mensuras. Quomodo ergo omnis mensura circumscribitur tempore? Nonne ipsi dicunt solem istum sempi ternum esse? qui tamen quantus sit ad terram, mensuris geome tricis perscrutari audent et renuntiare. Quod siue possit siue non possit, constat eum tamen propriam sui orbis habere mensuram, quia et si comprehendunt quantus sit, mensuram eius compre hendunt et, si hoc non assequuntur, mensuram eius utique non comprehendunt nec ideo nulla est, quia homines eam nosse non possunt. Potest igitur aliquid et sempiternum esse et certam sui modi habere mensuram. Secundum ipsos enim de solis aeter nitate locutus sum, ut sua sententia conuincantur atque conce dant esse posse aliquid cum mensura sempiternum. Ac sic non

ideo | putent non esse credendum de supplicio sempiterno, quod

G 565

minatus est Christus, quia idem dixit: In qua mensura mensi fue ritis, remetietur uobis.

24. Si enim dixisset: “Quod mensi fueritis, hoc meltietur uo bis", etiam sic non omnino ad eandem rem ex omni parte ne 43o

435

44O

cesse esset referre sententiam. Possumus enim recte dicere:

"Quod plantaueris, hoc decerpes", quamuis nemo plantet po mum sed lignum, decerpat autem pomum magis quam lignum; sed illud dicimus secundum arboris genus, quia non ficum plan tat, unde nucem decerpat. Ita dici posset: “Quod feceris, patie ris", non ut si stuprum fecerit stuprum patiatur, sed quod pec cato isto fecit legi, hoc ei lex faciat, id est quia legem talia prohibentem de sua uita abstulit, auferat eum etiam ipsa lex de hominum vita, quam regit. Item si dixisset: “Quantum mensi fue ritis, tantum metietur uobis", nec sic esset consequens, ut omni modo aequales peccatis poenas intellegere deberemus; neque

412/413 puto — mensuras] om. 69* ll 413 omnis] hominis 123 417 possit ... possit] possint ... possint 123 edd.

||

|| 416/

siue non possit] om.

18' Il 419 utique non] non utique 13o ll 42o quia] quod 69 ll

423 con

uincantur] conuincatur 1 ll 424 sic] si 1 / 13 ll 425 ideo] uide 21 ll 427 remetietur] hoc metietur 13o ' ll 427/428 remetietur — fueritis] om. 1. 13. 21 ll 428 fueritis] fieris 19 || 431 decerpes] decerpit 22. 123, decerpet 19 ll 432 pomum magis] magis pomum 123 ll 433 arboris] arborem 69, in arboris 13 ll non ficum] ficum non 13 ll 435 non ut] ut non 1. 13. 21 ll

fecerit] feceris 1. 21 ll patiatur] patiaris 1 '. 13 ll quod] om. 1° ll 436 fe cit] feci 21 ll 438 si] om. 21 ll 439 tantum] om. 18 ll metietur] reme tietur 18 edd. || esset] esse 69 ll 44o poenas] poenis 1. 21

PL 38o

EPISTVLA CII, 24-25

24

enim aequalia sunt uerbi gratia triticum et hordeum et profecto dici posset: “Quantum mensi fueritis, tantum metietur uobis", hoc est quantum tritici tantum hordei. Quod si de doloribus age 445

retur atque diceretur: "Quantum dolorem ingesseritis, tantus in geretur uobis", fieri posset, ut tantus dolor esset quamuis tem

pore diuturnior, hoc est mora maior, ui par. Neque enim, si de duabus lucernis dicamus: “Tantum ignis iste caluit, quantum ille", ideo falsum erit, quia una earum forte citius extincta est. 45O

| Non itaque, si aliquid secundum aliud tantum est secundum aliud non est tantum, quia non in omni modo tantum est, ideo falsus est modus, in quo tantum est. 25. Cum uero dixerit: In qua mensura mensifueritis, metietur uobis cumque manifestum sit aliud esse mensuram, in qua meti

455

tur aliquid, aliud ipsam rem quae metitur, iam fieri potest, ut in qua mensura homines mensi essent uerbi gratia modium tritici, in ea illis metirentur milia modiorum, ut et tam multum interes

set in quantitate frumenti et nihil in mensura, ut taceam de ipsarum rerum diuersitate, quia non solum fieri potest, ut in qua mensura quisque mensus fuerit hordeum, in ea illi metiatur triti 46o

cum, sed in qua mensura mensus fuerit frumentum, in ea illi me tiatur aurum et frumenti sit unus modius auri autem quam plu rimi. Ita cum sine comparatione rerum ipsarum et genus et quantitas differat, dici tamen rectissime potest: "In qua mensura mensus est, in ea illi metitum est." Vnde autem hoc dixerit Chris

465

tus, paulo superius satis elucet: Nolite, inquit, iudicare, ut non iudicemini: in quo enim iudicio iudicaueritis, iudicabimini.

Numquid si iniquo iudicio iudicabunt, iniquo iudicabuntur? Ab sit. Nulla quippe iniquitas apud deum. Sed ita dictum est: In quo iudicio iudicaueritis, in eo iudicabimini, tamquam diceretur: 47o

“In qua uoluntate benefeceritis, in ipsa liberabimini", uel: “In qua uoluntate malefeceritis, in ipsa puniemini", uelut, si quispiam

465/466 Matth. 7, 1-2

ll

467 Numquid — iudicabuntur] cfr Rom. 9, 14

442 metietur] remetietur edd.

||

443 de] om. 1° ll

444 diceretur] di

cetur 21 ll 446 ui par] uis par 21, uel par 18. 22 / 69, impar 123 ll 45o in] om. 21 edd. || 451 falsus] falsum 123* Il 452 mensi fueritis] om. 18* ll metietur] remetietur 21 / 19. 13o edd.

ll

453/454 metitur] metietur 1. 123

ll

456 metirentur] metientur 22 ll tam] tantum 123 / 69 ll 457 add. et ante ut 123 || 459 fuerit] om. r I| in ea illi metiatur] ut in illa metiatur 13o ll 461 modius] modus 21 ll 466 add. in ea ante iudicabimini 19 ll 468 nulla] om. 69* || 47o liberabimini] liberamini 1. 21 / 19* ll 18 || 47o/471 uel — puniemini] om. 13. 21

uel] om.

G 566

EPISTVLA CII, 25-26

25

| ad turpem concupiscentiam oculis utens excaecari iuberetur,

475

| 26. Alia namque sunt manifesta tormenta, quae post futura 48o

485

49O

495

PL 381

praeparantur, etiam ipsa ex eodem malae uoluntatis cardine at tracta; in ipso autem animo, ubi appetitus uoluntatis humanorum omnium est mensura factorum, continuo poena sequitur culpam plerumque maior non sentientis caecitate grauiore. Ideo cum dixisset: In quo iudicio iudicaueritis, iudicabimini, secutus adiunxit: Et qua mensura mensi fueritis, metietur uobis. In uo luntate quippe propria metietur bonus homo bona facta et in ea metietur ei beatitudo, itemque in uoluntate propria metietur ma lus homo mala opera et in ea metietur ei miseria, quoniam ubi quisque bonus est, cum bene uult, ibi etiam malus, cum male uult. Ac per hoc ibi etiam fit uel beatus uel miser, hoc est in ipso suae uoluntatis affectu, quae omnium factorum meritorumque mensura est. Ex qualitatibus quippe uoluntatum non ex tempo rum spatiis siue recte facta siue peccata metimur. Alioquin maius peccatum haberetur arborem deicere quam hominem occidere; illud enim fit longa mora ictibus multis, hoc uno ictu breuissimo tempore. Pro quo tamen exigui temporis tam grandi peccato si perpetua deportatione homo puniretur, etiam mitius cum illo ac

tum, quam dignus | fuerat, diceretur, quamuis in spatio tempo 5oo

G 567

recte utique audiret: “In quibus oculis peccasti, in eis supplicium meruisti". Iudicio enim quisque animi sui seu bono seu malo uti tur uel ad benefaciendum uel ad peccandum. Vnde non iniquum est, ut in quo iudicat in eo iudicetur, hoc est ut in ipso animi sui iudicio poenas luat, cum ea mala patitur, quae male iudicantem animum consequuntur.

rali longitudo poenae cum breuitate facinoris nullo modo sit comparanda. Quid ergo contrarium est, si erunt pariter longa uel etiam pariter aeterna supplicia sed aliis alia mitiora uel acriora, ut quibus tempus aequale est, non sit aequalis asperitas propter mensuram etiam peccatorum non in productione temporum sed in uoluntate peccantium?

475 ad'] om. 21 ll iniquum] initium 21 ll 476 ipso] illo 123 || 48o/ 481 attracta] extracta 22 '. 18 edd. praeter m || 481 uoluntatis] uoluptatis 69 ll 483 non sentientis] non sentiens 69*, consentientis 22 ll caecitate grauiore] caecitatem grauiorem 22*. 123*/ 69* || 485 metietur] metitur 69 ll 486 metietur] metitur 69 || 489 ibi etiam] etiam ibi 69, illic etiam 21 ll 493 spatiis] spatio 123 ll 495 ictu] om. 19 ll 499 sit] om. 1. 13. 21 || 5oo erunt] erint 1° ll uel] om. 13 ll 5oi aeterna] externa 13o ll 5o2 ae qualis asperitas] asperitas aequalis 13o*

G 568

EPISTVLA CII, 27-29

26 5o5

51o

515

52o

27. Voluntas quippe ipsa punitur siue animi supplicio siue cor poris, ut quae delectatur in peccatis, ipsa plectatur in poenis et ut qui iudicat sine misericordia, sine misericordia iudicetur. Et in hac quippe sententia ad hocsolum eadem mensura est, ut quod non praestitit, non ei praestetur atque ita, quod ipse iudicatur aeter num erit, quamuis quod iudicauit aeternum esse nequiuerit. In eadem igitur mensura quamuis non aeternorum malefactorum aeterna supplicia remetiuntur, ut quia aeternam uoluit habere peccati perfruitionem, aeternam inueniat uindictae seueritatem. Non autem sinit proposita breuitas responsionis meae, ut colli gam omnia uel certe quam plurima, quae de peccatis et de pec catorum poenis sancti libri habent, atque ex his unam eruam sine ulla ambiguitate sententiam, si tamen id ualeam uiribus mentis, etiam si congruum nanciscar otium. Nunc tamen arbitror satis esse monstratum non esse contrarium aeternitati suppliciorum, quod in eadem mensura redduntur, in qua peccata commissa Sunt.

| V. De filio dei secundum Salomonem.

G 569

28. Post hanc quaestionem, qui eas ex Porphyrio proposuit,

hoc adiunxit: “Sane etiam de illo", inquit, | *me dignaberis in 525

struere, si uere dixit Salomon: Filium deus non habet."

29. Cito respondetur: Non solum hoc non dixit, uerum etiam dixit, quod deus habeat filium. Apud eum enim sapientia loquens ait: Ante omnes colles genuit me. Et quid est Christus nisi dei sa pientia? Item quodam loco prouerbiorum: Deus, inquit, docuit

5o7 ut — iudicetur] cfr Iac. 2, 13 ll 528 Prou. 8, 25 ll 528/529 et — sa pientia] cfr I Cor. 1, 24 l| 529/53o Prou. 3o, 3 (24, 26) (LXX)

522 De — Salomonem] cfr Aug. retr. II, xxxi, 15 (CCSL 57, p. 115)

5o9 ita quod] quod ita quod 13o ll ipse] ipsa 22, om. 19* ll 5o9/ 51o aeternum] extremum 13o || 512 aeterna] et aeterna 18 ll quia] quod 69 || 513 perfruitionem] per fructionem 1. 18 m, per functionem 13. 21 ll 514 proposita] propositas 21 ll breuitas] ueritas 69 ll 517 ulla] ullam 22 ' ll sententiam] sententia 123° ll 518 nanciscar] nanciscor 1. 13 ll 519 aeternitati] aeternitatis 21 ll 521 sunt] sint 21, explicit de eo quod scrip tum est uobis. incipit cap. V add. 13o ll 527 V] om. 21. 123, item 69, incipit 13o ll de filio — salomonem ] om. 123 ll 523 hanc quaestionem] has quaestiones 1 '. 13 ll 524/525 sane — dixit] om. 123 || 524 dignaberis] dignaueris i°. 2r. 22* / 69 ll 525 dixit salomon] salomon dixit 13, dixit salo mon ait 123 ' ll 526 cito] cito enim 69

PL 382

EPISTVLA CII, 29-3o 53o

27

me sapientiam et scientiam sanctorum cognoui. Quis ascendit in caelum et descendit? Quis colligit uentos in sinu? Quis conuertit aquam in uestimento? Quis tenuit fines terrae? Quod nomen est ei aut quod nomen est filii eius? Horum duorum quae in extremo commemoraui, unum rettulit ad patrem, id est 'quod nomen est

535

ei', propter quod dixerat 'deus docuit me sapientiam', et alterum

54O

euidenter ad filium, cum 'ait aut quod nomen est filii eius', prop ter cetera quae de filio magis intelleguntur, hoc est 'quis ascendit in caelum et descendit', quod Paulus ita commemorat: Qui des cendit, ipse est, et qui ascendit super omnes caelos; quis colligit uentos in sinum? Id est animas credentium in occultum atque

secretum, quibus dicitur: Mortui enim estis | et uita uestra abs condita est cum Christo in deo; quis conuertit aquam in uesti mento? Ut dici posset: Quotquot in Christo baptizati estis, Chris tum induistis; quis tenuit fines terrae? Qui dixit discipulis suis: 545

Eritis mihi testes in Hierusalem et in tota Iudaea et Samaria et

usque in fines terrae. VI. De Iona propheta. 3o. Postrema quaestio proposita est de Iona nec ipsa quasi ex Porphyrio sed tamquam ex irrisione paganorum; sic enim posita 55o

est: "Deinde quid sentire", inquit, "debemus de Iona, qui dicitur in uentre ceti triduo fuisse? Quod satis ötT(8ovov est et incredi bile transuoratum cum ueste hominem fuisse in corde piscis; aut

53o Prou. 3o, 4 ll 539/54o Eph. 4, io 544 Gal. 3, 27

ll

545/546 Act. 1, 8

ll

|| 541/543 Col. 3, 3 ll 543/

55o/556 Deinde — animaduerti ] cfr

Ion. 2, 1; 4, 6

547 De — propheta] cfr Aug. retr. II, xxxi, 16 (CCSL 57, p. 115)

531 quis'] qui 22 ll colligit] collegit 19. 13o edd. ll sinu] sinum edd. ll quis'] qui 22 ll 532 uestimento] uestimentum 123 || 533 aut] uel 18 ll est?] om. 18

||

duorum] duos 13o ' ll

534 quod] om. 19*

ll

536 ad fi

lium] om. 13o ll 536/537 propter] praeter 1 ' / 13o ll 539 quis] qui 13o ll colligit] collegit edd.

||

54o sinum] sinu 69

||

54o/541 in occultum atque

secretum] in occulto atque secreto 69. 13o ll 542. in'] om. 69 ll 542/ 543 uestimento] uestimentum 22. 123 || 543 quotquot] quoquod 1* || christo] christum edd. praeter a || 545 in tota] tota 123 ll in*] ad 1 l! 547 VI] om. 1. 21. 69. 123 || de iona propheta] om. 123 ll del item de 69, incipit de 13o ll 548 proposita] posita 123 ll 551 áttü0oevov] aptytha 13, apithanon 2r, apta non 18. 22* / 13o, aptum non 22 '/ 19 13o

ll

552 corde] uentre

G 57o

EPISTVLA CII, 3o-31

28

555

si figura est, hanc dignaberis pandere. Deinde quid sibi etiam il lud uult supra euomitum Ionam cucurbitam natam? Quid causae fuit, ut haec nasceretur? Hoc enim genus quaestionis multo ca chinno a paganis grauiter irrisum animaduerti." 31. Ad hoc respondetur, quod aut omnia diuina miracula cre denda non sint aut, hoc cur non credatur, causa nulla sit. In ip sum autem Christum, quod tertio die resurrexerit, non credere

56o

mus, si fides christianorum cachinnum metueret pagalnorum.

565

Cum autem hinc quaestionem non proposuerit amicus noster, utrum credendum sit uel Lazarum quarto die resuscitatum esse uel ipsum Christum tertio die resurrexisse, multum miror hoc, quod factum est de Iona, eum pro incredibili posuisse, nisi forte facilius putat mortuum de sepulchro resuscitari quam uiuum in tam uasto uentre beluae potuisse seruari. Ut enim omittam com memorare, quanta magnitudo beluarum marinarum ab eis qui experti sunt indicetur, uenter, quem costae illae muniebant, quae Carthagine in publico fixae populo notae sunt, quot homines in

57o

spatio suo capere | posset, quis non coniciat? Quanto hiatu pa

575

58o

tebat os illud, quod uelut ianua speluncae illius fuit? Nisi forte, ut posuit, uestis esset impedimento, ne Ionas uorari posset illae sus, quasi per angusta esse coartauerit, qui per abruptum aeris praecipitatus sic exceptus est, ut prius reciperetur uentre bestiae, quam dente laceraretur. Quamquam scriptura neque nudum ne que uestitum in illud antrum deiectum esse dixerit, ut possit in tellegi illuc etiam nudus irruisse, si forte opus erat tamquam ouo corium ita illi uestem detrahi, quo facilius sorberetur. Sic enim sunt homines de prophetae huius ueste solliciti, quasi aut per fe nestram paruam repsisse aut in balneas intrasse dicatur, quo

561/582. Cum — mirum] cfr Ioh. ii, 1-44

553 dignaberis] dignaueris 21. 22*. 123 / 69 ll 554 quid causae] quae cau sae 123°, causa 123 ' ll 555 hoc] his 21 ll 556 animaduerti] animaduertis 22* || 557 aut] om. 13o* ll omnia] omni 123* ll 558 sit] fuit 21 ll 559 resurrexerit] resurrexit 21. 123 ll 561 autem] om. 123 ll hinc] om. 21 ll 562 quarto] tertio 69 ll quarto — esse] resuscitatum esse quarto die 18 edd. || 563 miror] minor 1°. 22° ll 564 pro] om. 21 ll incredibili] in creduli 21 ll 566 uentre] uestire 21 ll enim] eum 21 ll 568 muniebant] munebant 1° ll 569 carthagine] carthagini 22* || in] om. 1. 13. 22 || 571 quod] quot 1*. 123* ll 572 posuit] potuit 18' ll ionas] iona 123 ll 575 add. diuina post scriptura 69 || 576 uestitum] om. 69 ll 577 illuc] il lud 69* || 578 illi] om. 21 || 579 huius] illius 19 ll 58o intrasse] intra ret 69

G 571

PL 383

EPISTVLA CII, 31-33

29

etiam si necesse esset intrare uestitum, uix molestum esset, non tamen mirum.

| 32. Sed habent re uera, quod non credant in diuino miraculo 585

59o

595

6oo

6o5

significent, ut, cum hoc expositum fuerit, non tantum gesta | sed etiam propter aliquam significationem conscripta esse credantur. Prius ergo non dubitet Ionam prophetam in aluo ingenti marinae beluae triduo fuisse, qui uult scrutari, cur hoc factum sit; non enim frustra factum est, sed tamen factum est. Si enim mouent

6io

G 572

uaporem uentris, quo cibi madescunt, potuisse ita temperari, ut uitam hominis conseruaret. Quanto incredibilius ergo propone rent tres illos uiros ab impio rege in caminum missos deambu lasse in medio ignis illaesos! Quapropter si nulla isti diuina mi racula uolunt credere, alia disputatione refellendi sunt. Neque enim debent unum aliquid tamquam incredibile proponere et in quaestionem uocare sed omnia, quae uel talia uel etiam mirabi liora narrantur. Et tamen si hoc, quod de Iona scriptum est, Apu leius Madaurensis uel Apollonius Tyaneus fecisse diceretur, quo rum multa mira nullo fideli auctore iactitant, quamuis et daemones nonnulla faciant angelis sanctis similia non ueritate sed specie, non sapientia sed plane fallacia, tamen, si de istis, ut dixi, quos magos uel philosophos laudabiliter nominant, tale ali quid narraretur, non iam in buccis creparet risus sed typhus. Ita rideant scripturas nostras; quantum possunt, rideant, dum per singulos dies rariores paucioresque se uideant uel moriendo uel credendo, dum implentur omnia, quae praedixerunt, qui hos contra ueritatem inaniter pugnaturos, uane latraturos, paulatim defecturos tanto ante riserunt nobisque posteris suis non solum ea legenda dimiserunt, uerum experienda promiserunt. 33. Non sane absurde neque importune requiritur, quid ista

ad fidem, quae figurate tantum dicta, non facta sunt, quanto ma gis mouere debent, quae figurate non tamen dicta sed facta sunt!

585/587 cfr Dan. 3, 21. 24

583 credant] credebant 21 ll 584 temperari] templari 22°. 123° ll s85 ho minis] homini 13o ll 589 aliquid] aliquod 21 ll proponere] proponare 21*, propinare 21 ' ll in] om. 13o° ll 59o sed] om. 13o° ll 592 madauren sem] madaurensis 69 ll tyaneus] traneus 69, tianeus 19 ll 593 nullo fi deli] nullo facili 21, nullo fidei 18. 22 ll 594 sanctis] om. 123, sancti 69' ll 595 plane] plena 21. 123 || si de] sed 21 || 597 typhus] typus 13°. 18'. 21 / 69 || 6oo implentur] impletur 1° ll 6oo/6o2 qui — riserunt] om. 21 ll 6o4 ista] isti 21 ll 6o9 sed tamen] si 18 ll enim] tamen 18 ll 6io tantum] om. 18

G 573

3o

615

EPISTVLA CII, 33-35

Nam sicut humana consuetudo uerbis ita diuina potentia etiam factis loquitur et, sicut sermoni humano uerba noua uel minus usitata moderate ac decenter aspersa splendorem addunt, ita in factis mirabilibus congruenter aliquid significantibus quodam modo luculentior est diuina eloquentia. 34. Proinde quid praefigurauerit, quod prophetam belua illa

deuoratum tertio die uiuum reddidit, cur | a nobis quaeritur cum 62o

625

ligno in sepulcrum uel in mortis profundum et sicut ille pro his, 63o

qui tempestate periclitabantur, ita Christus pro his, qui in hoc saeculo fluctuant, et sicut primo iussum est, ut praedicaretur Ni neuitis a Iona, sed non ad eos peruenit prophetia Ionae, nisi posteaquam eum cetus euomuit, ita prophetia praemissa est ad gentes, sed nisi post resurrectionem Christi non peruenit ad gen teS.

635

PL 384

hoc Christus exponat? Generatio, inquit, praua et adultera sig num quaerit et signum non dabitur ei nisi signum Ionae prophe tae; sicut enim Ionas fuit in uentre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit filius hominis in corde terrae tribus diebus et tribus noctibus. De ipso autem triduo mortis domini Christi quo modo ratio reddatur, cum a parte totum intellegitur in die primo et nouissimo, ut toti tres dies, id est cum suis noctibus compu tentur, longum est disserere et in aliis sermonibus iam saepissime dictum est. Sicut ergo Ionas ex naui in aluum ceti ita Christus ex

35. Iam uero quod tabernaculum sibi constituit et consedit ex aduerso ciuitatis Nineue, quid ei futurum esset, exspectans, alte rius significationis personam propheta gestabat. Praefigurabat enim carnalem populum Israhel. Nam huic erat et tristitia de sa lute Nineuitarum, hoc est de redemptione et liberatione gentium.

619/623 Matth. 12, 39-4o ll 627/631 Sicut — Ionae] cfr Ion. 1, 11-15 ll 63o/631 ut — Iona ] cfr Ion. 1, 2-3; 3, 2-3 || 635/636 quod — Niniue] cfr Ion. 4, 5

614 moderate] moderata 21 ll aspersa] aspera 21 ll 62o ei] om. 21 ll 621 ionas fuit] fuit ionas 69 ll 622/623 sic — noctibus] om. 1. 69 ' ll 623 domini christi] domini nostri iesu christi 13 edd. praeter m ll 625 nouissimo] in nouissimo 1. 13. 21 ll suis] sociis 18°. 22 ll 627 ex'] om. 21 || 628 mortis] mortes 6o* ll 63o fluctuant] fluctuabant 1° ll iussum] iussam 1° ll 63o/631 nineuitis] niniuitis 1. 21. 123 ' edd. , nineuetis 22°, niniuetis 69 ll 631 non] om. r*. 21 ll peruenit] preuenis 69 ll prophetia] praedicatio m ll nisi] nonnisi 21 ll 636 nineue] niniue 1 '. 13.

18. 21. 22'. 123 edd.

|| 637 significationis] om. 123 ll praefigurabat] prae

figurauit 1. 13. 21 || 638 huic] hinc 1. 21. 123 tarum] niniuitarum 1. 13. 18. 21. 22 '. 123 / 19 '

||

et] ei 13

ll

639 nineui

G 574

EPISTVLA CII, 35-36 64o

3I

Vnde uenit Christus uocare non iustos sed peccatores in paeni tentiam. Vmbraculum ergo cucurbitae super caput eius promis siones erant ueteris testamenti uel ipsa iam munera, in quibus erat utique, sicut dicit apostolus, umbra futurorum tamquam ab

aestu temporalium malorum in terra promissionis defensaculum 645

praebens. Vermis autem matutinus, quo rodente cucurbita exaruit, idem ipse rursus Christus occurrit, ex cuius ore euange

lio | diffamato cuncta illa, quae temporaliter apud Israhelitas ue

65o

G 575

lut umbratili prius significatione uiguerunt, euacuata marcescunt. Et nunc ille populus amisso Hierosolymitano regno et sacerdotio et sacrificio, quod totum umbra erat futuri, in captiua dispersione magno aestu tribulationis aduritur, sicut Ionas, quod scriptum est, a solis ardore et dolet grauiter et tamen dolori eius atque umbrae, quam diligebat, salus gentium paenitentiumque praepo nitur.

655

66o

36. Adhuc cachinnent pagani et iam uermem Christum et hanc interpretationem prophetici sacramenti superbiore garrulitate de rideant, dum tamen et ipsos sensim paulatimque consumat. Nam de omnibus talibus Esaias prophetat, per quem nobis dicit deus: Audite me, qui scitis iudicium, populus meus, in quorum corde lex mea est. Opprobria hominum nolite metuere et detractione eorum ne superemini nec quod uos spernant magni duxeritis. Sic ut enim uestimentum, ita per tempus absumentur et sicut lana a timea comedentur; iustitia autem mea in aeternum manet. Nos

665

ergo agnoscamus uermem matultinum, quia et in illo psalmo,

PL 385

cuius titulus inscribitur: Pro susceptione matutina, hoc se ipse nomine appellare dignatus est: Ego, inquit, sum uer lmis et non

G 576

64o/641 Luc. 5, 32 ll 643 Col. 2, 17; Hebr. 1o, 1 || 645/646 Vermis — exaruit] cfr Ion. 4, 7 ll 651/654 Ionas — praeponitur] cfr Ion. 4, 8 ll 659/ 663 Is. 51, 7-8 || 665 Ps. 21, 1 || 666/667 Ps. 21, 7

644 defensaculum] defensiculum 69* ll 645 matutinus] matutinis 21 ll rodente] radente 1°, rudente 21, uel mordente 123 ' ll 646 rursus] om. 19* ll 648 umbratili] umbraculi 21 ll uiguerunt] uiguerint 13o* ll 649 et nunc] et ut nunc 123 ' ll 65o dispersione] dispensatione 21 ll 651 sicut] sic et 123 ' ll 652 dolori] dolor 1. 13 || 653 paenitentiumque] paenitentia que 21 ll 653/654 praeponitur] proponitur 2r* ll 655 uermem] uermen 123 ll 656 superbiore] superbiori 21 ll 657 sensim] sensum 22*. 123* || paulatimque] paulatumque 69 ' ll 66o detractione] detractiones 1, detrac tatione 21 ll ne] om. 69* || 661 nec] ne 123° ll 662 per] om. 21 || absumentur] adsumentur 1 ll lana] luna 123* ll 664 uermem] uermen 69 II in] om. 21 ll 665 titulus inscribitur] titulum scribitur 1. 13 ll ipse] ipso 1° ll 666 nomine] om. 18 ll add. autem post ego 22. 123

EPISTVLA CII, 36-37

32

homo, opprobrium hominum et abiectio plebis. Hoc opprobrium de illis opprobriis est, quae iubemur non metuere per Esaiam di 67o

675

centem: Opprobria hominum nolite metuere. Ab isto uermi tam quam a tinea comeduntur, qui sub eius dente euangelico per singulos dies paucitatem suam deficiendo mirantur. Nos hunc agnoscamus et pro salute diuina humana opprobria sufferamus. Vermis est propter humilitatem carnis, fortassis etiam propter uir ginis partum; nam hoc animal plerumque de carne uel de qua que re terrena sine ullo concubitu nascitur. Matutinus est, quia diluculo resurrexit. Poterat utique illa cucurbita et sine ullo uer miculo arescere. Postremo si habebat deus ad hoc uermem ne

cessarium, quid opus erat addere matutinum, nisi ut ille uermis agnosceretur, qui cantat pro susceptione matutina: Ego autem 68o

sum uermis et non bomo?

37. Quid ista prophetia iam ipso rerum effectu et adimpletione

685

lucidius? Neque enim si irrisus est uermis iste, cum penderet in cruce, sicut in eodem psalmo scriptum est: Locuti sunt labiis et mouerunt caput: Sperauit in deum, eruat eum; saluum faciat eum, quoniam uult eum, cum completa sunt, quae ibi praedixit: Foderunt manus meas et pedes, dinumerauerunt omnia ossa

mea; ipsi uero considerauerunt et conspexerunt me, diuise|runt sibi uestimenta mea et super uestem meam miserunt sortem,

quod tanta manifestatione futurum in libro antiquo prophetatur, 69o

quanta manifestatione factum in nouo euangelio recitatur, - sed si in hac humilitate, ut dicere coeperam, iste uermis irrisus est,

numquid adhuc irridendus est, cum ea compleri cernimus, quae consequentia psalmus ipse habet: Commemorabuntur et conuer tentur ad dominum uniuersi fines terrae et adorabunt in com

669 Is. 51, 7

||

683/685 Ps. 21, 8-9

ll

685/688 Ps. 21, 17-19

||

693/

696 Ps. 21, 28-29

667 opprobium] pro obprobrium 69 ll 669 uermi] uerme 21 edd. || uerbo me 123°, uerbo modo 123 ' ll 67o eius dente] dente eius 1o2 || 672 humana] om. 123 ll sufferamus] sufferemus 1 ll 674 nam] non 21* II 674/675 quaque] quacumque 123 / 13o edd. || 675 re] om. 123 || add. materia post terrena 123 ' ll 676 resurrexit] surrexit 13o* ll 677 deus] om. 19 || 681 effectu] affectu 1. 13 ll adimpletione] impletione 69. 13o ll 682 lucidius] lucidus 1° ll neque enim] om. edd. ll enim]

om. 18* ll irrisus] risus 13* || 685 sunt] sint 18' || 686 add. meos post pedes 1. 13. 18. 21. 22. 123 edd. praeter m

||

689 quod tanta] quanta

13 ll futurum in libro] futurorum libro 21 || 69o nouo euangelio] euan gelio nouo 123 ll sed] om. 13o ll 692 compleri] comperi 21* || quae] qua 21*

||

693 commemorabuntur] commorabuntur 21*

G 577

EPISTVLA CII, 37-38 695

33

spectu eius uniuersae patriae gentium, quoniam domini est reg num et ipse dominabiturgentium? Sic commemorati sunt Nineui tae et conuersi sunt ad dominum. Hanc salutem paenitentiae gentium tanto ante praefiguratam in Iona dolebat Israhel, sicut nunc dolet umbra nudatus et aestu sauciatus. Liceat sane cuilibet

7oo

quamlibet aliter dum tamen secundum regulam fidei cetera om nia, quae de Iona propheta mysteriis operta sunt, aperire; illud plane, quod in uentre ceti triduo fuit, fas non est aliter intelle gere, quam ab ipso caelesti magistro in euangelio commemoraui mus reuelatum.

7o5

38. Proposita exposuimus, ut potuimus; sed ille, qui proposuit, iam sit christianus, ne forte cum exspectat ante librorum sancto rum finire quaestiones, prius finiat istam uitam, quam transeat a

morte ad uitam. Fieri enim potest, quod antequam | christianis 7io

nes, quibus cetera inseruiunt. Si | autem qualis est illa: In qua

715

72o

G 578

sacramentis imbuatur, quaerit de resurrectione mortuorum; con cedendum etiam fortassis, quod de Christo quaesiuit, cur tanto post uenerit uel si quae sunt aliae paucae et magnae quaestio mensura mensi fueritis, metietur uobis, uel qualis ista de Iona, etiam tales omnes ante, quam sit christianus, finire cogitat, per parum cogitat uel condicionem humanam uel aetatem iam suam. Sunt enim innumerabiles, quae non sunt finiendae ante fidem, ne finiatur uita sine fide, sed plane retenta iam fide ad exercen dam piam delectationem mentium fidelium studiosissime requi rendae et, quod in eis eluxerit, sine typho arrogantiae commu nicandum, quod autem latuerit, sine salutis dispendio tolerandum.

696/697 Sic — dominum] cfr Ion. 3, 5

695 patriae] familiae 21° ll 696/697 nineuitae] niniuitae 1 '. 21. 22 '. 123 ' ll 697 paenitentiae] om. 18 || 698 ante] om. 1. 13. 21 || add. in

ante israhel 13 ' ll 7oo aliter] alter 123* ll 7oi mysteriis operta] mysterii aperta 69 || 7o3 ipso] illo 123 || 7o6 exspectat ante] exspectante 1. 13, exspectas 69 || 7o7 istam uitam] uitam istam 18 edd. || 7o8 fieri] ferri 69* edd. ll 7o9 quaerit] quaerat 22 ll 714 tales omnes] omnes tales 18 edd. || 715 aetatem ] etiam 21 || 717 fide'] fine 1° || sed — fide'] om.

1 ||

ad] om. 21

ll 718 delectationem] dilectionem 1. 13

typo 1. 13. 18. 21. 22 / 69. 13o

ll

ll 719 typho]

719/72o communicandum] communicandam

21 ll Expl. ] Explicit epistula quaestionum sancti Augustini episcopi 19. 13o, Explicit epistula quaestionum sancti Augustini 1, Explicit ad deo gratias de propositis questionibus 69, Explicit epistula sancti Augustini de solutione quarundam questionum i. ras. 2. 22, Epistula quaestionum sancti Augustini ad deo gratias presbiterum 123

PL 386

CIII.

a. 409

cui respondet epist. CIV Domino recte ac merito suscipiendo et omnibus modis honorando fratri Augustino Nectarius in domino salutem.

1. Sumptis litteris eximietatis tuae, quibus idolorum cultum et

templorum caeremonias destruxisti, audire mihi uisus sum | phi

15

2o

25

losophi uocem non illius, quem in Academiae Lycio memorant tenebrosis humo angulis residentem, ex profunda quadam cogi tatione demersum, reductis ad frontem caput implicitum genibus, ut aliorum praeclara inuenta doctrinae egenus quidam calumnia tor oppugnet assertaque praeclare, cum suum nihil defendat, ac cuset, sed plane excitatus oratione tua ante oculos stetit M. Tul lius consularis, qui innumeris ciuium capitibus conseruatis forensis campi signa uictricia stupentibus Graeciae scholis lau reatus inferret tubamque illam canorae uocis et linguae, quam in criminum reos et rei publicae parricidas spiritu iustae indignatio nis flauerat anhelus, inuerteret togamque ipsam rugarum paginis resolutis palliorum imitatus speciem retorqueret. 2. Ergo cum nos ad exsuperantissimi dei cultum religionemque compelleres, libenter audiui; quam caelestem patriam intuen dam esse suaderes, gratanter accepi. Non enim illam mihi ciuita tem dicere uidebare, quam muralis aliquis gyrus cohercet, nec illam quam philosophorum tractatus mundanam memorans com munem omnibus profitetur, sed quam magnus deus et uere me ritae in ea animae habitant atque incolunt, quam omnes leges diuersis uiis et tramitibus appetunt, quam loquendo exprimere non possumus, cogitando forsitan inuenire possimus. Haec ergo licet principaliter appetenda atque diligenda sit, tamen illam non

Trad. text.: 38. 39 m

CIII, 18/2o Ergo — accepi] cfr Aug. epist. Io4, 2o9-214 appetunt] Aug. epist. io4, 253-256

ll

24/25 quam —

CIII, 6 lycio] lycaeo m ll 8 implicitum] implicuisse 39 m || rat] inflauerat 39 ' m ll 19 quam] cum m || 23 uere] bene m ea] de eo 39 m || 26 possimus] possemus 38* m

16 flaue ll 24 in

G 579

EPISTVLA CIII, 2-3

35

arbitror deserendam, in qua nati et geniti sumus, quae prima no bis usum lucis huius infudit, quae aluit, quae educauit et, ut quod 3o

ad causam proprie pertinet dicam, de qua bene meritis ui|ris

PL 387

doctissimi homines ferunt post obitum corporis in caelo domici lium praeparari, ut promotio quaedam ad supernam praestetur his hominibus, qui bene de genitalibus urbibus meruerunt, et hi

magis cum | deo habitent, qui salutem dedisse aut consiliis aut 35

4O

45

5o

55

G 58o

operibus patriae doceantur. Iam illud, quod ioculariter dignatus es dicere urbem nostram non armis sed flammis incendiisque flagrare et spinas magis ingenerare quam flores, non est maxima reprehensio, cum sciamus flores ex spinis plerumque generari. Nam et rosas ex spinis gigni quis dubitat et fruges ipsas aristarum uallo saepiri? Ita et asperis suauia plerumque miscentur. 3. Postremum fuit in litteris praestantiae tuae non caput aut sanguinem in ecclesiae postulari uindicta, sed rebus quibus maxime metuunt spoliandos. Ego autem, nisi me opinio fallit, sic arbitror grauius esse spoliari facultatibus quam occidi, si quidem, quod frequentatum in litteris nosti, mors malorum omnium au fert sensum, egestosa uita aeternam pariat calamitatem: grauius est enim male uiuere quam mala morte finire. Hoc etiam operae uestrae indicat ratio, in quibus pauperes sustinetis, morbidos cu ratione releuatis, medicinam afflictis corporibus adhibetis, id postremo modis omnibus agitis, ut diuturnitatem calamitatis addicti non sentiant. Quod autem ad modum pertinet peccatorum, nihil interest, quale uideatur esse peccatum, cui indulgentia postula tur. Primum enim, si paenitentia et ueniam tribuit et purgat ad missum, paenitet utique illum, qui rogat, qui pedes complectitur, et si, ut quibusdam philosophis placet, omnia peccata paria sunt, indulgentia omnibus debet esse communis. Petulantius locutus

est aliquis, peccauit; conuicia aut crimina ingessit, aeque | pec

35/37 dignatus — flores] cfr Aug. epist. 91, 28-3o ll 41/43 Postremum — spoliandos] Aug. epist. io4, 29-31 ll 43/47 Ego — finire] cfr Aug. epist. io4, 32-38 ll 47/49 Hoc — adhibetis] cfr Aug. epist. io4, 76-78 ll 51/52 nihil — postulatur] Aug. epist. io4, 167-168 ll 53/54 paenitentia — admissum] cfr Aug. epist. io4, 179-18o ll 55 omnia — paria sunt] Aug. epist. 1o4, 296

32. supernam] superna 39 ll 4o et] ut m || miscentur] misceantur m ll 42 uindicta] uindictam 39 ll rebus quibus] quibus rebus 38 m ll 45/46 aufert] auferat Goldb. ll 46 pariat] parit m ll 5o addicti] afflicti

m || 52 esse peccatum] peccatum esse 39 tentiam in ras. 39°, sapientiam 38

|| 53 si paenitentia] si paeni

G 581

36

EPISTVLA CIII, 3-4

cauit; aliena quisquam diripuit, inter delicta numeratur; loca pro 6o

65

fana sacraue uiolauit, non est ab indulgentia secernendus. Postremo nullus esset ueniae locus, nisi peccata praecederent. 4. Nunc quoniam, non quantum debui, sed quantum potui, maius, ut dicitur, minusue respondi, oro atque obsecro - utinam praesentem possem, ut etiam lacrimas meas peruideres - ut, qui sis, quid profitearis, quid agas, etiam atque etiam cogites, inten

das, quae sit illius species ciuitatis, ex qua ad supplicium ducendi extrahuntur, quae sit matrum, quae coniugum, quae liberorum, quae parentum lamentatio, quo pudore ad patriam uenire pos sint liberati sed torti, quos renouet dolores aut gemitus conside ratio uulnerum et cicatricum. Et his omnibus pertractatis deum

7o

primo consideres hominumque cogites famam, bonitatem ami cam potius familiaremque coniunctionem et ignoscendo potius laudem quam uindicando conquiras. Atque haec de his dicta sint,

quos uerus confessionis suae reatus astringit, quibus quidem le 75

gis contemplatione, quod laudare non desino, ueniam tribuisti. Iam illud explicari uix potest, quantae crudelitatis sit innocentes

appetere et eos, quos a crimine constat esse discretos, in iudi cium capitis deuocare. Quos si purgari contigerit, cogites quaeso,

quanta accusatorum liberabuntur inuidia, cum reos sponte dimi serint uicti, reliquerint innocentes. Deus summus te custodiat et 8o

legis suae conseruet praesidium atque ornamentum nostrum.

58/59 loca — secernendus] cfr Aug. epist. io4, 312-313 catricum] Aug. epist. io4, 16-2o

ll

66/69 quae — ci

68 renouet] renouat 39 m, reuocat 38 ll 71 coniunctionem] coniungas in ras. 39 ll 72 uindicando] uindictam 38 ll 73 confessionis suae] suae confessionis 39 || 74 tribuisti] tribuistis 39 m ll 75 quantae] quantum m || 77 deuocare] deuorare 38 ll 8o suae] suae te 39 m

CIV.

d. 409

| responsio ad epist. CIII

PL 388

| Domino eximio meritoque honorabili ac suscipiendo fratri

G 582

Nectario Augustinus in domino salutem.

5

1o

15

2o

1. Legi litteras benignitatis tuae, quibus mihi longe postea re spondisti, quam meas ad te perferendas dedi. Nam ego rescripse ram, cum adhuc nobiscum esset neque nauigasset sanctus frater et coepiscopus meus Possidius; has autem, quas mei causa illi dignatus es reddere, accepi VI Kal. Aprilis post menses ferme octo, quam scripseram. Cur ergo ad te tam sero mea scripta per uenerint aut ad me tua, prorsus ignoro, nisi forte modo rescri bere prudentiae tuae placuerit, quod facere ante contempseras. Hoc si ita est, miror unde sit. An aliquid audisti, quod nos adhuc latet, fratrem meum Possidium aduersus ciues tuos, quos - pace tua dixerim - multo salubrius diligit ipse quam tu, quo plectantur seuerius, impetrasse? Nam hoc et epistula tua te metuere indicat, cum admones, ut mihi ante oculos constituam, qualis illa sit spe cies ciuitatis, ex qua ad supplicium ducendi extrahuntur, quae sit matrum, quae coniugum, quae liberorum, quae parentum lamen tatio, quo pudore ad patriam uenire possint liberati sed torti, quos renouet dolores aut gemitus consideratio uulnerum et cica tricum'. Absit, ut ista cuiquam inimicorum nostrorum uel per nos uel per quemquam quod ingerantur instemus; sed, ut dixi, si ali quid tale ad te fama pertulit, apertius edissere, ut nouerimus, uel quid agere ne ista fiant, uel quid haec credentibus respondere debeamus.

25

2. Litteras meas potius intuere, quibus te rescribere piguit; illic

enim satis expressi animum nostrum. Sed, ut opinor, | oblitus, quid tibi rescripserim, omnino mihi alia longe diuersa et dissimi lia rettulisti. Quippe quasi recordatus, quod in litteris meis po

Trad. text.: 38. 39 m

CIV, 16/2o sit — cicatricum] Aug. epist. io3, 66-69

CIV, 1 suscipiendo] suspiciendo 38 nam et hoc epistola tua hoc te 39

||

8 tam] iam 39

||

14 nam — te]

G 583

38

3o

35

4O

EPISTVLA CIV, 2-3

sui, hoc tuis inseruisti quod omnino non posui. Postremum enim fuisse in litteris meis dicis 'non caput aut sanguinem in ecclesiae postulari uindicta, sed rebus quibus maxime metuunt spoliandos'. Deinde ostendens, quantum sit hoc mali, adiungis atque con texis, nisi te opinio fallit, arbitrari 'grauius esse spoliari facultati bus quam occidi'. Atque ut apertius exponas, de quibus faculta tibus dixeris, peragis atque addis me frequentatum in litteris nosse, quod mors malorum omnium auferat sensum, egestosa autem uita aeternam pariat calamitatem. Deinde conclusisti grauius esse in malis uiuere quam mala morte finire. 3. Et ego quidem nec in nostris, ad quas me serius fateor ani mum applicuisse quam uellem, nec in uestris, quas ab ineunte aetate didici, litteris uspiam legisse recolo, quod egestosa uita aeternam pariat calamitatem. Nam nec umquam peccatum est la boriosa paupertas et est aliquanta restrictio et coercitio pecca

torum. Ac per hoc non est metuendum, ne cuiquam | post hanc 45

5o

55

6o

PL 389

breuem uitam hoc ad aeternam ualeat animae calamitatem, quod pauper hic uixerit, et in hac ipsa, quam in terris degimus, nullo modo ulla calamitas aeterna esse poterit, cum eadem uita aeterna esse non possit, quae nec saltem diuturna est, ad quamlibet ae tatem senectutemque peruenerit. Hoc enim potius in illis litteris legi, quoniam uita ipsa qua fruimur breuis est, in qua tu arbitra ris et frequentatum in litteris iam mones aeternam esse posse ca lamitatem; mortem autem malorum omnium esse finem habent quidem uestrae litterae sed nec ipsae omnes; Epicureorum est quippe ista sententia et si qui alii mortalem animam putant. At

illi, quos Tullius quasi consulares philosophos appellat, | quod eorum magni pendat auctoritatem, quoniam, cum extremum diem fungimur, non extingui animam sed emigrare censent, et ut merita quoque eius asserunt seu bona seu mala uel ad beatitu dinem uel ad miseriam permanere. Hoc congruit et litteris sacris, quarum me cupio litteratorem. Malorum ergo finis est mors, sed in eis, quorum casta, pia, fidelis, innocens uita, non in eis, qui temporalium nugarum et uanitatum cupiditate flagrantes et, cum

29/31 Postremum — spoliandos] Aug. epist. io3, 41-43 finire] cfr Aug. epist. io3, 43-47

31 uindicta] uindictam m

rat 38 m

||

35 peragis] pergis m

ll

32/38 Deinde —

ll

36 aufert] aufe

ll 4o applicuisse] appiclasse 39 || 42 peccatum] om. 38. 39*,

add. in marg. post est 39 ' ll 59 permanere] pertinere 39

est] om. 38'. 39

ll

57 et] om. 38*. 39

ll

G 584

EPISTVLA CIV, 3-5

39

hic sibi felices uidentur, ipsa uoluntatis prauitate miseri conuin cuntur et post mortem grauiores miserias non habere tantum ue 65

7o

75

8o

85

rum etiam sentire coguntur.

4. Haec ergo cum et uestris quibusdam, quas honorabilius ha betis, et nostris omnibus litteris frequententur, o bone dilector etiam terrenae patriae tuae, luxuriosam uitam time ciuibus tuis, non egestosam aut, si egestosam times, illam potius egestatem mone deuitandam, quae magna licet rerum terrenarum prosperi tate circumfluat, eis tamen insatiabiliter inhiando, ut uestrorum ipsorum uerbis utar auctorum, "neque copia neque inopia minui tur". Verum tamen in illis, quibus respondisti, litteris meis inimi cos ecclesiae ciues tuos nec illa egestate dixi emendandos, ubi ne cessaria naturae desunt, cui succurrit misericordia, de qua nobis etiam praescribendum putasti, quod operum nostrorum hoc in dicet ratio, quibus pauperes sustinemus, morbidos curatione re leuamus, medicinam afflictis corporibus adhibemus, quamquam et sic egere utilius sit quam ad satiandam nequitiam rebus om nibus abundare; sed absit, ut ego illa coercitione ad hanc aerum nam eos de quibus agimus redigendos esse censuerim. 5. Recense epistulam meam, si tamen dignam habuisti, si non quam relegeres, cum ei fuisset respondendum, saltem quam ita reponeres, ut tibi iubenti cum uolueris proferretur, et attende quid dixerim; hoc profecto inuenies, cui te non respondisse,

quantum existimo, fatearis. Nam ex epistula illa | mea uerba nunc

9o

sint; hoc optamus, | hoc quantum in nobis est, etiam impensa 95

G 585

insero: “Non praeterita", inquam, "uindicando pascere iram nos tram studemus, sed misericorditer in futurum consulendo satagi mus. Habent homines mali, ubi et per christianos non solum mansuete uerum etiam utiliter salubriterque plectantur; habent enim, quod corpore incolumes uiuunt, habent unde uiuunt, ha bent unde male uiuunt. Duo prima salua sint, ut quos paeniteat opera instamus. Tertium uero si dominus uoluerit tamquam pu tre noxiumque resecare, ualde misericorditer puniet." Haec uerba mea si recensuisses, cum mihi rescribere dignareris, non solum de morte sed et de damnis corporalibus euitandis eorum,

76/ 78 hoc — adhibetis] cfr Aug. epist. io3, 47-49 cfr Aug. epist. 91, 165-173

ll

87/95 Non — puniet]

75 cui] sed cui 38' ll 91 incolumes] incolunt 39, incolumi 97 damnis] tormetis in ras. 39 m

m

||

PL 39o

EPISTVLA CIV, 3-6

4O

ioo

Io5

Io

pro quibus agis, nos inuidiosius quam officiosius rogandos puta res; quorum dixi uelle nos in eis saluum esse, quod incolumes corpore uiuunt; nec egestosam uitam, ut uictu indigeant ab aliis impartito, per nos eis utique formidares. Quorum et illud secun dum dixi uelle nos saluum, quod habent unde uiuunt. Tertium uero, quod habent unde male uiuunt, id est, ut nihil aliud dicam, certe unde falsorum deorum argentea fabricauere simulacra, pro quibus uel seruandis uel adorandis uel sacrilego ritu adhuc co lendis usque ad ecclesiae dei prosiliatur incendium et religiosis simorum pauperum sustentacula infelici uulgo diripienda prae beantur sanguisque fundendus, tu, qui tuae consulis ciuitati, quare metuis resecari, ne omnimodo impunitate perniciosa nu triatur et roboretur audacia? Hoc nobis edissere, hoc doce cir

cumspecta disputatione quid mali sit; diligenter attende quod di cimus, ne id, quod uobis dicimus, uelut specie petendi quodammodo accusatione obliqua obicere uidearis.

| 6. Sint honesti ciues tui, probis moribus non superfluis facul I15

i2o

125

13o

tatibus; non eos uolumus ad aratrum Quintii et ad Fabricii focum per nos ulla coercitione perduci, qua paupertate illi Romanae rei publicae principes non solum non uiluerunt ciuibus suis, sed ob eam fuerunt praecipue cariores et patriae gubernandis opibus aptiores. Ne illud quidem optamus aut agimus, ut patriae tuae diuitibus illius Rufini bis consulis argenti cultus decem pondo re maneat, quod tunc laudabiliter seuera censura adhuc resecan dum tamquam uitium iudicauit. Tantum nos consuetudo decolo ris aetatis nimium marcidas animas mitius contrectare persuadet, ut mansuetudini christianae, quod illis censoribus iustum uisum est, nimium uideatur, et uides, quam multum intersit, utrum iam punienda culpa sit tantum habere, an propter alias grauissimas culpas, ut tantum quis habeat, permittere. Quod tunc iam fuit peccatum, nunc uolumus sit saltem poena peccati. Sed est, quod fieri possit et debeat, ut nec usque ad ista progrediatur seueritas nec nimis secura laetetur et debacchetur impunitas et imitationis exemplum ad grauissimas et occultissimas poenas infelicibus proponatur. Saltem concede, ut nimium superfluis suis timeant,

98 pro] om. 38 ll agis] in ras. 39, ais 38 ll io5 ritu] cultu 39 ll io7 diripienda] om. 38. 39°, add. in marg. 39 ' ll 1o8 fundendus] fundatur m || 112 uobis] nobis 39 || 116 ulla] illa m || coercitione] cohercione 38, cohertione 39* ll 12o/121 argenti remaneat] argenticulus decerpendo remaneat codd. , argenti solum decem pondo remaneant m, argenti cultus decem pondo remaneant Goldb. ll 129 nec] neque 39 || 13o secura] om. 39

G 586

EPISTVLA CIV, 6-8

4I

qui necessaria nostra incendere ac uastare moliuntur. Liceat et hoc beneficium tribuere inimicis nostris, ut dum metuunt rebus I35

I4O

quas noxium non est amittere, quod sibi noxium est non conen tur admittere. Neque enim haec dicenda est uindicta peccati sed tutela consilii; non est hoc irrogare supplicium sed ab exci piendo supplicio communire. 7. Quisquis imprudentem cum aliquo sensu doloris priuat, ne superuacuis sceleribus assuefactus poenas atrocissimas pen

dat, puero capillos uellit, ne serpenltibus plaudat, atque ita, ubi | molesta dilectio est, nullum membrum laeditur, unde autem

I45

i5o

155

16o

i65

deterret, salus et uita periclitatur. Non tunc benefici sumus, cum id quod a nobis petitur facimus, sed cum id facimus, quod non obsit petentibus. Nam pleraque non dando prosumus, et noce remus si dedissemus. Vnde illud prouerbium: Nec puero gla dium: “Tu uero", inquit Tullius, "ne unico quidem filio". Quo enim quemquam maxime diligimus, eo minus ei debemus, in quibus magno periculo peccatur, committere. Et de diuitiis, ni fallor, cum haec ageret, loquebatur. Proinde quae periculose male utentibus committuntur, salubriter etiam plerumque detra huntur. Medici cum uident secandam urendamque putredinem, saepe aduersus multas lacrimas misericorditer obsurdescunt. Si quotiens paruuli uel etiam grandiusculi ueniam peccantes depre cati sumus, totiens a parentibus uel magistris accepissemus, quis nostrum tolerandus creuisset? Quis aliquid utile didicisset? Proui denter ista, non crudeliter fiunt, ne, quaeso, in hac causa nihil aliud intendas, nisi quemadmodum apud nos efficias, quod roga ris a tuis; omnia uero diligenter considera. Si praeterita neglegis, quae fieri iam infecta non possunt, aliquantum prospice in pos terum; non quid cupiant, qui te rogant, sed quid eis expediat, prudenter attende. Non sane fideliter eos amare conuincimur, si hoc solum intuemur, ne non faciendo quod poscunt minuatur, quod amamur ab eis; et ubi est, quod et uestrae litterae illum laudant patriae rectorem, qui populi utilitati magis consulat quam uoluntati? 8. “Nihil interest", inquis, “quale uideatur esse peccatum, cum indulgentia postulatur." Recte hoc diceres, si de puniendis, non

165/166 qui — uoluntati] cfr Cic. Sull. 25

ll

167/168 Nihil — postulatur]

Aug. epist. io3, 51-53

135 non] om. 39 39*

ll

139 quisquis] quisque m

ll

149 periculo] om. 38.

PL 391 G 587

EPISTVLA CIV, 8-9

42.

de corrigendis hominibus ageretur. Absit enim a corde christiano, 17o ut libidine ulciscendi ad poenam cuiusque rapiatur; absit, ut in dimittendo cuique peccatum aut non praeueniat preces rogantis aut certe continuo subsequatur, sed hoc utique ne oderit homi

nem, ne malum pro malo retribuat, ne nocendi | inflammetur ar- G 588 dore, ne uindicta etiam lege debita pasci desideret, non autem 175 ne consulat, ne prospiciat, ne compescat a malis. Fieri enim po test, ut uehementius aduersando emendationem quisque negle gat hominis quem grauius odit, et nonnulla molestia reddat co ercendo meliorem quem maxime diligit. 9. Nam et paenitentia, sicut scribis, impetrat ueniam et purgat 18o admissum sed illa, quae in uera religione agitur, quae futurum iudicium dei cogitat, non illa, quae ad horam hominibus aut ex hibetur aut fingitur, non ut a delicto anima purgetur in aeter num, sed ut interim a praesenti metu molestiae uita cito peritura liberetur. Hinc est, quod christianis confitentibus atque depre 18; cantibus, qui delicto illo fuerant implicati uel non succurrendo arsurae ecclesiae uel de sceleratissimis rapinis aliquid aufe rendo, paenitentiae dolorem fructuosum esse credidimus eisque ad correctionem sufficere existimauimus, quod inest cordibus eo rum fides, qua considerare possent, quid de diuino iudicio for

19o midare deberent. Quae autem paeniltentia sanare potest eos, qui PL 392 fontem ipsum indulgentiae non solum agnoscere neglegunt, ue rum etiam irridere ac blasphemare non desinunt? Et contra hos tamen inimicitias in corde non retinemus, quod illi patet ac nu dum est, cuius et in praesenti et in futura uita et timemus iudi 195 cium et speramus auxilium. Sed arbitramur nos etiam pro ipsis aliquid prouidere, si homines qui deum non timent aliquid ti meant, quo non eorum laedatur utilitas, sed uanitas castigetur, ne ab eis deus ipse, quem spernunt, noxia securitate audaciori bus factis grauius offendatur et ne aliis ad imitandum eadem 2oo ipsa securitas multo perniciosius proponatur. Denique pro qui bus abs te rogamur, nos pro illis deum rogamus, uti eos ad se con uertat, ut fide mundans corda eorum ueracem ac salubrem

agere paenitentiam doceat.

179/18o paenitentia — admissum ] cfr Aug. epist. io3, 53-54

174 uindicta ... debita] uindictam ... debitam 39°, uinditam ... debitam

38 ll pasci] passim 38. 39* ll eras. 38-4o litt. 39

ll

177 quem] quam 38 ll post hominibus

2o2 mundans] munda 38*

EPISTVLA CIV, Io-11

43

| Io. Ecce quanto eos, quibus nos arbitraris irasci — pace tua 2o5

2

io

2

5

22O

2. 2

5

23o

dixerim — ordinatius quam tu utiliusque diligimus, pro quibus et ad euitanda tanto maiora mala et ad consequenda tanto maiora bona deprecamur. Quos etiam tu si ex dei caelesti munere non ex hominum terreno more diligeres, sinceriterque mihi rescribe res, quod, cum te ad exsuperantissimi dei cultum religionemque compellerem, libenter audieris, non solum haec eis optares, sed eis ad haec ipse praeires. Sic omne apud nos tuae petitionis ne gotium cum magno et sano gaudio finiretur; sic illam caelestem patriam, quam cum intuendam esse suaderem, libens te acce pisse dixisti, ex huius etiam, quae te carnaliter genuit, uera et pia dilectione promereris uere consulens tuis non ad uanitatem lae titiae temporalis, nec ad impunitatem perniciosissimam sceleris sed ad gratiam sempiternae felicitatis. 11. Habes expositas in hac causa cogitationes et uota pectoris mei. Quid autem lateat in consilio dei, fateor, homo sum, nescio; sed certissime scio, quicquid illud est, id esse iustius atque sa pientius et firmissime stabilitum incomparabili excellentia prae omnibus mentibus hominum. Verum est quippe, quod legitur in libris nostris: Multae cogitationes sunt in corde uiri, consilium autem domini manet in aeternum. Proinde quid tempus afferat, quid nobis facultatis aut difficultatis oriatur, quid postremo uo luntatis ex rerum praesentium uel correctione uel spe subito pos sit exsistere, utrum deus sic indignetur his factis, ut ea quam pe tunt impunitate magis seueriusque puniantur, an illo modo, quo nobis placet, coercendos misericorditer iudicet, an aliqua acriore sed salubriore eorum praecedente correctione nec ad hominum

sed ad suam misericordiam ueraci conuerlsione, quicquid terro

235

G 589

ris praeparabatur, auertat et conuertat in gaudium, iam nouit ipse, nos autem ignoramus. Quid ergo hic ante tempus inter nos ego et praestantia tua frustra laboremus? Seponamus paululum curam, cuius hora non est, et quod semper instat si placet aga mus. Nullum enim tempus est, quo non deceat et oporteat agere,

CIV, 223/224 Prou. 19, 21

2o9/214 quod — accepisse] cfr Aug. epist. io3, 18-2o

215 promereris] promerueris 38' || 22o sed certissime scio] om. 38'. est] esse 39 ll 227/228 petunt] putant 39 ' 229 nobis] magis 38. 39* acriore] duriore 38' m •

39

G 59o

44

EPISTVLA CIV, 11-12

unde deo placere possimus; quod in hac uita usque ad eam per fectionem impleri, ut nullum omnino peccatum insit in homine,

aut non potest aut forte difficillimum est. | Inde praecisis omni 24O

PL 393

bus dilationibus ad illius gratiam confugiendum est, cui ueris sime dici potest, quod carmine adulatorio nescio cui nobili dixit, qui tamen ex Cumaeo tamquam ex prophetico carmine se acce

pisse confessus est: “Te duce, si qua manent sceleris uestigia nostri, irrita perpetua soluent formidine terras." Hoc enim duce 245

25o

255

26o

solutis omnibus dimissisque peccatis hac uia ad caelestem pa triam peruenitur, cuius habitatione cum eam tibi amandam, quantum potui, commendarem, admodum delectatus es. 12. Sed quia dixisti, quod omnes eam leges diuersis uiis et tra mitibus appetant, uereor, ne forte, cum putas etiam illam uiam, in qua nunc constitutus es, eo tendere, pigrior sis ad eam tenen dam, quae illuc sola perducit. Sed rursus uerbum, quod posuisti, diligenter attendens uideor mihi tuam non imprudenter aperire sententiam. Neque enim dixisti, quam omnes leges diuersis uiis et tramitibus assequuntur aut ostendunt aut inueniunt aut ingre diuntur aut obtinent aut aliquid eius modi, sed dicendo 'appe tunt' librato uerbo atque perpenso non adeptionem significasti sed adipiscendi cupiditatem. Ita nec illam quae uera est exclusi sti, nec alias quae falsae sunt admisisti; et illa quippe appetit, quae perducit, nec perducit omnis, quae hoc appetit. Quo quis quis perducitur, sine ulla dubitatione beatus est; beati autem

omnes esse | uolumus, hoc est appetimus nec tamen omnes, qui

265

27o

uolumus, possumus, hoc est, quod appetimus, adipiscimur. Ille ergo adipiscitur, qui uiam tenet non solum, qua id appetit, sed qua etiam peruenitur, relinquens alios in itineribus appetendi sine fine adipiscendi, quoniam nec error esset, si nihil appetere tur nec si appetita ueritas teneretur. Si uero diuersas uias ita dixi sti, ut non intellegamus aduersas, sicut dicimus diuersa prae cepta, quae tamen omnia bonam aedificent uitam alia de castitate alia de patientia alia de fide alia de misericordia et si qua sunt cetera, non solum appetitur uiis et tramitibus ita diuersis illa pa tria, uerum etiam reperitur. Nam et in scripturis sanctis et uiae

243/244 Te — terras] Verg. Ecl. 4, 13-14 Aug. epist. io3, 24-25

l|

253/256 omnes — appetunt] cfr

239 inde] unde m || 252 imprudenter] impudenter 38*. 39 ll 259 hoc] id 39 || 264 alios in itineribus] in itineribus in ras. 39', alias in turribus 38 ll 266 nec si] nec nisi 38. 39* || 269 qua] quae m

G 591

EPISTVLA CIV, 12-14

45

leguntur et uia: Viae, sicut illud est: Docebo iniquos uias tuas et impii ad te conuertentur; uia, sicut illud: Deduc me in uia tua et ambulabo in ueritate tua, non aliae illae alia ista sed omnes una,

de quibus alio loco eadem sancta scriptura dicit: Vniuersae uiae domini misericordia et ueritas. Quae si diligenter considerentur,

copiosum pariunt sermonem intellectumque suauissimum; quod si opus fuerit, in tempus aliud differam. 13. Nunc autem, quod satis esse arbitror pro suscepto officio 28o

rescribendi praestantiae tuae, quoniam Christus dixit: Ego sum uia, in illo quaerenda est misericordia et ueritas, ne, si alibi quae sierimus, erremus tenentes appetentem uiam sed non etiam per ducentem, uelut, si hanc ipsam tenere uellemus, unde quiddam

commemorasti, omnia peccata esse paria, | nonne ab illa patria 285

peccasse iudicentur aequaliter? | Quam quidem tu ex quorundam 29o

PL 394

ueritatis et beatitatis nos longe exsules mitteret? Quid enim ab surdius, quid insanius dici potest, quam ut ille, qui aliquanto im moderatius riserit, et ille, qui patriam truculentius incenderit, philosophorum opinione non diuersam uiam, quae tamen ducat ad caelestem habitationem, sed plane peruersam, quae ducit ad perniciosissimum errorem, non pro tuo sensu sed pro causa ciuium tuorum adhibendam putasti, ut sic ignoscamus eis, quo rum saeuientium ignibus arsit ecclesia, quemadmodum ignos ceremus, si ab eis aliquo petulanti conuicio appeteremur.

295

14. Sed quemadmodum id astruxeris, uide: "Et si, ut quibus

3oo

dam", inquis, “philosophis placet, omnia peccata paria sunt, in dulgentia omnibus debet esse communis". Deinde cum quasi moliris ostendere omnia paria esse peccata, subiungis et dicis: “Petulantius locutus est aliquis, peccauit; conuicia aut crimina ingessit, aeque peccauit." Hoc non est docere sed id, quod per uerse sentitur, sine ulla documentorum astructione proponere. Ad hoc enim, quod dicis 'aeque peccauit', cito respondetur: Non aeque peccauit. Exigis fortassis, ut probem; quid enim tu, quod aeque peccauerit, iam probasti? An illud quod iungis, audiendum

272/273 Ps. 5o, 15

ll

273/274 Ps. 85, 11

||

275/276 Ps. 24, io

281 Ioh. 14, 6

296 omnia — paria sunt] Aug. epist. Io3, 55

272 uia] uiam codd.

ll

273 tua] om. 38* 39*

ll

28o/

G 592

46 3o5

3

Co

3 5

EPISTVLA CIV, 14-16

est: 'Aliena quisque diripuit, inter delicta numeratur'? Hic etiam tu ipse uerecundatus es; puduit enim te dicere, quod peccauit aequaliter, sed inter delicta, inquis, 'numeratur'. Non autem ibi quaestio est, utrum et hoc inter delicta numeretur, sed utrum hoc illi delicto aequalitate iungatur, aut si propterea sunt paria, quia utraque delicta sunt, mures et elephanti pares erunt, quia utra que sunt animalia, muscae et aquilae, quia utraque uolatilia. 15. Adhuc etiam progrederis et coniectas: 'Loca profana sacraue uiolauit, non est ab indulgentia secernendus'. Hic sane de uiola tis sacris locis ad facinus tuorum ciuium peruenisti, uerum locu tioni petulanti nec tu ipse coaequasti; tantummodo eis petisti in dulgentiam, quae recte petitur a christianis propter abundantem

miserationem, non propter peccatorum | parilitatem. Ego autem

325

G 593

supra posui scriptum in litteris nostris: Uniuersae uiae domini misericordia et ueritas. Consequentur itaque misericordiam, si non oderint ueritatem. Quae non quasi aeque peccantibus, ac si petulantius locuti sint, sed de scelere immanissimo atque impio recte paenitentibus christiano iure debetur. Tu uero, uir merito laudabilis, ne, quaeso, ista paradoxa Stoicorum sectanda doceas paradoxum tuum, quem tibi optamus uera pietate ac felicitate grandescere. Nam quid generosus adulescens sapere iniquius et tibi ipsi periculosius potest, quam si conuicio in quemlibet ex traneum iaculato non dico parricidium sed ipsum in patrem con uicium coaequauerit?

16. Conuenienter itaque apud nos pro ciuibus tuis agis inge 33o

rendo nobis misericordiam christianorum non duritiam Stoico

rum, quae causae a te susceptae non modo nihil suffragatur, ue rum etiam multum aduersatur. Nam ipsam misericordiam, quam

si non ha|beamus, nulla tua petitione, nullis illorum precibus 335

flecti poterimus, in uitio Stoici ponunt eamque a sapientis animo penitus expellunt, quem prorsus ferreum et inflexibilem uolunt. Melius itaque tibi occurreret, de tuo Cicerone quod diceres, qui Caesarem laudans: “Nulla", inquit, “de uirtutibus tuis admirabi

318/319 Ps. 24, io

312/313 Loca — secernendus] Aug. epist. io3, 55-59 Cic. Lig. 12, 37

ll

337/338 Nulla — est]

3o5/3o6 etiam tu] etiam iam tu 39 || 312 sacraue] sacraque 38 m 323 ista] ita 38* 314 add. hoc post uerum 39* 329 agis] ais 38, 39*

PL 395

EPISTVLA CIV, 16-17

34O

345

47

lior uel gratior misericordia est". Quanto magis debet ea in ec clesiis praeualere, quando eum sequuntur, qui dixit: Ego sum uia, et legunt: Vniuersae uiae domini misericordia et ueritas. Noli ergo metuere, innocentibus ne moliamur exitium, qui nec nocentes uolumus ad dignum supplicium peruenire prohibente nos illa misericordia, quam in Christo cum ueritate diligimus. Sed qui uitiis nutriendis parcit et fouet, ne contristet peccantium uo luntatem, tam non est misericors, quam qui non uult cultrum ra pere puero, ne audiat plorantem, et non timet, ne uulneratum doleat uel extinctum. Serua ergo tempori opportuno, quod apud

nos agas pro hominibus, in quorum dilecltione (da ueniam) non 35o

355

solum nos minime praecedis, sed nec adhuc sequeris, et rescribe potius, quid te de hac uia moueat, quam tenemus et in qua no biscum ad supernam patriam, qua te delectari nouimus et gau demus, ut gradiaris, instamus. 17. Ciues autem carnalis patriae tuae etsi non omnes sed quos dam innocentes quidem dixisti, uerum tamen, quod relecta illa epistula mea debes aduertere, non defendisti. Quorum non flo res, sed spinas nos sensisse cum dicerem respondens ad illud, quod scripseras florentem te cupere patriam relinquere, iocari me putasti. Hoc scilicet in malis tantis libeat! Ita est prorsus! Fu mant adhuc ruinae incensae ecclesiae et in ea causa nos ioca

36o

365

37o

mur! Et ego quidem, quamuis innocentes illic mihi non occurre rent, nisi qui aut absentes fuerunt aut mala illa perpessi sunt aut nullis ad prohibendum uiribus uel auctoritate ualuerunt, tamen nocentiores a minus nocentibus in rescribendo distinxi aliamque causam posui eorum, qui timuerunt offendere potentes inimicos ecclesiae, aliam eorum, qui hoc committi uoluerunt, aliam eo rum, qui commiserunt, aliam eorum, qui immiserunt, nihil agi de immissoribus uolens, quia hoc sine tormentis corporalibus a pro posito nostro abhorrentibus fortasse non potest inueniri. Stoici autem tui omnes aequaliter nocentes esse concedunt, quibus pla cet omnia paria esse peccata; qui etiam duritiam suam, qua mi sericordiam uituperant, huic sententiae sociantes nullo modo censent omnibus pariter ignoscendum, sed omnes pariter esse puniendos. Remoue ergo illos quam longissime potes a patroci

339/34o Ioh. 14, 6

348 da] in ras. 39, ad 38 ll 354 relecta] relicta 38*. 39 ll 358 scilicet] si licet 39 || 36o/361 occurrerent] occurrent 38 || 366 aliam — immiserunt] om. 39

G 594

48

375

EPISTVLA CIV, 14-16

nio causae istius, et opta potius ut tamquam christiani agamus, ut sicut optamus nos in Christo eos quibus parcimus acquiramus,

ne perniciosa illis dissolultione parcamus. Deus misericors et G 595 uerax te felicitate uera donare dignetur.

CV.

a. 409

| Augustinus episcopus catholicus Donatistis.

iO

1. Caritas Christi, cui omnem hominem, quantum ad nostram pertinet uoluntatem, lucrari uolumus, tacere nobis non permittit. Si propterea nos odistis, quia pacem uobis catholicam praedica mus, nos domino seruimus dicenti: Beati pacifici, quoniam ipsi filii dei uocabuntur. Et in psalmo scriptum est: Cum his, qui oderunt pacem, eram pacificus; cum loquebar eis, debellabant me gratis. Propterea mandauerunt nobis quidam presbyteri par tis uestrae dicentes: “Recedite a plebibus nostris, si non uultis, ut interficiamus uos." Quanto iustius eis nos dicimus: Immo uos non recedite, sed accedite pacati ad plebes non nostras sed il lius, cuius omnes sumus; aut si non uultis et impacati estis, uos potius recedite a plebibus, pro quibus Christus suum sanguinem fudit, quas ideo uultis uestras facere, ne sint Christi, quamuis eas sub eius nomine possidere conemini, tamquam si seruus furetur

oues de grege domini sui et, quae|cumque ex illis nata fuerint,

2o

PL 396

characterem domini sui eis infigat, ne furtum eius possit agnosci. Sic enim fecerunt maiores uestri; separauerunt ab ecclesia Chri sti populos habentes baptismum Christi et, quicumque illis ac creuerunt, baptismo Christi eos baptizauerunt. Sed dominus et fures punit, si non se correxerint, et oues ab errore reuocat ad gregem nec in eis suum exterminat characterem. 2. Dicitis nos traditores, quod nec maiores uestri in maiores nostros potuerunt nec uos in nos probare ullo modo poteritis.

Trad. text.: 1. 13. 2o. 21. 22 / 16. 19. 75. 13o a m

CV, 5/6 Matth. 5, 9

||

6/8 Ps. 119, 7

CV, 2 cui] cum 22 ll 3 nobis] uobis 1. 13. 2o. 21 / 75 ll 5 ipsi] om. 1. 13. 22* || 6 his] hiis m || 7 oderunt] oderant 21 / 16. 13o, hoderant 1° ll cum loquebar] conloquebar 22* || eis] illis 21 / 16. 19. 7; II debellabant] inbellabant 75 || 8 presbyteri] om. 7; II 13 potius] om. 13 ll suum sanguinem] sanguinem suum 1° ll 14 uestras] om. 13 ll sint christi] christi sint edd. ll 16 ex illis nata] ex eis nate 1. 13 ll 17 infigat] infigant 1. 13. 2o. 21 ll eius] suum 13 ll possit] poscit 1 ll 22 nec] ne 1. 13 || exterminat] exterminet 1 '. 13 ll 23 nos] uos 13

G 596

EPISTVLA CV, 2-3

5o 25

3o

35

Quid uobis uultis faciamus, qui, quando uobis dicimus, ut cau sam nostram et uestram patienter audiatis, non nostis nisi super bire et insanire? Nam utique ostenderemus uobis, quia illi potius traditores fuerunt, qui Caecilianum et socios eius quasi traditio nis crimine damnauerunt. Et dicitis: “Recedite a plebibus nostris", quas docetis, ut uobis credant et Christo non credant. Vos enim eis dicitis propter traditores, quos non ostenditis, remansisse ec clesiam Christi in sola Africa partis Donati, quod non de lege, non de propheta, non de psalmo, non de apostolo, non de euan gelio, sed de corde uestro et de parentum uestrorum calumniis recitatis. Christus autem dicit praedicari in nomine suo paeniten tiam et remissionem peccatorum per omnes gentes incipientibus

ab Hierusalem, cui ecclesiae ex ore Christi ma|nifestatae uos non

PL 397

communicatis et alios in uestram perditionem trahentes liberari non uultis. 4O

3. Si autem ideo uobis displicemus, quia per imperatorum ius siones ad unitatem cogimini, hoc uos fecistis, qui ubicumque

uellemus praedicare ueritatem, ut eam quisque securus | audiret,

45

5o

ut uolens eligeret, numquam permisistis per uiolentias et terro res uestros. Nolite stridere et perturbare animas uestras; patien ter, si fieri potest, considerate quod dicimus, et recolite facta Cir cumcellionum uestrorum et clericorum, qui duces eorum semper fuerunt, et uidebitis, quae causa uobis hoc excitauerit. Vnde iniuste querimini, quia uobis omnia ista ut iuberentur coegistis. Nam ut longe praeterita et multa non repetamus, saltem recentia facta uestra cogitate. Marcus presbyter Casphalianensis a nemine coactus propria uoluntate catholicus factus est; qua re illum uestri persecuti sunt et paene occidissent, nisi dei manus per ho mines superuenientes uiolentias eorum compressisset. Restitutus Victorianensis ad catholicam nullo cogente se transtulit; qua re

35/37 Luc. 24, 47

27 illi] om. 22 || 28 quasi] quosque 75 ll add. excommunicauerunt post crimine 13o ll 3o ut uobis] uobis ut 13o ll add. in ante christo 16* ll 31 eis] om. 22 ll 33 propheta] prophetia 16 ll 34 uestro] nostro 16* ll 35 autem] aut 13 / 13o ll 36 peccatorum] om. 75 ll 37 ex] in 75 ll manifestatae] manifestate 1. 2o. 22°, manifeste 21 || 38 alios] aliam 1* || uestram perditionem] perditionem uestram 7$ ll liberari] liberare 13o* ll 43 ut] et 22 edd. ll eligeret] erigeret 1° ll 43/44 terrores] erro res 1. 13. 21 ll 45/46 circumcellionum] cercicellionum 1. 20 / 19*. 13o*, cir ticillionum 13o ll 47 uobis] om. 75 ll 49 nam] non 21 ll 5o add.

quippe post marcus 13o ll 52 persecuti] secuti 21 ll compressissent 75*

53 compressisset]

G 597

EPISTVLA CV, 3-4 55

51

raptus est de domo sua, caesus, in aqua uolutatus, buda uestitus et nescio quot dies in captiuitate retentus est, nec libertati pro priae fortasse restitutus esset, nisi iam paene propter ipsam cau sam Proculianus sibi exhibitionem uideret imminere. Marcianus

6o

Vrgensis catholicam unitatem propria uoluntate delegit; qua re subdiaconum eius, cum ipse fugisset, prope usque ad mortem caesum clerici uestri lapidibus obruerunt, quorum domus pro suo scelere euersae sunt.

65

4. Quid amplius dicamus? Modo praeconem misistis, qui cla maret Siniti: “Quisquis Maximino communicauerit, incendetur domus eius". Quid? Antequam ipse ad catholicam conuersus es set et nondum de transmarinis remeasset, ad quid aliud presbyte rum Siniti miseramus, nisi ut nulli molestus nostros uisitaret et in

domo iuris sui positus pacem catholicam | uolentibus praedica 7o

75

8o

G 598

ret? quem uos inde cum graui iniuria proiecistis. Quid aliud agebamus, quando unus nostrum Calamensis episcopus Possi dius ibat ad fundum Figulinensem, nisi ut nostri quamuis pauci qui illic erant uisitarentur, et audito uerbo dei ad unitatem Chri sti qui uellent conuerterentur? Cui ambulanti uiam suam latro num more insidiati sunt et, quia in eorum insidias cadere non potuit, eum aperta uiolentia in fundo Oliuetensi paene uiuum cum domo quo fugerat incenderant, nisi tertio suppositas flam mas coloni eiusdem fundi propter periculum suae salutis exstin guerent. Et tamen cum Crispinus propter hoc factum in pro consulari iudicio conuinceretur haereticus, eiusdem episcopi Possidii intercessu decem libras auri non est exactus. Cui beniuo

lentiae et mansuetudini ingratus ad imperatores catholicos ausus

est appellare. | Vnde hanc in uos iram dei, de qua murmuratis, multo importunius et uehementius prouocauit.

55 uolutatus] uoluptatur 13o ll buda] bruda 1. 13. 2o. 21 / 16. 19. 75 a ll uestitus] uestus 21 ll 56 quot] quod 1. 13 ll 57 ipsam] om. 13 || 58 proculianus] proculeianus m || 58/59 marcianus] martianus 1. 22 || urgensis] urtianus 1. 13 ll 61 lapidibus obruerunt] obruerunt lapidibus 13 ll domus] domos 1 ll 64 siniti] sinite 1. 13. 2o. 21 ll maximino] maximiano 1° / 75. 13o a ll incendetur] incendatur 13, incenditur 13o || 65 quid] qui a m ll conuersus] uersus 1 ll 66 ad quid aliud] ad quid ad aliud (ad* del. m) 20. 22, aliquid ad aliud 1, aliquid aliud 13 ll 69 siniti] si nite 2o || 7o unus] uno 13o || 72 illic] illi 21 /7; | uerbo] uerbi 21 || 74 more] morte 22° ll insidias] manus 75° ll 75 oliuetensi] liuetensi 22 /

75 edd.

ll 76 quo] que 13o* ll 78/79 proconsulari] proconsularii 2o°.

21 ll 79 add. interuentu post eiusdem 13o ll episcopi] episcopis 21* || 8o intercessu] om. 13o ll cui] cuius 1 || 82 appellare] impellare 1, inter pellare 13 ll de] om. 13 ll 83 multo] multos 7;

PL 398

EPISTVLA CV, 5-6

52

85

9o

5. Videtis, quia uos contra pacem Christi uiolenter insurgitis et patimini non pro ipso sed pro iniquitatibus uestris. Quae est ista dementia, ut, cum male uiuitis, latronum facta faciatis, et cum iure punimini, gloriam martyrum requiratis? Si ergo uos priuata uestra audacia tam uiolenter cogitis homines aut ire in errorem aut permanere in errore, quanto magis nos debemus per ordina tissimas potestates, quas deus secundum suam prophetiam sub didit Christo, resistere furoribus uestris, ut miserae animae de uestra dominatione liberatae eruantur a uetustissima falsitate et

95

assuescant in apertissima ueritate! Nam quos a nobis nolentes dicitis cogi, multi etiam cogi se uolunt, quod nobis antea et pos tea confitentur, ut uel sic euadant oppressiones uestras.

| 6. Et tamen quid est melius, proferre ueras imperatorum ius

ioco

io5

Io

siones pro unitate an falsas indulgentias pro peruersitate, quod uos fecistis et mendacio uestro subito totam Africam implestis? In quo facto nihil aliud ostendistis nisi partem Donati semper de mendacio praesumentem omni uento iactari et circumferri, sicut scriptum est: Quifidit in falsis, hic pascit uentos. Sicut enim uera fuit ista indulgentia, sic uera sunt crimina Caeciliani et traditio Felicis Aptungensis per quem ordinatus est, et quicquid aliud contra catholicos dicere consuestis, ut a pace ecclesiae Christi infelices separetis et infeliciter separemini. De nulla quidem nos hominis potestate praesumimus, quamuis utique multo sit hones tius praesumere de imperatoribus quam praesumere de Circum cellionibus, praesumere de legibus quam praesumere de seditio nibus; sed meminimus scriptum esse: Maledictus omnis, qui spem suam ponit in hominem. Vnde ergo praesumimus si uultis nosse, illum cogitate, de quo propheta praenuntiauit dicens: Adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes seruient illi. Et ideo hac ecclesiae potestate utimur, quam ei dominus et promi sit et dedit.

1o1 Prou. io, 4

||

1o9/11o Ier. 17, 5

85 ista] om. 21

ll

9o quas] quam 1

ll

112 Ps. 71, 11

ll

92 a] de edd.

ll

93 quos]

quod m ll nobis] om. 21 ll 94 cogi se] cogisse 19 ll et] uel 13o ll 97 pro peruersitate] propter peruersitatem 2o a, propter peruersitates 21 ll 1o5 nos] om. 1. 13 ll io9 sed] se 2o* ll omnis] omnes I ll 11o ponit in hominem] in hominem ponit 21 ll hominem] homine 16. 19. 22 edd. praeter a ll 111 nosse] scire 19 ll praenuntiauit] pronuntiauit 16 ll 112 add. et

ante omnes edd. praeter a

ll illi] ei 16*. 19* || 113 hac] haec r°

G 599

EPISTVLA CV, 7-8 5

53

7. Imperatores enim si in errore essent, quod absit, pro errore suo contra ueritatem leges darent, per quas iusti et probarentur et coronarentur non faciendo, quod illi iuberent, quia deus pro hiberet, sicut iusserat Nabuchodonosor, ut aurea statua adora

retur, quod qui facere noluerunt, deo talia prohibenti placuerunt. 2O

125

13o

i35

14O

Quando autem imperatores ueritatem tenent, | pro ipsa ueritate contra errorem iubent, quod quisquis contempserit, ipse sibi iu dicium acquirit; nam et inter homines poenas luit et apud deum frontem non habebit, quia hoc facere noluit, quod ei per cor re gis ipsa ueritas iussit, sicut ipse Nabuchodonosor postea mira culo salutis trium puerorum commotus atque mutatus pro ueri tate contra errorem edictum proposuit, ut quicumque blaspbemarent deum Sidrac, Misac I et Abdenago, in interitum irent et domus eorum in dispersionem. Et non uultis, ut aliquid tale contra uos iubeant imperatores christiani, cum sciant a uo bis in eis, quos rebaptizatis, Christum exsufflari? Si iussiones re gum non pertinent ad praedicandam religionem et sacrilegia pro hibenda, quare ad edictum regis talia iubentis etiam ipsi uos signatis? An ignoratis uerba regis esse: Signa et ostenta, quae fe cit mihi dominus deus excelsus, placuit mihi in conspectu meo

G 6oo

PL 399

annuntiare, quam magnum et potens sit regnum eius, regnum

sempiternum et potestas eius in saecula saeculorum? An, cum hoc audieritis, non respondetis: “Amen" et hoc dicto clara uoce ad edictum regis uos in sancta sollemnitate signatis? Sed modo quia nihil apud imperatores potestis, nobis inde uultis facere inuidiam; si autem aliquid possetis, quanta faceretis, quando ni hil potestis et non cessatis! 8. Scitote: Primi maiores uestri causam Caeciliani ad imperato

rem Constantinum detulerunt. Exigite hoc a nobis, pro|bemus

118/119 iusserat — adoraretur] cfr Dan. 3, 1-18 ll 123/124 Prou. 21, 1 ll 124/128 sicut — dispersionem] cfr Dan. 3, 95-96 ll 133/136 Dan. 3, 99-1oo

118 nabuchodonosor] nabugodonosor 7; ll 122 et] ut 16 ll 123 quia] qui 1. 13 edd. ll quod] quo 13o ll 124 nabuchodonosor] nabugodonosor 75 ll postea] post 13o* ll 124/125 miraculo] miracula codd. ll 127 sid rac] sydrach 13 / 75 ll misac] misach 13 / 75* || et'] om. 1. 21 ll et'] om.

13o ll 128 ut] om. 16 ll 129/13o uobis] nobis 21 / 16 ll

13o quos] quid

19 ll 133 regis esse] in marg. REGI NABUCHODONOSOR OSTENDiT 22, regis na buchodonosor ostendit regis esse 1. 13. 2o. 21, regis nabuchodonosor ostendit esse 16. 19, regis esse regi nabuchodonosor ostendi a ll 134 mihi] om.

13o* ll 135 quam magnum] quoniam magnus 1 || 141 add. tamen ante non 75 ll 142 add. quod post scitote 22 / 75 ll primi] primo 1 || 143 probemus] probamus 1 '

G 6oi

EPISTVLA CV, 8-9

54

I45

I5o

155

i6o

165

17o

uobis et, si non probauerimus, facite de nobis quicquid potueri tis. Sed quia Constantinus non est ausus de causa episcopi iudi care, eam discutiendam atque finiendam episcopis delegauit. Quod et factum est in urbe Roma praesidente Melchiade episcopo illius ecclesiae cum multis collegis suis. Qui cum Cae cilianum innocentem praenuntiassent et Donatum, qui schisma Carthagini fecerat, sententia percussissent, iterum uestri ad im peratorem uenerunt, de iudicio episcoporum in quo uicti fuerant murmurauerunt. Quando enim potest malus litigator laudare iu dices, quibus iudicantibus uictus est? Iterum tamen clementissi mus imperator alios iudices episcopos dedit apud Arelatum, Gal liae ciuitatem, et ab ipsis uestri ad ipsum imperatorem appellauerunt, donec etiam ipse causam cognosceret et Caecilia num innocentem, illos calumniosos pronuntiaret. Nec sic totiens uicti quieuerunt, sed de Felice Aptungitano, per quem Caecilia nus fuerat ordinatus, cottidianis interpellationibus ipsi imperatori taedium fecerunt dicentes eum esse traditorem et ideo Caecilia

num episcopum esse non posse, quod a traditore fuerit ordina tus, donec et ipse Felix iussu imperatoris causa cognita ab Ae liano proconsule innocens probaretur. 9. Tunc Constantinus prior contra partem Donati seuerissimam legem dedit. Hunc imitati filii eius talia praeceperunt. Quibus succedens Iulianus, desertor Christi et inimicus, supplicantibus uestris Rogatiano et Pontio libertatem perditioni parti Donati per misit; denique tunc reddidit basilicas haereticis, quando templa daemoniis, eo modo putans christianum nomen posse perire de terris, si unitati ecclesiae, de qua lapsus fuerat, inuideret et sa

crilegas dissensiones liberas esse permitteret. | Haec erat eius praedicanda | iustitia, quam supplicantes Rogatianus et Pontius laudauerunt dicentes homini apostatae, quod apud eum sola ius titia haberet locum. Huic successit Iouianus, qui quoniam cito

CV, 164/165 Tunc — dedit] cfr Aug. retr. II, xxvi, 13-15 (CCSL 57, p. 111)

147 melchiade] melitiade 13 / 19. 75. 13o, miltiade 2o, militia de 21 ll 148 collegis] collegibus I ll 152 quando] quomodo edd. || 153 quibus] qui 21 ll 154 apud] om. 1. 13. 2o. 21 / 16 ll 155 ciuitatem] ciuitate 21, om. 13o* ll 157 nec] ne 16 ll 157/159 caecilianus fuerat] fuerat caecilianus 13 Il 161 posse] om. 21 ll 162/163 aeliano] heliano codd. , edd. praeter

m

||

165 praeceperunt] perceperunt 2o || 167 perditioni] perditionis

22 ' / 75 a m || parti donati] om. 21 ll 172 rogatianus] rogatianis 21 ll 173 apostatae] a potestate zo / 13o || 174 haberet] habere 2o°. 22* || iouianus] iouinianus 2o. 22 ' / 13o a

G 6o2

PL 4oo

EPISTVLA CV, 9-11 175

55

mortuus est, nihil de rebus talibus iussit. Deinde Valentinianus;

legite quae contra uos iusserit. Inde Gratianus et Theodosius; le

gite, quando uultis, quae de uobis constituerint. Quid ergo de fi liis Theodosii miramini, quasi aliud in hac causa sequi debue runt, quam Constantini iudicium per tot christianos imperatores 18o

firmissime custoditum?

1o. Ad Constantinum autem, sicut diximus, sicut uobis quando uultis, si tamen ignoratis, ostendimus, maiores uestri causam Caeciliani ultro detulerunt. Defunctus est Constantinus, sed iu

dicium Constantini contra uos uiuit, quo uestri causam miserunt, 185

apud quem iudices episcopos reprehenderunt, ad quem a iudi cibus episcopis appellauerunt, quem taediosissime de Felice Ap tungitano interpellauerunt, a quo totiens conuicti et confusi red ierunt et a pernicie furoris et animositatis suae non recesserunt eamque uobis posteris suis hereditariam reliquerunt, ut tam im

19o

pudenter de iussionibus christianorum imperatorum faciatis inui diam, cum, si uobis liceret, non quidem iam Constantinum chris

tianum, quia ueritati fauit, contra nos interpellaretis, sed apostatam Iulianum ab inferis excitaretis, quasi uero si aliquid I95

tale contingeret, esset magnum malum nisi uobis. Quae est enim peior mors animae quam libertas erroris? 11. Sed iam tollamus ista omnia de medio; amemus pacem,

| quam omnis doctus et indoctus intellegit praeponendam esse discordiae, diligamus et teneamus unitatem. Hoc iubent impera

tores, quod iubet et Christus, quia, cum bonum iubent, per illos 2oo

non iubet nisi Christus. Et nos etiam per apostolum obsecrat, ut id ipsum dicamus omnes et non sint in nobis schismata neque dicamus: Ego quidem sum Pauli. Ego autem Apollo, ego uero

zoo/2o3 Et — Christi ] cfr I Cor. 1, Io. 12

175 deinde] inde 21 || 176 inde] dein 22, deinde 13o ll 177 quid] quia 13o° ll 178/179 debuerunt] debuerint 13. 22 '/ 19 edd. praeter a ll 179 tot] om. 2o* ll 181 sicut diximus] om. 19 ll 182 uestri] nostri 13 ll 184 con

stantini] eius 16 ll quo] quoniam 1

ll 185 a] om. 1. 13. 2o. 21 ll

186/

187 aptungitano] aptungiano 22* || 187 interpellauerunt] inpellauerunt 1. 2o || et confusi] om. 13o ll 189 ut tam] uitam 1. 2o. 21 ll 19o christia norum imperatorum] imperatorum christianorum 13 ll 19o/191 inuidiam] iniuriam 75 ll 193 excitaretis] resuscitaretis 13o ll si] om. 13o* ll 194 est enim] enim est 16. 19 || 196 ista omnia] omnia ista 13o ll omnia ]

om. 1. 2o. 21 / 16. 19 ll bet] om. 13

ll

197 praeponendam] praeponenda 16* ll zoo iu

nisi] non 13

ll

etiam] et 7;

ll

2oi nobis] uobis 1

G 6o3

56

2o5

2O

215

22O

EPISTVLA CV, 11-12

Cephae, ego autem Christi. Sed simul omnes non simus nisi Chri sti, quia nec diuisus est Christus nec Paulus crucifixus est pro nobis, quanto minus Donatus! Nec in nomine Pauli baptizati su mus, quanto minus in Donati! Hoc dicunt et imperatores, quia christiani catholici sunt, non idolorum serui sicut uester Iulianus, non haeretici, sicut quidam fuerunt et catholicam persecuti sunt, quando ueri christiani non pro haeretico errore poenas iustissi mas sicut uos sed pro catholica ueritate passiones gloriosissimas pertulerunt. 12. Attendite, quam manifestissima ueritate per cor regis, quod in manu dei est, ipse deus dixerit in ista ipsa lege, quam contra uos prolatam dicitis, est autem, si intellegatis, prolata pro uobis; attendite, quid habeant uerba principis: “Nam si in eis, qui primo initiati sunt, idcirco religio baptismatis iudicatur infirma, quod hi, a quibus accipitur, peccatores putentur, totiens renouari ne cesse erit traditum sacramentum, quotiens indignus fuerit inuen tus collati baptismatis administer, et fides nostra non ex nostrae

uoluntatis arbitrio neque ex diuini | muneris gratia sed ex meritis

PL 4oi

sacerdotum et clericorum qualitate pendebit". Faciant mille con

cilia episcopi | uestri, huic uni sententiae respondeant et, ad quod uolueritis, consentimus uobis. Videte enim quam peruerse

et impie dicatur, quod dicere soletis, quia si bonus sit homo, ipse 225

23o

sanctificat eum quem baptizat, si autem malus sit et nesciat ille qui baptizatur, tunc deus sanctificat. Hoc si uerum est, optare ergo debent homines, ut a malis ignoratis baptizentur potius quam a notis bonis, ut magis a deo quam ab homine possint sancti ficari. Sed absit a nobis ista dementia. Quare ergo non uerum dicimus et recte sapimus, quia semper dei est illa gratia et dei

212/213 Prou. 21, 1

2o3 cephae] zephe 1. 2o7 sunt] om. 21

ll

13

|| 2o5 add.

nec ante donatus 13o ll

add. apostolorum post catholici 130

ll

2o8 quidam]

quidem 21 ll add. ecclesiam ante catholicam edd. ll 21o gloriosissimas] gloriosissima 22° ll 213 ipse deus] deus ipse 13 ll 215 habeant — nam] habeat uerba principis nam 21, habeat nam uerba principis 16. 19 ll 217/ 218 renouari necesse erit] necesse est renouari 13 ll 219 administer] admi nistrator 22 / 13o edd. || 221/222 concilia] concilii 2o || 222 uni] om. 1° ll 223 consentimus] consentiemus 13 ll 224 sit homo] homo sit

13o* ll ipse] ipsa 2o || 225 quem] qui 1. 13 ll 226 sanctificat] significat 13o* || 227 baptizentur] baptizantur 75* || 228 a'] om. 2r / 75 || 228/ 229 sacrificari] significari 13o

ll

23o dicimus] dicamus 13

G 6o4

EPISTVLA CV, 12-14

57

sacramentum hominis autem solum ministerium, qui si bonus est, adhaeret deo et operatur cum deo, si autem malus est, operatur per illum deus uisibilem sacramenti formam, ipse autem donat inuisibilem gratiam? Hoc sapiamus omnes et non sint in nobis 235

24o

schismata.

13. Concordate nobiscum, fratres; diligimus uos; hoc uobis uo lumus quod et nobis. Si propterea nos grauius odistis, quia er rare uos et perire non permittimus, hoc deo dicite, quem time mus minantem malis pastoribus et dicentem: Quod errauerat, non reuocastis et quod perierat non inquisistis. Hoc uobis per nos deus ipse facit siue obsecrando siue minando siue corri piendo siue damnis suis laboribus siue per suas occultas admo nitiones uel uisitationes siue per potestatum temporalium leges. Intellegite quid uobiscum agatur; perire uos non uult deus in sa crilega discordia alienatos a matre uestra catholica. Nihil in nos aliquando probare potuistis; uestri episcopi conuenti a nobis num nobiscum pacifice conferre uoluerunt quasi fugientes cum

peccaltoribus loqui? Quis ferat istam superbiam? Quasi Paulus 25o

255

apostolus non contulerit cum peccatoribus et cum ualde sacrile gis — legite actus apostolorum et uidete —, quasi ipse dominus non cum Iudaeis, a quibus crucifixus est, sermonem de lege ha buerit eisque congruenter responderit. Postremo diabolus est pri mus omnium peccatorum, qui conuerti ad iustitiam numquam poterit, et tamen nec ipse dominus de lege dedignatus est ei res pondere, ut intellegatis istos ideo nobiscum nolle conferre, quia causam suam perditam norunt. 14. Nos ignoramus, quid aduersum se ipsos homines iactent, qui calumniosis dissensionibus gaudent. In scripturis didicimus

239/24o Ez. 34, 4

l|

252/256 diabolus — norunt] cfr Matth. 4, 1-io

231 si] om. 2o°. 21

ll

234 inuisibilem] inuisibilis 16*

bis] in nobis non sint 13o* ll 236 add. ipsum post hoc 13

ll

non sint in no

ll 238 et perire]

om. 16. 19 ll 24o inquisistis] requisistis 13o ll 24o/241 per nos deus] deus per nos 1. 13 ll ipse] om. 1° ll 243 per] uel 1. 2o ll 244 agatur] agitur 1° ll 246 aliquando probare] probare aliquando 13 ll 247 num] nm (sic!) 1*, non 1 ', numquam 22 / 75. 13o edd. ll nobiscum] uobiscum 16 ll uoluerunt] noluerunt 16* ll 248/249 paulus apostolus] apostolus paulus 19 || 249 non] om. 19 ll 25o quasi] quia 1. 13 ll 251 non cum]

cum non 13o* ll sermonem] sermones edd. ll 252/253 est primus] pri mus est 13o ll 255 quia] qua 22* || 257 quid] qui 22* || aduersum se ipsos] aduerse ipsos 1. 2o, aduersum ipsos 21, aduersus ipsos a, aduersus se ipsos 16, 19 cett. edd. ll 258 didicimus] dicimus 2o. 21 ' / 16. 19, dimus 21°, discimus 1. 13 m

G 6o5

58

z6o

265

EPISTVLA CV, 14

Christum, in scripturis didicimus ecclesiam. Has scripturas com muniter habemus; quare non in eis et Christum et ecclesiam com muniter retinemus? Nos ubi agnouimus eum de quo dixit apos tolus: Abrahae dictae sunt promissiones et semini eius; non dicit et seminibus' tamquam in multis, sed tamquam in uno et semini tuo', quod est Christus, ibi agnouimus ecclesiam, de qua deus di cit ad Abraham: In semine tuo benedicentur omnes gentes. Vbi agnouimus Christum in psalmo de se prophetantem: Dominus

dixit ad me: "Filius meus es | tu; ego hodie genui te", ibi agnoui

27o

dominus locutus est, ibi agnouimus et | ecclesiam in eo quod se

275

28o

PL 4o2

mus ecclesiam in eo quod sequitur: Postula a me et dabo tibi gentes hereditatem tuam et possessionem tuam terminos terrae. Vbi agnouimus Christum in eo quod scriptum est: Deus deorum quitur: Et uocauit terram a solis ortu usque ad occasum. Vbi agnouimus Christum in eo quod scriptum est: Et ipse tamquam sponsus procedens de thalamo suo exsultauit ut gigas ad curren dam uiam, ibi agnouimus ecclesiam in eo quod paulo superius dicitur: In omnem terram exiuit sonus eorum et in fines orbis ter rae uerba eorum; in sole posuit tabernaculum suum; ipsa est ec clesia in sole posita, hoc est in manifestatione omnibus nota us que ad terminos terrae. Vbi agnouimus Christum in eo quod scriptum est: Foderunt manus meas et pedes, dinumerauerunt omnia ossa mea, ipsi uero considerauerunt et aspexerunt me, diuiserunt sibi uestimenta mea et super uestem meam miserunt sortem, ibi agnouimus et ecclesiam in eo quod paulo post in psalmo ipso dicitur: Commemorabuntur et conuertentur ad do

262/264 Gal. 3, 16 ll 265 Gen. 22, 18 || 266/269 Ps. 2, 7-8 ll 27o/ 271 Ps. 49, 1 ll 272 Ps. 49, 1 ll 273/275 Ps. 18, 5-6 || 276/277 Ps. 18, 5 ll 28o/283 Ps. 21, 17-19 ll 284/287 Ps. 21, 28-29

259 didicimus] om. 1. 13. 22, dicimus 2o. 21 / 16. 19, discimus m ll 261 ubi] ibi 21 ll dixit] dicit edd. ll 263 tamquam'] quasi 1. 13 ll semini] se mine 1. 21 ll 264 ibi] ubi 1. 2o* / 16 ll 264/265 deus dicit] dicit deus edd. ll 265 ubi] ibi 21 ll 267 dixit] dicit 19 || ibi] ubi 13 ll 27o christum — est] in eo quod christum scriptum est 75 ll in] om. 19 ll 271 ibi] ubi r*. 13. 2o°. 21 || et] om. 13 ll 271/272 sequitur] scrip tum est 1. 13 ll uocauit] uocaui 1 ll 274 gigas] gigans 2o. 22 ll 275 ibi] ubi 1°. 13. 2o°. 21 ll add. et ante ecclesiam 22 ' /7; m ll 276 exiuit] exiit 1°/ 19. 75 ll 277 add. et ante ipsa 2o. 22* || est] om. 21 ll 278 manifes tatione] manifestationem 1. 13. 2o. 21 || 28o add. meos post pedes 20 / 13o edd. praeter m || 281 aspexerunt] conspexerunt 13o* ll 282 super — meam] super uestimentum meum 22 / 7; edd. || 283 et] om. 1. 13 ll 284 ipso] om. 1. 13 ll conuertentur] conuertuntur 1 '

G 6o6

EPISTVLA CV, 14-15 285

29o

59

minum uniuersi fines terrae et adorabunt in conspectu eius uniuersae patriae gentium, quoniam domini est regnum et ipse dominabitur gentium. Vbi agnouimus Christum in eo quod scrip tum est: Exaltare super caelos, deus, ibi agnouimus et ecclesiam in eo quod sequitur: Et super omnem terram gloria tua. Vbi agno uimus Christum in eo quod scriptum est: Deus, iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis, ibi agnouimus et ecclesiam

in eo quod de illo in | psalmo ipso dicitur: Dominabitur a mari

295

usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae, co ram illo procident Aethiopes et inimici eius terram lingent, reges Tharsis et insulae munera offerent, reges Arabum et Saba dona adducent et adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes seruient illi.

