On This Day (May): The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk ) 9781463240646, 1463240643

Citation preview

On This Day

The Armenian Church Synaxarion

5

The Armenian Church Synaxarion is a collection of saints’ lives according to the day of the year on which each saint is celebrated. Part of the great and varied Armenian liturgical tradition from the turn of the first millennium, the first Armenian Church Synaxarion represented the logical culmination of a long and steady development of what is today called the cult of the saints. This is the first Armenian-English edition, a twelve-volume series—one for each month of the year—and is ideal for personal devotional use or as a valuable resource for anyone interested in saints.

On This Day

The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurkʿ)

May Edited and Translated by

Edward G Mathews Jr

gp 2019

Gorgias Press LLC, 954 River Road, Piscataway, NJ, 08854, USA www.gorgiaspress.com Copyright © 2019 by Gorgias Press LLC

All rights reserved under International and Pan-American Copyright Conventions. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, scanning or otherwise without the prior written permission of Gorgias Press LLC. ‫ܙ‬

1

2019

ISBN 978-1-4632-4064-6

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A Cataloging-in-Publication Record is available from the Library of Congress. Printed in the United States of America

This publication was made possible by a generous grant from the Dolores Zohrab Liebmann Fund.

Contents

Introduction

xi

※ ※ ※

May 1 Prophet Jeremiah—Quadratus and those killed with him

3

May 2 Hesperios, Zoë, Kyriakos and Theodoulos—Levon

11

May 3 Timothy and Maura—Zabel

15

May 4 Sylvianos—Justin—Philip—Gevorg

21

May 5 Apostle Timon—Irene—Vardeni—David and Romanos/[Boris and Gleb]—Thomas—Gagik

27

May 6 Job—Acacius—Evodius—Ruben

57

– vii –

viii • Contents May 7 Apparition of the Holy Cross—Philictemon, Rusina and sons—Nersēs

65

May 8 John, apostle and evangelist—Arsenius—Smbat— Levon

67

May 9 Prophet Isaiah—Children of Bethlehem—Christopher and two women

77

May 10 Germanos—Epimachos and Gordianus—Ruben

87

May 11 Mokimos—Theodoros/Athenadoros—T‘oros— Dedication of Constantinople

91

May 12 Epiphanius

99

May 13 Glyceria

109

May 14 Isidore and Meropi—Nicholas the Neomartyr

113

May 15 Heraclius, Paulina and Benedim—John

125

May 16 Prophet Zechariah—Abdai and Abdîšô and others

133

May 17 Invention of Holy Cross—Abdîšô, Isaac and Simeon

137

Contents • ix May 18 Solochon, Pamphamir, Pamphilon—Hyacinth

145

May 19 Patrikios, Acacius, Menander and Paulianos— Theodore the Neomartyr

153

May 20 Asklas—Ashot and Khosrovanoush

161

May 21 Constantine and Helen

165

May 22 Theodotus and seven virgins—Het‘um

173

May 23 Colluthus

179

May 24 Thaleleos

183

May 25 Basiliscus

187

May 26 Simon the Stylite

191

May 27 Therapion—David and Gurgen—Constantine

199

May 28 Didymus and Theodora—Ashot

205

May 29 Helikonida—Council of Nicaea

211

x • Contents May 30 Isaac

217

May 31 Hermias—Marcian—Eusebius and companions— Constans and family—Xatchik

221

※ ※ ※

Bibliography

227

Index of Scripture Citations

231

Index of Names

233

Introduction This text and translation of the month of May is the fifth volume of our projected twelve-volume text and English translation of the Armenian liturgical book known to Armenians as the Yaysmawurkʿ. To the Orthodox it is called the Synaxarion or sometimes Menologion, and to westerners, especially Roman Catholics, it is generally known as the Martyrology. In our first volume, that of January, one can find a brief, introductory discussion of the history and primary versions of the Yaysmawurkʿ and its historical place in the worship of the Armenian Church.1 A Note on the Text and Translation As previously mentioned in the above-mentioned discussion, Bayan’s edition of the Yaysmawurkʿ, which we have been using as the text for our translation, is actually a compilation of two different versions. This has required decisions as to which version—or both in a few instances—to include in our text and translation. In this volume, there was relatively little that required any real decision. On May 9, there were both a short and a longer version of the entry celebrating the prophet Isaiah. The first version, in Bayan’s base manuscript has only a brief mention of the prophet; the later manuscript, which Bayan labels throughout as B, has a longer version that is used for our text and translation here. On May 29, one also finds two versions of the entry for the Memorial of the Council of Nicea. Again, it was the longer, fuller version from manuscript B that is included here.

1.

Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—January , xvii–xx, al-

though the history is far more complicated than that introductory discussion suggests. A summary account of its contents can be found in Zanetti, “Apophthegmes et histoires édifiantes dans le synaxaire arménien.”

– xi –

xii • Introduction In addition to the above two entries, the later manuscript B also includes a rather large number of short notices—not found at all in Bayan’s base manuscript—, mostly of Armenian rulers or of recent saints and martyrs, that we have tacitly inserted as if they were part of a homogenous text. These comprise the following: May 2 May 3 May 4 May 5 May 6 May 7 May 8 May 10 May 11 May 14 May 19 May 20 May 22 May 27 May 28 May 31

Levon Zabel Gevorg Gagik Evodius; Ruben Philictemon, Rusina and sons; Nersēs Levon Ruben Theodoros/Athenadoros; T‘oros Nicholas the Neomartyr Theodore the Neomartyr Ashot and Khosrovanoush Het‘um Constantine Didymus and Theodora; Ashot Eusebius and companions; Constans and family; Xatchik

Foreign names have always been the bane of the translator. We have not adhered to any rigid system of spelling, but have tried to spell Greek and Latin names distinctly and according to generally accepted norms, thus generally ending in –os and –us, respectively. Armenian names are generally preserved in commonly accepted native forms. So, for instance, Sahak and not Isaac, and Gevorg and not George. For all Armenian names, both personal and geographical, as well as other transliterated words, we have followed the Library of Congress system of transliteration, after the pattern of the previous four volumes. The compilers of the Yaysmawurkʿ have often applied native Armenian terms for various Roman and Byzantine political offices—and with no real consistency. We have not made any attempt to impose any false consistency here, either.

Introduction • xiii As with the previous volumes, we have attempted in our English translation to reflect the Armenian text literally and accurately, but with a view to making the narrative clear and as close to native English as possible. We beg the indulgence of the reader for those places where we have failed! Further Acknowledgments This is the first volume of this work to appear since Brigham Young University decided to discontinue the publication of their Eastern Christian Text series.2 Gorgias Press has stepped up and heartily agreed to continue publishing this Armenian Synaxarion in its entirety, and they took care of all the necessary legal negotiations with the Brigham University publication people. I am very happy here to be able to offer my deepest thanks to my long-time friend and colleague Dr. George Kiraz, President and CEO of Gorgias Press, for agreeing to continue publishing this projected twelve volume work, as well as to Dr. Melonie Schmierer-Lee, his Acquisitions Manager, for handling all those above-named negotiations and for all her finely honed editorial skills. I offer yet again my most profound thanks to my dear friend and colleague Anoushavan Srpazan Tanielian. Since the publication of the April volume, he was elected Prelate of the Eastern Prelacy of the United States, and despite an even busier schedule than ever he still managed to make enough time to read carefully through my entire text and translation and, as he has always done, saved me from numerous errors and infelicities. To the Dolores Zohrab Liebmann Fund I again offer my deepest gratitude for their generous support that has enabled me both to eat and to have sufficient leisure to continue working on this important project. It is also my very great pleasure once again to thank my good friend Dr. Christina Maranci and her colleague Erin Piñon for their help in finding a miniature for the cover of this volume. These two, completely undaunted, spent hours of their time that could have 2.

There were a total of ten volumes published in this series of Christian Oriental texts,

including the four previous volumes of the Armenian Synaxarion.

xiv • Introduction been used for their own pursuits scouring manuscripts far and wide to find one such image for me. Even if I was forced by circumstances beyond all our control to choose a different one, I am most humbled by and grateful for their generosity and diligence. Any and all errors and omissions that remain are to be laid at my feet alone.

ON THIS DAY ※

MAY

Ահկի ԻԴ Մայիսի Ա

Տօն է Երեմիայի մարգարէի 1.

2.

Երեմիա մարգարէն էր յԱնաթովթայ Բենիամինի, ի քահանայական ազգէն, եւ բնակէր յԵրուսաղէմ: Եւ շատ մարգարէացաւ վասն գալոյն Նաբուգոդոնոսորայ, եւ չարչարեցին զնա թագաւորք տանն Յուդայ Յովակիմ եւ Սեդեկիա: Եւ յորժամ հանդերձեալ էին Քաղդէացիքն առնուլ զԵրուսաղէմ, հրամանաւն Աստուծոյ եմուտ նա ի տաճարն, առ զտապանակն եւ զայլ սպաս սրբութեանցն, եւ տարաւ ի լեառն Սինայ` ուր զառաջինն կանգնեցաւ խորանն, եւ եդ զնոսա ի վէմն եւ կնքեաց անուամբն Աստուծոյ: Եւ ի գիշերի լոյս լինի ի վիմին, եւ ի տուընջեան ամպ: Եւ ոչ ոք գիտէ զտեղին: Եւ ասաց. Զտապանակս զայս ոչ ոք հանիցէ ի վիմէս բայց միայն Մովսէս եւ Ահարոն ընտրեալքն Աստուծոյ: Եւ յետ աւերածին Երուսաղեմի մնաց Երեմիա հրամանաւ Նաբուգոդոնոսորայ առ Գոթողիայ վերակացու քաղաքին. եւ յորժամ սպան Իսմայէլ զԳոդողիա մնացորդք ժողովրդեանն իջուցին զնա յԵգիպտոս, եւ ի Տափնասա քաղաքին քարկոծեալ մեռաւ: Եւ բարի գտեալ ի նմանէ Եգիպտացիքն պատուեցին զնա, եւ սատակեցան ի տեղւոջն իժք եւ քարբք որ ծախէին զմանկունս նոցա, եւ ջրային գազանքն զոր Եգիպտացիքն նափոտ կոչեն եւ յոյնք կոկորդիլոս:

– 2- –

May 1 Ahekan 24 The Feast of the Prophet Jeremiah 1.

2.

The prophet Jeremiah was from Anathoth [in the land] of Benjamin.3 He was from the tribe of priests, and he dwelt in Jerusalem. He prophesied often about the coming of Nebuchadnezzar. And the kings Jehoiakim and Zedekiah, of the house of Judah, tortured him. When the Chaldeans began to draw near to take Jerusalem [Jeremiah], at the command of God, went into the temple, took the ark [of the covenant] and the other sacred vessels, and transported them to Mt. Sinai where the altar had been first erected.4 He then set it inside a rock hollow and sealed it with the name of God. During the night there was a light upon the rock and during the day a cloud. No one knows where it is. And [Jeremiah] said, “Let no one remove this ark from this rock except only Moses and Aaron, the elect of God”.5 After the destruction of Jerusalem Jeremiah remained, by the command of Nebuchadnezzar, with Gedaliah the governor of the city, but when Ishmael killed Gedaliah, those people who remained took [Jeremiah] down to Egypt, where in the city of Tahpanhes [Jeremiah] was stoned and died.6 The Egyptians, who had been treated well by him, buried him with honor. And in that place the vipers and the asps that had devoured their children, and the marine animals that the Egyptians call “naphots” and the Greeks “crocodiles” all perished.

3. Jeremiah 1:1. 4. Cf. Exodus 24:4. 5. A later tradition, based upon Jeremiah 3:16. See Lives of the Prophets, 387–388. 6. Cf. Jeremiah 40:1–43:7. While Jeremiah and the Israelites arrived in Tahpanhes, the tradition that Jeremiah died there is apocryphal as is, evidently, the account of the disappearance of the vipers and the crocodiles.

–3–

4 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ յետոյ գնացեալ Աղեկսանդր Մակեդոնացի, եւ լուեալ զսքանչելիսն բարձեալ զնշխարս նորա տարաւ յԱղեկսանդրիա: Նոյնպէս եւ անդ սատակեցան իժք եւ քարբք եւ մարդակեր գազանն կոկորդիլոս: Եւ կատարի տօն սուրբ մարգարէին Երեմիայի` Մայիսի Ա:

Յայսմ աւուր կատարեցան 4.

5.

6.

7.

վկայութիւն

Կոդրատոսի

եւ

որոց

ընդ

նմա

Յաւուրս կռապաշտ արքայիցն Դեկոսի եւ Վաղերիանոսի էր սուրբ վկայն Քրիստոսի Կոդրատոս ի Նիկոմիդեայ քաղաքէն. եւ կացեալ առաջի Պերենիայ իշխանին ընդ այլ քրիստոնեայսն խոստովանեցաւ զանուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Եհարց իշխանն զանուանսն եւ զգաւառն, եւ Կոդրատոս միայն տայր պատասխանի վասն ամենեցուն եւ ասէր. Անուանք մեր գրեալ են յերկինս, եւ գաւառ մեր է վերինն Երուսաղէմ, եւ եմք ծառայք Քրիստոսի երկնաւոր թագաւորին: Մերկացուցին զնա եւ ձաղկեցին ուժգին արջառաջլօք, եւ սուրբն ի տանջանսն անարգէր զիշխանն եւ զդատաւորն եւ զկուռսն. եւ այնչափ գան հարին զթիկունսն եւ զլանջսն զի թզաւ մի ուռուցեալ բարձրացան եւ արեամբն լցաւ տեղին. եւ արկին զնա ի բանդ: Գնաց իշխանն ի Նիկոմիդիա քաղաքն, եւ տարան զսուրբսն զկնի, եւ անդ դարձեալ քննեցին. եւ սուրբն Կոդրատոս յաղագս ամենայնի առնէր զպատասխանին, եւ բազումք ի քրիստոնէիցն երկեան ի տանջանացն եւ զոհեցին կռոցն: Արձակեցին զսուրբն Կոդրատոս ի կապանացն զի երթեալ տեսցէ զուրացողսն, եւ նա գնաց ի տաճար կռոցն եւ զամենայն բագինսն կործանեաց եւ խորտակեաց: Եւ երթեալ առ մոլորեալ քրիստոնեայսն ասէ. Զի՞նչ պատասխանի առնելոց էք ով թշուառականք ի փառաւորեալ գալստեանն Քրիստոսի: Եւ շատ խրատ տուեալ դարձոյց զնոսա ի քրիստոնէութիւնն եւ առեալ հող արկին ի գլուխս իւրեանց, եւ քարամբ զկուրծսն բախէին եւ մեծաւ հառաչմամբ ողբային:

May 1 • 5 3.

Sometime later, Alexander the Macedonian returned and heard of this miracle. He took up the remains of [Jeremiah] and brought them to Alexandria. In the same way the vipers and the asps perished, along with those man-eating wild crocodiles. The feast of the holy prophet Jeremiah is celebrated on the first of May.

On this day is the martyrdom of Quadratus and of those who were killed with him 4.

5.

6.

7.

In the days of the impious emperors Decius and Valerian7 the holy martyr of Christ Quadratus lived in the city of Nicomedia. He stood before Perennius, the governor, along with other Christians and professed the name of our Lord Jesus Christ. The governor asked them their names and where they were from. Quadratus alone responded for them all and answered, “Our names are written in heaven, we are inhabitants of the heavenly Jerusalem, and we are servants of Christ, the heavenly King.” They then stripped him and beat him viciously with whips and the holy one, amidst his tortures, contemned the governor, the magistrate and their idols. They struck him so hard on his back and his chest that with a single palm branch they swelled and puffed up, and the place filled up with his blood. Then they threw him into prison. The governor went to the city of Nicomedia and he brought these holy ones with him. There, the[se holy ones] were interrogated a second time and once again the holy Quadratus gave response on behalf of all of them. Many of the Christians, however, were terrified of the tortures and so sacrificed to the idols. They released the holy Quadratus from his bonds so that he might go and see those who had apostatized. He went to the idol temple, overthrew and smashed all their altars. Then he went to all those who had turned away and said to them, “What response do you now have to give, you miserable lot, at the glorious coming of Christ?” He gave them much counsel and converted them all back to Christianity. They then took dust and cast it upon their heads, with stones they beat their breasts and, with many sighs, they began to lament.

7. Decius, perpetrator of a great persecution against Christians, was Roman Emperor from 249 to 251. Valerian was emperor from 253 to 260.

6 • Yaysmawurkʿ 8.

Զայս լուեալ իշխանին հրամայեաց զվէրսն սրբոյն Կոդրատոսի հրով այրել: Եւ նա վասն քրիստոնէիցն որ զոհեցին, եւ դարձեալ զղջացան աղաչէր զԱստուած: Եւ էջ ամպ լուսաւոր ի վերայ նոցա, եւ երկեան իշխանն եւ ժողովուրդն, եւ արկին զամենեսեան ի բանդն: Եւ ի միւս այլ աւուրն դարձեալ եհարց զնոսա, եւ եգիտ զնոսա հաստատուն ի հաւատսն Քրիստոսի, հրամայեաց եւ տարան զաենեսեան ի գաւառս իւրեանց եւ հրով այրեցին: Եւ այնպէս բարի խոստովանութեամբ կատարեցան ի Քրիստոս: 9. Եւ զսուրբն Կոդրատոս տարաւ իշխանն յԱպամիա քաղաքն Բիւթանացւոց, զի յոյժ տրորեալ էր ի բազում տանջանացն. նոյնպէս եւ անդ հաստատուն կալաւ զհաւատն Քրիստոսի: Ընկեցին զնա ի գուբ եւ քարկոծ առնէին, եւ քարինքն ի նա ոչ դիպէին: 10. Դարձեալ տարան զսուրբն սայլիւ զհետ իշխանին ի Կեսարիա Բիւթանացւոց, եւ անդ յոյժ նեղեցին զնա զի արասցէ զկամս իշխանին, եւ նա ոչ կամեցաւ լսել, եւ եկաց յաղօթս առ Աստուած, եւ ձայն եղեւ յերկնից եւ քաջալերեաց զնա: Եւ երկուք ոմանք յամբոխէն Սատորնիլոս եւ Ռուփինոս հաւատացին ի Քրիստոս. կախեցին զնոսա եւ գզեցին զմարմինսն, եւ ապա հատին զգլուխս նոցա: 11. Գնաց իշխանն յԱպողինա քաղաքն. եւ անդ նեղեցին զսուրբն Կոդրատոս գոհել կռոցն` եւ ոչ հաւանեցաւ. եւ աղ քացախիւ խառնեալ հեղին ի վերայ վիրաւորեալ մարմնոյն եւ բոլոր անձինն, եւ խոշոր խորգով շփէին զվէրսն, եւ հրացեալ շամփրօք զկողսն այրեցին:

May 1 • 7 8.

Upon hearing this, the governor gave the command to burn the wounds of the holy Quadratus with fire, while [Quadratus] prayed for those Christians who had offered sacrifices but who had then turned back and repented. A luminous cloud came down upon them, and the governor and the people were terrified and they threw all [the Christians] into prison. On the next day [the governor] once again interrogated them and he found them [still] to be firm in their faith in Christ. He then ordered them to be brought back to their home regions and to be burned in fire. And so, with this good confession, they were killed on behalf of Christ. 9. The governor brought the holy Quadratus, however, to the city of Apamea in Bithynia for he had become quite broken down due to his numerous tortures. There too, though, Quadratus held firm in the same way to his faith in Christ. They cast him into a pit and began to stone him, but none of the stones succeeded in striking him. 10. Once again they took the holy one away, [this time] on a cart behind the governor to Caesarea of Bithynia. There they pressed him hard to carry out the will of the governor, but he refused to listen. He prayed to God and a voice descended from heaven and gave him encouragement. And two men from the crowd, Satornilus and Rufinus, came to believe in Christ. They hanged them up, shredded their bodies and then cut off their heads. 11. The governor then went to the city of Apollonia, and there they tried to coerce the holy Quadratus to sacrifice to the idols, but he would not be persuaded. So they poured salt mixed with vinegar over his entire lacerated body, and then with coarse sackcloth they sanded his lacerations and burned his flanks in a burning pit.

8 • Yaysmawurkʿ 12.

Անց իշխանն ընդ Ռունտակայ գետն եւ գնաց յԵրմուպօլիս եւ տարաւ զսուրբն սայլիւ զկնի. եւ անդ հարցին եթէ կռոցն զոհեսցէ: Եւ նա մեծաւ բարբառով աղաղակէր. Ես ի տղայութենէ քրիստոնեայ եմ եւ զայլ աստուած ոչ գիտեմ բայց միայն զՏէր իմ Յիսուս Քրիստոս: Հրացուցին շանթս եւ տարածեցին զսուրբն ի վերայ, եւ նա սաղմոսէր, եւ որպէս յանկողնի շուրջ տայր անձինն զերկու պահ: Եւ ասէ ցիշխանն. Շանտքս ցուրտ են եւ երկաթքս կակուղ քան զսիրտ քո, բարիոք արարեր զի յաշխատութենէս հանգուցեր զիս ի վերայ փափուկ անկողնոյս: Եւ տեսեալ իշխանին թէ ոչ մեռաւ, հրամայեաց եւ քարշեցին զնա ի բարձր տեղւոջ, եւ հատին զգլուխ նորա Մայիսի Ա, ի փառս եւ ի գովութիւն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ օրհնելոյն յաւիտեանս:

May 1 • 9 12.

The governor then crossed the Rhyndacus river and went to Hermopolis, and he brought the holy one on his cart behind him. There he again asked [Quadratus] to sacrifice to the idols. But he, with a loud voice, cried out, “From my youth I have been a Christian, and I have known no other God than my Lord Jesus Christ alone.” They heated up some iron rods and then stretched out the holy one upon them. But he began to chant psalms and, as if he were lying on a bed, he gave himself over to this for two hours. Then he said to the governor, “These irons are cold and these rods are softer than your heart; you did well to set me down here to rest from my labors upon this nice, soft bed.” When the governor saw that he had still not died, he gave the command to drag him up to a high place, and there they cut off his head on the first day of May, to the glory and praise of Christ, our God who is blessed forever.

Ահկի ԻԵ Մայիսի Բ

Վկայութիւն սրբոյն Եսպերիու եւ ամուսնոյն իւրոյ Զոյեայ եւ երկու որդւոցն Կիւրակոսի եւ Թէոդուլոսի 1.

2.

3.

Այս սուրբ վկայքս Քրիստոսի Եսպերիոս եւ Զոյի ծառայք էին առն եւ կնոջ կռապաշտից, եւ ինքեանք էին քրիստոնեայք ի ծածուկ. եւ անուն էր տեառն իւրեանց Կաստաղոն եւ կնոջն Տետրադիա, ի քաղաքին Բիւզանդիա, յաւուրս կռապաշտին Ադրիանոսի. եւ զհացն զոր առնուին ի տերանց իւրեանց տային աղքատաց: Եւ ի միում աւուր ասեն մանկունքն Կիւրակոս եւ Թէոդուլոս ընդ Զոյի մայրն իւրեանց. Ընդէ՞ր բնակիմք ընդ ամբարտաց, թող որոշեսցուք ի նոցանէ զի մի կորիցիմք եւ մեք ընդ սոսա: Ասէ Զոյի. Մեր տեարք են ըստ մարմնոյ եւ մեք եմք դոցա ծառայք: Ասեն մանկունքն. Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս վասն մեր խաչեցաւ եւ մեք խոստովանեսցուք զանուն նորա եւ մեռցուք վասն նորա: Եւ լուեալ զայս Զոյեայ մայրն իւրեանց, խրատ ետ զաւակացն զի երթիցեն առ տէրն, եւ աներկիւղ ասասցեն զանունն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Եւ առժամայն երթեալ հանդիպեցան տեառն իւրեանց եւ ասեն. Մարմնոց մերոց դու ես տէր, եւ հոգւոց մերոց տէր է Յիսուս Քրիստոս: Եւ զարմացաւ Կաստաղոն ընդ բանս տղայոցն, կոչեաց զմայրն իւրեանց եւ առաքեաց առ Եսպերիոն այրն իւր յագարակն ուր վաստակէր զհողն, եւ անդ աներկիւղ եւ հաստատուն կացին ի հաւատն Քրիստոսի:

– 10 –

May 2 Ahekan 25 The Martyrdom of Saint Hesperios, his wife Zoë and their two sons, Kyriakos and Theodoulos 1.

2.

3.

These holy martyrs of Christ, Hesperios and Zoë, were servants of a man and a woman who were idol-worshippers, whereas they themselves were secretly Christians. The name of their master was Kastalon and that of his wife was Tetradia. They lived in the city of Byzantium8 in the days of the impious Hadrian.9 The food that they received from their masters they would give to the poor. One day their sons Kyriakos and Theodoulos said to their mother Zoë, “Why do we live here among idolaters? Let us detach ourselves from them lest we perish along with them.” Zoë responded, “They are our masters according to the flesh and we are their servants.” The sons then said, “Our Lord Jesus Christ was crucified for us, so we should profess His name and die for His sake.” When Zoë their mother heard this, she advised them to go to their master and without fear speak the name of Christ, our God. They immediately went and found their master and said, “You are master of our bodies, but Jesus Christ is master of our souls.” Kastalon was astonished by what the young men said. He summoned their mother and sent them all to Hesperios, her husband, to the farm where he was working the land. There they lived without fear and firm in their faith in Christ.

8. This is, of course, not the empire, but the city, later renamed Constantinople (see further, below, n. 84), which gave its name to the empire. 9. Hadrian was Roman emperor from 117 to 138.

– 11 –

12 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6. 7.

Ծնաւ կինն Կաստաղոնի որդի եւ կատարեաց զօր ծննդեանն զաւակին ուրախութեամբ եւ արար տօն մեծ: Եւ առաքեաց միս եւ գինի ի սեղանոյն` Եսպերիոնի եւ Զոյեայ եւ զաւակացն: Իսկ երանելին Զոյի առեալ զգինին եհեղ, եւ զմիսն ընկէց շանց: Եւ յոյժ բարկացաւ Կաստաղոն, կախեաց զմանկունսն եւ սաստիկ տանջեաց զնոսա առաջի հօրն եւ մօրն իւրեանց, որք մանաւանդ քաջալերէին ծնօղքն զմանկունսն համբերել վասն հաւատոցն Քրիստոսի: Իջուցին զնոսա ի փայտէն եւ նոքա ասեն ցԿաստաղոն տէրն իւրեանց. Այս տանջանքս ոչինչ են: Ձաղկեցին ուժգին եւ զերանելին Զոյի եւ ի Քրիստոսի հաւատոցն ոչ խախտեցաւ: Հրամայեաց այրել զփուռն յորում զհացն եփէին եւ զԵսպերիոն եւ զԶոյի եւ զԿիւրակոս եւ զԹէոդուլոս արկին անդ, եւ եդին խուփն ծանր սալ, եւ բարի խոստովանութեամբ կատարեցան չորեքեանն Մայիսի Բ: Եւ ընդ առաւօտն լուան ձայն երգոց հրեշտակաց ի ներքսագոյն փռանն, եւ երթեալ Կաստաղոն եբաց զփուռն եւ ոչ զոք ետես, բայց միայն զմարմինս սրբոցն որպէս թէ ի քուն յարեւելից կողմանէն: Եւ ձայն եղեւ յերկնից որ ասէ. Ելէք ի վեր ծառայք Աստուծոյ, ժառանգեցէք ձեզ պատրաստեալ զարքայութիւնն: Եւ յահէ ձայնին երկեաւ Կաստաղոն եւ փախեաւ ի տեղւոջէն: Եւ բարեպաշտ կանայք հանին զնշխարս սրբոց մարտիւրոսացն եւ թաղեցին ի տեղի նշանաւոր: Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս աստուածասէր եւ բարեպաշտ առաջին թագաւորն Հայոց Լեւոն, որ իւրով վեհապանծ քաջութեամբն պսակազարդեաց զազգս մեր:

May 2 • 13 4.

5.

6. 7.

The wife of Kastalon gave birth to a son. He celebrated the day of the birth of his child with great joy and prepared a great feast. He sent meat and wine from his table to Hesperios and Zoë and their children. But the blessed Zoë took the wine and poured it out. She then threw the meat to the dogs. Kastalon became very angry and had the two sons hung up and viciously tortured in the presence of their mother and father who, as their parents, were especially firm in encouraging their children to endure for the sake of their faith in Christ. They were then taken down from the pole and said to Kastalon, their master, “These tortures are nothing.” They then violently flogged the blessed Zoë but she did not budge from her faith in Christ. [Kastalon] then ordered that they fire up the oven where they baked their bread, and he had Hesperios, Zoë, Kyriakos and Theodoulos thrown into it. And they set a heavy stone slab over it as a cover. In this manner the four of them died with a good confession on the second of May. The next morning they heard the sound of angels singing inside the oven, and Kastalon opened up the oven but did not see anyone, except the bodies of those holy ones as if they were asleep and facing east. And a voice came down from heaven and said, “Come up, you servants of God, and inherit the kingdom that has been prepared for you!”10 Kastalon was terrified at this dreadful voice and fled from that place. Pious women came and took the relics of these holy martyrs and buried them in a distinguished place. On this day, the God-loving and pious Levon, the first king of Armenia,11 fell asleep in Christ. By his glorious courage he crowned our nation.

10. 11.

Cf. Matthew 25:34. Levon I was the first king of Cilician Armenia; he reigned from 1198 to 1219.

Ահկի ԻԶ Մայիսի Գ

Վկայութիւն Տիմոթէոսի եւ զուգակցին իւրոյ Մաւռասայ 1.

2.

3.

Մարտիւրոսն Քրիստոսի Տիմոթէոս ընթերցող էր եկեղեցւոյն Աստուծոյ, ի գեղջէն Պերսպեայ: Եւ անաստուած զորականքն կալան զնա եւ տարան առ կռապաշտ դատաւորն Թեբայիդայ որոյ անուն էր Արիանոս. եւ խոստովանեցաւ զանուն Տեառն Աստուծոյ եւ զքրիստոնէութեան հաւատն: Ասէ Արիանոս. Տուր ինձ զգիրսն քո զի գիտացից զզօրութիւն գրելոցն: Ասէ Տիմոթէոս. Ոչ, անօրէն դատաւոր, ո՞վ զորդիս իւր մատնեաց ի մահ, ո՞չ գիտես զի գիրք` զաւակք իմ են, եւ յորժամ բանամ զգիրսն պատին զինեւ հրեշտակք Աստուծոյ: Եւ նա ընդ բանսն բարկացաւ յոյժ, եւ հրամայեաց հրացուցանել շամփուրս եւ արկանել ընդ լսելիս նորա, եւ ի սաստիկ նեղութենէն երկոքին աչքն արտաքոյ կախեցան: Եւ յետ այնորիկ պնդեցին զպճղունսն ոտիցն յանիւ, եւ եդին գայլ ի բերանն, եւ կախեցին գլխիվայր զփայտէ, եւ կապեցին վէմ մի ի պարանոցն: Եւ սուրբ վկայն Քրիստոսի ի փառաւորելոյ զԱստուած եւ ի գոհանալոյ ոչ դադարէր: Եւ առաքեաց դատաւորն առ կին նորա Մաւռաս, եւ պատուիրեաց զի զարդարեսցի ոսկւով եւ արծաթով եւ դիպակով, եւ անուշահոտ իւղով օծանիցի: Եւ յորժամ զարդարեցաւ` տարան զնա առ այրն իւր Տիմոթէոս, զի դեռ եւս քսան աւուրբք էին հարսանեացն յորում ամուսնացաւ. եւ զայն հնարս իմացաւ դատաւորն թերեւս հաւանեցուսցէ զնա զոհել կռոցն:

– 14 –

May 3 Ahekan 26 The Martyrdom of Timothy and of his spouse Maura 1.

2.

3.

Timothy, the martyr of Christ, was a lector in the church of God, from the village of Perapa. Some godless soldiers seized him and brought him to the idolatrous consul of the Thebaid whose name was Arianos, and there he professed the name of the Lord God and the Christian faith. Arianos said, “Give me your books so that I may know the power of what is written [in them].” Timothy responded, “No, impious consul! Who has ever handed his children over to death? Do you not know that these books are my children? Or that when I open these books angels of God surround me?”12 At these words, [Arianos] became exceedingly angry and ordered that some iron rods be heated up and thrust into his ears. From the intense pain both his eyes hung out [of their sockets]. After that they bound the ankles of his feet to a wheel, put a gag into his mouth, and hanged him upside-down from a pole, and then bound a stone onto his neck. But the holy martyr of Christ never ceased giving glory and praise to God. The consul sent for Maura, [Timothy]’s wife, and commanded that she be adorned with gold, silver and brocades, and that she be anointed with sweet-smelling oils. When she had been thus adorned they brought her to her husband Timothy –for it had been barely twenty days from when they had celebrated their wedding feast and got married. The consul had contrived this ruse so that she might thus convince [Timothy] to sacrifice to the idols.

12. Timothy had earned great renown for reading and teaching the bible to the people of his village.

– 15 –

16 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

Եւ երթեալ Մաւռաս աղաչեաց զայրն իւր զի արասցէ զկամս դատաւորին. եւ Տիմոթէոս իմացեալ զնա զի զարդարեալ էր եւ անուշահոտեալ, ասէ ցՊիկիլիոս քահանայն ցհայրն իւր. Ո՞վ հայր իմ, բեր ի հանդերձից եկեղեցւոյն եւ ծածկեա զերեսս իմ զի մի առից զհոտ գարշելի, եւ մի հոտոտեցայց ի մահացուցանող հոտոց: Եւ դարձաւ ի կինն եւ ասէ. Քոյր իմ Մաւռաս, հրաժարեա ի կենցաղոյս եւ եկեսջիր զկնի իմ, եւ արիացիր ընդ իս եւ պսակեսցիս ի Փրկչէն մերմէ: Իսկ Մաւռաս լցաւ Հոգւով սրբով եւ ասէ ցդատաւորն. Ես քրիստոնեայ եմ: Եւ նոյնժամայն մերկացուցին զերանելին եւ ձաղկեցին զամենայն մարմին նորա, կտրեցին զմատունսն եւ արկին յեռացեալ ջրոյ կաթսայ, եւ անկիզելի մնաց: Կարծեաց դատաւորն եթէ դահիճքն խնայելով ի կինն ոչ եռացուցին զջուրն: Ասէ ցՄաւռաս. Հեղ ի վերայ ձեռաց իմոց ի ջրոյ կաթսայիդ: Եւ նորա առեալ երկու ափովն ջուր արկ ի ձեռս դատաւորին: Եւ առժամայն քերթեցան եւ խաղաւարտեցան, եւ ի ցաւոցն աղաղակէր. Մեծ է Աստուած Մաւռասայ: Եւ դարձեալ եռացուցին զկաթսայն ծծմբով եւ ձիւթով եւ ընկեցին անդ զՄաւռաս, եւ հրեշտակ Տեառն եհան զնա անվնաս: Եւ յետ այնորիկ հրամայեաց դատաւորն եւ խաչեցին զնոսա զերկոսեանն ըննդէմ միմեանց, թողին զնոսա զաւուրս ինն. եւ նոքա մխիթարէին զմիմեանս, զցերեկն խրատ տայր Տիմոթռոս Մաւռոսայ ուրախութեամբ համբերել, եւ զգիշերն Մաւռաս քաջալերէր զՏիմոթէոս ուրախութեամբ համբերել վասն Քրիստոսի: Եւ եղեալ Մաւռայ ի զարմացման որպէս թէ ի թմբրութեան, եւ երեւեցաւ նմա սատանայ ունելով ի ձեռին իւրում բաժակ լի կաթամբ խառնեալ մեղու, եւ տայր նմա յըմպել, Քանզի ինն օր է, ասէ, անսուաղ էք ի կերակրոյ ի վերայ խաչիցդ: Եւ գիտացեալ Մաւռաս զհնարս սատանայի սաստեաց նմա եւ անյայտ եղեւ: Եւ ապա երեւեցուցանէ նմա սատանայ գետ կաթամբ եւ մեղու, եւ ասէր. Կեր եւ արբ: Եւ ասէ Մաւռաս. Ոչ ճաշակեցից ի դոցանէ մինչեւ արբից ի Քրիստոսին իմոյ բաժակէ զոր ի ձեռն մահուան իմոյ պարգեւեաց ինձ. եւ անյայտ եղեւ սատանայ: Եւ հրեշտակ Տեառն իջեալ յերկնից կալաւ զձեռանէն եւ եհան փառօփ յերկինս, եւ ցուցանէ նմա աթոռ զարդարեալ եւ ի վերայ սպիտակ հանդերձ եւ պսակ, եւ ասէ. Այս պատմուճանս եւ պսակս քո են:

May 3 • 17 4.

5.

6.

7.

When Maura arrived she pleaded with her husband to do as the consul wished. But Timothy recognized that she had been adorned and made to smell nice, so he said to the priest Bachilios, [who was] his father, “My father, bring me one of those ecclesiastical vestments and cover up my face so that I not take in any of this abominable smell, lest I breathe in any of these deathly odors.” And then [Timothy] turned to his wife and said, “Maura, my sister, “Renounce this life and come after me; be strong beside me and you will be crowned by our Savior.” Then Maura was filled with the Holy Spirit, and she said to the consul, “I am a Christian.” Immediately they stripped this blessed one, flayed her entire body, cut off her fingers and threw her into a cauldron of boiling water. But she stood therein without being scalded. The consul presumed that the executioners had gone easy on the woman and had not boiled the water. So he said to Maura, “Pour over my hands some of the water from this cauldron.” She took some water between her two palms and splashed it onto the hands of the consul. Immediately, [the skin of his hands] peeled off and started to abscess, and in his pain he cried out, “Great is the God of Maura”. So they again heated up the cauldron with sulfur and oil and threw Maura in, but an angel of the Lord pulled her out unharmed. After this the consul then commanded them to crucify the two of them facing each other, and they left them there for nine days. They gave consolation to each other: during the day Timothy would counsel Maura to endure joyfully, while during the night Maura would encourage Timothy to endure joyfully for Christ. Maura fell into ecstasy as if in a trance, and Satan then appeared to her, holding in his hand a cup filled with milk mixed with honey. He offered it to her to drink, “For it has been nine days,” he said, “that you have been deprived of any nourishment upon your cross.” But Maura was aware of the tricks of Satan, so she rebuked him and he disappeared. Satan then made a river of milk and honey appear before her and said, “Eat and drink!” But Maura retorted, “I will not taste anything you offer me until I drink from the cup of my [Lord Jesus] Christ that He has offered to me as a gift at my death.” Then Satan again disappeared. And an angel of the Lord came down from heaven, took her by the hand, led her in glory to heaven, and showed her a gilded throne, upon which were white garments and a crown. And he said, “These robes and this crown are yours”.

18 • Yaysmawurkʿ 8.

Ապա հանէ զնա ի վերագոյն տեղի` եւ ցուցանէ նմա այլ պայձառագոյն աթոռ եւ պատմուճան եւ պսակ հրաշալի փառօք եւ ասէ. Այս պսակս եւ աթոռս` առն քոյ է Տիմոթէոսի, եւ լաւ է քան զքոյն, վասն զի նա եղեւ առիթ փրկութեան քոյ, դարձիր ի միտս եւ ի զգայարանս քո: 9. Եւ ի վեցերորդ ժամն ի տասներորդի աւուրն եբաց Մաւռաս զաչս իւր, եւ տեսանէ մերձ կացեալ կանայս, եւ ասէ ցնոսա. Դստերք Երուսաղեմի եւ քոյրք իմ յեշեցէք որ կատարեցաք զերկրաւորական հաճոյս, կատարկեսցուք եւ այժմ զԱստուծոյն, եւ ընկալցուք զպսակն կենաց: Եւ զայս ասացեալ աւանդեցին երկոքեան զհոգիս իւրեանց առ Աստուած Մայիսի Գ: 10. Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս բարեպաշտ թագուհին Հայոց երկրորդ Զապէլն, որ իբրեւ մայր գթած առատապարգեւ ողորմութեամբ խնամ տանէր կարօտելոց:

May 3 • 19 8.

Then [the angel] led [Maura] up to an even higher place and showed her an even more ornate throne and robes and a crown of magnificent glory and he said, “This crown and this throne are for your husband Timothy. They are better than yours because he was the cause of your salvation. Return now to your [normal] mind and senses.” 9. At the sixth hour on the tenth day Maura opened her eyes and she saw some women standing near her. She said to them, “Daughters of Jerusalem and my sisters, remember that we have enjoyed earthly pleasures, but now let us enjoy those of God, and let us receive the crown of life.” And when she had said this the two of them handed their souls over to God on the third of May.13 10. On this day, the orthodox queen of Armenia, Zabel II,14 fell asleep in Christ. She, because she had a compassionate mother, took great care of those in need with exceedingly generous alms.

13. This took place in 286, during the reign of Diocletian, who was Roman emperor from 284 to 305. 14. Zabel (or Isabella) was co-ruler of Armenia with Philip of Antioch from 1219 to 1223, and again with Het‘um I from 1226 until her death in 1252. It is unclear why she is here referred to as ‘the second’.

Ահկի ԻԷ Մայիսի Դ

Վկայութիւն սուրբ եպիսկոպոսի Սիղբիանոսի 1.

2.

Երանելի եպիսկոպոսն Սիղբիանոս էր ի գաւառէն Գազայ, յառաջ լեալ զօրական, եւ վասն բարեհաճոյ գործոց իւրոց եղեւ քահանայ, եւ յետ սակաւ աւուրց արժանաւորեցաւ եպիսիոպոսութեան. եւ ծերացաւ բարի գործովք եւ վարդապետութեամբ յեկեղեցին Աստուծոյ, եւ զբազումս ի հեթանոսաց լուսաւորեաց: Եւ կալեալ զնա կռապաշտիցն տարան ի հրապարակ քաղաքին Կեսարիոյ Պաղեստինացւոց, եւ վասն անուանն Քրիստոսի յոյժ տանջեցին զնա, եւ քերեցին զմարմինն, եւ ապա դատապարտեցին զնա ի մահ, եւ զորս ընդ նմա էին հաւատացեալս: Հանին արտաքոյ քաղաքին եւ հատին զգլուխսն, ընդ նոսին եւ այլ հարիւր քրիստոնէից որ ոչ ուրացան զՔրիստոս եւ ոչ զոհեցին կռոցն` Մայիսի Դ, յորոց էին ոմանք ի նոցանէ Եգիպտացիք եւ ոմանք ի Պաղեստինու գաւառէն:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Յուստիանոսի 3.

Սուրբ վկայն Քրիստոսի Յուստիանոս, իմաստասէր փիլիսոսփայն, խոստովանէր զՔրիստոս համարձակութեամբ յաւուրս Անտոնինոսի կռապաշտ արքային: Եւ նախանձեցաւ այլ փիլիսոփայ իմաստասէր ընդ նա, որոյ անուն էր Կռիսկենդոս կռապաշտ, չար մահուամբ նահատակեաց զՔրիստոսի քաջ նահատակն Յուստիանոս:

– 20 –

May 4 Ahekan 27 The Martyrdom of St. Sylvianos, bishop 1.

2.

The blessed bishop Sylvianos was from the region of Gaza. He had formerly been a soldier but on account of his benevolent deeds he became a priest, and only a short time after that he was deemed worthy of the episcopacy. He grew old in his good works and his teaching in the church of God, and he illuminated15 a multitude of the heathen. Some idol-worshippers seized him and led him to the town square in the city of Caesarea in Palestine. There they tortured him violently on account of the name of Christ: they flayed his skin and then they condemned him to death, as well as those with him who had remained faithful. They dragged them outside of the city and cut off their heads. Along with them there were another hundred Christians who had neither renounced Christ nor had sacrificed to their idols. This took place on the fourth of May. Among them there were some who were Egyptians and some who were from the region of Palestine.

On this same day is the martyrdom of St. Justin 3.

The holy martyr of Christ, Justin, the wise philosopher, courageously professed Christ in the days of impious emperor Antoninus.16 But another wise philosopher, whose name was Crescens, an idolater, was envious of him and had Justin, the brave martyr of Christ, handed over to be martyred by a cruel death.

15. 16.

I.e., catechized, converted and had baptized. Antoninus Pius was Roman emperor from 138 to 161.

– 21 –

22 • Yaysmawurkʿ Ի սմին աւուր նահատակութիւն սրբոյն Փիլիպպոսի 4.

Փիլիպպոս էր որդի Փիլիպպոսի կայսերն Հռոմայ, եւ բազմութեան մարտիրոսացն որ ընդ նմա կացեալ յատենի եւ խոստովանեցան զՔրիստոսի աստուածութիւնն, եւ ի Դեկոսէ բազմապատիկ տանջանօք կատարեցան երանելի մահուամբ:

Յայսմ աւուր վարք եւ յիջատակ երանելոյն Գէորգեայ կուրի 5.

6.

7.

Էր սա յԱրճէշ քաղաքէ, կուր ի ծնէ, առ ժամանակօք Շնորհալւոյն, սնեալ սրբութեամբ ի վանս ի մանկութենէ, միով մազեղինաւ, միանգամ միայն ճաշակէր յաւուրն հաց եւ ջուր չափով ի մուտս արեւուն: Եւ էր իմաստուն մտօք` փոխանակեալ զակն մարմնոյն ի կրկին աչս հոգւոյն: Ոչ գոյր նմա տեղի անկողնոյ եւ ոչ սնարս գլխոյ, զմետասան ժամ գիշերոյն յաղօթս կայր ամենայն արտասուօք, եւ զմի ժամն ի գուճս ննջէր: Սա այսպիսի սքանչելի քաղաքավարութեամբ կեցեալ աւելի քան զամս եօթանասուն, յաւել շրջել յուխտատեղիս. գնաց յուխտ եւ յերկրպագութիւն սուրբ տեղեացն Երուսաղեմի եօթն անգամ, առաջնորդ ընդ իւր ունելով զԳրիգոր ոմն միայնակեաց հետեւող սուրբ վարւց եւ ժուժկալութեան իւրոյ: Եւ իբրեւ կամէին երթալ անտի ի Հռոմ մոլորեալ ի ճանապարհի անկան ի ձեռս աւազակաց յաշխարհին Ունկռուզաց, որք հարին զնոսա եւ թողին կիսամահ եւս առաւել զԳրիգոր միայնակեաց: Եւ յետ բազում ժամուց փոքր մի ուշաբերեալ Գէորգեայ` դիմեաց ի բարեխօսութիւն սրբոյն Յովհաննու Կարապետի: Եւ տեսիլ երեւեցաւ կրօնաւորի ուրումն յազգէ Ֆռանկաց որ էր հայր վանաց մօտակայ տեղեաց, այր ընտիր վկայեալ յամենայնէ, եւ եկն անդր սայլիւք եւ սպասաւորօք, բերեալ ընդ իւր վերարկու, հանդերձ եւ խիւս եփեալ եւ հաց եւ ջուր: Եւ մօտ կացեալ գոչեաց ի բարբառ Ֆռանկաց. Գէորգ եւ Գրիգոր յոտն կացէք:

May 4 • 23 On this same day is the martyrdom of St. Philip 4.

Philip was the son of Philip, the emperor of Rome,17 and a multitude of martyrs who stood with him before the tribunal and professed the divinity of Christ. He died a blessed death by various tortures of Decius.

On this day is the life and memorial of the blessed Gevorg, the blind man 5.

6.

7.

[Gevorg], from the city of Arjesh, was blind from birth. He lived during the days of [Nersēs] Shnorhali.18 He was brought up in the way of holiness in a monastery from his youth. He wore only a hair-shirt and he would take nourishment only once a day –a measured amount of bread and water at sundown. He was wise in mind, exchanging the sight of the body for the two eyes of the soul. He had no place for a bed nor any pillow for his head. He spent eleven hours of the night praying and weeping copiously and slept on his knees for only a single hour. He lived such a marvelous way of life for more than seventy years. He also travelled around to holy places; he went on pilgrimage seven times to worship at the holy places of Jerusalem. He took with him as a guide a certain monk Grigor who also followed his holy and ascetic way of life. When they wished to go to Rome, they got lost on the way and fell into the hands of robbers in the land of Hungary, who beat them and left them half-dead, the monk Grigor most of all. After some hours Gevorg began to regain some of his senses, and quickly sought the intercession of St. John the Baptist. A vision then appeared to an ascetic who was of French nationality, and who was head of a monastery in a nearby location. He was an excellent man, approved by all, and he went there with chariots and servants, carrying with him tunics, garments, baked pudding, bread and water. As he drew near he cried out in the French language, “Gevorg and Grigor, get to your feet!”

17. Philip, known as the Arab, was Roman emperor from 244 to 249. 18. Nersēs Klayets‘i, better known as Nersēs Shnorhali (i.e., the Graceful), was Catholicos of the Armenian Church from 1166 to 1173. He is responsible for the composition of the large majority of the great sharakans, or hymns, that are still in use today in Armenian liturgical services.

24 • Yaysmawurkʿ 8.

Եւ Գէորգ ձայն տուեալ ասէ. Ով ես. զի Գրիգոր հասեալ կայր ի շունչ յետին, եւ միայն տրփայր, եւ ոչ գոյր ի նմա այլ նշան կենդանութեան: Եւ հայր վանացն ասաց զանուն իւր եւ զվանացն, եւ թէ եկեալ իցէ անդր ի ստիպմանէ սրբոյն Յովհաննու Կարապետի որ երեւեցաւ նմա ի տեսլեան: Եւ պատեալ զնոսա հանդերձիւ եդ ի վերայ սայլին եւ տարաւ ի վանս իւր: 9. Եւ ի հասանել նոցա անդր մեռաւ Գրիգոր. եւ միաբանք ուխտին սկսան կատարել զկարգ թաղմանն, կամելով ծածկել ի Գէորգեայ զմահ նորա: Եւ նա որ կոյր էր աչօք եւ լուսաւոր մտօք զգացեալ զայն` ստիպեաց մուծանել զինքն յեկեղեցին, ուր թախծագին պաղատանօք գոչեաց ի խորոց սրտէ առ Աստուած. եւ նոյնժամայն դարձաւ հոգի մեռելոյն ի մարմինն եւ յարուցեալ նստաւ: 10. Եւ որք շուրջ զմեռեալ մարմնովն էին եւ զկարգ թաղմանն կատարէին` տեսեալ զսքանչելիսն ի ձայն մեծ աղաղակէին փառաւորելով զԱստուած: Եւ փութացեալ յեկեղեցին աւետիս տային ընկերին, եւ առեալ տարան առ Գրիգոր, որ եկեալ անկաւ զպարանոցաւ նորա ողջունէր զնա լալով եւ խնդութեամբ: 11. Ապա գնացեալ ի Հռոմ կատարեցին զուխտ իւրեանց եւ դարձան ի Հայս. եւ եկեալ յԱնի քաղաք բնակեցան ի սուրբ կաթուղիկէն զամիսս վեց սքանչելի վարուք, անդադար պարապեալ յաղօթս առ Աստուած: 12. Եւ յաւուր միում եկն կին մի որ ունէր ի ձեռին իւր վէր չար եւ անբժշկելի զոր շնաբոր կոչեն, եւ էր մերձ ի մեռանել, եւ ծնօղք նորա անկեալ առ ոտս Գէորգեայ աղաչէին կողկողալով աղօթս առնել առ Աստուած զի բժշկեսցի: Եւ իբրեւ կալաւ զվիրաւորեալ ձեռն նորա եւ վերացոյց արտասուալից պաղատանօք առաջի սուրբ կաթողիկէին, առժամայն պայթեալ վիրացն` արտաքս ել շարաւն, եւ ողջացաւ ձեռն աղջկանն: Բժշկեաց աղօթիւք եւ զբազում հիւանդս եւ ախտաժէտս, եւ հրաշալի առաքինութեամբ հասեալ ի բարւոք ծերութիւն` փոխեցաւ յաստեաց յանվախճան կեանս Ահկի ԻԷ եւ Մայիսի Դ:

May 4 • 25 8.

Gevorg shouted and said, “Who are you?” Grigor was nearing his last breath and was having only convulsions; there was no other sign of life in him. The head of the monastery then told them his name and that of his monastery, and that he had come there at the urging of St. John the Baptist who had appeared to him in a dream. He then wrapped them in the garments, set them into the chariot and took them to his monastery. 9. Just when they reached the [monastery] Grigor died. The professed monks began to intone the office of burial, wishing to hide his death from Gevorg. [Gevorg], however, was blind in his eyes but clear in his mind; he discerned [what had happened] and compelled them to bring him into the church where, with doleful entreaties, he cried out from the depths of his heart to God. Immediately, the soul of the dead man returned to his body and he sat upright. 10. Then those who were standing around the dead body and intoning the office of burial beheld this marvelous deed and began to cry out in a loud voice glorifying God. They processed around the church and delivered this good news to their companion; they bore up [Gevorg] and brought him to Grigor who came and threw himself around [Gevorg]’s neck and saluted him with tears and expressions of joy. 11. Then they went to Rome where they completed their oath and then returned to Armenia. They arrived in the city of Ani19 and took up residence in the Cathedral church for six months where they lived noteworthy lives, continuously occupying themselves in prayer to God. 12. One day there came a woman who had a grave and incurable abscess on her hand that they call canine leprosy, and she was near death. Her parents threw themselves down at Gevorg’s feet and entreated him with groans to pray to God that she might be healed. When he took her crippled hand and raised it up with tearful supplications towards the holy cathedral, her abscesses immediately burst open, the pus drained out and her hand was restored to health. By his prayers he also healed many who were sick and infirm, and with such astonishing virtue he attained unto a good old age and passed from this life to that life that never ends on the twenty-seventh of Ahekan that is, the fourth of May.

19. Ani, known as ‘the city of 1001 churches,’ was one of the greatest of medieval Armenian cities; it served as the capital of the Bagratid kingdom from 961 to 1045.

