Opera, Pars II, 2: Contra academicos, De beata vita, De ordine, De magistro, De libero arbitrio 1640213453

Citation preview

— v-„ *,

iL.

•ir'*

r*

iL;

.' '

'

*•' *£:

jhi'*£ *1»

-

ft

. j-- sa ir^

dj

TRENT UNIVERSITY LIBRARY

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0029unse

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XXIX

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XXIX

AVRELII AVGVSTINI OPERA PARS II, 2

TVRNHOLTI TYPOGRAPHY BREPOLS EDITORES PONTIFICII M CM L X X

SANCTI

AVRELII

AVGVSTINI

CONTRA ACADEMICOS DE BEATA VITA DE ORDINE DE MAGISTRO DE LIBERO ARBITRIO

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXX

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

CONTRA ACADEMICOS DE BEAT A VITA DE ORDINE

CVRA ET STVDIO

W.M. GREEN

154021

PREFACE This volume contains the earliest works of Augustine which have survived. They were written in the fall of 386, after he had resigned from his place as professor of rhetoric in Milan. Along with his mother, his brother, his son, and a cluster of friends, he withdrew from the city to a farm which had been placed at his disposal by his friend Verecundus. There they occupied their time partly in farm work, but chiefly in conversation on philosophical topics. Their words, we are told, were taken down by a notarius, or short¬ hand reporter, and then worked up by Augustine into the form of three treatises : Against the Academics, On the Happy Life, and On Order. These are dialogues in the manner of Cicero, each being dedicated to a friend of the author. The three books Against the Academics Augustine sent to his fellow-townsman Romanianus, a man of wealth who had helped him in his school days. He was now in Milan, troubled with business difficulties. The treatise On the Happy Life is dedicated to Manlius Theodorus, a cultured Neoplatonist of Milan, perhaps the one who supplied Augustine with certain books which were instrumental in his conversion to a Neoplatonic outlook. The dialogue On Order is addressed to Zenobius, a young man who had already engaged in discussions with Augustine on cosmic order, discussions never yet brought to a satisfactory conclusion. So, in response to a letter in verse from Zenobius which called for a full reply, Augustine sends this dialogue to him. Since the manuscripts of these works have twice been described in modern editions (by Knoll in CSEL 63, 1922 and by Green in Stromata Patristica et Mediaevalia, II, 1956), I shall here be content to summarize the facts. Manuscripts older than the twelfth century are few ; those of the twelfth century and later seldom contribute any readings of value not found in the older witnesses. The dialogues Contra Academicos and De Or dine are usually found together, while the De Beat a Vita has an independent tradition. For the former there are two families of manuscripts, one (a) re¬ presented by P H R, manuscripts of the ninth century, and M, of the eleventh ; the other (/?) represented by T, of the eleventh century and S, of the twelfth, and also by a tenthcentury corrector of R. For De Ordine there exists also a ninth century manuscript, A, which affords a third witness for the ft text. All of these I have collated from photographic repro¬ ductions, and in the hope of achieving the greatest accuracy, I have rechecked my collations against those of Knoll. For dating and provenience, where reliable printed descriptions are lacking I have relied on the judgment of Dr. Bernhard

viii

PREFACE

Bischoff of Munich, and hereby acknowledge my indebtedness to him. For the early existence of the text there is a valuable witness in Eugippius, abbot of Lucullum, near Naples (c. 455535). In his huge collection of excerpts from Augustine there is one of considerable length from the De Or dine (2, 24-27), showing remarkable agreement with the /3 manuscripts. For establishing the text the testimony of the two fa¬ milies seems to be of about equal weight. There are obvious interpolations here and there in the /3 family, but these are insufficient to prove the general superiority of the rival text. In such a case the editor must rely on the context and on familiarity with the author’s usage. Such was the practice of the seventeenth century Benedictine editors, and I fre¬ quently find myself in agreement with them against later editors.

CONTRA ACADEMICOS LIBRI TRES

CONSPECTVS SIGLORVM H

codex Harleianus 3039, saec. IX1

M

codex Monacensis 14330, saec. XI

P

codex Pari sinus 13369, saec. IX1

R

codex Remensis 382, saec. IX2

R2

corrector eius, saec. X2

T

codex Trecensis 40, vol. r, saec. XII

T

codex Trecensis 1085, saec. XI

a

consensus codicum H M P R

/?

consensus codicum S T, cui fere ubique consentit R2

/x

editio Maurinorum

k

editio Academiae Vindobonensis a Pio Knoll curata

CONTRA ACADEMICOS LIBRI TRES LIBER PRIMVS

1.1. 0 utinam, Romaniane, hominem sibi aptum ita uicissim ^ 249 uirtus fortunae repugnanti posset auferre, ut ab ea sibi auferri PL neminem patitur, iam tibi profecto iniecisset manus, suique 905 iuris te esse proclamans, et in bonorum certissimorum posses- V 3 5 sionem traducens ne prosperis quidem casibus seruire permitteret. Sed quoniam ita comparatum est siue pro meritis nostris siue pro necessitate naturae, ut diuinum animum mortalibus inhaerentem nequaquam sapientiae portus accipiat, ubi neque aduersante fortunae flatu neque secundante moueatur, nisi eo 10 ilium ipsa uel secunda uel quasi aduersa perducat, nihil pro te nobis aliud quam uota restant, quibus ab illo cui haec curae sunt deo, si possumus, impetremus, ut te tibi reddat — ita enim facile reddet et nobis —- sinatque mentem illam tuam, quae respirationem iam diu parturit, aliquando in auras uerae 15 libertatis emergere. Etenim fortasse quae uulgo fortuna nominatur occulto quodam ordine regitur nihilque aliud in rebus casum uocamus, nisi cuius ratio et causa secreta est, nihilque seu commodi seu incommodi contingit in parte, quod non con- PL ueniat et congruat uniuerso. Quam sententiam uberrimarum 906 20 doctrinarum oraculis editam remotamque longissime ab intellectu profanorum se demonstraturam ueris amatoribus suis ad quam te inuito philosophia pollicetur. Quam ob rem cum tibi v 4 tuo animo indigna multa accidunt, ne te ipse contemnas. Nam si diuina prouidentia pertenditur usque ad nos, quod minime 25 dubitandum est, mihi crede, sic tecum agi oportet, ut agitur. Nam cum tanta quantam semper admiror indole tua ab ineunte adulescentia adhuc infirmo rationis atque lapsante uestigio humanam uitam errorum omnium plenissimam ingredereris, excepit te circumfluentia diuitiarum, quae illam aetatem atque ^ 250 30 animum, quae pulchra et honesta uidebantur, auide sequen-

I, 6/8 cf. Aug., Retract, i, x, 3. 9 cf. Cicero, Tusc. Disp. 5, 2, 5 ; Off. 2, 6, 19. 11 cf. Verg., Aen. 6, 128 ; cf. G. Pfligersdorfer, in La ciudadde Dios, 176, p. 128. 15/17 cf. Aug., Retract. 1, 1, 2 ; Cicero, Acad. 1, 7, 29. 17/19 cf. Plotinus, Enn. 3, 2, 3. 23/25 cf. Aug., Ciu. Dei 10, 14 ; Plotinus, Enn. 3, 2, 13 ; Cicero, Nat. 2, 21, 36. 29/30 cf. Verg., Georg. 1, 124 ; cf. G. Pfligersdorfer, a.c., p. 466.

Tit. : contra achademicos M T, achademicorum HP R, de achademicis S (cfr Retract. I, i, 1 : contra academicos uel de academicis)

I, 3 manum T fj. 8 sapientiae] philosophiae Retract. fortuna ipsa n 19 iam et /S 21 monstraturam /3

10 ipsa fortuna yS,

4

35

40

45

50

55

60

65

70

CONTRA ACADEMICOS I, i, 1-3

tem inlecebrosis coeperat absorbere gurgitibus, nisi inde te fortunae illi flatus, qui putantur aduersi, eripuissent paene mergentem. 2. An uero si edentem te munera ursorum et numquam ibi antea uisa spectacula ciuibus nostris theatricus plausus sem¬ per prosperrimus accepisset, si stultorum hominum, quorum inmensa turba est, conflatis et consentientibus uocibus ferreris ad caelum, si nemo tibi esse auderet inimicus, si municipals tabulae te non solum ciuium sed etiam uicinorum patronum PL aere signarent, conlocarentur statuae, influerent honores, adde- 907 rentur etiam potestates, quae municipalem habitum supercrescerent, conuiuiis cotidianis mensae opimae struerentur, quod cuique esset necesse, quod cuiusque etiam deliciae sitirent, indubitanter peteret, indubitanter hauriret, multa etiam non petentibus funderentur, resque ipsa familiaris diligenter a tuis fideliterque administrata idoneam se tantis sumptibus paratamque praeberet, tu interea uiueres in aedificiorum exquisitissimis molibus, in nitore balnearum, in tesseris, quas honestas non respuit, in uenatibus, in conuiuiis, in ore clientium, in ore ciuium, in ore denique populorum humanissimus liberalissimus mundissimus fortunatissimus iactareris, quisquam tibi, Romaniane, beatae alterius uitae, quae sola beata V5 est, quisquam quaeso mentionem facere auderet ? quisquam tibi persuadere posset non solum te felicem non esse sed eo maxime miserum, quo tibi minime uidereris ? Nunc uero quam te breuiter admonendum tot et tanta quae pertulisti aduersa fecerunt. Non enim tibi alienis exemplis persuadendum est, quam fluxa et fragilia et plena calamitatum sint omnia, quae bona mortales putant, cum ita expertus sis, ut ex te ceteris persuadere possimus. 3. Illud ergo, illud tuum, quo semper decora et honesta desi- P 251 derasti, quo te liberalem magis quam diuitem esse maluisti, quo numquam concupisti esse potentior quam iustior, num¬ quam aduersitatibus improbitatibusque cessisti, illud ipsum, inquam, quod in te diuinum nescio quo uitae huius somno uternoque sopitum est, uariis illis durisque iactationibus secreta prouidentia excitare decreuit. Euigila, euigila, oro te ; multum, mihi crede, gratulaberis, quid paene nullis prosperitatibus, quibus tenentur incauti, mundi huius tibi dona blandita sunt, quae me ipsum capere moliebantur cotidie ista cantantem, nisi me pectoris dolor uentosam professionem abicere et

70/71 cf. Aug., Beata uita 4 ; Conf. 9, 2, 4 ; 9, 5, 13.

46 sumtibus P1 k 51 ut suesti fortunatissimus p R2, fortunatissimus ut fuisti y. 50 ita ex aliqua parte bene y 63/64 pisti esse usque improbitatibusque ces] om. a per homoiotel.

CONTRA ACADEMICOS I, i, 3-ii, 5

5

in philosophiae gremium confugere coegisset. Ipsa me nunc in otio, quod uehementer optauimus, nutrit ac fouet, ipsa me penitus ab ilia superstitione, in quam te mecum praecipitem 75 dederam, liberauit. Ipsa enim docet et uere docet nihil omnino colendum esse totumque contemni oportere, quicquid mortalibus oculis cernitur, quicquid ullus sensus attingit. Ipsa uerissimum et secretissimum deum perspicue se demonstraturam promittit et iam iamque quasi per lucidas nubes ostentare 80 dignatur. 4. In hac mecum studiosissime uiuit noster Licentius ; ad earn totus a iuuenalibus inlecebris uoluptatibusque conuersus PL est ita, ut eum non temere patri audeam imitandum proponere. 908 Philosophia est enim, a cuius uberibus se nulla aetas queretur V 6 85 excludi. Ad quam auiudius retinendam et hauriendam quo te incitarem, quamuis tuam sitim bene nouerim, gustum tamen mittere uolui. Quod tibi suauissimum et, ut ita dicam, inductorium fore peto, ne frustra sperauerim. Nam disputationem, quam inter se Trygetius et Licentius habuerunt, relatam in 90 litteras tibi misi. Ilium enim quoque adulescentem quasi ad detergendum fastidium disciplinarum aliquantum sibi usurpasset militia, ita nobis magnarum honestarumque artium ardentissimum edacissimumque restituit. Pauculis igitur diebus transacts posteaquam in agro uiuere coepimus, cum eos 95 ad studia hortans atque animans ultra quam optaueram paratos et prorsus inhiantes uiderem, uolui temptare pro aetate quid possent, praesertim cum Hortensius liber Ciceronis iam eos ex magna parte conciliasse philosophiae uideretur. Adhibitc itaque notario, ne aurae laborem nostrum discerperent, 100 nihil perire permisi. Sane in hoc libro res et sententias illorum, mea uero et Alypii etiam uerba lecturus es. II. 5, Cum igitur omnes hortatu meo unum in locum ad hoc congregati essemus, ubi oportunum uisum est : Numquidnam dubitatis, inquam, uerum nos scire oportere ? — Minime, ait Trygetius ceterique se uultu ipso approbasse significauerunt. 5 Quid, si, inquam, etiam non conprehenso uero beati esse possumus, necessariam ueri conprehensionem arbitramini ? . Hie Alypius : Huius quaestionis, inquit, iudicem me tutius puto, cum enim iter mihi in urbem sit constitutum, oportet me onere alicuius suscipiendae partis releuari, simul quod facilius 10 iudicis partes quam cuiusquam defensionis cuipiam delegare V possum. Quare dehinc pro alterutra parte ne a me quicquam

75/77 cf. Aug., Retract, i, i, 4-

»8/99 cf. VerS-> Aen• 9> 312-

76 contemni oportere] abiciendum Retract. II, 10 defensoris j8 /x

11 quidquam

u k

quidquid p.

k

6

15

20

25

30

35

40

45

50

CONTRA ACADEMICOS I, ii, 5—iii, 7

expectetis. — Quod ei cum concessum esset ab omnibus et ego m 252 rogationem repetissem : Beati certe, inquit Trygetius, esse uolumus, et si ad hanc rem possumus absque ueritate peruenire, quaerenda nobis ueritas non est. — Quid hoc ipsum ? inquam ; existimatisne beatos nos esse posse etiam non inuenta ueritate ? — Tunc Licentius : Possumus, inquit, si uerum quaeramus. — Hie cum ego ceterorum sententiam nutu flagitassem : Mouet me, inquit Nauigius, quod a Licentio dictum est. Potest enim fortasse hoc ipsum esse beate uiuere, in ueritatis inquisitione uiuere. — Defini ergo, ait Trygetius, quid sit beata uita, ut ex eo colligam quid respondere conueniat. — Quid censes, inquam, esse aliud beate uiuere nisi secundum id quod in homine optimum est uiuere ? — Temere, inquit, uerba non fundam ; nam id ipsum optimum quid sit, definiendum mihi abs te puto. — Quis, inquam, dubitauerit nihil esse aliud hominis optimum quam earn partem animi, cui dominanti optemperare conuenit cetera quaeque in homine sunt ? Haec PL autem, ne aliam postules dehnitionem, mens aut ratio dici 909 potest. Quod si tibi non uidetur, quaere quomodo ipse defmias uel beatam uitam uel hominis optimum. —- Adsentior, inquit. 6. Quid ergo ? ut ad propositum, inquam, redeamus, uideturne tibi non inuento uero beate posse uiui, si tantum quaeratur ? — Repeto, inquit, sententiam illam meam : minime uidetur. — Vos, inquam, quid opinamini ? — Turn Licentius : Mihi prorsus, inquit, uidetur, nam maiores nostri, quos sapientes beatosque accepimus, eo solo, quod uerum quaerebant, bene beateque uixerunt. — Ago gratias, inquam, quod cum Alypio me iudicem fecistis, cui, fateor, inuidere iam coeperam. Quo- v 8 niam igitur alteri uestrum uidetur beatam uitam sola inuestigatione ueritatis, alteri non nisi inuentione posse contingere, Nauigius autem paulo ante ostendit in tuam, Licenti, partem se uelle transire, magnopere specto, quales sententiarum uestrarum patroni esse possitis. Res enim magna est et diligenti discussione dignissima. — Si res magna est, ait Licentius, magnos uiros desiderat. —- Noli quaerere, inquam, praesertim in hac uilla, quod ubiuis gentium reperire difficile es, et potius explica, cur id quod abs te non temere, ut opinor, prolatum est et qua tibi ratione uideatur. Nam et maximae res cum a paruis quaeruntur, magnos eos solent efficere. III. 7. Quoniam te, inquit, uideo magno opere nos urgere, ut aduersum inuicem disputemus, quod te utiliter uelle confido,

II, 13/14 Cicero, Hort. frg. 36 Muller; cf. Aug., Trin. 13, 4, 7. Aug., Retract. 1, 1, 5.

43 magno opere P k

expecto /3, exspecto /x

23/30 cf.

CONTRA ACADEMICOS I, iii, 7-8

7

quaero, cur beatus esse non possit qui uerum quaerit, etiamsi minime inueniat. — Quia beatum, inquit Trygetius, uolumus 5 esse perfectum in omnibus sapientem. Oui autem adhuc quae¬ rit, perfectus non est. Hunc igitur quomodo asseras beatum, omnino non uideo. — Et ille : Potest apud te uiuere, inquit, auctoritas maiorum ? — Non omnium, inquit Trygetius. — Quorum tandem ? —- Ille : Eorum scilicet, qui sapientes fue10 runt. — Turn Licentius : Carneades, inquit, tibi sapiens non uidetur ? — Ego, ait, Graecus non sum ; nescio Carneades iste qui fuerit. —- Quid, inquit Licentius, de illo nostro Cicerone quid tandem existimas ? — Hie cum diu tacuisset : Sapiens fuit, inquit. — Et ille : Ergo eius de hac re sententia habet n 253 15 apud te aliquid ponderis ? — Habet, inquit. — Accipe igitur quae sit ; nam earn tibi excidsse arbitror. Placuit enim Ciceroni nostro beatum esse, qui ueritatem inuestigat, etiamsi ad eius inuentionem non ualeat peruenire. — Vbi hoc, inquit, Cicero dixit ? — Et Licentius : Quis ignorat eum adfirmasse uehemen20 ter nihil ab homine percipi posse nihilque remanere sapienti v 9 nisi diligentissimam inquisitionem ueritatis, propterea quia, si incertis rebus esset assensus, etiamsi fortasse uerae forent, liberari errore non posset, quae maxima est culpa sapientis ? Quam ob rem si et sapientem necessario beatum esse creden23 dum est et ueritatis sola inquisitio perfectum sapientiae munus PL est, quid dubitamus existimare beatam uitam etiam per se ipsa 910 inuestigatione ueritatis posse contingere ? 8. Turn ille : Licetne tandem ad ea, quae temere concessa sunt, rursum redire ? — Hie ego ; Illi hoc non solent concedere, 30 inquam, quos ad disputandum non inueniendi ueri cupiditas sed ingenii iactantia puerilis inpellit. Itaque apud me, praesertim cum adhuc nutriendi educandique sitis, non solum conceditur sed etiam in praeceptis habeatis uolo ad ea uos discutienda redire oportere, quae concesseritis incautius. - Et Licentius . 35 Non paruum in philosophia profectum puto, inquit, cum in conparatione recti uerique inueniendi contemnitur a disputante uictoria. Itaque libenter obsequor praeceptis et sententiae tuae et Trygetium ad id, quod temere se concessisse arbitratur — res enim mei iuris est — redire permitto. — Turn Alypius : 40 Suscepti a me officii nondum partes esse uosmetipsi mecum recognoscitis. Sed quoniam iam dudum disposita profectio interrumpere me conpellit, pro meo quoque munere gemina-

III 3/4 cf Aug. Beata uita 4, 25 ; Stoicorum Veterum Fragment a III, 151 frg. 572. 16/23 Cicero, Hort. frg. 101 Muller. 37/30 cf. Cicero, Hort. frg. 60.

Ill, 7 uiuere] uincere /S

23 ab errore M S' n

41 id iam /3 R2 ft

8

CONTRA ACADEMICOS I, iii, 8-9

tam sibi potestatem particeps mecum iudicii non renuet usque in reditum meum ; uideo enim hoc uestrum certamen longius 45 progressurum. — Et cum discessit : Quid, inquit Licentius, temere concesseras ? profer. — Et ille : Temere dedi, inquit, Ciceronem fuisse sapientem. ■—- Ergone Cicero sapiens non fuit, a quo in latina lingua philosophia et inchoata est et perfecta ? — Etsi concedam, inquit, esse sapientem, non omnia tamen 50 eius probo. — Atqui oportet multa eius alia refellas, ut non V 10 inpudenter hoc, de quo agitur, improbare uidearis. — Quid, si hoc solum non recte ilium sensisse adfirmare paratus sum ? Vestra, ut opinor, nihil interest, nisi cuius ponderis ad id quod uolo adserendum rationes adferam. — Perge, inquit ille. — 55 Quid enim, inquit, audeam contra eum, qui se Ciceronis aduersarium prohtetur ? {>. Hie Trygetius : Volo attendas, ait, tu iudex noster, quern ad modum superius beatam uitam definieris ; dixisti namque eum beatum esse, qui secundum earn partem animi uiuit, quam 60 ceteris conuenit imperare. Tu autem, Licenti, uolo uel nunc mihi concedas — iam enim libertate, in quam maxime nos uindicaturam se philosophia pollicetur, iugum illud auctoritatis excussi — perfectum non esse, qui adhuc ueritatem requirat. — Turn ille post diuturnum silentium : Non concedo, inquit. — 65 Et Trygetius : Cur quaeso ? explica. Istic sum enim et aueo audire, quo pacto possit et perfectus homo esse et adhuc quaerere ueritatem. — Hie ille : Qui ad finem, inquit, non peruenit, fateor, quod perfectus non sit. Veritatem autem illam solum deum nosse arbitror aut forte hominis animam, cum hoc cor- ^ 254 7° pus, hoc est tenebrosum carcerem, dereliquerit. Hominis au¬ tem finis est perfecte quaerere ueritatem; perfectum enim quaerimus, sed tamen hominem. — Et Trygetius : Non igitur potest beatus esse homo. Quomodo enim, cum id quod magnopere concupiscit adsequi nequeat ? Potest autem homo beate PL 75 uiuere, si quidem potest secundum earn partem animi uiuere, 911 quam dominari in homine fas est. Potest igitur uerum inuenire. Aut colligat se et non concupiscat uerum, ne, cum id ad¬ sequi non potuerit, necessario miser sit. — At hoc ipsum est beatum hominis, ait ille, perfecte quaerere ueritatem; hoc enim 80 est peruenire ad finem, ultra quern non potest progredi. Quisquis ergo minus instanter quam oportet ueritatem quaent, is ad finem hominis non peruenit ; quisquis autem tantum, quan¬ tum homo potest ac debet, dat operam inueniendae ueritati, Vn

70 cf. Verg., Aen. 6, 734.

75/70 cf. Cicero, Rep. 1, 60.

43 rennuet H Pl R k 45 discessisset /? M2 R2 /j. 48 incoata P1 T1 k 51 inprobare H2 k, probare H1 P1 R1 05 et1] om. a k abeo R, habeo HMP S, adeo T 73/74 magno opere P k 83 ueritatis a is etiamsi /3 /a

CONTRA ACADEMICOS I, iii, 9-iv, 11

9

etiamsi earn non inueniat, beatus est ; totum enim facit, quod 85 ut faciat, ita natus est. Inuentio autem si defuerit, id deerit quod natura non dedit. Postremo cum hominem necesse sit aut beatum esse aut miserum, nonne dementis est eum, qui dies noctesque quantum potest instat inuestigandae ueritati, mise¬ rum dicere ? Beatus igitur erit. Deinde ilia definitio mihi, ut 90 arbitror, uberius suffragatur ; nam si beatus est, sicuti est, qui secundum earn partem animi uiuit, quam regnare ceteris conuenit, et haec pars ratio dicitur, quaero, utrum non secundum rationem uiuat qui quaerit perfecte ueritatem. Quod si absurdum est, quid dubitamus beatum hominem dicere sola ipsa 95 inquisitione ueritatis ? IV. 10 Mihi, ait ille, nec secundum rationem uiuere nec beatus omnino quisquis errat uidetur. Errat autem omnis, qui semper quaerit nec inuenit. Vnde tibi unum e duobus monstrandum est, aut errantem beatum esse posse aut eum, qui 5 quod quaerit numquam inuenit, non errare. — Hie ille : Beatus errare non potest. Et cum diu siluisset : Non autem errat, in¬ quit, cum quaerit, quia ut non erret quaerit. — Et Trygetius : Vt non erret quidem, inquit, quaerit, sed errat, cum minime inuenit. Ita autem tibi profuturum putasti, quod errare non 10 uult, quasi nemo erret inuitus aut quisquam omnino erret nisi inuitus. — Turn ego, cum ille diu cunctaretur quid responderet : Definiendum uobis est, inquam, quid sit error ; facilius enim eius fines potestis uidere, in quem iam penitus ingressi estis. —. Ego, inquit Licentius, definire aliquid idoneus non 15 sum, quamuis errorem definire sit facilius quam finire. —- Ego, ait ille, definiam, quod mihi facillimum est non ingenio, sed causa optima. Nam errare est utique semper quaerere, num¬ quam inuenire. — Ego, inquit Licentius, si uel istam definitionem facile possem refellere, iam dudum causae meae non de20 fuissem. Sed quoniam aut res ipsa per se ardua est aut ita mihi apparet, peto a uobis, ut usque in crastinam lucem quaestio differatur, si nihil hodie quod respondeam reperire potuero, V 12 cum id sedulo mecum ipse uoluam. — Quod cum concedendum putarem non renuentibus ceteris, deambulatum ire surreximus 25 nobisque inter nos multa uariaque sermocinantibus ille in cogitatione defixus fuit. Quod cum frustra esse sensisset, lelaxare animum maluit et nostro se miscere sermoni. Postea cum aduesperasceret, in eundem conflictum redierant ; sed modum PL 912 imposui persuasique, ut in alium diem differri paterentur. f* 25 5

.

30 Inde ad balneas. 11 Postridie autem cum consedissemus : Proferte, inquam, quod heri coeperatis. — Turn Licentius : Distuleramus, inquit,

.

IV, 3 unum iam j8 /x H P1 R

2

k

9/10 non uult] ille non uult fi /x

24 rennuentibus

27 cum iam /3 jx XXIX

10

CONTRA ACADEMICOS I, iv, 11-12

disputationem, nisi fallor, rogatu meo, cum erroris definitio difficillima mihi esset. — Hie plane, inquam, non erras, quod ut 35 tibi omen sit ad reliqua, libenter optauerim. — Audi ergo in¬ quit, quod heri etiam, nisi intercessisses, protulissem. Error mihi uidetur esse falsi pro uero approbatio. In quem nullo pacto incidit, qui ueritatem quaerendam semper existimat; falsum enim probare non potest, qui probat nihil; non igitur 40 potest errare. Beatus autem esse facillime potest ; nam ne longius abeam, si nobis ipsis, ut heri licuit, cotidie uiuere liceret, nihil mihi occurrit, cur nos beatos appellare dubitaremus. Viximus enim magna mentis tranquillitate ab omni corporis labe animum uindicantes et a cupiditatium facibus longissime 45 remoti, dantes, quantum homini licet, operam rationi, hoc est secundum diuinam illam partem animi uiuentes, quam beatam esse uitam hesterna inter nos definitione conuenit; atqui, ut opinor, nihil inuenimus, sed tantummodo quaesiuimus uerita¬ tem. Potest igitur sola inquisitione ueritatis, etiamsi earn in50 uenire minime possit, homini beata uita contingere. Nam v definitio tua uide quanta facilitate excludatur notione communi. Etenim errare esse dixisti semper quaerere et numquam inuenire. Quid, si quisquam nihil quaerat et interrogatus uerbi gratia, utrumnam modo dies sit, temere statimque noctem esse 55 opinetur atque respondeat, nonne tibi uidetur errare ? Hoc igitur erroris genus uel immanissimum non conplexa est defini¬ tio tua. Quid, si etiam non errantes conplexa est, potestne definitio ulla esse uitiosior ? Nam si quis Alexandriam quaerat et ad earn recto pergat itinere, non opinor potes eum errantem 60 uocare. Quid, si eandem uiam uariis impeditus causis longo agat tempore et in ea morte praeueniatur, nonne et semper quaesiuit et numquam inuenit nec errauit tamen ? — Non, inquit ille, semper quaesiuit. 12. Recte dicis, ait Licentius, et bene admones. Inde enim 65 prorsus nihil ad rem pertinet definitio tua ; non enim ego beatum esse dixi, qui semper quaerat ueritatem. Quod ne fieri quidem potest, primo quia non semper homo est, deinde quia non ex quo tempore incipit esse homo, ex eo iam potest aetate impediente uerum quaerere. Aut si semper id putas dicendum, si 70 nihil temporis, quo iam quaerere potest, perire patitur, rursus tibi Alexandriam redeundum est. Fac enim quemquam, ex quo tempore iter agere uel aetate uel negotio sinitur, pergere occipere illam uiam atque, ut supra dixi, cum deuiet nusquam,

IV, 34/35 cf. Aug., Retract, i, i, 6. 36/37 cf. Cicero, Acad, z, zo, 66. 44 cf. Verg., Aen. 6, 746. 44/45 cf. Cicero, Tusc. 1, 4, 4.

44 cupiditatum fi Ai /x 47 atque H ^ pedimentis H P R K, impedimenti M

57 potest ft P 68 ex] om. P k

k

43/

60 impeditus] im73 accipere f} H M P2

13

CONTRA ACADEMICOS I, iv, 12-v, 14

11

antequam perueniat, tamen uita excedere, multum profecto 75 errabis, si tibi errasse iste uidebitur, quamuis omni quo potuit tempore nec quaerere desierit nec inuenire potuerit quo pergebat. Quam ob rem si et mea descriptio uera et secundum earn non errat ille, qui perfecte quaerit, quamuis non inueniat ueri- PL tatem, beatusque est ob earn rem, quod secundum rationem 913 80 uiuit, tua uero definitio et frustrata est et, si non esset, nihil earn curare deberem, si ex eo solum, quod ego definiui, satis V 14 causa firmata est, cur quaeso nondum est ista inter nos quaestio dissoluta ? V. 13. Hie Trygetius : Dasne, inquit, sapientiam rectam uiam esse uitae ? -—- Do, inquit, sine dubio ; sed tamen uolo mihi sapientiam definias, ut sciam, utrum quae mihi eadem tibi ft 256 esse uideatur. — Et ille : Parum tibi, ait, uidetur definita hoc 5 ipso, quod nunc interrogatus es ? etiam quod uolui concessisti. Si enim non fallor, recta uia uitae sapientia nominatur. -— Turn Licentius : Nihil mihi tarn ridiculum quam ista definitio uide¬ tur, inquit. — Fortasse, ait ille ; pedetemtim tamen quaeso, ut ratio praeueniat risum tuum ; nihil enim est foedius risu inri10 sione dignissimo. — Quid enim, ait ille, nonne fateris uitae mortem esse contrariam ? — Fateor, ait. — Mihi igitur, inquit ille, uia uitae nulla magis uidetur quam ea, qua quisque pergit, ne in mortem incidat. — Adsentiebatur Trygetius. — Ergo si uiator quispiam deuerticulum uitans, quod a latronibus obsi15 deri audierit, recta ire pergat atque ita euadat interitum, nonne et uiam uitae et rectam secutus est ? Et earn sapientiam nominat nemo ? Quomodo igitur omnis recta uitae uia sapientia est ? — Concessi enim esse, sed non solam. —- Defi¬ nitio autem nihil conplecti debuit, quod esset alienurm Itaque 20 rursus defini, si placet : quid tibi uidetur esse sapientia ? 14. Diu ille tacuit; deinde : En, inquit, iterum definio, si hoc tu numquam finire statuisti. Sapientia est uia recta, quae ad ueritatem ducat. — Similiter et hoc, inquit ille, refellitur , nam cum apud Vergilium Aeneae dictum est a matre : 2j perge ynodo et, qua te ducit uia, divige gvessum, sequens hanc uiam ad id, quod dictum erat, id est ad uerum, peruenit. Contende, si placet, ubi pedem ille incedens posuit, sapientiam posse dici; quamquam stulte prorsus istam des- V15 criptionem tuam conor effringere ; nam causam meam nulla 30 plus adiuuat. Etenim sapientiam non ipsam ueritatem sed uiam, quae ad earn ducat, esse dixisti. Quisquis ergo hac utitur

V, 1/2 cf. Cicero, Tusc. i, i, i.

28 cf. Verg.,

Am.

i, 401.

81 solo jS M V, 6 nisi enim fallor non falso

R2

20 uideatur fi R2

12

CONTRA ACADEMICOS I, v, 14-vi, 16

uia, sapientia profecto utitur, et qui sapientia utitur, sapiens sit necesse est ; sapiens igitur erit ille, qui perfecte quaesierit ueritatem, etiamsi ad earn nondum peruenerit. Nam uia, quae 35 ducit ad ueritatem, nulla, uti opinior, intellegitur melius quam diligens inquisitio ueritatis. Hac igitur sola uia utens iam iste sapiens erit. Et nemo sapiens miser ; omnis autem homo aut miser aut beatus : beatum igitur faciet non tantum inuentio, sed ipsa per se inuestigatio ueritatis. 4° 15 Turn ille arridens : Merito mihi, inquit, ista contingunt, dum aduersario in re non necessaria fidenter assentior ; quasi uero ego sim magnus definitor aut quicquam in disputando magis superuacaneum puto. Quis enim modus erit, si ego rursus uelim deiiniri abs te aliquid et rursus eiusdem definitionis 45 uerba et consequentium item singillatim omnia fingens, quod PL nihil intellegam, definiri flagitem ? Nam quid planissimum non 914 meo iure definiri cogam, si iure a me sapientiae definitio postulatur ? Cuius enim uerbi in animis nostris apertiorem notionem natura esse uoluit quam sapientiae ? Sed nescio quo modo, 30 cum mentis nostrae ueluti portum notio ipsa reliquerit et uerborum sibi quasi uela tetenderit, occurrent statim calumniarum mille naufragia. Quam ob rem aut definitio sapientiae ne requiratur aut iudex noster in eius patrocinium dignetur descendere. — Turn ego, cum iam stilum nox impediret et quasi 55 de integro magnum quiddam disserendum uiderem oboriri, in alium diem distuli. Nam disputare coeperamus sole iam in occasum declinante diesque paene totus cum in rebus rusticis ordinandis turn in recensione primi libri Vergilii peractus fuit. VE 16 Deinde mox ut inluxit — ita enim res erant pridie n 257 constitutae, ut largum esset otium — statim peragendum ne- V 16 gotium susceptum est. Turn ego : Heri postulasti, inquam, Trygeti, ut a iudicis munere ad sapientiae patrocinium descen5 derem, quasi uero quemquam in sermone uestro aduersarium sapientia pateretur aut ullo defendente ita laboraret, ut maius implorare deberet auxilium. Nam neque inter uos aliud quaerendum natum est quam quid sit sapientia — in quo earn uestrum neuter oppugnat, quia uterque desiderat — neque si 10 tu in definienda sapientia defecisse te putas, propterea reliqua defensione sententiae tuae tibi deserenda est. Itaque a me nihil aliud habebis quam definitionem sapientiae, quae nec mea nec noua est, sed et priscorum hominum et quam uos miror non recordari. Non enim nunc primo auditis sapientiam 15 esse renun humanarum diuinarnmque scientiam.

.

.

VI, 14/15 Cicero, Off. 2, 2, 5 ; Tusc. 4, 26, 57.

35 uti] ut

p R2

VI, 3 postulastis

37 et] at ft

HMP

k

R2

42 sum

Pk

6 ullo] te earn /?

quidquam ft k

CONTRA ACADEMICOS I, vi, 17-18

13

17. Hie Licentius, quem post istam definitionem diua putabam quaesiturum esse quod diceret, subiecit statim : Cur ergo non, quaeso, sapientem uocamus flagitiosissimum ilium hominem, quem ipsi bene nouimus per innumera scorta solere dis20 solui, Albicerium dico ilium, qui apud Karthaginem multos annos consulentibus mira quaedam et certa respondit ? Innumerabilia commemorare possem, nisi et apud eos loquerer, qui experti sunt, et paucis nunc satis sit ad id quod uolo. Nonne cochlearium — mihi autem dicebat — cum domi non inuenire25 tur, tuo iussu percontatus non solum quid quaereretur uerum etiam nominatim, cuius res esset et ubi lateret, citissime uerissimeque respondit ? Item me praesente — omitto illud, quod in eo quod rogabatur nihil omnino falsus est, sed cum puer, qui nummos ferebat, certam eorum partem, cum ad eum per30 geremus, furatus esset, omnes sibi numerari iussit coegitque ilium ante oculos nostros quos abstulerat reddere, priusquam V 17 omnino ipse aut eosdem nummos uidisset aut quantum sibi allatum fuerit audisset e nobis. 18. Quid, quod doctissimum et clarissimum uirum Flaccia- PL 33 num mirari solitum esse abs te accepimus, qui cum de fundo su5 emendo esset locutus, ad ilium diuinum rem ita detulit, ut quid egisset, si potis esset, ediceret ? Atque ille statim non modo negotii genus sed etiam, in quo ille uehementer clamabat admirans, ipsum fundi nomen pronuntiauit, cum ita esset absur40 dum, ut uix eius Flaccianus ipse meminisset. Iam illud sine stupore animi non queo dicere, quod amico nostro, discipulo tuo, sese uolenti exagitare flagitantique insolenter, ut diceret, quid secum ipse tacitus uolueret, Vergilii uersum eum cogitare respondit. Cum ille obstupefactus negare non posset, perrexit 43 quaerere, quisnam uersus esset ; nec Albicerius, qui grammatici scholam uix transiens uidisset aliquando, uersum ipsum securus et garrulus canere dubitauit. Num igitur aut res humanae non erant, de quibus ille consulebatur, aut sine rerum diuinarum scientia tarn certa consulentibus et uera respondit ? 30 At utrumque absurdum est. Nam et humanae res nihil sunt aliud quam res hominum, ut argentum nummi fundus postremo ipsa etiam cogitatio, et res diuinas quis non recte arbitretur esse, per quas homini diuinatio ipsa contingit ? Sapiens ^258 ergo fuit Albicerius, si sapientiam rerum humanarum diuina53 rumque scientiam ilia definitione concedimus.

34 cf. Aug., Ciu. Dei 18, 23.

20 carthaginem HR 23 sit] sit uti /3 46 scolam codd. 47 non dubitauit a

33 e] a H2 M

38 uehementius £

14

CONTRA ACADEMICOS I, vii, 19-20

.

VII. 19 Hie ille : Primo, inquit, ego scientiam non appello, in qua ille, qui earn profitetur, aliquando fallitur. Scientia enim non solum conprehensis sed ita conprehensis rebus constat, ut neque in ea quisquam errare nec quibuslibet aduersantibus in5 pulsus nutare debeat. Vnde uerissime a quibusdam philosophis dicitur in nullo earn posse nisi in sapiente inueniri, qui non modo perfectum habere debet id, quod tuetur ac sequitur, uerum etiam inconcussum tenere. Scimus autem ilium, quem comme- V 18 morasti, multa saepe false dixisse, quod non solum aliis mihi 10 referentibus comperi sed praesens aliquando ipse percepi. Eumne igitur scientem uocem, cum saepe falsa dixerit, quem non uocarem, si cunctanter uera dixisset ? Hoc me de aruspicibus et de auguribus et de his omnibus, qui sidera consulunt, et de coniectoribus dixisse putatote aut aliquem ex hoc genere 15 hominum proferte, si potestis, qui consultus numquam de responsis suis dubitauerit, numquam postremo falsa responde¬ nt. Nam de uatibus nihil mihi puto esse laborandum, qui mente loquuntur aliena. 20 Deinde res humanas esse ut concedam res hominum, 20 quidquam tu existimas nostrum esse, quod nobis uel dare uel PL eripere casus potest ? Aut cum rerum humanarum scientia 916 dicitur, ea dicitur, qua quisque nouit uel quot uel quales fundos habeamus, quid auri, quid argenti, quid denique alienorum carminum cogitemus ? Ilia est humanarum rerum scientia, 25 quae nouit lumen prudentiae, temperantiae decus, fortitudinis robur, iustitiae sanctitatem. Haec enim sunt, quae nullam fortunam metuentes uere nostra dicere audemus ; quae si Albicerius ille didicisset, numquam, mihi crede, tarn luxuriose deformiterque uixisset. Quod autem dixit, quem uersum uolue30 ret animo ille, a quo consulebatur, neque hoc puto inter res nostras esse numerandam, non quo negem honestissimas disciplinas ad possessionem quandam nostri animi pertinere, sed quia uersum alienum etiam inperitissimis canere ac pronuntiare concessum est. Ideo talia cum in memoriam nostram 35 incurrerint, non mirum, si sentiri possunt ab huius aeris animalibus quibusdam uilissimis, quos daemonas uocant, a quibus nos superari acumine ac subtilitate sensuum posse concedo, ratione autem nego, atque id fieri nescio quo modo secretissimo atque a nostris sensibus remotissimo. Non enim, si miramur 40 apiculam melle posito nescio qua sagacitate, qua hominem

.

VII, 7 cf. Cicero, Acad, 2, 9, 27.

VII, 1 hie ego primo inquam j8 R2 4 quis umquam fj R2 fj. 7 perceptum 14 coniectoribus somniorum |9 R2 /x 30 a quo] quo M P R k

f) R2 71

CONTRA ACADEMICOS I, vii, 21-viii, 22

i5

uincit, undeunde aduolare, ideo earn nobis praeponere aut V 19 saltern comparare debemus. 21 Itaque uellem magis iste Albicerius ab eo, qui discere cuperet, interrogatus ipsa metra docuisset uel coactus a quopiam 45 consultorum de re sibi statim proposita uersus proprios cecinisset. Quod eundem Flaccianum saepe dixisse soles commemorare, cum illud diuinationis genus magna mentis altitudine derideret atque despiceret idque nescio cui abiectissimae animulae — sic enim dicebat — tribueret, quo ille quasi spiritu 50 admonitus uel inflatus haec respondere solitus esset. Quaerebat enim uir ille doctissimus ab his, qui talia mirarentur, num m 259 grammaticam uel musicam uel geometricam posset Albicerius docere. Quis autem ilium nosset et non istorum omnium imperitissimum fateretur ? Quam ob rem ad extremum hortabatur, 55 ut animos suos hi, qui talia didicissent, illi diuinationi sine dubitatione praeferrent darentque operam his disciplines instruere atque adminiculare suam mentem, quibus aeriam istam inuisibilium animantium naturam transilire et earn supereuolare contingeret. VIII. 22 Iam res diuinae cum omnibus concedentibus meliores augustioresque multo quam humanae sint, quo pacto eas ille adsequi poterat, qui quid esset ipse nesciebat, nisi forte existimans sidera, quae cotidie contemplamur, magnum quid5 dam esse in comparatione uerissimi et secretissimi dei, quern raro fortasse intellectus, sensus autem nullus attingit ? Haec autem praesto sunt oculis nostris. Nec ista igitur sunt ilia diuina, qualia se sola scire sapientia profitetur; cetera autem, quibus isti nescio qui diuinantes ueladuanamiactantiamuelad 10 quaestum abutuntur, prae sideribus profecto uiliora sunt. Non PL igitur Albicerius rerum humanarum ac diuinarum scientiae 9*7 particeps fuit frutraque abs te isto modo definitio nostra temp- V 20 tata est. Postremo cum quicquid praeter res humanas atque diuinas est, nos uilissimum ducere et omnino contemnere opor15 teat, quaero, in quibus rebus quaerat tuus ille sapiens ueritatem’ — In diuinis, ait ille ; nam uirtus etiam in homine sine dubitatione diuina est. — Has igitur Albicerius iam sciebat, quas tuus sapiens semper inquiret ? — Turn Licentius : Diui¬ nas, ait, et ille nouerat, sed non eas, quae sa sapiente quaeren20 dae sunt. Quis enim non euertat omnem loquendi consuetudinem, si ei diuinationem concedat, adimat res diuinas, e quibus diuinatio nominata est ? Quare ilia uestra definitio, nisi fallor, nescio quid aliud, quod ad sapientiam non pertineret, inclusit.

.

.

41 unde a

52 geometriam fi Parisinus 16725

VIII, 4 existimas ;8 R2 fx

5 conparatione P *r

16

CONTRA ACADEMICOS I, viii, 23-ix, 24

.

23 Turn Trygetius : Definitionem istam, inquit, defendet, si libebit, ille qui protulit. Nunc mihi tu responde, ut tandem ad id quod agitur ueniamus. — Istic sum, inquit ille. — Dasne, ait, Albicerium scisse uerum ? — Do, inquit. — Melior igitur tuo sapiente. — Nulio modo, ait ille; nam quod genus veri sapiens requirit, non solum ille delirus ariolus sed ne ipse qui30 dem sapiens, dum in hoc corpore uiuit, adsequitur. Quod tamen tantum est, ut multo sit praestabilius hoc semper quaerere quam illud aliquando inuenire. —- Necesse est, ait Tryge¬ tius, ut mihi in angustiis definitio ilia subueniat. Quae si propterea tibi uitiosa uisa est, quia complexa est eum, quern non 35 possumus uocare sapientem, quaero, utrum earn probes, si sapientiam rerum humanarum diuinarumque scientiam dicamus, sed earum, quae ad beatam uitam pertineant. — Est, inquit ille, et ista sapientia sed non sola. Vnde superior defini¬ tio inuasit alienum, haec autem proprium deseruit; quare ilia 40 auaritiae, ista stultitiae coargui potest. Etenim ut iam ipse explicem definitione quod sentio, sapientia mihi uidetur esse rerum humanarum et diuinarum, quae ad beatam uitam per¬ tineant, non scientia solum sed etiam diligens inquisitio. Quam v 21 descriptionem si partiri uelis, prima pars, quae scientiam tenet, 45 dei est, haec autem, quae inquisitione contenta est, hominis. Ilia igitur deus, hac autem homo beatus est. — Turn ille : m 260 Miror, inquit, sapientem tuum quomodo asseris frustra operam consumere. —- Quomodo, inquit Licentius, frustra, cum tanta mercede conquirat ? nam hoc ipso, quo quaerit, sapiens est, et 50 quo sapiens, eo beatus, cum ab omnibus inuolucris corporis mentem quantum potest euoluit et se ipsum in semet ipsum colligit, cum se non permittit cupiditatibus laniandum, sed in se atque in deum semper tranquillus intenditur, ut et hie, quod beatum esse supra inter nos conuenit, ratione perfruatur et 55 extremo die uitae ad id quod concupiuit adipiscendum reperiatur paratus fruaturque merito diuina beatitudine, qui humana sit ante perfruitus. IX. 24 Turn ego, cum Trygetius quid sibi esset responden- PL dum diu quaereret : Non puto, inquam, Licenti, etiam huic 918 argumenta defutura, si eum otiose quaerere permittamus. Quid enim ei quouis loco defuit ad respondendum ? Nam 5 primo ipse intulit, quoniam de beata uita quaestio nata est et beatum solum necesse est esse sapientem, si quidem stultitia etiam stultorum iudicio misera est, perfectum sapientem esse 25

.

25 responde] uolo respondeas j9 /i

38 sed] et M P R k 40 ista stultitiae] 48/49 tantam mercedem Parisi¬

om. a 48 frustra operam consumere PR(ik ans 16725 fj. in marg. 57 perfructus H2 R T fj. IX, 1 sibi esset] sit H R k

CONTRA ACADEMICOS I, ix, 24-25

17

debere, non autem perfectum esse qui adhuc uerum quid sit inquirit, unde ne beatum quidem. Cui loco tu cum molem auc10 toritatis obiceres, modeste aliquantum Ciceronis nomine perturbatus tamen se statim erexit et generosa quadam contumacia in uerticem libertatis exsiluit rursumque arripuit quod erat de manibus uiolenter excussum quaesiuitque abs te, utrum tibi perfectus qui adhuc quaereret uideretur, ut, si fate15 reris non esse perfectum, ad caput recurreret demonstraretque, si posset, per illam definitionem perfectum esse hominem, qui secundum legem mentis uitam gubernaret, ac per hoc beatum V 22 nisi perfectum esse non posse. Quo te laqueo cum expedisses cautius, quam putabam, et perfectum hominem esse diceres 20 inquisitorem diligentissimum ueritatis ipsaque ilia definitione, qua beatam uitam illam demum esse dixeramus, quae secun¬ dum rationem ageretur, tu praefidentius apertiusque pugnasses, ille tibi plane reposuit ; nam occupauit praesidium tuum, unde pulsus omnino summam rerum amiseras, ni te indutiae 25 reparassent. Vbi enim arcem locauerunt Academici, quorum tueris sententiam, nisi in erroris definitione ? Quae tibi nisi noctu fortasse per somnium rediret in mentem, iam quid responderes non habebas, cum in exponenda Ciceronis sententia id ipsum tu ipse ante commemoraueris. Deinde uentum est ad 30 definitionem sapientiae, quam cum tanta calliditate labefactare conareris, ut tua furta nec ipse auxiliator tuus Albicerius fortasse comprehenderet, quanta tibi uigilantia, quantis uiribus restitit, quam te paene inuoluit atque depressit, nisi te postremo tua definitione noua tutareris diceresque humanam 35 esse sapientiam inquisitionem ueritatis, ex qua propter animi tranquillitatem beata uita contingeret ! Huic iste sententiae non respondebit, praesertim si in proroganda diei uel parte, quae restat, reddi sibi gratiam postulabit. 25. Sed, ne longum faciamus, iam, si placet, sermo iste clau40 datur, in quo immorari etiam superfluum puto. Iractata enim res est pro suscepto negotio satis ; quae post pauca omnino ^ 261 posset uerba finiri, nisi exercere uos uellem neruosque uestros et studia, quae mihi magna cura est, explorare. Nam cum instituissem uos ad quaerendam ueritatem magnopere hortari, 45 coeperam ex uobis quaerere, quantum in ea momenti poneretis; omnes autem posuistis tantum, ut plus non desiderem. Nam cum beati esse cupiamus, siue id fieri non potest nisi inuenta V 23 siue non nisi diligenter quaesita ueritate, postpositis ceteris PL omnibus rebus nobis, si beati esse uolumus, perquirenda est. 919 50 Quam ob rem iam istam, ut dixi, disputationem terminemus

IX, 26/28 cf. supra, I, iv, n, 1. 31/37-

18 a quo |3 B.2 n

31/32 furta usque Abbicerius] om. a

18

CONTRA ACADEMICOS I, ix, 25-11, i, i

et relatam in litteras mittamus, Licenti, potissimum patri tuo, m 262 cuius erga philosophiam iam prorsus animum teneo. Sed adhuc quae admittat quaero fortunam. Incendi autem in haec studia uehementius poterit, cum te ipsum iam mecum sic uiuere non PL 55 audiendo solum uerum etiam legendo ista cognouerit. Tibi 920 autem, si, ut sentio, Academici placent, uires ad eos defendendos ualidiores para ; nam illos ego accusare decreui. — Quae cum essent dicta, prandium paratum esse nuntiatum est atque surreximus. LIBER SECVNDVS I. 1. Si quam necesse est disciplina atque scientia sapientiae ^ 261 uacuum esse non posse sapientem, tam earn necesse esset inue- PL nire, dum quaeritur, omnis profecto Academicorum uel calum- 919 nia uel pertinacia uel peruicacia uel, ut ego interdum arbitror, 5 congrua illi tempori ratio simul cum ipso tempore et cum ipsius Carneadis Ciceronisque corporibus sepulta foret. Sed quia siue uitae huius multis uariisque iactationibus, Romaniane, ut in eodem te probas, siue ingeniorum quodam stupore uel socordia uel tarditate torpentium siue desperatione inueniendi — quia 10 non quam facile oculis ista lux, tam facile mentibus sapientiae sidus oboritur —- siue etiam, qui error omnino populorum est, falsa opinione inuentae a se ueritatis nec diligenter homines quaerunt, si qui quaerunt, et a quaerendi uoluntate auertuntur, euenit, ut scientia raro paucisque proueniat, eoque fit, ut 15 Academicorum arma, quando cum eis ad manus uenitur, nec mediocribus uiris sed acutis et bene eruditis inuicta et quasi V 24 Vulcania uideantur. Quam ob rem contra illos fluctus procellasque fortunae cum obnitendum remis qualiumcumque uirtutum turn in primis diuinum auxilium omni deuotione atque 20 pietate implorandum est, ut intentio constantissima bonorum studiorum teneat cursum suum, a quo earn nullus casus excutiat, quominus illam philosophiae tutissimus iucundissimusque portus accipiat. Haec prima tua causa est ; hinc tibi metuo, hinc te cupio liberari, hinc, si modo dignus sim, qui 25 impetrem, cotidianis uotis auras tibi prosperas orare non cesso ; oro autem ipsam summi dei uirtutem atque sapientiam. Quid est enim aliud, quern mysteria nobis tradunt dei filium ?

I, 3/4 cf. Cicero, Acad. 2, 20, 65. I Cor. 1, 24.

57 accusare] reos citare

R2 \x.

I, 11 omnino] omnium /3 R2 fx.

10/17 cf. Verg., Aen. 8, 535.

58/59 prandium usque atque] om. a 13 et a] et ea M P R* 1, ea H

26 cf.

k

24 sum P k

CONTRA ACADEMICOS II, i, 2-ii, 3

19

.

2 Multum me autem adiuuabis pro te deprecantem, si non nos exaudiri posse desperes nitarisque nobiscum et tu, non 30 solum uotis sed etiam uoluntate atque ilia tua naturali mentis altitudine, propter quam te quaero, qua singulariter delector, quam semper admiror, quae in te — pro nefas ! — illis rerum domesticarum nubibus quasi fulmen inuoluitur et multos ac /t 262 paene omnes latet, me autem et alium uel tertium familiarissi35 mos tuos latere non potest, qui saepe non solum attente audiuimus murmura tua sed etiam nonnulla fulgora fulminibus PL propiora conspeximus. Quis enim, ut cetera pro tempore ta- 920 ceam et unum commemorem, quis, inquam, tarn subito umquam tantum intonuit tantumque lumine mentis emicuit, ut 40 sub uno fremitu rationis et quodam coruscamine temperantiae uno die ilia pridie saeuissima penitus libido moreretur ? Ergone non erumpet aliquando ista uirtus et multorum desperantium risus in horrorem stuporemque conuertet et locuta in terris quasi quaedam futurorum signa rursus proiecto totius 45 corporis onere recurret in caelum ? Ergone Augustinus de Romaniano frustra ista dixit ? Non sinet ille, cui me totum dedi, quern nunc recognoscere aliquantum coepi. II. 3. Ergo adgredere mecum philosophiam ; hie est quicquid V 25 te anxium saepe atque dubitantem mirabiliter solet mouere. Non enim metuo aut a socordia morum aut a tarditate ingenio tuo. Quis te, quando aliquantum respirare concessum est, in 5 sermonibus nostris uigilantior, quis acutior apparuit ? Egone tibi gratiam non repensabo ? An fortasse paululum debeo ? Tu me adulescentulum pauperem ad studia pergentem et domo et sumptu et, quod plus est, animo excepisti tu patre orbatum amicitia consolatus es, hortatione animasti, ope adiuuisti tu 10 in nostro ipso municipio fauore familiaritate communicatione domus tuae paene tecum clarum primatemque fecisti; tu Karthaginem inlustrios professionis gratia remeantem, cum tibi et meorum nulli consilium meum spemque aperuissem, quamuis aliquantum illo tibi insito — quia ibi iam docebam j 5_patriae amore cunctatus es, tamen ubi euincere adulescentxs cupiditatem ad ea quae uidebantur meliora tendentis nequiuisti, ex dehortatore in adiutorem mira beniuolentiae modi ratione conuersus es. Tu necessariis omnibus iter adminiculasti meum ; tu ibidem rursus, qui cunabula et quasi nidum studio- ft z63

;

II, 6/7 cf. Aug., Conf. 2, 3, 5-

29 tu] om. P

k

U/l2 cf. Aug., Conf. 4, 7, i2-

41/42 ergone non] ergo non P1

II, 2 mirabiliter] admirabiliter ft om. M ego P1

k,

ergone j3 M ft

,

k,

ergone 0

3/4 ingenii tui IP M ft

7 peregrina studia 0 R2

13 tibi soli

5 egone] R“ /t

20

CONTRA ACADEMICOS II, ii, 3-5

20 rum meorum foueras, iam uolare audentis sustentasti rudimenta ; tu etiam, cum te absente atque ignorante nauigassem, nihil suscensens, quod non tecum communicassem, ut solerem, PL atque aliud quiduis quam contumaciam suspicans mansisti 921 inconcussus in amicitia nec plus ante oculos tuos liberi deserti 25 a magistro quam nostrae mentis penetralia puritasque uersata est. 4 Postremo quidquid de otio meo modo gaudeo, quod a superfluarum cupiditatium uinculis euolaui, quod depositis oneribus mortuarum curarum respiro resipisco redeo ad me, V 26 30 quod quaero intentissimus ueritatem, quod inuenire iam ingredior, quod me ad summum ipsum modum peruenturum esse confido, tu animasti, tu inpulisti, tu fecisti. Cuius autem minister fueris, plus adhuc fide concepi quam ratione conprehendi. Nam cum praesens praesenti tibi exposuissem interio35 res motus animi mei uehementerque ac saepius assererem nullam mihi uideri prosperam fortunam, nisi quae otium philosophandi daret, nullam beatam uitam, nisi qua in philosophia uiueretur, sed me tanto meorum onere, quorum ex officio meo uita penderet, multisque necessitatibus uel pudoris uel 40 ineptae meorum miseriae refrenari, tam magno es elatus gaudio, tam sancto huius uitae inflammatus ardore, ut te diceres, si tu ab illarum importunarum litium uinculis aliquo modo eximereris, omnia mea uincula etiam patrimonii tui mecum participatione rupturum. 45 5. Itaque cum admoto nobis fomite discessisses, numquam cessauimus inhiantes in philosophiam atque illam uitam, quae inter nos placuit atque conuenit, prorsus nihil aliud cogitare atque id constanter quidem, sed minus acriter agebamus, putabamus tamen satis nos agere. Et quoniam nondum aderat ea 50 flamma, quae summa nos arreptura erat, illam qua lenta aestuabamus arbitrabamur esse uel maximam, cum ecce tibi libri quidam pleni, ut ait Celsinus, bonas res Arabicas ubi exhalarunt in nos, ubi illi flammulae instillarunt pretiosissimi unguenti guttas paucissimas, incredibile, Romaniane, incre55 dibile et ultra quam de me fortasse et tu credis — quid amplius dicam ? —- etiam mihi ipsi de me ipso incredibile incendium concitarunt. Quis me tunc honor, quae hominum pompa, quae inanis famae cupiditas, quod denique huius mortalis V27

.

21 cf. Aug., Conf. 5, 8, 14. 29 cf. Aug., Conf. 7, 10, 16 ; Plotinus, Enn. 1, 6, 9. 31 cf. infra, I, iii, 9, 1. 62 ; Aug., Beata uita 4, 34. 42/44 cf Aug., Conf. 6, 14, 24. 52 cf Aug., Beata uita x, 4 ; Conf. 7, 9, 13.

22 nonnihil a k 35 metus a k 39 pudoris] pudoris uani mei R2, pudoris mei uani H2 M /x 45 admoto Mp k, amoto HR, amato P a nobis (8 50 qua lenta] qualem a k

CONTRA ACADEMICOS II, ii, 5-iii, 7

21

uitae fomentum atque retinaculum commouebat ? Prorsus 60 totus in me cursim redibam. Respexi tamen, confiteor, quasi de itinere in illam religionem, quae pueris nobis insita est et medullitus inplicata ; uerum autem ipsa ad se nescientem ra- PL piebat. Itaque titubans properans haesitans arripio apostolum 922 Paulum. Neque enim uere, inquam, isti tanta potuissent uixis65 sentque ita, ut eos uixisse manifestum est, si eorum litterae at¬ que rationes huic tanto bono aduersarentur. Perlegi totum intentissime atque castissime. (i. Tunc uero quantulocumque iam lumine asperso tanta se ^ 264 mihi philosophiae facies aperuit, ut non dicam tibi, qui eius 70 incognitae fame semper arsisti, sed si ipsi aduersario tuo, a quo nescio utrum plus exercearis quam inpediaris, earn demonstrare potuissem, ne ille et Baias et amoena pomeria et delicata nitidaque conuiuia et domesticos histriones, postremo quidquid eum acriter commouet in quascumque delicias abiciens et 75 relinquens ad huius pulchritudinem blandus amator et sanctus mirans anhelans aestuans aduolaret. Habet enim et ille, quod confitendum est, quoddam decus animi uel potius decoris quasi sementem, quod erumpere in ueram pulchritudinem nitens tortuose ac deformiter inter scabra uitiorum et inter 80 opinionum fallacium dumeta frondescit; tamen non cessat frondescere et paucis acute ac diligenter in densa intuentibus, quantum sinitur, eminere. Inde est ilia hospitalitas, inde in conuiuiis multa humanitatis condimenta, inde ipsa elegantia nitor mundissima facies rerum omnium et undique cuncta 85 perfundens adumbratae uenustatis urbanitas. III. 7. Philocalia ista uulgo dicitur. Ne contemnas nomen V 28 hoc ex uulgi nomine. Nam philocalia et philosophia prope simi¬ liter cognominatae sunt et quasi gentiles inter se uideri uolunt et sunt. Quid est enim philosophia ? amor sapientiae. Quid 5 philocalia ? amor pulchritudinis. Quaere de Graecis. Quid ergo sapientia ? nonne ipsa uera est pulchritudo ? Germanae igitur istae prorsus et eodem parente procreatae ; sed ilia uisco libidinis detracta caelo suo et inclusa cauea populari uiciniam tamen nominis tenuit ad commonendum aucupem, ne illam 10 contemnat. Hanc igitur sine pennis sordidatam et egentem uolitans libere soror saepe agnoscit, sed raro liberat; non enim philocalia ista unde genus ducat, agnoscit nisi philosophia.

