Opera, Pars II, 1: De Trinitate, Libri VIII-XII

Citation preview

CUOURPVaS CIINISEIANOR UN: SERIES

EA TINI

EX

AWEOGBRADHLBEEPOLS HUB

ENT

The Library SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL

AT COLLEGE

CLAREMONT,

AVENUE

CALIFORNIA

Les »

=

dp »

[2^

2

4

Cor

cLLu af É Y^

AS

5) d» J

"

ge

E NP CET| RE deed dima > et -

m

CORPVS

CHRISTIANORVM Series Latina

TEILE A

CORPVS

CHRISTIANORVM Series Latina

LXII A

= SANCTI HILARII PICTAVIENSIS EPISCOPI OPERA PARENT

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS

EDITORES

MCMLXXX

PONTIFICII

RE (20

Cu V. pA

SANCTI HILARII PICTAVIENSIS lsinireecd)wil DE TRINITATE LIBRI VIII-XII INDICES CVRA

ET

STVDIO

P. SMULDERS

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXX

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PVBLICAE INSTITVTIONI ATOVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

© Brepols 1980 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

SIGNA IN APPARATU ADHIBITA explicata videas supra p. 75*ss lemma est vox deus secunda in versu clauditur lemma, sequuntur lectiones a lemmate diversae omisit addidit

deus?

transposuit D ante correctionem D ante correctionem a prima manu factam D post correctionem a prima manu factam ;— constat quid antea

D* D*1 p!

. scripserit De

DC p. corr. sic D*?

Lab} ras. I2

dg ex D.

mg ras.

vl cedd. cet.

Maffei

D post correctionem ab alia manu, incertum quae, factam ;— constat quid antea scripserit D post correctionem ;— #0# constat quid antea scripserit D ante correctionem lemmati consensisse videtur littera dubia litterae ex alio fonte restitutae tot puncta quot litterae evanuerunt litterae circiter duodecim erasae ante dittographia expungit in margine post rasura varia lectio incipit nova pagina vel novus versus omnes codices in serie siglorum enumerati omnes codices in serie siglorum enumerati, praeter paucos sub eodem lemmate iam citatos editio Coustant editio Maffei, si a Coustant dissentit

SIGNA IN TEXTU ADHIBITA

eR x] pot cursiva «€

LE]

littera vel verbum ex coniectura restitutum secludenda textus saucius verba Scripturae vel alterius documenti allegati verba interloquentis

SIGLA CODICUM praefationis pagina Paris 2630; saec. V/VI Paris 8907; saec. V ante medium London Harley 3115 ; saec. IX Firenze Laur. S.M. 523; saec. XII Montecassino

18; saec. XIII

Wien 2160*; saec. VI post medium

Paris 1694; saec. IX Paris 1695; saec. X-XI Cambrai 436; saec. IX

Verona Bibl. Cap. XIV; saec. V exeunte Karlsruhe Aug. CIT; saec. IX

19*, 45* 20*, 48* 13%, 48*

I2*, 52% 16%, 527

32%, Sa 17%, 55* 18%, Wa lo*

457

31*, 59* 12*

Paris n.a. 1592; saec. VI

26^, 62*

Vatic. Arch. Bas. D 182; saec. VI ineunte

28# 027

Paris 12133; saec. IX Paris n.a. 1454; saec. X/XI

20, 61?

Salzburg S. Petri a. XII.2 ; saec. XI/XII 28; saec. X/XI

27 02 308 1027

Vatic. Bibl. Apost. 6084; saec. XII

297, 622

Vendóme

Ned moe EN GIE ©QC Ol nn SN Fragmenta, nimirum Trin. I, 1: Besançon I. 26; saec..V Trin. VII, 10-11: Paris 13367; saec. VI Consensus in excerptis trium codicum, nimirum Milano Ambr. D 106 Inf. ; saec. IX

München 6311; saec. IX Tours 313; saec. X

253*162*

9*

22% 16* 16* 28*

Dr, KT etc.: partes horum codicum rescriptae; de qua re videas singulorum codicum descriptionem.

au LIBER

OCTAVVS

1. Beatus apostolus Paulus formam constituendi episcopi fingens et plane nouum ecclesiae hominem praeceptis suis condens, hanc ueluti summam consummatarum in eo uirtu-

PIZ236

tum esse docuit dicens : Obtinentem secundum doctrinam fidei

An

10

uerbum, ut potens sit exhortari ad doctrinam sanam et contradicentes reuincere. Sunt enim multi et non subditi, uaniloqua et seductores. Ita enim quae propria disciplinae ac morum sunt ad sacerdotii meritum utilia esse significat, si etiam haec quae ad docendae ac tuendae fidei scientiam necessaria sunt inter reliqua non deerint. Quia non statim boni adque utilis sacerdotis est, aut tantummodo innocenter agere, aut tantummodo scienter praedicare, cum et innocens sibi tantum

20

proficiat, nisi doctus sit, et doctus sine doctrinae sit auctoritate, nisi innocens sit. Non enim apostolicus sermo probitatis honestatisque praeceptis hominem tantum saeculo conformat ad uitam, neque rursum per doctrinae scientiam scribam synagogae instituit ad legem, sed perfectum ecclesiae principem perfectis maximarum uirtutum bonis instruit, ut et uita eius ornetur docendo et doctrina uiuendo. Denique ipsum illum ad quem ei sermo erat Titum istiusmodi decreto consummandae religionis instruxit: I» VIII, 1, 4 Tit. 1, 9-10.

DCLEN

PK

VTB

22 Tit. 2, 7-8.

GOJYZ

VIII, 1, 1 constituendi episcopi] constituendis episcopis E N DCLPKTB*]JY* Z,ingens E* N, ingerens Ee, figens WBeGOY*? siae] + fingens T

hominum

X2fingens eccle-

ecclesiae C*, hominem ecclesiae CC L

3

ueluti] hanc]ac DPK condens] confidens C* L* P* K, constituens C* 4 optinentem Le TB consummatarum] -mmandarum -tis. L* exhortari ad] ad exhortationem in C L* DETG 5exortari DCLBJY 6 multi» K* entes] -ntem T' contradic Z sanam» CL* N, suam propria] -ias C L*, 7 sedoctores L* et) TBZ — subditi] -- et Et BsilsicT — etiam haec] enim haec Lc E*, haec EC, enim haec etiam jae V*

10 deerint C L* P K, 9 docendae] doctrinae C L O* ?Y, — haec etiam Z 11 sacerdoN stati/ statim] — Zyp Y BGOJ V EN LC deerunt T, D deerit *, Ec agere).E aut... ^ K* scienter r] innocente autljut T tis]-tes G* 12cum] agere] asserere ECN mg. : aut tantummodo innocenter asserere

16 saeculo] -li Le honestatis quae P* K* 15 prouitatis B aut Y 17 scribam] -ba P* K*, -bas KC LNTG*YZ conformat] -firmat o^sed]et L*-. « perfectis] 18instituit] const- CL synagogae]-goga B* 121 et)N — uita] uitae Kba DPKTu 19 instruit] instituit tus E*N GC O€ p. ras. sic K*, P quem at N*, adque quem] ad L* C titum illum] consummandae] -ndo V4 22 decreto] dicto B titum» C L*

DT

25

-E

HILARI

LIBER VIII

omnibus teipsum bonorum factorum praebens exemplum, docentem cum ueneratione uerbum sanum inrepraehensibile, ut aduersarius reuereatur, nihil habens turpe aut malum de nobis dicere. Non ignorauit doctor hic gentium et ex conscientia loquentis adque habitantis in se Christi ecclesiae electus magister, morbidi eloquii grassatura esse contagia, et aduersum sanitatem uerborum fidelium desaeuituram doctrinae pestiferae corruptionem, quae inpiae intellegentiae suae luem usque ad ipsam sedem animae demergens, profundo serperet malo. Ex his enim ait: Quorum sermo ut cancer serpit, latenti semper subrepentique contagio sanitatem peruersae mentis inficiens. Ob quod sani sermonis in episcopo uoluit esse doctrinam, fidei conscientiam, et exhortationum scientiam, aduersum inpias et mendaces et uaesanas contradictiones obtinentem. Multi enim sunt, qui simulantes fidem non subditi sunt fidei, sibique fides ipsi potius constituunt

quam

accipiunt,

sensu

humanae

inanitatis

inflati, dum quae uolunt sapiunt et nolunt sapere quae uera sunt: cum sapientiae haec ueritas sit, ea interdum sapere quae nolis. Sequitur uero hanc uoluntatis sapientiam sermo

stultitiae, quia necesse

est quod stulte sapitur, stulte et

praedicetur. Iamuero stulta praedicatio quantum malum

26 cf x Dima

7

20 c2: 60115 2;

322 T3332:

40 cf. Rom.

BS.

ID GEI» ENNEPPUKCEUAETED QEGIO YO A

23 omnibus] + inquid CL teipsum] etipsum L* — 24 docentem] dicENO*JYZ,docens OC ueneratione] -nem P* —— inrepraehensibile] -lem ENTBYZ - 25reueteatur|] erubescat. CIL aut» K*1 de» G* "26 ignorauit] -rabit L7 B ^ hicdoctor CLZ etlexL*,)Z — 28 magister] magis E eloquii] eloqui C P* T grassatura] crass- N, -tur G* 29 sanitatem] -tate C, -tatum O* fidelium] filium G* desaeuituram] seuitN,-turaB* 30pestiferae]-ram V/ GY — 311uem usque] lue/musque C, sc LC p. ras., usque E* N, leuemusquae P* K, luemque G*, uirusque O*, uirus usque Oc J 32 serpetet] semper et K ait] -- sunt Z 33 latenti] + scilicet Oc semper] semet B subripentique D 34 peruersae CL*PKWVBYZ, peruasae D LCE NO Ju, persuasae T G inficiens] -ities O* oblhoc ET in) T 35 conscientiam] -tia V/OJ exhortationum] -nem G* 35/36 et exhortationum scientiam» C L* 36 scientiam] -tia O]J — aduersus LC — 37 contradictiones] contraditionis /L* obtinentem] optin- D C E*, obnitentem Ee GKOJ YZ simulantes] -ntis B 38 fidei] fideJ fides DWO/YZ,fidem CLENPKTBGyu + potius ipsi CL 39 inanitatis] inanitis K*, natiuitatis E* N BOJ 40 quae!] + non CL,quaP*! 41sapientiae]-tia E ea] + quae /* 42 sapientiam] -tiae Z 43est] + ut OC stulte!] stultae CT stulte?] stultae T et} B 44 praedicetur] -catur T — iamuero] tam uero IN stulta] -tae T

PL 237

CAP. 1-2

313

45 est audientium, cum seducuntur in sententiam stultitiae sub opinione sapientiae! Et idcirco apostolus hunc de his ordinem tenuit dicens : Sunt enim multi et non subditi, uaniloqui so

el seductores. Contradicendum itaque est et inpietati insolenti et insolentiae uaniloquae et uaniloquio seducenti. Et contradicendum per doctrinae sanitatem, per fidei ueritatem, per uerborum sinceritatem : ut sinceritas ueritatis sit et

ueritas sanitatis. 2. Ac mihi quidem ea nunc commemorandae huius sententiae apostolicae fuit causa, quia homines mente peruersi et professione fallaces et spe inanes et sermone uiperei, contradicendi nobis necessitatem inponunt, dum letales doctrinas et morbidas intellegentias et corruptas uoluntates simplicitati audientium per speciem religionis insinuant : id apud eos praetermissa apostolicae praedicationis sinceritate agentes, ne Pater pater sit, ne Filius filius sit, ne Deus deus sit, ne

15

fides fides sit. Quorum uaesanis mendaciis renitentes usque eo iam sermonem responsionis nostrae tetendimus, ut cum Deum et Deum et uerum Deum in Deo uero demonstrassemus ex lege, tum deinde perfectam ac ueram unigeniti Dei natiuitatem ex euangelicis adque apostolicis doctrinis ostenderemus, postremo ut uerum Deum Dei Filium et indifferentis a Patre naturae eodem praedicationis nostrae cursu

A79 1631, 10.

DOAPENUEP

K'EV LBuwGDhrz

stultitiae] stultiae /C sententiam]-tia P*KT 45 audientium]-tiae T huncJhinc CL* P* K* — 47enim] -- non CL* — et? TB 46et> G 48 — estitaque P K, utique est /— insolenti] solenti L*, insolentia TA 49 uaniloquae] -loqui P K* T, -loquiae Le?Ke ^ seducenti] insolentiae K 50 contradicendum] + et DE N, + -ntis E N,-ntes P* — et?) EN,sedK 50/51 per fidei ... doctrinae sanitatem] doctrinam sanitas EC est CPKT ueritatis] ueritas sinceritas? E — 51ut) N,-- etu — sinceritas] sanitas N° 52 sanitatis] ... tatis L* 51/52 ueritatis sit et ueritas» G* K* peruersi] -sae GET 2quia] qui K* 2,1ac]hac Le — ea]ille* uiperei] -reo Y Z inanes]-nis Y ^ sermone] -nes EX NOY spe] spei 5 uoluntates] uoluptPeK laetales CL? Te Y, loetales 4 dum] et D

uaesanis] quaesanis C 9 fides?» O* simplicitati] -tate L* CLB renitentes] penitentis C L*, retinentes G* mendaciis] -dacis C L* usque] +inP*K

— 10 sermonem? C L*,-ne YZ

tetendimus]-ndit T,

extend- E OC J, ostend- N — 11e?» P*K — —deumuerum TB — -— uero adque? Z 13 euangelicis] -gelis C 12dei»OJ ENGOJYZy deo ostenderemus] -derimus T, -demus 14/16 postremo ... doceremus? EN

14 deum» T G* — 15 cursu] -um T

ecnexer

Ib, aoc

314

doceremus : ita ut nec singularem Deum fides ecclesiae nec duos deos profiteretur, cum nec natiuitas Dei solitarium Deum sineret, nec natiuitas perfecta diuersarum naturarum nomina in diis duobus admitteret. Duplex autem nobis in refellendis eorum uaniloquiis cura est: ut primum quae sunt sancta et perfecta et sana docea-

20

2

HILARI LIBER VIII

An

mus, neque sermo noster per deflexus quosdam adque anfractus oberrans et ex deuiis adque erraticis cuniculis emergens, ueritatem quaerat potius quam ostendat ; tum deinde ut quae ab illis inanium ac fallacium sententiarum argutiis ad speciem ueri blandientis aptantur, ea ipsa conscientiae omnium ridicula esse et inepta pandamus. Non enim sufficit nobis docuisse quae pia sunt, nisi piissima ea esse per id intellegantur, dum quae inpia sunt refelluntur. 3. Vt uero bonis et prudentibus uiris naturae ac studii est,

totos se ad beatae spei alicuius obtinendam uel rem uel tempus praeparare, ne in aliquo minor sit expectatione procinctus, ita istis heretico furore amentibus sollicitudinis ^

maximae est, toto aduersus piae fidei ueritatem inpietatis

suae ingenio laborare: ut aduersus eos qui religiosi sunt uincant esse inreligiosi, et ultra spem uitae nostrae uitae suae desperatione potiores sint, et plus inpendant cogitatioDGLENGPKR

.VTB.GOJYA

16 doceremus] docemus 1^ ut] nunc ut P* K, nunc G*, ut nunc Gt nect]ene sGus nec?» B, ut OJ 17 deos] eos O* profiteretur] -fitetur T 17/18 dei ... natiuitas) EN 18 natiuitas ... diuersarum » Y* 19nomina]-ne EN O* — dis T ^ admitteret] amitadmitteret / C, amitteretL* ^ 20refellendis] repell- CL* ^ eorum]horum EN — 21ut primum] primum O*, + primum ut O€— sancta]sana T etsana) T 22 deflexus] flexus LLG* 23oberrans]-rras O* et? CL* G* T debiis C, dubiis L* erraticis] hereticis E* cuniculis] -los C emergens] em/pergens C, mergens EN —— 24tum]tuncO/ utquae]utque K* — 25illis] illa D, aliis G*?0]YZ acJatque K] argutiüs]-tis N/ 26 ueri] uerbi DE NT, eriK*l aptantur]-tatur T ipsalipseN —— conscientiae] -tia P* K, conscia

T

27e)? Y

pandimus

inepta]-ptia C

G*, pandemus

etinepta?

GcO* Y

EN — pandamus] prod- E N,

28 piissima ea] piissima

impiissima ea L^, pessima ea E N, piissimae T, piissime G*

-gatur B* T — 29 inpia] pia E

refelluntur] -llentur L N

3, 1uero]ergo T naturae]-ris D ^ ac» L* se] totose LX, toto esse T*, toto sese TC, tot.sse G*

optinendam D L T B, optinenda

C L* PX,

intellegantur]

studii]-diis T — 2totos ad]JaD spei] spem P*

C — rem uel? O*

3 minor] minori E

expectatione] et expect- LX, spect- E N, et pectatione T* —— 4 procinctus] praec- Le E N, -ctos P*K istis] istos K sollicitudinis] -nes L* 5 maxime D C T — aduersum C L* T piae?» N — ueritatem]-tate T — 6ut] aut CL* T, + scilicet Oc aduersum CL T 7 uincant] uincantur E, uindicant B GC, discant OC

sunt T

8 suae>»L*

cogitationis] -nes T G*

potiores] -ra P* K, -ris G*

sint]

CAP.

I

5

20

2

—

2-3

315

nis ad falsa, quam nos doctrinae optamus ad uera. Piis enim fidei nostrae professionibus has inpiae perfidiae suae contradictiones elaborauerunt, ut primum requirant, utrumne nobis in fide Deus unus sit, deinde subiciant, an etiam Christus Deus sit, postremo an Pater maior sit Filio: ut cum audierint in professione Deum unum, utantur ea ad id ne Christus Deus sit. Non enim de Filio quaerunt, an Deus sit, sed id tantum uolunt.de Christo interrogando, ne Filius

sit : ut simplicis fidei hominem captantes, per unius eum Dei fidem a Christi Dei confessione depellant, dum iam non unus Deus sit, si sit Deus confitendus et Christus. Iamuero hic quanta saecularis ingenii subtilitate contendunt, cum dicunt : ‘Si unus est, quisquis ille alius uidebitur esse, iam non erit. Quod si alius est, iam unus hic non erit:

cum natura non sinat, ut ubi alius est, ibi unus sit, aut ibi sit unus, ubi alius sit." Dehinc cum facilitatem credentis adque audientis arte subdolae huius adsertionis eluserint, tum id

tamquam iam faciliore uia obtineant, ut Deus Christus ex nomine potius quam ex natura sit. Quia generale hoc in eo nomen in nullo eam quae uera sola est unius Dei fidem destruat; et per hoc Pater Filio maior sit, quia differente

3, A3.cf. 10: 14428;

DGIEN:i

IK.

LIB

29 cf. Io. 14, 28.

260[pYZ

doctrinae]-nas LC ——optamus D NVIBG*O*Z 9falsa]-sam C L* 11 contradictiones] -nis L, 10 piis] prius E CLEPKGOCJYH apt12 fide] -em C L* B quaerant requirant] IN s -nem T*!, contractione 14 in) N - filio sit? B 13 etiam] et / subiciant] subitient O* + eautantur L — ea]eo PK = unum deum P K . utantur] utur G* adid]adit D, sic LC p. ras. 14/15 utantur ea ad id ne] aut a naturi di dne C intertantum]tanta G* EN TG*OJYZ 15de]dei N — 16idjin hominem]-nes G* — eum)? rogando]-gare B | ne» O* — 17 sit) CL* confessione] -nem P* — iam 418&demachrisidei? T — a» C CL*N unus]unius E* T 21si]osi O* deus?» 19 K P non]iam C, ^ noniam uidebitur] uideretur C, alius] liu. G* quisquis] quisquisque L* 23alius] alios L*^ — est? K ^ ibi!] CI. uidetur LE — 22^ hicunus dehinc] 24 ubi] ibi CL* NPKTZ NPKZy ibi?] ubi L* ubi C credentis] -dentes facilitatem] -tate T J deinde Le V T B Ge, dein E arte] artem C L*, » EG* 25 audientis] -ntes D G* D L* G*, -detis E* eluserint]-rit D T — id] + aptant quod PKy DC ^ huius? subdole faciliore] rem V T G, -ri 26tamquam]quam T ^ iam) P K, iamiam T

chrisoptineant D C L BO*, optinent Oe TG,» L* uiajuiam YZ uere K, P et + uera] ^ e D*,nullaD llaa 28nullo]nu — T*! ex]et — tus]-to] B pater filio ^ K* P* E*N -uant V, D 29 destruat] distrV TeBZ differente] -tem P*, -nti J maior sit) K*

PI 239

316 30

HILARI

LIBER VIII

natura, cum non nisi Deus unus est, maior Pater sit proprietate naturae; sitque hic nuncupatus filius et creatio ex Dei uoluntate subsistens, quia et minor Patre sit et Deus non sit, quia Deus unus Deum alium esse non patitur, et qui minor est necesse est ut naturae ab eo, qui se est maior, alienae sit.

3^

Et hi quidem quam ridiculi in eo sunt, praescribentes Deo, cum adserunt ex uno nasci nihil posse, quia uniuersarum rerum ex duorum coniunctione natiuitas est ;Deum autem

40

^

indemutabilem nullam ex se natiuitatem tribuere posse nascenti, quia nec accessioni id quod non demutatur obnoxium sit, nec solitarii adque unius natura id in se habeat condicionis ut generet. 4. Nos autem euangelicam adque apostolicam fidem doctrinis spiritalibus adsecuti et beatae aeternitatis spem in Patris et Fili confessione sectantes, demonstrato Der et Dei ex lege sacramento, neque unius Dei fidem excedentes neque non et Deum Christum praedicantes, hunc ex euangeliis responsionis ordinem sumpsimus, ut ueram ex Deo Patre natiuitatem unigeniti Dei doceremus. Quia per eam et Deus uerus esset neque a natura unius Dei ueri esset alienus, ac sic neque Deus negari posset neque ipse alius Deus dici : quia et Deum natiuitas praestaret, et natura in eo unius Dei ex Deo

eum in Deum alterum non separaret. Et quamquam ad id nos communis intellegentiae sensus inpelleret, ne in natura eadem naturarum nomina conueni-

DICÈE NS PKSTARENEG

ON

30non) K*! ^ est» K* 7 pater maior T — 31hic]illeB — et]ut C 32subsistens]-tes O* — patre] pater CL T non» L* 33unus]unum Ex + nonpatiaturesse B — qui] quia O* /, quiaqui Oc — 34 — maior est? CT alienae] -na C L B*1 35 sunt] sint B praescribentes] -ntis G* 36ex» G*1 . 38se) L* 39 nascenti] nascendi B accessioni] -ne DCLE*K* T*Y;-nes O* 40sit| est CL* -ant L* 41 condicionis] -nes L*, conditionis

4, 1/2 — spirit. doctrinis

Z — 2et]ad I.

natura]-rae YZ ^ habeat] EKGOYZpyu

aeternitatis]-tates L*

2/3in

patris? K* — 3confessione]-ssio K* demonstrato]-tio E* — dei!] deo E* 4 — sacramento ex lege J fidem]-de T excedentes]-tis G* neque?]

necN 5et»L€ + christumdeumCL ex) G*O* euangeliis] -lii G* 6sumpsimus] sumimus T 7unigeniti]-te L* ^ dei» O* doceremus| -ceamus Y quia + et Y* eam lV/TBGO*]YZ, eum DCLENPKO* Ete OS 7/8 deus uerus» J 8.a» K*ex J unius dei] dei unius dei Z ^ sic]si T* — 8/9 neque a natura ... posset >O* 9deus!? K negari]-re P* — posset] possit DBGYZ 11 eum] cum N deum)]* alterum) O* separaret]separet N — 12communis]-ni T 13inpelleret] impleret P* natura] -r. G*1 nomina] -ne E* N

CAP. 3-5 I

An

317

rent et non unum essent, quibus id quod sunt non differret in genere, tamen ipsis hoc Domini nostri professionibus placuit ostendi. Qui cum frequenter fidei ac spei nostrae Deum unum intimasset, ut sacramentum unius Dei se quoque Deo professo probatoque firmaret, dixit: Ego et Pater unum sumus ; et: Si scilis me, scitis et Patrem meum ; et: Qui me

20

uidit, uidit et Patrem ;et: Pater qui in me manet, ipse facit opera sua ; et: Credite mihi, quia Pater in me et ego in Patre ; sin autem, uel propter opera ipsa credite. Natiuitatem: in nomine Patris expressit. Cognosci Patrem in se cognito docet.

2

^

Vnitatem

naturae

fatetur,

cum

Pater

in se uiso

uidetur. Inseparabilem se a Patre testatur, cum in manente in se manet

Patre. Fiduciam

conscientiae tenet, cum

his

dictis suis credi postulat ex operatione uirtutis. Adque ita in hac perfectae natiuitatis beatissima fide uitium omne, et duum deorum et Dei singularis extinguitur: cum qui unum 30

sunt, non sit unus, et qui non unus est, non tamen ab eo qui

est ita ex aliquo differat, ut uterque non unum sint. 5. Haec igitur quia heretici negare non possunt, quippe cum sint tam absolute dicta adque intellecta, tamen stultis-

4, 18 Io. 10, 30.

DCLUEN

FKV

19 To- 14575 145:9-

TB

20 Io. 14, 10.

21 Io. 14, 11-12.

GOJYZ

essent] esset. K* non unum] nonum K, unum G* dd cEILDAEK. 15tamen] J- in E — nostri] nunc E O* ? J, differret] differet P* K* G 17 + acfidei T. — ac spei? Y* 16 qui] quae B non sine N, > OC 18 professo] + deo L*O*? ut] + per Le T B intimasset] -ssent B firmaret] firma sed E*, firmasset EcGOJ Y Z, probatoque] -to O* CLPKT, } + non dixit solus pater uerus et unus deus est set N — 19e!

DENVBGOJYZ

-- me scitis! CL

scitis» E

— et patrem

uidit?] meum scitis C L E N T B (sic e? VII, 33, 5/6) — 20 uidit!] uidet O7 22 LE* credite] -dete L* —— patre]-em uidet O — 21sua) ENOC]J ipaa DCL,

>)ENPKVTBGOJ

7

natiuitatem D C L.* E N, + suam

22/23 in nomine] inopem E* LePKVTBGO*JYZpy, + itaque suam OC cognito]-tum E* N inse]sese G* 23 cognosci]-scit E — patrem? / uisoJuisioZ* — 25cum] 24inse] + cognito … paterinse P (dgex/.23) 26inLeNVTBZ,») DCL*EPKGOJY . manet] -nente K*! tum E tenet] tene fiduciam] -cia CE patre] pater Le P KO, et patremE in» postulat] -lata E*, -late IN 27 credi] -dite P*, -dit K* (UTE

CL*YZ

28hac]ac

CL*

| omne]-em C

et? G*,eGc

— 29 duum

deorum] duorum deorum C E€N Z, duorum et duorum L*, duorum K*, dum

sit] EN deorum T O*, duodeorum G* — qui]quiaN G*? . 30sunt]sint sint Ec — est]sit CL — 30/31quiest]| quin G* — 31ita] +utY* — aliquo] (GG diens differat ut] differatur E* aliquod P* K* dicta] 1/2quippecumsint? N ^ 2absolutae D CB 5,ligitur? K* dicte L* tamen] 4- in /

PL 240

318

HILARI

LIBER VIII

simo inpietatis suae mendacio neganda corrumpunt. Id enim quod :Ego et Pater unum sumus, temptant ad unianiAn

mitatis referre consensum, ut uoluntatis in his unitas sit, non

naturae, id est ut non per id quod sunt, sed per id quod idem uolunt, unum sint. Et illud quod est in Actibus Apostolorum huic defensioni suae aptant : Multitudinis autem credentium erat anima el cor unum, ut animarum et cordium diuersitas in

I^

20

cor unum àdque animam per conuenientiam eiusdem uoluntatis unitas sit. Vel illud quod ad Corinthios scribitur: Qu? plantat autem. et qui rigat unum sunt, ut non differente ministerio ad salutem et in eiusdem sacramenti profectu, uoluntatis sit unitas in duobus. Vel id quod Dominus salutem crediturarum in se gentium a Patre postulans ait : Non pro his autem rogo tantum, sed et pro his qua credituri sunt per uerbum eorum in me : u omnes unum sint, sicul tu Pater in me et ego in te, ul et ipsi sint in nobis : ut quia homines refundi in Deum non possunt uel ipsi inuicem in unum adque indiscretum aceruum coire, id quod unum sunt ex unitate sit uoluntatis, cum et omnes Deo placita agunt et ipsi non

5, 4 Io. 10, 30.

DG

EONEED

3suae? ] quod

DCL*

8 Act. 4, 32.

KNIAIBR

11 1 Cor. 5, 8.

16 Io. 17, 20-21.

GONE

neganda] deneganda L*,negando LCBO] E N, + ait LcCPKV TBGOJYZy

id]jidemB

temptant» P*1

4 uni-

animitatis DP TO Y,unan- CLENKWV BG]Z . 5referre]ferre PK — uoluntatis] -ntas EN —— 5/6non naturae] nonne EN 6sed] + ras. 2 K sed per id quod idem} L* quod?] + sit T — idem] unum C, hidem G* 7et] ut E?N . apostolorum] apostulum L* 8 defensioni suae LCN P Kc V B, defensioni D, defensioni se C, defensiones L*, defensionis suae E K* T, definitioni suae G OC Y, definitione suae O*, diffinitioni suae / Z multitudi-

nis]-nes D — 9 erat] + et T — anima» K*, + una OJ 7 cor unum et anima Z ^ cordium]corporum Y* 9/10 ut animarum ... cor unum) E*, ut cor unum E€ ME — ut animarum ... adque animam] ut cor multitudinis atque anima N . 10eiusdem]eisdem G* — 11unitas]unita /B, » EN chorinthios CL PZ, chorintios K TY 12autem) N differente] -tem DC L* 138 tt) C'LAB00 in eiusdem] .niusdem O* profectu] -tum DLEPOJYZy,prouectum G* 14id]illudPK dominus] deum T Y Z 15 crediturarum] creditarum Z ^ gentium inse CL ^ a patre] aptare CL, patrem EN, > B* ait») YZ | 16 non] neque Y 7 his! pro Z* autem» CPKY ^ tantum rogo / eto CLMEPK qui» L* 17 omnes] + in me B. sint] sunt L* sicut] + et Z 18 in te» K* CAN B sint] + unum Et homines] omnes L* 19 unum] nouum C L* 20 indiscretum] -te G* acerbum l/G*? . coire] cohire

CT, cohibere L*, cogere PFK . idjutC,utid PFK — 21et!? B | omnes] omnis P* K*, + qui G agunt] agant /u ipsi] ipsis CL*P*KTB

PL 241

CAP. 5-7

319

dissidentibus inter se animorum motibus coeant, adque ita unum

eos esse non natura efficiat, sed uoluntas.

6. Nescit plane sapere qui Deum nescit. Et cum sapientia Christus sit, necesse est ut extra sapientiam sit qui Christum aut ignorat aut odit. Vt isti, qui maiestatis Dominum et

^

regem saeculorum et unigenitum Deum creaturam Dei uolunt potius esse quam Filium. Et cum stulte mentiantur, stultius tamen in. defensione mendacii sui sapiunt. Dilata enim paululum etiam nunc ea quae in Deo Patre et in Deo Filio est unitatis proprietate, ex his ipsis quibus utuntur refellendi sunt. 7. Namque quorum anima et cor unum erat, quaero utrum per fidem Dei unum erat ? Vtique per fidem. Per eam enim anima et cor unum omnium erat. Et interrogo, utrum fides una anne altera sit ? Vna certe, etiam

^

ipso apostolo auctore, unam fidem sicuti unum Dominum et unum baptismum et unam spem et unum Deum praedicante. S1 ergo per fidem, id est per unius fidei naturam, unum

omnes

erant, quomodo

non

naturalem

in his intellegis

unitatem, qui per naturam unius fidei unum sunt ? Omnes enim renati erant ad innocentiam, ad inmortalitatem, ad

6, 1/2 c£-31 Cor. 1, 24. ys MicE Act. 45:52.

DCLEN

PK

VTB

3 cf. Mt. 19, 28.

4c. T Tim)

175 1954. 10.

5/6 cf. Eph. 4, 4-6.

GOJYZ

22 dissidentibus] dissentibus C* T B, dissentientibus T uoluntatum I.e coheant C L* 23 uoluntas] -tates E

animorum]

6, 1 plane] sane LLENO] YZ . 2christus]-tum CL*? — sit!» CL* necesse] szc LC p. corr. sapientiam] -tium L*, -tia Le sit? ON 3 qui] quia B* magestatis G*, maiestatem EC ——dominum] domini E, deum

PEX

4 deum) L*, dei T

5 =

potius uolunt PK

esse?

EN

6 defensione] -nem P* T BJ DC L* T — mentiantur]-tiatur K* stultae deo]dei/ ^ unitatis] -tas 8in» DT et) CL 7patre] patere L* proptietate] -tatem C L* quibus] + et I^ G*!

erat?] erant erat!] sic OC in ras. 7 7, 2 unum!] + omnium / Y Z 2/3 erati quaero ... cor unum) K — 3 fidem] + dei unum EcGOJYZ 4 et?» K° per?» D ^ anima]-mam B, ) T utique per idem P (dg) una anne altera sit) P*! — 5 unam] unum L* —— sicuti] sicut una!) Y* 6baptismum EN P YZ N B,secutiet T*,sicutiet TC — dominum] deum unam spem] unum spiritum DPKV, -sma CLENTBGOJYZuy EOJYZ, unam spiritum N, + et unum spiritum G

deum] dominum E, }

praedicante] praedica in te C, -cantem LB, -cantes V. — 7 per?» D in his» G* 8 naturalem] -le C GO* YZ naturam] + utique inno9 omnes] omnis D — 10renati] na D EN intellegis] -llectis centiam] 4- et CL de

HILARI

320

LIBER VIII

cognitionem Dei, ad spei fidem. Et si haec non possunt sibi

esse diuersa, quia et spes una est et Deus unus, sicuti et

Dominus unus est et baptisma regenerationis unum est, si

haec adsensu potius unum sunt quam natura, his quoque qui in haec renati sunt, unitatem uoluntatis adscribe. 5i uero

^

regenerati in unius uitae adque aeternitatis naturam sunt, per quod anima eorum et cor unum est, cessat in his adsensus unitas, qui unum sunt in eiusdem regeneratione naturae. 8. Non nostra loquimur, neque ad inludendas aures audientium corrupto dictorum sensu aliqua ex his ementita conpingimus. Sed sanae doctrinae formam tenentes, quae sincera sunt sapimus et praedicamus. Docet enim apostolus ex natura sacramentorum esse hanc fidelium unitatem, ad Galatas scribens: Quodquod enim in Christo baptizati estis, Non inest Iudaeus neque Graecus, non Christum induistis. non inest masculus neque femina. liber, neque seruus inest Omnes enim uos unum estis in Christo lesu. Quod unum sunt in tanta gentium condicionum sexuum diuersitate, numquid ex adsensu uoluntatis est, aut ex sacramenti unitate: quia his et baptismum unum sit et unum Christum induti omnes sunt ?

SX 3coa2S Timo 12 125 Dit T2 0:

TXGOI EU

NAMEDO

REIS

6 Gal. 5, 27-28.

GORE

11 spei fidem] spem fidei Le EN GOJYZ etsilet sic L*, cui EN, et cum} 12etspesunaest) E — et?» Z — unus] +est GO/YZ — sicut TB . 12/13sicutietdominusunus) CL* — 13est!hbP* — eth CL* = est? unum Z SÓu»3 T5 14 haec] + inquam OC adsensu] ad sensum EOYZ matur]-ram EN quoque DCL*ENPK 15 haec] hac YZ adscribe]-bere T — sijsinO/ — 16naturam]-ra YZ — 17 — anima et cor eorum CL est] sint. I adsensus] ait sensus C 18 unitas DCL*ENP*BO*?], unitatis LCP*KVTGOYZ . sunt] + ut diximus PKTB eiusdem) B regeneratione] -nis C, gener- G 8, 1loquimur]-uitur L* ^ inludendas]delud- P K ^ - audientium aures GOJYZu 2 corrupto] -tio E* ementita] -ntia K*, -ntiti B 3 conpingimus] conpig- K* sane K B 4 apostolus] -los G*! 5 natura] -rae C 6 galathas EGcOcJ YZ scribens] descr- C L* quotquot LeENKeV IeGeOJ YZ enim] inquid CL estis] -- ad L* 7 induistis] in/ind- K inest] est Y* 8 inest!] est C L*IN inest?] est CLN femina]fena/ L* 10condicionum]-cione Le E N T B, -tionum u sexuum] sexum L*, secundum sexuum L£, secundum EN diuersitate] -tatem LEN 1lest) D — aut|an E€ exsacramenti] exacramenti B*1 unitate] tatem C L* — quia] quiO* — 12-—et!his CLPK . baptisma TBu — situnum EGO/YZy . unum christum] uno christo Le 13 sunt] sint NZ

PL 242

CAP. 7-10

15

321

Quid ergo hic animorum concordia faciet, cum per id unum sint, quod uno Christo per naturam unius baptismi induantur? 9. Aut cum qui plantat et qui rigat unum sint, numquid non per hoc unum sunt, quia ipsi in uno baptismo renati una unius regenerantis baptismi dispensatio sint? Numquid non idem agunt? Numquid non in uno unum sunt ? Itaque qui per rem eandem unum sunt, natura etiam unum sunt, non tantum uoluntate. Quia et ipsi res eadem effecti sunt, et eiusdem rei adque efficientiae sint ministri. 10. Proficit autem semper contradictio stultorum ad stultitiae demonstrationem. Quia quae ingenio insipientis aut peruersae intellegentiae aduersum ueritatem coaptantur, dum et inconcussa et inmobilis est, necesse est ut quae e diuerso sunt et falsa intellegantur et stulta. Laborantes enim heretici fallere per id quod dictum est Ego et Pater unum sumus, ne naturae in his unitas et indifferens diuinitatis substantia crederetur, sed ex dilectione mutua et ex

uoluntatum concordia unum essent, exemplum unitatis istius, ut superius demonstrauimus, etiam ex dictis Domini

9. 1.

Cor.55.8.

TIER: Corda55-

10; 6 1o. 16, 30.

DCLEN

LB^Gc0]YZ

PE.

14 ergo] er/O* ^ animorum C P* KZ, -marum DLENP.VTBGOJYZ quod? N | uno]uni 15sint] sunt L* faciet] faceret C LX, facitet T C, unum L*?P, unumque K*

christo» K*, christum K!

sint] sunt et] aut CL* qui!» K* 9,1 — qui cum CL*E sunt]sint N*! sunt? unum hoc per non 2numquid | CL*EceNTBJYZ 3 renati] -tis KCO, regeneratis / — unius] KcOJ ipsijipse D, ipsis PK sint baptismi] -mo T regenerantis] regenerationis Z + motis B » agunt idem non 4numquid GOJYZ DL*P*2T,st CLCENPCKVB eandem] 5qui» / EN inuno) idem|etidem V GOJYZ D ep» CUS 6 uoluntate] -tatem C L* natura] -tae CL eadem L* sint] sunt ECBO]J rei| re ON NPK 7et| ut eadem] eandem D 3aduersus insipientis aut] -nti aut LcB,-ntiam ut T 10, Zquae» L*

BGOJYZ CL*PKTB,

coaptantur] coap/tur K*!

+ id est ipsa ueritas OC

— 4 dum] cum PONS

TT".

inconcussa] -ssam E*, incussa K*

5diuerso]-sa ut quae] utique quae C B, utiquae P, utique K — e» Le T etenim Le enim] 6 B sint + stulta] B » et ntur intellega falsa et Le -nem P* ne] 8dilectio X K* indiffers L*, C ne 7 indifferens] in his differens 9 uoluntatum] ex?» TBJ EAN P SKI ety mutua] -ae T -tatem K* G*1, -tate Kc

domini] -nicis

GO/ Y

10ut» T

Zu

demonstrauimus] -stra K*, -straui Ke

322

— ^

^

HILARI

LIBER VIII

protulerunt : Vt omnes unum sint, sicut tu Pater in me et ego in Le, ut el ipsi sint in nobis. Extra euangelica promissa est, quisquis extra fidem eorum est, et inpiae intellegentiae crimen spem simplicem perdidit. Habet enim non tam ueniam quam praemium, ignorare quod credas :quia maximum stipendium fidei est, sperare quae nescias. Aduero ultimae inpietatis furor est, aut intellecta non credere, aut intellegentiam corrupisse credendi. 11. Sed licet ipsum intellegentiae suae sensum inpietas demutet, non tamen potest intellegentia non extare dictorum. Dominus Patrem orat, ut qui in se credituri sunt, unum sint, et sicut ipse in Patre est et Pater in eo est, ita omnes in his unum sint. Quid hic aequanimitatem, quid per uoluntatis adsensum animae et cordis unitatem introducis ? Fuerat namque in uerborum copia et proprietate ut, si uoluntas unum esse eos faceret, Dominus ita praecaretur: "Pater, sicut nos unum uolumus, ita et illi unum uelint, ut

IO

unum per concordiam simus omnes." Aut forte qui uerbum est significationem uerbi ignorauit ? Et qui ueritas est loqui uera nesciuit ?Et qui sapientia est in stultiloquio errauit? Mo

7 21.

dde TO CES TORT UT.

D'CHPENSPIRNÆRE

11 cf TO. 436:

12/13 cf. 1 Cor. r, 24.

RGO

11 omnes] + inquid C L* tuy Yos pater? EN 12ut) V Ge ipsi] ipse L* in nobis sint N 14inpiae] piae Y* ^ crimen] -mine P*KBG* . 15ueniam]-ia B 16 fidei] -des E 7 estfidei/ 17 quae] quod T atuero LCPCKCTCO] ultimae] -ma Y — 18 intellecta] -tu L* intellegentiam]-tiae Y* Z,-tia YC corrupisse] corrip- L.*, corruptasti Y*, corrupisti Yc Z 19 credendi] -ndis IN

11,1sed]siZ 2 + demutetimpietas G demutet] + et T — tamen» K potest] potes T* — intellegentia] -tiae Y extare] extre GX, sic OC 5. corr. 3 patrem» K* orat] rogat T orat ut] orabit P* K*, orauit Ke sunt EPKV TB,sint DCLNGOJYZpy,--et

Ke A4sint] sunt E*K*Z e!» ENG*OJYZ,--creditu/ K* — patre]-em N — est!?gu — est?]et G* | 5sint? E* ^ aequanimitatem] -tate CL*? K* — quid per] et per D, quid E,» T ^ 6uoluntatis]-tates G* — et]Jad Y,acZ unitatem]-tate C, in unitate L* introducis] -ces C L* 7 fuerat] -rant T — ut]et N 8 — eos esse CL, esse E, eos B praecaretur] praedicar- C —— 9 pater] patrem CL*PK unum!|sumus E* — ita» K* illi]ilis T unum?] + uelint ut num (4) C uelint] + ut unum uelint (77) L*, uellent G* 10 unum] numlL unum per concordiam] concordia unum T, per concordiam unum B simus]sumus T aut] sc O* 2, an Oe ^ quiforte B — 11est!] + iesus O*? ignorauit| -rabat E, nesciuit B et» D* 12 nesciuit] -ibit E*, ignorauit B etJut CL* qui]quiaE* — in?» CL* stultiloquio] -quia CL*, -quium Ec, stultitia loqui Y

PL 243

CAP. 10-12

323

Et qui uirtus est in ea fuit infirmitate, ne posset eloqui quae uellet intellegi? Locutus plane ille est uera et sincera fidei euangelicae sacramenta. Neque solum locutus est ad significationem, sed etiam ad fidem docuit, ita dicens : Vt omnes unum sint, sicut

20

tu Paler in me et ego in te, ut et ipsi sint in nobis: Pro his primum praecatio est, de quibus dicitur : 4/ omnes unum sint. Tum deinde unitatis profectus exemplo unitatis ostenditur, cum ait : Sicut tu Pater in me et ego in le, ut et ipsi sint in nobis : ut sicut Pater in Filio et Filius in Patre est, ut per huius unitatis formam in Patre et Filio unum omnes essent. 12. Sed quia soli Patri et Filio ex natura proprium est ut unum sint, quia Deus ex Deo et unigenitus ex innascibili non potest nisi in originis suae esse natura, — ia utret?in substantia natiuitatis suae qui genitus est existat, neque aliam ac diuersam diuinitatis natiuitas habeat, quam ex qua

profecta est, ueritatem, — nihil nobis ambiguum Dominus

ad fidem relinquens, absolutae unitatis huius toto conse-

quenti sermone docuit naturam. Id enim sequitur: Vt mundus credat, quoniam tu me misisti. Per id ergo mundus crediturus est Filium a Patre missum esse, quod omnes qui credituri in eum

sunt, unum

in Patre et Filio erunt.

Et

1710. 19. 2t. 12:80.

DCLEN

77. 2i-

PK

VTB

GOJYZ

14 uellet] uelle C L*, uelit Y Z 13fuit) Y — posset] possit GO* /YZ euangelicae] fidei]fid.. G* J ille plane est T, E L 15 — plane est ille C 17ita dicens] id adiciens N, ita enim 16solum]solus N | es? K -ca Y 19 18 sint in nobis] in nobis unum sint T, unum sint in nobis/ ait /Ge O/Z tunc tum] 20 — KT N praedic] praecatio primum] pro quibus EN 21cum]dum V TB unitatis!] uoluntatis Le EN — exemplo] -lum CL*

23 22 et? E u?» LeTB,ita OJZu in?» K* ipsi] + unum Je = omnes unum CLN patre] -em L* natura] + ita ut C L* P K (dg ex J. 3), + ita Le T 12, 1 soli] soli.. L* natura] 3esse» E* 2 quia) O* 1/2utunumsint)N es? Y ] aut diuersam ac 5 l/ -tiae a] substanti 4 TG* et? am C L* T qua] quam habeat] habet EN, at pst diuersam I/ BGe, aduersam T consequenti] -nte B Gueritatem]-tateY — 7 relinquens] -ques O* P*K* id]ad CL it ramdocu S8-natu G 7/8 — docuit consequenti sermone 9 quoniam] quan T*, qua T*, quia B ut] +etWGOJYZH rate 10est]--et G— 11in!2 D — eum] misisti] misti L* ^ ergo] enim E eo Tett T

PL 244

324

HILARI

LIBER VIII

quomodo erunt, mox docemur : Et ego honorem quem dedisti mihi dedi his. Et nunc interrogo, utrum idipsum sit honor

quod uoluntas? Cum uoluntas motus mentis sit, aduero 15 honor naturae aut species aut dignitas. Honorem ergo acceptum a Patre Filius omnibus qui in se credituri sunt dedit, non utique uoluntatem, quae si data

esset, non haberet fides praemium; cum fidem nobis necessitas adfixae uoluntatis inferret. Accepti autem honoris datio

20 quid profecerit ostendit: V£ sint unum, sicul nos unum sumus. Ob eam ergo causam acceptus honor datus est, ut omnes unum sint. [am igitur unum sunt omnes in honore: quia non alius quam qui acceptus est honor datus est, neque ob aliud datus est, quam ut unum omnes essent. Et cum per

2; honorem datum Filio et a Filio praestitum credentibus

omnes unum sunt, quaero quomodo Filius diuersi honoris a Patre sit, cum credentes omnes honor Fili ad unitatem paterni honoris adsumat? Et insolens quidem hic forte humanae spei erit sermo, sed non erit infidelis. Quia quamuis ;o hoc sperare temerarium sit, tamen non credidisse inreligiosum est, cum idem adque unus nobis et spei auctor sit et fidei. Et de hoc quidem planius et copiosius suo, ut congruit,

lo

DUOLEIEN

22

20 Io. 17, 22.

PRAFTB

33 cf. infra XI, 43 et 40.

CONTE

12 docemur]-ceremur E* ^ honorem]-reO dedisti]disti K* 13his NPKVB, cs DCLETGOJYZyu idipsum] ipsum PKYZ 14 uoluntas!] -tatis Ec cum uoluntas?» E motus? J* mentis» E aduero] an uero B 14/15 aduero ... dignitas? P*1 15 species] -iem CL* dignitas]-tatis K — 16filiusomnibus]filiumnibus L* 17sunt]sint CL quaesidata] quodsiita YZ si» G* data]datL* — 18 haberet] habet N° fides]-de B* fidem] fides N K*! — necessitas] -ssita O* 19 inferret] adferet D*, adferret DC accepti] accipi D autem] + et dati P, et dati K — honoris] honor CL* — 20 quid] quod L*, quo OJ profecerit DV BG, proficeret CLENPKTOJYZuy sicut] + et LLENGOJYZ 21 eam) K* ergo] ego O*1 ^ ergo eam / — 22 — igitur omnes unum sunt CL 23quia] quam K*' — es!» B 240b» G* + omnes unumCLENGOJYZyu essent]esst K* cum» G* per) D 25 filio!] filiu L*, in filio Le a» O* 26 sunt] sint V/BGO*y diuersi] aduersi T — 27 credentes omnes] credentis omnis D, + TB 29 spei] fidei CL 31adque]atqui T* unus]unum ET — et!]est P,)K 33etde hoc| dehoc /Oe Y Z, deO*,» J. planius] plenius E G* O JYZ congtuit] congrutio C, conuenit P K

PL 245

CAP. 12-13 35

325

loco tractabimus. Interim tamen etiam ex praesenti sermone neque inanis neque temeraria esse haec spes nostra intellegetur. Per acceptum igitur et datum honorem unum omnes sunt. Fidem teneo et causam unitatis accipio. Sed nondum adpraehendo rationem, quomodo datus honor unum omnes esse perficiat. 13. Sed Dominus nihil fidelium conscientiae incertum relinquens, ipsum illum naturalis efficientiae docuit effectum dicens: Vt sint unum, sicut nos unum sumus, ego in his et tu in me, ut sint perfecti in unum. Eos nunc, qui inter Patrem et Filium uoluntatis ingerunt unitatem, interrogo utrumne per naturae ueritatem hodie Christus in nobis sit, an per concordiam uoluntatis ? Si enim uere uerbum caro factum est, et uere nos uerbum carnem cibo dominico sumimus, quomodo non naturaliter manere in nobis existimandus est, qui et naturam carnis nostrae iam inseparabilem sibi homo natus adsumpsit, et naturam carnis suae ad naturam aeternitatis sub sacramento nobis communicandae carnis admiscuit ? Ita enim omnes unum sumus, quia et in Christo Pater est et Christus in nobis est. Quisquis ergo naturaliter Patrem in Christo negabit, neget prius non naturaliter uel se in Christo uel Christum sibi inesse : quia in Christo Pater et Christus in nobis, unum

faciunt.

Si uere igitur carnem

137 3 Io. 17, 22-23.

DiEuE

in his esse nos

corporis nostri Christus

8 Toros 45s c£? 10. 6,55:

NusR&KusIZIB OE

praesenti] si G* p. ras., 34 tractabimus] -auimus D C L* T — ex]et T 36 haec] sc OC zn ras. 2 35 temeria / J praedicti Y, praedicto Z DNPKBGe, -geretur CL*, -gitur LeEV TG*OJYZu intellegetur acceptum] + est D, praeceptum PK — honorem] -re 7 per) D adque VTBGOJYZpy ecDCLENPK, omnes»K* — fidem]-de PK unum] s E*?, unus Et 39 . O* quomo quomodo] 38 ^ E* unitatis? 8 uere!] uerae D 5qui» K 4 in?) CL* 13, 3 sicut] + et OJ uerbum?]uerbi E — carnem cibo] carne..ciuu D*, carne cibo D*, carnem in 14 quia] 13carnis) K* CL* ^ 10iam5? B 9dominico]-i cibo N 15/16 non» Oe] DCLPKTBG*O* Y qui E* — 15 negabit] negauit 17 quia] + et P* 16 inesse] esse T patrem ... naturaliter» LN nos] non PF T — 18 — igitur si uere e pater in christo Ec pater» E* nostri] uestri T uere] uero P* B igitur? B CL

Marg. 13, 5 C f. 123A : totum hoc capitulum corporis et sanguinis dominici ueritatem exsequitur

PL 246

326

HILARI

LIBER VIII

adsumpsit, et uere homo ille qui ex Maria natus fuit Christus

20

10

15

est, nosque uere sub mysterio carnem corporis sui sumimus, et per hoc unum erimus, quia Pater in eo est et ille in nobis, quomodo uoluntatis unitas adseritur, cum naturalis per sacramentum proprietas perfectae sacramentum sit unitatis? 14. Non est humano aut saeculisensu in Dei rebus loquendum. Neque per uiolentam adque inpudentem praedicationem caelestium dictorum sanitati alienae adque inpiae intellegentiae extorquenda peruersitas est. Quae scribta sunt legamus, et quae legerimus intellegamus, et tum perfectae fidei officio fungemur. De naturali enim in nobis Christi ueritate quae dicimus, nisi ab eo didicimus, stulte adque inpie dicemus. Ipse enim ait: Caro mea uere est esca et sanguis meus uere est potus. Qui edet carnem meam et bibet sanguinem meum, in me manet et ego in eum. De ueritate carnis et sanguinis non relictus est ambigendi locus. Nunc enim et ipsius Domini professione et fide nostra uere caro est et uere sanguis est. Et haec accepta adque hausta id efficiunt, ut et nos in Christo et Christus in nobis sit. Anne hoc ueritas non est? Contingat plane his

14, 9 Io. 6, 56-57.

D'GBDENRERTSTENC

OIL

19Xuere] uero E e PY homo) T ille] + est N fuit] sit T 19/20chtristusest? N — 20sui]eiusCL TB — 21quia]|quiO* et?]ut EN 22 adseritur] adscribetur N, adscribitur T 23 proprietas] -tatis L* proprietas ... sacramentum » E* sacramentum?» D

14, 1 non est] ut non PK aut] autem. Y loquendum] loqui C, loquentem L*, + sit non est humano aut saeculi sensu in dei rebus loquendum (dg PK Zuiolentam DN V GO, uiolentiam C Le EPK T BJ Y Z, uolentiam L* inpudentem] inprud- D Pe Ty 3 dictorum] dictor C L*, doctorum O* sanitati] -tatem B 4 peruersitas] diuers- B esp Xcu scripta CT — S5legerimus]legimus CL* — tum] tunc C LO J, cum E, » N . perfectae] fectae /L*, perfecta O* — 6 fungemur] -gimur C L* T B*!, -gamut N° 8nisiabeodidicimus? K* B* — didicimus D P Ke T G, dicimus CLEN JV BcYZ, discimus O] dicemus DCLeP K T* BG Y Z, dicimus L*BNWVT*OJyu. -stultae DCP T' inpiae DCP B 9 est!) Y* az esta esti GP. Keg 7^ potus est? CL 10 edet] edit N'TCOJYZu bibet]^suiget ^ L5, "bibit UN Te OY Zouyvuibito T* 11 eum DCL*EP*VTGY,eoLCNPCKBOJZu sanguinis] sanguis Z est} B 12 locus] + est BC 12/13 — nostra et fide B 13 fide] fides T nostra] nostrae C ^ caro est! uere L et uere sanguis est)? K* uere?) EN — 14adque]autqueK id? N — et? N — 15anne]adne Ld

PpI2247

CAP. 13-16 uerum

non

esse, qui Christum

Iesum

327 uerum

esse Deum

denegant. Est ergo ipse in nobis per carnem et sumus in eo, dum secum hoc quod nos sumus in Deum est. 15. Quam autem in eo per sacramentum communicatae carnis et sanguinis simus, ipse testatur dicens: Et hic mundus me iam non uidet ; uos autem me uidebihis, quoniam ego uiuo et uos wiuetis : quoniam ego in Patre meo et uos in me et —-

IO

ego in uobis. Si uoluntatis tantum unitatem intellegi uellet,

PL 248

cur gradum quendam adque ordinem consummandae unitatis exposuit ? Nisi ut cum ille in Patre per naturam diuinitatis esset, nos contra in eo per corporalem eius natiuitatem, et ille rursum in nobis per sacramentorum inesse mysterium

crederetur ; ac sic perfecta per mediatorem unitas doceretur, cum nobis in se manentibus ipse maneret in Patre, et in Patre manens maneret in nobis; et ita ad unitatem Patris

15

proficeremus, cum qui in eo naturaliter secundum natiuitatem inest, nos quoque in eo naturaliter inessemus, ipso in nobis naturaliter permanente ? 16. Quam autem naturalis in nobis haec unitas sit, ipseita

testatus est : Qui edet carnem meam et bibel sanguinem meum, in me manet et ego in eum. Non enim quis in eo erit, nisi in quo ipse fuerit: eius tantum in se adsumptam habens carnem,

15, 2 Io. 14, 19-20.

1672"Io: 6557.

DCLEN

PK

VTB

GO/IYZ

16uerum!]uerbum E* —— iesum] + dei filium Le T

+ deum esse?

CL

^ in nobis ipse 17 denegant] -gantes P*?K*, negant TB 18 17/18 eo dum] eodem L* carnem] carne D* DENGOJYZyu V’TGJu deo K, P* deum) E* non + nos] B PKT secundum secum] 15, 1 quam] quia Y*, quod Y — eo]Jeum CL* EP KG* . communica3 uidet] uidebit LC T B, uidit tae]-candae B — 2simus] sumus E*BGYZ 4uiuetis] uiuentis EN + uidebitismeB — 3/4quoniam...uiuetis? Gi T*, + in illa die uos cognoscetis O J

et uos in me» K*

5 uellet] uelet P*,

M 8nos} E*, ipse N CL* patre]Á-em EN 7nisiut? uelit G* — mysterium inesse T B EB CL* — 9 rursus eoJeum contra nos E° mediatorem] perfecta] + si CL*, perfecte N 10 sic] si EN medicatorem P* — 10/12 per mediatorem ... unitatem patris] per media patris naturaliter] rali |” — t4inest] 13cum? EN: 1iin?patre) CL. EN 15permanente] inesset G*, est GC] — inessemus] inesse C L*, essemus YZ -tem T' + in nobis naturalis V/ B, in nobis naturaliter T' 16, 1 quam] quod Y* 3 eum] eo bibet] bibit L*TOJYZH 2 edet] edit TeOJYZy habens / carnem ^ YZ J* GO V ipse se] in 4 B* etit? NBOJZy

328 An

^ ^

20

HILARI

LIBER VIII

qui suam sumpserit. Perfectae autem huius unitatis sacramentum superius iam docuerat : Sicut misit me uiuus Pater, el ego uiuo per Patrem, et qui manducauerit carnem meam, et ipse uiuet per me. Viuit ergo per Patrem, et quo modo per Patrem uiuit, eodem modo nos per carnem eius uiuemus. Omnis enim conparatio ad intellegentiae formam praesumitur, ut id de quo agitur secundum propositum exemplum adsequamur. Haec ergo uitae nostrae causa est, quod in nobis carnalibus manentem per carnem Christum habemus, uicturis nobis per eum ea condicione qua uiuit ille per Patrem. Si ergo nos naturaliter secundum carnem per eum uiuimus, id est naturam carnis suae adepti, quomodo non naturaliter secundum Spiritum in se Patrem habeat, cum uiuat ipse per Patrem? Per Patrem autem uiuit, dum natiuitas non alienam ei intulit diuersamque naturam ; dum quod est, et ab eo est nec tamen ab eo per aliquam incidentem naturae dissimilitudinem separatur; dum in se per natiuitatem habet Patrem in uirtute naturae. 17. Haec autem idcirco a nobis commemorata sunt, quia

uoluntatis tantum inter Patrem et Filium unitatem heretici mentientes, unitatis nostrae ad Deum utebantur exemplo,

tamquam nobis ad Filium et per Filium ad Patrem obsequio

6 Io. 6, 58.

DC IBN

PR LLEATBU

GO

5 sumpserit] -rint L, adsump- T — 6iam]tamen Y — docuerat] -rit E, + dicens LeWTBGO]YZy . ^ memisit LPKB uiuus]uiuens E Be Ju 7 per] propter T BJ ^ meam carnem OJYZyu 8 uiuet] uiuit TOUS, HERO A perl] propter TB uiuit] uiuet L per?] propter B per?] propter B — 8/9 — uiuit per patrem DCLZ — 9 eius? Y — uiuemus] uiuimus DC PeG* YZy 10 omnis] omnes G — conparatio] corporatio Y formam|-ma C 11id) OJ de quo] quod PK 12adsequamur] -quatur D u causa] -sam P* 13 manentem] -nte N — 14 uicturis] -toris GIGS nobis] nostris C L* ea] illa T conditione PK GOJZuyu qua] quia C L*, quam P per?] propter B 15 naturaliter] -ralem E per eum) Y 16 adepti] adempti C — quomodo] quod E non) K* l7spiritum]christum C L* patrem]-re T — 18per!]propterB per?] propter B ^ uiuit autem per patrem O] 19 ei] s Ge zn ras. 1 — dum)

G*

20et) K*O]

aliquam]-quem O*

incidentem] inced- YZ

— 21

dissimilitudinem] + natura P* K

17, 1 commemorataa nobis CIL* V/B — 2uoluntatis]-tates D — inter] in. Is 3 mentientes] -ntis T* utebantur] utuntur B, mutabantur O* exemplo]-plum D — 4 tamquam] + a P*K

PL 249

CAP.

16-18

329

s tantum ac uoluntate religionis unitis, nulla per sacramentum carnis et sanguinis naturalis communionis proprietas indulgeretur. Cum et per honorem nobis datum Dei Fili, et per manentem in nobis carnaliter Filium, et in eo nobis

corporaliter et inseparabiliter unitis, mysterium uerae ac :0 naturalis unitatis sit praedicandum. 18. Responsum igitur a nobis est stultitiae furentium, ad demonstrationem tantum inanis mendacii: ne inperitos fallerent uanae ac ridiculae adsertionis errore. Ceterum fides euangelica responsionis nostrae necessitate non eguit. Vni; tatem nostram ad Deum Dominus pro nobis praecatus est. Suam uero ille obtinet etin ea manet. Nec per sacramentum dispensationis unum sunt, sed per naturae natiuitatem, dum nihil in eo ex se Deus eum gignendo degenerat. Vnum sunt, dum quae de manu eius non rapiuntur, non rapiuntur de 1 manu Patris; dum eo cognito, Pater cognitus est ;dum eo uiso, Pater uisus est ;dum quae loquitur, manens in se Pater loquitur; dum in operante se operatur Pater; dum ipse in

—

Patre est et in eo Pater est. Hoc non praestat creatura, sed PL 250 natiuitas ; non efficit uoluntas, sed potestas; non loquitur unianimitas, sed natura. Quia non unum est creari et nasci ;

T8 «8icfJ I0. 17,82:

DCLBN.oPK

9 cf. Io. 10, 28-29.

10/13 cf. Io. 14, 7-11.

JWURB*GOJYZ

unitis >C L*, unitatis E* G*, uoluntate] -tatem P* K* 5 ac] hac G* proprietas] -tatis E* 6 communionis] communicationis T unitas Y Z 9 fli]flium P*K — e?»O — 8eo]eum V 7di»DCL*ENPCu uniOC terque ] inseparabiliter OJ et» — T comparaliter corporaliter] uere / — 9/10 mysterium ... tis] munitis L*, unius K, unitatis GF? Y Z unitatis sit» E mysterium ... unitatis» IN errore] -rem ridiculae] -culosae Le 3acJadCL* 18, 2tantum? T necessitate] -tatem C L* T, -tates 4 euangelica] -licae P* K* T, -ris J* 6 -— obtinet ille 5 praecatus] praedicatus L*K P* K*, -tatis. Ke obtinet NPKVZ, optinet DCLETBGOJY . eaJa ENGOJYZyu unumsunt? Oc — 9 — gignendo eum CLB 8eum] cum DP L* non rapiuntur?) T — 9/10 — de manu dum quae] dumque L — de!) CL 10/11 dum eo uiso pater uisus est» 10est] sit D* patris non rapiuntur Z + inse pater manens T B manens] manes O* 1iqua]queCTB YZ c pater 11/12 dum quae loquitur … pater loquitur) P* — 12 in!» T. — ^w YZ 13est!) L'on G,inpatere impatre patre] 12/13in operatur CL 15 praestat] restat D pater in eo CL, paterinipso B ^ hoc]haec LeT natural] CZu CVTBOJY CLENPCK unanGY*?, K* P* D unianimitas natiuitas B

330

HILARI LIBER VIII

neque uelle idipsum est quod et posse; neque concordare idem est quod manere. 19. Non negamus igitur unianimitatem inter Patrem et Filium. Nam hoc solent heretici mentiri, ut cum solam concordiam ad unitatem non recipimus, discordes eos a

^

10

I

^

nobis adfirmari loquantur. Sed audiant quam a nobis unianimitas non negetur. Vnum sunt Pater et Filius natura honore uirtute; nec natura eadem potest uelle diuersa. Et audiant adhuc naturae sibi cum Patre unitatem Filium testantem. Ait enim: Cum uenerit aduocatus 1lle, quem ego mittam uobis a Patre Spiritum ueritatis qui a Patre meo procedit, ise testificabitur de me. Aduocatus ueniet, et hunc mittet Filius a Patre, et Spiritus ueritatis est qui a Patre procedit. Excutiat ingenii sui aculeos omnis hereticorum schola, et quaerat nunc quod uel mentiri ignorantibus possit, et doceant quid sit hoc quod Filius mittit a Patre. Qui mittit, potestatem suam in eo quod mittit ostendit. Sed quod a Patre mittit, quid intellegemus, utrum acceptum, aut dimissum, aut genitum ?. Nam horum necesse est unum aliquid significet, quod a Patre missurus est. Et missurus a Patre est

19%8 10.115, 26.

D'OHENMRRTI2TBENGOINEZ 16uelle]Ju.O* idipsud Y* estlidemest OCirras.z; ^ neque?) T, nec B concordare]-dari LCGC 17idem]id PK quod]quo T ^ manere] m.nere O* 19, 1 igitur» P*

unianimitatem D T G*, unanimitate C, unanimitatem

LENPKVBGOJYZh G*1

unitatem]

+

si V,

2solam] solem P* +

dei

3 concordiam] cordiam

T B, unanimitatem

G

recipimus]

respicimus OJ Y Z 4 adfirmari] -mare L G* quam] qua NN, quod Y* 2 unianimitas D T G*, unanimitas CL* ENPKWBGcOJYZpy, unitas L^ ^ 6uelle]ulleO* diuersa]-rse L* 7 adhuc] ad hunc D, ad hoc EN. O* patre] -em DC L* unitatem] -tate LC 8 testantem] -nte D, stantem E* uenerit] ueniret C L*, uenit E* N quem] quae E 93

patre!) B

spiritum]-tus

ENPKTB

meo]eo T, E*]

10 ipse] ille

O*] testificabitur] -ficatur EN O* J Y* Z, testabitur T — 10/12 aduocatus . procedit? /* — 11 mittet] mittit TG* qui] quia P K* 11/12 a patre procedit] ^ procedit a patre C L, a patre meo procedit et ipse testificatur (OC: -bitur) de me O da 12 ptocedit] -det D 13 excutiat] -tiant T, + igitur G omnis] omni T* ^ schola NV T BG, scola D?CLEPKOJ YU 11 et» Oc 14quaerat] -rant T Bc ^ uelquod CLPKTB,quod G* mentiri] menti L* — 15doceant] doceat CLKTBGOCH — mittit!] mittat T — 16a» T 17intellegemus PKV BG, -gimus DCLENTOJYZ aut] an T dismissum D 18 nam] num T — unum] ut E

CAP, 18-20 20

331

eum Spiritum ueritatis, qui a Patre procedit. Iam ergo non est acceptio, ubi demonstrata processio est. Superest ut confirmemus in eo sententiam nostram, utrum in hoc consis-

tentis egressionem an geniti processionem existimemus.

I

20. Neque in hoc nunc calumnior libertati intellegentiae, utrum ex Patrean ex Filio Spiritum paracletum putent esse. Non enim in incerto Dominus reliquit. Nam sub isdem dictis haec ita locutus est : Adhuc multa uobis habeo dicere, sed non potestis illa portare modo. Cum uenerit ille Spiritus ueritatis diriget uos in omni ueritate. Non enim loquitur a semetipso, sed quaecumque audierit loquetur, et futura adnuntiabit. Ille me honorificabit, quoniam de meo accipiet et adnuntiabit uobis. Omnia quaecumque habet Pater mea sunt. Propterea dixi : De meo accipiet et adnuntiabit uobis. A Filio igitur accipit qui et ab eo mittitur et a Patre procedit. Et interrogo, utrum idipsum sit a Filio accipere, quod a Patre procedere ? Quodsi differre credetur inter accipere a Filio et a Patre procedere, certe idipsum adque unum esse existimabitur a Filio accipe-

DIE

20, 4 Io. 16, 12-15.

ab v.20,10) EN (L: DCLinde

PK

VTB

GOJYZ

est?» J 21 processio] professio Le ergo]uero CL* 20eum} B |” eiusdem in + G*!, o hoc] YZ non J, in?» 22 eo] eum D 23 an geniti] agniti C, agenti L*, an genuit E EN consistentis] -ntes processionem] profess- LC 20,

va

1hoc]hac/N

2 ex?) EN

libertati] -tatis IN

filio] filium T

intellegentiae] -ntia E N, inintell-

ex filio] exilio /*

patacletum

G£, sancCL* N P, paraclitum D Lc E K G* OY Z, paraclytum /, sanctum V

3 in» putent] putet N, putant PKO*, potent G* tum paracletum TB hisdem BO, T V K* E Le C isdem — BF] K PF reiquit] relinquit EO*YZ DNPK*cGJYZ,ist..im L*

4 = ita haec CL, haec BC?, ita O J

uobis

habeo dicere N P K V T B, ^ habeo uobis dicere DE GOJ Y Zy, — habeo DNPKV T BZ, — illa non» C** — Sillaportare modo CL. dicereuobis + autem CL, + cum] Eu modo illa portare — Y, J GO L C portare modo omni] N nos uos] —— L*N -git diriget] 6 — ille uenerit / — enim / loquitur] loqueBp ENT ueritate] -tati D*, -tatem omnem EeN TBy 7 loquetur] loquitur = a semetipso loq. T B CL NKe BGe Yeu tur 8 me» D* CLBJu adnuntiabit] -tiauit C L* T, + uobis DE uobis? t adnuntiabi Cet quia quoniam] ^ CLN*P -cauit it] honorificab dixi] dixit 9 propterea] propter eam Lr adnuntiabit] -tiauit T Cile

10adnuntiabit] -tiauit CL*,-tiet T — quiet] qui ^de? L* D,--quiaE 12idipsud ... adnuntiabit uobis? L* 10/18aflio DLPe,quaCNP*K 13 credetur] quodsi] + nihil Lr T B sit) T Gut -duntur E, -ditur

adque» CLr*

PK Te G*O JY Z

esse» L7

al] sc K! zn ras. 2

existimabitur] -matur N

a2 a

14

332 ^

HILARI LIBER VIII

re, quod sit accipere a Patre. Ipse enim Dominus ait: Quoniam de meo accipiet et adnuntiabit uobis. Omnia quaecumque habet Pater mea sunt. Propterea dixi : De meo accipiet et adnuntiabit uobis. Hoc quod accipiet, — siue potestas est, siue uirtus, siue doctrina est, — Filius a se accipiendum esse

20

dixit, et rursum hoc ipsum significat accipiendum esse de Patre. Cum enim ait omnia quaecumque habet Pater sua esse, et idcirco dixisse se de suo accipiendum esse, docet etiam a Patre accipienda, a se tamen accipi: quia omnia quae Patris sunt, sua sint.

25

Non habet haec unitas diuersitatem. Nec differt a quo acceptum sit, quod datum a Patre, datum referatur a Filio. Numquid et hic uoluntatis unitas adferetur? Omnia quae habet Pater, Fili sunt ; et omnia. quae Fili sunt, Patris sunt.

30

3^

Ipse enim ait : Etmea omnia tua sunt et tua mea. Nondum loci est, ut demonstrem, cur ita dixerit : Quoniam de meo accipiet. Futuri enim temporis significatio est, ubi accepturus ostenditur. Nunc certe ideo a se accepturum ait, quia omnia Patris sua essent. Disseca naturae huius, si potes, unitatem. Et aliquam dissimilitudinis infers necessitatem, per quam Filius non sit in unitate naturae. A Patre enim procedit Spiritus ueritatis, sed a Filio a Patre mittitur. Omnia quae

16 Io. 16, 14-15.

29 To- 17:510:

DCL(L: usque adv. 14) EN

PK

30 Io. 16, 14.

VTB

GOJYZ

15 quod sit] quodsi D* CLr* V/ G* Y, quodsicZ accipere]-peret C Y Z, acceperit L'*, procedere LePK TB 16adnuntiabit]-tiauit C T* 17 dixi] dixit Z 18 et? K* adnuntiabit] -tiauit CT accipiet] -pit ENG*OJYZ est] esse EG*?, + et Y*, ) Ye 19 uirtus] + est OC

esse) TB, + et L* D*"!B*] 21a» G*

20 accipiendum] -pien/ O*, -pienda J — de] a 22se) EPKBOCYZ 23 + accipienda a patreJ

accipienda] -ndum K 24 quae] quaecumque E — sint] sunt 25 differt] -feret Y — a» CL* — 26 datum!] + sit LeCEN

-rat E

CL* PKT referatur]

27 adferetur] -feritur C L*, aueretur E*, auerretur EC, habetur N,

-fertur OT Y Z — quae] quaecumque E — 28 — quae patris sunt fili sunt C, quae patris sunt et fili sunt L.— patris] -ri O* — 29 omnia? N mea?] + sunt EZ — 30dixerit]-rin CL* meo]mo/D*.meZ 32a3N = accepturumase Y quia]quoniamCL 33essent]esse CL*? dissica K si potes naturae huius Z potes] potest CL*?K* ^ 34aliquam]-qua CB, + differt B dissimilitudinis] -nem L* infers D CL P K V G, infer ETBOJYZy,inferas N° 35unitate] -tatem D E* ^ naturae unitate / 36 a filio a patre mittitur D Pe V/ G O*, a filio mittitur C L* ?, a filio accipiet a

patre mittitur LS, a filio accipiet. a patre quia mittitur P* K, a filio accipiet a patre mittitur quia T* B, a filio accipit et a patre mittitur TC, a filio promittitur E N, a filio et a patre mittitur OC, a patre et a filio mittitur J, a filio et patre mittitur Y Z

CAP:20-27

333

Patris sunt, Fili sunt ; et idcirco quidquid accipiet, a Filio viises ille mittendus, quia Fili sunt uniuersa quae Patris 40

45

sunt. Natura itaque in omnibus tenet suam legem; et quod unum ambo sunt, eiusdem in utroque per generationem natiuitatemque diuinitatis significatio est, cum id quod accipiet a Patre Spiritus ueritatis, id Filius dandum a se esse fateatur. | Non permittenda itaque ad inpiae intellegentiae libertatem heretica peruersitas est, ut dictum hoc Domini — quod quia omnia quae Patris sunt, sua sunt, idcirco a se accipiet Spiritus ueritatis — non ad unitatem confiteatur referendum esse naturae. 21. Loquatur enim ille qui electionis est uas et gentium doctor, secundum

fide romanae

ueritatis intellegentiam

plebis ante laudata.

Volens enim naturae

unitatem in Patre et Filio docere, ita ait : Vos autem non estis

10

in carne sed in Spiritu, si quidem Spiritus Dei in uobis est. Si quis autem Spiritum Christi non habet, hic non est eius. Si autem Christus in uobis est, corpus quidem mortuum est per peccatum, spiritus autem. wita est per iustitiam. 51 autem Spiritus eius qui suscitauit Iesum a mortuis habitat in uobis, qui suscitauit Christum a mortuis uiuificabit et mortalia corpora uestra propler Spiritum suum qui habitat in uobis.

2131

cf. Act? 9; 15:

2.ceer Tim.

y.

3 cf. Rom. r, 8.

4 Rom. 8, 9-

II.

BOCEBNWPRKVIATB

GOJLYZ

37 quidquid] quid O*, quod /

accipiet] accepit T — 38 accipit] accepit

41 generationem] 40 omnibus] nominibus CL T, accipiet EcOe Ju est] + ut significatio] sanctif- E* regen- CL* —— 42natiuitatem quae T

PK

43 accipiet] -piunt

C L*?

46 est? D inpiae] impia T, piae Y accipiet] -piat J in/circo C

32» cus

esse» GOJYZ

47 sunt?] sint N GC

45

idcirco]

3 fide] fidem C L* E, + enim OC GOJYZ 21, 2 doctor] praedicator laudata]-tam L Ec — enim» OC — 4et] in PEKT plebis] plebes O* in uobis est] habitet 4/5 — incarnenonestis /Z — 5carne]-nem CL* 6 quis] quidem P*, in uos C L*, habitet in uobis Le, habitat in uobis / Ge v! si]sinP — 7autem »J* | christus] spiritum]christum T* quisdem K* per] propter C L*, »O* 8 spiritus spiritus PK ^ mortuum]-uus E* per iustitiam] propter uitaest]uiuit CL* T autem … per iustitiam) P*! 9 habitat] -tet K — 9/10 iustitiam C L* I, propter iustificationem GeV! 10 suscitauit] -tabit iesum ... suscitauit àY* Z, Ye supp/. : christum suscitauit CP*?K*? VT — 11 uiuificabit] -cauit christum] iesum IN Ke G* Ra propter] per K — suum] eius D

177252

334

HILARI LIBER VIII

Spiritales omnes sumus, si in nobis est Spiritus Dei. Sed hic Spiritus Dei et Spiritus Christi est. Et cum Christi Spiritus in nobis sit, eius tamen Spiritus in nobis est, qui Christum suscitauit a mortuis, et qui suscitauit Christum a mortuis, corpora quoque nostra mortalia uiuificabit propter habitan-

20

25

^

tem Spiritum eius in nobis. Viuificamur ergo propter habitantem in nobis Spiritum Christi, per eum qui Christum suscitauit a mortuis. Et eius, qui suscitauit Christum a mortuis, in nobis est Spiritus, et Spiritus tamen in nobis est Christi, nec tamen non Dei est Spiritus qui in nobis est. Discerne, igitur, o heretice, Spiritum Christi a Spiritu Dei, et excitati a mortuis Spiritum Christi a Spiritu Dei Christum a mortuis excitantis: cum inhabitans in nobis Spiritus Christi Spiritus Dei sit, et cum

Spiritus Christi a mortuis

excitati Spiritus tamen Dei sit Christum a mortuis excitantis. 22. Et quaero nunc in Spiritu Dei utrum naturam an rem naturae significatam existimes. Non idem est enim natura quod naturae res, sicuti non idem est homo et quod hominis est, nec idem est ignis et quod ignis ipsius est : et secundum hoc non idem est Deus et quod Dei est.

DICPENSPRSIETENGONEZ 12 spiritales] -lis C L* STE nobis] uobis DC sed] + si ez OT ete. 13 est? K 14 nobis!] uobis K sit] est BG*OJ YZ sit eius ... in nobis? ENT qui] quia L* 15et» PK = et qui... mortuis» DET = christum suscitauit C ^ christum» G*! 16 uiuificabit] -cauit L* V/ TGC habitantem] inhabit- PK — 17 — in nobis spiritum eiusZ . 18uiuificamur] -cabimur T ^ ergo]autem E, ? J* ^ habitantem] inhab- PKV GOJYZ . 18/19 — spm xpiin nobis CL] 19 christi] dei B ^ suscitauit christum T B et eius] et cum eius LCP KCcIWBGOJYZu

19/20eteius...mortuis? K* ^ 20suscitauit]-tabit P* ^

christi

est J

23 heretice]

+

si potes

OC

— et» LeGe aD CL

— 21

PK V. ab

ECNTBGOJYZ spiritu] -tum T 23/24aspü ..spm xpi» E* — 24 christi» O J a? DCLPKV,ab ENTBGOJYZyu spititu] -tum T et excitati ... spiritu dei» L^*! 25 inhabitans] -tantis L£, qui inhabitat V G Je Z, qui habitat /*, qui inhabitans O Y —— 25/26 -— christi! spiritus Z 26 christi?) C L* 27 excitati] -tantis Y ^ deitamen N° sit] + tamen Z*, + et cum sps$ xpi ... tamen dei sit (dg ex /. 26) Y ^ sp$ tamen dei ... excitantis» B* ^ excitantis a mortuis D

22,1in)PK

spiritu]-tum E*PKO . utrum]Jutrumne Le T

natu-

ram] -ra B an rem] sc ZT p. corr. 2 significatam] -tum / existimes] extimes T*,aestimes TC estenim]est DC L* PK, - enimest B natura] am D — 3- resnaturae CL sicat LETB — et? Y — hominis] -nes L* . 4necidem..ipsiusest? C L* — est?» B*1 ^ quodet / | 5hoc»

E*N,quod EC

— est!i?]

= deus est! CL

P2255

CAP. 21-24

Nus

23. Memini enim in Spiritu Dei ita Filium Dei significari, ut in eo Pater Deus demonstratus

esse intellegatur, et ad

cuiusuis demonstrationem posse significatum Dei Spiritum pertinere. Neque tantum hoc ex profetica sed ex euangelica ^

IO

auctoritate monstrari, cum dicitur: Spiritus Domini super

me, propterea unxit me; et rursum:

Ecce puer meus quem

elegi, dilectus meus, in quo conplacuit animae meae. Ponam super eum Spiritum meum ; et ipso de se Domino testante : 57 autem in Spiritu Dei ego eicio daemonia, utique adproprauitin uobis regnum Dei. Haec enim uidentur non ambigue uel Patrem significare uel Filium, uirtutem tamen naturae manifestant. 24. Namque idcirco dictum existimo in utroque Spiritus Dei, ne secundum corporales modos, ita inesse Filium in Patre uel Patrem in Filio crederemus. Scilicet, ne

loco Deus manens nusquam alibi extare uideretur a sese. Homo

IO

enim aut aliquid aliud ei simile, cum

alicubi erit,

tamen alibi non erit: quia id quod est illic continetur ubi fuerit, infirma ad id natura eius, ut ubique sit, qui insistens alicubi sit. Deus autem inmensae uirtutis uiuens potestas, quae nusquam non adsit nec desit usquam, se omnem per sua edocet et sua non aliud quam se esse significat, ut ubi sua

2345. L6 4-19:

6 Mt. 12, 18.

DICENSPRTATE 23,1enim) K* Ye

8 Mt. 12, 28.

GOTT Y spiritu]-tum O—

DCL E N P K, deus

2 pater deus

3 demonstrationem] significat- C L* esse) J patr WTBGOJYZu 4neque] qie N exi? YZ — sedex?] sed et ex T OJ Y, sed Z*, sed et Ze dicitur] + sed LC — domini] dei C L* P 5 monstrari] demonstr- D B* 6 mel] + etrursum C L* — propterea] propter eam C L*, propterea et V, 7 delectus CL* —— animae meae] rursumJiterumCL propter quod T 8 — spiritum meum super eum T B anima mea LCNYZ, + et PK adpropiauit] CLENPK 9 daemonia] -nes testante] dicente O non] -priauit D, -piabit N, -pinquauit PK ^ 10 uobis] nobis G*, uos Jt 12 manifestant DCPKTB ambiguae nobis B -tantia CL NPKG*OJYZ y, -tati EX, -tata EC

| T B G6, -tantes D,

spiritus] -tu E NZ, -tum 2 spiritus dei? B 24, 1 existimo] -ma E 3 uel] + in L* modos] modus C corporales] -lis D PKGcOJY 4 exstate C L KO, stare crederemus] credemus K* filio] -ium P* K 5 = enim homo PK ab C TI* uideretur] uidetur L*Z pstgte aliquid] + aut EN — aliudJalium P*?K — eilet D E,autL* ^ 6quia] ut]et 7infitma] in forma YZ ^ ad]etZ EN — illic] illi L* quod CL* T,» E* N, ut non BZ

qui] siis CB, si L*, quisiis

T

9 nec] ne E

10 sua! edocet] suae docet P* K* ?, se docet Ke, suam usquam] umq- T edocet Y — ut]et DPeV/ — ubi] ibi C

336

HILARI

LIBER VIII

insint, ipse esse intellegatur. Non autem corporali modo, PL 254 cum alicubi insit, non et ubique esse credatur: cum per sua in omnibus esse non desinat, non aliud autem sint, quam 15

I

quod est ipse, quae sua sunt. Et haec quidem ad naturae intellegentiam dicta sunt. 25. In Spiritu autem Dei Patrem Deum significari, ita existimo intellegi oportere, quod Spiritum Domini super se esse Dominus lesus Christus professus sit, propter quod eum ungueat et mittat ad euangelizandum. Paternae enim naturae uirtus in eo manifestatur, naturae suae communionem in

Filio etiam in carne nato per sacramentum spiritalis huius unctionis ostendens, cum post consummati baptismi natiuitatem tum haec quoque proprietatis significatio audita est, uoce testante de caelo: Filius meus es tu, ego hodie genui te. Non enim uel ipse super se esse, uel sibi de caelis adesse, uel ipsum se cognominasse sibi filium intellegendus est. Sed omnis haec fidei nostrae fuit demonstratio, ut sub perfectae ac uerae natiuitatis sacramento unitatem naturae manentis in Filio, qui etiam homo esse coeperat, nosceremus.

Et Patrem quidem in Dei Spiritu ita significari repertum est. Filium uero hoc modo demonstratum intellegimus, cum dicit: Qwods? in Spiritu Dei ego eicio daemones, utique

2542/9 cF2T.cv 4,118.

DIGLENRP

Rot Vaga

LEE

CO

cr

AANE

x2 28:

Y

11 insint DENPc V GOJYZ,sint CLP*KTB . intellegatur] -gitur VY 12 alicubi] aliquibus B insit] nsit / G*!, sit YZ — et» D PC, este P*?K*! non] + ubique E credatur] -ditur N — cum?] quod T 13 desinat] desit D sint]sunt/ — 15haec]aecO*,hoc/ sunt]sint N V/Gc 25, 1spiritu]-tum T — patrem deum] patrem dñi Ec, aut deum patrem Y, ^ deum patrem Z 2 quod] + in E* domini] dei PK 3 + sit professus / — sit] est CL*? — eum? EN 4 ungueat L* P* K* T, ungat DBOC,ungeat C E* OX, unguat Lc Ec Pc Kc V/GJ Y Z,unguerti N — naturae] 4 suae CL 5 uirtus ... naturae) T manifestatur] manifestari uidetur VTBGe in eo manifestatur naturae suae » L* 6 in carne nato] carne nato T, incarnato OJ 6/7 + unctionis huius NPK 7 cum) EN consummati] tam B 8tum] cum EN Y, > GOJZ 9 + de caelo testante E genui] generabi T* — 10ucl!]--neY superse» CL* 11 ipsum] + de CL*,ipse EN . 12omnis] hominis P*KT sub) EN 13 ac|]et B sacramento]-tumE — 14filio]flium L* qui]s L* ?, tunc cum Le,tumcum TB . 15-spiritudei C — repertum] reppertus B — 16 modo] homo K* intellegimus] -gamus L* E N, -geremus G O* J Y, -gemus OCZ 17 quodsi] quod E* ego) T . daemones] -monia E T B

CAP. 24-26

337

adpropiauit in uobis regnum De: se scilicet, id est naturae suae potestate, daemones eicere demonstrans, qui non nisi Dei Spiritu eici possent. Est autem et in Spiritu Dei Spiritus paracleti significatio, neque solum profetica sed et apostolica auctoritate, cum

20

dicitur: Sed hoc est quod. dictum. est per profetam : Erit in nouissimis diebus, dicit Deus, effundam de Spiritu meo in omnem carnem, et profetabunt filu eorum et fiae eorum. Et

2j

PL 2

consummatum hoc totum fuisse in apostolis docetur, cum misso Spiritu sancto omnes linguis gentium sunt locuti.

26. Haec autem idcirco demonstrata sunt necessario, ut in

quamcumque se licet partem heretica falsitas contulisset, finibus tamen adque praescribto ueritatis euangelicae concluderetur.

Habitat

enim in nobis Christus, et habitante

^

Christo, habitat Deus. Et cum habitat in nobis Spiritus

IO

tamen Spiritus habitat quam Spiritus Dei. Quodsi per Spiritum sanctum Christus in nobis esse intellegitur, hunc tamen ita Spiritum Dei, ut Spiritum Christi esse noscendum est. Et cum per naturam rei natura ipsa habitet in nobis,

Christi, habitante tamen in nobis Spiritu Christi, non alius

indifferens natura Fili esse credetur a Patre, cum Spiritus 23 Act. 2, 16-17.

DUCUNACUS2 A:

26, 4/8 cf. Rom. 8, 9-11.

DCLENPRIMATBAGOITEZ

uobis] nobis 18 adpropiauit] -priauit D G*, -priabit N, -prinquauit TB qui] quia 19 potestate] -tatem PK TOJ YZ ides) D CN,uos] 20 possent D V T Ge, possunt CLENPKB, possint G* O Y Z y, ENY* e deispirituCL — spiritus] -tu ee Us possit/ — 21autem] enim CL 22 paracleti P* T B, paraclyti D V, paracliti C LENPCKGOJYZ D 23 DCLG*u et Z^ sed Y quae G*, non K, P* neque] ne quae

24 nouissimis] + inquid C L*? profetam] + hioel G* sed] + et N deja EP*?K,abN — 25 eorum!» T B deus] dominus PKGOJZy ets» et filiae eorum) K*, et filiaeque eorum B, filiaeque corum 1

LeENGOJYZ apostolis] -los B*

26hoc|hæcE

totum] tum CL EN TOJYZ, 5»P*K

docetur] -ceretur K*

27 linguis] -guas OJ

Zu GOJY — sunt demonstrata CLPKTB 26, 1 idcirco] -- a nobis licet] se YZ e quacumqu V/*, quamcum ue] quamcumq 2 inp YZ 3finibus] scilicet se Le, scilicet N Te Ge, sescilicet Y Z — partem]-te D YZ ... habitante et 4/5 J et? 4 OJYZ -ptis o] praescribt N similibus E*, spiritus 6spiritu] EC at spiritus? P*! ^ 5habitat?]-tant T*, + deushabit -tum

BO*?

— 7tamen] + in nobis

CL PK

^ habitat spiritus V/ B, habitat in

9 ita» intellegitur] -getur CLENV 8 esse] esset T nobis spiritus T dei ri DCL*EN, 10 et? EN noscendum] -ndu / B P*K J fili» 11 — B -tat habitet] OC spiritus + ipsa] YZ LePKVTBGOJ credetur] -deretur Le V T JZ, -ditur N, -datur G

338

^

HILARI

LIBER VIII

sanctus, qui et Spiritus Christi et naturae esse demonstretur unius. Quaero nunc igitur, quomodo non A Patre procedit Spiritus ueritatis. A accipit. ed omnia quae habet Pater,

Spiritus Dei est, res

ex natura unum sunt? Filio mittitur etaFilio Fili sunt : et idcirco ab eo accipit. Dei Spiritus est, sed idem et Spiritus Christi est. Res naturae Fili est, sed eadem res et naturae Patris est. Excitantis Christum a mortuis Spiritus est, sed idem Spiri-

2o

tus Christi est a mortuis excitati. In aliquo differat Christi et Dei natura ne eadem sit, si praestari potest ut Spiritus qui Dei est, non sit et Christi!

27. Sed te, heretice, furentem et spiritu doctrinae mortiferae circumactum, tenet et coartat apostolus, Christum nobis

fundamentum ponens fidei, dicti huius quoque dominici non nescius : 57 quis diligit me, et uerbum meum seruabit, et Pater diligit eum, et ad eum ueniemus et mansionem apud eum PL 256 ^ meus faciemus. Per id enim, Spiritu Christi in nos manente, Dei Spiritum in nobis manere testatus est ; nec diuersum a se esse spiritum a mortuis excitati et Spiritum a mortuis excitantis. Veniunt enim adque habitant in nobis, et rogo, utrum d5 CE Tor

26:

16 cf. Io. 16, 14-15.

17 cf. Rom. 8, 9.

19 cf. Rom.

SEEN

21,3 CREE ORE

DGCLEN-PK

ULIS

WITB

4 Io. 14, 25.

6/8 cf. Rom. 8, 9.11.

GOJYZ

12et!]]est ENG — etspiritus?) EN — est]ese N res) EN 13 ese» ENG*OJYZ 7 unius esse demonstretur C L demonstretur] -traretur NP*KVO*JYZ 14 — nunc igitur quaero CL 16 idcirco DCLY*ENZ, + quiLePKVTBGJYu, + quiaO 16/17 ab eo] habeo O* 1Taccipit] + quiaN,+quiZ christildeiY 18sed] +etEGYZ 19 excitantis] dei excitantis Le GO J, et excitantis E, et dei excitantis Y Z 20 excita.ti G* — in]utin P*?K aliquo] -quod E* O* ?, + igitur Oc 21 ne] nec L*EN si] sit J* 27, 1teheretice] et hereticum N furentem]docentemT — spiritu] -tum T ^ mortiferae] pestif- GC ul 2 cohartat T — 3 fundamentum] -men G* dominici] dominisi E* ^ non» P* 3/4 < nonnesciusdominiciK 5 diligit]-get E?Ke V/GeOJ Yeu — eum!]illun C L* 5/6 — faciemus apud

eum. 00 Y 6 faciemus? G*1 spiritu] -tum CLT nos DCLENTOY,nobsPKVBG]Z manente]-temL — 6/7 — spiritum dei Z — 7spiritum] tu DT — 8 spiritum a mortuis excitati et spiritum a mortuis excitantis D P K, spiritum a mortuis excitantis C L* N, spiritum a mottuis excitati L^, spiritum a mortuis suscitantis E, spiritum a mortuis excitati lesu et spiritum a mortuis excitantis iesum I/ GO J Y Z, spiritum a mortuis excitantis iesum T, spiritum a mortuis excitantis iesum et christum B 9 ueniunt] et ueniunt O/ Y Z enim» CL* adque habitant] et cohabitant

EN

et) PHK

rogo]interrogo TB

CAP.

26-28

339

comitatu diuersitatum uenient mansionemque facient, an unitate naturae? Sed obnititur doctor gentium, non duos Spiritus, Dei scilicet et Christi, sed Spiritum Christi qui et Spiritus Dei est inesse credentibus. Non est cohabitatio, sed habitatio est. Sub sacramento tamen cohabitationis habitatio, dum neque duo habitant, neque ab alio diuersus habita-

10

tor est. Est enim in nobis Spiritus Dei, sed est in nobis

20

Spiritus Christi ; et cum Spiritus Christi inest, inest Spiritus Dei. Ita, cum quod Dei est et Christi est, et cum quod Christi est Dei est, non potest aliud quid diuersum Christus esse, quam Deus est. Deus igitur Christus est unius cum Deo Spiritus. 28. Et illud euangelicum Ego et Pater unum sumus docet apostolus unitatem

^

esse naturae,

non

solitudinem

unionis, scribens

Corinthiis: Propter quod notum facio uobis, quia nemo in Spiritu Dei dicit anathema Iesu. Scisne nunc, heretice, in quo spiritu dicis Christum creaturam ? Cum enim in anathemate sint, qui seruierunt creaturae potius quam creatori, Christum creaturam confitens, quid sis intellege, qui non ignores quin in maledicto sit religio creaturae. Et quid sequatur,

Piactece Tm.

2277: 4

28. 2 To. 16, 30:

Gof- 12, 5.

Z'ct Rom

D C L E (usque ad v. 27, 17) IN (usque ad v. 27, 17)

15 25.

P

Roe BL GONNA

uenient] diuersitatum] diuersi Le V/T 10 comitatu] -tum P*K faciunt mque mansione facient] mque mansione ueniunt P* K, ueniant Y Z C L* ?, mansionemque faciant Le Y Z, et facient J, »Ocp.ras.7 | lunitate] obnititur] obnitur/C ^ non duos] se duos E*, esse duos Et, -tatem P* K 12 = scilicetspiritus dei Z — et?]est T — 12/15 dei scilicet ... esseuos N

13 inesse] docens inesse Oc, inesse affirmans J ^ esi?» qui et spiritus) L* sed 13/14 sed habitatio est? L* cohabitatio] cohabitio 1/* Oc

habitatio?] + est EN — 14est? CB habitatio ... cohabitationis habitatio» 16 spiritus TB Le cohabhabitator] — Y! GC 15neque?|] nec LeTB dei sed est in nobis» O ]

est?] etsi IN

17 inest!>P*

27, 17-45, 14 cum

:et in spiritus christi ... suscipienda erat? E N, ita ut E media in pagina scribat : pagina media in similiter wero IN ..., obediens et nobis spiritus christi et forma serui quo T etsi in nobis spiritus christi et forma serui et obediens... ^ 18 quodi] 19 dei] et christi?]-tusK = quod?cum]/ cum quod!] 54 OC p. corr. 21 deus|deiTB 20 quam] + quodZ christus]-tiLTB dei BO] unius] unus DL*PKO]Ju 5 dei» L* = uobis facio B: CL.K 4 chorintiis 28, 1 et] ut Z dicis] dicas T u]-tum 6spirit K* scis scisne] Bü T iesu] iesum D GO,

dices

YZ

anathematae D C, anathema K

7 seruierunt] -rint Y Z

ignores]-ras GF2707YZ — 9 creatori]-turi L* — 8qui]etquiO/ YZ sequatur] sequitur K OC et» L* maledicto] -ctos quin] qui in P*

340 10

HILARI LIBER VIII

aduerte: Et memo potest dicere Dominum Iesum, nisi in Spiritu sancto. Sentisne quid tibi desit, Christo negando quod suum est? Si per naturam Dei Christus tibi Dominus est, habes Spiritum sanctum ; si uero per adoptiuum nomen hic Dominus est, Spiritu sancto carens, spiritu erroris

animaris, quia nemo nisi in Spiritu sancto Dominum Iesum potest dicere. Et tu creaturam eum potius quam Deum

dicens, Dominum licet nuncupans, Dominum tamen esse non dicis, quia tibi ex communi genere potius et familiari

10

nomine quam ex natura sit Dominus. Sed a Paulo disce naturam. 29. Sequitur enim : Diuisiones autem donorum sunt, idem autem Spiritus est ; et diuisiones ministeriorum sunt, et idem ipse Dominus ; et diuisiones operationum sunt, idem autem Deus qui operatur omnia in omnibus. Vnicuique autem datur manifestatio Spiritus ad id quod utile est. In praesenti sermone quadrimoda significatio intellegitur, cum in diuisione donorum idem Spiritus est, et in diuisione ministeriorum idem ipse Dominus est, et in diuisione operationum idem Deus est, et in utilitatis datione manifestatio Spiritus. Adque ut datio utilitatis in manifestatione Spiritus nosceretur, continuo subiectum est : Hwic quidem per Spiritum datur

10

Cor 12-

2) MEICOr

D'GI5w

ras.

P

2) 4-7

KVAT/B

1ICOL

1258-10.

CGONNZ

10 dominum iesum] dominum iesu P*, dominum iesum christum B, sic GC in

11 sentisne quid] sentis neque T*, sentis pro numquid ne quid O* christo] -tum D P* 13si]sin CL per» OJ 14 — est dominus Z sancto]-tum L*, > K* — spiritu?) T — 15nisi >G* ^ nemo in spiritu sancto nisi B — iesum] + christum B — 16 — dicere potest CL. deum] dominum JC 17 dicens] dices CL*, dicis PKG*?07YZ nuncupans] -pas G*, -pes OY dominum?] deum PK 18 dicis] dices DCL ex

communi genere L/ GO J Y

Z, ex communi D C L* Pc, ex communione generis

Le T B, ex communi gene/rali P* ? K*, ex communigenereali Kc 19ex) G* a paulo] ab apostolo C L*, ab apostolo paulo B, 4- dei spiritum in eo et dei PK, + et dei et spiritus in eo Le G

29, 1 donorum] donationum T B 2 est? Le TB ministeriorum] myster-YZ — 2/3etidem ipse] idem autem C L, idem ipseB — 3 diuisiones] diuiones 1” B* 4 autem!] uero CL unuique / 5 manifestio G* manifestatio spiritus] spiritus inluminatio CL* ad id quod utile est] ad utilitatem CL* — Gin» K* ^ diuisione in Z* ^ 7ministeriorum] mysterYZ 8e» CL* Á9c5OJYZ utilitatis] + uero Oc datione] -nem L*TO* 10 ut datio? CL*, ut dat datio T*, ut dati datio T! 11 ^ datur per spiritum / subiectum] -ctu B

PI2257

CAP. 28-30

341

sermo sapientiae, alii autem sermo scientiae secundum eundem

I

»

Spiritum, alteri autem. fides in eodem Spiritu, alii donum curationum in eodem. Spiritu, alii operatio uirtutum, ali profetia, alii discretio spirituum, alii genera linguarum, alii interpraetatio linguarum.

IO

30. Et quidem id quod quartum esse diximus, id est in datione utilitatis Spiritus manifestationem, absolutam habet intellegentiam. Commemoratum enim est, per quas dationum utilitates haec esset Spiritus manifestatio. In his namque diuisionum uirtutibus non incerta doni huius ostensio est, de quo Dominus ad apostolos dixerat, praecipiens his ne ab Hierosolymis discederent : Sed expectate promissionem Patris, quam audistis de ore meo. Quoniam Iohannes baptizauit aqua, uos autem Spiritu sancto baptizamini, quem et accipietis non post multos dies. Et rursum: Sed accipietis

I

est, expectari iubet. Certe etiam nunc eius paternae promissionis eloquium est. Per has igitur uirtutum efficientias

An

uirtutem superueniente sancto Spiritu in uos, et eritis mili testes in Hierusalem et omni Iudaea et Samaria et usque ad ultimum terrae. Promissionem Patris, quae de ore eius audita

S0 T ACE FE 4-5.

10 Act. 1, 8.

DICPSPKEPEPDEGOTNZ

12 alii autem sermo scientiae» T — 12/13 secundum eundem spiritum} CL* 13alterilalii TBG*OJYZ . eodem spiritu] eundem spiritum D*1, + secundum eundem spiritum C L* 14 curationum] creatio C L* eodem]uno CL TB uirtutum] uirtutis PK — 15 spirituum] -tum C L*, -tus G — linguarum genera CL 16 linguarum] sermonum Le PKOJYZ

30, 1 et quidem] equidem T id!» PK,itB + diximusesse D — 2 datione] donatione D manifestationem] -tione T'B habet] habent B* 3 commemoratum enim est] commemoratur enim T 4 dationum] donationum D utilitates]-tatis D G* esset] esse et L* manifestatio spiritus CL manifestatio]-stati G*! 5 diuisionum] -nem L* — incerta] -rto / — 6 ad apostolos] apostolis T ^ praecipiens] + enim Oe — 7 + ab hierosolimis ne T expectate] + inquit PKOCH 8 patris] + inquit YC de ore meo] a me C L*, ex ore meo OJ Y, a me ex ore meo Z — quoniam] quia VG iohannes]-nnisP* ^ baptizauit]-zabit B 9 spiritu sancto] spiritus sancto C,spititum sanctum L* baptizamini D C L* T B, baptizabimini L^, tinguemini P K V Gc O* J Ye Z, tinguimini G* Y*, tingemini Ocu 10 accipietis!] accipistis C, accepturi estis TB non) CL* multos] + hos PKVGOJYZwpy, + istos B sed] + et / Y 11 superueniente] -ntem DWTG*O] spiritu sancto T* BG Y Z y, spiritu sancti Te O* J, spiritus 14 expectari] et T/YZ 12 omni] omne L*, in omni LK sancti OC OY Z — eius? PK — 15 has] harum IPN spectari C, expectare G*, spectari Marg. 30, 15 B f. 148" : q- efficiant dona spiritus

PL 258

342

20

2 A

30

HILARI LIBER VIII

manifestatio Spiritus est. Neque enim in occulto est Spiritus donum, ubi sermo sapientiae est et uerba uitae audiuntur ; uel ubi diuinae cognitionis scientia est, ne pecudum modo per ignorationem Dei uitae nostrae ignoremus auctorem; uel per fidem Dei, ne non credentes euangelio Dei, extra euangelium Dei simus; uel per donum curationum, ut gratiam eius qui haec tribuit infirmitatum curatione testemur ; uel per operationem uirtutum, ut quod agimus Dei esse uirtus intellegatur; uel per profetiam, ut per doctrinae intellegentiam intellegamur ex Deo eruditi ;uel per discretionem spirituum, ne non ignari simus, sancto an peruerso spiritu quis loquatur; uel per genera linguarum, ut in signum dati Spiritus sancti linguarum sermo donetur ; uel in interpraetatione linguarum, ne ignoratione fides audientium periclitetur, cum linguam ignorantibus linguae interpraetator absoluat. In his igitur omnibus ad utilitatem unicuique diuisis manifestatio Spiritus est, per has scilicet

datae unicuique utilitatis admirationes dono Spiritus non latente.

DICIA

PIKUVDBEGOJYZ

16 est!» D 18 cognitionis] cogitationis C, cognitiones P* scientia] -tiae L* 19ignoremus] -ramus BC ^ 20euangelio]-lium B* — 20/21 extra euangelium dei simus] euangelium dei extraximus P* K 21 dei» OJ simus]sumus Z* per) O*J,ubiO€ curationum] +est Oc 22gratiam]-tia D Lc T — eius| + optineamus OC haec] hancin nobis OC tribuit]-buet C L*,» O,largitur/ ^ curatione]-nem K B,-tio / testemur]testetur OJ 23per]|proCL*,ubiOC — operationem] opera C* LX ?, operatione C*, operatio est OC, perationem /, orationem Y —— ut]sc L*?2,et L6 ^ esse» G*1

24per!) CL B* O*, ubi Oe profetiam] -tia O*, profetiaest OC — ut] + uel D — per?) O 25 intellegamur] -mus BO Y + ex deo intellegamur (TS

per] ubi Oc

discretionem]

discreationem

L*, decretionem

P*,

discretio OC — 26 spirituum] -tus O / Y, spiritus est OC ne non) LCY, ut non PK,ne TGOJhH ignari] -ris L* simus] sumus P*KT . an]ac T peruerso] perfecto B — 27 per] ubi OC linguarum] + sunt OC in» TOLKENT 28 spiritus] -tu O* in» P*KT], per V/Ge, ubi Oc 29 interpraetatione] -tionem G, interpraetatio est OC audentium C*! — 20/29 Totam periodi partem propria marte recomposuit OC, ut legamus : uel ubi fides dei est ne non credentes euuangelio dei extra euuangelium simus; uel ubi donum curationum est, ut gratiam eius optineamus qui hanc in nobis infirmitatum curatione testetur uel ubi operatio est uirtutum, ut quod agimus dei esse uirtus intellegatur ;uel ubi prophetia est ut doctrinae intellegentiam intellegamus ex deo eruditi; uel ubi discretio spiritus est ne ignari simus sancto an peruerso spiritu quis loquatur ;uel ubi genera linguarum sunt ut in signum dati spiritus sancti linguarum sermo donetur; uel ubi interpraetatio est linguarum, ne er. 30 perecletetur G* 31 absoluat] -uit D Peu omnibus] + modis BGO] 33datae]datum T, datas / — utilitatis] -tates D CPCB* admirationes] -tionis D PC [/ Y, ministrationes B*, mirationes BC, administrationes /

CAP. 30-31

An"

343

31. Tenuit autem beatus apostolus Paulus in hoc difficillimo ad humanam intellegentiam caelestium sacramentorum mysterio et absolutam demonstrationem et sollicitam cautelam, ut per Spiritum in Spiritu dari haec diuisionum dona monstraret, — non enim idipsum est per Spiritum et in Spiritu dari, quia datio doni quae obtinetur in Spiritu, haec tamen indulta per Spiritum sit. Consummat autem has dationum diuisiones hoc modo: Haec autem omnia operatur unus el idem Spiritus, diuidens unicuique sicut uult. Nunc igitur quaero, quis haec Spiritus operetur, diuidens unicuique prout uult, utrum per quem aut in quo donorum diuisio est. Quodsi ipsum significatum esse loqui aliquis audebit, contradicet apostolus, cur se uitiose lector intellegat. Ait enim superius: Et diuisiones operationum sunt, idem autem Deus qui operatur omnia in omnibus. Alius est ergo qui diuidit, et alius est in quo indulta diuisio est. Et intellege operantem haec omnia semper Deum, ita tamen ut Christus operetur, ut paterno opere operans Filius fungatur.

PL 259

Et si in Spiritu sancto lesum Dominum confiteris, intellege

20

tripertitae significationis in apostolo uirtutem, cum in diuisionibus donorum idem Spiritus est, et in diuisionibus

GB

UP GOTT TTEIIS

DELOPE

T4 hor

276.

19 c£ 5r (01212, 15*

ELBH''GUPFES

2humanam] in» D paulus) PK 31,1 = paulus apostolus O] 2/3 sacramentorum mysterio] mysteriorum sacramenta GE umanum L* 4cautellam mysterio sacramentorum L6 — 3mysterio] -rium P*KT,-riaB 5 monstraret] -rent P*, demonstraret K, + ne forte non per christum /G* est} et in christo omnia crederentur (T: credentur) Le VTBeGOJ YZ 6 quia] quae J*, 5/6 non enim … in spiritu dari? V/ Y per>B P*K* sit]est V/G6, + ne forte cum /€ — datio] donatio K* — .7 haec] et Y, »Z 8dationum] donat- D T non per christum et in christo omnia crearentur P*K 10sicut diuidens] + se CL* diuisiones] -nis L* ^ 9et]adque CL O /Y qui quis] Y GFOJ] nunc]non Z CLG*OJY DPKVTBGeprout uult] uelit D P G* Y y, uellit K, 11 diuidens] + se CL* haec» PK utrum] + iesus christus deus spiritus LeP.K VTBeGO*JZ, + uellet B aut] et Z scilicet iesus christus deus spiritus OC, + iesus christus spiritus Y ipsum D'CLX*, non ipsum PK, non 12 — diuisio est donorum / T 12/13 idipsum Le V T GO J Ze, idipsum B, non idipsud Y, nonipsumid Z* seuitiose] saeuitiosae 13 contradicet] -cit D PcOJ — aliquis loqui VT 16 est! 14 operationum] -nem O*! lector] lictor D C, si uitiosae T eti» qui diuidit] quiduidit L*, qui diuidet G* ergo]ergo B*, ergo est BC semper? K -get intellege] 17 — O* diuisio]-si ^ T* ta indulta]dul PK paterno] pater non T — 19si»B ia» L* — 18christus] spiritus D J 21/22etin diuisionibus ministeriospirito C — iesum] -- christum PK rum idem dominus est? B*

PL 260

344

2

^

HILARI LIBER VIII

ministeriorum idem Dominus est, et in diuisionibus operationum idem Deus est, et rursum omnia operans unus Spiritus unicuique sicut uult diuidens. Et adpraehende, si potes, Dominum in diuisione ministeriorum et Deum in diuisione operationum hunc eundem unum esse Spiritum, et

inoperantem et prout uult diuidentem : quia in diuisionibus

donorum unus est Spiritus, et idem Spiritus operetur et diuidat.

E

IO

32. Aut sidisplicet in Deo et Domino unus hic eiusdem, per natiuitatis sacramentum, diuinitatis Spiritus, ostende quis Spiritus et in quo Spiritu has nobis diuisiones et operetur et diuidat. Sed nihil aliud quam quod fidei nostrae est, ostendes. Quia apostolus qui esset intellegendus ostendit dicens : Sicul enim corpus unum est, membra autem habet multa, omnia autem membra ex uno corpore, cum sint multa, unum est corpus : sic e Christus, diuisiones ergo charismatum ex uno Domino Iesu Christo, qui corpus est omnium, esse significans: quia cum ostendisset Dominum in ministerio,

22:6: Got: 12, 12;

D'OPI

EP

TIBI

GOD

22est) L* T, + etin diu. minist. idem dominus est (dg) P* diuisionibus] -sione T operationum] + operationum (4g) P* 23 rursus BG*J Y Z operans] inoperans D li, haec operans CZ — — 24 spiritus] est spiritus PK, spiritus est /,dominus T — sicut] se prout CL*, prout Le et» YZ 25 dominum]deum P* ^ diuisione] -nem LB — 26 hunc] h.nc OF — unum) J* | 27inoperantem] haec operantem C L, operantem P* K G Oc, inoperante 1”, in omnibus operantem / — 28 donorum] hon- C L* unus] unum B*1 et?] ac u 5231r1i0| dev 6:5 sacramentum

et] + in GOJYZ

DCLB*, + et

PKVTBeGOJYZ

^

hic unus

GC

2

spiritus D C L* Pec B*,

spiritus et diuisionis P* K, spiritus diuisionis spiritum Le V T G*?0YZ, spiritus diuisionis BC, spiritum diuisionis spiritus Gc J quis] qui T B, + scilicet OC 3et!]etid Cid L*, ) Le — in) K* spiritu]-tus DPC. has nobis] in nobis B*, has in domino et deo nobis Be, has in deo et domino nobis Jd

has in deo et in domino nobis L£, has in deo et in domino eiusdem nobis P* K, has in deo et domino eiusdem nobis G© — operetur] inoperetur D Pc 4, haec operetur CIL 4 aliud] + ostendens nobis |, + ostendes nobis T Gc ostendes B G*, hostendis D, ostendens C L P* K, ostendis Pe GOJ Y Z, » V T, + nobis Be 5 quia] et quia T, qua B hostendit D — 7 cum] dum PK Ssic]ita CL diuisiones]-nis L* ^ ergo]autem P*K charismatum D V/ G Y, kar- CJ, car- LPKTBOZ uno] 4- in B* 9 iesu». OJ corpus» CL* est? L* — est corpus PK . 10 significans] -cat OJZH ostendisset dominum] ostensus dominus T — ostendisset dominum in ministerio? C L* ministerio] mist- O*, myst- Y

CAP.

31-33

345

ostendisset etiam Deum in operationibus, unum tamen haec omnia Spiritum et operari et diuidere demonstrat, membra haec gratiarum in perfectione unius corporis diuidentem. 33. Nisi forte non tenuisse rationem unitatis in eo apostolus existimatur quod dixit : Et diuisiones ministeriorum sunt, idem ipse Dominus ; et diuisiones operationum sunt, idem aulem Deus: ut quia ministeria ad Dominum rettulit et operationes ad Deum, non unum adque idipsum in ministeriis adque operationibus uideatur intellegi. Accipe quam haec membra ministeriorum membra operationum sunt, cum ait: Vos estis corpus Christi et membra. Et quosdam quidem posuit Deus in ecclesia, primum apostolos, in quibus est uerbum sapientiae, secundo profetas, in quibus est donum scientiae, Zertio magistros, in quibus est doctrina fidei, deinde uirtutes, in quibus sunt curationes infirmitatum, auxiliorum

potestates, gubernationes profetales, et dona genera linguarum uel loquendi uel interpraetandi. Certe haec ecclesiae et ministeria sunt et operationes, in quibus corpus est Christi. Et haec Deus statuit. Aut profitere non per Christum statuta, quia ea Deus statuit. Sed audies ipsum dicentem: Vnicuique autem nostrum data est gratia secundum mensuram

33. 2 1 Cor?!12,5-6: 18 Eph. 4, 7.

DODn'

8/12 1 Cor. 12, 27-28.

12/14 cf. 1 Cor. 12, 9-10.

PK''wVTIB'GOPZ

ostendisset etiam deum] ostenso deo T 11 deum] dominum P* PK — 11/12 unum ... spiritum] unus haec omnia spiritus C L*, tamen) operati] inoperari D, haec 12 et!» J unum spiritum haec omnia / demonstrat]-strantem T — 13in perfectione] interfectione C operari CL* 33, 1rationem]-ne T — 1/2apostolus existimatur] apostolus existimaretur diuisiones] -nis L* 2et] + in B* CL, apostolum existimas G*OJYZ 3 idem ipse] idem ministeriorum] ministrationum O J, mysteriorum Y quia] + in P*K* — ministeria] autem C L, sed idem ipse J — 4 ut? C 6 CLPKGOJY retuit ad dominum] a domino Y mysteria [^ accipe] et accipe C LX, operationibus] + ad deum C L P K T (de. ex /. 5) accipeigitur Oc ^ quam]qua K*,quia Ke — 7 + sunt operationum CL — 8 9 ecclesia] -siam P* K quosdam]quos P* cumait]aitenim T ^ et?).B 13 guuernationes B CL* -dum secundo] 10 G* -lus apostolos] 14 genera] -tum CL PKG* YZ, gentium B profetales] -lis Y 7 est cotpus 15:e£) ext interpraetandi] -tanti.P* K*, operandi J profitere] profiteri D*, profetere 16 aut] s O*?, an OC BGOJYZyg audies] 17 quia ea] quiea L*, quae L£, qui ea P* 1” G*!, profiteris OC audi et /

Marg. 33, 9 B f. 150 : t$t apostoli uos estis corpus christi et membra

PL 261

346

HILARI

LIBER VIII

donationis Christi ; et iterum: Qu? descendit, ipse est qui et 20

ascendit super omnes caelos, ut adinpleat omnia. Et ipse dedit quosdam apostolos, quosdam autem profetas, quosdam autem euangelizantes, quosdam autem pastores et doctores ad consummationem sanctorum in opus ministerii. Numquid ministeriorum dona non Christi sunt, cum tamen et Dei dona sint!

34. Sed si id sibi usurpauit inpietas ut, quia ait 2dem Dominus et idem Deus, non sint in unitate naturae, adiun-

A

gam uero huic intellegentiae tuae, ut putas, firmiora praesidia. Ipse enim apostolus ait: Sed nobis unus Deus Pater ex quo omnia, et nos in ipso, el unus Dominus Iesus per quem omnia, et nos per ipsum. Et rursum: Vnus Dominus, una fides, unum baptismum. Vnus Deus et Pater omnium, et per omnes et in omnibus nobis. Per id enim quod dicitur wnus Deus et unus Dominus, Deo tantum quasi uni Deo proprium deputari uidetur ut Deus sit, cum proprietas unius consortium non patiatur alterius. O plane rara ac difficilia charismatum dona, et uere in hac utilitatum datione manifestatio Spiritus constituta! Et merito hic diuidendarum gratiarum ordo seruatus est, ut 19 Eph. 4, 10-12. 341/22 Cor: d235.6.

DICHOP

4 1 Cor. 8, 6.

6 Eph. 4, 5-6.

RS VAT BaSG O0. 67

19 discendit D — qui?*et] et qui CLTOJ, qui PKYZ 20 adinpleat] -pleret C L* T, impleret LC P*, impleat B — 21 quosdam] + quidem CL TZ apostolos] -lus L* autem!» C autem?» J* 22 euangelizantes DPKBG*O]JcY, euangelistas CL V T Ge J*Z autem» B consummationem] -tione C B 23/24 — non ministeriorum dona / 24 et dei D C L* B, et inoperantis dei LeP KT, et inoperantis et dei V/ Ge O, et inoperantesed dei G*, et spiritus operantis et dei /, et in operantes et dei Y Z sint] sunt C L*? T B, + inoperantis BC

34,1 si VTG usurpauit inpietas] impietas usurpat C L*, impietas usurpabit LC, usurpat inpietas PK ^ ait? CL* 2sint]|sit VT Z3ueroy Ov

4unusdeus]-F unus B*

pater] + est

OJ.—

5 ipso] ipsum C L* V/

iesus] + christus CL TB 6 rursus T unus dominus) / 7 baptismum DPKV/Z,-sma CLTBGOJY 7/8 et per omnes] qui super omnes C L^, quis per omnes L*, qui super omnes et per omnia L£ J, et per omnia T, qui super omnia et per omnes O, qui est super omnes Z 9 deo!] domino D* tantum] tanto L* uni] uno L* T Y 12 rara] uera Le difficilia] -llima Z —— karismatum CL}, car- TOZ — hac]ac. OF 13 datione C P Kc V/G O J, donatione D L K*? T Be Y Z, donationum B* manifestatio] -stati K 14 diuidendarum] -dendus B

Marg. 34, 3 D f. 175B : de uno deo et de uno domino

PL 262

CAP. 33-34

347

principalis esset sermo sapientiae: uere enim illud est: Æ1 nemo potest dicere Dominum Iesum, nisi in Spiritu sancto,

20

25

30

55

quia nisi per hoc sapientiae uerbum Christus Dominus non posset intellegi ;tum deinde sequens esset sermo scientiae : ut quod sapimus scienter loquamur, ita ut sapiamus sapientiae uerbum; tertium uero donum in fide esset: quia illa principalia et superiora utilitatem doni, nisi Deus crederetur, amitterent. Vt nunc. in huius maximi et pulcherrimi dicti apostolici sacramento hereticis omnibus nec uerbum sapientiae est, nec sermo scientiae, nec religionis fides: quia inpietas, quae non capit intellegentiam, extra sermonis scientiam et extra simplicitatem fidei est. Nec enim quisquam quod non sapit loquetur, nec quod loqui non potest, potest credere. Vnum itaque Deum apostolus praedicans, et ex lege ueniens adque in euangelium Christi uocatus, perfectae fidei tenuit confessionem. Et ne aliquam hereticis occasionem tamquam incauti sermonis simplicitas praestaret, ut natiuitatem Fili per unius Dei praedicationem negarent, unum Deum sub proprietatis significatione confessus est dicens

ita: Vnus Deus Pater ex quo omnia, et nos in ipso, ut qui Deus est, et Pater crederetur. Dehinc, quia nudum hoc in unum

153 Got. 12, 5. 8, 6.

BOL

APE"

17/20 cf. 1 Cor. 12, 8-9.

PTE

15 principalis]

30 cf. Rom. 1, 1.

35 1 Cor.

GDIXZ -les

D

ci

quis

16 iesum]

+

christum

T BC

sequens 18 posset] possit PK, potest GFOJ YZ 17 non) P* 19 quod] scientiae] sapientiae C L* esset] sequitur O€, sequens / sapiamus] sapimus C L* — loquamur scienter YZ quid B*

deus] 21 et] ut B esset] esse C L*, est OC 20 fide] fidem C L* et] ac Z at G, itaut Y, B* ut]aut CL. admt] 22amitteren D dominus sacramento] -nti B 23 apostolici] -toli CXIT pulcerrimi L* TB VT 26 nec] neque T 25 sermonis] -nes Li CL*? 24 sapientiae] -ntia Z y, loc/tur K* Y GOJ Te PKc L* loquitur B, T* V L* DC 27 loquetur

29 ct» P* 28potest} D L*, potes T ^ nonloqui YZ non?) K* 3itenuit» Le -tis uocatus] —— CL* lio euangelium]B* 30ueniens? occansionem C L P* V/*, confessionem B aliquam] alia quam G* De 34 proprietatis] simplicitas] -tatis C L* 32 incauti] -tis P* K* O* 35 deus!|+ -tates B* — 34/35 dicens ita] dicens C L* V, ^ ita dicens TZ. nudum] mundum Z*, nondum Z^ 36 crederetur] -detur C et OJ Marg. 34, 35 B f. 151 : unus deus pater ex quo omnia

348

HILARI

LIBER VIII

Deum Patrem credere non proficeret ad salutem, subiecit: Et unus Dominus noster Iesus Christus, ber quem omnia, et PL 263 nos per ipsum, sinceritatem fidei salutaris in unius Dei et in 40

unius Domini praedicatione demonstrans, ut nobis et unus

4 An

Deus Pater et unus Dominus Iesus Christus in fide esset. Non enim dictum ignorabat a Domino: Haec est enim uoluntas Paíris, ut omnis qui uidet Filium et credit in eum, habeat uitam aeternam. Sed fidei ecclesiasticae ordinem ponens et fidem nostram in Patre et Filio statuens, inseparabilis illius adque indissolubilis unitatis et fidei sacramentum locutus est dicens: Vnus Deus et unus Dominus. 35. Ac primum extra apostolicum spiritum uiuens, stultitiam tuam, heretice, intellege. Si enim professionem unius Dei ad id usurpas, ne Deus Christus sit, — quia ubi unus est,

^

solitarius sit intellegendus, et id quod unus est proprium ei sit ac singulare qui unus est, — quid de eo profiteberis, quod Iesus Christus unus est Dominus? Si enim secundum te, quod unus Pater Deus est, Christo non relinquit ut Deus sit, necesse est ut etiam secundum te unus Dominus Christus Deo non relinquat ut Dominus sit: quia quod unus est, proprium ei uelis esse qui unus est. Si itaque unum Dominum Christum esse etiam Deum negabis, unum quoque Deum Patrem esse negabis et Dominum. Et quid erit in Dei 38 1 Cor. 8, 6.

DCS

OKT

42 To. 6, 40.

47 1 Cor. 8, 6.

ZETUD EE(SOZ

37 patrem) J* 38 noster? OJ] quem) L* scilicet OC int} PeKk 40 domini] si BC 5. corr. G*O*? 41 — pater deus CL dominus] + noster 42 enim!» K* a domino] ad dominum / VTBGOJYZu utlet CL* omnis| omnes L*P* habeat] habet O — 45 patre et filio] patrem et filium C

inpar- T* —46et|utZ iesus christus CL

47deus] + pater

39 sinceritatem] + demonstrans] -tras T esset] esse T* 43 patris] + mei credit] credet D L* inseparabilis] CL — et? CL* — dominus] +

35, 3ne) P* ^ christus deus CP Ku — quia]etquia/ unus]unius L* | 4unus]unius L*?PK — 4/5 » sitei J 5ac) G*, aut OJ qui] quod L/T BG*?, qui quod O* unus] unius P* de eo] deo P*?K* profiteueris C — quod] qua OC — 6 dominus] sic PC p. corr. — 7 — deus pater D est] sit B relinquit] reliquit D P^ y, relinquitur C L*, relinquat OJ deus sit] + necesse est ut etiam secundum te unus dominus christus deo non relinquat ut deus sit (dg) Z* ^ 7/9 christo ... unus est) J*, Je s4ppl. : christo non relinquit ut deus sit, quia quod unum est 8 dominus] + iesus C — 8 [9 necesseest..dominussit? O 9deo] -- pati CL non) D relinquat] reliquat C, dereliquerit B unus] unum lGOJYZ 10 uelis] uelit Y esse] esset CL* — qui]quia P ^ dominum] + iesum BZ 11 deum) IS unum] utrum C L* 12 dominum] deum P* K* 12/13 — uirtute der GLPK

CAP. 34-36

349

uirtute, nisi Dominus est, et in Domini potestate, nisi Deus

^

IO

est? Cum Deum id perficiat esse quod Dominus est, et Dominum id constituat esse quod Deus est. 36. Sed sacramentum dicti dominici apostolus tenens, quod est Ego et Pater unum sumus, dum utrumque unum profitetur, unum utrumque significat non ad solitudinem singularis, sed ad Spiritus unitatem. Quia unus Deus Pater et unus Christus Dominus, cum uterque et Dominus et Deus sit, duos tamen in fide nostra nec deos patiuntur esse nec dominos. Vnus igitur uterque est. Et unus cum sit, uterque non solus est. Nec loqui sacramentum fidei nisi apostolica uoce poterimus. Vnus est Deus, et unus est Dominus.

Et per id

quod unus est Deus et unus est Dominus, in Deo demonstratur Dominus, sicut et Deus demonstratur in Domino. Non tenens unionem, ut Deus singularis sit, nec tamen diuidens

1j

Spiritum, ut uterque non unus sit, neque in uno Deo et in uno Domino discernere poteris potestatem, ne qui Dominus est, non sit et Deus, uel qui Deus est, non sit et Dominus. Cauit enim apostolus per eloquia nominum, duos uel deos 36, 2 To. 1o, 30.

ID GREC PK

TO cE 1 Cot. 8, 6.

cWLBoGOLYZ

13 domini] dei K* potestate CL PKT, proprietate VV/BGOJYZ 13/14 etin domini potestate nisi deus est) D — 14est!] sit B, + etin domini proprietate nisi deus est (dg) G* cum] +et DPCh perficiat] profic- Y Z quod]ut C,qut/ L* — est?]sit CL*? — 14/15 et dominum ... quod deus est) PX — 15dominum]deum CL* P* K* — esse? B deusest] dominus sit CL*? 36, 1 dicti dominici] dicti domini P*K, + Z 3unum utrumque] + sic D PC, unumque T

ras. 2

spiritus unitatem] spiritum unitatis PK

2 utrumque] utroque P*1 ad]aO* 4ad]s Ot s

—— 5 et!» L*

christus

dominus] dominus iesus christus CL -— et deus et dominus Y 6 patiuntur] patitur L/ BG 7dominos]-nus T*G* — 9nec]quianec B — 10 est!] --enim Bu — 10/11deusetunus...deusetunusest?? D —— 11unus!) Pc deo] eo G*?Y demonstratur] + et LCPVTBGCu 12 ct) G*OJYZ dominus sicut et deus demonstratur in domino] in domino et uno deo patre significaret et dominum K domino] + et uno deo patre significaret (G*: -care) et dominum LeP* TG, + et uno deo patre unum significaret et dominum T7, + et in uno deo patre significaret et domino B, + ut uno deo patre unum significaret et dominum O Y Z, + ut uno deo patre unum significaret dominum ], cfr 36, 19 13 tenens CIL*P* V Ge, tenes D PeKOJYZ y, tenis G*, retinens uterque Le TB

diuidis D Pe GO J DCL*, unum sit potetis] -rit | 17 cauit] cauet

diuidens C L V T B,

unus sit non) T 14 ut» B* Y Z i, diuides P* K 15 in?5-C D^ PK, unum sint LCVTBGOJYZ est?] sit GF YZ 16e!) PKOJYZ qui] quid K* eloquia] -quentiam T LCP*KT — enim] autem B

PL 264

350

HILARI LIBER VIII

praedicare uel dominos. Et idcirco usus est eo genere doctrinae, ut in uno Domino Christo unum significaret et Deum, et 20

A

A

in uno Deo Patre unum significaret et Dominum ; nec tamen inpium nobis ad perimendam unigeniti Dei natiuitatem inueheret unionem, et Patrem professus et Christum. 37. Nisi forte eousque ultimae disperationis furor audebit erumpere ut, quia Christum Dominum apostolus dixerit, nemo aliud eum praeterquam Dominum debeat confiteri, et habens Domini proprietatem, non habeat Dei ueritatem. Sed non ignorat Paulus Christum Deum dicens: Quorum patres, et ex quibus Christus, qui est super omnia Deus. Non hic creatura in Deum deputatur, sed creaturarum Deus est, qui super omnia Deus est. 38. Quam uero super omnia Deus et inseparabilis a Patre sit Spiritu, disce etiam hoc ipso de quo nunc agitur apostoli dicto. Confessus enim unum Deum Patrem ex quo omnra sunt, et unum Dominum lesum Christum per quem omnia, quaero quid diuersitatis adtulerit, dicens ex Deo omnia et per

37 5t ROm.- 9.55. 38, 3/4 cf. 1 Cor. 8, 6.

DUCI

PR

VW DBGOLYZ

18dominos]-nus L* G* ususest] unus est D |”G*! 2, unus esse Y, unum esse Z 19 domino] + iesu C L V/ Ge pp TEE 19/20 deum ... significaretet) C 20patre]si Le p.corr. | nec] neKeGOc] — 21inpium] initium D, inpiam KC fortasse correcto GCOC]JY Zu dei] deus G natiuitatem] -tate T* 22 inueheret] minueret O*, innuere putaretur OC, inureret Y et?|.est P*K*5 estet OT Y Z

37, 1 disperationis] dispensat- C L*, desperat- PKBOJZqà — 3aliud eum] aliumdeum C 4domini]deum Y habeat]-eant D — dei]domini D 5 non» P*! K* paulus] apostolus CL ^ deum christum C L, christum dominum T ' 6 patres] pares T* christus] + secundum carnem Le T B 7 creatura] -tur L*,-turam P* K* deum] dominum O] . creaturarum] -turam P* 8 qui] quia CL Pe T qui super omnia deus est? K* G* deus] + non hic creatura in deum deputatur sed creaturarum deus est quia super omnia deus (de ex 7. 6) T 38,1quam]quia LC ^ deus]--est C, + sit Oc 1/2 inseparabilis a patre sit spiritu C L, inseparabilisit a patre spiritus D, inseparabili sit a patre spiritu P* K, inseparabilis sit a patre spiritus PC, inseparabili a patre sit spiritu T, inseparabilis patre sit spiritu T, inseparabilis a patre sit spiritu B, inseparabilis a patris spiritu G* O Y Z, inseparabilis a patris sit spiritu GC, inseparabilis a patre spiritus / — 2hoc]dehocWTBGO]YZ 2/3 apostoli dicto] apostolico T 4iesum» DPK . omnia] + sunt TB 5 diuersitatis]-sitas P* et} on

PL 265

CAP. 36-38

Christum omnia?

351

Anne possit separabili a se natura et

Spiritu intellegi ex quo et per quem omnia ? Omnia enim per Filium ex nihilo substiterunt, et ad Deum ex quo omnia, ad

Filium uero per quem omnia apostolus rettulit. Et non inuenio quid differat, cum per utrumque opus sit uirtutis eiusdem. Si enim ad uniuersitatis substantiam proprium ac sufficiens creaturis esset, quod ex Deo sunt, quid habuit necessitatis memorare, quod quae ex Deo sunt per Christum sint, nisi quod unum idem est, per Christum esse et ex Deo esse? Sed quemadmodum Dominum et Deum utrique eorum, ut mutuum esset, adscribtum est, ita ex quo et per quem relatum ad utrumque est, et ad demonstrationem unitatis

20

2

An"

utriusque, nec ad intellegentiam singularis. Non patet ad occasionem inpietatis ipsius sermo et apostolica fides non est extra praedicationis diligentiam. His enim se uerborum proprietatibus temperauit, quibus nec duos deos intellegeretur significare neque unicum :dum et unionem detestatur, nec separat unitatem. Hoc enim ex quo omnia et per quem omnia, licet non singularem constitueret in potestate uirtutis, non tamen diuersum demonstraret in efficientiae: cum ex quo omnia et per quem omnia eiusdem naturae ad id demonstraret auctorem. Vtrumque autem eiusdem naturae proprium esse decla-

DEL

Pk

MIB

CONYZ

6 anne] ne L*, ame G* possit] possint Gc separabili] insep- C L*, -bilis BOJYZu se» D natura] -rae DBO*?yu et» B 7 spiritu] tus OJYZu intellegi] -llege O*, intelligi dixit OC — omnia?» T ^ enim] autem enim O*, autem / — 7/8 — ex nihilo per filium substiterunt I, ex nihilo substiterunt perfilium B 8et]undeetOt — addeum]adeo DCL TY — 9 filium] fidelium 7 — omnia) T ^ ^ rettulitapost. T — 10 differat] -ret L* cum]eum D, >»L* ^ utrumque] utque K* — opus sit] opposuit O/ Y Z uirtutis? /*, uirtutem JC, uirtutes Y* Z 11 si» T 12 esset? G* quid] quod T, qui G* 13 memorare] -rasse DT 14 sint] sunt / 15 dominum] deum D, per dominum B idem] et idem G, idemque O/ 16 esset] est B*, esse GFOJ YZ utrique] utrumque C L*, utique P*! esset adscribtum » L* per] pater C* L*? — 17 — est ad utrumque / 18 nec] non OC? 19 occansionem C L P K* V, casionem G*1 ^ ipsius] pius Le V/GO JY Z, suae B — 20 praedicationis] impiet. occ. CL 21 quibus] + ut V T, ut Ge diligentiam]-ntia C, intellegentiam B -neP* significare] scribere uel significare CL PK ^ unicum] 22 deos» L* G 24 constitueret] -rit 25 unionem] -ne B dum)» L* + deum Le T B diuersum] -sam / uirtutis] -tutes G* 25 potestate] -tatem P* Gi demonstraret]

monst-

T

26 efficientiae D, efficientiam C, efficientia

B, L*?PK, efficientiae potestate LeV/ GO Y Z, efficientiae potestatem T efficientia potestatem / —cum] cumque C L* T*, eumque TC — 27 demonstraret] -stret T

352 30

HILARI LIBER VIII

rat. Namque post illud diuitiarum et sapientiae et scientiae PL 266 Dei protestatum profundum, et inexcrutabilium iudiciorum confessam inintellegentiam, et inuestigabilium uiarum demonstratam

ignorationem,

humanae

tamen

fidei

usus

officio, hunc honorem inuestigabilium et inperscrutabilium

caelestium sacramentorum profundo reddidit, dicens : Quo35

A

10

niam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. Isi gloria in saecula. Amen, id nunc ad unius naturae significationem referens, quod non nisi opus unius posset esse naturae. 39. Cum enim specialiter Deo id adscribserit, ut ex eo omnta, et proprium Christo detulerit, ut per eum omnia, et nunc honor Dei sit, quod ex ifso et per ipsum et in ipso sint omnia ; et cum Spiritus Dei idem sit et Spiritus Christi, uel cum in ministerio Domini et in (operatione » Dei Spiritus unus operetur et diuidat ; non possunt non unum esse, quorum propria unius sunt: cum in eodem Domino Filio et in eodem Deo Patre unus adque idem Spiritus in eodem Spiritu sancto diuidens, uniuersa perficiat. O dignus ille magnorum et caelestium arcanorum conscientia et adsumptus secretorum diuinorum electusque particeps, ea ipsa inliciti eloquii silentio necessario tacens, et uere 29/31 cf. Rom. 11, 33.

34 Rom. 11, 36.

9991/2 m Cor. 8; 6: 3 Rom. 11, 36. 4 cf. Rom. 8, 9-11, supra c. 21. 4/6 cf. 1 Cor. 12, 4-11, supra c. 29. — 10/13 cf. 2 Cor. 12, 2-4.

DIGESPRSIAT BE GONE 29 post] apostolus P*K illud] illum L et!) J | et scientiae? L* 30 protestatum] potestatum C L* T, protestum P*K . inexcrutabilium C Le V, inscrut-

DPK TGOJ Y Z y, id exscrut- L*, inexinscrut- / B

iudi-

ciorum] indic CLX* 31 inintellegentiam Le I/BGO*YTcZ, intellDICPSPRNOTEE inuestigablium DCLPKB*G*]YZ, ininuestVBeGceOpg,inuestigabili T uiarum) O] 32usus]unus D 33 inperscrutabilium LeKVTBGOJYZ, inscrut- DPCG*H, perscrut- CLX*, inpraescrut- P* — 35in! 5 CL* +inipsoetperipsumYZ ipsi] J- et L 36 saecula] aeternum C L*, saecula saeculorum Le GOJ Y Z amen» CLTBG*YZ uniusunus P* 37non)O posset] possit LOJ Y Z

39,1 — id deo T 2ut) Le 3sint] sunt PKJZ . 4 ministerio] mysterio C Le, ministeriorum B, + spiritus PK 5 domini] + et in ministerio domini (4) D et in operatione dei spiritus unus operetur li, et in spiritu dei spiritus unus operetur DV/TBGOC/YZ, et spiritu dei unus operetur spiritus C L*, et in spiritu dei unus operetur spiritus L6, et in operatione spiritus dei spiritus unus operetur P K, et spiritu dei spiritus unus operetur O* — 6esse]esset CL* — 7domino]-niCL*? ^ deo]domino YZ 8eodem D* OJ,eo DeLcVTBG* YZ, »CL*PKG* . 10magnorum] magorum K* conscientia] conscius T B 12 ea] + ad Y inliciti] -ta L*?B] eloquii] eloqui C BJ, e.loqui L* tacens] parens D

353

CAP. 38-40

rz] ^

apostolus Christi, quali humanae peruersitatis ingenia absoluti sermonis sui praedicatione conclusit, unum Patrem Deum et unum Dominum Iesum Christum confitendo! Vt inter haec nec duos quisquam posset praedicare neque unicum: cum tamen qui non unicus est, non in duos proficeret ; nec qui duo non sunt, solitarius posset intellegi ; et inter haec perfectam Christi natiuitatem Pater demonstratus ostende-

PL 2067

ret

20

nn

40. Extendite nunc uibratas sibilis linguas, heretici serpentes, siue Sabelli siue Fotine siue qui nunc creaturam esse unigenitum Deum praedicatis! Audiet unum Deum Patrem quisquis negat Filium : quia cum Pater non nisi per Filium Pater sit, Filius per id significatur in Patre. Qui uero unitatem naturae indifferentis Filio adimit, cognoscat unum

Dominum Iesum Christum. Nisi enim per unitatem Spiritus unus est Dominus, Deo Patri non relinquetur ut Dominus

sit. Ad qui de tempore adque ex carne Filium deputat, cognoscat quia per eum omnia et nos per ipsum: et extra tempora sit condens omnia intemporalis inmensitas. Et interea relegat, quia una spes uocahonis est et unum baptisma et fides una. Et post haec aduersans praedicationi

4093 cf Eph. 4, 4-5.

DEL

6 cf. 1 Cor. 8, 6. Cot» 8-6; 13/14 cf. Gal. 1, 8.

PRIT

10: Cor. 8,6.

12/13 cf.

GOJIYZ

duos] 16nec? P* 14 sermonis]-ni O* ^ 15confitendo] confido P* + praedicare posset C L GOJ/ Y Zy posset] possit + deos V TBG* proficeest? OJ | in» L* 17 qui non unicus] quo non unus C L* non? Y . posset D V BGCO J, possit 18 nec] ne G* Y ret] -cere K 19 demonstratus] -aturus Le T B haec] + possit / GQILPEWRGHYZ J -ndere Y, ostenderet] -nderit G* serpensibilis] sibi Y 40, 1 uibratas] libr- C L*?, -tos T, uipereas B fotine] sabelli] -lii PK Te O*J,-liani OC DP* — 2siue!) G* tes]-ntis 3 praedicatis] -cantes Y, qui] quo L* -ni D P K Tc O* J Y Z, -niani Oc [6 per} G LA 4cum) CL* T audiet]-diat GO J, -dient Y -cantZ cognoscat] -cant B* adimit] -met D C L, -mi.et B* filio] filii LV”, fili B* 7 spiritus unitatem C L unitatem]-tate T* 7dominum]deum O Y Z D GL KaL G" Zam92d GOJDY. B S8est]erit T — relinquetur] -quitur -re L*, + tempora] 11 L* quia C, quid de] qui YZ J KcBGcO LeP at T — et] alis incorpor + L*, C alis incorpor alis] intemporalis PK ^ intempor est» relegat] legat D, religat B 12 interea] in ea G* sed /Ge, > T Oc enim haec post O*, sc haec] post et? DCL fides una 13 — OJYZ praedicationi] -nis P* K aduersans] -rsas P*

354

HILARI

LIBER VIII

apostoli ipse anathema constitutus, cum aliter ex sensu suo sapiat, nec uocatus nec baptizatus est nec fidelis: quia in uno Deo Patre et in uno Domino Iesu Christo unius spei ac baptismi fides una sit. Nec doctrinarum diuersitas in his esse se poterit gloriari, quae unius et Dei et Domini et spei et baptismi sint et fidei. 41. Vna igitur fides est, Patrem, in Filio, Filium in Patre

per inseparabilis naturae unitatem confiteri : non confusam, sed indiscretam; neque permixtam, sed indifferentem; neque cohaerentem, A

sed existentem ;neque inconsumma-

tam, sed perfectam. Natiuitas enim est, non diuisio ; et Filius est, non adoptio; et Deus est, non creatio. Neque alterius generis Deus est, sed Pater et Filius unum sunt. Non enim

10

innouata est natura nascendo, ut ab originis suae proprietate esset aliena. Tenet hanc itaque manentis in Patre Fili et Patris in Filio fidem, unum

Deum

Patrem et unum

Dominum

Christum

sibi esse apostolus praedicans; cum in Domino Christo et Deus esset, et in Deo Patre esset et Dominus, et unum esset

Ll ^

uterque quod Deus est, et unum esset uterque quod Dominus est: quia inperfectum et Deo, nisi Dominus sit, et Domino intellegatur esse, nisi Deus sit. Adque ita, cum uterque unus est et unus significatur in utroque et non est uterque sine uno, non excedit euangelicam praedicationem apostolus docens, nec loquens in Paulo Christus diuersus ab 41, 11 cf. 1 Cor. 8, 6.

DGL

19 c£^2 Cor 55:

PK.J.WIB»60/YZ

14 ipse] sub OC anathema] -theme G*, uocatus] + est CL, uotus O*, deuotus OC] qui O*, cum Oc 16 deo patre et in uno» L*

-temate OJ 15 eto E quia] ec» C in» V domino] deo P K* ^ 17diuersitas] -rsa G* — 17/18 in his esse se D I.e B,

inesse si C, id esse si L*, in his se esse P K V/ Ge y, in his esse T G* QDyZz

gloriari quae] gloria quae G* O*, gloria Oc, gloriaque J, gloriae quae e!) OJ domini] + unitas OC 19 sint] sit OJ

18

YZ

41,1flio] - et LCTBGOJYZu . 4cohaerentem] cu, rentem L* — 5 perfectam] -cta K ^ est enim non diuisio D u, enim non diuisioest B 7 sed] et PK . 8 — natura est V/ T, est naturae G* 10 tenet] tenens O* ? 7 hanc] hac P*, .nc O*,5 OC, nunc y

manentis] -nente C, -nentem L*

patte] + et D B*? 11 deum] dominum D dominum] deum P christum] iesum christum CL T BJ 21336. dominus] + christus P^ 14esset]est C — 15etl]estB 15/16 quia ... intellegatur] quia et inperfectus est deus nisi et dominus sit nec dominus intellegitur Oc — 16 domino] -nus BOC 16/17 esse nisi ... significatur) L* 17 unus!] unum PK 17/18 et non est uterque sine uno» G* 18 excedit] excidit P* K* 19 docens] dicens O*

CAP.

40-42

355

20 his est, quae corporeus in mundo manens locutus est. PL 268 42. Dixerat enim in euangeliis Dominus : Operamimni escam non quae interit, sed escam quae permanet in uitam aeternam, quam filius hominis dabit uobis. Hunc enim Pater signauit Deus. Dixerunt igitur ad eum: Quid faciemus, ut operemur s opera Dei ? Et dixit illis : Hoc est opus Dei, ut credatis ei quem misit ille. Sacramentum et corporationis et diuinitatis suae Dominus exponens, fidei quoque nostrae et spei doctrinam locutus est : ut escam non intereuntem sed permanentem in aeternum operaremur ; ut hanc aeternitatis escam dari nobis 0 a filio hominis meminissemus ; ut filium hominis signatum a Patre

Deo

sciremus;

ut hoc

esse

opus

Dei nosceremus,

credere in eum quem misisset. Et quis est, quem Pater misit? Nempe quem signauit Deus. Et quis est, quem signauit Deus? Filius utique hominis, escam scilicet prae1; bens uitae aeternae. Et qui tandem sunt, quibus praebet eam ? Illi namque qui operabuntur escam non intereuntem. Adque ita quae opera escae est, eadem operatio Dei est, in eum scilicet credidisse quem misit. Sed haec loquitur filius hominis. Et quomodo escam uitae aeternae filius hominis > dabit? Sed sacramentum salutis suae nescit, qui nescit filium hominis dantem escam in uitam a Deo Patre esse signatum. Hic nunc quaero, qui tandem intellegentiae sensus sit,

42, 1 Io. 6, 27-29.

DCL

Piet

Bnco:Z

20 manens] manes L* 42, 2 interit]

perit CL,

est?» L* T interiret

YZ*,

interiet

Ze

escam»

CL

signauit] significauit 3 hominis] -num L* permanet] -neat P* ad 4dixerunt] -rant / — igitur] ergo PK C L* P K* BO, signabit T* p, CL eum in OJYZ, DPKVG e B T iesus + illis] 5 eum] adm L* et» CLPT — 7fidei] sc L* p. corr. eum T,iliiB — 6illeJipseGF*O/ YZ 8 est? L* — ut] + uidelicet OC — 9 operaremur] quoque] + sue Z^ 10 meminisseoperemur O* J — 9/14 dari nobis ... hominis escam >» V/*! CL*? — 12 dei] domini 11 patre] patri L* mus] meminerimus C L* signifisignauit] 13 — P*K est]esset G* misget misisset] quem!) C quis] quem G* — 14 signauit] significauit DG*? cauit DG* — deus) T 15 sunt] sint L* — praebet] -beat T utique] itaque J — praeuens L* opelbunilijipsi CL »T* T*, ? V^* ea 16 eam] illam C L* Z, illi Le, escae] intereuntem]ininter- B — 17 ita quae] itaque ad B,itaqueZ turL aeternam + uitam] 21 G* nescit? qui D 20 suae» OJ YZ esca aleta Y LePKTBy X inuitam aeternam escam T — uitam a]uitamea C L* est. sit] G* » quaero PK hinc hic] 23 — T Le,et T — esse]esca

356

An

HILARI

LIBER VIII

fillum hominis a Patre signatum Deo? 43. Ac primum cognosci oportet, Deum non sibi sed nobis locutum, et in tantum ad intellegentiam nostram eloquii sui temperasse sermonem, quantum conpraehendere ad sentiendum naturae nostrae posset infirmitas. Namque cum superius increpitus a Iudaeis fuisset, cur se aequalem Deo, Filium se Dei

prafitendo fecisset, responderat' omnia se, quae faceret Pater, facere; et omne se a Patre adeptum esse iudicium; etiam se, ut Patrem, honorandum. Et in his omnibus, professus ante se Filium, Patri se exaequauerat honore

M ^

potestate natura. Dehinc dixerat, ut Patrem uitam in se habere, ita eum Filio uitam in se habendam dedisse. In quo significauerat naturae eiusdem per sacramentum natiuitatis unitatem. Per id enim quod habet Pater, ipsum illum significauit in habendo : quia non humano modo ex conposiüs Deus est, ut in eo aliud sit quod ab eo habetur, et aliud sit ipse qui habeat ; sed totum quod est uita est, natura scilicet perfecta et absoluta et infinita et non ex disparibus constituta, sed uiuens ipsa per totum. Quae cum qualis habetur, talis et data est, — etsi natiuitatem eius intellegatur significare cui data est, — non tamen diuersitatem generis adfert, cum talis data est, qualis et habetur.

43, 5/9 cf. Io. 5, 18-25.

DCL

PK

VTB

24 patre] + esse B

MCE

MOSS, 26.

GOJYZ

signatum] sig.tum G*

^ a deo patre signatum

43,2 —» oportet cognosci Z in] id L* 3 eloqui CL 5 posset] posit LCPKOJYZH namque] namZ cum) CY - superius cum L* increpitus CPV BG,-patus DLKTOJYZyu 6=deiseTY 7 faceret] fecerat Z 7/8 faceret pater facere] pater faceret C, pater facere LL*, faceret pater faceret [/1, pater faceret facere T 8et> G* omne]-em L.* Tc adeptum] ademptum L* 9 etiam] et OC patrem] patre B 10 — fliumse CL patrise D OC, patri CL* PK BG, patris Le T G* O* efe patris et |” exequaberat P* honore] -ri Z 11 natura] -rae YZ uitam? ] ^ 12eum]et D + habendaminse CL 13 significauerat]

signauerat D B Gc

eiusdem] eius Y Z

14 enim? Y

illum] illud

p* Ge Z 15 significauit] -cabit B, -cat GFOJ Y Z in) DGOJYZ 16 deus) O*! — aliud]aliu/ L* ^ abeo]ineo T, » B, habeo O* quod ab..aliudsit? CP* — 17qui]quod CL* ^ habeat]habet T 18et!» YZ 19cum)PK qualis] sic GCp.ras. — 20etsi natiuitatem] et sine natiuitate

C L*, et natiuitatem P*, etsi natiuitate T, etsi natiuitas G* 20 yj:25

te] -cari OJ

— 21/22 non tamen ... data est? T

significa-

PL 269

CAP. 42-45

357

44. Post hanc ergo tam multiplicem ac propriam demonstrandae in se paternae naturae significationem usus hoc dicto est : Hunc enim Pater signauit Deus. Signaculorum natura ea est, ut omnem inpressae in se speciei explicent for^

IO

mam, et nihil minus ex eo in se habeant unde signentur ; et

dum totum accipiunt quod inprimitur, totum ex se praeferunt quidquid inpressum est. Verum hoc ad diuinae natiuitatis non proficit exemplum, quia in signaculis et materies sit et diuersitas et inpressio, per quas mollioribus naturis ualidiorum generum species inprimuntur. Vnigenitus uero Deus et per sacramentum

salutis nostrae hominis filius, uolens

proprietatis nobis paternae in se significare speciem, signatum se a Deo ait. Et hoc ideo, quia uitae aeternae escam filius

20

hominis esset daturus, ut per hoc potestas in eo dandae ad aeternitatem escae intellegi posset, qui omnem in se paternae formae plenitudinem signantis se Dei contineret: ut quod signasset Deus non aliud ex se quam formam Dei signantis ecterret: Haec quidem ad Iudaeos Dominus ob infidelitatem suam dicti istius incapaces locutus est. 45. Sed nobis euangelii praedicator proprietatis huius intellegentiam Spiritu Christi 44, 3 Io. 6, 27.

DG

PR

T TBIGOQnZ

44,2 - naturae paternae YZ significationem] + ad apostolos LePKVTBGOJYZ 2/3 esthocdicto TB — 3dicto] -tum Y, -tus Z pater? K* signauit]-abit T* — 3/4 natura ea] naturae P* K B, naturae ea G*,natura OJ YZ 4inpraess(aje CP KB — 5 nihil minus] nihilominus 7° G signentur] -nantur OC 6 praeferunt] -rant LC 7 inpraessum CPKWVB uerum] uerbum O Y, uerbum tamen OC 8 quia] qui O*, cum Oc signalis L* materies] -riis D 9 inpraessio P KB quas mollioribus] mulier- G* CLTGO]Y, quem B, quae un DPKVZ,quam 10 inpraemuntur B

CL*B +inVGY

11e)

significare] signare Le hoc Doc

G*

CT

uolens] + in se B

13se) Y — deo]-- patre 14 esset] est B*, esse O*

12 in se»

CLZ

et]

15 aeternita-

16 plenitudinem] + et Oc tem]-tate B — posset] possit CL*PeG*OYZ signantis] -ntes D, significantes C, sic LC p. corr., significantis P*, significans aliud] 17 dens» SD K*, Ke prius scripsit : significantis, dein : signantis signantis Le PeKVV/GOJYZ, se quam] (aequam T* G* alium PK 18 ecferret signantes D, significantes C, signatis P*, significantis T B

De C L* ? V G, haec ferret D* T* B, efferret Le O, haec afferret T*, efficeret P K,

= 19haec]et O*,ethaecOC — ad]aP* offerret J, afferret Y Z 20 . suam] eorum CL*, illorum G* ad iudaeos / T BeOJ Y Z, incapacis D G, incapacis suos C, incapaces LcPKW incapacem B* intellegentiam] huius] eius L* 45, 2 praedicator] -tur C spiritu] -tus O*?/ — christi] sic OC zn ras. j -ntia J

dominus incapaces suos L*,

-tiae L*,

358

A

HILARI

LIBER VIII

per se loquentis insinuat, dicens : Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed se exinaniuit formam serui accipiens. Quem enim signauerat Deus, aliud praeterquam Dei forma esse non potuit. Et id quod signatum in Dei forma est, hoc necesse est totum in se coimaginatum habere quod Dei est. Et idcirco apostolus eum, quem signauit Deus, in Dei forma manentem

o

An

Deum

praedicauit. Nam adsumpti et connati in eo corporis sacramentum locuturus ait: Non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo, sed se exinaniuit formam serui accipiens. Quod enim in forma Dei erat per signantem se Deum Deus manebat. Sed quia suscipienda erat forma serui et oboediens esset futurus ad mortem, non sibi rapiens esse se aequalem Deo, ad susceptionem se formae seruilis per oboedientiam exinaniuit. Exinaniuit autem se ex Dei forma, id est ex eo

2o

quod aequalis Deo erat; non tamen aequalem se Deo per rapinam existimans, quamuis in forma Dei et aequalis Deo per Deum Deus signatus extaret. 46. Hic nunc quaero, utrum alterius generis Deus est, qui in forma Dei Deus maneat : ut secundum consignatas consig-

45, 3 Phil. 2,67. — 11Phil 2,6-7.

14/15 cf. Phil. 2, 8.

D C L E (inde ab v. 45, 14: forma serui) N (inde ab isdem verbis) COTE

PK

VTB

3 per) in iGE loquentis] + sensu / esset] esse K* 4 esse se aequalem deo P KT B G6, se aequalem deo D V/, aequalem deo se esse CL, aequalem deo se faciens G*OJ Y Z sed» T se?] semetipsum CL 5 exinaniuit] exinauit K, exinanibit T ^ signauerat|significauerat D 6 forma] -mam T esse]esset G* id]ideo LcO/ — 7forma]-mam K* — 7/8 — coimaginatum in se C L*, in se imaginatum LC — 8habere]-ret O— idcirco] ideo O* — 9 signauit] significauit BC — forma]-mam PK 10 praedicauit] -cabit C L* nam] nec K* adsumpti] abs- L* conati L* Y Z 11 locuturus] locutus YZ rapinam] -na B 11/12 esse se aequalem CLTBGOCJ, se aequalem DPKVO*YZ 12 se] semetipsum CL exinaniuit] exinauit K 13 forma] -mam C L* se] sed T* deum] dominus T 14 suscipienda] suspicienda D —— forma] -mam T* EAN prosequuntur uerbis : forma serui etc. (uide ad VIII, 27, 17) et| ut ENECPRK 15 esset] esse N ad] usque ad PK 15/16 esse se aequalem deo D Lc P Ke T BGO J, aequalem deo esse C L*, se esse aequalem deo V, esse qualem deo IN K*, esse aequalem deo Y Z — 16ad susceptionem] ad suscipiendae C L*, ad adsumptionem |” Ge, adsumptione T — se» OJYZ seruilis] + se OC . 17exinaniuit!]exinauit P* K* exinaniuit?] exinauit K exinaniuit?autem) YZ . exeo» D*ICL* 18aequalem]-les P* se] sed L* 19 quamuis] quam N — forma]-mam CL* V. 20deus)CL signatus] + est E*

T

extaret] existeret T, exsteret B

46, 1hic] hnc NVT G*Y — nunc] non OJ, ? G* est] et O* J, sit Oc 2 maneat] manebat C L* consignatas) T' consignantesque] -tisque BG, consignatasque Y

PL 270

CAP. 45-47

A

359

nantesque species in signaculis cernimus, cum inpressum plumbo ferrum et gemma cerae, speciem uel concauae in se imaginis fingat uel extantis de se exprimat formae ? Sed si quis extiterit tam stultus aut uaecors, ut putet quod aliud ex se Deus in Deum quam Deum formet, et qui in forma Dei sit aliud aliquid totus ipse quam Deus sit, post sacramenta hominis adsumpti et per oboedientiam consummatae usque ad crucis mortem humilitatis, audiet caelestium et terres-

trium et infernorum et omnis linguae confessione Iesum 2» gloria Dei Patris. In hac igitur gloria si, cum iam forma seruilis fuerit, manebit, tum cum in forma Dei est, quaero PL 277 15

quid manserit ? Vtrumne in natura Dei, quae significatur in gloria, Christus Spiritus fuerit, cum in gloria Dei Patris Christus Iesus, id est homo natus, extabit?

47. Tenet in omnibus beatus apostolus fidei euangelicae

indemutabilem praedicationem, ita Dominum Iesum Chris-

E

tum Deum praedicans, ut neque per alterius generis Deum in deos duos fides apostolica depereat, neque inseparabilis a Patre filius Deus unici ac singularis Dei praedicandi occa-

46, 10/11 cf. Phil. 2, 1o. ID OISBENOPK

WIB

Ph

re

GOJYZ

3 in signaculis P K V/G O J, in singulis D C Le NZ, in sigulis L*, in singilis E, in sigilis T Bu, » Y cernimus] seruimus EN inplessum C*!, inpraessum PKTV/B 4 plumbo] plumbum L* ] ferrum] ferro L* et] uel VT G gemma cerae] gemmas caeras E, gemmas cerae IN Y, gemmaea/erat T speciem] -cies E* concauae] cumcauae C, concauas E IN in» K* se] + speciei I Y Z 5 imaginis] extantis] -ntes C L* fingat] signat EN -nes L* EN T Y, -nem Z exprimat] -met O* formae] -mam EN 6 aut CL* NV T BGe, et aliud]nonaliud B, alius O Y — 7 — deiformaP K DLcEPKG*OJYZyg 8aliquid] + qui T — totus]totum B — sit] --si CL P* K*?TB aliud … deus sit> O* J, etiam OC ^ sacramenta] -ntum C L*?PK G — 9 oboedienhumilitatis] -tatem L*EN 10 mortem] mortis L* tiam] -ntiae ECN confessione]-nem EPFKV T Y 11omnis]omnes V/ et? CL*BOJ sicum] sicut N iesum]iesu E, + esse Oc — 12gloria!]-iam T, +esse NN 13 seruilis] i Z — fuerit] -rat Z forma] -mae LPK iam] in YZ Yr vesset est D'CTSWETINCT tum] tunc TOJ manebit] -bat Z 14utrumne] utrum O* J, utrum scilicet Oc LePKVeTBGeOJYZyu,» G* christus spiritus ... spiritus] christus T 15 christus] -ti L^ BY id est] idem N iesus» B 16 — iesus christus CL gloria» K* extabit] ex(s)taret C L T B, extabat E

7v praedicans ENT G* 3deum!} 47, 1 apostolus] + paulus CL T inseparabidepereat] pereat LC CL TO J 4^ duosdeos CL. deum! occansionem C L* P* /BO lis] les C — 5 singularis] solitarii CL

360

10

HILARI

sionem inpiam praebeat. Dicens enim 2# forma Dei et in gloria Dei Patris, neque differre docuit, neque non existentem nos existimare permisit. Nam qui in forma Dei est, neque in alterum Deum proficit, neque etiam ipse non Deus est. Quia nec separari potest a Dei forma, cum in ea sit ; nec qui in Dei est forma, non Deus est. Sicut qui in gloria Dei est, non potest aliud esse quam Deus est, et dum in gloria Dei Deus

Ci A

^

LIBER VIII

est, alterius

Dei

adque

a Deo,

diuersi

non

habet

praedicationem : quia per id quod in gloria Dei est, ex eo in cuius gloria est habet in se naturale quod Deus est. 48. Non periclitatur per plures praedicationes fides una, ne una sit. Euangelista enim dictum a Domino docuerat : Qui me uidit, uidit et Patrem. Sed numquid doctor gentium Paulus uirtutem dicti dominici aut ignorauit aut tacuit, dicens: Qui est imago Der inuisibilis ? Et interrogo, utrum uisibilis imago est inuisibilis Dei, et utrum infinitus Deus per formae imaginem coimaginari possit ad speciem? Imago PL enim formam necesse est eius reddat, cuius et imago est. Qui uolunt autem alterius generis in Filio esse naturam, consti-

tuant cuiusmodi Filium imaginem esse inuisibilis Dei uelint. Anne corpoream et contemplabilem et ex locis in loca motu d

7NGSPhil 296 TT:

48, 3 Io. 14, 9.

JOICAD. E

5 COL PTS.

INGREDI STZETAB A GONE

6 praebeat] -beant E* — et? T in?) PK 7docuit]potuitZ ^ non] nosCL*,»E . 8namqui]namque P*G — 9/10 — estdeus T — 10 potest] possit CL* inea]mea T* nec?|et L* 11 — informadeiest C — in dei ... deus est] in forma dei non est non deus L*, in dei est forma non est non deus Le 13 deus? T a» D a deo] ab eo YZ diuersi] -rs. P* habet] habeat PK T — 14in?? CL* 15 est!gloria CL. — naturale] -lem K*, naturae

Y Z

48, lpericlitatur] + qui praedicationes]-nis DC V/ unadL* 2 domino] + deo N 3 uidit”“] uidet EOJ doctor] -tos T* 4 ignorauit] -ui T* LEE 6est] +etOJY inuisibilis>) PK et} CL* 6/7 per formae imaginem D C L* E N P K, per circumscribtae formae imaginem LC T BC G, circumscribtae per formae imaginem B*, per circumscribta formae imaginem l7, per formam circumscriptam et imaginem O J, per circumscripta formae et imagine Y, per circumscriptam formae imaginem Z, per formae circumscriptae imaginem L| 7 coimaginari] coimaginam / C imago]ima/T* ^ Seius]ei C L* B, eiusdem T — et] etiam T, > J* — 9 uolunt autem] uoluntatem L*! E* N P* V,uolunt G* 10imaginem esse] imaginem D, imaginis esse Y, esse imaginis Z —— uelint] uellent D, uellint C L* P* K* O* 11 corpoream] corpore E contemplabilem] -le E, conplabilem O* et?) BYZ — locis]lotis E* — loca]loco E* N, locum EC motu]-tum Ti

2372

CAP. 47-49

361

incessuque circumuagam ? Meminerint tamen secundum euangelia et profetas et Christum Spiritum et Deum Spiritum. Qui si circumscribent hunc Spiritum Christum formabili et corporali modo, non erit inuisibilis Dei imago corporeus, nec indefiniti species definita moderatio. 49. Sed neque Dominus incertum reliquit :Qui me uidi, uidit et Patrem. Neque apostolus tacuit qualis esset qui est imago Dei inuisibilis. Dominus enim dixerat: Si non facto ^

IO

1j

opera Patris mei, nolite mihi credere ; hinc uideri in se Patrem docens, quod opera eius efficeret, ut intellecta naturae uirtus

naturam intellectae uirtutis ostenderet. Per quod apostolus hanc imaginem Dei esse significans, ait: Qui est imago Der inuisibilis, primogenitus omnis creaturae, quia in ipso constitula sunt omnia in caelis et in terra, uisibilia el inuisibilia, siue throni, siue dominationes, siue principatus, siue potestates. Omnia per ipsum et in ipso condita sunt, el ipse est ante omnes, et omnia ipsi constant. Et ipse est caput corporis ecclesiae. Qui est initium, primogenitus ex mortuis, ut fieret in omnibus 1pse primatum tenens : quia in ipso conplacuit omnem plemitudinem habitare, et per ipsum reconciliari omnia in eum. Per horum igitur operum uirtutem imago Dei est. Nam utique inuisibilium conditor non est in ea naturae necessita-

49, 1 Io. 14, 9.

DCLENSPK

2:Gol. 1, r5

31010

27

7 Gol 329.

-VWBB-GO]JYZ

circumuagam] -uagans E, -uacans N, 12 incessuque] -ssumque T* 14circumscri-uagus T*,-uagum Te — 13 spiritum!]iesum G* — et?» G*

bent] -berit E,-bunt T,-bant YZ ^ hunc? OC corporeus] -rea P K T, -reuä E*, -reum N K* ? Y Z, infinit. G*

15 corporali] -rabili C Le 16 indefiniti] -ta L*?, -tae

species] -ciei NYZ,+a0

moderatio]

+ est B

2 uiditluidet},)T reliquit] + dicens OC 49, 1neque] + modo B intellecta] 5 — BZ mihi credere — 4 OC cumait + esset] uidit] uidet J 7 hanc] hunc T Je intellectae] inint- K€ 6 naturam] -ra B -ctae G* dei*ysG* significans] -cauit EN, + cum E* esse] sic PC 5. corr.

7/8 qui est ...inuisibilis)

DC L*

EN

8omnis] omniaP*

constituta]

terra]-rris E — 10 siue caelis]-lo CIL. 9 — omniasuntB CL. creata potestates B, siue siue s dominatione siue principatus dominationes siue principatus siue potestates siue dominationes G Y Z ui, siue dominationes siue 11 condita] creata CL principatus siue potestates siue dominationes O 11/12 ante omnes ... ipse est? YZ . 12ipsi] illi C; in omnes|omnia E est» N constant] consistunt O illo L, per ipsum P K, in ipso G* Oc J et C L, inhabitare et] habitare 15 CI. diuinitatis 14 plenitudinem] + 16 in eum» PK reconciliari] -liam / C, -liare L* P* habitaret T*! uirtutem] -tutum |

P1275

362

20

—

HILARI LIBER VIII

te, ut inuisibilis Dei imago uisibilis sit. Ac ne formae potius quam naturae imago esse intellegeretur, idcirco inuisibilis Dei imago est :natura in eo Dei per naturae suae uirtutem intellegenda, non in uisibili qualitate. 50. Primogenitus itaque omnis creaturae est, quia in ipso creata omnia sint. Et ne quod in ipso creata omnia sunt, non ad ipsum quisquam auderet referre, ait : Omnia per ipsum et in ipso condita sunt, et ipse est ante omnes, et omnia ipsi constant. Omnia itaque ipsi constant, qui ante omnia est et in quo omnia sunt. Et haec quidem ad exordia pertinent creaturarum. Ceterum ob dispensationem corporis nostri ait : Et ipse est caput corporis ecclesiae. Qui est initium, primogenitus ex mortuis, ut fieret in omnibus ipse primatum lenens: quia in ipso conplacuit omnem plenitudinem habitare, et ber ibsum omnia reconciliari

- ^

in eum. . Reddidit apostolus spiritalibus sacramentis corporeas operationes. Namque qui imago Dei inuisibilis est, et ipse est caput corporis ecclesiae ;et qui primogenitus omnis creaturae est, idem initium primogenitus ex mortuis est. Vt in omnibus teneat primatum, dum nobis corpus est, qui Dei imago est ; dum qui primogenitus creaturae est, idem primo50, 4 Col. 1, 16-17.

D CIESESNIS

8 Col. 1, 18-20.

PEKETVT Ba GGOZ

18 formae] -ma YZ 19 naturae] + suae CI* esse] est CL intellegeretur] -gatur 1^ 21 intellegenda] -ndae E, + sed OJ in uisibili D C Ec N Pe, inuisibilis L* B, uisibili Le P*?K V T GO], inuisibili Eu

50, 2est) D

quia] qui O*

creata] -tura T*

+ omnia creata Y Z

omnia sint E P K* V/ GO, omnia sunt D N Kc B Y Zu, sint omnia C L*, sunt

omniaLeT] .2|3etnequod..omniasunt) DN — 3ipso]illo T — sunt] sint O*J ipsum] idipsum CL V GY — 4 auderet] -diret L* condita] creata CL — 5est?Z ipsilipso L*,inipsoOC 6ipsi]in ipso Oc qui] qua CILVTGC quo»G* et?» L* 7haec) E* ^ quidem haec EC exordia]-dium B pertinent]-nenter E ceterum]-terarumY — 8 dispensationem] disposit- D, dispensatione B — caput) G* corporis?] +

nostri P* K* 9 fieret] + et CL* 11 plenitudinem] + diuinitatis CL habitare] inhabitare C L omnia reconciliari] + omnia I7, = T 13

reddidit] reddit Le P* K spiritalibus] -lis OJ sacramentis] -ntum E NO J 13/14 corporeas operationes] corporationis O J 14 operationes] oratEN namquequi] namque EN, namqui O/ inuisibilis] + dei Z* az est! inuisibilis B — et? LCOJ est?] + et T 15 primogenitus] + est T 16 idem] + et G, + est Z* 17 — primatum teneat /— corpus] -poris CL*,-poreus TB. 18qui» PK* primogenitus] + omnis B — creaturae est idem primogenitus? EN — est?| + idem primogenitus creaturae est (dg)

G*

PI 274

CAP. 49-51

363

genitus ad aeternitatem est. Vt cui spiritalia debent in 20 primogenito creata, quod maneant, ei et humana debeant, quod in primogenito ex mortuis renascantur aeterna. Ipse est enim initium. Qui cum Filius sit, imago est ; cum imago Dei est, primogenitus quoque creaturae est, continens in se uniuersitatis exordium. Et rursum ipse caput ecclesiae ex mortuis, ut in omnibus teneat 2 — corporis et primogenitus primatum. Et quia omnia ei constant, in ipso conplacita plenitudo consistit : dum in eo per ipsum in eum reconciliantur omnia, in quo per ipsum in ipso omnia sunt creata. 51. Sentisne iam quid sit esse imaginem Dei? Creari utique omnia in eo per eum. Cum in eo creantur omnia, intellege etiam eum, cuius imago est, creantem in eo omnia. ^

Cum autem quae in eo creantur, per ipsum creantur, in hoc quoque qui imago est naturam eius cuius imago est inesse cognosce. Per se enim creat quae in ipso creantur, sicuti per ipsum reconciliantur in eo omnia. Cum in eo reconciliantur, paternae in eo unitatis adpraehende naturam reconcilian-

DVDS EN

TOPSKOMPATSBNSGOT3VZ

19aeternitatem] -tate B — est] + et cui spiritalia debent in primogenitus ad aeternitatem est (4g) L* utl cus debent] debeat P* K*, debeant Ke in» P* 20 primogenito] -ta D C P B*? quod] quo T humana] humanam C* L* 21 in» G* primogenito] -tum IN, -ta P — mortuis] + uite Z renascantur] -catur P* aeterna] -nae YZ 20 Rio Ka

Oc

imago!] + dei L^ — imago est cum} O* J, et enim» E* — sit) EN 22/23 cum imago dei est? B imago?] + est PKu est?] + dei B quoque» CL*, 4- omnis esti» D 23 dei] deus BeP*?

24 uniuersiest?]- cum V O* — inseJipse /YZ CLVGcOJYZyu tatis]unitatis OJ Y Z —— caput] -- est PK — 24/25 — corporis ecclesiae P K y, +estOJu — 25teneat] -F ipseLc V TBGOJYZy — 26primatum] tus D, — ei omnia VTYZ . ei] in + capitis O J, + karitatis Y, + caritatis Z in? eum] CL* 27eo] +et in» O*] constant] + et G* ipso OC quoJeo D 28omnia!] +ineumB eumDCL*E*N,eiE,>BG*OJ ipsum] + et B sunt] sint K esse? YZ 51, 1 sentisne iam] sentissent iam E*, sentis sententiam IN dei» K*

2 in eo!]

+

et LeVTBGOJYZ,

in eum

Ec

eo?