3oo

3o5

31o

15. Vbi agnouimus Christum in eo quod scriptum est, lapidem de monte sine manibus praecisum fregisse omnia regna terrarum utique illa, quae de culturis daemonum praesumebant, ibi agno uimus et ecclesiam in eo quod dictum est, lapidem ipsum creuisse et factum montem magnum et repleuisse omnem terram. Vbi agnouimus Christum in eo quod scriptum est: Praeualebit dominus aduersus eos et exterminabit omnes deos gentium ter rae, ibi agnouimus et ecclesiam in eo quod illic sequitur: Et ado rabunt in conspectu eius unusquisque de loco suo omnes insulae gentium. Vbi agnouimus Christum in eo quod scriptum est: Deus ab Africo ueniet et sanctus de monte umbroso; operiet caelos uir tus eius, ibi agnouimus ecclesiam in eo quod sequitur: Et laudis eius plena est terra. Ab Africo enim posita est Hierusalem, sicut legitur in libro Iesu Naue, unde nomen Christi diffusum est; et ibi est mons umbrosus, mons oliueti, unde ascendit in caelum,

288/289 Ps. 56, 6 ll 29o/291 Ps. 71, 2 || 292/297 Ps. 71, 8-11 ll 298/ 3o2 ubi — terram] cfr Dan. 2, 34-35 || 3o3/3io Soph. 2, 11 ll 3o7/31o Hab. 3, 3 ll 31o/311 Ab — est] cfr Ios. 15, 8; 18, 14; Luc. 24, 47; Act. 1, 12

289 gloria tua] gloriam tuam 21

ll

292 illo ] illa 13 ll ipso] om. 1. 16 ll add. et ante dominabitur edd.

286 patriae] familiae 16. 19

||

||

293 terrae] terrarum edd. || 294 procident] decident 2o. 22 / 13o, decidant 19 ll aethiopes] ethyopes 13 ll 298 agnouimus] agnoscimus 1. 13. 21. 22 / 16 ll 299 sine manibus] om. 1. 13 ll 3oo daemonum] deorum 19* ll 3oo/3oi agnouimus] cognouimus 21 || et] om. 22 ll 3oi ipsum] illum 13o ll 3o3/3o7 praeualebit — est] om. 1. 13 || 3o5 ibi] ubi 21 ll 3o8 et] om. 21 / 16. 19 / 22 ll 3o8/3o9 uirtus] maiestas 1, gloria 75 ll 31o africo] africa 21 ll 311 iesu naue] ihesumaue 75 ll nomen christi] christi nomen 75

G 6o7

EPISTVLA CV, 15-16

6o

ut cooperiret caelos uirtus eius et impleretur ecclesia per omnem 315

32o

325

33o

335

terram laudis | eius. Vbi agnouimus Christum in eo quod scrip tum est: Sicut ouis ad immolandum | ductus est et sicut agnus coram tondente se fuit sine uoce, sic non aperuit os suum et ce tera, quae illic de eius passione dicuntur, ibi agnouimus et ec clesiam in eo quod illic dicitur: Laetare sterilis, quae non paris, erumpe et exclama, quae non parturis, quoniam multifilii deser tae magis quam eius, quae habet uirum; dixit enim dominus. Dilata locum tabernaculi tui et aulaeas tuas confige; non est quod parcas; porrige longius funiculos et palos ualidos confirma; etiam atque etiam in dextram atque sinistram extende. Semen enim tuum hereditabit gentes et ciuitates, quae desertae erant, inhabitabis. Non est quod metuas, praeualebis enim, nec erubes cas, quod detestabilis fueris; confusionem enim in perpetuum obliuisceris, ignominiae uiduitatis tuae non eris memor. Quo niam ego sum dominus, quifeci te, dominus nomen ei et, qui eru it te, ipse deus Israhel uniuersae terrae uocabitur. 16. Non nouimus quid de traditoribus dicatis, quos numquam conuincere, numquam ostendere potuistis. Non dico quia uestri potius in tali crimine detecti et confessi manifestantur; quid ad nos pertinet de sarcinis alienis, nisi ut quos possumus corriga mus uel correptione uel quacumque disciplina in spiritu mansue tudinis et diligentia caritatis, quos autem corrigere non ualemus, etiam si necessitas cogit pro salute ceterorum, ut dei sacramenta

nobiscum communicent, peccatis | tamen eorum non communi

34O

PL 4o3 G 6o8

cemus, quod non fit nisi consentiendo et fauendo? Sic enim eos in isto mundo, in quo ecclesia catholica per omnes gentes dif funditur, quem agrum suum dominus dicit, tamquam zizania in

315/316 Is. 53, 7

ll

318/329 Is. 54, 1-5

ll

34o sqq. quem — triticum] cfr

Matth. 13, 24-48

313 uirtus bis scr. 21 ll 317 quae] om. 2r | de eius passione] de pas sione eius 1. 13 / 13o

ll

add. illuc post eius 13

ll

add. et ante agnouimus

13o || 317/318 post ecclesiam add. dei 75° ll 318 illic] illi 1. 13. 2o. 21

ll

dicitur] scriptum est 16. 19 ll 319 exclama] clama 16. 19 ll 321 aulaeas] auleas 21 / 13o, aulas r. 13. 2o / 16. 19 / 22 a ll confige] effige r* ll 322 lon gius] longaeuos 1. 13. 2o || 323 dextram] dexteram 1. 13 / 16 / 13o edd. ll add. in ante sinstram 22 ll 325 inhabitabis] inhabitabitis 13o* ll 325/ 326 erubescas] erubesces 2o ll 328 feci] fecit 16, 19 || ei] eius 2o / 13o ll 329 add. dominus ante deus 13o ll 33o/331 non nouimus — potuistis] om. 21 ll 33o qui] quid 19 ll 334 correptione uel] om. 1. 13 ll in] om. 13 ll spiritu] spiritum 1 || 338 fit] sit 21

G 6o9

EPISTVLA CV, 16-17

345

35o

355

6I

ter triticum uel in hac unitatis area tamquam paleam frumento permixtam uel intra retia uerbi et sacramenti tamquam malos pisces cum bonis inclusos usque ad tempus messis aut uentila tionis aut litoris toleramus, ne propter illos eradicemus et triti cum aut grana nuda ante tempus de area separata non in hor reum mittenda purgemus, sed uolatilibus colligenda proiciamus aut disruptis per schismata retibus, dum quasi malos pisces ca uemus, in mare perniciosae libertatis exeamus. Propter hoc enim his atque aliis similitudinibus dominus seruorum suorum toleran tiam confirmauit, ne dum se boni putant malorum permixtione culpari, per humanas et temerarias dissensiones aut paruulos perdant aut paruuli pereant. Quod usque adeo caelestis magister cauendum praemonuit, ut etiam de praepositis malis plebem se curam faceret, ne propter illos doctrinae salutaris cathedra dese reretur, in qua coguntur etiam mali bona dicere. Neque enim sua sunt quae dicunt, sed dei, qui in cathedra unitatis doctrinam po suit ueritatis. Proinde ille uerax et ipsa ueritas de praepositis sua

mala facientibus et dei bona dicentibus ait: Quae dicunt, facite; quae autem faciunt, facere nolite; dicunt enim et nom faciumt. 36o

Non utique diceret: | Quae faciunt, facere nolite, nisi manifesta

PL 404

essent mala, quae faciunt.

| 17. Non ergo propter malos in mala dissensione pereamus,

365

quamuis uestros maiores non exsecratores malorum sed accusa tores innocentium fuisse, si uelitis, possimus ostendere. Sed qui cumque illi et qualescumque fuerint, portent sarcinas suas. Ecce scripturae communes, ecce ubi nouimus Christum, ecce ubi noui mus ecclesiam. Si Christum ipsum tenetis, ipsam ecclesiam quare

358/36o Matth. 23, 3

341 tamquam] om. 13o ll 341/342 paleam frumento permixtam] palea frumento permixtam 21, palea frumento permixta 2o / 16. 19, paleam permix tam frumento edd. ll 343 messis aut uentilationis] uentilationis aut messis 13o ll 344 toleramus] teneamus r* ll eradicemus] heredicemus 2o* || 344/345 et triticum] om. 1. 13 ll 345 nuda] nudam 16* ll separata non] separat an non 21 ll 35o malorum permixtione] permixtione malorum 13,

premixtione 19 || 352 quod] quo 1* / 19 || 355 etiam mali] mali etiam 130 || 356 add. bona post sunt 13o ll qui] quos 21 ll doctrinam] doc trina 21 ll 357 ipsa] ipsae 22*, ipse 2o. 21 a ll 36o/361 manifesta essent] manifestassent 2o, manifesta sint 21 ll 362 malos] om. 19* || in] om. 16. 19 ll in mala dissensione] in malas dissensiones 13o || 364 innocentium] innocentiam 21 || possimus] possumus 1 || 366 scripturae communes] communes scripturae 16. 19 ll christum] eum 13. 19* || 367 christum ip sum] ipsum christum 19

G 6io

62.

37o

375

EPISTVLA CV, 17

non tenetis? Si in ipsum Christum, quem legitis et non uidetis, tamen propter ueritatem scripturarum creditis, quare ecclesiam negatis, quam et legitis et uidetis? Haec uobis dicendo et ad hoc bonum pacis et unitatis et caritatis uos compellendo inimici uo bis facti sumus et mandatis, quia occidetis nos, qui ueritatem uo bis dicimus et in errore uos perire, quantum possumus, non per mittimus. Vindicet nos deus de uobis, ut ipsum errorem uestrum in uobis occidat et nobiscum de ueritate gaudeatis. Amen.

368 in] om. 7; ll 37o et'] om. 16. 19 || 372 occidetis] occiditis 21 / 75, occidimus 22 21 / 13o ll 375 amen] om. 16 a, ualete 19 ll Augustini (episcopi 13o) ad Donatistas 19. 13o,

371 uos] om. 1. 13. 2o. 21 a II ll nos] uos 22 ll qui] quia Expl. ] Explicit epistola sancti deest 75

CVI.

a. 4I0

Domino fratri dilecto Macrobio Augustinus.

Audiui, quod quendam subdiaconum nostrum rebaptizare dis ponis. Noli! Sic deo uiuas, sic deo placeas, sic Christi sacramenta non inaniter habeas, sic non in aeternum a Christi corpore sepa reris. Noli, rogo te, frater, pro te ipso te magis rogo. Certe pau

lulum attende quod dico. Felicianus Mustitanus | Primianum Car thaginiensem damnauit et uicissim ab illo etiam ipse damnatus est. Diu Felicianus in sacrilego Maximiani schismate fuit, multos ibi per suas ecclesias baptizauit modo cum Primiano uester O.

episcopus, sed et neminem post eum baptizatis. Qua ergo licen tia post nos adhuc rebaptizandum putatis? Hanc mihi solue quae stionem et me rebaptiza; si autem hanc soluere non potes, parce

alienae animae, parce tuae. Aut si me de Feliciano falsum dixisse arguis, exige, ut probem; certe, si non probauero, tunc fac, quod 15

putas. Addo etiam si non probauero, non sim episcopus commu

nionis meae; si autem probauero, noli esse inimicus salutis tuae. Opto te, domine frater, in pace esse nobiscum.

Trad. text. : 14. 69. 114 / 38. 39. 125 m

CVI, 1 fratri dilecto] dilecto fratri 114

||

2 subdiaconum] subdiaconem

114 l| 6/7 carthaginiensem] carthaginensem 14. 69. 114 / 38. 39 m ll 7 ab illo etiam ipse] uicissim etiam ipse ab illo 114 l| 8 sacrilego] sacrilegio 14. 69. 114 114 ||

|| maximiani schismate] maximianis christmate ii4 ll 9 ibi] illic modo] modi 114 || 1o eum] om. 114 ll baptizatis] rebaptizatis

114, baptizans 38. 39. 125 m ll 12 rebaptiza] baptiza 38. 39. 125 m ll autem hanc] hanc autem 69 / 125 m || 13 aut] quod 114 || dixisse] dicere 39 || 14/15 tunc — probauero] om. 114 || 16 salutis tuae] salutis mee tuae 39 ll 17 opto — nobiscum] om. 114

G 6i I

CVII.

a. 4I0

Domino beatissimo et uenerabili multumque desiderabili patri Augustino Maximus et Theodorus in domino salutem.

| Ex praecepto sanctitatis tuae ad episcopum Macrobium per- PL 4o5 reximus. Ad quem cum litteras beatitudinis tuae perferremus, 5 primo negauit se, ne eidem legerentur. Deinde aliquando ex nos tra suggestione commotus easdem sibi uoluit recitari, quibus re lectis ait: “Non possum nisi ad me uenientes suscipere et eisdem fidem quam postulauerint dare." Cum autem a nobis eidem dice

retur, quid de facto Primiani diceret, dixit | se nuper ordinatum G 612 io patris sui iudicem esse non posse, sed in id quod a prioribus suis acceperit permanere. Quod necesse habuimus his litteris sancti tati tuae significare. Beatitudinem tuam nobis dominus custodiat, domine pater.

Trad. text. : 14. 69 / 38. 39. 125 m

CVII, 7/8 Non — dare] Aug. epist. 1o8, 5-6 ll 9/11 se — permanere] cfr Aug. epist. io8, 28-29; ibid. 36-38

CVII, 4 perferremus] perferimus 14. 69 ll 7 eisdem] iisdem m ll 9 primiani] priani 38. 39 ll 1o patris] patri 14* ll id] eras. 14 ' ll 12 sig nificare] nuntiare codd. in marg. praeter 39

CVIII.

a. 4I0

responsio ad epist. CVI et CVII Domino dilecto fratri Macrobio Augustinus. 1. Carissimi filii mei, honorabiles uiri, cum ad tuam beniuolen tiam attulissent litteras meas, quibus admonui rogauique te, ne subdiaconum nostrum rebaptizares, rescripserunt mihi te respon

disse: “Non possum nisi ad me uenientes suscipere et eis fidem

iO

15

quam postulauerint dare". Et tamen, si ad te uenerit in uestra communione baptizatus, qui diu a uobis separatus fuit, et per ignorantiam se putauerit denuo baptizandum idque poposcerit, cum quaesieris et cognoueris, ubi fuerit baptizatus, suscipis qui dem ad te uenientem nec tamen ei das, quam postulat, fidem, sed doces hominem habere quod petit, nec uerba errantis atten dis, sed studium adhibes corrigentis. Male ergo dantem, quod iam dandum non est, et sacramentum, quod datum est, uiolan tem suus error accusat, non petentis excusat. Dic itaque mihi,

obsecro te, quomodo non habeat, qui petiuit abs te, quod iam acceperat per me? Si propter alienam aquam et alienum fontem, quod solent dicere, qui non intellegunt, quia scriptum est: Ab aqua aliena abstine te et de fonte alieno ne biberis, Felicianus

quando separatus est a uobis in parte Maximiani, | ueritatis adul 2o

25

ter, catena sacrilegii, sicut concilii uestri uerba indicant, traheba tur; si secum abstulerat fontem uestrum, quis erat fons, in quo illo separato uestros baptizastis? Si autem in alieno fonte bapti zauerat, quare post eum non rebaptizastis? Simul enim nunc ues ter episcopus sedet cum Primiano a se damnato et damnatore SulO.

Trad. text. : 14. 69 / 38. 39. 125 m

CVIII, 17/18 Prou. 9, 18 (LXX)

CVIII, 5/6 Non — dare] Aug. epist. io7, 7-8

CVIII, 5 eis] ei 38

14. 69 ||

ll

13 iam] om. 39. 12;

14 petentis] potentis 38. 39. 125

cere] om. 14. 69 || 18 aliena] alienam 14 baptizastis] om. 38. 39. 125 m

ll

non] om. 69* ll

est] om.

ll 15 petiuit] petit 125 ll 17 di ll

ne] non 39

||

22/23 si — re

G 613

EPISTVLA CVIII, 2-3

66

2. Sed sicut mihi suis litteris intimarunt nostri, qui in hac causa te uiderunt, cum quaererent, quid hinc diceres, respondi sti te nuper ordinatum factorum patris tui iudicem esse non

posse, | sed in eo, quod a prioribus tuis acceperis, permanere. 3o

35

4O

45

rum ante tot annos mortuorum, quos nec uiuos tot chri|stiani, qui tunc uiuebant, in terris remotissimis constituti audire uel nosse 5o

PL 4o6

Hinc sane dolui necessitatem tuam, cum te existimem, sicut au dio, bonae indolis iuuenem. Quid enim te ad hanc responsionem nisi malae causae necessitas cogit? Sed si attendas, mi frater, si recte cogites, si deum timeas, in mala causa perseuerare nulla necessitas cogit. Haec enim responsio tua non quaestionem tibi a me propositam soluit, sed causam nostram ab omni calumnia uestrae causationis absoluit. Dicis enim te nuper ordinatum fac torum patris tui iudicem esse non posse, sed in eo, quod a prio ribus tuis acceperis, permanere. Cur ergo non potius in ecclesia, quam scriptura teste incipientem ab Hierusalem ac per omnes gentes fructificantem atque crescentem a domino Christo per apostolos accepimus, permanemus et de factis nescio quorum patrum, quae ante paene centum annos admissa dicuntur, non iudicamur? Si enim tu de patre tuo adhuc in hac uita constituto non audes iudicare, quem potes interrogare, mihi quare dicitur, ut iudicem de mortuo longe ante, quam natus sum? Tot christia nis gentibus quare dicitur, ut iudicent de factis Afrorum tradito

potuerunt? Qui manentem notum non audes iudicare Primianum, cur mihi antiquum et ignotum iudicandum uis imponere Caeci lianum? Si patres tuos non iudicas de factis suis, quare fratres tuos iudicas de factis alienis?

3. An forte fratres nos negas? Sed melius audimus sanctum spi ritum per prophetam praecipientem: Audite, qui pauetis uerbum domini: Dicite fratres nostri estis' his, qui uos oderunt et qui uos detestantur, ut nomen domini homorificetur et appareat illis in

39 incipientem ab Hierusalem] cfr Luc. 24, 47; Act. 1, 8

ll

54/57 Is. 66, 5

(LXX)

28/29 te — permanere] cfr Aug. epist. io7, 9-11 cfr Aug. epist. io7, 9-11

ll

36/38 te — permanere]

3o te] om. 14. 69 ll 33 mala] nulla codd. ll 39 incipientem] incipiente 14. 69 || ac] atque 38. 39. 125 m || 42 admissa] amissa 14. 69 ll non] modo 38. 39. 125 ll 45 tot] nec 38. 39. 125, et m ll 46 iudicent] iudicem 14. 69

G 614

EPISTVLA CVIII, 3-4

6o

65

7o

75

67

iucunditatem, ipsi autem erubescant. Re uera enim si hominibus nomen domini iucundius esset quam nomina hominum, num quid Christus clamans: Pacem meam do uobis diuideretur in membris suis per eos qui dicunt: Ego quidem sum Pauli ego au tem Apollo ego uero Cephae et per hominum nomina dilaniantur? Numquid Christus exsufflaretur in baptismo suo, de quo dictum est: Hic est, qui baptizat, de quo dictum est: Christus dilexit ec clesiam suam et tradidit se ipsum pro ea, ut eam sanctificaret mundans eam lauacro aquae in uerbo? Numquid ergo in ipso suo lauacro exsufflaretur, si nomen domini esset iucundius, cuius est ipse baptismus, quam nomen hominum, de quibus dicitis: "Sanctum est, quod ille dat, non quod ille"? 4. Et tamen collegae tui, ubi uoluerunt, ueritatem potius atten derunt et non solum baptismum, quem dedit Primianus in uestra communione, sed etiam quem dedit Felicianus in Maximiani sa crilego schismate, propter honoris domini iucunditatem sanctum

esse senserunt et characterem, non solum | quem ipse | apud uos

G 615

acceperat, sed etiam quem aliis extra uos desertor infixerat, ipso correcto uiolare non ausi sunt, quia regium cognouerunt. De hoc

PL 4o7

eorum facto tam bono iudicare non uis, ubi eos deberes lauda

8o

biliter imitari, et sequeris iudicium eorum, in quo merentur ab omnibus detestari. Times de Primiano iudicare, ne cogaris au dire, quod culpes; immo uero iudica et illic magis poteris inue nire, quod laudes. Non enim, quod male fecit Primianus, te uo luimus memorare, sed quod optime fecit, qui in suscipiendis, quos eius damnator in separatione sceleratissima baptizauerat, errorem hominum correxit. Non dei sacramenta destruxit, bonum

85

Christi et in hominibus malignis agnouit, malum autem hominum non uiolato Christi bono emendauit. Aut si hoc factum displicet tibi, illud saltem attende, illud pro tuo bono ingenio prudenter aduerte, quia unum Primianum non iudicas de factis ipsis Pri miani et orbem christianum iudicas de factis Caeciliani. Times,

59 Ioh. 14, 27

ll

6o/61 I Cor. 1, 12

||

63 Ioh. 1, 33

||

63/65 Eph. 5,

25-26

57 iucunditatem] iucunditate m || 58 iucundius] iucundus 14. 69 || 61 dilaniantur] dilaniatur 14*. 69 ll 62 de quo] om. 38. 39. 12; ll 7o de dit] om. 38. 39. 125 m ll 71 etiam] et m || 71/72 sacrilego schismate] sa crilegos chrismate 14. 69 ll 74 etiam] et m ll 79 uero] uerum 14. 69 || 8o/81 uoluimus] uolumus 38. 39. 125 m ll 82 quos] quod 14. 69 ll 86 tuo

bono ingenio] bono tuo ingenio 38 m, bono ingenio tuo 39. 125 ipsius 39. 125 m

|| 87 ipsis]

EPISTVLA CVIII, 4-5

68

9o

95

ne te polluat, si noueris, quod uindicare non audeas; absolue ergo gentes, quae nec nosse poterant, quod accusas. 5. Nec tamen illud unius Primiani factum est; scis in quantum opinor et tu: Centum ferme episcopi uestri factione damnabili cum Maximiano conspirantes ausi sunt damnare Primianum et trecentorum decem Bagaiensi concilio, sicut decreti eius uerba personant: “Maximianum fidei aemulum, ueritatis adulterum, ec clesiae matris inimicum, Dathan, Core et Abiron ministrum, de

pacis gremio sententiae fulmen excussit". Huic alii duodecim, qui eius ordinationi, quando contra Primianum leuatus est, inter

fuerant, non dilata damlnatione coniuncti sunt, ceteris autem, ne Oo

nimia praecisio fieret, praestituto die redeundi est concessa dila tio saluis suis honoribus, si intra temporis terminum remeassent. Nec timuerunt trecenti et decem ad suum collegium reuocare tanto Maximiani sacrilegio accusatos intuentes forte, quod scrip tum est: Caritas cooperit multitudinem peccatorum. Quia, ut et

io5

permittatur tempus dilationis, (foris a uestra communione eos fuisse necesse est), foris a uestra communione baptizauerunt,

Co

quoscumque baptizare potuerunt; neque enim foris nisi fuissent, dilatione concessa inuitari poterant ut redirent. Deinde et ante quam dilatio finiretur, et posteaquam finita est, illi duodecim cum Maximiano damnati apud tres aut amplius proconsules accusati sunt, ut e sedibus suis iudiciario uigore pellantur. Inter quos erat Felicianus Mustitanus, de quo nunc ago, et Praetextatus Assuri tanus nuper defunctus, in cuius damnati loco alter iam fuerat or

1o4 I Petr. 4, 8

95/97 Maximianum — excussit] Aug. c. Crescon. 3, 22. 24. 59; 4, 2. 5. 38 (CSEL 52)

93 primianum] priamum 38 || 94 bagaiensi] uagaiensi 14. 69 / 38. 39 m, uagiensi 125 ll 96 dathan] dathe 14 / 38 ll core] chore 14 / 38. 125 ll abiron] abiren 38, abyron 125 ll 97 huic] hinc 39. 125 m || 98/99 inter fuerant] interfuerat 14. 69 ll ioi intra] om. 39* ll temporis terminum] ter minum temporis 38. 39. 125 m ll 1o3 accusatos] accusator 14. 69 ll forte] fortes 39. 12; ll io4/1o6 quia ut — baptizauerunt] post dilationis lacunam significat g; deesse ei uidetur: foris a uestra communione eos fuisse necesse

est ll

io4/1os quia — permittatur] quibus autem est permissum m

ll

io4 ut et] ut autem 38. 39. 12; ll io7 foris nisi] si foris nisi 14. 69, nisi foris 38. 39. 125 l| 1o8 inuitari] imitari 14. 69 ll ut] om. 14. 69 ll 111 e] ex 69 ll pellantur] pellerenur m ll 112 nunc] non 38. 39. 125 m

G 6i6

EPISTVLA CVIII, 5-6

Ii5

2o

69

dinatus. Quos duos non unus Primianus sed multi coepiscopi uestri, cum frequentissima numerositate Tamugadensis Optati natalicia celebrarent, post eorum sine dilaltione damnationem, post terminatam, quae ceteris data fuerat, dilationem, post diuul gatam forensi etiam strepitu apud tot consules accusationem in honoribus integris susceperunt et post eos nullum baptizauerunt. Si huic assertioni resistitur uel horum aliquid si negatur, periculo episcopatus mei exigar probare quod loquor.

| 6. Finita est causa, frater Macrobi; deus hoc egit, deus hoc uoluit; occultae illius prouidentiae fuit, ut in causa Maximiani speculum uobis correctionis propinaretur, ut omnis aduersum 125

13o

135

14O

145

nos, immo aduersus Christi ecclesiam toto orbe crescentem non dico uestra, ne in te uidear contumeliosus, sed certe uestrorum

criminosa calumnia finiretur. Nihil enim remansit omnino eorum, quae contra nos tamquam de scripturis ab hominibus non intel legentibus proferri solent. Nam haec habere in ore consueue runt: Ab aqua aliena abstine te; sed respondetur: “Non est aqua aliena, quamuis sit in alienis, sicut nec aqua illa Maximiani fuit, unde uos non abstinuistis." Item proponitur nobis: Facti sunt mihi sicut aqua mendax non habens fidem; sed respondetur: “Hoc dictum est de fictis hominibus non pertinentibus ad dei sa cramenta, quae nec in mendacibus possunt esse mendacia." Nam utique mendaces fuerunt, qui Primianum, sicut ipsi perhibetis, falsis criminibus damnauerunt, nec tamen aqua mendax fuit, in qua separati a uobis quos potuerunt baptizauerunt. Nam quando eam in his, quos Felicianus et Praetextatus foris baptizauerunt, suscepistis, etiam in mendacibus ueracem fuisse sensistis. Propo nitur nobis: Qui baptizatur a mortuo, quid prodest lauacrum eius? Respondetur: "Si hoc de baptismo scriptum est, quo bapti zant illi, quos tamquam mortuos eiecit ecclesia, non dixit hoc lauacrum non esse, sed nihil prodesse, quod et nos dicimus." Verum tamen quando cum illo ad ecclesiam uenerit, quod foris

13o Prou. 9, 18 (LXX)

||

132/133 Ier. 15, 18

114 coepiscopi] episcopi 39. 125

ll

||

141/142. Eccli. 34, 3o

115 optati] optata codd.

rat] fuit 39*. 125 ll 117/118 diuulgatam] diuulgata codd.

ll

ll

117 fue

122 macrobi]

macrobii 14. 69 ll 124 correctionis] correptionis 14. 69 || propinaretur] proponeretur m ll 125 orbe] orbis 38. 39. 12; ll crescentem] crescente 14. 69 ll 126 uestra] uestram 14. 69 ll 131 aqua] aquam 14. 69 || 133 mihi]

om. 69* ll 14o etiam] et 38. 39. 125

|| 14o/141 proponitur] III 14. 69 ||

141 prodest] est pro 14, est per 38. 39. 125

ll

142 si] sed 38. 39. 12;

PL 4o8

G 617

EPISTVLA CVIII, 6

7o

oberat, intus proderit, non cum ipse repetitur baptismus, sed cum corrigitur baptizatus, sicut Maximianum et socios eius tamquam

mortuos a uestra conlgregatione communionis eiectos loquitur i5o

I55

Bagaiense concilium: “Veridica", inquit, “unda in asperos scopu los nonnullorum naufraga proiecta sunt membra; Aegyptiorum admodum exemplo pereuntium funeribus plena sunt litora, qui bus in ipsa morte maior est poena, quod post extortam aquis ul tricibus animam nec ipsam inueniunt sepulturam". Ex hac turba mortuorum quasi reuiuiscentes Felicianum et Praetextatum in suis honoribus suscepistis et ab eis in illa morte baptizatos non re baptizastis, quia baptismum Christi foris datum per mortuos mor tuis non prodesse, eundem tamen ipsum prodesse intus reuiuis centibus agnouistis. Proponitur nobis: Oleum peccatoris non

impinguet caput meum; | respondetur hoc scriptum de assenta i6o

165

17o

G 618

PL 4o9

tione leni atque fallaci blandi adulatoris intellegi, quia unguitur et crescit eis caput, cum laudantur peccatores in desideriis ani mae suae et qui iniqua egerint benedicentur. Quod ex priore uersu satis apparet; sic enim posita est tota sententia: Emenda bit me iustus in misericordia et arguet me; oleum autem pecca toris non impinguabit caput meum. Malle se dixit ueraci miseri cordis austeritate compesci quam deceptoria laude fallentis extolli. Sed quomodolibet hoc intellegatis, certe in eis, quos in sacrilegio Maximiani Felicianus et Praetextatus baptizauerunt, aut peccatorum oleum suscepistis aut etiam peccatoribus minis trantibus datum Christi esse oleum cognouistis; neque enim non

erant peccatores, quando de illis in | Bagaiensi concilio diceba tur: "Famosi criminis reos, qui funesto opere perditionis uas sor

158/159 Ps. i4o. 5

ll

163/165 Ps. 14o. 5

149/153 Veredica — sepulturam] Aug. c. Crescon. 4, 18 (CSEL 52); c. Gaud. 1, 54 (CSEL 53); c. Petil. 1, 11; 2, 16 (CSEL 52) ll 172/174 Famosi — cognos cite] Aug. c. Crescon. 3, 33. 59; 4, 5. 15. 39 (CSEL 52); c. Gaud. 2, 7 (CSEL 53)

148 congregatione communionis] communionis congregatione 39. 125 ll bagaiense] uagaiense 38. 39. 125 m ll 151 admodum] quodammodo 38. 39. 125 m ll 152 extortam] eiectam 38. 39. 125 ll aquis] aqui 38. 39. 125 ll 16o quia] qua m ll 162 benedicentur] benedicuntur m ll 163/ 164 emendabit] emendauit 14. 69 || 165 malle] male 14. 69 ll 165/ 166 misericordis] misericordiis 14. 69 ll 166 compesci g] conuesceri 14. 69, conseri 38. 39. 125, conteri m || 167 hoc] om. 38. 39. 125 m ll 168 ma ximiani] maximini 14. 69 || 169 peccatoribus] peccatorum codd. ll 171 bagaiensi] uagaiensi 14 m, uagalensi 38. 39. 125

G 6i9

EPISTVLA CVIII, 6-8

71

didum collecta faeculentia glutinarunt, damnatos esse cognos cite." 175

I8o

185

19o

I95

7. Ista de baptismo dixisse suffecerit. Causa uero separationis uestrae his solet non intellectis testimoniis colorari. Scriptum est: Ne communices peccatis alienis; sed respondetur eum commu nicare peccatis alienis, qui consentit malis factis, non eum, qui, cum ipse sit triticum, simul tamen cum palea, quamdiu area tri turatur, diuinis communicat sacramentis. Scriptum est enim: Exite inde et immundum ne tetigeritis et: Qui tetigerit pollutum, pol lutus est, sed consensione uoluntatis, qua deceptus est homo primus, non conuersatione corporis, qua et Iudas osculatus est Christum; pisces quippe illi, de quibus in euangelio dominus lo quitur, boni et mali intra eadem retia, quibus congregationis coaptat unitatem. Vsque ad finem saeculi, quod litoris nomine praefiguratur, pariter natant corporibus mixti sed moribus sepa rati. Scriptum est enim: Modicum fermentum totam massam cor rumpit, sed eorum, qui consentiunt mala facientibus, non eorum, qui secundum prophetam Ezechielem gemunt et maerent ob ini quitates populi dei, quaefiunt in medio eorum. 8. Istam malorum permixtionem gemit et Danihel, tres quoque uiri gemuerunt; ille hoc in oratione, illi in fornace testantur; nec tamen se ab unitate populi, cuius peccata confitebantur, corpo rali disiunctione separauerunt. Prophetae omnes in eundem po

pulum, in quo erant, quae et quanta | dixerint! Nec sibi tamen alterum populum, in quo essent, discessione corporali uel se gregatione quaesierunt. Ipsi apostoli permixtum sibi diabolum Iudam usque in finem, quo se ipse etiam laqueo perdidit, sine 2oo

ulla sui contaminatione tolerarunt, ita ut diceret eis dominus

propter illius inter eos praesentiam: Et uos mundi estis sed non

177 I Tim. 5, 22 ll 18o/181 Is. 52, II ll 181/182 Leu. 22, 4-6 || 182/ 183 consensione — primus] cfr Gen. 3, 1-6 ll 183/184 qua — Christum] cfr

Matth. 26, 49, Marc. 14, 45 ll 184/185 pisces — loquitur] cfr Matth. 13, 47 49 ll 188/189 I Cor. 5, 6 || 19o/191 Ez. 9, 4 || 192/195 Istam — separaue runt] cfr Dan. 3, 28-31; 9, 5-16

ll

2oi/2o2 Ioh. 13, io

173 glutinarunt] glutinorum codd. ll 175 suffererit] suffecerint 14. 69 ll 179/18o trituratur] retritulatur 36. 39. 125, retrituratur m ll 183/184 iudas ... christum] iudam ... christus 14 l| 184 in euangelio dominus] dominus in euangelio 39. 125 ll 187 praefiguratur] praefigurant 14 ll 196 in] om. 14. 69 || dixerint] dixerunt m ll 2oo contaminatione] contaminatio 14.

69 ll 2oi praesentiam] praesentia 14

G 62o

EPISTVLA CVIII, 8-9

72

omnes. Nec ob illius immunditiam tamquam fermento in eis dis

2o5

similium morum massa corrupta est. Nec recte affirmari potest, quod eos illius latebat nequitia, nisi | forte qua fuerat etiam do minum traditurus; nam ipsi de illo scripserunt, quod fur erat et

PL 4io

omnia quae mittebantur de dominicis loculis auferebat. Non eis quisquam calumniabatur illo testimonio: Videbatis furem et con currebatis cum eo; et factis enim malorum non sacramentorum communione sed eorundem factorum consensione concurritur 2O

apostolus Paulus quanta de falsis fratribus conqueritur! Quorum tamen corporali permixtione non maculabatur cordis puri diuer sitate seiunctus. Nam a quibusdam, quos inuidos nouerat, gau

det Christum pariter praedicari; utique inuidia diabolicum uitium €St. 215

9. Postremo episcopus Cyprianus iam ecclesia copiosius dila tata uicinior temporibus nostris, cuius auctoritate aliquando re petitionem baptismi confirmare conamini, cum illud concilium

uel illa scripta, si uere ipsius sunt et non, sicut aliqui putant, sub eius nomine conscripta atque conficta, ipsa contineant, quantum 22O

dilexerit unitatem, quomodo in ea tolerandos, etiam contra quos sentiebat, apertissima exhortatione consuluerit, ne pacis uincu

lum rumperetur, id potissimum attendens, | quia, si quis alteru

225

23o

tris, quibus aliud uidetur, quam ueritas habet, humanus error ir repserit, fraterna concordia custodita caritas cooperit etiam multitudinem peccatorum: hanc ille sic tenuit, sic amauit, ut, si quid aliter quam res est, de baptismi sacramento sapuerat, id quoque deus illi reuelaret, sicut apostolus fratribus in caritate ambulantibus dicit: Quotquot ergo perfecti, hoc sapiamus; et si quid aliter sapitis, id quoque uobis deus reuelabit. Verum tamen in quod peruenimus, in eo et ambulemus. Huc accedit, quoniam

2o5/2o6 quod — auferebat] cfr Ioh. 12, 6 || 2o7/2o8 Ps. 49, 18 || 21o cfr II Cor. 11, 23-27 ll 212/214 nam — est] cfr Phil. 1, 15-18 ll 224/ 225 1. Petr. 4, 8 || 228/23o Phil. 3, 15-16

2o2 ob] om. 14. 69, per 69 ' ll immunditiam] immunitiam 14* ll 2o4 eos] eo 39 ll 2o5 scripserunt] scripserant 38. 39. 125 ll 2o8 et] om.

69 ll enim] om. 14* || 21o quanta] quantum 38 m ll 211 puri] pura 14 ll 212 a] e 14 ll 213 add. et ante utique 39 || 216 uicinior] uici niore 14. 69 ll 219 ipsa ] om. 38. 39. 125 m || 22o quos] quod 14. 69, quo que 38. 39. 125, quos ipse m

ll

221 consuluerit] consulit 38. 39. 125

ll

224 cooperit etiam] etiam cooperit 38. 39. 125 ll 227 quoque] quodque 14. 69 II caritate] caritatem 14. 69 ll 228 quotquot] quotquod 14. 69, et quot 38. 39. 125

ll

23o et] om. 38. 39. 125 m

G 62 I

EPISTVLA CVIII, 9-1o

235

24o

245

73

fructuosum sarmentum, si aliquid habebat adhuc purgandum, etiam gloriosa martyrii falce purgatum est, non quia pro Christi nomine occisus est, sed quia pro Christi nomine in gremio uni tatis occisus est. Nam ipse scripsit et fidentissime asserit eos, qui extra unitatem etiamsi pro illo nomine moriantur, occidi posse, non posse coronari. Tantum ualet siue ad delenda siue ad con firmanda peccata uel custodita uel uiolata caritas unitatis. 1o. Ipse ergo ille Cyprianus cum per impiorum gentilium per secutionem uastata ecclesia multos plangeret lapsos malis hoc moribus tribuens eorum, qui in ipsa ecclesia damnabili conuer satione uiuebant, de collegarum suorum moribus gemit nec suum genitum silentio tegit, sed dicit eos in tantam cupiditatem fuisse progressos, ut "esurientibus etiam in ecclesia fratribus habere argentum largiter uellent, fundos insidiosis fraudibus raperent, usuris multiplicantibus faenus augerent". Puto istorum auaritia,

rapinis et faenore Cyprianum non | fuisse maculatum nec tamen

G 622

ab eis corporali segregatione sed uitae dissimilitudine fuisse dis iunctum. Cum eis altare tetigit, sed immundam illorum uitam ille

non tetigit, quando sic culpauit atque arguit. Plalcentia ista 25o

255

quippe tanguntur, displicentia repelluntur. Ideoque illi optimo episcopo nec censura, qua peccata coerceret, nec cautela de fuit, qua unitatis uinculum custodiret. Legitur eius in quadam epistula, quam scripsit ad presbyterum Maximum, de hac re clara et aperta sententia, qua omnino praecepit propheticam regulam tenens nullo modo ecclesiae deseri debere unitatem propter ma

234/236 eos — coronari] Cypr. unit. eccl. 14 (CCSL 3, p. 26o, 363-364) II c. 1o Ipse ergo ille Cyprianus] cfr Aug. retr. II, xxviii, 12-16 (CCSL 57, p. 113) ll 238/239 ille — lapsos] Cypr. laps. c. 4-6 (CCSL 3, p. 222-224) ll 243/245 esurientibus — augerent] cfr Cypr, laps. c. 6 (CCSL 3, p. 224, iiz 114)

232. etiam] om. m, et 38. 39. 125 | 235 unitatem] unitate 14 || 238/ 239 persecutionem] persecutione 14. 69 ll 239 lapsos] lapsus 39. 125 || 242 tantam cupiditatem] in tanta cupiditate codd. ll 243 etiam] om. Cypr. ll 244 uellent ... raperent ... augerent] uelle ... rapere ... augere 14. 69 ll 246 rapinis g] pignis 14. 69, fundis 38. 39. 125 m ll faenore — macu latum] fenoribus non fuisse maculatum Cyprianum 12; ll Cyprianum] om. 39 ll 247 add. se ante corporali codd. m ll 248 uitam] om. 14. 69 ll 249 arguit] redarguit 38. 39. 125 m || 249/25o ista quippe] quippe ista 38. 39. 125 m ll 25o tanguntur g] arguuntur codd., adtinguntur m ll 251 co herceret] cohercerent 14* ll 255 nullo modo] nullum modo 14. 69 ll uni tatem] unitate 14. 69

PL 41 i

EPISTVLA CVIII, Io-II

74

lorum permixtionem. “Nam etsi uidentur", inquit, "in ecclesia esse zizania, non tamen impediri debet fides aut caritas nostra, ut, quoniam esse zizania in ecclesia cernimus, nos de ecclesia recedamus. Tantummodo nobis laborandum est, ut frumentum 26o

esse possimus". 11. Istam caritatis legem ex ore Christi domini promulgatam — ipsius enim sunt istae similitudines et de zizaniis usque ad tem

pus messis in unitate agri per mundum et de malis piscibus us 265

que ad tempus litoris intra eadem retia tolerandis — hanc ergo ca ritatis legem si maiores uestri mente retinerent, si cum dei timore

cogitarent non propter Caecilianum et nescio quos Afros siue, ut putatis, re uera criminosos siue, quod magis credendum est, ca lumniis appetitos se ab ecclesia, quam descripsit ipse Cyprianus

per omnes gentes radios | suos porrigere et ramos suos per om 27o

nem terram copia ubertatis extendere, non, inquam, se a tot gen

tibus christianis, quae omnino nescierunt, qui uel quid uel qui bus obiciebant, nefaria separatione discinderent, quod non fit nisi aut simultate priuata potius quam utilitate communi aut illo

uitio, quod consequenter Cyprianus ipse conumerat uitandum 275

28o

que commemorat. Nam cum praecepisset propter zizania, quae in ecclesia cernuntur, non esse ecclesiam deserendam, sequitur et adiungit: “Nobis tantummodo laborandum est, ut frumentum esse possimus, ut cum coeperit frumentum dominicis horreis condi, fructum pro opere nostro et labore capiamus. Apostolus in epistula sua dicit: In domo autem magna non solum sunt uasa

262/264 ipsius — tolerandis] cfr Matth. 13, 24-43. 47-5o

ll

28o/282 II Tim.

2, 2o

256/26o Nam — possimus] Cypr epist. 54, 3 (CSEL 3, 2, p. 622, 15-18); cfr

Aug. c. Crescon. 2, 43. 48 (CSEL 52); c. Gaud. 2, 3. 14 (CSEL 53) ll 273/ 274 quam — conumerat] Cypr. unit. eccl. 5 (CCSL 3, p. 238, 136-142) ll 277/ 293 Nobis — amittunt] Cypr. epist. 54, 3 (CSEL 3, 2, p. 622, 17 — 623, 12); cfr Aug. c. Crescon. 2, 43. 48 (CSEL 52); c. Gaud. 2, 3. 14 (CSEL 53)

257 add. aut post debet Cypr. ll 258 esse zinania] zizania esse Cypr. ll nos] ipsi Cypr. || 259 tantummodo nobis] nobis tantummodo Cypr. ll 26o possimus] possumus 14. 69 || 268 se] sed 14. 69 ll 269 porrigere] dirigere 39. 125, porrigente m ll 27o extendere] extendente m ll 274 conumerat] commemorat 14 ll 275 commemorat] commendat 14 ll zizania] zizaniam 14 / 38. 39. 12$ m || 276 cernuntur] cernitur codd. ll 278 cum] om. 14, dum 39. 12; ll 279 pro — labore] pro opere et labore nos tro 38. 39. 125 m ll 28o sunt uasa] uasa sunt Cypr.

G 623

EPISTVLA CVIII, II-12

285

75

aurea et argentea sed et lignea etfictilia et quaedam quidem ho norata quaedam inhonorata. Nos operam demus et quantum possumus laboremus, ut uas aureum et argenteum simus. Cete rum fictilia uasa confringere domino soli licitum est, cui et uirga ferrea data est. Esse non potest maior domino suo seruus nec quis quam sibi, quod soli filio pater tribuit, uindicarit, ut se putet aut

ad aream uentilandam et purgandam palam et | uentilabrum

29o

eunt et, dum se insollenter extollunt, ipso suo tumore caecati ueritatis lumen amittunt."

295

3oo

3o5

G 624

etiam ferre posse aut a frumento uniuersa zizania humano iudi cio separare. Superba est ista praesumptio et sacrilega obstina tio, quam sibi furor prauus assumit, et, dum sibi semper aliquid amplius, quam mitis iustitia deposcit, assumunt, de ecclesia per

12. Quid hac Cypriani attestatione clarius, quid ueracius? Vides, quanta euangelica et apostolica luce praefulgeat: Vides eos, qui uelut offensi pro sua iustitia iniquitatibus alienis ecclesiae dese runt unitatem, ipsos esse potius iniquissimos; uides foris esse zi zania eos, qui noluerunt in unitate agri dominici zizania tolerare; uides foris esse paleam eos, qui noluerunt in unitate domus mag nae talia tolerare; uides quam ueraciter scriptum est: Filius ma lus ipse se iustum dicit, exitum autem suum non abluit; exitum scilicet, quo exit de ecclesia, non purgat, non excusat, non de fendit, non purum et sine crimine ostendit; hoc est enim non abluit, quia, si non se ipsum iustum diceret, sed uere ac legitime iustus esset, non bonos propter malos impiissime desereret, sed malos propter bonos patientissime sustineret, donec ipse domi nus siue per se siue per angelos suos a tritico zizania, a frumen tis paleas, a uasis misericordiae uasa irae et haedos ab ouibus, pisces malos a bonis in fine saeculi separaret.

285 Ioh. 13, 16; 15, 2o; Matth. io, 24 3, 12 ll 3oo/3oi Prou. 3o, 12 (LXX)

ll

286/293 aut — amittunt] cfr Matth.

281 et*] etiam 39. 125 ll 283 et] uel m || 284 soli licitum] solicitur 38. 39. 125, soli concessum m || 285 nec] ne 14. 69 || 286 uidicarit] uindicare

Cypr. || 287 ad] om. 38. 39. 125 ll palam] paleam codd. || et uentila brum] om. Cypr. || 288 etiam] iam m || 289/29o praesumptio — obstina tio] obstinatio et sacrilega praesumptio Cypr. || 29o/291 aliquid amplius] amplius aliquid 38. 39. 125 m ll 291 quam] qua 14. 69, quidam plus Cypr. || 298 dominici] domini m ll add. a ante zizania 125 || 299 in] om. 39. 125 ll 3oi dicit] facit 39* ll 3o2 quo — ecclesia] quod exit ab ecclesia 39. 125 ll 3o4 ac] hac 14. 69 || 3o8 paleas] palea 14. 69

PL 412

76 31o

EPISTVLA CVIII, 13

13. Sed si testimonia illa scripturarum, quae maiores uestri ad diuidendum populum dei uel intellegenda uel proferenda credi derunt, aliter, quam diuinorum eloquiorum sensus postulat, ac

cipere conamini, iam desinite; attendite illud speculum, | quod ad

G 625

uos admonendos deus misericordissima, si sapietis, prouisione 315

constituit. Causam dico Feliciani, “fidei aemulum, ueritatis adul

32o

terum, ecclesiae matris", sicut in Bagaiensi concilio conclamatum est, “inimicum, Dathan, Core et Abiron ministrum", de quo amp lius addiderunt, quod eum aperta terra non absorbuit, ad maius supplicium super his reseruasse; "raptus enim", inquiunt, “poe nam suam compendio lucrauerat funeris; usuras nunc grauioris colligit funeris, cum mortuus interest uiuis". Quaero enim: Utrum istum tunc immundum mortuum tetigerunt illi, qui cum eo con spirantes Primiani innocentiam damnauerunt? Si enim tetigerunt, utique pollutum tangendo polluti sunt. Cur ergo in eiusdem com

325

33o

335

munione constitutis atque a uestra separatis nec tamquam inno

centibus dilatio redeundi conceditur, “ut integri honoris ac fidei regressi habeant fundamenta" et qui tantum ordinationi Maxi miani non interfuerunt, mereantur audire, quod “eos sacrilegi surculi non polluere plantaria" in eadem parte positos, in eodem schismate colligatos. A uobis diuisos, illis sociatos, simul in Africa constitutos, notissimos, amicissimos, coniunctissimos, qui, etsi non praesentes eum ordinauerunt, propter eum tamen etiam absentem Primianum damnauerunt, et inquinasse dicitur surcu lus Caeciliani orbis terrarum populos christianos numerosissi mos. Remotissimos, ignotissimos, cuius non dico causam | sed multi nec nomen nosse potuerunt? Non communicant peccatis alienis, qui peccatum Maximiani non solum scierunt, sed etiam

315/321 fidei — uiuis] Aug. c. Crescon. 3, 22; 4, 5 (CSEL 52) ll 326/327 ut — fundamenta] Aug. c. Crescon. 4, 5 (CSEL 52) ll 328/329 eos — plantaria] Aug. c. Crescon. 4, 5 (CSEL 52)

314 sapietis] sapitis 38. 39. 125 m || 315 causam] causa 14. 69 || 316 ba gaiensi] uagalensi 14, ualensi 69, uagensi 38, uagiensi 39. 125, uagaiensi m || 317 dathan core] dathae chorae 14. 69, dathe chore 38 ll abiron] abyron 125 ll 318 ad] sed 38. 39. 125, sed ad m ll 319 super his] superis m ll 32o grauioris] grauiores 38. 39. 125 m ll 321 mortuus interest uiuis] mortuis interest uiuus 38. 39. 125 m ll 323 innocentiam] innocentia 14. 69 ll 325 constitutis] om. m || nec] om. m ll 327 tantum] tamquam 38. 39. 125 m ll 328 interfuerunt] interfuerint 38. 39. 12; ll 329 polluere] polluerent 14. 69, polluerunt 38. 39. 125 m ll 33o illis] illi 39. 125 || 332 etsi non] etiam 38. 39. 125 ll etiam] et 38. 39 m || 335 causam] causa 14 ll 337 etiam] et 38 m

G 626

EPISTVLA CVIII, 13-14

77

contra Primianum leuando erexerunt, et communicant | peccatis 34O

PL 413

alienis, qui Caecilianum episcopum factum aut in longinquis gentibus nescierunt aut in propinquioribus tantummodo audie runt aut in ipsa Africa factum simpliciter et pacifice cognouerunt

aut in ipsa Carthagine contra neminem (quodcumque) iam fue

345

rat, leuauerunt! Nec cum fure concurrebant, qui communicabant ei, de quo dicit Nummasius aduocatus loquens pro praesente Restituto episcopo uestro, quod "per occultum sacrilegii prope modum furtum episcopalis nominis inuaserit principatum", nec cum adultero portionem suam ponebant, qui communicabant ue ritatis adultero, nec modico fermento tota eorum massa corrum

35o

pebatur, cum ei fauerent, cum in eius parte non quasi nescientes a uobis praecisi remanerent, sed a uobis contra uos praeciden dam erigendamque curarent; deinde uos ipsi, quod eos ad red eundum sic inuitastis, ut Maximiano tanta societate coniunctos

355

36o

impollutos a sacrilegii surculo diceretis, quod Praetextatum quo que et Felicianum saluis eorum honoribus suscepistis, quod cum eis pacifice concordatis, quod hodieque Felicianum uobiscum considentem uidetis, nulla communione peccatorum alienorum maculati. Nullo contactu immunditiae coinquinati, nullius estis malignitatis fermento corrupti, et orbi christiano per haec testi monia alienum crimen obicitur, unitatis diuisio a separatione fu nesta defenditur, a praeciso ramo tamquam immundus ramus, qui in uerae matris radice manserit, accusatur!

| 14. Quid illud, quod soletis de sustentatis persecutionibus

365

gloriari? Si martyres non facit causa sed poena, cum diceretur: Beati, qui persecutionem patiuntur, frustra est additum: propter iustitiam. Nonne uos etiam in hoc titulo gloriae Maximianistae

facillime uincunt, qui persecutionem non solum postea uobis cum sed prius et a uobis pertulerunt? Aduocati accusantis Maxi mianum uestro collega praesente Restituto, qui in locum Salui

345/347 per — adultero ] cfr Ps. 49, 18 cfr I Cor. 5, 6 || 364/365 Matth. 5, io

||

348/349 nec — corrumpebatur]

338 leuando] luendo codd. || 339 caecilianum] concilianum 38. 39. 125 ll factum] om. 125 ll longinquis] longinquos 125 ll 342 quodcum que] deest in trad. , add. editor ll 342/343 iam fuerat] om. 38. 39. 125 m ll 346 inuaserit] euaserit 38. 39. 125 ll 348 fermento] frumento 39 || 35o uos] om. 38. 39. 125 m || 351 quod] qui 38. 39. 125 m ll 355 con cordatis] concordetis codd. m ll 355/356 quod — uidetis] om. 39. 125 ll 359 a separatione] et separatio 14. 69 || 366 uincunt] uincuntur 14. 69 ll 368 salui] saluii m

G 627

78

EPISTVLA CVIII, 14

Membressitani cum ceteris illis undecim sine dilatione damnati, 37o

38o

38 5

antequam ipse dies dilationis transiret, iam fuerat ordinatus, uerba sunt, quae iam paulo ante commemoraui. Titianus etiam iam die ipso dilationis transacto Felicianum et Praetextatum, to tam ipsam contra Primianum conspirationem uerbis grauissimis accusauit. Concilium etiam Bagaiense non semel gestis procon sularibus ac deinde municipalibus allegatum est, excitata iudicia, impetratae minacissimae iussiones, postulatum atque praecep tum est, ad coercitionem resistentes perducerentur, impertitum officium, concessa auxilia ciuitatum, per quae id, quod iudicatum est, impleretur. Quid ergo nobiscum de tolerata persecutione confligitis, qui uobiscum ista non aequo iure diuisimus? Cum enim non semper, qui persecutionem sustinet, perueniat ad pas sionem, sic inter nos composuerunt clerici et Circumcelliones uestri, ut uos persecutionem, nos passionem sustineremus. Sed, ut dixi, cum Maximianistis de ista laude certate, qui contra uos

recitant gesta forensia, ubi eos per iudices perlsecutionibus agi

PL 414

tastis, sed plane cum quibusdam eorum tali cohercitione correc

tis postea concordastis, unde nec nostra est desperata | concor

39o

dia, si deus adiuuare et uobis pacificam mentem inspirare dignetur. Nam et illud, quod contra nos a uestra parte magis ore maledico quam ueridico solet dici: Veloces pedes eorum ad ef fundendum sanguinem, nos potius ista in tantis latrociniis Cir cumcellionum clericorumque uestrorum experti sumus, qui cor poribus humanis caede atrocissima laniatis tot loca nostrorum sanguine cruentarunt, quorum duces, quando te ingredientem in hac patria cum suis cuneis deduxerunt, deo laudes inter cantica conclamantes quas uoces uelut tubas proeliorum in suis omni bus latrociniis habuerunt! Alio tamen die concussi ac stimulati

39o/391 Ps, 13, 3

371 sunt] om. 14. 69 ll 372 iam] om. 38. 39. 125 m ll die] de 14. 69 ll 372/373 totam — conspirationem] de tota ipsa contra primianum conquira tione 38. 39. 125 m ll 374 concilium] cecilium38. 39. 125 ll bagaiense] ua

gaiensem 14, ad uagaliensem 69, uagiense 38. 39. 125, uagaiense m ll 375 allegatum] alligatum 39. 125 ll 377 coercitionem] cohertionem 39. 125 ll impertitum] imperitum codd. || 379 tolerata] imperata 38. 39. 125 m || 383 passionem] passiones 14. 69 || 387 est desperata] desperata est 39. 125, est desperanda m || 389 uestra] nostra 38. 39. 125 ll 391 tantis] tanto 14. 69 || 394 ingredientem] ingrediente codd. m ll 394/395 in hac patria] in hanc patriam m ll 396 quas] quasi 38. 39. 125 m || tubas] tuba 38. 39. 125 || 397 habuerunt] aberunt 14. 69

G 628

EPISTVLA CVIII, 14-15

4OO

4o5

4io

79

aculeis uerborum tuorum, quae in eos per Punicum interpretem honesta et ingenua libertatis indignatione iaculatus es factis eo rum irritatus potius quam delectatus obsequiis, se de media con gregatione, sicut ab eis qui aderant narrantibus audire potuimus, furibundis motibus rapuerunt nec post eorum pedes ueloces ad effundendum sanguinem ulla aqua pauimenta salsa lauistis, quod post nostros clerici tui putauerunt esse faciendum. 15. Sed, ut dicere coeperam, hoc de scripturis testimonium, quod in nos soletis magis conuiciando quam probando iactare: Veloces pedes eorum ad effundendum sanguinem, etiam in Feli cianum et Praetextatum impetu uehementi grandiloqua illa sen tentia concilii Bagaiensis euomuit. Nam cum de Maximiano, quae uisa sunt dicenda, dixissent: “Nec solum hunc", inquiunt, “sce leris sui mors iusta condemnat; trahit etiam ad consortium crimi

nis plurimos catena sacrilegii, de | quibus scriptum est: Venenum

415

42o

aspidum sub labiis eorum, quorum os maledictione et amaritu dine plenum est. Veloces pedes eorum ad effundendum sangui nem " et cetera. Quibus dictis ut deinde ostenderent, qui essent, quos traheret ad consortium criminis catena sacrilegii, eosque cum Maximiano simili seueritate damnarent: “Famosi ergo", in quiunt, “criminis reos Victorianum Carcauianensem", ad quem adiungunt alios undecim, inter quos Felicianum Mustitanum et Praetextatum Assuritanum. Post haec in eos dicta facta est cum

eis tanta concordia, ut nihil eorum minueretur honoribus, nullus

425

ab eis ablutus post abluentium pedes ueloces ad effundendum sanguinem et rursus abluendus iudicaretur. Cur ergo de nostra concordia desperandum est? Deus diaboli auertat inuidiam et pax Christi uincat in cordibus nostris ac, sicut idem apostolus dicit, donemus nobismet ipsis, si quis aduersus aliquem habet quere

412/415 Ps. 13, 3

ll

424/425 Col. 3, 15

ll

426/427 Col. 3, 13

41o/415 Nec — sanguinem] Aug. c. Crescom. 3, 22. 25. 59; 4, 5. 12. 15. 38 (CSEL 52) || 417/418 Famosi — Carcauianensem] Aug. c. Crescon. 3, 22. 59; 4, 5. 15. 38 (CSEL 52)

4o3 salsa lauistis] salsauistis 38. 39. 125 m ll 4o7 in] om. codd. ll 4o9 bagaiensis] uagaiensis 38. 39. m, bagiensis 125, bagensis 14 ll 416 post sacrilegii sequitur: eosque cum maximiano simili seueritate dampnauit, sed

39 ll traheret] traherent 14. 69 ||

eosque] eos qui 14. 69 ll 423 et] om.

38. 39. 125 m ll abluendus iudicaretur] abluendus iudicaret 38, abluendum putaret 39. 125 ll 424 est] om. 14. 69 || auertat] auertit 38. 39. 125 m ll 426 quis] quid 39

G 629

EPISTVLA CVIII, 15-16

8o

lam, sicut et deus in Christo donauit nobis, ut, quod iam dixi et saepe dicendum est, caritas cooperiat multitudinem peccatorum.

| 16. Verum tu, frater, cum quo nunc ago et de quo in Christo, 43o

sicut ipse nouit, gaudere desidero, si partis Donati defensionem in hac Maximiani causa uelis pro ingenii tui et eloquii facultate suscipere nec mendaciter agere, quoniam recens est memoria ipsis hominibus, in quos haec gesta sunt, adhuc in corpore con stitutis, tot etiam proconsularibus et municipalibus gestis cuncta

435

testata sunt, nonne confugies ad praesidia ueri|tatis, quibus aduersus uos semper catholica ecclesia commonita est, ut nec il lud de aqua aliena et de aqua mendacii et lauacro mortui et si qua alia sunt huius modi, sicut soletis, intellegenda fatearis, sed eo potius modo: ut baptismus Christi ad participationem salutis aeternae datus ecclesiae nec extra ecclesiam iudicetur extraneus

445

45o

455

nec in alienis deputetur alienus, sed extraneis et alienis ualeat ad perniciem, suis autem et propriis ad salutem atque in illis, cum ad pacem ecclesiae conuertuntur, error emendetur, non sa cramentum errorem puniens destruatur utque id, quod oberat foris peruerso, intus incipiat prodesse correcto, nec illa rursus de non communicando peccatis alienis, de separatione a malis, de non tangendo immundo atque polluto, de cauenda modici fer menti corruptione et cetera talia, sicut soletis, accepturus es, ne uos in Maximiani causa inexplicabiliter implicetis, sed ita sapiens hoc asseres, hoc tenebis, quod sana doctrina commendat, quod uera regula exemplis propheticis atque apostolicis probat malos esse potius tolerandos, ne destruantur boni, quam bonos dese rendos, ut separentur mali, tantum ut ab imitatione, a consen sione, a uitae ac morum similitudine reprobi seiungantur simul crescentes, simul in tribulatione permixti, simul intra retia con gregati usque ad tempus messis, uentilationis et litoris? De per secutione autem quicquid ad expellendos et sedibus proturban dos Maximianistas a uestris per iudices actum est, quomodo

428 i Petr. 4, 8

428 cooperiat] cooperit 14. 69 ll 431 pro ... facultate] per ... facultate 38. 39*, per ... facultatem 39'. 125 m ll et] om. 14. 69 || 432 est] om. 14. 69 ll 433 ipsis] ipsius 38. 39. 125 m ll 434/435 cuncta — quibus] om. 38. 39. 125 m || 436 add. ubi ante aduersus m ll semper catholica ecclesia] catho lica ecclesia semper 39. 125 ll 44o ecclesiam ] ecclesia 14. 69 ll 444 pu niens] puniendo m || 452 destruantur] deserantur m ll 453 mali] boni

38. 39. 125 ll 454 simul] om. 39. 125 dos 38. 39. 125 m

|| 457/458 proturbandos] perturban

PL 415

G 63o

EPISTVLA CVIII, 16-17

46o

8I

defensurus es, nisi hoc prudentiores uestros corrigendi animo, non nocendi moderato terrore fecisse; si qui autem humanum modum excesserunt sicut in his, quae Saluium Membressitanum esse perpessum ciuitas ipsa testatur, non praescribere ceteris

tamquam palea cum frumentis in una sacramentorum commu nione constitutis, uitae autem dissimilitudine separatis? 465

| 17. Quae cum ita sint, amplector istam defensionem tuam. Ista

G 631

quippe erit, si uerax erit, et ueritate uincetur, si ista non erit.

47o

475

Amplector, inquam, defensionem tuam, sed hanc esse cernis et meam. Cur non ergo in unitate areae dominicae simul frumen tum esse laboremus, simul paleam toleramus? Cur non, obsecro te, quae causa, cui bono, ob quam utilitatem? Dic mihi. Fugitur unitas, ut agni unici sanguine populi comparati aduersus inuicem studiis contrariis inflammentur et diuidantur oues quasi nostrae inter nos patris familias illius, qui seruo dixit: Pasce oues meas, non: Pasce oues tuas, et de quibus dictum est: Vt sit unus grex et unus pastor, qui clamat in euangelio: In hoc scient omnes, quia discipuli mei estis, si ueram dilectionem habueritis in uobis, et:

| Sinite crescere utraque usque ad messem, ne forte, cum uultis

48o

485

colligere zizania, eradicetis simul et triticum. Fugitur unitas, ut huc maritus illuc uxor conueniat, — dicat ille: “Mecum tene uni tatem, quia ego sum uir tuus", respondeat illa: “Ibi moror, ubi est pater meus", ut in uno lecto diuidant Christum, quos detesta remur, si diuiderent lectum. Fugitur unitas, ut propinqui et ciues et amici et hospites et quicumque sibi humana necessitudine colligati utrique christiani in conuiuiis ineundis, in matrimoniis tradendis et accipiendis, in emendo ac uendendo, in pactis et placitis, in salutationibus, in consensionibus, in collocutionibus, in omnibus suis rebus negotiisque concordes sint et ad dei altare discordes; qui enim quantamlibet aliunde conceptam illic debe rent finire discordiam et secundum praeceptum domini prius re

473 Ioh. 21, 17 || 474 Ioh. 1o, 16 ll 475/476 Ioh. 13, 35 || 477/ 478 Matth. 13, 3o; 29 || 489/49o secundum — altaris] cfr Matth. 5, 24

461 saluium] saluum 38. 39. 125 ll 464 separatis] separare 14. 69 466 uerax] uera 39. 125 ll 477 crescere utraque] utraque crescere 39. 125 usque] om. 38 || ad] om. 125* || 48o respondeat] respondit 39. 12; ibi] ubi 38. 39. 125 ll moror] morior codd. ll 481/482 detestaremur diuiderent] detestamur si diuiderent 38. 39. 125, detestamur si diuidant m 484 conuiuiis] conuiuis 14. 69 ll matrimoniis] matrimonis 14. 69 485 et] ac 39. 125

|| ll || si ll ll

PL 4i6

82. 49O

EPISTVLA CVIII, 17-19

conciliari fratribus suis et tunc offerre munus altaris, alibi con cordes ibi discordant.

| 18. Fugitur unitas, ut nos aduersus uestrorum (nolo enim

495

G 632

uestras dicere) improbitates quaeramus publicas leges et aduer sus ipsas leges armentur Circumcelliones, quas eo ipso furore contemnant, quo in uos eas, cum furerent, excitarunt. Fugitur unitas, ut contra possessores suos rusticana erigatur audacia et fugitiui serui contra apostolicam disciplinam non solum a domi nis alienentur, uerum etiam dominis comminentur nec solum

5oo

5o5

5io

comminentur, sed et uiolentissimis aggressionibus depraedentur auctoribus et ducibus et in ipso scelere principibus agonisticis confessoribus uestris, qui ad 'deo laudes' ornant honorem uestrum, ad 'deo laudes' fundunt sanguinem alienum, ut uos propter hominum inuidiam collectis uestris atque discursis pro mittatis praedas eis, a quibus ablatae sunt, reddituros nec tamen et hoc uelitis ut ualeatis implere, ne illorum audaciam, quam sibi putauerunt uestri presbyteri necessariam, nimium cogamini of fendere; iactant enim praecedentia circa uos merita sua demon strantes et enumerantes ante istam legem, qua gaudetis uobis redditam libertatem, quot loca et basilicas per eos presbyteri uestri uastatis nostris fugatisque tenuerunt, ut, si in eos uolueri tis esse seueri, beneficiis eorum appareatis ingrati. 19. Fugitur unitas, ut, quicumque apud nos ferre detractauerint disciplinam, ad illos fugiant defendendi, ut uobis offerantur re

baptizandi, sicut iste de agro | subdiaconus Rusticianus, cuius 515

causa haec ad te scribere magno cum dolore ac timore compul sus, propter reprobos et peruersos mores excommunicatus a pres bytero suo, multorum etiam in illa regione debitor factus et con tra ecclesiasticum uigorem et contra creditores suos aliud

praesidium non quaesiuit, nisi ut abs te iterum | plagaretur et ab 52o

PL 417

ipsis quasi mundissimus amaretur. Iam talem diaconum nostrum et ipsum a suo presbytero excommunicatum decessor tuus re

baptizauit et uestrum diaconum fecit, qui non post multos dies

492 uestrorum] nostrorum 14 || 494 quas] quos 14 ll 499 uiolentis simis] uidentissimis 38. 39. 125 ll 5oi deo] dei 38. 39. 125 m || 5o2. add. qui post uestrum 38. 39. 125 m ll deo] dei 38. 39. 125 ll 5o3 inuidiam] inui dia 14. 69 || 5o5 audaciam] audacia 14. 69 || 5o9 quot g] quod codd. m || 513 ad] om. 69* ll 514 rusticianus] rusticanus 69* / 38 || 519 pla garetur] pagaretur 14* ll 52o mundissimus] mundissimis 125 ll ama retur] armaretur de isto marcellino scribens ecclesiae colonum dic. iam ta

lem 14. 69, amaretur de isto marcellino scribens ecclesiae colonum dicis, iam talem 38. 39. 125

G 633

EPISTVLA CVIII, 19-2o

525

83

eorundem perditorum, sicut desiderauit, commixtus audacia et in nocturna aggressione in medio latrocinio atque incendio suo sub uenientis multitudinis concursu peremptus est. Hi sunt fructus diuisionis huius, quam sanare non uultis sic fugiendo unitatem, quemadmodum fuerat ipsa diuisio fugienda, quae per se ipsa foeda est et damnabilis deo, etiam si propter ipsam haec et talia tam horrenda et nefanda non fierent.

53o

535

54o

2o. Agnoscamus ergo, frater, pacem Christi pariterque te neamus et, quantum deus donat, simul boni esse studeamus et simul malos salua unitate quanta possumus disciplina emende mus et propter ipsam unitatem quanta possumus patientia tole remus, ne sicut Christus admonuit, cum uolumus ante tempus colligere zizania, quae beatus Cyprianus non extra sed in ecclesia uideri cernique testatus est, eradicemus simul et triticum. Neque enim re uera uos habetis propria quaedam priuilegia sanctitatis, ut nos polluant mali nostri et uos non polluant mali uestri, ut nos antiqua contaminet, quam nescimus, timiditas traditorum et uos non contaminet praesens, quam uidetis, audacia perditorum. Agnoscamus arcam illam, quae praefigurauit ecclesiam; simul il lic munda animalia simus nec in ea nobiscum etiam immunda

portari usque in | finem diluuii recusemus. Simul in arca fuerunt, 545

sed non simul domino in odorem sacrificii placuerunt; nam post diluuium de mundis Noe sacrificium, non de immundis obtulit deo. Nec ideo tamen a mundis aliquibus arca ante tempus prop ter immunda deserta est; coruus tamen deseruit et se ante tem

55o

pus ab illius arcae communione separauit, sed de binis immun dis, non de septenis mundis fuit; huius separationis immunditiam detestemur. Nam quicumque talibus moribus laudabiles sunt, fa cit eos sola separatio ista damnabiles, quia filius malus ipse se iustum dicit, exitum autem suum non abluit, quamuis insolenter

534/535 uolumus — zizania] cfr Matth. 13, 29 ll 543 in arca] cfr Gen. 7, 2. 8; 8, 2o ll 547/548 coruus — separauit] Gen. 8, 6-7 ll 551/552. Prou. 3o, 12 (LXX)

535/536 zizania — triticum] cfr Cypr. epist. 54, 3 (CSEL 3, 2, p. 622, 15-17)

523 cursus m || 14. 69 m ll

audacia] audaciae 38. 39. 125 m ll 525 concursu] concursum 14, con 69 ll 527 ipsa] ipsam 38. 39. 125 m ll 528 etiam si] et si 38. 39. 125 535 extra sed] extra se sed 38. 39. 125 ll 542 simus] om. 39°, sumus || nec] ne 14. 69 ll 546 deo] noe m || 547 tamen] tantum 38 548 ab] om. 14° ll 551 separatio ista] ista separatio 39. 125

G 634

84

EPISTVLA CVIII, 2o

elatus et ipse suo tumore caecatus audeat dicere, quod propheta praeuidens detestatus est. Noli me tangere, quoniam mundus 555 sum. Quisquis ergo ante tempus uelut propter quorundam im munditiam congregationem huius deserit unitatis tamquam ar cam in diluuio munda atque immunda portantem, ostendit se potius hoc esse, quod fugit; hoc uoluit dominus ut etiam in hac ciuitate plebs tua per os cuiusdam .....

554/556 Is. 65, 5 (LXX)

554 detestatus] testatus 39. 125 ll 556/557 arcam] ara 14. 69, archam 12; ll 558 etiam] et 38. 39 m ll 559 in epistulae fine desunt, ut uidetur, nonnulli textus uersiculi, cfr g

CIX.

a. 398/399

cui respondet epist. CX

| Venerabili ac desiderabili et toto sinu caritatis amplectendo

PL 418

episcopo Augustino Seuerus. 1. Deo gratias, frater Augustine, cuius donum est quicquid in nobis bonorum gaudiorum est. Fateor, bene mihi tecum est,

| multum te lego; mirum dicam sed uerum plane: quam mihi ab sens solet esse praesentia, tam praesens facta est absentia tui. Nullae se nobis interponunt turbulentae actiones temporalium rerum. Ago quantum possum, etsi non tantum possum quantum uolo. Quid ergo dicam, quantum uolo? Nosti optime, quam aua rus sim tui, nec tamen murmuro, quia non tantum ago quantum

uolo, quoniam rursus non minus ago quantum possum. Deo ergo gratias, frater dulcissime, bene mihi tecum est, gaudeo tecum ar tius coniunctus et, ut dicam, unissime, quantum potest, adhae rens tibi redundantiam uberum tuorum suscipiens uires com paro, si possim idoneus effici ad ea concutienda et exprimenda, ut quicquid secretius et interius clausum custodiunt, remotis pel libus, quas adhuc lactanti sugendas inserunt, ipsa mihi uiscera, si possibile est, dignentur effundere. Viscera, inquam, mihi ut re

fundantur cupio, uiscera tua, uiscera pinguia sagina caelesti et 2O

condita omni dulcedine spiritali, uiscera tua, uiscera pura, uis cera simplicia, nisi quod duplici sunt uinculo redimita geminae caritatis, uiscera tua, uiscera perfusa lumine ueritatis et refulgen tia ueritatem. Horum me manationi uel resultationi subicio, quo nox mea in lumine tuo deficiat, ut in diei claritate simul ambu

Trad. text.: 1. 18. 21. 22. / 16. 75. 83. 13o a m *

CIX, 4 gaudiorum est] est gaudiorum 16. 13o ll bene mihi] mihi bene 13o ll 5 lego] diligo 1 ' ll 6 tui] tua 1° ll 8 etsi] sed 1 ll 9 ergo] ego 18. 22 / 83 a m ll io sim] sum 18. 21 ll 13 et] om. 16. 13o ll add. ita post ut 18 / 75. 13o ll 14/15 comparo] comparatio 16 ll 16 et interius] om. 1°, et internus 21 ll 17 lactanti] lactenti 16. 75. 13o m ll sugendas] sugenda 1. 21 / 83 ll ipsa] ipsi 1°, ipsa se 75 ll 18 dignentur] dignetur r* ll uiscera] uiscere 1* || inquam] in qua 1 || 19 caelesti] caeleste 83 ° ll 2o uiscera tua] om. 21 ll add. pura post uiscera ' 1°, pura del. 1 ' ll 22 ueritatis] ca ritatis 13o ll 23 ueritatem] ueritate 22 ' / 16. 130

G 635

EPISTVLA CIX, 1-2

86

25

lare possimus. O uere artificiosa apis dei construens fauos diuini

nectaris | plenos, manantes misericordiam et ueritatem, per quos

G 636

discurrens deliciatur anima mea et uitali pastu, quicquid in se minus inuenit aut imbecillum sentit, resarcire et suffulcire moli tur. 3o

2. Benedicitur dominus per praeconium oris tui et fidele mi nisterium, quod sic concinere et respondere facis canenti tibi

domino, ut, quicquid de eius plenitudine ad nos usque redun

35

4O

dat, iucundius efficiatur et gratius per tuum elegantem famula tum et succinctam munditiam et fidele ac castum simplexque mi nisterium, quod ita resplendere facis per argutias tuas et uigilantiam tuam, ut perstringat oculos et in se rapiat, nisi tu idem innuas dominum, ut, quicquid in te delectabile lucet, referentes nos ad illum ipsius esse agnoscamus, de cuius bonitate tam bo nus es et de cuius puritate et simplicitate et pulchritudine purus, simplex et pulcher es, et illi agentes gratias de bono tuo, dono

suo dignetur nos tibi adiunlgere uel quoquomodo subiungere,

PL 419

ut plenius subiciamur illi, cuius te ductu ac moderatione talem gaudemus, ut et tibi contingat gaudere de nobis. Quod non dif fido fore, si tuis me orationibus adiuues, cuius imitatione non ni 45

hil iam profeci, ut talis esse desiderem. Vides, quid facias, quod sic bonus es, quam nos rapias in amorem proximi, qui nobis primus ad dilectionem dei et ultimus gradus est et quasi limes, quo sibi uterque annectitur, dei et proximi, in quo nos, ut dixi,

quasi | limite stantes amborum calore tangimur et amborum fla 5o

gramus amore. Sed quantum nos iste ignis exusserit et purgaue rit proximi, tantum nos in illum puriorem dei ire compellit. In

25 artificiosa] artificiose 16. 13o ll apis] apes 2r / 16. 7;. 13o ll 26 nec taris] operis 13o* ll 27 deliciatur] diliciatur 1°, indeliciatur 83, dilectatur 21, delectatur 75 || uitali] inuitali 83, in tali 13o ll 28 resarcire] restaurare 83. 13o ll 3o/31 fidele ministerium] fidelem ministerium 83 ' ll 31 concinere] continere 21

ll

facis] facias 21

ll

canenti] canandi 16

33 iucundius] iocundius 18 / 75. 13o

ll

ll

canenti tibi]

canentibus 83

||

35 resplendere]

respondere 21

ll argutias tuas] argutiam tuam 18 ll 36 oculos] oculus

21° ll 38 tam] tu 75 ll 39 add. et post purus 16 ll 4o/41 dono suo] om. 18, domomo suo 1°, dominus tuus 1 ', domino (qui a) suo 21 a ll

41 dignetur] dignatur 18. 22 / 83, dignatus est a ll uel quoquomodo subiun gere] om. 83* ll quoquo] quoque 1 || 43 ut et] et ut 18 ll contingat] coniungat 1 ll 44 fore] forte 18* ll 45 quid] quod 21 ll facias] fatear 18. 22 ll 46 quam] quem 21, quod 1 ', qui 75 ll 47 dilectionem dei] dei dilectionem 16 ll limes] limites r* ll 48 uterque] om. 7; II so amore] amorem 83 ll quantum] quanto codd. a || 51 tantum] tanto 75

G 637

EPISTVLA CIX, 2-3

87

quo iam nullus nobis amandi modus imponitur, quando ipse ibi modus est sine modo amare. Non ergo uerendum est, ne plus amemus dominum nostrum, sed, ne minus, timendum. 55

6o

65

7o

3. Haec epistula superior, quae tibi me quasi abstersa tristitia facilitate actionum de liberali otio, quod tecum mihi agere licuit in hoc rure posito — nam ita licere potuit —, laetiorem offert, an tequam sane uenerabilis episcopus nos uisitare dignaretur, quasi meta illorum gaudiorum scripta est et, quod uere mirer, eodem die uenit, quo scripta est. Quid hoc est, quaeso, anima mea, nisi forte quod nos delectat, tametsi honestum est, non tamen satis utile, quia in parte est? Interim licet uniuerso hanc ipsam par tem, id est nos ipsos, quantum pro peccatis nostris nobis cedit maceria, id est nos ipsi cedimus nobis elimatiores et compagina biliores, si tamen admittis hoc uerbum, aptare moliamur. Habes epistulam non pro tua magnitudine, sed pro mea paruitate lon giorem, qua et prouocauerim, ut iam non pro mea paruitate sed pro tua magnitudine mihi epistula mittatur. Quae tamen quanta cumque erit, mihi longa non erit, cui totum tempus breue est ad legendum. Rescribe mihi, quando aut ubi occurrere debeam propter illam causam, qua me iussisti occurrere. Quod si est in tegra et non forte aliud melius placuit, tunc occurram; sin mi

nus, rogo te, nolo | me a cursu meo reuoces; illa enim sola uisa est, quam praeponerem mihi. Fratres omnes, qui nobis in do 75

mino conserui sunt, et desidero multum et saluto.

52/53 imponitur — modus] om. 83* ll 52 imponitur] ponitur 18* ll ibi] (uel) sibi 16 ll 54 ne] nec 21 || 55 superior] om. 7; II 56 facilitate] fe licitate 16 m || 57 laetiorem] lectionem 16 ll add. agere ante licere 13o ll 59/6o et quod — scripta est] om. 83 ll 6o uenit] subscripsit 18 ll hoc est] est hoc 7; ll 61 nos] om. 18* ll tametsi] tamen si 1. 21 /7;, tamen etsi a m ll tamen satis] satis tamen 13o ll 62 uniuerso] uniuersum 16.

13o ll 62/63 partem] om. 18* || 63 nos] om. 18. 22 ll pro] om. 21 ll 64 maceria] materia 1. 18. 2o /75. 13o a m ll add. prae ante ipsi 18 ll eli matiores et] elimatiore sed 18. 22 || 64/65 compaginabiliores] compage ha biliores 21, compage nobiliores 18. 22, compaginatores 75 ll 65 admittis] amittis 1 || 66 pro tua] tuam 83* l| 67 qua] quia 18 ll et] te 16. 13o

m ll prouocauerim] prouacarem 16. 13o ll ut iam] et etiam 83, utinam r / 16. 13o ll iam non] non iam 75 ll non] om. 18*. 22* || 7o aut] ac 22° ll 71 qua] quam 22° ll iussisti] iussistis 83 ll 73 meo] om. 1* || meo reuoces] reuoces meo a m || 74 nobis] nobiscum 7;

G 638

CX.

a. 389/399

responsio ad epist. CIX. Domino beatissimo atque dulcissimo uenerabili nimiumque desiderabili fratri et consacerdoti Seuero et qui tecum sunt fratribus Augustinus et qui mecum sunt fratres in domino salutem.

1. Epistula mea, quam peruexit carissimus filius et condia conus noster Timotheus, iam parata erat profecturo, quando filii nostri Quoduultdeus et Gaudentius ad nos uenerunt cum litteris tuis. Inde factum est, ut continuo proficiscens non afferret responsionem meam, quoniam post illorum aduentum

quantu|lumcumque apud nos immoratus est et profecturus per

PL 42o

horas singulas uidebatur. Sed etsi per eum respondissem, adhuc debitor forem. Nam et nunc, quod uideor respondisse, debitor sum non dico caritatis, quam tanto magis debemus, quanto am plius impenderimus, cuius nos perpetuos debitores ostendit apo stolus dicens: Nemini quicquam debeatis, nisi ut inuicem diliga tis, sed ipsius epistulae tuae; quando enim sufficiam tuae suauitati tantaeque auiditati animi tui, quam mihi lecta nuntiauit?

Rem quidem in te mihi notis|simam insinuauit; uerumtamen etsi non mihi rei nouae insinuatrix, noua tamen rescriptorum exac 2o

trix fuit.

2. Miraris fortasse, cur me huius debiti persolutorem imparem dicam, cum tu de me tam multum sentias, qui me tamquam anima

mea noueris. Sed hoc ipsum est, quod mihi magnam difficulta tem facit respondendi litteris tuis, quia et, quantus mihi uidearis,

Trad. text. : 1. 2o. 21 / 5 / 22. 18. 16. 75. 13o a m

CX, 15/16 Rom. 13, 8

CX, 2 consacerdoti] coepiscopo ; ' ll 2/3 et* — fratribus] om. 5 ll 3 mecum] tecum 75* || 6 parata] imparata 5 || 7 nostri] om. 22 ll 12 nunc] tunc 1. 2o. 21 a ll 14 impenderimus] impenderemus 21. 22 ll 15 debeatis] debetis 16 ll 17 tui] cui $ || 18 in te mihi] om. 21, mihi in te

a m

ll 21 miraris] mireris 18 || persolutorem] persolutione 16* ll

22 de] om. 21. 22' || tam multum] tantum 1 mihi 75 || 24 facit] fecit 16 m

ll

23 mihi magnam] magnam

G 639

EPISTVLA CX, 2-4 25

89

parco dicere propter uerecundiam tuam et utique minus dicendo, cum tu in me tantam laudem contuleris, quid nisi debitor rema nebo? Quod non curarem, si ea, quae de me ad me locutus es, non ex caritate sincerissima dicta scirem sed adulatione inimica

3o

35

4O

amicitiae. Hoc quippe modo nec debitor fierem, quia talia repen dere non deberem; sed quanto magis noui, quam fideli animo loqueris, tanto magis uideo, quanto debito grauer. 3. Vide autem, quid mihi contigit, ut me quodammodo ipse laudauerim, qui me a te fideliter laudatum dixerim. Sed quid aliud dicerem quam id, quod de te admonui, quam nosti? Ecce mihi nouam feci quaestionem, quam tu non proposuisti et eam fortassis exspectas ut soluam. Ita mihi parum erat, quod debitor eram, nisi etiam me ampliore debito ipse cumularem. Quam quam hoc facile sit ostendere et, si non ostendam, facile tibi uidere et uera infideliter dici posse et non uera fideliter. Qui enim sic credit, ut loquitur, etsi non uera loquitur, fideliter loquitur; qui autem non credit, quae loquitur, etsi uera loquitur, infideliter

loquitur. Numquid ergo dubito, | quod ea de me credas, quae scripsisti? Quae cum in me non agnosco, potuisti fideliter de me non uera dicere. 45

5o

4. Sed nolo te uel beniuolentia sic falli. Cui beniuolentiae de bitor sum, quia et tam fideliter et tam beniuole ea, quae uera sunt, possem de te dicere nisi, ut supra dixi, uerecundiae tuae parcerem. Ego autem quando laudor a germanissimo et familia rissimo animae meae, uelut a me ipso lauder, sic habeo. Quod cernis quam molestum sit, etiam si uera dicantur; quanto potius, quia etiam, cum sis altera anima mea, immo una sit anima tua et mea, sic in me falleris putando mihi adesse, quae desunt, quo

26 tantam] tandem 18 ll 27 ad me locutus es] allocutus es 21 ll 28 caritate sincerissima] sincerissima caritate 16 ll 29 nec] non 2o ll 29/ 3o rependere] respondere 1, reprehendere 18. 22 ll 3o fideli animo] fidelia nemo 1, fidelia nempe 21 ll 31 add. de ne ante loqueris 75 ll grauer] grauer//// 5, graueris 18 ll 32 quodammodo] quod admodo 1 || ipse] om. 16 ll 34 quod] om. 2o || admonui] admoui 2o* ll quam] quem 16*

a m

ll

35 mihi nouam feci quaestionem] nouam mihi quaestionem feci

16 ll 37 ampliore] ampliori 5 / 13o, ampliorem 1. 2o. 21 ll 41 uera] uero 2o, uere 21 || 42 ergo] ego r ll dubito] debito 16* ll quod — me] quod eadem 1. 2o / 16 a, quemadmodum 21 ll ea] ei 130* || 43 agnosco] cognosco 16 ll potuisti] posuisti 18 ll 44 non uera] uera non 22* || 45 sic] om. 13o* ll falli] fallis 18 / 75 ll cui] cum 21 ll 46 quia] qua 5 ' ll beniuole ea] beniuolo et ea 5, beniuolentiae ea 22* || 47 possem] possum 16 m || 48 autem] enim ; ll germanissimo] germanissima r* ll

5o si uera] uera si a m una 130

|| 51 quia] qui 16 ll una] u. na 5 ll

una sit] sit

G 64o

EPISTVLA CX, 4-5

9o

55

modo et de se ipse unus homo falli potest! Quod non tantum ideo nolo, ne quem diligo tu fallaris, uerum etiam ne minus ores, ut sim, quod iam esse me credis. Nec in eo sum tibi debitor, ut eodem progressu beniuolentiae credam et loquar de te bona, quae adhuc et tu tibi deesse cognoscis, sed ut animo tam qui dem beniuolo ea tamen dicam bona tua, dona dei, de quibus in

te certus sum. | Quod non ideo non facio, ne fallar in eis, sed ne 6o

PL 42 i

tu a me laudatus ipse te laudasse uidearis et propter illam iusti tiae regulam, quia mihi fieri nolo. Quod si fieri debet, eligo esse debitor, quamdiu puto non esse faciendum; si autem fieri non debet, nec debitor sum.

5. Sed noui, quid mihi ad haec respondere possis: “Ita ista 65

7o

75

| loqueris, quasi prolixam epistulam tuam de laudibus meis de siderauerim". Absit, ut hoc de te credam; sed epistula tua nolo dicere quam ueris uel quam non ueris plena tamen laudibus meis hoc de me ut rependerem etiam te nolente flagitauit. Nam si quid aliud uolebas ut scriberem, largitorem me desiderabas, non red ditorem: Porro iustitiae ordo sic habet, ut debitum prius red damus, tum deinde, cui reddimus, si hoc placet, aliquid et done mus. Quamquam etiam talia, qualia desiderasti ut scriberem, si diligentius praecepta dominica cogitemus, reddimus potius quam donamus, si nemini quicquam debendum est, nisi ut inui cem diligamus. Ipsa quippe dilectio exigit debitum, ut fraternae caritati seruientes eum, qui se adiuuari recte uelit, in quo possu mus, adiuuemus. Sed, mi frater, et tu credo quod noueris, quanta

75/77 ut — adiuuemus] cfr Ioh. 13, 34; 15, 12. 17; Rom. 12, io; 13, 8; I Ioh. 4, 7; I Thess. 4, 9; I Petr. 1, 22 ll 77/79 cfr Ioh. 13, 14

53 ipse] ipso ; ' / 16 ll 54 ne quem] neque 22 ll fallaris] falleris 5° ll ne] me 5 ll 55 esse me] me esse 16. 13o ll sum tibi] tibi sum 16 ll 56 eodem] eadem 1. 2o. 21 / 22 / 16*. 75. 13o m ll progressu] progressus 2o° ll 58 ea] eam 5°, et 21 ll tamen] tantum m ll 59 te] om. 16 ll quod] quo 13o* ll sed ne] om. 18 ll 6o tu] om. 1° ll a me] om. 16 ll te] om. 5 Il 61 quia] qua m ll si] om. 2o || 64 quid] quod m ll res pondere possis] possis respondere 21 ll 65 add. ego post quasi 5 l| 66 de] om. 75* || 67 ueris'] ueri r || 68 add. ut ante hoc 18 ll repen derem] reprehenderem 1. 2o. 21 / • / 18. 22 / 16. 7;. 13o a m ll 69 scriberem] rescriberem 75 ll largitorem] largiorem 1. zo. 21*/;/ 22 ll 7o add. se post sic 75 ll 71 tum] tunc 1. 2o || deinde] inde 22 || reddimus] reddidimus 13o || 71/72 donemus] donem ; ll etiam] om. 21 ll 73 praecepta do minica] dominica praecepta 16 ll dominica] domini ; || 75 exigit] exiit 16 ll 76 uelit] uellit ;* ll 76/77 possumus] possimus 1. 21 ll 77 et tu] om. 1°

ll

credo] crede 2o

G 641

EPISTVLA CX, 5-6

8o

9I

sint in manibus meis, quibus aduersus curas, quas nostrae serui tutis necessitas habet, uix mihi paucissimae guttae temporis stil lantur, quas aliis rebus si impendero, contra officium meum mihi facere uideor.

85

6. Quod enim uis, ut ad te prolixam epistulam scribam, et hoc quidem debeo, fateor; debeo prorsus hoc tam dulci, tam sin cerae, tam merae uoluntati tuae. Sed quia bonus es, amator ius titiae, inde te admoneo, ut de illa, quam diligis, hoc a me liben tius audias. Cernis prius esse, quod et tibi et aliis quam quod tibi tantummodo debeo; et tempus ad omnia mihi non sufficit,

quando nec ad illa, quae priora sunt. | Vnde omnes carissimi et 9o

95

iOO

familiarissimi mei, quorum in nomine Christi inter primos mihi es, rem facient officii sui, si non solum mihi alia scribenda ipsi non imponant, uerum etiam ceteros quanta possunt auctoritate et sancta benignitate prohibeant, ne uidear ego durus, cum a singulis petita non dedero, dum ea magis uolo reddere, quae omnibus debeo. Denique cum, sicut speramus et promissum te nemus, ad nos uenerit uenerabilitas tua, scies, quibus operibus litterarum et quantum occupatus sim, et instantius facies, quod rogaui, ut et alios, quos potueris, mihi aliquid aliud scribendum uolentes iniungere a me demoliaris. Dominus deus noster im pleat cordis tui tam grandem et tam sanctum sinum, quem ipse fecit, domine beatissime.

78 aduersus] ob diuersas m || 8o impendero] impenderem 21 || mihi] om. 7; l| 8o/81 mihi facere] facere mihi 16 ll 83 add. et ante tam' 13o ll 84 merae] meae codd. a || 86 audias] om. 21 ll tibi et] om. 2o || 87 ad omnia mihi] mihi ad omnia 16 ll 88 quando nec] quam donec 1. 2o. 21 / 5 / 18. 22 ll 9o mihi alia] alia mihi a m ll alia] alias 5 ll 91 quanta] quanto 16 ll 92 ne] non 21 ll uidear ego] ego uidear 16 ll 93 magis uolo] uolo magis 2o. 21 / 22. 18 / 16. 75. 13o a m ll 95 scies] sciens 13o ll 96 sim] sum 22* || 98 dominus] domine 22° ll noster] om. 21 ll 99 quem] quam 1. 2o

G 642

CXI.

fine a. 409

| Domino dilectissimo et desiderantissimo fratri et

PL 422

compresbytero Victoriano Augustinus in domino salutem. 1. Litterae tuae impleuerunt grandi dolore cor nostrum, quibus

petisti, ut prolixo opere aliqua responderem, cum talibus | malis

15

magis prolixi gemitus et fletus quam prolixi libri debeantur. To tus quippe mundus tantis affligitur cladibus, ut paene pars nulla terrarum sit, ubi non talia qualia scripsisti committantur atque plangantur. Nam ante paruum tempus etiam in illis solitudinibus Aegypti, ubi monasteria separata ab omni strepitu quasi secura degebant, a barbaris interfecti sunt fratres. Iam uero quae modo in regionibus Italiae, quae in Galliis nefaria perpetrata sint, etiam uos latere non arbitror; de Hispanis quoque tot prouinciis, quae ab his malis diu uidebantur intactae, coeperunt iam talia nuntiari. Sed quid longe imus? Ecce in regione nostra Hipponiensi, quo niam eam barbari non attigerunt, clericorum Donatistarum et Cir cumcellionum latrocinia sic uastant ecclesias, ut barbarorum for

2O

tasse facta mitiora sint. Quis enim barbarus excogitare potuit quod isti, ut in oculos clericorum nostrorum calcem et acetum mitterent, quorum membra etiam cetera plagis horrendis uulneri busque sauciarunt? Depraedantur etiam domos aliquas et incen

Trad. text.: 1. 5. 14. 2o. 21. 22. 69 / 3. 8. 25. 26. 56 a m

CXI, 2 add. episcopus post augustinus 3. 8. 26. 56. 25 ll add. aeternam ante salutem 3 || 4 ut prolixo opere] prolixo opere ut 26, prolixo opere 3°, ut prolixo opere 3 '. 25 ll aliqua] aliquo 5. 14. 69, aliquod 3°. 8. 26°, aliquid 56 ll 5 magis] tamen 14. 69 || debeantur] debeatur 1 || 6 quippe]

quoque 3. 8. 26*. 56. 25 || tantis] tantus 2o* ll cladibus] gladibus 1 ll 8 plangantur] plagantur 5° ll solitudinibus] sollicitudinibus 56* || 1o de gebant] delegerant r* (elegerant 1 '). 5. 14. 2o. 21. 22 a m ll 11 galliis] galiis 21, galleis 56* ll sint] sunt 1. 14. 69 || 12 de] om. 8. 25. 26. 56 ll hispa nis] hispaniis 5 / 3. 8. 26. 56. 25, spaniis 14. 69 ll 14 longe imus] longius iam sumus 1 ll regione nostra] regionem nostram 5° ll hipponiensi] hippo nensi 1. 21 a m, ipponiensi 3° ll 14/15 quoniam eam] quos 22°, quam 22 ' ll 15/16 circumcellionum] circumcellionem 26* ll 18 oculos] oculis 14. 69 || calcem] calce 14. 69 || 19 etiam cetera] cetera etiam $6 || 2o —que] om. 56 ll depraedantur] depraedarunt 5, depraedauerunt 3. 8. 56. 25, depraedauerant 26* ll 2o/zi incendunt] incenderunt 3. 8. 26. 56, 25

G 643

EPISTVLA CXI, 1-2

93

dunt, fructus aridos diripiunt, humidos fundunt et talia ceteris comminando multos etiam rebaptizari compellunt. Pridie quam

ad te ista dictaui, ex uno loco per huiusmodi | terrores XL et VIII 25

G 644

animae mihi rebaptizatae renuntiatae sunt. 2. Plangenda sunt haec, non miranda, et exclamandum ad deum, ut non secundum merita nostra sed secundum suam mi

3o

35

4O

sericordiam a tantis malis liberet nos. Nam quid utique speran dum fuit generi humano, cum haec et in prophetis et in euange lio tanto ante praedicta sint? Non itaque debemus tam nobis ipsis esse contrarii, ut credamus quando leguntur, et queramur quando complentur, sed potius et illi, qui increduli fuerant, cum haec in sanctis libris conscripta legerent uel audirent, nunc sal tem credere debent, cum compleri iam uident, ut de his tam magnis pressuris tamquam in torculari domini dei nostri, sicut amurca infidelium murmurantium et blasphemantium fluit, ita oleum quoque fidelium confitentium et orantium exprimi et li quari non cesset. Illis enim, qui contra christianam fidem quere las impias iactare non quiescunt dicentes, quod antequam ista doctrina per mundum praedicaretur, tanta mala non patiebatur genus humanum, facile est ex euangelio respondere; dominus enim dicit: Seruus nesciens uoluntatem domini sui et faciens digna plagis uapulabit pauca, seruus autem sciens uoluntatem

| domini sui et faciens digna plagis uapulabit multa. Quid ergo mirum, si christianis temporibus iste mundus tamquam seruus

CXI, 41/46 Luc. 12, 47. 48

21 talia] alia 69 / 3°. 8. 56. 25, ali 26* ll 22 rebaptizari] baptizari 2o, re baptizare 22° ll 23 ad te ista] ista ad te 14. 69 a m ll XL et VIII] quadra ginta et octo 1. 14. 69, XLVIII 56, quadraginta octo 5. 14 / 8. 26. 25 ll 24 re nuntiatae sunt] sunt renuntiatae 5 ll renuntiatae] om. 3. 8. 26*. 56. 25, nuntiatae 1. 14. 69 || 26/27 suam misericordiam] misericordiam suam 1. 2o. 21. 22 a m ll 27 nam] iam 3. 8. 25 ll 27/28 sperandum] desperandum 22 || 29 sint] sunt 14. 69 / 25° ll 3o leguntur] legantur 8* ll queramur] queramus 21. 69/8, quaeramus 14. 69 / 25 ll 32/33 nunc saltem] non solum 2o II 33 debent] deberent 1. 2o. 21 ll 34 nostri] om. 5 ll 35 ita] sic 5 ll 38 impias] impie 14. 69* ll 39 non] om. 14. 69 || 41 add. non ante fa ciens 1*. 14 / 8' ll 42 digna] digne 8' ll uapulabit] uapulauit 5* / 3°. 26*. 25* ll 42/43 pauca — uapulabit] om. 14 ll pauca] paucis 1 '. 22. 69 '/3. 8. 26. 56. 25 a, paucas m ll 42/46 seruus — multa] om. 69 ll 43 add. non ante faciens 1 '. 14'. 22 / 8'. 26' || uapulabit] uapulauit 14 / 3°. 26*25 ll multa] multis 1°. 5 '. 22 / 3. 8. 26. 56. 25 a m, multas ;* ll 44/45 seruus iam] om. 14

G 645

EPISTVLA CXI, 2-3

94

45

iam sciens uoluntatem domini sui et faciens digna plagis uapu

lat multa? Attendunt quanta | celeritate euangelium praedicatur,

5o

PL 423

et non attendunt quanta peruersitate contemnitur. Serui autem dei humiles et sancti, qui dupliciter mala temporalia patiuntur, quia et ab ipsis impiis et cum ipsis patiuntur, habent consolatio nes suas et spem futuri saeculi, unde dicit apostolus: Non sunt condignae passiones huius temporis ad futuram gloriam, quae reuelabitur in nobis.

55

3. Proinde, carissime, etiam illis, quorum uerba dicis te ferre non posse, quoniam dicunt: “Si nos peccatores ista meruimus, quare et serui dei barbarorum ferro perempti sunt et ancillae dei captiuae ductae sunt?" Humiliter et ueraciter et pie responde: “Quantamlibet enim iustitiam seruemus, quantamlibet domino oboedientiam exhibeamus, numquid meliores esse possumus tri

bus illis uiris, qui in camino ignis ardentis pro conseruanda | dei 6o

65

lege proiecti sunt?" Et tamen lege, quid illic dicat Azarias, unus ex tribus, qui aperiens os suum in medio ignis dixit: Benedictus es, domine deus patrum nostrorum, et laudabile et gloriosum no men tuum in saecula, quoniam iustus es in omnibus, quaefeci sti nobis, et omnia opera tua uera et rectae uiae tuae et omnia iudicia tua ueritas et iudicia ueritatis fecisti per omnia, quae intulisti nobis et ciuitati sanctae patrum nostrorum Hierusalem, quoniam in ueritate et iudicio intulisti nobis omnia haec propter

5o/52 Rom. 8, 18 81 cfr Dan. 3, 25-37

ll

58/6o numquid — sunt] cfr Dan. 3, 13-23

ll

61/

45 add. non ante faciens 1 '. 14'. 22 '. 69 ' ll digna] digne 8' ll 45/46 ua pulat] uapulauit 14 / 3°. 26*. 25°, uapulabit 14. 22. 69 /3 '. 8. 56. 25 ' ll 46 multa] multis 1 '. 14'. 22. 69 / 3 '. 8'. 26'. 25 ' a, multas m || celeritate] celebritate $ || 48 humiles et sancti] om. 3. 8. 26*. 56. 25 ll 49 quia] qui 22 / 3. 8. 26. $6, 2; ll et'] om. 21* || et cum ipsis] om. 8. 2; ll 5o unde dicit aposto lus] om. 3. 8. 26*. 56. 25 ll add. enim post sunt 8. 25 ll 53 dicis] dices 5° ll 54 quoniam] quod $6* || 55 et] om. 1 || 56 et'] om. 3. 26°;6 (pie que 56) ll 57 quantam] quantum 14 || libet enim] enim libet 8. 25 ll quantam'] quantum 14. 69 ll 58/59 tribus illis] illis tribus a m ll 59 illis uiris] uiris illis 22° ll camino] caminum 1. 5. 2o. 21. 22 ' m ll 59/6o dei lege] lege dei 22 a m || 59 dei] om. 56 ll 6o quid] qui 26°, quae 5 ll illic] illi 1. 21. *. 22° ll dicat] dicant ; || 62 laudabile] laudabili 3. 8. 26. $6. 25 m || 62/63 gloriosum nomen tuum] gloriosus nunc et usque 3. 8. 26. 25 ll 63 saecula] saeculum 1. 2o. 21 ll 65 tua ueritas et iudicia] om. 3. 8. 26*. 56. 25 ll iudicia] iudicio 14. 69 || ueritatis] ueritas 2r* ll 66 ciuit ati] ciuitatis 14. 69 ll ciuitati — 67 nobis] om. 1° ll in marg. : c. s. p. n. h. Q. i. e. i. n. o. h. p. p. n. Q. p. e. l. n. e. m. t. m. u. b. n. e. e. o. q. i. n 1 ' ll 66 patrum nostrorum] om. 14. 69 ll 67 in] om. 3°. 26*. 56

G 646

EPISTVLA CXI, 3-4

95

peccata nostra, quoniam peccauimus et legi non paruimus et mandatis tuis non obaudiuimus, ut bene nobis esset; et omnia, 7o

quae intulisti nobis, uero iudicio intulisti et tradidisti nos in ma

nus iniquorum inimicissimorum transfugarum et regi iniusto et pessimo ultra uniuersam terram. Et nunc non est nobis, ut pos simus aperire os; uere confusio et opprobrium facti sumus seruis

tuis et | eis, qui te colunt. Ne tradideris nos in perpetuum, do 75

8o

mine, propter nomen tuum et ne despexeris testamentum tuum et me abstuleris misericordiam tuam a nobis propter Abraham, qui a te dilectus est, et propter Isaac seruum tuum et Israhel sanctum tuum, quibus locutus es multiplicaturum te semen eorum ut as tra caeli et harenam maris, quoniam, domine, minimi facti su mus prae omnibus nationibus et sumus humiles hodie in terra propter peccata nostra. Vides certe, frater, quales uiri, quam sancti, quam fortes in media tribulatione, ubi tamen eis parceba

tur et eos urere ipsa flamma uerebatur, peccata sua confiteban 85

tur, pro quibus se digne et iuste humiliari nouerant nec tacebant. 4. Numquid etiam meliores esse possumus ipso Danihele, de quo per Ezechielem prophetam dicit dominus ad principem Tyri: Numquid tu sapientior quam Danihel? Et qui ponitur unus in tri bus iustis, quos dicit deus solos se liberaturum ostendens utique

in illis tres quasdam formas iustorum, quos ita se liberaturum di 9o

cit, ut nec filios suos secum liberent, sed ipsi soli liberentur, Noe,

87 Ez. 28, 3

||

89/91 in — Iob] cfr Ez. 14, 14; 16

68 add. tuae post legi 14. 69 a m || 69 obaudiuimus] oboediuimus 14. 69 / 26. 56, oboedimus 8*. 25 ll nobis] bonis $6 || 7o uero iudicio] iudicio uero a, in uero iudicio 3. 8. 26. 25, in iudicio uero m ll 71 transfugarum]

transfugatarum 3°, transfugatorum 3 '. 8. 26*. 56. 25, transfigurarum 21 ll

regi]

dominatori 3. 8. 26. 56. 25 ll 72 nobis] om. 5. 14. 1. 2o. 21. 22. 69 a m ll 72/ 73 possimus] possumus 14*. 69 ll 73 confusio] confusi 3. 26. 56 ll 74 eis] his 3. 8. 26. 56, 2; || 74/75 domine — tuum'] propter nomen tuum domine 1. 2o. 21. 22 a m ll propter nomen tuum] om. 5 || despexeris] dispexeris I. 14 / 8. 26*. 56, 2; ll 77/78 et tuum] om. 14. 69 ll 78 locutus] om. 26* ll te] om. 22 || ut] sicut ; ll 79 caeli] om. 56 ll add. ut post et 5 ll ha renam] harena 8*. 26*. 25, arena 14. 69 || 82 in media tribulatione] in medio tribulationis 1. 2o. 21. 22 a m ll tamen] om. 14*. 69 ll 83/84 confiteban tur] confitentur 3. 26'. ;6, confitetur 26* || 84 humiliari] humiliare 3 '. 26*. 56. 25, humilare 3° ll 86 dominus] deus 1. 5. 14. 22. 69 m ll 87 add. es post

sapientior 3. 8. 26. 56. 25

|| et] om. 3. 8. 26. 56. 25 ll 88 deus] dominus

26 || liberaturum] liberaturos 1 ll ostendens] ostendit 22 tribus 22. 69 ll liberaturum] liberaturos 1

ll

89 tres]

G 647

96

EPISTVLA CXI, 4

Danihel et Iob? Lege tamen etiam precem | Danihelis et uide, quemadmodum in captiuiltate positus peccata non tantum po

95

iOO

io5

G 648

puli sui uerum etiam sua confiteatur et pro his dicat per iustitiam dei se ad illam captiuitatis poenam et opprobria peruenisse. Sic enim scriptum est: Et dedi faciem meam ad dominum deum, ut quaererem preces et obsecrationes in ieiunationibus et sacco, et precatus sum dominum deum meum et confessus sum et dixi: 'Domine deus magne et mirabilis, qui seruas testamentum tuum et misericordiam diligentibus te et seruantibus praecepta tua, peccauimus, aduersus legem fecimus, impie egimus et recessimus et declinauimus a praeceptis tuis et a iudiciis tuis et non exau diuimus seruos tuos prophetas, qui loquebantur in nomine tuo ad reges nostros et ad omnem populum terrae. Tibi, domine, iusti tia, nobis autem confusio faciei, sicut dies hic, uiro Iuda et ha bitantibus Hierusalem et omni Israhel, qui proximi sunt et qui longe sunt in omni terra, in qua eos disseminasti ibi propter contumaciam eorum, quia improbauerunt te, domine. Nobis confusio faciei et regibus nostris etprincipibus nostris et patribus

nostris, | qui peccauimus. Tibi domino deo nostro miserationes et Co

PL 424

propitiationes, quoniam recessimus et non audiuimus uocem domini dei nostri, ut essemus in praeceptis legis huius, quae de dit in conspectu nostro in manus seruorum eius prophetarum. Et omnis Israhel peccauerunt aduersus legem tuam et declinaue runt, ne audirent uocem tuam, et superuenit nobis maledictio et

91/142. cfr Dan. 9, 3-2o

91 precem] preces 3. 8. 26. 56. 25

ll 93 confiteatur] confitetur 3. 8. 26*. 56.

