On This Day (August): The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurkʿ) [Bilingual ed.] 9781463244439, 1463244436

Citation preview

On This Day

The Armenian Church Synaxarion

8

The Armenian Church Synaxarion is a collection of saints’ lives according to the day of the year on which each saint is celebrated. Part of the great and varied Armenian liturgical tradition from the turn of the first millennium, the first Armenian Church Synaxarion represented the logical culmination of a long and steady development of what is today called the cult of the saints. This is the first Armenian-English edition, a twelve-volume series—one for each month of the year—and is ideal for personal devotional use or as a valuable resource for anyone interested in saints.

On This Day

The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurkʿ)

August Edited and Translated by

Edward G Mathews Jr

gp 2022

Gorgias Press LLC, 954 River Road, Piscataway, NJ, 08854, USA www.gorgiaspress.com 2022 Copyright © by Gorgias Press LLC

All rights reserved under International and Pan-American Copyright Conventions. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, scanning or otherwise without the prior written permission of Gorgias Press LLC. ‫ܚ‬

1

2022

ISBN 978-1-4632-4443-9

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A Cataloging-in-Publication Record is available at the Library of Congress. Printed in the United States of America

This publication was made possible by a generous grant from the Dolores Zohrab Liebmann Fund.

Contents

xi

Introduction

※ ※ ※

August 1

3

Apostle Titus—Maccabees

August 2

11

Relics of Stephen the Protomartyr—Ghevondian Priests— Kindaios—Alinakh

August 3

27

Dalmatius

August 4

33

Sophia, Pistis, Elpis, Agapis—Gerdulin

August 5

39

Vardanian martyrs—Eusignios—Babylas and Paul, Valentina and Thea—Sirun Neomartyr

August 6

55

Transfiguration—Two hundred Armenian martyrs

– vii –

viii • Contents

August 7

71

Dometianos—Donatus—Deliverance of Constantinople from Persians

August 8

77

Marinus—Grigor Vkayasēr and Grigor Pahlavuni

August 9

83

Myron—Apostle Matthias—Queen Keran

August 10

91

Antoninus—Stephen of Sougdaia—Theophilos, Patricia and Adamalea

August 11

113

John, the Forerunner of Christ—Xystos, Laurentius and Hippolytus—Susan

August 12

121

Anicetos and Photios—Euplios

August 13

125

Grigor Vkayasēr, Grigor Pahlavuni and Nersēs the Poet— Marcellus—Sergius and Stephen—Relics of Maximus the Confessor, Queens Xenia and Eudokia—Hippolytus, Concordia and nineteen others

August 14

135

Consecration of Cathedral Church in Vagharshapat—Himes and Philkiates—Martine—Ursicinus—Prophet Micah

August 15

143

Dormition of Mary, Mother of God—Tarsicius

August 16 Mandylion of Christ—Diomedes—Thyrse, Leukios, Koronat, and others

165

Contents • ix

August 17

173

Myron—Dormition of the Mother of God

August 18

177

Step‘annos Ulnets‘i and companions—Lauros and Florios

August 19

183

Atom and companions—Andrew and seven hundred ninety-seven soldiers

August 20

189

Prophet Samuel—Vlasa and her three sons—Apostle Thaddeus and disciples—Xatchatur Neomartyr

August 21

199

Justus—Brevard

August 22

205

Apostle Thomas—Symphorianos and Timothy— Agathonikos

August 23

223

Irenaeus of Sirmium—Irenaeus of Lyons

August 24

227

Timothy—Agapios and Thekla—Apostle Bartholomew

August 25

233

All-holy Mother of God—Athanasius—Charisimos and Neophytos

August 26

239

Adrianos and Anatolia—Aboudimos

August 27 Hesychios and companions—Hesychios and companions—Atrnerseh—Antiochus

247

x • Contents

August 28

259

Stratonikos, Philip and Eutychianos—Onesimus

August 29

263

Beheading of John the Baptist

August 30

269

Philonedos—Tatianos

August 31

273

Finding of precious girdle of Mother of God—Photina

※ ※ ※

Bibliography

279

Index of Scripture Citations

283

Index of Names

285

Introduction This text and translation of the month of August is the eighth volume of our projected twelve-volume text and English translation of the Armenian liturgical book known to Armenians as the Yaysmawurk‘.1 In our first volume, that of January, one can find a brief, introductory discussion of the history and primary versions of the Yaysmawurk‘, and of its historical place in the worship of the Armenian Church.2 While August is the eighth month of the year in the western English-speaking world, the primary target audience for these volumes, it is to be noted that it is during August that the Armenian calendar year ends and the next year commences. The Armenian year consists of twelve months of exactly thirty days each, which total 360 days. The thirtieth day of Hrotits‘ (=August 5) is the last day of the last full month of the year. So, in order to complete a 365 day year, the Armenian calendar then adds five additional days after the end of this final month of Hrotits‘; these days are known as the “added days,” Arm., Aveleats‘, and correspond to August 6 to 10. Thus, Aveleats‘ 5 (=August 10) is the actual final day of the Armenian calendar year, and the first of Navasard (=August 11) is the first day of the new year. In this August volume, therefore, the reader will find the last five days of Hrotits‘, the five days of Aveleats‘ and the first twenty-one days of Navasard, which begin the new Armenian year.

1.

The version in use among Orthodox is called the Synaxarion, or sometimes Menologion ,

while the version among westerners, especially Roman Catholics, is generally referred to as the Martyrology . 2.

Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—January, xvii–xx, although the

history is far more complicated than that introductory discussion suggests. A summary account of its contents can be found in Zanetti, “Apophthegmes et histoires édifiantes dans le synaxaire arménien”.

– xi –

xii • Introduction

A Note on the Text and Translation As has already been mentioned by way of reminder in previous volumes, Bayan’s edition of the Yaysmawurk‘, which we have been using as the text for our translation, is actually a compilation of two different versions.3 And there are instances where the witness from his second version is of sufficient interest to include in our text and translation. In this eighth volume, there are a number of occasions where I have decided to include here the witness of the secondary version, either as a substitute for a shorter version in Bayan’s base manuscript or to serve as an outright additional entry, particularly when, while they both offer overlapping details, they each also contain very distinct information that would be difficult and confusing to try to excise and put into footnotes. It is also to be remembered that our purpose here, already stated in the introduction to the January volume, is not to compile a critical edition, but to provide for the faithful the fullest witness available from Bayan’s edition. The first instance is the case of the Ghevondian or Vardanian martyrs. In this case, both versions are already included in Bayan’s base manuscript, on August 2 (as Ghevondian) and August 5 (as Vardanian). Considering the importance of these events for the history of Armenia, it seemed preferable to retain both these separate accounts. In order to highlight the fact that these two versions of the story are clearly from different sources, I have even left the various spellings of the same name as they appear in the original texts. A very similar situation exists with regard to the second instance, that of the twelfth-century catholicoi, Grigor Vkayasēr, Grigor III Pahlavuni, and Nersēs Shnorhali. On August 8, Bayan adds from his witness B, a short version that includes only the two Gregories, whereas on August 13, his base manuscript contains a longer version 3.