(>3/64 cf. Aug., Conf. 7, 21, 27. Ill, 6/7 cf. Aug., Retract. 1, 1, 7.

60 confitebor H P R1 k 62 ipsa] ipsa me jS /x 67 cautissime £ /z fj. k, famae H M R1, fama R2 70/71 a quo] quo a at 72 ne] nae pomaria ju,

P

III, 7 istae sunt jS n

9 illam] se £ R2

70 fame

fi, nonne ^

CONTRA ACADEMICOS II, iii, 7-9

22

Quam totam fabulam — nam subito Aesopus factus sum Licentius tibi carmine suauius indicabit ; poeta est enim paene 15 perfectus. Ergo ille, si ueram pulchritudinem, cuius falsae amator est, sanatis renudatisque paululum oculis posset intueri, quanta uoluptate philosophiae gremio se inuolueret ? quomodo ibi te cognitum sicut uerum fratrem amplecteretur ? Miraris haec et forsitan rides. Quid, si haec explicarem, ut 20 uolebam ? quid, si saltern uox, si adhuc facies uideri a te non PL potest, ipsius philosophiae posset audiri ? Mirareris profecto, 923sed non rideres, non desperares. Crede mihi, de nullo desperandum est, de talibus autem minime ; omnino sunt exempla. Facile euadit, facile reuolat hoc genus auium multis inclusis 25 multum mirantibus. 8. Sed ad nos redeamus, nos, inquam, Romaniane, philosophemur ; reddam tibi gratiam, filius tuus coepit philosophari. Ego eum reprimo, ut discipulis necessariis prius excultus uigentior et firmior insurgat. Quarum te ne metuas expertem, si 30 bene te noui, auras tibi liberas tantum opto. Nam de indole quid dicam ? Vtinam non tam rara esset in hominibus, quam v 29 certa est in te ! Restant duo uitia et impedimenta inueniendae ueritatis, a quibus tibi non multum timeo ; timeo tamen, ne te n 263 contemnas atque inuenturum esse desperes, aut certe, ne in35 uenisse te credas. Quorum primum si tamen inest, ista tibi fortasse disputatio detrahet. Saepius enim suscensuisti Academicis eo quidem grauius, quo minus eruditus esses, eo libentius, quod ueritatis amore inliciebaris. Itaque iam cum Alypio te fautore confligam et tibi facile persuadebo quod uolo, proba40 biliter tamen ; nam ipsum uerum non uidebis, nisi in philosophiam totus intraueris. Illud autem alterum, quod te fortasse aliquid inuenisse praesumis, quamuis a nobis iam quaerens dubitansque discesseris, tamen, si quid superstitionis in animum reuolutum est, eicietur profecto, uel cum tibi aliquam 45 inter nos disputationem de religione misero uel cum praesens tecum multa contulero. 9 Ego enim nunc aliud nihil ago, quam me ipse purgo a uanis perniciosisque opinionibus. Itaque non dubito melius mihi esse quam tibi. Vnum tantum est, unde inuideam fortu50 nae tuae, quod solus frueris Luciliano meo. An et tu inuides, quia dixi ‘meo’ ? Sed quid dixi aliud quam tuo et omnium, quicumque unum sumus ? De quo tamen ut subuenias desiderio meo, quid te rogem ? aut te ipse promereor ? Tantum scis.

.

44/4# cf. Aug., Vera relig.

,

7

12

; Epist.

.

15

16 possit H P R1 k 26 redeam a k 27 iam filius R2 53 aut] tu jS P fi promereor] pro me roga j8 R /x

P R2 [i

PRP

37 sed eo libentius tantum] quantum

CONTRA ACADEMICOS II, iii, 9-iv, 10

23

quia debes. Sed nunc ambobus dico : cauete, ne quid uos nosse 5 5 arbitremini, nisi quod ita didiceritis saltern, ut nostis unum duo tria quattuor simul collecta in summam fieri decern. Sed item cauete, ne uos in philosophia ueritatem aut non cognituros aut nullo modo ita posse cognosci arbitremini. Nam mihi credite, uel potius illi credite, qui ait : quaerite et inuenietis, 60 nec cognitionem desperandam esse et manifestiorem futuram, quam sunt illi numeri. Nunc ad propositum ueniamus. Iam V 30 enim sero coepi metuere, ne hoc principium modum excederet, et non est leue. Nam modus procul dubio diuinus est, sed fefellerit, cum dulciter ducit. Ero cautior, cum sapiens fuero. IV. 10 Post pristinum sermonem, quern in primum librum PL contulimus, septem fere diebus a disputando fuimus otiosi, 924 cum tres tamen Vergilii libros post primum recenseremus atque, ut in tempore congruere uidebatur, tractaremus. Quo 5 tamen opere Licentius in poeticae studium sic inflammatus est, ut aliquantum mihi etiam reprimendus uideretur. Ita enim ab hac intentione ad nullam se rem deuocari libenter ferebat. Tandem tamen ad retractandam quam distuleramus de Academicis quaestionem cum a me, quantum potui, lumen philo10 sophiae laudaretur, non inuitus accessit. Et forte dies ita serenus effulserat, ut nulli prorsus rei magis quam serenandis animis nostris congruere uideretur. Maturius itaque solito lectos reliquimus paululumque cum rusticis egimus quod tempus urgebat. — Turn Alypius : Antequam uos, inquit, audiam 15 de Academicis disputantes, uolo mihi legatur sermo ille uester, quern dicitis me absente perfectum ; non enim possum aliter, cum inde huius disceptationis occasio nata sit, in audiendis uobis non aut errare aut certe laborare. — Quod cum factum esset et in eo paene totum antemeridianum tempus consump20 turn uideremus, redire ab agro, qui deambulantes nos acceperat, domum instituimus. — Et Licentius : Quaeso, inquit, ante prandium mihi breuiter totam Academicorum sententiam ex- ^ 266 ponendo repetere ne graueris, ne quid in ea me fugiat, quod pro partibus meis sit. — Faciam, inquam, et eo libentius, quo 23 de hac re cogitans parum prandeas. —■ Ne, inquit ille, istinc securus sis j nam et multos et maxime patrem meum saepe animaduerti eo edaciorem, quo refertior curis esset. Deinde tu quoque de istis metris cogitantem non sic expertus es, ut cura mea mensa secura sit. Quod quidem apud me ipsum mirari V31

.

59 cf. Matth.

,

7

56 summa HP k

.

7

57

in] om. P x

59 credite] om.

om. k

IV,

6

ita] iam P ^

k

24 quo] quod j3

71

k

uel potius ille credite]

24

CONTRA ACADEMICOS II, iv, io-v, 12

soleo ; quid enim sibi uult, quod tunc primum pertinacius appetimus, cum in aliud intendimus animum ? aut quis est, qui manibus et dentibus nostris occupatis nobis nimis imperiosus fit ? — Audi potius, inquam, de Academicis quod rogaueras, ne te metra ista uoluentem non solum in epulis sine metro sed 35 etiam in quaestionibus patiar. Si quid autem pro mea parte occultabo, prodet Alypius. — Bona fide tua opus est, inquit Alypius ; nam si metuendum est, ne aliquid occultes, a me deprehendi posse difficile arbitror eum, a quo me ista didicisse nullus qui me nouit ignorat, praesertim cum in prodendo uero 40 non magis uictoriae quam animo tuo consulturus sis. V. II. Agam, inquam, bona fide, quoniam de iure praescribis. Nam et Academicis placuit nec homini scientiam posse contingere earum dumtaxat rerum, quae ad philosophiam per¬ tinent — nam cetera curare se Carneades negabat — et tamen 5 hominem posse esse sapientem sapientisque totum munus, ut abs te quoque, Licenti, illo sermone dissertum est, in conquisitione ueri explicari; ex quo confici, ut nulli etiam rei sapiens adsentiatur ; erret enim necesse est, quod sapienti nefas est, si adsentiatur rebus incertis. Et omnia incerta esse non dicebant 10 solum uerum etiam copiosissimis rationibus adfirmabant. Sed uerum non posse comprehendi ex ilia Stoici Zenonis definitione arripuisse uidebantur, qui ait id uerum percipi posse, quod ita esset animo inpressum ex eo, unde esset, ut esse non posset ex eo, unde non esset. Quod breuius planiusque sic dicitur, his 15 signis uerum posse conprehendi, quae signa non potest habere quod falsum est. Hoc prorsus non posse inueniri uehementissime ut conuincerent incubuerunt. Inde dissensiones philosophorum, inde sensuum fallaciae, inde somnia furoresque, inde pseudomenoe et soritae in illius causae patrocinio uiguerunt. 20 Et cum ab eodem Zenone accepissent nihil esse turpius quam opinari, confecerunt callidissime, ut, si nihil percipi posset et esset opinatio turpissima, nihil umquam sapiens approbaret. 12 Hinc eis inuidia magna conflata est ; uidebatur enim esse consequens, ut nihil ageret qui nihil adprobaret. Vnde dor25 mientem semper et officiorum omnium desertorem sapientem tuum Academici describere uidebantur, quern nihil approbare censebant. Hie illi inducto quodam probabili, quod etiam ueri simile nominabant, nullo modo cessare sapientem ab officiis 50

.

V, 11 cf. Cicero, Acad, 2, 6, 18 ; Stoicorum Veterum fragmenta I, 17 frg. 59.

17/18 cf. Cicero, Acad. 2, 48, 147. 20/22 cf. Cicero, Acad. 1, 12, 45 ; 2, 18, 59. 24 cf. Cicero, Acad. 2, 12, 39. 27/28 cf. Cicero, Acad. 2, 31, 99.

30 primum] cibum

R2 p,

V, 26 tuum] suum )3 R2 p.

31/32 animum usque dentibus] om. a

PL 925

V 32

CONTRA ACADEMICOS II, v, 12-vi, 14

25

asserebant, cum haberet quid sequeretur, ueritas autem siue 30 propter naturae tenebras quasdam siue propter similitudinem rerum uel obruta uel confusa latitaret, quamuis et ipsam refrenationem et quasi suspensionem assensionis magnam prorsus actionem sapientis esse dicebant. Videor mihi breuiter totum, ut uoluisti, exposuisse nihilque recessisse a praescrip35 tione, Alypi, tua, id est egisse, ut dicitur, bona fide. Si enim ^ 267 aliquid uel non ita, ut est, dixi uel forte non dixi, nihil uoluntate a me factum est. Bona ergo fides est ex animi sententia. Homini enim homo falsus docendus, fallax cauendus debet uideri, quorum prius magistrum bonum, posterius discipulum 40 cautum desiderat. 13 Turn Alypius : Gratum, inquit, habeo, cum et Licentio a te satisfactum est et me onere inposito releuasti. Non enim magis tibi uerendum erat, ne quid explorandi mei causa minus a te diceretur — nam alio modo qui fieri poterat ? •—- quam 45 mihi, si in quoquam te prodere fuisset necesse. Quare faxis, ut illud quod deest non tam percontationi quam ipsi percontanti de differentia nouae ac ueteris Academiae ne te pigeat exponere. — Prorsus, inquam, fateor, piget. Quare beneficium dederis — nam hoc quod commemoras ad rem maxime perti- V 33 50 nere negare non possum — si me paululum conquiescente apud me distinguere ista nomina et causam nouae Academiae aperire uolueris. — Crederem, inquit, me quoque a prandio te auocare uoluisse, ni et magis te a Licentio territum dudum putarem et eius postulatio ita nobis praescripsisset, ut ei ante PL 55 prandium quidquid huius inuolutionis esset expediretur. — 926 Et cum reliqua dicere tenderet, mater nostra — nam domi iam eramus — ita nos trudere in prandium coepit, ut uerba faciendi locus non esset. VI. 14 Deinde, cum tantum alimentorum accepissemus, quantum compescendae fami satis esset, ad pratum regressis nobis Alypius : Paream, inquit, sententiae tuae nec ausim recusare. Si enim nihil me fugerit, gratabor cum doctrinae tuae 5 turn etiam memoriae meae. At si in quoquam fortasse aberrauero, recurabis id, ut deinceps huius modi delegationem non pertimescam. Nouae Academiae discidium non tam contra ueterem conceptum quam contra Stoicos arbitror esse commotum. Nec uero discidium putandum, si quidem a Zenone ioinlatam nouam quaestionem dissolui discutique oportebat. Nam de non percipiendo quamuis nullis conflictationibus agi-

.

.

31/33 cf. Cicero, Acad, 2, 34, 108. VI, 7/9 cf. infra. III, xvm, 41, 1. 29/32 ; Cicero, Acad. 1, 12, 44/46.

32/33 prorsus magnam P1

k

53 et] om. Ta /r

te] om.

a

k

XXIX

i

26

15

20

25

30

35

40

5

10

CONTRA ACADEMICOS II, vi, 14-vii, 16

tata, incolens tamen etiam ueterum Academicorum mentes sententia non inpudenter existimata est. Quod etiam ipsius Socratis Platonisque ac reliquorum ueterum auctoritate probatu facile est, qui se hactenus crediderunt posse ab errore defendi, si se assensioni non temere commisissent, quamuis propriam de hac re disputationem in scholas suas non introduxerint nec ab illis enucleate aliquando quaesitum sit, percipi necne ueritas possit. Quod cum Zeno rude ac nouum intulisset contenderetque nihil percipi posse, nisi quod uerum ita esset, ut dissimilibus notis a falso discerneretur, neque opinationem subeundam esse sapienti atque id Arcesilas audiret, negauit huius modi quicquam posse ab homine reperiri neque illi opinionis naufragio sapientis committendam esse V 34 uitam. Vnde etiam conclusit nulli rei esse adsentiendum. 15 Verum cum ita res se habeat, ut uetus Academia magis aucta quam oppugnata uideretur, extitit Philonis auditor Antiochus, qui, ut nonnullis uisus est, gloriae cupidior quam ueritatis in simultatem adduxit Academiae utriusque sententias. Dicebat enim rem insolitam et ab opinione ueterum remotissimam Academicos nouos conatos inducere. In quam rem ^ 268 ueterum physicorum aliorumque magnorum philosophorum implorabat fidem ipsos etiam Academicos oppugnans, qui se ueri simile contenderent sequi, cum ipsum uerum se ignorare faterentur, multaque argumenta collegerat, quibus nunc supersedendum arbitror, nihil tamen magis defendebat quam percipere posse sapientem. Hanc puto inter Academicos nouos ac ueteres controuersiam fuisse. Quae si secus se habet, ut Licentium plenissime informes pro utroque postulauerim. Si uero ita est, ut dicere potui, susceptam disputationem peragite. VII. 16 Turn ego : Quamdiu, inquam, Licenti, in isto nostro longiore quam putabam sermone conquiescis ? audisti, qui sint Academici tui ? -—-At ille uerecunde adridens et aliquantum PL hac compellatione turbatior : Paenitet me, inquit, tantopere 927 adfirmasse contra Trygetium beatam uitam in ueritatis inquisitione consistere. Nam me ista quaestio ita perturbat, ut uix non miser sim, qui certe uobis, si quid humanitatis geritis, uideor miserandus. Sed quid me ipse ineptus crucio ? aut quid exhorreo tanta causae bonitate subnixus ? Prorsus non cedam nisi ueritati. — Placentne, inquam, tibi noui Academici ? — Plurimum, inquit. — Ergo uerum tibi uidentur dicere ? — Turn ille cum iam esset assensurus arrisione Alypii cautior factus haesit aliquantum et deinde : Repete, inquit, rogatiunculam. — Verumne, inquam, tibi uidentur Academici dicere ?

.

.

27 cf. Cicero, Acad. 2, 22, 70.

VI, 26 haberet /I /j.

CONTRA ACADEMICOS II, vii, 16-18

27

15 — Et rursus cum diu tacuisset: Vtrum, ait, uerum sit, nescio ; V 35 probabile est tamen. Neque enim plus uideo quod sequar. — Probabile, inquam, scisne ab ipsis etiam ueri simile nominari ? -— Ita, inquit, uidetur. —- Ergo, inquam, ueri similis est Academicorum sententia. —- Ita, inquit. — Quaeso attende, inquam, 20 diligentius. Si quisquam fratrem tuum uisum patris tui similem esse affirmet ipsumque tuum patrem non nouerit, nonne tibi insanus aut ineptus uidebitur ? —• Et hie diu tacuit ; turn ait : Non mihi hoc uidetur absurdum. 17 Cui ego cum respondere coepissem Expecta, inquit, 25 quaeso paululum. Ac post arridens : Die mihi, ait, oro te, iamne certus es de uictoria tua ? — Turn ego : Fac me, inquam, certum esse ; non ideo tamen tu causam tuam debes deserere, praesertim cum haec inter nosdisputatiosusceptasitexercendi tui causa et ad elimandum animum prouocandi. -— Numquid30 nam, inquit, aut Academicos legi aut tot disciplinis eruditus sum, quibus tu ad me instructus aduentas ? —- Academicos, inquam, nec illi lgerant, a quibus primo sententia ista defensa est. Eruditio autem disciplinarumque copia si te deficit, non usque adeo tamen ingenium tuum esse debet inualidum, ut 35 nullo facto impetu paucissimus uerbis meis rogationibusque succumbas. Illud enim iam uereri coepi, ne tibi citius quam uolo succedat Alypius, quo aduersario non ita securus deambulabo. —■ Ergo utinam, inquit ille, iam uincar, ut aliquando uos audiam disserentes et, quod plus est, uideam, quo mihi 40 spectaculo nihil potest felicius exhiberi. Nam quoniam placuit uobis ista fundere potius quam effundere, si quidem ore prorump^ntia stilo excipitis nec in terram, ut dicitur, cadere sinitis, legere etiam uos licebit ; sed nescio quo modo, cum admouentur oculis idem ipsi, quos inter sermo caeditur, bona 45 disputatio si non utilius, at certe laetius perfundit animum. 18 Gratum habemus, inquam sed repentina ista gaudia tua ? 269 temere illam sententiam euadere coegerunt, qua dixisti nullum V 36 tibi spectaculum exhiberi posse felicius. Quid, si enim patrem ilium tuum, quo profecto nemo philosophiam est post tarn lon50 gam sitim hausturus ardentius, nobiscum ista quaerentem ac PL disserentem uidebis, cum ego me fortunatiorem numquam 9*8 putabo, quid te tandem sentire ac dicere conuenit ? — Hie uero ille aliquantum lacrimauit et, ubi loqui potuit, porrecta manu caelum suspiciens : Et quando ego, inquit, deus, hoc 55 uidebo ? sed nihil est de te desperandum. — Hie cum paene omnes ab intentione disputationis remitti in lacrimas coepissemus, obluctans mecum et uix me colligens : Age potius, in-

.

:

.

;

VII, 43/44 cf. Terentius, Heaut. 242.

VII, 56 dimitti

a k

28

60

65

70

75

80

85

90

CONTRA ACADEMICOS II, vii, 18-viii, 20

quam, et in uires tuas redi, quas ut congereres undeunde pos¬ ses patronus Academiae futurus, longe ante monueram, non opinor ideo, ut modo ante tubam tremor occupet artus aut ut uisendae alienae pugnae desiderio tam cito te optes esse captiuum. — Hie Trygetius, ubi satis attendit iam uultus nos¬ tros serenatos : Quidni iste optet, inquit, homo tam sanctus, ut hoc ei deus ante uota concesserit ? Crede iam, Licenti; nam qui non inuenis quid respondeas, et adhuc ut uincare optas, paruae fidei mihi uideris. — Arrisimus. — Turn Licentius : Loquere beatus, inquit, non inueniendo uerum, sed certe non quaerendo. 19 Qua hilaritate adulescentulorum cum essemus laetiores : Attende, inquam, rogationem et in uiam firmior et ualentior redi, si potes. — En adsum, inquit, quantum possum. Quid enim, si ille fratris mei uisor fama compertum habeat eum esse similem patris, potest insanus aut ineptus esse, si credit ? — Stultusne, inquam, saltern dici potest ? — Non continuo, in¬ quit, nisi se id scire contenderit. Nam si ut probabile sequitur V 37 quod crebra fama iactauit, nullius temeritatis argui potest. — Turn ego : Rem ipsam paulisper consideremus et quasi ante oculos constituamus. Ecce fac ilium nescio quern hominem, quem describimus, esse praesentem ; aduenit alicunde frater tuus. Ibi iste : cuius hie puer filius ? Respondetur : cuiusdam Romaniani. At hie : quam patris similis est ! quam non temere hoc ad me fama detulerat ! Hie tu uel quis alius : nosti enim Romanianum, bone homo ? Non noui, inquit ; tamen similis eius mihi uidetur. Poteritne quisquam risum tenere ? — Nullo modo, inquit. — Ergo, inquam, quid sequatur uides. — lam dudum, inquit, uideo. Sed tamen ipsam conclusionem abs te audire uolo ; oportet enim alere incipias quem cepisti. — Quidni, inquam, concludam ? Ipsa res clamat similiter ridendos esse Academicos tuos, qui se in uita ueri similitudinem sequi dicunt, cum ipsum uerum quid sit ignorent. VIII. 20 Turn Trygetius : Longe mihi, inquit, uidetur dissimilis Academicorum cautio ab huius quem descripsisti ineptia. Illi enim rationibus assequuntur quod dicunt esse ueri simile, iste autem ineptus famam secutus est, cuius auctoritate nihil est uilius. — Quasi uero, inquam, non esset ineptior, si diceret: patrem quidem eius minime noui nec fama comperi, quam sit similis patris, et mihi tamen similis uidetur. — Ineptior certe

.

.

5

61 Verg., Aen. n, 424.

91 quod P R k VIII, 2 descripsistis /3 P R

k

7~patris et] patri sed

P2 R2

k

CONTRA ACADEMICOS II, viii, 20-ix, 22

29

inquit. Sed quorsum ista ? — Quia tales, inquam, sunt qui di- PL cunt : uerum quidem non nouimus, sed hoc quod uidemus eius 929 10 quod non nouimus simile est. — Probabile, inquit, illi dicunt. ^ 27° — Cui ego : Quomodo istuc dicis ? an negas eos ueri simile dicere ? — Et ille : Ego, inquit, ob hoc dicere uolui, ut illam similitudinem excluderem. Videbatur enim mihi fama inprobe inruisse in quaestionem uestram, cum Academici ne oculis qui- V 38 15 dem credant humanis, nedum famae mille quidem, ut poetae fingunt, sed monstrosis tamen luminibus. Nam quis ego tan¬ dem sum Academiae defensor ? an in quaestione ista inuidetis securitati meae ? En habes Alypium, cuius aduentus nobis quaeso ferias dederit, quern te iam dudum non frustra formi20 dare arbitramur. 21. Turn facto silentio oculos ambo in Alypium contulerunt. Turn ille : Vellem quidem, inquit, ut meae uires patiuntur, auxiliari aliquatenus partibus uestris, nisi mihi omen uestrum terrori esset. Sed hanc formidinem, ni me spes fefellerit, 25 facile fugem. Simul enim solatur me, quod praesens Academicorum oppugnator onus Trygetii uicti paene subierit, et nunc eum uictorem uestra confessione probabile est. Illud magis uereor, ne et deserti officii neglegentiam et inuasi inpudentiam deuitare non possim. Non enim uos oblitos credo iudicis mihi 30 munus fuisse delatum. — Hie Trygetius : Illud, inquit, aliud, hoc autem aliud est ; quare quaesumus, ut te aliquando patiare priuatum. -— Ne renuerim, ait, ne, cum inpudentiam uel neglegentiam uitare cupio, in superbiae, quo uitio nihil est inmanius, laqueos incidam, si honorem mihi a uobis conces35 sum diutius quam permittitis teneam. IX. 22. Proinde uelim mihi exponas, bone accusator Academicorum, ofheium tuum, id est, in quorum defensione hos oppugnes. Metuo enim, ne Acdemicos refellens Academicum te probare uelis. — Accusatorum, inquam, ut opinor, duo 3 genera esse bene nosti. Non enim si a Cicerone modestissime dictum est ita eum esse Verris accusatorem, ut Siculorum de¬ fensor esset, propterea necesse est eum, qui aliquem accuset, habere alterum, quern defendat. — Et ille : saltern habesne tu quidquam, in quo sententia tua iam fundata constiterit ? 10 Facile est, inquam, huic rogationi respondere mihi praesertim, cui repentina non est ; iam hoc totum mecum egi et diu mul- v 39 tumque uersaui animo. Quam ob rem audi, Alypi, quod, ut

VIII, 15/16 cf. Verg., Aen. 4, I73*i83IX, 5/6 cf. Cicero, Verr. 2, 21 ; 5, 82.

20 arbitremur a

k

IX, 5 non enim si] si enim a

k

3o

CONTRA ACADEMICOS II, ix, 22-x, 24

arbitror, iam optime scis: non ego istam disputationem disputandi gratia susceptam uolo. Satis sit quod cum istis adulescen15 tibus prolusimus, ubi libenter nobiscum philosophia quasi iocata est. Ouare auferantur de manibus nostris fabellae pueriles. De uita nostra de moribus de animo res agitur, qui se superaturum inimicitias omnium fallaciarum et ueritate conprehensa quasi in regionem suae originis rediens triumphatu20 rum de libidinibus atque ita temperantia uelut coniuge accepta regnaturum esse praesumit securior rediturus in caelum. Vides quid dicam. Tollamus iam cuncta ista de medio arma acri facienda uiro ; nec quicquam minus semper optaui quam inter eos, qui secum 25 multum uixerunt multumque sermocinati sunt, oriri aliquid, unde nouus quasi conflictus exsurgat. Sed propter memoriam, quae infida custos est excogitatorum, referri in litteras uolui, quod inter nos saepe pertractauimus, simul ut isti adulescentes et in haec attendere discerent et aggredi ac subire temptarent. 30 23 Tune ergo nescis nihil me certum adhuc habere quod sentiam, sed ab eo quaerendo Academicorum argumentis atque disputationibus impediri ? Nescio quo enim modo fecerunt in animo quandam probabilitatem — ut ab eorum uerbo nondum recedam —- quod homo uerum inuenire non possit; unde piger 35 et prorsus segnis effectus eram nec quaerere audebam, quod acutissimis ac doctissimis uiris inuenire non licuit. Nisi ergo prius tarn mihi persuasero uerum posse inueniri, quam sibi illi non posse persuaserunt, non audebo quaerere nec habeo ali¬ quid, quod defendam. Itaque istam interrogationem remoue, 40 si placet ; potius discutiamus inter nos, quam sagaciter possumus, utrumnam possit uerum inueniri. Et pro parte mea uideor mihi habere iam multa, quibus contra rationem Acade¬ micorum niti molior ; inter quos et me modo interim nihil distat, nisi quod illis probabile uisum est non posse inueniri 45 ueritatem, mihi autem inueniri posse probabile est. Nam ignoratio ueri aut mihi, si illi fingebant, peculiaris est aut certe utrisque communis. X. 24 Turn Alypius : Iam, inquit, securus incedam ; uideo enim te non tam accusatorem quam adiutorem fore. Itaque ne longius abeamus, uideamus quaeso prius, ne per hanc quaestionem, in qua successisse uideor his, qui tibi cesserunt, in uerbi

*

.

21 cf. Aug., Retract, i, i, 8 ; Porphyrius, apud Aug., Ciu. Dei, 12, 27. Verg., Aen. 8, 439-441.

23

X, 4/6 cf. Cicero, de Orat. 1, 47.

28 tractauimus )3 M 29 temtarent P1 k quibus] ea sunt autem quibus rationes |3

36 ac doctissimis] om.

k

42

PL 93°

27I

V 40

CONTRA ACADEMICOS II, x, 24-xi, 25

31

5 controuersiam decidamus, quod te ipso insinuante et auctoritate ilia Tulliana turpissimum esse saepe confessi sumus. Cum enim, ni fallor, Licentius placuisse sibi diceret de probabilitate Academicorum sententiam, subiecisti, quod ille haud dubie confirmauit, sciretne hanc ab eisdem etiam ueri similitudinem 10 nominari. Et bene noui, si quidem ex te mihi nota sunt, non absque te esse Academicorum placita. Quae cum, ut dixi, animo tuo infixa sint, quid uerba secteris ignoro. — Non est ista, inquam, mihi crede, uerborum, sed rerum ipsarum magna controuersia ; non enim eos illos uiros fuisse arbitror, qui rebus PL 15 nescirent nomina imponere, sed mihi haec uocabula uidentur 931 elegisse et ad occultandam tardioribus et ad significandum uigilantioribus sententiam suam. Quod quare et quomodo mihi uideatur exponam, cum prius ilia discussero, quae ab eis tamquam cognitionis humanae inimicis dicta homines putant. 20 Itaque perlibenter habeo hue usque hodie nostrum processisse sermonem, ut satis quid inter nos quaereretur aperteque constaret. Nam illi mihi uidentur graues omnino ac prudentes uiri fuisse. Si quid est autem, quod nunc disputabimus, aduersus v 41 eos erit, qui Academicos inuentioni ueritatis aduersos fuisse 25 crediderunt. Et ne me territum putes, etiam contra eos ipsos non inuitus armabor, si non occultandae sententiae suae causa, ne ab eis temere pollutis mentibus et quasi profanis quaedam ueritatis sacra proderentur, sed ex animo ilia, quae in eorum libris legimus, defenderunt. Quod hodie facerem, nisi nos solis 30 occasus iam domum redire compelleret. —- Hactenus illo die disputatum est. XI. 25. Postridie autem, quamuis non minus blandus tranquillusque dies inluxisset, uix tamen domesticis negotiis euoluti sumus. Nam magnam eius partem in epistolarum maxime scriptione consumpseramus et, cum iam duae horae uix reli5 quae forent, ad pratum processimus. Nam inuitabat caeli 272 nimia serenitas placuitque, ut ne ipsum quidem quod restiterat tempus perire pateremur. Itaque cum ad arborem solitam uentum esset et mansissemus loco : Velim uos, inquam, adulescentuli, quoniam non est hodie magna res aggredienda, in 10 memoriam mihi reuocetis, quomodo hesterno die rogatiunculae, quae uos turbauit, Alypius responderit. — Hie Licen¬ tius : Tam breue est, inquit, ut nihil negotii sit hoc recordari, quam leue sit autem, tu uideris. Nam, ut opinor, uetuit te, res cum constaret, de uerbis mouere quaestionem. Et ego .

n

16/17 cf. infra. III, xvii, 38, l.ji/52 ; Cicero, Acad. 2, 18, 60.

X, 27 ne] saltern ne 0 XI, 2 a domesticis j3 R2

6 nimia] mira /3 R

32

CONTRA ACADEMICOS II, xi, 25-xii, 27

15 Hoc ipsum, inquam, quid sit quamue habeat uim, satis animaduertistis ? — Videor, inquit, mihi uidere quid sit , sed quaeso tu id paulisper exponas. Nam saepe abs te audiui turpe esse disputantibus in uerborum quaestione inmorari, cum certamen nullum de rebus remanserit. Sed hoc subtilius est, 20 quam ut explicandum a me debeat flagitari. 26 Audite ergo, inquam, quid sit, uos. Id probabile uel ueri simile Academici uocant, quod nos ad agendum sine adsensione potest inuitare. Sine adsensione autem dico, ut id quod agimus non opinemur uerum esse aut non id scire arbitremur, v 42 25 agamus tamen : ut uerbi causa, utrum hesterna nocte tam liquida ac pura hodie tam laetus sol exorturus esset, si nos quispiam rogaret, credo, quod nos id scire negaremus, diceremus tamen ita uideri. Talia, inquit Academicus, mihi uidentur omnia, quae -probabilia uel ueri similia putaui nominanda ; 30 quae tu si alio nomine uis uocare, nihil repugno. Satis enim mihi est te iam bene accepisse, quid dicam, id est quibus rebus haec PL nomina inponam. Non enim uocabulorum opificem, sed rerum 932 inquisitorem decet esse sapientem. Satisne intellexistis, quomodo mihi ludicra ilia, quibus uos agitabam, de manibus excussa 35 sint ? — Hie cum ambo se intellexisse respondissent uultuque ipso responsionem postularent meam : Quid putatis, inquam, Ciceronem, cuius haec uerba sunt, inopem fuisse latinae lin¬ guae, ut minus apta rebus, quas sentiebat, nomina imponeret? XII. 27 Turn Trygetius : Iam, inquit, placet nobis, cum res nota sit, de uerbis nullas calumnias commouere. Quare uide potius, quid huic respondeas, qui nos liberauit, in quos tu impulsus temptas iterum inruere. — Et Licentius : Mane, ait, 3 quaeso ; nam mihi sublucet nescio quid, quod uideam non tibi tam facile tantum argumentum eripi debuisse. Et cum defixus in cogitatione siluisset aliquantum : Rogo, inquit, nihil esse uidetur absurdius quam dicere se ueri simile sequi eum, qui uerum quid sit ignoret; nec ilia me tua similitudo conturbat. 10 Nam recte ego interrogatus, utrum ex ista temperie caeli nulla in crastinum pluuia cogatur, respondeo esse ueri simile, qui me non nego nosse aliquid ueri. Nam scio arborem istam modo argenteam fieri non posse multaque talia uere non inpudenter me scire dico, quorum uideo esse similia ea, quae ueri similia 13 nomino. Tu uero, Carneades, uel quae alia Graeca pestis, ut nostris parcam — quid enim dubitem in hanc partem transire ad eum, cui captiuus debeor iure uictoriae ? — tu ergo, cum te

.

.

XI, 28/33 Cicero, Acad. frg. 19 Muller.

21 quid istuc sit /9 R2

XII, 5 quod] quo f! n

uos] om. g R2

24 non] nos j3

7 nihil] nihil mihi g n

30 pugno P1 k

13 uera /3 R2 /j.

CONTRA ACADEMICOS II, xii, 27-xiii, 29

33

nihil ueri scire dicas, unde hoc ueri simile sequeris ? At enim non ei potui aliud nomen inponere. Quid ergo nobis disputan20 dum est cum eo, qui nec loqui potest ? 28* Non ego, inquit Alypius, perfugas metuam ; quanto minus ille Carneades, in quern nescio utrum iuuenali an puerili leuitate commotus maledicta potius quam aliquod telum putasti esse iaciendum. Nam illi quidem ad roborandam senten25 tiam suam, quae semper tenus probabili fundata fuit, hoc interim aduersum te facile suffecerit, ita nos a ueri inuentione procul esse positos, ut tu tibi ipse magno argumento esse possis, qui ita una interrogatiuncula loco motus es, ut ubi tibi standum esset penitus ignorares. Sed haec atque scientiam tuam, quam tibi inpressam de hac arbore paulo ante confessus 30 es, in aliud tempus differamus. Quamuis enim iam alias partes delegeris, tamen sedulo docendus es, quid paulo ante dixerim. Nondum, ut opinor, in earn quaestionem, qua utrum inueniri uerum possit quaeritur, progressi fueramus, sed illud tantum in ipso uestibulo defensionis meae praescribendum putaui, in 35 quo te lassum prostratumque prospexeram, hoc est utrum ueri simile an probabile an alio si quo nomine appellari potest, quod sibi Academici sat esse dicant, quaerendum non esse. Nam si tu optimus iam inuentor ueritatis tibi uideris, nihil ad me. Postea si ingratus non fueris huic patrocinio meo, eadem 40 fortasse me docebis. XIII. 29. Hie ego, cum uerecunde Licentius Alypii impetum formidaret : Omnia potius, inquam, Alypi, loqui maluisti quam quern ad modum nobis cum his, qui loqui nesciant, disputandum sit. — Et ille : Quoniam olim cum mihi turn omni5 bus notum est et nunc tua professione satis indicas te loquendi peritum esse, uelim explices utilitatem primo huius inquisitionis suae, quae aut superflua est, ut opinor, et ei multo magis respondere superfluum est aut, si commoda uisa fuerit et a me explicari nequiuerit, precario abs te impetrem, ut magistri 10 officium ne grauere. •— Meministi, inquam, heri me esse pollicitum de istis uocabulis post acturum. Et nunc ille sol admonet, ut quae ludicra pueris proposui redigam in cistas, praesertim cum ea ornandi iam potius quam uendendi gratia proponam. Nunc antequam stilum nostrum tenebrae occupent, 15 quae patronae Academicorum solent esse, uolo inter nos hodie plenissime constet, ad quam quaestionem nobis explicandam mane surgendum sit. Itaque responde quaeso, utrum tibi uideantur Academici habuisse certam de ueritate sententiam et earn temere ignotis uel non purgatis animis prodere noluisse, 20 an uero ita senserint, ut eorum se disputationes habent.

37 quod sibi Boston 09.331 XIII, 7 tuae £ R2

fx k,

quod si a, si quod sibi fi

V 43

n 273

PL

935

V 44

^ 274

34

CONTRA ACADEMICOS II, xiii, 30-III, i, 1

30. Turn ille : Quid illis animi fuerit, inquit, non temere confirmabo. Nam quantum ex libris colligi datur, tu melius nosti, quae in uerba sententiam suam promere soleant ; me autem de me ipso si consulis, inuentum nondum esse uerum puto. Addo 25 etiam, quod de Academicis flagitabas, nec posse inueniri me putare non solum inolita quam semper fere animaduertisti opinione mea sed etiam auctoritate magnorum excellentiorumque philosophorum, quibus nos praebere colla siue inbecillitas nos¬ tra siue sagacitas ipsorum, ultra quam nihil iam inueniri posse 30 credendum est, nescio quo modo compellit. -—- Hoc est, inquam, quod uolui. Nam uerebar, ne, cum tibi quoque id uideretur quod mihi, disputatio nostra manca remaneret nullo existente, qui ex altera parte rem uenire in manus cogeret, ut diligenter quantum possumus uersaretur. Itaque si id euenis35 set, paratus eram te rogare, ut Academicorum partes ita susciperes, quasi tibi non solum disputasse sed etiam sensisse uiderentur uerum non posse comprehendi. Quaeriter ergo inter nos, utrum illorum argumentis probabile sit nihil percipi posse ac nulli rei esse assentiendum. Quod si optinueris, cedam 40 libenter ; si autem demonstrare potuero multo esse probabilius et posse ad ueritatem peruenire sapientem et adsensionem non semper esse cohibendam, nihil habebis, ut opinor, cur non te in meam sententiam transire patiaris. —- Quod cum illi placuisset et eis qui aderant, iam uespere obumbrati domum reuertimus.

PL 934

V 45

LIBER TERTIVS I. 1. Cum post ilium sermonem, quern secundus liber conti- p 273 net, alio die consedissemus in balneis — nam erat tristior, PL quam ut ad pratum liberet descendere -—• sic exorsus sum : 933 Arbritror uos iam satis animo aduertisse, qua de re inter nos 5 discutienda quaestio constituta sit. Sed antequam ad partes meas ueniam, quae ad earn pertinent explicandam, pauca quaeso de spe de uita de instituto nostro non ab re abhorrentia libenter audiatis. Negotium nostrum non leue aut superfluum, sed necessarium ac summum esse arbitror, magnopere quae10 rere ueritatem. Hoc inter me atque Alypium conuenit. Nam et ceteri philosophi sapientem suum earn inuenisse putauerunt et Academici sapienti suo summo conatu inueniendam esse pro- ^ 274 fessi sunt idque ilium agere sedulo, sed quoniam uel lateret obruta uel confusa non emineret, ad agendam uitam id eum 15 sequi, quod probabile ac ueri simile occurreret. Id etiam uestra

25 de] H /x k, ab /3 M R2, om. PR* 1 I, 4 animaduertisse ft p

44 eis] ceteris /3 R2

CONTRA ACADEMICOS III, i, i-ii, 3

35

pristina disceptatione confectum est. Nam cum alter inuenta ueritate beatum fieri asseruerit hominem, alter uero tantum PL diligenter quaesita, nulli nostrum dubium est nihil esse a nobis 934 huic negotio praeponendum. Quam ob rem qualem uobis V 46 20 quaeso hesternum diem uidemur duxisse ? Vobis quidem in studiis uestris uiuere licuit. Nam et tu, Trygeti, Vergilii te carminibus oblectasti et Licentius fingendis uersibus uacauit, quorum amore ita perculsus est, ut propter eum maxime mihi istum sermonem inferendum putarem, quo in eius animo 25 philosophia — nunc enim tempus est —- maiorem partem non ^ 275 modo quam poetica sed quaeuis alia disciplina sibi usurpet ac uindicet. II. 2. Sed quaeso uos, nonne miserati nos estis, cum pridie ita cubitum issemus, ut ad dilatam quaestionem et prorsus ad nihil aliud surgeretur, quod tanta de re familiari necessario peragenda extiterunt, ut his penitus occupati uix duas extre5 mas diei horas in nosmet ipsos respirare possemus ? Quare semper fuit sententia mea sapienti iam homini nihil opus esse ; PL ut autem sapiens fiat, plurimum necessariam esse fortunam, 935 nisi quid aliud uidetur Alypio. — Turn ille : Quantum iuris, inquit, fortunae tribuas, nondum bene noui. Nam si ad con10 temnendam fortunam fortuna ipsa opus esse arbitraris, me quoque comitem in hanc sententiam do tibi. Sin fortunae nihil aliud concedis quam ea, quae corporis necessitati non possunt nisi ipsa uolente suppetere, non ita sentio. Aut enim licet eadem repugnante atque inuita nondum sapienti, cupido tamen 15 sapientiae ea sumere, quae uitae necessaria confitemur, aut concedcndum est etiam in omni sapientis uita earn dominari, cum et ipse sapiens his, quae corpori necessaria sunt, non indigere non possit. 3. Dicis ergo, inquam, fortunam esse necessariam studioso 20 sapientiae, sapienti uero negas. -— Non ab re est eadem repetere, inquit. Itaque nunc etiam abs te quaero, utrum fortunam ad se ipsam contemnendam aliquid iuuare aestimes. Quod si arbitraris, dico sapientiae cupidum magnopere indigere for¬ tuna. — Arbitror, inquam, si quidem per illam erit tabs, qualis 25 earn possit contemnere. Nec absurdum est ; nam sic etiam V47 paruis nobis ubera necessaria sunt, quibus efficitur, ut sine his postea uiuere ac ualere possimus. —■ Sententias, ait, nostras, si animi conceptio non dissonat, concordare mihi liquet, nisi

II, 7 cf. Aug., Retract, i, i, 2 ; Cicero, Tusc. 5, 9, 25.

16/17 inuenta ueritate] ea inuenta (j II, 1 nos] nostri a 71

22 uacuit

16 est] om. P1 k

a

36 30

35

40

45

50

55

60

5

CONTRA ACADEMICOS III, ii, 3—iii, 5

forte disserendum cuiquam uidetur, quod fortunae uel uberum non ipsa ubera seu fortuna, sed alia res quaedam nos faciat contemtores. — Nihil magnum est, inquam, alio simili uti. Nam ut sine naui uel quolibet uehiculo aut omnino, ne uel ipsum Daedalum timeam, sine ullis ad hanc rem accommodatis instrumentis aut aliqua occultiore potentia Aegeum mare nemo transmittit, quamuis nihil aliud quam peruenire proponat, quod cum ei euenerit, ilia omnia, quibus aduectus est, paratus sit abicere atque contemnere, ita quisquis ad sapien¬ tiae portum et quasi firmissimum et quietissimum solum per¬ uenire uoluerit — quoniam, ut alia omittam, si caecus ac surdus fuerit, non potest, quod positum est in potestate for¬ tunae —- necessariam mihi uidetur ad id quod concupiuit habere fortunam. Quod cum obtinuerit, quamuis putetur indigere quibusdam rebus ad corporis ualitudinem pertinentibus, illud tamen constat, non his opus esse, ut sapiens sit, sed ut inter homines uiuat. — Immo, ait ille, si caecus ac surdus sit, et sapientiam adipiscendam et ipsam uitam, propter quam sapientia quaeritur, mea sententia iure contemnet. i. Tamen, inquam, cum ipsa uita nostra, cum hie uiuimus, sit in potestate fortunae nec nisi uiuens quisque sapiens fieri possit, nonne fatendum est opus esse eius fauore, quo ad sapientiam peruehamur ? — Sed cum sapientia, inquit, non nisi uiuentibus necessaria sit remotaque uita nulla sit indigentia sapientiae, nihil in propaganda uita pertimesco fortunam. Etenim quia uiuo, propterea uolo sapientiam, non quod sapien- PL 936 tiam desidero, uolo uitam. Vnde fortuna si mihi abstulerit m 276 uitam, auferet causam quaerendae sapientiae. Nihil igitur habeo, cur ut ham sapiens aut fauorem optem fortunae aut impedimenta formidem, nisi alia fortasse protuleris. — Turn ego : Non igitur censes sapientiae studiosum posse fortuna, ne V 48 ad sapientiam perueniat, impediri, etiamsi ei non auferat uitam ? —-Non arbitror, inquit. III. 5. Volo, inquam, mihi paululum aperias, quid tibi inter sapientem et philosophum distare uideatur. — Sapientem ab studioso, ait, nulla re differe arbitror, nisi quod quarum rerum in sapiente quidam habitus inest, earum est in studioso sola flagrantia. — Quae sunt tandem istae res ? inquam ; nam mihi nihil aliud uidetur interesse, nisi quod alter scit sapien-

32/33 cf. Plotinus, Enn. i, 6, 8 ; cf. P. Courcelle, in Rev. des etudes anc., 46, p. 66-73.

29 discernendum |3R!fi fortunae] uel fortunae /S /x qua S R2 /a. 59 a fortuna /? R2 jr III, 4 sapiente] R2, sapienti S T, sapientia a

4S alt. cum] quam T,

CONTRA ACADEMICOS III, iii, 5-6

37

tiam, alter scire desiderat. — Si scientiam, inquit, modesto fine determinas, ipsam rem planius elocutus es. — Quoquo modo, inquam, earn determinem, illud omnibus placuit scien¬ ces tiam falsarum rerum esse non posse. — In hoc mihi, inquit ille, uisa fuit obicienda praescriptio, ne inconsiderata consensione mea facile in principalis illius quaestionis campis tua equitaret oratio. — Plane mihi, inquam, nihil ubi equitare possem reliquisti. Nam, nisi fallor, quod iam dudum molior, ad ipsum 15 finem peruenimus. Si enim, ut subtiliter uereque dixisti, nihil inter sapientiae studiosum et sapientem interest, nisi quod iste amat, ille autem habet sapientiae disciplinam, — unde etiam nomen ipsum, id est habitum quendam exprimere non cunctatus es — nemo autem habere disciplinam potest in animo, qui 20 nihil didicit, nihil autem didicit, qui nihil nouit, et nosse falsum nemo potest, nouit igitur sapiens ueritatem, quern disci¬ plinam sapientiae habere in animo, id est habitum iam ipse confessus es. — Nescio, inquit, cuius impudentiae sim, si habitum inquisitionis diuinarum humanarumque rerum esse in 25 sapiente confessum me negare uoluero. Sed qui tibi uideatur inuentorum probabilium habitus non esse, non uideo. — Concedis, inquam, mihi falsa neminem scire ? — Facile quidem, inquit. Die iam, si potes, inquam, sapientem nescire sapientiam. — Quid enim ? ait, hoc limite uniuersa concludis, ut 30 uideri sibi non possit comprehendisse se sapientiam ? — Da, inquam, dexteram. Nam, si meministi, hoc est quod heri me V 49 dixi effecturum, quod nunc non a me conclusum, sed a te ultro mihi oblatum esse gaudeo. Nam cum inter me et Academicos hoc interesse dixissem, quod illis probabile uisum est ueritatem 35 non posse comprehendi, mihi autem nondum quidem a me inuentam, inueniri tamen posse a sapiente uideatur, nunc, cum mea interrogatione urgereris, utrum sapiens nesciat sa¬ pientiam, ‘uidetur sibi scire’ dixisti. — Quod turn postea ? inquit. — Quia, si uidetur sibi, inquam, scire sapientiam, non 40 ei uidetur nihil scire posse sapientem ; aut, si sapientia nihil est, uolo affirmes. 6. Crederem uere, inquit, ad ealeem nos finemque uenisse, PL sed repente, cum dexteras interposuisti, disiunctissimos nos 937 esse et in longum progressos uideo, uidelicet quod hesterno die 45 a nobis nulla alia quaestio constituta uidebatur, nisi quod sapientem ad comprehensionem ueri peruenire posse affirmante te ego negaueram, nunc uero nihil aliud me opinor concessisse tibi quam uideri posse sapienti probabilium rerum se

III, 12/13 cf. Cicero, Acad. 2, 35, 112.

27 facile] facile id )3 /a R.1

k,

in finemque jS

36 nunc] nunc tu 0 R2 /a 47 aliud] om. a /a k

42 finemque] finesque H P

38

CONTRA ACADEMICOS III, iii, 6-iv, 7

consecutum esse sapientiam ; quam tamen sapientiam in in50 uestigatione diuinarum humnarumque rerum me constituisse nulli nostrum arbitror dubium. — Non, inquam, ideo, quia 1 277 inuoluis, euolueris ; uideris enim iam mihi exercendi tui causa disputare et, quia bene nosti istos adulescentulos uix adhuc posse discernere, quae acute ac subtiliter disseruntur, tam55 quam iudicum abuteris ignorantia, ut tibi quantum libet loqui nullo liceat reclmante. Nam paulo ante dixisti, cum quaererem, utrum sciret sapiens sapientiam, scire sibi uideri. Cui ergo uidetur sapientem scire sapientiam, non utique uidetur nihil scire sapientem. Hoc enim contendi non potest, nisi quis60 quam dicere audeat nihil esse sapientiam. Ex quo fit, ut hoc tibi, quod etiam mihi, uideatur, nam mihi uidetur sapientem non nihil scire et tibi, opinor, cui placet uideri sapienti sapien¬ tem scire sapientiam. —■ Turn file : Non magis me ingenium v 50 exercere uelle quam te arbitror et id miror ; non enim tibi ulla 65 in hac re exercitatione opus est. Nam mihi adhuc fortasse caeco uidetur interesse inter uideri sibi scire et scire et inter sapientiam, quae in inuestigatione posita est, et ueritatem. Quae a nobis cum alterutra dicantur, sibi quern ad modum quadrent non inuenio. — Turn ego, cum iam ad prandium 70 uocaremur : Non, inquam, mihi quod tantum reniteris displicet; aut enim ambo nescimus, quid loquamur, et danda est opera, ne tarn turpes simus, aut unus nostrum, quod item relinquere atque neglegere non minus turpe est. Sed postmeridianis horis rediemus ad inuicem. Mihi enim, cum uideretur 75 iam nos ad calcem peruenisse, pugnos etiam miscuisti. — Hie cum arrisissent, discessimus. IV. 7. Et cum redissemus, inuenimus Licentium, cui numquam sitienti Helicon subuenisset, excogitandis uersibus inhiantem. Nam de medio paene prandio, quamuis nostri prandii idem initium qui finis fuit, clam surrexerat nihilque biberat. 5 Cui ego : Opto quidem, inquam, tibi, ut istam poeticam, quam concupisti, conplectaris aliquando, non quod me nimis delectat ista perfectio, sed quod uideo te tantum exarsisse, ut nisi fastidio euadere ab hoc amore non possis, quod euenire post perfectionem facile solet. Deinde cum sis bene canorus, malim 10 auribus nostris inculces tuos uersus quam ut in illis Graecis tragoediis more auicularum, quas in caueis inclusas uidemus, *

75 cf. Tacitus, Dial. 42.

52/53 inuoluis usque quia] om. a 61 nam mihi uidetur] om. a 65 hanc rem ft fj. 73/74 postmeridianis] scripsi, promeridianis codd., pomeridianis /a k IV, 2 helicon] ft

fi,

helicoo a, helico

k

6 non quo a

CONTRA ACADEMICOS III, iv, 7-9

39

uerba quae non intellegis cantes. Ammoneo tamen, ut pergas potum, si uoles, et ad scholam redeas nostram, si tamen aliquid iam de te Hortensius et philosophia meretur, cui dulcissimas 15 primitias iam uestro illo sermone libasti, qui te uehementius PL quam ista poetica incenderat ad magnarum et uere fructuosa- 938 rum rerum scientiam. Sed dum ad istarum disciplinarum, quibus excoluntur animi, circulum reuocare uos cupio, metuo, ne V 51 uobis labyrinthus fiat, et prope me paenitet ab illo te impetu 20 repressisse. — Erubuit ille discessitque, ut biberet. Nam et multum sitiebat et occasio dabatur euitandi me plura fortasse atque asperiora dicturum. 8. Et cum redisset, intentis omnibus sic coepi : Itane est, Alypi, ut inter nos de re iam, ut mihi uidetur, manifestissima 25 non conueniat ? — Non mirum est, inquit, si quod tibi in promptu esse asseris mihi obscurum sit, si quidem pleraque manifesta possunt aliis manifestiora et item obscura quaedam nonnullis obscuriora esse. Nam si et hoc tibi uere manifestum est, mihi crede esse alium quemquam, cui et hoc manifestum 30 tuum manifestius sit, et item alium, cui meum obscurum sit ^ 278 obscurius. Sed ne me perpugnacem diutius putes, obsecrauerim, ut hoc manifestum manifestius edisseras. -— Attende, inquam, quaeso diligenter et quasi seposita paululum respondendi cura. Si enim bene me atque te noui, facile data opera 33 clarebit quod dico et alter alteri cito persuadebit. Dixistine tandem an fortasse obsurdueram, uideri sapienti se scire sapientiam ? — Annuit. — Omittamus, inquam, paululum istum sapientem. Tu ipse sapiens es an non ? •— Nihil, inquit, minus. — Volo tamen, inquam, respondeas mihi, quid ipse 40 sentias de sapiente Academico, utrumnam tibi uideatur scire sapientiam ? — Vtrum sibi, inquit, scire uideatur an sciat, unumne an diuersum putas ? Metuo enim, ne haec confusio cuiquam nostrum suffugium praebeat. 9 Hoc est, inquam, Tuscum illud iurgium, quod dici solet, 43 cum quaestioni intentatae non eius solutio, sed alterius obiectio uidetur mederi. Quod etiam poeta noster — ut me aliquantum Licentii auribus dedam — decenter in Bucolico car¬ mine hoc rusticanum et plane pastoricium esse iudicauit, cum alter alterum interrogat, ubi caeli spatium non amplius quam 50 tres ulnas pateat, ille autem

.

quibus in terris inscripti nomina regum nascantur flores.

Quod quaeso, Alypi, ne in uilla nobis licere arbitreris, certe uel V 32 istae balneolae aliquam decoris gymnasiorum faciant recordationem ; ad id, si placet, quod rogo, responde : uideturne tibi

IV, 47/51 cf. Verg., Ed. 3,

13 sc*olam P, scolam cett.

104-107.

18 cifcum /3 ju.

27 possint H M

40

CONTRA ACADEMICOS III, iv, 9-10

55 sapiens Academicorum scire sapientiam ? — Ne uerba uerbis referendo, inquit, in longum eamus, uidetur uideri sibi scire. — Videtur ergo, inquam, tibi nescire ? Non enim ego quaero, quid tibi uideatur uideri sapienti, sed utrum tibi uideatur sapiens scire sapientiam. Potes, ut opinor, hie aut aiere aut 60 negare. — O utinam, inquit, aut ita mihi facile esset ut tibi aut ita tibi difficile ut mihi, nec tarn molestus esses nec in his quicquam sperares. Nam cum me interrogares, quid mihi de Academico sapiente uideatur, respondi uideri mihi, quod uideatur PL sibi scire sapientiam, ne aut temere me scire affirmarem aut 939 65 ilium non minus temere scire dicerem. — Pro magno, inquam, beneficio mihi obsecro concedas primo, ut ad id quod ego, non ad id quod tute interrogas respondere digneris, deinde ut spem meam, quam tibi non minus curae quam tuam esse scio, nunc paululum omittas — certe si me ista interrogatione decepero, 70 cito transibo in tuam partem controuersiamque finiemus — postremo ut pulsa nescio qua sollicitudine, qua te tangi uideo, diligentius animaduertas, quo facile intellegas, quid mihi abs te responderi uelim. Dixisti enim ideo te non aut aiere aut negare ■—- quod utique faciendum est ad id quod rogo — ne 75 temere te scire dicas quod nescis ; quasi uero ego quid scias quaesierim et non quid tibi uideatur. Itaque nunc idem planius — si tamen planius dici potest — interrogo : uideturne tibi scire sapientiam sapiens an non uidetur ? — Si inueniri, inquit, sapiens, qualem ratio prodit, queat, potest uideri mihi scire 80 sapientiam. — Ratio igitur, inquam, talem tibi prodit esse sapientem, qui sapientiam non ignoret; et recte istuc. Non enim aliter decebat uideri tibi. 10 Quaero ergo iam, utrum possit sapiens inueniri. Si enim potest, potest etiam scire sapientiam omnisque inter nos 85 quaestio dissoluta est. Si autem non posse dicis, iam non quae- V 53 retur, utrum sapiens aliquid sciat, sed utrum sapiens quisquam m 279 esse possit. Quo constituto iam recedendum erit ab Academicis et tecum ista quaestio, quantum ualemus, diligenter cauteque uersanda. Nam illis placuit uel potius uisum est et esse posse 90 hominem sapientem et tamen in hominem scientiam cadere non posse — quare illi sapientem nihil scire adhrmarunt — tibi autem uidetur scire sapientiam, quod non est utique nihil scire. Simul enim placuit inter nos, quod etiam inter omnes ueteres interque ipsos Academicos, scire falsa neminem posse ; 95 unde illud iam restat, ut aut contendas nihil esse sapientiam aut talem sapientem ab Academicis describi, qualem ratio non habet, fatearis et his omissis consentias, ut quaeramus, utrum

.

94 cf. Cicero, Acad. 2, 13, 40.

08 esse] esse certo |8 R2 p

94 falli a

CONTRA ACADEMICOS III, iv, io-v, 12

41

possit homini talis prouenire sapientia, qualem prodit ratio. Non enim aliam debemus aut possumus recte uocare sapien100 tiam. V. 11 Etsi concedam, inquit, quod te magnopere niti uideo, sciri a sapiente sapientiam et aliquid inter nos deprehensum, quod sapiens possit percipere, tamen nequaquam mihi occurrit Academicorum labefactata omnis intentio. Prospicio enim de5 fensionis eis locum non minimum reseruatum nec illam assensionis suspensionem esse praecisam, cum hoc ipso causae suae deese non possint, quo conuictos putas. Dicent enim usque adeo nihil conprehendi nullique rei assensionem praebendam, ut etiam hoc de nihilo percipiendo, quod tota sibi paene uita 10 usque ad te probabiliter persuaserant, nunc ista conclusione sibi extortum sit, ut, siue tunc huius argumenti uis tarditate ingenii mei siue re uera suo robore inuicta sit, eos loco mouere PL non possit, cum audacter affirmare adhuc ualeant ne nunc 940 quidem ulli rei consentiendum esse. Forte enim aliquando 15 contra hoc quoque nonnihil uel a se uel a quopiam reperiri posse, quod acute probabiliterque dicatur, suamque imaginem V 54 et quasi speculum quoddam in Proteo illo animaduerti oportere, qui traditur eo solere capi, quo minime caperetur, inuestigatoresque eius numquam eundem tenuisse nisi indice alicuius 20 modi numine. Quod si assit et illam nobis ueritatem, quae tantum curae est, demonstrare dignetur ! Ego quoque uel ipsis inuitis, quod minime reor, illos superatos esse confitebor. 12 Bene habet, inquam, prorsus nihil amplius optaui. Nam uidete quaeso, bona mihi quot et quanta prouenerint. Primum 25 est, quod Academici iam sic conuicti esse dicuntur, ut nihil eis restet ad defensionem, nisi quod fieri non potest. Quis enim hoc aut intellegere ullo modo aut credere ualeat eum, qui uictus sit, eo ipso, quo uictus est, uictorem se esse gloriari ? Deinde si quid iam remanet cum his conflictionis, non ex eo est, 30 quod dicunt nihil sciri posse, sed ex eo, quod nulli rei assentiendum esse contendunt. Nunc itaque Concordes sumus. Nam ut mihi, ita etiam illis uidetur sapientem scire sapientiam. Sed tamen ab assensione illi temperandum monent. Videri enim sibi tantum dicunt, scire autem nullo modo ; quasi ego me scire 35 profrtear. Mihi quoque uideri istuc dico \ sum enim stultus ut etiam ipsi, si nesciunt sapientiam. Approbare autem nos debere aliquid puto, id est ueritatem. De quo eos consulo, utrum negent, id est utrum eis placeat ueritati assentiendum non esse. Numquam hoc dicent, sed earn non inueniri asseuerabunt.

.

.

V, 17 cf. Verg., Georg. 4, 388-414.

V, 11 tunc] k, nunc codd., tunc siue nunc jx

17 protheo codd.

20 si] om.