25, confiteantur 2o || 94 opprobria] opprobrium 1. 21 ll 95 add. meum post deum 14. 69 ll 95/97 ut — confessus sum] om. 14. 69 ll 96 obsecra tiones] obseruationes 2o ll ieiunationibus] ieiunio 22 ll et*] om. 8. 25. 26*. 36 ll 97 dominum deum] deum dominum 56 ll 98 add. et ante qui 1. 2o. 21. 22* a m ll ioo aduersus] aduersum 5. 14. 69 ll fecimus] facimus

22° ll egimus] gessimus 3. 8. 26. 56. 25

||

1o1 et'] ac 21 ll 1o1/1o2 exau

diuimus] audiuimus 1. ; / 3. 8. 26. 56. 25 ll io2 in nomine] nomini 2o ll io4 nobis — confusio] bonis autem et patribus nostris confusio ; ll hic] haec 1. 22 ll 1o$ omni] omne 26°, omnis 14. 69 ll io6 ibi] om. 21. 22 ll 1o7 add. autem post nobis 22 '/26' a m || 1o8 et] om. 22* a m ll princi pibus nostris] om. 26 || et] om. 22* a ll 1o9 qui] quia 2o. 22. 69 / 3. 8. 26. 56. 25 a ll 11o quoniam] quo $6* ll 111 quae]qua 22°, quam 56 a m ll 112 in manus] in manu 1. 14. 21. 69 m, per manus 22 a ll et] om. 22 ll 113 omnis] omni 1*. 21. 22 ll add. enim post peccauerunt 22 ll aduersus] aduersum ;. 14. 69 ll 114 add. in ante nobis 3. 8. 26. 56. 25

G 649

EPISTVLA CXI, 4 115

2O

125

97

iusiurandum, quod scriptum est in lege Moysi serui dei, quoniam peccauimus, et statuit sermones suos, quos locutus est ad nos et ad iudices nostros, qui iudicabant nos superducere in nos mala magna, quae numquamfacta sunt sub omni caelo secundum ea, quae facta sunt in Hierusalem; sicut scriptum est in lege Moysi, omnia mala haec uenerunt ad nos et non rogauimus dominum deum nostrum, ut auerteret a nobis delicta mostra et ut intellege remus omnem ueritatem tuam. Et uigilauit dominus deus ad om nem sanctum suum et perduxit ea, quaefecit, ad nos, quoniam iustus dominus deus noster in omni mundo suo, quem fecit, et non audiuimus uocem eius. Et nunc, domine deus noster, qui eduxisti populum tuum de terra Aegypti in manu forti etfecisti

tibi nomen, sicut dies hic, delicta aduersus | legem tuam fecimus.

G 65o

Domine, in omni misericordia tua auertatur itaque impetus tuus et ira tua a ciuitate tua Hierusalem et monte sancto tuo. Propter I3o

135

peccata enim nostra et iniquitates patrum nostrorum | Hierusa lem et populus tuus in confusionem uenit omnibus, qui circa nos sunt. Et nunc exaudi, deus, preces serui tui et orationem eius et ostende nobis faciem tuam ad sanctificationem tuam, quae de serta est. Propter te inclima, domine deus meus, aurem tuam et exaudi; aperi oculos tuos et uide interitum nostrum et ciuitatis tuae Hierusalem, ad quam inuocatum est nomen tuum super eam, quoniam non in nostra iustitia iactauimus precem nostram

14O

in conspectu tuo sed ad misericordiam tuam, quae magna est. Exaudi, domine, propitiare, domine. Intende, domine, et ne tar daueris propter te, deus meus, quoniam nomen tuum inuocatum

115 lege] libro 3. 8. 26. ;6, 2; ll dei] domini 1 ll 117 nos'] nobis 5. 14. 1. 2o. 21. 22. 69 ll superducere] uel ut superduceret 22 ', ut superduceret 5 ' ll in nos] om. 22°, ad nos 5. 22 ', nos 1. 2o. 21 ll 118/119 sub — facta sunt] 14. 69 ll 12o rogauimus] rogabimus 5° ll 121 auerteret] auertat 3. 8. 26*. 56. 25 ll et] om. 2o || 122 uigilauit] uigilabit 14 '. 69 / 36* ll 122/123 om nem] nomen 56' || 127 hic] haec 1. 22 ll 128 itaque] om. 3. 8. 26, 56. 25 m || 129 et — hierusalem] om. codd. a || 131 et] del. I ll confusio nem] confusione 14. 69 / 36, confessionem 25°, confessione 26* ll 131/ 132 qui circa nos sunt] quae (qui 26') circa nos sunt 26°, qui circum nos sunt 1. 22. 5. 14 a m, qui circuitu nos sunt 2o ll 132 et nunc] ex 69 l exaudi] audi 14. 69 || add. noster post deus 22 || preces] precem 5 ll oratio nem] orationes 3. 8. 26. 56, 2; ll 134 domine] om. 5* / 8 ll 135 add. me post exaudi 8 ll exaudi] audi I ll 136 ad quam] ad qua I, in qua 3. 8. 26. 56. 25, super quam 5 a m || 136/137 super eam] om. 22 a, super ea 2o. 21 / 8. 25 || 137 iactauimus] iactabimus ;, iactamus I ll 139 intende domine] om. 2o || et] om. 3. 8. 26. 56. 25 ll 139/14o tardaueris] tarderis I. 21, tradi deris 2o. 22 a ll 14o meus] om. 14. 69 ll 14o/141 nomen — est] inuoca tum est nomen tuum 56

PL 425

98

EPISTVLA CXI, 4-5

est in ciuitatem tuam et popullum tuum. Et adhuc me loquente et

i45

G 651

orante et enumerante peccata mea et peccata populi mei. Vide quemadmodum sua peccata prius dixit et postea populi sui. Et hanc dei commendat iustitiam et hanc dei laudem dicit, quia non iniuste sed pro peccatis eorum flagellat etiam ipsos sanctos suos. Si ergo ista dicunt, qui excellentissima sanctitate ignes et leones circa se innoxios habuerunt, quid nos oportet dicere in humili tate nostra, qui tam longe illis impares sumus, quantamcumque iustitiam seruare uideamur?

15o

155

5. Sed ne aliquis existimet illos dei seruos, quos dicis a barba ris interfectos, sic illam mortem euadere debuisse, quomodo tres illi uiri ab ignibus et Danihel a leonibus liberatus est, sciant illa propterea facta miracula, ut eos uerum deum colere crederent reges, a quibus in illa supplicia tradebantur. Hoc enim erat in oc culto iudicio et misericordia dei, ut illis regibus eo modo consu leret ad salutem. Antiocho autem regi, qui Machabaeos poenis

crudelibus interemit, noluit ita consullere, sed eorum gloriosis

16o

simis passionibus cor duri regis acriore seueritate puniuit. Lege tamen, etiam unus illorum, qui sexto loco patiebatur, quid dicat; ita enim scriptum est: Et post hunc sextum applicauerunt. Cum

16o/165 II Mach. 7, 18-19

141 in ciuitatem — tuum] in ciuitate tua et populo tuo 1. 26, in ciuitate tua et populum tuum 14. 69, in ciuitate et ad populum tuum 5, in ciuitate tua po pulum tuum 22, super ciuitatem tuam et populum tuum 8. 25, in ciuitate tua super ciuitatem tuam et populum tuum m, in ciuitate tua super populum tuum a ll 142 enumerante] numerante ;. 14. 69 ll add. audiui uocem di centem mihi. danihel. intellege uerba quae loquor tibi quia ego missus sum ad te. nam et michael unus de summis angelorum principibus uenit in adiu torium mihi et confortauit me, ac restituit mihi salutem de merore, a quo ni mium tenebar post mei 5. 22 ll 143 quemadmodum] quia 3. 8. 26. 56. 25 ll 144 et hanc] et nunc 3. 8. 26*. 25, et 56 ll 145 iniuste] iuste 14*. 69 ll pro peccatis] propter peccata 3. 8. 26. 56. 25 ll flagellat] flagellabat 14. 69 || ip sos] om. 69 || 146 ista] ita 3. 8. 26. 36, 2; ll excellentissima] excellentissime 26* ll 147 add. et ante circa 5. 14. 69 || se] om. 69 ll habuerunt] uel abe gerunt 3 ' ll 148 quantamcumque] quantumcumque 22 / 3°. 8. 26*. 56. 25, quantam cum r*, quantam qui putant 1 ', quantum cum 2o. 21 || 148/15o -que iustitiam — illos] om. 1. 2o. 21 ll 149 iustitiam seruare] seruare iustitiam 3. 8. 26. 56. 25 ll 15o quos] quod 1*. 2o. 21 ll 152 liberatus est] liberati 3. 8. 26*. 56. 25, liberatus 26' ll sciant] sciat 3. 8. 26*. 25. 56 m ll 153 colere crederent] credere colerent 3°. 26*. ;6°. 2$, crederent colere ;6'. 2; ', credere recolerent 8. 25* || 154 a] in 1°, om. 14. 69 || hoc] haec 1° ll 156 autem] om. 69 ll regi] rege 26* ll 157 eorum] eos 1 || 157/158 gloriosissimis] gloriosis 22 || 158 duri] durum 8. 2; ll acriore] acriori 22 / 8'. 26' a m ll 16o ap plicauerunt] supplicauerunt 1. $. 2o. 21 a m ll cum] cumque 22 / 3 ' a m

G 652

EPISTVLA CXI, 5-6

99

hic tormentis excruciatus moreretur, dixit: 'Noli te seducere;

propter nos haec patimur peccantes in deum nostrum et facta sunt haec digna nobis. Tu autem noli te putare impunitum fu turum, qui aduersus deum et legem eius legibus tuis pugnare uo 165

luisti'. Vides etiam, isti quam humiliter et ueraciter sapiant, qui

pro suis peccatis se flagellari a domino confitentur, de quo scrip tum est: Quem enim diligit dominus, corripit; flagellat autem

omnem filium, quem recipit. Vnde et apostolus dicit: Si enim nos ipsos iudicaremus, a domino non iudicaremur; cum iudicamur 17o

autem | a domino, corripimur, ne cum mundo damnemur. 6. Haec fideliter lege, fideliter praedica et, quantum potes,

PL 426

| caue et cauendum doce, ne aduersus deum in his temptationi

G 653

bus et tribulationibus murmuretur. Bonos dicis dei seruos et fi 175

deles et sanctos gladio barbarorum peremptos. Quid autem inter est, utrum eos febris an ferrum de corpore solueret? Non qua

occasione exeant, sed quales ad se exeant, deus attendit in seruis suis, nisi quod maiorem habet poenam languor diuturnus quam citissimus exitus; et tamen etiam ipsum languorem diuturnum et horrendum legimus, qualem passus est ille Iob, cuius certe ius i8o

titiae deus ipse, qui falli non potest, tale perhibet testimonium.

167/168 Hebr. 12, 6; Prou. 3, 12 ll 18o Iob — testimonium] cfr Iob 1, 8; 2, 3

168/17o I Cor. 11, 31-32

ll

179/

161 hic] hii 26°, hi 3. 8. ;6°. 25, haec 21* ll excruciatus] et cruciatibus 3. 8. 26. ;6, 2; ll moreretur] morerentur 3. 8*. 26*. 56*. 25* || seducere] seduci

22 ' / 8. 26'. 25* || 162 peccantes] peccauimus 1 ' ll add. dominum ante deum 3. 8. 26. 56. 2; ll deum] dominum 22 ll 163 haec digna] digna haec $6 ll te] om. 2o || 164 qui] quia 14. 69 ll aduersus] aduersum 1. 5. 2o.

21 II 165 uides] uidens 22* || add. quam ante ueraciter 14* ll qui] quia 8 ll 166 suis peccatis] peccatis suis a m ll flagellari] flagellare 22 || 167/168 flagellat — recipit] om. 14. 69 || 168 omnem] om. 56 ll recipit] recepit 8* ll dicit] om. 3 a m ll nos] nosmet 14. 69 a m ll 169 add. utique post non a m || 169/17o cum iudicamur — damnemur] om. ;6

||

169 iudicaremur] diiudicaremur 14 '

2o m ll 171 lege fideliter] om. 2o

ll

17o add. hoc ante mundo 5.

|| add. ea post et 3. 8. 26. 56. 25 ll

172 deum] dominum 3. 8. 26. 56, 2; ll 173 murmuretur] murmures 22 ll dicis] dicit 8. 25, add. tu ante dicis 14. 69, dei dicis 2o || 174 gladio] gladiis

3. 36 ll quid] qui 3°. 26* ll 175 eos] eo 21 || solueret] soluerit 5. 26 a m || add. enim post non 3 ' ll qua] quia 2o* ll 176 ad] a 14. 69 ll deus] dominus 22 / 3 a m ll in] om. 2o. 21° ll 177 suis] tuis 26* ll ha bet] habeat 3. 8. 26*. ;6, 2; ll 179 ille iob] iob ille 22* a m ll 18o ipse] om. 3. 8. 26*. 56. 25 ll tale] talem 3. 26*. 25

EPISTVLA CXI, 7

IOO

185

7. Grauissima sane et multum dolenda est illa captiuitas femi narum castarum atque sanctarum, sed non est captiuus deus earum nec captiuas deserit suas, si nouit suas. Nam et illi sancti, quorum passiones et confessiones de scripturis sanctis comme moraui, ab hostibus ducti atque in captiuitate positi illa dixerunt, quae conscripta legerentur a nobis et disceremus captiuos dei seruos non deseri a domino suo. Vnde autem scimus, quid etiam per istas omnipotens et misericors deus in ipsa terra barbarica fieri uelit mirabilium suorum? Tantum non cessetis pro illis inge

19o

mescere ad deum | et quaerere, quantum potestis et quantum

195

2OO

2o5

ipse permittit, cum tempus et facultatem dederit, quid de illis factum sit uel quae uestra possint habere solatia. Nam de Sitifensi ante paucos annos Seueri episcopi neptis sanctimonialis a bar baris ducta est et per mirabilem dei misericordiam cum honore magno suis parentibus restituta est. Domus enim illa barbarorum, ubi captiua ingressa est, subita coepit dominorum infirmitate iac tari, ita ut omnes ipsi barbari, tres, nisi fallor, uel amplius fratres, periculosissima aegritudine laborarent. Quorum mater animad uertit puellam deo deditam et credidit, quod eius orationibus sui filii possent ab imminentis iam mortis periculo liberari; pe tiuit, ut oraret pro eis, pollicens, quod, si salui facti essent, eam suis parentibus redderent. Ieiunauit illa et orauit et exaudita con tinuo est, ad hoc enim factum erat, quantum exitus docuit. Ita illi tam repentino dei beneficio salute percepta mirantes et honoran tes quod eorum mater promiserat impleuerunt.

181 grauissima] grauissime 5

l|

sane] sanat 14. 69

14. 69 || 182/183 deus earum] earum deus a m tas 8

ll

si nouit suas] om. 14. 69

||

ll

add. et post illa

|| 183 captiuas] captiui

184 et] seu 3 '. 56

||

186 conscripta]

scripta ;6 || legerentur] leguntur 22 || et] ut 1. 2o. 21. 22 a m ll 187 add. deo post domino 2o ll 188 istas] istos 56 ll 189 cessetis] cesses 5 || 19o ad] a 14* || deum] dominum 5. 14. 69 ll 191 permittit] permit tet ; ll dederit]om. 8 ll quid] qui 26* ll 192 sitifensi] sitifensis 22 ll 193 add. dies ante annos 5 || seueri] seuerii 22 ll neptis] nepotis 14. 69, nepta 22 ll 194 dei] domini I. 5. 2o. 21. 22 ll 195 barbarorum] om. 1 || 196 captiua] om. 69 ll subita] subito 3. 8. 26. 56. 25 ll 197 ut] om. 14 / 26* ll uel] aut 3. 8. $6. 25, et 14. 69* ll fratres] frater 3° ll 198 aegri tudine] infirmitate a m ll add. ut ante animadvertit 8. 25 ' ll 199 de ditam] dedicatam 8* ll et] om. 8 ll 2oo possent] possint 1° ll 2oo/

2oi petiuit] petiuitque ;* / 8 ll 2o2 redderent] redderet 5, reddent 56 || et'] om. 1. §. 14. 2o. 21* || 2o3 illi] illa 26* ll 2o4 beneficio] benedictio 1, benedictione 20 ll salute percepta] salute praecepta 21, salutem receptam 2o || add. eam post mirantes 22 a m ll 2o4/2o5 honorantes] orantes 69

G 654

EPISTVLA CXI, 8

IOI

8. Ora ergo dominum pro eis et roga, ut etiam ipsas doceat ta lia dicere, qualia supra memoratus sanctus Azarias inter cetera in oratione et confessione sua fudit ad deum. Sic enim sunt illae in

terra captiuitatis suae, quomodo erant illi in | ea terra, ubi nec 2O

Azarias dixit in con|sequentibus precum suarum: Non est in hoc 215

22o

G 655

sacrificare more suo poterant domino, sicut nec istae possunt, uel ferre oblationem ad altare dei uel inuenire ibi sacerdotem, per quem offerant deo. Donet ergo eis dominus, ut ei dicant, quod PL 427

tempore princeps et propheta et dux, non holocausta neque obla tio neque supplicationes nec locus ad sacrificandum in con spectu tuo et inuenire misericordiam, sed in anima contribulata et spiritu humilitatis accipiamur. Sicut in holocaustomatibus arietum et taurorum et im multitudine agnorum pinguium sic fiat sacrificium nostrum in conspectu tuo hodie et perficere subse quentes te, quoniam non erit confusio his, qui in te confidunt. Et nunc sequimur in toto corde et timemus te et quaerimus faciem tuam. Ne confundas nos, sed fac nobiscum secundum mansue tudinem tuam et secundum multitudinem misericordiae tuae et

libera nos secundum mirabilia tua et da gloriam nomini tuo, 225

domine, et uereantur omnes, qui ostendunt seruis | tuis mala, et confundantur ab omni potentia et uirtus eorum conteratur; sciant, quoniam tu es dominus deus solus et gloriosus in uniuerso orbe terrae.

213/228 cfr Dan. 3, 38-45

2o6 dominum] deum m a || ipsas] ipsa ;* ll 2o7 inter] om. ; / 3°. 8. 25. 56. 26°, ex 14. 69 ll 2o8 deum] dominum 3. 8. 26. 56. 25 ll sic] si 2o /3. 8. 26*. 25 ll 2o9 ea terra] illa 3. 8. 26. 56. 25 ll 21o domino] deo 3. 8. 26. 56. 25 ll sicut] sic 69* || 211 altare] altarem 14*. 69 || 213 offerant deo] of ferent deo 26°, offerendo 8°, offerrent deo 3°. 8'. 2;. $6 || donet] donec 2o || 214/215 oblatio] oblationem 3. 8. 26. 56, 2; ll 215 nec] neque 3. 8. 26. 56. 25 ll 216 tuo — sed] tuo et inuenire misericordiam possimus sed 21 || contribulata] om. 1. 5. 2o. 21. 22 / 3°. 8. 25. 26. $6 a, contrita 3 ' m ll 217 accipiamur] accipiamus 8* ll holocaustomatibus] olocaustomatis 26 || 218 multitudine] multitudinem 1 ll 219 et perficere g] perficere 1. 2o. 21. 22* a m, et perfice ; / 3. 8. 26. $6, 2;, perfice 14. 69 ll 22o his] iis m || 221 in ] om. 3. 2o. 21 / 56 m ll et] om. 5 / 3. 8. 26. ;6 || 222 add. domine post tuam 22 a m ll 222/223 mansuetudinem] magnitudinem 3. 8. 26. 56. 25 ll 224 et] om. 3. 8. 25. 26. 56 m || 225 uereantur] reuereantur 1. 8. 26. 56. 25 m ll mala] om. 3°. 26*. $6 || et*] om. 3. 8. 2;. 26. ;6 || 226 add. tua post potentia 22 (sua 14) ll 227 add. et ante sciant 22 ll

dominus] domine 21 ll et gloriosus] om. 14. 69 || 25*

228 orbe] orbi r. 21 /

G 656

EPISTVLA CXI, 9

O2

23o

235

9. Haec illis dicentibus et ad deum ingemescentibus omnino suis aderit qui suis adesse consueuit, et aut nihil in earum cas tissimis membris libidine hostili perpetrari permittit aut, si per mittit, cum earum animus nulla consensionis turpitudine macu latur, etiam carnem suam defendit a crimine et, quicquid in ea nec commisit nec permisit libido patientis, solius erit culpa fa cientis omnisque illa uiolentia non pro corruptionis turpitudine sed pro passionis uulnere deputabitur. Tantum enim ualet in mente integritas castitatis, ut illa inuiolata nec in corpore possit pudicitia uiolari, cuius membra potuerint superari. Haec epistula

pro tuo desiderio breuis, pro meis | tamen occupationibus mul 24O

tum prolixa et propter perlatoris festinationem nimis accelerata sufficiat caritati tuae. Multo uberius uos dominus consolabitur, si scripturas eius intentissime legeritis.

229/23o omnino suis] omnibus suis 14. 69, pro suis 8. 26* (pro omnino suis 26') 56. 25, prorsus 3 ll 23o et] om. 3. 26*. 56*. 25* || aut] ut 1 '. 56' ll ni hil in earum] in earum nihil 56 || 231 libidine] libidinem 1 || perpetrari] perpetrare 1. 2o. 21 ll permittit] permittat 3. 8. 26*. 56*. 25 || permittet 1 / 8'. 26' a m || 231/232 aut si permittit] om. 5. 22 || permittit] permittat 26°, permiserit (permittet m) non imputabit 8. 25 ' m || 232 earum] enim 3. 8. 26. 56. 25 m ll animus] animos 2o. 22* || nulla] om. 69* ll consensionis]

consensiones 21* || turpitudine] om. 2o, turpitudinis 14. 69 ll 232/ 233 maculatur] maculatus 26', macularum 20

a

|| et] aut 5. 22 ' ll

ll

233 defendit] defendet

234 permisit] permittit 14. 69

|| patientis] patien

tes 21 ll solius] solus 69 || 234/235 facientis omnisque] om. 14. 69 ll 235 uiolentia] ualida uexatio 3. 8. 26. 56. 25 ll corruptionis ] corruptione 56' ll 236/237 ualet in mente] in mente ualet a m || 237 illa] om. 3. 8. 25. 26*. 56 ll 239/24o multum] om. 22* || 241 caritati] caritate 26* ll ube rius] uerius 8. 25 ll consolabitur] conseruabitur $6* ll 242 legeritis] lege retis 1*. 2o, legeritis amen 8. 26. $6. 25, legeretis amen 3°

G 657

CXII.

a. 4I0

Domino eximio et sincerissima dilectione honorabili

fratri Donato Augustinus in domino salutem. 1. Quod te administrantem multum desiderans, etiam cum Ti bilim uenisses, uidere non potui, credo propterea factum esse, ut animo tuo curis publicis expedito potius fruerer, quam ut illa salutatio me apud te otioso et te negotioso neutri nostrum, quan tum satis esset, desiderium temperaret. Recolens quippe honesta tem atque probitatem ab ineunte aetate indolis tuae abundanter idoneum tuum pectus existimo, cui se Christus largissime infun

dat, ut fructus ei afferas | aeterna et caelesti gloria quam tempo

PL 428

rali et terreno praeconio digniores.

2. A multis enim, immo prorsus ab omnibus, quos uel per|con

15

2O

tari uel ultro etiam praedicantes audire potui, castitatem uirtu temque administrationis tuae constanter omnino laudantibus at que praeferentibus et sine ullo scrupulo dissonae uarietatis accepi et eo certius, quod ignorabant necessitudinem nostram et, utrum te uel tenuiter nossem, penitus nesciebant praedicatores tui, ne magis eos auribus meis se dedisse quam uera de te spar gere crederem. Ibi enim est a uanitate remota laudatio, ubi etiam uituperatio ab offensione secura est. Verumtamen, o frater exi mie et sincerissima dilectione honorabilis, non nunc docendus

es, sed fortasse admonendus tamen omnem istam gloriam fa mamque popularem non in ore uulgi esse laetabilem sed in re bus ipsis, quae, etiam si uulgo displiceant, proprio tamen ful

Trad. text.: 1. 5. 2o. 21. 22. / 16. 13o a m

CXII, 5 curis] curris 21 ll fruerer] furere ;*, frueret 2o || 6 salutatio me] om. 1. 2o'. 21, salutatione 22 ll otioso — negotioso] otiosa et te nego tiosa 21 ll nostrum] tamen 16 ll 7 satis] salutis ; || 8 atque probita tem] om. 1. 2o. 21. 22 / 16. 13o edd. ll io ut] om. 1. 2o. 21 / 16 a ll 12/ 13 percontari] percunctari 21. 22 ' / 16 ll 13 uel ultro etiam] om. 21 ll 16 quod] quo m ll ignorabant] ignorabat 2o° ll 18/19 spargere] sparge rem 22°

ll

2o o] om. 1°

ll

21 sincerissima dilectione] dilectissima since

ritate 16 ll sincerissima] sincera 13o ll honorabilis] amabilis 13o ll 21 es sed] esse 1. 21 ll tamen] om. 1. 2o. 21. 22 / 16 edd. ll 23 laetabilem] laudabilem r || 24 quae] qua ; ll proprio] propriori 21

G 658

Io4

EPISTVLA CXII, 2-3

25

gore ac pondere non imperitorum commendatione pretiosae sunt, magisque miserandus est, qui talia improbat, quam ille, qui de talibus improbatur, iudicandus miser. Cum uero placent et sibi debita laude populariter quoque praedicantur, ne sic quidem ip sae maiores melioresque fiunt alieno iudicio, quoniam integran

3o

tur intima ueritate et solius conscientiae robore solidantur. Vnde

magis hominibus recte existimantibus quam ei, de quo bene uul gus existimat, aliquid ex eo felicitatis accedit. 3. Quae cum optime noueris, uir bone, intuere, ut coepisti, for tissima cordis acie dominum nostrum Iesum Christum et ab omni 35

inani fastu omnino detumescens assurge in illum, qui non uen tose alleuat conuersos ad se, sed certis fidei passibus innitentes

atque ascendentes collocat in sempiterno fastigio | caelestis at

4O

45

que angelicae dignitatis. Per quem te obsecro, ut rescribas mihi tuosque omnes, quos in Sinitensi uel in Hipponiensi habes, ad catholicae ecclesiae communionem comiter et benigne adhorte ris. In cuius gremio etiam patrem tuum, laudabilem et egregium uirum, abs te genitum esse cognoui. Quem ut debito meritis eius a me officio salutes peto et nos uisere non graueris. Quod etiam propter rem tuam, quam hic habes, meliorem apud deum facien dam non impudenter exposco. Dei misericordia te circumplecta tur et ab omni iniquitate conseruet.

25 imperitorum] imperitorem 2o* ll add. in marg. pensante post sunt 5 ' ll 27 iudicandus] iudicatur r || 28 ne] nec r / 16 a m ll 28/29 ip sae] ipsi r. 21 / 16, om. 13o* ll 29 maiores melioresque] meliores maiores que 16 ll 31/32 bene uulgus] uulgus bene 13o a m || 32 aliquid ex eo] ex eo aliquid 13o ll accedit] accidit 1. 2o. 21. 22 / 16 a m ll 33/34 fortis sima] firmissima 21 ll 36 passibus] passionibus r. 2o. 2r ll 39 in'] om. 16 m || hipponiensi] hipponensi 1* a m, yponensi 13o ll 4o comiter et] committere et 16 ll et] om. 1. 2o. 21 ll 43 me] meo 1 ll non graueris] ne graueris 16, negaueris 21 ll 44 tuam] suam 1. 2o. 21 ll 44/45 melio rem — faciendam] meliorem apud deum meliorem faciendam 16

G 659

CXIII.

a. 400

Domino dilectissimo meritoque honorabili et suscipi endo fratri Cresconio Augustinus in domino salutem.

Si ab ista causa dissimulauero, de qua tuae religioni | ecce ite

PL 429

rum scribo, non solum eximietas tua sed etiam ipse, quisquis ille est, in cuius causa Fauentius sic raptus est, merito me culpabit et recte reprehendet iudicans utique, si etiam ipse ad auxilium ec clesiae confugisset, si ei simile aliquid accidisset, ita me fuisse ab eius necessitate et tribulatione dissimulaturum. Deinde, si ho io

minum existimatio contemnenda est, ipsi domino deo nostro quid dicam et quam rationem reddam, si, quantum possum, non

egero pro eius salute, qui se | ecclesiae, cui seruio, tuendum adiuuandumque commisit, domine dilectissime et uenerabilis

fili? Rogo itaque benignitatem tuam, quoniam difficile et incredi bile est, ut non iam uel noueris uel nosse possis, in qua causa detentus sit, hoc interim apud apparitorem, qui eum tenet, peti tionem meam adiuuare digneris ut faciat, quod imperatoris lege

praecipitur, ut eum apud acta municipalia interrogari faciat,

2O

utrum sibi uelit dies triginta concedi, quibus agat sub moderata custodia in ea ciuitate, in qua detentus est, ut sua ordinet sump tusque prouideat. Quorum dierum spatio tua nobis annitente be niuolentia si eius causam amica disceptatione finire potuerimus, gratulabimur; si autem non potuerimus, inueniet eum exitus iu diciorum, qui placuerit deo secundum causae ipsius meritum uel domini omnipotentissimi uoluntatem.

Trad. text. : 84. 85. 86 / 38. 39. Io2 m

CXIII, 1/2 suscipiendo] suspiciendo 86 || 6 reprehendet] reprehendens 38. 39 || 9 ipsi] ipso 8; l| 13 quoniam] quam 85 ll 18 utrum] utrum que 38. io2 ll add. conginta post triginta 85 ll 19 ut] utrum 84. 85. 86 / 38. 102 ll 2o annitente] annuente a m ll 24 add. ipsius post domini 39 || omnipotentissimi] omnipotentis 86

G 66o

CXIV.

a. 400

Domino dilectissimo filio Florentino Augustinus in domino salutem.

io

Cuius potestatis iussione Fauentium rapueris, ipse uideris: Hoc autem scio, quod omnis potestas sub imperio constituta impera toris sui legibus seruit. Quamuis ergo iam per fratrem et com presbyterum meum Caelestinum miserim legem, quam quidem et ante, quam mitterem, ignorare utique non deberes, qua conces sum est eis, qui praecipiuntur ab aliqua potestate iudiciis exhi beri, ut ad gesta municipalia perducantur atque illic interrogen tur, utrum uelint triginta dies in ea ciuitate, ubi tenentur, agere sub moderata custodia ad parandos sibi fructus uel rem suam, sicut necesse fuerit, ordinandam, quae lex, sicut mihi memoratus

presbyter renuntiauit, tuae religioni | recitata est, tamen etiam 15

nunc eam cum his litteris identidem misi non terrens sed rogans et pro homine humane et episcopali misericordia, quantum ipsa permittit humanitas et pietas, intercedens, domine fili, ut et hoc existimationi tuae et petitioni meae praestare digneris et, quod lex imperatoris iubet, cuius rei publicae militas, meo quoque in teruentu et deprecatione accedente facere non graueris.

Trad. text. : 84. 85. 86/ 38. 39. 102 m

CXIV, 5 quamuis] quauis 84* ll iam] om. 84 ll 14 his] hiis 102 ll misi] missi 85 ll 16 et'] ex codd. edd. praeter m || 18 meo] modo io2, eo in ras. 38. 39

G 66i

CXV.

d. 400

| Domino beatissimo et uenerabiliter carissimo fratri

PL 43o

et consacerdoti Fortunato et qui tecum sunt fratri bus Augustinus in domino salutem. Fauentium bene nouit sanctitas tua, qui Paratianensis saltus conductor fuit. Is cum ab eiusdem possessionis domino nescio

quid sibi metueret, ad Hipponiensem confugit ecclesiam et ibi erat, ut confugientes solent, exspectans, quomodo per interces sionem nostram sua negotia terminaret. Qui, ut saepe fit, per dies singulos minus minusque sollicitus et quasi aduersario cessante iO

securus cum ab amico suo de cena egrederetur, subito raptus est

a Florentino quodam, ut dicunt comitis officiali, per armatorum manum, quanta eis ad hoc factum sufficere uisa est. Quod cum mihi nuntiatum (esset) et adhuc, quo uel a quibus raptus fuerit, nesciretur, suspicio tamen esset de illo, quem metuens se per ec clesiam tuebatur, continuo misi ad tribunum, qui custodiendo li tori constitutus est. Misit militares; nemo potuit reperiri. Sed

mane cognouimus, et in qua domo fuerit et quod post galli can tum cum illo absces|serit, qui eum tenuerat. Etiam illuc misi, quo dicebatur abductus. Vbi memoratus officialis inuentus concedere 2o

presbytero, quem miseram, noluit, ut eum saltem uideret. Alio die misi litteras petens, ut ei concederetur, quod iussit in causis talibus imperator, id est ut actis municipalibus interrogarentur,

25

qui praecepti fuerint exhibendi, utrum uelint in ea ciuitate sub custodia moderata triginta dies agere, ut rem suam ordinent uel praeparent sumptus, id utique existimans, quod per ipsos dies possemus fortasse causam eius amica disceptatione finire. Iam uero cum illo officiali profectus ductus est; sed metus est, ne forte

Trad. text. : 84. 85. 86/ 38. 39. io2 m

CXV, 4 paratianensis] paracianensis 85. 86. 102 39

||

6 metueret] metuerit 38. 39. 102

||

ll 5 conductor] ductor

hipponiensem] ypponiensem to2,

ipponensem 38. 39, ypponensem 85, hipponensem edd. 84

||

1o ab] om. 102

||

|| 8 nostram] meam

12 sufficere uisa est] uisa est sufficere 39

||

13 add. esset post nuntiatum g ll add. a ante quo a m || 18 quo] qui 39 ll 19 dicebatur] ducebatur 102 ll abductus] adductus io2 ll 25 ip sos dies] dies ipsos 8; edd.

G 662

Io8

EPISTVLA CXV

ad consularis perductus officium mali aliquid patiatur. Habet enim causam cum homine pecuniosissimo, quamuis iudicis inte 3o

gritas fama clarissima praedicetur. Ne quid tamen apud officium pecunia praeualeat, peto sanctitatem tuam, domine dilectissime et uenerabilis frater, ut honorabili nobisque carissimo consulari digneris tradere litteras meas et has ei legere, quia bis eandem causam insinuare necessarium non esse arbitratus sum: et eius

35

4O

causae differat audientiam, quoniam nescio, utrum in ea nocens an innocens sit, et quod circa eundem leges non seruatae sunt, ut sic raperetur neque, ut ab imperatore praeceptum est, ad acta municipalia perduceretur interrogandus, utrum beneficium dila tionis uellet accipere, non contemnat, ut per hoc possimus cum eius aduersario rem finire.

33 quia bis] quamuis codd. edd. praeter m aut 8;

ll

circa] contra 38. 39

om. 85, est ut 38. 39

||

sunt] sint 39

|| 34 esse] est 85 ll

II 36 an]

37 ut*] om. 102

ll

est]

CXVI.

a. 400

| Domino eximio et merito insigni honorabiliterque carissimo

G 663

fratri Generoso Augustinus in domino salutem.

| Laus et praedicatio administrationis tuae et fama praeclara cum me pro dilectione, quam tuis meritis beniuolentiaeque de bemus, plurimum delectaret, numquam adhuc in aliquo benefi cio postulando eximietati tuae mea intercessio exstitit onerosa, domine dilectissime et uenerabilis fili. Sed nunc quid in ciuitate, in qua ecclesiae dei seruio, factum sit, cum ex litteris, quas ad uenerabilem fratrem et coepiscopum meum Fortunatum dedi, cognouerit praestantia tua, qua fuerim necessitate compulsus, ut petitionem meam ingererem occupationibus tuis, tua benignitas peruidebit. Et profecto facies, quod non solum integrum uerum etiam christianum iudicem decet, eo circa nos animo, de quo in nomine Christi utique fuerat praesumendum.

Trad. text.: 84. 8;. 86/ 102 m

CXVI, 2 fratri] filio edd.

||

4 cum] om. 85*

||

1o cognouerit] cogno

uit 85 ll cognouerit praestantia] nouerit potentia 1o2 prouidebit Io2

|| 12 peruidebit]

PL 431

CXVII.

a. 4I0

cui respondet epist. CXVIII

(Dioscorus Augustino) Prooemiari apud te non solum superfluum est sed etiam mo

lestum, qui rem non uerba desideras, ideoque simpliciter | audi.

io

15

2o

Senex Alypius rogatus a me saepius pollicitus erat tecum respon dere dialogorum pauculis interrogatiunculis et, quoniam in Mau retania dicitur hodieque esse, peto uiribus omnibus et rogo, ut tu solus respondere digneris, quod etiam praesente ipso fratre tuo sine dubio facturus eras. Non est pecunia, non est aurum, quod pro quouis daturus eras procul dubio, si haberes; nunc uero sine labore loqueris, quod requiro. Possem te plus et per multos caros tuos exorare, sed noui animum tuum, qui non ro gari desiderat sed omnibus praestare, si tantum absit quod dede cet, quod in hac re penitus nihil est dedecoris. Tamen quodcum que est, peto praestes nauigaturo. Nosti, quam mihi molestissimum est oneri esse, non dico sinceritati tuae sed cui piam. Solus autem deus nouit, quomodo nimia necessitate im pulsus hoc feci. Vobis enim saluis et fauente deo nauigaturus sum; et mores hominum non ignoratis, qui procliues sunt ad uituperandum et, quam si interrogatus quis non responderit in doctus et hebes putabitur, uides. Ergo obsecro te, ad omnia sine cunctatione responde, ne me tristem dimittas; sic uideam paren tes meos, quia propter hoc solum Cerdonem misi et ipsum

Trad. text. : 1. 21. 22. 35. 126/ 16. 102 a m

CXVII, 1o/14 Possem — nauigaturo] Aug. epist. 118, 28-32

feci] Aug. epist. 118, 51-53

ll

ll

14/17 Nosti —

18/2o mores — putabitur] Aug. epist. 118, 55-57;

cfr ibid. 93-96

CXVII, 2 prooemiari] pro hoc mirari 1. 21. 35°, pro hoc morari 126 ll non] ut 21 ll 4 alypius] alipius 102, alipium 21* || 5/6 mauretania] mauritania codd. edd. ll 6 peto] rogo 16. 102 ll rogo] peto 16. 102 ll 7/8 prae sente — tuo] ipso fratre tuo praesente 16. 102 ll 8 facturus] facturas 1 ll

9 daturus eras] laturus cras 21 ll si] om. 126 || 22*

||

16/17 impulsus] compulsus 16

turus] negaturus 35° ll 126

||

ll

19 quis] qui 16. 102

21 responde] respondere 126

15/16 cuipiam] cupiam

17 saluis] saluus 1*

ll

nauiga

ll 2o putabitur] putetur 35.

G 664

EPISTVLA CXVII

III

exspecto solum. Frater Zenobius magister memoriae factus est et misit nobis euectionem cum annonis. Si ego dignus non sum, ut 25 respondeas interrogatiunculis meis, saltem timeantur annonae. Incolumem te summa diuinitas longa nobis tueatur aetate. Papas plurimum dignationem tuam salutat.

24 ego] ergo 22. 126

||

27 dignationem] dignitatem 21 / 16

CXVIII.

a. 4I0

responsio ad epist. CXVII

| (Augustinus Dioscoro)

PL 432

| 1. Tu me innumerabilium quaestionum turba repente circum

G 665

uallandum uel potius obruendum putasti, etiam si uacantem otio

sumque credidisti. Quando enim ego in quolibet otio tot rerum nodos tam festinanti et, ut scribis, iam paene proficiscenti pos sem dissoluere? Numero enim rerum ipsarum impedirer, etiam si nodi faciles ad soluendum forent; tanta sunt autem perplexitate inuoluti et tenacitate constricti, ut etiam si pauci essent, otiosis simum me occupantes magna mora temporis fatigarent intentio nem atque attererent ungues meos. Ego te autem uellem abripere de medio deliciosarum inquisitionum tuarum et constipare inter curas meas, ut uel disceres non esse inaniter curiosus uel curio

15

2o

sitatem tuam cibandam atque nutriendam imponere non auderes eis, quorum inter curas uel maxima cura est reprimere ac refre nare curiosos. Quanto enim melius quantoque fructuosius, si in dandis ad te ullis litteris tempus atque opera impenditur, ad hoc potius impenditur, ut resecentur uanae atque fallaces cupiditates tuae, quae tanto magis cauendae sunt, quanto facilius decipiunt, nescio qua umbra honestatis et liberalium studiorum nomine ue

latae atque palliatae, quam ut nostro ministerio atque, ut ita dixe rim, satellitio in dominatum. Quo tam bonam tuam mentem pre mant, uehementius excitentur!

| 2. Ecce enim tot dialogi lecti si ad uidendum finem et capes 25

sendum omnium actionum tuarum nihil te adiuuerunt, quid pro sunt? Dic mihi. Nam ubi finem constitueris totius huius flagrantis

simi studii tui et tibi infructuosi et nobis molesti, epistula tua sa tis indicas. Cum enim de soluendis quaestionibus quas misisti

Trad. text.: 1. 21. 22. 35. 126/ 16 a m

4/5 in — ut] om. 1. 21

ll

7 nodi] noditate 1, nuditate 2r ll faciles — perplexitate] om. 1. 21

CXVIII, 3 obruendum] obstruendum 35. 126 ||

||

9/1o intentionem] intentione 1. 21 / 16 || 1o te — uellem] autem te uellem 126 / 16, autem uellem te edd. || te] om. 35 ll 15 fructuosius] fluctuo sius 16

G 666

EPISTVLA CXVIII, 2-3

3o

35

4o

II3

apud me per litteras satageres, ita scripsisti: “Possem te", inquis, “plus et per multos caros tuos exorare, sed noui animum tuum, qui non rogari desiderat sed omnibus praestare, si tantum absit quod dedecet, quod in hac re penitus nihil est dedecoris. Tamen quodcumque est, peto praestes nauigaturo". In his uerbis epistu lae tuae recte quidem de me existimas, quod omnibus praestare desiderem, si absit quod dedecet; sed in hac re nihil esse dede coris, non mihi uidetur. Non enim dedecora facies rerum attingit sensum meum, cum cogito episcopum ecclesiasticis curis circum strepentibus districtum atque distentum repente quasi obsurdes centem cohibere se ab his omnibus et dialogorum Tullianorum quaestiunculas uni scholastico exponere? Quod quantum dede ceat, quamquam tuorum studiorum raptus ardore prorsus nolis

attendere, tu etiam sentis | tamen. Quid enim aliud indicat, quod

45

ego, nisi nauigaturus esses, praestare | tibi aliquid dedecoris non

5o

55

PL 433

cum dixisses in hac re penitus nihil esse dedecoris, statim adiunxisti: “Tamen quodcumque est, peto praestes nauigaturo". Hoc enim sonat uideri tibi quidem nihil in hac re esse dedecoris, tamen quodcumque est dedecoris, petere te, ut praestem naui gaturo. Sed quid est, quaeso te, quod addidisti 'nauigaturo'? An deberem? Nimirum putas, quod aqua marina dedecus abluatur. Quod si ita esset, meum certe, qui nauigaturus non sum, inex piatum remaneret. 3. Scribis etiam nosse me, quam tibi molestissimum sit oneri esse cuipiam, et attestaris solum deum nosse, quod nimia neces sitate impulsus hoc feceris. Hic sane, cum epistulam tuam lege rem, satis aduerti animum cognoscere necessitatem tuam, cum ecce mihi affers et dicis: “Mores hominum non ignoratis, qui procliues sunt ad uituperandum, et quam, si interrogatus quis non responderit, indoctus et hebes putabitur." Hoc loco uero exarsi ad rescribendum tibi; hoc enim languore animi tui pene trasti mihi pectus et irrupisti in curas meas, ut dissimulare non

CXVIII, 28/32 possem — nauigaturo] Aug. epist. 117, io-14 ll 51/53 nosse — feceris] Aug. epist. 117, 14-17 ll 55/57 mores — putabitur] Aug. epist. 117, i8-2o

35 dedecora] decora edd. praeter a ll 39/4o dedeceat] deceat 1. 21 ll tuorum studiorum] studiorum tuorum 16 ll 41 etiam] om. 21 || 42 peni tus nihil] nihil penitus 16 ll 45 tamen — dedecoris] om. 22 ll est] om. 16 II 5o remaneret] remanet 21 ll remaneret et] 35. 126 || 53 impulsus] compulsus 16

G 667

II4 6o

65

EPISTVLA CXVIII, 3-4

possem, quantum me deus adiuuaret, mederi tibi, non ut de tuis quaestionibus enodandis explicandisque cogitarem, sed ut feli citatem tuam pendentem ex linguis hominum atque nutantem a tam infelici retinaculo abrumperem et cuidam sedi omnino in concussae stabilique religarem. Tune, o Dioscore, nec Persium tuum respicis insultantem tibi contorto uersiculo sed plane pue rile caput, si sensus adsit, idoneo colapho contundentem atque cohercentem: “Scire tuum nihil est, nisi te scire hoc sciat alter?"

Tot, ut superius dixi, legisti dialogos, tot philosophorum alterca

tionibus cor inseruisti! Dic mihi, quaeso, quis eorum finem | ac 7o

75

G 668

tionum suarum constituerit in fama uulgi aut in lingua hominum uel bonorum atque sapientium. Tu autem et, quod magis puden dum est, iam nauigaturus satis praeclare te in Africa profecisse testaris, cum aliam ob causam te oneri non esse asseris negotio sissimis et in alia longe distantia intentis episcopis, ut tibi expo nant Ciceronem, nisi quia times homines procliues ad uituperan dum, ne interrogatus ab eis, si non responderis, indoctus et hebes puteris! O rem dignam uigiliis et lucubrationibus episco porum!

8o

85

4. Non mihi uideris aliunde dies noctesque cogitare, nisi ut in studiis tuis atque doctrina lauderis ab hominibus. Quod etsi sem per ad certa et recta tendentibus periculosum esse iudicaui, nunc tamen in te maxime experior. Non enim aliunde quam ex eadem pernicie non uidisti, qua tandem re possemus moueri, ut tibi quod petebas daremus. Quam enim peruerse tu ipse non ob aliud ad ea discenda quae interrogas raperis, nisi ut lauderis aut non uitupereris ab hominibus, tam peruerse etiam nos putas in tua petitione talibus causis allegatis moueri. Et utinam possemus efficere, ut tu quoque tam inani atque fallaci humanae laudis

bono minime mouereris, cum tibi nos indicaremus | non ad prae 9o

standum tibi quod petis, quoniam haec de te scribis, sed ad te corrigendum moueri! “Mores hominum", inquis, “procliues sunt

67 scire — alter] Pers. sat. 1, 27

61/62 felicitatem — pendentem] pendentem felicitatem tuam 16 ll 61 a] om. 16 ll 64 nec] om. 16 ll 65 contorto] cum torto 126 / 16 ll uersi culo] om. 126 || 69 quaeso] om. 21 a m || 71/72 pudendum est] est pu dendum 16 ll 72 iam] om. 16 ll africa] africam 22. 35. 126 || profecisse] proficisci 35. 126 || 74 ut] om. 1. 21 ll 8o lauderis] laudaris 21, laudi 126 || 83 qua] qui 126 || 86 hominibus] omnibus 16 ll 86/87 in — pe titione] in petitione tua 16 ll 87 allegatis] alligatis 1. 22*. 35. 126

PL 434

EPISTVLA CXVIII, 4-5

95

II5

ad uituperandum". Quid deinde? "Si interrogatus quis non res ponderit", inquis, “indoctus et hebes putabitur." Ecce ego te in terrogo non de Ciceronis libris aliquid, cuius sensum fortasse le gentes indagare non possunt, sed de ipsa epistula tua et de sententia uerborum tuorum; quaero enim, cur non dixeris: “Qui

non responderit, | indoctus et hebes manifestabitur", sed potius

ioco

G 669

dixeris: “Indoctus et hebes putabitur", nisi quia satis etiam ipse intellegis eum, qui talia non responderit, non esse indoctum et hebetem sed putari. At ego te admoneo eum, qui talium putato rum linguis tamquam falcibus concidi timet, lignum esse aridum et ideo non putari tantum indoctum atque hebetem sed uere esse atque conuinci.

io5

5. Fortasse dixeris: “Sed cum hebes animo non sim et praeci pue non esse studeam, nolo hebes animo uel putari". Recte; sed quo fine nolis, id quaero. Quod enim in illis quaestionibus ape riendis tibi et explicandis nec nobis oneri esse dubitasti, hanc causam et hunc finem esse dixisti et tam necessarium, ut eam ni

iio

i15

2o

miam necessitatem appellares, ne scilicet de his interrogatus ne que respondens ab hominibus ad uituperandum procliuibus in doctus et hebes puteris. Ego autem quaero, hocine totum sit, cur a nobis ista desideres, an etiam indoctus et hebes putari propter aliud aliquid nolis. Si hoc totum est, cernis, ut arbitror, hunc esse finem tam uehementis intentionis tuae, qua nobis quoque oneri es, ut fateris. Quid autem a Dioscoro potest nobis esse oneri, nisi quod ipsum Dioscorum etiam nescientem onerat? Quod non sen tiet, nisi cum surgere uoluerit; atque utinam non sic alligentur haec onera, ut frustra etiam humeros conetur excutere! Quod non ideo dico, quia istae discuntur quaestiones, sed quia tali fine

discuntur. Hunc | enim finem certe iam sentis esse nugatorium, inanem, uentosum; habet et tumorem, sub quo etiam tabes gig nitur, et pupulae mentis ad non uidendam opulentiam ueritatis offunditur. Crede, sic est, mi Dioscore, ita te fruar in ipsa uolun tate et in ipsa, cuius umbra auerteris, dignitate ueritatis. Vnde

125

enim tibi nisi uel hoc modo de hac re fidem faciam, non inuenio.

95 ipsa epistula] epistula ipsa a m

||

98 dixeris] om. 16, dices 1°, dicis

1 ' ll quia] qui 21 || 1oo te] om. 35. 126 || 1o1 linguis] linguas 21

ll

1o2 atque] et a m || uere] uero 1. 21. 22 || 1o4 sed] om. 16 ll io8 tam] tamen 1. 21. 22. 35. 126 || 11o procliuibus] procliuius 1. 21. 22, procliuis 16 a ll 11o/111 indoctus — hebes] hebes indoctusque a m ll 119 discuntur] dicuntur 1 || 12o certe — sentis] certe sentis iam 16, iam certe sentis a m ll 122 pupulae] pupillae 21. 22 ', pupula 35. 126 / 16 m, pupilla a ll 124 ante cuius add. etiam 16 ll 125 uel] om. 16 ll de — re] om. 35. 126

G 67o

EPISTVLA CXVIII, ;-7

II6

13o

Non enim uides eam aut ullo modo, quamdiu linguis humanis ruinosa gaudia construis, potes eam uidere. 6. Si autem non ibi finis est harum actionum atque intentionis tuae, sed propter aliud aliquid indoctus et hebes non uis putari, quaero, quid illud sit. Si propterea, ne angustior tibi aditus ad acquirendas temporales diuitias, uxorem impetrandam, honores capessendos et cetera huiusmodi praecipiti fluxu transcurrentia atque in se lapsos in imum rapientia, neque ad hunc finem tibi seruire nos decet, immo decet etiam hinc te amouere. Non enim

135

sic te prohibemus in incerto famae finem ponere, ut tamquam de Mincio in Eridanum emigres, quo te ipse fortasse Mincius etiam non emigrantem impingeret. Cum enim non satiauerit auidum spiritum uanitas laudis humanae, quia nihil ad cibandum affert

i4o

quasi uberius atque fructuosius; quod nihilominus si temporali lapsu praeterfluit, ita est, quasi fluuius ducat in fluuium, ut non sit finis miseriae, quamdiu finis officiorum nostrorum in re in stabili collocatur. In aliquo igitur firmo atque incommutabili

145

securissimam requiem omnis bonae atque honestae actionis tuae. An forte istam ipsam terrenam felicitatem, quam comme moraui, si prosperi rumoris aura aut etiam flatibus uela pan dendo ad eam potueris peruenire, hanc etiam cogitas referre in aliud uerum et certum et plenum bonum? At mihi non uidetur, atque omnino ipsa ueritas negat uel tantis ad se anfractibus, quae tam proxima est, uel tantis sumptibus, quae tam gratuita est, per

nisi inane et inflatum, cogitur eam ipsa aui|ditas referre in aliud

bono | te figere uolumus constantissimae intentionis domum et

i5o

ueniri.

155

7. An ipsa humana laude tamquam instrumento utendum exi stimas, ut aditum per hanc praepares ad animos hominum per suadendi uera atque salubria, et caues, ne te, cum indoctum at que hebetem putauerint, indignum arbitrentur, cui aurem uel

intentissimam uel patientissimam praebeant, siue ad recte facta

i6o

quemquam exhorteris siue malitiam atque nequitiam peccantis obiurges? Hunc tu finem iustitiae ac beneficentiae si in illis inter rogandis quaestionibus cogitasti, nos de te male meruimus, qui

126 humanis] hominum 16 ll 127 gaudia construis] construis gaudia 16 ll 128 add. ibi ante non a m ll 132 huiusmodi] talia 16 ll 133 tibi] ibi 1. 21 || 134 amouere] amonere 16, ammonere 1. 21. 22. 35. 126 || 136 mincio] mintio 1. 21. 35. 126 / 16 ll mincius] mintius 21. 35. 126 / 16 ll 137 impingeret] impinguat 16 ll 139 add. et post nisi 35. 126 ll 149 uerum — certum] certum et uerum a m || 154 praepares] praeparares 1. 21. 22. 35. 126

ll

animos] animas 1. 21

PL 435

G 671

EPISTVLA CXVIII, 7-9

165

II7

bus in epistula tua non id potius, quo moueremur posuisti, ut aut libenter daremus quod petebas, aut ideo non daremus, quia causa quaelibet alia fortasse prohiberet, non tamen quia tuae uanae cupiditati non solum seruire uerum etiam non resistere puderet. Quanto enim melius atque salubrius, quaeso te, ipsas ueritatis regulas multo certius et breuius per se ipsas accipis, quibus falsa omnia possis ipse refellere, ne quod falsum et pu

dendum est, | si multorum annosas et decrepitas falsitates studio

175

18o

185

utilis salubrisque scientiae sibi | accipiendum esse arbitrentur. 19o

PL 436

9. Quod non ita est, mihi crede, primum quia esse aliquos in illis terris, ubi imperitus minimeque acutus uideri times, qui te

de istis quaestionibus quicquam | interrogent, omnino non

195

G 672

iactantiore quam prudentiore didiceris, doctum atque intellegen tem te esse arbitreris! Quod iam non existimo uideri tibi; non enim frustra tam diu tam uera Dioscoro diximus, ex quo in hac epistula gradimur. 8. Quapropter iam illud uideamus, cum te istarum rerum igno rantia nequaquam indoctum atque hebetem iudices sed ipsius potius ueritatis, ut, quisquis de his rebus scripsit uel scripserit, aut ea sint, quae iam certus tenes, aut, si falsa sunt, securus ignores neque de diuersitate cognoscenda sententiarum alie narum, quasi ne indoctus et hebes remaneas, inani sollicitudine macereris, - cum ergo haec ita sint, etiam illud si placet uide amus, utrum aliorum falsa existimatio, qui sunt, ut scribis, ad uituperandum procliues, ita ut, si te ista ignorare persenserint, indoctum atque hebetem falso quidem sed tamen putent, sic te mouere debeat, ut etiam ab episcopis tibi haec exponi non in congruenter petas, quando quidem eo fine iam te ista cupere credimus, quo illis consulas ad persuadendam ueritatem uitam que eorum corrigendam, qui te, si in illis Ciceronis libris indoc tum hebetemque putauerint, indignum habebunt, a quo aliquid

uideo, quando quidem hic, quo ad ea discenda uenisti, et Ro mae expertus es, quam neglegenter habeantur et ob hoc neque doceantur neque discantur; et in Africa usque adeo de his inter rogatorem pateris neminem, ut nec te ipsum quis patiatur inue nias eaque inopia episcopis exponenda ea mittere cogaris, quasi

163/164 tuae — cupiditati] cupiditati tuae uanae 35. 126 || 165 puderet] potuerit 1, poterit 21 || 169 iactantiore — prudentiore] iactantiori quam pru dentiori 1. 22 a m || 17o uideri tibi] tibi uideri a m || 171/173 frustra — cum] om. 21 ll 173/174 ignorantia] ignorantiam 1. 21. 22 || 178 quasi ne] ne quasi m ll 189 crede] credere 21 ll 195 quis] qui 35. 126 a m

G 673

EPISTVLA CXVIII, 9

II8

2oO

2o5

2o

2i5

uero isti episcopi, etiam si adulescentes eodem, quo tu raperis, animi ardore uel potius errore quasi aliquid magnum haec dis cere curarunt, usque ad canos episcopales et usque ad cathedras ecclesiasticas ea sibi in memoria durare paterentur aut, si ipsi uellent, non illa etiam de inuitorum cordibus curae maiores grauioresque secluderent aut, si aliqua ex eis in animis eorum nimia consuetudine remanerent, non etiam ipsa obliuione sepe lire mallent recordata quam ineptia respondere quaesita, cum in ipsa etiam scholari leuitate et rhetoricis cathedris ita obmutuisse atque obtorpuisse uideantur, ut a Carthagine Hipponem, quo ex poni possint, mittenda existimentur, ubi tam insolita atque om nino peregrina sunt, ut, si uellem respondendi cura inspicere ali quid uolens uidere, quomodo ad sententiam, quae mihi exponenda esset, desuper ueniatur aut ab ea deinceps quae con texeretur oratio, codicem prorsus inuenire non possem. Illi au tem Carthaginienses rhetores si huic tuo studio defuerunt, non modo a me non reprehenduntur, sed etiam approbantur, si forte iam recolunt non Romanorum fororum sed Graecorum gymna siorum ista solere esse certamina. Tu uero cum et in gymnasia

cogitationem | iniecisti et ea quoque ipsa inuenisti talibus rebus

22O

225

nuda atque frigida, ubi has curas tuas deponeres, christianorum tibi basilica Hipponiensis occurrit, quia in ea nunc sedet episco pus, qui aliquando ista pueris uendidit. Sed nec te uolo esse ad huc puerum et me iam esse puerilium rerum sicut non uendito rem ita nec largitorem decet: Quae cum ita sint, id est cum duae tantae urbes Latinarum litterarum artifices, Roma atque Carthago, nec taedio tibi sint, ut a te ista perquirant, nec taedia tua curent, ut te ista perquirentem exaudiant, miror tantum, quantum dici non potest, uereri te, tam boni ingenii iuuenem, ne in Graecis atque orientalibus urbibus quemquam de his rebus molestum in

terrogatorem feras. Facilius quippe corniculas in Africa audieris quam in illis partibus hoc genus uocis.

197 isti episcopi] episcopi isti a m ll 198 aliquid] aliquod 21 ll 2o2 secluderent] se clauderent 21 ll 2o3/2o4 sepelire] sepeliri m ll 2o4 ineptia] inepta 35. 126, ad inepta m || 2o5 leuitate] lenitate 22 ll 2o8 inspicere] aspicere 35. 126 || 2 io aut] ut 35. 126 ll 212 carthaginien ses] carthaginenses codd. a m || 213 reprehenduntur] reprehendentur 21. 35. 126 || 214 fororum] forum 1. 126 / 16 ll 215 solere] solare 21 ll et]

om. 16 ll

218 hipponiensis] hipponensis a m

zzz tantae] tantum 126

ll

223 te] om. 1. 21

|| occurrit] occurrat 21

ll

G 674

EPISTVLA CXVIII, Io-ii

23o

II9

1o. Deinde si fallor et quisquam ibi forte huiusmodi quaestio num tanto utique odiosior quanto in illis locis ineptior perconta tor exstiterit, nonne magis caues, ne multo facilius exsistant, qui te Graeci homines in Graecia constitutum et Graeca imbutum

235

primitus lingua de ipsis philosophorum libris aliqua interrogent, quae Cicero in suis litteris non posuit? Quod si acciderit, quid responsurus es? Potius te ista in Latinorum auctorum libris quam

in Graecorum nosse uoluisse? Qua re|sponsione primo Graeciae

24O

Latinis dialogis quam in | ipsorum auctorum libris Graecis tota

245

25o

atque contexta discere maluisti, et indoctum, qui cum tam multa in tua lingua nescias, earum rerum frusta in aliena colligere am bisti! An forte illud respondebis, non te Graecos de his rebus li bros contempsisse sed prius Latinos curasse cognoscere, nunc autem uelle te in Latinis doctum Graeca iam quaerere? Si hoc non pudet, hominem Graecum Latina puerum didicisse, nunc uelle discere Graeca barbatum, pudebitne tandem in ipsis Latinis igno rare aliqua, quae quam multi Latini docti tecum nesciant, uel hoc ipso sentis, quod te nobis magna necessitate dicis onerosum in tanta doctorum multitudine apud Carthaginem constitutus? 11. Postremo fac te de omnibus, quae a nobis quaeris, interro gatum respondere potuisse. Ecce iam doctissimus atque acutissi mus diceris, ecce iam te laudibus in caelum Graeculus flatus at

255

26o

PL 437

facies iniuriam et nosti, quam illi homines hoc non ferant: deinde iam exulcerati et irati quam cito te, quod nimis non uis, et hebe tem iudicabunt, qui Graecorum philosophorum dogmata uel po tius dogmatum particulas quasdam discerptas atque dispersas in

tollit; tu tantum memento grauitatis tuae et illam mereri laudem quo fine uolueris, ut scilicet eos leuiter leuia ista miratos et be niuolentissime atque auidissime iam in tua ora suspensos grauis simum aliquid et saluberrimum doceas. Id ipsum, quicquid est grauissimum et saluberrimum, utrum teneas et recte tradere noue ris, uellem cognoscere. Ridiculum est enim, cum propterea su perflua multa didiceris, ut tibi aures hominum ad necessaria praeparentur, ipsa necessaria non tenere, quibus excipiendis eas

23o/231 percontator] percunctator 1. 21. 35. 126 / 16

ll

236 qua] quae 1,

qui 126 ll 239/24o potius] om. 35. 126 ll 24o discerptas] decerptas 126* / 16 ll dispersas] dispares 21, discerptas (iterum) 35 '. 126 || 242 discere] dicere 35. 126 ll 243 frusta] frustra codd. a || 246 graeca iam] graecae iam 22, graece iam 35. 126, graeciam I. 21, iam graeciam 16, iam graeca m, iam graece a ll 248 discere] dicere 21* || barbatum] barbarum 1. 35 ll 257 suspensos] suspensus 1. 21 ll 258 aliquid] om. 21 ll 26o est enim] enim est 16

G 675

I2O

EPISTVLA CXVIII, 11-12

per superflua praeparaueris, et dum occuparis, ut discas unde facias intentos, nolle discere, quod infundatur intentis. Sed si hoc 265

27o

275

28o

285

29o

te scire iam dicis | idque ipsum christianam doctrinam esse re

G 676

spondes, quam te omnibus praeponere nouimus et in ea sola esse praesumere spem salutis aeternae, non opus est ei cognitione dialogorum Ciceronis et collectione emendicatarum discordan tium sententiarum alienarum procurari auditores. Moribus tuis intenti fiant, qui abs te aliquid tale accepturi sunt. Nolo prius ali quid doceas, quod dediscendum est, ut uera doceas. 12. Nam si alienarum sententiarum dissidentium et repugnan tium cognitio aliquid adiuuat insinuatorem christianae ueritatis, ut nouerit, quomodo aduersantes destruat falsitates ad hoc dum taxat, ne quis contra disserens nonnisi in refellendis tuis figat oculum, sua uero sedulo occultet, nam cognitio ueritatis omnia falsa, si modo proferantur, etiam quae prius inaudita erant, et diiudicare et subuertere idonea est, - sed, ut non solum aperta feriantur, sed etiam abscondita eruantur, si alienos opus est cog noscere errores, erige oculos auresque, oro te, et uide atque ausculta, utrum aliquis aduersus nos de Anaximene et de Anaxa gora proferat aliquid, quando iam ne ipsorum quidem multo re centiorum multumque loquacium Stoicorum aut Epicureorum ci neres caleant, unde aliqua contra fidem christianam scintilla

excitetur, sed circuli at|que conuenticula partim fugacia partim

PL 438

etiam audaciter prompta uel Donatistarum uel Maximianensium uel Manichaeorum uel etiam, ad quorum greges turbamque uen turus es, Arrianorum, Eunomianorum, Macedonianorum, Ca taphrygarum ceterarumque pestium innumerabiliter perstrepant. Quorum omnium errores si cognoscere piget, quid nobis est propter defensionem christianae religionis quaerere, quid sense

rit Anaximenes, et olim | sopitas lites inani curiositate recoquere, cum quorundam etiam haereticorum, qui nomine christiano glo riari uoluerunt, ut Marcionistarum et Sabellianorum multorum que praeterea iam dissensiones quaestionesque sileantur? Tamen si opus est, ut dixi, ueritati aduersantes praenoscere aliquas et pertractatas habere sententias, de haereticis potius, qui se chris

264 intentos] intentus 21 ll 265 doctrinam esse] esse doctrinam 35. 126 ll 269 procurari] procurarum 22 || 285 sed] si 21 ll fugacia] fuga tia 1. 22*. 35. 126, fugata 21 || 286 audaciter] audacter 35. 126 a m ll 287 uel manichaeorum] om. 35. 126 ll greges] gregem 38. 126 || 288/ 289 cataphrygarum] catafugarum 35 ll 292 et] om. 21 ll 294 marcio nistarum] marcianistarum 16, martionitarum 126 || 297 habere sententias] sententias habere 16

G 677

EPISTVLA CXVIII, 12-13

I2I

tianos uocant, quam de Anaxagora et Democrito nobis cogitan dum fuit. 3oo

3o5

3io

315

32o

13. Ille autem, quisquis abs te quaesierit, quae tu a nobis quae ris, audiat, quod ea doctius et prudentius nescias. Si enim The mistocles non curauit, quod est habitus indoctior, cum canere neruis in epulis recusasset, ubi cum se nescire illa dixisset eique dictum esset: “Quid igitur nosti?" respondit: “Rem publicam ex parua magnam facere", dubitandum tibi est dicere te ista nescire, cum ei, qui rogarit quid noueris, respondere possis nosse te, quomodo etiam sine istis homo esse possit beatus? Quod si ad huc non tenes, tam peruerse ista conquiris, quam peruerse, si aliquo corporis periculoso morbo grauareris, deliciosas et tener rimas uestes potius quam medicamenta medicosque conquireres. Non enim ullo modo differenda est ista cognitio aut illa huic a te praesertim iam in hac aetate uel discendi ordine praeferenda est. Vide autem, quam facile posses hoc scire, si uelles. Qui enim quaerit, qua ad beatam uitam perueniat, nihil aliud profecto

quaerit, nisi ubi sit finis boni, hoc est ubi constitutum sit | non praua opinione atque temeraria sed certa atque inconcussa ueri tate summum hominis bonum. Quod a quolibet, ubi constitua tur, non inuenitur nisi aut in corpore aut in animo aut in deo aut in duobus aliquibus horum aut certe in omnibus. Quod si didi ceris neque summum bonum neque aliquam partem summi boni omnino esse in corpore, duo restabunt, animus et deus, quorum uel in uno uel in ambobus sit. Si autem adieceris et didiceris hoc

325

idem de animo quod de corpore, quid aliud iam nisi deus occur ret, in quo summum hominis bonum constitutum sit, non quo alia bona non sint, sed summum id dicitur, quo cuncta referun tur; eo enim fruendo quisque beatus est, propter quod cetera uult habere, cum illud iam non propter aliud sed propter se ip sum diligatur, et ideo finis ibi dicitur, quia iam, quo excurrat et

3o4/3o5 quid — facere] cfr Cic. Tusc. I, 2, 4; Plut. Them. c. 2

3oo quaesierit] quaesiuerit m ll 3o3 se nescire] senescere 1 || eique] et quae i, atque 21, atque si a m || 3o5 tibi est] est tibi a m || 3o8 peruerse si] peruersa est 1. 21 ll 3o9 deliciosas] delinias m || 31o conquireres] conquires 35. 126 || 311 illa] ulla m ll 313 posses] pos

sis 1

|| 314 qua] quomodo a m

|| 315 sit finis] finis sit 16 ll

316 praua]

parua 126/ 16* || 319/32o didiceris] dixeris 16* || 32o neque] ne 1. 21. 22°, nec 22 '. 35 a m ll 322 adieceris] adiceris 1. 21 ll 323 quid] quod 35. 126 || 325/326 referuntur] refertur 21

G 678

122

EPISTVLA CXVIII, 13-15

quo referatur, non inuenitur, ibi requies appetendi, ibi fruendi 330 securitas, ibi tranquillissimum gaudium optimae uoluntatis. 14. Da igitur, qui cito uideat non corpus esse animi bonum, sed animum potius esse corporis bonum; re|cedetur iam ab inqui- PL439 rendo, utrum summum illud bonum uel aliqua pars eius sit in corpore. Quod enim stultissime negatur, melior est animus cor33S pore; item stultissime negatur meliorem esse eum, qui dat beatam uitam uel partem aliquam beatae uitae, quam eum, qui accipit; non igitur accipit animus a corpore uel summum bonum uel partem aliquam summi boni. Hoc qui non uident caecati dulcedine carnalium uoluptatum, quam ex indigentia sanitatis ue340 nire non intuentur - sanitas autem | perfecta corporis illa extrema G 679 totius hominis immortalitas erit; tam potenti enim natura deus fecit animam, ut ex eius plenissima beatitudine, quae in fine temporum sanctis promittitur, redundet etiam in inferiorem naturam, quod est corpus, non beatitudo, quae fruentis et intelle345 gentis est propria, sed plenitudo sanitatis, id est incorruptionis uigor -, quod qui non uident, ut dixi, bellant inquietis altercationibus uarie pro suo quisque captu in corpore constituentes summum hominis bonum et carnalium seditiosorum turbas concitant; inter quos Epicurei apud indoctam multitudinem excel350 lentiore auctoritate uiguerunt. 15. Da item, qui cito uideat animum quoque ipsum non suo bono beatum esse, cum beatus est, alioquin numquam esset miser, et recedetur a quaerendo, utrum in animo sit summum illud atque, ut ita dixerim, beatificum bonum uel aliqua pars eius. Nam 355 cum se ipso sibi quasi suo bono animus gaudet, superbus est. Cum uero perspicit se esse mutabilem uel hoc uno saltem, quod de stulto sapiens eff1citur, sapientiamque esse incommutabilem cernit, simul oportet cernat esse illam supra suam naturam eiusque participatione atque illustratione se uberius et certius gau360 dere quam se ipso. Ita cessans atque detumescens a iactatione atque inflatione propria inhaerere deo atque ab illo incommutabili refici et reformari nititur, a quo esse iam capit non solum omnem speciem rerum omnium, siue quae sensu corporis siue

332 animum potius] potius animum 16 II rececietur] receditur /. 21. 3$. 126 II 333 pars eius] eius pars 16 a m II 334 melior - animus] melius est animus /, meliorem esse animum 22. 3$. 126 II 338 post caecati add sunt 3$. 126 a m II 340 perfecta corporis] corporis perfecta 16 II 349/350 excellentiore] eccellentiori 16, excellenti 21 II 353 recedetur] receditur /, recederetur 21 II 357 de] e 3$. 126 II 358/359 eiusque] eius /. 21

EPISTVLA CXVIII, 15-16

123

quae intellegentia mentis attinguntur, sed etiam ipsam capacita365 tem formationis ante formationem, cum uel informe aliquid dicitur, quod formari potest. Itaque tanto minus se esse stabilem sentit, quanto | minus haeret deo, qui summe est, et illum ideo G680 summe esse, quia nulla mutabilitate proficit seu deficit; sibi autem illam commutationem expedire, qua proficit, ut perfecte illi 370 cohaereat, eam uero commutationem, quae in defectu est, esse uitiosam; omnem autem defectum ad interitum uergere, quo utrum aliqua res perueniat, tametsi non apparet, tamen apparere omnibus eo ducere interitum, ut non sit quod erat. Vnde colligit non ob aliud res deficere uel posse deficere, nisi quod ex nihilo 375 factae sunt, ut quod in eis est, quod sunt et manent et pro defectibus etiam suis ad uniuersitatis complexum ordinantur, ad eius bonitatem omnipotentiamque pertineat, qui summe est et conditor, qui potens est etiam ex nihilo non tantum aliquid sed etiam magnum aliquid facere: primum autem peccatum, hoc est 380 primum uoluntarium defectum esse gaudere ad propriam potestatem; ad minus enim gaudet, quam | si ad dei potestatem gau- PL440 deat, quae utique maior est. Hoc non uidentes et potentias intuentes animi humani magnamque pulchritudinem factorum atque dictorum, etiam si in corpore puduit ponere summum bo385 num, in ipso tamen animo ponentes infra utique posuerunt, quam ubi sincerissima ratione ponendum est. Inter hos qui ita sentiunt apud Graecos philosophos et numero et disputandi subtilitate Stoici praeualuerunt, qui tamen in naturalibus corporea omnia esse arbitrantes magis a carne quam a corpore animum 390 auertere potuerunt. | 16. Inter eos autem, qui fruendum deo, a quo et nos et omnia G681 facta sunt, unum atque summum bonum nostrum esse dicunt, apud illos eminuerunt Platonici, qui non immerito ad officium suum pertinere arbitrati sunt Stoicis et Epicureis maxime et prope 395 solis omnino resistere. Idem quippe Academici qui Platonici, quod docet auditorum ipsa successio. Arcesilas enim, qui primus occultata sententia sua nihil aliud istos quam refellere statuit, quaere, cui successerit: Polemonem inuenies; quaere, cui Pole-

367 illum ideo] ideo illum a m II 370 uero] om. 21 II defectu] defectum /. 22. 126 II 372 apparet] appareat a m II 373 colligit] colligitur /. }$. 126 II 374 uel - deficere] om. 3j. 126 II 381 dei potestatem] potestatem dei 16 a m II 384 dictorum] doctorum /. 22' II 389 omnia esse] esse omnia 3$. 126 II 395 idem] iidem a m II 396 arcesilas] archeselaus 16, achesilas 126 II 397 occultata] occulta /. 21

I24

4oo

EPISTVLA CXVIII, 16-17

mon: Xenocraten; Xenocrati autem discipulo Academiam, scho lam suam, reliquit Plato. Quantum igitur pertinet ad quaestionem de summo hominis bono, remoue personas hominum atque ip sam disceptationem constitue: Profecto reperies duos errores in ter se aduersa fronte collidi, unum constituentem in corpore alium constituentem in animo summum bonum, rationem autem

4o5

4IO

ueritatis, qua summum bonum nostrum deus esse intellegitur, utrique resistere sed non prius docentem uera quam praua de docentem. Id ipsum rursum adiunctis personis constitue: Repe ries Epicureos et Stoicos inter se acerrime dimicantes, eorum uero litem conantes diiudicare Platonicos occultantes sententiam ueritatis et illorum uanam in falsitate fiduciam conuincentes et

redarguentes. 17. Sed non sicut illi errorum suorum ita Platonici uerae ratio nis personam implere potuerunt. Omnibus enim defuit diuinae

humilitatis exemplum, quod opportunissimo tempore | per do 415

G 682

minum nostrum Iesum Christum illustratum est; cui uni exemplo in cuiusuis animo ferociter arrogantis omnis superbia cedit et frangitur et emoritur. Ideoque non ualentes illi auctoritate turbas terrenarum rerum dilectione caecatas ad inuisibilium fidem du

42O

425

cere, cum eas uiderent Epicureis maxime contentionibus com moueri non solum ad hauriendam, quo ultro ferebantur, sed etiam ad defensitandam corporis uoluptatem, ut in ea summum bonum hominis constitueretur, eos autem, qui aduersus hanc uo luptatem uirtutis laude mouerentur, minus difficulter eam con templari in animis hominum, unde facta bona, de quibus utcum que poterant iudicare, procederent, simul uidebant, si eis conarentur insinuare aliquam rem diuinam et supra omnia in commutabilem, quae nullo attingeretur corporis sensu, sed sola mente intellegeretur, quae tamen etiam naturam ipsius mentis

excederet, eumque esse deum proposiltum animo humano ad 43o

fruendum purgato ab omni labe humanarum cupiditatum, in quo uno acquiesceret omnis beatitudinis appetitus et in quo nobis

399 xenocraten] xenocratem 16 a m ll 4oi/4o2 ipsam] om. 22 ll 4o2 disceptationem] deceptationem 21 ll 4o2/4o3 inter] om. 1. 21. 22*. 35. 126 || 4o3 se] sibi 16 ll 4o4 constituentem] construentem 21 || 4o7 rur sum] rursus 35. 126 ll 4o9 conantes diiudicare] diiudicare conantes 16 ll 412 illi] illis 21 || 415 uni] uno 35. 126 / 16* || 416 cuiusuis] cuius 21 ll 417 emoritur] moritur 21 ll illi] illa 21 ll 418 dilectione] delectatione 22 a || 418/419 ducere] duceret 1. 22*. 35 '. 126 || 42o quo] quod 22, quae 21 ll 423 difficulter] difficiliter 21 ll 426 supra] super a m ll 429 ex cederet] excideret 1, exciderit 21 || add. se ante esse 21

PL 44i

EPISTVLA CXVIII, 17-2o

435

I25

uno bonorum omnium finis esset, non eos intellecturos et repug nantibus uel Epicureis uel Stoicis multo quam sibi facilius palmam daturos, ita ut uera salubrisque sententia, quod perni ciosissimum est generi humano, imperitorum populorum irrisi one sordesceret. Et hoc in moralibus.

18. In naturalibus autem quaestionibus si isti dicerent effectri cem omnium naturarum esse incorpoream sapientiam, illi autem

a | corpore nusquam discederent, cum alii atomis alii quattuor

G 683

elementis, in quibus ad efficienda omnia ignis praeualeret, prin cipia rerum darent, quis non uideret stultorum abundantiam cor pori deditam, cum incorpoream potentiam conditricem rerum nequaquam ualeret intueri, in quorum potius suffragium rapere tur? 445

19. Restabat pars rationalium quaestionum. Nosti enim, quic quid propter adipiscendam sapientiam quaeritur, aut de moribus aut de natura aut de ratione habere quaestionem. Cum ergo Epi

curei numquam sensus corporis falli dicerent, Stoici autem falli 45o

455

46o

465

aliquando concederent, utrique tamen regulam comprehenden dae ueritatis in sensibus ponerent, quis istis contra dicentibus audiret Platonicos? Quis non modo in sapientium sed omnino in hominum numero habendos putaret, si ab eis prompte diceretur non solum esse aliquid, quod neque tactu corporis neque olfactu uel gustatu neque his auribus aut oculis percipi possit neque omnino talium rerum, quae ita sentirentur, aliqua imaginatione cogitari, sed id solum uere esse atque id solum posse percipi, quia incommutabile et sempiternum est, percipi autem sola in tellegentia, qua una ueritas quomodo attingi potest attingitur? 2o. Cum ergo talia sentirent Platonici, quae neque docerent

carni deditos homines neque tanta essent auctoritate apud po pulos, ut credenda persuaderent, donec ad eum habitum perdu ceretur animus quo ista capiuntur, elegerunt occultare senten tiam suam et contra eos disserere, qui uerum se inuenisse iactarent, cum inuentionem ipsam ueri in carnis sensibus pone rent. Et eorum quidem consilium quale fuerit, quid attinet quae

rere? Diuinum certe uel diuina aliqua aucto|ritate praeditum non

434 ita ut] id aut I. 21. 22* / 16, id est a ll 434/435 perniciosissimum] perniciosum 16 ll 436 in moralibus] immortalibus 1 ll 439 discederent] discerent 1. 21 ll 441 stultorum abundantiam] om. 21 || 442 deditam] debitam I ll 447 habere quaestionem] quaestionem habere a m ll 448/ 449 falli aliquando] aliquando falli 16 ll 451 in sapientium] insipientium 1.

35. 126 || 454 gustatu] gustu 22. 126 / 16 ll 456 uere] uerum 22 / 16 ll 458 qua ] quia I. 2r

G 684

126

470

475

480

485

490

495

EPISTVLA CXVIII, 20-21

fuit. Tantum illud attende, quoniam Plato a Cicerone multis modis apertissime ostenditur in sapientia non humana sed plane diuina, unde humana quodammodo accenderetur, in illa utique sapientia prorsus immutabili atque eodem modo semper se habente ueritate constituisse et finem boni et causas rerum et ratiocinandi fiduciam, oppugnatos autem esse nomine Epicureorum et Stoicorum a Platonicis eos, qui in corporis uel in animi natura ponerent et finem boni et causas rerum et ratiocinandi fiduciam, eo rem successione temporum esse deuolutam, ut christianae iam aetatis exordio, cum rerum inuisibilium atque aeternarum fi|des per uisibilia miracula salubriter praedicaretur PL442 hominibus, qui nec uidere nec cogitare aliquid praeter corpora poterant, beato apostolo Paulo, qui eandem fidem gentibus praeseminabat, idem ipsi Epicurei et Stoici in actibus apostolorum contradixisse inueniantur. 21. Qua in re satis mihi uidetur esse demonstratum errores gentium siue de moribus siue de natura rerum siue de ratione inuestigandae ueritatis, qui quamuis essent multi atque multiplices, in his tamen maxime duabus sectis eminebant, expugnantibus doctis et tanta disserendi subtilitate atque copia subuertentibus durasse tamen usque in tempora christiana. Quos iam certe nostra aetate sic obmutuisse conspicimus, ut uix iam in scholis rhetorum commemoretur tantum, quae fuerint illorum sententiae, certamina tamen etiam de loquacissimis Graecorum gymnasiis eradicata atque compressa sint, | ita ut, si qua nunc erroris G685 secta contra ueritatem, hoc est contra ecclesiam Christi emerserit, nisi nomine cooperta christiano ad pugnandum prosilire non audeat. Ex quo intellegitur ipsos quoque Platonicae gentis philosophos paucis mutatis, quae christiana improbat disciplina, inuictissimo uni regi Christo pias ceruices oportere submittere et

CXVIII, 480/481 idem - inueniantur] cfr. Act. 17, 18 490/491 certamina - sint] cfr Cic. fin. 5, 15, 43 468/469 sed - humana] om. 21 II 469 accenderetur] accederetur /. 21/ 16' II 471/472 ratiocinandi] rationandi 22. 126 II 472/475 oppugnatos fiduciam] om. 21 II 474 ratiocinandi] rationandi 22. 126 II 475 eo rem] eorum /. 21. 22. )$. 126 II 476 iam] etiam }$'. 22. 126 II 480 idem] iidem a m II 482 esse demonstratum] demonstratum esse a m II 491 sint] sunt a m II 496 oportere submittere] summittere oportere 16

EPISTVLA CXVIII, 21-23

500

505

510

515

520

525

530

127

intellegere uerbum dei homine indutum, qui iussit et creditum est, quod illi uel proferre metuebant. 22. Huic te, mi Dioscore, ut tota pietate subdas uelim nec aliam tibi ad capessendam et obtinendam ueritatem uiam munias, quam quae munita est ab illo, qui gressuum nostrorum tamquam deus uidit infirmitatem. Ea est autem prima humilitas, secunda humilitas, tertia humilitas et, quotiens interrogares, hoc dicerem, non quo alia non sint praecepta, quae dicantur, sed nisi humilitas omnia, quaecumque bene facimus, et praecesserit et comitata et consecuta fuerit et proposita quam intueamur, et apposita cui adhaereamus, et imposita qua reprimamur, iam nobis de aliquo bono facto gaudentibus totum extorquet de manu superbia. Vitia quippe cetera in peccatis, superbia uero etiam in recte factis timenda est, ne illa, quae laudabiliter facta sunt, ipsius laudis cupiditate amittantur. Itaque sicut rhetor ille nobilissimus cum interrogatus esset, quid ei primum uideretur in eloquentiae praeceptis obseruari oportere, pronuntiationem dicitur respondisse, cum quaereretur, quid secundo, eandem pronuntiationem, quid tertio, nihil aliud quam pronuntiationem dixisse, si in|ter- G686 rogares et quotiens interrogares de praeceptis christianae religionis, nihil me aliud respondere nisi humilitatem liberet, etsi forte alia dicere necessitas cogeret. 23. Huic humilitati saluberrimae, quam dominus noster Iesus Christus ut doceret humiliatus est, huic, inquam, maxime aduersatur quaedam ut ita dicam imperitissima scientia, dum nos scire gaudemus, quid Anaximenes, quid Anaxagoras, quid Pythagoras, quid Democritus senserit, et cetera huiusmodi, ut docti eruditique uideamur, cum hoc a uera doctrina et eruditione longe absit. Qui | enim didicerit deum non distendi aut diffundi per locos ne- PL443 que finitos neque infinitos, quasi in aliqua parte maior sit in aliqua minor, sed totum ubique esse praesentem sicut ueritatem, cuius nemo sobrie dicit partem esse in isto loco et partem in illo, quoniam ueritas utique deus est, nequaquam eum mouebit, quod de infinito aere sensit, quicumque sensit, quod ipse esset deus. Quid ad illum, si nesciat, quam dicant isti corporis formam - eam

498 uel] om. 3$. 126 II 502 uidit] uidet 22. 3$'. 126 II 505 facimus] faciamus 21 II comitata] comitate 3$', comittatur 22', comitetur 22' m, comitatur a II 507 qua]quae2/ II nobis] uobis /. 21 II 513 obseruari oportere] obseruare debere 16 II 515 dixisse] dixisset 22 II add ita ante si a m II 520 humiliatus] humilitatus / II huic]om.2/ II 523 senserit] senserint m II 525 aut] atque 3$ II locos] loca 1/16 II 530 esset deus] deus esset a m II 531 quam] quid 16

EPISTVLA CXVIII, 23-24

I28

535

54O

545

55o

555

56o

quippe dicunt, quae undique finita sit - et utrum refellendi causa tamquam Academicus Anaximeni Cicero obiecerit formam et pul chritudinem deum habere oportere quasi corpoream speciem co gitans, quia ille corporeum deum esse dixerat, aer enim corpus est; an ipse sentiebat esse formam et pulchritudinem incorpo ream ueritati, qua ipse animus informatur et per quam omnia sa pientis facta pulchra esse iudicamus, ut non tantum refellendi gratia sed etiam uerissime dixerit, quod deum pulcherrima spe

cie deceat esse, quia nihil est pulchrius | ipsa intellegibili atque incommutabili ueritate? Quod autem ait ille gigni aerem, quem ta men deum esse censebat, nullo modo mouet hunc uirum, qui in tellegit, non sicut aer gignitur, id est aliqua causa ut sit efficitur, cum omnino deus non sit, ita genitum esse uerbum dei, deum apud deum, sed longe alio modo, quem nemo, nisi cui deus ipse inspirarit, intelleget. Illum autem etiam in ipsis corporibus desi pere quis non uideat, cum aerem gigni dicat et deum uelit, eum autem a quo aer gignitur, non enim a nullo gigni potest, non di cat deum? Cum autem dicitur aer esse semper in motu, nequa quam conturbabit hominem, ut propterea illum deum putet, qui nouit omnis corporis motum inferiorem esse quam est motus animi, motum autem animi longe pigriorem quam est motus sum mae atque incommutabilis sapientiae. 24. Item Anaxagoras siue quilibet si mentem dicit ipsam ueri tatem atque sapientiam, quid mihi est de uerbo cum homine contendere? Manifestum est enim omnium rerum descriptionem et modum ab illa fieri eamque non incongrue dici infinitam non per spatia locorum sed per potentiam, quae cogitatione humana comprehendi non potest, neque quod informe aliquid sit ipsa

sapientia; hoc enim corporum est, ut, quaecumque infinita fue rint, sint et informia. Cicero autem studio refellendi, quantum

uidetur, propter aduersarios corporaliter sentientes negat infinito

533/549 tamquam — motu] cfr Cic. nat. deor. 1, 26

532 dicunt] dicant 16

ll

533 anaximeni] anaxameni 1. 21

ll

535 ille] illi

1. 2r / 16 ll 54o quia] qua 1 || 541 incommutabili] immutabili 1. 21 ll gigni] gignere 16 ll 543 aliqua] aliqua alia 16 ll ut sit] aut sit , aut sic 16 II 544 genitum] gentium 1 ll 545 deus ipse] ipse deus a m ll 546 inspirarit] inspiraret 1 / 16 ll intelleget] intellegit 1. 21 a m ll corpo ribus] corporalibus a m ll 549 esse semper] semper esse 35. 126 ll 552 autem] om. 22

ll

555 quid] quod 22*

ll

561 informia] informa 21. 22*

G 687

EPISTVLA CXVIII, 24-25

I29

aliquid iungi potuisse, quia ex ea parte, qua quidque adiungitur,

necesse est esse in corporibus aliquem | finem. Ideo ait non eum 565

G 688

uidisse “neque motum sensui iunctum et continentem" — id est continua copulatione adhaerentem—"infinito" — id est infinitae rei— “ullum esse posse", quasi de corporibus ageret, quibus nihil

iungi nisi per fines locorum | potest. Sic autem addidit: “Neque

PL 444

sensum omnino, quo non tota natura pulsa sentiret", quasi ille 57o

dixisset mentem illam ordinatricem et moderatricem rerum om

nium habere sensum, qualem habet anima per corpus. Nam ma nifestum est totam sentire animam, cum per corpus aliquid sen tit; nam totam utique non latet, quicquid illud est quod sentitur. Ad hoc autem dixit totam naturam sentire, ut illi quasi auferret, 575

quod ait mentem infinitam. Quomodo enim tota sentit, si infinita est? Sensus enim corporis ab aliquo loco incipit nec percurrit to tum, nisi ad cuius finem peruenerit, quod in infinito dici non po

test. Sed neque ille de sensu corporis aliquid dixerat et aliter di citur totum quod incorporeum est, quia sine finibus locorum 58o

intellegitur, ut et totum et infinitum dici possit: Totum propter

integritatem, infinitum quia locorum finibus non ambitur. 25. “Deinde", inquit, "si mentem ipsam quasi animal aliquod esse uoluit, erit aliquid interius, ex quo illud animal nominetur", 585

ut mens ista quasi corpus sit et habeat intus animam, unde ani mal appelletur. Vide quemadmodum corporali consuetudine lo quitur, quomodo solent uideri animalia, propter sensum grossum

ut opinor eorum, contra quos disserit; et | tamen dixit rem, quae illos si euigilare possent satis admoneret, omne, quod sicut cor 59o

pus uiuum animo occurrit, magis habere animam et esse animal, quam animam esse cogitari oportere. Hoc est enim, quod ait: “Erit aliquid interius, ex quo illud animal nominetur". Sed adiun git: “Quid autem interius mente?" Non ergo potest mens habere interiorem animam, ut sit animal, quia ipsa est interior. Ergo cor

565 cfr Cic. nat. deor. 1, 26 ll 567 cfr Cic. nat. deor. 1, 26 6o5 erit — uidetur] cfr Cic. nat. deor. i, 26-27

ll

591/

563 potuisse] posse m || quia] quae 22 || ea] om. 21 ll quidque] quidquam a m || 564 est] om. m || corporibus] corporalibus 16 il 569 tota] ipsa ciceronis codd. ll ille] illi 1. 21 ll post ille add. illi 16 ll 57o et moderatricem] om. 35. 126 || 573 add. non ante sentitur 1 || 577 peruenerit] perueniret 1 ll 582 ipsam] istam Ciceronis codd. ll 585 appelletur] appellantur 35. 126 || 586 grossum] gressum 1. 21 / 16 ll $89 habere animam] animam habere a m te] mentem 1. 21 / 16

ll

59o est] om. 21

ll

592 men

G 689

I3o

595

6oo

EPISTVLA CXVIII, 25-27

pus habeat extrinsecus, cui sit interior, ut sit animal. Hoc est enim, quod ait: “Cingatur igitur corpore externo", quasi Anaxa goras dixerit, nisi animalis alicuius esset, mentem esse non posse, si mentem ipsam summam sapientiam esse sentiebat, quae nullius quasi animantis propria est, quia omnibus animis se frui ualentibus ueritas communiter praesto est. Et ideo uide, quam urbane concludat: “Quod quoniam non placet", inquit hoc est non placet Anaxagorae, ut illa mens, quam dicit deum, cingatur corpore externo, quo animal esse possit, - "aperta sim plexque mens nulla re adiuncta, qua sentire possit", - id est nullo corpore adiuncto, per quod sentire possit, - "fugere intellegen

6o5 tiae nostrae uim et notionem uidetur".

6io

26. Nihil uerius quam fugere hoc uim et notionem intellegen tiae Stoicorum et Epicureorum, qui nisi corporalia cogitare non possunt. Quod autem ait "nostrae", humanae intellegi uoluit; et bene non ait "fugit" sed "fugere uidetur"; hoc enim illis uidetur neminem hoc posse intellegere et ideo nihil tale esse arbitrantur. Sed quorundam intellegentiam, quantum homini datum est, non fugit esse apertam simplicemque sapientiam atque ueritatem,

quae nullius animantis sit propria, sed | qua communiter omnis, 615

non solum nomen Anaxagorae, quod propter littelratam uetusta

62o

625

G 69o

quae id potest, anima sapiens et uerax efficitur. Quam si sensit esse Anaxagoras eumque deum esse uidit mentemque appellauit, tem omnes, ut militariter loquar, litteriones libenter sufflant, nos doctos et sapientes non facit sed ne ipsa quidem eius cognitio, qua id uerum esse cognouit. Non enim mihi propterea ueritas cara esse debet, quia non latuit Anaxagoram, sed quia ueritas est, etiam si nullus eam cognouisset illorum. 27. Si igitur nec eius hominis, qui uerum forsitan uidit, cogni tio nos inflare debet, ut ea quasi docti esse uideamur, sed ipsius ueri solidare, qua uere docti esse possumus, quanto minus eo rum hominum, qui falsa senserunt, nomina et dogmata nostram possunt adiuuare doctrinam et latentia cognita facere, cum, si

595 cingatur] cingitur m ll 599 ueritas communiter] communiter ueritas 126 ll 6o3 post mens add. quae 16 ll qua] quam 16, quae ciceronis codd. || 613 qua] quia i6 || 614 sensit] sentit 22. 126, sit 21 ll 615 eumque] eamque a m ll 616 litteratam] litterae 1 '. 21, litterarum 16* || 617 litteriones] litteriosos 1. 21 / 16 a ll 618 quidem] quadam 21 ll 619 mihi] om. 126 || 621 eam — illorum] eorum cognouisset eam 16 ll 623 post sed add. nec m ll 624 solidare] solidares m, soliditate

a ll 626 possunt] om. 21 cognitam i '. 21

ll

latentia] laetitiam 1. 21 / 16 ll cognita]

PL 445

EPISTVLA CXVIII, 27-28

I3I

homines sumus, magis nos contristari deceat tot et tam nobilita

63o

torum hominum erroribus, si eos audire contigerit, quam haec propterea studiose quaerere, ut inter eos, qui illa nesciunt, iac tatione inanissima uentilemur! Quanto enim melius ne audissem

635

quidem nomen Democriti, quam cum dolore cogitarem, nescio quem suis temporibus magnum putatum, qui deos esse arbitra retur imagines, quae de solidis corporibus fluerent solidaeque ipsae non essent, easque hac atque hac motu proprio circu meundo atque illabendo in animos hominum facere, ut uis diuina

cogitetur, cum profecto illud | corpus, unde imago flueret,

G 69i

quanto solidius est, praestantius esse iudicetur! Ideoque fluc tuauit eius, sicut isti dicunt, nutauitque sententia, ut aliquando 64o

naturam quandam, de qua fluerent imagines, deum esse diceret, qui tamen cogitari non posset nisi per eas imagines, quas fundit ac mittit, id est quae de illa natura , quam nescio quam corpo

645

ream et sempiternam ac per hoc etiam diuinam putat, quasi ua poris similitudine continua uelut emanatione ferrentur et ueni rent atque intrarent in animos nostros, ut deum uel deos cogitare possemus. Nullam enim aliam causam cuiuslibet cogitationis nostrae opinantur isti, nisi cum ab his corporibus, quae cogita mus, ueniunt atque intrant imagines in animos nostros, quasi non

multa ac prope innumerabilia cogitentur incorporaliter atque in 65o

tellegibiliter ab eis, qui talia cogitare nouerunt, sicut ipsa sapien tia et ueritas. Quam si isti non cogitant, miror quomodo de illa

utcumque disputent; si autem cogitant, uellem mihi dicerent, uel de quo corpore uel qualis in eorum animos ueniat imago uerita tis.

655

28. Quamquam Democritus etiam hoc distare in naturalibus quaestionibus ab Epicuro dicitur, quod iste sentit inesse concur sioni atomorum uim quandam animalem et spirabilem, qua ui eum credo et “imagines" ipsas "diuinitate praeditas" dicere, non

omnes omnium rerum sed deorum, et “principia mentis" | esse

628 cfr Cic. nat. deor. 1, 26 ll 636/638 corpus — sententia] cfr Cic. nat. deor. 1, 29. 12o

||

655/66o inesse — nocere ] cfr Cic. nat. deor. 1, 12o

627 sumus] simus a m || deceat] doceat 1. 21. 22 ll 627/628 nobilita torum] nobilitanorum 1° ll 637 quanto] quando 21 ll praestantius] prae

stantiusque 22 a, tanto praestantius quoque m ll 639 diceret] dicerent 126/ 16 ll 64o qui] quae 21 ll 641 mittit] emittit 22 a m ll 642 per hoc etiam] etiam per hoc a m ll 647 ueniunt — intrant] ueniant atque intrant I. 21, ueniant atque intrent 16 ll 656 et spirabilem] et spiritalem 22. 35. 126, spirabilem et spiritalem 1. 21, spiritabilem et spiritualem 16

G 692

I32

66o

EPISTVLA CXVIII, 28-3o

“in uniuerso", quibus diuinitatem tribuit, et “animantes imagines, quae uel prodesse nobis soleant uel nocere". Epicurus uero ne

que aliquid in principiis rerum ponit | praeter atomos, id est cor

665

67o

PL 446

puscula quaedam tam minuta, ut iam diuidi nequeant neque sen tiri aut uisu aut tactu possint, quorum corpusculorum concursu fortuito et mundos innumerabiles et animantia et ipsas animas fieri dicit et deos, quos humana forma non in aliquo mundo sed extra mundos atque inter mundos constituit; et non uult omnino aliquid praeter corpora cogitare. Quae tamen ut cogitet, imagi nes dicit ab ipsis rebus, quas atomis formari putat, defluere at que in animum introire subtiliores, quam sunt illae imagines, quae ad oculos ueniunt — nam et uidendi causam hanc esse dicit —, “ingentes" autem “quasdam imagines, ita “ut uniuersum mun dum complectantur extrinsecus". Intellegis enim iam, ut arbitror, quas isti opinentur imagines.