Ահկի ԻԸ Մայիսի Ե

Վկայութիւն սուրբ առաքելոյն Տիմոնի 1.

2.

Սուրբ առաքեալն Տիմոն մի էր յեօթանասուն եւ երկու աշակերտացն Քրիստոսի, ընդ սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային ձեռնադրեցաւ սարկաւագ եւ լնուին զպէտս եկեղեցւոյն եւ հաւատացելոց բազմութեանն որ ի Հրէից անտի հաւատացին ի Քրիստոս յետ յարութեանն: Եւ ազգականք նոցա հանին զնոսա ի տանց եւ ի հայրենեաց եւ ի ստացուածոց, եւ նոքա եկեալ յարեցան յառաքեալսն, եւ նոքա կացուցին զեօթն սարկաւագունսն ի վերայ մարմնական պիտոյից նոցա: Եւ ապա հրամանաւ Հոգւոյն սրբոյ գնաց Տիմոն եւ քարոզեաց զՔրիստոս ի բազում տեղիս, եւ զբազումս դարձոյց յանհաւատութենէ ի ճշմարիտ հաւատս նշանօք եւ սքանչելեօք զոր գործէր. եւ բազում կատանօք չարչարեալ կատարեցաւ Մայիսի Ե:

– 26 –

May 5 Ahekan 28

The Martyrdom of St. Timon, Apostle 1.

2.

The blessed Apostle Timon was one of the seventy-two disciples of Christ.20 Along with St. Stephen the protomartyr he had been ordained a deacon. Together they took care of the needs of the church and of the multitude of believers from among the Jews who had come to believe in Christ after the resurrection. Their parents had cut them off from their homes, their patrimony and their property. [Timon and Stephen] then went and joined the Apostles who appointed seven deacons for the more mundane tasks. Then, by the command of the Holy Spirit, Timon went and preached Christ in many places, and he converted many from their ungodliness to the true faith by the signs and wonders that he worked. After having suffered many cruel tortures [Timon] died on the fifth of May.

20. Timon is mentioned only in Acts of the Apostles 6:5. See also his memorial among the seventy-two disciples on April 9; cf. Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—April, 68–69.

– 27 –

28 • Yaysmawurkʿ Յայսմ աւուր սքանչելիք մեծ եւ փառաւոր սուրբ կուսին Երինեայ 3.

4.

5.

Որոջն Քրիստոսի Երինի դուստր էր միամօր թագաւորին Մեգիդեայ քաղաքին որոյ անուն էր Լեգենէոս եւ մօրն անուն Լեգենեւ, եւ անուն կուսին Պելենոպի: Եւ վասն յոյժ գեղեցկութեան երեսաց նորա շինեաց հայր նորա աշտարակ բարձր եւ ոսկեձեղուն տաճար, եւ ամենագոյն մարմարիոնաւ զարդարեաց զորմսն եւ զգետինն, եւ արար աթոռ արքունական յարծաթոյ եւ յոսկւոյ, եւ սեղան եւ ջահ արծաթի, եւ բնակեցոյց անդր զդուստր իւր զՊելենոպի, տուեալ նմա գանձս եւ երիս զեղեցկատեսիլ կուսանս աղախնայս, եւ զԱմբելիանոս ալեւորն ետ նմա վարդապետ. եւ արար անդ ամս վեց: Եւ յաւուր միում ետես ի տեսլեան աղաւնի մի ունելով շիղ ձիթենւոյ ի բերան իւր, որ ընդ պատուհան աշտարակին եւ եմուտ ի տաճարն, եւ եդ ի վերայ սեղանոյն զայն. եւ զկնի մտեալ արծիւ եդ ի վերայ սեղանոյն պսակ ի ծաղկանց հիւսեալ, եւ ընդ միւս պատուհանն եմուտ ագռաւ եւ ընկէց ի վերայ սեղանոյն օձ: Եւ մտեալ Ամբելիանոս ալեւորն, մեկնեաց նմա զտեսիլն եւ ասէ. Աղաւնին խրատիչ է մտաց, եւ շիղ ձիթենւոյն դրոշմ է գործոյն եւ բացող մկրտութեան, եւ արծիւն թագաւոր հզօր եւ մեծ, եւ պսակն` ընտրութեան հրաման, ագռաւն` թագաւոր վատուժ եւ տկար, օձն` նեղութիւն եւ թշնամութիւն. եւ ասաց նմա զհանգչելն եւ զմարտիւրոսութեամբ մահն որ վասն Քրիստոսի: Եմուտ առ նա հայրն իւր եւ ասէ. Տաց քեզ այր ամուսին: Ասէ Պելենոպի. Անսա ինձ սակաւ աւուրս զի խորհեցայց ի միտս իմ: Եւ մտեալ առ կուռսն աստուածսն հօրն` եւ արար խնդրուածս, եւ ոչ ձայն եղեւ ի նոցանէ եւ ոչ ունկնդրութիւն:

May 5 • 29 On this day are [celebrated] the great and glorious miracles of the holy virgin Irene 3.

4.

5.

Irene, the lamb of Christ, was the only daughter of the king of the city of Magedon, whose name was Licinius. The name of her mother was Licinia21 and the name of this virgin was Penelope.22 Because of the great beauty of her face, her father built a high tower and a temple with a ceiling of gold. He adorned the walls and the floor with marble of various hues and inside he had a royal throne built of gold and silver, with silver table and chandelier. He then put his daughter in there and gave her a few treasures: three beautiful virgins for her handmaids, and he gave her an old man [named] Apellian23 as a teacher. She lived there for six years. One day, she saw in a vision a dove holding an olive branch in its beak. It had entered the temple through a window in the tower and it set [the branch] upon the table. After this, an eagle flew in and set upon the table a crown plaited with flowers. Then a raven flew in through another window and dropped a snake upon the table. Then the old man Apellian entered in and interpreted the vision, saying, “The dove is the instructor of the mind and the olive branch is the seal, the introductory action, of baptism. The eagle is a great and mighty king and the crown is the confirmation of his election, whereas the raven is a weak and feeble king and the snake [signifies] oppression and enmity.” Then he spoke to her of her end and her death by martyrdom for the sake of Christ. Her father entered in and said to her, “I am going to give you a man as your husband.” Penelope said in response, “Grant me a few days so that I might consider this.” She then went in to the idols, the gods of her father, and entreated them but no sound came from them nor did they give any indication that they heard her.

21. Arm., Legenew; this seems to be another corrupted name; I have substituted here the traditional name of Irene/Penelope’s mother. 22. The life of Irene is largely legendary, and the names provided here are the traditional ones. A good study of the various traditions of her life is a great desideratum. 23. Arm., Ambelianos.

30 • Yaysmawurkʿ 6.

7.

8.

Եւ դարձաւ յարեւելս եւ աղօթեաց առ Աստուած յամենայն սրտէ: Եւ էջ առ նա հրեշտակ եւ ասէ. Ոչ եւս իցէ անուն քո Պելենոպի` այլ Երինի, որ թարգմանի խաղաղութիւն, եւ քեւ կեցցեն անձինք հարիւր հազար եւ ինն հազար երեք հարիւր եւ երեք որ դառնան առ Աստուած. եւ եկեսցէ առ քեզ այր մի աշակերտեալ ի վարդապետութենէն սրբոյն Պօղոսի եւ նա մկրտեսցէ զձեզ: Եւ ի վերանալ հրեշտակին գնաց առ նա Տիմոթէոս եւ մկրտեաց զնա եւ զերիս կոյս աղախնայս նորա: Եւ առեալ Երինի զամենայն կուռս հօրն խորտակեաց մանր: Եւ յորժամ ել առ նա հայրն ետես զդուստր իւր քրիստոնեայ եւ զարհուրեցաւ: Եւ նա պատմեաց հօր իւրոյ զԱստուծոյ սքանչելագործութիւնն, եթէ ո~րպէս ի վեց օրն բանիւ միայն զամենայն երեւելիքս եւ զաներեւոյթսն ստեղծ, եւ զմարդեղութենէն Քրիստոսի յայտնեաց նմա: Եւ հայրն նորա յոյժ դիւրաւ լսէր բանից դստերն, եւ առեալ զձեռանէն իջին ի լեառնէն ի քաղաքն, զհետ երթայր եւ մայրն. եւ ելին ամենայն քաղաքն ի տեսութիւն աղջկանն վասն գեղեցկութեան երեսացն: Եւ եմուտ սատանայ ի սիրտ հօրն եւ յիշեցոյց նմա զխորտակումն կռոցն, եւ բարկացաւ ցասմամբ մեծաւ ի վերայ դստերն եւ կնոջն իւրոյ: Հեծաւ յերիվար իւր եւ ամենեքեան որ ընդ նմա էին հեծան, եւ կամէին զնոսա կոխան առնել երիվարացն: Եւ մի յերիվարացն հեծելոց վերացուցեալ զյետիոտս իւր` եհար զհայրն ի լանջսն, եւ անկեալ յերկիր` խորտակեցան ձեռքն եւ եղեւ կիսամահ: Եւ երիվարն որ ընկէց զհայրն ասէ մարդկային բարբառով. Երանի է քեզ երանելի Երինէ: Եւ երթեալ ժողովրդեանն անկան առ ոտս նորա, խնդրէին զբժշկութիւն հօրն, եւ նորա եդեալ ձեռս ի վերայ` աղօթեաց առ Աստուած եւ կանգնեաց զհայրն իւր, եւ բժշկեցան ձեռքն, եւ հաւատաց յԱստուած եւ ընդ նմա այլ հազար ոգի եւ մկրտեցան: Եւ թողեալ զթագաւորութիւնն իւր եկն եւ բնակեցաւ առանձինն յաշտարակն զոր շինեաց դստերն իւրոյ: Եւ կալաւ զթագաւորութիւն աշխարհին այնմիկ այր մի յօտար աշխարհէ Սեդեկոս անուն:

May 5 • 31 6.

7.

8.

She turned then to the east and prayed to God with all her heart. An angel came down to her and said, “No longer shall your name be Penelope, but Irene, which means ‘peace’. And through you a hundred thousand people shall be saved, and nine thousand three hundred and three will be converted to God. A certain man will come to you who has been instructed by the teaching of St. Paul, and he will baptize you.” After the angel ascended back into heaven, [the priest] Timothy came to her and baptized her and her three virgin handmaidens. Irene then took all the idols of her father and she smashed them into pieces. When her father came in he saw that his daughter had become a Christian and he trembled in fear. [Irene] recounted to him the miraculous deeds of God, how in six days by word alone He had created everything visible and invisible. And she explained to him the incarnation of Christ. Her father listened very quietly to the words of his daughter then, taking her by the hand, they went down from the mountain into the city, and her mother followed behind. The entire city came out to see the young girl on account of her beauty. Then Satan entered into the heart of her father and made him recall her destruction of his idols, and he became inflamed with great rage against his daughter and his wife. He jumped on his horse, and all those who were with him mounted theirs as well, for they intended to trample [the two women] with their horses. But one of the horses of those riders raised up his back feet and kicked her father in the chest and he fell to the ground. His hands were fractured and he became as if half-dead. The horse who threw him off said in a human voice, “Fortunate are you, O blessed Irene.” The crowd came forward, fell at her feet and implored her to heal her father. She placed her hands upon him, prayed to God and raised up her father and his hands were healed. He then believed in God and with him another thousand people were also baptized. He renounced his royalty, went and dwelt by himself in that tower that he had built for his daughter. Another man from a foreign land, whose name was Sedecius,24 then occupied the throne of that country.

24.

Arm., Sedekos.

32 • Yaysmawurkʿ 9.

10.

11.

12.

13.

Եւ յոյժ նեղեաց զսրբուհին Երինէ զի ուրասցի զՔրիստոս. եւ յորժամ ոչ կարաց դարձուցանել` կախեաց զնա գլխիվայր ի խոր գուբ մի, յորում էին օձք եւ թունաւոր սողունք, եւ էր ի կախաղանի աւուրս չորս. եւ հրեշտակ Տեառն պահեաց զնա ամբողջ եւ անարատ: Սղոցեցին զոտսն եւ Աստուծոյ շնորհիւն ոչ ինչ վնասեցաւ: Էջ յերկնից կարկուտ եւ մեռան յանհաւատիցն երեսուն հազար անձն: Եւ կապեցին յանիւ ջրաղացի, եւ ջուրն արգելաւ. եւ հաւատացին յաւուրն յայնմիկ ոգիք իբրեւ ութ հազար: Կամէր թագաւորն դեռ եւս զաղախինն Քրիստոսի չարչարել եւ ժողովեցան քաղաքացիքն եւ փախուցին զթագաւորն ի քաղաքէն, եւ երթեալ յերկիր իւր մեռաւ: Եւ Սիբար որդին իւր հարիւր հազար զօրօք գնաց պատերազմել ընդ քաղաքն Մակեդայ յորմէ զհայրն իւր փախուցին: Եւ ելեալ ընդ առաջ նորա սրբուհի կոյսն Երինէ, արար ընդդէմ զնշան տէրունական խաչին, եւ առժամայն կուրացաւ Սիբար եւ ամենայն զօրապետք զօրացն. եւ երթեալ անկան յոտս նորա եւ աղաչեցին զնա, եւ նա աղօթիւք եբաց զաչս նոցա, եւ հաւատացին ի Քրիստոս անձինք երեսուն հազար: Իսկ Սիբար եկաց անհաւատութեամբ իւրով, եւ հրեշտակ Տեառն սատակեաց զնա: Եւ կոյս աղախինն Քրիստոսի ուսուցանէր քաղաքացեացն զբանն Աստուծոյ, եւ բժշկէր աղօթիւք զհիւանդս: Եւ կնոջ մի միամօր որդի յարոյց ի մեռելոց: Եւ առեալ զքահանայն Տիմօթեա, ելեալ յաշտարակն առ հայր իւր եւ մկրտեաց զնա: Եւ իջին ի քաղաքն եւ մկրտեցին ի քաղաքացեացն անձինք յիսուն հազար երեք հարիւր եւ երեք եւ հաստատեցին զնոսա ի ճշմարիտ հաւատն Քրիստոսի: Գնացին առ նա երկու չարաչար բորոտք եւ խնդրէին զբժշկութիւն. եւ հրամայեաց նոցա երթալ երիցս անգամ ի բղխեալ ջուրն լուանալ եւ այնպէս արարեալ բժշկեցան:

May 5 • 33 9.

10.

11.

12.

13.

[This Sedecius] forcibly pressed Irene to renounce Christ, but when he was unable to convert her he hanged her upside down in a deep pit in which there were snakes and poisonous reptiles. She remained on that gibbet for four days, but an angel of the Lord kept her safe and sound. They sawed her feet but by the grace of God she suffered no harm. Hail then came down from heaven and from those godless men thirty thousand men died. Then they bound her to the wheel of a watermill but the water was held back, and on that day about eight thousand men came to believe. The king wished to continue to torture the handmaid of Christ but the citizens of that city gathered together and chased the king out from their city. He returned to his own land and there he died. His son, Savorus,25 along with a hundred thousand soldiers, went to wage war against the city of Magedon from which his father had been chased. The holy virgin Irene went out before him and made the sign of the Lord’s cross at him. Savorus and all the leaders of his soldiers were immediately blinded. They went and fell down at the feet of [Irene] and made supplication to her. She then, by her prayers, opened their eyes and they, thirty thousand men, believed in Christ. Savorus, however, persisted in his ungodliness so an angel of the Lord slew him. Then this virgin handmaid of Christ instructed the citizens in the word of God and by her prayers, healed the sick. She also raised up from the dead the only son of a woman. She then took the priest Timothy, went up to her father in the tower and had him baptized. After this they went down into the city and there fifty thousand three hundred and three souls were baptized, and [she and Timothy] strengthened them in the true faith of Christ. Two badly afflicted lepers came to her and begged her to be healed, and she ordered them to go and to bathe three times in spring water. When they had done this they were healed.

25.

Arm., Sibar.

34 • Yaysmawurkʿ 14.

Եւ թողեալ զքաղաքն սրբուհին Երինէ գնաց յայլ քաղաք որ կոչի Կալինիկիա, եւ անուն արքային Նումերիանոս. եւ անդ սկսաւ քարոզել զՔրիստոս եւ խորտակել զբագինսն: Կալան զնա քաղաքացիքն եւ տարան զնա յերիս պղնձի ցուլս հրացեալս. եւ մտեալ ի մինն ոչ այրեցաւ. եմուտ եւ յերկրորդն եւ ոչ այրեցաւ. ապա ածին զնա յերրորդն, եւ արար Աստուած մեծ սքանչելիս, եւ մինչդեռ ի մէջ ցլոյն էր Երինէ` գնաց ցուլն ոտիւքն որպէս կենդանի, եւ մտեալ ի մէջ ամբոխին, եւ էր որպէս հուր ջեռուցեալ, հերձաւ եւ ապա ել որոջն Քրիստոսի ամբողջ եւ անկիզելի. եւ հաւատացին յայնմ ժամու անձինք հազար: 15. Եւ թագաւորն յերկեղէն չարաչար հիւանդացաւ, եւ ի մահուանն իւրում պատուիրեաց եպարքոսի քաղաքին զի չարաչար տանջեսցէ զաղախինն Քրիստոսի. եւ նոյնժամայն սատակեցաւ: Եւ եպարքոսն ծանր շղթայիւք կապեաց զնա եւ ի հուր ընկէց. եւ հրեշտակ Տեառն եհան զնա ի հրոյն, եւ հաւատացին ի Քրիստոս եպարքոսն եւ այլ բազումք ընդ նմա: 16. Եւ ոմն մի պարսիկ որոյ անուն էր Զոփիլ եհատ զգլուխն սրբոյն Երինի, եւ հրեշտակ Տեառն կենդանացոյց զնա: Եւ ասէ հրեշտակն. Երանի է քեզ Երինէ` զի բազում վարձք են քո. երանի այնոցիկ որ հաւատացին ի Քրիստոս. երանի այնոցիկ որ կատարեն զյիշատակս քոյ եւ գրեն զվկայութիւնս քոյ, եւ որք շինեն յանուն քո խորան, տացի նոցա տաճար յարքայութեանն Աստուծոյ եւ որք պտղաբերեն զընծայս անուանդ քոյ` ամենայն բարութեամբ լցցին շտեմարանք նոցա: 17. Եւ առեալ Երինի ի ձեռս իւր ոստս ձիթենւոյ գնաց ի մէջ քաղաքին եւ օրհնեաց զԱստուած. եւ հաւատացին ի Քրիստոս հազար անձն, եւ մկրտեցան ի ձեռաց Տիմօթէի քահանայի: Եւ դարձաւ ի քաղաքն իւր Մակեդեայ, եգիտ զհայրն իւր մեռեալ եւ արտասուեաց: Եւ հրաժարեալ ի մօրէն` ել ի քաղաքէն, եւ իջեալ ամպ վերացոյց զնա յօդս, եւ տարաւ յԵփեսոս քաղաքն. եւ անդ բազում սքանչելիս արար ի հիւանդս եւ ի դիւահարս, եւ ընդունէին զնա իբրեւ զմի յառաքելոցն:

May 5 • 35 14.

The holy Irene then left her city and went to another city named Kalinikia, and whose ruler was named Numerianus. There she began to preach Christ and to smash the [pagan] altars. Citizens seized her and brought her before three burning bronze bulls.26 She entered into the first one but she was not burned. She entered into the second one but she was not burned. They then thrust her into the third and God here performed a great miracle. While Irene was in the belly of this bull, the bull began to walk on its feet as if it were alive. It proceeded into the middle of the crowd and it was as hot as any fire. It split into two and then the lamb of Christ emerged safe and sound. At that moment a thousand persons came to believe. 15. The king fell gravely ill out of fear, and on his death-bed he ordered the governor of the city to torture the handmaid of Christ in cruelest fashion, but he promptly died. The governor then bound her in heavy chains and threw her into a fire, but an angel of the Lord delivered her from the fire. The governor and many others along with him came to believe in Christ. 16. The one of the Persians, whose name was Zophil, cut off the head of the holy Irene, but an angel of the Lord restored her to life. And the angel said to her, “Blessed are you, Irene, for your ‘wages’ are many: blessed are those who have come to believe in Christ; blessed are those who celebrate your memory and write of your martyrdom. And as for those who build chapels in your name, I will give them a temple in the Kingdom of God, and for those who bring offerings in your name, their storehouses will be filled with all good things. 17. Irene took in her hands some olive branches, went into the center of the city and blessed God. A thousand people came to believe in Christ and they were all baptized by the hand of Timothy, the priest. She then returned to her own city of Magedon where she discovered that her father had died, and she wept. She bade farewell to her mother and went out from the city. A cloud then descended from heaven, raised her up into the wind and brought her to Ephesus. There she performed many miracles for the sick and for those who were possessed of demons, and they received her as one of the Apostles.

26. A horrific form of execution in the ancient world and sometimes used against Christians; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—April, 87, n. 2.

36 • Yaysmawurkʿ 18.

Գնաց առ նա վարդապետն իւր Ամպելիանոս, եւ առ զնա սուրբն Երինի եւ այլ վեց այր երկիւղած յԱստուծոյ, ելին արտաքոյ քաղաքին, գտին տապան յորում ոչ ոք էր եդեալ: Եւ մտեալ կոյսն տարածեցաւ ի մէջ տապանին եւ հրամայեաց ծանր սալ դնել ի վերայ, եւ զնոսա յուղարկեաց եւ պատուիրեաց յետ չորից աւուրց գալ առ նա: Եւ յորժամ գնացին գտին զտապանն ի բաց եւ զմարմինն ոչ գտին. եւ գիտացին զի Աստուած վերափոխեաց զնա ի տեղին ուր ինքն կամեցաւ: Եւ լուեալ քաղաքացեացն երկեան յոյժ: 19. Եւ գրեաց զպատմութիւնն սրբոյն Երինեայ Ամպելիանոս վարդապետն իւր: 20. Կատարեցաւ աղախինն Քրիստոսի եւ կոյս վկայն Մայիսի Ե:

Յայսմ աւուր տօն է աղախնոյն Աստուծոյ Վարդենայ 21.

Աղախինն Քրիստոսի եւ կոյս կրօնաւորն Վարդենի` նստելով ի յարկս իւր լռութեամբ եւ մեծաւ ճգնութեամբ հոգայր զհոգի իւր պահօք եւ աղօթիւք եւ տքնութեամբ: Նա եւ ի ձեռագործէն իւրմէ բազում ողորմութիւն առնէր առ կարօտեալս: 22. Այլ որ ի սկզբանէ թշնամի է արդարութեան հակառակն սատանայ ոչ ժուժեաց ընդ այնպիսի աստուածահաճոյ վարս, յարոյց ի վերայ նորա փորձութիւն, եւ ընկէց յերիտասարդ մի դիւական տռփութեան փափաք եւ սիրէր զանարատ կոյսն Վարդենի: Եւ յորժամ ելանէր ի տանէն զի երթիցէ յեկեղեցին` ի ճանապարհին յոյժ նեղէր զնա եւ խօսէր ընդ նմա բանս փափաքանաց. եւ յղէր պատգամաւորս բազում խոստմամբք, այսպէս առնէր ի բազում աւուրս: 23. Եւ ի միում աւուր երանելի կոյսն առաքեաց զաղախինն իւր եւ կոչեաց զերիտասարդն ի տուն իւր. եւ նա խնդայր եւ երթայր ուրախութեամբ, կարծէր եթէ հասցէ ցանկութեանն իւրում: Եւ յորժամ եկն Վարդենի նստեալ էր յոստայնն իւր եւ գործէր, եւ ասէ ցայրն. Բարի եկիր տէր եղբայր. ընդէ՞ր նեղես զիս եւ չտաս թոյլ երթալ յեկեղեցին ի տանէս իմէ: Ասէ զնա այրն. Յոյժ ցանկամ քեզ, եւ յորժամ հայիմ ի քեզ ցանկութիւնն որպէս հուր բորբոքի ի սիրտս: Ասէ կոյսն. Եւ զի՞նչ բարի տեսանես յիս` զի այնչափ սիրես զիս: Եւ ասէ այրն. Աչք քո գայթակղեցուցանեն զիս եւ բորբոքիմ ցանկալ քեզ:

May 5 • 37 18.

Her teacher, Apellian, came to her and she then took him and six other God-fearing men and went outside of the city. There they discovered a tomb in which no one had ever been placed. The virgin entered in, stretched herself out inside the tomb and ordered them to place a heavy stone on top of it. She then sent them away and requested that they return to her in four days. When they returned, however, they found the tomb open but they found no body. Then they realized that God had borne her up to that place for which she had yearned. When the citizens heard this they were overcome with fear. 19. Her teacher Apellian composed this history of the holy Irene. 20. This handmaid and virgin martyr of Christ died on the fifth of May.

On this day is the feast of the handmaid of God, Vardeni 21.

Vardeni, the handmaid of Christ and austere virgin was sitting in her dwelling place in silence and in great asceticism and tending to her soul with fasts, prayers and vigils. She also, by the work of her hands, made many things as alms for those who were in need. 22. But Satan, the adversary, who from the beginning was the enemy of all that is righteous, could not tolerate a life that was so pleasing to God. So he stirred up temptation against her and cast into a young man a diabolical burning desire such that he began to love that pure virgin Vardeni. Whenever she came out from the house to go to church he would persistently bother her on the way and he would speak to her of his desires; he would also send messengers with many declarations [of his love], and he did this for many days. 23. One day, however, the blessed virgin sent her handmaiden and invited the young man to come to her house. He was delighted and he would come with joy for he thought that he was about to obtain his desires. But when he arrived Vardeni was sitting down, working at her weaving, and she said to the man, “Welcome, sir, my brother. Why do you bother me and hinder me when I leave my house and go to church?” The man answered her, “I have set my heart exclusively upon you, and when I look upon you, a desire like fire burns within my heart.” Then the virgin responded, “And what good do you see in me that you should love me so?” The man replied, “Your eyes mesmerize me and I burn in desire for you.”

38 • Yaysmawurkʿ 24.

Եւ յորժամ լուաւ Վարդենի եթէ աչքն խաբեն զերիտասարդն, մինչդեռ ի ձեռին ունէր զբարաբն ոստայնին` եհար զաչսն իւր եւ կուրացոյց զերկոսեանն, եւ հեղան իբրեւ զջուր երկու բիբք աչացն, եւ անկաւ ի վերայ երեսացն: Եւ տեսեալ երիտասարդին զոր արար երանելի կոյսն վասն իւր` զահի հարաւ եւ զղջացաւ ի միտս իւր, հրաժարեաց եւ գնաց առ անապատաւոր ծերսն եւ եղեւ ընտիր կրօնաւոր հաճոյ Քրիստոսի: 25. Իսկ երանելի կոյսն Վարդենի` խաւարեալ աչօք` այնչափ խիստ կրօնաւորութեամբ հաճոյ եղեւ Աստուծոյ մինչ զի զմահ նորա հրեշտակ Աստուծոյ ազդեաց հարցն յանապատի, զոր երթեալ թաղեցին ի տապանի սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ: Եւ բազում սքանչելիք եղեն յաւուր հանգստեան նորա:

Պատմութիւն սուրբ եւ փառաւորեալ վկայիցն Քրիստոսի Դաւթի եւ Ռոմանոսի որ ի Ռուսք նահատակեցան յանօրէն եղբօրէն իւրեանց որ կոչին Պաւրիս [եւ] Հլէպ 26.

Աշխարհն Ռուսաց յանհաւատութեան էր մինչեւ ի ժամանակս ինքնակալութեանն Ալէքսի, յորոյ աւուրսն նստաւ նոցա թագաւոր Փռամերոս անուն, եւ սա հաւատաց ի Քրիստոս եւ մկրտեցաւ, յորոյ ձեռն դարձաւ ամենայն աշխարհն ի ճշմարիտ հաւատն Քրիստոսի: 27. Իսկ նախ քան զհաւատալն` ծնեալ էր թագաւորն երկոտասան որդիս յայլ եւ յայլ կանանց, յորոց վերայ բաժանեաց զտէրութիւն աշխարհին: Իսկ սոքա երկոքին համամայր գոլով` որ կոչեցան յաւազանէն Դաւիթ եւ Ռոմանոս, բարեբարոյ էին եւ աստուածասէր քան զամենայն եղբարսն եւ միշտ զհանդերձեալ կեանսն խոկային ի տղայական եւ յերիտասարդական հասակէն մինչեւ սիրելի լինել ամենեցուն:

May 5 • 39 24.

Thus, Vardeni heard that it was her eyes that had ensnared the young man. Since she was holding in her hand her weaver’s shuttle, she jabbed it into her eyes and blinded herself in both of them. The two pupils of her eyes poured out like water and she fell down upon her face. When that young man saw what she had done because of him he was seized with fear, sincerely repented, departed from that place, went out to the old men in the desert, and he became an ascetic pleasing to Christ. 25. As for the blessed virgin Vardeni, her eyes now completely blinded, she became so pleasing to God by her strict asceticism that an angel of God announced her death to those fathers in the desert. They then came and buried her in a tomb with Psalms and canticles. And there occurred many miracles on the day of her falling asleep.

The history of the holy and glorious martyrs of Christ, David and Romanos, also known as Boris and Gleb, who were martyred in Russia by their impious brother 26.

The land of Russia was one of godlessness until the period of the imperial rule of Alexios,27 at which time their king was Vladimir. He believed in Christ, was baptized and through him the entire country was converted to the true faith in Christ.28 27. This king, before he came to believe, had given birth to twelve sons by various different wives, and he divided the rule of his kingdom among them. But these two, who were of the same mother and were named at the baptismal font David and Romanos, were better natured and more God-loving than all the other brothers, and they were always reflecting on the life to come. From their infancy and from their youth they were beloved by all.29

27. Alexios I Komnenos was Byzantine emperor from 1081 to 1118. 28. There seems to be some confusion here between Vladimir I, who was king of Kievan Rus’ from 980 to 1015, at the time when Russia converted to Christianity, and Vladimir II Monomakh, who was king of Kievan Rus’ from 1053 to 1125, when David and Romanos actually lived. 29. These two brothers are also celebrated on July 24; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien XII, 772–779.

40 • Yaysmawurkʿ 28.

Եւ անկեալ հայր նոցա ի հիւանդութիւն` ասպատակեցին յայնժամ ազգն Պիծանկաց յաշխարհն, եւ առաքեաց թագաւորն զՌոմանոս զօրօք ըննդէմ նոցա, եւ յայնժամ վախճանեալ իւր ուղիղ հաւատով ի Քրիստոս: 29. Անդրանիկն յորդւոց նորա` որում անուն էր Ստապօլկաս` մերձ հանդիպեցաւ, որ էր այր ժանտ եւ մախայր ընդ սուրբն Ռոմանոս եւ Դաւիթ, եւ յորժամ դարձաւ Ռոմանոս ի մարտէն, թագուցանէր ի նմանէ զվախճան հօրն եւ հնարէր թէ որպէս կորուսցէ զնա զի ինքն առանց հակառակութեան տիրեսցէ: 30. Այլ Ռոմանոս լուեալ զվախժան հօրն ողբայր, եւ ծանուցեալ զնենգութիւն ելբօրն զօրացն թախանձէին զնա յառնել ի վերայ նորա: Իսկ սուրբն ոչ կամեցաւ վասն աւագութեանն, այլ ասէ. Ատեցի զունայնութիւն կենցաղոյս եւ պատրաստ եմ ի մահ վասն յուսոյն Քրիստոսի: Եւ մինչդեռ էր ի խորանն իւր արտաքոյ քաղաքին Կիւվայոյ, եւ կատարէին առաջի նորա զառաւօտին աղօթսն քահանայքն` յանկարծակի հասին ի վերայ զինուորքն առաքեալք յանօրէն եղբօրէն Ստապօլկա եւ հարին սրով զերանելին: Իսկ նա զի ունէր առաջի զտէրունական նկարեալ պատկերն աղաղակեաց առ նա. Ի քեզ Տէր անձկամ գալ, զի թէպէտ եւ գեղ մարմնոյս իմոյ թառամի ի սրոյս` այլ հոգի իմ փութայ տեսանել զքեզ ցնծութիւն իմ: Դու գիտես Տէր զի անպարտ մեռանիմ, եւ վասն նախանձու որպէս Աբել ի Կայենէ: Այց արա ինձ վրէժխնդիր Աստուած: Եւ մինչդեռ փութային զխոցոտեալ մարմինն սպանանել` խնդրեաց սակաւիկ մի աղօթել, եւ ասէ. Փառք քեզ, փառք քեզ Աստուած որ զերծուցեր զիս յունայնութենէ կենցաղոյս: Լային որք շուրջն կային զզրկելն իւրեանց ի բարի տեառնէն, եւ ասէր. Ո’վ Քրիստոս ոչ կամեցար զփառս աշխարհիս, այլ կամաւ մատնեցեր զանձնդ անիրաւ մահուն:

May 5 • 41 28.

When their father fell into a severe illness, the nation of Pechenegs30 came to plunder their land. The king sent Romanos with his troops against them and at that time [the king] died holding the true faith in Christ. 29. The eldest of his sons, whose name was Svyatapolk, happened to be near [his father]. He was a cruel man and was envious of the holy Romanos and David. When Romanos returned from the battle, [Svyatapolk] concealed the death of his father from him and plotted how he might kill [Romanos] so that he might rule with no opposition. 30. When Romanos did find out about the death of his father he mourned. And when his troops learned of his brother’s treachery they implored him to let them march against him. But the holy one refused due to [Svyatapolk] being the eldest son, and said, “I detest the vanity of this life and I am ready to die because of my hope in Christ.” While [Romanos] was in his tent outside the city of Kiev and the priests were praying the morning office in his presence, soldiers sent by his impious brother Svyatapolk suddenly fell upon him and they struck the holy one with a sword. But [Romanos], because he had in front of him a painted icon of the Lord, cried out to Him, “To You, O Lord, I long to come! And although the beauty of this body of mine is now fading from that sword, yet my soul hastens to see You, my Joy. You know, my Lord, that I am dying as an innocent man and on account of a jealousy just like Abel by Cain. Come visit me, O God of Vengeance.” And while [the soldiers] were pressing to slay his wounded body, he entreated them to let him pray a little, and he said, “Glory to You, Glory to You O God, who has delivered me from the vanity of this life.” Those who stood around him began to weep over their being deprived of such a good leader. [Romanos] responded, “O Christ, You never wanted the glory of this world but willingly handed Yourself over to an unjust death.”

30. The Pechenegs were a semi-nomadic Turkic tribe from Central Asia who waged war against Kievan Rus’ for several centuries. Matthew of Edessa notes their presence in Armenia on several occasions, including later at the Battle of Manazkert; cf., Chronicle of Matthew of Edessa, cc. 75, esp., and 103, 132, 299.

42 • Yaysmawurkʿ 31.

Եւ հարին ընդ սրբոյն զմի ի պաշտօնէիցն որոյ անուն էր Գէորգ: Բարձին ապա զերանելին ի սայլ եւ տանէին ի բերդն Վեսոլոատօն, եւ մինչդեռ կենդանի էր` եկին այլ զինուորք առաքեալք յանօրինէն եւ բացին սրով զկողս նորա, եւ յայնժամ աւանդեաց զհոգին իւր ի ձեռս հրեշտակաց` իբրեւ զխունկ անոյշ: Եւ զմարմինն ածին ի բերդն եւ եդին յեկեղեցի սրբոյն Բարսղի: 32. Ապա առաքեաց հրեշտակս առ համամայր եղբայր սրբոյն Դաւիթ թէ. Հայրն քո կոչէ զքեզ: Եւ եկեալ նորա մերձ ի քաղաքն` լուաւ զմահ հօրն եւ զինքնայօժար սպանումն եղբօրն: Լայր դառնապէս եւ աղիողորմ բանս խօսէր առ եղբայրն. Վա’յ ինձ եղբայր իմ սուրբ, ո՞րպէս զրկեցայ ի քէն տարապարտուց, այլ դու ունիս համարձակութիւն առ Տէր. խնդրեա առնել զիս քեզ չարչարակից եւ փառացդ հաղորդ: 33. Եւ մինչդեռ գայր նաւակաւ ընդ գետն ողբալով` եկին զինուորք յանօրէն յեղբօրէն Ստապօլկայ, կալան զսուրբն եւ մինչդեռ աղօթէր հատին զգլուխն, որ եւ մատեաւ Աստուծոյ պատարագ ամբիծ: Եւ առեալ զմարմին երանելւոյն ձգեցին յանապատ տեղի ի քարանձաւս վիմաց. այլ Աստուած ոչ ծածկեաց զպատուական գանձն, զի մնաց մարմինն ամբողջ բազում ժամանակս եւ անմերձ ի գազանաց. այլ եւ սիւն լուսոյ տեսանէին ի տեղին ուր կայր եւ ձայնք հրեշտակաց լսէին: Զայս եկեալ միանգամ եւ երկիցս հովիւք պատմեցին. եւ անփոյթ եղեւ ի լսողացն զայս` մինչեւ որչափ էր իշխանութիւնն անօրինին Ստապօլկայ զի երկնչէին ի նմանէ: Իսկ ապա ոչ ի սպառ երկայնամտեաց ներողութիւնն Աստուծոյ անօրինին, այլ վրէժխնդիր եղեւ արդարոցն ի նմանէ: Եւ գործեցաւ այս ի ձեռն եղբօրն իւրեանց բարեպաշտի, որում անուն էր Ռաւստաւլոս. եւ եկեալ բազում զօրօք ի տեղի նահատակութեան սրբոյն Դաւթի, մարտեաւ ընդ անօրէն եղբայրն եւ փախստական արար զարսն: Որ եւ ինքն անօրէնն սատակեցաւ չարաչար:

May 5 • 43 31.

Along with the holy one they struck one of the servants whose name was George. They then put the blessed one onto a cart and they took him to the fortress of Vyschgorod. While he was still alive some more soldiers came who had been sent by that impious one who had his sides opened up with a sword and then he commended his soul into the hands of the angels like sweet incense. They took his corpse into the fortress and they placed it in the church of St. Basil. 32. Then he sent envoys to their maternal brother, the saintly David, [saying,] “Your father is calling for you.” As he drew near to the city he heard of the death of his father and the subsequent murder of his brother. He began to weep bitterly and addressed these heart-wrenching words to his brother: “Woe to me, my saintly brother! How senselessly have I been deprived of you! But you can now speak freely with the Lord. Ask Him to make me a sharer in your sufferings and a partaker in your glory.” 33. While he was traveling along the river by boat, soldiers [sent by] his impious brother Svyatapolk came and seized the holy one, and while he was praying they cut off his head. Thus he was offered as a pure sacrifice to God. They then took the body of the blessed one and they flung it into a desert place into a rocky cavern. God, however, did not leave this precious treasure hidden, for his body remained completely intact for a long time and no wild animal ever approached it. A column of light could also be seen in the place where [his body] lay and the sound of angels could be heard. Shepherds came and recounted [this story] once and even twice, but those who heard it were not neglectful of how strong the power of Svyatapolk was, for they were terrified of him. But then the mercy of God was not waiting in complete patience for that impious one, for it was seeking judgement from him on behalf of these just ones. And this was accomplished by means of their pious brother whose name was Yaroslav.31 He came with numerous troops to the place where the holy David had been martyred. [Yaroslav] fought against his impious brother and put his men to flight. As for that impious one himself he suffered a miserable death.

31.

Arm., Rostavlos.

44 • Yaysmawurkʿ 34.

35.

36.

37.

38.

39.

Եւ սա բարեպաշտս Ռաւստաւլոս տիրեաց ամենայն աշխարհին, որ եւ խնդրեալ զնշխարս երանելեացն ցուցին նմա, եւ եկեալ յանապատն գտին զմարմինն սրբոյն Դաւթի որպէս ի քուն, բարձին սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ բերեալ եդին մերձ յերանելի Ռոմանոս: Սոցա ետ Աստուած մեծ շնորհս սքանչելագործութեան, եւ զնորահաւատ աշխարհն Ռուսաց պէս պէս նշանօք որ լինի յերանելեացն մինչեւ ցայժմ հաստատեաց ի գիտութիւն ճշմարտութեան. զի սոքա երկոքեանս որպէս լուսատուք ճառագայթեցին ի նոսա զհաւատս Քրիստոսի ամենահամբաւ սքանչելեօքն իւրեանց, յորոց դնեմք կարճառօտ ի կարգ պատմութեանն: Եկին երբեմն զինուորք յեկեղեցի սրբոյն Բարսղի աղօթել, եւ երանելիքն դեռ եւս չէին հռչակեալ, եւ մինն ի նոցանէ ել անզգուշաբար ի վերայ տապանի նոցա: Յայնժամ կամօքն Աստուծոյ որ կամեցաւ զնոցա սքանչելիս երեւեցուցանել, հուր ցոլեաց ի տապանէ սրբոցն ակներեւ բազմաց եւ հարեալ խարշատեաց զոտս առն որ արհամարհանօք մերձեցաւ ի վկայսն Քրիստոսի: Եւ յայնմհետէ ամենեքեան զգուշանային տապանի սրբոցն ուր եդեալ էին սուրբ նշխարք նոցա: Յետ այսորիկ սակաւ աւուրք անցին եւ հուր վառեցաւ յեկեղեցին սրբոյն Բարսղի պատմեցին եպիսկոպոսին Յովհաննու զայս, եւ փութացաւ ազդեաց թագաւորին եղբօրն իւրեանց Ռաւստաւլու որ եկեալ հանդերձ եպիսկոպոսաւն եբաց զտապան վկայիցն եւ ետես զնոսա պայծառ դիմօք որպէս ի քուն: Բարձին ապա երկիւղածութեամբ եւ փոխեցին յայլ փոքր մատուռն մերձ յեկեղեցին, եւ եդին բարձրագոյն յերկրէ: Այր ոմն գօս ոտամբն Մեռոնէոս անուն յեցեալ ի փայտ գնաց առաջի նշխարաց նոցա հաւատով: Երեւեալ ապա սրբոցն ասեն ցնա ի տեսլեան. Մեռոնէ, զի՞նչ խնդրես: Եւ ցուցեալ զոտսն ասէ. Տեառք զբժշկութիւն: Զոր կնքեալ սրբոցն եւ զարթեաւ բժշկեալ, վազէր խնդութեամբ եւ ասէր. Տեսի զսուրբ վկայսն եւ զԳեորգէոս առաջի նոցա լապտերով: Լուեալ զայս ոմն կոյր գնաց յեկեղեցին եւ մերձեցուցեալ հաւատով զաչսն ի տապանն` առժամայն ետես եւ փառս տայր Աստուծոյ:

May 5 • 45 34.

35.

36.

37.

38.

39.

Then that pious Yaroslav became ruler over the entire country. When he sought the remains of his blessed [brothers] he was informed [of their location], and he went to that desert place and found the corpse of the holy David as if he were asleep. He took it up with psalms and canticles, brought it and set it near the blessed Romanos. God granted them great graces of miraculous deeds. As for the newly converted land of Russia He confirmed it until this very day in the knowledge of faith through the signs that occurred through those blessed ones. For those two like stars made the light of the Christian faith shine upon them through their widely-known miracles, of which we will make brief mention at the end of our account. Once the soldiers came to the church of St. Basil to pray, before these blessed ones had become famous, and one of them thoughtlessly walked over their tomb. At that very moment, by the will of God who wished to manifest miracles through them, fire flashed forth from the tomb of these holy ones in full view of many and it struck and burned the feet of that one who had disrespectfully gone too near to the martyrs of Christ. Thus, from that time on everyone treated with respect the tomb of those holy ones in which their holy relics had been placed. A few days later after the fire had ignited in the church of St. Basil, these things were recounted to the bishop John, and he hastened to inform their brother, Yaroslav the king, who then went with the bishop, opened the tomb of the martyrs and he beheld them with luminous faces as if they were asleep. They then removed [them] with great reverence and transported them to another small chapel near to the church, and reposed them above the ground. A certain man with a withered foot, whose name was Meronios, supported himself on a wooden staff and came with faith into the presence of their relics. These holy ones then appeared to him and said in a vision: “Meronios, what do you seek?” He showed them his foot and said, “Sirs, [I seek] healing.” The holy ones made the sign of the cross and he arose healed. He began to jump around joyfully and said, “I have seen the holy martyrs with George in front of them with a torch.” When he heard of this, a certain blind man went into the church and with faith touched his eyes to the tomb. He was immediately able to see and he gave glory to God.

46 • Yaysmawurkʿ 40.

Իսկ նախասացեալ Մեռոնէոսն առեալ զլուսաւորեալ կոյրն ընդ ինքեան գնաց պատմեաց զսքանչելիսն թագաւորին, եւ նա գոհացեալ զԱստուծոյ եւ կոչեալ զեպիսկոպոս տեղւոյն զՅովհաննէս` անդէն վաղվաղակի շինեաց յանուն սրբոցն տաճար վայելուչ հինգգմբեթեայ, եւ անդ փոխեցին զնշխարսն, եւ հաստատեցին տօն մեծ Յուլիսի ԻԴ կատարել զյիշատակ սրբոցն ամ յամէ: 41. Եւ մինչդեռ զխորհուրդ սուրբ պատարագին ի նաւակատիս տաճարին յաւուրս տօնին կատարէին` սահեալ անդամալոյծ մի մերձեցաւ ի տապանն եւ առժամայն բժշկեցաւ: Որոյ ականատես եղեւ թագաւրորն եւ ամենայն հանդէսն եւ փառս տային Աստուծոյ որ սքանչելի է ի սուրբս իւր: 42. Այր մի համր եւ անդամալոյծ որոյ ոչ էր սրունք` եկն ի տաճար սրբոցն եւ կերակրէր ընդ աղքատս յողորմութենէ հաւատացելոցն: Սա ի տօնի սրբոյն Նիկողայոսի գնաց ի դրունս պատուողին զտօնն, եւ ոչ եգիտ ողորմութիւն, անդէն ի քուն եմուտ, եւ տեսանէր զինքն որպէս յեկեղեցին եւ զսուրբ վկայսն զի եկեալ արտաքս ի խորանէն կնքէին զբերանն եւ զոտսն: Եւ տեսեալ մարդկանն զնա ի զարհուրանս տեսլեանն` կարծէին եթէ ի դիւէ է, բարձին եւ տարան յեկեղեցի սրբոցն իբրեւ զմեռեալ, եւ ակն ունէին տեսանել սքանչելիս: Յայնժամ եղեւ նշանք սքանչելի, ի ակներեւ ամենայն մարդկանն ի թմբրել անդամալուծին ծնկացն արտաքս գայր սրունք եւ թաթ որպէս զնորածնի տղայի, եւ ի սահման ժամու միոյ փոքր փոքր կատարեցաւ եւ եղեւ ոտն կատարեալ մարդոյ: Եւ ապա յինքն եկեալ այրն ծանեաւ զբժշկութիւնն, եւ պատմեաց զսքանչելիսն: 43. Յայլ քաղաք ի նոյն աշխարհի` այր ոմն կոյր գնայր օր ըստ օրէ ի տաճար սրբոյն Գէորգայ եւ խնդրէր հաւատով բժշկութիւն: Եւ երեւեցաւ նմա սուրբն ի տեսլեան եւ ասէ. Այր դու զի՞ թախանձես զիս, ո՞չ գիտես եթէ յաշխարհն Ռուսաց Աստուած սրբոյն Ռոմանոսի եւ Դաւթի ետ շնորհս բժշկութեան: Եւ զարթուցեալ ի տեսլեանն փութապէս եկն ի տաճար երանելեացն եւ մերձեցեալ հաւատով ի տապանն առժամայն եգիտ զբժշկութիւն, եւ տեսանէր եւ օրհնէր զԱստուած:

May 5 • 47 40.

Then Meronios, of whom we have just spoken, took with him this blind man whose sight had just been restored, went and recounted this miracle to the king, and he too gave praise to God. He then summoned John, the bishop of that place, and he quickly had built in the name of these holy ones a shrine with five elegant cupolas. They then transferred the relics there and instituted a great feast on the twenty-fourth of July as an annual memorial celebration of these holy ones. 41. While they were celebrating the mystery of the holy sacrifice at the consecration of the shrine during the time of the festival, a paralytic slipped and touched the tomb and was immediately healed. The king and all his attendants were eyewitnesses of this and they gave glory to God who is wondrous among his holy ones. 42. Another man who was mute and a paralytic as he had no legs came to the shrine of the holy ones and, along with the poor, received his food from the alms of the faithful. On the feast of St. Nicholas he went to the door of one who was celebrating the feast but he did not find there any alms. He then fell asleep there and he began to see himself as if he were inside the church along with these holy martyrs who came forth from their chapel and made the sign of the cross on his mouth and on his feet. Some men saw that he was in terror from the vision and so they thought that [the vision] was from the devil. They picked him up and carried him to the church of the holy ones as if he were a dead man, and they expected to see miracles. At that moment there did occur a wondrous miracle. In the sight of all those men, while the paralytic was still asleep, there came forth from his knees legs and feet like those of a newborn infant. And little by little in the space of one hour they grew32 to full size and became legs of a full-grown man. Then the man came back to himself, saw that he had been healed and he recounted this miracle. 43. In another city in the same country a blind man would go daily to the shrine of St. George and with faith would seek for healing. The saint appeared to him in a vision and said, “Why do you bother me? Do you not know that in the land of Rus’ God has given the grace of healing to saints Romanos and David?” And rising up after the vision he quickly went to the shrine of the blessed ones, drew near in faith to the tomb and immediately received healing. He began to see and to bless God.

32.

The Armenian reads here in the singular, but clearly two legs and feet are meant.

48 • Yaysmawurkʿ 44.

Են եւ այլ սքանչելիք սրբոցն գրեալ ի կատարեալ պատմութիւնն իւրեանց եւ կատարեն նշանս մինչեւ ցայսօր: Որոյ բազումք ի մերոյ աշխարհէս տեսողք եղեալ պատմեն մեզ: 45. Եւ թագաւորեալք յետ Ռաւստաւլու մահուանն որդիքն իւր Բլատիմոս եւ Մաւնամախ որք առաւել քան զհայրն իւրեանց պատուեցին զսուրբսն, սոքա պաճուճեցին զտապան սրբոցն ոսկւով եւ արծաթով, եւ զտաճարն նորոգ պայծառացուցին ի թուականութեան Հայոց ՈԻԱ, եւ մեծաւ հանդիսիւ կատարեն զտօն նոցա ամենայն Ռուսք բազում անգամ ի տարւոջն, զի յամենայն տօն զեղուն շնորհք բժշկութեան առ ամենայն ախտաժէտս եւ ցաւագնեալս:

Վկայաբանութիւն Թումասու Ընկլիզաց եպիսկոպոսին 46.

Երանելին Թումաս աստուածային ընտրութեամբն ձեռնադրեցաւ արքեպիսկոպոս Ընկլիզաց ի թագաւորանիստ քաղաքն. որ եւ էր այր պարկեշտ զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ եւ վրէժխնդիր օրինացն Աստուծոյ: 47. Իսկ թագաւորն ոչ գնայր ըստ կամացն Աստուծոյ եւ արքեպիսկոպոսին, որ եւ յաւել ի վերայ ամենայնի թողուլ զօրինաւոր ամուսինն իւր եւ պոռնկութեամբ զազրանալ: Նա եւ որդի մի իւր ի պոռնկութենէ ծնեալ, կամեցաւ նստուցանել յաթոռ թագաւորութեանն. որոյ ընդդէմ դարձաւ ճշմարիտ քահանայապետն յանդիմանական բանիւք, ոչ արար զկամս արքային առ յօծանել զորդին: 48. Յայնժամ թագաւորն ժողովեալ զեպիսկոպոսունս աշխարհին արտաքոյ կաթողիկէ եկեղեցւոյն ընդդէմ կամաց արքեպիսկոպոսին ետ օծանել զորդի աղախնոյ թագաւոր, եւ ընդ նմա մախացեալ այնուհետեւ արգելոյր զօրինաւոր հասս եկեղեցւոյն:

May 5 • 49 44.

There were also other miracles of these holy ones that are written in their complete history.33 And they perform signs even to this day. Many from our country, who have been eyewitnesses, tell us of them. 45. Those who reigned after Yaroslav, his sons Vladimos and Monamakh,34 who honor these saints even more than their father, adorned the tomb of the saints with gold and silver and rededicated the shrine in the year 621 of the Armenian era.35 With great solemnity all the people of Rus’ celebrate their feast several times a year, for on every feast graces of healing pour forth upon all the sick and infirm.

The martyrdom of Thomas, English Bishop 46.

This blessed Thomas was by divine election consecrated archbishop of the English people in the royal city.36 He was a modest man, adorned with every virtue and zealous for the laws of God. 47. But the king did not conduct himself according to the will of God or of the archbishop. In addition to all this he abandoned his lawful wife and defiled himself in adulterous relationships. There was also a son born to him from this adultery and he wished to place him upon the royal throne. This true hierarch opposed him with words of reproof, and he refused to do the will of the king to anoint his son. 48. Then the king assembled the bishops of the land outside the Catholic Church contrary to the will of the archbishop. He then had them anoint the son of his servant as king, and then begrudging [the archbishop] he, from that time on, began to seize the revenues of the church.

33. Two lives of Boris and Gleb have survived from the eleventh century, one by Nestor the Chronicler, and the other by Jacob the Monk. 34. Again, both these names seem to have suffered some sort of corruption. 35. The Armenian year 621 is equivalent to AD 1172. 36. This Thomas, most likely to be identified with Thomas Beckett, is also celebrated in the Yaysmawurkʿ on December 29; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien I, 137–141.

50 • Yaysmawurkʿ 49.