P K

4

XXIX

42

CONTRA ACADEMICOS III, v, 12-vii, 14

40 Ergo et hie ex nonnulla parte socium me tenent, quod utrisque non displicet atque adeo necessario placet consentiendum esse ^ 280 ueritati. Sed quis earn demonstrabit ? inquiunt. Vbi ego cum illis non curabo certare ; satis mihi est, quod iam non est probabile nihil scire sapientem, ne rem absurdissimam dicere 45 cogantur, aut nihil esse sapientiam aut sapientiam nescire sapientem. VI. 13 Quis autem uerum possit ostendere, abs te, Alypi, V 55 dictum est, a quo ne dissentiam magnopere mihi laborandum est. Etenim numen aliquod aisti solum posse ostendere homini, quid sit uerum, cum breuiter turn etiam pie. Nihil itaque in 5 hoc sermone nostro libentius audiui, nihil grauius, nihil probabilins et, si id numen, ut confido, assit, nihil uerius. Nam et Proteus ille — quanta abs te mentis altitudine commemoratus, quanta intentione in optimum philosophiae genus ! — Proteus enim ille, ut uos adulescentes non penitus poetas a philosophia 10 contemnendos esse uideatis, in imaginem ueritatis inducitur ; ueritatis, inquam, Proteus in carminibus ostentat sustinetque personam, quam obtinere nemo potest, si falsis imaginibus deceptus comprehensionis nodos uel laxauerit uel dimiserit. Sunt PL enim istae imagines, quae consuetudine rerum corporalium per 941 15 istos, quibus ad necessaria huius uitae utimur, sensus nos, etiam cum ueritas tenetur et quasi habetur in manibus, decipere atque inludere moliuntur. Hoc ergo tertium bonum mihi accidit, quod non inuenio quanti aestimem. Mecum enim familiarissimus amicus meus non solum de probabilitate humanae 20 uitae uerum etiam de ipsa religione concordat, quod est ueri amici manifestissimum indicium, si quidem amicitia rectissime atque sanctissime definita est rerum humanarum et diuinarum cum beniuolentia et car it ate consensio. VII. 14 Tamen ne aut Academicorum argumenta quasdam nebulas uideantur offundere aut doctissimorum uirorum auctoritati, inter quos maxime Tullius non mouere nos non potest, superbe nonnullis resistere uideamur, si uobis placet, prius 5 pauca contra eos disseram, quibus uidentur disputationes illae aduersari ueritati, deinde, ut mihi uidetur, ostendam, quae causa fuerit Academicis occultandae sententiae suae. Itaque, Alypi, quamuis te totum in meis partibus uideam, tamen suscipe pro his paululum mihique responde. — Quoniam hodie, V 56 10 inquit, auspicato, ut aiunt, processisti, non impediam plenissimam uictoriam tuam et partes illas iam securius, quo abs te

.

.

VI, 22/23 Cicero, Lael. 20.

VI, 20 uerum] uel a VII, 9/10 inquit hodie P k

CONTRA ACADEMICOS III, vii, 14-16

43

imponuntur, temptabo suscipere, si tamen hoc, quod interrogationibus te acturum esse significas, in orationem perpetuam, si tibi commodum est, malis conuertere, ne uere ut pertinax 15 aduersarius, quod a tua humanitate longissimum est, minutis illis telis abs te iam captiuus excrucier. 15. Atque ego, cum et illos hoc expectare animaduerterem, quasi aliud ingressus exordium : Morem, inquam, uobis geram et, quamuis post ilium laborem scholae rhetoricae in hac me 20 leui armatura nonnihil requieturum esse praesumseram, ut interrogando ista potius agerem quam dicendo, tamen quia et paucissimi sumus, ut clamare mihi contra ualitudinem meam non sit necesse, et istum stilum causa eiusdem salutis quasi aurigam moderatoremque sermonis mei esse uolui, ne concita25 tius rapiar animo, quam cura corporis poscit, perpetua, ut uultis, oratione audite quid sentiam. Sed primo illud uideamus quale sit, unde amatores Academicorum gloriari nimium so- n 281 lent. Nam est in libris Ciceronis, quos in huius causae patrocinium scripsit, locus quidam, ut mihi uidetur, mira urbanitae 30 conditus, ut nonnullis autem, etiam firmitate roboratus. Dif¬ ficile est prorsus, ut quemquam non moueat quod ibi dictum est: Academico sapienti ab omnibus ceterarum sectarum, qui sibi sapientes uidentur, secundas partes dari, cum primas sibi quemque uindicare necesse sit. Ex quo posse probabiliter confici eum 35 recte primum esse iudicio suo, qui omnium ceterorum iudicio sit secundus. 16. Fac enim uerbi causa Stoicum adesse sapientem ; nam V57 contra eos potissimum Academicorum exarsit ingenium. Ergo PL Zeno uel Chrysippus si interrogetur, qui sit sapiens, respondent 942 40 eum esse, quern ipse descripserit. Contra Epicurus uel quis alius aduersariorum negabit suumque potius peritissimum uoluptahim aucupem sapientem esse contendet. Inde ad iurgium. Clamat Zeno et tota ilia porticus tumultuatur hominem natum ad nihil esse aliud quam honestatem ; ipsam suo splendore in se animos 45 ducere nullo prorsus commodo extrinsecus posito et quasi lenocinante mercede, uoluptatemque illam Epicuri solis inter se pecoribus esse communem, in quorum societatem et hominem et sapien¬ tem trudere nefas esse. Contra ille conuocata de hortulis in auxilium quasi Liber turba temulentorum, quaerentium tamen, quern 50 incomptis unguibus bacchantes asperoque ore discerpant, uoluptatis nomen, suauitatem, quietem teste populo exaggerans instat acriter, ut nisi ea beatus nemo esse posse mdeatur. In quorum

VII, 13/14 cf. Cicero, Fin. i, 8, 28-29.

16 captus R, crisippus M

32/65 Cicero, Acad. frg. 20 Muller.

19 scolae rethoricae codd. 21 docendo ft interrogentur a 49 libera ft R2 /291 probabile occurrit, secutus est, fecit; aut fortasse non fecit, sed fecisse sibi uisus est. Iste autem maritus, homo fatuus, perturbat omnia litibus pro uxoris castitate proclamans, cum qua forte nunc dormit et nescit. Hoc illi iudices si intellexerint, aut neglegent Academicos et tamquam crimen uerissimum punient aut eisdem obtemperantes uerisimiliter hominem probabiliterque damnabunt, ut iam quid agat iste patronus prorsus ignoret. Cui enim succenseat non habebit, cum omnes se nihil errasse dicant, quando non assentientes id quod uisum est probabile fecerint. Ponet igitur personam patroni et philosophi consolatoris suscipiet ; ita facile adulescenti, qui iam tantum in Academia profecerit, persuadebit, ut se tamquam in somnis putet esse damnatum. Sed uos me iocari arbitramini. Liquet deierare per omne diuinum nescire me prorsus, quomodo iste peccauerit, si quisquis id egerit quod probabile uidetur non peccat, nisi forte in totum aliud esse dicunt errare, aliud peccare seque illis praeceptis egisse, ne erremus, peccare autem nihil magnum esse duxisse. 36. Taceo de homicidiis parricidiis sacrilegiis omnibusque omnino quae fieri aut cogitari possunt flagitiis ac facinoribus, quae paucis verbis et, quod est grauius, apud sapientissimos iudices defenduntur : nihil consensi et ideo non erraui; quomodo autem non facerem quod probabile uisum est ? Qui autem non putant ista probabiliter posse persuaderi, legant orationem Catilinae, qua patriae parricidium, quo uno conti- V75 nentur omnia scelera, persuasit. Iam illud quis non ridet ? Ipsi dicunt nihil se in agendo sequi nisi probabile et quaerunt magnopere ueritatem, cum eis sit probabile non posse inueniri. O mirum monstrum ! Sed hoc omittamus ; minus id ad nos, minus ad uitae nostrae discrimen, minus ad fortunarum periculum pertinet. Illud est capitale, illud formidolosum, illud optimo cuique metuendum, quod nefas omne, si haec ratio

XVI, 35 cf. Terentius, Eun. 331 ; cf. Aug., Retract. 1, 1, 10. Cat. 20.

18/1# persuadere uis H2 R «■

20 nec] ne j8

46 cf. Sallustius,

CONTRA ACADEMICOS III, xvi, 36-xvii, 38

57

probabilis erit — cum probabile cuiquam uisum fuerit esse 5 5 faciendum, tantum nulli quasi uero assentiatur — non solum sine sceleris sed etiam sine erroris uituperatione committat. Quid ergo ? haec illi non uiderunt ? Immo sollertissime pru- PL dentissimeque uiderunt, nec mihi ullo pacto tantum adrogaue- 954 rim, ut Marcum Tullium aliqua ex parte sequar industria uigi60 lantia ingenio doctrina ; cui tamen asserenti nihil scire posse hominem si hoc solum diceretur : ’scio ita uideri mihi’, unde id refelleret non haberet. XVII. 37. Quid igitur placuit tantis uiris perpetuis et pertinacibus contentionibus agere, ne in quemquam cadere ueri scientia uideretur ? Audite iam paulo attentius non quid sciam sed quid existimem ; hoc enim ad ultimum reseruabam, ut ex5 plicarem, si possem, quale mihi esse uideatur totum Academicorum consilium. Plato, uir sapientissimus et eruditissimus temporum suorum, qui et ita locutus est, ut quaecumque diceret magna fierent, et ea locutus est, ut quomodocumque diceret, parua non fierent, dicitur post mortem Socratis magistri 10 sui, quern singulariter dilexerat, a Pythagoreis etiam multa didicisse. Pythagoras autem Graeca philosophia non contentus, quae tunc aut paene nulla erat aut certe occultissima, post- ^ 292 quam commotus Pherecydae cuiusdam Syri disputationibus immortalem esse animum credidit, multos sapientes etiam 15 longe lateque peregrinatus audierat. Igitur Plato adiciens le- V 76 pori subtililitatique Socraticae, quam in moralibus habuit, naturalium diuinarumque rerum peritiam, quam ab eis quos memoraui diligenter acceperat, subiungensque quasi formatricem illarum partium iudicemque dialecticam, quae aut ipsa 20 esset aut sine qua omnino sapientia esse non posset, perfectam dicitur composuisse philosophiae disciplinam, de qua nunc disserere temporis non est. Sat est enim ad id, quod uolo, Platonem sensisse duos esse mundos, unum intellegibilem, in quo ipsa ueritas habitaret, istum autem sensibilem, quern 25 manifestum est nos uisu tactuque sentire ; itaque ilium uerum, hunc ueri similem et ad illius imaginem factum, et ideo de illo in ea quae se cognosceret anima uelut expoliri et quasi serenari ueritatem, de hoc autem in stultorum animis non scientiam sed opnionem posse generari; quidquid tamen ageretur in hoc 30 mundo per eas uirtutes, quas ciuiles uocabat, aliarum uerarum uirtutum similes, quae nisi paucis sapientibus ignotae essent, non posse nisi ueri simile nominari. 38. Haec et alia huius modi mihi uidentur inter successores eius, quantum poterant, esse seruata et pro mysteriis custodita. 35 Non enim aut facile ista percipiuntur nisi ab eis, qui se ab om-

XVII, 6 cf. Aug., Retract, i, i, 12.

13/14 cf. Cicero, Tusc. 1, 16, 38.

30

cf. Plotinus, Enn. 1, 2, 1. J

XXIX

58

CONTRA ACADEMICOS III, xvii, 38-xviii, 40

nibus uitiis mundantes in aliam quandam plus quam humanam consuetudinem uindicarint, aut non grauiter peccat, quisquis ea sciens quoslibet homines docere uoluerit. Itaque Zenonem principem Stoicorum, cum iam quibusdam auditis et creditis 40 in scholam relictam a Platone uenisset, quam tunc Polemo retinebat, suspectum habitum suspicor nec talem uisum, cui Platonica ilia uelut sacrosancta decreta facile prodi committique deberent, priusquam dedidicisset ea, quae in illam scho¬ lam ab aliis accepta detulerat. Moritur Polemo, succedit ei PL 45 Arcesilas, Zenonis quidem condiscipulus, sed sub Polemonis 955 magisterio. Quam ob rem cum Zeno sua quadam de mundo et maxime de anima, propter quam uera philosophia uigilat, sen- V 77 tentia delectaretur dicens earn esse mortalem nec quicquam esse praeter hunc sensibilem mundum nihilque in eo agi nisi 50 corpore —• nam et deum ipsum ignem putabat —- prudentissime atque utilissime mihi uidetur Arcesilas, cum illud late serperet malum, occultasse penitus Academiae sententiam et quasi aurum inueniendum quandoque posteris obruisse. Quare cum in falsas opiniones ruere turba sit pronior et consuetudine 55 corporum omnia esse corporea facillime sed noxie credatur, instituit uir acutissimus atque humanissimus dedocere potius quos patiebatur male doctos quam docere quos dociles non arbitrabatur. Inde ilia omnia nata sunt, quae nouae Academiae tribuuntur, quia eorum necessitatem ueteres non habebant. 60 39. Quodsi Zeno expergefactus esset aliquando et uidisset neque quicquam comprehendi posse nisi quale ipse definiebat neque tale aliquid in corporibus posse inueniri, quibus ille tribuebat omnia, olim prorsus hoc genus disputationum, quod magna necessitate flagrauerat, fuisset extinctum. Sed Zeno ^ 295 65 imagine constantiae deceptus, ut ipsis Academicis uidebatur nec mihi etiam non uidetur, pertinax fuit hdesque ilia corpo¬ rum perniciosa, quoquo modo potuit, peruixit in Chrysippum, qui ei •— nam maxime poterat — magnas uires latius se diffundendi dabat, nisi ex ilia parte Carneades acrior et uigilantior 70 superioribus ceteris ita restitisset, ut mirer illam opinionem aliquid etiam postea ualuisse. Namque Carneades primo illam uelut calumniandi impudentiam, qua uidebat Arcesilam non mediocriter infamatum, deposuit, ne contra omnia uelle dicere quasi ostentationis causa uideretur, sed ipsos proprie sibi Stoi75 cos atque Chrysippum conuellendos euertendosque proposuit. XVIII. 40. Deinde cum undique premeretur, si nulli rei esset assensus, nihil acturum esse sapientem — o hominem mirum

46/48 cf. Stoicorum Veterum fragmenta I, 40 frg. 146. 40/50 cf. Stoicorum Veterum fragmenta I, 42 frg. 157. 51 cf. Cicero, Acad. 2, 18, 60.

XVII, 43 didicisset /3 M P R

CONTRA ACADEMICOS III, xviii, 40-41

59

atque adeo non mirum ! ab ipsis enim Platonis fontibus profluebat —- attendit sapienter, quales illi actiones probarent, 5 easque nescio quarnm uerarum similes uidens id, quod in hoc V 78 mundo ad agendum sequeretur, ueri simile nominauit. Cui enim esset simile, et perite norat et prudenter tegebat idque etiam probabile appellabat. Probat enim bene imaginem, quisquis eius intuetur exemplum. Ouomodo enim approbat sapiens 10 aut quomodo simile sequitur ueri, cum ipsum uerum quid sit ignoret ? Ergo illi norant et approabant falsa, in quibus imitationem laudabilem rerum uerarum aduertebant. Sed quia hoc tamquam profanis nec fas nec facile erat ostendere, reliquerunt posteris et quibus illo tempore potuerunt signum quoddam 15 sententiae suae, illos autem bene dialecticos de uerbis mouere PL quaestionem insultantes inridentesque prohibebant. Ob haec 956 dicitur Carneades etiam tertiae Academiae princeps atque auctor fuisse. 41. Deinde in nostrum Tullium conflictio ista durauit iam 20 plane saucia et ultimo spiritu Latinas litteras inflatura. Nam nihil mihi uidetur inflatius quam tarn multa copiosissime atque ornatissime dicere non ita sentientem. Quibus tamen uentis faeneus ille Platonicus Antiochus satis, ut mihi uidetur, dissipatus atque dispersus est. Nam Epicureorum greges in animis 25 deliciosorum populorum aprica stabula posuerunt. Quippe Antiochus, Philonis auditor, hominis, quantum arbitror, circumspectissimi, qui iam ueluti aperire cedentibus hostibus portas coeperat et ad Platonis auctoritatem Academiam legesque reuocare — quamquam et Metrodorus id antea facere tempta30 uerat, qui primus dicitur esse confessus non decreto placuisse Academicis nihil posse conprehendi, sed necessario contra Stoicos huius modi eos arma sumpsisse — igitur Antiochus, ut institueram dicere, auditis Philone Academico et Mnesarcho Stoico in Academiam ueterem quasi uacuam defensoribus et 35 quasi nullo hoste securam uelut adiutor et ciuis inrepserat nescio quid inferens mali de Stoicorum cineribus, quod Plato¬ nis adyta uiolaret. Sed huic arreptis iterum illis armis et Philo V 79 restitit, donee moreretur, et omnes eius reliquias Tullius noster oppressit se uiuo impatiens labefactari uel contaminari quid40 quid amauisset. Adeo post ilia tempora non longo interuallo 294 omni peruicacia pertinaciaque demortua os illud Platonis, quod in philosophia purgatissimum est et lucidissimum, dimo-

XVIII, 11 cf. Aug., Retract. I, x, n.

XVIII, 6 ad] jS, in a animaduertebant /3 R> adita cett.

24/25 cf. Horatius, Epist. i, 4, 16.

9 enim] ergo nihil ft R2 10 quod H P R1 k 12 30 decreto] ]3 f±, derecto a, directo k 37 adyta] H,

6o

CONTRA ACADEMICOS III, xviii, 41-xx, 43

tis nubibus erroris emicuit mauime in Plotino, qui Platonicus philosophus ita eius similis iudicatus est, ut simul eos uixisse, 45 tantum autem interest temporis, ut in hoc ille reuixisse putandus sit. XIX. 42. Itaque nunc philosophos non fere uidemus nisi aut Cynicos aut Peripateticos aut Platonicos, et Cynicos quidem, quia eos uitae quaedam delectat libertas atque licentia. Quod autem ad eruditionem doctrinamque attinet et mores, 5 quibus consulitur animae, quia non defuerunt acutissimi et sollertissimi uiri, qui docerent disputationibus suis Aristotelem ac Platonem ita sibi concinere, ut imperitis minusque attentis dissentire uideantur, multis quidem saeculis multisque contentionibus, sed tamen eliquata est, ut opinor, una uerissimae 10 philosophiae disciplina. Non enim est ista huius mundi philosophia, quam sacra nostra meritissime detestantur, sed alterius intellegibilis, cui animas multiformibus erroris tenebris caecatas et altissimis a corpore sordibus oblitas numquam ista ratio subtilissima reuocaret, nisi summus deus populari qua15 dam dementia diuini intellectus auctoritatem usque ad ipsum corpus humanum declinaret atque summitteret, cuius non solum praeceptis sed etiam factis excitatae animae redire in semet ipsas et resipiscere patriam etiam sine disputationum concertatione potuissent. XX. 43. Hoc mihi de Academicis interim probabiliter, ut potui, persuasi. Quod si falsum est, nihil ad me, cui satis est iam non arbitrari non posse ab homine inueniri ueritatem. Quisquis autem putat hoc sensisse Academicos, ipsum Cicero5 nem audiat. Ait enim illis morem fuisse occultandi sententiam suam nec earn cuiquam, nisi qui secum ad senectutem usque uixisset, aperire consuesse. Quae si autem ista, deus uiderit ; earn tamen arbitror Platonis fuisse. Sed ut breuiter accipiatis omne propositum meum, quoquo modo se habeat humana 10 sapientia, earn me uideo nondum percepisse. Sed cum tricensimum et tertium aetatis annum agam, non me arbitror desperare debere earn me quandoque adepturum. Contemptis tamen ceteris omnibus, quae bona mortales putant, huic inuestigandae inseruire proposui. A quo me negotio quoniam rationes 15 Academicorum non leuiter deterrebant, satis, ut arbitror, con¬ tra eas ista disputatione munitus sum. Nulli autem dubium est gemino pondere nos impelli ad discendum auctoritatis atque

XIX, 6/7 cf. Cicero, Nat. Deorum i, 7, 16. XX, 5/7 cf. Cicero, Acad. frg. 21 Muller.

XIX, 12 multiformis /3 XX, 7 uixissent

a k

PL 957

V 80

CONTRA ACADEMICOS III, xx, 43-45

61

rationis. Mihi ergo certum est nusquam prorsus a Christi auctoritate discedere ; non enim reperio ualentiorem. Quod 20 autem subtilissima ratione persequendum est — ita enim iam sum affectus, ut quid sit uerum non credendo solum sed etiam intellegendo apprehendere impatienter desiderem —apud Platonicos me interim, quod sacris nostris non repugnet, reperturum esse confido. 25 44. Hie postquam sermonis finem me fecisse aspexerunt, PL quamquam iam erat nox et aliquid etiam lucerna inlata scrip- 95 s turn erat, tamen illi adulescentes intentissime exspectabant, utrum Alypius uel alio die se responsurum esse promitteret. Turn ille : Nihil mihi aliquando, inquit, tarn ex sententia pro- ft 295 30 uenisse affirmare paratus sum, quam quod hodierna disputatione discedo superatus. Nec istam meam tantum puto debere esse laetitiam. Communicabo ergo earn uobiscum, concertatores mei uel iudices nostri, quando quidem isto se pacto a suis posteris uinci ipsi etiam fortasse Academici optarunt. Quid 35 enim nobis hoc sermonis lepore iucundius, quid sententiarum grauitate perpensius, quid beniuolentia promptius, quid doctrina peritius uideri aut exhiberi potest ? Prorsus nequaquam digne ammirari possum, quod tarn facete aspera, tarn fortiter desperata, tarn moderate conuicta, tam dilucide obscura trac- V 81 40 tata sunt. Quare iam, socii mei, exspectationem uestram, qua me ad respondendum prouocabatis, certiore spe mecum ad discendum conuertite. Habemus ducem, qui nos in ipsa ueritatis arcana deo iam monstrante perducat. r 296 45. Hie ego, cum illi puerili quodam studio, quod Alypius 45 responsurus non uidebatur, quasi fraudatos se uultu ostenderent : Inuidetis, inquam arridens, laudibus meis ? Sed quoniam de Alypii constantia iam securus nihil eum timeo, ut uos quoque mihi gratias agatis, instruo uos aduersus ilium, qui tantam intentionem uestrae exspectationis offendit. Legite 50 Academicos et, cum ibi uictorem — quid enim facilius ? — istarum nugarum Ciceronem inueneritis, cogatur ista a uobis hunc nostrum sermonem contra ilia inuicta defendere. Hanc tibi, Alypi, duram mercedem pro mea falsa laude restituo. — Hie cum arrisissent, finem tantae conflictionis -—- utrum fir55 missimum nescio — modestius tamen et citius, quam speraueram, fecimus.

51 cf. Aug., Retractationes i, I, 13.

37 potest] jS R2, posse H P R1, possit M, posset ft *

DE BEATA VITA

CONSPECTVS SIGLORVM A

codex Ambrosianus M 67 sup., saec. IX2

A

codex Londinensis Addit. 10940, saec. X

M

codex Monacensis 14330, saec. XI

S

codex Trecensis 40, vol. 1, saec. XII

a

consensus codicum A S

ft

consensus codicum L M

fj.

editio Maurinorum

k

editio Academiae Vindobonensis a Pio Knoll curata

DE BEATA VITA I. 1, Si ad philosophiae portum, e quo iam in beatae uitae ^ 297 regionem solumque proceditur, uir humanissime atque magne PL Theodore, ratione institutus cursus et uoluntas ipsa perduce- 959 ret, nescio, utrum temere dixerim multo minoris numeri homines V 89 5 ad eum peruenturos fuisse, quamuis nunc quoque, ut uidemus, rari admodum paucique perueniant. Cum enim in hunc mundum siue deus siue natura siue necessitas siue uoluntas nostra siue coniuncta horum aliqua siue simul omnia — res enim multum obscura est, sed tamen a te iam inlustranda suscepta 10 — uelut in quoddam procellosum salum nos quasi temere passimque proiecerit, quotusquisque cognosceret, quo sibi nitendum esset quaue redeundum, nisi aliquando et inuitos contraque obnitentes aliqua tempestas, quae stultis uidetur aduersa, in optatissimam terram nescientes errantesque conpingeret ? 15 2. Igitur hominum, quos philosophia potest accipere, tria quasi nauigantium genera mihi uideor uidere. Vnum est eorum, quos ubi aetas compos rationis adsumpserit, paruo impetu pulsuque remorum de proximo fugiunt seseque condunt in ilia tranquillitate, unde ceteris ciuibus, quibus possunt, quo admo20 niti conentur ad se, lucidissimum signum sui alicuius operis erigunt. Alterum uero est eorum superiorique contrarium, qui fallacissima facie maris decepti elegerunt in medium progredi longeque a sua patria peregrinari audent et eius sape obliuiscuntur. Hos si nescio quo et nimis latente modo a puppi uen25 tus, quern prosperum putant, fuerit prosecutus, penetrant in altissima miseriarum elati atque gaudentes, quod eis usque quaque fallacissima serenitas uoluptatum honorumque blanditur. His profecto quid aliud optandum est quam quaedam in illis rebus, a quibus laeti excipiuntur, inprospera et, si parum V 90 30 est, saeuiens omnino tempestas contrarieque flans uentus, qui eos ad certa et solida gaudia uel flentes gementesque perdu- PL cat ? Huius generis tamen plerique nondum longius euagati 960 quibusdam non ita grauibus molestiis reducuntur. Hi sunt homines, quos cum uel lacrimabiles tragoediae fortunarum 35 suarum uel inanium negotiorum anxiae difficultates quasi nihil aliud habentes, quod agant, in libros doctorum sapientissimo- ^ 298 rumque hominum truserint, in ipso quodam modo portu euigilant, unde illos nulla maris illius promissa nimium falso ridentis excludant. Est autem genus inter haec tertium eorum, qui 40 uel in ipso adulescentiae limine uel iam diu multumque iactati tamen quaedam signa respiciunt et suae dulcissimae patriae quamuis in ipsis fluctibus recordantur et aut recto cursu in

1,1

e] a L2

A,

de /a

10 quasi]

om.

|S

12 et]

om. p

66

DE BEATA VITA I, 2-4

nullo falsi et nihil morati earn repetunt aut plerumque uel inter nubila deuiantes uel mergentia contuentes sidera uel 45 nonnullis inlecebris capti bonae nauigationis tempora differentes errant diutius, saepe etiam periclitantur. Ouos item saepe nonnulla in fluxis fortunis calamitas, quasi conatibus eorum aduersa tempestas, in optatissimam uitam quietamque compellit. 50 3. His autem omnibus, qui quocumque modo ad beatae uitae regionem feruntur, unus inmanissimus mons ante ipsum portum constitutus, qui etiam magnas ingredientibus gignit angustias, uehementissime formidandus cautissimeque uitandus est. Nam ita fulget, ita mentiente ilia luce uestitur, ut non 55 solum peruenientibus nondumque ingressis incolendum se offerat et eorum uoluntati pro ipsa beata terra satisfacturum polliceatur sed plerumque de ipso portu ad sese homines inuitet, eosque nonnumquam detineat ipsa altitudine delectatos, unde ceteros despicere libeat. Hi tamen admonent saepe ue60 nientes, ne aut occultis subter scopulis decipiantur aut ad se ascendere facile putent, et qua sine periculo ingrediantur propter illius terrae uicinitatem, beniuolentissime docent. Ita V 91 cum eis inuident uanissimam gloriam, locum securitatis ostendunt. Nam quem montem alium uult intehegi ratio propin65 quantibus ad philosophiam ingressisue metuendum nisi super¬ bum studium inanissimae gloriae, quod ita nihil intus plenum PL atque solidum habet, ut inflatos sibi superambulantes sub- 961 crepante fragili solo demergat ac sorbeat eisque in tenebras reuolutis eripiat luculentam domum, quam paene iam uide70 rant ? 4. Quae cum ita sint, accipe, mi Theodore — namque ad id, quod desidero, te unum intueor teque aptissimum semper ad¬ mirer — accipe, inquam, et quod illorum trium genus hominum me tibi dederit et quo loco mihi esse uidear et abs te 75 cuius modi auxilium certus expectem. Ego ab usque undeuice- ^ 299 simo anno aetatis meae, postquam in schola rhetoris librum ilium Ciceronis, qui Hortensius uocatur, accepi, tanto amore philosophiae succensus sum, ut statim ad earn me ferre meditarer. Sed neque mihi nebulae defuerunt, quibus confunderetur 80 cursus meus, et diu, fateor, quibus in errorem ducerer, labentia in Oceanum astra suspexi. Nam et superstitio quaedam pueri-

I, 51/52 cf. Aug., c. Acad. 3, 14, 30. 58 cf. Lucretius, de Natura rerum 2, 9. 72 cf. Aug., Retract. 1, 2, 2. 76/77 cf. Cicero, Hort. frg. 9 Muller ; Aug., Conf. 3, 4, 7. 80/81 cf. Cicero, Nat. dear. 2, 104 ; Aug., Vtil. cred. 1,2; uide P. Courcelle, Recherches sur les Confessions, p. 64.

48 uitam] patriam J" p. 52 qui Boston 09.331 quo cett. k 57/58 inuitat £ p, 58 detineat] S, detinet cett. delectando S 75/76 undeuicensimo A1 k 76 schola A, scola cett. rethoris codd.

DE BEATA VITA I, 4-5

67

lis me ab ipsa inquisitione terrebat et, ubi factus erectior illam caliginem dispuli mihique persuasi docentibus potius quam iubentibus esse cedendum, incidi in homines, quibus lux ista, 85 quae oculis cernitur, inter summe diuina colenda uideretur. Non adsentiebar sed putabam eos magnum aliquid tegere illis inuolucris, quod essent aliquando aperturi. At ubi discussos eos euasi maxime traiecto isto mari, diu gubernacula mea repugnantia omnibus uentis in mediis fluctibus Academici 90 tenuerunt. Deinde ueni in has terras ; hie septentrionem cui V 92 me crederem didici. Animaduerti enim et saepe in sacerdotis nostri et aliquando in sermonibus tuis, cum de deo cogitaretur, nihil omnino corporis esse cogitandum, neque cum de anima ; nam id est unum in rebus proximum deo. Sed ne in philoso95 phiae gremium celeriter aduolarem, fateor, uxoris honirisque inlecebra detinebar, ut, cum haec essem consecutus, turn demum, me quod paucis felicissimis licuit, totis uelis, omnibus remis in ilium sinum raperem ibique conquiescerem. Lectis autem Plotini paucissimis libris, cuius te esse studiosissimum 100 accepi, conlataque cum eis, quantum potui, etiam illorum auctoritate, qui diuina mysteria tradiderunt, sic exarsi, ut omnes illas uellem ancoras rumpere, nisi me nonnullorum hominum existimatio commoueret. Quid ergo restabat aliud, nisi ut inmoranti mihi superfluis tempestas, quae putatur 105 aduersa, succurreret ? Itaque tantus me arripuit pectoris dolor, ut illius professionis onus sustinere non ualens, qua mihi uelificabam fortasse ad Sirenas, abicerem omnia et optate tranquillitati uel quassatam nauem fessamque perducerem. 5. Ergo uides, in qua philosophia quasi in portu nauigem. no Sed etiam ipse late patet; eiusque magnitudo quamuis iam minus periculosum non tamen penitus excludit errorem. Nam cui parti terrae, quae profecto una beata est, me admoueam PL eamque contingam, prorsus ignoro. Quid enim solidum tenui, 962 cui adhuc de anima quaestio nutat et fluctuat ? Quare obsecro 115 te per uirtutem tuam, per humanitatem, per animarum inter se uinculum atque conmercium, ut dexteram porrigas, hoc

84cf. Aug. ,Conf. 3,6,10 ; Courcelle, o.c., p. 67. 89/90 cf. Aug., Vtil. cred. 8, 20 ; Conf. 5, 7, 12. 90/91 cf. Cicero, Acad. 2, 20, 66; Nat. deor. 2, 41, 104-106. 91/92 cf. Aug., Conf. 5, 13, 23 ; 6, 3, 4»‘V»« cf. Aug., Conf. 6, 6, 9. 98/99 cf. Aug., Conf. 7, 9, 13 ; 8, 2, 3 ; t. Acad. 3, 18, 41 ;uideP. Henry, Plotin etVOcci¬ dent, p. 79-89. 105 cf. Aug., c. Acad. 1, 1, 3 > Ord. 1, 2, 5 > Conf 9, 2, 4 > 9> 5> I3107 cf. Gellius, Nodes Att. 16, 3,16 ; Epictetus, 2, 23, 36-41 ; uide P. Courcelle, Rev. des etudes ant., 46, p. 73-88.

84 credendum M ^ 85 summe a, summa et £ ancoras A k, anchoras cett. 105 tantum A k eius A1 k 113 eamque] atque ji /x

99 platonis MSfx. 102 108 nauim fl 110 eiusque]

68

DE BEATA VITA I, 5-II, 7

autem est, ut me ames et a me uicissim te amari credas carumque haberi. Quod si impetrauero, ad ipsam beatam uitam, cui te iam haerere praesumo, paruo conatu facillime accedam. 120 Quid autem agam quoue modo ad istum portum necessarios V 95 meos congregem ut cognoscas et ex eo animum meum — neque enim alia signa inuenio, quibus me ostendam — plenius intellegas, disputationum mearum quod mihi uidetur religiosius euasisse atque tuo titulo dignius, ad te scribendum putaui et m 50& 125 ipso tuo nomine dedicandum. Aptissime sane ; nam de beata uita quaesiuimus inter nos nihilque aliud uideo, quod magis dei donum uocandum sit. Eloquentia tua territus non sum. Quidquid enim amo, quamuis non adsequar, timere non possum ; fortunae uero sublimitatem multo minus. Apud te enim uere, 130 quamuis sit magna, secunda est ; nam quibus dominatur, eosdem ipsos secundos tacit. Sed iam quid adferam, quaeso adtende. 6. Idibus Nouembribus mihi natalis dies erat. Post tarn tenue prandium, ut ab eo nihil ingeniorum inpediretur, omnes, 135 qui simul non modo illo die sed cottidie conuiuabamur, in balneas ad consedendum uocaui; nam is tempori aptus locus secretus occurrerat. Erant autem — non enim uereor eos singulari benignitati tuae notos interim nominibus facere — in primis nostra mater, cuius meriti credo esse omne, quod 140 uiuo, Nauigius frater meus, Trygetius et Licentius ciues et discipuli mei ; nec Lartidianum et Rusticum consobrinos meos, quamuis nullum uel grammaticum passi sint, deesse uolui ipsumque eorum sensum communem ad rem, quam moliebar, necessarium putaui. Erat etiam nobiscum aetate minimus 145 omnium, sed cuius ingenium, si amore non tailor, magnum quiddam pollicetur, Adeodatus filius meus. Quibus adtentis sic coepi.

5

II. 7* Manifestum uobis uidetur ex anima et corpore nos esse compositos ? — Cum omnes consentirent, Nauigius se ignorare respondit. — Cui ego : Nihilne omnino scis, inquam, an inter aliqua, quae ignoras, etiam hoc numerandum est ? — Non puto me, inquit, omnia nescire. — Potesne nobis dicere aliquid eorum, quae nosti ? — Possum, inquit. — Nisi molestum est, inquam, profer aliquid. — Et cum dubitaret : Scisne, inquam, saltern te uiuere ? —- Scio, inquit. — Scis ergo habere te uitam, si quidem uiuere nemo nisi uita potest. — Et hoc.

129 cf. Aug., Retract, i, 2, 3. II, 1/2 cf. Aug., Mor. eccl. 1, 4, 6 ; Conf. 10, 6, 9 ; Serm. 150, 4-5.

122 plenius] plenius ut M, ut plenius n nouembris S /x 141 lastidianum ^

131 quaeso] quaeso te Af fj.

1:1a

PL 963 V 94

DE BEATA VITA II, 7-8

69

to inquit, scio. — Scis etiam corpus te habere ? — Adsentiebatur. — Ergo iam scis te constare ex corpore et uita. — Scio interim, sed utrum haec sola sint incertus sum. — Ergo duo ista, inquam, esse non dubitas, corpus et animam, sed incertus es, utrum sit aliud, quod ad conplendum ac perficiendum homi15 nem ualet. — Ita, inquit. ■— Hoc quale sit, alias, si possumus, quaeremus, inquam. Nunc illud iam ex omnibus quaero, cum fateamur cuncti neque sine corpore neque sine anima esse posse hominem, cibos propter quid horum appetamus. — Propter corpus, inquit Licentius. — Ceteri autem cunctaban-20 tur uarioque sermone inter se agebant, quomodo posset prop¬ ter corpus cibus necessarius uideri, cum appeteretur propter uitam et uita non nisi ad animam pertineret. —- Turn ego : Videtur, inquam, uobis ad earn partem cibum pertinere, quam cibo crescere robustioremque fieri uidemus ? — Adsentieban25 tur praeter Trygetium. Ait enim : Cur ego non pro edacitate mea creui ? — Modum, inquam, suum a natura constitutum habent omnia corpora, ultra quam mensuram progredi nequeant. Tamen ea mensura minora essent, si eis alimenta defuissent ; quod et in pecoribus facilius animaduertimus et 30 nemo dubitat cibis subtractis omnium animantium corpora ? 3°i macescere. — Macescere, inquit Licentius, non decrescere. — Satis est mihi, inquam, ad id quod uolo. Etenim quaestio est, utrum ad corpus cibus pertineat. Pertinet autem, cum eo subducto ad maciem deducitur. — Omnes ita esse censuerunt. 35 8. Quid ergo anima ? inquam ; nullane habet alimenta pro- V 95 pria ? an eius esca scientia uobis uidetur ? — Plane, inquit mater, nulla re alia credo ali animam quam intellectu rerum atque scientia. — De qua sententia cum Trygetius dubium se ostenderet : Hodie, inquit ilia, tu ipse nonne docuisti, unde 40 aut ubi anima pascatur ? Nam post aliquantam prandii par¬ tem te dixisti aduertisse, quo uasculo uteremur, quod alia nescio quae cogitasses, nec tamen ab ipsa ciborum parte abstinueras manus atque morsus. Vbi igitur erat animus tuus, quo tempore illud te uescente non adtendebat ? Inde, mihi 45 crede, et talibus epulis animus pascitur, id est theoriis et cogitationibus suis, si per eas aliquid percipere possit. De qua re cum dubitanter streperent: Nonne, inquam, conceditis hominum doctissimorum animos multo esse quam imperitorum quasi in suo genere pleniores atque maiores ? — Mani- PL 50 festum esse dixerunt. •—■ Recte igitur dicimus eorum animos, 964 qui nullis disciplinis eruditi sunt nihilque bonarum artium

II, 16 quaeramus j8

20 possit A

25 ego] ergo M /x, ergo ego S 31 35 nullumne habet alimen proprium S ; cfr Gloss. IV, 487, 7 41 non aduertisse ju 42 nescio qua A L k 45 theoriis] curis A2 S k, caris A1 pr. marcescere M S, macrescere /x

k

70

DE BEATA VITA II, 8-10

hauserunt, ieiunos et quasi famelicos esse. — Plenos, inquit Trygetius, et illorum animos esse arbitror, sed uitiis atque nequitia. —- Ista ipsa est, inquam, mihi crede, quaedam steri55 litas et quasi fames animorum. Nam quern ad modum corpus detracto cibo plerumque morbis atque scabie repletur, quae in eo uitia indicant famem, ita et illorum animi pleni sunt morbis, quibus sua ieiunia confitentur. Etenim ipsam nequitiam matrem omnium uitiorum ex eo, quod nee quicquam sit, 60 id est ex eo, quod nihil sit, ueteres dictam esse uoluerunt. Cui uitio quae contraria uirtus est, frugalitas nominatur. Vt igitur haec a fruge, id est a fructu propter quandam animorum fecunditatem, ita ilia ab sterilitate, hoc est a nihilo nequitia nominata est ; nihil est enim omne, quod fluit, quod soluitur, 65 quod liquescit et quasi semper perit. Ideo tales homines etiam V 96 perditos dicimus. Est autem aliquid, si manet, si constat, si semper tale est, ut est uirtus. Cuius magna pars est atque pulcherrima, quae temperantia et frugalitas dicitur. Sed si hoc obscurius est, quam ut id iam uos uidere possitis, certe illud con70 ceditis, quia, si animi inperitorum etiam ipsi pleni sunt, ut corporum, ita animorum duo alimentorum genera inueniuntur, unum salubre atque utile, alterum morbidum atque pestiferum. 9. Quae cum ita sint, arbitror die natali meo, quoniam duo 75 quaedam esse in homine conuenit inter nos, id est corpus et animam, non me prandium paulo lautius corporibus nostris solum sed animis etiam exhibere debere. Quod autem hoc sit prandium, si esuritis, proferam. Nam si uos inuitos et fastidientes alere conabor, frustra operam insumam magisque uota fa80 cienda sunt, ut tales epulas potius quam illas corporis desideretis. Quod eueniet, si sani animi uestri fuerint; aegri enim, sicut in morbis ipsius corporis uidemus, cibos suos recusant et respuunt. —- Omnes se uultu ipso et consentiente uoce quidquid praeparassem iam sumere ac uorare uelle dixerunt. 85 10. Atque ego rursus exordiens : Beatos nos esse uolumus, in¬ quam. — Vix hoc effuderam, occurrerunt una uoce consen- M 30Z tientes. — Videturne uobis, inquam, beatus esse, qui quod uult non habet ? — Negauerunt. — Quid ? omnis, qui quod uult habet, beatus est ? — Turn mater : Si bona, inquit, uelit et 90 habeat, beatus est, si autem mala uelit, quamuis habeat, miser est. — Cui ego arridens atque gestiens : Ipsam, inquam, pror-

58/iii) cf. Cicero, Tusc. 3, 8, 18. 64/65 cf. Cicero, Tim. 3 ; Acad. 1, 8, 31 ; Plot., 85 Cicero, Hort. frg. 36 ; cf. Aug., Trin. 13, 4, 7.

Em. 1, 8, 3.

59 nequicquam A k 67 huius A k magna] maxima S ; cfr infra IV, 31, l. 88/69 obscurius S n, obscurum celt. 75 et] atque A edd. 89 bona] mala et non bona Arsenal 354 89/90 et habeat usque uelit] orn. M Arsenal 354

DE BEATA VITA II, io-ii

71

sus, mater, arcem philosophiae tenuisti. Nam tibi procul dubio uerba defuerunt, ut non sicut Tullius te modo panderes, cuius de hac sententia uerba ista sunt. Nam in Hortensio, quem de 95 laude ac defensione philosophiae librum fecit: Ecce autem, ait, V 97 non philosophi quidem, sed prompti tamen ad disputandum omnes aiunt esse beatos, qui uiuant ut ipsi uelint. Falsum id qui¬ dem ; uelle enim quod non deceat, id est ipsum miserrimum. Nec tam miserum est non adipisci quod uelis, quam adipisci uelle 100 quod non oporteat. Phis enim mali prauitas uoluntatis adjert quam fortuna cuiquam boni. — In quibus uerbis ilia sic excla- PL mabat, ut obliti penitus sexus eius magnum ahquem uirum 965 considere nobiscum crederemus me interim, quantum poteram, intellegente, ex quo ilia et quam diuino fonte manarent. 105 — Et Licentius : Sed dicendum, inquit, tibi est, ut beatus sit quisque, quid uelle debeat et quarum rerum eum oporteat habere desiderium. — Inuita me, inquam, natali tuo, quando dignaberis ; quidquid apposueris libenter sumam. Qua conditione hodie apud me ut epuleris, peto nec flagites, quod no fostasse non est paratum. — Quem cum modestae ac uerecundae commonitionis suae paeniteret : Ergo illud, inquam, conuenit inter nos, neque quemquam beatum esse posse, qui quod uult non habet, neque omnem, qui quod uult habet, beatum esse? — Dederunt. 115 11. Quid illud ? inquam, conceditis omnem, qui beatus non sit, miserum esse ? — Non dubitauerunt. —■ Omnis igitur, in¬ quam, qui quod uult non habet, miser est. -—- Placuit omnibus. — Quid ergo sibi homo conparare debet, ut beatus sit ? in¬ quam ; forte enim etiam hoc isti nostro conuiuio subministra120 bitur, ne Licentii auiditas neglegatur ; nam id, opinor, ei conparandum est, quod cum uult habet. —- Manifestum esse dixerunt. — Id ergo, inquam, semper manens nec ex fortuna pendulum nec ullis subiectum casibus esse debet. Nam quid- V 98 quid mortale et caducum est, non potest a nobis, quando uolu125 mus et quamdiu uolumus, haberi. — Adsentiebantur omnes. Sed Trygetius : Sunt, inquit, multi fortunati, qui eas ipsas res fragiles casibusque subiectas tamen iucundas pro hac uita cumulate largeque possideant nec quicquam illis eorum quae uolunt desit. — Cui ego : Qui timet, inquam, uideturne tibi 130 beatus esse ? — Non uidetur, inquit. —- Ergo quod amat quis¬ que si amittere potest, potestne non timere ? — Non potest, inquit. — Amitti autem possunt ilia fortuita. Non igitur hoc qui amat et possidet, potest ullo modo beatus esse. — Nihil

95/101

Cicero, Hort. frg. 39; cf. Aug., Trin. 13, 5, 8.

96 promti A k 108 dignaberis] Arsenal 354 edd., dignaueris cett. boni S 120 licenti A1 k 125 et quamdiu uolumus] om. ft

118 homo]

72

DE BEATA VITA II, 11-13

repugnauit. Hoc loco autem mater : Etiamsi securus sit, in135 quit, ea se omnia non esse amissurum, tamen talibus satiari non poterit. Ergo et eo miser, quo semper est indiguus. — Cui ego : Quid, si, inquam, his omnibus abundans rebus atque circumfluens cupiendi modum sibi statuat eisque contentus decenter iucundeque perfruatur, nonne tibi uidetur beatus ? 140 — Non ergo, inquit, illis rebus, sed animi sui moderatione beatus est. — Optime, inquam, nec huic interrogationi aliud nec abs te aliud debuit responderi. Ergo nullo modo dubitamus, si quis beatus esse statuit, id eum sibi conparare debere, ^ 3°3 quod semper manet nec ulla saeuiente fortuna eripi potest. 145 — Hoc, inquit Trygetius, iam dudum consensimus. — Deus, inquam, uobis aeternus et semper manens uidetur ? — Hoc quidem, inquit Licentius, ita certum est, ut interrogatione non egeat, ceterique omnes pia deuotione concinuerunt. — Deum igitur, inquam, qui habet, beatus est. 150 12. Quod cum gaudentes libentissime acciperent : Nihil ergo, inquam, nobis iam quarendum arbitror esse nisi, quis hominum habeat deum ; beatus enim profecto is erit. De quo quaero, quid uobis uideatur. — Hie Licentius : Deum habet, V 99 qui bene uiuit. — Trygetius : Deum habet, inquit, qui facit PL 155 quae deus uult fieri. -—- In cuius sententiam Lartidianus con- 966 cessit. Puer autem ille minimus omnium : Is habet deum, ait, qui spiritum inmundum non habet. — Mater uero omnia, sed hoc maxime adprobauit. Nauigius tacebat. Quern cum interrogassem quid sentiret, illud ultimum sibi placere respondit. 160 Nec Rusticum percontari uisum est neglegendum, quaenam esset de re tanta eius sententia ; qui mihi uidebatur non delibe¬ ration magis quam pudore inpeditus silere. Trygetio consensit. 13. Turn ego : Teneo, inquam, omnium placita de re magna 165 sane et ultra quam nec quaeri quicquam oportet nec inueniri potest, si modo earn, ut coepimus, serenissime ac sincerissime inuestigemus. Quod hodie quia longum est et habent in epulis suis et animi quandam luxuriem, si ultra modum in eas et uoraciter inruant — ita enim male quodam modo digerunt ; unde 170 ualetudini mentium non minus quam ab ilia ipsa fame metuendum est — melius nos haec quaestio eras esurientes, si uidetur, accipiet. Illud modo libenter ligurriatis uolo, quod subito mihi ministratori uestro in mentem suggestum est inferendum, et est, ni fallor — qualia solent ultima adponi — quasi scholastico 175 melle confectum atque conditum. — Quo audito sese omnes quasi in elatum ferculum tetenderunt coegeruntque, ut dicere properarem, quidnam id esset. — Quid, inquam, putatis nisi

146 et semper manens] ee*manens A, esse semper manens k 155 sententiam 168 irruunt M S 176 cogitaueruntque A k

S edd., sententia cett.

DE BEATA VITA II, 13-15

73

cum Academicis totum, quod susceperamus, confectum esse negotium ? — Quo accepto nomine tres illi, quibus res nota 180 erat, sese erexerunt alacrius et uelut porrectis, ut fit, manibus inferentem ministrum adiuuerunt quibus potuerunt uerbis, nihil se iucundius audituros esse monstrantes. 14, Turn ego ita rem posui: Si manifestum est, inquam, bea- V 100 turn non esse, qui quod uult non habet — quod paulo ante 185 ratio demonstrauit — nemo autem quaerit, quod inuenire non uult, et quaerunt illi semper ueritatem — uolunt ergo inuenire, uolunt igitur habere inuentionem ueritatis — at non inueniunt, sequitur eos non habere quod uolunt, et ex eo sequitur etiam beatos non esse. At nemo sapiens nisi beatus : sapiens igitur 190 Academicus non est. — Hie repente illi quasi totum rapientes exclamauerunt. Sed Licentius attentius et cautius aduertens timuit adsensionem atque subiecit : Rapui quidem uobiscum, si quidem exclamaui ilia conclusione commotus. Sed nihil hinc admittam in uiscera et partem meam seruabo Alypio ; 195 nam aut simul earn mecum lambet aut admonebit, cur non oporteat adtingere. — Dulcia, inquam, magis metuere Nauigius deberet splene uitioso. — Hie ille arridens : Plane me, inquit, talia sanabunt. Nam nescio quo modo contortum hoc h- 3°4 et aculeatum, quod posuisti, ut ait ille de melle Hymetio, 200 acriter dulce est nihilque inflat uiscera. Quare totum etiam palato aliquantum remorso tamen, ut possum, libentissime in medullas traicio. Non enim uideo, quomodo redargui possit ista conclusio. — Prorsus nullo modo potest, inquit Trygetius ; quare gaudeo iam diu cum illis me inimicitias suscepisse. Nam PL 205 nescio qua inpellente natura uel, ut uerius dicam, deo etiam 967 nesciens, quomodo refellendi essent, tamen eis nimis aduersabar. 15. Hie Licentius : Ego, inquit, illos nondum desero. — Ergo, ait Trygetius, dissentis a nobis ? — Numquidnam, ille inquit, 2io uos ab Alypio dissentitis ? — Cui ego : Non dubito, inquam, quin, si adesset Alypius, huic ratiunculae cederet. Non enim V 101 tarn absurde sentire poterat, ut aut beatus illi uideretur, qui tantum bonum animi, quod ardentissime habere uellet, non haberet, aut illos nolle inuenire ueritatem aut eum, qui beatus 215 non sit, esse sapientem ; nam his tribus quasi melle farre atque nuculeis illud quod metuis gustare confectum est. — Illene huic tam paruae puerorum inlecebrae cederet Academicorum tanta ubertate deserta, qua inundante hoc nescio quid breue

198/199 cf. Cicero, Acad. 2, 24, 75 ; Hort. frg. 89.

183 proposui Boston 09.331 fx 199 melle ymelico j9 S, melles metio A 205 qua nescio k 206 eis nimis jS, animis a, animo eis nimis coni, k 212 ille M /z 216 nucleis M S /z 217 paruae] prauae k 6

XXIX

74

DE BEATA VITA II, 15-III, 17

aut obruetur aut pertrahetur ? — Quasi uero, inquam, longum 220 aliquid nos quaeramus praesertim aduersus Alypium ; nam non mediocriter parua ista esse fortia et utilia satis sibi ipse de suo corpore argumentatur. Tu autem, qui elegisti de absentis auctoritate pendere, quid horum non probas ? utrum beatum non esse, qui quod uult non habet ? an illos negas uelle habere 225 inuentam ueritatem, quam uehementer inquirunt ? an uidetur tibi quisquam sapiens non beatus ? — Prorsus beatus est, inquit, qui quod uult non habet, quasi stomachanter arridens. Quod cum iuberem ut seriberetur: Non dixi, inquit exclamans. Quod item cum annuerem scribi : Dixi, inquit. Atque ego 230 semel praeceperam, ut nullum uerbum praeter litteras funderet. Ita adulescentem inter uerecundiam atque constant]'am exagitatum tenebam. 16. Sed cum his uerbis eum iocantes quasi ad uescendam particulam suam prouocamus, animaduerti ceteros rei totius 235 ignaros et scire cupientes, quid inter nos solos tam iucunde ageretur, sine risu nos intueri. Qui mihi prorsus similes uisi sunt — quod plerumque solet — his, qui cum epulantur inter auidissimos rapacissimosque conuiuas, a rapiendo uel grauitate sese abstinent uel pudore terrentur. Et quia ego inuita240 ueram et magni cuiusdam hominis personam atque, ut totum explicem, ueri hominis etiam in illis epulis inuitatorem susti- V 102 nere docuisti, commouit me ilia inaequalitas mensae nostrae et discrepantia. Adrisi matri. Atque ilia liberrime, quod minus habebant, quasi de suo cellario promendum imperans : lam 245 die nobis, inquit, et redde, qui sint isti Academici et quid sibi uelint. -— Cui breuiter cum exposuissem aperteque ita, ut nemo illorum ignarus abscederet : Isti homines, inquit, caducarii sunt — quo nomine uulgo apud nos uocantur, quos comitialis morbus subuertit — et simul surrexit, ut abiret. Atque hie 250 omnes laeti ac ridentes interposito fine discessimus. III. 17. Postridie autem, cum item post prandium sed ali- PL quanto quam pridie serius idem ibidemque consedissemus : 968 Tarde, inquam, uenistis ad conuiuium ; quod uobis non crudi- ^ 305 tate accidisse arbitror, sed paucitatis ferculorum securitate, 5 quod non tam mature adgrediendum uisum est, quod cito uos peresuros putastis. Non multum enim reliquiarum credendum erat remansisse, ubi die ipso atque sollemnitate tam exiguum repertum erat. Fortasse recte. Sed quid uobis praeparatum sit, ego quoque uobiscum nescio. Alius est enim, qui omnibus 10 cum omnes turn maxime tales epulas praebere non cessat, sed

222 suo] tuo k 228 dixit j] A 284 prouocaremus Boston 09.331 ^ et] sed /x 241/242 inuitatorem sustinere docuisti] sustinebam docti S III, 1 post tridie a

7 tam om.

a k

235

DE BEATA VITA III, 17-19

75

nos ab edendo uel inbecillitate uel saturitate uel negotio plerumque cessamus; quem manentem in hominibus beatos eos facere inter nos heri, nisi fallor, pie constanterque conuenerat. Nam cum ratio demonstrasset eum beatum esse, qui deum haberet, 15 nec huic quisquam uestrum sententiae restitisset, quaesitum est, quinam uobis uideretur deum habere. De qua re, si bene memini, tres sententiae dictae sunt. Nam partim placuit deum habere ilium, qui ea faceret quae deus uellet ; quidam autem dixerunt quod is deum haberet, qui bene uiueret; reliquis uero V 103 20 in eis deus esse uisus est, in quibus inmundus qui appellatur spiritus non est. 18. Sed fortasse omnes diuersis uerbis unum idemque sensistis. Nam, si duo prima consideremus, et omnis, qui bene uiuit, ea facit, quae uult deus, et omnis, qui ea facit, quae uult 25 deus, bene uiuit nec quicquam est aliud bene uiuere quam ea facere, quae deo placeant, nisi quid uobis aliud uidetur. -—- Adsentiebantur. — Tertium uero illud paulo diligentius considerandum est propterea, quod ritu castissimorum sacrorum spi¬ ritus inmundus, quantum intellego, duobus modis appellari 30 solet, uel ille, qui extrinsecus animam inuadit sensusque conturbat et quendam hominibus infert furorem, cui excludendo qui praesunt, manum inponere uel exorcizare dicuntur, hoc est per diuina eum adiurando expellere ; aliter autem dicitur spiritus inmundus omnis omnino anima inmunda, quod nihil 35 est aliud quam uitiis et erroribus inquinata. Itaque abs te quaero, tu puer, qui fortasse aliquanto sereniore ac purgatiore spiritu istam sententiam protulisti, qui tibi uideatur inmundum spiritum non habere, illene, qui daemonem non habet, quo uesani homines fieri solent, an ille, qui animam suam iam 40 a uitiis omnibus peccatisque mundauit ? — Is mihi uidetur, inquit, spiritum inmundum non habere, qui caste uiuit. — Sed castum, inquam, quem uocas ? eumne, qui nihil peccat, an eum tantum, qui ab inlicito concubitu temperat ? — Quomodo, inquit, castus potest esse, qui ab inlicito tantum concubitu PL 45 sese abstinens ceteris peccatis non desinit inquinari ? Ille est uere castus, qui deum adtendit et ad ipsum solum se tenet. — Quae uerba pueri sicut dicta erant cum conscribi mihi placuisset : Is ergo, inquam, necesse est bene uiuat et qui bene uiuit, V 104 necessario tabs est, nisi quid tibi aliud uidetur. — Concessit 50 cum ceteris. — Ergo una est hie, inquam, dicta sententia. 19. Sed illud a uobis paululum quaero, uelitne deus, ut homo deum quaerat. — Dederunt. — Item quaero : numquidnam 969

13 ni Boston 09.331 35 abs] ex A k

37

16 quinam L S, quisnam M p, quid A k quis Boston 09.331 fx 39 iam] om. fi ^

47/48 placuisset] placuisset haec ultima a

17 parti S fi 43 qui] si A k

48 is] S, his A, om. p

76

DE BEATA VITA III, 19-21

possumus dicere ilium, qui deum quaerit, male uiuere ? — Nullo modo, dixerunt. -—- Etiam hoc tertium respondete : spi55 ritus inmundus potestne deum quarere ? — Negabant aliquantum dubitante Nauigio, qui postea ceterorum uocibus ^ 306 cessit. — Si igitur, inquam, qui deum quaerit, id facit, quod deus uult, et bene uiuit et spiritum imundum non habet, qui autem quaerit deum, nondum habet deum, non igitur quisquis 60 aut bene uiuit aut quod uult deus facit aut spiritum inmundum non habet, continuo deum habere dicendus est. — Hie cum se ceteri concessionibus suis deceptos riderent, postulauit mater, cum diu stupida fuisset, ut ei hoc ipsum, quod conclusionis necessitate intorte dixeram, explicando relaxarem atque sol65 uerem. Ouod cum factum esset : Sed nemo, inquit, potest peruenire ad deum, nisi deum quaesierit. —- Optime, inquam ; tamen qui adhuc quaerit, nondum ad deum peruenit et iam bene uiuit. Non igitur quisquis bene uiuit, deum habet. — Mihi, inquit, uidetur deum nemo non habere, sed eum qui bene 70 uiuunt, habent propitium, qui male, infestum. -—- Male igitur, inquam, hesterno die concessimus eum beatum esse, qui deum habet, si quidem omnis homo habet deum nec tamen omnis homo beatus est. — Adde ergo, inquit, propitium. 20. Saltim, inquam, hoc inter nos satis constat, eum beatum 75 esse, qui habet propitium deum ? — Vellem, inquit Nauigius, consentire, sed ilium uereor, qui adhuc quaerit, praesertim ne concludas beatum esse Academicum, qui hesterno sermone uulgari quidem et male Latino, sed aptissimo sane, ut mihi uidetur, uerbo caducarius nominatus est. Non enim possum 80 dicere homini deum quaerenti aduersum deum esse. Quod si dici nefas est, propitius erit, et qui propitium deum habet, V 105 beatus est. Beatus ergo erit ille, qui quaerit ; omnis autem quaerens nondum habet quod uult : erit igitur beatus homo, qui quod uult non habet, quod heri omnibus nobis uidebatur 85 absurdum, unde credebamus Academicorum tenebras esse discussas. Quare iam de nobis Licentius triumphabit mihique ilia dulcia, quae contra ualitudinem meam temere accepi, has de me poenas exigere quasi prudens medicus admonebit. 21. Hie, cum etiam mater adrisisset : Ego, inquit Trygetius, 90 non concedo continuo deum aduersari, cui non sit propitius, sed esse aliquid medium puto. — Cui ego : Istum tamen hominem, inquam, medium, cui nec propitius deus est nec infestus, deum quoquo modo habere concedis ? — Hie, cum ille cunctaretur : Aliud est, inquit mater, deum habere, aliud non esse PL sine deo. — Quid ergo, inquam, melius est, utrum habere deum 970 an non esse sine deo ? — Quantum possum, inquit, intellegere, 95

tti credendus M ^ 7 et iam] etiam si M S fi possumus 81 erit] om. /3

72 deum habet M S /x

79

DE BEATA VITA III, 21-IV, 23

77

ista est sententia mea : qui bene uiuit, habet deum, sed propitium, qui male, habet deum, sed aduersum, qui autem adhuc quaerit nondumque inuenit, neque propitium neque aduersum, 100 sed non est sine deo. — Haecine, inquam, uestra etiam senten¬ tia est ? —- Hanc esse dixerunt. — Dicite mihi, quaeso, in¬ quam, non uobis uidetur esse homini deus propitius, cui fauet ? — Esse confessi sunt. — Non ergo, inquam, fauet deus quaerenti sese homini ? — Responderunt fauere. — Habet igitur, 105 inquam, qui deum quaerit, deum propitium et omnis, qui habet deum propitium, beatus est. Beatus est ergo et ille, qui quaerit. Qui autem quaerit, nondum habet quod uult. Erit igitur beatus, qui quod uult non habet. — Prorsus, inquit mater, non mihi uidetur beatus esse, qui quod uult non habet. no -— Ergo, inquam, non omnis, qui habet deum propitium, bea- ^ 307 tus est. — Si hoc cogit ratio, inquit, non possum negare. — Ista igitur, inquam, distributio erit, ut omnis, qui iam deum inuenit, et propitium deum habeat et beatus sit, omnis autem, qui deum quaerit, propitium deum habeat sed nondum sit v 106 n 5 beatus, iam uero quisquis uitiis atque peccatis a deo se alienat, non modo beatus non sit sed ne deo quidem uiuat propitio. 22. Quod cum placuisset omnibus : Bene habet, inquam, sed adhuc illud uereor, ne uos moueat quod iam superius concesseramus, miserum esse quisquis beatus non esset; qui conse120 quens erit esse miserum hominem, qui ****** aliquem beatum. An uero, quod ait Tullius, multorum in terris praediorum domi¬ nos diuites appellamus, omnium uirtutum possessores pauperes nominubimus ? Sed illud uidete, utrum, quomodo uerum est, quod omnis egens miser sit, ita sit uerum, quod omnis miser 125 egeat. Ita enim erit uerum nihil esse aliud miseriam quam egestatem, quod me nunc, cum diceretur, laudare sensistis. Hoc autem hodie longum est, ut quaeramus ; quare peto, ne fastidio uobis sit ad istam mensam eras etiam conuenire. — Quod cum omnes se libentissime habere dixissent, surreximus. IV. 23. Tertius autem dies disputationis nostrae matutinus nubes, quae nos cogebant in balneas, dissipauit tempusque postmeridianum candidissimum reddidit. Placuit ergo in pratuli propinqua descendere atque omnibus nobis, ubi commo5 dum uisum est, considentibus reliquus ita sermo peractus est .

in, 121/123 Cicero, in Hortensio sec.