675

68o

29. Miror non admonuisse Democritum uel hoc ipso falsa esse, quae dicit, quia uenientes tam magnae imagines in tam breuem animum nostrum, si corporeus, ut illi uolunt, tam paruo corpore includitur, totae illum tangere non possunt. A magno enim cor pore cum paruum corpus attingitur, a toto simul attingi nullo pacto potest. Quomodo igitur totae simul cogitantur, si in tantum cogitantur, in quantum uenientes atque intrantes animum attin gunt, quae nec totae intrare possunt per tam paruum corpus nec

totae tam paruum animum attingere? Memento me secundum il

los haec dicere — non | enim ego talem animum sentio —, aut si 685

69o

incorporeum Democritus animum existimat. Epicurus quidem solus ista ratione urgeri potest; sed etiam ille quare non uidit non opus esse nec fieri posse, ut incorporeus animus aduentu atque contactu corporearum imaginum cogitet? De uisu certe oculorum ambo pariter redarguuntur; tam enim breues oculos tam grandia imaginum corpora tota attingere nullo modo possunt. 3o. Cum autem quaeritur ab eis, quare una imago uideatur cor poris alicuius, a quo innumerabiliter imagines fluunt, respondent eo ipso, quo frequenter fluunt et transeunt imagines, quasi qua

671/672 ingentes — extrinsecus] cfr Cic. nat. deor. 1, 12o

659 uniuerso] uniuersis 22. 35. 126 a m ll 662 iam] etiam 22 ll 663 concursu] cursu 21 ll 664 fortuito] fortuitu 1. 21. 22° ll 671 autem] om. a m ll 676 illi] ipsi 16 || 679 pacto] modo 16 ll totae simul] si mul totae 35. 126 || 688 tam enim] tamen in r. 21. 22. 126, cum in 35 || 689 corpora tota] tota corpora 16 ll 69o quaeritur] quaeratur 22

G 693

EPISTVLA CXVIII, 3o-3i

695

7oo

7o5

133

dam earum constipatione et densitate fieri, ut ex multis una uideatur. Quam uanitatem Cicero ita refellit, ut eo ipso neget ae ternum deum eorum posse cogitari, quo innumerabiliter fluenti bus et labentibus imaginibus cogitatur. Et quoniam innumerabi litate atomorum suppeditante dicunt fieri formas deorum sempiternas, cum ita discedunt quaedam corpuscula de diuino corpore, ut alia succedant et dissolui illam naturam eadem suc cessione non sinant, "omnia ergo", inquit, “aeterna essent, quia

nulli deest ita innumerabilitas atomorum, quae perpetuas ruinas subinde suppleat". Deinde "quomodo non uereatur iste deus, ne intereat, cum sine ulla intermissione pulsetur agiteturque ato morum incursione sempiterna?" Pulsari enim dicit illud corpus, quod irruentibus atomis feriatur, et agitari, quod penetretur. Deinde "cum ex ipso imagines", de quibus iam satis dictum est, "semper affluant", quomodo potest de immortalitate confidere?

| 31. In quibus omnibus deliramentis haec opinanltium illud 7io

715

72o

praecipue dolendum est, quod non sufficit enarrari, ut nulla cuiusquam disputatione aduersante respuantur, sed acutissimo rum hominum ingenia id etiam negotium susceperunt, ut copiose ista refellerent, quae statim dicta etiam a tardissimis derideri abi cique debuerunt. Si enim concesseris esse atomis, si concesseris etiam concursu fortuito se ipsas pellere et agitare, num et illud eis fas est concedere, ut inter se atomi fortuito concurrentes rem

aliquam ita conficiant, ut eam forma modificent, figura determi nent, aequalitate poliant, colore illustrent, anima uegetent? Quae omnia nullo modo nisi arte diuinae prouidentiae fieri uidet, quis quis magis mente quam oculis amat uidere idque ab eo expetit, a quo factus est. Nam nec ipsas atomos esse ullo modo conce dendum est, quod omissa subtilitate, quae de diuisione corpo

rum a doctis traditur, uide quam facile secundum ipsorum opi

694/696 quam — cogitatur] cfr Cic. mat. deor. 1, 1o9. io5

ll 7o2/7o4 quo

modo — sempiterna] cfr Cic. nat. deor. 1, 114

694 uanitatem] unitatem 1° ll 698 discedunt] discedant m ll 7oo si nant] sinunt 35° ll 7o2 uereatur] inueniatur 21 ll 7o7 affluant] affluent 1. 21, affluunt 35. 126 ll confidere] esse securus 3$. 126 || 7o8 deliramentis] deliberamentis 21 ll 7o9 sufficit enarrari] sufficit ea narrari 22. 35. 126 m ll 713 si'] sic 21 ll atomis] atomos 22 a m ll 714 pellere] repellere 16 ll 716 forma] formam 1. 3;. 126 || modificent] edificent 35. 126 || figura] figuram 1 ll 717 anima] animam 1 || 719 uidere] uideri 35. 126 || 72o ipsas] ipsos 22 / 16 ll ullo] nullo 1. 21 / 16 ll 72o/721 concedendum] credendum 35. 126 ll 722 uide] uidet 35. 126

G 694 PL 447

I 34

725

73o

EPISTVLA CXVIII, 31-32

nionem possit ostendi. Certe enim ipsi dicunt omnia, quae sint naturae, nihil esse aliud quam corpora et inane quaeque his ac cidant, quod credo motum et pulsum dicere et consequentes for mas. Dicant ergo, in quo genere ponant imagines, quas de cor poribus solidioribus affluere putant ipsas minime solidas, ita ut tactu nisi oculorum cum uidemus, et animi cum cogitamus, sen tiri non possint, si et ipsa corpora sunt. Nam ita censent, ut exire a corpore et uenire ad oculos uel ad animum possint, quem ni

hilo minus dicunt esse corporeum. Quaero, utrum | etiam ab ip

735

74o

745

75o

G 695

sis atomis affluant imagines? Si affluunt, quo modo iam sunt atomi, a quibus aliqua corpora separantur? Si non affluunt, aut potest aliquid sine imaginibus cogitari, quod uehementer nolunt, aut unde norunt atomos, quas nec cogitare potuerunt? Sed iam pudet me ista refellere, cum eos non puduerit ista sentire. Cum uero ausi sunt etiam defendere, non iam eorum sed ipsius gene ris humani me pudet, cuius aures haec ferre potuerunt. 32. Cum igitur tanta sit caecitas mentium per ingluuiem pecca torum amoremque carnis, ut etiam ista sententiarum portenta

otia doctorum conterere disputando potuerint, dubitabis tu, Dio score, uel quisquam uigilanti ingenio praeditus nullo modo ad sequendam ueritatem melius consuli potuisse generi humano, quam ut homo ab ipsa ueritate susceptus ineffabiliter atque mi rabiliter et ipsius in terris personam gerens recta praecipiendo et diuina faciendo salubriter credi persuaderet, quod nondum pru denter posset intellegi? Huius nos gloriae seruimus, huic te im mobiliter atque constanter credere hortamur, per quem factum est, ut non pauci sed populi etiam, qui non possunt ista diiudi care ratione, fide irrideant, donec salutaribus praeceptis admini culati euadant ab his perplexitatibus in auras purissimae atque sincerissimae

ueritatis.

Cuius

auctoritati

tanto

deuotius

obtemlperari oportet, quanto uidemus nullum iam errorem se

PL 448

audere extollere ad congregandas sibi turbas imperitorum, qui 755

non christiani nominis uelamenta | conquirat, eos autem solos ex ueteribus praeter christianum nomen in conuenticulis suis ali quanto frequentius perdurare, qui scripturas eas tenent, per

723 sint] sunt r || 724 inane] inania 22. 35'. 126 || 725 consequentes] consequenter 21 ll 727 affluere] fluere 35. 126 ll post ut add. non sint 16 ll 728 animi cum] amicum 1. 21 / 16 ll 732 affluant] affluent 1. 21 ll 737 sunt] sint 35 edd. praeter a || 739 ingluuiem] illuuiem m ll 74o por tenta] portenda I ll 742 nullo] ullo 35. 126 edd. praeter a || 749/ 7$o diiudicare] diiudicari 1 / 16* ll 75o ratione] rationem 22 ll irrideant] credant edd || 755 solos] solus 1 ll 756/757 aliquanto] aliquando 1. 21

G 696

EPISTVLA CXVIII, 32-34

76o

765

77o

135

quas annuntiatum esse ipsum dominum Iesum Christum se intel legere et uidere dissimulant. Porro illi, qui cum in unitate atque communione catholica non sint christiano tamen nomine glorian tur, coguntur aduersari credentibus et audent imperitos quasi ra tione traducere, quando maxime cum ista medicina dominus ue nerit, ut fidem populis imperaret. Sed hoc facere coguntur, ut dixi, quia iacere se abiectissime sentiunt, si eorum auctoritas cum auctoritate catholica conferatur. Conantur ergo auctoritatem sta bilissimam fundatissimae ecclesiae quasi rationis nomine et pol licitatione superare. Omnium enim haereticorum quasi regularis est ista temeritas. Sed ille fidei clementissimus imperator et per conuentus celeberrimos populorum atque gentium sedesque ip sas apostolorum arce autoritatis muniuit ecclesiam et per paucio res pie doctos et uere spiritales uiros copiosissimis apparatibus etiam inuictissimae rationis armauit. Verum illa rectissima disci

775

plina est in arcem fidei quam maxime recipi infirmos, ut pro eis iam tutissime positis fortissima ratione pugnetur. 33. Platonici uero, qui falsorum philosophorum erroribus illo tempore circumlatrantibus non habentes diuinam personam, qua

imperarent fidem, sententiam suam tegere quaerendam | quam

78o

785

79o

polluendam proferre maluerunt, cum iam Christi nomen terrenis regnis admirantibus perturbatisque crebesceret, emergere coepe rant ad proferendum atque aperiendum, quid Plato sensisset. Tunc Plotini schola Romae floruit habuitque condiscipulos mul tos acutissimos et sollertissimos uiros. Sed aliqui eorum magi carum artium curiositate deprauati sunt, aliqui dominum Iesum Christum ipsius ueritatis atque sapientiae incommutabilis, quam conabantur attingere, cognoscentes gestare personam in eius mi litiam transierunt. Itaque totum culmen auctoritatis lumenque ra tionis in illo uno salutari nomine atque in una eius ecclesia re creando et reformando humano generi constitutum est. 34. Haec me tibi diutissime in hac epistula locutum, etsi alia forte tu malles, omnino non paenitet. Probabis enim haec magis,

76o sint] sunt 1 || 763 fidem] fide 1. 21 / 16 ll 766/767 ecclesiae — pollicitatione] ecclesiae quasi rationis homine et pollicitatione 1, aecclesiae quasi rationis omne et pollicitatione 21, aecclesiae, aliter rationis nomine et pollicitatione quasi rationis humanae pollicitatione 16 ll 768 clementissi mus imperator] imperator clementissimus edd. ll 771 doctos] edoctos 35. 126 ll 774 pugnetur] repugnetur 16 ll 781 plotini] platoni 21. 22°, plato nis 1. 35. 126/ 16 ll 783 curiositate] curiositati I / 16* || dominum] deum 1. 21 ll 787 atque] et edd. || reformando] formando 22 ' ll 79o forte] fortasse 35. 126

G 697

136

795

8oo

8o5

EPISTVLA CXVIII, 34

quanto magis in ueritate proficies; et tunc probabis consilium meum, quod nunc utilitati studiorum tuorum minus obsecutum putas. Quamquam etiam illis ipsis quaestionibus tuis non solum quibusdam in hac epistula sed etiam ceteris paene omnibus in ipsis membranis, in quibus eas misisti, ut potui, breuiter adno tando responderim. In quibus me si parum egisse aut aliud, quam uolebas, egisse arbitraris, non recte cogitas, mi Dioscore, a quo nunc ista quaesieris. Oratoris autem librorumque de Ora

tore | omnes praetermisi. Nescio quis enim nugator mihi esse uisus sum, si eas exponendas perse|querer. Nam de ceteris pos sem etiam decenter interrogari, si mihi quisquam res ipsas non de libris Ciceronis sed per se ipsas tractandas dissoluendasque proferret; in illis autem res ipsae nunc nostrae professioni minus congruunt. Haec autem omnia non facerem, nisi me post aegri tudinem, in qua eram, cum homo tuus uenisset, aliquantum ab Hippone remouerem. Quibus item diebus perturbatione ualitu dinis febribusque repetitus sum. Inde factum est, ut tardius, quam possent, tibi haec mitterentur. Quae quomodo acceperis, rescripta flagito.

791 quanto] quantum 1. 21 / 16 ll 794 hac] om. 1. 21

ll 796 me si] si

me m ll 798 librorumque] librorum quae 1. 21 / 16, libros et quae sunt a ll 799 post omnes add. quaestiones m || 8oo/8o1 possem etiam] pos sim etiam 21, etiam possem 16 ll 8o3 ipsae] ipsa 1. 21 ll 8o4 autem] om. 35. 126 || 8o6 remouerem] mouerem 1, remouissem m

PL 449

G 698

CXIX.

circa a. 415

cui respondet epist. CXX Domino sancto ac beatissimo papae Augustino Consentius.

1. Iam quidem sancto mihique cunctis animi uirtutibus admi rando fratri tuo Alypio episcopo genus petitionis meae breui ser mone suggesseram sperans, precum mearum ut apud te esse adiutor dignaretur. Sed quia praesentiam mihi tuam ea, quae ad uillam ire compulit, causa fraudauit, malui litteris precem inse rere quam exspectationem animi fluctuare, maxime cum id, quod postulo, si mihi concedi oportere perspexeris, adiuuare sensum tuum altissima mysteria perscrutantem loci ipsius, ut arbitror, in

quo nunc consistis, ualeat solitudo. | Ego igitur cum apud me

2O

met ipsum prorsus definierim ueritatem rei diuinae ex fide ma gis quam ex ratione percipi oportere — si enim fides sanctae ec clesiae ex disputationis ratione, non ex credulitatis pietate apprehenderetur, nemo praeter philosophos atque oratores bea titudinem possideret. Sed quia placuit deo, qui infirma buius mundi elegit, ut confundat fortia, per stultitiam praedicationis saluare credentes, non tam ratio requirenda de deo quam aucto ritas est sequenda sanctorum. Nam profecto neque Arriani, qui filium, quem genitum confitemur, iuniorem putant, in hac impie tate persisterent neque Macedoniani spiritum sanctum, quem ne que genitum neque ingenitum credimus, quantum in ipsis est, a

Trad. text.: 37. 75. 8;. 102. 128/ 127 a m

CXIX, 16/18 I Cor. I, 27. 21

CXIX, 11/19 ego — sanctorum] Aug. epist. 12o, 3o-36

CXIX, 4 episcopo] om. 85. 128 || 5/6 esse adiutor] adiutor esse 37 || 12 definierim] diffinierim 128, diffinierem 85 ll rei diuinae] diuinae rei 37 || 15 atque] et 128 ll 15/16 beatitudinem possideret] possideret bea

titudinem 85* ||

16 possideret] possiderent 102 ll qui] quia 102

ll 16/

17 huius mundi] mundi huius 102 m || 17 elegit] eligit 37* || 19 se quenda] requirenda 37. 85. io2 ll 2o quem] om. 127* ll genitum] gentium 7$ || iuniorem] minorem 102 m

G 699

138

EPISTVLA CXIX, 1-3

diuinitatis arce detruderent, si scripturis sanctis magis quam suis ratiocinationibus accomodare fidem mallent. 25

2. Tamen tu, uir admirabilis, si tibi ille pater noster solus con

scius secretorum, qui habet clauem Dauid, serenissimo cordis obtutu caelorum machinam penetrare concessit et reuelata, ut

scriptum est,facie gloriam domini speculari, in quantum tibi ille, qui huius modi cogitationem dedit, promendi dederit facultatem, 3o

enuntia nobis aliquam ineffabilis substantiae portionem et ima ginem similitudinis eius ipso adiuuante exprimere, in quantum potes, uerbis enitere, quoniam, nisi tu tantae rei dux ac magister

affueris, uelut lippientibus oculis prospicere in eam | tanti lumi 35

nubem et quaestiunculas, in quibus absoluendis me | errasse cognosco, qui auctoritatem sanctitatis tuae fide magis sequi uolo quam rationis corde conceptae falsa imagine deprauari, primum in memet ipso, dehinc in libris corrige. 4O

3. Ego si quidem in circumspecta admodum simplicitate au diens credensque dominum Iesum lumen esse de lumine, sicut scriptum est: Bene nuntiate diem de die salutare eius et in Sa

pientia Salomonis: Candor est enim lucis aeternae, credebam 45

deum, quod licet credere, ut dignum est, non ualebam, tamen esse inaestimabilis cuiusdam lucis infinitam magnitudinem, cuius

nec qualitatem aestimare nec quantitatem metiri nec speciem fin gere quamquam sublime cogitans mens humana sufficeret, tamen esse illud quiddam, quicquid est, cui adsit incomparabilis forma, adsit inaestimabilis pulchritudo, quam etiam carnalibus oculis 5o

PL 45o

nis repercussa fulgore cogitatio nostra formidat. Intra ergo in il lam, quae nostros arcet intuitus, mysteriorum dei obscurissimam

saltem Christus aspiciat, cum ergo circa finem primi libri, sicut procul dubio meminisse dignaris, cupiens comprobare dominum

26 Apoc. 3, 7

102

|| 27/28 II Cor. 3, 18 ll 42 Ps. 95, 2

|| 43 Sap. 7, 26

23 detruderent] deducerent 37 || 24 ratiocinationibus] rationationibus || 25 tamen tu uir] tu uir tamen 75. 102 ll 26 serenissimo] serenissimi

m || 29 modi] om. 102 ll 3o enuntia] annuntia 1o2 || 32 uerbis] nobis 37 ll tu] om. 1o2 || ac] et 85 ll 34 nostra] om. 75. io2 ll formidat] re formidat 1o2 ll intra] intrat 8; ll 36 nubem] nubes io2 ll et] om. 37. 75. 85. io2 m ll errasse] errare 37. 75. 85. 102. 128 || 38 conceptae] concepta

1o2 ll 41 post iesum add. christum 37 / 127 || 43 est enim] enim est 128

||

46 nec* — metiri] om. 102

ll

47/48 tamen esse illud] tamen illud

esse 128, esse tamen illud 85 ll 48 quiddam] quidam 127 ll adsit] om. 37. 75. 85. 128 m

G 7oo

EPISTVLA CXIX, 3-4

55

I39

Iesum Christum, id est hominem assumptum, ita diuinam poten tiam possidere, ut materia carnis humanae, quam susceperat, permaneret, — cum in illis uisceribus nihil aliud quam infirmita tem perisse docuissem, illius mihi nodus quaestionis obiectus est: "Si", inquit, “homo ille, quem assumpsit Christus, in deum uersus est, ergo localis esse non debuit, cur ergo post resurrec tionem dixit: Noli me tangere; nondum enim ascendi ad patrem meum?"

6o

4. Ego igitur elaborans approbare ubique esse Christum uirtute

non corpore, diuinitate non carne de unitate dei et | personarum trinitate huiuscemodi uerba conscripsi: “Deus", inquam, “unus est, personae tres sunt. Deus indiscretus est, personae discretae sunt. Deus intra omnia, trans omnia est, ultima includit, media 65

7o

75

implet, summa transcendit, ultra uniuersa et per uniuersa diffun ditur; personae autem sibi constantes proprietate secernuntur, non confusione miscentur. Deus ergo unus est et ubique est, quia et alius praeter illum non est et locus non est uacuus, ubi esse alius possit. Plena sunt deo omnia et praeter deum nihil est. Ipse est in patre, ipse in filio, ipse in spiritu sancto ac per hoc pater et filius et spiritus sanctus non plures dei, sed ipse unus deus est; et non est ipse pater, qui est filius, nec filius, qui spiritus sanctus. Pater in filio est, filius in patre, in utroque spiritus sanctus, quia in tribus numero non ordine, id est personis non uirtute discretis unus atque indiuisibilis habitat deus. Omnia quae patris sunt, fi

lii sunt, et quae filii sunt, patris sunt, et quae utriusque sunt, spi

8o

ritus sancti sunt, quia non quasi aequalem sed eandem, id est unitam non separatam possident substantiam deitatis; et ideo uel maiestate uel aetate alter alterum non praecedit, quia diuidi, quod plenum est, non potest nec est in plenitudine aliquid, quod

58/59 Ioh. 2o, 17

52. id est] om. 127* l|

37. 75. 8;. 102. 128 ||

52/53 potentiam possidere] possidere potentiam

54 cum] om. 128, quam 37. 75. 85. 102 m

|| nihil] nisi

codd. praeter 75 a m || 55 docuissem] dicimus 37. 75. 85. 102. 128 ll no dus] modus 128 || 57 uersus] uerus 127* ll 58 noli me tangere] noli tan gere me io2 m ll 61 corpore] opere 37. 75. 85. 102. 128 m ll 62 huiusce modi] huius 37. 75. 85. 102. 128 m ll 63 add. et ante personae* 7$ ll 66 sibi] sunt 37. 75. 85. Io2. 128 / 127' || 7o per] post 37. 75. 85. 102 || 71 dei] dii 37. 75. 128 m ll deus est] est deus 37. 8;. 102. 128 m ll 77 non quasi] om. 37. 75. 85. 102. 128 m || 78 unitam] unicam m ll deitatis] diui nitatis 102

G 7oi

EPISTVLA CXIX, 4-5

I4O

possit | plenitudinem separare et maiorem uni minorem alteri

85

facere portionem. In personis autem non ita est, quia patris per sona non est filii nec filii persona eadem est spiritus sancti. Vna uirtus est, quam trina possidet uirtus, una substantia est, in qua tria sunt, quae subsistunt. Pater ergo et filius et spiritus sanctus maiestate ubique sunt, quia unum sunt, personis tantum apud se sunt, quia tres sunt". Et reliqua huiusmodi texens rem eo usque

deduxi, ut praesentes quidem et | ubique esse personas sed illa, 9o

quae supra caelos trans maria ultra inferos una atque eadem est, maiestate firmarem. Ex quo intellegi debere monstrabam homi nem, quem Christus assumpsit, in deum quidem uersum suscep tam non amisisse naturam, non tamen quasi quartam credi posse personam.

95

oO

io5

PL 45i

5. Sed tu, uir, cui caelum, ut arbitror, ipsum subtilitate cogita tionum intrare concessum est — uerax etenim est, qui ait: Beati mundo corde, quia ipsi deum uidebunt —, super omnia sidera ad ipsam contemplationem altitudinem mundi cordis attollens ais non tamquam aliquod corpus debere cogitari deum; nam etiam si quispiam animo lucem milies, quam huius solis est, clariorem maioremque confingat, nullam illic dei similitudinem compre hendi posse, quia corpus est omne, quod cerni potest; sed sicut iustitiam uel pietatem corpoream cogitare non possumus, nisi forte aliqua nobis feminea corpora gentili uanitate fingamus, ita et deum sine aliqua phantasiae simulatione, in quantum possu mus, cogitandum. Mihi autem, qui subtilitatem disputationis tuae percipere admodum corde uix possum, uidebatur nihil uiuum

95/96 Matth. 5, 8

1o6/112 uidebatur — iustitia] Aug. epist. 12o, 382-387

81 separare] separari 37. 75. 85. 102. 128 || minorem] maiorem 85. 128 || 84 uirtus est] est uirtus 102

||

est'] om. 127* ll

85 sunt] est 85

ll

88 illa]

illam 37. 75. 85. io2. 128 ll 89 supra] super 37 ll 9o maiestate] maiestatem 128 || 91 uersum] uerum 127* ll 91/92 susceptam] susceptum 85. 128 ll 92 posse] om. 37. 75. 85. 102. 128 edd. praeter m || 94 cui] om. io2 ll 96 quia] quoniam 85 m ll ipsi] ipsum 102 ll 97 ipsam contemplationem] contemplationem ipsam 102 ll attollens] attollis 37. 75. 85. 102. 128, attolles 127 || 98 debere] deberi 127 || 99 solis] soli 127 || est] om. 37. 8;. 128

m

|| 1oo maioremque] maiorem 127*, minoremque Ioz, mitioremque 37. 75.

85, initioremque 128, intensioremque m ll 1o3 forte aliqua] aliqua forte 37. 75. 85. 102. 128 m ll 1o5 tuae] tempore 37. 75. 85. ro2 / 127, tempe 128, tepido m || 1o6 post uidebatur add. mihi 37. 75. 85 / 127

G 7o2

EPISTVLA CXIX, 5-6

O

I4I

secundum substantiam inesse iustitiae ideoque non possum adhuc deum, id est uiuentem naturam iustitiae similem cogitare, quia iustitia non in se sed in nobis uiuit, immo potius nos se cundum iustitiam uiuimus, ipsa uero per se iustitia nequa

quam | uiuit, nisi forte non huius humanae aequitatis sed illa,

Ii5

2O

125

malit, quam ex eo, quod recta | delegerim, prudenter iudicare cunctetur. Neque enim stulti aestimandi sunt, quos Paulus apo stolus, ne in incertum currerent, admonebat dicens: Sic currite, 13o

G 7o3

quae deus est, sola asseratur esse iustitia. 6. Vnde confirmari me ex omnibus non solum praesentibus uerbis sed etiam pleniori epistula uelim. Neque enim fas est, ut nostri tantum pedes ab ista, in qua multi ingredimur, erroris uia te monente reuocentur. Cum enim multi in illis in quibus habita mus insulis, dum recto ad uiam pergunt aggere, in tramitem tor tuosi huius erroris incurrerint, eritne aliquis illic Augustinus, cuius auctoritati cedant, cuius doctrinae credant, cuius ingenio superentur? An forte ex illo paternitatis affectu mauis me occulta admonitione dirigere quam uelut comitem praui itineris incre pare? Sed mihi pro utilitate animae magis quam pro saeculi laude currere cupienti non est inutilis ac perinde etiam non amara coar gutio tua, maxime cum et mihi et ceteris uitam simul laudemque paritura sit, nemo si quidem tam iniustus esse arbiter potest, qui me ex eo, quod aliquando deuia sum secutus, stultitiae denotare

ut apprehendatis.. Quapropter uia ista, quam currimus, non so lum relinquenda nobis uerum etiam intercludenda atque praeci denda tibi est, ne forte etiam eos fallaci dilectionis simulatione frustretur. Tu enim non editorum iam a me librorum lector sed

probandorum emendator, ni fallor, electus es. Nam in illa

129/13o I Cor. 9, 24

1o9 se] om. io2

ll

11o per — iustitia] iustitia per se 75. 102, per se iustitia

per se nequaquam 127, iustitia per se nequaquam 85. 128 m, iustitia nequa

quam 37 || 112 asseratur] asserat 37. 8; ll 114 uerbis] om. 37. 75. 85. Io2. 128 || 116 monente reuocentur] reuocentur monente Ioz, remouente reuo centur 75 ll monente] mouente 85. 128 ll 121 admonitione] commoni tione 37. 75. 85. 102. 128 m ll praui] parui 75° ll 123 perinde] proinde 7;

m || 125 arbiter] ut arbitror 37. 75. 85. 102. 128 m

ll 126 quod aliquando]

aliquando quod roz ll 127 recta] om. 37. 75. 8;. 102. 128 ll delegerim] di legerim 127 ll 128/129 paulus apostolus] apostolus paulus to2 ll 13o ap prehendatis] comprehendatis 37. 8;. 102. 128 m || quapropter] quia 37. 7;. 85. 102. 128 || 132 tibi] om. 37. 75. 85. 102. 128 ll 133 frustretur] frustrentur 37. 75. 85. 128 ll lector] lectori 37. 85. ro2. 128 || 134 emendator] emenda tori 37. 85. 1o2. 128

PL 452

I42

135

EPISTVLA CXIX, 6

epistula, quam in illis libellis meis uelut praefatiunculam prae

tuli, huiusmodi uerba conscripta | sunt: “Placuit", inquam, "fluc

I4O

I45

tuantem fidei nostrae cymbam beati Augustini episcopi stabilire sententia". Cur ergo, uir doctrinae huius, quae in Christo est, culmen arguere palam corrigendum de cetero filium dubitas, cum sententiae tuae ancora, nisi morsum altius presserit, nos certius stabilire non possit? Non enim leuis aut culpa aut quaestio est, in qua non solum nihil profecit, uerum etiam, sicut a te fortis sime dictum est, quasi cuiusdam idolatriae crimen caecitas nos trae cogitationis incurrit. Hanc a te caute prudenterque discuti uellem, ut doctrinae tuae ingeniique serenitas ita nebulam nos trae mentis abstergat, ut, quod nunc cogitare non possumus, in tellegentiae a te lumine declaratum oculis cordis uidere ua leamus. Incolumis ac beatus nostrique in aeternum memor caelestia regna possideas, domine sancte ac beatissime papa.

144/148 prudenterque — ualeamus] Aug. epist. 12o, 23-27

135 libellis meis] meis libellis 37. 7;. 85. 102 a m ll 136 huiusmodi] om. 37 ll 138 ergo] igitur 1o2 || uir doctrinae] uir doctissime unius doctrinae 102 ll 14o/141 certius stabilire] stabilire certius 75 ll 141 culpa aut] cul pata 37. 75. 85. to2. 128 a m ll est] om. 37. 85. 102. 128 m ll 142 sicut] post 37. 75. 85. 102. 128, post ut m ll 143 dictum] dictus 37. 85. 102. 128 ll quasi cuiusdam] om. 37. 75. 85. io2. 128 m || idolatriae] idololatriae a m ll 145 serenitas] perhennitas 37. 75*. 85. 102. 128 ll 147 lumine] om. codd. edd. praeter m ll 148 nostrique] om. 37. 75. 85. 102. 128 ll memor] memor nos tri 75, mei memor m

G 7o4

CXX.

circa a. 415

responsio ad epist. CXIX Fratri dilectissimo et in Christi uisceribus honorando

Consentio Augustinus in domino salutem. 1. Ego propterea, ut ad nos uenires, rogaui, quoniam in li bris tuis ualde sum tuo delectatus ingenio. Proinde uolui, ut

quaeldam nostra opuscula, quae arbitratus sum tibi esse neces

io

dixeram, cum a te au|dissem, quod mendosissimis fatigareris co 2O

dicibus, ut in nostris legeres, quos emendatiores posses ceteris inuenire.

25

G 7o5

saria, non procul a nobis positus sed potius apud nos legeres, ut ea, quae forte minus intellexisses, non difficulter praesens inter rogares atque ex nostra sermocinatione mutuoque colloquio, quantum dominus et nobis promere et tibi capere tribuisset, quid in libris tuis emendandum esset, ipse cognosceres, ipse emenda res. Eius quippe es facultatis, ut possis, quae senseris, explicare, eius porro probitatis et humilitatis, ut merearis uera sentire. Et nunc in eadem sum, quae nec tibi debet displicere, sententia, unde te nuper admonui, ut in his, quae a nobis elaborata apud te legis, signa facias ad ea loca, quae te mouent, et cum his ad me uenias et de singulis quaeras. Nondum quae fecisti, exhortor, ut facias. Recte quippe uerecundareris ac te pigeret id agere, si uel semel uoluisses et me difficilem repperisses. Illud quoque

2. Quod autem petis, ut quaestionem trinitatis, hoc est de uni tate diuinitatis et discretione personarum caute prudenterque discutiam, ut doctrinae meae, sicut dicis, ingeniique serenitas ita nebulam uestrae mentis abstergat, ut, quod nunc cogitare non

Trad. text.: 37. 8;. 8; °. 102. 103. 128 / 127 a m

CXX, 22/28 quod — concordet] cfr Aug. epist. 119, 144-148

CXX, 4 tuo delectatus] delectatus tuo 1o2 ll 6 potius] om. 85* || 9 dominus — nobis] nobis et dominus 102 ll 11 es] est 128 ll add. ea ante quae 37. 8;. 85°. 102 m ll 13 debet] om. 37 ll 14 elaborata] elaborate 127 || 16 nondum — exhortor] nondum fecisti et exhortor 127 ll 17 agere] ageret 102° ll 2o posses ceteris] ceteris posses 85 l| 24 post serenitas add. illa io3 ll 25 abstergat] abstergeat 127*

PL 453

I44

EPISTVLA CXX, 2-3

potestis, intellegentiae a me lumine declaratum oculis quodam modo uidere possitis, uide prius, utrum ista petitio cum tua su periore definitione concordet. Superius quippe in eadem ipsa epistula, in qua hoc petis, apud temet ipsum definisse te dicis 3o

4o

45

5o

"ueritatem ex fide magis quam ex | ratione percipi oportere; si enim fides", inquis, “sanctae ecclesiae ex disputationis ratione et non ex credulitatis pietate apprehenderetur, nemo praeter philo sophos atque oratores beatitudinem possideret. Sed quia placuit deo", inquis, “qui infirma huius mundi elegit, ut confunderet fortia, per stultitiam praedicationis saluos facere credentes, non tam ratio requirenda quam auctoritas est sequenda sanctorum";. uide ergo, secundum haec uerba tua ne potius debeas maxime de hac re, in qua praecipue fides nostra consistit, solam sancto rum auctoritatem sequi nec eius intellegentiae a me quaerere ra tionem. Neque enim cum coepero te in tanti huius secreti intel legentiam utcumque introducere, quod nisi deus intus adiuuerit omnino non potero, aliud disserendo facturus sum quam ratio nem, ut potero, redditurus. Quam si a me uel a quolibet doctore non irrationabiliter flagitas, ut, quod credis, intellegas, corrige definitionem tuam, non ut fidem respuas, sed ut ea, quae fidei firmitate iam tenes, etiam rationis luce conspicias. 3. Absit namque, ut hoc in nobis deus oderit, in quo nos reli quis animantibus excellentiores creauit. Absit, inquam, ut ideo credamus, ne rationem accipiamus siue quaeramus, cum etiam credere non possemus, nisi rationales animas haberemus. Vt ergo in quibusdam rebus ad doctrinam salutarem pertinentibus, quas

CXX, 34/35 1 Cor. I, 27. 21

3o/36 ueritatem — sanctorum] Aug. epist. 119, 11-19

26 potestis] poteris 37. 85. 85*. 102. 128 ll declaratum oculis] declaratio nis 37. 85. 85°. 102. 103. 128 ll 26/27 declaratum — possitis] declarato oculis quodammodo uidere possitis 127 || 27 possitis] possis 37. 85. 85°. 102. 103. 128 || prius] om. 85° ll 27/28 superiore] superiori 37. 85. 85 °. io2. io3. 128 m ll definitione] diffinitione 37. 8;. 8; °. 102. 103. 128 || 29 definisse] diffi nisse 37. 85°. 102 ll 3o ueritatem — fide] ex fide ueritatem 85. 85°. 102. io3 m,

ex fide magis ueritatem 37 || 32/33 philosophos] philosophus 127 ll 34 deo inquis] inquis deo 37. 85. 102. io3. 128 || qui] qua io2 ll huius mundi] mundi huius 102 ll 37 add. si ante secundum 85° ll 45 definitio nem] diffinitionem codd. ll 48 ut] ne 37. 8;. 85°. 103. 128 ll 49 ne] ut 37. 85. 85°. 102. 103. 128 ll 5o rationales] rationabiles 128

G 7o6

EPISTVLA CXX, 3-4

55

I45

ratione percipere nondum ualemus sed aliquando ualebimus, fi des praecedat rationem, qua cor mundetur, ut magnae rationis capiat et perferat lucem, et hoc utique rationis est. Et ideo ratio nabiliter dictum est per prophetam: Nisi credideritis, non intel legetis. Vbi procul dubio discreuit haec duo deditque consilium, quo prius credamus, ut id, quod credimus, intellegere ualeamus.

Proinde ut fides praecedat | rationem, rationabiliter iussum est. 6o

G 7o7

Nam si hoc praeceptum rationabile non est, ergo irrationabile est; absit. Si igitur rationabile est, ut magnam quandam, quae capi nondum potest, fides antecedat rationem, procul dubio quantulacumque ratio, qua hoc persuadet, etiam ipsa antecedit fidem.

4. Propterea monet apostolus paratos nos | esse debere ad re 65

7o

75

sponsionem omni poscenti nos rationem de fide et spe nostra, quoniam, si a me infidelis rationem poscit fidei et spei meae et uideo, quod ante quam credat capere non potest, hanc ipsam ei reddo rationem, in qua si fieri potest uideat, quam praepostere ante fidem poscat rationem earum rerum, quas capere non pot est; si autem iam fidelis rationem poscat, ut quod credit intelle gat, capacitas eius intuenda est, ut secundum eam ratione red dita sumat fidei suae, quantam potest, intellegentiam, maiorem, si plus capit, minorem, si minus, dum tamen, quousque ad ple nitudinem cognitionis perfectionemque perueniat, ab itinere fidei non recedat. Hinc est, quod dicit apostolus: Et si quid aliter sapitis, id quoque uobis deus reuelabit; uerum tamen in quod peruenimus, in eo ambulemus. Iam ergo si fideles sumus, ad fidei uiam perueniemus, quam si non dimiserimus, non solum ad tan tam intellegentiam rerum incorporearum et incommutabilium,

55/56 Is. 7, 9 (LXX) 77 Phil. 3, 15-16

||

64/65 monet — nostra] cfr I Petr. 3, 15

ll

75/

52 percipere nondum] nondum percipere 128 m || 54 et '] om. 37. 85. 85*. 102. 103. 128 m || 55/56 intellegetis] intellegitis 127 ll 57 ualeamus] debe amus codd. ll 58 iussum] iusum 127°, uisum 128 m ll 59 non] om. 85°° ll 6o igitur] ergo io2 ll magnam quandam] magna quandam 127, magna quaedam 37. 85. 85°. 103. 128, ad magna quaedam m ll 61 potest] possum io2 ll antecedat] praecedat m || 62 qua] quae m ll 64 mo net] mouet 8;* ll post apostolus add. petrus m || 66 post fidei add. es 102. io3 ll 68 praepostere] praeposcere 127* || 69 ante] om. 37. 8;. 85°. 128 ll 71/72 eam — reddita] rationem redditam 37. 8;. 8;?. 102. 103. 128 || 75/76 et — sapitis] et tamen si quid aliter sentis ro2 || 76 sapitis] scitis 37. 8;. 103. 128 || reuelabit] reuelauit 8;?*. 127 || tamen] et tamen si 37. 8;. 8; °. 103. 128 m || 77 peruenimus] perueniemus m

PL 454

146 8o

EPISTVLA CXX, 4-6

quanta in hac uita capi non ab omnibus potest, uerum etiam ad summitatem contemplationis, quam dicit apostolus facie ad fa

ciem, sine dubitatione ueniemus. Nam | quidam etiam minimum

85

9o

95

iOO

G 7o8

et tamen in uia fidei perseuerantissime gradientes ad illam bea tissimam contemplationem perueniunt, quidam uero, quid sit na tura inuisibilis, incommutabilis, incorporea, utcumque iam scien tes et uiam, quae ducit ad tantam beatitudinis mansionem, quoniam stulta illis uidetur, quod est Christus crucifixus, tenere recusantes ad quietis ipsius penetrale, cuius iam luce mens eo rum uelut in longinqua radiante perstringitur, peruenire non possunt.

5. Sunt autem quaedam, quae cum audierimus, non eis accom modamus fidem et ratione nobis reddita uera esse cognoscimus, quae credere non ualemus. Et uniuersa dei miracula ideo ab in fidelibus non creduntur, quia eorum ratio non uidetur. Et re uera sunt, de quibus ratio reddi non potest. Non tamen non est: Quid enim est in rerum natura, quod irrationabiliter fecerit deus? Sed quorundam mirabilium operum eius etiam expedit tantisper oc cultam esse rationem, ne apud animos fastidio languidos eius dem rationis cognitione uilescant. Sunt enim et hi multi sunt, qui plus tenentur admiratione rerum quam cognitione causarum, ubi miracula mira esse desistunt, et opus est eos ad inuisibilium fi dem uisibilibus mirabilibus excitari, ut puritate purgati eo perue niant, ubi familiaritate ueritatis mirari desinant. Nam et in thea

io5

tris homines funiambulum mirantur, musicis delectantur; in illo stupetur difficultas, in his retinet pascitque iucunditas. 6. Haec dixerim, ut fidem tuam ad amorem intellegentia co hortarer, ad quam ratio uera perducit et cui fides animum prae

parat. Nam illa, quae persuasit in | ea trinitate, quae est deus, fi

PL 455

lium patri non esse coaeternum uel alterius esse sub|stantiae

G 7o9

81/82 I Cor. 13, 12

8o omnibus] hominibus 37 nimus 102, perueniemus m || m || 87 tenere] temere 85° modamus] accommodamus eis

|| 81 facie] facio 127* ll 82 ueniemus] ue minimum] minimi m || 86 tantam] tantae ll 88 luce] lucem 127 ll 91/92 eis accom 37 || 93 ualemus] leuamus 127*, nolebamus

127' || 99 cognitione] cognitionem 85*. io2

ll uilescant] uilescat 85° II

hi] om. 37. 8;. 8;*. 102. 103. 128 m || 1o1/1o2 fidem] fidelium 103 ll 1o2 mi rabilibus] miraculis m || puritate] caritate m ll io3 desinant] desistant 37. 8;. 128 m ll io4 funiambulum] funambulum 37. 85. 85°. 128 ll io5 stu

petur] stupet 85. 85°. 102. io3. 128 m 1o6/io7 cohortarer] cohorter m

ll retinet] retinetur 85. 85°. 102. 128 ll

EPISTVLA CXX, 6 IIo

ii5

2o

125

i3o

135

I47

atque aliqua parte dissimilem et eo modo inferiorem spiritum sanctum, itemque illa, quae persuasit patrem et filium unius eius demque, spiritum uero sanctum alterius esse substantiae, non ideo, quia ratio est, sed quia falsa ratio est, cauenda et detestanda dicenda est. Si autem ratio uera esset, non utique errasset. Quapropter sicut non ideo debes omnem uitare sermonem, quia est et sermo falsus, ita non debes omnem uitare rationem, quia est et falsa ratio. Hoc et de sapientia dixerim; neque enim prop terea sapientia deuitanda est, quia est et falsa sapientia, cui stul titia est Christus crucifixus, qui est dei uirtus et dei sapientia, et ideo per hanc stultitiam praedicationis placuit deo saluosfacere credentes, quoniam, quod stultum est dei, sapientius est homini bus. Hoc quibusdam philosophorum et oratorum non ueram uiam sed uerisimilem sectantibus et in ea se ipsos aliosque fallen tibus persuaderi non potuit, quibusdam uero eorum potuit. Et quibus potuit, neque scandalum est Christus crucifixus neque stultitia; in his enim sunt, quibus uocatis Iudaeis et Graecis dei uirtus est et dei sapientia. In qua uia, id est in cuius Christi cru cifixi fide, qui eius rectitudinem per dei gratiam comprehendere potuerunt, et si philosophi appellati sunt siue oratores, profecto humili pietate confessi sunt sibi longe excellentius in ea fuisse praeuios piscatores non solum credendi firmissimo robore uerum etiam intellegendi certissima ueritate. Cum enim didicissent ad hoc electa esse stulta mundi et infirma, ut sapientia confunde rentur et fortia, seque cognouissent fallaciter sapere et imbecil liter praeualere, confusi salubriter facti sunt stulti et infirmi, ut

119/122 I Cor. 1, 18. 24. 21. 25 ll 126/127 I Cor. i, 24 ll 132/133 cum — infirma ] cfr I Cor. I, 27 ll 135/138 ut — fortes] cfr I Cor. I, 25

111/114 itemque — est] cfr Aug. epist. 12o, 419-421

11o aliqua] alia 128 ll post modo add. dissimilem 102 ll 111/112 eius demque] eiusdem 1o3° ll 114 si autem] nam si 37. 85. 85°. 102. 128 m ll 115 non ideo] ideo non 128 || 116 omnem] om. 128 || 118 deuitanda] uitanda 37. 85. 85°. 103. 128 m, uitanta 102 ll est'] om. 102 ll et] om. 103 ll 12o deo] deos 102 ll 124 add. non ante potuit* 37 || 126 his] iis m ll 128 add. de ante fide 103 ll 131 firmissimo] firmissimi 127 ll 132 certissma ueritate] ueritate certissima 127 ll 133 esse stulta] stulta esse 37. 85. 85°. 102, 103, 128 m ll 133/134 ut — fortia] ut fortia et sapientia confun derentur 37 m ll 134 et fortia] om. 85. 85°. 102. io3. 128 ll 134/135 imbecil liter] imbecilli 127*, imbecillis 127', imbecilla 8;*

148

EPISTVLA CXX, 6-7

per stultum et | infirmum dei, quod sapientius et fortius est ho

G 7io

minibus, inter electa stulta et infirma fierent ueraciter sapientes et efficaciter fortes.

I4O

7. Cui autem nisi uerissimae rationi fidelis pietas erubescit, ut quandam idolatriam, quam in corde nostro ex consuetudine uisi bilium constituere conatur humanae cogitationis infirmitas, non dubitemus euertere nec audeamus credere ita esse trinitatem,

quam inuisibilem et incorpoream atque incommutabilem coli mus, quasi tres quasdam uiuentes moles licet maximas et pul I45

cherrimas suorum tamen locorum spatiis propriis terminatas et sibimet in suis locis contigua propinquitate cohaerentes, siue una earum sic in medio constituta, ut duas dirimat sibi ex lateribus

singulis iunctas, siue in modum trigoni duas ceteras unaquaeque 15o

contingat, ut nulla ab aliqua separetur; earumque trium tantarum ac talium personarum licet in grandi ualde molibus tamen a summo et imo et circumquaque terminatarum unam esse diuini

tatem aliquid quartum nec talem, qualis est aliqua ex illis, sed communem omnibus tamquam numen omnium | et in omnibus I55

PL 456

et in singulis totum, per quam unam diuinitatem dicatur eadem trinitas unus deus; eiusque tres personas nusquam esse nisi in

caelis, illam uero diuinitatem usquam non esse sed ubique prae

i6o

sentem; ac per hoc recte quidem dici deum et in caelo esse et in terra propter illam diuinitatem, quae ubique sit tribusque com munis sit, non autem recte dici patrem esse in terra uel filium uel spiritum sanctum, cum huic trinitati sedes nonnisi in caelo sit? Istam cogitationis carnalis compositionem uanumque figmentum

ubi uera ratio labefactare incipit, continuo | intus illo adiuuante atque illuminante, qui cum talibus idolis in corde nostro habitare

non uult, ita ista confringere atque a fide nostra quodam modo

161/276 cogitationis — intellegimus] Eugipp. exc. Aug. (CSEL 9, p. 714, 3 — 718, 25)

136 infirmum] firmum 127* stituere] consistere 37. 85. 85°. 37. 85. 85°. 102. 103. 128 m ll grandium ualde 128 ll 152

quartam 37. 85. 85°. 102. 128 m

|| 14o idolatriam] idololatriam m || 141 con 128 || 144 et] om. 102 ll 145 locorum] om. 147 sic] sit 102 m ll 15o licet — ualde] licet aliquid] aliquam m, quam 128 || quartum]

ll talem] tamen 102 ll aliqua] una 37. 8;.

102. io3. 128 m ll 154 unam] tantam 102 || 155 trinitas] diuinitas 85 ' ll eiusque] eius 37. 85. 85°'. 102. 103 || 158 sit] est 85. 85°. 102. 103. 128 a ll 159 sit] om. m ll recte dici] dici recte 102 ll 16o cum] cui 37. 85. 85°. 102,

103. 128 ||

162 labefactare] labefactari 85°° ll incipit] incipiet Eug. (u. l.),

coeperit Eug. (u. l.)

||

intus illo] illo intus m a

G 7i i

EPISTVLA CXX, 7-9

I49

165 excutere festinamus, ut ne puluerem quidem ullum talium phan tasmatum illic remanere patiamur. 8. Quamobrem nisi rationem disputationis, qua forinsecus ad moniti ipsi intrinsecus ueritate lucente haec falsa esse perspici mus, fides in nostro corde antecessisset, quae nos indueret, 17o pietate, nonne incassum quae uera sunt audiremus? Ac per hoc, quoniam id, quod ad eam pertinebat, fides egit, ideo subsequens ratio aliquid eorum, quae inquirebat, inuenit. Falsae itaque ra tioni non solum ratio uera, qua id quod credimus intellegimus, uerum etiam fides ipsa rerum nondum intellectarum sine dubio 175 praeferenda est. Melius est enim quamuis nondum uisum cre dere, quod uerum est, quam putare te uerum uidere, quod falsum est. Habet namque fides oculos suos, quibus quodammodo uidet uerum esse, quod nondum uidet, et quibus certissime uidet non dum se uidere, quod credit. Porro autem qui uera ratione iam, 18o quod tantummodo credebat, intellegit, profecto praeponendus est ei, qui cupit adhuc intellegere, quod credit; si autem nec cu pit et ea, quae intellegenda sunt, credenda tantummodo existi mat, cui rei fides prosit, ignorat; nam pia fides sine spe et sine caritate esse non uult. Sic igitur homo fidelis debet credere, quod 185 nondum uidet, ut uisionem et speret et amet. 9. Et uisibilium quidem rerum praeteritarum, quae temporali ter transierunt, sola fides est, quoniam non adhuc uidenda spe rantur, sed facta et transacta creduntur, sicut est illud, quod

Christus semel pro peccatis nostris mortuus | est et resurrexit nec G 712 19o iam morietur et mors ei ultra non dominabitur. Ea uero, quae nondum sunt, sed futura sunt sicut nostrorum spiritalium corpo rum resurrectio, ita creduntur, ut etiam uidenda sperentur; sed ostendi modo nullo possunt modo. Quae uero ita sunt, ut neque

189/19o I Petr. 3, 18; Rom. 6, 9-io

193/2o4 quae — stephano] cfr Beda Ven. In Lucam VI, 2244 (CCSL 12o, p. 419)

165 excutere] excusare Eug. (u. l.) ll quidem] quidam 102 ll ullum] nullum 1o2, illum 37. 8; ° || 166 remanere] manere Eug. (u. l.) ll 168 ipsi] ipsa m a ll 169 nostro corde] corde nostro m a ll indueret] in ... du ... eret 127, induceret 85* ll 174 uerum] om. 102 ll 175 enim] om. 102 ll 177/ 178 uidet — esse] uerum esse uidet 37 || 179 se uidere] re uidere 85. 8; °. 128, reuidere 37 || 179/181 porro — credit] om. 102 ll 18o quod] quae 37. 85. 85°. 103. 128 || 181 est] om. io3° ll 184 igitur] ergo 128 || 184/185 crede re — uidet] quod nondum uidet credere 37. 85. 85°. 102. 103. 128 ll 19o morie tur] moritur 37 m a Eug. (u. l) || post ei add. qui io3 ll 193 modo] meo 1o2

I5o

I95

EPISTVLA CXX, 9-1o

praetereant neque futura sint, sed aeterna permaneant, partim sunt inuisibilia sicut iustitia, sicut sapientia, partim uisibilia sicut Christi immortale iam corpus. Sed inuisibilia intellecta conspi

ciuntur ac per hoc et ipsa modo quodam sibi congruo uidentur et, cum uidentur, multo certiora sunt quam ea, quae corpo

ris | sensus attingit; sed ideo dicuntur inuisibilia, quia oculis istis 2OO

PL 457

mortalibus uideri omnino non possunt. At illa, quae uisibilia sunt

permanentia, possunt, si ostendantur, etiam his mortalibus ocu lis conspici, sicut se discipulis post resurrectionem dominus

2o5

ostendit, sicut etiam post ascensionem apostolo Paulo et diacono Stephano. 1o. Proinde ista uisibilia permanentia ita credimus, ut etiamsi non demonstrentur, speremus ea nos quandoque uisuros nec ea conemur ratione intellectuque comprehendere, nisi ut ea quia uisibilia sunt, ab inuisibilibus distinctius cogitemus, et, cum co

gitatione qualia sint imaginamur, satis utique nouimus ea nobis 2O

nota non esse. Nam et Antiochiam cogito incognitam sed non sic ut Carthaginem cognitam; illam quippe uisionem cogitatio mea fingit, hanc recolit; nequaquam tamen dubito, siue quod de illa testibus multis siue quod de ista meis aspectibus credidi. Iusti tiam uero et sapientiam et quicquid eiusmodi est non aliter ima

215

ginamur, aliter contuemur, | sed haec inuisibilia simplici mentis atque rationis intentione intellecta conspicimus sine ullis formis et molibus corporalibus, sine ullis liniamentis figurisque mem brorum, sine ullis localibus siue finibus siue spatiis infinitis. Ip

22O

sumque lumen, quo cuncta ista discernimus, in quo nobis satis apparet, quid credamus incognitum, quid cognitum teneamus, quam formam corporis recordemur, quam cogitatione fingamus,

196/197 Rom. 1, 2o || 2o2/2o3 sicut — ostendit ] cfr Matth. 28, 9-1o; Marc. 16, 5-7. 9. 12-14; Luc. 24, 4-7. 15. 36; Ioh. 19, 26; 2o, 14; 21, i ll 2o3/2o4 paulo — stephano] cfr Act. 9, 3-5; 7, 55

196 immortale iam] iam immortale 102 ||

198 quam] quoniam io2 ll

2oo at] aut 8;. 127, ut 85° ll 2o3/2o4 diacono stephano] stephano diacono m a ll 2o6 demonstrentur] demonstrarentur 128 ll 2o7 intellectuque]

uel intellectu 37. 8;. 102. 128 m, intellectu rationeque 85° ll ut] om. 2o7/2o8 quia uisibilia] quae inuisibilia 85. 128 || 2o8 inuisibilibus] bilium ro2 || 21o cogito] cogita 127 ll 211 illam] om. 37. 85. 85°. 213 credidi] credidit 37° ll 214/215 imaginamur] imaginamus 215 inuisibilia] uisibilia 1o2

||

216 intentione] om. 37* ll

128 ll inuisi 127 ll 128 ll

217 molibus]

modulis Eug. (u. l.) || 218 siue'] sine 128, om. a ll finibus] finitis m ll siue'] sine 128 a || 219 in — nobis] in nobis quo ro2 ll 221 cogitatione] cogitationem corporis 37. 85. 85°. 102. 103

G 713

EPISTVLA CXX, Io-II

225

23o

235

I5I

quid corporis sensus attingat, quid imaginetur animus simile cor pori, quid certum et omnium corporum dissimillimum intellegen tia contempletur, hoc ergo lumen, ubi haec cuncta diiudicantur non utique sicut huius solis et cuiusque corporei luminis fulgor per localia spatia circumquaque diffunditur mentemque nostram quasi uisibili candore collustrat, sed inuisibiliter et ineffabiliter et tamen intellegibiliter lucet tamque nobis certum est, quam nobis effecit certa, quae secundum ipsum cuncta conspicimus. 11. Cum igitur tria sint rerum genera, quae uidentur, unum cor poralium, sicut sunt caelum et terra et quicquid in eis corporeus sensus cernit et tangit, alterum simile corporalibus, sicut sunt ea, quae spiritu cogitata imaginamur siue recordata uel oblata quasi corpora contuemur, unde sunt etiam uisiones, quae uel in som nis uel in aliquo mentis excessu his quasi localibus quantitatibus ingeruntur, tertium ab utroque discretum, quod neque sit corpus

neque habeat ullam similitudinem corporis, sicuti est sapientia,

24O

nus est quam illa summa et in|commutabilis, quae dei sapientia 245

G 7 i4

quae mente intellecta conspicitur et in cuius luce de his omnibus ueraciter iudicatur, in quo istorum genere credendum est esse istam, quam nosse uolumus, trinitatem? Profecto aut in aliquo aut in nullo. Si in aliquo, eo utique, quod est aliis duobus praestan tius, sicut est sapientia. Quod si donum eius in nobis est et mi dicitur — puto, quod non debemus dono suo inferius cogitare do nantem —, si autem aliquis splendor eius in nobis est, quae nostra sapientia dicitur, quantumcumque eius per speculum et in aenig

246/247 I Cor. 13, 12

222 imaginetur] imaginatur 128 || 222/223 corpori] corporis 127* ll 223 dissimillimum] dissimilium 85°. 102 ll 123/224 intellegentia] om. 85° ll 225 fulgor] fulgore Eug. (u. l.) || 227 collustrat] illustrat 127* m

||

inuisibiliter — ineffabiliter] ineffabiliter et inuisibiliter 102

||

228 in

tellegibiliter] intelligenter 37. 85. 8; %. 102. 103. 128 || tamque] tamquam 8;. 85°. 102. 103 ll nobis] uerbis 37. 8;. 8; °. 102. 103. 128 || 229 effecit] efficit 85°. 128 a m Eug. (u. l.) || 23o sint] sunt 127 ll rerum] om. 37. 8;. 85°. 102. io3 ll 231 sunt] hoc 37. 85. 85*. 102. 103 a m Eug. (u. l.), hunc 127 Eug.

(u. l.) ll add. haec ante terra m ll corporeus] corporeis 102° ll 233 oblata] oblita 37. 85. 85°. 103. 128 m ll 234 corpora] corporea 128* ll 235 mentis excessu] excessu mentis 128 ll his] hiis 102. 128 || 237 habeat ullam] ullam habeat m ll sicuti est] om. 8;, sicut est a m ll sapientia] uel superbia 85 ', superbia 37*. 85° ll 238 luce] laude 37. 85. 85°. 102. 103 ll his] hiis 128 || 239 genere — est] credendum est genere 37. 85. 85°. 102. io3.

128 || 242 et] om. codd. 127* ||

ll 243 et] est io2 ll 245 aliquis] aliqui

quae nostra] quaenam 37. 85. 85°, quae iam 103

PL 458

EPISTVLA CXX, II-I2

I52

mate capere possumus, oportet eam et ab omnibus corporibus

25o

et ab omnibus corporum similitudinibus secernamus. 12. Si autem in nullo istorum genere esse putanda est ista tri nitas et sic est inuisibilis, ut nec mente uideatur, multo minus de

illa huiusmodi opinionem habere debemus, ut eam rebus corpo ralibus uel corporalium rerum imaginibus similem esse creda mus. Non enim corpora pulchritudine molis et magnitudine su perat sed dissimilitudine ac disparilitate naturae et, si discreta est 255

a comparatione bonorum animi nostri, qualia sunt sapientia, ius titia, caritas, castitas et cetera talia quae profecto non mole cor

poris pendimus nec eorum quasi corporeas formas cogitatione figuramus, sed ea, quando recte intellegimus, sine aliqua corpu lentia uel similitudine corpulentiae in luce mentis aspicimus, 26o

quanto est ab omnium qualitatum et quantitatum corporalium

comparatione discretior! Non eam tamen a nostro | intellectu om nino abhorrere apostolus testis est, ubi ait: Inuisibilia enim eius a constitutione mundi per ea, quaefacta sunt, intellecta conspi

ciuntur, sempiterna quoque eius uirtus ac diuinitas. Ac per hoc, 265

cum eadem trinitas fecerit et corpus et animam, sine dubitatione

27o

est utroque praestantior. Anima itaque considerata, maxime hu mana et rationalis atque intellectualis, quae ad eius imaginem facta est, si cogitationes nostras et intellegentias non euicerit, sed eius, quod habet praecipuum, id est ipsam mentem atque intel legentiam mente atque intellegentia potuerimus apprehendere, non erit fortassis absurdum, ut eam ad suum quoque creatorem

intellegendum ipso adiuuante meditemur attollere. Si autem in se ipsa deficit sibique succumbit, pia fide contenta sit, quamdiu peregrinatur a domino, donec fiat in homine, quod promissum

262/264 Rom. 1, 2o

ll

273/274 pia — domino] cfr II Cor. 5, 6

249 esse] om. 37. 8;. 102. 103. 128 m

ll est] om. 85

tas] trinitas ista 37. 8;. 85°. 102. 103. 128 / 127*

ll

ll 249/25o ista trini

25o inuisibilis] om. 37. Io2.

1o3. 128 || 251 opinionem] opinione 85 II 252 corporalium] rerum corpo ralium 85* || 253 et] aut 102. io3 ll 254 disparilitate] parilitate 102 ll 256/257 mole corporis] mole corporis non m ll 259 luce] lucem 37. 85. 102. 128

||

261/262 omnino] omni modo 8;. 128/ 127

ll

262 abhorrere] deab

horrere 1o2 || enim] etiam 37. 8;. 85°. 102. 103. 128 ll eius] om. m ll 264 ac*] et 8;. 128 ll 267 rationalis] rationabilis 102 ll 269 habet praeci puum] praecipium habet 37. 8;. 85°. Io2. io3. 128 ll 27o atque] et 102 ll 271 ad — creatorem] quoque ad suum creatorem 37. 85. 103. 128, ad suum crea torem quoque 85° ll quoque] om. 102 ll 273 sibique] uel 85. 102. 103. 128, aut 37

G 715

EPISTVLA CXX, 12-14 275

28o

285

29o

295

3oo

I53

est, faciente illo, qui potens est, sicut ait apostolus, facere supra, quam petimus et intellegimus. 13. Quae cum ita sint, interim uolo, ut legas ea, quae ad istam quaestionem pertinentia iam multa conscripsimus, illa etiam, quae in manibus habemus et propter magnitudinem tam difficilis quaestionis, nondum possumus explicare. Nunc uero tene incon cussa fide patrem et filium et spiritum sanctum esse trinitatem et tamen unum deum, non quod sit eorum communis quasi quarta diuinitas, sed quod sit ipsa ineffabiliter inseparabilis trinitas, pa tremque solum genuisse filium filiumque solum a patre genitum,

spiritum uero sanctum et patris esse et filii spiritum. Et quicquid tibi, cum ista cogitas, | corporeae similitudinis occurrerit, | ab nue, nega, respue, abice, fuge; non enim parua inchoatio est co gitationis dei, si antequam possimus nosse, quid sit, incipiamus iam nosse, quid non sit. Intellectum uero ualde ama, quia et ip sae scripturae sanctae, quae magnarum rerum ante intellegen tiam suadent fidem, nisi eas recte intellegas, utiles tibi esse non possunt. Omnes enim haeretici, qui eas in auctoritate recipiunt, ipsas sibi uidentur sectari, cum suos potius sectentur errores, ac per hoc, non quod eas contemnant, sed quod eas non intelle gant, haeretici sunt. 14. Tu autem, carissime, ora fortiter et fideliter, ut det tibi do minus intellectum ac sic ea, quae forinsecus adhibet diligentia praeceptoris siue doctoris, possint esse fructuosa, quoniam ne que qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incremen tum dat deus, cui dicimus: Pater noster, qui es in caelis, non quia ibi est et hic non est, qui praesentia incorporea ubique totus est, sed quod in eis habitare dicitur, quorum pietati adest, et hi

275/276 Eph. 3, 2o ll 29o/292 scripturae — possunt] cfr Is. 3, 9 (LXX) ll 296/297 ut — intellectum] Ps. 15, 7; 31, 8; 118, 34; II Tim. 2, 7 Cor. 3, 7 ll 3oo Matth. 6, 9

ll

298/3oo I

276 et] aut 37 a m ll 278 illa] illam 127* || 283 ineffabiliter] ineffabi lis et ro2 ll ineffabiliter inseparabilis] ineffabilis et inseparabilis 37. 85. 85°. 128 || 285 et' — filii] et patris et filii esse 37. 8;. 103. 128 || post filii add. esse 37. 8;. 103. 128 m || 286/287 abnue] abnue abige m ll 287 inchoatio est] est inchoatio m ll 287/288 cogitationis] cognitionis 37. 85. 85°. 102. io3. 128 a m || 289 intellectum] intellectam 37. 85. 85°. 102. 103. 128 ll 296 post carissime add. frater 85° ll 297 sic] si 85*. 102. 103 ll 299/3oo incremen tum] crementum 103 ll 3oo quia] quae 127 ll 3oi qui] quia 85° ll to tus est] est totus 37. 85. 102. 103. 128 m ll 3o2 quod] quia 37. 85. 85°. 102. io3. 128 m

||

habitare] inhabitare 128

||

hi] hii ro2. 128 / 127

G 7 16

PL 459

EPISTVLA CXX, 14-15

I54

maxime in caelis sunt, ubi et nostra est conuersatio, si nos ue 3o5

raciter os nostrum sursum cor habere respondeat. Nam etsi car naliter acciperemus, quod scriptum est: Caelum mihi sedes est, terra autem scabellum pedum meorum, et ibi et hic eum esse credere debemus, quamuis non totum ibi, quia hic essent pedes, nec totum hic, quia ibi essent superiores corporis partes. Quam

cogitationem carnalem rursum nobis illud exculteret, quod de 3io

315

32o

illo scriptum est, quia caelum mensus est palmo et terram pugillo. Quis enim sedeat in spatio palmi sui aut in tanto loco pedes po nat, quantum eius pugnus apprehendit? Nisi forte in tantum caro uana progreditur, ut ei parum sit humana membra substantiae dei tribuere, si ea non etiam monstruosa confingat, ubi palmus lum bis et pugillus plantis ambabus coniunctisque sit latior. Sed haec dicuntur, ut cum sibi non conueniunt, quae carnaliter audimus, eis ipsis admoniti ineffabiliter spiritalia cogitemus. 15. Vnde etiam si corpus domini, quod de sepulchro excitatum leuauit in caelum, non nisi in specie humana membrisque cogi tamus, non tamen ita putandum est sedere ad dexteram patris, ut ei pater ad sinistram sedere uideatur. In illa quippe beatitudine, quae omnem superat humanum intellectum, sola dextera est et eadem dextera eiusdem beatitudinis nomen est. Proinde nec il

325

lud, quod post resurrectionem suam dixit Mariae: Noli me tan gere, nondum enim ascendi ad patrem, tam absurde accipien dum est, ut aestimemus eum, cum ascendisset, uoluisse a feminis

tangi, qui se tangendum uiris antequam ascenderet praebuit. Sed

3o3 Phil. 3, 2o || 3o5/3o6 Is. 66, 1 ll 31o Is. 4o, 12 patris] cfr Marc. 16, 19 ll 324/325 Ioh. 2o, 17

ll

32o sedere —

318/321 unde — uideatur] cfr Beda Ven. In Lucam VI, 2244 (CCSL 12o, p. 419)

3o3 et] etiam 37. 85. 85°. 102. 103. 128 m ll post conuersatio add. est 37. 85. ro3. 128 m || 3o3/3o4 ueraciter — nostrum] os nostrum ueraciter m ll 3o5 acciperemus] acceperimus 37. 85. 85°. 128 m ll 3o9 post rursum add. debet 102. 103 ll nobis illud] illud nobis 37. 102. 103. 128 m ll excuteret] excutere 37. 8;. 103. 128 m, excutere deberet 8;° ll 31o est'] est potest 8;. 128 m ll quia] qui 37 m ll est*] om. 8; ll 317/313 caro uana] uana caro 128 ll 313 parum] paruum 85° ll 315 plantis] palmis 37. 85. 85°. 102. io3. 128 a m ll -que] om. m || sit] fit 128 || 319 in*] om. 37. 85. 85°. 102 m ||

specie humana] humana specie 85 ll 321 illa] hac 85° ll 325 post patrem add. meum 37. 8; * m

ll

326 aestimemus] existimemus m

G 717

EPISTVLA CXX, 15-17

33o

155

Mariae profecto, in qua figura ecclesia est, quando illud dixit, in tellegi uoluit tunc ascendisse ad patrem, cum illum patri cogno uit aequalem et tali fide illum salubriter tetigit, ne, si hoc solum eum esse crederet, quod in carne apparuerat, non bene tangeret. Sic eum Photinus haereticus tetigit, qui hominem tantummodo Christum credidit.

| 16. Et si forte in his uerbis domini aliud aptius meliusque in 335

caelo, secundum quod pater | una in trinitate persona est, diui

34o

345

nitas uero non in caelo tantum sed ubique est, quasi aliud sit pa ter aliud diuinitas eius, quae illi communis est cum filio et spiritu sancto, ut ipsa trinitas tamquam locis corporalibus et tamquam corporea sit, diuinitas uero una trium personarum ubique sit praesens et ipsa sola tamquam incorporea ubique sit tota, sine dubitatione respuenda est. Si enim qualitas eorum esset - quod absit, ut in patre aut filio aut spiritu sancto aliud sit qualitas aliud substantia -, tamen si eorum qualitas esse posset, utique amplius alicui quam in sua substantia esse non posset; si autem substan tia est et alia est, quam sunt ipsi, alia substantia est, quod nihi lominus falsissime creditur.

35o

17. Sed si forte minus intellegis, inter qualitatem atque substan tiam quid intersit, hoc certe facilius aduertis, quod et diuinitas trinitatis — quae putatur alia esse, quam est ipsa trinitas, et prop ter hanc dici non tres deos sed unum deum, quoniam ipsa est tribus una communis — aut substantia est aut non est substantia.

355

G 718

tellegi potest, opinio tamen, qua putatur substantia esse patris in

Si substantia est et alia est quam pater aut filius aut spiritus sanc tus aut eadem simul trinitas, procul dubio alia substantia est; hoc autem ueritas refellit et respuit. Si autem non est substantia ista diuinitas et ipsa est deus, quia ipsa est ubique tota, non illa tri nitas, ergo deus non est substantia; quis hoc catholicus dixerit? Item si non est substantia ista diuinitas et secundum hanc est tri

nitas unus deus, quod haec una est in tribus, non debuit dici pa

328 figura] figurata 37. 85. 85°. 103. 128 m ll ecclesia est] est ecclesia 85 ll 333 christum] om. 37. 85. 102. 103. 128 m ll 334 aliud] om. 37. 85. 85°. 102. io3. 128 ll aptius] apertius 37 ll meliusque] quod melius 102 ll 335 esse patris] patris esse 102 m ll 338 add. cum ante spiritu 37 m ll 342 est] om. 37. 85. 85°. 103. 128 m ll 345 alicui] alicubi 102 m ll in] om. 85. 128 || substantia] om. 37. 85. 85°. 102. 128 ll 345/346 add. sua ante sub stantia 102 ll substantia est] est substantia 128 || 348 atque] et 37. 85. 85°. 102. io3. 128 m || 351 quoniam] quam 128 || 354 aut] et 37 ll simul tri nitas] trinitas simul 8; °° || 358 est'] esse 128 || 359 est in tribus] in tribus est 8;°

PL 46o

156 36o

EPISTVLA CXX, 17-18

ter | et filius et spiritus sanctus unius substantiae sed unius diui

G 7i9

nitatis, quae non est substantia. Agnoscis autem in fide catholica, quoniam hoc est uerum, hoc esse firmatum, quod pater et filius et spiritus sanctus ideo, cum sit trinitas, unus est deus, quod in separabiliter sint unius eiusdemque substantiae uel, si hoc me 365

lius dicitur, essentiae. Nam nonnulli nostri et maxime Graeci tri

nitatem, quae deus est, magis essentiam quam unam substantiam esse dixerunt aliquid inter haec duo nomina esse arbitrantes uel intellegentes, unde nunc disputare non opus est, quod, etsi diui nitatem istam, quae aliud existimatur esse quam ipsa trinitas, non 37o

substantiam sed essentiam dixerimus, eadem falsitas conse

375

quetur. Si enim alia est quam ipsa trinitas, altera erit essentia, quod absit ut catholicus sentiat. Restat itaque, ut ita credamus unius esse substantiae trinitatem, ut ipsa essentia non aliud sit quam ipsa trinitas. Ad quam uidendam quantumlibet in hac uita proficiamus, per speculum erit et in aenigmate, quod uidebimus. Cum uero, quod in resurrectione promittitur, spiritale corpus ha bere coeperimus, siue illam mente siue mirabili modo, quoniam ineffabilis est spiritalis corporis gratia, etiam corpore uideamus, non tamen per locorum interualla nec in parte minorem in parte

38o

maiorem, quoniam non est corpus et ubilque tota est, pro nostra

PL 461

capacitate uidebimus. 18. Quod uero posuisti in epistula tua uideri tibi uel potius, quod uidebatur tibi nihil uiuum secundum substantiam inesse

iustitiae ideoque te non posse adhuc deum, id est uiuentem | na 385

turam iustitiae similem cogitare, quae "iustitia", sicut dicis, "non

375 I Cor. 13, 12

372/445 restat — iustior] Eugipp. exc. Aug. (CSEL 9, p. 718, 26 — 721, 21) ll 383/387 quod — uiuit] Aug. epist. 119, io6-111

362 esse firmatum] est confirmatum m || firmatum] firmamentum 102 ll quod] quoniam 85. 128 || 363 quod] quia 37. 85. 85°. 102. io3. 128 m ll 367 esse] interesse m || 368 opus est] est opus m || 369 existi matur] estimatur 37. 85. 102. io3. 128 || 372 ita] om. 85° ll 375 proficiamus] prospiciamus 85. 8;?. 102. 103 ll add. et ante per 85* l| erit] om. 128* ll quod] om. io3* ll 377 coeperimus] ceperimus 1o2, cepimus 103 ll mira bili] irrationabili 37. 8;. 8; °. 102. 1o3 || 379 minorem] minores 37. 8;. 8; ° ll add. nec ante in 85. 128 || 38o maiorem] maiores 37. 85. 8; * ll 382/383 uel — tibi] om. 102. io3 || 382 potius] potest 37 ll 384 te] om. codd. ll 385 post similem add. uidere 103 ll similem] similes 37 ll quae] quia a m Eug. (u. l.)

G 72o

EPISTVLA CXX, 18-19

39o

395

4oo

4O5

157

in se sed in nobis uiuit, immo potius nos secundum illam uiui mus, ipsa uero per se iustitia nequaquam uiuit", ad hoc ut tibi ipse respondeas, illud intuere, utrum recte dici possit uitam ip sam non uiuere, qua fit, ut uiuat, quicquid non falso dicimus uiuere. Puto enim absurdum tibi uideri, ut per uitam uiuatur et uita non uiuat. Porro si uita ipsa praecipue uiuit, qua uiuit omne, quod uiuit, recole, obsecro, quas dicat scriptura diuina animas mortuas; profecto inuenies iniustas, impias, infideles. Nam licet per illas uiuant corpora impiorum, de quibus dictum est, quod mortui sepeliant mortuos suos, et ibi intellegantur etiam iniquae animae non esse sine aliqua uita — neque enim aliter ex eis pos sent corpora uiuere nisi qualicumque uita, qua omnino animae carere non possunt, unde immortales merito uocantur —, non ta men ob aliud amissa iustitia dicuntur mortuae, nisi quia et ani marum licet immortaliter uita qualicumque uiuentium uerior et maior uita iustitia est tamquam uita uitarum, quae cum sunt in corporibus, etiam ipsa corpora uiua sunt, quae per se ipsa uiuere nequeunt. Quapropter si animae non possunt nisi etiam in se ip sis utcumque uiuere, quia ex eis uiuunt et corpora, a quibus de serta moriuntur, quanto magis uera iustitia etiam in se ipsa uiuere intellegenda est, ex qua sic uiuunt animae, ut hac amissa mor tuae nuncupentur, quamuis quantulacumque uita non desinant uiuere!

19. Ea porro iustitia, quae uiuit in se ipsa, procul dubio deus 4iO

est atque incommutabiliter uiuit. Sicut autem, cum sit in se | ipsa uita, etiam nobis fit uita, cum eius efficimur utcumque participes, ita, cum in se ipsa sit iustitia, etiam nobis fit iustitia, cum ei co haerendo iuste uiuimus, et tanto magis minusue iusti sumus,

395 Matth. 8, 22

386 sed] sancto 103

ll immo] uino 103 ll

potius nos] nos potius a

m || 387 per se iustitia] iustitia per se 37. 85. 85°. 102. io3. 128 || 387/ 388 tibi ipse] ipse tibi 37. 85. 85°. 102. 103. 128 || 391 uiuit omne] omne uiuit 37 ll 398 immortales] mortales 102 ll add. et amte immortales 128 ll 399 amissa — mortuae] dicuntur mortuae amissa iustitia 37. 85. 85°. 102. io3. 128 ll quia] quod codd. ll 4oi sunt] sint m ll 4o2 uiua] uisa 127* ll 4o4 utcumque] om. 37. 85. 85°. 102. 103. 128 ll 4o6 sic] si 85° ll 4o7 quan tulacumque] qualicumque 85° ll 41o atque] et codd. ll autem] haec 85. 85°. 128, autem haec 37 m ll add. haec ante cum io2. io3 ll 411 efficimur utcumque] utcumque efficimur io2. 103 | 412 ipsa] om. codd. ll in se ipsa sit] sit in se 85. 102. 103. 128, om. 85° / 127 ll 413 iuste] om. 37. 85. 85 ^/ 127

G 72 I

158

415

42O

EPISTVLA CXX, 19-2o

quanto illi magis minusue cohaeremus. Vnde scriptum est de unigenito filio dei, cum sit utique patris sapientia atque iustitia et semper in se ipsa sit, quod factus sit nobis a deo sapientia et iustitia et sanctificatio et redemptio, ut, quemadmodum scriptum est, qui gloriatur, in domino glorietur. Quod quidem et ipse uidi sti addendo atque dicendo: “Nisi forte non haec humanae aequi tatis sed illa, quae deus est, sola asseratur esse iustitia". Est plane ille summus deus uera iustitia uel ille uerus deus summa iustitia,

425

quam profecto esurire ac sitire ea nostra est in hac peregrinatione iustitia et qua postea saturari ea nostra est in aeternitate plena iustitia. Non ergo deum nostrae iustitiae similem cogitemus, sed cogitemus nos potius tanto similiores deo, quanto esse potueri mus eius participatione iustiores. 2o. Si ergo cauendum est, ne iustitiae nostrae similem putemus deum, quoniam lumen, quod illuminat, incomparabiliter excel

lentius est illo, quod illuminatur, | quanto magis caueri oportet, 43o

ne aliquid inferius et quodammodo decoloratius eum esse cre damus, quam est nostra iustitia! Quid est autem aliud iustitia, cum in nobis est, uel quaelibet uirtus, qua recte sapienterque uiuitur, quam interioris hominis pulchritudo? Et certe secundum

435

dei, unde nobis dicitur: Nolite conformari buic saeculo, sed re formamini in nouitate mentis uestrae ad probandum uos, quae sit uoluntas dei, quod bonum et placitum et perfectum. Si ergo

hanc pulchritudinem magis quam corpus | sumus ad imaginem

416/418 I Cor. 1, 3o-31 435/437 Rom. 12, 2

ll

421/423 summa — iustitia] cfr Matth. 5, 6

PL 462

G 722

ll

419/42o nisi — iustitia] Aug. epist. 119, 111-112

414 illi magis] magis illi a m ll 415 atque] om. 103* || 416 ipsa] ipso 128 a | sit nobis] nobis sit 102. 103 ll nobis] om. 37. 8; ll a deo] om.

37. 85. 85°. 102. io3 / 127 ll 419 atque] et 85 ll 42o asseratur esse] esse as seratur a m || 422 ac] et 37 a m || 425 esse] eius 102. 103 ll 425/ 426 esse — participatione] eius potuerimus esse participatione 85. 128, eius

potuerimus participatione esse 37 || potuerimus] poterimus a m ll 426 eius] esse 1o2. 103 ll 428 incomparabiliter] incommutabiliter Eug. (u. l.) ll 428/429 incomparabiliter excellentius] excellentius imcompara biliter 85° ll 429 est illo] illo est Eug. (u. l.) || 43o quodammodo] quo dam 103 ll decoloratius] decolatius 37 ll 431 add. nostra ante iustitia 85. 102. 103 ll 433 et certe] etiam 37. 85. 85°. 102. 103. 128 || 434 post pulchritu dinem add. animae 128 || quam corpus] quam secundum corpus facit m ll corpus] corporis 128 a ll 436 mentis uestrae] sensus uestri 85° ll 437 placitum] beneplacitum Eug. (u. l.) || et'] om. 37

—

—-

-

-

EPISTVLA CXX, 2o

I59

non in mole neque in distantibus per loca sua partibus, sicut 44O

corpora siue cernuntur siue cogitantur, sed in uirtute intellegi bili, qualis est iustitia, mentem dicimus seu nouimus seu uolu mus pulchram et secundum hanc pulchritudinem reformamur ad imaginem dei, profecto ipsius dei, qui nos formauit et reformat ad imaginem suam, non in aliqua mole corporea suspicanda est pulchritudo eoque iustorum mentibus credendus est incompara

445

biliter pulchrior, quo est incomparabiliter iustior. Haec dilectio nem tuam, quantum ad usitatum epistularum modum pertinet,

prolixius forsitan quam exspectabas, quantum autem ad tam magnae rei quaestionem, breuiter admonuisse suffecerit, non ut satis sit eruditioni tuae, sed ut aliis quoque lectis auditisue dili 45O

genter instructus ipse uberius tua secus dicta redarguas, quod est utique tanto melius, quanto fit humilius et fidelius.

44o mentem] mente 37. 85* || 442 profecto — dei] om. codd. Eug. formauit] reformauit a Eug. (u. l.)

85°. 103

ll

||

443 suspicanda] suscipienda 37. 85.

ll 446 pertinet] attinet m ll

448 admonuisse] ammouisse 128 ll

449 sit] om. 85. 128 ll auditisue] auditis uel codd., uel auditis m 45o instructus] instructis 128

ll

| CXXI.

G 723

a. 410?

(Paulinus Nolanus episcopus Augustino proponit quaestiones aliquot, primum de psalmis, tum de apostolo,

et ad extremum de euangelio.)

io

1. De paucis, quae nunc iam ad nauem currente litterarum per latore et mihi in ipsius festinatione properanti in mentem uene runt, ne sine corollario mihi rescribas, aliqua proponam. Quae si forte lucida sunt et mihi uidentur obscura, nemo prudentium fi liorum, qui forte de nostris in hora lectiunculae huius circa te steterint, de insipientia mea rideat, sed potius beniuolentia fra ternae caritatis faueat instruendo, ut efficiar uidentium particeps et ex doctrina tua illuminatis mentibus considerantium mirabilia

de lege domini. 2. Dic ergo mihi, benedicte doctor Israhel, quid sit, quod dicit in psalmo quinto decimo: Sanctis, qui in terra sunt eius, mirifi 15

2o

cauit omnes uoluntates suas inter | illos, multiplicatae sunt enim infirmitates eorum, postea accelerauerunt. Quos ait sanctos, qui in terra sint sancti? Num illos Iudaeos, qui filii carnis Abrahae et non filii repromissionis excluduntur a semine, quod in Isaac uo catum est, ideo sanctos in terra, quia sancti genere carnali, uita autem sensuque terreni sunt, qui terrena sapiunt et carnali ob seruantia in uetustate litterae consenescunt non renascentes in

nouam creaturam, quia non receperunt eum, per quem uetera

Trad. text. : 1. 21. 22. 69. 123 / 83. 134 (135 ab lin. 186) a m

CXXI, 11/12 Ps. 118, 18 ll 14/16 Ps. 15, 3-4 l| 17/18 Rom. 9, 8. 7 ll 2o Phil. 3, 19 ll 21 Rom. 7, 6 ll 22/23 non — noua] cfr II Cor. 5, 17; Ioh. 1, 11; Apoc. 21, 4-5; Gal. 6, 15

CXXI, 1 sqq. Paulinus Nolanus, epist. 5o (CSEL 29, p. 4o4-423)

CXXI, 4 de] e 134

ll

nunc iam] nuntiam 1. 22

tore] currentem litterarum perlatorem 1. 2r

ll

4/5 currente — perla

ll 5 mentem] mente 1. 21. 69 ll

6 corollario] collorario 69 ll 13 dicit] dicitur 123. 134 a m ll 15 uolun tates] uoluntas 134 l| 17 sint] sunt 21 m || num] non 69 ll 18 repro missionis] promissionis 83 ll 2o qui] quia 22 ' ll 2o/21 carnali obseruan tia] carnalia seruantia 21 ll 22 quia] qui 21

G 724

EPISTVLA CXXI, 2-3

161

transierunt et facta sunt noua? Sic enim forte eos in hoc psalmo 25

3o

35

4o

45

sanctos appellat, quomodo et in euangelio iustos, ubi dicit: Non ueni iustos uocare sed peccatores, id est illos iustos, qui in sanc titate generis et littera legis gloriantur, quibus dicitur: Nolite glo riari patrem Abraham, quia potens est deus de lapidibus istis ex citare filios Abraham. Quorum forma in illo pharisaeo proponitur, qui iustitias suas tamquam nescienti domino recolens praedicabat in templo non orans, ut exaudiretur, sed exigens quasi debitum meriti pro operibus bonis quidem sed ingratis deo, quia, quod iustitia aedificauerat, superbia destruebat nec id ipsum silentio sed uoce clamabat, ut appareret eum non diui nis auribus loqui, quia et ab hominibus uellet audiri; atque ideo non placuit deo, quia placebat sibi: Quoniam dissipauit domi nus | ossa hominum sibi placentium. Confusi sunt, inquit, quia spreuit illos, qui cor humile et contribulatum non spernit. 3. Denique et in ipsa euangelii parabola, qua pharisaei et pu blicani persona confertur, euidenter ostendit ipse dominus, quid in homine suscipiat quid repellat, sicut scriptum est, quia deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. Ideo protestatur magis iustificatum abisse e templo publicanum de confessione peccatorum suorum quam pharisaeum de imputatione iusti tiarum suarum. Merito autem ille laudator sui repudiatus absces sit a facie dei, qui cum ipso nomine peritiam legis praeferret, oblitus fuerat in propheta dicentem dominum: Super quem ha bitabo nisi super humilem et quietum et trementem sermones meos? Ille autem in corde contrito sui accusator accipitur et ob tinet ueniam de confessis peccatis propter gratiam humilitatis

24/25 Matth. 9, 13 ll 25/26 qui — gloriantur] cfr Rom. 2, 23 ll 26/ 28 Matth. 3, 9; Luc. 3, 8 ll 28/3o quorum — orans] cfr Luc. 18, io-14 ll 35/ 37 Ps. 52, 6 || 37 Ps. 5o, 19 ll 38/39 in — dominus] cfr Luc. 18, io-14 ll 4o/41 Iac. 4, 6; I Petr. 5, 5; Prou. 3, 34 ll 46/48 Is. 66, 2

25 iustos uocare] uocare iustos 1. 22. 123 a m ll 27 patrem abraham] in patre abraham a m, patrem habere abraham 123 || 27/28 excitare] susci tare 123 || 28 abraham] abrahae m ll 31 bonis quidem] quidem bonis 69 ll ingratis] ingratus 21 ll 32 aedificauerat] aedificauerit 134 ll des truebat] destruxerat I ll 33 id] ob 123 || 33/34 add. in ante diuinis 1 || 34 quia] qui 1 a m ll 35 quia] quod 69 ll 35/36 dissipauit dominus] deus dissipauit 123 ll add. deus post quia 134 ll 37 contribulatum] contritum 134 ll 39 quid] quod 83*, qui 21 ll 41 superbis restitit] superrestitit 83 || 42 e] de 21 ll 44 laudator] laudatur 69. 123° ll sui] om. 123 || 45 prae ferret] perferret 83 || 47/48 sermones meos] uerba mea 123

PL 463

G 725

EPISTVLA CXXI, 3-4

I62

55

sancto illo pharisaeo, quales Iudaei sancti sunt, reportante sarci nam peccatorum de iactantia sanctitatis. Ipsius nimirum sunt forma Iudaei illi, de quibus apostolus ait, quod suam iustitiam statuere cupientes, quae ex lege est, iustitiae dei non sunt su biecti, quae est ex fide, quae reputata est Abraham patri nostro ad iustitiam non ex operibus, quia secundum omnipotentiam dei

6o

nec sanctus in terra est sed in caelo, quia non carne sed spiritu ambulat, cuius conuersatio in caelis est non glorianti in concisi one carnis, sed in circumcisione cordis, quae non littera sed spi ritu agitur inuisibiliter, unde laus eius non est ex hominibus sed

5o

credidit deo, apud quem | ille uere iustus est, qui ex fide uiuit

G 726

ex deo.

65

7o

4. Deinde quod iungit in eodem uersiculo: Miras fecit uolun tates suas inter illos, credo ex eo dicit, quod ipsis primum lucer nam legis accendit et praecepta uiuendi dedit. Notas, enim in quit, fecit uias suas Moysi et filiis Israhel uoluntates suas. Deinde ipsum pietatis suae sacramentum in ipsis operatus est natus in carne ex uirgine deus in gente ipsorum et de carne ipsorum fac tus ex semine Dauid homo, deinde uirtutes sanitatum, quas in ipsis et coram ipsis perfecit quippe haec non modo creditus sed

et blasphe|matus ab eis, cum dicerent: Hic homo si a deo esset, mom curaret sabbatis et: Nom eicit daemonia nisi in Beelzebub

principe daemoniorum. Propter hanc mentem obdurata impie tate caecatam multiplicatae sunt infirmitates et tenebrae eorum.

52/54 Rom. 1o, 3

ll

54/56 Rom. 4, 2-3

ll

56 Hebr. 1o, 38; Rom. i, 17

57 in* — spiritu] cfr Rom. 8, 4; cfr Gal. 5, 16 ll

ll

58/61 Phil. 3, 2o; Rom. 2,

28-29 ll 62/63 Ps. 15, 3 || 64/65 Ps. 1o2, 7 ll 66 I Tim. 3, 16 ll 67/ 68 Rom. 1, 3; Luc. 13, 32 || 7o/71 Ioh. 9, 16 ll 71/72 Matth. 12, 24 ll 73 Ps. i5, 4

5o reportante] reportantes 1. 21 ll 5o/51 sarcinam] sarcina 83 ll 51 de] sed 123°, et 123 ' ll 52 de] om. 21. 22 || 54 abraham patri nostro] patri nostro abraham a m ll 57 non] om. 123 ll 58 glorianti] gloriantis 22 ' m || 58/59 concisione] circumcisione 1. 22*. 123 a m, conscisione 21 ll 6o laus — est] nomen est non 69 || est] om. 21 a m || 62 miras] mirans 21 || fecit] facit 69 || 67 deus] dei 134* || et] om. 21 || 67/68 add. est post factus 69 ll 68 sanitatum] canitantium 1 ll 69 perfecit] fecit 123 ll quippe] qui propter 134, qui per a m || non modo] non modo non 83. 134 ll creditus sed] creditus sit sed a, creditus non est sed m ll 7o et] om. 83 ll add. est post blasphematus 134 a m ll eis] eius 83* ll 71 ei

cit] eicet 1

ll 72 hanc] hoc 21 ll 73 infirmitates] impietates 1. 21

tenebrae] om. 134*

ll et

PL 464

EPISTVLA CXXI, 5-6

163

| 5. Sed quid est, quod ait: Postea accelerauerunt? Vtrum in 75

8o

85

G 727

paenitentiam sicut illi in actibus apostolorum, qui beati Petri praedicatione compuncti crediderunt in eum, quem cruci fixerant, et festinantes tanto expiari peccato ad donum gratiae cucurrerunt? An uero, quia uirtutes animae ex fide et caritate dei roborantur, illis impiis utroque uacuis multiplicatae sunt infirmi tates animae ex impietate scelerum mortiferis languoribus occu patae? Christus etenim lumen et uita credentium est et sanitas sub pennis eius. Vnde non mirum, sed si tenebrae et infirmitates eorum multiplicatae sunt in interitum, qui uitam ut lucem non receperunt neque sub pennis eius manere uoluerunt, quos, ut ipse flens in euangelio suo protestatur, saepe uoluit congregare sub alas suas, sicut gallina congregat pullos suos, et noluerunt. Multiplicatis ergo infirmitatibus quo accelerauerunt? Forte in crucem domini conclamandam et inuito Pilato nefariis uocibus

9o

95

extorquendam, ut adimplerent mensuram patrum suorum, ut isti dominum prophetarum occiderent, quorum patres ipsos prophe tas interfecerunt, a quibus hic mundi saluator esse uenturus nun tiabatur. Postea accelerauerunt; ueloces enim pedes eorum ad ef fundendum sanguinem. Contritio et infelicitas in uiis eorum et uiam pacis non cognouerunt, id est Christum, qui dicit: Ego sum uia.

| 6. In consequenti psalmo illud mihi exponi desidero, quid di cat: De absconditis tuis adimpletus est uenter eorum. Saturati sunt porcina uel, sicut in quibusdam psalteriis scriptum audio, saturati sunt filiis et reliquerunt, quae superfuerunt, paruulis iOO

Sll1S.

75 sicut — apostolorum] cfr Act. 2, 37-41 ll 81 christus — est] cfr Joh. 1, 9; 8, 12; II, 25; 14, 6 || 81/82 Mal. 4, 2 ll 82/83 Ps. 15, 4 ll 85/86 Matth. 23, 37; Luc. 13, 34 ll 87/89 forte — extorquendam] cfr Luc. 23, 23 ll 89 Matth. 23, 32; I Thess. 2, 15 ll 92/94 Ps. 13, 3 ll 94/95 Ioh. 14, 6 ll 97/ioo Ps. 16, 14

75 qui] om. 83, quia 21 || 77 tanto] om. 1 ll 78 quia] quod 69 || dei] om. 2r l| 8o ex] et 69 || 82 post unde add. et 87* l| mirum] nimi rum 134* ll 84 quos] quod 22. 123 ll 85 post congregare add. ipsos 22. 123 || 87 quo] quoniam 69, quid 123 || 88 crucem] cruce 1. 21. 83 ll ne fariis] nefarius 83* ll 89 mensuram] mensuras 134 ll 9o dominum] deum 69* || 91 a] et a 21 ll hic] hinc 123 || mundi saluator] saluator mundi 1 ll 94 cognouerunt] agnouerunt 123 / 83 ll christum] christus 69* ll 96 illud] illum 22* || mihi] om. 22 ll quid] qui 21°, quod 123* ll 96/97 dicat] dicit 123 || 99/1oo quae — suis] paruulis suis quae superfue runt I. 2i

G 728

164

105

110

115

120

125

EPISTVLA CXXI, 7

7. Rursus in alio psalmo admirari soleo filium ad patrem loqui intellegens in psalmo quinquagesimo octauo, ubi de Iudaeis inimicis, de quibus supra dixerat: Ecce ipsi loquentur in ore suo et gladius in labiis eorum, paulo infra dicit: Ne occideris eos, ne quando obliuiscantur legis tuae. Disperge illos in uirtute tua et destrue eos, domine. Quod in his usque in hodiernum diem uidemus impleri; destructi sunt enim a ueteri sua gloria sine templo et sine sacrificiis ac sine prophetis in omnium gentium dispersione uiuentes. Sed quid miramur, quod iam per prophetam pro eis non occidendis rogabat, pro quibus et sub ipso tempore passionis iam ad crucem eum ducentibus precabatur dicens: Pater, dimitte eis: non enim sciunt, quid faciunt? Verum quod adiecit: Ne umquam obliuiscantur legis tuae, tamquam propter hoc necessaria esset etiam sine fide euangelii uita eorum, obscurum mihi fateor. Quid enim his ad salutem, quae sola fide quaeritur, prodest in legis memoria | et meditatione uersari, nisi forte prop- G 729 ter honorem legis ipsius uel generis Abraham, ut | etiam in parte PL465 terrena carnalis seminis eius, quae uidentur secundum harenam maris computari, legis antiquae littera perseueret, ne forte aliqui legendo legem illuminentur ad fidem Christi, qui et legis et prophetarum finis est et in omnibus eorum libris praefiguratus ac prophetatus elucet? Aut quia ex ipsis impiis eorum generatio uentura est electorum. Qui de singulis tribubus electi in duodenis milibus signabuntur, quibus ipsa reuelatio beati Iohannis ex uoce angeli praenuntiantis hoc testimonium perhibet, quia comi-

103/104 Ps. 58, 8 II 104/106 Ps. 58, 12 II m/113 Luc. 23, 34 II 115/ 119 quid - perseueret] cfr Gen. 22, 17: 32, 12 II 119/122 ne - elucet] cfr Rom. 10, 4 II 122/124 aut - signabuntur] cfr Apoc. 7, 5-8 101 admirari soleo] admiraris deo /' / 83, admiraris (om. so\eo) 123 II 102 in psalmo] om. 134 II ubi] om. 1. 21 II 104 ne'] non 83 II 105 obliuiscantur] obliuiscentur 69 II legis] leges 1 II 106/107 quod - impleri] om. 83' II 107 impleri] implere 21 II 109 per] om. 22' / 83' II prophetam] prophetarum 69' II 111 precabatur] precatur / II 112 faciunt] faciam 83 II uerum] om. 21 II quod] quid 69 II 113 umquam obliuiscantur] obliuiscantur umquam 21 II 114 esset] esse /. 21 II 11j his] mihi 21 II 116 forte] om. 69' II 117 generis] gentis 69 II 118 eius] om. 21 II uidentur] uidetur 123' / 83, 134 m II harenam] arena 22' II 119 antiquae] antiqui 123' II aliqui] aliquid 123 II 120 illuminentur] illuminetur 83 II et2] om. 21' II 121 ac] aut 21 II 122 quia] om. 21 II 123 singulis] om. 134' II tribubus] tribus 21 II electi] om. 21 II 123/124 duodenis] duodenibus 69 II 124 signabuntur] signantur 134', designantur m II 125 uoce] uerbis 123 II praenuntiantis] renuntiantis 21, praenuntiantes 134' II perhibet] perhibuit 21

EPISTVLA CXXI, 7-9

165

tatui regis aeterni familiarius adhaerebunt penitus immaculati et humanae coniunctionis expertes? De quibus specialiter ait: Se quentur agnum, quocumque ierit, quia cum mulieribus se non coinquimauerunt; uirgines enim sunt. 13o

8. In sexagesimo sexto praeter alia illud obscurissimum mihi est, quod ait: Verum tamen deus conquassabit capita inimico rum suorum uerticem, capilli perambulantium in delictis suis, quid sit uerticem capilli perambulare in delictis, non enim dixit

'uerticem capitis' sed uerticem capilli, qui sine sensu est. An re I35

I4o

I45

15o

pletum peccatis hominem uiuit ostendere? Scriptum est: Omne cor in dolore a pedibus usque ad caput. Et paulo infra, quod ait: Lingua canum tuorum ex inimicis ab ipso, a quo ipso? Et num quid canes dei possunt dici gentiles, quos ipse in euangelio ca nes nominat? Aut ne forte ipsos canes dei dicat, quales aestimari possunt, si qui in nomine christiano gentiliter uiuant, quorum pars cum infidelibus ponitur, quia deum, quem uerbis colunt, factis negant? 9. Haec interim de psalmis; nunc de apostolo quodcumque proponam. Dicit ad Ephesios, quod in alia epistula dixerat de gradibus uel ordinibus dispositionum dei operante spiritu sancto diuisiones gratiarum: Et quosdam quidem dedit apostolos, quos dam autem prophetas, alios uero euangelistas, alios autem pas tores et doctores ad consummationem sanctorum et reliqua. Hoc opto distinguas mihi in hac diuersitate nominum, quae sit cuique nomini officiorum uel gratiarum proprietas, quid proprium sit

127/129 Apoc. 14, 4

|| 131/132 Ps. 67, 22 ll 135/136 omne — caput] cfr

Is. 1, 5-6 ll 137 Ps. 67, 24 ll 137/139 numquid — nominat] cfr Matth. 15, 26 ll 14o/142. quorum — negant] cfr Matth. 24, 51; Tit. 1, 16 ll 146/148 I Cor. 12, 28; Eph. 4, 11-12

127 specialiter] speciliter 134*

||

127/128 sequentur] sequuntur 21. 22.

123 ll 129 coinquinauerunt] inquinauerunt 123

|| 13o sexagesimo sexto]

sexto psalmo 1, septimo psalmo 134, septimo a ll obscurissimum] ob scurum 134 ll obscurissimum mihi] mihi obscurissimum a m ll 13o/ 131 mihi est] est mihi 69 || 131 conquassabit] conquassauit 1. 2r. 69. 123 a m, concursauit 22° ll 132 suis] om. 69 || 133 sit] est 21 ll perambulare] perambulantium 69 a ll 134 sensu] sensus 69 /83 ll 136 pedibus] uertice 83 || 137 canum tuorum] catulorum 22 ll 138 possunt] possent 21 || possunt dici] dici possunt a m ll 139 ne] om. 69* || aestimari] aestimare 134* ll 14o si] se 134* ll uiuant] uiuunt 69 / 134 ll 144 dicit] dixit 22 ll 148 reliqua] cetera 21 ll hoc] hic 134 ll 149 in] om. 21 ll hac] haec 1 ll cuique] unicui 123 || 15o nomini] nominum 1. 21

G 73o

166

155

EPISTVLA CXXI, 9-11

apostolorum, quid prophetarum, quid euangelistarum, quid pas torum, quidue doctorum. In omnibus enim his diuersis nomini bus simile et prope unum doctrinae officium uideo fuisse tracta tum. Hos autem prophetas, quos post apostolos posuit, non puto illos esse, qui ordine temporum ante apostolos fuerunt, sed is

tos, quibus iam sub apostolis per gratiam | donabatur aut inter

i6o

165

crimen sit | in hac diuersitate uerborum, cum omnia mihi, quae

17o

175

G 73 i

pretatio scripturarum et inspectio mentium aut praedictio tempo ris secuturi, ut Agabus cernebat, qui et famem instantem praedixit et, quae beatus Paulus in Hierosolymis passurus esset, et uerbo denuntiauit et signo zonae eius ostendit. Inter pastores specialiter et doctores quid intersit, dinoscere uolo, quia prae positis ecclesiae utrumque nomen adscribi solet. 1o. Item quod ait ad Timotheum: Obsecro igitur primum om nium fieri obsecrationes, orationes, postulationes, gratiarum ac tiones pro omnibus hominibus, quaeso exponas mihi, quod dis gerenda dixit, orationis officio conuenire uideantur. 11. Item quod ad Romanos ait, interrogo et rogo, ut edisseras mihi; multum enim caecutire me fateor in hac apostoli sententia de Iudaeis, quod ait: Secundum euangelium quidem inimici propter uos, secundum electionem autem carissimi propter pa tres. Quomodo idem et inimici propter nos, qui credidimus ex gentibus, tamquam non potuerint gentes credere, nisi Iudaei non credidissent? Aut ipse unus omnium creator deus, qui omnes ho mines saluos fieri uult et in agnitionem ueritatis uenire, | capax non fuit acquisitionis utriusque, nisi alterum pro altero posside ret? Deinde carissimi propter patres quomodo aut unde caris

158/162 agabus — solet] cfr Act. 11, 28; 21, 1o-11 17o/172 Rom. ii, 28 ll 174/175 I Tim. 2, 4

ll

163/165 I Tim. 2, 1

ll

151/152 pastorum] apostolorum 21 ll enim] om. 21 ll 154 post] om. 69 || 155/156 istos] illos m ll 156 aut] ut 1. 21. 22*. 69. 123 / 83 ll 157 in spectio mentium] inspectatio mentium 123, inspectationem tuum 21 ll

praedictio] praedicatio 1. 21. 22. 69. 123

ll

158 cernebat] cernebas 83* ll

ut] et 83 ' ll post famem add. ei 69 ll 162 adscribi] describi 83 ll 164 obsecrationes] obsecrationem 83 ll 164/165 postulationes gratiarum actiones] om. 83* ll 166 uerborum] membrorum 21. 123* ll 169 multum] multi 123* ll caecutire] ciccutire 69, ceu dubitare 21 || 17o quod] qua

123 ' ll 172 propter] om. 1 ll credidimus] credimus 21 ll 173 potuerint] potuerunt 1 ll nisi] non 83* || 174 unus] om. 22 ll omnium creator] creator omnium 134 || 175 saluos] soluos 134* l| in] ad a m ll uerita tis] om. 21 || 176 fuit] fuerit m || 177 add. si amte quomodo 1. 21. 22. 69. 123 || aut] ut 1. 21 ll 177/178 carissimi si] om. m

PL 466

G 732

EPISTVLA CXXI, II-12

18o

185

19o

i95

2oo

167

simi, si non credant et inimici deo esse persistant? Nonne, inquit, qui oderant te, deus, oderam illos et super inimicos tuos tabesce bam? Perfecto odio oderam illos. Certe hoc puto paterna uox lo quitur: ad filium per prophetam in eodem psalmo, ubi supra de parte credentium dixerat: Mihi autem nimis honorificati sunt amici tui, deus, nimis confortati sunt principatus eorum. Quid autem illis prodest ad salutem, quae non nisi per fidem et gra tiam Christi capitur, si propter patres carissimi deo sint? Cui bono diliguntur, quos necesse est propter hoc damnari quod propter suam infidelitatem a prophetarum et patriarcharum parentum fide discrepantes inimici sunt euangelio Christi? Si ergo carissimi deo, quomodo peribunt? Et si non credunt, quomodo non peri bunt? Si propter patres sine suo merito diliguntur, quomodo et propter patres non saluabuntur? Sed etsi fuerint Noe, Danihel et Iob in medio eorum, filios impios non saluabunt, soli salui erunt. 12. Adhuc aliud obscurius mihi erue de profundo et in uadum profer. In epistula Colossensium omnino colligere non possum,

| quod ait: Nemo uos seducat uolens in humilitate et religione angelorum, quae non uidit ambulansfrustra inflatus sensu car nis suae et non tenens caput. De quibus angelis dicit? Si de ini micis et malis, quae illorum religio aut quae humilitas et qui sit magister seductionis huius, qui per obtentum nescio cuius ange licae religionis quasi uisa et comperta doceat, quae non uidit? Sine dubio haeretici, qui doctrinas daemoniorum et sequuntur et promunt, conceptis ab eorum spiritu adinuentionibus, quae non

19

178/18o Ps. 138, 21-22. 17 ll 191/192 Ez. 14, 14. 16 ll 2oi/2o2 sine — promunt] cfr I Tim. 4, 1-2

ll

195/197 Col. 2, 18

179 te] me 21 ll 18o add. ut ante puto 83. 134 ll 181 ad] ut 21 ll 182 parte] patre 83° ll 183 confortati sunt] confortatus est 22 a m || 185 christi] om. 135 || patres] fidem patres 1. 21. 22, fidem patrum 22 '. 69'. 135 ' a m, fidem patris 69* / 83. 134 ll cui] quomodo cuius 135 ll 186 dam nari] damnare 1. 21 || 187 infidelitatem] infidelitate 83 ll a] om. 83 ll 188 fide] fidem 83 ° ll 188/189 si — peribunt] om. 135 || 189 si] sed 21 ll 19o diliguntur] diligunt 21 ll 191 etsi] et I ll 192 post eorum add. et 123 ll 193 adhuc] aut 22, et 123 ll 194 epistula] epistulam 21 ll om nino] omnium 21 ll colligere] intelligere m ll 195 post humilitate add. cordis 134 || 196 ambulans] inculcans 134, amplius 135° ll sensu] om. 21 ll 197 dicit] dicitur 134 ll 198 et] om. 83* ll qui] quis 123 ' / 134 a

m ll 199 obtentum] hoc tantum 1, hoc templum 21 ll cuius] cui 135* || 2oo post religionis add. huius 69°, del. 69 ' ll comperta] coperta 21 zoi post dubio add. sunt 135 || doctrinas] om. 134* ll et'] om. 135

ll

G 733

EPISTVLA CXXI, 12-13

I68

2o5

uiderunt phantasmata, quasi uisa fingentes et pestiferis disputa tionibus in corda male credula seminantes hi sunt, qui non te nent caput, id est Christum fontem ueritatis, cuius doctrinae quic quid aduersatur, insanum est, et hi caeci duces caecorum, de quibus dici puto: Me dereliquerunt fontem aquae uiuae et fode runt sibi lacus contritos, qui non tenent aquam. 13. Deinde in subsequenti capite adiecit: Ne tetigeritis neque

2io

215

22O

gustaueritis neque contrectaueritis, quae sunt omnia in interitum

ipso usu secundum praecepta et doctrinas hominum rationem quidem habentia sapientiae in superstitione et humilitate | ad non parcendum corpori, non in honore aliquo ad saturitatem carnis. Quae sunt ista, quibus et rationem sapientiae | inesse testatur magister ueritatis et tamen ipsam ueritatem religionis inesse abnegat? Ne forte de talibus loquitur, de quibus ad Ti motheum dicit: Habentes autem speciem pietatis, uirtutem autem eius abnegantes? Rogo ergo specialiter haec capitula duo de Co

lossensium epistula per singula mihi uerba dissoluas, quia lau dabilibus exsecranda permiscuit. Quid enim tam laudabile quam ratio sapientiae et quid tam exsecrabile quam superstitio erroris? Humilitas quoque et deo placita et maxime in uera religione lau

dabilis cum ratione sapientiae ipsis datur, de quorum doctrinis et 225

actibus dicitur nobis: Ne tetigeritis neque gustaueritis, quae sunt in interitum, quia non sunt ex deo et omne, quod non est ex fide,

2o6 Mattth. 15, 14 ll 2o7/2o8 Ier. 2, 13 ll 2o9/214 Col. 2, 21-23 217/218 II Tim. 3, 5 || 224/225 Col. 2, 21-22 ll 225/226 Rom. 14, 23

2o3 quasi uisa] om. 21, quasi uita 83

83

ll

non] om. 134* ||

ll

2o4 corda] corde 21

ll

ll

hi] hii

2o5 caput] om. 83* ll doctrinae] doctrina 21

ll

2o6 hi] hii 83. 135 || de] om. 135 || 2o7 dici] dicit 21 ll dereliquerunt] reliquerunt 134 * ll 2o8 lacus] lacos I ll 2o9 capite] capitulo 123 ' ll adiecit] dicit 135 || 21o gustaueritis neque] om. 83 ll contrectaueritis] contractaueritis 22. 134, non tractaueritis 83 ll omnia] om. 21 / 134 ll 212 sapientiae] sapientia 21 ll 213 in] om. 134 ll aliquo] om. 21 ll 214/ 215 quae — et] om. 69* || 214 quae] qui 22 ll ista] isti 22, ita 21 ll 215 ipsam] ipsa 21 ll religionis] religionem 123 ll 216 inesse] esse 123* / 83 ' ll abnegat] abneget 1. 21. 22*. 123 / 135. 83 a || ne] om. 22, anne m ll de talibus] om. m ll de quibus] de qualibus 134 || 217 uirtutem] uerita tem 123 ll autem] om. 134* a m ll 218/219 colossensium] colossensi 1. 21 / 135. 83 ll 22o permiscuit] permiscunt 22*. 69 ll post quid add. est 134 a m ll 221 exsecrabile] inexsecrabile 123* || 222 quoque] om. 21 ll

maxime] maxima 83 sunt] om. 134* ll

ll

225 interitum] teritum 22* ll quia] quae 21

est] om. 134*

ll

G 734

PL 467

EPISTVLA CXXI, 13

169

peccatum est. Deus autem dissipauit consilia sapientium, qui deo stulti sunt per prudentiam carnis, quae non potest legi dei esse subiecta; scit enim cogitationes hominum, quoniam uanae sunt. Qualem humilitatem qualemque rationem sapientiae supersti 23o

235

24O

245

25o

tioni hominum doctrinis uenienti inesse | dicat, requiro. Et quod ait: Ad non parcendum corpori, non in honore aliquo ad satu ritatem carnis, prorsus haec parum intellego, quia in eadem sen tentia magna mihi uidetur esse discretio; arbitror enim eum de abstinentia qualibet ficta uel inutili, qualis solet ab haereticis af fectari, hoc dicere ad non parcendum corpori, quod autem adie cit “non in honore aliquo", quia sancti operis speciem non in fide ueritatis exercentes nullius gloriae honore uel fructu agunt, quod in magna erroris peruersi reprehensione conficiunt transfiguran tes se in ministros iustitiae. Sed quod adiecit ad saturitatem car mis, contrarium mihi uidetur illi, quod dicit ad non parcendum corpori; uidetur enim mihi ille non parcere corpori, qui carnem ieiuniis domat, sicut apostolus dicit: Liuidum facio corpus meum et in seruitutem redigo, a quo opere saturitas carnis aliena est, nisi forte et ipsam saturandae carnis curam, quae maxime obser uantiam religionis praetendentibus probrosa est, non parcere corpori dixit secundum illud honestatis praeceptum, quod alibi dicit; ut unusquisque suum uas honorifice possidere nouerit, ut hostiam uiuam et placentem deo suum corpus exhibeat non in saturitatem carnis, quia distentio corporis animae sobrietatem necat et inimica est castitati.