3 creantur] recr- D DICL* NPKTB LecEVGOJYZ,eu/D*,eum intellege etiam] intellegentiam O, intellege / in eum creantem C L*, + ineo creanCL* EeNPKTBY 4eo DLcE*V GOJZ,eum creantem Le est?] cuius] qui N, cui Y, sic Pe in ras. 3 tur!]-atur O*! — 5naturam) Le naturam ... imago est] eius cuius imago eius naturam T + naturam Le per!] et per 6 cognosce] -scet | CL* P*KT inesse] in se esse 7 ipsum] qua]qui CL*? — sicut CEN — per?» E* ENOJYZ — cum] P*K CL* eo!]eum .— in!]Jetin/GYZ ntur/ eumCL*,-rcrea OY Z 8 unitatis] -tati IN, natiuitatis eo?] eum C L* quae cum OC reconciliantem] reconciliante in C

364

1j

20

HILARI

LIBER VIII

tem sibi in eo omnia. Cum per eum reconciliantur omnia, ipsum Patri reconciliantem in se omnia quae per se reconcilabat intellege. Ait enim idem apostolus: Omnia autem a Deo, qui reconciliauit nos sibi per Christum, et dedit nobis ministerium reconciliationis. Quoniam quidem Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi. Confers cum his omne euangelicae fidei sacramentum. Qui enim uidetur in uiso, qui operatur in operante, qui loquitur in loquente, idem in reconciliante reconciliat. Et idcirco in eo et per eum reconciliatio est, quia per indifferentem naturam Pater in eo manens, mundum sibi ipse per eum et in eo reconciliatione reddebat. 52. Consulens itaque humanae infirmitati Deus non incerta uerborum nuditate fidem docuit. Namque cum credendi necessitatem dicti dominici auctoritas sola praestaret, ta-

men sensum nostrum per intellegentiam editae rationis instituit, ut id quod dixerat: Ego et Pater unum sumus, per causam ipsam unitatis expositae nosceremus. Dicens enim se per loquentem loqui et per operantem operari et per iudicantem iudicare et per uisum uideri et per reconciliantem reconciliare et manere se in eo qui in se maneret, quaero quo alio ad intellegentiae nostrae sensum expositionis suae

51, 11 2 Cor. 5, 18-19.

52:1:5:10.9 105 30:

DCGI BNuabK oM TB

G03j YZ

9cumJetcum O] — cum per eum reconciliantur omnia? N° 10 ipsum] ipsi T c patri ipsum Y Z reconciliantem] -ante BO*?, -anti Oc reconciliabat] concil- N,-bantP* 11idem) G* a» EN,exOJ] 12 qui] quae T, quia B reconciliauit] -abit T — per» K* 13 ministerium] mysterium B 15 confer EcOJ YZyu omne] omnem C L* 16 uiso] uisu ET* Y — 17idem]-FenimO*J,idest Y — in?bENK* reconciliante] -ntem C L*,-nter E reconciliat] conciliat CLPKT eo] eum CL* 17/18 reconciliat … eo et per) E ^ reconciliat...eo et) N° + per eum etineo VT — 19 manens] + in E mundum] mundo erat Et, et mundo N sibi] ubi EN cos eu E 20 reconciliatione] -nem E, -ni Z 52, 1 infirmitati] -tate G*, -tatis O*

2 nuditate] -tatem L* E*

creden-

di] -ndo B, credet E, credit N° 3 necessitatem] -tate T dicti] docti C L* praestaret] -tare EN — tamen] + solum C L* 4 nostrum] firmum / editae] mediae N ^ 5ut]-- per Eo — et) K* perd Ee 6 causam]-sa C . ipsam]ipsa E ^ expositae unitatis CIL ^ dicens|dicit YZ ^ 7 se

perl] semper K* 8etl> PK et per uisum uideri? E reconciliantem] -nte B 9 reconciliare] -liari D*L ILB*GYZ manere] perman«s VTOJYZ eo] quo LE se?] + manet ipse Le T, + ipse B 10

ad»

J*

PIZ275

CAP. 51-53

365

uti potuerit aptiore sermone, ut unum esse intellegerentur, quam isto quo per natiuitatis ueritatem et naturae unitatem quidquid Filius ageret ac diceret, id in Filio Pater et loqueretur et gereret ? Non est hoc itaque naturae a se alienae, neque per creationem in Deum conparatae, neque ex portione Dei in Deum natae; sed perfecta natiuitate in Deum perfectum genitae diuinitatis. Cuius haec naturalis conscientiae fiducia 20

2 nn

est, ut dicat : Ego in Patre et Pater in me; et rursum : Omnia quae Patris sunt mea sunt. Nihil enim ei ex Deo deest, quo

operante et loquente et uiso, Deus et operatur et loquitur et uidetur. Non sunt duo in unius uel operatione uel sermone uel uisu. Nec solitarius Deus est, qui in operante et loquente et uiso Deo Deus et operatus et locutus et uisus sit. Hoc ecclesia intellegit, hoc synagoga non credit, hoc filosofia non sapit: unum ex uno et totum a toto, Deum et Filium, neque per natiuitatem Patri adimisse quod totum est, neque hoc ipsum totum non secum nascendo tenuisse. Et quisquis in hac

30

infidelitatis stultitia detinebitur,

aut Iudaeorum

sectator

aut gentium est. 53. Vt autem dictum Domini intellegas quo ait: Omnia quae Patris sunt mea sunt, apostoli et doctrinam et fidem 19 Tov*rports 16, r5. 593. UP TO. 16,815.

JIOGI ENSEPRONAYBUGOTY 11 aptiore] -ori V/ GCO J, adoptiore Y intellegerentur] -gentur CL*? 12et> D 13aclet GCOJYZ . diceret] --et D | inb CL* 13/14 ac diceret ... gereret >G*, GC suppl. : et diceret ... et ageret — 14 gereret] ageret 16 in!» K* naturae] + specie YZ 15 hoc) DT VGcYZ 17 perfecta natiuitate] portione] posit- O7 conparatae] + ita EN 18 perfectae natiuitate G*, per natiuitatem O / — perfectum] -ctae D Y Z conscientiae]-tia L — 19 patre]-em C — 20 quae» L* naturalis] -les CL* 21 uiso] + deo Le 23 ucl?» E 24 solitatius T' est» G* 25 ecclesia] -siam CL* TB operatus] + est E* T — sit] est T — hoc] haec hoc]+inB ^ 27unum] scilicet OC — et!» 26hoc]-etE CL* +

alex

D

28

adimise

DCV TO*,

admisse

ademisse

L*,

DM totum] totus GOJYZ LENPKBGOJYZu secum] secundum naturam P K, secundum O, secundum deum J eto C DEN tenuisse] -sset E* nascendo] se connascendo E infidelitatis] fidel- L*, -tates G*, -tate

VOJYZ,-titiam gentilium L^

53, 1 quo ENB et!)

OJ Y

29 secum 30

stultitia] stultia / L, -titiae

T — 30/31 — aut gentium est sectator PK

31gentium]

2 apostoli] -lis PS DV BG, quod CLENPKTOJYZ 7 fidem et doctrinam CL fidem] -dei B

PIz276

366

un

- An

HILARI

LIBER VIII

disce dicentis: Videte ne quis uos seducat per filosofiam et inanem deceptionem secundum traditionem hominum secundum elemenía mundi et non secundum Christum : quia in 1ps0 inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter. De mundo est et doctrinas hominum sapit et filosofiae praeda est, quisque Christum uerum Deum nescit, quisque in eo plenitudinem diuinitatis ignorat. Humana mens hoc solum sapit quod intellegit, et mundus hoc tantum quod potest credit, secundum elementorum naturas id tantum possibile existimans, quod aut uideret aut gereret. Elementa enim mundi ex nihilo substiterunt. Sed Christus non de non substantibus manet, nec coepit ad originem, sed originem ab origine sumpsit aeternam. Elementa enim mundi aut inanima sunt, aut ad animam profecerunt. Sed Christus uita est, ex Deo uiuente in uiuentem Deum natus. Elementa mundi ex Deo sunt instituta, non Deus sunt.

Christus ex Deo Deus hoc totum est ipse quod Deus est.

20

Elementa mundi cum intra sint, non possunt a se extare ne

intra sint. Deum sub sacramento in se habens Christus in Deo est. Elementa mundi cum ex se sui generis generant ad uitam, per corporales quidem passiones praebent ex se initia

3 Col. 2, 8-9.

D'OIENRRRSTENBA

CONNEZ

3 disce dicentis] disce dicentem E*, discedentis O* /, discentis OC quis] quiG seducat]spoliet CL* 4deceptionem]seductionemCL secundumtraditionem» N 5et) EN — 6inhabitat] hab- PK] — 7et!» E, qui NO] doctrinas]-nam N /Z — hominum] + qui E,-inis Y 8 quisque!] quisquis l/Ocu nescit] + quisque christum uerum deum nescit (77?) E quisque?] quique OC, quisquis i 9 humana] -nam L* 10 et? EN mundus| -dum E*N credit] -det D. 11 elementorum] -nta EC naturas» E, rationes N, -ram TBG*?YZ id) OC] 12 uideret] -rit Lec,-detO€ gereret] gererit Le, ageret GO* / Y Zh,agitOC — 13enim]uero PK substiterunt| subsisterunt L 14 non?) CLTYZ substantibus] subsistantibus L*, substentibus P K*, subsistentibus T Be

nec» C L*

ad

originem] ab origine EN TCGCOJYZ, ab originem T*, ad origine G* 14/15 sed originem» G* 15 origine] -nem C E* aeternam DVGOJ*YZ,-rna CENPKTB;]e, -rnae L enim] uero P* K 16 inanima]

inania CL*Z, inanimata JC ad] in ad L*, in NeOJ,» K* animam]-ma NC proficerunt CIL T 17 christus uita] christi natiuitas LC natus] deus natus Le 18 mundi» / exjapg — instituta] statuta EN deus]dei EN 19deus!]dei N hoc]autO*,et OC, >] — totum] totus /G 20 ne] nec N 21 sint] sunt E*N sacramento] -tum L* 22 generis] + alia OC generant] gerant T*!, generis sint / 23 corporales] -lis G* passiones]-nis G* — praebent] praehebent C ^ ex se] exe LT

CAP. 53-54

367

nascendi, ceterum non insunt uiua ipsa nascentibus. Omnis 25 uero corporaliter plenitudo diuinitatis in Christo est.

54. Et interrogo, cuius in eo diuinitatis plenitudo est?

Quae si non Patris est, quem mihi Deum alium unius Dei fallax praedicator inponis, cuius diuinitatis plenitudo habitet in Christo? Si uero Patris est, edoce quomodo corporaliter haec in eo inhabitet plenitudo. Si enim corporali modo Patrem in Filio claudes, Pater in Filio habitans non extabit in sese. Sin uero, quod est potius, corporaliter in eo manens

15

diuinitas naturae in eo Dei ex Deo significat ueritatem, — dum in eo Deus est, non aut per dignationem aut per uoluntatem, sed per generationem uerus et totus corporali secundum se plenitudine manens; dum quod ipse est, id etiam per natiuitatem Dei in Deum natum est; neque diuersum aut differens aliquid in Deo est, quam id quod corporaliter habitet in Christo ; et quidquid inhabitet corporaliter, id secundum diuinitatis est plenitudinem, — quid humana sectaris? Quid inanium deceptionum doctrinis inhaeres? Quid mihi adfers unianimitatem concordiam epi aeema Plenitudo diuinitatis in Christo est corporaliter:

IDGUDSEUN

CBAR

SPATBA

GO] Y

24 nascentibus] uiuent- C L*

ie, Lt ^ plenitudo diuinitatis V/ T 2 quae] quem L deum? CL* 3plenitudo] + est quae si ...plenitudo (4v) L* ^ habitet] -tat

CL*, inhab- T, + et

DEN]Ju

6

O/

claudes

3/4 = in christo habit. CL*ENPKOZ,

CL

claudis

5 inhabitet] habLeG*]Je,

credis

DVTBGcYyu claudespaterinfilio) J* 7sese]esse D — sin]siTBu 8 diuinitas] -tatis K*, -tate B + ineonaturae PK . significat] -cant Y* ueritatem] unit- EN O/ — 9aut!]ut YZ per?) L* 10 uerus] uer.. plenitudine] -nem 11 se PST EN O*/YZ cotporali] -lis G* 13 aut differens » 12 natum] natus Le TG*OJYZ I. est» L*, aliquid] + deum E* Y, + deusOJ — inp E DCLENPK + aut differens D C L E N PCKC, + aut differs P* K*

quam id > B*, ad id Be,

inhabitet et) L* 14habitet] -tat Z quod] + est O/ cum id OJ ENO J,idipsum DCL*EPTG*,-tat Le.NKV BGcOJYZ | 15idDCL PKVTBGYyg,adipsumZ . est]et T* — plenitudinem]-ne B — quid]qui unia17inhaeres] inhaerens V/,inhaeris G 16humana]-nae P*K N 18 — nimitatem] unanimitatis / Ge, unianimitatis G* Y, unitatem O J corporaliter in christo est C L

Marg. 54, 6 B f. 159Y: à sit plenitudo diuinitatis in christo corporaliter inhabitare

PL277

HILARI LIBER VIII

368

A

L2] nn

55. Tenuit autem etiam in hoc apostolus fidei suae legem, ut corporaliter in Christo habitare plenitudinem diuinitatis doceret : ne ad unionem inpium fidel sermo decideret, nec ad alterius naturae intellegentiam furor inreligiosus erumperet. Habitans enim in Christo plenitudo diuinitatis corporaliter, nec singularis nec separabilis est: dum nec se patitur a corporali plenitudine corporalis plenitudo discerni, nec habitans diuinitas ea ipsa intellegi potest esse diuinitatis habitatio ; adque ita Christus est, ut corporaliter plenitudo diuinitatis in Christo sit ; sic uero in Christo sit diuinitatis corporaliter plenitudo, ut in eo inhabitans plenitudo nihil aliud intellegatur esse quam Christus. Furare quas uoles uerborum occasiones, et inreligiosi ingenii aculeos excita. Ementire saltim cuius plenitudo diuinitatis in Christo inhabitet corporaliter. Est enim Christus, est et inhabitans in eo diuinitatis corporaliter plenitudo. 56. Et si quaeras quae sit habitatio corporalis, intellege quid sit loqui in loquente, et in uiso uideri, et in operante operari, et in Deo Deum, et ex toto totum, et ex uno unum:

A

et ita corporalis diuinitatis plenitudinem recognosce. Et cuius haec diuinitatis corporaliter inhabitans plenitudo sit,

JDXC E Jw

2 6

AREA

55, 2 habitare] inhab-

CONTE EWGOJ/YZy

3 ne] et ne

V TG

ne ad

unionem] ea.dum omnem E*, dum omnem Et, ea dumtaxat diligentia ut et omne

N

inpium] impius P KT, impiam GeOeZyu sermo] -monem CL* decideret] deced- DC L*OJ YZ necJneGOJYZ | ad?) CLENP*KB, in OJYZ 4 alterius] ulterius T* 6 nec!] ne E* necs] necis se patitur] separabitur l/, separatur TB — a» G* — 7 plenitudine corporalis » L* plenitudo discerni] plenitudine discernitur B*, plenitudo neque discernitur T BC — 8diuinitas] diuini L*, -tatis K* ea]et/ intellegi] -llige E* esse» B 8/9 intellegi potest... ut corporaliter? L* 9 adque] idque O christus] -ti L 9/10 habitatio ... diuinitatis!» C 10 diuinitatis!] + habitatio adque ... plenitudo diuinitatis (dg ex /. 9) E* sic) EN, si PKT sicueroinchristosit? O/ ueroJueraN sit?» K*, pet] — 11ut5 inhabitans] habCL PKJ plenitudo?» O J nihil] non Du 13 uoles] uelis CL occasiones]-nis L*, + uerborum T et» CL*O] 14 ingeni CL* aculeos] aculetis K*, -leo Y excita] excit L*, exagita VEIBG Y Z ementire] -titi P*K, ment- G*YZ saltim] saltem

NPKGtO], salutem T lüle:o 1: toc L PR eo] christo PK 56, 1 quaeras]-ris PK 2loquente]-ntém T 3 deum] si O* ?, deus Oc et? PKV 4 -— plenitudinem diuinitatis CL recognosce] -sces Oc et? NOJ 5 cuius] + autem OC diuinitatis] + plenitudinem recognosce et cuius hec diuinitatis (77) N

PL 278

CAP. 55-50

memento apostolum non tacere dicentem:

369

Ea enim quae

inuisibilia sunt eius, a conditione mundi per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur, aeterna quoque uirtus eius el diuinitas. Huius itaque diuinitas corporalis in Christo est, non ex 1 parte, sed tota. Neque portio est, sed plenitudo, ita corporaliter manens, ut unum sint. Ita unum sunt, ut à Deo non differat Deus. Ita indifferens a Deo Deus, ut perfectum

Deum substituerit perfecta natiuitas. Ita autem perfecta natiuitas subsistat, quia in Deo ex Deo nato corporaliter :5 diuinitatis inhabitet plenitudo.

56, 6 Rom. 1, 20.

DCIEN-PK-VLBsGOJYZ

8 V/ T Geg 7 conditione] condic- 'N K, creatura CL, constitutione CLPKV, + eius uirtus NB E D aspicconspiciuntur] diuinitas] 9 huius itaque diuinitas) E*, hec Ec DENTBGOJYZ est» OJ ne quo V. neque] 10 B T -liter lis] corpora — V/ DK* -tatis 11/12

sunt]sint OJ, »YZ 11sint] sunt E* N, sit Y Z ia? EN indifferens] -ffers P* K*, non diffétat:s:2a.deo Y — 12 differat] -rens IN a natiuitas) C — ^v ita perfect autem ita 13/14 E* ut? ^ nondifferens T at perfecta natiuitas G subsist autem ita ^ autem natiuitas perfecta subsistat T, subsistat] substat OJ D (dg) s natiuita a perfect autem ita + s] 14 natiuita N —— plenitudo] + habitet] 15inhab — T ate quia]ut E€ — nato] natiuit amen C

370 LIBER NONVS 1. Tractantes superiore libro de indifferenti natura Dei PL 28o

Patris et Dei Fili, et id quod dictum est Ego et Pater unum

sumus demonstrantes non ad solitarium Deum proficere, sed ad unitatem indiscretae secundum generationem diuinita-

E

tis: dum neque aliunde quam ex Deo Deus natus est, et ex Deo Deus non potest non id esse quod Deus est ; percursisque etsi non omnibus, tamen ad intellegentiam sufficientibus

dictorum diuinorum adque apostolicorum testimoniis, qui-

Cl ^

20

bus inseparabilis natura ac potestas Patris et Fili docebatur ; usque ad hunc apostolicae fidei locum uenimus quo ait : Videte ne quis uos seducat per filosofiam et inanem deceptionem secundum traditionem hominum secundum elementa mundi et non secundum Christum : quia in ipso inhabitat omnis plenitudo diuinitatis corporaliter. In quo per corporaliter habitantem in eo diuinitatis plenitudinem, uerum et perfectum et paternae naturae Deum demonstrari docuimus: ita ut habitans plenitudo nec diuersum intellegeretur significare neque unicum : cum et incorporalis Dei corporalis habitatio proprietatem naturalis unitatis in Deo qui ex Deo substitisset doceret, et habitans in Christo Deus subsistentis Christi

natiuitatem, dum eius est habitator, ostenderet.

DX 1552-10. 10:756:

11 Col. 2, 8-9, cf. supra VIII, 53-56.

DCLEN.PK-VTB-

GOJYZ

IX, 1, 1 tractantes] -nte O* J indifferenti] inferenti D*, indefferenti Dec O* dei» K 2 fili] filio T* et^» T dictum] -tu B 3 demonstrantes] + igitur C L, simulque etiam demonstrantes G sed] se B*

4ad) Y

unitatem] diuinitatem V/ TO J Y, dei unitatem G — indiscre-

tae] + naturae V/ GY,etdiscretae B — 5exdeodeus? YZ 6 percursisque] percussisque C P* ? K T* Ge? J Y, persisque L*, discussisque Z — 7 tamen» C intellegentiam sufficientibus] intellegentiae sufficientiam T ^ 8 ^ diuinorum dictorum CL adque] ad L* quibus] in quibus T, » O* J* 9 inseparabilis) O /— natura] + una Oc et] ac u docebatur] -cetur Oc 11 uidete ... seducat> B* quis] que O* deceptionem] seductionem

CL 13in) E*N inhabitat] hab- PKB*J*Z 14 corporaliter?] + in quo corporaliter (4) C*, + in quo per corporaliter (4g) L* peto 27K *ai 15

eo] eum C Le, » Z*

diuinitatis] -tates L* P*

+ plenitudinem diuinitatis

PK 17 habitans] inhab- LCEN intellegeretur] «geturi L5 m8 tee» G IR ENDE dei corporalis? EN corporalis» P 19 propietatem D unitatis ... substitisset] unitatisset/ T qui] quae L* substitisset] -tisse O* Y, est substitisse OC —— 20 habitans] inhab- N subsistentis] -stens K* christi) E

21 est] + et N

GAP.

371

Per quod inpietati eorum satis superque arbitror fuisse responsum, qui id quod a Domino dictum est Qui me uidit, uidil el Patrem ; et Pater in me et ego in Patre ; et Ego et Pater

25 unum

sumus;

et Omnia

quae Patris sunt mea sunt, ad

unitatem et concordiam uoluntatis referrent: ut quia dicti fides maneret, dicti tamen intellegentiam fallacis doctrinae

religio ementita corrumperet ; et cum negari non possit in his uoluntatum adsensus in quibus naturae unitas praedicatur, ad abolendam tamen eam quae secundum natiuitatem est unitatem, societas tantum concordiae crederetur.

Sed beato apostolo post multa naturalis ueritatis non

ambigua praeconia corporaliter habitantis diuinitatis plenitudinem in Christo docente, abscisa est omnis inpiae teme-

35

ritatis adsertio, cum naturalem unitatem incorporalis diui-

nitatis habitatio corporalis efficeret : ut id quod non solus est Filius, sed quod in eo manet Pater ; neque solum manet, sed

et operatur et loquitur ;neque solum operatur et loquitur,

sed et uidetur, non sint nuncupatiua sed uera : dum habet in

40

se per sacramentum natiuitatis et uirtus uirtutem, et potestas potestatem, et natura naturam ; tenens per natiuitatem

ipsa quod suum est, et ex se per imaginem referens quod in se est, dum et imago est auctoris et ueritas; quia perfecta natiuitas perfectam imaginem praestat, et plenitudo diuini-

23 Io. 14, 9.

24 Io, 16, 58 ; 10,80.

25 Io. 16, 15.

93 Ch Col

9:

37/39 cf. Io. 14, 9-10.

DCIEN-CPK-VTRGOTIYZ

fuisse») B | 23 satis? C L* 22per]pro B — inpietati] -tatis C L* 24 uidit] uidet G uidit] uidet GC qui id] quid DP K* T Y, qui K°Z 26 unitatem] 25 patris sunt] habet pater E patre] -em C L* PK uoluntatis] unitatis C, unitatem L*, uoluntates GE unanimitatem Le 27tamen] + et CL* ut) P*K referrent] -ferunt Ee, -ferent K* T Y mentita C Y, religio religione ementita] religio 28 fallacis] -ci O*,-ciis Y ad29 uoluntatum] -tatem L mentita T — possit] posset Le EN B* L*, oblend] abolendam ENOJ ad) 30 T sensus] castus sensus abolendo O /

eam] tam B*

31 societas] -tatis OC, + tamen 7:

concor-

post) E 32sed] + de PK = concordiae tantum Z* diae] -dia O Y -nes DC omnis] fu V E* C -issa 34 abscisa] 33 diuinitatis? T 35diuinitainpiae temeritatis] inpietatemeritatis C L* ?, impietatis EN neque solum ... tis] unit- T — 36 corporalis] -liter EN(CO8 et) eZ

loquitur) K*YZ

| 39e» PK]*

— sint] sunt L*

40üper? E*

uirtus]

40/41 et potestas potestatem»? E potestas] potestatis Y Z -tutis YZ suum]cum EN — referens] TZ 42ipsa] ipsam 41natura]-rae YZ

perf- L*

— 43e!) CLK*

44 praestat] -tet G

PIZ28T

372 4A

^

HILARI LIBER IX

tatis corporaliter inhabitans naturalem obtinet ueritatem. 2. Et haec quidem quamuis ita se ut sunt habeant, quia naturalis ex Deo Deus non potest nisi in ea natiuitatis suae natura esse qua Deus est, et uiuentis naturae indifferens unitas inseparabilis a se est sub uiuentis natiuitate naturae, — tamen per fidei euangelicae salutarem confessionem subrepunt heretici ad ueritatis excidium, ut naturalem Filio

I

A

20

detrahant unitatem, dum aliter adque ad aliud dicta aliter adque in aliud intellegenda conponunt. Negantes itaque Dei Filium, utuntur ea auctoritate qua dixerit: Quid me dicis bonum ? Nemo est bonus nisi unus Deus. Vt quia unum Deum professio eius locuta sit, quidquid illud exinde in Dei nomine erit, iam non in natura Dei maneat, quia Deus unus est; adque ut id quod ipse Deus dicitur, nuncupatione potius quam ueritate sit, hinc confirmare nituntur, quia dixerit : Haec est autem wita aeterna, ut cognoscant te solum uerum Deum. Et ut extra proprietatem ueri Dei sit, id adiciunt : Non potest Filius facere ab se quicquam, nisi quod. uiderit Patrem facientem. Teneant quoque et illud : Pater maior me est. Postremo iam tamquam indissolubili abnegatae diuini- PL tatis professione subuertisse se fidem ecclesiae gloriantur, cum relegunt: De die autem illa et hora nemo scit, neque angeli 1n caelis nec Filius, nisi Pater solus. Non enim uidetur

2, 9 Mc. 10, 18. I3, 32 + Mt. 24, 36.

DCLHN

PR

15 19-17; 3.

TE TE

17 Lo. 5, 19.

18 Io. 14, 28.

21 Mc.

GOIYZ

45 naturalem] -le I

2,2nisi? J 3 — esse natura CL qua] quia D CL*, quaquod O*, quam quod /, quod YZ etINexMES Autre 4 uiuentis] uiuen / O*1 natiuitate] -tatem L*, natiuite/ O* ^ 5 confessionem] + iterum Oc 6ad ueritatis] aduersit- E* Y, ad diuersit- Z 7 adque] aeque C ad

CLVTOcJZe, DE*NP*KBGO*YZ*, in Ec Pe aliter?] + ad Z* 8 itaque] + in aliu T*, > Y* dei) GLEPK 9 dixerit] -rat YZ me) B* dicis] dices CL* 10 est) YZ ^ bonus est / ^ unus]

solusO/

11sitlestCL*B

— in) T

nomine]-men

PK

12 iam] etiam

B,utO*?],)OC in» T maneat]--quiB — qui]quiE — 13ut» CL* 14 ueritate] -tatem L* E* 15autem) B* — solum] --et YZ — 16et) E*V TG] ueriluereL*. dei? T — id?OJ —47-a(T: ab) se facere

CST 18 teneant] tenent E^ O6, tentant pu 19 tamquam] quam EN abnegatae]acneg-C,abnegatam P* K,neg-] ^ 20 professione] -nem E* Y 21 illa] illo YZ ^ ethoraillaB — 22incaclis) B — nec] neque TO 7 ^ solus pater CL T

282

CAP. 1-3

373

exaequabilis per natiuitatem esse natura, quae ignorationis sit necessitate diuersa ; et Pater sciendo ac Filius nesciendo 2

An

manifestent dissimilitudinem diuinitatis: quia et ignorare Deus nihil debeat, et ignorans non conparandus sit ad scientem.

30

_Sed haec omnia nec ratione intellegentes nec temporibus discernentes nec sacramentis euangelicis adpraehendentes nec dictorum uirtutibus sentientes, stulto adque inperito furore aduersus diuinitatis naturam loquuntur, ad inplendas aures ignorantium sola haec et nuda memorantes, aut absolutionibus eorum tacitis aut causis; cum dictorum

intellegentia aut ex propositis aut ex consequentibus expetatur.

|

3. Adque horum quidem superius memoratorum rationem ex ipsis uel euangelicis uel apostolicis professionibus praestituri, admonendos esse omnes communis fidei existimamus, ut in qua confessione aeternitas uitae est, in eadem ^

sit intellegentia aeternitatis.

Nescit plane uitam suam, nescit, qui Christum Iesum ut

uerum Deum ita et uerum hominem ignorat. Et eiusdem periculi res est, Christum

lesum

uel Spiritum

Deum

uel

carnem nostri corporis denegare. Omnis ergo qui confitebitur me coram hominibus, confitebor et ego eum coram Patre meo qui 3, 9 Mt. 10, 32-33.

ID GU EN

PRIE

DEGIOJIYX

—24 ignorationis]-ni Le CL* —— quae] +etPK,cui] 23natura]-rae ac] at et] sic O*?, ut Oc diuersa]-sae L* necessitate]-ssita O*,-ssitas / acfiiusnesciendo? L* E*! ^ nesciendo]-ndum P* K* — 25ignorare] C 26 conparandus sit] est conparandus T, corporandus sit B — 27 -rari B* 28sed) D —— 29sacramentis euangelicis] scientem] scientiam B*, sciente Be sacramenta euangelica B — 30 dictorum] dictor/ C ^ sentientes] scientes B, ignorantium] + 32 aures» B 31 aduersum C L* V + deo P*?K 34 autJet Oc 33tacitis] + naturam E* aut? Oe et>B aures Bc —expepropositis] praepos- C L* P KZ aut ex propositis aut] magis E tatur] expect- Le EP KJ Y, expectetur Z

3, 1 adque horum] ad quorum N — 2uc) Le — uel euangelicis? P*1 euangelicis] -gelis T — 3 praestaturi CL* E N T B, praestatori L* — om-

existimamus] -mabimus C L*, communis] -nes DC L* nes] omnis B ] -ntiam E*,-ntiae Y — 6 5intellegentia / uita 4uitae] — B* / existimum ignorat]-ra P* K* — 8res] reus N plane] plene E — 7 uerum?] uerbum P* confitebitur]-tetur N — 10 — iesum) Y — 9denegare] +aitenimOC et ego confitebor T — eum] illum C L*

Marg. 3, 9 V f. 290À : de uera carne

374

I

^

HILARI

LIBER IX

est in caelis. Qui autem negauerit me coram hominibus, negabo el PL 283 ego eum coram Patre meo qui est in caelis. Haec uerburn caro factum loquebatur et homo Iesus Christus Dominus maiestatis docebat, mediator ipse in se ad salutem ecclesiae constitutus, et ipso illo inter Deum et homines mediatoris sacramento utrumque unus existens: dum ipse ex unitis in idipsum naturis naturae utriusque res eadem est, ita tamen ut neutro

careret in utroque, ne forte Deus esse homo nascendo desine20

ret, et homo rursum Deus manendo non esset. Haec itaque humanae beatitudinis fides uera est, Deum et

hominem praedicare, uerbum et carnem confiteri, neque Deum nescire quod et homo sit, neque carnem ignorare quod uerbum sit. 4. Cum autem contra naturam sensus nostri Deus manens

homo nascitur, iam non est contra naturam spei nostrae, ut

natus homo Deus maneat : cum potior natura in inferiorem nata A

fidem

praestet,

inferiorem

in naturam

nasci

posse

potiorem. Et quidem secundum legem et consuetudinem mundi promptior magis spei nostrae, quam diuini sacramenti effectus est. Namque mundus in his quae nascuntur habet incrementi uirtutem, non habet deminutionis potestatem.

Cerne arbores sata pecudes. Ipsum quoque participem rationis hominem contuere. Semper proficit augmento, numquam

uero

12/13 cf. Io. 1, 14.

TOIT SE

deminutione

contrahitur,

13!cfo 1.01927 8:

nec sese caret,

14. c£. 1 lim: 251.

INMERPURMEVZCTUB REGONMNEZ

11 — in caelis est CL. T ^ me negauerit CLEGOYZ . 11/12 qui autem … in caelis) K* / negabo et ego] ego negabo T — 12 — eumego E in caelis est T — 13dominus]deum T maiestatis] ma...tatis G* — 14 docebat] dic- O/ — 15 — illoipso GO/Y Zu homines]-nis D Le V', -nem E mediatoris]-torest C,-tore T sacramento]-ta L* ^ 16utrumque] + utrumque N° unus]unum N lV/GC unitis] unicis PFK idipsum] -ud C, -ut L*, ipsum O* 17naturae) K* itatamen]itamen L* 18 careret] carereret P*?K in) EC homo)/] 19rursus PK TB 21 uerbum] uerum L* et) GET 22 nescite] scire D*1 et? PKVTBpu 4,3 — homo natus CL. natura in] natura C L*, naturam O* inferiorem] -ore YZ 4 nata] natam T praestet] + in T, + et G*?YZ inferiorem] -ore Y in} O* ^ naturam]-raK TY 5 potiorem] -ore Ke etquidem] equidem TB — et?|.e T* — 6 mundi) L* promptior] propior C diuini] -nis CL*? 8 deminutionis Le V/G Y u, diminutDECNPKTCBOJZ,

demutat-

CL*,

diminutiones

E*, diminationis

T*

potestatem] potesta..m O* 9 cerne] certe B, carnem O/ — pecudes] -dis D quoque] denique O] — 10 augmento] aucm- C, aum- D, augmentum E 11 diminutione P* TBOcZ contraitur CL*O*] caret] careret JO ESSEINI

CAP. 3-5

375

quod excreuit in sese. Nam tametsi aut aetate marcescat aut morte perimatur, habet quidem aut demutationem in tempore aut finem in constitutione uiuendi ; ceterum hoc quod sit non habet in uirtute non esse, ut nouum se per imminutionem condat ex eodem, id est ut ex sene decedat in paruolum. Naturae ergo nostrae necessitas in augmentum semper mundi lege prouecta, non inpudenter profectum naturae potioris expectat: cui et incrementum secundum naturam est et imminutio contra naturam est. Deo itaque proprium fuit esse aliud quam manebat, nec

20

tamen non esse quod manserat ; nasci in homine Deum, nec tamen Deum esse desinere ; contrahere se usque ad conceptum et cunas et infantiam, nec tamen Dei potestate decede-

re. Hoc non sibi, sed nobis est sacramentum. Neque adsump-

25

tio nostra Deo profectus est, sed contumeliae suae uoluntas

nostra prouectio est : dum nec amittit ille quod Deus est et homini adquirit ut Deus sit. 5. Natus igitur unigenitus Deus ex uirgine homo et secundum plenitudinem temporum in semetipso prouecturus in Deum hominem, hunc per omnia euangelici sermonis modum tenuit, ut se Dei Filium credi doceret, ut hominis filium

An

praedicari admoneret. Locutus et gerens homo uniuersa quae Dei sunt, loquens deinde et gerens Deus uniuersa quae hominis sunt. Ita tamen ut ipso illo utriusque generis

DCLEN

PK

VTB

GOJYZ

LO*? — aut!) tametsi] tamenetsi 12 excreuit] excaeuit C — in]ex O/ 13 aut?] et L marcescat] -cant L* aetate] arcescat L* CLB T, N E L* C nem deminutio em] demutation 0) ^ aut» L* habet» mutationem O /, + secundum accidentalia ZC

14 constitutione] consuetudi-

seper] CL* E*P*K — 15ut]et P*K — nouum] -uam G ne D,-tionem G* inmunitK, P immutatY, C -tione nem] semper L* P* K* Y ^ imminutio paruolum C L P* V B, sene] se YZ 16 condat] contendat l7 18 prouecta] -taet 17 aumentum D paruulum DEN PeKTGOJYZ 19 potioris] inpudenter] -ntem N, inprud- l/G* p. corr. OJYZu G* imminutio et BO PKV inminutio E 20et? LC L* tes 22 manserat] 21 fuit] sic K1 p. ras. est?» B contra naturam est) NN deum] sc OC p. corr. ENPKTBOJ/YZ homine] -nem permans- O J contra haeresem P*, herese contra se] e contraher G 23 desinere] -ret 24 cunas et] cunasset T usque] eousque Le, sic OC in ras. 3 WO*,se YZ 26 decedere] decere G* tamen] + de GC infantiam] -ntia. N*

profectus] prouectus Et — suae? CL* 28ut] + quod Z ]

— 27 prouectio] profectio L*

et»

^ filium dei Zu 5, 2temporum]-risZ — in!) L* — 4 utl] + sic YZ locutus] + est C L*, et T* — Spraedicari] -care L*O* ut?]et Tc Bu, 7 illo 7ut] +in VWTGOJ 6sunt] -- ut L*— etjut T locutus T

ipso

PKVTB

PL 284

376

HILARI LIBER IX

sermone numquam nisi cum significatione et hominis locutus et Dei sit ; uno tamen Deo Patre semper ostenso, et se in

natura unius Dei per natiuitatis ueritatem professo; nec tamen se Deo Patri non et Fili honore et hominis condicione subdente : cum et natiuitas omnis se referat ad auctorem, et caro se uniuersa secundum Deum profiteatur infirmam. Hinc itaque fallendi simplices adque ignorantes hereticis A

A

I

A

occasio est, ut quae ab eo secundum

hominem

dicta sunt,

dicta esse secundum naturae diuinae infirmitatem mentiantur; et quia unus adque idem est loquens omnia quae loquatur, de seipso omnia eum locutum esse contendant. 6. Necsane negamus, totum illum qui eius manet, naturae suae esse sermonem. Sed si Iesus Christus et homo et Deus, et neque cum homo tum primum Deus, neque tum cum homo tum non etiam et Deus, neque post hominem in Deo non totus homo totus Deus: unum adque idem necesse est dictorum eius sacramentum esse, quod generis. Et cum in eo secundum tempus discernis hominem a Deo, Dei tum adque hominis discerne sermonem. Et cum Deum adque hominem in tempore confiteberis, Dei adque hominis in tempore dicta diiudica. Cum uero ex homine et Deo rursum totius hominis totius iam Dei tempus intellegis, si quid illud ad demonstrationem eius temporis dictum est, tempori coaptato quae dicta sunt. Vtcum aliud sit ante hominem Deus, aliud sit homo et Deus, aliud sit post hominem et Deum totus homo totus Deus, non

IC IS EIN

EPIRS CUZ TOB

GO TRY

8 nisi cum] si cum E*, sine EeN significatione] -nem E* 9 + ostenso semper B* se] so / C. inj Dit 10 natura] -rae G*, -ram Y Z professo] -ssio P* K* 11:6) 7* ^ se tamen T* fili] filio D* honore]-i D — et]|sed V. — conditione EPKGO/Yu . 12cum»? G1 natiuitas] dei natiuitas B referat] -ret O 13 infirmam] -ma CL T 14 simplices] -cis D —— ignorantes]-ntis D* 15 ab eo] habeo L* — 16

infirmitatem] -tate CT 17 loquens» OC 18 loquatur] loqu.... O*, loquutusest Oc — semetipso GOJ Y Z — omnia» Oc] contendant] -dunt C LB, -dent ]*

6, 1sane) J* — 2homo]-restZ* deus] + sit DPCH, +estO] 3 e» D homo] + sit E, + sic N tum!] tunc EOJYZ tum?» CL*P*KZ cum] +et DPCGOJYZu — 4et? YZ deo] deum L* 5 necesse est>

D

6 sacramentum] sacramen.tus D*

generis] + necesse

est Y 7tum|dictum YZ — 8discerne]-nis O*?],-nes Y — 9 confiteberis] -teueris L*, -teris Z —— adque] aque L* 10 diiudica] iud- E* 12 iam] etiam EcO*? — intellegis] -ges V/Ge — illud? / —ad]aO* 14 uelet EX cum» E* aliud!] alius Y ^ hominem] omnem G* deus!] deum C 15 aliud] alius L* O* Y

PL 285

CAD, $45 377 confundas temporibus et generibus dispensationis sacramentum, cum pro qualitate generum ac naturarum, alium ei in sacramento hominis necesse est sermonem fuisse non nato, alium adhuc morituro, alium 1am aeterno.

7. Nostri igitur causa haec omnia Iesus Christus manens et corporis nostri homo natus, secundum consuetudinem naturae nostrae locutus est ;non tamen ^

omittens naturae

suae esse quod Deus est. Nam tametsi in partu et passione et morte naturae nostrae res peregerit, res tamen ipsas omnes uirtute naturae suae gessit : dum sibi ipse origo nascendi est, dum pati uult quod eum pati non licet, dum moritur qui uiuit. Et tamen cum haec Deus per hominem agit, ex se natus, per se passus, et ex se mortuus,

non et hominem

se

non egit, dum et natus et passus et mortuus est. Haec

autem

iam

ante

conditionem

mundi

sacramenta

sunt caelestium mysteriorum constituta, ut unigenitus Deus homo nasci uellet, mansuro in aeternum in Deo homine ; ut

Deus pati uellet, ne passionibus humanae infirmitatis diabolus desaeuiens, legem in nobis peccati Deo infirmitatem

nostram adsumente retineret ;ut Deus mori uellet, ne qua insolens potestas aduersus Deum esset, neque creatae in se

20

uirtutis posset usurpare naturam, cum se inmortalis Deus intra legem mortis habuisset. Nascitur itaque Deus adsumptioni nostrae, patitur uero innocentiae, postremo moritur ultioni:

dum

et

homo

noster

in

Deo

permanet,

et

JL $5.ct. Rom. 75.23.

D'GUAEUNNSSPICRTZ DBmGOJYZ

17 qualitate] aequalita / L*, + temporum et CL, qualitatibus PK —— alium] ^ fuisse sermonem T'B 18 sacramento] -tum C CL* PK aliud 7, 1 manens] agens G^ Vl, manes Y* — 2consuetudinem] constitutionem l^ 4suae} B* DCL* EN omittens] + non tamen » N 3est? N CL* — res!]rem V G* YZ — peregerit] et] --in K* | 5-resnostrae 6uirtute] -tem J | dum] ipsas]ipsa E, ?G* peregit B — tamen? EN agit] getit licet]liceret N —— S8 uiuit] uiuet D 7eum]cum D cum} mortuus] PKT CL* fuerit + natus] 10 — EN per ex| C L, egit G* 11 autem] + omnia GC est» nD*hc IS PK T -tuos P*, -tus T* B naci I 13 homo) CL conditionem] constitutione B iam» J homine]-nemCL* — 14uellet]uellent L* — ne] nec P*K] in?) D 15 desaeuiens] saeu- PK — 16 infirmitatis] + dum L/ ^ zabulus YZ qua] quam 15) nequa]nequeG* adsumente]-tem D — deus] -- homo E 17/18 neque]atqueB esset]esse P*?K DC LEN G. 17aduersum = in se creatae uirtutis P K, creatae uirtutis in se B — 18 se) B, sic LC p. corr. 19 intra] inter / ^ habuisset] habitasset B — adsumptioni] -tione L* E* 21 deo] deum C L*

PL 286

378

HILARI

LIBER IX

infirmitatum nostrarum passiones Deo sociae sunt, et spiri- PL 287

^

I^

tales nequitiae ac malitiae potestates triumfo carnis Deo per carnem moriente subduntur. 8. Huius igitur sacramenti apostolus conscius et per Dominum ipsum fidei scientiam adeptus, cum non ignoraret incapacem eius esse et mundum et homines et filosofiam, ait; Videte ne quis uos seducat per filosofiam et inanem deceptionem secundum traditiones hominum secundum elementa mundi et non secundum Christum : quia in ipso inhabitat omnas plenitudo diuinitatis corporaliter, et estis in illo repleti, quod est caput omnis principatus et potestatis. Exposita itaque habitantis corporaliter diuinitatis in eo plenitudine, sacramentum adsumptionis nostrae continuo subiecit dicens: Estis 1n eo repleti. Vt enim in eo diuinitatis est plenitudo, ita nos in eo sumus repleti. Neque sane ait : ''estis repleti", sed : in eo estis repleti. Quia per fidei spem in uitam aeternam regenerati ac regenerandi omnes nunc in Christi corpore manent repleti, replendis postea ipsis non iam in eo, sed in ipsis, secundum tempus illud de quo apostolus ait : Qui transfigurabit corpus

humilitatis nostrae conforme corporis gloriae suae. Nunc igitur in eo repleti sumus, id est per adsumptionem carnis eius, in

23 c£ C072

(Ts:

8, 4 Col. 2, 8-10.

JEXCME DSL

oM

10 Col. 2, 1o.

16 Phil. 5, 21.

LEN DID NYC

22 infirmitatum] -tatem P*

passiones] -nis L*

sociae] sociatae /

sunt] sint IN, » K*, est Ke spiritale] -lis L* VVTGeOJYZ 23 malitiae] mil- LLP*? K ^ potestates]-tatis D 7 23/24 per carnem] in carne CL Ke, carne in P* K*, in carnem T

8, DY

24 morientesabduntur T*

2dominum] deum PK . fidei] + sacramenti ... fidei (d) T ^ non) 3homines]-nemN — et?) N*! 4 deceptionem] seductionem CL

5 traditiones] -nem E N TO Ju (efr. 1, 13, 5 ; VIII, 53,4; IX, 1, 12 ; XII, zo,

4) mundi|huius mundi T — 6 christum] iesum christum Gu inhabitat] hab- T J,-tet G* 7 quod] qui EeNTBG*OJYZ 8 omnis] -nes C potestatis] tates C E* P* habitantis]-tantes P*,-tans K* ^ 9plenitudine]-nem D C* V* T — 10estis]etestis LEENO] — eoJilloP — 11ineo!» K*YZ ita]--etO/ — 12neque]-- enim ^ neque sane ait estis repleti»

B repleti?]|-endi Ke 12/13sedineo estis repleti? LE G*] 14 christi] -o LPK repleti LPKTB,)») DCL*ENVGOJYZy 15/16 secundum tempus illud de) E — 16 transfigurabit] -auit D C L P K*? V G, transformauit TB

— 17 conforme] -mem CL T BO Y*, conformamens / E, + faciens

IDIRS corporis DCEPK* V!Gte, -ori LNKeV*TBG*OJYZy sumus] simus L* per? E adsumptionem] -ne Ec

18

CAP. 7-9 379 qua diuinitatis plenitudo corporaliter inhabitat. Et huius spei nostrae non exigua in eo potestas est. Namque quod

20

repleti in eo sumus,

hoc est caput

ac principium

omnis

potestatis, secundum illud: V£ : nomine suo omne genu flectat caelestium et terrestrium et infernorum, et omnis lingua confiteatur, quia Dominus Iesus in gloria Dei Patris. Confessio itaque haec erit, Iesum in gloria Dei Patris et natum in

25

30

homine iam non in infirmitate corporis nostri manere, sed in Dei gloria. Et hoc lingua omnis confitebitur. Et cum caelestia et terrestria genu flectent, hoc caput omnis principatus et potestatis est, ut ei uniuersa genu flectendo subiecta sint in quo sumus repleti, et qui per habitantem in se corporaliter diuinitatis plenitudinem in Dei Patris sit gloria confitendus. 9. Demonstrato autem et naturae suae et adsumptionis

PL 288

nostrae sacramento, cum in eo plenitudine diuinitatis ma-

An

nente, nos in eo per id quod homo natus est repleamur, reliquam dispensationem humanae salutis exsequitur dicens : In quo et circumcisi estis circumcisione non manu facta in expoliatione corporis carnis, sed in circumcisione Christi,

consepulti ei in baptismate, in quo et conresurrexistis per fidem operationis Dei, qui excitauit eum a mortuis. Circumcidimur

22 Phil. 2, 10-11. 9. 5 Col: 2, 11-12.

DpCLEN!)

PEELLB

GOUTZ

19 qua] quo Gru — 20non) T* | namque]nam N — 21 — ineo repleti 22 suo] eius E, iesu B principium] principatum B ac|yet ;Y. 23 flectat] -tatur P* E* -us D, -um genu] YZ TBOJ -es omne] omnis] -nes L* eti» CLETBZ EN KO*t, -tant T B Y Z, -tantur O*J

PK

24 iesus] + christus Z

patris] + est CL

glotia] -iam V/, + est N PK PTBGOJYZ

CL 25erit>

iesumKV”/BGYZ,iesus

DCLENOJy,

26homine]-nem To LAS natum]natu T*,nato T^ iesuPT — patris] --estL* — 27 = gloria dei L CL*E*O* in!» D noniam = LeG deum hominem 28 terrestria] + et caelestia] -tiae L*, -tibus / et? cum] cum ei OC flectent] flentent C, -tant Le E genu] genua EN inferna LCPKTB 29 potestatis] -tates C L* P* omnis] -nes CL*P* caput] apud C L* flectendo] plect- C, flectando T — sint] sunt utei] et C, etei L, utet N 30repleti] subiecti EN — per? L* — habitantem] inhabL*NG*,»K* patris] -ri Y 31 plenitudinem] -ne D Maffei PK Sestis] + 4dispensationem]-onis B"! 9, 2ineo]ineoin V!,eoin GC manu]-us K T^ — facta] + non OC — 6expoliatione] despol- Y Z non N

circumcisione] -nem E* N O*

Lee

conresurrexistis] resurr- C L*, consurrcircumcidimur] circumdimur / T

eZ

baptismatae D C L*

PKV/ — 8 excitauit] -tabit P* K

380

HILARI LIBER IX

itaque non circumcisione carnali, sed circumcisione Christi, 10

id est in nouum hominem renati. Cum baptismati eius, mori nos necesse est ex regeneratio baptismi resurrectionis est cumcisio Christi est, non expoliari carne commori

— An

^

enim consepelimur uetere homine, quia uirtus. Et haec cir-

praeputii, sed totos

ei, et per id totos postea ei uiuere.

In eo enim

resurgimus per eius Dei fidem, qui eum suscitauit a mortuis. Credendus ergo Deus est, cuius operatione Christus excitatus a mortuis est, quia fides ista conresurgit in Christo. 10. Consummatur deinde ita omne adsumpti hominis sacramentum : E? uos mortui cum essetis 1n delictis et braepuho carnis uestrae, ebbe cum illo, donatis uobis omnibus delictis, delens quod aduersum nos erat chirografum 1n sentenhis, quod. erat contrarium nobis, et ipsum tulit de medio, adfigens illud cruci exutus carne, et potestates ostentui esse fecit, triumfatrs his in semetipso. Apostolicam fidem saeculi homo non capit, et sensus sui dicta alius praeterquam ipsius sermo non explicat. Deus Christum a mortuis excitat, et Christum

IO

in quo corporaliter diuinitatis plenitudo inhabitat.

Sed

conuiuificauit nos cum illo, donans nobis peccata et delens

10/11 cf. Rom. 6, 4-6.

10, 2 Col. 2, 135-15.

JEXCML Ju

spe

EARS

(QUIA

9 non) D, nos non O J, nos Y, -- inCLP K

sed| -- in CLPK

10

consepelimur] -liremur C, sepeliremur L*, sepelimur con Z*, -pellimur P* T B 11 baptismati D V T BG*e, -mat(aje CL EN P K*G*OJYZ, in baptismate Ke

mori» YZ

ex uetere] ex utere L*, exuere E, ex ueteri

YZ

homine] -nem L*E 12 regeneratio] -rati C 7 uirtus est / 13 christi» L* expoliari] -liare CIL. B carne] -nem BYZ totos VTGcOJYZ,tous DCLENPKBG* . 14 — eicommoriCL — totos VG*OJYZ, tous DCLENPKTBG* postea ei] ^ ei postea CL, postea et EN, postea YZ — 15 resurgimus] -rgemus N, -rreximus T, + et I/ pereius) YCp.ras. — 16 estdeus/ cuius]percuiusG operatione] -nem G 16/17 — a mortuisexcitatus Y — 17fides]fidei Y — ista]ita C L* contesurgit] cumres- C L* P* K, conresurrexit Le T B

10, 2 praeputio] -tii G* 3/4 donatis ... delictis] donans uobis omnia delicta Lc T B, donans uobis peccata ]J — 4 aduersus EN chirografum DCLP T BG, chyrografum V O, diuersa ceteri (infra non notabuntur uariationes) 5ipsum]ipsud DCL G*? . tulit) PX delet G T9 6 illud] ilum Z — carne]-nes C,-nemOJYZu 6/7 et potestates ... in semetipso] et principatus et potestates dehonestans et cum fiducia triumfans in semetipso LeTB This] eos N, + cum fiducia CL*Z — apostolicam] eum apostolicam P*K . 8ipsius] eius Le TB 10 sed] et L*, sed et OC, > G* 11 conuiuificauit] cumuiu- T, -cabit G

PL 289

CAP. 9-10

381

chirografum legis peccati, quod per sententias anteriores contrarium nobis erat, hoc tollens de medio et cruci adfigens, mortis lege carne se spolians, potestates ostentui reddens, triumfatis his in semetipso. Et de triumfatis potestatibus in semetipso adque ostentui redditis, deletoque chirografo, uiuificatisque nobis, iam superius tractauimus. Hoc uero sacramentum quis uel adpraehendet uel eloquetur? 20

Suscitat

carne

25

operatio

Dei Christum

a mortuis,

et haec

eadem Dei operatio nos uiuificat cum Christo, et haec eadem operatio donat peccata, chirografum delet, adfigit cruci, se exuit,

potestates

ostentui

reddit,

ac de his in

semetipso triumfat. Habes operationem Dei Christum a mortuis excitantis, habes et Christum haec ipsa in se quae Deus operatur operantem. Christus enim mortuus est carne se spolians. Tene ergo Christum hominem a Deo ex mortuis excitatum, tene Deum Christum salutis nostrae operationes

cum esset moriturus operantem. Vt cum haec Deus operatur in Christo, operans licet Deus, spolians se tamen Christus 30

carne moriturus sit; et cum mortuus est Christus, operans

ante mortem Deus, mortuum tamen Christum operatio Dei

17 supra I, 15. DCE

NEER

PORNER 'GONTENZ

12 sententias] sentias K* anteriores] inter- C L* 137007 CR cruci] sic OC p. corr. adfigens] + et Oc 14 lege] legis Y, legem Z carne]-nem TOC carnese]carnis O*? Y se]sese LCTu spolians] expol- T . 15triumfatis his in semetipsoetde») PK — et? TB 15/16etde triumfatis potestatibus in semetipso? E 16 ostentui] + reddens (L: redditis) triumphatis his in semetipso et de triumphatis potestatibus in semetipso adque ostentui(4gex/. 15) CIL* ^ deletoque]deleto PK 17iam] utiam PK tractauimus] -tabimus BG* — 18ucel!? PK . adpraehendet] -ndere E*, -ndit G* Y Z eloquetur P KT” BG, eo loquitur D, loquetur CLENO], eloquitur T G*, loquitur Y Z 19 suscitat] -tauit Z — 20 — operatio dei BZ uiuificat] -cauit EN OJ 20/21 nos ... operatio» P* 21delet] --et GOJYZu adfigit]-get DCLPT,-gensB — 22carne] -nem D KTu,-nes E* X potestates] -tatis D —— reddit] reddidit C L'* N P K, reddet Le 23 triumfat] -auit CL* — operationem] -ne GF/ YZ — 23/24 habes operationem ... excitantis) P* 24 excitantis] -tatum G*OJ/YZ ipsa] ipse L* 25 mortuus] -tuis L* carne] -nem CL*? ^ 26 se spolians] s.. spolians L*, se expolians N, spolians K*, s.polians G* 27 excitatum] -tandum C L* EN — deum] dominum P*K operationes] -ne DP*,

-nis CL* Tv, -nem

OJYZy,

+

aut qui CLX?,

+

qui T

28

operantem] -ratum B — ut]et OJ — cum?» CL* ^ deus haec B 29 licet] scilicet PK spolians] -liat Oc tamen» T 30 carne] -nem P*KTO]J, + cum OC moriturus sit] or- G*, moritur Oc mortuus] moriturus T christus? T . operans] + tamen PK TB

382

An

10

[2] I

20

HILARI

LIBER IX

excitet: cum ipse sit Christum a mortuis excitans qui est PL 290 ante mortem Christus operatus, et idem sit spolians se carne moriturus. 11. Iamne apostolicae fidei sacramentum intellegis ? Iamne Christum cognitum habes? Quaero enim a te, qui sit carne se spolians et quae sit caro illa spoliata ? Duplicis enim intellegentiae ab apostolo teneo significationem, spoliatae carnis seque carne spoliantis. Et inter haec Christum audio per operationem Dei a mortuis excitatum. Et cum sit Christum a mortuis excitans Deus, sitque et Christus excitatus a mortuis, interrogo quis est carne se spolians et quis est Christum a mortuis excitans nosque uiuificans cum Christo ? Si enim non idem est Christus mortuus qui est caro spoliata, carnis spoliatae nomen ostende, et rursum naturam eius, qui se carne spoliauit, expone. Eundem enim esse inuenio Deum Christum a mortuis excitatum, qui se carne spoliauit. Et rursum spoliatam carnem Christum esse a mortuis excitatum, deinde principatus et potestates ostentui reddentem et triumfantem repperio in semetipso. Intellegisne hunc triumfantem potestates in semetipso ? Sentisne quod a se non differat caro spoliata et carne se spolians? In semetipso enim triumfat, id est in ea qua se carne spoliauit. Videsne ita Deum et hominem praedicari, ut mors

homini,

Deo

uero

carnis

excitatio

deputetur,

non

tamen ut alius sit qui mortuus est, et alius sit per quem mortuus resurgit ? Spoliata enim caro Christus est mortuus,

DUuGUOESN

PK

TISDN

GOUEYSZ

32 excitet] -tat OC, + et E christum] christus GFOJ Y Z excitans] -tatus GFOJYZ . 32/33quiestante mortem christus? K* 33 christus] -ti N carne] -nem E*P*KTO*] — 34 moriturus] mortuus OC

11,2ate]ante T*?B quilquisY Zu — 3carne]-nem O/Y se» K* spolians] expol- EN 4 spoliatae] + scilicet OC — 4/5 spoliatae carnis seque carne» L*, spoliatae carnis seque Le 5 sequae D carne] -nem COJY,-nisNP* spoliantis]-ntem G* YZ — 7sitquae D* C P* K* V, sit IEr« 8 mortuis] + excitans deus (4g ex /. 7) E* quis!] qui K* carne] -nem O/ quis?|quiP* ^ 9nosque]nosquoque G 10exspoliata] 11 spoliatae] expoliatiae O*, exspol- OC] — rursus GO/Y,p . naturam] -ra T 12carne]-nem C L* KO 13secarne|secarnem C L*, = 4 expoliauit / 14 spoliatam] -tae L*,-ta G* Y Z — carnem]-ne GF YZ — 17 intellegisne ..semetipso? IN hunc» T triumfantem] utriumph- L* ^ potestates] -tatis DL* — 18non» NP* differat]differt B — carne]-nem EO]. 19 7 insemet enim ipso Y ea qua] eaqu(a)e E.N,equa G* . 19/20 — in ea catne qua se Z 20 carne] -nem E* T — deum] dominum D 22ut) T B alius] -ud Y — aliussit qui mortuusestet? DCL*EN — sit?» LCPK 23 resurgit] -rrexit Lec PK T B ^ mortuus est B

CAP. 10-72 2

An

et rursum Christum a mortuis excitans idem Christus est carne se spolians. Naturam Dei in uirtute resurrectionis intellege, dispensationem hominis in morte cognosce. Et cum sint utraque suis gesta naturis, unum tamen Christum Iesum eum memento

12. Ouamquam Patrem

An

383

esse qui utrumque est.

enim meminerim

per apostolum

frequenter ad Deum

referri, Christum

esse

a mortuis

excitatum. Sed non est apostolus extra euangelicam fidem dicti sui ipse contrarius, maxime Domino dicente: Propter hoc me Pater diligit, quod ego bono animam meam, ut iterum accipiam eam. Nemo tollit eam a me, sed ego bono eam a me. Potestatem habeo ponendi eam, et potestatem habeo iterum accipiendi eam. Hoc mandatum accepi a Patre. Vel cum postulatum ab eo esset, ut signum ad fidem de se ostenderet,

o

ait de templo corporis sui: Soluite hoc templum, et ego in triduo suscitabo illud. Cum enim et per accipiendae animae potestatem et per suscitandi templi uirtutem ipsum se sibi resurrectionis suae Deum

An

doceat, —

totum hoc tamen ad

mandati paterni referens auctoritatem, — non contrarie intellegitur apostolus Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam praedicans, omnem operis sui magnificentiam per 1d ad Patris gloriam rettulisse, quia quidquid Christus gerit,

12, 1/2 cf. Rom. 4, 24.

4 To. 10, 17-18.

10 Io. 2, 19.

15 cf. 1 Cor. 1,

24.

D'GUSE

NME

24 rursus ü

BB*1G

O0HRYZ

est? CL*, et Y

uirtute] tutem T B utraque] uraque / |”

25 carne] -nem E

26cognosce] recogn- CL* — 28 + memento eum CL

expolians E

27 sint] sit L* P* K* est»? K*

12, 1 meminerim] -neris CLP*KT . 2 referri] -rre L* ETES A + à mortuis esse GOJ/ Yu 3excitatum]suscit- G*O / euangelicam] -ium L* 4 dicti sui] dictis suis VT BJ ^ domino maximeZ — 5 — pater me Y quod]quoniamZ ^ ut]et/ 5/6 pono animam ... sed ego} Ies 6 accipiam] recip- G* Oc / Y Z, acrecipiam O* tollit] tollet u pono]-nam P sed ego pono eam a me} CL* 7 eam] animam meam OJ S8hoc|+enimCLTB accepi]accipi L* patre] + meo B. 10

ego» ENPKG* in» T — 11 triduo] tribus diebus CL per» L* accipiendae] -ndi D —— 12 per? T uirtutem] -tutum C — ipsum se] unum JN 14 = paterni mandati E referens] refers P*K*, refert G*20] YZ CL*, contraire G*?0J]YZ patris] dei patris B

non] unde non OC contratie] -tiae D P V/ T B, contrare Lc 15 apostolus» T 16 praedicans] + se C, -casse omnem]omnemque O^ suileiusOC — id]--quodB 17 C L* rettulisse] -sset N* B, pertul- P, praetul- K — gerit?

PL'297

HILARI LIBER IX

384

20

uirtus Dei et sapientia gerit, et quidquid Dei uirtus et sapientia gerit, Deus sine dubio gerit, cuius et sapientia est Christus et uirtus. Denique nunc per operationem Dei excitatus Christus a mortuis est, quia opera Dei Patris ipse natura a Deo non differenti operatus est. Et in eo Deo resurrectionis fides est, qui Christum suscitauit a mortuis. 13. Hanc igitur beatus apostolus geminam geminae in Christo

E

significationis

tenuit

praedicationem,

ut

et

infirmitatem in eo hominis et uirtutem Dei ac naturam doceret, secundum illud Corinthiis dictum: Nam ets? crucifixus est ex infirmilate, sed uiuit ex uirtute Dei, mortem infirmitatis, uitam uero Dei uirtutis ostendens ; et illud ad

Romanos : Quod enim mortuus est, peccato mortuus est semel, quod autem uiuit, iuit Deo. Sed et uos deputate uosmetipsos mortuos quidem peccato, uiuere autem Deo in Christo Iesu, IO

mortem

peccato, id est corpori nostro

adscribens,

uitam

autem Deo cui est naturale quod uiuit ; et per id nos corpori nostro mori oportere, ut Deo uiuamus in Christo Iesu, qui peccati nostri corpus adsumens totus iam Deo uiuit, naturae nostrae societate in communione diuinae inmortalitatis unita.

1334 21 Cor: 4135 +

[DG

EUNDI

SIDES

7 Rom. 6, 10-11.

OY

18 et] + dei K* gerit) B — dei?) OJ — uirtus? dei Cu — 18/19 et quidquid dei uirtus et sapientia gerit? D E P K T B*, et quidquid dei uirtus et sapientia gessit BC 19 sapientia!] dei sapientia Y Z — sine dubio deus GJYZu gerit?] gessit B sine dubio gerit? / 20 uirtus] + gerit / denique nunc per operationem? L* — per? E — 21est? D quia] sc O*?, quiet OC, quiaper/ YZ ipse] deusipse G — 22natura LEN T BGe, -aeDCPKWG*?0]YZ adeo!]deo E B*!,abeoO€, adeo Z differenti] -ntis Le P* KO J YZ, -nte B, -ntis existens OC — eo deo?] eodem / 23 qui] quia P* T 13, 1 beatus]-tos G* geminam LeP*K T,»DCL*ENP-V BGOJYZu 2praedicationem]-ne T* — et? CL*E — 4etsi]siB — 5est] -- et T, 5 YZ infirmitate] + nostra Lec TBGOJYZ 5/6 sed uiuit … infirmitatis» L* mortem ... uero dei» P* 6 infirmitatis] + humanae LeVTBGOJYZy uitamuerodeiuirtutis) N ad]aK* 7peccato} L* est?» L* SautemlenimZ — sed]sic D Le TBp deputate] reputTEE IT uosmetipsos] uos CL*OJYZ 9 quidem] esse C L*?, + esse NPKyu autem] enim C L* 10 uitam] uita T 11 quod] quid C L* et) TB 11/12 — corpoti nostro nos Z 12 qui] quia T* 14 societate] in societe/ Y ^ communione] -nem l/ GO Ju diuinae inmortalitatis] substantiae inmortalis I B inmortalitatis] mort- K* 15 unita] -tatis C L*, -tam O*, -tate Y

PL 292

CAP. 12-14

14. Haec igitur demonstranda a utriusque naturae personam tractari meminissemus: quia qui in forma serui accepit, per quam oboediens

385

me paucis fuerunt, ut in Domino Iesu Christo Dei manebat, formam usque ad mortem fuit.

Oboedientia enim mortis non est in Dei forma, sicuti nec Dei

forma inest in forma serui. Per sacramentum autem euangelicae dispensationis non alius est in forma serui quam qui in forma Dei est ;cum tamen formam serui accipere et in forma Dei manere non idem sit; cumque

10

accipere formam serul,

nisi per euacuationem suam, non potuerit qui manebat in Dei forma, non conueniente sibi formae utriusque concursu. Sed non alius adque diuersus est, qui se exinaniuit et qui

formam serui accepit. Accepisse enim non potest eius esse

15

qui non sit: quia eius sit, qui subsistat, accipere. Ergo euacuatio formae non est abolitio naturae: quia qui se euacuat, non caret sese ; et qui accipit, manet. Et cum ipse sit euacuans et accipiens, habet quidem in eo sacramentum, quod se euacuat et accipit ; non tamen habet interitum, ne

20

non extet euacuans, et ne non sit accipiens. Itaque euacuatio eo proficit, ut proficiat forma serui, non ut Christus qui in forma Dei erat Christus esse non maneat : cum formam serui non nisi Christus acceperit. Qui cum se euacuauerit, ut manens Spiritus Christus idem Christus homo esset in corpore, demutatio habitus et adsumptio naturae naturam

14, 3/4 cf. Phil. 2, 6-8.

DCLEN

FK

VIP

GOIYZ

4accepit] accipit 14, 1 — ame demonstranda PK — 2domino] deo P K forma] -mam L*P*K in» D 5 oboedientia] obaudiens T NG* 6 5/6 sicuti nec dei forma» K* sicuti nec] sicut in eo L sicut B autem] enim D — serui forma? D in forma? serui» T inest] est E serui formam] -ma D*C cum] quam N 8 — dei forma! Z » OC T, C cumquae cumque] 9 T* it et] accipere]-ret E* formam pu 10 uacuationem O/ Y . potuerit] sit accipere] + quoque O* 11 qui] qua Le, quia T —— manebat] -bit CL DCL*E N, potuit Oc conueniente] -tem D V, -nite L*, -nient E N non) CL* forma]-mam K 12 non» CL formae] -ma CL ^ concursu] -cursus P* K*, -cussu T* quia L* qui?] 14 PÈRE exinauit est» N diuersus] diuisus Y accepit accipit] D se et carere sese] caret 16 —— N absolutio abolitio] 15 — 18 L* ns habet]-be L* -piat ns] 17accipie — et]sedL* E*NWVG* 19extet] exstat O* euacuat]-cuansO | et? O* — 18/19ne noni]nonne L* euacuaue22 acceperit] acciperit D 20eo]eiZ* ^ 21serui]ser. E* idemJidest E 23christusi]-tiL ut]et B rit] euacuerit C*1,-aberit P* adsumptio] -to K*! 24 demutatio] + tamen O€ CL*? esset] esse

PL 293

386 2

An

HILARI

LIBER IX

manentis diuinitatis non peremit: quia unus adque idem Christus sit et demutans habitum et adsumens. 15. Ostensa itaque sacramentorum dispensatione, per quam heretici ignorantes quosque fallerent, ut ea quae per adsumpti hominis naturam dicta gestaque sunt omnia infirmitati diuinitatis adscriberent, et formae Dei deputa-

A

rent quidquid formae serui proprie aptum est, nunc ipsis propositionibus eorum respondendum est. Tuto enim 1am dictorum singulorum genera diiudicabuntur, cum uerbum et carnem, id est hominem et Deum, Iesum Christum sola fides

10

CI ^

20

sit confiteri. Deum igitur Dominum nostrum Iesum Christum ex eo negandum per naturam heretici existimant, quia dixerit : Quid me dicis bonum ? Nemo est bonus nisi unus Deus. Omnis responsionum ratio necesse est ut ex interrogationum causis proficiscatur. Ad id enim respondebitur unde quaeretur. Et primum requiro a dicti huius calumniatore, utrumne id arguere Dominum existimet, cur bonus dictus sit, seseque maluerit malum dici ? Id enim significari uidetur hoc dicto: Quid me bonum dicis? Non, opinor, quisquam tam uaecors erit, ut malitiae professionem ei uelit adscribere qui dixerit : Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego uos reficiam. Tollite àugum meum super uos et discite a me, quia 512

MCE.

20 Mt. 11, 28-30.

DGLENCPA

TE

GOPYZ

25 diuinitatis] LCPKTBOJYZ + sit Di

-- in corpore G peremit] perimens EN, perimit unus]unius E* — 26 — sit christus Y Z adsumens]

15, 10stensa]-ndens D ^ dispensatione] -nem DC T — 2quosque? YZ uteaquae? E* N,uteaquaefallerent EC 4infirmitati]infirmati E* — 5 formae] + dei E propie ENV TGYZ, propriae DCLPKBO]Jy

aptum] aptatum O J 6 tuto LCENV/G, toto DCL*PKTBYZ, totum O, tutum / 6/9 totum enim ... confiteri? Oc 7 genera] -re B genera diiudicabuntur] generati iudic- C L* 8est] +et V/GY | et deum)» E* ^ deum et hominem L* Ec NO Ju, --etO] 9 — confiteri sit Y — 10deum]dum CL ex) D 11 dixerit] -rint E*, sic OC in ras. 2 12dicis]-ces L*, citis E — nemo] non TB — 13ratio] oratio T est} dejes 14 profisciscatur P*B id) D quaeretur] -ritur LEN TOJZ 15 requiro] quaero B aan, aT XT utrumne] utrumque L*, uerumne B 16 dominum] deum P*K sit] + qui O*J seseque] sesequae C, sese L*, seque LeP K T y, quem E, quam N, sese qui Y

17

uidetur] uideatur CL* O* JYZ — 18 + dicis bonum Lc E P K B, dices bonum Gs non] nec / 19 uelit] uellit D LC P* G*?O*, uellet C L* 20 omnes] omne D* onerati] honor- C L*, honerPKGO* 20/21 — reficiam uos Z —— 21 reficiam] recipiam N*

387

CAP. 14-16

mitis sum el humilis corde ; et inuenietis requiem animabus uestris. Iugum enim meum suaue est et omus meum leue est. Mitem se profitetur adque humilem, et irasci creditur, cur

bonus dictus sit? Professionum haec diuersitas dissidet, ut bonitatis suae testis nomen in se bonitatis accuset. Non ergo

25

irasci intellegitur se bonum dici. Et quaerendum est, quam

—

PL 294

aliam de se professionem arguat, qui non credendus est nomen in se bonitatis arguere. 16. Videamus itaque quid praeter bonum interrogans dixerit. Ait enim: Magister bone, quid boni faciam ? Duas igitur res connuncupauit : et bonum et magistrum. Et quia non arguit se bonum dici, hoc necesse est arguat, quod magister bonus dictus sit. Ita autem arguit se magistrum bonum dici, ut fidem interrogantis potius quam uel magistri in se.uel boni nomen argueret. Iuuenis enim insolens per obseruantiam legis, et finem legis qui Christus est nesciens, et iustificatum se in operibus existimans, et non intellegens

uenisse eum ad oues perditas domus Istrahel, et inpossibile

-— ^

esse legi per fidem iustificationis saluare credentes, tamquam communium praeceptorum et in lege scribtorum magistrum interrogat Dominum legis et unigenitum Deum. Detestatus itaque Dominus hanc de se inreligiosae fidei professionem, quod tamquam magister legis interrogaretur, respondit: Quid me uocas bonum? Adque ut significaret

2

16, 2Mt. 19, 16. 16 Mc. 10, 18.

DCLEN

PK

8 cf. Rom. 10, 4.

VTB

10 cf. Mt. 15, 24.

11 cf. Rom. 8,

GOJYZ

23enim)L ^ 'st?» Z 22 mitis] mites T* — animabus] animis C L* 25 cur] cum D y CLePKB -detur creditur] 24 adque] et Z 27intellegitur] -getur C P Ke T, haec|.ecO* — ut]et p* dictus]-tis T* 29 est] + igitur Oc et» OJ dici] dictum PK -geretur K* bonitatis] + suae

Y Z

16, 1 quid] quod L* — 2aitenim? /

quid boni faciam> C L*, quid tibi

boni KC uis ut faciam boni P, tibi uis faciam boni K*, tibi uis ut faciam

boni >

connuncupauit] nuncup- L*PK — 4 arguit ... 3 igitur] enim B YZ 5 + quod] quia Le T B = bonum se GOJ Y Zu necesse est? T enim] autem J 7ucl? J* 6 uel) E bonus magister / — ita]illa L* Jintellegens] nesciens]insc- N qui] quiaB 8etfinemlegis> YZ 12 in lege] credentens P = legi esse B 11 esse] esset T -ges D L* P* religosae] inreligi 14 P*K deum m] dominu 13 intellege T — 16 CL* -garet aretur] interrog L* fidei> K* ^ 15 magister] -trum uocas] dices C L*, dicis Le B

Marg. 15, 23 C f. 194YB:

hic de adulescente qui dominum interrogauit

388

An

HILARI LIBER IX

quatenus intellegendus et profitendus bonus esset, subiecit : Nemo bonus nisi unus Deus, non respuens bonitatis nomen, si sibi hoc tamquam Deo deputaretur. 17. Denique ostendens se magistri in se boni, per fidem eius qui tamquam hominem interrogabat, nomen arguere, post iactantiam iuuenis et gloriam legis inpletae ita respondit: Vnum tibi deest. Vade, quaecumque habes uende et da pauperibus, et habebis thensaurum in caelo, et ueni, sequere me. Non refugit bonitatis de se nomen, qui caelestem thensaurum pollicetur ; nec magistrum se non uult uideri, qui ducem se perfectae huius beatitudinis praestat. Terrenae autem de se opinionis fidem arguit, bonitatem in solo Deo docens esse. Et ut se et Deum et bonum significaret, bonitatis est usus

- ^

officiis, caelestes thensauros pandens et se ad eos praeuium tribuens. Ita et quae sibi tamquam homini tantum deferebantur detestatur, neque se ab his quae Deo deputabat professus alienum est: cum unum Deum bonum confitens, ea ipse loqueretur adque ageret, quae unius Dei uirtutis, bonitatis adque naturae sunt. 18. Quam igitur non bonitatis nomen refugerit, sed neque magistri honorem recusauerit, sed fidem eius qui in se nihil

18 Mc. 10, 18. 17, 4 Mc. ro, 21.

DOCLHN

PR

PIB'CGOLYZ

17 quatenus] quomodo C L* PKTG* 18 nemo] + est CL* IEj* IN ane EC

deo] + tamquam /*

intellegendus] + sit PK respuens] -puit GFOJ/YZ

esset] esse — 19 si»

17,1se!) B boni B 2interrogabat]-rogat B — 3 iuuenis] inuenis Us ita] id L* 4 uade] + uende Y ^ quaecumque] quodc- N, quae OJYZ 5thensaurum DCV TB*, thes: LENPKBeGOJYZ (ia et in sequentibus, ubi tamen unus alterue liber iunior quandoque scribit thens-) caelo] caelis D 6se nomen] semen L* 7non) E* N* 9 opinionis] opionis L*,opiniones K*, opinis T* docens esse] esse dicens Z 10et1 ut] et ut et D,utG, » utet Y — et?deum et bonum] = et bonum et deum P K, et deum

bonum B, sic GC p. corr., deum bonum O / Y, bonum deum Z significaret] -cate L*, + et IN* 11 officiis] -cio E - caelestes] -tis G* thensauros] -rusL* ^ adeos]deos T ^ praeuium]praemium D 12ita] + ut G*2Oc J 13 detestatur] -staretur O] — se» O* quae] + in Le deputabat]

-batur E*,-bantur EC

Oc G*

— 14 professus alienum est] szc O* ?, profiteretur alienum

est]esseeN,esset / cum] + scilicet Oc — 15 ageret] gereret T B, geret 15/16 — bonitatis uirtutis / — 16 adque] + ipse P* K 18, 1 quam] quia Le non) T refugerit] -geret L* — sed) Ge

CAP. 16-19

An

389

nisi corporeum et carnale sapuisset arguerit, hinc intellegi- PL 29; tur, quod aliter ad apostolos magistrum se confitentes locutus est dicens : Vos me uocatis magistrum et Dominum ; et bene dicitis : sum etenim ; et cum alibi dixisset :

Ne uocemini

magistri, quia magister uester Christus est. Vbi cum fide magister est, ibi adeo laudat, ut et profiteatur hoc nomen. Hic uero boni magistri nomen non recognoscit, ubi nec

10

Dominus

intellectus

est esse nec

Christus,

solum

unum

Deum bonum praedicans, non se utique a Deo secernens, qui et Dominum se professus et Christum, ducem thensauri caelestis ostendat. 19. Tenuit autem hunc semper Dominus fidei ecclesiasticae modum, ut Patrem Deum unum praedicans a sacramen-

to se Dei non separaret unius, dum per naturam natiuitatis neque alium se Deum profitetur esse neque ipsum : quia eum

^

IO

nec diuersi generis Deum esse natura in eo unius Dei patitur,

neque natiuitas admittit non perfectum ei esse quod Filius est. Ita nec separabilis a Deo potest esse, neque ipse est. Per quod ita omnem sermonis sui significationem temperat, ut quidquid Deo Patri honoris protestaretur, id modestissima confessione etiam sibi proprium esse monstraret. Cum enim ait: Credite in Deum, et in me credite, quaero in quo se in

1835 Lo 13^ 35.

6 Mt. 25, 10.

10x11 To. 14; 7.

DGLEN

PK

VIP

GOIYZ

arguerit]-ret G* — intellegitur] -geretur 3- carnaleetcorporeumCL 5 confitentes] + se E*,-tens K*T 4ad» L EPCV CL*P*K,-getur sum T* dictis L*, dicits dicitis] 6 DG* et?» P* deum dominum] dixisset] dixerit cum» OC etenim] hoc enim sum C L, sum enim P B

ne]nec CL*EN — 7quia magister? T — — LeKVTBGeO*?2, 9 Oc adeo 8 est? G L*P* fide] -em est christus CLPK laudat ut] DCL*E* P* TZ, ade? V* Le Ee N Pe KVcBGOJ Y, a deo 10 recognoscit] -scitur L* laudatur ut L*, laudatur T — 9 non) D 11 secernens] -rnit esse? D — christus] tum T —— solum] + itaque OC profes12 dominum] deum PK 11/12quiet] quia PK LeVTBOc sus] + est DCEN B

13 ostendat] -dit Gc Oc

4 = deinonseN semper]sibiB — 3se» L* 19, 1huncJhincN quia] ipsum] + id est patrem OC profitetur] -teretur PF Kc TBOJ Y Zu 7 separabilis] -li O*! — . deo] + patre O* 5 natura] -ram D qui L* — 9 honoris]-res K* ^ protestapaterOc + ipse] potest] -tes L*! K* — PK TB . 10 modestissimal] moderatissima retur] -statur L*, praestar- B* quo se 11/12in K* enim» Z Y TOJ Le demonmonstraret] esse? B in natura] in qua se natura B, in quo se natura Y Z

390

HILARI LIBER IX

natura discreuerit, qui non discreuit in honore ? Dicens enim:

et in me credile, cum dixisset : Et in Deum credite, anne per id quod ait Zn me non et suam intellegitur significasse naturam ? Naturam plane separa, si fidem separas ! Si credidisse sine Christo in Deum uita sit, Christum a Dei et nomine et

proprietate diuelle. Quodsi uitam perficit credere in Christo eos qui in Deum credant, uerbi: uirtutem diligens lector expendat : Credite in Deum, et in me credite. Cum enim ait: 20

Credite in. Deum,

et in me credite, uniens se fidei Dei, et

naturae eius uniuit, cum commemorato Deo in quem credi oporteret, et in se docuerit esse credendum : Deum se per id docens, cum credendum in eo sit ab his qui in Deum credant. Occasionem tamen inreligiosi unionis exclusit : quia cum et 2 A

in Deum et in se credendum professus sit, fidem de se solitarii

non reliquit. " 20. Quamquam igitur in plurimis ac paene omnibus dictis PL 296 sacramenti huius praestiterit absolutionem, ne quando confessus

Deum

Patrem,

ab eius se unitate

discerneret,

neque se in unitate ipsius conlocans, eundem tamen unum et

on

IO

solitarium profiteretur;

tamen

etiam ex hoc uel maxime

intellegetur sacramentum et unitatis et natiuitatis doceri cum ait : Ego autem habeo testimonium maius Iohanne. Opera enim quae dedit mihi Pater ut perficiam ea, ipsa opera quae facto testimonium perhibent de me, quoniam Pater me misit, et qui misit me Pater, ipse testificatus est de me. Neque uocem eius 207 7410:155.3 6-38.

DOT

BUNC

RECVSIBBSE

GN

12 non] + se CL* discreuit] -uerit CL* I G*J 193$) CLENPKT + crediteindeumCL 14suam]sua T* intellegitur] -getur TB naturam]-ra C 15 naturam» DCL* plane] plene P* K separa] ras E T Gc 17 proprietate] -tatem L* 18 in» P K* credant]-dunt O] uerbi]-borum B 19expendat]extendat CL*? — 19/20 cum enim … me credite» P* ^ 20 uniens] ueniens CL*Z — fidei se CL 21 uniuit] muniuit

L*, uiuit Z*

cum

commemorato

lL^T7 T, cum

memorato DCENPKBOZy, commemorato L* G/Y — deo] + et EN quem] + cum / 22 — credendum esse docuerit B — deum] dominum T se?» D se? per] semper N — peridse T 23eoJeum O/u ab] ad C credant] -dunt / 24 inreligiosi DC L* P K* V G* O*, -sae LecENKeTBG*O*JYZu quia] qui P* ^et» DL* 25 et) .CL* se?» L*, re LC — solitarii] -rio V/Maffei 20, 3 se] + in E* unitate] -tatem L* 6 intellegetur EC N Ke B O* J, -geretur DE* PK* V T, -gitur CLGOc-YZyu natiuitatis] diuinit- D doceri]-re PKZ — 8 — mihideditB perficiam]faciam T ^ ea]eam V/ 10 + me! misit CL T* Y Z, misit K* — ipse]ille E neque] que T*, ne Ga

CAP. 19-20

391

umquam audistis, neque figuram eius uidistis, et uerbum non habetis in uobis manentem : quoniam quem misit ille, uos non creditis. Patrem testatum esse de Filio quomodo intellegetur, cum nec ipse uisus sit, nec uox eius audita

eius huic uere sit ?

Memini quidem de caelis auditam uocem fuisse dicentem:

Hic est Filius meus dilectus, in quo bene placui. Hunc audite.

20

Et quomodo uox Dei audita non est, cum paternae uocis significationem in se uox audita contineat? Sed forte in Hierosolymis manentes non audierunt, quia in desertis Iohannes solus audierit ? Quaerendum ergo, in Hierosolymis quomodo testatus est Pater. Non enim testimonio iam Iohannis utitur uocem e caelo audientis, sed habet testimo-

25

30

nium maius Iohanne. Et quod hoc esset, continuo subiecit : Opera enim quae dedit mihi Pater ut perficiam ea, ipsa opera quae facio testimonium perhibent de me, quoniam Pater me misil. Agnosco testimonii auctoritatem :neque enim quisquam nisi Filius a Patre missus haec ageret. Opus ergo suum testimonium est. Sed quid tandem sequitur ? Et qui misit me Pater, ipse testificatus est de me. Neque uocem eus umquam

audistis, neque figuram eius widistis, et uerbum eius non habetis in uobis manentem. Extra crimen ergo sunt ignorantes testimonium Patris, qui in his numquam auditus ac uisus sit et in his non maneat uerbum eius ? Sed non sunt sub uenia

16 Mt. 17, 5. D'OPÉNSP

19/20 cf. Mt. 5, 17. RIRE

24 Io. 5, 36.

28 Io. 5, 37-38.

GOTNEZ

eius!) D — 12 manentem D C L* Y, manens 11 — audistis umquam E LeENPKVTBGOJZy — ille illae P* — huic] huc E* — 13 creditis] 14intellegetur] -geretur = defilioesse E — uere] uero P*K -detis BY uox] uos N . eius? DP* K*, -gitur Le GOe Y Zy — uisus] uiuus L* placui DO, 16 quo] + mihi L* 15 dicentem] -ntis GFOJ Y 17-nonauditaZ — 18 in! se] ipsa conplacui CLE NPK TBGJYZyu audita] + est L* — 19audierunt]-rant V/B ——manentes … iohannes V°TGC ergo» C*, est DV/] ^ solus] + eam L* 20 iohannes] -nnis solus? T ergo Y, ergo est Z

21 testimonio iam] testimonium D*1, testimonium iam T,

audienCLPKT — e» L*,de] — jamtestimonio E — 22utitur|utimur -etD — 24 ea» DEN P K, eam 23esset] tis]-ntes CL* P*G* — et) T 26/27 neque enim 26 agnosco] -scierit E* 25 quae» E* LE TA 28 quid) C L*, quia J 27 ageret] egerit G&—— quisquam nisi filius) L* uocem eius] uocem 29 ipse] et ipse PK EGOJYZyu + me misit in uobis] inobis L* eam O*, uocem OC, eum Y Z — 31 habetis] habebitis V. 32 numquam] manentem D C L* Y, manens L.CENPKV TBGOJZ uerbum]-biC et? C,ac L* 33sit? L* ac]necB,aut /Z— nusq- T sunt) E sub uenia] subuenti IN

392

HILARI

LIBER IX

incogniti sibi testimonii, quia testimonium de se Patris operum suorum testimonium esse profitetur. Opera igitur de eo testantur, quod a Patre sit missus. Sed hoc operum testimonium Patris est. Et cum operatio Fili Patris testimonium sit, eam necesse est operari in Christo naturam intellegendam esse, per quam testis et Pater est. Adque ita Christus operans et in eius opere. Pater testans ostendunt inseparabilis secundum natiuitatem esse naturae, cum Dei de Christo testimonium ea ipsa Christi esse significetur operatio. | 21. Nonsunt itaque extra reatum non cogniti sibi testimonii, cum opus Christi testimonium de eo Patris sit. Neque in eo quod testantis uocem non audierint et figuram non uiderint et uerbum eius manens non habuerint, idcirco sine

nn

testimonii sunt conscientia. Ad id enim quod dictum est: Neque uocem eius audistis, neque figuram evus widistis, et uerbum

eius non

habetis in uobis

manentem,

—

ut cum

testatus de eo Pater fuisset, causa tamen neque uocis auditae neque uisae figurae et uerbi in his non manentis posset intellegi, — continuo subiecit: quoniam quem misit ille, huic uos non creditis, se credito et uocem Dei audiendam

et figuram uidendam et uerbum eius in his qui credent inesse

21, 6 Io. 5, 37-38.

TD GODS

SP

10 Io. 5, 38.

OREDZEIE

OT 7;

34 testimonii] + sunt EC, + excusatione IN

patris» Z*

34/35 de se ...

suorum testimonium» P* ^ 35testimonium] -nia G* 7 profitetur esse Y 35/36 de eo] de deo B, deo] 37/38 — sittestimonium CL. 38eam]ea DTA EMteumIOS naturam intellegendam] natura intellegenda TB 39testis? J 40et>) NT inpPK opere]-ra DPKOJ] — ostendunt]-duntur E?K GO /u,-dant Y Z — 41inseparabilis]-bili CL 42ea]et GIES significetur] -catur T 21, 1 testimonii] -nium E* 3 testantis] + est C L* audierint] -runt L*,-rant K* — 4uiderint] -runt L manens] in se manens TB idcirco] ideo Y ^ 5 sunt] sint B conscientia] -tiam E* T ^ conscientia sunt

GYZ

enim» N

quod] + quod K* . dictum] -tu B

6 neque? ...

uidistis» Y eius?» D 6/7 uidistis et uerbum eius» L* 7inon >. manentem] manens non est in uobis O/ Y Z manentem D C L*, manens DOE NIPARAVAISBIG üt ye BINDPOKVTIBIGC OT eta G IES P* CZ 8 de eo] det L*, deo G* " pater de eo PKZ causa] -sam IN neque] + uise P — 9et]jut N — 10 posset] ssit DL TGOJYZ 11 creditis se] credidisse K*, creditis KC se] sed Z, + scilicet O€ — se credito] credi se C L*, se creditis E*, se credi G*

figuram

uidendam»

E

figuram]

dei] eius C L* Z, domini /

+

dei

Du

credent]

Le V^ T Ge Oc fortasse p. corr. u, -dunt Ke, -diderint B, -derint G*

12et

-derent

PL 297

CAP. 20-22

15

20

Ij

393

demonstrans: cum per naturae unitatem in se Pater et loqueretur et uideretur et haberetur. Numquid non et Patrem significat, cum missus ab eo est? Numquid se per aliquam naturae differentiam a Patre discernit, cum hinc Pater testans de eo neque auditus nec uisus sit nec intellectus sit, quia misso sibi a Patre non creditum sit? Non se ergo unigenitus Deus a Deo separat, Patrem Deum confitens. Sed per significationem Patris Deo Patre demonstrato, se quoque in Dei honore constituit. 22. Namque in hoc ipso eodem sermone, in quo operibus suis testari se ipsum a Patre esse missum docet, et Patrem testantem quod ab eo missus sit significat. Cum dixisset : E? honorem eius, qui est solus Deus, non quaeritis, non tamen dictum hoc nudum, et non antea ad unitatis fidem praeparatum reliquit. Superius enim ita ait: Non wultis uenire ad me, ut uitam habeatis. Honorem ab hominibus non accipio. Sed cognowi uos, quoniam dilectionem Dei non habetis in uobis. Ego ueni in nomine Patris mer, et non accepistis me ; si alvus uenerit in nomine suo, illum recipietis. Quomodo potestis uos credere, qui honorem ab hominibus accipitis, et honorem eius, qui est solus Deus, non quaeritis ?Honorem inprobat hominum, quia honor potius quaerendus a Deo est, et infidelium est honorem ab alterutro accipere. Quid enim homo homini honoris inpertiet ?Cognitum itaque sibi ait, dilectionem Dei in his non esse, et non manentis in his dilectionis Dei

22, 4 Io. 5, 44.

DCLEN

PX

7 Io. 5, 40-44.

VIB

GOIYZ

13 — paterinse CL — 14 et? haberetur? D,etaudiretur Le TB — 15/16 aliquam naturae differentiam D Le E N PK GOJYZ, se per aliquem per se naturae differentiam C L*, se per aliqua naturae differentia se V/, separabili 16 quam naturae differentiam T, separabili aliqua naturae differentia se IDE SIG ET.DIT 16/17 — paterhinc T — 17 nec!] neque BJ Y u hinc] hic Y c a patte sibi u nec?] ne C L*, neque J — 18sit!? G — sibi] se G* creditum]

DCKVG

+

sibi G*

deo] + se P

-

sit creditum

CL

19 .AZneam

indicant

20 deo] deum E

22, 2eodem] eodemque up — 2/3 testari se] testaris et L* — 3 — missum ^ solus deus est E 5 qui] quis T* 4 honorem] -re G CL 6 nudum] nesciendum + hocdictumCLOJYZ quaeritis] ratis Y ad)PK ^ - adunitatis antea]ante PK TB non)C et>YZ B 11 8 honorem] + habeatis (de) N° 7enim» N — ita» YZ antea / T*, accepitis E*, -pietis accipitis] 12 B T acciprecipietis] benerit B 15 a deo] ad/eo N 14 — a deo quaerendus Y Z accepistis G* delectionem 16 cognitum] et cogn- P*, est cogn- PC CL* honorem]-re C 17 dilectionis] -onem G / Y

esse

PL 298

394

HILARI LIBER IX

hanc docet causam, quia se uenientem in nomine Patris sui 20

25

30

non accipiunt. Quid, rogo, est in nomine Patris eum uenire? Numquid aliud, quam in nomine Dei ? Aut numquid non idcirco in his dilectio Dei non est, quia non susceptus sit in nomine Dei ueniens? Aut numquid in se non et naturam Dei significauerat dicens: Non wultis. uenire ad me, ut uitam habeatis ? Nam et in eodem ipse sermone iam dixerat : Amen amen dico uobis, quoniam uenit hora et nunc est, in qua audient mortui uocem Fili Dei; et qui audierint. uiuent. Cum in nomine Patris uenit, neque ipse Pater est, nec tamen non in ea est diuinitatis natura qua Pater est : quia et Filio et Deo proprium est in nomine Dei Patris uenire. Deinde accipiendus est alius in nomine eodem ueniens. Sed hic homo est, a

quo sibi honorem homines sperabunt, et cui honorem reddent uicissim, cum tamen se idem in nomine Patris uenisse fallet. Et hic quidem Antechristum significari non obscurum est, mendacio paterni nominis gloriantem. Et cum hunc honorabunt adque ab eo honorabuntur, — hunc enim spiritum erroris excipient, — honorem eius qui est solus Deus non quaerent. 23. Anne cum ob hoc dilectionem Dei non habeant, quia

uenientem se in nomine Patris non acceperint, et rursum uenientem alium in eodem nomine recipientes et honorem ab alterutro accipientes, honorem eius qui solus Deus est non

20 Io. 5, 45.

CEN

D

24 Io. 5, 40.

La DEB

GO

25 10:55 25:

A

18 quia] qua PO*!/] ^ uenientem] ueuentem/L sui] eum uenire (dg ex 1.20) E*N,» Ec] 20rogoest]ergoest ENBOYZ,estergo] eum» Y 21numquid]-rinse(deex/.2;) E* 22deil) D non!» B* est) E

non?) E* susceptus]-tos L* — 25et? PKB — ipseDCP KG Y,ipso LENVTBOJZ 26 uobis» G uenit] -niet EPK hora» O*1 audient]-diunt P*K — 27 mortuiuocem? O*! — 26/27 — mortui audient uocem O!, mortui uocem audient /

28nomine]omneL*

uenit]-niet Y Z

28/29 nec tamen non in ea est? L* 29 est!) T 31. estÉ) L*E*NP*KJ]Y —eodemnomine B ueniens] + deus OC hic) O* 32 homines ... cui honorem» E* 33 se idem] idem E, eidem Y uenisse] + se Ec 34 fallet] -llit LeG*, -lat B antexpm D'CL*P*G* antespm D*'anagc- PeENPOKVIBGOIOTYZ 36 honorabunt]-rificabunt LeTB Co» 125 honorabuntur] -rificabuntur LeTB 37 spiritum] -tu Oc vl 23, 2sein} sic Plin ras. ^ acceperint]acciperint G* honorem] + atque Y 4eius) DCL* EN | deus)G*

et> CL*B 3 + est deus CL

CAP. 22-23 j

395

requirant, separare se Christus ab honore unius Dei poterit intellegi :cum idcirco non quaeratur honor solius Dei, quia

Antechristo suscipiendo non sit ille susceptus? Nam cuius repudiatio honoris solius Dei praetermissio est, in huius honore

I

j

20

2

^

necesse

est honorem

solius

Dei esse,

in cuius

si

susceptione mansissent, honorem solius Dei quaesissent. Et hic idem ipse sermo testis est nobis, in cuius exordio continetur : Vt omnes honorificent Filium, sicut honorificant Patrem. Qui non honorificat Filium, non honorificat Patrem qui misit illum. Numquam nisi naturalia exaequantur in honore, neque exaequatus honor separat honorandos. Cum sacramento tamen natiuitatis poscitur honoris aequalitas, cum Filius ita honorandus ut Pater sit. Et cum eius qui solus est Deus honor non quaeritur, non est extra solius Dei honorem, cuius.honor idem adque unus et Dei est: quia ut non honorificans Filium non honorificet et Patrem, ita et solius

Dei honorem non quaerens non quaerit et Christi. Inseparabilis itaque est a Dei honore honor Christi. Et quam unus adque idem utriusque sit, etiam ex eo docet, cum ait nuntiata sibi Lazari infirmitate: Infirmitas 1sta non est usque ad mortem, sed pro gloria Dei est, ut honorificetur Filius Dei per eum. Pro gloria Dei Lazarus moritur, ut Filius Dei

23:12:10: 5. 723-

DCLEN

PE

24 To. 11,4.

VIB

GUIYZ

honore] -rem C LS 5 requirant] quaerant B — separarese]separares L* 7 antechristo 6/8 quia antechristo … solius dei) K 6 quia] qui P* DCL* G*, antichristo Le P K V T B Gc Y Z, antichristum

ENO Ju

suscep-

praetermissio] -sso DAS tus]rec-Z ^ cuius|]huius T€ — 8solius]illius L* dei» N — 10 honorem]-ris E* huius] eius / — 9 honore]-rem T susceptione]-nem P K — honorem solius dei quaesissent? P* — et]etsi DP K idem] quidem NZ, etiam OC — sermo] -mone C L* T, 11 hic] hinc OC ^ honorificent omnes testis] testatus B — 12ut) P* PKB -monesuo honorificant]-fica K* — 13honorificat!] -cant B — qui non ... patrem» N 14illum] + quod / — naturalia] natura lex K, honotificat?] cant B NT natura... O*, natura aequalia OC — honore]-rem N — 14/15 exaequantur in 15/16 — tamen 15 exaequatus] -quantur PC honore neque» PK

17 ita» TOJ | 18 non!) O, + honorato ipso non / sacramento C IL honorem]-re T — 18/19 non! quaeritur … cuius honor} P* — 19 — idem quia ut] quia aut IN, quia G*, qui aut Y adque] aeque OC O/ honor honorificet] -cat D Le Ee Ke TGe Oc JZu 20non> OC non» K*OY 21 solius] solus K* l* et?» B C pater patrem] — ENB et!)

honore] -rem T a dei] adi T* 22 itaque] ita B*! christi] tum P*?K 10026 honorificetur] glorif- ON CL*ENPK 23eo]o L* — 25es? deis > O*1 dei?» O*1 pro gloria dei» N

PL 299

396

HILARI

LIBER IX

glorificetur per Lazarum. Numquid ambigitur in gloria Fili Dei esse 30

gloriam

Dei, cum

mors

Lazari,

quae

Deo

sit

gloriosa, gloriam sit Dei Filio paratura? Adque ita et naturalis per natiuitatem unitas Dei Patris in Christo docetur, cum infirmitas Lazari pro Dei gloria est ; et sacra-

3A

^

mentum fidei retinetur, cum per Lazarum glorificandus est Dei Filius: Deo per id in Dei Filio intellegendo, neque ita Deo intellegendo, ut non etiam Dei Filio confitendo: cum glorificando per Lazarum Deo, Dei sit Filius gloriosus. 24. Inseparabilis sacramento diuinae naturae est uiuentis a uiuente natiuitas. Nec demutationem generis accipit Filius Dei, ne non in eo paternae naturae ueritas maneat. Nam et his ipsis significationibus quibus, confesso uno tantum Deo, abnegasse in se naturam Dei uidetur sub solius demonstratione, in unitate se tamen paternae naturae, unius Dei fidem PL 300

Io

non conuellens, locauit. Interrogatus enim ab scriba, quod in lege esset principale mandatum, respondit : Audi, Istrahel, Dominus Deus tuus unus est. Et diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex totis uisceribus tuis et ex tota uirtute tua. Hoc est primum mandatum. Secundum simale illa : Diliges proximum tuum tamquam teibsum. M aius autem horum mandatum non est. Alienasse se a natura et religione unius Dei existimatur, cum principalis mandati

24, 8 Mc. 12, 29-31.

DIGPENS

PAIE ER GONE

27 per] in Le T B ambigitur] abig- CL*? 28 dei!» PK, + et O* deo] dei Y 29 gloriosa] gloria ECVIN dei] doZ filio paratura] filioperatura C, filio paritura L P KO

Ju, filii operatura IN

31 est] sit Le T B

et] - neD — 32/33 est dei filius] — est filius dei T*, est filius O*, + dei est filius O1] — 33deo] + et D, deum V/ BGCO* — per id in] per id G, perinde OJY filio]-iumOC — 33/34 intellegendo neque ... etiam dei filio) E* N 34deo]deum Le V/TBO* — etiamJitaCL* filio] filium Le / T B Ge Oc 35 glorificando] -cato OC lazarum] -ro G* — gloriosus] sic O! 5. ras. à

24, 1 inseparabilis] -bili Ke B est] + ut B 2a» j^ genetis».J accipit]accepit DLCEN — 3deib T — 4his]inhis EPCK — quibus» T confesso] -ssio CL*? — 5 + dei naturam GOJ Y u uidetur] -deretur CL* Gunitatese] uitatese C LC, uitatise L* — se] + et E* ^- tamen se B "Tableau FANNG ON 9. tuus] nostenMDIELDECILE unus CL* N P* TB, deus unus D Pc KZ, dominus unus LEEV/GOJ Yu diliges] -gens CL*, -gis T 10tuo) PK — ex?» G uisceribus] uiribus ENT GeV 12 simile] -lem C L* diliges] -gis D, -gens C L* tamquam] sicut CL — 13 mandatum]-torum /YZ — 13/14 natura et religione] naturam et religionem T —— 14 unius dei OJ

CAP. 23-25

307

15 haec sit professio: Audi, Istrahel, Dominus Deus tuus unus

est; deinde ne in consequentis se quidem mandati religione constituat, cum ad proximi nos dilectionem lex — sicut ad unius Domini fidem — uocaret ? Et quidem responsio scribae non est neglegenda dicentis: Bene dixisti, magister, in ueritate, quod unus sit Deus, nec est alius praeter illum ita diligendus ex toto corde et ex totis uiribus et ex tota anima ; et diligere proximum tamquam seipsum. Hoc maius est omnibus holocaustomatis et sacrificiis. Responsio scribae uidetur cum dictis Domini conuenire, unius Dei caritatem intimam internamque profitentis, et

20

25

dilectionem proximi secundum propriae dilectionis uerita-

tem pollicentis, et supra sacrificiorum holocaustomata tatem in Deum adque in hominem esse intellegentis. quid sequatur uidendum est. 25. Videns autem Iesus sapienter respondisset, dixit illi : Non longe es a regno Quid sibi uult tam moderatae responsionis professio, ut nn

cariSed quod Dei. cum

hominem ad caelorum regnum fides ista consummet, unum Deum credere, et eum tota anima et totis uirtutibus et toto

corde diligere, proximum

15.Mc. 12, 29: 25. TMC,

DUGIBPN

quoque ita ut seipsum amare,

19 Mc. 12, 32-35.

12, 34-

IPNXCETUTBIDGODYZ

15 dominus] + et D V! — deus» ] tuus] noster DEu — unus CL*, deus unus D P K TZ, dominus unus LeE N V BGO J Y y (efr. ad /. 9) 16

ne» LcENPKZ

in) CL*

. consequentis K V T B GcO

J, consequenti

DLCENPG*YZ, sequenti CL* se] si T mandati] -tis Lc 17 constituat] -tuit LCPKTB proximi nos] proximo nos L*, proximos O*YZ, proxi nos J 18 domini] dei LCEPKTB fidem] finem C, dilectionem Y Z et quidem] equidem T 19 neglegenda] negenda O, neganda / 20 sit] est VT B ESL ANT GS illum] ipsum Z 21 uitibus D BG^vlj, uisceribus CL*, uirtutibus LcCENPKVTG*OJYZ 22 proximum] + tuum P K — seipsum] teipsum PK, meipsum T — 23 D L P KBYZ, holocautomatis C V^, holocautomatibus T, holocaustomatibus E N G O J (non notaui aspirationes omissas uel additas, sicut :olo-, intimam] 25 dei) N° 24 conuenire] non uenire G* -chaus-,-sthom-) PK 26 dilectionis] dict- B — 27 supra] super et] sed Du internam K* holocaustomatis

holocautomata T G* — catitatem]-tateC 29 sequatur] + est P* K*?

— 28i?)

DCLENKOJYZ

2 + es longe D TO J p, es longe es K*, longe est G* 25, 1iesus] christus D 3tam]ita DEN,isa CLT | ut NGcOe,» DCLEPKV TBG*O*JYZy 5eum]cum C — uirtutibus] uiribus L*BGCh 4 consumet C E

398

HILARI LIBER IX

scriba hic non iam in regno Dei sit, sed non longe a Dei regno sit? Alia istud significatione nudum uestientibus et aegrotum uisitantibus et esurientem alentibus ac sitientem potantibus et clausum carcere frequentantibus datur: Vemite,

nn

20

2 A

benedicti Patris mei, possidete praeparatum uobis regnum a constitutione mundi ; uel illis quibus haec pauperis spiritus merces est: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum. est regnum caelorum. Perfectus hic fructus est et absoluta possessio est et praeparati regni non incerta traditio. Aut numquid adulescens minus horum aliquid confitebatur? Nam exaequata ad amorem suum dilectione proximi, quid de boni operis consummatione non egerat ? Interdum enim indulgentem officiosumque esse, non perfectae est caritatis. Perfecta autem caritas omne cuiusque modi indulgentiae inpleuit officium, cum non reliquerit quod alteri debeat, qui tantum alteri quantum sibi reddat. Sed ignoratione consummati sacramenti detentum scribam, per professionem fidei Dominus conlaudans et non longe eum a Dei regno esse respondens, non tamen eum in ipsa iam beatae spei possessione constituit. Tendebat enim felici cursu etsi ignoranti, et praelata omnibus dilectione Dei, et caritate proximi suae

10 Mt. 25, 34.

TD OEE NSP

137 Mts

RTE

16 cf. Mt. r9, 20.

ERG

7noniam]non L*, + iam non T + regno?dei DT G*OJ YZyu 8 sit} sed N° istudi T significatione] -nem P* K* — et» B 8/9 sit alia ... uisitantibus] sitantibus C L* ^ etaegrotum uisitantibus) GOJYZh — 9et esurientem alentibus) D alentibus] pascent- PK achet.GOJ Y Zu potantibus] + et aegrotum uisitantibus GO/ Y Zu 10 carcere] -rem Ee Ve frequentantibus] quent- / P*! uenite] ueniente C 11 patris] patres D possidete] ostensidete / C, sic L p. corr. 12 illis] his CLPK pauperis] operis D, pauperes L* N, pauperi L6, pauperibus G — spiritus] -uLVBG 12/13 uelillis … merces est? T — 13 mercis Le V/G* 14 regnum]-no O*! fructus]fraus C est? L 15est>) OC et) E, ut G* praeparati] -tio Le, -tis Y —— traditio? K*, ratio P Kc 16 adolescens NKOYZ ^ aliquid horum GOJYZu confitebatur] + numquid adulescens ... confitebatur (dg) C L* 17 suum] sum B* dilectione] -nem CENT 20 autem] enim CL, » OJ omne] -em C L* cuiusque] huiusce P* K, cuiuscumque Of, cuiusce/ YZ — 21inpleuit] -ebit NGOJ Y Z 22alteriquantum) E* ^ ignoratione]-rantieZ 23per) Du — 24 + esse a dei regno T B, a regno dei esse Y Z 25 iam] tam D beatae» B possessione] professionem D*, possessionem D1L* ^ 26 tendebat] tenebatP* | enim? O] itsi T! — ignoranti]-rata I,TB —— 27 praelata] prolT . 27/28 suae ipsius GC O J Y, suae ipsum D E N P* V, ipsum suae C L* ?, ipsi suae L^, sui seipsum suae P* ? K, suae ipsi T G*, sui ipsi B, sine ipsius Z

PL 3o1

CAP. 25-26

30

An

rz ^

399

ipsius dilectioni exaequata. Cum tamen ei ipsi proximi caritati amorem Dei praetulisset, iam non holocaustomatum et sacrificiorum praescribtis continebatur. Non erat longe istud ab euangelico sacramento. . 26. Et cur non longe a Dei regno sit, quam futurus magis in Dei regno sit, ex ipsis dictis Domini intellegendum est. Sequitur enim: Et nemo iam audebat eum inlerrogare. Et respondens lesus dixit docens in templo: Quomodo dicunt scribae Christum filium esse Dauid ? Ipse enim Dauid dicit in Spiritu sancto: Dixit Dominus Domino meo : Sede a dextris meis, donec ponam inimicos tuos scabillum pedum tuorum. Ipse Dauid dicit eum Dominum, et unde est filius eius ? Non longe igitur a Dei regno est scriba unum Deum confitens, qui ultra omnia esset diligendus. Sed admonetur sua ipsius professione, cur sacramentum legis ignoret et Christum Dominum Filium Dei nesciat per natiuitatis naturam in fide unius Domini confitendum. Et quia per unius Domini secundum legem professionem Dei Filio, ut in unius Domini sacramento maneret, non relinqui uidebatur, scribam admo-

net, quomodo Christum Dauid filium esse diceret: cum Dauid eum Dominum suum esset professus, nec natura sineret, ut qui tanto patriarchae esset filius, esset et Domi-

nus. Hoc ideo ut se scriba, secundum carnem et partum

26, 3 Mc. 12, 34-37.

DCI

ENURPA TIAS IPBAeGO ]YZ

28 dilectioni] -nis PK T, -ne Z exaequata] -quauit EN ei] et ENTOJZ 29caritati] -tatem D C L* E Y,-tate P* K*O* praetulisset] -sse C holocautomatum CV/ T — 30erat|erit LC 31 euangelico] -lio P* 26, 1 — regnodei T quam]quiOC — 2in]aP*?K . domini] deum N 3 iam] tamen N audebat] audiebat CL* ^ 3/4 et respondens] respondens autem CL, respondens T, et respondit GO] 4 iesus] + et GJ dixit > L* docens] doce L* 5 esse) YZ 6 dixit] dicit CL*G ANAdC P.K poe

7 scabillum C L P G*, scamillum D, scamellum

V Gc,

scabellum ENKTBOYZ = tuorum pedum Y Sdicit| uocat T 9 — regno dei T B qui] quia PKT 10 admonetur] mon- Y Z 11 ignoret] -oraret NB 12 dominum] deum PK T B ^- dei filium Y, + esse E naturaminfide] se GCinras.15 — fide]-em CL* T — 13confitendum et quia per unius domini» L* ^ per» G*, pro J 14 ut in] quod C L*Z, et EN,inG* secundum legem .. in unius domini? O/ Y ^ domini] dei T B 15sacramento]-tum OC maneret]-re E G* O J Y, + christum dominum J non»B scribam]--licetZ — 16 — fliumdauid T, - dei CLZ — 17 esset] esse C L 18 ut qui] quia T — tanto] tantum G* J* Y Z, tanti O Je — filius esset! Z — esset?» T — 19hoc]haec] se] si G, > KcOJYZ 7 scriba se B

PL 3502

400

HILARI

LIBER IX

Mariae quae ex Dauid esset solum eum intellegens, Dominum potius secundum Spiritum Dauid meminisset esse quam filium ; et id quod dictum est : Audi, Istrahel, Domnus

20

Deus tuus unus est,

a Domini unius sacramento Christum

non separaret : cum tantus patriarcha et profetes eum qui ex utero Domini ante luciferum genitus fuisset Dominum sibi

25

30

profiteretur, non utique inmemor legis, neque ignorans Dominum alium non confitendum, sed eum qui naturali sacramento natiuitatis ex incorporalis Dei utero substitisset, absque uiolatae legis fide Dominum esse intellegendum : cum unus ex uno per unius Domini naturam haberet in se naturale quod Dominus est. 27. Quis ergo etiam nunc relictus ambigendi locus ? Dominus ipse praecipuum mandatum legis in unius Domini confessione ac dilectione docens esse, non suo ad scribam sed

^

profetae testimonio usus est esse se Dominum, Dominum se tamen semper per id quod Dei Filius est esse significans. Per id enim in sacramento Dei unius per natiuitatem manet, quia Dei in se naturam Dei natiuitas tenens in Deum alterum non excedat diuersitate naturae ; et ueritas generationis nec Patri adimat ne non Dominus sit, nec Filio non

perficiat ne non sit et Dominus. Adque ita neque auctoritatem Pater amittit, nec naturam Filius non tenet. Per quod nec Deus Pater non Dominus unus est, neque unigenitus

20 cf. Mt. 1, 20; Rom.

DIGNCENNIE

1, 3-4.

22M.

125 29!

25 cb Ps 169333

KA BER OGIOIEY7

20 quae] c G*?, qua G€— eum]enim T — dominum]deum PK 21 potius] + quam Y 22 quam] qua Y | quod] quid L* dictum] -tu B 23 tuus] noster D Eu unus C L*, deus unus D P K T J, dominus unus LecENVBGOYZu a domini] adhomini C L*? unius» Y 24 separaret] -paret Le profetes] -tis I7, -ta G 25 genitus] generatus B fuisset] + et T 26 profiteretur] -tetur P* K 27 sed] + et YZ naturali] -lis Du, -lia V/ 28'exliet Gi incorporalis] -rabilis G*, -rali OJYZ uterojuero C 29fideJ-en G* dominum]dni E,dm N 30 haberet] tenet Le TB, habet EN 31 naturale] -ralem L* K*, -ra IN 27, 1 etiam] estiam DP Ku nunc|non T relictus] + est GOC 3 confessione] -nem C L*, -nes K* — ac? T,aZ dilectione] -nem C L*, » T docens] dicens Le TB suo] solo D — 4 profetae] propter E* + est usus GOJYZ . se» P* dominum?] deum DP KB, domini E se?] sed T6,» O*! 5semper> NT — esse] + se PF?K* TB — 6uniusjunusP 8 excedat] excid- D Ee V/ —— ueritas] + tenens ... ueritas (4g) T° 10 et» L* auctoritatem] -tate C — 11/12 tenet per quod nec deus pater non) EN — 12 nec] non YZ — unigenitus DCL EN PcOe, + deus PFKVTBGO*JYZy

CAP. 26-28

1j

401

Dominus separatur ab uno, cum ex uno Domino unus ipse subsistat in Dominum :Dominum unum ita ex lege docens, ut se quoque Dominum profeta teste confirmet. 28. lendat per ceteras inpii furoris propositiones fidei euangelicae responsio, et his ipsis quibus inpugnatur repugnet, et armis excidii sui uincens, unius Spiritus dicta unius quoque fidei demonstret esse doctrinam. Neque enim alius Christus quam qui est praedicatus, Deus scilicet uerus et in ex lege,

Dei unius ueri gloria manens ; et sicut se Dominum

dum negare uideretur, professus, ita et in euangeliis uerum

IO

se Deum, dum non confiteri existimatur, ostendens. Hoc enim se dicto eius, ne eum uerum Deum esse heretici confiteantur, excusant: Haec est autem wita aeterna, ul

sciant te solum uerum Deum ei quem misisti lesum Christum. In eo namque quod ait £e solum uerum Deum, separare se a ueritate Dei per exceptionem solitarii existimatur, cum solus uerus Deus nisi se tantum solitarium Deum non patiatur intellegi. Et uere istud fides apostolica non patitur, duos ueros deos credi : quia naturae unius Dei nihil alienum naturae eiusdem exaequandum sit ueritati. Non erit enim in Dei unius ueritate Deus unus, si extra naturam unius Dei

28, 5 cf. 2 Cor. t1, 4.

DGLEBN

PR

10 Io. 17, 3.

VTEGOIYZ

13 dominus]-no B, diuersi Z* + esse G

ta» CE

— 14 dominum!] -no CIL*?YZ

15 teste] testante

—wunum]

V TBGOJ 22

1/2 — responsio fidei euangelicae OX DC 28, 1 propositiones] -nis 3 et» P* K, + qui Vv G*? euangelicae responsio fidei J ^ 2his]is C,» G* T ^ unius!] unus C suincens/ uincens] sui IN ut excidii sui] excidiis alius] + dicta]tictaC — 4 demonstret]-straret V/ G spiritus]-tu E gloria] YZ 6Guerid Z -catur B, T V Le est + s] praedicatu 5 est OJ uideretur] 7dum)E dominum] deumP*K sicutiPKB amŸ uidetur G

professus] -fitetur Lc T, -fiteretur B, + est O

euangelis T*

8/9 — enim hoc D 8 ostendens] ostend. de. G* uerum] uerbum T esse» G* — deum uerum PK uerum] uerbum T 9 ne] nec T autem» . E*B* -sent excusant] Y E*,-teatur -tentur r] 10 confiteantu solum] 4 et 1iscantDEN V GO]J]YZ,cognoscant CLPKTB YZ EP K,deum YZ | 12in]etinB ^ ineo namque » O1 = deumuerum B 415istud]ista se»] 14 — deus uerus E 13exceptionem] -ne LG 16 ueros = apostolica fides CL* ^ patitur] -tiatur C L* C L*, estud B deos] deos C, deos uero L*, deos ueros L^, uero deos G*, uero deus Y

unius dei naturae 16/17 unius ueritati] -tate ceterum non erit

^

alienum] + nichil diuersum OC dei] + ueri G C IL 17 naturae] -ra NY dei nihil alienum naturae» E* non erit enim] non enim erit C L* P K, L*,» T, -tatis B 18/19 — ueri dei CL Le T B

PIN20;

402

HILARI

LIBER IX

ueri alterius generis et non secundum natiuitatem naturalis sibi Deus uerus existat. 29. Sed ut hoc ipso eodem dicto non ambigue ipse se in unius Dei ueri natura Deum uerum professus esse intellegatur, a superioribus huic tamen dicto continuatis adque iunctis professionibus responsionis nosAn

Ll ^

20

trae sermo descendat ; ut per gradus demonstratae fidei iam

in ipso apice ueri Dei Christi libertatis nostrae fiducia conquiescat. Post sacramentum itaque sermonis eius quo dixerat : Qui me uidit, uidit et Patrem, et: Non creditis mihi, quod ego in Patre et Pater in me est Verba quae ego loquor uobis non a me loquor, sed Pater qui in me manet, ipse facit opera sua. Credite

mihi, quoniam ego in Patre et Pater in me; sin autem, uel propter opera vbsa credite, — post multiplicem ergo hunc ingentium mysteriorum sermonem sequitur respondentium discipulorum sermo iste : Nunc ergo scimus, quia nosti omnia et non habes necesse ut aliquis te interroget. In hoc credimus quoniam a Deo existi. Virtutibus in eo Dei naturam quoque Dei intellexerunt. Neque enim nosse omnia et cordium cogitationes scire, missi potius a Deo posset esse quam nati. In hoc ergo se credere profitentur, quod a Deo exierit, quia naturae in eo Dei esset potestas. 30. Intellegentiam autem eorum conlaudans Dominus respondit, non utique quod

missus esset, sed quod a Deo exisset, profectum natiuitatis

29, 8 Io. 14, 9.

DÉLEN

PR

0 TomTA MIO:T2.

LIB

15 Io. 16, 5o.

GUI

19 alterius] + ex IN 29, 1 ut] cum in Le T B, ut in LG COM

eodem] eo G* — 2ambiguae

DCT*B

hoc] sic P! in ras. 2, + ex K

ipse)Z

— dei? P*K

natu-

rj]-ram PK TOJ Y — 3huic]hic CL* — 4iunctis] iniunctis J responsionis]-onibus C L* nostrae] noster L* . 5 discendat D Y demonstratae] -andae C, nostrae T — 6 in» T libertatis] -rtas N, -ratis K*! fiducia] -iae N° 8quo]quod Le N, quiJ 9 uidit!] uidet O J | uidit?] uidet O7 quod] quoniam D C — 10est]et VB, > Tu 11qui) E* in» L* manet] est N — 12me] c est CLPKGyu 13opera) T ergo» P* K hunc) O*! J— 14 ingentium] + intellegentiam P* ? K, > O6, unigeniti J, ingenti Y 16 habes] est E necesse] -ssitatem O UL 17 quoniam]

quia TB

+ deiineo CL

scirem /issi D G* 20 se» T B

18 dei» YZ

19 cogitationes] -nis G*

^ adeopotius/ ^ posset] potest D, posse C, » E, possit 21 esset] esse C L* 7- potestas esset B 30,1 autem] itaque Le TBG 2 conlaudans] laud- T, -dat Oc respondit? Oc 3sed) N profectum] -tumque OC 3/4 profectum

natiuitatis ex incorporali deo» T B

CAP. 28-30

403

ex incorporali Deo sub exitionis significatione testantium. Nam et ipse natiuitatem suam sub exitionis demonstratione

fuerat elocutus dicens: Vos me amatis et creditis, quoniam a Deo exiui et a Patre ueni in hunc mundum. A Patre enim in hunc mundum uenerat, quia a Deo exierat. Nam ut natiuitatem suam in exitione significasse intellegeretur, subiecit se a

Patre uenisse. Et cum per id a Patre uenerit, quia a Deo

exierit,

exitio

eius a Deo

absoluta

natiuitas

est, quam

paterni nominis est confessio consecuta. Intellegentibus itaque apostolis hoc exitionis sacramentum haec locutus est: Modo creditis? Ecce uenit hora et uenit, ut dispargatur unusquisque in sua et me solum velinquatis. Sed non sum solus, quoniam Pater mecum est. Vt exitionem illam non alienationem a Deo Patre doceret esse, sed natiuitatem naturam in se Dei Patris nascendo retinentem, subiecit non se solum esse,

sed Patrem secum esse, — 20

uirtute utique adque unitate

naturae, cum secum Pater in se manens esset, in loquente se

adque operante et operans et loquens. Deinde ut causam

totius huius sui sermonis ostenderet, adiecit: Haec locutus

sum uobis, ut in me pacem habeatis. In hoc autem saeculo tribulationem habebitis, sed animaequi estote, quia wici ego

14 Io. 16, 31-32.

30, 6 Io. 16, 27-28.

20/21 cf. Io. 14, 10-11.

22 Io.

55.

16,

DCILEN

PE

VIB

GOJIYIZ

4incorporali] corp- P* ^ significatione] -nem D, significatione natiuitatem T,significationem natiuitate B — 5et? PK —— demonstratione] manifestatio8 mundum] -do T 6 elocutus] loc- CL ne C L*, demonstrationem B 9 in» P* exierat] -rit T qua DCPKBJ, qui LENVTGOYZ

T — et? CL*

quia] qui

+ confessio consecuta est C L*, ^ confessio est consecuta LC

14 creditis

9/10 — a patre se CL

JE

42» G* absoluta] obsol-

10 uenisse] reuen-

exitio eius] exitionis B DCL* T 11 exierit] + et T — 11/12 quam paterni nominis est) E — 12 est? B

ecce) B* — etueni?? DCL*P K,etnuncuenitu 15 relinquatis disperg- LCPKGOJYZH

disparg- DCL* EN VTB, DCLENVTGO, -quitis

sed] et T — sum) L*, solum B* P*K,-quetis PC BG*JZ, -quentes Y exitionem) exhibitOc inras. 6. enim + K, ut} Le quia 16 quoniam]

esse] esset E* 17 patre] -em L*, » T K* se» E 18 retinentem] renitentem D OJYZ uirtute] -tem C L* ?, in uirtute Z

natiuitatem] de natiuitate 19 solum] +seEC

utique] sc Le, » K*, itaque B

unitate]

21et']ut se?]sedP*K 20pater]patre E* -tatem C L*, natiuitatem NN operans] inoperans O J*, in se operans J^! — deinde] denique C,se L* 24 habebitis] habeatis L*, = sermonis sui CL 22 sui» EN GX P* p. corr. K, animaequiores ?, G* E aequi anima animaequi] habetis N DCL + ego uici animae qui /, animi equi Z

PL 304

404 2

^

30

HILARI LIBER IX

mundum. Locutus ergo ista est, ut pacifici in eo manerent, neque dissensionum studio super fidei disceptationibus dissiderent : cum qui solus relinqueretur, non solus esset, et qui a Deo exisset, eum a quo exisset Deum in se haberet ; deinde in saeculo uexati, patientes promissionum eius essent, qui mundum a Deo exeundo et Deum secum habendo uicisset. 31. Postremo totius mysterii fidem locuturus, eleuatis in caelum oculis, ait : Pater, uenit hora, clarifica Filium tuum, ut

Filius honorificet te ; sicut dedisti illi potestatem omnis carnis, A

ut omne quod. dedisti illi, det ei uitam aeternam.

Anne tibi

infirmus

Sit plane

infirmus,

uidetur, cum nisi

honorificari

honorificari

se

se rogat?

idcirco

postulat,

ut

ipse

honorificet honorantem. De honore accipiendo et reddendo libro alio tractauimus, et eadem reuoluere admodum 10

I A

otio-

sum est. Certe non ambigitur gloriam idcirco posci, ut glorificetur inpertiens. Sed forte in eo inbecillus est, quod potestatem omnis carnis accepit ! Sit quoque acceptio potestatis inbecilla, nisi potens est illis quos accepit uitae tribuere aeternitatem. Sed in eo ipso quoque quod accepit, naturae aliqua infirmitas arguetur. Sit plane acceptio infirmitas, nisi Chris-

DA 20

ny, 1-2-

DICPENSP

8 cf. supra III, 12-13.

KTARER

GONE

25ista]ita T 26 dissensionum] dissionum N, -nem T discerptat- D 27 dissiderent] -deret O*1 relinqueretur] -querentur C*, -quetur L* solus?] solum N — esset solus? CL et») PKB — 28quia] quia a

NPKTB,quia/ eum]eteumB patientes] -ntis D I^ eius» B

eum a quo exisset> K* 29in T essent] esset G* 30 exiendo T

exeundo et] exeuntem IN 31, 1 locuturus] si L*?, locutus Le T, elocuturus OJYZ clarifica D C E* V TB, honorifica LECNPKGOJYZ 3flius] + tuus

CLEP TOJZ

y, + tus B

2 ait] dixit / ut]J+etO]JY

honorificet] clarif- E*

c

omnis carnis potestatemCL — 4illi]ei D eilili D,eisZC aeternam]-na a 5 infirmus] -mos L* honorificari] honorari N, honori G* 6 idcirco] id B* postulat] -let TG ut] + et TB 7 honorantem] honorificantem Le T B honore] + autem Le T B reddendo] credendo GIE 8 alio] + libro (dg) Z tractauimus] -abimus BY reuolbere B otiosum] odio- B — 9certe» L* gloriam]-riaZ posci]-citE 11 potestatem] -tate T* accepit] accipit C L*, acceperit B 12 inuecilla B quos]quibus Le EN — accepit]accipit CL*OJ Y Z — 14accepit] accipit LAO RM Z naturae] -ra C 15 arguetur CLEN V T BGe, arguitur DPcOJ[YZy,argueretur PFKG* infirmitas?] -tatis BGOJYZ

CAP. 30-31

405

tus ex natiuitate potius quam ex innascibilitate Deus uerus est. Quodsi acceptio potestatis sola est significatio natiuitatis in qua accepit id quod est, non est infirmitati datio deputanda, 20

quae

totum

hoc nascentem

consummat

esse

quod Deus est. Cum enim innascibilis Deus ad perfectam

diuinae beatitudinis natiuitatem unigenito Deo auctor sit,

25

30

auctorem natiuitatis esse sacramentum paternum est. Ceterum non habet contumeliam, quae se auctoris sui esse imaginem genuina natiuitate consummat. Dedisse enim potestatem omnis carnis et ad id dedisse ut det ei uitam aeternam, habet et in dante quod Pater est, et in accipiente quod Deus est: cum et in eo significetur Pater esse, quod dederit, et in eo Filius Deus maneat, quod uitae aeternae dandae sumpserit potestatem. Naturalis igitur Filio Dei et congenita omnis potestas est. Quae cum data sit, non alienat eum per id ab auctore, quia data est, cum quod sit auctoris, hoc datum sit, dare scilicet

3^

40

uitam aeternam et corruptionem in incorruptione mutare. Dedit itaque Pater omnia et accepit Filius omnia. Neque ambiguum est, cum dixerit: Omnia quae Patris sunt mea

sunt. Et hic quidem non creationum species neque elementorum diuersas substitutiones praesens sermo significat, sed beatae adque absolutae diuinitatis nobis gloriam pandens, Deum in his ostendit intellegendum esse quae sua sunt, in uirtute in aeternitate in prouidentia in potestate. Non quod

35 Io. 16, 15.

DCLEN

PAR

VIP,

GOIYZ

potestatis] 17 est!| sit Le T Sen ds 16 natiuitate] -tati L* infirmitati] — V/ CL* accipit accepit] 18 L est?sola = O*! potestis natiuitatis] -tatis T — 19 nascentem] -nte K — 22 auctorem] -oritatem T quae] qui P KO, quem B 23 contumeliam] + natiuitatis J -tati OJY esse» Oc, inse] — 23/24 — se» BOJYZ . auctoris] auctori E* K* 24 genuina natiuitate] genuinatiuitatem C P* K, genuit imaginem esse C 25 potestatem] -tate T natiuitate L, genui natiuitate E* —— enim] + ei OC et?) E* NP*K 26 et!» OJYZ ei] eis Oc YZ carnis» P* significetur] -centur L, + deus accipiente] + filio CL — 27 et? CL est] sit potestas]-stis P* 30 congenita] cognitae V', cognata Y Z PK 33 sitl]est LeV/ TB G, eius sit J, esset YZ 32quod]|quoE E*?N em corruption C, D e corruption B, T V7 Pe E Le one corruptionem in incorrupti et corruptione L*, corruptionem in incorruptionem N G*J u, corruptionem 36et} 35 cum] +ipse OC incorruptione P* KO Y Z, corruptionem G* substitutiones] -tionis 37 diuersas] -sitas C L* K* ?O*, -sitatem J ip5 praesens] + significat (4p) Y —— 40 ial DCO*]

PL 305

406

.

HILARI LIBER IX

haec Deus ita habeat, tamquam aliud quid extra ista esse credendus sit, sed quod in his ad aliquantulam sensus nostri

opinionem significatus sit ipse quae habeat. | Vnigenitus igitur in his se docens substitisse quae Patris 45 sunt, cum ex sesumpturum esse sanctum Spiritum dixisset, adiecit : Omnia quae Patris sunt mea sunt. Propterea dixi : De meo accipiet. Omnia quae Patris sunt, sua sunt, tradita utique et accepta. Sed data non infirmant diuinitatem, quae in his eum constituunt esse quibus Pater est. 32. His igitur nunc gradibus praemissae de se intellegentiae usus est, ut cum se a Deo exisse docuisset, secumque esse

Patrem

professus esset, seque mundum

uicisse testatus

esset, et honorandus a Patre Patrem esset honoraturus, et An

accepta potestate in danda uniuersae carni uitae aeternitate esset usurus, — tum postremo omnia haec tali absolutione PL 306 concluderet :Haec est autem uita aeterna, ut sciant te solum uerum Deum et quem misisti Iesum Christum. Vitae aeternae fidem uel loqui, heretice, disce uel credere. Et separa a Deo Christum, si potes, a Patre Filium, a Deo uero super omnia Deum, a solo unum, — «nus enim Dominus Iesus Christus,

46 Io. 16, 15. 32. 216 cf. lo: 16, 27.52.3545 17, 1,2.

JD GUTES NE PIRCESTZU IB

Lo

NE 25

11 1 Cor. 8, 6.

GONE

4 habeat] habet P K 42credendus]-dum D — sit]est C L* — inhis] in ipsis Le, ipsis T ad» NYZ aliquantulam] -tulum G*, -tula Z 43 opinionem]-ione Z ^ quae]qui Le K*? TBO eZ habeat] -bebat EX, -bet YZ A44igitur] + deus CL 45 — spiritumsanctum TB — 45/46 cum ex se ...adiecit omnia quae patrissunt» L* ^ 46dixi] dixi qui L*, dixi quia L1 O J, quiadixi P* K* 47 accipiet] accepi et E — 48utique]itaque K diuinitatem] natiuit- O/ Y Z — 49 constituunt] -tuant K quibus] in quibus Ec Oc

32, 1his]in his CL*, et his E — nunc] nnm TB 2 exisse docuisset] exisset C L*, + docuisset exisse Y Z — 2/3 + patrem esse CL — 3esset] est NN uicisset estatus G — testatus] testis L* — 4esset!] est Y — 5 carni] -nis CLFSN

aeternitate D Lc

E P K

GOJZ, -tatem

C L* N V T B, -tati Y

6

essébliesse Cet + postremo tum CL tali]taliaO*Y — 7 concluderet] -dere L* autem? EY sciant] cognoscant CL PK solum] + et B 8deum) P*K uitaeJutae L* — 8/10 uitae aeternae ... a deo christum ) K* 9oheretice OC] separa]-rare T — 10 + uerodeo PK — 11 solo] + uno G*

enim» J

enim dominus D T, est enim dominus C L* E, est

enim dominus est LC, enim dominus est N P K V/ GO Y B, est dominus / ^ christus iesus EPKT/

Zu, enim est dominus

CAP. 31-33

407

— si uita aeterna est in Deum solum uerum credidisse sine Christo. Si uero separato Christo a solo uero Deo, in confessione solius Dei ueri uita aeterna non capitur, non intellego

quomodo nobis a Deo uero separandus ad fidem sit, qui non

sit separabilis ad salutem.

33. Quamquam igitur sciam morosas difficilium quaestionum absolutiones legentium desideriis graues esse, tamen dilata ad modicum totius ueritatis demonstratione, indulge-

10

ri mihi existimo non sine aliquo fidei profectu his ipsis dictis euangelicis tecum, heretice, luctanti. Audis professionem Domini dicentis: Haec est autem wita aeterna, ut sciant te solum uerum Deum et quem misisti Iesum Christum. Quaero quid sit quod sensum moueat, ne uerus Deus Christus sit? Non enim tibi nunc quid de Christo crederes, significatio aliqua alia subiecta demonstrat. Non habes quicquam praeterquam Zesum Christum :non "filium hominis", ut de se

solet dicere ; non Filium Dei", ut profiteri ei dese usitatum est ; non descendentem panem uiuum de caelis", quod cum

I

—

multorum scandalo de se frequentat. Sed dicens: £e solum uerum Deum et quem misisti Iesum Christum, omnem prae-

Tlictalo: 3$, 15; 3376 10. 17: 1416 17,2:

12 cf. Io. 9, 55.

13 cf. Io. 6. 32-

33.41.62.

IUVUGITIHNW

PIRE

12 NCIS

PRTIBE

GO JA

uita] uitae E

uerum] + crede Oc

credidisse si K*, credidisses in O, credidisse si sine /

credidisse sine] 13 si uero separato

christo) OJ — a» K*Oc — uero deo Dc C L K T B, uero deo uero D*, = deo 14 — ueri dei PK in] si O*?, quia sine Oc uero ENPVGOJYZy non! capitur] uita aeterna» K*! ueri? C — ueti uita] ueritatis L* fidem] si L*?, fide Le 15 ad] a L non?) CL* noncupatur K* qui] quo E* N 2 absolutiones] absolutionum abso33, 1 difficilium] difficillimum L* 3 dilata] -latata DP Kp, graues] -uis D, -ue YZ lutiones D*, adsol- L* — demonstratione ueritatis P, modicum]-ci G* — totius) K* -latam T CL* KT — 4non» T demonstrationem ueritatis K ^ demonstratione]-nem ipsis] — profectu fidei Y ^ profectu]-tum T aliquo] -quod P* K* ... euangelicis 5/6 B T -geliorum euangelicis] 5 "dictis G* Tut C. 8quod] 6autem)G — sciant] cognoscant CL B domini dicentis> C L* Otibi]lhabet Le TB — nunc quid] numquid L* ? PK T ne]nec/* quoZ 10 demonscrederes] -dere LC T B, credere debeas G, credideris O J Y Z 11 trat] -strans D* ? K,-stret TB — quicquam] quicquid O*,hicaliquid OC 14 frequentat sed] 13 discendentem D 12:ei]|:et :E de se] sese E* dicens] + nunc Oc — 15 deum) E* frequentasset D BJ Y Z, frequentat O

408

20

An

HILARI

LIBER IX

nominum et cognominum suorum uel naturalium uel adsumptorum consuetudinem praetermisit : ut cum confitendus solus uerus Deus et Christus Iesus aeternitatem praestarent, sine dubio in ea Iesus Christus esset significatione qua Deus est. 34. Sed forte quod ait: £e solum, communionem adque unitatem suam a Deo separat. Separet sane, si non ad id quod ait : e solum uerum Deum, continuo subiecit :et quem misisti lesum Christum. Et sensum audientis interrogo, quid credendus sit Iesus Christus, cum ad id quod Pater solus Deus uerus credendus sit, credendus et Christus sit? Sed

solusforte Pater Deus uerus Christo non relinquit ut Deus sit. Non relinquat sane, si unus Deus Pater Christo ut unus sit Dominus non relinquit. Quodsi unus Deus Pater Christo non adimit ut unus sit Dominus,

ita solus Deus

Pater uerus

Christo Iesu non aufert ut Deus uerus sit: cum ad uitae aeternae meritum hoc proficiat, ut cum credatur solus Deus uerus, credatur et Christus.

35. Quid nunc rogo stultitiae tuae sensu Christo deputas,

heretice, ut esse credatur? Et Christo, qui uitam aeternam

tribuit, qui honorificandus a Patre Patrem honorificauit, qui

34, 3/4 Io. 17, 5.

D532/5:cIo.

17,02 1:10

D'ICAEANSEPIRTTEIEE

corr.

8/10 cf. 1 Cor. 8, 6; supra VIII, 55.

22,52 27-28.

MGOUYREZ

16suorum) B naturalium]-ralem T** praestarent] -staret /

17cum)Z

18et]s P* 5.

34, 1 communionem] cum communionem l/ T — 2separat LC T B, -raret D E*, et

CL*

NPKV

4audientis] -ntes L*

C

ad»L*

id) D

GOJ YZ, -rauit Ec

quid]quiT

pater G*

separet] -raret D E PC, -rat Y Z

— 5credendus]-dum

— 6-uerusdeus

PK . christus»

CLPKT — sit!]est

T

si?]est G*OJYZ Tforte] + solus K* relinquit] reliquit PFO/ Y Z non relinquit ut deus sit? E*, non relinquit ut uerus sit deus Ec 8 relinquat] -quit EC sane] plane l’TBG deus] dominus D 8/9 non relinquat sane ... dominus non relinquit? O J ^ non relinquit ut unus sit dominus BC for/asse b. corr. — 9 relinquit] reliquit D Le N YZu quodsi] quod T | christo? E 9/10 non relinquit quodsi ... sit dominus?» CL* ^ non adimit» O* 10 unus» T 11 — iesu christo CL T aufert] auferet LcPK, auferat OT Y Z 12 meritum] tum C L* credatur] -ditur T 12/13 — uerus deus DC Tu

35,1quid|qui G* sensu] -sum

Y Z

rogo]ergo 2 ut] + ras.

PKV/G — stultiae L* 2 G* O*, + non

— tuae» OJYZ OC, + eum JYz

christo? PK, sic O*?, deus OC, christus / — 3 tribuit] -buat T

PL 307

CAP. 33-36

409

mundum uicit, qui solus relinquendus non solus est, sed secum habet Patrem, qui a Deo exiuit adque a Patre uenit ? Quid ei in tantis Dei uirtutibus nato naturae ac ueritatis inperties ?Solum enim uerum Deum Patrem inutiliter credemus, nisi credamus et quem misisti

lesum Christum. Quid

haeres ? Quid moraris ? Quid Christus confitendus sit doce. Nam qui quae scribta sunt negas, quid restat, nisi ut quae non scribta sunt credas?

O infelix uoluntas et ueritati obnitens falsitas !Cum in fide

et confessione ueri Dei Patris Christus unitus est, rogo, qua fide uerus Deus negatus creatura esse dicetur, cum fides nulla sit in solum uerum Deum credidisse sine Christo? Sed angustum te, heretice, et diuini Spiritus incapacem caelestium dictorum non adit sensus. Et uipereo inspiratus : errore, Christum uerum Deum nescis in fide solius ueri Dei ad uitae aeternitatem confitendum. 36. Sed ecclesiae fides solum uerum Deum Patrem confessa, confitetur et Christum. Neque uerum Christum Deum confitendo, non et solum

uerum Deum Patrem confitetur. Neque rursum solum ueAn"

rum Deum Patrem confessa, non confitetur et Christum. Per PL 308

id enim Christum confessa Deum uerum est, quod solum

a or

DUCI BUNDUPKOSIZTI BAG QUIM

4uicit) E est> C 5secum] cum P* — patrem] + patrem P* K* qui] quia P*KOJY 6 quid ei in] quidein P* K* T*, quid igitur in G*OJYZ,quidigitureiin G€ ueritatis] uarietatis PK — 7 inperties] -tiens credemus] inutiliter] non utiliter Z ^ deum uerum T B O*?YZ 8 misisti] misit 7/8 credemus nisi? L* DTGOJ/YZyu -dimus quid 9 haeres] eris D, heres/ses K*, haeris G* TSERPKOVABIG OU 12 11 non) YZ 10 scribta sunt ... nisi ut quae» P* moraris» ji DCL* EN, -- enim O^ — 13ueri] uere Y* cum» obnitens] omnitenens D unitus] unigenitus C L*Z, unitur G* — est? G*,sit PKGC — 14 — deus 15 — deum dicetur] credetur C L*, dicitur TG*O/ YZ uerus T B DEN GO] — 16diuini]-nis E* — 17nonaditsensuset? G* — adit] uerum inspiratus] insperui per eo Y adest C L*, ad id P* K T Y Ze, adsit Z* ueri — deum uerum P T B, uerum O 18errore] + ras. 20 G CL*? aeternitatem] 19uitae] + ad J (4) dei] dei ueri dei E*, + deiueri V/ TB -tate D ^ deum 3 uerum» EN 36, 1 fides] -de Y | 2- deumuerum T confitendo] confidendo P, -tendum T = confitendo deum B christum € 4 uerum?» Z

confessa

Z

6 enim] + et G

quod] per quod Gt

christum» E

=

deum uerum

410

HILARI

LIBER IX

uerum Deum confessa sit Patrem. Ita quod solus Pater Deus uerus est, Deum uerum esse confirmat et Christum. Non enim unigenito Deo naturae demutationem naturalis natiuitas intulit. Nec qui ex subsistente Deo secundum diuinae generationis naturam Deus substitit, ab eo qui solus uerus

Deus

est, separabilis

est ueritate

naturae.

Tenuit

autem natura ueritatis suae ordinem, ut natiuitatis ueritatem ueritas naturalis inueheret, nec alterius ex se generis Deum Deus unus ecferret. Adque ita sacramentum Dei nec in solitudine nec in diuersitate consistit: cum neque alter Deus deputetur, qui ex Deo cum naturae suae proprietate

substiterit, neque in unione maneat, quem Patrem natiuita20

tis ueritas doceat confitendum. Non deseruit igitur natus Deus naturae suae proprietatem, et naturali in eo uirtute est, cuius in se tenet naturali

2

^

natiuitate naturam. Non enim in eo Deus aut demutatus aut degener est: cum si quod uitium natiuitas intulisset, ei potius naturae contumelia per quam natiuitas subsistebat inhaereret, dum quod ex se est desineret esse quod suum est ; adque ita non eum demutatio corrumpe< ret », qui in substantiam

nouam

natiuitate

substiterat,

sed eum

qui in

natiuitate Fili inpotens naturae suae tenere constantiam, externum aliquid a se alienumque genuisset.

DICPENMERSITEIBÆGONEZ 7 uerum deum] uerum deum uerum L*, = deum uerum ENPKV solus] + deus Du,solum PK 7/8 solusueruspaterdeus TB 8esse} E 10 ex» P* subsistente] -ntem P* K* 11 deus] dei N substitit DNVGYZ,subsitit CLEPKTBOJyu — 12-— deusuerus V TB separabilis] insep- L/O*/Y — 13autem DKV TB, enim CLNPGOJYZ, 5» E natura]-rae I. ^ suae|sub C natiuitatis ueritatem] natiuitatem D C E N, natiuitate L* 14 nec] ne K exse] in se N, esse PK, > O*1 14/15 — deum generis EN 15 deum] dominus CT. ecferret |”B* G*, haec ferret DE.

etferret. CIN PK Be T.GO

terret,

OF infezret O9 Y Z

dei] +

naturalis B nec dei T 16 consistit] -stitit E alter] aliter Z 18 substiterit]-sisterit EN TZ — unione]-nem T maneat] J- is O* ?J, 4- ne Y quem] + alium quam Oe 21tenet]tenent P*, » J — 22naturam]-raest J 23 degener] deneger K, degenes T* quod] quid D, quo T, + nato Oc fortasse p.corr. natiuitas]-tatis T — eijid DPe, et BY — 24 contumelia C, iam DLENPKVTBGOJYZyu quam] quem CL*, qua Y 25 inhereret D Lc P K G*, inherere C L* 2, inueheret Le Ee N V T B GC y, inheret

EX, inferret O/ YZ | dumquod] dumque D*! suum]sum L* 26eum demutatio] eundem mutatio N corrumperet li, -rruperat D, -rrumpebat CLENPKVTBGOJYZ qui] eo qui Y 27 substiterat] -sisterat IN 28 tenete] -ret CL Y constantiam] conscient- C 29 alienumque] alienum Y Z

CAP. 36-38 37. Non

est autem,

ut saepe iam commemorauimus,

4II in

unitate Dei Patris et Dei Fili humanarum uitium opinionum, ut sit uel extensio uel series uel fluxus: ut aut riuum fons effundat ab origine, aut ramum arbor teneat in caudice, ^

aut calorem ignis emittat in spatium. Haec enim a se inseparabili protensione manent potius detenta, quam sibi sunt : dum et calor in igni est, et in arbore ramus est, et riuus

in fonte est. Et haec ipsa res sola sibi est potius, quam res ex re substituta est : quia non aliud arbor quam ramus, neque

PL 309

ignis quam calor, neque fons possit esse quam riuus. Aduero unigenitus Deus ex perfecta adque inenarrabili natiuitate subsistens Deus est, et uera progenies innascibilis Dei est, et incorporalis naturae generatio incorporalis, et Deus uiuus et uerus a uiuente Deo uero, et inseparabilis a Deo naturae Deus: dum subsistens natiuitas non alterius naturae Deum perficit, neque generatio, quae substantiam prouehebat, substantiae naturam demutauit in genere. 38. Sed dispensatione adsumptae carnis et per exinanientis se ex Dei forma oboedientiam, naturae sibi nouitatem Christus homo natus intulerat, non uirtutis naturaeque —

damno sed habitus demutatione. Exinaniens se igitur ex Dei forma, serui formam natus acceperat; sed hanc carnis adsumptionem ea cum qua sibi naturalis unitas erat Patris natura non senserat ; et nouitas temporalis, licet maneret in

38, 1/2 cf. Phil. 2, 6-8. DCLEN

PR

EKIB

GOIYZ

37, 1 cum memorauimus G* 3ut?» K aut riuum] ad trium T*!, aut .ium G* 4arbor]-re L€ caudice] cod- G*, radice Ze — 5 calorem] col2 emittat] et mittat C L* a] ab Du, in YZ 6 detenta quam] de te in igni] in igne 7 sunt] sint EN, insunt LCPKTB tanquam Ÿ in arbore ramus est] arbori ramus inest T B LeEN TC, ignis O/Z,igni Y riuus]ruaus E* 8haec)L* res!] +idestdiuinitaschristiO® — sibi] 11 deus] dei EN 10 possit] potest O + res LE EN — 9 est» GOe innarrabili Y — 12et]ut N 13 dei] deus € incorporalis] + et Y eg GOTT YZ 14 uiuus] uisus E* Ailes (oues uiuente] uiuo

LeTB deo]+etEÆt — et?» CL* inseparalis/L 15 deo naturae] dei dum) K . 16 perficit] -fecit C L* G* y, deus] + est O! natura PK -ficiet OJ YZ 17 substantiae] -ntiam L* demutauit] -tabit Z 2 obeditiam CL* BOY Z dispensatione] -nem 38, 1 sed] + per OC nouitatem L/BGO Y Z, natiuitatem DCLENPKT, natiuitate Gs 4damno]-num B* ^ demutatione] -nem B* Y — 5forma]-mam T Vimg cum» P*K 6 ea cum] sc O* 2, cum ea in OC serui formam» E* sibi) P* ^ 7 senserat] sineret O* ?J*, desereret OC, admitteret JC, sinerat Y, maneret] -re T nouitas] natiuitas LC süí errat Z*

PIj3:16

412

HILARI

LIBER IX

uirtute naturae, amiserat tamen

cum

forma Dei, naturae

Dei secundum adsumptum hominem unitatem. Sed summa

dispensationis haec erat, ut totus nunc Filius, homo scilicet

et Deus, per indulgentiam paternae uoluntatis unitati paternae naturae

inesset, et qui manebat

in uirtute naturae,

maneret quoque in genere naturae. Id enim homini adquirebatur, ut Deus esset. Sed manere in Dei unitate adsumptus I

An

homo nullo modo poterat, nisi per unitatem Dei in unitatem Dei naturalis euaderet: ut per hoc quod in natura Dei erat Deus uerbum, #erbum quoque caro factum rursum in natura Dei inesset ; adque ita homo Iesus Christus maneret 77 gloria

20

2 A

Dei Patris, si in uerbi gloriam caro esset unita ; rediretque tunc in naturae paternae etiam secundum hominem unitatem uerbum caro factum, cum gloriam uerbi caro adsumpta tenuisset. Reddenda igitur apud seipsum Patri erat unitas sua, ut naturae suae natiuitas in se rursum glorificanda residéret : quia dispensationis nouitas offensionem unitatis

DIIS

intulerat, et unitas, ut perfecta antea fuerat, nulla esse nunc

poterat, nisi glorificata apud se fuisset carnis adsumptio. 39. Et idcirco tanto antea praeparato ad fidei huius intellegentiam sensu, cum dixisset: Haec est autem. wita aeterna, ut cognoscant te solum uerum Deum et quem misisti lesum Christum, subiecit secundum dispensationis suae

1710

TET

18 Phil. 2, 11.

S920

EE:

DICHAE

INPACT

8 uirtute]

L tamen

OC

amiserat] amisisse uidebatur

uidebatur IN, non amiserat /! Gc Oc

ma] -mam

CL, -mae

OCY

tamen » E IN Oc

8/9 naturae dei» OC

E, quae amissa

cum} OC

for-

9 dei] serui N

unitatem] unita est N

sed» Oe summa] -mae L* 10 haec» C nonc L*,5 Oc 11 unitati] -tate G*, -tatis Y — 13 maneret] -re P*? K* in» L* genere] generatio Z*l adquiribatur CL* V 14 manere] -ret EZ — unitate] tatem LLPK — 15homo»? O] poterat] depoterat E* unitatem?] -tate VT GOJ 16 dei» OJYZ . 17 uerbum?) T (sed nota dittographiam sequentem) 18 dei] + erat deus uerbum uerbum quoque caro factum (dgex /. 16) T* inesset]esset P* — 19si) E*,utEC siin]siuin T* uerbi]-bo P* K* ^ gloriam] -ria OY Z unita] -tate D rediretquae

K*, redderetquae P* — 20 tunc] nunc C* 21 cum) C gloriam] -ria DWT,-dePKT . 22semetipsum EBZ — 23 — natiuitas naturae suae / rursus B 24 dispensationis] dis...ationis P*, -tio O*, -ti J nem] ostens- / unitatis] nouitatis C L* 25 nunc] non glorificata] -cati L*

39, 1 praeparato] -tio E* 2 sensu] -sum E* dispensationis suae] -tionem suam E N

offensioP* 26

3 aeterna» K*

4

T

CAP. 38-39 j

20

2 —-

413

oboedientiam : Ego te clartficaui super terram, opus consummawi quod dedisti mihi ut facerem. Postque, ut meritum oboedientiae et sacramentum totius dispensationis intellegeremus, adiecit : E?tunc glorifica me tu, Pater, apud temetipsum gloriam quam habebam antequam saeculum esset apud te. Qui manere Christum in natura Dei denegat et inseparabilem esse adque indifferentem a solo Deo uero non credit, respondeat quae:huius petitionis sit ratio: Et nunc glorifica me tu, Pater, apud temetipsum. Quid enim causae est, ut eum Pater glorificet apud semetipsum? Aut quae uerbi huius significatio est? Quiue significationis effectus est? Pater namque non eget gloria, nec se exinanierat de forma gloriae suae. Quomodo autem apud semetipsum glorificaturus est Filium, et ea gloria quam habuit apud eum ante mundi constitutionem ? Sed apud eum habere, qui sensus est ? Non enim ait: "gloriam quam habebam antequam saeculum esset, cum essem apud te”, sed : gloriam quam habebam apud te. Esse enim apud te, consistentem significat ; habere autem apud te, naturae sacramentum docet. Glorifica uero apud te, non idem est quod glorifica me. Non enim seipsum glorificari tantum ita, ut sibi aliquid sit proprium gloriae, rogat, sed apud semetipsum Patrem glorificari se ab eo praecatur. Vt enim in unitate sua maneret ut manserat, glorificaturus eum

BAG

ugs 4:

8:102 1725:

ID TAEONEESDP'RR PAMUD LC

IEYOZ,

EPKV 5 clarificaui DCLNTB,glorif facerem]facere E* N — postquae PK V/Yyu dispensationis] -nes E* EN 7totius?

ut GOJYZy — 6mihip V ut?» E* — meritum]-toOJ

glorifica] — 8et nunc? G* temetipsum] 4- eaL^ — 9 clarif- CN | tuy LFENP* — pater? EN gloriam D N* P K T B, claritatem C L*, claritate L^, gloria E N° VGOJIJYZu LER saeculum] mundus LcB] habebam] habui apud te CL glorifica] clarif- CLO = uero deo PKZ — 12e? N 11a» N

14 glorificet] clarif- C L, + me 13teipsum DPK . quid] qui P* K*! 15 significatio est] -catione Z*, -catio Z€ — significatio est quiue) EY 17 autem] exinanirat L* gloria] -riae O/ Y Z 16 eget] egit G* LeVTBGO]JZ,ergoautem Y — 18ea]a E* — eagloria] eam gloriam ergo 20 gloriam] -ria Oc Y Z qui] quis PC 19 sed] s O*?, nunc OC OY ante O*! — 21 esset] antequam] —— E* te apud + P*, habeam habebam] gloriam]-ria ECOCZ —— 22enim] autem cumessemapudte) B esse L* uero] me 23 glorifica uero] glorificabor E te?] + nam P*K Gl. 24 naturae ... apud te?» P*1 LecEN V T, me uero B, uero me Gp sed] se T — 26 semetipsum] 25 sibi] sub T semetipsum GOJ/ Y Zu 27 unitate sua] -tatem suam PK 26/27 ut enim] etenim / ipsum OC

L*

414

30

3^

A

10

HILARI LIBER IX

apud se Pater erat, quia gloriae suae unitas per oboedientiam dispensationis excesserat ; scilicet ut in ea natura per glorificationem rursus esset, in qua sacramento erat diuinae natiuitatis unitus, essetque Patri apud semetipsum glorificatus; ut quod apud eum ante habebat, maneret, neque alienaret ab eo formae Dei naturam formae seruilis adsumptio ; sed apud semetipsum glorificaret formam serui, ut maneret esse Dei forma : quia qui in Dei forma manserat, idem erat in serui forma. Et cum serui forma glorificanda esset in Dei formam, apud eum ipsum glorificanda erat, in cuius formam formae seruilis erat habitus honorandus. 40. Non noua uero haec, neque nunc primum euangelicis doctrinis consignata uox Domini est. Et hoc ipsum glorificandi Fili apud semetipsum Dei Patris sacramentum pulcherrima illa spei suae gratulatione testatus est tunc, cum [Iuda ad proditionem exeunte, gaudio consummandae suae dispensationis elatus haec dixit : Nunc honorificatus est filius hominis, et Deus honorificatus est in eo. Sr Deus honorificatus est in eo, et Deus honorificauit eum in se, et Deus protinus honorificauit eum. Quid limosi corporis graues animae et sordente peccatis conscientia faetidae caenosaeque mentes usque ad iudicium diuinae de se professionis

40, 6 Io. 13, 31-32.

TD GRISE

NDED'RREPA TOC

OY

28 unitas] -tatem V/GO/YZ 29ut» K 30 glorificationem] -ne D rursum CL qua] quo l/GO* Y | sacramento] -ntum E*, per sacramentum ECN — erat]esset CL* — 31unitus]unius L* essetquae D C T* patri] pater T B*! 32 glorificatus] -turus C L*K*? ^ antea B 33 alienaret] abal- Le GO J Y Z 34 — $erui formam E 35 esse] esset L*, essetin Le,inse EN, in G/ deilleiO,etY,exZ quiajquaO qui» L* ^ forma dei? C manserat] manens erat L 36 erat] + et T B formal] -am T cum serui?| conserui E* 37 formam] -ma CTGOJYZyu 38 formam) D, -ma TBGOJYZuy 40,1 — non uero haec noua CL euangelicis] -lis Y 2 consignata] confirmata D ipsud G* — 3glorificandi] glorificari T B, glori/ O* — fili io CL, -lium T B dei] deum N dei patris sacramentum] de patris sacramento B 4suae) B est? L* tunc]tumENVTBGOJu 5 cum] + iam Le TB, +in V!/Y ^ iuda]-de N,-dam PK . proditionem] -ne T* exeunte] -ntem PKT 6 elatus] eleuatus C L*, elauatus Le, laetatus Y Z nunc] tunc T 8 honorificatus] glorif- E ett» we honorificauit] -cabit Oe 9 honorificauit] -cabit Oc graues] -uis BEI O*UJey ZEN 10 animae] -ma / et] est T sordente] -ntes L conscientia]-ntiae T' — faetide T,facti N —— caenoseque V. — 11 mentes] -ntis DCO*JYZ — de se diuinae CL de se) O*t

PL 12

CAP. 39-41

415

inflamur, et arbitros nos naturae caelestis deputantes, inpiis ad Deum calumniae nostrae disputationibus rebellamus ? Quanta potuit enim Dominus uerborum simplicitate euangelicam fidem locutus est. Et in tantum ad intellegentiam nostram sermones aptauit, in quantum naturae nostrae ferret infirmitas: non tamen ut aliquid minus dignum naturae suae maiestate loqueretur. Et primam quidem dicti sui significationem non ambiguam existimo, cum ait : Nunc 20

honorificatus est filius hominis. Gloria enim omnis non uerbo,

sed carni adquirebatur, id est non natiuitati Dei, sed nati

hominis dispensationi. Hoc uero quod sequitur quid significet, interrogo: et Deus honorificatus est in eo. Honorificatum enim in eo Deum 2 ^

audio, et quid istud sit

secundum intellegentiam tuam, heretice, ignoro. Deus in eo

honorificatus est, in filio utique hominis ; et quaero an filius hominis idem sit et Filius Dei. Et cum non alius sit filius hominis, neque alius sit Filius Dei, —

30

werbum

enim caro

factum est, — et cum qui Filius Dei est, ipse et hominis sit filius ; requiro quis in hoc filio hominis, qui et Filius Dei est, glorificatus sit Deus : quia in filio hominis, qui et Filius Dei est, glorificatus Deus est. 41. Et quia in filio hominis, qui et Filius Dei est,

19.10: 135/51;

DOT

2310.13

BENGCISK C ZPSTIUB

LcPKV T

D22 YE

28 lo. 1, 14.

EGOTYZ

12 inflamur] inflammemur

et] ut /, + cur OV 13 nostrae] naturae

31.

E, inflamatur K*!, inflatur O* J, inflantur OC

arbitros] -trans CIL*, -tror T deputantes] -ntis D K*! disputationibus] deput- P* rebellamus

BGe, repugnamus D, bellamus C L* E N, fallimus G* Oc, fallamus

14 — enim potuit K — simplicitate] -tatem L

Ec N Pe T BOJ Y

Z,-nis D CL E* P* K V G*, uim sermonis GC

16 sermones 7- nostrae

naturae C 17infirmitas]-tate L* ut) T — aliquid D V/ BGe, quicquam DIENPFRELGIGIYA dignum] -nus C L* P* K, -nius Pc 18 primam]-ma Y 20 omnis] + itaque gloria C L*, hominis Z —— 21adquiribatur Wet dei sed nati? G* nati] natiuitati C* Lc E TCB, natiuitatis L* T* 22 dispensationi] nis C* L* Ec 23 significet] + et CL*, -cat J — et deus? CL* 24eoJeumOY — -sitistud CL 25tuam) E K*, suam N deus] + enimCL 26in» E X etquaeroan]etquiante E an]ante CL*?E 26/27 et quaero an filius hominis) N° 27 non) P* alius] aliud DBOCJY 28 hominis? Y hominis neque alius sit filius? E alius]aliud DOJY situ — 29qui»Z est’]sit D — 29/30 — filius hominis sit C Le T B, filius hominis L* 30 requiro quis in hoc filio hominis» L* 31 deusglorificatus sit CL sitlest OJ dei] deus C 31/32 quia in filio ... glorificatus deus est) OJYZ 32 — est deus ENPKG

41, 1/2 et quia ... glorificatus deus est? DCL*B]*y

DPI:2s5

HILARI

416

^

LIBER IX

glorificatus Deus est, uideamus quid sit hoc quod tertium subditur :5: Deus Éd iin d est in eo, et Deus honorificauit eum in se. Quod istud, rogo, sacramenti mysterium est? Deus in filio hominis glorificato glorificatum Deum glorificat in sese. In filio hominis Dei gloria est, et gloriam Dei in gloria fili hominis Deus glorificat in sese. Homo utique non per se glorificatur. Neque rursum qui in homine glorificatur Deus, licet gloriam accipiat, non tamen aliud ipse quam Deus est. Aduero cum, glorificato filio hominis, glorificans Deum Deus

T ^

20

glorificet in sese, inuenio naturae gloriam in gloriam naturae naturam glorificantis adsumi. Non enim se Deus glorificat, sed glorificatum in homine Deum glorificat in sese. Quod autem glorificat in sese, licet non se glorificet, tamen in naturae suae gloriam naturam glorificans adsumit. Et cum glorificans Deum Deus, quia glorificatus in homine sit, glorificet in sese, eum quem glorificauit Deum in se inesse demonstrat, cum eum glorificet in sese. Adfers nunc, quisquis es heretice, flexuosae doctrinae tuae ineuolubiles quaestiones ! Quae cum se nodis suis inligent, in nullo tamen agmine haerendi molestiam continebunt. Filius

1131013

0227

DIOBENSRRSIEES

GONE

2 cest deus L'E tertium] -tio LeOJ 3 subditur] dicitur Z deus?» T honorificauit] glorif- V/ GOY Zy, glorificabit / 4 sese CLTB quod] +est V, J- sit Le TB est) Le TB 5 deus] deo TB deum] dominum E . 6 — est gloria! C ^ gloriam Lec EPK VG, -ria DCL*?NBOJYZnqy (interpunctionem mutau) — in?» OJ gloria?] -riam D,»E 6/7deigloria.….filihominis)T ^ 7fii]-lio Ec deus] sic ECp.corr., dei N, deum Z glorificat] -cati N —— homo] hoc B se] sese PK B 8 neque] ne P* ^ neque rursum qui in homine glorificatur? K* — deus) TB 9 accipiat] acceperat O*!, accipiam Y non) J 10 cum) T X filio] iorum E* ^ deum» PK,dominus T 11glorificet]-cat CLEN GOJYZ naturael] ram / gloriam!] glorificati J — gloriam?» V'e?, -ria PKB 12 adsumi] -mit E* 13 glorificatum] -ficat C EN, -ficat eum OJ Y glorificat] cans DC ENO] 14glorificat] -cans D — sese]seB — 15 naturam] -ra L T — glorificans] clarif- C, glorificantis P K OZ, glorificati / 15/16 adsumit et cum glorificans? G* — 16 + deusdeum TB quia] qui GC 17 glorificet] -cat CLEGO/YZ eum quem] cumque D, cum quem CE, eum qui B inse inesse L l/ T B GC O J, in sein sese D Y, in sese CEN,inseesse PKZ,inseinese G* 18glorificet]-catc LEGO J YZ 19 adfers DCEXNPKG*,adfer LECVTBGOJYZ | nunc? E* flexuosae]flux- T — 20ineuolubiles]ineouol- T,euol-O,uol-/ seJteL suis? N inligent]ilient E,inlegem T in? E*T — 21agmine» CENPKOJ herendi DCLENPKWV* TBGOJYZ . molestiam]-tia C continebunt] -bant D

PL 314

CAP. 41

2j

enim hominis glorificatur, et glorificatur in eo Deus, et Deus glorificatum eum in homine glorificauit in sese. Non enim idipsum est glorificari filium hominis, quod et glorificari in filio hominis Deum, uel glorificare in sese glorificatum in homine Deum. Loquere hoc secundum inpietatis tuae sensum

30

35

40

45

417

uerbis tuis, quid uelis esse glorificari in filio hominis

Deum. Vtique aut Christum necesse est esse qui glorificatur in carne, aut Patrem qui glorificetur in Christo. Si Christus est, Deus certe Christus est, qui glorificatur in carne. Si Pater est, sacramentum unitatis est, cum Pater glorificetur in Filio. Aut Christum confitendo, Deum etiam inuitus loqueris; aut Patrem Deum intellegendo, naturam Dei Patris non negabis in Christo. Adque haec de glorificato filio hominis et glorificato in eodem Deo dicta sint. De eo uero quod glorificatum in filio hominis Deum Deus glorificat in sese, in quo tandem tibi relictam facultatem exserendae inpietatis existimas, ne secundum naturae ueritatem uerus Deus Christus sit? Christum enim Deus natum hominem glorificat in sese: numquid extra se est, quod glorificat in sese ? Reddidit enim in se Christo gloriam, quam apud se habuit. Et cum in formam Dei adsumptio formae seruilis adsumitur, in se glorificatur glorificatus in homine Deus, qui ante uacuitatis dispensationem in se erat, et per formam sui et per naturam natiuitatis unitus. Natiuitas enim non nouae neque alienae

4] LEN sque DC(uadv.

PK

VTB

GOJYZ

homine] -nem T'B 23eum] deum ECKCZ deus??O] 22eo]eum O glorificari!] 24 idipsum] idipsud C, ipsum EN glorificauit] -cat J* glorificare] care G* — et]est Ec — glorificari?]-care O — 25 filio] -lium Y 26 loquere] -queretur E* 25/26 in homine deum) E -cans D, -cari LG* hoc secundum] aliud secundum L£ for/asse p. ras. B, secundum alium 2027 29 glorificetur] -catur glorificari] -care O uellis PFK* Y quid] qui K* 32 filio] -ium B ENGOJYZ -catur glorificetur] 31 Z EBG*OJY 35 et] est Y 33 deum)» K* inuitus] intus P* aut] + igitur OC 38 exserendae 36deo]deum O — sint]|sunt OF — 37 — tibi tandem T 38/39 ne secundum] ENV BG, exer- DLPKe TOJYZ, exher- CK* 40 glorificat] deus] deum D* PK 39 — deus uerus necundum L* CP K GO Y clarifglorificat] J sese? ... 41numquid CGOJYZ clatif 42 = gloriam christo P reddidit] reddit D C E N K*u sese] se I^ G], forma 43 formam DLV et) B ^ habuit aput se B

CENPKTBOZ,formae

Y

adsumptio>Y

glorificatus] -catur E* ? Oc, -caturus Q*

euacuantis

EN,

natiuitatis

O J, euacuitatis

Z

— 44glorificatur) T, -catus O

qui] quia qui OC

uacuitatis]

44/44, 21 glorificatus ...

per!?DT — sui] eti>PKOC operatio C — 45se]seseV/GOJ YZu -tis T*! unitus] ^ T diuinitnatiuitatis] 46 TBGOcyu V* L serui

418

HILARI

naturae Deum

jo

^

LIBER IX

fecerat, sed naturalis Filius Patri naturali

generatione substiterat. Et cum post natiuitatem hominis glorificatus in homine, in naturae suae rursum gloriam clarescit, in se eum Deus clarificat, cum in naturae paternae gloriam, ab ea per dispensationem euacuatus, adsumitur. 42. Concludit autem audacissimum inpietatis tuae furorem apostolica fides, ne quo licentia liberae intellegentiae euageris, cum ait : Etomnis lingua confitebitur, quia Dominus lesus im gloria Dei Patris. Quem enim in sese Pater glorificauit, in eius gloria confitendus est. Et qui in Patris gloria confitendus est, et quem in se Pater glorificauit, in his

mi ^

sine dubio intellegendus est esse quibus Pater est : cum et in se eum glorificauerit, et in gloria eius sit confitendus. Non enim hic nunc tantummodo in gloria Dei est, sed 7» gloria Dei Patris est. Neque glorificauit gloria exteriore, sed glorificauit in sese. In eam eum quae sua est gloriam resumendo, et eam gloriam quam apud eum habuit, eum et apud se glorificat et in sese. Adque ita inseparabilis a fidei huius coniunctione intellegitur etiam sub hominis humilitate, sic dicens: Haec est autem wita aeterna, ut cognoscant te solum uerum Deum et quem misisti Iesum Christum : cum et sine Christo, solo Deo Patre cognito, uita aeterna non sit, et Christus glorificatus in

42:3-Phil*2?

DIEN

PRET

rr:

TRS

15 TON 10057

GOTYEZ

47 patri] -tris T 48 cum) L* natiuitatem] nauitatem L 49 glorificatus] -cat G* — in?» N gloriam]-ria V*T — 50 — in se clarescit J se? LT — eum]enim E*, cum V/ clarificat] -catur L, -catis T 42, 1autem]enim D — tuae]|sue'N — 2quo]quod T licentia]-tiam P K*, -iae Y ^ 3euageris]uageris N, euagaris K — et?) EN YZ quia] quoniam B 4iesus] + christus LPK — gloria D EP* K*, + est IN Pe Ke VTBGOJYZ quem]queJN — sese]seB 5/6etquiinpatris gloriaconfitendusest> L* — 6 confitendus] glorificandus V!TYZ et DY, >»LENPKVTBGO HFZERO) hic] hinc T nunc» D 10 glorificauit] -catus T gloria] -iam LG exteriore] -riorem LE*G, -rior TB — 11 glorificauit] + gloria EN GO WE + gloriam / eam]ea NPKTB,eum Y* — eum]enimZ gloriam] -ria DPKTB 12et]-inVGYZ,)Oc eam gloriam] ea gloria LL T BO*?], ea igiturgloriaO€ ^ habuit]habebat B eum?]cum LPK — e» P* 13 se] sese

ENTB,+eumPK*

et)DENKC

in sese glorificat Ke, est in sese glorificat T

fidei] fide Y aeternam Y

16teJe L*

+ etinsese glorificat LP K*, 14 ita] + et PK

. 17e? DENPKO]

eumet

a] ac T, hac L

18uita aeterna] uitam

PL 51;

CAP. 41-43

419

Patre sit. Si autem ea demum uita aeterna est, solum uerum 20

Deum nosse et quem misit lesum Christum, non existimetur plane uerus Deus Christus, si uita sit in Deum credidisse sine Christo. Et quod solus Deus Pater Deus uerus est, non

pertineat ad Deum Christum, nisi gloria Christi omnis in solo uero Deo Patre est. Si enim in sese eum glorificat Pater, et 25 solus Pater Deus uerus est, non extra solum uerum Deum

Christus est : quia glorificatum in Deum Christum glorificet Pater uerus Deus solus in sese. Et quod a solo uero

glorificatur in sese, non alienatur a solo uero: quia in se solo

glorificatur a uero. 43. Sed forte piae hinc fidei nostrae inpiae perfidiae tuae occurrat adsertio, ut aliena ab intellegentia Dei ueri sit haec necessitatis confessio: Amen amen dico uobis: Non potest Filius facere ab se quicquam, nisi quod uiderit Patrem facientem. Nisi duplicem responsionem duplex Iudaeorum indignatio exegit, sit haec plane infirmitatis professio, nihil ab se

facere Filium posse, nisi quod facientem uiderit Patrem. Quodsi Iudaeis et uiolati sabbati reatum obicientibus, et

IO

aequalitatem in Christo Dei per professum sibi Deum Patrem non ferentibus, sub eodem dicto ad utrumque responsum est, putasne per confessionem responsionis posse dictorum occuli ueritatem ?Et quamquam in alio libello tractatus hic a nobis locus fuerit, tamen quia non modo non obest,

43, 3 Io. 5, 19.

8/10 cf. Io. 5, 16-18.

12 cf. supra VII, 15-17.

DILEN"PK^I'"TB"GOJYZ

20 19/20 — deum uerum /* uita] -am L* 19eademum]eadem L 21 christum» DO*] NPKT deum] + esse N — misit] -sisti L E* ^ deo uero P K 24 uero» D O] 23deum]iesum deus uerus D*T] M K* pater) 27 — OC -cat O*?, sic glorificet] 26 OJ EN sese] se deus uerus solus pater L T, + uerus deus solus pater B, ^ pater deus uerus 27/28 a solo uero glorificatur] glorificatur a solo uero deo. L, solus J glorificatur a solo deo T, glotificatur a solo deo uero B, a solo deo uero

glorificatur J ^ 28 alienatur a] alia natura E, alienatura a Paye solo se

YZ

M

29 uero] + deo domino P* K, + deo Pe

4abja DENOJ 2 intellegentia] -ntis G* 43, 1 hinc] huic GZpu 5nisilsiN — 6exegit] exigit GOJYZu - absefacere PK TGYZy

NPK — posse» Z — ^ uiderit patrem 7-filiumfacere ab]aEN obicienEN —— uiolati] -tis P* 2K* quidsi 8quodsi] facientem G Y Zu — per? YZ,pe/K . professum] tibus] odient- / 9 aequalitatem] -tate l^ -ssoZ

10nonferentibus]infer- /

sub]sed Y ^ 11responsionis] -nes Io*

12 occuli L Pe V B G O J*, occulti D, oculi E P* K T Y Z Maffei, occulari N,

occultari Je — et? E* + nobis E*

libello]libro

L TB — 13 hic] As dieis Beho^tnodt]

DI TG

420

HILARI LIBER IX

sed etiam ad religionem proficit fidem retractari, eundem I A

A

An

20

2

A

ipsum, quia causa postulat, reuoluamus.

44, Hinc autem primum responsionis necessitas orta est : Et propter hoc persequebantur Iudaei lesum et quaerebant eum interficere, quoniam haec faciebat sabbato. Ira itaque eorum usque ad cupiditatem interficiendi eum accendebatur propter opera sabbato gesta. Sed et uideamus quid Dominus responderit. Pater meus usque modo operatur et ego operor. Quod, rogo, istud opus Patris est, heretice, demonstra ! Per Filium enim et in Filio omnia sunt, et uisibilia et inuisibilia.