Bayan utilized Paris Bibl. Nat. Ms. 180 as his base manuscript, which he supplemented

with additional readings that he found in the 1834 printed edition of the Yaysmawurk‘ that was published in Constantinople (hereafter, referred to simply as B), which Bayan mistakenly thought was also the Tēr Israel, or the earliest, version. He was actually wrong on both accounts; see the introduction mentioned above.

Introduction • xiii

which also includes Nersēs. Again, due to the number of differing details and to the importance of these catholicoi for the history of the Armenian Church, it seemed preferable to include both. In addition to these two instances, there is a third account, that of the monk and martyr, Barak‘adr who took the name of Hesychios at his baptism. In this case the two accounts, from Bayan’s two witnesses, are both found on the same day, August 27, but again the details between the two versions are sufficiently different to merit the inclusion here of both. In addition to the above, there was also a single instance, the Finding of the girdle of Mary on August 31, where I did omit a shorter version from Bayan’s base manuscript in favor of a longer version from his witness B. On August 22, I also tacitly reversed Bayan’s order of the entries. After the account of the martyrdom of the Apostle Thomas and the account of the martyrdom of Agathonikos, Bayan adds, from his witness B, a commemoration of the Apostle Thomas that is quite different from the short account of his martyrdom. I have simply reversed the last two accounts, so that here in this volume the two accounts of Thomas are now sequential, and are then followed by the account of Agathonikos. Lastly, August contains two major feasts: the Transfiguration of Christ on August 6, and the Dormition of his mother Mary on August 15. Each of these is celebrated over several days and the text notes this in the title for each succeeding day by “again the feast of . . .”. Since, in nearly every case, no text associated with that day actually occurs I have omitted this titular phrase. As with the previous volumes, we have attempted in our English translation to reflect the Armenian text literally and accurately, but with a view to making the narrative clear and as close to native English as possible. Further Acknowledgments Again my deepest gratitude is to be extended to many people, some of whom I have thanked in previous volumes. Here again though, I mention specifically only my dear friend and colleague Anoushavan Srpazan Tanielian who, despite performing all the duties of a prelate

xiv • Introduction

for the entire eastern seaboard, still managed to find the time to read carefully through the entire text and translation saving me from numerous errors, infelicities and lack of clarity. For him, and for the many others who have helped in so many various ways, I continue to ask the guidance and protection of all the saints. Any and all errors and omissions that remain are to be laid at my feet alone.

ON THIS DAY ※ AUGUST

Հրոտից ԻԶ Օգոստոսի Ա

Վարք Տիտոսի առաքելոյն եւ եպիսկոպոսին Գորտինոս քաղաքին 1.

2.

3.

Զինաս զոր յիշէ Պօղոս ի թուղթս իւր, նա գրեաց զպատմութիւն սրբոյն Տիտոսի: Սա էր ի Կրիտիսոյ կղզւոյն, եւ էր ազգակից Մինոյոսոյ արքային, եւ ցանկայր ուսանել զհելլենական դպրութեան հանճարս, զՀոմերոսի եւ զՊղատոնայ եւ զայլոց իմաստասիրացն ստորոգութիւնս, եւ էր յայնժամ ամաց քսանից: Եւ լուաւ ձայն յաներեւութիցն որ ասէր. Տիտոս պարտ է քեզ աստի ելանել եւ կեցուցանել զհոգիդ, զի ոչ ինչ օգուտ է քեզ ուսանել զոր խորհեալդ ես: Եւ սկսաւ ընթեռնուլ զգիրս Հրէիցն եւ զԵսայի մարգարէն, եւ եգիտ զտեղին յորում գրեալ էր. Նորոգեցարուք առ իս կղզիք բազումք: Իսկ իշխանն կղզոյն Կրիտիսոյ հօրեղբայր էր Տիտոսի. լուաւ զՔրիստոսէ եւ զսքանչելեացն զոր առնէր յԵրուսաղէմ եւ յայլ տեղիս զարմանայր եւ խորհուրդ արարեալ ընդ այլ իշխանսն Կրիտիսոյ առաքեաց զՏիտոս յԵրուսաղէմ զի երթիցէ եւ տեսցէ եւ դարձցի զստոյգն պատմեսցէ: Եւ յորժամ գնաց ետես զՔրիստոս եւ երկիր եպագ նմա եւ ականատես եղեւ սքանչելեացն եւ չարչարանացն եւ թաղմանն եւ յարութեանն եւ համբարձմանն եւ գալստեան սուրբ Հոգւոյն: Եւ հաւատաց ի Քրիստոս եւ դասեցաւ ի թիւս հարիւր եւ քսանից եւ երեք հազարացն որք հաւատացին ի Քրիստոս:

–2–

August 1 Hrotits ‘ 26

The life of Titus, Apostle and Bishop of Gortyn 1.

2.

3.

Zenas, whom Paul recalled in his letters,1 composed the history of the holy Titus. [Titus] was from the island of Crete,2 from the same people as King Minos.3 He desired to study the most profound works of Greek literature: those of Homer and of Plato, along with various other philosophers. He was twenty years old at the time. He then heard a voice from out of nowhere that said, “Titus, you must depart from this place and save your soul, for there is nothing beneficial to you in those things you intend to study.” So he began to read the Hebrew Scriptures, and in Isaiah the prophet he came across the passage where it is written, “Renew yourselves in My presence, O many islands.” (Isaiah 41:1, LXX, Arm) Now, a certain prefect on the island of Crete was an uncle of Titus. He had heard of Christ and the miracles that He had performed in Jerusalem and in other places. He was astonished and, after taking counsel with the other governors of Crete, he sent Titus to Jerusalem to go and see what was actually happening, and then to return and report back. When [Titus] went there he saw Jesus, bowed down to him and became an eyewitness of His miracles, His passion, burial, resurrection and ascension, as well as of the coming of the Holy Spirit. He believed in Christ and was reckoned among one hundred twenty-three thousand who came to belief in Christ. The lawyer Zenas is mentioned only at Titus 3:13. Titus is also mentioned in the long list of the disciples remembered on April 9; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion–April, 72-73. 3 Minos, the son of Zeus and Europa, was the King of Crete prior to the Trojan War, and the eponymous ancestor of the Minoan civilization. 1