226 Ps. 32, 1o

11

ll

227/228 quae — subiecta] cfr Rom. 8, 7

ll

228 Ps. 93,

|| 231/232 Col. 2, 23 ll 237/239 quod — iustitiae] cfr II Cor. 11, 15 ll

242/243 I Cor. 9, 27

ll

247/248 I Thess. 4, 4; Rom. 12, 1

226 est] om. 83 ll dissipauit] dissipabit 135 ll 228 scit] si 134 || add. qua post enim I ll add. et ante enim 21 ll quoniam] om. 21 / 134 ll 229 qualemque] qualem 123 || 229/23o superstitioni] superstitione 21° ll 23o add. ex ante hominum 135 a m ll add. a ante doctrinis 83 ll 231 ad non] non ad 22*/ 135 || 232 haec] hoc 69 || 233 uidetur] uidentur 134* ll discretio] desiderio 21 ll 234 qualibet] quamlibet 1. 22. 123 / 83 ll 234/ 235 affectari] efectari 21 || 235 ad non] non ad 69 ll 235/236 adiecit] abiecit 69 || 237 honore uel fructu] honore fructuue 21 ll 238 erroris] om. 135 || 239 quod] quo 1. 123 ll 241 carnem] om. 135 ll 242 ieiuniis] ieiunis 134* ll domat] donat 21 ll liuidum] libidum 1° ll 243 et in seruitutem] om. 83* || redigo] subicio 135 | 244 nisi] ni 69* ll 245 re ligionis praetendentibus] religioni praecedentibus 13; Il 247 ut*] om. 1 ll 248 et] om. m ll post suum add. uas uel 135 || 249 saturitatem] saturitate 22. 123 || distentio] distinctio 21, dissensio a, distensio 134 m ll corporis animae] om. 21

G 735

17o

EPISTVLA CXXI, 14-15

14. Restat ut aliquid et de euangelicis locis suggeram beatiltu

G 736

dini tuae, non quidem quanta legenti per otium occurrere solent — nec enim nunc uacabat dispersa per libros quaerere aut in re miniscendis memoriam uentilare —, sed uel pauca, quae ad ho 255

ram dictationis huius in mentem ueniunt, sciscitabor. De resur

rectionis forma non grandem sed plenam fidei instructione epistulam, qua secundae consultationi meae, dum Carthagini ex

hiemarem, rescripseras, si habes relatam in scheldis, rogo, ut z6o

265

27o

pore resurrexit, in quo et passus est. Et quomodo non | eadem

275

PL 468

mittas aut certe retexas eam mihi, quod tibi facile est. Nam etsi scriptura non extat, quia forte breuis epistula ut tumultuaria tibi inter libros tuos haberi spreta sit, renoua eam mihi eodem sensu promptam de thesauro cordis tui et mitte ad me inter alia re sponsa, quae reddes mihi, ut spero, praestante mihi ac tibi com meatum dierum Christo, ut ea, quo labor tuus in me fructificet, accipiam, secundum haec capitula scripturarum, de quibus te, qui uides quasi per deum, interrogaui, ut audiam, quid in te uel ex te mibi loquatur deus. 15. Hoc autem rogo lucere mihi facias, quomodo uel qua ra tione dominus post resurrectionem uel mulieribus, quae primae ad sepulcrum uenerunt, uel postea illis duobus in uia, deinde discipulis suis et non agnitus sit et agnitus; in eodem enim cor erat eiusdem corporis forma, quae fuerat, aut, si eadem erat, quomodo non agnoscebatur ab his, qui eam nouerant? Illud uero sacramenti esse credo, quod, qui in uia ambulantibus non fuerat agnitus, in fractione panis reuelatus est. Id ipsum tamen tuo sensu uolo tenere, non meo.

266/267 Ps. 84, 9; cfr Ps. 33, 9 || 268/271 quomodo — agnitus] cfr Ioh. 2o, 14; Luc. 24, 16. 37 || 275/276 quod — est] cfr Luc. 24, 3o

251 et] om. 135 || de] om. 21 ll 253 uacabat] uacat 134, uacabit m ll dispersa] om. 21 ll 253/254 reminiscendis] remiscendis 21 ll 254 uenti lare] peruentilare 83 ll 256 forma] formam 22* || 257 carthagini] cartha gine 1. 21. 69* || 257/258 exhiemarem] hiemares 134 m, hiemarem a ll 258 relatam] om. 21 ll 259 aut] ut 1 ll eam] om. 135 || 26o scriptura] scriptam 135, scripta 123 a m ll non] om. 1° ll extat] texat 21, exsta 135° ll 261 inter] in 135 ll haberi spreta] haberis praesta 22, haberis prae ita 123°, hebrei spreta 21 ll 262 promptam] prompta 123 / 83 ll inter] in 21 ll 263 ac] om. 1° ll 264 ea] eam 83 ll quo] quae 135 ll 265 capi tula] epistula 1. 21 / 83. 134. 135, hanc epistulam 123 ll scripturarum] scrip

turum 2r. 123

|| 265/266 te qui] cum qui 123

||

266 per] om. 21

ll

267 ex] per 1. 21 / 134 ll mihi] om. 123 | 271 sit] est] 1 ' ll 272/273 et? — erat*] om. 69°, i. marg. 69' Il 275 qui] om. 1 || 276 panis] qualis 21

G 737

EPISTVLA CXXI, 16-17

28o

285

29o

295

3oo

171

16. Et quod ad Mariam ait: Noli me tangere, nondum enim as cendi ad patrem, si comminus stantem non sinebatur attingere, quomodo eum tangeret cum ascendisset ad patrem, nisi forte fidei profectu et mentis ascensu, qua deus homini fit longinquus aut proximus? Et illa dubitauerat de Christo, quem hortulanum putauerat; ideo fortassis audire meruit: Noli me tangere; indigna enim iudicabatur, ut tangeret manu Christum, quem necdum fide apprehenderat nec intellexerat deum, cum hortulanum putas set, de quo paulo ante ab angelis audierat: Quid quaeritis uiuen tem cum mortuis? Noli ergo me tangere, quia tibi nondum as cendi ad patrem, cui adhuc tantum homo uideor; postea me tanges, cum ad agnoscendum me credendo conscenderis. 17. De illis etiam beatissimi Symeonis uerbis quid sentias, edis sere mihi, ut sequar sensum tuum, quibus, cum ad uidendum ex oraculo dei Christum agente spiritu uenisset in templum et ac ceptum sinu benedixisset infantem dominum, ait ad Mariam: Ecce hic positus est in ruinam et | resurrectionem multorum in Israhel et in signum, cui contradicetur; et tuam ipsius animam pertransibit gladius, ut reuelentur multorum cordium cogitatio nes. Numquid de passione Mariae, quae nusquam scripta est, hoc prophetasse credendus est? An uero de materno eius affectu, quo postea in tempore passionis adsistens cruci. Qua hoc erat fixum, quod ipsa pepererat, maternorum uiscerum dolore confixa est; et animam illius illa, quae eius secundum carnem filium ipsa spec tante confoderat, crucis rumphea penetrabat? Video enim et in psalmis de Ioseph ita dictum: Humiliauerunt in compedibus pe des eius; ferrum pertransiit animam eius, sicut in euangelio dixit

278/279 Ioh. 2o, 17 || 286/287 Luc. 24, 5 294/297 Luc. 2, 34-35 ll 3o3/3o4 Ps. io4, 18

||

287/288 Ioh. 2o, 17

||

279 stantem] stans 1 ll sinebatur] sinebantur 123° ll 28o nisi] non 69* || 281 qua] quo 21 ll fit] sit 135 || 282 post et add. quia 134. 135 Il dubitauerat] dubitauerit 1. 21 / 83. 134. 135 a m ll 286 quaeritis] queris 135 ll 287 nondum] non 21. 69 ll 29o beatissimi] beatissimis 1. 21. 69 / 83 || quid sentias] om. 21 ll 293 sinu] om. 21 ll benedixisset] bene dixit 1. 21. 69 || dominum] deum 135 || 294 hic positus est] positus est hic 21 ll 296 pertransibit] pertransiit 83, pertransiat 22. 123 || reuelentur] reueletur 22* || 297 scripta] lecta 69 ll est] om. 1 ll 298 prophetasse] prophetandae 123* ll affectu] effectu 21° ll 3oi animam] anima 135 ' ll illa] om. 22 / 135 || quae] qua 22°, quam 22 ll filium] om. 22 ll 3o2 rumphea] romphea 1 '. 123 / 83. 134. 135, trophea 21 ll penetrabat] penitrabat 69, penitrabatur 135* || 3o3 add. esse post dictum a m ll 3o4 pertransiit] transiet 123 ll animam] anima 1

G 738

EPISTVLA CXXI, 17

172 3o5

Symeon: Et tuam ipsius animam | pertransibit gladius. Non ait "carnem" sed animam, in qua pietatis affectio continetur et do loris aculeus quasi gladius operatur, cum aut aliqua carnis suae iniuria afficitur, ut Ioseph, qui non mortis sed iniuriarum pertulit passiones in seruum uenditus et in reum uinculatus et carceri

3io

datus, aut cum affectionis internae tristitia uel dolore cruciatur,

PL 469

ut in Maria, quam utique ad crucem domini, in quo tunc sui tan tum corporis filium cogitabat, materna mens duxerat, ut, cum eum uidisset mortuum, humana infirmitate lugeret, sepeliendum

que colligeret nihil sibi | de ipsius resurrectione praesumens, qua 315

32o

325

subsecuturae admirationis fidem in oculis posita passionis poena caecabat, quamuis eandem adstantem cruci suae dominus non morientis infirmitate trepidans consolatus sit, sed ipsam, qua obi bat uolens, in potestatem habens mortem plena uirtute uiuentis et constantia resurrecturi de cruce admonet dicens de apostolo beato Iohanne: Mulier, ecce filius tuus itemque illi ibidem con sistenti: Ecce mater tua. Iam scilicet ab humana fragilitate, qua erat natus ex femina, per crucis mortem demigrans in aeternita tem dei, ut esset in gloria dei patris, delegat homini iura pietatis humanae et ex discipulis suis adulescentior adulescentiorem ele git, ut conuenienter adsignet uirgini apostolo uirginem matrem duo pariter in eadem sententia docens, formam pietatis relin quens nobis, cum est de matre sollicitus, ut, quam relinquebat corpore, non relinqueret cura sed nec corpore relicturus, quia,

3o5 Luc. 2, 35 ll 3o8 ut ioseph] cfr Gen. 37, 28; 39, 2o maria] cfr Ioh. 19, 25 ll 32o/321 Ioh. 19, 26-27

ll

311 ut — in

3o5 et tuam] nam 123 || pertranibit] pertransiuit 83 ll 3o7 aut] ait 21* || 3o8 post ut add. in 69 ll iniuriarum] iniuriam 123 ' ll 3o9 pas siones] passioni 22. 123 ' ll carceri] et in carcerem 21 || 31o datus] dedi tus 135

||

internae] inaeternae 22, intera et 21

ll

311 ut in] uti 123

ll

in

quo] in qua 1 '. 134 ll post tunc add. in 1. 21 ll 314 ipsius] ipsis 83'. 135 ' ll qua] quam 22 ', quia 123 ' 134 a m || 315 subsecuturae] subsecutura 21 || 316 cruci] crucis 1 ll 317 consolatus] consolatis 21* Il ipsam] ipsa 21 / 134 || 318 uolens] uelut 123 ' ll potestatem] potestate 22 '. 69. 123 '/ 134. 135 m || 319/32o de* — iohanne] de beato iohanne apostolo 135, de

beato apostolo iohanne a m

|| 32o beato] om. 1

||

323 dei patris] patris

dei 123° ll 324 suis adulescentior] suis adulescentior suis 1. 21. 123, adu lescentior suis 22. 69 || 324/325 elegit] eligit a m || 326 docens] dicens

123* ll pietatis] pietates 83 curam 69 ram 123 '

||

ll 326/327 relinquens] om. 21 ll 328 cura]

relicturus] relictura 1. 21. 22*. 69. 83. a, relinquenda 22 ', relictu

G 739

EPISTVLA CXXI, 17-18

33O

173

quem uidebat morientem, mox erat uisura rediuiuum, et illud, quod ad fidem omnium pertineret, salutiferum pietatis suae sa cramentum arcana diuini ratione consilii sub hac uoce designans,

ut et alii matrem delegaret pro matre habendam | et uice sua

335

G 74o

consolandam atque illi uicissim nouum filium uice corporis sui traderet, immo, ut ita dixerim, gigneret, quo ostenderet eam praeter se, qui ex ea uirgine natus esset, nec habuisse filium nec habere, quia nec saluator tantopere curam de solatio eius habuis set, si illi unicus non fuisset.

34O

345

35o

18. Sed redeamus ad uerba Symeonis, in quorum clausula in tellectum meum caligare fateor: Et tuam, inquit, animam per transibit framea uel gladius, ut reuelentur multorum cordium cogitationes. Secundum litteram hoc mihi penitus obscurum est, quia nec Mariam beatissimam usquam legimus occisam, ut de corporali gladio sanctus ille ei futuram passionem prophetasse uideatur. Sed quod subiecit: Vt reuelentur multorum cordium cogitationes — scrutans, enim inquit, corda et remes deus —, et de futuro iudicio apostolus ait, quia tunc manifestabit deus operta cordium et occulta tenebrarum. Itidemque apostolus spiritaliter exprimens arma caelestia, quibus in interiori nostro debeamus armari, gladium spiritus dicit uerbum dei, de quo ad Hebraeos ait: Viuus est sermo dei et efficax et penetrabilior omni gladio an cipiti, pertingens, inquit, usque ad diuilsionem animae ac spiri tus et reliqua, quae nosti. Quid ergo mirum, si istius uerbi ignita uis et ancipitis gladii penetrabilior acies et sancti Ioseph olim et

postea beatae Mariae | animam pertransiuit? Nam neque in illius 355

neque in huius corpore ferrum transisse cognouimus. Atque ut magis pateat ibi prophetam ferrum pro uerbi gladio posuisse,

339/341 Luc. 2, 35 ll 345 Ps. 7, 1o 6, 17 || 35o/352 Hebr. 4, 12

ll

346/347 I Cor. 4, 5

ll

349 Eph.

329 mox] mors 21 ll uisura] uiscera 21 ll add. ad ante illud 83 ll 33o/331 sacramentum] crementum 21 ll 331 designans] consignans m || 332 et'] om. m ll delegaret] delegaret 21 ' ll 333 consolandam] consu landa 83 ll 335 ex] om. 21 ll habuisse] habuisset 69 || 336 quia] quod 69 || curam] coram 123°, cura 69 || de solatio] desolationis 21. 22. 123 a ll 339 post tuam add. ipsius 134. 135 ll 345 renes — et*] om. 21 ll 346 tunc] om. 21 || manifestabit] manifestauit 21 ll operta] opera 123 / 135 ll 347 -que] om. a m ll 348 in] om. 1 / 83. 135 ll interiori] interiore 134. 135 || 35o uiuus] unius 83 ll post est add. enim 21 || 351 ac] om. 21 ll 352 istius] istis 134 ' ll 353 ancipitis gladii] ancipiti gladio 134. 135 || 354 pertransiuit] pertransibit 1. 134* ll 355 transisse] pertransisse 123 ll 356 prophetam] propheta 135 '

PL 47o

G 741

EPISTVLA CXXI, 18

I74

36o

365

37o

statim subsequente uersiculo ait: Sermo domini igniuit illum. Sermo enim dei et ignis et gladius est uerbo ipso deo utrumque dicente de se: Ignem, enim inquit, ueni mittere in terram et quid uolo, nisi iam accendatur? Item alibi dicit: Non ueni pacem mit tere sed gladium. Vides eum unam uim doctrinae suae diuerso ignis et gladii nomine designasse. Aut quomodo Mariae illata per gladium passio uel tribulatio praestaret? Itaque hoc scire cupio: Quid ad Mariam pertineret, ut reuelarentur multorum cordium cogitationes, aut ubi apparuit, quia ex eo, quod animam eius siue carnalis in ferro siue spiritalis gladius in uerbo dei pertrans iuit. Exinde multorum cordium cogitationes reuelatae sint? Ex pone ergo hanc maxime de uerbis Symeonis clausulam mihi, quia lucere non dubito sanctae animae tuae, quae de interioris oculi puritate meruit illuminationem spiritus sancti, per quem scrutari

et inspicere possit etiam alta dei. | Deus misereatur mei per ora

G 742

tiones tuas et illuminet uultum suum super me per lucernam uerbi tui, sancte domine, beatissime frater in domino Christo unanime, magister meus in fide ueritatis et susceptor meus in 375

uisceribus caritatis Christi.

357 Ps. io4, 19 || 359/36o Luc. 12, 49 364/367 Luc. 2, 35 ll 371/372 Ps. 66, 2

ll

36o/361 Matth. io, 34

ll

357 subsequente] subsequenti 123 ll uersiculo] uerbiculo 22 ll igni uit] igniunt 21 ll 357/358 igniuit — dei] om. 21 ll 358 et' ignis] om. 83* ll utrumque] om. 134 ll 359 dicente] dicentem 69 ll 36o iam] ut 134, ut iam 135 ' m

ll post item add. iam 123

ll

361 unam] om. 135

ll

362 gladii]

gladio 134* || quomodo] si modo 134 ' ll 363 praestaret] perstaret a m ll itaque — scire] scire itaque hoc 134* II 364 reuelarentur] reuelentur 69 ll 365 aut] at 69* || lis] carnis 134 ' ll

ubi] ibi 134* ll quia] quod 69°, qui r. 21 ll 366 carna in ferro] inferno 134* ll in*] om. 69 ' ll dei] dei quod

69 ll 366/367 pertransiuit] pertransibit 134°, penetrauit 123

ll 367 sint]

sunt 69/83 a m ll 368 hanc] haec 123 ll uerbis symeonis] symeonis uer bis 1 ll clausulam] clausa 123 || quia] et 123 ll 369 lucere] latere 21 ll lucere — dubito] non dubito lucere 123 ll 37o illuminationem] illumina

tione 21 ll 371 possit] ualet 135 ll

alta] occulta 21

21 ll 374 unanime] unanimes r*, unanimis 1' ll 375 christi] om. 134 a m

ll 373 christo] om.

ueritatis] caritatis 2r

ll

• -------■--'

CXXII.

a. 410? Dilectissimis fratribus conclericis et uniuersae

plebi Augustinus in domino salutem. 1. In primis peto caritatem uestram et per Iesum obsecro, ne uos mea contristet absentia corporalis. Nam spiritu et cordis af fectu puto uos non dubitare nullo modo me a uobis posse dis cedere, quamuis me amplius contristet quam forte uos ipsos, quod infirmitas mea sufficere non potest omnibus curis, quas de me exigunt membra Christi, quibus me et timor eius et caritas seruire compellit. Illud enim nouerit uestra dilectio numquam me O

absentem fuisse licentiosa libertate, sed necessaria seruitute,

quae saepe sanctos fratres et collegas meos etiam labores mari nos et transmarinos compulit sustinere, a quibus me semper non indeuotio mentis sed minus idonea ualitudo corporis excusauit.

Proinde, dilectissimi | fratres, sic agite, ut, quod ait apostolus, 15

nere debet, quemadmodum | de illa uita cogitare debeatis, ubi 2O

25

G 743

siue adueniens et uidens uos siue absens audiam de uobis, quia statis in uno spiritu uno animo collaborantes fidei euangelicae. Si uos aliqua molestia temporalis exagitat, ipsa uos magis admo sine aliquo labore uiuatis euadentes non molestas angustias tem poris parui sed horrendas poenas ignis aeterni. Nam si modo tanta cura, tanta intentione, tanto labore agitis, ne in aliquos cru ciatus transitorios incidatis, quantum uos oportet esse sollicitos, ut sempiternas miserias fugiatis! Et si mors sic timetur, quae finit temporalem laborem. Quomodo timenda est, quae mittit in ae ternum dolorem! Et si deliciae saeculi huius breues et sordidae

Trad. text. : I. 5. 2o. 21 / 16. 18. 22 a m

CXXII, 14/16 Phil. 1, 27

CXXII, 1 conclericis] clericis 16 ll 2 post augustinus add. episcopus 5 || 3 iesum] christum 5 / 16. 22 m ll 5/6 discedere] discere 2o ll 6 contristet ] contristat 2o || 7 sufficere] sufferre 16 ll 8 et — caritas] et caritas eius et timor 16 ll 9 uestra dilectio] dilectio uestra m ll 14 sic] om. 5 ll 15 post absens add. et 1 ll 19 molestas] modestas 18 ll 21/ 22 cruciatus] cruciatos 1. 5°. 18, cruciatis 22° ll 25 dolorem] laborem i* ll saeculi huius] huius saeculi 16

PL 47 i

176

EPISTVLA CXXII, 1-2

sic amantur, quanto uehementius futuri saeculi gaudia pura et

infinita quaerenda sunt! Ista cogitantes nolite esse pigri in ope ribus bonis, ut ad uestri seminis messem suo tempore ueniatis. 2. Nuntiatum est enim mihi, quod morem uestrum de uestien 3o

dis pauperibus fueritis obliti, ad quam misericordiam, cum prae sens essem, uos exhortatus sum et nunc exhortor, ne uos uincat

et pigros faciat contritio mundi huius. Cui talia uidetis accidere,

qualia dominus et redemptor noster, qui mentiri non potest, uen 35

tura praedixit. Non solum ergo non debetis minus facere opera misericordiae, sed etiam debetis amplius, quam soletis. Sicut enim ad loca munitiora festinatius migrant, qui ruinam domus

uident contritis parietibus imminere, sic corda christiana quanto magis sentiunt mundi huius ruinam | crebrescentibus tribulatio 4o

45

soletis, et | inter omnes saeculi huius molestias apostolicam ex

5o

G 744

nibus propinquare, tanto magis debent bona, quae in terra re condere disponebant, in thesaurum caelestem impigra celeritate transferre, ut si aliqui humanus casus acciderit, gaudeat, qui de loco ruinoso emigrauit, si autem nihil tale fuerit subsecutum, non contristetur, qui quandoque moriturus immortali domino, ad quem uenturus est, bona propria commendauit. Itaque, fratres mei dilectissimi, ex eo, quod quisque habet, secundum suas uires, quas ipse nouit, facite, quod soletis, alacriore animo, quam hortationem corde retinete, ubi ait: Dominus in proximo est; ni hil solliciti fueritis. Talia mihi de uobis nuntientur, quibus noue rim non propter meam praesentiam sed propter dei praeceptum, qui numquam est absens, uos solere facere, quod multis annis me praesente et aliquando etiam me absente fecistis. Dominus uos in pace conseruet, dilectissimi fratres; orate pro nobis.

48/49 Phil. 4, 5-6

26 quanto] quomodo 18 facit 22°

ll

ll

29 est enim] enim est 2o. 21 m

mundi huius] huius mundi m

33 et redemptor] om. 1

ll

||

noster] ut 2o. 21 / 22

ll

32 faciat]

accidere] accedere 21

ll

ll

34 debetis] uidebitis

21* ll 34/35 facere — misericordiae] opera misericordiae curare 5

||

36 festinatius] festinantius ; m ll ruinam] ruina 1 ll 37 sic] si 22* || 41 aliqui] alicui 5 '. 21 / 16. 18. 22, aliquis 2o m ll humanus — acciderit] hu mani casus acciderint 1 ll 42 emigrauit] migrauit 1. 21 ll 43 ad] at 22° ll 44 bona propria] propria bona 16 ll itaque] ita 5 || 45 dilectissimi] di lecti 5. 2o || 46 alacriore] alacriori r ll 47 inter] in 5 || saeculi huius] huius saeculi 18. 22 ll 49 fueritis] fieritis 21 ll 52 etiam — absente] me absente etiam I l| fecistis] fecisti 22, facitis 5 l| 53 post conseruet add. et 1. 2o. 21 m

||

nobis] me 16

PL 472

| CXXIII.

G745

a. 416-419 (Hieronymus Augustino) Multi utroque claudicant pede et ne fractis quidem ceruicibus inclinantur habentes affectum, erroris pristini, cum praedicandi eandem non habeant libertatem. Sancti fratres, qui cum nostra 5 sunt paruitate, praecipue sanctae et uenerabiles filiae tuae suppliciter te salutant. Fratres tuos, dominum meum Alypium | et do- G 746 minum meum Euodium, ut meo nomine salutes, precor coronam tuam. Capta Hierusalem tenetur a Nabuchodonosor nec Hieremiae uult audire consilia; quin potius Aegyptum desiderat, ut 10 moriatur in Taphnes et ibi seruitute pereat sempiterna.

Trad. text.: 63 67. 68. 69. 70. 81. 136/24. 78. 138 a m CXXI1l, 8/10 Capta - sempiterna] cfr Ier. 43, 2. 7-10 CXXIII, 1 sqq. Hieronymus, epist. 142 (CSEL 56, p. 291-292) CXXIII, 2 ne] nec 63. 69. 81 II quidem] om. 67. 70 II 3 affectum] om. 24. 78. 138, effectum 68. 81 II 4 eandem] eadem 67. 70, om. 138 II 4/ 6 sancti - salutant] om. 24. 78. 138 II 5 et] ac 68. 81 m II 6 te] om. 63. 68. 69. 81. 136 II meum] om. 67 II 6/7 alypium - meum] om. 68. 81/138 II 7 meo] me 70 II nomine] nominis 69. 81 II precor] oro preces 138 II 7/10 coronam - sempiterna] om. 67 II 8 tuam] uestram 136 / 78. 138 II 8/10 capta - sempiterna] om. 70 II 10 taphnes] tapnis 63', thamnes 78, tafnis 138

| CXXIV.

PL 471

| a. 410/411 | Dominis in domino insignibus et sanctitate carissimis

PL 472

ac desiderantissimis fratribus Albinae, Piniano et

Melaniae Augustinus in domino salutem. 1. Cum habitu ualitudinis uel natura frigus ferre non possim, numquam tamen maiores aestus quam ista hieme tam horrenda perpeti potui, quod ad uos, ad quos uolatu maria transeunda fuerant, tam in proximo constitutos, tam de longinquo uisendi nos gratia uenientes non dicam pergere sed uolare non potui. Et

forsitan sanctitas uestra eandem hiemalem asperita|tem poenae

I5

2O

meae tantum causam putauerit. Absit, carissimi. Quid enim graue ac molestum uel etiam periculosum habent imbres isti, quod non mihi subeundum ac ferendum fuit, ut ad uos uenirem, tanta in tantis malis nostris solatia, in hac generatione tortuosa ac per uersa tam ardenter accensa de summo lumine lumina suscepta humilitate sublimia et contempta claritate clariora? Simul etiam fruerer carnalis patriae meae tam spiritali facilitate, quae uos etiam praesentes habere meruit, de quibus absentibus, cum id, quod nati estis et quod gratia Christi facti estis, audiret, quamuis caritate crederet, tamen, ne non crederetur, narrare forsitan ue rebatur.

2. Dicam igitur, quare non uenerim et quibus malis a | tanto

25

bono impeditus sum, ut non solum a uobis ueniam sed etiam uestris orationibus ab illo, qui in uobis, quod ei uiuitis, operatur, merear misericordiam. Populus Hipponiensis, cui me dominus seruum dedit, cum ex magna ac paene ex omni parte ita infir mus, ut pressura etiam leuioris tribulationis possit grauiter aegro tare; nunc tam magna tribulatione caeditur, ut, etiamsi non sic

Trad. text. : 84. 85. 86/ 38. 39. 1o2 m

CXXIV, 2 desiderantissimis] desideratissimis 89 m || 3 melaniae] melia nae 8; ll 6 add. propter ante quod 38. 39 || 9 forsitan] fortasse 85, forte

m

|| 1o putauerit] potuerit 38. 39 ||

13 malis nostris] nostris malis 38.

39 ll in hac] ac toz ll ac] et 102 || 14 lumina] luna 102 ll 16 fruerer] fruer 1o2 || meae] me io2 ll 17 praesentes habere] habere praesentes 102 ll cum] eum 85 || 19 non] om. 39* || 21 dicam] ditam 38 || 23 in] a 39* ll 14 hipponiensis] ipponensis 38. 39, hipponensis m ll 25 ac] et 84 m ll 26/27 aegrotare] erogare 8;

PL 473

EPISTVLA CXXIV, 2

3o

35

4O

45

179

esset infirmus, uix eam cum aliqua salute animi sustineret. Eum autem, cum modo regressus sum, periculosissime scandalizatum comperi de absentia mea; uestris autem, de quorum spiritali ro bore gaudemus in domino, sania utique faucibus sapit quomodo dictum sit: Quis infirmatur et ego non infirmor? Quis scandali zatur et ego non uror? Praesertim quoniam multi sunt hic, qui detrahendo nobis ceterorum animas, a quibus diligi uidemur, aduersus nos perturbare conantur, ut locum in eis diabolo fa ciant. Cum autem irascuntur nobis, de quorum salute satagimus, magnum illis consilium uindicandi est libido moriendi non in corpore sed in corde, ubi funus occulte prius suo putore senti tur, quam nostra cogitatione prospicitur. Huic meae sollicitudini procul dubio libenter ignoscitis, praesertim quoniam, si suscen seretis et uelletis ulcisci, nihil fortasse grauius inueniretis, quam id quod patior, cum uos Tagastae non uideo. Spero autem uestris adiutus orationibus, quod mihi ad uos, ubicumque in Africa fue ritis, uenite quantocius concedetur, cum hoc, quo nunc detentus sum, praeterierit, si haec ciuitas, in qua laboramus, digna non est, quia nec ego audeo dignam putare, quae nobiscum de uestra praesentia collaetetur.

CXXIV, 32/33 II Cor. II, 29

29 cum modo] modo cum m || 34 animas] animos m ll 37/38 non — corde] non in corde sed in corpore 39 || 39 cogitatione] contagione 39 || 41 fortasse] forte 85 ll 44 quantocius] quantocuius 102 ll quo] quod 8;

CXXV.

a. 4II

| Domino beatissimo et uenerabiliter carissimo fratri et consacerdoti Alypio et qui tecum sunt fratribus Augustinus et qui mecum sunt fratres in domino

G3 PL 474

salutem.

5

I5

2O

1. Dolemus quidem grauiter nec fieri potest, ut parui penda mus, quod in iniurias sanctitatis tuae populus Hipponiensis tanta clamauit; sed multo grauius dolendum est, frater bone, talia de nobis existimari quam illa clamari. Quando enim nos credimur cupiditate pecuniae, non dilectione iustitiae seruos dei uelle re tinere, nonne optandum est, ut, qui hoc credunt, occultum cor dis sui uoce testentur ac sic aliqua, si fieri potest, tanto maiora remedia requirantur, quam ut taciti pereant perniciosis suspicio nibus uenenati? Quapropter magis satagendum est, unde etiam priusquam hoc fieret, locuti sumus, quomodo persuadeatur ho minibus, quibus nos ad exemplum bonorum operum praebere praecipimur, falsum esse, quod suspicantur, quam quomodo ar guendi sint, qui suspiciones suas uocibus uerbisque declarant. 2. Proinde ego sanctae Albinae non suscenseo nec arguendam iudico sed a tali suspicione sanandam. Quae quia non in meam personam eadem uerba direxit, sed tamquam de Hipponiensibus questa est, quod aperuerint cupiditatem suam, se non clericatus sed pecuniae causa hominem diuitem atque huiusmodi pecuniae contemptorem et largitorem apud se tenere uoluisse tamen, quid

de nobis senserit, paene clamauit nec ipsa tantum | uerum etiam

Trad. text. : 84. 85. 86/ 38. 39. 102 m

CXXV, 14/16 hominibus — praecipimur] cfr Tit. 2, 7

CXXV, 1 et] ac 85 ll 3 sunt] om. 85 ll in domino] om. 38. 39 ll 5 ut] quod 39 ll 6 in] om. 38. 39 || sanctitatis] sanctitati 38* ll hipponiensis] hipponensis m || tanta] tantas 38 || 9 add. de ante iustitiae 39 || 11 uoce] om. 39* ll testentur] testantur io2 ll sic] si 39 ll 13 uenenati]

uenenari 39 ll 14 persuadeatur] persuadetur 1o2 ll 16 quam] quoniam 102 ll 18 arguendam] arguendum 39* || 2o hipponiensibus] ipponensi bus 38. 39, hipponensibus m || 21 aperuerint] aperuerit io2 | 23 quid] quod m

ll

24 ipsa] ipse 85

G4

EPISTVLA CXXV, 2-3 25

3o

I8I

sancti filii eius, qui hoc etiam ipsa die in abside dixerunt. Hos ergo, ut dixi, magis sanandos ab huius modi suspicionibus quam propter has arguendos existimo. Vbi enim nobis a spinis talibus securitas et requies praeparari uel praeberi potest, si aduersus nos in tam sanctis nobisque carissimis cordibus nostris pullulare potuere? De te quippe imperitum uulgus hoc sensit, de nobis lu mina ecclesiae; unde, quid magis dolendum sit, uides. Vtrumque autem non accusandum censeo sed sanandum; homines enim sunt et de hominibus talia licet falsa non tamen incredibilia sus

35

4O

picantur. Nam utique non usque adeo desipiunt tales homines, ut credant populum suam desiderare pecuniam praesertim iam experti, quod nihil ex ea populus Tagastensis accepit — sic ergo et Hipponiensis —; uerum omnis haec inuidia non nisi in clericos aestuat maximeque in episcopos, quorum uidetur praeminere dominatus, qui uti fruique rebus ecclesiae tamquam possessores et domini existimantur. Ad istam cupiditatem tam noxiam atque mortiferam, si fieri potest, meus Alypi, non aedificentur per nos infirmi. Recordare, quid locuti fuerimus, antequam ista tempta

tio, quae plus ad hoc cogit, accideret. Ex hoc | potius conferendo 45

5o

PL 475

adiuuante domino prouidere conemur nec nobis sufficiat nostra conscientia, quia non talis causa est, ubi debeat sola sufficere. Si enim serui dei non reprobi sumus, si aliquid uiget in nobis il lius igniculi, quo caritas non quaerit, quae sua sunt, prouidere utique debemus bona non solum coram deo sed etiam coram hominibus, ne tranquillam aquam bibentes in nostra conscientia pedibus incautis agere conuincamur, si oues dominicae turbidam bibant.

| 3. Nam quod scripsisti, de genere iurationis uiolenter extor

55

tae, ut inter nos requiramus, obsecro te, ne res lucidissimas dis putatio nostra faciat obscuras. Si enim certa mors intentaretur, ut aliquid illicitum ac nefarium seruus dei se iuraret esse facturum,

47 I Cor. 13, 5

||

5o/51 si — bibant] cfr Ier. 2, 18

25 hoc etiam] etiam hoc 84 ll ipsa] ipso 38. 39 ll abside] abscide 102 ll hos] hoc 85 ll 3o potuere] potuerunt 38. 39 ll imperitum] im pertum 86* ll 31 dolendum sit] sit dolendum io2 ll 35 suam] suum 84. 85. 86/39. 102 ll 36 accepit] acceperit 84 || 37 hipponiensis] hipponen sis m ll 38 -que] quia 102 ll praeminere] praeeminere 39 || 41 meus] mi m ll alypi] alypius 102 ll 43 ex] et 38 || 46 non ] om. 84 ll 51 bibant] uiuant 86* ll 52 iurationis] turbationis 38*. 39 ll 53/54 dispu tatio — faciat] disputatione faciamus 38 || 54 nostra] mea 39 ll intenta retur] intaretur 84*

G5

EPISTVLA CXXV, 3

I82

6o

65

mori malle quam iurare debuerat, ne iurationem scelere imple ret. Nunc uero, cum tantummodo populi perseuerantissimus cla mor ad nullum nefas hominem cogeret sed ad id, quod si fieret licite fieret, cumque metueretur quidem, ne aliqui perditi, qui multitudini etiam bonorum plerumque miscentur, occasione se ditionis et quasi iustae indignationis inuenta in aliquam uim sce leratam rapinarum cupiditate prorumperent, sed tamen illud, quod metuebatur, esset incertum, quis censeat propter incerta non dico damna et quaslibet iniurias corporales sed propter ip sam mortem cauendam certum periurium debere committi? Ne scio quis ille Regulus nihil in scripturis sanctis de impietate falsae iurationis audierat, nihil de Zachariae falce didicerat et nimirum

7o

Carthaginiensibus non per sacramenta Christi sed per daemonum inquinamenta iurauerat et tamen certissimos cruciatus et hor rendi exempli mortem non, ut iuraret necessitate, pertimuit, sed libera uoluntate, quia iurauerat ne peieraret, excepit. Et Romana tunc illa censura noluit habere non in numero sanctorum sed in

75

numero senatorum nec in caelesti gloria sed in terrestri curia non solum eos, qui metu mortis crudeliumque poenarum apertissime peierare quam ad immanes hostes remeare maluerunt, sed etiam

illum, qui reatu periurii se putauerat absolutum, quia post iura

G6

tionem ficta nescio qua necessitate redierat. Ita non attenderunt, qui eum senatu pepulerunt. Quid ipse iurando cogitasset, sed

quid ab illo, quibus iurauerat, exspectarent. Nec legerant, quod 8o

nos usquequaque cantamus: Qui iurat proximo suo et non deci pit. Solemus haec quamuis in hominibus a Christi gratia et no mine alienis cum ingenti admiratione laudare; et adhuc in libris diuinis inquirendum putamus, utrum aliquando licite peieremus,

ubi nobis, ne iurandi facilitate in periurium prolabamur, | etiam 85

praeceptum est, ne iuremus?

67 de — falce] cfr Zach. 5, 1-3 mus] cfr Matth. 5, 34

||

8o/81 Ps. 14, 4

||

83/85 utrum — iure

CXXV, 65/67 nescio — audierat] cfr Cic. off. 1, 39-4o

s6/57 scelere impleret] impleret scelere 102

codd.

||

67 falce] uolumine

|| 68 sacramenta] ramenta 38 || 71 quia] qua 38 || 75 malue

runt] maluerant m

||

78 cogitasset sed] cogitasset cogitando iurasset sed

85 ll 79 ab] eras. 38 || legerant] legerent 39 nuntiatione 38*

|| 82 admiratione] an

PL 476

EPISTVLA CXXV, 4-5

9o

183

4. Illud sane rectissime dici non ambigo, non secundum uerba iurantis sed secundum exspectationem illius, cui iuratur, quam nouit ille, qui iurat, fidem iurationis impleri. Nam uerba difficil lime comprehendunt maxime breuiter sententiam, cuius a iurante fides exigitur. Vnde periuri sunt, qui seruatis uerbis exspectatio nem eorum, quibus iuratum est, deceperunt, et periuri non sunt, qui etiam uerbis non seruatis illud, quod ab eis, cum iurarent, exspectatum est, impleuerunt. Proinde quia Hipponienses sanc tum Pinianum non sicut damnatum sed sicut carissimum inhabi

95

ioo

tatorem suae ciuitatis habere uoluerunt, etsi uerbis eius non satis

comprehendi potuit, usque adeo tamen in promptu est, quid ab illo exspectauerint, ut, quod nunc post iurationem absens est, neminem moueat eorum, qui audire potuerunt certa eum causa profecturum esse cum uoluntate redeundi. Ac per hoc periurus nec erit nec ab eis putabitur, nisi eorum exspectationem decepe rit; non autem decipiet, nisi aut uoluntatem mutauerit apud eos habitandi aut aliquando discesserit sine dispositione redeundi,

quod absit ab | eius moribus et fide, quam Christo et ecclesiae io5

co

115

debitam seruat. Nam ut omittam, quod mecum nosti, quam sit tremendum de periurio diuinum iudicium, illud certe scio, nulli nos deinceps suscensere debere, qui nobis iurantibus non credi derit, si talis uiri periurium non modo aequo animo ferendum uerum etiam defendendum putabimus. Quod et a nobis et ab illo auertat illius misericordia, qui eruit a temptatione sperantes in se. Sicut ergo in commonitorio rescripsisti, impleat promissum, quod ita se promisit ab Hippone non recessurum, quemadmodum ego uel ipsi Hipponienses non recedimus, quibus tamen et abeundi et redeundi facultas est libera, nisi quod his, qui iuratione non detinentur, etiam omnino et migrandi et non redeundi sine pe riurii reatu potestas est.

5. Clericos sane nostros uel fratres in monasterio constitutos participes uel hortatores fuisse contumeliarum tuarum utrum probari possit, ignoro. Nam cum hoc quaesissem, dictum est

1o9 qui — se] cfr Ps. 17, 3o; II Petr. 2, 9

88 ille] iste 38. 39 || 92 uerbis — seruatis] non seruatis uerbis 85 ll il lud] istud 38. 39 || 95 eius] eis 102 ll 1oo nec'] om. 102 ll 1o1 decipiet]

om. 102

ll

io4 omittam] omitti 39 ll

io8 et'] om. 38. 39 ll 11o quod]

quo 38' m || 112 hipponienses] ipponienses ro2, ipponenses 38. 39, hippo nenses m ll quibus] quae 38. 39 || et] om. 38. 39 || 113 his] hiis 38. 102 ll 114 siue] sine 39

G7

184

12O

EPISTVLA CXXV, ;

unum tantummodo Carthaginensem in monasterio clamasse cum populo, cum illum presbyterum peterent, non cum in te indigna iactarent. Adiunxi huic epistulae ipsius promissionis exemplum ex chartula eadem translatum, quam ipse subscripsit, et me in spiciente emendatum.

119 carthaginensem] carthaginensium m

ll

122 ex] et 39

CXXVI.

d.4II

Dominae sanctae ac uenerabili famulae dei Albinae

Augustinus in domino salutem.

1. Dolorem animi tui, quem te scribis explicare | non posse,

PL 477

consolari aequum est, non augere, ut si fieri potest sanemus suspiciones tuas, non ut eis pro nostra causa suscensendo

| uenerandum cor tuum et deo dicatum amplius perturbemus.

15

2O

25

Sancto fratri nostro filio tuo Piniano nullus ab Hipponiensibus metus mortis ingestus est, etiamsi forte ipse tale aliquid timuit; nam et nos metuebamus, ne ab aliquibus perditis, qui saepe mul titudini occulta conspiratione miscentur, in uiolentam prorumpe retur audaciam occasione seditionis inuenta, quam uelut iusta indignatione concitaret. Sed sicut post audire potuimus, nihil tale a quoquam dictum est uel molitum, sed uere in fratrem meum Alypium multa contumeliosa et indigna clamabant, a quo tam in genti reatu utinam per illius orationes mereantur absolui. Ego autem post primos eorum clamores cum eis dixissem de illo inuito non ordinando, qua iam promissione detinerer, atque adiecissem, quod, si mea fide uiolata illum haberent presbyte rum, me episcopum non haberent, ad nostra subsellia relicta turba redieram. Tum illi aliquantulum inopinata mea respon sione cunctati atque turbati uelut flamma uento paululum pressa deinde coeperunt multo ardentius excitari existimantes fieri posse, ut uel mihi extorqueretur illud non seruare promissum uel me tenente promissi fidem ab alio episcopo ordinaretur. Dice bam ego quibus poteram qui ad nos in absidem honoratiores et grauiores ascenderant, nec a promissi fide me posse dimoueri nec ab alio episcopo in ecclesia mihi tradita nisi me interrogato

Trad. text.: 84. 8;. 86/ 38. 39. 102 m

CXXVI, 5 eis] eas 85 ll suscensendo] succensendo 8; / 102 ll 7 pi niano] piuiano 39 || ab] ad 102 ll hipponiensibus] ipponensibus 38. 39, hipponensibus m || 1o/11 prorumperetur] prorumperent 85 l| 12 conci taret] concitarent 38. 39. 102 m || post] potest 38* ll 15 orationes] oratio nem 38. 39 ll 19 subsellis] subsellis 102 ll 2o tum] tamen 102 ll ali quantulum] om. 38. 39 ll 2o/21 responsione] opinione 39 ll 22 coepe runt] ceperunt codd. || 23 ut uel] uel ut ro2 ll 26 ascenderant] abscen derant 102 ll nec] ne 38*. 39

G8

EPISTVLA CXXVI, 1-3

186

3o

35

4O

45

5o

ac permittente posse ordinari; quod si permitterem, a fide nihi lominus deuiarem. Addebam etiam nihil eos uelle, si ordinaretur inuitus, nisi ut ordinatus abscederet. Illi hoc posse fieri non cre debant. Multitudo uero pro gradibus constituta horrendo et per seuerantissimo clamorum fremitu in eadem uoluntate persistens incertos animi consiliique faciebant. Tunc illa in fratrem meum indigna clamabantur, tunc a nobis grauiora timebantur.

| 2. Sed quamuis tanto motu populi et tanta perturbatione ec clesiae permouerer nec aliud constipationi illi dixissem nisi eum me inuitum ordinare non posse, nec sic tamen adductus sum, quia et hoc promiseram non me fuisse facturum, ut aliquid ei de sus cipiendo presbyterio suaderem; quod si persuadere potuissem, non iam ordinaretur inuitus. Seruaui utriusque promissionis fi dem non solum illius, quam iam populo patefeceram, uerum etiam illius, in qua uno teste, quantum ad homines attinet, deti nebar. "Seruaui", inquam, "fidem promissionis, non iurationis in tanto periculo". Quod licet falso, sicut postea comperimus, me tuebatur, omnibus tamen, si quod esset, communiter impende bat et erat metus ipse communis ac propter ecclesiam, in qua era mus, maxime metuens abscedere cogitabam. Sed metuendum fuit, ne magis me absente tale aliquid faceret et reuerentia minor et dolor ardentior. Deinde, si cum fratre Alypio discederem per populum constipatum, cauendum fuit, ne quisquam in eum ma num mittere auderet, si autem sine illo, quae frons esset

existimatio|nis si quid ei fortassis accideret et uiderer eum prop

55

G9

terea deseruisse, ut furenti populo traderetur? 3. Inter hos aestus meos grauemque maerorem et nullius con silii respirationem ecce repente atque inopinate sanctus filius noster Pinianus mittit ad me seruum dei, qui mihi diceret eum se uelle populo iurare, quod si esset ordinatus inuitus, ex Africa

CXXVI, 54/81 inter — poposcerunt] cfr Aug. diuers. quaest. 82, 14 (CCSL 44 A, p. 244)

28 ac] atque 39 || permittente] promittente 38*. 39 ll permitterem] facerem 102

ll

33/34 in —

indigna] indigna in fratrem meum 39 || 35 add. a ante tanta io2

ll

3o ut] ne 102

ll 37 me

inuitum] inuitum me 39

dentem 85

ll

ll

33 faciebant] faciebat m

sic] si 39

|| quod si] quasi to2

ll

38 de] a 39

ll

39 suaderem] sua

|| 45 add. aliter ante communiter 102 ll

47 sed] si 84 ll 52 ei fortassis] fortassis ei 39 ll 54 aestus] exitus codd. || et] e i. ras. 38, ut 39 || 55 sanctus] om. 39* ll 56 pinianus] piuianus 39 || dei] de 102 ll 57 populo iurare] iurare populo 85

PL 478

EPISTVLA CXXVI, 3-4

6o

187

discederet omnino, credo, existimans eos, quandoquidem peierare non posset, non iam ulterius infructuosa perseuerantia clamaturos ad expellendum hinc hominem, quem saltem debe remus habere uicinum. Mihi autem quia uidebatur uehementio

rem eorum dolorem post hanc iurationem | fuisse metuendum,

65

7o

apud me tacitus habui et, quia simul petierat, ut ad eum ueni rem, non distuli. Cum mihi dixisset hoc ipsum, continuo et illud adiunxit eidem iurationi, quod mihi, dum ad eum pergo, per alium dei seruum mandauerat, de praesentia scilicet sua, si ei clericatus sarcinam nolenti nullus imponeret. Hic ergo in tantis angustiis quasi aura spirante recreatus nihil ei respondi, sed ad fratrem Alypium gradu concitatiore perrexi eique, quid dixerit, dixi. At ille, ut existimo, deuitans, ne quid se auctore fieret, unde uos putabat offendi: "Hinc me", inquit, "nemo consulat". Quo audito ad populum tumultuantem perrexi factoque silentio, quid

promissum esset, cum promissione etiam iurationis aperui. Illi 75

uero, qui solum eius presbyterium cogitabant atque cupiebant, non ita, ut putabam, quod oblatum fuerat, acceperunt, sed inter se aliquantulum mussitantes petiuerunt, ut adderetur eidem prO missioni atque iurationi, ut si quando illi ad suscipiendum cleri catum consentire placuisset, non nisi in ipsa Hipponiensi ec clesia consentiret. Rettuli ad eum; sine dubitatione annuit.

8o

Renuntiaui illis; laetati sunt et mox iurationem pollicitam popos Cerunt.

85

9o

4. Reuerti ad filium nostrum eumque inueni fluctuantem, qui busnam uerbis comprehendi posset illa cum iuratione promissio propter necessitates irruentes, quae possent eum, ut abscederet, cogere. Simul etiam, quid timeret, ostendít, ne quis irruisset hos tilis incursus, qui esset discessione uitandus. Volebat addi sancta Melania et aeris morbidi causationem, sed illius responsione re prehensa est. Ego autem dixi grauem ab illo et non contemnen dam causam necessitatis ingestam, quae ciues etiam emigrare compelleret; sed si haec populo dicerentur, timendum esse, ne male nos ominari uideremur, si autem sub generali necessitatis

nomine fieret excusatio, non nisi | fraudulentam necessitatem

58 discederet omnino] omnino discederet m ll 61 quia] om. io2 ll 7o ille] iste 38. 39 || 71 uos] nos 38. 39 ll 74 eius presbyterium] presby

terium eius 38. 39 || 78 hipponiensi] ipponensi 39, hipponensi m ll 85 add. ut ante irruisset 39 || 87 responsione] reprehensione 38. 39 || 88 grauem] om. 85 ll 9o esse] esset codd. ll 91 male nos] nos male 38. 39 ll ominari] minari 84. 8;. 86 / 39. 102 || necessitatis] necessitati 86* || 92. add. esse post fraudulentam 39

G Io

I88

95

EPISTVLA CXXVI, 4-6

putari. Placuit tamen, ut de hac re populi animum experiremur, et nihil aliud quam id, quod putaueramus, inuenimus. Nam cum eius uerba a diacono dicta recitarentur et omnia placuissent, ubi nomen interpositae necessitatis insonuit, continuo reclamatum est promissioque displicuit tumultu recrudescente et nihil aliud quam fraude secum agi populo existimante. Quod cum sanctus filius noster uidisset, iussit inde auferri nomen necessitatis rur

ioo

sumque ad laetitiam populus remeauit.

| 5. Et ut lassitudinem recusarem, sine me ad plebem accedere

Io5

iio

ii5

quis itaque uobis contraria his, quae narraui, forte narraluit, aut

2O

125

PL 479

noluit; simul accessimus. Dixit ea, quae a diacono audita erant, se mandasse, se iurasse eaque se esse facturum continuoque omnia eo tenore, quo dictauerat, prosecutus est. Responsum est: “Deo gratias", et petitum, ut totum scriptum subscriberetur. Di misimus catechumenos continuoque scriptum subscripsit. Deinde peti coepimus nos episcopi non uocibus populi sed ta men a populo per honestos fideles, ut nos quoque subscribere mus. At ubi coepi subscribere, sancta Melania contradixit. Mira tus sum, quare tam sero, quasi promissionem illam et iurationem nos non subscribendo facere possemus infectam; sed tamen ob temperaui ac sic remansit mea non plena subscriptio nec ultra nobis quisquam, ut subscriberemus, putauit instandum. 6. Qui autem alio die posteaquam ipsum discessisse didicerunt, fuerint motus uel linguae hominum, quantum satis arbitratus sum, sanctitati uestrae per commonitorium intimare curaui. Quis mentitur aut fallitur. Quaedam enim, quae mihi ad curam non pertinere uisa sunt, praetermisisse me sentio, nulla tamen falsa dixisse. Proinde sanctus filius noster Pinianus quod me praesente ac permittente iurauerit, uerum est; quod autem me praecipiente iurauerit falsum est. Scit ipse, sciunt serui dei, quos ad me misit, primo sanctus Barnabas, deinde Timasius, per quem etiam de promissione praesentiae suae mihi mandauit. Ipse quoque popu lus ad presbyterium, non ad ius iurandum clamando cogebat; sed

98 quod] quid 39* ll 98/99 sanctus filius] filius sanctus 85* ll 99/ 1oo rursumque] rursusque 39 ll ioi ut et (et ut 86') — recusarem] et ne las situdinem recusarem 38, et cum lassitudinem excusarem m ll ioz noluit] uoluit 39 ll ea] ei m ll io3 se*] sic 39 ll io4 prosecutus] persecutus 102 || 1o5/1o6 dimisimus] diuisimus 38*. 39 || 1o7 coepimus] cepimus 38. 39 || non] ut 39 || 1o9 coepi] cepit 85 ll 11o quare] quasi 39 || 113 quisquam — subscriberemus] quicquam ut sciberemus 85 ll 117 itaque] ita io2 ll his] hiis 38. 102 ll 12o pinianus] piuianus 38. 39 || 121 iuraue rit] om. codd. || 122 scit] sic io2 ll serui] om. 38*

G i2

EPISTVLA CXXVI, 6-7

189

13o

oblatum sibi non respuit ea spe, quo posset in eodem apud nos habitante uoluntas fieri, quo consentiret ad ordinationem, ne sic ut iurauerat, si inuitus ordinaretur, abscederet. Ac per hoc et illi propter opus dei clamauerunt - neque enim sanctificatio presby terii non est opus dei - et quod postea de promissa praesentia gratulati non sunt, nisi adderetur, quod si quando ad suscipien dum clericatum consentire uellet, non nisi in Hipponiensi ec clesia consentiret, satis in promptu est, quod etiam de ipsa eius apud se habitatione sperauerint, ideoque ab illo operis dei desi

135

derio non recesserunt.

i4o

7. Quomodo ergo dicis hoc eos fecisse turpissimo appetitu pe cuniae? Primo quia ad plebem, quae clamabat, omnino non per tinet; sicut enim plebs Tagastensis de his, quae contulistis ec clesiae Tagastensi, non habet nisi gaudium boni operis uestri, sic et Hipponiensis et cuiuslibet alterius loci, ubi de mammoma ini quitatis domini praecepta fecistis uel estis ubicumque facturi. Non ergo populus, ut de tanto uiro ecclesiae consuleret suae, ar dentissime flagitans suum pecuniarium commodum quaesiuit a uobis, sed uestrum pecuniae contemptum dilexit in uobis. Nam

I45

si in me dilexerunt, quod audierant | paucis agellulis paternis

G i3

contemptis ad dei liberam seruitutem me fuisse conuersum, ne que in hoc inuiderunt ecclesiae Tagastensi, quae carnalis patria

mea est, sed, cum | illa mihi clericatum non imposuisset, quando 15o

155

potuerunt, habendum inuaserunt, quanto flagrantius in nostro Piniano amare potuerunt tantam mundi istius cupiditatem, tantas opes, tantam spem tanta conuersione superatam atque calcatam! Ego quippe secundum multorum sensum comparantium semet ipsos sibimet ipsis non diuitias dimisisse sed ad diuitias uideor uenisse. Vix enim uigesima particula res mea paterna existimari potest in comparatione praediorum ecclesiae, quae nunc ut do

CXXVI, 14o/141 Luc. 16, 9

126 sibi] om. 39° ll 128 et] om. 86* || 13o est opus] opus est 38. 39 || 131 non] om. 38* ll 132 hipponiensi] ipponensi 38. 39. m ll 133 con sentiret] consentire 39 || 138 his] hiis 102 || 14o hipponiensis] hippo nensis m, ipponensis 38. 39 || 143 pecuniarium] pecuniarum 38. 39 || commodum quaesiuit] quaesiuit commodum m || 144 in uobis] a nobis 38. 39. io2 ll 148 mihi clericatum] clericatum mihi m || 149 quanto] quando 102 || 15o piniano] piuiano 38*. 39 ll istius] huius 85 m ll 151 conuer sione superatam] superatam ne conuersione 39* ll 152 comparantium] compantium 85 ll 154 uigesima] uicesima 85 ll existimari] estimari 38* ll 155 comparatione] compatione 86

PL 48o

I9o

EPISTVLA CXXVI, 7-8

minus existimor possidere. In qualibet autem maxime Africa narum ecclesiarum hic noster non dico presbyter sed episcopus sit, comparatus pristinis opibus suis, etiamsi animo dominantis egerit, pauperrimus erit. Multo ergo liquidius et securius in hoc 16o amatur christiana paupertas, in quo nulla rerum ampliorum pot est putari cupiditas. Hoc accendit animos populi, hoc in illam uiolentiam perseuerantissimi clamoris erexit. Non eos turpis cu piditatis insuper accusemus, sed magis bonum, quod ipsi non habent, saltem in aliis diligere sine crimine permittamus. Nam 165 etsi fuerunt illi multitudini permixti inopes uel mendici, qui si mul clamabant et de uestra uenerabili redundantia indigentiae suae supplementum sperabant, nec ista, ut arbitror, cupiditas tur pis est. 8. Restat ergo, ut iste pecuniae turpissimus appetitus ex obli 17o quo in clericos et maxime in episcopum dirigatur. Nos enim re

bus | ecclesiae dominari existimamur, nos opibus frui. Postremo G 14 quicquid de istis nos accepimus, nos uel adhuc possidemus uel, ut placuit, erogauimus; nihil inde populo extra clericatum uel extra monasterium constituto nisi paucissimis indigentibus largiti 175 sumus. Non ergo dico, quia uel in nos maxime a uobis dici ista debuerunt, uerum tamen in nos solos credibiliter dici potuerunt. Quid ergo faciemus? Qua nos, si apud inimicos non possumus, saltem apud uos ratione purgamus? Res haec animi est, intus est, procul ab oculis secreta mortalium deo tantummodo nota est. 18o Quid ergo restat nisi deum testari, cui nota est? Cum ergo de no bis ista sentitis, non praecipitis, quod multo melius est et quod mihi in epistula tua tamquam culpabile obiciendum putasti, sed omnino cogitis, ut iuremus, non intentato metu mortis carnis nos

trae, quod populus Hipponiensis fecisse putatus est, sed inten 185 tato metu mortis existimationis nostrae, quae propter infirmos, quibus nos praebere ad exemplum bonorum operum qualicum que conuersatione conamur, etiam uitae carnis huius utique praeponenda est.

186 ad — operum] cfr Tit. 2, 7

156 autem maxime] maxime autem 86* ll 158 comparatus] compatus 85 || 161 accendit] bis scriptum 84 ll 164 diligere] om. 102 ll 165 fue runt] fuerint 39 m || 167 suae] om. 86 ll ista] istae 86/39 ll cupiditas] turpiditas 85* || 17o nos] om. 38. 39 || 174 constituto] constitutio 86 ll nisi] ubi io2 ll 177 qua] quia 85, quo 38 ll 178 uos] nos io2 ll purga mus] purgemus 38* || 179/18o nota — ergo] om. 39 ll 184 hipponiensis]

ypponiensis 102, hipponensis m

|| 184/185 intentato] intentatu 85

EPISTVLA CXXVI, 9-1o

i9o

195

I9I

9. Verum tamen uobis nos ita cogentibus, ut iuremus, non sus censemus, sicut uos Hipponiensibus suscensetis. Creditis enim tamquam homines de hominibus etsi ea, quae in nobis non sunt, non tamen ea, quae in nobis esse non possunt. Sananda ista in uobis, non accusanda sunt et nostra purganda uobis est fama, si est domino purgata conscientia. Qui fortasse praestabit, sicut ante, quam accidisset ista temptatio, ego et frater meus Alypius collocuti sumus, ut non solum uobis carissimis commembris nos

tris uerum etiam | ipsis inimicis notissimum fiat nulla nos cupi

PL 481

ditate pecuniae in rebus ecclesiasticis sordidari. Quod donec fiat, si dominus donabit, ut fiat ecce nunc interim, quod cogimur, fa 2OO

2o5

2io

215

cimus, ne uestri cordis medi|cinam in quantamlibet moram tem poris differamus. Deus testis est istam omnem rerum ecclesiasti carum procurationem, quarum credimur amare dominatum, propter seruitutem, quam debeo caritati fratrum et timori dei, to lerare me, non amare, ita ut ea, si saluo officio possim, carere desiderem. Nec aliud me de fratre meo Alypio sentire ipse deus testis est. Tamen et de illo aliter sentiendo populus et, quod est grauius, Hipponiensis in tantas est illius praecipitatus iniurias et de nobis uos sancti dei et pleni uisceribus misericordiae talia credendo nomine eiusdem populi, qui ad causam huiuscemodi cupiditatis omnino non pertinet, nos tangere atque admonere uoluistis utique ad nos corrigendos, neque enim odio, quod ab sit a uobis. Vnde non irasci sed gratias agere debeo, quod nec uerecundius nec liberius agere potuistis, ut episcopo non quasi conuiciose obiceretis, quod sentiebatis, sed ex obliquo intelle gendum relinqueretis. Io. Nec molestum sit uobis, ut uos uelut grauatos arbitremini, quia iurandum putaui. Neque enim grauabat apostolus aut eos parum diligebat, quibus dicebat: Non in sermone adulationis fui

218/2 19 I Thess. 2, 5

189 nos ita] ita nos 86 / 38. 39. 102 ll

19o hipponiensibus] ypponiensi

bus 102, hipponensibus m || suscensetis] succensetis 38. 102 ll 192/ 193 in uobis] in nobis 84. 85. 86 ll 195 temptatio] contentio 38. 39 ll aly pius] allipius io2 ll 196 ut non] non ut 85 m ll 197 inimicis] inimicis

simis m ll

197/198 nos cupiditate] cupiditate nos 1o2

||

198 pecuniae]

om. io2 ll 2oo add. uobis post ne 85* / 39 || quantamlibet moram] quan talibet mora 39 ll 2o2 amare] habere 86 ll 2o4 possim] possum 39°, passim 85* ll 2o7 hipponiensis] ypponiensis io2, hipponensis m ll 214 conuiciose] uitiose 39 || 215 relinqueretis] reliqueretis 8; ll 216 uos] nos 39

G 15

I92

EPISTVLA CXXVI, Io-II

mus apud uos neque in occasione cupiditatis; deus testis est. Rei 22O

quippe apertae ipsos testes adhibuit, rei autem occultae quem nisi deum? Si ergo ille merito est ueritus, ne humana ignorantia

de illo aliquid tale sentiret, cuius labor in promptu omnibus erat, quod nisi summa necessitate a populis, quibus Christi gratiam 225

dispensabat, in usus suos aliquid non sumebat, cetera uero suo uictui necessaria suis manibus transigebat, quanto magis nobis laborandum est, ut credatur, qui et merito sanctitatis et uirtute

animi | longe impares sumus nec aliquid ad sustentacula uitae

G 16

huius operari nostris manibus possumus et, si possemus, tantis 23o

occupationibus, quas tunc illos non credo fuisse perpessos, ne quaquam sineremur! Non ergo ulterius in hac causa populo christiano, quae ecclesia est dei, obiciatur pecuniae turpissimus

appetitus. Tolerabilius enim nobis obicitur, in quos huius mali quamuis falsa tamen uerisimilis suspicio cadere potuit, quam il lis, quos ab hoc appetitu et a suspicione constat alienos. 235

11. Denegare autem iurationem qualibet fide praeditas mentes,

quanto magis fide christiana, non dico aliquid contrarium confir mare, sed omnino dubitare fas non est. De qua re quid sentiam,

satis ut arbitror in epistula, quam ad fratrem meum scripsi, pla nissime aperui. Scripsit mihi sanctitas tua: "Si aut ego aut Hip 24O

ponienses hoc censent, ut iuri iurando uiolenter extorto satis fiat". Tu enim ipsa quid censes? Placetne tibi, ut etiam certa morte imminente, quod tunc inaniter metuebatur, nomen domini dei sui in fallaciam christianus assumat, deum suum testem fal sitati christianus adhibeat? Qui profecto si praeter iurationem

245

ad | falsum testimonium morte imminente cogeretur, maculare uitam suam magis timere debuit quam finire. Hostiles inter se

acies et armatae certe apertissima mortis intentione confligunt et tamen, cum inuicem iurant, laudamus fidem seruantes, fallentes 25o

autem merito detestamur. Vt autem iurarent, quid utraeque ab alterutris nisi occidi uel capi timuerunt? Ac per hoc uel mortis uel captiuitatis metu extortae iurationi nisi parcatur, nisi fides,

219 post apud uos add. sicut scitis m || neque] nec m ll 222 in — erat] in promptu erat omnibus 1o2, omnibus in promptu erat m ll 223 christi gratiam] gratiam christi 85 m || 227/228 uitae huius] huius uitae 8; m || 23o non] om. 8; II 233 potuit] potuerit 102 ll 234 a] om. m ll post constat add. esse m ll 238 post epistula add. mea 85 ll 238/239 pla nissime] plenissime m || 239/24o hipponienses] ypponienses io2, hippo nenses m || 24o iuri] iure 8; m ll 241 etiam] om. 39* ll 246 se] om. 38* 39 ll 247 intentione] intentatione m ll 251 parcatur] paretur 85, pa reatur 38. 39. io2 m

PL 482

EPISTVLA CXXVI, 11-13

I93

quae ibi data est, custodiatur, sacrilegii, periurii crimine detinen tur etiam tales homines, qui magis metuunt peierare quam homi nem occidere, et nos, utrum implenda sit extorta iuratio seruo 255

rum dei | munere sanctitatis praeminentium, monachorum ad perfectionem mandatorum Christi rerum etiam suarum distribu

G 17

tione currentium quasi disceptaturi ponimus quaestionem? 12. Nam quid exilii uel deportationis aut relegationis nomine 26o

promissa illa praesentia praegrauatur? Obsecro te. Puto, quod presbyterium non est exilium. Hoc ergo noster eligeret quam il lud exilium? Absit a nobis, ut sic sanctus dei et nobis carissimus

265

27o

275

28o

defendatur, absit, inquam, ut dicatur maluisse exilium quam presbyterium aut maluisse periurium quam exilium. Haec dice rem, si uere a nobis aut a populo iuratio et fuisset extorta pro mittendae praesentiae; nunc uero non extorta est, dum nega retur, sed, dum offerretur, accepta et hoc ea spe, sicut supra diximus, quia per illam praesentiam creditum est eum etiam ad clericatum suscipiendum posse desiderantibus consentire. Postremo quodlibet de nobis uel de Hipponiensibus sentiatur, longe alia est eorum causa, qui coegerint iurare quam eorum, qui non dicam coegerint, sed suaserint peierare. Ipse etiam, de quo agitur, considerare non renuat, utrum sit peius sub quolibet ti more ius iurandum an remoto timore ipso periurium. 13. Deo gratias, quia non aliter Hipponienses promissum circa

se impleri sentiunt, quam ut adsit uoluntate habitandi et eat, quo necesse fuerit, cum dispositione redeundi. Nam si uerba iuratio nis attenderent et exigerent, nullo modo seruus dei recedere quam ullo modo debuit peierare. Sed quia crimen eorum esset non dico talem uirum sed quemlibet hominem sic tenere, nec ipsi aliam exspectationem se habuisse probauerunt, qui audientes,

quod rediturus abscesserit, gratulati sunt, nec aliud illis uerax iu ratio debet quam id, quod ab | illa exspectauerunt. Quid est au

285

tem, quod dicitur cum iuratione ore suo expressa exceptionem fecisse necessitatis? Quasi non ore suo rursus hoc iussit auferri. Certe ad populum quando ipse locutus est, tunc etiam interpo

252 ante periurii add. et 38 || 255 praeminentium] praeeminentium 259 praegrauatur] praegrauantur 39 || sibus] ypponensibus 38 || 271 dicam] 39

ll

273 add. ipso ante timore m

39, hipponenses m

ll

254 implenda ] tenendum 39 ll 39 m || 256 rerum] om. 39 ll 261 sic] sit 39 || 269 hipponien dico m || coegerint] cogerint 38°. 274 hipponienses] ipponenses 38.

ll 276 necesse] necessitate 86 ll 277 add. tam ante

nullo m || recedere] recederet 38. 39 ll 284 rursus — iussit] hoc rursum iusserit m

278 peierare] periurare 39

||

G I8

I94

29o

EPISTVLA CXXVI, 13-14

neret. Quod si fecisset, non utique responderetur: "Deo gratias", sed ad illam rediretur reclamationem, quae facta fuerat, quando sic a diacono recitatum est. Et numquid ad rem pertinet, siue in terposita sit ad recedendum necessitatis excusatio siue non sit? Nihil ab illo aliud exspectatum est quam id, quod supra diximus. Exspectationem autem eorum, quibus iuratur, quisquis decepe rit, non potest esse non periurus..

| 14. Fiat ergo, quod promissum est, et infirmorum corda sa 295

3oo

nentur, ne tanto exemplo, quibus hoc placuerit, ad imitandum periurium aedificentur, quibus autem displicet, iustissime dicant nulli nostrum credendum esse non solum promittenti aliquid sed etiam iuranti. Hinc enim potius cauendae sunt linguae inimico rum, de quibus tamquam iaculis ad interficiendos infirmos maior ille utitur inimicus. Sed absit, ut de tali anima speremus aliud, quam quod dei timor inspirat et tanta, quae in illa est, excellen tia sanctitatis hortatur. Ego autem, quem dicis etiam prohibere debuisse, fateor, non potui sic sapere, ut tanto uel tumultu uel offensione magis euerti uellem ecclesiam, cui seruio, quam id, quod a tali uiro nobis offerebatur, accipere.

286 responderetur] respondetur 8; II 288 sic] om. 38. 39. 102 ll 291 autem] om. 84 ll 292 esse non] non esse 38* ll 296 esse] est 84 ll 297 enim] etiam 38. 39 || 299 ille utitur] utitur ille m ll 3oo dei timor] timor dei 8; II 3oi autem] om. 38. 39 || quem] quam 85 ll 3o3 ec clesiam] ecclesia 39

PL 483

CXXVII.

fine a.410

| Dominis eximiis meritoque honorabilibus ac deside

G 19

rabilibus filiis Armentario et Paulinae Augustinus in domino salutem.

1. Vir egregius, filius meus Ruferius, affinis uester, rettulit mihi, quid domino uoueritis. Qua eius narratione hilaratus et ibidem metuens, ne aliud suadeat ille temptator, qui bonis talibus anti quitus inuidet, exhortandam paucis credidi caritatem tuam, do

mine eximie meritoque honorabilis et desiderabilis fili, ut cogi io

tes, quod in diuinis eloquiis legitur: Ne tardes conuerti ad dominum neque differas de die in diem, atque arripias curesque reddendum, quod ei te uouisse nosti, qui et debita exigit et pro missa persoluit. Nam et hoc scriptum est: Vovete et reddite do

mino deo nostro. Quamquam | etsi non uouisses, quid aliud tibi

2O

suadendum fuit aut quid melius ab homine fieri potest, quam ut ei se restituat, a quo institutus est, praesertim quia caritatis erga nos dei tantum apparuit atque illuxit indicium, ut filium suum unigenitum mitteret, qui pro nobis moreretur? Restat ergo, ut fiat, quod apostolus ait, propterea mortuum esse Christum, ut qui uiuunt, iam non sibi uiuant sed ei, qui pro ipsis mortuus est et resurrexit, nisi forte adhuc mundus amandus est tanta rerum labe contritus, ut etiam speciem seductionis amiserit. Nam quantum

Trad. text.: 1. 5. 21. 22. 54. 69 / 3o. 32. 129 a m Cass.

CXXVII, 9/1o Eccli. 5, 8

||

12/13 Ps. 75, 12

||

18/2o II Cor. 5, 15

CXXVII, 1 meritoque] meritisque 3o°, merito 32 ll honorabilibus] uene rabilibus 3o. 32 || 2 filiis] fratribus 69 ' | post augustinus add. episcopus 3o. 32. 129 || 5 quid] quod 5 / 3o. 32 ll add. uos ante domino 3o. 32. 129 || hilaratus] exhilaratus m || ibidem] item 5 ll 7 inuidet] inuidit 3o. 32. 129 ll exhortandam] exhortandum 3o. 32. 129, excitandam 21 ' ll

8 et] ac 3o. 129 ll 9 legitur] loquitur 5° ll

io differas] differes 54*

ll

11 uouisse] nouisse 22°, nouisti 69 ll nosti] nosse 69 ' ll exigit] te exigit 3o, a te exigit 129 || 12 persoluit] persoluat 3o* ll uouete] uouite 5°. 54* ll 13 nostro] uestro 1. §. 21. 22. 54. 69 || uouisses] nouisses 22* || quid] qui $4* Il tibi] om. r. 21 || 15 se] om. 1. 2r ll caritatis] caritas 3o*. 32 ll 16 illluxit] eluxit 1. 21. 22. 54 a m ll 19 uiuunt] uiuant 69 ll iam — sibi] non sibi iam 1. 21. 22. 54. 69 a m ll 2o add. et ante tanta 5

G 2o

196

25

EPISTVLA CXXVII, 1-2

illi laudandi atque praedicandi, qui dignati non sunt cum mundo etiam florente florere, tantum increpandi et accusandi sunt, quos perire cum pereunte delectat. 2. Labores et pericula et exitia huius transitoriae uitae si pro

eadem uita quandoque finienda subeuntur, | ut mors eius non omnino auferatur sed paululum differatur, quanto magis pro ae terna subeunda sunt, ubi mortem nec natura sollicite cauet nec 3o

ignauia turpiter timet nec sapientia fortiter sustinet! Nulli quippe erit, quae non erit. Habeat igitur te uita aeterna in dilectoribus suis. Nonne cernis, haec uita miserabilis et egena quam uehe

mentes habeat quantumque sibi obliget amatores | suos? Qui ta men periculo eius saepe turbati citius eam finiunt eo ipso, quo finire formidant, et mortem dum declinant, accelerant, ueluti si 35

4O

45

5o

quisquam fluuio rapiendus irruat latronem bestiamue fugiendo. Iactant in mare tempestate saeuiente aliquando et alimenta et, ut uiuant, proiciunt, unde uiuunt, ne cito finiatur, quod uel in la bore uiuitur. Quantis laboribus agitur, ut longiore tempore labo retur! Et mors cum impendere coeperit, ideo cauetur, ut diutius timeatur. Nam inter tot casus fragilitatis humanae quam multae mortes timentur, quarum certe una cum uenerit, restat ceteras non timeri! Et tamen fugitur una, ut omnes timeantur. Quibus excruciantur doloribus, qui curantur a medicis et secantur! Num quid ut non moriantur? Sed ut aliquanto serius moriantur. Multi cruciatus suscipiuntur certi, ut pauci dies adiciantur incerti, et nonnumquam ipsis doloribus uicti continuo moriuntur, quos mortis timore suscipiunt, et cum omnino non eligant uitam finire, ne doleant, sed dolere, ne finiant, accidit eis, ut et doleant et finiant, non solum quia et sanati uitam utique finiunt post dolo res, quae tantis poenis comparata nec sempiterna esse potest,

22 add. sunt ante qui 69 '/3o. 32. 129 || non] om. 1°. 5

|| 22/23 cum —

etiam] etiam cum mundo 32 a m || 25 huius] om. 32 ll 27 quanto] quando 69* ll 3o habeat] habet 69 ll 3o/31 uita — suis] in dilectoribus suis uita aeterna 3o. 32. 129 || 31 nonne] non 1. 21 ll miserabilis] mirabi

lis 1

|| 33 periculo eius] eius periculo 32 ll quo] om. 129, qua 1 ' ll

34 si] om. 5°

ll

35 add. in ante latronem 3o. 32. 129

ll

36 tempestate sae

uiente] tempestates seuientes r ' ll 37 uiuant] uiuunt 3o*. 129 ll uiuunt] uiuant 1. 22* || ne] nec 69 || 37/38 quod — uiuitur] om. 32 ll 38 agitur] utitur 3o. 32. 129

||

4o tot casus] occasus 3o. 32. 129

ll

42 ut] cum 22. 69

a ll 43 medicis] doloribus 3o. 32 ll 44 aliquanto] aliquando I. • ll 46 uicti] om. 3o. 32. 129 || 47 suscipiunt] suscipiuntur 3o* ll 48 ne'] nec 129 129

|| ll

sed — finiant] om. 22 ll dolere] dolore 22. 54, dolorem 3o. 32. ne*] om. 54 ll et'] om. 1. 21. 22. 54. 69 a m ll 49 uitam utique]

utique uitam a m

PL 484

EPISTVLA CXXVII, 2-4

I97

quia | mortalis est, nec diuturna, quia tota breuis est, nec de ipso

G 22

breui spatio sui secura, quia semper incerta est, uerum etiam

quod aliquando eam dolore finierunt quam ne finirent, dolere uoluerunt. 55

6o

65

7o

3. Habet etiam hoc magnum malum ac uehementer exsecran dum et horrendum nimius amor uitae istius, quod multi, dum uolunt paulo diutius uiuere, grauiter offendunt deum, apud quem est fons uitae, atque ita, dum ab eis frustra qui necessario futurus est uitae finis metuitur, illinc prohibentur, ubi sine fine uiuitur. Huc accedit, quia uita misera, etiamsi posset esse perpe tua, nullo modo beatae uitae etiam breuissimae comparanda est. Et tamen isti amando miserrimam atque breuissimam perdunt beatissimam ac sempiternam, cum in hac ipsa quam male dili gunt, hoc uelint, quod in altera perdunt, quia utique in ista nec miseriam diligunt, nam beati esse uolunt, nec breuitatem, nam eam finire nolunt; tantum quia uita est, sic amatur, ut saepe prop ter eam licet miseram et breuem beata et sempiterna amittatur. 4. His consideratis quid magnum uita aeterna iubeat amatori bus suis, cum se iubet sic amari, quemadmodum haec amatur a

suis? An uero dignum est uel ferendum, cum contemnuntur om

G 23

nia, quae amantur in mundo, ut uita post paululum finienda sal tem ipsum paululum teneatur in mundo, et non contemnitur mundus, ut obtineatur uita, quae sine fine apud illum est, per

quem factus est mundus? Modo cum ipsa | Roma, domicilium 75

clarissimi imperii, barbarico uastaretur incursu, quam multi uitae huius temporalis amatores, ut eam uel infeliciter producendam nudamque redimerent, dederunt omnia, quae illi non solum oblectandae et ornandae uerum etiam sustentandae tuendaeque

57/58 Ps. 35, 1o

51 quia] qua 3o* ll

52 sui] om. 3o. 32. 129 ll quia*] quae 3o. 32. 129 ll

53/54 quam — uoluerunt] om. 1. 21 ll 53 dolere] dolore 5*. 54 / 129 ll 56 uitae istius] istius uitae 32 || 58 ab] om. 5 ll 59 illinc] illic 5. 21 / 32 ll 6o accedit] accidit 129 ll add. si ante uita 3o. 32. 129 ll posset] possit 1. 21 ll esse] et esset 3o. 32. 129 ll 61 est] esset 3o. 32. 129 ll 64 in ista] om. 32 || 65 miseriam] miseram 129 ll 66 finire] finiri a m ll nolunt] uolunt 1. 21 / 32 ll 67 beata] beatam ; ll amittatur] mittatur 3o ' ll 68 quid magnum] quid magnum bis 3o*, quid magnum quid impossibile 3o'. 32. 129 || iubeat] iubet ; /3o'. 32. 129 m ll 71 ut] et 3o. 32 ll post] om. ;* || 73 illum] illud ;4 l| 75/76 uitae huius] huius uitae a m ll 78 or nandae] optinendae 22 || uerum — tuendaeque] om. 54*

PL 485

I98

EPISTVLA CXXVII, 4-5

seruabant! Solent certe amatores illis, quas amant, ut eas ha 8o

beant, multa conferre; isti amatam suam non haberent, nisi

amando inopem reddidissent, nec ei multa conferrent, sed cuncta potius auferrent, ne sibi eam hostis auferret. Nec eorum repre

hendo consilium; quis enim nesciat perituram fuisse ipsam, si 85

non ea perissent, quae recondita fuerant propter ipsam? Qua muis et quidam perdiderint prius illa mox ipsam, quidam uero licet parati cuncta perdere propter ipsam prius perdiderint ipsam. Sed hinc admonendi sumus, quales aeternae uitae dilectores esse debeamus, ut propter eam contemnamus cuncta superflua, cum pro hac transitoria uita contempta sint, quae illi fuerant necessa

9o ria.

5. Neque enim amatam nostram sicut illi suam, ut teneamus, expoliamus, sed illi aeternae adipiscendae istam temporalem uelut famulam expeditiorem seruire facimus, si eam nec orna mentorum uanorum uinculis alligemus nec curarum noxiarum 95

Coo

io5

| sarcinis oneremus audiamusque dominum, qui nobis illam uitam summo ardore desiderandam fidelissime pollicetur, uelut in totius mundi contione clamantem: Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. Tollite iugum meum super uos et discite a me, quoniam mitis sum et humilis corde, et inuenietis requiem animabus uestris; iugum enim meum lene est et onus meum leue est. Haec disciplina piae humilitatis uentosam et turbidam cupiditatem auidam rerum extra nostram potestatem constitutarum pellit ex animo et quodam modo exspirat. Ibi enim labor, ubi multa quaeruntur et diliguntur, quibus adipiscendis at que retinendis uoluntas non satis est, quia consequentem non habet facultatem. Iusta uero uita cum uolumus adest, quia eam

ipsam plene uelle iustitia est nec plus aliquid perficienda iustitia

97/1o1 Matth. ii, 28-3o

79 seruabant] seruabunt 3o ll 81 nec] ne 21. 54 / 32* || 82 auferret] auferrent 69 / 129 || 83 ipsam] ipsa 54 ll 84 recondita] condita 3o. 32 ll 85 perdiderint] perdiderunt 3o. 32. 129 ll illa] illam 69 / 32 ll 86 perdide rint] perdiderunt 3o. 32. 129 || 88 propter eam] propterea 1. 21. 22. 54. 69 ll 92 add. sed ante expoliamus 3o', expoliemus 129 ll 93 expeditiorem] ex peditione 1. 21 || 96 uitam] om. 3o. 32. 129 ll 97 contione] condicione 69, contentione 1 || 99 quoniam] quia m ll ioo animabus] animis 5 ll lene] suaue 21°

ll

est] om. 54 / 32 a m

ll

ioi est] om. 22

ll

io2 cupi

ditatem] om. 3o. 32. 129 || 1o3 exspirat] expilat 5, expiat 3o. 32. 129 ll 1o4 quaeruntur] requiruntur 54 || 1o6 habet] habere 21* || uita] uitam 5°

ll

adest] om. 69

G 24

EPISTVLA CXXVII, 5-6

I99

quam perfectam uoluntatem requirit. Vide, si labor est, ubi uelle satis est. Vnde diuinitus dictum est: Pax in terra hominibus bo iio

nae uoluntatis. Vbi pax, ibi requies; ubi requies, ibi finis appe tendi et nulla causa laborandi. Sed haec uoluntas ut plena sit,

oportet ut sana sit; erit autem sana, si medicum non refugiat, cuius solius gratia sanari potest a morbo desideriorum noxiorum. Ipse est ergo medicus, qui clamat. Venite ad me omnes, qui labora 115

tis, iugum suum lene et onus leue dicens, quia diffusa per | spiritum

G 25

sanctum caritate in cordibus nostris profecto amabitur, quod iu bebitur, et non erit asperum nec onerosum, si sub hoc uno iugo quanto minus tumida tanto magis libera ceruice seruiatur. Et haec est una sarcina, qua eius baiulus non premitur, sed leuatur. Diui 2O

125

13o

tiae si diliguntur, ibi seruentur, ubi perire non possunt; | honor si diligitur, illic habeatur, ubi nemo indignus honoratur; salus si diligitur, ibi adipiscenda desideretur, ubi adeptae nihil timetur; uita si diligitur, ibi acquiratur, ubi nulla morte finitur. 6. Reddite igitur, quod uouistis, quia uos ipsi estis et ei uos redditis, a quo estis; reddite obsecro. Neque enim quod redditis reddendo minuetur, sed potius seruabitur et augebitur; benignus enim exactor est, non egenus, et qui non crescat ex redditis, sed in se crescere faciat redditores. Huic ergo quod non redditur, perditur, quod autem redditur, reddenti additur, immo uero in eo, cui redditur, reddens ipse seruatur. Id ipsum quippe erit reddi tum et redditor, quia id ipsum erat debitum et debitor. Deo nam que se ipsum homo debet eique reddendus est, ut beatus sit, a

1o9/11o Luc. 2, 14

||

114 Matth. ii, 28

ll

115/116 Rom. 5, 5

io8 est] om. 1° ll 1o9 diuinitus dictum est] dictum est diuinitus 1° ll in terra] inter 21* || 113 add. suorum ante noxiorum 3o. 32. 129 || 115 et] est 69 ll post onus add. suum 3o. 32. 129 ll 116 caritate] caritatem 1 ll 116/117 iubebitur] iubetur 21 m, uidebitur a ll 117 asperum] aspi dum 5 ll si] om. 5 /3o. 32. 129 || 118 minus] magis 1 ll seruiatur] serui tur 5 / 3o. 32. 129 ll 119 est] esse 1 ll qua] quia 22° ll 12o si] om. 3o* ll diliguntur] diligitur 1 ll possunt] possent 32* || 121 nemo] nul lus 3o. 32. 129 ll 122 adeptae] adepta 1. 5. 54 '. 69 / 3o. 32. 129 a ll 123 si] om. 1. 21* || acquiratur] acquiritur 22° ll 124 ipsi] ipsius 22* || 125 redditis] reddatis 129 || reddite] redditis quod 69 ll 126 minuetur] minuitur 3o. 32. 129 ll augebitur] augetur 5 ll 127 egenus] egens 69 ll crescat] crescit 1 ll 128 in — crescere] increscere 21, crescere 1 ll faciat] facit 1 || 129 perditur] praeditur 54* ll add. et ante reddenti 3o. 32. 129, reddendi 1 ll in eo] om. 3o. 32. 129 ll 13o reddens ipse] ipse reddens a m || seruatur] seruiatur 69 ll 132 homo debet] debet homo 1. 21. 22. 69 a m

ll

est] om. 21

PL 486

200

135

140

145

150

155

EPISTVLA CXXVII, 6-7

quo accepit, ut sit. Hoc significat, quod in euangelio dominus ait: Reddite Caesari quae Cae\saris sunt, et deo quae dei sunt. Hoc g 26 enim dixit, cum sibi demonstrato nummo et quaesito, cuius haberet imaginem, responsum esset: 'Caesaris' ut hinc intellegerent, quod deus exigeret ab homine imaginem suam in homine ipso, sicut suam Caesar exigebat in nummo. Quanto magis ergo reddenda est, cum promittitur, cui etiam non promissa debetur! 7. Quapropter, carissime, possem quidem pro mea quantulacumque facultatula sancti propositi, quod deo uouisse uos comperi, uberius laudare fructum ac demonstrare, quid distet inter christianos dilectores mundi huius et contemptores, quamuis fideles utrique dicantur, eodem utrique lauacro sacri fontis abluti sint, eisdem imbuti consecratique mysteriis, utrique eiusdem euangelii non auditores tantum uerum etiam praedicatores nec utrique tamen regni dei lucisque participes et uitae aeternae, quae sola est beata, coheredes. Dominus enim Iesus non ab eis, qui non audiunt, sed eos inter se auditores uerborum suorum latissimo limite, non tenui distinctione discreuit: Qui audit, inquit, uerba mea haec et facit ea, similabo eum uiro prudenti, qui aedificauit domum suam superpetram : Descenditpluuia, uenerunt ftumina, flauerunt uenti et impegerunt in domum illam et non cecidit; fundata enim erat\ super petram. Qui autem audit G27 uerba mea haec et non facit ea, similabo eum cum uiro stulto, qui aedificauit domum suam super harenam: Descendit pluuia, uenerunt flumina, flauerunt uenti et impegerunt in domum illam et cecidit et facta est ruina eius magna. Audire ergo uerba illa aedificare est; in hoc utrique pares sunt, in faciendo autem

134 Matth. 22, 21; Marc. 12, 17; Luc. 20, 25 II 150/158 Matth. 7, 24-27; Luc. 6, 47-49 133 accepit ut] acceptus 32 II 134 caesari] caesaris 32, caesaris sunt $4, sunt caesaris 21. 69 II 135 sibi demonstrato] demonstrato sibi / II quaesito] questo 21, quaestio /. 5' II 137 exigeret] exegerat 129 II 138 suam] om. 32 II suam caesar] caesar suam m II 140 possem] posse 69 II mca] me $ II 141 facultatula] facultatulas 30', facultaticula 129 II 142 uberius] om. 30. 32. 129 II 144 sacri fontis] sacro fontis 69. sacros tantis 30, sacris tantis 32. 129 II 145 sint] sunt 22'. 69 /32. 129 a m II consecratique] consecratisque 30' II 147 dei] om. 1 II 148 beata coheredes] beata principes coheredes 30. 32. 129 II 149 eos inter] eos qui inter $ II 151 haec] om. 21 / 30. 32 II ea] om. $ II 152 super] supra /. 21 / 129 a m II 153/158 et' - illam] om. 69 II et] om. /' II 154 fundata] fundamenta /' II super] supra /. 21 / 129 a m II 157 uenerunt] erunt /' II 158 ergo] om. 30. 32. 129 II 158/159 uerba illa] illa uerba /. 21. 22. 54. 69 a m

EPISTVLA CXXVII, 7-9

201

160 et non faciendo, quod audiunt, tantum dispares, quantum aedificium petrae soliditate fundatum dispar est ei, quod sine ullo fundamento facili harenae mobilitate subuertitur. Nec ideo, quisquis omnino non audit, tutius sibi aliquid comparat; nihil enim aedificans sine ullo tecto multo facilius obruendus, rapiendus et 165 dispergendus imbribus, fluuiis uentisque donatur. 8. Possem etiam pro modulo meo eosdem ipsos pertinentes ad dexteram regnumque caelorum in suis gradibus meritisque distinguere atque ostendere, quo differat uita coniugalis filios procreantium patrum | matrumque familias uerum tamen religioso- PL487 170 rum ac piorum ab ea uita, quam uos deo uouistis, si nunc ad eam uouendam exhortandus esses; sed quia iam uouisti, iam te obstrinxisti, aliud tibi facere non licet. Priusquam esses uoti reus, liberum fuit, quo esses inferior, quamuis non | sit gratulanda li- G 28 bertas, qua fit, ut non debeatur, quod cum lucro redditur. Nunc 175 uero, quia tenetur apud deum sponsio tua, non te ad magnam iustitiam inuito, sed a magna iniquitate deterreo. Non enim talis eris, si non feceris, quod uouisti, qualis mansisses, si nihil tale uouisses. Minor enim tunc esses non peior; modo autem tanto quod absit miserior - si fidem deo fregeris, quanto beatior, si 180 persolueris. Nec ideo te uouisse paeniteat, immo gaude iam tibi non licere, quod cum tuo detrimento licuisset. Aggredere itaque intrepidus et dicta imple factis; ipse adiuuabit, qui uota tua expetit. Felix est necessitas, quae in meliora compellit. 9. Vna sola esse causa posset, qua te id, quod uouisti, non so185 lum non hortaremur, uerum etiam prohiberemus implere, si forte tua coniux hoc tecum suscipere animi seu carnis infirmitate recusaret. Nam et uouenda talia non sunt a coniugatis nisi ex con-

160 add in ante tantum 69 II dispares] dispar est /'. 21. 22'. $4 II 161 soliditate] soliditatem $4 II 162 mobilitate] nobilitate 21 II subuertitur] subuertuntur 32 II 163 tutius] totius /. 22'. 69 II 164 aedificans] aedificat 30. 32. I29 II obruendus rapiendus] rapiendus obruendus 30. 32. 129 II 165 fluuiis] pluuiis 32. 120 II 166 possem] possum 1. 21. 22. $4. 69 a II 168 ostendere] ostenderet 30, ostende /' II quo] quod j. 21. $4, quid 30. 32 II 169 matrumque] matrum / II tamen] tam / II 170 ab ea] a beata /. 22 a II 171 uouendam] uouendum 129 II sed] om. 30. 32. 129 II 173 add tibi ante fuit 30. 32. 129 II esses] om. j4', esse $4'. 22' II gratulanda] gratulabunda 69 II 176 a] om. 32 II 178 minor] miror 30. 32. 129 II add si ante tunc 30'. 32. 129 II tanto] tantum /. 22. $4. 69 II 179 miserior] misereor 69' II 180 gaude iam] iam gaude 69 II 181 add sic ante licere 22. 69 II 182 adiuuabit] adiuuauit $4' II 184 esse causa] causa esse 69 / 30. 32. 129 II qua te] quae 30, que 32, qua 129 II 185/ 186 forte tua coniux] coniux forte tua 69 II 187 uouenda] uouendo 22' II a] om. 30. 32. 129

EPISTVLA CXXVII, 9

2O2

19o

sensu et uoluntate communi et, si praepropere factum fuerit, magis est corrigenda temeritas quam persoluenda promissio. Ne que enim deus exigit, si quis ex alieno aliquid uouerit, sed po tius usurpare uetat alienum. Diuina quippe de hac re per apos tolum est prolata sententia: Vxor non habet potestatem corporis sui sed uir; similiter et uir non habet potestatem sui corporis sed

mulier. Sexum | nomine corporis nuncupauit. Sed cum illam tam 195

2oo

2o5

paratam esse audiam deo dicare continentiam, ut eo solo impe diatur, si tibi debitum reddere coniugali iure compellitur, ambo deo reddite, quod ambo uouistis, ut illi persoluatur, quod ab al terutro non exigitis. Si continentia uirtus est, sicuti est, cur ad eam sit promptior sexus infirmior, cum uirtus a uiro potius cog nominata uideatur, sicut similitudo uocabuli resonat? Noli ergo uir abhorrere a uirtute, quam mulier est parata suscipere. Sit uester consensus oblatio ad supernum altare creatoris et uicta concupiscentia tanto fortius quanto sanctius uinculum caritatis. Gaudeamus de uobis in abundanti gratia Christi, domini eximii meritoque honorabiles et desiderabiles filii.

192/194 I Cor. 7, 4

CXXVII, 199/2oo cum — uideatur] Cic. Tusc. 2, 18, 43

188 praepropere] prope 3o'. 129, opere 32 ll 192 est] om. 1. 21 ll sen tentia] sapientia 1. 21 ll non — corporis] potestatem non habet sui corporis 3o. 32. 129 || 193 sui corporis] corporis sui 1. 21. 22. 54. 69 a m ll 194 no mine] non esse 22 ll 195 esse audiam] audiam esse 3o. 32. 129 ll dicare] dicere 5* ll 196 debitum] debitam 3o* ll compellitur] compellatur 22 '. 3o. 32, compellit 129 || 197 deo] dei 22° ll reddite] reddere 21 ll ab]

om. 1 ll

198 exigitis] exegistis 69 || 199 promptior] promptiora 3o ll

2oi uir] om. 32 ll abhorrere] aberrare 5 deamus] et alia manu gaudeamus 3o. 32. 129 ll dantia gratiae 5 ll domini] domine 5 '

l| sit] sic 5 ll 2o4 gau in abundanti gratia] in abun

G 29

CXXVIII.

a. 4II

| Honorabili ac dilectissimo filio uiro clarissimo et spectabili tribuno et notario Marcellino Aurelius, Siluanus et

G 3o PL 488

uniuersi episcopi catholici.

Io

2O

1. Edicto spectabilitatis tuae, quo nostrae collationis tranquilli tati quietique seruandae et ueritati manifestandae muniendaeque consultum est, in omnibus nos consentire, sicut admonere dig natus es, per has litteras intimamus, hoc est de loco et tempore ipsius collationis et de numero eorum, quos praesentes esse oportebit. Consentimus etiam, ut hi, quibus conferendi delega mus officium, subscribant prosecutionibus suis inque illo scripto, quo eis hoc munus imponimus ratumque nos habituros, quod egerint, pollicemur, subscriptiones omnium nostrum non solum habeas factas uerum etiam, cum fiunt, ipse perspicias, admoni turi quoque domino adiuuante populum christianum, ut a colla tionis loco quietis et tranquillitatis gratia suum abstineat omnino conuentum et ea, quae aguntur, non, cum aguntur, audire festi net, sed conscripta ut cognoscat, exspectet, sicut ea te prola turum omnibus promisisti. 2. Illo etiam ueritate confisi nos uinculo condicionis obstringi mus, ut, si nobis hi, cum quibus agimus, demonstrare potuerint,

cum secundum dei promissa populi christiani usquequalque

25

crescendo iam magnam partem orbis implerent et in cetera dila tarentur implenda, subito ecclesiam Christi nescio quorum, quos isti accusant, peccatorum perisse contagio et in sola remansisse parte Donati, si hoc, ut dictum est, demonstrare potuerint, nullos

Trad. text.: 139. 14o m

CXXVIII Gesta conlationis Carthaginiensis (CCSL 149 A, p. 63-66); Aug. Em. (CSEL 53, p. 179-196)

CXXVIII, 4 collationis] collationi 139 || 5 muniendaeque] ac muniendae 14o Il 7/18 hoc — promisisti] om. 14o Il 9 hi] hii 139, ii m || 1o inque] in quae 139 || 11 hoc] om. 139* ll 19 illo] illa 14o ll zo hi] hii 139, hoc 14o, ii m ll 22 implerent] implessent 140 ll 22/23 cetera ... implenda] ceteram ... implendam 140 m ll 24 perisse] periisse m ll contagio] con tagione 140 ll 24/25 remansisse parte donati] parte donati remansisse 14o

G 31

2O4

EPISTVLA CXXVIII, 2-3

apud eos honores episcopalis muneris requiremus, sed eorum sequemur pro sola aeterna salute consilium, quibus tanti gratiam beneficii pro cognita ueritate debebimus. Si autem nos potius ualuerimus ostendere ecclesiam Christi omnium non solum Afri 3o

35

canarum uerum etiam transmarinarum prouinciarum multarum que gentium spatia feracissima populorum copia iam tenentem et, sicut scriptum est, toto mundo fructificantem atque crescen tem nullorum hominum sibi commixtorum peccatis perire po tuisse, si denique ipsorum quos tunc accusare uoluerunt potius quam conuincere ualuerunt, quaestionem demonstrauerimus esse finitam, quamuis non in eis ecclesiae causa consistat, et

Cae|cilianum innocentem illos autem uiolentos et calumniosos

4O

PL 489

esse iudicatos ab eo imperatore, ad cuius examen criminationes suas ultro accusando miserunt, postremo si, quicquid de pecca tis quorumlibet hominum dixerint, uel humanis documentis uel diuinis probauerimus aut eorum innocentiam falsis criminibus appetitam aut Christi ecclesiam, cuius communioni cohaeremus, nullis eorum delictis esse destructam, sic eius nobiscum teneant unitatem, ut non solum uiam salutis inueniant, sed nec honorem

45

episcopatus amittant. Neque enim in eis diuinae sacramenta ue ritatis sed commenta humani detestamur erroris, quibus sublatis fraternum pectus amplectimur christiana nobis caritate coniunc tum, quod nunc dolemus dissensione diabolica separatum.