Եւ յարուցեալ երանելին եկն պատմեաց հայրապետին Հռոմայ Աղեկսանդրու զեղեալ գործն. եւ նա իրաւունս վարկաւ ընդ բանիւ առնել նմա զամենայն աշխարհն: Եկն ապա եւ կատարեաց զհրամայեալսն, փակեաց զդրունս եկեղեցեացն, արգելեալ զերիցունսն ի քահանայագործութենէ վասն թագաւորին անօրէնութեանն, եւ ինքն նստէր լռութեամբ յեպիսկոպոսարանն ի սուգ որպէս Սամուէլ ի վերայ Սաւուղայ: 50. Բայց թագաւորն մնաց անզեղջ ի կամս իւր եւ անխոնարհ եպիսկոպոսին զամ մի. ապա տեսեալ զտագնապ աշխարհին ի կապանացն զի պաշտամունք յեկեղեցեացն խափանեցան, եւ մանկունքն ոչ մկրտէին եւ մեռեալք ոչ արժանաւոր թաղման լինէին. փոխանակ ապաշխարելոյ եւս խռովեցաւ եւ ասէ ցիշխանսն իւր. Ընդէ՞ր ոչ խնդրէք զվրէժ իմ յառնէն որ զայս էած պատուհաս իմոյ աշխարհիս: Յայնժամ սպառազինեցան արք չորք ի պատուաւորացն, եւ առեալ զսուրբն դիմեցին յեպիսկոպոսարանն, եւ մտեալ յեկեղեցին գտին զերանելին ի խորանն սուրբ յաղօթս առաջի տէրունական սեղանոյն եւ ասեն. Արձակեա զաշխարհս ի նզովիցն հրամայէ թագաւորն: 51. Արքեպիսկոպոսն ասէ. Ածցէ թագաւորն զպարանոցն իւր ընդ լծաւ օրինացն Աստուծոյ, եւ ինքն Աստուած արձակեսցէ յայնժամ զաշխարհ հրամանաւ իւրով եւ իմով կամաւ: Իսկ նոցա հանեալ ի պատենիցն զսուրն շարժեցին ասելով. Եթէ ոչ հաւանեսցիս` սրովս խողխողեսցիս: Սուրբն պատասխանի ետ եւ ասէ. Ի գիրկս մօրն զմանուկն սպանանել վայելուչ է, քանզի եւ պատրաստ եմ վասն Տեառն իմոյ օրինացն աստէն ի տանս իմում մեռանել: Եւ ձգեալ մի ոմն զսուրն եհատ զգլուխ երանելւոյն մինչդեռ խոնարհեալ էր ի վերայ սրբոյ սեղանոյն յաղօթս: 52. Եւ տեսեալ ոմն ի սարկաւագացն զայն` ընդդէմ ձգեաց սրոյն զձեռսն զի պարսպեսցէ զարքեպիսկոպոսն, եւ կրկնեալ սրոյն ի վերայ` եհատ զբազուկ նորա եւ զպարանոց սրբոյն, որ անդէն ի տեղւոջն ի վերայ տէրունական սեղանոյն աւանդեաց զհոգին իւր ի ձեռս Տեառն:

May 5 • 51 49.

The blessed one then rose up and went to recount [these events] to Alexander, the Pope of Rome,37 to put the case before him. And [the pope] deemed that [the archbishop] had the right to excommunicate the entire country. [Archbishop Thomas] then returned and executed [the pope’s] orders. He closed the doors to the church and forbade the clergy [to exercise] their priestly ministry on account of the wicked actions of the king, while he himself sat in the episcopal residence in silence and in mourning just as Samuel did for Saul.38 50. But the king remained inflexible in his will and uncontrite towards the archbishop for a year. When he saw, however, the anguish of the country from the excommunications that [resulted in] the various ministries of the church being prohibited: no children were baptized nor did any of the dead receive a proper burial. Instead of repenting he became even more agitated and said to his dukes, “Why do you not seek vengeance for me upon that man who has brought this scourge upon my country?” Then four men from among the nobles armed themselves, took up their swords and stormed the bishop’s residence. They entered into the church and found the blessed [archbishop] at the altar praying before the table of the Lord and they said, “Release our country from these anathemas! The king demands it.” 51. The archbishop answered, “Let the king submit his neck beneath the yoke of the laws of God and God Himself will quickly release the country by His command and by my will.” Then they drew their swords from their sheaths, brandished them and said, “If you do not acquiesce, you will be butchered by the sword.” The holy one responded and said, “It is right that the child be killed in the arms of his mother, for I am ready, for the sake of the laws of my Lord, to die here in my house.” And one of them raised his sword and cut off the head of the blessed one while he was kneeling upon the altar in prayer. 52. One of the deacons saw this and extended his hand against the sword in order to protect the archbishop but that sword struck in two places, cutting off his arm as well as the neck of this holy one who commended his soul into the hands of God there in that place upon the altar of the Lord.

37. 38.

Alexander II was Pope in Rome from 1159 to 1181. Cf. 1 Samuel 15:35–16:1.

52 • Yaysmawurkʿ 53.

54.

55.

56.

57.

Եւ արքն դարձան փութանակի առ թագաւորն: Իսկ մինչդեռ թաւալեալ էր պատուական մարմինն յարեանն` խռովութիւն մեծ անկաւ յեպիսկոպոսարանն: Կոյրք որք էին ի գաւիթս եկեղեցւոյն լուան թէ սպանաւ արքեպիսկոպոսն` մի ոմն ի նոցանէ փութացաւ ի խորանն սուրբ, եւ առեալ ի պատուական յարենէն հաւատով կնքեաց զաչս իւր անուամբն Աստուծոյ եւ առժամայն ետես զլոյս: Զայն տեսեալ սարկաւագին որոյ հատեալ էր ձեռն ի սրոյն` մերձեցաւ յարիւնն արտասուօք եւ առ հասոյց ի հատուածս բազկի իւրոյ, եւ առժամայն կցեցաւ: Եւ ապա հռչակ հարաւ համբաւս այս ի քաղաքն, եւ եկեալ ախտաժէտքն իւրաքանչիւր ցաւոցն գտանէին զբժշկութիւն: Իսկ թագաւորն յորժամ լուաւ զեղեալ սքանչելիսն` զղջացաւ եւ հրամայեաց գաւառին եպիսկոպոսացն ժողովել եւ պատուով դնել զերանելին ի տապանի: Նոյնպէս եւ արք սպանողքն զղջացեալ ողբային զթշուառութիւն իւրեանց: Ապա ժողովեալ եպիսկոպոսաց եւ բազմամբոխ ժողովրդոց եդին պատուով զերանելի վկայն ի նոյն տեղւոջ ուր կատարեցաւ: Իսկ թագաւորն առաքեաց ի պատուական մետաքսից սփռել եպիսկոպոսացն ի վերայ հանգստարանի երանելւոյն եւ խնդրել իւր ներումն եւ թողութիւն ի սրբոյն: Եւ յորժամ տարածեցին անդէն վաղվաղակի իւրովի ի բաց ոստեան ի սրբոյ տապանէն եւ ի մանրամասն ծուէնս պատառեցան, զոր տեսեալ սքանչացան ամենեքեան մեծաւ երկիւղիւ: Եւ լուեալ թագաւորին զարհուրեցաւ յանձն իւր, եւ դարձաւ յամենայն յանօրէնութենէ ի ճշմարիտ ապաշխարութիւն, լայր եւ կոծէր զանձն իւր: Եւ հրամայեաց տալ զամենայն կանոնեալ պտուղ եկեղեցւոյ ըստ սահմանաց իւրոց: Եւ ահ եւ երկիւղ արկ նահատակութիւն երանելւոյն ի վերայ ամենայն արեւմտական թագաւորացն եւ իշխանացն որք ըմբոստանային կտրել զպտուղ եկեղեցւոյ:

May 5 • 53 53.

54.

55.

56.

57.

Those men then returned in haste to the king. Then when the precious body [of the archbishop] rolled over into its blood great trepidation fell upon the bishop’s residence. There were some blind persons in the vestibule of the church who heard that the archbishop had been slain. One of them went quickly into that holy chapel and, with faith, took some of his precious blood and anointed his eyes in the name of God and he immediately saw light. When he saw this the deacon, whose hand had been cut off by the sword, in tears touched the [archbishop’s] blood and put some on the detached part of his arm and it was immediately reattached. And then news of this spread throughout the city, and all the infirm came and each one found healing for his ailments. When the king heard of the miracles that had taken place, he regretted [what he had done] and gave the command to assemble the bishops of that region and to repose the archbishop with honor in a tomb. Likewise those men who had murdered him regretted [what they had done] and they deplored their miserable [deed]. The bishops then assembled along with a large contingent of people and with great honor they reposed the blessed martyr in the very place where he had died. Then the king sent some priceless silk to the bishops that they might spread it over the coffin of that blessed one and to seek for himself pardon and forgiveness from the holy one. And as soon as they unfolded [the silk], they immediately and spontaneously leapt up from the tomb of the holy one and were ripped into very small shreds. When they saw this all there marveled in great fear. When the king heard this he was greatly terrified in his soul, and he turned back from all his wickedness to true repentance. He began to weep and to beat himself. And he commanded that all the canonical revenues be given back to the church to their proper districts. The martyrdom of this blessed one cast fear and dread upon all the western kings and princes who had insolently seized the revenues of the church.

54 • Yaysmawurkʿ 58.

Կատարեցաւ երանելի քահանայապետն եւ վկայն Քրիստոսի յամսեանն Դեկտեմբերի ԻԹ, ի թուականութեան Հայոց վեց հարիւր վեշտասան, ի թագաւորութեանն Հոռոմոց Մանուէլի: 59. Այլ զանբաւ շնորհս սքանչելագործութեան զոր ետ Աստուած նշխարաց եւ անուան նորա ո՞վ կարէ ընդ գրով արկանել, քանզի կատարէ արուեստս մեծամեծս, ոչ միայն յիւր աշխարհն այլ եւ յամենայն տիեզերս ուր յիշատակեն զանունն սքանչելի: Քանզի եկեալ յետ կատարման երանելւոյն քարտինար հայրապետին Հռոմայ ի սուրբ քաղաքացն Երուսաղէմ եւ յԱնտիոք, եւ սահմանեաց յամենայն յարեւելս տօն մեծ կատարել երանելւոյն ըստ արեւմտականացն, եւ տաճար շինել յանուն նորա. զոր եւ արարին իսկ: Եւ մեծապայծառ եկեղեցի շինեն ցարդ եւս յանուն սուրբ արքեպիսկոպոսին Ընկլիզաց եւ վկային Քրիստոսի Թովմասու, այլ եւ զվկայութեան նորա զհանդէս կենդանագրեն յամենայն եկեղեցիս, եւ նշանք մեծամեծք լինին ի նկարեալ պատկերաց առ ամենայն նեղեալս: 60. Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս բարեպաշտ թագաւորն Հայոց Գագիկ Բագրատունի, որ դաւաճանութեամբ սպանաւ յորդւոցն Մաթայելի:

May 5 • 55 58.

This blessed hierarch and martyr for Christ died on the twentyninth of the month of December, in the year 616 of the Armenian calendar,39 during the reign of Manuel [emperor] of the Byzantine [Empire].40 59. Now who is able to put into writing the innumerable miraculous graces that God permitted through [Thomas’s] remains and in his name? For He performed extraordinary miracles, not only in his own country but in the entire world where his marvelous name is remembered. After the death of this blessed one, a certain cardinal, a hierarch of Rome, went to the holy city of Jerusalem and to Antioch, and he decreed that all the east should also celebrate a great feast for this blessed one according to the western practice and to build a chapel in his name. This they did. And they built a glorious church there in the name of Thomas, the holy archbishop of the English and martyr for Christ.41 Even today they depict his martyrdom in all the churches, and great signs [still] occur through these painted images for all those who suffer infirmities. 60. And on this day there fell asleep the pious king of Armenia, Gagik Bagratuni,42 who was killed by the treachery of a son of Mathayel.43

39. The Armenian year 616 is equivalent to AD 1167. 40. Manuel I Komnenos reigned as Byzantine emperor from 1143 to 1180. 41. The four men who murdered Thomas were ordered, by way of penance, to go to Acre and do religious service on the pattern of the Teutonic Knights. They became known as the Knights of Saint Thomas, and they fostered good works and devotion to St. Thomas until the time of the Reformation when they were dissolved by King Henry VIII. 42. Gagik II, known as the King of Ani, was the last Armenian king of the Bagratuni dynasty; he reigned from c.1025 to 1079. 43. This name is not found in any of the sources; it is perhaps an error for Sathayel, who is Lucifer, or Satan.

Ահկի ԻԹ Մայիսի Զ

Յիշատակ Յոբայ արդարոյ 1.

2.

3.

Հայրն համբերութեան Յոբ էր ի թոռանցն Եսաւայ, որդւոյն Իսահակայ, որդւոյն Աբրահամու, եւ բնակէր յՈվսիտ աշխարհի, ի կողմն արեւելից, եւ էր թագաւոր որդւոցն Եդովմայ, եւ էր ազնուական քան զամենայն արեւելեայս: Այր անարատ, արդար, ճշմարիտ, աստուածապաշտ, մեկնեալ յամենայն իրաց չարաց: Եւ էին նորա խաշինք բազումք, եւ ոչխարք եօթն հազար, լուծք եզանց հինգ հարիւր, ուղտք երեք հազար, էշք մատակք արօտականք հինգ հարիւր: Եւ առ կին Բոսրացի, եւ ծնաւ եօթն որդիս եւ երիս դստերս: Եւ դուռն նորա բաց էր ամենայն եկելոց, եւ սնուցանէր զորբս եւ մխիթարէր զայրիս, եւ հայր էր ամենայն տկարաց, եւ լի էր ամենայն բարեգործութեամբ: Եւ տեսեալ սատանայի զայն ամենայն բարիսն Յոբայ մախայր եւ կամէր կորուսանել զնա եւ եղծանել զբարիսն: Եւ եղեւ իբրեւ զօրս զայս` եկին հրեշտակք Աստուծոյ կալ առաջի Տեառն. եկն ընդ նոսա եւ սատանայ: Եւ ասէ Տէր. Ուստի՞ գաս սատանայ: Եւ նա ասէ. Յածեալ ի ներքոյ երկնից եւ սահեալ եկեալ կամ: Եւ ասէ Տէր. Տեսե՞ր զծառայն իմ Յոբ, զի ոչ գոյ նման նմա ի վերայ երկրի, այր արդար, անարատ, ճշմարիտ, աստուածապաշտ, մեկնեալ յամենայն իրաց չարաց: Եւ ասէ սատանայ. Միթէ՞ ձրի պաշտէ Յոբ զՏէր, զինչ պակաս է նմա. հրաման տուր ինձ արկանել զձեռն իմ ի նա, եթէ ո՞չ իսկ յերեսս օրհնեսցէ զքեզ: Եւ նմա հրաման ետ Տէր եւ ասէ. Ի նա մի մերձենայցես եւ ինչք նորա ի ձեռս քո է:

– 56 –

May 6 Ahekan 29 The Memorial of the just Job 1.

2.

3.

Job, the father of patience, was one of the grandsons of Esau, son of Isaac, son of Abraham. He dwelt in the eastern region of the land of Uz, and he was a king of the Edomites; he was a most noble man among all the easterners.44 “He was a man blameless, upright, trustworthy, who feared God and turned away from all evils. . . . He had many flocks: seven thousand sheep, five hundred yoke of oxen, three thousand camels, and five hundred she-assess [and many] shepherds. (Job 1:1-3)” [Job] took a wife from Bosrah, and “he sired seven sons and three daughters. (Job 1:2)” His door was open to all who came by and he used to feed the orphans and give comfort to widows. He was a father to all those who were defenseless and was full of every sort of beneficence. When Satan saw all this fortune of Job he began to be envious and he wished to destroy [Job] and to take away his fortune. “Now there came a day when the angels of God came in to stand before the Lord, and Satan entered in among them. And the Lord said, ‘Where have you come from, Satan?’ And he responded, ‘After walking about underneath the heavens I directed myself to come in here.’ And the Lord said, ‘Have you noticed my servant Job, that there is no one like him on the entire earth? A man upright, blameless, trustworthy, who fears God and turns away from all evils.’ And Satan answered, ‘Does Job serve the Lord of his own volition? What is he lacking? Give me leave to extend my power against him [to see] if he will bless You to my face.’ The Lord gave him leave and said, ‘To him you may not draw near, but his possessions are in your power.’ (Job 1:6-12)”

44. This information is adapted from a final section of the book of Job, following 42:17, that is not found in the Hebrew version. Both the Greek and Armenian versions, which contain this information, claim that it was translated from a Syriac text.

– 57 –

58 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

8.

Եւ ել սատանայ յերեսաց Տեառն, եւ հրով եկէզ զխաշինս նորա, եւ զուղտսն եւ զէշսն եւ զլուծս եզանցն Քաղդէացիքն յափշտակեցին, եւ զծառայսն սպանին: Եւ մի ոմն եկեալ պատմեաց Յոբայ: Եւ նա ասէ. Տէր ետ եւ Տէր առ, եղիցի անուն Տեառն օրհնեալ: Եւ մինչ ուտէին եւ ըմպէին որդիքն եւ դստերքն Յոբայ ի տան երիցու եղբօր իւրեանց, շարժեաց սատանայ եւ փլոյց զտունն ի վերայ նոցա: Եւ մի ոմն եկեալ պատմեաց Յոբայ: Եւ նա յարուցեալ երկիր եպագ Աստուծոյ եւ ասէ. Մերկ եկի յարգանդէ մօր իմոյ, եւ մերկանդամ դառնամ ի հող. Տէր ետ եւ Տէր առ. եղիցի անուն Տեառն օրհնեալ: Եւ գնաց սատանայ ամաչեցեալ: Եւ ի կալ հրեշտակաց առաջի Տեառն դարձեալ եկն եւ սատանայ: Եւ ասէ Տէր. Տեսե՞ր զծառայն իմ Յոբ: Եւ ասէ սատանայ. Վասն զի առողջ է մարմնովն եւ ունի զկինն. հրաման տուր ինձ արկանել զձեռն իմ ի նա: Եւ Տէր ետ հրաման եւ ասէ. Ոգւոյ նորա մի մեղիցես: Եւ եհար սատանայ զմարմինն Յոբայ, եւ վիրաւորեաց յոտիցն մինչեւ ի գլուխն. եւ որդնալից եդեալ նստէր յաղբեւսն, եւ առեալ խեցի քերէր զթարախն: Եւ յարոյց սատանայ զբարեկամսն Յոբայ զԵղիփազ արքայ Թեմնացւոց եւ զՍովփ արքայ Մինեցւոց եւ զԲաղդատ բռնաւոր Սաւքեցւոց, եւ զԵղլիուս Բարաքիելի յազգականութենէ Արամայ, որ եկին առ Յոբ, եւ ոչ ծանեան զնա զի նստէր յաղբեւս. եւ ապա գիտացեալ` բարձին զձայնս իւրեանց եւ լացին, եւ ապա նստան լուռ: Եւ բացեալ Յոբ զբերան իւր սկսաւ անիծանել զօր ծննդեան իւրոյ ի դէմս նախաստեղծ կնոջն: Եւ ապա բարեկամքն մարտեան ընդ նմա բանիւք բազմօք, եւ կամէին ի սուտ հանել զվկայութիւնն Աստուծոյ վասն Յոբայ թէ արդար է: Եւ Յոբ յաղթեաց նոցա ճշմարիտ բանիւք: Եւ ապա ի ձեռն կնոջն Յոբայ կամեցաւ սատանայ կորուսանել զվաստակս նորա, որ ասէր ցՅոբ. Հայհոյեա զԱստուած զի սպանցէ զքեզ եւ զերծայց ես ի նախատանաց: Եւ ասէ Յոբ. Իբրեւ զմի ի կանանց անզգամաց խօսեցար. զբարին ընկալաք ի ձեռանէ Տեառն, չարեացս ո՞չ համբերեմք: Եւ այսպէս յամենայնի յաղթող գտաւ Յոբ, եօթն ամ կացեալ ի փորձութեանն եւ ի ցաւսն: Եւ սատանայ գնաց ամաչեցեալ:

May 6 • 59 4.

5.

6.

7.

8.

Satan went out from the presence of the Lord, and with fire he burned up his flocks. The Chaldeans robbed him of all his camels, his asses and his yokes of oxen, and they killed all his servants. A single man came and recounted all this to Job. And he said, “The Lord gave, and the Lord has taken away. Blessed be the name of the Lord. (Job 1:13-17)” And while the sons and daughters of Job were eating and drinking at the house of their eldest brother, Satan shook apart the house and brought it down upon them. One of them went and recounted this to Job. He stood up, worshipped God and said, “Naked I came out of my mother’s womb and totally naked I will return into the ground. The Lord gave, and the Lord has taken away. Blessed be the name of the Lord. (Job 1:18-21)” And Satan went away in shame. When the angels again stood in the presence of God, Satan once more entered in as well. And the Lord said, “Have you noticed my servant Job?” And Satan said, “Because he is healthy in body and has a wife. Give me leave to put my hand against him.” And the Lord gave him leave and said, “Do no harm to his spirit.” And Satan attacked Job’s body and caused him pain from his feet to his head. Full of worms he began to sit in manure, pick up some pieces of pottery and scratch away at the scabs. (Cf. Job 2:1-8) Satan stirred up the friends of Job: Eliphaz the Temanite king, Zophar the Naamathite king, Baldad the Shuhite usurper, and Elihu the son of Barachel of the family of Ram. These went to Job but they did not realize it was he because he was sitting in manure. But when they did recognize him, they raised up their voices and wept and then they sat in silence. (Cf. Job 2:11-13) Job opened his mouth and began to curse the day of his birth in the person of the first-created woman. Then his friends argued against him with long speeches, and they wished to prove false the testimony of God that Job was an upright man. But Job overcame them with words of truth. Then, through Job’s wife, Satan wished to destroy his merits, and she said to Job, “Curse God so that He kill you and that I might be delivered from these insults.” And Job said, “You have spoken like one of those foolish women. We have received our fortune from the hand of God, should we not also endure these evils?” And in this way Job was found victorious in all things, standing firm for seven years against temptation and suffering. (Cf. Job 2:9-10) And Satan went away in shame.

60 • Yaysmawurkʿ 9.

Եւ Տէր առողջացոյց զՅոբ եւ մեծացոյց կրկին քան զառաջինն: Ետ նմա ոչխարս չորեքտասան հազար, եւ լուծս եզանց հազար, եւ ուղտս վեց հազար, եւ էշս մատակ հազար, եւ ոսկի եւ արծաթ բազում յոյժ, եւ եօթն որդիս եւ երիս դստերս. եւ կոչեաց զառաջնոյն անունն` Տիւ, եւ զերկրորդին` Կասիա, եւ զերրորդին` Ամաթեղջիւր. եւ ոչ գտանէին նման դստերացն Յոբայ ի վերայ երկրի: Ետես Յոբ զորդիսն որդւոց իւրոց յազգ չորրորդ. եւ վախճանեցաւ Յոբ ամաց երկու հարիւր քառասուն եւ ութից, եւ գրեալ է Յոբայ յառնել ընդ այնոսիկ զորս Տէր յարուցանէ: Եւ կատարի յիշատակ արդարոյն Յոբայ Մայիսի Զ, ի փառս Քրիստոսի:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Ակակիոսի 10.

Յամս անօրէն արքային Մաքսիմիանոսի էր սուրբն Ակակիոս ի Կապուտակացոց երկրէն, զօրական լեալ ի գունդս Մարտիսոնայ: Եւ վասն զի էր քրիստոնեայ կալան զնա եւ տարան առաջի Փիրմոյ իշխանին, եւ խոստովանեցաւ ուղիղ հաւատով զանունն Քրիստոսի. եւ խիստ եւ դառն չարչարանօք տանջեցին զնա, եւ յուղարկեցին կապանօք առ Բիբիանոս դատաւորն: Եւ նորա առեալ զնա եւ այլ կապեալս` տարաւ զկնի իւր ի Բիւզանդիա քաղաք, եւ անդ կարծրագոյն գանիւք չարչարեաց զծառայն Քրիստոսի, եւ ոչ կարաց պատրել սնոտի խաբէութեամբ` արկ զնա ի բանդ: Եւ հրեշտակ Աստուծոյ իջեալ ողջացոյց զվէրսն նորա եւ որպէս արբանեակ սպասաւորեաց նմա: 11. Եւ առաքեցաւ այլ իշխան ի Բիւզանդիա Փալկելանոս անուն, եւ նա հրամայեաց հատանել զգլուխ նորա: Եւ յորժամ տարան ի տեղին աղօթեաց առ Աստուած, եւ ի կատարել զաղօթսն հատին դահիճքն զգլուխն սրբոյն Ակակիոսի Մայիսի Զ: Եւ արք երկիւղածք թաղեցին զնա ի տեղի նշանաւոր որ կոչի Եօթնասանդուղս ի Բիւզանդիա քաղաքին:

May 6 • 61 9.

Then the Lord restored [the fortunes of] Job and made him twice as wealthy as he had been before. He gave to him fourteen thousand sheep, a thousand yoke of oxen, six thousand camels, a thousand she-asses, and much gold and silver, seven sons and three daughters. He called the first one Tiv, the second one Keziah, and the third one Amatheljiwr,45 and there was not found in the earth anyone like the daughters of Job. Job saw the sons of his sons to the fourth generation. And Job died at the age of two hundred forty eight years. (Cf. Job 42:10-16) And it is written that Job will rise up with those whom the Lord will raise up.46 The memorial of the upright Job is celebrated on the sixth of May to the glory of God.

On this day is the martyrdom of the holy Acacius 10.

In the days of the impious emperor Maximianus47 the holy Acacius48 came from the land of Cappadocia. He became a soldier in the legion of Martison. Because he was a Christian they seized him and brought him before Phirmus the governor, where he professed with orthodox faith the name of Christ. Then they tortured him with cruel and harsh sufferings and they sent him in chains to the magistrate Bibianus. This one took [Acacius] along with other prisoners, and brought them behind him to the city of Byzantium. There they tortured the servant of Christ with extremely severe whips. But because they were unable to entrap him with their cheap tricks they threw him into prison. And an angel of God came down and healed his wounds and ministered to him like a footman. 11. Another governor was sent to Byzantium whose name was Phalkelanus, and he gave the command to cut off the head [of Acacius]. When they brought him to the place [of execution] he prayed to God and when he finished his prayer the executioners cut off the head of the holy Acacius on the sixth of May. Those who feared God buried him in a distinguished place that was called Heptaskalon, in the city of Byzantium.

45. These names are not the traditional ones and have probably suffered some sort of corruption. 46. This too comes from the section added to the Greek and Armenian versions; see note 44, above. 47. Maximianus Herculius was Roman emperor from 285 to 310. 48. Also known as Agathias.

62 • Yaysmawurkʿ 12.

Ի սմին աւուր յիշատակ Եւոդոսի պատրիարգի Անտիոքայ, որ առաջին եկաց յետ Պետրոսի առաքելոյն, եւ վկայութեամբ կատարեցաւ: 13. Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիսոտս մեծ եւ բարեպաշտ իշխանն Հայոց քաջ եւ յաղթող պարոնն Ըռովբէնն, ազգականն թագաւորին Գագկայ:

May 6 • 63 12.

On this same day is the memorial of Evodius, the patriarch of Antioch, who presided as the first after the apostle Peter, and he died by martyrdom.49 13. And on this day there fell asleep in Christ the great orthodox prince of the Armenians, the brave and victorious Baron Ruben, the kinsman of King Gagik.50

49. Evodius served as patriarch of Antioch from c.53 to c.66. 50. Ruben I was the first ruler of Armenian Cilicia, from c.1081 to 1095. Gagik II ruled only from 1041 to c.1043.

Ահկի Լ Մայիսի Է

Տօն է Երեւման սուրբ Խաչին որ ի Գողգոթա 1.

2.

3. 4.

Ի ժամանակս արքային Կոստանդեայ որդւոյ սրբոյն Կոստանդիանոսի մեծին, եւ Կիւրղի Երուսաղեմայ հայրապետին, յաւուրս սրբոյ Պենտակոստէին յամսեանն Ահկի Լ եւ Մայիսի Է, յերրորդ ժամու աւուրն երեւեցաւ պատուական եւ կենդանարար սուրբ խաչն Քրիստոսի, լուսաւոր տեսլեամբ, զոր տեսին ամենայն ժողովուրդքն ի վերայ սրբոյն Գողգոթայ, տարածեալ մինչեւ ի լեառն Զիթենեաց. եւ ի պայծառութենէ լուսոյն ծածկեցան ճառագայթք արեգականն: Եւ խնդութեամբ մեծաւ լցաւ ամենայն անձն: Ծերք եւ երիտասարդք, կանայք եւ մանկունք ընթացան յեկեղեցին մեծաւ գոհութեամբ եւ ուրախութեամբ փառս ետուն Աստուծոյ ընդ ահագին սքանչելիսն որ արար առ քրիստոնեայսն, եւ յամօթ արար զանհաւատ ազգն Հրէից, զոր տեսեալ փախեան եւ թաքեան ի յարկս իւրեանց: Եւ երանելին Կիւրեղ հայրապետն գրեաց առ արքայն Կոստանդինոս զերեւումն երկրպագելի խաչին Քրիստոսի, յորում պատճէնն գրեալ է ի գիրս վարդապետութեան իւրոյ: Յայսմ աւուր յիշատակ սրբոյն Փիլիկտիմոնի եւ տղայոյն եւ Ռուսինայ կնոջն եւ երկու որդւոցն: Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս առաքինի եւ իմաստուն պատուելի քահանայն Ներսէս որդի թագաւորին Հայոց Լեւոնի:

– 64 –

May 7 Ahekan 30 The feast of the apparition of the holy Cross on Golgotha 1.

2.

3. 4.

In the age of the emperor Constantius, son of the holy Constantine the Great,51 and of Cyril, the patriarch of Jerusalem,52 at the time of the holy [feast of] Pentecost on the thirtieth day of the month of Ahekan, and the seventh of May, at the third hour of the day, the venerable and life-giving holy cross of Christ appeared in a luminous vision that all the people saw over the holy [mount of] Golgotha and extending to the Mount of Olives. From the splendor of its light the rays of the sun were obscured. And everyone was filled with great joy. Young and old, women and children hastened to the church with much thanksgiving and rejoicing, and they gave glory to God for this awesome miracle that He performed for the Christians, and for the shame that He brought upon the unbelieving Jewish nation who fled when they beheld [this miracle] and hid in their homes. And the blessed patriarch Cyril wrote to the emperor Constantius concerning the apparition of that revered cross of Christ. A copy of this [letter] is preserved among the books of his teaching.53 On this day is the memorial of the holy Philictemon, his son, and of the lady Rusina and her two sons. On this day there fell asleep in Christ the virtuous and wise reverend priest Nersēs, son of Levon, King of the Armenians.54

51. Constantius II was Roman Emperor from 337 to 361. 52. Cyril was patriarch of Jerusalem from 349 to 386. 53. Cyril’s Letter to Constantius concerning this miracle that occurred on May 7, 351, is traditionally read during the Armenian Church liturgy on this feast day. An English translation of this letter can be found in E. Yarnold, Cyril of Jerusalem, 68–70. 54. This is, perhaps, the priest Nersēs, son of King Levon II, who ruled Armenia from 1270 to 1289.

– 65 –

Մարերի Ա Մայիսի Ը

Յիշատակ սուրբ Յովհաննու առաքելոյն եւ աստուածաբան աւետարանչին յօրն յորում բղխէ տապանն զմանանայն 1.

2.

Յովհաննէս աշակերտն Քրիստոսի` որդի էր Զեբեդեայ. եւ Սողովմի մայրն իւր դուստր էր Յովսեփայ անուանելոյն այր Մարիամայ աստուածածնին: Յովսէփ չորս որդիս ունէր. զՅակոբոս, զՍիմոն, զՅուդա եւ զՅովսի: Ունէր եւ երիս դստերս. զԵսթեր, զՄարթա եւ զՍողովմի որ էր կին Զեբեթեայ եւ մայր Յակովբայ եւ Յովհաննու: Եւ վասն այնորիկ էր Փրկիչն քեռի Յովհաննու` որպէս եղբայր Սողոմայ դստերն Յովսեփայ. եւ որպէս որդիքն Յովսեփայ եղբարք անուանին Քրիստոսի, նոյնպէս եւ դստերքն քորք: Եւ Յիսուս միայն զՊետրոս մկրտեաց ձեռօք իւրովք, եւ Պետրոս զԱնդրէաս զեղբայրն իւր, եւ Անդրէաս զՅակոբոս եւ զՅովհաննէս, եւ Յակովբոս եւ Յովհաննէս զայլ առաքեալսն:

– 66 –

May 8 Marer 1 The memorial of St. John, apostle and evangelist, on the day when his tomb poured forth manna 1.

2.

John, the apostle of Christ, was the son of Zebedee.55 His mother Salome was the daughter of Joseph, who was known as the husband of Mary, the Mother of God. Joseph had four sons: Jacob, Simon, Judah, and Joses. He also had three daughters: Esther, Martha and Salome, who was the wife of Zebedee and the mother of James and John. For this reason the Savior was the maternal uncle of John, just as he was the brother of Salome, the daughter of Joseph, and just as the sons of Joseph were known as the brothers of Christ and his daughters [were known as His] sisters. Jesus baptized only Peter with His own hands, and Peter [baptized] his brother Andrew, and Andrew [baptized] James and John, and then James and John [baptized] the other apostles.

55.

See Matthew 4:1, et al.

– 67 –

68 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ յորժամ զՅիսուս կալան ամենեքեան փախեան, բայց միայն Յովհաննէս եկաց առ նմա. եւ ի խաշին նա միայն էր, եւ ի գերեզմանն նախ քան զՊետրոս նա ընթացաւ. եւ յետ յարութեանն զԱստուածածինն առ ի տուն իւր մինչեւ ննջեաց: Եւ սա միայն գտաւ յերկրի երիս մայրս ունելով. մին` Սողոմի որ ծնաւ զինքն, եւ միւս` Որոտման որդի ըստ բանի Տեառն, եւ երրորդ` Աստուածածինն որպէս եւ ասաց Տէր ի խաչին. Ահա մայր քո: Եւ զամենասրբուհի Աստուածածինն Պետրոս եւ Յովհաննէս մկրտեցին: Եւ վասն Քրիստոսի գալստեանն ի ննջումն Աստուածածնին սա գրեաց: Եւ գնաց յԵփեսոս եւ զտաճար կռոցն Արտեմիդոսի աղօթիւք կործանեաց, եւ քառասուն հազար անձն որք պաշտէին զկուռսն ազատեաց եւ դարձոյց յաստուածպաշտութիւն:

Յայսմ աւուր յիշատակ է Արսենի մեծի անապատականի 4.

5.

Երանելին Արսէնիոս էր մեծ իշխան Թէոդոսի մեծի արքային, յոյժ հանճարեղ եւ իմաստուն. եթող զամենայն եւ կրօնաւորեցաւ, եւ առաքինի վարուք եղեւ մեծ ճգնաւոր: Եւ յորժամ մեռանէր Թէոդոս թագաւորն արար զնա թագաւորահայր, եւ յանձնեաց ի նա զերկուս զորդիս իւր զԱրկադէոս եւ զՈնորիոս փոքր պատանեակս: Եւ սնոյց զնոսա բարեպաշտութեամբ մինչեւ եղեն չափահասակք եւ թագաւորեցին Ոնորիոս ի Հռոմ եւ Արկադէոս ի Կոստանդինուպօլիս:

May 8 • 69 3.

When they seized Jesus they all fled, except John alone who remained with him. And [John] alone was at the cross, and he ran to the tomb ahead of Peter.56 And after the resurrection it was he who took the Mother of God into his home57 until she fell asleep. Thus, he alone was found on earth to have three mothers: the first was Salome, who actually gave birth to him; the second, [he was] “the son of thunder” according to the word of the Lord;58 and the third, the Mother of God, according to what the Lord said on the cross: “Behold your mother.”59 Peter and John both baptized the All-Holy Mother of God. And [John] wrote about the coming of Christ at the falling asleep of the Mother of God. And he went to Ephesus and by his prayers destroyed the pagan temple of Artemis, and delivered and converted the forty thousand persons who worshipped those idols to the worship of God.

On this day is the memorial of Arsenius, the great desert father 4.

5.

The blessed Arsenius was a high official of the emperor Theodosius the Great.60 He was very intelligent and wise. He left behind everything and took up the ascetical lifestyle and by means of his virtuous life he became a great hermit. When the emperor Theodosius was on the verge of death he appointed [Arsenius] as tutor and entrusted to him his two sons, Arcadius and Honorius, while they were still young boys. And he nurtured them in the orthodox faith until they came of age and began their respective reigns: Honorius in Rome and Arcadius in Constantinople.61

56. See John 20:4. 57. See John 19:27. 58. Or, Boanerges; see Mark 3:17. 59. John 19:27. 60. Arsenius lived from c.350 to 445; Theodosius the Great was emperor from 379 to 395. 61. Upon the death of their father, the two sons became co-emperors: Honorius in the west from 395 to 423 and Arcadius in the east from 395 to 408.

70 • Yaysmawurkʿ 6.

Եւ Արսէնիոս դարձաւ ի Հռոբոմ, եւ ուխտէր իւր որ յամենայն շաբաթ օր ի տասներորդ ժամուն յայգ կիւրակէ թողոյր զշող արեգականն ի թիկունս իւր, եւ ինքն կանգնեալ կայր յարեւելս` զձեռսն եւ զաչսն յերկինս ունելով սաղմոսէր արտասուօք եւ ոչ նստէր եւ ոչ զաչսն եւ զձեռսն իջուցանէր մինչեւ յառաւօտն: Եւ յորժամ ծագէր արեգակն զճառագայթս իւր յերեսս նորա, յայնժամ իջուցանէր զձեռս իւր եւ նստէր: 7. Ասէր երանելին Արսէնիոս. Ամենայն չար որ ոչ կատարի` չէ չար, եւ ամենայն բարի որ ոչ կատարի` չէ բարի: Նոյնպէս եւ մեղք եւ արդարութիւն թէ ոչ կատարին` ոչ ինչ են: Մարդ որ ոչ տնկի ի միտս իւր խորհուրդ բարի եւ չար` նման է երկրին Սողովմայ եւ Գոմորայ, քանզի աղտաղտին է եւ ոչ փուշ տնկի ի նմա եւ ոչ խոտ դալար, իսկ ի բարի երկիր բուսանի ցորեան եւ որոմն. եւ ամենայն որ քան զչափն աւելի է` դիւական է: Բարի է երթալ ընդ արքունական պողոտան եւ մի յաջ խոտորել եւ մի յահեակ: 8. Ասացին ծերքն ընդ Արսէնիոս. Ընդէ՞ր ոչ աղաչես զԱստուած եւ հանես զդեւս ի մարդկանէ, եւ աղօթիւք զհիւանդս բժշկես որպէս եւ այլ ճգնաւոր հարքն: Ասէ Արսէնիոս. Ես աղաչեմ զԱստուած որ յիս դեւք ոչ մտցեն, եւ աղօթեմ որ զհիւանդութիւն հոգւոյս իմոյ բժշկէ: 9. Հարցին ծերքն ցԱրսէնիոս եթէ Երկու արք էին, մինն աբեղայ եւ միւսն աշխարհական: Խորհեցաւ աբեղայն զի վաղիւն ձգեսցէ զկարգ աբեղայութեանն եւ լինիցի աշխարհական, եւ խորհեցաւ աշխարհականն` զի վաղիւն լինիցի աբեղայ. եւ ի գիշերին յայնմիկ մեռան երկոքեանն: Արդ յո՞ր կարգի իցեն աբեղայն եւ աշխարհականն: Ասէ Արսէնիոս. Աբեղայն մեռաւ որպէս աբեղայ, եւ աշխարհականն որպէս աշխարհական, զի որպէս գտան ի ժամ մահուն այնպէս եւ գնացին: 10. Եւ հանգեաւ սուրբ ճգնաւորն Արսէնիոս Մայիսի Ը:

May 8 • 71 6.

Arsenius then turned aside to Sketis and took a vow that on every Saturday from the tenth hour until the break of day on Sunday he would turn his back on the sun’s rays and he would stand upright [facing] to the east. He would then raise his hands and his eyes towards the heavens and chant the psalms with tears. He would not sit nor lower his eyes or his hands until daylight. Only when the sun began to shine its rays upon his face would he lower his hands and sit down. 7. The blessed Arsenius used to say, “Every evil that is not committed is not evil, and every good that is not committed is not good. So too in the case of sin and righteousness; if they are not committed they do not exist. The man who does not produce in his mind a good or evil thought is like the land of Sodom and Gomorrah, for they became piles of salt and no thistle nor green grass could be produced in either one, whereas in good soil both wheat and tares sprout forth. All that is beyond the measure is diabolical. It is good to go along the royal highway and not to turn aside either to the right or to the left.” 8. The elders once said to Arsenius, “Why do you not pray to God, or drive away demons out of people, or heal the sick by your prayers like the other desert fathers do?” Arsenius responded, “I pray to God that no demon enters into me, and I entreat Him to heal any sickness in my soul.” 9. The elders also asked Arsenius, “There are two men, one is a monk and the other is a layperson. The monk determined to quit the monastic life on the very next day and become a layperson. And the layperson determined to become a monk on the very next day. On that very night, however, both of them died. In what state of life then are this monk and layperson?” Arsenius responded, “The monk died as a monk, and the layperson died as a layperson, for they went just as they were at the time of their death.” 10. And Arsenius, the holy ascetic, fell asleep on the eighth of May.

72 • Yaysmawurkʿ Յայսմ աւուր յիշատակ Սմբատայ Հայոց թագաւորին 11.

Առաջին թագաւորն Հայոց յազգէն Բագրատունեաց եղեւ Աշոտ, որ յառաջ իշխանաց իշխան էր: Եւ իշխանն Իսմայելի Աբդլա առաքեաց նմա թագ ի ձեռն Յուսփայ զօրավարին իւրոյ: Եւ լուեալ արքայն Յունաց Վասիլ առաքեաց եւ նա թագ Աշոտայ. եւ պսակեալ նա յերկուց թագաւորացն` եղեւ ճոխ թագաւոր, եւ արար խաղաղութիւն եւ շինութիւն աշխարհին Հայոց: Շինեաց եւ բազում եկեղեցիս փառաւորս, եւ վախճանեցաւ աստուածպաշտութեամբ եւ լի հաւատով: 12. Եւ յետ նորա թագաւորեաց որդի նորա Սմբատ, հայրենի առաքինութեանցն նմանեալ, այր կատարեալ յամենայն բարեգործութիւնս: Եւ կացոյց ընդ ձեռամբ իւրով թագաւորս Վրաց` զԱտրներսեհ, եւ Եգերացւոց` զԿոստանդին. եւ կայր խաղաղութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ: 13. Ընդ այն ժամանակս զօրաւարն Իսմայելի Ափշին` որդին Ապուսաճի` ելբայր Յուսփայ, ապստամբեաց յամիրապետէն իւրմէ եւ կուտեաց զօրս ի վերայ նորա, եւ առաքեաց առ Սմբատ թագաւորն օգնել նմա. նոյնպէս եւ ամիրապետն առաքեաց առ Սմբատ թագաւորն եւ խոստացաւ բազում պարգեւս զի մի օգնեսցէ Ափշինի: Եւ ի լինել մարտին յաղթեաց ամիրապետն, եւ կալեալ զԱփշին եդ ի բանդի, եւ պատուիրեաց Սմբատայ մեծամեծ պարգեւս տալ: 14. Յետ բազում ժամանակաց արձակեցաւ չարն Ափշին ի կապանաց, եւ կարգեցաւ ի գործ զօրաւարութեան, եւ եկն յաշխարհն Հայոց ի Դվին քաղաք: Եւ առաքեաց առ Սմբատ դեսպան սիրոյ եւ խաղաղութեան, եւ երդմամբ ոչ յեշել զայն զի ոչ օգնեաց նմա, այլ եւ շնորհակալ եւս լինէր զի պահեաց զմիամտութիւն առ ամիրապետն. եւ այսպէս խաբանօք կոչեաց առ ինքն:

May 8 • 73 On this day is the memorial of Smbat, King of Armenia 11.

Ashot, the first king of Armenia was from the family of the Bagratids.62 He had previously been the prince of princes. And Abdullah, the prince of the Ishmaelites, sent him the crown through his general Yousef. But when Basil, the Byzantine emperor,63 heard of this he too sent a crown to Ashot. Thus, he was crowned by two kingdoms. He became a powerful king, and he brought peace and building to the land of Armenia. He built many glorious churches, and he passed away in orthodoxy and full of faith. 12. After him, his son Smbat became king, and he imitated his father’s virtues.64 He was a man perfect in every good work. And with his own hands he installed Aternerseh as king of Georgia, and Constantine as king of Egrisi.65 And he lived in peace and in orthodoxy. 13. At that time Afshin, the Ishmaelite general, the son of Abi’l-Sadj and brother of Yousef, revolted against his chief emir and amassed his soldiers against him. He summoned King Smbat to come to his aid. The chief emir also summoned King Smbat and promised him many gifts not to go to the aid of Afshin. After battle was waged the chief emir came out victorious and he had Afshin seized and threw him into prison. And he honored Smbat by giving him great honors. 14. After some considerable time that wicked Afshin was released from imprisonment, and he was assigned to a military detail. He went to the land of Armenia to the city of Dvin. And he sent to Smbat a messenger of concord and peace, with an oath not to remember that he had not come to his aid but that he was even more grateful that he had maintained his loyalty to the chief emir, and so with such deceitful lies [Afshin] summoned [Smbat] to himself.

62. Ashot I, or ‘the Great (Arm. Ashot medz)’, was the first king of the Bagratid Dynasty; he ruled from 884 to 890. 63. Basil I was Byzantine emperor from 867 to 886. 64. Smbat I was king of Armenia from 890 to 912. 65. Arm., Egerats‘ik‘. Egrisi is an old Georgian name for Imereti, a region in western Georgia.

74 • Yaysmawurkʿ 15.

Եւ յորժամ չոքաւ մեծարեաց զառաջինն, եւ ապա ստեալ ամենայն երդմանցն կալաւ եւ եդ ի բանդի եւ չարչարէր ազգի ազգի տանջանօք եւ ստիպէր ուրանալ զՔրիստոս: Եւ նա հաստատուն կացեալ ի հաւատն իւր պաշտէր զՔրիստոս ճշմարիտ Աստուած: 16. Եւ նոցա սրեալ եղեգունս հարկանէին ընդ առնացի անդամս նորա, եւ հեղոյր արիւնն իբրեւ զառու. եւ զաւուրս ամարայնի պահէին ի բանդին ի Դվին բազում տանջանօք: Եւ ապա հանդերձս կռէին ի բերան նորա, եւ տասն այր անկեալ ի վերայ գլխոյ նորա` այնպէս վասն հաստատուն կալոյ նորա ի հաւատն Քրիստոսի խեղդեցին զպատուական թագաւորն, եւ զմարմին նորա կախեցին զպարսպէ քաղաքին, եւ թողին աւուրս բազումս: Եւ լոյս մեծ ծագեաց ի վերայ սուրբ մարմնոյն նորա, եւ աւիշքն որ կաթէին ի մարմնոյն խառնեալ ընդ հողն լինէր ի բժշկութիւն ամենայն ցաւոց: 17. Այսպէս նահատակեցաւ սուրբ թագաւորն Սմբատ Մարերի Ա եւ Մայիսի Ը եւ կատարի յիշատակ նորա ընդ յիշատակս Յովհաննու աւետարանչին եւ Արսէնի մեծի ճգնաւորին, ի փառս Քրիստոսի յաւիտեան: 18. Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս պարոն Լեւոն եղբայրն պարոնի Թորոսի, այր քաջ եւ առաքինի:

May 8 • 75 15.

And when [Smbat] arrived [Afshin] honored him at first, but then he broke all his vows, seized [Smbat] and cast him into prison. He then tortured him with various types of punishment and tried to force him to renounce Christ. But he remained firm in his faith and worshipped Christ as true God. 16. They sharpened a cane and thrust it into his genitals and blood poured out like a stream. Throughout the summer they kept him in a prison in Dvin with much suffering. They kept stuffing garments into his mouth, and ten men fell upon his head. Then, on account of the firmness with which he maintained his faith in Christ they strangled the honorable king, hanged his body from one of the city walls and left it there for many days. Then a great light shone forth above his holy body and the fluids that were oozing from his body mixed with the dirt and became a healing agent for all those who were suffering. 17. In this way the holy king Smbat was martyred on the first of Marer and the eighth of May, and his memory is commemorated along with the memorials of John the Evangelist and Arsenius the great ascetic, to the glory of Christ forever.66 18. On this day there fell asleep in Christ Baron Levon the brother of Baron T‘oros, a brave and virtuous man.67

66. The events of the reign of Smbat are recounted more fully in the History of Catholicos Yovhannēs Drasxanakerts‘i, cc. 30–49. 67. This is perhaps T‘oros I, son of Constantine I, who was lord of Armenian Cilicia from c.1100 to c.1130. His brother Levon was instrumental in driving out Turkish invaders during that same time.

Մարերի Բ Մայիսի Թ

Տօն է Եսայեայ մարգարէին 1.

Մեծաբարբառն Եսայի էր որդի Ամովսայ յազգէ Յուդայ յԵրուսաղեմէ, որ յայտնագոյն խօսեցաւ զգալստենէ Բանին յաշխարհ ծննդեամբ ի սրբոյ կուսէն: Եւ ի կշտամբելն զՄանասէ թագաւորն Հրէաստանի վասն չարեաց նորա, հրամանաւ նորա սղոցեցաւ ի գլխոյն եւ ի վայր յերկուս մասունս: Եւ թաղեցաւ ընդ կաղնեաւն Ռոգելի արտաքոյ քաղաքին Գաբաւոնի:

Յայսմ աւուր յիշատակ մանկանցն Բեդղեհեմի 2.

Ի ծնանելն Յիսուսի Քրիստոսի ի Բեդղեհեմ Հրէաստանի` Հերովդէս որդի Անթիպատրոսի յայլազգեացն ունէր զթագաւորութիւնն Հրէից: Իբրեւ եկին մոգքն ի Պարսից յԵրուսաղէմ եւ ասէին. Ու՞ր է որ ծնաւ արքայն Հրէից, զի տեսաք զաստղն նորա յարեւելս եւ եկաք երկիր պագանել նմա: Հերովդէս հարցեալ զգիտունս Հրէից առաքեաց զմոգսն ի Բեդղեհէմ, եւ ինքն ուսաւ ի նոցանէ զժամանակ աստեղն երեւելոյ:

– 76 –

May 9 Marer 2 The feast of Isaiah, the prophet 1.

The eloquent Isaiah68 was the son of Amoz of the tribe of Judah in Jerusalem,69 who spoke vividly of the coming of the Word into the world by means of his birth from the holy virgin.70 When he rebuked Manasseh, the king of Israel, for his evil deeds, [the king] commanded that [Isaiah] be sawed in half head to foot. And he was buried beneath an oak tree in Rogel outside the city of Gabaon.71

On this day is the memorial of the young children of Bethlehem 2.

When Jesus Christ was born in Bethlehem in Israel, Herod the son of Antipater from the gentiles, held the ruling authority over the Jews. The Magi came from Persia to Jerusalem and said, “Where is he who was born King of the Jews? For we have seen his star in the east and we have come to worship him.” Herod inquired of the learned men of the Jews and sent the Magi to Bethlehem and he learned from them the time that the star had appeared.72

68.

Isaiah is also celebrated in the Yaysmawurkʿ on July 6; cf. Bayan, Le Synaxaire

Armenien X, 674–675. 69. 70. 71. 386. 72.

Cf. Isaiah 1:1. Cf., especially, Isaiah 7:14. Cf. Ascension of Isaiah, 5; and Life of Isaiah, 1, in Lives of the Prophets, 163–164, 385– Cf. Matthew 2:1–7.

– 77 –

78 • Yaysmawurkʿ 3.

4.

5.

6.

Իսկ յորժամ մոգքն ընդ այլ ճանապարհ գնացին յաշխարհն իւրեանց, Հերովդէս բարկացաւ յոյժ եւ հրամայեաց զօրականաց իւրոց կոտորել զամենայն մանկունսն ի Բեդղեհէմ յերկեմենից եւ ի խոնարհ` ըստ ժամանակին զոր ստուգեաց ի մոգուցն. եւ նոքա յարձակեալ գազանաբար ի վերայ Բեդղեհէմի եւ ամենայն սահմանաց նորա, կոտորեցին զամենայն ստնդիեայ մանկունսն զոր գտին յութսուն եւ չորս գեղջէ: Իսկ Յովսէփ եւ Մարիամ զքառասուն օր կացեալ ի Բեդղեհէմ` բերին ապա զմանուկն Յիսուս յԵրուսաղէմ ի տաճարն Տեառն. եւ ընկալաւ Սիմէոն ի գիրկս իւր, օրհնեաց զԱստուած եւ զՄարիամ եւ զՅովսէփ, եւ անտի գնացին ի Նազարէթ, եւ ապա փախեան յԵգիպտոս: Իսկ արդարադատն Աստուած ոչ եթող զՀերովդէս առանց պատժոց, այլ զանմեղ մանկանցն արիւնն խնդրեաց ի նմանէ. զի եսպան ինքն զկին իւր եւ զորդիս իւր, եւ անկաւ յախտ չարաչար, եւ որդունք եռային ի նմանէ: Եւ ապա ինքն եսպան ձեռօք իւրովք զինքն, եւ այսպէս բարձաւ չարն, եւ ոչ ետես զփառսն Աստուծոյ: Իսկ մանկտին որ կոտորեցան եղեն վկայք Քրիստոսի, որ վասն մեր մանկացաւ հինաւուրցն, եւ դասաւորեաց զնոսա ի գոգն Աբրահամու: Եւ կատարի տօն մանկանցն Բեդղեհեմի մայիսի Թ, ի փառս Աստուծոյ օրհնելոյ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Քրիստափորի եւ երկու կանանցն 7.