2

–3–

4 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

Եւ ի Կեսարիա Պաղեստինացւոց ձեռնադրեցին առաքեալքն զՏիտոս, եւ առաքեցին զհետ Պօղոսի ի քարոզութիւն: Եւ երթեալ յամենայն քաղաքս եւ ի գաւառս քարոզէին ի միասին զբանն կենաց, եւ բազում տանջանաց համբերեցին, եւ անբաւ բազմութիւնս յանհաւատիցն դարձուցին ի լուսաւորութիւն առնելով նշանս եւ արուեստս: Եւ երթեալ Պօղոսի ի Կրիտիս ձեռնադրեաց զՏիտոս եպիսկոպոս Գորտինու քաղաքին: Եւ ելեալ ի կղզոյն գնացին յԱսիա եւ յԵփեսոս, եւ քարոզութեամբն իւրեանց դարձուցին ի Հրէից եւ ի հեթանոսաց երկոտասան հազար անձն: Եւ ոչ եթող զՊօղոս մինչեւ ի Ներոնէ արքայէն սրով կատարեցաւ, եւ դարձաւ Տիտոս ի Կրիտիս, եւ ընկալան զնա մեծաւ խնդութեամբ իբրեւ զիւրեանց ազգակից: Եւ ի գալստեան նորա տօն կատարեցին եւ զարդարեցին զտաճար կռոցն, եւ տարան զՏիտոս անդ, եւ մտեալ սաղմոսէր եբրայեցերէն. Աստուած մեր ողորմեա մեզ եւ օրհնեա զմեզ: Եւ յաղոթելն նորա անկաւ ինքնին Արտեմիդեա բագինն եւ խորտակեցաւ, եւ այլ եւս արար սքանչելիս ի տաճարին, եւ հաւատացին ոգիք իբրեւ հինգ հարիւր եւ աղաղակէին. Մի է Աստուած որ երեւեցաւ մեզ այսօր: Կերակուր էր Տիտոսի բանջար ի պարտիզէ, եւ հանգչէր ի գետնի ի վերայ խորգոյ եւ մոխրոյ: Եւ ձեռնադրեաց ի Կրիտիս ինն եպիսկոպոսունս, ի յինն քաղաքսն, ի Կնոսոյ, յԵռապիւտնի, ի Կիւդոնիա, ի Քերոնիսոն, յԵլեւթերոնի, ի Լամպիս, ի Կիսամոյ, ի Կամբանա. եւ արար զԳորտինոյ մետրապօլիս, որ թարգմանի մայրաքաղաք: Եւ զվեց ամ ուսուցանէր զժողովուրդսն, եւ հաստատէր ի հաւատս, եւ բազում սքանչելիս արար: Եւ եղեն ամք կենաց իւրոց այսչափ. քսանամեայ գնաց յԵրուսաղէմ եւ ետես զՔրիստոս, եւ արար առ նմա ամ մի, եւ ի շրջագայութեանն ընդ Պօղոսի ի քարոզութեանն ամս երեսուն եւ ութ, եւ ի Կրիտիս յաթոռն իւր ամս վեց եւ երթեալ ի գաւառն իւրում եկաց ամս ինն. եւ էին աւուրք կենաց իւրոց եօթանասուն եւ չորս ամ:

August 1 • 5

4.

5.

6.

7.

In Palestinian Caesarea, the Apostles ordained Titus, and sent him to accompany Paul in his preaching. They went into every city and region and together they preached the word of life. They endured many tortures, and they turned untold multitudes of unbelievers to the light by performing signs and miracles. When Paul arrived in Crete, he consecrated Titus as bishop of Gortyn. Then they both left the island and went to Asia and to Ephesus and by their preaching they converted some twelve thousand people from the Jews and from the pagans. [Titus] was never parted from Paul until he was killed by a sword at [the command of] the emperor Nero.4 Then Titus returned to Crete, and they received him with great joy as one of their own kinsmen. When he returned home they celebrated a festival. They decorated the idol temple and brought Titus there. As he entered he began the psalm in Hebrew “Our God, have mercy on us and bless us.” (Psalm 66:2) While he was praying, the idol of Artemis fell down all of itself and was smashed. He also performed other miracles in that temple and about five hundred people came to believe and cried out, “There is one God and it is He who has appeared to us today!” Titus nourished himself with vegetables from a garden, and he took his rest on the ground in sackcloth and ashes. And he consecrated nine bishops on Crete for nine cities: Knossus, Ierapetra, Kydonia, Chersonissos, Eleutheros, Lampis, Kissamos, Kambos.5 [Titus] made Gortyn the metropolis, which is translated “Mother-City”6. He taught the people there for six years, confirmed them in their faith and performed many miracles. The years of [Titus’] life are as follows: at twenty years old he went to Jerusalem and saw Christ; he spent one year with Him; for thirtyeight years he went about preaching with Paul; he sat on the [Episcopal] throne of Crete for six years; he returned to his own province and was there for nine years. The days of his life were thus seventy-four years.

Nero, perhaps the most famous of the anti-Christian Emperors, ruled from 54 to 68. For Paul’s death, see also the entries for June 29 and 30; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion–June, 191, 201. 5 Cf. Titus 1:5. Obviously, the name of one of the nine cities has been lost here; the identifications of the remaining eight are not all certain. 6 That is, the capital. 4

6 • Yaysmawurkʿ

8.

Եւ յորժամ հանդերձեալ էր փոխիլ առ Քրիստոս ետես զհրեշտակս որք իջին յաւանդել զհոգին, եւ տունն լի եղեւ անուշահոտ ծխով, եւ ամպ լուսաւոր հովանի եղեւ, եւ պայծառ երեսօք ժպտեցաւ եւ զձեռսն յերկինս տարածեաց եւ ասէ. Տէր, զհաւատս քո անշարժ պահեցի, եւ զժողովուրդս քո անդրդուելի զգուշացուցի, եւ դու անխախտելի պահեա զժողովուրդս քո ի հաւատս հաստատունս, եւ զհոգիս իմ ի ձեռս քո յանձն առնեմ: Եւ յասելն ամէն աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած: Եւ զմարմինն անուշահոտ եղօք եւ խնկօք եւ սուրբ կտաւօք պատեցին, եւ յորժամ տանէին ի թաղել ամենայն մնացեալ բագինքն ի կղզոջն անկեալ խորտակեցան, եւ յորժամ եդին ի տապանին բազում եւ անբաւ սքանչելիք եղեն:

Յայսմ աւուր յիշատակ է սրբոց Մակաբայեցւոցն Եղիազար քահանայի եւ սրբուհւոյն Շամունեայ եւ եօթն որդւոց իւրոց 9.