Et tu, qui ultra euangelia sapis, necesse est ut aliis aliquibus arcanorum doctrinis cognitionem paterni operis adeptus sis, ut operantem nobis Patrem ostendas. Quodsi Pater operatur in Filio, secundum quod ipse ait : Verba quae ego loquor uobis non ego loquor, sed Pater qui in me manet, ipse facit obera sua, uidesne quid hoc sit: Pater meus usque modo operatur ? Hoc enim ideo ait, ut paternae in se naturae intellegeretur potestas, in sabbati opere potestatis suae usa natura. Cum enim in se operante operetur Pater, ipse necesse est Patre operetur operante. Adque ideo ait: Pater meus usque modo operatur, ut ipsum illud hoc praesens dictorum adque gestorum per se opus paternae in se naturae existimaretur PSE operatio. Id enim quod wsque modo operatur unum adque idem dicti temporisque momentum est : ut non aliud aliquod opus esse Patris quam suum hoc quod agit crederetur, cum per id quod usque modo Pater operatur, haec ipsa esset Patris sub eodem tempore sermonis operatio. Ac ne fides, intra

44, 2 Io. 5, 16. lo. B5 1»

61o. 5, 17.

7/8icf Col: 7, 16.

D C (inde ab v.44, 22: id enim) LEN

14 religionem] -nis Ee

PK

VTB

12 Io. 14, ro.

14

GOJYZ

proficit] -fecit T fidem] -de B 44, 2hoc] hec Z — 3itaque]ita N° 4 usque ad] ut sque N*, usque N° cupiditatem] +eorum E* accendebatur]-bantur E* — 5 et|mtP* ? Ros »G*OJ 7quod|qudE 8et?» LG* uisibilia] inuis- E* — 9 tu) YZ alquibus]alibi EN — 10/11sisut? OJ — 11 patrem] postremo P K 13 ego] a me VTBGYZ 14 sua» K* uidesne] uidisne G* 16 opere] -ra DEPKOJ usa] usu L, ira T 17 operetur] operatur P K, operaretur B ^ operetur operante li est) E* patre] pater LT B 18 operetur] operaretur B ^ operante] in operante L P KB, in operantem T c operanteopereturu — 20opus]operum L TB — 23patris? Y agitJait EG 25 eodem] eo B ^ Opetatio sermonis B ac ne] anne C intra» C fides] fidem O*, fide OC

CAP. 43-45

30

3^

421

cognitionem tantum Patris relicta, a uitae aeternae spe abesset, continuo subiecit : ef ego operor : ut hoc ipsum quod modo operatur Pater, operetur et Filius. Ac sic perfectam fidem docuit, cum id quod modo est eiusdem temporis opus sit, et id quod operatur Pater operatur et Filius, extra singularis sit unionem. Sed geminatus est audientium dolor. Id enim sequitur: Propter hoc magis quaerebant eum Iudaei interficere, quoniam non solum soluebat sabbatum, sed et Patrem suum proprium dicebat Deum, aequalem se faciens Deo. Et hic rursum admonebo, et euangelistae iudicio et communi humani generis adsensu, Filium in paternae naturae aequalitate esse, aequalitatem autem non nisi ex eadem esse natura : quia natiuitas non habeat aliunde quod maneat et omnis generatio a generante se non sit aliena : dum ad id quod manet, subsistit

4 —^

ex eodem. Huic igitur duplicatae indignationi uideamus quid Dominus responderit. Amen amen dico uobis : Non potest Filius ab se facere quicquam, misi quod uiderit. Patrem. facientem. Quaecumque enim ille facit, eadem et Filius facit simaliter. 45. Nisi dicta propositioni propria sunt, uim dictis praesumptione propriae et infidelis intellegentiae adferimus. Si autem

2710

DC

5; 17.

ENG PK

33 Io. 5, 18.

VB

GO

43 Io. 5, 19.

TZ

26 cognitionem] comit- C — patris» K* relicta] -cteN | a» ENOJ spe] spes NO! — 27abesset]-sse C — continuo]cognitionum C — 27/28 quod modo] quomodo C E* P K* Y, + usque LTB — 28 operetur] operaretur B ac] hac D sic] si! TZ t 29 quod modo] quomodo E* 30 pater operatur? L*, pater operetur L^ T, pater operaretur B — 31 unionem]

-ne C 33 quaerebant eum iudaei) O*!.— quoniam D P K V T B G* ?, quod CLENG*OJYZ 34e? N,+quod VTBGYZy — proprium? COc 35 dicebat] dec- E*,-bant Y ^ deo]deum E 37 adsensu] -nsum P*, sensu O] naturae? G* aequalitate] -tatem C, aeternitatem T" — aequalitatem] ad aequalitatem E, aequalitate IN, aequalem T — 38 natura] -ram C 39non]--alia T ^ habeat]habet CLENOJYZ etomnis generatio (6^ a» EN . 40 generante] gerante L*, generanti N — 41 ex] sub T 43ab]aN 43/44 — facereabse V/Z:.— 45 enim? G* — eadem] haec eadem / 7- similiter facit |

45, 1 propositioni] -nis Y Z uim dictis] uindictis Y —^—praesumptione V GYZ, -ioni DC L K* B, ionis E€ p. corr. N KCO J, propositioni T (folio perforato P seruat solas litteras praesump) 2 — intellegentiae et infidelis G* etinfidelis) Y infidelis] fid- CZ, + infidelis B adferimus] -remus C

422

^

^

HILARI

LIBER IX

irarum causis subiecta responsio est, fides potius nostra loquitur quod docetur, quam inreligiosa peruersitas inpietatis suae defendit errorem. Quaeramus ergo an ad sabbati opus haec propria responsio sit : Non potest Filius ab se facere quicquam, nisi quod. uiderit Patrem. facientem. Ait enim superius: Paler meus usque modo operatur et ego operor. Si paternae in se naturae auctoritate quod gerit gerente Patre agit, qui usque modo operatur in sabbato, extra crimen operis est Filius, in quo paternae operationis praefertur auctoritas. Non enim ad infirmitatem rettulit non potest, sed ad auctoritatem :nam ab se non potest, nisi uideat. Neque enim praestat uidisse uirtutem. Et cum non praestet uisus uirtutem, naturam non infirmat non posse sine uisu, sed auctoritatem ostendit ex uisu. Id enim quod ait nis: uideat, conscientiam significat in uisu, sicuti ad apostolos ait: Ecce

20

dico uobis: Leuate oculos uestros et uidete regiones, quoniam albae sunt ad messem. Conscientia igitur in se naturae paternae quae in se operatur operante, ne uiolasse sabbatum Dominus sabbati crederetur, ait: Non potest Filius facere ab se quicquam, nisi quod uiderit Patrem facientem : ut id quod operaretur, ex

2

sabbato operante usque modo Pater operaretur in sabbato. Ad alterius uero indignitatis dolorem consequentis dicti

conscientia naturae in se operantis ostenderet,

^

45, 6 Io. 5, 19.

DIYXGISEINGCPAK

8:Io: 5 E.

ULL BE GO

17 Io. 4, 55.

cum

et se

22 10:5. 19.

YE

3 fides] -- nostra T 3/4 potius nostra loquitur» G* 4 docetur] doceretur G* 5 defendit] -dat / — ad] de G* YZ 6 opus] opere G* Z — facereabse LEV GY — abjJaN 9égerit] -Fet V/ — patre] patere P*,5] 10agitlait C sabbato] -tum T — 11 praefertur] ref- B 12 rettulit] referri E, refertur J, > Y non?» N sed» G* 13 ad LEeNKeWBG*OJeZ,» DCE*K* TG*J* Y (foramen passus P verborum sed ad servat solaz litteram d) auctoritatem] -tate D Pc nam] + quod LTB ab]aEN uideat]uiderit LPKTBhH — neque]quid LLTB 14 praestat] -stet LT uidisse] uisus LT non) L* praestet] + et E 15 naturam] -ra D 16 nisi uideat? EN Asiculs EN DOLYZ ad apostolos] in euangelio Y Z — ecce] + ego E 18 regiones] -nis C 20 conscientia] -tiam D L*N Y naturae» D injse?»2] 21 operante]-ntem D C E* P uiolasse]-ssent E* 22 facere ab se D P K V B, ^ absefacere CLENTGOJ Y Z.. ab] a N° ^23 qued!» G*, quem B* operaretur] operetur EN OJ Y Z, operatur G 24 operantis] -nte IN ostenderet]-derit DH Y Z — et] -- in ENO] 25 operaretur] operatur TUNIOU, 26 alterius] ulterius T! indignitatis] |indignationis

ENVTBGe

PL 318

CAP. 45-46

423

rettulit causam: Quaecumque enim Pater facit, eadem et Filius facit. similiter. Exprobra infirmitatem Dei Filio, adime quoque naturae aequalitatem, si non quaecumque 30

3 An

^

facit Pater

eadem

et Filius

facit similiter,

si discrimen

aliquod paternae uirtutis adque operationis admittitur, si — quod aequalitati uirtutis naturaeque proprium est — honoris aequalitas non postulatur. Ipse enim in continuis ait : V£ omnes honorificent Filium, sicut honorificant Patrem. Qui non honorificat Filium, non honorificat Patrem qui misit ilum. Discerne aequalitatem in honore non dispari! Infirma naturam in eadem operatione uirtutis! 46. Quid responsionis causam ad contumeliam diuinitatis inuadis? Ad operationem sabbati respondit, non se quicquam facere posse, nisi quod Patrem facientem uidisset. Ad demonstrationem uero aequalitatis, quaecumque Pater faceret facere se professus est. Tene quod ad sabbatum pertinet ad opprobrium infirmitatis, si non quaecumque facit Pater, eadem et Filius facit similiter. Si autem sunt sine

I

An

exceptione quaecumque sunt, in quo tandem infirmitas repperitur, cum in nullo quae Pater possit, non possit et Filius? Aut in quo tandem per intercessionem infirmitatis negatur aequalitas, cum unus adque idem honor postuletur ad utrumque ? Quodsi eadem est uirtus operandi et eadem est religio honorandi, non intellego in quo tandem naturae infirmis contumelia relinquatur, cum eadem sit in Patre et Filio et uirtutis potestas et honoris aequalitas.

27 10.5. 19.

DICREINS

333107 5225.

PRIE

GONETEZ

28 dei] deo B 28/30 exprobra … similiter» E* 30 — pater facit CL et) EN 31 adque] ac/que C L*? admittitur] amitt- T' 31/32 adque operationis... uirtutis?) EIN —— 32aequalitati V/ BGo, -tate DCL P KT, adaequalitatem G* OJ Y Z — naturaequae Lc P Y — 33non» T — postulatur]-letur Ec,-lat / 34non) K* — 35flium? G* 36 aequalitatem] qualPK honore]-rem L£ forfasse p. corr. — infirma]ininfirma IN naturam]-ra E*NT 37 operatione] -nem P* 46, 1 quid] qui PK causam]-sa K(deest P) ^ contumeliam]-lia C — 3 uiderit patrem facientem C L*, + uidisset patrem facientem Le 5 se] + eadem C L*, + quoque eadem Le ad) G 6obprobriumLPKTB 7

facit!) Z

patet? G

-ietur /TBGOJ YZu

e pater facit 12ad)CL*

CL

sine) E*!

- uirtusestZ

9 repperitur] 13est] -- et L6,

p» EJ" honorandi] -ndo C L* naturae] -ra Y — 14 infirmis] -mitas CL* Ec,-mae OC, -mioris / 15flio]infilio /GYZy — et? CL* PH G* aequalitas] -tatis L*

424

A

I

HILARI

47. Et haec quidem quamuis cum ipsa rerum absolutione PL 319 tractata sint, tamen ne quid in eo quod ait Dominus: Non potest Filius facere ab se quicquam, nisi quod uiderit Patrem facientem, ad infirmandae naturae eius inpietatem proficiat potius quam ad demonstrandae paternae in se naturae conscientiam, per quam ex auctoritate operatus in sabbato est, dicti quoque dominici ad id pertinentis demonstranda cognitio est, quo ait: Et a me facio nihil, sed ut docuit me Pater, haec loquor. Et qui me misit mecum est. Non relinquit me solum, quoniam ego quae sunt ei placita facio semper. Sentisne quid sit, non posse quicquam facere Filium, nisi uideat Patrem facientem ? Et quo sacramento dictum sit : e a me facio nihil, et rursum : Non relinquit me solum, quoniam ego quae sunt ei placita facio semper ? Si enim ideo nihil ab se facit, quia in se manet Pater, quomodo rursum ideo se solum

Pater non relinquit, quia quae sunt ei placita facit? Non

concordat

20

2 An

LIBER IX

secundum

sensum

tuum,

heretice,

dictorum

diuersitas: ut nihil faciat a se nisi doctus a manente in se Patre, et rursum idcirco in se Pater maneat, quia quae ei sunt placita gerit. Si enim nihil ab se facit propter manentem in se Patrem, quomodo hinc ut in se Pater maneat meritus est, quod ea quae ei placeant agit ?Non est enim meritum aliquod, non ab se agere quae agat. Et contra, quomodo Patri quae Filius agat placita sunt, cum ea ipse agat manens in Filio Pater?

ZH 92 Mo t 19.

8 Io. 8, 28-29.

ID Io TENEPRGUZ TED

14/15 cf. Io. 5, 19; 14, 10.

GO IEX A

47,1absolutione]-nem IN 2tractata] retr- LC T B. — dominus? B 3 ablato: + absefacere CLP KO] . 4infirmandae]firm- PK* — 5 ad]in CL* ^ naturae» B* 6 auctoritate] -tatem C L* —— operatus] -tur T sabbato] -tum D l^ 7 pertinentis] -netis P* 8 — est cognitio E et» Jen 9 loquor] -quar P* ^ misit me CL non] et non EJN'ROTBZe relinquit] reliquit PKBO/YZu 10 ei» G* 11 quicquam] quam P* 11/14 sentisne ... facio semper» E*N — 12 sit] est GES 13 nihil] + sed ut docuit me pater CL relinquit] reliquit

DEGcOJYZyu rursum» EN

14ego»L* enim» CL* ab]jaN 15 quomodo ^ solum se O* 16 non!» CL* relinquit G ISP GNreliquitaDiE NP RONA 11 17 concordat] -dant C L* secundum»? B 18ut] + scilicet OC nihil] +seO* a!JabZ 19 eileis Y — 19/20 — sunteiCLB 20abJaN . 21hinc]hic Le T ut» JL 22: el»). .P* agit] gerit D*! 23 agere DCLE, getere NPKG*?OJYZy,facere TBGc — quae]quod K, quaeque GFYZ — et contra] econtra P Oc 24 agat!] agit TJ ipse CLENPKT B, ipsa DVGOJYZyu

CAP. 47-49

425

In angusto es, inpietas, et te munitissima

30

pietas concludit. Agit aliquid Filius, aut non agit, quomodo in his quae agit placet? Si quomodo agit in his quae ab se non agit ? Cum sit egisse quae placeant, et sine merito sit non

fidei nostrae

agit? Si non autem agit, et proprium ab se egisse

quae gesserit.

48. Sed naturae cui contradicis haec unitas est, ut ita per se agat, ne ab se agat ; et ita non ab se agat, ut per se agat. Intellege agentem Filium et per eum agentem Patrem. Non ab se agit, cum Pater in eo manere monstrandus est. Per se agit, cum secundum Fili natiuitatem agit ipse quae placita sunt. Infirmis sit non ab se agendo, nisi adeo ipse agit, ut quae agit placeant. Non sit uero in unitate naturae, si non quae ipse agit et in quibus placet, non per se agit, sed manens in eo ad agendum Pater edocet. Ita et manendo docet Pater et Filius agendo non ab se agit, et non ab se agens Filius, cum quae placita sunt facit, ipse agit. Ac sic unitas naturae retinetur in agendo, dum et ipse operans non operatur ab se, et ipse ab se non operatus operatur.

49. Iunge. quoque huic illud, quod ad opprobrium infirmitatis usurpas : Omne quod dat mihi Pater, ad me uenat.

49, 2 Io. 6, 37-38.

DCLEN

Pí(folio laeso desunt vw.48, 5/8)K

VTB

GOJYZ

26 es] est L* N — 27 agit!] ait K* 27/28 si non ... placet» L* — 28 agit!]ait K* 28/29 quaeagit?...inhisquae» T ^ 29agit!]ait LC — quae] + agit Le ab]a N non) T | quomodo ... non agit] quomodo in his quaeagitplacetsiabsenonagit/ ^cum»? E — 30abjaLeN 31 gesserit] -runt T 48, 1cui] quiu contradicis] -ces C L*? - estunits CL 1/2 — perseita/ — 2ab!Jau etitanonabseagat) Y ^ -ab?senonO]/ ne abse..agat?? N | 3^ fiiumagentem! GYZ — 4ab]aN monstrandus est] monstrandus

6 infirmis]

P ? K*, monstrat K€, monstratur G Y Ze, demonstratur Z*

+

uero

L, -rmus

Ec

TBJZ

ab] a Nu

adeo

LeENWVGOJ,adeoDCL*KTBYZ agit]ait GF — 7agit]aitG* unitate] in unitatem L*, natiuitate K — 8per] ab O] — agit?]agat TB

in — 9 ad» 7 pater edocet D E N G* ?O* J'Y Z, pater et docet C L*, pater docet Le T B Ge, pater edocuit P K, patre docet V, pater illum docet Oc manendo] monCL*, mandando V/ G 10filius!] + non L* — ab!]JaN . ab?]a N, absB* — agens] ageres E*, agendo Ec 10/11 cumque D — et non ab ... ipseagit?/ 1lfacitlagitYZ agitlaitG* sic|siG*Z — 12/13ab se .. operatur] a patre N° 13etipse ab se) P*K . ipse) G* ab se) Y operatus] + et L* 49, 1 iunge] longe K, adiunge uenit? K*, ueniet LC G* Z*

V. GOJYZu

2 =

mihi dat CL

PL 320

426

HILARI

LIBER IX

Et uenientem ad me non apello, quia descendi de caelo non ut faciam uoluntatem meam, sed uoluntatem Patris qui me misit. An

Sed forte sine uoluntatis libertate sit Filius, ut ei naturae

infirmitas imperet necessitatem. Ideo autem necessitati sit subditus, non uoluntati, ut datos sibi uenientes a Patre non

o

nn

2o

P

^

apellat. Sed sacramenti unitatem in his Dominus significans, dum non repellit sibi datos, dum non suam sed mittentis se agit uoluntatem, post repetitam hanc eandem Iudaeis murmurantibus uocem, intellegentiae nostrae sensum confirmat dicens :Omnis qui audit a Patre et discit, uenit ad me. Non quod uiderit Patrem quisquam, nisi qui est a Deo, hic uidit Patrem. Amen dico uobis: Qui credit in me habet. uitam aeternam. Et quaero primum, ubi auditus sit Pater, ubi docuerit

audientes? Sed Patrem nemo uidit, nisi qui a Deo est. Et quomodo eum quisquam audierit, quem nemo uidit? Audiens ergo a Patre ad Filium uenit. Et cum Filius audiatur et doceat, naturae in eo paternae proprietas et auditae et docentis ostenditur: ut hoc quod docet Filius et auditur, paternae doctrinae intellegatur auditio. Nam cum nemo uiderit Patrem, et ad Filium ueniens a Patre audiat adque discat ut ueniat, admonemur intellegere quid sit et in loquente Filio Patrem docere, et in conspecto Filio Patrem,

qui a nemine sit uisus, audiri: quia naturae paternae pro-

12 Io. 6, 45-47.

DCLEN

P(perierunt vv. 5|7 et19[20)K

VTB

GOJYZ

3uenientem]|eumquiuenitE apello D L Ke V/ T G, appello C P K*2OX, appellam EX, repello Ec B Y Z, expellam N, expello O1] — discendi D 4 uoluntatem?» D patris] -- mei CLEPK 5 uoluntatis] -tates G* libertate] -tatem C L*? — libertatis uoluntate D, qui coeperat scribere : uo, sed baec mutauit in lib, ef deinde prosecutus est ^ sitlibertate T — filius? T eijet EN — 7datos] datus D*, dato LL uenientes]-ntis G* 8 apellat] app- CIL* E*PK*?Y, rep- EceZ, exp- INOeJ significans] -cat G 9 repellit] -Ilet D mittentis] -ntes L* —— se]inse/€ ^ 10 eandem] eadem L* 12 patre] + uenit O* 13quod] quid L* ^ patrem uiderit D qui] qua CFL* . 14amen] + amen LcO/u 16primum] prium L* 16/17 + audientes docuerit Z* 17 uidit] nouit Y Z 18 — quisquam eum K uidit] uiderit C L* T 19 a patre] patre L*, patrem T B audiatur] auditur D EcO /u— 20doceat] docet DCL*ENOJu — naturae] -ta D, in naturae E*

auditae] -ta D B, audiat K, audientis Y Z

21 auditur] audiatur

Z* 22doctrinae]d.oriae D*! ^ auditio]audi.. G* 23/24 adque discat ut ueniat? L* 24 discat ut] discatur T — ut) K* in» B 25 in» Gc conspecto] -ctu D L*?T filio?] filii uidere L* patrem?] patre Le 26 uisus] usus G* quia] qua L*, + uidelicet Oc

CAP. 49-50

427

prietatem natiuitas Fili in se perfecta contineat. Volens igitur unigenitus Deus auctoritatem paternam, salua in se naturae unitate, testari, et datos sibi a Patre non apellit, et 30

35

uoluntatem non suam sed eius qui se misit efficit. Non quod non uelit quae agit, aut quod non ipse audiatur quae docet. Sed ut et eum qui se mittat et se qui missus est sub proprietate naturae indifferentis ostenderet, cum quae uult, agit et loquitur, ea et uoluntatem et opera et dicta Patris esse significet. 50. Quod autem sit liberae uoluntatis, non ambigue ostendit cum ait : Szcut enim Pater suscitat mortuos et wiwificat, sic et

^

Filius quos uult uiwificat. Cum aequalis in Patre et Filio et uirtutis potestas et honoris dignitas manifestatur, ibi et libertas uoluntatis ostenditur. Cum autem unitas demonstratur, ibi paternae uoluntatis significatur adfectio. Quae enim uult Pater, ea Filius facit. Facere autem plus est quam uoluntati oboedire :quia oboedire uoluntati habet exterioris necessitatem, facere uoluntatem proprium est unitati, cum factum sit uoluntatis. Et cum Filius uoluntatem Patris facit, docet per naturae indifferentiam naturalem sibi uoluntatem esse cum Patre: cum uoluntas eius sit omne quod faciat. Vult plane Filius omnia quae Pater uult, nec naturalis dissentit uoluntas. Namque cum haec uoluntas Patris sit,

29/30 cf. Io. 6, 57-38. 50224105, 2I.

DCLEN

P(perierunt w. 50, 1/4)K

28 deus) B*

VTB

GOJYZ

auctoritatem] aut ueritatem C L*?, uolunt- PK

a A E* datos] dato P* K* unitate] -tatem C L* C L* ?P K*? E, exp- N Oc, rep- BJ Y Z, apellet T, reppulit G*

29

apellit] app30 eius) T

31 uellit quod] quo OJYZ efficit] effecit D Pe TG* Y 32 NZu quae? qui Ee audiatur] -diat OC autJut EC CL*P*K* missus] remisus L* erbaut mittat] misit B et! CL* NBOJ indifferentis] 33 proprietate] -tatem CL* est] -- ut N — sub]in] -ntibus E* — cum quae] tim quae D C, cum queque E, cumque K, et cum quae PK — 35 significet] -cat D 34 ea] eam T — uoluntatem] -tate B

50,1ambiguae ibi. CUESPR

DCL V TB

— 3cum] -F enim Oc — 4e!) G*

5 unitas| auctoritatis unitas adfestio /C

TB

7 ea] + et D

— et

6 significatur] demonstratur 7

facit filius

G Y Z,

facit]

quia oboedire!] -diri C 8 uoluntati!] -tatis K* Y Z faciat Et exterioris] -riores D P K,externi TB — 9 necessitatem] -tates oboedire?) D 10et]sed T^ — filius] filium facete]patrisfacere T,facereautem Oc PK c» sit 12faciat]facit L* — 14namquae D L* 11per|paternae Le L* uoluntas patris |” T B

PES

428 — An

HILARI LIBER

IX

quam ostendit dicens :Haec est enim uoluntas Patris mei, ut omnis qui uidet Filium et credit in eum, habeat uitam aeternam, et suscitem eum in nouissima die, audi nunc an Fili a Patre dissentiens sit uoluntas, cum ait: Pater, quos mihi

20

dedisti, uolo ut ubi ego sum, et illi sint mecum. Non ergo ambigitur Filium uelle. Nam cum Pater uelit credentes in Filio uitam aeternam habere, Filius uult illic ubi ipse sit esse credentes. Nisi forte cohabitare Christo non sit aeternitas, aut non perfecta et beata in se credentibus tribuat Christus, haec dicens: Nemo nouit Filium misi. Pater, neque Patrem

2

A

30

^

quis nouit misi Filius et cui uoluerit Filius reuelare. Anne non in libertate est uoluntatis uolens secreti illius paterni tribuere conscientiam ? Et adeo uoluntas ei libera est, ut cognitionem sui adque Patris quibus uoluerit inpertiat! Adque ita inter Patrem et Filium et natiuitatis et unitatis demonstrata natura est, cum

sic liber in uoluntate sit Filius, ut quod

uolens agit factum paternae sit uoluntatis. 51. Nesciens plane dispensationem fidei extra intellegentiam sacramentorum est ; et doctrinam euangelii non adeptus a spe euangelii peregrinatur. Credendus est Pater in Filio et Filius in Patre, per naturae unitatem, per uirtutis potestatem, per honoris aequalitatem, per natiuitatis generationem. Sed contraria forte huic nostrae professioni est Domini

15 Io. 6, 4o.

DCLEN

18 Io. 17, 24.

24 Mt. 11, 27.

P(perierunt wv. 50, 26/27) K VTB

GOJYZ

15 quam] quod PK . enim? K/J*Z . 16uidet]uidit PK credit] -det habeat]-bet NP 17et|ut T suscitem] -tet N YZ in» G5 nouisima]-mo EK* TB an) L* a) L* 18/19 — dedisti mihi I T CUITS D) ergo] enim T 20 ambiguitur L*? T ^ uellit L*P*K*T .21flio]filium EN BOJ ^ habere aeternam CL habere]-bent E* 23et beata? K* — 23/26 in se ... libertate» P*! —— 25 quis] quisquam PK 26 libertate] -tatem C L* uolens] + nobis LeWTBGOJYZy 27 adeo] a deo DL*KZ asc 28 adque patris … inpertiat? EX, patris atque sui quibus uoluerit impertiet Ecme adque!]sic OC — ita» O7] 29 unitatis] natiuitatis E — demonstrata] tam K* — 30sic]sit K — sit? K° ut] utut T 31 — uoluntatis sit N D

51,1/2 — sacramentorum intellegentiam CL 2est> N — doctrinam] -naCL* 2/3 non adeptus a spe euangelii} E* — 3a]ab LCBGYZu, ad T 4 patre] patrem T — potestatem] + et V/ 5 aequalitatem] qual- E* natiuitatis] -tatem E* 7. = forte contratia CL forte huic» G* professioni] -ne P*, -nis B

PL 322

CAP. 50-51 testatio, cum

ait: Pater

maior

me

429 est. Hocine,

heretice,

inpietatis tuae telum est? Haec furoris tui arma sunt? Exciditne tibi ecclesiam duos innascibiles nescire et duos Patres non confiteri ? Oblitus es mediatoris dispensationem et in ea partum cunas aetatem passionem crucem mortem ?

Et renascens non confessus es ex Maria Filium Dei natum ? An

20

Wi —

SI in his omnibus Filius manens ait: Pater mator me est, ignorandum existimas, hanc dispensationem salutis tuae

exinanitionem formae Dei esse? Et Patrem extra hanc humanarum passionum adsumptionem in illa incontaminatae naturae suae beata aeternitate sine carnis nostrae susceptione mansisse? Nos enim unigenitum Deum in forma Dei manentem in natura Dei mansisse profitemur, neque unitatem formae seruilis in naturam diuinae unitatis statim refundimus. Neque rursum corporali insinuatione Patrem in Filio praedicamus, sed ex eo eiusdem generis genitam in se naturam naturaliter in se gignentem se habuisse naturam: quae in forma naturae se gignentis manens, formam naturae adque infirmitatis corporalis acceperit. Erat enim naturae proprietas, sed Dei forma iam non erat, quia per eius exinanitionem serui erat forma suscepta. Neque enim defecerat natura, ne

51, 81Io. 14,28.

14 Io. 14, 28.

16 cf. Phil. 2, 6-7.

28/29 cf. Phil. 2,

DCLEN P(perierunt wv. 12|13 et 27[22) K. VTB | GO (usque ad v. 22) J Gtem) Y Z 8 testatio] constitutio G* hocine ENB G6, hoc in D C L*?P T, hocne Lc O Ju, hoc K, hoc mihi ne V/, hocin. G*, hoc mihi Y Z hereticae C 9

telum] lumen T* — furoris] furis K* tui] tuae K*, tua K€ — 10 exciditne] exced- C L*, excad- T, excidit /* ecclesiam]-sia T Y ^ innascibiles] -lis I^ nescire» L* 11 non confiteri] non nescire confiteri |”T Y, nescire confiteri G* Z es] est E* 12ea]eo PK cunas? B - mortem crucem YZ 14 — manens filius PK 15 ignorandum] -dam Lc TB hanc] hac Y* dispensationem] -num WT, -ne Y ^ 16 exinanitionem] exinat- P* K, -tione Y Z — deiformae Z et]it T*! — hanc] hunc N, » PK 17 humanarum] -norum O* — illa incontaminatae] illam contaminata C, illam contaminatam L*, illa incontaminata Le 18 beata] -tam L*, » OJ aeternitate] -tati D*1,-tatem CL* 21 neque] nec quam / — unitatem] humilit- Oc — 22in» K* diuinaeunitatis] diuinitatis T — 22-53, 6 diuinae

unitatis... ad naturam) O (5g) 23insinuatione]-nemK* — inp E — 24in seLeWTBGYZ*, » DCL*ENPKZeu 25 gignentem] -nti K*, -ntis Ke se?] sed CL* 25/26 se? habuisse … gignentis) K* — 26 forma] -mam K — senaturae! CL gigentis E 28exinationem K G* 29 seruierat NY

430 30

HILARI

LIBER IX

esset, sed in se humilitatem terrenae natiuitatis manens sibi Dei natura susceperat, generis sui potestatem in habitu

adsumptae humilitatis exercens. Et ex Deo Deus natus, in forma serui homo repertus, Deum se uirtutibus agens, neque

3

un

A

Deus non erat, quem gestis suis docebat ; neque homo, in cuius habitu repertus est, non manebat. 52. Et idcirco in hoc eodem superiore sermone naturae sibi cum Patre unitatem contestatus dixerat : Qui me uidit, uidit et Patrem et: Pater in me et ego in Patre. Quae utique differentiam non habent ex aequalitate naturae: cum contemplatio Fili uisum conpenset et Patrem, et unus in uno

manens unum non discernat ab uno. Ac ne per corporalem contemplationem referre ex se paternae contemplationis uisum existimaretur, subiecerat : Credite mihi, quoniam ego in Patre et Pater in me; sin aulem, uel propter opera ipsa credite: ut, cum uirtus naturae res esset et operatio ipsa uirtutis sit potestas, per uirtutis potestatem naturae in se paternae unitas nosceretur: cum in quantum se quisquam Deum cognouisset in naturae uirtute, in tantum Deum Patrem cognosceret in potestate naturae; et cum

tantus,

quantus est Pater, Filius uidendum in se Patrem praestaret in gestis, indifferens per id Pater a Filio nosceretur,

per

intellegentiam indifferentis pro potestate naturae. 53. Inpleturus itaque unigenitus Deus carnis dispensationem et acceptae formae seruilis sacramentum consummatu-

331ct Phil. 2, 7 52-2014

DCLEN.-.

9.

3 Io:116,79 85e

P(perieruntw.;2,9]12)K-

745 mo.

WTB

8 Io. 14, 11-12.

"GYZ

30 esset] esse C 31 — natura dei C L ^ sui generis Z habitu] -to L*,-tum EN . 33serui] dei YZ | deum se] dominus e C, sic LC p. corr. 35 habitu] -tum L*

52, 1 superiore] -riori Y

+ sermone superiore Z

— 2 patre] -em D* T

= unitatem cum patre D* — me» E* — uidit!] -- me E€ 3patre]-em CESPNPIET AN ÉTIENNE er po aequalitate] -tatem CIE EME 5 conpenset et] conpenseet C in» D 6 discernat] -nitN . per» PKT 7contemplationem]-ne C ex]etex T* contemplationis] -nem L* 8 uisum»? Y subiecerat] -iecit LC mihi] in me vs 9 patre] -em C me] + est Z opera ipsa DCL, opera

ENKVBGYZu,ipsal

o.-.12quantum» T

se) LeEC, si N13

uirtute naturae D PKGH —— uirtute] -tem T — tantum]natum T — 16afilio] in filio YZ 53, 1 inpleturus] si L* 2, impletur LC, implet E*, impletus N — deus] + per D . dispensationem] -ne LC — 2 + seruilis formae CL PK

PE-323

CAP. 51-54

An

431

rus, usus est demonstrandae fidei nostrae professione dicens :Audistis quoniam dixi uobis : Vado et uenio ad uos. Si diligeretis me, gauderetis quoniam uado ad Patrem : quia Pater manor me est. His itaque quae ad naturam diuinitatis spectant explicitis hoc eodem superiore sermone, numquid professio haec aufert Filio naturae aequalitatem, quam natiuitas genuina consummat ? Aut numquid Deo unigenito contumelia est, Patrem sibi innascibilem Deum esse, cum ex

innascibili Deo natiuitas unigenita in naturam unigenitam subsistat ? Non enim suae originis Filius est, neque natiuitatem sibi non extans ipse conquisiuit ex nullo. Sed ex uiuente natura uiuens natura extans, tenet in se naturae potestatem, professa auctoritate naturae, ut et honorem testetur et gratiàm sumptae natiuitatis in honore. Et hoc quidem Patri debitum reddens, ut oboedientiam suam mittentis deputet 20

uoluntati, non tamen ut naturae unitatem oboedientia humilitatis infirmet, factus oboediens usque ad mortem, non tamen post mortem non super omne nomen est.

54. Sed si forte hinc inaequalis uidetur, quia ei post euacuationem formae Dei donatur hoc nomen, calumnia haec sacramentum adsumptae humilitatis ignorat. Si enim

53, 4 Io. 14, 28.

20 Phil. 2, 8.

2T Phil o2

DCLEN fPu(perierunt wv. 53, 810 et 54, 2/5 K VTB J3, 6 : diuinitatis) J (item) Y Z

3est? E

professione] -nem

uenio ad uos» L*1

CL*

GO (inde ab v.

4 quoniam] + ego Z — uado et

uos] + et contristati estis T B

5 — me diligeretis 1 B

gauderetis] auderetis L*, gaudiretis T* —— 6 ^ me est maior L ^ ad naturam diuinitatis quae B spectant CL EIN KcO*JZ, ex(s)pectant DPK*VTBG Y, spectamus OC 7 explicitis] ut explicitum est Oc 8 haec» O* aufert] ...fert L*, auferet YZ — 9 consummata ut G* M unigenito deo G YZu 10 contumelia est] -liae Gc 11 unigenita] -ti G naturam unigenitam] natura unigenita N 13 — est filius GO/ YZyu natiuitatem] natatem / L* —— 14 ipse]ipsa L 14/15 natura uiuens ... in SCIE 15 extans] existans Z* 16 auctoritate] -tatem CL*PKYZ + naturae auctoritate Z 17 gratiam] gloriam JC v! in honore] in honorem T B, honoret YZ 19tamen]tamP? ut» L* . oboedientia] -iam L* TB . 20infirmet] -- et Le T — 20/21infirmet ... non super] infirmet factus oboediens post mortem non super O*, infirmet factus enim oboediens usque ad mortem post mortem super OC, infirmet usque ad mortem non tamen factus oboediens post mortem non super / — 21 non) P*K 54, 1 ei] et IN

PL 324

432

HILARI LIBER IX

natiuitas hominis naturam nouam intulit et humilitas formam demutauit sub adsumptione seruili, nunc donatio nominis formae reddit aequalitatem. Quid enim donatum sit, quaere. Si enim hoc donatum quod Dei est, naturae huius donum ignobilitatem diuinae illi non inuehit naturae. Denique hoc nunc quod donatur ei nomen, etsi habeat doni

sacramentum, non tamen habet in dono nominis nomen alienum. Donatur enim Iesu, ut ei caelestia et terrestria et

inferna genu flectant, omnisque lingua confiteatur, quoniam Dominus Iesus in gloria Dei Patris. Confessionis ergo huius honor donatur, ut in gloria Dei Patris sit confitendus. Audis itaque Pater maior me est ? Scito eum, de quo ob meritum oboedientiae dictum est : Et donauit

ei nomen quod est super omne nomen. Audi rursum: Ego et

Pater unum sumus, et : Qui me uidit, uidit et Patrem, et : Ego PI:325 20

in Patre et Pater in me. Honorem donatae confessionis intellege, quia Dominus Iesus in gloria Dei Patris. Quando igitur illud est: Pater

maior

me

est?

Nempe

tum,

cum

donatur ei nomen super omne nomen. Ad contra, quando est: Ego et Pater unum sumus? Namque cum omnis lingua confiteatur, quia Dominus Iesus in gloria Dei Patris. Siigitur

54, 12 Phil. 2, 11. 15 Io. 14, 28. 16 Phil. 2, 9. 17 1o. 16,39. 18 Io. 14, 9 ; 14, 10. 20 Phil. 2, 11. 21 Io. 14, 28. 23 Io. 10, 3o; Phil. 2, 11.

DCL(vv. 14/24: LI) EN

P (perierunt vv. 18[202) K VTB

GOJYZ

4naturam» T — nouam]nouum L* 5 demutauit] -tabit C, + ad uisum Le 6 formae reddit D Le E NO J, formae reddidit C L* P K Y Z, in formae redit T B Ge, in formae reddit G* —— aequalitatem] aeternitate T — 7hoc» T

donatum] datum E*, + est Le Ee TBOe dei] deus E — 8 donum) O*YZ ignouilitatem L*, ignobilitatein LC — diuinae? Y Z + naturae non inuehit G —— naturae] -ra |” — 9 ei nomen] et nomen ei IN habeat] habet P K 10 habet? EN in dono» P* K 11 enim] nomenim T* 12genu]genum L/B flectant] -tent N — omnisque] et omnis O/ Y Z quoniam] quia u 13iesus] + est G gloria] -riam K*, + est TBOJ patris] + est CL — 14 ergo? O*! donatur] datur CLrY — 14/24 confessionis … dei patris» L* 15 sit] filius B — audis] cum audis G 16 eum]enim T — 17audi]audis Lre E N KCe/Z — ego]etego C 18 uidit”] uidet O J 19 donatae] donante K* 20 quia] qua E* gloria] + est NVTBGOJYZ 21-memaior PK — tum]tuncVTBGe,t.G* — 22 nomen!] + quodest L'€ TB. ada DCK* V TGO*,at Lr EP Kc BOcJ Y Z,et N — quando contra N° 23 namque] nam Lr*, nempe K! for/asse p. corr. GOJZy, neque VY 24 confiteatur] -tetur G quia] quoniam C Lr gloria] + est DKe W TBGOJ, -iam Lr* patris] -- est C Lr

CAP. 54-55

433

donantis auctoritate Pater maior est, numquid per doni confessionem minor Filius est ? Maior utique donans est, sed

25

minor iam non est, cui unum esse donatur. Si non hoc donatur Iesu, ut confitendus sit in gloria Dei Patris, minor

Patre est. Si autem in ea gloria donatur ei esse qua Pater est, habes et in donantis auctoritate quia maior est, et in donati

30

confessione quia unum sunt. Maior itaque Pater Filio est. Et plane maior, cul tantum

donat esse, quantus ipse est ; cui innascibilitatis esse imaginem sacramento natiuitatis inpertit ; quem ex se in formam suam generat ; quem rursum de forma serui in formam Dei renouat; quem in gloria sua secundum Christum Deum natum, donat rursum esse in gloria sua secundum carnem Iesum Christum Deum mortuum.

35

Causam igitur ostendit, cur si eum diligerent, gauderent

quod ad Patrem uadit, quia Pater maior esset, 55. gaudium

hoc itaque ex dilectione docens esse, quia laetaretur dilectio

^

Iesum esse in Dei Patris gloria confitendum. Et gloriae huius resumendae meritum continuo subiecit dicens: Venit enim princeps huius mundi, et in me non habet nilil. Nihil in eo

39/40 cf. Io. 14, 28. 55, 4 Io. 14, 30.

DCLEN

54, 34|[55)) K. VTB w.runt P(perie

GOJYZ

26 - est filius doni] domini N* 25 maior] -- me E*NV TGO*Z 29 patre] NG*u — 28ut] in C, utin L* utique] quae C L*, itaque TB pater C — est!] + hoc assumptae humanitati tribuitur quod minor patre est IN 30e!» DPK — ini? Y qua] quia C L*, quae B gloria» CL* maior] + me L* ^ donati] donanti L^ Z*, auctoritate] -tatem P* ? K* est ipse 33quantus]-tum TEC TZ estfilio] sicO€p.ras.6 — 32 -tis inpertit] ECN -tas natiuitatis] N E to]-torum 34sacramen YZ 35 generat] -ret 34/35 formam suam] forma sua OJYZ NITE 36 queml] formam]-ma CLCY rursus B DCL* E*, genenuerit O* secundum] 4- carnem gloria sua] gloriam suam E N, gloria dei K cui B deum? N — 37natum] iesum I/ T, + carnem GO* Y Z, 4- spiritum Oc /u— 38 christum] 4D suam loriam gloriasua]g — / donat]-tur tantum B. mortuum] natum mortuum | G* ?O J Y Z, natum et morchristum CL si] sic E* ENO 39 causam] -sa CL*? TB — cur] cun PKT B tuum 40 maior] + me CLX*, -- se T — esset] est T diligerent] -rant D 55, 2itaque] utique OC /Z — dilectione] -nem C L*,electione B* — esse] confitendum] -dus 3iesumJ]si Ge p.ras. 3 — gloria]-iam V T B esset L.— non habet nihil D E* V/ TO*, nihil habet 5 — mundi huius /Z IN nihil?» N C L* Ec N P K BG Oc J Y Z, nihil non habet L^, habet nihil 4

434

A

20

HILARI LIBER IX

princeps huius mundi habet, quia ut homo habitu repertus, extra peccatum carnis manebat in similitudine carnis peccati, de peccato peccatum in carne condemnans. Totum hoc autem ad paterni mandati referens oboedientiam, subiecit : Sed ut sciat mundus, quoniam ego diligo Patrem, et sicut mandatum mihi dedit sic facio: surgite, eamus hinc. Ad consummandum corporeae passionis sacramentum per dilectionem efficiendi mandati paterni festinat exsurgens; corporeae tamen adsumptionis statim mysterium pandens, per quam ei tamquam in uite modo palmitis inessemus, fructum nobis ut palmitibus, nisi ille uitis esset effectus,

utilem non daturis. Adque idcirco manere nos in se per fidem adsumpti corporis monet, ut quia werbum caro factum est, naturae carnis suae tamquam uiti palmites inessemus, — a corporeae huius humilitatis adsumptione formam paternae maiestatis alienans tum, cum se ad unitatem palmitum uitem professus, agricolam Patrem curiosum huius uitis

2

^

ostendit, cuius inutiles adque inferaces palmites desecans deputaret arsuros. Dicens itaque: Qui me widit, uidit el Patrem ; et : Verba quae loquor non a me loquor, sed Pater qui in

7/8 cf. Rom. 8, 3. 10 Io. 14, 31. 25 O0 TA RO:

15/24 cf. Io. 15, 1-6.

18 Io. 1, 14

24 Io. 14, 9.

DCLEN

P(perieruntwv.10|12 et 24/2) K VTB

GOJYZ

6 huius) CL*EPK mundi] + non N 7 similitudine] -nem E*GO*YZ 7/[8 carnis manebat ... de peccato peccatum > C L* 8/9 — autem hoc Eu 9 referens] def- B. 10ego» ] et» CL* — 11 = mihi mandatum PK ^ dedit mihi /YZ, + pater EYZu facio] facito L* 12 consummandum] -dam V/, -dae Y Z, confirmandum D —— 13 efficiendi] + pandens] efficiendi P* K* exurgens LBJ Y Z — 14 mysterium] -teri P* pend- D 15 quam] que O* ei tamquam] ei tamen quam L*, etiam P*?K, etiam quam B

uite LLENPKVOJYZ,

uitae DCG, uito L*, uitem

TB

palmitis D Le Pe TG*OJ,-tes CL*ENP*KV.BGYZ 16 fructum] -tus CL* B uitis] uites D 17 utilem Le E N Pe TGOc] Y Z, utiles DL*P*KBO*,utilis C — daturis] donatPK — 18 monet] ostendens Oc P. ras, ? J ^ quia] qui OC] 19 naturae] ra E uiti] uti C L*?, uit.. G* palmites]-tis /O*,» G* inessemus] inesse CL* 20 corporeae] -pore O* huius) J* humilitatis] milit- L* adsumptione]-nem DO* — 21 alienans]-nas P* ^ unitatem] humilit- PK —— 22uitem] uiti O* curiosum] gloriosae D 23inutiles]-lis DCL*O* inferaces] -cis D L.* O* palmites] -tis D CO* desecans] -candas C, secandas L*,-candos B — 24 arsuros] -rus G* uidit] uidet GCOJ uidit?» E, uidet GcO] — 25 patrem] +

meuml^ EN

qua] +egoVGOJYZu

X pater? D

25/26 — manet in me

DI226

CAP. 55-56

435

me manet, ipse facit opera sua ; et : Credite mihi, quoniam ego in Patre et Pater in me; ut et sacramentum

natiuitatis et

mysterium adsumpti corporis manifestaret, per continentiam dictorum ad id ueniens, ait : Quia Pater maior me est. Et

confestim, ut absoluta dicti ratio subesset, et agricolae et

30

uitis et palmitis subiecit exemplum, adsumptionem per id corporeae humilitatis ostendens. Et hinc causam eundi ad Patrem et dilectionis laetitiam cum ad Patrem iret docens esse oportere, quia maior se Pater esset : a quo scilicet esset gloriam resumpturus; apud quem et in quo esset glorificandus, non nouello honore sed pristino, neque alieno, sed quem apud eum habuit. Si itaque non in ipsum glorificandus est, id est ut sit 2» gloria Dei Patris, contume-

35

lam 40

An

adscribe

naturae.

Si uero,

quod ab eo glorificatur,

auctoritas est, Patrem maiorem in glorificandi auctoritate cognosce. 56. Quid dispensationem ad inpietatem rapis? Quid sacramentum nostrae salutis inuadis ad mortem? Glorificaturus Filium Pater maior est, glorificatus in Patre Filius minor non est. Aut quomodo minor est, qui 2# gloria Dei Patris est? Aut numquid Pater maior non est? Maior itaque Pater est, dum Pater est. Sed Filius, dum

26 Io. 14, 11.

29'"lo.. 14928:

34/37 cf. Io. 17, 5.

38 Ab

os r1.

56:4 Phil 2; r1.

DCLEN

P(perierunt w. 55, 40-56, 1)K

VTB

GOJYZ

26 sua] suae L* et» LCTB 27 patre] pater L* me] + est LCENKOC] SnetautiC PIN EetEN we gerlt 29 ad id ueniens] aditueniens D L*, adinueniens C, adiungens / — 29/30 et confestim] confestim autem C L* 30 ut» J* subesset] sob- C 31 palmitis] -tes GC, -tum OJ adsumptionem] ..sumpt- O* 32 corporeae] -reo L* 34esse DIE ostendens]-nditP K — 33cum]tumcum C L* — ad]aP* 34/36 esset 34/35 — gloriamesset O e pater maiorse YZ — a» T gloriam ... nouello honore] esse gloriare sub nouello honore T — 35 gloriam] habuit] habebat 1” T B 37 eum] deum T 36 alieno] num T -ria P LEE N TOcJ,idpsum/Z* ^ 38 ésti] sit L# ^ id si]seP* ^ ipsum]ipso 40 auctoritate] -tatem C 39 ab eo] habeo L* in] + ea CL* est? T 2 ad mortem » rapis] trahis O! ;n ras. ; ] 56, 1 dispensationem] -ne B pin glorificatus] -turus PRESS 3 glorificaturus] + ad L* OC p.ras. minor?] + non quomodo] quodo P*, q.modo O* 4 non» P* os pater!] + maior E itaque] utique Oc 6 maior] merito E Thay: dum!] + et B — dum pater est?) EN

DIN

436

HILARI

LIBER IX

Filius est, minor non est. Natiuitas Fili Patrem constituit

maiorem. Minorem uero Filium esse natiuitatis natura non patitur. Maior Pater est, dum gloriam adsumpto homini rogatur ut reddat. Filius minor non est, dum gloriam resumit apud Patrem. Adque ita et sacramentum natiuitatis et dispensatio corporationis inpletur. Nam et Pater, dum et Pater est et glorificat nunc filium hominis, maior est, et

An

Pater et Filius unum sunt, dum ex Patre natus Filius post adsumptionem terreni corporis glorificatur in Patrem. 57. Non habet itaque natiuitas naturae ignobilitatem, quia in forma Dei est qui ex Deo nascitur. Et cum differre significatione ipsa existimetur innascibilitas a natiuitate, natiuitas tamen non est extra innascibilitatis naturam, quia non sumpsit aliunde quod substitit. Nam tametsi non consecuta sit, ut coinnascibilis effecta sit, accepit tamen ex

innascibili Deo esse quod Deus est. Fides igitur nostra, etsi initium natiuitatis non adpraehendens, unigenitum Deum semper profiteatur: quia natura non

ferat, ut coepisse eum

aliquando

confiteatur,

cuius

natiuitas omne initii tempus excedat. Sed quem semper esse et ante tempora confitetur, natum tamen intemporali infinitate non ambigit, eum tamen ex ininitiabilis intellegentiae natiuitate confessa. 58. Sed hoc heretici

ad naturae

contumeliam

sumunt,

quia dictum est : [Pater maior me est, uel illud :] De die autem

58, 2 Io. 14, 28; Mc. 13, 32 + Mt. 24, 56.

DCLEN

P(perierunt wv. 56, 14-57, 2 et 58,1/4)K

VTB

GOJYZ

8minorem) C 9pater] sic EC p. corr. paterest> O*! — gloriam]-ria T homini]-nis Z* 10 gloriam] -ria T — 12e?» T] 12/13 dum et pater?» NP*K 13nunc) P*Oc, hunc EJ. est?] + pater N° 14natus] + est L* post) D 15 patrem] patre EcOJ YZ

57,1 itaque] ita EX, ista EC — 2 qui] quia K*u — deo» L* differre] -ferens T' 3 significatione] -nem L*, signifi/nem O* existimetur] -maretur | — 4 extra] + innascibilitas ... extra (4g ex /. 3) T — 5 sumpsit] sumit / aliunde] alium de P* ^ quod]|quoP*K substitit] -sistit E TZ non?» CL* P*KYZ 6consecuta]secuta E* sitl]sint D coinnascibilis] litas N*, coninnasc- O*, connasc- Z — accepit]accipit D — ex]ab PK 7 innascibili] -lis E* 8 adpraehendens] adprehens L* 9 unigenitum] umgen- T* ^ semper] + per T — profiteatur]-tetur DNu— 110mne]-em B sedjOYZ quem» G* 12tamen] + in Le T B, tametsi G 13 infinitate] infirmit- L* ^ ininitiabilis] initiabEP KT/ ^ intellegentiae] -ntia GE 58, 1 sed] sit D

2 pater ... illud] zw/erpolationem suspicor

autem] + illa CL, + illo YZ

de» K*

PL 328

GAP.

56-59

437

et hora nemo scit, neque angeli in caelis neque Filius, nisi Pater solus. Ignoratio ergo diei adque horae obicitur unigenito Deo: ut Deus ex Deo natus non sit in ea naturae perfectione qua Deus est, cum nesciendi necessitate dominante, iam uis

10

aliqua exterior eo potior sit, quae tamquam aduersum se inbecillum in ignorantiae eum infirmitate detineat. Quin etiam ad huius nos intellegentiae inpietatem hereticorum furor iure quodam necessariae confessionis conpellit, ut ita credendum sit: quia et a Domino

ita dictum sit, et uideri

inreligiosissimum possit, professionis eius de se protestationem diuersae intellegentiae nostrae opinione corrumpi. 59. Ac primum antequam dicti ratio et causa memoratur,

sensu communis

iudicii sentiendum

est, an credibile esse

possit, ut aliquid ex omnibus nesciat, qui omnibus ad id quod' sunt adque erunt auctor est. Si enim omnia per

Christum et in Christo, et ita per psum, ut in ipso omnia

sint, id quod neque extra eum neque non per eum est, quomodo non etiam in scientia eius sit, cum plerumque scientia eius ea, quae neque in se neque per se sint, per uirtutem naturae non nesciae adpraehendat ? Aduero quod 10

causam

nisi ex eo non

sumit,

et motum

ad id quod est

695 Golsusir6:

DCLEN

P(perierunt v. 59,2]] K VTB

GOJYZ

3scit] sit G* 3/4 + soluspater CL — 4ergo]itaque CL. — obicitur] -tus T* — 5ea]eoP naturae]-ra T 6nesciendi]-ente P* K necessitate] -tatem L* iam uis] ianuis E* 7 exterior eo Lec BGO*?YZ, exerior DCL*ENPKO:c]J, exteriore T 8 inuecilum B in» P*TBG*OYZ ignorantiae] inignor- JC detineat] si OC in ras. 6. 10 furor] -tori DC L*? E*? iure] uie N* conpellit] inp- D PK 11 a domino] adeo N° ita» CL* ^ dictum sit ita YZ — 12 inreligiosissimum] -giosum CL* protestationem] -ne D 13 diuersae] -sa OC] opinione] oppione L*, -nem Y 59, 1 causa] -sam

G*

memoratur

DL* E*

NPK*WV T

BY, -retur

CLcEcKeGOJZyu — 2sensu]-sum TB — iudicii] + interrogo an Le T B est? T 3omnibus?] nominibus T ^ 4auctorest]auctorem E*— 5 — in 7 scientia] -tiam D CT EOJYZ 6 sint] sunt omnia in ipso H scientia eius sit cum plerumque ?N scientia eius sit cum plerumque) G* sit] + cum plerumque scientia eius sit (47) K* ^ plerumque] + aliquis Ge sint] sunt neque?] + in Z* cius ea» OC] 8 scientia] -tiae C L* Gls*

9 nesciac] nescire C L*, nesciens OC, nesciat O*? J; nesciatvet

adpraehendat? /

10 sumit] sumpsit

CL* P*K

— et] + ne D PC

YZ

438

I E

20

2 ^

HILARI

LIBER IX

eritque, nisi intra se non capit, quomodo extra eius naturae scientiam est, per quam et in qua id quod efficiendum sit continetur ? Cogitationes namque humanas non solum praesenti motu incitatas, sed etiam instinctu futurae uoluntatis agitandas Dominus Christus non ignorat, euangelista testante : Screbat enim lesus ab initio, qui essent non credentes, et qui esset traditurus eum. Naturae ergo eius uirtus, quae cognitionem rerum non extantium capit et quiescentium adhuc animorum subituras inquietudines non ignorat, id quod per se intraque se est nescisse existimabitur? Et alieni potens, inpotens sui esse, de quo dictum meminerimus :Omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est ante omnes, uel illud : Quia in ipso conplacuit omnem plenitudinem inhabitare, et per ipsum reconciliari omnia in eum? Cum igitur omnis in eo sit plenitudo, et omnia per ipsum et in ipso reconcilientur, et dies illa reconciliationis nostrae expectatio sit, hanc ille diem ignorat, cuius et in se tempus est et per se sacramentum est ? Eius enim aduentus sui dies

16 Io. 6, 65.

DCLEN

22 Col 3, 16-17.

P (perierunt wv. 18/20) K

24 Golsm

19-20.

VTB(usque ad v. 16)

GOJYZ

11 eritque C Le V/ BGc p. ras. OC p. ras., eritquae D L* T, erit neque ENPK,essetque J, exteriorque /cm£& Y Z — nisi] -- ita LC — 12 per quam … id quod} G* qua] quam TB idquod) CL* | quod) T sit]est Pati 14 namque» E humanas] -na O*! motu] metu Y* 15 incitatas] incitas C L* T OX J, incitasse P K — 16dominus] + noster T 1673, 22 dominus christus ... quae patris desunt in B, infegro quaternione deperdito 17 non credentes] credituri / — qui?| quis C L* V/— esset] esse G* 18 — eum traditurus CL ergo» O*! uirtus) O* uirtusque D 19 extantium] existentium K capit] + et quiescentium capit (dg) K*1 20 subituras] subdit- V/ inquietudines] -nis D id quod]idque D se] + per se (de) L*, sic GC p. corr., + est YZ — 21 intraque] intra LCZ, intraquae P*K* est]esset PF?K — 22inpotens sui] inpotesissui / C, in potestatis suae Tu sui» O* esse] ‘est D Pe G*?y 23 uel illud? C L* 24 quia] quam Z conplacuit] -cui T — plenitudinem] diuinitatis plenitudinem CL, plenitudinem diuinitatis V/ G inhabitare]hab-CLPKT 25 reconciliari] -are O* omnia reconciliari D — eum]eo/ 26omnis) K* eo]eum (Do 27 reconcilientur] -liantur EJ reconcilientur et dies illa» Y* 27/28 nostrae expectatio» L* 28sitlest DETOCJYZ,)O* ille] illi O* et? D in se] ipse IN 29 se» OJu est? eius enim DLeNPKV

TGYZ,estetis enim C, est e.u. enim L*, eius eius enim E, eius

est etenim OCf. corr. J, eius est? etenim u

dies] + illa G*

PL 329

CAP. 30

59-60

439

ista est, de qua apostolus ait : Cum autem Christus apparuerit, uita uestra, tunc et uos cum eo apparebitis in gloria. Nemo itaque quod per se et intra se est, nescit. Christus aderit, et aduentus sui diem ignorat? Dies suus est, secun-

35

40

45

dum eundem apostolum : Quia dies Domini sicut fur nocte adueniet, et ignoratione eius detineri intellegendus est? Humanae naturae quod agere definiunt, quantum in se est praesciunt, et sequitur gerendorum cognitio uoluntatem agendi ; Deus uero natus quod in se et per se est nescit ? Per eum enim tempora et in eo dies est: quia et per ipsum futurorum constitutio est et in ipso aduentus sui dispensatio est. Et erit in ea haebetudine, ut quod sibi constat, sensu

naturae torpentis ignoret, ferarum beluarumque modo, quae extra rationem consilii prouidentis animata, ipsum quod agunt nesciunt, cum quodam motu stupidae uoluntatis agitata, fortuito ad aliquid et incerto feruntur ingressu ? 60. Ouomodo etiam Dominus gloriae, aduentus sui ignorabili die, naturae esse inconpositae inperfectaeque credetur, quae et necessitatem habeat adueniendi, et scientiam

30 Col. 5, 4.

34 1 Thess. 5, 2.

41"c£: Col. 15; 17.

60. T: cf.x Cor. &.8:

DCLEN

P(perierunt w. 59, 34[38)K

VT

GOJYZ

30 qua] quo KT dequaapostolus ait) Z — 31cumeo»? TG*! J d apparebitis cum eo P K, apparebitis cum ipso E gloria]-iam V/ — 32 quod] quidL* 33et>T suilsuisN — c estsuus/] 34eundem] + igno T* sicut» E* nocte] in nocte C L* OJZ, nocturnus K — 35 adueniet] ita ueniet CL* ^ ignoratione]-tio L*, -tionem O* — detineri] -nere L* — 36 naturae» G* —— inse]ipseN*! 37 sequitur] sequetur O* gerendorum] generend- O* 38 — perseetinse D — et]estac CL*,ac Le T — est] + To MBs 40 — constitutio futurorum / 39 eo] eodem LC natus Z* dispensatio] dissipatio Z 41 haebetudine V, hebit- DN Te GO YZ, haebit- E P K, habet- C T*, habit- L, hebet- u

sensu] -us C L*, -um VOX?

42 ueluarumque T*, belbar- P* 43 consili? Y* animata] -tae motu] moto C, mo.tu. L*?, 44cum)E ipsumJipsud /G*? VYZu motus E* stupidae] sturpide D fortuitu LL Y Z Ad LUZ

45 agitata] -tato E, -tatae VY Eu feruntur] infer- D ingressu] -ssum

PUR 60, 1 ignorabili] -bile P*, -bilis T 2 die] diem T inconpositae] inperfectaeque] et imperfectae Y Z conpos- DC L E N O6, incompotis / credetur] -deretur V/, -ditur TeO* Y Z 3habeat] habent CL* scientiam] + non N

440

HILARI LIBER IX

aduentus sui non adepta sit ? Per quod potior sit ignoratio Deo, quae ei auferat cognitionis habere uirtutem! Iamuero quanta inpietatis geminatur occasio, si praeter infirmitatem Christi etiam Deo Patri uitium deputabitur, ut unigenitum Deum et dilectionis suae Filum diei huius cognitione fraudauerit, malignitatisque adfectu scientiam futurae consummationis inuiderit ; et cum non ignorabilem ei esse passionis et diem et horam uoluerit, diem uirtutis eius et clarificandi in sanctis suis horam negauerit ;et ademerit beatitudinis cognitionem, cui mortis indulserit praescien- PL tiam ? Humanae istud conscientiae non potest ferre trepidatio, ut hoc sibi de Deo arbitrium praesumat et ei uitia humanae . demutationis adscribat : ut aut aliquid Filio Pater deneget, aut aliquid Deus natus ignoret. 61. Nescit autem Deus aliud aliquando quam dilectio esse, neque aliud quam Pater esse. Et qui diligit, non inuidet ;et qui Pater est, non etiam non An

pater totus est. Non enim admittit hoc nomen portionem, ut ex aliquo pater sit et ex aliquo pater non sit. Pater enim uniuersitatis eius quae in se est pater est, omnem se in eo habens, cui non sit ex portione quod pater est ; non quod sibi eorum quae sua sunt pater ipse sit, sed quod in his quibus ipse est, ei qui ex se est pater totus sit. Et cum secundum humanorum corporum naturas, quae ex disparibus conue-

SIC Col

DCLEN

12 ch EM Ihess

+ 10:

P(perieruntvv. 60, 4]8 et ét,4/5)K

VT.

GOJYZ

4 per quod potior sit) G* — 4/5 per quod ... cognitionis] si: O*, quae uero potior ignoratio deo possit ascribi quam quia auferat ei cognitionis OC 5 deo? K 6si]cum O6,» / praeter] pr ENOC] — 8diei]deiet Y — 9 cognitione] nem P T Y fraudauerit] -uerim T,-uerat G* ^ adfectu] -ctus

CL*, eff-

PK

10 non) L*EG*OY

ignorabilem] -bile CL

11

passionis] -nes L* etdiem} O* — horam]hora C uoluerit] nol- O1 Y Z eius) ENOCJ 12e!» CL* ademerit] eadem erit C, eidem erit Y, ei ademerit Z 13 cognitionem] -tioni L* praescientiam] pie scientiam IN 15 humanae istud] humana est ut P K, humani istud O* — trepidatio) P* 16arbitrium) G* — etjut CL*PK — eijut E,»O* 17 demutationis]

demotionis E, diminutionis OC / — adscribat]-bantur ^ pater filio T — 18 natus» L* 61, 1deus) D aliud]aliquid CL* ^ pateresse? N° pater]etiam pater OC] -dit D V* — Setexaliquo pater nonsit? O* eo O1 in2reg MO 6/7 omnem se ...

N — ut? E — aut»? K*

2neque» T nequealiud quam 3et quil] quam C L* inuidet] — pater?» G* 6 omnem] 4- in quod pater est? J — 7 ex» O* est? N — 8pater? ] — sit]est C — 8/9 sit sed ... ipse est? L*, supp/. Le emittensipse — 9ei]et YZ — sit]est T, >] — 10humanorum] -narum C L*

230

CAP. 60-62

441

niunt et ex conpositis consistunt, non possit nisi omnium suorum quis pater pater esse, dum quod in unoquoque est generum ac partium, id in filiis natiuitas perfecta conseruet, — omnium ergo suorum quis pater pater est, dum ex omnibus natiuitas et in omnibus manet. Et cum in Deo non sint corporalia sed absoluta, neque particulata sed tota et

15

uniuersa,

non

uluificata

sed uiua, totus

uiuens

et unum

totum Deus est, dum non ex portione conpositus est, sed ex simplicitate perfectus est : necesse est ut secundum quod est Pater, ipse sit omnium suorum ei quem ex se genuit Pater totus, dum eum Patrem ex suis omnibus natiuitas Fili perfecta consummat. Si igitur proprius Filio Pater est, in ea necesse est Filium manere proprietate qua Pater est. Manere autem quomodo

20

25

30

^

existimabitur, si extra praescientiae naturam sit et aliquid

natiuitati eius ex auctore defuerit? Deerit enim prope totum, si quod proprium Deo est non habeat. Proprium autem Deo quid aliud quam cognitio futurorum est : ut res nondum manentes mansurasque posterius, inuisibilium ac nondum extantium generum capax natura contineat ? 62. Non patitur autem in nobis doctor gentium Paulus hanc inpii erroris professionem, ut ignorasse aliquid unigenitus Deus existimetur. Ait enim: /nstitutr in dilectione in omnes diuitias adinpletionis intellectus, in agnitionem sacramenti Dei Christi, in quo sunt omnes thensauri sapientiae et 62, 3 Col. 2, 2-3.

DCLEN

P(perierunt m. 61, 18/20) K VT.

GOJYZ

11 ex xD 12 pater!» Ye quod» Y | 13ac|hac Y filiüs] filio EN] mnmatiuitas] + etin omnibus manet (4zex/. 7) ] 15non) E, nostro PK 16. sint| sit. C'IE* tota "et]- totae 'T5* 17 uiuificata] -ficat L* 18totumltotus D Tu — dum? E es?» K 19 necesse est?) G* | secundum) E* . 19/20 necesse est ... ex se genuit] 547 O*, necesse est ergo ut secundum quod est ipse eius quem ex se genuit Oc 20 pater! » C sit] est EN ei quem] eique D V, et quem E/ YZ 23 proprius] proprio T — 23/24 inea... qua paterest? N° 25 praescientiae] praesentiae C L* P*, praescientiam O*, praesentiam Y Z naturam] -ra T, -rae Y Z et] + si L* aliquid] aliquod L* 26 natiuitati] -tate P* KO*, -tatis Y*

auctore]-ritate CL* GF?20*?YZ — enim» CL* PKT 27propriumi] proprie uni Z deo] deus L* 28 aliud] + magis OC cognitio» P* 29 nondum] dum E*, dudum Ee, nundum Y 30 nundum Y extantium] astantium JN 62, 2hanc» ] 3instituti] institui C L*2, -tutio N in) ENOJYZ dilectione] -nem C L* EN Y — 4 adinpletionis] -nes L* G* agnitioDC L* V T (za et in sequentibus, thensauri 5omnes) EN nem]-ne YZ consentientibus quandoque K et G) — 5['1 et scientiae absconsi ... omnis sapientiae} P*

DIS

442

HILARI LIBER IX

scientiae absconsi. Deus Christus sacramentum est, et omnis

sapientiae et scientiae in eo thensauri latent. Portioni uero et uniuersitati non potest conuenire, quia neque pars omnia intellegitur, et omnia partem non patiuntur intellegi. Filius enim si diem nescit, iam non omnes in eo scientiae thensauri

sunt. Quodsi in eo omnis scientiae thensauri sunt, diem non ignorat, omnem in se scientiae thensaurum continens. Sed meminisse nos conuenit, occultos in eo istos scientiae thensauros esse, neque idcirco, quia occulti sint, non inesse: cum ^

per id quod Deus est, in eo insint, per id uero quod sacramentum est, occultantur.

20

2

A

Non occultum autem neque ignoratum nobis est sacramentum Dei Christi, in quo absconsi omnes scientiae thensauri sunt. Et quia sacramentum ipse est, uideamus an in his quae nescit ignorans sit. Si enim in ceteris professio ignorandi non habet nesciendi intellegentiam, ne nunc quidem quod nescit ignorat. Nam cum ignoratio eius, secundum quod omnes thensauri in eo scientiae latent, dispensatio potius quam ignoratio sit, habes causam ignorandi sine intellegentia nesciendi. 63. In omnibus enim, quae ignorare se Deus loquitur, ignorantiam quidem profitetur, sed ignoratione tamen non detinetur: dum ad id quod nescit, non nesciendi infirmitas

est, sed aut tempus est non loquendi, aut dispensatio est non agendi. Loquitur ad Abraham Deus dicens : Clamor Sodomae

63, 5 Gen. 18, 20-21.

DCLEN

Pf(perieruntvv. 62, 8|11 et 63, 2]

K VT.

GOJYZ

6 abscondii CLV/TG . omnis CLENVT J,omnes DPKGOYZu 7et!scientiae? O* —— 8 potest] potens C — pars] pers T*, perse Te — 9 intellegitur] git E*?2 NO] — et? E*N — patiuntur] patitur GFO* YZ — 10 nescit] nesciat K — iam» K . omnes] omnis DCLENKTGOC]Z scientiae] scientia est Y — 10/11 iam non ...thensaurisunt!? L* ^ 11quodsiin eo omnis scientiae thensauri sunt? DCL*?ENPKyu omnis L* [/ O* J, omnes Le TGOc Y Z 12 omnem] omnes D C L P K u, omnis E, + scilicet Oc thensaurum]-ros DP Ky 13 istos] isto E*, stos P*, » G*, totos Y, tot

Z

Ad4sint sunt L*PK 15est> L*N insint] insit D N, sint K* I7 16 occultantur] occulantur CL* G,-tentur /Z — 18deidE 19ipse] in se P 20 nescit] ex se sunt Le T — 21 nesciendi] -ndo C L*, -ntem ] nz intellegentiam nesciendi T nelinec oZ 22 cum) DCL*EPK, si N ignoratio]-rato K*, + est E — 24 habes]-bens CL*,-bet / sine] si L* intellegentia] -tiae L*, -tiam T 63, 1 ignorare se] ignorare sed T*, ignorasse OJ -rantieZ — 3detinetur] detur D ad) Ec 4non!) D sodomae] -morum C L T* O J, -mum T*

2 ignoratione] — 5deus) K*OJ

CAP. 62-64

et Gomorrae

443

inpletus est, et peccata-eorum

magna

ualde.

Descendam ergo et uidebo, si secundum clamorem. eorum consummantur ; quodsi non, ut sciam. Habemus ergo nescientem Deum quod tamen non nesciat. Nam cum peccata magna ualde sciat esse, et rursum descendit ut uideat an consummati

sint, et si nondum

consummati sint, ut sciat:

intellegimus eum non nescire quia nesciat, sed tum scire quia tempus ad agendum sit. Scire ergo Deum, non est ignorantiae demutatio, sed temporis plenitudo. Expectatur enim

adhuc ut sciat. Et cum non possimus id de eo intellegere quod nesciat, cum tamen adhuc expectet ut sciat, necesse est ut id quod sciens nescit et nesciens scit, ut nihil aliud quam

uel loquendi dispensatio sit uel gerendi. 64. Non ergo ambigi licet, Dei scientiam ex tempore potius esse quam ex demutatione, cum ad id quod Deus scit, profitendae potius scientiae tempus sit, quam adeptae. Vt etiam ex hoc docemur, quod ad Abraham

An

dictum est: Ne

inicias manum tuam in puerum, et ne facias illi quicquam. Nunc enim cognoui quia times Dominum Deum tuum, et non pepercisti filio tuo dilecto propter me. Deus itaque modo scit.

64, 4 Gen. 22, 12.

DCLEN

P(perierunt w.64,2]]) K

6gomorrae]-rrum C L*,-rreorum L* 7 clamorem] -rum N

VT

GOJYZ

inpletus]impetus E* — est? L*

eorum] illorum C L*, 4- uenient ad me G Y, 4-

uenientem ad me Z — 8consummantur] -mmabuntur Lc TG* Y Z — quodsi non]sinautem G Y Z habemus]habes GO* YZ ergolenimN — 10 — ualde magna L etrursum) N discendit D — ut» G* 11consummatil] -mmata IN K*OJZy, -mmandi T sint!] sunt EP et si nondum consummati sint» C L* K* Y* nondum] non T ^ consummati?] -mmata NOJYZyg,-mmandi T sint?| sunt Eh sciat] sciant P — 12 intellegimus]-gemus N nescire]eascire Y Z — quia!]quiO*,quae Y ^ tum]tunc Lac T. G0 8X:Z

quia?] sic L* G* 2O* 2, cum est L^ T, qua K*, cum VW Ge,

sit? Le T — scire] nescire Le T Ge — ignoran13ad» CL* quandoOc tiae] ignora P* 14 demutatio] deminutio Oc plenitudo] + et G* expectatur] -ctat OC] 15 — ut sciat adhuc Y ut») D*! non 17 id .de..eo] iddeo P*, ideo; K possimus] nescimus E N OC] u? LePK*?2VTGO*?,5 scit] nescit ÆE* sciens] nesciens C aliud] J- aliquid Le T — 18 dispensatio] DCL*EcNKcOCJYZuetE* -tione P* K . gerendi] agendi O7 Y Z tempore]tem/re C — 2 potius] 64,1 — licet ambigi Z — dei]d$ G* 3profitendae] -nda T ^ adeptae] ademptae potuisse CL*? — quod? O* 6 ne]nequePK A4docemur]doceamur K€ — quod» L* LecENYZ deum} dominum» CLPKH CL PK enim» T ^ quia] quoniam DIEN

PL 222

444

HILARI LIBER IX

Modo autem scire, anterioris ignorantiae professio est. Quod cum in Deum non cadat, neque ut ignorauerit antea fidelem sibi esse Abraham, de quo dictum est: Credidit Abraham Deo, et deputatum est ei ad iustitiam, hoc quod nunc cognouit, tempus est quo Abraham testimonium accepit, non etiam scire Deus coepit. Abraham enim holocausto fili dilectionem quam ad Deum habebat docuerat ; Deus tunc cognouit, cum

loquitur. Et quia ante nescire non intellegendus est, necesse est idcirco tunc intellegatur cognosse, quia loquitur. Et de plurimis quidem, quae de scientia Dei testamento uetere continentur, haec tantum exempli causa demonstrata a nobis sunt: uti quod nescit Deus, non ignorationis causa PL 333 20

intellegeretur esse, sed temporis.

65. In euangeliis uero Dominum multa scientem nescire inuenimus. Operarios iniquitatis, in uirtutibus multis et in

nomine eius gloriantes, non nouit dicens: Ef tunc iurabo, quia non An

now

uos.

Discedile

a me

omnes

qui operamini

iniquitatem. Etiam cum iureiurando eos non nouit, quos tamen iniquitatis operarios esse non nescit. Nescit ergo non

idcirco quia nesciat, sed quia cognitione eius per iniquitatem operationis indigni sint ; fidem dicti etiam iurandi religione confirmans,

et habens

in naturae

uirtute

ne nesciat,

et

retinens in sacramento uoluntatis ut nesciat. 10 Gen. 15, 6. 05253 Mt 7225

DCLEN

P(perieruntwv. 64, 20-65, 3)K

Santerioris] int- L* ante

EOJYZ

10/11 —

9cum} K*

VT

deum]deo

deo abraham ENV

GOJYZ

DG*?O*?YZ

antea]

11 deputatum] reput-

CI eil tO TS ED KR quod] quo L*,» K 125 cst PK Go» DCLENVTOJYZ quo] quod O*YZ accepit] accipit C L* 13 holocauto C*!, olocausto I^

14 tunc] tum

CL*

ENPKYZu

15 quia]

quie oss Ys nescire] -ret T intellegendus] -ndum C L* N 16 est| X mut ^E cognousse CLENOJYZ 17 plurimis] -mus EX ueteri LCNPKGOJYZH 18 continentur] -netur DT 19 nobis] uobis C sunt] sint JN üt DICIT PME EU CREE Lc EN PKGOJYZyu quod] quo T 20 intellegeretur] -getur K*, -gatur KCO?] 65,1 dominum) O? 2 operarios] -rarius D*, + enim Oc iniquitatis] -tates C 3 nomine] -ni L* gloriantes] exultantes G* et? ENO*J tunc] non CL* iurabo] sc O*?, iuro OC] 4 quia] quoniam N discidite T* —— 5iurerando E* — 6 + operariosiniquitatis D —— nescit?) T2 7 nesciat] nescit EN quia?] nisi T — cognitione] -tioni Le T, ad cognitionem EN eius? K 7/8 iniquitatem operationis] iniquitatis operationem Z 8 fidem] fide Ec iurandi] iurisiurandi i religione]

-nem ET ^ 9 uirtute] tem CL*T

ne» K*O*

CAP. 64-66

445

Nescit quoque unigenitus Deus uirgines stultas, et conparandi sibi olei incuriosas gloriosi aduentus sui thalamum ingressus ignorat. Namque et adeunt et rogant, et usque eo non ignorantur, ut his respondeatur :Amen dico uobis, quia nescio uos. Nam et occursus et depraecatio non ignorabiles esse eas patitur, sed nesciendi responsio non naturae potius quam uoluntatis est: dum ab eo qui nihil non nescit, indignae sunt quae sciantur. Denique ne per infirmitatem ignorare existimaretur, continuo apostolis ita locutus est: Vigilate itaque, quia nescitis diem neque horam: ut cum uigilare eos ob ignorationem diei adque horae monet, per id nesciri ab eo uirgines noscerentur, quod consopitae et neglegentes indignae aditu thalami sui, oleo indigendo,

20

mansissent.

66. Non est igitur Dominus Iesus Christus, qui scrutans

corda et renes Deus est, in ea naturae infirmitate, ne nesciat :

—

cum hoc ipsum ex naturae scientia intellegatur esse, quod nescit. Quodsi qui forte ignorationem ei deputabunt, ab eo PL 334 qui sciat cogitationes eorum dici sibi metuant : Quid cogitatis mala in cordibus uestris ? Nam cum cogitationum gestorumque non ignarus cogni-

11/12 cf. Mt. 25, 5. 66; 1^ Ps? 7, 16:

DCLEN

14 Mt. 25, 12.

20 Mt. 25, 15.

5 Mt. 9, 4.

P(perierunt vo. 65, 22-66, 5)K

VT

GOJYZ

11 nescit]-ciat P* stultas] excultas T* — et] +in Y* — 12 — oleisibi incuriosas\+etENY — 13e!) PK eoladeoDh 14non) Le ignorantur] -ratur T' amen] + amen Z 15 nescio] nesciui L ignorabiles] -bilis D L, igno..bilis O* 16 — eas esse ] esse? P eas) CL* 17non)LCECKCTOC] 18quae] sc GC p. corr. — sciantur] sciuntur L*, nesciantur E* N YZ — ne» T — infirmitatem] firmitate T*, firmitatem T* 19 ignorare] -rasse CLP K, ign.are O*1 apostolis] dominus YZ est> DV” 20 cum] dum T 21 eos ob ignorationem] eo sob ignorationem L*, eos ob ignoratione L^, eos ab ignoratione Y Z 22 nesciri] -re LL E* uirgines] -nis L* noscerentur] -tetur EN G* Y Z quod]utquod E*N consopitae] consumptae D, conpositae VT — 23 aditu] tum T thalam/ C, thalamis uioleo E* oleo] oleum I/Y PK

G6,1est> Ec igiturlergo D — 2est? L eajeam T — infirmitate] -tatem D T ne nesciat] sic O*?, ne sciat OC, ut nesciat / — 4 nescit] nesciat LeTOC] qui]quisG*,alii Y ^ forte]-tem D —— ignoratione mei Z ab eo] habet C —— 5 cogitationes] cognitiones D C L*, -tationem / dici sibi] dicis ibi Y quid] qui T*Z cogitatis] decog- E — 6 uestris; K — 7 cum) Le gestorumque] gestorum quod C L*, gestorum quae T* — non) CL* ignarus] + sit EC — cognitor] conditor Z

446

HILARI LIBER IX

tor interdum de cogitatis gestisque quasi ignarus interrogat, —

uelut

de tactu

fimbriae

mulierem,

uel de dictorum

dissensione apostolos, uel de sepulchro Lazari flentes, — non nesciens intellegendus est nescire, sed loquens. Neque enim natura fert ut qui absens Lazarum mortuum sepultumque sciat, sepulchri locum nesciat; et qui cogitationes uidet, mulieris fidem non cognouerit; et qui necessitatem non habet de aliquo interrogandi, dissensionem apostolorum ignorauerit. Sed ei qui nouit omnia, ea ipsa quae non nescit, dispensatio est aliquando nescire se loqui : dum aut, ut apud Abraham

20

2)

est, scientia dissimulatur

in tempus,

aut apud

stultas uirgines et iniquitatis operarios cognitio negatur indignis, aut in sacramento fili hominis, interrogatio ignorantis ex homine est: in his se omnibus ueritati corporeae natiuitatis accommodans, quibus naturae nostrae infirmitas detinetur :non ut infirmis esset ex natura qui Deus est, sed infirmitates sibi hominum Deus homo natus adsumpserit. Adsumpserit autem ita, non ut in naturam infirmam natura indemutabilis

sit redacta, sed ut in natura indemutabili

9cf.Mc.5,3o. 9/10 cf. Mc.9, 32. 14/15 cf. Io. 16, 3o.

DCLEN

P(perierunt w.21125)) K VT

10 cf. Io. 11, 34.

12 cf. Io. 11, 14.

GOJYZ

8 gestisque] gestique G* — 9 tactu] tractu 1* ^. uel de] ualde C L* ?, uel 127 dictorum] + de T* 10 dissensione] -nem D apostolos] Zu ct lorum flentes LUC D. rar EN RON Z entis DCPK*VTGe,flent G* 11sed]|se EN 12fert]fers D — absens] in absenti Lc T Oc, in absentia / 13 sciat] sciebat P K, scit T sepulcri CESR RU, locum] locumque E* CRC cogitationes uidet] cogitatione / suide C, cogitationes uidua L*, cogitationes praeuidet Le 14 mulieris] -res G* — 15dissensionem] disponsionem T — 16ei] sc Oc p. ras, DENGYZ nouit] nouerit DT omnia] +etZC ipsa] ipse P* quae] quia E Y Z, qua NO 17 nescire] nesciere C L* se] sed PK loqui] eloqui G* aut ut /GeOc], aut DCLENPKTy,» GFO* YZ

aput DCKCT 18 est? Lu aput DKT 19 et] aut apud Le operarios] -riis G*O* Y — 20in» PK ignorantis] -ratis CL* 21 his» J* | se» CL*, -- ex T* uetitati] -tate /, -tatem Y —— 22 adcommodans DL T nostrae? T — 23detinetur non ut infirmis? E* —— infirmis] -mus Lc E Ke V T G* O J* Y Z, -mius IN qui] tum T sed] + quod Oc 24 infirmitates] -tatis D'CL* 25 adsumpserit) DK* — autem» K*OJ ^ utnonK — ut? T X naturam infirmam] natura infirma NV natura]-ram L* K*? T — 25/27 natura indemutabilis...susceptionis) E* N — 26 redacta] sedacta T* in» T indemutabili] -bilis C L* T

CAP. 66-67

30

447

susceptionis esset sacramentum : dum et qui erat Deus homo est, nec Deus destitit manere qui homo est. Agens itaque se adque confirmans hominem natum, manens Deus uerbum saepissime in ea est professione qua homo est, cum tamen et protestatio Dei ea sit saepe quae hominum : cum ea nescit, quae aut non sint in tempore confitendi, aut non agnoscuntur ad meritum. 67. Intellegendum itaque est, cur professus sit diem se

An

nescire. Si omnino nescire credetur, apostolus itaque contradicit: Zn quo sunt ommes thensauri sapientiae et scientiae absconsi. Est ergo absconsa scientia. Quae quia abscondenda PL 335 est, interdum et nescientia confitenda est, ut esse possit abscondita. Nam si erit in protestatione, non etiam in secreto manebit. Negat ergo se scire, ut scientia esse possit abscondita. Quodsi idcirco nescit ut scientia maneat absconsa, non per naturam nescit omnia sciens, quod idcirco tantum, ut absconsum sit, nescit. Cur autem diei scientia

absconsa sit, non in obscuro est. Namque monens nos inremissa fide intentos semper manere, securitatem cognitionis definitae ademit: ut pendulae expectationis incerto mens sollicita, festinans et aduentus diem semper expectans, I An

semper expectando speraret, curamque peruigilem incertum

61,53 GoL* 25.

DCLEN

P(fperierunt vv. 67, 7/9)K

VT

GOJYZ

27 — deus erat Z + homodeus Le T 28deus) CL* distitit DG 29 agens] agendus C L* 30 saepissime] saepe Le T — est) CL* PK 32ea]eo L sint] sunt P K,sit T, + adhuc Oe confitendi] -nda EZ u 33 ad] in T

67,1- estitaque I

2 si] + enim Oc

PK — curJutcum Le T

sit]est

GYZ

omnino] omni non L*, + non GC

diem]idem nescire?» T

credetur] -ditur DGOJ Y Zu itaque] ita CL EN POJyu contradicit]-cet DE Nu — 3sapientiae]-tia C — 3/A4et scientiae ... absconsa scientia} Ce 4 absconsi] -nditi Le TOJ, -nsio YZ est] sc Gl in ras. 8 abscondenda]-ndita O]J —5interdm P nescientia] nescienda E N Y Z est?] sit L* ^ 6absconsau sil+nonYZ 7se)K + possit esse DTYZwqy, sit G* 8 absconsa D E N Ku 9 non» L*, et non Z^ ^ sciens omnia C — 10ut» T sit]scit LL. nescit] nescitur C L*, nesciatur Le, nesciat T

diei? K*, dei J, dei et Y, diei et Z

11 abscondita T

sit]

estCL* — monens] dum monet Le TO] — 12fide]fidei P* — 13incerto] in incerto O* J 14 sollicita] -cite T aduentus] + sui Z semper expectañs LET. Y Z 15 semper expectando speraret] desperaret P K speraret] speret C TO* / curamque] curramus C, curaque Y Z — peruigilem] inuig- T, -gili Y Z

HILARI

448

LIBER IX

ipsum non ambigendi tamen temporis detineret. Ita enim Dominus ait : Ideo et uos estote parati, quia nescitis qua hora filius hominis uenturus est. Et rursum: Beatus ille seruus, quem ueniens Dominus eius inuenerit sic facientem. Ignoratio non ad errorem fuit necessaria, sed ad perseuerantiam. Nec negatum id ad detrimentum est, quod ignoratum tribuit incrementum : ne scientiae securitas neglegen-

20

tiam fidei dissimulatae excitaret, sed praeparationem inre-

2

A

missam expectatio indefinita retineret: quae modo furis metuendum semper caueret, illo eligente somni tempus ad furtum, patrefamilias uero domus damni semper timore uigilante. 68. Ouamquam

igitur non

obscurum

sit, ignorationem

diei non ignorationem esse sed sacramentum, — dum per dispensationem aut agendi aut protestandi aut demonstran^

di sic nescit, ut sciat, et sic non nescit, ut nesciat, — tamen uidendum est, ne forte et ita infirmus sit, ut ea quae Pater

scit scire non possit : potente quidem eo cogitationes humanorum cordium nosse, quia natura potior motibus se naturae inferioris admisceat eamque tamquam inbecillam uehementi uirtute transcurrat, sed inpotens sit uehementiorem

17 Mt. 24, 44.

DCLEN

18 Mt. 24, 46.

24/27 cf. Mt. 24, 43.

P(perierunt vv. 67, 22/1247 K. VT

GOJYZ

16ipsud G* 17ideo) N° 19 — dominuseiusueniens / — inuenerit] -net CL*PK . sic]ia CL, » OJYZ facientem] uigilantem O/YZ — 21 negatum] -tur C — ad id Y Z, ad G* detrimendum N* est] esse CT? 22 ne|.-- uidelicet: Oe 23 dissimulatae] -lata G Y — excitaret] -tare C L*?, exerceret O] inremissam] remissam LCE*N — 24 quae] quem C furis] fures D V, fores C L*, furoris L^, futuris Y* 25 metuendum] -ndo OJ caueret] -ueri G*, + aduentu Y, + aduentum Zu eligente somni C Ec Pc Kc Y Z, eligentes omne

D, eligentes omni

IL E* P* K* T, eligente

somnii N, eligente omne V/GO]/ . tempus] -pore E*, -pora ECN 26 furtum] fum.tum D*, futurum l/ patrefamilias] paterfam- D — 27 uigilante] -ntem P* K 68, 2 diei PKT, di DCLENVGOJYZy ignorationem] -ne C dum»? T 3 dispensationem] -ne C —— agendi] aug- E protestandi] proostentandi C L*? — 4nescit!] nesciat O/ sciat] + esse D LCfortasse p. corr. VTGYZ et» D et sic non nescit ut nesciat? L*N non)» K*O] mnescit?|sciat OJ — 5est? E* — et? LePKG — infirmisGe … 6 scit] sit G — potente] -ntem D, -nter L, -ntes TC cogitationes] -nis D C humanorum]-narum CL* EG ^ "7/quia]qua Y potior|patior P* 8 inferioris] inter- D C L* EN G*

CAP. 67-69

449

sui naturam infirmior ipsa penetrare : quia ut leuia grauibus et rara densis et liquida solidis sunt peruia, ita contra et grauia leuibus et densa raris et solida liquidis non cedant,

I

An

quia cum non pateant ualida infirmibus, ualidis tamen infirma penetrantur. Ob id ergo cogitationes Dei Patris ignorare Filius ab inpiis dicitur, quia infirmus ipse cum sit, non adeat ineundo potiorem, nec ualentem inualidus transcurrat. 69. Quae si quis non modo ore temerario loqui audebit de unigenito Deo, uerum etiam corde inpio cogitare,

E

apostolum credidisse tum suum. enim scit

ita de Spiritu sancto ad Corinthios scribentem cognoscat : Nobis autem reuelauit Deus per SpiriSpiritus enim omnia scrutatur, et alta Dei. Quis hominum quae sunt hominis quae in ipso, nisi

spiritus qui in ipso est ? Ita et quae in Deo sunt nemo nowit, nisi Spiritus Dei. Sed haec inania corporalium rerum exempla spernentes, Deum de Deo et Spiritum de Spiritu uirtutibus suis potius

quam terrenis condicionibus aestimemus. Aestimemus autem non sensu nostro, sed professione diuina. Et credamus ei qui ait : Qui me uidit, uidit et Patrem. Nec ignoremus eum qui

69, 4 1 Cor. 2, 10-11.

DCLEN

13 Io. 14, 9.

P(perierunt vv. 68, 13-69, 1)K

VT.

GOJYZ

quia ut] quae ad infirmior] firmior C L* N Y 10 naturam] -ra T modum T*, quemadmodum T* O*, quemadmodum enim Oc] — 10/11 leuia grauibus ... ita contra et? T O J (cfr. infral. 12) — 10/12 leuia grauibus ... non cedant] sic L*, L7 corr. fere sequens T O J : leuibus grauia et raris densa et liquidis solida non cedunt, ita econtrario et grauibus leuia densis rara et solidis liquida

et?» 1let!raradensis)Z ^ contra] econtra Y, et econtra Z sintperuia liquidis] ^ liquidis solida E 12 — leuibus grauia Lr TO] EX T OJ, -dent Z, + ita contra et grauibus leuia et aliquidis T — cedant] -dunt V/ rara densis et aliquida solisdis sunt peruia T, + ita contra non (om. J) grauibus 13quia] qui L*, non quia leuia et rara densis etliquida solidis sunt peruia O ] cogitatioinfitmibus]-rmis N KC Z,-mioribus Oc ^ 14obid]obitD Le infirquia] qui O*! 15 filius] filiis G* nes] -nis D, cognitiones C L* mus] -rmis GC 16 adeat] ad ea G* 3 chorentios C — cogitare corde impio Z 69, 2corde]ore D, more E 4 credidisse cognoscat? C ^ credidisse cognosscribentem] -nte |” 5 et] etiam reuclauit]-labit ET nobis] uobis D cat..reuelauit? L* » YZ T*, omnum hominum] 6 T Le altitudines alta] GL*YZ QJIPAKN quael]qui T — sunt]sint D*! ^ quaein ipso] + sunt GL 7 qui] quae PK*? — nout DENPKGYZ, cognouit CL V T, » G*, 9 spernentes] -ntis D, sperentes E* — 10 de] ex agnouit O/ — nisi? Y* aestimemus?» V, 11 condicionibus] cogitationibus P K, condit- 4 Q4 13nec]ne YZ KCG* diuina T, ? K* P diuinae et] 12diuina destinemus Z

PL 336

450 I

j

20

2

A

HILARI LIBER IX

dixit: Vel operibus meis credite, quia Pater in me et ego in Patrem. Nec ignoremus eum qui locutus est: Ego et Pater unum sumus. Si enim sensum nostrum rerum nomina secundum humanam intellegentiam commemorata confirmant, non habet ab eo naturae differentiam, in quo per intellegentiam quis uidetur ; nec differt in genere, qui manentem in se habens, inest in manente ; nec diuersi sunt, qui unum sunt.

Intellege unitatem, dum non diuidua natura est. Naturae uero rursum indiuiduae sacramentum adpraehende, dum tamquam speculum unus unius est. Speculum autem ita, ut non imaginatam speciem naturae exterioris splendor emittat, sed dum uiuens natura naturae uiuenti indifferens est : quippe quae ex tota tota sit, quae et dum unigenita est Patrem in se habeat, et maneat in Patre dum Deus est.

70. Haec itaque ad significandum natiuitatis sacramentum a Domino praedicata heretici, quia negare non possunt, PL 557

ita conantur eludere, ut ad uoluntatis concordiam referant :

ut in Deo Patre et Deo Filio non diuinitatis sit unitas, sed

^

uoluntatis.

Tamquam

diuinae doctrinae

inops sermo

sit,

neque aut dici a Domino potuerit: "Ego et Pater unum uolumus", aut eiusdem intellegentiae sit Ego et Pater unum sumus. Vel loquendi inperitus non dixerit: 'Qui uidit uoluntatem

meam,

14 Io. 10, 38.

uidit uoluntatem

Patris

mei";

et id

15 Io. 10, 30.

70, 7 Io. 10, 30.

DCLEN

P(perierunt wv. 69, 15/19 et 70, 57)K

VT

GOJYZ

14meis]mei L#,»PKV 15patremDCLT,pateENPKVGOJYZu nec]ne YZ 17commemorata]-tam E* confirmant] -ment D*1, -mat Ku 18habet? Z ab eo] habeo K* naturae? T — 19 quis] quisque GOïnras.S]JYZ diffet]-rre E quilquinN,quiaYZ — in?b E* 20 inest] id est] — manente]-ntem CL T — sunt!) YZ — qui]quiaYZ 21 intellege unitatem dum] intellegunt T unitatem] unitam P diuidia T naturae] -ra L*1 22 adpraehende dum Le N T* GO J Y Z, adpraehendendum DCL*?EPKV Te 23 speculum!] -lus Le unius] unus C speculum?] + speculum CL 24 imaginatam] -tum L* splendore mittat L* ^ 25naturae) Y Z uiuenti]-tis K*Z* — est? K* 26 quael} C,qui T total]toto LCOJ tota?} T quae?| qui T est] sit L*

70, 1 haecitaque] fecit adque T significandum]-ndam D 2 praedicata] -dicta N,-dicatae G* ^ possunt? O*! 3eludere]etludereCL* 4et] + in DPKH ^ diuinitatis non Z — sit? T 5 uoluntatis] -ntas Y Z inobs DT 6 aut] ait K* pater] patrem E 7 uolumus] sumus E, uolumus T ^ aut] ut G* 8 uidit] uidet GC, uiderit YZ ^ 9 uoluntatem meam uidit? E* N G* uidit] uidet Ge, + et YZu id» PK

CAP. 69-71 10

451

ipsum sit Que me uidit, uidit et Patrem. Vel certe non fuerit in usu eloquii diuini: "Voluntas Patris mei in me est, et uoluntas mea in Patre meo est'' ; sed conueniens huic dicto

20

sit Ego in Patre et Pater in me. Quae quamquam omnia foeda et inepta et inpia sint, neque sensus humanus in hanc stultae opinionis sententiam concedat, ut aut non potuerit Dominus loqui quod uolebat, aut aliud locutus sit quam locutus est, — qui quamquam repperiatur parabolicis et allegoricis dictis usus esse : sed aliud est uel exemplis dicta firmare, uel prouerbiorum significationibus rerum satisfacere dignitati, uel temporum professionibus se coaptare, — tamen hic idem unitatis, de qua tractatur, locus non patitur in dictis aliud quam sonant uerba esse credendum. Si enim per id unum sunt, quia unum uolunt, unum autem uelle naturae separa-

biles non possunt, quae diuersitate generis dissidentis in 2 diuersas necessario uoluntates naturae diuersitate dissentiunt, quomodo unum uelle possunt, quibus scire non unum est: cum scientia et ignoratio uoluntatis unius inpediat unitatem? Cum itaque scientiae inscientia aduersa sit, unum uelle aduersa non possunt. 71. Sed forte id quod solum Patrem Filius ait scire, Filium

10 Io. 14, 9. T1 12: cE Me

DCLEN

13 Io. 14, 10. xs; 32:

P(perierunt vv. 70,22/25)K

VT

GOJYZ

12 conueniens] -nies NT — 11eloqui]etloqui C L*, eloqui N 10e? quae quamquam] nequaquam CL* — me] -- est PK 13patre]-em O* 14/15 hanc ... stultae] -ltitiae / N,quae quam / — 14 sint] sunt /* 15 concedat] concidat T — 15/16 — loqui sententiam] hac...sententia Y Z sit quam locutus» E Situ 16 quod] quo E* dominus EIN 17 qui quamquam] et quamquam I^, 16/17 sit quam locutus est? N 18 repperiatur] + nisi N, -riatum T quicquam N Y Z, quicquamquam T 19 firmare] formare D, infirmare | exemplis] -pli Le esse] se C L* 21 de qua coaptaret/amen T* 20 se) EN dignitati] dignatus T 22sienim aliud in dictis CL tractatur] detractatur E*, detractatus EC separabi23 naturae] -ra OC, qui famen restituit : -rae per id unum) CL* quae] 24 possunt] -ssint C L* N G, possit esse Yu DWYZ les] -bilis 25 diuersas] -tsa KY Z dissidentis] -ntes D*! CL EN O* Z qua et G* uoluntates]-tatis D Y,-tate Z —— dissentiunt] -ntit YZ — 26 unum!) N* T GeMaffei ^ 28 unitatem] inpediat] -diant Le V/ 27 unius] unus L* inscientia] -tiam C L*, «c itaquecum E^ uoluntatem E — cum? E* N scientia T, inscitia G

71,1aitlaut]

— 1/2 filium ... dixerit nescire?) G*

452

HILARI LIBER IX

qui se nescire dixerit, nescire confirmet ? Nisi plane Patrem

solum scire dixisset, maximi periculi res intellegentiae nostrae relinqueretur, ne forte existimaretur ipse nescire. Nam cum in eo quod nescit, dispensatio ei potius absconditae scientiae quam natura sit nesciendi, per id quoque nunc quod solus Pater scit, non ignorasse credendus est: quia sicut superius docuimus, scientia apud Deum non cognoscendi id quod nescierit intellegentia est, sed loquendi. Et per id quod solus Pater scit, Filius non intellegitur nescire: cum Filius idcirco nescire se dicat, ne et alii sciant, et Patrem ob

id solum dicat scire, ne et ipse non nesciat. Si enim tum cognouisse Deus dicitur amari se ab Abraham, cum hoc non celauit Abrahae, necesse est ut et Pater

diem ob id scire dicatur, quia non celauerit Filium, Deo scientiam non de repentina cognitione sumente, sed in tempore protestante. S1 itaque et diem Filius secundum sacramentum nescit ut taceat, e contrario necesse est, ideo

diem Pater solus ostendatur scire, quia non tacet. 72. Absit autem corporalium demutationum nouitates et in Patre et in Filio existimari, ut aliquando Pater Filio aut loquatur aut taceat. Nobis quidem nonnumquam missam

8 cf. supra IX, 65-65.

13/14 cf. Gen. 22, 12.

12,314 c£ Mt. 5, 17; 17, 55 10. 12, 28.

DCLEN

P(perierunt vv. 71, 15-72,1)K

VT

GOJYZ

2 quise] qui K*, quis / — dixerit] se LC p. corr. — nisi] sic GC in ras., si Y Z 3 solum] + solum D E, + se GC scire? E 4reliqueretur T ne] neque E* ne forte existimaretur > G* 5 nescit] nesciat Lc TO — ei] eius /,et Y, 2) Z 6natura]-rae E* 7scit> YZ credendus] È-ndum E N 8 scientia] scire E, scientiam Y non) K 9 nescierit] nesciat Le T intellegentia] -ntiae J est) G* et per) CL*,et OJ 10 id» T intellegitur] -gatur C L*?, -getur LCE NP*K 11 nescire] + ne. V^

ne» CH 11/12obid]obiid CL* ^ neetalii..non nesciat? D* 12 non) G* 13tum]tunc CLENPKGcYZy . deus]deum YZ — amari] -aeYZ ab»TYZ 14cumhoc non celauit abrahae) K*, s4pp/. Ke sine hoc hoc) PKe non» T celauit] -uerit TLC non celauit] nunc elauit G* abrahae]-ham CL* ENPK et} P* pater) G* 15 filium] filio Le NKGc*YZ . deo] sc G€ p. corr. 16 scientiam] -tia T cognitione] cogitat- / 17si]sic] et)» YZ 18 nescit] nesciat CL* — e]et Gusta

ostenditur

18/19 e contrario ... non tacet» /

DCL E*KV TG

72,1 absit] -sint K THINGS y aut» O*

19 ostendatur Ec NO Y Z,

tacet] taceat CL*O

nouitates] -tatis V/ — et» OJYZu 2 in?) 3 quidem] quidam P* missam] -ssa P*?K

PL 338

CAP. 7I:72

453

uocem de caelo meminimus, ut sacramentum

apud nos Fili

paterni dicti significatio firmaret, sicut Dominus ait: Non propter me uox haec uenit de caelo, sed propter uos. Ceterum natura Dei non eget conpositis humani officii necessitatibus, linguae motu, temperamento oris, spiritus nisu, aeris pulsu. Deus simplex est. Religione nostra intellegendus est, pietate profitendus est, sensu uero non persequendus est sed adorandus: quia natura moderata et infirmis naturae infinitae et potentis sacramentum intellegentiae opinione non occupet. Non est itaque diuersus conpositae diuinitatis partibus : ut PL 339 sit in eo aut post stuporem uoluntas, aut post silentium sermo, aut post otium opus; ut aut uelle aliquid, nisi ad uolendum motus sit, non putetur ;aut loqui quid, nisi post silentium sonent uerba, non possit ; aut agere aliquid, nisi in opus exeat, non intellegatur. Non subiacet naturae legibus, a quo legem omnis natura sortitur. Neque in aliquo 20

infirmitate aut demutatione efficiendi detinetur, qui extra

2j

modum est potestatis, secundum Domini dictum: Pater, possibilia tibi omnia sunt :ut quantum sensus humanus non capit, tantum Deus possit. Sed ne ipsum quidem se omnipotentiae uirtute fraudauit dicens :Omnia quaecumque Pater facit, eadem et Filius facit similiter. Non est diffieultas, ubi non est infirmitas, quia

difficultati

Bio

subiacet

220.

BICTAEIN

ARR

inpotens

21 Mc. 14, 36.

TTC

efficiendi

25 MO

potestas.

Diffi-

TO:

OIEEZ

4 uocem] uoce P*?K apud] ipsa T 4/5 — paterni filii Z b significatios /C — 6 — haec uox KZ 7 eget] egit N . 8 spiritus] -tu T nisu] nisi L'*? P* T, + temporis Z* aeris] s4 GC zn ras. 4 7 pulsu aeris Z — 9 est!» G 10profitendus] confit- T — sensu]-um T est?} CL*N] adorandus]or- T 11 natura moderata] naturata P* —— infirmis] -rma N Oc] naturae]-ra T — 120ccupet]-pat OC Y Z— 13 diuersus] -sis V TGcOc YZ conpositae] -situs OC, -sita Z diuinitatis] substantiae TO J, substantiae diuinitatis G* Y, substantia diuinitatis Z

14 silentium]

siselentium C L*? $5. ume» K* 16 post] possit T — 17 sonent] sonet EPKT sonent uetba] sonentur/ba C*! X possit] posset L*, posit P* K 19 omnis] omnes D — aliquo] -qua GY 20 infirmitate] -tatem P*?K 22 — omnia tibi possibilia CL, ^ possibilia omnia tibi T — quantum] quantus CL* 23 — possit deus CL PK . 24ipsum]ipse O/ ^ uirtute] -tutem C fraudauit] -dabit C — 25 quaecumque] quaeque E 7 facit patr ENPKGYZyu facit?) G* — 27difficultati]-tatis CL* —— subiacet] subiecit C L*

HILARI LIBER IX

454

cultatis enim natura in infirmitate uirtutis est; quae cum

30

An

modum non habet potestatis, non tenetur lege infirmitatis.

73. Hoc idcirco demonstratum a nobis est, ne aut Deus

post silentium locutus ad Filium, aut Filius post ignorationem scire existimaretur ; sed intellegentiam nostram naturae nostrae esse significationibus instruendam, quae demonstrari aliquid nisi per loquentem non intellegeret, et non nesciri aliquid nisi sciendo non existimaret. Filius itaque diem idcirco, quia tacet, nescit. Et Patrem solum idcirco scire ait, quia solus uni sibi non tacet. Sed non

expectat, ut dixi, has naturae difficultates, ut tunc sciat cum ignorare destiterit, tum audiat cum Pater loqui coeperit. Naturae

suae cum

eo, tamquam

unigeniti, unitatem

non

ambigue docuit dicens: Omnia quae Patris sunt mea sunt. Non enim ille nunc de obtinendo locutus est : quia aliud est extrinsecus

subsistenti

sua

esse, aliud est in suis adque

ipsum se esse: quorum unum est possidere caelum terras mundumque totum, aliud est seipsum in his significare quae sua sunt : sua autem ita, non tamquam externa subiaceant,

20

sed quod ex suis ipse subsistat. Nunc ergo, cum omnia quae Patris sunt sua sunt, diuinitatis significat naturam, non obtentorum communionem. Nam ad id quod de suo accepturum sanctum Spiritum 2412 10.70 15.

DICLENVRKN

Ke

ETS

C OJ E

28natura]-ram L*,-rae T — in» E*K* X infirmitate] -tates P* K*, -tatis quae cum] quae O*!, dei autem natura quae Y Z

73, 1 idcirco] itaque C L* a nobis) T 2filius) EN — 4 + esse nostrae O J instruendam]stru- T — 5et» G* 6nesciri]-reL* non) YZ existimaret] -mare C L* 7 itaque] itque C*1 L* idcirco] + se nescire / tacit D nescit» / 8 solum» PK quia] qui C L* E* unisibi]nisibi CL*? . 9 expectat] spectat EN — utdixi» Y* diffcultates] -tatis D C L* 10 distiterit DG tum] ut tunc D P Ku, cum C — loqui pater ENPKGYy 11 naturae] + enim OC unitatem] natiuit-Z 12ambiguae DCL PKT] patrissunt] habet pater E — 13 optinendo DCLTO 14 subsistenti DCL*E*NPC, -ntia LcEcP*KVGO*]J, et in subsistentia OC, substantiae T, subsistentis Y Z

sua] suae TYZ 15 ipsum] idipsum O] se» CL*? unum] unus DICÆMEAN"ES possidere] possit.re L* terras] -am O7] 16 est] + aliud EC + significarein his D* 17ita)]J non] +utO] externa] -nas E,extranea T,extera O] subiaceant]-ceat C L*,-cent O*! 18ex) E

19 nunc] non T — cum] sx L*?, » Le communionem] communium © L* -torum G* 7 spiritum sanctum /Z

20 optentorum

21 ad? PKT

CL TOJ

accepturum]

PL 340

CAP. 72-74

455

loquebatur, ait: Omnia quae Patris sunt mea sunt. Et ideo dixi: De meo accipiet :ut dum de suo accipit, non etiam non de Patris accipere existimaretur, uel cum de Patris sumeret, 25

non etiam non de suo sumere intellegeretur. Neque enim de creaturis sumebat Spiritus sanctus, qui Dei Spiritus est, ut ex his uideatur accipere, quia ea omnia Dei sunt. Sed non

30

ideo omnia quae Patris sunt sua sunt: ut quod sumit ex Filio, ne etiam non de Patris sumere uideretur: cum omnia quae Patris essent, esse intellegerentur et Fil. . 74. Haec igitur natura non eguit uel demutatione uel interrogatione uel adlocutione, ut post ignorantiam sciat,

post silentium interroget, post interrogationem audiat. Sed perfecta in sacramento unitatis suae manens, ut habuit de ^

IO

Deo natiuitatem, ita habuit et uniuersitatem.

Vniuersita-

tem autem habens, non etiam non quae uniuersitatis sunt tenuit, scientiam scilicet aut uoluntatem: ne quod scit Pater, per interrogationem Filius sciret, uel quod uult Pater, per significationem Filius uellet. Sed cum omnia quae Patris sunt sua essent, in ea fuit proprietate naturae,

ne aliud

aliquid quam Pater aut uellet aut sciret. Ad demonstrationem uero natiuitatis plerumque demonstratio est adhibita personae, cum dicitur : Non uen? uoluntatem meam facere, sed uoluntatem eius qui me misit. Patris. 15

Voluntatem non suam facit, dum per uoluntatem eius qui

22:10: x6 5: 74, 13 Io. 6, 38.

DCLEN

PK

WVTB(indeab73,22:sunt mea sunt)

GOJYZ

22 quae] quaecumque E — et? CL* 23 dixi] dixit K€ — de!» K* accipit]-piet T non?) TB — 25non?*) NTB intellegeretur] -getur L* 26sanctus]spiritum C L*? —— 27uideatur]uideretur PK ea) BO Je, deiJj* non)OJYZ 28suasunt?) E* — ut]etB. 29ne) PK, non Oc uideretur] uidetur Lc K* 74, 1 non) L*

uel adlocutione> N

30 intellegerentur] -geretur P* K

demutatione] -nem D

2 interrogatione] -nem D

adlocutione] -nem D T — 3interroget post?

EN

4 sacramento] -ntum C L* unitatis] -tati E* B manens] manes O* 5 habuit] habebat B, habet O J uniuersitatem?» D E* T, natiuitatem IN 6 autem» E* uniuersitatis] unitatis B* 7 scientiam scilicet aut uoluntatem] ut sciat scilicet autuelit TB autletYZ — ne» T 8per» G* uel] aut / — 9 quae] quaecumque T — 10 sua) E* fuit] esset BO J aliudjut T — 12/13 — est demonstratio BO] 13 personae] -na C?L*? 13/14 — facere uoluntatem meam /— 14 — misitme CL PKZ patris] pater C L*, quam uocem citationi iungunt D C G 15 suam] + cum L*

PL 541

456

20

HILARI LIBER IX

misit se significat et Patrem. Quod autem idipsum uelit, non ambigue ostendit dicens : Pater, quos dedisti mihi, uolo ut ubi ego sum, et illi sint mecum. Cum ergo Pater uelit nos cum Christo esse, in quo secundum apostolum elegit nos ante constitutionem mundi, et ipsum illud Filius uelit, scilicet esse nos secum, uoluntas ad naturam eadem est, quae ad natiui-

A

[I ^

tatis significationem distinguitur in uoluntate. 75. Non itaque ignorat Filius, quod non ignorat Pater. Neque quia solus Pater scit, idcirco nescit et Filius: cum in unitate naturae Pater et Filius maneant, quod autem Filius nesciat, in quo omnes thensauri sapientiae et scientiae absconditi sint, tacendi dispensatio sit, sicut ipse Dominus testatus est, cum quaerentibus apostolis de temporibus respondit : Non est uestrum scire tempora, quae Pater posuit in sua potestate. Cognitio negatur, neque solum negatur, sed et sollicitudo cognitionis inhibetur, cum scire haec tempora non est eorum. Ipsi certe nunc post resurrectionem de temporibus interrogant, quibus ante interrogantibus dictum est, ne Filium quidem scire. Nec uideri possunt secun- PL dum aurem intellexisse nescire Filium, cum ipsi eum tamquam scientem rursus interrogent. Sed sacramentum nesciendi dispensationem esse intellegentes tacendi, nunc post

lo

7, 24

75 diGol. ar 5.

DICENSPIK 16 misit se

19 Bph e

TRACE

7

12}

MC

3032

ZI DaR O7 C LLEN PK

GYZ, me misit D T, se misit BO Ju

signifi-

cat] -cet V/ TB c etpatremsignificat C L 17 ambiguae D C L T, -gui O* quos] quod D ^ mihi dedisti TBGOJ/YZu 18 ill] ipsi BO uellit DD'C I* K* 20 constitutionem] -ne CL mundi] 4- dei L* illud] illum T uelit CL* P* ^ 21adnaturam]a natura /*, ac natura JC eadem]eandem P K GC quae]quamT 22significationem] + non Y Z uoluntate] uolente I T BGOJ

75, 2 idcirco] + et P* inp CU SUN. PE 3 maneant| maneat T quod| quid E 4 nesciat] nescit Lc TOJ quo] + sint CL scientiae? E* absconditi] abscondi L* 4/5 + sint absconditi P K 5sint)> CLX*,suntLcENPBOJ — 7 — uestrumest NV T tempora] + uel annos

C L*, + uel momenta

y

8 cognitio]

+ itaque OC

9

sollicitudo] solitudo L* scire] -ret L* 10 est] esset GYZ ipsi] ipse L*, ipsum TBOJ resurrectionem]-neC 12ne) E,necN nec]|necui YZ uideri]-re E* possunt] possit Z 13 aurem] rem E^V! intellexisse] -lligentiae Y 14 scientem] + et Y, + ea Z rursum CLEPKTBO] interrogent] -gant TBGOJYZ 15 dispensationem] spens- L* — intellegentes esse TBOJ intellegentes] -ntis E — nunc] non K*

342

CAP. 74-75 457 resurrectionem loquendi tempus iam arbitrantes esse interrogant. Adque illis Filius non iam se nescire ait, sed quod scire non sit eorum, quia Pater in potestate sua posuerit. .*iitaque apostoli hoc quod nescit Filius diem, dispensa20

tionem esse intellegunt, non infirmitatem, nos Filium ob id tantum diem dicemus nescire, ne Deus sit ? Cum diem Pater

Deus idcirco in potestate sua posuerit, ne ad scientiam humanae cognitionis euaderet ; et Filius ante interrogatus 2j

30

nescire se dicens, nunc rursum non se nescire respondeat, sed eorum esse nescire; Patrem uero tempora non in scientia

sua, sed in potestate posuisse ? Nam cum dies et momentum intra temporum nomen sit, non potest uideri diem et momentum restituendi in regnum Istrahel ipse ille, qui restituturus eum est, ignorare. Sed nos ad intellegentiam natiuitatis suae per exceptionem paternae potestatis erudiens, neque se nescire respondit, et facultatem ipsis scien-

tiae non concessam esse demonstrans, id ipsum in sacramento paternae potestatis consistere est professus. 28/e£ Acte;

DGLEN

PK

TB:

GOJYZ

16iam)N arbitrantes] -trates L*, -trantis E*,-trandis €! 17sed>D! 18scirenon) T,nonscirenonO — quia] quae GOJ YZ sua potestate eu + sua posuerit potestate PK ^ posuerit] posuit D G* YZ — 20/21 = diem tantum ob id Z 21 diem!» T dicemus] dicim- DV TGYZyu sit] + cum diem pater deus sit (dz) P* K 22 potestate sua] -tatem suam E 24 rursus GYZ | nonse» T — nescire?se GYZ 25in» DCL* T 25/26 scientia sua] scientia C L*, eorum scientia OJ 26 potestate] + sua posuisse] potuisse P*K —— 27 intra] in P* K* 2, » Ke LcE N, sua potestate J 28 restituendi in regnum] regnum restituendi C L*, in regnum restituendi 29 restituiturus P KB, restiturus LG Y Z* qui» T in» He Le ipsis] ipsius P* K Ge, ipsi T 3lnescire]scireL€ ad) CL* eum» ] 33 professus] + Additamentum L* EV TBGOJYZy

Non ergo quia nescire se diem et momentum Filius dicit, nescire credendus est, sicuti neque cum secundum hominem aut flet aut dormit aut tristis est, Deus obnoxius esse aut lacrimis aut timori aut somno est confitendus. Sed salua unigeniti

in se ueritate, secundum

carnis infirmitatem,

fletum

$somnum inaediam sitim lassitudinem metum, pari necesse est secundum hominem natura diei adque horae professus esse intellegatur inscitiam. cum» Lr* Er 2xsicüataLn TSB3YZ filius» Er 1 se» BG* ^M timori] morti Lr T B 3 deus] deo Er dormit] domit G 4 sed] + ut / = confitendus est / somno aut timori O -- infirmitatem carnis / 5 unigeniti] -nita G — ueritate] + sicut OC 6 hominem natura] hominem naturam Er, humanam pari» G*, pati] inscitiam G O Ze, -tia I/ Y, inscientia Lr, diei] dei G* naturam / inscientiam Er T B Jp, insiliam Z*

458

LIBER DECIMVS 1. Non est ambiguum, omnem humani eloquii sermonem PL34 contradictioni obnoxium semper fuisse: quia dissentientibus uoluntatum motibus dissentiens quoque sit sensus animorum, cum aduersantium An

pugnans

adsertionibus

Quamuis

enim

omne

iudiciorum adfectione con-

his quibus offenditur contradicit. dictum

ueri ratione

perfectum

sit,

tamen dum aliud aliis aut uidetur aut conplacet, patet ueritatis sermo aduersantium responsioni : quia contra ueritatem aut non intellectam aut offendentem uel stultae uel uitiosae uoluntatis error obnititur. Inmoderata enim est omnis susceptarum uoluntatum pertinacia, et indeflexo motu aduersandi studium persistit, ubi non rationi uoluntas subicitur nec studium doctrinae inpenditur, sed his quae uolumus rationem conquirimus et

20

2

^

his quae studemus doctrinam coaptamus. Iamque nominis potius quam naturae erit doctrina quae fingitur, et non iam ueri manebit ratio sed placiti, quam sibi uoluntas magis ad defensionem placentium coaptauerit, non quae uoluntatis instinctum per intellegentiam ueri rationabilis incitabit. Per haec igitur uitia studiosarum uoluntatum omnes aduersantium intentionum emergunt contradictiones, et PL 345 inter ueri adsertionem et placiti defensionem pertinax pugna est : dum se et ueritas tenet et tuetur uoluntas. Ceterum si non praeiret rationem uoluntas, sed per ueri intellegentiam ad uelle id quod uerum est moueretur, numquam doctrina

DCAILEINGMPA

— KU

BoxaGOJmZ

X, 1, 1 omnem humani] omnis N sermonem] + eo P Ke, sernem eo / I 2 contradictioni] -tionem E* ^ fuisse semper B* O] quia] qua 17 dissentientibus] dissident- C L*, dissentietibus E*, dissenti T*, dissentit TC 3 quoque] quod N 4 iudiciorum] uidelicet / adfectione] -nem CL Y, ad perfectione P, ad perfectionem K, adsertione T BOJ 5 his quibus? Y 6Gueriluiri D* — T7uidetur]auid- D* patet|placet P*K — 8 responsioni]-sione EN — 9aut!? IN intellectam]-ctaCL 10 uitiosae] otiosae C L E V Y Z, sic K€ p. corr. ? error] sermo P* K, errore PC, horror Z 11 — est enim T 12 indeflexo] indefexo V/, inflexo G*, indeflexu O* motu] mutu T* aduersandi] -ndum IN studium] studio PK T B 13 rationi] ratio LC, ratione P* uoluntas] -tati LC 14 conquirimus] quaerimus B 15 quae] quibus LC iamque] + non GC 16 et non iam] iamnon T 17placiti]-ta L* — 18defensionem]-ne CL* 19instinctum] instimarum / N, -nctu LCPKV.BY2Z, -ncti T incitabit D P K V, -tauit C LSEUNSIIBIGOJY 20 uitia] uitio L omnes] omnis C L* P* K*? 22ueri]uiri D — et] ex K*!. placiti] -centi CL* — 24 praeiret] periret T rationem] -num D ^ rationem uoluntas sed? T ^ ueri] uiri D*, 5 ] 25 moueretur] moner- IN, mouetur G* doctrina] -nam T

CAP.

1-2

459

uoluntati quaereretur, si uoluntatem omnem doctrinae ratio commoueret ; essetque omnis sine contradictione ueritatis

sermo, cum unusquisque non quod uellet, id uerum

esse

defenderet, sed quod uerum est, id uelle coepisset. 2. Harum itaque uitiosarum uoluntatum non ignarus apostolus, inter multa contestandae fidei et praedicandi uerbi praecepta ad Timotheum scribens ait: Erit tempus, cum sanam doctrimam non sustinebunt, sed ad sua desideria coaceruabunt sibi magistros, scalpentes aures, el a ueritate quidem auditum auertentes, ad fabulas autem conuertentur. Vbi enim per inpietatis studium extra sanae doctrinae patientiam erunt, tunc his quae desiderant coaceruabunt magistros, apta scilicet cupiditatibus suis doctrinarum instituta cumulantes, neque doceri se desiderantes, sed doctores

15

ad id quod desiderant congregantes, ut cumulus ipse conquisitorum et coaceruatorum magistrorum aestuantium desideriorum satisfaciat doctrinis. Et hic tantus stultae inreligiositatis furor quo tandem spiritu, sanam doctrinam non sustinens, corruptam desiderabit, si ignorat, ab eodem apostolo ad hunc eundem Timotheum scribente cognoscat : Spiritus autem manifeste dicit, quia in nouissimis temporibus

DoD sett tete

DCLEN

PK

DE

17 1 Tim. 4, 1-2.

VT(usquadv.2,14)B

GOJYZ

quaereretur] quaeretur N O* —— si] sic O* 2, DP Kyu 26 uoluntati]-tatis 27 essetque] esseque T — omnis] ratio] rati C*1, erati L* sed Oc JZu ueritatis] temeritatis E — 28 cum] contradictione] -tionis N° omnes T 29 uelle] ulle O*! id] + enim defe E* q.m O*, quoniam OC uoluntatum] uolupt- B — 3 uerbi] uerba Z 2,1itaque]igitur / TBG 4 non» L* thimotheum L P T B, timotheus K* ad] at T*, a O* scalpentes sibi] siui T* 5 coaceruabunt] coacerbunt P* ad] a K* aures] auribus Le PcOJ Y Z DCLENPKVGOJYZnp T B, prurientes auertentes] -rtent D By, -rtunt T 6 auditum] -tu D, aditum K* conuertentur] -rtuntur T — 8 patientiam] -tia T B, -tiae Y, autem? T 9 magistros? L* ^ magistros apta] magistro apta T*, magistro potentiam Z

11 ut cumulus ipse] sz 10sed doctores] sedoctores D rapta T€ — apta? P* conquisitorum] conquitorum / T,-sitoris YZ — 12 coacerbatorum Geinra.

13 satisfadesideriorum] desiderantium E* aestuantium) P*1 DE ciat]-ciet E* —— hic] -- iam N — tantus] quantus T B, tantos O*, tantae Y, tam 14 spiritu] in spiritu stultae] stultitiae CL*, stultitiae et TB 7 in T quaternione amisso desunf t manducaueri ... spiritu 3 14-18, WG*2?YZ ignorat] desiderabit] -rauit C L* EN V B 15 corruptam] -pta Y Z NK Oe, scribente C dem eundem]eo — E* hunc]adhuc 16ad — E -rabat 17 quia] qui O* Y Z, scribtum B DCLEP V GO*J -ntem

460

20

HILARI LIBER X

recedent quidam a fide, adtendentes spiritibus seductoribus, doctrinis daemoniorum in hypocrisi mendaciloguiorum. Qui enim doctrinae profectus est, placita magis quam docenda conquirere? Aut quae doctrinae religio est, non docenda desiderare, sed desideratis coaceruare doctrinam?

2 ^

30

35

^

Sed haec seducentium spirituum incentiua suppeditant et simulatae religionis falsiloquia confirmant. Sequitur enim fidei defectionem hypocrisis mendax, ut sit uel in uerbis pietas, quam amiserit conscientia. Et ipsam quidem simulatam pietatem omni uerborum mendacio inpiam reddunt, falsae doctrinae institutis corrumpentes sanctitatem fidel: dum secundum desideria studiorum potius quam secundum euangelicam fidem coaceruata doctrina est. Auribus enim prurigine incitatis, dum per audiendi inpatientem oblectationem sub nouella desiderii sui praedicatione scalpuntur, Ipsi paenitus ab auditu ueritatis alieni, totos se fabulis PL 346 destinant: ut his quae loquantur ueritatis speciem adquirant, dum quae uera sunt et loqui et audire non possunt. 3. Incidimus plane in hoc profetiae apostolicae molestissimum tempus. Conquisitis enim nunc creaturae potius quam Dei praedicandi magistris, desideriis humanis potius quam sanae fidei doctrinis studetur. Et eo usque eos prurigo aurium ad ea quae desiderant audienda excitauit, ut coacer-

uatis doctoribus sola haec nunc interim praedicatio polleat,

DICHPEINR PRIE

GONE

18 quidam] quidem Z — seductoribus] -ctorum C L*, -- et B. 19in» P hypocrisi] -sin B mendaciloquiorum D E B, mendaciumloquentium C G* p. corr. ] Z, mendacio loquentium L V/, mendaciloquorum N P K Ov, menda.ilo.quorum O*, mendacium loquentes Y 20 qui] quis Le Pc Kc B Oc, quae YZ profectus] perf- C L*, professio Y Z —— 22 desideratis] -deriis K* __ coacerbare E* P* K*? — 23seducentium] red- N — spirituum] spm D V,

spu E* N, sps Ec

incentiua] -tiuas L*

subpeditant BG

— 24

simulatae] + et L* — 25 uelin? N uerbis] + tantum LC 26 amiserit] -SeratB quidem]quidamL 26/27 simulatam pietatem] simulata pietate Y 28 sanctitatem] sanit- Lec I BJ 29 secundum!) E 30 coacerbata DE*P*B 31prurigine]-nem l/ inpatientem] inpatientia D, inpietatem V”, inpatientiam O*?], » Oc, + nimiam EN — oblectationem] -ne /. — 32 sub» CL* nouella] -am E* 33 ab] ob.C L*7 34 loquantur] loquuntur OC /— 35 et! loqui] eloqui L!, neque loqui OC et?] neque OC non» Oc 3, 1 plane] sane L^ — 2nunc creaturae] non creaturae L* deleto toto, LC mg suppl. simul cum omissione in l. 3 : nunc non creaturae potius quam dei praedicandi magistris desideriis humanis 3 dei praedicandi ... potius quam)? CL* — 4 sanae] sane D, sanctae l/ studetur] studere IN eo» (GI eos» K* 5 coacerbatis E* P* 6 — nunc haec CL interim] iterum O7] polleat] pelliceat N

CAP. 2-4

461

per quam unigenitus Deus a potestate et ueritate Dei Patris alienus, aut alterius generis Deus sit in fide nostra, aut Deus non sit : mortifera ex utroque inpietatis professione aut duos deos sub diuersitate diuinitatis loquentes, aut Deum omnino, cui natura ex Deo per natiuitatem sit, abnegantes.

Hoc alienatis ab auditu ueritatis et conuersis ad fabulas auribus placet. Huius sanae doctrinae audientia non sustinetur, et ipsa omnis cum praedicatoribus suis exulat. 4. Sed licet

^

a multis, coaceruantibus sibi secundum

desideria sua

magistros, sana doctrina exulet, non tamen a sanctis quibusque praedicationis ueritas exulabit. Loquemur enim exules per hos libros. Et sermo Dei, qui uinciri non potest, liber excurrit, de hoc eodem apostolicae profetiae admonens tempore : ut cum auditus ueritatis inpatiens depraehenditur et secundum desideria humana coaceruati magistri reppe-

riuntur, iam de tempore non ambigatur, sed in eo coexulare exulantibus sanae fidei praedicatoribus ueritas intellegatur.

Ac de temporibus non quaeremur. Quin etiam gaudebimus, quia iniquitas se per hoc exilii nostri tempus ostenderit, quo ueritatis inpatiens sanae doctrinae praedicatores, ut

475 ch. 2 Tim 2, 9.

DDUCISENGEPROESBEGOJYZ

7 quam] quem D . deus|dei EN — a potestate] apostate P* G* M dei patris et ueritate Z* —— 8alienus|] aut alienus Y, utalienus Z 9 utroque] utraque Lt O* J, utraque parte Oc 10 diuersitate] uers- O* loquentes] eloq- DLeu 11 abnegantes] -ntis G* 12et» OJ conuersis] -rsisque OC 13 huius sanae] sanae uero OC non» N . 14exulat] exsultat D B, exultet E*, ex(s)ulet Ec N, exsulat V/, exulatur Y ZC

4, 2licet] + cum DCLENPKWV BG*O*JY, + nuncu a» LeO* coacerbantibus E* 3 magistros] -tr.s G* exulet] -lat K*8, -letur Y a»L*NN 4praedicationis]-tionibus Y exulabit] -lauit D B, -labat L*, exulari poterit Y ^ loquemur] loquimur Lc EN BOJ YZ 5 et] sed EN dei] fidei PK uinciri] uincere L* 6 excurrit D Le Ec / G*, -rret GL*BUNPKBG*OJYZu ^ apostolicae eodem Y Z — 7 auditus] -tu Lc deprachenditur] conpr-O] 8et]ut D coacerbati E* P* — reperiuntur D 9 ambiguatur D 9/10 coexulare exulantibus] coexulantibus C L* G* Z, coexulare exultantibus P* Maffei, exulare exulantibus K*, coexulari exulantibus Y 10 sanae] sana / ueritas] -tatis K* 11 quaeremur] -rimur D BOZ, -ramur C L*, -rimus Y ^ etiam] + non L* gaudebimus] -deamus Y*, -demus YCZ 12 se per] super C L*, semper KO*?/ hoc] hosCL*?K,» G* ostenderit]-ndit E — 13quo] quod E* NG praedicatores] + abiecerit N° ut] et N Marg. 3, 9 V f. 290 À: de uera carne

402

HILARI

LIBER X

secundum desideria sua coaceruet sibi magistros, relegat; I ^

^

I ^

exilio nostro laetantes et exultantes in Domino, constitisse

in nobis plenitudinem apostolicae profetiae. 5. Superioribus igitur libellis sincerae, ut arbitror, fidei et incontaminatae ueritatis professionem tenentes, quamquam secundum humanae naturae consuetudinem nullus sermo non sit obnoxius contradictioni, eam tamen nos arbitror totius responsionis nostrae moderatos esse ratio-

nem, ut contradicere quisquam nisi cum inpietatis professio- PL 347 ne non possit. Eorum enim dictorum, quae secundum falsiloquii sui artem ex euangeliis heretici praesumunt, 1ta demonstrata ueritas est, ut iam in contradictione ignorantiam excusare non liceat, sed inreligiositatem necesse sit confiteri. Eam quoque nunc secundum sancti Spiritus donum temperauimus totius fidei demonstrationem, ut ne quid ementiri saltim aduersum nos criminis possent. Solent enim ita de nobis inplere aures ignorantium, ut nos adserant negare natiuitatem, cum unitatem diuinitatis praedicamus ; et dicant solitarium a nobis per hoc: Ego et Pater unum sumus, significari Deum: ut innascibilis Deus descendens in uirginem homo natus sit, qui ad dispensatio-

TSICEEC 6 22-25. 5, 16 Io. 10, 30.

DiGyEs EN o PAR)

bab: PG Or*Yez,

14 coaceruet] -cetberet E*, -cerbet P*, -ceruaret |”Ge, -cerbaret B

gat]religat

D E*

PK Y

C L* B*, et exulantes l/Z

15exilio]exitio

D — nostro? LC

rele-

— etexultantes

7 in domino et exultantes BC

5, 1 igitur] enim C L*, ergo IN libellis] libris B sincere DCL V arbitror] -tros D LC? et) EN 2tenentes] tenens K* — 3consuetudinem]-ne l/ 4 sermo] + sit qui Le - sitnon/ 5rationem]-ne E 6 contradicere] contradic... O* ^ nisicum] ni cum C, sic LC p. corr., uisi cum B* professione] -ni L* — 7 possit] posset G — quae] qua N 8artem] arte B — 9 demonstrata ueritas] demonstrat auctoritas L* ^ iam] etiam L6, » P*OC,eam O*?] in» P* contradictione] -nem DCL*P*?K 11 spiritus sancti CIL spiritus] -tum E* 12 temperauimus] -raui B, temptauimus G* ne) E, nec N, + in ea YZ 12/13 quid ementiri] quidem ementiri Ce E O, quidem mentiri IN Pe fortasse p. corr. Y Z — 13saltim] saltem .N V/ BGc Oc J, falsis G* aduersus B criminis] + aliquid Le, criminationibus G*, similitudinem criminis Oc vl possent] possint DLCENOJYZ 14 - aures inplere C, ...es implere L*, uires implere Lc 15cum) K* 16hoc] + quodscriptumest Le — 17pater] patrem Maffei ^ deumsignificari CL 18 discendens D G* qui ad] quia C L Y, quia ad Gc Z

nem carnis sit quod ita coeperit: Ego, ad diuinitatis suae 20

An

uero demonstrationem subiecerit : e Pater, tamquam huius hominis sui pater esset, ex duobus uero consistens, homine

scilicet et Deo, de se locutus sit: unum sumus. 6. Sed nos natiuitatem subsistentem sine tempore protestantes, praedicauimus Deum Filium non alienae a Deo Patre naturae Deum ; neque ex innascibilitate innascibili coaequalem, sed ex generatione unigeniti non disparem ; neque unum eos esse ex geminatis nominibus unionis, sed ex natiuitate naturae ; neque deos duos per diuersitatem generis in fide esse, neque rursum singularem quia solum Deum, ubi sacramentum Dei unigeniti est confitendum ; sed in Patre significari adque esse Filium, dum in eo et natura Patris

I ^

et nomen

est; in Filio uero

Patrem

intellegi

ac

manere, dum Filius neque dici potest nisi ex Patre neque esse ; uiuentis quoque naturae esse uiuentem imaginem et consignatam naturaliter Dei in Deo formam usque adeo indifferentis potestatis et generis, ut in eo neque opus nec sermo nec uisus alienus a Patre sit, sed naturaliter in se habeat auctoris sui imago naturam, per naturalem quoque imaginem suam auctor et operatus et locutus et uisus sit. 7. Adque hanc quidem et intemporalem et inenarrabilem et omnem humanae intellegentiae sensum excedentem unigeniti generationem praedicantes, nati quoque in hominem

JU

EUNDEPERSUEDEB

C OU

192 BCD^BGtz7. id DGIL*?ENPREKG*200]Y 20 demonstrationem] -ne B huius] huiusmodi E 21 -— esset pater PK

22deo| + et Le

sit] si LE in ras. 3,) EN

6, 1 natiuitatem] + sibi K* tempore]-raC — 2 praedicauimus] -camus CL*,-cabimus G*/] deum]deiB 3innascibilitate] -tatem E*, nasc- P* K innascibili» EN OJ coaequalem]aeqENOJ 4ex] c in ES,» 0] unigeniti] unigeni L*! ^ 5eos]eius L* 6 natiuitate] -tatem L* M duos deos CL GOJ/Zyu per diuersitatem] ex diuersitate Y Z 7 rursus CL* . quiasolum]quasisolum Le,» GO] YZ S8ubi»L* unigeniti] + dei(4g OJYZ sed]seP* 12naturae]-ra D —— uiuentem] -nti L* imaginem] + dei P ^ 13deoformam]deiforma Y ^ adeo]adeo L*?P K 14 indifferentis] -ntes G* — potestatis] -tates P* — neque] necu nec] neque BOcJZyu 15 sermo] sermone L* sermo nec uisus] sermonem cuius Y |nec]neque Oc /. sed]--cum Le / BGeu 16 habeat] + ras. 3 PC X naturam] -ta D, + per naturam (4g) L* 17 — uisus et locutus Y Z

7,1 hanc] in hanc DC L* P K* B, in hac Le quidem] fide Le 2 omnem] in omnem D 3 generationem] generation... G* praedicantes] -ntis O*

PL 348

464 An

HILARI LIBER X

ex partu uirginis Dei sacramentum docuimus : demonstrantes secundum dispensationem carnis adsumptae tum cum se ex forma Dei euacuans formam serui accepit, infirmitatem

habitus humani Dei non infirmasse naturam, sed salua diuinitatis in homine uirtute adquisitam esse Dei ad hominem potestatem. Namque cum in hominem Deus natus sit,

non idcirco natus est, ne Deus non maneret, sed ut manente

Deo homo natus in Deum sit. Nam et Emmanuel nomen eius est, quod est nobiscum

Deus, ut non en A

A

defectio Dei ad hominem

sit, sed hominis

profectus ad Deum sit. Vel cum glorificari se rogat, non utique naturae Dei sed adsumptioni humilitatis hoc proficit : nam hanc gloriam postulat, quam ante constitutionem mundi apud Deum habuit. 8. Respondentes quoque stultissimis eorum professionibus, usque ad ignoratae horae descendimus demonstrationem: quae etiamsi secundum illos a Filio adpraehensa non esset, tamen id ad contumeliam diuinitatis unigenitae non pertineret : quia natura non ferret ut eum natiuitas retroageret ad innascibilitatis ininitiabilem substitutionem, potesta-

ti suae Patre momentum definiendi adhuc diei ad demonstrationem auctoritatis innascibilis reseruante. Neque in eo infirmam intellegi posse naturam, in qua tantum inesset ex 7216:ct-ABh1l 2317: SP ZICEANC

DIGNUS ENMPRSU

S932.

ARC

12M

EIOE22-

TIBICH ACT

14/17 cf. Io. 17, 5. UT.

OINNEA

4 partu] parte IN uirginis] uirgis L* dei» P* demonstrantes] de.monst- O* — 5tum]tunc DZ — 6serui» Y infirmitatem|tateE — 7 habitus] abtus G* dei] + nomen V/ — 8uirtute] -tutem L* E* — dei? B ad hominem] ad omnem D, ab homine Le, homini Oc

9 hominem] -ne

DOKN X 10 natus] conatus P*?KC — neJut B deus non DV B, — non deus CLENPKGOJYZu 11 deo» P* homo» C*L* in deum? C* L*, in dé Cc, in deo DENPK 12et> L*PK . manuel C* — estleius/ — est!» N X 13sit] sc? L*eraso — 14 profectus] prouectus OJ ad]abC* sit) EO] — uel? N,nametOC glorificari] gloriari PK*,clarificari KC 15adsumptioni|-tione P K,-tio Y — 16namhanc] hanc enim OC constitutionem] -ne L*

8, 1 quoque stult.] igitur stult. LC, + stult. quoque Z 1/2 professionibus usque] professionibusque E*, professionibus Et, professionibus quod N 2 ad] + non L discendimus D — 4id5 B unigenitae]-niti GGZ —— 6ad» OC p.corr. innasc. ininit. substit.] sc OC p. corr. ininitiabilem] initiab- D, ininicia..bilem K* ^ potestati] -tatis NPKVBYZ 7 patre)» C, patere B, patrem Y definiendi] defici- C — 8 reseruante] -ntem D 9 infirmam] formam K*, » J*, infirmitatem Y Z + naturam posse PK — naturam] -rae YZ quatantum] quantum CEP*?KG* YZ | ex) N*1

10 natiuitate naturae, quantum inplere posset perfecta natiuitas ; neque ad differentiam diuinitatis unigenito Deo ignorationem diei et horae deputandam, cum ad demonstrandam

I

^

20

aduersum hereticos sabellianos innascibilem in Patre adque ininitiabilem potestatem, innascibilis haec in eo sit potestatis exceptio. | Sed quia hanc nescitae diei professionem non ignorationis esse infirmitatem, sed tacendi dispensationem docuimus, PL 349 expurganda etiam nunc est omnis inpiae adsertionis occasio, et omnes hereticae blasfemiae transcurrendae sunt praedicationes, ut ueritas euangelii per ea ipsa quibus obscurari uidetur eluceat. 9. Volunt enim plerique eorum ex passionis metu et ex infirmitate patiendi non in natura eum inpassibilis Dei fuisse : ut qui timuit et doluit, non fuerit uel in ea potestatis securitate quae non timet, uel in ea Spiritus incorruptione quae

non

dolet;

sed inferioris

a Deo

Patre

naturae,

et

humanae passionis trepidauerit metu, et ad corporalis poe-

DOLEN'CPK

OW

BUGOnPZ

posset] 410 naturae] narae / P*, nostrae K — quantum] qua tantum C 12 uni...genito G* 11 differentiam] diffidentiam L et E, possit Y Z 13 aduersum]s# V, deputandam] dubit- E*, -taremus B diei] dei P* G* adque) O* J, patre] -em BY V/17;5:aliasadsumere ^ innascibilem? Y 15 Lr, qui senténtias praecedentes 14 ininitiabilem] init- C P* K*Z et Oe rescripsit, hic addit: Per quam patuit uerbi professionem ad consummandi hominis sacramentum pertinere, ut qui infirmitates nostras portabat, infirmitatem quoque sibi humanae ignorationis adsumeret. atque ita diem nescire se diceret ut sepulchrum lazari nesciebat, et adtrectantem uestis suae fimbriam mulierem ignorabat tam infirmus ad sciendam (L£ : -ndum) quam infirmus ad flendum. sub lassitudinis et sitis et inaediae officio inscitiae (eZ. erasm.: inscientiae) etiam non dedignatus errorem ;maxime cum ex mortuis resurgentem et ingressurum supergressurumque caelos apostoli iam non nescientem, sed huius ipsius diei suae potentem ac scientem interrogassent, nihil aliud percontantes, quam id quod sub dispensatione hominis tacebatur ; ut in eo quod nescire se dixerat dum rursum interrogant ad adsumptionem potius quam necessitatem ignorantiae intellegere uiderentur. Imferpolationem banc babet editio erasmiana basileana anni 1535, D. 191, cum nota: Haec ... assuta reperi in quodam codice. 18 16 nescitae] nesciendi K*, nesciendae Kt, nescitam B G* 20*? expurganda] zc L* ?, expugnanda LE, ex ea purg- EN,-rgandae K* ^ omnis] 19 omnes] omnis D E G* adsertionis] aduersationis E omnes D P* 20ea ipsa] empta DL* blasfemiae] sic GCinras.7 ^ praedicationes]-nis uidebatur uidetur] 21 OJYZ B l/ obscura obscurari] ea] L, C, emipsa eluceat] reluceat N WGOJYZ inpassiZnatura] -ram C L*PK,-rae E* 9, 1 passionis] + suae YZ

bilis]-iL* ^ 3uel» CL* 6 humanae] -na O* D

potestatis]-tates L*?O* — 4 ea]eo V. corporalis] -les G* ad]a OJ

5et?

466

HILARI LIBER X

nae congemuerit atrocitatem. Adque hac inpietatis suae adsertione nitantur, quia scribtum sit : Tristis est anima mea 10

20

usque ad mortem, et rursum : Pater, si possibile est, transeat calix iste a me, sed et illud: Deus Deus meus, quare me

dereliquisti? Hoc quoque adiciant: Pater, commendo in manus tuas Spiritum meum. Has enim omnes piae fidei nostrae professiones ad inpietatis suae rapiunt usurpationem: ut timuerit, qui tristis est, qui et transferri a se calicem depraecatus sit ; ut doluerit, qui derelictum se a Deo in passione conquaestus sit ; ut infirmus quoque fuerit, qui Spiritum suum Patri commendauerit. Nec anxietas admittat similitudinem exaequatae ad Deum in unigeniti natiuitate naturae : quae infirmitatem diuersitatemque suam et depraecatione calicis et desolationis quaerella et commendationis confessione testetur. 10. Ac primum antequam ex his ipsis dictis demonstramus, nec metuendi de se in eum infirmitatem incidisse aliquam nec dolendi, quaerendum est quidnam uideatur

timere

^

potuisse,

ut in eum

formido

intolerandi

doloris

inciderit. Et, puto, non alia hic ad timendum quam passionis et mortis causa praetenditur. Et interrogo eos qui hoc ita

existimant,

an ratione

9, 8 Mt. 26, 58.

DCLEN

PK

subsistat,

9 Mt. 26, 39.

VB

ut mori

10 Mt. 27, 46.

timuerit

qui,

11'Lc^234346

GOJYZ

7 congemuerit] conmuerit O*, contremuerit OC, commouerit JF, commotus

fuerit J^ atrocitatem] -tate L^] — adque) G* ^ hac] hanc C L* P* K*, haec E*, ac G* 8 adsertione] -nj L* ^ nitantur] nituntur LeOc7 Y Z quia scribtum sit» L* sit] est DBYZ . 10 — a me calix iste CL Z

deus!] + meus DEN GOYZy me? P* 10/11 — dereliquisti me Z 11 adiciant] -ciunt Le 0c 7Z 11/12 — in manus tuas commendo NZ 13professiones]-nis DP* — 14ut] + quiOJ est]sit/ — 15 — calicem aseZ utlutquiO*/,quiOC 16adeo N conquaestus] conquaesitus D, conquestus CLP KG 17commendauerit] + aequalem patri esse non possit Oc 18 nec] ne K, et nec B. admittat] atm- Y*, -ttit Z exaequatae ad] exequat ea D 19in) LC ^ unigeniti natiuitate] unitate N — 20e!) EN depraecatione] -nem CL calicis] celicis E* desolationis] -nes K* quaerella] -lae K* — 21 commendationis] + spiritus B confessione] -ni

10, 1 his» NG* demonstramus] -stremus Le N Ge Oc DEAR mus G* 2in) E*N infirmitatem] firm- P* 3 uideatur] uidetur Y Z 4 potuisse] timuisse (de) Y doloris] terroris C L* E N P Gev1 QJ, terroris et doloris Le —— 5inciderit]-ris D — puto] puta EN — — hicalia E 6et! mortis) OJ et?» G* — 7 existimant] -ment / B subsistat] -tit Jg timuerit] timeat C IL

PL 350

CAP. 9-11

467

omnem ab apostolis terrorem mortis apellens, ad gloriam eos sit martyrii adhortatus dicens : Qui non accipit crucem suam et sequitur me, non est me dignus, et: Qui inuenit animam suam perdet illam, et qui perdiderit eam propter me inueniet eam. Cum enim pro eo mori uita sit, quid ipse in mortis sacramento doluisse existimandus est, qui pro se morientibus uitam rependat ?Et cum non timendos esse qui corpus occiderent monét, ipsum illum mors ad timorem passionis corporalis exterruit ? 11. Tum deinde quem dolorem mortis timeret, potestatis suae libertate moriturus? Humano enim generi uitae mor-

10

tem aut uis exterior, id est febrium uulneris casus ruinae,

^

degrassata in corpus adcelerat, aut ipsa natura corporis nostri senio in eam ipsam mortem uicta concedit. Vnigenitus autem Deus, ita potestatem habens ponendae animae ut resumendae, ad peragendum in se mortis sacracum

mentum,

poto aceto consummasse

se omne

humana-

rum passionum opus testatus esset, inclinato capite Spiritum tradidit. Si hoc naturae hominis ius relictum est, ut per se exhalans spiritum requiescat in mortem, et non dissoluto corpore labefactata anima decedat, uel abruptis aut pertossis aut conlisis membris spiritus tamquam in sede sua

117 6/7. cf. To 10; 18: DCGCIBN-PK

14 cf. Mt. 10, 28.

10 Mt. 16, 39.

10, 9 Mt. 1o, 38.

VP

8/10 cf. Io. 19, 30. GOJYZ

9 - martyrii eos]eius C 8 apellens] app- L* EO Y Zu, adp- PK*? 11eam] qui»G* adhortatussit B — dicens) Y | 10e?» CLENO] 13 est] sit = moti pro eo B 12 eam] illam / Y Z animam suam O J CI

14 timendos esse] + eos C L, timendo sese EN

-rint L* BG*, -ret P*

15 occiderent]

monet] moneat quomodo G*, monet quomodo G*

16 corporalis] -liter B, -les G*

exterruit] -rruerit G

11,2libertate]-tatem E* ^ generi]-re E* N —— uitaeJuita C — 5 exterior] 4 degrassata] decr- D febrium] febris LENPKVBOJu -rioris D 5 = ipsam eam CL adcelerat aut] adcelerata ut C, accelerant aut Z 7ut) 6 ponendae] -ndi N uicta] uita CL*B —— concedit] -cidit KC aceto] accepto E N, aceti C" L*,ud BG . 8poto]potu LCENP*YZ seGYZ, » DCLENPK WBOJ consummasse] -matam ese Le YZ ], omne] omnem CL* V/B Y — 9 testatus esset] testatus est DEIENO est testatus

PK

10951»

Bj sed-Z

mortem]-te CL. G Y Z labefactata] -facta + et Le 13 perfossis] -fusis L* in] s spiritus] tum Y

11 exalans

DCLEPKG*

YZ

mortemetnon? E ^ non] inN — 12corpore] aut] uel E CE N K* OJ Y Z, -factato Le conlisis] concussis C L* ?P* K* aut] et D sede] se de NY Z L*?, de Le

PI

468

HILARI LIBER X

uiolatus erumpat aut effluat, incidat in Dominum metus

A

mortis,

Spiritu

mortuus

uitae

est, non

libertatis suae ad moriendum usus est potestate. Quodsi ex se mortuus est et per se Spiritum reddidit, non est terror mortis in potestate moriendi. 12. Sed forte humanae ignorantiae timiditate hanc ipsam moriendi in se timuit potestatem : ut licet ab se mortuus sit, tamen hoc ipsum quod moriturus esset timuerit ! Et si forte erunt qui ita existimabunt, constituant cui rei existiment mortem fuisse terribilem, Spiritui an corpori. Si corpori, anne ignorant quod, sancto corruptionem non uisuro, intra triduum corporis sui templum esset suscitaturus? Si uero Spiritui mors terribilis est, Eleazaro in Abrahae sinibus laetante,

10

si quod emisso

infernum

chaos

Christus

timeret?

Haec

stulta

adque ridicula sunt, ut in potestate ponendae animae ac

resumendae mori timeret, ad sacramentum uitae humanae

sub uoluntatis suae libertate moriturus. Non est in uolente mori et potente non diu mori timor mortis: quia et uoluntas moriendi et potestas reuiuiscendi 2X OICE ACE 227. TO 10; 18;

DCLEN

PK.

WB

7 cf. Io. 2, 19-21.

8 cf. Lc. 16, 22.

— 10/11 cf.

GOJIYZ

14 erumpat] eo.rumpat EX, ea rumpat Et, corrumpat IN aut] ut Ec incidat] s/c O* ?, OC : quid timuisse uidetur? Incidat plane dominum] deum DEKBG*? 15 + mortis metus CLY Zu emisso] -ssu D, demG* Y,dim-Z spiritu] -tuum P K*? — est] + et per se spiritum (dg ex 4. 17) E* non) CL* 16 potestate] -tatem Le — 17 est?) B terror] error

12,1timiditate] -tatem C — ipsam] 4- suan VBGYZ 2 licet] liceat K ab]abs E,3:N — mortuus] moriturus DCLENPKO JSt est L^ 3timuerit| timeret Le sib DCL*ENPKO J | 4constituant] c ergoO^ cuirei] curei PK — 5ancorporil) L*! si corpori?» C N O* 6ignorant]-rabat Le, -rat OC sancto]-torumN 7 suscitaturus] -tarus L*,excit-B ^ Sspiritui]-tu P* K* — terribilis] terror B eleazaro (efr. Cypr., Ep. 59, 3, ed. Hartelp. 670, y in app.) D V1 B Ge, lazaro CLcENPKOJYZyuy, leazaro L*, elazaro l/* G* sinibus] fin- C*1 9 chaos] cohaos L*, chaus VG christus] sc LC 5. corr., spiritus E* P*K timeret] timuit C, sc LA p.

corr. haec] +igitur OC — 10ut) C*!L* potestate]-tatem C L* — 10 /11 animae ac resumendae)? Y ac resumendaeY Z 11 mori» L* timeret]

timer.

L*

PL 252

13

CLE*NPKVBGOJYZy tients LCPKG/]Zu, morientis

uolente

EC,

potestate

D,

uoluntate

mori! C L* E N, moriendi morientis D, momors V/O Y, mortis B potente C E N,

potentis D L* P K, potentes L*, potestate /BGOJ Y

Zu

nondiu mori?] non

dium esse mortuum et potentem non diu mori D, non diu morti C*!, non diu esse

mortuum I? — timor) C" L* ^. 14 reuiuiscendi] resurgendi C LX, reuiscendi EIER

La

CAP. 11-14 15

469

extra naturam timoris est, dum timeri mors non potest et in uoluntate moriendi et in potestate uiuendi. . 13. Sed forte penduli in cruce corporis poena et colligantium funium uiolenta uincula et adactorum clauorum cruda uulnera sunt timori! Et uideamus cuius corporis homo Christus sit, ut in suspensam et nodatam et transfossam carnem dolor manserit. 14. Ea enim natura corporum est, ut

ex consortio animae in sensum quendam animae sentientis animata, non sit haebes inanimisque materies, sed et adtac-

^

IO

ta sentiat et conpuncta doleat et algens rigeat et confota gaudeat et inaedia tabescat et pinguescat cibo. Ex quodam enim obtinentis se penetrantisque animae transcursu, secundum ea in quibus erit, aut oblectatur aut laeditur. Cum igitur conpuncta aut effossa corpora dolent, sensum doloris transfusae in ea animae sensus admittit. Denique uulnus corporis usque ad os dolet, et digiti excedentium ex carne unguium praesegmina nesciunt. Et si quando accedente uitio pars aliqua corrupta membrorum sensum uiuae carnis amiserit, ea cum uel desecabitur uel uretur dolorem quisquis esse potuisset, non manente in ea animae permixtione, non

DIGREN

PRIT

TEN

COTE

15timoris] tertoris B, mortis non potest L* et» G 13, 1 forte] + in E* pene N,poenae O/u Y

O/

timeri|timere L*

non potest] potest

cruce] crucem CL*O*?YZ collegantium D V;,conlig- P KB

poena] paenae E, 2uincula] cingula

adactorum] adtorum E*, aditorum Ec, adauctorum NN, actorum P* K

cruda] crura V/ G* ?, dura Ge, sic OC — 3uulnera] + ras. 6 LC —— timori] timore P*, errori B — corporis] + atque animae Le 4christus) Y* ^ ut] et IN suspensam] pensam L*, -nsa EC] Y Z nodatam] nodata Ec JZ, nudatam G, nudata Y transfossam] -ssa EC /Z, transfixa Y 5 carnem] carne EC] Y Z

14, 1 ut] + nisi P*K*B 2 in sensum quendam animae? E* X 3 sit] sentiant B haebes] habes C* L* ?, hebes DKB inanimisque] inanisque LCEN sed]seLeinras2 — et? ] adtacta] adtecta J*, adacta YZ — 4 confota]conflata C* L'*? ^ 5tauescat L* pinguescat] imping- E, pinguiscat P* G* quodam] eiusdem B 6 obtinentis] optinentes DD penetrantisque] poenetrantesque D, penetrantesquae C, -ntesque L* 7 in» DCL*EN autoblectatur] sc LCp.corr.. 8 effossa] effosa C* L*, defossa B 9Jadmittit]am- L*, -ttat E* N — uulnus|uultus EN — 100s] hos D*, eos E* N*? excedentium]excid- D Pe G* YZyu — 11 praesegmina] praecisamina B — et]sed P*K accedente] accid- Lc BY Z — 12 — aliqua pars (UE pars] pras /P* K 13 uel! desecabitur] ualde secabitur P*?K utetur] uritur C L* B, uiretur P* dolorem] -te N — 14 permixtione] -xtio E

470 T ^

HILARI LIBER X

sentiet. Aut cum grauis necessitas recidendi corporis manet, medicato potu consopitur uigor animae, et in emortuam sensus sui obliuionem mens sucis uiolentioribus occupata

20

An

conficitur. Ac tum doloris nescia membra caeduntur, et PL 353 omnem alti uulneris plagam sensus carnis emortuus, sensu animae in se torpentis euadit. Adfert itaque dolorem per animae infirmis admixtionem in infirmum sensum suum corpus animatum. 15. Si igitur homo Iesus Christus per initia corporis adque animae nostrae uixit in corpore, et non ita ut corporis sui, sic et animae suae princeps Deus, in similitudine hominis constitutus et habitu repertus ut homo natus est, dolorem senserit corporis nostri, animae nostrae et corporis, ut conceptu, ita et initio animatus in corpore. Quodsi adsumpta sibi per se ex uirgine carne, ipse sibi ex se animam concepti per se corporis coaptauit, secundum animae corporisque naturam necesse est et passionum fuisse naturam. Euacuans se enim ex Dei forma et formam serui accipiens, et Filius Dei etiam filius hominis nascens, ex se suaque uirtute non deficiens Deus uerbum consummauit hominem uiuentem. Nam quomodo Filius Dei hominis filius erit natus, uel PL 554

15, 3/4 cf. Phil. 2, 7. — 9/10 cf. Phil. 2, 7. D(usquead v. zy, z)C LEN

PK.

VB

GOJYZ

15 recidendi] recedenti D, reced- C L*

16 medicato] -ta D E N, -tae C,

te Y potu] puto C consopitur] cum sop-Z uigor] ut cor Y, cor Z et» G* in) ENG*OJYZ emortuam] -tua CENOJYZ 17 obliuionem] -ne ENOJYZ mens sucis] mensucis L* ; sofa apud Maffei ad bunc locum erronea est 18 conficitur] configitur C — ac tum] actum EN nescia] -iat E membra] -brorum Y caeduntur] recid- Z 18/19 doloris … plagam) C* L* 19 sensus] -su CL* E N,-sum V/ — emortuus] -tuo EG, mortuo N sensu] -sus E, -sum V/B 20 in se) C*L* torpentis] turp- D — 21 infirmis] -rmae O6 J£ admixtionem] -ne C L* in» L* G — sensum suum] sensuum G 22 corpus] -poris E*N 15, 1iesus» O*1

1- 31,5 mo iesus ... si tibi desunt in D quaternione

XX X]o

deperdito — 2 non» Y* ita] + sibiipse LC sui» PK — 3et» C*L* deus? P* ^ similitudine]-nem PKBGyu — 4reppertus PKB homo] + uthomo P* scilicet OC

est] + parem L^ ut] + non L*, et B

5 senserit] sensit B, >» Z — animae] + 7 ex? se

E N BOJ, experse C*, expers CC,

et per se L*, etse Le, etexse P Kyu, perse V/GYZ . concepti] -pta C, -ptam L*,-pto E — 9 naturam!] + ras. 6 Y — est] esse CL* — passionum] + dei Le ' fuisse? O*! naturam?] + necesse...naturam (dg) P* ^ euancuans C 10 enim» L* forma] -am P* 11 — hominis filius B se» OJ suaque] sua P K 12 deficiens] diff- E consummauit] -mmabit C L* 13 — filius? hominis L 13/14 — uel natus manens Y, — uel manens natus Z

CAP. 14-16 — ^

20

25

471

manens in Dei forma formam serui acceperit, si non — potente Dei uerbo ex se et carnem intra uirginem adsumere et carni animam tribuere — homo Iesus Christus ad redemptionem animae et corporis nostri perfectus est natus, et corpus quidem ita adsumpserit, ut id ex uirgine conceptum formam eum esse serui effecerit? Virgo enim non nisi ex sancto Spiritu genuit quod genuit. Et quamuis tantum ad. natiuitatem carnis ex se daret, quantum ex se feminae edendorum corporum susceptis originibus inpenderent, non tamen Iesus Christus per humanae conceptionis coagulauit naturam. Sed omnis causa nascendi inuecta per Spiritum, tenuit in hominis natiuitate quod matris est, cum tamen haberet in origine quod Deus est.

16. Hinc igitur maximum illud ac pulcherrimum suscepti hominis sacramentum Dominus ipse ostendit dicens : Nemo ascendit in caelum, nisi qui de caelo descendit, filius hominis PL 355 qui est in caelo. Quod de caelo descendit, conceptae de Spiritu originis causa est. Non enim corpori Maria originem dedit,

licet ad incrementa partumque corporis omne quod sexus sui est naturale contulerit. Quod uero hominis filius est, suscep-

2Ü.cE T CT 162 To:

CLEN-

as. 15.

PR

VB.

GOJKZ

14 forma] + si non Le

acceperit] accip- L*, -pit

potente] -nti Y dei uerbo I7, de uerbo ENPKBO]Jyp, uerbo dei G, uerbo YZ

adsumere] -ret Le

V

GYZ

-ret Le V/ Ge Y Z, -rit G*

redemptionem? O] serit] -psit G L*WYZ,efüc-

NV

GYZ

16et]ut N — carni] -nis K*

7 christus iesus

17est? C?

15

C, ..uerbo dei L*, uerbo deo et] se GC 5. corr., » BYZ

tribuere]

EN P K BO J y, christus Z

et?]etsi B

18corpus?

B

ad

adsump-

ex] in Lc B uirgine] -nem B 19 effecerit] fecerit EG* 20ex] + suoPK*?y — spititusancto CL 23

christus] + ex semine LC

24 coagulauit V/ GOc V! Y, us Dubsscoaluit: C:

(post naturam) LENPKBOJZu 26 haberet] + non N — origine PK, originis natiuitate CL* EN V GO JY Z, originis uirtute LeBu — deus] dei LEON

16, 1 — illud igitur maximum B*, igitur illud maximum BC — 2 hominis] 4 + quod descendit de caelo J discenditLG 3caelum]-loG* -nesP* 5enim]--exse L^ ^ corpori maria originem? E* 6incrementa] cremENOJ, + semper 7 = naturale est partumque] partus et G TH manest/ (dg ex 7. 9) EX

Marg. 15, 23 C f. 194*B : hic de adulescente qui dominum interrogauit dicit

472

HILARI LIBER X

tae in uirgine carnis est partus. Quod autem 7 caelis est, naturae semper manentis potestas est : quae initiata conditaque per se carne, non se ex infinitatis suae uirtute intra regionem definiti corporis coartauit. Spiritus uirtute ac uerbi Dei potestate in forma serui manens,

— A

ab omni intra

extraque caeli mundique circulo caeli ac mundi Dominus non afuit. Per hoc ergo et de caelo descendit et filius hominis est et 7» caelis est: quia uerbum caro factum non amiserat manere quod uerbum est. Nam dum uerbum est, et in caelis est; dum caro est, et hominis filius est; dum uerbum caro

factum est, et de caelo est et hominis est filius et in caelo est : quia et uerbi uirtus non corporalibus modis manens nec 20

deerat

unde

descenderat,

esset, non tamen

^

et caro

non

aliunde

originem

sumpserat quam ex uerbo, et uerbum caro factum, cum caro non erat non et uerbum.

17. Absolute autem beatus apostolus etiam huius inenarrandae corporeae natiuitatis sacramentum locutus est dicens: Primus homo de terrae limo, secundus homo de caelo. Hominem enim dicens natiuitatem ex uirgine docuit, quae officio usa materno, sexus sui naturam in conceptu et partu hominis exsecuta est. Et cum ait secundum hominem de caelo, originem eius ex superuenientis in uirginem sancti Spiritus aditu testatus est. Adque ita cum et homo est et de

lo

rt

17:43 1. Go£: xs, 47:

Gun EUNIIPIKXOVRBN

TBE

Tic.brt dsse

GO; Y

8uirgine]-nis C,-nem B 9initiata] initia C L*, ininitiata PK ^ conditaquae C 10 carne] -nem L* V/ — non] s OC p. corr. sey ENORME infinitatis] -tates P* O*, firmit- /, infirmit- YZ uirtute] -tutem I^ intra] in Y Z 11 regionem] relig- C* L*, + seO/ . corporis] + se E* N, + corporis Z* spiritus] quia spiritus OC — uirtute] -tutem I/ YZ 12potestate] -tatem l7, -tatemet YZ — 12/13intra extraque] intraque extra B 13circulocaeliac mundi? EN — acleG* — dominus? N 14 afuit] abf- NOc]Z,aff- Pc Y — ergo] + ras. 6 PC 15factum] + est L*E* 16 est?et]esset YZ 17est?et]esset Y hominis]-ni K* ^ filius hominis/ 17/18 — uerbum est caro factum O/.— 18es!) EN — et!» B M hominisfiliusest CEY Z 18/19et de caelo ... quia et uerbi) L*, LC suppl. : et de caelo ... quia uerbi 19 non corporalibus] incorp- P K€, incorporalis K* nec] non OJ, >” YZ 22 esset] est L* non?) Y non?» TOP RBGOJYZju s et»-EJN 17, 1 absolutae C P* K*

3 de terrae limo] de terra terrenus CIL

5

usar E conceptu] ceptu EX, -pto G — 5/6 — hominis partu Y — 7 superuenientis] peruen- C L* ^ uirginem]-ne Y Z 8aditu]adtu /, aeditu Y

PL 556

CAP. 16-19 10

10

473

caelis est, hominis huius et partus a uirgine est et conceptus ex Spiritu est. Et haec quidem apostolus ait. 18. Ipse autem Dominus huius natiuitatis suae mysterium pandens sic locutus est : Ego sum panis uiwus qui de caelo descendi. St quis manducauerit de bane meo, uiuet in aeternum, se panem dicens : ipse enim corporis sui origo est. Ac ne uerbi uirtus adque natura defecisse a se existimaretur in carnem, rursus panem suum esse dixit: ut per hoc quod descendens de caelis panis est, non ex humana conceptione origo esse corporis existimare- PL 357 tur, dum caeleste esse corpus ostenditur. Aduero cum suus panis est, adsumpti per uerbum corporis est professio.

Subiecit enim: N?si manducaueritis carnem fili hominis et

sanguinem eius biberitis, non habebitis witam tn uobis : ut — quia id quod filius hominis est, et panis de caelis ipse descendit, — per panem suum a caelo descendentem et per carnem ac sanguinem fili hominis, et conceptae ex Spiritu sancto et natae ex uirgine carnis intellegatur adsumptio. 19. Huius igitur corporis homo Iesus Christus et Dei Filius et hominis est, et ex forma Dei se exinaniens formam serui

An

accepit. Non alius filius hominis, quam qui Filius Dei est, neque alius in forma Dei, quam qui in forma serui perfectus homo natus est: ut sicut per naturam constitutam nobis a Deo originis nostrae principe, corporis adque animae homo nascitur, ita Iesus Christus per uirtutem suam carnis adque

18, 3 Io. 6, 51-52.

T9 2 CMP

CLEN

PK

11 Io. 6, 54.

7

WT (indeabv.16,4: depane)B

9 huius] filius est

GOJYZ

C L*

4depane meo] panem hunc YZ —— uiuet] uiuit 18, 3uiuus| uitae CL* 5uirtus]-tute E — natura]-raeG — 6 — panemse CL TUNIPIK TB rutsus carnem] -ne LCPKYZ B in» YZ ase» deficisse CIL panem suum] rursum T, rursum panem suum G Y Z, + panem suum rursus ji S8 humana] + est] — 9 hoc» Y 7 esse> O* suum] + se KC EN — est!] + nisiest E*, + nonnisi N — 12 LPKO] — 10panis) atuero 1425 E,de ipse» O9" 13id)Z ^ caelis]-lo T biberitis] biberetis L* ac 15 ac] et T B descendentem] dentem /O*! NVTBGYZu 16 natae] naturae m fili]illius EN, filio P sanguinem) L*

hominis] + filius LLENVTBGOJYZH 2e!) E 19,1etdE qui» L* 3 hominis] dei Z exinaniens] inaniens T'B ect». du 5 4 forma?] -mam Y dei est] hominis est Y, est hominis Z 6 principe] -pem + nobis constitutam I/T B constitutam] -tuta C 7 suam] + admixtione Le, suarum |” PK C L* E* G, -pium N, princeps 7/8 nascitur ita ... animae homo) P*! Y*

474

An

HILARI LIBER X

animae homo ac Deus esset, habens in se et totum uerumque quod homo est et totum uerumque quod Deus est. 20. Quamquam multi confirmandae hereseos suae arte ita aures inperitorum soleant inludere, ut quia et corpus et anima Adae in peccato fuit, carnem quoque Adae adque animam Dominus ex uirgine acceperit, neque hominem totum ex Spiritu sancto uirgo conceperit. Qui si intellegerent sacramentum carnis adsumptae, intellegerent et sacramentum eiusdem et hominis fili et Dei Fili. Quasi uero si tantum ex uirgine adsumpsisset corpus, adsumpsisset quoque ex eadem et animam: cum anima omnis opus Dei sit, carnis uero generatio semper ex carne sit. 21. Sed uolentes unigenitum Deum, qui in principio apud Deum erat Deus uerbum, non substantiuum Deum esse sed

sermonem uocis emissae, — ut quod loquentibus est suum uerbum, hoc sit Patri Deo Filius, — argute subripere uolunt,

A

ne subsistens uerbum Deus et manens in forma Dei Christus homo natus sit: ut cum hominem illum humanae potius originis causa, quam spiritalis conceptionis sacramentum animauerit, non Deus uerbum hominem se ex partu uirginis

efficiens extiterit, sed ut in profetis Spiritus profetiae, ita in 21:1/2;cfillos

PEINE

var

RTE

GO TZ

8 animae] + naturam ueram accipiens ut utrumque et N ac deus) L* et) ENV TB uerumque] uerbumque C L*, » N, uerbum P K, uerum B | 9quod homo est et totum uerumque? CL* EY uerumque] uerbumque P* K, uerbum PC, uerum B

20,1 hereseos] -resis G arte] artem P, artis B ita] + aures eos suae arte ita (dg) C, + aures eos suae arte (dg) L* 3adael]adamG* — in peccato fuit carnem quoque adae? J* Y*, in peccato fuit quoque adae Y^ fuit]

proruit E

adae?} O*!

| adque? E*, et ECN

4ex]in CL*,et T

acceperit neque] LE p. ras. : sine aliqua naturae suae temperatione susceperit neque — 6 sacramentum! carnis adsumptae intellegerent et? EN — et) T, etiam u— 7 et dei fili?» CL si» CL*N, utsi PK ^ tantum si B tantum] + corpus EC — 8uirgine] -nem C L*, + natiuitatem NN, + carnem G adsumpsisset! corpus » C L* E, adsumsit corpus Lc corpus» G adsumpsisset?] -mpserit L, » N, -mpsit P, -mpsis K ^ 8/9 ex eadem et] de adam et N,eteadem T,eteandem B — 9anima]-mam C L* —— omnis] omnem L*, hominis N

21,2deum?? O] 3sermonem]sonum B 4sit] si E* + deo patri CLT subripere] subrep- Le EN Gy, serpere TB 7causa]-samE* 8 partu] parte L* N — O9 spiritus? J* — ita] et C Marg. 20, 9 B f. 202Y : quid sentiat de anima

PI:358

CAP. 19-22

475

10 lesu uerbum Dei fuerit. Et arguere nos soleant, quod Christum dicamus esse natum non nostri corporis adque PL 559 animae hominem, cum nos uerbum carnem factum et se ex

forma Dei euacuantem Christum et formam serui adsumentem, perfectum secundum ^

habitum conformationis huma-

nae et nostrae similitudinis natum hominem praedicemus : ut uere Dei Filius uerus hominis filius natus sit, neque non natus ex Deo homo, neque quia natus ex Deo homo

^

ideo

Deus esse deficiens. 22. Sed ut per se sibi et ex uirgine corpus, ita ex se sibi animam adsumpsit, quae utique numquam ab homine gignentium originibus praebetur. Si enim conceptum carnis nisi ex Deo uirgo non habuit, longe magis necesse est anima corporis, nisi ex Deo, aliunde non fuerit. Et cum ipse ille filius hominis ipse sit qui et Filius Dei, quia totus hominis filius totus Dei Filius sit, — quam ridicule praeter Dei Filium qui werbum caro factum est, alium nescio quem tamquam profetam uerbo Dei animatum praedicabimus, cum Dominus Iesus Christus et hominis filius et Dei Filius sit! Per id uero, quod tristis est anima sua usque ad mortem et quod potestatem habet animae suae ponendae et resumen-

dae, uolunt extrinsecus animam, non ex Spiritu sancto, ut et

I

^

corpus ex eo conceptum est, deputare: cum uerbum Deus in sacramento naturae

autem

est, non

CLHN

PR

ITR

10 iesu] iesum

solent TOJZ

manens,

BYZ

homo

alius adque

12 Mt. 26, 58.

1, 14.

22580.

suae

ut esset

natus

sit. Natus

alius, sed ut ante

13 cf^ I0. 195 18.

GO/PTE fuerit] fieri E

11non> PK

arguere] -ret L*

soleant]

12 — hominem animae L* — 12/13 se ex

14 conformationis] forma] formam B — 13 adsumentem] accipientem TB -matis C — 16 = natus sit filius? T, filius sit natus B — sit? L* — 17 neque quia natus ex deo homo? E* N — 18 esse] est se d et? Le N K" ? T B, adsumpsit V GOJYZy 22, 1 sed] qui OC zz ras. 3

2utique»

PK . homine] s E*?,-num EC — 3 praebetur] -beretur B

magis Le E P K, mius C L* ?, maius N V.G O J Y Z, multo 4 nisi» L* Bcorporis] + nisi ex deo uirgo ... anima corporis (dg. ex /.4) P* — ille] TB. 7 sit] est totus] ius T*, eius T* quia] qui L 6qui» T illae P* alium] sc praeter] pater K*? — 8qui] quia C CL T ridicule VTG 9 profetam] sc O*?, -ta Oc quem] s; O*?, quis OC O* 2, alius OC animatum] si O* ?, -matus OC

praedicabimus] -cauimus CL*, -cati.B;

12 EN christus) -catur OC, -cemus / — 10 dominus] + noster PK T B IN nolunt 14uolunt] L* resemendae C 13ponende sua] mea C L* E* alius!] + ras. 6 P* esset] est EN, esse] 15eo]deo T — 17ut!? L*J— adque alius] adque alium L*, » B

PL 360

476

20

HIBARLLIBER

X

hominem Deus, suscipiens hominem, homo Deus posset intellegi. Nam quomodo Iesus Christus Dei Filius natus ex Maria est, nisi quod werbum caro factum est, scilicet quod Filius Dei, cum in forma Dei esset, formam serui accepit? Accepisse autem formam serui eum qui esset in Dei forma, de contra-

25

riis conparatur :ut quanta ueritas est manere in Dei forma, tanta ueritas sit accepisse formam serui. Ad proprietatem enim naturae intellegendam significatione uerbi ad id communis inpellimur. In forma enim serui est, qui et in forma Dei est. Et cum hoc naturae, illud uero dispensationis

30

sit, in eiusdem tamen est ueritatis proprietate quod utrumque est: ut tam uerus sit in Dei forma, quam uerus in serui. Vt uero adsumpsisse formam serui non aliud est quam hominem

35

Ao

natum esse, ita in forma Dei esse non aliud est

quam Deum esse: unum tamen eundemque, non Dei defectione sed hominis adsumptione, profitentes et in forma Dei per naturam diuinam, et in forma serui ex conceptione Spiritus sancti secundum habitum hominis repertum fuisse. Itaque cum Iesus Christus et natus et passus et mortuus et sepultus sit, et resurrexit. Non potest in his sacramentorum diuersitatibus ita ab se diuiduus esse, ne Christus sit: cum non alius Christus, quam qui in forma Dei erat, formam serui

acceperit; neque alius quam qui natus est, mortuus sit; neque alius quam qui mortuus est, resurrexerit ; neque alius PL 561 21 Io. 1, 14.