Սուրբ եւ փառաւորեալ վկայն Քրիստոսի Քրիստափոր էր ի ժամանակս Դէկոսի ամբարիշտ արքային, եւ անուն էր նորա յառաջ Պռեպրոպոս, ի շանագլուխ ազդէն մարդակերաց, եւ յաւուր պատերազմին ըմբռնեցաւ ի ձեռս կոմսի: Եւ վասն զի ոչ կարէր խօսել` աղաչեաց զԱստուած եւ էջ հրեշտակապետ յերկնից եւ մերձեցաւ ի շրթունս նորա, եւ առժամայն խօսել սկսաւ. եւ մտեալ ի մէջ քաղաքին յանդիմանէր զհալածիչսն քրիստոնէիցն:

May 9 • 79 3.

4.

5.

6.

Then when the Magi returned by another road to their own country, Herod became exceedingly angry and commanded his soldiers to kill all the young boys in Bethlehem from two years old and younger according to the time certified by the Magi, and they wildly attacked Bethlehem and all its surrounding regions, and they killed all the children who were still nursing that they found in eighty-four villages. Then Joseph and Mary stayed forty days in Bethlehem and then brought the child Jesus to Jerusalem into the temple of the Lord. Simeon received him into his arms, blessed God, and Mary and Joseph, and then they went from there to Nazareth and then fled to Egypt. But that God of justice did not leave Herod without any punishment; He required of him the blood of the innocent children. So he killed his wife and his sons and he fell into a terrible affliction and worms swarmed out of him. And then [Herod] killed himself with his own hands, and thus this evil man was removed and he never saw the glory of God. Thus, the children who were killed became martyrs for Christ, the Ancient of Days, who, for our sake, became a child, and He placed them in the bosom of Abraham. And the feast of the children of Bethlehem is celebrated on the ninth of May, to the glory of our blessed God.

On this day is the martyrdom of St. Christopher and of two women 7.

The holy and glorious martyr for Christ lived in the time of the impious emperor Decius. His name had previously been Reprobus, and he had come from a race of cannibals who had faces like those of dogs. On the day of a battle he was seized by the count. Because he was unable to speak he prayed to God and an archangel came down from heaven and touched his lips. Immediately [Reprobus] began to speak. And he went into the middle of the city and began to rebuke those who were persecuting the Christians.

80 • Yaysmawurkʿ 8.

Եւ մի ոմն որոյ անուն էր Բաքիոս կալաւ զնա եւ զնա եհար ուժգին: Եւ նա ասէ. Համբերեմ վասն Քրիստոսին իմոյ, ապա թէ ոչ` եւ ոչ թագաւորն ձեր կարէր կալ ընդդէմ իմ: Եւ լուեալ թագաւորն զբանս նորա առաքէ երկերիւր զօրականս զի կալցեն զնա, վասն ահեղ տեսլեան անձինն: Եւ երթեալ զօրականացն գտին զերանելին առաջի դրան եկեղեցւոյն ունելով գաւազան ի ձեռին իւրում, զոր աղօթիւք արմատացոյց: Եւ յորժամ երթայր երեւեցաւ նմա հրեշտակապետն Ռափայէլ, եւ բազմացոյց զհացն զոր ունէին յինքեանս: 9. Եւ յորժամ գնացին ի քաղաքն Անտիոքայ սուրբ քահանայապետն եւ վկայն Քրիստոսի Բաբիլաս մկրտեաց զնա եւ անուանեաց Քրիստափոր, որ թարգմանի քրիստոսազգեաց. մկրտեցան եւ զօրականքն: 10. Եւ յորժամ ետես զնա թագաւորն երկեաւ, եւ յահէն անկաւ յետս. եւ յորժամ կանգնեցաւ` հրամայեաց եւ տարան առ նա երկու պոռնիկ կանայս զԿալինիկէ եւ զԱկիլինէ, թերեւս կարասցեն զնա ողոքանօք դարձուցանել ի կուռսն. եւ մանաւանդ Քրիստափոր վարդապետութեամբն իւրով դարձոյց զնոսա ի Քրիստոսի հաւատն: Եւ զայն լուեալ արքային բարկացաւ, եւ հրամայեաց եւ զԱկիլինէ կախեցին զհերացն գլխոյն եւ կապեցին յոտսն երկու վէմս մեծամեծս. եւ լուծան յօդք անձինն: Եւ սուրբն Քրիստափոր աղաչեաց զԱստուած վասն նորա, եւ առժամայն աւանդեաց զհոգին իւր: 11. Եւ ընկեցին զմարմինն առաջի Կալինիկեայ: Եւ ասէ Կալինիկեա խաբէութեամբ. Երթայց ի տաճարն եւ զոհեցից: Եւ յորժամ եմուտ` արկ զփակեղն իւր ի պարանոց կռոցն եւ ուժգին քարշեաց եւ ընկէց յերկիր եւ խորտակեաց: Եւ ասէ ցքուրմսն. Ժողովեցէք զոսկերսդ աստուածոց ձերոց եւ ձիւթով եւ աղիւ պնդեցէք:

May 9 • 81 8.

One of th[ose persecutors] whose name was Bacchus seized him and struck him violently. And he said, “I endure this for my Christ; therefore, even your king cannot stand against me.” When the king heard his words he sent two hundred soldiers to seize him because even the sight of him inspired terror. When the soldiers arrived they found the blessed one before the gate of the church holding a rod in his hand which he made take root by his prayers. When it arrived the archangel Raphael appeared to him and multiplied the loaves that these [soldiers] were carrying. 9. When they entered into the city of Antioch Babylas, the holy hierarch and martyr for Christ,73 baptized him and named him Christopher, which is translated as “clothed in Christ.”74 The soldiers were also baptised. 10. When the emperor saw [Christopher] he was terrified and fell at his feet in fear. When he stood back up he commanded that they bring to him two prostitutes, Callinicia and Aquilinia, that perhaps by their persuasive charms they might turn him back to the idols, but instead Christopher, by his teaching, turned them to faith in Christ. When the emperor heard this he became furious and commanded that they hang Aquilinia by the hairs of her head and fasten two massive stones onto her feet; and the joints of her feet were severed. Then the holy Christopher prayed to God on her behalf, and she immediately gave up her spirit. 11. Then they tossed her body in front of Callinicia. And Callinicia responded deceitfully, “Let me go to the temple that I may make a sacrifice.” And when she entered she threw her head-dress over the cables of the idol and then pulled it forcefully, throwing it to the ground and it broke into pieces. And she said to the priests, “Gather up the bones of your gods and put them back together with tar and salt.”

73. Babylas was patriarch of Antioch from 237 to 254. He was also the subject of a famous homily delivered by John Chrysostom; see M.A. Schatkin, “Discourse on Blessed Babylas and Against the Greeks.” 74. Christopher is more properly translated as “bearer of Christ.” The traditional story, curiously omitted here, is that Christopher carried a child across the river only to have that child reveal himself as Christ, once they reached the opposite bank.

82 • Yaysmawurkʿ 12.

Եւ լուեալ արքային բարկացաւ եւ հրամայեաց երկաթի շամփուր երկայն անցուցանել յոտիցն մինչեւ ի թիկունսն. եւ մեքենայիւ կախեցին զնա խոտորնակի, եւ կապեցին վէմս յոտսն եւ ի ձեռսն: Եւ սուրբն Քրիստափոր աղօթեաց վասն նորա առ Աստուած, եւ աւանդեաց զհոգին իւր: 13. Կոչեաց թագաւորն զսուրբ վկայն եւ թշնամանէր զնա, գարշերես եւ օտարակերպ եւ չարապատկեր ասելով: Եւ երթեալ երկերիւր զօրականքն որք հաւատացին առաջի թագաւորին եւ երկիր պագին սրբոյն Քրիստափորի եւ զթագաւորն անարգեցին: Հրամայեաց եւ հատին զգլուխս նոցա, եւ զմարմինս նոցա ընկեցին ի հուր: 14. Եւ զսուրբն հրամայեաց բեւեռել ի պղնծի մեքենայս ընդ չորս կողմանէ, եւ շուրջ զնովաւ կուտեցին փայտ եւ վառեցին հրով: Եւ սուրբ վկայն ոչ այրեցաւ, այլ որպէս յաթոռ նստեալ պատմէր զահաւոր եւ զմիւսանգամ գալուստն Քրիստոսի: Պատմէր եւ տեսիլս սքանչելիս եթէ Այր մի զօրական, բարետեսակ եւ պայծառ երեսօք զգեցոյց ինձ սպիտակ հանդերձ, եւ պսակ եդ ի գլուխ իմ, եւ զգեղեցկութենէ պսակին եւ պատմուճանին պատմել ոչ կարեմ: Տեսանեմ եւ այլ զօրս սեւադէմս եւ մարտեան ընդ լուսեղէն զօրականսն եւ յաղթեցին նոցա: Եւ դարձաւ փառաւոր այրն բարկութեամբ ի նոսա եւ եհերձ զնոսա յերկուս եւ յաղթեաց ի սպառ: Եւ իբրեւ լուան զայս մերձակայ ամբոխն, եւ տեսին զսուրբն անկիզելի հաւատացին ի Քրիստոս անձինք իբրեւ հազար, եւ երթեալ հանին զսուրբն ի մեքենայէն եւ ի հրոյն:

May 9 • 83 12.

When the emperor heard of this he became angry and commanded that she be pierced with long iron spikes from her feet to her back. They suspended her by mechanical means to a cross-beam, and they tied rocks on to her hands and feet. But the holy Christopher prayed to God on her behalf, and she gave up her spirit. 13. The emperor summoned the holy martyr and began to upbraid him, calling him deformed, weird-looking and disfigured. Then the two hundred soldiers who had accepted the [Christian] faith came before the emperor and they bowed to Christopher and contemned the emperor. [The emperor] gave the command and they cut off their heads and threw their bodies into a fire. 14. And he commanded that the holy one be nailed to a bronze machine along the four sides, and around him they heaped up some wood and they set it on fire. But the holy martyr did not burn; rather, as if he were sitting upon a throne he began to preach about the dreadful second coming of Christ. He also recounted this marvelous vision: “A certain man, a soldier, very handsome and with a bright face clothed me in a white garment, and he set a crown upon my head, but the beauty of the crown or of the tunic I am unable to relate. I see also other troops with black faces and they were fighting against the radiant soldiers and had overcome them. But the glorious man returned full of wrath against them, divided them into two and was completely victorious over them. And when they heard this approaching mob and saw that the holy one had not been burned, they came to believe in Christ. There were about one thousand souls, and they came and removed the holy one from the machine and from the fire.

84 • Yaysmawurkʿ 15.

Եւ երեւեցաւ սատանայ ի կերպարանս մարդոյ, եւ բորբոքեաց զչարութիւն սրտի նորա ի վերայ սրբոյն: Եւ յաւուրս յորում կամէին կռապաշտքն զոհս մատուցանել ժողովեաց սուրբ վկայն Քրիստոսի զհաւատացեալ ժողովուրդքն եւ երգէին պաշտամամբ այսպէս. Զէթ է յայրումն, սակաւիկ մի համբերեսցուք եւ պսակիմք ի Քրիստոսէ: Եւ դիմեցին ի վերայ նոցա զօրք թագաւորին եւ սրով զամենեսեան կոտորեցին զքաջալերեալսն ի սրբոյն: Եւ կապեցին վէմ մի մեծ ի պարանոց սրբոյն Քրիստափորի եւ ընկեցին ի ջրհորն. լուծաւ վէմն եւ հրեշտակ Տեառն եհան զնահատակն Քրիստոսի եւ կացոյց առաջի թագաւորին, եւ տեսեալ զնա զարհուրեցաւ, եւ հրամայեաց սրով հատանել զգլուխ նորա: Եւ յորժամ տարան ի տեղին` աղօթեաց առ Աստուած եւ խնդրեաց փրկութիւն ամենայն քրիստոնէից, շնորհ ոսկերաց իւրոց զի հալածեսցէ զդեւս եւ զամենայն սատանայական հնարս, եւ ուր անունն իւր յիշատակեսցի փրկեսցին յամենայն նեղութենէ, ի կարկտոյ եւ ի ժանգոյ եւ յերաշտութենէ: Ձայն եղեւ յերկնից առ նա. Զամենայն խնդիրս քո կատարեցից, եկեսջիր յանտրտում յուրախութիւնս: Եւ նոյնժամայն հատին զգլուխ նորա Մայիսի Թ: 16. Եւ Պետրոս եպիսկոպոսն Ատալիու որ է մերձ յԱնտիոք, առեալ զմարմին նորա տարաւ ի քաղաքն իւր եւ մեծաւ պատուվ եդ ի տապանի մերձ ի գետն:

May 9 • 85 15.

Then Satan appeared in the guise of a man, and he stirred up evil in the heart of the holy one. And on this day when the idolaters wished to offer sacrifices the holy martyr of Christ gathered together the faithful and they began to sing and worship in this way: “The oil is burning; let us endure for a little while and we will be crowned by Christ.” Then the soldiers of the emperor ran in upon them and with the sword they killed those being encouraged by the holy one. And they tied a huge rock around the neck of the holy Christopher and they threw him into a cistern. The rock came loose and an angel of the Lord delivered the martyr for Christ and stood him before the emperor who, upon seeing him marvelled and commanded that they cut off his head with a sword. But when they brought him to the place he prayed to God and begged for the deliverance of all those Christians and the grace that their bones would chase away the demons and every satanic artifice, and that wherever his name might be remembered they might be delivered from every distress: from hail, from plague and from drought. A voice then came from heaven to him [saying], “Everything that you have asked for I will bring about; go into that Joy that has no sorrow.” And at that moment they cut off his head on the ninth of May. 16. And Peter, the bishop of Atalia, which is near to Antioch, took his body and brought it to his city and with great honor he set it in a tomb that was near the river.

Մարերի Գ Մայիսի Ժ

Վարք երանելոյն Գերմանոսի Կոստանդինուպօլսի հայրապետի 1.

2.

3.

Այս ցանկալի այրս եւ երանելի հայրապետս Գերմանոս ներքինի էր, որդի մեծի իշխանի եւ պատրկի որոյ անուն էր Յուստիանոս, յաւուրս բարեպաշտ արքային Հերակլի: Եւ վասն իւր աստուածահաճոյ վարուցն, եւ զի յոյժ ուսեալ էր զաստուածաշունչ գիրս ձեռնադրեցին զնա Կիզիկոյ մետրապօլիտ. եւ բազում ժամանակս կեցեալ մինչեւ ի ժամանակս Լեւոնի Իսաւռոսի: Եւ վասն զի էր յոյժ առաքինի եւ ժուժկալ վարուք, եւ էր ամենիմաստ եւ աստուածասէր, խոնարհ, հանդարտ, ողորմած եւ ամենայն բարութեամբ լցեալ, աստուածային ընտրութեամբն եւ ամենայն քահանայիցն նստուցին զնա յաթոռ պատրիարքութեան Կոստանդինուպօլսի: Եւ եղեւ վարդապետ ճշմարտութեան եւ ուսուցանէր եւ մեկնէր ժողովրդեանն զաստուածային գիրս: Եւ բազում ճառս գրեաց ի տէրունական տօնս եւ ի սուրբս, եւ արար կցուրդս եւ քաղցր եղանակաւ շարականս, որպէս եւ պաշտի մինչեւ ցայսօր: Տեսանէր եւ զշնորհս Հոգւոյն սրբոյ ի պատարագին եւ յահէն հեղոյր բազում արտասուս, եւ զհիւանդս եւ զախտաժէտս ձեռն դնելով եւ աղօթելով ողջացուցանէր, եւ զբազում դեւս ի մարդկանէ հալածէր:

– 86 –

May 10 Marer 3 The life of the blessed Germanos, patriarch of Constantinople 1.

2.

3.

This admirable man and blessed patriarch Germanos was a eunuch,75 son of a great nobleman and patrician whose name was Justianos, [who was born] in the time of the orthodox emperor Heraclius.76 And because of his God-pleasing life, and because he had learned the divine scriptures thoroughly he was ordained the metropolitan of Cyzicus. He lived for a long time even into the time of Leo the Isaurian.77 Then because he was extremely virtuous and lived a chaste life, and he was very intelligent and a lover of God, humble, patient, compassionate and filled with every good characteristic. There, by divine election and [the support] of all the priests he was installed on the patriarchal throne of Constantinople. He became a teacher of the truth and taught and explained the divine scriptures to the people. He wrote many homilies on the dominical feasts and on the saints, and he composed hymns and harmonious canticles, that are still being used in worship even until today. He would see the grace of the Holy Spirit at the liturgy and in awe would pour forth many tears. He would also lay his hands on the sick and infirm and heal them with his prayers, and he used to cast out many demons from people.

75. Germanos was patriarch of Constantinople from 715 to 730. 76. Heraclius, who recovered the true cross from the Persians, was emperor from 610 to 641. Germanos was born c. 634. 77. Leo III, founder of the Isaurian dynasty and famous iconoclast, was Byzantine Emperor from 717 to 741.

– 87 –

88 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

Իսկ թագաւորն Լեւոն սատանայական խորհրդովք սկսաւ զտէրունական պատկերս եւ զնշխարս սրբոցն անգոսնել եւ ընկենուլ: Եւ նա խրատ տայր եւ ուսուցանէր ի բաց կալ յանօրէն խորհրդոցն. եւ թագաւորն ոչ լսէր, այլ մանաւանդ բազում նեղութիւնս անցոյց ընդ սրբոյ հայրապետին, նա եւ զաստուածաբանեալ գիրսն զոր գրեաց սուրբն այրեաց, եւ սակաւ ճառք մնացին ի թագստեան: Եւ տեսեալ երանելին զթագաւորին չարիսն զի այլ եւս կարի խստութեամբ գործէր, եմուտ յաւագ եկեղեցին եւ զպատուական եմիփորոնն եդ ի վերայ սրբոյ սեղանոյն եւ գնաց յառաջին տունն իւր, եւ անդ լռութեամբ եւ ուղղափառ հաւատով եւ առաքինի վարուք կացեալ զմնացուածս կենաց իւրոց, եւ աւելի քան զիննսուն ամաց լեալ հանգեաւ խաղաղութեամբ ի Քրիստոս, եւ եդին զնա ի վանսն իւր զոր ինքն շինեաց Խորան կոչեցեալ: Յայսմ աւուր սուրբ վկայն Քրիստոսի Եպիմաքոս եւ սուրբն Գորդիանոս ի Հռոմ քաղաքին հրամանաւ անօրէն իշխանին բազում տանջանաց համբերեալ չարչարեցան եւ զՔրիստոս ոչ ուրացան. եւ ապա հատին զգլուխս նոցա Մայիսի Ժ: Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս աստուածասէր պատանին Ըռովբէն որդի Լեւոն թագաւորին:

May 10 • 89 4.

5.

6.

7.

Then Leo the emperor with satanic thoughts began to despise and to deprecate images of the Lord and the relics of the saints. And he would counsel and teach [the people] to separate themselves from those ‘profane’ mysteries. The emperor would not listen to the holy patriarch but would rather bring much suffering upon him, and he also had burned the divinely-inspired writings that the holy one had composed. Only a few homilies survived in his private chambers.78 When that blessed one saw the evils that the king had brought on that he had wrought with even more excess, he entered into that eminent church, deposited his venerable omiporon79 upon the altar and then went back to his previous dwelling. There, in silence and with orthodox faith and a virtuous life he lived out the remaining days of his life. And at more than ninety years of age he fell asleep peaceably in Christ, and they reposed him in his dwelling that he had himself built and that he had named the Khoran. On this day the holy martyr of Christ Epimachos and the holy Gordianus, by the command of a lawless procurator in the city of Rome, endured and suffered many tortures but they did not renounce Christ. Then they had their heads cut off on the tenth of May. And on this day there fell asleep in Christ the God-loving Ruben, son of King Levon.80

78. Several works of Germanos still survive, including some Marian homilies, but he is, perhaps, most well remembered for his Commentary on the Divine Liturgy; see Meyendorff, Germanus of Constantinople. 79. The episcopal stole; Arm., yemiporon. 80. This is, perhaps, Ruben who was the son of Levon I, who ruled Cilician Armenia from 1129/30 to 1137.

Մարերի Դ Մայիսի ԺԱ

Վկայութիւն սրբոյն Մովկիմոսի քահանայի 1.

2.

3.

Սուրբն Մովկիմոս Ամփիլիպօլիտոյ քաղաքին քահանայ էր եւ վարդապետ ճշմարտութեանն, եւ յաւուրս ամբարիշտ արքային Դիոկղետիանոսի համարձակութեամբ քարոզէր զանունն Քրիստոսի, եւ պատուիրէր ի բաց կալ ի կռապաշտութենէ, եւ հաւատալ ի մի Աստուած ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս: Եւ ի միում աւուր Լաւոդիկոս բդեշխն գնաց բազում ամբոխիւ ի տաճար կռոցն զոհս մատուցանել Դիոնիսոյ. եւ երանելի վկայն Քրիստոսի խափանէր զբազումս որ երթային ի զոհել: Եւ լուեալ բդեշխին առաքեաց զօրականս եւ տարան զսուրբն առաջի, եւ մեծաձայն բարբառով խոստովանեցաւ զանդրդուելի հաւատն իւր որ ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս: Եւ հրամայեաց կախել եւ քերել զմարմին նորա, եւ նա ի յանդիմանելոյ զմոլորութիւնն ոչ դադարէր: Եւ ապա բորբոքեցին հուր ձիթով եւ վշով եւ որթով, եւ արկին զնա ի մէջ հրոյն, եւ սուրբն որպէս ի դրախտի ճեմէր: Եւ երեւեցան նմա երեք արք փառաւոր տեսլեամբ, եւ ելեալ բոցոյն ի հնոցէն այրեաց զբդեշխն եւ ինն զօրականս, եւ եղեն անյայտ ի մարդկանէ մարմինք նոցա: Եւ Թալատիոն քաղաքապետն արկ զնա ի բանդ:

– 90 –

May 11 Marer 4 The martyrdom of the blessed priest Mokimos 1.

2.

3.

The holy Mokimos was a priest and a teacher of the truth. During the time of the impious emperor Diocletian he boldly preached the name of Christ and charged [the people] to keep themselves from idolatry and to believe in one God, our Lord Jesus Christ. One day Laodicius, the governor, came with a large crowd into the idol temple to offer a sacrifice to Dionysius, but the blessed martyr for Christ managed to turn away many of those who had come to sacrifice. When the governor heard of this he sent some soldiers and they led the blessed one before [the governor], and in a loud voice he professed his unshakeable faith in our Lord Jesus Christ. Then the [governor] commanded to hang him up and to flay his body, but [Mokimos] would not cease denouncing their erroneous teaching. Then they kindled a fire with oil, flax and dried vines, and they threw [Mokimos] into the midst of the fire. This holy one, however, walked around in it as if he were in a garden. Three men with luminous visages appeared to him, and a flame shot forth from the furnace and burned the governor and nine soldiers, and the bodies of these men disappeared from sight. And Thalatios, the chief magistrate of the town, had [Mokimos] thrown into prison.

– 91 –

92 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

Եւ առաքեաց թագաւորն այլ բդեաշխ որոյ անուն էր Մաքսիմոս, եւ բազում ողոքանօք խրատ տայր կատարել զհրամանս թագաւորին, եւ սուրբն ամենեւին ոչ հաւանեցաւ: Կապեցին զնա յերկու անիւս եւ գլորեցին, եւ մարմինն յոյժ կտրատեցաւ: Եւ նա աղաչեաց զԱստուած եւ լուծաւ ի կապանացն, եւ ել սուրբն արիւնաշաղախ վիրօք: Եւ յետ աւուրց ընկեցին զնա առաջի առիւծուց, եւ երթեալ գազանացն լիզուին զոտսն եւ զվէրսն. եւ տեսեալ զայն ամբոխին ասեն առ բդեշխն. Արձակեա զԱստուծոյ ծառայդ: Եւ նա յղարկեաց զնա կապանօք ի Հերակլիա քաղաքն Թրակիայ առ դատաւորն Թիլիսիոն, եւ նա դարձեալ տայ զսուրբ վկայն Քրիստոսի ի զօրականս եւ յուղարկեաց ի Բիւզանդիա: Եւ անդ տարան զնա ի խորհրդական ատեանն յորում նստէին ամենայն դատաւորքն եւ առնէին քննութիւն ամենայն գործոց: Եւ անդ հարցին զսուրբն. եւ նա մի ըստ միոջէ պատմեաց զամենայն զսքանչելիսն զոր արար: Եւ նոքա բարկացեալք հատին ի վերայ նորա զվճիռ գլխատմանն: Եւ յորժամ տարան ի տեղին աղօթեաց առ Աստուած, եւ եղեւ առ նա ձայն ի յերկնից. Ուրախ լեր բարեյաղթ վկայ իմ Մովկիմոս, մուտ յարքայութիւնն երկնից: Եւ ապա հատին զգլուխ նորա: Եւ Փիլիպպոս եւ Դաղմատիոս եւ Կիւրակոս եպիսկոպոսունք ընդ այլ քրիստոնեայս թաղեցին զմարմին նորա մղոնաւ մի արտաքոյ Բիւզանդիոյ: Եւ յետ ժամանակաց սուրբն Կոստանդիանոս շինեաց մեծ եկեղեցի ի վերայ տապանին:

Յայսմ աւուր յիշատակ սրբոյ վկային Թէոդորոսի, որ կոչեցեալ էր Աթենադորոս 8.

Երանելիս այս էր որդի Սուրենայ Հայոց նախարարի յազգէ թագաւորութեան, որ էր իշխան գաւառին Սալահունեաց, եւ բնակէր յաւանաշէնն իւր որ կոչեցաւ յանուն նորա Սուրէն մերձ յԵզնկայ:

May 11 • 93 4.

5.

6.

7.

Then the emperor sent another governor whose name was Maximos. With much coaxing this one counseled [Mokimos] to carry out the commands of the emperor, but the holy one flatly refused. They then bound him onto two separate wheels and then rolled him away; his flesh became severely lacerated. He then prayed to God, was delivered from the bonds and the holy one went off with his wounds covered in blood. Some time afterwards they threw him in front of some lions, but these wild animals went up to him and licked his feet and his wounds. When the crowd saw this they said to the governor, “Release this servant of God.” But [the governor] sent [Mokimos] in chains to the city of Heraclea in Thrace, to the prefect Thilision, but he turned around and handed him over to the soldiers and sent him to Byzantium.81 And there they brought him before the counsel seat where all the prefects sat and they conducted an investigation into all these matters. They interrogated the holy one, and he recounted one by one all the miracles that he had performed. They became furious and decreed against him a sentence of beheading. When they brought him to the place of execution he prayed to God and a voice came to him from heaven, “Rejoice, my victorious martyr Mokimos, and enter into the kingdom of heaven.” And then they cut off his head. The bishops Philip, Dalmatios and Kyriakos, along with other Christians, buried his body about a mile outside of Byzantium. Some time later the holy [emperor] Constantine had a large church built over the tomb.

On this day is the memorial of the holy martyr Theodoros, who had been known as Athenadoros 8.

This blessed man was the son of Suren, an Armenian naxarar82 from a royal family, who was a prince in the province of the Salahuniks, and who dwelt in his country villa that was called Suren, after his own name, near Erznka.

81. 82.

Again, the city not the empire; see n. 8 above and see also n. 84. A noble member of one of the Armenian royal families.

94 • Yaysmawurkʿ 9.

10.

11.

12.

13.

Եւ մայր նորա Աղվիթոս կին ողորմած յորդորեաց զայր իւր եւ շինեցին տեղի ցաւագնելոց առ ափն ծորոյն մօտ յաղբիւրն որ կոչէր Սրբենուտ. եւ էին անդ ոգիք երեսուն եւ հինգ, որք հոգային զպէտս կենաց ողորմութեամբ: Եւ ոմն ի նոցանէ քրիստոնեայ էր եւ քահանայ Դասիոս անուն եւ վարդապետութեամբ աստուածաշունչ գրոց դարձոյց զնոսա ի հաւատս Քրիստոսի: Եւ զի մերձ էր տեղին բազում անգամ երթայր Աթենադորոս, եւ լսէր ի Դասիոսէ զքարոզութիւն աւետարանին: Եւ ինքն յեօթն ամաց հետէ ախտացեալ զախտ ցաւագին տառապէր յոյժ. եւ ծնօղք նորա արծաթ բազում ծախեալ էին ի բժիշկս զի միամօր էր նոցա, եւ ոչ կարացին բժշկել: Լուեալ Աթենադորոսի զբժշկութիւնն զոր առնէր սուրբ Լուսաւորիչն անուամբն Քրիստոսի, յորժամ տանէին զնա արկանել ի խոր վիրապն դիմեաց յոտս նորա, եւ առժամայն ընկալաւ ի նմանէ զբժշկութիւն. եւ հաւատաց ի Քրիստոս յամենայն սրտէ, եւ մկրտեաց զնա սուրբ քահանայն Դասիոս, եւ կոչեաց զանուն նորա Թէոդորոս: Եւ զամս եօթն գաղտնի պահէր զքրիստոնէութիւն իւր անդադար կանխեալ յաղօթս եւ ի պաղատանս առ Աստուած: Եւ ապա լուեալ հայր նորա Սուրէն բազում ողոքանօք ջանաց դարձուցանել անդրէն ի պաշտօն կռոցն. եւ իբրեւ ոչ կարաց հաւանեցուցանել, սկսաւ սպառնալեօք զարհուրեցուցանել զնա: Եւ նա փախուցեալ ի տանէն գնաց ի ձորակն զոր Սեղեմնուտ կոչեն եւ թաքեաւ անդ: Իսկ հայրն իմացեալ զտեղին գնաց անդր, եւ տեսեալ թէ հաստատուն կայ ի հաւատս Քրիստոսի բարկացաւ յոյժ, եւ կալեալ զհերացն խողխողեաց զնա անդ. եւ էր յայնժամ երանելին Թէոդորոս քսան եւ ութ ամաց եւ վեց ամսոց: Եւ ի գիշերին յայնմիկ լոյս պայծառ ծագեաց ի վերայ սուրբ մարմնոյ վկային Քրիստոսի. եւ Դասիոս քահանայ հրամանաւ մօր նորա Աղվիթոսի գնացեալ թաղեաց ի նմին տեղւոջ:

May 11 • 95 9.

10.

11.

12.

13.

His mother Aghvitos, a charitable woman, persuaded her husband to build a place for those who were infirm along the edge of a valley near a spring that was called Serbenut. There were thirty-five people there who, by begging alms, provided all that was necessary for them. And one of them was a Christian and a priest, Dasios by name, and by teaching them the divine scriptures He converted them to faith in Christ. Because this place was near to him, Athenadoros would come often and listen to Dasios preaching the gospel. He himself had been grievously afflicted for over seven years with a painful ailment, and his parents had already spent much money trying to heal him for he was their only son and they had not been able to get him healed. Athenadoros heard of the healing that this holy illuminator had performed in the name of Christ, so while he was being taken to be thrown into a deep pit, [Athenadoros] rushed to his feet and immediately received healing from him. And he believed in Christ with his whole heart, and the holy priest Dasios baptized him and gave him the name Theodoros. And for seven years he secretly guarded his Christian faith, engaged in incessant prayer and supplication to God. When his father Suren heard of this he tried with many attempts at persuasion to turn [his son] back to the worship of idols. When he was unable to convince him he began to terrorize him with threats. [Theodoros], however, fled from the house and went to the valley which was called Selemnut and he hid himself there. But his father learned of that place and went there. When he saw that [Theodoros] remained firm in his faith in Christ he became very angry, grabbed him by the hair and slew him on the spot. The blessed Theodoros was then twenty eight years and six months old. That night there shone a bright light upon the holy body of the martyr of Christ. And the priest Dasios, at the request of his mother Aghvitos, went there and buried him in that very place.

96 • Yaysmawurkʿ 14.

Եւ յետ իբրեւ հնգետասան ամաց` յորժամ անցանէր ընդ այն սուրբն Գրիգոր երեկօթս արար յաւանն Սուրենաշէն. եւ ի հասարակիլ գիշերոյն ետես լոյս մեծ ծագեալ ի վերայ ձորակին ուր էր գերեզման սրբոյն Թէոդորոսի, եւ հարցեալ ծանեաւ զպատճառն զոր պատմեաց նմա Դասիոս: Եւ ետ շինել անդ վկայարան յանուն սրբոյն Թէոդորոսի ուր մայր նորա Աղվիթոս ճգնողական վարուք կեցեալ անդր զամս եօթն բարի խոստովանութեամբ հանգեաւ ի Քրիստոս, եւ թաղեցաւ արտաքոյ դրան մատրանն. եւ Դասիոս քահանայ ի նմին վայրի թաղեալ կայ ի կողմն արեւելից: Եւ յետ ժամանակաց եղեւ տեղին այն վանք միանձանց անուանեալ Գորոբու սուրբ Թորոս, եւ գերեզման սրբոյն ուխտատեղի ամենայն ցաւագնելոց: 15. Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս քաջ եւ բարեպաշտ իշխանն Հայոց պարոն Թորոս որդի պարոն Լեւոնի: 16. Եւ յայսմ եղեւ շինութիւն թագաւորական քաղաքին Կոստանդինուպօլսի ի ձեռն մեծին Կոստանդիանոսի, որ նուիրեաց ի պաշտպանութիւն ամենօրհնեալ տիրուհւոյն մերոյ աստուածածնի:

May 11 • 97 14.

About fifteen years later, when the holy Grigor passed through that place, he spent the night in the town of Surenashen. At midnight there shone a great light over the valley in where the tomb of the holy Theodoros lay. He made inquiries and discovered the reason when Dasios recounted it to him. He then had a chapel built there in the name of St. Theodoros, where his mother Aghvitos lived an ascetic life for seven years with a good profession and then fell asleep in Christ. She was buried just outside the gate of the martyrion. The priest Dasios was also buried in the same place on the east side. Some time later that place became a monastery named for St. T‘oros of Gorob, and the tomb of the holy one became a pilgrimage site for all those suffering with various infirmities. 15. On this day the brave and pious prince of Armenia, Baron T‘oros, son of Baron Levon, fell asleep in Christ.83 16. And on this [day] was the construction of the imperial city of Constantinople by the great Constantine who dedicated it to the protection of our most blessed queen, the Theotokos.84

83. It is not entirely clear who this T‘oros was. 84. Constantinople, which became the capital city of the Byzantine Empire, was reinaugurated in 324 from ancient Byzantium as the new capital of the Roman Empire. Emperor Constantine the Great named it after himself, and dedicated it to the Mother of God on 11 May 330.

Մարերի Ե Մայիսի ԺԲ

Վարք երանելոյն Եպիփանու եպիսկոպոսի Կիպրացւոյ 1.

2.

3.

Այս սքանչելագործ եւ զարմանալի այրս Եպիփան էր ի սահմանաց Ելեւթերուպօլսի ի Փիւնիկիոյ, եւ էին ծնօղքն Հրէայք հողավաստակք: Եւ յետ մահուան հօրն առաքեաց զնա մայրն իւր զի վաճառեսցէ արատաւոր էշ մի. հանդիպեցաւ քրիստոնէի միոյ որոյ անունն էր Կղէոպիոս, եւ նա հարցանէր եթէ վաճառէ զէշն: Ասէ Եպիփան. Այո, վաճառեմ, բայց ստամբակ է: Եւ մինչդեռ խօսէին ընկէց էշն զԵպիփան եւ թափեաց զծունկսն ի բարձիցն: Իսկ Կղէոպիոս արարեալ զնշան խաչին ի վերայ վնասեալ տեղւոյն եւ յիշեաց զանունն Քրիստոսի եւ ողջացոյց, եւ սաստեաց իշոյն եւ առժամայն անկեալ սատակեցաւ: Եհարց Եպիփան վասն Քրիստոսի ցԿղէոպիոս թէ ո՞վ իցէ: Եւ նա ասէ. Յիսուս Քրիստոս է զոր խաչեցին Հրէայք: Եւ երթեալ պատմեաց մօրն իւրոյ: Եւ յաւուր միում հանդիպեցաւ ի ճանապարհի առն միոյ կրօնաւորի որոյ անուն էր Լուկիանոս, եւ աղքատ մի որ խնդրէր ողորմութիւն ի նմանէ, եւ հանեալ զպարեգօտն իւր զգեցոյց աղքատին. եւ տեսեալ Եպիփան զի անկաւ յերկնից սպիտակ հանդերձ եւ ծածկեաց զԼուկիանոս, եւ ի դողման լեալ անկաւ յոտս նորա եւ աղաչէր զի արասցէ զինքն քրիստոնեայ: Եւ կրօնաւորն տարաւ զնա առ եպիսկոպոսն եւ մկրտեաց: Եւ տեսանէ եպիսկոպոսն զերեսս Եպիփանու լցեալ փառօք եւ պսակ ի գլուխ նորա:

– 98 –

May 12 Marer 5 The life of the blessed Epiphanius, bishop of Cyprus 1.

2.

3.

The amazing wonder-working Epiphanius was from the territory of Eleutheropolis in Phoenicia. His parents were Jewish and they were farmers. After the death of his father, his mother sent him to sell their lame donkey. [On the way] he met a certain Christian whose name was Cleophas who asked [Epiphanius] if he were selling the donkey. Epiphanius responded, “Yes, I am selling him, but he is stubborn.” As he said this, the donkey threw Epiphanius down and dislocated his knees. Then Cleophas made the sign of the cross over the injured area, invoked the name of Christ and healed him. Then he admonished the donkey and it fell down dead on the spot. Epiphanius asked Cleophas who this Christ was. And he responded, “Jesus Christ is the one whom the Jews crucified.” Epiphanius returned to his mother and recounted all this to her. One day he encountered on the road a monk whose name was Lukianos. He was a poor man and so he asked him for alms. [Lukianos] took off his tunic and clothed the poor man in it. Epiphanius saw that a white garment came down from heaven and enveloped Lukianos. Overcome with fear, he fell at the feet of [Lukianos] and implored him to make him a Christian. The monk took him to the bishop and he baptized [Epiphanius]. The bishop saw the face of Epiphanius filled with glory and a crown on his head.

– 99 –

100 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

Եւ յորժամ դարձաւ ի տուն իւր մեռաւ մայրն, եւ ետ մկրտել զքոյր իւր եւ եդ ի կուսանաց վանս, եւ արար կրօնաւոր: Եւ ինքն զամենայն ինչս իւր բաշխեաց աղքատաց եւ գնաց ի վանս Լուկիանոսի: Եւ էր յայնժամ ամաց վեշտասանից սուրբն Եպիփան, եւ պահէր երկուս եւ երիս աւուրս եւ ապա ճաշակէր հաց եւ աղ եւ ջուր, եւ զայն ոչ յագեցմամբ: Եւ յաւուր միում հանդիպեցաւ ճանապարհորդաց զի բարձեալ էին գրաստուց իւրեանց գինի, եւ ջուր ոչ գտանէին, եւ գրաստքն նուաղեցան յոյժ. եւ Եպիփան արար աղօթիւք զգինին ջուր եւ արբոյց անասնոցն: Եւ բազում հիւանդս եւ ախտաժէտս աղօթիւք միայն ողջացուցանէր, եւ զդեւս ի մարդկանէ հալածէր: Եւ դեւ մի աղաղակեաց. Ո~վ Եպիփան զքսան եւ զերկու ամ հալածելոց ես զմեզ, գնացից ի Պարսիկս եւ մեծաւ աշխատութեամբ տարայց զքեզ անդ: Եւ երթեալ դեւն ի Պարսիկս եմուտ ի դուստր թագաւորին, եւ խեղդէր զնա եւ ասէր. Եթէ ոչ եկեսցէ Եպիփան ոչ ելանեմ ի քէն: Եւ փութանակի առաքեաց արքայն Պարսից եւ տարան զԵպիփան , եւ յերթալն նորա հալածեցաւ դեւն, եւ երկիր եպագ նմա թագաւորն: Եւ զոմն մի մոգ համր արար վասն անառակ խօսիցն, եւ դարձեալ վասն աղաչանաց թագաւորին արար զի խօսեսցի մոգն: Եւ պատուիրեաց արքային. Եթէ ընդ Հոռոմոց մարտնչիս` լինիս թշնամի խաչելոյն, եւ թագաւորութիւնդ քո ի թշնամեաց քոց կորնչի: Եւ զայր մի սպանեալ հանին ընկենուլ շանց եւ ագռաւուց կերակուր. եւ Եպիփան աղօթիւք կենդանացոյց եւ յանջրդի տեղւոջ ջուր բղխեցոյց: Եւ սատանայ եղեալ ի կերպարանս մարդոյ եւ հանդիպի ծոյլ եւ պղերգ կրօնաւորի ումեմն, եւ երկիր ետ նմա պագանել եւ առժամայն եմուտ ի նա. եւ երթեալ ի վանսն իւր մեծ խռովութիւն շարժեաց ի կրօնաւորսն: Եւ լուեալ Եպիփանու գնաց ի վանսն, եւ ելեալ սատանայի փախեաւ:

May 12 • 101 4.

5.

6.

7.

When he returned to his house, his mother had died. He had his sister baptized and he put her into a convent where she became a religious, while he himself distributed his goods to the poor and he went to the monastery of Lukianos. The holy Epiphanius was at the time sixteen years old. He fasted two or three times a week and would then eat [only] bread, salt and water but not enough to satisfy himself. On another day he encountered some travelers who were carrying wine on their horses but they could find no water and the horses were getting very weak. Epiphanius then turned by his prayers the wine into water and he watered the beasts. He also healed by his prayer alone many who were sick and infirm, and he cast demons out of people. One demon began to cry out, “O Epiphanius, for twenty-two years you have been casting us out. I will go to Persia and I will expend great energy to make you go there.” Then that demon went to Persia and entered into the daughter of the king, began to torment her and say, “Unless Epiphanius comes here I will not come out of you.” Immediately the king of Persia sent and had Epiphanius brought to him. As soon as he arrived he cast out the demon, and the king prostrated himself before him. He also made mute a certain magi because of the lewd things he would say, and then later, at the petition of the king, he made him able to speak once again. He also recommended to the ruler, “If you go to war against the Byzantines,85 you will become an enemy of the Crucified One and your kingdom will be destroyed by your enemies.” A certain man who had been killed was being carried down to be thrown as food for dogs and crows, but by his prayers Epiphanius brought him back to life. He also caused water to spring up in a very arid place. Satan once appeared in the form of a man and encountered a certain ascetic who was lazy and slothful. He made him bow down to him and immediately entered into him. [The ascetic] returned to his monastery and caused much disorder among the monks. When Epiphanius heard of this he went to the monastery and Satan left and fled away.

85. Literally “Romans,” but Easterners commonly referred to the Byzantines as Romans, as they were citizens of the “New Rome.”

102 • Yaysmawurkʿ 8.

Եւ առիւծ մի ելանէր ի ճանապարհին եւ զբազումս սպանանէր. գնաց Եպիփան ի տեղին, եւ ի տեսանել գազանին զերեսս Եպիփանու սատակեցաւ: 9. Եւ երթեալ Եպիփանու ի Ղեւոնդիուպօլիս եգիտ անդ աբեղայ մի որ ուսուցանէր ժողովրդեանն եւ հաւատարմացուցանէր եթէ յաւուր յարութեանն այս մարմինս ոչ յարիցէ, այլ փոխանակ այսմ հողացեալ մարմնոյս այլ մարմին յարիցէ. եւ տղայք որ մեռանին կատարեալ մարմնով ոչ յառնեն: Իսկ երանելին Եպիփան սաստեաց նմա, եւ առժամայն կապեցաւ լեզուն եւ եղեւ անմռունչ: Եւ ուսոյց ամենեցուն զուղղափառ հաւատսն: Եւ այլ բազում սքանչելիս արար Եպիփան որ գրեալ է ի կատարեալ պատմութեան իւրում: 10. Եւ եղեւ մեռանել արքեպիսկոպոսին Կիպրոսի կղզւոյն. եւ ի տեսլեան հրամայեաց Տէր եպիսկոպոսացն զի ձեռնադրեսցեն զԵպիփան արքեպիսկոպոսապետ Կիպրոսի: Եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ յեկեղեցիսն եւ յամենայն կղզին: 11. Եւ այլ շնորհ մեծ տուաւ Եպիփանու, զի յորժամ պատարագ մատուցանէր տեսանէր զզօրութիւնն Աստուծոյ զի իջանէր ի վերայ խորհրդեանն: Եւ ի միում աւուր ոչ ետես եւ յերկիւղի լեալ` տեսանէր ի ձախակողմանէ սեղանոյն սարկաւագ մի զի ունէր ի ճակատն չար վէր բորոտութեան. հրամայեաց եւ հանին արտաքոյ եկեղեցւոյն, եւ ապա ետես զնշանն: Եւ յորժամ արձակեաց զժողովուրդն խոշտանգէր կապեալ բանիւք զսարկաւագն զի խոստովանեսցի զոր ինչ արարեալ էր չար գործս: Եւ նորա անկեալ յոտսն խոստովանեցաւ եթէ ի գիշերին յայնմիկ ընդ կնոջ իւրում խառնակեցաւ: Եւ պատուիրեաց մեծաւ զգուշութեամբ զի յաւուր յորում մերձենայ յամուսինն իւր եթէ քահանայ կամ սարկաւագ կամ այլ ոք յուխտէ եկեղեցւոյ ոչ ելցեն ի խորանն:

May 12 • 103 8.

A lion used to go along the road and it killed many people. Epiphanius went to the place and when that wild beast saw the face of Epiphanius it fell down dead. 9. Epiphanius once went to Leontiopolis and he found there a certain hermit who was teaching the people and was trying to convince them that on the day of resurrection this body would not be raised up, but that in the place of this body that would become dust another body would be raised up. [He was also teaching them] that children who died with a mature body would not be raised up. Then the blessed Epiphanius rebuked him and immediately his tongue was bound up and he became mute. Then he taught all [the people] the orthodox faith. And Epiphanius performed many other wondrous deeds that are recorded in his full biography.86 10. The archbishop on the island of Cyprus had recently died. And by means of a vision the Lord demanded the bishops to ordain Epiphanius as archbishop of Cyprus. And there was great joy in the churches and on the entire island. 11. Yet another great favor was granted to Epiphanius, that whenever he would offer the sacrifice he was able to see the power of God descending upon the mysteries. But on one day he did not see it and he was seized with fear. He then saw to the left of the altar a certain deacon who had on his forehead a very bad mark of leprosy. He demanded that he remove himself from the church and then he again saw the sign. Then after he dismissed the people he lambasted the deacon with words of reprimand if he did not confess the evil deed that he had committed. He then fell at the feet of [Epiphanius] and confessed that on that night he had had relations with his wife. [Epiphanius] then charged with great caution that on the day that a priest, deacon or any other ordained minister of the church drew near to his spouse he should not ascend onto the altar.

86. The biography of Epiphanius, traditionally ascribed to his disciples John and Polybius, is largely a collection of later legends; to my knowledge, it has never been translated into English.

104 • Yaysmawurkʿ 12.

Եւ յաւուրս քահանայապետութեան նորա էին ի Կիպրոս հերձուածողք. օձեանք, սաբելացիք, կարպոկրիտեանք, նիկոլայիտք, սիմոնացիք, բասիլեանք, զամենեսեան որ ոչ դարձան յուղղափառութիւն ի կղզւոյն հալածեաց: 13. Եւ յաւուրսն յայնոսիկ կոչեցին զԵպիփան ի Կոստանդինուպօլիս վասն աքսորելոյ զպատրիարքն զՅովհաննէս Ոսկեբերանն: Եւ Եպիփան ամենեւին ոչ էր հաւան ի բանս թագուհւոյն Եւդոքսիայ, եւ ոչ գրեաց վկայութիւն ի չարութեան տումարն վասն արտասահմանելոյն Յովհաննու յաթոռոյն: Առաքեաց թագուհին զմի ի ներքինեացն առ Յովհաննէս եւ պատուիրեաց ներքինոյն եթէ Ասա յանձնէ քումէ եթէ եւ Եպիփան գրեաց ի տումար աքսորանաց քոց: Եւ ներքինոյն արարեալ զհրամայեալսն դարձաւ առ թագուհին: 14. Իսկ Յովհաննէս տրտմեցաւ յոյժ եւ գրեաց թուղթ առ Եպիփան այսպէս. Ո~վ սքանչելիդ Եպիփան, յօժարեցա՞ր եւ դու յանկումն իմ եւ ետուր ձեռնագիր, ոչ եւս հասցես յաթոռն քոյ: Գրեաց եւ Եպիփան առ Յովհաննէս պատասխանի. Ո~վ սուրբ ճգնաւոր Յովհաննէս, որպէս եւ ես ոչ հասեալ նստայց յաթոռն իմ, նոյնպէս եւ դու ոչ հասցես յաքսորանս քո: Եւ եղեւ ըստ բանի նոցա մեռանել Յովհաննու ի ճանապարհին, եւ թաղեցաւ ի կոմանա: Եւ Եպիփան եմուտ ի նաւ զի երթիցէ ի Կիպրոս, հիւանդացաւ ի նաւին, եւ եղեւ մրրիկ ի ծովուն, եւ յոյժ ալէկոծէր նաւն: Եւ ասէ Եպիփան. Եթէ ոչ կատարի բան տեառն իմոյ Յովհաննու` խռովութիւն ծովուս ոչ դադարէ: Եւ առեալ զաւետարանն ի գիրկս իւր պատուիրեաց աշակերտացն իւրոց զոր ինչ հրամայելոցն էր, եւ ողջունեալ զամենեսեան աւանդեաց զհոգին իւր խաղաղութեամբ առ Աստուած Մայիսի ԺԲ: Եւ առժամայն դադարեաց մրրիկ ծովուն, եւ եղեւ խաղաղութիւն ալեացն: Էր երանելին Եպիփան ամաց հարիւր հնգետասանից: Եւ մի ոմն ի նաւավարացն վերացոյց զհանդերձս նորա տեսանել թէ թլփատեալ իցէ, եւ մեռեալ մարմինն Եպիփանու վերացոյց զոտս իւր իբրեւ կենդանի եւ եհար զնաւավարն ի սիրտն եւ անկեալ մեռաւ: Եւ ժողովեցան ամենեքեան որ ի նաւին էին եւ մեծաւ հառաչմամբ եդին զնա առ ոտս սրբոյն, եւ արտասուալից ողբովք խնդրէին զթողութիւն. եւ նոյնժամայն կենդանացաւ մեռեալն:

May 12 • 105 12.

During his pontificate there were heretics on Cyprus: Ophites, Sabellians, Carpocratians, Nicolaitans, Simonians, and Basilidians. All of those who did not convert to orthodoxy he chased off the island.87 13. In those same days Epiphanius was summoned to Constantinople on account of the exile of the patriarch John Chrysostom. Epiphanius placed no trust at all in the words of the empress Eudoxia and so he would not sign the evil decree concerning the banishment of John from his throne. The empress then sent one of her eunuchs to John and she commanded that eunuch, “Say on your own ‘Epiphanius also signed the decree for your exile.’” The eunuch thus carried out the command of the empress and returned to her. 14. John was extremely grieved and he wrote a letter to Epiphanius saying, “O admirable Epiphanius, did even you consent to my overthrow? And put your signature [on the decree]? You will not return again to your own throne!” Epiphanius penned this response to John: “O holy ascetic John, just as I will not sit again on my throne, so too will you never reach your place of exile.” And it happened just as they had said. John died on the way and was buried in Komana. Epiphanius embarked on a ship that was going to Cyprus, he became sick on the ship. A storm rose up on the sea, and the ship began to be tossed about violently. And Epiphanius said, “Unless the word of my lord John has been fulfilled, the turbulence on this sea will not abate.” Putting his gospel-book upon his breast he then enjoined on his disciples everything that he had to command them. He then gave them his salutations and peacefully handed over his soul to God on the twelfth of May. Immediately the storm on the sea abated and the waves became tranquil. The blessed Epiphanius was one hundred fifteen years old. One of the shipmen lifted up his garment in order to see if he had been circumcised, but the dead body of Epiphanius raised his foot as if he were alive and kicked the shipman in the heart and he fell down dead. All those who were present on that ship gathered together and with great lamentation placed [that shipman] at the foot of the holy one, and full of tears and moaning they began to seek his forgiveness; and immediately that dead man rose up alive.

87. Epiphanius was one of the early heresiologists. His Ancoratus and, to an even greater degree, his Panarion, are major sources on heretical teachings in the early church.

106 • Yaysmawurkʿ 15.

Եւ յորժամ հասին ի Կիպրոս լու եղեւ յամենայն կղզին եւ ի Կոստանդիա քաղաքն, գնացին ընդ առաջ մոմեղինօք եւ խնկօք, եւ հանին զերանելին ի ցամաք, եւ կոծ մեծ եղեւ ի քահանայսն եւ ի կրօնաւորսն եւ յամենայն ժողովուրդն: Եւ կոյրք երեք անկան ի վերայ սուրբ մարմնոյն, եւ բացան աչք նոցա: Եւ յորժամ տարան յեկեղեցին խորհուրդ արարին ամենայն եպիսկոպոսունքն եւ ուխտականք եկեղեցւոյն թէ ու՞ր թաղեսցեն զնա, եւ հրաման եհաս ի թագաւորէն զի թաղեսցեն զնա յեկեղեցւոջն, եւ արարին այնպէս:

May 12 • 107 15.

When they arrived in Cyprus the news went out to the entire island and to the city of Constantia. [The inhabitants] went in front with candles and incense, and they set the blessed one in the ground. There was much lamentation among the clergy, the religious and the laity. Three blind persons fell upon his holy corpse and their eyes were opened. When they brought him into the church, all the bishops and consecrated religious took counsel concerning where they should bury him. But a command came from the emperor that they should bury him in the church, and so they did.