Անտիոքոս անօրէնն որ կոչէր Երեւելի սա գերեաց զԵրուսաղէմ եւ պղծեաց զտաճարն, եւ բերին յԱնտիոք զգերիսն հանդերձ աւարաւն, եւ էր ընդ գերեալսն քահանայ մի ծեր անուն Եղիազար եւ կին մի Շամունէ եօթն որդւովք: Զնոսա ածին առաջի Անտիոքայ եւ բռնադատէր զնոսա ուրանալ զհրէութիւնն եւ ուտել միս խոզենի եւ լինել հեթանոս: 10. Եւ նախ ածեալ գայլ ի բերան ծեր քահանային Եղիազարու ստիպէին զնա ուտել զխոզենին, եւ նա ոչ հաւանէր: Եւ նոքա ասեն. Միայն յանձն առ, եւ մեք քեզ այլ միս տացուք: Եւ նա ասաց. Քաւ լիցի եթէ այս համբաւ ելցէ զինէն եթէ Եղիազար իննսնամեայ յայլազգութիւն դարձաւ, եւ վասն իմ գայթակղին մանկունք: Եւ ինքնակամ դիմեաց ի տանջանսն: Եւ բարկացեալ տանջեցին զնա մինչեւ ի չարչարանսն աւանդեաց զհոգին:

August 1 • 7

8.

When the time had arrived for him to pass on to Christ, he saw angels descending in order to conduct his spirit [to Christ]. The house became full of a sweet-smelling aroma, and a luminous cloud arose over it. With a radiant visage, [Titus] then beamed, extended his hands to heaven and said, “Lord, I have kept Your faith unchanged and I have stood unshaken as guard over Your people. Now You, O immoveable One, preserve Your people firm in their faith. I place my soul into Your hands.” As soon as he said, “Amen”, he commended his soul to God. They bathed his corpse in sweet-smelling oils and incense, and [covered him] in pure linens. When they picked him up to carry him off for burial, all the remaining idols on the island fell and were shattered. And when they interred him in the tomb, many and innumerable miracles took place.

On this day is the memorial of the holy Maccabees, the priest Eleazar, and of the holy Shamona and her seven sons 9.

The lawless Antiochus, who was known as Epiphanes,7 took Jerusalem captive and profaned the temple; they led all the captives off to Antioch along with all their plunder.8 Among the captives were an elderly priest by the name of Eleazar and a woman, Shamona, along with her seven sons. [Soldiers] brought them into the presence of Antiochus and began to coerce them into renouncing their Jewish faith by eating pork and committing pagan acts. 10. The first thing they did was to gag and try to force Eleazar, the elderly priest, to eat the pork but he refused. So they said, “Just give in [on this matter], and we will substitute a different kind of meat for you.” But he responded, “God forbid that such a report should go out about me that at ninety years old Eleazar converted to a pagan religion, and that on account of him young people were also tripped up.” So, he proceeded willingly to his tortures. They were so enraged that they tortured him until he gave up his soul due to the excruciating pain.

Antiochus IV Epiphanes succeeded his brother Seleucus IV Philopator as King of Syria, where he ruled from 175 to 164 BC. 8 The story of the Maccabean martyrs is biblical: a short version is found in 2 Maccabees 6:18-7:42, while a longer, more detailed version is to be found in the apocryphal 4 Maccabees 4:15-18:23. 7

8 • Yaysmawurkʿ

11.

Եւ ածին զՇամունէ եօթն որդւովքն առաջի թագաւորին, եւ ստիպէին զնոսա ուտել զմիս խոզենի: Եւ երէց եղբայրն ասէ. Զի՞ կայք կամ զմեզ զի՞նչ հարցանելոց էք, պատրաստք եմք ի մեռանել քան ընդ հայրենի օրէնսն անցանել: Եւ բարկացեալ Անտիոքոս հրամայեաց ջեռուցանել տապակս եւ կաթսայս եւ անիւս, եւ պէսպէս գործիս տանջանաց պատրաստել: Եւ հրամայեաց զնահատակն յեռանդն կացուցանել. նախ զլեզուն հատին, եւ զգլխոյն մորթն զերեսօք շրջեցին, ապա զձեռսն եւ զոտսն առաջի մօրն եւ եղբարցն ծայրաքաղ առնէին, եւ ապա կենդանւոյն ի տապակս ջեռուցեալս արկին եւ ծուխն եւ ճենճերն ծառացեալ ելանէր: Մայրն եւ եղբարքն մխիթարէին զնա ասելով. Քաջութեամբ մեռցուք եւ զանուն եւ զոգիս ժառանգեսցուք: Եւ նա աւանդեաց զհոգին: 12. Եւ մատուցին մի մի զմանկունսն ի նոյն տանջանսն, առաջնոյն տանջանօքն սպանին զեօթնեսին, եւ երանելի մայրն սրտապնդէր եւ քաջալերէր զմի մի ի նոցանէ ապա եւ ինքն նովին տանջանօք կատարեցաւ: 13. Եւ Անտիոքոս դիւահարեալ գնաց յերկիրն Իլամայ բժշկիլ յաստուածուհւոյն իւրոյ, եւ ասացին նմա. Եթէ ոչ տաս բերել զոսկերս սրբոցն զոր սպանէր եւ անկանիս առաջի նոցա, ոչ բժշկիս: Եւ առաքեաց բերել զնոսա սակառօք եւ մինչդեռ գային ի մէջ ճանապարհին լուան եթէ քարկոծեցաւ թագաւորն ի տան աստուածուհւոյն եւ դարձան ի Հայթախ, եւ թաղեցին զսուրբսն ի ներքոյ կաղնոյն: 14. Վասն սոցա գրեաց Գրիգոր աստուածաբանն զներբողական ճառն, որոյ սկիզբն է. Զի՞նչ են մանկունքս Մակաբայեցիքս, զի վասն սոցա է մերձաւոր տօնս:

August 1 • 9

11.

They then brought Shamona and her seven sons into the presence of the king and tried to force them into eating pork. The eldest brother said, “What are you waiting for, and why are you interrogating us? We are prepared to die rather then transgress the laws of our forefathers.” Antiochus became enraged and commanded them to heat up pans, cauldrons and bowls, and to prepare various other instruments of torture. He then commanded them to stand the first victim in the heat. First, they cut out his tongue and then pealed the skin of his head off from his face. Then, in the presence of his mother and his brothers, they began to remove his hands and his feet. While he was still alive, they threw him into the burning pans and both the smoke and the odor rose up in the shape of a tree. His mother and his brothers began to comfort him saying, “We will die with courage, and we will inherit our name and our spirit.” He then handed over his spirit. 12. Then they brought in, one by one, the rest of the young men to the same tortures. With the very same tortures with which they killed the first son they killed [all] seven of them. Their blessed mother, however, encouraged and reassured each one of them. Then, she too, by the same tortures, was put to death. 13. Antiochus, who was possessed by demons, then went to the region of Elam in order to be healed by his goddess. The [demons] said to her, “If you do not have the bones of those holy ones whom you killed brought here and stand yourself before them, you will not be healed.” So he sent to have them brought back in baskets. While they were in the course of their journey they heard that the king had been stoned in the house of the goddess, so they returned to Haytak9 and buried those holy ones beneath a hazel-nut tree. 14. Gregory the Theologian composed a panegyrical homily about them, which begins, “Who are these Maccabean youths? For the approaching feast day is for them!”10