GIPEINN

PR

22 Phil. 2, 6-7.

FATSBREGOIT YZ

18suscipiens]-ndo E homo] -- et CL*PKyu — posset] possit I/G, + optime Le 19 intellegi] -ge L* 21 quod!] quia OC quod?] quia Oc 22 forma] -mam C accepit] accipit L* N. 23 dei» J* 24 ut] + scilicet OC 26 intellegendam] -ndum L significatione] -nem CHENE

28 naturae] -rale

V T

BG, -ra. E*, -ra Ec

uero» J

29utrumque]uterque TB 30forma]-mam T uerus?] -sit E — 31 uero] uerum G* formam]-maC — 31/32 quam hominem ... non aliud est» qi 32 ita] + quod G esse?] est G 33 deum] hominem deum E*, hominem natum P K* — 34adsumptione]adfect- T profitentes] protestantes C L*, -fitens K*, -fitente B*, -fitemur OC — 35 diuinam] dei K* conceptione]-ptio T* — 36reppertum TB — 37mortuus] -- est Le — 38 resurrexit] -xetit Le GCO J.— in» K* 39ab]a N diuiduus] diuisus B — esse ne] essent E* christus] deus Le — 40 alius? P* — 41/42 natus est ... quam qui) EN 42neque!]ne K* — nequealius quam qui mortuusest? T — — est mortuus

Ou

est] sit LeB,

> EN

resurrexerit

Lc E BGO J, et

resurrexit C L* P*, resurrexit N PAK V TYZ — 42/43 neque alius quam qui resurrexit? C — neque alius quam qui resurrexit sit>L*, neque alius quam qui resurrexerit sit LC

CAP. 22-23

477

quam qui resurrexit, sit in caelis; in caelis autem non alius sit, quam qui descendit ante de caelis. 23. Homo itaque Christus Iesus unigenitus Deus, per carnem et uerbum ut hominis filius ita et Dei Filius, hominem uerum secundum similitudinem nostri hominis, non

deficiens a se Deo, sumpsit.

In quo, quamuis aut ictus

incideret, aut uulnus descenderet,

aut nodi concurrerent,

aut suspensio eleuaret, adferrent

quidem

haec inpetum

passionis, non tamen dolorem passionis inferrent : ut telum

aliquod aut aquam perforans aut ignem conpungens aut aera uulnerans, omnes quidem has passiones naturae suae 10

infert, ut foret, ut conpungat, ut uulneret, sed naturam suam in haec passio inlata non retinet, dum in natura non

est, uel aquam forari, uel pungi ignem, uel aerem uulnerari, quamuis naturae teli sit et uulnerare et conpungere et forare. Passus quidem Dominus

15

Iesus Christus, dum

caeditur,

dum suspenditur, dum crucifigitur, dum moritur; sed in corpus inruens passio nec non fuit passio, nec tamen naturam passionis exseruit : dum et poenali ministerio desaeuit,

44 cf. Io. 3, 13. CÉENSP

RATER

GONEZ

43 quam» O*! resurrexit] ascenderit EN, -rrexerit LCTBGYZ sit? EN, ascenderit O J in caelis!» T, in caelos ] 44 descendit] dicendit L* 23, 1 iesuschristus CL TGY Zu deus]+sicutOt 2ut ENOJ ita] sit C, > L*,itasit T ^ 3uerum] uero L*, + deum Z* — 4se»B 5 incideret] -derit L* G*, -derat V/* — aut!]uiLr E, et O*?] descinderet T° nodi concurrerent] non dico incurrat E, nodi concurrent P K* 6 adferrent] adferret L*, adferent K* — 7 nontamen dolorem passionis? E — 8 aliquod] + si tamen id apte comparabitur Le aquam] quam C L* 9

quidem]quidam / conpungat]-get -ram CL

has]s L€p.vcorr., > G*! — suae» Z* 10 foret] uret T T — ut?» L* — 11retinet]-neret K, - et V/G — natura]

12 aerem] aere Lc, aera EN Y Z, aeram

V, + uel T*

13

quamuis»? T naturae teli] natura teli E N, natura/eteli T* sit] + omnia haec Lc forare] furare C, forari Y 14 quidem] + est PKBOCy dominus] + noster T' christus» C L* dum] cum C ceditur CLGc 16 corpus] + domini P Ku inruens]ingruens Y sio nec non fuit passio nec tamen naturam ? L*, sio nec non fuit passio nec tamen dolor naturam LC necnonfuitpassio) K* — 16/17 nec non fuit passio nec tamen naturam passionis exseruit] nec fuit passionis C — 17 exseruit] exeruit N Pe B, exercuit T Y Z ministerio] + paena Y Z — 17/18 desaeuit et] deseuiet L*, desaeuiit et B Marg. 23, 4 B f. 204: quomodo de passione christi sentiat

PL 362

478

20

HILARI LIBER X

et uirtus corporis sine sensu poenae uim poenae in se desaeuientis excepit. Habuerit sane illud Domini corpus doloris nostri naturam, si corpus nostrum id naturae habet, ut calcet undas, et super fluctus eat, et non degrauetur ingressu, neque aquae insistentis uestigiis cedant, penetret etiam solida, nec clausae domus obstaculis arceatur.

Aduero si dominici corporis sola ista natura sit, ut sua

25

uirtute, sua anima feratur in humidis, et insistat in liquidis,

et extructa transcurrat, quid per naturam humani corporis conceptam ex Spiritu carnem iudicamus ? Caro illa, id est panis ille, de caelis est, et homo ille de Deo est: habens ad patiendum quidem corpus, et passus est, sed naturam non

30

habens ad dolendum. Naturae enim propriae ac suae corpus illud est, quod in caelestem gloriam conformatur in monte, .quod adtactu suo fugat febres, quod de sputu suo format oculos. 24. Sed forte in quo adfectio flendi sitiendi esuriendique mansit, et ceterarum quoque humanarum passionum in eo necesse sit inesse naturam! Qui sacramentum fletus sitis adque esuritionis

E

ignorat, sciat et uiuificare

flentem,

nec

mortem Lazari flere quam gaudeat, et flumina aquae uiuae ex 29: 21'cE- MENT 57 22/23 cf. Io. 20, 19. cf. Mt. 17, 1-2. 32 cf. Mt. 8, 15; Io. 9, 6-7.

24b ct lot 25-15

CES NIC E

TERRE

27/28 cf. Io. 6, 51-52.

31

5/6ct lo 7 3854; ro.

e QULA

19 desaeuientis] saeu- B*! excepit] excipit C L* Pe Ke, accepit EN corpus] + extoto L^ ^ 20doloris]-tes V/ — 21calcet undas] calce tundas E*, caleat undas

T*, calce.undas

G* O*

et!] ut L*, suaque natura sine

mirabili adiutorio dei et Lc super fluctus] fluctus desuper Y Z aquae] adquae L* insistentis] -ntibus CL*PKyu cedant] + CL*EN V T G* O* J, + et Ge, + ut OC

23 etiam) IN KZ

sola» K*

24aduero] hac ueto P sit] est T B

22 nec

penetret] -trent N G*, -traret J*

dominici] domini et C, domini

25 in!» Gc

humidis] undis C L* ?, umidis Le T B G* — insistat] instet EN — 26et) G — extructa] structa Y Z 27 conceptam] -pta O/ — carnem]caro O] ^ iudicamus] indic- T, -catur OJ 28-ille?homoZ est?]+et G* 29 — quidem ad patiendum CL sed] + tam inbecillam ut nostra est ex peccato L^ — 30 naturae] -ram E* ac) N 3lilud»O]/ conformatur] form- E N, -mator G*, transformOJ monte]-tem C L* / TB, mortem Y 32 adtactu] tactu C N K*, tacto L*,attactu E,atactuZ — sputu|]spu L* E,spato NKTBGOJZyu . 32/33 ^ oculos format O J

24, 1/2 esuriendique mansit] esuriendiiatque mansit E*, esuriendi quaenam

st T 2et? LCPKu — quoque? B adque] sitisque Æ 4 sciat] sciant G* uiuae» K*

3sit] + infirmam Le — 3/4 sitis et} G* 5 lazari] + prius Oc

PL 263

CAP. 23-25

479

se praebere sitientem, neque arere siti qui potens sit potare sitientes,et esurientem eam quae fructus suos esurienti non PL 364 praebuerit damnare arborem, nec naturam eam uinci inaedia quae naturam uiriditatis iussa ariditate demutet. Quodsi praeter fletus et sitis et esuritionis mysterium, adsumpta caro, id est homo totus, passionum est permissa naturis, nec tamen ita ut passionum conficeretur iniuriis : ut flens non sibi fleret, ut sitiens sitim non potatura depelleret, et esuriens non

se cibo escae alicuius expleret. Neque enim tum cum sitiuit aut esuriuit aut fleuit, bibisse Dominus et manducasse aut

20

doluisse monstratus est: sed ad demonstrandam corporis ueritatem corporis consuetudo suscepta est, ita ut naturae nostrae consuetudine consuetudini sit corporis satisfactum. Vel cum potum et cibum accipit, non se necessitati corporis, sed consuetudini tribuit. 25. Habuit enim corpus, sed originis suae proprium ; neque ex uitiis humanae

^

conceptionis existens, sed in for-

mam corporis nostri uirtutis suae gerens quidem nos per formam serui, humani corporis liber : ut nos quidem uirginis inessemus, sed nostra in eo

7/8 cf. Mt. 21, 18-19.

potestate subsistens; sed a peccatis et a uitiis in eo per generationem PL per uirtutem profectae

13/14 cf. Io. 4, 32.

CGETENNTRSEURQIIZUISB AGO TZ:

6 praebere] -bet I^ sitientem] -nti Le G*20c Je Y Z neque arere] neque eum arere LC, neque carere N, nec queri /— siti] sitim / — 7 sitientes] -ntem T esurientem]-riens O — eam]ea T fructus suos] fructuosus C, fructu suo L*, fructu suo se L£, fructu suos O*!

8 inaedia] inedia C L Ge,

inedi G* — 9 uiriditatis] uerid- G*, + in OC demutet] emutet G* 11 — est passionum CL permissa] praem- /*, permyxta Y ^ naturis] -ras K* 12tamen)B passionum]-nis EN V/ GO J Y Z, aceruissime passionis LC 13 sitim non potatura C Lc E N Y Z, s.n. putatura L* I7, non sitim potum potatura P, non sitim potum potaturam K, non potatus sitin T, non potaturam sitim B, sitim non potaturus G p, sitim non potatu O*, s.n. potatus OC, s.n. potu / 14 cibo] cibus L* ^ 15et|aut PKTBOJZyj,ut V/ | aut?]et CL* — 16 demonstrandam] -ndum L ^ 18 consuetudine? T B,-tudo Y consuetudini] -dinis EN K*, -dinem G* sit corporis satisfactum] satisfactum sit C LX, sit corpori satisfactum IN BZ 19 uel] et OC et] aut. C TL ^ cibum et potum TB accipit CL* V, accepit LENPKTBGOJYZH se» ENO],

+ ultimae Le

necessitati] -tate I E* G*, necessessitati O

20

consuetudini] -dine L*, -dinis IN 2902 ex AK formam] -ma LCB 3 nostri] nostrae T' uirtutis] ueritatis B, uirtute J* 4sed]+etZ — a?» TBOJY 5eo]JeaE — 6eo] eum CL

36;

480

HILARI LIBER X

ex se originis uitia non inessent, dum homo natus non uitiis humanae conceptionis est natus. Tenuit enim apostolus demonstrandae natiuitatis huius sacramentum,

10

cum

ait: Sed humiliauit

se formam

serui

accipiens, in similitudine hominis constitutus et habitu reperlus ut homo: ut dum formam serui accepit, natus esse in forma hominis intellegatur; dum autem 2 similitudine hominis constitutus et habitu repertus ut homo est, species quidem et ueritas corporis hominem testetur, sed naturas uitiorum qui #t homo sit habitu repertus ignoret. In similitudine enim naturae, non uitiorum proprietate generatio est. Nam quia in eo quod formam serui accepit, natiuitatis uidebatur significata esse natura, subiecit i» similitudine hominis constitutum et habitu ut homo repertum : ne natiuitatis ueritas naturae quoque per uitia infirmis proprietas

20

crederetur, cum et in forma serui esset uera natiuitas, et in

2

A

habitu repertum ut hominem esset similitudo naturae: ipse quidem per uirginem ex se natus homo, et in similitudine uitiosae peccatis carnis inuentus. Quod idipsum ad Romanos scribens testatus apostolus est, cum ait: Qwod enim inpossibile erat legi, in quo infirmabatur per carnem, Deus Filium. suum misit in similitudinem carnis peccati, et de

25, 10 Phil. 2, 7 + 8.

COD EUNIMESPUK

STATO EGO

26 Rom. 8, 5.

EZ

7 inessent] essent EIN T 9 enim] autem C L* 10 umiliauit L*, humilauit T 11-inl Let in T. similitudine] -nem CIL* EN TOJZ hominis] -num C L* reppertus P B 12homo] + est / — formam] -ma T accepit] accipit L*? TB 13 similitudine] nem C L* ENPKOJ 14hominis]-num CL EN habitu]-tus E* reppertus B {idem in. 20 ; 1222:5]1:126,3. 616.) + ut homo repertus E* species] -ciem E* — 15et]ut N naturas] -ram E NO}, contagia Le 16 qui» O* ^ habitu repertussit T, habitu reppertusest B — similitudine]-nem E* V/— 17non] + in GOecu uitiorum] + non L* proprietate] + genere L*, + eius Le 18 quia] qui C L* quod» /* accepit] accipit C B 18/22 accepit natiuitatis ... cum et in forma serui» L* ^ 19 uidebatur] uidetur T significata esse natura] significasse naturam E similitudine] -nem C T B O J, simile K 20 hominis] num CENOJ homo] hominem LEPKOJ/YZu = repertum ut hominem Y Z ne] + non T 21 ueritas] -tatis C infimis] -mae Oc Jc 2210!» C" "eth Le "I2 CL ENOJ 23 habitu] -tum C — repertum] -rtus Et, -rto Ee Vl, -rti Z ut) Le — hominem] homo Et, hominis Z 24 natus] + ut N, natum T similitudine] -din/P, -dinem KV TGOJ 25 uitiose I^ peccatis] -ti CLPKZu quod]ut T idipsud CL* 26 — estapostolus CLP Ky . cum]qui Gi 27 inpossibile] poss- N° infirmabatur] -rmatur G*, firm- Y — 28 similitudinem] -ne Lc P KB 28/29 de peccato] + id est naturaliter JC

CAP. 25-26

481

peccato condemnauit peccatum. Non fuit habitus ille tantum hominis, sed et ut hominis ; neque caro illa caro peccati, sed

30

similitudo carnis peccati : dum et habitus carnis in natiuitatis est ueritate, et similitudo carnis peccati a uitiis humanae

3 An

passionis aliena est. Ita homo Christus Iesus et in ueritate natiuitatis est dum homo est, et non est in peccati proprieta- PL 566 te dum Christus est: quia et qui homo est non potuit non homo esse quod natus est, et qui Christus est non potuit amisisse quod Christus est. Adque ita dum homo Christus Iesus est, habet et natiuitatem hominis qui homo est, nec est

in uitiosa hominis infirmitate qui Christus est. 26. Quamquam igitur nos ad huius sacramenti intellegentiam apostolica fides instruat, quae et habitu ut hominem repertum et in similitudinem carnis peccati missum hominem ^

Christum Iesum esse testata sit, — ut cum Aabitu ut homo est, sit in forma serui, et non sit in uitiis naturae ; et cum 2»

similitudine carnis peccati est, sit quidem uerbum caro, sed

in similitudine carnis peccati sit potius, quam caro ipsa peccati sit ; et cum lomo Christus Iesus est, sit quidem homo, sed in homine non possit aliud esse quam Christus est ; adque natus

homo

ita et ex corporis natiuitate

sit, nec

sit in

hominis uitiis qui non sit in origine : quia #erbum caro factum non potuit non caro esse quod factum est, et uerbum licet

337 Lm»,

5.

37m

PK:

Slim

3 Rom. 8, 3.

262 Phil. 2597.

GLEN

25.

WT8

255.

11Mo

ra:

hEORTYZ

fuit] + peccatum] + in carne Le 29 condemnauit] damn- CL*E 30 et» CL*PKBh tantum] tamquam in carpe qwdec: ad IN G*, in 31 similitudo] -tud... caro?» CL* NPKVWTBGJIYZyu natiuitatis] in)] similitudinem Y Z ——dum..natiuitatis? L* — et? C ^ iesus christus CL 33 est] si G* p. ras. 32a) NPK -tates P* et? CL* — 34 — proprietate peccati GY Z — 35est?? Z — potuit] + 37dum]ut T — 38 est!) CL* EN G* amisisse (dgex /. 37) E — 36est?*? ] nec] non J/*, NGOJYZ quia qui] N° tate natiuitatem]et) J* qui] quia ENGOJYZ 39in» NJ nonet c — es?» P

3etin]et L*, etiam E, etiam in NN . similitudinem] 26,1nos]non E* 4 peccati missum] peccatissimum E*, peccati EcN ne LeNV/ Gy TyetB «ut? J^ BIO sitlest K*? CL* us testata]-tat christum]-tus O* 5 inl» T

uitiis] + humanae

similitudine] -nem C LNZ

potius quam caro ipsa peccati sit» K*

homo?) L* sit? EN

9 homine] -nem E*

1lsit)E

6 similitudine] -nem

LC

C Y

potius) G* — ipsa] ipse EN, »OJ. 8 sit!» OC p. ras. 2

12 non?» O*

10sit!» N°

7

28

et] ut .E

nec sit?] nescit T

+ caro non? OC

482

HILARI LIBER X

caro factum sit, non tamen amisit esse quod uerbum est ; et,

dum uerbum caro factum originis suae non potest carere natura, non potuit nisi in naturae suae origine permanere quod uerbum est, neque non uere intellegi uerbum caro esse quod factum est ; ita tamen ut, quia habitauit in nobis, non caro illa uerbum sit, sed uerbi caro sit habitantis in carne ; —

quae cum ita sint, tamen uideamus an peractus uniuersus

20

2

A

ille passionis ordo infirmitatem in Domino corporalis doloris permittat intellegi. Dilatis enim ad modicum eorum dictorum causis, ex quibus metum Domino heresis adscribit, res ipsas ut gestae sunt conferamus. Neque enim fieri potest, ut timor eius significetur in uerbis, cuius fiducia contineatur in factis. 27. Timuisse tibi, o heretice, Dominus gloriae passionem

uidetur? Sed ei ob ignorantiae huius errorem et satanas Petrus et scandalum est! Et ille quidem per caritatem Christi, quem ei non caro neque sanguis, sed Pater qui in

^

caelis est reuelauerat, detestatus passionis sacramentum,

tali seueritatis sententia confirmatus ad fidem est. Tu quid sectaberis spei, Christum Deum negando, et metum ei passionis addendo? Anne timuit, qui armatis ad corripien-

17:101, 14° 29 dicti Gor. 2,48. cf. Io. 18, 5-6.

GLEN

RBK'PFIB

2[3 cf. Mt

16, 23.

— 4/5 cf. Mt. 16, 13:

8/12

GOIYZ

15 natura] -ram CL*BG, -ras K* suae] -rin/* ^ origine]-nem CT CLENOJYZ habitauit]-tabit P K*

potuit] oportuit CL* ENOJ 16esse] sic KC p.corr. 17 quia] qui — 18uerbijuerbum / — caro] uere

J* ^ habitantis] -tantes C, -tans K* G* — 19 quae cum ita sint? Oc

az

uideamus tamen CL an|-ac P* K* per actus Z uniuersus] -sos ECBGYZ 19/20 — illeuniuersus CL — 20 — in infirmitatem T 21 dilatis] dilatatis L* 22 metum] metu C heresis]-ses Y adscribit] -bat K* 23ut]ub P*, sub K 24 contineatur] -netur ENOJ

27, 2 sed] sic GC in ras. 2 huius errorem] ignorationem scandalum T — 4ei]et E,» detatus /L* 6 seueritatis] tu] + uero ENOJ

— ei) ENYZ — ob] +id K* ignorantiae huius erroris C L*? netou TG ^ est T 5 reuelauerat] -uerit EO J detestatus] -tati P K sententia] sentia / C L*, -ntiae PK 6/7 quid sectaberis] quid sectaueris CL, qui

desectaueris E* N, qui desecaueris Et, qui sectaberis P*, qui sectaueris T'

spei] spiritum E N, > Z — deum] dominum YZ armatis] -tus L* eT Marg. 26 T f. 199 : d audit ceteris erasis

eïilet?E

7

8 anne] an

PL 367

CAP. 26-28

483

dum se obuius prodiit ? Et in corpore eius infirmitas fuit, ad cuius occursum consternata persequentium agmina conciderunt, et maiestatem ingerentis se ad uincula non ferentes supinatis corporibus recciderunt ? Quam igitur infirmitatem dominatam huius corporis credis, cuius tantam habuit natura uirtutem ? 28. Sed forte

dolorem uulnerum timuit ! Quem, rogo, penetrantis in carnem An

claui habuit horrorem,

qui excisae auris carnem

solo

restituit adtactu ? Expone nobis tu, dominicae infirmitatis adsertor, hoc in ipso passionis tempore infirmatae opus carnis! Exserente enim Petro adque adigente gladium, truncus aure seruus sacerdotis adstabat. Quomodo ex decisae auris uulnere, contingente Christo, restituta caro auris

est ? Vnde inter fluentem sanguinem et post ipsa descendentis gladii uestigia et in ipsa trunci corporis calumnia, exiit quod non est, et sequitur quod non extat, et rependitur quod caretur ? Producens haec ergo aurem manus, clauum dolet ? Et sentit sibi uulnus, qui alteri dolorem uulneris non -— E

reliquit ?Conpungendae carnis metu tristis est, cuius adtactui licet carnem donare post caedem ? Quodsi haec in Christi corpore uirtus fuit, qua, rogo, fide naturaliter infirmus fuisse 28: 3/IJ;cE. Ec.22, 50-51; 10. 18, 10:

CUSIESNDPROUESUTUB ERO T7

10 consternata] prodiuit TB — eius] + qualis in nobis Le 9se» E uincula] uinciense» L* CL* EN 11 ingerentis] -ntes -erna C L* reciderunt ferentes] -ntis T dum B 12 supinatis] sop- G dominatam] dominicam GJUSXEZINPARCT You 13 quam] quamquam E huiusJhuicN — corporis]-ri Le K* NPK TByu — 14tantam]tantum L*, tanta T* ïincarnem)G — 3 penetrantis]-ntes L* 28, 2rogo] + dolorem E€ horrorem] sz; L*?, terrorem habuit] + in carne G claui»* C TZ* 5 in» solo] sole C Le Nc W GOJZ, > EN*, timorem T, errorem Y infirmatae] infirmitate C L* P KZ, infirmitatem EN — 6 exseGOJYZ adigente] adi..gente P*, ingente K*, rente] exer- C / Y Z, adserente L* 7aure] aurem E* J, auris O* — ex decisae] glandiumL* ingerente Kc 9 unde] restituta] -tam P* 8 uulnere] uulnus GZ excisae V/GYZ descendentis] -ntes C L* G*, defendentis T, discindentis u — 10 in» inde E calumGO/YZ trunci] trunti V, truncati ipsa]ipam EP ENPK exüt]exit LI — 11est]erat TB — et sequitur] exseqEPK nia]-niam

CL*

non??B

exsatNWYZ

. quod]qquoLeNKeVGOe]

12

^. manus aurem C caretur] cadetur T*, caditur TC — aurem) L*, aure N 13 qui] dolet] timet LC p. ras. clauum] clauo C E N, sic L^ p. ras. E*, pugnendae cor ] conpungendae u G V relinquit 14reliquit] quod T*

pungendae E°, conpung.. G* ^ est]esset Y E*, attactus Ec, tactui P K, ad.tactu G*

adtactui] ctu C L Z, ad tactus

15 — christi in T

christi] -to O*

PL 368

484

HILARI LIBER X

defenditur, cui naturale fuit omnem humanarum infirmita-

^

tum inhibere naturam? | 29. Sed forte stulta adque inpia peruersitate hinc infirmis in eo naturae praesumetur adsertio, quia érishis sit anima eius usque ad mortem. Nondum te, heretice, cur uirtutem dicti non intellegas, arguo. Interim tamen a te requiro, cur exeunte ad proditionem Iuda non memineris dictum fuisse : Nunc honorificatus est filius hominis. Si enim passio honorificatura eum erat, quomodo tristem eum metus passionis effecerat ? Nisi forte tam inrationabilis fuerit, ut pati timue-

A

rit quae se essent glorificatura patientem! 30. Sed forte timuisse usque eo existimabitur, ut transferri a se calicem depraecatus sit dicens: Abba Pater, possibilia tibi omnia sunt. Transfer calicem hunc a me. Vt de ceteris non calumnier, nonne haebetudinem inpietatis tuae uel hinc coarguisses, quia legeras: Reconde gladium tuum 1n thecam : calicem quem dedit mihi Pater, non bibam illum ? Quomodo enim per patiendi metum transferri a se depraecaretur, quod per dispensationis studium festinaret inplere? Non enim

29, 2 Mt. 26, 38.

6 Io. 15, 31.

30,2 Mc. 74:926.

5 Tomr8 11.

CLEN

PK

V T(umque ad v.29,9)B

17 defenditur] -ndetur T B

GOJYZ

18 naturam] -ra C

29, 1 adque inpia] adeo impiaque N infirmis] -rmitatis N, -rme Ec Oc Jc 2 praesumetur] -mitur BOJ Y Z quia] qui T sit] sz LC zn ras. 3 anima]-me L* — 3te» T quur PK T, qur B (fem in|. 4) 5exeunte] -ntem T — iuda? E memineris]-neritis Y ^ 6nunc]non N* honorificatus]clarif- PK ^ 7eum!» Z | quomodo]quoPK metus]metis T 8 tam] tamen T fuerit? E* 9 se» NZ* 9 - 53, 17 patientem ... concludat desunt in T duobus quaternionibus deperditis

30, 1 — usqueeotimuisse CL — eo] quo N, exeo P*K existimabitur] -maturL* transferri]-rre PK — 2sit]est C — pater] -- siPK — 2/3abba ... hunc a me] pater si possibile est transfer(s) a me calicem istum (cfr. Mf. 26, 39) C L* (L : transfer a me in ras.), abba pater si possibilia tibi omnia sunt transfer a mecalicemistum Le — 3 suntomnia E, --et V/ + hunccalicem y 0 non de ceteris / non» O nonne] hinc Oe v! 4 calumnier] -mnie G* haebetudinem V/, hebetnonne haebetudinem] nonenbetudinem I*

CNBO,hebit-LCEPKGJYZ — uelhincb Oc 5tuum? CL — thecam] -a CLEOJYZ, + neque enim Le 6 + mihidedit V B 7 enim] ergo PIR XE c ase transferri CL — se] + caliiem PKB depraecaretur] deprecatur L*, praecar- B 8 dispensationis] -nes K* studium» O* J, misterium OC festinaret] -nat L6, festinare E* inplere] -ri EO J

PL 369

CAP. 28-32

—

^

485

conuenit, ut pati nollet quod pati uellet. Et cum pati eum uelle cognosceres, religiosius fuerat dicti inintellegentiam confiteri, quam ad id inpiae stultitiae furore prorumpere, ut eum adsereres ne pateretur orasse, quem pati uelle cognosses. 31. Sed, credo, te ad inpietatis tuae pugnam etiam hoc dicto dominicae uocis armabis: Deus Deus meus, quare me dereliquisti ? Post contumeliam enim crucis forte dignationem ab eo paterni auxili existimes recessisse, et hinc desolatae infirmitatis suae quaerellam extitisse. Si tibi itaque in Christo contemptus et infirmitas et crux contumelia est, oportuerat te dicti huius inmemorem non fuisse: Verum dico uobis : Amodo uidebitrs filium hominis sedentem a dextris uirtutis el uenientem cum nubibus caelr. 32. Vbi, rogo, in passione timor? Vbi infirmitas? Vbi dolor? Vbi contumelia? Timere ab inpiis dicitur, sed ipse pati uelle se praedicat. Infirmis esse contenditur, sed se potentem, dum consternatis persecutoribus obuius non sustinetur, ostendit. Dolere uulnera carnis arguitur ; sed in

eo quod carnem auris reddit ex uulnere, caro ipse cum sit, extra carnalem tamen naturam dolendi uulneris repperitur : quia dum et manu truncam aurem adtingit, manus illa de 31.2 Mt. 27; 46.

8 Mt. 26, 64.

32, 4 cf. Io. 18, 6.

6/9 cf Dico 2s SyT:

D(indeaw.31,6:itaqque) CLEN

. PK.

VB.

GOJYZ

9 nollet] nollit C L*?G*, nolit ENO/YZ quod] qui Bu uellet] uelit CL*G*, uelit ENOJYZ 10 uelle] uellet E* cognosceres] ECCLE UR ES religiosius] -sus L* inintellegentiam] intellCL*?ENPKG*Y*Z,ignorantiam Lec — 11id» OJZ* . inpieB furore].-tem E* OcJ Y 12 cognosses] -nouisses C P Ky, -nosceres Le Ec J, -nosces E*

31, 1 credo] + quod LeO* — pugnam) O*, augmentum Of, suffragium J etiam» E* hoc) CL*EN?PKH 2dicto? O*] armabis] -bit / deus?» YZ 3 dignationem] -ne B 4 ab eo] a deo N ausilii B existimes] -mis G* — 5 quaerelam LC Pe Ke, querelam Oc /Y —— sitibi] sibi 5/6tibiitaque]tibitaque L* —— 7 te» O* J, OC supp/. post huius, E*,tibiYZ inmemorem] ..memorem O* 8 a] ad CG* postea autem erasit

Zinpiis] + pati / — ipse]ipsa K — 3 + se pati 32, 1 passione]-ni L* infirmis] -mus Le Ee NKcWBGOJYZy uelle D, pati se uelle BG consternatis] -t.s G* 4dum]cum P* Kc, ) K* 3/4 — potentem seB dolere] dolorem 5 sustenetur L persecutoribus] persequentibus B D E*, dolore C L Ec P* ?

E*

7carnalem]-le

uulnera] -tum Ee, -re B*

D — reperitur L*

KO

6 reddit] reddidit G

Btruncam]-caP

^ aurem] arem

486

HIEARI LIBER X

corpore est, et dum manus aurem producit ex uulnere, non

esse manus illa corporis significatur infirmis.

33. Sed contumeliosa ei esse crux dicitur. Adquin per hanc hominis filius sedere a dextris uirtutis uidendus est, et ex partu uirginis homo natus, in maiestate sua cum caeli est nubibus reuersurus.

Non tenes, inreligiose, rerum

natura-

lium causas. Et dum inpietatis adque erroris spiritu plenus sacramentum fidei non intellegis, ex ipso saeculi sensu haebetudine heretica disproficis. Omne enim quod timetur, uitari necesse est dum timetur ; et quod infirmum est, sumit ex inbecillitate terrorem ; et quidquid dolet, dolendi in se habet indemutabilem naturam ; et quidquid contumeliosum est, semper inhonorum est. Tu uero quo sensu rationis intellegis, Dominum Iesum Christum ad quod festinat timere, et consternantem fortes infirmitate trepidare, et uulnera non permittentem dolori uulneratum dolere, et contumelia - ^

crucis dehonestari,

cui crux

conscensus

ad Deum

est et

reditus ad regnum? 34. Sed forte uel hoc tibi relictum occasionis inpiae arbitraris, ut descensionem ad inferos et ipsam mortis timuerit

33, 2/4 cf. Mt. 26, 64.

34, 2 cf. Symbolum baptismale Romanum. DIRENSP RS APECONEZ I JetJut N — manus] manu G* -mi ENKOJYZ

ex]etex D

10 infirmis] -ma C L*?,

33, 1 contumeliosa] -lias Le esse» CL* K* dicitur] duc- CL* adquin] atque LC ^ hanc]eam CL* 2 — filius hominis O7] — filius] -ios G al-ad DICIZG* CACHET 3 partu] parte L* caeli] -lis Le Gc vl angelis G* Y Z est] + in GZ 4 reuersurus] resursurus E*, resurrecturus EC tenes|tenens CL inreligiose]-sae D C, oirrel- Oc 5 plenus] -num G

6 sensu] + in N

7 haebetudine V/, hebit- DP KG Y,

hebetCLE NO]/Z heretica disproficis] heretice cadis proficis E, heretice ea prof- N, heretice prof- Y Z 8 uitari] -re G* uitari necesse est dum timetur» E cU PK 9 inbecillitate] inuec- L*, infirmitate GY Z

terrorem]err- E*

— dolet? E*

— 10indemutabilem] inde mut- E, demut-

NGYZ 11 esti»? 1^ inhonorum] in honorem C L*, in orrore N, inhonorium B, in honere Y Z quo] quod K 12 dominum] + nostrum DVByu 13fortes]-tis D — infirmitate] -tatem P K* 14 dolori Le Y Z, doleri KG] — uulneratum] -ra P*K — dolere] dolorem C, dolore L*, » G* contumelia] -lis 1” 5E Crucis aecructe C TT conscensus PKV*?B]JYZ,

consessus

DC GOy, consensus L VC, ascensu E*, ascensus

Et, coascensus N — 15/16 — et reditus ad regnum est B 34, 1 relictum] reliquum P K — occansionis -treris B

DC —— impie C — arbitraris]

PL 370

CAP. 32-34

1j

487

necessitatem, dum idipsum testari uidetur hoc dicto : Pater, commendo in manus tuas Spiritum meum. Hoc legens et non intellegens, aut pie tacuisses, aut etiam religiose intellegentiam elus orasses, non magis per inpudentem adsertionem stulto furore ueritatis incapax uagareris. Anne metuere tibi infernum chaos et torrentes flammas et omnem poenarum ultricium abyssum credendus est, dicens latroni in cruce: Amen dico tibi: Hodie mecum eris in paradiso? Naturae huius potestatem iam non dico metu, sed nec infernae sedis regione concludes, quae descendens ad inferos a paradiso non desit, — sicuti et hominis filius loquens in terris maneat et in caelo, — martyri suo paradisum promittens et consummatae beatitudinis delicias pollicens. Non habet hunc metus corporalis, penetrantem quidem inferos, sed ubique naturae suae uirtute distentum. Et naturam hanc mundi dominam ac libertate spiritalis uirtutis inmensam, non sibi terrore mortis gehennae chaos uindicat, qua paradisi deliciae carere

20

non possunt. Futurus enim in inferis Dominus, et in paradiso est futurus. Deseca ad metum poenae naturae indesecabilis portionem, et de Christo et apud inferos pone quod doleat, et in paradiso relinque quod regnet. Latro enim rogat, ut sui in regno suo meminerit. Et, credo, eum ad hanc beatae confes-

19.

10 Lc. 23,43. ZAC 235 40: 23/24 cf. Lc. 23, 40-42.

DELEN.

PER

FEB

13/14 cf. Io. 5, 15.

16 c£. 1 Petr;

GOLYA

dicto] 3 idipsum] idipsud C, in ipsud L*, ipsum Le N, et ipsum B G* ? legens] legeris D V, legis G*, 4-inmanuscommendotuasZ* tumLe 5 intellegens] -llegeris D, -llegis G*, non» L* * leges G?, legens G3 7 inpudentem] inprud- PFKB] 6non]ne O* -leges G?,-llegens G3 D -ntis torrentes] 8 YZp + G*, metuere tibi] metuere uagreris G* cruce] crucem DV flammas] -mmeos J — 9 credendus] -ndum E* N 11 metu] 10 paradisso D (item /. 12, 14) G, paradyso P J (item 1. 12, 14) 12 DCL sedis] sedes nec] et in O6, et Z DLCENPCK] metus regione De Le E N Ke B Gc O Y Z, regionem D*, religione C L* ? PK* V/G*, concludes] -dens C L*?E*N, -dis Le G* Oc Y Z, -dent y regiones J sicut B — et» Oc 13 desit] deest O discendens D quae] que C manet OC — 14 dei filius sicut et et] maneat 13/14 — Oc uitur loquens]loq 16 corporalis] corporis martyri]-ris K* — 15delicians C caelo]-lis CL 18 ac] hac NP K, et B distentum] -nt. G* 17 uirtute] tem V/ GES 19 mortis] + et Le Z Y G* Le terror terrore] libertate] -tem B 20 in!» qua] quia IN, quam B uendicat Ee N Oc J choas P* s Le Z indissecabili 21 PKB noster + dominus] *O*JY DENPKG pone] pene P*, poene K* apudjad N et>Oc?JYZ 22de]daB 24 eum] CL*? 23 sui] eius 22/23 quod doleat ... relinque» E* beatae] libertatem C, sic LE in ras. 10 eundem Le,» OJ

PL

488 25

HILARI LIBER X

sionis fidem auditus transeunte palmas clauo gemitus accendit, et regnum Christi per dolorem infirmati in Christo corporis didicit! Ille dignationem reminiscentis in regno postulat, tu crucis mortem

30

An

ad metum

deputas.

Dominus

communionem ei paradisi mox pollicetur, tu Christum in inferis sub poenali terrore concludis. Diuersae spei fides ista est. Paradisum meruit sub cruce latro, pendentem Christum confessus in regno; in poenae uero dolore et metu mortis Christum deputans, et paradiso necesse est sit cariturus et regno. 35. Conlatis igitur dictorum adque gestorum uirtutibus demonstrari non ambiguum est, in natura eius corporis infirmitatem naturae corporeae non fuisse, cui in uirtute naturae fuerit omnem corporum depellere infirmitatem ; et passionem illam, licet inlata corpori sit, non tamen naturam

dolendi corpori intulisse.

Quia quamuis

forma corporis

nostri esset in Domino, non tamen in uitiosae infirmitatis

10

nostrae esset corpore, qui non esset in origine, quod ex conceptu Spiritus sancti uirgo progenuit: quod licet sexus sul officio genuerit, tamen non terrenae conceptionis suscepit elementis. Genuit etenim ex se corpus, sed quod concep-

D'OISE

TNIEDUKCUUABONG

QUY,

25 auditus] tum EC — transeunte] -ntem D, sic GC p. corr. GE

infirmati D PCKCO

J, -rmitati CL V/, -rmitatis

christo»? G*, christi EGCYZ

— 26 per] pro

EN P*K*BGYZ

27 corporis] -re EGYZ

dedicit D

28 crucis mortem] crucem mortis LC, cruce mortem P*, crucem mortem K*,

crucem ad mortem KC ^ ad metum mortem YZ 29ei) CL*, sic Gin ras.2 in» EG* 30poenaliterrore E* terrore]-remG* concludis] -des C, -dens L* — 31 paradisum] + mox G* . pendentem] inpend- N Y christum] -tus C — 32 confessus] + est G* dolore] -rem D metu] metum L*E* ^ mortis] - eum G* 33deputanset]-tasset G€ paradiso] + ut tu sentis Ie est? CL* sit] sis PK Bp

35, 1 conlatis] consol- K* dictorum] + misteriis OC adque gestorum» L* 2 demonstrari] -tratis O J — est ambiguum CL natura] -rae CL*G 3 naturae] parem nostrae naturae Lc 3/4 — naturae uirtute OJ 4omnem? E 5illamJilla Le — inlata] -to L*, -tam EN? corpori] -re L*, -ris K*, incorpore Y Z — sit? K* ^ naturam]in naturam O*,innatura/ ^ 5/6naturam dolendi] dolendi naturae C L*, dolendi naturam L* 6corpori) B intulisse] uim tulisse / — 7 non» D, eum B in?) E N P* G* O J Y Z, GC suppl. sed postea erasum est — 7| uitiosae … in origine] sic O*, uitia infirmitatis nostrae traxit in corpore quae in corporis non fuerunt origine OC — 8esset!] cum esset B, + in GZ — corpore? E* — 9 conceptu] -tus G* — 10sui]suo P* — non]-Fex E suscepit]-ptis B — 11 etenim] enim DK*B — quod) N J*

CAP. 34-37

489

tum esset ex Spiritu, habens quidem in se sui corporis ueritatem, sed non habens naturae infirmitatem: 1

^

dum et

corpus illud corporis ueritas est, quod generatur ex uirgine, et extra corporis nostri infirmitatem est, quod spiritalis conceptionis sumpsit exordium. 36. Sed niti aduersum apostolicae fidei demonstrationem heretici uidentur hoc dicto: Tristis est anima mea usque ad mortem : ut professio eius qui se tristem ait naturae infirmitatem, per cuius conscientiam tristis coeperit esse, testetur. Ac

primum humanae intellegentiae sensum interrogo, quid sit tristem esse usque ad mortem. Non enim eiusdem significationis est, tristem esse propter mortem, et tristem esse usque ad mortem: quia ubi propter mortem tristitia est, illic ipsa mors causa tristitiae est, ubi uero tristitia usque ad mortem est, mors non iam tristitiae est causa sed finis.

Qui ergo non propter mortem, sed usque ad mortem tristis est, quaerendum est unde sit tristis. Tristis autem non incerto neque infinito humanae ignorantiae tempore, sed usque ad mortem. Adeo autem non propter mortem suscep-

I ^

ta tristitia est, ut sit destituta per mortem.

37. Etut causam tristitiae intellegere possimus, uideamus

36, 2 Mt. 26, 38. DCLEN

PK^VB

GOJYZ

13 naturae] ralem Jc! — dum et] donec 12esset> D — quidem) P* quo E* — 16 — exordium sumpsit Z quod] Lec parem + 15nosti] D apostolicae] sic L* ?, euangel- Le LLENPKGOJYZ 36, 1 aduersus qui demonstrationem]-ne D ^ 2heretici]-ce L* — 3ut] + scilicet OC 7- esse 4 coeperit»? P* naturae] -ralem JC v! se] quis C, qui K*1 6/8 non enim ... usque ad 5 sit] si G* coeperit C L*, esse coepit L^ mg. inuertens ordinem (uide suppl. G! G*, oramus ip pace mortem] censet inesse pro 7/8 — tristem esse usque ad mortem et tristem esse Test> Y ad 1. 7) propter mortem et tristem esse usque ad mortem» L* propter mortem G est] + ras. 4 ipsa» K — 9 tristitiae] -tia CL* ? P* K 8 illic] ibi C L* ^ jam non non» E* 10 est!» Z* mortem] -te B Ge ID Z CRIE PAK O7]

tristitiae est?] -titia est C, tristia est L*, tristiae LC

sed finis] + ras. 2 L*, > N*, N! suppl. : est sed finis 12 tristis!> P*

tristis?] + est Le, tristitia IN

est?» Z*

+ causa sed finis est B

13 incerto] in incerto

14 adeo] ad. L* infinito] in infin- Le B, indefinito O Ju ILE per] post L, propter K*? destituta] distit- D, sic L* ?, defutura Le

37,1et? DCL*ENG* Marg. 36, 5 B f. 209" : exp. tristis est anima mea usque ad mortem

15

PI2572

490

- ^

HILARI LIBER X

quid hanc professionem tristitiae uel praecesserit uel consequatur. Totius enim passionis et fidei mysterium consummatum paschae cena fuerat per Dominum. Postque uniuersorum in se scandalum docet, sed praecessurum se eos in Galileam promittit. Petrus, ceteris licet scandalizaturis, se tamen non scandalizaturum constanti fide spondit. Sed Dominus per naturam Dei non ignarus gerendorum, ter eum negaturum esse respondit, ut ceterorum scandalum intellegeretur ex Petro, cum ille in tam graue fidei periculum ter negando reccideret. Tum ille adsumptis Petro, Iacobo et Iohanne, duobus ad martyrium electis et Iohanne in praedicationem euangelii firmando, tristem se usque ad mortem professus est. Deinde progressus orauit: Pater meus, si possibile est, transeat a me calix aste. Sed tamen non sicut ego uolo, sed sicut tu wis. Transire a se calicem rogat, utique iam secum manentem, qui tum in sanguine noui testamenti pro multorum peccatis effundi consummabatur.

20

Non enim rogat ne secum sit, sed

ut a se transeat. Deinde rogat ne uoluntas sua fiat, et quod uult effici, idipsum concedi sibi non uult. Ait enim: Sed tamen non sicut ego uolo, sed sicut tu wis : ut uoluntate calicis PL 373 depraecandi humanae in se sollicitudinis significans consor-

37, 4/11 cf. Mt. 26, 31-34. 11/12 ct. Mti. 2637510 21, 15722 14 Mt. 26, 30. 18 cf. Mt. 26, 28.

DICLENIMEP

cruz. 2

RODVADSEGOTRZi

2uel?|et CL*? — consequatur] -quantur D*,-quitur E — 3 consummatum] -tae O* 4 cena] cana C L*, caena Le P KB, cenam EN fuerat] fecerat IN per? L*, petri IN dominum] primum N post quae LEPBOCZ 5^ scandaluminse CL docet|-tur] sed]si L*?,etse Le se?» Le — 6galileam] -laeam LENV BGOJYZ — licet ceteris L* BO }, scilicet ceteris L6, scilicet E scandalizaturis] -zandis Le 6/7 scandalizaturis se tamen non? E 7 spondit] respondit Lc E N, pandit G*, spopondit Gc O Ju, spondet Z 8 gerendorum] etrendorum / C, et petro rendorum L*, gerendarum N ter eum] rerum N 9 negaturum] + se P'KByu esse respondit ut ceterorum) P*1 10 graue] graui B — peticulum] -lo B, + eum PKBy

11 reccideret E V/ BGe Oc, recederet

recideret LL.NP K Y Zi, recciderit G*, recciderat O*, reciderit J C,tuncO/ petro] -- etG 12iohanne?]|-nnemDCL*O nem]-ne

DLe Y Z

13 se) O

14 orauit] + dicens u

D C,

tum] cum praedicatio-

15 — non tamen

ENOJYZ 'nou» G* ' -sicut] sr P* 18 sanguine] -nem PK effundi D V/, effundendi C L E N O* ?, effundendus PKBGOc 7] YZ ut? B se] suis Jcv! ^ sua uoluntas B quod] quomodo T7 idipsum] ipsum D + sibinonconcedi] non) ENO 22tamen) non)J* utlJexE,et NY 23inse) K* sollicitudinis] solitud-

19 20 21 V B L*

CAP. 37-38 2 nn

tium, sententiam a se unitae sibi communisque cum Patre non discerneret uoluntatis. Vt autem non pro se praecari intellegeretur et ratio significatae uoluntatis ac depraecatio non obtinendae

30

35

491

esset in absoluto,

hoc totum

huiusmodi

petitionis suae coepit exordiis: Pater meus, si possibile est. Aliquid ergo Patri relinquitur, quod ei an possibile esset incertum sit ? Et si nihil Patri inpossibile est, intellegendum

est ad cuius condicionem id quod s? poss?bile est sit relictum.

Post huius enim orationis praecem sequitur: E? went ad discipulos et inuenit eos dormientes. Et ait Petro: Non potuistis una hora uigilare mecum ? Vigilate et orate, ut non intretis in temptationem. Spiritus quidem promptus, caro uero infirma. Anne adhuc tristitiae causa et transeundi calicis depraecatio in obscuro est ? Vigilari enim secum ob hoc iubet

40

et orari, ne in temptationem intrent, spiritu quidem prompto sed infirma carne. Nam qui non scandalizaturos se per constantiam fidelis conscientiae pollicebantur, in scandalo per infirmitatem carnis erant futuri. Non ergo sibi tristis est neque sibi orat, sed illis quos monet orare peruigiles, ne in eos calix passionis incumbat : quem a se transire orat, ne in his scilicet maneat.

38. Idcirco autem transferri eum, si possibile esset, a se

praecatus est, quia cum inpossibile Deo nihil sit, — sicut ipse ait: Pater, possibilia tibi omnia sunt, — inpossibile tamen 32 Mt. 26, 40-41. 38, 3 Mc. 14, 36.

DCLEN

PK

VB

GOJYZ

25 discerneret] -nere communisquae D L 24 unitae] unitate L K* 26 et] aut quae L^ ut autem] ut tamen AN, sic GC in ras. 2 EeN ac depraecatio] adpraecsignificatae] -ficetur L*, -ficapte P*, -ficet G* absoluto] obsol- L, CL NO 27 optinendae P*, ad depraecationis B ENGYZy, exordiis] -dii D /, -dio 28 petitionis] -nes P* -lutum PK Det EN — esset] 29 — ergo patrialiquid CL — ei] dei Litadicens CL. 31 30 sit] est Le, sc GC in ras. 1 DCL* G*20]YZ, sit Le est possibile] si» PKG*OJYZ, sibi LcB conditionem LEPKGO]Jy

inposs- Le — sit?

CL* — 32 post? L*

— enim huius K

orationis]

34 potuistis] -sti 33 discipulos] -lis P*, + suos Ep racionis EN uero] autem uigiliteC* — 35promptus] - ess CLEPKYZ N*BYZ V/ B Maffei K P transferendi transeundi] B ananne anne] 36 SYSZ T PUR 39scandalizaLOJ — ob» ] — 38prompto]-ptus E* 37uigilari]-lare scandalo]-la in» P*K turos]-zandos Le —— 40 pollicebantur] -batur L* eos] eo C L* peruigiles] + ras. 6 GC 42 illis] illos J N PK, -lum B 43 orat] rogat CL 2 sicut] cui 38, 1transferri]transire CL* — si]sibi D* — esset]estet C sunt] sint P* CIL 3 — omnia tibi possibilia N,sicuti G

492

HILARI

LIBER X

homini est passionis terrore non uinci, nec possit nisi per probationem fides nosci. Adque ideo et pro hominibus ut homo

uult calicem

transire,

et ut Dei ex Deo

uoluntas

effectui paternae uoluntatis unitur. | Id autem quod ait : si possibile est, manifeste in eo docuit quod ait Petro: Ecce satanas expetiwit, ut wos cerneret sicut triticum. Ego autem rogauit pro te, ut non deficeret fides tua. Per PL 374 hunc enim calicem dominicae passionis temptandi omnes erant. Et pro Petro Pater rogatur, ne deficiat fides eius, ut negantis infirmitati uel dolor saltim paenitentiae non abesset : quae fides in eo non deficeret, quod paeniteret. 39. Tristitia igitur usque ad mortem Domino est, quia in morte motu terrae diei tenebris discissione ueli monumentorum reseratione mortuorum resurrectione confirmanda iam apostolorum fides esset, quam et nocturnae custodiae terror ^

et in flagellis alapis sputis corona spinea crucis onere et totius passionis ludibrium, et postremo

maledictae crucis

damnatio commoueret. Sciens igitur Dominus haec omnia post passionem suam destitutura, ideo et usque ad mortem tristis est. Et scit hunc calicem transire non posse nisi biberit, dicens : Pater meus, non potest calix iste transire a me, nisi illum bibam : fiat woluntas tua ; consummata in se scilicet

8 Mt. 26, 39.

9 Ec*221-22-

3992/3 CELUME2

7S

JD GS ERINIEPIKEDZSBEEG

Ts

10 Mt. 26, 42.

OT Y

Aest]sit LC] — nec|n.. O* possit] posset P*, potest OC — 5 pro] per 7 unitur] munitur L*, uniatur Le, unituri IN 9 expetiuit] -ti. G* cerneret] uentilet D PC, secerneret /, cribraret Z 10 ego autem] et ego CHE deficeret] -ciat LCGYZ 11 enim» B 12 rogatur] -tor P* eius] sc GC 5. corr. 13 negantis] -ntes CL* infirmitati] -tate L* ub» ER 7 saltem .N V BGeOe Ju 14 quae] s: O*?, quia OCZ in] ab LC quod] qui Oc paeniteret] -retur C

(Ka

39, 1tristitia| tristia L* — igitur] autem CL* domino]-niL* — est] uite GI 2rdietlhete le discissione] discess- C L*, discuss- E, -nem P*?K*, discisione Z, dissciss- u ueli] uel PP monimentorum DV 3 mortuorum resurrectione? E — 4custodiae]uigiliae CL terror] error G* 5 in … sputis] si OX, flagella alapae sputa Oc onere] honore C* K*, honere C! L* Y, onus OC 6 ludibrium] -brio Le O* / — 7 cum moueret K 8 suam» CL*B destitutura] destitura CL*?ENBOC, desitura Le Ke G* ^ etideo EN Y Z,ideo KG* 9est] -Fideo Le scit] sit K* ^ nonpossetransire CL, — nisi] J- illum CL, 4- eum PKB 10biberit] uiueret B*, biberet N BcO] — non]sinon LENOIYZ — iste] hic G,»0J

- ametransire CL B

ame» O0] — 11- bibamillumPKOJp

^ scilicet in se D IN P Ke, scilicet in K*

— inse»

CAP.

38-40

493

passione metum calicis transiturum, qui nisi eum bibisset, transire non posset; finem terroris eius non nisi consummato) 1n se passionis terrore succedere: quia post

^

IO

T E

mortem eius per uirtutum gloriam apostolicae infirmitatis scandalum pelleretur. 40. Et quamquam in eo quod ait: Fiat woluntas tua, in calicis, id est passionis suae scandalo apostolos permittens paternae uoluntatis arbitrio, tamen etiam repetitae tertio orationis praece usus est. Post quam ait: Dormite iam et requiescite. Non enim extra rationis alicuius internae conscientiam, qui antea eos dormientes coarguisset, nunc iam

dormire et requiescere iubet. Sed intellegentiam nobis Lucas adhortationis istius tribuisse existimatur. Qui cum dixisset, satanan expetisse ut apostolos modo tritici cerneret, et Deum pro fide Petri ne deficeret oratum fuisse, subiecit post multam Domini praecem angelum extitisse confortantem eum, quo PL 575 adsistente orare prolixius coeperit, ita ut guttis sanguinum corporis sudor efflueret. Misso enim ad tuitionem apostolorum angelo, et per eum confortato Domino ne pro his tristis esset, iam sine tristitiae metu ait: Dormite iam et requiescite.

De angelo quidem Mattheus et Marcus et de expetitione diaboli nihil locuti sunt. Sed post tristitiam animae, post

40, 1 Mt. 26, 42.

31-32.

DIGENS

3/4 cf. Mt. 26, 44.

11/13 cf. Lc. 22, 43-44.

P

4 Mt. 26, 45.

9/10 cf. Lc. 22,

15 Mt. 26, 45.

KIbVZBISGO]JYZ

eius) B, + indicans Oc finem] + quoque OC 13 posset] possit G* 15 succidere D, succederet E* 14 consummato scripsi, -tae codd. 16 uirtutum gloriam] uirtutem gloriae CI*, uirtutis gloriam PK1/B pelleretur] -llitur D 2 calicis] sic GC zz ras. 7, caelis Y 40, 1 et quamquam ... uoluntas tua) B az apostolos] -lus C L* —— 3 paternae? | ^ repetitae] -tite D, -tita B 6 conscientiam] -ntiae 5 rationis] -nem L* CL PK tertio repetitae 6/16 nunc iam ... et marcus ? ENPKBG*YZ antea]ante WG*?YZ 8 adhortationis] adorat- C L* P* K*, 7 requiescere] + eos YZ (65 existimatur] -maretur L* istius] huius Le adortat- Le E Pe KcG 9 satanan] satana D*, satan K*, satanam dixisset] + et ENOJYZ deum] cerneret] secern- /, cribraret Z apostolos] -lus G* Jem 11extitisse] adstit- PK V BO Ju 10fuisse]-sset Ec dominum D BY Zu 12 adsistente] quo] quod D* confortantem] -tante D*!, -tiantem C -stentem D*, adstante B — prolixius] -xus L*K* — guttis] guttas CLE NZ GYZ efflueret] defl13 sudor] -re YZ sanguinum] -nis Lc Oc 15 esset] + ut G DC — his] is P* 14confortiato apostolorum? Y T7 tristitiae] tristiae / L, tristitiaetsine PK — metu] + essent VG MTS diabuli G, zabuli Y Z — tristitiam] tristiam L

494

HILARI LIBER X

dormientium obiurgationem, post transeundi calicis depraecationem, non ex nihilo dormientium adhortatio subsecuta 20

An

10

est, nisi quod cum afuturus ab his esset et indulti angeli confortatus auxilio, securitate custodiae custodiendos permittebat in somnum. 41. Nec sane ignorandum a nobis est, et in graecis et in

latinis codicibus conplurimis uel de adueniente angelo uel de sudore sanguinis nihil scribtum repperiri. Ambigentes, utrum hoc in libris uariis aut desit aut superfluum sit incertum enim hoc nobis relinquitur de diuersitate librorum ;— certe si quid sibi ex hoc heresis blanditur, ut infirmum adfirmet cui opus fuerit angeli confortantis auxilio, meminerit creatorem angelorum creationis suae non eguisse praesidio; tum deinde necessario eo modo eum confortari, quo modo et tristem esse. Nam si nobis tristis est, id est propter nos tristis est, necesse est ut et propter nos sit confortatus et nobis : quia qui de nobis tristis est et de nobis confortatus est, ea confortatus est condicione qua tristis est.

Sudorem uero nemo infirmitati audebit deputare : quia et contra naturam est sudare sanguinem, nec infirmitas est,

41, 2/3 cf. Lc. 22, 43-44.

JD GNTAE

18

NBC

OUT A

post..depraecationem?

L*

transeundi]

transferendi

PKVBGYZy calcis] -- etC — 19adortatio LO — 20nisi» N, + forte Qe afuturus] aff- N, adf- P*, abf- Kc Oc, afutur / B*!, a futuris Y* his] eis

CL*? et»OJ] 21 confortatus]|-tatur P*? K —— custodiae]-dis B somnum] somnium C L* 2 Z*

41, 1 in?] sc L*?, »Le — 2condicibus L* 3 repperiri] repperire C LL G*, repperi P K*

— 22

conplurimis] quampl- Le J ambigentes D CL N,

ambientes E*, ambientibus EC, ambigentibus

4 desit] sic LC in ras.

PK /BGOJYZy, + igitur p superfluum] -flui P* 6 — heresis ex hoc B

heresis] -ses Y blanditur] -dietur 1 ut» G* 7 confortiantis DICO etatis Dus auxilio] -lium C L* Y Z 8 creationis] -turae B

9 praesidio] auxilium C L*, -dium Y confortiari

D L/O*,

cumfortiari

E,

— tum] tu

confortatum

P PKBy,

eum? E confortare

10 ]

modo) B si DCL*EN,quiO] 11idest propter nos tristis est) L*' 3 et»p tristis est necesse est ut et propter nos» /* 12 confortiatus DCE* delproG*YZ., tristisestetdenobis? CL*B 13 confortiatus! E* — est!» L* G*, estet LC confortatus?] confirmatus CL*? — ea confortatus? est) E ^ conditione LPKGO]Ju qua]quiaZ* 14 uero] + sanguinis LC infirmitati] -tatem IN*, -tate P* c audebit infirmitati CLC p.ras. ^ deputare] dubit- C, sc Le p. ras. — et» P* 15 naturam] -ra D*CG sudare] suadere K* 15/16 est quod potestas» L*

CAP. 40-42

495

quod potestas non secundum naturae consuetudinem gessit. PL 376

20

Neque ad heresim infirmitatis pertinere ullo modo poterit, quod aduersum heresim fantasma mentientem proficiat per sudorem sanguinis ad corporis ueritatem. Igitur cum et tristitia de nobis est et oratio pro nobis est, non possunt non omnia propter nos gesta esse intellegi, cum omnia pro nobis quibus timebatur orata sint. 42. Praestant autem sibi mutuam euangelia plenitudinem, dum alia ex aliis, quia omnia unius Spiritus praedicatio sit, intelleguntur.

Hanc

enim

tacitam

ab omnibus

pro

apostolis Domini orationem Iohannes maxime spiritalium causarum praedicator ostendit, Dominum ita praecatum esse dicens: Pater sancte, conserua eos in nomine tuo. Cum essem cum his, ego custodiebam eos in nomine tuo quod dedisti mihi, et custodiui. Non sibi itaque fuit oratio illa, sed apostolis. Nec sibi tristis est, qui orare eos ne temptentur monet. Nec sibi angelus mittitur, qui si uellet duodecim milia legionum de caelis deduceret. Nec propter mortem timet, qui usque ad mortem anxius est. Nec ut se transeat calix rogat, sed a se transire calicem rogat, qui tamen transire non possit, nisi eum 1j

biberit. Transire autem non

loco decedere est, sed omnino non extare. Quod quidem ipsum et euangelicus et apostolicus sermo significat, cum dicitur: Caelum et terra transibunt, uerba autem mea non

42, 6 Io. 17, 11-12.

DCLEN

PK

10/11 cf. Mt. 26, 55.

17 Mt. 24, 35.

kKB-GO[|YZ

16 potestas] + contra naturam P K, potest contra naturam B — non? L* B gessit] cessit NOJ — 17 heresim] -sem L*, + id G* pertinere ullo] pertineret illo D* + ullo modo pertinere O/ poterit] potuerit N — 18 aduersus G — phantasma B mentientem]-nte N — 20et!» E — tristitia] tristia L/ — est?» B 21propternos) OJ 22orata] operata N, orta J* Z* 42, 2 quia] qua D unius unus P*KT/Z*, uni G* 3 omnibus] hominibus DCE 4 iohannes] -nnis DCL 5 dominum] deum P*K itab O*J praecatum] praedic- C* l/ — 6/7 cum essem ... nomine tuo? OJ 7his]iis GC,eisu custodiebam] -dieram E — tuo? E*, meo N*! quod] quos LENPKVBGOJYZH 8 et] s L*?, > LENOJ itaque] utique LcP K sed] et L* 9 qui] quia N temptentur] -ptetur B*, temptur O* 10 duodecim] decem DEN — 11 milia» LePK legionum]-nes LeP K decaelis) L*, + angelorum PKB — 12anxius] 12/13 transeat calix ... qui tamen? E anxiatus YZ — seJaseENOY,»] 14 possit] posset 13/14 calicem rogat qui tamen transire» NPK

DENBOJ non?» Z* 2: esti G TE

DL* ENP*BOJYZ biberit] -ret eum] illum CL* — est decedere Y ^ omnino] 15 loco] de loco V G Y Z

16 ec! ENK*OJ

HILARI LIBER X

496

20

2

A

30

3^

praeteribunt ; sed et apostolus : Ecce uetera transierunt et facta sunt noua ; sed et cum ait : Sed et figura huius mundi transibit. , potest Calix ergo, de quo Patrem orat ut transeatnon

transire nisi bibatur. Et quod orat Dominus, utique pro his PL 577 orat quos cum his manens ipse saluauit, quos et Patri saluandos reliquit. Nunc uero sacramentum mortis peracturus, Patrem his custodem praecatur. Et missi in eo angeli — si tamen ita est — non ambigua praesentia est, et obtentae praecis manifesta securitas est, cum eos consummata oratione adhortatur in somnum. Effectum autem inpetratae orationis et adhortatae dormitionis securitatem iam in Ipso opere passionis euangelista demonstrat, cum, apostolis omnibus de persecutorum manibus elapsuris, ait: V4 adinpleretur uerbum quod dixerat : Quoniam quos dedisti mihi, non perdidi ex his neminem. Inpletur enim per se orationis praecatio, et salui omnes sunt. Sed oratur Pater, ut saluatos per se nunc in nomine suo saluet ipse. Et adeo saluat, ut Petri fides paenitentia subsequente non deficiat, licet territa.

43. Demonstrata itaque et a Iohanne Domini oratio, et a

182 ON

19H or

2r

301018, 9. — 35 che

227 32:

61-62.

DG

ENIPARSSUSBUNCOOIAYTZ

18 praeteribunt] transibunt P KB J* et!» G* apostolus] -lis O* et?» Le 19 sunt] + omnia Ie sed? DVGYZ,» ENPKBO]Ju sed? et ... transibit] praeteriuit enim figura huius mundi CIL transibit] -juitP K ^ 200rat]rogat N — 20/21nonpotesttransire? L* 21 his] is GC 22saluauit]-abit C ^ ^ quossaluauit L — 23saluandos) Y* reliquit] relinquid CL* uero) L* 24in eo] ad hoc OC,ineos Y ^ 24/25 angeli si] angelis D*, angeli D! 25 ambigua] -guae D praesentia] praescientia CL*?Z obtentae] optinente D, optente C —— 26 praecis] -ces D manifesta] -festata G* eos] eo P*K*1 27 adhortatur] adornatur O* somnum]-njumP* 28etadhortatae dormitionis) ENOJYZ securitatem » N,-ateO/YZ in)DCL*EN,noninYZ 29 opere] forsitan : tempore ^ demonstrat euangelista CI. 30 persecutorum] -rem P*, -sequentium B elapsuris] -ros D*!, alaps- E, elabs- B adinpleretur] -ret I^ 31 uerbum)Z non) G*OC] 32his]eis CL*PK]Zh,iis GC neminem] aliquem |” Ge, quemquam Z enim] ergo V/BG orationis] operationis WGew 33 praecatio] praedic- V/ — 34adeo]adeos D*, adeo L* saluat] saluet GF? Y Z — 35 — nondeficiat paenitentia subsequente G licet] 4- et Y, + esset Z

territa] + et I7, exterr- G

43, 1 demonstrata] si L*?, -strat Le

a!] ad D*, ab PKB

CAP. 42-44

^

497

Luca diaboli postulatio, et ea quae in Mattheo adque Marco et tristitia usque ad mortem est et somni obiurgatio et rursum adhortatio, nihil ambiguitatis relinquunt: cum quando per praecem Iohannis, qua Patri apostolos commendat, et tristitiae causa et transeundi calicis depraecatio absoluta sit: non a se passionem amoueri Domino deprae-

cante, sed Patrem ut apostolos se passuro tueatur orante ; et

IO

A"

per Lucam ostensa aduersum diabolum praece, iam de fiducia uetiti antea somni secura permissio sit. 44. Non est itaque in ea natura, quae supra hominem est, humanae trepidationis anxietas. Et extra terreni est corporis mala non terrenis inchoatum corpus elementis, etsi originem fili hominis sanctus Spiritus per sacramentum conceptionis inuexit. Nempe et altissimi uirtus uirtutem corpori, quod ex conceptione Spiritus uirgo gignebat, admiscuit. Nam cum per transfusae in corpus animae consortium sensus animati corporis uiuat, et ipsum ad inlatorum dolorem corpus anima corpori permixta uiuificet, — quae ubi caelestis spei ac fidei suae beato calore terrenae in corpore suo originis despexit exordium, sui quoque sensus ac spiritus corpus efficitur in dolore, ut pati se desinat sentire quod patitur; — etquid nobis de natura dominici corporis et descendentis de caelo fili hominis adhuc sermo sit: Ipsa terrena corpora timere ac dolere interdum nesciunt

PL 3578

44, 5/6 cf. Lc. 1, 55.

DCLEN

PK

VB

GOJYZ

est L.G*,zabuli YZ ^ adque] c inJ — 3et!]ei E, FOT 2 diabuli E*, -quuntur nt] relinquu C abhio] 4 adhortat somni] -nii NB 5iohannis] iohanne L*, cum» YZ -quitur E°, reliquit B, relinquit YZ ab iohanne L1 P K, iesu N, in iohanne G

6 transeundi] -sferendi P K / B

8 apostolos] -lus G* depraecante] -ntem D 7 amoueri] adm- D -ntem D, orat EN orante] G* tueantur C, tuatur L* -ros passuro] | — aduersus P*O* EN D am ostensa] et] + post J — 9 lucan C DCL* ENBO*J -cem praece] — Z Y zabulum G*, m diabulu LeBGyu permissio] -sso E* 10 somni] somnii NV B Gc de» N* 44, 1 est!

DCL* EIN

2anxietas] + est EC

terreni] terrorem C L*

4 fii] fiio incoatum DBG* 3 mala] malum Le V BG* Zu DEGY 6 corpori] -tis c spiritus sanctus NZ CL*ENPKOJ 7 per} — E amisct] admiscui Be ionem concept per ex conceptione] 9 dolorem] -tum Le B 8 inlatorum] -tem C* N* aD Ks TEL col- C L* calore] B caelis in ] caelestis 10 Oc ubi» J O admpermixta] — 12 se» CL*B 11 dispexit DENO — 11/12 — corpus spiritus N*! 14 discend- D, -ntes dominici] domini CL* 13 etquid] sed quid L* interdum » O* 15 timere ac dolere] timorem ac dolorem B Gib

498

HILARI LIBER X

quod et doleri necesse est et timeri. 45. Quaero enim an pastas ad fomenta exaestuandi Babyloniae fornacis flam-

mas istrahelitae pueri timuerint, et utrum in illud nostrae conceptionis corpus metus tanti ignis incesserit ? Quaero

etiam, an circumamburi se flammis doluerint? Sed forte idcirco quia non usti sunt, nihil doleant? Et tum afuisse

ignibus natura urendi existimabitur. Certe haec natura corporis erat, ut et uri se timeret et posset uri. Quodsi per fidei spiritum terrena corpora, id est secundum elementa causarum communium initiata, neque uri potuerunt nec timere, quae ergo per fidem Dei in homine contra naturam sunt, ea in Domino secundum uirtutem Spiritus ad naturae originem inchoata, non sunt naturaliter aestimanda. Vincti PL 579

pueri

1j

in medio

ignis

inscendunt ; flammas

sunt;

non

ignem

sentiunt,

non

dum

timent, dum

orant;

uri non

possunt, dum in igni sunt. Naturam suam in his et ignis et corpora amittit: neque illa uruntur, neque ille urit. Et tamen in ceteris in natura sua est et ignis et corpus: nam circumstantes ardent, et poenae ministeria in poena sunt. 45, 2/19 cf. Dan. 5, 19-25.

DOLEN

SPREUpEW

16quod]quaeB -re B

ucoqr2 doleri]-reB

45, 2 pastas] pasta KC, pasci B

estet?]sit P* K*,sitet Pe Ke — timeri] ad] sic PC 5 corr., an K

exaestuandi]

-ndae L,) B babylloniae D G, babyllonae V/Y 3 timuerint] -runt Le Y et? D 4conceptionis] carnis B incesserit]-rint D — quaero] que N 5 circumamburi L ? V/ GO, cumamburi D C, tum amburi E, circumaburi

P K, circumambiri B Ju, cirun comburi Y, circumburi amburisset N

6 usti] iusti C*

Z — circumamburi se]

et tum] et tunc Le, sic OX ?, ergo OC, et cum

J afuisse] abf- K1OCZ,aff- EJ — 7 natura!]-ram C L* urendi] Ec natura?]-rae G* — 8ut) K*, sic Blp.corr. posset] possit G* spiritum fidei G Y Zu — 10 communium] -nionum PD, -niumnum / K* tiata] ininit- P K* — 11quaeergo]quaero quae E homine] -nem D 12 domino P B Y, deum

D C L* ? V, deo hominem Le, deo

+ non —9 = — iniC* L*

ENKG OJZu

ad]|aO* — 13originem]-neO* — incoataD 14ignis]igni E* sunt] + naturam suam P* + naturam PCK ignem]ignis PCKC — timent dum] timendum JD LR p 15 inscendunt C L l/O Y, scindunt D, incendunt E* N J*, incedunt Ec G Je Z, scandunt PK By sentiunt] timent E

uri) L*P* 16in!5CL* igneLeNYZ,ignigK* ignisunt] ignes eunt/ — 16/17etignis et corpora] + sua P K, et opera et ignis V, et corpora et ignis Gu, et opera et ignis et corpora OY Z 17 amittit] -ttunt Ee Oc re amiserunt PKB, -- nam LL PKVBGOJYZy X illa] ulla D ille] illut D, illud CL*?,illaY ^ urit] uret G*, > O* 18in?] et E* N, et in Ec, » YZ natura sua] -rae suae Z 19 circumadstantes P K ardent] ardunt P* et» G* poenae] -nam C poenae ministeria? E ministeria] mysteria P* O*

CAP. 44-46 20

2

nn

Non uis, inpie heretice, ut transeunte palmas clauo Christus non doluerit, neque uulnus illud nullam acerbitatem teli conpungentis intulerit. Interrogo, cur pueri ignes non timuerint nec doluerint, aut quid in eorum corporibus naturae fuerit, ut naturam ignis excederet ? Quodsi illi fidei calore et beati martyrii gloria timere nesciunt quae timentur, Christus etiamsi uitiorum nostrorum origine esset conceptus, tamen per crucem mansurus Deus et mundum iudicaturus et rex

30

10

499

aeternorum

saeculorum

futurus,

tristis metu

crucis

esset? Et tantorum praemiorum inmemor, turpis metus anxietate trepidaret ? 46. Daniel profetae prandio alendus, leonum lacum non timet. Apostoli caedi se pro Christi nomine et pati gaudent. Paulo libatio sua corona iustitiae est. Desecanda colla sua percussoribus cum hymnis martyres tendunt, et aedificatos sibi congerie lignorum ignes cum canticis scandunt. Vsque eo sensus fidei, perempto in corporibus naturalis infirmitatis metu, corpora ipsa ad sensum non sentiendi doloris emutat, ut per animae propositum firmitas corpori inuehatur, animatumque corpus in id se tantum sentiat, in quod animae studio commouetur : ut quod pati animus gloriae cupiditate contemnit, id se pati corpus anima uegetante non sentiat. Haec si in hominibus naturalia sunt per animae ad

46, 1 cf. Dan. 14, 30-36.

DCLBN-PK

VB

2 cf. Act. 5,41.

PL 380

3cf.2 Tim. 4,6.8.

GOJYZ

clauo] transeunte] -ntem DV inpie] o impie Oc CL* 20uis]is t] 22intuleri BO* ullam K, P* unam ] 21nullam — B. ti -uum / — christus]non» E*, nec OJ ignes] igni K*, in igni KCB, ignem G -rint Y excederet] 24 fuerit] querit N — ignis? EN timuerint] -runt K* calore] illi] ille L*, illis Le exciderit D, -dere C — quodsi] quod L* 29 esset] futurus eti YZ per] post B 27tamen) P* rem G* eset DCLENPKOJ profetae] -ta E, -ta abacuc Oc

46, 1 danihel LCPKBGZ

2 caedi]

3 corona] -nae gaudent]-det L* — nomine christi / caede D, dei N et» N hymnis] + omnes L* 4 percussoribus] praecisor- D Dc ignes] ignis G DPKV 5 congeriae aedificatos] -tus L, -ta B "7doloris]-resD ^ doloris 6sensus]-su E* N* Y canticis] ticis / L* . emutat]

dolori

se mutat

emutat]

E

-tet CZ,

-tant

G*, commutat

d

corpori] -ris firmitas] inf YZ 8 propositum] praepos9 in id se tantum] in quod inueatur C L* P K* ZW DGLE*NY /*, in pati/anitum C, in quod pati animatum L*, id in se tantum B, in id sentatum animus] — O CL*,et 10ut]in L'.BGYZ idsensatum Je vl —quod] quo non uegitante DP 1icontemnit]-mpserit B, contendit P Y Z -moB OC sentit non N, sentiat] consentiat D C L E* Y

500

- An

20

HILARI LIBER X

gloriam ardentis calorem, ut passiones suas nesciant et uulnera ignorent et mortes non intellegant, — Dominus uero gloriae Iesus Christus, cuius et fimbria uirtus est, cuius sputus et sermo natura corporis est, dum et mancus iam non mancus manum iubetur extendere et caecus natus natiuitatis uitia non sentit et truncus aure non truncus est, in ea infirmitate conpuncti ac dolentis corporis deputabitur, in qua gloriosos ac beatos uiros fidei suae Spiritus non reliquit ? 47. Passus igitur unigenitus Deus est omnes incurrentes in se passionum nostrarum infirmitates. Sed passus uirtute naturae suae, ut et uirtute naturae suae natus est. Neque

^

enim cum natus sit, non tenuit omnipotentiae suae in natiuitate naturam. Nam cum natus sit lege hominum, non tamen hominum lege conceptus est : habens in se et constitutionem humanae condicionis in partu, et ipse extra constitutionem humanae condicionis in origine. Secundum quod ita ex infirmitate

IO

m A

corporis

nostri

passus

in corpore

est, ut

passiones corporis nostri corporis sui uirtute susciperet. Et huius fidei nostrae etiam sermo profeticus testis est, cum ait : Hic peccata nostra portat et pro nobis dolet. Et nos aestimauimus eum 1n doloribus esse et in plaga et in uexatione. Ipse autem wulneratus est propter iniquitates nostras, et infirmatus est propter beccata nostra.

14/15 cf. 1 Cor. 2, 8.

15 cf. Lc. 8, 44; Io. 9, 6.

TTC. Mt. 12, 15; 10.9, x.

47, 12 Is. 53, 4-5.

DCLEN

'PKoVBwuGOLYZ

13et]jut C 14 mortes]-tem GY Z uero]uere Le, 5Oc 15 uimbria I cuius?] + et CL*, et G* 16 sputus] -tum N Oc, sps Z* 17 manum] manus G*Z etcaecus) L* ^ natus? |] 19 dolentis] dolendis P*? K* ?, dolendi KcZ 20 spiritus] -tu G* Y Z reliquit] relinquet D, relinquit Lc V7Ge, dereliquit B 47, 2 passus] passurus N — 3utet] + etut Y, estut Z — ut et uirtute naturae suae» E* N K* ^ estnatus Z — 4omnipotentiae]-tenti C — 4/5 non tenuit..nam cum natus sit} J* — 6hominum]-nem Y* est) E 7 condicionis] concept- CL*, condit PKGOJu 8 humanae? P*K conditionis LPK GO /u in)CL origine]nemL 9 [10 passus in corpore est ut passiones corporis nostri? [/*! 10 passiones] -nis DIG

sui] suis L*

susceperet L* — 11 testis] testes L*, > K*X1

dum dicit C L*, cum dicit Le

CP*K

cum ait]

12 aestimauimus] exist- Du, aestimabimus

14 iniquitates] ini....tates G*

Marg. 47, 12 V f. 402VA : testis profeta sine dolore fuisse Christum

PL 387

CAP. 46-47

501

Fallitur ergo humanae aestimationis opinio, putans hunc dolere quod patitur. Portans enim peccata nostra, peccati nostri scilicet corpus adsumens, tamen ipse non peccat. 20

Missus namque est i» peccati carnis similitudine, portans quidem in carne peccata, sed nostra. Et pro nobis dolet, non et doloris nostri dolet sensu, quia et habitu ut homo repertus ;

habens in se doloris corpus, sed non habens naturam dolendi, dum et ut hominis habitus est, et origo non hominis est, nato 2

5

3ÿ

eo de conceptione Spiritus sancti. Hinc itaque aestimatus est in doloribus et in plaga et in uexatione esse. Formam enim serui accepit, et natus ex uirgine homo, opinionem nobis naturalis sibi in passione doloris inuexit. J5se autem uulneratus est, sed propter iniquitates nostras.

Nam

quamuis

condemnans,

carnis

quidem

sit uulneratus,

non

tamen

iniquitatis suae uulnus est. Et quidquid patitur, non sibi patitur. Non enim sibi homo natus est, nec ex se iniquus est. Testatur apostolus causam dispensationis istius dicens: Orantes per Christum reconciliari Deo. Eum qui non cognouit peccatum, pro nobis peccatum fecit. Peccatum enim in carne per peccatum condemnaturus, peccati licet expers, factus est ipse peccatum ; id est per carnem peccatum in carne nescius,

sed pro nobis caro

factus est. Et idcirco propter iniquitates nostras est uulneratus.

19 Rom. 8, 5.

21 PhH- z; 7-

33 2 Cor. 5, 20-21.

DGEENUBEQAB;

26 Phil. 2, 7.

28315-5553 5.

34/37 cf. Rom. 8, 3.

GOTY2Z

16 humanae aestimationis] humationis O*, humanae rationis OC, humanae

17 hunc] hinc O /, + tamquam in carne peccati Le conditionis Y Z EN — 19 — similitudine carnis P K 18ipseJins dolere] dolorem P K Y sed» V peccata? J CL EBY Z — 20in) PK similitudine] -nem doloris] 21et!]etiamLe dolet] dolens L nostra] + non sua LC et»LCEVGO]JYZ, LeN sensu]+utnosLe ^ quia]qui dolens V/ 22 habens in se reppertus PBu homo] +est Z ut N | ut? N DNGO] . hominis!) O* ut? doloris corpus sed non) C — 23et!5» E est?» Le — 24 hominis habitus] habitu hominis D*, habitus hominis D! 26 est] + et u aestimatus] -mandus P*K 25 hinc] hic E eo» B 28est] + non propter se Le 27opinionem]-ne V. — in? L* enim? L* 30 tamen] +illud Le = tamen non O/ 29 — uulneratus sit IN uulnus] uulneratus C, + ras. 3 Le, + passus O* iniquitatis] ininiq- D

33 per christum] pro 30/31 non sibi patitur? G* — 31 ex? L*E* fécit] 34 — fecit peccatum OL NO J — cognouit] nouerat CL christo peccatum?) CL* 35per> P*G* — 36id) D* KG fuitN . enim» 38 est!) CL*, Lem: carnis sed» E* 37 quidem] + peccati Le + uulneratus est CL similitudo peccati est

502

An

HILARI

LIBER X

48. Ceterum nescit in Christo apostolus trepidationem doloris. Nam dispensationem passionis locuturus, in sacramento eam diuinitatis praedicauit, dicens: Donans uobis omnia peccata, delens quod aduersus nos fuit chirografum in sententiis, quod erat contrarium nobis, tollens tllud e medio et adfigens illud cruci, spolians se carnem, et principatus et potestates traduxit cum fiducia triumfans eos in semetipso. Succumbere ergo tibi uidetur uirtus ista uulneris clauo, et ad ictum conpungentis exterrita, demutasse se in naturam dolendi ? Adquin apostolus loquente in se Christo locutus, et salutis

C1 A

nostrae

per Dominum

opus

memorans,

mortem

Christi ita significat, ut carne se spoliet et potestates cum fiducia dehonestet et de his in semetipso triumfet. 51 in passione sua necessitas est, et non salutis tuae donum est ; si in cruce dolor conpungendi est, et non decreti, quod in te mors est scribta, confixio est ; si in morte uis mortis est, et

non per potestatem Dei carnis exuuiae sunt ; si denique mors ipsa aliud est, quam potentum dehonestatio, quam fiducia, quam triumfus ;—

20

adscribe infirmitatem, si 1bi necessitas

est et natura, si ibi uis est et diffidentia et dedecus. Sin autem haec e contrario in sacramento passionis praedicantur, quis,

48, 3 Col. 2, 13-15.

DG

BINUSEPKOMUED

TO cE 22 (Com 1555;

GI

48, 1 apostolus] -los G* 2 doloris] -rem N, timoris O J* nam] namque PKB dispensationem» D, + hanc L6, + ras. ; GC passionis] -num l/ locuturus]-ros L*, + ait CL* in] + passione P*K 3eam] eum L*,eaK uobis]nobisCLEKZ . 4aduersum CL EOJZ chirografum D C V B G, cirograf- L N, cyrograph- E Z, cirograph- P K, chirographOu, cyrograf- J, chyrograph- Y | 5e] de LCENPKGOJYZu et» DCL 6 carnem] ne LCEEV GOJu et!? J| 7 potestates] -tatis I^ eos) B 9adictum] addictum D, adicto P*, adiectum / conpungentis] + expungentis E* demutasse se] demutat..se L*, demutatesse LC in] + inbecillam Le, » G* naturam] naram / C, naturae ILC 10 apostolus] -lo D E*, -los G*, -- deo PK

11 salutis] -ti E* N

dominum] -ni B

12

significat] -cans D carne se] carnis D! et] ut C potestates] -tatis C 13et? DCE dehis] deis C semetipso] + ipse Y ^ in?]sc Gen ras. 2 14et» D — tuae] suae P*?K — donum] domum CL*? 15 cruce] + pro se Le conpungendi est] conpungentist D*1 quod] quo CL NB 15/16 te mors] timors / G*, timore EN O7 YZ . 16est!» B scribta]-ti Ec es?) ENG 17exubiae L,exsuuiae P — sidenique] sit enim que IN 18 potentum] -ntium L Z, potentatum G^, potestatum Oe Vl dehonestatio]-tione E — 19siibi] sibi E* N K* 20est!? L* — natura] -ram P, nisi forte B — siibi]sibi N — naturasiibiuisestet? E diffidentia] differentiae EX, diffidentiae Ec, differentia N° dedecus] decus G* 21e) ENOJYZ passionis] -nes D

PL 382

CAP. 48-49

503

rogo, furor est, repudiata doctrinae apostolicae fide inmuta-

re sensum religionis, et totum hoc ad contumeliam inbecillis rapere naturae, quod et uoluntas est et sacramentum, quod 2

A"

et potestas est et fiducia et triumfus! Triumfus plane est, quaeri ad crucem, et offerentem se non sustineri; stare ad sententiam mortis, sed inde consessurum a dextris uirtutis ;

configi clauis, sed pro persecutoribus orare ; acetum potare, sed sacramentum consummare ; deputari inter iniquos, sed 30

paradisum donare; eleuari in ligno, sed terram tremere; pendere in cruce, sed solem ac diem fugere ; exire e corpore,

sed reuocare animas in corpora; sepeliri mortuum, sed resurgere Deum ; secundum hominem pro nobis infirma

omnia pati, sed secundum Deum in his omnibus triumfare. 49. Restat nobis adhuc, ut hereticis uidetur, magna et

grauis confessae infirmitatis professio, et maxime ipsius Domini uocibus edita, cum ait: Deus Deus meus, quare me dereliquisti? Quae maximae quaerellae esse intellegitur derelictum se esse conquaeri infirmitatique An protestatio, permissum. Verum haec inpiae intellegentiae uiolenta praesumptio, quam sibi in omni dictorum dominicorum genere conpugnat: ut qui ad mortem festinat, ut qui per eam 28cf.Lc.23,34:10:19,50:. 27 cf. Mt. 26, 64. 26 cf. Io. 18, 6-7. 31/32 cf. Mt. 27, 45.52. 30 ck. Lc. 25, 45.

29

Ci. Mc. 15, 28.

49, 3 Mt. 27, 46.

DCLEA

PK

PB

GOILZ

22repudiata]-tae E* N —— doctrinae] -na Ec O* — fide inmutare IE IPÈROP;

fidei mutate D E V/ O* ?, fide mutare C G Oc J Y Z y, fidei immutare IN

23

inbecillis] -llas contumeliam] -lias D*! EN hoc) PK sensum]-sus contumeliam inbecillis] imbecillitatem et contumeliam D, inuecillitatis L* 25 fiducia et?] -ciae 24/25 sacramentum quod et potestas est et? N° YZ 27 mortis] -tes L* 26 sustineri] -neres L* triumfus?» D OJ alad CL*G consessurum] confess- IN Z ji, consens- P* K* inde) C 30 eleuari] -re potare] -ri CZ acetum] -to Z 28 orare] -ret E* 31 cruce] tremere] tremefacere LC ligno] -num OJYZ EXPACE fugere] fugare L^, fugire P* ac diem] a die N° BG* -em DCL*KV corpora] -re E 32 reuocare] uoc- N e! DL*PEKY, de LeEI omnia infirma — 33/34 C -ne hominem] 53 — GC -llire sepelliri D G*, 34 triumfare] -ret C*, -mfari G N 49, 1 et] sed E* N, sedet Ec — 2infirmitatis] + professae infirmitatis C, edita] et dicta D 3 uocibus] uoce PK B + professio infirmitatis L*

Y, maximae] -me DCL V 4 dereliquisti] derelisti / deus?» YZ esse LO, se esse DPCJ, esse se 5 17 -lla quaerellae] OC -ma

infirmitatique] -tateque L*P* — 6 uerum] unde CENP*KVBG,»YZ 7 dominicorum? N . genere] gerere C B,uereZ — praesumptio] 4-estZ B, -pugnant Y | eam] mortem D confingant N, E* 8 conpugnat] -pungat

504

HILARI LIBER X

honorificandus est, ut qui post eam a dextris uirtutis sessu10

rus est, in his tot beatitudinum causis mori timuerit, et ob id

ad necessitatem moriendi desertum se a Deo suo quaeratur, cum in beatis illis esset mortem obeundo mansurus! 50. Ouin etiam ad inreligiositatis huius tamquam ad praeparatam sibi uiam per id ingenia heretica contendunt, quod aut defecisse omnino Deum uerbum in animam corporis uolunt, ut non idem fuerit Iesus Christus hominis filius ^

qui et Dei Filius; et aut de se defecerit Deus uerbum, dum corpus officio animae uiuificat ; aut omnino nec fuerit Christus homo natus, quia in eo Dei uerbum modo Spiritus profetalis habitauerit. Sed ridiculae huius peruersitatis error in maiorem se inpietatis extendit audaciam, ne Iesus Chris-

IO

m A

tus, antequam ex Maria natus est, Christus sit : dum non qui erat natus est, sed ad id tum primum quod natus est coeperit. Per quod etiam illud uitii adiungitur, ut Deus uerbum tamquam pars aliqua uirtutum Dei quodam se tractu continuationis extendens, hominem illum qui a Maria esse coepit habitauerit et uirtutibus diuinae operationis instruxerit, animae tamen suae motu naturaque uiuentem. 51. Per hanc subtilem pestiferamque doctrinam deducuntur in uitium, ut aut Deus uerbum anima corporis per demutationem naturae se infirmantis extiterit et uerbum Deus esse defecerit ; aut rursum f per exteriorem nudamque

DCISEN

rPK

WB

"GORhYZ

9 honorificandus est ut qui post eam? E post eam] postea DV G Y Z, peream C,pereum L* — ajad DL* G* — 10histot] istut C, isto LX, is tot LC mori » L* P*, mortem B 12 in beatis] in beatitudinibus Le, beatus in / esset] esse G* mortem]-te EC obeundo] ab- Y ^ mansurus] -rum ng 50, 1ad!» B inreligiositatis] -giosae B — ad?» Z 2 praeparatam] -ta Ee uiae ^ uiam sibi NOJ ingenia] ingentia E*/ — 3 defecisse] effic- L*, defic- Le uerbum]uerum L* 4ut]aut Ec ^ filius hominis CL ^ 5aut» OJ — dese? GYZ,seO,exse] defecerit] fec- L* dum? E,tum N — 6uiuificat?) EN autJut PKeOJ, sic K*? — nec] non CL 7 quia] + et CL* 8 profetalis] -les G* ^ habitauerit profetalis B — 9 christus? Y Z — 10est]esset CL* — 11adidtum] additum D P K*?, ad tum E* N est?] esse Z 12 uitii] uitum E deus] dei GCE*? 13quodam]quo..dam/ 14tractu]tactuJ*, ictu Z* continuationis] -nuatis CL*? illum]ipsumB 15coepit]-perit CLGYZ 16 7 suae tamen PK maturaque]-raeque CP*K uiuentem] -nte Le 51, 1 per hanc] per hanc ergo L^ 1, hi(i) ergo per hanc P K B, haec ergo per hanc /GYZ suptilemDCL*N — deducuntur] -cunt N 2 uerbum] + pro L, + in Ke anima] -mae L*, -mam K* corporis] risque Z 3 demutationem] -tione D V/O* — se» Le,suae ENOJ infirmantis] infirmitatis EN V/O* J Y Z, obnoxius infirmitati Oc 4 deus] dei EN

PIT284

CAP. 49-52 An

505

naturam hominem illum sola uita animae mouentis animatumf, in quo uerbum Dei, id est quaedam quasi potestas extensae uocis habitauerit. Adque ita omni modo inpiissimae intellegentiae aditus pandatur, ut aut Deus uerbum in animam defecerit nec permanserit Deus uerbum, aut omnino Christus ante partum Mariae non fuerit: quia Christus Iesus, animae solum communis et corporis homo,

15

20

hoc habeat sui quo esse homo coepit exordium, quem extrinsecus protensi sermonis potestas ad uirtutem operationum confirmauerit, qui nunc a Dei uerbo contracta rursum protensione desertus clamet : Deus Deus meus, quare me dereliquisti ? uel certe tum cum in animam corporis a Dei uerbi natura demutatus est, paterno in omnibus usus auxilio, nunc inops eius mortique permissus, solitudinem suam conquaeratur relinquentemque se arguat. Omnique modo

exitiabile deceptae fidei periculum conparetur, si aut in Deo

uerbo significari existimetur naturae infirmitas per quaerel-

lam, aut omnino nec fuerit Deus uerbum, dum Christo Iesu

Mariae solum partus exordium est. 52. Sed inter has inpias infirmasque sententias ecclesiae fides apostolicis inbuta doctrinis nouit in Christo natiuitatem, sed ignorat exordium. Scit dispensationem, sed nescit diuisionem. Non patitur lesum Christum, ut Iesus non ipse

51, 15 Mt. 27, 46.

DCLEN

P(usqu ad v. 52, 3) F (inde ab eodem loco) K VB

(OY,

7 est» E* 5 mouentis] -ntes E*, uiuentis PK — 6 in quo) OC 8 intellegentiae] omni modo] omnino K* ENOJ extensae] -ntae 12 PK GY yu 11 — iesus christus aditus] auditus B uiolentiae C L* 13 protensi] protenti E, quo esse] quod ut esset L^, quod esse ENZ operationum] -nem Le Pc? Y* profitenti N — uirtutem]-tute D, -tutum Le 15 desertus] -tum B CL* V/ contracta] contra 14 qui] + etiam OC camet|-matL

^ deus?) NYZ

16 tum cum] cum P, tum K V, dum G,

17uerbi]uerbo Y — natura a]ad G*, »J in) D tum qui OC n ras. est? V/ | paterno] demutatus] naturae mutatus C L*, natura demutatum | solitudinem] L* nitibus + nunc] 18 O* 17,0) uf usus] pater D relinquentemque] -temquae D, -tem J* BG 19 conquaeratur sollicit- E 20 exitiabile] lem Y ^^ conparetur] -pararetur l/ — aut] autem DL existimetur] -maretur P*K — 22aut]Jad D — nec] non CL, + deus V G, + christoiesu]christiiesu L*, christusiesus Y Z — 23 partus] -tum E dei YZ

52, -cosE* ad finem OJ

2 apostolicis] infirmasque] -rmitasque E* 1 inpias] impietas E* 3sedignorat usque ^ c imbutaapost. YZ ^ nouit] -- expatre L^ 4patitur] partitur operis desunt in P.— ignorat] + et CL*,--deiG — ipse non / 7 christum iesum H

PL 384

506 ^

HILARI LIBER X

sit Christus. Nec filium hominis discernit a Dei Filio, ne Filius Dei forte non et filius hominis intellegatur. Non absumit Filium Dei in filium hominis. Neque tripertita Christum fide scindit, cuius desuper texta uestis inscissa est : ut Iesum Christum et in uerbum et in animam et in corpus incidat, neque rursum Deum uerbum in animam et in corpus absumat. Totum ei Deus uerbum est, totum ei homo Christus est : retinens hoc in sacramento confessionis suae unum, nec Christum aliud credere quam Iesum, nec Iesum aliud praedicare quam Christum. 53. Nonignoro autem in quantum humanae intellegentiae infirmitatem magnificentia mysterii caelestis inpediat, ut haec non facile aut uerbis enuntiare, aut diiudicare sensu,

^

aut etiam conplecti mente possimus. Sciens autem apostolus arduum hoc terrenae naturae difficillimumque esse, rerum diuinarum efficientiam iudicio nos nostro — tamquam ad intellegendum acriore, quam ad efficiendum Deo potiore — concipere, illi legitimo sibi secundum fidem filio sacrasque litteras ab infantia sumenti, ita scribit : S2cut hortatus sum te

Io

sustinere Efesi, cum irem in Macedoniam, ut praeciperes quibusdam ne aliter docerent, neque adtenderent fabulis et

52, 8 cf. Io. 19, 23-24. D9ox5

ICE Pi

IDGOSDNECINSEECROE

ET 22013,

TS

9 1 Tim. 1, 3-4.

DB A CONNEA

5 a dei filio] a filio dei B ne] necuD'EtZ 6 — forte dei filius CL dei] deus D — et? N 7 absumit] -mpsit D, ads- K, ass- EY Z ^ dei flium FK tripertita]-titam L* ^ 8texta uestis] texta uestes D, uestes texta C L*, uestis texta Ic

inscissa] incissa F, nec scissa B, inscisa G*

christum iesum CL

euin?» ($58

uerbum] --et Dj

9 =

10 incidat] incedat D, incidit Le

incidat..corpus? N — in?» Le

Le, absumatio EX, ads- KV BG, assNYZ . totum en] et DEYZ vest) E. effet BOJYZ! -netOv — 13credere quam iesum nec iesum aliud ) F*, aliud FC nec?] + in D 14 christum] + et dei

11 absumat]-mit

ei deus uerbum est)? F 42 est»: J — "etinens] credere quam iesum nec uerbum Lc

53, 2 infirmitatem] -tate L caelestiis C 3 deiudicare DG 5 terrenae]: GC ;nras.; difficillimumque]-mumL* 6efficientiam] -tia D nos) LENFKBG* nostro] + concipere Le 7 acriore] -rem IDs denis adUz. potiore] -rem EFKYZ, potentiore JCvl 8 concipere] perse Due ili] ille L* legitimo] -mos K* 10 sustinere] -res D ephesi CLFKBO ], efesim G* irem] ires D machedoniam C L B G, macedonia O* praeciperes] -peris G* 11 neque adtenderent» L*

PL 385

CAP. 52-53

507

genealogns interminatis, quae quaestiones magis praestant quam aedificationem Dei, quae est in fide. I

^

20

25

30

Vetat genealogiae eloquia tractari et fabulas interminatae quaestionis adtingi. Aedificationem uero Dei in fide esse : ut humanae uerecundiae modum fideli omnipotentiae Dei religione concludat, neque se infirmitas nostra ad perspicienda ea quae perspiciendi naturam haebetent extendat. Quodsi contuentibus solis claritatem uirtus intenti luminis obstupescit, ut si quando causam radiantis lucis sollertius acies curiosae contemplationis inquirat, usque ad emortuum uidendi sensum oculorum natura reuocetur, accidatque nitendo magis uidere ne uideas, quid nobis in Dei rebus et in

sole iustitiae expectandum est ? Nonne incumbet uolentibus supersapere stultitia ? Nonne ipsum illud acre intellegentiae lumen stupor haebetis desipientiae occupabit? Non enim natura inferior causam naturae potioris intelleget, nec subiacet humanae conceptioni ratio caelestis. Nam intra condicionem infirmitatis erit, quidquid infirmi conscientiae subdetur. Excedit itaque humanam mentem Dei potestas : ad quam

24/25 cf. Eccle. 7, 17 (16); Rom. 12, 5. DCLEN

FK

VT (inde ab v. 17: nequese) B. GOJYZ

quae] que C interminatis] -tos L* 12 genealogiis] nealogiis E* 14 fidejfidemB quaestiones] -nem F K — 13 aedificationem] -ne F fabulas] lam C L* E.N (jv uatS genealogiae]-logi G* uetat] ueta E* fideli] adingiC*! — ut]et K — 16 uerecondiae C quaestionis] -nes G* perspicienda] -ndae D, praesp- K, percipienda 17religione]-nemXK JisF haebetent 18eaque D — perspiciendi] inpraesp- K, in persp- YZ OJ scripsi, hebetent

1” Le* Ge, habitent

D, non

habent non

CZ, non

habent

19 extendat] -dant D 7 J,non habet T, h.betet G*, habet Y ENFKBO KG L* solertius G* radientis 20 B conspicientibus E*, contientibus 21 ad emortuum] ad mortuum C L* Et, ad morié tuum E*, eademortum T reuocetur] remuocetur L*, natura] -ram L* 22 uidendi] uiuendi B 24 23 uideas] uideat BZ accidatque] acced- D G* Y euocetur K volentibus] uoluent- E expectandum] exsp.ec.tandum L*, expetendum N 25 supersapere] desuper E N,supercap- T —— stultitia] ultitia F* ^ illud] 26 acre]acrae L T€ J,acreae T*,atreZ —— intellegentiae] inint- B illum C hebetis D, habitis J, O T* V/ haebetis v! Ge l/ sopor stupor] . Z lumen» Fe Ke BY Z, habetis F* K*? T* — desipientiae] de insip- E*, dissip- K J CLEN occupabit] -cauit DCL* V T — 27 inferior] inter- Y ^^ causam] -sa D intelleget] -git potioris] posterioris D, superioris CLFKT 28 conceptioni] -nis T G* — 29 conditionem K GO Ju LKeBGe]YZ 30 subdetur] -ditur conscientiae] scientiae LC infirmi] -mae Oc JC humanam] -na Ec itaque] quippe K 31 excidit E DG*YZy quam] quem B mentem] -te Ec T*

508

HILARI

LIBER X

si se infirmitas protendet, magis infirma reddetur, dum hoc ipsum quod obtinet amittit, potiore ad obtundendum eam rerum caelestium natura: quia omnem eius consectantis se

3^

40

peruicaciam ipsa conplexu eius maior infirmat. Vt igitur sol ita uidendus est ut possit uideri, tantusque excipiendus lumine est quantus admittitur, — ne si plus uellimus expectare, minus quoque quam possumus consequamur, — ita et ratio caelestis in tantum intellegenda est, in quantum se permittit intellegi ; in tantum expetenda est, in quantum adpraehendendam

se dedit: ne si contenti

indulgentiae

moderatione non simus, amittamus indulta.

Est ergo in Deo quod percipi potest, est plane, si modo

quod potest uelis. Sicut enim est in sole quod uideas, si hoc

4^

uelis uidere quod possis, amittas autem quod potes uidere, dum quod non potes niteris, ita et in rebus Dei habes quod intellegas, si intellegere quod potes uelis. Ceterum si ultra quam potes speres, id quoque quod potuisti, posse non poteris. 54. Nondum intemporalis illius natiuitatis sacramentum

ID GOES

NEED

EGO TY.

32 protendet] -dat Le, -dit B G* düm)? E*, et .Ee 33 ipsud CL obtinet]-nebat G — potiore] rem D K* VV BG* Y, potiorest Kc — ad» C obtundendum] obdendum C L*, obtuendum N, obtuendam K*, obtundendam K* V/G J Y u, optinendum B 34 natura] -ram l/ Te B quia] qui E N,

quae O J omnem eius] omne eius D F* V, = YZ consectantis] -ntes DT se» Le 35 peruicaciam] -cia IN ipsa] ipse F, ipso TOC conplexu|-xus D LCF,-xum Y | 35/36 solita] solitam L*, solita Le E* Y 36 ita uidendus] itandus € ut possit > O*, ut potest O1] — 37 — est lumine TB . quantus]-tum TB — admittitur]-ttit TB nesi]nisi CL* V, nequi T — uellimus DC L* V, uelimus Le E N FK TBGc0O J Y Z, uolumus G* . 38expectare] expetere C L* F K BZ, spectare LC E N O*1, aspectare G possumus]possimus T / consequamur] exeq- F K*,exseq- Kc X 39/40 in? quantum se ... expetenda est? J 40 tantum] quantum T expetenda] expectanda D E* F* Zi; quantum] + ad N — 41 adpraehendendam] -nda D,-ndum N dedit] dederit TB nesi]nis DCB contemptiE 42 moderatione]-tio L* —— simus] sumus LC — 43 percipi] respici T, perspici Le

p. corr.?

F B, prespici

K

est?» E* NFK

plane) E*N

. 43/44 modo

quod potest? E* N 44potest] potes EeTBOJ Y Z uellis D (fem 47) | enim?»] est? K*] sole] + habes/ 45quod!> G*! possit C potes] potest C L* 46 dum] + que E* potes] CL*O*Y in]+al* 47potes] potest CL* — 48 potes] potest ras. 3 F€ — quoque? E | quod] + non K*

54, 1 — natiuitatis illus H

natiuitatis] -uitas T

in /. 4j, possis] potest L.*, +

PL 386

CAP. 53-54

A

509

mouebo: conpetentis loci est ille tractatus. Interim mihi adsumptae carnis mysterium in uerbis est. Illos nunc arcanorum caelestium scrutatores consulo, ut secundum naturam suam nati ex uirgine Christi sacramentum loquantur. Vnde dicent uirgini conceptum, unde uirgini partum ? Quam hanc esse genitalium originum causam disputabunt, et quid intra secessus maternorum sinuum coaluisse ? Corpus unde, et homo unde?

Iàmuero post haec, quid sit descendisse de

caelis filium hominis in caelis manentem ? Non enim eiusdem est secundum corporales causas descendere et manere: quorum alterum decessionis transmutatio est, alterum ma-

nendi inperturbatio est. Vagit infans, sed in caelo est ; puer crescit, sed plenitudinis Deus permanet. Iamuero cum asLl ^

cendit ubi antea fuit, et descendit qui manet, quo intellegen-

tiae humanae sensu continebitur! Dominus enim ait :Quid

si wideritis filium hominis ascendentem ubi antea fuit ?

Ascendit filius hominis ubi antea fuit ; et quis hoc sensus 20

concipiet ? Descendit de caelo filius hominis qui in caelis est ; et quae hoc ratio praestabit ? Verbwm caro factum est ;quae hoc uerba eloquentur ? Fit caro uerbum, id est homo Deus; et qui homo est, in caelis est ; et qui Deus est, de caelis est.

Ascendit descendens, sed descendit non descendens. Est qui 54, 2 uide infra XII, 15ss.

13/14 cf. Lc. 2, 40.

DOMEINSEE

9 10!cf* T0325 1

16 Io. 6, 65.

20 Io. r, 14.

RSIETRBECONNEZ

2 mouebo] conmouebo C, moueo F KB conpetentis] s4 GC p. corr. loci] locus DCL* tractatus] tractus. E F* K* 3 archanorum FKBGJY 4 scrutatures G* consulo] sic LC p. corr., consolo G* 6 dicent] dicunt N — uirgini!] -ne L* K*, -nis F1 uirgini?] -ne L*, -nis F! 7hanc) B,hic G* genetalium T*, genitali Y ^ quid] 5c O* ?, quod OC, quidem / — 8secessus] -ssum F K, secussus T*, secursus T° maternorum] aet-FK — sinum C L* 9unde» G X iamuero] tam uerus homo E, tam uerus NFK sitlest OC discendisse D (item passim infra) L 10 filium hominis in caelis?» G* in caelis?] et in caelis L, in caelo ENOJZ, >»FK enim» NJ 10/11 — esteiusdemCL 12 decessionis] discens- L* Ge, descensENFKG*]YZ 13inperturbatio] in perturbatione Z* uagit] uaget D 14 permanet] -nens T' 15 ubi] uri C ante EKTOJ descendit]-det B — qui]quia T — quo] -- hoc Le, quod T intellegen/Y ^ enim]autem FK tiae]-tia Y ^ 16humanae]-ni L/ Y — sensu]sensus quis] qui DL F* K* TB, quid Y 18 ante CL 17 ante CLKJ sensus]-su K* 19 concipiet] -- et CL* ——20 hoc] s L* ?, hic L^, haec B loquentur 21 hoc uetba? G* praestabit] -tauit C, -tabitur L est?» Y — etquideus est de caelis 22in]de T* CL*ENFKTBO]Jyu descendens] 23sed) N° est? N — est?» OJ — est!) E*, descendit Et asc- D Le Fev G* 2 est] + et EN

HILARI LIBER X

510 2

5

erat, et quod est non erat. Currimus per causas, et ratione deficimus. Rationem cernimus, et causas non intellegimus. Sed Christum Iesum et ita intellegentes, sciemus ;et magis

putantes nos intellegere, nesciemus. 55. lamuero quantum illud est dictorum et gestorum sacramentum, flere Christum et per animi angorem lacrimas oculis effluere?

^

10

I

^

Vnde

eius animae

haec

uitia, ut fletum

corpori tristitiae maeror eliceat ? Et quae rerum acerbitas et intolerantia doloris descendentem de caelis filium hominis in lacrimas dissoluit? Quid sit deinde, quod in eo fleuerit? Deusne uerbum, an corporis sui anima? Nam quamuis lacrimarum officium in corpore sit, animi tamen eas in ministerio corporis quasi quidam maeror exsudat. Tum deinde quae ei ad flendum causa sit ?Anne inpiam parricidalemque Hierusalem, nihil dignum tantorum profetarum et apostolorum caede et ipsius Domini sui morte passuram, debito lacrimarum honore prosequitur ?Et ut humanarum mortium deflentur calamitates, ita perditae huius desperataeque gentis casus doletur ? Et quod hoc, rogo, flendi sacramentum est ? Anima quae tristis est, flet. Sed numquid haec

55/40/12 cf, Ec. 19 4%; M

6:125; 57-

DIGDEINSERKATeRPREOTNEZ 24 et quod est non erat» L*

et] eius N

25 deficimus] -mur

causas] -sam C L*

sciemus] scimus C L* G EINIGONMA

26 et!» G*

27 putantes] pot- D

D EO y, defec- G*

ita] + non Ec nesciemus] -scimus

55, 1 gestorum] + et gestorum D 2 sacramentum] -torum E* ?2O* angorem]lang- E,-gore TB ^ lacrimas]-mis E* 3 effluere] efflere G* fletum] flere Fe 4corpori]-ris N —— maeror eliceat] memor eliceat C L*, memor eliciat E, merore liceat F K, maeror eliciat O Ju

aceruitas C LT, +

uitas L* — 5doloris]-res D —— caelis] -lo D — 6 dissoluit] -lui D C L*, solui Le eo] eodem N fleuerit] fluerit F* 7 deusne uerbum an] dispone uerbumin D sui EYZ anima]-mam FK nam quamuis] numquam uis CL* 8 corporesit] corporis E*, corporis ministerio sit EC animi] -ma LeNTBOcJYZ tamen] + in N — eas» CL*B 9 ministerio] mistL*K,-rium TB corporis] J- eas B — quidam maeror] quidam humor F* K, quodam merore T B exsudat]effundit LC — tum]tunc B, »O* 10 quae ei]quaeet N, quasi T — inpiam]-ium L* parricidialemquae D, parricidamque LET 11dignum]-nam CL Z tantorum]tanto K* — et] ex T, » G* 12.et».I*N . sui» D* OX 5 in K* morte] tem DCL*B . 13 debito] dedebito C L*? ^ prosequitur» L* ut? PK G* 14 perditae] perdilate N° disperataeque D Y, desperatique T — 15 casus] ca.sus F*, causas K*, causa K€ doletur] dolentur B flendi] leo di D — 16 anima] -mae K* haec] hae D*

PL 387

CAP. 54-56

20

A"

SII

profetas misit? Numquid haec totiens uoluit congregatos pullos eius pinnarum integimento obumbrare? Non cadit autem in uerbum Deum maeror, neque in Spiritum lacrimae. Sed neque in animam conuenit, aliquid ante corpus egisse. Et tamen uere Iesum Christum flesse non dubium est. 56. Pari quoque lacrimarum ueritate et Lazarus fletus est. Et quaero primum, quid fleatur in Lazaro? Non utique mors, quae et non usque ad mortem est, et pro Dei gloria est.

Dominus enim ait : /nfirmitas ista non est usque ad mortem, sed pro gloria Dei, ut honorificetur Filius Dei ber eum. Mors ergo, quae glorificandi Dei causa est, flendi tristitiam non adferebat. Sed ne in eo quidem flendi necessitas existebat,

quod Lazaro moriente afuisset. Nam ipse ait manifeste : Lazarus mortuus est, et gaudeo propter uos ut credatis, quod non eram ibi. Absentia itaque eius non habuit causam lacrimandi, quae ad apostolorum fidem proficiebat, cum aegri mortem conscientia diuinae cognitionis absens praenuntiasset. Nulla ergo restat necessitas flendi, et tamen fletum est. Et tamen quaero, cui inputabitur fletus ille, Deo Ij

an animae an corpori? Sed corpus per se tantum non habet

lacrimas,

quas

ad dolorem

animae

maerentis

profundit.

Longe autem minus est, ut Deus fleuerit, qui glorificandus in Lazaro est. Non conuenit autem, ut anima de sepulchro Lazarum uocet, et ad animae innexae corpori praeceptum 56, l1cf Io. 109 55$.

4Io. 11, 4.

8/10 Io. 11, 14-15.

18/19 cf. Io. 11,

45. DCIJBEUNUESKu

LL

BeGQOJM-Z

17 profetas misit numquid haec? E misit] + sed Y Z ^- totiens haec CL totiens] quotiens Y Z congregatos] -gare B 18 pinnarum DL VU ILBG* penn- EN FR GOOT Y Z integimento] tegim- D, integumENKTBOJYZ obumbrare] -brasse E* — 19 deum] in deum EX, dei Y — spiritum] tu KTG*?Y 20in) EC animam] -ma B

56, 1 quoque] + modo F ueritate] uarietate LC 2 et) CE KR quaero primum] quaere proprium D, quae proprium C L* N, quaero proprium FK fleatur]fletur F* in» N — 3et!non]non D V B i, nonet T mortem]-te T* et?]sed L*? NJ —— glotiadei L — 5dei!] + est FKB per]inFK 6glorificandi]-ndeL* — 7ne» TG*YZ 8quod] quo Lt,ut Y Z,sic GC p.corr. moriente]-ntiG® afuisset] aff- E N F* K* J, abf-Fe KcOcZ 9mortus T*B credatis] gaudeatis | — 11 fidem] fide C proficiebat] proficet C, -cebat L* ^ 12conscientia] -tiam CL* IN cognitionis] cogitat- CL* ^ praenuntiasset]pronDGO Ju — 15an!» CL* NJ animae] anim. G* corpori] -ris D — 16 dolorem] -re D T* merentis DCLTB profundit] -ndi D, perfudit G*, perfundat Ge, perfundit Z — 17 estt? B 18 lazaro] -rum C L* sepulcro L / BG 19 uocet] uocat D, uocect / T et» T ad) LeF" TB — innexae]innixae / — praeceptum] -to Le

PL 388

HILARI LIBER X

512

2 adque uirtutem in mortuum suum anima iam ex eo dissoluta

reuocetur.

qui

Dolet,

glorificandus

est?

Flet,

qui

uiuificaturus est ? Non est uiuificaturi flere nec glorificandi dolere; et tamen uiuificat qui et fleuit et doluit. 57. Non inopiae necessitate uel dictorum ignoratione de multis pauca memoramus, sed ut absolutam expositionem ratio non morosa commendet. Gerit Dominus adque agit quod cum conscientia nescitur, quod nec ignoratur et igno-

A

I

^

rabile est, dum et ueritas in rebus est et in uirtute sacramen-

tum est. Vt etiam ex his quae ait manifesto docebimus: Propter hoc me Pater diligit, quod ego bono animam meam, ui ilerum accipiam eam. Nemo tollit eam a me, sed ego bono eam a me. Potestatem habeo ponendi eam, et potestatem habeo iterum accipiendi eam. Hoc mandatum accepi a Patre. Animam suam ab se ponit, et quaero quis ponat? Christum enim non ambigimus esse Deum uerbum, neque rursum filium hominis ex anima et corpore constitisse ignoramus, angelo ad Ioseph confirmante : Surge et accipe puerum et matrem eius, et uade in terram Istrahel. Defuncti sunt enim qui quaerebant animam

pueri. Cuius ergo haec anima est, requiro, corporisne an Dei ?

Si corporis, quid habet corpus potestatis, quod per animae 5172742107 103 17-18:

14 Mt. 2, 20.

TUICHIE EXNBEE K- 4T

GOD.

20 uirtutem] -te LC suum] secundum lI/ YZ anima iam] animatam ENT,animam iam Y Z — dissoluta]-tae YZ ^ 22est?]enim FK uiuificaturi]-care CL* ^ nec]et TB glorificandi] -ndo D, uiuiglorif-/T ^ 23 dolere] dolore T

57, 1 dictorum] delict- E de» L* 2 memoramus] -rauimus F K B, -rabimus T 3 commendet] -dat E* gerit] geret IN* agit] ait K G* J 4conscientia] constantia C — 5est?? B — uirtute]ueritate B 6ait] agit 274. manifesto] -ste FK/Ju docebimus] -buntur B 7 propter hoc] propterea E hoc} O* - me diligit pater CL, pater me diligit N ego» J pono» F* ^ animam meam pono Fe 8/9 a? me) LeENK*OJ 9 potestatem!] + enim C LZ, et potestatem ENOJ potestatem! habeo ponendi eam et? | — eam]animam meam E potes-

tatem? habeo»

CL

iterum?» ENOJYZ

. 9/10 et potestatem? habeo

iterum accipiendi eam» T 10 hoc] + enim CL accepi] accipi G* patre] + meoOJ 11abJaNF et]te D ponat] ponit CL* YZ

13 — ad ioseph angelo

FKB

ad)

EN

iosef V. — 14 confirmante]

temCL* matrem]matreT 15terram]-rra V/T*, +eius E* defuncti] mortui CL — enim] -- omnes CL* 16cuius|cumCL ^ haec ergo Z*1 corporisne]-ris BZ*! dei] + ras.2 K*, deineZ* 17si» N, + dei O*,sed Z . corpus]-poris T — quod] quo E*

Marg. 57, 10 B f. 220Y : q de ponendo animam christi

PL 389

CAP. 56-59

513

motum animatur in uitam ? Deinde utrum mandati aliquid corpus acceperit, quod sine anima haebes emortuumque est ? Si uero quisquam putauit animam suam uerbum Deum

20

ponere, ut rursum

resumat,

ostendat uerbum

Deum

mor-

tuum, id est ut sine sensu adque uita emortui corporis modo maneret, quod iterum animam suam ad uiuendum, qua rursum uiuificaretur, adsumpserit ! 58. Sed nec Deo animam quisquam rationis particeps deputabit, quamquam frequenter anima Dei et sabbata et numenias odisse scribta sit, et etiam in quibusdam conplace-

^

re. Sed ex ea istud significatione commemorari solitum est, qua et manus et oculi et digiti et bracchium et cor incorporali Deo connumerantur. Nam cum Spiritus, secundum Domini

dictum, carnem et ossa non habet, ei qui est nec demutatur nulla ad soliditatem sui corporalium partium membra con-

IO

ueniunt ; sed simplex ac beata natura unum totum quod est omnia permanet. Non ergo Deus corporalibus modis officio interioris animae

animatur

ad uitam,

sed ipse uita sibi uiuit. 59. Et PL 390

quomodo ponit animam suam uel positam resumit? Vel quae huius ratio mandati est? Deus ergo nec ponit ad 5022/3. cf. ds: T. 15.04.

DCLEN

6/7 Lc. 24, 39.

(om. w. 58, 9-59, 13)

RKTARBAIG

fact Male

6:

ONNEZ

19 mandati] mendatii E uitam] uita B 18 motum] motus Y Z not haebes] hebes DLICPKB > CI" habes-I Y £ corpus]-poris T 20 putauit] -tauerit F K B, -tabit G* OJu tuumque F, emortumque T* 21utlet EN 20/21 uerbum deum ponere ut rursum» deum? G* | ostendat] J -matur resumat] — CLFK iterum rursum] G* et non V, GYZ 22 ut» EN B, quod -dant D — uerbum] uerum T — deum] dei E 23 maneret] uita emortui] uitae mortui LT, uita mortui E NGOJYZ 24 uiuificaretur] uideretur B qua] quia CL* teENKTB 3 numenias] anima] -mam LCZ* 58, 2 deputabit] -tauit C L* -ptum L scribta] eoe Tro V^ s numinia Zu, neomenias ENFKTeOcJY ^ in NO] m) sequente etiam) L (wide motam et? ENKG, ut Z est / + istud] CL* sed»? 4 etiam exp. LC L*, C quibusdam etiam ocommem rari] commemo atione signific significatione] -nem D, » O*! M N, -morati I -mora C, -moraris rari] commemo T ri significa ratione GOJ LFKTB m brachiu CL -lus oculi] e qua] quia L* deum T, ». O* cor] --inO/ — 6connumerantur] rentur F,-raturl/ ^ domini] brYZz eetbr Geu Ke F Le habeat habet] 7 carnem] -ne T soliditatem] 8 nulla] nullam D NK VW BOe, + sibi Ee qui] quis E -tate C, solitatem T*

conueniunt] -nimus T

9 - 59, 13 sed simplex ...

uita] uitam T 12 ipse] ipsa L, + sibi FK B sepeliendum me fecit? N° 3 EVeGOJYZ resumit] È-met EV. GOJYZ 59, 2 ponit] ponet ponit] ponet G* Y Z

514

HILARI LIBER X

mortem, nec resumit ad uitam. Sed nec corpus mandatum

A

- A

ad resumendum habet, quia nec per se resumit. Dictum enim de corporis sui templo est: Soluite templum hoc, et post triduum resuscitabo illud. Suscitat ergo templum corporis sui Deus. Et quis ponit animam, ut resumat ? Corpus enim non per se resumit, sed per Deum suscitatur. Suscitatur autem quod est mortuum, et nec ponit animam quod uiuit. Deus itaque nec mortuus est, nec sepultus est. Et tamen ab eo dictum est: Haec enim mitlens unguentum hoc in corpus meum, ad sepeliendum me fecit. Quod in corpus suum missum est, ad sepeliendum eum factum est : et non idem est se esse suumque esse, et non unum est ad sepeliendum se fieri et

ungueri suum corpus, neque conuenit corpus suum seque sepeliri. . 60. Sed sacramenti

An

istud

diuini

intellegentia

esse

est, non

ignorare Deum, quem non nescias hominem ; non nescire autem hominem, quem non ignores Deum ; Christum Iesum non diuidere, quia werbwm caro factum est; sepultum non putare, quem resuscitasse intellegas ; suscitasse non ambige-

5986! TO: 2 ro.

12 Mt. 26, 12.

60, 4 Io. r, 14.

DCLEN (inde ab v. 59,13)

FK

VTB

GOJYZ

4 mortem] + animam L* ^ resumit] -met YZ 5 habet] accepit FK B quia]quam CL* resumit]-mpsit FKB,-metYZ 6 — templo corporis sui E templum]-plo C et] +egoCL 6/7 post triduum] post triduo D T, in tribus diebus C L* 7 tesuscitabo] susc- C L E F K G*OJ Y Z Li, aedificabo T, resuscito B 8 ponit] ponet YZ animam] + suam CL*FKTB non? C 9suscitatur?) G— 10et» OO] ponit]ponet YZ 11 nec!]

sic YC p.corr.

— et] nec E*

12enim] + mulier

CL

hoc? C

— = hoc

unguumemtum L 13suum)? O/ missum]missus K*?T — 14 est!] + et TINI QUIE eut» — est? idem CL se» O*X1 15 suumquae D e" »ENO* unum]idem T, -- idem O1 J— sefieri] mefecit EN — 16 ungueri DCL*?F K*? TG*?Y, ungui Le Ke V/OcZ, ungeri EN, ungi GceJZu ^ corpus! suum / neque] nec E ^ suum corpus? CL 16/17 ungueri ... sepeliri] unctum sepeliri B

60, 1 sacramenti] -tum LeO istud] istius Y — diuini] -nae LeOc] intellegentia] -tiae Le Oc / — 2non!» F nescias]scias K — 3 ignores] LS CS ^ iesum christum GYZu 4 diuidere] uidere CL* caro) Z est] +et YZ — sepultum] non sepultum F K T BG, et sepultum O, et non

sepultum /

5 resuscitasse

D LC E* ? N, suscitasse non C L*, resuscitatum

Et, resurrexisse F K T B, resuscitatum esse I/ GO MN intellegas suscitasse? E*, EC suppl. : esse intelligas resuscitatum suscitasse D, resuscitasse CN F KO, resuscitatum L* / G J Y Z, resuscitatum esse L6, resurrexisse autem 1 B

CAP. 59-61

515

re, quem negare non audeas non sepultum. Sepultus enim est Iesus Christus, quia et mortuus est. Mortuus autem est, qui

et moriturus locutus est: Deus Deus meus, quare me dereliquisti ? Locutus autem haec est, qui et dixerit: Amen amen dico libi, quia mecum eris hodie in paradiso, paradisum

An

quoque promittens magna uoce proclamauerit: Pater, in manus tuas commendo Spiritum meum. Et hoc dicens expirait. 61. Vos nunc uel tripertientes Christum in uerbum et animam et corpus, uel totum Christum Deum uerbum in solum communis generis hominem contrahentes, hoc nobis magnae pietatis sacramentum, quod in carne manifestatum est, reuelate: quem tradiderit Spiritum Christus, et quis in manus Patris commendauerit suum Spiritum, et quis in paradiso. die eadem fuerit, et quis derelinqui se a Deo quaestus sit. Nam quaerella derelicti morientis infirmitas est, promissio autem paradisi uiuentis Dei regnum est. Commendatio Spiritus commendantis confidentia est, tradi-

tio Spiritus morientis excessio est. Quaero itaque, quis moritur? Nempe qui tradit Spiritum. Deinde quis tradidit

8 Mt. 27, 46.

JADG 25, 4e:

11 Lc. 23, 46.

" 61, 4 cf. 1 Tim. 5, 16. DCLEN

FK

VTB.GOJ]YZ

sepulaudeas] audias C ^ non?) Lc T] 6 quem] + sepultum L^ 7 quia] qui EOJZ — 8 dereliquisti] derelisti P, tum? Le — es? GY derelinquisti T — 9locutus] + est CL* ? E* — haec] hicCL*? . est) Ec 10 quia» CL* dixerit] dixit CL Oe — amen?*; CLEN FKG*]YZp 11 quoque] quod F hodie» N* K* — hodie mecum eris CL*u

pater? C L* — 12 commendo spiritum meum» L*

est C L*, -rauerit

expirauit] mortuus

LL.:NKBGO! JY Z

tripertientes] -tinentes C L*, -tientis Y — 2 61, 1 nunc] sic Leinras.3 totum]totus G* . christum] + in E* animam]inanimam T* ^ et]uelD mani4 pietatis] pietas a T* 3contrahentes] -ntis D! ^ hoc]hecZ 7 christus 5 reuelate] -latae C T, -lante 1^ festatum] -stum D O* Z 6 CLENVGOJYZ qui] qi spiritum C L, spiritum christum T 7 quis]quiLe — / suum spiritum = E patri patris] manus]manu T deo] + suo derelinqui] rel- L quis] qui Le K*1 ^ eadem die CL derelicti] delicti F 8 quaerela LeFK, querela E N Y, querella BO CL* 9 promissio]professio T ^ paradisi] -diso L*,--si E* — 10 commendatio] + autem CL

= confidentia commendantis C LB, + et L, confidentia

quis] 11 morientis] -nti D — itaque]igitur CIL estcommendantiset Le quisjqui FKG tradit] tradidit VTBGOJY 12qui]quisZ* qui] 12/13 deinde quis tradidit] tradit D Le (wide motam sequentem) F Ky

tradidit spiritum » L* N J*

PL 391

516

HILARI LIBER X

Spiritum ? Vtique qui Patri commendauit Spiritum suum. Et si idem qui commendauit, idem tradens Spiritum morI

j

tuus est, interrogo utrum corpus animam commendet,

an

Deus corporis animam. Nam spiritum frequenter significari animam, non ambiguum est ; et uel ex hoc ipso, quod Iesus

moriturus tradidit Spiritum. Si igitur quisquam existimandum putauit, commendari 20

animam a corpore, a dissoluendo uiuentem, a corrumpendo aeternam, a resuscitando manentem ; et non ambigetur quin idem commendauerit Spiritum Patri, qui et die eadem in

paradiso fuerit cum latrone; — et quaero an sepulchro receptus, in paradiso manserit, an uero in paradiso manens,

2

A

derelictum se a Deo quaestus sit.

62. Vnus enim adque idem est Dominus Iesus Christus,

uerbum caro factum, seipsum per haec uniuersa significans. Qui dum ad mortem derelinqui se significat, homo est ; dum

uero homo est, in paradiso Deus regnet ; regnans porro in A

paradiso, Patri commendet

Spiritum Dei Filius; commen-

datum uero Patri Spiritum hominis filius tradat ad mortem. Quid nunc de sacramento facimus contumeliam ? Habes in conquaerente ad mortem relictum se esse, quia homo est;

6242/0014

DIGIPENI Jeu

ETENGOTREZ

13 patri] + tradidits/ T*!

— suum» B

idem?» Le, id est Z

15 utrum» K*

corporis] corpus

animam]-ma N KeO J, an anima K* — spiritum]

ENOJ

14idem!] +ras.6F — qui» T 16 deus] dei EN, »OJ

sic G*?2, tu V/Gepg LE E NIOI 19 putauit] -abit ENTBGcOJYZyu . commendari] -ndare E*, commendemdam / N — 20 a»E* a*»DHFP,adL*N uiuentem]uiuendum C, uiuendam N 23]

ad G* 21 ambigetur] -gitur DLeTBYZy, -gietur C 23 et» Le sepulcro L* V/B 23/24 + receptus sepulchro / — 24 receptus] repertus T manserit] manens erit T paradiso manens derelictum » G*

paradiso?| -sum CLK X 24/25 an uero in 25 derelictum] rel- Y Z

62,1est?] Zhaec) L* — 3derelinquise]-nquisse K*?T — 3/4 dum? uero homo est? L* L3 — 4regnet? CL*, regnat KTB — regnans» FK 5 commendet] -ndat C L F K TCB, commen / T* 6 filius] filium NT tradat] -dit KC — 7nunc|]non N . facimus] dicimus T ^ contumeliam] ia C in) ENGOJ 8 conquaerente F Y, -querentem DE NO], -quirentem C L*, -quirente LC K BZ, -quaerentem [TG relictum] derel-

CE Marg. 61, 16 B f. 222: id esse animam quod et spiritum Marg. 62, 7 B f. 222 : soluta q de anima

CAP. 61-64

517

habes eum qui moritur profitentem se in paradiso regnare, quia Deus est. Cur hoc quod nobis ad intellegentiam mortis suae locutus est solum ad inpietatem retinemus, et id quod idem ad demonstrationem inmortalitatis suae est professus tacemus ? Si eiusdem uox haec adque sermo est, se derelictum conquaerentis et se regnare profitentis, qua fidem nostram

20

infidelitatis ratione diuidimus, ut non idem in tempore eodem sit mortuus qui et regnet: cum idem ipse de se utrumque testatus sit, et commendans Spiritum et expirans ? Quodsi idem commendans Spiritum adque tradens, et regnans moritur et mortuus regnat, habemus in sacramento fili hominis et Fili Dei et mori regnantem et regnare morientems

63. Absistat itaque omnis inreligiosa et diuini sacramenti incapax infidelitas! Quae nescit Christum non sibi flere, sed nobis, ut adsumpti hominis ueritatem ipse quoque adfectus humanae consuetudinis susceptus protestaretur. Quae igno-

An

IO

rat Christum

non

sibi mori,

sed uitae

nostrae,

ut per

inmortalis Dei mortem mortalium uita renouetur. Quae non intellegit quaerellam derelicti et regnantis confidentiam : ut quod Deus regnat et quod se mori quaeritur, sit in intellegentia nostra et homo mortuus et Deus regnans. Non enim alius est moriens et regnans, neque alius est commendans Spiritum et expirans, neque alius est sepultus et surgens, neque non unus est descendens et ascendens. 64. Audi in hoc apostolicae doctrinae eruditam non carnis DCUENUPFKVISTD'NTOTYZ

T

9 habes? CL*

nobis»

CL*

eum] cum

—

T

10 quia] quod C

nobis quod OJ

11 quod»?

12 eM] + nobis CL*

14 — si eius est haec uox adque sermo 13 tacemus] docemus T haec uox adque sermo se derelictum eiusdem si L*, C se derelictum. 15 conquerentis se derelictum] sed rel. E*, se rel- OJ Je S16 se» CL*EN — qua] quia GESUNDE CLECT, conquir- FFKBZ 17 eodem] et non idem D ratione] -nem K* infidelitatis] -tates L* 18 et?» N desse» 1GI,* Y idem] id E* NO cum] et cum B . 21&li!] DCL*E spititum) commendans idem quodsi 18/19 et expirans et?» B flio CL* hominis et fili?» IN 4 63,10mnis|omnes E,» TB — et] --inO — 2flere] lesse GO Y Z 6 inmortalis] -talitas T protestaretur] -staret IN, -stetur FK, -stare d ^ uita mortalium B — quae] quem G mortem» C — mortalium) L* confidentiam]-ntiumC — ut; E — 8 deus? N*! 7 derelicti] delicti F inp.G tH BNKIAG*Y sut] sed' EN, si. O* quaeritur] -retur T FKV TBGO«]YZu surgens] resurgens 11 expirans] moriens C L* 12 unus > K* eruditam] 64, 1 audi in] audin O*, aut non J — doctrinae] -nam Z 1/2 — sensu carnis G erudita astruit /

PL 392

518

HILARI LIBER X

sensu sed dono Spiritus fidem, cum Graecis sapientiam et Iudaeis signa poscentibus loquitur : Nos autem praedicamus Christum. Iesum crucifixum, Iudaeis quidem scandalum, An

gentibus

autem.

stultitiam,

1psis autem.

uocatis

Iudaeis et

Graecis lesum. Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam. Numquid diuisus est Christus, ut alius sit Iesus crucifixus,

alius Christus uirtus et sapientia Dei ? Sed hoc est scandalum

Iudaeis et stultitia gentibus est, nobis uero Christus Iesus Dei uirtus Deique sapientia: sed sapientia non mundo cognita nec intellecta prudentibus saeculi. Et quam non intellecta sit, disce eodem beato apostolo dicente: Sed loquimur Dei sapientiam, quae in sacramento absconsa est, quam praefiniuit Deus ante saecula in gloriam nostram, quam nemo ex principibus huius saeculi cognouit : si enim cognourssent, numquam Dominum gloriae crucifixissent. Anne aposto- PL 395 lus ignorat, hanc Dei Sapientiam in sacramento esse abscon. Sam et esse principibus saeculi ignorabilem ? Anne diuidit Christum, 20

ut alius

sit Dominus

maiestatis,

alius

Iesus

crucifixus ? Sed stultissimae huic adque inpiissimae opinioni contradicit dicens: Non enim $udicaui quicquam scire in uobis, nisi Iesum Christum et hunc crucifixum. 65. Aliud apostolus nescit, neque aliud scire se iudicat.

64, 2/3 c£. 1 Cor. 1, 22. mco 2

3 1 Cor. 1, 23-24.

120 Cor32178.

21

D CIEINE CERDO

2 sensu] -sus K* dono] doctrinae B ^ fidem]fidesastruit / — graecis] + et N, greci Y 3 iudaeis] iudaei Maffei (mendo typographico) loquitur] + dicens B

praedicamus] + ait LC

4 — iesum christum B

iesum» C L*

5 stultitiam] -titia C L* ipsis] ipsi L* uocitis B et] adque GI Gy 6 iesum > CL* ^ christum iesum TBGYZu J diuisus] diuersus B. — alius] aliud L 7 crucifixusiesus CL — crucifixus? E

8 alius] +

christus

crucifixus /*

est? CL* K* G, et

LCENFKCBOJYZu 9stultitia] -titiam D T ^- est gentibus / € iesus christus EN — 10dei? N° sapientia!]-tiam D sapientia?] -tiam D 11 intellecta] + a LO! /YZ — quam] quia K*, quamuis T 12 disce] discet IN ^ apostolo beato O* / — dicente] doc- CL 131oquimur] + inquid CI. ^ sacramento] mysterio CIL absconsa]-ndita CL N*? — 14 deus» L* gloriam nostram] gloria nostra D 15 ex» DCLGYZ principibus] principum CL G Y Z 16gloriae] maiestatis CL 17 dei» L* 17/18 absconsam et esse» G* — 18diuidit]-di FK — 20 stultissime B 21 iudicaui] + me Lec EF KO Ju — scire] +meYZ — 22uobis] nobis IN nisi» L* ^ christum iesum CL GOJ YZy 65, 1 aliud!] alius E*

iudicat] -ca E*

Nos autem et infirmis ingenii et infirmioris fidei Christum Iesum scindimus diuidimus duplicamus, arbitri mysteriorum et occulti sacramenti calumniatores ! Alius enim nobis est Christus crucifixus, alius Dei sapientia ; alius sepultus, alius descendens ; et alius filius hominis, alius Filius Dei. Non

10

20

intellegentes docemus et nescientes arguimus et dicta Dei homines emendamus et non dignamur secundum apostolum ita credere: Qwis criminabitur electos Dei? Deus est qui iustificat, quis est qui condemnat ? Christus qui mortuus est, immo etiam qui resurrexit, qui est in dextera Dei, qui et postulat pro nobis. Anne alius pro nobis postulat, quam qui in dextera Dei est? Vel qui in dextera Dei est, non ipse est qui resurrexit ?Vel qui resurrexit, non idem mortuus est? Vel qui mortuus est, non idem condemnat ? Vel qui condemnat, non idem est qui iustificat Deus ? Separemus ergo, si licet, a iustificante Deo condemnantem Christum, a condemnante Christo mortuum Christum, a mortuo Christo Christum in dextris sedentem orantemque pro nobis! Si itaque haec omnia Christus unus est, neque alius est Christus mortuus alius sepultus, aut alius descendens ad inferna et alius ascendens in caelos, —

secundum

65, 9 Rom. 8, 33-34.

DCBEN

EK

,WwIB*GOJ]YZ

infirmis] -mes C T* B*, infimi E, -mi N FeKe Te Ge Oc JcZ Act SEE 3 scindimus] 2/3 — iesum christum EN infirmioris] -res C L B* 4 calumniatores] -ris C, calumpnia EN O*! — arbitri] -trii F K* subdimus 5 — christus crucifixus est C€ L*, christum crucifixus fortes F — enim? N sapientia] sic EC p. corr., + alius moriturus K€, + alius dei sapientia a estC* descendens] disc- D, + alius ascendens CL, + 6 alius!] + ad inferna Z et alius ascendens F K, + a dei forma EC

filius! »E

hominis] + et FK

9 quis] + inquid CL — dei filius TB — 8non dignamur] dedign- TB 10 quis est! 5 est)LCFKTB criminabitur] accusabit aduersum CL condemnat] damnat simul autem C L*, condemnet F — 11 etiam» L* E est] et est resurrexit] et resurr- CL T, surr- O - qui etiam | 12/13 in dextera ... et postulat] etiam interpellat CL LeENGOJYZ qui?» C es? »Le est?qui? T — 13uelqui in dextera dei est} L* V^ J uell qui ... mortuus uel qui resurrexit?) F 14 resurrexit!] surr- O* 15 quil] qiia N — 15/16 14/15 uel? ... est? L* rest est» J^ si licet] scilicet 17 ergo» G* condemnat! … idem»? K* NO* — condemnantem]-nte V* — 18 al]eta TB CLFWTOeJYZ*,licet condemnante christo] -ntem christum C a condemnante christo? L*K NO] . omnia? 19dextris] + dei ECTB — 20 haec) FKB aeta aut? C L B, N° est christus = B 21est? CL haec omnia + IN 22 ad] in discendens D (item infra passim) alius?] aliud E* est T GI Z caelos] -lis N, lum GYZ

520

HILARI LIBER X

illud apostoli :Ascendit autem quid est, nisi qui descendit in 25

inferiora terrae ? Qui descendit, ipse est qui et ascendit super omnes caelos, ut adinpleat omnia, — quousque inpietatis nostrae extendimus stultiloquam ignorationem, ut quod in sacramento Dei absconsum est, id explicari a nobis posse profiteamur ? Qui descendit, ipse est qui et ascendit. Numquid ambigitur, quin Iesus Christus homo ex mortuis resurgens, PL 394 super omnes caelos ascendens a dextris Dei sit? Numquid descendisse ad inferos corpus, quod in sepulchro iacuit, dicetur ? Si itaque qui descendit, ipse et ascendit, et neque corpus descendisse ad inferos creditur, et resurgens ex mortuis corpus ascendisse in caelos non ambigetur, quae hic praeter occulti sacramenti et incogniti mundo ac principibus saeculi fides relicta est? Vt cum idem adque unus sit descendens et ascendens, unus quoque nobis Iesus Christus sit, et Dei Filius et hominis filius, et uerbum Deus et homo caro,

40

et passus

et mortuus

et sepultus

et resurgens

et in

caelos receptus et sedens a dextris Dei: habens in se uno eodemque, per dispensationem adque naturam, in Dei forma et in forma serui, sine aliqua sui et partitione quod homo est, et diuisione quod Deus est. 23 Eph. 4, 9-10.

JDNG Hb JEN

28 Eph. 4, 10.

Maie — MESES

T6

35.cf. x Cor. 2, 9:8:

YA

23 ascendit] quod asc- FK YZ quid] qui N*! 23/24 ascendit autem ... inferiora terrae» CL* quid

C,

quid

L*

qui?

ete

G,. qui

DIEN OJY

qui] quia B 24 quil] + inZiweswmem

qui

CLFKTByu 25 adinpleat] -pleret CL OJ 26 ut? E* 27 explicari] expleri T' nobis] + explicari (4g) O* ^ a nobis explicari J 28 profiteamur] -teatur Y Z qui? et] qui L*, ^ et qui CLeNFKTBGYZyu ascendit] + ipse T* — 30a dextris] ad dextris L, addexteram N OJ Y Z — adextris dei sit] si GC p. ras. 31 sepulcro LV T B 32dicetur] potuit CL*, dicitur G Y Z — si]sit L* — ipseet] ipseestet qui FKTByu et?» E,ut neque ut N, ut OJ. 33creditur] -detur C L E N, -datur O J, -deretur Y resurgens] surgens C 34 corpus) T ^ ambigetur] -gitur FK TBGO*/ Y Z y, -gatur O* hic] his T, » J* 35 et»? B incogniti] cogn- C acj a Y 36ut) OJ ^ unus adque idem D'CHEZ 37 descendens] -ndes T* et) D deus] dei N*?T* et* homo ]/ 40 caelos]caelo DC L* T a CO J, a dextera E, ad dexteram N G* Y

unus] non unus Le 38 et?» N homo» N O* 38/39 — caro et dextris] ad dextris D L*, ad dextram Zu 41 adque] + in D forma]

-mam NO 42 — serui forma D sine] sene C et? partitione] ex partitione D, et portione C L*, participatione E*, et participatione Et, partitione N, excerptione FK — 43et) D Marg. 65, 33 B f. 224: ft(e»q(uePn(ter) unus

CAP. 65-67

521

66. Incautae igitur adque ignorantis opinionis nostrae fidem apostolus formans, ita confessionis huius sacramen-

tum locutus est: Nam etsi crucifixus est ex infirmitate, sed uiwit ex uirtute Dei. Praedicans enim filium hominis Dei 5

^

IO

Filium, — qui cum ex dispensatione homo esset, maneret tamen ex natura Deus, — eundem ex infirmitate crucifixum

ait, qui ex uirtute Dei uiueret: ut cum infirmitas esset ex forma serui et nàtura maneret ex Dei forma, et qui cum esset in forma Dei adsumpsisset formam serui, non ambiguum esset, in quo sacramento et passus esset et uiueret : ut cum in eodem esset infirmitas ad passionem et ad uitam Dei uirtus, non alius ac diuisus a se esset, qui et pateretur et uiueret. 67. Passus quidem est unigenitus Deus quae homines pati possunt. Sed utamur apostoli fide adque dicto : Trad?di enim uobis in primis, quia Christus mortuus est pro peccatis nostris secundum scribturas, et quia sepultus est, et quta resurrexit die tertio secundum scribturas. Non nudis usus est ad erroris occasionem dictorum definitionibus, sed mortis et resurrec-

tionis modum non tantum rerum nominibus, quantum et PL 395 scribturarum uirtutibus admonens confitendum: ut haec nostra esset in eius morte intellegentia, quae esset in significatione scribturarum. Infirmas enim cogitationes et scrupulosas fidei calumnias non relinquens, finem hunc

6693" COf- X35 4.

8/9 Phil. 2, 6-7.

61,1219 Cot.J9t5, 3-4

DCLEN

EK

VTIB

GOJIYZ

2Zapostolus]-los L* — formans]firm- Y —— sacra66,1incaute DB est?» K* — infirmitate] -tati L*, mentum]fidem C — 3est!]-F dicens CL. 5 4/5 hominis dei filium» C* L* K* LLEFKVTBGYZ + nostra ut] TUK nostra + infirmitate] ^ N 6deus]dei ^ L* dispensatione] -nem 9adsumpsisset formam] assumpta 8et!]exN — quip L* quod ENO] ^ quo in Z forma EN — ambiguum] + non N . 10 esset!] + et Y ut]et N G* — 10/12utcum..etuiueret? K* — 11 esset] + et Le, esse qui] quia D a se» D GOJ YZ ac] aut 12"non» E* Tm pateretur] pareretur T* fide] fidem x 2 sed utamur] sedamur L* 67, 1 — unigenitus est K* 4 scripturas quia] qui N tradidi] tradidit D — 3inprimis]infirmis T nudis] sz C (üdem passim in sequentibus) — 5 tertio] -tia F K Be fortasse p. corr. T 8 nes diff-JZ,-tio s] definitionibu — K* L* C m 60ccansione | Gep.ras. intelleadimonens E* ^ 9 morte] -tem E* scribturarum] scriptura O* / 10 NOJ esset?] est T B, et esset quae] qua N gentia] -tiam T 11 scripulosas infirmas] -mitas T* B* scribturarum] scriptorum CILO J relinquens] elinq- L* calumnias] contumelias B CL*K

522

— An

HILARI LIBER X

tantum secundum scribturas praedicandae mortis et resurrectionis adiecit :ne inanium disputationum uento circumacti uel fallacium quaestionum ineptis argutiis inpediti infirmaremur, sed in hunc se semper religionis suae portum fides inlaesa reuocaret, ut mortem et resurrectionem homi-

nis fili et Dei Fili Iesu Christi secundum scribturas crederet et confiteretur, pia aduersus calumniam 20

resistendi securitate

proposita, cum ita mori ac resurgere Christus Iesus intellegendus esset, qualis et scribtus est. Mig Non enim habet fides periculum, et omnis pia professio in occulto sacramento Dei tuta est. Natus ex uirgine Christus est, sed secundum scribturas conceptus de Spiritu sancto est. Fleuit Christus, sed secundum scribturas, ut in eo quod fleuit

2

A

gratulatus sit. Et esuriuit Christus, sed secundum scribturas sine cibo in non habentem fructus arborem Deus operatus est. Passus

Christus est, sed secundum.

scribturas

tunc a

dextris uirtutis sessurus est. Derelinqui se ad mortem quaestus est, sed secundum scribturas tunc confessorem suum secum in regno paradisi recepit. Mortuus est, sed secundum scribturas resurgens a dextris Domini Dominus

13/14 cf. Eph. 4, 14. 27/28 cf. Mt. 26, 64.

D'CIT EUNGER

KOUIAFDBS

— 24/25 cf. Io. 11, 55.41. 28 cf. Mt. 27, 46.

25/26 cf. Mt. 21, 18-19. 30 cf. Lc. 25, 43.

6:087

12 secundum)» ]* 13 inanium] in ipsarum N disputationum] dispensatNOecv Y — 14uel? EB argutiis] argumentis L*, arguitis T* 15se» K 16utp L* resurrectionem]-tionis N* — 17 crederet] -re T 18 pia] piam Y ^ aduersum L* FK calumniam] -nia D V/Z, -nias T resistendi] -stentem C securitate] -tatem D 19 mori] monens T, mortuus B resurgere] -geret D, -gens TB — iesus? D 7- iesus christus Z 20qualis et] qualis E*, sicut Ec, qualiter FKV TBGOJYy scribtus est] est scriptum E, christus esset N, scribtum est F K T B, scriptus est christus

177121 '-»-habet enim L et] sed L*?KT B omnis] omnes D 22 sacramento? G*,-nti OJYZ . 23est!? FKG sed» L* est?) K*Z 23/24 conceptus … scribturas) E* — 24ut? E fluit?] + ut C, defl- B 24/25 ut in eo ... scribturas) N 25 gratulatus] glorificatus FK T B sit est EC et» L esurit TB 26sineciboin] per L* in] id D habentem] -nte G fructus] ficus L* arborem] + sine cibo LX, arbor si T*, arbor sit TC, arbore G deus] ut deus Le 27es?»? N° tunc] + confessorem suum (dg ex /. 29) E* a] ad L* 28 sessurus] uenturus D est? L*, ascendit Le derelinqui] -liquis K* se ad] sed D*, se Dc 29/30 confessorem suum] confessurum T*, consessurum T* 30 regno paradisi] ^ paradisi regno C, regno paradiso L*, paradyso / recepit] recognoscere cepit / 31 resurgens]rei/surgens D — ajad DL G* ^ domini] dei L

CAP. 67-68

523

adsedit. In huius igitur sacramenti fide uita est. Calumniam confessio ista non recipit. 68. Certe apostolus non relinquit, ut ambigi dicique liceat : Christus natus passus mortuus resurgens, quomodo,

qua uirtute, qua diuisione, quibus partibus ? Quis lacrimans est, quis gaudens, quis conquaerens, quis descendens, quis

An

10

ascendens?

20

per confessionem

iustitia sic dicit: Ne dixeris in corde tuo: Quis ascendit in caelum ? hoc est Christum deducere; uel quis descendit in abyssum? hoc est Christum a mortuis reducere. Sed quid dicit scribtura ? Iuxta te est uerbum tuum in ore tuo et in corde tuo, hoc est uerbum fidei quod praedicamus. Quia si confessus fueris in ore tuo, quia Dominus Iesus est, et credideris in corde tuo, quia Deus illum suscitauit a mortuis, saluaberis. Iustum

1j

Sed fidei in hoc meritum

incunctantis tantum religionis ostendens, ait : Ex fide autem

secundum

fides consummat,

quod dictum

est:

Credidit Abraham Deo, et deputatum. est illi ad iustitiam. Numquid Abraham calumniatus est Deo, cum ei hereditatem gentium et secundum stellarum adque harenae multitudinem mansurae ex se subolis numerositatem pollicebatur ? De omnipotentia enim Dei fides religiosa non ambigens, humanae infirmitatis non est detenta naturis. Sed id quod in 15 Gen. 15, 6; Rom. 4, 3.

68, 6 Rom. 10, 6-9.

16/18 cf. Gen. 15, 5 ;

22, 17-18.

DCLEN.

FK

VTB

GOJYZ

igitur» huius] hunc E* 32 adsedit] assidet E NO], adsedet Y sacramenti]-ntum T —— fideuita] fides uita N, deuicta T — calumFKO] recipit] recepit D L* K* T 33 non» K* niam] -nia T, contumeliam B relinquit] recepit T*, 68, 1 — apostolus certe O* — apostolus] -los K 4gaudens] + reliquit Te BO Jc — ut]et T — ambigi dicique] ambigique D D (item /. 4) discendens L* conqueres B, T K F Le D conquerens est T 5 ascendens] discendens D —— confessionem] -ne 4/5 quis ascendens? E

8 ait| + nempe Ee, ^»J 6 incunctantis] incuntatis K* D,-nis T L prope iuxta] 10 — B reddL*, C ded9 reducere] caelum] -lo D,-los L* confessus si» DA 11 est? E* tuum» LFK te» LOJu est 12 quia dominus iesus est] dominum iesum L fueris] confitearis L saluabe13 quia] quod L, qu / K* credideris] crederis N* iesus TBZ 14 iustum] os tuum E, deus ris] saluaueris D L T B O, saluus eris G* Y: ili] ei TBYZu L reput] deputatum 15 iustum N, os iustum OJ

iustitiam]-tiaB cum Z

ei] et

16 deo» E* G*, E suppl. deum post abraham

ENFK,»

T

cum] et

17 harenae] arenae L Y Z uj, harenarum [E

subolis] 18 mansurae] -ram L* ? K, -rarum F, manentis B, ma [naturae ] 19omnipo Z innumatem] numerosit JYZu ENFKGO Jes D,sobs] infirmitati 20 — C inrelreligiosa] = deienim N tentia] -tiam D I^ -tates G*

detenta] detemta C, demutata L*, detestata F K, dete T

PL 396

524

2

^

HILARI

LIBER X

se erat caducum terrenumque despiciens, diuinae sponsionis fidem ultra modum corporeae constitutionis excepit :quia nequaquam Dei uirtutes lex possit humana moderari, tantum in efficiendo liberalitatis Deo promente, quantum in spondendo ostenderet uoluntatis. Nihil igitur iustius fide est quia, cum aequitas adque moderatio terrenorum actuum sit probabilis, nihil tamen iustius homini sit, quam omnipoten-

tiam Dei indefinitae potestatis intellegentia credidisse. 69. Hanc itaque in nobis quae ex fide est iustitiam apostolus expectans, incertae adque infidae ambiguitatis inreligiositatem remouit, uetans curam sollicitae in cor cogitationis

^

admitti, dicti etiam profetici ratione monstrata. Ait enim: Ne dixeris in corde tuo: Quis ascendit in caelum? Haec a profeta ita dicta, subiectae sententiae absolutione prosequitur dicens: hoc est Christum deducere. Non enim se in caelestem scientiam humanae mentis sensus extendit, sed neque de diuinis operibus religiosa fides ambigit. Non eguit Christus humanae

uirtutis auxilio, ut ex illa beatitudinis

suae sede ascendentis cuiusquam caelum ope deduceretur in corpus: non exterior potestas eum egit ad terras. Credendus est uenisse qualis et uenit, et uera pietas est, Christum non

deductum sed descendentem confiteri. Sacramentum suum

69, 1 cf. Rom.

TO GETESTET

ro, 6.

5/7 Rom.

1o, 6; Deut. 3o, 12.

ETAT M GONE

21 dispiciens D 25 nequaquam] nequamquam L*, nec quaquam B uirtutes] -tis Y —— possit] posset CL* ENFKOJ humana] -nam T moderari]-rare G* 24efficiundo CV/ liberalitatis D F K V, libertatis CLCENTBGO]YZ, liberatis L* — deo] dei T promente O, promptae DCLEFKVBG]Y,promte NTZ . 25 ostenderet] -derit Z — iustius] istius E*Z — 26quia]qua E* adque]JacE actuum]actum T* 27— hominiiustius D T B, istius hominis E* — 28dei]deZ indefinitae]infin- D, -ta T B, infidefin- Z* intellegentia] -ntiae L*

69,1est? Z iustitiam]-tia D*! Y —— 2 expectans] + inreligiositatem G InCerte dE) infde DE VADE Y Z inreligiositatem ? G 3 remouit] amouit GY Z sollicitae] -te D V/, solitae B cor] corde T * etiam] enim Y Z ratione] auctoritate V/ T BGjj, auctoritate et ratione Le monstrata| constr- N, demonstr- B enim» YZ 5caeluml-loD 6 ita». G*OJ dicta] -- sunt D subiectae] subsecutae L*, subiecta F absolutione] -lute N, -lutio G, -lutionem Y — 7se» G* in» F*1 9 de) F eguit] exiguit K* 11 ascendentis] -ntes D L*?, descendens O J caelum] in caelum T'u,ecaelo O] deduceretur] ducDC EN G* 12 potestas] potes L* 13 uenit et] ueniet L*, ueniet et LC 14 discendentem D (item |. 19 et 21)

CAP. 68-70 15

20

525

est et in tempore et in opere. Neque quia modo uenit, deductus per alterum esse credendus est, nec temporalis eius aduentus potestati deducentis subditus intellegendus est. Sed ne alterius quidem ambiguitatis infidelitas sinitur. Nam continuo ex dicto profetico subditur : Vel quis descendit in abyssum? Ac mox dicti ratio subiecta est : hoc est Christum a mortuis reducere. Libertas redeundi in caelum ex descen- PL 397 dendi in terram libertate est. Ambigendi autem sublata cunctatio est : scientia in fide est, ratio in uirtute est, effectus

10

in rebus est, causa in potestate est. 70. Sed non nutante ad id opus est conscientia. Apostolus enim totum scribturae mysterium exsequens ait : Juxta te est uerbum tuum in ore tuo et in corde tuo. Non tardo opus est petitoque longe uerbo confessionis, nec interuallo aliquo inter cor adque os relicto, ut quod ad protestationem religionis loquendum sit, per infidelem ambiguitatem cogitetur. Sed et iuxta nos esse oportet et in nobis: ne aliqua inter regionem cordis adque oris mora, fides forte nostra non ita in sensu sit ut in uerbis, sed conexa ori adque cordi incunctantem habeat et sentiendi et loquendi religionem. Et huius quidem dicti profetici, ut in ceteris, rationem

apostolus subiecit: Hoc est uerbum fidei quod praedicamus. Quia si confessus fueris in ore tuo, quia Dominus Iesus est, et credideris 1n corde tuo, quia Deus illum suscitauit a mortuis, saluaberis. Pietas est non ambigere, et iustitia est credere, et 19/21 Rom. 1o, 7; Deut. 30, 15. 70, 2 Rom. ro, 8; Deut. 30, 14.

po

BDNPPERL£WIB

12 Rom.

10, 8-9.

GOJSZ

15 et!] ut Z et? in opere] et in ore C,» L* neque? Z 16 18 ne] nec L* est» G* 17 deducentis] -nti K esse» O*1 sinitur] cogitur L* 19 nam] ne Fc? descendit] -ndet K* 20 21redducere TB — ex]lex C — descendendi] subiecta] subsecuta G* Y Z 23 cunctatio] autem] ergo F 22 terram] terra Y Z descendi F K* ratio] traditio T — est?» Z — 24 est?» T contatio E* G 70, 1 nutante] ut ante Le E F K, nunc ante N, mutante G

ad id] eat in L

3 est) Le — 2exsequens]exeq- L* BY Z, exaequans V. | te» LETu tardo]tarde T ^ 4petitoque]petitioque / T — nec]neZ — 5 tuum) Ke 7ed» TB — nos?» O] — 7[8aliqua 6si]est L*, > G* ut) NG*YZ 8 regionem] relig- L*? EcF K, regione T Y — fides inter … non ita? N sed) L*! — 10 sentiendi] uerbis]-bos L* forte] facies E — 9 ut]sed D 12 fidei] dei loquendi]eloq- Z — 11/12 ^ apostolus rationemL -nti C quia dominus iesus est] in» Ge 13 confessus fueris] confitearis L K 14 quia] quod L — est iesus TBOJu dominum iesum christum L 15 saluaberis] saluaueris D B G* O, saluus deus] dominus F ^ a]ex L eris L J, + corde enim creditur ad iustitiam ore autem confessio fit ad salutem L

526

HILARI LIBER X

salus est confiteri. Non in incerta diffluere, neque ad stultilo-

quia efferuere, neque ratione aliqua uirtutes Dei uentilare, neque modo circumscribere potestatem, neque causas inuestigabilium sacramentorum retractare. Dominum lesum confiteri et a Deo suscitatum a mortuis credere, salus est. Quae uero insania est, qualis et cuiuscemodi lesus sit calumniari, cum salus sola sit, hoc solum scire quod Dominus sit! Tum porro qui humanae inanitatis error est, de resurrec-

20

Fi A

30

tione eius lites mouere, cum sufficiat ad uitam, quod a Deo

suscitatus sit credidisse! In simplicitate itaque fides est, in fide iustitia est, in confessione pietas est. Non per difficiles nos Deus ad beatam uitam quaestiones uocat, nec multiplici eloquentis facundiae genere sollicitat. In absoluto nobis ac facili est aeternitas, lesum et suscitatum a mortuis per Deum credere, et ipsum esse Dominum

^

confiteri.

Nemo itaque ea quae ob ignorationem nostram dicta sunt, ad occasionem inreligiositatis usurpet. Cognoscendus enim Iesus Christus mortuus erat, ut in eo uiueremus. 71. Si itaque ad intellegentiam mortis suae ait : Deus Deus meus, quare me dereliquisti ? et: Pater, commendo in manus tuas Spiritum meum, numquid confessioni nostrae consulens, infirmum se esse potius confessus est, quam nos ambiguos non relinquit ? Excitaturus namque Lazarum orat ad Patrem. Numquid T1 29NTEE2

DICAT EDINCOBESSK

720467

3 Le: 73546:

MIZETRBOE

GONRE

16in» DL* F€«* K T*Y diffluere] defi- LL BG* stultiloquia] -loqua E*, -loqui G*1 17 uirtutes] -tis D 7 G* 18 inuestigabilium] ininuestFKWVBGeyu 19retractare) IN. iesum] + christum Y 20 deo] domino N, + suo K* 21 cuiuscemodi] cuiusquemodi D C L*E F K*, cuiusmodi KeWBGeYZyu iesus] iesum Le 7 sit iesus L 22 cum] et cum Z sola] sol. G* — quod] quo D*t 23sit; T 24tum] dum L qui] quisLe,» YZ resurrectione] -nes T*: .25a]ad K*. :. 26sit) Z* in!) G* simplicitate] -tatem L* 26/27 in? fide ... pietas est» L* 27 difficiles] -lis V/ 28 quaestiones] -nis D |” G* multiplici] -cis L* 29 eloquentis] loq- Le absoluto] -lutione E ^ nobis absoluto F* 30 facili] le CET YZ aeternitas] -tatum K* eT Ecce 51 deum] dominum L FOJ credere] cred.dere L* ipsum] in ipsum Y dominum] deum G Y Z 32 ob] ab 7* 33 occansionem D L* K* V, -sione T*, -siones G* enim] 4- est C

71,1si]sic FK 3 dereliquisti] dereling- L* T — et» D ^- in manus tuascommendo L 4numquid] + praece ea eguit dicens pater gratias ago tibi (dgex/.7) E*. confessioni] -nis T 4/5 se esse] esse esse T — 5 — potius esse L ambiguos] -guus T* relinquit] reliquit DF KCcBGOJYZpy, relinqui E

PL 398

CAP. 70-71

527

praece eguit dicens : Pater, gratias ago tibi quia exaudisti me. Et ego sciebam quia semper me exaudis, sed propter turbam dixi, ut credant quia tu me misisti? Nobisitaque orauit, ne Filius ignoraretur. Et cum sibi non

proficeret depraecationis sermo, ad profectum tamen nostrae fidei loquebatur. Non inops ergo tum auxilii est, sed nos

15

20

25

sumus inopes doctrinae. Clarificari se quoque depraecatur, ac mox de caelo uox Dei Patris clarificantis auditur. Sed ad auditae uocis admirationem ait: Non propter me uenit uox isla, sed propier uos. Nobis Pater rogatur, nobis Pater loquitur. Totum ad effectum fit nostrae confessionis. Et cum clarificationis responsio non obsecrationi claritatis sit inpensa, sed ignorationi audientium, quomodo quaerella passionis in summa exultatione patiendi non confessionis nostrae eruditioni praestita intellegetur? Christus pro persequentibus rogat, quia quod agunt nesciunt. Christus de cruce paradisum promittit, quia Deus regnet. Christus in cruce consummasse se omnia aceti poculo gratulatur, quia moriturus inpleuerit profetiam. Nobis natus est, nobis passus Et cum nobis haec Filium confiteamur tate moriamur, ut —

7 Io. 11, 41-42.

13 cf. Io. 12, 28 vl.

23. cf. 16:23:43:

DCLEN

FK

est, nobis mortuus est, nobis resurrexit. sola sit proprietas ad salutem, ut Dei ex mortuis, cur, rogo, in hac inreligiosicum Christus intra fiduciam diuinitatis

15 Io. 12, 30.

22 cto EC 2234

24 cf. Io. 19, 30.

VTB

GO

7 praece eguit] praeceaeguit C*, praece ea eguit Cc L* E N F K, praecem eguit TG — ^tibiagoFT — tibipO/ . quiajquiC — 8 ^ mesemper Z

FK

turbam]

+ circumstantem FK TB

10 ignoraretur] -raret E tum» LeYZ, tunc FK depraecatur] -cantur E*

9 credant] credam C, + me T

12 inobs DF V^ cum] dum T CEPS ^ quoque se Z 13 sese G* nos) E clarificantis] -catis L*, glorif14 dei» G*

ad>LecF*TOX*, post Fe

15/16 uenit uox ista] uenit haec uox L, uox

nobis?] nobilis N — 17 ad effectum] 16rogatur]-tus T* haecuenit OJ ad aff- E Y Z, adfectum V/ T — 18obsecrationi] -nis Maffei (mendo typographie) 19 quaerella] -llae D C E N O* ? Je 18/19 claritatis ... ignorationi »L* patiendi]-nti Oc — 21 eruditioni] -ne exultatione] -ni T 20in» N 22 — rogat pro BYZ intellegetur] -geretur L* V TG, -gitur GY 24regnet] K dominus deus] L^ sed + nesciunt] 23 — B persequentibus 25 gratulatur] gloriatur T B se? Eu regnat LeVTBGOJYZMaffi moriturus] -ros E*, + homo N

profetiam] + nobis

NO

26 est!»

est?» CL*B — 27sit]sinet T*, sint TCB — proprietas] propria B L*F hac] haec D 28 — confiteamur filium Z —— rogo] uero D, + cur (4g) F L* morimur J, O L* moramur moriamur] 29 D -tatem te] inreligiosita ut» re G

528

HILARI LIBER X

;o suae manens, mori se per significationem adsumpti hominis cum securitate morientis ostenderit — hoc maxime ad abnegandum eum Deum proficiat, quod se nobis Dei Filius et hominis filium est professus et mortuum ?

TCOHESBUNQR

PREMIER

GOEY Z

30 mori se] mortus T, mori G Y — 31 securitate] -tatem L*, seritate G* hoc] haec B 31/32 ad abnegandum] abneg- C T G* Y, ad neg-Z 32 deum] dominum Y Z filius] filium Y Z ^ filius dei O] 33 filium] filius L*? ENT mortuum] mortuus CE N, + amen DCL

529 LIBER VNDECIMVS

^

PL 599

1. Totum adque absolutum fidei euangelicae sacramentum multifarie apostolus tractans, haec quoque inter cetera diuinae cognitionis praecepta ad Efesios est locutus : Sicul et uos uocati estis in una spe uocationis uestrae. Vnus Dominus, una fides, unum baptismum, unus Deus et Pater omnium et per omnes et in omnibus nobis. Non enim ambiguis nos et erraticis indefinitae doctrinae studiis dereliquit, uel incertis opinioni-

bus ingenia humana permisit, statutis per se et oppositis obicibus libertatem intellegentiae uoluntatisque conclua se dens : ut sapere nos, nisi ad id tantum quod praedicatum s tabili indemu fidei am definit per cum fuerat, non sineret,

15

constitutionem credi aliter adque aliter non liceret. Vnum itaque nobis Dominum praedicans, unam fidem memorat; deinde unius Domini unam fidem memorans,i unum etiam baptismum demonstrat : ut cum unius Domin unum una fides esset, unius per hoc fidei in Dominum unum mi baptis et omne m mentu sacra quia Et esset et baptismum.

PL 400

consummaet fidei, ut in uno Domino, ita et in Deo uno est, ut

20

sit: tionem spei nostrae unius Dei professione concluita et Dei i, Domin unius sicut una, fides et unum baptismum esset unius.

XI, 1, 3 Eph. 4, 4-6.

DOCLEN

FR

VLB

18 cf 7 Gor 856;

G O(usque ad v. 18)]YZ

XI, 1, 1 absolutum] solutum D

2 multifariae

DC IL K* V T B

quo-

est) E*, EC suppl. ante ad CLFKTBOJ que] quidem T — 3 ephesios uestrae] unam spem B spe] una L inquid + 4 uos] sicuti T B O IMM YS GOTT KTB aLNF tism Sbap nostrae / — dominus] deus T EN Z,supet per L*? pet]su X iL etd]qu OJ omnes super est nium] 4- qui 7 dereliquit] relinquit l^, 6 omnes] omnia TBOJ omnes et per L^ statutis] ti K* — 10 B it Spermisit] conmis reliquit T, derelinquit O J Y 11 non» D Le, F* esi Yuf, QJ VG N DCLE i nos nisi Fe K T B, nonnis indubit- IN, s] tabili indemu B ae difinitam T, definit siniret T* nosG dominum] deum T d4 13 — E ) aliter? adque — G* ue» 12adq inmut- T€! memorat .. fidem? J 14 memorat] -rans O unam] unum T*! ma FKGOJYZu baptis 15 memorans] morans L* domini] dei LT dominum] K L,>F porro hoc] per 16 T dei ] domini ut] et L* YZ TGOJ E 9 FK, hoc per + unum!] deum Lt N, domino Ge?0 JY Z omnem Di omne] — K qui quia] Zu Y J TBGO FK 17 baptisma DT — deo] domino | e?» 18ut]etL*, 5 F*, sicut TB eB] K*. 21inuno domino 18-5, — T consummationem]-ne uno?] unum V/ ] Y 20 et V peste + ut] 19 to deperdi folio uno O in .. est ueri imago desunt Tos unus unius] 21 — N et sicut] + FK TBGJ YZu baptisma

530

25

HILARI LIBER XI

Vnus enim uterque est, non unione sed proprietate: dum et unicuique proprium est ut unus sit, uel Patri esse quod Pater est, uel Filio esse quod Filius est ; et id quod uterque in proprietate sua unus est, sacramentum unitatis ad utrumqueest. Quia et unus Dominus Christus Deo Patri non potest auferre quod Dominus est, et unus Deus Pater uni Domino Christo non intellegitur negare quod Deus est : cum si per id quod Deus unus est, non et Christo proprium esse uidetur ut

Deus sit, necesse est per id quod unus Dominus Christus est, non et Deo debitum esse intellegatur ut Dominus sit, si id

quod unus est, non sacramenti sit significatio, sed unionis

exceptio. Vnius itaque Domini, sicut unius Dei Patris, et unum baptismum et fides una est. | 2. Fides autem una iam non est, si non unum Dominum et unum Deum Patrem in conscientiae professione retinebit. Vnum uero Dominum et unum Deum Patrem quomodo fides quae non una est confitetur ? Vna autem in tanta praedica-

^

tionum diuersitate iam non erit, si alius Dominum

lesum

Christum penetrante palmas clauo infirmitatis nostrae credet dolore gemuisse, et egentem naturae suae potestatisque

uirtute, inminentis

iam sibi mortis timuisse terrorem £d

etiam — id quod principale est — natum negabit et creatum

DUGLEN

BK

wWTB

CIYZ

22unus]unius K* ^ unione]unionis ut] et L*ENTZ*, ut et VJY,

CL*? "ENT

LY M. GC p. corr.

D sé

quod » /*

23 unicuique] uniuscuiusque / Ge D. eorr. unus] unius 24 uterque] + ras. 2 L* GX, +

quod Y — 25est? L* — 26christus] iesus christus Y,iesusZ potest] + autN — 27est) Y — eth N domino]deo L* 29unus) E ut] + et Lv 30 deus] dominus Ec unus? D*1 31 deo] + patri LeF K si] sedZ . 32unionis]unius C 33 unius] unus F* K* T€ domini] -nus T, -num B sicut] + et L*,sic T unius?] unus K* ^ dei] domini sicut unius dei (dg) K* 34 baptisma FKTBGYZu fides una est) E est) N 2, 1 fides] si N autem» Ee Y Z una] unam E ^ iam una L 1/2 et unum deum)? E 2 patrem] + unum T professione] -ssio T retinebit] + unum uero dominum et unum deum patrem in conscient iae professione retinebit (4g B — 3 unum!|etunum / uero] uerum Y ^ deum et unum dominum E 5aliusJalium TG — 5 [6 — christum iesum F 6penetrante]-tem Y clauo] + aequo L£C,-uorum K*,-ui l/ ^ infirmitatis| -tati C, -tates Y Z* — credet] -deret G*, -dit JYZ 7 dolore] -rem L*, dolere V T ^ gemuisse] genuisse E* egentem] gentem Z ^ naturae suae egentem L potestatisque] -tatis L* 8 uirtute] -tutem NYZ uirtute imminentis >L* timuisset errorem D L* terrorem] -re E Nu si] sic N — 9 est) E* natum] necdum / negabit] -auit LK T G* creatum] -turam G — 9/10 — praedicauit potius creatum IL

CAP. 10

53I

I-3

potius praedicabit; si Deum dicet magis quam intelleget: quia et deos dici religiosum est, et Deum intellegi diuinae

naturae conscientia est. lam ergo non unus est Dominus

Christus, si alii ut Deus non dolet, alii ut infirmus timet ; alii sit ex natura, alii ex cognomine Deus ; et alii ex generatione,

et alii ex appellatione sit Filius. Et per id neque Deus Pater unus in fide est, si aliis potestate, aliis generatione Pater creditur, quia et üniuersorum Pater Deus sit. Iam porro quis ambiget extra fidem esse, quidquid extra fidem unam est? Quia in fide una et unus Dominus Christus et Pater unus sit. 20

25

PL 401

Vnus autem Dominus Christus, non nomine sed fide unus est, si Filius sit, si Deus sit, si indemutabilis sit, si non

aliquando defuerit uel Deus esse uel Filius. Qui igitur aliter Christum quam est praedicabit, id est nec Filium nec Deum esse, alium Christum praedicabit. Sed nec in unius baptismi fide una est, quia secundum apostolicam doctrinam eius unius baptismi fides una est, cuius unus Dominus et Dei sit Filius Christus, et Deus sit.