Մարերի Զ Մայիսի ԺԳ

Վկայութիւն սրբուհւոյ կոյս աղախնոյն Քրիստոսի Գղիկերիայ 1.

2.

Սրբուհի եւ կոյս վկայն Քրիստոսի Գղիկերիա էր ի ժամանակս Անտոնինոսի կռապաշտ արքային եւ Սաբինոսի դատաւորին: Եւ ի քաղաքին Տրայանուպօլիս յորժամ զոհս մատուցանէին կռոցն` գրեաց Գղիկերիա ի ճակատն իւր զանունն Քրիստոսի եւ արար զնշան սրբոյ խաչին. գնաց առ դատաւորն եւ ասէ. Քրիստոնեայ եմ եւ աղախին Քրիստոսի: Ասէ դատաւորն. Առ ղամբարս եւ մատո զոհս աստուծոյ: Ասէ սրբուհին. Ես զոհս մատուցանեմ Աստուծոյն իմոյ պատարագ օրհնութեան: Եւ ցուցանէր ժողովրդեանն զնշան խաչին որ ի ճակատին էր: Գնաց ի տաճարն եւ զԴիոնիսի բազինն խորտակեաց. եւ անօրէնքն զնա քարկոծ արարեալ ոչ կարացին վիրաւորել: Եւ կալեալ զերանելի կինն բռնադատէին ուրանալ զՔրիստոս, եւ ոչ հաւանեցաւ: Կախեցին զհերացն եւ քերեցին զմարմինն. եւ հրեշտակ Տեառն եհար զդահիճսն, եւ անկան որպէս մեռեալք: Եւ արգելին զնա ի բանդ աւուրս բազումս անսուաղ, եւ հրեշտակ Տեառն կերակրէր զնա: Եւ երթեալ դատաւորին ի բանդն ետես սկաւառակ կաթամբ եւ հաց եւ ջուր, եւ զարմացաւ զի դուռն փակեալ եւ կնքեալ էր:

– 108 –

May 13 Marer 6 The martyrdom of the holy virgin and handmaiden of Christ, Glyceria 1.

2.

This holy virgin and martyr for Christ lived in the time of the impious emperor Antoninus and the magistrate Sabinus. In the city of Trajanopolis, when they used to offer sacrifices to the idols, Glyceria wrote on her forehead the name of Christ and made the sign of the holy cross. She then went to the magistrate and said, “I am a Christian and a handmaid of Christ.” The magistrate responded, “Take this torch and offer sacrifices to our god.” The holy woman retorted, “I offer this sacrifice to my God as a blessed offering.” And she manifested to the people the sign of the cross that was upon her forehead. She then went to the temple and smashed the altar of Dionysius. Those wicked ones then stoned her but they were unable to harm her. They then seized the blessed one and tried to coerce her into renouncing Christ but she resisted. They hung her up by her hair and they flayed her body, but an angel of the Lord struck those executioners and they fell down as if dead. They locked her up in prison without any food for many days, but an angel of the Lord supplied her with nourishment. When the magistrate came to her prison cell he saw a dish with milk, bread and water; he marveled for the gate was closed and sealed.

– 109 –

110 • Yaysmawurkʿ 3.

4.

Գնաց դատաւորն ի Հերակլիա ի քաղաքն Թիրակայ եւ տարաւ զկնի իւր զաղախինն Քրիստոսի եւ անդ յոյժ նեղեաց զնա զոհել կռոցն եւ ոչ լուաւ: Արկին զնա ի բորբոքեալ հուր եւ իջեալ անձրեւ շիջոյց զհուրն: Քերթեցին զճակատն յունկանէ յունկն, եւ արկին ի բանդ երկաթի կապանօք. եւ հրեշտակ Տեառն իջեալ ելոյծ զկապանսն եւ զճակատն ողջացոյց: Եւ դահիճն Լաւոդիկոս մտեալ ի բանդն եգիտ զսրբուհին լուծեալ ի կապանացն եւ զճակատն ողջացեալ, հաւատաց ի Քրիստոս եւ երթեալ առ դատաւորն խոստովանեցաւ զանունն Քրիստոսի եւ հատին զգլուխ նորա: Եւ զԳղիկերիա ընկեցին կերակուր լինել գազանաց եւ ոչ մերձեցան ի նա: Արձակեցին այլ գազան եւ նա ժանեօքն եխած զաղախինն Քրիստոսի, բայց ոչ վիրաւորեաց. եւ առժամայն աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Մայիսի ԺԳ: Եւ Դոմետիանոս եպիսկոպոսն թաղեաց զնա պատուով ի քաղաքին իւրում ի Հերակլիա:

May 13 • 111 3.

4.

The magistrate went to Herakleia, a village in Thrace, and he dragged behind him the servant of Christ, and there they pressed her hard to sacrifice to the idols but she would not obey. They then cast her into a blazing fire, but rain came down and extinguished the fire. They then peeled off her forehead from one ear to the other and they cast her again into prison in iron chains, but an angel of the Lord came down, unbound the chains and healed her forehead. The executioner Laodikos entered into her prison cell and found the holy one free of the chains and with her forehead healed. He believed in Christ, went to the magistrate and professed the name of Christ, so they cut off his head. They threw Glyceria out to be fodder for the wild animals but these would not even approach her. They let loose another wild beast upon her and it gored the handmaid of Christ with its horns, but it did her no harm. At that time she handed over her soul to God on the thirteenth of May. The bishop Dometianos buried her with honor in his city of Herakleia.

Մարերի Է Մայիսի ԺԴ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Իսիդորի եւ Մեռոպի կուսի 1.

2.

3.

Քրիստոսի մարտիւրոսն Իսիդորոս զօրական էր յԱղեկսանդրիա քաղաքէ, յաւուրս կռապաշտ արքային Դեկոսի, եւ գնաց ընդ այլ զօրականսն նաւօք ի Հիոն Կղզին: Եւ մի ոմն ի զօրականացն Յուլիոս անուն մատնեաց զնա առ հազարապետն Նումերիոս եթէ քրիստոնեայ է: Եւ կոչեցեալ առ ինքն հարցանէր: Եւ սուրբն Իսիդորոս համարձակութեամբ, ջերմեռանդն սիրով եւ անխախտելի մտօք խոստովանեցաւ զանուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Եւ շատ ջանացան զի ուրասցի զՔրիստոս եւ ոչ կարացին եւ հրամայեաց հատանել զգլուխ նորա: Եւ յորժամ տարան ի տեղին աղօթեաց այսպէս. Գոհանամ զքէն Հայր եւ Որդի եւ սուրբ Հոգի, լուր աղօթից իմոց եւ ընկալ զհոգիս իմ ի ձեռս քո: Եւ ամենեքեան որ աղաչեն զքեզ անուամբս իմով Իսիդորոսի եթէ ի սովի, եթէ ի փորձութեան, եթէ ի ծովի, լուր աղօթից նոցա եւ կատարեա զխնդրուածս նոցա եւ փրկեա զնոսա յամենայն փորձութենէ: Եւ խոնարհեցուցեալ զծունկսն յերկիր, արար զնշան խաչին եւ ապա հատին զգլուխ նորա Մայիսի ԺԴ: Եւ Ամոնիոս քահանայն թաղեաց զնա ի նոյն տեղւոջ. եւ ինքն գնաց յԵլեսպոնտոս մարտիւրոսացաւ եւ ընկալաւ զպսակ ի Քրիստոսէ:

– 112 –

May 14 Marer 7 The martyrdom of St. Isidore and the virgin Meropi 1.

2.

3.

Isidore, a martyr for Christ, was a soldier in Alexandria in the time of the impious emperor Decius, and he went with other soldiers to the island of Chios. One of the soldiers, whose name was Julius, delivered him up to the chiliarch Numerius because he was a Christian. [Numerius] summoned [Isidore] before him and asked him [about this]. The holy Isidore, with boldness and ardent love and with an unshakable mind, professed the name of our Lord Jesus Christ. They took great pains to make him renounce Christ but they were unable, so [Numerius] commanded them to cut off his head. When they brought him to the place [of execution] he prayed in these words: “I give you thanks, Father, Son and Holy Spirit; hear my prayer and receive my spirit into Your hands. And as for all those who pray to You in my name, Isidore, whether in the case of famine, or temptation or on the sea, hear their prayers, fulfill their wishes and deliver them from every temptation.” He then bent his knees to the ground and made the sign of the cross; then they cut off his head on the fourteenth of May. Ammonius the priest buried him in that very place, and then he himself went to Hellespont, was martyred there and received a crown from Christ.

– 113 –

114 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

Եւ կին մի հաւատացեալ որում անուն էր Միւռոպի, փախեաւ վասն հալածանացն յԵփեսոս եւ ի Հիոն կղզին եւ յագարակս իւր քննեաց զնշխարս սրբոյն Իսիդորոսի, եւ յայտնեաց նմա հրեշտակ Տեառն եւ հանեալ պատեաց սուրբ կտաւովք եւ անուշահոտութեամբ պահեաց ի տան իւրում: Եւ լուեալ կռապաշտիցն խոշտանգէին զնա տալ զնշխարսն զի այրեսցեն եւ վասն զի ոչ ետ եւ ոչ եցոյց զտեղին եւ ոչ ինքն ուրացաւ զՔրիստոս` հատին զգլուխ նորա, եւ եղեւ վկայ Քրիստոսի: Եւ յետ ժամանակաց յաւուրս քրիստոնէութեան բնակիչք Հիոն կղզւոյն շինեցին մեծ եւ գեղեցիկ եկեղեցի յանուն սրբոյն Իսիդորոսի եւ սրբոյն Միւռոպի, եւ հանգուցին անդ զպատուական նշխարս նոցա:

Ի սմին վկայութիւն երանելոյն Նիկողայոսի նոր մարտիւրոսի 6.

7.

Քաջ վկայն Քրիստոսի Նիկողայոս էր ի քաղաքէն Պրուսայու, ազգաւ հայ, բարեպաշտ ծնօղաց զաւակ, եւ էր անուն հօր նորա Աթաճան եւ մօրն Շուշան: Եւ յորժամ եղեւ ութ ամաց մեռաւ հայր նորա եւ ոչ մնաց ինչ եւ մայրն գործէր ձեռօք իւրովք, եւ սնուցանէր զնա բազում տառապանօք: Եւ յետ փոքր մի ուսանելոյ զգիրս` ետ զնա յարհեստ կազմելոյ զմատման եւ հասեալ ի չափ նստաւ ի կրպակի ի շուկայն որ կոչի Թահտաղալէ Պօղազի, եւ աշխատութեամբ իւրով հոգայր զկարեւոր պէտս տան իւրոյ: Եւ էր պատանիս այս գեղեցիկ տեսլեամբ եւ վայելուչ հասակաւ, հեզ, քաղցրաբարոյ եւ երկիւղած յԱստուծոյ: Իսկ այլազգիք որք կրպակակիցք էին Նիկողայոսի զչարեալ ընդ գեղեցկութիւն կերպարանին եւ ընդ ազնուութիւն բարուցն, բազում անգամ յորդորէին զնա եւ ողոքէին դառնալ ի կրօնս իւրեանց, խոստանալով զնա փեսայացուցանել ընդ դստեր մեծատան ուրուք ընդ որ ինքն հաճեսցի, եւ ճոխանալ ընչիւք եւ փառօք եւ պատուով: Իսկ նա արհամարհէր զայն ամենայն մեծութիւն եւ զփառս զոր խոստանային նմա, լաւ համարեալ աղքատութեամբ եւ անարգանօք կալ ընդ Քրիստոսի քան մեծութեամբ եւ փառօք առանց Քրիստոսի:

May 14 • 115 4.

5.

A certain woman of faith whose name was Meropi fled from Ephesus to the island of Chios on account of the persecutions. She searched throughout the rural areas there for the remains of the holy Isidore. An angel of the Lord revealed it to her. She exhumed [the body], wrapped it in sacred linens and with sweet perfumes she kept it in her house. When the idolaters heard this they began to torture her in order to make her give up those remains so that they might burn them. Because she would not give them up, nor would she show them where they were and she would not renounce Christ, they cut off her head and she became a martyr for Christ. Later, in the days of Christianity,88 the inhabitants of the island of Chios built a great and beautiful church in the names of St. Isodore and St. Meropi, and there they laid to rest their venerable remains.

On the same [day] is the martyrdom of the blessed Nicholas, the neomartyr 6.

7.

The brave martyr for Christ Nicholas was from the city of Broussa, of Armenian nationality, and the son of pious parents. His father’s name was Athajan and that of his mother, Susan. When he was eight years old his father died and they had nothing. His mother began to offer herself for manual labor and raised him up with much difficulty. After he began learning his letters, she sent him [to learn] the artisan trade of fashioning pencils. When he had completed his training he set up a shop in the marketplace that was called T‘ahtaghale-Poghazi. By means of this work he was able to provide the essentials for his household. This young man was handsome to look upon, of elegant stature, affable, good-natured, and a lover of God. There were some Muslims who ran shops nearby to Nicholas who resented his handsome figure and his excellent character. They tried many times to induce him and to persuade him to convert to [worshipping] their idols, and they would promise him to arrange a marriage with the daughter of any wealthy man of his choosing, and that he would be rich in property, in fame and in honors. But he would disdain all this power and honors that they promised him, preferring to remain in poverty and disgrace with Christ than in fame and honor without Christ.

88. That is, after Constantine promulgated the Edict of Milan in 313, which made Christianity a religio licita of the Roman Empire.

116 • Yaysmawurkʿ 8.

Տեսեալ նոցա զհաստատութիւն մտաց պատանւոյն թէ անդրդուելի կայ ի հաւատսն Քրիստոսի սկսան ահ արկանել նմա ասելով թէ Յամառութեամբ քով ոչ միայն զայս ամենայն բարիս այլ եւ զկեանս քո հանդերձեալ ես կորուսանել զի դու առաջի մեր ուրացար զհաւատն քո եւ ընկալար զայլազգութիւն եւ այժմ կամիս ի բաց թողուլ զայն, եւ լինել քրիստոնեայ: 9. Ասէ ցնոսա երանելի պատանին. Մի ինչ կարծէք եթէ ի սպառնալեացն մահու երկուցեալ դառնամ ի կրօնս ձեր, զի ոչ տանջանք եւ ոչ մահ կարեն մեկնել զիս ի հաւատոցն Քրիստոսի զոր ունիմ ի մանկութենէ իմմէ: Ի բանիցս յայսցանէ ոմանք ի դրացեաց անտի այլազգեաց որք բարեսիրտք էին, ի միտ առեալ թէ յօժար է մեռանիլ քան թէ փոքր մի ի հաւատոցն խախտիլ, խրատ տան նմա հացկերոյթս ինչ առնել ոսոխացն, եւ ինքեանք միջնորդ եղեալ լռեցուսցեն զլեզուս նոցա ի տարապարտ ամբաստանութենէն: 10. Եւ նորա հաւանեալ արար կոչունս մեծահաց, եւ այնուհետեւ լռեցին զամս հինգ. եւ ինքն սրտադիւր եղեալ ի ղրպարտութենէ նոցա եմուտ ի կարգ աշխարհի: Եւ հազիւ կացեալ ընդ ամուսնոյն զամիսս վեշտասան, թշնամիք նորա խորհեցան ընդ միմեանս խորհուրդ չար, եւ ժողովեալ եկին առ նա եւ ասեն. Ո~վ դու զինչ է այդ զոր առնես. ո՞չ աւանիկ առաջի մեր ամենեցուն ընկալար զդենս մեր, եւ այժմ արհամարհեալ զայն` պաշտես զնախնի հաւատն քո. համարիցիս արդեօք եթէ իրաւունք եւ դատաստան բարձեա՞լ իցէ ի քաղաքէ աստի: Ասէ ցնոսա Նիկողայոս. Ի քրիստոնէական հաւատս ծնեալ եմ եւ ի սոյն մեռանիմ, եւ զայլ ինչ հաւատ ոչ բնաւ ընկալայ եւ ոչ ընկալայց երբէք: 11. Յայնժամ սաստիկ սպառնալեօք եւ կատաղութեամբ բուռն հարեալ զնմանէ տարեալ կացուցին առաջի դատաւորին, եւ չարախօս եղեն ստութեամբ եւ ասեն. Այրս այս առաջի մեր ուրացաւ զհաւատս իւր եւ դարձաւ յայլազգութիւն, եւ դաւանեաց զդաւանութիւնս մեր, եւ այժմ թողեալ զայն` պաշտօն տանի խափանեալ կրօնից նախնեաց իւրոց:

May 14 • 117 8.

When they saw the firmness of the young man’s mind that he stood steadfast in his faith in Christ, they began to threaten him saying, “Because of your stubbornness you will not only lose all these honors but also your future life, because you denied your faith in our presence and accepted Islam but now you wish to turn away from that and become a Christian.” 9. That blessed young man than said to them, “Do not think for a minute that I would convert to [worship] your idols out of any fear of your threats of death. For neither tortures nor even death can turn me away from my faith in Christ that I have held since my childhood.” At these words some Muslims, who were neighbors and good-hearted, perceived that he was determined to die rather than to desert his faith even a little bit. They proposed to him then that he should host a feast for his adversaries, so that perhaps they might become mediators [on his behalf] and so keep their tongues silent from any unnecessary accusations. 10. He was persuaded by them and he sent out invitations for a great banquet, and for five years they kept their silence. As for [Nicholas], he was enjoying his freedom from their slander and got himself married. But he had been with his wife barely sixteen months when his enemies conceived among themselves a wicked plan. Gathering themselves together they went to him and said, “O you! What is this that you are doing? Did you not accept our religion in the presence of us all? And are you not now renouncing it and practicing your old faith? Do you now think that law and justice have been removed from this city?” Nicholas responded to them, “In the Christian faith I was born and in it I will die; no other faith have I ever accepted, nor will I ever accept one.” 11. Then with excessive threats and rage they seized him and brought him into the presence of the magistrate. And they began to slander and speak falsely against him saying, “This man has denied his faith in our presence, converted to Islam and has practiced our faith. But now he has abandoned it and has taken up that faith forbidden by the religion of his forefathers.”

118 • Yaysmawurkʿ 12.

Եւ դատաւորն պնդագոյնս հարցուփորձ արարեալ` իբրեւ եգիտ հաստատուն ի հաւատս Քրիստոսի, սկսաւ ողոքանօք եւ խոստմամբ պարգեւաց եւ պատուոյ յորդորել զնա, եւ ապա սպառնալիս չարչարանաց եւ մահու ի վերայ ածել զի հաւանեցուցանել կարասցէ: Իսկ Քրիստոսի վկայն ոչ ողոքանացն ինչ, եւ ոչ ի սպառնալեացն զարհուրեցաւ, այլ աներկիւղ համարձակութեամբ առաջի ատենին խոստովանեցաւ զանունն Քրիստոսի: 13. Ընդ որ բարկացեալ դատաւորն հրամայեաց եւ արկին ի բանդ, եւ պնդեցին զոտս նորա ի կոճեղս, եւ եկաց անդ զաւուրս տասն: Եւ քրիստոնեայք որք էին ի քաղաքին բազմօք ջանացան ազատել զնա արծաթ յոյժ խոստանալով նմա բայց չեղեւ հնար: Նա եւ այլազգիք ոմանք տեսանելով թէ տարապարտ մեռանելոց է հարեալ ի խղճէ մտաց գնացին առ դատաւորն եւ վկայեցին զստութենէ ամբաստանողաց, այլ ոչ լուաւ նոցա: 14. Եւ մինչդեռ ի բանտին կայր երանելին, եգիտ նուտ առ նա քահանայ ոմն եւ հաղորդեաց զնա ի կենդանարար մարմնոյ եւ յարենէ Որդւոյն Աստուծոյ, եւ քաջալերեալ զօրացոյց զնա յուսով կենացն յաւիտենից: Եւ ի վաղիւն ածին զնա միւսանգամ յատեան դատաւորին, եւ քաղցր եւ ողոք բանիւք խրատ տայր նմա գալ ի հաւանութիւն. եւ այլազգիք թշնամիք նորա արծաթ բազում մատուցանէին սրբոյն, եւ խոստանային զմեծամեծս: Իսկ նա ի բաց մերժեալ զարծաթն ասէ. Գանձք ձեր եւ մեծութիւն եւ հաւատք ձեր ձեզ լիցի, ես քրիստոնեայ եմ եւ Քրիստոսի ծառայ, եւ պատրաստ եմ մեռանիլ վասն անուան նորա, զոր առնելոց էք ընդ իս արարէք վաղվաղակի: Յայնժամ ամբոկն այլազգեաց միաբարբառ աղաղակեցին. Հաւատուրաց է, արժանի է մահու: Եւ դատաւորն առժամայն ետ վճիռ գլխատման: 15. Մերկացուցին զնա եւ կապեցին զձեռսն յետս, եւ բոկոտն եւ գլխիբաց շրջեցուցանէին զնա ընդ ամենայն փողոցս եւ հրապարակս քաղաքին: Եւ դահիճն ունելով զսուին մերկ ի ձեռին երթայր առաջի, եւ քարոզն աղաղակէր. Որ ոք ընդունի զայլազգութիւն եւ անդրէն ի բաց թողու, հաւատուրաց է եւ այս պատիժ է նորա:

May 14 • 119 12.

The magistrate then subjugated [Nicholas] to a severe interrogation. When he found him to be firm in his faith in Christ he began to persuade him with flattery and promises but then added to them threats of torture and death in the hopes of dissuading him. But the martyr of Christ was not frightened by either his flattery nor by his threats, but boldly and without fear he professed the name of Christ before the tribunal. 13. At this the magistrate flew into a rage and ordered [Nicholas] to be thrown into prison, and they bound his feet to the trunk of a tree. He stood like that for ten days. Some Christians who were in the city tried very hard to free him promising a large amount of silver to the [magistrate] but to no avail. Moreover, some Muslims, when they saw that he was about to die unjustly were struck with remorse. So they went to the magistrate and testified to the deceitfulness of his accusers, but he would not listen to them. 14. While this blessed one was in prison a certain priest found him and came to him and administered to him the life-giving body and blood of the Son of God, and he encouraged him and strengthened him in the hope of eternal life. On the following day they brought him once again to the tribunal of the magistrate and with kind and persuasive words they enjoined him to yield and to assent [to their wishes]. Then these Muslims, his enemies, began to offer to the holy one a great deal of money and they promised him great honors. But he rejected the money and said, “Your treasures, your honors and your religion are yours; I am a Christian and a servant of Christ. And I am ready to die for the sake of His name. Whatever you are about to do with me, do quickly!” Then the crowd of Muslims cried out with one voice, “He is an apostate, he is worthy of death!” So the magistrate immediately sentenced him to decapitation. 15. They then stripped him and they bound his hands behind him, and marched him around barefoot and with his head uncovered through all the streets and markets of the city. The executioner, wielding a bare sword in his hand, went up before him and a herald began to announce, “Whoever has accepted Islam and then afterwards renounced it is an apostate and this is his punishment.”

120 • Yaysmawurkʿ 16.

Իսկ քաջ նահատակն Քրիստոսի ուրախ սրտիւ եւ զուարթ երեսօք երթայր, եւ զաչսն յերկինս ունելով ասէր. Տէր իմ Յիսուս Քրիստոս ընկալ զիս առ քեզ, զի վասն քո հեղում զարիւն իմ: Եւ բազմութիւնն այլազգեաց որ երթային ընդ նմա աղաչէին զնա եւ ասէին. Ո~վ պատանի, մինչեւ ցե՞րբ յամառիս, ընկալ զկրօնս մեր եւ գերծիր ի մահուանէ, եւ մի ընդ վայր կորուսաներ զգեղեցիկ մանկութիւն քո: Իսկ նա ոչ ինչ տայր պատասխանի այլ աղօթէր եւ օրհնէր զԱստուած: 17. Տեսեալ այլազգեաց եթէ ոչ կարեն հաճել զմիտս նորա, ստիպեցին զմայր նորա եւ զաղգականս յորդորել զնա ընդունել զայլազգութիւն եւ կեալ: Եւ նոքա թէպէտ եւ յօժարամիտ էին ընդ մարտիրոսական մահ նորա, բաց առ ահի այլազգեաց եկեալ աղաչէին ասելով. Գոնէ բերանով միայն ասա թէ ընդունիմ զհաւատս ձեր, եւ ապրեցո այժմ զանձն քո ի մահուանէ. եւ ապա գնացեալ յերկիր օտար պահեա զհաւատն Քրիստոսի զոր ունիս ի սրտի: 18. Եւ զի մայր նորա լայր կողկողագին` հայեցեալ ի նա ասէ. Մատո զձեռն քո մայր իմ, եւ համբուրեցից զնա: Եւ յորժամ համբուրեաց ասէ. Մայր իմ, աղաչեմ զքեզ մի այլ եւս կացցես առ իս, այլ երթ ի տուն քո եւ աղօթս արա վասն իմ, զի ես ետու զանձն իմ ի մահ վասն սիրոյն Քրիստոսի: 19. Եւ հասեալ ի տեղին կատարման ամբարձ զաչս իւր յերկինս եւ աղաղակեաց. Տէր իմ եւ Աստուած իմ Յիսուս Քրիստոս, որ վասն իմ հեղեր զպատուական արիւնդ քոյ, գոհանամ զքէն զի եւ զանարժանս զիս արժանի արարեր այսօր հեղուլ զարիւն իմ բասն անուանդ քո սրբոյ: Եւ զայս իբրեւ ասաց եդ ծունր առաջի դահճին, եւ նա փայլակնացայտ շողշողէր զսուրն եւ յապաղէր հարկանել զի թերեւս յահագին սրոյն պակուցեալ հաւանեսցի: Եւ այլազգիք ամենայն որք շուրջն կային հայեցեալ ի բարեվայելուչ տեսիլ զուարթածալիկ հասակի նորա, իբրեւ կարեկցութեամբ իմն ստիպէին զնա ասելով. Ո~վ պատանի, մի յամառիր, ընկալ զայլազգութիւն եւ ապրեսցիս:

May 14 • 121 16.

Then that courageous martyr for Christ, with joyful heart and cheerful face, went forth, and keeping his eyes on heaven he said, “My Lord Jesus Christ, receive my spirit into Your presence, because for Your sake I am about to shed my blood.” And the multitude of Muslims who had come along with him begged him and said, “Young man, how much longer will you be so stubborn? Accept our religion and save yourself from death. Do not lose your beautiful youth in vain.” [Nicholas], however, made no response but rather began to pray and to bless God. 17. When these Muslims saw that they were unable to placate him they forced his mother and other relatives to urge him to accept Islam and live. And although [his mother and relatives] were desirous of his death by martyrdom nevertheless, out of fear of those Muslims, they began to urge him saying, “Just say in word ‘I will accept your faith’ and deliver your soul from death. Then you can move to a foreign land and keep your faith in Christ that you have in your heart.” 18. When his mother began weeping uncontrollably, [Nicholas] looked upon her and said, “Give me your hand, my mother, so that I may kiss it.” And after he had kissed it, he said, “My mother, I entreat you, do not remain here any longer by my side, but go to your house and pray on my behalf for I have handed myself over to death because of my love for Christ.” 19. When they arrived at the place of execution he raised his eyes up to the heavens and cried out, “My Lord and My God Jesus Christ, who for my sake poured out your precious blood, I praise You for though I am unworthy You have made me worthy today to pour out my blood for the sake of Your holy name.” And after he had said this, he knelt before the executioner who brandished his glistening sword but was slow to strike so that perhaps out of fear of his dreaded sword [Nicholas] might yield. Then all those Muslims who were standing around him gazed upon his handsome visage and his charming youthfulness; they pressed him as if with pity saying, “Young man, stop being stubborn, accept Islam and you will live.”

122 • Yaysmawurkʿ 20.

21.

22.

23.

24.

Յայնժամ քաջ նահատակն Քրիստոսի դարձաւ առ դահիճն եւ ասէ ցնա զայրացմամբ. Ո~վ անհաւատ, ընդէ՞ր ոչ հատանես զպարանոցս իմ: Եւ խոնարհեցոյց զգլուխն առաջի սրոյն: Եւ ձգեալ զսուրն եհար միանգամ եւ երկիցս եւ երիցս զպարանոց նորա, եւ ոչ կարաց հատանել եւ այլ ոչ եւս կարաց ի վեր ամբառնալ զսուրն զի թուլացան ձեռք նորա: Եւ առժամայն այլ ոմն դահիճ կալաւ զսուրն եւ եկաց առ նա եւ ասէ. Ողորմիմ քեզ պատանի, ուրացիր զՔրիստոս եւ ընկալ զկրօնս մեր, եւ ես բժշկեցից դեղովք զխոցուածս քո եւ մի մեռցիս: Ասէ ցնա Քրիստոսի վկայն. Ես զՔրիստոս Աստուածն իմ ոչ ուրանամ, եւ զդենս քո ոչ ընդունիմ, հատ զգլուխ իմ եւ մի դանդաղիր: Զայս ասէր, եւ արիւնն իբրեւ զառուս հոսէր ի խոցուածոց սրոյն, եւ ներկանէր զամենայն մարմին նորա, եւ առոգանէր զերկիր: Եւ դահիճն ամբարձ զձեռն, եւ եհար զպարանոց նորա ամենայն զօրութեամբ ուժոյ, եւ ոչ կարաց հատանել: Յայնժամ աղաղակեցին այլազգիք եւ ասեն. Անմեղութիւն մանկանն ոչ թողու նմա մեռանել: Եւ դահիճն խռովեալ ընդ այն` տարածեաց զերանելին ի վերայ երկրի, եւ սրով ձեռին իւրոյ խողողեաց զնա որպէս զգառն: Եւ այսպիսի դառն մահուամբ կատարեցաւ սուրբն Նիկողայոս ի թուին Հայոց հազար հարիւր քառասուն երեք, եւ Մայիսի ԺԴ, ի հայրապետութեան սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի Տեառն Նահապետի ամենայն Հայոց կաթողիկոսի, եւ յառաջնորդութեան մայրաքաղաքին Պրուսայու տեառն Սուքիասայ եպիսկոպոսի: Իսկ մարմին սրբոյն մնաց անդ ժամս քսան եւ ութ, եւ հրամանաւ դատաւորին բարձեալ անտի բերին յեկեղեցին, եւ ամենայն քրիստոնեայք Հայք եւ Հոռոմք եկին խուռն բազմութեամբ, եւ համբուրեցին զմարմինն: Եւ ապա յաւուրն երրորդի թաղեցին զնա հոգեւորական ցնծութեամբ ի նշանաւոր տեղւոջ. եւ մինչեւ ցայսօր բազում բժշկութիւնք լինին ի տապանէ սրբոյն ի փառս Քրիստոսի:

May 14 • 123 20.

21.

22.

23.

24.

Then the brave martyr for Christ turned to the executioner and said to him in indignation, “O unbeliever, why are you not chopping off my neck?” He then lowered his head before the sword. [The executioner] raised the sword and touched it to [Nicholas’] neck once, twice and even a third time but he was unable to cut it off. In fact, he could no longer even raise up the sword because his hands had become so weak. Immediately another executioner took up the sword, went toward [Nicholas] and said, “I pity you, young man. Renounce Christ and accept our religion, and I will heal your wounds with medicines and you will not die.” That martyr for Christ responded to him, “I will not renounce Christ, my God, and I will not accept your religion. Cut off my head and do not delay.” While he was saying this, his blood began to pour out like a stream from the wounds [opened by] the sword, and was discoloring all his flesh and soaking the ground. Then the executioner raised his arm and struck [Nicholas’] neck with all the force of his strength, but he was unable to cut it off. And the Muslims then cried out and said, “The sinlessness of this youth will not permit him to die!” The executioner, perplexed by this, stretched the blessed one out along the ground and with the sword in his hand he butchered [Nicholas] like a lamb. It was from such a gruesome death that the holy Nicholas met his end in the year 1143 of the Armenian calendar,89 on the fourteenth of May, during the catholicossate of Ter Nahapet, Catholicos of all Armenians,90 on the throne of Etchmiadzin, and in the administration of Soukias, bishop of the metropolis of Broussa. The body of the holy [Nicholas] remained there for twenty-eight hours, and at the command of the magistrate, they took it up and brought it to the church. All the Christians, Armenian and Byzantine, came as a large crowd and embraced the corpse. Then, three days later, they buried him with spiritual joy in a designated place. Until this day many healings take place from the tomb of this holy one to the glory of Christ.

89. The year 1143 of the Armenian year is equivalent to 1694 AD. 90. Nahapet I of Edessa was Catholicos from 1691 to 1705; cf. the entry for Nahapet in Bournoutian, Jambṛ, 96–97.

Մարերի Ը Մայիսի ԺԵ

Վկայութիւն սրբոցն Իրակլիոսի, Պաւղինեայ, Բենեդիմոյ որք յԱթէնս կատարեցան 1.

2.

Սոքա քրիստոնեայք էին, եւ զՔրիստոս ուղիղ հաւատով քարոզէին հեթանոսաց: Կալեալ զնոսա անօրէն զօրականացն տարան առ կռապաշտ դատաւորն Աթենացւոց, եւ համարձակութեամբ խոստովանեցան զՔրիստոս եւ կռոցն ոչ զոհեցին: Եւ բազում տանջանօք չարչարեցին զնոսա եւ ապա հրով կատարեցան եւ այլ քրիստոնեայք ընդ նոսա Մայիսի ԺԵ: Յայսմ աւուր Քրիստոսի ճշմարիտ վկայն եւ վարդապետն ճշմարտութեան սուրբ Մաքսիմոս յանօրինացն նախ ձաղկեցաւ ուժգին, եւ ապա քարկոծեցաւ, եւ բարիոք կատարեաց զընթացս իւր առ Քրիստոս:

Յայսմ աւուր վարք երանելոյն Յովհաննու Կողոնիոյ եպիսկոպոսին 3.

Երանելին Յովհաննէս էր ի քաղաքէն Նիկոպօլսէ Հայոց, եւ յորժամ մեռան ծնօղքն իւր էր ամաց տասն եւ ութից. եւ զամենայն հայրենական ինչսն բաշխեաց աղքատաց, եւ շինեաց եկեղեցի յանուն ամենասրբուհւոյ աստուածածնին, եւ եղեւ կրօնաւոր եւ բարեհաճոյ վարուք ճգնէր ընդ այլ կրօնաւորսն:

– 124 –

May 15 Marer 8 The martyrdom of Sts. Heraclius, Paulina and Benedim who were killed in Athens 1.

2.

These [three] were Christians and with an orthodox faith they used to preach Christ to the pagans. Some irreligious soldiers seized them and brought him to the idolatrous magistrate in Athens where they courageously professed Christ and refused to sacrifice to the idols. They were forced to endure many tortures and then they were put to death by fire along with other Christians on the fifteenth of May. On the same day the holy Maximos, the true martyr for Christ and teacher of truth, was first violently flogged by wicked men and then stoned but finished the course of his life with Christ in good fashion.

On this day is the martyrdom of the blessed John, Bishop of Colonia 3.

The blessed John was from the city of Nicopolis in Armenia. He was eighteen years old when his parents died. He distributed all his inheritance to the poor and had a church built in the name of the AllHoly Mother of God. He then became a monk and lived a life pleasing [to God] along with other monks.

– 125 –

126 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

Եւ եղեւ ի մեռանել Կողոնիոյ եպիսկոպոսին, եւ մետրապօլիտն Սեբաստիոյ ձեռնադրեաց զնա եպիսկոպոս Կողոնիոյ: Եւ յետ տասն ամաց փախեաւ եւ գնաց յԵրուսաղէմ, եւ ետես ի տեսլեանն աստղ պայծառ յերկինս, եւ լուաւ ձայն որ ասէր. Երթիջիր զկնի աստեղն, եւ առաջնորդեաց աստղն մինչեւ ի վանսն Սաբայի: Եւ զարթուցեալ ընդ առաւօտն գնաց ի վանսն, եւ յորժամ ետես զնա մեծն ի հարս սուրբն Սաբա ուրախ եղեւ եւ բարւոք ընկալաւ զնա, բայց ոչ գիտաց թէ ով իցէ: Արար զնա դռնապան եւ յետ տարւոյ միոյ կարգեաց զնա հիւրընկալ, եւ յետ այլ տարւոյ եդ զնա ի խոհակերոցի: Եւ յետ միւս այլ տարւոյ արգելաւ ի խցի եւ զհինգ օր ի շաբաթուն զոք ոչ տեսանէր եւ ոչ ընդ ումեք խօսէր, եւ ոչ ճաշակէր բայց միայն ի շաբաթ եւ ի կիւրակէ: Երթայր յառաջ քան զամենեսեան յեկեղեցին եւ յետոյ քան զամենեսեան ելանէր յետ արձակմանն եւ յոյժ զարմանային կրօնաւորքն որք էին ի վանսն ընդ ահագին արտասուսն զոր հեղոյր ի ժամ պատարագին: Եւ տեսեալ զհրեշտականման վարս նորա երանելին Սաբա տարաւ զնա առ Եղիա հայրապետն Երուսաղեմի զի ձեռնադրեսցէ զնա քահանայ: Եւ նա ասէ ցհայրապետն. Գայթակղական եմ ես եւ մեղանչական եւ ոչ եմ արժանի քահանայութեան: Եւ յորժամ բռնադատեցին զնա, ասէ Յովհաննէս ցհայրապետն. Խոստովանեցայց քեզ միայն առանձինն: Եւ յորժամ մտին ի մատուռն եկեղեցւոյն, եւ տուեալ նմա երդումն մի ումեք յայտնել զխորհուրդն, եւ ապա խոստովանեցաւ եւ ասէ. Ես եպիսկոպոս էի Կողոնիոյ, եւ վասն զբաղանաց աշխարհիս փախեայ, եւ լռեմ միայնակեցութեամբ: Եւ հայրապետն յորժամ լուաւ խոնարհեալ երկիր եպագ նմա, եւ գիրկս արկեալ համբուրեաց եւ յուղարկեաց: Եւ ի մէջ ճանապարհին հինգ մղոնաւ հեռի ի վանացն նուաղեցաւ ի ճանապարհին եւ անկաւ որպէս մեռեալ, քանզի բազում աւուրբք ոչինչ էր ճաշակեալ, եւ զկնի պահու միոջ բացեալ զաչսն եւ գտաւ ի խուցն իւր:

May 15 • 127 4.

5.

6.

7.

When the bishop of Colonia died, the metropolitan of Sebastia consecrated [John] as the new bishop of Colonia. After ten years he fled and went to Jerusalem. There he saw in a vision a brilliant star in the heavens and he heard a voice that said, “Follow this star!” And the star directed him to the Monastery of Mar Saba. [John] rose up in the morning and went to the monastery. When the holy Mar Saba, the great one among the fathers,91 saw [John] he rejoiced and gladly received him, although he did not know who he was. He made him, therefore, the porter; a year later he appointed him to receive the visitors, and another year after that he put him in the kitchen. After yet another year [John] confined himself in a cell and he saw no one nor spoke to anyone for five days out of the week. He ate only on Saturday and on Sunday. He would go to the church before everyone else and, long after the dismissal, would leave after everyone else. The other monks who were in the monastery greatly marveled at the alarming [amount of] tears that he would shed during the time of the liturgy. When the blessed Saba saw his angelic way of life he brought [John] to Elias, the patriarch of Jerusalem, so that he might ordain him a priest. But [John] said to the patriarch, “I am a shameful and sinful man and I am not worthy of the priesthood.” And when they kept pressing him, John said to the patriarch, “I will make my confession to you alone.” And when they went into a chapel inside the church and [John] had made [the patriarch] swear not to reveal his secret to anyone else, he then confessed and said, “I was the bishop of Colonia but because of the affairs of the world I fled, and I now keep silence in a solitary life.” When the patriarch heard this he knelt down and prostrated himself before [John], took him into his arms, embraced him, and then sent him off. In the middle of the road about five miles from the monastery [John] fainted on the road and fell down as if he were dead because it had been many days since he had eaten anything. But after a brief time he opened his eyes and found himself in his cell.

91. Mar Saba, the leader of Palestinian monasticism, is also celebrated in the Yaysmawurkʿ on December 5; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien IV, 167.

128 • Yaysmawurkʿ 8.

9.

10.

11.

12.

13.

Եւ յորժամ ելին Պարսիկք եւ աւերեցին զԵրուսաղէմ եւ զսահմանս նորա առաքեաց Աստուած առիւծ եւ պահէր զվանս վասն աղօթիցն Յովհաննու, եւ տեսանէին թշնամիքն զգազանսն եւ փախչէին: Եւ յորժամ հանգեաւ սուրբն Սաբաս յոյժ հոգայր զնա երանելին Յովհաննէս: Եւ ի միում աւուր տեսանէ Յովհաննէս յանուրջս զսուրբն Սաբա զի ասէր. Ողջոյն քեզ եղբայր իմ Յովհաննէս, մի տրտմիր վասն իմ զի թէպէտ մարմնով որոշեցայ ի քէն, այլ հոգւով ընդ քեզ եմ. բայց զգոյշ լեր զի դարձեալ հերձուածողք հալածեն զեկեղեցիս ուղղափառաց: Այս երանելի հայրս Յովհաննէս աղաչեաց զԱստուած զի ցուցցէ նմա թէ որպէս որոշի հոգի ի մարմնոյն: Եւ ետես ի զարմացման գիշերոյն զի կանգնեալ կայր ի պատշգամբ եկեղեցւոյն սրբոյ Բեդղեհեմի զարդար այր մի որ վախճանեցաւ, եւ լուսաւոր հրեշտակք երգովք հոգեւորօք աւանդեցին զհոգին եւ փառօք հանին յերկինս: Եւ յորժամ զարթեաւ գնաց ի տեղին եւ եգիտ զարդար այրն վախճանեալ: Էր կերակուր երանելւոյն Յովհաննու վայրի ռուփին ի շաբաթու եւ ի կիւրակէի եւ սակաւ հաց թանայր ի մոխիր բուրվառին, եւ ուտէր ըստ գրեցելոյն եթէ. Զմոխիր որպէս զհաց կերայ: Խորհեցան ոմանք յազգականաց իւրոց գնալ յանծանօթս ի տեսանել զնա, զի լսէին որ մեծամեծ սքանչելիս առնէր: Եւ նորա գիտացեալ հոգւովն յղէ առ նոսա. Եթէ գայք զիս ոչ տեսանէք, եւ եթէ ոչ գայք ես յարաժամ յանուրջս երեւիմ ձեզ: Եւ այսպէս առնէր նոցա ի տեսլեանն: Եւ ի միում աւուր առեալ չոր թուզ ի ձեռսն ասէ ցկրօնաւորսն. Եդից զթուզս յապառաժ վիմիդ, եթէ բուսանի եւ լինի ծառ` գիտասջիք զի Աստուած պարգեւէ ինձ ձրի զիւր արքայութիւնն: Եւ յորժամ եդիր եղեւ առժամայն ծառ ի չոր թզէն, եւ եբեր պտուղ երիս թուզ, եւ հատեալ ի ծառոյն արտասուօք համբուրեաց եւ ետ այլոց կրօնաւորացն: Եւ կեցեալ առաքինի եւ սուրբ վարուք հանգեաւ ի Քրիստոս ամաց հարիւր եւ չորից:

May 15 • 129 8.

9.

10.

11.

12.

13.

When the Persians entered and sacked Jerusalem and its outlying areas, God sent a lion and it protected all the monasteries. Thanks to the prayers of John the enemies would see this wild animal and flee. When the holy Mar Saba fell asleep the blessed John was greatly distressed over him. But one day John saw in a dream the holy Mar Saba who said, “Greetings to you, John my brother. Do not be distraught over me for though I am separated from you in body, I am still with you in spirit. But be on guard for the heretics are about to return and persecute the churches of the orthodox.” This blessed father John prayed to God to show him how the soul is separated from the body. And he saw, in an ecstatic vision during the night, a just man who had just died rise up and stand in the atrium of the holy church in Bethlehem. And resplendent angels escorted his soul with spiritual songs, and in glorious fashion they brought it up to heaven. And when he woke up he went to the place and found that that just man was dead. The [weekly] diet for the blessed man John was some grape syrup on Saturday, while on Sunday he would dip a little bread in the ashes of the censer. He would thus eat according to the scripture that says: “I ate ashes like bread. (Psalm 101:10)” Some of his relatives planned to go disguised to see him for they had heard that he was performing great miracles. He, however, learned of this in the spirit and sent [this word] to them: “If you come you will not see me, and if you do not come I will appear to you continuously in visions.” And he did this for them in a vision. One day he picked up a dry fig in his hand and said to the monks, “I will place this fig on that rugged rock. If it produces a shoot and becomes a tree, you will know that God has granted me [to enter] freely into His kingdom.” And when he set it there a tree immediately came forth from that dried fig and it produced its own fruit: three figs. He then picked them off the tree, tearfully kissed them and gave them to the other monks. After living a virtuous and holy life he fell asleep in Christ at the age of one hundred and four.

130 • Yaysmawurkʿ 14.

Եւ սուրբն Սաբա ի տեսլեան երեւեցաւ Եթերիոսի Ասիոյ եպիսկոպոսին եւ պատմեաց նմա զամենայն վարս երանելւոյն Յովհաննու, եւ նորա զարթուցեալ գրեաց զպատմութիւն ճգնութեան Յովհաննու Կողոնիոյ եպիսկոպոսին:

May 15 • 131 14.

The holy Mar Saba appeared in a vision to Eutherius, a bishop in Asia, and recounted to him the entire life of the blessed John. When [Bishop Eutherius] woke up he began to write down the history of the ascetical life of John, the bishop of Colonia.

Մարերի Թ Մայիսի ԺԶ

Յիշատակ Զաքարիայի մարգարէին յերկոտասանիցն 1.

Մարգարէն Զաքարիաս որդի էր Բաբաքեայ եկեալ ի Քաղդէացւոց, եւ մարգարէացաւ առ ժողովուրդն Իսրայելի: Եւ ետ արուեստս բազումս ի ցուցումն, եւ ասէ ցՍեդեկիա եթէ Ծնցիս որդի եւ լինիցի քահանայ Տեառն յԵրուսաղէմ: Օրհնեաց եւ ցԱսղաթիէլ եւ ասէ. Ծնցիս որդի եւ կոչեսցես զանուն նորա Զօրաբաբէլ: Եւ յոյժ ծերացեալ հանգեաւ, եւ թաղեցաւ մերձ ի մարգարէն Անգէաս:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոց եպիսկոպոսացն Աբդայի եւ Աբդիշոյի, եւ վեշտասան քահանայիցն եւ ինն սարկաւագաց եւ վեց կրօնաւորաց եւ եօթն կուսանաց ի Պարսից գաւառէ 2.

3.

Սուրբն Աբդիշոյ եպիսկոպոս էր ի Պարսիկս, ի քաղաքէն Խասխառա: Եւ էր նորա քեռորդի սարկաւագ. եւ գնաց առ արքայն Պարսից եւ ասէ. Քեռին իմ ընդ այլ քրիստոնեայս հրամանաց քոց ոչ հնազանդի: Եւ կոչեցեալ առաջի իւր հարցանէր, եւ սուրբ եպիսկոպոսն համարձակութեամբ խոստովանեցաւ զՔրիստոս: Եւ հրամայեաց տանել զնա առ եղբայրն իւր Երսիթ, եւ նա բարկութեամբ սպառնայր եւ բռնադատէր ուրանալ զՔրիստոս:

– 132 –

May 16 Marer 9 The Commemoration of the prophet Zechariah, one of the twelve 1.

Zechariah, the son of Berechiah,92 came from Chaldea and prophesied to the people of Israel. He handed down many signs as vindication. He said to Zedekiah, “You shall bear a son and he shall become a priest for the Lord in Jerusalem.” He also blessed Shealtiel and said, “You shall bear a son and you shall call his name Zerubbabel.” He fell asleep at a very advanced age and he was buried near the prophet Haggai.93

On this day is the martyrdom of the holy bishops Abdai and Abdîšô, of sixteen priests, nine deacons, six monks and seven virgins from the land of Persia 2.

3.

The holy Abdîšô was a bishop from Persia, from the city of Kaškar. His nephew was a deacon who went to the ruler of the Persians and said, “My uncle, along with other Christians, is not submitting to your commands.” [The ruler] summoned the holy bishop to his presence and interrogated him. He boldly professed Christ. He then commanded that he be handed over to his brother Ersith, who became furious and tried to force him and coerce him to renounce Christ.

92. See Zechariah 1:1. 93. These two prophecies and the information of his burial come not from the canonical book of Zechariah, but from apocryphal traditions; see Lives of the Prophets, 394.

– 133 –

134 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7. 8.

Եւ սուրբ եպիսկոպոսն աստուածիմաստ բանիւք յանդիմանէր զնա, եւ նա հրամայեաց փայտիւք եւ չուանօք պնդել զամենայն մարմին նորա մինչեւ ճարճատել ոսկերացն: Եւ եօթն անգամ այսպիսի չարչարանօք տանջեցին զնա, եւ ոչ հաւանեցաւ երկիր պագանել արեգական եւ հրոյ, եւ ի յոյժ տանջանացն տկարացեալ մարմնով եւ կիսամահ արկին ի բանդ, եւ առաքեցին ի զոհից իւրեանց կերակուր, եւ ամենեւին ոչ մերձեցաւ եւ ոչ նայեցաւ: Եւ կին մի այրի որոյ մերձ էր ի ծովն տուն իւր տայր ընդ պատուհանն բանդին հաց եւ ջուր, որչափ աւուրս էր ի բանդին հրամանաւ Տեառն: Եւ մինչդեռ ի բանդին էր կալան եւ զԱբդա եպիսկոպոսն Խերհաղիդայ եւ այլ երեսուն եւ ութ քրիստոնեայս, ընդ քահանայս եւ ընդ սարկաւագունս եւ ընդ կրօնաւորս եւ ընդ կուսան կանայս, եւ կացուցին առաջի Իրսիթա եղբօր թագաւորին, եւ նոքա յանձն առին վասն հաւատոցն Քրիստոսի մեռանել: Առաքեաց զնոսա կապանօք պիղծ քահանայապետն իւրեանց Մամթի, եւ առաջի նորա մեծաւ բարբառով եւ պայծառ երեսօք խոստովանեցան զքրիստոնէական հաւատն իւրեանց: Եւ սկսան պարսիկ ժողովն հրամանաւ Մամթի քարիւ հարկանել զբերան նոցա եւ հատին զգլուխս նոցա Մայիսի ԺԶ: Հանին եւ զսուրբ եպիսկոպոսն Խասխառայ զԱբդիշոյ ի բանդէն եւ հատին եւ զնորա գլուխն: Իսկ զսրբուհի կանայսն տարան ի Բիթլապատ քաղաքն, եւ անդ հատին զգլուխս նոցա:

May 16 • 135 4.

5.

6.

7. 8.

But the holy bishop, with words filled with divine wisdom, reprimanded him. [Ersith] then commanded that they bind up his entire body with sticks and ropes to the point that his bones began to crack. Seven times they tortured him with such punishments, yet he did not yield to worshipping either the sun or fire. His body became weak from so many tortures and then they threw him half-dead into prison. There they sent him food from their sacrifices but he would not in any way touch it or even look at it. A certain widow whose house was near the sea used to pass bread and water to him through a window of the prison at the command off God all the days he was in prison. While he was in prison they also seized Abdai, the bishop of Karka de Ledan, along with thirty-eight other Christians: priests, deacons, monks, and women virgins, and they stood them in the presence of Ersith, the brother of the shah, and they all handed themselves over to death for the sake of their faith in Christ. They then sent [all these Christians] in chains to Mamthi, the detestable chief priest of their [religion], and in his presence they all with loud voices and bright faces professed their Christian faith. And the Persian people, at the command of Mamthi, began to strike the [Christians] in the mouth with stones, and they cut off their heads on the sixteenth of March. They also brought out Abdîšô, the holy bishop of Kaškar, from prison and they also cut off his head. Then they brought the holy virgins to the city of Beth Lapat and there they cut off their heads.

Մարերի Ժ Մայիսի Ժէ

Գիւտ սուրբ խաչին Քրիստոսի 1.

2.

3.

4.

5.

Ի ժամանակս քարոզութեան առակելոցն յորժամ էր Պետրոս ի Հռոմ քաղաքի, կինն կղօդեայ կայսեր ի քարոզութենէ նորա հաւատաց ի Քրիստոս եւ մկրտեցաւ: Սա ցանկացաւ երթալ յԵրուսաղէմ, եւ տեսանել զտնօրինական տեղիսն Քրիստոսի, եւ առեալ ընդ իւր զերիս որդիս իւր եւ դուստր մի կոյս եկն յԵրուսաղեմ: Եւ ամենայն քաղաքն իբրեւ զդշխոյ եւ զտիկին Հռովմայեցւոց ընկալան զնա, զի նոցա էր քաղաքն: Իսկ Յակոբոս եղբայր Տեառն որ էր եպիսկոպոս քաղաքին իբրեւ գիտաց եթէ քրիստոնեայ է դշխոյն, եւ թէ զինչ իրաց եկեալ է չոգաւ առ նա, զի իջեալ էր նա ի մեծ ապարանս Հերովդէի: Իսկ թագուհին մեծաւ պատուով ընկալաւ զնա իբրեւ զՍիմոն Պետրոս, զի լուեալ էր զառաքինութիւն նորա եւ զսքանչելիսն զոր առնէր անուամբն Քրիստոսի: Եւ ասէ ցնա դշխոյն. Ցոյց ինձ զխաչն Քրիստոսի եւ զԳողգոթայն ուր խաչեցաւ եւ զգերեզմանն յորում եդաւ: Եւ ասէ Յակոբոս. Զայդ երիս իրսդ զորս կամս տիկնութիւնդ քո տեսանել ընդ իշխանութեամբ Հրէից է, եւ ոչ տան թոյլ մեզ երթալ կալ յաղօթս, այլ եւ հալածեն զմեզ:

– 136 –

May 17 Marer 10 The invention of the holy cross of Christ 1.