Another apparently corrupt name; following 1 Maccabees 6:1, Josephus, Jewish Antiquities, XII.9.1, identifies the city as Elymais (Biblical Elam), and states that in Elymais there was a great temple dedicated to the goddess as Artemis (Diana). 10 Gregory Nazianzenus, Oration 15. There exists an Armenian translation of forty-one of Gregory’s forty-five Orations. Only Discourses 10, 13, 35, and 37 are lacking; cf., La Fontaine and Coulie, La version arménienne des Discours de Grégoire de Nazianze. For an English translation of the original Greek version of Oration 15, cited here, see M. Vinson, St. Gregory of Nazianzus, Select Orations, 72-84. 9

Հրոտից ԻԷ Օգոստոսի Բ

Վերադարձումն նշխարաց Ստեփաննոսի նախավկային 1.

2.

3.

Նախավկայն Քրիստոսի սուրբ Ստեփաննոս քարկոծեալ ի Հրէիցն սպանաւ յԵրուսաղէմ, եւ թաղեցին զնա Գամաղիէլ եւ Նիկոդիմոս յագարակին որ կոչի Կապար Գամաղեայ: Ի նմին աւուր սպանին Հրէայքն եւ զՊարմենա զընկերն Ստեփաննոսի երկու հազար հաւատացելովք, որպէս ի Գործս Առաքելոցն գրեաց Ղուկաս թէ. Յաւուր յայնմիկ եղեւ հալածումն ի վերայ եկեղեցւոյն, եւ ամենեքեան ցրուեցան ի գեօղս Հրէաստանի բայց յառաքելոցն եւ բարձին զՍտեփաննոս արք երկիւղածք եւ արարին կոծ մեծ ի վերայ նորա: Իսկ Գամաղիէլ եւ որդին իւր Աբիբաս եւ Նիկոդիմոս, մկրտեալք յառաքելոցն, եւ վախճանեալք հաւատով եդան ընդ սրբոյն Ստեփաննոսի: Իսկ յետ բազում ժամանակաց յաւուրս Արկադէոսի եւ Ոնորիոսի թագաւորաց Հռոմայեցւոց եւ Յովհաննու Երուսաղեմայ հայրապետին, երեւեցաւ ի տեսլեան սուրբն Գամաղիէլ Ղուկիանոսի երիցու, եւ եցոյց զնշխարս սրբոցն զՍտեփաննոսի եւ զիւրեանցն, եւ հրամայեաց հանել յագարակէն, եւ զնախավկային եւ տանել յԵրուսաղէմ, եւ զիւրեանցն դնել յագարակի եկեղեցւոյն որում սպասաւորէր Ղուկիանոս: Եւ արարեալ ըստ տեսլեանն ցուցելոյ տարան զնշխարս սրբոյն Ստեփաննոսի յԵրուսաղէմ, եւ կայր յեկեղեցին:

– 10 –

August 2 Hrotits ‘ 27

The Transferral of the relics of Stephen the Protomartyr 1.

2.

3.

The holy Stephen, the protomartyr for Christ, was stoned and killed by the Jews in Jerusalem.11 Gamaliel and Nicodemus buried him in the village known as Kefar Gamala12. On the same day the Jews also killed Parmenas, companion of Stephen, along with two thousand of the faithful. As Luke wrote in the Acts of the Apostles: “On that day a persecution arose against the church, and they were all scattered throughout the region of Judea except the Apostles. God-fearing men bore Stephen away and made great lamentation over him.” (Acts of the Apostles 8:1-2) Then Gamaliel, his son Abibas and Nicodemus, who were baptized by the Apostles and died for the faith, were interred there along with the holy Stephen. Then many years later, in the days of the Roman emperors Honorius and Arcadius13 and when John was patriarch of Jerusalem,14 Saint Gamaliel appeared in a vision to the priest Lukianos and he showed him the relics of Saint Stephen and of the others. [Lukianos] then ordered that the village be dug up and [the relics] of the protomartyr be brought back to Jerusalem, and that all their [relics] be interred in the floor of the church in which Lukianos was serving. They carried this out just as the vision had indicated and thus they brought the relics of Saint Stephen to Jerusalem. [The relics of Saint Stephen] now reside in that church.

Cf. Acts of the Apostles 7:54-8:1. Approximately 20 miles northwest of Jerusalem. 13 Honorius was emperor in the West from 395 to 423, while Arcadius was emperor in the East from 395 to 408. 14 John was patriarch of Jerusalem from 387 to 417. 11

12

– 11 –

12 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

Եւ յետ աւուրց մեծազգի եւ բարեպաշտ տիկին մի Ելեւթեռ անուն, որ թարգմանի ազատ, զայր իւր զԱղեկսանդրոս թաղեաց յեկեղեցւոջն ուր էին նշխարք սրբոյն Ստեփաննոսի նակավկային: Եւ զի մեծատան զաւակ էր ի Կոստանդինուպօլսէ կամեցաւ գնալ առ ծնօղսն իւր, եւ խնդրեաց հրաման ի հայրապետէն Երուսաղեմի զի առցէ զոսկերս առն իւրոյ եւ տարցէ ընդ իւր: Եւ նա ասէ. Ի միասին կան նշխարք նախավկային եւ առն քո, գուցէ ոչ գիտիցես զոսկերս առն քոյ եւ առնուցուս զսրբոյն: Եւ նա ասէ. Ես զտապան առն իմոյ ստոյգ գիտեմ: Եւ յորժամ գնաց յեկեղեցին մոլորեցաւ ի տապանէ առն իւրոյ, եւ եբարձ զնշխարս սրբոյն Ստեփաննոսի, եւ նաւեաց ի Կոստանդինուպօլիս եւ եղեւ անուշահոտութիւն յոյժ ի նաւին: Եւ երեւեալ սուրբն Ստեփաննոս կնոջն եւ ասաց. Ուրախացիր ընդ պարգեւդ Աստուծոյ որ ետ քեզ փոխանակ առն քոյ: Ես եմ նախավկայն Քրիստոսի Ստեպաննոս, որ քարկոծեալ ի Հրէիցն սպանայ յԵրուսաղէմ: Եւ ուրախացեալ կնոջն ետ փառս Աստուծոյ: Եւ ընդ որ անցանէր դիւահարքն բժշկէին եւ դեւքն ասէին. Վայ մեզ զի եկն նախավկայն հալածել զմեզ: Եւ հասեալ ի Կոստանդինուպօլիս ել ամենայն քաղաքն ընդ առաջ նորա, քանզի լու եղեւ յամանայն սահմանս համբաւ գալստեան նորա: Եւ ջահիւք եւ լապտերօք լուցելովք տարեալ հանգուցին յեկեղեցւոջն որ յանուն նորա շինեալ էր, եւ տօն մեծ կատարեցին զօրն զայն յՕգոստոսի Բ:

Յայսմ աւուր Հայոց 7.