3. Non enim negari iam Christus quin Christus neque mundo ignorabilis effici. Hunc profetiae consignant, hunc temporum cotidie proficiens testatur, hunc apostolorum et martyrum per

DIGIPEINNNE

sit potest, uolumina plenitudo uirtutum

AIT SG EY

dicet] dicit D B 10 praedicabit] -auit L K TG* —— deum] dominum Y Z deos] 11 quia] si LC intelleget] -gat D, -git BY Z magis» K* 27 NFKTBG] Ee inrelig] religiosum B T dicere dici] deum Et 11/12 — naturae intellegi] -gere T B deum] + non L est» D unus]unu. K# . dominus] non) K* 12ergo]uero T diuinae TB alius ut Lt, alius Ee N Y* Ye, J BG V E* L* 13 alii ut!] aliud + iesus B alii ut?] aliud L* B G Y, alius ut non dolet ali» N ^ dolet] docet Y Z timet] + et L6, temet K* et» C 14 cognomine] cognitione BZ

Le, ut E* N,aut E!, sialiud J

(item quater)

alii?] alio LX, ali B

15e! DF V,»

16 — est in fide neque] si Ginras.1 si] CLENKTBGJ]YZyu et TE, -tates potest T*, poteste potestate] ]/ alis!]alis E*, alius F K, alii ] 18ambiget] — et C, -gat L, alis?]alius K ^ generatione] -tionum F Z* fidem? unam] fide una quidquid] quid L^*! -git T — fidem!] fide T* pater] pater deus L^, deus pater FKV BG] YZu 19quia] qua D T*Y 20 christus] + et EN, + est T

21 si filius sit] filius sed D Fu, sic L*?,

22 defuerit] quod fuerit Jg tuncque dominus et deus semper et filius sit Le id est?] idem N, + praedicabit] -cauit DLK TBG*? 23 est) K* LF*KTB -cauit t] praedicabi 24 Y filium deum filium] christum FKB 25 fide] fidem D, fides nec in] nec L J, nunc in K*, nunc K*, necnon Z 26 — fides baptismi IN ENFKTG*?]YZ, + fides huic Le, + illi J ante christus suppl. Et N, E* et? NJ — 27 sit unus > L* = proficiens 3 hunc] una F quin] qui L* 3, 1 negari] -re G* 4 uirtutum] -tem EC: quotidie YZ

532

HILARI LIBER XI

operationes loquuntur sepulchra, hunc potestas nominis sui probat, hunc inmundi spiritus confitentur, hunc punitorum

daemonum resonat mugitus. Sed in his omnibus uirtutis suae dispensatio est. Ceterum fide nostra talis qualis est raedicandus est, ut non nomine sed confessione in unius 10

Darii: fide una unus nobis Dominus sit: quia secundum unum Dominum Christum unus Deus Pater est. 4. Sed nunc hi noui Christi praedicatores, cuncta negando quae Christi sunt, alium Dominum

Patrem

Deum

Christum, sicuti alium

praedicant. Quia neque hic genuerit, sed

creauerit, neque ille natus sit, sed creatus sit ; et per id extra A

10

ueritatem Deus Christus sit, cui non sit ex natiuitate quod Deus est, et extra fidei conscientiam Deus Pater sit, cui non

sit in generatione quod Pater est. Laudantes quidem merito ita ut dignum est Deum Patrem, naturae scilicet eum esse inaccessae inconspicabilis inuiolabilis inenarrabilis infinitae prouidae potentis benignae mobilis transcurrentis manentis intra extraque et omnia in omnibus sentiendae, — sed cum

1j

adiciunt ad supereminentiam laudis: solum bonum solum potentem solum inmortalem, quis non hanc religionem laudationis intellegat eo tendere, ut Dominus Iesus Christus extra hanc beatitudinem, quae soli Deo per exceptionem solius defertur ad honorem, manens ipse et mortalis et infirmus et malus sit, dum in his Pater solus est ? Et ei idcirco naturalis adir Got

28:

12 cf. Epistula Arii ad Alexandrum Alexandrinum,

TAB

aeu oz

supra VI, 5, 2-3.

DICGIAENN

FR

5 operationes] -nis D KG locuntur DLFKV/GJ] hunc] nunc D, lances 6 hunc inmundi spiritus confitentur? / inmundi] mundi L*, -ndis E* punitorum] -rem E — 6/7 — hunc mugitus pun. daem. res. G 7daemonum]-niorum TB resonat]-nant V G] YZu sed) L* 8 fide] fides Lec FK . qualis] quidis L* est qualis FK 9unius] uius L* 10 fide] fides K — unus» FC K* 11 deus) 7 A T bu NE RPG praedicatores] precat- E cuncta] cu/K* 2sicut LG* 2/3 sicuti alium patrem deum)? E* — 3 — deum patrem Ec Gc / Y Zu — deum» L* G* 4creauerit| creauit C sed creatus sit? G* — id]idem K 5ueritatem]-tate T* ex]extra L — quod] quo T

6est]sit L* et) E 8ut)T + patremdeum E naturae] -ra eum esse) YZ 9 inaccessae] -ssibilis GC,» J inconspicabilis] inenarrabilis K* inuiolabilis] inuol- L*,» N infinitae] ininfinitae D 10 potentis? T ^ mobilis] nob- DF, immob- / 11 — omnia et

E + I^ FK sentiendae] -ntes D, -ntis V. GJYZu 12 supereminentiam] -ntiae V^ 13 inmortalem] mort- K* — non? NN X hanc] + corporationis Le 16 defertur] diff- E*, -ratur FKV/BGJYZ mortalis|-les L* T* — infirmus] -mis DC 17 est] sit T* r-xeineteD Ne) DNI

PL 402

20

—-

ex Deo Patre natiuitas abnegatur, ne per generationem ea in eo quae naturalis Deo Patri beatitudo est maneat, quia natiuitas in naturae eius sit uirtute quae genuit. 5. Nec apostolicis nec euangelicis praedicationibus eruditi, ad inpiae professionis suae usurpationem magnificentiam Dei Patris, non religionis fide sed arte inpietatis extollunt : ut dum inconparabilia omnia esse naturae eius edisserunt, degeneris infirmisque naturae unigenitum Deum per exceptionem conparationis adfirment, Deum uiuentis Dei uiuam imaginem et beatae naturae plenissimam formam et innascibilis substantiae unigenitam natiuitatem, quae nisi perfectam paternae beatitudinis habet gloriam et absolutam naturae totius refert speciem, non est in imaginis ueritate! Si autem innascibilis Dei unigenitus Deus imago est, perfectae adque absolutae in eo naturae ueritas inest, per quam efficitur esse eum imaginem ueritatis. Potens est Pater ; sed si infirmus est Filius, imago iam non est potentis. Bonus est Pater; sed si in diuersi generis diuinitate Filius est, boni imaginem mali natura non reddit. Incorporeus Pater est; si Filius secundum Spiritum circumscribtus est PL 403

corpore, iam incorporei non est forma corporeus. Ineffabilis Pater est; si Filium sermo conplectitur, extra imaginem 20

inenarrabilis est natura narrabilis. Verus Deus est Pater ; si

Filius in Dei falsitate est, iam non est ueri imago qui falsus

5. ZucitouGot. 45*4

DCLEN

FK

Phil

VTB

6

GO (inde ab v. j, 21: qui falsus) /Y Z

18patre] pater D abnegatur]-geturZ ^ ne]necCE* N generationem ea] -tione/mea D, -tionem eam T Y Z, generationem G* ] — 18/19 in eo 19 deo patri] dei quae] in eoque D, + quae in eo Le Y Z, » G*,ineaquae/ quae] qui B 20 naturae] -ra L K* patris V/ BGe, dei patri G* 3 fide] fidem D V Y 5, 2 professionis suae? T ^ usurpationem]-ne Y = impietatis arte E — 4 inconparabilia] incorpor- N, inconpaarte» J edisserunt] eius]suae C,ei K - esseomnia TB . esse» G* ralia K* infirmisque] G -res degeneris] 5 Ke disset K*, F dissE*, ecdiss8 uiuam) F 6 uiuentis] -ntem T -mesque FC, -miorisque Ke 10 naturae nisi] nonnisi EC — perfectam] -tae Y unigenitam]-tum E totius] naturam et otius Y —— refert] -rat [/.— nones) E — in) E*KY ueritate] -tem D —— 11 unigenitus] unitus imaginis] amaginis C,-nes L* CL*EN X generis] -tum L*F*? 15sed) FK esi E* 14s) T 16/17 boni imaginem ... si 16 reddit] reddet D diuinitate] -tem D V/ filius > IN

17 secundum] + ras. 6 Fe

est?» Z

19 — est pater JE.

est!] + naturae L — estlinenarrabilis V'TBGJYZu NT 21 qui] quia — est? deus / uero V/Y

20

uerus] rus / L*,

HILARI LIBER XI

534

est. Non ex parte imaginem neque ex portione formam eum Dei apostolus praedicat, sed imaginem esse eum Dei inuisibilis et formam esse eum Dei loquitur. Non potest expressius In 25

^

Filio Dei diuinitatis natura ab pie

praedicari, quam ad

id quod inuisibile Dei est, inuisibilis Dei imago sit Christus : qui utique in substantia conspicabili imaginem naturae inuisibilis non referret. 6. Sed ut superioribus libris docuimus, dispensationem adsumpti corporis rapiunt ad contumeliam diuinitatis, et

inpietatis causas adripiunt de salutis nostrae sacramento. Qui si apostolicae fidei tenaces essent, intellegerent eum qu in forma Dei esset, adsumpsisse formam serui ; neque formam serui usurparent ad formae Dei dehonestatem, cum forma Dei plenitudinem in se Dei contineret; et quae essent temporum ac mysteriorum pia ratione tractarent, ut nec contumeliam diuinitas susciperet, nec dispensatio adferret errorem. Sed omnibus, ut existimo, iam a nobis absolutissi-

me demonstratis, et sub adsumpti corporis natiuitate diuinae naturae uirtute monstrata, non relictus est ambigendi locus, quin omnia unigenitus Deus et homo uirtutibus Dei 23icE. Gol

rs

6, 4 Phil. 2, 6-7.

DOLENCFR

VIB'"GOPTYZ

formam] -ma T 22 parte] patre C E* ?, + praedicat sed (dg ex /. 23) T* 22/23 — deieumB — 23 — inuissibilis/ dei? LL.— 24 + eum esse dei ECG, dei] + inuisibilis et formam esse eum dei (72) D O/ YZ eum dei esse Kl/ —— 25 diuinitatis] natiuitatis T, diuitatis expressius? L*, expraessius 26 inuisibile dei! est] inuisibilis est FK B, » ab DCLENT Que conspicabili] inconsp- Le F K V BG*O* Y, + 27qu)?D st»N T 27/28 - naturae inuisibilis imaginem] -ne |I aliam quam FKTB imaginem FKTB 28 referret] refert ETBYZ arripiunt 3 inpietatis] -tates L* 6, 1 superioribus] superius D*! 5 in forma] infirma /* ^ de salutis nostrae arripiunt B CFKTBG formam!]-ma D ^ 6 formae dei dehonestatem] formam dei dehonestan8 essent] esset L* 7 deil) Z forma]-mam CK*? dam Le TB pia] pie et DCL*?EN mysteriorum] -terium Maffei (mendo typograpbico) nec] diuinitas]-tatis C,-tat/ T* nec]ne C — 9contumeliam]-lias N° 10 ut?N 11 sub adsumpti] sumpti D C, sub a»E*NJ non. 12 uirtute] absumpti L* natiuitate] -tates L*, -tati V/, -tatem TBO Y -tem E* O* Y — 13quin]quiin D, qui N ^ unigenitus] J- est C — 13/14 — uirtutibus gesserit dei L, dei uirtutibus gesserit Z — dei gesserit et in uirtutibus dei» N Marg. 6, 13 B f. 231 : contra nestorianos et euthicianos (//a Wi/mart)

CAP.

5-8

535

gesserit, et in uirtutibus Dei uniuersa hominis ueritate perfecerit :habens in se et naturam Dei potentis in gestis, dum natus ex Deo est, et perfecti hominis absolutionem, dum ei est partus ex uirgine, et cum ueritate corporis subsistens in natura corporis ueritate.

Dei, et cum

Dei natura

inanens

in

7. Quamquam igitur usque ad ipsam mortis gloriam omnis responsionis nostrae sermo descenderit, et singulis professionis inpiae propositionibus ex euangelicis adque apostolicis doctrinis sit contradictum,

tamen

quia etiam

post resurrectionis gloriam quaedam ad degeneris naturae infirmitatem demonstrandam praesumere inpii ausi sunt, his ipsis nunc respondendum est. Adque ita, ut in ceteris obseruatum a nobis est, eorum ipsorum dictorum ratio ex

10

his ipsis. dictis adferatur, ut illic ueritas repperiatur, ubi negatur. Quae enim simpliciter et ad eruditionem fidei diuinitus dicta sunt, necesse est ita dicta sint, ut ad id quod

dicta sunt non alienorum adque extrinsecus dictorum confirmentur exemplis. 8. Inter ceteras enim inpietates suas etiam hoc dicto Domini uti heretici solent: Ascendo ad Patrem meum et ad Patrem uestrum, et ad Deum meum et ad Deum uestrum, ut per id quod Pater eius Pater eorum est et Deus eius Deus eorum est, in natura Dei non sit: dum hoc ceteris Deum Patrem

profitetur esse quod sibi sit, cessante priuilegio in commu& 23Iou20517-

DCLEN

PE&

VILB

GOJYZ

14 gesserit et in uirtutibus dei? D E* ^ gesserit] gessit T — 17 ei] sic L*?, 18 natural] -ram T —— 19 ueritate] = partus ex uirgine est TB > Le uirtute /1meg c m&, ueritatem T

3 professionis inpiae 7, 2 descenderit] discenderis D, descerit V^*! euangelicis] + professionis inpie D propositionibus] professionibus E 5 post] + etiam (4g) T* 4 = contradictum sit T B impiae (de) T* Gpraesumedegeneris] deneris C*’, degeris G* gloriam] + quam E* in] inter K* 7 his) N sunt] sint N inpii] inpie B re] resum- D

8 — à nobis obseruatum Y — ipsorum? G*

+ ratio dictorum LFK

illic] illilteat D? — 10 et» adferatur] redditur B NFKTB 9his) dicta*».]* VV/GOJYZ ea + 11sunt] D rationem ] eruditionem L*B 13 confirmentur] -firmarentur L*? YZ .2 suas] sic L*?,suae L6... inpietates] -tatis LC 8, 1 ceteras]-ra L^ CL*ENTOJ ad?) ascendo] -dam Ee domini] omni K*, omnino KC 4/5 et deus 4eius!]eis E* ad*»L*O] 3e) LYZ ; ad!) L* DG — 6 profitetur] 5/6 — profitetur deum patrem eius deuseorumest> E confit- T B git] est L5, 5 B

PL 404

HILARI LIBER XI

536

nione et naturae et natiuitatis, per quam et Deus sit natus et Filius sit. Teneant quoque etiam illud apostoli : Cum autem dixerit : Omnia subiecta sunt, absque eo qui subiecit ei omma, tunc ipse subiectus erit ei qui sibi subiecit omnia, ut sit Deus omnia in omnibus: ut quia subiectio illa infirmis naturae contestatio esse existimabatur, non sit in paternae naturae uirtute, quem naturalis infirmitas naturae potioris subiecerit potestati. Sumant autem omnis inpietatis suae hanc tamquam munitissimam et inexpugnabilem defensionem ad ueritatem natiuitatis abolendam : ut quia per subiectionem Deus non est, et per communem sibi adque nobis Deum adque Patrem in communione sit creaturae, ipse quoque ex Deo creatio sit potius quam generatio : quia creatio ex nihilo subsistat, generatio uero naturalem habeat natiuitatis auc-

20

torem.

quidem calumnia

9. Omnis

falsitas, cum

A

iam

effrenato

inproba est, quia ueritati pudore

sit, contradicit.

Sed

tamen interdum praetendit aliquod excusationis ambiguae uelamen, ut uerecunde in defensione sit, quod inpudenter in sensu est. Verum nunc in his quae inpie ad infirmandam

8 1 Cor. 15, 26-28.

DCILEN

FK.WIB

GOIYZ

7naturae]-r. O* — natus? E — 8teneant] teneat D, et teneant C, tenent quoque] quodque D apostoli] licum FK B — 9 omnia!] + ei G sunt] --ei L.— eijilli L, » / — omnia?] + cum autem subiecta ei fuerint (^ fuerunt ei /)omnia O Ju(cfr.1,33,13) — 10tunc] -et LTB — eiquisibi] illi quiei T B — subiecitsibi L, sibiiecit E* 10/11 ut sit deus omnia ?E 11 illa] nulla D ^ infirmis]-mioris Fe KcOc] — 12existimabatur] -matur FKVBGCYZ,-mab.tur G*, -mabitur O/u in paternae] materne Z.— 13 quem] que Z potioris]-ri T 14 potestati] -tatis L* —— sumant] sumunt EcZ omnis] omnes DL* V/ G, omnem T B inpietatis] -tates DL — 16 natiuitatis] diuinitatis Gc v! 17 communem] -nionem FK nobis» K* deum» GO* 18 adque] et TB, » G communione] -nem LT, commune K . ipsequoque]quod.sp D ^ 18/19 creaturae ipse quoque ex deo creatiosit IN — 19deo» L* sit] + orealterae ipse quodque ex deo ore alio sit D* — quiacreatio?? K creatio?] generatio T ^ ex nichilo creatio? i 19/20 quia creatio ex nihilo subsistat generatio? E quia creatio ex

EcZ

nihilo subsistat generatio uero » IN

lem] -le T*

habeat] habet L*

20 uero] + nec EC, nam N

natura-

auctorem] -ritatem T Gc v!

9, 1 quidem] qui de L* ueritati]-tatis T 2 falsitas] tarditas falsitati B effrenato] etfren- T*, efferre nato E* sit) L* ^ contradicit] -cet DC E 3 praetendit] -dat / — ambigue CU” — 4 uelamen] -mentum B uerecunde] -ndae D L V/ T, uere cum de N, -nda Y inpudenter] inprud- D T 5 sensu] -sum L* T ad infirmandam] adfirm- C EX, ad firm- G*, affirmY, infirm- T

CAP. 8-9

537

Domini diuinitatem praesumpta sunt, locus uerecundiae uel falsae excusationis exclusus est, cum quando ipsa illa ignorationis uenia cessante, sola uoluntas inreligiosae intellegen-

tiae detegatur. Vt enim paululum ipsius dicti euangelici differam demonstrationem, anne ignorabilis haec erat apostoli praedicatio dicentis: Et quidem confessione omnium magnum est pietatis sacramentum, quod manifestatum est in carne, iustificatum est in Spiritu, uisum est angelis, braedicatum est gentibus, creditum est in hoc mundo, adsumptum est in

claritate ? Estne adhuc quisquam tam haebetis intellegentiae, ut dispensationem adsumptae a Domino carnis aliud quam sacramentum esse pietatis intellegat? Et primum extra fidem Dei est, quisque extra hanc erit confessionem.

20

Non

enim apostolus ambigit, quin hoc ab uniuersis fatendum sit, mysterium salutis nostrae non esse contumeliam diuinitatis, sed magnae pietatis sacramentum. Non est ergo istud necessitas sed pietas, nec infirmitas sed magnae pietatis sacramentum ; et sacramentum non iam mysterio occulta-

2

^

30

tum sed in carne manifestatum, neque adhuc per naturam carnis infirmum sed in Spiritu iustificatum: ut per iustificationem Spiritus abesset a fide nostra carnis infirmitas, et per carnis manifestationem mysterium non esset occultum, et per mysterii ignorabilem causam magnae pietatis in sacramento esset sola confessio. Adque ita apos-

91

T2 RETRAIT

Tits 5,6.

EEKAY" STUB A GONE

6 domini] + ras. ; C, + nostri GO Ju, + non Y

diuinitatem] -tate C Y

excusationis > L* 7 falsae] -sa D CLX, -so TY, 5» B uel]et uel OJ ignorationis]excusat- Y Z — 8uenia]ueniae Y ^ 9 paululum] est? E* ignorabilis] -rabis L* 10 anne] acne E* ipsius] ipsi D paulum L*

d2vestio LT BY confessione] -nem N?V 11 dicentis] dicens D 13angelis]-licis F — 14es! 5F est?» manifestatum]-stum O*! Z*— 16 estne] ne K mundo]-dum L* ^ adsumptum]-ptu B, assump/O*! intellegentiae] hebetis CLFKTB adhuc] adhunc D* ^ tam) N + locus FK TB . utjum. D — 17 dispensationem] -nis D*1, dis..sationem 19fidem) D — quisque] quisquis Le Jo quam]adN a»DL* K*

20 enim» D confessionem] -ne B* erit] fuerit T B extra] ex K* uniuersis fatendum] uniuersis patendum D, quin] quis D, quiin L* uniuersitatemdum T — 22magnae] manae L*, magnum B — est? N — 24et iam]tam E* N,inG*,iaminu ^ 25in catne] sacramentum?) L*ENG*1 naturam]-ra Ec — 25/26 — carnis naturam L inter T*,carne T€ — per» E -ne D — 27/28 — infirmitas 27iustificationem] ^ O tur 26iustificatum]-ca sacramento] -ntum carnis L — 29 0ccultum]-ltatum L* — 30inb CFKT ita]ait K K

PL 40;

538

HILARI LIBER XI

tolus fidei totius ordinem tenuit, ut dum pietas est, sacramentum sit, dum sacramentum est, cognitio in carne sit,

dum cognitio in carne est, iustificatio in Spiritu sit: quia 3E

sacramentum pietatis, quod manifestatur in carne, ut uere sacramentum sit per iustificationem Spiritus manifestatur in carne.

Ac ne illa manifestatio

in carne

qualis esset

iustificatio in Spiritu ignoraretur, sacramentum quod mani-

festatum in carne et iustificatum in Spiritu est et angelis

uisum est et gentibus praedicatum est et in hoc mundo

creditum,

hoc ipsum

adsumptum

est in claritate: ut in

omnibus sit magnae pietatis sacramentum, dum manifesta-

tur in carne, dum iustificatur in Spiritu, dum adsumitur in

4A

claritate. Nam et uisum sequitur praedicatio, et praedicationem fides, et omnia consummat claritatis adsumptio : quia et magnae pietatis sacramentum est adsumptio claritatis, et per hanc dispensationis fidem conformes adsumi claritatis dominicae praeparamur. Magnae igitur pietatis sacramentum est carnis adsumptio, quia per adsumptionem carnis manifestatio sacramenti in carne est. Sed tamen manifestatio in carne non aliud quam magnae pietatis sacramentum confitendum est, quia manifestatio eius in carne et iustificatio Spiritus est et claritatis adsumptio. Et qua tandem spe in fide nostra est

46 cf. Rom. 8, 29. DCE

NES

DE CTOY

31 pietas]-tatis EC — 32sit!] est in EX, expuncto toto dum sacramentum est? E 33 cognitio] gnitio O*1 carne] car O*! 34/36 ut uere ... manifestaturin carne? LIN ^ 35iustificationem]-ne D — 36 carne!] carnem T, + utuere... manifestatur in carne (dg) Z* ^ 37iustificatio] -cat T*, -cati TC, manifestatio O in spiritu] spiritus D ignoraretur] ignoretur LL* ENOJ manifestatum] -festum D*1O*1, + est B, -festatur Y Z

38 carne] + est T

spiritu] -tum T ^ est in spiritu B 39 gentibus] genti OX et gentibus praedicatum est} E*, EC suppl. omittensest — 40 creditum] + est FK 40/42adsumptum ...spiritu» O] 42spiritu] + dum uisum est ab angelis, dum praedicatur gentibus, dum creditur in hoc mundo 1 43 sequitur] loq- IN praedicatioet? G* 45etl) E* — est] --etD — adsumptio claritatis est L* — 45/46 et per hanc ... adsumi claritatis? D — 46 dispensationis] -nes I: conformes] -mis L*, confirmes K* adsumi] adsumptioni F K B, adsumptae / claritatis] -tatem L*, -tati BM — 47 praeparamur] -rantur F K, -ramus T — 49 — carnis adsumptionem D sacramenti] -ntis K* 50/51 + non est aliud confitendum quam magnae pietatis sacramentum L 51 — est confitendum Z —— 52spiritus? N — est? C — et?) D*! — 53 claritatis] -itas T qua] quia E*O*, quae NFKTB spe] per E*?N, » Ee, spes FKTB infide]fidem N — est] + si FKTB

PL 406

CAP. 9-11

539

piae dispensationis mysterium diuinitatis infirmitas, cum per claritatis adsumptionem magnae pietatis sacramentum sit confitendum! Et quia iam non est infirmitas sed sacra-

6o

mentum, nec necessitas sed pietas, dicti nunc euangelici ratio quaerenda est, ne quod salutis nostrae et gloriae mysterium est, id ad occasionem praedicationis inpiae relinquatur. 10. Grauis tibi auctoritas est, heretice, et indissolubilis

^

Domini de se professio, qua ait : Ascendo ad Patrem meum et ad Patrem uestrum, et ad Deum meum et ad Deum uestrum : ut per id quod et nobis et illi unus et Pater Pater est et Deus Deus est, sit in ea infirmitate qua sumus, dum et per eundem Patrem exaequamur in filios, et per eundem Deum conparamur in seruos ; et cum nos simus et creatio ex origine et ex natura serui, tamen dum et Pater nobis communis et Deus est, sit ei nobiscum et creatio ad naturam communis et seruitus. Et hic inpiae praedicationis furor etiam hoc profetico utitur dicto: Vnxit te, Deus, Deus tuus : ut non sit in ea naturae uirtute qua Deus est, dum ei unguens se Deus in Deum suum sit antelatus. 11. Ignorat Deum Christum, qui ignorat Deum natum. Deum autem nasci non est aliud quam in ea natura esse qua Deus est, quia nasci cum causam natiuitatis ostendat, non TO. 72^ I9: 20 732.

DULEN

FR

11 Ps. 44, 8.

VIB

GOTIYZ

diuinitatis] -tas D dispensationis] + est E* 54 piae] pie D V, > J 55/56 55per] practer K* cumjquamB infirmitas] + est FK TB 57 56 quia iam] quoniam FK B 7 sit magnae pietatis sacramentum Y Z euangelici] + nec] non FK — necessitas] -tatis E* — nunc] sc GC p. ras.

58 ratio] ratioque D dicti E ad» ER ED NE mysterium

59 est? K*, Ke suppl. ante et» V YZ 60 relinquatur] occansionem D K* l^

-quantur K*

= est tibi auctoritas LL, tibi est auctoritas F 10, 1 grauis] grauius F* indissolubilis] -les L*, indesol- G* DL hereticae O*! est? auctoritas

2 = desedominiB

^ qua]quaeB

ad*OL* "et OT Ad YKE etpater NN — 5est»> K* — qua] + nos ad T, eundem deum B, eundem ad G et?» L* — 7simus]sumus T E etF - eijeis L*, naturaG,etnatura

11ut?D

>D O/

— 3ad') L*ENFFO*!

uestrum! et

+ unus pater 4 et?» E* ad'^L* et? DT | eundem] deum LCFK filios]filio 6 exaequamur] exseq- L 9est] + creatio]-i L* — 8 e!» B

ad naturam] ad naturae I/ Y, natura T, naturae B Z, in furor]-ore E*,-ori Ec — etiam» Y Z 10hic)O]

12qua]quod T,quiaG*

— ei]et F — unguens se] ungens se

L*N V T, unxisse B

3 quia nasci] et B 11, 2 autem] tamen T BG ostendat] sic GC p. corr., + auctori J

causam] -sa T

540

^

HILARI LIBER XI

disproficit tamen in genere auctoris existere. Quod autem non disproficit in genere, debet quidem auctori causam natiuitatis suae, naturam tamen ex se non amisit auctoris :

quia natiuitas Dei neque aliunde neque aliud est: quae si aliunde est, non natiuitas est, si uero aliud est, non Deus est.

Cum autem ex Deo Deus est, per id Deus Pater Deo Filio et natiuitati eius Deus est et naturae Pater, quia Dei natiuitas et ex Deo est, et in ea est generis natura qua Deus est. 12. Huius igitur piae ac debitae professionis modum ita in omnibus quae locutus est Dominus temperauit, ne diuinitatis suae contumeliam confessio natiuitatis adferret, ne

—

obsequii religio naturam maiestatis offenderet, sed ut et honorem debitum natiuitas profiteretur, quae subsistere se deberet auctori, et naturae conscientiam

fiducia naturalis

ostenderet, quae in Deum nascendo subsisteret. Hinc enim illud est: Qui me uidit, uidit et Patrem, sed et illud: Verba quae loquor non a me loquor. Nam dum non a se loquitur, auctori eum necesse est debere quod loquitur. Cum autem se uiso Pater uidetur, naturae conscientia est, quae ad demon-

strationem in se Dei non aliena a Deo in Deum nata substiterit. Vel illud: Pater quod dedit mihi, maius est omnibus, et

rursum: Ego et Pater unum sumus. Nam et datio paterna sumptae natiuitatis professio est, et quod unum sunt pro12, 8 Io. 14, 9; 14, 10.

TOR

ENTE

13 Io. ro, 29.

14 Io. 10, 30.

KM TAETUB EG OT

4 auctoris] act- O 5 genere] + quidem DC, eraso auctori causam] causam auctoris Y Z 6suae) F* ^ auctoris]-ritatis T — 7 aliunde neque aliud] aliud est. que aliunde E*, aliud est neque aliunde Ec quae] quia B 7/8 quae si aliunde est? EX, si aliunde est Ec 8 — natiuitas non Du aliud] aliunde Y — si uero aliud est non deus est? OJ 9 deus!» OJ id] + quoque Le FK TBu et) E 10 natiuitati] -tatis D ju, -tate T B eius» Le TB — naturae] -ra L*TB dei| christ B 11et!] est L*, y FKTBZ natura] -rae K* qua] quia L* K* 12, 1 professionis] -ssio OX1 2 diuinitatis] -tati D*! N Key 3 suae] eius LC 3/4ne obsequii] n.bsequii E* 4 offenderet] deferret N* ut} F* et) FFKO] 5 profiteretur] proficer- /, -teatur Y Z subsistere] subdere LC T B, subsidere / se» GJ 6 deberet] debet N 8 est) L uidit!] uidet Kc] uidit?] uidet K]/ sed» TB 9 quae] + ego CEVOJYZ loquor!]--uobisFK TB non!ibLe alabLeVGYZ 10auctori]-tor L* — eum» N ^ debere necesse est T — 11 uidetur] -deret IN, -deatur TB demonstrationem] -ne 1” 11/12 quae ad …

substiterit] quia et demonstrationem sui deus non alienat a christo in deo quae nata substiterit B 12 nata] natura / substiterit] -sisterit IN, -sisteret FX, -sisterat FC 13 quod] quos K dedit] dedisti DL* ENFKVTBGY 14 datio] + et K* 15 sumptae] ta YZ proprietas] -tatis Z

PL 407

CAP. 11-13

541

prietas ex natiuitate naturae est. Vel illud: Sed ?udicium omne dedit Filio, ut omnes honorificent /Filium |sicul honorificant Patrem.

Nam

dum

iudicium

datur, natiuitas

non tacetur ; dum uero exaequatur honor, natura retinetur. 20

25

30

3—

Vel illud : Ego in Patre et Pater in me, et rursum : Pater maior me est. In eo enim quod in sese sunt, Dei ex Deo diuinitatem cognosce; in eo uero quod Pater maior est, confessionem paternae auctoritatis intellege. Sicuti et illud est : Non potest Filius facere ab se quicquam, nisi quod uiderit Patrem facienlem. Quaecumque enim ille facit, eadem et Filius facit simihiter. Dum non ab se facit, ad id quod agit secundum natiuitatem sibi Pater auctor est ; ett tamen cum quaecumque facit Pater, eadem et Filius facit similiter, non in aliud aliquid quam in Deum subsistit, ad facienda omnia quae Deus Pater faciat paternae omnipotentiae in se subsistente natura. Haec itaque secundum Spiritus unitatem et naturae quae secundum natiuitatem est proprietatem ita demonstrata sunt, ut et natiuitas Deum substitutionis suae confiteretur, et substitutio naturae conscientiam non taceret: profitens sibi Patrem Deum Deus Filius dum ex eo nascitur, ceterum

ad id quod natus est totum habens naturale quod Deus est. 13. Dispensatio itaque magni et pii sacramenti natiuitatis 16 Io. 5, 22-25.

usd cto ind

DC

ENNQCHKS

20 10: 145 10: 14, 28.

6, m6.

PI PG OY

16 sed] se K* rificent] -cet K cetur] denegatur B — quod| autem L -tate NN, natiuit- F 23 sicut

23 Io. 5, 19.

hono— filio dedit TB 17 omne] -em D I^ 19 tanatiuitas) O*! 18 dum] + ei T natura]-rae F — 20 me] + est FKTB — 21 enim] diuinitatem] sese] se L* FKTB quo T Y maior] + me FKB 22 cognosce] -sco T

DEN By

24 +

ab se facere LFKOJYZuy

ab] a

facit] ab]ja NOJ 26 dum] + autem L. facientem» C LE*N agitlait] — 27cum) Ce IN G* — c pater?facit L T — pater?) faciat FK subsistit] -tat Y Z 29 deum] deo TB in!» G* 28eadem) L* B 30 omnipotentiae] pot- T* — inse] + in se faciat]facit G* ad|aL* 32 natiuitatem] -tate T, -tatis G 31 cto LE T . natura] -ram L* natiuitas] -tatis DIN — 33sunt]sint E est) L* — proprietatem] -tate substitutionis] substitionis C*, subsistentiae L*, deum]domini Y Z T" substitutio] 34 et? L suae] suam EC Z 35 — naturae] ram T ^ conscientiam] scientiam G* naturale] -rae B 36 natus] natum N deus] dei Z

-nes EC, -ni T, -nem Z

subsistentia LC deum patrem Z

13,1 magni] magna C

pii] ipsi N

Marg. 12, 34 B f. 234* : quomodo itellgt (Wz/gart :intellegatur) deum meum et deum uestrum etcet.

PL 408

‘542

HILARI LIBER XI

diuinae Patrem insuper etiam condicionis adsumptae Deum fecit, dum qui in forma Dei erat, repertus est in forma serui. Seruus enim non erat, cum esset secundum Spiritum Deus ^

Filius. Et secundum commune iudicium, ubi non est seruus,

neque dominus est. Deus quidem et Pater natiuitatis est unigeniti Dei, sed ad id quod seruus est non possumus nonnisi tunc Dominum deputare, cum seruus est: quia sl cum ante per naturam non erat seruus, et postea secundum

IO

naturam esse quod non erat coepit, non alia dominatus causa intellegenda est, quam quae extitit seruitutis, tunc habens ex naturae dispensatione Dominum, cum praebuit ex hominis adsumptione se seruum. 14. Manens igitur in forma serui qui manebat ante in Dei forma, homo Iesus Christus locutus est: Ascendo ad Patrem

meum et ad Patrem uestrum, et ad Deum meum et ad Deum uestrum. Si igitur haec seruus et ad seruos locutus est, ^

IO

quomodo

professio

ista non

serui sit, et ad eam

magis

naturam quae non in natura serui sit transferetur: cum el qui in forma Dei manens formam serui adsumpsit, quasi seruo ad seruos communio nonnisi ex eo tantum possit esse,

quod seruus est ? Pater igitur sibi ita ut hominibus Pater est, et Deus sibi ita ut seruis Deus est. Et cum haec ad homines seruus homo in serui forma Iesus Christus loquatur, non O'CEOPIMINS 627 14, 1 cf. Phil. 2, 6-7.

DICENMERIANRE

210

120, 17:

OY SA

2 etiam] + et C conditionis EKGO Ju deum] dominum T By 3 erat] + et V/Y — repertus] reptus D, repp- B forma?] -mam D V

4enim? F dei filius LC F KT

4[5secundum spiritum deus filiuset? E Bu, deifilius

deus filius] deus

O/ — 5commune]-nes K*,-nem Y

6et»Z 8 nonnisi] nisi Le Ee KeTO] — tunc] +etL£,+eiu dominum]-no K 8/9si cum] cum N,sicut FB,sicui G* —9et]sedO*, »Z — 10naturam] -ra D 11 causa intellegenda] causas intellegendas C quam quae] quamquam D extitit] extiterit F 12naturae]-ra L cum) G*] 13 adsumptione] -tio O*! se» Le T seruum] seruus C

14,ligitur]itaque TBG — qui] quia T + ante manebat Z — in?» E 2 = christus iesus FK — 3ad! DM L*ENT — et*5 LOJ ad?» NJ 4haec]hic YZ et) EK locutus]loquitur T — 5sit]est LC ad eam] ... ad eadem T*, ..eadeandem 1°, ad ..... G" 6in»LcYZ natura] -ram FKT . sit) L* transferetur] fertur N G* Y Z,-ferretur F — ei» B 7forma]-mam T ^ adsumpsit|accepit O* — quasi] quaesi D — 8seruo ad seruos] seruos E*, seruus EC, + suos FK — nonnisi] nisi F — 9 ita» L* hominibus]in omnibus T*, omnibus TC ^ 10itaut]itaet l/,;utj ^ seruis deus] deus seruus N, seruus deus O haec] + omnia FK T B 11 seruus] seruos LCKTO]Jn forma] -mam D ^ forma serui B loquatur] -quitur L*

GAP.

IST

543

ambigitur, quin Pater sibi ut ceteris sit ex ea parte qua homo PL 409 est, et Deus sibi ut cunctis sit ex ea natura qua seruus est. . 15. Denique hunc eundem sermonem huiusmodi professionis coepit exordio, ita dicens: Vade autem ad fratres meos et dices ills : Ascendo ad Patrem meum et, ad Patrem uestrum, et ad Deum meum et ad Deum uestrum. Et quaero nunc, ^

fratres ei secundum

formam

Dei, anne secundum

formam

serui esse intellegendi sint, habeatque aliquod ad eum secundum plenitudinem habitantis in eo diuinitatis corruptio nostra consortium, ut in fratres ei ad id quod Deus est deputemur ? Sed non ignorat et profeticus Spiritus unigenito 10 Deo qua ex parte sint fratres. Haec enim non tam homo quam uermis locutus est: Narrabo nomen tuwm fratribus meis. Et haec uermis,

uel non

ex conceptu

communium

originum uiuens uel e profundis terrae uiuus emergens, ad

significationem adsumptae et uiuificatae per se etiam ex 15 inferno carnis, professus est. Totoque in psalmo passionis suae sacramenta profetico Spiritu praelocutus, ex ea necesse est fratres habeat dispensatione, qua passus est. Nouit sacramentum in eo fratrum etiam apostolus, ut primogenitum eum in mortuis, ita primogenitum in multis 20 fratribus praedicans. Secundum id ergo est in multis fratribus primogenitus, secundum quod est primogenitus ex 15.210: 29; 17. Rom. 8, 29.

DCBEN

BHK

12quin] qui 15, uadete

10/11 cf. Ps. 21, 7.

1T: Ps221, 27

19 Gol o8

LWuLBacoyYz

C — ut] cum B

1denique] + ad EC

e)» E

2exordio]-dium

T — 2/4 uade ... deum? uestrum )L*

d3sb»I

..ec»L4

EN — ita» E*O]

uade]

3 dices] dicens C, dic E F K B,

dicite T ad?) L 4e! FKGOJ | addeummeumetad» T — ad?» L et quaero nunc] nunc autem quaero L 5 ei] et E*, an Et, DIN, mei K formam dei anne secundum)? EN — anne]neL,an FKV/ G* 6esse) L 7 sint intellegendi L habeatque] an habeat B eum] deum LC] 7 corruptio] corporatio D Ee TY Zu — 8in» Ke — ei]et G*, eiadid quod seruus est deputemur GCvl deus] seruus FKVTGevYZ esto J* 10 parte] patre T* 11 narrabo] enarr- TB — 12 meis? N — haec] hic CNE uermis] uerbis C ^ uel] uelut B ex conceptu] exceptu E N 13e]et N, ex T uiuus| uiuos O*l emergens] merg- N — 15 est) IEXB totoque] toto professionis quae D, totaque KG 16 sacramenta] -ntum LFKTB praelocutus] proloc- L, + est T B ex ea] exeat Y* 17 — dispensationefratres habeat L 18ut]et EN — 19 primogenitum eum in mortuis ita» ENOJ . in] ex LFKTBGy . primogenitum?] + eum TBEZ 20 praedicans]-casse L* est» BY — 21 primogenitus! secundum quod est? E* N J — primogenitus?]-tum E* — 21/22 — primogenitus? ex mortuis est B

HILARI LIBER XI

544

2 An

A

1j

mortuis. Et cum sacramentum mortis in corpore sit, sacramentum quoque fraternitatis in carne est. Fratres itaque ex carne sunt Deo, quia et uerbum caro factum est et habitauit in nobis ; ceterum unigenitus Deus in unigeniti exceptione sine fratribus est. 16. Ipse autem uniuersitatis nostrae in se continens ex carnis adsumptione naturam, erat quod nos sumus neque amiserat esse quod manserat, habens ex natiuitate tunc et ex constitutione nunc Deum Patrem. Secundum constitutionem nunc, quia ex Patre Deo omnia. Omnibus enim Deus Pater est, dum ex eo et in eo omnia sunt. Sed unigenito Deo, quia werbum caro factum est, non hinc tantum Pater est. Pater enim est ad id quod in principio apud Deum erat Deus uerbum. Sed cum uerbum caro facium est, manet et in uerbi Dei natiuitate et in carnis constitutione, quod Pater est. Pater enim omnis carnis est Deus, sed non secundum quod uerbo Deo Pater est. Verbum autem Deus neque uerbum esse desiit, neque caro non fuit. Nam werbum quod caro factum est el habitauit in nobis, neque dum habitat non uere uerbum est, neque dum uerbum caro est non uere Deus homo est : quia et habitare eius necesse sit esse qui maneat, et carnem fieri eius intellegendum sit esse qui nascitur. Et quod in nobis habitat nostrae carnis adsumptio est, quia per

24 Io. 1, 14.

25.c£. Io. 1, 18.

16, 6 cf. Rom. 11, 36. 13013 14.

IDCIE NOE E'KSECTZ

ALONE A:

8'cf. To.^1,.

Alf. 166352, 571

TS DRE IEYSZ

24deo]ideo T ^ habitauit] -tabit unigeni F*

D TO*

— 25in» L*G*

— unigeniti]

16, 1 continens] -nes L* 3 habens] + itaque N et] ut B, > LF, patrem tantum Le 4deum]+etL€ — 5nunc]-- deum L^ quia] qui L* = deo patre TB — deo? E 6 omnia] omni L* 8 enim] + ei B 9.e5t 5.1/5 uerbi] -bo E* 10 dei» G* natiuitate] -tatem FK constitutione] -nem FK 11 carnis? F est deus] et deus est T' 11/12 pater enim … pater est> Z 12 deo] dei L* T* B — deus] dominus N, dei F 13esse» YZ caro!] adsumpta caro Le 14 factum est? Z habitauit] -tabit D L* O* 14/15 neque dum habitat non uere uerbum est? O] uere uerbum est] uere est uerbum F K, erat uerbum B 16et habitare] ut habitaremus N habitare] habitatore Ie eius] + nec..ri T maneat] manet Y Z 17 et!] + in YZ intellegendum] -ndus B

esse» IN* qui] quia 18 habitat] -tae C

CL* EIN

nascitur] nascetur L*

eit»

PL 470

545

CAP. 15:17

id quod in nobis habitat uerbum caro factum, Deus est in nostri corporis ueritate. Si igitur naturam detrahit Deo uerbo homo secundum

20

carnem

Christus

lesus,

uel non

secundum

sacramentum

pietatis Deus uerbum homo Christus lesus est, sit in naturae

2—

contumelia, quod ei secundum nos et Pater Pater et Deus Deus est. Quodsi Deus uerbum homo Christus Iesus Deus uerbum esse non destitit, communio nobis et illi ad Patrem et Deum ex ea tantum est natura qua frater est: quia Ascendo ad Patrem meum et ad Patrem uestrum, et ad Deum meum et ad Deum uestrum non per id quod unigenitus Deus uerbum

30

^

est, sed per id quod werbum

caro factum est, sit

fratribus nuntiatum. 17. Non incautis autem neque ad occasionem inpietatis incertis significationibus sermo apostolicus loquitur. Vt nunc euangelista dictum Domini a professione fratrum incipiens, totius dicti professionem ad eius naturae consortium docuit ex qua frater est pertinere, quia sermo est destinatus ad fratres : ne ad diuinitatis contumeliam reputaretur, quod ad sacramentum pietatis praedicabatur: cum

communio ad eum nostra, qua Pater nobis et sibi Pater est et

Deus nobis et sibi Deus est, secundum dispensationem carnis

22/23 cf. 1 Tim. 3, 16; 1 Tim. 2, 5.

DCLEN.

EPKXVIB

28102097:

30 Io. 1, 14.

GOTLEZ

deusest] + est deus C, dei est E* N, dum deus est O J ENOJ 19quod) detrahit] -hat L, + homo E* igitur] + in N 21 20 corporis) / 22 uerbo]uerbum Y Z — 21/22 — christus iesus secundum carnem TB jesus ^YZ 23homo» — E* non) L stus jesuschri C carnem » 24 contumelia] liam E*NTBGYZu naturae] -ra D V^ christus IL et?» L* pater?» EN, +estFKTBOJ eilest N — pater!] patre L* X ea] D 27e» V deus) CLYZ istus iesuschr 25 deusiE frater] homo F K B* qua] + ut homo Lt tantum] natus T CONT 30 sed» T — 30/31 — fratribus sit 29ad)E ett>O 28ad?» ] nuntiatum L, fratribus nuntiatur B

+ domini dictum 3 euangelista]-stae Y 17, 2loquitur]loqueretur D fratres E NK, est] frater OJ quo qua] 5 docuit] docet D G*? ad?» F* DG* 6 distinatus Ecme : al. superest ^ pertinere] -nerent EC a E* ad] 7 B deputtur] reputare IN ? tis ad fratres ne ad diuinita est» 8quapater] qualiter L* cum) L* praedicabatur] -bitur Z* N est? deus sibi 9nobiset K# D nobis? deus et est pater 8/9 et sibi C ] ationem dispens K m secundu et m] secundu — deus sibi YZ disposit K

346

^ ^

20

HILARI LIBER XI

existeret, fratribus nobis ad eum natiuitate corporis deputandis. Nemo igitur ambigit, Deum Patrem esse etiam Deum Domini Iesu Christi. Sed haec pia nostra professio non patet ad inpietatis occasionem. Deus eius est non idcirco, ut diuersi ab eo generis Deus sit, sed quia ex Patre Deus natus est et ex dispensatione seruus est, habeat et Patrem, dum ex eo Deus est, et Deum suum, dum ex uirgine caro est. Quod breui adque absoluto apostolus sermone consignat dicens: Commemorans in orationibus, ut Deus Domini nostri Iesu Christi, Pater claritatis, det uobis Spiritum sapientiae et reuelationis. Vbi enim Jesus Christus est, ibi Deus eius est ;ubi uero

claritatis est, ibi Pater est. Qui itaque Christo secundum claritatem Pater est, idem Christo secundum 2

A

30

Iesum Deus

est. lesum enim angelus Christum Dominum quem Maria esset paritura cognominat. Ceterum Christum Dominum Spiritum profetia loquitur. Et plerisque secundum latinitatem obscurius hoc dictum uidetur, quia latinitas pronominibus non utitur, quae graecitas usu honesto et necessario semper usurpat. Ita enim scribit: ó 0c6G roU kupíou rjuov

17, 12/13 c£. Eph. 1, 3. 19 Eph. 1, 16-17. 30 Eph. 1, 17. 26/27 cf. Lam. 4, 20 LXX.

DCLEN

FK

25 ct Mtr. 21

Dc

2d

WIB.GOIYZ

10 existeret] tere E* — nobis) B deputandis]-tandi L£,-tatis] — 12 ambigit] -gat Z 13 domini] + nostri FKTBGOJYZu hache

14 occasionem] cocesionem O*, concessionem Oc eius» E est» Le 15 diuersi] -rso E*, di/si O* — sit] + o 8eoc ... 6oEnc (ex /. 30) G* patre] deo patre B deus?] deo Le 16 dispensatione] -nem E* et patrem] in potestatem D*!, + deum TB — 16/17 dumexeodeusestet? K — ex eo] szc G*inras.é,exdeo Z — 17exuirgine] sic Ge in ras. 8 quod]quid T* — 18 absoluto] -te C Ec 19 commemorans] -rat L* orationibus] + meis CLENFKTBG*OJZH deus|]- pater T — nostri] mei K — 22deus) L* est?» G* 23claritatis V,-taa DCLENFKTBG OJYZu qui quia YZ itaque] ita K* christo? L*, -tum T — 24 iesum] iesu D, + christum Z 25iesumliesu D — angelus] + deum E, + domini N dominum]-no K . 25/26 quem maria ... christum dominum) Xl — 26 ceterum] sic GCinras.3 — dominum]deum K 27spiritum] christum C E N, + deum spiritum L*, spiritus O1] profetia] -tiae O1] et] e K* plerisque] plebsquae D, + quae V, plerique T latinitatem LCG, natiuitatem DCL*ENFKT?BOJYZ,natiuitate / — 28 hoc] hic L* ^ dictum] tum V 29 graecitas] grecias L* — et]Jac TB —— 30 scribit] -bsit T, -bitur O1 Ju ó| o B TOUo dus 30/31 citationem graecam fere sine mendo exhibent DCLF V TB Gem0 J, ceteris in tam absurda abeuntibus ut describi uix possint ; Y Ze me addunt insuper transcriptionem qualemcumque in litteris latinis.

PL 411

CAP.

‘Inooù

Xpioroû,

17-18

ó rrarñp Tic ô6ënc.

547

Quod nobiscum,

si

semper pronominum consuetudo esset, ita pronuntiaretur :

E^

Ille Deus illius Domini nostri Iesu Christi, ille Pater illius claritatis. Per id enim quod ille Deus illius Iesu Christi est et ille Pater illius claritatis, quaedam secundum capacitatem sensus nostri intellegentiae proprietas expressa est: ut Christi ubi claritas est, ibi Deus Pater eius sit, ubi uero Christus Iesus est, ibi Pater Deus suus sit, habens Deum

40

—

suum in dispensatione cum seruus est, et Patrem in claritate cum Deus sit. 18. Non adferunt autem tempora uel aetates Spiritus diuersitatem, ut non ipse adque idem Christus in corpore sit, qui mansit Spiritu in profetis. Loquens enim per os sancti patriarchae Dauid :Vnxit te, Deus, Deus tuus oleo exullationis prae participes tuos, non secundum sacramentum aliud quam secundum dispensationem adsumpti corporis est locutus. Namque nunc fratribus mandans Patrem eorum Patrem suum et Deum eorum Deum suum esse, tunc quoque unctum se a Deo suo prae participes suos loquebatur: ut dum unigenito Christo Deo uerbo particeps non est, particeps tamen ei ex ea nosceretur adsumptione qua caro est. Vnctio enim illa non beatae illi et incorruptae et in natura 18, 4 Ps. 44, 8.

DCLEN

Pk

ct. 10/20, 174

WVWTR,GOIYZ

quod] quomodo y, + a Le 6] w.B, > L 31 inoou] rou DCE iesu] iesum D KTBC pater + illius!] 35 —— 31/32 — semper si GY Z 34 claritatis? CZ christi] + et Y — 33/34 ille pater illius claritatis? K 35 34/35 per id enim ... illius claritatis» Y iesu] iesus DC -—paterdeus T — 38 ibi] ubiD 37 — ubi'chrisi L.— capacitatem» F Elme adicit aliam lectionem, quae est fere dittographia ex — jesuschristus LTB habens] + suusjeius L E!m& — sit]est EN = deuspaterL 1. 34-39

etiam N

+ sitchristus in 2 ut) D*! aetates|tisG 18, 1tempora]-re K*! spiritu] -tus 3 qui mansit? C, + in TARUR.B sit] est V/ corpore T B ] -pibus participes 5 B oleum oleo] 4 T?B sancti» QUY 7 namque] tuos] tuis C Le Ee N Ke TeOeJu CLc Ee NKe TeOJu suum!] sum C* 8 patrem» E namquae D V, nam qui CLFKTBH etiam GYZ quoque] — C esse? eorum : eorum deum) E*, EC suppl. suos» D L« FK, suis participes] -pibus Le N KeOCH 9 suo» T

parti9/10 loquebatur … particeps!) K* — 10 uerbo] uero E NOcu nonest] + uerbo C, nullus est particeps! non est? EN cepsi]-cipes T* —- exea ei IN particeps?] -cipes L.LENBOJ — 11 er Le in ras. nosceretur]

ne cognoscetetut

noscerentur O /, nasceretur ile L* ^ e?5 O7

G

T*, cognosceretur

T*, agnoscerentur

qua caro] quaero F*,quaecaro

B,

T — 12 illi]

PL 412

548

A

20

HILARI LIBER XI

Dei manenti natiuitati profecit, sed corporis sacramento et sanctificationi hominis adsumpti, Petro apostolo testante cum ait : Conuenerunt enim in ueritate in ciuitate ista aduersum sanctum tuum Filium Iesum quem unxisti, et rursum: Vos scitis quod factum est uerbum per uniuersam Iudaeam incipiens a Galilea post baptismum quod praedicauit Lohannes, lesum Nazoreum, quomodo unxit illum Deus Spiritu sancto et uirtute. lesus ergo unguetur ad sacramentum carnis regeneratae. Et quemadmodum in Spiritu Dei et uirtute unctus sit, non ambiguum est tunc, cum ascendente eo de Iordane uox Dei Patris audita est: Filius meus es tu, ego hodie genui te, ut per hoc testimonium

2

A

uerbum,

A

sanctificatae in eo

carnis unctio spiritalis uirtutis cognosceretur. 19. Ceterum cum in principio apud Deum non

habet ullam

aut causam

erat Deus

aut enarrationem

naturae eius unctio, quae nihil aliud quam esse in principio nuntiatur. Neque habuit sane unguendi se per Spiritum et uirtutem Dei necessitatem Deus, qui Dei et Spiritus esset et uirtus. Vnguetur ergo Deus a Deo suo prae consortes suos. Et si

TS ACT 45 27:

17 Act. 10, 37-38.

19 act T0. T, E.

ID GNI Ew

NER

22 cf. Mt. 5, 16.

23 1.6 222 yl:

7 cf. Ps. 44, 8.

AEACTRB OOOT EY Z,

13 dei] domini C manenti] manent in O* natiuitati] -tate L* G* profecit] -ficit CK* Y Z sed] + ad L* corporis] -pus F* So sacramento corporis Y Z 14 sanctificationi] -nis DZ adsumpti] + profecit T B, + et G*

15 cum ait» B

in ueritate] sc G* ?, uere GC

in

ciuitate? G* ciuitate]-tatemL istalistamL — aduersus IÓLFKB — 16 ^ fliumtuum L TB — 17factum]fac L* — est]sit FK iudaeam] -deum K 18 galilaea V T, -leam K* + ioh. quod praedicauit L, quod iohannes praedicauit B iohannis DL 19 nazoreum C L* lV/G*, nazareum DL*EGcOYy,nazarenum NFKT?BJZ illumJeumLZ — 20unguetur CG*, urguetur D, unguitur L V/c Gc Y, ungetur E* N F* K*, ungitur EcFcKecV*TBOJZyu . adjaK* 21 regeneratae] egen- L*, reger.tatae O* inbDOJu deibL et?» FH 22- estambiguum L — tunc] tun CL*?ENFKG*?YZyu,» BOJ 23iordane|-nen C,-nem L* est] sit VGOJYZ 24 genui] generaui T B testimonium] -nio L 25 cognosceretur] -scetur F* K*

19, 1 deum) / deus] deum F* — 2ullam| ullum L* 3 naturae B ^ eius naturae C 4 sane] sene D* unguendi D C Ee T/e Oe Y, ungendi LE* NFK V* TBGO*JZy — 5uirtutem]-te Y — deus] + set N et] est DEENVYZ,» C esset? YCZ — 7unguetur DC, unguitur L Ee Ve GO J Y, ungetur E* N, ungitur FKV* TBZy consortes suos] -ttibus suis C Le N KeOeJu

PLAT

CAP. 18-19

549

ante dispensationem carnis plures ex lege sunt Christi, Christus nunc qui prae participes unguetur, posterior in tempore est, dum unctis participibus antefertur. Denique ille profetiae sermo posteriorem unctionem hanc, quae in tempore esset, ostendit dicens: Dilexisti iustitiam et odisti

imiquitatem. Propterea unxit te, Deus, Deus tuus oleo exultationis prae consortes tuos. Consequens et posterior causa num-

20

quam refertur ut prior sit, quia meruisse aliquid posterius est, quam esse qui possit mereri. Mereri enim eius est, qui sibi ipse meriti adquirendi auctor existat. Siigitur natiuitati unigeniti Dei unctionem deputabimus, quae unctio ob meritum dilectae iustitiae et perosae iniquitatis indulta sit, prouectus potius per unctionem unigenitus Deus quam genitus intellegetur ; iamque per incrementa et profectus Deus consummabitur, qui non natus Deus sit, sed

2 An

30

in Deum sit unctus ex merito ; et lam per causam erit Deus Christus, et non omnis causa per Deum Christum. Et ubi illud apostoli erit : Omnia per ipsum et in ipso, et 1pse est ante omnes, et omnia ipsi constant? Deus enim Dominus Iesus Christus non ob aliqua neque per aliqua Deus est, sed Deus natus est. Et qui ex generatione Deus est, non post natiuitatem in Deum per causam profecit, sed in eo quod natus est nihil aliud est nascendo, quam Deus est. Cum uero unguetur

12 Ps. 44, 8.

D'ELENREF

25 Col. 1, 16-17.

Kw TB

GC TZ

unguetur participes] -cipibus C.N KCOC Ju, -ceps Y 9prae» L* G*! DC, ungitur LFecK V* TBZy, ungetur E* NF, unguitur Ee VeGOJY 12 ostendit 11 posteriorem] -re F — quae] quia L* 10 est? L* 13 oleo] oleum B — 14 consortes tuos] -rtibus tuis dicens] ostendid.ns L* quia] quam E* N, ENF DCL* 15 refertur] refert CLeNKeOeJu possit] 16 esse] esset Y, + aliquem O7] posterius] -rior E* cum E^ est?» L* mereri? enim eius est» G* mereri?» D* G* FK posset EN — dei] adquiren18natiuitati]-tatis 17 ipse] ipsi D Y Zu, esse C** 19 ob meritum] ut meretur D, ob deputabimus] -tauimus L cime perosae] perossae D C, operosae T B6, sic GC in ras. 4. 20 meritorum F 21genitus] unigen- K* — intellegetur] -geretur D C, -gitur indulta]-tae D* ^» sit deus? J TG LTeBGOJY,-gentur N,-gaturZ —— 22profectus] -tum — 25 — erit K et -YZ, N etiam E, etiam]eiiam ^ unctussit/ 23 = apostoli Z —— 26ipsi]ipsa L*, illi T? — 27 aliqua!] -quam E N, + causam Et 28 qui] quia N aliqua?] -quam E, -quam causam N° per] post FC 29 deum] deo DF natiuitatem] -tate Ec CV, » E post] potest est> K causam] + qua C — profecit] -ficit V/ J* Y Z — quod] dum B est?» Lc deusest?} K* — quam nascendo FK 30 est!) L* BOJ unguetur D C E*, unguitur L Ee V/ GO J Y, ungetur N, agitur F, ungitur KRUISBH

550

3^

HILARI

LIBER XI

ex causa, non ad id quod incremento non eget spectat unctionis profectus, sed ad id quod per incrementum sacramenti profectu eguit unctionis, id est ut per unctionem sanctificatus homo noster Christus existeret. Si igitur nunc quoque per profetam serui dispensatio demonstratur, ob quam a Deo suo prae participes unguetur, et propterea quia iustitiam dilexerit et iniquitatem oderit ungueatur, cur profetae sermo non ad eam Christi naturam

40

4 un

pertinebit, in qua ei sunt ex carnis adsumptione participes ? Cum praesertim ita se profetiae Spiritus temperauerit, ut dum Deus a Deo suo unguetur, sit ei et in dispensatione unctionis quod Deus suus est, et in natura quod Deus est. Deus igitur unguetur. Sed quaero an id quod in principio uerbum Deus erat unctum sit? Non utique, nam posterior Deo unctio est. Et cum non ea uerbi natiuitas, quod in principio apud Deum Deus erat, uncta sit, id in Deo necesse est ungueatur, quod posterius sit in dispensatione quam Deus est. Et cum

Deus a Deo suo unguetur, id unguetur

quidquid ab eo in mysterio carnis seruile susceptum est. 43/44 cf. Io. 1, 1. IGNI EONEECK

TZ TB AGO TY

31 ad» D eget] egit D spectat] exp- D YZ 32 profectus] -tum BYZ per»L* incrementum]sacram- T — 33profectu] -tum T B Y, -to 7 eguit] egui C UE RER 34 christus] iesus christus B 35/36 dispensatio demonstratur] dispositio dem- E, demonstratio dispensatur T' 36suo) YZ patticipes]-pibus CLe N KcO!Ju unguetur DC L* E,

unguitur Le / GO J Y, ungetur

N F K*, ungitur

KcTBZu

— 37 et!) L*, ut

OJ quia]quiFK dilexeritetiniquitatem oderit? E*, EC supp/. : dilexit et odiuminiquitatis ^ etiniquitatem oderit? N° oderit] odierit D L* Y — 38 ungueatut D C N KeO J, unguatur L/Z, ungetur E* V/, unguitur ECG, ungeatur F K*,ungitur T, ungatur Bu — cur]cum L* FKB profetae] -tiae BG* eam] eàdem B naturam] -ra DT 39 in qua] iniqua D participes? D,-ceps l/ 40 spiritus] -tu F temperauerit] -rauit C KB, -rauerat L* 41 unguetur D C E F, ungetur L* N, unguitur LCKGO]JY, ungitur / TBZu — ei» COJ . dispensatione] -nem E T 42etin natura quod deus est» L* quod?| quia T — 43 unguetur DC L* E F, unguitur Le K G Y, ungetur N, ungitur V TBOJZu 44 = uerbum erat deus KG, erat uerbum deus I7, erat deus uerbum B, deus uerbum erat O / Y Z, deus erat

uerbum, L*, in deum

45 deo] deus E*, > F* V

— - estunctioZ

BG* OJ Y Z, id in deum

G*

46 id in deo] in deo

47 est] + ut Le E, sit F

ungueatur DC E* N K* V, unguatur L Ec KcGOJYZ, ungeatur F B, ungatur Tu dispensatione] -nem C quam] qua DTu,» C — 48est]sit YZ unguetur! C L* E* F, ungueretur D, unguitur Le Ee V/ GO J Y, ungetur N, ungitur KTBZyu id unguetur?» L^ unguetur2 D CHER SES unguitur Lc Ec GO / Y, ungetur N, ungitur KV! TBZj 49 quidquid] quod OJ ab eo] a deo B

PL 414

CAP. 19-22

551

.20. Nemo igitur magnae pietatis sacramentum quod manifestatum in carne est sensu inpio uiolet, nec se quisquam unigenito per substantiam diuinitatis exaequet. Sit nobis ille et frater et particeps secundum quod werbum caro factum

habitauit in nobis, secundum quod mediator Det adque homi-

num homo-Christus Iesus est. Sit nobis secundum seruos et communis Pater et communis Deus. Et prae participes unctus sit in ea natura — cum priuilegio licet unctus — qua participes unguentur. Sit in mediatoris sacramento, ut homo uerus ita et Deus uerus, Deus ipse ex Deo, communem

IO

nobiscum habens Patrem et Deum in ea communione qua frater est. 21. Sed forte subiectio illa regnique traditio deinde finis, aut naturae abolitio aut potestatis defectio aut diuinitatis infirmitas sit intellegenda. Plerique enim ita uolunt : ut aut

dum

A"

subiectis omnibus Deo subicitur, per condicionem

subiectionis Deus non sit, aut dum regnum tradit, non sit in

regno, aut dum finis est, finem eius defectio consequatur. 22. Congruum itaque est omnem super his apostolici sermonis sensum retractare, ut singulorum quorumque dictorum ratione exposita adque edita, sacramenti totius

20

ce e immi.

21S Ier Cou.

DCLEN

PK

1063 24: con

VID,

4 Io. 1, 14. Ot

5s Timo

s.

55020.

GOIYZ

3 unigenito] + deo L 2 - est in carne B 20, 1 quod] quo O exaequet]exsequet F* K* — nobis]nobi/isC — 4— particeps et frater B* 5habitauit]-tabit quod? T — caro]carne D — factum] + estet ETB in nobis /* habitauit (/) fac caro uerbum quod nobis] + secundum D e LB adque]et / — 6 — iesus christus TRGOTYRA quod» J* L* communis?) et pater 7 14 ras. in GC sic pater] 6/7 et communis! participes] -pibus CLe N KeOce/u — 8qua] quia D ^ 9 participes] -ceps DCLL* ? F K G* O*, unguiT, prae participibus Le — unguentur CL*?EN J, ungentur Y unguantur u, Z Oc Gc B V/ unguntur tur Le T, unguetur EN, deus?ipse ex deo? sit]si Z* ^ sacramento]-ntum E — 10 deus!) YZ inealinter L* — ea] eo E, > N, + natura YZ 1let] ac OJ B 2aut potestatis finis) D, fines L* 21, 1 deinde finis] de infirmis O* 4 BF C,aut ut» — D enim» 3 — V/ definitio defectio] EN — defectio) 5 condicionem] condit- L F K T GO J, communionem EN dum» Y T* finis finem] Z regnum + dum] 6 DB -det tradit] K 22, 1 super his] superioris F K B (T /egi non potes) — 2sensum] sensuum C, -nem ratio Oratione] YZ EB L* DC utlJet Nu pertre] retractar edita» T, ita B, edicta Y, editam Z exposita] dispos- B, -tam Y Z YZ totius] totus O* sacramenti] -nto L*

PL 415

552

^

= An

^

HILARI LIBER XI

capaces per uniuersitatis intellegentiam praebeamur. Ait itaque: Quoniam enim per hominem mors, et per hominem resurrectio mortuorum. Quo modo enim in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes uiuificantur. Vnusquisque aulem suo ordine: primitiae Christus, deinde m qui sunt Christi, qui in aduentu eius, deinde finis, cum tradiderit regnum Deo et Patri, cum euacuauerit omnem magistratum et omnem potestatem. Oportet enim illum regnare, donec ponat omnes inimicos sub pedibus suis. Deus enim omnia subiecit sub bedibus eius. Nouissima inimica deuicta est ab eo mors. Cum autem dixerit: Omnia subiecta sunt, absque eo qui subiecit illi omnia, tunc ipse subiectus erit illi qua subiecit ei omnia, ut sit Deus omnia in omnibus. 23. Caelestium dispensationum arcana apostolus non ab hominibus neque per hominem sed per lesum Christum electus gentium magister, quanta potest absoluti sermonis significatione demonstrat. Et qui inenarranda usque ad tertium caelum raptus audisset, ea tantum quorum natura humana capax esset, sensui humanae intellegentiae reue22, 5 1 Cor. 15, 21-28.

23, 1\Galtr 5r JDXC EPI

Te

2/3 cf: 20m, EA TS

ur.

4/5. cf. 2 Cor. 125 12:4.

ENDE

4 capaces] -cis DL*?Y — per] ad L, > OJ uniuersitatis] uerit- O ] praebeamur] -beatur K*, -beamus O /, instruamur LC 5 quoniam enim] quoquidem /, quoniam Y 6mortuorum) C*ENVOJYZ . Tsic]itaL uiuificantur] -cabuntur LL E NO JZ 8 autem] + in CCLOJ/YZ y, in TBG primitiae] initium TB hi» TB 9 qui» EeNG*OJYZ aduentu] -ntum LE N T — eius] + confiderunt CC, + crediderunt L Gc 10 euacuarit L*, euacuerit K* magistratum] principatum C*LeTBOJYZ 11omnem)O/JYZ enim? D* ponat] ponam E*, pona /F*K* 12 inimicos] + suos L*ETB suis] eius L deus) L ^ omnia enim L 12/13 deus enim omnia subiecit sub pedibus eius) Z 13 sub} B pedibus] pedes [GC nouissima] + autem L, -me NB deuicta est ab eo] destruitur L*, destruetur Le 14sunt] + ras. 5 L*, + ei G eo)C 15 subiecit! illi] subiecit ei T? BG*?, — illi subiecit O/ YZy omnia] + cum autem subiecta fuerint ei omnia CCO Ju tunc] 4- et LeT?B erit» J* illi?] ei illi K qui] + sibi Ce Le subiecit?] subdidit G*?Y — ei] illi L*, » Le, sibi OJ 23, 1 caelestium] -stum L* dispensationum] mysteriorum F T BG* apostolus] -los E* ^ Z2 christum] + et deum patrem B 4 inenarranda]

enart-L* ^ 5audisset]-sse C,» L*

ea) L*

-ram IN K*

humana capax esset sensui » N

6 humana] -nam K*

Marg. 22, 5 B f. 239 : testimonium apostoli

tantum]+inT

— natura]

CAP. 22-24

553

lauit : non ignorans tamen quaedam non statim posse adque audiuntur intellegi, quia infirmitas nostra serius in uerum adque absolutum mentis iudicium ea quae in aures transfun10 derentur acciperet ;longiore ad cunctandum mora sensui potius quam auditui derelicta, cum et audisse uocis sit et intellexisse rationis, Deo tamen intellegentiae cupidis intellegentiam reuelante. Namque ad Timotheum per auiae ac matris gloriosam fidem sacris ab infantia litteris institutum 15 Scribens plurima, hoc quoque addidit : /ntellege quae dico; PL 416 dabit enim tibi Deus in omnibus intellectum. Admonitio intellegendi ex difficultate intellegentiae est. Intellegentiae uero a Deo donum fidei munus est, per quam infirmitas sensus gratiam reuelationis meretur. Ergo si 20 Timotheus, apostolico testimonio homo Dei et legitimus Paulo secundum fidem filius, ut intellegat admonetur, quia

2 An

ei Dominus intellegentiam in omnibus sit daturus, nos quoque admoneri nos per apostolum ad intellegentiam meminerimus, scientes Dominum nobis intellegentiam omnium praestiturum. 24. Et si forte humanae condicionis errore praesumptum aliquid sensu tenebimus, profectum intellegentiae per reuelationis gratiam non recusemus, ne intellexisse aliquid semel

suo sensu ad id ualeat, ut pudeat rectius aliquid demutando

13/14 cf. 2 Tim. 1, 5; 5, 15.

DU OMPPPESNP

1522

20 /20cf T Tims OLET

IPRCSPLIUBOLCHO JY

7 adque] adquae L, quae E, dum N, ea quae V/ T BG Y ut]

Z, aequae ut O, eque

8serius C, sedius D*,saepius De FK T B, > L* N, tardius L^, secius E,

9 transfunderentur] uerum] uerbum l/G*?YZ alter VGOJYZ 10 longiore] -res E* T?, -tem Y —— cunctandum] -deretur L*, -derent T et!» N J* 11 derelicta] intellecta F mora] moras Y cuncta dum D* FK TB ^ intellegentiam] -tia B cupidis]-dinis 12deo» NN, domino B YZ 13 reuelante] -tem Y ——— 14 gloriosam] gloriaosam / G*!, gloriam l/ hoc] haec TB 15 scribens plurima] plurimas scribens L*, eraso s

intellege] + inquid L

16enim) T —— deus] dominus TBOJ

az

18intellegentiae]-tia L'— deo] domino B — 19 intellectum in omnibus L — siergoDu — 20et} meretur] mereretur G O* ? infirmitas] firm- G*

legitimus]legimus B — 21paulo]-li Ec — ut? Y — 22eiJet E, si Gc EN 23nos) L*EFKVTBGOYZH — 24 dominos]non Tf mras.2 omintellegentiam ?»E* nobis] + ad D* Y Z, » B num] deum FK nium ] omnia Z

25 praestaturum LE FKTBG*O]JYZ

2 praesumptum]-ptoGYZ LEKG]J conditionis 24,1et>L* reuelationis] -nem Y profectum] -ctom O*, -cto Y sensu] + sumptum L 4adid] aliquid]|-quis N intellegisse E 3recusemus]cussemus L* demutando] mut- T adici F ^ ualeat] uideatur N°

554 I

HILARI LIBER XI

sentire. Ob quod prudenter consulteque moderandum haec ad Philippenses quoque idem beatus apostolus scribit : Quodquod ergo perfecti sumus, haec sentiamus. Et si qui aliter sentitis, id quoque uobis Deus reuelabit. Verum in quo festrnauimus, in ipso ingrediamur. Non praeiudicat sensus anterior Dei reuelationi. Nam apostolus nouit in quo sapiant qui sapiunt perfecte, et his qui aliter sapiunt reuelationem Dei, ut id quod perfectum est sapiant, expectat. Si qui ergo profundam hanc arcanae scientiae dispensationem aliter intellexerunt, et per nos rectum aliquid et probabile adferetur, non pudeat eos secundum apostolum per reuelationem Dei sapere perfecte, neque magis ament ueritatem nescisse, quam non oderint permansisse non ueris. Eos enim qui aliter sapiunt et quibus id Deus reuelauit, monet in id festinare, in

quo ingressi fuerunt: ut relicto primae ignorantiae sensu,

20

secundum propositae festinationis ingressum, reuelationem perfectae intellegentiae consequamur. Ingrediamur itaque in quo festinauimus. Et si forte festinationem nostram deuii itineris error moratur, per

24, 7 Phil. 3, 15-16.

D'COÉEINS

ER

IDE

OS

5ob] + hoc l”YZ,+idB | quod» E | moderandum]-ndam L* 6 ^ quoque ad philipp. L ^ beatus quoque idem O/ idem] eidem D scribit] -bet L*, -bserit T'B 7 quodquod D C L* F B*, quotquot LeENKVTB'GOJYZy ergo] inquid L* sumus] simus D*! qui] quid CCLENFKTBG*OJYZu 8sentitis] sentis Z* id] et hoc C*, hoc L

uobis] nobis Z

^ reuelauit deus Y, reuelabit deus Z, deus

uobis reuelabit T4 reuelabit]-lauit CL. N FB*?G*?Y quolidquod Le festinauimus] peruenimus LC, estimau- E 9 ingrediamur] -ditur N anterior] int- C*1 10 reuelationi] -ne L* nouit] monuit D Fu sapiant? L*,-piat E*, piunt F qui» L* T — 11sapiunt!? T perfecte] perte D*, -ctae CL* K his]JhiZ quialiter] qualiter L'* reuelationem]-ne E 12expectat]-tant GY Z — qui] quid K* 13 profundam] -da D,-dum N scientiae] intelligentiae E, + sapientiae Y, + et sapientie Z dispensationem] disposit- T — 14 probabile]-lem V/* adferetur] -fertur B, -ferretur O — 16 — sapere dei N — neque] ne O] — ament] amen EX, tamen N° nescisse] nescire L* — 17non!? DL* FOJu permansisse] + in LEA) A non? ueris] noueris K* T? qui aliter] qualiter L*O*Z 18 id!» B ^ deus id L reuelauit] -labit C E Ke V Be festinare] refest- L* 19 quo] quod Le TB ingressi] egr- F* K* fuerunt] -rint Du relicto] recto L*E IN primae] -mo BG*OJ YZ sensu| -sum L*E* 20 reuelationem] -tionis B, -tione /,festinationem Z 21intellegentiae] -ntiam B consequamur] -quantur KC1 22 quo] quod Le festinauimus] -namus F, -nabimus G* 23 festinationem] creat- L* deuii] indeuii C moratur] moretur O*, mororte Olmg

PL 417

CAP. 24-26 2

—

Eus

reuelationem tamen Dei in id quod festinauimus rursus ingressi, festinationis nostrae non demutemus ingressum. Festinauimus enim ad Christum Iesum Dominum gloriae et regem aeternorum saeculorum, in quo restaurata sunt omnia in caelis et in terra, cui constant omnia, in quo et cum

30

quo semper manebimus. In his ergo ingressi sapimus perfecte, et si quid aliter sapimus, Deus nobis id quod perfecte sapitur reuelabit. Itaque secundum apostolicam fidem sacramentum dictorum praesentium retractemus, et eo modo

3^

quo superius a nobis tractata sunt omnia, ut omnem inpiae uoluntatis sensum, sub dictis apostolicis praecoeptum, ex ipsa fidei apostolicae ueritate prodamus. 25. Tria 1gitur secundum dictorum ordinem in quaestionem uocantur, primum finis, deinde traditio, deinde subiec-

tio: ut per haec aut desinat Christus in fine, aut regnum tradendo non teneat, aut extra Dei naturam Deo subiectus ^

E

existat. 26. Ac primum noscendum est, non hunc ordinem apostolicae esse doctrinae. Primum enim regni traditio est, deinde subiectio, postremo finis. Sed singulis quibusque causis propria quarumque causarum genera subiecta sunt, ut dum res singulae in res alias desinant, habeat semper subiacentem sibi causam causa praecedens. F?nis enim erit, sed cum 26 1 Cor. 2, 8.

27/28 cf. 1 Tim. 1, 17; Eph. 1, ro.

28 cf. Col. 1, 17.

252 cf. 1' Got. 15, 24-28. 26, 6/17 1 Cor. 15, 24-28.

DCLEN

FK

VT(f.232 complectens wv. 24, 25-26, 1 illegibie)B.

GOJYZ

25 rursum DBGOJYZH quod] in quo O] 24 dei] fidei FK DFK — 27 regem] + et demutemus] deput- F ^ 26 dominum] + nostrum his] 29manebimus]perman-G restaurata]inst- Le — 28et?» L* L* id» EN FK V BGe — 30nobis] + in L* sapimus] sapiamus haec Le reuelabit] -lauit perfecte] fecte /K* — 31 sapitur] sapimus B Ge v! O*! sacramentum] -ntorum CF Y —— 32 retractemus] -tamus L*, LNFK*Y 34 sub dictis] — 33tractata] tracta OF — ut] aut D etlinN? YZ tract+ apostolicis sub dictis Z subditis E BJ Y, subditum N, sub dicti O* praecoeptum sripsi, praeceptum apostolicis] + doctrinis J DCL*F V GY y, praeruptum Le, praecaeptum E, praeceptis N B, perceptum 35 ueritate] -tates L* KZ, deceptum OJ, forsifan -praecerptum / prodam prodamus] Z Y ueritate — prodamus 2 finis] fines DL* quaestionem] -ne Y 25, 1 ordinem] -ne l/* D — fine] finem D 3ut]aut — L* tio traditio]trac Y itio? deindeltrad 2'esse)Æ e 1/2 — esse apostolica N 26, 1 noscendum] dinosc- D destinant desinant] N as alias]aliqu 5in)YZ O* ]-cto 3subiectio subiacentem] subsistentem TB habeat] habeant Y T B, designant Y Z 6 causa] causam LC — erit? L*

556

HILARI LIBER XI

tradiderit. regnum Deo. Tradet autem regnum, sed cum euacuauerit omnem magistratum et omnem potestatem. Euacuabit

autem

omnem

magistratum

et potestatem,

quia

oportet eum regnare. Regnabit autem, donec ponat omnes inimicos sub pedibus suis. Ponet uero inimicos sub pedibus

suis, quia Deus et subiecit omnia sub pedibus eius. Subiecit autem Deus ita, ut nowssima ab eo mors inimica uincatur.

Dehinc subiectis omnibus ei praeter eum qw? subieci ei 1 omnia, tunc subicietur ipse subicienti sibi omnia. Subiectionis uero causa non alia est, quam w£ sit Deus omnia 1n omnibus. Finis itaque est, esse Deum omnia in omnibus. 27. Et quaerendum nunc ante omnia est, an finis defectio sit, an

traditio amissio sit, an subiectio infirmitas sit. Quae si his sibi contrariis non subiacebunt, erunt in ea intellegentiae ueritate qua dicta sunt. 28. Finis itaque legis est Christus. Et quaero, utrum abolitio legis Christus sit, anne perfectio ? Quodsi legem Christus, qui finis eius est, non dissoluit sed adinplet, —

secundum

quod ait :Non ueni legem soluere, sed adinplere, — finis non ^

defectio est, sed consummata perfectio. Tendunt enim ad finem omnia, non ut non sint, sed ut in eo ad quod tetenderint

maneant. Et propter finem omnia, ceterum finis ad aliud

28, 1 Rom.

D GIDENNME

1o, 4.

SKI

4 Mt. 5, 17.

T BO GIOI:

7 tradet] -dit D.N regnum?] + deo E 8 magistratum et omnem potestatem] potestatem et omnem principatum T B, + et omnem uirtutem T potestatem] + cum D euacuabit] euacuauit DC L* T — 9autem) L* magistratum] principatum B 10 regnabit] -auit L* T omnes» B 11 inimicos!» K*, + suos T B ponet] ponit G* inimicos?] omnes inimicos suos Le, » O* 11/12 ponet uero inimicos sub pedibus suis) B 12suis? ]* — ei» L eius]suis T — suis quia deus ei subiecit omnia sub pedibus» F 13 autem] + omnia E eo] eodem T B mors» Z*, Ze suppl. post uincatur 14 dehinc] deinde E, dein O] — ei!] et E CDN à 15 subicietur] subic/tur D, subicitur N° subicieturipse) C ^ 16 — est aliaL ^ quam ut] sc GC zn ras. 3 27, 1 et quaerendum nunc] nunc itaque querendum L.— an!]a L* 2 amissio] amis / L* infirmitas]infirmit/ D*! — si]sit F* — 3intellegentiae] tiact Ee G*Y'7 — '4'qua]' quae L* E* T G*?

28, 1 — christusest OJu 2legis] + est E 7 christus legis OJ Y Z sit? E — anne] an V/ — quodsi] sed si Du 3qui» E est? CEN dissoluit] -uet D F* K* T B 4 adinplere] implere CENFKT 6 finem] fidem N non? sint] desint / ut? ».C*. uti ad quod] quo L*NFKTBJ*, in quo G*, quod Je tetenderint] tenderint L* N B Y, tetenderant LC, tendunt E 7 maneant] maneat L*

PL 418

CAP. 26-28

557

aliquid non refertur. Sed cum finis omnia sit, manens ipse sibi totus est. Et quia non excedens ex sese ulli alii tempori aut rei potius quam sibi proficit, ad finem ipsum semper intentio spei omnis extenditur. Et idcirco Dominus religiosae fidei patientiam fini se reseruantem ita adhortatur :Beatus qui permanserit usque ad finem. Non utique ut sit beata defectio et non esse sit fructus et merces fidei sui cuiusque constituatur abolitio, sed quià finis propositae beatitudinis inexcessus modus est, beati sunt qui usque ad finem consummandae beatitudinis manserint, non ultra se fidelis spei expectatione

20

25

tendente. Finis itaque est manendi inmobilis ad quem tenditur status. Denique apostolus inpietatis finem ad desinendi metum praemonens ait: Quorum finis est interitus. Nostra autem expectatio in caelis est. Siitaque et beatis et inpiis finis est, et finis intellegitur esse defectio, religionem adque inpietatem finis exaequat, quia utrumque per constitutum finem sit in commune non esse. Et ubi expectatio nostra in caelis est, si

per finem esse secundum inpios desinamus ? Quodsi sanctis expectatio, inpiis uero finis debitus esse dicetur, tamen ne sic quidem finis creditur esse defectio : quia quae poena inpietatis est, omnino non esse ad poenarum ultricium sensum,

12 Mt. 10, 22. DiCcEsEdNmREKA

21 Phil. 5, 19-20. abXIB.

EGIOgBaZ:

8 refertur] -retur E N, repertur G* omnia]omnium Ec GeV! O J.— sibi] tibi K — 9sese] se.N — ulli] J- aut E autJut G* 10 proficit] -ciat Le finem] + adB 12finise reseruantem] in fine seruantem L* F K T B, finis reseru-E 13ad]in DF Tu 14esse] necesse Y — mercis D sui] suae LWGOJYZ cuiusque]cuiusO/ 15inexcessus]-ssu L — 16 modus» L* beatisunt] beatusest L FK ad]inL consummandae] -mmatae B 17manserint]-rit ILF K fidelis]-li] — spei? E — 18tendente] -ntes B itaque] + hic iste Le ad quem] adque Z 19 status] testatus D 20 desenendi D metum] motum C, metu V/ 21 autem) FX 27 expectatio] conuersatio E — et!» L* G* —— 23 intellegitur] -getur C.N Ke, 24 exaequat] exsequat F K*? — utrumque] utrimque Et N, -geretur E* 25/27 nostra in caelis ... sanctis per] secundum TB utrique KcOJ 27 26 quodsi] quod Le, quo si Z — sanctis] + haec T expectatio? G* nesic] nec DO / Y Zu, dicatur Le TB dicetur] dicitur debitus] -tum L* creditur] -detur 28 quidem] quid est L* sic eT Y ZernecaE:* Z* poena] 7» defectio esse creditur (credetur LC) L* Le V G, -datur T B sensum] -su C ad|a V penae Y — 29 non) K*1

HILARI LIBER XI

558 30

causa in his per defectionem sui non extante patiendi ? Finis itaque est indemutandae constitutionis mansura perfectio, quae et beatitudini reseruata et inpietati est praeparata. 29. Nunc igitur quia iam ambigi non potest, in fine non

defectionem, sed non excessuram constitutionem esse intel-

legendam,

—

absolutione

^

^©

Co] ^

quamquam

sint

adhuc

reseruata,

quaedam

tamen

his

in ipsa dicti tantum

ad

significationem sensus demonstratis, — uideamus an traditio regni defectio sit intellegenda regnandi, ut quod tradit Filius Patri tradendo non teneat. Quod si quis stultae inpietatis furore contendet, fateatur necesse est Patrem, cum tradit omnia Filio, amisisse tradendo, si tradidisse PL 419 traditis egere significet. Ait enim Dominus: Omnia mili tradita sunt a Patre meo, et rursum: Data est mihi potestas omnis in caelo et in terra. Si igitur dedisse caruisse est, Pater quoque his quae dedit caruit. Quodsi Pater tradendo non caruit, ne Filius quidem intellegi potest his egere quae tradit. Ergo si tradidisse omnia, his ipsis quae tradidit non uidetur eguisse, reliquum est ut in tradendo dispensationis causa noscatur, cur et Pater tradendo non careat et Filius

dando non egeat. 30. De subiectione autem, ne quid in ea contumeliosum

Filio deputetur, cum alia nonnulla fidei nostrae opitulentur, praecipue tamen sibi hic ipse locus aderit. Et primum 29, 10 Mt. 11, 27.

TBX JEJE sj geo

cas

11 Mt. 28, 18.

05 (OU Ey 7A

30 causa]-sam L per defectionem] per desert- E, perfect- N° extante] existente T, exsistente B patiendi] -nti EN? 31 itaque] + hic iste LC est» J constitutionis] -ni K* mansura] m/sura K*, mensurata KC perfectio] + est / 32 ed5 D beatitudini] -dine L*, + est OJ inpietati] -tatis D, -tate L*, + non /* 29, 1iam» TBYZ potestinfinenon?? E*N — fine]fiem DCV BY 2 constitutionem] defectionis L*,-neK — 3in» DTB ipsa]ipsius T B dicti] dicta L*OJ 4absolutione]-ni BF ^ tamen] +in E* 5sensus] -sum B 6 regnandi] -antis O J tradit] -det D, -didit G*O/ YZ 7

patti? Z — 8contendet] -ndit

DL FKTB,condemnet C

— patrem] pater B

9tradit]-didit LB G Y Zyu,-diderit O/ — omnia» Z tradidisse] -sset N, tradentem O / 10traditis) E* — egere]carere FK T B — significet] -cat T enim» K* 11/12 — omnis potestas DLFKTBy 12 omnis» /* — igitur si L dedisse] tradidisse Du caruisse] carnis se N* — 13

pater]

--inB — 14ne]nec

LECFKV TBGYZ — potest? T — his]hic T,

>» B 15 tradit] -didit ETBGOJ/YZ ergo] ego L* si] que Z tradidisse] tradens O / ipsis] ipse E l6in» DCL*ENBPBPK 17 cur] cum JC Y Z non careat] non teneat T, teneat B 30, 1 ne quid] nequit K* locutus K T

T

| ea] eum IN

3praecipuae D T — locus]

CAP. 28-30 ^

communem sensum interrogo, utrum nunc subiectionem ita intellegendam putemus, tamquam seruitutem dominatui aut infirmitatem uirtuti aut honori inhonorationem contrariis qualitatibus subdimus,

10

559

ut Filius secundum

haec Deo

Patri sit dissidentis naturae diuersitate subiectus. Quodsi ita existimabitur, errorem hunc opinionis humanae apostolici sermonis cautela prohibebit. Subiectis enim sibi omnibus, tunc subiciendum subicienti sibi omnia ait: et per id quod tunc subicientur, dispensationem significauit in tempore. Nam si subiectionem aliud sentimus, et si tunc subicietur, certe subiectus modo non est ; et efficiemus eum dissi-

I ^

20

2 An

dentem et insolentem et inpium, quem necessitas temporis, tamquam fracto et conpresso tyrannicae inpietatis tumore, in seram obsequellam sit subditura! Et ubi illud erit: Non uenti uoluntatem meam facere, sed uoluntatem eius qui misit me, et rursum : Pater diligit me, quia omnia quae placita sunt ei facio, sed et illud : Pater, fiat uoluntas tua, uel hoc apostoli : Humaliauit se, factus oboediens usque ad mortem? Et qui se humiliat, habet hoc in natura ne humilis sit; et qui fit oboediens, suscipit ex uoluntate quod oboedit, dum per id quod se humiliat fit oboediens. Vnigenitus itaque Deus humilians se et oboediens Patri usque ad mortem crucis, quo genere, cum subiecta ei omnia

30, 10/12 cf. 1 Cor. 15, 28. 21 Phil,

17 Io. 6, 38.

19 Io. 10, 17 + 8, 29.

20

Mt. 26, 42.

DC TAE NOU K

ORI BG Oe,

4 communem] omnem EN

-ne N

. utrum nunc] utrumne L

5 intellegendam] -gentiam N

subiectionem]

6 honori» L*, -rem V’GYZ

inhonorationem] inorationem D C, inhonoratione G* Y, -tioni GC Z

7

qualitatibus] + contraria LC ut] aut Y 8 diuersitate] -tatem L* 9 apostolici] -ce L* 10 cautella D, cautique Le, autela K*! enim» J sibi> D** . 11subiciendum] -dus C E* NO j,-cietis Ec, »L* — ait] erit OJ per] pater D* 12 subicientur] -cietur Le NNFKTBGOJZu significauit] -cabit L* 13 subiectionem] -ne YZ . sentimus] -tiemus LENFKGOJYZy si?»O*" 14eum)T dissidentem] dissed- L*, diffid- L/Gcv! — 15et!] + differentem Y Z — quem] quae V 16 fracto] facto D Eo NS tumore] -rem D E* T 17 obsequelam N Kc V] YZ ^ etit illud L erit] est BG 18/19 — me misit LFK TBOJYZ 19 pater] propterea pater FKTBu — 20facio] + semper T — pater TT. hoc» G* — 21humilauit T B (//ez /. 27) qui» K* — 22humiliat] -lauit et] sedet B — 23 natura]-ram L* B,-liauit O/ ^ habet] habeat K

suscipit] cepit

CL

EN

FK T — oboedit] oboediensest FK —— 24 oboediens]

+ usque ad mortem ... fit oboediens (dg ex /. 27-27) E — 25 unigenitus ... et 26 mortem] + sepe humilians] -lat B, -liat Y oboediens? N mortem autem L crucis] + fit TB cum) G* Y

HILARI LIBER XI

560

sint, tunc subiciendus ipse Patri intellegetur? Nisi quod subiectio haec non nouae oboedientiae, sed dispensandi sacramenti est, quia et obsequella iam maneat, et in tempore sit ineunda subiectio. Nihil itaque nunc aliud subiectionis significatio quam mysterii demonstratio est. 31. Et quod sit, secundum hanc eandem fidei nostrae spem intellegendum est. Nam resurgentem a mortuis Dominum nostrum Iesum Christum sedere a dextris Dei, non ignorabile est, etiam apostolo testante

A

cum ait: Secundum operationem potentiae fortitudinis eius, quam operatus est in Christo, cum eum excitant a mortuis et conlocauit ad dexteram suam in caelis super omnem principatum et potestatem et uirtutem et dominationem et omne momen quod nominatur non solum in hoc saeculo, sed et in futuro. Et omnia subiecit sub bedibus eius. Apostolicus namque sermo secundum Dei potestatem pro factis iam futura significat. Quae enim per adinpletionem temporum sunt gerenda, ea iam in Christo, in quo omnis est plenitudo, consistunt ; et

quaecumque futura erunt, dispensationis in his potius est ordo quam nouitas. Subiecit enim omnia Deus sub pedibus eius, licet adhuc subicienda sint : ut in eo quod subiecta sunt,

Christi indemutabilis sit potestas, in eo uero quod subicienda sunt secundum plenitudinem temporum, succedentium ad fidem aetatum profectus sit. 32. Omnem autem contrariam uirtutem euacuandam esse non obscura cognitio est, et hunc aeris principem et spiritalis 31,5 Eph; 1, 19-22-

9292

I3:ct Col

89275

SicESEphre22: Ce:

DIGENRMERETERBMGONEEZ

intellegetur] -gitur L*, -geretur tunc] nunc N 27 sint] sunt E quod|quidZ WGYZ 28non] +inT dispensandi] discernendi N° 30 ineunda] eunda K obsequella] -llam K*, obsequium B 29e!» Z

31,

1et? L* — quod] +illud Le, +itaB,quidO] 2resurgentem]-nte 3dominonostroiesu christo Y ^ nostrum» Tu 4a]ad L* G* O* dei Z | 5cum]|qui N 6quam]qua Y, quiZ | eum» C 7ad]a G*,inYZ dexterasua YZ | 8et!5] | 9 + nonsolum quod nominatur T ed]etiam L VWGc,» N.— e?» YZ — 10namque? YZ 11dei» F* futura] ris T 12 adinpletionem] impl- E gerenda] generanda C T 13 est? / plenitudo] + diuinitatis FK B consistunt] -stituit O ] 13/14 et quaecumque] quae cum O] 14futura]-rae TY — erunt] sunt TYZ es»5] 15- deusomniaL . 16eius) Y . sint] sunt L* N V TY

ut» N,et B

K

sunt] sint TZ

18 succedentium] -ntum L*, -ntia F, -ntem

19 fidem] inem LNFKTBu 32, 2 hunc] hinc E* N, huius Et spiritalis] -lem T'

aeris] eris G*!

principem] -pis T

PL 420

CAP. 30-33

561

nequitiae potestatem aeterno interitui tradendum, secundum j

illud: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, quem praeparauit Paler meus. diabolo et angelis eius. Euacuatio Nam euacuare aduersanautem non idem est quod subiectio. tem potestatem, hoc est ius potestatis auferre ne maneat, et per potestatis euacuationem regni est abolere dominatum. De quo et Dominus testatus est dicens : Regnwm meum non est de hoc saeculo, hunc eundem regni istius potentem mundi principem ante testatus, cuius potestas desinet regni sui euacuata dominatu. Subiectio uero, quae et oboedientiae et fidei est, eadem uel concessionis uel demutationis demonstratio est. 33. Euacuatis itaque magistratibus, subicientur inimici eius. Ita autem subicientur, ut ipse sibi subiciat. Ita uero

subiciet, ut ei subiciat Deus. Anne ignorauit apostolus dicti euangelici uirtutem, cum ait: Nemo uenit ad me, nisi Pater meus adducat illum, cum tamen scribtum sit : Nemo uadit ad

Patrem nisi per me, ut nunc ipse sibi inimicos subiecit, et tamen Deus ei subiecit, omne per hoc opus eius Deiin eo esse

opustestans?

Et cum non nisi per eum eundum ad Patrem

DCLLEN

7155-24-27:

Cor

3521/3. cf

EK

10/11 cf. Io. 12, 51.

9 Io. 18, 36.

4 Mt. 25, 41.

VTB.

4 Io. 6, 44.

5 Io. 14, 6.

GOJYZ

5 praeparauit] DCLNTYZ — 3[/Asecundum illud» / 3interitu]-tu nam] + et 6 subiectio] + est Z angelis] li L* zabuloYZ par-F ne auferre 7/8 ras. f. GC sic K, potestatis eius potestatis] ius 7 FKB abolere] abore V*! — 8/9 de 8per» KG* maneat et per potestatis? N° hunc|+etE* — potentem] quo] denuo O/ ^ 10saeculo] mundo TBJZ 11 ante potestatem D* C L* E N, + potestatem Y*, + potestatum YCZ 12dominatu] -tum K* euacuata] -to V T B GOJYZ testatus] adtest- L*

+etL*K — 13uell] et L°Z 3subiciet] 33, 2Zitaautemsubicientur? Y ^ autem? T — ut] -F et FK uirtutem] 4 DA cum euangeli dictum ] euangelici dicti 3/4 -cit OJ Y 6 ut» D, et N 5 illum] + ad me DFKu ueritatem K,» Y Z 6/7 CENFKTBOJu subiecit] subicit inimicos] -cus D, » YZ eg» FT

est]

deus subiecit subiecit et tamen deus ei subiecit] subiecit ei L*, subiecit et tamen subiecit] subicit T ^ per? FK eile — 7deusei] deus ei deus E, + eideus eo esse opus] 7/8 eius dei in eo esse opus) E*N eius] est L* T 8 eum eundum] eundem C N T, O/ Y Z + opus esse corpore se K T eundum L* E*

et nemo uenit ad Marg. 33, 5 B f. 244 : nemo uenit ad patrem nisi per filium me nisi quem pater adtraxerit

PL 421

562

HILARI LIBER XI

sit, ad eum tamen nisi Pater duxerit non uenitur.

10

Nam dum

Filius Dei intellegitur, paterna in eo ueritas discitur. Adque ita et cognito Filio Pater aduocat, et credito Filio Pater suscipit :quia significatio et cognitio Patris in Filio sit per "significationem

20

2 A

30

in se Dei

Patris,

religiosos

nos

in eum

paterna religione perfectos. Adducit ergo ita Pater, dum quod principale est Pater creditur. Ad Patrem autem nemo uadit nisi per Filium, quia cessante in nobis fide Fili ignorabilis Pater est, non adituris paternam religionem, nisi prius Fili ueneratione suscepta. Adque ita Filio cognito, ad uitae nos aeternitatem Pater et adducit et suscipit. Et utrumque per Filium est, dum praedicatione per eum Patris et perducit ad eum Pater et ad Patrem ipse deducit. Ad absolutiorem itaque dicti praesentis intellegentiam commemoratio sacramenti istius fuit necessaria, ut per Filium esset quod Pater nos et adducit et suscipit, et per hoc intellegeremus, quatenus quod ipse sibi subiecit, Deus ei subiecit : Dei scilicet in eo natura per natiuitatem manente et ea quae ipse agit agente ; dum ita agit, ut ea Deus agat, et tamen ipse ea quae Deus egerit agat ; ita tamen in eo quod ipse agit, Filius Dei agere intellegatur, in eo uero quod Deus agit, paternae in eo naturae ut in Filio proprietas sentiatur existere.

DICHPENMAARETETENGONZ 9 eum] filium LC p. corr. nisi] nonnisi l’YZ duxerit] adduxFKTBH non)Z uenitur| peruen- Z — namdum]nondum V — 9/10 nam dum ... ueritas discitur» F 10 paterna in eo] paternae in eo L* E, paternae ineo naturae LCK V TBGOJY Zu —— ueritas] uoluntas E* dis-

citur] dic- Z — 11 cognito] -tionem C, -tio K*O*

filio!] + deo LcB

pater!] + deus DF K, deus pater V/GOJ Y Zu — credito] -tos C 12 sit? LC p. ras. 13 significationem] + eius D intor z* nos] non L eum] eam Y* 14 paterna religione] paternam religionem O/ Y Z perfectos V/ T B, perferentes D G, perfectis C, perfectos ad L*, perfectos adducit Le, perfertis E, perficiens N, perfectus F, profectos K, perferentem O,

proferentem religionem /, perferentes perfectos Y Z, perferentis ji ita» T 15 quod» OJ est] esse JCV1 nemo] ne O* 16nisib N* fide] fidei I ^ fii fide B ignorabilis] -les G* 17 adituris] audDCL*?E*, + ad p paternam] patrem nam D C E*?, pater nam N 17/18 —filiprius FK 18ita> T*! cognito filioZ — 18/19 — nos aduitae B — 19 nos] nostrae V YZ — e!» VTBO]Jp — suscipit] suscepit D et] +adE*,)B — 20praedicatione] -nem K* Y, per praedicationem Z eum] eam Z — 21 deducit] perducit N° ad3]et C absolutiorem] -tione T,-tionem B G* — 21/22 — itaque ad absolutiorem L 22 intellegentiam] -ntia T, -ndam B 23fuit]fu. O* 24 quatinus DF, quia TB — 25 subiecit!] subicit TB deus ei subiecit?» C L* ^ in eo scilicet / — 26 natiuitatem] -tate L manente]-ntem D L* agente]-ntemD 27 agat] agitL* ^ ipse]-FagatL* 28tamen] + ipse ea quae deus egerit (dg) F, + ut

GO]J]u

quod] qui E, quo N — agit] + ut ECO]

dei) T, deus Z

nn

CAP. 33-35 563 . 94. Euacuatis itaque magistratibus et potestatibus, subicientur ei sub pedibus inimici eius. Et quos inimicos intellegi oporteat, idem apostolus docuit dicens: Secundwm euangehum quidem inimici propler uos, secundum electionem autem dilechi propter patres. Hos ergo inimicos crucis Christi meminimus. Sed- quia dilecti propter patres sunt, scimus eos subiectioni reseruatos,

secundum

quod dictum

P222

est: Non

enim uolo uos ignorare, fratres, sacramentum hoc, ut non sitis uobis sapientes : quoniam ex parte obtunsio facta est in Istrahel, quoadusque plenitudo nationum intret. Et sic omnis Istrahel liberabitur, sicut scribtum est: Et ueniet a Sion, qui eliberet et auertat inpietates ab Iacob; et hoc illis a me testamentum est, cum abstulero iniquitates eorum. Inimici ergo subicientur sub pedibus eius.

35. Sed subiectionem illam quid consequatur intellegendum est. Nempe illud: Nowissime deuicta est ab eo mors. Deuictio autem mortis nihil aliud quam resurrectio ex mortuis est, cum interitus corruptione cessante, uiuae lam

A"

caelestisque

naturae

constituatur

aeternitas,

secundum

quod dictum est: Oportet enim corruptiuum istud induere inmortalitatem. Tunc fiet uerbum quod scribtum est: Absorta 34. 1/2:cf. 1 Cor: 15, 24.25. II, 25-27.

352 T (COP; 226;

DCLEN,

Fkus

Fibre

3 Rom. 11, 28.

5 Phil. 5, 18.

7 Rom.

6-1 Gor 155 53-55.

GO

YZ

1/2 ^ inimici subicientur ei sub pedibus eius 34, 1 et potestatibus >G* sub pedibus inimici eius? EN 2 ei] + inimici EC, omnia N docuit] docet Ke B, -tet L* oporteat] 3 — EN et]Jsed inimici? G* meminimus] -nerimus O / 5 + chtisti crucis L 4 uos» L* do / K* 8 + hoc 7/8 non enim uolo] nolo enim L 6 scimus] sc GC p. corr. optutio ID 9uobis]--ipsisL hoc] + magnumest E sacramentum L optusio C, optunsio NT — 10 plenitudo nationum intret et? O*! — natioesto It FK T B, -ratur Y 11 liberabitur] saluabnum] gentium L a]ex LG* YZ — 12 liberet] lib— uenietet L et VTBGYZ

TB

LFKTBYZu,

liberat G, et liberet J

auertat] -tet

ab] ex G inpietates] -tas E*, -tatem Y Z 14 subicientur] -ciuntur GUY LTB peccata

I/ G, euertat

O*

13est? T — iniquitates]

e 2abeo» T 35, 1 consequatur] subsequitur L*, subsequatur Lt 3deuictio]-cta Le,-cto E* ^ mortis] morte L^ — ex]a De morsabeoZ constituatur >E N, -tuetur O J 5 caelestisque] -stis T 4interitus> T 6enim]eum F* —— induere] + incorruptionem et mortale hoc (> G*, istud oO J) induere inmortalitatem cum autem (+ corruptibile hoc induerit incorrupti ionem nem et L9) mortale hoc (istud O J) induetit (-ret L*) LGO , + incorrupt 7 NFKTB et mortale hoc (> B) induere inmortalitatem (iacorruptionem N) tunc] tum ENFKO

564

10

HILARI LIBER XI

est mors in contentione. Vbi est, mors, aculeus tuus ? Vbi est, mors, contentio tua ? In subiectione itaque inimicorum mors uincitur, et morte uicta, inmortalitatis uita succedit. Quae autem subiectionis

I

^

perfecta illa post fidei subiectionem proprietas sit, idem apostolus testatus est cum ait: Qui transfigurabit corpus humilitatis nostrae conforme corpori gloriae suae secundum efficacrae opera sua, qua possit subicere sibi omnia. Subiectio itaque etiam ea est, quae est ex natura in naturam concessio : dum a se secundum quod est desinens, ei subicitur cuius concedit in formam. Desinit autem, non ut non sit, sed ut

20

^

proficiat ;fitque ex demutatione subditus, in speciem suscepti alterius generis transeundo. 36. Denique ut sacramenti huius esset ratio absoluta, post nouissime deuictam mortem tum ait: Cum autem dixerit : Omnia subiecta sunt, absque eo qui subiecit ei omnia, tunc ipse subiectus erit illi qui ei subiecit omnia, ut sit Deus omnia in omnibus. Primus igitur sacramenti gradus est, subiecta esse

ei omnia. Et tunc ipsum subiectum fieri subicienti sibi omnia : ut quemadmodum nos gloriae regnantis corporis sui 13/15 Phil. 5, 21. 56242810 0E€257726-28-

DIGIPEINSERSSST BERG OY

8 contentione] tentione K* ubi est mors aculeus tuus» T G* 10 subiectione] nem B uincitur] -cetur LC 11 uicta] deuicta B succedit] -det Le subiectionis) Y 12 perfecta] perfeta D*, perta T* post] possit Y ^ subiectionem] -ne Y ^ proprietas] -tatis Le 13 testatus est] testa O*! — transfigurabit] -rauit DIL NK*WTBGY 14conforme] -mem D L* E* T BG*?, -- faciens FK — corpori]-ris DZ* —— suae» E, “Haut Bb

15 efficaciae] -caciam L£, -catia K, efficientiae

| G

opera sua]

operis sui L^, opera suae E N, sua opera F K, opera T, suae opera BGOJ Y Zu qua]quae T, > B possit] posset D subicere? E,subiecit N — + sibi subicere TB — sibi]ei ENOJ* — 16quae] qa NVG es?» E naturam|]-ra D — 17a» G* eilest L*, et E subicitur] -cietur CT — 18 formam] -ma Y desinit] -net YZ non?) J* 19 fitque] fit itaque T, fiatque J — speciem] -cie Y ^ suscepti] subiecti N, » T 36, 1ut] -- ad D

nouissime deuictam L

tem]-te

^ ratio esset Z

ratio] traditio Le

nouissime] -mam FK

2 ^ mortem

deuictam]-ta Y

^ mor-

Y — tum] dum L*,cum O]* — 3ipse]etipse LL F K T B, > N, et ipse

flius OJ — 4ei|sibi LB — 5/6 — eiese EFKZ . 6tunc] -etFK 7 quemadmodum] qu.eadmodum T, + dum Y regnantis]-tes Y sui] suis L*

Marg. 35, 12 B f. 24; : de subiectione filii dei (/ta Wilmarf)

PL 425

CAP. 35-38

10

—

565

subdimur, eodem rursum sacramento ipse regnans in gloria corporis subicienti sibi uniuersa subdatur. Subdimur autem gloriae corporis sui, ut in ea simus claritate qua regnat in corpore: quia corporis eius conformes erimus. 37. Et quidem gloriam regnantis nunc corporis sui euangelia non tacent. Ita enim scribitur, Domino dicente : Amen dico uobis, quoniam sunt aliqui de adstantibus stis, qui non gustabunt mortem, donec uideant filium hominis uenientem in regno suo. Et factum est post dies sex, adsumpsit lesus Petrum

et Iacobum et Iohannem fratrem eus, et ducit illos in montem excelsum seorsum. Et transfiguratus est lesus ante eos, et resplenduit facies eius ut sol, uestimenta autem eius facta sunt sicut nix. Gloria itaque uenientis in regnum corporis apostolis demonstrata est. Nam in habitu Dominus gloriosae

^

transformationis suae constitit, regnantis corporis sui claritate patefacta. 38. Et huius quidem gloriae suae consortium apostolis pollicens ait :Sic erit in consummatione saeculi. Mittet filius hominis angelos suos, et colligent de regno eius omnia scandala el qui faciunt iniquitatem, et mittet eos in caminum ignis : ibi erit fletus et stridor dentium. Tunc iusti fulgebunt sicut sol in regno Patris eorum. Qui habet aures audiat. Numquid non 9752 Mt. 16,228,- 13592.

38, 2 Mt. 13, 40-43.

"DICHTER

C

NEATIS

GOIPEZ

gloria] ipse] + si L*, 4- sibi FK TB,inseZ 8 sacramento]-tum E* subicienti] 8/9 — corporisgloria GY Z —— 9corporis] c sui FK -amD 10 sui] eius G* Y Z, -- subdimur subdatur] -dantur D G* Y CL -is eodem ... gloriae corporis sui (dg ex /. 8) L* —— simus] sumus T, + corporis Op corporis] -ri Lu, -re Et, gloriae 1lcorporequia) E qua] quae CT corporis / CIN B,-ria T — — corporis 37, 1etquidem] equidem T — gloriam]-riae 3 NVTBGYZ 2 amen] + amen (+ sui L9) nunc regnantis L post} L* astantibus D* CK — istis? B — 5regnosuo]regnum suum Le ducit] duxit fratreml-tres CE — eius) DCENN 6etiacobum) F* ut] D -ndit resplenduit] 8 J V iesus) J*1 ?7seorsum) L*TBG uestimentum autem eius factum est B — sunt] -- alba LE — 9 sicut /Z gloriosae] 10 demonstrata] -stra L* regnum] -no / sicut] ut T BZ suae] + in quo N, » J* gloriae K — 11 transformationis] -sfigurationis T B corporis] -ri E* 11/12 — patefacta claritate Z consummatione] sic erit] si ceret E*1 38, 2 pollicens] spondens L 3colligent]-get V/ — omnia T — 4e?» YZ mittet] mittit /— -nemZ caminum]-no Te 20m 5'erit| p mittet] mittent E* K* TBO, mittunt / et IN

sicut] ut

/ Gc Vl, sic G

6 aures] + audiendi DE NH

PL 424

566

HILARI LIBER XI

omnibus naturales corporalesque aures ad dictorum audien-

^ An

A

10

tiam patent, ut ad audiendum dominica admonitione fuerit necessarium ? Sed sacramenti scientiam Dominus insinuans, auditionem doctrinae fidelis exegit. In consummatione itaque saeculi de regno eius scandala auferuntur. Habemus ergo regnantem Dominum secundum corporis claritatem, quousque scandala auferantur. Habemus rursum conformes nos gloriae corporis sui in regno Patris tamquam in solis claritate fulgentes, in qua habitum regni sui apostolis in monte transformatus ostendit. 39. Tradet ergo regnum Deo Patri, non ita tamquam tradens potestate concedat, sed quod nos conformes gloriae corporis sui facti regnum Dei erimus. Non enim ait : "Tradet suum regnum", sed: "Tradet regnum", effectos nos per glorificationem corporis sui regnum Deo traditurus. Nos itaque tradet in regnum secundum hoc in euangeliis dictum : Venite, benedicti Patris mei, possidete praeparatum uobis regnum a constitutione munda. Fulgebunt ergo iusti ut sol in regno Patris eorum. Tradet enim Filius Deo regnum eos quos uocauit in regnum, quibus et beatitudinem sacramenti huius spopondit dicens: Beat: 13/14 cf. Mt. 15, 41; Phil. 5, 21.

SORTI

IBXC JUgzgs[

MCOÔr NS 2A.

eec

EHI

10M t:25, 34:

9 Mt. 15, 43.

11 Mt. 5, 8.

REDI

7 naturales] -lis D corporalesque] -lisque D, -les K* audientiam] -ntium L 8 patent] patet E* ad» Ks audiendum] -ntiam B dominica]-cam L* ^ admonitione]-nem L* K* fuerit]-rint N 8/9 ^ necessarium fuerit L 9 sacramenti] -tis L* 10 exegit] exigit D consummatione] -nem K 11 scandala auferuntur? Y auferuntur] -rentur LL / TB Ge habemus]-mur K 12ergo]Jautem F,» Y regnantem] -nte E — dominum] -no E 13 auferantur] -runtur C O* rursus D conformes] -mis D 14nos» OJ sui] + in regno patris sui Le — 15 claritate] -tatem D fulgentes]-ntis D CZ — qua habitum] quo habitu se T B regni» D — 16 monte] -tem D V/

39, 1 tradet] -dit D — ergo] enim C

CKTGJYZ

concedat] cedat /

patri» T

3tradet> G*—

2 potestate] -tatem

3/4 — suum tradet L

4 = regnum suum T*Z — sedtradet regnum? CL* N — tradet] -dit Y nos) D 5glotificationem] -ne T traditurus]-ros Y 6 tradet] -dit run E ^ dictum in euangeliis L 7 patris] -tres V^* praeparatum]par-Z ^ Saconstitutione] aborigine YZ ^ 9ut]sicut K — tradet] -dit DG* 10eos quos uocauitinregnum) N uocauit|-cabatE regnum?] -no YZ 11 spopondit] spondit /* Marg. 38, 15 B f. 246 : quid sit tradere regnum patri

CAP. 38-40

567

mundi corde, quoniam ipsi Deum uidebunt. Regnans itaque auertit scandala, et tunc iusti in regno Patris tamquam sol fulgebunt. Tradit autem Deo Patri regnum, et tunc quos regnum Deo tradiderit Deum uidebunt. Et quod regnum, ipse testatus est dicens ad apostolos: Im wobis est enim regnum Dei. Regnans itaque regnum tradet. Et si quis

15

quaerat,

quis iste est tradens

regnum,

audiet:

Cristus

resurrexit a mortuis primitiae dormientium : quoniam per hominem mors, et ber hominem resurrectio mortuorum. Omnis enim hic nunc praesentis quaestionis sermo de sacramento

20

corporis est, quia Christus primitiae ex mortuis est. Quo autem Christus mysterio ex mortuis resurrexerit, apostolo

dicente noscamus: Memento Christum lesum a mortuis resurrexisse de semine Dauid : mortem itaque et resurrectionem ex ea tantum docens dispensatione esse, qua caro est. 40. Regnat autem in hoc eodem glorioso iam suo corpore,

25

donec euacuatis magistratibus et morte deuicta, subiciat

on

sibi inimicos. Et quidem ab apostolo seruatus hic modus est, ut magistratibus et potestatibus euacuatio, inimicis uero subiectio deputaretur. Quibus subiectis, subicietur subicienti sibi omnia, Deo scilicet, wt sit Deus omnia in omnibus,

16 Lc. 17, 21.

18 1 Cor. 15, 20-21.

40, 2/3 cf. 1 Cor. 15, 24-26.

240 lime.

6 1£0t:30255228;

DGLENJ,FKCVLIBSS0IYZ quoniam] corde] -des T DLENFKG*OJYZu 12 mundi] -do 14 tradit] -det sol» K* 13 auertit] -tet L* TBGeOJZyu quia T B tunc] + iusti in regno ... regnum et tunc (dg ex /. DLFKTBGcOJYZyu regnum?] + deo T* — 16 — ad 15 deo] + patri LFK, » Ot 13)E 17 + enim est? CENGOJYZuetLFP apostolus (L£: -os) dicens L audiet] — G*OJu 18est}sit Y -didit F, E* -dit tradet] itaque]utique Z —— 22 ex mortuis] 21 hic] hinc Y 20 omnis] + hic K* -diat Le resurrexerit] C iesus christus] 23 V// quod quo] B T m dormientiu 24 dicente] docente Oc /— memento] + inquid L DV GJ YZyu rexit 25 de] ex iesum> Du, christum / C — 24/25 — surrexisse a mortuis / 26 T -ne ionem] resurrect J 'O utique itaque] ^ mortem] -te T (S

docens? L*, docet Le KC Y Z — dispensatione] -nem IIR 4 3 et quidem] equidem T iam» B 40, 1 regnat] -nant Y 5 deputaretur] -tetur C E T, sic OC p. corr. euacuatio] -cuatis T, euatio F* 6 deo] dominus subicietur] -citur D, -ceretur L^ subiectis » E* omnibus] + obtime F, + optimae K DFKy,»B

PL 425

568

HILARI LIBER XI

naturae adsumpti corporis nostri natura paternae diuinitatis inuecta. Per id enim erit omnia in omnibus Deus: quia secundum dispensationem ex Deo et homine hominum Deique mediator, habens in se ex dispensatione quod carnis

est, adepturus in omnibus ex subiectione quod Dei est, ne ex parte Deus sit, sed Deus totus. Non alia itaque subiectionis

causa est, quam ut omnia in omnibus Deus sit, nulla ex parte terreni in eo corporis residente natura, ut ante in se duos continens nunc Deus tantum sit : non abiecto corpore, sed ex subiectione translato, neque per defectionem abolito, sed ex

clarificatione mutato ; adquirens sibi Deo potius hominem,

quam Deum per hominem amittens ;subiectus uero ob id, non ut non sit, sed ut omnia in omnibus Deus sit ; habens in 20

sacramento

subiectionis esse ac manere

quod non est, non

habens in defectione ita se carere ne non sit. 41. Et quamquam ad intellegentiae huius religiosam securitatem sufficiat nobis apostolica auctoritas, subiciendum

^

esse in tempore et per dispensationem Dominum lesum Christum primitias dormientium, «4 sit Deus ommia in omnibus, — per quod non diuinitatis infirmitas est, sed

9/10 cf. 1 Tim. 2, 5. 419 dictt n Gor 15,205 1 COMES

IDICMPEENEN

ER

VETERE

428:

GOTEEZ

7 adsumpti] -ptio D N, -pte L*

nostri] + nati corporis nostri L*

natura] -ram L*, -rae IN Y* 2, in natura T, in naturam B

8id> L*, hoc]

9ex]et T 10deique]etdei LL. mediator] + est LE ex) D 11 adepturus] adempt- D*, assumpt- E, + estZ deildeus FK TB — ne]nec T 11/12 — deusneexparte F ex parte] ex patre quod T — 12deus!] dei C totus] + est T — non] +enimF 13sit] + sed deus totus est non alia itaque subiectionis causa est sed ut omnia in omnibus deus sit (de ex 7. 12) T 14 terreni] terre T — residente] resistente LC in?» L* ^ duos in se TB duos] duo EcJev! — 15continens] constituens TB — tantum] tutum K* sit] + mirabiliter FK abiecto]-ctio /* 16translato]-tio T — per defectionem] per defectione B, perfectionem G* abolito]-tio DE* T 17 clarificatione] claritate E adquirens] atqurens O* 18amittens] admitt- F, mitt- T — 19 ut?] in C — 20 sacramento] -nt.. O* subiectionis] -nes K* non?» E 21 defectione] -nem T

41, 1 et] ut T intellegentiae] -ntiam O 3 et per dispensationem] dispensationis B. — dominum] + nostrum KZ, domini nostri G — 3/4 iesum christum] ^ christum iesum 1, iesu christum G 4 omnia» Y* 5 diuinitatis] -nitas C Marg. 40, 7 B f. 246Y : de transformatione corpotis christi

PL 426

CAP. 40-42

569

adsumptionis profectus, dum homo et Deus iam Deus totum est, — tamen ne forte, quia et clarificatum in corpore dum in eo regnat et postea subiciendum ut Deus omnia in omnibus sit credimus, non etiam ex euangeliis praesumpsisse existimemur, fidei nostrae testimonium non solum apostolicorum sed etiam dominicorum dictorum professione est adstruendum: ut quod loquente Paulo Christus locutus est, id ante Paulum Christus ipse sit iam locutus. 42. Dispensationem itaque gloriae huius apostolis suis absoluta uerborum significatione demonstrans ait: Nwnc

^

glorificatus est filius hominis, et Deus glorificatus est in eo. Si Deus glorificatus est in eo, et Deus glorificauit eum in se, et Deus protinus glorificauit eum. Habemus primum gloriam fili hominis, deinde in filio hominis Dei gloriam, in eo quod dictum est: Nunc honorificatus est filius hominis, et Deus honorificatus est in eo. Hoc enim primum spectat ad corporis gloriam, quae ex naturae diuinae consociatione gloriam mutuaretur. Succedit deinde gloriae plenioris profectus ex incremento indultae iam corpori gloriae capessendus: 5:

Deus honorificatus est in eo, et Deus honorificauit eum in se, et Deus protinus honorificauit eum. Per hoc enim glorificauit 42, 2 To. 15, 31-32.

DCLENO

BR

VIBSGOJ]YZ

8omnia in) K* 7et? OJ totum] totus B 6 — deus!et homo E existimemur] existimur O*!, existimeex) L* 9credimus]-demus D 12ut»T — loquente] -ntem 11 dominicorum] euangeliorum L* tur/ 7- iam locutus sit 13sit] est L* — est locutus / est] --et YZ hs FK iam» Y* 2 significatione] ^ huius gloriae L 42, 1 dispensationem] -ne T B eo] eum 0d glorificatus?] clarif- L -nem C — 3glorificatus!] clarif- LG 4 glorificauit] 3/4 si deus glorificatus estin eo? D NT B (sed uide ad. j) Y 4/5inseet deus protinus glorificauit eum» L*, Le suppl. : -LinL*,-cabit N glorificauit] -cabit Ee NV GOJYZy 5 protinus? Y in sese efc. eo et deus glorificauit eum (dg ex /. 4) B in est glorificatus deus si + eum] 7honorificatus] glorif- E T B, 6infilio]fili L*,filio K — gloriam]-ria Y eo]illo L*, + ineoest F clarif- Z ^ 8 honorificatus] glorif- TBY Z 9 gloriam!] DL* FK TBG*?Y spectat]exphocJinhocT eum TB consociatione] -nem D, -nis naturae] -ra T B quae]qua O* -riae LX it L — deinde] + deindesucced — J -ret T, mutar10 mutuaretur] TB 11 profectus] eff- OJ Y plenioris] -niores D*, -nior B corpori T -ndae L*, -ndes capessendus] »T B, L^ -ris corpori] — O incultae indultae] si) E* NOJ,sedEc — 12 honorificatus] glorif- Y Z — est? / B,apess-G* deus honotificauit eum in se et? F*, FC suppl. omittens et eo] illo L 13 honorificauit] -cabit E O J, honorificauit] -cabit N O* ?, glorif- Z glorificauit] glorifica NY, -cabit NC] glorificabit Z

DIS 427,

570

HILARI LIBER XI

eum Deus in se, quia iam in eo glorificatus sit Deus. Nam quod Deus in eo glorificatus est, ad corporis gloriam spectat, per quam Dei gloria intellecta per corpus est, gloria Dei per gloriam fili hominis intellegenda. Quod uero quia glorificatus in eo Deus est, ideo glorificauit eum Deus in se, 20

per incrementum glorificati in eo Dei glorificauit eum in se Deus: ut quia iam regnat in gloriá, quae ex Dei gloria est, ipse exinde in Dei gloriam transeat. In se enim eum Deus glorificauit, id est ea natura qua Deus est quod est, wé sit

2

^

30

Deus omnia in omnibus, toto iam in Deum ex ea qua homo est dispensatione mansuro. Nec sane de tempore tacuit dicens: Et Deus glorificauit eum in se, et Deus protinus glorificauit eum: ut quia prodeunte ad proditionem Iuda gloriam, quae sibi post passionem consecutura resurrectione futura esset, significasset in praesens, eam qua in se eum Deus glorificaturus esset in posterum reseruaret, Dei in eo gloria per uirtutem resurrectionis ostensa, ipso uero in Dei gloriam, id est Deum omnia in omnibus ex subiectionis dispensatione mansuro. 43. Et in eo quidem quanta furoris heretici stultitia est,

22100715,

29

251031322 2-

DICPENMERSTAEBMOOITNEZ

14 iam»? E sit? E*, est Ee N 15 quod? Y spectat] expToSIDBIG TY Z 16 per!» L dei!] deus lV/ glorial] am N 17 intellegenda] + est FKTB quia]qui E,quaO* — 18 — estineodeus! CL est? N — ideo]etideo D,ineo N glorificauiteum deus? N — - inse deus?GYZ 19per] quia per (&ex /. 14) G* glorificati] -cat G* dei] dm sel dfi N glorificauit] -cabit YZ eum»N — 19/20 — deusinse E 20ut» L*, et EN qui] qui VG glorial] iam T ^ quae] qui B ex]est N gloria?est] gloriam L* 21ipse) G* ipse exinde in dei gloriam» L* ^ gloriam]-ria Y ^ -— eumenim YZ 22 glorificauit] -cabit Z eajineaLec FKTByu est’) E quod] + deusZ* — 23deum] deo YZ eajila TB qua]|quodO* — 24 mansuro] + et in eo quidem(ex 45, r)C,-sutum L*? E* IN 25glorificauit] -fica NX, -ficabit N1 ^— 25/26 in seet deus protinus glorificauit eum» E 26 glorificauit] honorif- L*, -cabit iN GYZ, clarificauit OX, clarificabit O! / — prodeunte] -unde C ad» F* 27gloriam]-ria T ^ post] pro C consecutura] -ram K resurrectione| -nem KZ 28 eam qua] eam quam C TI/ T B, tamquam G 28/29 significasset … glorificaturus esset» OJ 29 deus glorificaturus esset] clarificaturus esset deus L*, deus clarificaturus esset LC

reseruaret] sc L*?,

-uare L^, seru- T 30 gloria] -riam DCL*E*VTGO ostensa] -sam VTc*G 31gloriam]-ria LC FKBYZ deum]indeum K* G,deoB ex] et T — 32 dispensatione] -nem K* 43, 1 heretici] -cis Z

571

CAP. 42-43

desperare id Deo, quod humanis suis spebus blandiatur, et

quod in homine Deus potens sit, id in se ipso efficiendo

10

infirmus sit! Nec sermo istud nec sensus rationis capax PL loquetur, ut naturali quadam necessitate ad consulendum nobis obnoxius Deus, sibi nihil adferre beatitudinis possit ! Non quod profectu egeat qui inperturbatae naturae uirtutisque sit, sed quia per dispensationem et sacramentum magnae pietatis qui Deus est et homo est, inpotens sibi sit hoc se totum praestare quod Deus est: cum nobis non ambigue indulturus sit id quoque nos esse quod non sumus. Vitae enim humanae adque mortis finis est resurrectio. Et certissimum militiae nostrae stipendium est incorrupta aeternitas, non ad poenae perseuerantiam manens, sed ad perpetuae gloriae fructum iucunditatemque non desinens. Cum igitur haec nostra terrenorum corporum origo in habitum naturae potioris excedat et conformis gloriae dominici corporis fiat, Deus in forma serui repertus, licet lam

20

25

glorificatus in corpore sit secundum quod in forma serui est, tamen conformis Deo non erit: ut qui nobis formam glorificati corporis sui tribuet, ipse corpori suo nihil ultra possit quam nobis ac sibi sit commune praestare ? Hoc enim quod dictum est : T'wnc subiectus erit illu qui ei subiecit omma, ut sit Deus omnia in omnibus, plerique hereticorum ita adfirmant:

ut idcirco subiciendus sit Deo Patri Filius, ut

Pater per subiectionem Fili Deus sit omnia in omnibus:

43, 8/9 cf. 1 Tim. 5, 16. s,28;

17/18 cf. Phil. 5, 21.

18 ct Philtz97s

23

orm

LILTENCOHE.LID.1G0O

T

id] in DL, + de FKTBYZ 2 desperare] disp- D G*, sper- B etjutu — 3 homine] -nem K — F* peciebus E, spe spebus] suis) J* naturali] -ra se] ipse C — 5loquetur] loquitur D CLE N G*OJYZy 7 sibideusL consolendum D — 6 obnoxius] -xiis K E*,-rae Ec 9 "quiquiL* "8 ed) L* uirtutisque] uirtusque B''" profectu]-to D 10praestare]-staretZ — cum] seJsitse D, est F K* ?, »Ke sit] --ut YZ 11 indulturus] rum D, indut- E* — 12 DCLTB quod L* ^ ambigue incorrupta]-ptas Y — 14 ‘13 est? K mortis] morg.N enim]autem L 17 ENFKG]JYZ iocundit. 15 T ad*» D -tia tiam] perseueran -nicis L*, domini dominici] L.G* -mes habitum]-tu TYZ ^ conformis] 20 — est serui J 19 forma] -mam D 18 reppertus K BG* (x -tio i] 21glorificat L nos + qui] Y G* deo]dei ^ conformis]-mes L G* quam] quod B 22 possit] posset L* BYZ tribuet]-buit DENV F 23 — DYZ est 4 hoc] yg L*FKTB commune in ] commune D -dum s] subiciendu uod/ 25ut!]|q ^ 24itaÿ D,idesse] subiecitei TB

428

572

HILARI

LIBER XI

tamquam et adhuc perfectio Dei desit, quam per Fili subiectionem sit adepturus, absolutae itaque ac beatae diuinitatis inops intellegendus, si Deus esse omnia in omnibus per prouectionem temporum consequetur.

|

44. Ac mihi quidem Deum sola ueneratione intellegenti non minus his respondere inpium uidetur quam adesse ; et de natura quae humani sensus conceptionem excedat uerbis, quorum adhuc significatio angustior quam intellegentia sit, se posse confidere ;ac primum ambigere, desitne I enuntiare quid Deo, an plenus ipse sit, uel pleno iam pleniorem esse ei reliquum sit. Quodsi Deus, cui non aliunde est quod Deus semper est, profectum habeat, ut plus sit aliquando, non potest tamen ad id peruenire, ne sibi nihil desit: quia cui naturae profectus est reliquus, numquam intellegetur sine aliquo incremento residuo profecisse, dum natura ad profectum spectans, proficiens licet semper, semper tamen pateat ad profectum. Quod autem in plenitudine perfecta manet semperque est, non sibi reliquit ut plenius sit, quia accessionem plenitudinis plenioris perfecta plenitudo non capiat. Et haec quidem de Deo ita opinandi piae intellegentiae species est, Deo nihil deesse plenumque esse. 45. Ceterum non ignorat apostolus, cuiusmodi de Deo

DOLESNMPRVIB'GOIYZ 27e» L*NGYZ,eiO] -ne D adepturus] abept- D*!

dei] deo LCFKTBGy — 28 subiectionem] itaque]utiqueO] 29inobs DFKV/GY

intellegendus] + deus sit LC, + sit V/ G*? Y Z, + est Gc

si] sic L*, » Le

esse] esset T* —— 30 prouectionem] profectione T, profectionem B consequetur] -quitur D, -quatur T B, coaequetur me, Ge m& coaequetur consequenterre 44, 1 ueneratione] -nem K* 2quam] + deZ 2/3et de natura] naturae T, ut de natura O, unde naturam / 3humani]-ne L* ^ conceptionem] -ne F? uerbi]-bi D — 5se» T — confidere] -tent O] ambigere] abig- C 5/6 desitne quid] an aliquid desit ne quid K, an aliquid desit T B, desiit ne quid Y 6plenus]plenius LC ei) DFBu,etCE — 7reliquum] relictum T sit] + nonlicet B cuinon]cum /*, cum cuinon Je — 8 — est semper L profectum] + non Le T plus] plenus LC E* TB 9ne» L* 10 reliquus] -quum D, -quis V, -cum T — numquam] num V/ intellegetur]

gitur DNFBG*YZyu

11 dum]çumL*

ad) TB . profectum] +

quod autem in plenitudine (dg ex /. 13) L* 12spectans]expectans T licet] scilicet E N, sic GC in ras. 8 semper» NB 13 plenitudine] -nem Y perfecta] prof- T, -ctam Y manet] maneat T G* YZ 14 reliquit] relinquit LCEVT plenius Le G, plenus DCL*ENFKWVTYZ, non plenus B, plenum O / quia] qui T accessionem] accens- D, -ssione T 15 plenioris perfecta? O J — perfecta] -tam L* capiat] captat D — 17 esse] se IN 45, 1 non» YZ

de» L*

PL 429

CAP. 43-46

573

confessionis uoce testandum sit, dicens: O profundum diuitarum et sapientiae et scientiae Dei ! Quam sunt inconpraehensibilia iudicia eius et inuestigabiles uiae eius! Quis enim cognouit sensum Domini, aut quis consiliarius eius fuit? Aut quis prior dedit, et vetribuetur illi? Quoniam ex ipso et per 1pSumet in ipso sunt omnia. I psi gloria in saecula saeculorum. Non circumscribitur Deus mente terrena, neque hoc sapientiae suae profundum sensu intellegentiae penetrantis adtingitur, nec iudicia constitutionum suarum perscrutantium ingenio adpraehenduntur, nec uiae cognitionis eius inuestigabiles se consectantum studiis derelinquunt. In inconpraehensum profundum demersa eius. omnia sunt, nihilque de rebus repperietur, nihil consectabitur. Sensum enim eius 15 nemo cognouit et consilio non eguit externo. De nobis autem nunc omnis hic sermo est, non etiam de eo per quem omnia sunt, qui est magni consilii angelus, qui et ait: Nemo nouit Filium nisi Pater, neque Patrem quis nouit nisi Filius et cui uoluerit. Filius reuelare. Sed aduersum inbecillas mentes 20 nostras et se ad definiendae circumscribendaeque naturae diuinae demergentes profundum, confessione apostolicae protestationis utendum est, ne temeraria opinione aliquid sibi de Deo, praeterquam docetur, usurpet. 46. Communis autem haec naturalium causarum intellegentia est, nihil in sensum cadere nisi quod sensui subiacet, nn

45, 2 Rom. 11, 33-36.

DGE NS

RARE

16 1 Cor. 8, 6.

17/1539, SEXES MEN TT, 27

GOINY-Z,

Dio» C DIE TEN, diuitiarum] diuinarum T — 3 et! ENFG M inconpr.sunt DLFKTBGpy 4inuestigabiles] ininuest- TO —— 5domini] dei CNO quis»/* | 6 deditpriorL ^ dedit] + ei Lc Ec FK T BG, --ili NZ retribuetur] -bueretur G.— ili]ei /YZ — 7 ipsi] ipsique FK saeculorum] + amen V/Y Z 8 deus} /* neque] nec quia E* N, nec Ec hoc?C O9 intellegentiaesensu L sensu]-suiK intellegentiae OJ 10suarum) ET perscrutantium) E,-scrutationum Y 11 inuestigabiles]-lis Y ^ 12se> YZ consectantum]-ntium Cc L F TB G, -ndum Y Z derelinquunt] -linquent Le, -liquunt V/ in inconpraehensum] inconprLY, in conpr- TZu 13 profundum] + et L^ 14 rebus] + eius [SERT BOUE eius» Y 15 externo] extraneo T' 16 — sermo hic IN eo] deo T 17 quil] + et D* qui?] quia T 19 uoluerit] + filiuerit / C aduersus NTYZ 20 definiendae] definidae / K* 21 apostodemergentes]-ntis D — confessione] prof- B, -ssionis Y Z, - ad Y 22protestationis] -tione D Z, professionis T — temeraria] -rarie licae]-ca D 23 docetur] docentur Ke, oportet B ENOJypu opinione] -nio veo usurpet] -pent Ke GC?, -pat Oc 46, 2 sensum] -su

YZ

subiacet] -iciet E*

PL 430

HILARI LIBER XI

574

ut aut res aliqua proposita oculis aut opus quodque ipso sensu nostro ac mente posterius: quorum unum, quod aut

A

adtrectatur aut cernitur, concedit intra opinionis nostrae sententiam, ipso tactu uisuque moderandum ; aliud uero, quod sit in tempore et quodam iuniore a nobis aut gignitur aut constituitur exordio, quia sensum intellegentiae non praeuenit, iudicio quoque sensus diiudicantis obnoxium est. Non enim aut aspectus noster inuisibilia diiudicat, qui non

nisi tantum conspecta discernat ;aut mens nostra se In id

quo non extitit tempus extendet et antiquiora ortu suo peruestigabit, cum non nisi earum rerum tantum opinio ei, quarum ipsa sit senior, relinquatur: quae plerumque 1psa

15

per necessitatem naturalis suae infirmitatis incerta, absolu-

tam scientiam in causarum cognitione non teneat, nedum

modum earum, quae ante se sint aeterna ratione, sensu ultra

natiuitatem suam redeunte percipiat. 47. Et idcirco apostolus, quia numquam nisi ea in cognitionem caderent quae sensui posteriora succederent, — commemorato sapientiae Dei profundo et inexcrutabilium

DICIPENIMER

IBM

COMTE

3 aut res] aut aures C, aures L*?T, auris Y proposita] -sitis T quodque]quoque D, quod TB — 3/4ipsosensu]ipsensu C 4ac]aut D quod] quid DCL EFeK* V TBG*OJYZ . aut? K* 5 adtrectatur] tract- L* T B,adtract- Le G — concedit] -det D, cum cedit O/ — opinionis] -nes E* | 6sententiam] -tia D, -ntiae Y — tactu]tractatu L* —— uisoque N — 7 quod]quid L sitlfitu etquodamiuniore) TB — quodam] quod a N Y 8 constituitur] tuetur D exordio] + et Le — 9sensus]-su Z — diiudicantis] deiudic- D, si iudic- LX, si diiudic- LA, dicantis K*,iudic-

T — 10aut]ut d.

diiudicat] deiud- D,iud-N ^ 11conspecta]disp- E* V, asp- B — conspecta discernat] conspectandis cernat F discernat] discedat L*, decernat T — 12 quo] qood CL*ENFKTBGY extitit] existit Le extendet] -ndat DLFKG, -ndit B, -dens Ec?Z et Of, DCL*BNEFK* V Y Zj/ aut LeKeBG,ut T antiquiora]anteriora T ^ ortu]ortui T — 13 peruestigabit] -gauit L NT, preuest- E — tantum» J ^ opinio tantum L ei]et CLceE*NTB,est L*, 95VYZ 1dipsa']ipe DCLEVBG*Yy — 15 incerta] -rtam T YZ — 16cognitione] -nem L* teneat]-neant C — 16/17 nedum modum

EN F, nedummodo D CL V T BGO J Y Z i, nedumodo K 17earum]eorum O/ earum quae] earumque FK — ante se sint] cauta nonsunt TB sint]|sunt E T B,sit K* aeterna]-nam LZ ratione]-nem G TAVADGOZ sensu] -sui K, -sum VY 18 natiuitatem] -tate Y suam] sua KY redeunte] -ntem C percipiat] recip- C, -piant K

47, 1 quia] qui C E*.N cognitionem] -ne FYZ

nisi] + in L* ea] eam DT in» K* 2 sensui] semper sui FK posteriora] post

tempora D, postera C, + sua L*, potiora l/

succederent] -dent D G*, -dunt

V T G€Z, sua cedunt Y 3 commemorato] -tio DLKT inexcrutabilium] inscrutCL EN TGecOJ Y Z

et] talium T

CAP. 46-47 ^

575

iudiciorum infinitate et inuestigabilium uiarum secreto et incogniti sensus ignoratione et consilii non communicati inintellegentia, — subiecit : Quis enim prior dedit, et retribuetur illi ? Quoniam ex ipso et per ipsum et in ipso sunt omnia. Ipsi gloria in saecula saeculorum. Deus, qui semper est, non subiectus est modo, neque ab

anteriore sui aliquo motu mentis aut intellegentiae praeue-

nitur. Et idcirco inuestigabile et inperscrutabile ipse totus profundum est ; totus autem ita, ut non per hoc definitus in

modo sit, sed intellectus sit in inmenso : quia a nemine quod est sumpsit nec prior ei dedit aliqui, ut retribui officium danti oporteat. Ex ipso enim et per ipsum et in ipso omnia sunt. Non eget ex se et per se et intra se manentibus, nec qui origo nec qui opifex est nec qui continens est, internis

externus et effectis conditor; et suorum ipse egens num-

quam est. Nihil ante est, nihil aliunde, nihil extra est. Quo 20

igitur caret plenitudinis profectu, ut per tempus adhuc Deus omnia in omnibus sit ?Velunde sumet, extra quem nihil est ? Nihil autem ita, ut semper ipse sit. Et qui ipse semper est et extra quem nihil est, quo incremento explendus est uel quo augmento demutandus est, dicens: Ego sum et non demutor, 47, 6 Rom. Mal. 5, 6.

DOMINER

11, 35-36.

TUBIS

15 Rom.

11, 36.

20. Cor

15 28.

24

QS

4 infinitate] sic LC p. corr. — inuestigabilium] sc L4 p. corr., ininuest- V T secreto]-torum E* N 5incogniti] -to D, ignoti N,cogniti T — ignoratione]-nem D Y — et? E* communicati]-cat T, -canti G, sic O! p.corr. — 6 inintellegentia E, intell. DC NFKV TBGO]JZ, intellegentiae L*, ignorantiae Le, intelligentiam Y dedit] + ei Le Kc T B 7 sunt] sint L* 8 10 anteriore] int- L*E 9 est?] + non L* saeculorum » B, + amen Y Z motu] motus D C E* 11 inuestigabile] ininuest- TO] ^ 12 profunin» K*YZ — itaautem totus L totus] totum / dum]-ndus E*N sed] ut L* — inmenso] sitilest L* 13 modo] modum DFKOJH 14 sumpsit] sumit l/ G*? alet E*, 9 K* quia] qui YZ menso L* retribui]-buit E* — 15 EXTBGJYZy,-quid NFO*? aliqui]-quis danti] dandi D, dantis B — oporteat] + ait V/Y Z — 15/16 — sunt omnia N

16ex]in F*

— et]ex K*

se?» L* — nec] ne TBY — 17 nec] ne

18 externus] externisque internis] -nus J* est] Het GOJu TBY effectis] -cti et!]in TB L*, externusque L£, externis Ee K,exterior TBG numquam] umqeB conditor] cognitor TB VG*YZ aliunde] est?» T ante] + eum T B 19 est!] + et L !Boueru quo] qui L*, quod extra] + se DFKy aliunt/de D, + est LFK 22 et?» KOJ YZ extra] ex O*1 21 sumet] sumeret K WG*?Y 22/23 nihil autem ... extra quem nihil est » L* B, Le suppl. : nihil autem ita ut demutandus] 24 agmento D semper ipse sit et qui ipse semper est demutor] -tat IN est] + est J -ndum L*, deput- T

PIJ2331

576

HILARILIBER

XI

25 cum non relinquatur uel ad demutationem locus, uel ad profectum causa, uel ad aeternitatem anterius, uel ad Deum

aliud praeter quam Deus ipse est ? Non ergo per subiectionem Fili Deus erit omnia in omnibus. Neque per causam consummabitur,

30

^

IO

ex quo et per quem et intra quem omnis

| | causa consistat. Manet itaque ut est semper Deus, nec profectu eget qui ad id quod est ex se ac sibi semper est. 48. Sed ne in unigenitum quidem Deum demutandae naturae cadit necessitas. Deus enim est, quod plenae ac perfectae diuinitatis est nomen. Nam ut superius docuimus, et repetitae gloriae significatio et subiectionis causa ea est, w£ sit Deus omnia in omnibus.

Esse autem Deum omnia in omnibus sacramentum est, non necessitas. In forma enim Dei manens formam serui adsumpsit, non demutatus, sed seipsum exinaniens et intra se latens et intra suam ipse uacuefactus potestatem :dum se usque ad formam temperat habitus humani, ne potentem

inmensamque naturam adsumptae humilitatis non ferret infirmitas, sed tantum se uirtus incircumscribta moderare-

1j

tur, in quantum oporteret eam usque ad patientiam conexi sibi corporis oboedire. Quod autem seipsum intra se uacuefaciens continuit, detrimentum non adtulit potestatis, cum intra hanc exinanientis se humilitatem uirtute tamen omnis exinanitae intra se usus sit potestatis. 49. Quod itaque Deus erit omnia in omnibus, adsumptio48, 4 cf. supra IX, 39; XI, 5o. 49

1: Corse

28.

D'CAEINEN

ER

NAT

25 ad!> E*

5er/Gor.- xs, 28:

7/9 cf. Phil. 2, 6-7.

GONE

25/26 uel? ad profectum ... anterius » T

27 est] sit D

subiectionem] + per suffectionem N 29 consummabitur] -mmatur K — 30 consistat] contineat T 31 itaque] idque E*, utique N profectu] -tum T qui ad] quia ad E, quia TYZ .— 32ac5 TB 48, 1ne]nec TBOJ, neque GYZ 2demutandae]-nda Y deus] dei T B 2/7 deus enim ...nonnecessitas? / 3quod]quiZ plenae] plane NY 4 repetitae] se pet- E*, -tita V/GYZ 5ea) DENFKTBOYZH — est? B deus» O* 6 deum] deo YZ non) N X 7 forma] -mam DCE* adsumpsit] -mit / YZ — 8 demutatus] + est EB, -tatur T — se] semet T 8/9 et intra se latens» E*N 9 latens] plenus B intra] infra OJ uacuefactus] + est L, euac- V^* Y

se] + ad mortem et E

10 temperat]

-rans E 11 humilitatis] humanitFK . 12 sed] + in LecILBGOJYZy 13 connexi EZ 1 14 uacuefaciens] euac- D V/O Y Z, uecuaefac- L 15 detrimentum] detrimen/ D potestatis] -tati Lc FK TBGeY Zu — 16 hanc] haec B — humilitatem] -tatis D, -tate Y —— uirtute] tem CL TBY omnis] nominis T 49, 1 quod] quo E* NX

omnibus] + post sacramentum CZ, + in T*

PL 432

CAP. 47-49

577

nis nostrae profectus est. Qui enim, cum esset in Dei forma,

repertus est in forma serui, rursum confitendus est 7n gloria Dei Patris: ut non ambigue in eius forma manens intellegatur, in cuius erit gloria confitendus.

Dispensatio itaque tantum est, non demutatio : in eo enim est in quo erat. Sed cum medium est quod esse coepit, id est homo natus, totum ei naturae quae antea Deus non fuit adquiritur, cum Deus esse omnia in omnibus post sacramen-

tum dispensationis ostenditur. Nostra haec itaque lucra sunt et nostri profectus, nos scilicet conformes efficiendi gloriae corporis Dei. Ceterum unigenitus Deus, licet et homo natus sit, non tamen aliud quam Deus omnia in omnibus est. Subiectio enim illa corporis, per quam quod carnale ei est in Spiritus deuoratur, esse Deum omnia in omnibus naturam 15

10

eum qui praeter Deum et homo est constitult, noster autem

20

ille homo in id proficit. Ceterum nos in hominis nostri conformem gloriam proficiemus. In agnitionem Dei renouati ad creatoris imaginem reformabimur, secundum apostoli dictum :Exuti ueterem hominem cum actibus eius, et induti nouum eum qui innouatur in agnitione Dei secundum imaginem eius qui creauit. Consummatur itaque homo imago Dei. Namque conformis effectus gloriae corporis Dei, in imagi2/3 cf. Phil. 2, 6-7.

3 Philo

n

11/12 cf. Phil. 5, 21.

20 Col. 5, 9-

IO.

DCLEN

EK

VLB.

GOJKZ

3 est?] erit FK — 4 — nonut forma]-mamT 2 = forma dei O]u demutatio in eo enim est in 6/7 T d 6ineo]i — T erit 5-gloria GYZ medium] medio N TB dum cum] et) quo erat] deerat D ...9 deus V naturae] + suae T est?) B — 8ei]et E,» T, enim B nostra haec itaque — 10 rLeT WYZ,pe est cum]quiacum Y Z — post]pot profectus] + hae scilicet 11 nostri] -ris E* L, nostra itaque haec B efficiendi] -ciens ENOJ B sunt + m8, e efficient dei gloriae conformes nos es esse nos gloriae dei conform scilicet 11/12 nos scilicet ... corporis dei] haec FE LL )ER TOLCO nostri dei] — +etO e] 12gloria — T efficient ei est 7QUO cel» qo one subiecti enim] o 14 subiecti tamen) T esse] et esse C, et se L*" . deum]eum Y, ? Z 15 naturam]-ra TB E est] + constit / eum praeter deum et homo est (47) T 16 deum? O* 14] 17inD» NE constituit] -stitutus L* F K T B, -stituet E N VGOJun conformem] -rmi Y Z 18 J CEFKO] -fecit proficit] B deo T, deum in] et in LeO Jp gloriam] gloriae gloriam G*, gloriae gloria Y Z um] + eumdem agnitionem] -ne YZ — 19 reformauimur T*IN — secund ETBG*OJYZp suis DCN, eius) B exuite T, exuite 20 exuti] et E ur] renouinnouat TB m homine + induti] induite TB — 21 nouum] 22 creauit] + -ne T* em] imagin . TBG]y E -nem ne] agnitio FK] 23 imago] secundum imaginem Le homo» FK eum LeFKy inp LE*KBYZ,ad T D effectus gloriae — G* -mes is] conform

578 25

HILARI LIBER XI

nem creatoris excedit secundum dispositam primi hominis PL 433 figurationem. Et post peccatum ueteremque hominem in agnitionem Dei nouus homo factus, constitutionis suae obtinet perfectionem, agnoscens Deum suum et per id imago eius, et per religionem proficiens ad aeternitatem, et per aeternitatem creatoris sui imago mansurus.

24 cf. Gen. 1, 26-27.

DCLE N

FR

aTATB

'GOJYZ

24 creatoris] creationis Le, creaturae Y Z — excedit] excredit C, exscedit L* 25 et) Le — 26agnitionem] -ne CYZ constitutionis] -nes K* — 27 deum] dominum Y Z 28 per!) J ^ religionem] -ne / 28/29 et per

aeternitatem» EJ

29 mansurus]

+ amen LCE, + amen amen K

579 LIBER

DVODECIMVS

PL 434

1. Tendimus tandem iam sancto Spiritu prosequente ad tutum securae fidei tranquillumque portum. Adque ita ut

multo mari uentoque iactatis accidere saepissime solet, ut

^

cum eos circa oras portuum inpediti et graues fluctus morentur, ad ultimum in notam sibi nonnumquam ipse ille ingentis terribilisque undae stationem fidamque aestus inpellat, — quod nobis, ut spero, duodecimo hoc aduersum hereticam tempestatem nitentibus libro continget, ut cum in eo grauissimae inpietatis fluctui communitam puppim damus, ipse ille nos fluctus ad optatae quietis sinum deuehat.

Omnibus enim incerto doctrinae uento circumactis hinc

metus, hinc periculum, hinc etiam saepe naufragium est,

quia unigenitus Deus sub profetica auctoritate creatura esse

20

defenditur: ut in eo non sit natiuitas sed creatio, quia ex persona sapientiae dictum est: Dominus creauit me in initium uiarum suarum. Hic hiemis eorum maximus fluctus est, haec tortuosi turbinis grauis unda est. Quae excepta a nobis et securo nauigio infracta usque ad ipsum nos tutissimum portum optati litoris prosequetur. 2. Non incertis autem neque otiosis nautarum modo nitimur spebus, quos interdum uotis magis quam fiducia nauiXII, 1, 16 Prou. 8, 22.

DCLEN,

FK

,VIB.GOIYZ

accommoda. XII, 1, 1 Z inchoat lege frater) in christo et sensum mentis

c spiritu sancto Z tendimus] + iam (dg) Z — iam» L Tendimus etc. 3 accidere] acced- D L G* Y* Z securae] -rum / 2 tutum» JC oras] auras E, horas IN O*, 4 eos circa] eo scire E* solet] solent K* portuum] -tum oras 7 portuum Y, ^ portum hora orat T*, hora Y r] moretur D* morentu 5 D -uis graues] Ec -diat inpediti] ECKY fidamque stationotam] natam L, noxam N — 6 fidamque] que O*! DCN J undae] unde ingentis] ingens K* nem] fidamquaestionem C*! -tingit et] conting TBG s aduersu 8 N nobis» 7 quod) J/ inpietatis] grauissime DC TV T 9 ut» E CLFKBZ, -tigit TY quietis YZ G* em pup(p) T, puppi ] puppim 10 atiZ EOJ,-t tempestB portum deuehat ] deuehat sinum 10/11 sinum] quietissimum D T* G* 14 quia] qui G*! — creatura] -tus J | creatura 11 deuehat] debeat T* in 16/17 in initium F K T, initium DCEVBGOJYH esse] creatur.se G* 18 FKTB suo opere in + 17 suarum] principio L, in initio N Z 19 nauigio] excepta]eacepta N = estunda Z turbinis] -biginis T* mum)} E, tutissi nos — O -ctu EN, infreta infracta] -gii N, naufragio T etur] -quitur N, -quemur 4 prosequ T L adoptoptati] 20 / imum notiss Um nautarum] naturarum IN T, nautatum HM 2, 1 otiosis] obtunsis T

spebus] spe E — quos] quo DLE*NB,»C

uotis] uocis L

580

^

HILARI LIBER XII

gantes uagi instabilesque uenti aut deserunt aut depellunt. Ceterum nobis adest inseparabilis fidei Spiritus, dono unige- PL 45; niti Dei permanens, et nos indemutabili cursu ad tranquilla deducens. Non enim Dominum Christum creaturam, quia neque est ;neque facturam, quia facturarum omnium ipse est Dominus ; sed Deum

nouimus,

Deum

Dei Patris pro-

priam generationem. Nos quidem omnes secundum bonitatis dignationem dicti adsumptique sumus Dei filii, sed ille unus Patri Deo Filius et uera adque absoluta, manens tantum in cognitione utriusque, natiuitas. Nostra uero tantum haec solum religio est, Filium

confiteri non adoptiuum sed natum, neque electum sed generatum. Non enim aut factum aut non natum praedica-

20

^

mus, quia neque creatorem creaturis conparamus neque natiuitatem sine generatione mentimur. Non per se est, qui per natiuitatem est, neque non natus est, qui Filius est, neque qui Filius est, aliter potest quam nascendo esse quod Filius est. 3. Nemini autem dubium est, contrarias semper obnitentesque inpietatis causas esse causis religionum, neque posse id pie suscipi quod inpie susceptum esse decernitur : ut aut hi nunc noui apostolicae fidei emendatores euangelicum et profeticum Spiritum in lites diuidant et in iurgia partiantur, aut hi aliter profetauerint et hi aliter praedicauerint : quia

DCLEN

FK

VTB

GOJYZ

3 instabilesque] -lisque D Y + depellunt aut deserunt EN O J 4spititus fidei Y Z —— spiritus] tu L 5 nos] non T indemutabili] -les L tranquilla] -um Ke — 5/6ad tranquilla deducens] adtranquillando ducens N | 6dominum] + iesum Z creaturam] -rarum N,-ra Y ^ quia) Y* 6/7 quia neque est neque facturam? N O* 7 nequel] + ipse & facturam] -rum L*,-ra Y facturam quia) T quia] quamN 8dominus est B deum?» LTB patris» EN 9 omnes] omnem C bonitatis] dignit- L, + eius FKT B 10 — filii dei T ille] + uerus FKVTBGOJYZyu 11 unus] unius EN ^ deo patri L Z, patris dei Ec absoluta]-tamL — 12tantum] totum F*, > TBGC 13 nostra uero tantum] uerum nostra tanto L solum» CEN, sola GOJYZy 14 electum] lectum L 15 generatum] genitum TB — non?) C 17 mentimur]-iemur L ^ non]necT 18nequenonnatusestquifiliusest> K — 19 qui) F*' nequequifiliusest> LE N — aliter] taliter N potest] potens N ^ esse quam nascendo L

3, 1 obnitentesque] -ntisque D, optinentisque LX, optinentesque LC E* N, obnitentes cui T — 2 inpietatis] -tates CGYZ, » L Sid) "uf aot

FKVGYZ,aut

DC E* N,ut L Ec O J, utautem T B

J5* 5 lites] litis L tiuntur DCLENO]J KT . et|aut.B

diuidant] -dunt ENO/ 6aut]ut DCE NO]

4 euangelicum] -lium

in) LT partiantur] profetauerint et hi aliter »

CAP. 2-4

581

Solomon ad creaturae nos uenerationem uocet, Paulus uero

I

E

An

seruientes creaturae coarguat. Quae utique non uidentur sibi secundum inpietatis intellegentiam conuenire: ut apostolus, et per legem edoctus et per praefinitionem segregatus et per loquentem in se Christum loquens, profetiam aut ignorauerit aut non ignotam dissoluerit, et nescierit creatum Christum quem creatorem nuncupauerit, et uetuerit creaturae religionem qui soli creatori seruiendum monuerit dicens : Qui inmutauerunt ueritatem Dei in mendacium et seruierunt creaturae, praeterito creatore qui est benedictus in. saecula saeculorum. 4. Parumne arguit hanc falsiloquii inpietatem loquens in Paulo Christus Deus ? Parumne demutatae ueritatis mendacium damnat ? Per Dominum enim Christum creata omnia sunt, et idcirco ei proprium nomen est ut creator sit. Non cadit in eum efficientiae suae et natura et nuncupatio. Testis nobis est Melchisedech, creatorem caeli adque terrae Deum ita praedicans: Benedictus Abraham Deo summo, qui creauit caelum et terram. Testis est et Osee profeta dicens : Firmans caelum et creans terram ego Dominus Deus tuus, cutus manus creauerunt omnem militiam caeli. Testis et Petrus ita scribens :Quasi fideli creatori commendantes animas uestras. Quid operis nomen opifici inponimus ? Quid nostris Deum

3 TO:cf. Phil 345

5 Gal. aus:

4, 3cf. Col. 1, 16.

DGPEN

FRWWTB

7 Gen. 14, 19.

Mie

Cons.

4LXX. 80s. 153,

15 Rom. 1, 25. 11 1 Petr. 4, 19.

GOJYZ

7/8 nos uenerationem ... ad] de N. 7 salomon LEN F Te] YZy edoctus] doctus O* Y Z Z et» 10 K aut ut] 9 creaturae» L* praefinitionem] et per praefinitionem segregatus? Y* perio 4 non» L*Y O* ut aut] 12 T* ut aut] 11 G* finitL*, praeuenit13 et] creatum] -turam Lu ignotam] ignoratam Le FK V TB GYZu 15 inmutaue14 monuerit] nouerit F Kc O J, mouerit K* + seruire OJ mendacium] -cio D L* E* NOJ Y, + et coluerunt FIRMIED runt] -rint L creatore] -turi L*, -turae K 16 praeterito] praeto/rito D, potius quam L TYZ amen + F, L ) 17 saeculorum falsiloqui K — 2parumne] hanc] ac G* 4, 1parumne]parumnecL* estnomen F 4 omnial sunt — 3/4 — OU! 3omnia? — parumnon K* 6 5 natura et] naturae / —— testis] itaque testis L creator] -tura D 8 L excelso summo] 7 B T dominum deum] B T L D ec melchised 10 *TB 9tuus)L N ioseph E, osee]iose testis] testes L* —— est? / ^ Z, ese] et] estet I EN caelitestis] caelestis omnem) FK Y 12 opifici / -ntis ntes] commenda | E* D fideli]-lis quasi] quiasi C T*? — nostris] + nominibus FC inponimus] opificum ponimus N, officii inpon- Y

PL 436

582

HILARI LIBER XII

cognominamus ? Creator noster est, creator omnis militiae

caelestis est. 5. Haec cum ad Filium, per quem facta sunt omnia, apostolica adque euangelica fide intellegenda referantur, quomodo his ipsis quae gessit aequabitur, et in ea ^

erit naturae nuncupatione qua cuncta sunt? Primum quidem humanae intellegentiae sensus haec res-

puit, ut creator creatura sit : quia creatio per creatorem est. Qui si creatura sit, et corruptioni subditus est et expectationi obnoxius est et seruituti subiectus est. Ait enim idem beatus apostolus Paulus : Etenim longinqua expectatio creaturae reuelationem filiorum Dei expectat. Vanitati enim creatura subiecta est, non sponte, sed propter eum qui subdidit, in spe, quia et ipsa creatura liberabitur a seruitute corruptionis in

libertatem claritatis filiorum Dei. Si igitur Christus creatura

I^

est, necesse est sub spe longinquae expectationis incertus sit, et longa eius expectatio nostra potius expectet, et expectans ea uanitati subiectus sit, et per necessitatis subiectionem non sponte subiectus sit. Subiectus autem non sponte cum sit, necesse est et seruus sit ; seruus autem cum sit, maneat

20

etiam in corruptione naturae. Haec enim omnia creaturae PL 457 propria esse apostolus docet; a quibus per longinquam expectationem liberanda secundum humanam gloriam cla*

rbscet

Et o inprudentem de Deo adque inpiam professionem, his eum per creaturae contumeliam ludibriis deputare, ut spe-

5, 9 Rom. 8, 19-21.

DICIPE

NME

ERB E GET RYE

14 caelestis] caeli T B 5,1cum]cur p.ras 3his) + quaefacta LC qui] quia T

G* facta]-tis K* 2fide]fidei V/Y — referantur] sic GC G*1 — etjut CE*N,autLcECt 4qua] quae T cuncta] ^ 5respuit] rennuit B 6ut» E* creatorem]-re T* 7 corruptioni] creationi T est) FKB . et?*? ENT 8

est!) T — seruituti]-tutis E* est?) FKVBGY . 9 = paulus apostolus O* paulus? DN expectatio] exspectio [/* 9/10 — reuelationem creaturae N — 1Üreuelationem]-ne C — 11subdidit] + eam D F KZ y, + ea C, eam subdidit L, + omnia TB 12 corruptionis] corrept- L* 13 libertatem]-tate D Y — 14est?] - ut Le longinque D T,-nquaL 14/15 expectationis incertus sit et longa eius? T — 15nostra]-ram KB expectet] + reuelationem Le K T B

et?» K

16 ea] eam K

uanitati] unit- E*

subiectus] ctum IN 17sponte!] + sed YZ subiectus! >] 18et]ut H 19 etiam» B* corruptione] -nem D T 21 liberanda] -ndam LENTY clarescet] -cit DILY Z, -scat G 230)N inprudentem] prud- T,impud- O/ 24contumeliam] + etiam FKB ludibriis] ludibris T*, ludicris B — deputare] -taret T

CAP. 4-6

583

retyrut seruiat, ut coactus sit, ut liberandus sit in nostra non

25

in sua, cum de suis nos ad aliquid prouehamur! 6. Sed inpietas nostra cum ingenti perfidiae incremento per hanc inlicitae uocis audaciam procedit, ut quia Filius creatura sit, Pater quoque non differat a creatura. Christus enim in forma Dei manens formam serui accepit, et qui in nn

forma Dei est si creatura est, Deus non aberit a creatura,

quia in forma Dei'sit creatura. Esse autem in forma Dei non alia intellegentia est, quam in Dei manere natura ; per quod

et Deus creatura est, quia in natura eius sit creatura. Qui autem in forma Dei erat, Deo se aequalem esse non rapuit, 10

quia ex Dei aequalitate, id est ex forma eius, in serui formam

decederet. Decedere autem ex Deoin hominem nisi se ex Dei forma Deus euacuans non potuit. Euacuans autem se non abolitus est ne esset, cum esset aliud quam fuisset. Neque enim defecit ex sese, qui se euacuauit in sese, cum uirtutis

15

potestas etiam in euacuandi se potestate permaneat, et in formam serui transisse non sit naturam Dei perdidisse, cum formam Dei euacuasse nihil aliud quam uirtus diuinae sit potestatis.

6, 4/12 cf. Phil. 2, 6-7.

DET.EN"

PK

VITB&6GOUJYZ

25 ut coactus sit] ut cognitus sit D C E* N, + ut cognitus sit Ec + cognitus sit Y Z, + ut corruptus sit con. |

L*EK*V

. nos]non T

FK VTBGu,

ut liberandus sit» T

26in»

ad) E*

2 perfidiae] natiuitate L*, peruide N 6,1 ingenti] ingeniti Y 4 forma dei manens] audaciam] + eo L£, audacte Y ^ quia] qua ix deus)? E formanens K*! ^ accepit] accipit L* —— 5sicreatural est) C E* aliu L* alia] 7 Le est sit] TO qui quia] 6 / K* creatura?] tura S deus» T ser PT manere]-ret D —— natura] -ram Y? dei]deo Z 9deo] deus YZ . 10quia]qui C est]erit Gc! ^ qui]quam L*,quiaB forma eius] foraeius T*, aequalitate] -tatem C F ex dei] extra F 11 decederet] serui formam] serui forma D Y, forma serui IN foreius O*1 hominem] -nes N, decedere] -ret D Y, decid- B, decere O*? deciderat TB potuit DCE* N euacuans!] uac12 forma] -mam D -ne Y non ne L*, non ut ne] T est? E* ablitus abolitus] 13 euacuans? >L* ex] in L* 14.enim] + etali / O* esset?] + est N, + et OJ GOJ sese??|seO] — uirtutis] + euacuauit]euacuit V* — in]ex T se» T euaetiam) T N se) i euacuand in 15 potestas etiam FKTB suae 16/17 cum] 4- in F 16 formam] -ma Le N Y Z cuandi] -ndis C euacuasse|] 17 formam] -ma YZ perdidisse cum formam dei» E* sit] est T diuinae] -na T uirtus] -tutis L* euacuans se E*?YZ E* esse? dei ... aliud 17 - 7, 1 nihil

584

HILARI LIBER XII

7. Adeo autem in forma Dei esse nihil aliud est quam

aequalem Deo esse, ut aequalitas honoris Domino Christo, qui in forma Dei est, debeatur,

ipso dicente:

Iesu Vt

omnes honorificent Filium, sicut honorificant Patrem. Qui non ^

honorificat Filium, non honorificat Patrem qui misit illum. Numquam diuersitas rerum nisi et in honore diuerso est. Res enim eaedem uenerationis eiusdem sunt, quia aut summus honor indigne inferioribus defertur, aut cum contumelia superiorum inferiora his aequabuntur in honore. Filius autem si, ut creatio potius quam natiuitas sit, per uenerationem exaequabitur Patri, nulla nobis religio honoris ad Patrem est, cum tanta nobis eius ueneratio inposita sit quanta est creaturae. Sed quia Deo Patri in eo quod ex eo Deus est natus aequalis est, est etiam aequalis in honore. Filius enim est, non creatura.

A

8. Et haec de illo praeclara uox Patris est: Ex utero ante luciferum genui te. Non praeiudicatur autem Deo, ut saepe iam diximus, per infirmitatem nostrae intellegentiae, ut per id quod ex utero genuisse se dixit, ex partibus internis externisque per membra coeuntibus tamquam corporalium causarum originibus consistat : cum extra naturalium necessitatum causam liber adque absolutus naturae totius Domi15.3. 10:65: 23. 8, 1 Ps. 109, 3.

DICPENSERSNIAREN

GONE

1, L'adéo| adeo T! Z — in»G* forma]-mam T nihillnon D 3 debeatur] debetur F* 4/5 qui non honotificat filium non honorificat patrem» CN 5 honorificat“] -cant TBYZ 6 et? D*1C in» L* honore diuerso] honore diuersorum E N, honoris diuersitate F K B, honore diuersitate T, honore diuersum Y res» IN 7 eaedem] aeadem / D, eadem

CLE*?K*?TB eiusdem) F* | quia]omninoB,quiO autJut E T J, autem B summus] sumus C 8 honor] honoris K*, honor his Ke indigne]-gnet T*, indiget TC ^ inferioribus]-rior L* ^ defertur] -retur LeFKVBGevu autJitaO] cuam» NYZ contumelia]-liam D 9 supetiorum]-rioribus N ^ honore]-rem T 10siut]si D F, sicut CL N Y, ?E,sicumZ quam]qua Y 11 nobis] autem Y*, nobis autem Ye 12 ^ ueneratio eius L/.— inposita] impota C, posita L* 13.ex|angx eo]

deo COJZ | 14deus? CZ + natusestl TB — est?» ] aequalis! est estetiam? T + estetiam in honore aequalis? L, etiam aequalis in honore est B 8, lex]etex N — 2genui]generaui TB — 3infirmitatem]infinit- K* — 4 genuisse] genui te F — se» YZ 4/5 internis externisque] internis quae E, internisque N, inter externisque O* — 6 extra] ex L* EK — naturalium] + natiuitatem G*, + natiuitatum G^ v! necessitatum] s LC p. corr. 7 causam]-sa EC Ke liber adque] liberatquae D, liberat adque T ^ absolutus] -lutae FK naturae] -ra Y

PL 438

CAP. 7-9

585

nus manens, proprietatem natiuitatis unigeniti sui ex indemutabilis naturae suae uirtute significet. Ex Spiritu enim »piritus nascens, licet de proprietate Spiritus, per quam et

10

ipse Spiritus,

nascatur,

non

tamen

alia ei praeterquam

perfectarum adque indemutabilium causarum ad id quod nascitur causa est. Et ex causa licet perfecta adque indemutabili nascens, necesse est ex causae in causae ipsius proprietate nascatur. Proprietas autem humanarum necessitatum intra causas uteri continetur. Sed Deo non ex partibus perfecto, sed indemutabili per Spiritum — quia Deus Spiri(us est, — non est internarum causarum naturalis necessitas. 20

2

A

Sed quia nobis Spiritus de Spiritu natiuitatem praedicabat, sensum nostrum causarum nostrarum instituit exemplo, non in exemplum natiuitatis sed ad intellegentiam generationis: ut. exemplum illud non ad necessitatem proficiat sed ad sensum. Si igitur creatio est unigenitus Deus, etquid sibi uult significatio intellegentiae, quae per consuetudinem natiuita- PL 439 tis humanae intellegentiam diuinae generationis ostendit? 9. Plerumque enim per haec nostrorum corporum membra operationum suarum nobis Deus momenta significans, sensum nostrum usu intellegentiae communis edocuit, cum ait : Cuius manus creauerunt omnem militiam caeli, uel iterum :

^

Oculi Domini super iustos, uel rursum : Znueni Dauid Tessae filium |secundum cor meum. Cum enim et uoluntas 1710. 4 24.

9A

OS pase

PGLEN"

XX

BIPS 23 IO

ACHATS. 22;

FKOWATBMGONTZ

indemutabiunigenitilunitiC — sui] dei FK 8natiuitatis]-tates E* 10 nascens] enim » O* 9 naturae] -ra O* lis] in mutab- N, -bili T manens T ^ proprietate] + sit Le — 11ipse]inse K* — spiritus] est spiritus 12 aliacilalia G*,aliae Y Z — praeterquam] prae O!— G*,+estOJZu cauperfectarum ... causarum] perfectae atque indemutabilis substantiae Le indemutabili] + 13et»> T — licet] scilicet F sarum] + atque V. YZ deus LC, mutab- G*

14 causae! D C L* 2, causa eadem L£, causa ei E, causa

15 proprietate] -tatem E causae?] -sa T NFKVTBGOJYZy 16 causas] necessitatum] -ssitatem LL*, natiuitatum LC autem] enim / indemutabili] -bilium N, inmutabile G* 17perfecto]prof- K TZ am K 20 19/20 de spiritu natiuitatem praedicabat sensum nostrum» T 26 21424201 B instruxit instituit] Le generationum causarum] ostendit] + ex utero LCFKG intellegentiam] -tiae K* 9, 2 suarum] suorum D C, nostrarum

Y Z

3 usu] usui E N F, usus K*

rursum] 5oculi] et oculi T edocuit] eo doc- / — 4militiam] mal- E 5/6 — filium B,iese DLCENFKTGOJYZ iessae CL* V ilud L iesse DLFKYZu,

+ uirum LFKTBy

586

HILARI LIBER XII

significetur in corde, per quam Dauid morum probitate conplacuit, et cognitio uniuersitatis, qua extra scientiam Dei nihil sit, sub oculorum uocabulo enuntietur, et operum 10

15

efficientia, quia nihil non ex Deo sit, per nomen

haec eadem per:côret oculos et manum

A

manuum

intellegatur, — uolens et prouidens et agens Deus cuncta sub significatione causarum corporalium intellegendus sine ministerio corporali, — quomodo in eo quod ex utero genuit, non per causam corporalem intellegendae natiuitatis sensus adfertur, cum per ceteras membrorum significationes ceterarum quoque in Deo efficientiarum demonstretur effectus ? 10. Quia ergo proponitur cor ad uoluntatem, oculi ad uisum, manus ad effectum, cum tamen ultra partium infectam conparationem Deus et uelit et prouideat et peragat, et enuntientur, nonne

significatio qua ex utero genuit uerae natiuitatis ostensio est ? Non quod ex utero genuerit, sicuti nec per manum agat, nec per oculos uideat, nec per cor uelit, sed quia per significationem horum uere omnia et agat et uideat et uelit, ita per significationem uteri uere ex se genuerit quem genuit, non per causam uteri sed ad ueritatis professionem : sicuti

PL 440

nec per causas corporum aut uelit aut uideat aut agat, sed

utatur his partium nuncupationibus, ut per corporalium 13 Ps. 109, 5. IONSIDS TOO

DICLEN

BK.

V qRBucOomuvA

7 probitate] propriet- YZ — 8qua] quia V BGeZ, quae G* J* Y — scientiam]-tia T* — 9 enuntietur]et nunt- O 10 efficientia] -tiam C.N? T — quia] qua ENOJ .. nomen» K* manuum] manum K T B G* Y 11 uolens] inuolens C, + itaque deus LL. deus? L 13 quomodo] + iam Bu 14 per causam] ex causa T . corporalem] -ralium Y Z, + humanae originis LeFKGyg intellegendae] -nda est Z, + etiam spiritalis Lc FK Gu 14/15 sensus adfertur] sine adfectu D C L* l/ Y, sensusuffertur T, sine effectu BZ

15 membrorum] + corporalium G deo] deum L, + spiritalium Lc FK G

ceterarum] -rorum L*?T demonstretur] -straretur D

16

10,1 proponitur] pon- L* FKTB . cor] cur C oculi] -los N 2 ultra] extra Le Ge vl, intra EN —— partium] parti F, participium K* — infectam] inperf- LC Ec v! GC, infecta K*, ineffecta KC — 3conparationem] compartE 4 haec] per haec T — eadem] + et T manum] manus /Z, manu Y enuntientur] -tietur C E* O* Maffei nonne] non K* Ssignificatio] in significatione Lc, -tione K — qua] quae E* V/ T Y, quam B, quia Z @ utero] + deusdeum Le FK G 6est] + opinanda L€ — sicut TB per manum] manu

T B

7 per?] + aures audiat K*, + aures audiat nec per F Kc

8

horum] hominum O* ? J 10 causam] -sa T ad] per LeG uetitatis] -tates L*, + genuinae Le G, -tatem T — professionem] -nis T — 11 causas] causam FK . 12per» B . corporalium] corcorporalium 1^

CAP. 9-12

—

587

ministeria uirtus efficientiarum incorporalium sentiatur. 11. Natura igitur humanae consuetudinis non sinit, sed nec dominicae doctrinae sententia patitur, magistro discipulum praeesse uel seruum imperare domino: quod alterum alteri et per ignorantiam subiaceat, ut ignarus scientiae, et per condicionem infirmum sit, ut dominatui seruitus. Quae cum ita esse commune iudicium sit, cuius nunc nos temerita-

tis exemplo Deum creaturam et Filium facturam et dicemus et existimabimus, cum nusquam nobis hoc de se et magister et Dominus

seruis

ac discipulis

suis locutus

sit, neque

natiuitatem suam aut creationem aut facturam docuerit ; sed et Pater nihil umquam aliud quam Filium testatus sit, et Filius nihil aliud quam proprium sibi Deum Patrem professus sit, natum utique, non factum aut creatum, sicuti ait:

Omnis qui diligit Patrem, diligit et Filium qui natus est ex eo? 12. Factura autem opera creaturarum sunt, non generationis natiuitas. Non enim caelum filius aut terra filius aut mundus natiuitas est, de quibus dictum est : Omnia per eum facta sunt, et per profetam: Opera manuum tuarum sunt ^

caeli, et per eundem: Opera manuum tuarum non omalttas. 11213 CE MIC 10:24 125.3. T0. 912253

DCLEN

FK

8/9 cf. Io. 15, 15.