2.

3.

4.

5.

In the time of the preaching of the Apostles, when Peter was in the city of Rome, the wife of the emperor Claudius94 came to believe in Christ through his preaching and was baptized. She desired to go to Jerusalem and to see the places associated with the earthly life of Christ. She took her three sons with her and her virgin daughter and went to Jerusalem. And the entire city accepted her as queen and empress of the Romans, for the city belonged to them. When James, the brother of the Lord and bishop of the city, learned that the queen had become a Christian and for what purpose she had come he went to her after she had come down to the great palace of Herod. The queen then received him with great honors as she had Simon Peter, for she had heard of his virtue and of the miracles that he had performed in the name of Christ. And the queen said to him, “Show me the cross of Christ and Golgotha where he was crucified and the tomb in which he was laid.” James responded, “These three things that Your Majesty wishes to see are under the authority of the Jews, and they do not give us permission to go there and pray; they rather chase us away.”

94.

Claudius was emperor from 41 to 54.

– 137 –

138 • Yaysmawurkʿ 6.

7.

8.

Եւ կոչեաց թագուհին զառաջնորդս Հրէիցն եւ ասէ. Տուք ի ձեռս Յակոբոսի եւ ընկերաց նորա զխաչն Քրիստոսի եւ զԳողգոթա եւ զՅարութիւնն: Եւ առեալ զՅակոբոս չոգաւ տեսանել զտեղիսն եւ յանձնել ի Յակոբոս: Եւ յորժամ եմուտ ի գերեզմանն կոյս դուստր նորա անկաւ եւ եհան զհոգին առանց ցաւոց եւ պատճառաց մահու: Եւ տրտմեցաւ յոյժ թագուհին եւ ուրախացան Հրէայքն: Եւ ասէ ցնա երէց որդին իւր. Ինձ այսպէս թուի թէ ոչ է վայրապար մահ քեռս իմոյ, մտեալ եմք մեք աստ եւ գտեալ երիս խաչափայտս, եւ ոչ գիտեմք եթէ ո՞ր է Քրիստոսին եւ ո՞ր աւազակացն, մահուամբ քեռս իմոյ յայտնի լիցի: Եւ հաճոյ թուեցաւ դշխային, եւ առեալ զերկու խաչսն եդ ի վերայ դստերն, եւ աղօթեալ յերկար ոչ յարեաւ, եւ յորժամ եդ զերրորդն եւ կամէր բանալ զբերանն յաղօթս իսկոյն յարեաւ աղջիկն. եւ ուրախացեալ դշխոյին եւ յամօթ լեալ Հրէիցն: Եւ կուտեցաւ ամբոխ բազում զի տեսցեն զաղջիկն որ յարեաւ, եւ բազումք հաւատացին ի Քրիստոս յաւուր այնմիկ ի Հրէից եւ ի հեթանոսաց: Եւ հաստատեալ դշխոյին ի հաւատս գնաց ի Հռոմ, եւ պատմեաց Կղօդեայ կայսերն եւ Պետրոսի առաքելոյն, եւ տօն մեծ կատարեցին զօրն զայն որ օր տասն էր Մարերի ամսոյ եւ Մայիսի ԺԷ, ի փառս Քրիստոսի:

Յայսմ աւուր վկայութիւն Աբդիշոյի, Սահակայ եւ Սիմէոնի որք ի Պարսիկս կատարեցան 9.

Սուրբ վկայքն Քրիստոսի էին յաւուրս Սաբուռիոսի հրապաշտ արքային Պարսից, եւ յոյժ նեղէին զնոսա ուրանալ զԱստուած եւ պաշտել զարեգակն եւ զլուսին, եւ զաստեղս եւ զջուր եւ զհուր:

May 17 • 139 6.

7.

8.

The queen then summoned the leader of the Jews and said to him, “Hand over to James and his brothers the cross of Christ, Golgotha and [the place of] the Resurrection.” Then she took James and went to see those places and entrusted them to James. When she entered into the tomb her virgin daughter fell down and commended her spirit without any suffering or cause of death. The queen became extremely sorrowful while the Jews were ecstatic. Her eldest son said to her, “It seems to me that the death of my sister was not without purpose. We entered into this place and we found three wooden crosses, but we do not know which was that of Christ, or which were those of the thieves. Let it become clear through the death of my sister.” This seemed pleasing to the queen, and she took two crosses and placed them upon her daughter. She prayed for a long time but [her daughter] did not arise. But when she set the third upon her and went to open her mouth to pray the child arose immediately. The queen rejoiced and the Jews were put to shame. A great crowd assembled to see this little girl who had been raised. Many came to believe in Christ on that day, from both the Jews and the gentiles. The queen, thus confirmed in her faith, returned to Rome and recounted [all this] to the emperor Claudius and to the apostle Peter. They celebrated a great feast to the glory of Christ on that day which was the tenth day of Marer and the seventeenth of May.

On this day is the martyrdom of Abdîšô, Isaac and of Simeon who were killed in Persia 9.

These holy martyrs for Christ lived in the days of Shapur, the fireworshipping ruler of the Persians.95 These were violently coerced into renouncing Christ and worshipping the sun, the moon and the stars, and fire and water.

95. Shapur II was ruler of the Sasanian empire from 309 to 379; during much of his reign he was involved in invading Armenia and/or Mesopotamia.

140 • Yaysmawurkʿ 10.

11.

12.

13.

14.

Եւ ասէ թագաւորն. Հաւատացէք յոր եսն հաւատամ եւ ուրացիք զԱստուածն զոր պաշտէք դուք: Պատասխանի ետուն սուրբքն եւ ասեն. Մեք զԱստուածն մեր ոչ ուրանամք որ արար զերկին եւ զերկիր եւ զծով եւ զամենայն որ է ի նոսա. քանզի յոչնչէ զմարդն միայն բանիւք գոյացոյց, եւ զարեգակն եւ զլուսին եւ զաստեղս, զհուր եւ զջուր, եւ առանց նորա եղեւ եւ ոչինչ: Ասէ ցնոսա թագաւորն. Ոչ պաշտէք զաստուածսն իմ. ո՞չ գիտէք, զի ես թագաւոր եմ եւ չարաչար մահուամբ կորուսանեմ զձեզ, եւ ոչ կարէ աստուածն ձեր փրկել զձեզ ի ձեռաց իմոց: Ասեն սուրբքն. Ունիմք մեք զԱստուած ու փրկէ զմեզ որպէս փրկեաց զերիս մանկունսն ի բորբոքեալ բոցոյն: Եւ հրամայեաց ստուար պարանօք ծաղկել զնոսա. Եւ դարձեալ երկրորդ անգամ եհարց թագաւորն. Երկիր պագանէ՞ք աստուածոց զոր պաշտեմ ես եթէ ոչ: Եւ նոքա ասեն. Քաւ լիցի, ոչ պագանեմք երկիր: Առաքեաց զնոսա ի բանդ զաւուրս եօթն: Ապա տարան առաջի, եւ հարցանէր երիցս անգամ. Խոստովանի՞ք աստուածսն: Ասէ սուրբն Աբդիշոյ. Կենդանի է Աստուած զոր պաշտեմք, զի մեռանիմք եւ ոչ ուրանամք զնա, եւ ոչ զկամս քո կատարեմք: Եւ հրամայեաց զջիլսն ի ներքոյ ծնկացն նոցա ծակել եւ կախել զարմաւենեաց: Եւ կացին կախեալ զաւուրս երկուս: Ապա իջուցին, եւ հարցանէր չորրորդ անգամ եւ ասէր. Երդնում յաստուածսն իմ զի թէ ոչ լսէք ինձ խստագոյն տանջանօք չարչարեմ զձեզ: Ասեն սուրբքն. Դու երդուար յաստուածսն քո, մեք երդնումք յԱստուածն մեր զի զկամս քո ոչ կատարեմք: Եւ հրամայեաց գաւազանօք հարկանել զմարմինս նոցա: Եւ զկնի քսան եւ չորս աւուր հարցանէր հինգերորդ քննութեամբ. Ընդէ՞ր ոչ առնէք զհրամանս իմ, եւ երկիր ոչ պագանէք որում եսն երկիր պագանեմ: Սուրբքն ասեն. Մեք ոչ թողումք զստեղծիչն մեր եւ պաշտեմք զստեղծուածս:

May 17 • 141 10.

11.

12.

13.

14.

That ruler said to them, “Believe in what I believe and renounce the God that you worship.” The holy ones responded and said, “We will not renounce our God who made heaven and earth and the sea and all that is in them. For He created mankind from nothing with only a word, as well as the sun, the moon and the stars, fire and water, and without Him nothing came to be.” The ruler said to them, “Are you not going to worship my gods? Do you not know that I am the ruler here and that I can kill you by a terrible death? And that your god cannot save you from my hands?” The holy ones responded, “We have a God and He will save us just as He saved the three young men from the fiery furnace.”96 And [Shapur] commanded that they be whipped with thick ropes. The ruler then questioned them a second time, “Will you worship the gods that I worship or not?” And they responded, “Never! We will not worship them.” So he threw them into prison for seven days. Then they were brought before [Shapur] and he questioned them a third time, “Will you profess my gods?” And the holy Abdîšô responded, “The God whom we worship is a living [God]. We will die, but we will not deny Him nor will we do your will.” [Shapur] then ordered that their sinews be pierced below the knees and that they be suspended from date trees. And they remained suspended there for two days. They then took them down and questioned them a fourth time and said, “I swear by my gods that if you do not listen to me I will make you suffer even greater tortures.” The holy ones answered, “You swear by your gods; we swear by our God that we will not do what you want.” [Shapur] then ordered that they be beaten with sticks. After another twenty-four days [Shapur] interrogated them a fifth time: “Why do you not do what I command you, and worship [the gods] that I worship?” The holy ones responded, “We will not forsake our Creator and worship [His] creatures!”

96.

See Daniel 3.

142 • Yaysmawurkʿ 15.

Ասէ թագաւորն. Այսօր տաց զմարմինս ձեր թռչնոց կերակուր: Եւ նոքա ասեն. Լաւ է մեզ զի զմարմինս մեր թռչունք կերիցեն, եւ ոչ զի քեզ լսելով` կերիցէ զմեզ գեհեն հրոյն, զի թէ զառժամանակեայս արհամարհեմք` յաւիտենական կենացն հանդիպիմք: Հրամայեաց եւ արկին զնոսա ի հրացեալ շանթս, եւ ամենեւին սուրբքն ոչ այրեցան. ապա հատին զգլուխս երից վկայիցն Քրիստոսի, զսրբոյն Սահակայ, Աբդիշոյի եւ զՍիմէոնի Մայիսի ԺԷ:

May 17 • 143 15.

The ruler retorted, “Today I will give your flesh to the birds as fodder.” And the [holy ones] responded, “It is better for us that the birds eat our flesh than that we listen to you and the fires of Gehenna consume us. For if we despise this temporal [life] we will attain eternal life.” He then commanded that they be cast upon red hot irons but these holy ones did not burn at all. Then he cut off the heads of these three martyrs for Christ –the holy Isaac, Abdîšô, and Simeon– on the seventeenth of May.

Մարերի ԺԱ Մայիսի ԺԸ

Վկայութիւն Սողոխոնի, Պամփամերի եւ Պամփիլոնի եւ Յակիւնթոսի 1.

2.

3.

Անօրէն արքայն Մաքսիմիանոս առաքեաց զօրագլուխ զԿամբանոս երեք հազար եւ չորեք հարիւր զօրօք ի քաղաքն Քաղկեդոնի, եւ պատուիրեաց նմա զի զօրօքն իւրովք զոհս մատուցանէ կռոցն: Եւ բազումք հաւանեցան հրամանի նորա, բայց միայք երեք զօրականք եգիպտացիք որ գիտացին եւ ծանեան զճշմարիտ հաւատն Քրիստոսի, Սողոխոն, Պամփամիր եւ Պամփաղոն ոչ հաւանեցան: Եւ յորժամ լուաւ Կամբանոս եթէ քրիստոնեայք իցեն եւ զոհս ոչ մատուցանեն կռոցն, կոչեաց առաջի իւր եւ հարցանէր: Եւ նոքա ասեն. Ընտրեցաք զերկնային զօրականութիւն թագաւորին մերոյ սրբոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Եւ մոլեալ ընդ բանսն Կամբանոս հրամայեաց գաւազանօք զմարմինս նոցա ձաղկել. եւ տեսաեալ զնոսա հաստատուն ի հաւատս պատուիրեաց խստագոյնս զնոսա տանջել: Եւ այնչափ գան հարին զթիկունս նոցա զի մինչեւ ի գլուխսն այտուցեալ եղեն, եւ լանջքն մինչեւ ի ստամոքսն իջին, եւ համբարձեալ զաչս իւրեանց յերկինս խնդրէին յԱստուծոյ օգնականութիւն: Եւ ասեն ցամբարիշտ Կամբանոսն. Մեք քրիստոնեայ եմք եւ մեռելոտի կռոց ոչ զոհեմք: Եւ նոյնժամայն սուրբն Պամփամիր եւ սուրբն Պամփաղոն յահագին տանջանացն աւանդեցին զհոգիս իւրեանց առ Աստուած ունելով զաչս եւ զխորհուրդս իւրեանց յերկինս:

– 144 –

May 18 Marer 11 The martyrdom of Solochon, Pamphamir, and Pamphilon 1.

2.

3.

The impious emperor Maximianus sent his military chief Cambanus along with three thousand four hundred soldiers to the city of Chalcedon. He ordered him, together with his soldiers, to offer sacrifices to the idols. Most [of the soldiers] complied with his command, except for three Egyptian soldiers only who knew and understood the true faith in Christ. Solochon, Pamphamir and Pamphilon did not comply. When Cambanus heard that they were Christians and that they would not offer sacrifices to the idols, he summoned them before him and made inquiries of them. They responded, “We have chosen the heavenly military of our holy king Jesus Christ.” Enraged at these words, Cambanus commanded that their bodies be whipped with branches. When he saw that they were remaining firm in their faith he commanded that they be punished with even more cruel tortures. They set to striking their backs so hard that they became swollen right up to their heads and their lungs dropped down to their stomachs. But they raised their eyes up to the heavens and they began to beseech God for help. Then they said to the wicked Cambanus, “We are Christians and we do not sacrifice to lifeless idols.” And at that moment the holy Pamphamir and Pamphilon, from the dreadful tortures, rendered their souls to God with their eyes and their thoughts [raised up] to the heavens.

– 145 –

146 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

Եւ համարձակութեամբ սուրբն Սողոխոն ասէ ցզօրագլուխն. Ով աստուածամարտ եւ ամբարիշտ դատաւոր, մինչեւ յե՞րբ ոչ կամիս ճանաչել զարարիչն քո եւ զկերակրիչն ի մանկութենէ: Մի կարծեր եթէ չարչարանօքդ քոյ կարես թուլացուցանել զիս, այլ մանաւանդ զօրանամ եւ որպէս ձէթ եւ իւղ պարարեմ զմարմինս իմ, եւ անվիշտ ընդունիմ զհարուածսդ: Եւ Կամբանոս յոյժ սրտմտութեամբ բարկացեալ` հրամայեաց կապել զձեռսն եւ ընկենուլ յորսայս, եւ սրով զբերանն բանալ, եւ հեղուլ ի ներքս պղծեալ գինի ի զոհիցն: Եւ յորժամ ընկեցին եւ եդին զսուրն ի բերանն, սուրբն զօրացաւ Հոգւովն սրբոյ եւ ատամամբքն խորտակեաց զսուրն, եւ զկապանսն կտրեաց, եւ եկաց կանգուն ի վերայ ոտիցն եւ ասէ. Ով անօրէն դիւապաշտ, ոչ յագեցար ի մարմնոյս իմոյ, այլ եւ հոգւոյս կամիս տիրել. գիտասջիր զի զոր ինչ եւ կամեսցիս եւ արտասցես, հոգւոյս իմոյ տիրել ոչ կարես, վասն զի քրիստոնեայ եմ եւ զերկնից Աստուածն պաշտեմ որ կարողն է փրկել զիս յանօրէն ձեռաց քոց: Եւ ձայն եղեւ յերկնից եւ ասէր. Զօրացիր եւ քաջ լեր Սողոխոն ընդդէմ հնարից բռնաւորին: Եւ հրամայեաց Կամբանոս խեցի մանր խորտակել եւ սփռել ի գետնի, եւ քարշել զսուրբն ի վերայ, զի վէրք անձինն առաւելապէս տրորեսցին եւ զցաւսն խստացուցանիցեն: Եւ ոչ այնպէս կարաց խախտել զնա ի հաւատոցն Քրիստոսի: Եւ ապա կախեցին զնա զաջոյ ձեռանէն ի ձեղունս տանն, եւ կապեցին յոտն ձախի ծանր վէմ: Կարծէր պիղծ եւ անօրէն Կամբանոս եթէ ի դառն տանջանաց ուրանայ զԱստուածն իւր: Իսկ վկայն Քրիստոսի կայր կախեալ ի վեցերորդ ժամէ աւուրն մինչեւ ցերկոտասան ժամն, եւ գոհանալով փառաւորէր զԱստուած, եւ զաղօթսն իւր մատուցանէր:

May 18 • 147 4.

5.

6.

With great boldness the holy Solochon said to the military chief, “O enemy of God and impious leader, how much longer will you refuse to acknowledge the One who created you and nourished you from your youth? Do not think that by these tortures of yours that you can wear me down? On the contrary! I am strong and I am anointing my body as if with oil and perfume, and I will receive your beatings without any suffering. Cambasus lost his temper and flew into a rage. He ordered [Solochon]’s hands to be bound and thrown down on his back, that his mouth be opened by a sword, and to pour into it the impure wine from their sacrifices. But when they threw him down and placed the sword in his mouth, the holy one was fortified by the Holy Spirit and, with his teeth, he broke the sword and cut off his bonds. He stood up straight on his feet and said, “Oh, impious demon-worshipper, are you not satisfied with my flesh? Do you wish to take control of my soul as well? Know that you may do whatever you will but you will never be able to take control of my soul, for I am a Christian and I worship the God of heaven who is capable of delivering me from your impious hands.” And a voice came down from heaven and said, “Remain strong and be courageous, Solochon, against the stratagems of this tyrant. Cambanus gave the command to crush up pottery, to spread [the shards] along the ground and to drag the holy one on top of them so that the wounds of his flesh might be all the more acute and that they might make his pain more severe. But not even this was able to make him abandon his faith in Christ. Then they hung him by his right hand from the roof of a house and they tied a heavy rock onto his left foot. The corrupt and wicked Cambanus thought that by these bitter tortures [Solochon] would renounce his God. But this martyr for Christ remained suspended from the sixth hour of the day until the twelfth hour giving praise and glory to God and offering up his prayers to Him.

148 • Yaysmawurkʿ 7.

8.

9.

Եւ յոյժ զարմացաւ բռնաւորն ընդ համբերութիւն սրբոյ վկային, եւ ասէ. Կատարեա զհրամանս թագաւորին եւ մի չարաչար մեռանիր: Ասէ սուրբն. Բազում անգամ ասացի քեզ եթէ քրիստոնեայ եմ, եւ զԱստուազն իմ ունիմ յերկինս եւ զդեւս քո ոչ պաշտեմ: Ելին ի ձեղունս եւ հատին զլարն զի անկցի ի բարձրութենէն վիմովն եւ մեռցի: Իսկ սուրբն ոչ անկաւ այլ եկաց ի վերայ ոտից իւրոց եւ ասէ. Ով Աստուածամարտ Կամբանէ, մինչեւ յե՞րբ ոչ իմանաս զԱստուծոյն իմոյ զահեղ զօրութիւնն: Եւ առեալ բռնաւորին գրիչ եղեգնեայ, արկ յականջս սրբոյն Սողոխոնի. եւ երթեալ քրիստոնէիցն բարձին զնա մինչդեռ շունչն առ ինքն էր եւ տարան ի տուն կնոջ միոյ քրիստոնէի որոյ անուն էր Տէոնսէս. եւ հոգ տարեալ նմա սակաւ մի ներումն եգիտ յահագին ցաւոցն, եւ խնդրեաց հաց, առեալ ի ձեռս իւր օրհնեաց զԱստուած, եւ ի հացէն հաղորդեցաւ եւ ետ ամենեցուն որք էին առ նա քրիստոնեայք: Եւ ապա համբարձեալ զաչս իւր եւ զձեռս յերկինս աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Մայիսի ԺԸ: Եւ եղբարքն մեծաւ փառօք հանգուցին զմարմին նորա ի նշանաւոր տեղի: Եւ յաւուրս քրիստոնէութեան փոխեցին զնշխարսն յեկեղեցի սրբուհւոյն Եւփիմեայ, ի Քաղկեդոն քաղաքն, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ:

Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն սրբոյն Յակիւնթոսի 10.

Էր սուրբն Յակիւնթոս որդի քրիստոնեայ ծնողաց Թէոկլիտոսի եւ Թէոնիլեայ, եւ անուանեցին զորդին իւրեանց Յակիւնթոս. եւ այնպէս եղեւ պատանին ի տղայութենէ առաքինի վարուք զի Աստուած փառաւորեաց զնա, եւ պատանի մի աղօթիւք յարոյց ի մեռելոց, եւ հաւատացին ի կռապաշտիցն վասն սքանչելեացն հազար ոգի: 11. Եւ մի ոմն իմաստասէր առեալ զՅակիւնթոս ի գիրկս իւր տարաւ ի տուն իւր, եւ նա զհիւանդ կին նորա ողջացոյց: Եւ պատանի մի խեղղեալ ի բաղանիսն կենդանացոյց. եւ հաւատացին ծնօղքն եւ զաւակքն նոցա ի Քրիստոս: Եւ կուրի մի զաչսն եբաց:

May 18 • 149 7.

8.

9.

The tyrant was greatly astonished at the endurance of the holy martyr and said, “Do what the ruler has commanded and you will not die violently.” The holy one responded, “I have told you many times that I am a Christian, I have my God in heaven, and I will not worship your demons.” They then went up to the roof and cut the rope so that he would fall down with the rock from that height and die. But the holy one did not fall but rather stood erect on his feet and said, “Oh Cambanus, enemy of God, how long will you ignore the awesome power of my God?” The tyrant took up a reed pen and jammed it into the ears of the holy Solochon. Some Christians came and carried him off while there was still some breath in him and they brought him to the house of a woman whose name was Theonas. She rendered him aid and he found a little relief from his dreadful pain. He asked for some bread and when he took it into his hands, he blessed God, took communion from the bread and then gave it to all those Christians who were with him. Then he raised up his eyes and his hands to heaven and rendered his soul to God on the seventeenth of May. His brothers put his body to rest with great honors in a distinguished place. And in the days of Christianity97 they moved his remains to the church of St. Euphemia in the city of Chalcedon to the glory of Christ, our God.

On this day is the martyrdom of St. Hyacinth 10.

The holy Hyacinth was the son of Christian parents Theoclitus and Theonilla, and they named their son Hyacinth. The young man was of such a virtuous life from the time of his youth that God glorified him. He raised up another young man from the dead by his prayers and, on account of his miracles, a thousand souls from the idolaters came to believe. 11. A certain wise man took Hyacinth up in his arms and carried him to his house where he healed his sick wife. He restored life to a young man who had drowned in the baths. The parents [of that young man] and all their relatives came to believe in Christ. And he opened the eyes of a blind person.

97.

See n. 88, above.

150 • Yaysmawurkʿ 12.

Եւ յորժամ մեծացաւ եւ եղեւ կատարեալ այր, գնաց ի Սինոպ քաղաք առ սուրբն Փոկաս, եւ արար առ նա ամ մի, եւ դարձաւ ի քաղաքն իւր յԱմաստրիա եւ քարոզէր ժողովրդեանն զՔրիստոս: 13. Եւ դատաւոր Պոնտոսի Կաստրիտիոս դատէր զքրիստոնեայս. եւ տեսեալ Յակիւնթոսի այնչափ մոլորեալ զժողովուրդս զի պաշտէին զփետղեայ ծառն, առեալ փայտատ եհատ ընկէց յերկիր զփետղեա ծառն զոր պաշտէին: 14. Կալան զնա եւ տարան առ Կաստրիտիոս դատաւորն եւ առ քաղաքապետն. եւ նոքա զատապարտեցին զնա եւ գան հարին ուժգին, եւ ակշօք կորզեցին զատամունս նորա: Եւ կապեալ քարշեցին ընդ մէջ քաղաքին, եւ հանին արտաքոյ պարսպին, եւ ի բազում նեղութենէն եղեւ կիսամահ: Եւ ի գիշերին իջին առ նա հրեշտակք Տեառն սպիտակ զգեստիւք ողջացուցին զնա: Եւ յարուցեալ աղօթեաց վասն քաղաքին իւրոյ եւ վասն ամենայն աշխարհի եւ վասն այնոցիկ որք կատարեն զյիշատակս նորա, եւ այնպէս խաղաղութեամբ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած: Եւ թաղեցին զնա ի նոյն քաղաքին Ամաստրիա, եւ մինչեւ ցայսօր նշանք լինին, եւ ի տապանէ ելանէ հող եւ լինի դեղ ամենայն ցաւոց:

May 18 • 151 12.

When he grew up and became a man, he went to the city of Sinope to the holy Phocas, and trained with him for a year and then returned to his own city of Amastria and began to preach Christ to the people. 13. Castritius, the magistrate of Pontus, began to condemn the Christians. When Hyacinth saw that the people had gone so far astray that they were worshipping an elm tree he took an axe, cut down and threw to the ground that elm tree that they were worshipping. 14. They seized [Hyacinth] and brought him to Castritius the magistrate and to the prefect of the city. These condemned him and had him beaten severely. They then pulled his teeth out with hooks. They bound him up and dragged him through the center of the city and then they took him outside the city-walls and after great afflictions he was half-dead. But in the middle of the night angels of the Lord came down to him in white garments and gave him comfort. He stood up and prayed on behalf of his city, on behalf of the entire country and on behalf of those who celebrated his memory, and in such peace he rendered his soul to God. They buried him in his own city of Amastria, and even today miracles are still occurring. From his tomb there comes forth sediment that is a remedy for all sorts of afflictions.

Մարերի ԺԲ Մայիսի ԺԹ

Վկայութիւն սրբոյն Պատրիկոսի եպիսկոպոսի Պռուսա քաղաքի, եւ Ակակիոսի, Մենադրոսի եւ Պաւլիանու 1.

2.

Զսուրբն Պատրիկիոս եպիսկոպոսն Պռուսա քաղաքին կացուցին առաջի Յուլիանոսի իշխանին եւ նեղէին զնա զոհել կռոցն, եւ քաղցրութեամբ եւ ողոքանօք խրատ տայր իշխանն եւ ասէր. Ահա տեսանես եթէ ո՞րպէս նախախնամութեամբ աստուածոց մերոց բղխեն յերկրէ աղբիւրք ջերմայինք: Եւ սուրբ եպիսկոպոսն համբարձեալ զձեռս յերկինս ասէ մեծաձայն բարբառով. Քրիստոս է արարող երկնի եւ երկրի եւ ամենայնի որ ի նոսա, եւ հրամանաւ նորա յանդնդայինհրոյն ջերմանան ջուրք եւ բղխեն յերկիր ի բժշկութիւն մարդկան: Եւ դարձեալ ասէ. Երկուս տեղիս պատրաստեաց Աստուած, մին` ի հանդիստ արդարոց եւ միւսն` ի դատապարտութիւն մեղաւորաց յետ յարութեան մեռելոց: Եւ որպէս ջուր նոյնպէս եւ հուր յամենայն երկիր բաժանեալ է, եւ ի վերայ հաստատութեան երկնից հուր եւ ջուր է, նոյնպէս եւ ի ներքոյ հաստատութեան երկրի հուր եւ ջուր է, յորմէ բղխեն աղբիւրք: Եւ ջուրք որ են մերձ ի հուրն ջերմին բղխեն, եւ որ են հեռի ի հրոյն ցուրտ բղխեն: Եւ հուրն որ ի ներքոյ երկրի է` չարչարանք է ամբարշտաց, եւ ցրտային սառամանիք անդնդոցն որ է տարտարոսն յորում տանջին կռապաշտքն որպէս դու եւ թագաւորն քո: Եւ այլ եւս բանս յաստուածային գրոց խօսեցաւ ընդ նմա:

– 152 –

May 19 Marer 12 The martyrdom of St. Patrikios, bishop of Prussa, Acacius, Menander and Paulianos 1.

2.

They brought the holy Patrikios, bishop of Prussa, and stood him before the governor Julian and tried to force him to sacrifice to the idols. The governor advised him with gentle supplications and said, “Do you see how by the heedfulness of our gods these warm springs pour forth from the ground?” The holy bishop raised up his hands to the heavens and cried out in a loud voice, “Christ is the creator of heaven and of earth and of all that is in them, and by His command these waters are warmed by underground fires and pour forth up to the ground for the healing of mankind.” And he added to this, “God has prepared two places, one for the repose of the just and the other for the condemnation of sinners after the resurrection of the dead. Just as there is water so too is there fire dispersed throughout the entire world; just as above the firmament of the heavens there is fire and water, so too is there fire and water below the surface of the earth whence the springs pour forth. The waters that are near the fire pour forth warm and those that are far from the fire pour forth cold. And the fire that is beneath the earth is the punishment for the impious, while the cold, frigid places below, which is Tartarus, is where idol-worshippers such as you and your emperor, are tortured.” And [Patrikios] spoke to him many other things from the divine scriptures.

– 153 –

154 • Yaysmawurkʿ 3.

4. 5.

Եւ հրամայեաց իշխանն եւ ընկեցին զնա յեռացեալ ջուր ջերմկացն, եւ ամենեւին ոչ այրեցաւ, այլ մանաւանդ ցնդեալ այրեաց զզօրականսն որք ընկեցին զնա: Եւ առժամայն ետ վճիռ սրով զգլուխն հատանել: Եւ յորժամ տարան ի տեղին` աղօթեաց առ Աստուած այսպէս. Աստուած ամենակալ թագաւոր յաւիտենից, լուր աղաչանաց մերոց, եւ արա զջերմային ջուրքս ի փրկութիւն հաւատացելոց եւ ի կորուստ ամբարշտաց, եւ մերձեցիր առ իս եւ ընկալ զհոգի իմ: Եւ ի կատարել զաղօթսն եհատ դահիճն զգլուխն Մայիսի ԺԹ: Եւ ի մնին աւուր կատարեցան սրով ընդ սրբոյն Պատրիկիոսի եպիսկոպոսին սուրբն Ակակիոս եւ սուրբն Մենանդրոս եւ սուրբն Պաւլիանոս:

Ի նմին աւուր նահատակութիւն նոր վկային Թէոդորոսի 6.

7.

8.

9.

Երանելի եւ փառաւորեալ վկայս էր ազգաւ հայ ի քաղաքն Կեսարիա, երիտասարդ հասակաւ եւ վայելուչ տեսլեամբ: Եւ նեղեալ ի կարօտութենէ էառ փոխ դահեկանս ինչ յայլազգւոյ ումեմնէ, եւ ի պայմանեալ ժամանակին ոչ կարացեալ հատուցանել կոչեցաւ ի դատաստան. եւ դատաւորն եհատ վճիռ եւ հրամայեաց արկանել ի բանտ: Եւ Թէոդորոս աղմկեալ յոյժ եւ գրեթէ յայլ խելս եդեալ` ուրացաւ անդանօր զհաւատսն զի զերծուսցէ զանձն իւր: Եւ իբրեւ դարձաւ ի տուն առժամայն ուշաբերեալ զղջացաւ, եւ սկսաւ լալ եւ կոծել զանձն. եւ փախուցեալ գնաց ի քաղաք մի այլազգեաց Խիրշէհիր կոչեցեալ, եւ պաշտէր անդ զքրիստոնէութիւնն: Եւ մի ոմն յայլազգեաց որ երթեալ էր ի Կեսարիոյ ի քաղաք անդր, տեսեալ զԹէոդորոս ծանեաւ եւ մատնեաց քաղաքապետին: Եւ նա առաքեաց կապանօք ի Կեսարիա, ուր էր յայնժամ Ռուգնատին արքայն Իկոնիոյ, այր արիւնահեղ եւ ատեցող քրիստոնէից: Եւ յորժամ ածին կապանօք յատեան նորա սկսաւ յորդորել զնա ի բաց կալ ի քրիստոնէութենէ եւ գտեալ զնա հաստատուն ի հաւատս Քրիստոսի բարկացաւ յոյժ, եւ հրամայեաց բռամբ հարկանել ուժգին զբերան նորա, եւ առաքեաց առ դատաւորն:

May 19 • 155 3.

4. 5.

Then the governor ordered that he be thrown into boiling hot water but he was not burned. On the contrary, [the water] turned away from him and burned the soldiers who had thrown him into it. [The governor] immediately gave the order to cut off his head with a sword. When they brought him to the place [of execution] he prayed to God in this way: “Oh God, all-powerful and eternal King, listen to our prayers and make these waters for the salvation of the faithful and for the destruction of the impious. Draw near to me and receive my spirit.” When he had finished this prayer the executioner cut off his head on the nineteenth of May. On this same day the holy Acacius, the holy Menander and the holy Paulianos were executed by the sword, along with the holy bishop Patrikios.

On this same day is the martyrdom of Theodore the Neomartyr 6.

7.

8.

9.

This blessed and glorious martyr was from the nation of Armenia, from the city of Caesarea. He was a young man and becoming to look upon. He was once forced by necessity to take a monetary loan from a certain Muslim, but at the stipulated time he was unable to pay it back and was summoned to the tribunal where the magistrate handed down the sentence and commanded that he be thrown into jail. Theodore became very disturbed and there, on the verge of losing his mind, he renounced his faith in order to preserve his life. But when he returned to his house he immediately recovered his senses, regretted [what he had done], and began to weep and to beat himself. He then fled and went to a Muslim city named Kirshehir and there he practiced Christianity. A certain one of those Muslims who had come from Caesarea to that city saw Theodore, recognized him and handed him over to the city magistrate. This one then sent [Theodore] in chains to Caesarea where at that time Rukn al-Din was ruler of Iconia, a man who was a murderer and who hated Christians. When [Theodore] was led in chains to his tribunal, [Rukn al-Din] began to urge him to give up his Christian faith. When he found [Theodore] to be firm in his faith in Christ he became enraged and ordered [his men] to strike him violently in the mouth with their fists, and he then sent him to the magistrate.

156 • Yaysmawurkʿ 10.

11.

12.

13.

14.

Եւ նա բազում բանիւք ողոքանօք խօսեցաւ ընդ նմա, եւ խոստացաւ բազում գանձս տալ նմա ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ յերեւելի աւագութիւն հանել: Եւ տեսեալ թէ առ ոչինչ համարի զայն ամենայն, եւ անխախտելի կայ ի հաւատս` մատնեաց զնա ի ձեռս դահճաց: Եւ նոքա գանեցին յոյժ, եւ խորտակեցին քարամբք զկզակս նորա. եւ ապա մերկացուցին եւ միով տիածանելեաւ տարան եւ արկին ի բանդ: Եւ նա անդադար գոհանայր եւ օրհնէր զԱստուած եւ անդադար աղօթէր: Եւ ընդ առաւօտն հանին ի բանդէն եւ դարձեալ չարչարեցին կարձրագոյն տանջանօք մինչեւ անկանել նմա յերկիր իբրեւ զմեռեալ: Ապա կալեալ զհերաց գլխոյն գետնաքարշ ածին ընդ փողոցս եւ ընդ հրապարակս եւ եդին ի բանդի: Եւ նա աղօթիւք խնդրէր հասանել ի ժամ մարտիրոսութեան: Եւ ի տեսլեան երեւեցաւ նմա Քրիստոս եւ ունէր ի ձեռին թագ արքայական, եւ օրհնեաց զնա եւ քաջալերեաց, որով մխիթարեցաւ յոյժ եւ զօրացաւ: Եւ դատաւորն առաքեաց զոմանս յօրինագիտաց իւրոց, որք եկեալ առ նա ի բանդն բազում բանիւք խրատ տային նմա ընդունել զկրօնս իւրեանց: Եւ նա զայս միայն առնէր պատասխանի. Քրիստոնեայ եմ եւ Քրիստոսի ծառայ: Եկին առ նա եւ բազում իշխանաւոր այլազգիք, եւ բերին ինչս յոլովս եւ հանդերձս մեծագինս, եւ յորդորէին զնա եւ աղաչէին գոնէ բերանով միայն դաւանել զդաւանութիւն իւրեանց եւ զերծանիլ ի մահուանէ: Եւ նա զոտս արձակեալ ցրուեաց զամենայն գանձսն եւ աղաղակեաց. Ես քրիստոնեայ եմ: Եւ էր նա ի բանդի զաւուրս վեշտասան, եւ անդադար նեղէին ազգի ազգի տանջանօք, եւ ապա հանին արտաքոյ քաղաքին, եւ պնդեցին զնա ընդ ցից մի յոտից մինչեւ ի լանջսն, եւ յորդոր մատուցանէին ընդունել զկրօնս իւրեանց: Եւ տեսեալ թէ անխախտելի կայ ի հաւատն Քրիստոսի, յառաջ մատեաւ դաձճապետն եւ եհար տապարաւ զգագաթն եւ ճեղքեաց զճակատ նորա: Եւ այլ ոմն եհար քարիւ ընդ բիբս նորա, եւ մի յաչացն կախեցաւ զերեսօք նորին: Ձայնեաց յայնժամ երանելին առ դահիճսն եւ ասէ. Անսացէք ինձ սակաւիկ մի: Եւ նոքա կարծեցին եթէ կամի հաւանիլ կրօնից իւրեանց, եւ անսացին:

May 19 • 157 10.

11.

12.

13.

14.

[The magistrate] spoke to [Theodore] many kind supplications and promised to give him a great treasure of gold and silver, and to raise him up to a prominent position of honor. But when he saw that [Theodore] took no account at all of any of these things and that he remained unshakeable in his faith he handed him over into the hands of the executioners. These beat him violently and they smashed his jaw with stones. They then stripped him, dragged him and threw him into prison with only a loincloth. [Theodore] was continuously blessing and giving praise to God while praying unceasingly. In the morning they released him from prison and they again tormented him with even more severe tortures until he fell to the ground as if he were dead. They then seized him by the hairs of his head and dragged him along the ground through the streets and through the market-places, and then threw him back into prison. He kept seeking in his prayers to arrive at the hour of martyrdom. Then in a vision Christ appeared to him, holding in His hand a royal crown. He blessed [Theodore] and encouraged him, at which he was greatly comforted and strengthened. The magistrate then sent some of his advisors who went to [Theodore] in prison and by many means tried to counsel him to adopt their religion. But he only made this response: “I am a Christian and a servant of Christ.” Many noble Muslims also came to him and brought him many expensive objects and costly garments, and they began to encourage him and to entreat him to accept their religion –at least by mouth– and thus to be delivered from death. But he just kicked all those treasures and strew them all over. He then cried out, “I am a Christian.” [Theodore] was in prison for sixteen days and they constantly subjected him to various types of tortures. They took him outside of the city and bound him onto a stake from his feet to his chest and they began to exhort him to accept their religion. But seeing that he remained unshakeable in his faith in Christ, the chief executioner drew near to him and struck his skull with an axe and split open his forehead. Yet another one struck him right between the eyes with a stone and one of his eyes dangled around his face. At that moment the blessed one cried out to the executioner and said, “Listen to me for an instant.” And they all thought that he was now wishing to believe in their religion so they listened.

158 • Yaysmawurkʿ 15.

Ասէ սուրբն. Երդմնեցուցանեմ զձեզ ի կեանս արքային ձերոյ, զի թողջիք ինձ զմիւս ակն իմ զի տեսից զյօշատումն մարմնոյ իմոյ: Ընդ այս բան բարկացեալ դահճին` եհար սրովն զճակատ երանելոյն, եւ ի բաց եհան զսկաւառակն ե գլխոյ նորա: Եւ սուրբն ի շունչ յետին ազաղակեաց. Տէր իմ եւ Աստուած իմ Յիսուս Քրիստոս ընկալ զիս որ վասն անուանդ քո մեռանիմ: 16. Եւ բազմութիւն ամբոխին գրոհ տուեալ հարին զնա յամենայն կողմանց սուսերօք եւ քարամբք եւ փայտիւք. եւ այնպէս կատարեցաւ ի Քրիստոս Մարերի ԺԲ եւ Մայիսի ԺԹ: 17. Եւ ի գիշերին ծագեաց լոյս մեծ ի վերայ սուրբ մարմնոյ նորա, եւ զարհուրեալ դահճաց խոյս ետուն անտի: Եւ Ռուգնատին արքայ իմացեալ զսքանչելիսն հրամայեաց փութով բառնալ եւ թաղել զնա: Եւ երթեալ քրիստոնէից բարձին զսուրբ մարմինն եւ ամփոփեցին յարժանաւոր տեղւոջ: Եւ եցոյց Աստուած ի տապանի նորա բազում նշանս բժշկութեան ի հիւանդս եւ յախտաժէտս:

May 19 • 159 15.

The holy one said, “I adjure you, by the life of your ruler, to leave me my other eye so that I may see the dismemberment of my body.” At this utterance the executioner became enraged and, with his sword, struck the forehead of the blessed one and detached his skull from his head. But the holy one with his last breath cried out, “My Lord and my God Jesus Christ, receive me who am dying on behalf of Your name.” 16. A great crowd stormed at him and struck him from every side with swords, stones and sticks. In this manner he met his end for Christ on the twelfth of Marer and the nineteenth of May. 17. That night there shone a great light over his holy body, and the executioners were terrified and took flight. And the ruler Rukn al-Din acknowledged this wondrous deed and commanded that he be quickly taken away and buried. Christians came quickly, took his holy body and buried him in a place worthy of him. And God manifested at his tomb many signs of healing for those who were sick and infirm.

Մարերի ԺԳ Մայիսի Ի

Վկայութիւն սրբոյն Ասկլայի 1.

2.

3.

Մարտիւրոսն Քրիստոսի սուրբն Ասկլաս էր ի Թեբայիդայ Եգիպտացւոց, քրիստոնեայ հաւատով. եւ մատնեցաւ առ Արիանոս դատաւորն: Եւ կացեալ առաջի խոստովանեցաւ ճշմարիտ հաւատով զՔրիստոս, եւ ոչ խոստմանցն հաւանեցաւ եւ ոչ ի սպառնալեացն երկեաւ: Կախեցին զնա մերկ զփայտէ եւ գան հարեալ քերեցին զմարմինն եւ արկին ի բանդ: Եւ դատաւորն եմուտ ի նաւ զի անցցէ յայնկոյս ընդ գետն, եւ սուրբ վկայն Քրիստոսի աղաչեաց զԱստուած, եւ դադարեաց նաւն ի մէջ գետոյն: Եւ գիտացեալ դատաւորին գրեաց առ սուրբ վկայն այսպէս. Ճշմարիտ մեծ է Աստուածն քրիստոնէից, եւ ոչ գոյ այլ Աստուած բայց ի նմանէ: Եւ ապա արձակեցաւ նաւն եւ ել ի ցամաք տեղին յոր եմուտ: Եւ կոչեալ առաջի իւր զսուրբն ասէ. Դու կամէիր ի մէջ ջրոցն կապել զիս կախարդութեամբ: Եւ հրամայեաց եւ հրով այրեցին զկողսն, եւ ապա վէմ մի մեծ կապեցին յոտսն եւ ընկեցին ի գետն. եւ անդ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Մայիսի Ի: Եւ վաղիւն եհան գետն զմարմին սրբոյ վկային ի ցամաք ի հիւսիսակողմն քաղաքին, եւ արք քրիստոնեայք առեալ զմարմինն թաղեցին ի նշանաւոր տեղի:

– 160 –

May 20 Marer 13 The martyrdom of St. Asklas 1.

2.

3.

The holy Asklas, the martyr for Christ, was from the Thebaid in Egypt. He was a Christian by faith, and he was delivered up to Arianos the consul. While standing in his presence, [Asklas] professed Christ with a true faith. He did not yield to their promises nor did he show any fear before their threats. They suspended him naked from a tree, repeatedly struck him and stoned his body and then threw him into prison. The magistrate boarded a ship to cross over to the other side of the river, and the holy martyr of Christ prayed to God and that ship stopped in the middle of the river. The magistrate recognized [what happened] and wrote to the holy martyr as follows: “Truly, the God of the Christians is great and there is no other God except for Him.” Then the ship broke free and sailed onto dry land at the place where he had just embarked. He summoned the holy one before him and said, “You wished to restrain me in the midst of these waters by sorcery.” So he commanded that they burn his ribs with fire and then they attached a huge stone onto his feet and threw him into the river. He then rendered his soul to God on the twentieth of May. On the following day the river cast up the body of the holy martyr onto dry land on the north side of the city. Some Christians then took up his body and buried it in a distinguished place.

– 161 –

162 • Yaysmawurkʿ Յայսմ աւուր յիշատակ է Աշոտոյ թագաւորին Հայոց որ Ողորմած կոչեցաւ 4.

5. 6.

7.

Սա էր որդի Աբասայ որդւոյ Սմբատայ որդւոյ առաջնոյն Աշոտոյ, զարդարեալ ամենայն հոգեւոր եւ մարմնաւոր ձրիւք. եւ էր սիրելի ամենեցուն իւրով առաքինագործ քաղաքավարութեամբն եւ կատարեալ բարեպաշտութեամբ: Շինեաց ի հիմանց զբազում եկեղեցիս ի քաղաքն Անի եւ յայլ տեղիս, եւ զհնացեալսն նորոգեաց եւ վայելչացոյց: Կառոյց ի բազում տեղիս հիւանդանոցս եւ անկելանոցս, եւ հաստատեաց մշտնջենաւոր հասոյթս, Եւ յոլով անգամ ինքն յայց ելանէր հիւանդաց եւ ախտացելոց, եւ անձամբ ծառայէր նոցա ուրախամիտ: Եւ ի սեղանի եւս ընդ իւր նստուցանէր զաղքատս, զհիւանդս, զկոյրս, զբորոտս, եւ զբաժակն թագաւորական նոցա մատուցանէր, եւ զմնացորդս նոյն բաժակին ինքն ըմպէր: Գթած էր յոյժ եւ առատ առ ալքատս եւ առ կարօտեալս, վասն որոյ եւ Ողորմած կոչեցաւ: Եւ կեցեալ սրբութեամբ եւ արդարութեամբ հանգեաւ ի Քրիստոս: Ըստ սմին օրինակի եւ աստուածասէր կողակիցն իւր դշխոյն Խոսրովանոյշ գործակից էր առն իւրում յամենայն աստուածահաճոյ բարեգործութիւնս: Կանգնեաց զհոյակապ եկեղեցիս ի գիւղսն Սանահին եւ ի Հաղբատ, եւ զերկուս մեծ եւ զհռչակաւոր վանս որք յանուն գիւղիցն կոչին ուխտ Սանահնի եւ Հաղբատայ: Եւ ինքն վասն բազում գործոցն սիրոյ եւ ողորմութեան զոր առնէր առ աղքատս եւ կարօտեալս ցուցաւ գթած մայր ազգին Հայոց: Եւ յետ մահու առն իւրոյ թագաւորին Աշոտոյ ապրեալ այլ եւս ամս երիս աստուածահաճոյ վարուք փոխեցաւ առ Աստուած:

May 20 • 163 On this day is the memorial of Ashot, King of the Armenians, known as “The Merciful” 4.

5.

6.

7.

This [Ashot] was the son of Abas, son of Smbat, son of Ashot I, and he was adorned with every spiritual and physical gift.98 He was loved by everyone for his entirely virtuous and pious way of life. He built from their foundations many churches in the city of Ani as well as in other places, restored those that had begun to decay and embellished them. He established hospitals and clinics in many places, and set up for them perpetual financial support. Very often he would go and visit the sick and infirm and he would minister to them himself quite joyfully. He used to have seated with him at table the poor, the sick, the blind, and the lepers. He would offer the royal cup to them all and he himself would drink what was left from the same cup. He was especially beneficent and generous to the poor and to the indigent. For this reason he was called “the Merciful”. After he lived such a holy and virtuous life he fell asleep in Christ. Following the same example was his God-loving spouse, Queen Khosrovanoush, was a collaborator with her husband in all these Godpleasing good works. She too founded magnificent churches in the villages of Sanahin and Haghbat along with the two great and famous monasteries that are known by the names of those villages: the communities of Sanahin and of Haghbat. She herself, by her many works of love and of compassion that she had for the poor and the infirm, showed herself to be a benevolent mother to the Armenian nation. After the death of her husband, King Ashot, she lived another three years of her God-pleasing life and then passed on to God.

98.

Ashot III ruled the land of Armenia from c. 952 to 977.

Մարերի ԺԴ Մայիսի ԻԱ

Տօն Կոստանդիանոսի թագաւորի եւ մօր նորա Հեղինեայ, առաջին լեալ թագաւորք քրիստոնէից 1.

2.

Կոստանդիանոս թագաւորն Հռոմայ յառաջ հեթանոս էր, որդի Կոստայ, որ Խլորոսն անուանեցաւ: Եւ վասն ծննդեանն Կոստանդիանոսի թէ ո՞րպէս էր որդի Կոստայի Խլորոսին պատմեցից ի գրոց սրբոյ վկային Եւսիգնիոսի: Յաւուրս Կոստայ արքային զօրականք անցին ընդ քաղաքն Ելինեապօլիս, եւ իջաւանեցան առ կին մի պանդոկապետ որոյ անուն էր Հեղինէ: Եւ պատանեակ որդին իւր նստաւ յերիվար զօրականին, եւ զօրականն ած նմա ապտակ եւ իջոյց յերիվարէն, եւ մանուկն ելաց: Ասէ Հեղինէ. Մի հարկաներ զդա քանզի թագաւորի որդի է: Նոքա հարցանէին թէ ո՞րպէս: Եւ նա ասէ. Յորժամ դարձաւ թագաւորն Կոստաս ի Պարսից առ իս իջաւանեցաւ, եւ ցանկացեալ գեղոյ իմոյ ննջեաց ընդ իս. եւ ի նմանէ յղացայ եւ ծնայ զմանուկս զայս: Եցոյց նոցա եւ զպարգեւսն զոր ետ նմա թագաւորն. եւ նոքա ուրախացան առ նա, եւ ետ ի նոսա Հեղինէ զտուրսն Կոստասայ թագաւորին զի ցուցցեն նմա:

– 164 –

May 21 Marer 14 Feast of Emperor Constantine and his mother Helen, the first Christian Rulers 1.

2.

Constantine, the emperor of Rome, had previously been a pagan. He was the son of Constantius, who was surnamed Chlorus.99 Concerning the birth of Constantine, how he was the son of Constantius Chlorus, I will now relate from the writings of the holy Eusebius who witnessed these events.100 In the time of the emperor Constantius, his soldiers were passing through the city of Helenopolis where they lodged with a certain female inn-keeper whose name was Helen. Her young son mounted the horse of one of the soldiers. That soldier struck him a blow and knocked him off the horse, so that the boy wept. Helen said, “Do not strike him because he is the son of the emperor. They then asked her how [this was], and she responded, “When the emperor Constantius returned from Persia he lodged with me. He desired me for my beauty and slept with me. I became pregnant by him and I gave birth to this young boy.” She then showed them the gifts that the emperor had given her and they rejoiced for her. Helen then gave the gifts to them so that they might show them to the emperor Constantius.

99. Constantius I Chlorus was Roman emperor from 293–306. 100. The Armenian name here, Ewsignios, is corrupt. Following Bayan, I have supplied the name of the church historian Eusebius (of Caesarea) as he was a great admirer of Constantine. He composed two panegyrical works on Constantine, one known as the Life of Constantine, but this particular account of Constantine’s origins does not survive in either of these extant works.

– 165 –

166 • Yaysmawurkʿ 3.

4.

5.

6.

7.

Եւ գնացին զօրականքն ի Հռոմ. եւ վասն զի ոչ գոյր զաւակ Կոստայ խնդրէր յիշխանացն եւ ի գաւառապետացն գեղեցկատեսիլ փոքր պատանի մի, զի արասցէ իւր որդեգիր եւ ժառանգորդ թագաւորութեանն իւրոյ: Եւ պատմեցին զօրականքն արքային վասն Հեղինեայ եւ զաւակին իւրոյ, ցուցին նմա եւ զպարգեւաց տուրսն: Եւ իբրեւ ետես ծանեաւ, յիշեաց եւ զօր իջաւանին իւրոյ առ Հեղինեայ, եւ փութով յուղարկեաց զօրականս բազում ծախիւք, եւ արքունական երիվարօք ոսկեկազմեալ տարան զպատանեակն ի Հռոմ: Եւ տեսեալ արքային յոյժ ուրախ եղեւ եւ համբուրեաց զնա, եւ զգեցոյց նմա զարիբունոյ պատուոյ իշխանութիւնն, եւ յուղարկեաց ի Բիւզանդիա տուեալ նմա գունդս հեծելոց վասն պատերազմելոյ ընդ բարբարոսս: Եւ երթեալ յաղթեաց թշնամեացն, եւ դարձաւ մեծաւ յաղթութեամբ ի Հռոմ, եւ առժամայն թագ եդեալ արար զնա թագաւոր: Տարաւ եւ զմայրն իւր Հեղինէ ի Հռոմ, եւ եդ նմա թագ եւ արար դշխոյ Հռովմայեցւոցն. եւ ամենայն իշխանքն եւ ժողովուրդքն երկիր պագին մօրն եւ զաւակին: Եւ յետ մահուանն Կոստասայ թագաւորեաց Կոստանդիանոս որդին իւր որ ի Հեղինեայ էր: Եւ էր ի Քրիստոսի գալստենէն մինչեւ ի թագաւորելն Կոստանդիանոսի ամք երկերիւր իննսուն եւ ութ: Եւ յորժամ ետես ի տեսլեանն զնշան սրբոյ խաչին յերկինս, ելեալ ի Հռոմայ գնաց ի Բիւզանդիա, եւ անտի գնաց ի Նիկոմիդիա, մարտեաւ ընդ Լիկիանոս եւ յաղթեաց նմա: Այլ վասն բորոտութեանն գրեալ է ի գիրսն յորում է վարք Սեղբեստրոսի Հռոմայ հայրապետին ի Յունվարի Բ:

May 21 • 167 3.