վկայութիւն

սրբոց

Ղեւոնդեանց

առաջնորդացն

Յետ վախճանի սուրբ հայրապետին Հայոց Սահակայ մեծին, առնու զտեղապահութիւն սուրբ աթոռոյն Գրիգորի վարդապետն մեսրոպ, եւ ի նոյն ամի վախճանեալ նորա տան զիշխանութիւն կաթողիկոսութեան մեծին Յովսեփայ որ էր ի Վայոց Ջորոյ, ի գեղշէ Խողոցմանց այր գիտնական եւ սուրբ եւ լի աստուածային հանճարով եւ իմաստութեամբ:

August 2 • 13

4.

5.

6.

And some time after that a noble and pious woman by the name of Eleuthera, which is translated ‘free’, had her husband Alexander buried in the [same] church where the relics of Saint Stephen the protomartyr were. Because she was the daughter of a noble family from Constantinople, she wished to go to her parents. She then sought permission from the patriarch of Jerusalem to take the bones of her husband and to bring them with her. But he responded, “The relics of the protomartyr and those of your husband lie here together; perhaps you will not recognize the bones of your husband and you will take those of the saint.” But she asserted, “I am sure I would recognize my husband’s coffin.” When she went to the church, however, she became confused about the coffin of her husband, and she carried off the relics of Saint Stephen. She then sailed off to Constantinople and a very sweet aroma arose on the ship. Saint Stephen then appeared to the woman and said, “Rejoice at this gift that God has given you in the place of your husband. I am Stephen, the protomartyr of Christ, who was stoned and killed by the Jews in Jerusalem.” The woman rejoiced and gave glory to God. And wherever he passed by those who were possessed, they were healed and the demons would say, “Woe to us, for the protomartyr has come here in order to drive us out.” When the [ship] reached port in Constantinople, the entire city came out to meet it for the news of the [protomartyr]’s arrival had already gone out through the entire region. With flaming torches and lanterns they brought him to the church that had been built in his name and there interred him. They celebrated a great festival on that day, the second of August.

On this day is the martyrdom of the holy Ghevondian priests, early leaders of Armenia 7.

After the death of the holy Armenian patriarch Sahak the Great, the Vardapet Mesrob received custody of the holy throne of Grigor [the Illuminator]. However, when he died in that same year the office of the catholicossate was handed over to the great Hovsēp‘, who was from Vayots‘ Jor, from the village of Xoghots‘imk‘.15 [Hovsēp‘] was a learned, holy man who was also filled with divine intelligence and wisdom. Sahak was catholicos from 387 to 436/8, and Hovsēp‘ from 437/44 to 452/4. Mesrob was administrator between the offices of these two catholicoi. 15

14 • Yaysmawurkʿ

8.

Եւ մինչ կամէին ձեռնադրել զնա Յազկերտ Պարսից արքայն բռնադատէր զիշխանսն Հայոց ուրանալ զՔրիստոս, եւ արկ զնոսա ի մեծ նեղութիւնս, եւ զօր բազում զումարեալ երթալ աւերել գերել զաշխարհն Հայոց, Վրաց, եւ Աղուանից: Իսկ սուրբն Յովսէփ ժողովեալ զամենայն եպիսկոպոսունս աշխարհին եւ գերիցունսն եւ զմնացեալ իշխանսն ուխտ եդ նոքօք հաստատուն կալ ի հաւատսն Քրիստոսի, եւ մեռանել յօժարութեամբ վասն նորա, եւ անուն նահատակութեան ժառանգել, կռուել ընդ զօրս Պարսից, սպանանել յանխնայ զուրացողսն, ոչ խնայել հայր յորդի, կամ եղբայր յեղբայր, կամ ազգական յազգական այր եւ կին: 9. Իսկ իշխանքն Հայոց որոց զօրավար եւ գլխաւոր էր սուրբն Վարդան յազգէն Մամիկոնէից, թոռն Սահակայ հայրապետին, խաբեալ զարքայն Պարսից, առեալ զերեք հազար մոգս եւ այլ զօրս եկին յաշխարհն Հայոց միաբան ընդ ուխտ եկեղեցւոյն, եւ յարեան ի վերայ մոգացն եւ զօրացն Պարսից, եւ կոտորեցին առ հասարակ: 10. Եւ լուեալ Յազկերտի տրտմեցաւ յոյժ, եւ գումարեալ զօր բազում, ետ ի ձեռն Միհրներսեհի, որ հոգացող էր ամենայն թագաւորութեանն Պարսից եւ եկն ի Փայտակարան քաղաք: Ծոգաւ առ նա իշխանն Սիւնեաց ուրացեալն Վասակ զատեալն ի միաբանութենէն Հայոց, եւ այլ իշխանքն ընդ նմա: Եւ Միհրներսեհ տայ զամենայն զօրսն ի ձեռն առն միոյ որում անուն էր Մուշկան Իսալաւուրտ, եւ առաքէ ի վերայ սրբոյ Վարդանայ եւ զօրացն Հայոց:

August 2 • 15

8.

During the time they were intending to consecrate him, the Persian ruler Yazdgird16 began to coerce the Armenian princes into renouncing Christ. He threw them into great tribulation and he mustered numerous troops to invade, pillage and take captive the lands of the Armenians, the Iberians and the Albanians.17 Then the holy Hovsēp‘ assembled all the bishops of the land, as well as the priests and those princes that remained, and he made an oath with them to stand firm in their faith in Christ, to die willingly for Him, to inherit the name of martyr, to contend against the Persian troops, to kill without compassion those who had renounced [Christ] with no son sparing his father, no one his brother, nor any relative at all, man or woman. 9. Then the princes of Armenia, of whom the chief and general was the holy Vardan from the family of the Mamikonians, the grandson of Sahak the patriarch, deceived the Persian ruler. He took three thousand Zoroastrians along with soldiers as well and went back to the land of Armenia, and in union with the clergy, they rose up against the Zoroastrians and the Persian troops and massacred them all entirely. 10. When Yazdgird heard this news he was extremely grieved. He mustered up many more troops and placed them under the control of Mihrnerseh, who was the overseer18 for the entire kingdom of the Persians, and he then went to Paytakaran. Vasak, the apostate prince of Siwnik‘ who had already detached himself from the union of the Armenians along with other princes, came out to meet him. And Mihrnerseh put all his troops into the hands of one man, whose name was Mushkan Niwsalavurt. And he sent him against the holy Vardan and the Armenian troops.