Usener, Gdtt.gel. Anz-,

100 alt. est] om. )3 117 placuisset] placuit A1 k qui pro tem aliquem beatum A, aliquem beatum S, aliquem beatum jS, qui beatus non est Boston 09.331 mentionem fecit Aug., Retract. 1, 2, 4 127 est] om. IV, 1 matutinas S /i protractus M

3 promeridianum codd.

1892, p. 381-382.

119 esset] sit M fj. 120 qui pro te et ibi sic habet ; hie lacunam indicat A

k cuius

k

5 peractus] L, paratus a,

78

10

15

20

25

30

35

40

45

DE BEATA VITA IV, 23-25

Omnia paene, inquam, quae interroganti mihi concedi a uobis uolui, habeo ac teneo ; quare hodierno die, quo possimus tan¬ dem hoc nostrum conuiuium aliquo interuallo dierum distinguere, aut nihil aut non multum erit, ut opinor, quod mihi uos PL respondere necesse sit. Dictum enim erat a matre nihil esse 971 aliud miseriam quam egestatem conuenitque inter nos omnes V 107 qui egeant miseros esse. Sed utrum omnes etiam miseri egeant, nonnulla quaestio est, quam hesterno die non potuimus explicare. Hoc autem ita se habere si ratio demonstrauerit, perfectissime inuentum est, qui sit beatus ; erit enim ille, qui non eget. Omnis enim non miser beatus est; ergo beatus est, qui egestate caret, si quam dicimus egestatem eandem miseriam esse constiterit. 24. Quid enim ? ait Trygetius, non potest ex eo iam confici omnem non egentem beatum esse, quo manifestum est omnem, qui egeat, esse miserum ? Nam concessisse nos memini nihil esse medium inter miserum et beatum. —- Aliquidne, inquam, inter mortuum et uiuum tibi medium uidetur esse ? Nonne omnis homo aut uiuus aut mortuus est ? — Fateor, inquit, neque hie esse aliquid medium ; sed quorsum istuc ? — Quia, inquam, etiam illud te fateri credo, omnem, qui ante annum sepultus est, esse mortuum. — Non negabat. — Quid ? omnis, qui ante annum sepultus non est, uiuit ? — Non, ait, sequitur. — Ergo, inquam, non sequitur, ut, si omnis qui eget miser est, omnis qui non eget sit beatus, quamuis inter miserum et bea¬ tum ut inter uiuum et mortuum medium nihil inueniri queat. 25. Quod cum aliqui eorum paulo tardius intellexissent me id quibus potui uerbis ad eorum sensum adcommodatis ape- p. 308 riente atque uersante: Ergo, inquam, miserum esse omnem qui egeat, dubitat nemo nec nos terrent quaedam sapientium corpori necessaria. Non enim eis eget ipse animus, in quo posita est beata uita. Ipse enim perfectus est; nullus autem perfectus aliquo eget et, quod uidetur corpori necessarium, sumet, si adfuerit, si non adfuerit, non eum istarum rerum franget inopia. Omnis namque sapiens fortis est, nullus autem fortis aliquid metuit : non igitur metuit sapiens aut mortem corporis aut dolores, quibus pellendis uel uitandis uel differendis sunt necessaria ilia, quorum ei potest contingere inopia. Sed tamen V 108 non desinit eis bene uti, si ipsa non desunt. Verissima est enim ilia sententia : nam tn quod uitare -possis, stultum admittere est.

IV, 36/37 cf. Aug., Retract, i, 2, 4 ; Stoicorum Veterumfragmenta III, 151 frg. 572. 46 Terentius, Eun. 761.

7 possumus A 39 frangit a

k

11 omnes] om. a k 21 consensisse /3 46 uitare] cauere Terentius

36 enim]

om. Ak

DE BEATA VITA IV, 25-26

79

Vitabit ergo mortem ac dolorem, quantum potest et quantum decet, ne, si minime uitauerit, non ex eo miser sit, quia haec accidunt, sed quia uitare cum posset, noluit, quod manifestum 50 stultitiae signum est. Erit ergo ista non uitans non earum re¬ rum perpessione, sed stultitia miser. Si autem non ualuerit euitare, cum id sedulo ac decenter egerit, non eum ista inruentia miserum facient. Etenim et ilia eiusdem comici sententia non minus uera est : 55 quoniam non potest id fieri, quod uis, id uelis, quod possis. Quomodo erit miser, cui nihil accidit praeter uoluntatem, quia, quod sibi uidet non posse prouenire, non potest uelle ? Habet enim rerum certissimarum uoluntatem, id est ut quicquid agit pl non agat nisi ex uirtutis quodam praescipto et diuina lege 972 60 sapientiae, quae nullo ab eo pacto eripi possunt. 26. Iam nunc uidete, utrum etiam omnis, qui miser est, egeat. Nam huic sententiae concedendae difficultatem ilia res facit, quod multis in magna fortuitarum rerum copia constitu¬ te, quibus ita facilia sunt omnia, ut ad eorum nutum praesto 65 sit quidquid cupiditas poscit, difficilis quidem ista uita est. Sed fingamus aliquem tamen, qualem 1 ullius fuisse dicit Oratam. Ouis enim facile dicat Oratam egestate laborasse, hominem ditissimum amoenissimum deliciosissimum, cui neque ad uoluptatem quicquam defuit neque ad gratiam neque ad v 10 70 bonam integramque ualetudinem ? Nam et praediis quaestuosissimis et amicis iucundissimis, quantum libuit, abundauit et illis omnibus aptissime ad salutem corporis usus est eiusque, ut breuiter totum explicem, omne institutum uoluntatemque omnem successio prospera consecuta est. Sed fortasse inquiet 75 aliquis uestrum plus ilium, quam habebat, habere uoluisse. Hoc ignoramus. Sed, quod satis est quaestioni, faciamus eum non desiderasse amplius, quam tenebat ; uideturne uobis eguisse ? ■— Etiamsi concedam, inquit Licentius, nihil eum plus desiderasse, quod in homine non sapiente nescio quomodo 80 accipiam, metuebat tamen — erat enim, ut dicitur, ingenii non mali — ne ilia omnia sibi uel uno aduerso impetu raperentur. Non enim magnum erat intellegere talia cuncta, quantacumque essent, esse sub casibus constituta. — Turn ego arridens : Vides, inquam, Licenti, fortunatissimum istum hominem a 85 beata uita ingenii bonitate inpeditum. Quo enim erat acutior,

55 Terentius, Andria 305 ; cf. Aug., Trin. 13, 7, 10.

«7 cf. Cicero, Hort.

frg. 76.

63 multis] ^ k, multi cett. 63/64 constitutis] S k, constituti A constituti sunt ceit 66 tamen] talem Boston 09.331 67 oratum fl 69 uoluntatem A M 71 et amicis iucundissimis] om. /3 72 eisque 0 SOemmuirMf. 83 tunc ^

8o

DE BEATA VITA IV, 26-28

eo uidebat ilia omnia se posse amittere ; quo metu frangebatur illudque uulgare satis asserebat infidum hominem malo suo esse cordatum. 27. Hie cum et ille et ceteri adrisissent : Illud tamen, in- n 309 90 quam, diligentius adtendamus, quia, etsi timuit iste, non eguit, unde quaestio est. Egere est enim in non habendo, non in timore amittendi quae habeas. Erat autem iste miser, quia metuebat, quamuis non egeret. Non igitur omnis, qui miser est, eget. — Quod cum adprobauisset cum ceteris etiam ipsa, 95 cuius sententiam defendebam, aliquantum tamen addubitans : Nescio, inquit, tamen et nondum plane intellego, quomodo ab egestate possit miseria aut egestas a miseria separari. Nam et iste, qui diues et locuples erat et nihil, ut dicitis, amplius desiderabat, tamen, quia metuebat ne amitteret, egebat sa100 pientia. Ergone hunc egentem diceremus, si egeret argento et pecunia, cum egeret sapientia, non dicemus ? — Vbi cum omnes mirando exclamassent me ipso etiam non mediocriter V no alacri atque laeto, quod ab ea potissimum dictum esset, quod pro magno de philosophorum libris atque ultimum proferre 105 paraueram : Videtisne, inquam, aliud esse multas uariasque doctrinas, aliud animum adtentissimum in deum ? nam unde ista, quae miramur, nisi inde procedunt ? — Hie Licentius PL laetus exclamans : Prorsus, inquit, nihil uerius, nihil diuinius 973 dici potuit. Nam et maior ac miserabilior egestas nulla est no quam egere sapientia et, qui sapientia non eget, nulla re omnino egere potest. 28. Est ergo animi egestas, inquam, nihil aliud, quam stultitia. Haec est enim contraria sapientiae et ita contraria, ut mors uitae, ut beata uita miserae, hoc est sine aliquo medio. 115 Nam ut omnis non beatus homo miser est omnisque homo non mortuus uiuit, sic omnem non stultum manifestum est esse sapientem. Ex quo et illud iam licet uidere, non ex eo tantum Sergium Oratam fuisse miserum, quod timebat, ne fortunae ilia munera amitteret, sed quia stultus erat. Quo fit, ut mise120 rior esset, si tarn pendulis nutantibusque his, quae bona putabat, nihil omnino metuisset. Esset enim non fortitudinis excubiis sed mentis sopore securior et altiore stultitia demersius miser. At si omnis, qui caret sapientia, magnam patitur egestatem omnisque compos sapientiae nihilo eget, sequitur, ut 125 stultitia sit egestas. Vt autem omnis stultus miser, ita omnis

87/88 prouerbium originis incerti ; cf. Sonny, Arch, f La/. Lexicogr. VIII 180? p. 487. ’

87 infidem A L, diuitem S 95 dependebam /3 101 diceremus M n miseriae £ 120 esset] fuisset L 122 demersus Bos/on 09.331 fi

114

DE BEATA VITA IV, 28-30

81

miser stultus est. Ergo ut omnis egestas miseria, ita omnis miseria egestas esse conuincitur. 29, Quam conclusionem Trygetius cum se parum intellexisse diceret : Quid, inquam, inter nos ratione conuenit ? — Eum 130 egere, inquit, qui sapientiam non habeat. — Quid est ergo, in¬ quam, egere ? — Sapientiam, inquit, non habere. — Quid est, inquam, sapientiam non habere ? Hie cum taceret: Nonne hoc est, inquam, habere stultitiam ? —- Hoc, inquit. — Nihil est ergo aliud, inquam, habere egestatem quam habere stultitiam ; 135 ex quo iam necesse est egestatem alio uerbo nominari, quando stultitia nominatur ; quamquam nescio quomodo dicamus :Vm ‘habet egestatem’ aut ‘habet stultitiam’. Tale est enim, ac si locum aliquem, qui lumine careat, dicamus habere tenebras, quod nihil est aliud quam lumen non habere. Non enim tene140 brae quasi ueniunt aut recedunt, sed carere lumine, hoc ipsum est iam tenebrosum esse, ut carere ueste, hoc est esse nudum. Non enim ueste accedente ueluti aliqua res mobilis nuditas fugit. Sic ergo dicimus aliquem habere egestatem, quasi dica¬ mus habere nuditatem. Egestas enim uerbum est non habendi. 145 Quam ob rem, ut quod uolo explicem, sicut possum, ita dicitur ‘habet egestatem’, quasi dicatur ‘habet non habere’. Itaque si m 310 stultitiam ipsam ueram et certam egestatem esse monstratum est, uide iam quaestionem quam susceperamus, utrum soluta sit. Dubitabatur enim inter nos, utrum, cum appellaremus 150 miseriam, nihil aliud quam egestatem nominaremus. Dedimus autem rationem recte stultitiam uocari egestatem. Sicut ergo et omnis stultus miser et omnis miser stultus est, ita necesse est non solum omnem, qui egeat, miserum, sed etiam omnem, qui miser sit, egentem esse fateamur. At si ex eo, quod et omnis 155 stultus miser est et omnis miser stultus est, conficitur stulti¬ tiam esse miseriam, cur non ex eo, quod et quisquis eget miser et quisquis miser est eget, nihil aliud miseriam quam egesta¬ tem esse conficimus ? 30. Quod cum omnes ita esse faterentur : Illud iam, inquam, PL 160 sequitur, ut uideamus, quis non egeat; is enim erit sapiens et 974 beatus. Egestas autem stultitia est egestatisque nomen ; hoc autem uerbum sterilitatem quandam et inopiam solet significare. Adtendite quaeso altius, quanta cura priscorum hominum siue omnia siue, quod manifestum est, quaedam uerba 165 creata sunt earum rerum maxime, quarum erat notitia pernecessaria. Iam enim conceditis omnem stultum egere et omnem qui egeat stultum esse ; credo uos etiam concedere animum stultum esse uitiosum omniaque animi uitia uno stultitiae no-

inquit] om. A k 134 inquam] om. ft alt. habere] om. ft /x 138 luminari S 144 uerbum] nomen S 147 et certam] certam A k, om. S 149 appellaremus] appellarem M, appellamus k 163 quaeso] ergo A k, om. S 131

82

DE BEATA VITA IV, 30-31

mine includi. Primo autem die huius disputationis nostrae nequitiam dixeramus esse ab eo dictam, quod nec quicquam V 1 sit, cui contrariam frugalitatem a fruge fuisse nominatam. Ergo in his duobus contrariis, hoc est frugalitate atque nequitia, ilia duo uidentur eminere, esse et non esse. Egestati autem, de qua quaestio est, quid putamus esse contrarium ? — Hie, 175 cum aliquantum cunctarentur : Si dicam, inquit Trygetius, diuitias, uideo his paupertatem esse contrariam. — Est quidem, inquam, uicinum ; nam paupertas et egestas unum atque idem accipi solet. Tamen aliud uerbum inueniendum est, ne meliori parti desit unum uocabulum, ut, cum ilia pars pauper180 tatis et egestatis nomine abundet, ex hac parte solum opponatur diuitiarum nomen. Nihil enim absurdius, quam ut hie sit egestas uocabuli, ubi est contraria pars egestati. — Plenitudo, inquit Licentius, si dici potest, uidetur mihi recte opponi egestati. 185 31. Postea, inquam, de uerbo quaeremus fortasse diligentius ; non enim hoc curandum est in conquisitione ueritatis. Quamuis enim Sallustius, lectissimus pensator uerborum, eges¬ tati opposuerit opulentiam, tamen accipio istam plenitudinem. Non enim nec hie grammaticorum formidine liberabimur aut 190 metuendum est, ne ab eis castigemur, quod incuriose utimur uerbis, qui res suas nobis ad utendum dederunt. —- Vbi cum adrisissent : Ergo quia mentes uestras, inquam, cum intenti estis in deum, uelut quaedam oracula non contemnere statui, uideamus, quid sibi uelit hoc nomen ; nam nullum adcommo195 datius esse arbitror ueritati. Plenitudo igitur et egestas con¬ traria sunt; at etiam hie similiter, ut in nequitia et frugalitate, apparent ilia duo, esse et non esse, et, si egestas est ipsa stultitia, plenitudo erit sapientia. Merito etiam uirtutum om¬ nium matrem multi frugalitatem esse dixerunt. Quibus consen200 tiens Tullius etiam in populari oratione ait : ut uolet quisque accipiat ; ego tamen frugalitatem, id est modestiam et temperan- /z 3 tiam, uirtutem maximam iudico : prorsus doctissime ac decen- V 1 tissime ; considerauit enim frugem, id est illud, quod esse dicimus, cui est non esse contrarium. Sed propter uulgarem 205 loquendi consuetudinem, qua frugalitas quasi parsimonia dici solet, duobus consequentibus quid senserit inlustrauit subi-

170

169/170 cf. supra, II, 8, 1. 58/59. 187 cf. Sallustius, Cat. 52, 22. cf. Val. Max., Dicta et facta memorabilia 2, 5, 6 ; Cicero, Tusc. 3, 8, 16. Cicero, Deiot. 26.

198/199 200/202

170 nequaquam Af1, ne quicquam M2, necquicquam k 178 solent g y 186 inquisitione S y 189 nec] om. g S y laboramus S, laborabimus y 202 uirtutem] uirtutem esse Cicero y, uirtutum S 204 utique] antique S, om. M

DE BEATA VITA IV, 31-33

83

ciendo modestiam et temperantiam ; et haec duo uerba dili- PL gentius adtendamus. 975 32. Modestia utique dicta est a modo et a temperie tempe210 rantia. Vbi autem modus est atque temperies, nec plus est quicquam nec minus. Ipsa est igitur plenitudo, quam egestati contrariam posueramus, multo melius, quam si abundantiam poneremus. In abundantia enim intellegitur affluentia et quasi rei nimium exuberantis effusio. Quod cum euenit ultra quam 215 satis est, etiam ibi desideratur modus et res, quae nimia est, modo eget. Ergo nec ab ipsa redundantia egestas aliena est, a modo autem et plus et minus aliena sunt. Ipsam etiam opulentiam si discutias, inuenies earn nihil aliud tenere quam modum. Nam non nisi ab ope dicta est opulentia. Quomodo autem 220 opitulatur, quod nimium est, cum incommodius sit saepe quam parum ? Quidquid igitur uel parum uel nimium est, quia modo eget, obnoxium est egestati. Modus ergo animi sapientia est. Etenim sapientia contraria stultitiae non negatur et stultitia egestas, egestati autem contraria plenitudo : sapientia 225 igitur plenitudo. In plenitudine autem modus : modus igitur animo in sapientia est. Vnde illud praeclarum est et non inmerito diffamatur : hoc primum in uita esse utile, ut ne quid nimis. 33. Dixeramus autem in exordio hodiernae disputationis 230 nostrae, quod, si inueniremus nihil esse aliud miseriam quam egestatem, eum beatum esse fateremur, qui non egeret. Est autem inuentum. Ergo beatum esse nihil est aliud quam non v n egere, hoc est esse sapientem. Si autem quaeritis, quid sit sapientia, iam et ipsam ratio, quantum in praesentia potuit, 235 euoluit atque eruit ; nihil est enim aliud quam modus animi, hoc est quo sese animus librat, ut neque excurrat in nimium neque infra quam plenum est coartetur. Excurrit autem in luxurias dominationes superbias ceteraque id genus, quibus inmoderatorum miserorumque animi sibi laetitias atque po240 tentias conparari putant. Coartatur autem sordibus timoribus maerore cupiditate atque aliis, quaecumque sunt, quibus ho¬ mines miseros etiam miseri conhtentur. Cum uero sapientiam contemplatur inuentam cumque, ut huius pueri uerbo utar, ad ipsam se tenet nec se ad simulacrorum fallaciam, quorum 243 pondus amplexus a deo suo cadere atque demergi solet, ulla commotus inanitate conuertit, nihil inmoderationis et ideo

228 Terentius, Andria 61.

229 cf. supra, IV, 23, 1. 8/9.

242 cf. supra, III,

18, 1. 45/46-

218 inuenias £ 226 animi L2 L /x 228 hoc primum] adprime Terentius

227 diffamatus A1, diffamatum A2 k 234 iam] nam L /x 236 quo] a quo a

84

DE BEATA VITA IV, 33-35

nihil egestatis, nihil igitur miseriae pertimescit. Habet ergo modum suum, id est sapientiam, quisquis beatus est. 34. Quae est autem dicenda sapientia nisi quae dei sapientia 250 est ? Accepimus autem etiam auctoritate diuina dei filium nihil esse aliud quam dei sapientiam, et est dei filius profecto deus. Deum habet igitur quisquis beatus est; quod omnibus nobis n 31 iam ante placuit, cum hoc conuiuium ingressi sumus. Sed quid putatis esse sapientiam nisi ueritatem ? Etiam hoc enim dic255 turn est : ego sum ueritas. Veritas autem ut sit, fit per aliquem summum modum, a quo procedit et in quern se perfecta conuertit. Ipsi autem summo modo nullus alius modus inponitur ; PL si enim summus modus per summum modum modus est, per se 976 ipsum modus est. Sed etiam summus modus necesse est, ut 260 uerus modus sit. Vt igitur ueritas modo gignitur, ita modus ueritate cognoscitur. Neque igitur ueritas sine modo neque modus sine ueritate umquam fuit. Quis est dei filius ? dictum est : ueritas. Quis est, qui non habet patrem ? quis alius quam summus modus ? Quisquis igitur ad summum modum per 265 ueritatem uenerit, beatus est. Hoc est animis deum habere, V n id est deo perfrui. Cetera enim quamuis a deo habeantur, non habent deum. 35. Admonitio autem quaedam, quae nobiscum agit, ut deum recordemur, ut eum quaeramus, ut eum pulso omni fas270 tidio sitiamus, de ipso ad nos fonte ueritatis emanat. Hoc interioribus luminibus nostris iubar sol ille secretus infundit. Huius est uerum omne, quod loquimur, etiam quando adhuc uel minus sanis uel repente apertis oculis audacter conuerti et totum intueri trepidamus, nihilque aliud etiam hoc apparet 275 esse quam deum nulla degeneratione inpediente perfectum. Nam ibi totum atque omne perfectum est simulque est omnipotentissimus deus. Sed tamen quamdiu quaerimus, nondum ipso fonte atque, ut illo uerbo utar, plenitudine saturati non¬ dum ad nostrum modum nos peruenisse fateamur et ideo 280 quamuis iam deo adiuuante nondum tamen sapientes ac beati sumus. Ilia est igitur plena satietas animorum, hoc est beata uita, pie perfecteque cognoscere, a quo inducaris in ueritatem, qua ueritate perfruaris, per quid conectaris summo modo. Quae tria unum deum deum intellegentibus unamque substan285 tiam exclusis uanitatibus uariae superstitionis ostendunt. —

250 cf. I Cor. 1, 24; Aug., c. Acad. 2, i, 1. 255 Ioh. 14, 6. 255/264 cf. Plot., Em. 1, 2, 2 ; 1, 8, 2. 270/271 cf. Aug., Sol'll. 1, 8, 15 ; de magistro 11, 38 ; Ciu. Dei 10, 2. 273/274 cf. Aug., Conf. 7, 10, 16 ; 7, 7, 17 ; 7, 20, 26.

250 autem] om. S 209 omni] somni a

etiam] om. g 205 animi g 260 frui Bos/on 09.331 ^ 270 ueritatis] om. ft 272 uerum] uerbum /?

DE BEATA VITA IV, 35-36

85

Hie mater recognitis uerbis, quae suae memoriae penitus inhaerebant, et quasi euigilans in fidem suam uersum ilium sacerdotis nostri : foue precantes, trinitas, 290 laeta effudit atque subiecit : Haec est nullo ambigente beata uita, quae uita perfecta est, ad quam nos festinantes posse perduci solida fide alacri spe flagranti caritate praesumendum est. 36. Ergo, inquam, quoniam modus ipse nos admonet et con295 uiuium aliquo interuallo dierum distinguere, quantas pro uiribus possum, gratias ago summo et uero deo patri, domino liberatori animarum, deinde uobis, qui concorditer inuitati multis etiam me cumulastis muneribus. Nam tantum in nos- v trum sermonem contulistis, ut me negare non possim ab 300 inuitatis meis esse satiatum. — Hie omnibus gaudentibus et laudantibus deum : Quam uellem, inquit Trygetius, hoc modo nos cotidie pasceres. — Modus, inquam, ille ubique seruandus est, ubique amandus, si uobis cordi est ad deum reditus noster. — His dictis facto disputationis fine discessimus.

289 Ambrosius, Hymn, z, 32.

302 nos] om. jS

295 cf. supra, IV, 23, 1. 7.

116

DE ORDINE LIBRI DYO

CONSPECTVS SIGLORVM A

codex Andegauensis 166, saec. IX

H

codex Harleianus 3039, saec. IX1

M

codex Monacensis 14330, saec. XI

P

codex Parisinus 13369, saec. IX1

R

codex Remensis 382, saec. IX2

S

codex Trecensis 40, vol. 1, saec. XII

T

codex Trecensis 1085, saec. XI

a

consensus codicum H M P R

/?

consensus codicum A S T

fj.

editio Maurinorum

k

editio Academiae Vindobonensis a Pio Knoll curata

DE ORDINE

LIBER PRIMVS [ M 315

I. 1. Ordinem rerum, Zenobi, cum sequi ac tenere cuiquej PL proprium turn uero uniuersitatis, quo cohercetur hie mundus( 977 et regitur, uel uidere uel pandere difficillimum hominibus at-V 121 que rarissimum est. Hue accedit, quod, etiamsi quis haec pos5 sit, non illud quoque ualet efficere, ut dignum auditorem tarn diuinis obscurisque rebus uel uitae merito uel habitu quodam eruditionis inueniat. Nee tamen quicquam est, quod magis auide expetant quaeque optima ingenia magisque audire ac discere studeant, qui scopulos uitae huius et procellas uelut 10 erecto, quantum licet, capite inspiciunt, quam quomodo fiat, PL ut et deus humana curet et tanta in humanis rebus peruersitas 978 usque quaque diffusa sit, ut non diuinae sed ne seruili quidem cuipiam procurationi, si ei tanta potestas daretur, tribuenda esse uideatur. Ouam ob rem illud quasi necessarium his, quibus 15 talia curae sunt, credendum dimittitur, aut diuinam prouidentiam non usque in haec ultima et ima pertendi aut certe mala omnia dei uoluntate committi, utrumque impium, sed magis posterius. Quamquam enim desertum deo quicquam credere cum imperitissimum turn etiam periculosissimum animo sit, 20 tamen in ipsis hominibus nemo quemquam non potuisse ali-V 122 quid criminatus est. Neglegentiae uero uituperatio multo est PL quam malitiae crudelitatisque purgation Itaque uelut conpel- 979 litur ratio tenere non inmemor pietatis aut ista terrena non posse a diuinis amministrari aut neglegi atque contemni potius 25 quam ita gubernari, ut omnis de deo sit mitis atque inculpanda conquestio. 2, Sed quis tarn caecus est mente, ut quicquam in mouendis corporibus rationis quod praeter humanam dispositionem ac uoluntatem est, diuinae potentiae moderationique dare dubi30 tet ? Nisi forte aut casibus tarn rata subtilique dimensione uel minutissimorum quorumque animalium membra figurantur ^316 aut, quod casu quis negat, possit nisi ratione factum fateri aut uero per uniuersam naturam, quod in singulis quibusque rebus nihil arte humana satagente ordinatum miramur, alienare a 35 secretissimo maiestatis arbitrio ullis nugis uanae opinionis audebimus. At enim hoc ipsum est plenius quaestionum, quod membra pulicis disposita mire atque distincte sunt, cum interea humana uita innumerabilium perturbationum inconstan-

I, 1 ordinem usque tenere] de ordine rerum mi Zenobi M cum sequi] consequi fi, turn sequi 5 8 expectent j3 quae optima H1 P, quae obtima R, optima quaeque M 13 cuipiam /3, cuilibet M, cui H P R k 37 distincta £ jr XXIX

7

go

DE ORDINE I, i, 2-ii, 4

tia uersetur et fluctuet. Sed hoc pacto, si quis tam minutum 40 cerneret, ut in uermiculato pauimento nihil ultra unius tessellae modulum acies eius ualeret ambire, uituperaret artificem uelut ordinationis et compositionis ignarum eo, quod uarietatem lapillorum perturbatam putaret, a quo ilia emblemata in unius pulchritudinis faciem congruentia simul cerni con45 lustrarique non possent. Nihil enim aliud minus eruditis hominibus accidit, qui uniuersam rerum coaptationem atque concentum inbecilla mente conplecti et considerare non ualentes, si quid eos offenderit, quia suae cogitationi magnum est, magnam rebus putant inharere foeditatem. 50 3. Cuius erroris maxima causa est, quod homo sibi ipse est incognitus. Oui tamen ut se noscat, magna opus habet consuetudine recedendi a sensibus et animum in se ipsum colligendi V 123 atque in se ipso retinendi. Quod hi tantum adsecuntur, qui plagas quasdam opinionum, quas uitae cotidianae cursus infli55 git, aut solitudine inurunt aut liberalibus medicant disciplinis. II. Ita enim sibi animus redditus, quae sit pulchritudo uniuersitatis, intellegit, quae profecto ab uno cognominata est idcircoque illam uidere non licet animae, quae in multa procedit sectaturque auiditate pauperiem, quam nescit sola segre5 gatione multitudinis posse uitari. Multitudinem autem non hominum dico sed omnium, quae sensus attingit. Nec mirere, quod eo egestatem patitur magis, qui magis appetit plura con¬ plecti. Vt enim in circulo quantumuis amplo unum est medium, m 317 quo cuncta conuergunt, quod Kevrpov geometrae uocant, et PL 10 quamuis totius ambitus partes innumerabiliter secari queant, 980 nihil tamen est praeter illud unum, quo cetera pariliter dimetiantur et quod omnibus quasi quodam aequalitatis iure dominetur, hinc uero in quamlibet partem si egredi uelis, eo amittuntur omnia, quo in plurima pergitur, sic animus a se ipse 15 fusus inmensitate quadam diuerberatur et uera mendicitate conteritur, cum eum natura sua cogit ubique unum quaerere et multitudo inuenire non sinit. 4. Sed et haec, quae dixi, qualia sint et quae causa extet er¬ roris animarum quoque modo et in unum congruant atque 20 perfecta sint cuncta et tamen peccata fugienda sint, assequeris profecto, mi Zenobi — sic enim mihi notum est ingenium tuum et pulchritudinis omnimodae amator animus sine libidinis

I, 52 cf. Aug., Retract, i, 3, 3 ; Plotinus, Entt. 5, 3, 4. II, 9 cf. Cicero, Tusc. 1, 17, 40.

47 conceptum a k

19/20 cf. Plotinus, Enn. 3, 2, 2.

53 hii /3, ii fj.

II, 2 intelligit /3 fx 9 centrum S ju., centron cett. jS 11/12 demetiantur H R S T 14 ipso A M R fj. et] om. a

geometrae] mathematici 18 pr. et] om. /3 alt.

DE ORDINE I, ii, 4-iii, 6

9r

inmoderatione atque sordibus, quod signum in te futurae sapientiae perniciosis cupiditatibus diuino iure praescribit, ne 25 tuam causam deseras falsis uoluptatibus inlectus, qua praeua-V 124 ricatione nihil turpius et periculosius inueniri potest — assequeris ergo ista, mihi crede, cum eruditioni operam dederis, qua purgatur et excolitur animus nullo modo ante idoneus, cui diuina semina committantur. Quod totum ciuus modi sit et 30 quern flagitet ordinem quidue studiosis et bonis ratio promittat qualemque uitam nos uiuamus, carissimi tui, et quern fructum de liberali otio carpamus, hi te libri satis, ut opinor, edocebunt nomine tuo nobis quam nostra elaboratione dulciores, praesertim si te in ipsum ordinem, de quo ad te scribo, 35 meliora eligens inserere atque coaptare uolueris. 5. Nam cum stomachi dolor scholam me deserere coegisset, qui iam, ut scis, etiam sine ulla tali necessitate in philosophiam confugere moliebar, statim me contuli ad uillam familiarissimi nostri Verecundi. Quid dicam eo libente ? Nosti optime homi40 nis cum in omnes turn uero in nos beniuolentiam singularem. Ibi disserebamus inter nos, quaecumque uidebantur utilia adhibito sane stilo, quo cuncta exciperentur, quod uidebam conducere ualetudini meae. Cum enim nonnulla loquendi cura detinerer, nulla inter disputandum inrepebat immoderata 45 contentio ; simul etiam, ut, si quid nostrum litteris mandare placuisset, nec aliter dicendi necessitas nec labor recordationis esset. Agebant autem ista mecum Alypius et Nauigius, frater meus, et Licentius repente admirabiliter poeticae deditus ; Trygetium item nobis militia reddiderat, qui tamquam uetera50 nus adamauit historiam ; et iam in libris nonnihil habebamus. III. 6. Sed nocte quadam, cum euigilassem de more mecum- pl que ipse tacitus agitarem, quae in mentem nescio unde uenie- 981 bant_nam id mihi amore inueniendi ueri iam in consuetudinem uerterat, ut aut primam, si tales curae inerant, aut certe 5 ultimam, dimidiam tamen fere noctis partem peruigil quodcumque cogitarem, nec me patiebar adulescentium Iucubra-Vi2 5 tionibus a me ipso auocari, quia et illi per totum diem tantum agebant, ut nimium mihi uideretur, si aliquid etiam noctium in studiorum laborem usurparent, et id a me ipsi quoque 10 praeceptum habebant, ut aliquid et praeter codices secum agerent et apud sese habitare consuefacerent animum ut dixi uigilabam, cum ecce aquae sonus pone balneas, quae praeterfluebat, eduxit me in aures et animaduersus est solito adtentius. Mirum admodum mihi uidebatur, quod nunc clarius /x 318 15 nunc pressius eadem aqua strepebat silicibus inruens. Coepi a

30 scolam codd.

50 etiam k, ut etiam

III, 4 ut aut] ita ut j8 fx

11 apud] om.

a k

92

DE ORDINE I, iii, 6-8

me quaerere, quaenam causa esset. Fateor, nihil occurrebat, cum Licentius lecto suo inportunos percusso iuxta ligno sorices terruit seseque uigilantem hoc modo indicauit. Cui ego : Animaduertisti, inquam, Licenti — nam uideo tibi Musam 20 tuam lumen ad lucubrandum accendisse — quomodo canalis iste inconstanter sonet ? — lam, inquit, mihi hoc non est nouum. Nam desiderio serenitatis cum expergefactus aliquando aurem admouissem, ne imber ingrueret, hoc agebat aqua ista, quod nunc. — Approbauit Trygetius. Nam et ipse in 25 eodem conclaui lecto suo Cubans uigilabat nobis nescientibus — erant enim tenebrae — quod in Italia etiam pecuniosis prope necesse est. 7. Ergo ubi uidi scholam nostram, quantacumque aderat — nam et Alypius et Nauigius in urbem ierant — etiam illis horis 30 non sopitam, et me cursus ille aquarum aliquid de se dicere admonebat : Quidnam uobis, inquam, uidetur esse causae, quod sic alternat hie sonus ? Non enim quemquam putamus his horis uel transitu uel re aliqua lauanda totiens ilium meatum interpellare. — Quid putas, inquit Licentius, nisi alicubi folia 35 cuiuscemodi, quae autumno perpetuo copioseque decidunt, angustiis canalis intertrusa uinci aliquando atque cedere, ubi autem unda, quae urgebat, pertransierit, rursum colligi atque stipari aut aliquid aliud uario casu foliorum natantium fieri, V 126 quod ad ilium fluxum nunc refrenandum nunc emittendum 40 similiter ualeat ? — Visum est mihi probabile aliud non habenti confessusque sum laudans ingenium eius nihil me inuenisse, cum diu quaesissem, cur ita esset. 8* Turn interposito modico silentio : Merito, inquam, tu nihil mirabaris et apud Calliopam te intus tenebas. — Merito, inquit 45 ille, sed modo plane dedisti mihi magnum mirari. -— Quidnam hoc est ? inquam. — Quod tu, inquit, ista miratus es. — Vnde enim solet, inquam, oboriri admiratio aut quae huius uitii mater est nisi res insolita praeter manifestum causarum ordinem ? — Et ille : ‘Praeter manifestum’ inquit, accipio ; nam 50 praeter ordinem nihil mihi fieri uidetur. — Hie ego erectior PL spe alacriore, quam soleo esse, cum aliquid ab his requiro, 982 quod rem tantam et tarn subito heri paene ad ista conuersus adulescentis animus concepisset nulla umquam de his rebus inter nos antea quaestione agitata : Bene, inquam, bene ; sed 55 prorsus bene multum sensisti, multum ausus es. Hoc, mihi crede, longo interuallo transcendit Heliconem, ad cuius uerti-

III, 47/48 cf. Aug., Retract, i, 3, 6.

49/50 cf. Plotinus, Em. 3, 2, 4.

19 animaduertis P k 20 in pecuniosis domibus S Paris 16725 33 transitu] haustu coni. Fuchs, Her/nes, 68, p. 349 35 perpetua H P R k, perpetue At 36 euinci fi /i 43 tunc T, cum a 56 transcendis A. fx

DE ORDINE I, iii, 8-iv, io

93

cem tamquam ad caelum peruenire conaris. Sed peruellem adesses huic sententiae ; nam earn labefactare temptabo. — Sine, inquit, modo me mihi, quaeso te; nam ualde in aliud intendi 60 animum. — Hie ego nonnihil metuens, ne studio poeticae penitus prouolutus a philosophia longe raperetur : Inritor, inquam, abs te uersus istos tuos omni metrorum genere cantando et ululando insectari, qui inter te atque ueritatem inmaniorem murum quam inter amantes tuos conantur eri65 gere ; nam in se illi uel inolita rimula respirabant. Pyramum enim ille turn canere instituerat. 9. Quod cum seueriore quam putabat uoce dixissem, sub-V 127 ticuit aliquantum. Et ego iam reliqueram coepta et ad me redieram, ne frustra accupare praeoccupatum atque inepte 70 uellem ; turn ille : Egomet meo indicio quasi sorex, inquit, non dictum est commodius apud Terentium quam nunc dici a me de me potest ; sed sane illud ultimum fortasse in con- ^319 trarium uertetur ; quod enim ait ille : hodie perii,

75

ego forte hodie inueniar. Nam si non contemnitis, quod superstitiosi solent, etiam de muribus augurari, si ego ilium murem uel soricem, qui me tibi uigilantem detulit, strepitu meo commonui, si quid sapit, redire in cubile suum secumque conquie80 scere, cur non ego ipse isto strepitu uocis tuae commonear philosophari potius quam cantare ? Nam ilia est, ut tibi cotidie probanti iam coepi credere, uera et inconcussa nostra habitatio. Quare, si tibi molestum non est atque id fieri debere arbitraris, roga quod uis ; defendam, quantum possum, ordinem rerum 85 nihilque praeter ordinem fieri posse asseram. Tantum enim eum animo imbibi atque hausi, ut, etiamsi me quisquam in hac disputatione superarit, etiam hoc nulli temeritati sed rerum ordini tribuam. Neque enim res ipsa, sed Licentius superabitur. IV. 10 Ego rursum gaudens eis me restitui. Turn Trygetio : Quid, inquam, tibi uidetur ? — Faueo quidem, inquit, ordini plurimum, sed incertus sum tamen et rem tantam diligentissime discuti cupio. — Fauorem, inquam, tuum ilia ergo pars 5 habeat ; nam quod incertus es, etiam cum Licentio ac me ipso

.

63/65 cf. Ouidius, Met. 4, 65-67. commentum in Ter. Tun., ad locum.

71/75 cf. Terentius, Eim. 1024 ; uide Donat., 78 cf. Cicero, Diu. 1, 44, 99 ; 2, 25, 59.

62/63 canendo /S 64/65 eligere a 65 inolita rimula A Boston 09.331 quibuscum fortasse consentit P, molita rimula M R S T 68 coeptam P k 71 quasi] miser quasi

71

Terentius

80 isto] om. a

94

DE ORDINE I, iv, io-ii

tibi puto esse commune. —- Prorsus, ait Licentius, ego huius sententiae certus sum. Quid enim dubitem parietem, cuius mentionem fecisti, antequam plane se erexit, diruere ? Non enim uere poetica tantum me auertere a philosophia potest, v 128 10 quantum inueniendi ueri diffidentia. — 1 urn Trygetius gau- PL dentibus uerbis : Habemus, inquit, iam, quod plus est, Licen- 983 tium non Academicum. Eos enim ille studiosissime defendere solebat. — Haec modo, inquit, omitte quaeso, ne me hoc uafrum quiddam et captatorium a nescio qua diuina re, quae 15 mihi se ostentare coepit et cui me inhiantem suspendo, detorqueat atque disrumpat. — Hie ego multo uberius cernens abundare laetitias meas, quam uel optare aliquando ausus sum, uersum isturn gestiens effudi : sic pater ille deus faciat! 20 Perducet enim ipse, si sequimur, quo nos ire iubet atque ubi ponere sedem, qui dat modo augurium nostrisque inlabitur animis. Nec enim altus Apollo est, qui in speluncis in montibus in nemoribus nidore turis pecudumque calamitate concitatus inplet insanos, sed alius profecto est, alius ille altus 25 ueridicus atque ipsa — quid enim uerbis ambiam ? ueritas, cuius uates sunt, quicumque possunt esse sapientes. Ergo adgrediamur, Licenti, freti pietate cultores, et uestigiis nostris ignem perniciosum fumosarum cupiditatum opprimamus. 11. Iam, inquit, interroga, oro te, si possim hoc tantum nes30 cio quid explicare et uerbis et meis. — Hoc ipsum, inquam, mihi responde, primo unde tibi uideatur aqua ista non temere sic sed ordine influere. Nam quod ligneolis canalibus superlabitur et ducitur usque in usus nostros, potest ad ordinem pertinere. Factum est enim ab hominibus ratione utentibus, 35 ut uno eius itinere simul et biberent et lauarent, et pro locorum oportunitatibus consequens erat, ut ita heret. Quod uero V 129 ilia, ut dicis, folia sic inciderunt, ut hoc, quod ammirati sumus, euenerit, quo tandem rerum ordine ac non casu potius factum putabimus ? — Quasi uero, inquit ille, aliter, atque cediderunt, 40 debuisse aut potuisse cadere cuiquam uideri potest serenissime n 320 intuenti nihil posse fieri sine causa. Quid ? iam uis persequar situs arborum atque ramorum ipsumque pondus, quantum natura foliis imposuit ? Quid ? aeris uel mobilitatem, qua uolitant, uel mollitiam, qua descedunt, uariosque lapsus pro 45 affectione caeli pro onere pro figuris suis ceterisque innumera-

IV, 19 Verg., Am. io, 875.

21 cf. Verg., Aen. 3, 89.

IV, (I communem a 19 deum Vergilius /x faciat] faciat sic altus apollo incipias /3 fi 21 quid admodo a 27 adgrediemur P k et] om. H P R k 32 quod] quod ilia /3 /u. 44 molliciem j3 M, mollitiem 71

DE ORDINE I, iv, n-v, 13

95

bilibus atque obscurioribus causis quid me attinet quaerere ? Latent ista sensus nostros, penitus latent; illud tamen, quod adgressae quaestioni satis est, nescio quo modo animum non latet, nihil fieri sine causa. Potest enim odiosus percontator 50 pergere quaerere : quae causa erat, ut ibi arbores ponerentur ? Respondebo secutos esse homines uber terrae. Quid, si fructuosae arbores non sunt ac temere natae sunt ? Et hie respondebo nos parum uidere ; nam temerariam quae illas genuit nequaquam esse naturam. Quid plura ? Aut aliquid sine causa 55 fieri docear aut nihil fieri nisi certo causarum ordine credite. V. 12 Cui ego : Licet, inquam, me odiosum percontato- PL rem uoces — uix enim possum non esse, qui expugnaui, ne cum 984 Pyramo et Thisbe conloquereris — pergam tamen quaerere abs te. Natura ista, quam uis uideri ordinatam, cui bono — ut de 5 ceteris rebus innumerabilibus taceam — istas ipsas arbores, quae fructus non afferunt, procreauit ? —At illo cogitante, quid diceret, ait Trygetius : Numquidnam usus arbustorum in solis fructibus praebetur hominibus ? quanta sunt alia, quae umbra, quae lignis, postremo quae ipsis frondibus seu foliis fiant ? — 10 Noli obsecro, inquit ille, interrogationibus eius haec reddere. Innumerabilia sunt enim, quae proferri possunt, ex quibusv^o nulla est hominibus utilitas aut certe ita latet uel inbecilla est, ut ab hominibus, praesertim nobis, erui defendiue non possit. Ipse potius nos doceat, quomodo aliquid fiat, quod non causa 15 praecesserit. — Post, inquam, ista uidebimus. Non enim iam me necesse est esse doctorem, cum tu, qui iam tantae rei te certum esse professus es, adhuc me nihil docueris nimium discere cupientem et propter hoc solum dies noctesque uigilantem. 13 Quo me mittis ? inquit ; an quia leuius te sequor quam 20 ilia folia uentos, quibus in profluentem iaciuntur, ut eis cadere parum sit, nisi etiam trahantur ? Nam quid aliud erit, cum Licentius et Augustinum et ea quae sunt in media philosophia docet ? — Noli obsecro, inquam, aut te tantum abicere aut me extollere. Nam et ego in philosophia puer sum et non nimis 25 euro, cum interrogo, per quem mihi ille respondeat, qui me cotidie querulum accipit, cuius te quidem credo quandoque uatem futurum ; neque hoc ‘quandoque’ forsitan longum est. Sed tamen alii quoque multum sepositi ab huius modi studiis docere aliquid possunt, cum disserentium societati quasi uin30 culis interrogationum coartantur. Idem autem aliquid non est nihil. An non uides — tuo enim simili utar libentius — ilia ipsa folia, quae feruntur uentis, quae undis innatant, resistere aliquantum praecipitanti se flumini et de rerum ordine homines commonere, si tamen hoc, quod abs te defenditur, uerum est ?

.

.

V, 1 otiosum a 19 te leuis P k

2rt

9 postremo] quamuis postremo a profluentem aquam /3 /j.

k

alt. quae] om. P «

g6 35

40

45

30

55

60

DE ORDINE I, v, 14-vi, 15

.

14 Hie ille lecto etiam exiliens prae laetitia : Quis neget, deus magne, inquit, te cuncta ordine administrare ? Quam se omnia tenent ! quam ratis successionibus in nodos suos urgentur ! quanta et quam multa facta sunt, ut haec loqueremur ! ^ 32 quanta fiunt, ut te inueniamus ! Vnde enim hoc ipsum nisi ex rerum ordine manat et ducitur, quod euigilauimus, quod ilium sonum aduertisti, quod quaesisti tecum causam, quod tu causam tantillae rei non inuenisti ? Sorex etiam prodit, ut ego uigilans prodar. Postremo tuus etiam ipse sermo te fortasse V 13 id non agente — non enim cuiquam in potestate est, quid ueniat in mentem — sic nescio quo modo circumagitur, ut me ipse doceat, quid tibi debeam respondere. Namque oro te, si haec, quae a nobis dicta sunt, litteris, ut instituisti, mandata peruagentur paulo latius ad hominum famam, nonne ita res magna uidetur, ut de ilia consultus aliqui uates magnus aut Chaldeus respondere debuerit, multo antequam euenit ? Quod si respon- PL disset, ita diuinus diceretur, ita efferetur laudibus omnium, ut 983 tamen ex eo nemo quaereret, cur folium ex arbore ceciderit aut utrum mus oberrans iacenti homini molestus fuerit. Numquidnam enim talia futura quisquam illorum aut per se dixit aliquando aut a consultore coactus est dicere ? Atqui si futurum quendam librum non ignobilem diceret et id necessario euenturum uideret — non enim posset aliter diuinare -—- profecto quicquid uolitatio foliorum in agro, quidquid uilissima bestiola in domo facit, tarn sunt in rerum ordine necessaria quam illae litterae. His enim uerbis hunt, quae sine illis praecedentibus uilissimis rebus nec in mentem uenire possent nec ore procedere posterisque mandari. Ouare iam, rogo, nemo ex me quaerat, cur quidque fiat. Satis est nihil fieri, nihil gigni, quod non aliqua causa genuerit ac mouerit. VI. 15 Apparet te, inquam, nescire, adulescens, quam multa et a qualibus uiris contra diuinationem dicta sint. Sed responde nunc, non utrum fiat aliquid sine causa — nam id iam uideo te nolle respondere — sed orbo iste susceptus tuus bonumne quicquam an malum tibi esse uideatur. — Et ille submorans : Non, inquit, sic rogasti, ut unum e duobus queam respondere. Video hie enim quandam medietatem. Nam ordo mihi nec bonum nec malum uidetur. — Quid saltern censes, inquam, ordini esse contrarium ? — Nihil, ait ille ; nam quomodo esse V 13 quicquam contrarium potest ei rei, quae totum occupauit, totum obtinuit ? Quod enim erit ordini contrarium, necesse erit esse praeter ordinem ; nihil autem esse praeter ordinem

.

3

10

42 prodiit /3 uolutatio P1 k

49 uidebitur jS fi

VI, 1 apparet] hie apparet /S /x.

52 quaereret] quaerere auderet /3 fx 5 submurmurans jS /r

e] de P k

58

DE ORDINE I, vi, 15-vii, 18

97

uideo : nihil igitur ordini oportet putare esse contrarium. —■ Ergone, ait Trygetius, contrarius ordini error non est ? — 15 Nullo modo, inquit ; nam neminem uideo errare sine causa ; causarum autem series ordine includitur et error ipse non solum gignitur causa sed etiam gignit aliquid, cui e causa fit. Quam ob rem quo extra ordinem non est, eo non potest ordini esse contrarius. 20 16. Et cum tac.uisset Trygetius egoque me ipsum non caperem gaudio, quod uidebam adulescentem, carissimi amici filium, etiam meum fieri, nee solum, uerum in amicum quoque iam mihi surgere atque grandescere et, cuius studium uel in mediocres litteras desperaueram, quasi rspecta possessione sua 25 toto impetu in mediam uenire philosophiam — quod dum tacitus miror et exaestuo in gratulatione, subito ille quasi mente quadam correptus exclamat : 0 si possem dicere quod uolo ! rogo, ubiubi estis, uerba, succurrite. Et bona et mala in ordine n 322 sunt. Credite, si uultis ; nam quomodo id explicem nescio. VII. 17 Ego mirabar et tacebam. Trygetius autem ubi uidit hominem paululum quasi digesta ebrietate affabilem factum PL redditumque conloquio : Absurdum, inquit, mihi uidetur, Li- 986 centi, et plane alienum a ueritate quod dicis ; sed quaeso 5 patiare me paululum nec proturbes clamitando. — Die quod uis, ait ille ; non enim metuo, ne me auferas ab eo, quod uideo ac paene teneo. —- Vtinam, inquit, ab eo quern defendis ordine deuius non sis ! Non tanta in deum feraris, ut mitius loquar, incuria. Quid enim potuit dici magis impium quam etiam mala 10 ordine contineri ? Certe enim deus amat ordinem. -— Vere amat, ait ille ; ab ipso manat, et cum ipso est, et si quid potest de re tantum alta conuenientius dici, cogita quaeso ipse tecum. V 133 Nec enim sum idoneus, qui te ista nunc doceam. — Quid cogitem ? inquit Trygetius ; accipio prorsus quod dicis satisque 15 mihi est in eo, quod intellego. Certe enim et mala dixisti ordine contineri et ipsum ordinem manare a summo deo atque ab eo diligi. Ex quo sequitur, ut et mala sint a summo deo et mala deus diligat. 18 In qua conclusione timui Licentio. At ille ingemescens difficultate uerborum nec omnino quaerens, quid responderet, sed quern ad modum quod respondendum erat promeret : Non 20 diligit deus mala, inquit, nec ob aliud, nisi quia ordinis non est, ut et deus mala diligat; et ordinem ideo multum diligit, quia per eum non diligit mala. At uero ipsa mala qui possunt non

.

.

VI, 16/17 cf. Cicero, Diu. i, 53, 125 ; Fat. 9, 20.

13 putare esse] putari /3, putari esse M VII, 10 uero P1 H

k

11 pr. et] om.

k

a

23 pr. et] om. fi M /x

DE ORDINE I, vii, 18-20

98

25 esse in ordine, cum deus ilia non diligat ? Nam iste ipse est malorum ordo, ut non diligantur a deo. An paruus rerum ordo tibi uidetur, ut et bona deus diligat et non diligat mala ? Ita nec praeter ordinem sunt mala, quae non diligit deus, et ipsum tamen ordinem diligit; hoc ipsum enim diligit, diligere bona et 30 non diligere mala, quod est magni ordinis et diuinae dispositionis. Oui ordo atque dispositio quia uniuersitatis congr uentiam ipsa distinctione custodit, fit, ut mala etiam esse necesse sit. Ita quasi ex antithetis quodam modo, quod nobis etiam in oratione iucundum est, ex contrariis, omnium simul rerum 35 pulcliritudo figuratur. 19 Post hoc intersiluit modice et repente sese erigens, qua Trygetius lectum habebat : Nam quaero ex te, quaeso, inquit, iustusne sit deus. — Tacebat ille nimis, ut postea retulit, ammirans et horrens subito condiscipuli et familiaris sui afflatum 40 noua inspiratione sermonem. Quo tacente ille ita secutus est : Si enim deum iustum non esse responderis, tu uideris quid agas, qui me dudum impietatis arguebas. Si autem, ut nobis traditur nosque ipsius ordinis necessitate sentimus, iustus est deus, sua cuique distribuendo utique iustus est. Quae autem distri45 butio dici potest, ubi distinctio nulla est ? Aut quae distinctio, si bona sunt omnia ? Quidue praeter ordinem reperiri potest, V 134 si dei iustitia bonorum malorumque meritis sua cuique redduntur ? Iustum autem deum omnes fatemur : totum igitur ordine incluclitur. — Quibus dictis resilit e strato et iam 50 lenior uoce, cum ei uerbum nemo faceret : Nihilne mihi, inquit, uel tu, qui conpulisti ad ista, respondes ? 20 Cui ego :

.

.

Noua nunc religio istaec in te incessit, cedo, inquam. Sed quod uidebitur, per diem respondebo, qui mihi] PL 55 iam uidetur redire, nisi lunae est ille qui fenestris fulgor indui-( 987 tur. Simul et tacendum est, ne tanta bona tua, Licenti, absorbeat obliuio. Quando enim nostrae litterae non sibi haec mandari flagitent ? Dicam plane tibi quod sentio. Disputabo aduersus te, quantum possum ; non enim mihi, si me uiceris, 60 maior triumphus dari potest. Si autem uel calliditati uel acuto cuidam errori hominum, quorum partes suscipere temptabo, cesserit inbecillitas tua, quae minus pasta eruditione disciplinarum tantum deum fortasse sustinere non poterit, res te ipsa commonebit, quantae tibi uires, ut in eum firmior redeas,

VII, 33/35 cf. Plotinus, Enn. 3, 2, 16-17. Terentius, Andria 730.

34 ex] id est ex |3 71 49 relisit se. a k tantum deum] tantam uim A

43 cf. Plotinus, Em. 3, 2, 17.

53

56 tacendum] agendum A T2 71

63

DE ORDINE I, vii, 20-viii, 22

99

65 parandae sint, simul quia et istam disputationem nostram elimatius uolo prouenire ; non enim grossis auribus earn debeo. Nam Zenobius noster multa mecum saepe de rerum ordine contulit, cui alta percontanti numquam satisfacere potui seu propter obscuritatem rerum seu propter temporum angustias. 70 Crebrarum autem ille procrastinationum usque adeo fuit inpatiens, ut me, quo diligentius et copiosius respondere cogerer, etiam carmine prouocaret. Et bono carmine, unde ilium magis ames. Sed neque tunc tibi legi potuit ab istarum rerum studio remotissimo neque nunc potest. Nam profectio eius tarn repen75 tina et perturbata fuit tumultu illo, ut nihil istorum uenire nobis in mentem potuerit ; nam id relinquere mihi responsuro statuerat et multa concurrunt, cur ei sermo iste mittatur. Pri- v 135 mum est, quia debetur, deinde, quia, cuius modi nunc uitam ducamus, etiam sic indicari eius in nos beniuolentiae decet, 80 postremo, quod in gaudio de spe tua nemini cedit. Nam et cum praesens esset, pro familiaritate patris tui uel potius omnium nostrum multum sollicitus erat, ne ingenii tui quaedam scintillae, quas diligenter animaduertebat, non tarn conflarentur cura mea quam tua extinguerentur incuria ; et cum te poeticae 85 quoque studiosum esse cognouerit, sic gratulabitur, ut eum mihi gestientem uidere iam uidear. VIII. 21. Nihil mihi quidem gratius facies, inquit ; sed siue mobilitatem meam et puerilem leuitatem ridebitis siue aliquo uere diuino nutu et ordine fit in nobis, non uobis dubitem dicere : pigrior sum ad ilia metra subito effectus ; alia, longe 5 alia nescio quid mihi nunc luce resplenduit. Pulchrior est philosophia, fateor, quam Thisbe, quam Pyramus, quam ilia Venus et Cupido talesque omnimodi amores. — Et cum suspirio gratias Christo agebat. Accepi ego haec, quid dicam libenter aut quid non dicam ? Accipiat quisque, ut uolet, nihil 10 euro, nisi quod forte inmodice gaudebam. 22. Interea post paululum dies sese aperuit. Surrexerunt illi et ego inlacrimans multa oraui, cum audio Licentium succinentem illud propheticum laete atque garrule : Deus uirtutum, conuerte nos et ostende faciem tuam, et salui eritnus. Quod pridie 15 post cenam cum ad requisita naturae foras exisset, paulo PL clarius cecinit, quam ut mater nostra ferre posset, quod illo 988 loco talia continuo repetita canerentur. Nihil enim aliud dicebat, quoniam ipsum cantilenae modum nuper hauserat et amabat, ut fit, melos inusitatum. Obiurgauit eum religiossima, 20 ut scis, femina ob hoc ipsum, quod inconueniens locus cantico esset. Tunc ille dixerat iocans : Quasi uero, si quis hie me

67/75 cf. infra, I, ix, 27, 1. 17/18 ; cf. Aug., Solil. 2, 14, 26. VIII, 13/14 Ps. 79, 8.

100

DE ORDINE I, viii, 22-24

inimicus includeret, non erat deus exauditurus uocem meam. 23 Ergo mane cum regressus esset solus — nam uterque ob n 324 eandem causam processerat — accessit ad lectulum meum : V 136 25 Verum mihi die, inquit, ita fiat nobis quod uis, quid de me existimes. — Atque ego adulescentis dexteram adprehendens : Quid, inquam, existimem, sentis credis intellegis. Neque enim arbitror te frustra heri tarn diu cecinisse, ut uirtutum deus conuerso tibi se ostendat. — At ille cum admiratione recordatus : 30 Magnum, inquit, dicis et uerum. Non enim me ipsum parum mouet, quod modo tam aegre auocabar a nugis illis carminis mei, et iam redire ad eas piget et pudet ; ita totus in quaedam magna et mira subuehor. Nonne hoc est uere in deum conuerti ? Simul et illud gaudeo, quod frustra mihi scrupulus 35 superstitionis iniectus est, quod tali loco talia cantitabam. — Mihi, inquam, neque hoc displicet et ad ilium ordinem puto pertinere, ut etiam hinc aliquid diceremus. Nam illi cantico et locum ipsum, quo ilia offensa est, et noctem congruere uideo. A quibus enim rebus putas nos orare ut conuertamur ad deum 40 eiusque faciem uideamus, nisi a quodam ceno corporis atque sordibus et item tenebris, quibus nos error inuoluit ? Aut quid est aliud conuerti nisi ab immoderatione uitiorum uirtute ac temperantia in sese attolli ? Quidue aliud est dei facies quam ipsa, cui suspiramus et cui nos amatae mundos pulchrosque 45 reddimus, ueritas ? — Melius dici non potest, inquit exclamans ; deinde suppressius quasi ad aurem : Vide quaeso, quan¬ ta occurrerunt, ut credam erga nos aliquid iam prosperiore ordine fieri. 24 Si ordinem, inquam, curas, redeundum tibi est ad illos 50 uersus. Nam eruditio disciplinarum liberalium modesta sane atque succincta et alacriores et perseuerantiores et comptiores exhibet amatores amplectendae ueritati, ut et ardentius appetant et constantius insequantur et inhaereant postremo dul- v 137 cius, quae uocatur, Licenti, beata uita. Qua nominata omnes 55 sese erigunt et quasi adtendunt in manus, utrum habeas, quod dare possis egentibus uariisque morbis impeditis. Quibus sapientia cum praecipere coeperit, ut medicum perferant seque cum aliqua patientia curari sinant, in pannos suos recidunt, quorum concalefactione tabificati scabiem uoluptatum aerum60 nosarum scalpunt libentius, quam ut monita medici paulum dura et morbis oneraosa perpetiendo atque subeundo ualetudini sanorum lucique reddantur. Itaque illo summi dei nomine ac sensu tamquam stipe contenti uiuunt miseri, uiuunt tamen.

.

.

50 cf. Aug., Retract, i, 3, 4.

k,

VIII, 25 die mihi fj. commodores A T

58/59 cf. Aug., Conf. 9, i, 1.