4 Ps. 101,26.

VITB

13 ministeria] misteria /

14 1 Io. 5, 1.

52s. 2127. 8:

w€0IrYZ incorporalium] + ministeria F

11, 1natura]-rae D — consuetudinis]constitutionis Y Z — sinit] sustinuit doctrinae dominicae T B ^ patitur] patiatur T —— discipu2 B,suntZ 4etl>Le — ignorantiam] -rationem inperareB T 3uel? ^ Y lum]-los 5 e?» K scientiae] -nti G ignarus] -rum LK ut] aut D Z conditionem L F K GO, condicione T — infirmum] -rmus EN TO Y Z, -tmis 7 exemplo] + unigenitum FK 6 = nos nunc T J, mallem : inferius BG* Y Z — 8et!) G* — existimabimus] -mauimus 1e, dicemus]dicimus

-mamus YZ

cum nusquam nobis hoc de se) F* (uide infra)

^ cum) Z

hocdese) DC L* E* N, hoc delege FC K, hoc se nusquam]usquam L* dominus] + cum nusquam hoc de lege F*, FC ordinem 9et> K TB 10 creationem] -turam neque] + per L* sitlest G* correxit, non wrba filium] filius 11aliud quam) T autfacturam) E* BG*,+suamZ X* . 13 quam» aliud nihil filius et sit testatus filium quam 11/12aliud B9" natum utique] natus itaque est Z —— factum]-tus Z — creatum] -tus Z, + se sicut L* FKB adserens Lc F Ke By, + sed asserens K*, + asserens GC = ex eo natus est L, natus ex eo est l/ T*, qui?] quia N 14 et» G* natus ex eo T*, natus est G* 4 per? C — profetam] 2terra]-am T 12, 1factura]-raeLCFKTBJ 4/5 opera manuum tuarum sunt caeli et per G manum DLV -ta B eundem)? E* N Y* — 5et] + item L£, + item et E^, item V T B, iterum et G manum DL VG

588

HILARI LIBER XII

Numquid pictori pictura filius, aut gladius fabro filius, aut architecto domus filius ? Haec enim opera efficientium sunt, aduero patris solus qui ex eo nascitur filius est. 13. Et nos quidem filii Deo, sed per facturam filii. Fuimus enim aliquando filii iracundiae, sed filii Deo per Spiritum adoptionis effecti, et dici id meremur potius quam nascimur. Et quia omne quod fit, antequam fiat non fuit, nos cum filii ^

A

non fuissemus, ad id quod sumus efficimur. Ante enim filii

non eramus, sed postquam meruimus hoc sumus. Sumus autem non nati sed facti, neque generati sed adquisiti. Adquisiuit enim sibi Deus populum, et per hoc genuit. Genuisse autem Deum filios numquam cum proprietatis significatione cognoscimus. Non enim ait: "Filios meos genui et exaltaui”,sed hoc tantum : Fihos genui et exaltaur. 14. Nisi forte in eo quod ait: Fus primogenitus meus Istrahel quisquam hoc quod primogenitus meus dixit, ad detrahendam Filio proprietatem generationis intelleget : ut quia et de Istrahel dixerit meus, adsumptio factorum filiorum pro natiuitatis proprietate usurpata sit ; et idcirco non sit natiuitati Dei proprium quod de eo dictum est : H?c est Filius meus dilectus, cum meus etiam illis proprium esse dicatur, quos non natos esse manifestum est. Non natos autem

I©

esse, licet nati esse dicantur, uel eo docetur cum

dicatur: Populo qui nascetur, quem fecit Dominus.

13, 2 Bph. 2,5.

2/3cf.Rom. 8, 14-15.

14, 1 Exod. 4, 22.

6 Mt. 17, 5.

D'OICEINR RS ATEN

GOTNZ

6pictori] -ris L fabro] fabri F

8 cf. x Pett. 2; 9.

Is

10 Ps. 21, 32.

filius!] est filius FK T B,filiusest G 8 patris] ri L.FKVBGYZk

gladius] -dio T*

13, 2 iracundiae] irae Lc deo] dei L EN G* spiritum» YZ 3 adoptionis] -nem Y,-nes Z 4fit]sitF — 5 efficimur] -ciemur K, -ciamur Y 7adquisiti]-sisti E* 8adquisibit T + deussibiZ — deus) G* 9 deum) C, deus T numquam]nusq- T 11 genui!] generaui TB — eti) Ts sed hoc ... exaltaui?) E* T genui?] generaui B, enutriui /

14,1 quodaitineo Z — primogenitus] unigenDCN — 2quod) K* meus] + non EC — 3detrahendam]-ndum T filio? YZ intelleget ut] -git ut EC VB, -getur O, -gitet / 4et]est D,>) TJ 4/5 = filiorum factorum T —— 5natiuitatis] natiuis T — proprietate]-tatis G* 6nonsit>IN sit] est C de eo] deo K* O* 8 dicatur quos non natos esse? G* natos! esse] natos ex se Y*?Z, nato sese Y^ 9 nati] non natiuitati F dicantur] dicatur K* co]Mexteo ESF K I nBGY Zu docetur] dicentur EX, dicetur N — 10 dicatur] dicantur D, dicitur FKV TBOJYZy populo] -lus O* / nascetur] nascitur T G*

PL 441

CAP. 12-15

5

IO

589

15. Ergo populus Istrahel nascetur, ut fiat. Neque per id quod nasci dicitur, non intellegetur et fieri. Ex adoptione enim est filius, non ex generatione ; neque ei proprietas, sed nuncupatio est. Nam licet primogenitus meus de eo scribtum sit, longe tamen multumque differt filius meus dilectus et filius brimogenitus meus. Vbi enim natiuitas est, ibi filius meus dilectus ; ubi uero electio ex gentibus est et adoptio per uoluntatem est, ibi filius primogenitus meus. Hic quod suus est, ad primogenitum est ; illic quod suus est, ad Filium est. Et in natiuitate primum suus, et sic dilectus ; et in electione

fili primum primogenitus, et sic postea suus : ut adoptato ex omnibus populis filio Istrahel proprium esset, quod primogenitus est ; nato uero uni Deo manifestum sit proprium esse,

quod Filius sit. Non est itaque uera et perfecta natiuitas, ubi deputatur magis quam generatur : quia non ambiguum est eum populum, qui in filium nascatur, et fieri ; quod autem fit cum non

20

fuisset, et per id quod factum est dicitur nasci, non est in eo uera natiuitas, quia ante aliud quam natum est fuerit. Et idcirco non fuit antequam nascitur, id est antequam fieret : quia qui ex gentibus filius est, gens est antequam filius sit, ac per id non uere filius, quia non semper filius. Vnigenitus

IDUGISBUNU

HK

UNDE

GODLDYZ

15, 1 populus] + iste L istrahel] + ita FK B nascetur] nascitur BG*YZh ut» G* 2quod nasci] quas E*?IN nasci dicitur] nascitur D EcviK*V/ G*, nascetur GC intellegetur] gitur Le EN TOJYZyu 3 — est enimB est? T neque] que T ei» FK,et T 5/7 et filius primogenitus ... meus dilectus? T — 8 uoluntatem] -tate T* — filius N — meus primogenitus BJ 9primogenitum]-tus E* — illic] ille L, illi T suus] + dilectus L, suum G* — es?? DFKO est*» C 9/10 ad primogenitum ... natiuitate primum suus >} N — 10 natiuitate] -tatem C, + fili L Ec V GO J Y, + quidem filius FK, + filius TBu suus] 4- ess EFKOJ et?]est L et» LOJ inelectione]intellectione E* N — 11 fili] filius FKTBG*?u, » OJ, liorum YZ -primum) TB. ut| ct G*, + ex Z 12filo]fiios N ^ esset]esse G* — quod] quoO*! — 13 nato] natiuitate B unijunigenito L — deo] domino N — sit]est/ 14sitest V TGYZ 15deputatur]-tatorjO* 16non) K ambiguum]amguum K* 17 filium] filio F* Y — fieri] fli Y ^ cum] quod F 18id)L* est] sit C = nasci dicitur T — eo| quo K 19 quia] qui D B fuerit] fierit K* 20 nascitur] -ceretur LZ u, -catur G 21 — est!filius /— sit? Dp, est filiusi] + est genere eius Le, + acetB — 22id|-4 quod B CENO] filius?] illius Le FK TB — semper] -- et V/GY Z, et T, + est J estgensest

PL 442

HILARI LIBER XII

590

2

^

^

IO

autem Deus neque non fuit aliquando non Filius, neque fuit aliquid antequam Filius, neque quicquam aliquid ipse nisi Filius. Adque ita qui semper est Filius, non relinquit id de se intellegentiae, ne aliquando non fuerit. 16. Et natiuitates quidem humanae habent in tempore non fuisse. Primum quia omnes ex his omnibus qui ante non fuerint nascantur. Nam tametsi unicuique nascentium ex eo sit origo qui fuerit, tamen ipse ille, ex quo nascitur, non fuit antequam natus est. Dehinc ipse qui natus est, postquam non fuit natus est, tempore ante manente quam nascitur.

Nascens enim hodie in eo quod hesternum fuit non fuit, et in id quod est ex eo quod non fuit coepit. Et intra intellegentiam nostram est, hesterno id quod hodie nascitur non fuisse. Adque ita natiuitas eius, per quam est, post id quod non fuit

manet: quia hodie primum post hesternum tempus esse 13 necesse est, ut ei sit in tempore non fuisse. origine humanarum rerum in communia quidem Et haec sunt, ut omnia initium sui, cum

I ^

20

antea non fuerint, acci-

piant: primum quidem, ut docuimus, per tempus, deinde per causam. Et per tempus quidem non ambiguum est, quin ea quae nunc coeperint ante non fuerint ; per causam uero, quia his non ex causa constet esse quod maneant. Reuolue enim omnes originum causas et intellegentiam in anteriora conuerte : inuenies nihil coepisse per causam, dum omnia per uirtutem Dei ad id quod sunt creantur, non etiam nascuntur PL 445

BDIGBE

NET

23 non!) J

ATEN

CONMEZ

non fuit aliquando non filius neque? N — non?) E* G*

23/24 neque fuitaliquid antequam filius? E — 24aliquid?] aliud L* TBO J ipse] ipsi D 25 relinquit] reliq- D Le ]u, dereling- G de se] esse DCL* ENOYZ, sie Ge p. ras, } ]J … 26 fuerit] -tint Y 16, 1 natiuitates] -tatis L G* Y, natiuis K* 2 omnes] omnis T,» YZ omnibus] hominibus Z non} DCL*ENFVOJYZ 3nascantur]

-catur K*, -centur G*

nam] --et

EN

ex) D

5quil quia T

5/6

postquam non fuit natus est) E 6 est] + postquam non fuit (4) L* tempore] + ipso LC 7 enim] + habet T hesternum] esternum E, externum IN Ti, hexternum T* — fuit!» C nonfuitt>)N et) E, sic Gp.

corr. nostram

in] si L*?, non Le

9 est?

DCL*ENFKBY,

hesterno] -tna L*, esterno E, externo T

LC suppl. ante

10 ita»

DCENOJ

post] per Le, potest L^*! 11 hodie? L* hesternum] hernum / D, esternum E, externum T 12est]|sit E — ut] +et G* 13origine] -nibus Le 14initium]ininitium |” — fuerint] fuissent Du 15 docuimus] + et L* 16/17quinea]quiinea D L*?,quiaN ^ 17quae]quiL ante] + ea L*, antea Le'G 18 causa] -sam T, -sis O, + non Z constet] -stat Lc quod» K* 19et]est C — in» Z* 20 conuerte]-tere L* — inuenies] -nietis F coepisse] + non Z — 21 creantur] + ex nihilo Le

CAP.

15-18

591

ex aliquo. Ex quo etiam unicuique generi per successionem ipsam naturale est, ne non fuerit et coeperit :dum et post 2j

30

An

tempus in tempore est, et cum semper uniuersa post tempus sint, causam sui quoque de antea non extantibus sumunt,

dum ex his nascuntur quae antea non fuerint :ipso illo primo humani generis parente Adam ex terra, quae ex nihilo est, et post tempus, id est post caelum terram diem solem lunam et astra formato, qui et originem non habuerit nascendi, et coeperit cum non fuisset. 17. Sed unigenito Deo, cui non praeest tempus anterius, non relinquitur ut aliquando non fuerit, quia ipsum illud aliquando iam prius est, deinde non fuisse iam temporis est, et incipiet non post eum tempus esse, sed ipse esse post tempus, cui in eo quod antequam nascitur non fuit id ipsum

in quo non fuit praeferetur. Deinde qui ex eo qui est natus est, intellegi non potest ex eo quod non fuit natus esse: quia ei is qui est ad id quod est causa est, non etiam id quod non est origo nascendi est. Ergo cui neque in tempore est ut non

aliquando non fuerit, neque in Patre, id est auctore, est ut subsistat ex nullis, non relinquit id de se occasionis, ut aut ex

nihilo natus sit, aut non fuerit antequam nasceretur. 18. Non sum autem nescius plerosque eorum, quibus aut per inpietatem obtunsa mens sacramentum Dei non capit,

16727/29 ct! Genz 2,7: 15:26,

BICCI EUN

IURATI BR CO

TA

22per) B. .23ne] ut LG? G* — fuerit|-rint C. «et?» LE 4,24 semper] per L* uniuetsa] -sam L* 25 sint] sunt O/ — causam] -sas D sumunt]sument E 25/26 extantibus sumunt dum ex his nascuntur quae antea non» L* (uidead/.26) 26nascuntur]-citur O — antea]ante DL cET J fuerint] runt FK —— primo]-mum Le — 27humani]-ne L* ex?» K* 28tempus] + est Le — post!? / caelum] -- et LCOJ — terram] terra Y

29 formato] -tur

L — qui] cum /.

et!» K

17, 2quia] quiad Y — ipsut D — illud? / ^ 3iam!]non T deinde non fuisse iam» O/ 5quod) D nascitur] -ceretur Le ipsum in quo non fuit? / — 6fuit]fuerit E praeferetur] -fertur

prius est — 5/6 id DF Y Z,

-feratur / G,-ferentur T — 8eiis]eteius L*, et ei LC, ei his EX, etis V/ G Z, his T,isB,eius Oc?],ethis Y ^ est?] + pater G* causa] + pater LC, cause N,

pater GC V1.—

quiLe + non LC

est?]siN — etiam]enim L*

non?) G*

9cu5 E

FKe TB, )K* — id quod?] ex eo

nonpLeFKVBGOJ]Zyu

auctore] in auctore suo Le, + id T, -rem Z*

10neque]

est?» Z

11

occasionis] de] proN relinquit] reliq- D O*!u nulli] nobis L* occans- D K*, -nem E — aut? J — 11/12 ex nihilo natus sit aut? E* 18, 1 plerosque] -risque /, tumque Y* ^ aut] ut Y

HILARI LIBER XII

592

^

aut per aduersi spiritus dominationem sub specie religionis obtrectandi Deo furor pronus est, adfirmare simpliciorum auribus id solere: nos cum semper Filium fuisse dicamus, neque aliquid aliquando fuisse quo non fuit, sine natiuitate eum per id quod semper fuerit praedicare: quia humani PL 444 sensus opinione id quod semper fuit non patiatur ut natum sit, nascendi autem causa sit, ut sit quod non erat, esse uero

quod non fuit, nihil aliud sub communi sensu esse quam nasci. Adiciant uero haec arguta satis adque auditui placen-

tia: "Si, inquit, natus est, coepit ; et cum coepit, non fuit ;et

cum non fuit, non patitur ut fuerit." Adque idcirco piae intellegentiae sermonem esse contendant: Non fuit antequam nasceretur : quia ut esset qui non erat, non quia erat

natus est, neque eguit natiuitate qui erat, cum ad id ut esset

quia non erat nasceretur. | 19. Ac primum oportuerat homines religiosam diuinarum rerum scientiam praeferentes, ubi euangelicae adque apostolicae praedicationis ueritas praeferebat, callidae filosofiae tortuosas quaestiones abicere et sectari potius fidem quae in ^

Deo est: quia sensum infirmum facile fidei suae praesidio sofisma syllogisticae interrogationis exueret, cum captiosa propositio responsionem simplicem sibique secundum inter18, 14 Epistula Arii ad Alexandrum Alexandrinum, supra VI, 6, 4.

D 'GNP EANSS ETAT

GONREZ

3 dominationem] demutat- /* religionis] dominationis T 4 deo] domini / — simpliciorum] supplic- E*, simplicium F K 5 cum] eum Z 6 aliquid? G* ^ aliquando aliquid B quo] qui Le, quod ENS RBGOJYZü 7 fuerit] fuisse dicimus Le 7/8 praedicare quia humani sensus opinione id quod semperfuit? T ^ 8 patiatur] patitur V/GY Z natum]natusL 9autem]--eaG — non» G* 10nihillnonD 11 adiciant] ciunt Z — uero] J- ad Le auditui] plano L*, -tu F K, + plane T 123i] + christus FA B inquid DCIL, V G*O* Y, inquiust KCJ Let cumcoepit?? G* — coepit?|ceperit. N 12/13etcumnonfuit) L* — 13ut] + non DF fuerit] fuit L* — 14 sermonem] -nis D F, -ne T B 7- esse sermonis F ^ contendant]-dunt Z ^ 15erat!] + natusest LC quia?|qui TZu,qàJ,quinonY 16neque]qua N natiuitate]-tatem K* — 17 quia] qui Ley

19, 1 homines] -nem L* religiosam] reliosam / LO*, -sa T* 2 rerum»? Y — praeferentes] -ntem L* K — ubi] sub N, quamsub K — adque apostolicae? L* ^ 3ueritas]-tates K*,-tate K€ — praeferebat] precellebat Le 4abicere] ambigere C, abiecere L*, abigere T potius|totius N —— 5deo] deum L quia|]qui LT suae] + et B praesidio] -dia V/ Y, praedio T 6 sofisma] -mate Le, + et V/G* YZ sillogistice [interrogationis] -nesZ exueret]-rat K,-rent Z 7 propositio] praeposCTZ responsionem] -nis D

CAP.

18-20

593

rogationem rerum obsecundantem ad ultimum iam sensus sui interrogatione spoliaret, ut quod professione amisisset, id iam conscientia non teneret. Quid enim tam necessario interrogationi obsecundabit, quam ut cum a nobis quaeratur: "Estne aliquid antequam nascitur?" in professione nostra sit, non fuisse ante quod nascitur ? Neque enim aut in natura aut in necessitate est, ut quod est nascatur: cum nasci quid ob id tantum ut sit, non quia erat, necesse sit. Quod cum concessum

fuerit a nobis, quia recte conceditur,

exuti fidei scientia, capti iam inpiis adque alienis studiis adquiescimus. 20. Quod prouidens ante beatus apostolus Paulus, sicuti PL 445 frequenter ostendimus, ut caueremus admonuit dicens:

Videte ne quis uos spoliet per filosofiam et inanem deceptionem

secundum traditionem hominum el secundum elementa mundi,

el non secundum Christum, in quo inhabitat omnis plenitudo Cauendum — igitur aduersum diuinitatis |corporaliter. filosofiam est, et humanarum traditionum non tam euitanda sunt studia quam refutanda. Neque enim his ita concedendum est, quasi uincant potius quam fallant. Quia nos Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam praedicantes aequum est humanas doctrinas non tam defugere quam refellere, et simpliciores ne ab his spolientur, et obstruere et 20, 3 Col. 2, 8-9.

DCDEBENO

PRA

IIB

10 1 Cor. 1, 24.

CO JE

8/9 sensus sui] sensui E — 9 sui] suis L* 8 obsecundantem] -nte E* amisisprofessione] -nem C,-ssio T — T K* L* interrogatione] -nem iam IN set] amitteret L*FK — 10 conscientia] -tiam L* E T,-tiae Y ^ tam] 11 obsecundabit] -dauit D C N F K Y, -daret L* necessario] -rium L* 12 nascitur] cum] quod D, » K* ut] aut L* FK quam» YZ 13nostra? E — antequod] antequam CLeNTBGYZ -cetur L*,-caturt Ec est?] erat FK, S Je-*15'quid» D, 14natura]-ram L* aut) FK 162a» T quia] qui DCLE*NTG*, quod Ec quod T, aliquid Y conscscientia] 17 CPR I uidetur concedi L*, concedi conceditur] ras. 2 zn GC sic iam] C capiti capti] DL*FY y, -tiam LCKB, -tiae IN 18 adquiescimus] -scamus F K alienis] -ni O beatus » ante]antea F K, » V*# 20, 1 prouidens] praeuidens FK spoliet] J* uos) — C qui quis] 3 TBO] sicut FK pauls» T 5 u TBGOJy et? 4 G* seductonem] decepti seducat Le E* aduersus 6 cauendum] canendum K christum] traditionem christi E 8 ita] ista E euitandal et uit- F, uit- G* 7tam]tamen Le BO DTB -cant L* ntes] praedica L* 10 dei!] deum 9 quasi] quia si D L* LFK — refellere] efDGYZy,t diff ] defugere 11 — N quam aequum] et 12simpliciores] + sensu F K T, simplicium sensum B — 12/13 referre L instruere? T

594

mi An

20

HILARI LIBER XII

instruere. Nam cum possit omnia et in ea ipsa omnia sapienter Deus possit, nec uirtuti eius ratio nec rationi uirtus absistet. Oportet eos qui Christum praedicant mundo, inreligiosis mundi inperfectisque doctrinis per scientiam sapientis omnipotentiae contraire, secundum illud beati apostoli dictum : Nostra enim arma non sunt carnalia sed potentia Deo ad destructionem munitionum, rationes destruenha et omnem altitudinem eleuatam aduersum cognitionem Dei. Fidem non nudam apostolus adque inopem rationis reliquit : quae quamuis potissima ad salutem sit, tamen nisi per doctrinam instruatur, habebit quidem inter aduersa tutum defugiendi recessum, non etiam retinebit constantem obni-

2 ^

30

tendi securitatem, eritque ut infirmibus sunt post fugam castra, non etiam ut castra habentibus adest interrita fortitudo. Contundendae ergo sunt insolentes aduersum Deum disputationes, et destruenda rationum fallacium munimenta, et eleuata ad inpietatem ingenia conterenda, nec carnalibus armis sed spiritalibus, nec terrena doctrina sed caelesti sapientia : ut quanta rerum diuinarum humanarumque discretio est, tanta ultra terrena studia ratio caelestis excedat.

18 2 Cor. 1o, 4-5.

IDIG JN

EK

IDE

C OY

13 possit] posset D et)u in) V’TBGOJYZ omnia sapienter deus possit? L*, LC suppl. : et ea ipsa omnia

13/14etineaipsa 14 nec!] et nec

Oetme J ratio nec rationi] ratio nec L*, ratio nec creationi E, ratione creationi IN Y, ratione ne creationis K, rationencreationi T* 15 absistet D E N, absit et C, absistit L'* F K Y Z, obsistat Le Ge J, obsistet I/ T*, obsistit

et TC, obsistit B G*, absistat Ou 16inperfectisque] interf- C — 17 sapientis] + per L*, -ntes G* sapientis omnipotentiae] omnipotentis sapientiae F contraire] -iret E*, contrarire Y — 18enim]autem YZ 19 deo] a deo ] adiga vs distructionem D monitionum Y rationes] -nis DUI HS distruentia D 20 omnem» L* aduersus DTBGYZu cognitionem] cogitat- LC 21 rationis] -nem T reliquit] relinq- T 22 quamuis potissima ad salutem? L* potissima] -mam C, potentissima Z 23instruatur] s GCh. ras. quidem] tamen D inter aduersa] iter aduersi L* — 24 defugiendi] refugDLENFTOJh, diffugGYZ retinebit] obtin- B obnitendi] obtinendi L TB 25 infirmibus] -mioribus FeKeOc] 26 castra?] arma LC adest] adeptiE interita L*, interrata O* 27contundendae] -denda L*, -dendo T, contend-E + suntergo Du aduersus L T B 28 disputationes] -nis D G* distruenda D fallacium]-cii T ^ 29ingenia]-ntia E 30 armis sed spiritalibus) E ^ terrena doctrina] per terrenam doctrinam E 31 caelesti] caeli C — ut]aut Y — 32 discretio] discreatio D* tanta] tantum GO J ratio] ratione N 33 excedat] extendat | G

CAP. 20-21

595

21. Cesset itaque sollicitudo perfidiae. Neque negare nos, PL 446 quia ipsa non intellegit, existimet, quod solum a nobis bene

et intellegitur et creditur. Nam ipsa sermonum enuntiatione cum natum confitemur, non tamen non natum praedicamus. ^

Neque enim idipsum est non natum adque nasci, quia illud ab altero, hoc uero a nemine est. Et aliud est sine auctore esse semper aeternum, aliud quod Patri, id est auctori, est coaeternum. Vbi enim Pater auctor est, ibi et natiuitas est ; aduero ubi auctor aeternus est, ibi et natiuitatis aeternitas

est: quia sicut natiuitas ab auctore est, ita et ab aeterno auctore aeterna natiuitas est. Omne autem quod semper est, etiam aeternum est. Sed tamen non omne quod aeternum

est, etiam innatum est : quia quod ab aeterno nascitur, habet aeternum esse quod natum est ; quod autem non natum est,

id cum aeternitate non natum est. Quod uero ex aeterno

natum est, id si non aeternum natum est, iam non erit et

20

Pater auctor aeternus. Si quid igitur ei qui ab aeterno Patre natus est ex aeternitate defuerit, idipsum auctori non est ambiguum defuisse, quia quod gignenti est infinitum, infinitum est etiam nascenti. Medium enim quid inter natiuitatem Dei Fili et generationem Dei Patris nec ratio nec sensus admittit :

DCLBN-FK

VIB-cO0IYz

4 cum] quod E 3 et!» G* 5 nasci Jc V F, natum?» DF non?» DF profitconfitemur] illud] + .s.natum/C — 6hoc] nasci] non nasci JC Y! idipsum] ipsum F K auctore] nemine]nobis L* T — sine] non sine AZ +5. non natum Je est?] F quod» Vl JC natum non aeternum] L 7semper) -ritate L sic F*?,esse FC ^ 8coaeternum] non natum J€Vl — ubi] at ubi L* — enim] 21, 2 intellegit] -lleget D, -llexit L

8/9 natiuitas est … aeternus est ibi et» T — 9 esit» D autem Y Z 9/11 aduero ubi DO J/ Y Z — aeternitas] aeterna OJZ natiuitatis] natiuitas

aeternus est ibi ... aeterno auctore» E auctor … aeterna natiuitas est) N 11 aeterna] -rno L*, aeter / G* Z et» 3 10 ita] s GC in ras. omne] omnem E* | quod] estl>L*FKB natiuitas] auctoritas L* 13 innatum] sic Le p. T* omnes omne] 12 — E r est?sempe ^ quam T . 15 14aeternum] -nus B — natum!]natus TB corr. | quia quod) L* cum] dum N

aeternitate] + non natum K*

non] + tam L*, + tamen Jl

ex aeterno] externo C, ab ex aeterno K*, ab aeterno Ke — 15/16 quod uero 16 est?» ex aeterno natum est> IN — quod uero ... aeternum natum» Z 18 Tine et + 17auctor] Y et]ei — L* am iam]nami DCL*ENFK 19 auctori] -tor O, + id est patri quod pater est patre] pater K* — est? J gignenti] Le Ge, + id patri quod pater est G*, + qui pater est FK . 20quod in infinG*, K* » L*, ]initium infinitum? L* gignenti]-ntis qifnenti D*! 22et generationem] ex generatione = filideiG 21etiam]iam L* V1

deipatris) L* — nec! ratio) L* YZ N sensus admittit quia et in generatione» O*?

sensus]-su L*

22/23 nec?

596

2 An

HILARI LIBER XII

quia et in generatione natiuitas est et in natiuitate generatio est. Quod utrumque sine interuallo sui est, quia sine utroque nec neutrum est. Ouod ergo nisi ex utroque nonconsistit, id in omnibus nisi utrumque non permanet: quia in aliquo alterum non relinquatur quod idipsum alterum in aliquo non

possit esse sine altero.

yrs

22. Sed, inquiet quisquam diuini huius incapax sacra-

menti, omne quod natum est, non fuit : quia in id natum est

ut esset." 23. Et quis igitur ambiget, quin quae in rebus humanis nata sunt aliquando non fuerint ? Sed aliud est ex eo nasci qui non fuit, aliud ex eo natum esse qui semper est. Infantia ^

IO

enim

omnis,

cum

antea

non

fuisset,

coepit ex PL 447

tempore. Quae rursum in pueritiam excrescens, post etiam adulescentiam coegit in patrem. Et non semper pater est,

qui ante in adulescentiam per pueritiam et in pueritiam per infantiam coeptam profecerit. Ergo qui non semper pater est, non semper et genuit. Vbi autem semper Pater est, semper et Filius est. Si itaque habes in cognitione uel sensu Deum, in cuius cognitionis sacramento proprium est quod Pater est, non semper Patrem esse Fili geniti, habes et

DICTPENMERSTAIE

GONE

23ett)] est) T 24quia]quod] 25nec)LCTBGOJZ ergo] enim D nisiex]ex L£, sine B, nisiab Y necneutrumest quod ergo nisi ex uttoque» J| non» DCILENEFK*VTBYZ consistit] -stitit T 26 non»L quia]c-etE — aliquo? V 27idipsum]ipsum B — alterum) B aliquo] altero L*T — 28 sine] in N

EN

22, 1 inquiet] -es LB

— quisquam] quisque E

2in» L*

est?] esset

25, EcriBhaecklZ ambiget] -git C Y Z, + sicut superius ostendi Le quin quae] quinque D E T, quique L, quisque N, qui quae G* — 2/3 — nasciexeo O*! 3qui!]quod YZ | non) L* natum]nasci Lo — esse) D'CIENOIJ) 4 omnis cum] com omnis L* 5 pueritiam] -tia T B excrescens] -cent IN excrescens post etiam» L* 6 coegit] cogit Le patrem]patre TY non) DLV TBY — 6/7 coegitin patrem ... ante in adulescentiam? N — 7qui]quia V/GY .— in!) L*FK . etin pueritiam?) G* pueritiam?] -tia K 8 coeptam] -ta V/ GO* (postea m restituto) Y profecerit] profic- D K*! Y,-rint Le non) T — 8/9 — est! pater LE K Jet» DC — genuit]filius L, filiusest B + patersemper YZ — 9/10 genuit ubi autem semper pater est semperet? T ubi autem semper pater est semperetfiliusest? L 10 filius est] + ubi autem semperest T — habes in] habe sine E*, habes sine Ec cognitione] -nem D 11 deum in] dni D* cognitionis]-ne C — 12patrem) T — fii]--aseL*G geniti] unigenOJ hHhabes|habns D et? DCLENFK

CAP. 21-24

597

in intellegentia et in scientia non semper Filium esse qui

genitus est. Quodsi semper Patri proprium est quod semper est Pater, necesse est semper Filio proprium esse quod semper est Filius. Et quomodo in sermonem nostrum adque

intellegentiam cadet, ut non fuerit antequam nasceretur cui proprium est semper esse quod natum est?

10

24. Formam itaque adque imaginem inuisibilis Dei unigenitus in se Deus cóntinens, in omnibus his quae propria Deo Patri sunt per plenitudinem uerae in se diuinitatis aequatur. Nam, ut superioribus libris docuimus, per uirtutem et uenerationem sicut Pater et honorandus et potens est. Ita et in eo quod Pater semper est, ei quoque in eo quod Filius est Filio semper esse commune est. Nam secundum ad Moysen dictum :Misit me ad uos is qui est, Deo proprium esse id quod est non ambigens sensus est: quia id quod est non potest intellegi dicique non esse. Esse enim et non esse contraria sunt, neque hae diuersae significationes in unum adque idem coeunt, quia manente alia altera non erit. Ergo ubi est, non

I

^

potest uel sensum uel sermonem inire non esse. Sensui nostro retroacto semperque reuocato ad intellegentiam eius qui est t Deo idipsum tantum quod est Dei 1 semper anterius est : quia id quod infinitum in Deo est semper se infiniti sensus 24

ct: Coli x; a5;

DEDEWN

FR

8 Exod. 5, 14.

CVTBeGCOIYZ

in?» intellegentia] -tiam Le Ec 13 *inios EL EN RAT GE Y scientia] -tiam EC, + non semper patrem esse CLENF KTOIYEZ 414 unigeniti habes intelligentiam etscientiam (47) E — filium] patrem B*N. 15/16 filio 15 — pater est T m esc? patri] deo patri LCFKG nasceretur] -citur I^ 17 cadet] cadit T B proprium esse quod semper? C 18 natum] natus LFKV BGO]Jyu propria] -riae + deusinse LB 24, 1adque]ad C — 2in!se]ipse V/ diuinitatis] natiuit- B — 5 - inseuerae T B csaerae| Bere DAT I honorandus] -rificandus et} T uenerationem] gener- LcWTBGYZ eil'eius.Z 6 — pater est semper C, semper pater est T et]estL* TB

ineo?) TB — quod?]

et FK — 7flio? L* — 8dictum]-FestL — is]

ambigens sensus est quia 9id»] esse] -- in V/ 3OJ his L* E*K*Y, 11 hae] haec C L* ? N Y, ac idquodestnon? N ^ 10 contraria] contria / |” 13 sensui] -su significationes] -nis L* Y —— 12 quia] qui CB E*,» Ec 14 retroacto semperque] retroacto retroque L*, retra/tatorem Rol KG reuocato] -catu per quae K, recto acto semperque T, retroacto semper O*! dei] deus B,ei idipsum] ipsum F 15 deo] deus Le, dum Z, deeou L* anterius semper ei est, quod tantum idipsum deus, est qui eius : fortasse Zu esse est (Smulders) uel: eius qui est ... idipsum tantum quod est, dei semper D semper anterius est (x suggerit adiufrix mea Heesakkers), aliudue simile — 16in» E sensus? J -nito B, T L^ -nitatem O, E L* -nitus se» LeTB — infiniti]

PL 448

598

HILARI LIBER XII

nostri recursui subtrahat, ut ante id quod proprium Deo est semper esse, aliquid aliud intentio retroacta non capiat: quia nihil aliud ultra ad intellegentiam Dei, aeternitate 20

2 An

procedendi, quam Deum semper esse semper occurrat. Quod igitur et per Moysen de Deo significatum, et per communem sensum nihil aliud nobis intellegendum permittitur, id ipsum unigenito Deo esse proprium euangelia testantur: cum 2n principio erat uerbum et cum hoc apud Deum erat et cum erat lumen uerum et cum unigenitus Deus in sinu Patris est et cum Iesus Christus super omnia Deus est. 25. Erat igitur adque est, quia ab eo est qui quod est semper est. Ab eo autem esse, id est ex Patre esse, natiuitas

est. Esse autem semper ab eo qui est semper aeternitas est, aeternitas uero non ex se, sed ab aeterno. Ex aeterno autem ^

IO

nihil aliud quam aeternum. Quodsi non aeternum, iam nec Pater qui generationis est auctor aeternus est. Quod cum illi Patrem semper esse adque huius Filium semper esse sit proprium esse, et in eo quod est significatur aeternitas, per id quoque cui quod est proprium est, proprium est et aeternum. Nemini autem dubium est, quin generatio significet natiuitatem, et natiuitas manentem

24 Io. 1, 1.

ICE

258. GE TO: 1 9.19h

KIDS

doceat, non etiam non

26 Rom. 9, 5.

QT Y

17 nostri] -tro E subtrahat] -hit Le / Ge, -het G* — ut ante id] et N + est deo FK est» Z 18 aliquid] ad aliquid D F, id aliquid CL*ENKWVTBY . 18/19 intentio retroacta non capiat quia nihil aliud> L* 19 quia] qua E* ad» T intellegentiam] -gendam Le EceFK TBOJ aeternitate] -tatem DCLENFKTBO] 20 procedendi] -cedant D,

-edat CLENFKTBO] . semper?] quod deum L* — 21et!5 B — per!» K* de»T et’lest D,estet Le 22nihil]lnon D — permittitur] + quam LCTB 23 — proprium esse T B euangelia] sicut euangelia quoque Ie testantur] -tatur IN — 24 erat?] + et deus erat uerbum Le 26 et? N cum» G*

christus» B

est?] + benedictus in saecula Le

25,1igitur]ergo GZ — quia] qui Le quijJetqui T — 1/3erat igitur … natiuitas est) J 2Zessel] esset C — ex patre» l/* — 3semper?] + esse T es?]et N — 4exlJab T exaeterno?|externo C E* — 5aeternum!] + est L* — quodsi]quod L* — 6auctor] +et N quodcum]quodsiO/ 7 patrem semper esse adque] sic GC in ras. — adque huius filium semper esse>L* (wide notam sequentem) F huius]illi Le, huic K 7/8 sit proprium] proprium estOJ 8esse) LeCFKV*1 BG*OJ et? Le. est? B aeternitas] + etL* — 9quoque? LC — cui] + proprium est Z 7 proprium! est quod est Y.. ;est?]et E, )KBG*, proprium?» D EXT |: est» DE* T Gran et) CL*E*NTG*]J . aeternum] J4- esse L* 11 est» G* 12 et natiuitas manentem? E* doceat] + et B

CAP. 24-26

599

manentem. Porro autem ambigi non potest, neminem qui erat nasci. Nam nascendi ad eum non proficit causa, qui per PL 449 se maneat aeternus. Sed unigenitus Deus, qui et Dei sapientia et Dei uirtus et uerbum

est, cum

natus

sit, Patrem

testatur auctorem. Cum ex manente natus est, non est natus

ex nihilo. Et cum ante tempora aeterna natus omnem sensum necesse est nascendo praeueniat, non relinquit in uerbis, ut non fuérit antequam

20

nasceretur.

Si enim sensui

nostro subiacet, ut non fuerit antequam natus est, iam natiuitate eius et sensus noster et tempus anterius est : quia omne quod non fuit iam et sensui obnoxium et tempori est in ea ipsa significatione qua non fuit: quia non fuisse pars temporis est. Qui autem ab aeterno est et semper fuit, nec est sine natiuitate nec non fuit, dum et semper fuisse supra

25

tempus est et natum esse natiuitas est.

An

26. Natum itaque unigenitum Deum, sed natum ante aeterna tempora confitemur. Quia confiteri necesse est in quod nos apostolicarum ac profeticarum praedicationum dicta concludunt, cum tamen sensus humanus intellegentiam intemporalis natiuitatis non adpraehendat, quia aliquid in naturis terrenis ante tempora natum esse non conuenit. Quod cum ita a nobis praedicabitur, quomodo rursum eiusdem intellegentiae conplexu non fuisse antequam nascitur dicemus, cum secundum apostolum ante

25, 15/16 cf. 1 Cor. 1, 247 10. 1, 1.

26, 9/2 Fim.1, 9. DCLBEN-

EK-VWLB8.GO0JYZ

14/15 per se maneat] per se manet V/, permaneat T, semper 14erat]est IN 17 est?» .E 16 est»? T dei] deus I/* Y 15 deus)? L* maneat B omnem] omne K natus] + est Le Y Zu ENFKyu DCL* 18 et> 21 ut] + in) ENOJ 19non]nec Le — relinquit] religq- DBOJH dei filius LC

22 natiuitate] -tatem L* Y, -tati B, ante natiuitatem O J

7» est

tempori]-ris T — 24 qua] quod L*, anterius F — 23iam]etiam L*,tam E autem] aut D DCE* N 25 qui] quia fuisse] -sset K quia O J* Y Z, necesse in |” sine est necesse sine] est nec 25/26 D aeterno] aerno/ 27 natum] 26non) K necestsine natiuitate nec non fuit» OJ ea T natus T 26, 1itaque]igitur C — 2quia]qua K*!, + quod T — in] sc L* 2, ad Le profeticarum] ac profeticarum) T B 3 quod] quo VTGYZu aliquid] Snatiuitatis]-tas L* E* ^ quia] qua K*!, qui Y EF -tarum L* aliud

E

6 naturis]

-ra

TB

terrenis]

+

uel caelestibus

L6, rerum

praedicabitur] ENO/ — a» FK 7 conuenit] competit terrenarum TB 9 nascitur] -cetur L*, 8 conplexu] -xus D, -xum T B + cum ita L* dicemus] dicimus D Le Y Z -ceretur Le

600 10

HILARI LIBER XII

tempora aeterna sit unigenitus Deus? Si igitur natum ante tempora aeterna non ratio humanae intellegentiae, sed prudentiae fidelis professio est, — quia et natiuitas per auctorem est et quod tempora excedit aeternum est et extra

sensum terrenum est quod ante tempora aeterna sit natum,

— certe iam inpia uoluntate sensum humanae rationis extollimus, ut per intellegentiam mundi non fuerit antequam nascitur, cum ultra sensum humanum

A

et intellegen-

tiam mundi nascatur aeternum. Aeternum autem est quidquid tempus excedit. 27. Tempora enim omnia uel opinione conplectimur uel scientia : cum quod nunc est scimus non etiam pridie fuisse, quia quod pridie fuerit nunc non sit, quod autem nunc est nunc tantum sit, non et pridie fuerit. Opinione uero ita praeterita metimur, ut ante urbem aliquam institutam non ambigatur tempus fuisse quo urbs instituta non fuerit. Cum ergo uel scientiae uel opinioni nostrae subiacent tempora, sensu humanae

intellegentiae iudicamus,

ut de aliqua re

ratione dixisse existimemur: 'Non fuit antequam nascitur", quia uniuscuiusque originem tempora semper antelata praeueniant. Aduero cum in Dei rebus, id est in Dei natiuitate, nihil non

ante tempus aeternum sit, non cadit in id, ut antequam natus est, — cuique ante tempora aeterna promissum

IG

SEC NC EE RS USSISBIE

GO

10/11 sit unigenitus ... tempora aeterna» E* 11 non] sed D 12 prudentiae] -nti D — 13auctorem]-re T — tempora]-re N — 13/14 et extra sensum terrenum est» Y Z 14 natum] natus T 15 iam) L* inpia uoluntate sensum] impiam uoluntatem sensu EC V! G— 16 extollimus] extulimus T B

17 nascitur] -ceretur L6, -catur

YZ

et» Et; per Ec

intelle-

gentiam] -tia D T — 18 aeternum?} C 27,1conplectimur]-titur L* ^ 2scientia]-tiam DD scimus] sciemus K 3fuerit]-rint C 4nunc]non D — opinione] opinio nunc E*, opinio O*! 5 praeterita] rit T — ut]et T 6quo] quod T urbs] orbs D, urbis T oues E scientiae] -tia E*? N — opinioni] -one L* E*Z, -onis LY subiacent] -ceant O / 8 sensu] -sum D Y ^ humanae]-ni Ze re» LFKT 9 ratione] -nem GY dixisse] .xisse L* nascitur] -ceretur LeFKJYZ,-catur N 10unicuiusque T originem]-num Y ^ 12in!5 L* 13antetempus] antempus L* K*, antepus O — cadit] cadet D — 13/15 non cadit ... promissum aeternum sit? /*, JC zg. suppl. : non cadit in id ut antequam natus est cum cuique ante tempora aeterna promissum aeternum sit 14 promissum] + est DCLENFKTG*?u

PL 450

CAP. 26-28 15

601

aeternum sit, secundum beati apostoli dictum : in spe uitae

aeternae, quam promisit non mendax Deus ante tempora aeterna, — aliquando non fuisse dicatur: quia intellegi non potest coepisse post aliquid qui esse sit ante aeterna tempora confitendus. 28. Si ergo nasci aliquid ante tempora aeterna neque in naturis humanis est neque in intellegentia, et tamen in hoc professionibus de se Dei creditur, quomodo id quod sine sensu

intellegentiae

aeternae

natum

semper,

id est ante

tempora aeterna esse apostolica fides [cum] locuta sit, id rursum non fuisse antequam nascitur per sensum humanae intellegentiae nostri temporis infidelitas eloquetur? Cum quod ante tempus natum est, semper est natum: quia id quod est ante aeternum tempus, hoc semper est. Quod autem semper est natum non admittit, ne aliquando non fuerit: quia aliquando non fuisse iam non est semper esse. Semper autem esse excludit non semper fuisse. Et excluso eo, per id quod semper est natus, non semper fuisse, non cadit in sensum ut non fuerit antequam natus sit: quia qui

ante tempora aeterna natus est, natus esse semper in sensu est, cum tamen ante tempora natum esse non subeat in

sensum. Nam si, quod utique conuenit, ante creaturam seu inuisibilem seu corporalem et ante omnia saecula et tempora aeterna et ante sensum omnem natus confitendus est esse QI T5 Yit er. 2.

DCILEN

FK

VIB

GOJIYZ

beati] + pauli Z 15 acternum sit] ut aeternus sit LC, > K 19 confitendus] -tens D, + sit I5: spe]spemLB beati O*l confitendus si ergo nasci aliquid ante tempora? L* ettamen]e.h.amen T* 2inl>CL*KG* 28,1s? E 4 sensu] -sui DIN 3 creditur] quaeritur T — sineJin YZ

+ apostoli 098192871

^ hocin?/ aeternae]

cum locuta] locuta LC Ee, 5 esse» BJ terrenae LC p. corr. ?, humanae B nascitur] 6 rursus i conlocuta F K* Z, conlocata K*, sec/udendum puto cum

eloquetur] -quitur 7tempotis] + aestimatione Le -ceretur L£,-catur N° 10 admittit] -ttet D — 11 8est!? T — quia] et L^ DI SICGYZu fuisse] -sset EC fuerit quia aliquando non} E*, Ec m& : Aliquando non fuisse semper fuisse quod id per eo excluso et + fuisse] K* 12 excludit] -ditur 14 natus] natum natus] natum FK 13460» 401 (de) L* sensu] sensum 15tempora]-reC — natus?]natum E* DCE*FKV Y 16 cum] ecum T*, aequum 15/16 natus esse semper in sensu est? L* T* 17 sensum] -su natum] 4- non L tamen? N . tempora» K* fre conuenit] -niat ^ B quid quod] D i namsi]nasc LYZ, + nonfuisse TB et?] + corporalem] incorp- D 18inuisibilem] -le D seu]seN* C natum esse] est s confitendu natus B omne D, omnis 19 omnem] ante/ confitendum esse T

PIZAS

602

HILARI LIBER XII

qui per id quod ita natus est semper est, concipi quoque nullo sensu licet, ut non fuerit antequam nascitur: quia et ante

20

sensum omnem est qui ante tempora aeterna natus est, et 1n sensu numquam est eum, qui semper esse confitendus est,

non fuisse. 29. Sed argutae huius interrogationis calumnia antefertur: "Si, inquit, in sensum non cadit non fuisse antequam nascitur, reliquum hoc sensui est, ut qui erat natus sit." 30.

Et calumnianti respondebo, numquid a me aliud quam natum dici meminerit, aut numquid ante tempora aeterna esse idipsum sit quod est: eum qui erat nasci ? Quia nasci quod erat iam non nasci est, sed seipsum demutare nascendo; natum autem semper esse hoc est: sensum temporum nascendo praecurrere, neque intellegentiae patere aliquando fuisse non natum. Non est itaque idipsum, natum ante tempora IO

I

aeterna

semper

esse,

et esse

antequam

nasci.

Natum autem ante tempora aeterna semper esse excludit non fuisse antequam nascitur, 31. ceterum non relinquit prius esse quam nasci: quia qui ultra sensum est, in nullo subiacet sensui. Nam si ultra sensum est natum semper esse, non licet iam esse post sensum non fuisse eum antequam nascitur. Cum itaque natum semper esse nihil aliud confitendum est esse quam natum, id sensui antequam nascitur uel fuisse uel non fuisse non subiacet : quia sensum

"DGIO KEV Deae

20 qui] quia L quoque nullo B — qui] quia D E* DNFK*TB*Y est?) CEN*,sit

COO,

es!» K . quoque] quodque T 20/21 — sensu 21 nascitur] -ceretur LL] YZ | et» F* 22. est!) N NV/Y,quiaet CZ, quiet L et|utZ 23 sensu] -sum esse] est C E€ p. corr., se IN* confitendus] -ndum C FK — 24 non» IN

29, 1 argute LL Yu calumnia]-niae L -su L 3nascitur| -ceretur DLL.N YZ

2inquid

DCF V/ — sensum]

30,1et» L calumnianti] -ntibus D* respondebo] -deo B — numquid]numquam DL ^ ame»5/ aliud]aliquid V? TBY — quam] que N 3esse? L*,natum esse TB —— quia nasci?) N — 4seipsum]ipsum/ 5 natum] natus L* 5/6 natum autem semper esse hoc est sensum temporum nascendo» N 6 intellegentiae] -tiam Y — patere] pater DN 7 non natum!]innatum E itaque]igitur E — 8aeterna) FKO*! et» K*1 9 esse» L

excludit] -di E* N, -ditur K*, -clusit Z

10 nascitur] -ceretur L

31,1relinquit] -quet D — 2quamJantequam B 2/3 in nullo ... sensum est? E — 3 sensui] -sus GC, posfea correcto 4 jam] etiam N esse] se Y post sensum esse B 5 nascitur] -ceretur L pe» X 6 confitendum est] confitendum D C E N F, sit confitendum O Ju esse» K 7 nascitut] -ceretur L quia» D sensum» D F, sum CE N, cum K

"PL 452

CAP. 28-32

603

nihil aliud quam ante tempora aeterna natum esse semper anteuenit.

. Natusitaque est et semper est, qui nihil aliud de se patitur intellegi et dici posse nisi natum. Nam cum anterior ipso tempore sensuum est, — quia ante sensum tempus aeternum

est, — non admittit sensum de se diiudicantem esse aut non fuisse antequam nascitur: quia et esse antequam nascitur I An

non sit natiuitatis, et non fuisse lam temporis sit. Ergo et

infinitas temporum aeternorum quod est temporis, id est non fuisse, consumit ; et natiuitas quod suum non est, id est

20

antequam nascitur esse, non patitur. Quodsi aut esse aut non fuisse sensui subiacebit, iam natiuitas ipsa post tempus est: quia qui non semper est necesse est coeperit esse post aliquid. 32. Finis igitur et fidei et sermonis et sensus est, Dominum

Iesum et natum esse et semper esse: quia si quid de Filio mens retroacta scrutabitur, nihil aliud scrutantis quam natum esse semper occurret.

sensui

Vt igitur Deo Patri proprium est sine natiuitate, ita et Filio debitum est per natiuitatem semper esse. Natiuitas autem nihil aliud quam Patrem, neque Pater aliud quam natiuitatem enuntiabit. Medium enim nihil quicquam nomen ist(ud) aut natura permittit. Aut enim non semper

DOLEN

EK

XB

€0]JXy

8 nihil] non D esse] esset E* IN 8/9 semper anteuenit] semper ET — se» E* anteueniat T, antesemperuenit Y — 10est!et? G — qui]quia patitur] + nihil T 11 et] aut L dici] + non F nam» L 12 sensuum] sensum ipso] s GC p. ras. anterior] -riori E* JN E*N TB,sensus EC, sensu O] . quia] qui Ee T — sensum? L — aeternum] deiudican-nus F*! — 13admittit] -ttet D, -tti IN T — sedeiudicantem Y

tem D

aut] ut Z

non

DCENFKVTBOYZ

14 antequam

quia et esse antequam nascitur} nascitur!] -ceretur L nascitur!» G* 15-etlnatiuitatis D — iamJin E*,» Ee — ergo] eæt>G*,eiGe CYZ 16temporum] 4 et D — idest? Z — 17 consumit] -met D EP ego L*! quodsi aut] quod sicut F 18nascitur]-ceretur LL. non?» L* -mmet K

19 tempus] sensum B

20 quip N

esse» T

et?» L — dominum] + nostrum F, deum nostrum K 32, 1eti]post D 3 scrutabitur] 2etsemperesse?) C —— esse?|fuisse / — si quid] sicut L -su CM — 4 sensui] —— D -ntes scrutantis] D non nihil] ^ C seruiabitur esse] + etsemperessen — occurret]-rrit CL TY Z — Best] + esse T.Dxmn5/6

ita et filio debitum est per natiuitatem ?C — 6 — essesemper K, » F — 7nihil] nomen] nominis LGV, nomina DN TBYZ Senuntiabit] -tiauit nonD P K Gem WG*OJZyu — 9istud sripsi, ista DCENV TBG* QJ] Zest.L T erit + non] — C aut?|]autem — TB Y,» DCENFKWV autijut

PL 455

604 10

HILARI LIBER XII

Pater, si non semper et Filius ; aut si semper Pater, semper et Filius: quia quantum Filio temporis, ne semper Filius fuerit, abnegabitur, tantum Patri deest, ne Pater semper sit: ut licet semper Deus, non tamen et Pater in ea fuerit infinitate qua Deus est. 33. Etiam in id se professio inpietatis extendit, ut non Filio tempora natiuitatis sed Patri generationis adscribat : quia generationis modus intra natiuitatis sit tempora constitutus. 34. Pium

tibi ac religiosum,

heretice, existimas,

Deum

semper quidem, sed non semper Patrem confiteri? Quodsi

ita sentire te pium est, Paulum inpietatis necesse est, Filium

ante tempora aeterna esse dicentem, condemnes ; etiam 1psam testantem de se sapientiam, quod ante saecula fundata sit erimineris, quae Patri aderat tum, cwm caelum praepararet.

10

Sed tu, ut Deo initium tribuas quo Pater est, prius temporibus initium decerne quo coepta sint: quae si coepta sunt, mendax est apostolus qui ea sit professus aeterna. Soletis enim tempora de solis ac lunae creatione numerare, quia scribtum de his sit : Et sint in signa et tempora et annos. Sed qui ante caelum est, quod secundum uos etiam ante tempus est, idem et ante saeculum est. Neque solum ante saeculum

34, 4 2 Tim. 1,9.

DIGISEINSERrR 10 pater!» K*

5 Prou. 8,25 LX X.

TZRIEBL

6 Prou. 8,27.

11 Gen. r, r4-

GIO!

si non» E* NX, si Et

et.

filius] -ium E*

10/11 aut si semper pater semper et filius) T — 11quia) E, + natiuitas Y Z quantum] -to E*, + in Z temporis] -re T fuerit» L* 12 abnegabitur] -gatur G*! deest] -- et K ^ semper pater G 13 infinitate] infirmit-

YZ

14 qua] quam E*

33,1se» O] extendit]-det CL E* NFKO]J,ost- T non] + solum TB 2 natiuitatis] -uitas L* sed] + et B generationis] -tionem DCENFKWVTYZy, tiones G* 3 modus] modos G* 34,2 + quidem semper G non» L* semper?] + esse E! confiteri? E — 2/3quodsi ita] quod ita F K, quod sit T — 3te] + si KC, 5 TB pium] primum T est?» Z 4 condemnes] -nis Y ^ 5 + de se testantem TO] — sapientiam] pientiam G*! — sit]est FK 6criminerisque DC tum]|tuncLG . 7- tribuasinitium T quo]quod K T temporibus]-poris DCENBYZ 7/8 — initium temporibus T 8quo] quibus DCLENFK* coeptasint] coeperint EG*? sint] erunt D F Key, erit C,sunt LZ,erint N K* ^ sunt]erunt K 9qui]|quiaF K ea]sic Le p.vorr. aeterna] -nam C, + esse T soletis] solitis D —— 10 creatione] -tionis L* 11tempora]intemp-B annos]inannos TB — 12est? NK quod] + nos F secundum] ante T — uos? K 13 idem] id est Z* et? L 13/14 neque solum ante saeculum est} E

605

CAP. 32-35 I —^

est, sed etiam ante generationes generationum saecula praeeuntes. Quid caducis et terrenis et angustis diuina et infinita concludis ?Nescit Paulus in Christo nisi temporum PL 454 aeternitatem. Non post aliquid se esse sapientia, sed ante omnia loquitur. Tecum a sole ac luna tempora instituta sunt, Christum autem Dauid ante solem permanere significat dicens : Ante solem nomen eius. Et ne res Dei mundi istius origine inchoatas arbitrareris, idem ait : Et ante lunam generationes generationum. Despiciuntur hic tempora a tan-

20

tis uiris et profetiae Spiritu dignis, et nihil sensui humano

relinquitur,

in quo se ante natiuitatem,

quae tempora

aeterna excedit, extendat. Sed hunc modum tantum habeat

2j

religiosae opinionis fides, ut Dominum lesum Christum unigenitum Deum et ad perfectae natiuitatis confessionem natum meminerit, et in diuinitatis ueneratione non ignoret aeternum. 35. Sed accusamur

mendacii, et una nobiscum

apostolicae praedicationis

arguitur, natiuitatem

doctrina

quidem

confessa, sed aeternitatem natiuitatis professa : ut et natiuitas testaretur auctorem, et aeternitas in sacramento diuinae

^

natiuitatis sensum humanae opinionis excederet. Profertur

20) Ps 5x, 7.

DUIGL EIN. EEK

21 Psx 71s"

WADB

(GOJQ Y

14etiam} T generationes]-nis G* —— saecula]-lum O/ 15 praeeuntes] -ntis LC, praetereuntis T — caducis]-ces L* ^ et?|adque TB diuina DCNTBY, > EV G* se] sed et?| diuinae T — 17 aeternitatem] -tate D esse sapientia ?E*, sapientia se EC sapientia] tiam T B — sed] + esse 19 luna]-nam E*, + ac K*, + haec Kc 18tecum]etcum TB E,»TB 19/20 solem] sole D Y dauid] + uel solomon L sunt] sint B 21 permanere significat dicens antesolem? N —— 20solem] + permanet L B inchoatas] -oata I7 Y, -oari J origine] -nem C, -nis E* istius] + in FK arbitrareris] -treris TO / Y — ait] dixit O/Z — et» N — lunam]luna et 22 generationes] -tionis Le E N F KB, -tionem Y, T*Y,lunamet TcOJZ 23 sensui] DG*OY — a» K despiciuntur] dispante generationem Z 25excedit]-dat T ^ extendat]-dit E T — hunc] huc -sum E*,-su N V* 26 religiosae] -sa L habeat]si GCinras.; tantum) T K*,adhunc YZ 27unigenitum] dominum] + nostrum F, deum nostrum K — iesum? / 28 confessionem]-ne V T Y perfectae]-tam N unitum C — ad]a V ueneratione] -nem FK T — ignoret] ignoraret Y aeternitatem] 43 confessa] concessa C 35, 1 doctrina] -nae DC natiuitas] natiuitis O*, -uitatis O! J quidem F K, + naturalem TB — et? O] 5 natiuitatis] -tatem K — profertur] diuinae] diuin / N* yoL* 4e -fert D, -feretur C

606

^

HILARI LIBER XII

enim aduersum nos sapientiae de se protestatio, quae creatam se docuerit his dictis: Dominus creauit me in initium uiarum suarum. 36. Et o te miser heretice, qui indulta ecclesiae aduersum synagogam arma contra fidem ecclesiasticae praedicationis inuadis, et doctrinae salutaris munitissimam intellegentiam rapis aduersum uniuersorum salutem, creaturam Christum per haec uerba esse contendens, non Iudaeum potius negantem Christi ante saecula aeterna diuinitatem et in omnibus operibus ac doctrinis Dei efficaciam per haec uerba sapien-

tiae subsistentis extinguens! Quae se nunc creatam 2» PL 455 initium uiarum Dei et in opera eius a saeculo dixerit, ne forte ante Mariam non manere existimaretur, neque tamen creatam se ad natiuitatis intellegentiam referret : quia in uiarum initium et in opera sit creata ; aduero ne hoc uiarum initium, quod utique de diuinis rebus humanae cognitionis exordium est, quisque ad subiciendam tempori natiuitatem infinitam

n ^

deputaret, fundatam se ante saecula sit professa. Vt dum aliud est in uiarum initium et in opera creari et aliud est ante saecula fundari, anterior intellegeretur esse creatione fundatio, et hoc ipsum quod fundata in opera ante saeculum est

25: 7! PrOU1 8522: 36, 8/9 Prou. 8, 22 + 21a LXX.

D'GIIINS&IK

6 aduersus D

15 Prou. 8, 23 LXX.

WIDBIGOlus

protestatio] prophetatio L

quae] quam

Y, qua Z

6/7 creatam se] creata D C N, creatam EX, ^ se creatam Et K, se secretam 173

creatase Y — 7ininitium pi, in initio D, initium CLENKV TBGOJYZ,

initio F 36, 1et> G* — miser] miserum Z — indulta]-tae DN — aduersus IL.G Y 2 ecclesiasticae] ecclesiae D 3 munitissimam] minit- K* — 4rapis] rapies N aduersum] + uniuersam K — 5 contendens] ostendis E, contendis N, con..G* | non]nam O/ iudaeum] iuda eum N,iudaei O/ — negantem] negandum T, negant OJ 6 christi] -tum DCE* NV TBY . aeterna) TUER "7Ziac|ia ws efficaciam] efficientiam L V TBGOJYZ, + et FK haec] +et DC E* NO 8extinguens] -gues L*, -guis Ec Ge vl, -gunt O J creatam] -tum D, -ta N, -turam T In DAC TR TGFOZ 9 in} CLENVTYZ eius)J 10ante) K mariam] mariae natiuitatem II, Germatiac NIV T5 BS non] nec K 11 se'ad|'sed'ad E* K sed T natiuitatis] tatem K — quia] qui O, quae / — 13 cognitionis] cogitat- F K 14tempori]-ris Y ^ infinitam» TB 15 deputaret|-tare D — sit] est L 16 initium» E*N in?» K 17 intellegeretur] -gitur D F, -getur EFAINIKE esse] + et OJYZ 18 quod] quo L saeculum] -la KZ est] et NT

CAP. 35-37 20

607

sacramentum creationis ostenderet: quia fundatio ante saeculum, et creatio in uiarum initium adque in opera post saeculum sit. . 37. lamuero ne creatio et fundatio fidem diuinae natiuitatis offenderet, sequitur: Priusquam terram facerei, priusquam montes stabiiret, ante omnes colles genuit me. lam genitus est ante terram, qui ante saeculum fundatus est, neque solum anté terram, sed etiam ante montes adque colles. Et in his quidem, quia de se sapientia loquitur, plus loquitur quam auditur. Omnia enim quaecumque ad infinitatis intellegentiam significantur istiusmodi esse oportet, ne rei cuiquam aut generi secunda in tempore sint. Ceterum ad aeternitatis demonstrationem nequaquam temporaria coaptabuntur: quia per id quod posteriora sunt ceteris, per se ipsa non manifestant infinitatis exordium, cum ipsa exordium temporale sortita sint. Quid enim magnum est, ut ante terram Deus Dominum Christum generet,

cum angelorum origo terrae creatione repperiatur antiquior ? Aut cur qui ante terram genitus diceretur, etiam ante montes, neque solum ante montes, sed etiam ante colles natus manifestaretur, cum collium significatio post montes 20

sit, montium uero intellegentia post terram sit? Per quod existimari non potest idcirco haec esse dicta, ut ante colles et montes et terram esse intellegeretur, qui ea quae ante terram 37 2/Prou. 8523-25.

T CSS

SNECEUKR

UST Baec OT d

37, 1 ne] neque DC E*.N

2 offenderet] ostend- L T

3 stabiliret]

-irentur D FK, stabiliter /*, + et GC ante» Y* 4 qui] quia T saeculum]-la FWBGcv1OJYZ 5ante2)]* 6inbF se» L*TY Z

8 significantur] -catur C sint] sit O*!, sunt Z

-poraliam E*,-pora TB

oportet]-tent E,-teret N° 10 temporaria] -poralia

— 11id»/

sunt? T — 12se? K

9 secunda] secula DIL Ec FJ YZpu,

manifestant]

-ante N,-anti T infinitatis] + intelligentiam / 13 cum ipsa exordium » NFG*O ipsaexordium) / sint] sunt DN — 14 dominum] deum V°T?BYZ,+iesumG generet D V Y Z, generauerit C L E N, generaret FKTBG*, generarit GC], generarat O, genuerit; — 15 creatione] -nem D E repperiatur] -riantur D, -ritur O*! 16 terram] terra l/* diceretur] doc-FK etiam]euam D,et B ante?» T — 17 neque solum ante montes sed? OJ solum» C ante!) CE* — montes] -- esse E — etiam] etOJ 18 manifestaretur]-stetur B — collum K* O*! 19intellegentia] -ntiae L 20 dicta ut] dicit aut D E N*, dicitur aut Ne 20/21 — montes et colles ea BEC (uide ad |. 21/22) — 21montes]colles O* — qui] quia DCL FK*? esse intellegeretur qui ea quae ante terram? T quae] et e aquae L, qui B 21/22 et terram esse intellegeretur qui ea quae ante terram et montes Dr D Ecme : al. dicta ut ante montes et colles et terram esse intellegeretur qui ea quae ante terram et montes et colles sunt infinitatis suae aeternitate praecelleret exc.

PL 456

HILARI LIBER XII

608

et montes et colles sunt, infinitatis suae aeternitate praecel-

)

leret. 38. Sed sensum nostrum sermo diuinus non inopem rationis reliquit. Nam causam dicti per haec quae consequuntur ostendit : Deus fecit regiones et inhabitabilia et cacumina quae habitantur sub caelo. Cum pararet caelum, eram cum illo, et cum segregabat suam sedem. Quando super uentos ualidas faciebat in summo nubes, et cum certos ponebat fontes sub caelo, et cum fortia faciebat fundamenta terrae, ego eram apud illum conponens. Quis hic temporum locus est ? Aut quo se extendere ultra infinitam unigeniti Dei natiuitatem humanae

intellegentiae sensus permittitur? Non enim per haec quo-

rum creationem mente concipimus, conpraehendi generatio eius potest qui anterior his omnibus est : ut quamuis praestet in tempore, non tamen infinitus sit, cui hoc solum tributum PL 457 sit, ut ante temporalia natus sit. Nam cum illa tempor! in sul Ci ^

constitutione subiaceant, ille tamen licet anterior his omni-

bus sit, non sit liber a tempore: quia temporalis horum constitutio tempus natiuitatis eius qui ante sit natus ostendat, dum hoc ipsum ei tempus est, quod temporalibus antefertur. 39. Sed Dei sermo et uerae sapientiae doctrina loquitur perfecta et absoluta significat, docens se non temporalibus

38, 3 Prou. 8, 26-30 LXX.

DCOTEN

XX

22 sunt] sit LTB -tatem D

VTB.OCOIJTE

infinitatis] infirmit- E — suae] se N°

aeternitate]

haec] + 2reliquit] relinq- / EN non) FK 38, 1 diuinus]-nitus 3 regiones] -nis IN consequuntur] -quitur E* N, secuntur K opera F 4 habitantur] -tatur C, habentur F K inhabitabilia] -talia N, -tabili K pararet] pareret C L* T*, praepar- / — eram] aderam T cum!]etcum T 5 segregabat] segregaret K, secernebat l/Ge v1 O J, cum illo] illi T'? 6 fontes] ualidas] -da D, -dos Z uentos] -tus E* secerneret T B 11 8 extendere] -ret C 7 ego] ergo C montes DCENTGYZ creationem] -ne T — concipimus] concep- |” — 12 qui anterior] quia int- N, = omnibus his E — quamuis] quam DC E* N — praestet] quia ant- F 13in> Ec — sit] ess FKV/ G6, ) G*, sed Y — cui] cum N praesit et L sui]sensui insui»/] 14tempori]-pora CO / Z,-pore K*,-poraria TB ID)yi a s 15 licet? K* sit?] + ut isti uolunt L 16 sit!» D 17constitutio]-tionem E* N — ante sit] ante..it K* temporalis]-les G* 17/18 sit natus ostendat dum hoc? E*, EC post ipsum supp/.: sit natus ostendat dum hoc ipsum 18 tempus] temporale O J 39, 1 dei] ei T

doctrina] -nae T G*?, + quae G* J, -naque O

esse anteriorem sed infinitis. Cum enim praepararetur caelum, aderat Deo. Numquid caeli praeparatio Deo est tempo—

ralis, ut repens cogitationis motus subito in mentem

tam-

quam antea torpidam stupentemque subrepserit, humanoque modo fabricandi caeli inpensam et instrumenta quaesierit? Adquin alius profetae de operationibus Dei sensus est,

cum ait : Verbo Domini caeli firmati sunt, et Spiritu oris eius

omnis uirtus eorum. Praecepto tamen Dei caeli ut firmarentur eguerunt: nam apparatus et uirtus eorum in hac inperturbatae constitutionis suae firmitate non de temperatione alicuius et permixtione materiae, sed ex Spiritu diuini oris existit.

20

Quid ergo est praeparanti Deo caelum genitam ab eo adesse sapientiam, cum neque creatio caeli ex praeparatione consistat, neque naturae Dei sit in apparatu eum cogitandi operis commorari? Nihil enim non semper cum Deo fuit quidquid in rebus est: quae etsi ad creationem sui coepta sunt, non sunt tamen ad Dei uel scientiam uel potestatem inchoata. Et testis nobis est profeta dicens: Deus qui fecisti omnia quae futura sunt. Quae enim futura sunt, licet in eo

39, 3/4 cf. Prou. 8, 27.

DCLEN

FK

9 Ps. 32, 6.

DITS AS M EXONS

VIB-GCGOJIYZ

infinitis] -nitatis F* 3 esse] + se D, + non temporalibus esse (49) Tx 5 ut] et 4 caeli? O*1 praepararetur] -paretur L* repens cogitationis LFK, res cogitationis DCLENVTBGOJYZ motus] DE*NWBGOJY, res cogitationes C, recogitationis Ee 17, -repsit subrepserit] 6 F* montem mentem] — O] metus D C E* N, motu 7 inpensam] -nsa V/, -nsamque O J LVOJYZ, -resserit K*, -reperit T 8 quaesierit] -siuit L G* O J, -siuerit TB instrumenta] strum- Y Z operationibus] operibus T'B adquin] ad quem D, at quia E*, atque 12 est» T — 10 tamen) D, forsifan: tantum — ^" ut caeli T dei] di E* DC LE INUEUKLTATRB GORE firmarentur] form- Y* — 11nam]non 12 inperturbatae] turb- T —— constieorum] + et T LINZ paratus]-tu non»G* — detemperatutionis] consuetudis / l/*, consuetudinis V1Gcvl 13alicuius et permixtione? tione] detemporatione E, de temperationem Y genitam] 15 est» 15 14 existit] existet D ex] de V/.G, e T E -tit D consistat] 17 — B* sead 16adesse]es B" abo generatam T — ab eo] 18 commorari] naturae]-ra T ^ apparatu] -tum DCLE NFKTBY enim) N, + quantum ad commemorati D FK*V/TGtv1Y,commoueri L 19est» D subiacet L tempori diuinam attinet dispositionem quae numquam coepta] compta E, + compta Y, sui» B etsi]si NT quae]quiaZ IV ada Del EX sunt?» I/T B 20 non» V + cuncta Z + humano scientiam] -tia LEN Y Z — potestatem] -tate CLENYZ, FK TBy — est nobis testis] testes G* 21inchoata]-tam T more L J sunt? creanda quod eo in 22licet] + enim K — 22/23 licet

610

HILARI LIBER XII

quod creanda sunt adhuc fient, Deo tamen, cui in creandis 25

30

rebus nihil nouum ac repens est, iam facta sunt: dum et temporum dispensatio est ut creentur, et iam in diuinae uirtutis praesciente efficientia sint creata. Et idcirco nunc sapientia natam se ante saecula docens, anteriorem se non solum his quae creata sunt docet sed aeternis coaeternam, praeparationi scilicet caeli et discretioni sedis Dei. Non enim tum

discreta

sedes est, cum

discerni sedem, aliud conponi.

effecta

est:

quia aliud est

Neque tum paratum caelum

est, cum praeparatum est : nam erat apud praeparantem et discernentem, postea uero conponebat cum parante : aeter-

nitatem suam cum praeparanti adest, et ministerium quando cum parante conponit ostendens. Idcirco nunc etiam ante terram et montes et colles genitam esse se dixit, quia et praeparationi caeli adfuisse se doceret : ut haec iam tum cum praepararetur caelum paenes Deum facta esse per id quod nihil Deo nouum est monstraret. 40. Perpetua enim et aeterna rerum creandarum est praeparatio, neque partibus cogitationum uniuersitatis huius corpus effectum est, ut primum de caelo sit cogitatum, tum

A2 T.ct: Prou 8, 25. Prou. 8, 24-25.

DC

FUNCCEOKSUDUTEBSEC

29 cf. Prou- 8,27.

33 cf. Prou. 8, 30.

35/36 cf.

OT YE

23 fient] fiant Z — 24 rebus? D — acrepens] ac recens C L Ec N OJZ, hac recens E*, crepens K, ac recens repens Y + factasuntiam D*! — 25 etiam] etiam YZ — in» T! — 26praesciente] praescientiae E* |” Y Z, et praescientiae OJ efficientia] -ntiae E* Y —— 27 sapientia] -ntiam L 28 aeternis] -no IN coaeternam] -na Y 29 praeparationi] -nis O scilicet] licet DCENKVTBGY discretioni sedis] discretionis/edis C, discretionis sedis LF*KTB 30tum|tunc LG, -- cum T sedes] sedis DCL F* K*TBG* 31aliud] aluit T — tum]tunc L,tamenZ paratum]praepar- T — 32est?] esse N° praeparantem] praeparentem C 32/33 et discernentem postea uero conponebat cum parante? Y*, YCmME sypp/.: .. decernentem post .. ueto conponebat cum parantem, lfferis partim abscisis 33 discernentem] decernDCE*NVG cumparante] conparante D C E N F G*, cum praeparante T B 34 suam] sua EC — 35 cum parante] cum parente C, cum praeparantem T, cum praeparante B, conparante O*, comparantem Y —— 36 — genitam se esse EN,seessegenitam /— se? TO — quia]quaO — et?» C — 37praeparationi]-nis N se») ENK*T . doceret] di- L iam tum] iam tunc LY Z y, tantum N,iam OJ cum)» K 38 deum] dominum V/ T — 39 monstraret] demon- LF KB

40, 3 primum] -mo L

sit] est T!

— tum) LB, tuum T, tunc YZ

PL 458

CAP. 39-40 j

6II

postea terrae cura et tractatus Deum inierit, cogitatumque per singula sit, ut primum in planitiem diffunderetur, deinde postea meliore consilio montibus eleuaretur, rursum autem etiam collibus uariaretur, quarto deinde habitabilis etiam in

ipsis cacuminibus redderetur, praeparatumque caelum ac sedes Dei segregaretur, uentorumque exhalationes nubes in summo ualidae continerent, tum deinde certi sub caelo fontes mearent, ac postremo fundamentis terra fortibus

I

—

20

confirmaretur. Singulis enim his omnibus anteriorem se sapientia esse profitetur. Sed cum omnia per Deum quae sub caelo sunt facta sint et conponendo caelo Christus adfuerit et ipsam praeparati caeli praeueniat aeternitatem, non patitur hoc existimari in Deo minutarum rerum particulatas cogitationes, quia omnis horum praeparatio Deo est coaeterna. Nam tametsi habeat dispensationem sui secundum Moysen firmamenti solidatio, aridae nudatio, maris congregatio, astrorum constitutio, aquarum terraeque in eiciendis ex se animantibus generatio, PL 459 — sed caeli et terrae ceterorumque elementorum creatio ne leui saltim momento operationis discernitur, quia eorum

40, 6/12 cf. Prou. 8, 25-29.

DCLEN

FK

19/21 cf. Gen. 1, 6-25.

VIB-GOJYZ

deum] dominus Et, domini K (wide uocem 4 cura] curam CEKYZ cogitatumque] inierit] iniret LB, erit K, inire V^ sequentem), » T 6 planitiem] -nitatem C, -nitiae B 5 sit] sint K consultatumque L B et etiam!] 7 / -uetur ] eleuaretur GO] -ri meliore] postea» L 8 praeparatumque] habitabilis] -les D uariaretur] uariatur E* exhalationes] C d$ se G*, V/ K* F* D sedis sedes] 9 quaeL etur praeparar tunc Th tum] Y -de N, -da ualidae] 10 exaltat- N*, exalat- TGYZ postremo] + in |” — fortibus] ac]a O* 11 mearent] manarent L G* 13 sapientia] -tiam T fontibus D, fortioribus TJ ^ 12singulis] in sing- T sint] suat DCOYZ 14 facta sint? EN profitetur] -fiteretur L* sint et 14/15 sunt facta sint et conponendo caelo?L*, Le suppl. : sunt fortes J, + caelo» K ponendo cum ndo] 15 conpone componenda caelo LF, -tate T infinitatem] aeternit 16 O* -rat i] praeparat L sapientia hoc» L | deo]deum FK . 16/17 in patitur] permittitur L, pati T omnis] omnes D 17 particulatas] -las K deo minutarum] indeminut- E aridae nudatio] solidatio 19/20 FK nam» K* -nam a] 18 coaetern constitutio D tio] congrega ^ Y* enud20 nudatio] soliditiae denutatio N animantiineiciendis] in eicientis N, iniciendis T 21terraeque) EC et» OJu O tamen non FC, et + sed] 22 bus] -malibus V TBYZ ceterorumque]

+

cum

DCEN

Y, +

creatione E Z, creationem IN T Y, creatio O ]

momento]

memento

quia] 4- hec eadem L

D, -nta Y

cum

his T

yos

23 saltem L*

creatio

ne]

FKeTBG* Ju

operationis] a dei immensitate

L

612 2

An

An

HILARI LIBER XII

praeparatio aequabili paenes Deum infinitatis aeternitate constiterat. 41. His igitur infinitis et aeternis in Deo Christus cum adesset, solam nobis natiuitatis suae permisit conscientiam : ut quantum ad fidem proficeret Dei intellecta natiuitas, tantum ualeret ad susceptam religionem cognita natiuitatis aeternitas. Quia ex eo qui aeternus est Patre nec ratio nec sensus admittat, nis] aeternum Filium praedicari.

42. Sed creationis nomen nos et professio mouet. Moueat sane

An

nomen

creationis,

si non

natiuitas

ante saecula

et

creatio 2n initium uiarum Dei et in opera praedicatur. Non enim potest natiuitas pro creatione accipi, cum natiuitas ante causam sit, creatio uero per causam. Ante praeparationem

enim

caeli erat et ante

saeculum

fundatus,

qui 77»

initium. uiarum Dei et opera est creatus. Aut numquid eiusdem intellegentiae est, 7» initium uiarum et in opera creari, et nasci ante omnia ? Quorum unum habet tempus in

gestis, aliud uero intemporalem intellegentiam continet. 43. Aut forte uelis id quod 7» opera creatur ita intellegi oportere, ut propter opera sit creatum, id est ut Christus causa efficiendorum operum sit creatus, ut ipse seruus potius

42, 2 cf. Prou. 8, 25.25.

3 Prou. 8, 22.

6 cf. Prou. 8, 25.

6/7 Prou.

S 22.

TEXTS

c

HOY

d PS

24 aequabili] aequali B paenes] + indemutabilem L infinitatis] infirmit- Z aeternitate] -rnae D, -rnitatem T infinitatis aeternitate] aeternitatis infinitate O J x 25 constiterat] -terit L 41, 1 infinitis] -nitatis L

et»

TK

christus] + dominus LF K

2

adesset] adesse T — nobis» C ^ 4cognita]-taeL natiuitatis]-uitasC — 5 qui] quia D E* N F*K estpatre]ex patreest L, est pater FK — 6admittat] -ttit C —— aeternum] coaet- O] praedicati] -care Z

42, 1 sed] + inquit L F K, + numquid G 2 nomen] + ras. 2/3 L*, + ad N

mouet> N — moueat) K*

non] nomen

creationis E In CLIPOJI 4 enim» T — creatione] -nem D T — 6 enim? B — saeculum]-la

Y

3 creatio in!]

natiuitas potest K OJ fundatus] -ta

OJ

qui] quae OJ in), CFKTG* T'et|—-E m KeG O'my Zu opera] ante omnia opera T, ante omnia B numquid] quid Y 8 eiusdem] eius Y — in!) CM KTG*O uiarum] + dei DFu opera] + estF — 9omnia]--eaB | quorum]horum FK = tempushabet] 10 intemporalem] temp- E N

43, 1 in opera creatur] inoperatur E* 2 oportere ut] oporteret T* creatum] -tus LI/G*OJYZ 3causa]-samFT operum? T — ut] et ut L, ut et B

PL 460

CAP. 40-43

—

613

et operator mundi maneret, non Dominus gloriae natus esset, et ad ministerium efficiendi saeculi crearetur, non

etiam semper esset Filius dilectionis et rex saeculorum ? Sed quamquam hunc inpiissimum sensum tuum intellegentia communis extinguat, quia aliud sit 2n initium wiarum Dei et in opera creari, aliud ante saecula nasci, tamen hic idem locus, ne propter operationem mundi Dominum Christum creatum esse mentireris, occurrit, cum Deum Patrem effec-

torem adque operatorem uniuersitatis ostendit. Tuto id quidem, quia ei qui pararet omnia adesset ipse conponens. Sed cum scribtura omnis creatorem mundi Dominum Iesum E

2o

Christum esset locutura, nunc tamen sapientia ad enecandam inpietatis occasionem, et fabricatorem mundi Deum

Patrem professa est, neque se fabricanti docuit afuisse, quippe cum adesset etiam praeparanti ; et cum Pater pararet et sapientia cum parante conponeret adessetque etiam praeparanti, per idipsum (neque » propter opera creata esse intellegeretur, — quia aeternae praeparationi futurorum operum adfuisset, — neque scribturam mendacem constitueret, quia cum parante conponeret.

43, 4 1 Cor. 2, 8. cf. Prou. 8, 30.

DpGIEN

EK

6. c£. Col

T3

ApOc 153

8/9 Prou. 8, 22.

13

XoT8346GOJYZ

LT 8 sit] est intellegentia] -tiam T 5etlutK 4dominus? O] initium] -tio EN G* — 9 opera] -re T — 10 propter] per T in» Ke mentireris] 11 creatum] -turam |” Gc v! dominum] deum G* O/ Y 12uniuersitaeffectorem]-torumFK occurrit]-rret D memineris D id» E | 13quidem] tuto] tutum K, toto l/ Y Z, totum T B tis]-tates N° quia ei qui] qui ei E*, cum qui ei Et, quia ei quia T + pro nobis L pararet] pareret C, praepar- YZ — 14 dominum] + nostrum F K, deum G sapientia] -tiam 15 esset] esse C T — locutura] locuta L, loquuturum T enecandam] negandam E N, enecandum F, denecanad» K PICEIN se) TES dam KO, enecanda V, enegandam G*, denegandam /YZ afuisse] aff- E* N O, docuit) Y fabricanti] candi T, + deo O7 Y 18pater> O*! — pararet] faceret L, praeparadf- FK G*,abf-]Z,fuise Y

TB

19et? G*

etsapientiacumparante) /*

cum parante] comparante

parante] faciente L, parente K*, praeparente T*, praeparante TCB — 20 Y idipsum] idipsumque N ^. neque ss, in ea quae DCEVTBYZ,ineue N, utrumque complexa est ne LO J, utrumque conplexus est F K, utrumque esse] esset KB — 21 intellegereconplexus est ne G, ea neque comi. ji n nota praeparationi] aeternae]-na L tur]-getur K — quia] quae LO J, qui G -ra IN J scribturam] l^ -sse adfuisset] 22 NT -tionis G*, -tione L* 23 quia cum parante conponeret] cum dominus constitueret] -tuere D iesus christus per quem omnia facta sunt eadem omnia cum deo parante Y componeret L — cum parante] cum parente T, comparante O, comparantem

614

HILARI LIBER XII

44. Sed tandem doctrinae catholicae reuelatione quid sit PL 461

Christum 2n initium uiarum Dei et in opera creatum esse, in

principio, heretice, cognosce, et ipsius sapientiae dictis inpiae haebetudinis tuae disce stultitiam. Coepit enim ita: A

Si enuntiauero uobis quae cotidie fiunt, memorabor ea quae a

saeculo sunt enumerare.

Namque cum ante dixisset : Vos, o

homines, obsecro et emitto uocem meam filiis hominum. Intellegite simplices astutiam, in doctrinam autem cor adponate, et rursum : Per me reges regnant et potentes scribunt vustitiam, io per me principes magnificantur

et tyranni per me tenent

lerram, et rursum :In utis aequitatis ambulo et inter medias

semitas iustitiae conuersor, ut diuidam diligentibus me substantiam et thensauros eorum inpleam bonis, — cotidianum opus suum sapientia non tacet. Et primum uniuersos obsecrans monet et simplices intellegere astutiam

20

et indoctos

cor

adponere,

ut uerborum

distinctas discretasque uirtutes uehemens ac diligens lector expenderet. Suis itaque modis, suis constitutionibus uniuersa agl intellegi laudari obtineri docet; et intra se regna regum et potentium prudentiam et principum famosa opera et ius terram obtinentium tyrannorum contineri ostendit ; se quoque non admisceri iniquitatibus neque iniustitiis interesse; et hoc ob id, ut uniuersa aequitatis ac iustitiae operibus

44, 2 Prou. 8, 22. 5 Prou. 8, 214 EEXX: 15-16. 11 Prou. 8, 20-21.

DICAENN

ER

BAG

6 Prou. 8, 4-5.

9 Prou. 8,

ONE

44, 1 tandem] + per L reuelatione] -nem L sit] si K* 2 in!» KeTO] opera]-te T 4haebetudinis |” T*, hebitudinis D Le E Te G J Y Z, hebetudinis C L* N BO, habitudinis F, habetudinis K 5 cottidiae KB] memorabor] -rabo O* / — 6 enumerare] enuntiare l/Ge Vl, + et enuntiare YZ.cum »O*1.. *ante] antea.B —-ouosYZ o»L] ZT7emitto]omNF meam uocem D . hominum] + et G 8 astutiam]-tia Y in doctrinam] indocti CL ENFKpg, in doctrina TBGOJ/ Y 9 potentes] potestates K — scribunt]sciunt O/ — 10 — principesper me T 11uiis| uis G* . ambulo]-abo K/Z 12diuidam]diligam E,-dant.N ^ diligentibus] -ntes Y | me] + meam L T3 cotidianum] -nis K 15 — obsecrans uniuersos D 16 indoctos] doctos K* adponere] -ret E* 17 diligens lector] diligertor E* 18 expenderet] -dere D, extend- N 19 agi» T laudari] + et L obtineri] -nere T, teneri O J 19/20 regna regum] regnare cum NN, regna regnum Z 20 potentium] -ntiam 1 prudentiam] -ntium T* O* famosa opera] famosam operam T' 21 et ius] eius N contineri] per se obtineri T B 22 admisceri] immisceri K ^ neque] uel O]J,+inZ interesse]-sset N — 23hoc) T ut) EV uniuersa] -rsae EFKT?J,-rsam N, -rsis OZu ac» N

615

CAP. 44-45

intercedendo, diligentibus se aeternorum bonorum et incorruptorum thensaurorum opulentiam subministret. Ergo ea se quae cotidie fiunt enarraturam professa, memorem se quoque ad enumeranda ea quae a saeculo sunt pollicetur. Et nunc quis haebetudinis sensus est, ea quae a saeculo sunt

2j

esse memorata, quod ante saeculum gesta sint existimare?

Quia in his quae a saeculo sunt opus omne post saeculum est,

30

35

An

aduero quae ante saeculum sunt praeueniunt saeculi a se posterioris constitutionem. Memorem itaque se ad dicenda ea quae a saeculo sunt professa, sapientia ait: Dominus creauit me in initium uiarum suarum in opera sua. Rerum itaque a saeculo gestarum significatio ista est ; neque generationis ante saecula praedicatae, sed dispensationis a saeculo initae doctrina est. 45. Et quaerendum est quid sit, natum ante saecula Deum rursum 2n initium uiarum Dei et in opera creari. Quia ubi ante saeculum est natiuitas, infinitae generationis aeternitas est ;ubi uero a saeculo est creatio eadem in uias Dei adque in opera eius, operibus ac uiis causa creationis aptata est. Ac primum, quia Christus sapientia est, uidendum est an ipse sit initium uiae operum Dei. Nec, ut opinor, ambigitur. Ait enim : Ego sum uia et : Nemo uadit ad Patrem nisi per me. Via

33, Peous 8,022. 45, 2 Prou. 8, 22.

AGQLBN:

8 Io. 14, 6.

RsPITB

COFFZ

25 24 diligentibus] -ntius T ^ incorruptorum] in.. corr- E, corr- K* quae N, E* eque eas T*, IL D seque ea quae] se ea 25/26 — C opulentiam]-ntia 26enarraturam]-rrare B — 27 enumeranda] -randam K*, -rand /G* aseFK etlut T — 27/28 pollicetur ...asaeculosunt) K*! — 28quis]quisquis D, » 29 memorata] -tam K 28/29 — esse memorata sunt LGOJu R5 sintJestL,sunt K — 30 — omne gesta]gestumL saeculum]-la Of ad dicenda] GOJYZ 32 — se itaque omne] omnem N opus / in!» 34 me) K adicienda K; ad ostendenda G, ad discenda Z

CL*EFKVTBGOJYZ

. suarum) N

gestarum] gesta sunt E Jr dea a saeculo» IN GY nis] -nes

DCE*NFKV

35itaque] + quae Et

a}

dispensatio36 praedicatae] -dictae F 37 initae] inita saeculo] -lum T

BG Y, initiat T*, initiata TC

2in!» sit] + antesaecula Y Z est) L. 45, 1quaerendum]-nda F* opera] . KT in?» Z dei» E / initiarum initium] OEN*PO]J infinitae] initae L^*! opere D*! — 3 natiuitas] + illic LG O J, -uitatis IN 5 LFK GO] — viasjuiis Y — in*bL 4es!) N — eadem]eademque causa] causae N ac uiis] cuius N° eius] + ostenditur illic L FK GOJ] = dei aptata]apta K — 6 quia] qua K — 7 uiae operum] uiarum D* Y T*,-git FKV LEN -getur ambigitur] N cui necut]ne operum O*!

PL 462

HILARI

616

LIBER XII

est dux euntium, festinantium cursus, ignorantium securi-

tas et quaedam nescitarum ac desideratarum rerum magistra. Ergo in uiarum initium in opera Dei creatur, quia et uia est et deducit ad Patrem. Sed creationis huius, quae a saeculis est, ratio quaerenda est. Nam ultimae dispensationis sacramentum est, quo etiam creatus in corpore uiam se

^

Dei operum est professus. Creatus autem est 1n uias Deia saeculo, cum ad conspicabilem speciem subditus creaturae habitum creationis adsumpsit. 46. Videamus itaque in quas Dei uias et in quae opera a saeculis creata sit nata ante saecula ex Deo sapientia. Vocem deambulantis in paradiso Adam audiuit. Putasne deambulantis incessum nisi in specie adsumptae creationis auditum, ut in aliqua creatione consisteret qui in ambulantis fuerit auditus ? Non requiro qualis ad Cain et Abel et Noe locutus sit, et benedicens quoque Enoc qualis adfuerit. Angelus ad Agar loquitur, et utique idem Deus est. Numquid speciei eiusdem est cum angelus uidetur, cuius est in ea natura qua Deus est? Certe species angeli ostenditur, ubi postea Dei natura memoratur. Sed quid de angelo dicam ?Homo ad Abraham uenit. Numquid secundum hominem in creationis istius habitu Christus talis adsistit, qualis et Deus est ?Sed 46, 2/3 cf. Gen. 5, 8. 6 cf. Gen. 4, 65 6, 13. (CSA Ta 11/12:c£5 Genre 2:

TG

T'cE-Genas 24;

8 cf.

NIISRESP IBESGO

9 euntium] gentium K cursus] currus K 10 etliest ME VAN quaedam] quae T — 11ergo]haecergoLFK — in!) FK ^ uiarum in! T — initium] -- et LT, 9 EN creatur] -tus T, -tor G* 12 deducit] ducit D TB 13saeculis]-lo Du 14quoJquod LG*OJYZ — etiam] + etL 16creaturae]-turamC 17habitum) EN — creationis] -tioni E*, -tione Ec

46,1

uiasdei

CE — quae] qua

B?Y — opera]J-tae

C

a»EN

2

saeculis] li E,-lo T — sit|sint T nata) F* ^ uocem] uoce N*, uoces N° 3 deambulantis!] dei amb- T, dei deamb- FKB in paradiso ... deambulantis?? E* deambulantis?] amb- CL 4 incessum] -ssu D B specie] -iem TB auditum] aditum TI^ 5 in ambulantis] inambulans IPRGOTZu 6 abel] ad abel T locutus] locus 7 7 enoch ETBGO]JTYZja;no&ka adfuerit] fuerit D 8 speciei] -cie N 9 angelus]-lis O* est?] -- et L 10 species] + agar FK — 11 natura] -tam Y | homo]nemo F ad]de E*, » K* 12 hominem] naturam hominem C, > Y, naturam hominis Z creationis] -turae L 13 habitu] -tum O

adsistit] adstitit

G YZ

est» D

Marg. 45,13 B f. 270 : quomodo sapientia in initio uiarum domini creatus (/) accipiatur

PL 463

CAP. 45-47

617

et homo loquitur et corpore adsistit et cibo alitur, uerumta— ^

men Deus adoratur. Certe qui anteangelus, nunc etiam homo

est, ne naturalem hanc esse Dei speciem diuersitas huius ipsius adsumptae creationis pateretur intellegi. Adest autem

20

E nn

ad Iacob etiam usque ad luctae conplexum in habitu humano, et manum conserit et membris nititur et lateribus inflectitur et in omni motu nostro incessuque consistit. Sed idem postea et Moysi esse ignis ostenditur, ut naturae creatae tum potius ad speciem quam ad substantiam naturae fidem disceres. Habuit tum in se potestatem conflagrandi, non tamen naturalem suscipiens urendi necessitatem : quia sine rubi damno conflagratio ignis apparuit.

47. Curre per tempora et intellege qualis uisus sit uel lesu

Naue nominis sui profetae, uel Eseiae etiam cum euangelico

I

testimonio uisum praedicanti, uel Ezechielo usque ad conscientiam resurrectionis adsumpto, uel Danielo hominis filium in aeterno saeculorum regno confitenti, ceterisque aliis quibus se in habitu uariae creationis ingessit, in uias Dei

et in opera Dei, ad cognitionem scilicet Dei et nostrae aeternitatis profectum. Quid hic nunc haec humanae salutis dispensatio tam inpiam aeternae natiuitatis contumeliam molitur ? Creatio 17/20 cf. Gen. 32, 24.30. 47, 1/2 cf. Ios, 1, r.

4/5 cf. Dan. 7, 15.

D G3 BONNCRIK

WB.

21

Exod

3502:

2/35 Ts Oro 102

4T:

3/4. cf. E203: ra.

6/7 cf. Prou. 8, 22.

GO Z

uerumtamen] uerum O J et] ut E adsistit] -tet D 14 e!» Du 17 ipsius? Y ^ pateretur] sz 16 diuersitas] -rsatas D 15 ante» D conplexum]-xui Y — 19 18 luctae] luctatus D, luctam Y K* 2, fat- Kc in conserit]-ruit D C G* Y — nititur] innit- L'— e] manum]manu Y incessuque] incensuque K in» T 20 inflectitur] implect- Y 1r — ignisesse Y Z —— ostenditur] consistit] constitit NN — 21 et? FK V naturae] + 22 creatae tum] creatum CL naturae» L -detur T'? opinandam

L

23 disceres] -ris D, -rem

K, sumeres

L, discerneris

Me

potestatem] potentes tum]tuncL discerneres Z — habuit] + enimL tamen K,-tate T^ —24suscipiensurendi]suscipitesuriendi C ^ urendi] utendi 25 sine» Y* D 2 nominis] omnes D, nomnis / C, 47, 1 iesu] iesum B, sic GC p. corr. 3 ezechielo] -le F*, -li hominis Y ^ euangelico] -lio F* K, et angelico T 5 aeterno] danielo] -li FeKe Y Zu 4 adsumpto] -tio E Ee 6 aliis» J confitenti] confitori T ^ ceterisque] ceteris O -norum O] 7 uariae] uiae C —— ingessit] + incessit C F K T B, + incessit ergo L

nostrae] nostra T — 9 hic) N — 10 inpiam] tibi piam ENT, dei?) K impia et Y, pia ad Z — natiuitatis] -uitas K*

PL 464

618

HILARI LIBER XII

ista a saeculis est, ceterum ante saecula infinita natiuitas est. Vim sane nos dictis adferre contende, si profeta, si Dominus,

si apostolus, si sermo ullus ad diuinitatis aeternae natiuitatem creaturae rettulit nomen. In his enim omnibus Deus, qui ignis consumens

^

est, ita creatus

inest, ut creationem

ea

uirtute qua adsumpsit absumeret, potens abolere rursum quod tantum ad causam contemplationis extiterat. 48. Beatam autem illam et ueram conceptae intra uirginem carnis natiuitatem, quia tum creaturae nostrae et natura et species nascebatur, creaturam et facturam apostolus nominauit. Et certe cum eo uerae secundum hominem natiuitatis hoc nomen est, cum ait: Ad ubi uenit adinpletio lemporis, misit Deus Filium suum factum de muliere, factum sub lege, ut eos qui sub lege sunt redimeret, ut adoptionem filiorum consequeremur. Filius itaque suus est, qui est in homine et ex homine factura. Neque factura tantum, sed

etiam creatura, ut dicitur : Sicut est ueritas in lesu, deponere uos secundum priorem conuersationem ueterem hominem eum qui corrumpitur secundum concupiscentias deceptionis. Innouamini autem spiritu sensus uestri et induite nouum homanem eum qui secundum Deum creatus est. Induendus itaque nouus homo ille est, qui secundum Deum creatus est. Qui enim erat Filius Dei, natus erat et filius hominis. Quia non diuinitatis erat natiuitas, sed creatura carnis, significa-

14/15 cf. Deut. 4, 24. 48, 5 Gal. 4, 4-5.

TONG

EN

10 Eph. 4, 21-24.

ESKS ATEB 1 OW! 372.

L

11 a saeculis est ceterum ante» E* contende]-det N 13ad» T

mea

creationem ea] creationis ea D, creaturam ea L, creationem a IN, creatione K 16 absumeret] ads DCNFKWV BG, ass- EY Z*, a.sumere T

abolere] abore / N

rursus

TB

— 12uim]uiam V* — nos» D, aliquam natiuitatem]-tatis Y 15inest] est L 17 extiterat] existeret O ]

48, 2 carnis] sc K€ 5. corr. 3 natura et] naturae L K T B, naturae et G* Maffi | 4eo]eius TB uerae]uere DLKV TBY 5ait)L — ad] at e EIOKOJI Y Zu adinpletio] adpl- K*, plenitudo Y Z 6 temporis] -rum LT factum?» CB 7 sunt] erant F K J* 8 consequeremur] -queretur D*, -quamur C, -queremus T, + per fidem F K6, sequemur per fidem

K*

est?]et YZ — 9 homine!] -nem }, + est YZ — factura!] factus Gc vl 10 dicitur] dicetur F*, di /O*t in» K* 11 — ueterem hominem priorem conuersationem G* Y Z —— conuersationem] -tsionem C — ueterem] uerterem E 12 concupiscentias] -tiam DFK deceptionis) C 14 eum» YZ 14/15 induendus ... creatus est» E* 15 est?» Z 16 natus erat] factus est L 17 creatura] -rae K

CAP. 47-49

619

tionem sui generis accepit nouus homo, secundum natum ante saecula Deum creatus. Et cur secundum Deum homo nouus

20

creatus esset, ostendit haec adiciens:

Iq tustitra et

sanctitate et ueritate. Dolus enim in eo non fuit. Et factus est

nobis iustitia et sanctificatio, et ipse est ueritas. Hunc ergo Christum, qui secundum Deum nouus homo creatur, indui-

mur. 49. Si igitur sapientia, memorem se eorum quae a saeculo gesta sunt dicens, in opera Dei adque in uias Dei creatam esse se dixit, —

adque ita creatam,

ut fundatam

se ante

saecula edoceret, ne adsumptae illius uarie ac frequenter E

creationis sacramentum demutasse naturam uideretur, cum

fundationis firmitas conuellendi status non reciperet perturbationem, — aduero ne fundatio aliud quicquam quam natiuitatem

uideretur ostendere,

ante omnia professa est

esse se genitam, — nunc uero cur creatio ad natiuitatem deputatur, cum quae genita ante omnia est, ipsa fundata

ante saecula est, quae autem fundata ante saeculum est, ea

ipsa in initium uiarum Dei et in opera eius creata a saeculis

20 Eph. 4, 24.

2LctorBebto2222.

49, 1/2 cf. Prou. 8, 21a LXX.

21.1 GCor..1, 50;

22 cf. Io. 14, 6.

2/3 ct-SProu. 850222

SIProul 8:23.

8/9 c£. Prou. 8, 25. DCLEN

est

FK

VTB

GOg]gY(wsque ad v. 49, 4)Z

18 accepit] accipit

K ^ nouus] + scilicet LC, nouos G*

19saecula]-lum C

— 20 creatus» O*!

natum» L*

esset] estet D C EC N, es..:et EX,

LFK ostendit? D, -dens CE* N Y haec] secundum haec Du adiciens] dicens L/*! L, -- aut FK* — 21eo]eaK — 22nobis] + adeo T B 23 induimur] -mus T, 4- secundum deum autem creatur quia secundum dei

iustitiam et sanctificationem et ueritatem homo peccati nescius est creatus Jod row

49, 1 sapientia] -tiam D T Y 2gesta) T — ^ suntgestaYZ in!]et CN — 3se!) E*G* — ut] opera]-ras D,-ramC ^ adqueinuiasdei? N uarie] ne]necZ 4edoceret] doc- O/u utfundatam} N B* etL 4 - 50, 14 ne adsumptae ... non ambigebatur) Y -riae D C L B, uari / V^

c uideretur naturam demutasse B — uide5 creationis] demutationis T 6 5/6 cum fundationis] confundat- / retur] uideatur D, uidetur CZ ne] nec- Le Z 7 aduero] an uero IN conuellendi] conualendi CZ quicquam quam] quicquam E B G*, quid quam V/*!, quiquam quam T* 8 uideretur] uidetur CZ —— 9 se) E*, EC suppl. anteesse — genitam] -ta B cum quae] uero] sic LC in ras. 2 ^ 10 deputatur] reput- L*, -tetur FK 11 ante?» O* ante] an L* genita] -tam D T cumque DLFKWV 1200) SIS TSK ON) est?] + et IN saeculum] -la L3 EV TBGeZ ES creata] -tam L* initium] + est L FK

PL 465

620

HILARI LIBER XII

est, ut creatio a saeculis differre intellegeretur ab ea quae ante saecula et quae ante uniuersa natiuitas est? —— Non habet saltim inpietas ueniam, ut praetendat inpietatis errorem. 50. Namque etsi infirmitas intellegentiae sensum religiosae opinionis inpediret, ne nunc quae creationis proprietas esset consequi posset, tamen uel secundum aposAn

toli dictum facturam uerae natiuitati deputantem, creationem quoque, etsi indocte tamen non inpie, ad generationis fidem proficere oportere existimare debuerat. Apostolus enim uidetur unius ex uno natiuitatem, id est Domini ex

uirgine sine passionum humanarum conceptu praedicaturus, non extra rationem factum de muliere locutus esse, quem natum sciebat frequenterque dixisset : ut et natiuitas ueritatem generationis ostenderet, et factura unius ex uno.natiuitatem protestaretur: quia humanae permixtionis conceptum facturae nomen excluderet, cum factus esse ex uirgine diceretur qui natus magis esse non ambigebatur. Ad uide tu 1j

20

quam sis inpius, o heretice! Creatum Iesum Christum potius

ex Deo quam natum esse, sermo nullus aut profeticus aut euangelicus aut apostolicus est locutus. Tu uero natiuitatem negas et adfirmas creaturam, non secundum significationem apostoli factum esse dicentis ne natus esse ambigeretur unus ex uno, sed ad inpiissimum sensum ne Deus naturali natiuitate subsisteret, cum creatura potius ex nihilo substitisset. Hoc primum infelicis mentis tuae uirus est, non natiuitatem 50, 4 cf. Gal. 4, 4.

DCLEN

FK

9. Gala:

VTB

GOJY

(inde ab v. yo, 14: ad uide tu) Z

13 differre] deferre G* intellegeretur| -getur K* natiuitas] nauitas L* 15 saltem F TBGceOcJZu

50, 1 sensum]

opinionis

sensus

G*

FK — quae» F*

14 ante!» L* ut] aut K

2 religiosae] inrel- OJ

3 posset] possit G*, » Z*!

^

inpediret

— 4uerae] uere l^

deputantem] -tandam D, -tantes EC 5 etsi] et L* indocte] + iam T' generationis] creat- L'* B, uenerat- T — 60portere» T —— existimare] -ri T 7ex!]et T — domini] deum Z Buirginesine]uirginisinea T€ sine} F passionum]-ne D conceptu]-to L,-tum F — 9 extra rationem] extra ratione DB, ex ratione / muliere] -- factum sub lege FK esse] esset TOGNEPSSELRS SAZ. OùGE quem] quae L* 10 dixisset ut] dixisse ait N,

dixisse ut F KO, dixerat ut / natiuinitas / L, natiuitatis EC DCLENFKVTBGZ,diuit4 14 diceretur] discer- Di magis C G Z, magisnatusesse L sermo nullus] nullius sermo -tate T — 19unus] + esse T

—

et ut L

et»- pom

natiuitas]

11 factura] -ram D natiuitatem] diuinitL* — 12conceptum]-tu T 13esse] esset qui] quam K*, quia V* ^- natus esse — adjat LF KecBY Z,acO] — 16exdeo»? E L 17 tu uero] atuero OJ natiuitatem] 20inpiissimum] im/issimum O* — naturali]

+ naturali V/ — natiuitate] + cum L* EN

21 potius? ]

22 natiuitatem »

PL 466

CAP. 49-51

621

etiam creaturam nominare, sed pro natiuitate fidem creatio-

25

ni aptare. Quamquam id quidem inopis ingenii esset, sed tamen non admodum inreligiosi, creatum idcirco dixisse ut inpassibilis ex Deo, tamquam unus ex uno, natiuitas nosceretur.

51. Sed nihil horum constans adque apostolica fides patitur. Scit enim in qua dispensatione temporis Christus creatus, et in qua temporum aeternitate sit natus. Natus autem

ex Deo Deus est, ut uerae in eo natiuitatis et perfectae generationis non ambigua diuinitas est. Nihil enim in rebus Dei nisi natum et aeternum confitemur. Natum autem non post aliquid sed ante omnia: ut natiuitas tantum testetur auctorem, non praeposterum aliquid in se ab auctore significet. Et quidem confessione communi secunda quidem ab auctore

natiuitas

est, quia ex

Deo

est; non

tamen

separabilis ab auctore, quia in quantum sensus noster intellegentiam temptabit natiuitatis excedere, in tantum necesse est etiam generationis excedat. Solus hic itaque pius de Deo sermo est, scire Patrem, scire et cum eo eum qui ex eo I —

Filius. Neque sane aliud de Deo praeterquam Patrem eum esse unigeniti Dei et creatoris docemur. Vltra se itaque infirmitas humana non tendat, et loquatur hoc solum, in quo solo ei salus est, ante carnis sacramentum in Domino Iesu

Christo hoc se semper scire quod natus est.

5112 ct Gals

DCLEN

FK

2

V/(usque ad v. 51, 14) T(partim male legibilis)B

GOJYZ

23etiam» DFKTH — sed]|et Le natiuitate] -tatem D C, + contumeliam Le creationi] -tionis LCKB 24 aptare] a patre FK quidem] quisquis T?B 25 inreligiosi] relig- Z idcirco] incircum L* dixisse] -sset DTB . 26 unus] unius FKTBOJZy 51, 1 fides] fide L*

2enim)» K . dispensatione temporis] dispensatio-

nis tempore L . temporis) T — 3in» FK temporum] dispensationum Be ^ natus?) K* uerae] uiuere IN

-- natiuitatis in eo lu

qua] + dispensationu T | 4ut]et LCBJh — ut

5 diuinitas] -nita / O*

est»

G*,esset GC enim] + unigenito deo Le — 5/6 rebus dei] unigenito deo G 6et> L* — confitemur] + deumL 7post]potest F — ante] antea F K ut] aut D, una / testetur] -tatur IN* 8 aliquid in se) T Jet quidem!]equidem T ^ secunda]-ndum L* ^ quidem?) G* 10 auctore] remD ex>N 12temptabit]-tauit L* NFKWV T excedere] attingere JEC 13 etiam» B hic om — itaque hic Ou 14 scire?» + etcumeo scire T — 14 ss. scire! patrem efc. sque e» L* GOJYZ ad finem libri desunt in V', quattuor foliis deperditis — 15 filius] + est B, est filius 17 tendat] sc LE p. corr. aliud]aliquid YZ ^ 16itaque]igitur L OJZ 19 se] esse LK, » F domino] deo O*!? 18 ei] et L et] sed Z

622

HILARI LIBER XII

52. Ego quidem in quantum concesso mihi hoc a te Spiritu uigebo,

^

10

I

^

sancte

omnipotens

Pater

Deus,

ut aeternum

te

Deum, ita aeternum et Patrem confitebor. Neque in id umquam stultitiae adque inpietatis erumpam, ut omnipotentiae tuae sacramentorumque arbiter hunc infirmitatis meae sensum ultra infinitatis tuae religiosam opinionem et significatam mihi aeternitatis fidem erigam, ut te aliquando sine sapientia et uirtute et uerbo tuo unigenito Deo Domino meo Iesu Christo fuisse praefiniam. Non enim praeiudicat de te sensui meo naturae nostrae infirmus inperfectusque sermo, ut fidem intra silentium strangulet inopia eloquendi. Namque cum uerbum et sapientia et uirtus in nobis interioris motus nostri opus nostrum sit, tecum tamen perfecti Dei, qui et uerbum tuum et sapientia et uirtus est, absoluta

generatio est: ut inseparabilis semper a te sit, qui in his aeternarum proprietatum tuarum nominibus ex te natus ostenditur, natus autem ita, ut nihil aliud quam te sibi significet auctorem, non etiam fidem infinitatis amittat per id quod a te ante tempora aeterna natus esse memoratur. 53. Multa enim istiusmodi in rebus humanis praestitisti,

quorum cum causa ignoretur, effectus tamen non nescitur. 52, 2 cf. Anaphora romana.

T4'c£ To? T, T5 1 COL: T, 24:

19 cf. Prou. 8,

2

DCLEN

FK

T(partim male kgibilis)B

GOJYZ

52, 1 C lamquam titulum in amplo sbatio: oratio; quam uocem in textu habent LZ1; TCem8&:; professio sancti hylarii; OCME: apostrofa ad patrem concesso»? OJ] hoc) T Zsancte] scirete B, si T? 2/3te deum ita aeternum» E*, EC suppl.: deum te ita aeternum 3 ita] + et D* 4 umquam]quam G* erumpamut]erumpat C — 5tuae]tu K* sacramentorumque] -torum CO*, -torum quae L* — arbiter] -tre T*, -trem TC, -trum OJ 6 meae] nostrae F X infinitatis] infirmitatis /*, firmitatis /€, + meae sensum ultra infinitatis (dg) F —— 8sapientiaet]-ntiae LIN ^ unigenito] unito D deo]tuo T, - etZ | 9meo» O*! praefiniam] -finitam E*, -finam K 10 te sensui] te sensu

D C L N, tensu EX, sensu Ec

nostrae] meae C,

uestre L 11 intra] trà T strangulet] strag- L*, stranguilet E* NB, strangulae F, transgulet Z* inopia] -pie L*K* eloquendi] loqLKG*YZ 12namquecum]nam quaecumque C, nonneque cum F*, nonne cum FC,nonque K sapientia]-tiam L* — 13tecum] potius D — 14tuum» Tow est] étiCNN 15ut|et-FuK39 Ca tesitl'adbiesit EjradesitiK*s adsit Kem 16 proprietatum» Z 17 quam] quamquam K*, + ex T sibi] tibi K, » G* 18significet] -cat K ^ amittat] amm-L*T 19id» N — ate» CFKy aeterna» B 53, 1 — in istiusmodi L* non» FK*

Marg. 52, 2 T f. 27;*:

2 cum] sum T

professio sancti hylarii

ignoretur] -raretur T'

PL 467

CAP. 52-53

623

Et religiosa fides est, ubi est etiam naturalis inscientia. Nam ^

I

An

20

cum erexi in caelum tuum hos luminis mei infirmes oculos, nihil aliud esse quam caelum tuum credidi. Hos enim astriferos in eo circulos et annuos recursus et uergilias et septentrionem et luciferum diuersa ministeriorum suorum sortitos officia conspiciens, Deum te in his quorum intellegentiam non conplector intellego. Cum uero mirabiles elationes maris tui uidi, non solum aquarum originem sed nec motum dimensae huius uicissitudinis adsecutus, fidem tamen rationis mihi inperspicabilis licet adpraehendens, in his te quoque quae ignoro, non nescio. Iamuero cum in terras mente conuertor, quae occultarum PL 468 uirtute causarum sata omnia suscepta dissoluunt, dissoluta uiuificant, uiuificata multiplicant, multiplicata confirmant,

nihil in his repperi, quae intellegere sensu meo possem. Sed ignoratio mea ad intellegendum te proficit, dum famulantis mihi naturae inperitus, usu te tantum meae utilitatis intelle- | go. Ipsum me quoque nesciens ita sentio, ut te magis eo quod mei sum ignarus admirer. Nam hunc diiudicantis mentis

53. 9. B5z52534;

DCLEN

FK

Tr(partim male legibilis)B

GOJYZ

3 — est fides u inscientia] scientia D L F KB, inscitia EN GOZ 4 erexi] -xit E* hos] nos T*, os Y luminis] -ng AN* infirmes] -mos LeFG*OJ YZ,-me N — oculos infirmes L* ^ 5nihil] non D — tuum» L*T 6recursus]-sos LL F* / uergilias] uirg- D F K* G* Oc Ye, uigilias Y*, uertiginem / — 7septentrionem]-nes B luciferum] plurarum D, + et GY Z ministeriorum] mystDCL*ENFKTBGOY suorum» L* 8 sortitos] -tus L te] et T7* quorum] horum EN intellegentiam] -tia ENT 9non)E elationes]-nis L* 10tuiuidi] sic GC p. ras., tui uideo Y 11 motum» L*, motum a te Lc motum dimensae] motu inmensae T B uicissitudinis] sc L.* ?, uastit- Lec T B — fidem] fide LB — 12 inperspicabilis] les L, perinspicab-/,inconspicab- Y Z licet] hoc T B, + hoc Le, + non J 13 quae] quem L*! ignoro] inignoro F ^ 14 iamuero] iamiamuero D terras]terram Le K ^ mente]-tem E conuertor]-to EC — quae] teque K occultarum] -torum E* 15 uirtute] -tutum C omnia sata Y Z dissoluunt] -luuntur D C E* N, -luit Le 16 uiuificant] -cat Le, » K* multiplicant? L*, Le suppl. : multiplicat ^ multiplicata] uiuific- T confirmant] -mat Le 17 repperi] -periri C L* sensu meo] sensum eo E* possem] possim D Y Z, sic LC 5. corr. 18 ignoratio] -tionis O, -tioni / mea] meae OC] proficit] -fecit CN FKOJ famulantis] -ntes D Y 19 inperitus] inpertitus T* B, inpertitur TC usu te] usutet D*, usu et De, usu e L*, usus a te T B, usus te Y^

20 — meipsum L

meloreZ

— 21mei

sum] magis L*, meipsum Y ^ admirer]-ror CL EIN — hunc) D y, hanc L*, huic T diiudicantis] -cantes G*, -cationis / — mentis? / 21/22 + meae mentis L

HILARI LIBER XII

624

meae aut motum aut rationem aut uitam et non intellegens sentio, et sentiens tibi debeo, cui ultra intellegentiam natu-

2 ^

A

ralis exordii sensum naturae oblectantis inpertias. Et cum te meis ignorans intellegam, et intellegens uenerer, nec ego In tuis rebus fidem omnipotentiae tuae laxabo quia nesciam : ut sensus meus originem primogeniti tui occupet et sibi subdat, et aliquid in me sit, quod ego ultra et creatorem et Deum meum tendam. 54. Natiuitas eius ante aeterna tempora est. Si aliquid in rebus est quod anteuenit aeternitatem, erit aliquid profecto quod sensum aeternitatis excedat. Tua enim res est et unigenitus tuus est, non portio, non protensio, non secundum efficientiarum opinionem nomen aliquod inane; sed Filius, Filius ex te Deo Patre Deus uerus et a te in naturae tuae ingenitae genitus potestate, post te ita confitendus ut tecum : quia aeternae originis suae auctor aeternus es. Nam dum ex te est, secundus a te est ;dum uero tuus est, non

10

separandus ab eo es, quia nec sine tuo fuisse confitendus aliquando es, ne aut inperfectus sine generatione aut superfluus post generationem arguaris. Adque ita ad id

DCLEN

FK

Tr(mak legibiis)b

GOJYZ

23sentiens] 22 motum] metum L*,5 LC ^ rationem] + aut motum L^ 24exordii] -dium K tibilibilN —— naturalis]-lem / + etsentiens(dg) Y* 24/25 te meis] te mei C E N O* ?, te me Le FK Ot, te sensum] -sus L* CC magis T, tein meis Ge, temet J,teineis YZ —— 25 intellegam] + iam TO primogeunig-EGH 27primogenitil BGOJY DCLENFKT Zn 28 quod] DN niti tui] primogenitui L*, primogenituiei K — occupet]-pat quo LC, quid E — ego] ergo E et?» Le si aliquid] sed E - tempora aeterna T 54, 1 natiuitas] -uitatis T* 1/2sialiquid in rebusest? N —— 2anteuenit aeternitatem] ante aeternitatem 3tuaenim]tuae uenit (€ :-niat) L, anteueneritaeternitatem Z —— aliquid? E non?» T — 5opinionem] -num D, optionem N 4tuus] + deus Lt nonK aliquod] -quid E — 6filius?? N — deo]Juero EYZ — ate]ante K, + et LT natura]-raCFKOC] 7tuae]tuaFKOC],»B ingenitae L'! T B, unigenitae

DCL*

EN GYZ,

unigenitus FK,

>» OJ, unitate uu

genitus]

unigenitus L* EN — potestate post te ita seripsi, post te ita DCL*?FKO Ju, diuinitate post te ita L£, potest ita E* N, potestate ita Et, potestate ex te ita T B, potestate ita ex te G, potestate ita ex se Y Z 8 quia] qui CT Gc*O aeternae» T aeternus] -nos L* es] est L*E* NBOJYZ 10 separandus] -dos T* es]est EY — nec? K sine] siner L* 11 es] est E, » N, non es Kc inperfectus] -tos G* 12 ad id] addi D E* Marg. 54, 9 B f. 274: secundus si debeat recte dici (//a Wi/marf)

CAP. 53-56

625

tantum natiuitas proficit aeterna, ut unigeniti ante aeterna tempora ex te Fili Patrem te sciamus aeternum. 55. Et mihi quidem parum est hoc fidei meae ac uocis officio Dominum et Deum meum unigenitum tuum Christum Iesum creaturam negare. Huius ego nominis consortium nein sancto quidem Spiritu tuo patiar, ex te profecto et per eum misso. Magna enim mihi erga res tuas religio est. Neque quia, te solum innascibilem et unigenitum ex te natum sciens, genitum tamen Spiritum sanctum non dictu-

rus sim, dicam umquam creatum. Huius ego dicti, quod mihi cum ceteris a te substitutis commune est, ad te quoque prorepentis timeo contumeliam. Profunda tua sanctus Spiritus tuus secundum apostolum scrutatur et nouit, et interpellator pro me tuus inenarrabilia a me tibi loquitur; et ego naturae suae ex te per unigenitum tuum manentis potentiam creationis nomine non modo eloquar, sed et infamabo ?

I ^

Nulla te nisi res tua penetrat, nec profundum inmensae maiestatis tuae peregrinae adque alienae a te uirtutis causa metitur. Tuum est quidquid te init, neque alienum a te est quidquid uirtute scrutantis inest. 56. Mihiautem inenarrabilis est, cuius pro me mihi inenar55, 4/5 cf. Io. 15, 26.

DCLEN

FK

10/11 c£. x Cor. 2, 1o-r1.

T(male lgibilis)B

11/12 cf. Rom. 8, 26.

GOJYZ

13 unigeniti] ingeniti D, genii CEFKGOJ/YZ ut unigeniti ante aeterna» L* N, LC suppl. : aut geniti ante aeterna 14 te?» J sciamus] sciam B SALE? Dshoc FR ac» dus uocis] uotis D 2/3 — iesum christum LFKTByu — 3ego]ergo /Y 4in» K* . quidem] + in N patiar] patiari J 5 mihi» G* ^ erga] ergo C — tuas res TB 7 genitum] generatum T?B 8sim)L dicam]sz L^ p.corr. ^umquam]in quam F creatum] + umquam L*, increatum IN, creaturam G6 Y! ego] ergo FGJZ quod] quid Z 9 cum) EN ad]ta C DG 10 prorepentis] -ntes D F K G* 1, prodentis T*, procedentis T^B prorepentis timeo] prorepentisti meo IN contumeliam] -lias D Fu, -lia si K M spiritus sanctus N FK] 11scrutatur]-tatus D et!]ex T* — interpellator]-llauit K,-llatur G 12inenarrabilia] ininnarr- G— a] pro Li, ad EC? N 13 — suae naturae K suae]tuae L^ per] cum L* — unigenitum] -to Le, unitum O*, unitam OC] — tuum] tuo Le, tuam OC] — 14 non modo] + non FKBG, + non modo T eloquar] equar C*, loquar E et? DCID*ENBKGOJDYZ:'ctam.Lte 15 nulla te nisi] nullatenus in N, nullatenus si K = reste nisi T — tua] tuas K€ 162a]ad K* uirtutis] naturae uirtutisque Le 17 metitur] mentitur DC L* EX NKT — es!» T te init] tenet Y Z alienum a te] alienum ad te K, alienate O*! 18 uirtute] -tuti Z inest] est D, in te est Le FK ineDLEFKB . prome] prope D est]es 56, 1autem» L* FK narrabiles] -bilis C

PL 469

626

HILARI LIBER XII

rabiles sunt loquellae. Nam ut in eo quod ante aeterna tempora unigenitus tuus ex te natus est, cessante omni

^

10

PL 470

ambiguitate sermonis adque intellegentiae difficultate, solum quod natus est manet, ita quod ex te per eum sanctus Spiritus tuus est, etsi sensu quidem non percipiam, sed tamen teneo conscientia. In spiritalibus enim rebus tuis haebes sum, unigenito tuo dicente: Ne mireris quod dixerim libi : Oportet uos nasci denuo. Spiritus ubi uult spirat, et wocem eius audis, sed nescis unde ueniat et quo eat ; sic est omnis qui i natus est ex aqua et Spiritu. Regenerationis meae fidem obtinens nescio, et quod ignoro iam teneo. Sine sensu enim meo renascor cum efficientia renascendi. Modus autem Spiritui nullus est loquendi cum uelit, quod uelit, ubi uelit. Et cuius adeuntis adque abeuntis causa, sub adsistentis licet conscientia, nesciatur, huius

naturam inter creaturas referam et originis suae definitione moderabor ?Omnia quidem facta per Filium, quia apud te Deum in principio erat Deus uerbum, lohannes tuus loqui20

'tur. Sed creata omnia in eo 2n caelis et in terra uisibilia et

inuisibilia Paulus enumerat. Et cum uniuersa in Christo et per Christum creata memoraret, de Spiritu sancto sufficientem sibi significationem eam existimauit, quod

56, 8 Io. 5, 7-8.

18/19 cf. Io. 1, 3.1.

DCL E(Et inde ab v. 19) N FK

20 Col. 1, 16.

T(male legibils)B

GOJYZ

2sunt]est C,sint T?B eo]JeumT — ante]antea N aeterna]-nitatum L*,-nitatem FK . 3tempora]-tum FK omni] omne TB, omnia O* — 4 ambiguitate] -tatis Z —— sermonis]-nem Y,-neZ intellegentiae] -tiam ac Y, -tiaac Z difficultate] + te Le, -tatem Y —— 5est]et Y — quod ita K* per eum] cum eo Le — 5/6 — spiritus sanctus KT — 6sensu] -sum NT 7 conscientia] tiam D K*T — in» L* 8 haebes sum] hebeo B, + ipso TOKSIUD ne] + inquid L mireris] memineris C quod] quia L dixerim] dixi LB 9 tibi» B nasci| renasci T'B spirat] insp- T 10sed]et DJ ^ ueniat|ueniet L* eat]uadatE 11spiritu] + sancto FKyu 12 obtinens] opt- D CL Y, obnitens T 13 iam] tamen N renascor]nascor L* — cum» E 14 renascendi] renasci N — loquendi] -ntiO/u 15quod]quo/ ubi]ibiC,etubiG cuius]+etK adque abeuntis) CLIN abeuntis] adeuntis T — 16adsistentis] -tente C Ec, -tentes EX N,absist- YZ adsistentis licet] adsistente/scilicet C —— conscientia] + tua L* huius|eiusego LC 17 — creaturasinter L* — definitione] -nem DFK] 18 quia] qu LETGu 19 principio] -pium D iohannes] -nnis D 19/27inprincipio … quam) E* 20 sed] + et LC eo] celo Z* caelis] seculis L* terra] terris N —— 20/21etinuisibilia) NF*/J* 21 enumerat] enarrat T'?B et!» N uniuersa] + et C in) D, ex L* T et?» B 22 memoraret| memoret L* N J 23 eam] ea D C N, meam KT,et Y, ese Z existimauit] -mabit K* ^ quod] qua Lc

PAT

CAP. 56-57 2 An

30

627

hunc Spiritum tuum diceret. Cum his ego proprie electis tibi uiris haec ita sentiam, ut sicut nihil aliud ultra sensum intellegentiae meae secundum eos de unigenito tuo dicam quam esse natum, ita quoque ultra ingenii humani opinionem secundum eos nihil aliud de sancto Spiritu tuo loquar quam Spiritum tuum esse. Neque sit mihi inutilis pugna uerborum, sed incunctantis fidei constans professio. 57. Conserua, oro, hanc fidei meae incontaminatam reli-

gionem, et usque ad excessum spiritus mei dona mihi hanc conscientiae meae uocem : ut quod in regenerationis meae symbolo baptizatus in Patre et Filio et Spiritu sancto A

professus sum, semper obtineam, Patrem scilicet te nostrum, Filium tuum una tecum adorem, sanctum Spiritum

tuum qui ex te per unigenitum tuum est promerear. Quia mihi idoneus ad fidem testis est dicens : Pater, omnia mea tua sunt et tua mea, Dominus meus Iesus Christus, manens in te

et ex teet apud te semper Deus, qui est benedictus in saecula saeculorum. Amen.

24 ct. r Cor. 2, x1.

57, 4 cf. Mt. 28, 19.

8 Io. 17, 10.

D CL E(Et usque ad 56, 27 : quam e£ inde ab 57, 1)N 24)B GOJYZ

FK

T(usque ad v. j6,

24 ego] ergo E NGOJYZ propriae DKBY . 24 - 57, 11 diceret cum his ... efc. usque ad finem libri desunt in T, ultimo folio deperdito — 25 ita) L* sentiam ut] sentiamus IN, sentiam et OJ nihil] mihi DC NFK*?Y 26tuo) DCL* NOJ Z27ultra)E ^ humani(L* :-ne)ingenii LL.F K humani] + et Y 28aliud]sit YZ —— de]est.N — tuo]uobis Y 29 quam) N spiritum tuum] spirituum Y esse] + ex te procedentem Le pugna]pena YZ 30 sed] se Y incunctantis] si GC p. ras. fidei] fidem Y 57, 1 conserua] -uato B ^ hanc oro Z 2 et usque] eiusque N excessum] cessum L*j, excelsum Z spiritus] spû K* — dona mihi) B* 3 meae?) FK 4in) D et?» N 4/8 baptizatus ... pater omnia mea] baptizatus in christo et professus sum. Pater omnia mea Y —— 5 professus sum] professum L* nostrum] nouerim LE p. ras., et GC 6 adorem] + et O J = spiritum sanctum K 6/7 sanctum spiritum ... promerear) Er — 7 qui]jut N — te]-Fest Le ^ unigenitum] unitum O*!— est? Le promerear] -reat L* quia] qua D L, quam C N, qui Z 8 idoneus] + est L* omnia» Er . 10 et!» De

PL 472

HILARI LIBER XII

628

hilari episcopi liber XII explicit feliciter incipit epistula eiusdem liber XIII liber duodecimus explicit incipit epistula eiusdem hilari ad catholicos de auxentium (sc) explicit liber XII explicit liber XII sancti hilarii aduersus arrianos de sancta trinitate explicit liber XII hilarii episcopi Incipit liber XIII explicit liber duodecimus hilarii episcopi trinitatis feliciter AO lPAGIAC sancti hilari de trinitate liber duodecimus explicit incipit eiusdem liber in constantium inperatorem feliciter explicit liber XII lege cum pace domini iesu christi feliciter hilari episcopi fidei liber XII explicit lege in christo hylarii episcopi fidei explicit liber duodecimus expliciunt libri XII sancti inimitabilis uiri hilarii de fide patris et filii et spiritus sancti liber XII

explicit ÉrrpSes en

INDICES INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

FONTES VARII

MEMORABILIA QVAEDAM SYNTACTICA ET MORPHOLOGICA INDEX THEOLOGICVS INSTRVMENTA

LEXICOLOGICA

LATINA

E

ile

AJ

fes

dexodem

i«

:

»*^

M

|

116

e

é

:

L^

^u

{

i

004

Te s

í

iA

s c

x UV

T

kr

260

LL:

EN

vu)

b.m E

spe

sn 4 e

SEL

LU

sHTwo

AYHOOINANT ÉMOOICOTAAT

7

:

en. | £e

T9 AOITOATXCYRMACUKCHO.

AMLTAI

^

v'ochnet CI

sp

;

4 ecudtete

Cu

[2

,;y

JK

"i

AUTUOTOBUSHOM

Pob

"

dE

Ue —

-

Gé

$14

bow

e

di

XT

train

Li

{

inh

-

NEA

"xa

^ae

P

1

T

»

Y

i +

1

F

E

)

L

"-

2

-

H

%

4

ALIM LA Ld

X204] ATMAMVN rax]

re

UE

-

cad

dert ad teli

ihpn ommum sagen

aye ctm

m

"

x

ge ip) DÍA

her Nat esnlles Suc

po

opio

Kuhn:

DEM

-

«1:

INER

i

AR,

5

Ja"

je:

INDEX LOCORVM Genesis

E 1, 6

rs m2: PETIT, 17, 3 INRA, 17 TA: V,

$, 2 IV; 16, 5 *XII, 40, 19-21 IVe Gest Vs

I, I4 1. 35 1. 26

16, 53;

IV us. dV, 5,0

ACID 245 1X TVionszR V. 4. 9 IIT, 23525; IV, 175; €51V, 17, 95 IV, 12; 21 5; 1V5:18;

S. SCRIPTVRAE (1) Genesis 18. 2:3. 18, 10 18, 18, IB 18,

18, 26-21

IYorzOn La dVET 18, 25-26 IV, 25, 15

ag pus IVarol35;

I9, I 19,072

XIV 2759492 IV 84

Nau

E m9. V.B 4-5:

19, 24

DV .:25519.30V., 29, 2: 5V.

*XL, 49, 24

V, 9, 2 EI PVT 1 277 *VII, 6, 24 ; *XII, 16, 272597 24) *XII, 46, 2-3 5, 8 *XII, 46, 6 4,6 *XII, 46, 7 S, 24 *XII, 46, 6 6, 13 IVG IV x9; 125 IV, 9, 6 I9, 19, 4IN; 2014 XIE cd, 7 14, I9 *X, 68, 16-18 15, 5 EIV; 27:58; *V, 15, 1415,16 z1554X31641105:X; 68, 15 AV IE T42235 16, 7 *XII, 46, 8 16, 8 16, 9-10 INRA; *[V, 26, 7-10 16, 9-13 IVs 23.183 V 1154255. 16, 13 *XII, 46, 8 *V, 15, 9-10 17; 4 *IV. 23,12 17, Æ6 AVAST 17, 19 17, 19-20 IN 2245 IVEU2AMIG;ALV, 26, 16; 1720

IV, 17, 4; IV, 18,9;

X .43, 8-3 18, 18, 2

2

AN

16, 27-29

1:27

IX5363,5

18,25 — IV, 27, 55; "IV, 27, 39;

IRAN

V, 8, 19; V, 9, 10; *XII,

1, 26-27

"

FIV 25 163 TV. 27, 29 LM, as BENIV. 25115 13-14 IV, 28, 1o 14 VS 15s T8 mL XX IVa 2536 20 DIV.I2 sert

tV. 26 IVe E34 *V. $5.6: *XII, 46, 11-12

27. 2194-2

214 21, 14-15 21, 17-18 22,2 22, 17-18 28, 12-15 28, 12-17 28, 17 32, 24 32, 24-30 32, 24-31

17, 27

DV 3er: 16: TV, 27, 18 eoIV, 2527

IV 272 25 *IV, 25, 24-26 IV, 25, 26 IX, 64, 4; *IX, 71, 13-14 *X, 68, 16-18 *IV, 30, 3-7 *V, 20, 3-8 V, 20, 8 *XII, 46, 17-20 *V, 19, 3-15 *IV, 31, 12-17

32,30

LTXILo6307-20

25.01

IVe

Exodus 2, 10 2, 12 2, 14-15] 5,1-14 DR

^V *V EN ‘ŸV, IV,

BA, 20,510

21:48 IS TO 27, D I- T5 21442755 32; 8:P SX 1146, 21

3, 2-15

XII,

5; 4-6

IVs

4, 22 se

XII, 24, 8 KID T VII, 10, 2

7; 12 8, 19

*MIIS 1055 VIT o, 0

3, 6 3, 14

17,

3

32, 9

V, 22, 5 14,4310» $51, 6 aatis 8,56;IV,8,57;V, 22,9;

(1) Asteriscus (*) conferendum locum indicat. Siglum LXX nonnisi textibus huic interpretationi propriis additur. Ad evangeliorum synopticorum loca parallela solus Mt indicatur.

632

INDEX LOCORVM

Psalmi

Exodus 8, 24 $521 9, 24 9, 33 10, IO, I9, 20, 24, 34,

*VII, CNIL * VITIA *VII,

44, 8

10, 6-7 iot 105957 10, 8

55, 18; IV, 55, 249019

71, 5

34, 28-35 *V, 23, 23-28 4, 24

*X1I, 47,.14-15

6,4

IV NEA 75 42580V. 1559243 SIVAT 16, 595 IV.

33, 5; IV, 35, 1; IV, 42, 18:8V3 11, 25. VEU253 05.5 VII, 12, 4 *X, 69, 5

39, I2

30, 13 30,14

*X, 69, 19 X, 70,2

32,18-0

€ VIE; 23,418

2202

NE 1905 25

32,39

IV,33, 5; IV, 55, 10; IV, 40, 5; IV, 41,6; V, 56, 4; V5.6; 449 V, 37226 DN XE IVE 25, 701 5BV

425.

225 FN, 23, 29*305V, 56, 33, 16 Iosue TET

10;

NE

IV,

33; 29;

36, 14 XV,

23,

30-31

XII, 54, 21

71, 9-10 71,15 71. 17 81, 6

IV, IV, XII, Vi

92, 4

XIL 53,9

Toi? 260 103, 4 109, 3

Deuteronomium

:

IV,3554; IV,34, 1o; IV. 25:528 A X DETIO TI EMT. 18, 45 X T?19, 7 X 200, 12

13 * VIL #10, :8 19 *VII 10) 8 17-20 .*V, 25, 11-18 18-19 XV, 23, 11-18 18 XV 123 22 29 XVI 20; 6

32544

S. SCRIPTVRAE

38, 36 38, 36 34, 20 185 14; VIL, 103 14

*XIEt 1234 V, Mio IV ARS TANT 4,215 VÀ, CAIN E 16,15: VL, 16; 58: IX 26 257 XIL 8; 1; 06: XII T0 5 II0, 10. NE 2052 137,8 XILs223 5 138, 7-10 I, 6, 37; IV, 8, 44 148, 5 IV, 16, 22; IV, 16, 27-28; IV, 16, 36; IV, 16, 44

Prouerbia 8, 4-5 XII, 44, 6 8, 15-16 XII, 44, 9 8, 20-21 XII, 44, 11 8,212LXX XII, 56, 8-9; XII, 44, 5; *XII, 49, 1-2 8, 22 1, 39, 45 IVA 11, 14 5 SIV, 2198 XIE 16: XALts5, 7; XII, 56, 8-9; XII, 42,

5 : XIE, 42, 6-7; XII, 45, 8-9; XII, 44, 2 ; XII, 44,

*XII, 47, 1-2

I Samuel 155022

55; XIL 45, 2 ; *X11, 47, 6-7; *XII, 49, 2-3

*I1x1906

8, 22-25 8, 23

III Regum 39 12.

Psalmi 2, 8 75010 S22. 15, 2

*VI 20, 9

8,24-25

*XIL 39, 35-36

[N59 72 8 IX, 66, 1 IV, 8, 30

8025s

* VIL (10,18

8, 26-30 LXX

21507 21,123 21595 32, 6 222016

*XI, 15, 10-11 DCRASLt XII, 14, 10 XII, 39, 9 XII, 9, 5

44;

IV,

7-8

XVI, 21, 16-17 *XTI239.275 *X 1184235; X TINA42365 XIT, 49, 3 8,23 LX XXII A5 X1TI5565 15 8,23-25; Xll, 37,2

55;

8

8,25-29

*XII, 42, 2; *XII, 49, 8XIE us23 ro *XII, 40, 6-12

XII, 58, 5

8, 27

XII, 54, 6 ; FXIL

8 28-21,

IV, qo

8, 30

IVS2T AS EXT 935

8; 30-51

PEXCTI Te MIV 21,018

*XII, 39, 29

39, 3-4;

INDEX LOCORVM Ecclesiastes

S. SCRIPTVRAE Baruch

7, 17 (16) *X, 55, 24-25

3, 36-38

Mo

15, 2 15, 5

MOPSELIS 155 5 Lx G

Isaias 152 MES 238 EX IIS P3, mr 1,13-14 *X, 58, 2-3 à * XII, 47, 2-3 6, 1-3 '"SVI, 206; ro OC "SIT. $2 2835: 95V, 33012 9.5 7 LXiXeail V es32s' I1Vtaarioas XL, 45, 17 Kx Ma 36022 29, I4 TIL O85 TA 40, I2 L 6, 6 43, SIG Vs 62 XIV, 36526 45, So XIVe ES 320 IEXOS

45, 11-16 45, 14

BN MS 50121

45, 14-15 45, 15 45, 16

IV, 58,2 IV, 39, 6; IV, 39, 9; IV, 40/2 EV, 40, GC 13.40; 12; IV; 41, 15 TV, 413918,5,V, 48,18 TV. SCAN, 40 23 IV$41;2

53; 475

X, 47,

55.5 53, 8

X, 47, 28 TON SSTI Te

64, 4 6981-2 65, 13 652815 350. 65, 14 65, 15 65, 15-16

N 1385 d Vs osx X5 NAS 29; T VE 22 V, 28,8 VERSES VER 29 315 41V, 29, 9451N3 929, T4/)! V., 5 pea IV, 83193: V325, 23 V 26, AVC SV, 30,2 FT. 67 3IV5.8, 59

65, 16

668-2

Lamentationes 4,20 LXX "XL 15 26-27 Ezechiel 37, 1-14. 37, 13-14

*XII, 47, 3-4 *VI, 20, 13

Daniel 3, 19-23 73,33 9, 23 I5, 42 I4, 30-36

*X, 45, 2-19 *XII, 47, 4-5 *VI, 20, 13-14 IV, 8, 36 *X, 46, 1

Osee 1, 6-7 AVR 72 13, 4,LOOX XII "48€ XII, 9, 4 — Malachias 3, 6

TV8 Moz V IL 02575 3355 NIB EEXTAA78624

II Macch. 7, 28

IV, 16, 14

Matthaeus 1,20

*IX, 26, 20

12

Ieremias 1,5 *VI, 20, 11-12 1; 6 EX X (app): IV, 8, 58 mro *VI, 20, 11-12 17,9 LXX IV, 42, 6 228872 I 18, 8 229027 XX IPELGS ATI

Baruch 3, 36

IV, 42, 2; IV, 42, 19; V, 39; 3

Sapientia

deam

633

IV, 42, 16

1, 20-21 1, 20-23 IX 1325 2, 1-11 292 2,9 B. in

$335 5,8

25V 383025 ESLI27352:4 TOXSIT NET ES X942 IN 09 277-20 ARTE 253 8 *II, 26, 6 Ne 32-75; *LV,038, 345 NL 92 3548 KMS 14 ENDIISN Ta SMVCESSET *VI, 23, 55 *XI, 18, 22 122574:VIS 225 EE VIL, 22524-10027, 1654 VIL; A6 M7 MED 20, 10-20; *IX, 72, 3-4 DX SMS XI, 39, 11

$597 6, 26

XI, 28, 4 IV, 8, 32

2, 20 22157 3, 9 3» 15 3, 16 33 17

634

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

Matthaeus

Matthaeus

7, 23

IX, 65, 5

7, 24-25. 8, 15 8, 26

511322; 3-6 HE 3122 *VII, 56, 8

Up, j

9/4 pid ERG GÉOS 9, 9

*VI, 20, 15-16

10. 22 IO, 24 10, 28

XI, 28, 12 BPAXTDSLASES WX Io f

10, 29-30

IV, 8, 33

10, 32-33 IX, 3,9 10, 38 IO, 39 10, 40 117

X» XS VI, II) 10,

1049 IO; IO 36, 15 6235 FT; do dti, 9505 1L926, 21 Ml 20,

145 *1I23,055 VL, 26, GANG 18.5 99V IT Mo TX 50/24: X13 29,

11, 1122. 12, 12,

28-30 15 18 28

18, 18 16 19, 20

19,

FIX *LVE 23, 18-19 *X, 26 IX 235 EX 25, 37 *VI, *VI, 24 19, 28

35

43 24, 44

10; XI, 45, 17

IX, 15, 20 EXC GOTT IV, 36, 14; VIII, 25, 6 NIUE 485 VIII, 2$. 17

12 13 34 41 I2

13, 24-30 *V, 23, 3-4 13, 40-43 XI, 38, 2 13,43 *XL 38, 13-14; XI, 39,9 F4, 14, I4, 14, 14, 14, I4,

15-21 16-21 I9 19-21 24 25 32

28

* VL, 355 22-25 *III, 6, 1 *VII, 36, 9 *III, 18, 5 *VI, 51, 1-2 *NILes6, 86 9cX. 2332 AES re 2

14.33 rye s

oMirsi4 DL à 5512? VI, 25,32;

I5, 24 16, 16

VL 2638 MEXS r6s 16) Ie we 11325, 22: Vl,

36, 4; VI, 36, 25 ; VI, 46, 8

31-34 37

39 26, 40-41 26, 42

16, 17-18 16, 17-19 16, 18 16, 22 16, 23 1028-17, 17,12 17,1-9 175.2

44 45 64

X; 275 45

*VI, 36, 38-40 *VI, 33, 15-16 llli FACE: VI, 58, 7 VI, 38, 85 *X, 27, 2-3 20 X 1953 22 FX 3I *VI, 24, 3-19 "IET TO EX

525,16 30; 16; * VILE; 6,15 24, 7-8; *X, 67, 25-

2726 2355 9L O- 12. 46, 12-14 46, 12-14 X3 42308 IX, 04 1X, $842 *IX, 67, 24-27 IX367417 IX, 67, 18 *IX, 65, 11-12 IX, 65, 14 IX, 65, 20 EX 103 XL 39. 7 XL 32, 4 X 609,12 XP GTS

*X, 37, 4-11 5X tmu 13 53:19555 3224: X 19385 X..225 n2 X 292 XR. 36, 2 1/3151231,52, 6; X 19395 X UT X454X, 38,18

X, 37, 32 X',259$ X05.X5 40, 06 Xd,

30, 20 26, 26, 26, 26,

16, 16-19 *VI, 20, 18-20

16,47

11,8;102117 255207 VE, 24, 10: V1,12533151V 1520525 VI, 27,.24.;. VL, 28573-45 V1,.362 343 1X3 20, 165 *IX, 72, 3-45 X11, 145.6 "VIL. 245 16 IX, v6, 2

27; 45 2705 46

)e; 40,

3-4

X46, 45 X3 40; t5 *II E 46 "X 42. Tour

Bon $1 V..35, 55 X, 34, 8; *X, 33, 2-4; *X, 48, 27; *X, 67, 27-28 *SX 2920395 5X. 4821

T5500 16819525794 VIJ25. 3525,98 195 X, 31,24 X.

49, 5; X, 51, 15;X, 6o, 27, 27,

50555 SI

275 51-52 295

SRG: *VI, 52, 8-9

“IN #16 30 NN SONIS *X, 48, 32

XX LEE

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Matthaeus 27, $4

28, 18

28, 19

28, 19-20

Lucas HT re VI 29. r6; NI 27 XI 29,017 PispauIBE MGNEXIL 57; 4

Is

Marcus

i» X 5, 30

9, 52 10, 18

Vi«225 17 *IX, 66, 9 *IX, 66, 9-10 IMMB.22s5TIX, 2, 95 IX, Es DM I6, 16; IX;

14, 36

16, 18 IX 5x4 IVi85$2 Var ess IX, 24, TX 26422 IX, 24, 8 IX, 24, 19 IX, 2454 DX 26:5 1729:59513 30, 10; EX. 2, 2151X5,,8»25 FIX «21, q2 E XE SAM 125 FX 8 +2 2m X, 10,45; X,

14, 56

38, 3 *VL 50, 5

IO, 21

29-31 32-53 34-37 13, 32

635

18, 19 19, 41 20, 38

22, 91-52 22552 22, 43-44

22, 50-51 22, $1

1,:29, 15 41, 30, 7 Xu, *VI,

IO*I2

5; 7-8

X, 38, 9; *X, 40, 9-10

FVI) 37, 1017005 42.35 AVI 6383 9X 340, 11-135 "XS 4T;42-3 *X5.,2871597 *X, 32, 6-9

22, 61-62

EXu2;3j

23, 34

Ib32i425 EX 48,28; #X,

215.22

23, 40-42 *X, 34, 23-24 I, 525,95 00,34, 195 *X, 25, 43 48, 30; X, 60, 9; *X, 67,

23, 44-45 23, 46

24, 39 24, 41

30; *X, 71, 23 PILIS 165.25 1515138:9311932. 3 1:58X 19; MS 54835 X. (607 I:

X, 71,5 *IV, 6, 12; X, 58, 6-7 * III 220:

Ioannes

Er

IRSE ORTAGDPETI, 45,585 IT,

135075 1l, 14; 5; II, 15, 8;

14, 61

VL 50, 6

15, 28

"X 48,129

16, 19

*111,.36,136 5 *VH;-6, 27

TIS Em skD 15,235 Il, FON2 al 2317 NET 10, 4 NT er “OV nr, SOMMANILIDMTT OR *X21, 1-25 EXT, 16, 85; *XI,

19, 1; *XI, 19, 43-44;

Lucas I, 5-13

"ME

I, 28-34

*TI, 26, 8-11 FL p 2:5

I, 55

ID 24 SL 263

XII, 24, 24; *XII, 25, 15165 *XII. 2; 145 *XIL

26, 527

56, 18-19 rs VIT,

23,3 5X 205 *X, 17, 7-85 *X, 44, 5-6 *IDs267 *ID.27,18712

*V;18125112,5 $4, 34-14 VIIL 25, 9 XI 218,122

VIILS23 EVIL 4 VII, 21, 14

*X deii VI, 49, 4 *X, 46, 15 IN x2: *X,125 8 XI, 39, 16

25, 2

XIII, 16, 25 IV, 16, 18

I, 10, 7 TIS NO IDA TPS M2 AMIE 18; 6: 9, 36111, 19; 9; TT, 253 024INPBIT, 26; IV; 16058 6: LV8IT6, 34: EN, 4 Se X Te T2 5.* XCTT, 56, 18-19 T1420. 2. IDN2IM 11532155 *XII, 24,25 11,725. 35 11-32 5281452 ITE TON 215 *VIL 95 95^ V1IL. 13,58;

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE

636

Ioannes

loannes

HOME MT2 "13 s DX 8, 190 LX 40928: X. 1697: AUVZOJM OA. 22, FAIR Q0 EI OON MX A, 20 MX N60* 4: XAMC2AE; ACT 053 245 XI RIM, LG MRC 202 X];

20, 4 er

GAL

8,5431 V,

53112541 V$ 232; 93 V,45, 17; VI, 39, 8; *VI, 40,6;

19-23 5 20 5 20-21 5 21 5

» 5 22-23 » 25

17 7-18 10 19-24 24

4 4; 5» 5» 5

204 17 VILua08:2; XL 1276

*V, 27, 24-25 ; V1, 2, 15;

IX, 25, 12; IX, 45, 55;

*VI, *VI, *VI, *Ill,.

TX, 22925 INSEE x51], 10,195.51, 113 3351L* 20; 219 II, De 665 VTLI, 45, 1 *VII, 12, 30-31 IX, 20, 24

XIL 7, 5

23, 9 33, 2-3 33, 2-3 5, 7; * Vl, 55, 20

N02

7f

IX 20% VI27iEr DX390828:T1X.:21,

VI, 40, 8 VI, 25, 19

225 10 22, 24 22087 22020 2094 4123,96

*IL, 31, 7-9

VIII, 44, 5

EX.

24,

6

5-6

TÍN 25e io DISSE LAS

*IX, 33, 13 Do eV,

IX, 49, 2 ; *IX, 49, 29-30

49; XII, 8, 17 *X, 24, 13-14

To,

VIL 47,57 IX, 45717 IX, 44, 2

VIL, 34, 42; IX, 50, 15 HEX 3,124 XL 33,4 IX, 49, 12

VIS, 9UEViWSX. w

*TI, 23, 18-19 ; VIL, 15,4;

VIL 15, 13; IX, 44, 33 *VIIL, 44, 3*9 [5-295 26:3 VII, 173 15; MIDIITI20$2 VIL 18,415 NILOo 0A2055 VIT; 21825;

IX;-8j 175 IX, 45, 55 IX, 44, 45 ; IX, 45, 6; IX, 45, 22;1X,45, 27; 1X,47,2 ; *IX, 47; 14-15; IX, 72,

CEUX 459733 Xil,

30, 17

*[X, 43, 8-10 NT GANT 35.5 *VII, 21, 1-2; IX, 44, 6;

IX, 44,24; IX, 44, 27; IX, 45, 8 5» 18-23 5 "m

VII 319595 9:VII, $19, (78 VAT, 7198255 11, 26; 05; IX, $0,42 TV,29, 8; VII 2055 VAI;

* VIT, 415 245 * VIII; 6, 4; *XL r$,25; *XIL 2425

X522 44 *X, 34, 1314; *X, 54, 9-10 16

VID 1085

VIL od uo" VIL 23. 28;

P ITIDOT8,3450* VITA 5 63:8 IVIDEZ s ATEN 28. 21 DXSS2:810198X. 2559.6 Xo NID n8; VILII3o; To XII, 56, 8 II, 26, 14 *IXUL 22401: X, 16:5;

5 5; 4, 4 4, 4

259 X13 125925 VIL, 16, 9

Le

AU

18, 55 A

VIII, 16, 2 VID 2725 "adii ME rere bett.

OS OS ON ON QN

wot ys

25, 27-28

* VI, 03,:25-24; X5 18,1 * VITI 885.38 VIIL 14, 9

*IX; 535 1$ X, 54, 16 IX, VI, MT, NI

59, 16 29, 14 S288 9%

VIIL 16,6

637

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE loannes

Ioannes

10, 34-38 VII, 24, 10

7, 38 8, 16 8, 26

*X, 24, 5-6 *VII, 6, 25

8, 28-29

8, 29

IX, 47, 8 XI, 30, 19

10, 57

8, 42

NL ao 4:NT, 30, 11; VI,

10, 38

10, 36

SVT, 229,122325

36-58

30, 24-26 ;VI, 32, 16 *VII, 12, 31-32 IVS23ut2

*VI, 48, 1-2; *X, 46, 17 *VI, 48, 1-4 MIT, 21,6 *X, 46, 15 EX123:132 Verser VI, 25; 35; VLg483 95€ Vil;e48. 82:25

XIX 335 12 VI, 48, 12 VI, 46, 7; VI, 48, 15 Io, ng IO, 17-18

p Im

VI, 48, 19 XI, 30, 19

EX Usa,

57. 7

10, 28

NTI DMX NTLE22; VIL 22;

IO, 28-29 IO, 29

*VIII, 18, 9 Nez sn NI 22,206;

10, 18

IO, 27-30

IO, 30

CETE 5X, 42 TO 200 13 2 27

XU T2555 PS0; 05 IDIo; 25417 26; r8Erblovossun6 z-T1L 322591: HH T42 2954 EN 8, 21-22; +Vilwro, 30: °VIL, 2, 20;

VAE 10: VID 6,018; NI usos VII, 22; 25; Vi 2243 V1D227 525 VII, 225 18/2 VLTN 25,032: NI 4 2 V L324,1215 VID 25:228. VII, 25595; TI 232255 VII; 26, 45 NIIDR2G IAE VIL; 275.6 ; IDs 15a VIT 41,18; VIT 47, 33; VIIL 4,718; VIIL 5, 4; VIII, 10, 6; VIII, 28, 2; VIII, 36, 2; NUL SA ss EX., 1,25 LX.

IO; 51-55 10, 33 10, 34-35

Is DI DT, Hi NTS II, 27 II, 34 11, 35

VIT, 3076 VII, 26, 5 NI %26; 195 VAIT, 49, 5 IS; vat Teo, 55 11,23, 20H44 411123 8; MIS 26, 438 VIL; 27,05; VIE, 31; 105 * VII, 59, 26; Xe AIX 2255 5X,

69, 14 1X,.23,/24 3 X, $6; 4 *IX, 66, 12 X, 56, 8-10

FR, dos

VINATA is *[X, 66, 10

XDteasua^X, $6, 1; *X, 67, 24-25 *VI, 33; 29-32 118235671) 255265 5X7

67, 24-25 II, 41-42 II, 45 12:27 12, 28 12, 28vl 12:520 ro tit 12, 41 13,413 13122 15,05

5 233.7,

*X, 56, 18-19 IElu035 NES AG

*IX, 72, 3-4 *X, 71, 13 IX,92,95139 71/85 *XI, 32, 10-11 Vs 55,

14; *XII, 47

EX.28.355

2-5

* XIT ur 0879

*II, 21, 5; *VL, 45, 14 IX, 40, 19; IX, 40,25 ; X, 29, 6

13, 31-32

IX349,6:5:X1, 42, 2

14, 6

LXSMO TI FI 420: VII, 55; 215

15.52 14, I

IX, 41, 5; XL 42, 25 EVIISE9;

*VHDE

11;

11; XL, 55, 5; XI, 45, 8;

14, 6-7 14, 6-12

14, 7

1, 245; IX, 54, 17; IX, 54,

I4,

25; IX, 69, 15 ; IX, 70,7;

14, 8

RL: 1 6EWXT, 12794 MIDI23, ar VII, 23, 28-29 ; VII, 24, 2 *VI 18312.

YEagsi2ds! VII, 27, 6;

7-11

*XII, 48, 22 *V, 20, 14-15

VIL 33, 4 VII, 34, 1; VIL 34, 9; VIII, 4, 19 *VTII, 18, 10-13

VII, 55, 14; VIL, 55, 25; VII, 55, 25; VII, 41, 6

14, 9

IW o3 EDS; T5 DNO, 268: 120,220; NAS

SANTE 30: VIT,

INDEX LOCORVM

638

S. SCRIPTVRAE loannes

Ioannes

3T,

3; VIL, 37, 12; VII,

38, 11; VII, 38, 20; VII, 58263. VIL, 47, 85 VII, 41, 32 ; VIII, 4, 19; VIII, 283 350 VIUA Ag PRE ET, 255 0% 29/05 LX 892582 .;

16, 14 16, 14-15

16, 15

IX; 54, 18; IX, 55, 24; 135/469, 155 1X, 70, 10: XI; 12; 8

14, 9-10 14, 9-12 14, 10

VII, 38, 2; TIX,

*VI, 33, 5-6

75, 22 VIRE NL 32, 165" IX, 52, 2-6 27 27-28 Vil (24; 4123 LX, 135805 26-28

15257559

13122,1655], 20; 19326; TID DSTI Tr 1650 VIT,

"IX,

28

32, 7; VIL, 39, 5; VII, 40,

3; VIL, 40, 8; VII, 40, T85! VID; 435 32: VITIA 4, 2:65 DX 0445 12 50X2047,

4 15H 1X, 752,145. IX, $4, 185:IX, 55,:25; IX, 70; 135 Xd 12) 8 AXIS 12,

14, 14, 14,

IO-II 10-12 II

20 *[X, 30, 20-21

16, 29-30 16,

16, 31-32 16452

16, 33

11-12 12 16-17 19-20 23 28

NIILELRRS IX352,08 II, 23, 6

Il; 53; 45-1, 55, 6 VIII, 15,2 NI om 4 2) T1525, 95 LIT, 124 6,3BDV,

DXJ $2,42 Ill, 9, 1o *[X, 32, 2-6; *IX, 35, 2-5 TI a3, 1,129; 2051750, 9; IIL, 14, DIIbua4d; IV, 8, 18; IX x PXP28sIOSIXS

17, 4

85/LX359) 25 IX, 42; 5 INS 158 25€ DX. 39. 5

17; 4-6

IIL, 26; 2

53, 4; IX, 54, 15 ; IX, 54, 21; *IX, 54, 39-40; IX, 55, 295 IX, 58, 2; XI, 12,

17, 5

Il; 25,7511, 25, 9; VI, 25, 45 *VII, 6, 7; IX, 39, 8; *1X,245,53-571. ou,

30 31

IX, 55,4

17, 6

LX$.555.30

*IX, 55, 15-24 VL 30, 34

175

1-6

IIl 225335 I, 22; 27 I9o485HEP 8, 21; *VI, 21, 15 ; VIII, 20, 29 ; XII,

20

16,

55, 2-5

52, 7; IX, 53, 6; IX, 55, 145 IX, 34, 5-4; IX, 55,

11,245 V465 5; VI, 25,5;

14, 14, 15, 15, 15,

NI 345 65. VL, 34; E7; IX, 29, 15 ; *IX, 66, 14-15 DX SONA IX, 32, 2-6; *1X, 35,2-5 IX 33/225; IX, 62,26;

55, 2-5

RAT 173 17:2 17392 LE né,

L, 29, 55;L, 30, 5; I, 16, WIS oy a E VADDEAS 35 5 VITIS. 29; LX3f2288 ; DX ENS MERS 5 1. T4 AIX,

VL 33,9

VIX;

41,749 VIIL 2, 19; IX,

14, 14, 14, 14, 14, 14,

55, 2-5

TROIE 23, 165 TV; 134103 VT, "4 2159 V Dao, 1552VI316:26 3V1333355

TII? 10, 15 11L, 105795 IH, 160j 175 HI 11, 55 IIl, 12, 105 *LX3/32,02-63 *EX,

VII, 40, 28; IX, 29, 9 Dcos 23, 125 VIL, 1223 184 M, 36,265. VILE,

55, 26

ID 529458 VILI, 208 f50 Vic; *VIIL 26, 16 ILUS,f204 VII) ESS Ufo; VI, 52,09: VIT ASS TX; 252491 X, 51, 355 IX, 31; 46511X 917394 125 MN.

23 26 7 12

16, 12-15 16, 13-14

VITIS

14-17

19589; CSV ITIN 6,

15; *XII, 55, 4-5

LR 2502 [1535253 NI 26)74

II, 33, 6

17, 11-12 17, 20-21 17921

57; 8 X, 42, 6 L.28; 115. VIIL, 5, 16 IBVIIN 39356: VIIB ac, Y35 JVILISUT RER VIT, 12, 8; *VIIL, 18, 8 NAT: 2 127 VB 2320

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Ioannes

18, 6 18, 6-7

MILLES LS OMS IX, 74, 17 *X, 27, 8-12 CET 71 *X, 48, 26

18,9

X; 42, 30

18, 10 18, II 18, 36 19, ^ 19, 23-24 19, 26-27 19, 30

NX 28, 3-7

17; 22-23 17, 24 18, 3-6

20,4.

17

20,

20, 20, 20, 20, 20, 20, 20, 2l, 21j 2X3 2T. 21, ET PI

19 25 26 26-27 28

z9 31 15 15-17 17 18 18-19

22 22-23

Actus Apostolorum 10, 42 *VII, 6, 27 12:2 13, 22 17, 28

I, I

2-4 3-4 8

Xj 25/9 VI, 50, 20 XS. sash8 43,

19-21 20

15-17

25

*X, 11, 8-10; *X, 48, 28; IX na *VI, 45, 18 E3336 X158, 25:XT, 40, 23 XE mate sex Tee; XT, 16228) XT; 18,17

29 24

1, 6

oo-4 4x5 vw»9 m.

D MH

UE UE SR tel te te

T$ j

DEC b) 2b j

10, 37-38

16, 11;

UU,

55» 7-8 ; X,

*VIII, 1, 4o TE$20,4252 85V 111520, 71775

*VITII, 27, 6-8

Sg,19

9-11.

VIIL, 21, 4; *VIII, 26, 4-

LI

112927:

14-15

IL, 34, 3; Vl, 44, 18;

15

*VL;45, 07

8; *VIIIL, 59, 4

EXP 39; 1z-12

*VI, 59, 5-7

5VIIE, 26; 19; *VIII, 27, 6-8 *XTISI42-5

MIIDuso;5 *[X, 35428

w

8, 7-8

VIII, 30, 10 *]II, x 6,35 EVIL 27 NVAITL 225923 XX 1125 16 XT, 8,15 15285 95V II, 5,8; * VILI, 231 XS 465 217

* V. 2158-9 *IIDS16357 *TII, .16, 36 DES ONT VIA YS *VI, 44, 145 *VIII, 21, 1 XI, 18, 17

X, 68, 15 *TX ME2,1152

153285 3426,55 DU, 47; 19 ;*X, 47, 34-37

VL 57, 14 *IV, 39, 5

755 75 x

*IIL, 25, 33-34 VIII, 56, 6 * VIII, 28567; *X11,23/915 V, 28, 21

IX, 15, 7 *IX, 7, 15 *1, 13,345 VL 445 65 "IX,

EX NB II212 *VI, 37, 11-13

IX,

VIl,.24,40 *TX, 26, 20 * VIII, 21, 3

Ér3 129 *TX, 9, 10-11

I1T,.26,.8 III, 26,.22 *IT, 20, 15 Nili VILDe12,. 26 VIT 22,525 *VI,24,2-3; VE, 41, 6

Actus Apostolorum

1,42)

*VIIL, 34, 30

*Via3) 13-14 VI, 44, 5

*X, 23, 22-23

"VI

5327411212 XVI 20, 9; Xll, 9; 5 IV, 8, 42

Ad Romanos

I, 32, 7; X, 30,5

VE,

639

w

19-21

»

26

v E]

29 31-32

33-34 9; 5

OOLH O0 OO oo

10, 4 10, 6 10, 6-9 10, 7 10, 8

10, 10, 11, Ln

XII, 5, 9

*XIL, 55, 11-12 EXILte93 40:5 Xl, 15, 19

VL 45, 5 X, 65,9 IV, 39, 14; VIIL 37, 5; XII, 24, 26 *EXOGIDISP XI, 2851

*X516981 ; X, 69, $-7 X, 68, 6

X, 69, 19-21 Xo

8-9

X$4703 112

28

XI, 34, 7 XI, 34, 5

13-21 25-27

iV 328

INDEX LOCORVM

640

Ad Romanos 112853 *VIII, 58, 29-51

S. SCRIPTVRAE I ad Corinthios 16, 2:IN ER6 orcDVosr6;

SAINS 2208 THIN 56, 113[V 423719; IV5.38,m8 ; IV 3359,:1022V b 9; 17228;

11, 33-36 XI, 45, 2 11, 35-36 XI, 47, 6 11, 36

IV: 1359 V 154512051 VI, CAM 16, os PVIT,

VII 34, 4; VIIL, 34, 55 ; NI 54, 138;- V LLL; $24, 475 * VIII; 36; 105 * VIII,

38, 34; VIIL 39, 5; *XI, 16,06: 0 L4 7, L5

12.15 LS, 15. 16, 16,

FIL 124, 1965 EX, 195, 24-

48;

25

TO V, 36, 10 2 V6 2 25 *VI, 37, 26 25-27 IV, 8, 9

*31,944,33 VI, 44, 7

1,9 I,

17-25

1,

18-25

1, I,

I9 20

20-25 22 25 23-24 23:25 24

III, 24, 20 *V. 18, 20-21 *T115:12,:95) LIS 85314 T5257: CUIR 8851s

VAT,

III, 8, 15 *X, 64, 2-3 ELA r2wt

X, 64, 5 AV PSE * T6392: IL 103.627; *VII, 11, 19; *VIII, 6, 12GCEVITITEIET, vocor DX. 12,15; XIIj 20, 10; *XII,

;FFXII, $2. 44

TII ONT XII, 48, 21

d oo

ND m DNm cp » Es

TX

M

TI

*X, 27,1; ue

AGO:

46, 14-15;

XI, 24, 26; XII, 45, 4 IO-II

IX, 69, 4; *XII, 55, 10-11 *XII, 56, 24

II, 29, 12; IL, 55, 5

5 T»

8,6

39,

122;

I2 I2. I2; 12, 12, 12,

8-9

[lxzs2,06 3 VTII. 2285. 4:5 MIT 28105 VIT Ex, 195 VIIL. 34, 15 VIII, 29, 1 II, 34, 8; *VIIL, 39, 4-6 VIT 245 372 VETE 23:5 412 VIII, 31, 14; VIII, 34, 1-

2 *VIIL, 34, 17-20

8-10

VIII, 29, 11

9-10 it

*VIIL, 33, 12-14

27-28

IE es, 8 MEIIS2246 VIII, 33, 8-12 KA *XI, 41, 4 XI, 39, 18 KI 22/10 NT, 2 TRE ENIS zie EE:

15, 15, 15, 15, 15,

3-4 20 20-21 21-28

DE 153 P$ 15, 135 15,

24-26 24-27

XXI, 40, 2-3

24-28

ÉXltas 208 226» 6217 XI, 34, 1-2 KI 2 KIMI, 36, 2 Pam XN A43 q158 KT en, are

EX

N

»

12, 4-7 12, 4-II 12, I2, 5-6 12,

36; *VIL, 5, 39

235216

27

VIII,

45, 16

I ad Corinthios I, I

37451

*VIII, 40; 5; *VIII,-40, 6G3 VIELE 467 16; EVITE, A3 Mtm LXO83 20 vae X, 34, 8-10; *XI, 1, 18 ; XI,

MIN O7 DES Sr 0 VIII 6.911; VIII, 9, 1 ARS DE X, 42, 19 tar 17: LI229)924:: *TII, 15, 19; *IV, 6, 4-6; IVMONERENC ETS AGEN, DS ALAIN 15, Ma AIV,

15,

25 26 26-28 27-28

I5, 28

509

EXT 35075

EXT; BoMTo-12:52X 140, CRT AT 4 EXT 42722:

XI, 43, 25; XI, 47, 20; XI, 48, 5; XI, 49, 1 15, 155

47 X, 17,5 53-55 * ILLO T6306:

II ad Corinthios THUS 2200 5, I7

1X 1» 355.6

INDEX LOCORVM SIIIOSOSanUVIISs9. 25: X, 42, 18

5, 19 $, 20-21

IV, 39, 8

Io, 4-5 I1, 4 L1, 23 IT, 25 DI 12; 2 I2, 2-4

XII, 20, 18

12,4

I5,3

4, 5-6

45-7 4, 9-10 4, 10

*X1,5,7 5» 17 5, 18-19

VIII, 51, 11

Ad Galatas DU S

5, 13

3, 16 3» 19

8» 27 3, 27-28

4,4

4, 475

4, 6 6, 16

VIII, 33, 19

*X, 67, 13-14

*IV, 39, 4 * VI 20; 22

6, 12

*TX,. 28, 5

*IV, 39, 4

14 21-24 24 30

*Wi 32; 25-515 * VIIT, 39; IO-15 ; *XI, 23, 4-5 *VI, 20, 22 * VITIS, Ds * VII A1;

2, 6

2, 6-7

49, 39515 XL, 49, 2-3; 2, 6-8

X1, 25.8 *VIII, 40, 13-14

2, 7

25

10 EX 192; X, 25 10; XS 20, 2:EX, 47: 193 EX; 47, 26; *XI, 43, 18 Nm M

XVe 15,110

oo

IO , IO-II 2

60 19

*XIL 5129932 XII, 48, 5 11729: 10

OM D

V; -15, 15;iVouz 0d

*VIIL 45, 14-15; IX, 53, 201:

No

VIII, 8, 6 Ro 4 XL

*XII, 6, 4-12 *[X, 14, 3-4; *IX, 38, 1-2 *VII, 6, 4; *IX, 51, 28-

29] LX, $1, 35; *X, 7,6; EX, 1155 3-4; "X, 15, 9-

XXII 2 IO HITS, 39 *M ur Ss TO *V, 23, 8-95 *VII, 6, 24-

3, 15-16

*XI, 24, 27-28 XI, 17, 19 XI, 17, 30

»

*1.129,096*

X Dus co

T

$44:3430l Xo 4a £6 LX, $4, 235 DAS 55, 585 1X, 56, 4; XI, 49, 5

2

*IV, 57, 5-6; IX, 74, 19

2570;

C3, 299 [Xo 54 16 *VIII, 46, 10-11 IX, 8,22 MIT 46 02; VITIS 47,6% IX 38 185 IX6 4275 X7

EXT

IV, 39, 5

QN A

as 52.

Ir

»

BGGR

EIL 4 :25** VIL

VIII ais XL, 3,7

IX, 13, 4; X, 66, 5

XL TS *XI, 32, 253 Xii. BV c an

hw oov mm R ouo Jo ON oH oon mm D ZM» NO

*XT5632: 42-75

NIIT, 45,35! VII 45, v1; FIX TE TON 2, 22; X, 66, 8-9; XI, 6, 4; *XI, 10. y AXIS r4, DAT XL

*XI 17, 12-13

IO 16-17 17 WU 19-22 SONY

XII, 48, 10 XII, 48, 20 [920

Ad Philippenses

*VI, 20,122

Ad Ephesios

1,13 n

XX 01, 23 X, 65:28

4, 4, 4, 4,

*V, 55, 5

TI T0

VIIL 34, 6 NII es

4, 10-12

X,-47, 33

19; *X, 48, 10; *XII, 5,

13,4

641

Ad Ephesios

II ad Corinthios

4,4

S. SCRIPTVRAE

3, 18

2 KO

XI, 24, 7 XI, 34, 5

3, 19-20

XL, 28, 21

j 21

IX, 8, 16; XI, 55, 15; *XI, 38, 13-14; *XI, 45, 17-18 ; *XI, 49, 11-12

Ad Colossenses

* VI,

37.226

DL $17 *VIII, 40, 12-13 *VIIIL, 7, 5-6; XL, 1, 5

1, 13 1, 15

*IX, 6o, 8; *XII, 43, 6 IT 889 ITA48:-155:* ro, 6-7; IE, 11, 8; *IL, 24, 13; FIL 72 VIT, 37,255 Vile7 296 V 11574985755

INDEX LOCORVMS.

642

Ad Colossenses VITE OST ; *XII, 24, 1 I, 15-20 IL, 19, 10; II, 20, 4; V, 4, UD. T6

VIII, 49, 7 45

"EX

44,

7-8;

IX,

SCRIPTVRAE

I] ad Timotheum 2,7

25 I6

59;

, 1-2 II

y? *X1EL 4 3 XIIj $6540 VIS 0,45 LX $9, i22: X1,.19,:25

*IX, 59, 41; *XI, 24, 28 ; I XN TU XTr53 19 VIII, 50, 8 TNI 115

IX, 59, 24 IX, 62, 5

1X, 75,4

Nas XII, 20, 3 IX, 8, 4

OR OO216

*XI, 23, 20-21 IV, 85:25 IV, 8, 52

II ad Timotheum

*III? 45,205 “Il, 17,45

LÉO

15

nNIILUT 20 VEV LIT, eg. 25 *NTTINSST 11 *XU6IN43. XL 9; 1 15 * XT, 15, ns EXT. '16;-22-23; *XI, 20, 15 *XI, 45, 8-9 X, 9

IX

T, 115

I, j

*XI, 25, 13-14

I, 9 p m 1, 12 BUT 2, 8 2, 9 25.19

XII, 26, 9; XII, 34, 4 ENDS AA Yo EXT, 25. 2-5 * VIII, 8, 3 XI, 2335 XL, 39, 24 N45 3 MIEL, a5. 38

3, 15

*X, 55, 8-9; *XI, 25, 13-

4, 3-4

X, 2, 3

4, 6

XVI 2034235 FX, 46,13

4, 8

*X3.463.3

14

1,1553 115857225 IL 11, 5-65 1I,

20) 245 TID 5; 75 *1IL, x5, 204 AVIIO, 31: "LX, $, 35 IX, 8, 10

II-I2 » 13-15 I4 15 > 17 »

quoe Suo Ew M9 TS o5 4

3, 9-10

IX, 9, 5 TXJ1ojt25 X1 48,03

KV 31030

*IX,.7, 25 V,717, 6

Ad Titum 1 E.g 1,9-10 1,16 2, 7-8

D, 23,215 * VIII 8,5 VII 1, 4 VIII, 1, 47 VIILSz, Ez

IX, 59, 30 Ad Philemonem

XI, 49, 20

1

IV, 39, 5

I ad Thessalonicenses 52

Ad Hebraeos

IX, 59, 34

II ad Thessalonicenses I, IO *IX, 60, 12

I ad Timotheum 1,2 EX

55; 8-9; DU

23, 20-

T2 1,2 p 3, 1-2 6, 6

"VIIS6, 23 IIl, 23, 14 EV. opt A8 IV. Fr r9 *VII, 23, 5-6

8,5 IONT

TW onn Von a6

21 I, 3-4

X155, 9

1:17

NADIE G3 45 EX

Epistula Iacobi 24 27

I 17

[V A856V. 42, 223 5EX.