Yazdgird II was ruler of the Sasanian empire from 438 to 457. The account of Yazgird leading troops into Armenia and the heroic Armenian resistance against the invading Persians is known from two classic works of Armenian history: the History of Ghazar P‘arpets‘i, composed in the late fifth century, and The History of Vardan and the Armenian War, composed perhaps as much as a century later by the eminent historian and theologian Eghishê, who is celebrated on February 27; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—February, 168-169. 18 Arm., hogats‘ogh; or, vizier. In par. 16, below, and in par. 13 of August 5, further below, where the compiler/s follows both Ghazar and Eghishê in giving Mihrnerseh the title hazarapet; for its meaning, see, note 21, below. 16 17

16 • Yaysmawurkʿ

11.

12.

13.

14.

15.

16.

Եւ սուրբն Վարդան ել ընդդէմ նոցա վաթսուն հազարաւ, ընդ նոսա էր եւ մեծն Յովսէփ եւ Ղեւոնդ երէց, եւ այլք բազումք յեպիսկոպոսաց եւ յերիցանց: Եւ մարտեան զօրեղապէս, զբազումս կոտորեցին ի Պարսից զօրացն եւ ինքեանք նահատակութեամբ կատարեցան ի դաշտն Արտաղու: Եւ զի սուրբն Վարդան ի մէջ փղացն սպանաւ ի պատերազմին հանդերձ նահատակակից ընկերօքն, մնացեալքն ցանեալ ցրուեցան ի լերինս եւ ի դաշտս, եւ ի մացառս եւ ի բերդս: Եւ զօրն Պարսից հետամուտ լեալ հանդերձ ուրացողաւն Վասակաւ երդմամբ իջուցանէին զնոսա յարոցացն, եւ ստեալ երդմանն սպանանէին: Իջին եւ սուրբն Յովսէփ եւ Ղեւոնդ երէց եւ այլք ընդ նոսա, եւ բողոք կարդացին ի դուռն արքունի, վասն որոյ եւ ոչ իշխեցին սպանանել զնոսա, այլ գան հարեալ սաստիկ կապեցին զնոսա, եւ զերկու հարիւր եւ երեքտասան արսն սպանին: Ածին եւ զսուրբն Սահակ զեպիսկոպոսն Ռուշտունեաց եւ զՍամուէլ եւ զԱբրահամ երիցունս Արտաշատոյ, եւ զՔաջաջ սարկաւագ, եւ զԱրշէն, եւ զԽորէն եւ զԱբրահամ, եւ զՄուշէ երէց, խաղացուցին զնոսա կապանօք եւ տարան յերկիրն Պարսից: Եւ ի ճանապարհին պատահեաց նոցա ուրացեալն Վասակ եւ ետ ողջոյն նոցա խոնարհութեամբ: Ասէ ցնա Ղեւոնդ երէց. Սիւնեաց Տէր, ու՞ր երթաս: Եւ ասէ. Երթամ ընդունել զվարձս վաստակոց իմոց յարքայէ: Եւ ասէ Ղեւոնդ. Եթէ դու կենդանի դառնաս յաշխարհս Հայոց ապա Տեառն ընդ իս չէ խօսեցեալ: Եւ սրտաբեկեալ անօրէնն գնաց զճանապարհս իւր տրտում: Եւ զսուրբսն զի կապանոք տանէին յետ երկու ամսոց եւ քսան աւուր հասին ի ձմերոցն արքունի: Ածին եւ զնախարարսն Հայոց զոր առաքեաց մարզպանն Ատրորմիզդ: Եւ թագաւորն հրաման ետ Միհրներսեհի հազարապետի եւ այլ մեծամեծացն Պարսից քննել եթէ յումմէ եղեւ աւեր աշխարհին Հայոց: Եւ պարտաւորեցաւ կողմ ուրացելոյն, եւ կուտեցաւ վնասն ամենայն ի գլուխն Վասակայ:

August 2 • 17

11.

12.

13.

14.

15.

16.

The holy Vardan went out against them with sixty thousand men. Among these were Hovsēp‘, Ghevond the priest and many others from among the bishops and the priests. They fought valiantly and they killed many of the Persian soldiers, but they themselves died as martyrs on the field of Artaz. When the holy Vardan was killed in the battle in the midst of elephants, along with all those martyred with him, those who had survived were dispersed and scattered throughout the mountains and the plains, and the wilderness and the fortresses. The Persian troops, being followed by that apostate Vasak, forced them by oath to descend from the citadels. Once they forced them to swear an oath to them, they killed them. The holy Hovsēp‘ and the priest Ghevond both went down, along with others, and they lodged a complaint at the royal gate. They were not able to kill them on this account but they beat them severely and then tied them up. They did, however, kill two hundred thirteen other men. They led away the holy Sahak, bishop of the Rshtunik‘, Samuēl and Abraham, priests from Artashat, the deacon K‘ajaj, Arshen, Khoren, Abraham, and the priest Moushê. They led them out in chains and marched them off to Persia. While they were en route, the apostate Vasak came upon them and greeted them with some deference. Ghevond the priest said to him, “Lord of Siwnik‘, where are you going?” And [Vasak] responded, “I am on my way to receive from the [Persian] ruler the wages for my service.” Ghevond then retorted, “If you should ever get back alive to Armenia, may the Lord have nothing to say against me.” That wicked one then went off on his way, sad and broken-hearted. Because they were leading these holy ones off in chains it was two months and twenty days later that they reached the winter palace of the [Persian] ruler. They had also conducted there the Armenian naxarars19 whom the marzpan20 Atrormizd had sent. The king gave the command to the hazarapet21 Mihrnerseh, and to other Persian nobles to investigate by whom the ruin of Armenia had come about. The party of that apostate was found to be guilty, and the entire fault was heaped upon the head of Vasak. Leaders of the Armenian noble families. Persian official who who served as governor over one of the vassal provinces. 21 This term, equivalent to Gk., xiliarxos, chiliarch, here designates a civil leader. 19

20

18 • Yaysmawurkʿ

17.

18.

19.

20.

21.