4.

5.

6.

7.

The soldiers returned to Rome. Because Constantius had no descendant he was searching among the magistrates and military leaders for a small, handsome young man so that he might adopt him and make him heir to the throne. So the soldiers reported to the emperor about Helen and her son and showed him the gifts that he had given to her. When [Constantius] saw them he recognized them and remembered that day that he had lodged with Helen. He sent the soldiers off quickly with many expensive things, and with the imperial horses arrayed in gold they brought the young boy back to Rome. When the emperor saw [his son] he rejoiced greatly, embraced him, and vested him with the authority and honor of a tribune, and sent him to Byzantium and gave him mounted troops that he might wage war against the barbarian tribes. When [Constantine] got there he overcame the enemy and returned to Rome greatly victorious. [Constantius] quickly set a crown upon him and crowned him as emperor.101 He then had his mother Helen brought back to Rome, crowned her as well and made her empress of the Romans, and all the people, both officials and common folk, knelt down to mother and child. After the death of Constantius, his son Constantine, who was from Helen, became emperor. From the coming of Christ to the installation of Constantine as emperor there were two hundred ninety eight years. When Constantine saw in a vision the sign of the holy cross in the sky, he departed Rome and went to Byzantium. From there he went to Nicomedia where he fought against Licinius102 and overcame him. But concerning his leprosy it is written in the Life of Sylvester, Patriarch of Rome, [who is celebrated] on the second of January.103

101. Constantine the Great was crowned emperor in 306, and he ruled until his death in 337. 102. Licinius was Roman emperor from 308–324. 103. Concerning Constantine’s leprosy, see the account of Constantine’s conversion, following the notice on Sylvester, on January 2, in Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion—January , 28–31.

168 • Yaysmawurkʿ 8.

Եւ Կոստանդիանոս տեսեալ զԲիւզանդիա տեղի վայելուչ մեծացոյց զքաղաքն եւ ամրացոյց պարսպօք եւ կամարակապ սաղարկ փողոցօք, եւ անուանեաց յանուն իւր Կոստանդինուպօլիս: Եւ արար մեծապայծառ նաւակատիս քաղաքին Մայիսի ԻԱ: Եւ փոխեաց զթագաւորութիւնն Հռոմայ ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ առաքեաց զմայրն իւր յԵրուսաղէմ, եւ եգիտ ճշմարտութեամբ զխաչն Քրիստոսի թալեալ ի Հրէիցն յաղբի: 9. Եւ յորժամ յայտնեցաւ հերետիկոսն Արիոս հայհոյիչն սրբոյ Երրորդութեանն, ժողովեաց մեծն Կոստանդիանոս եպիսկոպոսունս երեքհարիւր տասն եւ ութ ի քաղաքն Նիկիա Բիւթանացւոց, ի քսան ամի թագաւորութեանն իւրոյ եղեւ սիւնհոդոսն ի Նիկիա, եւ նզովիւք արմատախիլ արարին զչար հերձուածն Արիոսի: Եւ աղաչեաց զամենեսեան երթալ ի քաղաքն իւր ի Կոստանդինուպօլիս եւ օրհնութեամբ մեծաւ օրհնել: 10. Եւ մտին երեքհարիւր տասն եւ ութ քահանայապետքն Քրիստոսի, եւ ելեալ ի պարիսպ քաղաքին շուրջ պատեցան աղօթիւք եւ օրհնութեամբ, եւ խնդրեցին յԱստուծոյ զի յաւիտեան ի ձեռն այլազգի թշնամեաց ոչ պաշարեսցի: Եւ ողջունեալ զթագաւորն եւ զսուրբն Մետրոփանէս զեպիսկոպոսն Բիւզանդիոյ գնացին իւրաքանչիւր յաթոռ իւր: 11. Եւ շինեաց Կոստանդիանոս ի մէջ քաղաքին բարձր արձան, եւ կանգնեաց զոր ի Հռոմայ եբեր սկայաչափ պղնձի ոսկէզօծ պատկերն ի վերայ սեանն զոր անիլէաւս անուանեն, եւ ի ձեռինն կառոյց խաչ, եւ գրեաց ի վերայ խաչին. Ի քեզ Քրիստոս Աստուած յանձն առնեմ զքաղաքս իմ զայս: Եդիր եւ ի ներքոյ խարսխին զերկոտասան զամբիւղսն որ լցան ի հացէն որ առաւելաւ ի կերողացն զոր Քրիստոս յագեցոյց զբազմութիւն ժողովրդեանն: Եւ զփրկչական փայտ սրբոյ խաչին յերկուս բաժանեաց, զկէսն ետ Երուսաղեմի եկեղեցւոյն զոր շինեաց յանուն յարութեանն Քրիստոսի, եւ զկէսն պարգեւեաց քաղաքին իւրոյ Կոստանդինուպօլսոյ:

May 21 • 169 8.

Constantine saw what a propitious location Byzantium was in so he enlarged the city, fortified it with walls and with paved, arcaded roads, and named it Constantinople after his own name. He had an enormous celebration for its dedication on the twenty-first of May, and then moved the seat of the emperor from Rome to Constantinople. He then sent his mother to Jerusalem where she discovered the true cross of Christ that had been buried in manure by the Jews. 9. When the heretic Arius, who blasphemed the holy Trinity, appeared, the great Constantine convened three hundred eighteen bishops in the city of Nicaea in Bithynia. Thus, in the twentieth year of his reign this council took place in Nicaea where they anathematized and rooted out the evil heresy of Arius.104 Then [Constantine] invited all [the bishops] to come to his city of Constantinople to bless it with great blessings. 10. The three hundred eighteen hierarchs of Christ entered the city and went up upon the walls of the city and went along them with prayers and blessings. And they beseeched God that [the city] would never be occupied by foreign enemies. After giving salutations to the emperor and to holy Metrophanes, the bishop of Byzantium,105 [the hierarchs] returned to their own sees. 11. Constantine then built in the middle of the city a tall column, and he erected on top of this pillar a colossal gilded bronze statue that he had brought back from Rome. [This statue] was called Anelios106 and in its hand he had set a cross, and he had inscribed on the cross: “To You, O Christ God, I confide this my city”. He then set below, at the foundation, the twelve baskets that had been full of the bread that was left over after Christ had satisfied the multitude of people.107 And the life-giving wood of the holy cross he had divided into two: the first piece he gave to the church of Jerusalem that he had built in the name of the Resurrection of Christ, and the other piece he presented to his own city of Constantinople.

104. The Council of Nicea was convened in 325. 105. Metrophanes was bishop of Byzantium from 306 to 326; he is remembered in the Yaysmawurkʿ on June 4; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien X, 527–532. 106. A Greek name meaning “the sunless one.” 107. Cf. Matthew 14:20, and parallels.

170 • Yaysmawurkʿ 12.

Եւ թագաւորեաց Կոստանդիանոս բարեպաշտութեամբ ամս երեսուն եւ երկու յետ մկրտութեանն իւրոյ, եւ փոխեցաւ յանանց կեանսն Մայիսի ԻԱ եւ Մարերի ԺԴ, թողեալ ժառանգորդս զերիս որդիս իւր զԿոստանդին, զԿոստաս, եւ զԿոստանդինոս, եւ եդաւ ի տապանի ընդ Հեղինեայ մօրն իւրոյ ի Կոստանդինուպօլիս: 13. Ի ծննդենէն Քրիստոսի մինչեւ ի թագաւորութիւնն Կոստանդիանոսի մեծի եւ ի ժողովն Նիկիոյ ամք երկերիւր իննսուն եւ ութ:

May 21 • 171 12.

Constantine reigned as a pious emperor for thirty-two years after his baptism, and he passed on to eternal life on the twenty-first of May and the fourteenth of Marer. He left behind as heirs his three sons, Constantine [II], Constans, and Constantius [II]. He was placed in a tomb along with his mother Helen in Constantinople. 13. From the birth of Christ until the installation of Constantine the Great as emperor and to the Council of Nicaea was two hundred ninetyeight years.

Մարերի ԺԵ Մայիսի ԻԲ

Վկայութիւն Թէոդոտոնի գինեվաճառի, եւ եօթն կուսանացն որք յԱնկուռիա կատարեցան որոց անուանքն են այսոքիկ, Տեկուսա, Եփրասիա, Աղեկսանդրիա, Կղաւդիա, Փայինէ, Մատրոնա, Յուլիա 1.

2.

3.

Սոքա էին յԱնկուռիոյ քաղաքէն քրիստոնեայ հաիատով, յաւուրս Թէոդեկնոսի անօրէն իշխանին, եւ վասն հալածանաց կռապաշտիցն Թէոդոտոն հնարս իմացաւ կնաւն իւրով, եւ եղեւ գինեվաճառ. եւ ընդունէր ի յարկս իւր զփախուցեալ քրիստոնեայսն եւ կերակրէր: Եւ հրամայեաց Թէոդեկնոս իշխանն զի ի վաճառումն ի հացն եւ ի գինին խառնեսցեն ի զոհից կռոցն ճարպ եւ արիւն. եւ քրիստոնեայքն ոչ գտանէին հաց կամ գինի որ մատուցանէին յեկեղեցին: Յայնժամ երանելին Թէոդոտոն գնէր ցորեան, եւ ամուսինն իւր եփէր հաց, եւ տային նշխար Աստուծոյ պատարագին, եւ բաշխէր քրիստոնէից եւ որք ի բանդս արգելեալք էին վասն Քրիստոսի հաւատոցն: Եւ զոմն քրիստոնեայ որոյ անուն էր Բիքտորոս կալեալ եւ չարչարէին դառն տանջանօք: Եւ յորժամ տանէին ի կատարումն, աղաչեաց զիշխանն անսալ նմա սակաւ աւուրս զի խորհեսցի ի միտս իւր, եւ թոյլ ետուն նմա. եւ երթեալ ի տուն իւր մեռաւ: Եւ յերկուանալի է սորա մահս եթէ ընդունելի է եթէ ոչ:

– 172 –

May 22 Marer 15 The Martyrdom of Theodotus, the wine merchant, and of the seven virgins who were executed in Ancyra, whose names were Tekousa, Euphrasia, Alexandra, Claudia, Phayine, Matrona and Julia 1.

2.

3.

These [martyrs] were from the village of Ancyra and were Christian by faith. [They lived] in the time of Theoteknos, an impious magistrate. Because of the persecutions by the demon-worshippers Theodotus, along with his wife, conceived a ruse and became a wine merchant. He would take in to his dwelling those Christians who were fleeing [persecution] and provide for them. The magistrate Theoteknos demanded that in the bread and the wine that he sold [Theodotus] should mix in the fat and the blood from the sacrifices to the idols, and so the Christians were unable to find bread or wine that they could offer to the church. Then the blessed Theodotus would buy some grain, and his wife would bake bread. They would then give the blessed bread for the sacrifice to God and [Theodotus] would distribute it to the Christians and to those who were held in prison on account of their faith in Christ. Then a certain Christian whose name was Victor was seized and they subjected him to severe tortures. When they brought him to the place of execution, he pleaded with the magistrate to let him take a few days to reflect [on what to do]. [The magistrate] conceded to this, and [Victor] returned to his house where he died. But it is debatable whether his death was acceptable [to God] or not.

– 173 –

174 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

Իսկ երանելին Թէոդոտոն գնաց ի Գալիւս գետն եւ եգիտ զմարմին սրբոյ վկային Վաղենդիոսի, որ յաւուրսն յայնոսիկ ի Միդիկեայ հրոյ մարտիւրոսացաւ եւ ընկեցաւ ի գետն. եւ առեալ տարաւ ի ստորոտ լերինն ի տեղի անտառախիտ, կոչեաց եւ զքահանայն Փրոնատոն եւ թաղեցին պատուով: Եւ յորժամ դարձաւ ի քաղաքն Թէոդոտոն եգիտ զեօթն կուսան կանայսն որք ի տղայութենէ ճգնեալ էին կրօնաւորութեամբ, եւ մինն ծերագոյն էր քան զայլսն որոյ անուն էր Տեկուսա, եւ էր մօրաքոյր Թէոդոտոնի: Զոր կալեալ իշխանին եւ վասն ոչ ուրանալոյ զՔրիստոս եւ ոչ զոհելոյ կռոցն չարչարեաց զնա ուժգին: Եւ ետ զնոսա ի պոռնիկ երիտասարդս, զի շնութեամբ ապականեսցեն զնոսա, զի լուեալ էր եթէ կուսանք են, եւ յորժամ արկին զնոսա ի մի տուն եբաց զգլուխն իւր Տեկուսա եւ եցոյց զալիսն. նոյնպէս եւ այլքն աղաչեցին մինչեւ ի գութ դարձուցին զերիտասարդսն, եւ մնացին անարատք Աստուծոյ զօրութեամբն: Հրամայեաց իշխանն եւ տարան զնոսա մերկս ի լիճն, եւ վէմս կապեցին ի նոսա եւ ընկեցին անդ. եւ աւանդեցին զհոգիս իւրեանց առ Աստուած զոր լուեալ Թէոդոտոն զոհացաւ զԱստուծոյ, եւ թողին պահապանս զի մի հանցեն զնոսա քրիստոնեայքն ի լճէն: Եւ եղեւ որոտ եւ կայծակունք եւ անձրեւ սաստիկ, եւ երեւեցաւ սուրբ վկայն Քրիստոսի Սոսանթոս ունելով ի գլուխն սաղաւարտ եւ ի ձեռին վահան, զոր տեսեալ պահապանացն զահի հարան եւ յերկիւղէն փախեան: Եւ առեալ Թէոդոտոն արս քրիստոնեայս գնաց ի գիշերի անդր, եւ ջուրք լճին սփռեցան ի միւս կողմն, եւ յայտնեցան նշխարք սրբոց կանանցն վիմօքն զոր կապեալ էին յանձինսն: Եւ մտեալ հանին ի ցամաքն, եւ դարձաւ ջուր լճին անդրէն ի տեղի իւր, հատին զպարանսն եւ զնշխարսն բարձեալ ի վերայ գրաստու տարան թաղեցին մերձ ի սուրբ հարանցն: Եւ մի ոմն զոր չարչարէին վասն Քրիստոսի հաւատոյն ոչ ժուժկալեաց ահագին տանջանացն, գնաց առ իշխանն մատնեաց զԹէոդոտոն եւ զնշխարս սրբոց կանանցն: Եւ առաքեաց իշխանն եւ եհան զնշխարսն եւ այրեաց հրով:

May 22 • 175 4.

5.

6.

7.

Then the blessed Theodotus went to the Halys river where he discovered the corpse of the holy martyr Valentios who at that time had been martyred by fire at Medicea and thrown into the river. He took up the body and brought it to the foot of a mountain to an area full of thickets. He then summoned Phronaton the priest and they buried [Valentios] with honor. When Theodotus returned to the village he found seven virgins who, from their childhood, had lived ascetic lives after the fashion of religious. One of them was older than the others; her name was Tekousa and she was the maternal aunt of Theodotus. She was arrested by the magistrate and because she would neither renounce Christ nor sacrifice to the idols he tortured her brutally. He then handed them over to some lecherous young men that they might defile them by fornicating with them for he had been informed that they were virgins. After they cast them into a certain dwelling, Tekousa uncovered her head and revealed to them her white hair; likewise, the others begged the young men to treat them with pity, and thus the retained their purity by the power of God. The magistrate then gave the command and had them brought naked to a lake where they tied rocks to them and threw them in. They commended their souls to God and when Theodotus was informed of this he gave praise to God. Guards were also left there so that the Christians could not remove them from the lake. Then there came thunder, lightning and a heavy rain. The holy martyr of Christ, Sosanthos, then appeared with a helmet on his head and a shield in his hand. When the guards saw him they were seized with terror and fled in fear. Then Theodotus took some Christian men and went there during the night. The waters of the lake pulled back to the opposite shore and the remains of those holy women along with the rocks that had been tied onto them were then revealed. [The Christian men] then went in and brought them back onto dry land. The water of the lake then returned from where it was to its proper place. They cut the bonds and carried their remains on work horses. They then brought them and buried them near to some holy fathers. Then one certain [Christian] whom they had tortured for his faith in Christ but who was unable to resist due to his fear of the tortures, went to the magistrate and delivered up Theodotus and the relics of the seven virgins. The magistrate then sent [servants] who removed their remains and burned them in fire.

176 • Yaysmawurkʿ 8.

9.

Եւ Թէոդոտոն փախեաւ, եւ կալան զայլս վասն նորա. եւ նորա լուեալ գնաց ինքնակամ առաջի իշխանին եւ յանդիմանեաց զանաստուած մոլորութինն կռոցն, եւ խոստովանեցաւ զանունն Քրիստոսի, եւ պատմեաց զԱստուծոյ զսքանչելագործութիւնս: Կախեցին զԹէոդոտոն եւ քերեցին զմարմինն ուժգին, եւ մանր աղիւ շփէին զվէրսն, եւ քարիւ խորտակեցին զկզակսն. եւ յաղօթելն սրբոյն Թէոդոտոնի դահիճքն հատին զգլուխ նորա Մայիսի ԻԲ: Ի սմին բարեպաշտ թագաւորն Հայոց Հեթում փոխեցաւ առ Քրիստոս կրօնաւորական վարուք, ի թուականիս հայոց եօթն հարիւր քսան ի չորեքշաբաթի աւուր:

May 22 • 177 8.

9.

Theodotus then fled, but they seized the others because of him. When [Theodotus] heard this he himself went before the magistrate and condemned the ungodly error of idols. And he professed the name of Christ and recounted the mighty works of God. They then hung Theodotus up [on a tree], viciously flayed his skin, ground fine salt into his wounds, and with a rock they crushed his jaw. While the holy Theodotus was praying the executioners cut off his head on the twentysecond of May. On the same [day] Het‘um, the orthodox king of the Armenians,108 passed on to Christ [having lived] an ascetic life, in the Armenian year 720,109 on a Wednesday.

108. Het‘um I, founder of the Hetumid dynasty, ruled Armenia from 1226 to 1270. 109. The Armenian year 720 is equivalent to AD 1271; thus the compiler here is off by one year.

Մարերի ԺԶ Մայիսի ԻԳ

Վկայութիւն սրբոյն Կողութայ 1.

2. 3.

4.

Սուրբ վկայն Քրիստոսի Կողութայ քրիստոնեայ էր ի Թեբայիդայ Եգիպտացւոց յաւուրս Մաքսիմիանոսի անօրէն արքային: Եւ Արիանոս դատաւորն կոչեաց առաջի իւր եւ ասէ. Դարձիր յաստուածսն մեր եւ կեցցես: Այս ամենայն ժողովուրդս որ առաջի մեր կան վասն քո աղօթեն, պատկառեա ի սոցանէ եւ յանձնէդ քումմէ, զի մի կորիցես: Ամաչեա եւ ի մէնջ եւ երկիր պագ հրամայելոցն, թող ի բաց զամբարտաւանութիւնդ եւ ընդ ամենեցուն վայելեա ի շնորհաց աստուածոցն մերոց: Իսկ երանելին Կողութա ամենեւին ոչ եբաց զբերանն եւ ոչ արար պատասխանի, եւ ոչ եդիր ի միտս իւր լսել ասացելոցն: Եւ կարծեաց ի միտս իւր դատաւորն եթէ խորհի ի միտս իւր եւ կամի զոհել, բայց ամաչէ. եւ դարձեալ յաճախէր զպատրողական բանսն: Եւ սուրբն իբրեւ զշաղփաղփութիւնս եւ զբարբանջանս համարեցաւ զբանսն նորա: Եւ յորժամ ողոքանօք եւ խոստմամբք եւ քաղցրոիթեամբ խօսէր, պատասխանի առնէր սուրբն եթէ Ոչ եմ լսելոց: Եւ յորժամ մահու սպառնայր` ասէր. Քաղցր եւ անոյշ համարիմ զվասն Քրիստոսի մահն: Եւ յոյժ նեղեցին եւ բռնադատեցին զնա, իսկ նա համարձակութեամբ ասաց մեծաւ բարբառով երիցս անգամ եթէ Ոչ զոհեմ կռոց, ոչ պաշտեմ զդեւսն, ոչ ուրանամ զՔրիստոս:

– 178 –

May 23 Marer 16 The Martyrdom of St. Colluthus 1.

2.

3.

4.

Colluthus, the holy martyr of Christ, lived in the Egyptian Thebaid in the time of the impious emperor Maximianus. The magistrate Arianos summoned [Colluthus] into his presence and said, “Convert to our gods and you will live. All these people who stand before you and praying for you; show them respect as well as to your own self so that you do not perish. Manifest some shame in our presence and bow down before us who command you. Abandon your haughtiness and take joy in the favors of our gods.” But the blessed Colluthus did not even open his mouth, nor did he make any response, and he did not let anything that was said enter his mind. The magistrate, however, thought that [Colluthus] was deliberating in his mind and that he wanted to make a sacrifice but was ashamed. So he began to reiterate and to expand on his seductive words. But the holy one considered his words to be like prattling and tiresome nonsense. After [the magistrate] had spoken to him with these flattering and sweet promises, the holy one made his response: “I am not listening.” And when [the magistrate] threatened him with death, [Colluthus] responded, “I consider death on behalf of Christ sweet and refreshing.” They then began to press him and to coerce him even more but he boldly responded three times in a loud voice, “I am not going to sacrifice to idols, I am not going to worship demons, and I am not going to renounce Christ.”

– 179 –

180 • Yaysmawurkʿ 5.

Եւ հրամայեաց Արիանոս զօրականացն, եւ կապեցին վէմ ի պարանոցն: Եւ ասէ Արիանոս. Լաւագո՞յն է այդ քեզ, ով Կողոթէոս. զոհեա եւ արձակեցից զքեզ. եթէ ոչ ես լսելոց` ընկալ ըստ արժանեաց քոց պատիժս: Եւ հրամայեաց կենդանւոյն զնա այրել հրով: Եւ այնպէս ի մէջ բորբոքեալ բոցոյն աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Մայիսի ԻԳ:

May 23 • 181 5.

Arianos then gave the command to the soldiers and they bound a rock onto the neck [of Colluthus]. And Arianos said, “Is this preferable to you, O Colluthus? Offer a sacrifice and I will free you. If you do not listen to me then accept the punishment that you have earned.” Then he gave the command to burn him alive in fire. And thus, in the midst of a raging fire [Colluthus] rendered his soul unto God on the twenty-third of May.

Մարերի ԺԷ Մայիսի ԻԴ

Վկայութիւն սրբոյ Թալելեայ բժջկին 1.

2.

Սուրբ Վկայն Քրիստոսի Թալիլոս քրիստոնեայ էր, եւ էր ճարտար ուսեալ զբժշկական արուեստն. եւ էր երիտասարդ եւ փախչէր ի կռապաշտութենէ: Կալան զնա յԱնարզաբայ քաղաքին ի ձիթենիս թագուցեալ, եւ տարան առ Թէոդորոս իշխան քաղաքին, եւ նա հարցանէր եթէ ուրանայ զՔրիստոս: Եւ յորժամ ոչ զնա հաւանեցուցանել կարաց, հրամայեաց ծակել զպճղունս ոտիցն եւ լարիւք կախել գլխիվայր, եւ դահիճքն խելազարեալք կախեցին մեծ կոճակ փայտի, կարծէին եթէ նա է. եւ տեսեալ իշխանին յոյժ տանջեաց զդահիճսն եւ երկու ի նոցանէ Աստերիոս եւ Ալեկսանդրոս տեսեալ զսքանչելի գործսն հաւատացին ի Քրիստոս, եւ տարան զնոսա ի լեառն եւ հատին զգլուխս նոցա:

– 182 –

May 24 Marer 17 The Martyrdom of St. Thaleleos, the Physician 1.

2.

The holy martyr of Christ, Thaleleos, was a Christian and he was very intelligent, having been trained in the medical profession. He was a young man when he began to flee from idolatry. He was arrested in the city of Anazarbus hiding himself among some olive trees. They then brought him before Theodore, the governor of the city, and he requested that [Thaleleos] renounce Christ. But when he was unable to persuade him he ordered [his servants] to pierce the ankles of his feet and by ropes hang him upside down. But the executioners went crazy and hung up a large trunk of a tree for they thought that it was [Thaleleos]. When the governor saw this he punished the executioners severely and two of them, Asterius and Alexander, saw these marvelous things and came to believe in Christ. They were then brought to a mountain where they cut off their heads.

– 183 –

184 • Yaysmawurkʿ 3.

4.

Եւ ասէ իշխանն ցսուրբն Թալելաս. Ոչ հաւատաս յաստուածսն իմ եւ ո՞չ զոհես: Ասէ Թալելաս. Ոչ հաւատամ յաստուածսն քո եւ ոչ զոհեմ: Եւ կամեցաւ իշխանն ինքն յառնել յաթոռոյն եւ ծակել զջիլս ծնկացն եւ կախել զփայտէ. եւ դարձաւ աթոռն յետս եւ յառնել ոչ կարաց. եւ հաւատացին ամենեքեան յԱստուած որք տեսինն: Եւ իշխանն աղաղակէր եւ աղաչէր արտասուալից պաղատանօք, եւ զթացեալ ի նա սրբոյն աղաչեաց վասն նորա զԱստուած, եւ արձակեցաւ յաթոռոյն: Եւ դիմեաց ի վերայ սրբոյ վկային զի կալցէ եւ տանջեսցէ. եւ առժամայն զօսացաւ ձեռն: Եւ դարձեալ աղաչեաց զսուրբն, եւ նա աօղթիւք բժշկեաց: Եւ երկեաւ իշխանն մի գուցէ այլ ինչ մեծագոյն չարիս դիպեսցի, հրամայեաց եւ ընկեցին զսուրբն ի ծովն. եւ Աստուած եհան զնա անվնաս ի ծովէն սպիտակ զգեստիւք. եւ երթեալ առաջի իշխանին անգոսնեաց եւ անարգեաց զամբարշտութիւնն որ ոչ հաւատաց ընդ այնչափ սքանչելիսն որ եղեն: Եւ արձակեցին ի նա գազանս, եւ երթեալ լիզուին զոտս նորա, եւ ամբոխն ամենայն փառս մատուցանէին Աստուծոյ. եւ առեալ զՈւրկինոս որ զգազանսն բերէր, եւ ընկեցին առաջի գազանացն, եւ զնա կերան նոյնժամայն, զի եւ ոչ ոսկր մնաց ի նմանէ: Եւ առեալ զսուրբն Թալելաս տարան յԵդեսիա քաղաքն Եգիացւոց, եւ անդ հատին զգլուխ նորա Մայիսի ԻԴ:

May 24 • 185 3.

4.

The governor said to the holy Thaleleos, “Will you not believe in my gods? Will you not offer them a sacrifice?” Thaleleos responded, “I do not believe in your gods and I will not offer them any sacrifice.” The governor then wanted himself to get down from his throne and to sever the nerves in his knees and to hang him from a tree, but his throne turned over backwards and he was unable to get down. All those who witnessed this came to believe in God. Then the governor began to cry out with tears and supplications. This holy one felt compassion for him and prayed to god on his behalf, and he detached himself from his throne. He then rushed upon the holy martyr so that he might seize hold of him and torture him, but at that very moment his hand stiffened up. Again he begged the holy one and he healed him by his prayers. The governor feared that perhaps some other even worse evil might occur so he gave the command to throw the holy one into the sea, but God led him out from the sea unharmed and wearing white garments. He then went before the governor, ridiculed him and contemned his ungodliness that he had not come to believe due to the great marvels that had taken place. Then he let loose the wild animals upon him, but they came and licked his feet. The entire crowd offered up praises to God, and they seized Urcinus who had brought out the wild animals. They threw him in front of the wild animals and they consumed him at that moment so that not even a bone of his remained. The holy Thaleleos was then taken and brought to Edessa, a city of the Hagarites,110 and there they cut off his head on the twenty-fourth of May.

110. Once again, this name (Arm., Egiats‘i) seems to have been corrupted in the course of transmission. Our translation of ‘Hagarites’ is merely a conjecture.

Մարերի ԺԸ Մայիսի ԻԵ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Բասիլիսկոսի 1.

2.

3.

4.

Մարտիրոսն Քրիստոսի սուրբն Բասիլիսկոս էր ի ժամանակս ամբարիշտ արքային Մաքսիմիանոսի, ի սահմանաց Ամասիոյ քաղաքին, ի գեղջէն Խումիալոնէ: Եւ էր եղբօրորդի Թէոդորոսի մեծի վկային Քրիստոսի: Եւ յորժամ կալան զսուրբն Եւտրոպիոն եւ զԿլէոնիկոս զընկերակիցսն սրբոյն Թէոդորոսի մեծի վկային Քրիստոսի կալան եւ զԲասիլիսկոս, եւ ընդ նոսա տանջեցաւ եւ ի բանդի արգելաւ: Եւտրոպէոս եւ Կլէոնիկոս մարտիւրոսացան վասն անուան եւ հաւատոցն Քրիստոսի. եւ մնաց Բասիլիսկոս միայն ի բանտին, եւ ողբալից հառաչմամբ աղաչէր զԱստուած եւ ասէր. Յիշեա զիս Քրիստոս եւ մի որոշեր ի սրբոց քոց: Եւ ձայնեաց զնա Տէրն յերկնից եւ ասէ. Գրեցի զանուն քո ի գիրս սրբոց վկայիցն. երթիջիր ի տուն քո եւ հրաժարեա յընտանեաց քոց, եւ ի Կոմանա մարտիւրոսանաս վասն իմ: Եւ ելեալ ի բանդէն զօրականօք գնաց ի տուն իւր, ողջունեաց զմայր եւ զեղբարսն իւր, եւ պատուիրեաց նոցա հաստատուն կալ ի հաւատսն Քրիստոսի: Եւ ասէ. Ես երթայց առ Աստուած եւ բարեխօսեմ վասն ձեր եւ վասն ամենայն քրիստոնէից զի դադարեսցէ կռապաշտութիւն յաշխարհէս: Եւ զայս ասացեալ դարձաւ ի բանդ:

– 186 –

May 25 Marer 18 The Martyrdom of St. Basiliscus 1.

2.

3.

4.

The martyr of Christ, the holy Basiliscus, lived in the time of the impious emperor Maximianus, within the territory of the city of Amasia, in the village of Koumialone. And he was a nephew of Theodore, the great martyr for Christ.111 When they arrested the holy Eutropius and Cleonicus, the companions of Theodore the great martyr for Christ, they also arrested Basiliscus and, along with the former, he was tortured and bound in prison.112 Eutropius and Cleonicus were martyred on account of the name of and their faith in Christ, so Basiliscus remained alone in prison. With groans and lamentations, he prayed to God and said, “Remember me, O Christ, and do not separate me from Your holy ones.” The Lord heard him from heaven and said, “I have written your name in the book of the holy martyrs. Return to your home and bid farewell to your family. You will become a martyr for me in Comana.” He went out from the prison, along with the soldiers, and he went to his home, greeted his mother and his brothers and charged them to remain steadfast in their faith in Christ. And he said, “I will go to God and I will mediate on your behalf and on behalf of all Christians that idolatry will come to an end upon this earth.” Once he spoke this he returned to prison.

111. Theodore’s feast day is celebrated on February 17; see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion—February, 110–119. 112. These three martyrs were also commemorated on March 3; see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion—March, 16–19.

– 187 –

188 • Yaysmawurkʿ 5.

6.

7.

8.

Եւ առաքեաց Ագրիպաս դատաւորն այլ զօրականս, եւ կապեցին զսուրբն Բասիլիսկոս շղթայիւք, եւ ագուցին նմա կօշիկս երկաթիս եւ բեւեռեցին յոտսն, եւ առաքեցին ի Կոմանա, եւ ի ճանապարհին վարէին զընթացս զսուրբն: Եւ յորժամ գնացին ի գեօղն Դական, իջաւանեցան ի տուն կնոջ միոյ որոյ անուն էր Տղայանէ, եւ կապեցին ընդ գօսացեալ ծառ մի պալատան ձեռս յետս. եւ յաղօթել սրբոյն արմատացաւ ծառն, եւ ջուր բղխեաց ի տեղւոջէն, եւ է ծառն եւ աղբիւրն մինչեւ ցայսօր: Եւ արջառք իջին ի լեառնէն եւ արբին յաղբիւրն, եւ որպէս մտաւոր բանաւորք երկիր պագանէին սրբոյն Բասիլիսկոսի: Եւ տեսեալ զօրականացն եւ Տղայանէ զնշանն որ եղեւ հաւատացին ի Քրիստոս, եւ լուծին զնա ի կապանացն: Եւ բազում հիւանդք եւ այսահարք բժշկեցան, ոչ միայն անդ այլ եւ յաենայն ճանապարհին: Եւ յորժամ հասին ի Կոմանա, կացուցին զսուրբն առաջի դատաւորին, եւ յոյժ նեղեցին զոհել կռոցն Ապողոնի: Եւ նա զձեռս իւր յերկինս տարածեալ աղաչեաց զԱստուած, եւ էջ հուր յերկնից եւ այրեաց զտաճարն, եւ փշրեաց զպիլծ Ապողոնի զբագին զաստուածոյն իւրեանց: Եւ բարկութեամբ լցեալ դատաւորն հրամայեաց եւ հատին զգլուխ նորա ի տեղւոջն որ կոչի Դիոսկոր Մայիսի ԻԵ, եւ զմարմինն ընկեցին ի գետն: Եւ ոմանք քրիստոնեայք փութանակի երթեալք հանին ի գետոյն տուեալ զօրականացն երեսուն դահեկան, եւ թաղեցին ի նշանաւոր տեղւոջ: Եւ ոմն մի քրիստոնեալյ Մարինոս անուն շինեաց ի վերայ գերազմանին եկեղեցի վկայարան սրբոյն Բասիլիսկոսի:

May 25 • 189 5.

6.

7.

8.

The magistrate Agrippa sent out other soldiers and they bound the holy Basiliscus in chains, fitted him in iron shoes and nailed them to his feet. They then sent him to Comana and they dragged the holy one along the entire journey. When they entered the village of Dakan, they lodged in the dwelling of a woman whose name was Tlayanē. They bound [Basiliscus] onto a withered tree with his hands behind his back, but when the holy one began to pray the tree put out roots and water poured forth from that place. Both the tree and the spring are still there today. Cattle came down from the mountain and drank from the spring. Then, as if they were rational beings, the [cows] knelt down before the holy Basiliscus. When the soldiers and Tlayanē saw this sign that had occurred they came to believe in Christ and they released him from his bonds. Many sick and possessed were healed, not only there but also along the entire journey. When they arrived in Comana, they stood the holy one in the presence of the magistrate and they forcefully pressed him to sacrifice to the idol of Apollo. But he raised up his hands to heaven and prayed to God. A great fire came down from heaven, burned down the temple, and crushed the abominable altar of their god Apollo. Filled with anger, the magistrate gave the command and they cut off the head of [Basiliscus] in the place that is called Dioscorus on the twenty-fifth of May, and they threw his corpse into the river. Some Christians came quickly and retrieved it from the river, giving the soldiers thirty dahekans. They buried him in a distinguished place. One certain Christian, Marinus by name, built a church above the tomb of the holy Basiliscus.

Մարերի ԺԹ Մայիսի ԻԶ

Վարք երանելոյն Սիմէոնի սիւնակեցւոյն որ ի սքանչելի լեառն Անտիոքայ 1.

2.

3.

Մեծն Սիմէոն էր ի քաղաքէն Անտիոքայ Ասորւոց, յաւուրս Յուստինիանոսի բարեպաշտ արքայի: Եւ հայրն իւր Յովհաննէս եւ մայր իւր Մարթա վասն ոչ գոլոյ զաւակ իւրեանց խնդրէին յԱստուծոյ որ եթէ տայ նոցա պտուղ արգանդի տացեն զնա նուէր Աստուծոյ: Եւ երեւեցաւ կնոջն ի տեսլեանն Յովհաննէս Մկրտիչն եւ ասէ. Քաջալերեաց Մարթա, տուեալ նմա խունկ եւ բուրվառ, եւ հրամայեաց նմա խնկել: Եւ յետ աւուրց գնաց յեկեղեցի սրբոյն Յովհաննու Մկրտչին խնկել եւ աղօթել առ Աստուած: Եւ երեւեցաւ նմա Մկրտիչն միւսանգամ եւ ասէ. Երթիջիր ի տուն առ այրն քո եւ յղասցիս եւ ծնցես որդի, եւ ոչ միս եւ ոչ գինի եւ ոչ այլ ինչ շնչաւոր կերիցէ. եւ դու ամենեւին զձախ ստին քո մի տացես մանկանն. եւ յորժամ լինիցի երկուց ամաց մկրտես զնա եւ անուանեսցես Սիմէոն, եւ լինիցի պաշտօնեայ Տեառն ի տուն Աստուծոյ: Ծնաւ զմանուկն եւ յետ երկուց ամաց ի մկրտութեանն անուանեաց Սիմէոն: Եւ տղայն խօսեցաւ մեծաւ ձայնիւ եւ ասէ. Ունիմ հայր եւ ոչ ունիմ հայր, ունիմ մայր եւ ոչ ունիմ մայր. եւ գուշակեաց զհրաժարումն իւր յերկրաւորական զբաղմանց: Կերակուր էր նորա հաց եւ մեղր, եւ ի բաղանիս բնաւ ոչ եմուտ:

– 190 –

May 26 Marer 19 The Life of St. Simon the Stylite who [lived] on the admirable mountain of Antioch 1.

2.

3.

The great Simon was from the city of Antioch in Syria.113 [He lived] in the time of Justinian, an orthodox emperor.114 His father John and his mother Martha, because they had no child, prayed to God that if He would grant them one they would give the fruit of their womb to Him as a gift. John the Baptist appeared to the wife in a vision and said, “Take courage, O Martha!” And he gave her incense and a censer and commanded that she burn the incense. Some days later she went into the Church of St. John the Baptist to burn incense and to pray to God. The Baptist appeared to her a second time and said, “Go back to your house to your husband, and you will conceive and bear a son, and he shall consume no meat, no wine nor any other living thing. And you shall never give the child your left breast. When he is two years old you will have him baptized and you will name him Simon, and he shall be a servant of the Lord in the house of God.” She gave birth to a son and after two years, at his baptism, she named him Simon. And the infant spoke in a loud voice and said, “I have a father but I do not have a father; I have a mother but I do not have a mother.” He then prophesied his renunciation of all earthly things. His nourishment consisted of bread and honey and he never went into the baths.

113. Simon is also remembered in the Yaysmawurkʿ Synaxaire Armenien I, 467–472. 114. Justinian was Roman Emperor from 527 to 565.

– 191 –

on September 1; cf. Bayan, Le

192 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

Եւ յորժամ եղեւ հինգ ամաց եղեւ շարժ մեծ ի քաղաքին Անտիոքայ, եւ ի կործանմանէ տանն մեռաւ հայրն: Եւ մայրն առեալ զմանուկն փախեաւ յեկեղեցի սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկային եւ ապրեցան: Եւ խնդրէր Մարթա յԱստուծոյ վասն որդւոյն իւրոյ թէ ո՞րպէս լինելոց է առ Աստուած հաճութեամբ: Եւ տեսանէ յանուրջս որ համբարձաւ յօդս որդւովն իւրով: Տեսանէ եւ մանուկն Սիմէոն աստուածային տեսլեամբ զՏէր նստեալ ի վերայ քերոբէից դատաստան առնելով, գիրք դատաստանի բացեալ, եւ շուրջ զՏէրամբ արդար ժողովուրդս. ի յաջակողման արեւելից զդրախտն տարածեալ մինչեւ յամպս երկնից, եւ ի ձախակողման արեւմտից հրեղէն սիւն յեռանդան: Եւ որ զհետն երթայր հոգին մատամբն ցուցանէր մանկանն եւ ասէր. Լուր մանուկ եւ ի միտ առ զբանս կենաց. սկսիր աստուածահաճոյ վարս ճգնութեան եւ յայնչափ դժնդակ չարեաց զերծանիս, եւ յաւիտենական կենացն հանդիպիս: Եւ զարթուցեալ պատմեցին զտեսիլն: Եւ ելեալ մանուկն որպէս յումեքէ առաջնորդեալ` գնաց ի լեառն Սելեւկիայ եւ բնակեցաւ միայն յանապատին ընդ գազանսն. եւ ապա գնաց ի վանսն յորում էր երանելին Յոհաննէս եւ այլ ճգնաւոր կրօնաւորք, եւ առ նոսա զգեցաւ զկրօնաւորական սքեմն: Եւ ելեալ ի վերայ սեանն գաղարեաց անդ առաքինի վարուք: Եւ երեւեցաւ նմա Տէր: Եւ ասէ Սիմէոն. Տէր, ո՞րպէս խաչեցար: Եւ Յիսուս տարածեաց խաչանման զձեռս իւր եւ ասէ. Այսպէս խաչեցայ ի Հրէիցն, եւ եցոյց նմա զամենայն որոգայթս սատանայի որպէս կենդանի սողունս զմեղաց գործակիցս: Եւ աղաչեաց մանուկն Սիմէոն զՅիսուս զի փրկեսցէ ի նոցանէ զինքն եւ զամենայն քրիստոնեայս: Եւ մի ոմն ի հայրապետացն օծ զնա մեռոնաւ եւ ասէ. Այսու հալածեա զհազարս եւ զբիւրս յընդդիմակաց զօրութեանց: Եւ այնպէս զօրացաւ Սիմէոն աստուածային շնորհօքն, եւ ուսուցանէր եւ խրատ տայր ամենայն մարդկան, եւ ամենեքեան զարմանային ընդ բանս շնորհաց որ ելանէին ի բերանոյ նորա:

May 26 • 193 4.

5.

6.

7.

When he was five years old there was a massive earthquake in the city of Antioch and his father died in the destruction of their home.115 His mother took the child and fled into the Church of St. Stephen the Protomartyr and they were saved. Martha then prayed to God on behalf of her son [to learn] how he would be pleasing to God. She then saw in a dream that she was being raised up into the air with her son. The young Simon also saw in a divine vision the Lord sitting upon the cherubim rendering justice, the Book of Judgement open, and the just people surrounding the Lord. On the right hand side, in the east, [he saw] Paradise spread out to the clouds of the heavens, and on the left side, in the west, a fiery burning column. And the Spirit who came afterwards pointed with its finger to the child and said, “Listen, child, and receive in your mind the words of life. Begin a God-pleasing life of asceticism and you will deliver yourself from innumerable cruel evils, and you will attain eternal life.” When they awoke they recounted their vision. The youth then rose up as if guided by someone and went to a mountain in Seleucia. There he dwelt alone in a desert area with wild animals. He next went to a monastery where the blessed John and other ascetic monks dwelt. In their [monastery] he was clothed in the monk’s habit. Then he went up onto a column and gave himself up to a virtuous life. The Lord then appeared to him, and Simon said, “Lord, how were You crucified?” Jesus then stretched out His hands in the form of a cross and said, “In this manner I was crucified by the Jews.” And He showed him all the snares of Satan, as of living reptiles, fellow workers of sin. And the young Simon prayed to Jesus to save him and all Christians from them. One of the hierarchs anointed him with myron and said, “With this chase away the thousands and ten thousands of adversarial powers.” Simon was thus strengthened by this divine grace, and he taught and gave counsel to all people and everyone marveled at the words of grace that came forth from his mouth.

115. A major earthquake hit the region of Antioch at the end of May 526, killing over a quarter million people. It is still considered to be one of the largest natural disasters in world history.

194 • Yaysmawurkʿ 8.

Այլ զանբաւ շնորհսն զոր արար Աստուած ի ձեռն նորա ոչ ոք կարէ ընդ գրով արկանել, քանզի զկուրաց զաչս բանայր, զխուլս լսեցուցանէր, զմեռեալս յարուցանէր, կաղաց գնալ շնորհէր, զանդամալոյծսն կանգնէր, զբորոտս սրբէր, զդեւս հալածէր, եւ զոր ինչ լինելոց էր յառաջագոյն ասէր աստուածային նախագիտութեամբ, եւ արժանաւոր եւ ընդունելի աղօթիւք իւրովք դարձուցանէր զաստուածաստատ ցասումն յաշխարհէն, եւ զգազանս սաստելով սատակէր, եւ զկալանաւորսն արձակէր աղօթիւք: 9. Եւ մինչդեռ երիտասարդ էր խնդրեաց յԱստուծոյ որ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց ոչ պիտանանայ նմա մարմնական կերակուր: Եւ երեւեցաւ նմա այր մի սպիտակազգեստ ունելով ի ձեռն սկաւառակ լի կերակրով, եւ ջամբեաց նմա դգալով երեք անգամ. եւ յամենայն կիւրակէ յետ արձակման ժամուն երեւէր այրն սկաւառակաւն եւ տայր նմա երեք անգամ ունելեօք կերակուր. եւ այն միայն էր կերակուր նորա մինչեւ ի վախճանն: 10. Եւ ի միում աւուր երեւեցաւ նմա Տէր հրեշտակօք եւ երիվարս կազմեալ զարդիւք, որպէս թէ կամէին զնա . . . թագաւոր առնել եւ դնել թագ ի գլուխ: Եւ ասէ Սիմէոն. Տէր եթէ հրամայես ինձ ընդ սուրբս քո թագաւորել, մի լիցի ինձ պէտք մարմնական զգեստի: Եւ զգեցուցին նմա հոգեւորական պատմուճան. եւ տեսեալ սատանայի դիւօքն իւրովք անյայտ եղեւ: 11. Եղեւ շարժ սաստիկ եւ ի բազում աւուրս երերայր քաղաքն եւ ոչ դադարէր: Եւ երթայր մայրն Սիմէոնի Մարթա առաջի սեանն, աղաչեաց զնա աղօթել առ Աստուած զի դադարեսցէ շարժն: Եւ նորա փակեալ զպատուհան սեանն աղաչեաց զԱստուած, եւ նոյնժամայն դադարեաց շարժն: 12. Եւ կին մի այսահար գնաց առ Սիմէոն եւ եդ զգլուխն առ խարսխի սեանն եւ բժշկեցաւ: Եւ երթեալ ի քաղաքն կինն այն արար զպատկերն Սիմէոնի ի տախտակի եւ կանգնեաց յորմն տանն իւրոյ, եւ բազում բժշկութիւնս առնէր պատկերն այն ի հիւանդս եւ յախտաժէտս եւ յայսահարս:

May 26 • 195 8.

No one is able to put down in writing all the other innumerable graces that God has wrought through his hand! For he has opened the eyes of the blind, made the deaf hear, raised up the dead, enabled the lame to walk, restored paralytics, cleansed lepers, and chased out demons. With divine foreknowledge he predicted what was about to happen, and by his worthy and acceptable prayers he turned away from the earth the divine wrath of God. He has put animals to death with a rebuke, and by his prayers he has freed those who were imprisoned. 9. While [Simon] was still young, he sought from God that for all the days of his life he would have no need for corporeal food. There then appeared to him a man clothed in white who was holding in his hand a plate that was full of food, and he fed him three times with a spoon. Every Sunday, after the time of recreation, a man would appear to him with a plate and feed him three times with tongs. And this alone was his nourishment until the day he died. 10. One day the Lord appeared to [Simon] with His angels and horses arrayed in ornamental coverings as if He intended to make him a king and to set a crown upon his head. Simon said, “Lord, if You command me to reign among your saints, there will be no further need of corporal vestments.” So he was then vested in a spiritual tunic. When Satan saw this he disappeared with his demons. 11. There occurred a terrible earthquake, and for many days the city shook for many days and it would not stop.116 Martha, the mother of Simon, went to his column and begged him to pray to God that the earthquake would cease. He closed the window to his column and prayed to God; the earthquake ceased immediately. 12. A certain woman who was possessed went to Simon and put her head on the base of his column, and she was healed. When that woman returned to the city she had an image made of Simon on a tablet and hung it up on the wall of her house. That image was the source of many healings on the sick, the infirm and the possessed.

116. A second earthquake hit Antioch in November 528, but the chronology of this entry seems to suggest a somewhat longer interval between the two.

196 • Yaysmawurkʿ 13.

Եւ ոմն մի այլ առեալ հաւատով ի հերաց երանելւոյն` եդ ի մէջ խաչի եւ կանգնեաց յեկեղեցին, եւ բազում բժշկութիւն լինէր ի հերացն Սիմէոնի եւ ի խաչէն: 14. Եւ յետ ութ ամաց փոխեցաւ յայլ բարձրագոյն սիւն: Եւ երեւեցաւ հրեշտակ Տեառն եպիսկոպոսին Սելեւկիոյ, եւ գնաց առ սիւնն, եւ ի ներքուստ ի վեր զաղօթսն առնելով եւ զաջն կերացոյց յօդս եւ ձեռնադրեաց զՍիմէոն քահանայ: Եւ Սիմէոն խնդրեաց յԱստուծոյ, եւ երգեաց խորհուրդ պատարագի, եւ աղաչեաց զԱստուած զի երեւեցուսցէ նմա եթէ եղեւ ընդունելի երգ խորհրդոյ պատարագին զոր երգեաց: Եւ ետես ի տեսլեան զօրս երկնաւորս ի կերպս ներքինեաց լուսաւոր տեսլեամբք, որք աղաղակէին. Որք ոչ հաղորդեսցին յայդմ խոստովանութենէդ` նզովեալ լիցին: Եւ ապա կանգնեաց ի սեանն սեղան սուրբ, եւ մատոյց զաստուածային խորհուրդս պատարագին: 15. Եւ ծանոյց նմա Աստուած յետ տասն աւուր զփոխումն իւր յերկրաւորէս յերկինս: Եւ հրամայեաց սանդուղխ դնել, եւ ել հայրապետն եւ կղերիկոսքն եւ ողջոյն ետուն նմա: Եւ հրամայեաց նոցա պահել զպատուիրանս Աստուծոյ անարատ, եւ զգոյշ լինել աղօթից եւ պահոց, եւ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած ի Մայիսի ԻԶ, ամաց եօթանասուն եւ հնգից: Եւ յորժամ գնաց ի լեառն էր վեց ամաց:

May 26 • 197 13.

Another person, as an act of faith, took some hair from the blessed [Simon] and placed it in the middle of a cross and hung it up in the church. Many healings came from the hair of Simon and from that cross. 14. After eight years, [Simon] moved to an even taller column. An angel of the Lord appeared to the bishop of Seleucia and he then went to the column and made his prayers from the base to the top. He raised his right hand into the air and ordained Simon a priest. Simon prayed to God and intoned the mystery of the liturgy. He then prayed to God to make it clear to him if the tone of the mystery of the liturgy that he had just sung was agreeable to Him. He then saw in a vision the heavenly powers in the form of eunuchs with luminous faces who were crying out, “Let those who do not agree with your profession be anathema!” Then he set upon his column a holy altar and he began to offer up the divine mysteries of the liturgy. 15. God revealed to [Simon] that his transference from this terrestrial life to heaven [would take place] ten days later. He then demanded that a ladder be set up and the hierarch and the clerics ascended it and greeted him. And he enjoined them to preserve inviolate the commandments of God, and to be careful [to keep] the prayers and the fasts. He then commended his spirit to God on the twenty-sixth of May, at the age of seventy-five. When he went to the mountain he was six years old.

Մարերի Ի Մայիսի ԻԷ

Վկայութիւն սրբոյ Թերապիոնի եպիսկոպոսին 1.

2.

3.

Սուրբ եւ փառաւորեալ վկայն Քրիստոսի Թերապիոն ալեւոր էր յառաջին ժամանակաց, եւ սիրեաց զլռութիւն միայնակեցութեան ի տղայութենէ. զգեցաւ զկրօնաւորական սքեմն եւ փախեաւ ի բազմազբաղ կենցաղոյս, վարժեցաւ ի կրթութիւն ճգնողական վարուց, եւ առաքինասէր վարուք հաճոյ եղեւ Աստուծոյ մեծապէս: Եւ որպէս քաղաք շինեալ ի վերայ լերին ոչ թաքչի եւ ոչ նա կարաց ի ծածուկ զժամանակս իւր անցուցանել, այլ գործք իւր երեւեցուցին զնա յերկրի: Եւ նստաւ յաթոռ եպիսկոպոսութեան ի Կիպրոս կղզոջն, եւ ժամանակս յոլովս ուսոյց, եւ փայլեաց աստուածիմաստ վարդապետութեամբն իւրով եւ ուղղափառ հաւատովն յեկեղեցին Աստուծոյ: Եւ ցանկայր զմահն իւր մարտիւրոսութեամբ կատարել, որ եւ եղեւ իսկ ի կռապաշտիցն` լցեալ աւուրբք եւ ի բարի ծերութիւն հասեալ արեամբ նահատակեցաւ: Եւ եթէ յո՞ր թագաւորաց եղեւ` ոչ կարացաք ի գրոց պատմութիւնս գտանել, բայց միայն զայս զոր գրեցաք: Եւ ի տապանէն յորում նշխարք իւր էին, բազում նշանք սքանչելագործութեան լինէին:

– 198 –

May 27 Marer 20 The Martyrdom of the holy bishop, Therapion 1.