5o

pulato uicissim sedere eminentius sicut peregrino episcopo iuxta considente collega. Hoc cum alternis basilicis utrimque concedi tur, uterque ab alterutro honore mutuo praeuenitur, quia, ubi

| 3. Poterit quippe unusquisque nostrum honoris sibi socio co

perceptio caritatis dilatauerit corda, possessio pacis non fit an 55

gusta, ut uno eorum defuncto deinceps iam singulis singuli pris tino more succedant. Nec nouum aliquid fiet; nam hoc ab ipsius separationis exordio in eis, qui damnato nefariae discissionis er

CXXVIII, 32/34 toto — potuisse] cfr Col. 1, 6

26 episcopalis muneris] episcopatus 14o ll 27 aeterna] om. 14o ll 3o uerum] sed 14o II 3o/31 multarumque] multarum 14o ll 35/36 de mostrauerimus — finitam] definitam 14o

ll

36 ecclesiae causa] ecclesia

140 || 37 autem] om. 14o ll 39 quicquid] quid 140 ll 43 sic] si 139 ll 47 amplectimur] complectemur 14o

II

51 considente collega] considentem

collegam 14o ll utrimque] utrumque 140 ll 52 uterque — praeuenitur] utroque alterum cum honore mutuo praeueniente 140 ll 53 perceptio] praeceptio 14o m ll 55 succedant] succendant 139 || ab] ex 140 ll 56 discissionis] discis sensionis 139, dissensionis 140

G 32

EPISTVLA CXXVIII, 3-4

6o

2o5

rore unitatis dulcedinem uel sero sapuerunt, catholica dilectio custodiuit. Aut si forte christiani populi singulis delectantur episcopis et duorum consortium inusitata rerum facie tolerare non possunt, utrique de medio secedamus et ecclesiis in singulis damnata schismatis causa in unitate pacifica constitutis ab his, qui singuli in ecclesiis singulis inuenientur, unitati factae per loca necessaria singuli constituantur episcopi. Quid enim dubitemus redemptori nostro sacrificium istius humilitatis offerre? An uero

65

ille de caelis in membra humana descendit, ut membra eius es

7o

semus, et nos, ne ipsa eius membra crudeli diuisione lanientur, de cathedris descendere formidamus? Propter nos nihil sufficien tius quam christiani fideles et oboedientes sumus; hoc ergo sem per simus. Episcopi autem propter christianos populos ordina mur; quod ergo christianis populis ad christianam pacem prodest, hoc de nostro episcopatu faciamus. Si serui utiles su mus, cur domini aeternis lucris pro nostris temporalibus sublimi tatibus inuidemus? Episcopalis dignitas fructuosior nobis erit, si gregem Christi magis deposita collegerit quam retenta

75

disper|serit; nam qua fronte in futuro saeculo promissum a

G 33

Christo sperabimus honorem, si christianam in hoc saeculo nos ter honor impedit unitatem? 4. Haec propterea praestantiae tuae scribenda curauimus, ut et per te innotescant omnibus. Postulamus, ut in adiutorio domini 8o

85

dei nostri, quo admonente | ista promittimus et quo adiuuante nos implere posse confidimus, etiam ante collationem si fieri pot est, corda hominum uel infirma uel dura pia caritas aut sanet aut edomet ac sic iam pacificis mentibus non resistamus manifestis simae ueritati et disputationem nostram uel praecedamus concor dia uel sequamur. Neque enim desperare debemus, si recolunt beatos esse pacificos, quoniam ipsi filii dei uocabuntur, multo dignius et facilius eos uelle, ut pars Donati uniuerso orbe chris tiano reconcilietur, quam uniuersus orbis christianus a parte Do

86 Matth. 5, 9

58 christiani populi] populi christiani 14o Il 6o secedamus] discedamus 14o II in] om. 14o ll 62 qui — inuenientur] qui singulis in ecclesiis an nuentibus 14o ll unitati factae] unitate facta m ll loca] longa 139 ll 65 humana descendit] descendit humana 14o II ut] om. 139 ll 66 nos ne] ne nos 140 ll 69 simus] sumus 14o ll 74 magis deposita] deposita magis 14o || 76 sperabimus] sperauimus 139 ll 78 ut et] et ut 14o ll 81 posse] om. 139* ll 84 nostram] om. 139 ll 86 beatos — pacificos] esse pacificos beatos 14o ll 88 uniuersus] uniuersos 139

PL 49o

2o6

EPISTVLA CXXVIII, 4

nati rebaptizetur, cum praesertim de Maximiani sacrilego et dam 9o

95

nato schismate uenientes, quos etiam terrenarum potestatum iussionibus insectando emendare curarunt, tanta dilectione quaesierint, ut nec baptismum ab eis datum rescindere auderent et quosdam eorum damnatos sine ulla honoris eorum deminuti one susciperent, quosdam uero in illius discissionis societate im pollutos fuisse censerent. Quorum inter se concordiae non inui demus; sed eos certe oportet aduertere, quam pie tanto studio ramum a se fractum radix catholica inquirit, si ramus ipse simi liter a se paruum fragmen incisum sic colligere laborauit. [Et alia

manu:] | Optamus te, fili, in domino bene ualere. Aurelius epis IOO

copus ecclesiae catholicae Carthaginensis huic epistulae sub

scripsi. [Item alia manu:] Siluanus senex ecclesiae Summensis subscripsi.

96/97 quam — inquirit] cfr Rom. 11, 16

89 maximiani] maximiano 139* ll 91 dilectione] diligentia 140 || 92 quaesierint] quaesierant 139', quaesierunt 140 ll 93 eorum] om. 140 ll 93/94 deminutione] diminutione 14o m || 95 fuisse] esse 14o ll 96 cer te] om. 14o ll 96/97 tanto — catholica] ramum a se fractum tanto studio ra dix catholica 14o ll 98 laborauit] laborauerit 140

G 34

CXXIX.

d. 4II

Honorabili ac dilectissimo filio viro clarissimo et spectabili tribuno et notario Marcellino Aurelius, Siluanus et

uniuersi episcopi catholici. 1. Multum nos sollicitos reddidit notoria uel litterae fratrum

O.

nostrorum quos cupimus ad catholicam pacem a perniciosa dis sensione conuerti, quod edicto nobilitatis tuae, quo ipsius dis putationis nostrae tranquillitati quietique prouidisti, consentire noluerunt, ne forte etiamsi non omnes aliqui tamen eorum per multitudinis tumultum seu strepitum collationem, quae pacifica et pacata esse debet, impediant. Atque utinam ipsos non per temptet ista cogitatio et nos potius fallat ista suspicio! Et ideo si uelint omnes esse praesentes, ut, cum eis uisum fuerit, congre gatis illuc etiam nobis simul inde egrediamur concordes atque pacati et schismatica diuisione correcta fraterno unitatis Christi uinculo obstricti mirantibus et gaudentibus omnibus bonis do

lente autem solo diabolo et | similibus eius pariter in ecclesiam

PL 491

et gratiarum actionem laudesque deo reddendas ardentissima et lucidissima caritate pergamus. 2. Quid enim magnum est, si oculus pacatus attendat et cogi 2o

tatio christiana non deserat considerare et uidere remotis huma

nis criminationibus seu ueris seu falsis in eis litteris | ecclesiam

25

esse quaerendam, ubi Christus redemptor eius innotuit? Nam sic ut non audimus contra Christum eos, qui dicunt corpus eius de sepulchro furatum a discipulis, sic non debemus audire contra eius ecclesiam eos, qui dicunt non eam esse nisi in solis Afris et Afrorum paucissimis sociis. Apostolus quippe dicit, quoniam

Trad. text.: 139 m

CXXIX, 22/24 nam — discipulis] cfr Matth. 27, 64; 28, 13

CXXIX Gesta conlationis Carthaginiensis (CCSL 149 A, p. 67-71)

CXXIX, 5 catholicam] catholicae 139 ll io debet] debent 139* ll 1o/ 11 pertemptet] perpentet 139 ll 11 si] se 139 ' ll 15 bonis] om. 139* ll 18 pergamus] peragamus 139 ll 25 eius] ei 139 '

G 35

EPISTVLA CXXIX, 2-3

2o8

3o

35

4O

45

ueraces christiani membra sunt Christi. Sicut ergo non credimus furto cuiusquam perisse carnem Christi mortuam de sepulchro, sic credere non debemus peccato cuiusquam uiua eius membra perisse de mundo. Non est itaque difficile, quoniam caput est Christus et corpus ecclesia, simul in euangelio commendatum uidere et caput contra calumnias Iudaeorum et corpus contra criminationes haereticorum. Nam quod legitur: Oportebat Chris tum pati et resurgere a mortuis tertio die, contra eos est, qui di cunt mortuum de sepulchro esse sublatum; quod autem sequi tur: Et praedicari in nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes incipientibus ab Hierusalem, con tra eos est, qui dicunt non esse ecclesiam in orbe terrarum, ut uno breui capitulo paucisque uerbis et inimicus capitis et inimi cus corporis repellatur et, si fideliter attenderit, corrigatur. 3. Nam tenere istas inimicitias fratres nostros tanto magis do lemus, quanto magis eos constat easdem scripturas nobiscum te nere, quibus haec apertissima testimonia continentur. Iudaei quippe, qui negant resurrexisse Christum, saltem non accipiunt euangelium, isti autem fratres nostri utriusque testamenti aucto ritate deuincti sunt et tamen criminari nos uolunt de euangelio tradito et nolunt ei credere recitato. Sed nunc fortasse huius col

lationis cura suscepta diligentius perscrutati sunt scripturas sanc

tas et, quia in eis innumerabilia | testimonia reppererunt, quibus 5o

55

6o

promissa est ecclesia futura in omnibus gentibus et toto orbe ter rarum, sicut eam reddi et praesentari coepisse in euangelio et in epistulis apostolicis et in actibus apostolorum uidemus, ubi et ipsa loca et ciuitates et prouinciae leguntur, per quas creuit inci piens ab Hierusalem, ut inde se etiam in Africam non migrando sed crescendo diffunderet, non autem inuenerunt aliquod testi monium diuinorum eloquiorum, ubi dictum est eam perituram de ceteris partibus mundi et in sola Africa Donati parte mansuram et uiderunt, quam sit absurdum pro illa, quae fuerat peritura, tot testimonia diuina recitari, pro ea uero, quae sicut putant fuerat domino placitura, nullum eius testimonium reperiri, haec forte

17 ueraces — christi] cfr Eph. 4, 25 15; 5, 23; Col. 1, 18

ll

|| 3o/31 caput — ecclesia] cfr Eph. 4,

33/37 Luc. 24, 46-47

28 perisse] periisse m

ll

3o perisse] periisse m

ll

44 saltem] saltim

139 || 48 perscrutati] perscrutaturi 139 ' ll 48/49 sanctas] sacras m ll 51 in'] om. m testimonio 139*

||

55/56 testimonium] testimonio 139*

||

6o testimonium]

G 36

EPISTVLA CXXIX, 3-5

2o9

cogitantes ad finiendas uanas et perniciosas et saluti aeternae contrarias inimicitias ad locum collationis nostrae omnes conue

nire uoluerunt, non ut tumultus nouus oriatur, sed ut uetusta dis cordia finiatur. 65

7o

75

| 4. Nam et illud, quo in nos solent grauiter irritari, quod reges terrae, quos tanto ante praedictum est Christo domino seruitu ros, leges contra haereticos et schismaticos pro catholica pace consistunt, credimus quod aliquando cogitauerint, non esse cul pandum, quia et antiqui reges non solum gentis Hebraicae sed etiam alienigenae, ne quisquam contra deum Israhel, hoc est ue rum deum non tantum faceret, sed uel diceret aliquid, omnes regni sui populos praeceptis minacissimis terruerunt et maiores istorum ipsam Caeciliani causam, unde nata est ista dissensio, ad Constantinum imperatorem per Anulinum proconsulem ac cusando miserunt, quod utique non ob aliud uidentur fecisse, nisi ut imperator Constantinus contra eos, qui superati essent, eis, qui superassent, aliquid regali auctoritate decerneret, totamque ip

sam causam potue|runt — et forte fecerunt ipsius collationis ne 8o

85

cessitate — archiuis publicis perscrutatis, inuenire olim esse fini tam post ecclesiastica iudicia, quibus absolutus est Caecilianus, illo etiam imperatore iudicante, ad cuius examen rem totam et primo miserunt et postea perduxerunt. Ibi potuerunt etiam cau sam Felicis Aptungensis, ordinatoris Caeciliani, quem malorum omnium fontem in concilio suo dixerant, cognoscente Aeliano proconsule ex praecepto eiusdem imperatoris inuenire purga tam.

9o

PL 492

5. Quamquam et hoc si attenderunt et, quod facile fuerat, aduerterunt in scripturis sanctis ecclesiam Christi permixtis ziza niis et palea et piscibus malis futuram esse promissam usque ad tempus messis, uentilationis et litoris, utique cogitare potuerunt, etiamsi malam causam Caecilianus et coepiscopi eius habuissent, nihil eos praeiudicare potuisse orbi christiano, quem deus pau cis credentibus tanto ante promisit et nunc multis uidentibus red didit, nisi forte plus contra ecclesiam ualuit homo peccans quam

66/67 quos — seruituros] cfr Ps. ioi, 23; Dan. 7, 27 runt] cfr Matth. 3, 12; 13, 24-3o. 47-48

65 139* 139* leam

||

88/9o in — potue

quo] quod 139* || 7o ne] om. 139 || 74 anulinum] anolinum || 77 decerneret] decernerent 139* || 8o absolutus] absolutos ll 83 aptungensis] [s]aptugnensis 139 (s del. 139 ') ll 89 palea] pa 139*

G 37

EPISTVLA CXXIX, 5-6

2IO

95

ioo

io5

pro ecclesia deus iurans et iniquitas, quod amisit, quam ueritas, quod promisit. Haec sentire, quam sit stultum et impium, iam fortasse uiderunt; cogitauerunt quoque damnatos a se Maxi mianistas, Primiani damnatores, per potestates terrenas etiam de basilicis curasse pellendos et ibi certius exemplo suo recentiore didicerunt non esse peccatum, si tale aliquid ecclesia contra re belles suos ab huiusmodi potestatibus postulat; et quod aliquos ex damnatis postea receperunt, quos cum damnarent, aliis etiam plurimis in eadem societate schismatis constitutis dilationem de derunt, quos in Maximiani sacrilegi surculi communione impol lutos mansisse dixerunt, et baptismum uel a damnatis uel a so ciis eorum quamuis foris in schismate datum rescindere atque

iterare non ausi sunt, satis utique iudicarunt ea, quae contra | nos

Io

dicebant exemplo suo esse damnata et credendum est, quod iam intellegant, quam sit indignum, quam intolerabile, ut, cum se deant in cathedris episcopalibus cum istis et cum ipso simul Pri miano damnatores eius et damnati in causa eius, ut sit pax in parte Donati, de Caeciliano infametur orbis christianus, ne in pace uiuat unitas Christi.

| 6. Haec omnia fortasse cogitantes et dei timore permoti om 115

i2o

125

nes collationis loco adesse uoluerunt non tumultus dispositione sed pacis. Quod enim propterea se uniuersos adesse dixerunt, ut eorum numerus appareat, quoniam eos paucos esse aduersarii sui saepe mentiti sunt, hoc si aliquando a nostris dictum est, de his locis dici uerissime potuit, ubi nostrorum coepiscoporum et clericorum atque laicorum longe maior est numerus et maxime in proconsulari prouincia, quamquam excepta Numidia consulari etiam in ceteris prouinciis Africanis nostrorum numero facillime superentur aut certe in comparatione omnium gentium, per quas catholica communio dilatatur, eos esse paucissimos rectissime dicimus. Sed nunc si numerum suum innotescere uoluissent,

nonne ordinatius atque tranquillius innotesceret per eorum sub

scriptiones, quas ut mandato suo te cernente subiungant, edicto

13o

G 38

admonuisti? Quid sibi ergo uult quod collationis loco omnes adesse desiderant? Si enim pacem non cogitant, quid non per turbabunt locuturi aut quid illic facient tacituri? Nam etiamsi cla mor non sit, solus susurrus ipse multorum satis magnum strepi tum faciet, quo impediatur illa collatio.

95 amisit] ammisit 139

saepe] saepe sui m cillimae 139

||

||

1o9 intolerabile] intolerabilem 139

121 consulari] consularis 139* ll

ll

118 sui

122 facillime] fa

PL 493

EPISTVLA CXXIX, 7

i35

2I

7. Quid est autem, quod in notoria sua ponendum putarunt ideo se iuste flagitasse, ut omnes adessent, quia omnes conuenti sunt, ut uenirent, quasi possent eligi pauci, qui adesse deberent, nisi ab omnibus, qui uenissent, ut eorum electioni te praesente subscriberent ac sic in paucis omnes essent, cum ab omnibus pauci electi essent? Aut ergo tumultus ab eis cogitatur aut pax.

Quorum illud optamus, illud cauemus et ideo, | ne forte, quod 14o

absit, hoc praeparetur potius, quod cauemus, quam quod opta mus. Sic consentimus adesse omnes illos, ut tamen a nobis tan

i45

tus adsit numerus, quantus tuae spectabilitati sufficere uisus est, ut tumultuosum per turbas si quid emerserit, nonnisi eis recte imputetur, in quorum parte praesens fuerit ad rem, quae a pau cis agenda est, omnino superflua multitudo. Si autem quod uotis omnibus cupimus, quod ardenter appetimus, quod suppliciter a domino deprecamur, causa unitatis faciendae illa erit necessaria multitudo, cum uoluerint, omnes aderimus et ad tantum bonum

15o

155

illo adiuuante, qui hoc donat, alacriter conuolabimus dicentes: Fratres nostri estis, non iam eis, qui nos detestantur, sed qui odio finito amplectuntur, ut nomen domini honorificetur et appareat illis in iucunditate iam nobiscum experientibus, quam bonum sit et iucundum fratres habitantes in unum. [Et alia manu:] Opta mus te, fili, in deo bene ualere. [Item alia manu:] Aurelius episco pus ecclesiae catholicae Carthaginensis subscripsi. [Item:] Silu anus primae sedis prouinciae Numidiae subscripsi.

151/152 Is. 66, 5 (LXX)

ll

152/153 Ps. 132, 1

134 quia] qui 139* ll 141 sic] om. m ll 146 appetimus] petimus 139* ll 149 conuolabimus] conuolauimus 139* ll 155 carthaginensis sub scripsi] carthag' subscrib' 139 ll item] it' 139 ll 156 prouinciae] prou' 139

G 39

CXXX.

a. 4II/412

| Augustinus episcopus seruus Christi seruorumque Christi religiosae famulae dei Probae in domino domi

PL 494

G 4o

norum salutem.

1. Et petisse te et promisisse me recolens, ut de orando deo ad te aliquid scriberem, ubi tribuente ipso, quem oramus, tempus facultasque concessa est, oportuit, ut debitum meum iam iamque persoluerem et pio studio tuo in Christi caritate seruirem. Quam me autem laetificauerit ipsa petitio tua, in qua cognoui, quan tam rei tantae curam geras, uerbis explicare non possum. Quod io

enim maius oportuit esse negotium uiduiltatis tuae quam persis tere in orationibus nocte ac die secundum apostoli admonitio nem? Ille quippe ait: Quae autem uere uidua est et desolata, spe

rauit in domino et persistit in orationibus nocte ac die. Unde mirum uideri potest, cum sis secundum hoc saeculum nobilis, diues tantaeque familiae mater et ideo licet uidua non tamen de

solata, quomodo occupauerit cor tuum praecipueque sibi uindi cauerit orandi cura, nisi quia prudenter intellegis, quod in hoc mundo et in hac uita nulla anima possit esse secura.

2. Proinde qui tibi eam cogitationem dedit, profecto facit, quod 2O

discipulis suis non pro se ipsis sed pro humano genere contrista tis et desperantibus quemquam posse saluari, posteaquam ab illo audierunt facilius esse camelum intrare perforamen acus quam diuitem in regnum caelorum, mirifica et misericordissima pollici

Trad. text.: 1. 2o. 21. 22. 69 /3o. 32. 108. 109. 113 a m

CXXX, 12/13 I Tim. 5, 5

l|

22/23 Matth. 19, 24-26; Luc. 18, 25. 27

CXXX, 1 episcopus] om. 109 rum] om. 3o. 32. 113. 1o8*

113

||

1o8* ||

||

|| seruus christi] om. 21 ll

3 salutem] salute 69

||

5 ubi] ut ro9 ll 6 post oportuit add. me ro9 ll 7 caritate] caritatem 109

erit me 1. 2o. 21. 22

ll

2/3 domino

4 et] om. 3o. 32. io8*.

iam] om. 22* /

8 me — laetificauerit] autem laetificau

|| 9 quod] quid io9 ll

io maius] magis 22 / 32

ll

11 orationibus] oratione 1. 2o. 21. 22. 69 a m ll nocte — die] die ac nocte 1o9 ll 11/12 admonitionem] monitionem io9 ll 12/13 sperauit] sperabit r.

2o ' ll 13 persistit] persistet 2o || 14 cum sis] si 22 ll 21 desperantibus] disperantibus 109 || 22 intrare — acus] per foramen acus intrare 113 || per] om. 21

ll

23 regnum] regno I. 21. 69

G 41

EPISTVLA CXXX, 2-3

25

3o

35

4O

2I3

tatione respondit deo esse facile, quod hominibus impossibile est. Cui ergo facile est, ut etiam diues intret in regnum caelorum, inspirauit tibi piam sollicitudinem, de qua me consulendum pu tasti, quonammodo tibi esset orandum. Ille namque cum etiam hic adhuc esset in carne, in regnum caelorum Zacchaeum diuitem misit et resurrectione atque ascensione glorificatus multos pos

tea | diuites impertito sancto spiritu fecit huius saeculi contemp

Nam sicut est illa | uera uita, in cuius comparatione utique ista,

45

G 42

tores et finita diuitiarum cupiditate ditiores. Quomodo enim tu sic studeres orare dominum, nisi sperares in eo? Quomodo au tem sperares in eo, si sperares in incerto diuitiarum et contem neres praeceptum saluberrimum, quod apostolus ait: Praecipe diuitibus huius saeculi non superbe sapere neque sperare in in certo diuitiarum sed in deo uiuo, qui praestat nobis omnia abun damter ad fruendum; diuites sint in operibus bonis, facile tri buant, communicent, thesaurizent sibi fundamentum bonum in futurum, ut apprehendant ueram uitam. 3. Debes itaque prae amore huius uerae uitae etiam desolatam te reputare in hoc saeculo, in qualibet eius felicitate uerseris. quae multum amatur, quamlibet iucunda atque producta sit. Nec uita dicenda est, sic est etiam solacium uerum, quod per pro phetam promittit deus dicens: Dabo illis solalcium uerum, pacem super pacem, sine quo solacio, quaecumque sunt terrena solacia, magis in eis desolatio quam consolatio reperitur. Diuitiae quippe atque fastigia dignitatum ceteraque huiusmodi, quibus se felices

28/31 in* — ditiores] cfr Luc. 19, 2-io

ll

34/39 I Tim. 6, 17-19

||

45/

46 Is. 57, 18-19 (LXX)

25 intret] om. 1° ll 27 quonammodo] quomodo r* / 1o9 ll tibi esset] esset tibi m || 27/28 hic adhuc] adhuc hic 3o. 32. 1o8. 113 || 28 in* — diui tem] zacchaeum diuitem in regnum caelorum a m ll 3o impertito] impar tito 109 a m, imperito io8* ll sancto spiritu] spiritu sancto 1. 22 a m || 31 finita] finit 1 ll ditiores] diuitiores 113 || 32 dominum] deum 1o8 a

m

|| sperares] sperantes io8* || 33 sperares' *' *] sperantes 113* ll

35 saeculi] mundi I. 2o. 22. 69 a m ll neque sperare] om. 21 ll sperare] om. 22° ll 36/37 abundanter] abunde 3o* ll 37 add. ut ante diuites 22 / 108* a m ll 38 thesaurizent] thesaurizant 22° ll 39 ueram uitam] uitam

ueram I

ll 41 reputare] putare 1. 2o. 21. 22 / 109 (fortasse deputare g) ||

qualibet] quantalibet 1. 2o. 21. 22 / 108'. 109 a m ll felicitate] om. 109 ll 42 in] om. 109 || 43 multum amatur] multum amatum amatur 32 Il 44 post uerum add. est 109 ll per] om. 113*, postea 113 ' ll 45 promittit deus] dominus promittit a m ll uerum] om. io9 ll 46 sunt] sint 22 / 109 ll 48 fastigia] fastidia 109 || se] om. 109

PL 495

G 43

2I4

EPISTVLA CXXX, 3-4

putant esse mortales uerae illius felicitatis expertes, quid afferunt 50 consolationis, cum sit eis non indigere quam eminere praestantius, quae plus excruciant adepta timore amissionis quam concupita adeptionis ardore? Talibus bonis non fiunt homines boni, sed aliunde boni facti bene utendo faciunt, ut ista sint bona. Non sunt ergo in his uera solacia sed ibi potius, ubi uera uita. Nam 55 inde necesse est fiat homo beatus, unde fit bonus. 4. Homines autem boni etiam in hac uita uidentur praestare non parua solacia. Nam si paupertas angit, si luctus maestificat, si dolor corporis inquietat, si contristat exilium, si ulla alia calamitas uexat, adsint boni homines, qui non solum gaudere cum gau60 dentibus uerum etiam flere cum flentibus norunt et salubriter alloqui et colloqui sciunt; | plurimum illa aspera leniuntur, G44 releuantur grauia, superantur aduersa. Sed ille hoc in eis et per eos agit, qui spiritu suo bonos facit. Contra si diuitiae circumfluant, nulla orbitas accidat, adsit sanitas carnis, incolumi habitetur 65 in patria et cohabitent mali homines, in quibus nemo sit, cui fides habeatur, a quo non dolus, fraus, irae, discordiae, insidiae sustineantur atque timeantur, nonne illa omnia fiunt amara et dura nec aliquid laetum uel dulce est in eis? Ita in quibuslibet rebus humanis nihil est homini amicum sine homine amico. Sed 70 quousque talis inuenitur, de cuius animo et moribus sit in hac uita certa securitas? Nam sicut sibi quisque nemo alter alteri notus est et tamen nec sibi quisque ita notus est, ut sit de sua cras-

59/60 Rom. it, 15 II 63 qui - facit] cfr Luc. u, 13 49 putant esse] esse putant a m II post mortales add homines 109 II felicitatis] felicitates 1' / 108' II post expertes add erunt 109 II 50 eminere] imminere 108'. 109, meminere 22 II 51 adepta] adepto 113', adeptum 22 II 51/52 concupita] concupito 113', concupitum 22, cupitae 108 II 53 faciunt] fiunt /. 20. 21. 22. 69 II 54 sunt] om. 22 II sunt ergo] ergo sunt 109 II his] iis m II post ubi add est 109 II 55 add ut ante fiat 22 / 108' am II fit] sit 69 / 109 II bonus] supra add benignus placabilis pacificus 109' II 56 etiam - uidentur] uidentur etiam in hac uita a m II praestare] praestantiore 30. 32. 108'. 113 II 57 si] om. 22 II 58/59 ulla - calamitas] alia ulla calamitas 109, ulla calamitas alia a m II 60/61 alloqui] loqui 30. 32. 108. 113 II 61 leniuntur] liniuntur /'. 22 II 62 releuantur] om. 113, reuelantur /' II 63 facit] fecit /. 22. 69 / 32. 109 a m II add e (- et 69) ante contra /. 20. 21. 22 II 64 accidat] accidit 21. 69', accedat 109 II incolumi] incolumis 22. 69 II 65 et cohabitent] ut cohabitant 22 II 66 dolus] dolosus 108' II fraus] frustra 30. 32. 108. 113' II 67 sustineantur - timeantur] timeantur atque sustineantur a m II 69 amicum sine] amicum ee sine 22 II 70 quousque] quotusquisque 109 m II 71 certa] om. 30. 32. 108. 113' II add ita ante nemo 20'

EPISTVLA CXXX, 4-5

75

80

85

90

95

215

tina conuersatione securus. Proinde quamuis ex fructibus suis multi cognoscantur et alii quidem proximos bene uiuendo laetificent alii male uiuendo contristent, tamen propter humanorum animorum ignota et incerta rectissime apostolus admonet, ut non ante tempus quicquam iudicemus, donec ueniat dominus et illuminet abscondita tene\brarum et manifestet cogitationes cordis G45 et tunc laus erit unicuique a deo. j. In his igitur uitae huius tenebris, in quibus peregrinamur a domino, quamdiu perfidem ambulamus non per speciem, desolatam se debet anima christiana deputare, ne desistat orare et scripturarum diuinarum sanctarumque sermoni tamquam lucernae in obscuro loco positae fidei oculum intendere, donec dies lucescat et lucifer oriatur in cordibus nostris. Huius enim lucernae | quidam fons ineffabilis lumen illud est, quod sic lucet in PL495 tenebris, ut non comprehendatur a tenebris, cui uidendo fide corda mundanda sunt. Beati enim mundicordes, quia ipsi deum uidebunt, et: Scimus, quia, cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam uidebimus eum, sicuti est. Tunc erit uera uita post mortem uerumque solacium post desolationem. Illa uita eximet animam nostram de morte et I illud solacium oculos nostros a lacri- G 46 mis et, quoniam ibi iam non erit ulla temptatio, ideo sequitur in eodem psalmo: Pedes meos a lapsu. Porro si nulla temptatio, iam nulla oratio; non enim adhuc promissi boni exspectatio sed redditi contemplatio. Vnde: Placebo, inquit, domino in regione

73/74 quamuis - cognoscantur] cfr Matth. 7, 16. 20 II 77/79 I Cor. 4, 5 II 80/81 II Cor. 5, 6-7 II 83/85 II Petr. 1, 19 II 86/87 lumen - tenebris] cfr Ioh. 1, 5 II 87/88 cui - sunt] cfr Act. 15, 9 II 88/89 Matth. 5, 8 II 89/90 I Joh. 3, 2 II 91/98 Ps. 114, 8-9 74 multi] om. 109 II proximos - uiuendo] bene uiuendo proximos a m II 74/75 laetificent - uiuendo] om. 113 II 78 cogitationes cordis] consilia cordium 21 II 80 his] iis m II 82 se debet] debet se 109 II anima christiana] christiana anima a II deputare] putare 22 / 108', reputare m II ne] nec 22 / 108' II et] om. 22 II 83 post sermoni add discat a m, sermonum et discat 22 II 85 oriatur] oritur 113 II nostris] uestris 22 II 86 quidam - ineffabilis] ineffabilis quidam fons 109 II 87 uidendo] uidente 109. uiuendo 20', inherendo 22 II 88 mundicordes] mundo corde /. 20. 21. 22 / 109. 113 a m II quia] quoniam 21 / 108. 109. 113' a m II ipsi] ipse 20 II 89 quia] quoniam 108. 113' a m, quam 109 II apparuerit] apparuit 109, apparuerimus 22 II 91 eximet] eximit /. 20. 21. 22 / 30'. 32. 113 a II 92 illud solacium] solacium illud 109 II 93 erit] erat 69 II ideo] om. 30. 32. 108. 113 II 94 post porro add erit 109 II 94/95 temptatio - nulla] om. 113 II 95 post oratio add est 109 II adhuc] est ibi 22/108, erit adhuc 109, ibi erit a II 95/96 redditi] reddita 22 II 96 in] om. 1. 20'. 21

216"

100

105

110

115

120

EPISTVLA CXXX, 5-7

uiuorum, ubi tunc erimus, non in deserto mortuorum, ubi nunc sumus. Mortui enim estis, ait apostolus, et uita uestra abscondita est cum Christo in deo; cum Christus apparuerit, uita uestra, tunc et uos cum ipso apparebitis in gloria. Haec est uera uita, quam iubentur bonis operibus apprehendere diuites, et ibi est uerum solacium, quo solacio nunc uidua desolata, etiam quae filios et nepotes habet et domum suam pie tractat, agens cum omnibus suis, ut ponant in deo spem suam, dicit tamen in oratione: Sitiuit tibi anima mea, quam multipliciter tibi caro mea in terra deserta et sine uia et sine aqua, quod est ista moribunda uita, quibuslibet mortalibus solaciis frequentetur, quibuslibet itinerantibus comitetur | quantalibet rerum copia cumuletur. Nosti G47 quippe ista omnia quam incerta sint; et in illius promissae felicitatis comparatione quid essent, etiamsi incerta non essent? 6. Haec dixi, quoniam sermonem meum uidua diues et nobilis et tantae familiae mater de oratione quaesisti, ut etiam tecum in hac uita permanentibus ut obsequentibus tuis te sentias desolatam nondum utique apprehensa illa uita, ubi est uerum certumque solacium, ubi implebitur, quod in prophetia dictum est: Satiati sumus mane misericordia tua et exsultauimus, et iucundati sumus in omnibus diebus nostris. lucundati sumus pro diebus, quibus nos humiliasti, annis, quibus uidimus mala. 7. Antequam ergo ista consolatio ueniat, quantacumque temporalium bonorum felicitate circumfluas, ut persistas in orationibus nocte ac die, desolatam te esse memineris. Non enim apo-

98/100 Col. 3. 3-4 II 100/101 haec - diuites] cfr I Tim. 6, 17-19 II 102/ 103 nunc - tractat] cfr I Tim. 5, 4-5 II 105/106 Ps. 62, 2-3 II 115/118 Ps. 89, 14-15 II 120/121 I Tim. 5, 5 97 ubi] ut 109 II 99 in deo] in dominum 32 II add enim post cum 22 II add autem post cum a m II uita uestra] uestra uita / II 99/ 100 uestra tunc] tunc uestra 100 II 100 cum ipso apparebitis] apparebitis cum ipso 1. 20. 21. 69 a m II ipso] illo 100 II post est add enim 32. 109 a m II 102 uerum] uestrum 109 II quae] om. 22 II 104 ponant] ponat 108 II deo] domino 108 II 105 tibi] te 22/ 109, om. 20. 21 II addetante caro /. 69 / 109 a m II 106 uia - sine] om. 21 II est] om. 32 II ista] om. 108' II 107/108 quibuslibet1 - comitetur] om. 32 II 108 nosti] nostis 109 II 109/110 et - comparatione] om. 32 II 114 utique] itaque 69 II illa] om. 22 II ubi] ut 109 II 115 ubi] mihi 109 II implebitur] implebimur 30. 32'. 108'. 109 II prophetia] propheta 69 / 32 II 116 exsultauimus] exaltabimus 109 II 120/121 orationibus] oratione 30. 32. 108. 113 II 121 nocte - die] die ac nocte a m, diebus ac noctibus 109

EPISTVLA CXXX, 7

125

130

135

140

217

stolus qualicumque uiduae tribuit hoc munus, sed quae uere, inquit, uidua est et desolata, sperauit in domino et persistit in orationibus nocte et die. I Quod uero sequitur, uigilantissime G48 caue: Quae autem in deliciis agit, uiuens mortua est; agit enim homo in his quae diligit, quae pro magno appetit, quibus beatum esse se credit. Quapropter quod scriptura dixit de diuitiis: Diuitiae si affluant, ne apponatis cor, hoc etiam de deliciis tibi dico: Deliciae si affluant, ne apponas cor. Non ideo te magni pendas, quod non desunt, quod affatim suppetunt, quod uelut ex fonte largissimo terrenae felicitatis fluunt. Omnino haec in te despice atque contemne, | ne in his quicquam requiras praeter PL497 integram corporis ualitudinem. Haec enim contemnenda non est propter necessarios usus uitae huius, antequam mortale hoc induatur immortalitate, hoc est uera et perfecta et perpetua sanitate, quae non terrena infirmitate deficiens corruptibili uoluptate reficitur, sed caelesti firmitate persistens aeterna incorruptibilitate uegetatur. Nam et ipse apostolus: Carnis, inquit, prouidentiam ne feceritis in concupiscentiis, quia gerimus curam carnis sed ad necessitatem salutis. Nemo \ enim umquam carnem suam G 49 odio habuit, sicut ipse itidem dicit. Hinc est, quod et Timotheum nimium, sicut apparet, corporis castigatorem admonet, ut modico uino utatur propter stomachum et frequentes suas infirmitates.

122/125 I Tim. 5, 6 II 128 Ps. 61, 11 II 134/135 I Cor. 15, 54 II 138/ 139 Rom. 13, 14 II 140/141 Eph. 5, 29 II 142/143 I Tim. 5, 23 122 tribuit] om. 109 II tribuit - munus] hoc munus tribuit a m II 123 sperauit] sperabit 20' /30. 32. 108. 109. 113 II persistit] persistet 20' / 30. 32. 108. 109. 113 II 124 orationibus] oratione 30. 32. 113 II et] ac 69/ 32. 109 a m II 126 his] iis m II 127 esse se] se esse a m II quod] quae 32 II dixit] dicit 22 II de] om. 30' II 128 apponatis] apponas 109 II 129 affluant] fluant 20 II apponas] apponatis 21. 22' II 129/130 magni pendas] magna penses 22 II 130 desunt] desinunt 109 II 131 felicitatis] felicitates 113 II post felicitatis add bona 69 II fluunt] fluant 30. 32. 108. 113 II omnino] omnimodo 109 II 132 ne] nec 109 m II in] om. 21 II his] iis m II quicquam] om. 109 II 133 corporis] corporalis 32 II 134 huius] om. m II 135 immortalitate] immortalitatem 22, mortalitate 21 II perfecta et] om. 30. 32.113 II 135/136 sanitate] sanitas 109 II 136 deficiens] deficiet 30.32. 108'. 113, deficiat / II uoluptate] uoluntate 109 II 137 reficitur] reficietur 20, perficitur 32 II 137/138 incorruptibilitate] incorruptione /. 20. 21. 22. 69 a m II 138 et] om. 30. 32. 108. 113 II 138/139 prouidentiam] prouidentia 30 II 140 ad] om. 32 II 141 ipse itidem] itidem ipse m II itidem] idem 109, item a, om. 22 II hinc] hic 69' II post est add enim 113 a m II 142 ut] om. 109

z18

EPISTVLA CXXX, 8-9

8. Has ergo delicias, in quibus uidua si agit, hoc est si delec145 tatione cordis haeret atque habitat, uiuens mortua est, multi sancti et sanctae omnimodo cauentes ipsas uelut matres deliciarum diuitias dispergendo pauperibus abiecerunt et alio modo in caelestibus thesauris potius condiderunt. Quod si tu deuincta aliquo pietatis officio non facis, tu scis, quam de his rationem 150 reddas deo. Nemo enim scit, quid agatur in homine, nisi spiritus hominis, qui in ipso est. Nos non debemus ante tempus quicquam iudicare, donec ueniat dominus et illuminet abscondita tenebrarum et manifestabit \ cogitationes cordis; et tunc laus erit g 50 unicuique a deo. Pertinet tamen ad uidualem curam tuam, deli155 ciae si affluant, ne apponas cor, ne in eis putrescendo moriatur, quod sursum esse debet, ut uiuat. Te in eo numero deputato, de quibus scriptum est: Viuent corda eorum in saeculum saeculi. 9. Audisti qualiter ores, audi et, quid ores, unde me maxime consulendum putasti, quoniam te permouet, quod ait apostolus: 160 Quid enim oremus, sicut oportet, nescimus, et timuisti, ne magis tibi obsit non, sicut oportet, orare quam non orare. Quod sic itaque dici breuiter potest: Ora beatam uitam; hanc enim habere omnes homines uolunt; nam et qui pessime et perdite uiuunt,

150/151 enim - est] I Cor. 2, 11 II 151/154 ante - deol I Cor. 4, 5 II 154/ 155 pertinet - cor] cfr Ps. 61, 11 II 157 Ps. 21, 27 II 160 Rom. 8, 26 144 uidua si] si uidua 109 II 144/145 delectatione] in delectatione 108' a, delectationi 113', delectionem 113', delectione 20, dilectione 69 / 109, in dilectione 22 II 145 cordis] corde 109, carnis a II habitat] habitet 109, inhabitat 113' II 146 omnimodo] omnino 22 II 146/147 deliciarum] diuitiarum 1 II 147 diuitias] delicias 30' II alio] tali a m II 148 thesauris] thesauros 109 II potius] tutius /. 20. 21. 22 / 109 a m II deuincta] deuincto /, deuinctu 21 / 30. 108'. 113', deuicta 108', deuictu 32, deuiota et 22 II 149 aliquo - facis] aliquod pietatis officium non feceris 22 II tu scis] om. 108' II his] iis m II 150 nemo enim] nam nemo 22 II scit] sicut t' II 151 non] om. 20' II debemus] damus 30' II 152 ueniat dominus] ueniet dominus 113', dominus ueniet 109 II et illuminet] et illuminat 113', et inluminabit /. 20. 21 / 32, qui et inluminet 22, qui et inluminabit a m II 153 manifestabit] manifestet 22. 69 / 32 II cogitationes] cogitationis 21 II 154 uidualem] uiduitatem 109 II tuam] om. 1 II 155 affluant] fluant 109 II apponas] apponatis 21 II 156 eo] eorum /. 20. 21. 22. 69 / 108'. 109, illorum a m II deputato] om. 32, deputa 22 / 30. 108. 113, deputata 109 II 157 corda] corde 22' II 158 qualiter] qualis /. 21 / 109 m II audi] audies 109, nunc audi a m II me] om. 20' / 30. 108. 113 II me maxime] maxime me 109 II 159 permouet] permouit 30. 32. 108. 109. 113 II ait apostolus] apostolus ait t00 II 161 sic] om. 22. 69 / 109 m II 161/162 itaque] ita 69 / 109 II 162 dici breuiter] breuiter dici 32

EPISTVLA CXXX, 9-11

165

2I9

nullo modo ita uiuerent, nisi eo modo se uel esse beatos puta rent. Quid igitur aliud oportet orare, nisi id, quod cupiunt et mali et boni, sed ad quod perueniunt non nisi boni? Io. Hic fortasse iam quaeras, quid sit ista beata uita. In qua

| quaestione multa philosophorum ingenia otiaque contrita sunt, 17o

miserior esse conuincitur, quanto facilius mala uo|luntas eius im

I8o

G 5i

qui tamen eam tanto minus inuenire potuerunt, quanto minus eius fontem honorauerunt eique gratias egerunt. Prius itaque at tende, utrum acquiescendum sit eis, qui dicunt eum beatum esse, qui secundum suam uiuit uoluntatem. Sed absit, ut hoc uerum esse credamus. Quid, si enim nequiter uelit uiuere? Nonne tanto PL 498

pletur? Merito hanc sententiam etiam ipsi, qui sine dei cultu phi losophati sunt, respuerunt. Nam quidam eorum uir eloquentissi mus ait: "Ecce autem alii non philosophi quidem sed prompti tamen ad disputandum omnes aiunt esse beatos, qui uiuunt, ut ipsi uelint. Falsum id quidem; uelle enim, quod non deceat, id est ipsum miserrimum nec tam miserum est non adipisci, quod uelis, quam adipisci uelle, quod non oporteat." Quid tibi uiden tur haec uerba? Nonne ab ipsa ueritate per quemlibet hominem dicta sunt? Possumus ergo hic dicere, quod apostolus ait de quo

dam propheta Cretensi, | cum eius illi sententia placuisset: Testi 185 monium hoc uerum est.

11. Ille igitur beatus est, qui omnia quae uult habet, nec aliquid uult quod non decet. Quod si ita est, uide iam, quae homines

184/185 Tit. 1, 13

164/165 nisi — putarent] om. 32 ll 164 eo] eodem 1. 2o. 21. 22 a m ll uel esse] add. uel posse fieri 1o8, esse uel posse 1. 2o. 21. 22. 69, esse uel posse fieri a m ll 165 igitur] ergo 109 a m ll aliud oportet] aliud te oportet 3o. 108. 113, aliud oportet te a m || quod] om. 109 ll 166 ad] om. 3o. 32. 1o8. 109. 113 ll quod] quo 108'. 113 ' ll perueniunt — nisi] non perueniunt nisi 1o9 ll 167 hic] hinc 3o. 32. 1o8. 113 ll qua] om. 32 ll 168 multa] multo rum 1. 21. 22. 69 m ll otiaque] ostiaque 109 ll 17o add. non ante egerunt

22*. 69 / 1o9 a m ll 172 uiuit] uiuunt 22 | ut] om. 69 ll 173 quid si] qui 69 ll tanto] tantum 32 ll 174 uoluntas eius] eius uoluntas a m ll eius] om. 113 ll 175 dei cultu] cultu dei a m ll 176 nam quidam] iam quidem 3o. 32. io8. 113 || 177 quidem] om. 109 ll 179 uelint] uelut 1o8 ll fal sum] sed falsum 3o. 1o8, falsum est io9 ll id'] om. 22 ll quidem] equidem 3o. 32. io8. 113, quidem est 22. 69 || id*] idem 22 a m ll 179/18o id est] est id io9 ll tam] tamen 32 ll 181 quam] quamquam 3o. 32. 1o8. 113* ll 181/ 182 uidentur] uidetur 1° m ll 182 ab — ueritate] ad ipsam ueritatem 22 / 113 || 183 ergo — dicere] dicere ergo hic rog ll hic] hinc 3o. 32. 108. 113 ll 184 cretensi] cretense 3o. 32. io8. 113 ll illi] om. 1o8, illa 113 ll 186 quae uult] om. 109 || habet] superscr. ualet 108 ll aliquid] aliud 22*

G 52

220

190

195

200

205

210

EPISTVLA CXXX, 11-12

non indecenter uelint. Alius uult coniugari, alius coniugio uiduatus deinceps continenter eligit uiuere, alius nullum concubitum nec in ipsis nuptiis experiri. Et si aliud hic alio melius reperitur, nullum tamen istorum possumus dicere indecenter aliquid uelle; sic et optare filios nuptiarum scilicet fructum et eis, qui suscepti fuerint, uitam ac salutem, quo uoto plerumque occupatur etiam continentia uidualis; nam etsi spreto coniugio iam non optant etiam filios procreare, optant tamen, quos procreauerunt, incolumes uiuere. Ab hac omni cura immunis est uirginalis integritas; habent tamen omnes caros et caras, quibus non indecenter optent etiam temporalem salutem. Sed cum istam salutem in se ipsis et in eis, quos diligunt adepti homines fuerint, num poterimus eos dicere iam beatos? Habent enim aliquid, quod non dedecet uelle; sed si alia non habent maiora atque meliora et utilitatis decorisque pleniora, adhuc a beata uita longe absunt. | 12. Placetne igitur, ut super salutem istam temporalem optent G53 sibi ac suis honores et potestates? Sane, si, ut per haec consulant eis, qui uiuunt sub eis, non propter haec ipsa sed propter aliud, quod inde fit bonum, decet ea uelle; si autem propter inanem fastum elationis pompamque superfluam uel etiam noxiam uanitatis, non decet. Quocirca si optant sibi ac suis etiam sufficientiam rerum necessariarum, de qua sic apostolus loquitur: Est autem quaestus magnus pietas cum sufficientia; nihil enim intulimus in hunc mundum sed nec auferre hinc aliquid possumus; uictum et tegumentum habentes his contenti sumus. Nam

209/217 I Tim. 6, 6-10 188 alius2] alio 69 II 189 eligit] elegit 20/108 II 190 hic] hinc 30. 32. 108. 113 II alio] aliud 30. 32. 108. 113 II 191 uelle] uellet 69 II 193 uoto ... etiam ] om. 30. 32. 108. 113 II 194 etsi spreto] etsi spero /'/ 30, et spreto 21, et ipsi spreto 22 II optant] optent 32 II 195 optant tamen] tamen optant 109 II 197 caras] cara 22' II 198 optent] optant 22. 69 a m, obtineat 109 II temporalem salutem] salutem temporalem 109 II istam] ipsam 20 II post salutem- add quam 22 II 199 quos] om. 22 II num] non 69 II 200/201 dedecet] non decet 22. 69 / 109, decet 1. 20. 22 / 32. 108. 113 II 201 si] om. 30. 108, si ad 32 II 201/202 atque - pleniora] om. 113 II 202 -que] om. 32 II 203 super] per 22. 69 II optent] optant 21 II 204 si ut] sicut /. 22'. 69 /108' II haec] hoc m II consulant] consulent 109 II 205 uiuunt] uiuat 108' II 206 fit] sit 109 II ea uelle] uelle ea 109 II ea] om. 22 II 207 uel] non 22 II 208 non] habere 22 II quocirca] quodcirca 21 II optant] optat 30. 32, optet 108 II 211 auferre hinc] auferre hunc /, hinc auferre 30. 32. 108. 113 II aliquid] quid 30. 32. 108. 113 II 212 sumus] simus 22' / 32. 108'. 113'. 109 m II nam] non 109

EPISTVLA CXXX, 12-13

215

220

225

230

235

221

qui uolunt diuites fieri, incidunt in temptationem et laqueum et desideria multa stulta et noxia, quae mergunt homines in interitum et perditionem; radix enim omnium malorum auaritia, quam quidam appetentes a fide errauerunt et inseruerunt se doloribus multis, - hanc ergo sufficientiam non indecenter uult, quisquis uult nec amplius uult; alioquin non ipsam uult et | ideo G 54 nec decenter uult. Hanc optabat et pro hac orabat, qui dicebat: Diuitias et paupertatem ne dederis mihi; constitue autem mihi quae necessaria sunt sufficienter, ut ne satiatus mendax efficiar et dicam : Quis me uidet?, aut pauper factus furer et iurem nomen dei mei. Vides certe et istam suffi|cientiam non appeti prop- PL499 ter se ipsam sed propter salutem corporis et congruentem habitum personae hominis, quo habitu non sit inconueniens eis, cum quibus honeste officioseque uiuendum est. 13. In his itaque omnibus incolumitas hominis et amicitia propter se ipsa appetuntur, sufficientia uero rerum necessariarum non propter se ipsam sed propter duo superiora quaeri solet, cum decenter quaeritur. Incolumitas porro in ipsa uita ac salute atque integritate animi et corporis constituta est. Itemque amicitia non angustis finibus terminanda est; omnes enim, quibus amor et dilectio debetur, amplectitur, quamuis in alios propensius in alios suspensius inclinetur; peruenit | autem usque ad inimicos, pro G55 quibus etiam orare praecipimur. Ita nemo est in genere humano, cui non dilectio etsi non pro mutua caritate pro ista tamen com-

220/223 Prou. 30, 8-9 (LXX) 213 qui] et qui 21' II fieri] esse 109 II et laqueum] om. 30. 32. 108. 113 II add in ante laqueum 119 II 214 stulta] om. 30. 108. 113 II homines ] hominem 109 II 215 enim] om. 30. 32. 108. 113 II post auaritia add est 109. 113', est auaritia /. 22 / 113' II 216 quam] qua 69 II quidam] quidem 22 II a - errauerunt] errauerunt a fide 108, a fide pererrauerunt 30. 32 II 218 nec] om. 1', ne 32 II non] nec 32. 113 II ipsam] ipsa 69 II 219 optabat] optabant 21 II hac] hoc 108 II 220 paupertatem] paupertate 69' II 222 et'] ut 109 II furer] fuerunt 109 II iurem] periurem 22 /108 a m II 222/223 nomen] nomine 22 II 225 personae hominis] hominis personae 108 II hominis] homines 113' II habitu] habita 22, habitus 109 II eis] ei 109 II 227 in - itaque] in his ergo uel itaque 109 II hominis] omnis 22 II 228 ipsa] ipsam 22 / 30. 32. 108. 113 II appetuntur] appetantur 30. 32. 108. 113 II 229 add et post solet 30. 32. 108. 113 II post cum add autem 109 II 230/231 uita - integritate] uita salutem atque integritatem 109 II 231 animi] animae 108 II 232 angustis] angustiis 109 II 233 debetur] debeatur 109 II in alios' " 1] in alio / II 235 praecipimur] praecipitur 22

EPISTVLA CXXX, 13-15

222

munis naturae societate debeatur. Sed hi nos multum iusteque delectant, a quibus uicissim sancte casteque diligimur. Ista cum habentur, ut teneantur, cum autem non habentur, ut habeantur, 24O

245

25o

orandum est.

14. Hocine totum et haec sunt omnia, quibus beatae uitae summa colligitur? An aliquid aliud ueritas docet, quod his omni bus praeferatur? Nam et illa sufficientia et ipsa incolumitas uel propria uel amicorum quam diu temporalis est, pro aeternae uitae adeptione abicienda est, quamquam fortasse corpus, ani mus uero nullo modo sanus existimandus est, qui non tempora libus aeterna praeponit. Neque enim utiliter in tempore uiuitur nisi ad comparandum meritum, quo in aeternitate uiuatur. Ad il lam ergo unam uitam, qua cum deo et de deo uiuitur, cetera, quae utiliter et decenter optantur, sine dubio referenda sunt. In eo quippe nosmet ipsos diligimus, si deum diligimus, et ex alio

praecepto proximos nostros sicut | nosmet ipsos ita uere diligi mus, si eos ad dei similem dilectionem, quantum in nobis est, perducamus. Deum igitur diligimus per se ipsum et nos ac pro 255

26o

ximos propter ipsum. Nec cum ita uiuimus, iam nos in ipsa

beata uita constitutos existimemus, quasi nihil sit amplius, quod oremus. Quomodo enim iam beate uiuimus, cum illud adhuc desit, propter quod unum bene uiuimus? 15. Vt quid ergo per multa dispergimur et quaerimus, quid ore mus timentes, ne forte, sicut non oportet, oremus, ac non potius cum psalmo dicimus: Vnam petii a domino, hanc requiram, ut

261/263 Ps. 26, 4

237 hi nos] hii nos 3o. 108, hii nobis io9, in nos 21, in hos 22, nos 69 (om. hi) ll 238 ista] ita 22 ll 239 teneantur] ne habeantur 22 || 241 hocine] hoc ne i. 2o /3o. 32. 1o8. io9, hoc in eo 22° ll 241/242 uitae summa] summa uitae a m ll 242 aliquid aliud] aliud aliquid 3o. 32. 1o8. 113 ll 243 prae feratur] perferatur 1o8, referatur 22° ll ipsa] ista 3o. 32. io8 ll 244/245 pro

— adeptione] propter supernae uitae adeptionem 22 ll 246 sanus] om. 22

ll

ter a m

247 praeponit] proponit 108

||

ll 248 nisi — uiuatur] om. 113

utiliter — tempore] in tempore utili

|| 249 qua] quam 68, quo io9 ll

et — deo] om. 22 || et] om. 1. 2o. 21 || de] om. 6o* ll 251 si — diligimus] om. 2o /3o. 32. ro8'. 113 ll 251/253 ex — diligimus] om. 1 ll 252 ita uere] ita eos uere 22 / 108' ll 253 eos] eo 22° ll similem dilectionem] dilectio

nem similem 109

l 254 per] propter 22 / 1o9 m ll ac] ad 2o, et 69 ll

256 beata uita] uita beata 21 / 109 || quasi] quia si 1 ll nihil] nil 1. 2o. 21 ll 257 beate] beata io9 ll uiuimus] om. 109 || 258 quod] om. 32 ll

259 quid] quod io9 ll 26o timentes — oremus] om. 109 ll timentes] ti mentis 21 ll non oportet] oportet non 1 ll 261 dicimus] dicamus ro9 ll petii] peti 3o. 32. 113*, petiui 109

G 56

EPISTVLA CXXX, 15

265

223

inhabitem in domo domini omnes dies uitae meae, ut contempler delectationem domini et uisitem templum sanctum eius? Ibi nam que omnes dies non ueniendo et transeundo fiunt omnes nec initium alterius est finis alterius; omnes sine fine simul sunt, ubi nec ipsa uita habet finem, cuius illi dies sunt. Propter hanc adipiscendam beatam uitam ipsa uera uita orare nos docuit non

in | multiloquio, tamquam eo fiat, ut exaudiamur, quo loquacio 27o

orare sic adhortatus | sit, qui nouit, quid nobis necessarium sit,

275

priusquam petamus ab eo, ut diceret: Oportet semper orare et non deficere uiduae cuiusdam proposito exemplo, quae de suo aduersario cupiens uindicari iudicem iniquum saepe interpel

lando flexit ad audiendum non iustitia sed misericordia permo tum sed taedio superatum, ut hinc admoneremur, quam certius nos exaudiat misericors et iustus dominus deus sine intermis

28o

285

G 57

res sumus, cum eum oremus, qui nouit, sicut ipse dominus ait, quid nobis necessarium sit, priusquam petamus ab eo. Vnde mi rum uideri potest, quamuis multiloquium prohibuerit, cur nos

sione orantes, quando illa nec ab iniquo et impio iudice potuit assidua interpellatione contemni, et quam libens atque placatus bona desideria impleat eorum, a quibus aliena peccata nouit ignosci, si quo cupiebat illa peruenit, quae uoluit uindicari. Ille quoque, cui amicus de uia uenerat nec quod ei apponeret habe bat, ab amico sibi cupiens commodari tres panes, quibus fortasse ipsa trinitas unius substantiae figurata est, iam cum suis seruis

266/27o Propter — eo] cfr Matth. 6, 7-8 291 ille — petamus] cfr Luc. 11, 5-13

ll

273/274 Luc. 18, 1-8

||

282/

262 inhabitem] habitem m ll domo] domino ro9 ll add. per ante omnes 69 / 3o. 32. 1o8. 113 || omnes dies] omnibus diebus 22 a ll 263 domini] dei 113 a m ll sanctum] om. 1. 2o. 21. 22 a m ll ibi] ubi 22. 69 /3o. 32. 108. 113 ll 264 omnes] om. io9 ll 265 add. est ante alterius 2r, alterius et est 3o. 32 ll add. nec ante finis 22 ll ubi] ibi 69, ut 109 || 266 illi dies] dies illi 1 ll sunt] sint 113 || 267 beatam uitam] uitam bea tam a m || add. beata ante uita 1. 2o. 21. 22* 69 a ll orare nos] nos orare a m ll 268 exaudiamur] exaudiatur 21 ll quo] quos 32 ll 268/269 lo quaciores] locutiores 22 ll 269 sumus] simus 22, om. 113 ll eum] et 109 ll oremus] oramus 22. 69 ll 272/273 qui — eo] om. io9 ll 272 orare sic] sic orare a m ll 273 orare] om. 32 || 277 taedio] studio 32 ll hinc]

hic 32

ll 279 et] om. io9 ll 281 eorum] om. 32

ll 282 si quo] sic quo

1 ll add. ad ante illa 22 * ll peruenit] praeuenit 21 ll uoluit] noluit 109 ll 284 cupiens — panes] tres panes cupiens commodari a m || 285 substantiae — est] figurata est substantiae 1o9

PL 5oo

224

290

295

300

305

310

EPISTVLA CXXX, 15-16

dormientem petitor instantissimus et molestissimus excitauit, ut daret ei, quantos uole|bat, magis et ipse uitando taedium quam G58 beniuolentiam cogitando, ut hinc intellegeremus, si dare cogitur, qui cum dormiat, a petente excitatur inuitus, quanto det benignius, qui nec dormire nouit et dormientes nos excitat, ut petamus. 16. Hinc est et illud: Petite et accipietis, quaerite et inuenietis, pulsate et aperietur uobis; omnis enim, quipetit, accipit et quaerens inuenit et pulsanti aperietur. Aut quis est ex uobis homo, a quo filius suus panem petit, numquid lapidem porriget ei? Aut si piscem petit, numquid serpentem porriget ei? Aut si ouum petit, numquid porriget ei scorpium? Si ergo uos, cum sitis mali, nostis bona data dare filiis uestris, quanto magis pater uester caelestis dabit bona petentibus se. Cum ergo secundum tria illa, quae commendat apostolus, fides significetur in pisce uel propter aquam baptismi uel quod in huius saeculi fluctibus integra est, cui contrarius est ille serpens, qui, ut non crederetur deo, uenenosa fraude persuasit, spes in ouo, quia uita pulli nondum est, sed futura est nec iam uidetur, sed adhuc I speratur - spes enim, quae G 59 uidetur, non est spes -, cui contrarius est scorpius, quoniam, qui sperat aeternam uitam, quae retro sunt obliuiscitur, et in anteriora se extendit, cui noxium est retro respicere, scorpius autem ex ea parte cauendus est, quam uenenatam et aculeatam retrorsum habet, caritas in pane, maior enim horum caritas et in cibis utique uincit cetera panis utilitas, cui contrarius est lapis, quoniam dura corda respuunt caritatem, siue aliud aliquid congruen-

292/299 Luc. 11, 9-13 II 299/313 cum - compellit] cfr I Cor. 13, 13 II 304/305 Rom. 8, 24 II 305/307 cui - extendit] cfr Phil. 3, 13 II 309 I Cor. 13. 13 286 et molestissimus] om. 21 II 288 si] om. 21 II cogitur] cogimur 30', cogetur 20 II 289 quanto] quando 109 II det] et 32, debet 113 II 289/ 290 benignius] benignus 108' II 290/291 petamus] petatur 21 II 293/ 294 quaerens] qui quaerit 113' II 294 est] om. 21. 22 II 295 porriget] porrigit /. 21. 60 / 30. 32. 113 a m II ei] illi 108 II si] om. 108 II 296 petit] om. 108 II 297 porriget] porrigit /. 21. 60 / 30. 32. 113' a m II scorpium] scorpionem 21. 22 / 109 II 298 data] om .30. 32. 108. 113 II 299 se] om. 30. 32.113 II 301 baptismi] baptissimi 32 II 302 deo]donec22' II 303 persuasit] peruasit 30. 32 II quia] qui 21 II 308 quam] qua /. 20. 21. 22. 69 II post aculeatam add caudam 22 II 308/309 retrorsum] retrorsus 30. 32. 108. 113 II 309 add significetur ante caritas 100 II horum] bonorum 22 II 310 est lapis] lapis est 100 II 311 respuunt caritatem] caritatem respuunt 100 II aliud aliquid] aliquid aliud 109

EPISTVLA CXXX, 16-18

315

320

325

330

335

225

tius ista significent, tamen, qui nouit bona data dare filiis suis, petere nos et quaerere et pulsare compellit. 17. Quod quare faciat, qui nouit, quid nobis necessarium sit, priusquam petamus ab eo, mouere animum potest, nisi intellegamus, quod dominus et deus noster non uoluntatem nostram sibi uelit innotescere, quam non potest ignorare, sed exerceri in orationibus desiderium nostrum, quo possimus capere, quod praeparat dare. Illud enim ualde magnum est, sed nos ad accipiendum parui et angusti sumus. Ideo nobis dicitur: | Dilata- PL501 mini, ne sitis iugum ducentes cum infidelibus. Tanto quippe illud, quod ualde magnum est, quod nec ocu\lus uidit, quia non G60 est color, nec auris audiuit, quia non est sonus, nec in cor hominis ascendit, quia cor hominis illuc debet ascendere, sumemus capacius, quanto id et fidelius credimus et speramus firmius et desideramus ardentius. 18. In ipsa ergo fide et spe et caritate continuato desiderio semper oramus. Sed ideo per certa interualla horarum et temporum etiam uerbis rogamus deum, ut illis rerum signis nos ipsos admoneamus, quantumque in hoc desiderio profecerimus, nobis ipsis innotescamus et ad hoc augendum nos ipsos acrius excitemus. Dignior enim sequitur effectus, quem feruentior praecedit affectus. Ac per hoc et quod ait apostolus: Sine intermissione orate, quid est aliud quam 'beatam uitam', quae nulla nisi aeterna est, ab illo, qui eam dare solus potest, 'sine intermissione deside-

314 quid - sit] cfr Matth. 6, 8 II 319/320 illud - sumus] cfr I Cor. 2, 9 II 320/321 II Cor. 6, 13-14 II 321/324 tanto - ascendit] cfr I Cor. 2, 9 II 333/ 334 I Thess. 5, 14 312 tamen] unde 109 II 313 pulsare] pensare 108' II 314 quare] cur 109 II faciat] facit 109, faciunt 108' II quid] qui 32 II 316 et] om. 32 II 317 uelit] uellet /. 20. 21/30. 32. 108. 113 II 318 possimus] possumus 1'. 20. 22' II 319 ualde magnum] magnum ualde 60 II 319/320 accipiendum] excipiendum 100 m II 321 sitis] scitis 20' II infidelibus] fidelibus 20 II 322 quod'] om. 109 II ualde magnum] magnum ualde 109 II 323 sonus] om. 113 II 324 sumemus] sumimus 30. 32. 108. 113, sumamus 20. 22' II 325 id] om. 109 II quanto - et'] quia nihil 22 II 328 oramus] oremus 22 II certa interualla] interualla certa 109 II interualla horarum] horarum interualla 32 II 330 quantumque] quantumcumque 22' / 32 II profecerimus] proficerimus 22' / 32. 109 II 331 augendum] agendum 22. 69 II 332 sequitur] sequetur /. 20. 21. 22. 69 a m II 333 affectus] effectus 20 II et] om. 30. 32. 108. 113 II 334 orate] orare 22' II quid] quod 20' II quam] quod / II 335 est] om. 21 II illo ] eo a m II dare solus] solus dare a m II 335/336 desiderate] desiderare /. 22'

EPISTVLA CXXX, 18-19

226

rate'? Semper ergo hanc a domino deo desideremus et semper Oremus. Sed ideo ab aliis curis atque negotiis, quibus ipsum de siderium quodammodo tepescit, certis horis ad negotium orandi mentem reuocamus uerbis orationis nos admonentes in id, quod 34o

345

35o

deside|ramus, intendere, ne quod tepescere coeperat omnino fri

cia, quamuis et in eis, ut dixi, desiderio illo semper orandum | sit, 355

G 6i

gescat, et penitus extinguatur, nisi crebrius inflammetur. Vnde et illud, quod idem apostolus ait: Postulationes uestrae innotescant apud deum, non sic accipiendum est, tamquam deo innotescant, qui eas et antequam essent, utique nouerat, sed nobis innotes cant apud deum per tolerantiam, non apud homines per iactan tiam, aut forte innotescant etiam angelis, qui sunt apud deum, ut quodammodo eas offerant deo et de his consulant et, quod eo iubente implendum esse cognouerint, sicut oportere ibi cogno uerint, hoc nobis uel euidenter uel latenter apportent: dixit enim angelus homini: Et nunc, quando orabas tu et Sarra, ego obtuli memoriam orationis uestrae in conspectu claritatis dei. 19. Quae cum ita sint etiam diu orare cum uacat, id est cum alia bonarum et necessariarum actionum non impediuntur offi non est improbum nec inutile. Neque enim, ut nonnulli putant, hoc est orare in multiloquio, si diutius oretur. Aliud est sermo multus aliud diuturnus affectus. Nam et de ipso domino scriptum

342/343 Phil. 4, 6 tur] cfr Matth. 6, 7

||

35o/351 Tob. 12, 12 (LXX)

ll

355/356 neque — ore

336 ergo hanc] hanc ergo 69 || a] om. 21 ll deo] om. 3o. 32. io8 || desideremus] desideramus 3o. 32. 1o8. 113 ll 336/337 semper oremus] ore mus semper a m ll 337 oremus] oramus 3o. 32. 108. 109. 113 ll aliis] illis

2o. 69 / 3o. 32

||

338 tepescit] tempescit 1o9 ll certis] ceteris 113 ll

339 reuocamus] seuocamus 22 / 3o. 32*. 108'. 113* ll post nos add. ipsos 109 m ll 341 nisi crebrius] om. io9 ll 343 post innotescant add. apud deum 21 ll 344 et] om. 3o. 32. io8. 113 ll antequam] quam 69 ll utique] om. 3o. 32. 1o8. 113 ll 345 apud deum] om. 21 || 346 innotescant etiam] etiam innotescant a m ll ut] om. 3o. 32. 108. 113* ll 347 deo] domino io9 ll eo] deo 22. 69 / 109 ll 348 et 348/349 cognouerint] cognouerunt' 32, cognouerunt* 22* ll 349 post nobis add. tibi io9 ' ll apportent] apportet 109 l enim] om. 3o. 32. 1o8. 113 ll 35o nunc] tunc 2o ll quando orabas] cum oraretis 1. 2o/3o. 32. 113 a ll add. his ante ego 108 ll 351 memoriam — uestrae] orationem uestram codd. et edd. praeter 109 ll conspectu] con

spectum 2o || 352 diu — uacat] cum diu orare uacat a m ll diu] deum 109 || 353 impediuntur] impediunt 1o9 ll 355 est improbum] improbum est ro8 ll nec] et 1 ll enim] om. 1o9 ll 356 aliud] alius 1o8 ll 357 af fectus] effectus 21

G 62

EPISTVLA CXXX, 19-21

36o

365

227

est, quod pernoctauerit in orando et quod prolixius orauerit. Vbi quid aliud quam nobis praebebat exemplum in tempore precator opportunus, cum patre exauditor aeternus? 2o. Dicuntur fratres in Aegypto crebras quidem habere oratio nes sed eas tamen breuissimas et raptim quodammodo iaculatas, ne illa uigilanter erecta, quae oranti plurimum necessaria est, per productiores moras euanescat atque hebetetur intentio. Ac per hoc etiam ipsi satis ostendunt hanc intentionem, sicut non est

obtundenda, si perdurare non potest, ita si per|durauerit, non

37o

gotium plus gemitibus quam sermonibus agitur, | plus fletu quam

375

38o

PL 5o2

cito esse rumpendam. Absit enim ab oratione multa locutio, sed non desit multa precatio, si feruens perseuerat intentio. Nam multum loqui est in orando rem necessariam superfluis agere uerbis; multum autem precari est ad eum, quem precamur, diu turna et pia cordis excitatione pulsare. Nam plerumque hoc ne affatu. Ponit autem lacrimas nostras in conspectu suo et gemitus noster non est absconditus ab eo, qui omnia per uerbum condi dit et humana uerba non quaerit. 21. Nobis ergo uerba necessaria sunt, quibus commoneamur et inspiciamus, quid petamus, non quibus dominum seu docendum seu flectendum esse credamus. Cum ergo dicimus: Sanctificetur nomen tuum nos admonemus desiderare, ut nomen eius, quod semper sanctum est, etiam apud homines sanctum habeatur, hoc est non contemnatur, quod non deo sed hominibus prodest. Et in eo quod dicimus: Adueniat regnum tuum, quod seu uelimus

358 quod — orauerit] cfr Luc. 6, 12 ll 358/36o ubi — aeternus] cfr Luc. 22, 43 ll 373/375 ponit — quaerit] cfr Ps. 55, 9 ll in — quaerit] cfr Ps. 37, io ll 378/4o5 Matth. 6, 9-13; Luc. ii, 2-4

358 pernoctauerit] pernocta 2o*

ll orando] orandum 32. io8*. 113* l|

quod'] om. 32 ll ubi] om. 109 ll 359 quam — praebebat] nobis praebebat quam 1o9 ll 36o exauditor] exaudit 22* || 361/362 habere orationes] orationes habere io9 ll 362 tamen] tam I ll 363 ne] nec r*. 2o ll 364 euanescat] euanesit 2o ll hebetetur] euetetur 3o. io8*. 113°, elietur 32, habitetur 109 ll 366 obtundenda] obtinenda io9 ll 369 multum] om. 2o* ll 37o autem] enim 109 ll 37o/371 diuturna] deurna io9 ll 371 pia] copia io8 ll -que] om. 69 || 373 affatu] afflatu io8°, affectu 22. 69 / 109 ll 374 qui —uerbum] quidam prouerbum 109 ll 375 uerba] om. 32 ll 376 uerba —sunt] necessaria sunt uerba io9 ll 377 dominum] deum 3o. io8. 109. 113 || 379 add. ipsos post nos edd. praeter a ll admonemus] ammo nemur io9 ll 38o semper — est] sanctum semper est 69 ll 381 post est add. quod 22* ll 382 in eo] ideo 1. 109

G 63

228

385

390

395

400

405

EPISTVLA CXXX, 21-22

seu nolimus, utique ueniet, desiderium nostrum ad illud regnum excitamus, ut nobis ueniat atque in eo regnare mereamur, cum dicimus: Fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra, nobis ab illo precamur ipsam oboedientiam, ut sic in nobis fiat uoluntas eius, quemadmodum fit in caelestibus ab angelis eius. Cum dicimus: Panem nostrum cottidianum da nobis hodie, per id, quod dicitur 'hodie', significatur 'hoc tempore' ubi uel sufficientiam illam petimus a parte, quae excellit, id est nomine I panis totam signifi- g 64 cantes uel sacramentum fidelium, quod in hoc tempore necessarium est non tamen ad huius temporis sed ad illam aeternam felicitatem assequendam. Cum dicimus: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, nos admonemus, et quid petamus et quid faciamus, ut accipere mereamur. Cum dicimus : Ne nos inferas in temptationem, nos admonemus hoc petere, ne deserti eius adiutorio alicui temptationi uel consentiamus decepti uel cedamus afflicti. Cum dicimus: Libera nos a malo, nos admonemus cogitare nondum nos esse in eo bono, ubi nullum patiemur malum. Et hoc quidem ultimum quod in oratione dominica positum est, tam late patet, ut homo christianus in qualibet tribulatione constitutus in hoc gemitus edat, in hoc lacrimas fundat, hinc exordiatur, in hoc immoretur, ad hoc terminet orationem. His enim uerbis res ipsas memoriae nostrae commendari oportebat. 22. Nam quaelibet alia uerba dicamus, quae affectus orantis uel praecedendo format, ut clareat, uel consequendo attendit ut | crescat, nihil aliud dicimus, quam quod in ista dominica ora- G 65 tione positum est, si recte et congruenter oramus. Quisquis au-

383/384 desiderium - ueniat] om. 109 II 383 illud] illum /. 20' / 108' II 384 excitamus] excitemus 108 II ueniat] ueniet 108' II post atque add nos 109 a m II 385 ab] pro ab 109 II 386 in] a 22. 109 m II 387 ab] om. 30. 32. 108'. 113 II eius] om. 32 II 389 significatur] significat 109 II ubi] ut 109 II sufficientiam illam] illam sufficientiam a m II 390 a parte] aperte 69 / 30. 32. 113 II id est] om. 69 II totam] totum 109 II 390/ 391 significantes] significantis 30. 32 II 391 sacramentum] sacramentorum 30. 32. 108'. 113 II 392 ad'] om. 21 II 394 et] om. a m II 394/396 nos temptationiem] om. 1' II 394/395 admonemus] ammonemur 21 II 395 quid'] quod 69 II quid2] quod 69 II faciamus] facimus 108 II accipere] accepcre 22 II mereamur] mereamus 30. 32'. 113 II 396 ne] non 20 II 397 temptationi] temptati 22, temptanti 22 1 II 400 ubi] ut 109 II patiemur] patiamur 109 II 401 oratione dominica] dominica oratione a m II post est add sit / II ut] tu 109 II 402 gemitus] gemitu / II 403 lacrimas] lacrimis 20' II 404 ipsas] ipsa /. 20. 21. 22. 69/32 II nostrae] uestrae 109 II 408/409 in - oratione] in oratione ista dominica 69 II dominica oratione] oratione dominica 109

EPISTVLA CXXX, 22 4IO

229

tem id dicit, quod ad istam euangelicam precem pertinere non

possit, etiamsi non illicite orat, carnaliter orat, quod nescio quem admodum non dicatur illicite, quando quidem spiritu renatOs

non nisi spiritaliter deceat orare. Qui enim dicit uerbi gratia. Cla rificare in omnibus gentibus, sicut clarificatus es in nobis, et: 4I5

Prophetae tui fideles inueniantur, | quid aliud dicit quam: Sanc

PL 5o3

tificetur nomen tuum? qui dicit: Deus uirtutum, conuerte nos et ostende faciem tuam et salui erimus, quid aliud dicit quam: Ve niat regnum tuum? qui dicit: Itinera mea dirige secundum uer bum tuum et ne dominetur mihi omnis iniquitas, quid aliud dicit 42O

quam: Fiat uoluntas tua sicut in caelo et in terra? qui dicit: Paupertatem et diuitias ne dederis mihi, quid aliud dicit quam: Panem nostrum cottidianum da nobis hodie? qui dicit: Memento, domine, Dauid et omnis mansuetudinis eius, aut: Domine, si feci

istud, si est iniquitas in manibus meis, si red|didi retribuentibus 425

mihi mala, quid aliud dicit quam Dimitte nobis debita nostra, si cut et nos dimittimus: debitoribus nostris? qui dicit: Aufer a me

concupiscentias uentris et desiderium concubitus ne apprehen dat me, quid aliud dicit quam: Ne nos inferas in temptationem? qui dicit: Erue me ab inimicis meis, deus, et ab insurgentibus su 43o

per me libera me, quid aliud dicit quam: Libera nos a malo? Et si per omnia precationum sanctarum uerba discurras, quantum exis timo, nihil inuenies, quod non ista dominica contineat et con cludat oratio. Vnde liberum est aliis atque aliis uerbis eadem ta men in orando dicere, sed non esse debet liberum alia dicere.

412/413 quando — orare] cfr Ioh. 3, 5

|| 414 Eccli. 36, 4 ll 415 Eccli.

36, 18 ll 416/417 Ps. 79, 5. 4 ll 418/419 Ps. 118, 133 ll 421 Prou. 3o, 8 || 422/423 Ps. 131, 1 || 423/425 Ps. 7, 4-5 ll 426/428 Eccli. 23, 6 || 429/43o Ps. 58, 2

41o id] om. ro9 ll 411 illicite] inliciter 1. 21 / 3o. 32. io8. 113 ll carnali ter orat] 3o. 32. 108*. 113 || 412 illicite] inliciter 3o. 32. io8. 113 || 413 non]

om. 1. 2r II deceat] doceat 113', decet m ll qui] quid 22 ' / 32 ll 414 gentibus] om. 109 || 415 fideles inueniantur] inueniantur fideles 109 ll 415/417 sanctificetur — quam] om. 109 ll 416 qui] quid 22* ll 417/418 ue niat] adueniat 109

||

419 mihi] mei 69. 108 a m

ll

421 paupertatem —diui

tias] diuitias et paupertatem 109 || 423 omnis mansuetudinis] omnes mansuetudines 3o. 32. 113 ll 426 post et add. ne 69 ll 427 concubitus] concupitus 22' || 429/43o super] in ro9 ll 432/433 quod — concludat] quod in ista dominica contineat et concludat oratione 1o9, quod in ista do minica non contineatur et concludatur oratione 69 m, quod in ista dominica non contineatur et concludat (concludatur 22 ') oratione 22 ll 434 in] om. 109 || debet] om. 32, debet esse m

G 66

Z30 435

440

44j

450

455

460

EPISTVLA CXXX, 23-24

23. Haec et pro nobis et pro nostris et pro alienis atque ipsis inimicis sine fluctu dubitationis oranda sunt, quamuis alius pro isto alius pro illo, sicut se habent propinquitates uel longinquitates necessitudinum, in corde orantis oriatur aut extollat affectus. Qui autem dicit in oratione uerbi gratia: "Domine, multiplica diuitias meas", aut: "Da mihi tantas, quantas illi uel illi de|disti", G67 aut: "Honores meos auge, fac me in hoc saeculo praepotentem atque clarentem" uel si quid eius modi est, et haec dicit eorum habens concupiscentiam non id attendens, ut ex his secundum deum prosit hominibus, puto eum non inuenire in oratione dominica, quo possit haec uota coaptare. Quamobrem pudeat saltem petere, quae non pudet cupere, aut si et hoc pudet, sed cupiditas uincit, quanto melius hoc petitur, ut etiam ab isto cupiditatis malo liberet, cui dicimus: Libera nos a malo! 24. Habes, quantum arbitror, non solum qualis ores, uerum etiam quid ores, non me docente sed illo, qui omnes nos docere dignatus est. Beata uita quaerenda est, haec a domino deo petenda. Quid sit beatum esse, a multis multa sunt disputata ; sed nos ad multos et ad multa ut quid imus? Breuiter in scriptura dei ueraciter ueriterque dictum est : Beatuspopulus, cuius est dominus deus ipsius. In ipso populo ut simus atque ad eum contemplandum et cum eo sine fine uiuendum peruenire possimus, finis praecepti est caritas de corde puro et conscientia bona etfide non ficta. In eisdem | tribus pro conscientia bona spes posita est. Fides G 68 ergo et spes et caritas ad deum perducunt orantem, hoc est credentem, sperantem desiderantem et, quae petat a domino in dominica oratione, | considerantem. Ieiunia et ab aliis uoluptatibus PL504

454/455 Ps. 143, 15 II 456/457 I Tim. 1, 5 II 458/459 I Cor. 13, 13 435 et'] om. 109 II add pro ante ipsis /. 109 a m II 437 uel] om. t09 II 437/438 uel longinquitates] om. 30. 32 II 438 oriatur] oratur 109 II extollat] excellat 22. 69/109 m II 440 uel illi] om. 109 II illi2] isti 108 II 442 eius] eiusdem 30. 113, huius 109 a m II 443 habens concupiscentiam] concupiscentiam habens 109 II ut] non 32' II 444 eum non] non eum 109 II 445 coaptare] aptare /. 20. 21. 22. 69 II 446 pudet] putet / II 447 uincit] uicit 20' II hoc petitur] petitur hoc 108 II ab] om. 109 II 448 liberet] libere 30' II 449 habes] habens 20 II 449/450 uerum-ores] om. 69' II 450 me] ne 69 II 451 beata - est] om. 21 II deo] om. 32 II 451/452 add est post petenda 109 II 453 quid imus] qui dicimus /. 20. 21 / 30'. 113, quid dicimus 32. 108 II in] om. 30. 32 .108. 113 a II 454/455 ipsius] eius / II 455 simus] scimus /. 69 II contemplandum] contemplendum 109 II 456 fine] sine 113 II 457 est caritas] caritas est 109 II 458 eisdem] eidem 108. 113 II 461 ieiunia] a ieiunia 30. 108, ageiunia 32

EPISTVLA CXXX, 24-25

465

470

475

480

231

sine salutis neglectu carnalis concupiscentiae refrenatio maximeque elemosynae multum adiuuant orationem, ut possimus dicere: In die tribulationis meae deum exquisiui manibus meis nocte coram eo et non sum deceptus. Quomodo enim deus incorporalis et inpalpabilis manibus exquiritur, nisi operibus exquiratur? 25. Adhuc est fortasse, quod quaeras, cur apostolus dixerit: Quid enim oremus, sicut oportet, nescimus. Neque enim ullo modo credendum est uel ipsum uel quibus ista dicebat dominicam nescisse orationem. Cur ergo putamus hoc eum dixisse, quod nec temere potuit nec mendaciter dicere, nisi quia molestiae tribulationesque temporales plerumque prosunt uel ad sanandum tumorem superbiae uel ad probandam exercendamue patientiam, cui probatae et exercitatae clarior merces | uberior- G 69 que seruatur, uel ad quaecumque flagellanda et abolenda peccata, tamen nos nescientes, quid ista prosint, ab omni optamus tribulatione liberari. Ab hac ignorantia nec se ipsum apostolus ostendit alienum, nisi forte, quid oraret, sicut oporteret, sciebat, quando magnitudine reuelationum ne extolleretur, datus est illi stimulus carnis, angelus satanae, qui eum colaphizaret. Propter quod ter dominum rogauit, ut eum auferret ab eo, utique sicut

464/465 Ps. 76, 3 II 469 Rom. 8, 26 II 480/481 datus - carnis] cfr II Cor. 12, 7-8 462 salutis] om. 22. 69 II 462/463 post maximeque add autem 109 II 463 adiuuant orationem] orationem adiuuant 109 II possimus] possumus 30. 113 II 464 deum] dominum 30. 108 II 465 nocte] om. 30. 32. 108' II 466 inpalpabilis] inpassibilis 108' II 466/467 exquiratur] exquiritur 113 II 469 enim2] om. 21/109 II 470 ante ipsum add beatum apostolum 69 II quibus] om. 108' II 470/471 dominicam - orationem] orationem dominicam necesse est 109 II 471 cur] cum 20 II 472 temere] timere 20. 22 / 30. 32. 108. 113, tenere 109 II nec] ne 108' II dicere] diceret 30. 108. 113 II 473 post temporales add necesse 108 II prosunt] possunt 109 II 474 exercendamue] exercendamque 30. 32. 113 II 475 et] om. 109 II clarior merces] mercis clarior 108 II 477 nos] om. 22 / 109 II prosint] prosunt 22 II 477/478 optamus tribulatione] tribulatione optamus a m II liberari] liberare / II 479 oporteret] oportet 22. 69. 109 m II 480 quando - extolleretur] quando fmagno 30. 113) magnitudine fmagnitudini 32) reuelationum ne extolleretur 30. 32. 108. 113, quanto magnitudinem ne extolleretur 109, quando magnitudine reuelationum ne extolletur /, quando multitudine reuelationum ne extolleretur 20, quando in reuelationum magnitudine ne extolleretur m, quando reuelationum magnitudine ne extolleretur a II 482 ut - auferret] eum ab eo 109

Z32

485

490

495

500

505

EPISTVLA CXXX, 25-26

oportet nesciens quid oraret. Denique dei responsum, cur non fieret, quod uir tantus orabat, et quare fieri non expediret, audiuit: Sufficit tibi gratia mea; nam uirtus in infirmitateperficitur. 26. In his ergo tribulationibus, quae possunt et prodesse et nocere, quid oremus, sicut oportet, nescimus et tamen, quia dura, quia molesta, quia contra sensum nostrae infirmitatis sunt, uniuersali humana uoluntate, ut a nobis haec auferantur, oramus. Sed hoc deuotionis debemus domino deo nostro, ut, si ea non | abstulerit, non ideo nos ab eo neglegi existimemus, sed g 70 potius pia patientia malorum bona speremus ampliora. Sic enim uirtus in infirmitate perficitur. Nonnullis quippe impatientibus dominus deus, quod petebant, concessit iratus, sicut contra apostolo negauit propitius. Nam legimus, Israhelitae quid et quomodo rogauerint et acceperint, sed expleta concupiscentia impatientia est grauiter castigata. Dedit et regem petentibus secundum cor eorum, sicut scriptum est, non secundum cor suum. Dedit etiam, quod diabolus postulauit, ut probandus eius famulus temptaretur. Exaudiuit rogantes et immundos spiritus, ut in multos sues legio daemonum mitteretur. Haec scripta sunt, ne forte se quisquam magni pendat, si fuerit exauditus, cum aliquid impatienter petit, quod non impetrare plus prosit, aut se abiciat et de diuina erga se miseratione desperet, si non exaudiatur, cum forte aliquid petit, quo accipiendo affligatur atrocius uel a prosperitate corruptus penitus euertatur in talibus ergo quid oremus, sicut

485 II Cor. 12, 9 II 495/496 nam - acceperint] cfr Num. 11, 1-34 II 497/ 498 dedit - eorum] cfr I Reg. 8, 5-7 II 498/500 dedit - temptaretur] cfr Iob 1, 12; 2, 6 II 500/501 exaudiuit - mitteretur] cfr Matth. 8, 30-32; Luc. 8, 32 483 quid oraret] oraret quid 109 II dei responsum] responsum dei 109 II 484 expediret] expedire 109, expediuit 22 II 485 nam] om. 1. 20 II 486/487 in - nescimus] om. 30'. 108' II 487 oportet] om. 22' II 488 infirmitatis] infirmitati 108 II 489 humana] humanaque 22 II auferantur] auferentur 69' II 491 non'] nos 22' II ab eo] om. 30. 32. 108. 113 II 492 speremus] speramus 109 II 493/494 impatientibus - deus] dominus deus patientibus 32' II 494 petebant] petebat 108 II 494/495 apostolo] apostolum 30'. 108 II 496 acceperint] om. 21, acceperunt 109 II expleta] exempla 109 II impatientia] patientia 30'. 108' II 497/498 cor - secundum] om. 30. 32. 113 II cor eorum - cor suum] om. 108 II 500 ut] om. 109 II 501 mitteretur] mitterentur / II forte se] fortasse 30, fortasse se 112 II 501/502 quisquam] quisque 69 / 109 a m II 502 pendat] pendet 20' II 503 se] si 20 II de] om. 30. 32. 108'. 109. 113 II 504 erga] gratia 109 II desperet] disperdiet 109 II exaudiatur] auditur 109 II 505 quo] cum 109 II a] ea 22. 69 / 108. 109 II 506 penitus] om. 30. 32. 108'

EPISTVLA CXXX, 26-27

510

515

520

525

530

oportet, I nescimus. Vnde si aliquid, contra quod oramus, accide- G71 rit, patienter | ferendo et in omnibus gratias agendo hoc potius Pl 505 oportuisse, quod dei non quod nostra uoluntas habuit, minime dubitare debemus. Nam et huius modi exemplum praebuit nobis ille mediator, qui cum dixisset: Pater, sifieri potest, transeat a me calix iste, humanam in se uoluntatem ex hominis susceptione transformans continuo subiecit: Verum non quod ego uolo, sed quod tu uis, pater. Vnde merito per unius oboedientiam iusti constituuntur multi. 27. Quisquis autem unam illam petit a domino et hanc requirit, certus ac securus petit nec timet, ne forte obsit, cum acceperit, sine qua nihil prodest, quicquid aliud, sicut oportet, acceperit. Ipsa est enim una uera et sola beata uita, ut contemplemur domini delectationem in aeternum immortales atque incorruptibiles corpore et spiritu. Propter hanc unam cetera requiruntur et non indecenter petuntur. Istam quisquis habuerit, omnia quae uult habebit, nec aliquid ibi uelle quia nec habere poterit, quod non decebit. Ibi est quippe fons uitae, quem sitire nunc oportet in oratione, quamdiu in spe uiuimus et, quod spera|mus, non- G72 dum uidemus, in protectione alarum eius, ante quem est omne desiderium nostrum, ut inebriemur ab ubertate domus eius et torrente uoluptatis eius potemur, quoniam apud eum est fons uitae, in lumine eius uidebimus lumen, quando satiabitur in bonis desiderium nostrum et nihil erit ultra, quod gemendo quae-

511/512 et 513/514 Matth. 26, 39 II 514/515 Rom. 5, 19 II 516/521 quisquis - spiritu] cfr Ps. 26. 4 II 524 ibi - uitae] cfr Ps. 35, 10 II 525/ 526 quamdiu - uidemus] cfr Rom. 8, 25 II 526/528 in - potemur] cfr Ps. 35, 8-10; 37, 10 507 quod] quam 22. 69 / 109 m II 508 et] ut 113 II 511 dixisset] dixit 32 II 512 in se] om. 1 II susceptione] susceptionem 69 II 514 tu uis] om. 113 II unde] inde 109 II merito] non immerito m II 516 unam illam] illam unam a m II 517 ac] hac 113 II nec] ne 109 II 518 aliud] alius 32 II post aliud add orando m II post aliud add quam 109 II 519 una] om. 22 II uera] om. 30. 32. 108, 113 II 520 delectationem] dilectionem 22, delectionem 109 II 521 unam] uitam 109 II requiruntur] requirantur x' II 523 uelle] uellet 109 II quia nec] est qui nec /. 20. 21. 22. 69, om. m, quod nec 109 II 524 est quippe] quippe est / / 109 a m II 526 uidemus] uidimus 109 II quem] quam 21 / 109 II 527 inebriemur] inebriamur 108' II 528 uoluptatis] uoluntatis /. 20. 21 / 30. 32. 108. 113 II eum] om. 69' II 529 in'] et in /. 20. 21. 22. 69 a m II quando] quoniam 109 II satiabitur] satiabimur 30' satiamus 108 II 529/530 in1 - nostrum] desiderium nostrum in bonis 109 II 530 quod] om. 22

EPISTVLA CXXX, 27-28

234

535

54o

ramus, sed quod gaudendo teneamus. Verumtamen, quoniam ipsa est pax, quae praecellit omnem intellectum, etiam ipsam in oratione poscendo, quid oremus, sicut oportet, nescimus. Quod enim, sicuti est, cogitare non possumus, utique nescimus, sed quicquid cogitanti occurrerit, abicimus, respuimus, improbamus, non hoc esse, quod quaerimus, nouimus, quamuis illud nondum, quale sit, nouerimus. 28. Est ergo in nobis quaedam, ut ita dicam docta ignorantia sed docta spiritu dei, qui adiuuat infirmitatem nostram. Nam cum dixisset apostolus: Si autem, quod non uidemus, speramus, per patientiam exspectamus, ibi subiecit: Similiter et spiritus adiuuat infirmitatem nostram; quid enim oremus, sicut oportet, nesci mus; sed ipse spiritus interpellat gemitibus inenarrabilibus; qui

autem scrutatur corda, scit, quod spiritus sapiat, quia secun|dum 545

55o

555

G 73

deum interpellat pro sanctis, quod non sic est intellegendum, ut existimemus sanctum spiritum dei, qui in trinitate incommutabi lis deus est et cum patre et filio unus deus, tamquam aliquem, qui non sit, quod deus est, interpellare pro sanctis; dictum est quippe: Interpellat pro sanctis, quia interpellare sanctos facit, sic ut dictum est Temptat uos dominus deus uester, ut sciat, si dili gitis eum, hoc est ut scire uos faciat. Interpellare itaque sanctos facit gemitibus inenarrabilibus inspirans eis desiderium etiam ad huc incognitae tantae rei, quam per patientiam exspectamus. Quomodo enim narretur, quando desideratur, quod ignoratur?

Nam utique, si | omnimodo ignoraretur, non desideraretur et rur sus, si uideretur, non desideraretur nec gemitibus quaereretur.

532/533 Phil. 4, 7

ll

54o/545 Rom. 8, 25-27

ll

55o/551 Deut. 13, 3

531 quoniam] quia 22 a m ll 532 ipsam] ipsa I. 2o. 21. 22* ll 535 cogi tanti] cogitatio 32 ll occurrerit] occurreret 21, occurrit io9 ll abicimus]

abiecimus 1o9 ll improbamus] reprobamus r || 538 ut ita] uita io8 ll 539/54o cum dixisset] om. ro9

ll

542 oremus] oramus 22

||

543 ipse]

om. ro9 ll 545 post interpellat add. pro nobis r. 2o. 21. 22. 69 / 108' a m ll interpellat pro sanctis] pro sanctis interpellat 109 || 546 existimemus] esti memus 1o8, extimemus 3o. 113, existemus 109 ll sanctum] om. io9 ll 546/ 547 incommutabilis] incomotabilis roo, incommutabili 2o. 21. 22 ll 547 deus] dei io9 ll tamquam] tamqui 69* ll 548 add. deum ante inter

pellare 3o. 32. ro8 ll 548/549 est quippe] quippe est a m ll 549 inter pellat pro sanctis] pro sanctis interpellat io9 ll 55o si] om. io8* ll 55o/ 551 diligitis] diligeritis 108°, diligatis a m

ll

551 ut] om. r

ll

faciat] faciam

69 ll itaque] utique 1. 2o. 21. 22. 69 ll 552 gemitibus] gentibus 21 ll in spirans] spirans 109 || 554 narretur] narratur 1. 2o. 21. 22. 69 a m ll $$$ nam] non 69 || omnimodo] omnino 109 ll 556 post non add. id 109 || non desideraretur] om. 2o* || quaereretur] quaeretur ro9

PL 5o6

EPISTVLA CXXX, 29

235

29. Haec omnia considerans et si quid aliud de hac re tibi do minus insinuauerit, quod uel mihi non occurrit uel dici a me lon gum fuit, concerta in oratione uincere hoc saeculum: Ora in spe, 56o

565

57o

575

58o

ora fideliter et amanter, ora instanter atque patienter, | ora sicut

G 74

uidua Christi. Quamuis enim ad omnia membra eius, hoc est ad omnes, qui in eum credunt et eius corpori sociantur, sicut do cuit, orare pertineat, specialiter tamen diligentior cura orationum in scriptura eius uiduis inuenitur iniuncta. Nam duae fuerunt An nae honorabiliter nominatae, una coniugata, quae sanctum Sa muhelem peperit, alia uidua, quae sanctum sanctorum, cum ad huc infans esset, agnouit. Orauit et coniugata in dolore animi et afflictione cordis, quia filios non habebat; tunc ipsum Samuhe lem impetrauit et acceptum deo reddidit, quia cum posceret uouit. Sed oratio eius quomodo ad orationem illam dominicam pertineat, non facile reperitur, nisi quia in eo, quod ibi positum est: Libera nos a malo, non paruum malum uidetur et nuptam esse et fructum carere nuptiarum, cum sola excuset nuptias pro creandorum causa filiorum. De illa uero Anna uidua uide quid scriptum sit, quia non discedebat de templo ieiuniis et obsecra tionibus seruiens nocte ac die. Nec aliunde apostolus, quod et supra commemoraui: Quae autem uere uidua est, inquit, et deso lata, sperauit in domino et persistit im orationibus nocte ac die. Et dominus cum semper orandum et non deficiendum nos hor

taretur, uiduam | commemorauit, quae licet iniquum et impium

37

564/565 duae — annae] cfr I Reg. 1, 2-28; Luc. 2, 35-38 ll 575/576 Luc. 2, ll 577/578 I Tim. 5, 5 ll 579/58o et — commemorauit] cfr Luc. 18, 1-5

557/558 si — dominus] si tibi quid aliud de hac re dominus ro9 ll 558 quod uel] uel quod 22 || occurrit] occurrerit 22 ll 559 fuit] fuerit 108' ll concerta — oratione] quam concerta oratione 108, quam certa igno ratione 32. 113, quam certa ignorationem 108 ll 56o et amanter] om. 108 || 561 est] es 3o* ll 562 omnes] eos 1o9 ll 564 in] om. 1o8 ll scriptura] scripturis m ll inuenitur] uidetur 109 || fuerunt] fuerint 113 || 565 quae] ea quae io9 ll 567 agnouit] cognouit 22 ll et'] om. 22 / 1o8 ll 568 habebat] habeat 21 ll 569 deo] domino 69 || reddidit] reddit 69 ll 571 pertineat] pertinet io9 ll 571/572 ibi — est] positum est ibi 22 ll

572 non] hoc 109 ll uidetur] uidebatur m ll nuptam] nupta 1o9 ll 573 fructum carere] fructu carere 1. 2o. 21. 22 / 108 a m ll carere] capere 1o9. 113 ll excuset] excusat 1, excusasset io9 ll 575 de] a 1o9 | 575/576 ob secrationibus] obseruationibus io9 ll 576 nocte — die] die ac nocte 32 ll 578 sperauit] sperabit 2o / 3o. 32. 108. 113 || domino] dominum 1. zo. 21. 22 ll persistit] persistet 2o / 3o || 579 post semper add. ad 1. 2o. 21. 22.

69 / 109 a m ll 58o/581 licet — ac] licet et impium iudicem iniquum ac 1o9

G 75

136

585

590

595

600

EPISTVLA CXXX, 29-30

iudicem ac dei et hominum contemptorem ad audiendam causam suam assidue interpellando conuertit. Quam ergo prae ceteris uiduae debeant uacare orationibus, satis hinc intellegi potest, quod omnibus ad suscipiendum orandi studium de uiduis propositum est cohortationis exemplum. 30. Quid autem in hoc operis genere in uiduis electum est nisi destitutio et desolatio? Quapropter si se omnis anima intellegat in hoc saeculo destitutam atque desolatam, quamdiu peregrinatur a domino, profecto quandam uiduitatem suam deo defensori assidua et inpensissima precatione commendat. Ora ergo ut uidua Christi nondum habens eius conspectum, cuius precaris auxilium, et, licet sis ditissima, sicut pauper ora ; nondum enim ueras futuri saeculi diuitias habes, ubi nulla damna formides; licet habeas filios et nepotes numerosamque familiam, quod et supra dictum est, sicut desolata ora; incerta sunt enim omnia temporalia etiam usque in finem uitae huius in nostram consolationem mansura. Tu autem si ea, quae | sursum sunt, quaeris et G 76 sapis, aeterna et certa desideras, quae quamdiu nondum habes, etiam saluis omnibus atque obsequentibus tuis tamquam desolatam deputare te debes et, si tu, profecto etiam tuo exemplo religiosissima nurus tua et aliae sanctae uiduae uirginesque sub uestra cura securius constitu|tae; quanto enim magis domum PL507 uestram pie tractatis, tanto impensius orationibus instare debetis

588/589 quamdiu - domino] cfr II Cor. 5. 6 II 597/598 quae - sapis] cfr Col. 3, l-z 581 hominum] hominem 113' II 582 quam] qua 109, quantum / II 583 debeant] debent m II hinc] hic 32 II 584 suscipiendum] suspiciendum 22'. 69 II 584/585 de - propositum] diutius positum 109 II 586 in*] om. 108 II 587 destitutio] distitutio 109, distinctio 21 II se] om. 109 II omnis] om. 32 II intellegat] intellegit / II 588 destitutam - desolatam] desolatam atque destitutam 69, distitutam 108 II 588/589 peregrinatur] peregrinamus 30. 32. 108. 113 II 589 quandam] om. 109 II 590 ergo] igitur 109 II 592 ditissima] diuitissima 30 II 593 ubi] ut 109 II damna] dominum 113', dominam 113' II 593/594 licet] liceat 69' II 594 filios] filias 69 II 595 desolata ora] desolata hora 109. desolatiora 22' II 596 in] ad 109 II 596/597 inl - consolationem] in nostra consolatione /. 20. 21. 22. 69 / 109 a II 597 autem] tamen 108 II 598 desideras] desiderans / II 600 deputare] putare 30. 32. 108. 113 II tu] tuo 22 / 108' II tuo] om. 22 II 601 -que] quae 20. 21. 22 / 30. 32. 108. 113, uiduae uirginesque 69 II 602 securius] securis 69 II ante securius add sunt 22 II post constitutae add sunt 69 II 602/603 magis - uestram] domum uestram magis / II 603 instare] stare 30, insistere 108

EPISTVLA CXXX, 30-31

237

rerum praesentium non occupatae negotiis, nisi quae flagitat 605 causa pietatis. 31. Sane memineritis et pro nobis non neglegenter orare. Nolumus enim sic nobis honorem, quem periculosum gerimus, deferatis, ut adiutorium, quod necessarium nouimus, auferatis. A familia Christi oratum est pro Petro, oratum est pro Paulo: et uos 610 in eius familia esse gaudemus et incomparabiliter plus quam Petrus et Paulus orationum fraternarum auxiliis indigemus. Orate certatim concordi sanctoque certamine; non enim aduersus alterutrum certatis sed aduersus diabolum sanctis omnibus inimicum. In ieiuniis et uigiliis et omni castigatione corporis, qua plu615 rimum adiuuatur oratio, faciat quaeque uestrum, quod poterit; quod altera minus potest, ea, quae potest, faciat, si | in altera di- G 77 ligit, quod ideo, quia non potest ipsa, non facit. Proinde, quae minus ualet, non impediat plus ualentem et, quae plus ualet, non urgeat minus ualentem. Conscientiam quippe uestram deo debe620 tis; nemini autem uestrum aliquid debeatis, nisi ut inuicem diligatis. Exaudiat te dominus, qui potens est facere supra, quam petimus et intellegimus.

608/609 a - paulo] cfr Act. 12, 5; 13, 3 II 614/615 in - poterit] cfr Tob. 12, 8 II 620/621 Rom. 13, 8 II 621/622 Eph. 3, 20 607 enim] autem / II 609 uos] nos 109 a II 610 in] om. 21 II gaudemus] gaudeamus 109 II 612 enim] om. 109 II 612/613 alterutrum] alterum 32 II 613 aduersus] aduersum 109 II 614 add in ante uigiliis / II qua] quam a m, quia 22' II 614/615 qua plurimum] et 109 II 615 poterit] potest 109 II 616 altera'] altero 21 II add in ante ea 109 II ea quae potest] om. 30'. 108 II add non ante potest 32 II faciat] facit 30. 32'. 108. 109 m II 617 quia] quae 109 II quae] quia /' II 618 ualet'] om. 30'. 108' II et] om. 109 II ualet1] uellet 109 II 619 uestram] om. 109 II 620 aliquid] quicquam 32 II 621/622 exaudiat - intellegimus] om. 113 II 621 potens] potest 22/109 II supra] super /. 20. 21. 22. 69 II 622 et] aut 69/ 32

CXXXI.

a. 4II/412 Dominae insigni et merito illustri et praestantissimae filiae Probae Augustinus.