40 ceno A T 52 et] om. P k

41 a tenebris fi R n 00 paululum

fi [x

k

51 comtiores

DE ORDINE I, viii, 24-26

IOI

Alios autem uitros uel, ut uerius loquamur, alias animas, dum 65 hoc corpus agunt, iam thalamo suo dignas coniunx ille optimus PL ac pulcherrimus quaerit, quibus non uiuere sed beate uiuere 989 satis est. Vade ergo interim ad illas Musas. Verum tamen scis, quid te facere uelim ? — lube, ait, quod placet. — Vbi se, inquam, Pyramus et ilia eius super inuicem, ut cantaturus es, 70 mteremerint, in dolore ipso, quo tuum carmen uehementius mflammari decet, habes commodissimam oportunitatem. Arripe illius foedae libidinis et incendiorum uenenatorum execrationem, quibus miseranda ilia contingunt, deinde totus adtollere in laudem puri et sinceri amoris, quo animae dotatae 75 disciplinis et uirtute formosae copulantur intellectui per philosophiam et non solum mortem fugiunt uerum etiam uita beatissima perfruuntur. — Hie ille tacitus ac diu consideratione nutans motato capite abscessit. 25. Deinde ego quoque surrexi redditisque deo cotidianis 80 uotis ire coeperamus in balneas — ille enim locus nobis, cum ^325 caelo tristi in agro esse minime poteramus, aptus ad disputandum et familiaris fuit — cum ecce ante fores aduertimus gallos gallinatios ineuntes pugnam nimis acrem. Libuit attendere. V 138 Quid enim non ambiunt, qua non peragrant oculi amantum, 85 ne quid undeunde innuat pulchritudo rationis cuncta scientia et nescientia modificantis et gubernantis, quae inhiantes sibi sectatores suos trahit quacumque atque ubique se quaeri iubet ? Nam unde aut ubi non potest signum dare ? Vt in eisdem ipsis gallis erat uidere intenta proiectius capita, inflatas 90 comas, uehementes ictus, cautissimas euitationes et in omni motu animalium rationis expertium nihil non decorum quippe alia ratione desuper omnia moderante ; postremo legem ipsam uictoris, superbum cantum et membra in unum quasi orbem collecta uelut in fastum dominationis ; signum autem uicti, 95 elatas a ceruice pennulas et in uoce atque motu deforme totum et eo ipso naturae legibus nescio quo modo concinnum et pulchrum. 26. Multa quaerebamus, cur sic omnes, cur propter dominationem in subiectas sibi feminas, cur deinde nos ipsa pugnae 100 facies aliquantum et praeter altiorem istam considerationem duceret in uoluptatem spectaculi, quid in nobis esset, quod a sensibus remota multa quaereret, quid rursum, quod ipsorum sensuum inuitatione caperetur. Dicebamus nobis ipsis : ubi non lex ? ubi non meliori debitum imperium ? ubi non umbra

67 cf. Aug., Retract, i, 3, 5.

65 coniux H P1 k 67 sit /3 jx ras. M2), supra seminecem p monsae H P1 k 85 unde a

68 id quod /S 69 super inuicem codd. k (super 74 dotatae] dotae H1, doctae M P1 k 75 for87 ubicumque M S2 fj. 95 pinnulas H P1 k

I02

DE ORDINE I, viii, 26-ix, 27

constantiae ? ubi non imitatio uerissimae iUius pulchritudinis ? ubi non modus ? Atque inde ammoniti, ut spectandi modus esset, perreximus, quo propositum erat, atque ibi, ut potuimus, sane diligenter — nam et recentes res erant et quando poterant tam insignita trium studiosorum memoriam etiuno gere ? —- omnia nostrae lucubrationis opuscula in hanc libelli partem contulimus nihilque a me aliud actum est illo die, ut ualetudini parcerem, nisi quod ante cenam cum ipsis dimidium uolumen Vergili audire cotidie solitus eram, nihil nobis ubique aliud quam rerum modum considerantibus, quern non V 139 115 probare nemo potest, sentire autem, cum quisque aliquid PL studiose agit, difficillimum atque rarissimum. 99° IX. 27. Deinde postridie bene mane alacres ad solitum locum conuenimus in eoque consedimus. Et ego attentis in me ambobus : Hie esto, inquam, Licenti, quantum potes, et tu quidem, Trygeti ; nec enim parua res agitur : de ordine quaerimus. 5 Quid ego" nunc quasi in schola ilia, unde me quoquo modo euasisse gaudeo, constitutus copiose atque ornate uobis ordinem laudem ? Accipite, si uultis — immo facite ut uelitis quo neque quicquam de huius laude breuius neque, ut mihi uidetur, uerius dici potest. Ordo est, quern si tenuerimus in uita, perducet ad deum, et quem nisi tenuerimus in uita, non perueniemus ad deum. Peruenturos autem nos iam, nisi me animus de uobis fallit, praesumimus et speramus. Diligentissime igitur inter nos ista quaestio uersari debet atque dissolui. Vellem adessent ceteri, qui nobiscum his negotiis solent mte15 resse ; uellem, si fieri posset, non istos tantum, sed omnes saltern familiares nostros, quorum semper admiror ingenium, nunc mecum habere quam uos estis intentos, aut certe ipsum tantum Zenobium, quem de hac re tanta molientem numquam pro eius magnitudine otiosus accepi. Sed quia id non euenit, m 3^ 20 legent litteras nostras, quoniam instituimus iam de istis rebus uerba non perdere resque ipsas a memoria fugaces scriptorum quasi uinculo, quo reducantur, innectere. Et sic fortasse ordo ipse poscebat, qui eorum procurauit absentiam. Nam et uos profecto in rem tantam, quia solis perferenda inponitur nobis, 25 erectiore animo insurgitis et cum illi legerint, qui nobis maxi¬ ma cura sunt, si quid eos mouerit ad contradicendum, alias nobis disputationes disputatio ista procreabit seque ipsa successio sermonum in ordinem inseret disciplinae. Sed nunc, ut

105

10

IX, 5 cf. Aug., Con/. 9, 2, 4.

Ill factum est P k

112 cenam] M S, caenam ceil.

IX, 1 post tridie codd. 2 attentis in me] / attentissime a 15 potest H P R k

P k

C ordinate M

DE ORDINE R ix, 27-x, 29

103

promiseram, Licentio, quantum res patitur, aduersabor, qui 30 totam causam iam paene confecit, si possit earn defensionis muro stabiliter firmeque uallare. X. 28 Hie, ubi eos silentio uultu oculis suspensione atque V 140 immobilitate membrorum et rei magnitudine satis commotos et audiendi desiderio inflammatos esse conspexi : Ergo, inquam, Licenti, si tibi uidetur, collige in te quidquid uirium 5 potes, elima quidquid habes acuminis et ordo iste quid sit definitione conplectere. — Turn die ubi se ad definiendum cogi audiuit, quasi aqua frigida adspersus exhorruit et turbatiore uultu me intuens atque, ut fit, ipsa trepidatione subridens : Quid hoc est rei ? Quid quasi tibi uideor, inquit, annuere ? 10 Nescio, quo aduenticio spiritu me credis inflatum. — Statimque sese animans : Aut fortasse, ait, aliquid mecum est ? —Paululumque siluit, ut in definitionem, quidquid illi de ordine notionis erat, conduceretur, deinde erectior : Ordo est, inquit, PL per quem aguntur omnia, quae deus constituit. 991 15 29 Quid ? ipse deus, inquam, non tibi uidetur agi ordine ? — Prorsus, inquit, uidetur. — Ergo agitur deus ? ait Trygetius. —- Et ille : Quid enim ? inquit : Christum deum negas, qui et ordine ad nos uenit et a patre deo missum esse se dicit ? Si igitur deus Christum ordine ad nos misit et deum Christum 20 esse non negamus, non solum agit omnia sed agitur etiam deus ordine. —- Hie Trygetius addubitans : Nescio, inquit, quomodo istuc accipiam. Deum enim quando nominamus, non quasi mentibus ipse Christus occurrit, sed pater. Ille autem tunc occurrit, quando dei hlium nominamus. — Bellam rem 25 facis, inquit Licentius. Negabimus ergo dei filium deum esse ? -—- Hie ille, cum ei respondere periculosum uideretur, tamen se coegit atque ait : Et hie quidem deus est, sed tamen proprie patrem deum dicimus. — Cui ego : Cohibe te potius, inquam ; non enim filius improprie deus dicitur. — At ille religione 30 commotus cum etiam uerba sua scripta esse nollet, urgebat Licentius, ut manerent, puerorum scilicet more uel potius V141 hominum — pro nefas ! paene omnium, quasi uero gloriandi causa inter nos illud ageretur. Cuius motum animi cum obiurgarem grauioribus uerbis, erubuit. Qua eius perturbatione 35 animaduerti ridentem laetantemque Trygetium et ambobus : Itane agitis ? inquam ; nonne uos mouet, quibus uitiorum molibus atque imperitiae tenebris premamur et cooperiamur ? haecine est ilia paulo ante uestra, de qua ineptus laetabar, attentio et in deum ueritatemque surrectio ? O si uideritis uel

.

.

X, 18 cf. Ioh. 3, 17 et passim.

X, 30 urguebat H P1 k

104

DE ORDINE I, x, 29-30

40 tam lippientibus oculis quam ego, in quibus periculis iaceamus, cuius morbi dementiam risus iste indicet ! o si uideretis ! quam cito, quam statim quantoque productius eum uerteretis m 327 in fletus ! Miseri, nescitis ubi simus ? Demersos quidem esse animos omnium stultorum indoctorumque commune est, sed 45 non uno atque eodem modo demersis opem sapientia et manum porrigit. Alii sunt, credite, alii sunt, qui sursum uocantur, alii, qui in profunda laxantur. Nolite, obsecro uos, geminare mihi miserias. Satis mihi sint uulnera mea, quae ut sanentur, paene cotidianis fletibus deum rogans indigniorem tamen 50 esse me, qui tam cito saner, quam uolo, saepe memet ipse conuinco. Nolite, obsecro, si quid mihi amoris, si quid necessitudinis debetis, si intellegitis, quantum uos diligam, quanti faciam, quantum me cura exagitet morum uestrorum, si dignus sum, quern non neglegatis, si denique deo teste non mentior, 55 nihil me plus mihi optare quam uobis, rependite mihi beneficium, et si me magistrum libenter uocatis, reddite mihi mercedem : boni estote ! 30 Hie ubi, ne plura dicerem, lacrimae mihi modum imposuerunt, Licentius molestissime ferens, quod omnia scribeban60 tur : Quid enim, ait, fecimus, oro te ? — Adhuc, inquam, nec fateris saltern peccatum tuum ? Tu nescis in ilia schola grauiter me stomachari solitum, quod usque adeo pueri non utilitate ac decore disciplinarum sed inanissimae laudis amore V 142 ducerentur, ut quosdam etiam aliena uerba recitare non puderet PL 65 exciperentque plausus — o ingemescendum malum ! — ab eis- 992 dem ipsis, quorum erant ilia, quae recitabant. Ita uos, quamuis nihil umquam, ut opinor, tale feceritis, tamen et in philosophiam et in earn uitam, quam me tandem occupasse laetor, aemulationis tabificae atque inanis iactantiae ultimam sed 70 nocentiorem ceteris omnibus pestem introducere ac proseminare conamini et fortasse, quia uos ab ista uanitate morboque deterreo, pigriores eritis ad studia doctrinae et ab ardore uentosae famae repercussi in torporem inertiae congelabitis. Me miserum, si necesse erit tales etiam nunc perpeti, a quibus 75 uitia decedere sine aliorum uitiorum successione non possint ! — Probabis, ait Licentius, quam purgatiores futuri simus. Modo illud obsecramus per omnia, quae diligis, ut ignotum nobis uelis atque ilia omnia deleri iubeas, simul ut parcas etiam tabulis, quas iam non habemus. Non enim aliquid in 80 libros translation est eorum, quae a nobis multa disserta sunt. — Prorsus, inquit Trygetius, maneat nostra poena, ut ea ipsa quae nos inlicit fama flagello proprio a suo amore deterreat. Vt enim solis amicis et familiaribus nostris litterae istae innotescant, non parum desudabimus. — Assensus est ille.

.

40 periculosis P

k

09 iactantiam jS

DE ORDINE I, xi, 31-32

105

XL 31. Atque interea mater ingressa est quaesiuitque a nobis, quid promouissemus ; nam et ei quaestio nota erat. Cuius et ingressum et rogationem cum scribi nostro more iussissem: Quid agitis ? inquit; numquidnam in illis quos legitis 5 libris etiam feminas umquam audiui in hoc genus disputationis inductas ? — Cui ego : Non ualde euro, inquam, superborum imperitorumque iudicia, qui similiter in legendos libros atque in salutandos homines inruunt. Non enim cogitant, quales ipsi, sed qualibus induti uestibus sint et quanta pompa rerum for10 tunaeque praefulgeant. Isti enim in litteris non multum attendunt, aut unde sit quaestio aut quo peruenire disserentes moliantur quidue ab eis explicatum atque confectum sit. In quibus tamen quia nonnulli reperiuntur, quorum animi contemnendi V 143 non sunt — aspersi sunt enim quibusdam condimentis huma- ^ 328 15 nitatis et facile per aureas depictasque ianuas ad sacrosancta philosophiae penetralia perducuntur —• satis eis fecerunt et maiores nostri, quorum libros tibi nobis legentibus notos esse uideo, et his temporibus — ut omittam ceteros —- uir et ingenio et eloquentia et ipsis insignibus muneribusque fortunae et, 20 quod ante omnia est, mente praestantissimus Theodoras, quern bene ipsa nosti, id agit, ut et nunc et apud posteros nullum genus hominum de litteris nostrorum temporum iure conqueratur. Mei autem libri si quorum forte manus tetigerint lectoque meo nomine non dixerint : ‘iste quis est ?’ codicemque 25 proiecerint, sed uel curiosi uel nimium studiosi contempta uilitate liminis intrare perrexerint, me tecum philosophantem non moleste ferent nec quemquam istorum, quorum meis lit¬ teris sermo miscetur, fortasse contemnent. Sunt enim non solum liberi, quod cuiuis disciplinae liberali, nedum philoso- PL 30 phiae satis est, sed summo apud suos loco nati. Doctissimorum 993 autem hominum litterae etiam sutores philosophatos et multo uiliora fortunarum genera continent, qui tamen tanta ingenii uirtutisque luce fulserunt, ut bona sua cum qualibet huiusce modi nobilitate nullo modo uellent, etiamsi possent, ulla con35 dicione mutare. Nec deerit, mihi crede, tale hominum genus, cui plus placeat hoc ipsum, quia mecum philosopharis, quam si quid hie aliud aut iucunditatis aut grauitatis inuenerit. Nam et feminae sunt apud ueteres philosophatae et philosophia tua mihi plurimum placet. 40 32. Nam ne quid, mater, ignores, hoc Graecum uerbum, quo philosophia nominatur, Latine amor sapientiae dicitur. Vnde etiam diuinae scripturae, quas uehementer amplecteris,

XI, 18/23 cf. Aug., Beata uita i, 4.

XI, 5 disputationes P1 conditione A M P1 (jl k 8

k

32/33 cf. Aug., Retract. 1, 3, 7.

25 contempta] /3 /x, contenta

a,

contemta

k

34/35 XXIX

106

DE ORDINE I, xi, 32-II, i, 1

non omnino philosophos, sed philosophos huius mundi euitandos atque inridendos esse praecipiunt. Esse autem alium mun45 dum ab istis oculis remotissimum, quem paucorum sanorum v 144 intellectus intuetur, satis ipse Christus significat, qui non dicit: ‘regnum meum non est de mundo’, sed : regnum meum non est de hoc mundo. Nam quisquis omnem philosophiam fugiendam putat, nihil nos uult aliud quam non amare sapientiam. Con- PL 50 temnerem te igitur in his litteris meis, si sapientiam non ama- 994 res, non autem contemnerem, si earn mediocriter amares, multo minus, si tantum, quantum ego, amares sapientiam. Nunc uero cum earn multo plus quam me ipsum diligas et nouerim, quantum me diligas, cumque in ea tantum profeceris, 55 ut iam nec cuiusuis incommodi fortuiti nec ipsius mortis, quod uiris doctissimis difficillimum est, horrore terrearis, quam summam philosophiae arcem omnes esse confitentur, egone me non libenter tibi etiam discipulum dabo ? 33. Hie ilia cum blande ac religiose numquam me tantum 60 mentitum esse dixisset et uiderem tam multa nos uerba fudisse, ut neque scribenda non essent et iam libri modus esset neque tabulae reliquae forent, placuit quaestionem differri, simul ut meo stomacho parcerem. Nam eum plus, quam uellem, commouerant ea, quae mihi euomenda in illos adulescen65 tes necessario uisa sunt. Sed cum abire coepissemus : Memento, inquit Licentius, quam multa et quam necessaria nobis abs te accipienda per occultissimum ilium diuinumque ordinem etiam te nesciente subministrentur. — Video, inquam, et ingratus deo non sum uosque ipsos, qui haec aduertitis, ob id ipsum 70 praesumo fore meliores. — Hoc fuit tantum illo die negotium meum. LIBER SECVNDVS i R 329 I. 1. Interpositis deinde pauculis diebus uenit Alypius et< PL exorto sole clarissimo inuitauit caeli nitor et, quantum in illis( 993 locis hieme poterat, blanda temperies in pratum descendere, V 145 quo saepius et familiarius utebamur. Nobiscum erat etiam 5 mater nostra, cuius ingenium atque in res diuinas inflammatum animum cum antea conuictu diuturno et diligenti consideratione perspexeram turn uero in quadam disputatione non paruae rei, quam die natali meo cum conuiuis habui atque in libellum contuli, tanta mihi mens eius apparuerat, ut nihil 10 aptius uerae philosophiae uideretur. Itaque institueram, cum

43 cf. Col. 2, 8.

43/44 uitandos P

47/48 cf. Aug., Retract, i, 3, 8 ; lob. 18, 36.

k

46 christus ipse A H M R

DE ORDINE II, i, 1-3

107

abundaret otio, agere, ut conloquio nostro non deesset. Quod in primo etiam huius operis libro abs te cognitum est. 2 Cum igitur memorato in loco, ut commode potuimus, consedissemus, ego illis duobus adulescentibus : Quamuis 15 uobis, inquam, suscensuerim pueriliter de magnis rebus agentibus, tamen mihi uidetur non sine ordine propitio deo accidisse, quod in sermone, quo uos ab ista leuitate detrahebam, tempus ita consumptum est, ut res tanta ad Alypii aduentum dilata uideatur. Quapropter quoniam ei iam quaestionem no20 tissimam feci et quantum in ea processerimus ostendi, paratusne es, Licenti, causam, quarn suscepisti, ex ilia tua definitione defendere ? Nam meminisse me arbitror te ordinem esse PL dixisse, per quern deus ageret omnia. — Paratus sum, inquit, 994 quantum ualeo. — Ouomodo ergo, inquam, agit ordine om25 nia deus ? itane, ut etiam se ordine agat ? an praeter eum or¬ dine ab eo cetera gubernantur ? -—- Vbi omnia bona sunt, V 146 inquit, ordo non est. Est enim summa aequalitas, quae ordi¬ nem nihil desiderat. — Negas, inquam, apud deum omnia bona esse? — Non nego, inquit. — Conficitur, inquam, neque 30 deum neque ilia, quae apud deum sunt, ordine administrari. Concedebat. —- Numquidnam, inquam, omnia bona nihil tibi uidentur esse ? — Immo, ait, ipsa uere sunt. —- Vbi ergo est, inquam, illud tuum, quod dixisti, omnia quae sunt ordine administrari nihilque omnino esse, quod ab ordine separatum 35 sit ? — Sed sunt, inquit, etiam mala, per quae factum est, ut et bona ordo concludat; nam sola bona non ordine reguntur sed simul bona et mala. Cum autem dicimus : ‘omnia quae sunt’, non sola utique bona dicimus. Ex quo fit, ut omnia simul, quae deus administrat, ordine administrentur. 40 3. Cui ego : Quae administrantur et aguntur, uidentur tibi moueri an immobilia putas esse ? —- Ista, inquit, quae in hoc mundo hunt, fateor moueri. — Reliqua, inquam, negas ? — Quae sunt cum deo, inquit, non mouentur ; reliqua omnia moueri arbitror. —- Cum igitur ea, quae cum deo sunt, inquam, 45 non moueri putas, cetera autem concedis moueri, ostendis /* 33° omnia, quae mouentur, non esse cum deo. — Repete hoc ipsum inquit, paulo planius. — Quod non mihi uisus est difh- PL cultate intellegendi fieri uoluisse, sed quaerendi spatium, quo 995 inueniret quid responderet. — Dixisti, inquam, ea quae cum 50 deo sunt non moueri, cetera autem moueri. Si ergo haec, quae mouentur, non mouerentur, si essent cum deo, quoniam om¬ nia, quae sunt cum deo, negas moueri, restat, ut praeter deum sint quae mouentur. — Quibus dictis adhuc tacebat, cum tan¬ dem : Videtur mihi, inquit, quod et in hoc mundo si qua non

.

,

I 11 quod] quod et

H P R

k

io8

DE ORDINE II, i, 3—ii, 5

55 mouentur, cum deo sunt. — Nihil hoc ad me, inquam ; fateris enim, ut opinor, non omnia, quae in hie mundo sunt, non moueri. Ex quo conficitur non omnia mundi huius esse cum deo. — Fateor, inquit, non omnia. —- Ergo est aliquid sine deo ? — Non, inquit. — Cum deo sunt igitur omnia. — Hie 60 cunctabundus : Quaeso, inquit, illud non dixerim, quod sine deo nihil sit ; nam prorsus omnia, quae mouentur, non mihi uidentur esse cum deo. -—- Sine deo est, inquam, igitur caelum V 147 hoc, quod moueri nemo ambigit. — Non est, inquit, sine deo caelum. — Ergo est aliquid cum deo, quod moueatur ? -— Non 65 possum, inquit, ut uolo, explicare quod sentio ; tamen quid moliar dicere, peto, ut, non expectatis uerbis meis, sagacissime, si potestis, intellegatis. Nam et sine deo mihi nihil uidetur esse et, quod cum deo est, rursum uidetur inconcussum manere ; caelum autem dicere sine deo esse non possum, non 70 solum quod nihil sine deo esse arbitror sed quod caelum putem habere aliquid, quod non mouetur, quod uero aut deus est aut cum deo, quamuis ipsum caelum non dubitem uerti ac moueri. II. 4. Defini ergo, inquam, si placet, quid sit esse cum deo et quid sit non esse sine deo. Si enim de uerbis inter nos controuersia est, facile contemnetur, dummodo rem ipsam, quam concepisti mente, uideamus. — Odi ego, inquit, definire. — 5 Quid ergo faciemus ? inquam. — Tu, inquit, defini quaeso. Nam facilius est mihi uidere in alterius definitione, quid non probem, quam quicquam bene definiendo explicare. — Geram tibi morem, inquam. Videtur tibi id esse cum deo, quod ab eo regitur atque administratur ? — Non ait, file, hoc animo con10 ceperam, cum dicebam ea quae non mouentur esse cum deo. — Vide ergo, inquam, utrum haec tibi saltern definitio placeat : cum deo est quidquid intellegit deum. — Concedo, inquit. — Quid ergo ? inquam ; sapiens deum tibi intellegere non uide¬ tur ? — Videtur, inquit. — Cum ergo sapientes non solum 15 in una domo aut urbe sed etiam per inmensa regionum peregrinando nauigandoque moueantur, quomodo erit uerum quidquid cum deo est non moueri ? — Risum mihi, inquit, mouisti, quasi ego quod sapiens facit dixerim esse cum deo. Cum deo m 331 est, sed illud quod nouit. — Non nouit, inquam, sapiens 20 codicem suum pallium tunicam supellectilem, si quam habet, ceteraque id genus, quae stulti etiam bene nouerunt ? — Fateor, inquit, nosse tunicam et nosse pallium non esse cum deo. 5. Hoc ergo, inquam, dicis, non omne, quod nouit sapiens, V 148 25 esse cum deo, sed tamen quidquid sapientis cum deo est, id PL nosse sapientem. — Optime, inquit ; nam quidquid sensu isto 996

. t Q und X, beide aus dem Donaugebiet stammend, sind eng miteinander verwandt, beginnend bei der gleichlautenden Inscriptio iiber zahlreiche Umstellungen und Fehler bis hin zur Subscriptio : II, 3 duas] tuas ; VIII, 22 ratiocinatione] rationatione ; X, 31 habenda] adhibenda und andere. Dab P

EINLEITUNG

151

dieselbe Quelle hat wie Q und X wird erhellt durch VIII, 22 signihcantur] significentur ; X, 32 monstrentur] monstrantur ; XIII, 42 loquentis] eloquentis, und bestatigt durch gemeinsame Fehler von v mit Hss. der anderen Familien. Z.B. v und L 0 XIII, 43 sonat ; v und L 0 & appellat u.a. Erwahnenswert ist auch eine Haufung von Fehlern die Q und X gemeinsam mit der zur Familie £ gehorigen Handschrift N haben : II, 3 potius quam] quam om. Q X N ; (IV, 8 AD. Inter illud] AD. om. X N) ;IV, 9 AD. Accipio et probo. AVG. Sed scisne] Q X N ; VI, 17 docere] ducere Q X N ; IX, 25 signo] uerbo Q X N und andere mehr. Die Affinitat von v zu £ laBt sich auch ablesen aus II, 4 significet] signihcat Q X M L N ; V, 16 quod posset] quo posset v J M N 6 F S2; X, 35 sed id] sed dico id v £ 6 F. £ In | stehen L und 0 sich am nachsten. Beide Handschriften, mit Sonderfehlern, haben die Vorlage /3 ; von den fast 30 L 0fi Fehlern erwahne ich III, 5 totas] quasdam ; III, 6 ut et] et om. ; ibd. ita] itaque ; IV, 10 nomen] esset nomen ; X, 32 ornatus] conatus. Fehler von L 0 mit ifj sehe ich nicht, mit x den in XI, 32 si] nisi, der nicht auf dieselbe Vorlage zuriickzugehen braucht und durch das vorangegangene nisi erklart werden kann. a Mit L und 0 stammen die Zeugen J M N (= a) von £ ab, deren Verwandtschaft sich so darstellt : 8 Fur J N wird durch etwa 40 Leitfehler und eigene Sonderfehler die Vorlage 8 nachgewiesen, z.B. VIII, 21 ipsum] pos¬ sum ; VIII, 23 abnuere] adnuere ; IX, 25 an improbes om. ; die Art der Fehler zeugt von wenig Verstandnis fur den Text. 8 stammt von a ab, ebenso wie M. Das beweisen etwa 30 J M X-Fehler, darunter III, 6 ex quo] et quam ; VIII, 22 nihil] si nihil ; X, 29 cessantem] cessante ; X, 30 significando] signihcare significando. Die a-Fehler verstoBen groBtenteils nicht gegen den Sinn und deuten darauf, daB der Text nicht mechanisch abgeschrieben sein konnte. Der Zeuge £ nun laBt sich aus folgenden a-/3 Fehlern rekonstruieren : IV, 7 uide] uides ; IV, 8 assentiri] assentire ; IV, 14 nomina non] nominando ; XI, 37 ignis] ignes. Zu untersuchen ist noch eine mogliche Querverbindung die sich merkwfirdigerweise besonders in den §§ VIII, 23 bis IX, 25 erkennen laBt : VIII, 23 si modo uerba sint $ & F] sunt cett. VIII, 24 placita £ & F] placito cett. ; ibd. conhcitur £ #] conuincitur cett. ; IX, 25 proinde] iam ergo J M L 0 &. F F stellt sich als eine Kontamination aus einer Handschrift der Familie tt mit einer der Familie & dar. Oben (S. 149) sahen wir bereits Varianten, die F nur mit & hat : III, 6 edere] uesci; VI, 18 quae se] quae et se ; VII, 19 rogatur] interrogatur ; VII, 20 se significant] se signa significant & se signa significant F ; andererseits hat 8 eine groBe Anzahl eigener Fehler, die

152

EINLEITUNG

sich bei F nicht finden. Lesarten von F mit der Familie 7t sind etwa : F und ifj VIII, 24 assentiri] assentire F ; IV, 10 aliud quod] aliud id quod F o \ IX, 25 ipsam] ipsius rei F a; 6 Stellen F S, darunter V, 15 appellari] appellari si autem appellari. F und £ VII, 19 ioco] loco F a L ; IX, 28 et — senseris om. Fa; X, 35 nesciebam] non sciebam F a.

Q

4. Anmerkungen zum Text Der vorliegende Text ist, wie gesagt, der, den Martin Skutella zur Edition bestimmt hatte. Es sei mir erlaubt, an einigen Stellen einer anderen Lesart den Vorzug zu geben : III, 5 utrum etiam hinc] Skutella. Hier mochte ich mit Weigel ‘utrum etiam nunc’ lesen, in der Annahme, daB ‘uel hinc’ eine interlineare Variante zu nunc war, und zwar wohl schon in Q (s. S. 148). cf. quant, anim. 5 eine Variante hincnunc. IV, 10 ziehe ich mit dem groBeren Teil der Uberlieferung den abl. instr. hoc disyllabo als lectio diff. vor und verweise

EINLEITUNG

153

auf XI, 36 ‘non auditione sed cognitione contingit’ als eine unserer Stelle vergleichbare Ivonstruktion von contingit. V, 15 scriptus und yeypayLfAevos sollte man im Text lassen. Die an dieser Stelle genannten einzelnen Worter stehen im Text ohne von der Konstruktion beeinfluBt zu sein. Vielleicht hat einen Schreiber die ‘Verbindung’ quod-scriptus gestort. X, 32 liest Skutella mit der Lowener und der Mauriner Ausgabe subigeret statt subiret. Ich sehe keinen Grand, der handschriftlichen Uberlieferung nicht zu folgen (zumal beim Abschreiben nach figeret aus subiret eher subigeret wird als umgekehrt). XIV, 46 mochte ich statt perparum (Skutella) mit 77 paruum lesen ; besonders im Hinblick auf das Ende der oratio perpetua 46ln : utilitate uerborum, quae... non parua est. Diese uerba dienen der admonitio. Adeodatus erwidert darauf erst zur admonitio und nimmt dann Augustins Worte wieder auf und beteuert gleichsam, er messe den Wert der uerba auch nicht zu hoch (plus quam oportet), sondern es sei ihm klar : paruum esse, quod ... cogitatio loquentis apparet.

II

XXIX

TESTIMONIA Confessiones 9, 6, 14 Adiunximus etiam nobis puerum Adeodatum ex me natum carnaliter de peccato meo. Tu bene feceras eum. Annorum erat ferme quindecim et ingenio praeueniebat mult os graues et doctos uiros. Munera tua tibi confiteor, domine deus meus, creator omnium et multum potens reformare nostra deformis : nam ego in illo puero praeter delictum nihil habebam. Quod enim enutriebatur a nobis in disciplina tua, tu inspiraueras nobis, nullus alius : munera tua tibi confiteor. Est liber noster, qui inscribitur ‘de Magistro’. Ipse ibi mecum loquitur. Tu scis illius esse sensa omnia, quae inseruntur ibi ex persona conlocutoris mei, cum esset in annis sedecim. Multa eius alia mirabiliora expertus sum. Horrori mihi erat aliud ingenium : et quis praeter te talium miraculorum opifex ? Retractationes 1, 11 Per idem tempus scripsi librum, cuius est titulus ‘de Magistro’, in quo disputatur et quaeritur et inuenitur magistrum non esse, qui docet hominem scientiam, nisi deum secundum illud etiam, quod in euangelio scriptum est: ‘Vnus est magister uester Christus.’ Hie liber sic incipit : ‘Quid tibi uidemur efficere uelle, cum loquimur ?’

DE MAGISTRO LIBER VNVS

CONSPECTVS SIGLORVM(*) A

Andegauensis 286, n.Jht.

B

Bernensis A A 90, frgm., 9-Jht.

F

Laurentianus S. Crucis XVII, d 7, i2.Jht.

G

Gratianopolitanus 204, i2.Jht.

H

Monacensis 6331, io.Jht.

J

Monacensis 6322, io./n.Jht.

L

Londinensis Mus. Brit. add. 10 940, n.Jht.

M

Monacensis 18 540L xo./n.Jht.

N

Vindobonensis 766, 6, i2.Jht.

0

Parisinus Bibl. Nat. nouv. acq. lat. 371, n.Jht., mutil.

P

Parisinus Latinus 2974, n.Jht.

j2

Monacensis r4 330, rr./i2.Jht.

R

Remensis 392, 9.Jht.

5

Sangallensis 140, io.Jht.

T

Londinensis Royal 8 C III, io.Jht.

V

Vaticanus Latinus 515, 9./io.Jht.

X

Vindobonensis 1009, I5-Jht.

a

Badius 1502.

b

Amerbach, Basileae, 1505-1517.

c

Peregrino Pasquale, Venetiis 1491.

d

Angelus Vgoletus, Parmae 1491.

Er.

Erasmus, Basileae 1529.

Eou.

Louanienses, Antuerpiae 1576.

H

Maurini, Parisiis 1679.

1Veig.

CSEL LXXVII, ed. G. Weigel.

a

HS

HS T

P

VBR

X T

v 0

V BRHST QX P QX VBRHSTPQX

8

JN

a

JMN

p

LO.

£

J M N LO.

■n

£

6

A G (F)

* Die Bezeichnung der Handschriften stimmt mit der von Weigel a.a.O. iiberein.

DE MAGISTRO LIBER VNVS I 1. Augustinus. Quid tibi uidemur efficere uelle, cum p 541 loquimur ? PL 5 Adeodatus. Quantum quidem mihi nunc occurrit, aut docere 1193 aut discere. v 3 Aug. Vnum horum uideo et assentior : nam loquendo nos docere uelle manifestum est; discere autem quomodo ? PL Ad. Quo tandem censes, nisi cum interrogamus ? 1194 10 Aug. Etiam tunc nihil aliud quam docere nos uelle intellego ; nam quaero abs te, utrum ob aliam causam interroges, nisi ut eum quern interrogas doceas, quid uelis. Ad. Verum dicis. Aug. Vides ergo iam nihil nos locutione nisi ut doceamus 15 appetere. Ad. Non plane uideo ; nam si nihil est aliud loqui quam uerba promere, uideo nos id facere, cum cantamus. Quod cum saepe soli facimus nullo praesente qui discat, non puto nos docere aliquid uelle. 20 Aug. At ego puto esse quoddam genus docendi per commemorationem, magnum sane, quod in hac nostra sermocinatione res ipsa indicabit. Sed si tu non arbitraris nos discere cum recordamur nec docere ilium qui commemorat, non resisto tibi et duas iam loquendi causas constituo, aut ut doceamus 25 aut ut commemoremus uel alios uel nos ipsos, quod etiam dum cantamus efficimus ; an tibi non uidetur ?

I, 7/8 conf. 3, 11, 19. 14 Plato, Krai. 388 b. 20/21 per commemorationem] soliloq. 2, 20, 35 ; quant, anim. 20, 34 ; epist. 7, 2, 2.

Desunt B O

Tit., 1/2 Incipit Liber Aurelii Augustini de Magistro colloquendo et disserendo habitus cum filio suo Adeodato per interrogationem et responsionem V, Incipit Liber Aurelii de Magistro R, Incipit sci Augustini Episcopi de Magistro S, Aurelii Augustini incipit liber de Magistro P, Incipit liber sci Augustini de Ma¬ gistro editus per dialogum ipsius filiique sui Adeodati O, Incipit liber Sancti Augustini de Magistro editus per dialogum ipsius filiique sui Adeodati X, Incipit liber S. Augustini de magistro quem disputauit per modum Dyalogi cum suo filio Adeodato M, Incipit liber Sancti Augustini de Magistro L, Incipit liber Augustini de Magisterio N, Incipit liber Sancti Augustini de Magistro A, Incipit liber de Magistro G, Incipit liber sancti augustini de magistro F, incipit deest B H T J O

I, 5 occurrit nunc S 0 quomodo tandem S2 14 ergo om. R 18 soli saepe edd. 21 nostra hac edd. 22 indicauit a V F, iudicabit c d tu om. a c d discere] docere a, dicere T 25 ut om. p r nosmetipsos Er. Lou. p

PL

1195

V4

158

DE MAGISTRO I, 1-2

Ad. Non prorsus ; nam rarum admodum est, ut ego cantem commemorandi me gratia, sed tantummodo delectandi. Aug. Video, quid sentias. Sed nonne adtendis id, quod te 30 delectat in cantu, modulationem quandam esse soni ? Quae quoniam uerbis et addi et detrahi potest, aliud est loqui aliud cantare ; nam et tibiis et cithara cantatur, et aues cantant, et nos interdum sine uerbis musicum aliquid sonamus, qui sonus cantus dici potest, locutio non potest ; an quicquam est, 35 quod contradicas ? Ad. Nihil sane. 2. Aug. Videtur ergo tibi nisi aut docendi aut commemorandi causa non esse institutam locutionem ? Ad. Videretur, nisi me moueret, quod dum oramus utique 40 loquimur, nec tamen deum aut doceri aliquid a nobis aut commemorari fas est credere. Aug. Nescire te arbitror non ob aliud nobis praeceptum esse, ut in clausis cubiculis oremus, quo nomine significantur mentis penetralia, nisi quod deus, ut nobis quod cupimus praestet, 45 commemorari aut doceri nostra locutione non quaerit. Qui enim loquitur, suae uoluntatis signum foras dat per articulatum sonum, deus autem in ipsis rationalis animae secretis, qui homo interior uocatur, et quaerendus et deprecandus est ; haec enim sua templa esse uoluit. An apud apostolum non 50 legisti: “Nescitis quia templum dei estis et spiritus dei habi¬ tat in uobis” et “in interiore homine habitare Christum’’ ? Nec in propheta animaduertisti: “Dicite in cordibus uestris et in cubilibus uestris conpungimini. Sacrificate sacrificium

1,43 cf. Matth. 6, 6. 48 cf. Rom. 7, 22. 51 Eph. 3, 16-17. 52/54 Ps. 4, 5-6.

50/511 Cor. 3, 16 ; cf. Rom. 8, 11.

30 triplex sonus] ord. 2, 14, 39.

32 tibiis et cithara] doctr. cbrist. 2, 3, 4. 42 sqq. “cognitio sui et cognitio dei” : mag. 14, 46 ; c. acad. 1, 3, 9 ; 3, 14, 31 ; ord. i, 3, 6 ; 2, 5, 25.30 ; soliloq. passim ; epist. 3 ; 10, 1 ; lib. arb. 2, 9, 25 ; conf. 5, 2, 2 ; io, 3, 3 ; 10, 7, 11. 43 in cubiculis] ennar. in ps. 33, 2, 8 ; serm. dom. 2, 3, 11 ; Hier., in Is. 58, 4; Ambr., expos, ps. CXVIII, 2, 29 ; Cain et Ab. 1, 9, 35 ; Hit, in Matth. 5, 1 ; Orig., in num. bom. X, 3 ; in E%. 8. 43/44 mentis penetralia] epist. 10, 3. 46/ 47 loqui est signum dare] Ps. Aug., dialect. 5 ; Arist., berm. 16 a, 19 et 27 ; Plato, Soph. 262 a ; Sext. Emp., Math. VIII, 80. 47 sqq. cur. mort. 5, 7. 48/49 diu. quaest. 20.

Desunt BO

46 O incipit [sig]num foras

30 soni esse a p P L 9 F 33 nos] non 8 34 locutio dici non p.abed 39 mouerit TV 40 a nobis H F edd., om. cet. 42 non arbitror L 44 penetrabilia 8 F (cf. mag. 1, 2 ; 12, 39) 45 commoneri a b Er. Lou. 46foris p f} 9 47 rationabilis] M 52 dicite] dicente N2 /3, dicentem J

p. 542 V 5

DE MAGISTRO I, 2-II, 3

159

iustitiae et sperate in domino” ? Vbi putas sacrificium iusti55 tiae sacrificari nisi in templo mentis et in cubilibus cordis ? Vbi autem sacrificandum est, ibi et orandum. Quare non opus est locutione, cum oramus, id est sonantibus uerbis, nisi forte, sicut sacerdotes faciunt, significandae mentis suae causa, non ut deus, sed ut homines audiant et consensione 60 quadam per commemorationem suspendantur in deum ; an tu aliud existimas ? Ad. Omnino assentior. Aug. Non te ergo mouet, quod summus magister, cum orare doceret discipulos, uerba quaedam docuit, in quo nihil aliud 65 uideretur fecisse quam docuisse, quomodo in orando loqui oporteret ? Ad. Nihil me omnino istuc mouet; non enim uerba, sed res ipsas eos uerbis docuit, quibus etiam se ipsi commonefacerent, a quo et quid esset orandum, cum in penetralibus ut dictum 70 est mentis orarent. Aug. Recte intellegis ; simul enim te credo animaduertere, etiamsi quisquam contendat, quamuis nullum edamus sonum, tamen, quia ipsa uerba cogitamus, nos intus apud animum loqui, sic quoque locutione nihil aliud agere quam commemo75 rare, cum memoria, cui uerba inhaerent, ea reuoluendo facit uenire in mentem res ipsas, quarum signa sunt uerba. Ad. Intellego ac sequor. II 3. Aug. Constat ergo inter nos uerba signa esse. Ad. Constat. Aug. Quid ? signum nisi aliquid significet, potest esse signum ?

63/6(5 cf. Matth. 6, 9 sqq. ; Luc. 11, 2 sqq.

55 templum mentis] Lucr. 5, 103. 67/68 non uerba ... docuit] serm. dom. 2, 2, 13/14. 69/70 epist. 10, 3. 71 sqq. epist. 6, x ; soliloq. 2, 20, 34 ; mag. 8, 22 ;

10, 32 ; 11, 37 ; in epist. lob. 3,13; in eu. Ioh. tract. 23, 11 ; 19, 6 ; 26, 7 ; Cic., Tusc. 1, 57.61. 75 memoria] conf. 10, 8, 12-17 ! or^- 2> 2> 6-7 ! mus• 6, 8, 22 ; trin. 11, 3, 6. 76 rerum signa sunt uerba] Ps. Aug., dialect. 5 (Sext. Emp., Math. VIII, 11 sq. = Stoic, uet.fragm. II, p. 48, 14-22) ; cf. Diog. Laert. VII, 57 ; VII, 63 ; doctr. christ. 2, 1, 1 ; Diocl. apud Diog. Laert. VII, 36. II, 1 conf. 13, 23, 43 (catech. rud. 9, 13); doctr. christ. 2,3,4-4,5 ; trin. 9, 7, 12.

Deest B

59 consentione V P 63 cum] quern a c d 64 quo] qua a (.S’1) 68 etiam] et edd. commonere facerent J 69 penetralibus 9 b Er. Lou. p, penetrabilibus cet. (cf. 1, 2 ; 12, 30) 69/70 mentis ut dictum est 9 72 intendat b in marg. 74 locutionem H a L 9 commonere Er. Lou. (i.t.) /a

PL 1196

V6

i6o

5

10

15

20

25

30

35

DE MAGISTRO II, 3

Ad. Non potest. Aug. Quot uerba sunt in hoc uersu : “Si nihil ex tanta superis placet urbe relinqui” ? Ad. Octo. Aug. Octo ergo signa sunt. Ad. Ita est. Aug. Credo te hunc uersum intellegere. Ad. Satis arbitror. Aug. Die mihi, quid singula uerba significent. Ad. Video quidem, quid significet “si”, sed nullum aliud uerbum, quo id exponi possit, inuenio. Aug. Saltern illud inuenis, quicquid significatur hoc uerbo, ubinam sit. Ad. Videtur mihi, quod dubitationem significet ; iam dubitatio ubi nisi in animo est ? Aug. Accipio interim ; persequere cetera. Ad. “Nihil” quid aliud significat, nisi id quod non est ? Aug. Verum fortasse dicis, sed reuocat me ab assentiendo, n 543 quod superius concessisti non esse signum, nisi aliquid signi¬ ficet ; quod autem non est, nullo modo esse aliquid potest. Quare secundum uerbum in hoc uersu non est signum, quia non significat aliquid, et falso inter nos constitit, quod omnia uerba signa sint aut omne signum aliquid significet. Ad. Nimis quidem urges, sed quando non habemus quid significemus, omnino stulte uerbum aliquod promimus ; tu autem nunc mecum loquendo credo quod nullum sonum frustra emittis, sed omnibus, quae ore tuo erumpunt, signum mihi das, ut aliquid intellegam. Quapropter non te oportet istas V 7 duas syllabas enuntiare dum loqueris, si per eas non significas quicquam. Si autem uides necessariam per eas enuntiationem fieri nosque doceri uel commoneri, cum auribus in¬ sonant, uides etiam profecto, quid uelim dicere, sed explicare non possum. Aug. Quid igitur facimus ? An affectionem animi quandam,

II, C/7 Verg., Aen. 2, 659.

21 nihil] beat. uit. 8 ; soliloq. 2, 17, 31 ; uera relig. 11, 21 (Cic., Tusc. 3, 8, 18) ; conf. 7, 1, 1. 31 ore erumpunt] mag. 5, 12 ; c. acad. 2, 7, 17 ; in eu. lob. tract. 23,pi.

Deest B

II, 13 significant 8 quod si b Er. Eon. fx edd. 33 duas] tuas r 38 facimus] faciam G

14 significent V P1 15 quo id] quod Ha 18 30 nunc £ 6 edd., om. S T p u 32 intellegam aliquid renuntiare a 37 possim a V £ 8, possum T R v

DE MAGISTRO II, 3-4

161

cum rem non uidet et tamen non esse inuenit aut inuenisse 40 se putat, hoc uerbo significari dicimus potius quam rem ipsam quae nulla est ? Ad. Istuc ipsum est fortasse, quod expedire moliebar. Aug. Transeamus ergo hinc, quoquo modo se habet, ne res absurdissima nobis accidat. 45 Ad. Quae tandem ? Aug. Si “nihil” nos teneat et moras patiamur. Ad. Ridiculum hoc quidem est et nescio quo tandem modo uideo posse contingere, immo plane uideo contigisse. 4„ Aug. Suo loco genus hoc repugnantiae, si deus siuerit, 50 planius intellegemus ; nunc ad ilium uersum te refer et conare, ut potes, cetera eius uerba quid significent pandere. Ad. Tertia praepositio est “ex”, pro qua “de” possumus, ut arbitror, dicere. Aug. Non id quaero, ut pro una uoce notissima aliam uocem 55 aeque notissimam, quae idem significet, dicas, si tamen idem significat ; sed interim concedamus it a esse. Certe si poeta iste non “ex tanta urbe”, sed “de tanta” dixisset, quaereremque abs te, quid “de” signihcaret, diceres “ex”, cum haec PL duo uerba essent, id est signa unum aliquid, ut tu putas, 1197 60 significantia. Ego autem id ipsum nescio quid unum, quod V 8 his duobus signis significatur, inquiro. Ad. Mihi uidetur secretionem quandam signihcare ab ea re, in qua fuerat aliquid, quod ex ilia esse dicitur, siue ilia non maneat, ut in hoc uersu non manente urbe poterant aliqui 65 ex ilia esse Troiani, siue maneat, sicut ex urbe Roma dicimus esse negotiatores in Africa. Aug. Vt concedam tibi haec ita esse nec enumerem, quam multa fortasse praeter hanc tuam regulam reperiantur, illud certe tibi adtendere facile est exposuisse te uerbis uerba, id est 70 signis signa eisdemque notissimis notissima. Ego autem ilia ipsa, quorum haec signa sunt, mihi si posses uellem ut ostenderes. 14, 46. 52 ex ... de] nat. bon. 1 ; 27. exponere : Ps. Aug., dialect. 5 (cf. mag. 7, 20). 49 si deus siuerit] mag.

69 uerbis uerba

Deest B

40 se om. T p J M F 42 istuc y H v O F a c d, istud S T R 6 a b Er. Lou. p. (cf. 5, 12) expedire] explicare Lou. pc 43 quoquo modo] quomodo V P1 47 tamen nescio quomodo edd. 49 siuerit] fuerit S T, affuerit S2 50 intellegimus (S1) p 50 refer] refere 0 (L1) V J 52 qua] quo T 55 idem] id j8 55 significat r M L N, significem J 56 significent F, significet V 57 quaererem a c d b Er. Lou. 63/64 siue usque manet] siue ilia maneat siue non maneat F 65 siue maneat] siue manente siue non manente F, siue manente J M fi a Lou.

66 affrica S N j3 F

67 nec] ne 8

162

5

10

15

20

25

30

DE MAGISTRO III, 5

III 5. Ad. Miror te nescire uel potius simulare nescientem responsione mea fieri quod uis omnino non posse, siquidem sermocinamur, ubi non possumus respondere nisi uerbis. Tu autem res quaeris eas quae, quodlibet sint, uerba certe non sunt, quas tamen ex me tu quoque uerbis quaeris. Prior itaque tu sine uerbis quaere, ut ego deinde istacondicione respondeam. Aug. lure agis fateor, sed si quaererem, tres istae syllabae quid significent, cum dicitur “paries”, nonne posses digito ostendere, ut ego prorsus rem ipsam uiderem, cuius signum est hoc trisyllabum uerbum demonstrante te nulla tamen uerba referente ? Ad. Hoc in solis nominibus, quibus corpora significantur, si eadem corpora praesentia sint, fieri posse concedo. Aug. Num colorem corpus dicimus ac non potius quandam ^ 544 corporis qualitatem ? Ad. Ita est. Aug. Cur ergo et hie digito demonstrari potest ? An addis corporibus etiam corporum qualitates, ut nihilo minus etiam V 9 istae, cum praesentes sunt, doceri sine uerbis possint ? Ad. Ego cum corpora dicerem, omnia corporalia intellegi uolebam, id est omnia, quae in corporibus sentiuntur. Aug. Considera tamen, utrum etiam hinc aliqua tibi excipienda sint. Ad. Bene admones ; non enim omnia corporalia, sed omnia uisibilia dicere debui. Fateor enim sonum, odorem, saporem, grauitatem, calorem et alia, quae ad ceteros sensus pertinent, quamquam sentiri sine corporibus nequeant et propterea sint corporalia, non tamen digito posse monstrari. Aug. Numquamne uidisti, ut homines cum surdis gestu quasi sermocinentur ipsique surdi non minus gestu uel quaerant uel respondeant uel doceant uel indicent aut omnia, quae uolunt, aut certe plurima ? Quod cum fit, non utique sola uisibilia sine uerbis ostenduntur, sed et soni et sapores et

III, 1 sqq. Ps. Aug., dialect. 5 ; Arist., soph. el. 165 a, 6-8. 8 paries] soliloq. 1, T3, 23 ; 2> 3> 3 ; 2, 4, 5-6 ; 2, 12, 22 ; mag. 3, 6. 17 Macr., somn. 1, 7, 8 ; mag. 10. 33-

Deest B

III, 2 mea responsione A responsioni meae (.S'1) V 4 quotlibet ft certa b Er. Lou. quaere] quaerere S T V conditione V Q J L F 7 istae tres edd. 8 nonne] nomen a c 12 significanter J1, corr. S'1, significant T 14 ac] an edd. 17 non potest ft 19 doceri etiam sine 9 possunt .S'1 O1 22 etiam hinc J M F edd., etiam nunc Weig., etiam uel hinc 9, etiam hinc nunc N, etiam uel hinc nunc tp ft 24 omnia om. N1 F 27 nequeunt M N 28 demonstrari 0 N 29 surdi b Er. Lou. 30 sermocinantur 9

DE MAGISTRO III, 5-6

163

cetera huiusmodi ; nam et histriones totas in theatris fabulas 35 sine uerbis saltando plerumque aperiunt et exponunt.

Ad. Nihil habeo, quod contradicam, nisi quod illud “ex” non modo ego, sed ne ipse quidem saltator histrio tibi sine uerbis quid significet posset ostendere. 6. Aug. Verum fortasse dicis ; sed fingamus eum posse, non 40 ut arbitror dubitas, quisquis ille motus corporis fuerit, quo mihi rem, quae hoc uerbo significatur, demonstrare conabitur, PL non ipsam rem futuram esse, sed signum. Quare hie quoque 1198 non quidem uerbo uerbum, sed tamen signo signum nihilo minus indicabit, ut et hoc monosyllabum “ex” et ille gestus 45 unam rem quandam significent, quam mihi ego uellem non significando monstrari. Ad. Oui potest quod quaeris, oro te ? V 10 Aug. Quomodo paries potuit. Ad. Ne ipse quidem, quantum ratio progrediens docuit, 50 ostendi sine signo potest. Nam et intentio digiti non est utique paries, sed signum datur, per quod paries possit uideri. Nihil itaque uideo, quod sine signis ostendi queat. Aug. Quid ? si ex te quaererem, quid sit ambulare, surgeresque et id ageres, nonne re ipsa potius quam uerbis ad me do55 cendum aut ullis aliis signis utereris ? Ad. Fateor ita esse et pudet me rem tarn in promptu positam non uidisse ; ex qua etiam mihi milia rerum iam occurrunt, quae ipsae per se ualeant non per signa monstrari, ut edere, bibere, sedere, stare, clamare et innumerabilia cetera”. 60 Aug. Age nunc die mihi, si omnino nesciens huius uerbi uim abs te ambulante quaererem, quid sit ambulare, quomo¬ do me doceres ? Ad. Id ipsum agerem aliquanto celerius, ut post interrogationem tuam aliqua nouitate admonereris et tamen nihil 65 aliud fieret quam id, quod deberet ostendi. 34 histriones] ord. 2, u, 34; doctr. christ. 2, 3, 4 ; 2, 25, 38. 49 ratio docuit] soliloq. passim; quant, anim. 14, 23 ; 15, 26 ; ord. 2, 11, 30 ; mag. 4, 9 ; 6, 18 ; 7, 20 ; Cic., fin. 5, 15, 43 ; diu. 2, 40, 83 ; Sen., Benef. 2, 18, 2 ; Apul., Plat. 2, 6; Plato, Men. 88 c ; Plot, i, 2, 3 ; Porphyr., sent. 32, 3, p. 19, 2. 53 ambulare] Ps. Aug., dialect. 1 ; mag. 9, 28. 60 sqq. mag. 10, 29.

Deest B

34

totas] quasdam fiacdb Er. (/./.), totis S V 35 plerumque saltando (j A F 37 ne] nec /3 edd. ipse £ F edd., ille ip 9 saluator H histrio] strio a 38 possit ct 39 fingimus (A1) 44 indicauit P a F, iudicabit V a c d 44 et ut a et1 om. J M haec a (J-1) ex om. x P1 52 signis] signo J M 53 quid] quod c d 56 itaque /3 me me p 57 ex quo Weig. occurrunt] occurrerunt a a c d, occursint At, occurerem T 58 ipsae] ipsa Q /3 per se iam M edere] uesci 9 F 62 doceris T p 63 aliquanta a (A1)

DE MAGISTRO III, 6-1V, 7

164

Aug. Scisne aliud esse ambulare aliud festinare ? Nam et qui ambulat, non continuo festinat et qui festinat, non continuo ambulat ; dicimus enim et in scribendo et in legendo aliisque innumerabilibus rebus festinationem. Quare cum illud, quod 70 agebas, celerius ageres post interrogationem meam, putarem ambulare nihil esse aliud quam festinare - id etiam noui addideras - et ob hoc fallerer. Ad. Fateor non nos posse rem monstrare sine signo, si cum id agimus interrogemur ; si enim nihil addamus, putabit qui 75 rogat nolle nos ostendere contemptoque se in eo quod ageba- V n mus perseuerare. Sed si de his roget, quae agere possumus, nec eo tamen tempore quo agimus roget, possumus post eius M 54* interrogationem id agendo re ipsa potius quam signo demonstrare quod rogat, nisi forte loquentem me interroget, quid sit 80 loqui ; quicquid enim dixero, ut eum doceam, loquar necesse est. Ex quo securus docebo, donee ei planum faciam quod uult, non recedens a re ipsa, quam sibi uoluit demonstrari, nec signa quaerens, quibus earn ostendam praeter ipsam. IV 7 Aug. Acutissime omnino. Quare uide, utrum conueniat iam inter nos ea posse demonstrari sine signis, quae aut non agimus cum interrogamur et tamen statim agere possu¬ mus aut ipsa forte signa agimus ; cum enim loquimur, signa 5 facimus, de quo dictum est significare. Ad. Conuenit. Aug. Cum ergo de quibusdam signis quaeritur, possunt signis signa monstrari; cum autem de rebus, quae signa non sunt, aut eas agendo post inquisitionem, si agi possunt, aut 10 signa dando, per quae animaduerti queant. Ad. Ita est. Aug. In hac igitur tripertita distributione prius illud consideremus si placet, quod signis signa monstrantur ; num enim sola uerba sunt signa ? 15 Ad. Non. Aug. Videtur ergo mihi loquendo nos aut uerba ipsa signare PL uerbis aut alia signa, uelut cum gestum dicimus aut litteram - 1199

,

Deest B

67 continuo1] statim edd. 72 ob] ab V 73 nos om. J rem non posse nos At b Er. Lou. p 74 interrogemus a (A1) J At, interrogamur A2 putauit V J 75 roget $ contemptoque] contempto quique A1, contempto quoque A2, contempto sed T 78 insigno A 79 roget AT 81 ex quo] et quam a secutus p, securius a c db Er. Lou. 82 demonstrate c d nec] ne S IV, 1 omnino est T p v N uides £ 1/2 utrum iam conueniat 9 2 demonstrate /3 3 tamen om. r N 4 signa forte edd. 5 de quo] et quod T p, eo quod a F (fortasse : quod et IVeig.) 8 signa signis L1 10 danda a (A1) 17 gestum cum At N Lou. p cum om. A

DE MAGISTRO IV, 7-8

165

nam his duobus uerbis quae significantur, nihilo minus signa sunt - aut aliquid aliud, quod signum non sit, uelut cum dici20 mus lapis. Hoc enim uerbum signum est - nam significat ali¬ quid - sed id quod eo significatur, non continuo signum est ; quod tamen genus, id est cum uerbis ea, quae signa non sunt, V significantur, non pertinet ad hanc partem, quam discutere proposuimus. Suscepimus enim considerare illud, quod signis 25 signa monstrantur, et partes in eo duas comperimus, cum aut eadem aut alia signa signis docemus uel commemoramus ; an tibi non uidetur ? Ad. Manifestum est. 8. Aug. Die ergo signa quae uerba sunt, ad quern sensum 30 pertineant. Ad. Ad auditum. Aug. Quid gestus ? Ad. Ad uisum. Aug. Quid ? cum uerba scripta inuenimus, num uerba non 35 sunt ? An signa uerborum uerius intelleguntur, ut uerbum sit, quod cum aliquo significatu articulata uoce profertur - uox autem nullo alio sensu quam auditu percipi potest. Ita fit, ut cum scribitur uerbum, signum fiat oculis, quo illud, quod ad aures pertinet, ueniat in mentern. 40 Ad. Omnino assentior. Aug. Id quoque te arbitror assentiri, cum dicimus “nomen”, significare nos aliquid. Ad. Verum est. Aug. Quid tandem ? 45 Ad. Id scilicet, quod quidque appellatur, uelut Romulus, Roma, uirtus, fluuius et innumerabilia cetera. Aug. Num ista quattuor nomina nullas res significant ? Ad. Immo aliquas. Aug. Num nihil distat inter haec nomina et eas res, quae his 50 significantur ? Ad. Immo plurimum. Aug. Vellem abs te audire, quidnam id sit.

IV, 34 sqq. Ps. Aug., dialect. 5 (cf. Varro, ling., Goetz-Schoell, p. 237) ; Arist., herm. 16 a, 3 sq.

Deest B

19 aliquid aliud P £ F, aliud aliquid Xr9acdbEr. Lou. earn T Q 27 an non tibi edd. 32 quid] qui a b c

23 pertinent £ hanc] 34 quid] quid enim b

Er. Lou. uerba scripta] uerba non sunt scripta p scripta uerba monstramus inuenimus P 35 uerius om.ac d 38 quo] quod V1 P b, om. a c quod om. O1 b

41 assentire £

45 quod] quo a & F

appellantur B R P Q J O F, om. V 169 loquentium a c d b Er.

170 possumus /S 172 quis] quibus uidetur a c d auctoribus] doctoribus 173/174 consensus] concessu

173 se nisi S F consensum

V A,

3 174 esse se coni. Weig. quid] qui a L 175 cycerone ft at hie] adhuc (SJ) a, an hie a c db 178 ut cum ego gP J M 9 F aedb cum om. r N p ego] lego a 179 -que damnauit Weig. 182 quae r F, quod cett. possunt a (S1), possint 5’2 185 si om. v ut O sic S2 9 F si consi¬ deres] sicut sideres T pronuntiata edd.