2.

3.

The holy and glorious martyr for Christ, Therapion, was an old man in the early days [of Christianity], and he loved the silence of the solitary life from the days of his youth. He clothed himself in a monastic tunic, fled from the life of worldly affairs, trained himself in the discipline of the ascetic life, and he became exceedingly pleasing to God by his virtuous life. Just like a city built on a mountain he could not conceal himself,117 and he was unable to pass his time in a hidden fashion for his deeds made him well known throughout the world. He sat on the episcopal throne on the island of Cyprus, and he taught for a very long time, and he shone brightly in the church of God for his divinely inspired teaching and his orthodox faith. He desired that his death come about by martyrdom. This did in fact come about at the hands of unbelievers, for when his days were complete and he had attained unto a ripe old age he was martyred in his own blood. But by which of the emperors [his martyrdom] came about? We have not been able to discover his history in any book. Rather, [we know] only that which we have written.118 From the tomb in which are found his remains many miraculous signs have been accomplished.

117. Cf. Matthew 5:14. 118. Other sources note that Therapion died during the great persecution of Emperor Diocletian.

– 199 –

200 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

Յաւուրս յորում անաստուած Հագարացիքն զԿիպրոս ասպատակէին, երեւեցաւ սուրբ քահանայապետն Աստուծոյ Թերապիոն սպասաւորաց տապանին իւրոյ, եւ ասաց նոցա փախչել յայլ քաղաք: Եւ նոքա առեալ զտապանն նշխարօքն եդին ի նաւն եւ ծածուկ կամէին նաւել ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ մինչդեռ ի ծովուն խաղաղ հողմով երթային` բուրեաց անուշահոտութիւն անբաւ եւ անպատմելի, եւ բղխեաց յոսկերացն ձէթ նոյն անուշահոտութեամբն, եւ ժողովէին ի շիշս. եւ որպէս ձայն մարդոյ լսելի եղեւ ի տապանէն: Եւ յորժամ հասին ի Կոստանդինուպօլիս եդին մեծաւ պատուով յեկեղեցին, եւ ի բղխելոյ զանուշահոտ ձէթն ոչ դադարէր, յորմէ նշանք սքանչելագործութեանց լինէին: Եւ կատարի տօն սրբոյն Թերապիոնի եպիսկոպոսի Մայիսի ԻԷ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոցն Դաւթի եւ Գուրգենայ յազգէ Գնունեաց 6.

7.

վկայքն Քրիստոսի Դաւիթ եւ Գուրգէն իշխանք էին ի նախարարացն Հայոց, յազգէն Գնունեաց: Եւ յորժամ գերեաց անօրէնն Բուղայ իշխանն Իսմայելի զաշխարհն Հայոց, տեսին սոքա զկանայս իւրեանց եւ զմանկունսն ընդ համաշխարհական գերիսն եւ հանեալ զսուրս իւրեանց յարձակեցան ի վերայ գերեվարացն, զբազումս սպանին եւ զայլս կիսամահ արարել` հանին զգերիսն ի նոցանէ, եւ տարեալ ամրացուցին ի լերինս եւ ի մացառս: Եւ կուտեցաւ զօրն Իսմայելի ի վերայ նոցա եւ ձերբակալ արարեալ տարան առաջի Բուղայի, եւ պատմեցին զգործ քաջութեան նոցա: Եւ նա խոստանայր նոցա պարգեւս եւ իշխանութիւնս եթէ ուրասցին զՔրիստոս: Եւ նոքա ոչ առին յանձն, այլ բազում համարձակութեամբ անարգէին զՄահմէտ եւ զպիղծ օրէնս նորա: Եւ հրամայեաց Բուղո սրով սպանանել զնոսա: Եւ կատարեցան սուրբքն Դաւիթ եւ Գուրգէն վկայական մահուամբ Մայիսի ԻԷ, ի փառս Քրիստոսի:

May 27 • 201 4.

5.

At the time when the godless Hagarites invaded Cyprus, the holy hierarch of God Therapion appeared to those who were ministering at his tomb, and he told them to flee to another city. But they took up the coffin with his remains, put them on a ship and tried to sail secretly to Constantinople. While they were traveling on the sea with a nice calm wind there issued forth a pervasive, indescribably sweet smell, and there poured forth from his bones an oil with the same sweet smell and they began to collect it into bottles. And [something] like a human voice could be heard from the tomb. When they arrived in Constantinople they placed [his body] in the church with great honors. From the flow the sweet-smelling oil did not cease and from it signs and miracles occurred. The feast of the holy bishop Therapion is celebrated on the twenty-seventh of May.

On this day is the martyrdom the holy David and Gurgen, from the Gnunik‘ family 6.

7.

These martyrs for Christ, David and Gurgen, were princes from among the Armenian naxarars,119 from the Gnuni family. When Bugha, the lawless Muslim leader invaded the land of Armenia,120 [the Armenians] saw their wives and children among the general group of captives, they unsheathed their swords and attacked those who were taking them off captive. They killed many, left others half dead, liberated the captives from them, then led them away and relocated them in the mountains and in the woody areas. The Muslim troops then rallied themselves against [the Armenians], seized them and brought them into the presence of Bugha, where they recounted their deeds of courage. [Bugha] then promised them gifts and political favors if they were to renounce Christ. They did not yield, but rather with great courage they contemned Muhammed and his abominable laws. Bugha then gave the command to kill them by the sword. And the holy David and Gurgen, to the glory of Christ, perished with a martyr’s death on the twenty-seventh of May.

119. See n. 82, above. 120. This invasion was already noted in the account of the general Smbat for March 2; see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion—March, 12–15.

202 • Yaysmawurkʿ 8.

Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս մեծ եւ բարեպաշտ իշխանն Հայոց պարոն Կոստանդին որդի Ըռովբենի, որ զօրօք եւ պաշարօք ձեռնտու եղեւ ազատութեան սուրբ երկրին, եւ այնպէս արժանի գտաւ ընդունիլ զգովութիւն ի մարդկանէ եւ վարձս յԱստուծոյ:

May 27 • 203 8.

And on this day the great, orthodox prince of [Cilician] Armenia, Baron Constantine, fell asleep in Christ. He was the son of Ruben who, with troops and provisions, rendered aide in freeing the holy land [of Armenia].121 In this way he is considered worthy to receive praise from men and his reward from God.

121. This seems to be Constantine I, who died in 1102/1103. He was the son of Ruben I, who declared Armenian independence from the Byzantine empire, and died in 1095; see his memorial on May 6, above, p. 63.

Մարերի ԻԱ Մայիսի ԻԸ

Վկայութիւն սրբոյն Դիդիմոյի եւ Թէոդորայ կուսի 1.

2.

3.

4.

Յաւուրս Դիոկղետիանոսի անօրէն արքային էին սոքա ի քաղաքէն Աղեկսանդրու: Եւ կացուցին առաջի Եւստրատիոսի դատաւորին զաղախինն Քրիստոսի Թէոդորա, եւ խոստովանեցաւ պայծառ երեսօք զանունն Քրիստոսի: Եւ դատաւորն բազում ողոքանօք խրատ տայր ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն եւ նա ամենեւին ոչ հաւանեցաւ: Արկին զնա ի բանդ, եւ հրամայեաց զօրականացն պոռնկել ընդ նմա եւ նա աղաչէր զԱստուած փրկիլ ի մեղաց: Եւ առաքեաց Աստուած այր մի զօրականի զգեստիւ քրիստոնեայ որոյ անուն էր Դիդիմոս, եւ եկեալ եմուտ ի բանտն: Եւ տեսեալ զնա Թէոդորայ երկեաւ, եւ գնաց յանկիւն բանդին Թաքեաւ աղօթելով առ Աստուած: Եւ երթեալ առ նա Դիդիմոս ասէ. Զօրացիր եւ մի երկնչիր, ես քրիստոնեայ եմ եւ եկի փրկել զքեզ հրամանաւն Աստուծոյ: Եւ հանեալ զգեստ զօրականութեանն յանձնէ իւրմէ` զգեցոյց նմա եւ եհան ի բանդէն. եւ ինքն զգեցաւ զկանացի պատմուճանն եւ նստաւ ի տեղին յորում նստէր երանելին Թէոդորա: Եւ մտեալ այր մի անառակ վասն պոռնկութեան եգիտ զնա այր կանացի զգեստիւ նստեալ, պահի հարեալ ասէ. Լսէի վասն Քրիստոսի եթէ զջուրն ի գինի փոխեաց եւ զարմանայի, եւ այժմ տեսի զկանայս յայրս փոխեալ, եւ երկնչիմ մի գուցէ եւ զիս ի կին փոխեսցէ:

– 204 –

May 28 Marer 21 The Martyrdom of the holy Didymus and of the virgin Theodora 1.

2.

3.

4.

These [two martyrs] lived in the time of the lawless emperor Diocletian, in the city of Alexandria. Theodora, the handmaid of Christ was taken into the presence of Eustratius, the local magistrate, where she professed the name of Christ with a resplendent visage. The prelate counseled her, with much persuasive flattery, to renounce Christ and to sacrifice to the idols. She, however, did not yield at all. They threw her into prison and he ordered the soldiers to fornicate with her but she prayed to God to deliver her from sin. And God sent a Christian, whose name was Didymus and who was dressed as a soldier. He came and entered into the prison. When Theodora saw him she was terrified and she went into a corner of the prison, hid herself and began to pray to God. But Didymus went in and said to her, “Take courage and do not be afraid; I am a Christian and I have come to deliver you by the command of God. He then took off his military garment from himself, clothed her in it and took her out from the prison. He himself put on a woman’s tunic and sat in that place where Theodora had sat. A lecherous man then entered in to fornicate with her but found a man clothed in a woman’s garment sitting there. He was seized with fear and said, “I have heard about Christ that He changed water into wine and I was amazed at that. But now I have seen women changed into men, and I fear that perhaps He will now change me into a woman.”

– 205 –

206 • Yaysmawurkʿ 5.

Եւ վաղիւն կոչեաց դատաւորն զԴիդիմոս առաջի իւր եւ հարցանէր. եւ նա խոստովանեցաւ զինքն քրիստոնեայ եւ Քրիստոսի ծառայ: Եւ հրամայեաց զի սրով եւ հրով սպանցեն զնա: Եւ յորժամ տարան ի տեղին աղօթեաց առ Աստուած այսպէս. Օրհնեալ ես Աստուած Հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, զի զիս ոչ անտես արարեր, եւ զաղախին քո անարատ պահեցեր: Եւ նոյնժամայն հատին զգլուխն եւ զմարմինն ընկեցին ի հուրն: Նոյնպէս եւ աղախին Քրիստոսի հրով եւ սրով կատարեցաւ Մայիսի ԻԸ:

Յայսմ աւուր յիշատակ Աշոտոյ Բագրատունւոյ առաջին թագաւորին Հայոց ի ցեղէն Բագրատունեաց 6.

Սա որդի էր Սմբատայ սպարապետի որ Խոստովանող կոչեցաւ. եւ էր այր բարի եւ առաքինի, հեզ, խաղաղասէր, փայլեալ ամենայն բարեպաշտութեամբ: Որ իւրով խոհական իմաստութեամբն եբարձ զխռովութիւն ի Հայաստան աշխարհէ, եւ հայրական խնամով կառավարեաց զազգս մեր, որով եւ սիրելի եղեւ իւրոց եւ օտարաց: Եւ համբաւ բարութեան նորա եհաս մինչեւ ի Բաբելոն առ ամիրապետն Հագարացւոց, եւ ի Կոստանդինուպօլիս առ կայսրն Հոռոմոց Վասիլ Արշակունի: Եւ երկոքին թագաւորքն առաքեցին առ նա թագ արքայական եւ պսակեցին թագաւոր Հայոց:

May 28 • 207 5.

The very next day the magistrate summoned Didymus before him and questioned him. He professed that he was a Christian and a servant of Christ. [The magistrate] then commanded that they kill him with the sword and by fire. When they brought him to the place [of execution] he prayed to God in this manner: “Blessed are You, O Father of our Lord Jesus Christ, for not having overlooked me and for keeping me, your servant, pure.” At that moment they cut off his head and threw his corpse into the fire. In this fashion the servant of Christ was killed by the sword and in fire on the twenty-eighth of May.

On this day is the memorial of Ashot Bagratuni, the first Armenian king of the Bagratuni family 6.

[Ashot] was the son of Smbat the sparapet who was called the Confessor.122 He was a man who was good, virtuous, meek, a lover of peace, and was a shining light in every facet of piety. By his judicious wisdom he dispelled all sorts of troubles from the land of Armenia. He governed our nation with a paternal solicitude, and was thereby beloved by both his own and by foreigners. His reputation for goodness reached even into Babylon to the chief emir of the Hagarites, as well as to Constantinople to the Byzantine emperor Basil Arshakuni.123 Both these rulers sent him a royal crown and coronated him as King of Armenia.

122. Smbat Sparapet, or Supreme Commander of the Armenian Army, known as ‘the Confessor,’ was exiled to Samarra in 855. His son Ashot I ‘the Great’ (Arm., Medz), then ruled Armenia from 855 to 890. See also the entry on May 8, above, and note ad loc. 123. Basil I was Byzantine emperor from 867 to 886. Although he was known as ‘the Macedonian,’ his ethnic origin is disputed. During his reign, an elaborate genealogy was contrived that made him a descendant of the Arshakuni kings of Armenia. The Armenian historian Step‘anos Tarōnets‘i, later repeated by others, records that he was from the village of T‘il in Tarōn; see Greenwood, The Universal History of Step‘anos Tarōnec‘i, 206.

208 • Yaysmawurkʿ 7.

Եւ այնուհետեւ առաւել եւս բարեկարգեաց զաշխարհն, եւ արար շինութիւնս բազումս, եւ պայծառացոյց զեկեղեցիս: Եւ հիւանդացեալ հիւանդութիւն մեծ, իբրեւ գիտաց թէ հանդերձեալ է մահուամբ ելանել յաշխարհէ, ետ բաշխել զբազում զանձս յաղքատս եւ ի տնանկս, յեկեղեցիս եւ ի վանորայս, ի հիւանդանոցս եւ յանկելանոցս: Եւ հաղորդեալ կենարար մարմնոյ եւ արեանն Քրիստոսի աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած ի հասակի եօթանասուն եւ մի ամաց, եւ թաղեցաւ ի թագաւորանիստ քաղաքն Բագարան: Եւ վասն բազմապատիկ առաքինական գործոց եւ ճշմարիտ աստուածպաշտութեան արժանաւորեցաւ յիշատակիլ յեկեղեցիս Հայաստանեայց:

May 28 • 209 7.

From that time he tried to better organize the country, he undertook many building projects and he renovated the churches. He was then struck down with such a serious malady that he knew that he was about to die and leave this earth. So he distributed his great wealth to the poor and the ailing, to the churches and monasteries, and to the hospitals and infirmeries. He partook of the life-giving body and blood of Christ and then rendered his soul up to God at the age of seventy-one years. He was buried in the royal city of Bagaran. Due to his many various virtuous acts and his truly divine piety he has been made worthy to be remembered in the churches of Armenia.

210 • Yaysmawurkʿ

Մարերի ԻԲ Մայիսի ԻԹ

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբուհւոյ կուսին Ելիկանիդայ 1.

2.

3.

Աղախինն Քրիստոսի Ելիկոնիդա էր ի քաղաքէն Թեսաղոնիկոյ, յաւուրս Գորդիանոսի եւ Փիլիպպօսի կռապաշտ արքայիցն: Եւ Պերինոս դուքսն Կորնթացւոց հարցանէր եթէ Ուրանա՞ս զՔրիստոս եւ զոհէ՞ս կռոցն: Եւ սրբուհի կինն աստուածիմաստ բանիւք զարմացոյց զդուքսն խոստովանելով զանուն Տեառն Յիսուսի Քրիստոսի եւ Աստուծոյն մերոյ: Եւ նա ասէ. Բարիոք է անունդ քո Ելիկոնիդա` զի առնէ զքեզ եղուկ ի տանջանաց: Ասէ Ելիկոնիդա. Զիս տանջանք եղուկ ոչ առնեն, այլ մանաւանդ փոխեն ի մահուանէ ի կեանս. բայց քո անունդ Պերինոս` յայտ է զի զպարանոց քո պարանով քարշեսցեն ի կորուստն յաւիտենից: Հրամայեաց եւ գերծին զգլուխն, եւ հալեալ ձիւթ կայծախառն մածուցին ի վերայ գլխոյն: Եւ երթեալ ի տաճար կռոցն եւ աղօթիւք զպատկերն Աթենայի յերիս մասունս խորտակեաց. նոյնպէս եւ զայլ բագինս Արամազդայ եւ Ասկլիպիոնի կործանեաց: Պատոռեցին զստինս նորա եւ արկին ի բանդ:

May 29 Marer 22 The Martyrdom of the holy virgin Helikonida 1.

2.

3.

Helikonida, the handmaid of Christ, lived in the city of Thessalonica in the time of the impious emperors Gordian and Philip.124 Perinus, the governor of Corinth demanded, “Will you renounce Christ and sacrifice to the idols?” But this holy woman by her divinely inspired words stunned the governor when she confessed the name of the Lord Jesus Christ and our God. And he said to her, “Your name is appropriate, O Helikonida, for it designates you ‘wretched’125 by means of tortures!” Helikonida retorted: “Tortures do not make me ‘wretched’, but rather they transport me from death to life. But your name Perinus126 makes it clear that they will drag your neck about by a rope into eternal punishment.” [Perinus] gave the command and they shaved her head and then plastered onto her head liquefied pitch mixed with smoldering coals. She then went into the idol temple and by her prayers broke the image of Athena into three pieces. In the same way she also destroyed the altars of Aramazd and of Asclepios. They [in turn] ripped open her breasts and threw her into prison.

124. Marcus Antonius Gordianus III was emperor from 238 to 244; his successor Philip was emperor from 244 to 249. 125. This seems to be a popular etymology; the word seems rather to come from a root meaning ‘twisted.’ 126. Apparently, from the Latin ‘pereor,’ to perish, but without the specific details provided here.

– 211 –

212 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

Փոխեցին զդուքսն Պերինոս յիշխանութենէ իւրմէ եւ փոխանակ նորա առաքեցաւ Յուստիանոս բդեաշխն եւ նա եւս առաւել բռնադատեաց զաղախինն Քրիստոսի զոհել կռոցն, եւ ոչ կարաց հաւանեցուցանել: Հրամայեաց եւ ընկեցին զնա ի բորբոքեալ հուր եւ ոչ այրեցաւ հրամանաւն Աստուծոյ, այլ մանաւանդ ելեալ բոցոյն այրեաց ի կռապաշտիցն եօթանասուն այր: Եւ դարձեալ տարածեցին զնա ի վերայ պղնծի հրացեալ մահճի եւ հալեցաւ մարմին նորա որպէս մոմ. եւ հրեշտակք իջեալ յերկնից վերացուցին ի մահճացն եւ ողջացուցին զնա: Ընկեցին զնա եւ ի գազանսն եւ ոչ մերձեցան ի նա. եւ ելեալ մի ի գազանացն եսպան զմի ի դահճացն: Ապա հատին նմա վճիռ գլխատման, եւ աղօթեաց այսպէս. Տէր Աստուած կատարեա զանսուտ խոստմունս քո եւ դասաւորեա զիս ընդ ընտրեալ սուրբ կանայսն, ընդ Սառայի եւ ընդ Ռեբեկայ, ընդ Հռաքէլի եւ Շուշանայ, եւ Մարթայի եւ Մարիամու, Աննայի, Եղիսաբեթի եւ Թեկղի, եւ հանգո զհոգի իմ յանծերանալի կեանսն: Եւ եղեւ ձայն յերկնից առ նա եւ ասէ. Եկեսջիր դուստր, պսակն քո պատրաստեալ է, աթոռն քո զարդարեալ եւ հրեշտակք մնան քեզ: Եւ նոյնժամայն հատին զգլուխն Մայիսի ԻԹ. եւ փոխանակ արեանն` կաթն հեղաւ: Եւ ոմանք հաւատացեալք թաղեցին զմարմին նորա ի նշանաւոր տեղւոջ:

May 29 • 213 4.

5.

6.

7.

Perinus was replaced in his authority as governor and the bdeashk127 Justianos was sent [in his place] and he pressed this handmaid of Christ even harder to sacrifice to the idols but was unable to persuade her. He then commanded that she be thrown into a flaming fire but by the command of God she did not burn. On the other hand, a flame went out and burned seventy men from among the idolaters. Next they stretched her out on top of a heated bronze bed and her body began to melt like wax. Then angels came down from heaven and raised her up from the bed and healed her. They next threw her in with wild animals but they did not approach her; one of the wild animals even killed one of the executioners. Finally, it was decreed that she be decapitated and she prayed in this way: “O Lord God, bring about Your ineluctable promises and enroll me among the elect holy women, with Sarah and Rebecca, with Rachel and Susan, and with Martha, Mary, Anna, Elizabeth, and Thekla. And bring my soul to rest in that life which has no old age.” Then a voice came down from heaven to her and said, “Come, my daughter, your crown has been prepared, your throne has been adorned and the angels await you.” Then, at that moment, they cut off her head on the twenty-ninth of May, but instead of blood, milk poured out. Then certain of the faithful buried her body in a distinguished place.

127. Literally, “march-lord”; this Armenian political term is used inexactly here; I have simply left it transliterated as it is not clear what precise title it is meant to designate.

214 • Yaysmawurkʿ Տօն սրբոյ եւ առաջին ժողովոյն Նիկիոյ, աստուածախումբ եւ առաքելագործ հարցն, երեք հարիւր եւ տասն եւ ութ հայրապետացն 8.

9.

Ի ժամանակս մեծին Կոստանդիանոսի կայսեր եղեւ սուրբ ժողովն Նիկիոյ, որոց գլխաւորք էին. Սեղբեստրոս պապ Հռոմայ, Մետրոփանէս եւ Աղեկսանդրոս արքեպիսկոպոսք Կոստանդինուպօլսի, Ալեկսանդրոս պատրիարք Աղեկսանդրու, Եւստաքէոս Անտիոքայ, Մարկոս Երուսաղեմի. էր եւ Ըռիստակէս ի Հայոց, Յովհան ի Պարսից, Յակոբ Մծբնայ, Իպատիոս Գանգռայ, Նիկողայոս Միւռիս Լիւկէացւոց, Սփիւռիդոն ի Կիպրոսէ, եւ այլ բազում հարք սուրբք: Որք նզովեցին զԱրիոս որ փոքր եւ օտար ասէր զՈրդին Աստուծոյ ի բնութենէ Հօր եւ խոստովանեցան երիս անձինս եւ մի բնութիւն եւ աստուածութիւն անբաժանելի Հօր եւ Որդւոյ եւ սուրբ Հոգւոյն: Եւ տօնն կատարի անփոփոխելի ի կիւրակէ օր յետ Համբարձմանն Քրիստոսի որ է յառաջ քան զսուրբ Պենտակոստէն. քանզի եւ յայն կիւրակէն ժողովեցան, եւ էր Մարերի ամսոյ ԻԲ եւ Մայիսի ԻԹ: Եւ ի Քրիստոսի Համբարձմանէն մինչեւ ի սուրբ ժողովն Նիկիոյ ամք երկու հարիւր ութսուն եւ ութ:

May 29 • 215 The feast of the first holy Council of Nicaea, of the divinely-convoked and apostolic fathers, of the 318 hierarchs 8.

9.

In the time of the emperor Constantine the Great there took place the holy Council of Nicaea. The principal attendees were Silvester, Pope of Rome, Metrophanes128 and Alexander, Archbishops of Constantinople, Alexander, Patriarch of Alexandria, Eustathius of Antioch, and Mark of Jerusalem. There were also there Aristakēs of Armenia, John of Persia, Jacob of Nisibis, Hypatios of Gangres, Nicholas of Myra in Lycia, Spyridon of Cyprus, and many other holy fathers. These anathematized Arius who said that the Son was lesser than and foreign in nature to the Father, and they professed three persons and one nature in the inseparable divinity of the Father, Son and Holy Spirit. This feast is celebrated without any variation on the Sunday after the Ascension of Christ, and before the holy [Feast of] Pentecost. For [those fathers] assembled on that Sunday and it was the twenty-second of Marer and the twenty-ninth of May. And from the Ascension of Christ to the holy Council of Nicaea there were two hundred eighty-eight years.129

128. Metrophanes was already mentioned above, n. 105. 129. The earlier, shorter account of the Council of Nicaea for this day reads here two hundred sixty-five years; Bayan, Le Synaxaire Armenien X, 506.

Մարերի ԻԳ Մայիսի Լ

Վարք Սահակայ կրօնաւոր քահանայի 1.

2.

3.

4.

Երջանիկ հայրն Սահակ ի Հոռոմոց աշխարհէն էր, յարեւելից կողմանէն, եւ եմուտ ի Կոստանդինուպօլիս, եւ հանդիպեցաւ Վաղէսի թագաւորին որ էր արիոսի հերձուածովն, եւ ասէ. Բաց զեկեղեցիս ուղղափառաց եւ նա ոչ լուաւ նմա. Եւ յորժամ կամեցաւ թագաւորն ելանել ի պատերազմ ընդ Գոթացիսն դարձեալ հանդիպեցաւ նմա եւ ասէ. Ով թագաւոր, բաց զեկեղեցիս ուղղափառացն. եւ ոչ կամեցաւ լսել: Եւ յառաջեալ ի դուռն քաղաքին ասէ. Բաց թագաւոր զեկեղեցիս ուղղափառացն եթէ ոչ ի թշնամեաց քոց ոչ դարձցիս: Եւ յոյժ բարկացաւ թագաւորն ընդ բանս նորա, անարգեաց զնա, եւ գան հարին ուժգին եւ ընկեցին ի վերայ փշոց վայրի: Եւ հրեշտակք երեւեցան յայտնապէս սպիտակ զգեստիւք եւ հանին զճշմարիտ քահանայն Աստուծոյ ի դժնդակ փշոցն, եւ զվէրսն բժշկեցին եւ անյայտ եղեն: Եւ ընթացեալ եհաս թագաւորին ի տեղին որ կոչի Տրիտոն, կալաւ զերասանակ երիվարին եւ ասէ. Ով թագաւոր, լուր ինձ եւ բաց զեկեղեցիս ուղղափառաց, եւ դառնաս խաղաղութեամբ: Արիոսն նզովեալ է եւ լիցի, եւ ամենեքեան որ են նորա հերձուածովն: Իսկ թագագիրն իւր առաւել խստացոյց զսիրտ թագաւորին, եւ սրտմտեալ ետ զերանելին յերկու մեծամեծ իշխանսն իւր ի Սատորնինոս եւ ի Բիքասրոս: Եւ պատուիրեաց նոցա զո զգուշութեամբ պահեսցեն զնա, մինչեւ դարձցի ի պատերազմէն, եւ դարձեալ ընկեցին ի խորխորատ տղմոյ:

– 216 –

May 30 Marer 23 The Life of Isaac, monk and priest 1.

2.

3.

4.

The blessed father Isaac was from Roman territory, from the eastern region. He entered into Constantinople and he confronted the emperor Valens, who was an adherent of the Arian heresy,130 and he said, “[Re]open the orthodox churches!” But [Valens] refused him. When the emperor wished to go out and wage war against the Goths [Isaac] once again confronted him and said, “O emperor, [re-]open the orthodox churches,” but he again refused. [Isaac] then went up to the gate of the city and said, “[Re-]open, O emperor, the orthodox churches! If you do not, you will not return from [fighting] your enemies.” The emperor became exceedingly angry at his words, rebuked him, went and struck him violently, and had him thrown onto some wild thorns. Then some angels openly appeared in white garments, and they delivered the true priest of God from those cruel thorns, healed his wounds and then disappeared. [Isaac] then hurried and caught up with the emperor at the place that was called “the Third”,131 grabbed hold of the bridle of [the emperor’s] horse, and said, “O emperor, listen to me and [re-]open the orthodox churches, and thus you may return in peace. Arius has been anathematized and he always will be, along with all those who adhere to his heresy. Then the royal coronant caused the emperor’s heart to harden even more and he lost his temper and handed the blessed one over to two of his highest ranking officials, Saturninus and Victor. He commanded them to watch over [Isaac] carefully until he returned from battle. Once again, they cast [Isaac] into a mudpit.

130. Valens was emperor from 364 to 378. 131. That is, a station three miles out from the city gate.

– 217 –

218 • Yaysmawurkʿ 5.

6.

7.

Ասէ երանելին. Եթէ դու դառնաս ապա Աստուած ոչ է խօսեալ ընդ իս, փախստական լիցիս ի թշնամեացն, եւ մարմին քո հրով այրեսցի. որպէս եւ եղեւ իսկ ըստ բանի արդարոյն: Սատակեցաւ ի Գոթացւոցն եւ հրով այրեսցի. որպէս եւ եղեւ իսկ ըստ բանի արդարոյն: Սատակեցաւ ի Գոթացւոցն եւ հրով այրեցաւ, ընդ նմին եւ թոպադիրն իւր, եւ այլք բազումք ի զօրացն: Եւ մնացեալք դարձան ի Թեսաղոնիկէ քաղաքն եւ ընկալան ի Դրատիանոսէ զմեծն Թէոդոս այր ուղղափառ հաւատով: Եւ թագաւորեաց ի Կոստանդինուպօլիս եւ եբաց զամենայն եկեղեցիս ուղղափառաց, եւ ամենեսեան որ էին արիոսի հերձուածովն եհան արտաքոյ քաղաքին, եւ դարձեալ ուղղափառքն տիրեցին եկեղեցեացն: Իսկ Սատորնինոս եւ Բիքտորոս որք զերանելին Սահակ ի պահ ունէին, եղեն ուղղափառք եւ անկան յոտս Սահակայ որպէս ի մարգարէի. եւ աղաչեցին զնա կալ ընդ նոսա: Եւ շինեցին նմա սենեակ կեալ առանձինն, եւ բնակեցաւ անդ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց մեծաւ ճգնութեամբ եւ առաքինի վարուք, եւ ուսուցանէր ամենեցուն զճշմարիտ հաւատս ուղղափառութեան, եւ հանգեաւ խաղաղութեամբ Մայիսի Լ:

May 30 • 219 5.

6.

7.

The blessed one said, “If you return then God has not spoken with me. You will flee from your enemies and your body will be burned in fire.” And it came to pass just this way according to the word of this just one. [Valens] was killed by the Goths and was burned in a fire. Along with him [were killed] his royal coronant and many other of his soldiers. Those who survived returned to the city of Thessalonica where they received from Gratian Theodosius the Great, a man who was of the orthodox faith. [Theodosius] took over as emperor in Constantinople132 and he [re]opened all the orthodox churches. He also drove out from the city all those who adhered to the Arian heresy. And the orthodox once again took possession of the churches. As for Saturninus and Victor, who were keeping guard over the blessed Isaac, they became orthodox and fell at the feet of Isaac as if he were a prophet, and they begged him to remain with them. They built a room for him where he could live alone, and he dwelt there all the remaining days of his life in great asceticism and in virtuous living. He taught everyone the true faith of orthodoxy, and he fell asleep in peace on the thirtieth of May.

132. Theodosius I the Great, the first of the truly orthodox emperors, reigned from 378 to 395. He is remembered in the Yaysmawurkʿ on January 19; see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion—January , 168–171.

Մարերի ԻԴ Մայիսի ԼԱ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Երմիասայ 1.

2.

3.

Քրիստոսի վկայն Երմիաս զօրական էր եւ ծերացեալ աւուրբք ի քաղաքէն Կոմանոյ, յաւուրս կռապաշտ արքային Անտոնինոսի: Եւ դատաւորն Սեբաստիանոս յոյժ նեղէր եւ բռնադատէր զնա զոհել կռոցն, եւ նա հատատուն եկաց հաւատովն Քրիստոսի: Գան հարին զկզակսն եւ գանեցին զերեսսն, խորտակեցին զատամունսն, եւ ընկեցին զնա ի հուր, եւ անկիզելի եհան զնա Աստուած եւ բժշկեաց զամենայն վէրսն մարմնոյն եւ ատամանցն: Ետուն նմա մահացու կերակուր երիցս անգամ, եւ ոչ վնասեցաւ. եւ որ զմահացու դեղն գործէր զարմացաւ ընդ զօրութիւնն Քրիստոսի, հաւատաց եւ անկաւ յոտս սրբոյն Երմիասայ եւ խնդրէր զաղօթս նորա յօգնականութիւն: Եւ դատաւորն հրամայեաց եւ հատին զգլուխ նորա, եւ գնաց առ Աստուած ուղիղ հաւատով: Եւ զսուրբն արկին յեռացեալ ձէթ, հանին եւ զերկու աչսն, եւ զերիս աւուրս կախեցին գլխիվայր: Եւ որ տեսին զնա կուրացան, եւ նա աղաչեաց զԱստուած վասն նոցա եւ դարձեալ բացան աչք իւրեանց: Եւ իջուցին զնա ի կախաղանէն եւ տարան ի հատանել զգլուխն. եւ նա աղօթեաց առ Աստուած եւ ասէ. Տէր Քրիստոս աղաչելով խնդրեմ ի քէն զի ամենեցուն որք կատարեն զօր յիշատակի իմոյ պարգեւեա նոցա մասն ընդ սրբոց, բարեխօսութեամբ ամենասրբուհւոյ Աստուածածնի: Եւ ի կատարել զաղօթսն հատին զգլուխ նորա Մայիսի ԼԱ:

– 220 –

May 31 Marer 24 The Martyrdom of St. Hermias 1.

2.

3.

Hermias, the martyr for Christ, was a soldier, advanced in age, from the village of Comana, in the days of the impious emperor Antoninus. The magistrate Sebastianos pressed him hard and tried to coerce him to sacrifice to the idols, but he remained firm in his faith in Christ. They went and smashed his jaw, whipped him in the face, crushed his teeth, and threw him into a fire. But God drew him out untouched by the fire and He healed all his wounds, both his body and his teeth. Three times they gave him poisoned food but he was unharmed, whereas the one who had prepared the poisonous concoction was astonished by the power of Christ, came to believe, fell at the feet of the holy Hermias, and sought his prayers to assist them. But the magistrate gave the command and they cut off his head. And he went to God in the orthodox faith. They threw the holy one into boiling oil. They also pulled out both his eyes and, for three days, hung him upside down. All those who looked upon him became blind, but he prayed to God on their behalf and their eyes were reopened. They took him down from where they had hung him and led him away in order to cut off his head, but he prayed to God and said, “O Lord Christ, I pray You and I beseech You that You grant to all those who celebrate the day of my memorial a portion among the saints, by the intercession of the all-holy Mother of God.” And when he had completed his prayer they cut off his head on the thirty-first of May.

– 221 –

222 • Yaysmawurkʿ 4.

Եւ տարան Կոմանայ:

քրիստոնեայքն

ի

Կապուտկիա

ի

քաղաքն

Յայսմ աւուր յիշատակ է սրբոյն Մարկիանոսի 5.

6. 7.

Սա էր երիտասարդ հասակաւ եւ քրիստոնեայ հաւատով. եւ ի քաղաքին Նիկիա իշխանն Տերենտիոս կախեաց զնա, եւ քերեաց սրով զկողսն եւ զկզակսն, եւ նա համարձակութեամբ խոստովանէր զՔրիստոս: Ապա սփռեցին զնա ի վերայ հրացեալ շանթից, եւ արկին ի բերան նորա գայլ, եւ սրեալ երկաթիւ խոցոտեցին զլեզուն, եւ ի վերայ հրոյն հատին զգլուխ նորա: Ի սմին աւուր յիշատակ սուրբ վկայիցս Եւսեբիոսի, Խարալամբոսի, Ռոմանոսի, Տելետիոսի եւ Քրիստոնեայ սրբուհւոյ: Եւ յայսմ աւուր վկայութիւն Կոստանդեայ իշխանի եւ ընտանեաց նորա որք ընդ նմա կատարեցան:

Յայսմ աւուր յիշատակ Խաչիկ վարդապետի: 8.

Երանելիս այս էր յաշակերտաց անտի սրբոց թարգմանչացն մերոց Սահակայ եւ Մեսրոպայ, այր հոգետես, որ յետ վախճանի նոցա շրջէր առաքելաբար եւ քարոզէր զբանն կենաց, եւ դարձուցանէր զբազումս ի զեղջ եւ յապաշաւ: Եւ էր լցեալ ամենայն հոգեւոր իմաստութեամբ եւ զօրաւոր բանիւք, եւ շարժէր ուժգին զսիրտս ունկնդրաց:

May 31 • 223 4.

And some Christians brought him to Cappadocia, to the village of Comana.

On this day is the memorial of St. Marcian 5.

6. 7.

This one was a man, young in age and Christian in faith. The governor in the village of Nicaea, Terentius, had him hung him up, and his sides and his cheeks flayed with a sword. But he, with great courage, continued to profess Christ. Then they laid him out over red hot flames, forced a gag down into his mouth and, with burning iron they cut out his tongue, and then suspended his head over a fire. On this same day is the memorial of the holy martyrs, Eusebius, Xaralambos, Romanos, Teletios and of the holy Christiana. And on this day is the martyrdom of Constans and of his family who were killed along with him.

On this day is the memorial of the vardapet Xatchik 8.

This blessed one was one of the disciples of our blessed translators, Sahak and Mesrob.133 He had spiritual vision and after their deaths he went around [the country] like an apostle and preached the word of life, and he converted many to contrition and repentance. He was filled with every spiritual wisdom, was powerful in his speech, and he would significantly move the hearts of those who heard him.

133. Mesrob (or Mashtots‘) and Sahak are known as the ‘translators’ for having translated the bible and other early patristic works into Armenian after Mesrob’s invention of the Armenian alphabet in 406. Mesrob is remembered in the Yaysmawurkʿ on October 13; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien III, 309–310. Sahak is remembered on September 9; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien I, 552–555. They are also commemorated together on September 17; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien II, 243–246, and again on November 25; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien IV, 112–114.

224 • Yaysmawurkʿ 9.

Դէպ եղեւ յաւուր ծննդեանն Քրիստոսի զի եկն նա քարոզել յեկեղեցւոջ Ակոռի գեղջն որ է յոտն Մասեաց, եւ պատմեաց զտեսիլն սքանչելի զոր տեսեալ էր յայնմ գիշերի, այր ոմն Դաւիթ անուն որ անհոգացեալ էր տալ զողորմութիւն վասն հոգւոյ ծնողին իւրոյ Ղազարու, որոյ բազում ինչս եւ ստացուածս թողեալ էր նմա եւ այլոց ժառանգաւորաց, առժամայն շարժեալ ի հոգելից բանից նորա ի նմին աւուր արար հացկերոյթ մեծ, եւ բաշխեաց առատ ողորմութիւնս աղքատաց եւ եկեղեցական պաշտօնէից: 10. Եւ ինքն երանելին Խաչատուր անաչառ վարդապետութեամբ անդադար ուսուցանէր զպատգամս Աստուծոյ ի քաղաքս եւ ի գիւղս, եւ բարիոք քաղաքավարութեամբ օրինակ զանձն ընծայէր ամենեցուն կեալ առաքինասէր վարուք: Եւ այսպէս զամենայն աւուրս կենաց իւրոց վաստակեալ ի հոգեւոր մշակութեան լի արդեամբք փոխեցաւ առ Քրիստոս:

May 31 • 225 9.

It happened, on the day of [celebration of] the Nativity of Christ, that he went to preach in the church in the village of Akri, which was at the foot of Mt. Masis. He recounted a vision that he had seen that very night. A certain man named David who had neglected to give any alms for the soul of his father Łazar who had left to many possessions and much wealth to [David] and to other heirs, was immediately moved by his spiritual words and put on a large banquet where he distributed abundant alms to the poor and to the ecclesiastical ministers. 10. As for the blessed Xatchatur,134 with his impartial doctrine, he taught the commandments of God unceasingly throughout the cities and in the villages [of Armenia]. And by his good and virtuous life he showed himself to be an example to everyone to live a virtuous life. And in this manner he labored all the days of his life, and full of the fruits [of this labor] he was transported to Christ.

134. Xatchatur is the full name of Xatchik, which is the diminutive form.

Bibliography

Editions and Translations Bayan, Gevorg, ed. Le synaxaire arménien de Tēr Israel. Patrologia Orientalis 21.3 (103), pp. 372–415; 21.4 (104), pp. 421–515. Paris: Firmin-Didot, 1928. Mathews, Edward G., Jr., trans. and ed. On This Day (Yaysmawurkʿ): The Ar-

menian Church Synaxarion—January. Eastern Christian Text Series 3. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2014. ———. On This Day (Yaysmawurkʿ): The Armenian Church Synaxarion—Febru-

ary. Eastern Christian Text Series 4. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2015. ———. On This Day (Yaysmawurkʿ): The Armenian Church Synaxarion—March. Eastern Christian Text Series 8. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2016. ———. On This Day (Yaysmawurkʿ): The Armenian Church Synaxarion—April. Eastern Christian Text Series 9. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2017. Petrosyan, Yeznik, ed. Yamabarbar Yaysmawurkʿ E: Mayis (naxatserentsʿyan 6

xmbagrutʿyunneri)/Synopsis Synaxarion V: May (6 pre Tserentsʿ versions). Etchmiadzin, Armenia: Holy See of St. Etchmiadzin, 2009.

The Great Synaxaristes of the Orthodox Church: May. Buena Vista, CO: Holy Apostles Convent Publications, 2006.

Important Secondary Works Artsruni, T‘ovma. Thomas Artsruni, History of the House of the Artsrunik‘. Translated by Robert W. Thomson. Byzantine Texts in Translation. Detroit: Wayne State University Press, 1985.

– 227 –

228 • Bibliography Bedrosian, Garo. Feasts of the Armenian Church and National Traditions. Translated from Armenian by Arra S. Avakian. Los Angeles: Western Prelacy Press, 1990. Bournoutian, George. Kat‘oghikos Simēon of Erevan, Jambṛ. Costa Mesa: Mazda Publishers, 2009. Drasxanakerts‘i, Yovhannēs. Yovhannēs Drasxanakertc‘i, History of Armenia. Translated by Krikor H. Maksoudian. Occasional Papers and Proceedings 3. Atlanta: Scholars Press, 1987. Issaverdens, Jacques. The Uncanonical Writings of the Old Testament. Venice: S. Ghazar Press, 1901.

Lives of the Prophets. Translated by D.R.A. Hare in The Old Testament Pseudepigrapha. Ed. James H. Charlesworth. New York: Doubleday & Company, 1985. Vol. 2, pp. 379–399. Maksoudian, Krikor, Arten Ashjian, and George Terian, trans. The Light of the

World: Lives of Armenian Saints. New York: Saint Vartan Press, 2000. Matthew of Edessa. Patmut‘iwn Matt‘ēosi Uṙhayets‘woy (Zhamanakagrut‘iwn). Jerusalem: St. James Press, 1869. Eng. tr. in Ara E. Dostourian, Armenia and

the Crusades, 10th to 12th Centuries: The Chronicle of Matthew of Edessa. Armenian Heritage Series. Lanham: University of America Press, 1993. Meyendorff, Paul, tr. St. Germanus of Constantinople, On the Divine Liturgy. Popular Patristics Series, 8. Scarsdale: St. Vladimir’s Seminary Press, 1985. Schatkin, Margaret A., tr., “Discourse on Blessed Babylas and Against the Greeks.” In M.A. Schatkin and P.W. Harkins, Saint John Chrysostom:

Apologist. Fathers of the Church, 73. Washington: Catholic University of America, 1985. Pp. 75–152. Step‘anos Tarōnets‘i. The Universal History of Step‘anos Tarōnec‘i: Introduction,

Translation, and Commentary. Translated by Timothy Greenwood. Oxford Studies in Byzantium. Oxford: Oxford University Press, 2017. Thomson, Robert W. A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD. Corpus Christianorum. Turnhout: Brepols, 2005. Williams, Frank, tr., The Panarion of Epiphanius of Salamis, Book I (Sects 1–46). Leiden: E.J. Brill, 1987; idem., The Panarion of Epiphanius of Salamis, Book II

and III (Sects 47–80, De Fide). Leiden: E.J. Brill, 1993. Yarnold, Edward, SJ. Cyril of Jerusalem. The Early Church Fathers. London and New York: Routledge, 2000. Young, Richard Kim, Epiphanius of Cyprus, Ancoratus. Fathers of the Church, 128. Washington, DC: The Catholic University of America Press, 2014.

Index of Scripture Citations Exodus 24:4

3n4

1 Samuel 15:35–16:1 51n38 Job 1:1–3 57 1:2 57 1:6–12 57 1:13–17 59 1:18–21 59 2:1–8 59 2:9–10 59 2:11–13 59 42:10–16 61 following 42:17 57n44

Psalms 101:10

129

Isaiah 1:1 7:14

77n69 77n70

Jeremiah 1:1 3n3 3:16 3n5 40:1–43:7 3n6 Zechariah 1:1

133n92

Matthew 2:1–7 4:1 5:14

77n72 67n55 199n117

– 231 –

14:20 25:34

169n107 13n10

Mark 3:17

69n58

John 19:27 20:4

69nn57,59 69n56

Acts of the Apostles 6:5 27n20

Index of Names Aaron, 3 Abas, 163 Abdai (bishop and martyr), 133, 135 Abdîšô, 139, 141, 143 Abdîšô (bishop of Kaškar), 133, 135 Abel, 41 Abi’l-Sadj, 73 Abraham (patriarch), 57, 79 Acacius/Agathias (martyr), 61 Acacius, 153, 155 Afshin (Ishmaelite general), 73, 75 Aghvitos, 95, 97 Agrippa (magistrate), 189 Alexander (archbishop of Constantinople), 215 Alexander (king of Macedonia), 5 Alexander (patriarch of Alexandria), 215 Alexander (pope of Rome, 1159–1181), 51 Alexander (executioner), 183 Alexandra (virgin and martyr), 173 Alexios I Komnenos (Byzantine emperor, 1081–1118), 39 Amatheljiwr (daughter of Job), 61 Ammonius (priest), 113 Amoz, 77 Andrew (apostle), 67 Anelios, 169 Anna (prophetess), 213 Antipater, 77 Antoninus Pius (Roman emperor, 138–161), 21, 109, 221 Apellian (teacher of Irene), 29, 37 Apollo, 189

Aquilinia, 81 Aramazd, 211 Arcadius (Roman emperor, 395–408), 69 Arianos (consul), 15, 161 Arianos (magistrate), 179, 181 Aristakēs (Catholicos of Armenia, 325–333), 215 Arius (heresiarch), 169, 215, 217 Arsenius, 69, 71, 75 Artemis, 69 Asclepios, 211 Ashot I (King of Armenia, 884–890), 73, 163, 207 Ashot III (ruler of Armenia, 952/3– 977), 163 Asklas (martyr), 161 Asterius (executioner), 183 Aternerseh (king of Georgia), 73 Athajan, 115 Athena, 211 Athenadoros, 93, 95 see also Theodoros Babylas (Patriarch of Antioch, 237– 254), 81 Bacchus (persecutor), 81 Bachilios (priest), 17 Baldad (Shuhite king), 59 Barachel, 59 Basil, 43, 45 Basil I (Byzantine emperor, 867–886), 73 see also Basil Arshakuni

– 233 –

234 • Index of Names Basil Arshakuni (Byzantine emperor, 867–886), 207 see also Basil I Basiliscus (martyr), 187, 189 Benedim (martyr), 125 Benjamin, 3 Berechiah, 133 Bibianus (magistrate), 61 Boris (martyr), 39, 49n33 see also David Bugha (Muslim general), 201 Cain, 41 Cambanus (military leader), 145, 147, 149 Castritius (magistrate), 151 Chlorus, 165 see also Constantius I Christiana (martyr), 223 Christopher, 79, 81, 83, 85 see also Reprobus Claudia (virgin and martyr), 173 Claudius (Roman emperor, 41–54), 137, 139 Cleonicus, 187 Cleophas, 99 Colluthus (martyr), 179, 181 Constans (Roman emperor, 337–350), 171 Constans (martyr), 223 Constantine (king of Egrisi), 73 Constantine the Great (Roman emperor, 306–337), 65, 93, 97, 115n88, 165, 167, 169, 171 Constantine II (Roman emperor, 337– 340), 171 Constantine (prince of Armenia), 75n67, 203 Constantius I (Roman emperor, 293– 306), 165, 167 see also Chlorus Constantius II (Roman emperor, 337– 361), 65, 171

Crescens (philosopher), 21 Cyril (patriarch of Jerusalem, 349– 386), 65 Dalmatios (bishop), 93 Dasios (priest), 95, 97 David, 225 David (martyr), 39, 41, 43, 45, 47 see also Boris David (martyr), 201 Decius (Roman emperor, 249–251), 5, 23, 79, 113 Didymus, 205, 207 Diocletian (Roman emperor, 284– 305), 19n13, 91, 199n118, 205 Dionysius, 91, 109 Dometianos (bishop), 111 Elias (patriarch of Jerusalem), 127 Elihu (son of Barachel), 59 Eliphaz (Temanite king), 59 Elizabeth, 213 Epimachos (martyr), 89 Epiphanius (bishop), 99, 101, 103, 105 Ersith, 133, 135 Esau, 57 Esther (daughter of Joseph), 67 Euphrasia (virgin and martyr), 173 Eusebius (church historian), 165 Eusebius (martyr), 223 Eustathius (patriarch of Antioch), 215 Eustratius (magistrate), 205 Eutherius (bishop of Asia), 131 Eutropius (martyr), 187 Evodius (patriarch of Antioch), 63 Gagik II Bagratuni (king of Armenia, c.1025–1079), 55 Gagik II (king of Cilician Armenia, 1041–c.1043), 63 Gedaliah, 3 George (martyr), 45 George (servant of Boris), 43

236 • Index of Names Legenew, 29n21 Leo III, the Isaurian (Byzantine emperor, 717–741), 87, 89 Levon I (lord of Cilician Armenia, 1129/30-1137), 89 Levon I (king of Cilician Armenia, 1198–1219), 13 Levon II, (king of Cilician Armenia, 1270-1289), 65 Baron Levon (brother of T‘oros I), 75 Baron Levon, 97 Licinia (mother of Irene), 29 Licinius (Roman emperor, 308–324), 167 Licinius (father of Irene), 29 Lukianos (monk), 99, 101 Lucifer, 55n43 see also Sathayel Mamthi (chief priest), 135 Manasseh (king of Israel), 77 Manuel I Komnenos (Byzantine emperor, 1143–1180), 55 Marcian (martyr), 223 Marinus, 189 Mark (Patriarch of Jerusalem), 215 Martha (daughter of Joseph), 67 Martha (mother of Simon Stylites), 191, 193, 195 Martha, 213 Martison, 61 Mary (mother of Jesus), 67, 69 see also Mother of God Mary (sister of Lazarus), 213 Mathayel, 55 see also Sathayel Matrona (virgin and martyr), 173 Maura (martyr), 15, 17, 19 Maximianus Herculius (Roman emperor, 285–310), 61, 145, 179, 187 Maximos (martyr), 125 Maximos (governor), 93 Menander (martyr), 153, 155

Meronios, 45, 47 Meropi (virgin and martyr), 113, 115 Mesrob (translator), 223 Metrophanes (archbishop of Byzantium, 306–326), 169, 215n128 Mokimos (priest and martyr), 91, 93 Moses (prophet and lawgiver), 3 Mother of God, 67, 69, 97n84, 125, 221 Muhammed, 201 Ter Nahapet (Catholicos of Armenia, 1691–1705), 123 Nebuchadnezzar, 3 Nersēs Klayets‘i/Shnorhali (Catholicos of Armenia, 1166–1173), 23 Nersēs (son of Levon, King of Armenia), 65 St. Nicholas, 47 Nicholas (bishop of Myra), 215 Nicholas (neomartyr), 115, 117, 119, 121, 123 Numerianus (king), 35 Numerius, 113 Pamphamir, 145 Pamphilon (martyr), 145 Patrikios (bishop and martyr), 153, 155 St. Paul, 31 Paulianos (martyr), 153, 155 Paulina (martyr), 125 Penelope, 29, 31 see also Irene Perennius (governor), 5 Perinus (governor of Corinth), 211, 213 Peter, apostle, 63, 67, 69, 137, 139 see also Simon Peter Peter (bishop of Atalia), 85 Phalkelanus (governor), 61 Phayine (virgin and martyr), 173 Philictemon, 65 Philip (bishop), 93 Philip (Roman emperor, 244–249), 23, 211

238 • Index of Names Therapion (bishop and martyr), 199, 201 Thilision, 93 Thomas (archbishop and martyr), 49, 51, 55 Timon (disciple), 27 Timothy (martyr), 15, 17 Timothy (priest), 31, 33, 35 Tiv (daughter of Job), 61 Tlayanē, 189 T‛oros of Gorob, 97 T‛oros I (lord of Armenia, c.1100– c.1130), 75 T‛oros, 97 Urcinus, 185 Valens (Roman emperor, 364–378), 217, 219 Valentios (martyr), 175 Valerian (Roman emperor, 253-260), 5 Vardeni (virgin and martyr), 37, 39 Victor (martyr), 173 Victor, 217, 219 Vladimir (king of Russia, 980–1015), 39 Vladimos, 49 Xaralambos (martyr), 223 Xatchatur, 225 see also Xatchik Xatchik (vardapet), 223, 225n134 see also Xatchatur Yaroslav (brother of David and Romanos), 43, 45, 49 Yousef (Arab general), 73 Zabel II (queen of Armenia, 1219– 1252), 19 Zebedee, 67 Zechariah (prophet), 133 Zedekiah (king of Israel), 3, 133 Zerubbabel, 133

Zoë (martyr), 11, 13 Zophar (Naamathite king), 59 Zophil, 35