Est quidem ita, ut dicis, quod in corpore corruptibili anima constituta terrena quadam contagione constringitur et tali onere

quodammodo depressa curuatur, ut in imo multa quam | in

io

2O

G 78

summo unum facilius concupiscat et cogitet. Nam hoc etiam sancta scriptura ita dicit: Corpus enim, quod corrumpitur, ag grauat animam et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. Sed ideo uenit saluator noster, qui mulierem illam in euangelio per decem et octo annos curuam, quae fortasse hoc significabat, uerbo salutis erexit, ut anima christiana non frustra audiat: “Sursum cor", nec frustra respondeat se habere ad domi num. Quod intuens recte facis mala huius mundi tolerabilia du cere spe futuri. Sic enim usu quodam bono conuertuntur in bo num, dum non augent nostram concupiscentiam, sed exercent patientiam. De qua re apostolus ait: Scimus, quoniam diligenti bus deum omnia cooperatur in bonum. 'Omnia' inquit, non so

lum ergo illa, quae appetuntur ut suauia, uerum etiam illa, quae ut molesta uitantur, quando alia sic sumimus, ne capiamur, alia sic ferimus, ne frangamur, et secundum praecepta diuina in om

nibus gratias agimus ei, de quo | dicimus: Benedicam dominum Trad. text.: 1. 16. 2o. 21. 22. 89 /; a m

CXXXI, 7/9 Sap. 9, 15 ll 9/11 qui — erexit] cfr Luc. 13, 11-13 17 Rom. 8, 28 ll 21/22 Ps. 33, 2

ll

16/

CXXXI, 12 Sursum cor] cfr Sacrament. Gelas. (PL 74, iioo D5-6)

CXXXI, 2 augustinus in domino salutem m ll 3 corruptibili] corrupti bile r* || 4 contagione] contagino r || 4/5 constringitur — depressa ] om. 1 || 4 onere] onore 22, honore 2o. 21*, honere 21 ' ll 6 hoc etiam] et hoc 16 ll 7 ita] om. 1. 21 ll dicit] dicebat 16 ll 8 sensum] sensuum 5° ll io et] om. 1 ll curuam] curbam ; ' || 12 audiat — frustra] om. 5 ll se] sed 2o* l| 12/13 habere — dominum] habere dominum ;*, habire ad dominum 5 ' ll 15 augent] audent 1. 2o ll 17/18 cooperatur] coope rantur 1. 2o'. 21. 22. 89 a m || 18 appetuntur] appetantur 21 ll 19 uitan tur] uitatur 5° ll ne] ut non 16 ll 21 ei] om. 21

PL 5o8

EPISTVLA CXXXI

25

239

in omni tempore; semper laus eius in ore meo et: Bonum est mihi, quoniam humiliasti me, ut discam iustificationes tuas. Neque enim re uera, si fallacis prosperitatis semper hic tranquillitas ar rideret, anima humana portum illum uerae certaeque securitatis appeteret, domina insignis et merito illustris et praestantissima filia. Reddens itaque debitum praestantiae tuae salutationis ob sequium agensque gratias, quod salutis nostrae religiosissimam

curam geris, | posco tibi a domino futurae uitae praemia prae 3o

sentisque solacia omniumque uestrum, in quorum cordibus per fidem habitat Christus, me dilectioni orationique commendo. [Et alia manu:] Deus uerus et uerax ueraciter consoletur cor tuum et

protegat salutem tuam, domina insignis ac merito illustris ac prae stantissima filia.

22/23 Ps. 118, 71

23 quoniam] quia r6, quod m ll 25 uerae] uera r. 21 || 26 merito] merita 1 || 31 habitat] ambulat 1 ll orationique] rationique zo ll 33 ac'] et a m || ac] et ;

G 79

CXXXII.

a. 411/412

Domino illustri et merito praestantissimo filio Volusiano Augustinus episcopus. De salute tua, quam et in hoc saeculo et in Christo esse cupio, sanctae matris tuae uotis sum fortasse etiam ipse non impar. Vnde meritis tuis reddens salutationis obsequium hortor, ut ua leo, ut litterarum uere certeque sanctarum te curam non pigeat impendere. Sincera enim et solida res est nec fucatis eloquiis ambit ad animum nec ullo linguae tectorio inane aliquid ac pen dulum crepitat. Multum mouet non uerborum sed rerum auidum et multum terret factura securum. Praecipue apostolorum linguas

exhortor ut legas; ex his enim ad | cognoscendos prophetas ex

15

2O

G 8o

citaberis, quorum testimoniis utuntur apostoli. Si quid autem, uel cum legis uel cum cogitas, tibi oritur quaestionis, in quo dissol uendo uidear necessarius, scribe, ut rescribam. Magis enim hoc forte adiuuante domino potero quam praesens talia loqui tecum non solum propter occupationes uarias et meas et tuas, quoniam non, cum mihi uacat, occurrit, ut et tibi uacet, uerum etiam prop ter eorum irruentem praesentiam, qui plerumque non sunt apti tali negotio magisque linguae certaminibus quam scientiae lumi nibus delectantur. Quod autem scriptum habetur, semper uacat

ad legendum, cum uacat legenti, nec onerolsum fit praesens, quod cum uoles sumitur, non uoles ponitur. Trad. text. : 1. 16. 21. 22. 117 / 118. 121 a m CXXXII, 1 illustri] illustrissimo 22 ll et] om. 118 ll 1/2 filio uolusiano] uolusiano filio 22 || 3 et'] om. 1. 118 ll hoc saeculo] saeculo hoc 118 ||

4 uotis sum] uotissimum 118°, deuotissimum 118' ll etiam ipse] om. 22

||

6 litterarum] lectioni litterarum 16 ll post sanctarum add. studio 22 a m || curam] cura 22 / 118. 121 || 7 impendere] om. 22 / 118 ll fucatis]

fucatus 1°, fugatis 118°. 121* || 8 ambit] ambigit 21 ll ullo] ullae 117 ll aliquid] om. 118 || 8/9 pendulum] pendiculum 118 ll 9 auidum] habi tum 118, habitu 117

||

11 enim] om. 118

118* || 13 legis] legeris 22

ll

11/12 excitaberis] excitaueris

|| 14 necessarius] necessariis 121 ll scribe —

rescribam] scribere ut scribam 22 ll 14/15 hoc forte] forte hoc 21 ll 15 adiuuante domino] domino adiuuante ii8 a m ll praesens talia] prae sentaliter 1. 21, praesentialiter 117 a ll 17 ut et] et ut 118 ll etiam] tamen

118 || 18 praesentiam] praestantiam 1 || 19 certaminibus] om. 118 || 2o delectantur] declarabitur 118 ll autem scriptum] scriptum autem 1 ll habetur] hac lectorum 121 ll 21 cum — legenti] om. 118 ll legenti] legendi 1°. 117 || onerosum] onerosae 118 ll 22 uoles'] uolet ii8

PL 5o9

CXXXIII.

a. 4II/412 Domino eximio et merito insigni atque carissimo filio Marcellino Augustinus episcopus in domino salutem. 1. Circumcelliones illos et clericos partis Donati, quos de Hip

poniensi ad iudicium pro factis eorum publicae disciplinae | cura deduxerat, a tua nobilitate comperi auditos et plurimos eorum de homicidio, quod in Restitutum, catholicum presbyterum, com miserunt, et de caede Innocentii, alterius catholici presbyteri, at que de oculo eius effosso et digito praeciso fuisse confessos. Vnde mihi sollicitudo maxima incussa est, ne forte sublimitas tua

2O

censeat eos tanta legum seueritate plectendos, ut, qualia fece runt, talia patiantur, ideoque his litteris obtestor fidem tuam, quam habes in Christo, per ipsius domini Christi misericordiam, ut hoc nec facias nec fieri omnino permittas; quamuis enim ab eorum interitu dissimulare possumus, qui non accusantibus nos tris sed illorum notoria, ad quos tuendae publicae pacis uigilan tia pertinebat, praesentati uideantur examini, nolumus tamen passiones seruorum dei quasi uice talionis paribus suppliciis uin dicari, non quo scelestis hominibus licentiam facinorum prohi beamus auferri, sed hoc magis sufficere uolumus, ut uiui et nulla corporis parte truncati uel ab inquietudine insana ad sanitatis

Trad. text.: 1. 16. 2o. 21. 22. 35. 85 /74 a m

CXXXIII, 1 et] om. 74 || 2 episcopus] om. 1. 35 a m ll episcopus — salutem] om. 74 ll 3/4 hipponiensi] ipponensi 21. 35*, ipponiensi 35 ' ll post hipponiensi add. ecclesia a ll disciplinae] om. 1 ll 5 deduxerat] direxerat 74 ll auditos —plurimos] auditus et plurimus 21 ll 6 restitu tum] inductum m (ut uid.) 74 || 7 innocentii] om. 74 ll catholici pres byteri] presbiteri catholici 74 ll 8 de] 74 ll add. te ante digito 35 m ll 9 sollicitudo maxima] maxima sollicitudo 1 || 1o censeat — seueritate] tanta legum seueritate censat eos 74 || 1o/11 fecerunt talia] om. 21 ll 11 litteris] om. 74 || 12 domini] enim 74 ll 13 nec facias] ne facias 1. 2o.

21 ll nec fieri] ne fieri 74* || 14 eorum] eo 74 || possumus] possimus 74, possemus 16. 22. 35. 85 m ll qui non] quin 74 ll 14/15 nostris] nobis 85 ll 15 notoria] notaria 1. 21. 35. 85, notatoria 16, adnotitiam 74 ', notum 74* l| ad] a 22* ll tuendae] tuendo 2o || 15/16 uigilantia] uigilanti 74°, uigilentia 1. 2o || 17/18 uindicari] uindicare 74 || 18 scelestis] caelestis 2o || 18/19 add non ante prohibeamus 74 ll 2o corporis parte] parte corporis 1. 85 / 74 ll insana] insania 16

G 8i

242

EPISTVLA CXXXIII, 1-2

otium legum cohercitione dirigantur uel a malignis operibus alicui utili operi deputentur. Vocatur quidem et ista damnatio, sed quis non intellegat magis beneficium quam supplicium nun cupandum, ubi nec saeuiendi relaxetur audacia nec paenitendi 25

medicina subtrahatur?

| 2. Imple, christiane iudex, pii patris officium, sic suscense

3o

35

iniquitati, ut consulere humanitati memineris nec in peccatorum atrocitatibus exerceas ulciscendi libidinem, sed peccatorum uul neribus curandi adhibeas uoluntatem. Noli perdere paternam di ligentiam, quam in ipsa inquisitione seruasti, quando tantorum scelerum confessionem non extendente eculeo, non sulcantibus ungulis, non urentibus flammis sed uirgarum uerberibus eruisti. Qui modus cohercitionis et a magistris artium liberalium et ab ipsis parentibus et saepe etiam in iudiciis solet ab episcopis haberi. Noli ergo atrocius uindicare, quod lenius inuenisti. In quirendi quam puniendi necessitas maior est; ad hoc enim et mitissimi homines facinus occultatum diligenter atque instanter

examinant, ut inue|niant, quibus parcant. Vnde plerumque ne 4o

cesse est, exerceatur acrius inquisitio, ut manifestato scelere sit, ubi appareat mansuetudo. Omnia quippe bona opera amant in luce constitui non propter humanam gloriam, sed ut uideant, ait dominus, bona opera uestra et glorificent patrem uestrum, qui in caelis est. Et ideo non sufficit apostolo monere, ut mansuetudi nem seruaremus, sed ut eam etiam notam omnibus faceremus:

45

G 82

Mansuetudo, inquit, uestra nota sit omnibus hominibus, et alio

CXXXIII, 42/43 Matth. 5, 16

ll

21 cohercitione] cohercione 35

45 Phil. 4, 5

ll

dirigantur] redigantur 74

ll

a] om.

21 ll 22 operi] opere 74 ll 23 add. si ante quis 85 ll 25 medicina sub trahatur] subtrahatur medicina 16 m ll 26 suscense] succense 74 ll 27 iniquitati] iniquitate 74* ll humanitati memineris] memineris humani tati 16 | 31 confessionem] confessione 1. 16. 2o. 21. 22 ll extendente] ex tende 74°, extenso 74 ' ll non sulcantibus] consulcantibus 74 ll 33 qui] ut 74 || et'] om. 35 / 74 m ll artium] arti 74* ll et'] om. 74 || 34 ab episcopis] episcopalibus 74 || 35 haberi] adhiberi 74 m ll quod] quos r. 2o. 21 a ll lenius] lenis 74 || 35/36 inquirendi] inueniendi 35 ll 37 ho mines] hominis zo / 74* ll 38 examinant] examinat 74* Il 39 post est add. ut 74 ll 4o/41 in luce] in lucem 22. 85 ll 41 constitui] constituti 2i. 35 ll 42 bona] om. 35 ll 43 sufficit] suffecit 35. 85 a m ll apostolo] apostolum 21. 35 ll 43/44 monere -mansuetudinem] mansuetudinem mo nere ut 85 || 44 omnibus] hominibus 16 ll 45 inquit uestra] uestra in quit 85

PL 5io

EPISTVLA CXXXIII, 2-3

243

loco: Mansuetudinem ostentantes ad omnes | homines, ut nec illa

5o

55

6o

65

G 83

sancti Dauid, quando inimico sibi in manus tradito clementer pepercit, praeclarissima lenitas emineret, nisi potestas pariter ap pareret. Non te ergo exasperet uindicandi potestas, cui lenitatem non excussit examinandi necessitas. Noli facinore inuento quae rere percussorem, in quo inueniendo noluisti adhibere tortorem. 3. Postremo pro ecclesiae utilitate missus es. Hoc ecclesiae ca tholicae aut ut modum dispensationis meae non supergredi uidear, hoc ecclesiae ad Hipponiensium-Regiorum dioecesim pertinenti prodesse, hoc expedire contestor. Si non audis ami cum petentem, audi episcopum consulentem, quamuis quoniam christiano loquor maxime in tali causa non arroganter dixerim, audire te episcopum conuenit iubentem, domine eximie et me rito insignis atque carissime fili. Vnde scio quidem causas ec clesiasticas excellentiae tuae potissimum iniunctas, sed quia credo istam curam ad uirum clarissimum atque spectabilem pro consulem pertinere, ad eum quoque litteras dedi, quas rogo ut ipse illi tradere et allegare, si opus est, non graueris. Atque am bos obsecro, ne importunam arbitremini uel intercessionem uel

suggestionem uel sollicitudinem nostram et passiones | catholi corum seruorum dei, quae infirmis ad aedificationem spiritalem utiles esse debent, haud reciproca inimicorum, a quibus passi

46 Tit. 3, 2

ll

46/49 ut — appareret] cfr I Reg. 24, 1-8

46 post mansuetudinem add. uestram 74 ll ut] om. 74, unde 22. 35. 85 m || 48 add. ut ante praeclarissima 74 ll pariter] om. 35 ll 49 exas peret] exaspera 35* || 51 inueniendo] ueniendo 2o* ll noluisti] uoluisti 16 / 74 ll adhibere] om. 22 ll 53 aut] age 16 ll modum] modis 74 ll dispensationis] dispensationes 2o* ll supergredi] supergrediar 74 ll 54 uidear] uideas 1. 16. 2o. 35 ll hoc] aut 2o ll hipponiensium] ypponien sium 1, hipponensium a m ll regiorum] regionum codd. a ll dioecesim] diocesi 1. 2o. 21 / 74* ll 55 pertinenti] pertinent hi 74°, pertinet hoc 74 ' ll 56 quoniam] cum 2o ll 58 audire te] audiret 22° ll te] om. 74 ll episcopum] episcopo 74* ll add. et ante iubentem 74 ll 58/59 eximie — merito] om. 35 || 59/6o ecclesiasticas] om. 2o ll 61 ad — clarissimum] et adhuc 74 ll atque] ad 74 ' ll spectabilem] exspectabilem 1. 16. 2o. 21. 22. 35. 85 || 62 eum] eam 1° ll 63 ipse] ipsi 1. 16. 21 ll illi] ille 74* ll al legare] alligare 2o. 21. 22 / 74* ll 64 add. uos ante obsecro 74 ll impor tunam] importunum 74, importutam 22* || 64/65 uel' — suggestionem] uel

suggestionem uel intercessionem 35 ll 65 nostram] uestram 16* || et] ne 74 || 66 seruorum — quae] seruorum quae 1 '. 16. 2o. 22. 35. 85 a, seruorum que 1°, seruorum qua 21 ll ad] om. 2o || 67 utiles — debent] utilis esse debet 2o ll haud] om. 74, aut 1. 16. 2o. 21. 22*. 35. 85 ll a] om. 74

G 84

EPISTVLA CXXXIII, 3

244

7o

sunt, poena decoloretis, sed potius refracta iudicaria seueritate et uestram fidem, quia filii estis ecclesiae, et ipsius matris mansuetudinem commendare minime neglegatis, deus omnipo tens praestantiam tuam bonis omnibus augeat, domine eximie et merito atque carissime fili.

68 decoloretis] decoleretis 74, decoloratis 35° ll 69 quia ] qua 74 ll matris] om. 8;

ll

7o minime] om. 16

ll

71 domine] om. 16

CXXXIV.

a. 4II/412

Domino insigni et merito sublimi ac praestantissimo filio Apringio Augustinus. 1. Non dubito in hac potestate, quam tibi deus homini in ho mines dedit, cogitare te diuinum iudicium, ubi et iudices stabunt rationem de suo iudicio reddituri. Christiana quippe fide te im butum scio, unde mihi ad excellentiam tuam maior fiducia tribui

tur non solum petendi uerum etiam monendi propter | illum do

O.

praecipue gerere oportet pro ecclesia | mihi credita, cuius utili tatibus seruio, cui non tam praeesse quam prodesse desidero. Deinde obsecro, ut, quod moneo uel rogo, non dedigneris acci pere, non cuncteris acquiescere.

2. Circumcelliones quosdam et clericos Donatistas cura eorum, qui disciplinae publicae inseruiunt, praemissa notoria ad iudicia legesque perduxit. Hi cum audirentur a uiro clarissimo et spec 2O

PL 51 1

minum, in cuius familia nobiscum caelesti iure censeris, in quo spem uitae aeternae pariter habemus et quem pro uobis in sa crosanctis mysteriis inuocamus. Proinde, domine insignis et me rito sublimis ac praestantissime fili, primum quaeso, ut non tibi uidear importunus irruere actibus tuis ea sollicitudine, quam me

tabili tribuno et notario fratre tuo, filio meo Marcellino, non tor

mentis ungularum atque flammarum sed uirgarum coherciti hor renda facinora in fratres et compresbyteros meos a se perpetrata confessi sunt, quod scilicet unum eorum exceptum insidiis truci dauerint, alterum e domo raptum oculo effosso digitoque ampu

Trad. text.: 1. 16. 2o. 21. 22. 35. 85 /74 a m

CXXXIV, 2 apringio] apringiono I. 2o ll post augustinus add. episcopus 74 || 4 te] om. 1. 2o. 21 ll ubi et] et ubi 85 ll 5 te] om. 1° ll 6 maior] maiora 2o. 21 ll 6/7 tribuitur] tribuetur 74, datur 85 ll 7 uerum — mo nendi] sed ammonendi 85 || 8 caelesti] caeleste 74* ll 9/1o pro — sa crosanctis] in sacro pro uobis sanctis 21 ll 9 uobis] nobis 85 ll 12 quam] qua 2o ll 17 cura] cur 2o. 21 ll 18 publicae] om. 21 ll notoria] notaria codd. (16' notoria) || 19 legesque] legis usque 74 || hi] hii 85 ll a uiro clarissimo] a u c 74 || et] ex 74 ' ll 2o et] om. 85 ll fratre] fratri 1. 2o. 21 / 74 || 21 coherciti] uerbere coerciti 74, cohertici 16, coertici 2o ll 22 compresbyteros] compresbitero 74 ' ll 23 quod] quos 1. 22. 35, quo 2o. 21 ll 23/24 trucidauerint] trucidauerunt 16. 35. 85 m

G 85

246 25

3o

35

4O

45

EPISTVLA CXXXIV, 2-3

tato truncauerint. Haec cum comperissem illos fuisse confessos ideoque minime dubitarem sub iura tuae securis esse uenturos, has ad tuam nobilitatem litteras acceleraui, quibus deprecor et per misericordiam Christi obsecro, sic de tua maiore atque cer tiore felicitate gaudeamus, ut eis paria non retribuantur, quam quam lapidis ictibus digitum praecidere oculumque conuellere leges puniendo non possint, quod isti saeuiendo potuerunt. Vnde securus sum de his, qui hoc se fecisse confessi sunt, quod hanc uicissitudinem non reportabunt; sed ne uel ipsi uel illi, quorum homicidium patefactum est, per tuae potestatis senten

tiam multentur, hoc | timeo, hoc ne fiat et christianus iudicem rogo et christianum episcopus moneo. 3. De uobis quidem dixisse apostolum legimus, quod non sine causa gladium geratis et ministri dei sitis, uindices in eos, qui male agunt. Sed alia causa est prouinciae, alia est ecclesiae; il lius terribiliter gerenda est administratio, huius clementer com mendanda est mansuetudo. Si apud iudicem non christianum mihi sermo esset, aliter agerem nec tamen etiam sic ecclesiae causam desererem et, quantum admittere dignaretur, instarem, ne passiones seruorum dei catholicorum, quae prodesse debent ad exempla patientiae, inimicorum suorum sanguine foedaren tur, et, si nollet acquiescere, inimico animo eum resistere suspi carer. Nunc uero, quando apud te res agitur, alia mihi ratio est, alia consultatio. Rectorem te quidem praecelsae potestatis uide

CXXXIV, 37/39 quod — agunt] cfr Rom. 13, 4

25 truncauerint] trucidauerunt 16. 35. 85* m ll 26 iura] cura 16' || tuae — esse] tua securos esse 1. 16. 2o. 21. 22. 35 a, tua securos non esse 85 ll 27 tuam] tuas 35 ll acceleraui] adcelerare curaui 85 ll 3o conuellere]

euellere 1 ll 31 possint] possunt 1. 2o. 21 a ll 32 sum] sim I. 2o ll his] hiis m || se] om. 21. 85 || 34 per tuae] perpetuae 16 ll 34/35 senten tiam] sententia 16 | 35 multentur] mulcentur 1°, mutentur 1 '. 2o. 22* ll add. morte ante multentur 74 ll hoc] om. 74 ll christianus] christianum

74

|| 36 et] quem ut 74 ll christianum] christianus 74

ante quidem 74

||

|| 37 add. non

dixisse apostolum] apostolum dixisse 16 ll

39 alia

est] alia causa est 74, alia 16 ll 4o gerenda] geranda 2r* ll clementer ] om. 8; Il 41 post mansuetudo scripsit clementer 85 ll 42 esset aliter] esse taliter 2o, esset taliter 21, adesset taliter 16 ll agerem] gererem r6 ll sic] si 2o°. 21 ll 43 desererem] insererem 74 || admittere] amittere i ll 44 debent] debeant 21 ll 45 suorum] om. 16 ll 48 rectorem] recto remque 22 ll te quidem] quidem te 85 ll add. non solum ante praecel Sae 74

G 86

EPISTVLA CXXXIV, 3-4

5o

55

247

mus, sed etiam filium christianae pietatis agnoscimus. Subdatur sublimitas tua, subdatur fides tua; causam tecum tracto commu nem, sed tu in ea potes, quod ego non possum; confer nobis cum consilium et porrige auxilium. 4. Diligenter actum est, ut inimici ecclesiae, qui solent uanilo quio seductionis sollicitare animos imperitos tamquam de perse cutione gloriantes, quam se perpeti iactant, horrenda facinora

sua in catholicos clericos perpetrata faterentur et suis | uerbis implica|rentur. Legenda sunt gesta ad sanandas animas, quas

6o

65

pestifera suasione uenenauerunt. Numquid placet tibi, ut ad fi nem gestorum, si cruentum istorum supplicium continebit, le gendo peruenire timeamus, ubi ponimus et ipsam conscientiam, ne malum pro malo, qui passi sunt, reddidisse uideantur? Si ergo nihil aliud constitueretur frenandae malitiae perditorum, extrema fortasse necessitas, ut tales occiderentur, urgeret, quamquam, quod ad nos attinet, si nihil mitius eis fieri posset, mallemus eos liberos relaxari, quam passiones fratrum nostrorum fuso eorum sanguine uindicari. Nunc uero cum et aliquid fieri possit, quo et mitis commendetur ecclesia et immitium cohibeatur audacia, cur

7o

non flectas in partem prouidentiorem lenioremque sententiam, quod licet iudicibus facere etiam non in causis ecclesiae? Time ergo nobiscum iudicium dei patris et commenda mansuetudinem matris. Cum enim tu facis, ecclesia facit, propter quam facis et cuius filius facis. Contende bonitate cum malis. Illi scelere im

mani membra de corpore uiuo auulserunt, tu opere misericordi effice, ut illa, quae nefandis operibus exercebant, alicui utili

61 ne — uideantur] cfr Rom. 12, 17

49 pietatis] potestatis 74 ll agnoscimus] agnoscamus 35 ll subdatur] cui subditur 74 ll 51 ego non] non ego 85* ll 53 inimici] inimicis 74 ll 54 seductionis] seductiones 74* ll 55 iactant] lactant 21* || 56 post fate rentur add. ut 74 ll 58 uenenauerunt] uenenarunt 74, uenauerunt 16, ue nerauerunt 1. 2o. 21*, uulnerauerunt 21 '

ll

61 ne] nec 16*

ll

reddidisse]

reddisse 85°, dedisse 74 || 64 quod] ut 1 ll eis] ei 85 ll posset] possit 74 || 65 relaxari] relaxare 16 ll 66 uindicari] uidicare 21 ll cum et] quoniam 35, cum 1 ll aliquid] aliud 74 ll possit] potest 35 ll 67 mitis] mititis 74 || immitium cohibeatur] immanium caueatur 74 ll 7o ergo] om. 8; ll commenda] commoda 21 ll mansuetudinem ] consuetudinem 16. 2o. 21. 22. 35 ' ll 71 quam facis] quam facit 1*. 2o, quod facis 16 ll 72 bonitate] bonitatem 74* ll scelere] seceleri 2o. 21 ll 72/73 immani] immane 74°, immanium 1°. 16. 2o. 21. 22 ll 73 uiuo] uno 22 ll auulserunt] ulserunt 74 ll misericordi] misericorde 74, misericordie 22 ll 74/75 utili operi] ut illi operi 1. 16

G 87 PL 512

248 75

EPISTVLA CXXXIV, 4

operi integra eorum membra deseruiant; illi non pepercerunt

| correctionem sibi praedicantibus dei seruis, tu parce compre

8o

85

hensis, parce ductis, parce conuictis; illi impio ferro fuderunt sanguinem christianum, tu ab eorum sanguine etiam iuridicum gladium cohibe propter Christum; illi ministro ecclesiae occiso extorserunt spatium uiuendi, tu inimicis ecclesiae uiuentibus re laxa spatium paenitendi. Talem te oportet esse in causa ecclesiae iudicem christianum petentibus, monentibus, intercedentibus nobis. Solent homines, quando cum inimicis eorum conuictis le nius agitur, a mitiore sententia prouocare; sed inimicos nostros ita diligimus, ut, nisi de tua christiana oboedientia praesumamus, a tua seuera sententia prouocemus. Deus omnipotens excellen tiam tuam auctiorem felicioremque conseruet, domine insignis et merito sublimis ac praestantissime fili.

75 integra] om. 35 || eorum membra] membra eorum 35 || 76 correc tionem] correctione 21 ll 77 parce ductis] om. 21, parce perductis 74, parce doctis 1. 2o || 78 christianum] christianorum 74 ll iuridicum] ueridicum 16. 85 ', uiridicum 22* || 81 causa] causae 21 ll 82 iudicem] iudicum 74 || 83 add. enim ante homines 74 ll inimicis] inimici 1 ' ll 84 a mi

tiore] amicitiore 16. 2o. 21 a, amiciore 35 ll prouocare] prouocari 16. 85 ll sed] si 1. 16. 2o. 21. 8;, nos 74 || 85 oboedientia] oboedientie 22 ll 86 seuera] uera 1. 2o. 21. 22. 35. 85 a ll prouocemus] prouocemur 16. 21 ll deus] et alia manu deus 74, dominus 85 ll 87 tuam] om. 22 ll auctiorem ] auctorem 74 ll 88 fili] filii 74*

G 88

CXXXV.

a. 4II/412 responsio ad epist. CXXXII cui respondet epist. CXXXVII

| Domino uere sancto ac merito uenerabili patri

G 89

Augustino episcopo Volusianus. 1. Petis me, uir probitatis iustitiaeque documentum, ut aliqua ex ambiguis lectionis peritae discenda perconter. Amplector gra tiam muneris imperati meque libens in disciplinas tuas offero ueteris sententiae auctoritatem secutus, quae nullam ad perdis cendum abundare credit aetatem. Neque immerito sapiens pru dentiae studia nullis terminis neque fine conclusit, quando prim ordiis suis remota uirtus numquam adeo reseratur adeuntibus, Io

ut | omnis protinus ad agnitionem patescat, domine uere sancte

PL 513

ac merito uenerabilis pater. Est operae pretium cognoscere ha

bitam inter nos proxime confabulationem. Quibusdam | amico rum conuenientibus aderamus, frequentes proferebantur illic pro ingeniis studiisque sententiae. Erat tamen sermo rhetorica parti tio. Apud agnoscentem loquor; etiam ista paulo ante docuisti. Astruebatur, quid esset inuentionis acrimonia, quantus dispo nendi labor, quae translationis gratia, quae iconismatum pul

Trad. text. : 117. 119. 1. 21. 22. 121. 12o / 118 a m

CXXXV, 1 uere sancto] praedicabili 117. 12o || patri] patris 119 ll 3 probitatis] probatissime 118 ll iustitiaeque] iustitique 119* ll 4 lectio nis] lectionibus 117 / 118', lectiones 118* ll peritae] perite 117. 21. 121, peritiae 119. 22. 12o / 118* || discenda] discendi 118 || perconter] percunter 118°, percuncter 1. 21. 22 ll 5 meque] eque 1° ll offero] effero 1 ll 6 aucto ritatem] auctoritate 12r* ll 8 fine] om. 118, finem 1 ll 8/9 primordiis] primordeis 119* || 9 remota] remorata 1* / 118 ll numquam] nusquam 118 || 1o omnis] omnes 117* ll sancte] sancto 119 ll 11 merito] om.

121 ll operae] opere 117. 119. 1. 22. 121. 12o / 118 ll 11/12 habitam] habita 1 || 12 quibusdam] quam 12r° ll 13 aderamus] haberamus 121*, habuera mus 121 ' ll frequentes] frequente 119 / 118 || proferebantur illic] profera bantur illi 117, proferebam illic 119 || 14 ingeniis] ingenii 118°, ingenio 118' ll tamen] enim 121, autem 22 ll 15 agnoscentem] cognescentem 117. 21. 120

ll

etiam] nam etiam 22 a m

||

16 inuentionis] inuentionibus ii8°,

in inuentionibus 118', inuentio quae inuentionis 22 a m ll 17 iconismatum] oeconismatum 117. 12o, oeconomismetum 21, dechonismatum i19, echonomis metum 22

G 9o

250

20

25

30

35

EPISTVLA CXXXV, 1-2

chritudo et pro ingenio naturaque materiae apposita etiam dicendi facultas. Alii rursum poeticam eleuabant fauentes; ne hanc quidem eloquentiae partem tacitam aut inhonoram relinquis, ut conuenienter poeta dixerit: "Inter uictrices hederam tibi serpere laurus." Dicebatur ergo, quantus oeconomiae esset ornatus, quae metaphorarum uenustas, quanta in comparatione sublimitas; iam leues enodesque uersus atque, ut ita dixerim, caesurarum modulata uariatio. Tunc ad familiarem tuam philosophiam sermo deflectit, quam ipse Aristoteleo more tamquam esotericam fouere consue|ueras. Quaerebamus, et quid egerit praeceptor ex G91 Lycio, quid Academiae multiplex et continuata cunctatio, quid ille disputator ex porticu, quid physicorum peritia, quid Epicureorum uoluptas, quid inter omnes infinita disputandi libido tuncque magis ignorata ueritas, postquam praesumptum est quod possit agnosci. 2. Dum in his confabulatio nostra remoratur, unus e multis: "Et quis", inquit, "est sapientia ad perfectum christianitatis imbutus, qui ambigua, in quibus haereo, possit aperire dubiosque assensus meos uera uel uerisimili credulitate firmare?" Stupemus tacentes. Tunc in haec sponte prorumpit: "Miror, utrum mundi do-

CXXXV, 21/22 inter - laurus] Verg. Ecl. 8, 13 II 33/58 dum - pater] cfr Aug. diuers. quaest. 42 (CCSL 44 A, p. 63) II 37/48 miror - sunt] cfr Aug. epist. 137, 23-34; ibid 281-283 II 37/46 utrum - affectus] cfr Vinc. Ler. Excerpta VI, 1-10 (CCSL 64, p. 214-215) 18 naturaque] natura quae 119. 1, naturaeque 21 II materiae] materia 121 II apposita] adpositae 119, adposit etiam //7 II 19 rursum] rursus a m II poeticam ] poetica 121' II 20 eloquentiae] eloquiae 118' II inhonoram] inhonoratam 118, in horam 120, uti noram 118 II relinquis] relinqui //7. 119. 22. 120, reliquis /. 21, relinquerent 118 II 21 uictrices] uictricis 119 II heredam] heredas codd a II tibi] om. 117. 119. 12. 120 II 22 laurus] lauros 119. 1. 21. 22 a m, laurum cett. codd II oeconomiae] oeconominae 117, iconomis 118 II 22/23 quae - uenustas] om. 117. 120 II 23 metaphorarum] metaphorum 1' II sublimitas] subtilitas 118 II iam] etiam 118 II 24 leues enodesque] leue se nodique 119 II uersus] ueriuersus 21, ueris 117 II 26 deflectit] deflectet 119, deflectitur 22. 120 II ipse] ipso 120 II aristoteleo] aristotelico 118 a m II esotericam] sotericam 117. 119. 121. 120, socraticam 118, isocraticam m, esocraticam a II 27 quid egerit] quae degerit /' quae digerit 21 II 28 lycio] lyceo m II 29 porticu] poeti cur /, poetis cui 21 II 30 quid] qui 118', quae 118' II disputandi] disputanti 119 II 33 remoratur] remorabatur 118, remoramus 119 II 34 inquit est] est inquit 22 II christianitatis] christianis 117, christianus 120 II 35/ 36 assensus] sensus 22, ascensos //*' II 36 uerisimili] uerisimile 121 II firmare] formare 120' II 37 prorumpit] prorupit 119 / 118

EPISTVLA CXXXV, 2

4O

45

25I

minus et rector intemeratae feminae corpus impleuerit, pertulerit decem mensium longa illa fastidia mater et tamen uirgo enixa sit sollemnitate pariendi et post haec uirginitas putatur intacta". His et alia subnectit: “Intra corpusculum uagientis infantiae latet, cui par uix putatur uniuersitas, patitur puerilitatis annos, adolescit, iuuentute solidatur; tam diu a sedibus suis abest ille regnator at que ad unum corpusculum totius mundi cura transfertur; deinde

in somnos | resoluitur, cibo alitur, omnes mortalium sentit affec

G 92

tus nec ullis competentibus signis tantae maiestatis indicia clares cunt; larualis illa purgatio, debilium curae, reddita uita defunc tis haec, si et alios cogites, deo parua sunt". Interuenimus ulterius

inquirenti, solutumque conuentum ad | potioris peritiae merita 5o

55

distulimus, ne, dum incautius secreta temerantur, in culpam deflecteret error innocuus. Accepisti, uir totius gloriae capax, im peritiae confessionem. Quid a partibus uestris desideretur agnos cis. Interest famae tuae, ut quaesita nouerimus. Vtcumque abs que detrimento cultus diuini in aliis sacerdotibus toleratur inscitia, at cum ad antistitem Augustinum uenitur, legi deest, quicquid contigerit ignorari. Incolumem uenerationem tuam

38/39 pertulerit — mater] cfr Verg. Ecl. 4, 61 ll 48/51 interuenimus — in nocuus] cfr Aug. epist. 137, 36-39 ll 52/56 quid — ignorari] cfr Aug. epist. I37, 41-45

39 mensium] mensuum 117. 1* / 118*

ll

uirgo] uero 117

ll

sit] est 117.

12o ll 4o add. eius ante uirginitas 118 ll putatur] putetur a ll 42 par] parua a ll annos] anno 121* Il 43 iuuentute] iuuenta 22 ll suis] om. 21 ll 45 cibo] ciuo 121* || sentit] sensit 121 ll 46/47 tantae — clares cunt] clarescunt tantae maiestatis indicia 121 ll 47 larualis] larbalis 117. 119. 121* / 118*, laruaris 21 || add. quoniam ante larualis 22 a m ll debilium] deuilium 118* || 48 haec] om. 22 / 118 ll add. et ante si 21 ll alios] alia 119 / 118 a ll cogites] cogitemus 22 || 49 solutumque conuentum] solu toque conuentu 119. 1. 22. 121 a m, solutoque conuento 21 ll peritiae me rita] peritiam merito 118 ll 51 innocuus] innocus 117, innocuos 12o ll 52 uestris] tuis 1° ll 52/53 agnoscis — ut] agnoscam interea famae tuae est ut 118 ll 53 quaesita nouerimus] quae sit agnouerimus 117. 12o° ll utcum que] quod utcumque 22. 121, quod cum 118 || 53/54 absque — sacerdotibus] in aliis sacerdotibus absque detrimento cultus diuini 118 ll 54 cultus diuini] diuini cultus 117. 22*. 12o ll 55 inscitia] inscientia 1 ll at] ad 117 / 118* ll uenitur] unitur 117* ll post legi add. dei 117 || 56 contigerit] contingerit 21* || ignorari incolumem] ignorari et subscriptio incolumem r. 21, ignorari subscriptio incolumem 22, ignorare et alia manu incolumem 121, ignorari domna mater large salutat. da ueniam temeritati quam ipse esse ius sisti. te dominum meum possidium cum meis ueneror. incolumem 118, igno rari. explicit uolusiani (cetera desunt) incolumem 117

PL 514

252

EPISTVLA CXXXV, 2

diuinitas summa tueatur, domine uere sancte ac merito uenerabilis pater.

57 summa] aeterna 118 II tueatur] teneatur /' II uere] om. 117 II merito] om. 121 II 58 pater] parens 117. 119. 120, pater. domna mater larga salutat. da ueniam temeritati quam ipse esse iussisti. te dominum meum possideo fpossidium 21') cum meis ueneror 121

CXXXVI.

a. 4II/412 cui respondet epist. CXXXVIII.

| Domino nimium uenerabili et omnibus mihi officiis

G 93

unice percolendo patri Augustino Marcellinus.

io

15

2O

1. Vir illustris Volusianus beatitudinis tuae mihi litteras legit, immo me quidem cogente pluribus legit, quae, licet omnia quae a te dicuntur, uere miranda sint, usquequaque miratus sum. Ser monis enim diuini gratia humiliter tumens facile, ut placeret, emeruit. Hinc enim plurimum placuit, quod hominis gressus ali quanto titubantes boni propositi exhortatione statuere et firmare contendis. Est enim nobis cum eodem cottidiana pro uiribus nos tris et pro ingenii paupertate disputatio, sanctae si quidem ma tris eius precatione compulsus cura mihi est eum frequentius sa lutandi, licet uicem in hac parte reddere etiam ipse dignatur. Accepta autem uenerabilitatis tuae epistula homo, qui a uerae fidei stabilitate multorum, quorum in hac urbe copia est, persua

sione reuocatur, ita motus est, ut, si quantum | ipse confirmat lit terarum prolixitatem minime formidasset, omne beatitudini tuae, quod habere potest, insinuasset ambiguum. Sed tamen satis, si cut etiam ipse probare dignaberis, culto accuratoque sermone et Romanae eloquentiae nitore perspicuo aliqua sibi exsolui impen dio postulauit. Quae quidem quaestio usquequaque detrita est et eorum super hac parte satis nota calliditas, qui dispensationem dominicae incarnationis infamant. Sed tamen etiam ego in hac

Trad. text. : 1. 16. 21. 22. 69 / 74. 91 a m

CXXXVI, 1 nimium] nimiumque 1. 16. 21. 22. 69 / 74. 91 a m ll add. in ante omnibus 22. 69 ll 2 patri] fratri 22 ll 4 licet] scilicet 1. 16. 21. 22. 69 a m || 5 add. cum ante uere 16 m, quia uere a ll sint] sunt 21 a ll

6 ut] et 1*. 21

ll 6/7 placeret emeruit] placere te meruit 1 '. 21. 22 ' ll

7 hominis gressus] hominis egressus 22, homini egressus 69, hominum gres sus 16 ll 7/8 aliquanto titubantes] ad aliquanta titubantis 74. 91, qui (quia 22) aliquantum titubant aliquanto titubantes 1. 16. 21. 22. 69 ll 8 firmare] formare 1. 16. 21. 69 || 11/12 post salutandi add. gratia conuenire a m ll 12 dignatur] dignetur 22 ' a m || 13/14 uerae fidei] uere fidei 74. 91, uere dei 1. 16. 21. 22. 69 a m ll 14 stabilitate] stabilitatem 21 /74. 91 ll 16 omne] omni 21 ll beatitudini] beatitudine 74*. 91 ll 17 insinuasset] insinuans 21 ll 18 ipse] om. 74. 91 ll 19 exsolui] ea solui 91 ll 19/2o impendio] compendio 21

G 94

254

EPISTVLA CXXXVI, 1-2

parte, quia plurimis, quicquid rescripseris, profuturum esse con

fido, precator accesserim, ut ad ea uigilantius respondere digne 25

ris, in quibus nihil amplius dominum, quam alii homines facere

potuerunt, fecisse mentiuntur, Apollonium si quidem suum no bis et Apuleium aliosque magicae artis homines in medium pro

3o

ferunt, quorum maiora contendunt exstitisse miracula. 2. Ipse autem uir illustris superius memoratus multas esse dixit praesentibus aliquantis, quae huic possint iungi non immerito,

quaestiones, sicut ante dixi, si non ab eius | partibus epistularis

PL 515

considerata breuitas fuisset. Quae tamen licet scribere noluerit, tacere non passus est. Dicebat enim, quod, etsi sibi hodie incar nationis dominicae ratio redderetur, reddi uix ad liquidum pos 35

sit, cur hic deus, qui et ueteris testamenti | deus esse firmatur, spretis ueteribus sacrificiis delectatus sit nouis. Nihil enim cor rigi posse asserebat, nisi quod ante factum non recte probaretur, uel, quod semel recte factum sit, immutari nullatenus debuisse.

Recte enim facta dicebat mutari nisi iniuste non posse, maxime 4O

45

quia ista uanitas inconstantiae deum possit arguere, tum deinde quod eius praedicatio atque doctrina rei publicae moribus nulla ex parte conueniat, utpote sicuti a multis dicitur, cuius hoc con stat esse praeceptum, ut nulli malum pro malo reddere debeamus et percutienti aliam praebere maxillam et pallium dare tunicam tollere persistenti et cum eo, qui nos angariare uoluerit, ire de bere spatio itineris duplicato, quae omnia rei publicae moribus asserit esse contraria. Nam quis tolli sibi ab hoste aliquid patia

CXXXVI, 43 ut — debeamus] cfr Rom. 12, 17; Matth. 5, 39-41

CXXXVI, 35/39 cur — posse] cfr Aug. epist. 138, 2o-25 reponere] Aug. epist. 138, 141-15o

ll

4o/49 deinde —

25 nihil — dominum] amplius dominum nihil 74. 91 || 26 fecisse] fecisse uel legisse 74. 91, fecisse uel gessisse 1. 16. 21. 22. 69, gessisse m ll 27/ 28 proferunt] profuerunt 21 || 28 miracula] mira 69 ll 29 memoratus] memorat 69 ll multas] multa 1. 21. 22 a m ll 3o possint] possent 1. 16. 69 a m || 31 quaestiones] quaestioni 21 a m ll sicut — non] sicut ante dixit non 21. 22, si ut ante dixit, non 1. 16. 69 a, si ut ante dixi non cett. edd. || eius] eis 69 ll epistularis] epistularum 21 ll 33 passus est] est passus a m ll 36 sit] est 1. 16. 21. 22. 69 a m ll 38 immutari] immutare 74. 91 ll nullatenus] ullatenus non 1. 16. 21. 22. 69 a m ll 4o uanitas] uarietas r'. 69 m ll 42/43 constat esse] constet r. 16. 21. 69 || 43 debeamus] debemus 1°. 21. 22° ll 44 aliam — maxillam] maxillam praebere aliam 16 ll 44/ 45 tunicam — persistenti] persistenti tunicam tollere a m ll 45 persistenti] resistenti 91 ll 47 tolli sibi] illi qui 74°, tolli (om. sibi) 1

G 95

EPISTVLA CXXXVI, 2-3

5o

255

tur uel Romanae prouinciae depraedatori non mala uelit belli iure reponere? Et cetera, quae dici ad reliqua posse intellegit ue nerabilitas tua. Haec ergo omnia ipsi posse iungi aestimat quae stioni in tantum, ut per christianos principes christianam religio nem maxima ex parte seruantes tanta, etiamsi ipse de hac parte taceat, rei publicae mala euenisse manifestum sit.

| 3. Vnde beatitudo tua mecum dignatur agnoscere; ad haec 55

6o

omnia, quoniam multorum manibus sine dubio tradetur sanctita tis tuae desiderata responsio, plenus debet et elucubratus solu tionis splendor ostendi, maxime quia, cum ista gererentur, exi mius Hipponiensis regionis possessor et dominus praesens aderat, qui et sanctitatem tuam sub ironiae adulatione laudaret et sibi, cum de his quaereret, minime satis factum esse conten deret. Ego uero ad haec omnia promissionis non immemor sed exactor libros confici deprecor ecclesiae hoc maxime tempore incredibiliter profuturos.

48 depraedatori] depredaturi 74, depraedatur 91 ll uelit] uellit 74. 91, uelut 2r* ll 49 posse] posset 69, possit 1*. 21, possint 1 ' ll 5o iungi] adiungi 1. 16. 21. 22. 69 a m ll aestimat] aestima 16. 69, aestimo 1 ll 5o/ 51 quaestioni] quaestione 91 ll 52 etiam si] etiam se 74. 91 ll 52/53 ipse — taceat] ipsi de hac parte tacent 16 ll 54 post unde add. sicut m ll dig natur] dignetur 21. 69 ll agnoscere] cognoscere 21 ll 56 plenus — elucu bratus] plenius debet et lucubratius 1 ll 58 hipponiensis] hipponensis 74. 91 a m || 61 sed] se 1*

G 96

CXXXVII.

a. 4II /412 responsio ad epist. CXXXV. Domino illustri et merito insigni et praestantissimo filio Volusiano Augustinus in domino salutem. 1. Legi litteras tuas, in quibus uidi magni cuiusdam dialogi spe

cimen laudabili breuitate comprehensum. Respondere igitur | de

io

G 97

bui nec pro dilatione aliquid excusationis opponere. Accidit enim opportune, ut ab alienis negotiis mihi aliquantulum uaca ret. Quibus autem dictandis hoc otium statueram impendere, paululum distuli nequaquam iustum esse arbitratus, ut quem ad quaerendum exhortatus ipse fueram differrem quaerentem. Quis autem nostrum, qui Christi ut possumus gratiam ministramus, cum tua uerba legerit, ita te uelit doctrina instrui christiana, ut

tibi tantum sufficiat ad salutem non huius | uitae, quam uaporis esse simillimam tantillum apparentis et ilico uanescentis atque pereuntis sermo diuinus admonere curauit, sed illam salutem, propter quam adipiscendam et in aeternum obtinendam christi ani sumus? Parum est ergo nobis sic te instrui, ut tibi sit liberando satis. Ingenium quippe et eloquium tuum tam excellens tamque luculentum prodesse debet etiam ceteris, contra quorum tardita tem seu peruersitatem conuenientissime defendenda est tantae

Trad. text. : 1. 21. 22. 121 / 112. 117. 118. 12o a m

CXXXVII, 12/13 non — apparentis] cfr Iac. 4, 15

CXXXVII, 1 illustri et] praedicabili ac ri7. 12o || et?] ac 112. 118 || 2 post augustinus add. episcopus 121 / 118 || 3 legi litteras tuas] litteras tuas legi 21 ll magni cuiusdam] cuiusdam magni i2o || dialogi] dialogis

121 ll 3/4 specimen] speciem

ii7 || 5 accidit] occurrit 117. 12o

6 alienis] aliis 118 || negotiis] om. 21 ll aliquantulum] aliquantum ii7. 12o || 7 otium] tium 117°, initium 21 ll statueram] statuerim 112 ' ll 8 arbitratus] arbitratur 21 ll ut] om. 121 / 112. 117*. 118. 12o || quem] quam 21 ll 9 exhortatus] arbitratus 112°, ortatus 112 ' ll differrem] differre zi.

121 / 112. 12o ||

1o gratiam] gratia 121

||

11 doctrina] doctrinam ii7 ll

instrui] instruere 121 ll 13 apparentis] apparentibus 117 ll uanescentis] euanescentis 118 || 14 diuinus] diuinum 121 || 15 obtinendam] obtinen dum 12o

117

||

||

16 liberando] liberandum 118

etiam] om. 121

||

18 luculentum] luculentu

PL 516

EPISTVLA CXXXVII, 1-3 2o

257

gratiae dispensatio, quam superbae animulae nihili pendunt,

quae nimis | affectant plurimum posse et ad sua uitia sananda uel

25

3o

35

tam esse quae|stionem, uos autem interuenisse ulterius inqui renti solutumque conuentum ad potioris peritiae merita distu lisse, ne dum incautius secreta temerantur in culpam deflecteret error innocuus. 4O

G 98

etiam frenanda nihil possunt. 2. Quaeris igitur, utrum mundi dominus et rector intemeratae feminae corpus impleuerit, pertulerit decem mensium longa illa fastidia mater et tamen uirgo enixa sit sollemnitate pariendi et post haec uirginitas inuiolata permanserit; utrum intra corpuscu lum uagientis infantiae latuerit, cui par uix putatur uniuersitas, passus fuerit puerilitatis annos, adoleuerit, iuuentute solidatus sit; tamdiu a sedibus suis afuerit ille regnator atque in unum cor pusculum totius mundi cura translata sit; deinde in somnos re solutus sit, cibo alitus, omnes affectus mortalium senserit nec ul lis competentibus signis claruerint tantae maiestatis indicia, quoniam larualis illa purgatio, debilium curae, reddita uita de functis, si et alios cogitemus, deo parua sunt. Hanc scribis in quodam conuentu amicorum ab uno ex multis, qui aderant, illa

3. Deinde ad me litterarum tuarum dirigis intentionem et post hanc imperitiae confessionem admones, ut a partibus nostris quid desideretur agnoscam. Adiungis etiam interesse famae meae, ut quaesita noueritis, quod utcumque absque detrimento

CXXXVII, 23/34 quaeris — sunt] cfr Aug. epist. 135, 36-48 ll 23/31 utrum — senserit] Vinc. Ler. Excerpta VI, 1-Io (CCSL 64, p. 214-215) Il 36/39 in teruenisse — innocuus] cfr Aug. epist. 135, 48-51 ll 41/45 ut — ignorari] cfr Aug. epist. 135, 52-56

zo gratiae] gratae 117 ll superbae] superue 121, superbi et 117 ll ani mulae] om. 121 ll nihili] nihil 117 ll pendunt] impendunt 21, nihil pen dunt 118, nihil impediunt 121 || 21 affectant] effectant 112 ' ll 22 fre nanda] frenenda 112, refrenanda a m ll 24 mensium] mensum 121, mensuum 1° ll longa illa] om. 112. 117. 12o || illa] om. 1. 21. 121 / 12o || 26 add. eius ante uirginitas 118 || 29 afuerit] abfuerit 22. 121 / 118 a m, aufuerit 117 || ille regnator] regnator ille a m ll in] ad 118 ll 3o som nos] somnis 1°, somno 112° ll 31 affectus — senserit] mortalium senserit af fectus a m || mortalium] mortales 22 || 33 larualis] laruaris 21, laruales 118, labralis 117 || 34 si — alios] si et alia 118, haec si et alios 1. 21. 121

m

||

36/37 inquirenti] inquirentes 112* || 37 peritiae merita] peritiam

merito 118 || 38 temerantur] temerentur 112 ll 4o ad — tuarum] litte rarum tuarum ad me 22 ll intentionem] intentione 121 ll 42 agnoscam] agnoscas 118 ll adiungis] id iungis 117. 12o || 42/43 interesse — meae] fa mae meae interesse a m || 43 utcumque] utrumque 117

G 99

258

EPISTVLA CXXXVII, 3-4

cultus diuini in aliis sacerdotibus toleratur inscitia, at cum ad me 45

antistitem uenitur, legi deest quicquid contigerit ignorari. Pri mum igitur hanc de me opinionem facile praesumptam quaeso deponas eumque animum quamuis erga me beniuolentissimum soluas atque exuas ac de me mihi magis quam ulli alteri credas, si mihi dilectionis uicem reddis. Tanta est enim christianarum

5o

profunditas litterarum, ut in eis cottidie proficerem, si eas solas

ab ineunte pueritia usque ad decrepitam | senectutem maximo G ioo

55

6o

65

otio, summo studio, meliore ingenio conarer addiscere, non quo ad ea, quae necessaria sunt saluti, tanta in eis perueniatur diffi cultate, sed, cum quisque ibi fidem tenuerit, sine qua pie recte que non uiuitur, tam multa tamque multiplicibus mysteriorum umbraculis opacata intellegenda proficientibus restant tantaque non solum in uerbis quibus ita dicta sunt, uerum etiam in rebus quae intellegendae sunt, latet altitudo sapientiae, ut annosissi mis, acutissimis, flagrantissimis cupiditate discendi hoc contin

gat, quod eadem scriptura quodam | loco habet: Cum consum- PL sit mauerit homo, tunc incipit. 4. Sed quid hinc plura? Veniendum ad rem potius quam requi ris. Vbi primum scire te uolo non hoc christianam habere doctri nam, quod ita sit deus infusus carni, qua ex uirgine nasceretur, ut curam gubernandae uniuersitatis uel deseruerit uel amiserit uel ad illud corpusculum quasi contractam collectamque transtu

6o/61 Eccli. 18, 6

63/81 ubi — erat] Vinc. Ler. Excerpta VI, 11-21 (CCSL 64, p. 215)

44 cultus diuini] diuini cultus a m

45 deest] desit 118, deesse a m me] om. 112

ll

ll

ll

toleratur] toleretur 121 / 112

ll

ignorari] ignorare 121 /117. 12o || 46 de

47 eumque] eamque 112

ll post beniuolentissimum add.

habeas 118 ll 48 mihi magis] magis mihi 118 || 49 reddis] rependis a m || christianarum] christianorum 1*. 21* Il 5o litterarum] scripturarum 1 || 51 ineunte] eunte r* ll 52 meliore] meliori 1* / 118' ll 52/53 quo ad] quod ad 112. 118, quod 117. 12o ll 53/54 difficultate] facultate 121* ll fi

dem] fide 117. 12o || 54/55 recteque] recepteque 117 ll 56 opacata] opa cate 117. 12o || tantaque] tantumque 118 ll 57 ita] ista 22. 121 a m || 58 intellegendae] intellegenda 1 / 118 || 59 acutissimis] om. 118 ll flag rantissimis] om. 117. 118 || 6o scriptura] scripturae 117 || 62 ad — potius] potius ad rem 118, est ad rem potius 12r / 112, potius est ad rem a m ll 63 scire te] te scire a m ll christianam habere] habere christianam a m ll 64 sit — infusus] deus infusus sit 12o || qua] quae 1. 121 / 117. 120, qui 118 ll 65 deseruerit] deserueret 112* || 66 post contractam add. ma teriam 1. 21 a m, contra factam materiam 118, collectam materiam ii2

EPISTVLA CXXXVII, 4-5

259

lerit. Hominum iste sensus est nihil nisi corpora ualenltium co

7o

75

8o

G ioi

gitare siue ista crassiora, sicut sunt humor atque humus, siue subtiliora sicut aeris et lucis, sed tamen corpora, quorum nullum potest esse ubique totum, quoniam per innumerabiles partes aliud alibi habeat necesse est et, quantumcumque sit corpus seu quantulumcumque corpusculum, loci occupet spatium eundem que locum sic impleat, ut in nulla eius parte sit totum. Ac per hoc densari atque rarescere, contrahi et dilatari, in minutias de teri et grandescere in molem non nisi corporum est. Longe aliud est animae natura quam corporis; quanto magis dei, qui creator est et animae et corporis! Non sic deus implere dicitur mundum uelut aqua, uelut aer, uelut ipsa lux, ut minore sui parte mino rem mundi partem impleat et maiore maiorem. Nouit ubique to tus esse et nullo contineri loco; nouit uenire non recedendo ubi

erat; nouit abire non deserendo quo uenerat. 5. Miratur hoc mens humana et, quia non capit, fortasse nec credit. Se ipsam primitus scrutata miretur, se ipsam paululum si

potest a corpore attollat et ab eis rebus, quas solet sentire | per 85

9o

corpus, et uideat ipsa quid sit, quae utitur corpore. Sed forte non potest; "magni", quippe, “ingenii est", ut ait quidam, “seuocare mentem a sensibus et cogitationem a consuetudine abducere." Ipsos ergo corporis sensus aliquanto insuetius et uigilantius per scrutetur. Sunt certe quinquepartiti corporis sensus, qui nec sine corpore nec sine anima esse possunt, quia neque sentire est nisi

uiuentis, quod ab anima est corpori, neque sine corporeis instru mentis et quasi uasis atque organis uidemus, audimus ceterisque tribus utimur sensibus. Intendat haec anima rationalis et sensus

86/87 magni — abducere] Cic. Tusc. 1, 16, 38

67 hominum] hominem 118

||

nihil] non 118

||

71 habeat] habet 117.

12o ll seu] siue 118 ll 72 add. sit ante corpusculum 118 ll 74 atque] ac a m

ll

rarescere] crescere 118* ||

75 in molem] immolem 1. 21

ll

77 et'] om. 22. 121 / 117. 12o || implere dicitur] dicitur implere a m ll 78 minore — parte] minorem sui partem 112 / 117

ll

78/79 minorem — par

tem] om. 121 ll 79 partem impleat] impleat partem a m

ll 82 nec] non

117. 12o || 83 se ipsam] se ipsa 121, sed se ipsa 118 ll scrutata] mirata 22. 121 / 112. 117. 118. 12o, migrata 1. 21 a, ingrata m ll 84 a — attollat] attollat a corpore a m || 86 post potest add. sentire i2i ll ingenii est] est ingenii a m ll est] om. 117 || seuocare] euocare 118, reuocare 12o ll 87 abdu cere] adducere 118* ll 88 aliquanto] aliquando 117 || insuetius] mansue tius 121 || 88/89 perscrutetur] praescrutetur 117, scrutetur 118 ll 89 quin quepartiti — sensus] om. 121, quinque perditi 112° ll 91 ab] om. 117 ll 93 intendat] intendet 1 ll rationalis] rationabilis ii8

G io2

EPISTVLA CXXXVII, 5-6

26o

95

corporis non sensibus corporis sed ipsa mente atque ratione con sideret. Certe sentire homo non potest, nisi uiuat; uiuit autem in carne, antequam morte utrumque dirimatur. Quomodo igitur anima quae sunt extra carnem suam sentit, quae non nisi in carne sua uiuit? An non ab eius carne longissime absunt sidera in

caelo? An in | caelo non uidet solem? An sentire non est uidere, Coo

cum sit in quinque sensibus excellentior ceteris uisus? An et in caelo uiuit, quia et in caelo sentit et sensus esse non potest, ubi uita non est? An sentit, et ubi non uiuit, quia cum in sua tantum carne uiuat, sentit etiam in his locis, quae praeter eius carnem

io5

brosum in sensu tam conspicuo, qui uisus dicitur? Attende et au ditum. Nam et ipse se foras quodammodo diffundit a carne. Vnde enim dicimus: “Foris sonat", nisi ibi sentiamus, ubi sonat? Ergo et illic extra carnem nostram uiuimus. An sentire possumus et ubi non uiuimus, cum sensus sine uita esse non possit? 6. Ceteri tres sensus apud se ipsos sentiunt, quamuis de olfactu possit utcumque dubitari. De gustu autem atque tactu nulla con trouersia est, quod ea, quae gustamus et tangimus, non alibi quam in nostra carne sentimus. Proinde isti tres sensus ab hac

continent ea, quae tanlgit aspectu? Videsne, quam sit hoc late

iio

consideratione semoueantur. Visus auditusque | afferunt mirabi 115

lem quaestionem, aut quomodo anima sentiat, ubi non uiuit, aut quomodo uiuat, ubi non est. Neque enim nisi in carne sua est; sentit autem etiam praeter carnem suam. Ibi quippe sentit, ubi

11o/131 ceteri — recesserit] cfr Aug. diuers. quaest. 64, 139 (CCSL 44 A, p. 143)

94 non — corporis] om. 121 ll sensibus] sensu 118 ll 95 sentire homo] homo sentire 121 / 118 || 96 dirimatur] dirimetur 12o* ll 97 add. ea ante quae 118 ll 98 an] annon 121 a m || 99 non'] om. a m ll uidet] uidit 112 '. 12o, uidi 112* || ioo excellentior ceteris] ceteris excellentior a m ll 1o1 quia] qui 118 ll sentit] sensit 117 || 1o2/1o3 tantum carne] carne tan

tum 12o

||

io4 continent] continentur 121 / 112 ' ll aspectu] aspectus ii2.

117. 12o || quam] quantum 22 ll 1o4/1o5 sit — latebrosum] sit latebrosum hoc ii8, hoc sit latebrosum m ll 1o$ sensu] sensum 117. 118 || io6 se] om. 112, sese 12o || diffundit] diffunditur 112 Il 1o7 foris] foras 121 || io8 possumus] possimus 117. 118* ll 111 possit utcumque] utcumque possit a m || 112 gustamus] gestamus 117, gustauimus 1° ll 112/113 gustamus — quam] gustamus non alibi et tangimus non alibi quam 121 ll 113 nostra carne] carne nostra 118 a m ll 114 semoueantur] moueantur 1. 21, re moueantur 121 / 112. 117. 118. 12o, submoueantur 22 ll auditusque] autem et auditus ri8 ll afferunt] afferent 118* || 115/116 anima — quomodo] om. 121 || 116 uiuat] uiuit 112, uiuet 121 || 117 etiam] om. 12r

G io3

PL 518

G Io4

EPISTVLA CXXXVII, 6-7

261

uidet, quia et uidere sentire est; ibi sentit, ubi audit, quia et au dire sentire est. Aut ergo et ibi uiuit ac per hoc etiam ibi est aut 2o

sentit, et ubi non uiuit, aut uiuit, et ubi non est. Haec omnia mira

125

sunt; nihil horum affirmari sine quadam uelut absurditate potest et de sensu loquimur morticino. Quid igitur est ipsa anima prae ter corporis sensum, id est in mente, qua ista considerat? Neque enim sensu corporis de ipsis sensibus corporis iudicat. Et puta mus nobis de omnipotentia dei incredibile aliquid dici, cum di citur uerbum dei, per quod facta sunt omnia, sic assumpsisse corpus ex uirgine et sensibus apparuisse mortalibus, ut immor talitatem suam non corruperit, ut aeternitatem non mutauerit, ut potestatem non minuerit, ut administrationem mundi non

I3o

deserulerit, ut a sinu patris, id est a secreto, quo cum illo et in illo est, non recesserit!

7. Verbum dei sic intellege, per quod facta sunt omnia, non ut eius transire aliquid cogites et ex futuro praeteritum fieri. Manet, sicuti est, et ubique totum est. Venit autem cum manifestatur, et I35

14O

cum occultatur, abscedit. Adest tamen siue occultum siue mani

festum, sicut lux adest oculis et uidentis et caeci; sed uidenti adest praesens, caeco uero absens. Adest et uox audientibus au ribus, adest etiam surdis; sed illis patet, istis latet. Quid autem mirabilius quam id, quod accidit in uocibus nostris uerbisque so nantibus in re scilicet raptim transitoria? Cum enim loquimur, ne secundae quidem syllabae locus est, nisi prima sonare destiterit, et tamen, si unus adsit auditor, totum audit, quod dicimus, et si duo adsint tantundem ambo audiunt, quod et singulis totum est,

126 uerbum — omnia] cfr Ioh. i, 1. 3

132/15o uerbum — totum] cfr Aug. diuers. quaest. 12 et 42 (CCSL 44 A, p. 19 et p. 63) ll 134/138 et* — latet] Vinc. Ler. Excerpta VI, 21-34 (CCSL 64, p. 215)

119 post etiam add. et 118 a m || 121 affirmari] affirmare 1°. 21 / 112* || absurditate] absurde 1° ll 123 in] sine 117 / 12o || mente] mentem 121 || qua] quae 118 ll 125 incredibile — dici] om. 117. 12o, aliquid dici incredibile 118, aliquid incredibile dici 22, incredibile dici aliquid a m ll 126 quod] quem 12o || facta — omnia] omnia facta sunt a m ll 128/129 ut — minue

rit] om. 121 ll 129 potestatem] potestate 117. 12o II 13o a*] om. 117. rzo ll quo] quod 121, quod ab illo et 118 || in] om. 117 ll 132 intellege] intelle gere 117*. 12o || 137 praesens ... absens] praesenti ... absenti codd. a || 138 etiam] et 118 ll istis] istas 1° ll 138/139 autem mirabilius] admirabi lius 118 || 139 id] om. 121 ll accidit] occidit 112° ll 141 sonare] om. 118 ll 142 et'] om. 118

G io5

EPISTVLA CXXXVII, 7-8

262

I45

et si audiat multitudo silens, non inter se particulatim commi nuunt sonos tamquam cibos, sed omne, quod sonat, et omnibus

totum est | et singulis totum. Itane iam non illud est potius incre

G io6

dibile, si uerbum hominis transiens quod exhibet auribus, uer

bum dei permanens non exhibet rebus, ut quemadmodum hoc simul auditur etiam a singulis totum, ita illud simul ubique sit to 15o tum?

| 8. Non itaque metuendum est corpusculum infantiae, ne in

155

16o

rebus insinuans magna de | minimis, qui non est paruus in paruis. Ipsa enim magnitudo uirtutis eius, quae nullas in angusto 165

PL 5i9

illo tantus deus angustias passus esse uideatur. Neque enim mole sed uirtute magnus est deus, qui prouidentiae similiorem sensum magis formiculis et apiculis dedit quam asinis et camelis, qui ex grano minutissimo seminis tantam ficulneae arboris magnitudi nem creat, cum ex multo maioribus seminibus longe minora multa nascantur, qui pupulam tam paruam ditauit acie, qua per oculos emicante in ictu temporis caelum prope dimidium lustra retur, qui ex puncto et quasi centro cerebri sensus omnes quina ria distributione diffundit, qui corde, membro tam exiguo, uita lem motum per corporis cuncta dispensat his atque huiusmodi

sentit angustias, uterum uirginalem non aduenticio sed indigena puerperio fecundauit; ipsa sibi animam rationalem et per ean dem etiam corpus humanum totumque omnino hominem in me lius mutandum nullo modo in deterius mutata coaptauit nomen humanitatis ab eo dignanter assumens, diuinitatis ei largiter tri

buens; ipsa uirtus per inuiolata matris uirginea uiscera membra

151/153. 169/174 non — deus. ipsa — facientis] Vinc. Ler. Excerpta VI, 35-48 (CCSL 64, p. 216)

144 inter] intra 112

ll

particulatim] articulatim ii7. 12o

ll

146 et — to

tum] quod et singulis totum est 118 ll 147 quod] hoc 1 ll exhibet] exhi betur a ll 148 permanens — rebus] om. 118 ll exhibet rebus] exhibet re bus alibi exhiberet 1*. 21 || 149 etiam — singulis] a singulis etiam ii8 ll 151 est] om. 118 || in] om. 1° ll 152 tantus] tantas a m ll tantus deus] deus tantus 21 || esse uideatur] uideatur esse iiz ll enim] om. 2i ll

153 prouidentiae] prouidentia sua 1. 21. 22. 118 a m ll similiorem] sublimio rem 112, meliorem 1. 2r. 22 / 118 a m || 154 magis] om. 22 m ll apiculis] apibus 118 || dedit] om. 21 || 156 creat] careat 117. 12o, erat 1° ll 157 nascantur] nascuntur 112

ll

pupulam] pupillam 1. 21. 22. 121 / 112 a

m ll 158 emicante] emicantem 118 || 159 qui] quia ii7 ll 16o diffun dit] diffudit 1. 21 || corde] corda 1*. 21 || 161 corporis] corpus ii8 ll 164 sentit] sensit 12o° ll uirginalem] uirginale 21* Il 165 puerperio] puerperium 112* ll animam] anima 117 ll rationalem] rationabilem 21 / 118

||

167 mutata] mutato 118*

G io7

EPISTVLA CXXXVII, 8-9 17o

i75

263

infantis eduxit, quae postea per clausa ostia membra iuuenis in troduxit. Hic si ratio quaeritur non erit mirabile; si exemplum poscitur non erit singulare. Demus deum aliquid posse, quod nos fateamur inuestigare non posse. In talibus rebus tota ratio facti est potentia facientis. 9. Iam illud, quod in somnos soluitur et cibo alitur et omnes humanos sentit affectus, hominem persuadet hominibus, quem

| non consumpsit utique, sed assumpsit. Ecce sic factum est et

18o

185

tamen quidam haeretici peruerse mirando eius laudandoque uir tutem naturam humanam in eo prorsus agnoscere noluerunt, ubi est omnis gratiae commendatio, qua saluos facit credentes in se profundos thesauros sapientiae et scientiae continens et fide im buens mentes, quas ad aeternam contemplationem ueritatis in commutabilis peruehat. Quid, si omnipotens hominem ubicum que formatum non ex materno utero crearet, sed repentinum inferret aspectibus? Quid, si nullas ex paruulo in iuuentam mu taret aetates, nullos cibos, nullos caperet somnos? Nonne opinio nem confirmaret erroris nec hominem uerum suscepisse ullo modo crederetur et, dum omnia mirabiliter facit, auferret quod misericorditer fecit? Nunc uero ita inter deum et homines media

tor apparuit, ut in unitate personae copulans utramque naturam et solita sublimaret insolitis et insolita solitis temperaret.

17o/171 postea — introduxit] cfr Ioh. 2o, 19. 26 cfr Col. 2, 3

ll

18o/181 se — continens]

171/172 si* — singulare] Aug. epist. 161, c. 1, 13-14 et epist. 162, c. 6, 6 et 7, 15 (CSEL 44, p. 5o7 et 517) ll 175/179. 185/191 iam — noluerunt. quid — tempe raret] Vinc. Ler Excerpta VI, 49-62 (CCSL 64, p. 215-217)

17o ostia] hostia 1. 22 / 112* || 171 mirabile] mirabilis 117. 12o ll 172 deum] deo 22. 121 / 112. 118. 12o || 173 fateamur] fatemur 121 ll post posse add. hic optime ostendit deo omnia possibilia esse et facere posse, quod nos fateamur uestigia non posse. 112 ll 175 somnos] somno 120 ll soluitur] resoluetur 112* || 176 affectus] affectos 1 ll 177 consumpsit ... assumpsit] consumit ... assumit 121 ll sic — est] factum est sic 21, sic factus est 118 ll 178 eius laudandoque] eius laudando 117, eiusque laudando ii8, laudandoque eius a m ll 181 post continens add. in se 1 ll continens] continent 118

ll

fide] fidem 121

ll

181/182 imbuens mentes] mentes im

buens a m ll 183 peruehat] ferueat 117. 12o, prouehat 22 / 118 a 184 ubicumque] quem 121 ll 185 nullas] nullam 118. 12o || iuuenta 121, iuuentutem 22 ll 186 aetates] aetatem ii7. 12o carperet 21. 121 / 118. 12o || 188 auferret] auferet 21. 121 / 118* ll non 118

ll

homines] hominibus 22. 121

m ll 183/ iuuentam] || caperet] 189 nunc]

G Io8

264

EPISTVLA CXXXVII, Io-II

| io. Quid autem non mirum deus facit in omnibus creaturae

195

operatus est hominem, qui in | rerum natura sine seminibus ope 2oo

2o5

G io9

motibus, nisi consuetudine cottidiana uiluissent? Denique quam multa usitata calcantur, quae considerata stupentur! Sicut ipsa uis seminum quos numeros habet, quam uiuaces, quam efficaces, quam latenter potentes, quam in paruo magna molientes, quis adeat animo, quis promat eloquio? Ille igitur sibi sine semine PL 52o

ratur et semina; ille in suo corpore numeros temporum mensu rasque seruauit aetatum, qui sine ulla sui mutabilitate mutando contexit ordinem saeculorum. Hoc enim creuit in tempore, quod coepit ex tempore; uerbum autem in principio, per quod facta sunt tempora, tempus elegit, quo susciperet carnem. Non tem pori cessit, ut uerteretur in carnem; homo quippe deo accessit, non deus a se recessit.

11. Sic autem quidam reddi sibi rationem flagitant, quomodo deus homini permixtus sit, ut una fieret persona Christi, cum hoc semel fieri oportuerit, quasi rationem ipsi reddant de re, quae

cottidie fit, quomodo misceatur anima corpori, ut | una persona 2io

2i5

fiat hominis. Nam sicut in unitate personae anima utitur corpore, ut homo sit, ita in unitate personae deus utitur homine ut Chris tus sit. In illa ergo persona mixtura est animae et corporis, in hac persona mixtura est dei et hominis, si tamen recedat auditor a consuetudine corporum, qua solent duo liquores ita misceri, ut neutrum seruet integritatem suam, quamquam et in ipsis corpo ribus aeri lux incorrupta misceatur. Ergo persona hominis mix tura est animae et corporis, persona autem Christi mixtura est dei

199/2o5 ille — recessit] Vinc. Ler. Excerpta VI, 63-71 (CCSL 64, p. 217) ll 2o2/2o5 uerbum — recessit] Prosper. Sent. 127 (CCSL 68 A, p. 285) ll 21o/ 212. 219/22o nam — sit, illud — homines] Vinc. Ler. Excerpta VI, 72-75 (CCSL 64, p. 217)

192 deus facit] deus fecit 118, facit deus 112 a m ll in omnibus] homini bus 21 ll 195 habet] habent 117. 12o, habet et 1. 21. 22 a m || 196 magna

molientes] magna loquentes molientes 12o ll 197 sibi] om. 2r ll 197/ 198 sine — hominem] hominem sine semine speratus est a m ll 198/ 199 operatur — semina] operatus est semina 118 ll et] om. 121 ll 2oo ae tatem] aetatum 21 ll 2oi contexit] contexuit 117. 118 ll 2o3 quo] quod 117 ll 2o4 in carnem] in carne 1. 21 ll 2o5 a se] ab eo 118 ll 2o6 sic] si rr8 II 2o9 fit] est r || misceatur anima] miscetur animus 121 ll 21o utitur corpore] unitur corpori a m || 212/213 in — persona] in hanc

personam 1. 21, in hac personam 117* ll commisceri a m sona] ita et ii2

ll

214 qua] quo 1. 21. 22 ll misceri]

215 neutrum] neuter a m

||

in] om. 118

ll

216 per

G i io

EPISTVLA CXXXVII, 11-12

22o

225

265

et hominis; cum enim uerbum dei permixtum est animae habenti corpus, simul et animam suscepit et corpus. Illud cottidie fit ad procreandos homines, hoc semel factum est ad liberandos homi nes. Verum tamen duarum rerum incorporearum commixtio faci lius credi debuit quam unius incorporeae et alterius corporeae. Nam si anima in sua natura non fallatur, incorpoream se esse comprehendit; multo magis incorporeum est uerbum dei ac per hoc uerbi dei et animae credibilior debuit esse permixtio quam animae et corporis. Sed hoc in nobis ipsis experimur, illud in

Christo credere | iubemur. Si autem utrumque nobis pariter inex

23o

235

24O

pertum credendum praeciperetur, quid horum citius crederemus? Quomodo non fateremur duo incorporea quam unum incorpo reum alterumque corporeum facilius potuisse misceri, si tamen non indigne ad ista mixtionis uel mixturae nomen admittitur propter consuetudinem corporalium rerum longe aliter se haben tium aliterque natarum? 12. Verbum igitur dei idemque dei filius patri coaeternus eademque uirtus et sapientia dei a superno fine creaturae ratio nalis usque ad infimum finem creaturae corporalis attingens for titer et disponens omnia suauiter praesens et latens nusquam conclusa, nusquam discissa, nusquam tumida sed sine mole ubi que tota longe alio modo quodam quam eo, quo creaturis ceteris adest, suscepit hominem seque et illo fecit unum Iesum Chris tum, mediatorem dei et hominum, aequalem patri secundum diuinitatem minorem autem patre secundum carnem, hoc est se

1

234/235 uerbum — dei] cfr I Cor. 1, 24 ll 235/237 a — fortiter] cfr Sap. 8, ll 24o/241 illo — hominum] cfr I Tim. 2, 5

234/245 uerbum — infirmitatem] Vinc. Ler. Excerpta VII, 1-12 (CCSL 64, p. 217-218)

219 ad] om. 117, ob 12o ll 22o/221 hoc — homines] om. 117. 12o ll homines] om. 118 || 222 et] om. 112 ll et — corporeae] om. 121 ll 223 fallatur] fallitur 112 Il 225 animae — quam] animae mixtio credibilior debuit esse quam 112 ll 227 utrumque] utraque 112 ll 227/228 inexper tum] inexperta ii2 || 229 incorporea] corporea 1. 21 ll 229/23o incorpo reum alterumque corporeum] corporeum alterumque incorporeum 1. 21. 22 / 112 || 231 ista mixtionis] istam mixtionem 112 ll 233 natarum] naturarum 112, notarum 1. 21. 22. 121 / 118 a m || 234 idemque] idem quoque 112 Il dei] om. 117. 12o || dei filius] om. 112, filius dei 1. 21. 22 || coaeternus] coaeternum 112 || 235 superno fine] superna sede 112 ll 236 usque — corporalis] om. 112 Il 238 conclusa — nusquam*] om. 117 ll 24o illo] in illo i, illum 21. 22. 121 / 112 a ll 242 autem] om. 112 ll patre] patri ii2

GIII

266

EPISTVLA CXXXVII, 12

cundum hominem, in|commutabiliter immortalem secundum ae

G i 12

qualem patri diuinitatem eundemque mutabilem atque morlta

PL 521

245

lem secundum cognatam nobis infirmitatem, in quo Christo eo tempore, quod opportunissimum ipse nouerat et ante saecula disposuerat, uenit hominibus magisterium et adiutorium ad ca pessendam sempiternam salutem: Magisterium quidem, ut ea,

25o

tis, qui omnia uera dixerunt, uerum etiam a philosophis atque ipsis poetis et cuiuscemodi auctoribus litterarum, quos multa

quae hic ante dicta sunt utiliter uera non solum a prophetis sanc

uera falsis miscuisse quis ambigat, illius etiam in carne praesen tata confirmaret auctoritas propter eos, qui illa non possent in 255

26o

265

ipsa intima ueritate cernere atque discernere, quae ueritas, et antequam hominem assumeret, ipse erat omnibus, qui eius par ticipes esse potuerunt, maxime uero suae incarnationis exemplo id salubriter persuasit, ut, quoniam homines plerique diuinitatis auidi per potestates caelestes, quas deos putarent, ritusque ua rios illicitorum non sacrorum sed sacrilegiorum ambiendum sibi

arbitrarentur ad deum magis superbe quam pie, qua in | re pro angelis sanctis eis se daemones superbiae cognatione suppo nunt, scirent homines tam proximum esse deum pietati homi num, ad quem uelut longe positum per interpositas potestates ambiebant, ut hominem suscipere dignaretur et cum illo uniri quodammodo, ut ei sic coaptaretur homo totus, quemadmodum animae corpus excepta concretione mutabili, in quam non con

264/267 (deus) ut — anima] Vinc. Ler. Excerpta VI, 75-79 (CCSL 64, p. 217)

243/244 hominem — eundemque] diuinitatem aequalem patri incommuta

biliter immortalem eundemque secundum hominem 22

ll 243 incommuta

biliter] incommutabilem 118, incommutabilem et 112

244 mutabilem] mi

ll

rabilem 21 ll 245 cognatam] cognitam 1. 21. 22. 121 / 117. 118. 12o a || 246 quod] quo 118 || 249 hic] hinc 121 ll ante] om. 121, antea 117 ll a] om. 121 ll 25o a] om. 112 || 251 et] uel 112 || cuiuscemodi] huiusce modi 1. 21. 22 / 112. 118 a, huiusmodi 121 ll 252 falsis] om. 112 ll post quis add. non 121 ll illius] om. 112 ll 253 possent] possint 117. 12o, possunt 118 ll 254 et] om. 118 ll 255 ipse] et ipse 118, ipsa 1 ' a ll erat] aderat a m || add. in ante omnibus 22 / 118 ll qui] quae 1 ll 257 plerique] om.

12o || 258 auidi] aut dii 121 || quas] quos 112 II 259 sed sacrilegiorum] om. 121 ll 261 eis se] sese 117 ll superbiae] superbe 1' / 121, superbae a ll cognatione] cognationis 121 / 112, cognitione 117. 12o, cogitationes 21,

cogitationis a ll 261/262 supponunt] supponent ii8, opponunt 121 / 112 Il 262 add. ut ante scirent 21. 121 / 118' ll pietati] pietate 12o — coaptaretur] om. 121 ll 265 coaptaretur] aptaretur 121*

ll

264/165 et

G i 13

EPISTVLA CXXXVII, 12-13

27o

267

uertitur deus et quam uidemus quod habeat et corpus et anima; adiutorium autem, quod sine gratia fidei, quae ab illo est, nemo potest uincere concupiscentias uitiosas et, si qua earum residua non uicerit, ueniali remissione purgari. Quod ergo ad magiste rium eius attinet, quis nunc extremus idiota uel quae abiecta muliercula non credit animae immortalitatem uitamque post mor

tem futuram? Quod | apud Graecos olim primus Pherecydes Sy 275

28o

285

G I i4

rius cum disputauisset, Pythagoram Samium disputationis illius nouitate permotum ex athleta in philosophum uertit. Nunc ergo, quod Maro ait et omnes uidemus, amomum Assyrium uulgo na scitur. Quod autem ad adiutorium gratiae pertinet, quae in Christo est, ipse est omnino, “quo duce, si qua manent sceleris uestigia nostri, irrita perpetua soluent formidine terras". 13. "Sed nulla", inquiunt, "competentibus signis tantae maiesta tis indicia claruerunt, quia larualis illa purgatio, debilium curae, reddita uita defunctis, si et alii considerentur, deo parua sunt." Fatemur quidem et nos talia quaedam fecisse prophetas. Nam in his signis quid est excellentius quam mortuos reuixisse? Fecit hoc

Helias, fecit hoc Helisaeus; nam de magorum mira|culis utrum etiam mortuos suscitauerint, illi uiderint, qui et Apuleium se con

285/289 fecit — conuincere] cfr III Reg. 17, 17-22; IV Reg. 4, 18-35

273/275 apud — uertit] cfr Cic. Tusc. 1, 16, 38 ll 276/277 quod — nasci tur] Verg. Ecl. 4, 25 ll 279/28o quo — terras] Verg. Ecl. 4, 13-14 ll 281/ 283 sed — sunt] cfr Aug. epist. 135, 45-48; 137, 3o-34

267 et quam] cum 121 ll uidemus] uidimus 112, uideamus 121 ll et* —anima] et anima et corpus 112, et corpus et animus 1. 21. 22 / 117. 118. 12o a m || 268/269 est — uincere] est nemo consequitur nec potest uincere 112 ll 27o ueniali — purgari] uenialem remissionem non acceperit 112* || 273/274 pherecydes syrius] ferequides sirius 121, fere quidem scyrius 117. 12o, pherecides tyrius 22, pherecydes assyrius tyrus 112, pherequideasirius r*, fere quidem assyrius 21, pherecydes assyrius a m ll 274 pythagoram samium] pitagoram (pytagoram 12o) samiam 118. 12o, pitagora musamium 121 ll dis putationis illius] illius disputationis a m ll 275 uertit] uertet 112 || 28o perpetua] perpetuum 112, perpetuo 121 || 281/282 tantae — claruerunt] claruerunt tantae maiestatis indicia a m ll 282 larualis] larbalis 121 / 117.

118 ll 283 alii] tali 117. 118 ll 284 in] et 112 ll 285 quid] quod 112 Il est] 1. 21. 22 a m

||

reuixisse] surrexisse 1. 21. 22 / 112. 118 a m

286 helias — hoc] om. 117. 12o

ll

hoc] om. 121

ll

ll

287 suscitauerint] sus

citauerit 12o || uiderint] uiderunt 1°. 21 / 112 ll apuleium] apulegium 112, apoleium 121, apuleieum 22

G i 15

EPISTVLA CXXXVII, 13-14

268

29o

tra magicarum artium crimina copiosissime defendentem conan tur non accusando sed laudando conuincere. Nos legimus ma gos Aegyptiorum istarum artium peritissimos a Moyse, famulo

dei, | fuisse superatos, cum illi quaedam mira nefandis artibus

295

3oo

prium facere debuit, nasci de | uirgine, a mortuis resurgere, in caelum ascendere. Hoc deo qui parum putat, quid plus exspec tet, ignoro.

3o5

31o

PL 522

agerent, ille deo simpliciter inuocato cuncta eorum machina menta subuerteret. Sed et ipse Moyses et ceteri prophetae uera cissimi dominum Christum prophetauerunt et ei gloriam magnam dederunt, hunc non tamquam parem sibi nec in eadem miracu lorum potentia superiorem sed plane dominum deum omnium et hominem propter homines factum uenturum praenuntiauerunt. Qui propterea et ipse talia facere uoluit, ne esset absurdum, qui per illos fecerat, si ipse non faceret. Sed tamen et aliquid pro

14. Arbitror enim talia flagitari, qualia gerens hominem facere debuit. Nam in principio erat uerbum et uerbum erat apud deum et deus erat uerbum et omnia per ipsum facta sunt. Num homine assumpto alium mundum facere debuit, ut eum esse crederemus, per quem factus est mundus? Sed nec maior mundus nec isti ae qualis in hoc mundo fieri posset. Si autem minorem faceret infra istum, similiter hoc quoque parum putaretur. Quia ergo non oportebat, ut nouum faceret mundum, noua fecit in mundo. Homo enim de uirgine procreatus et a mortuis in aeternam uitam resuscitatus et super caelos exaltatus potentius opus est fortasse

289/293 nos — subuerteret] cfr Ex. c. 7 et 8

ll

3o4/3o5 Ioh. 1, 1. 3

293/3o2 sed — ignoro] Cassian. c. Nest. 7, 27, 2 (CSEL 17, p. 386, 1-12); Ps. Aug. Solutiones, c. 72 (CCSL 9o, p. 2o5, 7-io)

288/289 conantur] om. 121

m

ll

29o istarum artium] artium istarum 12o a

|| 292 ille] illi 118 ll simpliciter] suppliciter a ll cuncta — machina

menta] machinamenta eorum cuncta a m ll 293 et'] om. 21. 121 ll 293/ 294 ueracissimi] ueracissime 112 : Cass. ll 294 christum] iesum Cass. ll ei] om. r. 21 ll ei gloriam magnam] gloriam magnam ei a m ll

296 plane] plene Cass. ll deum] om. 117. 12o ll 297 praenuntiauerunt] pronuntiauerunt 121 Cass. ll 298 qui *] quae 121 a m, quod 22 ll 3oi deo qui] qui deo irz ll qui] om. 118 ll quid] qui 118 || 3o4 add. non ante debuit a m ll 3o6 eum] ipsum 121 ll 3o7/3o8 aequalis] aequales ii8*.

12r* ll 3o8 posset] posse r*. 21, possit 112. 118 ll 3o9 parum] paruum irz. 12o || 311 in — uitam] in aeterna uita 121 ll 312 exaltatus] exaltari 112 ' opus — fortasse] fortasse opus est i. 21. 22 / 118 a m

ll

G i i6

EPISTVLA CXXXVII, 14-15

315

269

quam mundus. Hic forte respondent se factum hoc esse non cre dere. Quid ergo fiat hominibus, qui minora contemnunt, maiora non credunt? Reddita uita defunctis ideo creditur, quia fecerunt alii, et parum est deo; caro propria de uirgine creata et a morte

in | aeternam uitam super caelum leuata ideo non creditur, quia

33o

nemo fecit, et competit deo. Ac per hoc, “quae sibi quisque fa cilia" — non factu, sed captu putat, aequo animo accipit, supra ea ueluti ficta pro falsis ducit. Noli eis esse similis, obsecro te. 15. Disputantur haec latius et omnes quaestionum necessa riarum sinus perscrutati discussique panduntur. Sed intellectui fides aditum aperit, infidelitas claudit. Quem non moueat ad cre dendum tantus ab initio ipse rerum ordo gestarum et ipsa co nexio temporum praeteritis fidem de praesentibus faciens, priora posterioribus et recentioribus antiqua confirmans? Eligitur unus ex gente Chaldaeorum pietate fidelissima praeditus, cui promissa diuina post tantam seriem saeculorum nouissimis temporibus complenda prodantur, atque in eius semine omnes gentes habi turae benedictionem praenuntiantur. Sic unum deum uerum co

335

quam spe pariendi penitus destitutam sterilitas aetasque iam fe cerat. Propagatur ex illo numerosissimus populus, multiplicatus in Aegypto, quo illam stirpem ex orientalibus partibus promissis effectisque crebrescens dispositio diuina transmiserat. Educitur

32o

325

lens uniuersitatis creatorem gignit filium senex de | coniuge,

ex Aegypti seruitute gens ualida horrendis | signis atque miracu

326/33o eligitur — praenuntiantur] cfr Gen. 12, 1-2; 18, 18 ll 331/333 gig nit — populus] cfr Gen. 18, 1o-14; 21, 1-2

ll

335/336 educitur ... gens] cfr Ex.

13, 17 sqq.

318/32o quae — ducit] Sall. Catil. 3, 2 Sent. 128 (CCSL 68 A, p. 286)

ll

322/323 sed — claudit] Prosp.

313 se] om. 121, sed I ll 314 fiat] fiet 22 ll minora] minima 1. 21 a m ll 317 in — uitam] in aeterna uita 1. 21 ll caelum] caelos a m ll cre ditur] credimur 121 ll 319 factu] facta 117'. 118', facto 112 ll captu] capto 112 II supra] super 121 / 112°. 118 ll 32o ueluti ficta] uelut inficta 121 ll eis] om. 117. 12o, eius 118 || 321 disputantur] disputentur 117 || 321/ 322 necessariarum] necessarios 121 ll 324 ordo gestarum] gestarum ordo a m, gestorum 121 ll 328 seriem] om. 121 ll seriem saeculorum] saecu lorum seriem a m ll 329 prodantur] produntur 117', probantur 118, tradun

tur 12r II 329/33o habiturae] habitare 118, habituras 117. 12o || 33o prae nuntiantur] praenuntiatur 12o || sic] is 118, hic m ll deum uerum] uerum deum 117. 12o || uerum] om. 112 ll 331 creatorem] creatore 118* ll 332/ 333 fecerat] fregerat 112 ' ll 334 quo] quod 112*

G I 17

G I I8

PL 523

27o

34O

EPISTVLA CXXXVII, 15-16

lis pulsisque impiis gentibus in terram promissionis perducta et constituta regno etiam sublimatur. Deinde praeualescente pec cato sacrilegis ausibus deum uerum, qui ei beneficia tanta con tulerat, saepissime offendens uariisque flagellata cladibus et prosperitatibus consolata usque ad Christi incarnationem decla rationemque perducitur. Quem Christum, dei uerbum, dei filium, deum in carne uenturum, moriturum, resurrecturum, in caelum

345

ascensurum, praepollentissimo suo nomine in omnibus gentibus dicatos sibi populos habiturum inque illo peccatorum remissio nem salutemque aeternam futuram esse credentibus omnia gen

tis illius promissa, omnes prophetiae, sacerdotia, sacrificia, tem plum et cuncta omnino sacramenta sonuerunt.

| 16. Venit et Christus, complentur in eius ortu, uita, factis, dic 35o

355

36o

tis, passionibus, morte, resurrectione, ascensione omnia praeco nia prophetarum. Mittit spiritum sanctum, implet fideles una in domo congregatos et hoc ipsum promissum orando ac deside rando exspectantes. Impleti autem sancto spiritu loquuntur re pente linguis omnium gentium, arguunt fidenter errores, praedi cant saluberrimam ueritatem, exhortantur ad paenitentiam praeteritae culpabilis uitae, indulgentiam de diuina gratia polli centur. Praedicationem pietatis ueraeque religionis signa con gruentia et miracula consequuntur. Excitatur aduersus eos saeua infidelitas, tolerant praedicta, sperant promissa, docent prae cepta. Numero exigui per mundum disseminantur, populos mi rabili facilitate conuertunt, inter inimicos augentur, persecutioni bus crescunt, per afflictionum angustias usque in terrarum extrema dilatantur. Ex imperitissimis, ex abiectissimis, ex paucis simis illuminantur, nobilitantur, multiplicantur. Praeclarissima in

351 mittit — sanctum] cfr Act. 2, 2. 4

337 terram] terra 117 ualescente] praeualente tanta beneficia a m ll 343 deum] om. 118 ll

ll promissionis] repromissionis ii8' ll 338 prae 2r II 339 ei] eis 1. 21. 22 a m ll beneficia tanta] 342 dei' — filium] dei filium deum uerbum 121 ll 345 inque] in quo ri8, in quem 121 ll illo] ille

121 ll 345/346 peccatorum remissionem] remissionem peccatorum i2i a m ll 347 omnes] omnis 12r / 117' ll 349 et] om. 1, ergo 121 ll complen

tur] completur 121 / 112. 118 ll 349/35o factis dictis] dictis factis a m ll 35o passionibus] passione 118 ll add. et ante ascensione 121 ll 351/ 352 una — domo] in una domo 112, in domo una 1

ll

352 ac] atque a m, et

22 ll 353 sancto spiritu] spiritu sancto 22. 121 / 112 a m ll 355 exhortantur] et hortantur 118 || 361/362 mirabili facilitate] facilitate mirabili a m ll 361 facilitate] felicitate 121

||

363 ex?] et 117

ll

ex?] et ii7. 12o

G i i9

EPISTVLA CXXXVII, 16 365

37o

375

38o

27I

genia, cultissima eloquia mirabilesque peritias | acutorum, facun

G i2o

dorum atque doctorum subiugant Christo et ad praedicandam uiam pietatis salutisque conuertunt. Alternis aduersitatibus et prosperitatibus rerum patientiam et temperantiam uigilanter exercent, mundo declinante in extrema fessisque rebus aetatem ultimam protestante multo fidentius, quia et hoc praedictum est, aeternam felicitatem caelestis ciuitatis exspectant. Atque inter haec omnia contra ecclesiam Christi impiarum gentium infideli tas fremit, euincit illa patiendo et inconcussam fidem inter obsis tentium saeuitiam profitendo. Reuelatae ueritatis, quae diu pro missis mysticis uelabatur, sacrificio succedente illa sacrificia, quibus hoc figurabatur, templi ipsius euersione tolluntur. Re proba per infidelitatem gens ipsa Iudaeorum a sedibus exstirpata per mundum usquequaque dispergitur, ut ubique portet codices sanctos ac sic prophetiae testimonium, qua Christus et ecclesia praenuntiata est, ne ad tempus a nobis fictum existimaretur, ab ip

sis aduersariis pro|feratur, ubi etiam ipsos praedictum est non

G I2I

fuisse credituros. Templa et simulacra daemonum ritusque sacri legi paulatim atque alternatim secundum praedicta prophetica subuertuntur. Haereses aduersus nomen Christi sub uelamento 385

tamen | nominis Christi ad exercendam doctrinam sanctae reli

39o

gionis sicut praenuntiatae sunt pullulant. Haec omnia sicut le guntur praedicta, ita cernuntur impleta atque ex his iam tot et tantis quae restant, exspectantur implenda. Quae tandem mens auida aeternitatis uitaeque praesentis breuitate permota contra huius diuinae auctoritatis lumen culmenque contendat?

382/384 templa — subuertuntur] Anonymus, c. philosophos (CCSL 58 A, III, 12 ii-1212)

365 acutorum] auctorum 121 / 117. 12o || 366 subiugant] subiugunt 112 ' ll praedicandam] praedicandum 117 a m ll 367 pietatis] ueritatis 12r / 112 ll 368 add. et ante patientiam 121 ll et temperantiam] om. 21. 121 ll 37o protestante] protestantem 121, protestantem et 118 ll praedic tum] dictum 121 ll 371 felicitatem — ciuitatis] ciuitatis caelestis felicitatem a m ll 373 euincit] et uincit 12o, uincit 112, euicit 1° ll inconcussam fi dem] concussam fidem 118, inconcussa fide 121 ll 375 uelabatur] tegebatur 112* || succedente] succendente 117. 118, succidente 112 ll 377 ipsa] im pia 121 || post sedibus add. suis 121 / 118. 112 || 379 qua] quia 118* ll 38o ne — nobis] ne nobis ad tempus 121 ll ad] om. 117 ll existimaretur] existimetur 22 / 112 ll 382 fuisse] esse 118 ll 382/383 sacrilegi] sacrilegii 21 / 112 '. 118 ll 384 aduersus] aduersum 1. 22 / 112. 118 ll 385 nominis] ho minis 12o ll 387 iam] om. 121 ll et] ac 112

PL 524

EPISTVLA CXXXVII, 17-18

272

395

17. Quae disputationes, quae litterae quorumlibet philosopho rum, quae leges quarumlibet ciuitatum duobus praeceptis, ex quibus Christus dicit totam legem prophetasque pendere, ullo modo sunt comparandae? Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua et diliges pro ximum tuum tamquam te ipsum. Hic physica, quoniam omnes omnium naturarum causae in deo creatore sunt; hic ethica, quo

niam uita bona et honesta non | aliunde formatur, quam cum ea, 4oo

4O5

4io

G i 22

quae diligenda sunt, quemadmodum diligenda sunt, diliguntur, hoc est deus et proximus; hic logica, quoniam ueritas lumenque animae rationalis nonnisi deus est; hic etiam laudabilis rei publi cae salus, neque enim conditur et custoditur optima ciuitas nisi fundamento et uinculo fidei firmaeque concordiae, cum bonum commune diligitur, quod summum ac uerissimum deus est, atque in illo inuicem sincerissime se homines diligunt, cum propter il lum se diligunt, cui quo animo diligant occultare non possunt. 18. Modus autem ipse dicendi, quo sancta scriptura contexitur, quam omnibus accessibilis, quamuis paucissimis penetrabilis! Ea quae aperta continet, quasi amicus familiaris sine fuco ad cor lo quitur indoctorum atque doctorum; ea uero quae in mysteriis

occultat, nec ipsa eloquio superbo erigit, quo non | audeat acce dere mens tardiuscula et inerudita quasi pauper ad diuitem, sed

inuitat omnes humili sermone, quos non solum manifesta pas

391/394 quae — comparandae] cfr Matth. 22, 4o II 394/396 Matth. 22, 37. 39

391/4o6 quae' — diligunt] Anonymus, c. philosophos (CCSL 58 A, III, 1212 123o)

392 quarumlibet] quorumlibet 21

ll 393 christus dicit] dicit christus i ll

pendere] legere 1° ll 394 sunt] sint 1. 22 a m ll diliges] diligis 121 / 112'. 117. 118* ll 395 et' — tua'] om. 112°, et ex tota mente tua et ex tota anima tua 117. 12o, et ex tota anima tua et ex tota uirtute tua 121 ll diliges] diligis 121 /

112°. 118* ll 396 physica] filosofica 117, philosophia 121 ll 397 hic] et hic 21 ll 398 post et add. hic 121 ll aliunde formatur] alium deformatur 2i / 117 ll 399 quemadmodum — sunt] om. 22 / 112 ll diliguntur] diligentur 117. 12o || 4o2 conditur et custoditur] conditor et custoditor 118' ll op tima] optime m || 4o4 deus] dei 1. 21 ll 4o5 se] om. 117. 12o || homi nes diligunt] diligunt (diligant a) homines a m ll 4o5/4o6 cum — diligunt] om. 22

ll

4o9 continet] contineat 117, continent 121

ll

amicus] amicos

117 || 41o in] om. 117. 118. 12o ' ll 411 ipsa] ipse ii2, ipso 1. 2i 412 inerudita] erudita 117

ll

413/414 pascat] poscat ii2', parcat i2i *

ll

G 123

EPISTVLA CXXXVII, 18-2o

415

42O

425

273

cat, sed etiam secreta exerceat ueritate hoc in promptis quod in reconditis habens. Sed ne aperta fastidirentur, eadem rursus operta desiderantur, desiderata quodammodo renouantur, reno uata suauiter intimantur. His salubriter et praua corriguntur et parua nutriuntur et magna oblectantur ingenia. Ille huic doctri nae inimicus est animus, qui uel errando eam nescit esse salu berrimam uel odit aegrotando medicinam. 19. Vides, quam prolixam epistulam fecerim. Si quid ergo te mouet atque inter nos pertractari tanti habes, non tibi faciat an gustias usitatarum epistularum uelut custodiendus modus, quia et optime nosti, quam grandes eas ueteres habuerint, cum aliquid agerent, quod explicare breuiter non ualerent. Et si auctorum ad

alias litteras pertinentium mos esset alius, nostro|rum nobis in

G 124

hac re dignius imitanda praeberetur auctoritas. Inspice itaque modum epistularum apostolicarum uel eorum etiam, qui illa diuina eloquia tractauerunt, et non te pigeat uel multa quaerenda 43O

435

44O

| proponere, si multa permouent, uel aliquanto diutius uersare,

PL 525

quod quaeris, ut, quantum fieri per tales quales sumus potest, non remaneat dubitationis nubilum, quod obstet lumini ueritatis. 2o. Scio enim excellentiam tuam quorundam perpeti obstina tissimas contradictiones, qui propterea putant uel putari uolunt christianam doctrinam utilitati non conuenire rei publicae, quia nolunt stare rem publicam firmitate uirtutum sed impunitate ui tiorum. Non autem sicut regi homini uel cuilibet principi ciuitatis ita etiam deo, quicquid a multis peccatur, inultum est. Misericor dia uero eius et gratia praedicata hominibus per hominem Chris tum impertita autem per deum deique filium eundem ipsum

Christum non deserit eos, qui ex eius | fide uiuunt eumque pie colunt, siue mala huius uitae patienter fortiterque experiantur siue bonis eius misericorditer ac temperanter utantur, aeternum

414 add. et ante exerceat 21 ll quod in] quod et in 112 ll 415 fastidi rentur] fastiderentur 117. 118, fastidientur 121, fastidiantur 112 ll rursus] rur sum 118 || 416 desiderata — renouantur] om. 118 || 422 pertractari] per tractare 117' || 427 itaque] ita 21 ll 428 illa] om. 117. 12o || 429 te pigeat] pigeat te a m ll quaerenda] quaerendo 112 m ll 43o post multa add. te a m ll permouent] promouent 112, permouerint 121 ll aliquanto] aliquando 1. 21. 22* / 112 a m ll 431 quantum] quanto 21. 22°, quando 1 ll 432 remaneat dubitationis] remaneat dubitum indubitationis 112°, remaneat dubitatio 121 ll obstet] obsistat 118 ll 433/434 obstinatissimas] obstinan tissimas 1. 21. 22 ll 434 putant] putent 118* ll 438 a] om. 1°. 21. 22* / 112°. 117 ll 439 praedicata] praedicta r* ll 44o impertita] imperita 117°, impar tita 121 a m ll eundem] eundemque 121 / 117. 12o ll ipsum] filium 121 ll 442 experiantur] exspectantur 121

G 125

274

EPISTVLA CXXXVII, 2o

pro utroque praemium recepturi in ciuitate superna atque diuina, 445

45O

ubi iam non sit moleste toleranda calamitas nec laboriose fre

nanda cupiditas sed sola sine ulla difficultate et cum perfecta li bertate retinenda dei et proximi caritas. Incolumem feliciorem que te misericordissima dei omnipotentia tueatur, domine illustris et merito insignis ac praestantissime fili, sanctam et in Christo dignissime honorandam matrem, cuius pro te preces deus exaudiat, pro meritis uestris officiosissime saluto. Sanctus frater et coepiscopus meus Possidius praestantiam uestram mul tum salutat.

445/446 nec — cupiditas] om. 118, laboriosa est frenenda 112, laboris effre nenda 1. 21. 22 ll 446 cum] om. 1. 21. 22. 121 / 118 ll 447 dei] christi 117. 12o ll post caritas add. amen 121 ll post caritas add. et alia manu re cognoui 112 ll 447/453 incolumem — salutat] om. 117. 12o || 448 te] om.

121 ll omnipotentia tueatur] omnipotentis eximietatem tuam tueatur 121 ll 449 illustris] illustri 1. 112 ll 45o/451 preces deus] deus preces 22 / ii2 a m ll 451 deus] om. 117 ll 452 frater] om. 118

CXXXVIII.

a. 4II/412

responsio ad epist. CXXXVI.

| Domino eximio et merito insigni carissimo

G I 26

ac desiderantissimo filio Marcellino Augustinus in domino salutem.

io

1. Illustri uiro et eloquentissimo nobisque dilectissimo Volu siano non amplius quam ad illud, quod inquirendum putauit, respondendum fuit. Ad ea uero, quae mihi pertractanda atque soluenda in epistula tua ipse misisti, siue ab illo siue etiam ab aliis uel suggerantur uel ingerantur, ad te potius pro uiribus nos tris pertractata et soluta mitti debuerunt non sic, quemadmodum de his agendum est librorum negotio, sed quemadmodum potis est epistulari sat esse colloquio, ut, si tibi uisum fuerit, qui eo rum motus cottidianis disputationibus experiris, et illis legantur

hae litterae. At si auriculis | eorum minus fidei pietate praecultis

G i27

sermo iste non sufficit, prius inter nos, quod eis putas sufficere peragatur, tum demum ad illos, quod peractum fuerit, perferatur.