186 uelut b Er. Lou. p

esse om. F

uelim n 9 F a c d

187 esse

DE MAGISTRO V, 16-VI, 17

175

Ad. Cerno. Aug. Ergo si dicerem sedet tantum aut currit tantum, recte a me quaereres quis uel quid, ut responderem “homo” uel 195 “equus” uel “animal” uel quodlibet aliud, quo posset nomen redditum uerbo implere pronuntiatum, id est illam sententiam, quae affirmari et negari potest. Ad. Intellego. Aug. Adtende cetera et tinge nos uidere aliquid longius et in200 certum habere, utrum animal sit an saxum uel quid aliud, meque tibi dicere : “quia homo est, animal est”, nonne temere dicerem ? Ad. Temere omnino, sed non temere plane diceres : “si homo est, animal est.” 205 Aug. Recte dicis. Itaque in tua locutione placet mihi “si,” placet et tibi; utrique autem nostrum in mea displicet “quia.” Ad. Assentior. Aug. Vide iam, utrum istae duae sententiae plena pronuntiatasint : “placet si”, “displicet quia”. 210 Ad. Plena omnino. Aug. Age nunc die mihi, quae ibi sint uerba, quae nomina. Ad. Verba ibi uideo esse “placet” et “displicet”, nomina uero quid aliud quam “si” et “quia” ? Aug. Has ergo duas coniunctiones etiam nomina esse satis 215 probatum est. Ad. Prorsus satis. Aug. Potesne ipse per te in aliis partibus orationis hoc idem ad eandem regulam docere ? Ad. Possum. VI 17 Aug. Transeamus ergo hinc et iam die mihi, utrum, sicut omnia uerba nomina et omnia nomina uerba esse comperimus, ita tibi et omnia nomina uocabula et omnia uocabula nomina esse uideantur.

.

193 sqq. Diog. Laert. VII, 63.

199 usque

211 (nunc) Deest O

193 tantum sedet jS 9

aut currit tantum om. J M

tantum om. 9

19-1 ut]

£ F, om. tft 9 195 quo] quod x A1) P (O1) possit N Er. Lou. p. _ 201 est2’ om. a (Sx) p 203 dicerem 9 205 locutione tua edd. 206 utrique] S2P QN 9 edd., utroque (I1) J M L, utraque B mea] me (S1) 208 tune r 208/209 plena pronuntiata] a F2 Lou. p, plene pronuntiatae a V P QG a c d b Er., plane pronuntiate B R L A 209 sint] sunt a (S1) a (N2) LA 210 plena M F2 Lou. p., plene S2 T p v N G a c d Er. Lou., plane a (Sx) P L b 214 esse om. a c d

218 docere] ducere r N

VI, 1 ergo om. x 1. 14), om. cett.

3 tibi] ibi 8

et omnia nomina uocabula] F 9 edd. {cf.

V 24

176

DE MAGISTRO VI, 17-18

5

Ad. Plane inter haec quid distet praeter diuersum syllabarum sonum non uideo. Aug. Nec ego interim resisto, quamquam non desint, qui etiam significatione ista discernunt, quorum sententiam modo considerare non opus est. Sed certe animaduertis ad ea iam 10 signa nos peruenisse, quae se inuicem significent nulla praeter sonum distantia et quae se ipsa significent cum ceteris omnibus partibus orationis. Ad. Non intellego. Aug. Non ergo intellegis et nomen uocabulo et uocabulum 15 nomine significari et ita, ut praeter sonum litterarum nihil intersit, quantum ad generale nomen attinet; nam et speciale dicimus nomen, quod inter octo partes orationis ita est, ut alias septem non contineat. Ad. Intellego. 20 Aug. At hoc est quod dixi sese inuicem significare uocabu¬ lum et nomen. 18 Ad. Teneo, sed quaero, quid dixeris, cum etiam se ipsa significant cum aliis partibus orationis. Aug. Nonne superior ratio docuit nos omnes partes orationis 25 et nomina posse did et uocabula, id est et nomine et uocabulo posse significari ? Ad. Ita est. Aug. Quid ? ipsum nomen, id est sonum istum duabus syllabis expressum, si ex te quaeram, quid appelles, nonne recte 30 mihi respondebis "nomen” ? Ad. Recte. Aug. Num ita se significat hoc signum, quod quattuor syllabis enuntiamus, cum dicimus “coniunctio” ? Hoc enim nomen inter ilia, quae significat, numerari non potest. 35 Ad. Accipio. Aug. Id est, quod dictum est nomen se ipsum significare

.

VI, 7/8 qui... discernunt] Diom.,gramm. I, 320 ; Don.,gramm. IV, 373 ; Cledon., gramm. V, 35 (cf. gramm. I, 533 ; VII, 521). 24 ratio docuit] mag. 3, 6.

7/12 Deest O

7 ego] ergo a (V) desinit a (.S’1) 8 significatione ista G F edd., significationem istam cett. discernant .S’2 opus est] potest F 10 nullo a b Er. 16 attinet] pertinet p. 17 nomen dicimus a L edd. 18 contineant c d 20 dixi esse] dixisse se a (.S’1) p, dixisse a, dixisses T sese] se p F edd. 22 sed] quod S 23 significent S2 F 25 id est] idem ac d 28 sonum] nomen S T, nomen sonum H istum] istud S2 29/30 recte mihi] mihi recte 11 commemorentur] commoneantur a b Er. Lou.

,

p

13 aliquid] aliud V a

is autem erat om.

178

DE MAGISTRO VII, 19-20

notissimum et manifestissimum, quid tandem significant, non reperiebamus. Cumque mihi uideretur non frustra nos id in loquendo interponere, sed quod eo aliquid doceamus audien20 tem, ipsam mentis affectionem, cum rem, quam quaerit, non esse inuenit uel inuenisse se putat, hoc uerbo fortasse indicari respondisti tu quidem, sed tamen nescio quam profunditatem quaestionis ioco euitans in aliud tempus inlustrandam distulisti — ne me debiti quoque tui oblitum putes. 25 Inde tertium in uersu uerbum cum satagerem exponere, urge- PL bar abs te, ut non uerbum aliud, quod idem ualeret, sed rem 1206 ipsam potius, quae uerbo significaretur, ostenderem, cumque id sermocinantibus nobis fieri non posse dixissem, uentum est ad ea, quae interrogantibus digito monstrantur. Haec ego 30 corporalia esse omnia arbitrabar, sed inuenimus sola uisibilia. Hinc nescio quomodo ad surdos et histriones deuenimus, qui non sola, quae uideri possunt, sed multa praeterea ac prope omnia quae loquimur gestu sine uoce significant; eosdem tamen gestus signa esse comperimus. Turn rursus quaerere coepimus, 35 quomodo res ipsas, quae signis significantur sine ullis signis ualeremus ostendere, cum et ille paries et color et omne uisibile, quod intentione digiti ostenditur, signo quodam conuinceretur ostendi. Hie ego errans cum inueniri tale nihil posse dixissem, tandem inter nos constitit ea posse demonstrari 40 sine signo quae, cum a nobis quaeruntur, non agimus et post inquisitionem agere possumus ; locutionem tamen ex eo non esse genere, siquidem et loquentes cum interrogamur, quid sit V 28 locutio, ipsam per se ipsam demonstrare facile esse satis apparuit. 45 20 Ex quo admoniti sumus aut signis signa monstrari aut signis alia, quae signa non sunt, aut etiam sine signo res, quas agere post interrogationem possumus, horumque trium^3 52

.

25 sqq. mag. z, 4-3, 6.

45 sqq. mag. 4, 7 ; Ps. Aug., dialect. 5 (cf. mag. z, 4).

Deest O

18 non1] ne id om. g 20 quam] quae S3 quaerit] non erit g, erat ,5'2 22/23 quam profunditatem] qua profunditate S P Q, qua profunditatem T X 23 ioco d /x, loco a E F a c d b Er. Eon, locum 1ji 24 ne] nec p 25 exponere] pandere F 25/26 urgebar] urgebar uerbum pandere urgebar abs te (cf. mag. 2, 3) 27 uerbo] per uerba a b Er. Eou. p, uerba c ostenderet p (R1) 29 ego] ergo cf> (S1) ad F 30 uisibilia esse g N M L G, uisibilia J A F p Weig. 34 gestus] gustus (d1) 33/34 eadem tamen gesta B 34 turn] J E F Er. Eou. p, tunc ifiMNOacdb 35 significabimus a c d 38 ego] ergo Sl T P J AlEi.ras.Ra 39 dixisse B J 41 possimus a c d 43 locutio ipsam] Q 6 F, locutio ipsa g P a E a c d, locutio istam Er. Eou. p, locutio ista b esse] est g (S1) A, et F 45 monstrare g (d1) 47 possimus J M E, possemus d2

DE MAGISTRO VII, 20

179

primum diligentius considerandum discutiendumque suscepimus. Qua disputatione declaratum est partim esse signa, 50 quae ab his signis, quae significarent, significari uicissim non possent, ut est hoc quadrisyllabum, cum "coniunctio” dicimus, partim quae possent, ut cum dicimus “signum” etiam uerbum significamus, et cum dicimus "uerbum” etiam signum signihcamus ; nam signum et uerbum et duo signa et duo 55 uerba sunt. In hoc autem genere, quo inuicem se significant, quaedam non tantum, quaedam tantum, quaedam uero etiam idem ualere monstratum est. Etenim hoc disyllabum, quod sonat cum dicimus "signum”, prorsus omnia, quibus quidque significatur, significat; non autem omnium signorum signum 60 est, cum dicimus "uerbum”, sed tantum eorum, quae articulata uoce proferuntur. Vnde manifestum est, quamuis et uer¬ bum signo et signum ueibo, id est et istae duae syllabae illis et illae istis significentur, plus tamen signum ualere quam uer¬ bum plura scilicet illis duabus syllabis quam istis significan65 tibus. Tantundem autem ualet generale uerbum et generale nomen. Docuit enim ratio omnes partes orationis etiam nomina esse, quod et pronomina his addi possunt et de omnibus dici potest, quod aliquid nominent et nulla earum sit, quae non uerbo adiuncto pronuntiatum possit implere. Sed cum tantun70 dem ualeant nomen et uerbum, eo quod omnia, quae uerba sunt, sint etiam nomina, non tamen idem ualent. Alia quippe de causa uerba et alia nomina nuncupari satis probabiliter disputatum est ; siquidem alterum horum ad auris uerberationem, alterum ad animi commemorationem notandam esse 75 compertum uel ex hoc intellegi potest, quod in loquendo rectissime dicimus :"quod est huic rei nomen ?” rem memoriae mandare cupientes, "quod est autem huic rei uerbum ?” dicere non solemus. Quae uero non solum tantundem, sed etiam idem omnino significent et inter quae nihil praeter lit80 terarum distet sonum, nomen et ovofia inuenimus. Illud sane mihi elapsum erat in hoc genere, in quo inuicem se significant,

GO/61 mag. 2, 3 ; 5, 12. 12.

66 mag. 3, 6.

76 memoria] mag. 1, 2.

70 doctr. christ. 4, 20, 41 ; mag. 5,

78 sqq. mag. 6, 18.

Deest O usque 80 /et)

52 possent om. p (R1) partim usque dicimus om.

(cf. mag. 7, 20)

V 29

PL 1207

180

85

5

10

15

20

25

DE MAGISTRO VII, 20-VIII, 22

nullum nos signum comperisse, quod non inter cetera, quae significat, se quoque significet. Haec quantum potui recordatus sum. Tu iam uideris, quern nihil puto in hoc sermone nisi scientem certumque dixisse, utrum ista bene ordinateque digesserim. VIII 21. Aug. Satis tu quidem memoriter omnia quae uellem recoluisti, et, ut tibi fatear, multo euidentius mihi nunc uidentur ista distincta, quam cum ea inquirendo ac disserendo de nescio quibus latebris ambo erueremus. Sed quonam tantis ambagibus tecum peruenire moliar, difficile dictu est hoc loco. Tu enim fortasse aut ludere nos et a seriis rebus auocare animum quasi quibusdam puerilibus quaestiunculis arbitraris aut paruam uel mediocrem aliquam utilitatem requirere aut, si magnum quiddam parturire istam disputationem suspicaris, iamiamque id scire siue saltern audire desideras. Ego autem credas uelim neque me uilia ludicra hoc v 3. instituisse sermone, quamuis fortasse ludamus, idque ipsum tamen non puerili sensu aestimandum sit, neque parua bona uel mediocria cogitare. Et tamen, si dicam uitam esse quandam beatam eandemque sempiternam, quo nos deo duce id est ipsa ueritate gradibus quibusdam infirmo gressui nostro accomodatis perduci cupiam, uereor, ne ridiculus uidear, qui non rerum ipsarum, quae significantur, sed signorum consi-^5 55 deratione tantam uiam ingredi coeperim. Dabis igitur ueniam, si praeludo tecum non ludendi gratia, sed exercendi uires et mentis aciem, quibus regionis illius, ubi beata uita est, calorem ac lucem non modo sustinere, uerum et amare possimus. Ad. Perge potius ut coepisti ; nam numquam ego contemnenda putem, quae tu dicenda uel agenda putaueris. 22. Aug. Age iam ergo illam partem consideremus, cum signis non alia signa significantur, sed ea, quae significabilia

VIII, l 79 Aug.] Ad. J 81/82 mo (£«)] homo (bis) cf> 83 Ad.] Aug. J 84 Aug.] om. ^ V, Ad. J istis] £ F edd., his F 122 inditamf 123/124 responderis

C'1) 142 fateatur b Er. Lou. est formidanda] esse formidandam (formidanda id) a c d b Er. Lou. 144 Ad.] Aug. J uerius. Aug. Cur P 8 F ergo] ego H J offendit animum 9 145 est x J 147 Aug-1 om• P J, D. F possumus .S'2 Weig. 148 quod] quid c d ista] ita Er. Lou. 149 sonuerit H V1 151 Ad.] M. F IX, 1 Aug. om. F perpendendas 9

om.

proinde] iam ergo /? 9 edd. 2 plures H T B1 a, pluras .S’1 3 est necesse p 5 temere] timerc S1 T 6 longe hoc

DE MAGISTRO IX, 25-26

185

significat antecellere. Quod enim nos offendit audientes non ad ipsius uerbi pertinet sonum ; caenum enim nomen mutata una littera caelum est. Inter ilia uero, quae his nominibus signifi10 cantur, quantum distet uidemus. Ouamobrem nequaquam huic signo tribuerim, quod in re, quam significat, odimus, et propterea hoc illi iure antepono ; libentius enim hoc audimus, quam ullo sensu illud attingimus. Aug. Vigilantissime omnino. Itaque falsum est omnes res plu15 ris quam earum signa esse pendendas. Ad. Ita uidetur. Aug. Die ergo mihi, quid arbitraris eos secutos esse, qui huic rei tarn foedae atque aspernabili nomen indiderunt, uel utrum eos probes an improbes ? 20 Ad. Ego uero illos nec probare nec improbare audeo nec quid fuerint secuti scio. Aug. Potesne saltern scire, quid tu sequaris, cum hoc nomen enuntias ? Ad. Hoc plane possum ; nam significare uolo, ut eum, cum 25 quo loquor, doceam uel admoneam de re ilia, quod eum doceri uel admoneri oportere arbitror. Aug. Quid ? ipsum docere aut admonere siue doceri aut admoneri, quod uel tu exhibes commode per hoc nomen uel exhibetur tibi, nonne carius quam ipsum nomen habendum

V 36

3° est ? Ad. Concedo ipsam scientiam, quae per hoc signum euenit eidem signo esse anteponendam, sed non ideo etiam rem ipsam puto. 26 Aug. In ilia igitur sententia nostra, quamquam sit 35 falsum res omnes signis suis praeponi oportere, non tamen falsum est omne, quod propter aliud est, uilius esse quam id, propter quod est. Cognitio quippe caeni, propter quam hoc nomen est institutum, pluris habenda est ipso nomine, quod eidem caeno praeponendum esse comperimus. Non enim ob 40 aliud ista cognitio signo de quo agimus antelata est, nisi quia illud propter hanc, non haec propter illud esse conuincitur.

.

17 Jnioei-deaei : mus. 3, 2, 3 ; 6, 13, 41 ; Plato, Krat. 385 d/e; Theait. 163 b ; Sext. Emp., Pyrrb. bypoth. II, 214; Math. VIII (Log. II), 134; Math. I, 145 ; Pyrrb. hypoth. II, 256.

38 institutum] quant, anim. 33, 72.

7 enim (L1), etenim L2 12 hoc] haec a c d

11/15 plures H V B a

non] nam (L1) 9 nominibus] omnibus H1 a b audiuimus 13 illo 13 F1, uillo V 11 Aug. om. N 17 Aug. om. S1 18 aspernabile c/> O1 20 Ad.] Aug.

S1 audeo] p ft 6 F edd., audeam a om. P, Aug. N 25 loquar x G 27 monere p v 31 Ad.] Aug. N propter c d

37 caeni] caeli a

22 Aug.] om. L1 J, Ad. N 21 Ad.] 26 oporteri H S1 B 27 Aug.] Ad. N 32 ipsam] ipsius rei a F 36 quod

39 eidem] 9 F edd., eodem cett. XXIX

DE MAGISTRO IX, 26-27

i86

Nam ita cum quidam uorator uentrisque, ut ab apostolo dicitur, cultor diceret ideo se uiuere, ut uesceretur, non tulit qui audiebat frugi homo et “quanto” inquit “melius ideo uescere45 ris, ut uiueres”. Vterque tamen ex eadem ista regula locutus est; nam neque alia de causa ille displicuit, nisi quod uitam suam tarn parui penderet, ut earn duceret gutturis uoluptate uiliorem dicendo se propter epulas uiuere, neque hie ob aliud iure laudatur, nisi quod in his duobus, quid propter quid heret, 50 hoc est, quid cui subiectum esset intellegens cibandum potius ut uiuamus, quam uiuendum ut cibemur admonuit. Similiter et tu fortasse et quilibet hominum non imperite res aestimantium dicenti cuipiam loquaci amatorique uerborum “ideo V 37 doceo, ut loquar” responderetis “homo, cur non potius ideo 55 loqueris, ut doceas ?” Quod si haec uera sunt, sicuti esse cognoscis, uides profecto, quanto uerba minoris habenda sint quam id propter quod utimur uerbis, cum ipse usus uerborum iam sit uerbis anteponendus ; uerba enim sunt, ut his utamur ; utimur autem his ad docendum. Quanto est igitur melius 60 docere quam loqui, tanto melior quam uerba locutio. Multoi p 556 ergo melior doctrina quam uerba. Sed cupio audire, quid] PL forte contradicendum putes. ( 1211 27 Ad. Assentior quidem meliorem quam uerba esse doctrinam, sed utrum aduersus istam regulam, qua dicitur omne, 65 quod propter aliud est, inferius esse quam id propter quod est, nihil sit quod obici possit, ignoro. Aug. Alias hoc oportunius diligentiusque tractabimus. Nunc illud, quod concedis, satis est ad id, quod conficere studeo. Das enim cognitionem rerum quam signa rerum esse cariorem. 70 Quamobrem cognitio rerum, quae significantur, cognitioni signorum anteferenda est ; an tibi non uidetur ? Ad. Num ego cognitionem rerum cognitioni signorum ac non

.

IX, 42/43 Rom. 16, 18 ; Phil. 3, 19.

43 Stob., Flor. 3, 6, 41 ; 3, 18, 37 ; Diog. Laert. 2, 34 ; Plut., mor. 21 E ; Athenaeus 4, 48 ; Ps. Cicero, Rhet. ad Her. 4, 28, 39 ; Quint., inst. 9, 3, 85 ; Gellius 19, 2, 7.

42 uorator qui b Er. Eon. -que om. S F b Er. Eon. 45 uterque tamen] quod utique 0 p 47 penderit £ uoluptatem Red 48 hie] id a b Er. 49 his] iis Lou. /x 51 ut uiuamus om. (S1) uiuendum ut uiuamus ut cib. 54 loquaris f F2, loqueris F1, loquereris S G responderes /3 56 quanta 8 58 sunt om. S T p N 60 igitur] ergo edd. melior est edd. 61 ergo] enim BMN 63 Ad.] om. Q\ Aug. N 67 Aug.] om. Q\ Ad. N ' 68 sat $ 69 cognitioni a c 70 quae] a G F Er. Eon. p, qua V R v j3 A quae signifi¬ cantur om. B 72 Ad.] Aug. / ergo (S1) cognitionem] cogitationem 0 B rerum] p, signorum code!, edd. cognitioni] cognitione Er. Eon. p signorum] p, rerum codd. edd.

DE MAGISTRO IX, 27-28

187

signis ipsis praestantiorem esse concessi ? Quare uereor, ut hie tibi assentiar. Quid ? si enim, ut caenum nomen melius est 75 ea re quam significat, ita et huius nominis cognitio cognitioni quoque illius rei est anteponenda, quamuis ea cognitione sit ipsum nomen inferius ? Quattuor quippe sunt : nomen et res, cognitio nominis et cognitio rei. Sicut ergo primum secundo, cur non et tertium quarto antecellat ? Sed non antecellat, 80 num etiam subiciendum est ? 28. Aug. Mire omnino te uideo et tenuisse, quid concesseris V 38 et explicasse, quid senseris. Sed ut opinor intellegis hoc trisyllabum nomen, quod sonat cum dicimus “uitium”, melius esse quam id quod significat, cum ipsius cognitio nomi85 nis multo sit inferior cognitione uitiorum. Licet itaque constituas etiam ista quattuor atque consideres nomen et rem, cognitionem nominis et cognitionem rei, primum secundo iure praeponimus. Hoc enim nomen positum in carmine, cum ait Persius “sed stupet hie uitio”, non modo nihil uitii fecit in 90 uersu, sed non nihil etiam ornati dedit, cum tamen res ipsa quae significatur hoc nomine, in quocumque inest, cogit esse uitiosum. At non ita et tertium quarto, sed quartum tertio uidemus excellere. Huius enim cognitio nominis uilis est prae cognitione uitiorum. 95 Ad. Etiamne cum ista cognitio miseriores facit, censes esse praeferendam ? Nam idem Persius omnibus poenis, quas tyrannorum uel crudelitas excogitauit uel cupiditas pendit, hanc unam anteponit, qua cruciantur homines, qui uitia, quae uitare non possunt, coguntur agnoscere. 100 Aug. Potes hoc modo cognitioni huius nominis ipsam quoque uirtutum cognitionem negare praeferendam, quia uirtutem uidere nec tenere supplicium est, quo idem ille satiricus tyranni ut puniantur optauit. Ad. Deus hanc auertat amentiam. Iam enim intellego non

89 Pers., Sat. 3, 32.

89/90 Terentius, Andria 365.

90 Pers., Sat. 3, 35.

102/103 Pers., Sat. 3, 35.

98/99 paranomasie (uitia-uitare) : catech. rud. 9, 13 ; Cic., rep. 2, 5, 10 ; off. 1, 6, 18 104 auertat amentiam] soliloq. 2, 19, 33 ; quant, anim. 27, 53.

73 et om. 9

nominis om. H p

77 nomen ipsum /3

79 antecellat1] antecellit

R2 P J M ft F, praecellit t N non2] cum non v N, si non R2 F, ut non A p, non a c db Er., ne coni. Weig. 81 Aug.] Ad. N 82 et usque senseris om. 8 F 85 uitiorum Ad. Licet B 87 et om. a 88 postitum nomen edd. 90 ornatui 9, ornatus F2 91 cogat p 95 Ad. om. B 90 praeferenda H c Persius qui b, ipse qui a c d suis poenis a c d 98 anteponi a c 99 quae] qui p T 102 quo] quod (j> b 103 puniatur d> 104 deus om. (L ) uertat Lt F,. euertat L1

amentiam] insaniam 6

i88

DE MAGISTRO IX, 28-X, 30

ipsas cognitiones, quibus animum imbuit optima omnium disciplina, esse culpandas, sed eos omnium miserrimos iudicandos, sicut et Persium iudicasse arbitror, qui tali morbo affecti sunt, cui nec tanta medicina subueniat. Aug. Bene intellegis ; sed quoquo modo se habeat Persiana no sententia, quid ad nos ? Non enim horum auctoritati subiecti sumus in talibus rebus. Deinde si qua cognitio cui cognitioni praeferanda sit, non hie facile est explicare. Satis habeo, quod V 39 effectum est cognitionem rerum, quae significantur, etsi non cognitione signorum ipsis tamen signis esse potiorem. PL 115 Quare iam illud magis magisque discutiamus, quale sit genus 1212 rerum, quas sine signis monstrari posse dicebamus per se ipsas, ut loqui, ambulare, sedere, iacere atque huius modi cetera. Ad. Iam recolo, quid dicas. X 29. Aug. Omniane tibi uidentur, quae interrogati mox agere possumus, sine signo posse monstrari, an aliquid/2557 excipis ? Ad. Ego uero etiam atque etiam genus hoc totum conside5 rans nihil adhuc inuenio, quod sine signo ualeat doceri, nisi forte locutionem, et si forte id ipsum quispiam quaerat, quid sit docere. Video enim me quicquid post eius interrogationem fecero, ut discat, ab ea ipsa re non discere quam sibi demonstrari cupit ; nam si me cessantem, ut dictum est, uel aliud 10 agentem roget quispiam, quid sit ambulare, et ego statim ambulando eum quod rogauit sine signo coner docere, unde cauebo, ne id tantum putet esse ambulare quantum ego ambulauero ? Quod si putauerit, decipietur ; quisquis enim plus minusue quam ego ambulauerit, hunc ille ambulasse non ar15 bitrabitur. Et quod de hoc uno uerbo dixi, transit in omnia, quae sine signo monstrari posse consenseram, praeter duo ilia, quae excepimus. 30, Aug. Accipio quidem istuc ; sed nonne tibi uidetur aliud esse loqui, aliud docere ? 105

112/114 mag. 9, 27.

117/118 loqui etc\ quant, anim. 27, 52.

117/119 mag. 3, 6.

X, 2 sqq. mag. 3, 6.

106 culpandas] accusandas a c d b Er. Lou. 109 quo modo a V N 9 110 auctoritate (i-1) V R subiecti om. 8 111 cui oni. v a 9 113 signorum rerum S1 T, rerumque 114 cognitioni O1 F 116 monstrare 0 (S1) p X, 3 excipias b Er. 5 aliud ft 6 forte1 om. x 1 Er. Lou. 7 me] eum Er. Lou. 71 8 re ipsa /3 discere S T V R b Er. Lou. H, discedere cett. 8/9 demonstrate 6 9 cessante a 10 agente a 11 unde] unum a 12 ne om. 15 de om. 18 istuc V v, istud R f 9 F ista B

DE MAGISTRO X, 30-31

189

Ad. Videtur sane ; nam si esset idem, non doceret qnisquam V 40 nisi loquens. Cum uero et aliis signis praeter uerba multa doceamus, quis de ista differentia dubitauerit ? Aug. Quid ? docere et signilicare nihilne inter se an aliquid differunt ? 25 Ad. Idem puto esse. Aug. Nonne recte dicit, qui dicit ideo nos significare, ut do¬ ceamus ? Ad. Recte prorsus. Aug. Quid ? si dicat alius ideo nos docere, ut significemus, 30 nonne facile superiore sententia refelletur ? Ad. Ita est. Aug. Si ergo significamus, ut doceamus, non docemus, ut significemus, aliud est docere aliud significare. Ad. Verum dicis nec recte idem esse utrumque respondi. 35 Aug. Nunc illud responde, utrum qui docet, quid sit docere, signilicando id agat an aliter. Ad. Non uideo, quomodo aliter possit. Aug. Falsum igitur paulo ante dixisti doceri rem posse sine signis, cum quaeritur, quid sit ipsum docere, quando ne hoc 40 quidem uidemus sine significatione agi posse, cum aliud esse significare aliud docere concesseris. Si enim diuersa sunt, sicut apparet, neque hoc nisi per illud ostenditur, non per se utique ostenditur, sicut tibi uisum erat. Quam ob rem nihil adhuc inuentum est, quod monstrari per se ipsum queat praeter 45 locutionem, quae inter alia se quoque significat ; quae tamen cum etiam ipsa signum sit, nondum prorsus extat, quod sine signis doceri posse uideatur. Ad. Nihil habeo, cur non assentiar. 31. Aug. Confectum est igitur et nihil sine signis doceri et 50 cognitionem ipsam signis, quibus cognoscimus cariorem nobis V 41 esse oportere, quamuis non omnia, quae signihcantur, possint suis signis esse potiora. Ad. Ita uidetur.

20

23/24 lib. arb. i, 4, 9 : “inter hanc et metum nihilne interesse an aliquid putas ?”.

Deest B ab 51 fj (R1 S1)

/I

igitur quod Er. Lou. /a 40 uidimus a

cum] deum R2 £ (O2)

51 significatur B2

39 sit

190

DE MAGISTRO X, 31-32

Aug. Quanto tandem circuitu res tantilla peracta sit, me55 ministine quaeso ? Nam ex quo inter nos uerba iaculamur, PL quod tam diu fecimus, haec tria ut inuenirentur laboratum 1213 est : utrum nihil sine signis possit doceri et utrum sint quaedam signa rebus, quas significant, praeferenda, et utrum melior quam signa sit rerum ipsa cognitio. Sed quartum est, quod 60 breuiter abs te uellem cognoscere, utrumnam ista inuenta sic putes, ut iam de his dubitare non possis. Ad. Vellem quidem tantis ambagibus atque anfractibus esset ad certa peruentum. Sed et ista rogatio tua nescio quomodo me sollicitat et ab assensione deterret —- uideris enim 65 mihi non hoc de me fuisse quaesiturus, nisi haberes quod ^ 558 contradiceres — et ipsa rerum implicatio totum me inspicere ac securum respondere non sinit uerentem, ne quid in tantis inuolucris lateat, quod acies mentis meae lustrare non possit. Aug. Dubitationem tuam non inuitus accipio ; significat 70 enim animum minime temerarium, quae custodia tranquillitatis est maxima. Nam difficillimum omnino est non perturbari, cum ea, quae prona et procliua adprobatione tenebamus, contrariis disputationibus labefactantur et quasi extorquentur e manibus. Ouare, ut aequum est, bene consideratis per75 spectisque rationibus cedere, ita incognita pro cognitis habere periculosum; metus est enim ne, cum saepe subruuntur, quae firmissime statura et mansura praesumimus, in tantum odium uel timorem rationis incidamus, ut ne ipsi quidem V 42 perspicuae ueritati tides habenda uideatur. 80 32. Sed age nunc expeditius retractemus, utrum recte ista dubitanda putaueris ; nam quaero abs te, si quisquam ignarus deceptionis auium, quae calamis et uisco affectatur, obuiam

54 et 62 circuitu, ambagibus, anfractibus] soliloq., z, 14, 25 ; quant, anim. 31, 63 ; cut. dei 7, 23 ; conf. 6, 6, 9 ; Cic., diu. 2, 62, 127. 73/74 extorquentur e manibus] c. acad. 3, 5, 11 ; Cic., Cluent. 52. 75 incognita pro cognitis] trin. 9, 1, 1 ; anim. 4, 7, 11 ; Cic., off. 1, 6, 18.

Deest B

54 res tantilla v |8 9 F, restant ilia a, res tanta ilia 4> R, restantia ilia V peracta] parata a c d 54/55 meministi Ad. neque so Aug. Nam V, meministine. Ad. qu^so Aug. Nam. G1 01 dubitare de his a his ista R1 non om. d V 63 esset] esse b Er. Eon., om. .S’1 64 assensione] sentione (A1) V 65 hoc] haec edd. 00 ipsarum a F 68 illustrare L1 F 71 est omnino jS 72 prona et procliua adprobatione] prona et procliua probatione £, quasi certa prona et procliua approbatione G, quasi certa approbatione A. adprobatione] adprobationem A2 P F1 74 e om. a 75 cedere] credere T 76 subruerentur (A1), subruantur A2 7!) habenda] adhibenda r 80 expedites 81 disputanda A1, disputata A1 efficitur coni. Weig.

82 affectatur] affectantur N G, effectatur V R v,

DE MAGISTRO X, 32

191

fieret aucupi armis quidem suis instructo non tamen aucupanti, sed iter agenti, quo uiso premeret gradum secumque, ut fit, 85 admirans cogitaret et quaereret, quidnam sibi hominis ille uellet ornatus, auceps autem cum in se uideret adtentum ostentandi se studio cannas expediret et prope animaduersam aliquam auiculam fistula et accipitre figeret, subigeret et caperet, nonne ilium spectatorem suum doceret nullo significatu, 90 sed re ipsa quod ille scire cupiebat ? Ad. Metuo, ne quid hie tale sit, quale de illo dixi, qui quaerit, quid sit ambulare ; neque enim uideo et hie totum illud aucupium esse monstratum. Aug. Facile est hac cura te exuere ; addo enim, si ille intelle95 gens esset, ut ex hoc quod uidit totum illud genus artis agnosceret ; satis est namque ad rem et de quibusdam rebus tametsi non omnibus et quosdam homines doceri posse sine signo. Ad. Hoc etiam ego possum illi addere : si enim sit bene intellegens, paucis passibus ambulatione monstrata totum quid 100 sit ambulare cognoscet. Aug. Facias per me licet nec tantum nihil resisto, uerum eti¬ am faueo ; uides enim ab utroque nostrum id efhei, ut quae- V 43 dam quidam doceri sine signis queant falsumque illud sit, quod nobis paulo ante uidebatur nihil esse omnino, quod sine 105 signis possit ostendi. Iam enim ex his non unum aliquid aut alterum, sed milia rerum animo occurrunt, quae nullo signo dato per se ipsa monstrentur. Quid enim dubitemus oro te ? Nam ut hominum omittam innumerabilia spectacula in om- PL nibus theatris sine signo ipsis rebus exhibentium solem certe 1214

83 aucupium : soliloq. i, 14, 24 ; quant, anim. 21, 36 ; util. cred. 1, 2. 84 gradum premere] Verg., Aen. 6, 197 ; Val. FI. 2, 454. 31/92 mag. 10, 29. 94 cura exuere] Stat., silu. 4, 4, 28 ; Mart. 10, 30, 3. 191/102 resisto ... faueo] gen. ad litt. 7, 28, 42 ; c. acad. 3, 15, 34. 108 sqq. mag. 3, 5. 109/110 solem lucemque] Iambi., protr. 40, 12.

Deest B

6 /x, quo uisu premeret a, quo uis oppremeret V R, quo uis opprimeret F a c d b Er. gradu a 80 ornatus] conatus £ 86/87 ostendi R1, ostendendi V, ostentanti X 88 subigeret] Lou. /x, et subiret R, subiret cett. 89 exspectatorem T M N yS, exspectatore J 94 est om. hac cura te] accurate F1 exuere] et uere S2 94/95 ille ita intellegens Lou. /x 95/90 cognosceret 96 satis est namque] satis est namque addet R, 84 quo uiso premeret v j8

satis est namque ad V, satis est namque ad rem F edd. 97 docere b Er. Lou. 98 sit tibi bene V R 100 cognoscet £ G F, cognoscit V R v A 101 facies (S1) V R v 102 nostro 4> effici] fieri a c d 103 quidam (cf. 97)] 6 F Lou. /x, om. i, quidem V R v a c d b Er. 106 occurrerunt 107 monstrantur v, monstrarentur

IQ2

DE MAGISTRO X, 32-33

no istum lucemque haec omnia perfundentem atque uestientem, lunam et cetera sidera, terras et maria quaeque in his innumerabiliter gignuntur, nonne per se ipsa exhibet atque ostendit deus et natura cernentibus ? 33, Quid ? quod si diligentius consideremus, fortasse nihil 115 inuenies, quod per sua signa discatur. Cum enim mihi signum datur, si nescientem me inuenerit, cuius rei signum sit, docere me nihil potest, si uero scientem, quid disco per signum ? Non enim mihi rem, quam significat, ostendit uerbum, cum lego “et sarabarae eorum non sunt commutatae”. Nam si 120 quaedam capitum tegmina nuncupantur hoc nomine, nump.559 ego hoc audito aut quid sit caput aut quid sint tegmina didici ? Ante ista noueram neque cum appellarentur ab aliis, sed cum a me uiderentur, eorum est mihi facta notitia. Etenim cum primum istae duae syllabae, cum dicimus “caput”, 125 aures meas impulerunt, tarn nesciui quid significarent, quam cum primo audirem legeremue sarabaras. Sed cum saepe diceretur “caput”, notans atque animaduertens, quando diceretur, repperi uocabulum esse rei, quae mihi iam erat uidendo notissima. Quod priusquam repperissem, tantum 130 mihi sonus erat hoc uerbum ; signum uero esse didici, quando V 44 cuius rei signum esset inueni, quam quidem ut dixi non significatu, sed aspectu didiceram. Ita magis signum re cognita quam signo dato ipsa res discitur.

X, 119 Dan. 3,

94.

110 lucem ... perfundentem] beat. uit. 3 ; enarr. in ps. 99, 5 ; Lucr. 2, 147 ; Cic., Arat. 60 ; Verg., Aen. 6, 640. Ill luna et cetera sidera] Cic., diu. 2, 45, 94 ; Plin., nat. 2, 9, 41 ; Sen., Med. 750. 113 deus et natura] Iambi., protr. 9, 51. 114 sqq. SchluBteil im Diatribenstil wie c. acad. 3, 4, 10 ; beat. uit. 29 ; ord. 2, 7, 24; quant, anim. 32, 68 ; lib. arb. 3, 4, n. 115/117 util. cred. 13, 28. 119 sarabarae] G.N. Knauer, Glotta 38, 1954, p. too sq. 125 cum saepe etc.] conf. 1, 8, 13 ; 1, 14, 23 ; Sext. Emp., Math. VII, 85 ; cf. Pyrrh. hypoth. II, 125.

Deest B

110 perfundentem] perlustrantem a b Er. Lou. Ill et2 om. 9 114 quid om. 6 b Er. Lou. quic T quid quod] quicquid .S'1 H {cf. Mor. Munich. 2, 42 ; Cic., acad. 2, 26 : quid quod ...) 115 signum mihi c/> V R v a c d b 110 sit

p,

om. V R 117 si uero] siue 118 ostendis a c d 119 saraballae b Er. Lou. p. immutatae a edd. 120 capitum] pedum 9 121 hoc audito] hoc om. £ sit caput] sint pedes 9 122 appellentur /3 a b c 123 est om. a 125 tarn] tamen a significant £ 120 saraballas b Er. Lou. fj. 127 diceretur caput] dicerent caput a c d b Er. Lou., diceretur pedes A, dicerentur pedes G 128 dicerentur 9, dicerent a c d repperii V R T 132 ita] itaque Pedd. signum om V R1 dicitur V R ducitur S

DE MAGISTRO X, 34-35

193

34. Quod ut apertius intellegas, finge nos nunc primum 135 audire quod dicitur “caput”, et nescientes, utrum uox ista sit tantummodo sonans an aliquid etiam significans, quaerere, quid sit caput — memento nos non rei, quae significatur, sed ipsius signi uelle habere notitiam, qua caremus profecto, quamdiu cuius signum est ignoramus ; si ergo ita quaerentibus 140 res ipsa digito demonstratur, hac conspecta discimus signum, quod audieramus tantum, nondum noueramus. In quo tamen signo cum duo sint, sonus et significatio, sonum certe non per signum percipimus, sed eo ipso aure pulsata, significationem autem re, quae significatur, aspecta. Nam ilia intentio digiti 145 significare nihil aliud potest quam illud, in quod intenditur digitus ; intentus est autem non in signum, sed in membrum, quod caput uocatur. Itaque per iliam neque rem possum nosse, quam noueram neque signum, in quod intentus digitus non est. Sed de intentione digiti non nimis euro, quia ipsius 150 demonstrationis signum mihi uidetur potius quam rerum aliquarum, quae demonstrantur, sicut aduerbium, quod “ecce” dicimus ; nam et cum hoc aduerbio digitum solemus intendere, ne unum demonstrandi signum non sit satis. Et id maxime tibi nitor persuadere si potero, per ea signa, quae uerba appel155 lantur, nos nihil discere ; potius enim ut dixi uim uerbi, id est significationem, quae latet in sono, re ipsa, quae significatur, cognita discimus, quam illam tali significatione percipimus. 35. Et quod dixi de capite, hoc etiam de tegminibus deque aliis rebus innumerabilibus dixerim ; quas tamen cum iam 160 nouerim, sarabaras illas adhuc usque non noui; quas mihi si gestu quispiam significauerit aut pinxerit aut aliquid, cui similes sunt, ostenderit, ne dicam non me docuerit, quod facile obtinerem, si paulo amplius loqui uellem, sed dico id quod proximum est, non uerbis docuerit. Quod si eis forte conspectis

139 mag. 3, 5. 141/142 in signo ... duo] dialect. 5 ; Arist., rhet. 1405 b, 6-8. 143 aure pulsata] Claud., b. Goth. 625. 151 ecce] Prise., gramm. II, 594 ; III, 21 ; Asper, gramm. VIII,

53.

Deest B

134 intellegeres 8 primum nunc edd. 139 si ergo ita quaerentibus] ita si quaerentibus 9 140 demonstraretur F, demonstretur 9 /x dicimus (A1) V R 143 percipimus A2 M N Lou. g., percepimus cett. 144 re] rei N ft quae] qua L R v 145 in quod] A2 P £ ^d, quo I R, in quo r G, om. cf> (A1) 146 autem est N fi, est om. (A1) in om. 148 in quod] in quo 149 quia et a c d, et quia Er. 153 satius ^ (A1) FRa 1.53/154 tibi maxime a c db 155 enim om. V R1 157 dicimus 8, diximus c d 158 etiam om. cj>, etiam hoc N ilia a c d ICO saraballas b (in marg.) Er. Lou. /x quas] 9 P edd., quae V R v £ 162 ostenderint (A1) V K. ne] non e Lou. g. 163 sed’dico id] A2 v £9 F edd., dico om. V R, sed dicam id A2

PL 1215

V 45

i94

DE MAGISTRO X, 35-XI, 37

cum simul adero me admonuerit dicens : “ecce sarabarae”, discam rem, quam nesciebam non per uerba, quae dicta sunt, sed per eius aspectum, per quern factum est, ut etiam nomen illud, quid ualeret, nossem ac tenerem. Non enim, cum rem ipsam didici, uerbis alienis credidi, sed oculus meis ; illis tamen 170 fortasse ut adtenderem credidi, id est ut aspectu quaererem, quid uiderem. XI 36. Hactenus uerba ualuerunt, quibus ut plurimum tribuam, admonent tantum, ut quaeramus res, non exhibent, ut norimus. Is me autem aliquid docet, qui uel oculis uel ulli corporis sensui uel ipsi etiam menti praebet ea, quae cognos5 cere uolo. Verbis igitur nisi uerba non discimus, immo soni- ^ 560 turn strepitumque uerborum; nam si ea, quae signa non sunt, uerba esse non possunt, quamuis iam auditum uerbum nescio tamen uerbum esse, donee quid significet sciam. Rebus ergo cognitis uerborum quoque cognitio perficitur ; uerbis uero 10 auditis nec uerba discuntur; non enim ea uerba, quae nouimus, discimus aut quae non nouimus didicisse nos possumus confi- V 46 teri, nisi eorum signification percepta, quae non auditione uocum emissarum, sed rerum significatarum cognitione contingit. Verissima quippe ratio est et uerissime dicitur, cum 15 uerba proferuntur, aut scire nos quid significent aut nescire ; si scimus commemorari potius quam discere, si autem nescimus nec commemorari quidem, sed fortasse ad quaerendum admoneri. 37. Quod si dixeris tegmina quidem ilia capitum, quorum 20 nomen sono tantum tenemus, non nos posse nisi uisa cognos¬ ces neque nomen ipsum plenius nisi ipsis cognitis nosse, quod tamen de ipsis pueris accepimus, ut regem ac flammas fide 165

XI, 22/23 cf. Dan. 3, 19.

XI, 14/18 Sext. Emp., Pyrrh. hypoth. Ill, 267 sq. ; Math. I, 37 sq.; Plato, Men. 80 e; 81 a-e ; Krat. 388 b ; soph. 262 a.

Deest B

165 sarabara a b, sarabaras 9, saraballas /a, saraballa b {in marg.) Er. Lou. 166 nesciebam] non sciebam a F per om. c d 167 ut om. 8 168 quid] quod 4> (Sl) a c d tenerim (J-1) V R 170 adtenderim V R 170/171 credidi usque uiderem om. 171 uiderim V R XI, 1 uerba om. t 2 monent £ 3 nouerimus Lou. /a 4 etiam ipsi N O1 F 7 uerbum om. 8 quid] quod (S1) 11 nos] non V R X a L1 O2 8 P 13/14 contigit F1 16 cum memorari VP 17 nec] ne 9 /a (sed :f- c- Porm. 3, 11 ; bapt. 1, 14 ; 3, 19 ; mag. 3, I. 37 L O edd.) commemorari] memorari S, commemoriari V 10 capitum om. 9 Er. Lou. 21 ipsis] illis H X A F, illis ipsis G

20 sonum a

uisu b

DE MAGISTRO XI, 37-38

195

ac religione superauerint, quas laudes deo cecinerint, quos honores ab ipso etiam inimico meruerint, num aliter haec nisi 25 per uerba didicimus ? Respondebo cuncta, quae illis uerbis significata sunt in nostra notitia iam fuisse. Nam quid sint PL tres pueri, quid fornax, quid ignis, quid rex, quid denique 1216 illaesi ab igne ceteraque omnia iam tenebam, quae uerba ilia significant. Ananias uero et Azarias et Misahel tarn mihi 30 ignoti sunt quam illae sarabarae, nec ad eos cognoscendos haec me nomina quicquam adiuuerunt aut adiuuare iam potuerunt. Haec autem omnia, quae in ilia leguntur historia ita illo tem¬ pore facta esse, ut conscripta sunt, credere me potius quam scire confiteor. Neque istam differentiam idem ipsi, quibus 35 credimus, nescierunt ; ait enim propheta : “Nisi credideritis, non intellegetis’’, quod non dixisset profecto, si nihil distare iudicasset. Ouod ergo intellego, id etiam credo ; at non omne, V 47 quod credo, etiam intellego. Omne autem, quod intellego, scio ; non omne, quod credo, scio. Nec ideo nescio, quam sit 40 utile credere etiam multa, quae nescio ; cui utilitati hanc quoque adiungo de tribus pueris historiam. Quare pleraque rerum, cum scire non possim, quanta tamen utilitate credantur scio. 38. De uniuersis autem, quae intellegimus, non loquentem, 45 qui personat foris, sed intus ipsi menti praesidentem consu-

35/36 Is. 7, 9.

33/34 credere ... scire] mus. 4, 16, 30 ; util. cred. 11, 25 ; diu. quaest. 48. _ 35/36 ad Is. 7, 9 cf. doctr. christ. 2, 12, 17. 36/37 soliloq. 1, 3, 8. 45 foris ... intus] lib. arb. 2, 2, 4 ; 2, 14, 38 ; cotif. 10, 6, 10 ; 10, 15, 23 ; 10, 26, 37 ; 11, 8, 10 ; mus. 6, 1, 1 ; 6, 12, 36 ; uera relig. 39, 72 ; 53, 103 ; 54, 106 ; trin. \z, 3, 3 ; Porphyr., ad Marc. p. 280, 13 ; p. 291, 7.

Deest B

44/50 de uniuersis ... consulit] Bonauentura, quaest. disp., de scientia Christi IY (S1) V R 9 illo] eo |S 10 iste] ista esse a eum uera edd. 11 existimat] aestimat a b 12 putandum M N T docere (I’1) V R P atque P1 a A 14 relinquit /3 14/15 saltim V R P Q L F 15 eloquentis v, loquentes add. E1, om. Eou. /a

18 nam] iam 9

nullo] ullo p (L1 O1)

id] ideo

V 51

200

DE MAGISTRO XIII, 42-43

loquentis appareat, quod obtinerent omnibus concedentibus, si loqui mentientibus non liceret. Ouamquam saepe experti fuerimus et in nobis et in aliis non earum rerum, quae cogitantur, uerba proferri, quod duobus modis posse accidere uideo, cum aut sermo memoriae mandatus et saepe decursus alia cogi25 tantis ore funditur, quod nobis cum hymnum canimus saepe contingit, aut cum alia pro aliis uerba praeter uoluntatem nostram linguae ipsius errore prosiliunt ; nam hie quoque non earum rerum signa, quas in animo habemus, audiuntur. Nam mentientes quidem cogitant etiam de his rebus, quas loquun30 tur, ut tametsi nesciamus an uerum dicant, sciamus tamen eos in animo habere quod dicunt, si non eis aliquid duorum quae dixi accidat ; quae si quis et interdum accidere contendit et cum accidit apparere, quamquam saepe occultum est et saepe me fefellit audientem, non resisto tamen. 33 Sed his accedit aliud genus sane late patens et semen innumerabilium dissensionum atque certaminum, cum ille, qui loquitur, eadem quidem signiheat, quae cogitat, sed plerumque tantum sibi et aliis quibusdam, ei uero, cui loquitur, et item aliis nonnullis non idem signiheat. Dixerit enim aliquis audien40 tibus nobis ab aliquibus beluis hominem uirtute superari; nos ilico ferre non possumus et hanc tarn falsam pestiferamque sententiam magna intentione refellimus, cum ille fortasse uirtutem uires corporis uocet et hoc nomine id, quod cogitauit, enuntiet nec mentiatur nec erret in rebus nec aliud aliquid 45 uoluens animo mandata memoriae uerba contexit nec linguae lapsu aliud quam uolebat sonat, sed tantummodo rem, quam cogitat, alio quam nos nomine appellat, de qua illi statim assen20

24 thesaurus memoriae : conf. io, 8, 14. memoria uenter animi : conf. 10, 14, 21. 29 de mend. 3, 3. 43 uis-uirtus : quant, anim. 21, 35 ; Lact., opif. 12; Isid., orig. 11, 2, 17.

Deest B

24 aut] et (f> V R F

mandatur V R Q

alia] alta (T1) V R1, alius a c

25 fundatur A 20 contigit aut] ut V, om. a b c uerbis fi propter j8 (01) 20/27 nostram uoluntatem $ a c d b 27 hie] id a a c d 29 his] iis Lou. /i 30 tametsi] tarn si c d, iam si a b 33 accidit] accidat V R i' 9, accedat T apparuere (f> (.t1) V R 34 tamen om. edd. (cj. Aug., agon, christ. 4) 34/35 Tamen sed \ r R P ft F 35 accedit] T Weig. Wijd., accidit celt. edd. semen] tamen a b Er. 37 eadem] ea P A F significet N 40 nobis om. 41 illico ferre] illic offerre ] M, illic si ferre possumus N1, illic si offerre non p. IV2 possimus G tarn] unam a b, nam c 42 refellamus G 43 uirtutum o (T1) 8 43/44 uires usque enunti] om. H 44 nec1] et nec M N mentitur /? a c d b Er. errat ft a c d b Er. 45 uolens cf> V R X £ (L1) F, uoluens P Q L2 6 contexat S2 G F, retexit L2 O 40 uoluebat V R a c d Lou. n {cf. XII, 42 : praeter uoluntatem nostram) sonat] v fl a c d b Er. Lou., sonet cett. 47 appellat] v [i 0, appellet cet. 47/48 assentiremus £ d F

V 52

PL

DE MAGISTRO XIII, 43-45

201

tiremur, si eius cogitationem possemus inspicere, quam uerbis iam prolatis explicataque sententia sua nondum nobis pandere 50 ualuit. Huic errori definitiones mederi posse dicuntur, ut in hac quaestione, si definiret, quid sit uirtus, eluceret aiunt non de re, y 563 sed de uerbo esse controuersiam ; quod ut concedam, quotus quisque bonus defmitor inueniri potest ? Et tamen aduersus disciplinam definiendi multa disputata sunt, quae neque hoc 55 loco tractare oportunum est nec usquequaque a me probantur. 44. Omitto, quod multa non bene audimus et quasi de auditis diu multumque contendimus, uelut tu nuper uerbo quodam Punico, cum ego misericordiam dixissem, pietatem significari te audisse dicebas ab eis, quibus haec lingua magis nota 60 esset. Ego autem resistens quid acceperis tibi omnino excidisse asserebam ; uisus enim mihi eras non pietatem dixisse, sed fidem, cum et coniunctissimus mihi assideres et nullo modo haec duo nomina similitudine soni aurem decipiant. Diu te tamen arbitratus sum nescire, quid tibi dictum sit, cum ego V 53 65 nescirem, quid dixeris ; nam si te bene audissem, nequaquam mihi uideretur absurdum pietatem et misericordiam uno uocabulo Punice nominari. Haec plerumque accidunt. Sed ea ut dixi omittamus, ne calumniam uerbis de audiendi neglegentia uel etiam de surditate hominum uidear commo70 uere. Ilia magis angunt, quae superius enumeraui, ubi uerbis liquidissime aure perceptis et Latinis non ualemus, cum eiusdem linguae simus, loquentium cogitata cognoscere. 45. Sed ecce iam remitto atque concedo, cum uerba eius auditu, cui nota sunt, accepta fuerint, posse illi esse notum 75 de his rebus quas significant loquentem cogitauisse ; num ideo etiam, quod nunc quaeritur, utrurn uera dixerit, discit ?

50 definitio] quant, anim. 23, 47; Cic., fin. 2, 2,4-6.

52 controuersiam] c. acad.

2, 10, 24 (Cic., de or. 1, 47) ; 2, 11, 25 ; ord. 2, 7, 24 ; mus. 1, 3, 4. 53/54 aduersus disciplinam definiendi] c. acad. 1, 5, 15. 68/70 calumniam ... commouere] c. acad. 2, 12, 27.

70/72 mag. 13, 43 sqq.

Deest B

50 uoluit tO'F ac d definition^ S2 T a F\ definition d'1 a b c, definitional! ^4 Er. Lou. y mederi] P QL9, mediri V R, metiri a dicuntur] fl 9 F, ducuntur N, dicunt S2 Er. Lou. y 51 definisset 9, definirent a c d b Er., definiretur coni. Weig. elucere 9 53 definitur 8 F 55 probantur] 52 Q G a b Er. Lou. y, probatur (S1) R V P £ A c d 56 audiuimus P L 9 F Lou. 58/59 significare acdb 60 excedisse te esse edd. quoniam] quia G 23 beatis sis edd. 30 iniustae M a X 8 30 uariatur Rouen 476^ (Gemeticensis) /z in marg. munietur S Er. Eou. /j. 57 defluebat T C A 40 ergo] igitur edd. 42 eris] om. y 44 qua] qui T A, quia C m 2 G L 4a amantes MT C A\3 47 restat T C A V 48 et adiciendo MLKF m 1

288

DE LIBERO ARBITRIO III, viii, 22, 76-23, 82

VIII. 22. 76. Nam illud uide quam absurde atque inconuenienter dicatur : ‘Mallem non esse quam miser esse.’ Oui enim dicit : ‘Mallem hoc quam illud’, eligit aliquid. Non esse autem non est aliquid sed nihil et ideo nullo pacto potes recte eligere, 5 quando quod eligas non est. Dicis uelle te quidem esse, cum sis miser, sed non hoc uelle debuise. Quid igitur uelle debuisti ? ‘Non esse’, inquis, ‘potius.’ Si hoc uelle debuisti, hoc est melius. 77. Quod autem non est melius esse non potest, non ergo id uelle debuisti ueraciorque sensus est quo id non 10 uis quam opinatio per quam te id uelle debuisse arbitraris. Deinde quod quisque recte eligit adpetendum, cum ad id peruenerit necesse est melior fiat. Melior autem esse non poterit qui non erit, nemo igitur recte potest eligere ut non PL sit. 78. Neque enim moueri nos oportet eorum iudieio qui 1282 15 urguente miseria sese interemerunt. Aut enim eo confugerunt ubi melius sibi fore putarunt, et non est contrarium rationi nostrae, quoquo modo putauerint; aut si nullos se futures omnino crediderunt, multo minus falsa electio nihil eligen- v 109 tium commouebit. Quo modo enim sequar eligentem, a quo si 20 quaeram quid eligat, respondebit: ‘Nihil’ ? Nam qui eligit non esse, profecto se nihil eligere, etiam si hoc nolit respondere, conuincitur. 23. 79. Verum tamen ut de hac tota re, si potero, dicam quod sentio, nemo mihi uidetur, cum se ipsum necat aut quo25 libet modo emori cupit, habere in sensu quod post mortem non sit futures, tametsi aliquantum hoc in opinione habeat. Nam opinio aut in errore aut in ueritate ratiocinantis est uel credentis, sensus autem aut consuetudine aut natura ualet. 80. Posse autem fieri ut aliud sit in opinione aliud in sensu, 30 uel ex hoc cognoscere facile est, quod plerumque aliud facien¬ dum esse credimus et aliud facere delectat. Et aliquando ueracior est sensus quam opinio, si ilia de errore ille de natura est, uelut cum aeger plerumque aqua frigida conducibiliter delectatur, quam tamen credit si biberit esse nocituram. 35 81. Aliquando ueracior opinio quam sensus, si credat arti medicinae obesse frigidam, cum re uera oberit et tamen bibere delectet. Aliquando utrumque in ueritate est, cum id quod prodest non solum ita creditur sed etiam libet ; ali¬ quando utrumque in errare, cum id, quod nocet, et prodesse 40 creditur et libere non desinet. 82. Solet autem et recta opinio prauam corrigere consuetudinem et praua opinio rectam

VIII, 1 atque] et S Lou. fj. 4 recte potes eligere G, potes el. recte L 5 quod] quo id M X K, quid Y 7 si hoc potius G 11 elegit y Y 15 ur¬ guente M T A X, urgente cet. 16 fore sibi edd. putauerunt G est] om. y 17 putauerunt R F 18 minus me 8 20 qui] quid X 31 facere] facile M T C A 35 credit S edd.