I Petri 2,9 222 3S

IV, 8, 28

28 2,j

3, 14; X, 25, 33 ;"X, 25, 37;X, 26,8; *XI, 16, 2225; XI, 20, 5 ; *XI, 40, 9IO

3, 19

*XIL, 15,. 8 *XII, 48, 21

SWVIs 2253

*X, 34, 16

INDEX LOCORVM I Petri

4, 19

II Petri I, 4 3, IO 3. T2

TI AS LT

ISERE *II, 25, 7-8 VIT, ^25, 7-8

S. SCRIPTVRAE I Ioannis 2; 18

643

24.22

*VI, 46, 12-14 VI, 42, 9; *VI, 46, 12-14

2091 st 5, 20

V1, 42:20 LASSEN DITE VI, 43, 1-6; VI, 46, 9

Apocalypsis TU

TI, 65455.

j 1-14 1: *VI, 45, 19-25 15,5 *XII, 45, 6

FONTES VARII Lee

Anaphora romana : XIE e

V, 25, 25-26

Arius Ep. ad Eusebium Nic. :

"Ascensio Isaiae : V, 33, 20-21

V, 25, 25-26

Ep. ad Alexandrum Al. : integra exsctibiturIV, 12-13; VI, 5-6;

Thalia :

,

Breviarium romanum : VI 3, 7-8

vide insuper IV, 9, 17; IV, 11, 10; IV, 1S5 ISA, 1, 235 Vo 3909: V., 10: O1 V.S SCOR IA TINTIN 3411318814 4-25: VI, 9,35 Vl,9, D53545 23-2412; 26-276 IV} 42e GNT oO» 2 VITSE AV 2, NV MINE CENT 6 Tono c VID T2 SCR VIN 4, 2 VIDA: 18; Vl, 15,2; Vl, 15,7; Vl, 16,2; XL, — Professio fidei baptismalis : 4 26 XII, 189 14 Lrre X20. 2

MEMORABILIA QVAEDAM SYNTACTICA ET MORPHOLOGICA cum aliquot locis additis exempli causa a c. abl. (pro abl. comp.) MIL, 12, 3-5

absque (= sine) IV, 41, 17 e? 28; VII,

Gen. comparationis I, 4, 28 ;IX, 25, 16

Gerundivum neg. émpossibilitatem de-

31; 28

Accusativus c. inf. vide s. v. Infinitivus adfers gp. IX, 41, 19 adquin III, 22, 3; VI, 36,22; X, 55, 1; X, 48, 10; XII, 59, 8 aliud sine altero I, 1, 8 alius in alio (= a/fer in altero) MI, 4, 13

ambigitur: non ambigitur c. acc. c. inf. 679

nataz 1svoacer4sn PEUX, 12: 05 EXJD28;

30 glorians ac. IV, 12, 20; IV, 13, 12; Vis Mon VING m habeo c. inf. futurum denotat IV, 36, 13-

14

HET, 6 hic … hic I, 26, 17-18

hic … iste (prior hic nuncupatur) V, 5, careo c. acc. VI, 42, 22 confers Zzp. V, 31, 24; VIII, 51, 15 confessus passiv. gen. : IV, 27, 5 5V, 34,

13; VI, 35, 33; VL, 36, 27

15-16 hinc (= de bac re) V, 28, 10; X, 16, 1

id quod, vide s. v. quod

confitentum gez. p/. VI, 49, 10 consectantum gez. pl. XI, 45, 12 credere in c. acc. VII, 31, 27

idipsum (—74ez) VII, 14, 24; VIII, 20, 12-145 V, 5, 22 etc. ;(pron. dem. antec. : praecipue id) L, 7, 20; I, 11, 15

cum quando (= quandoquidem) YN, 34, $5:V 12; 35 VIE 8395 VIISS S05 2X,

etc. ille (zrzic. def.) XI, 17, 33 illud ... hoc (prius hoc sancupatur) XII,

45745 XL; 957 digna c. gen. aut dat. ? I, 18, 11 efficiundo X, 68, 24 in app. egeo c. acc. IX, 74, 1-2 (Zt app.) ; X, 71, 7 (in app.) ; XL, 2, 7 (Zn app.) ; XII, 18,

16 (in app.) erans partic. imperf. esse 1L, 14, 6 ester MRC ÉCEONIN us me et ideo IV, 4, 23 etiamnum (= efiam) I, 13, 25 ; V, 28, II; (= etiamnunc) V, 11, 1; VI, 48, 12

etquid (orthogr. var. ecquid!) X, 44, 13; ITS 22 etsi ... sed X, 66, 5

ex deo, deus ex deo (— dei filius) I, 10,

24-255 IV;

16 IV.

5 t354V,

21, 6 isdem ab/. pl.IV, 26, 14et 20; IV, 31, 7 infers Zzp. VI, 10, 27; VII, 31, 16;

VIII, 20, 34 (? vide et app.) Infinitivus subst. 2) subj. IL, 5, G9 TII, 7 toes bilob aro 17, 4-5 efc. c.) p. praep. II, 15, 1, 25 Inf. subst. c. gen. pron.

22 ;II, tron TI» 19; X, II, 6, 2

Infinitivus c. praed. a) subj. IX, 54, 27 etc. b) obj. IL, 8, 24 Accusativus c. inf. ub. VIL, 40, 19-20; X, 54, 9-10 erc. ;

p. nomen declarandi IN, 36, 7-8 et 1012 inuicem I, 26, 19; III, 1, 7; III, 4, 16 ipse (= idem) IV, 12, 13; VI, 5, 15; cf. IX, 19,4 € 7 isdem ab/. pl.IV, 26, 14e 19; IV, 51, 7

magis c. comparatione VI, 2, 4 motientum gez. pl. 1, 13, 43 Zn app.

LONGEAVT, 10, 2464. 0j LL 4, 627 ex persecutore ecclesiae IV, 39, 15-14; IV, 20, 20-21 ; IV, 44, 1-2 ; cf. VI, 20, 16

ne ... neque vc. zz. III, 23, 23-24

ex quo substantivi vice pro (deus) ex quo (omnia) et (deus) per quem (omnia)

ne ... neque f/z. X, 55, 11-12 ne ... saltem (= #e ... quidem) XII, 40,

IMG

TV 2638. VILI, 5:8

22-23

646

SYNTACTICA ET MORPHOLOGICA

nec (= ne … quidem) VII, 23, 35 ; VII,

quicquam aliquid XII, 15, 24

26,112 necessarium esse vc. ab/. XI, 38, 8-9

quin, non est relictus ambigendi locus

necesse est c. ger. V, 5, 26-27 in app. necnon ... sed et IV, 5, 1 Negatio duplicata pleonastica IV, 15,

quisque (= quisquis) VIIL, 53, 8; XI,

7: IV, 42, 17; V, 25, 505 V, 25, 31; VITONGOSIVIS o, 75 VI 207259265 VII, 32, 2-4; VIII, 15, 15 ; IX, 41, 8-

951X,35, 5$;1X, 61; 17; 1X5 6652; Treo 13595. 429 ENT TO 20 165922: X 0428519226 CD T9278 app) SEX 40 215 X 1,44; 10 XI Tea TS 20 ENT ETES XII, 17, 10; XII, 28, 1o nemine abl. sing. III, 2, 9; IV, 6, 18; INA 0 Mere neque solum ... sed et IV, 27, 33-34 neque tantummodo ... sed etiam IV,

31, 13

non ... modo ... neque XI, 47, 9 non nisi I, 4, 30; I, 29, 17 e£. non (tam)...quam IV, 41, 25-26 in app. non tantum ... sed et VIII, 5, 16 non tantummodo ... sed I, 3, 10-12; VI, 46, 5-6 non utique IV, 2, 8; IV, 16, 27; IV, 20 T2 59LV 38/10 67. numquid (= 7) ll, 5, 5 ; VIL, 10, 4 etc.

numquidnam VI, 45, 7 numquid ... non II, 5, 6-7; V, 15, 19 eic.

quin c. nd. VIL, 25, 1-2 5

19

adii p. verba declarandi NT, 20, 42 ; III, 20, 44; VIL, 39, 36-37; IX, 30, 2; ad nomen declarandi YN , 6, 24-25 ;p. verba sentiendi 1I, 7, 2; IX, 11, 19

quod (au: id quod) respondit infinitivo Graeco :quod est — TÓ elvai, existenZia III, 13, 4; IL, 6, 5; quod est v.

praedic.: quod unus deus est IV, 15, 10:1X7

01956

7 92000. 00872 1N 2 3985

IV, 5, 10; quod c. nom. c. inf. IV, 5, 12/7 IV, 692-29 10regite quod SEXTE 25, 8; per id quod ... IV, 5, 11

quod est idem qualitatem significare potest VII, 23, 6-7

quoniam P. verba sentiendi et declarandi Il 12 QT [V r298 95V VIIL, 125 960 X7 29555

MEO

refers zzp. IL, 16, 5 se (pro : eum) IX, 23, 2 efc. ; pro : eo XI,

T27 1T si Zn oratione indirecta b. quaero IV, 17, 28; V, 15, 5 c. indic. ! ; p. uidebo IX,

63, 7

sub defectione uiuendi I, 9, 9; sub uenia IX, 20, 35; sub eodem dicto IX, 43, 10; sub poenali terrore X,

34, 30 ob id quia IV, 21, 26; IV, 24, 22

omnia (acc. resp.), omnia permanet X, 58, 10

sui (pro : suum aut suam) 1, y1, 17 ; 1, 23, 1;l 425 24 CIE ORO n0 255800

39, 19 (sui, 707: suorum) suo (pro : eius) IX, 22, 11; suae (pro:

panium gez. pl. VII, 36, 9 per quem subszantivi vice pro (deus) per quem (omnia) IV, 6 ;IV, 16,8 ; VIII, 38

eius) XI, 5, 8 tantum ... solum XII, 2, 13

transfers ip. X, 30, 3 in app.

prudentum gez. pl. I, 1, 2 unde (— quare, interr.) V, 20, 17; VI,

quatenus adv. interr. (— qua significantia) V, 36, 19

-que ef -ue zz variatione IV, 1, 11-16 quia p. verba declarandi VI, 34,6; X, Go, IO

36, 45;X, 36, 12 efc. ; (— de quo) ad id

unde est sermo V, 7, 13

INDEX THEOLOGICVS Curante professore Paulo Tombeur et instituto CETEDOC lovaniensi mox prodibunt horum Hilarii librorum Concordantiae plenae. Hae ad profundiorem doctrinae et latinitatis inquisitionem utilissimae, immo necessariae erunt. Interim tamen index modestior conficiendus videbatur, qui praecipua doctrinae capita indicaret et ad quaedam vocabula theologica animum adverteret. In hoc indice litteris CAPITALIBUS illa scribuntur lemmata, quae summa doctrinae capita delineant ; ad tale lemma sagittula (—) praecipuos indicat locos. Litteris minoribus imprimuntur lemmata, quae vocabulorum potius usum illustrant; asteriscus (*) ad haec lemmata adscriptus locos omnes enumerari significat. "Abbreviationes :anthrop. = anthropologia; ar. = arianorum doctrina Hilarii sermone expressa ; assoc. — associatur ;Per. — heretica doctrina Hilarii sermone

expressa; opp. — opponitur; par. = parallelus; prof. = profanus; ref. — refertur. ad; sab. — sabelliana doctrina Hilarii sermone expressa; sy. — synonymus ; beo]. — theologia; rin. — doctrina trinitaria.

*absoluere a par.tractate, hac imprimis ratione ut adversa argumentatio solvatur V , 12, 15 ; L, 25, 10; IV, 11,9; V,8, 15 ;N.B. extensis (nodis uipereis) adque absolutis VI, 7,

4.

b

linguam ignorantibus ... interpraetator absoluat VIII, 30, 51.

absolutio

1?

actus exponendi totius fidei absolutione I, 36, 5 ; difficilium quaestionum

absolutiones IX, 33, 2 saepe. Hinc rationi humanae absolutionis occuttit II, 7,

10. 2^ — perspicuitas ueritatis absolutionem nuncupatio fili obtineret I, 27, 9 ; non pro ueritatis ipsius absolutione susciperent (heretici), aliter interpraetantes quam dictorum uirtus postularet II, 5, 5. *absolutum ss. a dei sermo ... loquitur perfecta et absoluta significat XII, 39, 2. b — indubium in absoluto est IL, 34, 19; III, 5,3; X, 37,27. facili est aeternitas X, 70, 29.

v

inabsoluto nobis ac

absolutus (-te) 1 ref. fides, ratio, sermo et similia — inambiguus Y, 5, 6; IV, 9, 3; XI, 42, 2.

2 par. perfectus A ref.res bumanas 1? optimus et absolutissimus uitae humanaeususl,1,19. 2° neque quod ex alio subsistit absolute uel auctoris sui potest intellegentiam obtinere uel propriam III, 24,6. B — ref. divina de absolutissima maiestate et de plenissima diuinitate IV, 10, 1; beatae adque absolutae ... naturae XI, 5, 12 ; liber adque absolutus naturae totius dominus

XII, 8, 7 saepe inde a libro VIII. *absumere par. abolere XII, 47, 16; X, 52, 7. 11. Adam

1°

quiaiamin uno Adam omne humani generis exordium constitisset IV, 21,

26; XII, 16, 27.

2°

et corpus et anima Adae in peccato fuit X, 20, 3.

*adoptare IV, 5, 7;V, 21,8; VI, 45, 12 ; XII, 15, 11. N.B. dum carnis humilitas adoptatur IE, 27, 24:

adoptio

XIL 1:5, 1/7. A adoptio per uoluntatem XII, 15, 7; ex adoptionis 1 bonitate VI, 27, 35 ;indulgentiaadoptionis VI, 49, 11. B 1° par.uoluntas III, 22, 26. 2? assoc. appellatio V, 34, 18; nomen IV, 5, 5; VI, 27, 29;

648

INDEX THEOLOGICVS

nuncupatio VI, 36,2. origine III, 11, 9. 2 A ref. Christus

3° 1?

opp. ex natiuitate VI, 32, 5 ; ex natura VI, 22, 6; ar. III, 22, 26; VI, 18,17.

2°

non adoptio eius

(patris) est VI, 44, 10. 3° opp. naturae proprietas VI, 39, 2 ; VI, 45, 8; filius VIII, 41, 6. B ref. gratia 1? ex adoptione (Israel) est filius, non ex generatione XII, 15,2. 2? scit (Paulus) qui sint adoptionis filii VI, 44, 16; professio nostra nobis praestat adoptionem VI, 44, 22. adoptiuus , 1° filium non adoptiuum, sed suum VI, 40, 20; sed natum XII, 2, 14. 2? a assoc. nomen V,22, 7; Vl, 42, 23. b opp. per naturam VIII, 28, 13; non adoptiuis benedictionibus, sed ueris V, 19, 1o. adserere, adsertio, adsertor in malam partem constanter adhibetur :Y, 4, 45V,1,5 ; VI, 42, 10 ; non obstante X, 1,

22. adsumere 1 ref. theophaniae ad uisum species praefiguratae ueritatis adsumitur V, 17, 10; DOUTE TROIE g'ÉnBS 0 2 ref. incarnatio À per dignationem adsumptae carnis I, 11, 25 e£ saepe; adsumpta caro, id est homo totus X, 24, 10. corpus quod adsumpsit III, 3, 14 e/ saepe. ex se sibi animam adsumpsit X, 22, 2. Christum formam serui adsumentem X, 21, 13. adsumpti hominis VII, 26, 50 ef saepe. adsumptae humilitatis XI, 48, 11 B .Hizc cognominum uel naturalium uel adsumptorum IX, 33, 16; VII, 9, 11.

3 ref. glorificatio in formam dei adsumptio formae seruilis adsumitur IX, 41, 43. 4 ref. gratia À nos omnes secundum bonitatis dignationem dicti adsumptique sumus dei filii XII, 2, 10; resurgens de mortuis adumpsit nos VI, 43,

3. B eius tantum in se adsumptam habens carnem, qui suam sumpserit VIII, 16, 4. 5 deus (pater) facti opera sibi adsumens IV, 38, 19. adsumptio 1 ref. frin. non est adsumptio; uerus enim filius est II, 8, 14. 2 ref. incarn. À |carnis adsumptio II, 28, 5. corporis adsumptio IV, 42, 24. formae seruilis adsumptio IX, 39, 34. ex hominis adsumptione XI, 15, 13.

Hinc simpliciter adsumptio naturae IX, 14, 24. diuinitatis infirmitas est, sed adsumptionis

B — — homo adsumptus non

profectus XI, 41, 6; IX, 41,

43. C 31? nascitur (ex uirgine) deus adsumptioni nostrae IX, 7, 19; IX, 9, 1. 2? adsumptionis nostrae profectus est XI, 49, 1, vo//. nostri profectus v. IT. aduentus

1?

ref.

theophania

ad

aduentum

dei

V,

23,

16.

2? ref.

Christus

4 aduentum domini in carnem V, 32, 7; ex deo filius est non aduentu sed natiuitate VI, 30,41; X,69, 175. b gloriosi aduentus sui IX, 65, 12 ; VI, 39, 5; IX, 59-60 passim. *aeon ignorat Valentini bythonam et silentium et ter denos aeonas VI, 9, 16; cfr

numerosas aeternitatum potestates VI, 9, r1. aeternus (-nitas) 1 a in eo quod est significatur aeternitas XII, 25, 8; I, 5, 9/16; non demutabilis deus est, neque in aeternitatem cadit ... profectus III, r5, 3. b omne quod semper est, etiam aeternum est XII, 21,12. c neque in aeternitate posterius anteriusue I, 4, 31; XI, 47, 26. d aeternum est quidquid tempus excedit XII, 26, 18; cfr. VIII, 40, 11. 2 A ref. Deus aeternum et diuinum nihil nisi unum esse, I, 4, 26. Sed N.B.

INDEX THEOLOGICVS

649

uirtutes in caelo plures sunt et efficientes et aeternae III, 22,13. B ref. Pater infinitas in aeterno II, 1, 22; IV, 9, 12. 3 ref. generatio Filii 1l, 13,9/18; XII, 15-35. a abingenito ... aeternoque patre unigenitus ... et aeternus est filius III, 5, 12/13 ; I, 11, 3; IV, 6, 15/20;

XII, 52, AS

15/19.

D

ubisemper pater est, semper et filius est XII, 25, 9; XII,

eilaetermitas

nor" exqses« sed. labmaeternos XII 2559045 X Ib a5 1 5/19. d (filius) liber a tempore XII, 38, 16. e coaeternus XII, 21, 8. 4 ref. Christus resuscitatus alium (sermonem fuisse) adhuc morituro, alium iam

aeterno IX, 6, 19.

5 ref. salus

A

hanc ipsam uitam ... ad aliquem profectum esse aeternitatis

indultam I, 2, 8; him sub ... aeternitate moriendi I, 9, 9. B 1° dum inmortalis ... pro morientium aeternitate moreretur I, 15, 45 ; III, 7, 16 ; III, 15, 18/22;11I, 25,36; VIII, 13, 12. 2° Hincaeternitas szzipliciter saepe VI, 37, 24; XI, 49, 28/29. Sed huncaeris principem ... aeterno interitui tradendum XI, 32, 5.

6 syn. aeones VI, 9, r1 et 16. Alexandtia VII, 5, 29 — Arrius.

aliquando substantive quia ipsum illud aliquando iam prius est XII, 17, 5; XII, 18, 6. angelus 1 cum angelorum origo terrae creatione repperiatur antiquior XII, 37, 15; (Christum) creatorem angelorum X, 41, 8; honorificandus est a dei angelis

(filius) deus IV, 33, 1o. 2 ref. theophaniae — 1V, 23-285 32-33; V, 11-155 22. À quideiangelus deus est IV, 33, 32; V, 22, 4;par. filius IV, 33, 39. dei angelus ob id dictus, quia magni consilii est angelus IV, 24,22. B inangelo enim officii potius quam naturae intellegentia est V, 11, 8; V, 22, 3 ; id es nuntiorum .. ac ministrorum Niere anima 1 elementa mundi aut inanima sunt, aut ad animam profecerunt VIII, 55, 15.

2 A 1° me..carnem adque animam VI, 20, 5; corporis adque animae homo X, 19, 6; sed fatigabatur animus partim suo partim corporis metu I, 10, 1. 2? cumanimaomnis opus dei sit X, 20,9; X,22,2. 3° a corpus … per animae

motum

11/12.

(corpora) ex consortio animae in sensum

D

animatur

in uitam X, 57, 17; X, 51, 5; CNRS,

quendam animae

sentientis animata X, 14, 2. 20/22; X, 44, 9; X, 46, 11; X, 56,16.

c

ad

ipsam sedem animae VIII, 1, 31; X, 11, 13. 4 (ut) dissoluto corpore labefactata anima decedat X, 11, 12. e reuocare animas in corpora X, 48, 32; X,56,20. 4^ limosicorporis graues animae IX, 40, 10. B etcorpus et anima Adae in peccato fuit X, 20, 3. C homo lesus Christus ad redemptionem animae et corporis nostri perfectus est natus X, 15, 17.

vide INCARNATIO, spiritus apostolus

1 sing. A collective apostolus non interrogauit II, 9, 7; V, 34, 8; VI, 46, 4; XII, 47,13. B — Paulus I, 15, 5 saepe. 2 plur. A 1° confirmanda iam apostolorum fides X, 59, 4. misso ad tuitionem apostolorum angelo X, 40,13. 2° a ecclesia a domino instituta et ab apostolis confirmata VII, 4, 18. db o sancti ... uiri et ob fidei uestrae huncapostolorum et 3° meritum clauem regni caelorum sortiti VI, 33,15. martyrum per uirtutum operationes loquuntur sepulchra XI, 5,

4.

4?

motetur series secundum

legem et profetas et apostolos VII, 3,

17. B tantorum profetarum et apostolorum caede X, 55, 12 co//. Mt. 25, 37: árreoTaApévouc.

650

INDEX THEOLOGICVS

*arbiter in malam partem constanter adhibetur :Y, 15, 6; III, 20, 2; IX, 4050125 X46$55 : NÉE duse

ARIANI 1 1? emersit ... letalis populis proxime lues VI, 5, 1; perfidiae expositionem a multis non olim editam I, 23, 3/4. 2° 4 huius nunc temporis praedicatores II, 4, 11; hi qui nunc sunt VII, 7, 10; VIII, 40, 2; hinc hi saepe. b noua heresis VII, 3, 21; VI, 37, 20; XII, 5, 4; nouella ... praedicatione X,2,52;11,23, 14. 3° a ‘iudaeicae inpietatis consortium VI, 5o, 18; II, 23, 18; VII, 23, 24; exlege enim estis V, 18,28. 5 ab antechristo praedicatores IL, 23, 14; VI, 42, 8/21; VI, 45, 7; VI, 46, 15; hinc incidimus in hoc profetiae apostolicae molestissimum tempus X5 39m Én4;

16.

4?

a

multis iam per omnes ferme romani imperii prouincias ecclesiis

morbo ... infectis VI, 1, 4; VII, 3, 29; X, 5, 6.

b

(ut) plus inpendant

cogitationis ad falsa, quam nos doctrinae optamus ad uera VIII, 5, 8/9. 2 A 1? hoc eorum principale est: nouimus, inquit, unum solum deum IV, 15, 1; laudantes merito ... deum patrem XI, 4, 7/8.

allegata IV, 8.

B

1°

2^ —/oca scripturae ad id

unum uerum deum confitens, ut per id filium dei a

natura dei et ueritate auerteret V, 5, 7; V, 25, 3: VIII, 3, 10/41 ; IX, 2, 8/16; XI, 4, 3/20; XL, 5, 2/6. 2? respuunt a —generationem in divinis 1, 34, 22/30; III, 8, 6/12; VI,17,8/10. b mativitatem aeternam IV, 5, 3/13; VI, 14, 6/13;

XII, 18,4/17.

C

1?

filiumnonex patre natum, neque deum ex natura sed

ex constitutione esse IV, 5, 2/14; id est creaturam dei perfectam IV, 11, 10/26 verbis scripturae adductis; VI, 18, 1/20; VII, 24, 4/8. 2° a ignoratio IX, 2,

16/27.

b

ex passionis metu X, 9, 1/21.

communem 25/30. d

c

per subiectionem ... et per

sibi adque nobis deum adque patrem XI, 8, 1/20; XI, 45, Prow. 8, 23 XII, 1, 14/18. D 1° unius substantiae" quod

graece homousion dicitur zzfifzuntur IV, 4, 1/28

2°

nos doctrinae sabellianae

accusant X, 5, 14/22. *arriomanites ab Arriomanitis VII, 7, 3. *Arrius VII, 7, 5. 15; cfr. Alexandria VII, 3, 29.

vide Fontes Varii p. 644. auctof 1 1? auctores ueritatis I, 4, 17; auctor dicti V, 26, 16; par. testis III, 26, 14. 2? speciatim deus IV, 14, 23. christus I, 30, 14. moyses V, 2, 15. apostolus VIII, 7, 5. stulti auctoris 4e. Valentini VI, 9, 14. 3° —Hinc (deus)

nonnisi se auctore cognoscitur V, 21, 4; (spiritus sanctus) patre et filio auctoribus confitendus est II, 29, 4; spei auctor et fidei VIII, 12, 31, co. I, 37,

12: 2 — causa originalis À prof. natura ipsa auctore inpulsi I, 2, 4; sibi ipse meriti adquirendi auctor XI, 19, 17. B heal. 1° (deus)sibi ad id quod esset auctor esset I, 4, 28. 2° — creator uitae nostrae auctorem VIII, 30, 19. N.B. VIII, 38, 27. Hinc quod ex auctore subsistit inperfectum sibi est III, 24,

11.

3?

(Christus) omnibus ad id quod sunt adque erunt auctor est IX, 59,

4; ref. miracula V1, 48,6.

C

frin.

1?

pater id est auctor XII, 17, 10; in

confessione et auctoris et unigeniti et doni ; auctor unus est omnium : unus est enim deus pater II, 1, 14. 2^ ref. Filii generatio a in ipso quod pater dicitur, eius quem genuit auctor ostenditur IV, 9, 8; natiuitas auctorem habet I, 34,

39; Xl, 12, 6. b Hinc ad id quod agit (Christus) secundum natiuitatem sibi pater auctor est XI, 12, 27. 3° ref. Spiritus sanctus spiritum sanctum nesciendo, dum et usum et auctorem eius ignorant II, 4, 24, co//. largitor II, 4, 19.

INDEX THEOLOGICVS

651

auctoritas 1 cfr auctor 1. N.B. ut ad rationem dicti (non) ea tantum sufficiat auctoritas, quod a deo dictum sit III, 1, 15. 2 cfr auctor 2. B 2° in his quae creata sunt communis (patris et filii) auctoritas IV, 6, 11.

3 cfrauctor 2. C 2? fii oboedientia et paterna auctoritas docetur VI, 27, 8;in eo quod pater maior est, confessionem paternae auctotitatis intellege XI, 125.25; BAPTISMA (-MUM) 1 A baptisma regenerationis VIII, 7, 15 ; regeneratio baptismi IX, 9, 12; regenerantis baptismi VIII, 9, 3; cfr I, 12, 2/3. B 1? baptizare iussit in nomine patris et fili et spiritus sancti, id est in confessione etc. II, 1, 13; V, 35,

4/6. NID 8.

2? 2°

21.

quodin regenerationis meae symbolo baptizatus ... professus sum 0er, y: EXC ES trs M CM regenerantisntrinitatis T, 56, per sacramentum regenerationis in filios dei nasci VI, 36, 6; VI, 44,

3?

a

cum... uno Christo per naturam unius baptismi induantur VIII,

8,15. b Christo commori et coexcitari Y, 13, 29/34. 51. 54; IX, 9, 10/17. 4? in nouum hominem renati IX, 9, 10; sine sensu meo renascor cum efficientia renascendi XII, 56, 15; renati erant ad innocentiam, ad inmortalitatem, ad

cognitionem dei, ad spei fidem VIII, 7, 10/11. 2 A regeneratio baptismi resurrectionis est uirtus IX, 9, 12; humana ... in primogenito ex mortuis renascantur aeterna VIII, ;o, 21. B —Hix per fidei spem in uitam aeternam regenerati ac regenerandi IX, 8, 13/14. *bythona ignorat (ecclesiae fides) Valentini Bythonam VI, 9, 15. calumnia (-niari, -niator) 1 1? a -— obiectionem movere neque in hoc calumnior libertati intellegentiae VIII, 20, 1; X,30,4; Vl, 10,27. D quaestione praesertim dolose interposita peruersitatum quaestiones et infidelitatis calumniae II, 23, 24; III, 18, 9

saepe.

2^

Hinc

a

— dubium numquid Abraham calumniatus est deo? X,

68,16;1IL,4,20;III, 18, 19. 7 qualis et cuiuscemodi Iesus sit calumniari X, 70,22. c par. inpietas VI, 14, 5.

2 — vulnus in ipsa trunci corporis calumnia X, 28, 10. caritas 1 A frin. omne quod deus est per caritatem ... natiuitati eius inpertiens III, 3, 11. B caritatem erga nos dei VI, 45, 9; VI, 40, 18. 22. 2 a caritatem in deum adque in hominem IX, 24, 27. / me ... catitatis tuae religione deuinctum VI, 19, 3. per caritatem Christi X, 27, 3. c interdum indulgentem officiosumque esse, non perfectae est caritatis ; perfecta autem caritas omne cuiusque modi indulgentiae inpleuit officium, 2 cum non reliquerit quod alteri debeat, qui tantum alteri quantum sibi reddat [xX39293 08/223 Christus : nomen Christi ut divini Christus spiritus opp. Christus Iesus, id est homo natus VIII, 46, 15/16 ;IX, 14, 20/24. vide YNCARNATIO clarificatio

vide GLORIFICATIO coepisse 1 omne coeptum aut ex nihilo in aliud existit, aut ex alio in aliud proficit et desinit VII, 14, 24/25 ; XII, 16, 13/30. 2 a (verbum) neque in tempore aliquo concluditur ut coeperit II, 13, 17; quod deus est (filius), non coepit esse, sed natus ex deo est VI, 9, 21 ; VII, 14,

652

INDEX THEOLOGICVS

22/31; IX, 57, 10; XII, 27,18.

»

Christus non ... coepit ad originem, sed

otiginem ab origine sumpsit aeternam VIII, 55, 14. COGNITIO DEI — I, 5-14; X, 55; XI, 46-47/15 ; XII, 8-9; XII, 52-53.

1

A

19.

a b

festinabat

animus

..

deum

..

cognoscere

4/5. B 55, 8. A

5,

10/

deumteinhis quorum intellegentiam non conplector intellego XII,

2 A suberat... naturalis adhuc sensus I, 9, 1; I, 11, 4. ultra naturalis sensus intellegentiam I, 16, 23; I, 37, 22.

3

I,

delectabatur I, 6, 30; studio adhuc intentiore ... quaerebat I, 7,

1?

a

B

proficit mens

nihil in sensum cadere, nisi quod sensui subiacet, ut ... ipso

sensu nostro ac mente posterius XI, 46, 2/4; I, 12, 9/11. 5 (quia) quam infirmum subsistendi est uirtute, tam sensu sit III, 24, 5/17 ; IX, 72, 11/12; X,

$3,26/30. 2? (non)suisuiribus V, 21, 1/53; IV, 14, 7. 11. B 1° ipside se deo credendum est IV, 14, 14; III, 26, 12/14; V, 20, 15. 20. 2° ratio

caelestis in tantum intellegenda est, in quantum se permittit intellegi X, 53, 39; XL 45, 22/23.

C

nouis regenerati ingenii sensibus opus est I, 18, 6/25;

Isere 4 A 1° perfecta scientia est sic deum scire, ut licet non ignorabilem, tamen inenatrabilem scias II, 7, 20; intellegentes esse inconpraehensibilia

quae loquamur II, 11, 14/16. 2? uerbis, quorum adhuc significatio angustior quam intellegentia sit, (non) enuntiare se posse XI, 44, 2/5; L 7, 17/29. B inserete in hoc secretum ... ; qui pie infinita persequitur, etsi non contingat aliquando, tamen proficiet prodeundo II, 10, 11/16. C religione nostra intellegendus est, ... sensu uero non persequendus est sed adorandus EX t72, oo cogo ZZrans.

oo 25 0X1 044 00

infantia ... in pueritiam excrescens, post etiam adulescentiam coegit in patrem EXVL1282.2546*

*concarnatus concarnatus est propter nos VI, 43, 2.

*concessio par. demutatio XI, 32, 13; XI, 55, 16.

*condere 1 A condendi (sepulchro) uetba VI, 19, 20.

2

A

1^

corporis III, 10, 35.

B

condita

in libris

condens omnia (deus) VIII, 4o 11; ad (dei) imaginem homo

conditur V, 8, 10. 17; V, 9, 9.

25.

3°

a

non

potest) ut nouum

2?

templum a Solomone conditum II, 31,

initiata conditaque per se (in uirgine) carne X, 16, 9. se per imminutionem

condat

ex eodem

5

(fieri IX, 4,

16. B (Paulus) nouum ecclesiae hominem praeceptis suis condens VIII, 1, 3. 3 quemadmodum omnes in se (Christo) per id quod corporeum se esse uoluit conderentur, ita rursum in omnes ipse per id quod eius est inuisibile referretur 24; 16: *condicio T. SA cm. pacito: Il 20: 162» Bio t rafioy Vlll condicione dei nomen indulgeas VI, 18, 15.

6s rASWwardeignodtralia

2 = status À ref. Spirilus sanctus ratio et condicio muneris IL, 33, 13. B praesertim infirmitatem connotans 1° prof. in tanta gentium condicionum sexuum diuersitate VIII, 8, 10; VII, 41, 21 ; VIII, 3, 41; IX, 69, 11; X, 53,29 ; XI, 24, 1; XII, 11,5. 2° ref. incarnatio hominis condicione IX, 5, 11; X, 37, 315; X, 41, 15; XI, 13, 2 ; XI, 21, 4; habens in se et constitutionem

humanae condicionis in partu, et ipse extra constitutionem humanae condicionis in origine X, 47, 7/8.

INDEX THEOLOGICVS *conditio a ante conditionem mundi IX, 7,11. b *conditor 1 arose far DOE Ve pIO 125 1855

18.

2?

ar.

a

653

— creatura VI, 18, 6. VIII,

491-0754

XL,

147,

admirari deum possum conditorem mundi Christum crean-

tem par. effectorem III, 22, 6. conditor VI, 42, 11.

D

tu ... de non extantibus Christi nouus

conparare 1

A

uirgines

constituere

1°

…

conparandi

sibi olei incuriosas

Yl, 22,10; VII, 28, 15.

2?

IX, 65, 11.

B

—

ref.frin. neque per creationem in

deum conparatae VIII, 52, 16; ar. II, 4, 16. 2 par. exaequata IV, 41, 15 ; IV, 11, 8; VII, 26, 25 ; XI, 10, 6; XII, 2, 16. NB patri ingenito nihil conparare III, 4, 22. 3 analogia conparare VII, 30, 1; IV, 27, 27?

conparatio 1

A

— conpositio XII, 10, 3.

B

— exaequatio PEL$5.6.

2 (admonui) ne satisfacere sacramentis diuinae uirtutis humanae conparationis exempla credantur, sed tantum ad inbuendum spiritaliter de caelestibus sensum speciem terreni generis adferri, ut per hunc naturae nostrae gradum ad intellegentiam diuinae magnificentiae prouehamur VI, 9, 31/35 ; I, 1, 12; — 1/19; IV; 2 ; VI, 3o; cfr XII, 8; 20/25.

constitutio 1 = creatio, connotans stabilitatem et impositum modum

1^

inipsaconstitutio-

ne mundi IV, 16, 40; XII, 44, 32. caeli ... apparatus ... in hac inperturbatae constitutionis suae firmitate XII, 39, 12; XII, 38, 15. 17. 2° ref.

homo a cum constitutionis nostrae ea sola (esset) ratio .., ut quod non esset esse coepisset, non ut quod coepisset esse non esset I, 9, 11. nouus homo factus, constitutionis suae obtinet perfectionem, agnoscens deum suum et per b ultra modum id imago eius ... mansurus XI, 49, 26/29; XI, 28,30-29,2. corporeae constitutionis (sc/. decrepitae), par. lex X, 68, 22. 25; IX, 4, 14.

2 — decretum

a

suis (Sapientiae) modis, suis constitutionibus uniuersa agi

Kerr: Lagny XI, 45, tos constitutionem XI, 1, 12.

3 Hinc versicolor sensus

a.

be

pet definitam fidei indemutabilis

per ipsum (filium) futurorum constitutio est, par.

b neque se ultra diuinam constitutionem humana dispensatio IX, 59, 40. iudicia extendant IV, 14, 20; cfr III, 24, 9. € ref. incarnatio habens ex natiuitate tunc et ex constitutione nunc deum patrem XI, 16, 4. 10; EC E

6/7. d ber.neque (filium) deum ex natura sed ex constitutione esse IV, 5, 5, coll. v. 12. *corporatio

sacramentum futurae corporationis IV, 27, 11; V, 33, 12; VIII, 42, 6; IX, 56,

125 corpus

2° a peccati nostri corpus IX, 13,13; X,47, 18; 1? »wideanima. 1 A ... corpore X, 35, 8. ^ omnem naturalem nostrae infirmitatis in uitiosae

corporis necessitatem circumcisus a uitiis spiritus ... purgaret I, 15, 28; IX, 15, it. B 1° widerNCARNATIO 30/4. 2° a ut..sanctificatum in eo (Filio incarnato) uniuersi generis humani corpus existeret II, 24,9. P ipsecaput Iesu ecclesiae corporis VIII, 5o, 25. 15; VIII, 32-35; NB ex uno domino

Chtisto, qui corpus est omnium VIII, 32, 9. 2 ref. creatio uniuersitatis huius corpus XII, 40, 5. 3 ref. Scriptura cum idem Moyses deum et deum toto operis sui corpore sit professus IV, 22, 10.

654

INDEX THEOLOGICVS

4 ref. praefiguratio accipit umbra corpus, et species ueritatem V, 17, 16. CREARE (-tio, -tura) 1 A 1? omnia...facta ex nihilo sunt .., (et) id quod non erat creatum est IV, 16, 15/15 ; L, 12, 7 saepe ;ex (saepius: de) non extantibus II, 4, 16:VIJ15; 4. 2? omnia per uirtutem dei ad id quod sunt creantur XII, 16, 21. 3* a fitinprincipio quod creatur,etaetatecontines II, 15,15. ^ quaeetsi ad creationem sui coepta sunt, non sunt tamen ad dei uel scientiam ucl potestatem inchoata XII, 39, 19/26. B 1^ uniuersae huius creationis III, 22, 9; creati orbis III, 17, 4; elementa mundi VIIL, 55, 13. 2^ id quod creatum in nobis adque carnale est IV, 14, 9 ; I, 12, 4/7; ipso ... Adam ex tetra, quae ex nihilo est, et post tempus ... formato XII, 16, 26/29. 2^ ref. theophaniae in specie adsumptae creationis XII, 46, 4; XII, 47, 6. 3° ref. incarnatio conceptae intra uirginem carnis natiuitatem ... creaturam et facturam apostolus nominauit XII, 48, 1/4. 4° ref. miracula MI, 5, 10; VI, 33, 22. C ipse (Filius) inuisibilis dei imago omnes in se creauerit, saecula fecerit etc. III, 7, 12 ; in ipso autem creata, quia nascebatur creator deus II, 20, 5; VIII, jo, 19-51, 6.

2 ref. Filii originem

A

ar.

1?

natum negabit et creatum potius praedi-

cabit XI, 2, 9; L, 16, 13/21; IV, 3, 8/14; IV, 11, 10/26; X1, 8, 19. 4 sitque creatio ex dei uoluntate subsistens VIII, 3, 31 ; III, 22, 26; VI, 13, 32; VI, 18,

1/20. b ut Chtistus causa efficiendorum operum sit creatus, ut ipse seruus potius et operator mundi maneret XII, 43, 2/5 ; cfr III, 22, 5/10. 2° Prom. 6, 221, 55, 1/7; XII, 1, 14/18. B 1° utrum id quod ‘ab eo’ est, opus in eo creationis an naturam generationis ostendat VI, 28, 153/14; XII, 12. 4 uerus est filius ... natiuitate non creatione III, 11, 10; VI, 44, 10; XII, 7, 15 ; hoc

(unum esse cum Patre) non praestat creatura, sed natiuitas VIII, 18, 13. b nonexnihilo, quia ex deo filius III, 4, 9 ; III, 5, 3 ; VI, 16, 23/24; cum ex manente natus est, non est natus ex nihilo XII, 25, 17/18. € respuit ut creator creatura sit XII, 5,6. 2? Prou. 8,22 — XII,42-51. a etsiindocte tamen non inpie ..., creatum idcirco dixisse ut inpassibilis ex deo ... natiuitas nosceretur XII, 5o, 5/26. PL creatus autem est in uias dei .., cum ad conspicabilem speciem subditus creaturae habitum creationis adsumpsit XII, 45, 15/17; XII, 36, 10/21. zn theophaniis XII, 46-47. in incarnatione XII, 48-49. 3 ref. Spiritus sanctus — XII, 55-56. neque dicam umquam creatum XII, 55,8; PERTE 5026: 4 ref. gratia noua in se (Christo) nostri generis creatione I, 15, 57; XII, 48, 14/20.

creator 1° a creatore deo testante I, 5, 4; III, 25, 34; IV, 14, 11. D idest Parerl, T4, j* la Wars conditor*];wss rov wpatens MENT 3 S TORTE ere Filius a creatorem suum deum ex deo discit I, 10, 24; I, 17, 5; V, 24, 13; X, 41,8; XII, 51,16. D inipso autem creata, quia nascebatur creator deus II,

20,6; per dominum Christum creata omnia sunt, et idcirco ei proprium nomen est ut creator sit XII, 4, 4.

CREDERE et INTELLEGERE 1° 4 uttantum (deum) esse intellegeret, quantus et intellegi non potest et potest credi, dum intellegentiam et fides sibi necessariae religionis adsumit, et infinitas aeternae potestatis excedit I, 8, 5/8 ; II, 11, 14/19; religiosa fides est, ubi est etiam naturalis inscientia XII, 53, 3. D habet non tam ueniam quam

praemium, ignorare quod credas : quia maximum stipendium fidei est, sperare quae nescias VIII, 10, 15/17; X, 68, 22-70, 31.

2°

4

fidem non nudam

apostolus adque inopem rationis reliquit XII, 20, 21/33. ^ ut...nonidcirco non crederet, quia non intellegeret, sed idcirco se meminisset intellegere posse,

INDEX THEOLOGICVS

655

si crederet I, 12, 14/16 ; intellegentiae a deo donum fidei munus est, per quam

infirmitas sensus gratiam reuelationis meretur ...; scientes dominum nobis intellegentiam omnium praestiturum XI, 25, 18/25. vidé COGNITIO DEI *definire (-nitio, -nitus) — statuere modo imposito

1°

a

definiti corporis X, 16, 11.

(homines) agere definiunt IX, 59, 36; III, 24, 39.

adhuc (iudicii) diei X,8, modo

sit, sed intellectus

7; IX, 67, 13.

2°

sit in inmenso

circumscribendae XI, 45, 20.

3°

^

b — quod

momentum definiendi

ref. Deus non per hoc definitus in XI, 47,

ref. fides

a

12; VIII, 48, 16; par.

positive pet definitam fidei

indemutabilis constitutionem XI, 1, 11;1, 36,8. D perorative non nudis usus est ... dictorum definitionibus X, 67, 6; originis suae definitione (Spiritum sanctum) moderabor ? XII, 56, 17.

*degener trin. filius non fiat degener III, 22, 15 ; VII, 14, 12. opp. nobilis V, 39, 13. par. demutatus IX, 36, 23. assoc. infirmis XI, 5, 5; XI, 7, 5.

*degenerare frin.

a

intrans. N, 20, 27; VII, 22, 45. par. differt VII, 41, 33.

VII, 39, 32.

c

b

trans.

incertum —nihil in eo ex se deus eum gignendo degenerat

VIII, :8, 8. *deitas IIT; 4,3263 HIE] 23,21; VJ, 10; 51. *deminutio 1? prof. IX, 4, 8. 11. 2° frin. a = avulsa parte minui natiuitatem dei (filii) nec deminutionem esse gignentis VI, 10, 26 ; II, 22, 22 ; NÉS CPE

nasci minorem ar. naturae facient deminutionem professione maioris VII, 6, 5 ; T1123. 185 VIL, 39: 13-

DEUS — I, 4-6; XI, 44-47.

1 paganorum de diis opiniones delineantur Y, 4, 1/20; ef respuuntur L, 4, 21 133. 2 A non aliud proprium magis deo quam esse intellegeretur I, 5, 2^ in 9. 1? quiad id quodest ex se ac sibisemperest XI,47,32;1,4,27. eo quod est significatur aeternitas XII, 25, 8; LIP ETE SERIA, 7/20. 3° diuinum et aeternum nihil nisi unum esse I, 4, 26. 4° in

plenitudine perfecta manet XI, 44,13.

5^

deus simplex est IX, 72,9; quod

deus est deus totum est VI, 12, 30; non ... ex conpositis deus est, ut in eo aliud

sit quod ab eo habetur, et aliud sit ipse qui habeat ; sed tota quod est uita est,

natura … uiuens ipsa per totum VIII, 45, 15/19. B 1° deusintraextraque, et supereminens et internus, idem circumfusus et infusus in omnia I, 6, 21; 2° capiensuniuersaet capiendus a nemine III, 2, 8/12 "T1535 45 VIII, 24,8/14.

27/33. 40/42.

vide COGNITIO DEI, FILIUS, PATER

*dignatio qua deus benefacere dignatur. indulgere VI, 27,38. 2^

1° assoc.adfectus II, 25, 2. bonitas XII, 2, 1o. A B 1° ref. par. uoluntas IL, 26, 4; VIII, 54,9.

incarnatio per dignationem adsumptae carnis I, 11, 25 ; II, 25, 2. Hinc dignatio simpliciter Yl, 26, 4. 2° ref. nostra cum Christo communio per dignationis professionem, qua nos secum Patrem babere profitetur I, 33, 3 coll. 6[8 ;ille (latro) dignationem reminiscentis in regno postulat X, 34, 27. C ar. ut (Filius) utatur dignatione in uocabulo nuncupantis VI, 18, 15. forte dignationem ab eo paterni auxilii existimes recessisse DETTE *discidium a fidei... discidium VII, 4, 20. P ref. trin. nec naturae adferret natiuitas discidium VII, 51, 9; cfr IL, 11, 5 ; I, 3, 5; ar. TIEN» 3 05

656

INDEX THEOLOGICVS

dispensatio 1 ref. relatio Patrem inter et Filium manifestata sacramentorum caelestium dispensatione, non solitarium deum docuit IV, 55, 38; II, ÉMIS 2 — consilium. divinum ad effectus deductum. 1° par. officium TI, 9, 19. 2° opp. a natura VI, 31, 15; XI, 19, 41; sd NB XI, 15, 12, b genus V, 11, 20: ^3? caso 24 ordoc V, 11520; XL, 37; 14. b tempuslI, 30,3; XL 41,3; XII, 51,2. À ref.rreatio tametsi habeat dispensationem sui ... firmamenti solidatio etc. XII, 40, 19; XIL M9, 25. B reliquam dispensationem humanae salutis IX, 9, 4; XT 47;

9.

1?

ref. incarnatio

a

dispensatio uoluntatis paternae est ;uirgo, partus

et corpus ... salus nostra est II, 24, 1; XII, 44, 36.

b dispensatio adsumptae catnis IX, 38, 1; nati hominis dispensationi IX, 40, 22 similia saepe; binc

frequenter dispensatio simpliciter III, 22,21; Xl, 49, 10. c cumignoratio cius (i.e. Christi) ... dispensatio potius quam ignoratio sit IX, 62, 23 ef passim IX, 62-75. 2? ref. consummatio finalis a aduentus sui dispensatio IX, 59, 40. b per id quod tunc subicientur (omnia Christo), dispensationem significauit in tempore XI, 30, 12; XI, 42, 32. dispensatio tantum est, non demutatio XI, 49, 6.

3 ipsi ... renati una unius regenerantis baptismi dispensatio sint VIII, 9, 5. *disponere hic unus (deus per quem) est disponens ad Abraham IV, 42, 29 ; IV, 33,28; V,

23, 9. secundum dispositam primi hominis figurationem XI, 49, 24. *dispositio VII *distributio

er TOfapps

a argumenti Yl, 14, 1. b. distributionem V, 24, 9.

— dispensatio secundum sacramenti euangelici

*diuiduus a ref. frin. non diuidua natura est IX, 69, 21. D ref. incarn. X, 22, 39. diuinitas 1 A hisquaead naturam diuinitatis spectant explicitis IX, 53, 6; I, 34, 39; IX,72,13. B 1° par. maiestas IV, 10, 1/2. uirtutem et potestatem IV, 11, 23. 2? assoc. genus VII, 8, 7 ; XL, 5, 15. natural, 13,25 ; IV, 33,20; XI, 40, 7 saepe. proprietas V, 11, 26; VI, 10, 33. 2 trin. À 10. 2° a

ar. 1° duos deos sub diuersitate diuinitatis loquentes X, 5, sola dei patris diuinitate celebrata IV, 8,1. ^ diuinitatem

domini nostri Iesu Christi ... abnegantibus IV, 1, 5 ; XII, 36, 6. omnia (humana in Christo) infirmitati diuinitatis adscriberent IX, 15, 4; XI, 6, 2. 3? uoluntatis potius ... quam diuinitatis adserunt ueritatem I, 28, 14; IX, 70,4. B 1° a unitatem diuinitatis tenemus VI, 11,9; X, 5, 15. unius indifferentisque diuinitatis ueritatem in patre et filio VII, 18, 12; VII, 41, 34.

eiusdem in utroque per generationem natiuitatemque diuinitatis VIII, 20, 42 ; V, 55, 16. unus hic eiusdem, per natiuitatis sacramentum, diuinitatis spiritus VIII, 32,2. ^ ille(filius) in patre per naturam diuinitatis esset VIII, 15, 7. quia alter in altero, et plenitudo diuinitatis in filio est II, 11, 6; XII, 24, 3 cfr Col. 2, 9 saepe. 2? non patris et fili ... diuinitas ... discernitur III, 14, 14. indifferens diuinitatis substantia VIII, ro, 7; X, 8, 11. indissimilis genere diuinitatis VII, 8, 7. 3° .Se4 NB 1° paterna diuinitas VII, 11, 26; VII, 345 1759 XT*40;* 75! cft -VE, 16] 20:02? megenitae cdiuinitatis VEHo 259185 diuinitatis unigenitae X, 8, 4. natiuae diuinitatis I, 24, 16; V, 11, 26.

3 ref. incarn.

1^

sacramentum

et corporationis et diuinitatis suae ...

exponens VIII, 42, 6. 2? salua diuinitatis in homine uirtute X, 7, 8; dispensationis mysterium (non est) diuinitatis infirmitas XI, 9, 54; IX, 14, 25

INDEX THEOLOGICVS

657

saepe. 3° a (Christus) nos ad diuinitatis suae naturam trahens I, 13, 25. b sed necsequisquam unigenito per substantiam diuinitatis exaequet Xeno sl: dominicus adiectivum pro genitivo 1° a dictorum dominicorum I, 28, 17; VII, 16, 5; XI, 41, 11 saepe; dominica admonitione XI, 38, 8; dominicae doctrinae sententia XII, 11, 2. b gemi. obi. fidei dominicae V, 2, 2. 2° a dominicum corpus = corpus aDomino adsumptum X, 25, 245 X, 44, 13; XI, 43, 17. b passionis dominicae V, 32, 6. 30; X, 38, 11. claritatis dominicae XI, 9, 47. ar. dominicae infirmitatis adsertor X, 28, 4. BÉNECIPO

dominico = eucharistia VIII, 15, 9. dominus 1? ubi non est seruus, neque dominus est XI, 13,6. 2° 4 quid erit in dei uirtute, nisi dominus est, et in domini potestate, nisi deus est? cum deum id

perficiat esse quod dominus est, et dominum id constituat esse quod deus est

VIII, 55, 12/15 ; VIII, 41, 15/16. 5. Hinc ar. tu creaturam eum potius quam deum dicens, dominum licet nuncupans, dominum tamen esse non dicis, quia

tibi ex communi genere potius ... quam ex natura sit dominus VIII, 28, 16/19. c . quodsi unus deus pater Christo non adimit ut unus sit dominus, ita solus deus pater uerus Christo lesu non aufert ut deus uerus sit IX, 34, 9/11; XI, 1, 22/33. cum uterque et dominus et deus sit, duos tamen in fide nostra nec

deos patiuntur esse nec dominos VIII, 56, 5/7; VIIL, 35-38. nisi per unitatem spiritus unus est dominus, deo patri non relinquetur ut dominus sit VIIL, 40,

7/9.

*dux sequerenturque Christum ducem Is» ro ecclesia (pur. *VI, 1,5; VI, 24, 9)

1

1?

A

as 250 Xunta

Soer2-

mediator ipse in se ad salutem ecclesiae constitutus IX, 5, 14. ipse

2° cumecclesiaa domino instituta et ab apostolis confirmata una omnium sit VII, 4, 17/18.

est caput corpotis ecclesiae VIII, 5o, 15. 25 ; VIII, 33,15.

omnes illa secum adque intra se uellet manere .., (in) sinibus ... tantae matris VIL 4, 10/15. B 1° super hanc confessionis petram ecclesiae aedificatio est VI, 36, 38 ; VI, 37, 1. 23. beatus Simon ... aedificationi ecclesiae subiacens Vl,2o,18/19. 2? tribuscolumnis ecclesiarum testibus adsumptis VI, 24, 9. ecclesiae electus magister (Paulus) VIII, 1, 27; Miles, 2: 1? ecclesiae fides VI, 10, 23 ; X, 52, 1 saepe;ecclesiastica fides V, 30, 2 A

9; XII, 36, 2. ecclesiae fides euangelicis adque apostolicis fundata doctrinis

2? ecclesia ... testetur I, 26, 19/23. confitetur V, 34, 8. VIL 7,15; VL 9,15. intellegit VIII, 52, 25. doctrinae suae lucem ... inuehit VII, 4, 1. damnat IV, 6,

3. B heretici omnes contra ecclesiam ueniunt ; sed dum ... se inuicem uincunt .., victoria corum ecclesiae triumfus ex omnibus est VII, 4, 27 [29 e£

tap. 5-75 1, 26, 12.

3

A

haec (charismata) ecclesiae et ministeria sunt et operationes VIII, 33,

14. B ecclesiae episcopus VI, 2, 2; NII. 18. *ecferre 1152757; V, 21; 55 VIIL, 44,18. procreare ?IX, 36, 15. *effectot C0 45, ue par. conditor, creator, operator 2-9 *efficacia | b — ueritas XII, 36, 7. a - operatio 1l, 26,20.

EPISCOPUS

1?

a

Paulus formam constituendi episcopi fingens VIIL, 1,1.35.

db ébid.

11; Anc par. ecclesiae hominem 1, 2; ecclesiae principem 1, 18; sacerdos 1,

658

INDEX THEOLOGICVS

sacerdotium 1, 8

2°

ref. Conc. Nicaenum

a

ab anterioribus episcopis

praedicatum IV, 4,2. » par. a patribus IV, 6, 24; a sanctis et doctrina dei calentibus uiris IV, 6, 3o. 3° ref. Hilarius a —officii necessitatem, qua hoc

ecclesiae episcopus praedicationis euangelicae debeo ministerium VI, 2, 2. b par. per ministerium inpositi sacerdotii ... praedicabat I, 14, ro.

esse (partic. inperf. erans II, 14, 6) 1 A 1° esse non est accidens nomen, sed subsistens ueritas VII, 11, 34. 2° hoc quod sit non habet in uirtute non esse IX, 4, 14/159 V4 14, 16; V,25,31; XIl,24, 10. B 1° par.extare VI, 11, 11, 14; IX, 14, 19. manere I, 6, 4; VI, 15, 24/27; XI, 40, 20 saepe. subsistere VII, 41, 28; TX 54; 14. 2° NBesse substiterit VI, 11, 12 ; VI, 14, 13. esse desineret V, 18, 15. coepit esse VII, 14, 28 saepe. 3° opp. se carere Xl, 40; 2054 VL. 3209883

2 theol.

A

ref. Deus (Exod. 5, 14) non aliud proprium magis deo quam esse

intellegeretur I, 5, 9/16 ;I, 6, 4; ei qui est nec demutatur X, 58, 7; XI, 47, 9. B ref. Pater eius esse in sese est … ; cui est semper ut semper sit II, 6, 2/19; II, 7, 4/5; IV, 6, 18; ex eo patte qui est III, 22, 32. C ref.

: Filius

1?

sequens

(Ioh.:,1)

autem

4

sermo (humanus) in natura habet ut esse possit,

ei est ut fuerit, est

uero

tantum

cum

auditur

Il, r5,

6/13. b (verbum) erat quod est II, 13, 16/18; est erans apud deum II, 14, 2° ar. a quod est negas, dum quod est non negas V, 25, 19.

P

neque ex deo esse

., sed esse ex his quae non

erant LV

yiatr.

12/13. c dicensnonfuisseantequam nascitur VII, 1, 19. 3° resp. ad aut nega esse, ne sit; aut si est, quomodo quod est non erit, cum quod est non possit esse ne non sit? V, 25, 30/31. adb nonutesset coepit ex nihilo, sed exiit a manente VI, 55, 8/9; VI, 11, 10/12. ade 1 nec idem deus qui erat, sed deus ex deo qui erat, natus est VI, 13, 3-14, 23. 2 quiexeo quiest natus

est, intellegi non potest ex eo quod non fuit natus esse : quia ei is qui est ad id quod est causa est XII, 17,6/8; XII, 16-32 passim. D ref. Pater et Filiss 1? unum sunt … is qui est et is qui ab eo est II, 25, 2. 14. 2? cognoui te in deo deum .., dum quod tu deus es in eo qui ex te est inesses VI, 19, 14/17 ; VII, 41, 26/31 ; in patre significari adque esse filium .., in filio ueto patrem intellegi ac manere, dum filius neque dici potest nisi ex patre neque esse X, 6, 8/12. E ref. Spiritus sanctus puto an sit non esse tractandum ; est etenim II, 29, 4/5. 21/26. 3 ref. incarnatio 1° deo proprium fuit esse aliud quam manebat IX, 4, 21/28 ;

V,18, 12/18.

2°

accepisse formam serui non potest eius esse qui non sit:

quia eius sit, qui subsistat, accipere IX, 14, 15/14. 19 ;IX, 51, 29/30; est qui erat, et quod est non erat X, 54, 25/24; XI, 40, 19/21.

4 ref.creatura

.&

1°

idquodnonerat creatum est IV, 16, 15 ; ut essent quae

non erant V, 4, 8. 2° a pater... ex quo sunt omnia III, 15,19. » per eum (Filium) cuncta sunt IIL, 22, 14; IV, 15, 15; V, 4, 4; qui omnibus ad id quodsuntadqueeruntauctorestIX, 59,4. 3° ref. miracula MI, 5, 13 ; IL, 6,

14. B ref. homo coepisset, non ut (creatorem) in hoc et ... eo quod sum vide futura. euacuate

constitutionis nostrae ... ratio ... est, ut quod non esset esse quod coepisset esse non esset I, 9, 12/15; per quem ipsum quod est ex nihilo substitisset I, 12, 6; nihil antea fui carebam VI, 19, 4/5.

1 her. solliciti nimium ne patrem filius ab eo natus euacuet II, 4, 15. 2 ref. incarn. — YX, 14, 6/26; XI, 48, 7/17; X11, 6, 8/18. A 1^ a euacuans

se ex dei forma X, 15, 9 saepius ;exinaniuit se ex dei forma, id est ex eo quod aequalis deo erat VIII, 45, 17/18. D par. adsumpta caro VII, 6, 4; IX, 38, x. demutatio habitus IX, 14, 24; IX, 38,4. 2° Hinc a mysterium euacuati

659

INDEX THEOLOGICVS a se dei VII, 6,4.

»

uacuitatis dispensatio IX, 41, 44.

3°

INB nouitas

temporalis, licet maneret in uirtute naturae, amiserat tamen cum forma dei,

naturae dei secundum adsumptum hominem unitatem IX, 58, 7/9; IX, 39, 28/29. B 1° euacuatio formae non est abolitio naturae, quia qui se

2° seipsum exinaniens et euacuat, non caret sese IX, 14, 15/16; IX, 51,28. intra se latens et intra suam ipse uacuefactus potestatem XI, 48, 8/9. 14; se euacuauit in sese XII, 6, 14.

3ref.

1

Cor. 1j, 24 euacuare aduersantem potestatem, hoc est ius potestatis

auferre ne maneat XI, 32, 6..5/12; XI, 40, 4.

EUCHARISTIA — VIII, 13-17. Quaedam forsan allusio subest :aeternitatis escam VIII, 42, 8/21 ; VIII, 44, 13/15 ; fidei per carnem et sanguinem fili hominis X, 18, 15 ; totius enim passionis et mysterium consummatum paschae cena fuerat X, 37, 5. *exceptio 1 sine exceptione sunt omnia II, 18, 4; IX, 46, 8.

= eximius status consortem non admittens

2

1°

ar. ut per exceptionem dei

ST, 23,08 ; unius et ueti natiuitatem domino Christo adimerent I, 24, 5 ; I, 29, 23 XI, 5, IX, 28, 15; XI, 1, 33; XL, 4, 15 ; Dine per exceptionem conparationis potestatis s innascibili 58; 34, I, exceptio s. 2° a ref. Pater innascibilitatis

exceptio X, 8, 15; IX, 75, 30.

P

ref. Filius in unigeniti exceptione sine

fratribus est XI, 15, 25 ; VI, 39, 11.

exemplum 1 -archetypus. 17, 16. 29. B

A 1°

ref. trin. exemplo paternae naturae VII, 19, 22. 41 ; VII, ref. creatio uideo ... tripertitam significationem, et

facientis et facti et exempli IV, 18, 15; IV, 19, 9. 21A 5M 1L 23355: 487

2?

exemplo Iohannis II,

2

— antitypus quorum (Patris et Filii) imaginis et similitudinis unum est

3

ref. conparatio sacpe

homo factus exemplum V, 8, 25. exemplis VIL, 28, 2.

À —humanas conparationes diuinis non satisfacere

B

si qua ... de natura dei et natiuitate tractantes

conparationum exempla adferemus I, 19, 2. parabolicis et 4 ref. Scriptura aliud est uel exemplis dicta firmare, par.

allegoricis dictis IX, 70, 18; [X555 exinanitio

94 200b 0305€

vide euacuare exire, exitio — VI, 30-35 ; IX, 29-30.

ref. frin.

a

non idipsum esse a deo exite quod et uenisse VI, 30, 25; a patre

P exirea deo, id est in hunc mundum uenerat, quia a deo exierat IX, 30,8. natiuitas est IX, absoluta deo a eius ex natiuitate subsistere VI, 31, 11; exitio ur exisse VI, 16, profitet se quo ex m, auctore testatur sibi eum Him £6 30,11.

potius quam 30; cum unitate substantiae naturalis exiuit VII, 29, 17; exitio

partus est VI, 35, 4.

*existere (vide extitisse) A

; VII, 14, 25 ; XII, omnia a deo per uirtutem creationis existunt VI, 28, 26

incarn. deus in 39, 14. B ref. trin. res existit in uerbo VII, 11,1. C. ref. (Abrahae) suae confessionis (tu) D 7. 15, operibus hominis existit III, hostis existis V, 15, 12. extare (vide extitisse) extantibus sumunt 1 ref. creatura. 1° a uniuersa ... causam sui de antea non I, 34, 35 nasceretur extantibus non de (filius) ut ar. D XII, 16, 25. IX, 61, 19; 59, IX, capit um extanti non saepe. 2^? (deus) cognitionem rerum 30.

660 2 ref. Deus

INDEX THEOLOGICVS A

ne loco deus manens nusquam alibi extare uideretur a sese

ref. VIII, 24, 4 cfr VIIL 53, 20; extabit in sese VIII; 154; CB Filius 1? sab.nefiliusomninoextet VII, 6, 133. 2° cumnonextetaliunde quod deus est V, 37, 31; VIII, 45, 20; IX, 55, 14/15. 3° ref. evacuatio non

habet interitum, ne non extet euacuans, par. sit IX, 14,19. in gloria dei patris Christus lesus, id est homo

4°

ref. glorificatio

natus, extabit VIII, 46,

16. C in spiritu sancto ... extare quod sumitur II, 5, 10. extitisse (/de existere, extare) 1 ref. creatura non quia ei conplacitum est extiterunt IV, 16, 29. mens nostra se in id quo non extitit tempus (non) extendet, par. antiquiora ortu suo XI, 46, 12. 2 ref. *Filii nativitas a per natiuitatis ueritatem ex deo in deum extitit VI, 11, 11; II, 26, 15; IV, 10, 7; Vl; 15, 20/247 27.* b "quae (uerbum, sapientia, uirtus) cum in deum filium cum substantia uerae natiuitatis extiterint VII, 11,

LE *factura 1 a factura opera creaturarum sunt, non generationis natiuitas OCUT, 32, -r. P et nos quidem filii deo, sed per facturam filii XII, 15, r. 2 ref. Christus A |ar. esse etiam facturam perfectam, sed non similem ceteris facturis; facturam autem per id quod Paulus ... dixerit IV, 11, 16/17; VI, 18, 6; VI, 38,3/4. B 1° a nondominum Christum ... facturam, quia facturarum omnium ipse est dominus, sed deum nouimus XII, 2, 6/8; XII, 11, 7. 10. b SedXII,50,4/13. 2? conceptae intra uirginem carnis natiuitatem ...

creaturam et facturam apostolus nominauit ... Filius itaque suus est, qui est ... ex homine factura; neque factura tantum, sed etiam creatura XII, 48, 1/10. fides 1 A prof. ut dictis suis fidem facerent I, 25, 2; V, 26, 10; cfr LIL, 18, 1. B 1° euangelica et apostolica ecclesiae fides VI, 9, 14/15; VIL, 7, 13. 2? a Hint passim euangelica I, 16, 3; apostolica IV, 1, 12; ecclesiastica VI, 12, 28. b fides catholica II, 22, 12; communis fidei IX, 3, 3. NB dominica — 77 dominum N, 2, 2. 2 A assoc. 1? per fidei spem IX, 8, 13; XI, 31, 2. spei nostrae fidem IV, 425-55; VIIL, -3, 11... fidei tae spei. T VIH m4 65 0VEIT; (22413250 a 10. 2? a fideioboediential, 37,23. b non fides ex arbitrio nostro, sed ex dictorum est ineunda uirtutibus VII, 33, 27; IX, 45,3. c praeceptorum

fide adque obseruatione II, 35, 23.

4

NB fidei subiectio — qua credentes

Christus subicit XL, 32, 12; XI, 35,12. 3? fidei confessio VI, 46, 14 saepe. fidei professio V, 1, 33 saepe. Hinc fidei meae ac uocis officium XII, 55, r B 1° fidei sacramentum VI, 47, 4 saepe. apostolicae fidei mysterium VIL, 12,534. 2° a fideidoctrinis X, 5, 4; VII, 1, 25; VIII, 42, 7; VIII, 55, 2; IX, 28, 4; X, 48, 22. b fidem docuit VIII, 52, 2; IX, 44, 29. NB fidei doctrina = ##structio VII, 19, 15; VIII, 33,11. vc fideiabsolutio I, 36, 5; VI, 8, 5. fidei demonstratioI,26, 3; VIII, 25, 12; IX, 29, 5; X, 5, 12. ad eruditionem fidei XI, 7, 10. fidei cognitio VII, 55, 3. fidei intellegentia I, 34, 10; VII, 1, 5; VII, 30, 1. fidei scientia VI, 16, 23; IX, 8, 2; VIII, 1, 9. 3° forma fidei certa est IL, 5, 5; cfr X, 66, 2. definitam fidei indemutabilis constitutionem XI, 1, 11; VIL, 2, 22; IX, 42, 2; XII, 34, 26. C ref. Ariani a dum ementiretur ... fidem I, 16,17; V, 34,13. b inreligiosamsibi fidem ... adsumens VII, 22, 17; 12222755 V, 18, 31 app.; VL, 425 185 X5. 5555 ORAE TEE; V 3 A a regenerationis meae fidem XII, 56, 12; I, 10, 28; I, 11, 12; I, 12, 3; V, 15, 10; VI, 27, 56; VI, 44, 17. crucis fide aeternitatem mortalibus prouenire IIL, 25,36VI,47, 135 VI, 48, 11;IX, 9, 175; IX,25,4; XL, 9,46. b Hinc fides uitae VI, 17, 24; aeternitatisfides XII, 52, 7. B iustitiaest credere X, 70, 15; Nes RG rx50X34685014:2 5/2 8:58X., 1695815 5X 70, 25120

INDEX THEOLOGICVS

661

4 A 1° uosquidem, quos fidei calor ... ad legendum uocabit I, 18, 1; V, 12,13 VII, 1, 7. 2? ref. martyres X, 44, 10 X, 45,24. B a fidem non

nudam apostolus adque inopem rationis reliquit XII, 20, 21/27; VIII, 52, 2. b (ne) fidem intra silentium strangulet inopia eloquendi XII, 52, 11.

vide BAPTISMUS, CREDERE fiducia 1 a libertatis nostrae fiducia IX, 29, 6.

b

peior. qua hominis fiducia

intellegenda de deo inhibentur, quae quod a deo ... dicta sint non negantur VI, 17, 1, cfr v. 4 insolentia. 2 ref. Christus naturae (diuinae) conscientiam fiducia naturalis ostenderet XI, 12, 6; VIII, 4, 26 ;VIII, 52, 18. Hinc fortasse uincentis in se fiducia I, 13, 42. :ILIUS. — II, 8, 4/25; III, 4, 1/18; XII, 54.

1

Aer.

1.

B

A

patrem

et

filium

Sabellius

eundem

Il,

praedicet

Hebioninitium filio dei ex Maria concedens Il, 23,8.

C

25,

ar. — VI,

18. 1° quomodo filius et unde filius et quo damno patris uel ex qua portione sit natus inquirimus IIT, 18, 19/21. 2° 4 creaturam dei potius esse

quam

filium VIII,

6, 4. excellentius

cunctis

naturis

creatus

IV,

3,

8. b ex non extantibus II, 4, 16; IV, 11, 10/13. vc factus pro uoluntate III, 22, 6; IV, 3, 13. d per bonitatem dei nomen fili adoptione meruisti VI, 38, 4/5; L, 33, 10; V, 34, 18. indulgentiore tamen adoptionis adfectu IV, 5, 6. 1? filium tuumex te ingenito deo unigenitum deum VI, 19, 21; XII, 2 A 12, 8. ex se filium genuit, non ex aliqua subiacente materie .., non ex nihilo ..,

non ut partum .., non partem sui ..; sed ... ante omne tempus et saecula

unigenitum ex his quae ingenita in se erant procreauit III, 5, 1/15; MIT; 14;

28/33.

2°

non adoptionis in eo nomen sed naturae proprietatem in eo

filius dei non aliud quam confitentur VI, 39, 2/4; XII, 15, 23/26. B 1? 2° extoto patre quod deus est subsistit VII, 14, 35; V, 11,27; VIL 26,53. totus filius natus est III, 4, 7; VI, 10, 24; VIII, 52, 27. perfectus a perfecto, quia 3° «4 non deminutio patris est filius, nec filius totus a toto II, 11, 4

inperfectus a patre est III, 25, 18.

D

quae (natura) qualis habetur, talis et

utpatriuita in semetipso, ita et filio data est uita data est VIII, 43, 19. 22. € in semetipso II, 11, 5; VII, 28, 18 [26. Hinc non sine potestate natiuitatis suae

natus est, natiuitatem suam non postea sentiens, sed se deum in eo ipso quod deus ex deo nascebatur intellegens II, 20, 14/17. 4 naturalis filio dei et congenita omnis potestas est IX, 31, 30; VII, 19, 35/37. 4° a quod ab

aeterno nascitur, habet aeternum esse quod natum est XII, 21, 13; 546029; 22; XII, 25; XII, 32-33; XII, 41, 5/6. D deus non coeptus, sed natus VII, 14, 14, IV, 6, 15/20; VIII, 55, 15; IX, 57, 8/14. est ergo erans apud deum II, I, 6. C 1? deopatriin eo quod ex eo deus est natus aequalis est XII, 7, 14;

29,12.

2?

Sedinnascibili (non) coaequalem X, 6, 5; (non) coinnascibilis IX,

57,6. 3? maior patet est, ... sed filius nihilnisi natum habet filius IV, 3 A originis filius est IX, 53, 15; VI, 30, (patris) deum (filium) V, 24, 11; IX, 53, &lio honor redditur III, 14, 6; XI, 12,

dum filius est minor non est IX, 56, 7. B 1? nonsuae 1o, 7; VII, 41, 20. 27. 2? a oboedientem dictis dei 18; XI, 12, 23. 26. b debitus patria 5; ut et honorem testetur et gratiam

se sumptae natiuitatis in honore IX, 55, 16/17. 3? cum natiuitas omnis C dumexteest, secundus a te est XII, 54,9; referat ad auctorem IX, 5,12. XII, 51, 9; post te ita confitendus ut tecum XII, 54, 7. vide creator, INCARNATIO, natiuitas, PATER, SPIRITUS 5BCD:

*filosofia

respuit captiosas et inutiles filosofiae quaestiones fides constans I, 15, 17; VIII,

graeciae 52, 26; VIII, 53, 7; IX, 8, 5; XII, 19, 5; XII, 20, 7. cfr euoluam omnem 10/12. 10, III, scholam? II, 12, 7;

662

INDEX THEOLOGICVS

finis — XI, 28, 4/19 1 a quaerendum est, an finis defectio sit XI, 27, 1; XI,21,6.

b

finisnon

defectio est, sed consummata perfectio ..; et propter finem omnia, ceterum finis ad aliud aliquid non refertur; sed cum finis omnia sit ...; quia finis propositae beatitudinis inexcessus modus est ..; manendi inmobilis ad quem tenditur status XI, 28, 4/19. XI, 43, 12.

€

sed finis est indemutandae

constitutionis mansura perfectio, quae et beatitudini reseruata et inpietati est praeparata XI, 28, 30/32. 2 stat in hoc intellegentia fine uerborum II, 10, 17 ; X,67, 11; finis igitur et fidei et sermonis et sensus est XII, 32, r.

forma 15prof A 1° corporeas conspicabilesque formas I, 4, 12. ref. theopbaniae adsumptae ...formae V, 17, 13. 2^ signaculorum natura ea est, ut omnem inpressae in se speciei explicent formam VIII, 44, 4. imago formam ... eius reddit, cuius et imago est VIII, 48,8. 3° ref. comparatio formis corporalibus

erudiri VII, 28, 5; VIII, 16, 1o. Hg; VIII, ir, 23, per. exemplum v. 20. B 4 eam responsionis formam tenuimus VII, z, 15. b sanae doctrinae formam VIII, 8, 5; II, 5,5. c formam constituendi episcopi VIII,

ne 2trin.

1?

quem(filium) ex se in formam suam (pater) generat IX, 54, 34; X,

6,13. 2° a filius…. est dei forma et imago substantiae eius III, 25, 13; IL, 4, 12. par. imago II, 8, 8; VII, 37, 14. 29; X, 6, 13;-XI, 5, 7; XALizano 2 fqui

omnem in se paternae formae plenitudinem signantis se dei contineret VIII, 44, 16; XI, 6, 6/7; XII, 24, 1/3. 3° a informa deiest, qui ex deo nascitur IX,57,2. b informadeiesse non aliud est quam deum esse X, 22, 32; VIII,

45-47 passim; XII, 6, 6. 4^ Sed ne formae potius quam naturae imago esse intellegeretur VIII, 49, 18. 3 A ref. incarnatio a unigenitus deus in corpusculi humani formam ... adcrescit II, 25,4; X, 25,2.

b

quomodo ... dei filius natus ex Maria est, nisi

quod ... cum in forma dei esset, formam serui accepit? ... cum hoc naturae, illud uero dispensationis sit .., tam uerus est in dei forma, quam uerus in setui ..; profitentes et in forma dei per naturam diuinam, et in forma serui ... secundum habitum hominis repertum fuisse X, 22, 6, 4/10; XL, 14, 4/13; XL, 15, 5. B formae non est abolitio naturae IX, 14, dei forma, id est ex eo quod aequalis

20/36; X, 65, 40/45; X, 66, 7/10; XI, Alter ref. evacuatio 1° euacuatio 15; XII, 6, 16. 2° exinaniuit se ex deo erat VIII, 45, 17. cum accipere

formam serui, nisi per euacuationem suam, non potuerit qui manebat in dei forma, non conueniente sibi formae utriusque concursu IX, 14, 9/11. unigenitum deum in forma dei manentem in natura dei mansisse profitemur, neque unitatem formae seruilis in naturam diuinae unitatis statim refundimus. ... erat enim naturae proprietas, sed dei forma iam non erat IX, 5 1, 20/28; X, 7, 6.

4 ref. glorificatio

A —Christi quem rursum de forma serui in formam dei

renouat IX, 54, 55; VIII, 46, 12/13; IX, 39, 32/38; IX, 41, 42/46. B — nostra qui nobis formam glorificati corporis sui tribuet XI, 45, 20; XI, 35, 18. Fotinus 1? Hebion, quod est Fotinus VII, 5, 25; VII, 7, 1; VIII, 40, 2; cfr Pannonia

VIL 3,30.

2? a

initium filio dei ex Maria concedens et uerbum a diebus

carnis intellegens II, 25, 8; IL, 4, 5/11.

5

uolentes unigenitum deum ... non

substantiuum deum esse sed sermonem uocis emissae ..; sed ut in profetis spiritus profetiae, ita in Iesu uerbum dei fuerit X, 21, 1/10; X, 22, 7/9; X, 50, 6/16; X, 51, 10/14.

*fraudare =" privare IX, 60, 9; IX 72, 24; cfr Bp. ArbIVO12/ 1; VE sim

INDEX THEOLOGICVS

663

fundatio ref. Sapientia ne fundatio aliud ... quam natiuitatem uideretur ostendere XII, 49, 7; (ut) anterior intellegeretur creatione fundatio XII, 36, 17. 19/20. Quapropter (ut) hoc ipsum quod fundata in opera ante saeculum est sacramentum creationis ostenderet XII, 36, 18/19 = ferait voir le mystère qu'est sa création (De Durand). futura apostolicus sermo secundum dei potestatem pro factis iam futura significat. quae enim per adinpletionem temporum sunt gerenda, ea iam in Christo ... consistunt XI, 31, 10/15; IX, 59, 40; IX, 61, 28; XII, 59, 18/26.

Galatia VII, 5, 28 — Marcellus Ancyranus

generare 1?

2°

prof. II, 9, 13. 175; VIIL, 53, 22; IX, 44, 40.

3°

35,14 3,41.

b

ref. Maria Ill, 19, 4. 6; X,

frin a ar.unius (dei) natura non ... habeat … ut generet VIII, quem (pater) ex se in formam suam generat IX, 54, 55. generans —

Vl, 3, 16; IV, 10, 9. VIL, 39, 3. natiuitas non habet detrimentum generandi pater c (filius) ex uiuo generatur in uiuum VII, 27, 29. filium VII, 11, ro.

confiteri non ... electum sed generatum XII, 2,15.

4^

ref. gratia sumus (deo

filii) non ... generati sed adquisiti XII, 15, 7.

generatio 1 A prof.

1?

X, 20, 10; XII, 40, 21. B

generante non (est) aliena IX, 44, 39.

2 frin. — III, 3, 1/15. A 1° suum est dedit VII, 32, 13.

2^

vomer. omnis generatio a

ref. Maria X, 25, 5. 17.

neque... aliud per generationem quam quod 2° 4 dubium (non) est, quin generatio

significet natiuitatem XII, 25, 11; XII, 2, 17.

b

medium

quid inter

natiuitatem dei fili et generationem dei patris ... nec sensus admittit, quia et in generatione natiuitas est et in natiuitate generatio est ..; quia sine utroque nec

neutrum est XII, 21, 21/28; XII, 51, 5. 12/13. € Hinc per natiuitatem et generationem VII, 31, 34; VIII, 20, 41. per natiuitatis generationem IX, 51, 5;

generationis natiuitas XIl, 12, 1.

3°

4

assoc. naturalis IX, 41, 48. proprie-

tas VI, 28, 25; XII, 2, 9; XII, 14, 3. uera VI, 19, 25; X II 5021 1: 990p. adoptio XII, 15, 3. appellatio XI, 2, 14. creatio VI, 28, 14; XI, 8, 19/20; XII, £2, iL, potestas 402. 54; VIL uoluntas aut I. dignatio 12, 16.

2°

B

1°

sacramentum

... generationis I, 21, 2; Ton

AVI

2%

de inenarrabili generatione fili II, 12, 1; IL, 21, 2; bros

XII, 38,11.

C

concr. deum nouimus, deum dei patris propriam generatio-

1° sab. fidem uerae generationis amisit VII, 5, nem XII, 2, 9. D 4. 2° ar.negas deum ex generatione dei VII, 25, 51; VI, 18, 9; XI, 4, 18.

genus 1 ref. Christus A 1? illo utriusque generis sermone numquam nisi cum significatione et hominis locutus et dei (est) ... Sed si Iesus Christus et homo et deus, et ... primum deus .., (dein) homo ... et deus, post ... totus homo totus

deus, unum adque idem necesse est dictorum eius sacramentum esse, quod generis IX, 5, 7-6, 6.

2°

a

dictorum causas ex his ipsis uel interrogatio-

num uel temporum uel dispensationum generibus adtulimus I, 30, 2 [4. 9 26, 4. Hinc brevius singulis ... causarum generibus I, 32, 21; VII, 16, 19; XL, genere passionis forte Hime c X,49,7. 15; 30, I, m singuloru immo generum VI, et professione I, 51, 2; quo genere XI, 30, 26. — ex conparationis genere

45, 11 = ex diversis generibus, Filii proprii scilicet et filiorum adoptivorum, inter se comparatis. Bref. glorificatio in speciem suscepti alterius generis transeundo Xdssp oot 2trin. A

1°

ar.alterius generis in filio esse naturam VIII, 48, 9; VII, 25,

664 35.

INDEX THEOLOGICVS 2?

generis

(patrem et filium) discernens, personae tantum distinctione, non IV,

40,

17;

dispensationis

est

ordo,

non

generis

V,

11,

21. B 1° nomen (deus) ... rem eiusdem generis ostendit, et iam non res duae sunt, sed res generis eiusdem est VII, 13, 2/4. 2^ generatio ... substantiae naturam non demutauit in genere IX, 37, 17. natiuitas ... non disproficit in genere auctoris existere .., et in ea est generis natura qua deus est XI, 11, 4/11; VII, 21, 42; cfr VII, 14,6. C 1° utdeusex deo unumsint in genere natutae VI, 11, 10; VII, 21, 44; VII, 39, 2. 37. neque alterius generis

deus est, sed pater et filius unum sunt VIII, 41, 7.

2^

neque deos duos per

diuersitatem generis in fide esse X, 6, 6; VIII, 47, 5; IX, 28, 19.

gignere 1 prof. per datam naturae eiusdem originem nascentem sequitur ille qui gignit MILDE2 8295 V7, 2 ref. incarnatio a

22;1V,36,13;

76/20: ante saecula natum et post ea hominem genitum I, 26,

V, 17,9.

b Mhaecinse(deus filius) ad naturam genuerit, quae

sibi non erant antea in ueritate naturae V, 18,10. c uirgo non nisi ex sancto spiritu genuit quod genuit X, 15, 20; X, 35, 10. 11; X, 44, 6. 3 trin. A patr a ilequi genuit II, 8, 13. 18 saepe. b ‘ex utero’ (Ps. 109, 3) VI, 16, 14/25 ; IX, 26,25 ; XII, 8-10. B fiis a genitusIl, 18, 4 saepe. b genitae diuinitatis VIII, 52, 18. genitam ... naturam IX, 51, 24. genita: 7 sapientia IV 22 1,2854 Vl, o231: 0175 XI 0,225 67 40300. 10. C Hime gignentis et geniti confessionem III, 14, 15; II, 23, 5/7 D genitumspiritum sanctum non dicturus XII, 55, 7; VIII, 19, 18. 25.

4 filios genui" (Is. 1, 2) VI, 23, 16/19; XII, 15, 8/11. gloria natura dei, quae significatur in gloria VIII, 46, 14/15. GLORIFICATIO — III, 9-16; IX, 40-41. 55; XI, 36-49.

1De A clarificationis uicissitudo (patris et filii) non pertinet profectum, sed ad honorem eum qui ex cognitione ignorantium III, 15, 16/18. B 1° clarificatur per filium pater in eo quod dus a nobis ... et clarificatur per id quod ab eo filius potestatem

ad diuinitatis suscipiebatur sit intellegenomnis carnis

acceperit, uitam ei aeternam daturus III, 13, 15/27; III, 15, 13/15. omnia filius accepit, clarificatus a patre est III, 13, 28.

2°

cum

2 Christi A gloriaomnis non uerbo, sed carni adquirebatur IX, 40, 20; III, 16242354 Xt 73 1550 B atso vitam rennes OUI ns onsereIN fdeir ilius crucifigitur, sed in cruce hominis mortem deus uincit; Christus dei filius

motitur, sed omnis caro uiuificatur in Christo 7/10. 2° in habitu dominus gloriosae transformationis suae constitit (in monte), regnantis corporis sui claritate patefacta XI, 37, 10/12; II, 16, 35; XI, 38,15.

C

finalis

1°

ut

hoc patri caro inciperet esse quod uerbum ... ; ut in dei uirtutem et spiritus incorruptione transformata carnis corruptio absorberetur III, 16, 28/51 ; VIII, 46, 15/16; IX, 8, 25/27; (ut) in uerbi gloriam caro esset unita ..., cum gloriam

uerbi caro adsumpta tenuisset IX, 38, 19/22. 2° uttotus nunc filius, homo scilicet et deus, per indulgentiam paternae uoluntatis unitati paternae naturae inesset, et qui manebat in uirtute naturae, maneret quoque in genere naturae IX, 58, 10/15; XI, 41, 6.

3°

succedit deinde gloriae plenioris profectus ex

incremento indultae iam corpori gloriae capessendus XI, 42, 10/11. Vide INCARNATIO 6. 3 nostra À corruptionem carnis humanae gloria corporis sui perimens IV, 42,34. B conformes nos gloriae corporis sui in regno patris fulgentes XI, 38, 15/15; XL, 45, 16/21; XI, 49, 11.137.

C

nos conformes gloriae corporis

sui facti regnum dei erimus XI, 39, 2; et tunc quos regnum deo tradiderit deum uidebunt XI, 39, 15. lide sALUS.

INDEX THEOLOGICVS

665

*gradus À.

ref. institution.

1°,

1, 20;7[9;1, 24, 7; VII, 15, 155 VII, 16, 22; IX, 29; 5 ;

IX, 32,1. 2? per hunc naturae nostrae gradum VI, 9, 34 = conparationis exempla v. 32. B ref. res. l^gradum ... adque ordinem consummandae unitatis VIII,

MUI *gratia

15,6.

2?

primus sacramenti gradus est, subiecta esse ei omnia

AE

1 ref. Filius ut ... testetur gratiam sumptae natiuitatis IX, 53, 17. 2 ref. christiani À gratia omnes saluamur IV, 38, 23. B infirmitas sensus gratiam reuelationis meretur XI, charismata 1° ut gratiam eius qui haec

23, 19; XI, 24, 3. C ref. tribuit ... testemur VIII, 5o,

22. 2? diuidendarum gratiarum ordo VIII, 34, 14; VIII, 32, 15. habere 1 Zexicalia A puet...gigni habebat IV, 36, 14, co//. qui ... esset in homine gignendus V, 17, 9. B ref. scriptura = demonstratum babere habes deum ex quo, habes deum per quem IV, 16, 8; II, 34, 18; habemus regnantem dominum .. ; habemus rursum conformes nos ... fulgentes XI, 38, 11/15 saepe. 2 theol. A 1° cum (deus) habet adque habetur, neque in aliquo ipse neque noninomnibusestl,6,43.

2?

non enim habere haberique unum est II, 32,

4;Il 7,10. B 1? peridenim quod habet pater, ipsum illum significauit in habendo, quia non ... in eo aliud sit quod ab eo habetur, et aliud sit ipse qui habeat VIII, 43, 14/22; IX, 31, 40/43.

2°

qui (pater) habet omnia dedit

(filio) omnia ;neque existimandus est non dedisse quia habeat, uel non habere quia dederit II, 8, 24/26; II, 22, 23; IL, 4, 2; VI, 12, 18.

*habitus 1 prof. secundum habitum considentis I, 6, 17. 2 ref. theophaniae in habitu uariae creationis XII, 47, 65; XIL 45, 175; X11, 465 x5. 18.

3 ref. incarnatio

À

1°

demutatio habitus et adsumptio naturae naturam

manentis diuinitatis non peremit IX, 14, 24/26 ; IX, 58, 4; XL, 48, 10; generis sui (diuini) potestatem in habitu adsumptae humilitatis exercens IX, 51, 31, 35. 2? hominis in eo habitum apostoli recognoscant VII, 34, 5 ; VIE: B nonfuithabitusille tantum hominis, sed et ut hominis X, 25, 29; IX, 21. 55,6: X, 7, 7;X, 21, 14; X, 25 passim ; ut cum habitu ut homo est, sit in forma serui, et non sit in uitiis naturae X, 26, 4; X, 47, 23. C ref.

glorificatio 1? Christi a in cuius formam formae seruilis erat habitus honorandus IX, 39, 38. D cum dominus in monte maiestatis suae habitu constitisset VI, 24, 7; XI, 37, 10; XI, 38,15.

2°

mostra cum haec nostra

terrenorum corporum origo in habitum naturae potioris excedat XI, 45, 17 Hebion a Hebion initium filio dei ex Matia concedens et uerbum a diebus carnis intellegens II, 25,8 ; 11, 4, 5/11.

b

Hebion quod est Fotinus VII, 5, 25 ; VII,

vL heresis, hereticus

1

praetermitto reliqua humani periculi nomina, Valentinos Marcionitas

a

Manicheos II, 4, 28 ; I, 16, 1; de ceteris taceo, quia ab omnibus esse extra ecclesiam non ignorantur VII, 5, 25. b hoc uero damnatum et abiectum licet frequenter, sed internum hodie adhuc malum est VII, 5, 26/27.

2 A discedentibus ex ea (ecclesia) hereticis uel abiectis VIL, 4, 13/14. 19. B 1° de intellegentia enim heresis, non de scribtura est; et sensus,

non

4.

sermo

2?

fit crimen

Il, 5, 1/5; VIL, 4, 19/22; VII

1557/4158

mae

angustum inreligiositate sensum religiosae doctrinae institutio non

666

INDEX THEOLOGICVS

adit V, 18, 2/5; IX, 35, 16/17; X,63,1/2. C lis eorum fides nostra est ..; omnesque se inuicem uincendo uincuntur, quia ecclesia ... testetur Du26. 10/23 ; II, 22-23; VII, 4-7.

*Hierachas LoywospaVIsmodayen2ds

Hilarius 1ref. vita

A

via ad fidem Y, 1-14.

B

a

regenerationis meae fidem XII,

56, 12; VI, 20, 2; VI, 21, 6/7; XII, 57, 3/4. b ministerium inpositi sacerdotii I, 14, 10; VI, 2, 2. « loquemur exules per hos libros X, 4, 4. 15. C preces I, 37-38; VI, 19-21; XII, 52-57.

2 ref. boc opus A cogimur sermonis nostri humilitatem ad ... inenarrabili … extendere, et in uitium uitio coartamur alieno, ut quae contineri religione mentium oportuissent, nunc in periculum humani eloquii proferantur II, 2, 5/9; IL, 5, 1/3. 333 VIL, 3, 5/16; XI, 44, 1/5.

B

a

fidei aestu incitati et

hereticorum furore commoti et periculo ignorantium perturbati, quae loqui non audemus, silere non possumus VII, 1, 6/9; II, 5, 18/23. b docendae ac tuendae fidei VIII, 1,9 ; XII, 20, 9/33 ; vide : simpliciores. c ademendationis profectum VI, 1, 8/17; VI, 15, 17/24; VI, 22, 1/5; XL, 24, 12/25. C tribue nobis ... dictorum honorem I, 38, 14; I, 20, 3/5.

homousios 1° 4 unius substantiae quod graece homousion dicitur IV, 4, 5. ^ in homousii a patribus nuncupati enuntiatione IV, 6, 23. 2. 32. suscepti ... uerbi necessitatem et ... ad maximam fidei securitatem usurpati rationem IV, 7, 1/3. e numquid ad ipsam vocem etiam refertur quod inpie dictum et nunc et antea damnatum

12/19. homo A

1°

2?

est VI, 12, 26? inter se conferantur VI, 12, 5/13 ef IV, 4,

arianorum contra vocem obiectiones IV, 4; VI, 10, 4/20.

corporis adque animae homo

corpus I, 10, 1/4. 8.

3?

2°

X, 19, 6; X, 21, 11/12. animus ...

participem rationis hominem

IX, 4, 10; I, 9,

indignum homine esse I, 2, 4. B |numquid non omnis homo, in

carne licet natus, ex deo est? VI, 29, 8; deo originis nostri principe X, 19, 6. C non esse hoc dignum deo .., deduxisse eum in hanc uitam hominem sub defectione uiuendi I, 9, 7/13; VI, 19, 5/10. vide anima, COGNITIO DEI, INCARNATIO, SALUS.

honor 1 A 1? za honor (est) naturae aut species aut dignitas VIII, r2, 15. b numquam diuersitas rerum nisi et in honore diuerso est .., quia aut summus honor indigne inferioribus defertur, aut cum contumelia superiorum inferiora his aequabuntur in honore XII, 7, 6/9; VII, 26,27. 2° a Hime par. natura, uirtus VIII, 19, 6; VIII, 43, 10; IX, 45, 32. ^ Sed non hic honoris est nomen, sed naturae confessio est VII, 12, 20. 22; VI, 36, 30. B ref. trin. 1? honor gignentis in honore nascentis est III, 13, 33; IV,10,4/11. 2° 4 numquam nisi naturalia exaequantur in honore, neque exaequatus honor separat honorandos IX, 23, 14; dum exaequatur honor,

naturaretinetur XI, 12, 19. VII, 21, 36/37; VIII,

D

19, 5.

unumsunt, quia (filius) exaequatur in honore 3°

a

expostulatio

clarificationis

dandae

uicissimque reddendae nec patri quicquam adimit nec infirmat filium III, 12, 18/19. Pb 2 ref. salus

debitus patti a filio honor redditur III, 14, 6; vide riLrus 3B2°. À contumelia eius honor noster est II, 25, 17. B honorem

acceptum a patre filius omnibus qui in se credituri sunt dedit VIII, 12, 16/39; VIII, 17, 7; vide GLORIFICATIO 3. Iesus

nomen Christi inquantum incarnati: qui Christo secundum claritatem pater est,

INDEX THEOLOGICVS

667

idem Christo secundum Iesum deus est XI, 17, 24 ; cft XI, 17, 38 ; VIII, 46, 16 ;

IX, 54, 385 X, 52, 4. ignis a adfert pro parte fidei huius significationem ignis in se ignem habens et in igni ignis manens. Nam cum sit in eo splendor luminis, naturae calor .., totum tamen ignis est, et haec uniuersa una natura est VII, 29, 1/18. à (non sicut) calorem ignis emittat .. ; haec enim a se inseparabili protensione manent potius detenta, quam sibi sunt IX, 37, 5/10. ignoratio Christi — IX, 58-75 1? cum ignoratio eius dispensatio potius quam ignoratio sit ... dum ad id

quod nescit, non nesciendi infirmitas est, sed aut tempus est non loquendi, aut dispensatio est non agendi IX, 62, 22-65, 5 ; IX, 68, 1/4; IX, 71, 5/12; X, 8,

16/17. 2? autif sacramento fili hominis, interrogatio ignorantis ex homine est: in his se omnibus ueritati corporeae natiuitatis accommodans, quibus naturae nostrae infirmitas detinetur IX, 66, 20/23. imago. 1 prof. VIL, 37, 20/24; VIIL, 48, 7/8 ; cfr imaginatam speciem IX, 69, 24. NB

tum ... imaginem adpraehendamus necesse est, cum eum cuius imago est consequamur III, 18, 14/15, ubi vide app.

2 ref. homo & deus ad communem sibi cum deo imaginem adque eandem similitudinem hominem repperitur operati, ut nec solitudinis intellegentiam ... admittat, nec diuinitatis diuersitatem

... patiatur IV, 18, 18 [25; V, 8-10

inagnitionem dei renouati ad creatoris imaginem reformabimur ... pasim. B secundum dispositam primi hominis figurationem XI, 49, 18/29. 3ref.Filius 1° a speciesinimagine lI, 1, 22 ;fere nomen personale 1, 24, 15 ; ipse inuisibilis dei imago omnes in se creauerit III, 7, 12. b audi filium imaginem sapientiam uirtutem gloriam dei II, ro, 6. 2° a ingeniti est imago qui genitus est III, 18, 15 ; Bees

4353 5 XIE

Puta

imago est, ut non differat genere, sed significet auctorem .., quia uiuentis

uiuens imago est VIL, 37, 13/31; X, 6, 12/17; XI, 5, 11/27. «^. non erit inuisibilis dei imago corporeus VIII, 48, 15; XI, 5, 27. d per.. operum uirtutem imago dei est VIII, 49, 16.

*incarnatio Ts 59095 2 1105122: 1231 INCARNATIO — Il, 24-25 ; IX, 5-15; X, 15-25; XI, 48, 7-49, 17 1° haeciamante conditionem mundi sacramenta sunt constituta, ut 1 A 7, unigenitus deus homo nasci uellet, mansuro in aeternum in deo homine IX,

11/24.

2? a

dispensatio uoluntatis paternae est: uirgo, partus et corpus

b bonitatis eius (filii) ad salutem (Abraham) sacramentum futurae 1° B 15. 3, III, est uoluntas nostram corporationis agnoscens IV, 27, 11. 2? sacramenta enim legis mysterium dispensationis euangelicae praefigurant 5117502: salus nostra est II, 24, 1/5 ; III, 16, 9/11.

2 deo proprium fuit esse aliud quam manebat, nec tamen non esse quod manserat IX, 4, 21; V, 18, 14/26.

3

A

deusuerbum hominem se ex partu uirginis efficiens X, 21, 8 ; ut per se

1; 5n in sibi et ex uirgine corpus, ita ex se sibi animam adsumpsit X, 22, 25, 3. Vide formam corporis nostri uirtutis suae potestatc subsistens X,

explentur ea omnia in passione quae de partu spiritus 3C2^; Maria. B ad uirginis coepta sunt ... ; nunc a carnis suae origine homo consummabatur mortem III, 16, 10/14. 47. 1? deumadquehomineml, 29, 10 jaepe ; cum deus homo est I, 15, 4 A

Hinc forte homo deus X, 22,18.

2°

qui erat dei filius et hominis coeperat

non erat III, 16, esse filius ;non amiserat quod erat, sed coeperat esse quod

668

INDEX THEOLOGICVS

20/22; dei filius etiam filius hominis est VII, 24, 35 saepe.

3°

in suis

perfectus et uerus in nostris I, 11, 27; IX, 3, 7; tam uetus in dei forma, quam uerus in serui X, 22, 30 ; XI, 20, 10 ; pet uirtutem suam (diuinam) carnis adque

animae homo ac deus, habens in se et totum uerumque quod homo est et totum uerumque quod deus est X, 19, 7/9; X, 57, 11/13. B 1° neque homo factus deus esse desineret V, 18, 12; Il, 27, 24 saepe. potest eius esse qui non sit IX, 14, 15;

2° V,

accepisse enim non 18, 13/26. Vide

euacuare. C 1° adsumpti hominis VII, 37, 15 saepe; suscepti hominis X, 16, 1. corpus quod adsumpsit III, 5, 14 saepe ; adsumpti et connati in eo corporis VIII, 45, 10. adsumptae carnis VII, 6, 4 sepe ;adsumpta caro, id est homo totus X,24, 10. 2° a homo lesus Chtistus ad redemptionem animae

et corporis nostri perfectus est natus X, 15, 16/17; X, 19, 7/8. ^ Sed naturae propriae ac suae corpus illud est X, 23, 30; habuit enim corpus, sed originis suae proprium X, 25, 1; //a ut arguere nos soleant, quod Christum dicamus esse natum non nostri corporis adque animae hominem X, 21, 10/12. vide PASSIO. 5 A 1” utrumque unus existens IX, 3, 16; idem adque unus X, 65, 36; sacramentum eiusdem et hominis fili et dei fili X, 20, 7. Sedin se duos continens Xl,40, 14. 2^ scit (ecclesia) dispensationem, sed nescit diuisionem ..., nec filium hominis discernit a dei filio X, 52, 3/5 ; cum non alius sit filius hominis, neque alius sit filius dei IX, 40, 27; X, 63, 9/12. NB nec Christum aliud credere

quam Iesum, nec Iesum aliud praedicare quam Christum X, 52, 13. Sed in eo secundum tempus discernis hominem a deo IX, 6, 7.

3?

totus hominis

filius totus dei filius X, 22, 6; totum ei (ecclesiae) deus uerbum est, totum ei homo Christus est X, 52, 11. Sed infra 6. ber. tripertientes Christum in uerbum

et animam et corpus X, 61, 1.

B

1°

a4

cum haec (humana) in se ad

naturam genuerit, quae sibi non erant antea in ueritate naturae V, 18, 10; XI,

I3, 9; naturam carnis nostrae iam inseparabilem sibi adsumpsit VIII, 1:5,

10. b ut utriusque naturae personam tractari in domino lesu Christo meminissemus IX, 14, 2 ; ipse ex unitis in idipsum naturis naturae utriusque res eadem est, ita tamen ut neutro careret in utroque IX, 3, 16/18. $ed NB secundum consuetudinem naturae nostrae locutus est, non tamen omittens naturae suae esse quod deus est IX, 7, 2/4. 2° a4 omne tempus quod in homine egit, in dei operibus expleuit II, 28, 2; III, 15, 5/12; cum diuina

natiuitas omne opus suum sub ministerio adsumpti hominis exsequatur VII, 26, 50; locutus et gerens homo uniuersa quae dei sunt, loquens deinde et gerens deus uniuersa quae hominis sunt; ita tamen ut ipso illo utriusque generis sermone numquam nisi cum significatione et hominis locutus et dei sit IX, 5, 5/9; IX, 7, 4/6.

»

unum adque idem dictorum eius sacramentum

(est), quod generis ; et cum in eo secundum tempus discernis hominem a deo, dei tum adque hominis discerne sermonem IX, 6, 5/8; IX, 15, 3/9;IX, 66, 29/31; XI, 6, 10[19. 6 A cumaliudsit ante hominem deus, aliud sit homo et deus, aliud sit post hominem et deum totus homo totus deus IX, 6, 14/15 ; IX, 38, 9/13 ; XI, 49, 6/10. NB ut deus ex homine I, 13,50. B filius nunc caro factus orabat, ut

hoc patti caro inciperet esse quod uerbum III, 16, 27/28 ; dum homo et deus jam deus totum est XI, 41, 6; non abiecto corpore, sed ex subiectione translato

XI, 40, 15 coll. ibid. 5[21. vide euacuatio, SALUS. *inchoare 2,45 Votes WI, $9; 9$ VII 28,5. Xoqarax tog

39, 21. vide coepisse.

1500 I 945 205: TT,

INDEX THEOLOGICVS

669

*inchoatio

exisse (filium de deo) significationem habet natiuitatis non habet inchoationis VI, 35; 16, *inconpositus par. inperfectus IX, 6o, 2; I, 20, 3. *indefinitus 1° par.incertus XI, 1,7; 1X,67,24.

2°

= divinus], 15,5 ; VIII, 48, 16; x

68, 28.

*indignitas 19 J,r,12 *indiuiduus

2°

—= indignatio IX, 45, 26, coll. IX, 43, 5 ; IX, 44, 42.

par. inseparabilis V, 38, 29; IX, 69, 22.

*indulgere, indulgentia — liberaliter tribuere dus ANE ro ls, Ey DX955.9 B uitam indultam I, 2, 8. caeco ... dominus uisum indulserat VI, 48, 2. C interdum indulgentem officiosumque esse, non perfectae est caritatis IX, 25, 19; indulgentia v. 20. 2trin. À ar. a 1V,3,6;V, 15,2; VI, 18, 8; XI, 19, 20; indulgentia VI, 1° ref. generatio patet ... B b VI,18,14; VI, 50,36. 49,11; VIL,26,22.

uniuersa... indulsit VII, 39, 21. 2? ref. glorificatio ut totus nunc filius ... per indulgentiam paternae uoluntatis unitati paternae naturae inesset IX, 58, 11;

XE 4x oaren 3 ref. gratia VIH, 17,3.

3 V.rale aVIE: 13; 275 1X5 66, 25 4X; 40720. a adoptio VI, 27, 38; VII, 10, r5. b communio cum Christo «€ varia Ils 52; 15; VIII, 51, 7, 16; XII, 56, r° ne si contenti

indulgentiae moderatione (— inquantum adpraehendendam se dedit) non

simus, amittamus indulta X, 55, 41/42. d glorificatio XI, 45, 11. inesse 1 ref. creatio a neque cuncta ei qui infinitus est non inessent I, 6, 28. b neque in aliquo ipse (deus) neque non in omnibus est I, 6, 44. 2trin. a insuntsibi inuicem VII, 51, 15. patrem in se et se in patre inesse VI, 33, 6 saepe. b (non) secundum corporales modos VIII, 24, 2. € nihil differre esse et inesse VII, 41, 24/29. 1° sein Christo uel Christum sibi inesse VIII, 15, 16. nos in eo 3ref.gratia

per corporalem eius natiuitatem, et ille rursum in nobis per sacramentorum inesse mysterium crederetur VIII, 15,8/9; X,25,6. 2^ spiritum Christi qui et spiritus dei est inesse credentibus VIII, 27, 11/18.

inferi (inferna)

1? crux mots inferi, salus nostra est II, 24, 2. dei filius in inferis est III, A 15,10; X,54,20. 350. 2^ portas inferi fregerit IIL, 7, 15. mortem in infernis perimens IV, 42, 32. uiuificatae per se etiam ex inferno carnis DONC 15. B a descendens ad inferos X, 34, 12. 2. 1030225 X 65 aT 33. b descendens ad inferna X, 65, 22. infinitas

1 prof. syn. uniuersitas I, 4, 15. 2 ref. cognitio dei 1? persequentis se (deum) naturae infinitatem I, 6, fidei infinitate I, 12, 12. infinitas opinandi I, 15, 4. 34. 2° a modus I, 18, 12.

3

A

des

1°

a

^

opp.

infinitas potens palma ... adprachendente (uniuersa)

inexcrutabilium iudiciorum infinitate XI, 47, concluderet I, 6, 19. P D potestas I, 8, 8; 6, 34. inmensa I, 7,3. inmoderatal, a asso. 4. 2? ; 11,25) 145 IV 36, 17.0 € aeternitas I, 6, 1 coll. 5, 16;1,6,345;1, 7, 5 ; 1,155722 I, 11, 5; passim ab XII, 31, 16 ad Xll, 52, 18. B pater 1° infinitas in aeterno II, 1, 22. 2? naturam infinitatis eius (dei adorandi: IL, 31, 45)

670

INDEX THEOLOGICVS

ostendit II, 32, 6. b sab. ex infinitate sua protensus in uirginem IV, 4, 7. C fiu; 1? natum intemporali infinitate IX, 57, 13. 2° non se ex

infinitatis suae uirtute intra regionem definiti corporis coartauit X, 16, 10. infinitus

1

A

prof. non incerto neque infinito humanae ignorantiae tempore X, 36,

13. B ref. homo mens infinita I, 6, 33. infiniti sensus nostri recursui XII, 24, 16. 2 ref. Deus A 1° subst. modum circumscribere infinito II, 5, 18; IL, 10, 15. par. diuina XII, 34,16. 2° infiniti et aeterni domini sui I, 7, 4; 1, 6, 28; IX,

72,11.

B

faterinfinitus quia non ipse in aliquo, sed intra eum omnia II, 6,

4. 21; VIII, 45, 18; VIII, 48,6; XL, 4, 9. C filius infinitum est per quem quod est omne sit factum II, 17, 7; III, 17, 12; XII, 38,13. D ref. generatio aeterna a natiuitatem infinitam XII, 36, 14; XII, 38, 9; XII, 45, 3. b ante saecula infinita natiuitas XII, 47, 11; XII, 39, 3; XII, 41,

1.

€

buc spectat quod gignenti est infinitum, infinitum est etiam nascenti

DGIIA 715026;

^

ingenitus ref.Pater 26 saepe.

1? 2^

ipseingenitus aeternus, habens in se semper ut semper sit II, 6, quae ingenita in se erant III, 3, 10. naturae tuae ingenitae

genitus potestate XII, 54, 7. *ininitiabilis su557. et adi.

1? ref. Pater (filius) non ab initio, sed ab ininitiabili IV, 6, 17; X, 8, 6. 14. 2? fides ...(filium) ex ininitiabilis intellegentiae natiuitate confessa IX,

fnm.

*inintellectus

ref. miracula inintellecta demutatione uini incrementoque panium cum gestorum fide gerere VII, 36, 8.

inintellegentia VIII, 38, 31; X, 30, 10; XI, 47, 6. Nota Doignon in bis locis intellegentia /egendum existimare (VigCht 33, 1979, 226-233).

*inintellegibilis 4 quod inintellegibile est homini, deo esse possibile est IIT, 1,13. 7 ref. incarnatio per stultitiam nostram (cfr r Cor. 1, 20/25) intellegamus haec inintellegibilia sapientibus mundi III, 1o, 14; III, 7, 18. *initiare initiata conditaque per se (Christum) carne X, 16, 9. terrena corpora, id est secundum elementa causarum communium initiata X, 45, 10. initium 17rin. A pater 1? quisine initio aeternus est IV, 37, 10; par. innascibilis IV, 15, 75; IV, 35,23. 2° (ne) deo initium tribuas quo pater est XII, 34, 7. B fü 1? non ipsum ab initio, sed ab initiabili IV, 6, 17. cuius natiuitas omne initiitempus excedat IX, 57, 11. 8. 2? a ref. Prov. 6, 22 hoc

uiarum initium, quod de diuinis rebus humanae cognitionis exordium est XII, 36,12; XIL 45,7.

^

ideminitium primogenitus ex mortuis est VIII, 5o, 16.

22:

Z2upblur. À A totporis. initia 17 24, 67-11, 22; 19 20V ML 5 3223 5.X45, I. B ref. libri scripti I, 20, 85 I, 34, 12. *inmoderatus 1* inmoderatae aeternitatis I, 6, 34. 2° inmoderata ... pertinacia X, 1, 11. inmortalis, inmortalitas 1 A .1* ab inmortali deo-I, 2, 16; II, 7, 13. ^2? ' ar. IV, 8, 515 V; 34,

15.

B

15.442441

ref. Christus arb Vito 24

1°

ad demonstrationem inmortalitatis suae X, 62,

INDEX THEOLOGICVS 2 ref. fideles 10; XI, 35,

671

1° praemium beatae inmortalitatis I, 14, 9; VI, 48, 11; VIII, 7, 11. in communione diuinae inmortalitatis IX, 13,14. 2° dum...

inmottalitati renasceremur, ipso pro nobis ex inmortalitate moriente, ut ad inmortalitatem ... excitaremur I, 13, 29/34. 51 IX quem ad inmortalitatis pignus ... sumeremus

or Ba

LB

spititumtt;

I, 36, 11.

innascibilis loo futers À ours Pn Mosi a60 56; IVa, 25$ gx M. 17. B 1° a nouit (ecclesia) unum innascibilem deum IV, 6, 14. duos innascibiles deos nescireIX, 51,10. » innascibilis deus IV, 35, 19; XI, 5, 11

saepe.

2°

a

non recipit ... in eo tantum quod est innascibilis, participem

IV, 33, 13/14. innascibilis ... potestatis exceptio X, 8, 14; XII, 55, 6.

b

pa-

tri proprium ... relinquamus, confitentes in eo aeternae uirtutis innascibilem potestatem

IV, 9, 11/15; IV, 15, 6; IV, 37, 14. 3? innascibilem ... potestatem X, 8, 13/14. innascibilis... substantiae XI, 5, 7. 4° subst. IV, 35,

aste TIE ne a SENSE Ori 2 filius 1? est enim unigenitus deus, non innascibilis IV, 15, 19; IV, 5, 13. 2? qui ex innascibili est IV, 35, 24; V, 11, 23. patrem sibi (Christo) innascibilem deum esse IX, 53, 10/11. innascibilitas

A

pater

3.

C

1?

ecclesia... inunoex quo auctoritatem innascibilitatis intellegit

2? concr. = pater innascibilitatis esse (filium) imaginem IV,6,8;IX,57,3. IX, 54, 33; IX, 57, 4. B filii negatur I, 34, 37; VII, 21, 24; X, 6,

significata personarum intellegentia et distincto innascibilitatis natiui-

tatisque sensu IV, 33, 37. 18. *innatus 1° —

pater non ingeniti duo, quia natus ab innato II, 11, 12; I, 18, 4. 2° non omne quod aeternum est, etiam innatum est XII, 21, 13. *inscientia Eros se 45: inserere se — penetrare mente, sive amica Il, 10, 11, sive inimica NW, 38, 11.

intellegere Vide COGNITIO, CREDERE intemporalis a

intemporalis natiuitas XII, 26, 5; XII, 42, 10.

D

extra tempora

sit

condens omnia intemporalis inmensitas 7.e. fi//óvs VIII, 40, 11. vide tempus. *intercedere — fere testis adesse? neque (sapientiam) iniustitiis interesse;et hoc ob id, ut uniuersa ... iustitiae operibus intercedendo, diligentibus se aeternorum

bonorum ... opulentiam subministret XII, 44, 24. *intercessio 1° intercessionem mortis huius ... non metuens I, 14, 2. 2° ad mortem Christi sol ... tefugit .., et ne huic facinori ullae caelestes operationes interessent, intercessionis huius necessitate quadam sui abolitione caruerunt III, 10, 29 — /eszium praesentia. 3° per intercessionem infirmitatis negatur aequalitas IX, 46, 10 = argumentum oppositum. 4° a fidem ... sancti spiritus donum quodam intercessionis suae foedere luminaret II, 33, 16. b cteatura intercessione huius piaculi liberatur III, 11, 2. apud patrem intercessionis necessitate ... fides VI, 31, 4.

inuicem frin. 1? IL 11,7.

«

caret

2° nouit nemo nisi inuicem inuicemesse sui similes III, 23,26. 3° a insuntsibi inuicem VIL 31, 15;IIL, 4, 16. b unumsunt

672

INDEX THEOLOGICVS

qui inuicem sunt ;inuicem autem sunt, cum unus ex uno est VII, 32, 11 vide app.

inuidere, inuidus

*/rin. non inuidum te bonorum tuorum in unigeniti tui natiuitate esse confido I1,

m

IX Gr

Iohannes

Iohannes maxime spiritalium causarum praedicator X, 42, 4. iustificare

non iustificatus ex fide es ..; per eam namque fidem iustificatus est ... Abraham .., per quam deum cui crediderat adorauit V, 15, 15/15. iustificatum

se in opetibus legis existimans (adulescens) IX, 16, 9/11. vide fides 3B. *largitor 1?

deus cum boni largitoris non esse intellegeretur, uiuendi sensum adi..

metum tribuisse moriendil,2,17.

2^

Christusin largitore eius (i.e. Spiritus

sancti) II, 4, 19. laudare, laus

1? inquibus laudabitur filius, laus etit patris III, 15, 3/12. 2° quidem merito ita ut dignum est deum patrem XI, 4, 7/17. lector

ar.laudantes

1° optimus lector est, qui dictorum intellegentiam expectet ex dictis potius quam inponat et rettulerit magis quam adtulerit I, 18, 17/20; VIII, 14, 4/6. 2? ber. quod legitur sensui potius coaptatur quam lectioni sensus obtemperat VII, 4, 21 ; X, 1, 11/19. *legitimus 1?

érin. per legitimam natiuitatem VII, 17,37.

2°

efrr Tzg. 1,2 X, 53,8;

XT 235120

lex

1

a

non subiacet naturae legibus (deus), a quo legem omnis natura sortitur

IX, 72, 18; IX, 4, 5. b ref. incarnatio cum natus sit lege hominum, non tamen hominum lege conceptus est X, 47, 5.

2delegeetprofetis V,6, 12 saepe.

a

filius... quiperangelos legem dedit VII,

6924:

NIV 4225

151 sperslegis umbram

1. c bre

inpossibile esse legi per fidem iustificationis saluare credentes IX, 16,

D! 1539650 V0 AV

Jia;

liber, libertas

1

A

ref. deus extra naturalium necessitatum causam liber adque absolutus

naturae

totius dominus manens XII, 8, 7; X, 34, 17/18. B ref. Christus 1? forte sine uoluntatis libertate sit filius IX, 49, 5; IX, 50, 1/31. 2° sub uoluntatis suae libertate moriturus X, 12, 12 ;X, 11, 1/18. 2 ref. bomo 1° libertatem ... adorantium II, 31, 44. libertatis nostrae fiducia

conquiescat IX, 29, 6.

2^

peior. ne quo licentia liberae intellegentiae

euageris IX, 42, 2; VII, 16, 6; VIII, 20, 45; XI, x, 9.

lumen a (ex) lumine He

M2

bn5/2225 peu

VTIAS 9/18.

manere verbum latius ita usurbatur, ut non semel idem fere sonet quod : existere : res nondum manentes mansurasque posterius IX, 6r, 29; X, 14, 15;

demutatione fieri: draco Moysi mox uirga manens VII, 1o, 6; ereari: non eget ex se ... manentibus XI, 47, 16; oriri: post id quod non fuit manet XII, 16, 11. 18; X, 68, 18;

versari: manete quosdam in ignorantia II, 30, 1; XII, 5, 18.

1/rim.

A

ref. pater ad id quod ita manet sibi ipsi sufficiens III, 2, 12; ex

673

INDEX THEOLOGICVS

manente deo deus natus est VI, 13, 22. 25; XII, 25, 15. 17. B ref. filius manentis ex te natiuitatis VI, 19, 24 ; dum ad id quod manet, subsistit ex eodem comparationes a naturae uirtute 1? C ref. mutua inbabitatio IX,44,40.

(parentes et filii) intra se inuicem manent VII, 28, 4/11. ^ ignisinseignem habens et in igni ignis manens VII, 29, 2/18. 2° manere se in eo qui in se manet VIII, 52, 9 ; III, 1, 7/10; VIIL, 4, 25 ; IX, 69, 19/20. 27. Spiritus ex te per unigenitum tuum manentis XII, 55, 13.

D

ref. sanctus

2 ref. incarnatus .& cum in hominem deus natus sit, non idcirco natus est ne deus non maneret, sed ut manente deo homo natus in deum sit X, 7, 9/11 saepe. B ref. glorificatio ut natus homo deus maneat IX, 4, 3 par. nasci v. 4;

IX, 39, 27/36; X, 45, 27; X, 49, 12.

3 ref. gratia A 1° cumnobis in se manentibus, ipse maneret in patre, et in patre manens maneret in nobis VIII, 15, 11/13 saepe. 2? spiritu Christi in nos manente, dei spiritum in nobis manere testatus est VIII, 27,6/7. B finis est manendi inmobilis ad quem tenditur status XI, 28, 18. 7. 8; XI, 49, 29.

*Manicheus Hélas

bon

V Io 1o9mpi/25:

Marcellus Ancyranus inpie multos ad unius dei professionem Galatia nutriuit VHS vide Sabellius. *Marcionitae

28:

praetermitto ... Marcionitas II, 4, 29.

Maria a

1

quae

ex Dauid

esset IX, 26, 20.

b

Mariam

angelus benedicit,

matrem fili dei uirginem pollicetur ... Haec conceptionis est dignitas II, 26, 8/22. c inter cetera suscipiendae tibi (ariane) in matrem Mariae praecepta Mi, 435, 165

2

1?

natus ex uirgine Christus est, sed secundum scribturas conceptus de

3/4; spiritu sancto est X, 67, 22. 23. natus ex uirgine est et spiritu sancto IL, 24, IV, 42, 30; VI, 25, 8; X, 18, 16. 2? uirgo non nisi ex sancto spiritu genuit

ex quod genuit. Et quamuis tentum ad natiuitatem carnis ex se daret, quantum tamen se feminae edendorum corporum susceptis originibus inpenderent, non causa Iesus Christus per humanae conceptionis coagulauit naturam. Sed omnis est, cum nascendi inuecta per spiritum, tenuit in hominis natiuitate quod matris

X, 17, 4/8; X, tamen haberet inorigine quod deus est X, 15, 20/27 ; X, 16, 5/7;

35, 8/16. martyr, martyrium IRE: 1° 4 dominum suum doctrinae et passionis martyrio secuturi timentur X, 18. b &dei calore et beati martyrii gloria timere nesciunt quae istrahelitae pueti X, 45, 3. latroni in cruce ... martyri 45 £y ; gras 40828 37,9. 30. et Iacobus X, 37, 12. Paulus VI, 20, 22/23. VI, suo X, 54, 9/14. Petrus

materia (-ries) alicuius et 1 ref. creatura À apparatus ... (caelorum) non de temperatione XII, 59, existit oris diuini permixtione materiae, sed ex spiritu 13. B 1° — homo neque de creatore suo opificii ipsius materia decernat

2? ref. incarnatio tantum in se et materiae et humilitatis recepit, 5, 17. quantum in nobis erat uirtutis ad intellegendum se III, significare, ... homousii enuntiationem id adfirmant 1? 2 min. A ar. participata tamquam prior substantia uel usia materiae alicuius extiterit, quae unius IV, 4, testetur esse tei et anterioris naturae et illum utrumque duobus ...

III, 26,3.

11/19; cfr VI, 12, 12.

2°

memorant dei filium neque ex aliqua subiacente

materia .., neque ex deo esse IV, 11,10/14. non recipit VI, 12, 32.

B

mateties haebetes natura illa

674

INDEX THEOLOGICVS

*mediator A

mediatoris officium inter se et ea quae essent creanda IV, 16,29.

B

et

in legis latione et in corporis adsumptione mediator IV, 42, 24. 1^ cum mediator sit ille qui (legem) dederit V, 23, 10. 2° mediator ipse in se ad salutem ecclesiae constitutus, et ipso illo inter deum et homines mediatoris sacramento utrumque unus existens IX, 3, 14/15 ; VIII, 15, 10; IX, 5 1, 11; XI, 20, 9; XI, 40, 10. mereri, meritum

1 4 mereri enim eius est qui sibi ipse meriti adquirendi auctor existat XI, 19, 15/17; quia ... uoluntas praemium consequatur I, 11, 15. P quapropter non est meritum aliquod, non ab se agere quae agat IX, 47, 22. 3o; VIII, 12, 16/19. 2 A ref. Christus 1? meritum oboedientiae IX, 39, 6; IX, 54,

16.

2°

a

nequesanctitate meruithoc(filii) nomen VI, 27,55.

^

gloriae

huius resumendae meritum IX, 55, 4. «c deus .. ob meritum dilectae iustitiae ... a deo suo unctus est IV, 35, 11. Sed XI, 19, 18/24; vide unctio. B ref. fideles 1? fidei meritum I, 10, 28; XI, 23, 19 saepe.

meritum confessionis VI, 47, 6.

2°

4

(apostoli) ob fidei uestrae meritum

clauem regni caelorum sortiti VI, 33,15; VI, 37, 15. 32. b adoptio filiorum Y, 10, 281 VI, 30, 32/34; XII, 13, 3/6. NB frin. omnia sunt suis uirtutibus ac meritis ordinata II, r, 18. metiri

4

quia infinitae aeternitatis operatio infinitam metiendi exigat opinionem I,

13, 46; I, 12,8; I, 18, 15 ; III, 26, 10/11. P profundum inmensae maiestatis tuae ... metitur (solus Spiritus) XII, 55, 17.

metus vide PAss1O Christi moderari (-ramen, -ratio) A ref.Deus 1^ tantumseuirtus incircumscribta moderaretur, par. temperate XI, 48, 12, ro. VI, 3, 10. 2° indulgentiae moderatione — indulta limitata X, 53, 42. B ref. bomo 1° natura moderata et infirmis IX, 72,

11; par. corporeus VIII, 48, 16.

2°

cum aequitas adque moderatio terreno-

rum actuum sit probabilis X, 68, 26; XI, 24, 5. temperato inter utrumque

(Sabellium et Arium) moderamine V, 2, 6. 3° ref. fides a ad ea quae dei substantia sint digna moderetur ., non

sensum suum aliquo modo

intellegendi sed infinitate I, 18, 10/12; III, 25, 12/14; IX, 72, 11. Hime

(Spiritum

sanctum

non) originis suae

definitione

moderabor

XII,

56,

18. b ar.deinaturam naturae suae infirmitate moderantium I, 15, 3 ; III, 24, 37. naturae suae non moderans necessitatem III, 24, 13. modus

= fere limites (fig.) saepe

a —par. finis IV, 2, 4; definita moderatio VIII, 48,

15. D assoc. circumscribere VIII, 48, 14; X, 70,18. c opp. infinitas I, 18, 12; inmensus XI, 47, 13. A prof. modum constitutae praedicationis excessimus V, 12,2«c0//. v. 8. B ref.deus 1? deusnonsubiectus est modo XI, 47, 9. 13. extra modum est potestatis IX, 72, 21. 29; X, 7o,

18.

2?

modus

spiritui nullus est loquendi etc. XII, 56, 14.

C

ref.

fides 1? sine modo uirtutes dei ... metiamur III, 26, 10; XII, 34, 25. 2? modusest constituendus audaciae II, 5, 7. D her. 1° modum

circumscribere infinito II, 5, 18.

2°

sine modo et ratione et metu abnegan-

tibus IV, 1, 6. Hinc suis modis, suis constitutionibus uniuersa agi ... (Sapientia) docet XII, 44,

18 — consilia (Antweiler, De Durand) pozius quaz methodi (Watson, Tezzo). moti, mots

1

A

1°

uitam non ad mortem tantum ab inmortali deo tribui .., (nec) ad

INDEX THEOLOGICVS tristissimum metum

675

... moriendi I, 2, 16/19; I, 9, 5/13.

2° a

intetces-

sionem mortis huius usque eo non metuens, ut etiam reputaret in uitam aeternitatis

I, 14,

2/3.

XI, 43, 12.

€

Pb

cum

uitae

humanae

adque

mortis

finis

est

resutrectio

pro eo (Christo) mori uita sit X, 10, 12.

B

ut

deus mori uellet, ne qua insolens potestas aduersus deum esset .., cum se inmortalis deus intra legem mortis habuisset IX, 7, 16/24; I, 15, 29/43. vide

PASSIO. 2 A

1°

fidesistanon moritur VI, 47,

13.

2?

quod non credidisse mors

esset VI, 24,6; IX,56, 2. acibo mortis VI, 2,8. B nos corpori nostro moti oportere IX, 13, 12. mori nos necesse est ex uetere homine .., sed totos

commoti ei, et per id totos postea ei uiuere IX, 9, 11/14. *mysterium (-ria) fere synonymum voci sacramentum (comparentur inter se e.g. V, 17, 4 ef V, 18, 31) longe frequentiori. — arcanum divinum, inprimis consilium salutare, sub velamine se revelans et effectum operans ; quo bipolari sensu fit, ut exprimat tam rem significatam quam verbum gestumve significans et efficiens. 1 A inenarranda caelestium mysteriorum audiens sacramenta V, 32, 27; relatio patrem inter et filium N , VI, 20,17; Vl, 43, 12. B speciatim ref. ^ 27,22; V, 37, 4; IX, 29, 14; IX, 41, 4; ber. Vl, 9,12.

2°

incarnatio haec iam

ante conditionem mundi sacramenta sunt caelestium mysteriorum constituta IX, 7, 1z. 3? charismata a patre et filio per et in spiritu data VIL, 31, 3. 1° in mysterio carnis XI, 19, 49; X, 54, 3. mysterium 2 A ref.incarnatio

adsumpti corporis V, 27,28; V,33,11; IX, 55, 14. 28. mysterio euacuati a se dei VII, 6, 4. mysterium dispensationis V, 17, 4; L, 29, 9; XI, 9, 54; hinc

temporum ac mysteriorum XI, 6, 8. natiuitatis suae (humanae) mysterium

pandens X, 18,2; V, 38,25; X, 55, 2. 2? sitis et esuritionis mysterium X, 3? noneipater adhuc omne passionis mysterium reuelauerat VI, 38, 24,10.

11.

4°

quo Christus mysterio ex mortuis resurrexerit XI, 39, 23. Ad Dei

Filium eundem bominem natum refertur: euangelicum mysterium I, 32, 25; apostolicae fidei mysterium VII, 12, 55; VI, 36, 28; X, 65, 3; ad eundem

alorificatum :totius mysterii fidem IX, 31, 1; XI, 30, 32. B ref. nostra in Christo participatio N TIL, 17, 9. ex uirgine ad mysterium salutis meae natum VI, 19, 22; mysterium salutis nostrae XI, 9, 21. 24. 28/29. 59.

suis praefigurat

2.

2°

legis umbra ... apostolicae doctrinae ueritatem mysteriis

1°

3 ref. Scriptura

V, 20,

mysterium

2; IV,

LOT

TG ANS 24505

Ne

ET CNT

(prophetae) reliquus euangelici sacramenti

sermo

...

explicuit V, 29, 12 ;V, 19, 16; VI, 20, 13.

4 ref. eucharistia sub mysterio carnem corpotis sui (Christi) sumimus VIII, 15, 20 ; (Christus) in nobis per sacramentorum inesse mysterium ctederetur VIII,

15, 9; fortasse fidei mysterium X, 37, 3. nasci 1prof. A ref.viva 1? origo nascentium VI, 9, 40 saepius. INB Adam ... qui et originem non habuerit nascendi XII, 16,29. 2° a sensus excludit, ut aliquid a natura originis suae nascendo diuersum sit VII, 14, 4; VIL, 21, 42.

b

intra patres maneat origo nascentium VII, 28, 5 [11. Econtra VIN,

53,22/24 «€ quinatus est, postquam non fuit natus est XIL 16,5. III; 522102215 IV, 365315: 2 frin.

36.

b

10.

adc

A

1°

ar.

a

nasci nihil potuit ab uno

B

fg.

III, 8, Gsm V.Illud 5s

si ex deo est filius,.. corporeus deus est VI; 17,29:7

(ci snonoerat

VL, antequam nasceretur VI, 14, 6/13; XII, 18; XII, 22. Qiu aneshooradua 817, 19/20. ad b VI 16, 14/32. exitio VI, 30, 22-35, 14. ex utero XII,

quod ab aeterno nascitur, habet aeternum esse quod natum est

XII, 21, 15/14.

B

1°

4

deusex deo nascebatur II, 20, 17; IV, 15, 21;

676

INDEX THEOLOGICVS

IX, 51, 32; XII, 51, 5 saepe. ut lumen ex lumine VI, 12, 15/23. b deo*natus IV 4254255 VIE CN III 2332758 re 72

indeumex deum

autem nasci non est aliud quam in ea natura esse qua deus est XI, 11, 2. 3? ante omne tempus ... natus IIl, 16, 12/13. natum intemporali infinitate IX, 57, 12. deus non coeptus intellegatur esse sed natus VII, 14, 22/24. XII, 21-32,4. 4? nec idem deus qui erat, sed deus ex deo qui erat, natus est VI, 13,6; V, 57, 14/16. dum quod ipse (pater) est, id etiam ... in deum natum est NII ame | 3 ref. incarnatio À 1° a nasci in homine deum IX, 4, 22; II, 27, 3.9; V, 18, 5. deus homo natus IX, 66, 24; X et XII, 48 passim. NB non nato — nondum incartato IX, 6, 19. NB cum in hominem deus natus sit .., ut manente deo homo natus in deum sit X, 7, 9/11. ^ uirtute naturae suae natus est X, 47,

3;IX,7,6.9.

2°

in comparatione cum theophaniis uisus est tum tantum deus in

homine, non natus est; mox quod est uisus, et natus est V, 17, 10/20.

B

ref.

glorificatio inferiorem (naturam) in naturam nasci posse potiorem IX, 4, 4. 4 ref. gratia 1? per sacramentum regenerationis in filios dei nasci VI, 56, .

6. 2? sumus autem (filii) non nati sed facti XII, 15, 7; XII, 15. natiuitas — II, 8-11; V, 37, 11/33; VI, 13, 1/27; VI, 55 ; VII e? XII per fotum. 1 prof. 1? a terrena natiuitas VI, 9, 27. XI, 46, 18. ^ Hinc uitia

natiuitatis VII, 36, 11; X, 46, 17. c lumen ex lumine per quendam quasi natiuitatis profectum VII, 29, 13. 2? iam natiuitas non erit, si proprietas naturae in natiuitate (— progenie) non inerit VII, 14, 3/15. 3° humani comparationis gradus a omnium suorum quis pater pater est, dum ex omnibus natiuitas et in omnibus manet IX, 61,

15.

D

ne natiuitatem protensio-

nem existimares VI, 17, 16/20. c per datam naturae eiusdem originem nascentem sequitur ille qui gignit, et per acceptam natiuitatem ... in gignente se manet ille qui nascitur VII, 28, 4/11. 4 natiuitates humanae habent in tempore non fuisse XII, 16, 1/30. 2 frin. concr. — filius IX, 44, 38. — uerbum IX, 40, 21. cum diuina natiuitas

omne opus suum ... exsequatur VII, 26, 49 non raro. 3frin. À ber.I,16,3/21. B ar. 1? hincille omnis aestus ... est, ut in filio dei non natiuitas sit sed creatio VII, 14, 16; XII, 1, 15. 2° 4 quia

natiuitas dei extra unius dei fidem religionem protrahat I, 17, 11.

D

quasi

non fuisse eum aliquando fides ipsa et ratio natiuitatis ostendat I, 34, 22/50; IV, 5; XII, 18-19. 4 frin. A 1° a cteatoris natiuitatem II, 9, 11. diuinae natiuitatis VI, 9, 43. dei natiuitas VII, 12, 16 saepe. b natiuitas smpliciter l, 24, 11 sae-

pe. c Hinc habens ex natiuitate tunc et ex constitutione nunc deum patrem XI, 16,3. 2? significatio qua ‘ex utero’ genuit uerae natiuitatis ostensio est XII, 10,5. 3* opp. a non de portione aut dilatatione aut emissione III, 17, 9; VI, 35, 5/6. b origine non adoptione, ueritate non nuncupatione, natiuitate non creatione III, 11, 9/10; VI, 32, 5; XII, 11, 10. B 1? uiuentis naturae ex uiuente natiuitas est VI, 55,7; VII, 39,30; IX,69,25.. 2° a in

generatione natiuitas est et in natiuitate generatio est XII, 21,23. b Hime per natiuitatem et generationem VII, 31, 34 saepe. per natiuitatis generationem IX, 51,5. C 1° ut ueritatem dei teneat ... dei unigeniti natiuitas V, 11, 23; VIL, 14, 32/33; VIIL 16, 19. 2? a perfecta natiuitas perfectam imaginem praestat IX, 1, 44; IX, 54, 34. ^» filium in paternae naturae aequalitate esse .., quia natiuitas non habeat aliunde quod maneat IX, 44,

37/39. naturae aequalitatem sola possit praestare natiuitas VII, 15, r9. 3° quidquid unum est per natiuitatem non habet solitudinem .., quia natiuitatis est unitas ad utrumque VII, 21, 44/46; VIIL 2, 16/18. D 1^ significationem habet natiuitatis, non habet inchoationis VI, 35, 10; IX,

INDEX THEOLOGICVS $7,8/14; X,52,2.

2°

677

non habet inter se tempus et natiuitas et profectus ..,

sed nascendo deus extitit II, 20, 10/17; XI, 19, 26/30. 5 ref. incarnatio 1? natiuitatis humanae VII, 36, 14. corporalem eius natiuitatem

VIII,

15, 8. natiuitatem

ex uirgine X, 17, 4

2^

nmatiuitas

simpliciter 1, 30, 17; V, 17, 19; V, 38, 23; X, 25, 9/34.

6 ref. baptismus 1? —Christi post consummati baptismi natiuitatem VIII, 25, 7. 2? noster mens ... in nouam natiuitatem per fidem uocata I, 12, 3. *natiuus Ib oasis

natura 1 prof.

2gsu2ss0 Vi uda 6s VID: 3722.

A

—

kosmos

dominumlll,26,11.

2?

1°

natura ipsa ... famulante

I, 1, 23. naturae

speciatim in formulis natura non fert IX, 57, 9 ef falia

saepe. B —essentia 1° rei concretae ueritatem (tritici) ex natura et uirtute esse V, 5, 15. 2° rei abstracíae a sermo in natura habet ut esse possit etc. IL, 15, 7. P speciatim vera vocabuli significatio adimis ... nominibus naturam VI, 25, 36; Vl, 50,39. 3° a sy. genus V,6,21/22. b par.resutest II, 7, 7/8. substantia II, 5, 18. ueritas VI, 27, 39. © opp. simulata VI, 42, 15/17. C€ = ipsa res concreta naturarum quae gignuntur exemplum VI, 17, 175X145:26,10. 2 anthrop. A — essentia per naturam constitutam nobis X, 19, 5. B facultates a corporales natura humani corporis = oculi, aures, nares II, 55, 6/11. b mentalesex naturae adfectu V, 21,9; VII, 19,42. «c opp. studium L, 1, 2. uoluntas I, 11, 14. officium V, 11, 8. — par. necessitas X, 48, 19/20. — assoc. infirmitas I, 15, 3; VII, 28, 14. C concrete — bomines 1? —collective sumpti secundum humanae naturae consuetudinem X, 5, 3; VIENT 02° distributive sumpti humanae naturae quod agere definiunt IX, 59, 36.

3theol. A ref. paganorum dii uirilem ac muliebrem sexum in diuinis naturis agere I, 4,3. B 1° 4 = essentia deum audiuit (Moyses) ... et naturam cognouit V, 21, 15.

b

assoc. potestas I, 6, 23. uirtus II, 31, 32. — opp. forma

VIII, 49, 18/19. species XII, 46 per fotum. 2^ concrete — deus simplex ac beata natura unum totum quod est omnia permanet X, 58, 9. Afri. A 1° a posuit naturae nomina patrem filium spiritum sanctum

IL, 5, 26. habes naturae nomina, cum et pater operatur et filius VII, 21, 2 ; VII,

numquid aliter in utroque praeterquam naturae nomine usa

39, 12/13.

b

est? deum

et deum

dixit, quae dixit deum unum V, 10, 11; VIII, 4, concrete cum natura dei in naturam dei substitisset VII, 17, 31. habet 13. 2? in se ... natura naturam IX, 1, 41; IX, 55, 14/16. B ref. Pater 1° hoc (deus) inperspicabile naturae nomen in patre Il, 6, 20. 2° 4 exnatura dei (patris) deus (filius) est V, 35, 15; II, 3, 15. filius a te deo patre ... in naturae ingenitae genitus potestate XII, 54, 6. naturam auctoris in fili natiuitate connasci V, 11, 27; V, 37, 20/24. b in filio dei non nisi paternae naturae ueritas VII, 12, 14 saepe. naturam dei patris non negabis in Christo IX, 41, 33; IX, 57, 4|7. 93? concrete carnis adsumptionem ... patris natura non senserat IX, 38, 7 comp. patrem extra hanc ... adsumptionem ... in naturae suae beata aeternitate ... mansisse IX, 51, 16/19. C ref. Filius 1° ad naturae suae auctorem VI, 29, 11. deum cui natura ex deo per natiuitatem sit X, 5, 2? a deifilium uerae natiuitatis subsistentem naturam VII, 2, 25. cum it natiuitas unigenita in naturam unigenitam subsistat IX, 55, 11. b par.res uerbum hoc res est, non sonus ; natura, non sermo II, 15, 25 ; VII, 11, 16. 21. opp. diuinitatis significat naturam, non obtentorum communionem IX, 73, 20. 3? concrete non alia natura quam quae sui conscia est diceret etc. VII, 6, 17; haec natura non eguit … interrogatione uel adlocutione [XS ASINI. D nitas naturae 1° a unius in utroque proprietate naturae IV, 18, 6;

678

INDEX THEOLOGICVS

patris et fili naturae unius nomen V, 20, 26; VII, 12, 15; VII, 15, 6. 12; VII, 23, 34; VIII, 26, 13; VIII, 38, 36/37. b naturae unitas VI, 12, 27 saepe in

VILIX. € par. naturae aequalitas VII, 15, 15. non natura diuinitatis alia et alia II, 11, 10. (non) diuersae adque alienae IV, 40, 19. natura non differt V, 8, 11. indiscretae et indissimilis naturae VII, 5, 6. 17. inseparabilem naturam VII,

17, 36/38. non diuidua natura IX, 69, 21. 2° 4 ut deus ex deo unum sint in genere naturae VI, 11, 10. ex natura proprium est ut unum sint, quia deus ex deo ... non potest nisi in originis suae esse natura VIII, 12, 1/5 ; VIII, 26, 14.

(filium) non alterum in natura, sed in sacramento substantiae tuae unum VI, 19,13. b inseparabilis, non ex persona sed ex natura, subsistens ex patre unigenitus V, 35, 12; IV, 30, 13/16; IV, 35, 15; V, 10, 9. secundum naturae unitatem, non secundum personae unionem VI, 8, 5; VIII, 28, 5; X, 6,

$/6.

E

ref. Spiritus sanctus

1°

itanatura et muneris et honoris significata

est, cum in spiritu deum spiritum docuit adorandum II, 51, 42/44. ego naturae

suae ex te per unigenitum tuum manentis potentiam creationis nomine ... eloquar? XII, 55, 13. 2° quaero in spiritu dei utrum naturam an rem naturae significatam existimes VIII, 22, 1/2; VIII, 26, ro. 18. 5 A ÿnarnatio 1? se ..,id est naturae suae potestate, daemones eicere demonstrans VIII, 25, 18. alterum in dispensatione, alterum in natura est VI,

31,15 saepe.

2°

a

cumhaec(humana) in se ad naturam genuerit, quae sibi

non erant antea in ueritate naturae V, 18, 10/11. D ut homo factus ex uirgine naturam in se carnis acciperet II, 24, 7. conspecti hominis natura VII,

35, 10.

3°

ipse ex unitis in idipsum naturis naturae utriusque res eadem est

IX, 5, 17. utriusque naturae personam tractari in domino Iesu Christo IX, 14, 2. Sed totum illum ... naturae suae esse sermonem IX, 6,1. B gorificatio subiectio ... ea est, quae est ex natura in naturam concessio XI, 35, 16; IX, 38, 1/22.

6 ref. gratia À 1° a esse autem filios dei non necessitatem esse sed potestatem .., quia non natura gignentium adferatur, sed uoluntas praemium consequatur I, r1, 12/15. P qui nos ad diuinitatis suae naturam trahens I, 13, 25; L, 36, 12. 2° per unius fidei naturam unum omnes (fideles) erant VIII, 7, 7. 9. ex natura sacramentorum esse hanc fidelium unitatem VIII, 8, 5.

15.

B

gorificatio cum haec nostra terrenorum corporum origo in habitum

naturae potiotis excedat XI, 43, 17; IX, 4, 4. naturalis 1 A prof. 1? naturales leges III, 26, 11; XII, 16, 23.

2°

NB num-

quam nisi naturalia (—4quae unius naturae sunt) exaequantur in honore IX, 25, 14. B amfhrop. 1° sensusnaturali metitur instinctu I, 7, 18; 1, 9, 1; I, 11, 4. naturalis in nobis inprudentiae IIT, 26, 8. 2° 4 ultra naturalem opinionem fidei oboedientia prouehit I, 37, 22 ; I, 10, 23 ; III, 25, 12; XI, 46, 15 ; XII,

53,3.

D

ref.martyres perempto in corporibus naturalis infirmitatis metu X,

46, 6 ; sed vide v. 12.

2 theol.

A

naturalis deo patri beatitudo XI, 4, 19.

B

ref. Filius

1?

a naturalis filius patri naturali generatione substiterat IX, 41,47. b naturalis natiuitas VI, 16, 24; VII, 15, 14; IX, 36, 21. generatio naturalem habeat natiuitatis auctorem XI,8,20. 2° à naturalis ex deo deus IX, 2, 2. habens naturale quod deus est XI, 12, 36; VIII, 47, 15 ; 1X, 26, 31. D (filius) cui est

naturale quod uiuit IX, 15, 11. naturalis filio dei et congenita omnis potestas est IX, 51, 30. naturalis unitas (cum patre) IX, 38,6. c opp. unio VII, 5, 7. uoluntatis ... unitatem VIII, 13, 15, c4 v. 5 ; sed docet per naturae indifferentiam naturalem sibi uoluntatem esse cum patre IX, 5o, 11. 13. € 1° zara.

qua fide naturaliter infirmus fuisse defenditur, cui naturale fuit omnem humanarum infirmitatum inhibere naturam X, 28, 16/18. 2? glorificatio

INDEX THEOLOGICVS

:

679

manere in dei unitate adsumptus homo nullo modo poterat, nisi … in unitatem dei naturalis euaderet IX, 38, 14/16. D gra//a 1? naturalem in his (fidelibus) ... unitatem, qui per naturam unius fidei unum sunt VIII, 7, 8. 2? quomodo non naturaliter manere in nobis existimandus est, qui et naturam carnis nostrae ... adsumpsit, et naturam carnis suae ad naturam aeternitatis sub sacramento nobis communicandae carnis admiscuit VIII, 13,

9/13 e£ c. 13-17 passim.

natus subst. non ingeniti duo, quia natus est ab innato II, 11, 12. unum

sunt natus et

generans VII, 39, 2. necessitas 1? ref.fides a quae (uoluntas) si data esset, non haberet fides praemium, cum fidem nobis necessitas adfixae uoluntatis inferret VIII, 12, 17/19; I, 11, 12/15. b cum credendi necessitatem dicti dominici auctoritas sola praesta-

ret VIII, 52,3. 2° ref. passio Christi si in passione sua necessitas est, et non salutis tuae donum est X, 48, 14. 19, opp. in sacramento v. 21; non est ... necessitas, sed pietas XI, 9, 23. 57; sacramentum est, non necessitas XI, 48,

7.

3°

ref. Deus non eget conpositis humani officii necessitatibus IX, 72, 7; .

XII, 8, 6. 15. 18. 22. *nescientia

IX, 67, 5. vide ignoratio Christi nihil

ex nihilo. ide CREARE nomen

1? frin a nomen quod rem unamquamque significat, rem quoque eiusdem generis ostendit : et iam non res duae sunt, sed res generis eiusdem est ..; cum enim ... proprium naturae diuinae nomen in utroque sit, uterque unum sunt VII, 13, 2/15; VIL, 32, 18/21.

5?

habet hoc .. sola natiuitas, ut

conplectatur in se et nomen et naturam et potestatem et professionem VII, 21, 39/40. 2? a incam. benigna ... dispensationis suae nomina VII, 33, 18. b ref. christianos fidei nostrae per sacramentum regenerationis hoc (filiorum) nomen est .., quia dici adque esse non idem est VI, 44, 21/26. 3° ar. a adimis nominibus naturam VI, 25,36. P concedentes tantum Iesu Christo nomen adoptionis VI, 25, 25; adoptiuum nomen VI, 45, 11.

*nudus fig.

1° a4 dictum hoc nudum IX, 22, 6 ; VIII, 52, 2; IX, 2, 32; X, 67, 5 ; XII, 20, 21. b uitaest uerum deum nosse, sed nudum hoc non facit uitam III, 14, 5 ; VIIL 34, 36. 2° her. per exteriorem nudamque naturam X, 51, 4.

numerus frin. a

(filium) non in deorum numerum ueritatis diuersitate referendum I,

38,10; V, 2, 10.

obnoxius 1? NB

D

numerum suum in quo sint conseruantia III, 1, 6.

naturali quadam necessitate ad consulendum nobis obnoxius deus

XI, 43, 6.

2°

se maioris beneficii obnoxium confitebitur II, 25, 11.

oboedire (-dientia) 1£rim

A

increando mundo oboedientem dictis dei deum V, 24, 11; IV,

21,23.

B

ref.incam.

1°

etfili oboedientia et paterna auctoritas docetur

in misso VI, 27, 7; IL, 12, 3/5 ; IX, 53, 18/19. 2° a ad susceptionem se b per formae seruilis per oboedientiam exinaniuit VIII, 45, 16; IX, 55,9. 46, 9; VIII, humilitatis mortem crucis ad usque consummatae oboedientiam

XI, 30, 22/24; XI, 48, 14. c. Him oboedientia dispensationis IX, 39, 28; humilitatis IX, 55, 19 ; mortis IX, 14, 5. 3? adloh.6,38 a oboedientiam suam sub effectu paternae uoluntatis ostendit III, 9, 5 |o. b econtra facere

680

INDEX THEOLOGICVS

plus est quam uoluntati oboedire: quia oboedire uoluntati habet exterioris necessitatem, facere uoluntatem proprium est unitati IX, 50, 7/12. 2 ref. fideles a —ber. dictis non oboedientes VII, 23, 8. 7 cum religionis opus oboedientiae esset officium I, 15, 6; I, 37, 23; XI, 32, 12.

obsequella, obsequium 1 rin. ne obsequii religio naturam maiestatis offenderet, sed ut et honorem debitum natiuitas profiteretur XI, 12, 4.

2 ref. fideles a. audiendi a nobis postulet obsequellam VI, 24, 24; IV, 14, 15. b ber. pet filium ad patrem obsequio tantum ac uoluntate religionis (nobis) unitis VIII, 17, 4

*omnipotens 49: 2.

empatesomnipotensodeus-1,/55, 2 5/VIjt199 234VLa2 1,525 XIL 42, omnipotentem te scio VI, 21, 8. 12. 2° ref. Christus omnia in eo

b

contra naturam sunt ; rogo hoc quid aliud est quam omnipotentem esse, quod deus est? V, 18, 25.

*omnipotentia 1° ref. Deus

a

omnipotentiam aeternitatemque nonnisi paenes unum esse

T,:452030X9533046:55X. 468 192£27/:8X11)/20215

30.

2°

ML

215022;

Filis 30.

ref.Pater a

Pb

a

mme

20, 29174

genitumate omnipotentiae tuae uirtute non ambigo

gr XIIms2;hau

XlLlsusasv26sei/i

mPenselN

NC

que

paternae omnipotentiae in se (Christo) subsistente natura XI, 12, tenuit omnipotentiae suae in natiuitate naturam X, 47, 4; IX, 72, 24.

*opifex a

ref. Deus XI, 47, 17.

b

*opificium a par. mundus III, 25, 34.

ref. Christus XII, 4, 12.

Pb

nequede creatore suo opificii ipsius materia

(= homo) decernat III, 26, 2.

origo 1

10.

A

prof.

2°

a

1°

ut.. riuum fons effundat ab origine IX, 57, 4; XII, 53,

otigo nascentium, quae habet in se et coitum et conceptum ... et

partum VI, 9, 40; XI, 15, 13. Hic XII, 8,6.

D

sensus excludit, ut aliquid a

natura originis suae nascendo diuersum sit VII, 14, 4. intra patres man(et) origo nascentium VII, 28, 5. 9. « quantum ex se feminae edendorum corporum susceptis originibus inpenderent X, 15, 23. 3° Hz; a qui (Adam) originem non habu(it) nascendi XII, 16,29. b caelestis originis (— regenerationis) munus I, 18,7. B ref.creatio 1° inhisoriginibus creaturarum

I, 6, 20. uideamus

originem mundi

IV, 16, 4; II, 9, 11; XII, 34,

21. 2? angelorum origo XII, 37, 15. 3° «4 deootiginis nostrae principe X, 19, 6. 5b neque... ad mali me originem inchoasses VI, 19, 8 2 ref. incarnatio

13.

2° a

1° a carnis suae origine homo consummabatur III, 16, origo non hominis est X, 47, 23. 5 dum sibi ipse (Christus)

origo nascendi est IX, 7, 6; X, 15, 26; lib. X saepe. c non corpori Maria otiginem dedit X, 16, 5 ; X, 18, 8. 3 trin. A 1° pater... per Christum origo omnium II, 6, 2; IV, 6, 7; IV, 20, 8. par. opifex XI, 47,17. 2^ confitetur patrem ab origine liberum IV, 6,

16.

B

1^

confitetur et fili originem ab aeterno IV, 6, 16. inenarrabilis a

deo originis... unigenitus deus II, 25, 5 ;XII, 53, 27; XII, 5438: 8 2

traheis

qui est .., non id quod non est (filio) origo nascendi est XII, 17,9.

nonse

b

sibi esse originem docuit VI, 30,27; IX, 53,13. 3° a ar. VI, 14,8; VI, 18, 4; Vll, 14,17. ^? deusex deo ... non potest nisi in originis suae esse natura VIIL 12, 5; VI, 15, 7; VIII, 41, 8. « (filius non) coepit ad originem, sed

originem ab origine sumpsit aeternam VIII, 53, 14/15. 4 opp. adoptio III, 11,9. C uterque (pater et filius) unus et solus est, proprietate ... innascibili-

INDEX THEOLOGICVS tatis et originis IV, 33,18. D (non) moderabor XII, 56, 17. *ortus! subs?. a

L4,3;XL46,12.

b

681

ref. Spiritus sanctus originis suae definitione

in filios dei aucti sunt, non ortu carnis sed fidei I,

pyra

*ortus? partic. subst. a ref. dii pagani successiones satorum adque ortorum I, 4, 25. D /rim. non ex natura autem (filius) est, quando non eadem in se habet ortus et generans II, 25 36:

Pannonia NIIS 33/301 Dotinus: *par 1128.2: 1V)26,51; IV; 22,2; IV,.24; 125. V1, NT Serge Xu dae

ro

VI 255185 VII; 2556;

*parabola (-licus) prouerbiorum obscuritates, quibus in parabolis (Christus) locutus esset VI, 35, 2. parabolicis et allegoricis dictis IX, 70, 17. paradisus 1° Gen.3,6 XII, 46,3. 2° Le. 25, 43 qua (domini natura) paradisi deliciae carere non possunt X, 34, 19. 3° 2 Cor. 12, 4 V, 32, 30; ML Ro 22 *parens A prof. primo humani generis parente Adam XII, 16,27. B —//eo/. deum parentemque I, 5, 12 ; L, 4, 16; L, 7, 2; I, 12, 5. JB Tr

C

frin. progenies a parente

pars 1 ref. cognitio dei pro parte intellegentiae nostrae sensum ... (conparationibus) erudiri VII, 28, 3; VII, 29, 1/9; VIL, 30, 12.

2 theol.

A

(deus non est) diuersus conpositae diuinitatis partibus IX, 72,

ser Barn. ON 155 VII; 25; 15/195 X458, 8; XII. 8, 4. GNT 1? er. III, 8, 7/8; VI, 10, 11; X, 5o, 13. 2° neque pars patris in filio est II, IE 8,/195 11, 22;:22 51H05; 45-11, 4,79 ; VITE 6A xor DXou62588319: MX

22.

C

christ.

1?

utambigi dicique non liceat : Christus natus passus ..,

quibus partibus X, 68, 5.

2°

fedex ea parte qua homo est XI, 14, 12; XI,

"DR particeps (-cipare)

1 antbrop. patticipem rationis hominem TIX3045:95 3918: 1° ar. a usia materiae ... patticipata duobus IV, 4, 14. 2 frin. A

b

non soli … (patri) propria non participantur ab altero IV, 9, 21. 162» recipit innascibilis, in eo tantum quod est innascibilis, participem IV, 33, 14. B unigenito Christo deo uerbo particeps non est XI, 18, 1o. 3 incarn. 1? eius (carnis peccati) fit particeps adsumptione non crimine I, 2? Ps. 44, 8 in qua (natura humana) ei sunt ex carnis adsumptione 13,35. participes XI, 19, 39 e cap. 16-20 passim. partus 1 /rin. non per consuetudinem humani partus deus ex deo nascitur .., cuius asus, a deo exitio potius quam partus est VS 2 incarn. uitgo, partus et corpus .., salus nostra est II, 24, 2 saepe. pAssIO Christi — I, 31-32; IX, 7, 4/24; X, 9-71

1 A subditur tibi (Iacob) secundum carnem homo ad mysterium passionis in carne V, 19, 16; V, 32, 5; in psalmo passionis suae sacramenta praelocutus B

XL 15,15.

IX, 55,9.

2?

sunt III, 16,10.

1°

totum hoc ad paterni mandati referens oboedientiam

3?

libertatis suae ad motiendum usus est potestate X, 11,

explentur ea omnia in passione quae de partu uirginis coepta

682

INDEX THEOLOGICVS

16.23 IX, 377; X; 12/12/3165 X, 48 que C (0*4 ipso pro nobis moriente I, 13, 32; VI, 45, 2/3; X, 71, 26. 2? creatura intercessione huius piaculi

liberatur III, 11, 2/3. motientium

D

aeternitate

3°

dum inmortalis ipse neque morte uincendus pro

moreretur

I, 13, 45; IX, 7, 11/24; X, 65, 5/6.

tametsi in partu et passione et morte naturae nostrae res peregerit, res

tamen ipsas omnes uirtute naturae suae gessit IX, 7, 4/6; III, ro, 18/35 ; X, 47, 1/10; X, 48, 35; X, 62-66. 2 A #fimor — X, 11-12; X, 29-30; X, 34. non est itaque in ea natura, quae

supra hominem est, humanae trepidationis anxietas ;et extra terreni est corporis mala non terrenis inchoatum corpus elementis X, 44, 1/3. B /ristifia — X,356-57. 1? non propter mortem, sed usque ad mortem tristis est X, 36, 11/12. 2? sinobis tristis est, id est propter nos tristis est, et propter nos (est) confortatus et nobis X, 41, 10/13. C dolor — X, 13-15; X, 23-26; X, 44-47. 1° non uis, heretice, ut transeunte palmas clauo Christus non doluerit X, 45, 20/22; XI, 2, 6. 13. 2? adferrent quidem haec inpetum

passionis, non tamen dolorem passionis inferrent ...; passus quidem dominus Iesus Chtistus ...; sed in corpus inruens passio nec non fuit passio, nec tamen naturam passionis exseruit, dum ... uirtus corporis sine sensu poenae uim poenae in se desaeuientis excepit … ; habens (Christus) ad patiendum quidem corpus, et passus est, sed naturam non habens ad dolendum X, 25, 4/35 ; cato ipse cum sit, extra carnalem tamen naturam dolendi uulneris repperitur X, 32, 7; X, 35, 5/6.

D

infirmitas — X, 27-28; X, 32-35; X, 48, 19/34.

1°

quam infirmitatem dominatam huius corporis credis, cuius tantam habuit natura uirtutem? X, 27, 13/14; X, 28, 15/18.

2^

in natura eius corporis

infirmitatem naturae corporeae non fuisse ...; quia quamuis forma corporis nostti esset in domino, non tamen in uitiosae infirmitatis nostrae esset corpore, qui non esset in origine, quod ex conceptu spiritus sancti uirgo progenuit ... ; dum et corpus illud corporis ueritas est, quod generatur ex uirgine, et extra corpotis nostri infirmitatem est, quod spiritalis conceptionis sumpsit exordium

X, 55, 2/167 X255 :395 X; 44, 2; X, 47, ro: 3

A

utflens non sibi fleret X, 24, 12 ; non sibi tristis est neque sibi orat, sed

iliis X, 37, 41/42 ;X, 41, 10/13. 20/22 ;X, 42, 8/12; pro nobis dolet, non et

doloris nostri dolet sensu X, 47, 20/21 ; quidquid patitur, non sibi patitur. non enim sibi homo natus est, nec ex se iniquus est X, 47, 30/31. B neque enim tum cum sitiuit aut esuriuit aut fleuit, bibisse dominus et manducasse aut

doluisse monstratus est: sed ad demonstrandam corporis ueritatem corporis consuetudo suscepta est, ita ut naturae nostrae consuetudine consuetudini sit corpotis satisfactum X, 24, 14/18; X, 63, 3/4; X, 71, 10/21. Sed in his se

omnibus ueritati corporeae natiuitatis accommodans, quibus naturae nostrae infirmitas detinetur: non ut infirmis esset ex natura qui deus est, sed infirmitates sibi hominum deus homo natus adsumpserit IX, 66, 21/24. PATER — Il, 6-7; XII, 52-55.

1 A -deus smpliciter IL, 6-7, coll. I, 5-7; II, 2, 6/12; IX, 61, 15/19; XI, 47, 9/32. B 1? a ingenitus saepe ipse ingenitus aeternus habens in se semper ut semper sit II, 6, 26; II, 18, 3.

^»

innatus IL, 11, 2. unum te sine

natiuitate I, 38, 8. c innascibilis sepe proprietate innascibilitatis IV, 33, 18. d ininitiabilis IV, 6, r7. sine initio IV, 35, 23 ; quisine initio aeternus est IV, 57,10.

2?

ab origine liberum .., qui a nemine semper est IV, 6, 16. 18.

2 ref. Filius A 1° aeternum deum aeterni unigeniti dei patrem I, 38, 7. 2° a auctorem natiuitatis esse sacramentum paternum est IX, 31, 22. b causa? XII, 8, 13/14. generans IV, ro, 9. gignens VI, 13, 23. origo VIII, 53,15.parensIl,11,2. B extoto patre totus filius natus est III, 4, 7 ; V, 37, 16; IX, 61, 1/22. C percaritatem adque uirtutem III, 5, 11 ; ut uoluit qui

INDEX THEOLOGICVS

683

potuit IIL, 4, 11 ; genitum a te filium omnipotentiae tuae uirtute VI, 21, 11. Sed ar. filius factus pro uoluntate III, 22, 5/6; VI, 18, 2. D 1° naturam auctoris in fili natiuitate connasci V, 11, 27. in generatione fili naturam suam sequitur ... deus V, 37, 21; cfr VII, 28,9. 2° Hinc pater in filio .., filius in patre III, 4, 14/15 saepe. E 1? patrem potiorem confitebitur, ut ingeni-

tum a genito III, 12, 3. maior pater est, dum pater est; sed filius, dum filius est, minor non est IX, 56, 6/9; XI, 12, 22. 2? a ar. VIII, 3, 29/30. b Aliter respondetur VI, 6, 5; IX, 51, 14/19. F eum patrem ... natiuitas fili perfecta consummat IX, 61, 22; II, 3, 18; VII, 51, 51; VIII, 40, 4. 3 ref. creatio À 1° uniuersorum pater deus XI, 2, 17; XI, 16,5 X:II 55,

3/24. ab uno uniuersorum originem IV, 6, 6. pater est ex quo omne quod est constitit II, 6, 1. deum ex quo IV, 16, 8 saepe. 2^ conditor XI, 47, 18. effectorem adque operatorem XII, 45, 11/12. opifex XI, 47, 17. otigo II, 6, 2. B ref. bomo deo originis nostrae principe X, 19, 6; IV. 20,18:

4 ref. salus A 1° in ceteris dispensatio uoluntatis paternae est, uirgo partus ... salus nostra est II, 24, 1. consummat (Christus) omnia quae pater uoluit III, 15, 5. 2? nostram filium suum

operibus fili clarificatus est pater, dum ad salutem ... natum esse hominem uoluit III, 16, 7/11. 3°

caritatem erga nos dei VI, 45,9. B —missi et mittentis significatio hic non aliud quam patrem et filium docet V, 11,24 saepe. C —preces Hilarii ad Patrem

I, 57-38 ;VI, 19-21 ;XII, 52-57. PATER et FILIUS 1 A non deos duos sed deum et deum (scriptura) elocuta est IV, 18, 16. non duos deos connumerat nomen unum VII, 15, 5. INB nec duos deos significare neque unicum VIII, 38,22. B 1° ex deo deus uel in deo deus nec deos duos perficit, nec in solitarium deum deficit VII, 32, 20/23. 4 unus ex uno II, 8, 6.unum ab uno deum III, 8,3. D unusin uno manens IX, 52, 5. alius in alio III, 4, 15. nihil differre esse et inesse VII, 41, 26/30; VI, 19, 16/18. c unum sunt qui inuicem sunt .., cum unus ab uno est VII, 32, 11/14. 2? ref. creatio habes deum ex quo, habes deum per quem IV, 16, 8. Sed 4 alius per quem, alius sine quo II, 18,9. 7 (filius) ex quo et per quem et intra quem XI, 47, 29. 2 unum in fide nostra sint uterque, non unus I, 17, rss efrpsab.s 11,5, 3. A 1° unumsunt, non unione personae sed substantiae unitate IV, 42, 42. Hinc unionem detestantes unitatem diuinitatis tenemus VI, 11, 8; VIII, 38, 23. 2? uterque non solus est VIII, 56, 8. (non) singularis IV, 17, 22. neque solitarius VII, 2, 18. fed uterque unus et solus est proprietate in unoquoque et innascibilitatis et originis IV, 33, 17; XI, 1, 22 [26. B sint unum, ut sunt qui genuit et genitus est III, 23, 6; quod unum sunt proprietas ex natiuitate naturae est XI, 12, 15. 4 natura unum sunt VIII, 9, 5. unum naturae professio est VII, 25, 7. b nec alterius generis IX, 36, 14; in similitudine & in sacramento substantiae tuae unum VI, 19, 14. NB generis VII, 39,37.

(non quasi) posteriorem patrem materia, quae sibi cum filio sit communis ostendat IV, 4, 18; VI, 12, 9/13. 35.

3 correlatio

A.

cum pater nonnisi per filium pater sit, filius significatur in

B Him sisemper pater, patre VIII, 40, 4; II, 5, 18; IX,61,21;X,6,9/12. semper et filius XII, 32, 10; XII, 21, 18/28; XII, 25, 14/16.

patiens = patienter exspectans

29. in saeculo vexati, patientes promissionum eius essent IX, 30,

patres a prof. VII, 28, 5. b — episcopi nicaeni IV, 6, 24. Paulus NB ad plenitudinem dominicae passionis cruci reseruandus V, 32, 50.

684

INDEX THEOLOGICVS

persona 1gramm. A 1° ex persona uirorum excelsorum ... loquitur V, 38, 7; IV, 40,11. 2° a dicta esse ex persona dei patris V, 32, 2; IV, 37, 1. b per Moysen ex persona unigeniti dei dicta V, 38, 5 ; V, 36, 8. ex persona sapientiae dictum est XII, 1, 16. B Him 1° personis rem accommoda III, 25,

5.

2?

utriusque naturae personam tractari in domino Iesu Christo IX, 14,

2,

2trin.

1?

personarum ita facta distinctio est, ut opus referatur ad utrumque

IV,21,12;IV,23,24; 1X, 74, unus

et uerus

13.

2?

deus V, 10, 8; IV,

distinctione, non generis IV, 40, 17.

pateret filius non persona sed natura 35, 14; V, 35, 12. personae

3°

4

tantum

personarum discretione prae-

missa, ne solitarii error subesset IV, 24, 3. ^» unum personae sed substantiae unitate IV, 42, 42; VI, 8, 4.

sunt, non unione

*personalis sab. unus ac solus personali demutatione se nunc in alio mentiatur VII, 39, ro. Petrus 1? unum hoc est inmobile fundamentum, una haec felix fidei petra Petri ore confessa Il, 23, 21/22; VI, 36, 38. 2° 4 hoc ecclesiae fundamentum est -.. ; hinc regni caelorum habet clauem, hinc terrena eius iudicia iudicia caelestia sunt VI, 57, 23/26; VI, 38, 17/27. b hoc qui ... negat, prius est ut neget Petri apostolatum fidem beatitudinem sacerdotium martyrium VI, 37, 28/30. *potentia L, 22, 5. naturae suae (Spiritus sancti) ... potentiam XII, 55, 13.

potestas Observentur 1° esse filios dei non necessitatem esse, sed potestatem I, 11, 13, par. uoluntas v. 15. 2? Non semel = fere “‘vigor essend?" (cfr subsistendi uirtus III, 24, 16) a /beol. potestas aeternae infinitatis I, 13, 24; id quod cum incorruptae beatitudinis potestate perpetuum est I, 5, 12 ;IV, 9, 13; VIII,

24, 8. — Hinc ipse in patre est et in eo pater est ; hoc ... non efficit uoluntas, sed potestas VIII, 18, 14. D ref. creatura neque ei (deo) naturae alienae potestas conparatur VII, 26, 25. 3° comer. a tbeol.— — Pater una potestas ex qua omnia II, 1, 18; VII, 27, 20. — — Fz/ius genuisse potestatem VII, 26, 55. — ha-

bet in se per sacramentum natiuitatis ... potestas potestatem IX, 1, 40. b ref. creatura Nalentinus ... cum ... numerosas aeternitatum potestates introduxisset VI, 9, 11. insolens potestas IX, 7, 17.

*praefigurare Iz

ner Vootgwro: My 2olesr

*praeposterus neque praeposterum ex deo deum sentiens I, 11, 8; XII, 51, 8. primogenitus A Fus 1? ar. sitque ... primogenitus ex ordine VI, 18, 18. 2° a primogeniti tui XII, 55, 27. D cum imago dei est, primogenitus quoque creaturae est, continens in se uniuersitatis exordium VIII, 5o, 23. 1/3.

3?

Qua ratione. populus Israel dicatur primogenitus, qua Filius XII, 14-15.

B

incarn. idem primogenitus ad aeternitatem est VIII, 5o, 18; XI, 15, 21.

princeps 1 a adeo originis nostrae principe X, 19,6. ... €t animae suae princeps deus X, 15, 2/3.

P

corporis sui (i. e. Christi)

2 ecclesiae principem VIII, 1, 18.

*processio ref. Spiritus sanctus VIII, 19, 21. 23. *procreare unigenitum ex his quae ingenita in se erant procreauit III, 5, ro.

INDEX THEOLOGICVS

685

profectus 1 A neque in (deum) … cadit ... profectus III, 13, 3; XI, 44, 7/13. B ed 1° profectus dignitatis est (patrem) genuisse potestatem VII, 26, 35.

2?

profectum natiuitatis IX, 30, 3; VII, 11, 10; VII, 27, 28; cfr IL, 20,

IO. 2 A incarn. 1? ut non defectio dei ad hominem sit, sed hominis profectus ad deum sit X, 7, 14. 2? «a unctionis profectus XI, 19, 32. profectus claritatis III, 16, 23. D adsumptionis nostrae profectus XI, 49, 2. 10/17. B salus 1° ad aliquem profectum aeternitatis I, 2, 8; XII, 47, 8. doctrinae profectus IV, 27, 1; X, 2, 20. fidei profectus IX, 33, 4.

241

proferre 1 prof. non habeo ... quod ex meo proferam II, 19, 8 passim.

2 theol.

A

her. qui ex se protulerit uel extenderit quod sibi esset in filium

VIL 17, 10.

proficere fheol. 1^

B

éncarn. humani partus lege profertur II, 25, 6.

frin. qui in deum natus est nec coepit quod deus est nec profecit

VII, 14, 31; XI, 19, 29.

2° ref. fideles in dei filios profecisse I, 10, 29. progenies 1? prof. = posterifas IV, 26,8. 2° frin. a conr. = Falius AL, 8, 65 IL, 11, 2;IX, 37,12.

b

abstr. — modus generationis IL, 8,9; VI, 12, 36; VIL, 11, 9.

*prolatio frin. 16.

a

ber. VI,9,1/46.

b

nonquod prolatio uocis natura sit fili VII, 11,

promptus OT fere — facilis a prompta defensio VI, 14, 11; IVe b promptior (= creditu facilior) magis spei nostrae, quam diuini sacramenti effectus est IX, 4, 6. proprietas, proprius 1° a uerborum proprietates I, 58, 5 par. significatio ;par. sensus I, 1 creationis proprietas XII, 50, 3 — the meaning of “creation”? Hime 35, 2. LLC P nominis proprietatem VI, 49, 1; RAS (Watson). inambiguitas N, 5, 8; VII, 38, 21; VIII, 44, 1. b — adaptata dicta - qualitas distinctiva B propositioni propria IX, 45, 1 coll. v. 3; XI,26,4. rei 1? concretae in pecoribus (hibridis) ... ipsa nouitas non inest nisi ex abstracconnatis proprietatibus VII, 14, 8. creaturae propria XII, 5, 20. 2? fae subiectionis proprietas XI, 35,12. C —proprietas humanarum necessitatüm XT1L18, T5. v6 2 theol. À ref. deus 1° cum esse ei proprium esset [56554956 V Iona 2? proprietatum (s/. uerbum, sapientia, uirtus) nomina VII, XII, 24,8.17. 11,27. 5; XII, 52, 16. 3° cum... quae gereret propria deo essent VII, 36,7; 1? proprietate innaIV, 23, 17; IX, 61, 27. B ref. personarum distinttio XI; 1; 22225 9OCH, 345 34; VIII; 16; 41, IV, 17; 55, IV, originis et scibilitatis sancti spiritus proprietatibus I, 28, 19. 23/14/18 XI, 42, 422^ 3 ref. generatio divina À 1? proprietate qua dicitur (filium) tuum" III, 11, 7/10; VI, 23, 14/33; VL, 25, 34; VIII, 25, 8; XI], 13; 9. 2° a per. b opp. communio singulare VI, 25, 24. exceptio VI, 39, 11; binc VI, 28,24. ad aliud genus si transitus Observetur 3? 36. 30, VI, 22,18; VI, is nuncupation

proprius filio pater est, in ea necesse est filium manere proprietate qua pater est B 1° 4 natumetex deo et secundum natiuitatis proprieIX,61,23/24. tatem I, 29, 14; VI, 32, 10; XII, 8, 8.

b

opp.adoptio VI, 39, 3. nuncupatio

XII, 15,5; Vl, 44,25. 2° deum (filium) dei patris propriam generationem 3? per natiuitatis ueritatem uerae diuinitatis proprietatem ueneXII,2,8 ratur in filio VI, 10, 33; L, 27, 11; V, 11, 26; VII, 39, 1608

49.

acum

686

INDEX THEOLOGICVS

natiuitas non nisi ex proprietate naturae sit, et iam natiuitas non erit, si proprietas naturae

b 4

in natiuitate non

inerit VIL,

14,

13/15; VII, 22,

54.

naturae in eo paternae proprietas IX, 49, 20. 26; XI, 33, 30. 5° quod unum sunt proprietas ex natiuitate naturae est XI, 12, 15. unius in

utroque proprietate naturae IV, 18, 6; VII, 32, 9; X, 22, 25; XI, 12, 32. b unitatis proprietate VIII, 6, 8. proprietatis aequalitas VII, 26, 32; cfr

XII,24,2.

v

pernaturae proprietatem in sese sunt VII, 40, 24.