Multa enim sunt, a quibus | sensus eorum si adhuc abhorret et resilit, uel uberiore uel subtiliore ratione uel certe auctoritate, cui

2O

resistere indignum putent, persuaderi aliquando forsitan possit. 2. Ergo in epistula tua posuisti moueri quosdam, "cur hic deus, qui et ueteris testamenti deus esse firmatur, spretis ueteribus sa

Trad. text.: 1. 21. 22. 54. 69 / 119 / 24. 74. 91 a m

CXXXVIII, 19/24 cur — posse] Aug. epist. 136, 35-39

CXXXVIII, 2/3 in domino salutem] om. 24. 74. 91 ll 4 illustri] illustris simo 24 ll nobisque dilectissimo] om. 21 ll 4/5 uolusiano] filio uolu siano 69 a || 5 quod] quam r* ll 6 ad — atque] om. 21 ll 7 in] om. 1. 21 ll 8 uel ingerantur] om. 119 ll 9 quemadmodum] quae ad modum 119 || 1o de his — quemadmodum] om. 24 ll his — est] agendum est de his 22 || quemadmodum] quae ad modum 119 || 1o/11 potis est] potes est 91, pote est 24, potis es a, potest m ll 11 epistolari — esse] epistolaris adesse 1. 21. 22. 54. 69 / 119 / 74. 91 a, epistolari satis esse 24 ll colloquio] collocutio 69 || ut] et 74 ll qui] quoniam 69 ll 13 at] ac ii9, aut 24 ll auriculis] auribus 24 ll fidei pietate] pietate fidei a m ll 14 putas] putari 119 ll 14/15 putas — peragatur] sufficere peragatur putas 74°, possit sufficere peragatur 74 ' ll 15 perferatur] i. marg. portatur 24, proferatur 74. 91 ll 16 si] sic 119 || 18 persuaderi] persuadere 74. 91 ll possit] possint m

PL 526

276

25

3o

EPISTVLA CXXXVIII, 2-3

crificiis delectatus sit nouis. Nihil enim corrigi posse asserunt, nisi quod ante non recte factum probaretur, uel quod semel recte factum sit, immutari nullatenus debuisse. Recte enim facta dicunt mutari nisi iniuste non posse". Haec uerba ex litteris tuis in has meas transtuli. Quibus si respondere copiose uelim, tempus me citius quam exempla defecerint, quibus rerum ipsa natura et opera humana certa ratione pro temporum opportunitate muten tur nec tamen eadem ratio sit mutabilis, qua ista mutantur. Unde pauca commemorem, ut ex his excitata quodammodo iam per plura similia uigil currat intentio. Nonne hiemi aestas addito sen

sim calore succedit? | Nonne diurnis tempora nocturna uertun

G 128

tur? Quotiens nostrae uariantur aetates! Adulescentiae pueritia non reditura cedit, iuuentus adulescentiae non mansura succe 35

4O

45

dit, finiens iuuentutem senectus morte finitur. Haec omnia mu tantur nec mutatur diuinae prouidentiae ratio, qua fit ut ista mu tentur. Non autem, opinor, cum agricola aestate aliud iusserit, quam iusserat hieme, ratio mutatur agriculturae. Et cum mane surgit qui nocte quiescebat, uitae consilium non mutauit. Aliud magister adulescenti quam puero solebat imposuit; doctrina igi tur constans mutato praecepto non mutata mutauit. 3. Magnus ille nostrorum temporum medicus Vindicianus, con sultus, a quodam dolori eius adhiberi iussit, quod in tempore congruere uidebatur; adhibitum sanitas consecuta est. Deinde post aliquot annos eadem rursus corporis causa commota hoc idem ille putauit adhibendum; uertit in peius. Miratus recurrit ad medicum, indicat factum; at ille, ut erat acerrimus, ita respondit: "Ideo male acceptus es, quia non ego iussi", ut omnes, qui au

dissent parumque hominem nossent, non eum arte medicinali fi dere sed nescio qua illicita potentia putarent. Vnde cum esset a 5o

quibus poterat stupentibus interrogatus, | aperuit, quod non in tellexerant, uidelicet illi iam aetati non hoc se fuisse iussurum.

21 asserunt] asseruit 69 || 23 immutari nullatenus] nullatenus immutari a m, immutare ;4° ll 24 posse] possit ri9 || 26 defecerint] deficerent 74.

91, defierent 21 || post ipsa add. se 21 || 27 certa] cetera 1. 21 ll 28 qua] quia 74. 91 ll 29 ex] om. 119 / 24. 74. 91 ll 31 add. in ante diur nis 24 ll 32 nostrae] om. 22 || 32/33 adulescentiae — cedit] om. 22 ll 33/34 succedit] succendit 24* ll 36 autem] enim 119 ll add. ut ante cum 24 ll 37 mutatur] mutetur 24. 74. 91 ll 4o mutata mutauit] mutata mu tauit instructionem m, mutat instructionem a ll 41 add. nam ante magnus a m ll 44 aliquot annos] annos aliquot a m ll 45 post uertit add. adhi

bitum m || 47 non ego] ego non 22 m ll 48/49 fidere] medere 24 ll 5o quibus] quibusdam m ll poterat] postea 24 m ll 51 iam aetati] aetati iam a m

ll

fuisse] om. 22

G i29

EPISTVLA CXXXVIII, 3-5

55

277

Tantum igitur ualet ratione atque artibus non mutatis, quid se cundum eas sit pro temporum uarietate mutandum. 4. Non itaque uerum est, quod dicitur, semel recte factum nul latenus esse mutandum. Mutata quippe temporis causa, quod recte ante factum fuerat, ita mutari uera ratio plerumque flagitat, ut, cum ipsi dicant recte non fieri si mutetur, contra ueritas cla met recte non fieri, nisi mutetur, quia utrumque tunc erit rectum,

si erit pro temporum diuersitate diuersum. Quod enim | in diuer 6o

65

7o

75

aliunde nec ex semet ipso sed ex eo, cui | conectitur, iudicatur; nimirum etiam decens atque indecens uel hoc idem est uel pe rinde habetur. Age nunc ea, quae diximus, refer ad illud, unde agitur. Aptum fuit primis temporibus sacrificium, quod praece perat deus, nunc uero non ita est. Aliud enim praecepit, quod huic tempori aptum esset, qui multo magis quam homo nouit, quid cuique tempori accommodate adhibeatur, quid quando im pertiat, addat, auferat, detrahat, augeat minuatue immutabilis mutabilium sicut creator ita moderator, donec uniuersi saeculi

8o

PL 527

sitate personarum uno tempore accidere potest, ut "huic liceat" aliquid "impune facere, illi non liceat, non quod dissimilis res sit, sed quod is, qui facit", ita ab una eademque persona diuersis temporibus tunc oportet aliquid fieri, tunc non oportet, non quod sui dissimilis sit, qui facit, sed quando facit. 5. Haec quaestio quam late pateat, profecto uidet, quisquis pulchri aptique distantiam sparsam quodammodo in uniuersitate rerum ualet neque neglegit intueri. Pulchrum enim per se ipsum consideratur atque laudatur, cui turpe ac deforme contrarium est. Aptum uero, cui ex aduerso est ineptum, quasi religatum pendet

pulchritudo, cuius particulae sunt, quae suis quibusque tempo ribus apta sunt, uelut magnum carmen cuiusdam ineffabilis mo

6o/62 huic — facit] Ter. Ad. 824-825

91

52. add. si ante tantum 24 ll 54 recte] recta 24 ll factum] facta 74. ll 56 ante] antea 69 / 24. 74. 91 ll 59 pro] om. 24 ll 6o accidere]

accedere 54. 69 / 119 ll 61 illi non liceat] non liceat illi a m

|| 62 quod]

om. 1. 21 || is] his 21. 22 / 24. 74. 91 ll 63 quod] om. 21, uelut 91 ll 65 add. haec ante quisquis 119 ll 68 ac] atque 74. 91 ll 69 religatum] relegatum 74. 91, regulatum 119 ll 72. refer ad] referat 91, refer (om. ad) 21 ll illud] aliud 22 ll 74/75 praecepit — tempori] om. 54 ° ll 75/ 76 aptum — tempori] om. 1, add. eiusdem aetatis 1 ll 77 minuatue] minuet uel 21. 54. 69, minuat ut 74 ll 78 ita moderator] om. 21 ll donec] dum

haec ii9 || 79 quibusque] quibuscumque 1, quibus 74*

G I3o

278

85

EPISTVLA CXXXVIII, 5-7

dulatoris excurrat atque inde transeant in aeternam contempla tionem speciei, qui deum rite colunt, etiam cum tempus est fidei. 6. Falluntur autem, qui existimant haec deum iubere causa suae utilitatis uel uoluptatis et merito mouentur, cur deus ista mutauerit quasi delectatione mutabili aliud sibi iubens offerri illo prius tempore aliud isto. Non autem ita est. Nihil deus iubet, quod sibi prosit sed illi cui iubet. Ideo uerus est dominus, qui seruo non indiget et quo seruus indiget, in ea quippe scriptura,

quod uetus dicitur testamentum et eo tem|pore dictum est, quo 9o

95

OO

Io5

G i3i

adhuc illa offerebantur sacrificia, quae hoc tempore non offerun tur: Dixi domino: 'Dominus meus es tu, quoniam bonorum meo rum non eges'. Nec illorum ergo sacrificiorum egebat deus nec cuiusquam eget umquam, sed rerum diuinitus impertitarum uel imbuendo uirtutibus animo uel aeternae saluti adipiscendae quaedam signa sunt, quorum celebratione atque functione non deo sed nobis utilia pietatis exercentur officia. 7. Nimis autem longum est conuenienter disputare de uarietate signorum, quae cum ad res diuinas pertinent, sacramenta appel lantur. Sicut autem non ideo mutabilis deus, quia mane aliud aliud uespere, illud hoc mense illud alio, non hoc isto anno quod illo, ita non ideo mutabilis deus, quia uniuersi saeculi priore uo lumine aliud aliud posteriore sibi iussit offerri, quo conuenienter significationes ad doctrinam religionis saluberrimam pertinentes per mutabilia tempora sine ulla sui mutatione disponeret. Nam ut nouerint, quos haec mouent, iam hoc fuisse in ratione diuina nec, cum ista noua constituerentur, subito priora displicuisse ue

lut mutabili uoluntate, sed | iam hoc fixum et statutum fuisse in ipsa sapientia dei, cui de maioribus | etiam rerum mutationibus eadem scriptura dicit: Mutabis ea et mutabuntur, tu autem idem

CXXXVIII, 91/92 Ps. 15, 2

||

1o9/11o Ps. 1o1, 27-28

86/88 nihil — indiget'] Prosp. Sent. 39 (CCSL 68 A, p. 267)

81 transeant] transeat 24

||

83 falluntur] fallantur 1° ll

84 uoluptatis]

uoluntatis 54 || 89 quod] quae a m ll dictum est] om. a m ll quo] quod 22 / 119 / 24, quoniam 69 ll 9o/91 offeruntur] offerunt 91 ll post of feruntur add. dictum est a m

ll

91 dominus] deus 1. 22. 54. 69 / 119 / 24 a

m || 93 cuiusquam] cuiusque 74. 91 ll 96 exercentur officia] officia exercentur a m || 99 deus] homo m || 1o1 deus] om. 119 / 24. 74. 91 ll 1o1/1o2 priore — offerri] om. 74. 91 ll 1o2 quo] qui 24, ut 119 || 1o4/ io5 disponeret — ratione] om. 119 ll io7 uoluntate] uoluntati 1. 21. 22. 69 / 24 l| iam hoc] hoc iam 1. 22 / 119 / 24 a m || 1o9 ea] eos 74

PL 528 G 132

EPISTVLA CXXXVIII, 7-8 o

ii5

2O

125

279

ipse es, insinuandum est eis mutationem istam sacramentorum testamenti ueteris et noui etiam praedictam fuisse propheticis uocibus. Ita enim uidebunt, si poterunt, id quod in tempore nouum est, non esse nouum apud eum, qui condidit tempora et sine tempore habet omnia, quae suis quibusque temporibus pro eorum uarietate distribuit. Nam et in illo psalmo, unde comme moraui aliquid, quo demonstrarem non egere deum sacrificiis nostris, cui dicitur: Dixi domino: 'Dominus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges', paulo post legitur ex persona Chri sti: Non congregabo conuenticula eorum de sanguinibus, hoc est pecorum uictimis, quibus prius congregabantur conuenticula Iu daeorum; et alibi dicit: Non accipiam de domo tua uitulos neque de gregibus tuis hircos; et alius propheta: Ecce dies, inquit, ue nient, dicit dominus, et confirmabo super domum Iacob testa mentum nouum non sicut testamentum, quod disposui patribus eorum, cum eduxi eos de terra Aegypti. Et alia multa sunt de hac re testimonia, quibus hoc deum facturum esse praedictum est, quae commemorare nunc longum est.

8. Hic iam si satis constitit, quod recte alio tempore constiltu 13o

135

tum est, itidem recte alio tempore posse mutari mutantis opere non dispositione mutata, quam dispositionem intellegibilis ratio continet, ubi sine tempore simul sunt, quae in temporibus simul fieri non possunt, quia tempora non simul currunt, quispiam for tassis exspectet causas a nobis ipsius mutationis accipere, quod ipse nosti quam prolixi negotii sit. Verum tamen breuiter dici po test, quod homini acuto fortassis suffecerit, aliis sacramentis praenuntiari Christum, cum uenturus esset, aliis, cum uenisset,

117/119 Ps. 15, 2. 4

ll

121/122 Ps. 49, 9

||

122/115 Ier. 31, 31-32 (LXX)

112/115 id — distribuit] Prosp. Sent. 4o (CCSL 68 A, p. 267) 132 quam — currunt] Prosp. Sent. 41 (CCSL 68 A, p. 267)

ll

13o/

112 poterunt] potuerunt 1°. 54, potuerint r' ll 113 eum] deum 74. 91 ll 116 quo] quod 1°. 91, quod in quo 119 ll demonstrarem] monstrarem 74. 91 ll deum] dominum 54. 91 ll 117 dominus] deus 1. 21. 22. 54. 69 / 24 a m ll 12o congregabantur] congregabuntur 54* / 119 ll 121 de domo] de manu 1 '. 22. 54. 69. 119 a m ll 122 tuis] om. 1. 24 ll dies inquit] inquit dies 24 a m ll 122/123 uenient] ueniet ii9, ueniant 24 ll 124 sicut] secundum 69 ll 128 constitit] consistit 1°. 24 ll 129 itidem] ubidem 22°, idem m ll 133 exspectet] exspectat 91 ll quod] quo 54*. 91 ll 134 negotii sit] sit ne gotii a m || 135 suffecerit] sufficerit 1*. 21. 54 ' / 24, sufficeret 119 / 74. 91 ll 136 praenuntiari] prenuntiare 24. 74. 91, pronuntiari ii9

G 133

28o

EPISTVLA CXXXVIII, 8-9

annuntiari oportuisse, sicut modo nos id ipsum loquentes diuer sitas rerum compulit etiam uerba mutare, si quidem aliud est 'praenuntiari' aliud 'annuntiari' aliud 'cum uenturus esset' aliud I4O

'cum uenisset'.

9. Nunc deinde uideamus, quale sit quod in epistula tua sequi tur. Adiecisti enim eos dicere, quod Christi praedicatio atque

I45

doctrina rei publicae moribus nulla ex parte conueniat, cuius hoc constet esse praeceptum, ut nulli malum pro malo reddere de beamus et percutienti aliam praebere maxillam et pallium dare ei, qui tunicam auferre perstiterit, et cum eo, qui nos angariare uoluerit, ire debere spatio itineris duplicato, quae omnia rei pu blicae moribus asseruntur esse contraria. "Nam quis", inquiunt,

"tolli sibi ab hoste aliquid patiatur uel Romanae prouinciae de i5o

praedatoribus non mala uelit belli iure reponere?" | Haec atque

G 134

huiusmodi uerba obtrectantium siue non obtrectando sed quae

rendo talia loquentium operosius fortasse refellerem, nisi haec disceptationes haberentur cum uiris liberaliter institutis. Vnde quid opus est, ut diutius laboremus ac non ipsos potius percon 155

temur, quomodo poterant gubernare atque augere rem publicam,

quam ex parua et inopi magnam opulentamque | fecerunt, qui

16o

"accepta iniuria ignoscere quam persequi malebant"? Quomodo Caesari, utique administratori rei publicae, mores eius extollens Cicero dicebat, quod nihil obliuisci soleret nisi iniurias? Dicebat enim hoc tam magnus laudator aut tam magnus adulator; sed si laudator, talem Caesarem nouerat, si autem adulator, talem esse

debere ostendebat principem ciuitatis, qualem illum fallaciter praedicabat. Quid est autem non reddere malum pro malo nisi abhorrere ab ulciscendi libidine? Quod est accepta iniuria ignos 165

cere malle quam persequi et nihil nisi iniurias obliuisci?

142/1so adiecisti — reponere] Aug. epist. 136, 4o-49 ll 155/156 augere — fecerunt] Sall. Catil. 52, 19 ll 157. 169 accepta — malebant] Sall. Catil. 9, 5 ll 159 cicero — iniurias] cfr Cic. Lig. 12, 35

137 annuntiari] adnuntiare 119 / 24 || 138 mutare] mutari 74. 91 ll 139 praenuntiari] praenuntiare 74. 91 || 141 quod] illud quod m ll 146 perstiterit] praesisterit 119 / 24 ll 152 haec] ut haec 69, hae 1. 74 a m || 153 disceptationes] disputationes 74. 91, dispositiones 21 ll 154/ 155 percontemur] percunctemur 1°. 21. 22, precontemur 24 ll 158 utique administratori] administratori utique m, administrari 21 ll 164 libidine] li bidinem 119 / 24 ll quod] quid 1 / 119 || 165 iniurias obliuisci] obliuisci iniurias 119

PL 529

EPISTVLA CXXXVIII, Io-II

28I

1o. Haec cum in eorum leguntur auctoribus, exclamatur et plauditur; describi atque praedicari mores uidentur, quibus dig num esset exsurgere ciuitatem, quae tot gentibus imperaret, quod accepta iniuria ignoscere quam persequi malebant. Cum 17o

175

i8o

185

| uero legitur praecipiente autoritate diuina non reddendum ma

uinculo ciuitas | laberetur, quod postea paulatim decoloratis cor

19o

G 135

lum pro malo, cum haec salubris admonitio congregationibus populorum tamquam publicis utriusque sexus atque omnium ae tatum et dignitatum scholis de superiore loco personat, accusa tur religio tamquam inimica rei publicae. Quae si, ut dignum est, audiretur, longe melius Romulo, Numa, Bruto ceterisque illis Ro manae gentis praeclaris uiris constitueret, consecraret, firmaret, augeretque rem publicam. Quid enim est res publica nisi res po puli? Res ergo communis, res utique ciuitatis. Quid est autem ciuitas nisi hominum multitudo in quoddam uinculum redacta concordiae? Apud eos enim legitur ita: "Breui multitudo diuersa atque uaga concordia ciuitas facta erat". Quae porro praecepta concordiae in suis templis umquam illi legenda censuerunt, quando quidem miseri quaerere cogebantur, quonammodo sine offensione cuiusquam eorum discordes inter se deos suos colere possent, quos imitari discordando si uellent, rupto concordiae ruptisque moribus agi coepit per bella ciuilia? 11. Quanta uero praecepta concordiae non humanis disputatio nibus exquisita sed diuina auctoritate conscripta in Christi ec clesiis lectitentur, quis uel ab illa religione alienus ita surdus est, ut ignoret? Ad hoc enim et illa pertinent, quae malunt exagitare

17o/171 legitur — malo] cfr Rom. 12, 17; I Thess. 5, 15; I Petr. 3, 9

177/187 quid — ciuilia] cfr Cic. Rep. 1, 25, 39 et frg. 4o

167 praedicari] praedicare 74. 91

ll 167/168 dignum] idoneum 24 l|

175 numa] numam 119 || 176 gentis praeclaris] gentes praeclares 54°, ge neris praeclaris 74. 91 ll 177 enim est] est enim 1 ll 178 quid] quod 54* ll 179 hominum multitudo] multitudo hominum 22 a m ll 18o eos enim] enim eos 69 ll legitur ita] ita legitur a m ll breui] breuis 1°. 21. 22. 54. 69 / 119 a || 183 quaerere cogebantur] cogere quaerebantur 74. 91 ll quonammodo] quodam 54, quoniam 119 / 74. 91 ll 185 possent] possint 74. 91 ll quos] quod si 1. 21. 22. 69, quos si m || imitari] imitare 91, immutare 74 ll discordando si] discordandos 21. 22. 69 / 91, discordandes 1, discor dando m ll rupto] rapto ii9 ll 186 decoloratis] decoleratis 21. 54. 69, desceleratis 22 ll 189 conscripta] contributa ii9 ll 191 exagitare] exagi tari 54

G 136

EPISTVLA CXXXVIII, 11-12

282

quam discere, alteram percutienti praebendam esse maxillam, uolenti auferre tunicam dandum etiam pallium, cum angariante

duplicandam uiam. Hoc quippe fit, ut uincatur bono malus, I95

2oO

immo in homine malo uincatur bono malum et homo liberetur a

malo non exteriore et alieno sed intimo ac suo, quo grauius et perniciosius quam cuiusuis hostis extrinsecus immanitate uasta tur. Qui ergo uincit bono malum, patienter amittit temporalia commoda, ut doceat, quam pro fide atque iustitia contemnenda sint, quae ille nimis amando fit malus, ac sic iniuriosus ab eo ipso cui fecit iniuriam discat, qualia sint, propter quae fecit iniuriam, atque in concordiam, qua nihil est utilius ciuitati, paenitens ac quiratur uictus non saeuientis uiribus sed beniuolentia patientis.

Tunc enim recte fit, | cum uidetur ei | profuturum esse, propter 2o5

quem fit ad operandam in eo correctionem atque concordiam. Hoc certe animo faciendum est, etiam si alius exitus consequatur nec corrigi uelit atque pacari, propter quem corrigendum atque pacandum uelut curandum et sanandum adhibita est ista medi cina.

2o

215

12. Alioquin si uerba attenderimus eorumque proprietati seruiendum putauerimus, non est praebenda dextera maxilla, si fuerit sinistra percussa, quoniam: Si quis te, inquit, percusserit in maxillam dexteram, praebe illi et sinistram. Magis autem sinistra percutitur, quod a dextera ferientis facilior ictus est. Sed sic in tellegi solet, ac si dictum esset: "Si quis in te meliora fuerit per secutus, et inferiora ei praebe, ne uindictae potius quam patien tiae studens contemnas aeterna pro temporalibus, cum potius temporalia pro aeternis contemnenda sint, tamquam sinistra pro dextris". Haec semper fuit sanctorum martyrum intentio; uindicta

192 alteram — maxillam] cfr Matth. 5, 39-41 12, 21 ll 212/213 Matth. 5, 39

ll

195/196 in — suo] cfr Rom.

193 dandum — pallium] dando etiam palleum 119

uiam] displicanda uia 91 21

II

198 uincit] uicit 1°

ll

||

194 displicandam

195 immo — malum] om. 119 ll 196 et'] om. i. ll

2o2 in] om. 74

ll

ciuitati] ciuitate 74. 91

ll

2o3 saeuientis] seuientes 119 / 91 ll patientis] patientes 1* / 119 ll 2o5 quem] ea 119 ll 2o7/2o8 atque pacandum] om. 74. 91 ll 211 est] om. 119 ll praebenda — maxilla] praebendam dexteram maxillam ii9, maxilla dextera a m ll si] si non 74. 91 ll 212 fuerit sinistra] sinistra fuerit a m || in] om. 1. 22* || 213 illi] ei 21 ll 214 quod — dextera]

quod ad dexteram 1. 69 a, quam dextra quia 21 ll ferientis] ferientes 119 ll ferientis facilior] facilior ferientis 22 legi sic 21

ll

214/215 sic intellegi] intel

G 137 PL 53o

EPISTVLA CXXXVIII, 12-13 22O

283

enim ultima iusta poscitur, quando nullus iam restat correctionis locus, extremo scilicet summoque iudicio. Nunc uero cauendum est, ne uindicandi cupiditate amittatur, ut nihil aliud, ipsa patien

tia, quae pluris habenda | est quam omne, quod potest etiam 225

23o

235

24O

inuito inimicus auferre. Namque alius euangelista in eadem sen tentia nullam fecit dexterae mentionem, sed tantum maxillam et alteram nominauit, ut aliquanto distinctius intellegeretur in alio, ipse autem simpliciter eandem patientiam commendaret. Paratus itaque debet esse homo iustus et pius patienter eorum malitiam sustinere, quos fieri bonos quaerit, ut numerus potius crescat bonorum, non ut pari malitia se quoque numero addat malorum. 13. Denique ista praecepta magis ad praeparationem cordis, quae intus est, pertinere quam ad opus, quod in aperto fit, ut te neatur in secreto animi patientia cum beniuolentia, in manifesto autem id fiat, quod eis uidetur prodesse posse, quibus bene uelle debemus, hinc liquido ostenditur, quod ipse dominus Christus, exemplum singulare patientiae, cum percuteretur in faciem, re spondit: Si male dixi, exprobra de malo; si autem bene, quid me caedis? Nequaquam igitur praeceptum suum, si uerba intuemur, impleuit; neque enim praebuit percutienti alteram partem, sed potius prohibuit, ne qui fecerat augeret iniuriam, et tamen para

tus uenerat non solum | in faciem percuti uerum etiam pro his

245

G 138

quoque, a quibus haec patiebatur, crucifixus occidi, pro quibus ait in cruce pendens: Pater, ignosce illis, quia nesciunt, quid fa ciunt. Nec Paulus apostolus praeceptum domini et magistri sui uidetur implesse, ubi etiam ipse percussus in faciem dixit prin cipi sacerdotum: Percutiet te deus, paries dealbate. Sedes iudi care me secundum legem et contra legem iubes me percuti. Et

224/225 namque — mentionem] cfr Luc. 6, 29 ll 237/238 Ioh. 18, 23 243/244 Luc. 23, 34 ll 246/253 Act. 23, 3-5; Ex. 22, 28

ll

22o iusta] iuste 74 a m ll 222. amittatur] admittatur 119, mittatur r*. 21 ll post aliud add. dicam 91 a m ll 223 habenda est] est habenda 91 a m ll add. per ante quod 69 ll 226/227 in — autem] in altero ipsum al terum a ll 227 simpliciter] similiter 74 ll commendaret] commendare 1. 21. 22. 69* a, commodare 119 ll 228 esse homo] homo esse 69 ll add. et ante patienter 74. 91 ll 231 ista] ipse 54 ll 232 quod] om. 54 || 235 li quido] aliquando 21 ll christus] iesus christus 74. 91, iesus a m || 236 faciem 74] facie cett. codd. ll 238 caedis] cedis 1. 21. 54. 69 / 119 / 74 ll intuemur] intueamur a m ll 24o augeret iniuriam] iniuriam auge ret a m ll 243 illis] illius 1*/ 74 || 244 et] om. 54 ll 245 faciem] facie 1. 21. 22. 54. 69/91 ll 246 deus] dominus 1. 21. 22. 54. 69/91 ll 246/247 se des iudicare] sedens iudicas 1 a, sedes iudicans m

G I39

284

25o

255

EPISTVLA CXXXVIII, 13-14

cum a circumstantibus diceretur: Iniuriam facis prin|cipi sacer dotum, irridenter eos uoluit admonere, quid dixerit, ut, qui sa perent, intellegerent iam destruendum fuisse aduentu Christi pa rietem dealbatum, hoc est hypocrisin sacerdotii Iudaeorum; ait quippe: Nesciui, fratres, quia princeps est; scriptum est enim: Principi populi tui non maledices, cum procul dubio, qui in eo dem populo creuerat atque ibi lege fuerat eruditus, illum princi pem sacerdotum nescire non posset nec eos, quibus ita notus erat, ullo modo falleret, quod nesciret. 14. Sunt ergo ista praecepta patientiae semper in cordis

praelparatione retinenda ipsaque beniuolentia, ne reddatur ma 26o

lum pro malo, semper in uoluntate complenda est. Agenda sunt autem multa etiam cum inuitis benigna quadam asperitate plec

tendis, quorum potius utilitati consulendum est quam uoluntati, quod in principe ciuitatis luculentissime illorum litterae laudau erunt. Nam in corripiendo filio quamlibet aspere numquam pro

fecto amor paternus amittitur; fit tamen, quod nolit et doleat, qui 265

27o

PL 53i

etiam inuitus uidetur dolore sanandus. Ac per hoc si terrena ista res publica praecepta christiana custodiat, et ipsa bella sine be niuolentia non gerentur, ut ad pietatis iustitiaeque pacatam so cietatem uictis facilius consulatur. Nam cui licentia iniquitatis eri pitur, utiliter uincitur, quoniam nihil est infelicius felicitate peccantium, qua poenalis nutritur impunitas et mala uoluntas uelut hostis interior roboratur. Sed peruersa et aduersa corda

258/259 ne — malo] cfr Rom. 12, 17; I Thess. 5, 15; I Petr. 3, 9

||

26o/

268 cfr Ex. 22, 28

261/263 quorum — laudauerunt] cfr Cic. Sull. 8, 25 boratur] Prosp. Sent. 42 (CCSL 68 A, p. 267)

248 a] om. 91

ll

ll

269/271 nihil — ro

249 irridenter] irridendo 74 ', irridentes 91

admonere] admonere uoluit 1 '. 21. 22. 54. 69 a m

ll

uoluit

|| quid] qui ii9 ll dixe

rit] dixerint 54 || 249/25o saperent] sapienter 119 ll 25o fuisse] esse 1. 21. 22. 54. 69 a m ll aduentu] aduentum 1°. 54°/ 119 ll 252 quia — est'] om. 119 / 74. 91, quia princeps et sacerdotum 54 ll 253 principi] principem ii9 / 74, principes 69* ll tui] om. 1 ll non maledices] non maledicis 119, ne

maledicas 74. 91 || 26o/261 plectendis] plectentis 1. 21. 22 ' ll 261 utili tati] utilitate 74. 91 ll 262 quod] quam 119* ll luculentissime] luculentis simae r*. 22. 54 / 91 || 263 numquam] umquam 119, numquid 69 || 264 amittitur] admittitur 119

ll

qui] quae 21

ll

265 dolore] dolere 22 /

91 ll 267 gerentur] geruntur ;4, gererentur 74, generentur 91 ll sulatur] consolatur 1° / 74. 91

ll

271 aduersa] auersa m

268 con

G 14o

EPISTVLA CXXXVIII, 14-15

285

mortalium felices res humanas putant, cum tectorum splendor attenditur et labes non attenditur animorum, cum theatrorum mo

les exstruuntur et effodiuntur fundamenta uirtutum, cum gloriosa est effusionis insania et opera misericordiae deridentur, cum ex his, quae diuitibus abundant, luxuriantur histriones et necessaria uix habent pauperes, cum deus, qui doctrinae suae publicis uo

cibus contra | hoc malum publicum clamat, ab impiis populis 28o

285

29o

sufficere debere praecepit, mili|tare utique non prohibuit.

295

PL 532

Proinde, qui doctrinam Christi aduersam dicunt esse rei publicae, dent exercitum talem, quales doctrina Christi esse milites iussit; dent tales prouinciales, tales maritos, tales coniuges, tales paren tes, tales filios, tales dominos, tales seruos, tales reges, tales iu dices, tales denique debitorum ipsius fisci redditores et exacto res, quales esse praecepit doctrina christiana, et audeant eam

dicere aduersam esse rei publicae, immo uero | dubitent confi 3oo

G I4I

blasphematur et dii tales requiruntur, in quorum honorem illa ipsa theatrica corporum et animorum dedecora celebrentur. Haec si deus pollere permittat, tunc indignatur grauius; haec si impu nita dimittat, tunc punit infestius. Cum uero euertit subsidium ui tiorum et copiosas libidines inopes reddit, misericorditer aduer satur; misericorditer enim, si fieri posset, etiam bella gererentur a bonis, ut licentiosis cupiditatibus domitis haec uitia perderen tur, quae iusto imperio uel exstirpari uel premi debuerunt. 15. Nam si christiana disciplina omnia bella culparet, hoc po tius militibus consilium salutis petentibus in euangelio diceretur, ut abicerent arma seque militiae omnino subtraherent. Dictum est eis autem: Neminem concusseritis, nulli calumniam feceritis, sufficiat uobis stipendium uestrum. Quibus proprium stipendium

teri magnam, si ei obtemperetur, salutem esse rei publicae.

29o/291 Luc. 3, 14

272/273 felices — animorum] om. 21 || 272 cum tectorum] cum cetero rum 1°, contectorum 91 || 279 in] om. 74. 91 ll honorem] honore 1. 21. 54*. 69/74. 91 ll 28o/281 theatrica — indignatur] om. 21 ll 281/282 tunc — dimittat] om. 1° ll 282 uero euertit] uere uertit 74, uero uertit ;4, uero euer tet 22 ll 283 reddit] reddet ii9 ll 284 gererentur] gerentur 1°/ ii9, gerun tur 21 || 286 premi] deprimi a ll 288 diceretur] diceret 74. 91 ll 289 militiae omnino] omnino militiae m ll 29o eis autem] autem eis 1. 21. 22 ' a m, eis (autem om.) 119 ll calumniam] calumnia 91 ll 292 utique] itaque 22 ll 293 publicae] om. 74. 91 ll 294 quales] qualis 54 ll 297/ 298 exactores] actores 21 ll 298 audeant] audient 54°, audent 1. 21. 22. 69 || 299 aduersam] aduersa 91 ll add. non ante dubitent 1°. 69 / 119 m ll post dubitent add. eam a m

G 142

286

3o5

31o

3I5

32o

EPISTVLA CXXXVIII, 16

16. Vt quid autem ad illud respondeam, quod dicunt, per quos dam imperatores christianos multa mala imperio accidisse Ro mano? Haec generalis conquestio calumniosa est. Nam si aper tius certe de praeteritis imperatoribus aliqua commemorarent, possem similia uel fortasse etiam grauiora de imperatoribus non christianis et ego commemorare, ut intellegerent uel hominum haec esse uitia non doctrinae uel non imperatorum sed aliorum, sine quibus imperatores agere nihil possunt. Ex quo enim tem pore pessum ire coeperit Romana res publica, satis liquet; litterae loquuntur ipsorum; longe antequam Christi nomen eluxisset in terris, dictum est: “O urbem uenalem et mature perituram, si emptorum inuenerit!" In libro etiam belli Catilinae ante aduen tum utique Christi idem nobilissimus historicus eorum non tacet, quando "primum insueuerit exercitus populi Romani amare, po tare, signa, tabulas pictas, uasa caelata mirari, ea priuatim et pu blice rapere, delubra spoliare, sacra profanaque omnia polluere", quando ergo nec hominibus nec ipsis etiam, quos deos putabant, morum corruptorum et perditorum auaritia rapacitasque parce bat, tunc coepit perire laudabile illud decus salusque rei publi

cae. Quos deinde uitia | pessima successus habuerint et quanto humanarum rerum malo illa iniquitas prosperata sit, nunc lon gum est dicere. Audiant satiricum suum garriendo uera dicentem: “Seruabat castas humilis fortuna Latinas

325

quondam nec uitiis contingi parua sinebat tecta labor somnique breues et uellere Tusco uexatae duraeque manus et proximus urbi Hannibal et stantes Collina turre mariti.

Nunc patimur longae pacis mala, saeuior armis luxuria incubuit uictumque ulciscitur orbem.

311/312. o — inuenerit] Sall. Iug. 35, io

ll

314/316 primum — polluere] Sall.

Catil. 11, 6 ll 323/331 seruabat — perit] Iuuen. Sat. 6, 287-295

3o2 imperio accidisse] accidisse imperio 74. 91 ll accidisse] accedisse i. 54 ll 3o4 commemorarent] commemorarentur 21 ll 3o7 non*] om. 54 ll 31o loquuntur] loquantur 74. 91 ll eluxisset] luxisset 74. 91 ll 314/315 po tare] portare 22*/74 ll 316 delubra] delubras 74*. 91 ll 317 putabant] pu

tabunt 1° ll 321 illa] illae 119 || 322 garriendo] om. 74. 91, gariando 21 ll 323 seruabat] praestabat Iuuenal ll 324 sinebat] sinebant 22 Iuuenal ll 325 somnique] somnisque $4 || 326 et] ac Iuuenal ll urbi] urbis 54 ll 327 stantes] stans 22 || add. in ante turre a m ll 328 saeuior armis] seruior armis 119, saeuitia 74. 91 ll 329 uictumque] uictamque 1 '. 21. 22'. 54 ll orbem] urbem 1. 21. 22. 54, om. 74. 91

G 143

EPISTVLA CXXXVIII, 16-17 33o

287

Nullum crimen abest facinusque libidinis, ex quo paupertas Romana perit."

335

34O

Quid igitur exspectas, ut ego exaggerem, quanta mala importa uerit successu prospero iniquitas subleuata, quando quidem et ipsi, qui aliquanto prudentius attenderunt, plus dolendum uide runt paupertatem quam opulentiam perisse Romanam? In illa enim morum integritas seruabatur, per hanc autem non muros urbis sed mentes ipsius ciuitatis dira nequitia omni hoste peior irrupit. 17. Gratias domino deo nostro, qui contra ista mala misit nobis adiutorium singulare. Quo enim non tolleret, quam non inuol

uelret, in quod profun|dum non demergeret fluuius iste horren

G 144

dae nequitiae generis humani, nisi crux Christi in tanta uelut mole auctoritatis eminentius firmiusque figeretur, cuius appre

PL 533

henso robore stabiles essemus, ne male suadentium uel in mala 345

35o

355

36o

impellentium tam uasto mundi huius abrepti gurgite sorberemur? In ista enim colluuie morum pessimorum et ueteris perditae dis ciplinae maxime uenire ac subuenire debuit caelestis auctoritas, qua uoluntariam paupertatem, quae continentiam, beneuolen tiam, iustitiam atque concordiam ueramque pietatem persuade ret ceterasque uitae luminosas ualidasque uirtutes non tantum propter istam uitam honestissime gerendam nec tantum propter ciuitatis terrenae concordissimam societatem uerum etiam prop ter adipiscendam sempiternam salutem et sempiterni cuiusdam populi caelestem diuinamque rem publicam, cui nos ciues ascis cit fides, spes, caritas, ut, quamdiu inde peregrinamur, feramus eos, si corrigere non ualemus, qui uitiis impunitis uolunt stare rem publicam, quam primi Romani constituerunt auxeruntque uirtutibus etsi non habentes ueram pietatem erga deum uerum, quae illos etiam in aeternam ciuitatem posset salubri religione perducere, custodientes tamen quandam sui generis probitatem,

33o add. et ante nullum 74. 91 ll 332 igitur] ergo a m ll 334 ali quanto] aliquando 54* ll dolendum] dolendam a ll 336 autem] enim 74. 9r ll 337 urbis] orbis 91 ll mentes] mentis r*. 21. 22 / 119 ll 34o quo] quam 22 ll tolleret] tollerit 91 ll 34o/341 inuolueret] inuoluerit 91 ll 341 add. et ante in 119 ll demergeret] dimergeret 21 ll iste] istae r* ll

344 male] mala 22. 54. 69, in male 74. 91 54 91 353 74. 74.

ll 345 impellentium] impellentius

ll abrepti gurgite] gurgite abrepti m || 346 colluuie] conluuione 74. ll 35o luminosas] luminosa 74 ll 352 terrenae] terrenam 74 ll 352/ propter] om. 74 ll 353 salutem] om. 69 ll 354/355 adsciscit] adsciscet 91, adsciuit 21 ll 355 feramus] feriamus 21 ll 356 corrigere] corripere 91 ll 357 publicam] per 74. 91 ll 359 posset] possit 119/74. 91

EPISTVLA CXXXVIII, 17-18

288

quae posset terrenae ciuitati constituendae, augendae conseruan

daeque sufficere. Deus enim | sic ostendit in opulentissimo et

G 145

praeclaro imperio Romanorum, quantum ualerent ciuiles etiam sine uera religione uirtutes, ut intellegeretur hac addita fieri ho 365

mines ciues alterius ciuitatis, cuius rex ueritas, cuius lex caritas, cuius modus aeternitas.

37o

375

38o

18. Quis autem uel risu dignum putet, quod Apollonium et Apuleium ceterosque magicarum artium peritissimos conferre Christo uel etiam praeferre conantur? Quamquam tolerabilius fe rendum sit, quando istos ei potius comparant quam deos suos; multo enim melior, quod fatendum est, Apollonius fuit quam tot stuprorum auctor et perpetrator, quem Iouem nominant. "Ista", inquiunt, "fabulosa sunt". Adhuc ergo laudent rei publicae luxu riosam, licentiosam planeque sacrilegam felicitatem, quae ista deorum probra confinxit, quae non solum in fabulis audienda posuit, uerum etiam in theatris spectanda proposuit, ubi crimina essent plura quam numina, quae ipsi dii sibi exhiberi habebant libenter, qui in suos cultores uindicare debuerunt, quod ea uide rent saltem patienter. "Sed non sunt ipsi", inquiunt, “qui talium fabularum mendacio celebrantur". Qui ergo sunt isti, qui talium turpitudinum celebratione placantur? Horum daemonum peruer sitatem atque fallaciam, per quos et magicae artes humanas men

tes decipiunt, quia prodidit doctrina | christiana, quia mundo 385

uniuerso patefecit, quia sanctos angelos ab eorum malignitate distinxit, quia cauendos potius et quemadmodum cauerentur ad monuit, rei publicae dicitur inimica, quasi non, si omnino per

istos esset temporalis obtinenda felicitas, quaelibet potius fuerat

361 posset] possit 91 ll terrenae] terrena 1, aeternae 21 ll ciuitati] ciuitatis 119/74* ll augendae] agendae 54 ll 362 sufficere] sufficeret 21.

54* ll 364 intellegeretur] intellegetur 54 ll hac] haec 1. 21. 54. 69 / 74 || post addita add. religione 21 ll 365 cuius* — caritas] om. 1 / 91 ll 367 quis] quas 21 ll risu] risum 9r° ll add. non ante risu 1. 69 || add. non ante putet a m

ll

369/37o quamquam — sit] om. 54*

ll

37o compa

rant quam] quam comparant 119 || 371 melior] melius 74. 91 ll 373 lau dent] laudant 74* ll 374 licentiosam] om. 54* ll 375 deorum probra] probra deorum 22 ll confinxit] confixit 119 ll 377 essent plura] plura es sent a ll numina] nomina 1. 21 / 74. 91 a ll exhiberi] exhibere 74. 91 ll habebant] iubebant 22. 69 || 378 cultores] auditores r* ll quod] qua 74, quam 9r II 378/379 uiderent] uidere 74. 91 ll uiderent saltem] saltem uiderent a m ll 379 sunt — inquiunt] ipsi inquiunt sunt a m ll ipsi] sibi

54

ll 38o isti] ipsum 54

ll 382 et] in 119

383 doctrina christiana] christiana doctrina a m

gelos sanctos a m

|| artes] artis 54 / 119 ll ll

384 sanctos angelos] an

|| 385 cauendos] cauendus 1*. 22* || 387 istos] ista 21

G 146

EPISTVLA CXXXVIII, 18-19

289

infelicitas eligenda. Sed neque hinc deus uoluit dubitari, qui pri

mum populum unum deum uerum collentem deos autem falsis 39o

PL 534

simos contemnentem, quamdiu oportuit testamentum uetus, ubi uelamentum testamenti noui est, obumbrari, tanta rerum ter

395

4oo

renarum felicitate honestauit, ut quiuis intellegat nec ipsam esse in daemonum potestate sed in illius unius, cui angeli seruiunt, quem daemones contremescunt. 19. Apuleius enim, ut de illo potissimum loquamur, qui nobis Afris Afer est notior, non dico ad regnum sed ne ad aliquam qui dem iudiciariam rei publicae potestatem cum omnibus suis ma gicis artibus potuit peruenire honesto patriae suae loco natus et liberaliter educatus magnaque praeditus eloquentia. An forte ista ut philosophus uoluntate contempsit, qui sacerdos prouin ciae pro magno fuit, ut munera ederet uenatoresque uestiret et pro statua sibi apud Oeenses locanda, ex qua ciuitate habebat

uxorem, aduersus contradictionem quorundam | ciuium litigaret? 4o5

4IO

415

Quod posteros ne lateret, eiusdem litis orationem scriptam me moriae commendauit. Quod ergo ad istam terrenam pertinet fe licitatem, fuit magus ille, quod potuit. Vnde apparet nihil eum amplius fuisse, non quia noluit, sed quia non potuit. Quamquam et aduersus quosdam, qui ei magicarum artium crimen intende rant, eloquentissime se defendit. Vnde miror laudatores eius, qui eum nescio qua fecisse miracula illis artibus praedicant, contra eius defensionem testes esse conari. Sed uiderint, utrum ipsi ue rum perhibeant testimonium et ille falsam defensionem. Illud si sapiunt attendant, qui magicas artes non utique nisi pro felicitate terrena uel damnabili curiositate conquirunt uel ab eis innocen tes periculosa tamen eas admiratione collaudant et uideant Dauid

394 Iac. 2, 19

388 dubitari] dubitare 74. 91 || 389 deum uerum] uerum deum 74. 91 a m ll colentem] uolentem 74. 91 ll 39o testamentum uetus] uetus testa mentum a m ll 392 ipsam] ipsa 119 / 74. 91 ll 393 cui] cuius 69 ll 394 quem] quos 1. 21. 22. 54. 69 ll 396 ne] nec 22. 69 / 74. 91 ll 397/ 398 magicis artibus] magestatibus 1°, magistratibus 1 ', maiestatibus 21 ll 398 et] est 119, est et 22 ll 399 educatus] ducatus 119 / 74, edocatus 1° ll 4oo qui] quia 1. 21 ll 4o2 oeenses] obienses ii9, ocensis 74. 91, coenses a m ll locanda] locandam ii9 ll ciuitate] ciuitatem 74 ll 4o4 litis ora tionem] lites oratione 119 || 4o6 fuit] om. 69 ll magus] magnus 22* / 74 || apparet] appareret 1°. 21. 22. 54 / 119 || nihil eum] eum nihil a m ll 4o7 fuisse] fecisse 119 ll 41o qua] quae 1 '. 21. 22*. 69 a m ll 411/412 ipsi uerum] uerum ipsi a m ll 412 testimonium] testimonia 54 ll 413 qui] quia 74. 91 ll 414 eis] eo ii9 ll 415 et uideant] om. 1. 21

G 147

29o

EPISTVLA CXXXVIII, 19-2o

nostrum sine ullis talibus artibus ex pastore ouium peruenisse ad regiam dignitatem, cuius et peccata et merita fidelis scriptura non

tacuit ut sciremus, et quibus modis non offenderetur deus et qui 42o

425

bus modis placaretur offensus. 2o. Quantum autem attinet ad miracula, quae humanis sensi bus stupenda monstrantur, multum errant, qui prophetis sanctis miraculorum magnorum nobilitate praestantibus magos compa rant. Quanto magis, si eos comparent Christo, quem prophetae illi, quibus magi quilibet nullo modo sunt comparandi, praenun tiauerunt esse uenturum et secundum carnem, quam sumpsit ex uirgine, et secundum diuinitatem, qua numquam separatur a pa

tre! | Video me fecisse prolixissimam epistulam nec tamen de

43o

Christo dixisse omnia, quae uel eis, qui uel tardiore ingenio diuina non ualent assequi, uel eis quos, licet acute moueantur contentiosum tamen studium et praeoccupatio diuturni erroris ab

435

cognosce, quid eos contra moueat, atque rescribe, ut uel epistu lis uel libris, si adiuuerit deus, ad omnia respondere curemus. Sis in domino felix gratia et misericordia eius, domine eximie et me rito insignis, carissime ac desiderantissime fili.

intellegendo impedit, possint utcumque | sufficere. Verum tamen

416 peruenisse] peruenire 1°. 21. 22. 54. 69 || 417 non] om. 21. 54 ' ll 419 placaretur] placeretur 74. 91 ll 421 add. et ante stupenda 54 ll post multum add. enim 1*. 21 || 423 comparent] comparant 119' ll 424/ 425 praenuntiauerunt] praenuntuarunt 119 / 74. 91 ll 427 prolixisssimam] proliximam 1°. 22* / 74°. 91

ll

428 uel'] del. 1, om. a m

ll

tardiore] tar

diori 1. 21 || 429 quos] qui 1. 21. 22. 54. 69 a ll 431 possint] possit 91 l! possint — sufficere] sufficere utcumque posssint a m ll 433 si] om. 1*. 21 ll adiuuerit] adiuuaret 91 ll ad] om. 119 || 433/435 sis — fili] om. 74. 9i ll 435 fili] filii 119

G i48

PL 535

CXXXIX.

a. 411/412 Domino merito insigni multumque carissimo ac desiderantissimo filio Marcellino Augustinus in domino salutem.

1. Gesta quae promisit praestantia tua, uehementer exspecto

et in ecclesia Hipponiensi iam iamque cupio recitari ac, si | fieri

io

15

G 149

potuerit, per omnes ecclesias etiam in dioecesi constitutas, ut audiant homines pleneque agnoscant confessores iniquitatis non dei timore extorquente paenitentiam sed iudiciaria diligentia cru delissimorum pectorum aperiente duritiam siue illorum, qui de homicidio et de excaecato ac debilitato presbyteri corpore con fessi, siue illorum, qui se illa scire potuisse, quamuis sibi dice rent displicere, negare non ausi sunt refugientes catholicam pa cem, uelut ne criminibus polluantur alienis, et in illo schismatis sacrilegio inter sceleratorum tam immanium tantam multitudi nem perdurantes, siue etiam illorum, qui se inde non recessuros etiam demonstrata sibi catholica ueritate et Donatistarum peruer sitate dixerunt. Non est leue, quod deus agi uoluit per operam tuam. Vtinam tales eorum causas crebras sic audias et facinora

2o

25

eorum atque insana pertinacia sic saepe prodatur eademque pu blicata gesta in omnium notitiam perferantur! Quod autem scrip sit eximietas tua dubitare te, utrum in Theoprepia debeas eadem gesta iubere proponi, fiat, si potest illuc frequens confluere mul titudo; alioquin alius locus celebrior prouidendus est, non tamen ullo modo praetermittendum.

| 2. Poena sane illorum quamuis de tantis sceleribus confesso rum rogo te ut praeter supplicium mortis sit et propter conscien

Trad. text.: 3. 8. 26. 5. 25 / 1. 2o. 21. 22. 16 a m

CXXXIX, 5 hipponiensi] ipponensi 1. 2o. 21, ypponensi 22 ll 6 per — etiam] etiam per omnes ecclesias 3. 8. 26. 25 ll 7 agnoscant] cogoscant 3. 8. 26. 25 ll 9 pectorum] peccatorum 8. 5 / 2r. 22 ll aperiente — illorum] om. 3. 26* ll io/ii confessi] om. mss. , add. m, lacunam significat g || 14/ 15 tantam multitudinem] tanta multitudine 1. 2o. 21. 16 ll 17/18 operam tuam] opera tua 3. 8. 26. 25 ll 2o in] om. 1. 2o. 21 ll notitiam] notitia 1. 2o. 21. 16 ll 21 theoprepia] theopropria 1. 2o. 21. 22. 16 a ll 24 ullo] nullo 1. 2o. 21. 22. 16 a m ll 26 et propter] propter et 3. 8. 26. 5. 25

G i5o

292

3o

35

EPISTVLA CXXXIX, 2

tiam nostram et propter catholicam mansuetudinem commen dandam. Ipse enim fructus ad nos peruenit confessionis illorum, quia inuenit ecclesia catholica, ubi suam erga atrocissimos inimi cos seruet atque exhibeat lenitatem. In tanta quippe crudelitate, quaecumque praeter sanguinem uindicta processerit, magna le nitas apparebit. Quod etsi modo quibusdam nostris illa atrocitate commotis uidetur indignum et quasi dissolutionis et neglegentiae simile, transactis tamen motibus animorum, qui recentioribus factis solent turbulentius excitari, egregie luculenta bonitas ap

parebit et ob hoc magis eadem | gesta legere atque ostendere

4O

45

Praesente autem procuratore | uiri clarissimi Celeris Spondeo,

5o

55

PL 536

delectabit, domine merito insignis multumque carissime ac desi derantissime fili. Ibi est sanctus frater et coepiscopus meus Bo nifatius et per diaconum Peregrinum, qui cum illo perrexit, com monitorium direxi; sic habe tamquam praesentiam meam et, quod uobis in commune pro ecclesiae utilitate placuerit, hoc adiuuante domino fiat, qui potens est misericorditer opitulari in tantis malis. Modo Macrobius, episcopus eorum, stipatus cuneis perditorum utriusque sexus hac atque illac circuit, aperuit sibi basilicas, quas possessorum quantuluscumque timor clauserat. quem tuae dilectioni commendaui multumque commendo, ut cumque eorum frangebatur audacia. Nunc uero, posteaquam Carthaginem profectus est, etiam in fundis ipsius basilicas aperuit, populos congregat. Cum ipso est etiam ille Donatus, diaconus rebaptizatus, cum fuerit colonus ecclesiae, qui uersatus est in illa caede praecipuus. Qui tales non cum eo sunt, quando et ille cum ipso est? Si pro consule uel simul ambo in illos estis sententiam prolaturi et forte ille persistit uelle gladio uindicare, quamquam sit christianus et, quantum aduertere potuimus, non sit ad haec cruenta procliuis, tamen, si necesse fuerit, etiam ge

stis iubete allegari epistulas meas, quas de hac re singulas uobis

27 propter] om. 3. 8. 26*. 5. 2;

ll mansuetudinem] 3. 26°, fidem 3° ll

3o in — crudelitate] in tanta quippe credulitate 1*. 2o. 21, in tantam quippe

crudelitatem $. 25, in tantum quippe crudelitate 3. 26 ll 36 legere] relegere 21 ll 4o habe] habete 3. 8. 25 ll 4o/41 et quod] quod et 3°. 8. 26. 25 ll 44 hac — illac] huc atque illuc 8. 25, hac atque hac illa 2o. 21 ll circuit] cir cumit 3* / 22. 16 a m ll aperuit] aperuitque m ll 46 celeris spondeo] aetegi spes in deo 3. 8. 26. 25 ll 49 carthaginem] carthagine 1. 26*. 25 ll 5o est etiam] etiam est a m || 51 rebaptizatus] baptizatus 21 ll 53 pro consule] proconsul 26'/ 22 ' a m ll illos] illo 8. 26*. 25, de illo ;, illum 26' || 53/54 estis sententiam] est essentia 1. 2o, in illorum essentia 21, essentia in illos est 16 ll 54 uindicare] uidicari 8 / 1. 2o. 21. 22 ' ll 56 cruenta] crucia menta 3. 8. 26. 25 m || 57 allegari] alligari 8* / 1. 2o. 21. 22°. 16

G i5i

EPISTVLA CXXXIX, 2-3

6o

293

mittendas putaui. Soleo enim audire in potestate esse iudicis mollire sententiam et mitius uindicare quam leges. Si autem nec litteris meis ad hoc consenserit, hoc saltem praestet, ut in custo diam recipiantur. Atque hoc de clementia imperatorum impetrare curauimus, ne passiones seruorum dei, quae debent esse in ec

clesia gloriosae, inimicorum sanguine deho|nestentur. Scio enim 65

G 152

in causa clericorum Anaunensium, qui occisi a gentilibus nunc martyres honorantur, imperatorem rogatum facile concessisse, ne illi, qui eos occiderant et capti iam tenebantur, poena simili pu nirentur.

7o

75

3. Libros de baptismo paruulorum, cum iam codicem ipsum praestantiae tuae misissem, cur abs te rursus acceperim, oblitus sum, nisi forte, cum inspicerem, mendosos eos repperi et emen dare uolui, quod mirabiliter impeditus adhuc usque non feci. Epistulam quoque ad te scribendam et his adiungendam, quam, cum ibi essem, iam dictare coeperam, paulo addito sic esse im perfectam scias. Si autem rationem omnium dierum et lucubra tionum aliis necessitatibus impensarum tibi possem reddere, grauiter contristatus mirareris, quanta me distendant, quae dif ferri omnino non possunt, nec agere illa permittant, in quae

me | petendo et admonendo urgues uolentem et ineffabiliter, 8o

tionem non ferant, sicut mihi fuit breuiatio | gestorum collationis 85

PL 537

quia non possum, dolentem. Cum enim ab eorum hominum ne cessitatibus aliquantulum uaco, qui me sic angariant, ut eos nullo modo liceat euitare nec contemnere oporteat, non desunt, quae dictanda praepono, sic in articulis temporum constituta, ut dila nostrae satis operosa, cum uiderem neminem se uelle tanto ag geri litterarum legendo committere, sicut mihi fuit etiam epistula ad ipsos laicos Donatistas de hac eadem collatione nostra, quam

CXXXIX, c. 3 cfr Aug. Retr. II, xxxiii (CCSL 57, p. 116-118)

59 add. iubeant ante leges m || 61 imperatorum] imperatoris a ll 62 curauimus] curabimus 3 '. 26'/ 22. 16 a m, curamus 1. 2o. 21 ll 62/63 in ecclesia] om. 16 ll 64 anaunensium] anabuensium 3. 8. 26. 25, amunensium 21 ll 69 rursus] prorsus 3°. 8. 26*. 25 ll 7o/71 emendare] emendari 5. 25*/ 2o', cum emendare 16 ll 71 impeditus] imperitus r*. 2o. 21. 22. 16 ll 73 paulo] paululo 3. 26. 25, paululum 8 ll 74 rationem] ratione 21 ll 77 nec agere] negare 1. 2o. 16 ll 78 urgues] urges 26'/ 22, argues 8. 25 / 1. 21, arguis 2o ll uolentem] uolentes 1. 21 ll 79 post quia add. cogi 21 ll possum] possunt 21. 22 ll 82 praepono] propono 22 ', repono 3. 8. 26. 25 ll 82/83 dilationem] dilectionem 8. 21 ll 83 gestorum] gestolorum 1. 2o. 21 ll 86 quam] quo 1. 2o. 21

G I53

294

EPISTVLA CXXXIX, 3-4

modo aliquot lucubrationibus terminaui, sicut epistulae duae non breues, una ad dilectionem tuam, altera ad uirum illustrem 9o

95

ioo

Volusianum, quas uos accepisse iam credo, sicut nunc in mani bus habeo librum ad Honoratum nostrum de quaestionibus qui busdam quinque, quas mihi proposuit et per litteras intimauit, cui non continuo respondere uides quam minime oporteat. Ca ritas enim, quae tamquam nutrix fouet filios suos, non ordine amandi sed ordine subueniendi infirmiores fortioribus anteponit, quos tales uult esse, quales iam illi sunt, quos non contemnendo sed de his confidendo interim praeterit. Tales ergo mihi necessi tates dictandi aliquid, quod me ab eis dictationibus impediat, quibus magis inardesco, deesse non possunt, cum paululum spa tii uix datur inter aceruos occupationum, quibus nos alienae uel cupiditates uel necessitates angariatos trahunt, et quid faciam prorsus nescio.

4. Audisti, unde mecum dominum depreceris; sed etiam quod

tam instanter et tam crebro me admones, nolo cesses non | nihil io5

IO

agens. Commendo etiam ego excellentiae tuae ecclesiam in Nu midia constitutam, propter cuius necessitates sanctus frater et coepiscopus meus Delphinus a fratribus et coepiscopis meis ibi collaborantibus et compericlitantibus missus est. Nec de hac re plura scribo, cum ipsum praesentem sis auditurus. Cetera in com monitoriis inuenies, quae ad presbyterum misi siue modo siue per diaconum Peregrinum, ne mihi ea totiens iterare necesse sit. Semper in Christo cor tuum uigeat et gaudeat, domine merito in signis multumque carissime ac desiderantissime fili. Filium nostrum Rufinum, Cirtensem principalem, commendo eximietati tuae.

87 aliquot] aliquod 3. 8', aliquid 1. 2o. 21 ll 89 quas] quam 3. 8. 26. 25 ll 91 per] om. 3. 8. 26. 25 ll 92 cui — respondere] cui ut non continuo responderem 3. 26, cui ut continuo responderem 8. 25 ll 95 iam illi] illi iam 22 II 96 confidendo] confitendo 8. 25 / 1. 2o. 16 a || praeterit] praeteriit

8. 25 ll 97 quod] quo 3°. 8. 25 / 21 ll impediat] impediant 3. 8. 26. 25 ll 1o4 agens] ages 26°, agis 3. 8. 25 l| 1o4/1o5 numidia] numidiam 8. 25 / 1°. 21 || 1o7 compericlitantibus] periclitantibus 8. 25 ll 1o8 scribo] scribam 3. 8. 26. 25 ll ipsum praesentem] ipso praesentem 1. 21, ipso praesente 2o ll io9 ad] per 8' ll 111 et gaudeat] om. 5 / 1. 2o. 21. 16 a m

G 154

INDICES

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE INDEX AVCTORVM INDEX NOMINVM ET VOCVM EX EIS FORMATARVM

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Ep., lin. Genesis 3, 1-6 4, 2-4 7. 2 7,6 7, 8 7, 20 8, 6-7 12, 1-3 18, 10-14 18, 18 22, 17 22, 18 32, 12 37, 28 39. 20

cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr

108, 182/183 102, 286/288 108, 543 108, 543 108, 543 108, 543 108, 547/548 137. 326/330 137, 331/333 137. 326/330 121, 115/119 105, 265 IzI, 115/119 121, 308 121, 308

Exodus c. 7 et 8 13, 17 sqq. 22, 28

cfr cfr cfr

137, 289/293 137, 335/336 138, 260/268

Leuiticus 22, 4-6

cfr

108, 181/182

Numeri 1-34

cfr

130, 495/496

Deuteronomium 6, 13 13, 3

cfr

102, 289/290 130. 550/551

Iosue 15, 5 15, 8 18, 14

cfr cfr cfr

105, 310/311 105, 310/111 105, 310/311

I Regum 1, 2-28 8, 5-7 24, 1-8

cfr cfr cfr

130, 564/565 130, 497/498 133, 46/49

III Regum 17, 17-22

cfr

137, 285/289

IV Regum 4, 18-35

cfr

137, 285/289

Tobias 12, 8 12, 12 (LXX)

cfr

130, 614/615 130, 350/351

298

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE £p., lin.

Iob 1, 8 1, 12 ». 3 2, 6

cfr cfr cfr cfr

Psalmi 1, 7-8 7, 4-5 7, 1o 7. 4-5 13. 3 14, 4 15, 2 15, 3-4 15, 3 15, 4 15, 7 16, 14 17, 30 18, 5 18, 5-6 21, 1 7 21, 8-9 21, 17-19

cfr

21, 27 2t, 28-29 24, 10 26, 4 cfr 31, 8 32, 10 33, 2 33, 9 35, 8-10 35, 10

cfr

37, «o

cfr

49, « 49, 9

111, 179/180 130, 498/500 111, 179/180 130, 498/500 105, 266/269 130, 423/425 m. 345 130, 423/425 108, 390/39' 108, 412/415 121, 92/94 125, 80/81 102, 291/292 138, 91/92 138, ii7/ii9 121, I4/16 121, 62/63 «*«. 73 121, 82/83 138, 117/119 120, 296/297 121, 97/100 125, 109 105, 276/277 105, 273/275 102, 665 102, 666/667 102, 683/685 102, 685/688 105, 280/283 130, 157 102, 693/696 105, 284/287 104, 275/276 104, 318/319 130, 261/263 130, 516/521 120, 296/297 121, 226 131, 21/22 121, 266/267 130, 526/528 127, 57/58 130, 5H 130, 373/375 130, 526/528 105, 270/271 105, 272 138, 121/122

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

49. 18 cfr $0. 15 50, 19 52,6 55. 9 56, 6 58, 2 58. 8 58, 12 61, 11

cfr

cfr 62, 2-3 66, 2 67, 7 67, 22 67, M 71. * 71, 8-11 71, 11 75. 12 76,3 79. 4 79, 5 84, 9 85, 11 89, 14-15 90, 1 93. 11 95, 5 101, 23 101, 27-28 102, 7 I04, 18 IO4, 19 "3, I3-«4 »4, 8-9 118, 18 118, 34 118, 71 118, 133 "9, 7 131, 1 132, 1 138, 17 138, 21-22 140, 5 H3, 15 Prouerbia 3, " 3, 34

cfr

Ep., lin. 108, 207/208 108, 345/347 104, 272/273 111, 37 121. 35/37 130, 373/375 105, 288/289 130, 429/430 121, 103/104 121, 104/106 130, 128 130, 154/155 130, 105/106 121, 371/371 101, 95/96 121, 131/132 121, 137 105, 290/291 105, 292/297 105, 112 127, I2/I3 130, 464/465 130, 416/417 130, 416/417 121, 266/267 104, 273/274 I30, ii5/118 101, 95 121, 228 102, 336 129, 66/67 138, 109/110 121, 64/65 121, 303/304 «m. 357 102, 326/327 130, 91/98 121, 11/12 120, 296/297 131, 22/23 130, 418/419 105, 6/8 130, 422/423 129, 152/153 121, 178/180 IU, 178/180 108, 158/159; 163/165 130, 454/555 111, 167/168 121, 40/41

300

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Ep., 102, 108, 108, 105, 104, 105, 105, 102, 130, 130, 108, 108,

8, 25 9, 18 (LXX) 10, 4 19, 21 21, 1 30, 30, 30, 30,

3-4 (LXX) 8 8-9 (LXX) 12 (LXX)

Sapientia 6. 17 7. 26 8. 1 9. 15

cfr

Ecclesiasticus 5. 8 18, 6 23,6 34. 30 36. 4 36, 18 Isaias 1, 5-6 3, 9 (LXX) 7, 9 (LXX) 40, 12 51. 7 51. 7-8 52. 11 53. 7 54. 1-5 57, 18/19 (LXX) 65, 5 (LXX) 66, 1 66, 2 66, 5 (LXX)

Ieremias 2, 13 2, 18 15, 18 17, 5 3«. 31-32 43, 2

lin. 528 17/18 130 101 223/224 123/124 212/213 529/530 421 220/223 300/301 551/552

101, 57/59 »9. 43 137, 235/237 13«. 7/9

127, 9/10 137, 60/61 130, 426/428 108, 141 142 130, 414 130, 415

cfr

cfr

121, 135/136 120, 290/292 120, 55/56 120, 310 102, 669 102, 659/663 108, 180/181 105, 315/316 105, 318/329 130, 45/46 108, 554/556 120, 305/306 121, 46/48 108, 54/57 129, 151/152

121, 207/208 125, 50/51 108, 132/133 105, 109/110 138, 122/125 123, 8/10

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Ep., lin. 123, 8/10

43. 7-'O Ezechiel 9. 4 H. «4

108, 190/191 1i1, 89/90 121, 191/192 111, 89/90 121, 191/192 111, 87 105, 239/240

14, 16 28,3 34. 4 Daniel 2, 34-35 3, 1-18 3. «3-^3 3, 21 3. M 3, 25-37 3. 28-31 3. 38-45 3. 95-96 3, 99-100 7. 27 9. 3-20 9. 5-16 Ionas I, 2-3 1. 11-15 2, 1 3. 2-3 3. 5 4> 5 4,6 4. 7 4.8

cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr

cfr cfr cfr

105, 298/301 105, 118/119 111, 57/60 102, 585/587 102, 585/587 i11, 61/81 108, 192/193 111, 213/228 105, 124/128 105, 133/136 129, 66/67 111, 91/142 108, 192/193

cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr

102, 102, 102, 102, 102, 102, 102, 102, 102,

cfr

630/631 627/631 550/556 630/631 696 635/636 550/556 645/646 652/654

Habacuc 3. 3

105, 307/310

Sophonias 2, 11

105, 303/310

Zacharias 5. 1-3

cfr

125, 67

Malachias 4. *

121, 81/82

II Machabaeorum 7, 18-19

111, 160/165

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

302

Ep., lin. Matthaeus 3, 9 3, " 4, 1-1o 4, 1o 5,6 5,8

cfr cfr cfr cfr cfr

5, 9 5, 5, 5, 5, 5. 5,

1o 16 M 34 39 39-41

6,7 6, 8 6,9 6, 9-13 7, 1-2 7, 16 7, 20 7, M-27 8, 22 8, 30-32 9. 13 10, 24 10, 34 11, 28 11, 28-30 12, 24 12, 39-40 13, 24-48 13, 24-30 13, 24-43 13. 29 13, 29 13. 30 13. 45-50 13, 47-49 13, 47-48 13, 47-50 15, 14 15, 26 19, 24-26 22, 21 22, 37 22, 39

cfr cfr cfr cfr cfr cfr

cfr cfr cfr

cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr

121, 26/28 108, 286/293 129, 88/90 105, 252/256 102, 289/290 120, 421/423 119, 95/96 130, 88/89 105, 5/6 128, 86 108, 364/365 133, 42/43 108, 489/490 125, 83/85 138, 212/213 136, 43 138, 192 130, 266/270 130, 314 120, 300 130, 378/405 102, 398/399 102, 465/466 130, 73/74 130, 73/74 127, 150/158 11o, 395 130, 500/501 121, 24/25 108, 285 121, 360/361 127, 114 127, 97/101 121, 71/72 102, 619/623 105, 340 sqq 129, 88/90 108, 262/264 108, 534/535 108, 477/478 108, 477/478 108, 262/264 108, 184/185 129, 88/90 108, 262/264 121, 206 121, 137/139 130, 22/23 127, 134 137, 394/396 137, 394/396

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

49 64 9-10 13

cfr cfr cfr cfr

Ep., lin. 137, 391/394 105, 358/360 121, 89 121, 85/86 121, 140/142 102, 347/348 102, 347/348 102, 403/404 130, 511/512 130, 5I3/5H 108, 183/184 129, 22/24 120, 202/203 129, 22/24

Marcus 12, 17 14. 45 '6, 5-7 16, 9 16, 12-14 16, 19

cfr cfr cfr cfr cfr

127, 108, 120, 120, 120, 120,

22. 40 23> 3 23, 32 23. 37 24. 51 25. 34 25, 41 25, 46 26, 39 26, 27, 28, 28,

cfr

cfr cfr cfr cfr

Lucas 2, 14 *. 34-35 2, 35-38 2, 35 2, 37 2, 38 3,8 3, H 5. 32 6, 12 6, 29 6, 47-49 8, 32 9, 2-10 u, 2-4 II, 5-13 11, 9-13 11, 13 12, 47 12, 48 12, 49 13, 11-13 13, 32 13, 34 16, 9 18. 1-5

cfr cfr cfr cfr cfr cfr

cfr

cfr

134 183/184 202/203 202/203 202/203 320

127, 109/110 121, 294/297 130, 564/565 121, 305 121, 339/341 m, 364/367 130, 575/576 108, 41 121, 26/28 138, 290/291 102, 640/641 130, 358 138, 224/225 127, 150/158 130, 500/501 130, 28/31 130, 378/405 130, 282/291 130, 292/299 130, 63 111, 41/46 111, 41/46 m, 359/360 131, 9/11 121, 67/68 121, 85/86 126, I40/ 141 130, 579/580

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

304

18, 1-8 18, 10-14 18, 25 18, 27 19, 2-10 20, 25 22, 43 23, 23 23. 34 24, 24, 24, 24, 24, cfr M, 24, 24, M, 24,

4-7 5 «5 16 30 36 37 39-48 46-47 47

cfr cfr cfr

cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr

Ep., lin. 130, 273/274 121, 38/39 130, 22/23 130, 22/23 130, 28/31 127, 134 130, 358/360 121, 87/89 121, m/113 138,243/244 120, 202/203 121, 286/287 120, 202/203 121, 268/271 102, 37/38 121, 275/276 120, 202/203 111, 268/271 102, 37/38 '29, 33/37 105, 35/37 105, 310/311 108, 39

Iohannes cfr «. '-3 «, 3

cfr cfr

«. 5 «, 9 1, 11 I, 33 3, 5 3, 18 8, 12 8, 32 8, 36 9, 16 10, 16 ii, 1-44 11, 25 39-44 12, 6 13, 10 13. H 13, 16 «3, 34 13, 35 14, 6

cfr cfr cfr cfr

cfr cfr cfr cfr

cfr

137, 126 '37. 304/305 102, 177/178 137, 126 '37. 304/305 130, 86/87 121, 81 111, 22/23 108, 63 130, 412/413 102, 423/424 121, 81 101, 29 101, 24 121, 70/71 108, 474 102, 561/582 121, 81 102, 32/35 108, 205/206 108, 201/202 110, 77/79 108, 285 »0, 75/77 108, 475/476 102, 126/129 104, 339/340

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

cfr 14. 27 15, 12 15, 17 15. 20 18, 23 19, 25 19, 26-27 19, 26 20, 14

cfr cfr cfr

20, 17 20, 19-26 20, 20 20, 27 21, 1 21, 17 21, 18

cfr cfr cfr cfr

Actus apostolorum 1, 8 1, 12 2, 2 2, 4 I. 37-41 7. 55 9, 3 5 ii, 28 12, 5 13. 3 15. 9 17, 18 21, IO-ii 23, 3-5

cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr

Ad Romanos 1. 3 17 1, 20 1, 21-23 1. 25 2, 23 2, 28-29 4, 2-3 5. 5 5. 19

cfr

Ep., lin. 111, 81 1«, 94/95 108, 59 110, 75/77 110, 75/ 77 108, 285 138, 237/238 121, 311 121. 320/321 120, 202/203 120, 202/203 121, 268/271 119, 58/59 120, 324/325 121, 278/279 137, 170/171 102, 37/38 102, 37/38 120, 202/203 108, 473 102, 37/38 102, 545/546 108, 39 105, 310/311 137, 351 137, 351 121, 75 120, 203/204 120, 203/204 121, 158/162 130, 608/609 130, 608/609 130, 87/88 118, 480/481 121, 158/162 138, 246-253 121, 67/68 121, 56 102, 86/87 120, 196/197 120, 262/264 101, 34/39 101, 40/41 m, 25/26 121, 58/61 121, 54/56 127, 115/116 130, 514/515

306

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

6,9 6, 9-10 7, 6 7, 24-25 8,4 8,7 8, 18 8, 24 8, 25 8, 25-27 8, 26 8, 28 9, 7 9,8 9, '4 10, 3 10, 4 11, 16 11, 28 12, 1 12, 2 12, 10 12, 15 12, 16 12, 17

cfr cfr cfr cfr

cfr cfr

cfr cfr cfr

12, 21 13, 4 13,8 13, «4 14, 23 I ad Corinthios 1, 10 I, 12

cfr cfr

I, 18 I, 21 I, 24 cfr I. 25 cfr I. 27

Ep., lin. 102, 43/45 120, 189/190 121, 21 101, 44/45 nt, 57 121, 227/228 III, 50/52 130, 304/305 130, 525/526 130, 540/545 130, 160 130, 469 131, 16/17 121, 17/18 121, 17/18 102, 468/469 121, 52/54 121, 119/122 128, 96/98 121, 170/172 121, 247/248 120, 425/437 110, 75/77 130, 59/60 136, 43 136, 43 138, 170/171 138, 258/259 138, 195/196 134, 37/39 HO, 15/16 110, 75/77 130, 620/621 130, I38/139 121, 225/228 105, 200/203 105, 200/203 108, 60-61 120, 119/122 119, 16/18 120, 34/35 120, 119/122 102, 526/529 120, 119/122 120, 126/127 «37, 234/235 120, 119/122 120, 135/138 119, 16/18 120, 34/35

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

cfr 1, 30-31 2, 9 2, 11 3, 7 4, 5

cfr

cfr 5, 6 cfr 7, 4 9, 24 9, 27 10, 19-20 11, 31-32 12, 28 13, 5 13, 12 13, 13

cfr

15, 52 15. 54 II ad Corinthios 3, 18 5, 6 5, 6-7 5, 15 5, 17 6, 13-14 11, 15 11, 23-27 11, 29 12, 7-8 12, 9 Ad Galatas 3, 16 3. 27 5, 16 6, 15

cfr cfr

cfr cfr cfr

119, 27/28 120, 273/274 130, 588/589 130, 80/81 127, 18/20 121, 22/23 130, 320/321 121, 237/239 108, 210 124, 32/33 130, 480/481 130, 485

cfr cfr

105, 262/264 102, 543/544 111, 57/58 121, 20/23

cfr

120, 275/276 130, 621/622 102, 539/540 121, 146/148 129, 30/31

Ad Ephesios 3, 20 4, 10 4, 11-12 4, 15

Ep., lin. 120, 132/133 120, 416/418 130, 319/320 130,150/151 120, 298/300 121, 346/347 130, 77/79 130, 151/154 108, 188/189 108, 348/349 127, 192/194 119, 129/130 121, 242/243 102, 339/341 111, 168/170 121, 146/148 125, 47 120, 81/82 120, 246/247 120, 375 130, 299/313 130, 309 130, 458/459 102, 79 130, 134/135

308

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

4, 25 5, 23 5, 25-26 5, 29 6, 17 Ad Philipppenses 1, 15-18 1, 27 3, 13 3, 15-16

cfr cfr

cfr cfr

3, 19 3, 20 4> 4, 4, 4,

5 5-6 6 7

Ad Colossenses 1, 6 1, 18 2, 17 2, 2, 2, 2, 2, 3, 3. 3, 3, 3,

18-19 21-22 21-23 23 3 1-2 3 3-4 13 15

cfr cfr cfr

cfr

Ep., lin. 129, 26 129, 30/31 108, 63/65 130, 140/141 1m, 349 108, 212/214 122, 14/16 130, 305/307 108, 228/230 120, 75/77 121, 20 120, 303 121, 58/61 I33> 45 122, 48/49 130, 342/343 130, $32/533 128, 32/34 129, 30/31 102, 304 102, 643 I2lt> 195/197 121, 224/225 I2I> 209/214 121, 231/232 137, 180/181 130, 597/598 102, 541/543 130, 98/100 108, 426/427 108, 424/425

I ad Thessalonicenses 2, 5 2, 15 4, 4 4> 9 5, 14 5, 15 cfr cfr

126, 218/219 121, 89 121, 247/248 «o, 75/77 130, 333/334 138, 170/171 138, 258/259

I ad Timotheum 1, 5 2, 1 2, 4 2, 5 3, 16 4, 1-2

130, 456/457 121, 163/165 121, 174 /175 137, 240/241 121, 66 121, 201/202

cfr cfr

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

5, 4-5 5, 5

cfr

5, 6 5. « 5, 23 5, 26 6, 6-1o 6, 17-19 cfr II ad Timotheum *. 7 2, 20 3. 5 Ad Titum 1. 13 1, 16 h7

cfr

cfr cfr

3. * Ad Hebraeos 4, " 10, 1

cfr

10, 38 12, 6 Epistula Iacobi 2, 13

cfr

4,6 4, 15

cfr

I Petri 1, 22 3. 9 3, 15 3, 18 4,8

cfr cfr

5. 5 II Petri 1. 19 *, 9

cfr

Ep., 130, 130, 130, 130, 130, 108, 130, 108, 130, 130, 130,

Hn. 102/103 12/13 120/121 577/578 122/125 177 142/143 190 209/217 34/39 IOO-IOI

120, 296/297 108, 280/282 121, 217/218 130, 184/185 121, 142 125, 14/16 126, 186 133. 46 121, 350/352 102, 304/305 1o1, 643 121, 56 111, 167/168 102, 507 138, 394 121, 40/41 137, 12/13 110, 75/77 138, 170/171 120, 64/65 120, 189/190 108, 104 108, 224/225 108, 428 121, 40/41 130, 83/85 125, 109

310

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE Ep., Un.

I Iohannis 3, 2 4, 7 5, 21 Apocalypsis 3, 7 7, 5-8 14, 4 20, 6 21, 4-5 22, 5

cfr cfr

cfr cfr cfr

130, 89/90 110, 75/77 102, 338 119, 26 121, 122/124 121, 127/129 102, 45/46 121, 22/23 102, 45/46

INDEX AVCTORVM

Ep., lin. ANONYMVS

Contra philosophos (CCSL 58 A, ed. D. Aschoff) CXXXVII, 382/384 CXXXVII, 391/4o6

III, 1211-1212

III, 1212-123o AVGVSTINVS EPISCOPVS HIPPONENSIS Contra Crescomium

(CSEL 52, ed. M. Petschenig) cfr cfr cfr

2, 43

2, 48 3, 22

3, 24 3, 25 3, 33 3, 59

4, 2 4, 5

4, I2 4, I5

4, 18

4, 38

4, 39

CVIII, 256/26o CVIII, 256/26o CVIII, 277/293 CVIII, 95/97 CVIII, 315/321 CVIII, 4io/415 CVIII, 417/418 CVIII, 95/97 CVIII, 4io/415 CVIII, 172/174 CVIII, 95/97 CVIII, 172/174 CVIII, 4io/415 CVIII, 417/418 CVIII, 95/97 CVIII, 95/97 CVIII, 172/174 CVIII, 315/321 CVIII, 326/327 CVIII, 328/329 CVIII, 41o/415 CVIII, 417/418 CVIII, 4io/415 CVIII, 172/174 CVIII, 4io/415 CVIII, 417/418 CVIII, 149/153 CVIII, 95/97 CVIII, 4io/415 CVIII, 417/418 CVIII, 172/174

Contra Gaudentium

(CSEL 53, ed. M. Petschenig) I, 54 2, 3

cfr

cfr 2, 7 2, I4

cfr cfr

CVIII, CVIII, CVIII, CVIII, CVIII, CVIII,

149/153 256/26o 277/293 172/174 256/26o 277/293

312

INDEX AVCTORVM Ep., lin. Contra litteras Petiliani (CSEL 52, ed. M. Petschenig)

1, 11 2, 16 De diuersis quaestionbus (CCSL 44 A, ed. A. Mutzenbecher) cfr 12 (p. 19) cfr 42 (p. 63) cfr cfr 44 (p. 65-66) cfr 49 (P- 7«) cfr 64, 139 (p. 143) cfr 82, 14 (p. 244) De praedestinatione sanctorum (PL 44, 959-992) 9, 17 - 10, 19 (973-975) cfr Epistulae (CCSL 31 A et B, ed. K. D. Daur) 91, 28-30 cfr 91, 165-173 cfr 103, 18-20 cfr 103, 24-25 cfr 103, 41-43 103. 43-47 cfr 103, 47-49 cfr 103, 51-53 103. 53-54 103. 55 K>3, 55-59 103, 66-69 104, 16-20 104, 29-31 104, 32-38 cfr 104, 76-78 cfr 104, 167-168 104, 179-180 cfr 104, 209-214 cfr 104, 253-256 104, 296 104, 312-313 cfr 107, 7-8 107, 9-11 cfr cfr 108, 5-6 108, 28-29 cfr 108, 36-38 cfr 117, 10-14 "7, 14-17 117, 18-20 118, 28-32 »8, 51-53

CVIII, 149/153 CVIII, 149/153

CXXXVII, 132/150 CXXXV, 33/58 CXXXVII, 132/150 CII, 124/278 cii, 194/397 CXXXVII, 110/139 CXXVI, 54/81

CII, 233/278

cin, 35/37 CIV, 87/95 CIV, 209/214 CIV, 253/255 crv, 29/31 CIV, 32/38 CIV, 76/ 78 crv, 167/168 CIV, 179/180 CIV, 296 CIV, 312/313 CIV, 16/20 cm, 66/69 CHI, 41/43 CIII, 43/47 CIII, 47/49 CIII, 51/52 CIII, 53/54 CIII, 18/20 cni, 24/25 CIII, 55 CIII, 58/59 cvm, 5/6 CVIII, 28/29 CVIII, 36/38 CVII, 7/8 CVII, 9/11 CVII, 9/11 CXVIII, 28/32 CXVIII, 51/53 CXVIII, 55/57 CXVII, 10/14 CXVII, 14/17

INDEX AVCTORVM

"8. 55-57 118, 93-96 cfr 119, 11-19 119, 106-m 119, 111-112 119, 144-148 cfr 120, 23-27 120, 30-36 120, 382-387 120, 419-421 cfr 135, 36-48 cfr «35, 45-48 cfr 135, 48-51 cfr 135, 52-56 cfr 136, 35-39 136, 40-49 137, 23-34 cfr 137. 30-34 cfr 137, 36-39 cfr 137> 41-45 cfr 137, 281-283 cfr 138, 20-25 cfr 138, 141-150 Epistulae (CSEL 44 et 57, ed. A. Goldbacher) 161, 1, 13-14 162, 6, 6 162, 7, 15 226, 3, 11-13 Gesta cum Emerito (CSEL 53, ed. M. Petschenig) (pp. 179-196) Retractationes (CCSL 57, ed. A. Mutzenbecher) I, XI, 2-5 (p. 33) cfr I, XI, 3-4 (p. 33) cfr II, xxvi, 13-15 (p. m) cfr II, xxvin, 12-16 (p. 113) cfr II, xxxi (p. 115-116) cfr cfr II, xxxiii (p. 116-118) cfr PS. AVGVSTINVS Solutiones (CCSL 90, ed. B. Schwank) c. 72 (p. 205, 7-10)

cfr

Ep., lin. CXVII, 18/20 CXVII, 18/20 CXX, 30/36 CXX, 383/387 CXX, 419/420 CXX, 22/28 CXIX, 144/148 CXIX, u/19 CXIX, 106/112 CXX. m/114 CXXXVII, 23/34 CXXXVII, 281/283 CXXXVII, 36/39 CXXXVII, 41/45 CXXXVIII, 19/24 CXXXVIII, 142/150 CXXXV, 37/48 CXXXVII, 281/283 CXXXV, 48/51 CXXXV, 52/56 CXXXV, 37/48 CXXXVI, 35/39 CXXXVI, 40/49

CXXXVII, 171/172 CXXXVII, 171/172 CXXXVII, 171/172 CII, 241/243

CXXVIII

CI, c. 3-4 CI, 80 in app. crit. CV, 164/165 CVIII, c. 10 CII, passim CII, 26 in app. crit. CXXXIX, c. 3

CXXXVII, 293/302

3H

INDEX AVCTORVM Ep., Hn.

Beda Venerabilis In Lucam (CCSL 120, ed. D. Hurst) VI, 2244 (p. 419)

cfr cfr

CXX, 193/204 CXX, 318/321

Cassianvs De incarnatione Domini contra Nestorium (CSEL 17, ed. M. Petschenig) CXXXVII, 293/302 7, 27. * CtCERO Definibus bonorum et malorum 5, 15. 43 De natura deorum 1, 26

1, 26-27 1, 1, 1, 1,

105 109 114 120

De qfflciis 1, 39-40 De republica (ed. K. Zieg]er) I, *5. 39 frg. 40 Pro P. Cornelio Sulla 8, 25 Pro Q. Ligario Iz. 37 Tusculanae disputationes t. 2, 4 1, 16, 38

cfr

CXVIII, 490/491

cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr cfr

cxvm, CXVIII, CXVIII, CXVIII, CXVIII, cxvm, CXVIII, CXVIII, CXVIII, CXVIII, CXVIIl, CXVIII,

cfr

CXXV, 66/67

cfr cfr

CXXXVIIl, 177/187 CXXXVllI, 177/187

cfr cfr

CXXXVIII, 261/263 CIV, 165/166

533/549 564 628 590/605 636/638 694/696 694/696 702/707 636/638 655/660 671/672

CIV, 337/338 cfr

2, 18, 43

CXVIII, 304/305 CXXXVII, 86/87 CXXXVII, 273/275 CXXVII, 199/200

Cyprianvs episcopvs Carthaginens1s De catholicae ecclesiae unitate (CCSL 3, ed. M. Beuenot) 5, 136-142

CVIII, 273/274

cfr

INDEX AVCTORVM

H. 363-364 De lapsis (CCSL 3, ed. M. Beuenot) c. 4-6 (p. 222-224) c. 6, 112-114 (p. 224) Epistulae (CSEL 3, 2, ed. G. de Hartel) 54, 3 (p. 622, 15-18) 54, 3 (p. 622, 15-17) 54, 3 (p. 622, 17 - 623, 12)

Ep., lin. CVIII, 234/235

cfr cfr

CVIII, 238/239 CVHI, 243/245

cfr

CVIII, 256/260 CVIII, 535/536 CVIII, 277/293

Evgippivs Abbas Excerpta ex operibus S. Augustini (CSEL 9, ed. P. Knol]) (p- 714, 3 - 718, 25) (p. 718, 26 - 721, 21) (p. 1013, 5 - 1015, 9) (p. 1015, 10-29)

CXX, 161/276 CXX, 372/445 CII, 41/100 Cll, 105/123

Gesta conlationis Carthaginiensis (CCSL 149 A, ed. S. Lancel) (p. 63-66) (p. 67-71)

CXXVIII CXXIX

HtERONYMVS Epistulae (CSEL 56, ed. [. Hilberg) 142 (p. 291-292)

CXXIII

IWENAlIS Saturae 6, 287-295

CXXXVIII, 323/331

Pavlinvs Nolanvs Epistulae (CSEL 29, ed. G. de Hartel) 50 (p. 404-423)

CXXI

Persivs Saturae 1, 27

CXVIII, 67

Plvtarchvs Them c. 2

cfr

CXVIII, 304/305

316

INDEX AVCTORVM

Ep., lim. POSSIDIVS

Indiculus

(ed. A. Wilmart) p. 182-191

epistularum auctores

PROSPER AQVITANVS Liber sententiarum

(CCSL 68 A, ed. M. Gastaldo)

128 (p. 286)

CXXXVIII, 86/88 CXXXVIII, 112/115 CXXXVIII, 13o/132 CXXXVIII, 269/271 CXXXVII, 2o2/2o5 CXXXVII, 322/323

Sacramentarium Gelasianum (CPL 1899) (PL 74, 1o55-1244) iioo D5-6 cfr

CXXXI, 12

39 (p. 267) 4o (p. 267) 41 (p. 267) 42 (p. 267)

127 (p. 285)

SALLVSTIVS

Bellum Iugurthinum CXXXVIII, 311/312

35, io

De Catilinae coniuratione

CXXXVII, 318/32o CXXXVIII, 137 CXXXVIII, 169 CXXXVIII, 314/316 CXXXVIII, 155/156

3, 2 9, 5

ii, 6 52, 19 TERENTIVS

Adelphae CXXXVIII, 6o/62

824-825 VERGILIVS

Eclogae 4, I3-I4

4, 25

4, 6i 8, 13

cfr

CIV, 243/244 CXXXVII, 279/28o CXXXVII, 276/277 CXXXV, 38/39 CXXXV, 21/22

VINCENTIVS LERINENSIS

Excerpta (CCSL 64, ed. R. Demeulenaere) VI, 1-io (p. 214-215)

VI, 11-21 (p. 215) VI, 21-34 (p. 215)

cfr

CXXXV, 37/46 CXXXVII, 23/31 CXXXVII, 63/81 CXXXVII, 134/138

INDEX AVCTORVM

VI, 35-48 (p. 216) VI, 49-62 (p. 216-217) VI, 63-71 (p. 217) VI, 72-75 (p. 217) VI, 75-79 (P- «7) VII, 1-12 (p. 217-218)

Ep., lin. CXXXVII, CXXXVII, CXXXVII, CXXXVII, CXXXVII, CXXXVII, CXXXVII, CXXXVII, CXXXVII,

151/153 169/174 175/179 185/191 197/205 210/212 219/220 264/267 234/245

INDEX NOMINVM ET VOCVM EX EIS FORMATARVM

Abdenago Abel Abiron Abraham

Academia Academicus Adam Aegyptius Aegyptus Aethiopes Afer Africa

Africanus Africus Agabus Alba Albina Alypius

Anaunenses clerici Anaxagoras Anaximander Anaximenes Anna (Annae duae) Anna (uidua) Antiochia Antiochus Anulinus

Ep., lin. 105, 127 1o1, 287 108, 96. 317 102, 265; 105, 262; 111, 76; 121, 17. 27- 28. 54. "7 1o}, 6; 118. 399; 135, 28 "8, 395- 533 102, 261 108, 150; 137, 290 111, 9; 123, 9130, 361; 137, 334336; 138, 125 105, 294 108. 46. 266; 129, 25; 138, 396 105, 32. 98; 108, 331. 341; 118, 72. 194- "7; «4, 43; 126, 57; 129, 54- 57 126, 156; 128, 29; 129, 122 105, 308. 310 121, 158 102, 131 124, 2; I25, 18; 126, 1 119, 4; 123, 6; 125, 2; 125, 42; 126, 14. 49. 69. 19$. 205 139, 64 118, 55461$. 118, 118, 522. 130,

298. 522. 595 601. 616. 620 281 281. 292. 532 564

130, 574 120, 210 111, 156 129, 74

Apollo Apollonius Tyaneus Aprilis Apringius Apuleius Madaurensis Aristoteles Armentarius Arrianus Assyrius Augustinus Aurelius Bagaiensis Barnabas Beelzebub Brutus Caecilianus

Caelestinus Caesar Cain Calamensis Carthaginiensis Carthago

Cataphrygus Cati]ina Ce]er Cephas Cerdo Christus Chaldaeus

Ep . lin. IO;, 202; 108, 61 102, 592; 136, 26; 138, 367. 371 104. 7 «34. 2 102, 591; 136, 27; 137, 287; 138, 368- 395 «35, 26 127, 2 118, 288 137, 276 135, 55 128, 2. 99; 129, 2. 154 108, 94. 149. 171. 316. 374. 409 126, 123 121, 71 138, 175 105, 28. 102. 142. 148. 160. 183; 108, 50. 88. 266. 334. 339; 128, 37; 129, 73- 83- 91. 112 114, 6 104, 337; 127, 134. 136. 138; 138, 158. 161 102, 286 1oj, 70 118, 212; 125, 6. 119; 128, 100; «»9. '55 102, 569; 105, 150; 108, 342; 118, 206. 222; 120, 211; 121, »57; 139, 49 118, 289 138. 3" «39, 46 105, 203; 108, 61 117, 22 passim 137, 3^7

INDEX NOMINVM ET VOCVM EX EIS FORMATARVM

Cicero

Circumcelliones Cirtensis Collina Colossensis Consentius Constantinus Core Cresconius Cretensis Crispinus Cumaeus Cyprianus

Danihel Dathan Dauicl Dauidicus Delphinus Democritus Deogratias Dioscorus Donatistus Donatus

Ephesius

Ep., lin. 104, 336; 118, 7$. 94. 186. 234. 268. 467. 533. 561. 694. 802; 138, 159 105, 107; 108, 382. 494; Hl, 15; 133, 3; «34, «7 «39. "3 138. 327 121, 194. 2l8 119, «0. 2 105, Hi- 145164. 181. 183. 184. 191; 129, 74. 76 108, 96. 317 113, 2 130, 184 105, 78 104, 242 108. 21$. 238. 246. 268. 274. 294- 535 108, 192; 1Il, 8$. 87. 91; 121, 191 108, 96. 317 119, 26; 121, 68; 130, 423; 133, 47; 138. 415 101, 88 139, 106 118, 298. 523. 631. 654- 674684 102, 1 117, 1; 118, I. 64. 11$. 116. 123. 499. 797 105, 1; III, 15; 118, 286; 134, 17; 139, 16 105, 32. 99. 149. 164. 167. 20$. 206; 108, 430; 112, 2; 128, 2$. 87; 129, 57- »2; «33. 3; 139. 50 121, 144

Epicureus

Epicurus Esaias Eunomianus Euodius Ezechiel Fabricius Fauentius Felicianus

Felix Figulinensis Florentinus Fortunatus Gaius Caesar Gallia Gaudentius Generosus Graecia Graecus

Gratianus Hannibal Hebraeus Hebraicus Helisaeus Hieremia Hieronymus Hierosolymitanus Hierusalem

319

Ep., lin. 104, 53; "8, 283. 349. 394. 408. 419- 447- 472. 480. 607; 135, 29 118, 65$. 660. 684 102, 658. 668 118, 288 123, 7 108, 190; 1Il, 86 104, 115 "3. 5; "5. 4 106, 6. 8. 13; 108, 18. 71. 112. 139. 154- 168. 31$. 354 355- 372- 419 105, 103. 158. 162. 186 «05, 7« 114, 1 115, 2; 116, 9 102, 141 105, I54; III, ii 110, 7 Il6, 2 103, 13; I18, 232. 236 I18, 214. 232. 236. 239. 241. 244. 246. 247. 248. 387. 490; 120, 126. 365; «37. 273 105, 176 138, 327 102, 89; 121, 49 102, 265; 129, 69 137, 286 123, 8 123, 1 102, 649 102, 545; 105, 37. 310; 1Il, 66. 10$. 119. 129. 130. 136; 121, 159; 123, 8; 129, 37.

320

INDEX NOMINVM ET VOCVM EX EIS FORMATARVM

Hippo Hipponiensis

Hispanus Honoratus Iesu Naue Iob Iohannes Ionas Ioseph Iouianus Isaac Israhel

Israhelita Italia Italus Iudaea Iudaeus

Iudaicus Iulianus Latinus

Ep., Hn. 118, 206; 125, «1; 133, 54 III, 14; 112, 39; 115, 6; 124, 24; 125, 6. 20. 37. 93. 112; 126, 7. 133. 184. 190. 207. 239. 269. 274; 133, 3; 136, 58; 139, 5 111, 12 139, 90 105, 311 III, 91. 179; 121, 192 121, I24. 320 102, 547. 548. 564. 627. 698. 701 121, 303. 308. 353 105, 174 111, 77; 121, 18 102, 262. 266. 638. 698; 111, 77. 10$. 113; 121, 13. 65; 129, 70 102, 647; IJO, 495 111, 11 102, 141. 212 102, 545 102, 139; III, 127; 121, 50. 102. 170. 173; 129, 32; 137, 377; 138, 120 102, I38 105, 166. 207

Lycium

I18, 23$. 24I. 24$. 246. 247. 248. 249; 138, 323 I02, I30. 131 102, 30. 32. 33 34- 41- 42- 561 103, 6

Macedonianus Macedonius Machabaeus

119, 21 118, 288 111, 156

Latium Lazarus

Macrobius Manichaeus Marcellinus

Marcianus Marcionista Marcus (presbyter) Maria

Maro (Vergilius) Mauretania Maximinanensis Maximianista Maximianus

Maximinus Maximus Melania Melchiades Memorius Mincius Misac Moyses Nabuchodonosor

Ep., lin. 106, 1; 107, 3; 108, I. 122; 139, 43 118. 287 128, 2; 129, 2; 133, 2; 134, 20; 136, 2; 138, 2; 139, 2 105, 58 118, 294 IO5, 50 120, 324. 328; 121, 278. 293. 297. 311. 342. 354 362. 364 137, 276 "7, 5 118, 286 108. 36$. 384. 458; 129, 98 106, 8; 108, 19. 71. 93. 9$. 103. 110. 131. 168. 327. 337- 352- 367409. 417. 431. 449; 129, 104 105, 64 107, 2; 108, 253 124, 3; 126, 87. 109 105, 147 101, 2 118, 136 105, 127 102, 262; 111, 11$. 119; 121, 65

Numa Pompilius Numidia Nummasius

105, 118. 124; 123, 8 103, 2; 104, 2 102, 636 102, 639. 696 108, 545; III, 90; 121, 191 102, 211; 138, 175 129, 121. I56 108, 344

Oeensis Oliuetensis

138. 402 105, 75

Nectarius Nineue Nineuitae Noe

INDEX NOMINVM ET VOCVM EX EIS FORMATARVM

Optatus Tamugadensis Paratianensis (saltus) Paulina Paulinus Nolanus Paulus

Peregrinus Persius Petrus Pherecydes Syrius Photinus Pilatus Pinianus Plato Platonicus

Plotinus Polemo Pontius Porphyrius Possidius Praetextatus Primianus

Proba Proculianus Pythagoras Pythagoreus

Ep., lin. 108, 115 "5, 4 127, 2 121, 1 102, 538; 105, 202. 204. 205. 248 ; 108, 60. 210; 118, 479; 119, 128; 120, 203; 121, 159; 130, 609. 611 ; IJ8, 244 139, 39. 110 118, 64 121, 75; I30, 61O IJ7. *74 120, 332 121, 83 124, 2; 125, 94; 126, 7. 56. 120. 1 50 118, 400. 467. 780 "8, 393- 395 409. 412. 451. 459 - 473- 494775 118, 781 118, 398 105, 167. 172 102, 12$. 523. 549 104, 6. 12; 105, 70. 80; 137, 452 I08, 112. I39. 154. 168. 353. 372. 408. 420 106, 6. 9; 107, 9i 108, 24. 49. 70. 78. 80. 87. 91. 93. 98. 114 136- 323- 333- 338373; «9, 98 130, 2; 131, 2 105, 58 102, 225; 137, 274 102, 213

321

Pythagoricus Punicus

Ep.. lin. 102, 225 108, 398

Quintius Quoduultdeus

104, »5 110, 7

Regulus Restitutus Rogatianus Roma

125, 66 108, 368; 133, 6 105, 167. 172 102, 133; 105, 147; 118, 192. 222. 781; 127, 74 102. 142. 212; 104, 116; 118, 214; 121, 168; I2j, 71; 136, 19. 48; 138, 149. 17$. 309- 331- 335357- 363 «38, 175 "7. 4 104, 120; 139, 113 108, 514

Romanus

Romulus Ruferius Rufinus Rusticianus Saba Sabel]ianus Salomon Saluius episcopus Samaria Samuhel Sarra Seuerus Sidrac Siluanus Sinitensis Sinitus Sitifensis Spondeus, curator Celeris Stoicus

I05, 295 118, 294 102, 522. 525; 119. 43 108, 368. 461 102, 545 130, 56$. 568 130, 350 109, 2; 110, 2; m, 193 105, 127 1x8, 2. 101; 129, 155 »2. 39 105, 67 111, 192 139, 46

Syria

104, 330; 118, 283. 388. 408. 433 448- 473607 121, 290. 30$. 338 102, 140

Tagaste

124, 42

Symeon

322

INDEX NOMINVM ET VOCVM EX EIS FORMATARVM Ep., lin.

Ep., lin.

125, 36; 126, 138.

Valentinianus

io5, 175

I39. I47

Victorianensis

Io5, 54

Taphnes

123, io

Tharsis Themistocles Theodorus Theodosius

io5, 295

Tagastensis

io7, 2

(Restitutus) Victorianus (Car cauianensis) Victorianus (con

1o5, 176. 178

presbyter)

Theoprepia

139, 21

Tibilis

I12, 3

Timasius Timotheus

126, 123 121, 163. 216;

Vindicianus (me dicus) Volusianus

(apostostolus)

I3o, I4I

Timotheus (dia conus)

11o, 6

Titianus

io8, 37i 118, 38

Tullianus Tullius (Marcus)

118, 3oi

io8, 418 III, 2

138, 41 I32, 2; 135, 2;

136, 3; 137, 2; 138, 4; 139, 89 Vrgensis (Marcia

io5, 59

nus) Xenocrates

118, 399

Zacchaeus Zacharias Zenobius

13o, 28 125, 67

Io3, II; Io4, I47

Tuscus

138, 325

Tyrus

iii, 86

117, 23

CONSPECTVS MATERIAE VORWORT

V

EINLEITUNG I. D1e Br1eee 101-139, 1n Gruppen nach Anlaß und Adressaten 1. Kollegen und Freunde 2. Amtssorgen und Amtsgeschafte 3. Theologisches Augustinus und die Donatisten

v1l VII vn vm vn1 1x

II. D1e Uberlieferung des Textes 1. Die direkten Zeugen 2. Die indirekten Zeugen 3. Zur Uberlieferung 4. Zur neuen Ausgabe

x X xv1 xvu xvm

AUSGEWAHLTE BIBLIOGRAPHIE

XIX

EPISTVLAE CI-CXXXIX

xxi

SIGEL DER DIREKTEN ZEUGEN

XXIII

ZEICHEN UND ABKURZUNGEN

XXV

TEXTVS Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula

1 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115

3 8 34 37 49 63 64 65 8$ 88 9z 103 105 106 107

324

CONSPECTVS MATERIAE Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula Epistula

116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139

INDICES INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE INDEX AVCTORVM INDEX NOMINVM ET VOCVM EX EIS FORMATARVM CONSPECTVS MATERIAE

109 110 112 137 H3 160 17$ 177 178 180 18$ 195 203 207 212 238 240 241 245 249 253 256 27$ 291 295 297 311 318 323

Printed in Belgium - Imprime en Belgique 0/2009/0095/152 ISBN 978-2-503-00315-3 HB - relie ISBN 978-2-503-00000-8 series - serie