DE LIBERO ARBITRIO III, viii, 23, 82-ix, 24, 88

289

deprauare naturam ; tanta uis est in dominatu et principatu rationis. Cum ergo quisque credens quod post mortem non erit intolerabilibus tamen molestiis ad totam cupiditatem 45 mortis impellitur et decernit atque arripit mortem, in opinione habet errorem omnimodae defectionis, in sensu autem naturale desiderium quietis. 83. Quod autem quietum est non est nihil, immo etiam magis est quam id quod inquietum est. Inquietudo enim uariat adfectiones ut altera alteram V no 50 perimat, quies autem habet constantiam in qua maxime intellegitur quod dicitur Est. Omnis itaque ille adpetitus in uoluntate mortis non ut qui moritur non sit sed ut requiescat intenditur. 84. Ita cum errore credat non se futurum, natura tamen quietus esse, hoc est, magis esse desiderat. Quapropter 55 sicut nullo pacto fieri potest ut non esse aliquem libeat, ita ^ 620 nullo pacto fieri oportet ut ex eo quod est quisque bonitati creatoris ingratus sit. IX. 24. 85. Si dixerit : ‘Non erat tamen difficile aut laboriosum omnipotent deo ut omnia quaecumque fecit sic haberent PL ordinem suum ut nulla creatura usque ad miseriam per- 1283 ueniret ; non enim hoc aut omnipotens non potuit aut bonus 5 inuidit’, respondebo ordinem creaturarum a summa usque ad infimam gradibus iustis ita decurrere ut ille inuideat qui dixerit : ‘Ista non esset’, inuideat etiam ille qui dixerit : ‘Ista tabs esset.’ 86. Si enim talem uult esse qualis est superior, iam ilia est et tanta est ut addi ei non oporteat, quia per10 fecta est. Qui ergo dicit : ‘Etiam ista tabs esset’, aut perfectae superiori uult addere et erit immoderatus et iniustus aut istam uult interimere et erit malus et inuidus. 87. Qui autem dixerit : ‘Ista non esset’, nihilominus erit malus atque inuidus, cum earn non uult esse quam inferiorem laudare 13 adhuc cogitur, uelut si dicat : ’Non esset luna , cum etiam lucernae claritatem longe inferiorem, in suo tamen genere pulchram et terrenis tenebris decoram atque aptam nocturnis usibus atque in his omnibus pro suo modulo utique laudabilem aut fateatur aut stultissime uel contentiose neget. 2088. Quo modo ergo recte dicere audebit : ‘Luna non esset Vm in rebus’, qui si diceret : ‘Lucerna non esset’, deridendum se esse sentiret ? Quodsi non dicit : ‘Luna non esset’, sed qualem solem uidet talem dicit lunam esse debuisse, non intellegit nihil aliud se dicere quam : ‘Non esset luna, sed essent soles

48 magis] maius XU 55/56 ut usque oportet] om. a IX 2 quaecumque] quae y

51 dicitur] dictum Rouen 476 Er. Lou. /x in marg. 56 oportet] potest M y 7 esset] esse T C A

9 addi ei] addi a, adici Y, adici ei edd. om. cet. 14 quam] qua y Er. Lou. jit ram] sed coram M a accomodam y

ista usque dixerit] om. X

12/14 qui usque inuidus] F m 2 R V, 14/15 adhuc laudare L S 17 deco¬ esse decoram fx 18 his] om. a

21 qui si] quasi T m 1 C m 1, quia si T m 2 C m 2 A

290

DE LIBERO ARBITRIO III, ix, 24, 88-26, 94

25 duo.’ In quo dupliciter errat quod rerum perfectioni et addere aliquid cupit, cum desiderat alterum solem, et minuere, cum lunam uult detrahi. 25. 89. Hie fortasse dicat ideo nihil se de luna conqueri quia splendor eius ita minor est ut miser non sit, de anima30 rum autem non obscuritate, sed miseria se dolere. Sedulo cogitet ita lunae splendorem non esse miserum ut nec splen¬ dor solis sit beatus. 90. Quamuis enim corpora caelestia sint, corpora sunt tamen quantum ad lucem istam pertinet quae per oculos corporeos sentiri potest. Nulla autem corpora, 35 quantum ad sese adtinet, uel beata possunt esse uel misera, quamquam beatorum aut miserorum corpora possint esse. 91. Sed de illis luminibus similitudo adhibita id docet, ut, quem ad modum corporum differentias contemplando uidens alia clariora iniuste petis auferri quae obscuriora conspexeris 40 aut clarioribus adaequari, sed ad perfectionem uniuersitatis referens omnia quanto magis minusue inter se clara sunt tanto magis cernis esse omnia, nec tibi occurrit perfecta uniuersitas, nisi ubi maiora sic praesto sunt ut minora non desint, sic etiam differentias animarum cogites in quibus hoc 45 quoque inuenies, ut miseriam quam doles ad id quoque ualere cognoscas, ut uniuersitatis perfectioni nec illae desint animae quae miserae fieri debuerunt quia peccatrices esse uoluerunt. Tantumque abest ut deus tales facere non debuerit, ut etiam ceteras creaturas laudabiliter fecerit longe inferiores animis 50 miseris. 26. 92. Sed adhuc uidetur minus intellegens quod dictum V 112 est habere quod contradicat. Dicit enim : ‘Si uniuersitatis per¬ fectionem complet etiam nostra miseria, defuisset aliquid huic perfectioni si beati semper essemus. Ouapropter si ad mi- PL 55 seriam nisi peccando non peruenit anima, etiam peccata nostra 1284 necessaria sunt perfectioni uniuersitatis quam condidit deus. Quo modo ergo iuste punit peccata quae si defuissent crea- 621 tura eius plena et perfecta non esset ?’ 93. Hie respondetur non ipsa peccata uel ipsam miseriam perfectioni uniuersitatis 60 esse necessaria, sed animas in quantum animae sunt, quae si uelint peccant, si peccauerint miserae fiunt. Si enim peccatis earum detractis miseria perseuerat aut etiam peccata praecedat, recte deformari dicitur ordo atque administratio uni¬ uersitatis. Rursus si peccata fiant et desit miseria, nihilominus 65 dehonestat ordinem iniquitas. 94. Cum autem non peccan-

30 sedulo] sed G 34 corporeos oculos Y edd. 35 se T C A 37 ut] L F m 2 R VS Lou. n, om. cett. 30 petas X perspexeris R 40 nec] ne X 52 si] om. T C A 53 defuisse M jS F m 1 57 peccata punit Y edd. 00 necessaria esse L S 03 ministratio L 03/04 uniuersitatis administratio S

DE LIBERO ARBITRIO III, ix, 26, 94-28, 100

291

tibus adest beatitudo, perfecta est uniuersitas ; cum uero peccantibus adest miseria, nihilominus perfecta est uniuersitas. Quod autem ipsae non desunt animae quas uel peccantes sequitur miseria uel recte facientes beatitudo, semper naturis 70 omnibus uniuersitas plena atque perfecta est. Non enim peccatum et supplicium peccati naturae sunt quaedam, sed adfectiones naturarum, ilia uoluntaria, ista poenalis. 95. Sed uoluntaria quae in peccato fit turpis adfectio est. Cui propterea poenalis adhibetur ut ordinet earn ubi talem esse non 75 turpe sit, et decori uniuersitatis congruere cogat, ut peccati dedecus emendet poena peccati. 27. 96. Hinc fit ut peccans creatura superior creaturis inferioribus puniatur, quia illae tarn sunt infimae ut ornari, etiam a turpibus animis possint atque ita decori uniuersitatis 80 congruere. Quid enim tarn magnum in domo est quam homo ? et quid tarn abiectum et infimum quam cloaca domus ? Seruus V 113 tamen in tali peccato detectus ut mundandae cloacae dignus habeatur ornat pam etiam turpitudine sua. 97. Et utrumque horum, id est turpitudo serui et mundatio cloacae, iam con85 iunctum et redactum in quandam sui generis unitatem ita dispositae domui coaptatur atque subtextiur ut eius uniuersitati ordinatissimo decore conueniat. Qui tamen seruus si peccare noluisset, non defuisset domesticae disciplinae alia prouisio qua necessaria mundarentur. Quid itaque tam in90 fimum in rebus quam corpus omne terrenum ? 98. Hanc tamen corruptibilem carnem etiam peccatrix anima sic ornat ut ei speciem decentissimam praebeat motumque uitalem. Habitationi ergo caelesti tabs anima non congruit per peccatum, terrestri autem congruit per supplicium, ut quodlibet elegerit 95 semper sit pulchra uniuersitas decentissimis partibus ordinata, cuius est conditor et administrator deus. 99. Namque optimae animae cum in infimis creaturis habitant, non eas ornant miseria sua, quam non habent, sed usa earum bono. Si autem peccatrices animae permittantur habitare in sub100 limibus locis, inhonestum est, quia non conueniunt dlis, quibus nec bene uti possunt nec ornamenti aliquid conferunt. 28. 100 Ideo quamquam orbis iste terrenus rebus corruptibilibus deputatus sit, tamen seruans quantum potest imaginem superiorum exempla nobis et indicia quaedam demon105 strare non cessat. Si enim bonum et magnum aliquem uirum hortante honestatis officio, uideamus ignibus, quantum ad PL corpus adtinet, concremari, non hoc uocamus poenam pec- 1285 cati sed fortitudinis et patientiae documentum, eumque magis

.

66/«7 cum uero 70 emendat M tam X

L,

usque

et tam

uniuersitas om. 77 a creaturis y

74 talis M a P 91 etiam]

K,

superiorem ^

et tamen

a L, sed spatium relinquit G Lou. /x 90 tamen] tam A M T C A, tamenetsi G 104

292

no

115

120

125

130

135

5

DE LIBERO ARBITRIO III, ix, 28, 100-x, 29, 104

diligimus cum foedissima corruptio corporea membra eius absumat quam si nihil eius modi pateretur ; miramur quippe animi naturam mutabilitate corporis non mutari. 101. At uero crudelissimi latronis membra cum tali supplicio confici aspici- V 114 mus, adprobamus ordinem legum. Ornant ergo ambo ilia tormenta, sed ille merito uirtutis, iste peccati. At si post illos ^ 622 ignes uel etiam ante illos optimum ilium uirum commutatum ad congruentiam caelestis habitationis ad sidera uideremus adtolli, utique laetaremur. Si autem sceleratum latronem siue ante supplicium siue post supplicium cum eadem malitia uoluntatis ad sedem honoris sempiternam leuari uideremus in caelum, quis non offenderetur ? 102. Ita fit ut inferiores creaturas ambo ornare potuerint, superiores autem unus illorum. Ex quo admonemur aduertere mortalitatem carnis huius et primum hominem ornasse, ut peccato poena congrueret, et dominum nostrum, ut a peccato misericordia liberaret. Non autem sicut iustus potuit in ipsa iustitia permanens corpus habere mortale, ita iniquus potest dum iniquus est ad immortalitatem peruenire sanctorum, scilicet sublimem et angelicam, non eorum angelorum de quibus apostolus ait : Nescitis quia angelos sumus iudicaturi ? sed eorum de quibus dominus ait : Et erunt aequales angelis dei. 103. Qui enim aequalitatem angelorum desiderant propter inanem, gloriam suam non ideo uolunt aequales esse angelis, sed sibi. Itaque in tali uoluntate perseuerantes aequabuntur supplicio praeuaricatoribus angelis, potestatem suam potius quam dei omnipotentis diligentibus. Talibus enim ad sinistram constitutis, quia non quaesiuerunt deum per humilitatis ianuam, quam in se ipso dominus Iesus Christus ostendit, et inmisericorditer superbeque uixerunt, dicetur : Ite in ignem aetemum, qui praeparatus est diabolo et angelis eius. X. 29. 104. Cum enim duae sint origines peccatorum, una spontanea cogitatione, alia persuasione alterius, quo pertinere V 115 arbitror quod propheta dicit : Ab occultis meis munda me, domine, et ab alienis parce seruo tuo, utrumque uoluntarium est quidem — nam sicut propria cogitatione non peccat inuitus, ita dum consentit male suadenti non utique nisi uoluntate consentit -—sed tamen grauius est non solum nullo suadente propria cogitatione peccare, sed etiam peccatum alteri per IX, 129 I Cor. 4i.

6, 3.

130 cf. Matth.

22, 30

; Luc.

20, 36.

138/139 Matth.

25.

X, 3/4 Ps.

18, 13/14

110 absumit L S uirum ilium Y edd.

; cf. Conf. 1, 5,

6.

si] om. M eius modi] om. G, huius modi edd. ll» 132 angelos sibi G V Lou. /j. 136 quaesierunt X n

X, 5 non] om. M T C A

8

peccatum] peccandum a /x

DE LIBERO ARBITRIO III, x, 29, 104-31, no

293

inuidentiam dolumque suadere, quam ad peccandum alterius 10 suasione traduci. 105, Seruata est ergo in utroque peccato iustitia domini punientis. Nam et illud adpensum est aequitatis examine ut nec ipsius diaboli potestati negaretur homo quern sibi male suadendo subiecerat. Iniquum enim erat ut ei quern ceperat non dominaretur. Nec fieri ullo modo potest ut dei 15 summi et ueri perfecta iustitia, quae usquequaque pertenditur, deserat etiam ordinandas ruinas peccantium. 106. Et tamen PL quia minus peccauerat homo quam diabolus, id ipsum ei 1286 ualuit ad reparandam salutem, quod principi huius mundi, partis rerum scilicet huius mortalis atque infimae, hoc est 20 principi omnium peccatorum et praeposito mortis, usque ad mortalitatem carnis addictus est. 107. Ita enim conscientia mortalitatis timidus et a uilissimis atque abiectissimis bestiis uel etiam minutissimis molestias atque interitum reformidans incertusque futurorum, et inlicitas cohibere laetitias ex maxi25 me superbiam, cuius persuasione deiectus est et quo uno uitio misericordiae medicina respuitur, frangere consueuit. Quid enim tarn opus habens misericordia quam miser ? Et quid tam indignum misericordia quam superbus miser ? 30. 108. Ex quo factum est ut illud dei uerbum, per quod 30 facta sunt omnia et quo fruitur omnis angelica beatitudo, us-V 116 que ad miseriam nostram clementiam suam porrigeret et uer¬ bum caro fieret et habitaret in nobis. Sic enim posset panem angelorum homo manducare, nondum angelis adaequatus, si n 623 panis ipse angelorum hominibus dignaretur aequari. 109. Nec 35 sic descendit ad nos ut illos desereret, sed simul integer illis integer nobis, illos intrinsecus pascens per id quod deus est, nos forinsecus admonens per id quod nos sumus, idoneos facit per fidem quos per speciam pascat aequaliter. Quia enim rationalis creatura uerbo illo tamquam optimo cibo 40 suo pascitur, humana autem anima rationalis est — quae mortalibus uinculis peccati poena tenebatur, ad hoc diminutionis redacta, ut per coniecturas rerum uisibilium ad intellegenda inuisibilia niteretur —-, cibus rationalis creaturae factus est uisibilis, non commutatione naturae suae sed habitu 45 nostrae, ut uisibilia sectantes ad se inuisibilem reuocaret. Sic eum anima quem superbiens intus reliquerat foris humilem inu^nit, imitatura eius humilitatem uisibilem et ad inuisibilem altitudinem reditura. 31. 110. Atque uerbum dei unicus dei filius diabolum, quem

19 partes M T C A, parti G prin. M 22 atque] et Y edd. adaequari 8 40 est] om. 8

T C m 1 A X y LS

itaque

cybus

X

20 principi] principio K F m 1 Am. Er. Lou., in 26 frangere et edomare /3 .S' Am. Er. Lou. 34 42 est redacta 8 43 inuisibilia] uisibilia Mm 1

46 eum] enim Y, enim eum S

49 atque]

294

DE LIBERO ARBITRIO III, x, 31, 110-xi, 32, 114

50 semper sub legibus suis habuit et habebit, homine indutus etiam homini subiugauit, nihil ei extorquens uiolento dominatu sed superans eum lege iustitiae, ut, quoniam femina decepta et deiecto per feminam uiro omnem prolem primi hominis tamquam peccatricem legibus mortis, malitiosa quidem 55 nocendi cupiditate sed tamen iure aequissimo, uindicabat, tarn diu potestas eius ualeret donee interficeret iustum, in quo nihil dignum morte posset ostendere, non solum quia sine crimine occisus est sed etiam quia sine libidine natus, cui subiugauerat die quos ceperat, ut quicquid inde nasceretur 60 tamquam suae arboris fructus praua quidem habendi cupidi- v 117 tate sed tamen non iniquo possidendi iure retineret. 111 Iustissime itaque dimittere cogitur credentes in eum quern iniustissime occidit, ut et quod temporaliter moriuntur debiturn exsoluant et quod semper uiuunt in illo uiuant qui pro 65 eis quod non debebat exsoluit, quibus autem inhdelitatis per- PL seuerantiam persuasisset iuste secum haberet in perpetua 1287 damnatione consortes. 112 Ita factum est ut neque diabolo per uim eriperetur homo quern nec ipse ui sed persuasione ceperat, et qui iuste plus humiliatus est ut seruiret cui ad 70 malum consenserat, iuste per eum cui ad bonum consensit liberaretur, quia minus iste in consentiendo quam die in male suadendo peccauerat. XL 32. 113. Naturas igitur omnes deus fecit, non solum in uirtute atque iustitia permansuras sed etiam peccaturas, non ut peccarent sed ut essent ornaturae uniuersum, siue peccare siue non peccare uoluissent. Si enim rebus deessent animae 5 quae ipsum fastigium ordinis in uniuersa creatura sic optinerent ut si peccare uoluissent inhrmaretur et labefactaretur uniuersitas, magnum quiddam deesset creaturae ; illud enim deesset quo remoto stabilitas rerum atque conexio turbaretur. 114. Tales sunt optimae et sanctae et sublimes crea10 turae caelestium uel supercaelestium potestatum, quibus solus deus imperat, uniuersus autem mundus subiectus est. Sine istarum ofheiis iustis atque perfectis esse uniuersitas non potest. Item si deessent quae siue peccarent siue non peccarent nihil uniuersitatis ordini minueretur, etiam sic 15 plurimum deesset. Animae sunt enim rationales, et illis superioribus officio quidem impares sed natura pares, quibus adhuc inferiores sunt multi et tamen laudabiles a snmmo deo constitutarum rerum gradus.

.

.

58 cui] om. a, cuius MX 66 haberet et M p S 69 iuste] iusto a Am. Er. plus] prius L S, om. V seruiretur M T A

Lou.

XI, 3 uniuersum] uniuersitates y

15 deessent animae y

DE LIBERO ARBITRIO III, xi, 33, 115-xii, 35- 120

295

33. 115. Ilia ergo natura sublimioris officii est quae non ^ 624 20 solum si non esset sed etiam si peccaret minueret ordinemVuS uniuersitatis. Inferioris officii est ista quae tantum modo si non esset, non autem si peccaret, aliquid minus haberet uniuersitas. Illi data est potentia omnia continendi officio proprio, quod rerum ordini deesse non possit. Nec ideo in bona 25 uoluntate permanet quia hoc accepit officium, sed ideo accepit quoniam ab illo qui dedit permansura praeuisa est. 116. Nec tamen sua maiestate continet omnia, sed inherendo illius maiestati et eius imperiis deuotissime optemperando a quo et per quern et in quo facta sunt omnia. Huic autem 30 datum est quidem non peccanti potentissimum officium continendi omnia, non tamen proprium sed cum ilia, tamquam ei quae peccatura praecognita est. 117. Habent sane spiritalia quaeque inter se et coniunctionem sine cumulo et seiunctionem sine diminutione, ut neque adiuuaretur ilia in 35 actionis suae facilitate, cum haec sibi coniungeretur, neque difficilior illi actio fieret, si haec officium suum peccando desereret. Non enim locis et mole corporum sed parilitate adfectuum iungi et disparilitate seiungi possunt creaturae spiritales, quamuis corpora sua quaeque possideant. 40 34. 118. In corporibus autem inferioribus atque mortalibus PL post peccatum ordinata regit corpus suum, non omnimodo 1288 pro arbitrio sed sicnt leges uniuersitatis sinunt. Nec ideo tamen tabs anima inferior est corpore caelesti, cui corpori etiam corpora terrena subiecta sunt. Pannosa quippe uestis 45 damnati serui multo est inferior ueste bene meriti et in honore magno apud dominum constituti, sed ipse seruus melior est qualibet ueste pretiosa, quia homo est. 119. Ilia ergo inheret deo et in caelesti corpore angelica potestate V119 etiam terrestre corpus ornat et regit, sicut iubet ille cuius 50 nutum ineffabiliter intuetur. Ista uero mortalibus membris onerata uix hoc ipsum quo premitur administrat intrinsecus et tamen ornat quantum potest ; cetera uero extrinsecus adiacentia longe inhrmiore operatione extrinsecus adhcit sicut potest. XII. 35. 120. Vnde colligitur non defuturum fuisse ornatum congruentissimum infimae corporeae creaturae, etiam si ista peccare noluisset, quoniam quae totum potest regere etiam partem regit, quae autem minus potest non continuo potest

XI, 40/41 cf.

Epist.

19 igitur L S 35 actione suae ordinata

24 posset L 28 deuotissimis y 33 spirituals LR VS actione sua y 38/39 spiritales creaturae 8 41 arnma

M, T C A fx

XII, 2 ista] iste

143, 5.

M,

50 intuetur ineffabiliter istam

X

4

alt.

Lou.

/r

potest] possit

M F R,

posset 0

296

DE LIBERO ARBITRIO III, xii, 35, 120-36, 125

5 ampliora. Perfectus enim medicus etiam scabiem sanat efficaciter, at non continuo qui scabioso utiliter consulit uniuersae humanae ualetudini mederi potest. 121. Et ratio quidem si certa conspicitur qua manifestum fiat esse oportuisse creaturam quae numquam peccauerit numquam peccatura, sit 10 etiam illud eadem ratio renuntiat a peccato illam libera uoluntate abstinere neque coactam non peccare sed sponte. 122. Verum tamen etiam si peccaret — quamquam non peccauit, sicut earn non peccaturam praesciuit deus —, tamen si etiam ipsa peccaret, sufficeret dei potestas ineffabilis poten15 tiae ad regendam istam uniuersitatem, ut omnibus congrua et condigna retribuens nihil in toto imperio suo turpe atque indecorum esse permitteret, 123. quia siue per nullas ad hoc ipsum conditas potestates, si omnis angelica natura ab eius praeceptis peccando defecisset, maiestate sua decentissime 20 atque optime regeret omnia — nec sic inuidens creaturae spitali ut esset, qui etiam corporalem peccantibus quoque spiritalibus longe inferiorem tanta largitate bonitatis instituit, ut v 120 nullus sit caelum terramque rationabiliter intuens omnesque m 625 naturas uisibiles in suis generibus moderatas formatas ordina25 tas, qui uel alium credat artiftcem omnium esse quam deum uel non eum ineffabiliter laudandum esse fateatur — siue nulla est melior rerum ordinatio, nisi potestas angelica naturae excellentia et bonitate uoluntatis in dispositione uniuersitatis superemineat, etiam si omnes peccassent angeli, nullam in30 opiam facerent ad regendum imperium suum creatori angelorum. 124. Non enim uel bonitas eius quasi aliquo taedio uel omnipotentia difhcultate deficeret ad creandos alios, quos in eis sedibus collocaret quas peccando alii deseruissent, aut creatura spiritalis quantilibet numeri si pro suis meritis PL 35 damnaretur angustare posset ordinem qui conuenienter et 1289 decenter excipit quoscumque damnatas. Ouacumque se igitur consideratio nostra conuerterit, ineffabiliter laudandum inuenit deum naturarum omnium conditorem optimum et administratorem iustissimum. 36.125. Postremo, ut relinquamus con40 templationem pulchritudinis rerum his, qui earn diuino munere uidere possunt, nec eos ad ineffabilia contuenda uerbis conemur adducere et tamen propter loquaces aut infirmos aut insidiosos homines tantarn quaestionem breuissima complexione peragamus.

5 etiam si F Rouen 476 10 illam] ilia A X 13 sicut] sic M a X, si L 8 14/ 15 maiestas ineffabili potentia 8 17 siue per] si per T C A, super G 20 omnia] om. L nec] ne a 23 rationaliter MXK 27 et naturae L S 32 omnipotenti M /3 S m 1 difficultate] diuinitate A 34 numeri] muneris T m 2 y si Lot 2 R V Er. Eou. /x, om. cet. 30 damnandos Y edd. quocumque L 30 postremum Y 41 eos qui non possunt 8 /x quae uerba reuocanda putauerunt Maurini ‘e codice altero Sorbonico (id est Paris. 15656) et ex aliis duobus’

DE LIBERO ARBITRIO III, xiii, 36, 126-37, 131

297

XIII. 126. Omnis natura quae minus bona fieri potest bona est, et omnis natura dum corrumpitur minus bona fit. Aut enim non ei nocet corruptio et non corrumpitur, aut si cor¬ rumpitur nocet ei corruptio, et si nocet minuit aliquid de 5 bono eius et earn minus bonam facit. Nam si penitus earn priuat omni bono quicquid eius remanebit iam corrumpi non poterit, quia nullum erit bonum cuius ademptione possit nocere corruptio; cui autem non potest nocere corruptioV121 non corrumpitur. 127. Porro natura quae non corrumpitur xo incorruptibilis est ; erit ergo natura — quod absurdissimum est dicere —corruptione facta incorruptibilis. Quapropter, quod uerissime dicitur, omnis natura in quantum natura est bona est, quia si est incorruptibilis, melior est quam corruptibilis, si autem corruptibilis est, quoniam dum corrumpitur minus 15 bona fit, sine dubitatione bona est. 128. Omnis autem natura aut corruptibilis est aut incorruptibilis. Omnis ergo natura bona est. Naturam uoco quae et substantia dici solet ; omnis igitur substantia aut deus aut ex deo, quia omne bonum aut deus aut ex deo. 20 37. 129. Quibus constitute atque firmatis tamquam in capite ratiocinationis nostrae adtende quod dicam. Omnis natura rationalis cum libero uoluntatis arbitrio condita, si manet in fruendo summo atque incommutabili bono, procul dubio laudanda est ; et omnis quae tendit ut maneat etiam 25 ipsa laudanda est. Omnis autem quae non in eo manet et non uult agere ut maneat, in quantum ibi non est et in quantum non id agit ut ibi sit, uituperanda est. BIO. Si ergo laudatur rationalis natura quae facta est, nemo dubitat laudandum esse qui fecit ; et si uituperatur, nemo dubitat eius condi30 torem in ipsa eius, uitaperatione laudari. Cum enim propterea uituperamus hanc, quoniam summo et incommutabili bono id est creatore suo frui non uult, ilium sine ulla dubitatione PL laudamus. Quantum ergo bonum et quam uel ineffabiliter lin- 1290 guis omnibus uel ineffabiliter cogitationibus omnibus prae- m 626 35 dicandus et honorandus est creator omnium deus, sine cuius laude nec laudari possumus nec uituperari ! 131. Non enim uituperari possumus quia in eo non manemus nisi quia magnum et summum et primum nostrum bonum est manereV 122 in illo. Vnde autem hoc, nisi quia ille ineffabile bonum est ? 40 Quid ergo inueniri potest in nostris peccatis unde ille uituperetur, quando uituperatio peccatorum nostrorum nulla est nisi ille laudetur ?

XIII, 13 quia] quae y incorruptibilis est y est] om. M a 14 quoniam] quae X 21 quod] quid L y S edd. 22 quae cum lib. uol. arb. condita est 8 Am. Er. Lou. 24/25 et omnis usque est] om. a 27 id non 1 A 28 est facta edd. 20

32 ulla] om. M L

33/34 effabiliter linguis G ji XXIX

2g8

45

50

55

60

65

5

10

15

DE LIBERO ARBITRIO III, xiii, 38, 132-xiv, 39, 137

38. 132, Quid, quod etiam in ipsis rebus quae uituperantur nullius uituperatur nisi uitium ? Nullius autem uituperatur uitium nisi cuius natura laudatur. Aut enim secundum naturam est quod uituperas et non est uitium tuque magis emendandus es ut recte uituperare noueris quam illud quod non recte uituperas, aut si uitium est ut recte uituperari possit, etiam contra naturam sit necesse est. 133. Omne quippe uitium, eo ipso quo uitium est, contra naturam est. Si enim naturae non nocet, nec uitium est; si autem quia nocet ideo uitium est, ideo uitium est quia contra naturam est. Quodsi non suo sed alieno uitio natura corrumpitur, iniuste uituperatur, et quaerendum est utrum ilia natura non corrumpatur uitio suo, cuius uitio potuit alia natura corrumpi. Sed quid est aliud uitiari nisi uitio corrumpi ? 131. Porro natura quae non uitiatur caret uitio, cuius autem uitio alia natura corrumpitur habet utique uitium. Prior ergo uitiosa est et prior corrumpitur uitio suo, cuius uitio alia quoque corrumpi potest. Ex quo colligitur contra naturam esse omne uitium, etiam eius rei cuius est uitium. Quapropter, quoniam in quacumque re non uituperatur nisi uitium, ideo autem uitium est quia contra naturam eius rei est cuius est uitium, nullius rei recte uituperatur uitium nisi cuius natura laudatur. Non enim tibi recte in uitio displicet nisi quia uitiat quod in natura placet. XIV. 39.135. Videndum est etiam illud, utrum uere dicatur aliquam naturam naturae alterius uitio corrumpi, nullo adiuncto uitio suo. Si enim natura quae accedit cum uitio suo ad V aliam corrumpendam non in ea corruptibile aliquid inuenit, non earn corrumpit ; si autem inuenit, adiuncto eius uitio corruptionem eius operatur. Potentior enim ab infirmiore si cor¬ rumpi nolit non corrumpitur ; si autem uelit, prius incipit uitio suo corrumpi quam alieno. Aequalis autem ab aequali nihilominus corrumpi si nolit, non potest. 136. Nam quaecumque natura cum uitio ad earn quae sine uitio est ut corrumpat accedit, eo ipso non aequalis accedit sed infirmior uitio suo. Si uero potentior inualidiorem corrumpit, aut utriusque uitio fit si utriusque praua cupiditate fit, aut uitio potentioris si naturae tanta praestantia est ut inferiorem quam corrumpit etiam uitiosa praecedat. 137. Quis enim recte uituperauerit fructus terrae quod homines non utantur bene corruptique

55 alia] aliena V Rouen 476 fj.

59 aliena Rouen 476 p.

63 est eius rei a Y

XIV, 7/8 suo uitio Y edd. 9 si corrumpi a Y Am. Er. Lou. 10 cum] om. M 11 accedit aequalis Y edd. 12 si uero] siue M a F m 1 si autem S 16 quod eis 8 (de uti c. accens. cf. Ill, xv, 55 ; III, xviii, l. 46), homines eis edd.

,

DE LIBERO ARBITRIO III, xiv, 39, 137-41. M3

299

uitio suo corrumpant eos abutendo ad luxuriam, cum tamen PL dubitare dementis sit praestantiorem potentioremque esse 1291 hominis naturam etiam uitiosam quam non uitiosas quasque 20 fruges ? 40. 138. Potest etiam fieri ut aliquam inferiorem potentior natura corrumpat et hoc nullius earum uitio fiat, si quidem uitium dicimus quod uituperatione dignum est. Quis autem uel frugalem hominem nihil aliud de frugibus quam supple25 menta naturae quaeritantem uituperare audeat aut easdem p 627 fruges quod usu ciborum eius corrumpuntur ? Tabs enim nec uisitate corruptio dicitur, quia maxime uitii nomen solet esse corruptio. 139. Nam et illud in rebus facile animaduerti potest, quod plerumque in nullos usus explendae indigentiae 30 suae natura potentior inferiorem corrumpit, uel iustitiae ordine dum uindicat culpam — ex qua regula illud ab apostolo V 124 dictum est : Si quis templum dei corruperit, corrumpit ilium deus —, uel ordine mutabilium rerum sibi cedentium secun¬ dum leges congruentissimas pro ualentia cuiusque partis uni35 uersitatis datas. 140. Neque enim, si cuiusquam oculos pro naturae suae modulo ferendae lucis inualidos sol fulgore cor¬ rumpat, aut ad explendam indigentiam sui luminis eos commutare putandus est aut id facere ullo uitio suo aut saltern ipsi oculi uituperandi sunt, quia et domino suo cesserunt ut contra 40 lucem aperirentur et ipsi luci ut corrumperentur. 141. Omnium igitur corruptionum sola quae uitiosa est corruptio recte uituperatur, ceterae autem aut ne corruptiones quidem dicendae sunt aut certe quia uitiosae non sunt dignae uituperatione esse non possunt. Nam et ipsa uituperatio, quod soli uitio parata, 45 id est apta et debita sit, inde traxisse uocabulum creditur ut uituperatio diceretur. 41. 142. Vitium autem, ut dicere coeperam, non aliunde malum est nisi quia naturae aduersatur eius ipsius rei cuius est uitium. Vnde manifestum est hanc eandem rem cuius 50 uitium uituperatur naturam esse laudabilem, ita ut omnino hanc ipsam uituperationem uitiorum naturarum laudem esse fateamur, earum scilicet quarum uitia uituperantur. Quia enim uitium naturae aduersatur, tantum additur malitiae uitiorum quantum naturarum integritati minuitur. 143. Cum 55 ergo uituperas uitium, id profecto laudas cuius integiitatem

XIY, 32/33 I Cor. 3, 17.

19 quasque] quoque a, om. j8 24 uel] om. y 26 usu] in usu £ in usum S usus G corrumpantur edd. 31/32 dictum est ab apostolo 1 edd 32 corrumpit M m lXK^eipei DGL Ppe), corrumpet:cet. (&epei cet.) 34 legem

M a Migne

34/35 uniuersitati

0

S Er. Lou. p

50 natura T A. G L Y Er. Lou. p.

37 aut] om. T C A

4« ut|

300

DE LIBERO ARBITRIO III, xiv, 41, 143-xv, 43, 148

desideras. Cuius autem nisi naturae integritatem ? Natura enim perfecta non soluin nulla uituperatione sed etiam laude in suo genere digna est. Quod ergo perfectioni naturae deesse perspexeris, id uocas uitium, satis tibi earn placere contestans 60 quam uituperatione imperfectionis eius uelles esse perfectam. XV. 42. 144. Si igitur uituperatio uitiorum ipsarum etiam V 12 quarum sunt uitia naturarum decus dignitatemque commendat, quanto magis deus conditor omnium naturarum etiam in earum uitiis laudandus est ! cum et hoc ab illo habeant quod 5 naturae sunt, et in tantum uitiosae sint in quantum ab eius qua factae sunt arte discedunt, et in tantum uituperentur in quan- PL turn earum uituperator artem qua factae sunt uidet, ut hoc in 1292 eis uituperet quod ibi non uidet. 145. Et si ars ipsa per quam facta sunt omnia, hoc est summa et incommutabilis sapientia 10 dei, uere summeque est, sicuti est, respice quo tendat quidquid ab ilia discedit. Qui tamen defectus non esset uituperatione dignus nisi esset uoluntarius. Adtende enim, quaeso, utrum recte uituperes quod ita est sicuti esse debuit ; non opinor, sed utique quod non ita est ut debuit. Nemo autem debet 15 quod non accepit. Et quisquis debet, cui debet, nisi a quo accepit ut debeat ? 146. Nam et quae redduntur tralegando ei redduntur qui tralegauerit, et quod creditorum iustis successoribus redditur, ipsis utique redditur quibus isti iure succedunt ; aliter non redditio, sed cessio uel amissio uel si quid 20 aliud huius modi nominanda est. Quapropter omnia temporalia quae in hoc rerum ordine ita locata sunt ut nisi defi- ^ 628 ciant non possint praeteritis futura succedere, ut tota temporum in suo genere pulchritudo peragatur, absurdissime dicimus non debere dehcere. 147. Quantum enim acceperunt, 25 tantum agunt, et tantum reddunt ei cui debent quod sunt in quantumcumque sunt. Qui enim dolet ea dehcere sermonem suum oportet adtendat, eum certe ipsum quo ista conqueritur, si iustum et a prudentia profectum esse arbitratur. Cuius ser-V 126 monis quod ad sonum eius attinet si quis unam particulam 30 diligat nec earn uelit ceteris dehciendo locum dare, quibus decedentibus et succedentibus totus sermo ille contexitur, mirabilis dementiae iudicabitur. 43.148. In his igitur rebus quae ideo deficiunt quia non ultra esse acceperunt, ut suis temporibus omnia peragantur, nemo

60 quam ut a

uituperationem M C X L m 1

esse] se T C A

XV, 1 uitiorum] rerum a Y 6 uituperentur R V Er. Lot/, p., uituperantur cel. 7/8 in hoc eis M, in eis hoc A 18/14 non opinor usque debuit Euodio tribuit G a 17 qui] quia Mm 1 T C A, qui ea M m 2 G S translegauerat edd. 19 admissio MmITCAXK Er. Lou. p 20 aliud] om. y huiuscemodi 8 -1 ita] om. M a A K S 25 sunt] si M T C A y 26 quis y enim] om. G y 27 eo certe ipso a Y Am. Er. Lou. quo] L K S, quod MaXY Am. Er. Lou., quo de y 28 a] om. a 31 ille sermo Y edd.

DE LIBERO ARBITRIO III, xi, 43, 148-44, 153

301

35 defectum recte uituperat, quia nemo potest dicere : ‘Debuit permanere’, cum acceptas metas transire non posset. 149. In creaturis autem rationalibus, quibus siue peccantibus siue non peccantibus uniuersalis pulchritudo modis congruentissimis terminatur, aut nulla peccata sunt — quod absurdissimum 40 est dicere ; peccat enim saltim qui uel damnat quasi peccata quae nulla sunt —, aut non sunt uituperanda peccata — quod nihilominus absurdum est ; incipient quippe nec recte facta laudari et tota turbabitur humanae mentis intentio uitamque subuertet -—, aut uituperabitur factum quod ita factum est ut 45 debuit, et exsecrabilis insania uel, ut mitius loquar, error miserrimus orietur ; 150. aut si cogit uerissima ratio, sicuti cogit, ut et uituperentur peccata et quicquid recte uituperatur ideo uituperetur quia non ita est ut esse debuit, quaere quid debeat natura peccatrix et inuenies recte factum, quaere cui 50 debeat et inuenies deum. A quo enim accepit posse recte facere cum uelit, ab eo accepit ut sit etiam misera, si non fecerit, et beata, si fecerit. 151. Quia enim nemo superat leges omnipotentis creatoris, non sinitur anima non reddere debitum. Aut enim reddit 55 bene utendo quod accepit aut reddit amittendo quod uti noluit bene. Itaque si non reddit faciendo iustitiam, reddet PL patiendo miseriam, quia in utroque uerbum illud debiti sonat. 1293 Hoc enim modo dici potuit quod dictum est : ‘Si non reddet V 127 faciendo quod debet, reddet patiendo quod debet. 152. Nullo 60 autem interuallo temporis ista diuiduntur — ut quasi alio tempore non faciat quod debet et alio patiatur quod debet —, ne uel puncto temporis uniuersalis pulchritudo turpetur, ut sit in ea peccati dedecus sine decore uindictae ; sed in futurum iudicium seruatur ad manifestationem atque ad acerrimum 65 sensum miseriae quicquid nunc occultissime uindicatur. 153. Sicut enim qui non uigilat dormit, sic quisquis non facit quod debet sine interuallo patitur quod debet, quoniam tanta est beatitudo iustitiae ut nemo ab ea nisi ad miseriam possit abscedere. In omnibus ergo defectibus aut non acceperunt 70 ultra esse quae deficiunt et nulla culpa est —- sicut etiam cum sunt, quia non acceperunt amplius esse quam sunt, nihilomi-

XV, 63/65 cf. Iudas 6.

37 rationabilibus XL S edd. 39 aut] ut X K m 1 F m 1 45 exsecrabili MX 48 est ita edd. 50 deum] deo Y 55/56 quod (cf. Ill, xiv, l. 16 ; III, xviii, l. 46 ; III, xxiv, l. 55) uti noluit bene] quo bene uti noluit L S edd. 57 uerbo illo y 58 reddet] reddit y ^ 58/59 reddet usque pr. debet] om. M T C A F m 1

59/61 reddet usque debet] om. G

decus peccati L quoniam] quod X

futuro R V

60 temporis interuallo edd.

64 reseruatur L S

66 quisque a

63 de¬ 67

302

5

10

15

20

25

30

35

DE LIBERO ARBITRIO III, xv, 44, 155-xvi, 46, 159

nus nulla culpa est —■, aut nolunt esse, quod, si uellent, esse acceperunt, et quia bonum est, reatus est si nolint. XVI. 45. 154. Deus autem nulli debet aliquid, quia omnia gratuito praestat. Et si quisquam dicet aliquid ab illo deberi meritis suis, certe ut esset non ei debebatur ; non enim erat cui deberetur. Et tamen, quod meritum est conuerti ad eum ex quo es, ut ex ipso etiam melior sis ex quo habes ut sis ? Quid 629 ergo ei praerogas ut tamquam debitum poscas ? quando si nolles ad eum conuerti nihil ei deesset, tibi autem ipse, sine quo nihil esses et ex quo ita es aliquid, ut, nisi conuertendo te ad ilium reddideris ei quod ab ipso es, non quidem nihil, sed miser tamen eris. 155. Omnia ergo illi debent : primo quidquid sunt in quantum naturae sunt, deinde quidquidVi28 melius possunt esse si uelint quaecumque acceperunt, ut uelint, et quidquid oportet eas esse. Ex eo igitur quod non accepit, nullus reus est; ex eo uero quod non tacit quod debet, iuste reus est. Debet autem, si 'accepit uoluntatem liberam et sufficientissimam facultatem. 46. 156. Vsque adeo autem dum non tacit quisque quod debet nulla culpa est conditoris, ut et laus sit quoniam quod debet patitur, et in eo ipso quod uituperatur non faciendo quod debet non nisi laudetur ille cui debet. Si enim tu laudaris uidendo quid facere debeas, cum id non uideas nisi in illo qui est incommutabilis ueritas, quanto magis ille qui et uelle praecepit et posse praebuit et non inpune nolle permisit ! 157. Si enim hoc debet quisque quod accepit, et sic homo factus est ut necessario peccet, hoc debet ut peccet. Cum ergo peccat, quod debet tacit. Quod si scelus est dicere, neminem natura sua cogit ut peccet, sed nec aliena. Non enim quisque dum id quod non uiilt patitur peccat. 158. Nam si iuste pati¬ tur, non in eo peccat quod patitur inuitus, sed in eo peccauit PL quod ita fecit uolens ut quod nollet iure pateretur. Si autem 1294 iniuste patitur, quo modo peccat ? Non enim iniuste aliquid pati sed iniuste aliquid facere peccatum est. Quod si neque sua neque aliena natura peccare quis cogitur, restat ut pro¬ pria uoluntate peccetur. 159. Quod si tribuere uolueris conditori, peccantem purgabis, qui nihil praeter sui conditoris instituta commisit; qui si recte defenditur non peccauit ; non ergo est quod tribuas conditori. Laudemus ergo conditorem si potest defendi peccator, laudemus si non potest. Si enim

XVI, 20/23 cf. Retract, i, 8, 3.

XVI, 2 ab illo aliquid Y edd. 4 conuerte y 10 eris] sis L S 11 pr. quidquid] quod a Y natura M X K y sunt] erunt M X K 20 laudatur G 11, laudares M m 1 ft, laudas y 27 quisquis edd. 29 inuitus] om. A 33 quis peccare Y edd.

DE LIBERO ARBITRIO III, xvi, 46,159-xvii, 48,166

303

iuste defenditur, non est peccator ; lauda ergo creatorem ; si 40 autem defendi non potest, in tantum peccator est in quantum V 129 a creatore se auertit ; lauda ergo creatorem. 160. Omnino igitur non inuenio nec inueniri posse et prorsus non esse confirmo, quo modo tribuantur peccata nostra creatori nostro deo, quando et in ipsis eum laudabilem inuenio, non solum 45 quod ea punit, sed etiam quod tunc fiunt cum ab eius ueritate receditur. E. Accipio ista libentissime ac probo ; et omnino uerum esse consentio nullo modo fieri posse ut creatori nostro recte peccata nostra tribuantur. XVII. 47. 161. Sed tamen scire uellem, si fieri posset, quare ilia natura non peccet quam non peccaturam praesciuit deus, et quare ista peccet quae ab illo peccatura praeuisa est. Non enim iam puto ipsa dei praescientia uel illam non peccare uel 5 istam peccare cogi. 162. Sed tamen si nulla causa esset, non ita dispertiretur creatura rationalis ut alia numquam peccet et alia in peccando perseueret, alia quasi media inter utramque aliquando peccet aliquando ad recte faciendum conuertatur. Quae causa in has tres partes earn distribuit ? xo 163. Sed nolo mihi respondeatur : ‘Voluntas’ ; ego enim causam quaero ipsius uoluntatis. Non enim sine causa numquam uult ilia peccare, numquam ista non uult, quaedam uero ali¬ quando uult aliquando non uult, cum eiusdem generis omnes ^ 630 sint. Hoc solum enim mihi uidere uideor, non sine causa esse 15 istam tripartitam uoluntatem rationalis creaturae ; sed quae causa sit nescio. 48. 164. A. Quoniam uoluntas est causa peccati, tu autem causam ipsius uoluntatis inquiris, si hanc inuenire potuero, nonne causam etiam eius causae quae inuenta fuerit quaesi20 turus es ? Et quis quaerendi modus, quis finis percontandi ac disserendi, cum te ultra radicem quaerere nihil oporteat ? V 130 165. Caue enim putes quicquam potuisse dici uerius quam id quod dictum est, radicem omnium malorum esse auaritiam, hoc est plus uelle quam sat est. 1 antum autem sat est quan-

25 turn sibi exigit naturae in suo genere conseruandae modus.

166. Auaritia enim, quae graece P- I50_I78c. Adnotationes biographicae : D. Bassi, Monica nei Dialogi di Cassiciaco, in Augustiniana. Nel XV centenario dalla morte di Sant’Agostino, Napoli, 1930, p. 51-61. M. Beyenka, Saint Augustine, Student and Teacher, in The Catholic Educational Review, 52, 1954, p. 306-317. J. Martin, Saint Augustin a Cassiciacum: veille et lendemain d’une conversion, in Annates de Philosophic chretienne, 39, 1898, p. 303-316; 40, 1899. p. 410-428. G. Casati, Note sull’ambiente e le persone di Cassiciaco, in Augustinianum, 7, 1967, p. 502-513. F. Poulsen, Saint Augustin et ses eleves, in Hommages a J. Bidez et F. Cumont, Bruxelles, 1949, p. 271-276 (Col¬ lection Latomus, 2). L. Rodriguez, La conversion de S. Agustin a traves de los dialogos de Casiciaco, in La Ciudad de Dios, 176, 1963, p. 303-318. C. M. Rota, La villeggiatura di S. Agostino a Cassiciaco, Varese,

i928. F.

Koornhuyse, A Cassiciacum, in Miscellanea Augustiniana, Nijmegen, 1930, p. 83-95. D. Weisser, Augustinus at Cassiciacum, in Reality, 9, 1961, p. 10-19. van den

d. Quaestiones litterariae; The Vocabulary and Style of the Soliloquies and Dialogues of St. Augustine, Washington, 1936 (Patristic Studies, 42). _ , B.L. Meulenbroek, Metriek en Rhythmiek in Augustinus Cassiciacum-Dialogen, Nijmegen, 1942. F.L. Rozsaly, Hellenic Elements in the Dialogues of Saint Augustine, in The Classical Bulletin, 32, i955_I956, PM. I. Bogan,

E. T. Silk, Boethius’ Consolatio Philosophiae as a Sequel to Augustin’s Dialogues and Soliloquia, in Harvard theolo¬ W.

gical Review, 32, 1939, p- 19739Thimme, Literarisch-dsthetische Bemerkungen zu . den Dialogen Augustins, in Zeitschrift fur Kirchengeschichte, 29, 1908, p. 1-21.

328

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

Contra Academicos a. Codices : Angers, Bibl. municipale, 292 (283), s. 12, f. 1-65 (SaintAubin) Avignon, Bibl. municipale, 228 (202), s. 13, f. 49 (exc.) (Freres Precheurs, Avignon) Avranches, Bibl. municipale, 92, s. 12, f. 1-33 (Mont-SaintMichel) Bamberg, Staatliche Bibl., B.III.10, s. 12, f. 2-30 (Dombibliothek) Boston, Museum of Fine Arts, 09.331, s. 14 (Royaumont) Brugge, Stadsbibl., 105, s. 12, f. it-38v Brussel, Koninklijke Bibl., 49-62 (1117), s. 14, f. iv-8v (des. mutilus) Brussel, Koninklijke Bibl., 846-57 (1151), s. 15, f. i03-i24v (Rooklooster) Brussel, Koninklijke Bibl., 1067-74 (1128), s. 15, f. 26^45 (Sint Maarten, Feuven) Brussel, Koninklijke Bibl., 15093-109 (1140), s. 15, f. 83-113 (Elseghem) Cambridge, Gonville and Caius College, 69, s. 15, f. 174-226 Cambridge, Gonville and Caius College, 100, s. 13 (exc.) Cesena, Bibl. Malatestiana, D.IX, III, anno 1453, f. I30vI5°v Citta DEL Vaticano, Bibl. Apostolica, Chigi A.V.137, s. 15, f. 84-151 CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Urbin. lat. 70, s. 15, f. 3V-32V Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 300, f. i3ivss. Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 445, f. iv-i4 Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 446, 1438, f. iv-i6v CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 4223, f. 162-183 CittA del Vaticano, Bibl. Apostolica, Vat. lat. 12996, f. 154-171 CittA del Vaticano, Archivio di San Pietro, D 175, f. 2-22 Douai, Bibl. municipale, 261, s. 12 (Anchin)

s. 15, s. 15 anno s. 15, s. 13, s. 15,

BIBLIOGRAPHIA - CODICES Firenze,

329

Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 5, s. 15,

f- 2-35 Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 25,

Firenze,

s. 14, f. 78-93v Firenze, Bibl. Medicea

Laurenziana, Plut. XVII, Dext., cod. 6, s. 12, f. i-4iv Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Fesul. 21, s. 15, f. i-2iv Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 665, s. 14, f. 2VSS. Kobenhavn,

Kongelige Bibl., Thott.

99,

s.

15, f. 45v-8i

Bibl. municipale, 128, s. 13 (Notre Dame, Laon) Universitatsbibl., 271, s. 13, f. 1-30 (Altzelle) Liege, Bibl. de l’Universite, 118, s. 15, f. 5-53 (Croissiers, Liege) London, British Museum, Harley 228, f. 1-41 London, British Museum, Harley 3039, s. 10, f. 49-84 (Lorsch) London, British Museum, Royal 5 C. VI, s. 14, f. 6o-73v

Laon,

Leipzig,

Bibl. Communale, E.V.15, s. 15, f. i76-i87v Bibl. Ambrosiana, C.68 sup., s. 14, f. i57-i63v Modena, Bibl. Estense, a.W.9. 17, s. 15, f. 25v-69v Monte Cassino, Bibl. dell’Abbazia, 166, s. 12, p. 2-54 Monte Cassino, Bibl. dell’Abbazia, 171, s. n, p. 1-84 Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 6991, anno 1476, f. 276 ss. (Fiirstenfeld) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 14330, s. 11, f. 3-37v (Sankt Emmeram) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 17051, s- I2> f- 210-224 (Schaftlarn) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 18020, s. 11/12, f. 210-223 (Tegernsee) Mantova, Milano,

Bodleian Library, D’Orville 209 (Auct. X.1.6, 20) (17087), s. 15, f. i-45v Oxford, Merton College, 14, s. 14, f. 78v-88 Oxford, Merton College, 36, s. 13“', f. 254v-269v Oxford,

Bibl. de 1’Arsenal, 35« (397 T.L.), s- I5. f- 271-288 (Saint-Victor) Paris, Bibl. Mazarine, 623, s. 12, f. i5v-24 Paris, Bibl. Mazarine, 640, s. 15, f. 134-151 Paris, Bibl. Nationale, lat. 1907, s. 12 (Saint-Amand-enPevele), f. 46^79 Paris, Bibl. Nationale, lat. 1910, s. 13, f. 203^245 Paris, Bibl. Nationale, lat. 13369, s. 9 (Corbie) Paris, Bibl. Nationale, lat. 1936, s. 14, f. 221-243

Paris,

22

XXIX

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

330

Rouen, Reims,

Bibl. municipale, 478, s. 12, f. Bibl. municipale, 382, s. 9

Saint-Omer,

ig-40v

(Fecamp)

Bibl. municipale, 81, s. 14 (Clairmarais) Bibl. Communale, 161, s. 15, f. 32-

Sandaniele del Friuli,

85V Bibl. municipale, 40, vol. 1, s. 12 (Clairvaux) Bibl. municipale, 1085, s. n (Moutier-la-Celle) Stadtbibl., 154, s. 15, f. 8iv-g8v (S. Alban ?)

Troyes, Troyes, Trier,

Utrecht,

Universiteitsbibl., 62, s. 15

Bibl. Universitaria, 33, s. 14, f. 149^165 Valencia, Bibl. Universitaria, 38, s. 15, f. 2-5iv Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 1799, s. 15, f. iv-i8 Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 2441, s. 15, f. 31-45 Vitry-le-Francois, Bibl. municipale, 45, s. 12, f. io8v-io9 (tragm.) (Cheminon) Valencia,

b. Translationes anglicae : D.J. Kavanagh, New York, 1948 (Writings of Saint Augusti¬ ne, 1) J. O’Meara, Westminster (Maryland), 1950 (Ancient Christian Writers, 12) M.P. Garvey, Milwaukee, 1957 {Mediaeval Philosophical Texts in Translation, 2) gallica : R. Jolivet, Paris, 1939 {CEuvres de saint Augustin, gues Pliilosophiques, 1) hispanica : V. Capanaga, Madrid,

1946

(Obras de San Agustin,

4

: Dialo¬

3)

polonica : A.

SwiDEREK - K. Warszawa, 1953.

AuGUSTYNIAK

-

J.

MODRZEJEWSKI,

lusitanica : Vieira de Almeida,

Coimbra, 1957

c. Quaestiones selectae : G.

Gedanken zum philosophischen Bildungshorizont Augustins vor und in Cassiciacum, in Strenas Augustinianas P. Victorino Capanaga oblatas, vol. 2, Madrid, 1968,

Andresen,

BXBLIOGRAPHIA - CODICES

33i

p. 77-98O. N. Derisi, Verdad y certeza en San Agustin, in La Ciudad de Dios, 166, 1954, p. 323-341. B.J. Diggs, St. Augustine Against the Academicians, in Traditio, 7, I949/5D P- 73-93B. Dominguez, El academismo de San Agustin, in Bolivar, 0, 1954, p. 853-865. _ J . TTT P. Drewniok, De Augustim contra Academicos lions 111, Diss., Breslau, 1913. E. Erkens, De afhankelijkheid van Augustinus’ contra Acade¬ micos van Cicero’s Academica, Diss., Brussel, 1942. O. Gigon, Die Szenerie des ciceronischen Hortensius, in Philologus, 106, 1962, p. 222-245. P. Keseling, Augustin und Ovid, in Philologisch Wochenschrijt, 60, 1940, c. 191. F. Korner, Homo Viator. Ein neuer Beitrag zur Entwicklungsgeschichte Augustins (Contra Academicos II, 2, 5), in Salzburger Jahrbuch fur Philosophic, 5/6, 1961-62, p. 89134. S.Th. Makaay, Augustinus’ opvatiing over de zekerlieid en de waarde van de menschelijke kennis, in Miscellanea Augustiniana, Nijmegen, 1930, p. XI-XXIX. J.A. Mourant, Augustine and the Academics, in Recherches Augustiniennes, 4, Paris, 1966, p. 67-96. A.P. Muys, Het betoog in Augustinus’ Contra Academicos III, vii, 15-xx, 43, in Wetenschappelijke bijdragen ... Dr D.H. Th. Vollenhoven aangeboden, Franeker, 1951. P- 120-127. J. Oroz, Contra Academicos de San Agustin. Estudio literario, in Helmantica, 6, 1955. P- I3I'I49G. Pfligersdorffer, Notas sobre algunos textos de San Agustin en sus obras ‘Contra Academicos’ y De beata uita , in La Ciudad de Dios, 176, 1963, p. 464-488. I. Quiles, Interioridad agustiniuna e in-sistencia, in Arque, 3. 1954. A. Sizoo, Albicerius, waarzegger en gedachtenlezer, in Hermeneus, 10, 1937-38, p. 131-133, J7 _ , C. Thiaucourt, Les Academiques de Ciceron et te Contra Academicos de S. Augustin, in Melanges Boissier, Paris, 1903, p. 425-430. 7. ... . C. Valderrama Andrade, Felicidad y concocimiento, m Bolivar, 3, 1951, p- 433-443C. Valderrama Andrade, Sabiduria y bienaventuranza, m Bolivar, 4, 1952, p. 627-641. , P. Valentin, Un protreptique conserve de l antiquite : ie contra Academicos’ de saint Augustin, in Revue des Sciences religieuses, 43, 1969, p. 1-24; p. 97~^7. B. R. Voss, Tusculanum oder Neapolitanum ?, m Hermes, 94, 1966, p. 505-506.

332

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

De beata uita a. Codices : University Library, 7, s. 15, t. 69^74 (St. Paul’s) Bibl. municipale, 215, s. 15, f. 26yv-2'/8 (Corbie) Assisi, Bibl. Communale, 87, s. i3ei', f. 82-85 Assisi, Bibl. Communale, 318, s. 14, f. 282-288 Avranches, Bibl. municipale, 92, s. 12, f. 33~40v Aberdeen,

Amiens,

University of California, 62 (Ms. Mar. 39), s. 15 Berlin, Staatsbibl., Phill. 1656 (Rose 28), s. 131, f. 94^99 Bologna, Collegio di Spagna, 16, s. 14, f. 1-5 Boston, Museum of Fine Arts, 09.331, s. 14 (Royaumont) Boulogne-sur-Mer, Bibl. municipale, 49, s. 13 (S. Vaast) Brugge, Stadsbibliotheek, 105, s. 12, f. jo-8iy Brussel, Koninklijke Bibl., 49-62 (1117), s. 14, f. 9-13 Brussel, Koninklijke Bibl., 846-57 (1151), s. 15, f. 144-15^ (Rooklooster) Brussel, Koninklijke Bibl. 1067-74 (1128), s. 15, f. as-siv (S. Maarten, Leuven) Brussel, Koninklijke Bibl., 15093-109(1140), s. 15, f. 63-72 (Elseghem) Berkeley,

Corpus Christi College, 34, s. 13/14 (Norwich), P- 306-315 Cambridge, Corpus Christi College, 154, s. 15 Cambridge, Gonville and Caius College, 240, s. 14, p. 388-392 Cambridge, St. John’s College, 47, s. 13, f. i37-i4iv Cesena, Bibl. Malatestiana, D. IX, IV, s. 15, f. I75-i8iv Chalons-sur-Marne, Bibl. municipale, 6, s. 13, f. 157SS. (La F erte-sur-Grosne) Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Ottob. lat. 315, s. 14, Cambridge,

f. 29v-36v CittA del Vaticano, f. i6i-i66v

Bibl. Apostolica, Pal. lat. 194, s. 14,

Citta del Vaticano, f. I09-I22v

Bibl. Apostolica, Pal. lat. 312, s. 12,

Citta del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Ross. 191, s. 13, f. i4v-

21 CittA del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat.lat. 445, s. 15,

f. 14-18 CittA del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat. lat.

446

s.

is

f. l6v-2Iv CittA del Vaticano, f. i83v-i89v

Bibl. Apostolica, Vat. lat. 4223, s. 15,

CittA del Vaticano, 1215, f. 223-227

Bibl. Apostolica, Vat. lat.

10664,

anno

BIBLIOGRAPHIA - CODICES Dijon, Douai,

333

Bibl. municipale, 152, s. 12, f. 39v-48 (Citeaux) Bibl. municipale, 261, s. 12 (Anchin)

Bibl. Civica, 109, s. 15, f. 6ovss. Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 7, s. 15, f. 254-260 Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 10, s. 15, f. 259-271 Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 13, s. 15, f. 120-130 Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 25, s. 14, f. 93v-g8v Firenze, Bibl. Nazionale Centrale, II. II. 461, s. 15, f. 83v-92v Ferrara,

Kongelige Bibl., Thott. 99, s. 15, f. 8iv-90v Dombibliothek, LXXVII, s. 12 (Darmstadt 2078)

Kobnhavn, Koln,

Universitatsbibl., 252, s. 14, f. 49~57v Universitatsbibl., 271, s. 13, f. 30-39v (Altzelle) Liege, Bibl. de l’Universite, 118, s. 15, I. 59-70v (Croisiers, Lrnge) Lincoln, Cathedral Chapter Library, B.5.6, s. 14 London, British Museum, Royal 5.C.VII, s. 13, f. i-5v London, British Museum, Royal 10.A.IX, s. 14, f. 179-193 London, British Museum, Addit. 10940, s. 11 London, British Museum, Addit. 17293, s. 13, f. 44-47 London, Lambeth Palace, 151, s. 13, t. 33v-37v Leipzig, Leipzig,

Bibl. Nacional, 203, s. 14, f. 42v-49v Mantova, Bibl. Communale, B.III.8, s. 14/15. f- 48v-6ov Milano, Bibl. Ambrosiana, M. 67 sup., s. g2, f. i67-i79v Monte Cassino, Bibl. dell’Abbazia, 166, s. 12, p. 55-72 Monte Cassino, Bibl. dell’Abbazia, 171, s. 11, p. 89-116 Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 14330, s. 11 (Emmeram) Munchen, Bayerisch Staatsbibl., Clm 16064, s. 13/14. f- I-7 Madrid,

(S. Nikolaus, Passau) Munster, Napoli,

Universitatsbibl., 137, s. 15, f. 1-28

Bibl. Nazionale, IV.D.4, s.

14, f.

94-i02v

Bodleian Library, Bodl. 698 (2521), s. 12, f. 40v-50 Bodleian Library, D’Orville 209 (Auct. X.1.6.20) (17087), s. 15, f. 45v-6i Oxford, Merton College, 1, s. 14, f. 261^265 Oxford, Merton College, 36, s. i3eI‘, f. 269^275 Oxford, Oxford,

Paris,

Bibl.

de 1’Arsenal,

307

(447

T.L.), s.

14, f. io4-io6v

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

334

Bibl. de l’Arsenal, 354 (402 T.L.), s. 12, f. 152^164 (Fontenay) Paris, Bibl. Mazaiine, 1639, s. 14, f. 270-274v (exc.) Paris, Bibl. Mazarine, 623, s. 12, f. 27^34 (Saint-Martin-desChamps) Paris, Bibl. Mazarine, 637, s. 14, f. 181-185 (Grands-Augustins) Paris, Bibl. Nationale, lat. 1907, s. 12, f. 79v-9i (SaintAmand-en-Pevele) Paris, Bibl. Nationale, lat. 1910, s. 13, f. 22iv-227 Paris, Bibl. Nationale, lat. 2695, s. 13, f. 1-20 Paris, Bibl. Nationale, lat. 2734, s. 14, f. 39-46v Paris, Bibl. Nationale, lat. 2983, s. 11/12, f. 117-146 (SaintMartial, Limoges) Paris, Bibl. Sainte Genevieve, 214, s. 13, f. 26-29 (exc.) Pistoia, Archivio Capitolare, 54, s. 15, f. 7iv-83v Paris,

Roma, Bibl. Angelica, 159, s. I3ei‘, f. 207v-2i2 Roma, Bibl. Angelica, 243, 2, s. 15, f. 55-69 Rouen, Bibl. municipale, 478, s. 12, f. 40v~49v (Fecamp)

Cathedral Library, 66, s. i3ei-, f. I04v-i07v Stift St. Peter, a.V.47 Sandaniele, Bibl. Communale, 33, s. 15, f. 45v-64v Salisbury, Salzburg,

Bibl. Communale, 20, s. 13, f. I5i-i54v Bibl. municipale, 165, s. 12, f. 78^87 Trier, Stadtbibl., 161, s. 15, f. I27~i34v (Eberhardsklausen) Trier, Stadtbibl., 166, s. 15, f. i8v-29v (Vallendar) Troyes, Bibl. municipale, 40, vol. 1, s. 12 (Clairvaux) Troyes, Bibl. municipale, 610, s. 12 (Clairvaux) Todi,

Toulouse,

Utrecht, Utrecht,

Universiteitsbibl. 62, s. 15 Universiteitsbibl., 67, s. 15

Bibl. Nazionale Marciana, 1981, s. 15, f. i74-i79v (des. mutil.) Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 2199, s. 15, d. i-iov ViTRY-LE-FRANgois, Bibl. municipale, 11, s. 12, f. 165-183 (Cheminon) V1TRY-LE-FRAN501S, Bibl. municipale, 45, s. 12, f. 109-111 (Cheminon) Villanova, College, 4, s. 15 Venezia,

Wien,

Nationalbibl.,

1009,

s.

12, f. i64-i73v

b. Translationes anglicae : R.A. Brown, Washington, 1944 (Patristic Studies, 72).

BIBLIOGRAPHIA - CODICES L.

Schopp,

335

New York, 1948 (Writings of Saint Augustine, 1).

gallica : R. Jolivet, Paris, 1939 (GEuvres de Saint Augustin, 4 : Dialo¬ gues Philosophiques, 1). germanica : J. Hessen, Leipzig, 1923 (Philosophische Bibliothek, 188). hispanicae : A. Herrera Bienes, Madrid, 1955. V. Capanaga, Madrid, 1946 (Obras de San Agustin, 1). italicae : A. M. d’Angelo, Roma, 1959 (Coll ana Patristica, 2).

S. B.

Candela, Napoli, 1954. Neri, Firenze, 1930 (Biblioteca

Axgostiniana, 10).

neerlandica : J.A. Van Lieshout, Amsterdam, 1941. polonica : A. SWIDEREK - K. Warszawa, 1953.