6;IX, 1, 19;

IX, 36, 20. uisus est (in filio pater) ex proprietate naturae VII, 59, 1; VII, 5, 12 SSV.DEL, 243 127

4 A ref. theophaniae familiari inter se proprietate et natiuitatis et uisus V, 17, 19. B ref.incarn. 1? ^ ad proprietatem naturae (tam diuinae quam humanae) intellegendam inpellimur X, 22, 25.29; c/rIX, 51,27. 2^ a naturae proptiae ac suae corpus illud est X, 23, 30; X, 25, 1. 7 in similitudine naturae (humanae), non uitiorum proprietate generatio est X, 25, 17. 21. 34. C ref. eucharistia naturalis pet sacramentum proprietas VIII, 15, 23. D ref. salus nomen fili ... quod proprium est ad salutem VI, 41, 13. Hinc . Sola proprietas ad salutem X, 71, 27. protendere labre como 65355: VIT, 41; 105/X5, $5 5.529 02^ C IrefeuDensiben. N 19125325 Es 1236243: X$ 151,139 10H vefouincarn, héned, a6, Ratio 4757 protensio 1? prof.1X,37,6. 2? ref. Deus negatur a l,6,17. b ref. nativitas V,

ans Vlr XI; $45 prouehere, prouectio 1° "rim. generatio quae substantiam prouehebat IX, 37, 17.

2°

ref.

salus 4 contumelia (Christi) ... nostra prouectio est IX, 4, 27; IX, 5,2; XII, 5, 26. b ad intellegentiam ... prouehamur VI, 9, 35; I, 37, 23.

*prouerbium VI, 33, 1 par. parabola ;VI, 33, 36; VI, 34, 26; IX, 70, 19 par. exemplum.

*prouidentia IX, 31, 4o.

prouidere 1? 4 molestias ... prouidere I, 3, 4; IX, 59,43. P» par. consulitur II, 5, 230022: prouidens: .sxdeus;cunctale LIsxooeors E bt75 1958EV 58305 Some

per profetam prouidens deus III, 8, 15 ; cfr XII, 2o, 1. *publicus INNO

Et

Tots Tee

AVES

ero MIE

*pulcher, pulchritudo 1? huius ... pulchritudinis dominum 15/29. 40, 4.

GUT:

... pulcherrimum intellegi I, 7, 23.

2° a pulcherrimae sententiae I, 7, 8. 6; I, 8, 2; VIII, 34, 22; IX, b pulcherrimum suscepti hominis sacramentum X, 16, 1.

*qualitas MIHI, 49; 215 LX56:2175 8X1; 050587: ratio A 1° a participemrationis hominemIX,4, 10; X, 58, 1; X1, 45, 4 ; cfr, 1, 22. b sensus rationis est motus. rationis motum ueritas incitat V, 7, 5/8; XII, 53,22. «c Hincassoc.sensus X, 33,11; XII,41,5. 2? a4 nonessehoc

dignum deo ratio ipsa suadebat I, 9, 7.

^» ratio communium opinionum

consilii caelestis incapax I, 12, 8/16; XII, 26, 11. c Sed ut quod cogitationis terrenae ratio non concipit, id ... ratio diuinae uirtutis insinuet III, 26, 6; I, 22, 6/10; XII, 20, 14. 4 —Hinc tatio caelestis X, 55, 28.39. fidem non ... inopem tationis -XII;v20; :21:5 Xj. 385^ 2. B. aw dictistatiosll; 535.4 EXT, 1220. 3 sepes «De Daho- «causd VrUXs 2259; Mritéuctitis Le M reb oSV Ue 5

INDEX THEOLOGICVS

687

16. C 1° constitutionis nostrae ... ratio I, 9, 12. 2° ref. Spiritus sanctus ratio et condicio muneris II, 33, 13; 11, 34, 20. 3° ref. miracula ratio facti ITI, 5, 21 cfr operis intellegentia 6, 4; III, 20, 31. 35; X, 54, 24/25 ; X, 69, 23. *rationabilis 1?

prof. X, 1,19.

2?

fides iam rationabilis scientiae I, 22, 7.

*reconciliare (-liatio) VIII, 50, 27; VIII, 51; 7/20; VIII, 52, 9; IX, 59; 27. *recursus 1? prof. XII, 53,6. 2° ref. cognitio Dei se infiniti sensus nostri recursui subtrahat XII, 24, 17. cfr mens retroacta XII, 52, 5; XII, 24, 14. 18. *redemptio uenerat redemptio uniuersorum II, 31, 7 ; homo Iesus Christus ad redemptionem animae et corporis nostri perfectus est natus X, 15, 16. Cfr creatura 28 intercessione huius piaculi liberatur III, 11, 2. moritur ultioni EX vide PASSIO, SALUS

*redimere VI, 46, 16. regenerare vide BAPTISMA, COGNITIO DEI

regnare, regnum 1° ad Le. 25, 42/43 non alius est moriens et regnans X, 65, 10. Dan or: 1,24 X1, 37, 9-40, 1. nos conformes gloriae corporis sui facti regnum dei erimus

XI, 39, 3.

religio (plur. XIV, 15, 10; XII, 3, 2)

A pagana IV, 15, 10; IV, 38, 32. B Hebraeorum religio I, 5, 3; IL, 51, 1° 25. C Christi ad Patrem obsequii religio XI, 12, 4. D christiana a ecclesiae religionem V, 39, 18. religionis nostrae (meae) V, 25, 18; XII, $7, 1. simpliciter religio I, 33, 2 saepe. b ass. cognitio VII, 22, 18. ueritas VI,

c magna mihi erga res tuas (/.c. Spiritus sanctus) religio est XII, 55, ber. a ipsi arbitri religionis, cum religionis opus oboedientiae

15,13. y. 2?

esset officium I, 15,6. b ar. ementito nomine uerae religionis VI, 1, 7; V, 10, 4; XII, 18, 3 saepe. E NB fidem dicti (deus) iurandi religione confirmans IX, 65, 8.

*religiosus subs. Dre

126; VT, (2:2, qi

religiosus ad. A 1? a proprium uitae humanae ac religiosum officium I, 1, 1. religiosa mens I, 7, 7. religiosa discendi expectatione I, 18, 5.

2°

a

P»

religi-

osa fides X, 69, 9; XI, 28, 11; XII, 53,3. D religiosa doctrina V, 18, 5 ; V, B 1° necindeum 38, 4. religiosa opinio I, 6, 29 ; XII, 34, 26; XII, 55,2. patrem sit religiosus qui non diligat filium VI, 30, 39; religiosi nominis (s/. Pater) adsumptionem VI, 30,7. 2^ quae confessioni spiritus sancti con2, grua ac religiosa essent I, 36, 3. 3? deos dici religiosum est XT

11.

C

religiosus filius (deus) VII, 12, 30.

renasci

vide BAPTISMA *renouare

1° 36.

res

;

quem (Christum) de forma serui in formam dei renouat (pater) IX, 54, 2?

nos ex catne renouati II, 25, 18; X, 65, 6; XI, 49, 18.

1° a opp. exercitatio scholaris I, 34, 4. 2. 6. — dicta (fantum) IV, 18, 1prof effectus in rebus est X, 69, 24. 2? formul. a in rebus Hinc 2 8. humanis XII, 25, 1. D in dei rebus II, 9, 20 saepe.

688

INDEX THEOLOGICVS

2 theol. À trin. 1° ref. Pater et Filius a res non differt VII, 39, 31, par. natura ; iam non res duae sunt, sed res generis eiusdem est VII, 13, 3/4; cfr

XII, 7, 6. b Sed "ego" et "patet" rerum nomina sunt; "unum" uero naturae professio est VII, 25,7. 2° ref. Filius a uetbum hoc res est, non sonus II, 15,25 ; VII, 11,2. 33. D tua (o pater) res est et unigenitus tuus est XII, 54, 5; cfr tes tuas XII, 55, 5. 3° ref. Spiritus sancíus a — quaero in

spititu dei utrum naturam an rem naturae significatam existimes VIII, 22, 1/5. — cum spiritus sanctus, qui et spiritus Christi et spiritus dei est, res naturae esse demonstretur unius VIII, 26, 10/18. b nulla te (pater) nisi res tua penetrat XII, 55, 15 cfr tes tuas v. 5.

B.

zmcarn. ipse ex unitis in idipsum naturis

naturae utriusque res eadem est IX, 3,17.

C

ref. fideles qui per rem eandem

unum sunt, natura etiam unum sunt, non tantum uoluntate: quia et ipsi res

eadem effecti sunt, et eiusdem rei ... sint ministri VIII, 9, 5/7. RESURRECTIO A

Christi

1°

ut deus ex homine, ut inmortalis ex mortuo, ut aeternus sit

ex sepulto I, 13, 50/51. 2° 4 quamquam frequenter ad deum patrem per apostolum refet(atur), Christum esse a mortuis excitatum IX, 12, 1/3. b

uidesne

ita deum

et hominem

praedicari, ut mors

homini, deo uero

catnis excitatio deputetur? ... unum tamen Christum lesum eum memento esse qui utrumque est IX, 11, 20/28 ; resurrexisse enim per se ex mortuis in uitam nisi dei natura non potuit VII, 12, 26 ; X, 22, 37/44; X, 57-67; XL, 15,

14. B nostra 1° 4 coexcitamur a deo in Christo per mortem eius ...; habemus significationem dei patris nos coexcitantis in mortuo I, 15, 51/54; suscitat operatio dei Christum a mortuis, et haec eadem dei operatio nos uiuificat cum Christo IX, 10, 19/21. P resurgens de mortuis adsumpsit nos VI, 43, 3.

3°

2?

fides ista conresurgit in Christo IX, 9, 17; IV, 42, 33.

finalis deuictio mortis nihil aliud quam resurrectio ex mortuis est, cum ...

uiuae iam caelestisque naturae constituatur aeternitas XI, 55, 5/5 ; uitae enim

humanae adque mortis finis est resurrectio; et certissimum militiae nostrae stipendium est incorrupta aeternitas XI, 43, 11/15. vide SALUS *retractare fere = serutari IV, 14, 30; VI, 48, 21; IX, 45, 14; X, 70, 19; XI, 22, 2 ; XI, 24, 32. *retroagere

1?

quia natura non ferret ut eum (Z.e. Filium) retroageret ad innascibilitatis ...

substitutionem X,8, 5. SEX TIS 245 12:0188 Sabellius

1°

a4

2°

mens retroacta ad originem Filii aeternam XII, 32,

Sabelli heresis ipsum patrem sibi et filium professa V, 25, 35. ut cum

eo unus sit ambo, non unum II, 25, 1/3. b —Hinc unionis in Sabellio inpietas IV x6gwofriArritevenbasl V2, 155. VIS. 11352092: 7 Munumideun Sabellius praedicat fili natiuitate sublata VII, 5, 1; 1, 16, 5. b inpie multos ad unius dei professionem Galatia nutriuit VII, 3, 28. 3° eundem diuisit in

uirginem VI, 11, 7. dum usque ad uirginem pater protensus ipse sibi sit in filium I, 16, 11. 4? Ariani catbolicos erroris sabelliani accusant X, 5, 15/22. *sacerdos a ref. Iudaei I, 26, 7; VI, 50,6; X, 28, 7. b ref. Christiani VIL, x, 11. vide EPISCOPUS *sacerdotium a Petri apostolatum fidem ... sacerdotium VI, 37, 3o. P ad sacerdotii meritum VIII, 1, 8; I, 14,10. € zronice noui apostolatus mendax sacerdotium VI, 37, 21.

INDEX THEOLOGICVS

689

sacramentum (-nta)

vox fere synonyma cum mysterium, sed quae 1. frequentius verbis sentiendi regitur, et 2. latius se extendit ad a. vitam Dei intimam et b. sensum dictorum enigmaticum. 1 Sensum illustrant a in somnio sacramenti reuelatio est, non corporalis contemplatio V, 20,4. P perid quod sacramentum est, occultantur IX, 62, 15 ; ut uere sacramentum sit per iustificationem spiritus manifestatur in carne

Koss 2 ref. Deus

A

naturae infinitae ... sacramentum

IX, 72, 12; VI, 9, 31.

B 1° haec ueritas est sacramenti dei, hoc inperspicabile naturae nomen in patre II, 6, 20. 2° auctorem natiuitatis esse, sacramentum paternum est IX, 14.

31, 22; XII, 23, 11; in sacramento substantiae tuae unum VI, r9, 3? (diem finalem) in sacramento paternae potestatis consistere IX, 75,

32. C 1? sacramentum diuinae generationis I, 21, 2 ;sacramentum natiuitatis VII, 22, 51; subsistentis ex deo dei sacramentum V, 37, 25 ; Jine sacramentum fili VII, 5,3. 2^ natiuitatis hoc sacramentum est, ut pater et filius in unitate naturae sint VII, 26, 15 ; VIII, 43, 13. 3° cum sacramento scientiae suae (filius) ex eo nascitur VII, 27, 21. D regenerantis trinitatis sacramentum I, 36, 8.

3 ref. incarnatio A 1° sacramentum suum (Christi) est et in tempore et in opere X, 69, 14. 2° sacramentum ipse est IX, 62, 19. 3° sacramentum eiusdem et hominis fili et dei fili X, 20, 6; IX, 14, 6; mediatoris sacramento utrumque unus existens IX, 3, 15 ; XI, 20, 9 ; hinc sacramentum simpliciter VI,

50, 7; X, 62,7.

B

1°

idem .. dictorum eius sacramentum (est), quod

generis IX, 6, 6; dictorum et gestorum sacramentum X, 55, 2.

2°

in specie

spiritalis conceptionis sacramentum X, 21, 7. sacramentum spiritalis huius unctionis VIII, 25, 6; XI, 18, 20. sub consummandi baptismi sacramento VI, 23, 3. sacramentum nesciendi IX, 75, 14; IX, 71, 18. sacramentum fletus sitis adque esuritionis X, 24, 3; X, 55, 15. in sacramento passionis X, 48, 21.

sacramentum totius dispensationis (7.e. glorificatio) IX, 39, 7. in sacramento subiectionis (finalis) XI, 40, 20. C —N.B. post sacramenta hominis adsumpti (Ze. vitam terrestrem) VIII, 46, 8; XI, 49, 9.

4 ref. salus À 1° hoc (ércarnatio) non sibi, sed nobis est sacramentum IX, 4, 25; dispensationis suae salutaria mundo sacramenta V, 15, 9. 2° ad sacramentum uitae humanae sub uoluntatis suae libertate moriturus X, 12, 11;

sacramentum est (subiectio finalis), non necessitas XI, 48, 6.

B

1°

de

sacramento salutis humanae II, 1, 8 ; V, 18, 4; V, 22, 11; sacramentum salutis nostrae VI, 23, 36; III, 25, 19; IX, 56, 1. 2° quibus et beatitudinem

sacramenti huius spopondit (ut sint regnum Dei) XI, 59, 11 ; obtinendae uitae sacramentum VII, 33, 21. 5 ref. scriptura À 1° sacramenta legis mysterium dispensationis euangeli-

cae praefigurant V, 17, 3; IX, 26, 11. 2° locuturi sumus quae ab his (prophetis et apostolis) in sacramento praedicata sunt I, 58, 6. B sacra-

mentum dicti huius VII, 24, 1 ; VIIL, 34, 25; IX, 29, 8; XI, 24, 31 ; nc II, 16, 4? 6 A ref. baptismus sacramentum regenerationis VI, 36, 6; VI, 44, 21 ; efiam sacramentum szzplicifer VIII, 5, 15; VIIL, 8, 5. 11. B ref. eucharistia per sacramentum communicatae carnis et sanguinis VIII, 15, 1; VIII, 15, 12; VIII, 17, 5 ; per sacramentorum ... mysterium VIII, 15, 9. NB cum naturalis

per sacramentum (eucharistiae ?) proprietas perfectae sacramentum (exemplum ? cfr. VIL, 16, 11) sit unitatis MIT 633 222: SALUS 1 A hanc uitam ... ad profectum esse aeternitatis indultam I, 2, 7/8; I, 9, 4/15 ; 1, 125 4/16 ;VL,:19; 4[1o. B inagnitionem dei renouati ad creatoris

690

INDEX THEOLOGICVS

imaginem reformabimur ... secundum dispositam primi hominis figurationem XI, 2 III, sibi

49, 18/25 ; III, 15, 19/22. 1? a uirgo, partus ... mors inferi salus nostra est II, 24, 2// st TET35 960515 9, 1; V, 22, 11; VI, 19, 22; VI, 25, 56 ; VIII, 44, 11. b patet... mundum ... in eo reconciliatione reddebat VIII, 51, 10/20; nascitur deus (ex

uirgine) adsumptioni nostrae, patitur uero innocentiae, postremo moritur ultioni IX, 7, 19/21. 2° 4 uiuersitatis nostrae in se continens ex carnis adsumptione naturam XI, 16, 1/2; II, 25, 15/16; X, 25, 4/6; (ut) per huius

admixtionis societatem sanctificatum in eo uniuersi generis humani corpus existeret II, 24, 7/9.

b

$ed manere nos in se per fidem ... monet IX, 55,

17/18 ; IX, 9, 9/17; eius tantum in se adsumptam habens carnem, qui suam sumpserit VIII, 16, 4/5 ; VIIL, 15, 8/9. Hinc mediator ipse in se ad salutem ecclesiae constitutus IX, 3, 14. 3 A 1? quod ille deus in carne consistens, hoc nos uicissim in deum ex carne renouati IL, 25, 17/18; I, 11, 19/20; IX, 4, 25/28. 2° nos ad diuinitatis suae naturam trahens I, 13, 24/25 ; L, 36, 11/12; IX, 15, 13/14. B 1° ad sacramentum uitae humanae moriturus X, 12, 11/12; IX, 7, 14/24; X,63,5[6; X1, 55, 10/11. 2° omnis caro uiuificatur in Christo III, 15, 9;l 13,33. 43;I1X, 10,20. 3° nos conformes efficiendi gloriae corporis dei XI, 49, 10/12. 17/18; XI, 9, 46 ; XI, 36, 9/11 ; XI, 45, 10. 16 ; uitae aeternitatem … cotporeis et mortalibus redditurus III, 15, 18 ; 1, 15, 50; IV, 42, 33/34; X1,45,

13.

4?

consummatae beatitudinis delicias pollicens X, 34, 15; I, 9, 2.

sapientia 1 hominum 1? stulta sapientia III, 24, 19; V, 1, 22 saepe. 2^ cum sapientiae haec ueritas sit, ea interdum sapere quae nolis VIII, 1, 41 ; III, 26,

3/14.

2 Filius — VU, 11, 2/22; XII, 52,3/17.

À

ar.

a

sapientia, quam ipse tu

Christum confessus es IV, 21,1. D ne quid sapientiae filio relinquatur IV, 8,8. B 1? a adProv. 41V, 21, 1/29; XII, 35-51. 5. Notetur nomen boc plerumque non legi nisi in terna uerbum sapientia uirtus VII, 11, 2/4. 19; VIII, 11, 10/12; XII, 25, 15; XII, 52, 8. 14, siprilibusve formulis I, 4, 12 ; I1, 8, 6/8 ; I, 10,

6. 2° a sapientiaesapientia II, 8, 8. D sapientiam te tuam non dissimilem ex te genuisse VI, 21, 16. (non) te aliquando sine sapientia et uirtute et uetbo unigenito tuo deo ...fuisse XII, 52,8. c adestdeo genita ante saecula sapientia .., sed etiam conponit IV, 21, 8/9; XII, 39, 27/29. 4 sapientiae subsistentis XII, 56, 7. 3? sapientia docuit IV, 21, 20; I, 35, 9; XII, 57, 6. vide fundatio. *satisfacere humanas conparationes diuinis non satisfacere exemplis VII, 28, 2 ; I, 19, 14;

VI, 9, 31. 39; VIL, 30, 4; IX, 7o, 19. scientia A cognitio uniuersitatis, qua extra scientiam dei nihil sit XII, 9, 8. B Christi scientia YX., 59 ; vide ignoratio. C — sosfra 1° prof. mens ... plerumque ... incerta, absolutam scientiam in causarum cognitione non tenet XI, 46, 10/18; XII, 27, 1/11. 2° Dei a nonsein caelestem scientiam humanae mentis sensus extendit X, 69, 8; IV, 14, 7. ^ perfecta scientia est sic deum scire, ut licet non ignorabilem, tamen inenarrabilem scias II, 7, 20. c accipitur (Spiritus sanctus) ob scientiam II, 35, 5/14. scientiae domwz VIII, 30, 18; VIII, 33, 11; VIII, 34, 18. 3? episcopo necessaria VIII, 1, 7/37. SCRIPTURA A 1° libros ... a Moyse adque a profetis scribtos I, 5, 2; VI, 19, 11.

doctrinae euangelicae adque apostolicae instituta I, 10, 6. uolumina IV, 7,

8; VI, 19, 10 saepe.

b

2°

x

diuina

sermo diuinus XII, 38, 1; I, 6, 11;

INDEX THEOLOGICVS IV, 14, 3.

3*

a

c

691

ex unigeniti tui ore condita in libros uerba VI, 19, 20.

sacramenta legis mysterium dispensationis euangelicae praefigurant

V, 17, 3/7; V, 18, 31; V, 20, 1/3. cognitis sacramentis salutis humanae .., legis

et profetarum sunt mysteria consequenda V, 35, 4/7. b praestant sibi mutuam euangelia plenitudinem .., quia omnia unius spiritus praedicatio sit X, 42, 1/3.

11/14.

b

B

1?

a

plus loquitur quam auditur XII, 57, 6/7; I, 6,

intellegentiam nostram naturae nostrae ... significationibus in-

stru(it) IX, 73,

5; IX, 40,

14/18; vide conparatio,

parabola.

2^

non

ignorans quaedam non statim posse adque audiuntur intellegi, quia infirmitas nostra serius in ... absolutum mentis iudicium ea quae in aures transfunderentur acciperet ..; deo tamen

... intellegentiam reuelante XI, 25, 6/13.

C

1? optimus lector est, qui dictorum intellegentiam expectet ex dictis potius quam inponat I, 18, 17/20. 2^ a diligenter est contuendum, quomodo et qua ratione sit dictum II, 51, 2/4; IV, 14, 26/29.

b

dictorum

ratio ex his ipsis dictis adferatur XI; 7, 8/15; L, 35, 8. c unumquodque (dictum) eo ipso, de quo quaeritur, auctore tractabimus IV, 14,23. 3° consortium (des) uel profetalis uel apostolici spiritus .., ut dicta eorum non alio quam ipsi locuti sunt sensu adpraehendamus I, 58, 2/6; cfr V, 55, 1/2. secundus frin. 1? cum inter unum et unum ... diuinitatis aeternae non sit secunda natura IV, 33, 20. XII, 54, 9.

2°

secunda quidem ab auctore natiuitas est XII, 51, 9;

sensus A uiuendi iucundissimum sensum I, 2, 18; VI, 19, 5; XII, 55, 24. B 1? odor sensus uisus auditus II, 9, 15; X, 53, 22. 2^ sensus doloris X, 14,8 sapeinlX. C 1° Saepissime intellegentiae sensus T; zx5e XI» 28;

4; et in formula communis sensus I, 27, 8. 4 — /wm active quidquid humano sensu concipi poterit III, 2, 7; sapientia ... intellegi solet ... sensus efficax

fum motus VII, 11, 19/21. par. mens XI, 46, 9/11; ratio XIIN2 15229 obiective — conceptum uerba sensum enuntiant; sensus rationis est motus ;

rationis motum ueritas incitat V, 7, 5/8.

2°

a

ref. cognitio Dei

creator(e) ... naturali sensu opinabatur I, 11, 4; I, 7 passim.

b

quod de

peior. pro

uoluntatis suae sensu Il, 3, 2. angustum inreligiositate sensum V, 18, 3. c ref. fides nouis regenerati ingenii sensibus opus est I, 18, 6. 10; praeparato ad fidei intellegentiam sensu IX, 39, 2; L 37, 21. Da significatio dictorum sensus VIII, 8, 2 saepius. sequi ref. generatio nascentem sequitur ille qui gignit VII, 28, 9. 25 ; V, 37, 21 ; cfr VII, 29) 13 *series ber loa0s aol

sermo 1?

a

3254565 DX, 0592-38

apostoli sermo VI, 44, 2. dei sermo I, 6, 6. profeticus sermo V, 26, 4.

hoc sermonis nostri libello V, 35, 19. Séwilia passim ; quapropter indubie buc spectatIX, 70,5.

b

infra sententiam sermo est I, 7, 20 ; cfr I, 2, 5/6 ; uerbis,

quorum adhuc significatio angustior quam intellegentia sit, enuntiare XI, 44,

4. 2? "rin. a ber. ad lo. 1, 1r uerbum sonus uocis est ... et elocutio b resp. sermo in natura cogitationum IL, 15, 1/4. 18; X, 21, 5; X,51,15.

habet ut esse possit, sequens autem ei est ut fuerit, est uero tantum cum

auditur ..; cessat sonus uocis et cogitationis eloquium ; uerbum hoc res est, non sonus ;natura, non sermo ; deus, non inanitas est II, 15, 5 [26.

seruus 1°

a

wubinonestseruus, neque dominus est XI, 15, 5 XI

nn

m bncum

692

INDEX THEOLOGICVS

nos simus et creatio ex origine et ex natura serui XI, 10, 8. 2° ref. Christus a ar. sit ei nobiscum et creatio ad naturam communis et seruitus XI, 10, 10. aut forte uelis .., ut Christus causa efficiendorum operum

sit

b

creatus, ut ipse seruus potius et operator mundi maneret XII, 45, 1/5.

resp. ex dispensatione seruus est XI, 17, 16; XI, 13-14; ad susceptionem se formae seruilis per oboedientiam exinaniuit VIII, 45, 16.

*signaculum Ad lo. 6, 27 VIII, 44 et 46. similis frin.

2?

1?

ar. non unum

À

estis, sed nec filius es, nec similis es VII, 24, 8.

deo autem simile aliquid esse nisi quod ex se est non potest; non enim

aliunde est quod in omnibus simile est III, 23, 20/22 ; I, 29, 12; VII, 26, 24/34.

similitudo A

drin.

1°

ar.insimilitudinem eum dei creatum IV, 5, 11. 14. nec anxietas

admittat similitudinem exaequatae ad deum ...naturae X, 9, 18.

2^

«4

si-

militudo non sibi est III, 23, 20; IV, 18, 19; VII, 18, 8. similitudinis aequalitas nec solitudinem habet nec diuersitatem VII, 15, 21. D sola ei natiuitas fili … per similitudinem credetur aequalis VII, 26, 26:235: 25V Elo 28,

25.

c

sos

inseparabiles esse per naturalem similitudinem patrem et filium VII, esse

V Tg

nodis $cVos

75 00055 V.H

48924.

Vi;

37. B imr. a hominem uerum secundum similitudinem nostri hominisX,23,3;X,21,15. b insimilitudine naturae, non uitiorum proprietate generatio est X, 25, 16: IX, 55, 7; X, 26, 7.

simplex deus simplex est IX, 72, 9; IX, 61, 19; X, 58, 9.

simpliciores 1° nos Christum dei uirtutem et dei sapientiam praedicantes aequum est humanas doctrinas non tam defugere quam refellere, et simpliciores ne ab his spolientur, et obstruere et instruere ... ; nisi (fides) per doctrinam instruatur, habebit quidem inter aduersa tutum defugiendi recessum, non etiam retinebit constantem obnitendi securitatem XII, 20, 9/29; periculo ignorantium perturbati VII, 1, 8. quia simpliciorum fidem furor hereticus turbaret .., utile existimauimus haec … inserere conparationis exempla VII, 30, 6/15. 2° haec si stultitia ... heretica ad fallendum ignorantes simplicioresque dicta esse ex persona dei patris mentietur V, 32, 1/3 ; ita inperitos perdunt II, 4, 25 ; s/zzi/ia

saepe. solent de nobis inplere aures ignorantium X, 5, 14; XII, 18, 4. singularis frin. 1? proprium ac singulare (Christo) est “hic est filius meus" VI, 25, 24. 2^ sustulit singularis (dei) intellegentiam professione consortii IV, 17, 22, par. solitarius; VII, 5, 22. neque ad singularem neque ad alterum deum fides depereat VII, 8, 17; VIII, 4, 29; X, 6, 7.

*solidus 1? phys. II, 20,31. 2? gramm.ipsa illa ex solido profetae dicta subdentur V,27,2. 3? frin. non per deminutionem (filium) genitum, non ex solido parte aliqua decisum II, 22, 22; I, 16, 10.

solitarius trin. err.

1?

autin duum deorum aut contra in unici ac solitarii dei teneret

errore VII, 8,9;1, 24, 8; VII, 3,38; VIIL, 2, 17.

2°

a

nonipse solitarius

nunc sibi filius est, nunc se sibi profitetur in patrem VII, 39, 11; IV, 20, 1.

b

par. idem IV, 16, 45; IV, 17, 28. singularis VII, 5, 19. 22. opp.

personarum discretio IV, 24, 5 ; IV, 33, 36/39. solitudo frin. err. quod unum est per natiuitatem, non habet solitudinem: quia et

INDEX THEOLOGICVS

693

solitudo singularis est et natiuitatis est unitas ad utrumque VII, 21, 45 ; IV, 17, 24; VIII, 36, 3. non solitudinem unionis VIII, 28, 3.

somnium in somnio sacramenti reuelatio est V, 20, 4. species (gen. sing. species V, 17, 4) 1 A prof. 1? ref. signaculum VIII, 44, 4. speculum IX, 69, 24. 2° pecudum species I, 7, 19; IX, 31, 36. B aeternitas patris ... locos tempora speciem ... excedit III, 2, 7; IV, 2, 5. Hime 1° ref. comparatio terum uisibilium speciem ad intellegentiam inuisibilium protulisse IV, 2, 17. 2? ref. theophaniae ueritatem corporis umbrae species expressit V, 17, 7. opp. natura XII,46,10;substantia XII,46,22.

C

1?

piaeintellegentiae species XI, 44,

16. 2? peior. specie blandae et pestiferae simplicitatis V, 1, 37 saepe. NB sub specie hereseos ualentinae VI, 9, 7. 2 theol. A domini sui speciem quaerebat I, 7, 5.25. par. aeternitas infinitas I, 11, 4; dignitas VIII, 12,15.

B

creatus est species V, 8, 12. 22.

b

;rix.

2°

1°

unaestimaginis ad quam homo

ref. Filius

a

species in imagine IL, 1,

proprietatis ... paternae in se ... speciem VIII, 44, 12.

spiritus 1 A phys. — ventus VI, 33, 32. fig. VI, 51, 4. B. antbrop. 1^ spiritum significari animam X, 61, 16; XII, 57,2. 2° circumcisus a uitiis spiritus I, 13, 29. per fidei spiritum X, 45, 9; V, 12, 10. 1V13045,08 2 ITI; V 287-34:

C

aduersi spiritus XII, 18, 5 ;

A 1? deus spiritus IL, 31, 45. par. inui2 theol. vide sPxRYTUS SANCTUS. 14. sibilia I, r9, 11; uita lux beatitudo VI, 12, 31; uirtus TIGE 2? indemutabilis XII, 8, 17; incorruptio X, 9, 4; inpassibilis IV, 6, 12; non circumscribitur II, 31, 31. B 1° ref. creatio spititu diuini oris XII, 39, 5828902; 13. 2? ref. Scriptura a spiritus profetalis X, 5o, 7; MOT: Pb. reliqui omnes sancto spiritu praedicantes VI, 20, 20. (Paulus) XL 15,9.

spiritu Christi per se loquentis VIII, 45, 2. omnia (euangelia) unius spiritus praedicatio sit X, 42, 2. v spiritus sanctus unus ... omnem chorum legis

inluminans .., datus apostolis ceterisque credentibus II, 32, 11/15 ; IX, 28, 5.

ber. euangelicum et profeticum spiritum in lites diuidant XII, 5, 5. NB non adferunt tempora uel aetates spiritus diuersitatem, ut non ipse adque idem

Christus in corpore sit, qui mansit spiritu in profetis XI, 18, 1/5 ; XI, 15, 16.

A

3frin.

- natura divina non ad solitudinem singularis, sed ad spiritus

unitatem VIII, 36,4;1,29, 14; XL, 12, 31. B — personae divinae spiritus de spiritu natiuitatem XII, 8, 19; VIII, 23, 5; IX, 69, 10. Sed non duos spiritus, — Christus ut deus 1° quomodo C dei scilicet et Christi VIII, 27,12. secundum spiritum filius natus sit III, 19, 1. opp. homo natus VIII, 46, 15/16;

caro VIIL, 16, 15/18.

2?

Hincref.

a

incarn. dei filius natus ex uirgine est

et spiritu sancto, ipso sibi in hac operatione famulante II, 24, 3/6; II, 26, 8/21. b unctio XI, 18, 21. miracula NII, 25, 16/20. passio cui rei existiment mortem fuisse terribilem, spiritui an corpori X, 12, 5, coll. X, 56, 14: deo, an animae an corpori. glorificatio TIT, 16, 27/31; MAO 15: 75, SPIRITUS SANCTUS — I, 36, 6/13; IL, 4, 18/24; II, 29-55; VIII, 19-31; IX, 27/5089 X 535-57:

1

hoc tertium ... quod nominatur

A

spiritus sanctus II, 30, 3. qui

confessioni patris et fili conexus est II, 29, 6. discretum est II, 31, 36; II, 32, 3. B 1° spiritus est dei donum fidelium II, 29, 24. res naturae fili est, 26, sed eadem tres et naturae patris est VIII, 26, 18; VIII, 22, 1/5; VIIL,

11.

2?

modus spiritui nullus est XII, 56, 14/18. neque inter creaturas

referre I, 36, 10 ; IX, 73, 26; XII, 55, 4. 8. C 1? genitum tamen non dicturus XII, 55, 7; VIII, 19, 18. 2° utrum ex patre an ex filio spiritum

694

INDEX THEOLOGICVS

paracletum putent esse VIII, 20, 2. ex se (7.e. unigenitus) sumpturum IX, 31, 45. ex te (o pater) per unigenitum tuum manentis XII, 55, 15. 4; XII, 56, 5 ; NET, $55.97 2 A donum e/ munus Il, 1, 14. 17. 19; I, 29, 25 ; II, 31, 6. 38. 45; IL, 33, I5; Il, $450.19: Hg: 4552.12.15 ? VIII, 4o, 27, 5s utrt RE 2. B auctorem eius II, 4, 24. largitore eius II, 4, 19. C 1° usus II, x, 22 ; IL, 4, 24; I, 31, 6; II, 35, 1. 2° charismata VIII, 29-34. NB nunc VIII,

30, 14.

3^

ad inmortalitatis pignus et ad diuinae ... naturae consortium I,

36, 11. per spiritum adoptionis VI, 45, 28 ; XII, 13, 2. libertatem ac scientiam II, 51, 44. eruditam ... dono spiritus fidem X, 64, 2. ad cognitionem ueritatis II, 32, 15; IL, 33, 16; II, 55, 5/13; IX, 35, 16. filios dei opera secundum

spiritum dei gesta connuncupant VI, 44, 23. sperare 4 maximum stipendium fidei est, sperare quae nescias VIII, 10, 17. quia per sui difficultatem aegerrime speretur quod et magis optatur et minus creditur I, 11, 18; VIII, 12, 28/32.

5

Dominus diem ultimum non revelavit ut mens ...

semper expectando speraret IX, 67, 15. "spes: (/urzoL; 1450150 VDI42)0

OX 455 20m)

2)

A 1° ad finem ipsum semper intentio spei omnis extenditur XI, 28, 11. 2? ref.vir prudens a festinabat ... deum parentemque cognoscere .., ad quem omnem spei suae opinionem referret I, 3, 14. ut pietatis professionem spes aliqua incorruptae beatitudinis aleret I, 9, 2; VIII, 3, 2.

D

hic(Ze.in

euangelio) mens ... plus spei inuenit quam expectabat I, 11, 1. B 1° 4 renati … ad spei fidem VIII, 7, 11; per fidei spem in uitam aeternam regenerati ac regenerandi IX, 8, 13. b ass. fides IV, 42, 33; XL, 31, 2 saepe. 2° a spes euangelii IX, 51, 3. P spes uitae III, 14, 10; beatae aeternitatis spem VIII, 4, 2; IX, 44,26. 3^ (Spiritus sanctus) perfectae spei munus unum Il, 1, 19; futurae spei pignus II, 35, 20.

*status

1? prof. XI, 28, 19; XII, 49,6. 2^ frin. statum uerbi et nomen expecta II, 159251 subdere 1? ref. Christus ad conspicabilem speciem subditus creaturae habitum creationis adsumpsit XII, 45, 16. nec se deo patri non et fili honore et hominis condicione subdente IX, 5,12. 2^ ref. fideles subdimur gloriae corporis sui .., quia corporis eius conformes erimus XI, 36, 9/11; XI, 35, 19.

subiectio — XI, 30-49. A

nostra

1?

a

euacuatio non idem est quod subiectio XI, 32, 6.

b

potestatibus euacuatio, inimicis uero subiectio deputatur XI, 40, 4/5 ; scimus eos (7.e. Iudaeos) subiectioni reseruatos XI, 34, 7. 2° a subiectio, quae et oboedientiae et fidei est, eadem uel concessionis uel demutationis demonstratio est XI, 32, 12/13. b subiectionis perfecta illa post fidei subiectionem

proprietas ... eaest, quae estex natura in naturam concessio : dum a se secundum quod est desinens, ei subicitur, cuius concedit in formam ; desinit autem .., ut

proficiat; fitque ex demutatione subditus, in speciem alterius generis transeundo XI, 55, 11/20. Subdimur gloriae corporis sui (Christi), utin ea simus claritate quategnatincorpore XI, 36,9/11. B Christi XI,40. 1? forte subiectio ... diuinitatis infirmitas sit intellegenda XI, 21, 1/3 ; XI, 27, 2; XI, 30,

4/8.

2°

a

subiectio

haec non

nouae

oboedientiae,

sed dispensandi

sacramenti est XI, 30, 28; XI, 48, 6. dispensatione .., qua caro est XI, 39,

26.

b

subicietur... deo .., naturae adsumpti corporis nostri natura paternae

diuinitatis inuecta .., ut ante in se duos continens nunc deus tantum sit: non

abiecto corpore, sed ex subiectione translato ... (et) ex clarificatione mutato XI,

695

INDEX THEOLOGICVS

40, 5 [21. subiectio illa corporis, per quam quod carnale ei est in naturam spiritus deuoratur XI, 49, 14. 6/29. vide GLORIFICATIO *subire fig. IV, 14, 12; VI, 7, 8; VII, 22, 9; IX, 59; 20; XII, 28, 16.

subsistere in/rans. (sed vide substitutus sub voce substituere)

1° a quidquid B ref.creatura 1 A rhetanrationesubsistat X, 10,7. substitit ex nihilo VI, 29, 20; VIII, 53, 15; XI, 8, 20. ex eius (;.e. dei fili) (lumen)per materiam subsistit operatione subsistit IV, 42, 28 ; VIII, 38,8. D

ac uiuit VII, 29,6. 2° ref. bomo a per quem (creatorem) in hoc ipsum b quod ex alio subsistit quod est ex nihilo substitisset I, 12, 7; VI, 40,16. absolute ... (non) potest intellegentiam obtinere ...; quia quam infirmum est subsistendi uirtute, tam sensu sit III, 24, 6. 11. 16.

A

2 ref. Filius 7.5;X,21,5.

1°

ber.

2?

sab. ignorabat Sabellius subsistentem filium I, 26,

Hebion IL, 4, 7.

3?

ar.

a

contra Sabellium subsisten-

tem Christum ante saecula ... demonstrant I, 26, 13.18.

db —— unigenitum

natus sit, sed deum ex nihilo substitisse VI, 29, 16; XII, 17, 11. — ut non ex deo suae uolente (deo) ... ex creatione substiterit VI, 18, 2/10. — ut non naturae petens Hilarius, B 14. 29, L 17; 14, VIL teneat originem subsistens

vero Sabellium ,vocis tenorem in Filii distinctione a Patre potius audit (1°) ; Arium suba 1^ (2°). communicatur generatione esse profundum quod eo petens, in 7; X, 21, 5. sistendi fidem III, 23, 15; subsistens antea uetbum Il, 4,

20; VIT, 2,24 b *unum" non subsistentem naturam perimit in filio 51359 filium subsistere a 2° 1. 6, X, 20; 1, IX, subsistentis Christi natiuitatem b fere 31,44. in substantia qua genitus ex patre est IV, 6, 26; V, 37, 12; IX, subsistit V, = nasci, ubi notetur in cum accusativo in naturam eandem natiuitate XI, 12, subsistit nascendo deum in 12. 53, 37, 7; VII, 17, 31; VIL, 59, 19; IX, VII, 31, 15. NB esse 56; 26, VII, manere par. 14. 27, IX, 255 1133 aol Filium incarnatione substiterit VI, 11, 12; VI, 14, 13. € contra arianos

XI, 6, 18; IX, demutatum fingentes cum ueritate corporis subsistens in natura dei 33. insepara3° a subsistentis ex deo dei sacramentum V, 57, 25. 14,14. unigenitus VASE. bilis, non ex persona sed ex natura, subsistens ex patre

aptata cognomina earum rerum (sc. uerbum, sapientia, uirtus) unigenito deo ... non desunt tamen deo consumment, ... sunt, quae cum eum subsistentem VIL, 11, 11/28; IX, 37, 12. 15; XIL u26, (8: distinguit IV, 30, 16; ARS 3 A ref. Pater et Filius quos subsistentes esse

8/9; IX, 36, 10/11. 23. subsistentem filium ex subsistente deo patre VIL, 19, 41,.22..28/51. VII, unitatem perfectam habeant naturae subsistentis NB ut 50. B 1° 12, XI, natura subsistente (filio) se paternae omnipotentiae in IX, 75, 14ref. Deus non ex conpositis …

18.

2?

deus ... subsistit VIL, 27, 11;

Hine fortasse naturae libertas est, quae .… cum arbitrii uoluntate

subsistat VII, 19, 45. substantia

VIII, 38, 11. 2° 1 A ref. creatura. 1° ad uniuersitatis substantiam corporalem ... substantiam a ref.incarn. 3° 28. 39, VII, ; 16 29, VIL, prof. ad speciem (in potius b 27. 5, XI, 20; 26, II, inumbratio temperaret ref.cognitio Dei de B theophaniis) quam ad substantiam naturae XII,46,22. sint digna substantiae dei quae ea ad suum sensum auditurus substantia dei moderetur I, 18, 9/10. homousion dicitur 2frim. A ar. 1° wocem unius substantiae quod graece moliuntur II, ... reiciunt1V,4,5[28; VI, 10. 2° a substantias diuersitatum b quia generatio eius non ... 26. 36, IX, cfr 34; 25, VII, 16; 34, V, 215 4, resp. ecclesiae fides ,B.515 natiuitas sit, sed substantia creaturae XI;48, 19.,

696

INDEX THEOLOGICVS

... portionem unius substantiae odit VI, 10, 32; VI, 12, 7/9, par. materies v. 12. 2^ aq natiuitas ... non adfert externi generis substantiam VII, 21, 42;

VIII, 10, 8. neque enim filius est, cui alia ... erit a patre substantia ; pater autem quomodo etit, si non quod in se substantiae ... est agnoscat in filio? II, 5, 16/19; IV, 6, 26/27; IX, 37, 16/17. b non ex alia substantia, sed ex deo deus IV, 42, 38. INB innascibilis substantiae unigenitam natiuitatem XI, 5,

8.

vc

Christus ... tenens per natiuitatem substantiae ueritatem VII, rr, 21.

Hinc substantia natiuitatis VI, 31, 20; VII, 11, 4; VII, 19, 36; VIII, 12,

4.

d

tecum (o pater) deum non alterum in natura, sed in sacramento

substantiae tuae unum

VI, 19, 14. unum

substantiae unitate IV, 42, 42.

C

1°

sunt, non unione personae, sed

in cognominatis diis per appellatio-

nem nomen adiectum est, hic autem res ... substantiae est VII, 11, 32/34; XI, 20,3. 2? dum loquitur ipse, in substantia manens loquitur; dum autem non ab se loquitur, natiuitatem ... testatur VII, 4o, 11/13.

vide homousios *substantiuus

ber. unigenitum deum ... non substantiuum deum esse, sed sermonem uocis emissae X5 21, 2. *substare Christus non de non substantibus manet VIII, 55, 14. *substituere A ref.creatura 1° a eaquaeex nihilo sunt substituta VI, 40, 16 ; XII, 55,

9.

b

resex re substituta IX, 37,9.

in id tantum

non

existens

2°

ref. homo ratio (dis)suadebat ... ut

substitueretur,

ne substitutus

existeret I, 9,

10/11. B ref. Filius 1° ar. facturis ceteris praestantior sit substitutus VIL:18,7. 2° utperfectum deum substituerit perfecta natiuitas VIII, 56, 13. *substitutio A ref. creatura 1° elementorum diuersas substitutiones IX, 31, 37. 2? ref. bomo inperfectae naturae substitutio III, 24, 18. B ref. Pius 1° ar. utcreatio substitutionis perfectionem sibi diuinitatis non usurparetI, 16, 20 ; VI, 18, 8. 2° a ut et natiuitas deum substitutionis suae confiteretur, et substitutio naturae conscientiam non taceret XI, 12, 33/34, par. v.

5/7.

5

(non quasi filium) natiuitas retroageret ad innascibilitatis ininitiabi-

lem substitutionem X, 8, 6.

symbolum 1 *vox quod in regenerationis meae symbolo ... professus sum XII, 57, 4 ; cfr TX Sd r3 2 Formulae ab Apostolico forsitan inspiratae a 1,37,2; Xll, 52,2. b X,18, TON 22.120 NTIC ESS EXO Sag AO NNTRUE UNIO

*synagoga 1470 9 GANT A8 0 Force 302. *temporalis (-raria XII, 37, 10) a ref.incarn. IX, 38,7; X,69, 16. LOTS XIE ON 240

b

Ne

US

2 26: LL

ref. creatio XII, 37, 10. 13 ; XII, 38, 14.

tempus A 1° tempus est spatii non in loco sed in aetate manentis significata moderatio II, 17, 7/9. 2° soletis tempora de solis ac lunae creatione numerare XII, 34, 10. 18; XII, 27,1.

quia tempus ab eo est II, 6, 6; III, 2, 7. uerbum tempore liberauit II, 14,

B

1°

2°

patet ... semper ante aeuum,

ref. Verbum

2; XII, 38, 16.

D

a

(euangelista)

tempus ab eo est II, 17,

10. extra tempora (est) condens omnia intemporalis inmensitas VIII, 40, 11. C ref.nativitas divina 1? ar. fili natiuitatem intra tempora praedicant

INDEX THEOLOGICVS

697

.., ne per id quod semper fuit sine natiuitate esse credatur IV, 5, 3/13; VI, 14, 6/15; XII, 18, 5/17; XII, 38, 12/19. 2° «4 ingenitus ante omne tempus ...

filium genuit III, 3, 1. 9.

D

cuius (fili) natiuitas omne initii tempus excedat

IX, 57, 11/14; XII, 26, 13. 19. natiuitatem ... sine tempore X, 6, 1. natum ante aeterna tempora XII, 26, 2; XII, 52, 19. vc Quapropter unigenito deo, cui non praeest tempus anterius, non relinquitur ut aliquando non fuerit XII, 17,

1/6. natum semper esse hoc est : sensum temporum nascendo praecurrere XII, 30, 5.

vide aeternus, coepisse *testamentum

1°

quae... testamento uetere continentur IX, 64, 17.

2^

insanguine noui

testamenti X, 37, 18. *transcendere

transcenduntur saecula II, 13, 9 (7/ transmittuntur). *transformare (-matio) 1° ref. Christus in habitu ... gloriosae transformationis suae constitit XI, 57, 11; XI, 38, 16. 2? ref. fideles spiritus incorruptione transformata carnis corruptio absorberetur III, 16, 31. *trinitas tonnes dons iim GS Seer ne vapore Toga 10/2 mbi Elgar I 3r sur Al serae 126:81132036/850 Mr SANS S305) 2 16 (XLD $255 975 *tripertire 1? tripertitam significationem IV, 18, 12; VIII, 31,20. 2° her. tripertientes Christum in uerbum et animam et corpus X, 61, 1; X, 52, 7. *uacuefacere

seipsum (Christus) intra se uacuefaciens continuit XI, 48, 14. 9. vide euacuare *uacuitas ante uacuitatis dispensationem IX, 41, 44.

vide euacuare *Valentinus abat 1)193-99$9125: - 2? opre, hereseos ualentinae VI, 9, 7.

0282049

tnddistsubl spécie

ubi(cum)que 1°

ref. Deus deus et ubique est et totus ubicumque est II, Carl

VIII, 24, 12. 2° ref. Christus penetrantem quidem inferos, sed ubique naturae suae uirtute distentum X, 34,16. 3° ref. Spiritus sanctus est ... unus ubique II, 32, 12; IL, 35, 16. uelle, uoluntas

1 generalia

À

1°

a

uelle naturae libertas est, quae ad perfectae uirtutis

beatitudinem cum arbitrii uoluntate subsistat VIT, 19, 42/43. ^P ass.libertas IX, so passim; X, 12,12. 2° cum uoluntas motus mentis sit VIIL, 12, 14, opp.

natura. 3° a semperuoluntas uirtutis est V, 5, 19. Sed uelle (non) idipsum est quod et posse VIII, 18,16. hb sequitur gerendorum cognitio uoluntatem agendiIX, 59,37. B quae uolunt (heretici) sapiunt, et nolunt sapere quae uera sunt VIII, 1, 40; IIL, 21, 15; VI, 15, 16; X, 1, 11/19 saepe. 2theol. A ar. 1? filius… factus pro uoluntate quasi cetera III, 22, 6 ; VI,

13,33; Vl, 18, 1/5; VIII, 5,52.

sit, non naturae VIII, 5, 5/7.

utuoluntatis in his (patre et filio) unitas

2°

B

1°

ref. generatio Filii ut uoluit (pater) qui

potuit III, 4,11. 2° mum esse a hoc non efficit uoluntas, sed potestas ; non loquitur unianimitas, sed natura VIII, 18, 14 [15. non negamus unianimiD unum uelle naturae separabiles tatem inter patrem et filium VIII, 19,1. non possunt IX, 7o, 22/29; VIII, 19, 6; IX, 50, 13. 320 dad 1096,34. T1059;

698

INDEX THEOLOGICVS

b ad Mt. 26, 39 X, 37, 20/25; ut dei ex deo uoluntas 5/160; IX, 49-50. effectui paternae uoluntatis unitur X, 38, 5/7. « ad Phil: (2,125 X1, 50, 4/24 C modus spiritui nullus est loquendi cum uelit, quod uelit, ubi uelit 1° ref. incarnatio dispensatio uoluntatis paternae est II, XII, 56, 14/15. D 2°

24, 1; III, 3, 15 ; IX, 4, 26.

ref. Christi glorificatio ut ... per indulgentiam

andre

paternae uoluntatis unitati paternae naturae inesset IX, 38, 11.

fidelium adoptio uoluntas appellationis VII, 1o, 18 ; XII, 15,8. par. sacramentum E ref. fideles quia ... uoluntas praemium consequatur lies X,48,24. VIIL, 12, 17/19. uenire ad lo. 8, 42 et 16, 26 a patre enim uenisse et ex deo exisse non est significationis

eiusdem .., cum aliud sit a deo in substantiam natiuitatis exisse, aliud est a patre

in hunc mundum ... uenisse VI, 31, 15/22; VI, 34, 10. vide exire uerbum — VII, 11; XII, 52

1 ref. sermo

quorum

A.

adhuc

1°

a

uerba sensum

significatio

angustior

enuntiant

quam

V, 7, 5.

intellegentia

b

uetbis,

sit XI,

44,

3/4. 2° rem ut est uerba non explicant IL, 7, 8; IL, 5, 30; qns. 21. B 1° uetbis dei de deo utere IV, 41, 17. 2^ de deo locuturi dei uetbis, sensum tamen nostrum rerum nostrarum specie inbuentes I, 19, 15; IV, 2, 6/10; cfr conparatio. 2— Filius A her. 1° sonumuociselatum Il, 4, 10; II, 15, 1/4. 18; X, 21, 1/4; X,51,7.13. 2? Hebion... uerbum a diebus carnis intellegens II, 25,9;

X,50,10/12; X, 51, 10.22/23.

3?

(Christum) tamquam profetam uerbo dei

animatum X,22,9; X,21,9/10; X, 506,7. B 1° a cessatsonus uocis ...; uerbum hoc res est II, 15, 24/26; VII, 11, 1/2. 16; XII, 54,5. D subsistens

uerbum deus X,21,5.

2?

uerbi natiuitas XI, 19, 45; XI, 16,9.

3°

uerbi

appellatio in dei filio de sacramento natiuitatis est, sicuti sapientiae et uirtutis est nomen ; quae cum in deum cum substantia uerae natiuitatis extiterint, deo tamen ... non desunt VII, 11, 2/28; XII, 52, 12/17.

ueritas

A 1° rationis motum ueritas incitat ...; ex ratione ueritatem adpraehendamus V, 7, 6/7. 2° meque aliter intellegi ueritas potest, quam si falsa esse quae ueritati obiecta sunt detegantur V, 6, 15/18; VII, 4, 25. 3° 4 quos ueritatis studium ad legendum uocabitI, 18,2. / ne magis ament ueritatem nescisse,

16.

B

quam

1°

a

non

oderint

permansise

non

ueris

XI,

24,

apostolicae praedicationis ueritas XII, 19, 5. euangelii X, 8,

20 ; VII, 12, 18; VIII, 26, 3. fidei V, 12, 11 saepe. religionis VI,

15,13.

5

licet

... Sana doctrina exulet, non tamen a sanctis ... praedicationis ueritas exulabit 4210

samagnaruisrest! uetitatis MI

se et ueritas

tenet

et (falsum)

45 5.5 11 o2

tuetur

ral

uoluntas

X,

25.

23.

b

dum

23.

c

inuitis ueritas elicuit confessionem VI, 49, 5 ; VI, 4, 32; VI, 34, 21;

r,

Vl, 52,12. C 1° /rim a ass.etpar. diuinitatis ueritas I, 24, 13. 16; III, 14, 14. generationis VI, 19, 23 ; IX, 27, 8. eiusdem generis V, 11, 6; V, 14, 5. natiuitatis VI, 9, 26 ; X, 25, 21 saepe. natura III, 23,7; XI, 5, 12 saepe. b — opp. adoptionis nomen VII, 2, 28. nuncupatio III, 11, 9; IX, 2,13 saepe. 2° ref. incarnatio a corporis ueritas X, 24, 17; XI, 16, 20. hominis X, 63, 5 ; XI, 6,

14. b opp. species s fheophaniis V, 17, 6/17. c Sed species et ueritas corporis X, 25,15. 3° ref. eucharistia a de ueritate carnis et sanguinis VIII, 14,11. uermis

5

denaturali in nobis Christi ueritate VIIT, 14, 7 ; VIII, 13, 6.

haec uermis (Christus), uel non ex conceptu communium originum uiuens uel e profundis terrae uiuus emergens, ... locutus est XI, 15, 10/15.

INDEX

THEOLOGICVS

699

uia

ad Prov. 8, 22 1? uia est dux euntium, festinantium cursus, ignorantium securitas et … desideratarum rerum magistra XII, 45, 8/10. 2° hocuiarum initium, quod de diuinis rebus humanae cognitionis exordium est XII, 56, 12.

*uicissim 1? prof. IX, 22, 33. 2° frin. a ills uicissim cognitio perfecta II, 6, 29. b ei(filio) uicissim quem intra se habeat maneat (pater) aeque semper interior III, 1,9. «c clarificationis dandae uicissimque reddendae III, 12, 18. 3? ref. salus quod ille deus in carne consistens, hoc nos uicissim in deum ex carne renouati II, 25, 18.

*uicissitudo 1° prof. XII, 53, 11.

2^

f/rin.uicissitudinem dandae et repetendae clarifica-

tionis III 12523 ; TTL 15,16:

uirgo vide Matia uirtus

.

1lref.rescreatae A —physicaell, 22, 12 ; III, 11,3; V, 3, 15. 20; 1X, 4,8. 15 ; IX, 68,9; X, 53, 19; XII, 53,15. B 1° uirtutes in caelo plures sunt III, 22, 12; IV, 42, 31; XL 32, 1. 2? (angelorum) uel natura uel uirtus V, 11, 13. C. ref.

bomo 1° 28,8. 10.

a b

(parentes et filii) naturae uirtute intra se inuicem manent VII, quam infirmu(s) subsistendi est uirtute III, 24, 17; par. anima

X, 23, 25. 2° quantum in nobis erat uirtutis ad intellegendum se (Christum) III, 3, 18; III, 25, 41. 3° consummatarum in eo (episcopo)

uirtutum VIII, 1, 3. 19. IL, 28, 4. 23/24. D

4°

in uniuersis uirtutum et curationum generibus

per uirtutum operationes XI, 3, 4; VIIL 30, 5. r5. gramm.fere = significatio dictorum uirtus II, 5, 4; IV, r, 16, par.

ueritatem ; IX, 19, 18; XII, 44, 17 passim. INumquid buc pertinent profetiae uirtus V, 39, 1 ; proprietatis ... uirtus VI, 39, 11; cfr VI, 36, 32? 2 ref. Deus A |uirtus operandi IX, 46, 12. 1? zm creatione I, 6, 5 ; VI, 28,

26; XIL 16, 21. 2? im miraculis a ut quod agimus dei esse uirtus Christi cum paternae uirtutis intellegatur VIII, 30, 24; IV, 38, 31. operationibus operaretur VII, 17, 35. - per operum uirtutem F/iu Deum se ostendere VL, 33, 6. 33 similia passim. 3? —inincarnatione a — per uirtutem eius (i. e. Dei) possibile fuisse in (Maria) homine III, 19, 8 ; ex ueti dei uirtute esse (ut verbum caro fieret) ...: cum naturae infirmis adsumptio non esset nisi ex potentis uirtute naturae V, 18, 14/16; X, 25, 6; XI, 48, 12 ; XII, 6, 17. - passus uirtute (diuinae) naturae suae, ut et uirtute naturae suae natus est X SATA

10. b informam corporis nostri uirtutis suae potestate subsistens X, 25,3; vc naturae nostrae res ... omnes uirtute naturae suae gessit X,19,7; X,44,5. IX, 7, 5/6; X, 7, 8; X, 15, 11. - mortem infirmitatis, uitam uero dei uirtutis (esse) ostendens IX, 13, 3/6. 4^ a im regeneratione T, 12, 11 ; IX, 9, 12 ; II,

13, 20, opp. operatio / b in resurrectione X, 68, 23; X, Go 23 SEX 70, 17: B Modus loquendi de divina uirtute Christi iam innuit, saepe non solum uirtutem operandi ine//egi, sed potius id quod in bomine dicebatur subsistendi uirtus III, 24, 17 cfr X, 25, 3, et quod est ipsa deitas III, 23, 11 sé natura divina VIII, 49, XI,42,30.

5/6 ef passim.

1°

ref. Deus quod deus est deus totum est; nihil in eo nisi

uirtus nisi uita etc. VI, 12, 30/32; IV, 36, 17; VII, 27, 11/15; VIII, 24,

8.

2?

ref Pater

a

confitentes in eo aeternae uirtutis innascibilem potes-

tatem IV, 9, 12; IV, 15,6; IV, 37, 14. b ass. arcana ef secreta III 482730, 20, 2. 15 ;IV, 14, 15; VI, 9,515.X, 70,175 imprimis generationis VI, 18, 4. 19; VI,

17, 7; IX, 69, 10. 3? ref. generatio Filii a omne quod deus est per caritatem adque uirtutem ... (filio) inpertiens III, 3, 11; genitum a te filium omnipotentiae tuae uirtute VI, 21, 11; VII, 28, 20/22; XII, 8, 9. \

db

ex

700

INDEX THEOLOGICVS

uirtute naturae in naturam eandem natiuitate subsistit V, 37, 6.

Filis

a

4°

ref.

audi filium imaginem sapientiam uirtutem gloriam dei II, 10, 6/7.

uerbum sapientia uirtus dei VII, 11, 2/28 ; XII, 52, 7/17. N.B. coner. tantum se uirtus incircumscribta modera(batur), in quantum oporteret eam (/) ... oboedire XI, 48, 12. b in hac peculiari uirtutum suarum beatitudine natus ex deo IV, 42, 36; VII, 19, 42; VII, 22, 28. cui non desit dei nec natura nec uirtus V, 4, 7; IV, 11,23. 5? ref. Pater et Filius a — uirtutis unitatem III, 12, 22. 20; III, 4, 25; V, 5, 4; IX, 30, 19. nec (filius) naturam in se paternae uirtutis abscondit VII, 40, 10; VII, 22, 48/50; VIII, 25,5. » deumindeo... diuinis uirtutibus V, 37, 3. 30; VI, 19, 15 ; VII, 32, 5 ; VII, 41, 18. 26; VIII, 16, 22; IX, 36, 21; IX, 51, 4. NB coner. habet in se ... uirtus uirtutem IX, r, 40;

Filius uirtutis uirtus II, 8, 7. C 1° ref. Spiritus sanctus a. doni huius uirtutem adque officium II, 34,2. D (non)alienaea te (o pater) uirtutis XII, 55.16.18. 2? ref.tres Personae omnia sunt suis uirtutibus ac meritis ordinata TISeesI8: uita, uiuere A ref. bomo 1° a proprium uitae humanae ... officium I, 1, 1; I, 1-3 passim. b uitamnonad mortem tantum ab inmortali deo tribui I, 2, 15 ; I, 9, 7/9; Vl, 19, 4/7; Vl, 21, 12; XII, 53, 21/24. 2° a perfideispem in uitam aeternam regenerati ac regenerandi IX, 8, 153; I, 13, 30/34;1, 14, 2/9. b uitae aeternitatem III, 13, 18/19; XL, 33, 18 szepe. B ref. Deus — VII, 27, 7-28, 26. 1? cumindeononsint...uiuificata sed uiua, totus uiuens etunum totum deuslese le 61, yir 85 nV mr NI 10] 2351TYED 423067 JEg O2 Ure f-

Filius

a

(non) nouum in se est, quod uiuit ex uiuo ; neque abest a se, quod

uiuus genuit in uiuum V, 57, 19/20;IL, 11,3; VI, 55, 7; VII, 39, 50; 1X, 37,14; IX, 53, 14; IX, 69, 25. D nascens deus uita est, et qui uita erat non postea quam est natus effectus est uita II, 20, 7/8 ;VI, 13, 5 ;VIII, 53, 17; nonanimatur ad uitam, sed ipse uita sibi uiuit X, 58, 12.

umbra tenet sacramenti euangelici ordinem legis umbra V, 20, 1; I, 13, 27; V, 17, 7. 16. unctio Christi — XI, 18-20.

ad Ps. 44,6.

1°

tem IV, 35, 4/18.

ar. XI, 10, 10/13. b

2°

a

discerne ... unctum et unguen-

Alio modo secundum dispensationem adsumpti corpo-

ris est locutus ...; unctio enim illa ... profecit ... corporis sacramento et sanctificationi hominis adsumpti XI, 18, 6/14. *unicus

1?

-unigenitusI, 10, 33.22.

2°

her.in unici ac solitarii dei errore VII, 8,

9. singularis adque unici intellegentia VII, 38, 23; VII, 40, 19; VIII, 38, 22; NI 5:616 x MI 47 EST 8: unigenitus 1° a adiect. unigenitus deus I, 16, 5 saepe. unigenitus filius II, 10, 1 rarius. b subst. ll, 1, 14 saepissime. 2^ unigenitus deus in unigeniti exceptione sine fratribus est XI, 15, 25 ; IV, 33, 12. unio vox constanter exprimit Sabellii errorem. 1° a pater deus et filius deus unum sunt, non unione personae, sed substantiae unitate IV, 42, 42; VI, 8, 4. b netenaturaeunitas in solitarii unione detineat VII, 21, 32 ; cfr VIII, 36, 15; IX, 19, 24/25. c neque unum eos esse ex geminatis nominibus unionis X,6,5. 2? Simpliciter unio V, 2, 9; XI, 1, 22. unitas À frin. 1° err.quiaet unitas alium nesciret V, 1, 46. 2° a4 unionem detestantes unitatem diuinitatis tenemus VI, 11, 9; X, 5, 15. D naturae

INDEX THEOLOGICVS

701

unitas IV, 19, 15 ; IX, 75, 3 centies. unitas paternae naturae IX, 24, 6; IX, 52, 12. € sacramenti unitas IX, 49, 8; cfr VIII, 25,13; XL, 1,25. d spiritus unitas VIII, 36, 4; XI, 12, 31. e substantiae unitas IV, 42, 43; VII, 29,

16. f uirtutis unitas III, 12, 23. B ref. glorificatio Christi rediretque tunc in naturae paternae etiam secundum hominem unitatem IX, 38, 20 ef fofum caput ;cfrYX, 51,22. C ref.fideles 1° ex natura sacramentorum esse hanc fidelium unitatem VIII, 8, s. 11; VIII, 7, 15. 2° a unitatatis (nostrae)

profectus exemplo unitatis (divinae) ostenditur VIII, 11,20. 23.

^» etitaad

unitatem patris proficeremus VIII, 15, 12. 10; VIII, 18, 4. quam naturalis in nobis haec unitas sit VIII, 16, 1. uniuetsitas 1? - mundus totus I, 4, 15 ; XII, 43, 12 saepe. 2° —bumanitas tota (Christus) uniuersitatis nostrae in se continens ex carnis adsumptione naturam XI, 16,

1.

3°

— divinitas fofa

a —pater uniuersitatis eius quae in se est pater est

IX, 61,6, opp. portio. b ut habuit (filius) de deo natiuitatem, ita habuit et uniuersitatem .., (et) quae uniuersitatis sunt tenuit IX, 74, 5/7; IX, 62, 8. 4^ — sermo fofus per uniuersitatis intellegentiam XI, 22, 4. uoluntas vide uelle *usia INA 15. 1V, 0: 51. usus, uti, utilitas

A 1? usucommunis..sermonisIV,2, 7;1X, 70, 11; XL, 17,29. 2° uti testimonio etc. ad fulciendam a fidem IV, 14, 6; IX, 27, 4; XL 45, 22; b errorem IV, 11, 25; XI, 10, 11 saepe. B 1° optimus ... uitae

humanae usus I, 1, 19.13.

2?

id quod in usum uitae nostrae ex deo datum

est IV, 14, 10; usu ... meae utilitatis XII, 53, 19. C ref. sa/us 1° utere 2° ref. Spiritus sanctus usus in munere II, 1, saluatoris tui munere lll, 22,31. 22 ; IL, 4, 24 ; IL, 31, 6; utamur tam liberalibus donis et usum maxime necessarii

muneris expetamus II, 35,1. 3° —ad 1 Cor. 12, 7 utilitates VIII, 34, 21. 13 par. charismatum dona ;VIII, 29, 9/10; VIII, 30, 2/4. 31/33.

utilis fere = bonus, rectus I, 1, ; A

20

eee

1 16 VIS

1PX prse vet ro

SVPPLENDA

ET CORRIGENDA In textu

. 169 V, 18, 31 Cum lectione reiecta esfrae comparetur V, 25, 16.

. 360 TT

VIII, 47, 15 Deleatur semicolon ante duersi.

In apparatu scripturistico "O8 ALI 299028 /zo CE AD Cot: 2707 mir? IVPSI6PT4 ci. IL Macch.17, 28. 22401; 24%9 ch Gal: 207 720 ÉD RES 0: ÎleTANT genio

INSTRUMENTA

LEXICOLOGICA

LATINA ENUMERATIO CONCORDANTIA

VERBORUM

LEMMATUM

INDEX FORMARUM

ET FORMARUM

ET LEMMATUM

TABULA FREQUENTIARUM

curante

CETEDOC

UNIVERSITAS

CATHOLICA LOVANII

NOVI

LOVANIENSIS

TS T Dd

OHOOd0X* Xx AR AMD He !

:

t

e. TI rAJ

hs

ape

|

nmuatb

DEL &

Í

Á E

HULL

|

\

vos

odia

vt

que

*

A

airs

it

|

d

ur

:

qu

C p

mm onset

-

Ci

T

Ww.

m,

IV. vat LUCE "Ux ANT,

|

ATO

d

N

Avr

*

9 ;

;

*

el

D ir VE 65h deal

H

à

,

M'NERLT

D

re Ahi age T oct “ee

21

Area

-

-

T

2

:

EN

di de

L | 4

M. ofr

|

8 rr.

e

3oadudT30

a^

i

A

Tm

e

m

;

LH

2

E

E

S

tas

E

2

2.

is

3 *

E

»

x

T

3

(

pe

4

i

L

…

-

B

i

!

* —

i

D

^T

B

.

i

H

€

;

E

ERES.

En

E

:

in.

eR

|

70 AOVAOIET A

uM

Dos

LEE

MG

E bte

INSTRUMENTA

LEXICOLOGICA

Pour UN THESAURUS

PATRUM

LATINA

LATINORUM

Le projet de traitement systématique de la Series Latina du Corpus Christianorum

Nul chercheur ne mettra en doute la nécessité de constituer des instruments de travail où se trouvent reprises les diverses réalités présentes dans les textes des Péres de l'Église. Que de travaux ont déjà été possibles gráce aux nombreux index publiés à la fin de la Patrologie latine de Migne! N'a-t-on pas trouvé nécessaire de rééditer la concordance fragmentaire de saint Augustin établie au XVIIe siécle par David Lenfant ? Plusieurs chercheurs ou groupes de chercheurs ont établi des indices verborum de tel auteur ou de tel texte, ou ont méme réalisé telle ou telle concordance.

Les perspectives actuelles nous permettent de dépasser tout travail fragmentaire et de songer à rien de moins qu'à létablissement systématique de concordances pour toute la littérature patristique et ses continuations médiévales. Cet immense traitement de l'information peut étre pris en charge aujourd'hui par l'ordinateur, lequel nous permet enfin, pour de grandes masses, de traiter tous les mots d'un texte, sans en privilégier aucun. L'idée fondamentale consiste dés lors à respecter le texte, donc à le dans

considérer

son

ensemble,

du premier mot

au dernier,

à

fournir une concordance pour tous les mots, les plus rares comme les plus fréquents, les plus signifiants comme ceux qui apparemment sont les plus banals. (Nous avons cependant cru sage de ne pas intégrer actuellement le traitement de toutes les variantes. Celles-ci pourront étre intégrées ultérieurement. Il faut en effet aujourd'hui parer à ce qui nous paraît être l'essentiel — ce qui ne nous empéche pas de mettre en évidence telle correction d'auteur qui correspond à une forme rare ou non attestée, tel l'adverbe temerate chez Hilaire de Poitiers.)

S'il n'y a aucune sélection au départ, il n'y a pas non plus d'écran de type sémantique: nous voulons respecter les mots, offrir ainsi des possibilités d'observation des réalités textuelles, provoquer donc la réflexion sémantique et non la prédéterminer. De la sorte, les outils constitués pourront étre exploités par tous ceux qui s'intéressent à cette littérature, sous quelque aspect que ce soit, théologique, philosophique, linguistique ou autre. Nous estimons cependant que l'on ne peut offrir à des chercheurs aussi divers les réalités formelles présentes dans les textes — c'est-à-dire les occurrences telles qu'elles figurent concrétement —, sans rassembler sous une méme unité les diverses »

706

INSTRUMENTA

LEXICOLOGICA

LATINA

graphies et les différentes flexions d'un méme mot. Il faut donc regrouper les graphies sous un lemme (c'est-à-dire sous une forme canonique), et résoudre les ambiguités lexicales. Dans bien des cas — l'expérience nous l'a souvent révélé —, les chercheurs ne peuvent imaginer les variantes orthographiques ou n'ont pas conscience de l'ambiguité que peut présenter telle ou telle forme. Le latin que nous avons appris, n'est pas celui qu'on lit dans les trés anciens manuscrits du De trinitate d'Hilaire de Poitiers. Des aspirations inattendues, par exemple, font figurer sous la lettre A un mot que l'on n'irait pas chercher à cet endroit. Nous considérons dés lors qu'il faut oser s'atteler à cette táche difficile de lemmatiser l'ensemble des textes. Cette opération permettra des comparaisons de textes à textes, parce que, de l'antiquité au moyen áge, le systéme appliqué sera identique. Ne faut-il pas considérer

avant

tout

l'unité de la /atimitas,

afin d'en mieux

- apercevoir les diverses évolutions ?Nous envisageons dés à présent de publier au fur et à mesure des indices indicum qui permettront d'avoir une vue d'ensemble sur tout le vocabulaire de l’œuvre d'un auteur, d'une époque ou d'un genre littéraire. Cette opération de la lemmatisation donne aussi un sens aux indications quantitatives que l'on peut fournir. Comme le traitement informatique des textes ainsi lemmatisés permet une grande diversité d'applications, nous fournissons d'une part des listes de lemmes et des concordances oü les formes sont groupées sous leur lemme,

et, d'autre

part, des listes de formes

avec

le lemme

correspondant. *

Régles générales de lemmatisation

Reste à déterminer le type de lemmatisation qu'il fallait adopter. On peut en effet distinguer plusieurs niveaux de lemmatisation et choisir par conséquent divers types d'entrées lexicales selon les critéres de base retenus: une lemmatisation de type formel, une lemmatisation morphologico-syntaxique et une lemmatisation sémantique. La lemmatisation de type formel rassemble sous une méme unité toutes les variantes orthographiques d'un méme mot ainsi que toutes les formes grammaticales dérivées d'un méme vocable. La lemmatisation morphologico-syntaxique opére une distinction entre les formes grammaticales dérivées d'un méme vocable. Ainsi, par exemple, distingue-t-elle un emploi adjectivé ou substantivé d'un méme participe, lequel se trouvera, dans son emploi de participe, classé sous le verbe; on y séparera de méme les emplois adverbiaux ou prépositionnels d'un méme mot. La lemmatisation sémantique opére un pas de plus: non seulement elle

INSTRUMENTA

LEXICOLOGICA

LATINA

707

entre dans toutes les considérations morphologico-syntaxiques, mais elle distingue les divers sens d’un même mot. On voit dès lors que les critères retenus pour le choix du lemme dans chacune de ces trois lemmatisations sont divergents. Dans une lemmatisation de type formel, le critère de base ne sera ni des considérations morphologico-syntaxiques ni des évolutions de sens. C'est la lemmatisation la plus générale ; c'est celle que nous appliquons parce qu'elle nous parait offrir les meilleures possibilités d'observation en regroupant au maximum les diverses attestations d'un méme mot, sans entrer dans des distinctions qui peuvent

étre intéressantes,

sans doute, mais discutables.

Nous

voulons offrir des outils pour une réflexion sémantique et linguistique; nous ne présageons pas des interprétations que les divers chercheurs désirent faire. Nous pensons d'ailleurs aujourd'hui qu'il y aurait .intérêt à ne distinguer les points de vue morphologico-syntaxiques et sémantiques qu'à l'intérieur du regroupement maximal ; on travaillerait dés lors avec la notion de sous-lemmes. Cette technique du sous-lemme est d'ailleurs celle du Thesaurus linguae latinae. Donnons quelques exemples choisis parmi diverses catégories grammaticales, sans cependant entrer dans la discussion de cas particuliers. Les substantifs qui sont des adjectifs substantivés se

trouvent classés sous le lemme de l'adjectif (ex. amicus, ? s.u. amicus ; inferus, i ou 4nferi, orum s.u. inferus). Les participes présents ou passés qui sont employés adjectivement ou substantivement sont tous rangés sous le verbe (ex. absconditus, a, wm s.u. abscondo ; peccatum, 1 s.u. pecco). Les adverbes dérivés d'adjectifs sont rangés sous l'adjectif (ex. cerío s.u. certus ; facile s.u. facilis). Étant donné les problémes posés par les degrés de comparaison, nous avons traité de la méme manière les adverbes qui sont des dérivés grammaticaux et ceux qui sont des dérivés lexicaux, ce qui correspond d'ailleurs à la pratique du Thesaurus (ex. certo et facile d'une part, et breuiter s.u. breuis d'autre part). La même attitude a nécessairement été adoptée pour les adverbes dérivés d'emplois adjectivés de participes (ex. diligenter s.u. diligo). Selon le méme système et dans cette méme logique, un emploi prépositionnel d'un adverbe dérivé grammaticalement d'un adjectif, se range sous l'adjectif (ex. la préposition secundum s.u. secundus). Les adverbes ou conjonctions de subordination dérivés d'adjectifs-pronoms sont classés de méme sous l'adjectif pronom (ex. taliter s.u. talis; la conjonction de subordination quod s.u. qui(s)). — Notons immédiatement que nous fournissons aux chercheurs la liste de toutes les formes dans l'ordre alphabétique et qu'il est donc possible d'y repérer, par exemple, tous les adverbes en -iter. — Dans le seul cas de certains adjectifs-pronoms, nous avons été amenés à systématiser le classement formel et à adopter un lemme de type étymologique. La raison en est bien simple: 1) cette

708

INSTRUMENTA

LEXICOLOGICA

LATINA

étymologie est réelle ; 2) les cas sont très nombreux et ne justifient pas l'investissement qu'il faut consacrer pour distinguer les divers emplois, d'autant plus que les incertitudes seront fréquentes; de plus le chercheur intéressé par un emploi déterminé, a la possibilité d'examiner les contextes de toutes les attestations dans la concordance. Ces adjectifs-pronoms sont hic, ille, iste et qui (s). Exemples: l'adverbe hic n'est pas distingué de l'adjectif-pronom ; illic, adverbe ou adjectif-pronom, et #/luc sont rangés sous t//e — on ne pouvait prendre une décision différente pour Ac et ilic; quam, adverbe exclamatif et interrogatif se trouve sous le lemme général qui (s), relatif-interrogatif-indéfini. Ce sont là les seuls cas oü la formalisation a été strictement appliquée. Les regroupements sous un méme en-tête, à la manière du Thesaurus (sans cependant, comme lui, établir des sous-lemmes), peuvent présenter des inconvénients aux yeux de certains chercheurs ; nous pensons cependant que les avantages l'emportent sur les inconvénients. Il faut en effet bien convenir que dans plusieurs cas les distinctions en sous-lemmes sont discutables, et que dés lors il y a un réel inconvénient à classer séparément le verbe, le participe adjectivé et le participe substantivé, par exemple. Il peut paraître au contraire plus utile de grouper tous les emplois, précisément en vue d'une réflexion sémantique donnée. Nous sommes en effet bien souvent victimes de nos traductions : il faut laisser parler les divers emplois dans leur ambiguité morphologicosyntaxique, laquelle correspond au systéme méme de la langue latine. Dans la langage théologique et philosophique il me semble aujourd'hui dangereux de cristalliser, par exemple, les formes participiales tantót sous un lemme verbe, tantót sous un lemme

adjectif. L'expérience montre que notre lecture peut varier et qu'à tel moment nous optons dans certains cas pour l'interprétation verbale, et qu'à tel autre moment nous optons pour l'interprétation adjective. Cette réflexion doit demeurer ouverte.

Que l'on songe à des exemples tels qu'absolutus, absconditus, ou d'autres. Bien sür, il y a des cas qui paraissent clairs; des distinctions peuvent étre faites dans tel texte, mais pas dans tel autre. Notre outil sera valable dans la mesure où il est systématique. Dans ce méme esprit, les homographes relevant de l'onomastique n'ont pas été séparés. Nous l'avions fait dans un premier temps et nous avons supprimé les distinctions: une concordance n'est pas un index des personnes citées, et nous avons suivi lexemple des Novae Concordantiae Bibliorum Sacrorum vuxta Vulgatam V ersionem critice editam. Cet exemple est d'autant plus probant que Dom Fischer et son équipe n'auraient eu aucune difficulté à récupérer les distinctions établies dans les concordances précédentes de la Vulgate. C'est donc bien d'une question de méthode qu'il s'agit. Est-ce à dire que le sens n'intervient pas dans notre lemmatisa-

INSTRUMENTA

LEXICOLOGICA

LATINA

709

tion de type formel ? Nullement. Le sens n'est pas notre critère de base pour la lemmatisation, mais le sens du texte, comme, auparavant, les considérations morphologico-syntaxiques interviennent quand on se trouve face à des formes homographes. Pour donner quelques exemples, c'est la connaissance des règles morphologicosyntaxiques et la compréhension du texte qui nous permet de distinguer

l'adjectif mundus

provenant

de condicio

et le substantif

(condicere), de conditio

mundus,

condictio

(condere) ou de

conditio (condire) ,ingenitus, de ingigno ou de ingenitus (in privatif) — cf. de méme tous les autres cas où #n- correspond soit à l'à-privatif grec, soit à év-, et renvoie à des lemmes de sens contraire —, oblitus de obliuiscor ou de oblino, etc. Nous pourrions

consacrer tout un ouvrage aux homographes et montrer ainsi la nécessité de la lemmatisation, parce qu'elle doit étre ceuvre de gens de métier et que l'utilisateur ne peut avoir conscience des multiples ambiguités possibles. Ceci met d'ailleurs en évidence toute la difficulté de la lemmatisation, méme globalisante. Sur une telle masse, des erreurs pourront se présenter; elles ne sont pas nécessairement dues à l'inattention ou à l'oubli du chercheur qui a effectué la lemmatisation : des erreurs peuvent également étre dues àl'opérateur quia oublié d'indiquer à l'ordinateur le lemme correct ou qui s’est trompé dans une correction quelconque du fichier informatique — il ne faut en effet pas oublier que malgré un degré élevé d'automatisation, quantité d'opérations manuelles sont nécessaires ; il en va ici comme des corrections d'épreuves ... Une erreur de distraction est vite arrivée, surtout quand on manipule des milliers et des millions de mots. Nous ne voudrions cependant ils encourir le reproche d'un Bernanos :ils ont les mains pures, mais indiquer nous bien n'ont pas de mains !Queles chercheurs veuillent a les erreurs qu'ils auront découvertes. Le recours à l'informatique fichiers. des continuelles jour à mises des permettre de l'avantage Grâce à ces corrections postérieures, l’on pourra éviter des erreurs dans les indices indicum dont nous avons parlé. Le critère de base permettant de décréter l'homographie d'un cité lemme est l'histoire du mot, son étymologie. Voyez le cas de gique étymolo naire Diction Le . précédemment du lemme conditio al. princip guide notre ici est et t-Meill d'Ernou la langue latine La graphie du lemme est en général celle du Thesaurus linguae nt en latinae, avec certaines exceptions cependant, particuliéreme ation. dissimil la de et lation l'assimi de e problém le e ce qui concern à l'histoire Nous avons opté pour la dissimilation, qui correspond qu'aucun forme une lemme comme du mot, sans toutefois retenir ons par rejoign Nous retenue. n'a porain contem lexicographe latin des angais latin-fr là l'attitude de Blaise dans son Dictionnaire de naire diction le ou us Thesaur le auteurs chrétiens. Comme dans formes Les lemme. du graphie la dans v ni j, ni Blaise, on ne trouve n du texte. sont, elles, respectées telles qu'elles figurent dans l'éditio astérisque un par guons distin Pour les textes médiévaux, nous

710

INSTRUMENTA

LEXICOLOGICA

LATINA

les lemmes datant d’après 550 ou, pour les textes issus d'Italie, d’après 604, année de la mort de Grégoire le Grand. La forme du lemme est choisie en consultant les divers dictionnaires médiévaux existants. Tout lemme qui peut être homographe, est expliqué de manière formelle, en donnant un élément flexionnel qui permet de le distinguer (ex. notation de la forme génitive du lemme — senectus, utis —, de l'infinitif ou du parfait d'un verbe — dico, are ou dico, ere ;serere, serui ou serere, seui) ou l'étymologie (incidere - cado ou incidere - caedo) ou la catégorie grammaticale (ex. a, praep. ; cum, coni. ou cum, praep.) ou la quantité (leuis, e breuis ou e longa) ou, en dernier recours, quand aucune autre possibilité précitée ne peut être utilisée, un synonyme (ex. /imus, 1 - caenum). Ces annotations ont un but purement pratique ; elles servent à faire connaitre aux chercheurs de quelle unité lexicale il s'agit, tout en évitant au maximum

le recours

à une

traduction

précise, nécessairement

dépendante du contexte. — C'est bien la raison pour laquelle nous ne mentionnons un synonyme qu'en tout dernier lieu. — Quant à l'application de ces règles de lemmatisation, humblement, nous nous rangerons derrière les notanda du Thesaurus, qui

se terminent par ces mots: quod in hoc operis exordio ... hic illic contra leges supra constitutas peccatum est quippe quae in condendo demum opere paullatim subnatae sint, bonam lectoris ueniam expetimus.

Résultats diffusés : Pages imprimées et microfiches

La présentation matérielle de nos /nstrumenta lexicologica latina est dictée par des contraintes économiques. Il faut présenter aux chercheurs des concordances complètes pour toutes les œuvres; économiquement, on ne peut les diffuser sous forme de livres imprimés. L'impression systématique de ces concordances est impossible, méme en faisant une sélection, en retenant par exemple les seuls mots dits significatifs, par opposition aux mots-outils. Nous avons donc opté pour la forme de diffusion aussi peu onéreuse que possible, rendant réalisable la constitution de ce Thesaurus Patrum Latinorum : la microfiche. Chaque microfiche complète contient 207 pages de texte et une page d'index (réduction 42). Seule est imprimée la liste du vocabulaire.

Enumeratio uerborum (cf. specimen 1) La liste du vocabulaire imprimée constitue en quelque sorte le manuel de référence de nos Instrumenta, puisqu'on y lit la liste

INSTRUMENTA

LEXICOLOGICA

LATINA

ZII

des lemmes munis de leur fréquence. Cette liste permet de savoir si les mots que l'on recherche se trouvent dans l’œuvre et s'il y a intérét à consulter les microfiches.

Comme notre lemmatisation n'est pas de type morphologicosyntaxique, il ne faut évidemment pas se baser sur cette liste pour estimer les catégories grammaticales au sens traditionnel du mot,

et décréter, par exemple, à la simple vue des fréquences, que l'aspect verbal l'emporte dans telle ou telle ceuvre, ou que les adverbes y sont rares. Concordantia lemmatum et formarum

(cf. specimen 2)

La concordance complète de l’œuvre se présente selon l'ordre suivant : —

toutes les formes sont rangées alphabétiquement

sous leur

lemme ; les lemmes sont également classés dans l'ordre alphabéti-

que; — pour une même forme, nous avons classé les attestations selon l'ordre alphabétique de tous les mots qui suivent la forme ; cette technique permet de retrouver toutes les expressions identiques,

toutes les reprises, toutes les citations. Cet ordre permet de connaître, par exemple, toutes les attestations de tel texte vétéro-

ou néo-testamentaire. Le nombre figurant à la droite du lemme correspond à la fréquence d'emploi de celui-ci. Les microfiches sont numérotées et portent l'indication de l'auteur, du titre de l'oeuvre, du premier lemme dont la concordan-

ce figure sur la fiche, ainsi que la notation du premier lemme figurant sur la derniére page de cette méme microfiche. Chaque fiche se termine par un index qui permet de repérer la page où figure le lemme que l'on cherche. (Notons que certains lecteurs de. microfiches sont équipés d’un dispositif de reproduction, qui permet d'imprimer sur papier la page que l'on désire.)

Index formarum et lemmatum

(cf. specimen 3)

La, ou éventuellement, les deux dernières microfiches contien-

nent l'index de toutes les formes avec l’indication de leur lemme et la notation des références. Ces références se trou-

vent, pour une même forme, dans l’ordre du texte. Nous offrons

ainsi aux chercheurs un index verborum de toutes les formes classées dans l'ordre alphabétique. (Toute forme dont le premier signe est un code spécial — tel ( ou [se trouve classée en téte de la liste, de méme que d'éventuels chiffres arabes se situeraient après la lettre Z.)

"X2 Cet

INSTRUMENTA index

est un

outil

LEXICOLOGICA complémentaire

LATINA de la concordance,

puisque dans la concordance les formes sont rangées sous leur lemme, et qu'elles y sont classées selon l'identité des expressions ; il permet également de connaitre sous quel lemme figure une forme donnée. Un tel index met d'autre part en évidence les particularités orthographiques,

les formes rares, voire les néologismes, tel ce

erans, s.u. sum (c'est en effet un participe de sum) qui, dans le cas du De trinitate met en évidence ce néologisme créé par Hilaire forçant l'expression latine pour mieux exprimer le mystère divin. Ilen va de méme pour bien des particularités morphologiques (ex. génitif potentum s.u. potens ou consectantum s.u. consector, uellimus s.u. uolo, uelle, etc.).

Tabula frequentiarum (cf. specimen 4) Figure enfin sur la derniére microfiche la liste des lemmes classés dans l'ordre des fréquences décroissantes. Cette liste met en évidence les termes les plus employés et donne dés lors un premier aperçu sur la thématique de l’œuvre. *

Pour toutes les ceuvres latines éditées par le processus de la photocomposition dans la serie du Corpus Christianorum, nous constituerons les intruments de travail que nous avons présentés. — Quelques ceuvres paraissent encore sans ces concordances parce qu'elles ont été composées typographiquement sur plomb et ont tardéà paraitre —. Pour ces derniéres ainsi que pour tout ce qui a déjà paru, les Znstrumenta lexicologica latina paraitront exclusivement sous la forme d'une collection paralléle qui verra le jour en 1981. Les œuvres de Lucifer de Cagliari, plusieurs œuvres de Grégoire le Grand, Cassiodore, de Léon

certaines le Grand,

d'Ambroise, d'Augustin, de de Jéróme et d'autres sont

aujourd'hui en chantier. Nous avons donc constitué dés à présent une banque de données textuelles patristiques et médiévales. Elle ira en s'amplifiant d'année en année. Puissions-nous aller jusqu'au bout de cette vaste entreprise! Que tous ceux qui nous permettent de réaliser ces travaux, qui nous aident pour la réalisation informatique, pour les vérifications linguistiques ou les enregistrements de données, veuillent trouver ici l'expression de toute notre gratitude! Que le lancement de ces Instrumenta Lexicologica Latina constitue à leurs yeux leur plus belle récompense. CETEDOC Louvain-la-Neuve

PAUL TOMBEUR

Specimen 1

Enumeratio uerborum addo 15 adduco 5 adeo, adu. 12 adeo, ire 7 adfectio 3 adfectus, us 6 adfero 60 adfigo 9 adfirmo 22 adflicto 1 adgaudeo 1 adgredior 1 adhibeo 2 adhortatio 4 adhortor 4 adhuc 44 adicio 25 adiectio 4 adigo 2 adimo 34 adimpleo 5 adimpletio 3 adipiscor 16 aditus, us 7 adiungo 3

adsiduus 1 adsigno 1 adsimulo 1 adsisto 12 adsto 5 adstruo 3 adsum 45 adsumo 100

adligo 1 adlocutio 2

aedificatio 4 aedifico 5

abyssus 4

adloquor 1

aeger 4

ac 233

aegritudo 2

acies 1

admiratio 9 admiror 6 admisceo 7 admitto 21 admixtio 3 admodum 3 admoneo 17 admonitio 3 adnuntio 11 adolescentia 2 adolesco 2 adoptio 41 adoptiuus 12 adopto 6 adorator 2 adoro 58 adripio 3 adrogo 1

acquiesco 1 acquiro 15

adsensus, us 8 adsentior 1

aestuo

actus, us 3 aculeus 3

adsequor 7 adsero, ere (serui) 13

aetas

ad 1002

adsertio 19 adsertor 3 adsido 2

a, praep.

1001

abba 5 Abel 1 abeo 4

abicio 6 abigo 1 abnego 10 abnuo 1 aboleo 14 abolitio 10 abomino 1 Abraham 58 abripio 1 abrumpo 2 abscido 2

abscindo 1 abscisio 1 . abscondo 17 absentia 1 absisto 5 absoluo 77

absolutio 19 absorbeo 2

absque 7 absum 19 absumo 3 abundo 3

accedo 2 accelero 1

accendo 7

acceptio 4 accessio 2 accessus, us 2

accido, ere (cado) 6 accipio 163 accommodo 3 accresco 2

accubo 1 accuso 2

acer,cris,cre 2

acerbitas 3 aceruus

1

acetum (aceo) 3

Adam 6

adaugeo 2

adsumptio 42 adsumptiuus 1 adtactus, us 3 adtendo 2 adtento 1 adtingo 8 adtrecto 1 aduenio 3 aduentus, us 19 aduersarius 1 aduersatio 1 aduersor 20 aduerto 72 adulatio 1 adulor 2 aduoco 7 aedes 1

aegrotus 2

Aegyptius 2 Aegyptus 7 aemulor 1 aemulus 1 aeon

1

aequabilis 2 aequalis 20 aequalitas 27 aequanimis 2 aequanimitas 1

aequitas 3 aequo 4 aequus 3 aer 4

aestimatio 1 aestimo 7 5

aestus, us 5 13

aeternitas 73 aeternus 174 aether 1

Aethiops 6

alphabétiquem classés Lemmes lemme du Fréquence

904 j3 "umaui unjuidg senj umjuide sen) umjidg sen umjnrde senj unjuids sen;

uinjuidg snueui ui snueui ui snueui ui snueui ui snueui ui

, , , , , ,

opuauiuio2 opuauiuo2 opuauiuo2 opuauiui opuauiuo2 opuauiuo

SESOI8WNU ja WNI09P uiei[iuej Wnag Wadiaulid 18}81d uina , "suejuauiuio3

{en ounu so/, "jmeuidxa SU891p geisou Iuoissajuo pinbuinu "umauir 'suaBaj|ajur uou 3a suaBa| 20H "umaui lapi) aeid sauuo uiua SEH "umaui 'si|i SUIS ‘18324 pnjj! 38 umaui snjuidg ipuejeuxa ja ‘nat

(1ueurejsa| neannow np uonei) = 9)

1824 :jxip uma jijesiue a3on 3eu ui uinjuids rujejed sdou!

1

OL 9l OL 0l

09

G "79 eps. GL '19 £1- 19

OL OL

wor

6- "5 9 epao, ja urepaenb ejnaipui uiua snunuaje/ uaJeqoudui af X8 IgV "'HOLN3AWOÀ Y ZL ‘09 OL sen} snueu! ui ‘18324 :jjaneure|204d a3on euBeu| suayiwoid anbonb 9 e 915 01 32-2 'jejed :18 jnsinbijejap eu! aJenb ‘snaw snag snag :11e aens "ves nb ger 'jajeg :0J91p 204 njapin uejsa) uinsdipi uinp *uajejissa3au 01 LE 3 'jajeg :juelaipe anbonb 20H jnsinbijagep eu! a1enb 'snaui snaq SLDSTEDT 2 ‘18124 1enuessip enb wnynw *osipejed ui sija WN9 aui aipo

ÿL 19 9 ‘19

anbonb unns jn LUN PRE As snuuiul *juanj inb ujeg unjuids

Y WnuBai *jsa wajne ']s8 oissiuod isipejed 19 OL sipuanin 18q vOLLVON3WIAOS

anb wens ja 0E '6— I2 auoneoae1dap si3ije3 siuonejosap e||ayaenb

unufai urajne *jsa '19 OL rsipejed siuanin 13 onepuauiuo^? smjuidg cl 9 OL 'sueuBaJ 'sueuDa1 anbau js8 1sa ja ‘£9 OL UON uiua snije suauoui OL OQN3/AWOJ 9c d

6L OL '19 yipipen "umnjuids i$ an5t1 wenbsinb wnpuewsixe "unejnd

OL OL jn ja wa TF2 'siuueuo| 3aeu snwissod a1juas ‘Inbojuos "snureqnape G

OL c9 CC

"79 ‘£t

I eve eL ‘Ot 8L 79

G G

11038319 1[8p1} ISEND :suaqiuas eji snjjad 18 SSL ‘1889 aenb juns ujgjne esoraeJd *e1njaer epuaulads ja SIjIN Wapl} 18 ^uis smjejsay anbuimn as ep asdi urapi uina. :j8uBa) 18 inb

6| 79

'sni[ij rag unjuidg Japuauuos reg ‘osipeied ur ouod sueuDa1 sojojsode 1je4 enb ‘siuueyo] ura3ae1d 18d opuenb uina :junnbuijaJ

uap! isponp jsueuidxa ja umjiidg suepueuluoa ja ‘JIS snjejsa]

cU IS

‘6

einb ^juranepuaumuio2 ujeg oa] 3uny unpuani snjeqinj auorepidaJ]

Pro tee

6

UE

3eu 'urgjejunaes uaenbuoa 3eu 'uajejunjon aJejina anbau

ejejeudoid 1sajod ejuenb wesdi wajeyuan snijod uinb ‘jupe

ujeg 'osipejed ui ouod sueubai :38uBaJ sna] osipejed ui *jsa siuiuoug unjuids ujeg o1an uinjepuauiuoa SN] 129 umgiids , jepuauiuo ponb 'inji2seu enuarosuo3 uim ponb ji&e anbpe snuiuo(] }189 , "jepuauluo esol0Ul UOU OIeJ WaUOIJISOdX8 uejnjosqe jn pas 'snuieJouraui eaned wewiue sndjo3 uin oBojjejui "jsa SNNLIOW umjuids suapeJj uiapi ue ,"japuauluoo 18ejuanbajj Snag siodio3 "ureurue Wen uinjurds ujeg inb anbyA sunyuids 3piper] sinb apuiag "unjuids jpeg suapej] api ^inepueuiuio inb uiapi rs 33 "unns umnjuids , jinepuauiuio inb uiepi is 13 "unns unjuidg 3inepuaumuio2 ied inb anbnA sndi09 uin oBo19jui sa snnyiour umjiuidg suapej] urapi , "jrnepuauruoa sujeg snueui ui sinb ja ‘smsuy9 unjuids juepipen wanb ]8 "juan; urepee aip osipe1ed ui sinb ja "unjuids unns , j1jenepuauiuio wap! uinb 1njaBiquie uou ja ‘ejuaueu opuejiasnsa! e "ueuJajae un jan} osipejed ui Wapes eip je inb "jeg unjuids , 118nepueuiuio) jeg oag 2uny umpuan; snjegin; auonepidag] snjuidgs ipuejeuxa *jranepueauluoa einb siuonepuauiuo2 uiejejissa28u onejedsap ,suejunaes

pas 1ueBaxa siejunges onejedsap uiajejissa3au , siuoiepuauiuio2 sisdi siy xa urenbajue wnwuiid 3y "injejsaj auoissajuo2 , siuorepuauiuoa 'snuunejsuou! asseJapisap LUBIUAN sie ulajueJo ins , uiauorepuauiuo2 snjuide onipen ^jsa enuapijuo3 smuepuauiuoa snjuids , orepuauluio?

anbpe umnjuidg suepueuju2 urep! ISpOnD ;sueJidxa ja uinjuidg , suepuauluio3 ‘suaBins 1a snyndas jsa snije anbeu 'sueidxa 18 uimnjuidgs , suepuauluio snnyoui ja Jnjuuour sueufiaJ 18 'suaper anbpe umjuids , suepuauluo2

suaDi|ip snag ‘imuewnsee snqnuaBu! eruefui ja uiajeyuea , 3uepuuiuioa

pinp isnumuodui 131jido uaurou sijado pinp) 'se1jsan seuliue , sajuepuaululo)

une pe aejenbeexa uieuipniiiuis jejjnupe sejaixue 38N , "jljenepuauiuio2 pinp "urejiour pe jepeJ] sni[ij siuiuou unjuds eg oJan , unjepuauiuio) onea3aejdep si3i[e3 ipunasueJ] ja esne2 aeris 38 , jepuauluo) 18 sejuojone eaijaBuena je uiejejufejur Shiny rapiy uigjne , jepuauluio) genb jsa snia aeJnjeu ‘WBIJU8I91JJ8 0]3Ip uiua a1i9jpy , "jepuauiuoa opuadwun1109 e "urejuanin opuanjossip e 'ajodj02 e WEWIUE , IJepuauiuio) ']s8 oissa2xa SIjUSlIOW snjuids ornipej] 'jse enuapijuo3 , siuepuauiuo3

* * *

quaains wb sjow sop onbujoquiudqv 2p40,1 uoges sagssvjo sonbuuapi sow40 22] ana] snos quawonbuoquiudqv so23uva4 sowaof so] samo 2ww] np 101dw2, p 22u2nbg4 anbuequudqv 24p40,] suvp sow

onbviuo owuof 2oua42[29T 2p

Specimen 2 et formarum Concordantia lemmatum

PF 00 00 CO CO 00 00 00 00 c0 02 02 00 00 02 02 00 02 02 D

le le P

Fe PF 60 09 00 CO 00 00 CO c0 CO 00 02 02 05 02 00 00 0» 02 2

I

I I I 4£2 LCD L2 LO LOO LP CO CO CO CO DO

I

eecdiusssi

+

EN O2 02 0» O2 = ln ln Fe PF I

PF 690 CO CO CO 00 CO CO CO O2 02 O2 Où 02 >

sr

+

LO CN LD CO L0 © CO © uu» © LOIR Leo CN CÓ CÓ «f

—

CT o— cic C d oi «f c doo m 04 bou CX cO C4 0»

SSDer re ——a

LEO LO LED LED LC) LED CO CO CO CO cO CO

c» c»

r- CD CO *f Cc c =

—— OO OO

€

C2

e

u5

eo r-cococd»oc»c

ex e cc E — — C4 ex o cO c3 13 09 c4 où Lo r- e 03 «8. — — c3 ci «b€3 c4 — 93 C3 ei có Lo 02 v«f CN CÓ E

C CN CÓ + — CN CÓ CÓ LE LED LED LED LED LED CO CO CO CO CO CO I

c 08 cn en le le Pl M 00 CO CO CO CO CO CO CO CO O2 C0 O2 O2 O2 02 0» O0 O2 O2 O2 OFF

NUdugSxi NN Sans — CN CO CÓ CÓ — — G M LED LED LED LO) LED LED CO CO CO CO CO

Specimen 3 Index formarum et lemmatum

-

ex

3001V 3 81 678 OldOHddV

0uodv

24x21 ND 24p40,] suvp ow4of vj 2p sooua42[2oq aw] np uowupowpug onbuequidqo 24pao,] suvp saossvjo sowaof so] sogno I

06 8 v

OON3H34ddÿ 8 LS OXN3H3HddV

ON3H3HddV Ct 696 OXN3H3HddV

O0N3H3HddV

O0N3H3HddV

OXN3H3HddV

OON3HI4ddY

OGN3H34ddV

oaN3H3dddv

OXN3H3HddV

ON3H3HddV

OGN3H34ddY

OQN3H3HddV

vb £c

4 zL'8€

ouodv

ouodv

Oa LEZ 040qv

OHOQV 0L CL 6 L£ ‘LEZ ouodv

OHOQv 87 8 v ouodv

0uodv

0uodv

0uodv 3 6l LEZ 0uoQv

ouodv

0uoav

ouoav

3nodv 936 €78 LINVIdO4dQY £'8 OL VSN3H3VHdüv LL Sp LL HNLNNON3HAVHdOV C0 vl G 8€ 78 OdN3H3vudüv 8 LE unLiaNaHavddav 8 —L 8 GS LiaNaHi3vddav 6€ 07€ SniWIaN3H3VHdüav 8L '0L6 130N3H3VHd0V 67 & 6 S31N30N3H3VHdüV 6,9 | 31N30N3H3VudüV 8 '86 ZL'EGZL SNaaNaHavudav iv EG OL WVON3aN3H3vudav vC £8 8 ‘168 3aN3H3Vudüv 6 666 G ‘9zzl 1VaN3H3vudüv y SL ÿL'8LE SnWvaN3H3vddav 88 'vbcl 11INOdOV

9 vl LEZ

S Gp

ONOddV

343N0d0v

LE LG

Ww 9v 01vu0üv 9 vl LEZ Su vuoav 8 £9 I1VHOQV LET 1 you 1vuodv LE LG 13uvuodv VT C J'eb 'I€ € 3uvuodv 9L icc HNLNVHOQV Sp LEZ LL ‘Ov v WNILNV4OGV MW '8£ v SNSILNVHOOV 2058 v J8L LEZ S31NVH0OüV £L I7 C ANVuOQV V t£ Y 0t t£ v QM C LE "IE C Snauvuodv 67 £c 6 £t LEZ E EC NNGNvHOQY Sp LEZ IaNvHOdv 9 8L LEZ SniNvuodv JLL'IEC ONOddV

WvNOdüv

Ov t£ v

ONOddV

1vavuodv

SiLIgvdodv ouodv "£v 8t

CL vi 9L 1Nnavuodv 0uOQVv

1vavuodv 28L'I£C t£v 88 0uodv

Specimen 4

Tabula frequentiarum

Srvu0dH02 SNLINN Snnu3s SNNOg

snorasNvna VILLN319S

3nosn0941901

OW3N JNDWVN 02S0N 0d0WORO OI1V3H9 HOILVdansxonanav ONDNITAH uo19nvWVINOND SN91101S0dv SNNIHd 96 66 £6 £6 t6 t6 16 06

06 68

88 88 88 L8 L8 L8 8 (8 8 98 98

vulx3

OLLIN909

SV.LINH313V

0191443 3SS323N ‘OHdOLLVH3N39 'd3Vud 01 09140 VH340 OL 01H3n0v OISSVd OQnLIN31d v13Hd0Hd '(S31-) 3v onmosav v8 78 6L 8L LL LL LL LL 9/ £L eL £L TL TL

(INns-)

OLLVÀIJINSIS

0ISS33N02 snsun 1S0d

3NIS

SINHV9 ‘OHV9

saouonba4[

saqupssi0422p

09VWI OHLSNONW30 H0H3d0 3n00n0 SNIdWI SANINIQ vuniv3u) VILN3ldVS 03N31 0349 041vn0 SNNIVN HONOH SNTI9NY SVLIWEHIANI I'SnaNnw SN911143VH OILVH 0IN3f SIL0d 09S0N909 SHOW OGN11S0 SVLININIQ SYLINN 0I9S 03I3IN9IS VNIH1900 oi9ians Wfrn9avs ANS OINILSIX3 6l 8l cl GEL LL oct WL oct6LL LL LL 8ÿL8vLgÿLSL VilWu 8€L[£lSELEL SEL vel£l EL EL LEL 6c 87L8clcL 9clSclSclSclvcl£t

‘d3VHd NVIL3 ‘NN03900 OI SANVANH Wna Wngu3n VILN393TT24NI ‘IN nav 'IN02O3NVW 300SNIW TanHO3LIANO9 ISINov OINH3S SIH3 ‘SNdO 0943 SALINA9INN HOIHON 0I9S3N ANNN VINHO1 3n0v1I SndH09 'snsNas sn snni Sns3l Sn101S0dV SV1S310d (Inav SIHO suvd) 'sndWa3. OIanv 31NV SNLNVL Smos

SOWWIT s2ssvjosuvp

24p40,1 sop

£0£00€ 682 £LZ GC LOT LOC 661G6L 061061 00€66706€067887 9LT867LE 8vc LETLETGET£ET627£c LC vic OLZ6076076070 661 $61 981G8L

U31Vd NI

73HSnad NONSI JIH "1NI "QNI WS13 (S)IN0 OLÿÿ £EGE008706

86710916 TE8£

Vui U3dvN

Sn 1n Ils x3 vill

'davud 343 '03Id 'V

SINWO WIN3 SnNn VIRO3Sdlsnns 093Snuan 'S3di I3 OINOH 'IWn3 ‘INO9 SNLSIHHI 30 SnNIWOG SV.LIQLLVN 3f103N HO9SVN W3inv 186 886 188 8L8951lvlvcelGLEL 9801LLOL£801£0011001976Ll6106 818084[47£89189 v59829 9/60/8L96 £16Ti 98t ü3süv

HILARIUS PICTAVIENSIS DE TRINITATE

Instrumenta Lexicologica Latina cura Pauli TOMBEUR

CODES et SIGLES

Lemmes grecs

Les. lemmes grecs figurent sous leur translittération latine et sont accompagnés du code G, figurant à la droite du lemme. Nous avons respecté l'esprit rude à la graphie. Ex. Ü106, figure sous le lemme HUIOS G. Cette technique a l'avantage de présenter une unité de classement, puisque les emprunts latins comportent le 4 (ex. homousios). — — — — —

n est 80 est (0 est x est & est

transcrit transcrit transcrit transcrit transcrit

E| TH PH CH O|.

Citations

Les citations dégagées par l'éditeur ont été codées. Nous avons suivi au maximum les options prises par l'éditeur qui, dans la présentation, a tenu à distinguer les citations et les réminiscences. Seules les citations proprement dites ont été rete-

nues. Dans le cas où une citation en contient une autre, le code retenu

est celui de la citation englobante.

(Ainsi, quand le texte cité

d' Arius utilise l'Ancien ou le Nouveau Testament, le code retenu

pour l'ensemble du texte est celui qui renvoie à Arius.) Codes utilisés : A Arius B Ancien Testament C Nouveau Testament D Conciles

Références

No du livre, n° du chapitre, n° de la ligne dans le chapitre.

ENUMERATIO a, praep. 1001

abba 5 Abel 1 abeo 4 abicio 6 abigo 1 abnego 10 abnuo 1 aboleo 14 abolitio 10 abomino 1 Abraham 58 abripio 1 abrumpo 2 abscido 2 abscindo 1

_abscisio 1

VERBORUM

addo 15 adduco 5 adeo, adu. 12

adeo, ire 7 adfectio 3 adfectus, us 6 adfero 60 adfigo 9 adfirmo 22 adflicto 1 adgaudeo 1 adgredior 1 adhibeo 2 adhortatio 4 adhortor 4 adhuc 44 adicio 25

adsiduus 1 adsigno 1 adsimulo 1 adsisto 12 adsto 5 adstruo 3 adsum 45 adsumo 100 adsumptio 42 adsumptiuus 1 adtactus, us 3 adtendo 2 adtento 1 adtingo 8 adtrecto 1 aduenio 3

absum 19 absumo 3 abundo 3

adiungo 3

adlocutio 2

aduentus, us 19 aduersarius 1 aduersatio 1 aduersor 20 aduerto 72 adulatio 1 adulor 2 aduoco 7 aedes 1 aedificatio 4 aedifico 5

abyssus 4

adloquor 1

aeger 4

ac 233

admiratio 9 admiror 6 admisceo 7

aegritudo 2

admitto 21 admixtio 3 admodum 3 admoneo 17 admonitio 3 adnuntio 11 adolescentia 2 adolesco 2 adoptio 41 adoptiuus 12 adopto 6 adorator 2 adoro 58 adripio 3 adrogo 1 adsensus, us 8 adsentior 1

Aegyptus 7 aemulor 1

adsequor 7 adsero, ere (serui) 13

aetas

adsertio 19

aeternus

adsertor 3 adsido 2

aether 1

abscondo 17 absentia 1 absisto 5 absoluo 77 absolutio 19 absorbeo 2

absque 7

accedo 2 accelero 1 accendo 7 acceptio 4 accessio 2 accessus, us 2

accido, ere (cado) 6 accipio 163

accommodo 3 accresco

2

accubo 1 accuso 2

acer,cris,cre 2 acerbitas 3 aceruus

1

acetum (aceo) 3 acies 1

acquiesco 1 acquiro 15 actus, us 3

aculeus 3 ad 1002 Adam 6 adaugeo 2

adiectio 4

adigo 2 adimo 34 adimpleo 5 adimpletio 3 adipiscor 16 aditus, us 7

adligo 1

aegrotus 2

Aegyptius 2

aemulus 1 aeon

1

aequabilis 2

aequalis 20 aequalitas 27 aequanimis 2

aequanimitas 1 aequitas 3

aequo 4 aequus

3

aer 4

aestimatio 1 aestimo 7 aestuo 5 aestus, us 5 13

aeternitas 73 174

Aethiops 6

ENUMERATIO VERBORUM

719

ancilla 2

arena 2

Agar 13

anfractus, us 1

agito 2

areo

angelus 120

argumentum 3

agmen 2

angor 2

arguo 44

agnitio 7

angustia 4

argutia 2

agnosco 18 agnus 1 ago 113 agricola 2

angustus 5

arida 1 ariditas 1 aridus 1

aeuum

1

aio 210 alacer 1 alapa 1 albeo 1 albus 3 Alexandria 1

anima 111 animaduerto 2 animaequus 1 animo 15 animus 22 anne

armo

1

annuus

Ariomanita arista 1 Arius 2

1

arma 6

35

annus

1

2

2

ars 11

artificiosus 1 artificium 1

ante 205

algeo 1

antea 30

alibi 4 : alicubi 3 alienatio 1 alieno 7 alienus 64

antefero 5 anterior 28 anteuenio 2 antichristus 9

ascendo 31

aliquando 27 aliquantulus 1 aliquis 178

antiquus 2

aspectus, us 2

anxietas 4 anxius 2 aperio 1

aspello (apello), ere 4

aliunde 28 alius 398 allegoricus 1 alo 13 altarium 1 alter 110 alteruter 2 altitudo 1 ambigo 65

ambiguitas 15

antequam 48

artus, a, um as 1

ascensus, us 1

ascribo 11

asper 1

apex 1

aspicio 5 aspis 1

apostolatus 4

astrifer 1

apostolicus 93 apostolus 209

astrum

apparatus, appareo

us 2

17

appellatio 8 appono

3

4

astutia 3 at 6 atque 347

atquin 5 atrocitas _1

apprehendo 22 appropio 2

atuero 21

ambiguus 32 ambitio 1 ambo, ae, o 4 ambulo 2

apto 9 aptus 7

auctoritas 56

amen

17

aqua 27

amens

2

amentia 1 amissio 1 amitto 35 amo

9

amodo 5 amor 4 amoueo

2

amplexus, us 1 amplifico 5 amplitudo 1

1

auctor 88

arbitror 20 arbor 6

audacia 8 audax 1 audeo 24 audientia 2 audio 217 auditio 3 auditor 1 auditus, us 11 auello 1

arca

auerto 8

apud 86

Arabia 1 Arabs 1 arbiter 5

arbitrium 4

1

arcanus arceo

11

1

archangelus 4 architectus 1 ardeo 3 an 70 anathema, atis (e breuis) 4 ardor 2 arduus 5 anceps 2

aufero 23 augeo 3 augmentum

auia, ae 1 auis 2 auoco

1

auris 26

3

720

ENUMERATIO

VERBORUM

caleo 1

aurum 3 auspicor 1

calix 26 calliditas 1 callidus 2

aut 371

autem 486

calor 10

auxilium 10 Babylonia 1

baptisma 5 baptismus (-um), i 22

calumnia 19 calumniator 2 calumnior 10

1

circumfundo 2

canticum 2 cantio 3 capacitas 2

circumscribo 7 circumscriptio 1 circumspicio 2 circumsto 1 circumstrepo 1

capax 7

circumuagus

caminus

baptista 1 baptizo 12 Bariona 1 basiliscus 1 beatitudo 27 bellum 3 belua 2 beluinus 4 benedico 43

cinis 1 circa 1 circulus 3 circumago 4 circumamburo circumcido 4 circumcisio 7

1

cancer (karkinos) 1

1

benignus 2

capto

beo 59 bestia 1 Bethel 2 Bethleem 1 bibo, ere 13 bipertio 1 blandimentum 2 blandior 8 blandus 1 blasphemia 8 blasphemo 6 blasphemus 4 bonitas 16 bonus 91 brachium 1 breuis 3 breuitas 1

caput 12

ciuitas 4 clamo 13 clamor 4 claresco 2 clarificatio 16 clarifico 48 claritas 34

carcer

claudo, ere (clauis) 11

bythos 1

centurio, onis 3

coepio 65

cera

coetus, us 1

capesso

capillus 1 capio, ere 19

' benedictio 15 beneficium 1

cacumen

captiosus 2 captiuitas 2

2

cado 14 caducus 3 caecitas 3 caecus

1

1

1

careo 34

caritas 14 carnalis 14 caro, carnis 303 castrum

catholicus 3

coaequo 3

caudex 1

coaeternus

caueo

5

coagulo 1

causa

168

coalesco 1

cautela 3

coapto 20

cedo, ere (cessi) 5

coarguo 7

celebro 2 celo 3

coarto 8

cena

coeo 5

1

15

caelum (-lus), i 162 Cain 1 calamitas 4 calceamentum

calco 2 calculus 1

1

certo, are 1 certus 44 cesso 23

1

5

codex 2

1

certamen

1

10

coaequalis 2

caedes 3 caedo 4 caelestis 63 caenosus

coaceruo

2

casus, us 2

cerno

11

claudus 4 clauis 6 clauus 10 cliuus 1

coexcito 2 coexulo 1 cogitatio 21

cogito, are (agito) 8

ceterus 99

cognitio 77 cognitor 3

chaos 4

cognomen

charisma 2 chirographum 7 chorus 2 christianus 1 christus 681 cibus 10 cieo 1

cognomentum

8

cognomino 8 cognosco cogo 7

125

cohabitatio 2 cohabito 1

cohaereo 3

1

ENUMERATIO

721

VERBORUM

coheres 1

concarno

1

congruus 4

cohibeo 3 cohors 2 coimagino 2 coinnascibilis 1

concauus

2

coniueo 2 coniunctio 6

coitus, us 1 collatio 2 collaudo 2 collectio 1

concerpo

collido 1 colligo, are 1

concedo 23 conceptio 18 conceptus, us 14 2

concessio 2

connascor 4

connomino

1

connumero

2

concido, ere (cado) 2

connuncupo conor 2

concipio 27

conquaestio 1 conqueror 8

colligo, ere 2 collis 9 colloco 4

concludo 25 conclusio 2 concordia 9 concordo 2 concrematio 1

colloquor 1

concupiscentia 1

conscientia 56

collum 1 columna 1

concurro

conscius 19 conscribo 3

comitatus, us 1 commemoratio commemoro

1

21

commendatio 4 commendo 26 commentor, ari 4 comminiscor 2 comminuo 1 committo 1 commorior 2 commoror

2

concursus,

1

commoueo

14

communico 3 communio, ire 3

us 2

5

conquiesco 1 conquiro 5 conquisitor 3 conscensus,

concutio 1

consecro

condemno 13 condicio 18

consector

conditio (condo) 4 conditor (condo) 7

consensus,

us 3

1 5

consedeo 1 us 1

condo 15

consentio 2 consepelio 4

conecto

consequor 56

10

conexio 1

confero 6 confessio 132 confessor 1 confestim 1

consero, ere (serui) 1 consero, ere (seui) 1 conseruo 11 consessus, us 3

consido 3

consigno 6

conficio 3

confidentia 2 confido 5 communio, onis 23 configo 3 communis 65 comparatio, onis (compar) confirmatio 7 confirmo 46 17 comparo, are (compar) 11 confiteor 237 comparo, are (cum-paro) confixio 1 conflagratio 1 10 conflagro 1 compello, ere 2 conformatio 2 compenso 1 conformis 11 comperio 2 conformo 2 competo 6 compingo, ere (pango) 2 conforto 8 confoueo 1 complaceo 18 confundo 14 complector 9 confusio 5 complexus, us 6

consiliarius 1 consilium 11 consimilis 1 consisto 36 consociatio 1 consolor 2 consopio 2 consors 4

consortium 15 conspectus, us 4 conspicabilis 6 conspicio 17 conspuo

1

constantia 3 consterno, are 6

constituo 43

complures 1

confuto, are (u longa) 5

constitutio 30

compono 26

congemo

compositio 1 comprehendo 10

congenitus 1 congeries 2 congregatio 1 congrego 3

consto 17 construo 1

comprimo 1 compugno

2

compungo 13

2

congruo 3

consubsisto 2 consuetudo 19 consulo 12 consummatio

10

722

ENUMERATIO

consummo consumo

58 5

Corinthius 4 corona

2

contagium 5 contamino 2

corporalis 92 corporatio 4

contego

corporeus 30

1

contemno

2

corpus 292

contemplabilis 1 contemplatio 10 contemplor 4

corripio 2

contemptus,

corrumpo

us 1

contendo 15 contentio 2 contero

1

contestatio 5 contestor 8

continentia 2 .contineo 67

corpusculum

23

corruptio 11 corruptiuus 2

cosmos, i 1 cottidianus 1 cottidie 6 creatio 87 creator 40 creatura

continuatio 1 continuo, are 1 continuus 15

credibilis 1 credo 346

contra 30

cresco

contradico 24 contradictio 10

crimen 22 criminor 2

contraeo 5

crucifigo 16

contraho 5

crudus 1

contrarius 19 contrectabilis 1

crux 54

3

contristo 1 contritio 3 contueor

10

1

corresurgo 2

contingo, ere (tango) 9

contrecto

VERBORUM

119

creo 116 3

cuiuscemodi 1 cuiusmodi 2 culpa 1 cultor 1 cum, coni. 881

contumelia 38

cum, praep. 190

contumeliosus 3 contundo 1 conuello 3 conuenientia 1 conuenio 27 conuersatio 2 conuersibilis 1

cumulo 1 cumulus 2 cuna

10

cunctatio 1 cunctor

1

cunctus

15

conuersor 6

cuniculus 1 cupiditas 3

conuertibilis 3

cupidus 1

conuerto

conuinco 5

cur 45 cura 10

conuiuifico 1 conuiuium 2

curatio 6 curiosus 2

cooperatio 1

curo

cooperor

curró 7 cursus, us 11

5

1

cophinus 3 copia 7

copiosus 1 cor 44 coram 4

1

custodia 3 custodio 3 custos 2

cynomyia 1

daemon 11 daemonium 2 damnatio 5 damno 17 damnosus 1 damnum 10 Daniel 3 datio 10 Dauid 14 de 570 deambulo 2 debacchor 1 debeo 31 decedo 15 deceptio 7 decerno 14 decerpo 1 decessio 1 decessus, us 2

decido, ere (caedo) 4 decimus 1 decipio 2 declaro 1

decutio, ere (quatio) 1 dedecus 3 dedignor 1 deduco 23

defatigo 1 defectio 16 defendo 13 defensio 8 defero 11 deficio 34 definio 9 definitio 3 defleo 1 deflexus, us 1 defodio 1 deformatio 1 defugio 2 defungor 1 degener 6 degenero 5 degrassor 1 degrauo 1 dehinc 17 dehonestas 1 dehonestatio 1 dehonesto 3 deinceps 7 deinde 63 deitas 3 delecto 1

ENUMERATIO deleo 9

delicia, ae (lacio) 2 delinquo 5 deliramentum demens 1

1

demergo 4 deminutio 8 demonstratio 46 demonstro 120 demum 4

demutabilis 5 demutatio 26 demuto 33 denego 20

denique 15 dens 1 densus 2 denuntiatio 1 denuo, adu. 1 denus 1 depello, ere 5 depereo 6 depono 1 deprauo 1 deprecatio 8 deprecor 12 deprehendo 3 depulsio 1 deputatiuus 1

deputo 57 derelinquo 26 deriuatio 4 deriuo 1

desaeuio 7 descendo 52 descensio 2 descensus, us 1 deseco 12

destituo 3 destructio 1 destruo 5 desum 32 desuper 2 detego 3

deus 3832 deuteronomium dexter 20 diabolicus 2 diabolus 6

dico, ere 946 dies 59 differentia 5 differo 52 difficilis 14 difficultas 16 diffidentia 2 diffido 4 diffluo 1 diffundo 1

digitus 5

desperatio 4

discedo 7

desiderium 10 desidero 14

designo 2

despero 8 despicio 3

destino 3

discors 1 discrepo 1 discretio 7 discrimen 2 discrimino 1 discutio 1 disiungo 1 dispar 8 dispensatio 100 dispenso 1

detrimentum 7 deueho 2 deuersor, ari 1 deuerto 1 deuictio 1 deuincio 1 deuinco 4 deuius 2 deuoro 2

desino 19 desipientia 1 desipio 2 desisto 7 desolatio 2 desolo 1

desero, ere (serui) 17

discindo 3 disciplina 2 discipulus 9 discissio 2 disco 36

detestor 5 detineo 17 detraho 4

dignatio 10 dignitas 19 dignor 1 dignus 25 diiudico 7 dilatatio 1 dilatio 1 dilectio 32 diligentia 1 diligo 66 dimetior 1 dimitto 2 dinumero 2 directio 1 dirigo 2

desectio 4

VERBORUM

disceptatio 1 discerno 40 discidium 2

dispergo 1 displiceo 5 dispono 4 dispositio 1

1

dispositor 2 disproficio 3 disputatio 4 disputo 1 disseco 1 dissensio 3 dissentio 8 dissideo 12 dissilio 1

dissimilis 8 dissimilitudo 4 dissimulatio 1 dissimulo 4 dissoluo 14 distendo 1 distinctio 4 distinguo 11 distraho 1 distributio 2

distringo 2 diu 3 diuello 1 diuersitas 48 diuerto 59 diuido 33 diuiduus 2 diuinitas 145 diuinitus 3 diuinus 123 diuisibilis 4 diuisio 41 diuitiae 3 do 157

doceo 190

723

724 doctor 12 doctrina 135 doleo 36 dolor 43 dolus 1 domesticus 1 domina 3 dominatio 4 dominatus, us 7 dominicus 24 dominor 6 dominus 567 domus 18 donatio 2 donec 5 dono 35 donum 41 ' dormio 9 dormitio 1 doxa G 1 draco 2 dubitatio 1 dubito 1 dubius 16 duco 2 dudum 1 dum 300 duo 70 duodecim 6 duodecimus 1 duplex 6 duplico 2 dux 5 Ebion 7 ebrius 1 ecce 20

ecclesia 59 ecclesiasticus 6

ecqui(s) 1 edico 2 edissero 1 editio 2

ENUMERATIO

VERBORUM

efficientia 21

Ephesus, i 1

efficio 72

episcopus 4 epistula 3 eradico 2

effluo 4 effodio effreno effugio effundo egeo 37

1 1 1 5

erga 2

ergo 214

erigo 4 erraticus 4

ego 654

erro, are 3

egredior 4 egressio 1 eicio 6 eiusmodi 1 elabor 1 elaboro 3 elatio 1 electio 10 elegans 1 elementum 24 eleuo 11 Elias, ae 1

error 47

erubesco 5 erudio 10 eruditio 2 erumpo 6 Esau 1 esca

13

esurio, ire 10 esuritio 2 et 5160

elibero (libero) 1

etenim 9 etiam 199 etiamnum 5

etiamsi 4

eliceo 4 elido 1 eligo 25 elocutio 2

etsi 18 euacuatio 7 euacuo

25

eloquium 12 eloquor 20

euado 8

eluceo 2 eludo 6 emendatio 4 emendator 2 emendo 5 ementior 12

euangelicus euangelista euangelium euangelizo eueho 1 euello 1

emergo 6

euersor

emetior 2 emissio 1 emitto 7 Emmanuel 2 emorior 5 emundatio 1

euerto

emundo

exaequabilis 1 exaequatio 1

euagor 2

1 1

euito (uitare) 2 euoco

1

euoluo 2 ex 1114 exacerbo 2

1

edo, ere (edi) 3

emuto

edo, ere (edidi) 21

enarratio 4

exaequo 27

edoceo 17 edomo 1

enarro 8 eneco 2

exaestuo

educo, ere 2 effector 3 effectus, us 21 effero, ferre 6 efferueo 1 efficacia 3 efficax 1

enim 901

1

enumero

1

exagito 1 exalto 3 exardesco 1 exaudio 5 excedo 38 excello 10

3

enuntiatio 7 enuntio 12 eo, ire 14 eousque 2 Ephesii, orum

84 14 51 3

exceptio 15 1

excerpo 4

ENUMERATIO excessio 1 excessus, us 1 excidium 3

exprobro 5

excido, ere (cado) 2 excido, ere (caedo) 2

exsequor 6 exsero 4

excipio 9

exsisto 58 exspectatio 16

expurgo 2 exseco

excitatio 1 excito 36

1

exspecto 34

excludo 20

exspiro 3

excresco 3 excurro 2

exspoliatio 2 exspolio 1

excusatio 5

exspuo

excuso 3

exstinguo 5

excutio 1 exemplum 48

exsto 33

exeo 69

exsudo 1 exsultatio 3 exsulto 4

1

exstruo 3

exerceo 2

exercitatio 1 exercitus, us 1 exhalatio 1 exhalo 2

exsurgo 4 extendo 29 extensio 1

exhibeo 1 exhortatio 1 exhortor 1 exigo 8 exiguus 3 exilium 3 eximo 2

exter 18

exinanio 12 exinanitio 2

extrinsecus 6 exubero 1 exul 1 exulo 4 exuo 6 exuuiae 1 Ezechiel 2

externus 9 exterreo 2

extollo 3 extorqueo 3 extra 84 extraneus

exinde 4 existimatio 1 existimo 126 exitiabilis 1

exitio 10

expedio 1 expello 1 expendo 5 expers 3

expetitio 1 expeto 8

expleo 8 explico 11 expono

17

exposco

1

expositio 8 expostulatio 1 expostulo 3 exprimo 7

1

faber 1 fabricatio 1 fabricator 1 fabrico 2

exitium 1 exordium 28 expando 2

experimentum

VERBORUM

fabula, ae (fari) 5 1

facies 8 facilis 8 facilitas 1 facinus 2 facio 431 factura 24 facultas 3 facundia 1 fallacia 3 fallax 10 fallo 53

falsiloquium 3 falsitas 13

725

fames 3 familia 4 familiaris 5 familiaritas 7 famosus 1 famulor 7 far, farris 1 fas 2 fateor 8 fatigo 1 febris 2 felix 2 femina 2 ferme 1 fero 17 ferrum 1 ferueo 2 ferus 2

fessus 1 festinatio 5 festino, are 12 fidelis 20 fides, ei 582 fiducia 18 fidus, a, um 1 figura 8 figuratio 1 figuro 2 filia 2

filius 1441 fimbria 2

fingo 4 finio 1 finis 48 fio 73 firmamentum firmitas 5

firmo 12 firmus 2 fixura 1 flagello 1 flagellum 2 flagro 1

flamma 6 flatus, us 2 flecto 5 fleo 26 fletus, us 5 flexuosus 1 flexus, us 1 fluctuosus 1 fluctus, us 5 fluentum 1

10

726 flumen 2 fluo 1

fluxus, us 2 foedus, a, um 3 foedus, eris 1 foeteo 1 foetidus 1 folliculus 1 fomentum 1 fons 9 forensis 1 forma 186

formabilis 2 formido, inis 1 formo 6 fornax 2 fero 3

' fors (forte) 70

ENUMERATIO furor, ari 3

furor, oris 39 furtiuus 1 furtum 3 Galata 1

Galatia 1 Galilaea 3 gaudeo 12 gaudium 6 gehenna 1 gemino 3

geminus 2 gemitus, us 1 gemma gemo

genealogia 2

generalis 5 generatio 76 genero

fortis 8 fortitudo 2

generosus

fortuitus 2 fouea 1

genitalis 1

fragmentum 6 fragro 1 frango 4 frater 27 fraternitas 1 fraudo 4 fraudulentia 7 fraus 2

gentilis 4

frequens 28 frequento 3 frigidus 1

gloria 164

frustro(r) 2 fucus, i (phukos) 1 fuga 2 fugio 8 fugo 3 fulgeo 4 fumus 1 fundamen 1 fundamentum 9 fundatio 5 fundo, are 16 fundo, ere 1 funebris 1 funestus 1 fungor 3 .

funis 1 fur 2 furo, ere 4

19

1

genesis 2 gens 62 genu

5

genuinus, a, um 2 genus

100

gero 71

gestus, us 1

gigno 113 gladius 4

glorificatio 2 glorifico 113 glorior 11 gloriosus 10

Gomorrha 5 gradior 1 gradus, us 12 Graecia 2 graecitas 2 Graecus 12

grando 1 grassor 3

gratia 15 gratulatio 2

gratulor 3 grauis 18 gressus, us 2

gubernatio 1 gusto

1

gutta 7 habeo 362

habitabilis 1 habitaculum 3 habitatio 6 habitator 2 habito 60 habitus, us 34 haereo 6 haeresis 25 haereticus 136 haurio 7 hel G 1 helmeis G 1 heautou G 1 hebes 8 hebesco 1

1 1

forsitan 1

fructus, us 8

VERBORUM

hebeto 3 hebetudo 6 Hebraeus 3 Henoch 1 hereditas 7 hesternus 3 hic 1718 hicdem 3 hicine 1 hiems 1 Hieracas 6 Hierusalem 8 historia 1 ho G 5 hodie 16 holocaustoma, atis 2 holocaustomatum, i 1 holocaustum 1 homo 576 homousios, on 9 honestas 1 honestus 1 honor 131 honorifico 63 honoro 20 hora 27 horror 1 hortor 2 hos G 1 hostis 2 huios G 2 huiusmodi 3 humanus 201 humidus 1 humilio 6 humilis 4 humilitas 23

hydria 1

ENUMERATIO hymnus 2 hypocrisis 2 iaceo 1

Iacob 18 Iacobus 4 iactantia 2 iacto 1 iactura 1 iam 179 iamuero 14 ianua 1

ibi 32 ictus, us 2 idcirco 88 idem 320 ideo 19 idios G1 idolum 1 idoneus 3 Ieremias 6 lessae 3 Iesus 213 igitur 184 ignarus 14 ignis 41 ignobilitas 3 ignorabilis 14 ignorantia 18 ignoratio 43 ignoro 163

ignosco 1 ignotus 2 illaesus 2

illaqueo 7 ille 391 illicio 1 illicitus 3 illigo 1 illiteratus 1

illudo 8 illuminatio 1 illumino 4

imagino 1 imago 121

imbecillitas 9 imbecillus 8 imbuo 12 immanitas 1 immedicabilis 1

immedicatus 1 immemor 8 immensitas 2 immensus 8

VERBORUM

immergo 1

impudens 6 impudentia 4

immeritus 1 immineo 2 imminuo 3 imminutio 3 immisceo 1 immitto 2 immo 6 immobilis 4 immoderatus 2

impugno 2 imputo 2 in 3533 inaccessibilis

1

immutabilis (in priu.) 4 immuto 2

impassibilis 6 impatiens 6 impedio 11 impello 5 impendo 5 impenetrabilis 7 impensa 1 imperfectus 16 imperitia 3

imperitus 13 imperium 1 impero 3 imperscrutabilis 2 imperspicabilis 3 impertio 16 imperturbatio 1 imperturbatus 3 impetro 7 impetus, us 2 impietas 103 impius 124 impleo 19 implico 1 imploro 1 impono 6 importuosus 1

impossibilis 10 impossibilitas 1 impotens 5 imprecor 2

impressio 1 imprimo 5 improbo 9 improbus 1 imprudens 3 imprudentia 4

1

inaccessus 1

immoror 2 immortalis 9 immortalitas 18 immotus 7

immundus, a, um

927

inaequalis 1 inanimis 1 inanimus 7 inanis 23 inanitas 5 inauditus 1 incapax 8 incarnatio 2 incautus 3 incedo 2 incendo 1 incentiuus 1 incertus 32 incessus, us 3 inchoatio 1 inchoo 8

incido, ere (cado) 13

incido, ere (caedo) 2 incipio 8 incircumscriptus 2 incito 8 inclino 1 incognitus 3 incola 1 incolo, ere 1 incomparabilis 2 incompositus 2 incomprehensibilis 22 incomprehensus 1 inconceptibilis 1 inconcessus 1 inconcussus 1 inconsideratus 1 inconspicabilis 2 inconsummatus 1 incontaminatus 5 incontinens 2

inconuersibilis 3 inconuertibilis 2 incorporalis 16 incorporeus incorruptio incorruptus incredibilis

8 4 11 3

incredulus 1 incrementum

15

728 increpo 1 inculco 1 incumbo 6 incunctans 3

incuria 1 incuriosus 2 incurro 1 incurso 1 inde 1

indefessus 1 indefinitus 5 indeflexus 1 indemutabilis 25 indemutandus 1 indesecabilis 2 index 3 indicium 1

indifferens 25 indifferentia 3 indigeo 2 indigestus, a, um 1 indignatio 2 indignitas 2 indignus 10 indiscretus 9

indissecabilis 1 indissimilis 8 indissolubilis 6 indiuiduus 2 indiuisus 2 indoctus 4 induco 1 indulgentia 5

ENUMERATIO

VERBORUM

infantia 8

infectus, a, um 5 infelix 7 inferax 1 infernus 13 infero 30 inferus 23 infestus 1 inficio 3 infidelis 15 infidelitas 16 infidus 1 infinitas 30 infinitus 30 infirmis 25 infirmitas 148 infirmo 21 infirmus 49 inflecto 2 inflo 2 infra 1 infrenis 1 infringo 1 infundo 7 ingenitus, a, um 30 ingenium 23

ingens 6 ingero 13

ingredior 6 ingressus, us 6

innecto 1 innocens 3 innocentia 3 innouo 3 innumerabilis 2 inoperor 1

inopia 5 inopinabilis 1 inops 12 inordinatus 1 inquam 10

inquieto 1 inquietudo 2

inquiro 2 inquisitio insania 3 inscendo inscientia inscissus, inscius 1 insecabilis insensatus

1

1 2 a, um

1 1 insensibilis 1 inseparabilis 27

insero, ere (serui) 8 insideo 1 insinuatio 1 insinuo 4 insipiens 3

ineo 10

inintellegentia 3

ineptia 4 ineptus 7 inertia 1

inintellegibilis 3

ineuolubilis 1

initio 2 initium 52

insisto 3 insitiuus 1 insolens 11 insolentia 4 insolitus 1 insolubilis 1 inspicio 1 inspiratio 1 inspiro 2 instabilis 1 instinctus, us 4 instituo 24 institutio 8 insto 1 instructio 1 instrumentum 1 instruo 11 insum 62

iniuria 2 iniustitia 1

insuper 3 integer 4

iniustus 1 innascibilis 36 innascibilitas 11 innatus, a, um 3

integritas 1 integumentum 1 intellectus, us 5 intellegentia 290

inhabitabilis (in priu.) 1

inenarrabilis 25 inenarrandus 5 inenumerabilis 7

inhabito 20 inhaereo 4 inhibeo 4 inhonoratio 2 inhonorificus 2 inhonorus 1 inicio 2 inimicus 18 ininitiabilis 4 inintellectus 1

indulgeo 25 induo 8 inedia 2

ineffabilis 4 inefficax 2

inexcessus 1 inexplicabilis 1 inexploratus 2 inexpugnabilis 7 inexscrutabilis 2

infamo 2 infans 2

iniquitas 18 iniquus 2

1

ENUMERATIO intellegibilis 1 intellego 444 intemporalis 6

intendo 9 intentio 5 inter 68 intercedo 1 intercessio 7 interdum 8 interea 1 intereo 3 interficio 12 intericio 1 interim 19 interimo 1 interior 7 interitus, us 6 interminatus, a, um 2 internus 13

interpellator 1 interpono 2 interpres 5 interpretatio 6 interpretator 1 interpretor 6 interritus 1 interrogatio 14

VERBORUM

inuestigabilis (in priu.) 8 inuestigo

1

inuicem 16 inuideo 4 inuidia 4 inuidus 1 inuiolabilis 3 inuisibilis 52 inuitus 3 inuius 1

ius, iuris (cf. iustus) 8

Iordanes 1

iustus 30 iuuenis 3 iuuentus 1 iuxta 5 kurios G 1

Ioseph 7 Iosue 1

ipse 712

interrogo 55 intersero, ere (serui) 1

irreprehensibilis 1

intersero, ere (seui) 1

irretio 1 irrideo 1 irritus 1 irrumpo 1 irruo 1 is 2250 Isaac 8

intrepidus 1 intro, are 3 introduco 8 introeo 3 introitus, us 1

introspicio 1 intueor 2 inuado 4

inualesco 3 inualidus 1 inueho 13 inuenio 25

iugum 2 iungo 2 iurgium 1 iuro 18

inumbratio 1 inumbro 2 inundatio 1 inuoco 5 inuoluo 1 inutilis 6 Iohannes 28

ira 2 iracundia 1 irascor 3 irrationabilis 1 irreligiositas 15 irreligiosus 31 irremissus 2

intersum 3 interuallum 6 interuenio 2 intexo 1 intimo 8 intimus 1 intolerabilis 7 intolerandus 1 intolerantia 1 intra 60 intremisco 1

Iudaea 3 Iudaeus 50 Iudaicus 1 iudex 22 iudicium 44 iudico 25

Isaias 15 isipse 40 Ismael 7 Israel 53 Israelita 1 iste 100 istiusmodi 8 ita 327

itaque 185 item 1 iter 10

itero, are (iterum) 2 iterum 13 iubeo 13 iucunditas 1 iucundus 1 Iuda 4

iusiurandum 1 iussio 1 iussus, us 1

iustificatio 6 iustifico 11 iustitia 21

labefacto 1 labes 1 labor, oris 9 laboro 6 lacrima 8 lacrimo 2

lacus, us 1 laedo 2 laetitia 9 laetor 19 laetus, a, um 4 lampada 1 lampas 7 lapido 4

lapis 7 lapsus, us 2 laqueus 2 largior 3 largitor 2

lassitudo 1 lateo 6 latinitas 2 Latinus 1 latio 1 latro, onis 5 latus, eris 2 laudatio 1 laudo 10 laus 7 laxo 3 Lazarus 20

729

730

ENUMERATIO

lectio 4 lector 4

legio 1 legislatio 1 legislator legitimus lego, ere lenio 1 lenis, e 2 leo, onis

1 3 26

VERBORUM martyrium 7

luctor 5 ludibrium 2 ludo 2 lues 3 lumen 39 lumino 1 luna 4

masculus materia 10 materies 6 maternus

lux 17

luxus, us 1 1

1

mater 8

Lybia 1

2

Matthaeus 3 medela 1 medeor 2 mediator 13 medicamentum medicina 1

leprosus 1

lychnus 3

letalis 2

Macedonia

leuis, e (e breuis) 5 leuo, are (e breuis) 2

Madian 1.

medico(r) 1

maereo

1

lex 102

maeror

3

libatio 2 libellus 12 liber, bri 39 liber, era, erum 18 liberalis 1 liberalitas 2 libero 6 libertas 22 licentia 1 licet 71

magicus 1 magis, adu. 30 magister 31 magistra 1

medius 21 Melchisedech 1 membrum 15

magus 10

mensura

lignum 6 ligo, are 5

maiestas 19 maledico 5 maledicus 1 maleuolentia 1 maleuolus 2

mentior 31

malignitas 2

mergo

malignus 2 malitia 5 malo, malle 1 malus, a, um 18

messis 4 metallum 2 metior 8

limes 1 limosus 1

limus, i (caenum) 3 lingo 1 lingua 21 linum 1

liquidus 4 liquor, oris 1

1

magistratus, us 7

memoro(r) 19

mendaciloquius 1 mendacium

magnifico 1

mendax 7

magnitudo 2

mens

magnus

mensis 1

lis 5 littera 4 litus, oris 1 loco 1 locus 55 locusta 1

mancus

longinquus 3 longus 20 loquela 1 loquor 351

manifesto, are 32 manifestus 11

2

mando, are 25 manduco, are 7 maneo 276

Manichaeus 9 manifestatio 13

mano

1

Lot 5

mansio 2 manus, us 65

lubricus 1

marcesco

Lucas 3

Marcionita 1 Marcus 2

luceo 2 lucerna 9 lucifer 4 lucrum 1 lucta 5

memini 38 memor 4

magnificentia 10

132

mare

13

Maria 24 Martha 2 martyr

5

1

1

meo

17

53 1

1

mercatus, us 5

merces 3

mereo(r) 44 1

metuo 6 metus, us 33 254

meus

miles 1 militia 8 milito, are 1 mille 5 mimus 1 minister 5 ministerium 33 minuo 1 mirabilis 2 miror 3 mirus 1 misceo 1 miser 4 miserabilis 1 misereor 2 misericordia 5

ENUMERATIO miseror 1 mitis 2 mitto 151

munitio 1

mobilis 1 mobilitas 1 moderamen 1 moderatio 4

mutabilis 1

munus

VERBORUM

731

neuter 6

29

nexus, us 1

modero(r) 17

mutuus

modestia 1 modestus 1 modicus 2 modus 102 molestia 3 molestus 2 molior 4

myrrha 1

nihil 170 nihilominus 1 nihilum 45 nimius 3 nisi 235 nisus, us 1 nitor, niti 13

mysterium 52

nix 1

nam

naris 2

nobilis 1 nobilitas 1 nobilito 1

narrabilis 7

nocturnus

narro

molitio (molior) 1

nascor

nodo 1 nodus 3

mollis 2

natatus, us 7

Noe 2

Nathanael 1

nolo 15

natio 2 natiuitas 558 natiuus 4

nomen

natura

nondum

murmuro

moneo

muto, are 3 mutuor

11

9 27

monstro

7

mutus

3 7

160

namque 87

momentum

mons

1

16

monumentum

7

1 512

1077

2

356

nomino 5 non 2800

16

mora, ae (tarditas) 2

naturalis 99

nonne

morbidus 2 morbus 5 morior 199

naufragium 3 naufragus 1 nauigium 1

nonnisi 5 nonnullus 3 nonnumquam

moror, ari (mora) 4

nauigo 2

nonus

morosus, a, um (mora) 2

nauis 3

mors 148 morsus, us 1

nauta 2

nos 456 nosco 96

mortalis 10

mortifer 4

ne, adu.-coni. 288 ne, encl. interr. 23

noster 383 notesco 1

mos 4

nec 380

motus, us 27 moueo 11 mox 8

necessarius 20

nouellus 4 nouitas 14

necesse 77

nouo

necessitas 65

nouus 68 nox 3

Nazaraeus

1

12

nosmetipsi 1

1

Moyses 50

necnon

mugitus, us 7 muliebris 1 mulier 9 multifarius 1

nedum 1 nefas 2

multiformis 1

nego 156

nubes 5 nudatio 1 nuditas 1 nudus 8 nullus 61

multiplex 4

negotiatio 1

numero,

multiplicatio 1 multiplico 9 multitudo 7 multus 93 mundus, a, um 1 mundus, i 137

negotium 6

numerositas 1

nemo 86

numerosus

nempe

numerus

munerator

nequitia 3

neglegentia 1 neglego 7

1

muneror 5

munimentum munio 3

1

1

11

neomenia

1

numquam

are 2 2

7

18

nequaquam 6

numquid 70

neque 513 nescientia 1

numquidnam Nun 1 nunc 195

nescio 195

nuncupatio 30

' nescius 8

2

1

1

nuncupatiuus 1

ENUMERATIO

732 nuncupo

31

nuntio 11 nuntius 5 nuptiae 1 nuptialis 3

nusquam 7 nuto

1

nutrio 1 O, interi. 27

ob 55 obaudio 1 obeo 1 oberro 1 obex 1 obicio 7 obiurgatio 2 obiurgo 5

' oblectatio 2 oblecto 2 oblino 1 oblittero 1 obliuio 1 obliuiscor 1 obnitor 6 obnoxius 12 oboedientia 18 oboedio 16 obscuritas 5 obscuro 1 obscurus 11 obsecratio 1 obsecro 2 obsecundo 2

VERBORUM

obuoluo 1

opus, indecl. 6

Occaeco

ora 1

1

occasio 35 Occasus, us 1

occido, ere (cado) 2 occido, ere (caedo) 4 occulo 14 occulto, are 4 occupatio 7

oratio 12 orbis 7 ordinator 2 ordino 2 ordo 54

origo 73 orior 6

occupo, are 9 Occurro 8 Occursus, us 2

ornatus, us 5

oceanus

1

Ortus, us 3

Octauus

1

OS, Oris 28 OS, ossis 3 Osee 3 ostendo 146 ostensio 5

oculus 29 odi 12 odium 2 odor 3 offendiculum 2 offendo, ere 6

offensio 2 offero 5 officiosus 1 officium 41 oleum 5

orno 2

Oro 43

ostento

1

ostentus, us 6

otiosus 4 otium 3 ouis 6 ouk G 1 pabulum 1 pacificus 2

olim 1 omitto 2 omnino 14

paene 3

omnipotentia 14 omnis 917

paenitentia 2 paeniteo 1 palaestra 1 palam 2

onero 2

palma 8

onus 3

omnipotens 7

obsequella 3 obsequium 2 obsequor 3

operarius 3 operatio 79

obsero, are 2

operator 3

palmes 6 palpo, are 1 pando, ere 7 panis 18 Pannonia 1

obseruantia 1 obseruatio 2 obseruo 2 obstaculum 1 obstruo 1

operor 116

pannus 2

opifex 2 opificium 2

papa 2 par 9

obstupesco 1

opinio 66 opinor 15 opitulor 1

obsum 1

oportet 37

obtempero 3

oppono 2

paracletus 3 paradisus 26

obtendo 1 obtineo 36 obtrecto 2

opportunitas 1

paralyticus 2

opportunus

parco 4

opprobrium 8

parens 6

obtundo 3 obtunsio 2 obuiam 2 obuius 2 obumbro 4

ops 2

paries 1 pario, ere 11

Opera, ae 2

papyrus 1 parabola 1

parabolicus 1

1

opto 7

opulens 1 opulentia 2 opus, eris 223

paro, are (instituo) 10 parricidalis 1 parricidium 1

ENUMERATIO

VERBORUM

799

pars 49

peregrinor 1

peto 4

particeps 20 participo 2

peregrinus 3

petra 2

pereo 9

Petrus 33

particulatus 2 partim 2

partus, us 32

perfectio 13 perficio 168 perfidia 12 perfodio 1 perforo 1

paruitas 1

pergo 2

phantasma 1 Pharao 4 pheidomai G 1 Philippensis 1 Philippus 7 philosophia 11

parum 6

pascha 1

perhibeo 5 periclitor 10 periculosus 2 periculum 23

pasco 3

perimo 13

pascuus 1 passer 1

permaneo

permisceo 4

piger 1 pignus 2

passio 84

permissio 1

pingo 7

pastor 3

pinguesco 1

patelr G 1

permitto 27 permixtio 5

patefacio 1

permuto

pateo

partio(r) 2 partitio 1

paruulus 1 paruus 33

Photinus 6

piaculum 1 pictor 1 pictura 1

pietas 33 17

1

pinna 3 piscator 14

perosus 2

pius 43

pater 1568

perpetior 2

paterfamilias 1

perpetuus 3

placabilitas 1 placeo 31

paternus

perscrutor

12

7

plaga, ae (a breuis) 1

patientia 4 patior 87 patriarcha 14 patrocinium 2

persecutor 6

plaga, ae (a longa) 3

persequor

planities 2 plantatio 1

paucus

persisto 3

planto 5 planus, a, um 31

paulatim 1 paululus 2 Paulus 29

persona 34

plebs 6

personalis 1

pauper 3

perspicio 2 persuadeo 1

plenitudo 82 plenus 30 plerusque 13 plumbum 1 pluo 9 pluralis 2

100

5

pax 3 pecco 53 pectus 2

peculiaris 4 pecus, oris 1 pecus, udis 4

10

perseuerantia 2 perseuero

persono

1

1

persuasio 1 pertinacia 1 pertinax 1 pertineo 13

pluuia 1 poculum 1

pertracto 4

poena

pello 3 pendeo 4 pendo 1 pendulus 3

perturbatio 1 perturbo 2 peruenio 2

poenalis 2 polleo 1 polliceor 12

peruersitas 11

pono 40

penes 4 penetro 12

peruerto

penitus 2

porrectio 1

perago 5 percipio 3

peruicacia 1 peruicax 1 peruigil 2 peruius 2

percurro S

pes 17

porto 5

pestifer 7

portus, us 6

pestis 2 petitio 3

posco 9

peruestigo 1

per 1086

percussor

perdo 17 perduco 1

5

1

16

populosus 1 populus, i subst. masc. 16 porro 11

porta 4

portio 28

possessio 2

ENUMERATIO

734 possibilis 17 possideo 5 possum 379 post 135

postea 30 posterus 38 postmodum 5

VERBORUM

praescribo 4 praesegmen

1

praesentia 1 praesertim 1 praesidium 3

procurro 2

praesto, are 60

prodeo 4

praesum

proditio (prodo) 3

procreo

21

praesumo 25

postulatio 1 postulo 43

praesumptio 8 praetendo 7

potens 43

praeter 49

potentia 3

praeterea 2

potestas 205

praetereo

potis 128

praetermissio 1

poto 5

praetermitto

5

potus, us 3 prae 8

praeterquam

16

praecello 4

1

procuro 1

postquam 3

' praebeo 15 praecedo 4

procliuis 1 procreatio 1

5

praeualeo 1 praeuenio 6 praeuius 3 prandium 1 prauitas 2

prodo 10 produco 3 profanus 5

profecto 3 profectus, us 48 profero 28 professio 168 proficio 68 proficiscor 9 profiteor 116 profundo 2 profundus 16 progenies 10 progigno 1

praecingo 1 praecipio 22

prauus

praecipuus 5

precatio 3

praeclarus 2

precor 10

praeconium 6

pretiosus 1

prohibeo 1 prolatio 16 prolixus 1

praecurro

prex 8

promereo(r) 5

7

1

progredior 3

praeda 1

pridem 2

promiscuus

praedamno 1

promissio

5

praedicatio 63 praedicator 14 praedico, are 185 praeeo 2 praefero 10 praefiguro 4 praefinio 2 praefinitio 2 praefringo 4 praeiudico 3

pridie 3 primatus, us 4 primitiae 4 primogenitus 26 primus 90 princeps 15 principalis 10 principatus, us 8 principium 47 principor 2 prior 17

promitto

13

praeloquor 2

pristinus, a, um (pris) 1

prophetalis 3

praemissio 1 praemitto 3 praemium 11 praemoneo 2

priuilegium 5

prophetia 21

priuo 2

propheticus 33

priusquam 6

propheto 5 propitius 1

praenomen 1

probabilis 2 probatio 1 probitas 2

praenuntio 2 praeparatio 10 praeparo 23

praeposterus 2 praeputiatio 1 praeputium 2 praerumpo

2

praescientia 2 praescio, ire 2

pro, praep. 77

probo 5 procedo 12 procella 2 processio 2 procido, ere (cado) 1

1

promo 7 pronomen

7

pronuntio 3 pronus

1

prope 3

propello 2 propendeo 1 propero

1

propheta (-tes), ae 78

propono

14

propositio 13

proprietas 109 proprius 103 propter 53

propterea prorepo

12 1

procinctus, us 1

prorumpo 9 prosequor 6

proclamo 6

protendo 9

ENUMERATIO protensio 8

VERBORUM

735

protestatio 11

quando 21 quandoquidem 2

recido, ere (cado) 4 recido, ere (caedo) 2

protestor

quantus 65

recipio 31

protinus 4 protraho 3 proturbo 1

quapropter 2

recognosco

quare 11

prouectio 2 proueho 9 prouenio 1 prouerbium 5

quasi 20. quatenus 3

prouidentia 1 prouideo 9

quemadmodum 4 querela 11

recolo, ere 2 reconciliatio 4 reconcilio 20 recondo 3 recordor 2 recubo 1 recumbo 1

prouidus 1

queror 8

prouincia 1

qui(s), rel. int. ind. 4410 qui(s)nam 2 quia 780 quicumque 26 quidam 55

12

prout 4

proximus 9

prudens 9 prudentia 20 prurigo 2

psalmographus 1 psalmus 2 publicanus 1 publicus 5 pudeo 4 pudor 6

puer 25

quartus 3

quattuor 1 qué 258

recuperatio 1 recurro

1 recursus, us 2 recuso 4

quidem 164 quies, etis subst. 2 quiesco 3

redarguo 1 reddo 43 redemptio 2 redeo 7 redhibeo 1 redigo 2

quin 35

redimo 2

quinquaginta 1 quinque 7 quintus 1

reditus, us 2 reduco 2 redundo 2 refello 5 refero 61 reficio 1 reformo 1 refuga 1

quippe 4

13

pullus, i 1

quisquam 67 quisque 19 quisquis 49 quiuis 7 quoadusque 1 quodsi 39 quomodo 90 quoniam 88

pulso 3

quoque 125

regeneratio 10

pulsus, us 1 pungo 1

quotidem 1

regenero

quousque 2

puniceus 1

rabidus 1 rabies 1 radio 1 radix 2

regina 1 regio 8

pueritia 6 puerperium 1 pugillus 5 pugna 6 pugno 2

pulcher 11

pulchritudo 4

punio 2 puppis 1 purgatio 1 purgo 1 putatiuus 2

puto 39

quadraginta 1 quadrimodus 1 quaero 133

quaestio 23 qualis 16 qualiscumque 1 qualitas 3 quamquam 33 quamuis 20

refugio 4 refundo 2 refusio 1 refuto 1 7

regno 31

regnum

70

rego 7

ramus 3

regredior 1

rapina, ae (rapio) 3 rapio 23 rarus 4 ratio 136 rationabilis 2

regula 1

reatus, us 5

relinquo 95

rebello 1 recedo 3

reliquus 28

recens 2 recenseo 2 recessus, us 1

relego, are 1 relego, ere 3 religio 70 religiosus 37 reliquia 1

remedium 1 reminiscor 1 remissio 1

ENUMERATIO

730

VERBORUM Samaria 3

reuelo 27

remitto 2 remoueo

1

reuereor

renascor

12

reuerto(r) 4

Samaritanus sancio 103

1

1

repello 3 rependo 4

reuoluo 5

sanctificatio 4 sanctifico 12 sanctitas 4 sanguis 22 sanitas 8

reus, i (rea, ae) 3

sano

repens 3

rex 16

sanus 33

repentinus 2

sapientia 119 sapio 62

repono 2

rideo 1 ridiculus 11 rigeo 1 rigo 3 riuus 3

reposco, ere 7

rixa 1

reprobo 3 repudiatio 1 repudio 3

rogo 51

renes

reuinco 1 reuiresco 1 reuiuisco 1

1

renitor 1 renouo 4 renuo 2

reuoco

reperio 39

repeto 4 repleo 13

repugno

7

reputo 5

requies 1

7

Romanus

sapor

5

satisfactio 1

requiesco 7 requietio 2

rumpo

requiro 16

rursus (-sum) 125

res 173

rusticitas 1 rusticus 2 Sabaim 6 sabaoth 2

reseratio 1 reseruo

12

resideo 5 residuus 1 resisto 2 resoluo 1 resono

1 7

sabbatum 21 Sabellianus 1 Sabellius 31 sacer 6

1

1

Sara 15 satanas 4 satietas 1 satio 1 satis 9 satisfacio 10

Ruber 1 rubus 16 rudis, e 2 ruina 2 rupes

1

sator

1

satur

1

saturo

1

saxum

3

scabellum 7 scala 4 scalpo 2 scandalizo 3 scandalum 19 scando 5 schola 3 scholaris 1 scientia 87 scilicet 46 scindo 4 scio 141

respicio 3 resplendeo 1 respondeo 55 responsio 48

sacerdos 5 sacerdotium 4

sacrificium 4

Scorpio 1

respuo 5

sacrilegus 1

saecularis 6

scriba 14 scribo, ere 56

restituo 5

saeculum

scriptura 37

resto 3

Saepe 9

restauro

resumo

1

16

sacramentum

321

133

saepenumero

1

scrupulosus 2 scrupulus 1

resurgo 27

saeuio 1

scrutator 2

resurrectio 29 resuscito 3 retineo 21

saeuus 3

Scrutor 7

Salomon 3 saltem 12

sculpo 1

retracto 6

saltuosus, a, um (saltus) 1 secessus, us 2 saltus, us (silua) 1 sectator 1

retraho 1 retribuo 3 retro 1

retroago 4 reualesco 1 reuelatio 24

saluator 6 saluo 14 salus, utis 61 salutaris 16 saluus 8

secerno

17

sector, ari 7 secundus 313 securitas 23 securus

sed 1053

3

ENUMERATIO sedeo 12 sedes 11 seduco 6 seductor 3

segrego 3 semel 4 semen

7

sementiuus 1 semita 1

semper 160 sempiternus 5 senectus, utis 4 senesco

1

senex 2

senium 1 sensim 1

737

significatio 141

sophisma 1

significo 138

sophistes (-sta), ae 2

signo 19 signum 11 silentium 14 sileo 4 similis 31 similitudo 49 Simon 2 simplex 20 simplicitas 12 simul 9 simulacrum 1 simulatio 1 simulo 8

sordeo 2 sordes 1 sordido 1 sordidus 1

sin 15

sensus, us 285

VERBORUM

sortior 6 spatium 2 specialis 2 species 60 speciosus

1

specto, are 5

specula (specio) 2 speculum 2 sperno 2

spero 13

sententia 41 sentio 66

sinceritas 4 sincerus 4 sine 128

seorsus

singularis 24

spes 50

separabilis 11

singulus 32

Separatio 3

sino 8

spica 1 spineus 1 Spira 1 spiritalis 19 spiritus 435

separo 24

sinus, us 13

Spiro 3

sepelio 19 septentrio 1

Sion 1 sitio 8

septimus 2 sepulcrum 9

sitis 6

splendor 3 spolio 25 spolium 1 spondeo 6

sequor 68

societas 3 socio 1

spons 3

socius 2

sponsor

Sodoma 6 Sodomita 1 sol 18 solacium 1 soleo 19

spuo 2

1

siue 18

series 3 sermo 229 sermocinor

1

sero, ere (seui) 3 serpentinus 1

serpo 4 seruilis 9 seruio 25 seruitus 10 seruo 5 serus 3 seruus 92 seu 2

seueritas 1 sex 1

sextus 2 sexus, us 7

si 415 sibilus, a, um 2 sic 61 sicubi 1 sicut 128 sidus 1

signaculum 3 significantia 4

solidatio 1 soliditas 1 solidus 9 solitarius 57 solitudo 12 sollemnis 1 sollemnitas 1 sollers 1 sollicito 2 sollicitudo 9 sollicitus 10 soluo 18 solus 300 somnio 1 somnium 3 somnus

8

sono, are 2

sonus, i 6

sponsio 4 1

sputus, us 2

stabilio 1 stagnum

1

statim 7 statio 1 statuo 10 Status, us 3

stella 4 Stephanus 1 sterilis 2 stillicidium 1 stipendium 4 stipes 1 sto 9

strangulo 1 stridor 1 struo

1

studeo 3 studiosus 1 studium 34

stultiloquium 2 stultiloquus 1

ENUMERATIO

738

VERBORUM

stultitia 55 stultus 53

super 50

templum 13

supercreo 6

stupeo 1

stupidus 2

supereminentia 1 superemineo 3

temporalis (tempus, pars aeui) 8

stupor 5

superfluus 4

temptamentum

suadeo 2 suauis 1

supersapio 1

temptatio 4

temporarius 1 1

supersum 4

tempto

sub 87 subdo 29

superuenio 4

tempus, oris (pars aeui) 248

superus 54

tenax

subdolus 6 subeo 6

supino 1 suppedito 1

subiaceo 17

suppono 2

tendo 14 tenebra 6 tenebrosus 1

subicio 134 subiectio 36 subiungo 1

supra 6

subluo 1

Susanna

11 1

teneo 118 tener 1

surdus 1

tenuis 1

surgo 8

1

ter 4

susceptio 4

terminus 2

suscipio 44 suscito 30

terrenus

suspendo 2

terreo

subsequor 2

suspensio 1 suspicio, onis 7

terrestris 5 terribilis 3

subsisto 115

suspiciosus

terror

substantia 65

sustineo 11

tertius 17 testamentum

subministro 1 ' suboles 1 subrepente 1 subrepo 6 subripio 1

terra 99

1

35

1

11

substantiuus 1

suus 683

substerno 2 substituo 7 substitutio 7 substo 1

suusmet

subsum 4 subtilis 3 subtilitas 5

symbolum 1

testatio 1 testificatio 1 testificor 5 testimonium 63 testis 28

synagoga 5 tabesco 1

testor 105 texo 1

subtraho 2 subuenio 2 subuerto 1

taceo 35

succedo 9

talis 14

successio 5 succumbo 4

tam 37

sucus

tametsi 8

thalamus 2 Tharsis 1 theatralis 1 theca 1 theos G 1 thesaurus 16 Thomas 5 thronus 12 timeo 46

1

sudo 1 sudor 4

1

syllaba 2 syllogismus 1 syllogisticus 1

taciturnitas 2 tactus, us 4

tamen

335

tamquam

70

sufficio 23

tandem 21 tantummodo

suffigo 1

tantus 202

suffoco 1

tardo, are 1 tardus 3 telum 4

sui 1315 suiipsius 15 suimet 1 suimetipsius 32 sulfur 2 sum

7258

summa

sumo 54

9

timor 12 Timotheus 4 Titus 1 tolerantia 1 tollo 13

11

temerate (?) 1

torpeo 3 torpidus 1

temeritas 12 temperamentum

5

summus

temerarius

timiditas 1

7

1

torreo 2

temperatio 1

tortuosus

tempero

tot 3

tempestas

12 1

totidem 1

3

7

ENUMERATIO

VERBORUM

739

toties 1

tumultus, us 1

ueneratio 13

totus, a, um (o longa) 155

ueneror

tractabilis 1

tunc 38 turba 1

tractatus, us 6 tracto 28

turbo, are 7 turbo, inis 1

tractus, us 2

turpis 3

uentilo 1

traditio 14 trado 49 traduco 1 traho 2

tus 1

uentus, i 9

tuto(r) 1

uerax 2

tuus 237

tranquillitas 1 tranquillus 3

tyrannus 2

transcendo 1

uacuefacio 2

uerbum 295 uerecundia 2 uerecundus 1 uergiliae, arum 1 ueritas 334

transcurro 8

uacuitas 1

uermis 2

uacuus

uersor

tyrannicus 1

transcursus,

us 1

transeo 34 transfero 11

transfiguro 3 transfodio 1 transformatio 1 transformo 2, transfundo 4 transfusio 4 transgressio 1 translator 1 transmutatio 1 transuoro

1

uaco

1

1

7

uagor

7

uesania 4

uagus

1

uesanus 10 uester 40

ualde 5 Valentinus 7 Valentinus, a, um 2 ualeo 4 ualidus 9

uallo 1

uaniloquium 2

trepido 6

uanus

trepidus 3

uario 1 uarius 3

tres 2

1

uertex 2

trepidatio 9

2

uenter

uado, ere 11 uagio 2 uagitus, us 5

uaniloquus 3 uanitas 2

tremo

15

uenia 7 uenio 129

1

uerumtamen uerus 628

uestigium 3 uestimentum uestio 1

uestis 2 ueto 4 uetus 6 uexatio 2 uexo 1

uia 51 uibro 1 uicinus 1 uicis 1: uicissim 5

tribulatio 1 tribunal 1 tribuo 22 tribus, us 2 triduum 3 trinitas 2 tripertio 4 tristis 31 tristitia 17 triticum 4

uas, uasis 5 uasculum 1 uastitas 1 uber, eris adi. 1 ubi 101 ubicumque 2 ubique 8

triumpho 13

uehemens 3 uel 245 uelamen 2 uelamentum 1 uelum 3 uelut 11 uendo 1

uigor 1 uilis 1 uincio 5 uinco 37 uinculum 4 uindico 3 uinum 8 uiolentus 5

ueneno

uiolo 7

triumphus 5 truncus, a, um 5 tu 421

tuba 1 tueor 14 tuipse 2 tuitio 1 tum 68

tumetipse 5 tumor 2

ue 8 uecors 3 uegeto

1

uenenum ueneo 1

2

7

uenerabilis 1

uicissitudo 3 uictoria 2 uictrix 1

uidelicet 11 uideo 358 uigeo 1 uigilo 6

uipera 1

uipereus 5 uir 36

3

1

740

ENUMERATIO

VERBORUM

uirga 3 uirginitas 1 uirgo 63 uiriditas 1 uirilis 1 uirtus 340 uirus 3 uis 18 uiscus, eris 1

umbra 6

uisibilis 12

unguen

uisio 8 uisitatio 1 uisito 3 uisus, us 30

unguentum

unguis 1 unianimitas 6 unicus 9

usurpo 28

uita 178

unigenitus 201

uter 27

uitiosus 9 uitis 6 uitium 36 uito 2 uiuifico 36 uiuo 115 uiuus 32 ulciscor 1 ullus 11 ulterior 1 ultimus 10 ultio 1 ultra 42 ultrix 2

unio, ire 15 unio, onis 34 unitas 144 uniuersitas 16 uniuersus 47

uterque 114

unus 818

utique 59

unusquisque 27

utor 51

uocabulum 6 uocatio j uociferatio 1

utpote 3

uoco

uulnero 9 uulnus 20 uultus, us 1

ululatus, us 1 ululo 2

uos 154

umquam

uosmetipsi 1

10

unctio 13

uoueo

unda 4 unde 57

uox 87

undecimus 1 undique 2

uro 15

ungeo

1

urbs 3

17

ungo 21

usia 2 usitor 2 usquam

2

usque 89

/ 7

35

uolatus, us 1 uolo, uelle 163 uolucer 2 uolumen 5 uoluntas 165 uoluptas 1

usurpatio 6 usus, us 16 ut 1324

uterus 24

utilis 12 utilitas 10 utinam 1

utrumne 6 uuidus 1

uxor 2

Zacharias 1 zelus 1 zizania, ae 1

CONSPECTVS

DVORVM Volumen

ELENCHVS

BIBLIOGRAPHICVS

VOLVMINVM I 8. 99 Je

we

8-9 LEM

Ce

pag. VIII

PRAEFATIO Caput I. De operis compositione et titulo . . . . . . r..De compositionis'historiao 19 309 jJ 4€ nre ue 2. Prioris editionis réliquiae? . ...... eoo & s HO ON TUI! LC. 10 SIR MESS T vom 6s Oanot Il Deeper tradruone 2 2 NOE ue tere isle s t Bienchüs CODE e e ps ace ddr Vs qp arcta 2. Deoperdm' HilaritfCorporibus o ue iet ae o Nu de de LL Caput III. De codicum families 29 quete}fat Borehetypus unicus? . . à . mectoecpee abd s Defanubaxm DGLEN X (st Lo ED 3. Codex W. .... NYVAK AIO. NVMHOVO ET TUEUR A Dewanuiow PER. 00 209988 Ce s HET IN S nA S D vedi aue ot pU SERE Caput IV. De editionibus et traditione indirecta (aput VPDE hag cueHone. . uv 1t s eos x nir tem DD MERE TA MP AO CT v piae bes obo ys te Usi 100 NE OI IR TR CT .Interpunctio ecttectus diuisio . ..- 4 2. "oumiariaetanaredmalla6. uus o sa seit Apparatus fonte «I cata 1s es ie v S s etu er le n © R OU N FADDaratuserieus

Signa in apparatu adhibita Siela codicum,

22

+. . . . . . : 14

4

.

ELO 30 EIN

TEXIVS ER SE MAD IL PR RP Tabor LINER ORT ES T LAO CRF

Liber VE. Liber VIL

ads CR tec onis unit EN Eu Es ra e PR Es SC

eos 2. à Mai , ..— . .mwegbB E or e à 20. oRM. 20. UMEPEMeD

79* 80*

742

VOLVMINVM

CONSPECTVS DVORVM Volumen

II

ET Qoa mEMGCAEE s Liber VÉLE OEC 0 NN ec LabenlXA- die à 400 uote EMI he tenace sin 2 Liber X. TES ei IDE XI ST. ins dedoceneco 1. + C0 uoce S oor Ws Diber XII. eue.

pag. 311 370 458 529 579

INDICES = 2e Index locorum S, ScHDLOrae ..1—. 9 40x wa 23606 a. S s BEontes dati .... int 43 sdeiMecquio Memorabilia syntactica et morphologica . . . . . . Index theologicus. «4. . SU Ain TE,

631 644 645 647

SVPPRENDA

702

EI CORRIGENDA

ner 2, os

INSTRVMENTA LEXICOLOGICA LATINA . .... 703 Enuberatio derborgi n ee ve de 2 E 718 Concordantia lemmatum et formarum . . . . . microfiches Index formarum et lemmatum Tabula. frequentiarumique 4 +. 9) 9ULASOYR microfiches CONSPECTVS DVORVM

VOLVMINVM

. . . . . ..

Theologu Library

SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAISEMONT California

Imprimé par les Usines Brepols S.A..— Turnhout (Belgique) Printed in Belgium D/1980/0095 [15

741

PE "

L. « IME

[4

»

2

P

ANGE:

L

"ET ur

Hid

4"

71

ni)

Lil \à hu ul L

LI

La ^

'

2

4.

^

idi

ONE

TUS D DUVORVM. dota Von

3er VIT] bed

LX

í

i

De ar

"ow

1

Litter X Xx 1

Liber

XU

TS

bte ,

|

)

M»

í

CRVEL

|

TT

res

XT

Lol :

|

S

La

LLrÉT Am

PE

eund dottihe ^

NET

CORNE

bee |

éme

ET

p

A

AS

Fred me Mee

uam

RT

6x.

E2453 i

FA

.

en

rub

tia

"PES ME

RENI

E

ur

Morem

74

"n

imme t6.Aemrtoris

eso.

, dieu

b.

n

tw

(NTM

LE

te

An

9 LL

TIR

ri yogvy vod MAD

$ »

4

M

Aag

i

| yt E

M

ob f

-

|

;

k

*

J

t

: ITS "

,

j

er

on

Rd p"

rape

Soavxid* d Ove A CA Su UNT n

a

4)

MEE HE hi dae

EGIT an n UU nod