AuGUSTYNIAK

-

J.

MODRZEJEWSKI,

c. Quaestiones selectae : L.

Sant’Agostino, ‘De beata vita’, c. 4, in Rivista di fvlologia e di istruzione classica, 1958, p. 249-254. N. Balca, La conception du bienheureux Augustin sur la vie heureuse, in Mitropolia Olteniei, 14, 1962, p. 185-190. P. Courcelle, Les premieres ‘Confessions’ de saint Augustin, in Revue des Etudes latines, 21/22, 1943, p. I55_I74P.J. Couvee, Vita beata en Vita aeterna. Een onderzoek naar de ontwikkeling van het begrip vita beata naast en tegenover vita aeterna bij Lactantius, Ambrosias en Augustinus, onder invloed der Romeinsche Stoa, Baarn, 1947. R. Dienel, Ciceros Hortensius undS. Augustinus De beata vita, Progr. Madchengymnasium, Wien, 1914. E. Dutoit, Augustin et le dialogue du De beata vita, in Museum Helveticum, 6, 1949, p. 33~48V. Laurenza, La felicita secondo s. Agostino. II libro De beata vita’, Valetta, 1932. A.F.N. Lekkerkerker, Augustinus over het gelukkige leven, in Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, 34, 1943-45, p. 107-137 ; p. 217-257. M. S. Muldowney, Word-Order in the Works of St. Augustine, Washington, 1937 (Patristic Studies, 52). Aifonsi,

336 G.

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

Notas sobre algunos textos de San Agustin en sus obras ‘Contra Academicos’ y ‘De beata vita’, in La Ciudad de Dios, 176, 1963, p. 464-488. E.B.J. Postma, Augustinus ‘De beata vita’. Ingeleid en toegelicht, Amsterdam, 1946. E Quiles, Interiondad agustiniana e in-sistencia, in Arque, 3, *954G. Rachet, Saint-Augustin et les 'Libri Platonicorum’, in Bulletin de l’Association Guillaume Bude, 4, 1963, p. 337347A. Van Duinkerken, Sint Augustinus over het Gelukkige Leven, in Mensen en Meningen, ’s Gravenhage, 1951, p. 113-131H. Wagenvoort, Seneca en Augustinus over ‘Levensgeluk’, in Weekblad voor Gymnasiaal en Middelbaar onderwijs, 37, Pfligersdorffer,

I94°, p. 27-37.

De ordine a. Codices : University Library, 8, s. 13, f. 5-1 iv (St. Paul’s, London) Angers, Bibl. municipale, 166, s. 9, f. 1-41 (Saint-Aubin) Avignon, Bibl. municipale, 228, s. 13, f. 50 (exc.) (Freres Precheurs, Avignon) Avranches, Bibl. municipale, 92, s. 12, f. 40v-63v Aberdeen,

Berkeley, University of California Library, 62 (Ms. Mar 39)

s. 15 Bern, Biirgerbibliothek, A. 212, s. 10 Boston, Museum of Fine Arts, 09.331, s. 14 (Royaumont) Boulogne-sur-Mer, Bibl. municipale, 49, s. 13 (S. Vaast) Bramshill House, Library of Rev. Sir W. Cope, 2, s. 12 (cfr Schenkl, n. 4746) Brugge, Stadsbibl., 105, s. 12, f. 38v-69v Brussel, Koninklijke Bibl., 49-62 (1117), s. 14, f. 13^26 Brussel, Koninklijke Bibl., 846-57 (1151), s. 15, f. i24v-i43v (Rooklooster) Brussel, Koninklijke Bibl., 1067-74 (1128), s. is f. siv-67v (Sint Maarten, Leuven) Cambrai, Bibl. municipale, 161, s. 13, f. 317-342 (Cathedrale) Cambridge, Gonville and Caius College, 100, s. 13 f 57 ss

(exc.) Cambridge, Gonville and Caius College, 69, s. 15, f. 226-264 Cesena, Bibl. Malatestiana, D.IX, III, anno 1453, ! 223-239V Cheltenham, Phillipps Library, 16278 (Libri 229), s.9, f. 104v-

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

337

io8v (exc.) Ill., University Library, no (BR.65.A.9.A.58 = 805328), s. 13 (Saint-Jacques, Liege) Citta del Vaticano, Archivio di San Pietro, D.175, s. 15, f. 22v-40 Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Pal. lat. 194, s. 14, f. 167-182 Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Urb. lat. 70, s. 15,

Chicago,

f- 32v-55 Citta del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat. lat. 445, s. 15,

f. 18-29 Citta del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat. lat. 446, s. 15,

f. 2IV-32V CittA del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat. lat.

4223, s. 15,

f. i89v-2o6 Douai,

Bibl. municipale,

261, s. 12

(Anchin)

Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 5, s. 15, f. 35v-45 Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 25, s. 14, f. 98v-ii2 Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XVII, Dext. VI, s. 12, f. 4iv-56 Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Fesul. XXI, s. 15, f. 158^175 Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 665, s. 14

Firenze,

Kobnhavn, Kongelige Bibl., Gl. kgl. S. 31, s. 15, f. I05v-i30v Kobnhavn, Kongelige Bibl., Thott. 99, s. 15, f. 9iv-mv

Bibl. municipale, 128, s. 13 (Notre Dame, Laon) Universitatsbibl., 252, s. 14, f. I24v-i46v Leipzig, Universitatsbibl., 231, s. 13, f. 40-59v (Altzelle) London, British Museum, Harley 228, f. 41-73 London, British Museum, Harley 3039, s. 10 London, British Museum, Addit. 172 93, s. 13, f. I5v-i7v London, Lambeth Palace, 151, s. 13, f. d1^1 Laon,

Leipzig,

Bibl. Communale, E.V. 15, s. 15, f. i87v-i96 Bibl. municipale, 125, s. 11 (Saint Arnoul) Milano, Bibl. Ambrosiana, C. 68 sup., s. 14, f. i63v-i68v Monte Cassino, Bibl. dell’Abbazia, 166, s. 12, p. 86-127 (des. mutil.) Monte Cassino, Bibl. dell.’Abbazia, 171, s. 11, p. 177-247 (des. mutil.) Munchen, Bayerische Staatsbibh, Clm 6991, anno 1476* f276 ss. (Fiirstenfeld) Mantova, Metz,

338

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 14330, s. 11 (Emmeram) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 18175, s. 15, f. 110-134 (Tegernsee) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 22220, s. 12, f. 1-28 (Windberg) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 26638, anno 1472, f. 159-180 Napoli, Bibl. Nazionale, IV.D.4, s. 14, f. 103^114 Oxford, Oxford, Oxford, 228 Oxford, 124

Merton College, 36, s. I361-, f. 24iv-254v Merton College, 18, s. 14, f. 118-124 Bodleian Library, Bodl. 132 (1893), s. 13, f. 203Bodleian Library, Auct. F.5.9 (2178), s. 15, f. 121-

Paris, Bibl. de PArsenal, 307 (447 T.L.), s. 14, f. io6v-ii2v Paris, Bibl. de PArsenal, 350 (397 T.L.), s. 15, f. 343-367 (Saint-Victor) Paris, Bibl. Mazarine, 623, s. 12, f. 24-27v (Saint-Martin-desChamps) Paris, Bibl. Mazarine, 632, s. 13, f. 75v-83v Paris, Bibl. Mazarine, 640, s. 15, f. 151-166 Paris, Bibl. Nationale, lat. 1907, s. 12, f. 91-118 (SaintAmand-en-Pevele) Paris, Bibl. Nationale, lat. 2037, s. 12, f. 94v-i2o Paris, Bibl. Nationale, lat. 2046, s. 15, f. 8-27 Paris, Bibl. Nationale, lat. 2983, s. n/12, f. 49-ii5v (SaintMartial, Limoges) Paris, Bibl. Nationale, lat. 13369, s. 9 Paris, Bibl. Nationale, nouv. acq. lat. 371, s. n, f. 94-119V (Floreffe) Reims, Bibl. municipale, 382, s. 9 Rouen, Bibl. municipale, 478, s. 12, f. 1-19 (Fecamp) Saint-Omer, Bibl. municipale, 81, s. 14 (Clairmarais) Sankt Gallen, Stiftsbibl., 199, s. 10, f. 363 ss. (exc.) Toulouse, Bibl. municipale, 165, s. 12, f. 54v-78v Trier, Seminarbibl., 46, s. 15, f. 48-67v (St. Matthias) Trier, Stadtbibl., 129, s. 15, f. 228^-250* (S. Maria, die Alte) Troyes, Bibl. municipale, 40, vol. 1, s. 12 (Clairvaux) Troyes, Bibl. municipale, 1085, s. 11 (Montier-la-Celle) Utrecht, Universiteitsbibl., 62, s. 15

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

339

Bibl. universitaria, 33, s. 14, t. 165-177 Valencia, Bibl. universitaria, 38, s. 15, f. 52v-92v Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 1799, s. 15, f. i8v-33 Venezia, Bibl. Nazionale Marciana, 2199, s. 15, f. 23~38v Vitry-le-Francois, Bibl. municipale, 45, s. 12, f. in (Cheminon)

Valencia,

Vorau, Chorherrenstift, 33, s. 14, f. 88v-g2v (exc.) Wien,

Nationalbibl., 1009, s. 12, f. 122-148

b. Translationes anglica : R.P. Russel, New York, 1942. gallica : R. Jolivet, Paris, 1939 (CEuvres de saint Augustin, 4 ; Dialo¬ gues Philosophiques, 1). germanicae : P. Keseling, Munster, 1940. C.J. Perl, Paderborn, 19522 (Deutsche Augustinusausgabe). hispanica : V. Capanaga, Madrid, 1946 (Obras de San Agustin, 1). italicae : A.M. Moschetti, Firenze, 1941 (Biblioteca Agostiniana, 16). niponica : W. Takahashi, Tokyo, 1954. polonica : A. SwiDEREK - K. Warszwa, 1953.

AUGUSTYNIAK

- J.

MODRZEJEWSKI,

c. Quaestiones selectae : S.

Battaglia,

Piramo e Tisbe in una pagina di Sant’Agostino,

in Filologia e Letteratura, 9, 1963, p. 113-122. A

_

Debev Form und Begvifjsgeha.lt dev augustinische Schrift ‘De or dine’, in Aurelius Augustinus. Festschrift der G orresgescllschaft zum 1500. Jubildum der Todestages Augustins, Ivoln, 1930, p. 15-62. H. Fuchs, Latina IV, in Hermes, 70, 1933, p. 349. _ H.H. Gunermann, Ciceronische Sprache in Augustinus De ordnne unter Berucksichtigung von Contra Acadeniicos und De beata vita, Diss., Salzburg, 1968. Dyroff,

340

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

P. Keseling, Augustinus und Ovid, in Philologische Wochenschrift, 60, 1940, p. 191. P. Keseling, Vergil bei Augustin, in Philologische Wochen-

schrift, 62, 1942, c. 383-384. J. Lassus, La technique de la mosaique selon saint Augustin, in Lybica, 7, 1959, p. 143-146. K. Mertens, Das Verhdltnis des Schonen zum Guten in dem Augustinische Fruhschriften, Diss., Speyer a. Rhein, 1940. I. Qviles, La interioridad en el Dialogo agustiniano ‘Del or den , in Ciencia y Fe, 11, 1955, p. 75-94. L. Rey Altuna, Que es lo hello ? Lntroducion a la estetica de San Agustin, Madrid, 1945. J. Rief, Der Ordobegriff des jungen Augustinus, Paderborn, 1962 (Abhandlungen zur Moraltheologie, 2). A. Solignac, Reminiscences plotiniennes et porphyriennes dans le debut du ‘De or dine’ de saint Augustin, in Archives de philosophic, 20, 1957, p. 446-465. M. van den Hout, Augustinus ‘De ordine’ 1, 3, in Vigiliae Christianae, 2, 1948, p. 56. W. van Hoorn, Augustinus' theodicee beschouwd in het licht der beide boeken ‘De ordine’, Diss., Leuven, 1942. S.U. Zuidema, De orde-idee in Augustinus’ dialoog ‘De ordine’, in Philosophia Reformata, 28, 1963, p. 1-18. De magistro a. Codices : Angers, Bibl. municipale, 286, s. 11/12, f. I76v-i99v Armagh, Public Library, G II 16, s. 12 (exc.) Assisi, Bibl. Communale, 87, s. i3ex-, f. 107^112 Avranches, Bibl. municipale, 163, s. 11, f. 3 ss. (inc. mutil.) Barcelona, Archivo de la Corona de Aragon, 83, s. 10, f. 104-

ii7v (S. Maria de Ripoll) Barcelona, Archivo de la Corona de Aragon, 151, s. 11, f. 12-

3iv (S. Maria de Ripoll) Basel, Universitatsbibh, A.IV.5, s. 15 Bern, Biirgerbibl., A.A.90. 18, 9, s. 9, f. i-8v (fragm.) Bern, Biirgerbibl., 612, s. 11, i. 70 (exc.) Brussel, Koninklijke Bibl., 49-62 (1117), s. 14/15, f. i6iv-i69 Brussel, Koninklijke Bibl. 846-57 (1151), s. 15, I. 53-63 (Rooklooster) Brussel, Koninklijke Bibl., 1067-74 (1128), s. 15, f. io3v-ii^v (Sint Maarten, Leuven) Brussel, Koninklijke Bibl., 12042-49, s. 15, f. 75-94 Brussel, Koninklijke Bibl., 15093-109 (1140), s. 15, f. 3-17 (Elseghem)

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

34i

University Library, Dd. II, 29, s. 13 (exc.) Gonville and Caius College, 100, s. 13 (exc.) Cambridge, Gonville and Caius College, 108, s. 13 (exc.) Cambridge, St. Peters College, 179, s. 15 (exc.) Cambridge, St. Peters College, 184, s. 15 (exc.) Cambridge, St. Johns College, B 25 (47), s. 13, f. 69-74 Cambridge, Pembroke College, 135, s. 13, f. 260-266 Cesena, Bibl. Malatestiana, D.IX, III, anno 1453, f. 3i-4iv Chicago, The Newberry Library, Ry. 16, s. 12, f. 114^139 Citta del Vaticano, Archivio di San Pietro, D. 175, s. 15, f. 40-52 Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Pal. lat. 194, s. 14, Cambridge, Cambridge,

f. 83-9iv

CittA del Vaticano, Bibl. f. 171^186 Citta del Vaticano, Bibl. f. 15-22 Citta del Vaticano, Bibl. f. 82-88v Citta del Vaticano, Bibl. f.

Apostolica, Urb. lat. 70, s. 15, Apostolica, Vat. lat.

414,

s.

13,

Apostolica, Vat. lat. 445, s. 15, Apostolica,

Vat.

lat.

515,

s.

91,

87-ii2v

Douai,

Bibl. municipale,

Erlangen,

261, s. 12 (exc.)

Universitatsbibl., 170, s. 14, i. 95-99

Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod. 5, s. 15, f. i33-i49v

Firenze,

Firenze,

Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XII, cod.

25, s. 14,

f. ii6-i24v

Firenze, Bibl.

Medicea Laurenziana, XVII, Dext.

7, s.

I2in‘,

f. I0I-I20V

Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 559, s. 11, f. 6ov-68v Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 662, s. 11, Firenze,

f- 79-93 Grenoble,

Bibl. municipale,

Heiligenkreuz,

204, s. 12,

f. 75-93

Stiftsbibl., 215, s. 12, f. 63-86

Universitatsbibl., 267, s. 13, f. 44-55v (Altzelle) Bibl. de l’Universite, 166, s. 16, f. 232-242 (Croisiers, Huy) Lincoln, Cathedral Library, 205, s. 14, f. 133-146 (exc.) London, British Museum, Royal 5-C.V, s. 13/14-. f- 235v_242 London, British Museum, Royal 8.C.III, s. 10, f. 82-120 London, British Museum, Addit. 10940, s. 11, f. 7v-i5U f- 25> f. 16; f. H9-I23v Leipzig, Liege,

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

342

London, British Museum, Addit. 15608, s. 14, r. 70-77 London, British Museum, Addit. 17293, s. 13, f. i7v-23

Bibl. Communale, C.I.2, s. 12, f. 91-114 Bibl. Communale, D.III.3, anno 1468, f. 252^264 Metz, Bibl. municipale, 347, s. 11 (exc.) Milano, Bibl. Ambrosiana, I.113 inf., s. 14, f. 147-150 Milano, Bibl. Trivulziana, 170, s. 14, f. 180 bisv-i82 Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 6322, s. 10/11, f. 1-26 (Freising) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 6331, s. 10, f. 1-39 (Freising) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 13061, s. 12, f. 165180 (Regensburg) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 14330, s. 11, f. 67-86 (Emmeram) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 18540 b, s. 10, f. 35-81 (Tegernsee) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 26638, anno 1472, f. 322-338 Mantova, Mantova,

Neufchateau, Oxford, Oxford, Oxford,

Bibl. municipale,

3, s. 15,

f.

88-io6v

Bodleian Library, Bodl. 136, s. 13, f. 140-146 Bodleian Library, Bodl. 150, s. 13/14, f. 174^184 Merton College, 36, s. 13, f. 224-232

Bibl. universitaria, 1119, s. 141, f. 184-192 Paris, Bibl. de l’Arsenal 350, s. 15, f. 325~342v Paris, Bibl. Mazarine, 1639, s. 14, f. 323^329 (Navarre) Paris, Bibl. Nationale, lat. 1930, s. 12, t. 255-267 (SaintEtienne, Caen) Paris, Bibl. Nationale, lat. 1957, s. 13, f. 104^113 Paris, Bibl. Nationale, lat. 2033, s. 12/13, f. 23-35 (SaintAmand-en-Pevele) Paris, Bibl. Nationale, lat. 2114, s. 13/14, f. 82v (exc.) (Freres Precheurs, Orange) Paris, Bibl. Nationale, lat. 2697, s. n, f. 84v-iiiv (mutil.) Paris, Bibl. Nationale, lat. 2728, s. 14, f. 74-85v Paris, Bibl. Nationale, lat. 2745, anno 1711-1718 (autographe de Jean Hardouin) Paris, Bibl. Nationale, lat. 2974, s. 9, f. 1^44 (Chapitre du Puy) Paris, Bibl. Nationale, lat. s. 12, f. yo-jgy Paris, Bibl. Nationale, nouv. acq. lat. 371, s. 11, f. i-i4v Padova,

Reims, Rouen,

Bibl. municipale, 392, s. 9, f. 1-31 Bibl. municipale, 477, s. 12, f. 69-83

BIBLIOGRAPI-IIA - CODICES

343

Saint-Omer, Bibl. municipale, 8i, s. 14 Salisbury, Cathedral Library, 118, s. 12 (exc.) Sankt Florian, Stiftsbibl., XI, 65, s. 14, f. 132-143 Sankt Gallen, Stiftsbibl., 140, s. 10, f. 181-254 Schaffhausen, Stadtbibb, 30, s. 12 Trier, Stadtbibl., 161, s. 15, t. 134^147 (Eberhardsklausen) Trier, Stadtbibl., 166, s. 15, f. i-i8v (Vallendar) Trier, Stadtbibl., 2397, s. 11, f. I04v-i28v Troyes, Bibl. municipale, 40, s. 12 (Clairvaux) Troyes, Bibl. municipale, 801, s. 12/13 (exc.) Utrecht, Universiteitsbibl., 62, s. 15, f. 205-222v Utrecht, Universiteitsbibl., 67, s. 15, f. 78-95v Vendome, Bibb municipale, 135, s. 12, f. 45v-63v Venezia, Bibb Nazionale Marciana, 1798, s. 15, t. 312-321 Wien, Nationalbibl., 766, s. 12, f. 31-45 Wien, Nationalbibl., 1009, s. 12, f. I48v-i64v Worcester, Cathedral Library, F.57, s. 13 (mutil.)

b. Translationes anglicae : J.H.S. Burleigh, Philadelphia-London, 1953 {Library of Christian Classics, 6). G.G. Leckie, New York, 1938. J.M. Colleran, Westminster (Maryland), 19642 {Ancient Christian Writers, 9). J. Oates, New York, 1947. A.C. Pegis, New York, 1946 {The Writings of the Fathers of the Church, 3) P. Russel, Washington, 1968 {The Fathers of the Church, 59). gallica : F.J. Thonnard, Paris, 19522 {Bibliotheque Augustinienne, 6 : Dialogues fhilosophiques, 3). germanicae : H. Hornstein, Diisseldorf, 1957. C.J. Perl, Paderborn, 1959 {Deutsche Augustinusausgabe).

hispanica : V. Capanaga, Madrid, 1946 {Obras de San Agustin, 3).

344

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

italicae : D. Bassi, Firenze, 1930 (Testi cristiani). G. Bonafede, Caltanisetta-Roma, 1957. A. Guzzo, Firenze, 1927. M. Casotti-A. Faggi, Brescia, 19583 (L’educazione. I Classici della pedagogia commentati). G. Capasso, Napoli, 1953. M. Goretti, Firenze, 1957. B. Nardi, Firenze, 1956. A. Mura, Roma, 1965. neerlandica : G. Wijdeveld, Amsterdam, 1938. polonica : J. Modrzejewski - A.

Trombala,

Warszawa, 1953.

lusitanica : A. Ricci, Porto Alagre, 1956. c. Quaestiones selectae : G.

Etude comparative du De magistro de S. Augustin et du De magistro de S. Thomas, Diss., Louvain 1939 (cfr Revue Neoscholastique, 42, 1939, p. 643-645). L. Allevi, I fondamenti della pedagogia nel De magistro di S. Agostino e S. Tomasso, in La Scuola Cattolica, 65,1937, p. 545-561. M. Casotti, L’ouvrage de Saint Augustin De magistro et la methode intuitive, in S. Agostino. Publicazione commemorativa de XV centenario della sua morte, Milano, 1931. A. Caturelli, La doctrina agustiniana sobre el maestro y su desarollo en Santo Tomas de Aquino, Cordoba, 1954. J.M. Colleran, The Treatise De magistro of St. Augustine and St. Thomas, Diss., New York, 1945. L. de Simone, II ‘maestro interiore’ di S. Agostino e V ‘anamnesi’ platonica, in Giornale critico dHla Filosofia Italiana, 10, 1929, p. 275-276. R. de Torres Abreu, Santo Agostinho e a doutrina do mestre interior, in Filosofia, 3, 1956, p. 108-112. D.A. Gallagher, Saint Augustine and Christian Humanism, in D.A. Gallagher, e.a., Some philosophers on education. Papers concerning the doctrines of Augustine, Milwaukee, 1956, p. 46-66. I.L. Gladstein, Semantics, too, has a past, in Quarterly Jour¬ nal of Speech, 32, 1946, p. 48-51. G. Gonella, La funzione del maestro e la verita interiore nella Alderweirelt,

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

345

dottrina di S. Agostino, in S. Agostino e le grandi correnti della filosofia contemporanea, Tolentino, 1956, p. 383-389. W.M. Green, Augustines Use of Punic, in Publications in Semetic Philology, 11, 1951, p. 179-190. A. Guzzo, II ‘magistro’d’Agostino, in Levana, 4, 1925, p. 388393G.N.

Sarabara (Dan. 3, 94, (2,7) ) bei Aug. mag. 10, 33-11. 37), in Glotta, 33, 1954, p. 100-118. B. Kruse, 0 ensinar e aprender em 0 ‘De magistro’ de Santo Agostinho, in Atualidade de Santo Agostinho, Sorocaba Sao Paulo, 1955, p. 101-144. Iv. Kuypers, Der Zeichen- und Wortbegriff itn Denken Au¬ gustins, Amsterdam, 1934. C. Lascaris Comneno, San Agustin, educador, in Revista de Filosofia, 14, 1955, p. 132-134L.R. Lind, St. Augustine on Semantics and certain Problems of Teaching, in Classical Weekly, 39, 1945-46, p. 26-29. A. Locher, Augustins Erkenntnislehre in dem Dialog ‘De magistro’ und das Problem Hirer Interpretation, Diss., Tubingen, i960. T. Manfredini, Unita del vero e pluralitd delle menti in S. Agostino. Saggio suite condizioni della comunicazione, Bologna, i960. R.A. Markus, St. Augustine on Signs, in Phronesis. A Journal for Ancient Philosophy, 2, 1957, p. 60-83. F. McPolin, The ‘De magistro’ of St. Augustine of Hippo, in The Irish Ecclesiastical Record, 100, 1963, p. 233-239. W. Ott, Ueber die Schrift des h. Augustinus De magistro, Hechingen, 1898. A. Ricci, Notas sobra 0 De magistro de Santo Agostinho, in Veritas, 1, 1955-56, p. 320-347-. J. Rieck, De magistro and Augustine s Illumination Theory, in Reality, 12, 1964, p. 95-105. J. Rimaud, Le maitre interieur, in Cahiers de la nouvelle journee, 17, 1932. E. Rosenstock-Huessy, Der Atem des Geistes. Themen abendlandischer Tradition und Hire Auswertung fiir eine neue Zeit, Frankfurt, 1951, p. 93-165. E. Tassi, L’azione intellettuale del maestro net pensiero di S. Agostino e di S. Tomasso, in Palestra del Claro, 46, 1967, p. 1151-1522. G. Valentini, Richerche interno al 'De magistro’ di S. Agostino, in Sophia, 4, 1936, p. 83-89. R. Viola, La interioridad agustiniana en ‘De magistro’, in Ciencia y Fe, 10, 1954, p. 73-76.

*3

Knauer,

XXIX

346

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

De libero arbitrio a. Codices : Bibl. municipale, 217, s. 18, f. 174-214 Angers, Bibl. municipale, 159, s. 11, f. iv-54 (Saint-Serge) Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, 23, s. 14, f. 104-131 Assisi, Bibl. Communale, 87, s. i3ex-, f. 2-14 Assisi, Bibl. Communale, 318, s. 14, f. i46-i68v Amiens,

Basel,

Universitatsbibl., B VIII 9, s. 9, f. 34v-68v (Murbach) Staatliche Bibl., Phill. 1696 (Rose 70), s. 13, f. 112-

Berlin, 140

Collegio di Spagna, 14, s. 14, f. i47-i69v Bibl. municipale, 116, s. 00, f. 9v-23 Boston, Museum of Fine Arts, 09.331, s. 14 (Royaumont) Boulogne-sur-Mer, Bibl. municipale, 47, s. 12 (Saint-Vaast) Boulogne-sur-Mer, Bibl. municipale, 50, s. 13 (Saint-Bertin) Brugge, Stadsbibl., 13, s. 14, f. i44v-i8ov (Ter Doest) Brugge, Stadsbibl., ii6, s. 12, f. 78v-i57v (Ter Duinen) Brussel, Koninklijke Bibl., 49-62 (1117), s. 14, f. 76v-ioov Brussel, Koninklijke Bibl., 119-24 (1122), s. 15, f. 105-131 (Ivorsendonk) Brussel, Koninklijke Bibl., 312-20 (1124), s. 14, f. i-34v (Rooklooster) Brussel, Koninklijke Bibl., 625-36 (1125), s. 15, f. i2v-45 (Sint Maartens, Leuven) Brussel, Koninklijke Bibl., 15093-109 (1140), s. 15, f. i7-62v (Elseghem) Brussel, Koninklijke Bibl., 20760-83 (1120), s. 14, f. 29^37 Brussel, Koninklijke Bibl., 947 (999), s. 12, f. i-iv; f. 202202v (fragm.) (Cambron) Bologna,

Bordeaux,

Gonville and Caius College, 100, s. 13 Gonville and Caius College, 108, s. 13, p. 225-277 Cambridge, Pembroke College, 135, s. 13, f. 232^250 Cambridge, St. John’s College, 10, s. 14, f. 185-215"^ (St. Au¬ gustine, Canterbury) Cambridge, St. John’s College, 47, s. 13, f. 116-137 Cambridge, Trinity College, 101, s. 12, f. 31-57 (Wardon Abbey) Cambridge, Trinity College, 164, s. 15, f. 188-215 (Christ Church, Canterbury) Cambridge, Trinity College, 1460, s. 14, f. 97V-124 (Glaston¬ bury) Cesena, Bibl. Malatestiana, D.X, II, s. 15, f. 2o-52v Chartres, Bibl. municipale, 66, s. 10, f. 109-113 (des. mutil.) (chapitre) Cambridge, Cambridge,

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

347

Phillipps, 241, t. 11, s. 12 Phillipps, 8898, s. 15 Chichester, s. 13 (cfr Schenkl, n° 3794) Citta del Vaticano, Archivio di San Pietro, D. 172, s. 13 Citta del Vaticano, Bibl. Apostolica, Pal. lat. 193, s. 15,

Cheltenham,

Cheltenham,

f. 8iv-ii6 Citta del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Reg. lat. 107, s.

n“-,

f. 97v-i49 Bibl. Apostolica, Urb. lat. 70, s. 15,

Citta del Vaticano,

f. 97v-i44 Citta del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat. lat.

414, 2,

s.

13,

f. 44-64 Citta del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat. lat. 415, anno

1468, f. 2IIV-273V Citta del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat. lat. 445, s. 15,

f. 97-ii8v Citta del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat.lat.

493,

s.

15,

f. 54V-89

Citta del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat. lat. 656, s. 14,

f. 87^103 Citta del Vaticano,

Bibl. Apostolica, Vat. lat. 7334, s. 14,

f. 8-23v Bibl. Apostolica, Vat. lat. 10664, anno 1215, f. 297-319 Colorado, Collection of Charles A. Baldwin, 4, s. 14 Cremona, Bibl. Governativa, ms. gov. 159, s. 14, f. I42v-i70v

Citta del Vaticano,

Dijon,

Bibl. municipale, 152, s. 12, f. 2-39 (Citeaux)

Douai, Bibl. municipale, 265, s. 12 (Marchiennes)

Bibl. municipale, 266, s. 12 (Anchin) Cathedral Library, B.2.12, s. 14111. Durham, Cathedral Library, B.2.25, s. 13 Durham, Cathedral Library, B.2.29, s. I4ex\ Durham, Library of Bishop Cosins, V.1.8; s. 13 (Schenkl,

Douai,

Durham,

n°

4847) Real Bibl., Q.III.8, s. 14, f. 359-383 Eton College, 120, s. 14

El Escorial, Eton,

Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XIII, Dext. V, s. 13, f. 115-137 Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XVII, Dext. Ill, s. 13, f. I43v-i59v Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XVII, Dext. V, Firenze,

s. 13, f. 4iv-57v Bibl. Medicea Laurenziana, Plut. XVIII, Dext. I,

Firenze,

s. 13, f. 195-219 XXIX *3;

348

BIBLIOGRAPHIA - CODICES Bibl. Medicea Laurenziana, Conv. soppr. 125, anno

Firenze,

1395, f- 1-38

Bibl. Medicea Laurenziana, Fesul. XXI, s. 15, f. 41-74 Firenze, Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 633, s. 14, Firenze,

f. i68v-i8gv Firenze,

Bibl. Medicea Laurenziana, S. Marco 643, s. 10

Hunterian Museum, V.1.6, s. 14*“. Gravenhage, Museum Meermanno-Westreenianum, 10 B 13 (112), s. 00, f. 137^183

Glasgow, ’s

Universitatsbibl., 230, s. 14, f. 118-144 Universitatsbibl., 267, s. 13, f. 2-43v Liege, Bibl. de l’Universite, 116, s. 16, f. i-9iv (Croisiers, Huy) London, British Museum, Royal 5.B.I, s. 13, f. 41 -77v London, British Museum, Royal 5.C.V, s. 13/14, f. 210-231 London, British Museum, Royal 7.B.IX, s. 13, f. 46^65 London, British Museum, royal 10.A.IX, s. 14, f. i53-i68v London, British Museum, Addit. 10940, s. 11 London, Lambeth Palace, 50, s. 15, f. I99-2o6v Leipzig,

Leipzig,

Bibl. Nacional, 225, s. 13, f. 1-23 Bibl. Communale, D.III, 1, s. 15, f. 89^135 Metz, Bibl. municipale, 139, s. 11 (Saint-Arnoul) Milano, Bibl. Ambrosiana, C. 68 sup., s. 14, f. 155-156v (fragm.) Milano, Bibl. Ambrosiana, R. 19 sup., s. i2ex-, f. 27-77 Milano, Bibl. Nazionale Braidense, AF. XIV. 17, s. 15 Milano, Bibl. Trivulziana, 170, s. 14, f. 152^164 Modena, Bibl. Estense, a.K.4.10, s. 15, f. 94-i4iv Modena, Bibl. Estense, a.U.4.15, s. 15, f. 75-98 Montreal, Me. Gill University Library, 113, s. 15 (Verona) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 14527, s. 9, f. 1-110 (Emmeram) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 17057, s. 12, f. 106iiov (Schaftlarn) Munchen, Bayerische Staatsbibl., Clm 18175, s. 15, f. 61-63 (Tegernsee) Munster, Universitatsbibl., 185, s. 14, f. 224-246 Madrid,

Mantova,

Napoli, Napoli,

Bibl. Nazionale, VLB.19, s. 13, f. 83-99v Bibl. Nazionale, VI.C.23, s- I4» f- 211-235 Bibl. municipale, 222, s. 12, f. 183 ss. (Fleury) Bodleian Library, Laud. Misc. 113, s. 10 Bodleian Library, Bodl. 136 (1900), s. 13/14, f. i-i7v

Orleans, Oxford, Oxford,

BIBLIOGRAPHIA - CODICES Bodleian Library, Bodl. 568 (2008), s. 14, f. 117-135 Bodleian Library, Bodl. 238 (2050), s. 14, f. 121-136 Oxford, Bodleian Library, Bodl. 1900, s. 13 Oxford, Merton College, 1, s. 14, f. 32-46 Oxford, Merton College, 36, s. I3e*\ f. 194-211 Oxford, Merton College, 37, s. I4to, f. 145-171 Oxford, Trinity College, 4, s. 11, f. 8-94 (St. Augustine, Canterbury)

Oxford, Oxford,

Bibl. Antoniana, X.179, s. 13, f. 48-66v Bibl. de PArsenal, 304, s. 14, f. 151-176 Paris, Bibl. de l’Arsenal, 307, s. 14, f. 40-58v Paris, Bibl. de 1’Arsenal, 353, s. 14, f. 104-132 (Grands Au¬ gustins) Paris, Bibl. de l’Arsenal, 354, s. 12, f. 1-62 (Lontenay) Paris, Bibl. Nationale, lat. 1921, s. 12, f. iv-5i (Saint-Martin, Tournai) Paris, Bibl. Nationale, lat. 1922, s. 13, f. 1-38 (inc. mutil.) Paris, Bibl. Nationale, lat. 2033, s. 12/13, f. 36-78 (SaintAmand-en-Pevele) Paris, Bibl. Nationale, lat. 2178, s. 14, f. 234-256 Paris, Bibl. Nationale, lat. 2700, s. 9“-, f. 2-77 Paris, Bibl. Nationale, lat. 2734, s. 14, f. 64v-94v Paris, Bibl. Nationale, lat. 13361, s. 11 (Saint-Germain) Paris, Bibl. Nationale, lat. 14473, s. 12 (Saint-Victor) Paris, Bibl. Nationale, lat. 14856, s. 12 (Saint-Victor) Paris, Bibl. Nationale, lat. 16725, s. 12 (Saint-Martin-desChamps) Paris, Bibl. Nationale, nouv. acq. lat., 371, s. 11, f. 14^70 (Floreffe) Praha, Universitni knihovna, 2305, s. 13/14, f. i3~39v

Padova, Paris,

Bibl. municipale, 404, s. 13 Roma, Bibl. Angelica, 159, s. 13“-, f. i5ov-i74 Roma, Bibl. Angelica, 1084, s. 13“’, f. i39v_I55 Rouen, Bibl. municipale, 473, s. 12, f. 5I'9I (Saint-Ouen) Rouen, Bibl. municipale, 476, s. 12, f. 8i-i28v (Jumieges) Reims,

Bibl. municipale, 81, s. 14 (Clairmarais) Bibl. municipale, 254, s. 9 (Saint-Bertin) Saint-Omer, Bibl. municipale, 255, s. 12 (Clairmarais) Salisbury, Cathedral Library, 66, s. 13“', f. 93V~I04V Salisbury, Cathedral Library, 106, s. i2to', f. 75-nov Sankt Gallen, Stiftsbibl., 184, s. 10/11, p. 195-197 (exc.) Saint-Omer,

Saint-Omer,

Bibl. Communale, 20, s. 13, f. 90v-io6v Bibl. de la Catedral, 86, s. 13, f. 39v~59v Trier, Seminarbibl., 48, s. 15, f. I45v-i63 (St. Matthias) Todi,

Tortosa,

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

350

Stadtbibl. 161, s. 00, f. i69-205v (Eberhardsklausen) Stadtbibl., 166, s. 15, f. 30-86 (Vallendar) Troyes, Bibl. municipale, 40, vol. 1, s. 12 (Clairvaux) Troyes, Bibl. municipale, 846, s. 12 (Clairvaux) Troyes, Bibl. municipale, 860, s. 13 (Clairvaux) Trier, Trier,

Universiteitsbibl., Universiteitsbibl.,

Utrecht, Utrecht,

s. 15, f. 81-159 361, s. 15, f. 256-269v

56,

Bibl. Universitaria, 32, s. 14, f. 74-110 Bibl. municipale, 192, s. 12, f. 40-121 Bibl. Nazionale Marciana, 1799, s. 15, f. 33-6ov Bibl. Nazionale Marciana, 2441, s. 15, f. 87-112 Bibl. municipale, 54, s. 12

Valencia, Vendome, Venezia, Venezia, Verdun, Wien,

Nationalbibl., 785, s. 13, f. 23v-39v Cathedral Library, F.57, s. 13

Worcester,

b. Translationes anglicae : J.H.S. Burleigh, Philadelphia-London, 1953 (Library of Christian Classics, 6) M. Pontifex, Westminster (Maryland), 1955 (Ancient Chris¬ tian Writers, 22). A.S. Benjamin - L.H. Hackstaff, Indianapolis, 1964. P. Russel, Washington, 1968 (The Fathers of the Church, 59). gallica : F. J. Thonnard, Paris, 19522 (Bibliotheque Augustinienne, 6 : Dialogues philosophiques, 3). germanicae : W. Thimme, Ziirich-Stuttgart, 1962. C.J. Perl, Paderborn, 19613 (Deutsche Augustinusausgabe). hispanica : V. Capanaga, Madrid,

1946

(Obras de San Agustin,

3).

italicae : G. Baravalle - C.R. Somasco, Roma, i960 (Collana Patristica, 12). C. Buda, Roma, 1956. P. Montanari, Firenze, 1939. polonica : J. Modrzejewski - A.

Trombala,

Warszawa, 1953.

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

35i

c. Quaestiones selectae : N. J.J. Balthasar, La vie interieure de saint Augustin a Cassiciacum, in Giornale di Metaficica, 9, 1954, p. 407-430. Ch. Boyer, Concupiscence et nature innocente, in Augustinus Magister, 3, Paris, 1955, p. 303-316. Ch. Boyer, La concupiscence est-elle impossible dans un etat d’innocence ?, in Augustinus Magister, 2, Paris, 1954, p. 737-74P . . . . Ch. Boyer, La preuve de Dieu augustinienne, in Archives de philosophic, 7, 2, 1930, p. 105-141. P.V. Corea, The Will and its Freedom in the Thought of Plato, Aristotle, Augustine and Kant, Diss., Boston, 1961, p. 189-252. G. Cotta, Droit et justice dans le ‘De libero arbitrio’ de saint Augustin, in Archiv fur Recht- und Sozialphilosophie, 47, 1961, p. 159-172. J.M. de Cruz Pontes, Le problemc de I’origine de I’ame de la patristique a la solution thomiste, in Recherches de Theologie ancienne et medievale, 31, 1964, p. 184-188. H. Daudin, La liberte de la volonte, Paris, 1950. H. de Lubac, Note sur saint Augustin ‘De libero arbitrio’, III, 20, 56, in Augustinus Magister, 3, Paris, 1954, p. 279-286. L. de Mondadon, De la connaissance de soi-meme a la concu¬ piscence de Dieu (S. Augustin, De libero arbitrio, II, 2, 3, 7-15, 39J, in Recherches de Science religieuse, 4, 1913, p. 148-156. Y. de Montcheuil, L’hypothese de I’etat originel d’ignorance et de difficulty d’apres le De libero arbitrio de saint Augustin, in Recherches de science religieuse, 1933, p. 197-221. O. N. Derisi, Verdad y certeza en San Agustin, in La Ciudad de Dios, 70, 1954, p. 323-34I. . F. Duquesnoy, Une preuve de l’existence de Dieu dans saint Augustin, Dialog, de libero arbitrio II, 3-15, in Annales de philosophic chretienne, 25, 1891, p. 286-302; p. 33I_346W.M. Green, Mediaeval Recensions of Augustine, in Speculum, 29, 1954, P- 531-534- , . , ... ,.t., W.M. Green, Textual Notes on Augustine s De libero arbitrio , in Revue de Philologie, de Litterature et d Histoire anciennes, 28, 1954, p. 21-29. B. Kaelin, St. Augustine und die Erkenntnis der Existenz Gottes, in Divus Thomas (Freiburg), 14, 1936, P- 33i"352J. Febourlier, Misere morale originelle et responsabilite du pecheur, in Augustinus Magister, 3, Paris, 1954, p. 3013°7. . P. Montanari, II problema della liberta in Agostino, in Rivista di Filosofia Neoscolastica, 1937, p- 359"387D.L. Mosher, The concept of Truth in St. Augustine s Theory

BIBLIOGRAPHIA - CODICES

352

of Knowledge, Dissertation Abstracts, 26, 1965-66, 2268. J.A. Mourant, The Augustinian Argument for the Existence of God, in Philosophical Studies, 12, 1963, p. 92-106. E. Neveut, For mules Augustiniennes : la liberte et le libre arbitre, in Divus Thomas, 34, 1931, p. 3 ss. R.J. O’Connel, Ennead VI, 4 and 5 in the Works of Saint Augustine, in Revue des Etudes Augustiniennes, 9, 1963, p. 1-69. M. Pellegrino, Intorno al testo del ‘De libero arbitrio’ di s. Agostino, in Rivista di filologia e di istruzione classica, 36, 1958, p. 186-188. P. Prime, Tenuissima forma cognitionis, in Journal of Theolo¬ gical Studies, 43, 1942, p. 45-59. H. Scholz, Der Gottesgedanke in der Matematik, in Blatter fur Deutsche Philosophic, 8, 1931-32, p. 328-338. P. Sejourne, Les conversions de saint Augustin d'apres le De libero arbitrio, in Revue des sciences religieuses, 25, 1951, p. 243-264 ; p. 333-363. C. Vincent, De la presomption a la confession chez saint Augustin. Essai sur les rapports de la philosophic et du christianisme dans ses premieres ceuvres, Diss., Alger, 1968. G. Vrancken, Der gottliche Konkurs zum freien IVillensakt des Menschen beim hi. Augustinus, Roma, 1943.

ADDENDA P- 33i: P.

La figure de Philosophic (Augustin, Contra Academicos II, 5-7)> in Comptes rendus de l'Academie des Inscriptions et Belles Lettres, 1968, p. 141-143.

Courcelle,

P- 34o: G.

A propos d’une traduction de De ordine II, v, 16, in Revue des Etudes Augustiniennes, 16, 1970, p. 179-186.

Madec,

INDICES Index Locorvm Sacrae Scriptvrae Index Avctorvm

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

Genesis : 3, 5 Psalmi : 4, 5.6 I5> 1

i8, 24, 36, 40, 4i, 52,

13/14 7 4 5 7 1

opus

iib.

cap.

lin.

lib. arb.

3

24

67/68

318

X

2 2

2 18 10 18

52/54 37 22/23 3/4 15/16

158 238 269 292 3°5 261 277 318 238 269

mag. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb.

79. 8 83. 101, 27

lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. ord. lib. arb. lib. arb.

Ecclesiastes : 7. 26

3 3 2

Pag‘

3 2

18 8 25 17

4/5 43/44 66/67 37 22/23 13/14 69/70 I3/I4

lib. arb.

2

8

117/118

253

Sapientia : 6, 17 7, 27 8, 1

lib. arb. lib. arb. lib. arb.

2 2

l6

2

II

H/15 l6 29/30

265 267 258

Ecclesiasticus : 10, 14 10, 15

lib. arb. lib. arb.

3 3

25 25

49/5° 49

320 320

mag. lib. arb. lib. arb.

II

1 2

2 2

35/36 12/13 70

195 213

II

22/23

IO

119

194 192

23

49/5° 43 63/66 34 59 77 64/65 130 2l/23 138/139

3D 158

I

25/27 63/66

12

34

9

130

3D 159 197 292

3 3 2 2 1

13 2

24 2

17

99 321 267

Isaias : 7. 9

239

Daniel : *3. 19 3, 94 Matthaeus : *2, 16 *6, 6 *6, 9 sqq. *6, 22 7. 7 O

d

*22,30 *23,10 25,41

mag. mag.

lib. arb. mag. mag. mag. c. acad. lib. arb. lib. arb. lib. arb. mag. lib. arb.

3

3

9 14 9

lib. arb. mag. mag.

3

23

lib. arb.

3

X I

12 2 2 2 3

3 2

18

i59 197 23 239 270 292 202 292

Lucas : *7. 12/15 *11, 2 sqq. *n, 34 *20, 36

356

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE lib.

cap.

I

IO

2 2 I

13 4 2 11

lib. arb. lib. arb. mag. lib. arb. lib. arb. mag. mag. mag. mag.

3 3

24

3 3

12 18 18

c. acad. beata uita mag. mag. lib. arb. mag. lib. arb. lib. arb.

2

opus

lin.

Pag-

18 51/52 255 75/76 47/48

103 262

Iohannes : 3, i7 8, 31/32 14, 6 17, 3 *18, 36 Ad Romanos : 1, 21 1, 22 *7> i4 7, 18 7, 19 *7, 22 *8, 11 16, 18 I ad Corinlhios : 1, 24 *1, 24

3, 16 3. 17

6, 3

ord. lib. arb. beata uita lib. arb. ord.

1

12 1

9

6

Ad Galatas : *4> 3

*5, 8 5. 17 Ad Ephesios : 2, 3

3. 16-17 *3, 16-17

1 4 11

I

14 2 1

9 19/20 18/19 48

318 318 196 305 3°5 158

32/33 50/51 42/43

197 158 186

63 60

26 250 48/49 6

18 84 196 202 213 158

3

14

3

9

33 50/51 32/33 129

5 5

103/104

172

mag.

i47

173

mag. mag. lib. arb.

12

2

196

5

143/145

18

20/22

I73 305

II ad Corinthios : mag. i» 19 11,

24

84

239 106

lib. arb. mag. mag.

3

299 292

19

38/39

307

1

51

11

47/48

158 196

9

42/43

186

11

43

12

2

106 196

3 3

18

14/15 22/23

3°5

3

15

63/65

301

3

Ad Philippenses : mag. 3, 19 Ad Colossenses : *2, 8

*2, 20

ord. mag.

I ad Timotheum : lib. arb. 1, 13 *6, 10 lib. arb.

1

3°3

Iudae :

*6

lib. arb.

INDEX SCRIPTORVM cap.

lin.

pag.

1

43

158

1

43

M

opus

lib.

beata uita

4

289

De Platone et eius dogmate : mag. 2, 6

3

49

163

5

180

174

4

34

165

1

46/47 46/47

158

5

124/125

172

8

87

182

Analytica posteriora : mag. 1, 2, 15

9

3 sqq.

184

sophisticis elenchis : mag. mag.

3 9

1

162

5

184

9

5

184

10

141/142

193

9

3 sqq-

184

mag.

8

135

184

mag.

10

151

193

mag.

9

43

186

Ambrosius De Cain et Abel i» 9. 35

mag.

00

Expositio de psalmo cxviii : mag. 2, 29 Hymni : 2, 32

85

Apuleius

Ps.-Apuleius

De interpretatione : mag.

p. 178

Aristoteles

De interpretatione : mag. 16a, 3 sq. mag. 16a, 19 mag. 16a, 27 mag. 2, 16b, 19 mag. 4, 2

165a, 6-8

1

158

Rhetorica : 1405b, 6-8

mag. mag.

Ethica Nicomachea : mag. 1, 7, 1097a, 30 Topica : Z, 143b,7 Asper

grammatica 8, 53 Athenaeus

Dipnosophistae : 4,

48

INDEX SCRIPTORVM

358

cap.

opus

lib.

c. acad. c. acad. c. acad.

I

1

3

2

7

lin.

Pag-

Augustinus

Retractationes I, I, 2

3 4 5

I. I, i, i, i, i,

i, i, 6

7

i, i,

i, i, 8

9

i, i,

I, I, IO i, i, ii I, I, 12 i. i. 13 i, 2, 2 i, 2, 3 1. 2, 4 1.

3,

1.

3. 3

1.

1.

2

3. 4 3. 5

1,

3.

1. i»

3. 7 3, 8

1.

3, 9

6

1, 8, 3

1, 8, 4

1, 8, 5

•

c. acad. c. acad. c. acad. c. acad. c. acad. c. acad. c. acad. c. acad. c. acad. c. acad. beata uita beaia uita beata uita ord. ord. ord. ord. ord. ord. ord. ord. ord. ord. ord. ord. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb. lib. arb.

15/17

3 35 3 5

1

1

6/8

1

1

75/77

1

2

23/30

6

1

4

10

2

3 9

34/35 6/7

21

21

30

5i

2

3 3

12

8/lO

16

35

56

3 3 3

18

11

17

6

59 57

20

51

1

72

61

66 68

1

129

4

36/37

78

10

49/50

124

2

J9

63/64

135

1

1

52

2

9

38/40

2

90 122

1

8

50

100

2

5

34/35

1

8

115

2 1 1

67

IOI

49

130

14 3

48/49

92

11

32/33

105 106

1

11

47/48

2

20

1

135

1

1

21/22

211

1

12

52/55

228

1

13 J3

84/87

230

90/101

230

1

14

21/24

231

1

16

6/8

234

2

1

33/34

236

1

2

18

!5

269

3 3 3 3

1

82/88

276

3

61/65

279

16

20/23

302

17

42/48

3°4

2

19

2/3

271

2

J9

5/i7

271

2

20

10/13

2

20

32/35

273 273

3

18

12/40

305

3

18

52/57

306

3/4

292

Confessiones: 1,

5.

6

i, 8, 13 i» 14, 23

3> 5 3. 4. 7 2,

3, 6, 10 3. 7, 12

lib. arb. mag. mag. c. acad. beata uita beata uita lib. arb.

3

2

IO IO IO 2

I I 1

2

125

192

125

192

6/7

T9

76/77

66

84

3/5

67 213

INDEX SCRIPTORVM opus

lib.

359

cap.

lin.

pa&-

1

7/8

157

Augustinus

Confessiones : 3, ii. 19 4. 2, 2

4, 3. 4 4, 7, 12 5. 2, 2 5. 6, 10

5, 7, 12 5. 8, 14 5. 13. 23 6, 3. 4 6, 6, 9

6, 14. 24

7. 7. 7. 7,

1. 1

7, 11 7, 17 9. 13

7, 10, 16

7, 17. 23 7. 20, 26 7. 21, 27 8, 2, 3 8, 11, 26

9. 1. 1 9. 2, 4

9. 5, 13 10. 3. 3 10, 6, 9 io, 6, 10 10, 7, 11 10, 8, 12-17 10, 8, 13 10, 8, 14 10, 14, 21 10, 15, 23 10, 23, 33 10, 26, 37 10, 31, 46 11, 8, 10

mag. c. acad. lib. arb. c. acad. mag. mag. beata uita c. acad. beata uita beata uita beata uita mag. mag. c. acad. mag. lib. arb. beata uita c. acad. beata uita c. acad. beata uita mag. mag. beata uita c. acad. beata uita lib. arb. ord. c. acad. beata uita ord. c. acad. beata uita mag. beata uita mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag.

19/20

54

43/44

277

3 3

2

2

2

11/12

I

42 sqq.

14

21/23

2

2

19 158 202

I

89/90

2

21

67 20

I

91/92

67

I

91/92

67

I

95/96

IO

54

67 190 190

IO

62

2

42/44

2

21

160 213

20

2

3/5

4

273/274

84

2

52

20

1

98/99

2

29

67 20

4

273/274

12

32

197

12

32 273/274

197

4 2

2

63/64

84 21

1

3

19

98/99 7/8

76 306

1

8

58/59

100

1

1

70/71

1

105

1 2

2

1

9

5

1

1

70/71

1

105 42 sqq.

1

84

4 67 102

4 67 158 68

2

1/2

11

45

195

1

42 sqq.

158

1

75

159

12

22

13

24

197 200

13 11

24

200

45

12

22

195 197

14

25 sqq.

202

11

45

195

14

21/23

202

11

45

195

12

52

I98 202

M 14

8/9

12, 25, 35

mag. mag. mag.

12

13, 23, 43

mag.

2

32 I

197 159

mag.

1

42 sqq.

158

23

202

Soliloquia : passim

INDEX SCRIPTORVM

360 opus

lib.

lap.

lin.

pag.

3 11

49 36/37

13 11

6 50

196

12

I

196

J97

Augustinus

Soliloquia : passim i» 3, 8 1, 4, 9 1, 6, 12

1, 6, 13 1, 8, 15 1, 11, 19 i, 12, 21 1, 13, 23 i, 14, 24 2, 3. 3 2, 4, 5-6 2, ii, 20 2, 12, 22 2, 14, 25 2, 14, 26 2, 17, 3i 2, 19. 33 2, 20, 34 2, 20, 35

mag. mag. mag. mag. mag. mag. beata uita mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. ord. mag. mag. mag. mag. mag. mag.

163 195 199

12

30/31

4

270/271

9 8

3 sqq. no

183

3

8

162

8

20/22

180

10

83

191

3 3 5 5 3

84 184

8

162

8

162

48

170

55

170

8

162

10

54

190

10

62

190

7

67/75

2

21

160

9

104

187

12

5 7i

159

8

20/22

180

1

20/21

157

67 180

I

1

99

196

Contra academicos : 1, 1, 3 1, 2, 3 1, 2, 5

3, 9 5, 15 1, 6, 18

2, 1, 1

2, 7> 17 2, 9, 22 2, 10, 24 2, 12, 27 3> 3. 6

3» 4, 10 3. 5, 11 3> 5, 12 3. 10, 23 3> 13. 29 3, 14, 3° 3> i4, 31 3. 14, 33 3, 15, 34

beata uita mag. mag. mag. mag. mag. mag. beata uita mag. mag. mag. mag. mag. ord. mag. ord. mag. mag. mag. mag. beata uita mag. mag. mag.

1

105

8

20/22

14

25 sqq42 sqq.

202

13 5 5 4

53/54 48

201

55

170

11

48/49

2

3i

160

8

20/22

180

13 13

52

201

53/54

201

6

23 114 sqq.

117 192

29/30

130 190

4

73/74 147

5

180

8

25

174 180

I

2

10 2

15 10

250

1

51/52

1

42 sqq.

158 170

84 196

168

66 158

12

5

196

10

I0l/l02

191

8

21

180

De beata uita : 1, 1

mag.

INDEX SCRIPTORVM opus

lib.

cap.

361 lin.

pag.

Augustinus De beaia uita : 1, 1,

2,

l6/l8 no

53

4

1

70/71

4

2

20

11

52 18/23

105

7

c. acad. ord. mag.

8

no

183

mag. mag. mag. mag. mag. mag. c. acad.

2

21

160

5 5

48

170

55 no

170

25 sqq.

202

147 3/4

168

48

170

2, 8

2, 9 2, 10 3, 22

4, 4,

14 10

c. acad. mag. c. acad.

3

25

mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag.

29

4, 3° 4, 3i 4, 32

14 4 3 5 5

183

7

55

170

10

114 sqq.

192

5 5 14 5 5

48

170

55 37/38

203

48

170

55 3i

170 118

8

13 20/22

11

48/49

196

mag. beata uita

8

20/22

180

1

105

mag. mag. mag. mag. mag.

1

42 sqq.

158

mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag.

mag. c. acad. ord. mag. mag.

4, 34

8

192

2

7

170

20

180

De ordine : i, 1, 2 1, 2, 5 1,

3> 4,

*>

1, 10 1, 8, 24 1, 9> 3° 2, 2, 6-7 2, 3, 10

JO

00

ro

2,

to VI

2,

v» 0

2,

5, 14 5. 25-3° 7. 22 7, 24

w

2,

2, XI, 31 2, 11, 2, 12, 2, 14,

34 35 39

2, 14. 40 2, 14, 4i 2, 16, 44 2, 18, 48

67

14

37/38

203

8

20/22

180

8

20/22

180

1

75

159

12

1

196

8

20/22

180

1

42 sqq.

138

8

25

180

10

114 sqq.

192

13

52

201

8

20/22

180

3

49

163

8

20/22

180

8

no

183

3

163

12

34 3/4

1

30

158

12

34

197

5 5 5

48

170

55 49

170

8

20/22

180

5 5

48 55

170

8

20/22

180

196

170

170

INDEX SCRIPTORVM

362 opus

lib.

cap.

lift.

mag.

5

49

170

mag.

12

j

196

3 12

49 1

196

3

49

163

11

50

196

1

20/21

I57

13 10

43

200

83

191

12

3/4

196

Pag-

Augustinus

De immortalitate animae :

De quantitate animae : mag. mag. 15, 26 mag. mag. 19. 33 20, 34 mag. mag. 21. 35 mag. 21, 36 mag. 23. 4i mag. 25, 47 mag. M, 23

27, 52 27, 53

3i. 63 32. 65

32

63-67

32, 66 32, 66-67 32, 68

33,

70

33, 72

mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag.

163

8

no

183

13 9 9 9

5°

201

117/118

188

3 sqq104

187

10

54 62

190

10

184

190

8

25

180

8

182

8

94 26

12

8

196

8

87

182

10

114 sqq.

192 180

180

8

16

9

17

x3

52

201

9

3 sqq-

184

9

17

185

11

4

33/34 107

195 167 195 170

M OO

3, 3 0, 10

De musica : 1, 3, 4 1, 6, 12

3, 2, 3 4, 16, 30 6, i, 1 6, 2, 2

6, 4, 6 6, 8, 21 6, 8, 22 6, i2, 34 6, 12, 36 6, 13, 4i 6, 16, 52

mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag.

11

45

5 5 4

48 55 82

170

5

49

170

1

75

x59

12

34

197

166

11

45

*95

9 5

17 102

172

7 7

76

185

De magistro : 1, 1-2 1, 2 2, 3

2, 4 2, 4-3, 6

mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag.

8

5 5 7

3

x77 *79

25 32

180

47

170

12

x77 *79

60/61

170

7 7

45

178

14

18

202

7

25

178

INDEX SCRIPTORVM opus

lib.

363

cap.

tin.

10 10

101/102

Pag-

ugustinus De magistro : 3, 5 3) 6

4, 7 4, 9 5, 12

6, 18 7, 20 8, 22 9) 27 9, 28 10, 29 10, 10, 11, 11, 13, 14, 14,

1, 1, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 3, 3, 3,

32 33 37 38 43 sqq45 46

mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. mag. ?nag. mag. mag. ??jag. mag. mag. mag. mag. i72ag. beata uita mag. lib. arb. mag. mag.

libero arbitrio : mag. mag. mag. mag. mag. mag. 8, 20 mag. 8, 24 mag. 9, 25 mag. 9, 26 ?nag. 12, 34 mag. 13, 33 mag. 14, 37 mag. 14, 38 7nag. 1, 1 mag. 4, 11 mag. i4, 40 mag.

1, 2 4, 9 28, 30 2, 4

3 4 6 7 9 10 7 3 2 7 7 3 7 2 3 1 9 3 3 10 1 3 1

2

4 13 2 1 2 8 10 14 11 12 12 12 1 14 11 12 11 11 8 10 5 5

moribus ecclesiae catholicae et de moribus Manicbaeorum 2 beata uita mag. 14

1, 4, 6 1, 19, 35

139 8 107 24 66 117/119 2 sqq. 45 49 3i 60/61 7° 49 78 69 49 7i 112/114 53 60 91/92 71 17 7i 270/271 70/72 8/9 42 sqq. 49 20/22 23/24 25 sqq. 45 52 32 32 42 sqq. 25 sqq. 5° 32 5° 45 25 114 sqq. 48 55

mag.

I

179 179 163 179 161 163 159 188 163 163 191 159 162 159 84 201 237 158 161 180 189 202 195 198 197 197 158 202 196 197 _/ 190 195 180 192 170 170

25 sqq-

68 202

42 sqq.

158

1/2

Hpistulae : 3

191 193 162 167 176 179 188 188 178 163 160

364

INDEX SCRIPTORVM op:-is

cap.

lin.

P“g-

1 1 1 1 1

159 I57 158 158

3 12 11 14 21

7i 20/21 42 sqq. 43/44 69/70 44/46 32 40/41 37/38 1/2

23 4 23

29/57 65 2/4

1 1 2

76 32 I

3 2

34 1 48 55 35/36 34 32 7°

lib.

Augustinus Epistulae :

6, 7, 10, 10,

1 2, 2 1 3

mag. mag. mag. mag. mag.

15 120, 2, 10 r43> 144, 166, 166, 169, 226,

5 1 7 18 3, 10 8

c. acad. mag. lib. arb. mag. lib. arb. lib. arb. mag. lib. arb.

2 3 3 3 3

De doctrina Christiana : mag. 2, 1, 1 mag. 2, 3, 4 mag. mag. mag. 2, 4, 5 mag. mag. mag. 2, 12, 17 mag. 2, 25, 38 mag. 2, 31, jo 4, 20, 41 mag.

_D