Եւ հրաման ետ թագաւորն հանել ի նմանէ զամենայն պատիւն, եւ ձաղկել ի մեծ հրապարակին, եւ տարան ի բանդ մահապարտացն, եւ ի սաստիկ ձաղանացն եւ ի խիստ նեղութենէն տրորեցաւ ամենայն մարմինն, եւ որդնալից լեալ սատակեցաւ դառնամահ եւ անզեղջ: Իսկ զսուրբ քահանայսն եւ զնախարարսն Հայոց տարան ի Նիւշապուհ քաղաքն, եւ յանձնեցին ի մոգպետ քաղաքին, եւ նա արկ զնոսա ի բանդ, եւ նեղէր քաղցիւ եւ ծարաւով, եւ բռնադատէր ուրանալ զՔրիստոս եւ արձակիլ ի կապանացն: Եւ նոքա հաստատուն կացեալ ի հաւատսն Քրիստոսի խնդութեամբ տանէին չարչարանացն: Եւ զարմացեալ մոգպետն գնաց գիշերի միայն տեսանել թէ զինչ գործեն սուրբքն: Եւ հայեցեալ ընդ ծերպ մի ի ներքս ետես զնոսա ի քուն, եւ վառեալ լուսով յարեան սուրբքն յաղօթս: Դարձաւ մոգպետն ի տուն իւր եւ ոչ ումեք պատմեաց զտեսիլն: Եւ երթեալ ի միւսում գիշերին ետես նոյնպէս լուսաւորս զսուրբսն, եբաց զդուրս բանդին եւ անկաւ յոտս նոցա, եւ հաւատաց ի Քրիստոս, եւ նա պատմեաց նոցա զտեսիլն եւ նոքա ուսուցին նմա զհաւատս ճշմարտութեան եւ զբանս փրկութեան: Եւ տարեալ զնոսա ի տուն իւր լուաց ի վիրացն անտի, եւ զջուր լուացմանն արկանէր զանձամբն: Եւ մկրտեալ զնա եւ զամենայն տուն նորա կոչեաց եւ զնախարարսն որ էին ի բանդի ի նոյն քաղաքին, եդ առաջի նոցա սեղան եւ ուրախ արար զնոսա առատ ռոճկօք, եւ ընդարձակեաց նոցա մարմնական պիտոյիւք, զի իշխան էր քաղաքին: Արդ ի վեշտասաներորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ Յազկերտ գնաց յերկիրն Քուշանաց ի պատերազմ, ել ընդդէմ նորա տէր երկրին, եհար սատակեաց զբազումս, եւ զնա փախստական եհան յերկրէն իւրմէ: Եւ նա ի խոր խոցեալ յոյժ ոչ գիտէր յո թափեսցէ զթոյնս դառնութեան իւրոյ: Իսկ մոգքն ասեն. Արքայ քաջ, գլխաւրքն Հայոց որ ի բանդին են անիծանեն զքեզ հանապազ, եւ աստուածքն բարկացեալ ոչ օգնեցին քեզ, զի մինչեւ ցայսօր կենդանի պահեցեր զանարգիչս նոցա:

August 2 • 19

17.

18.

19.

20.

21.

The king then ordered that all honors be taken away from him, to flog him on the great portico. They then threw him into the prison for those condemned to death. From the severe beatings and from the cruel tortures his entire body was crushed, and it began to crawl with worms. Still impenitent he died a cruel death. As for the Armenian priests and naxarars they marched them to the city of Niwshapuh and handed them over to the Chief Magi of the city and he had them thrown into prison. There he tortured them with hunger and thirst and tried to coerce them into renouncing Christ so that they could be freed from their shackles. But they stood firm in their faith in Christ and endured their sufferings with joy. The Chief Magi marveled at this and went one night to see just what these holy ones were doing. He looked inside through a hole and he saw them asleep; then, bathed in light, the holy ones rose to pray. The Chief Magi returned to his house and told no one what he had seen. On another night he went and saw the holy ones again enveloped in light; he opened the gates of the prison, fell at their feet and believed in Christ. He recounted to them what he had seen and then they taught him the true faith and the words of salvation. He led them all back to his house where he cleansed them from their wounds and poured over them the water of ablution. After they baptized him and his entire household, he summoned the naxarars who were being imprisoned in the same city, set a table before them and gladdened them with generous compensation. He also bestowed much on them for their corporal needs, for he was also the magistrate of the city. In the sixteenth year of his reign, Yazdgird went out to wage war in the land of the Kushans. The lord of that country came out against him, struck down and killed many forcing him to flee from his country. [Yazdgird], deeply grieved by this, did not know to whom he should direct the venom of his bitterness. The Magi then said, “O courageous ruler, the leaders of the Armenians who are in prison curse you continuously. The gods are angered and will not give you any help, because until now you have kept alive those who despise them.”

20 • Yaysmawurkʿ

22.

Եւ հրաման ետ թագաւորն Դենշապուհ ումեմն մեծի եւ այլ իշխանօք երթալ ի քաղաքն Նիւշապուհ եւ չարչարել զսուրբ քահանայսն եւ եթէ ոչ երկիր պագանեն աստուածոցն սպանանել զնոսա սրով: Եւ եկեալ Դենշապուհ ի քաղաքն ետես զմոգպետն ընդ նոսա, եւ զարմացաւ, զի երեւելի էր այրն այն: Եւ հարցեալ զնա եւ նա խոստովանեցաւ զքրիստոնէութիւնն: Եւ առեալ հրաման ի թագաւորէն անյայտաբար խորասոյզ առնել զնա յայնկոյս քան զԿուրայն եւ զՄակուրայն, եւ զերկու երիցունս որ էին ի կարաւանին զՍամուէլ եւ զԱբրահամ, հրամայեաց անդէն սպանանել վասն հաւատոցն Քրիստոսի, ահ արկանելով քրիստոնէիցն: 23. Իսկ Դենշապուհ ի գիշերի առեալ զսուրբն Յովսէփ ընկերօքն զի մի ոք գիտասցէ եհան արտաքոյ քաղաքին երկոտասան պարսիկ փարսախաւ: Եւ հարցեալ զմի մի ի սրբոցն եւ գտեալ հաստատուն ի հաւատսն Քրիստոսի, հրամայեաց դահճացն կապել զձեռս եւ զոտս նոցա, եւ անցուցանել չուանս երկայնս, եւ երկու երկու լծեցան եւ առին ի քարշ ընդ ապառաժ տեղիսն մինչ զի ոչ մնաց խայծ ի մարմինս նոցա եւ ապա ածին առաջի իշխանացն ասելով. Կակղեցաւ խստութիւն սրտից ձերոց: Եւ սուրբքն ի գոհանալոյ զՏեառնէ ոչ դադարէին: 24. Դարձեալ եհարց Դենշապուհ թէ առնե՞ն զկամս թագաւորին, եւ երկիր պագանեն արեգականն եւ հրոյ: Ասեն սուրբքն. Մեք զԱստուածն մեր ոչ ուրանամք, եւ տարերաց երկիր ոչ պագանեմք դուք կուրացեալք հոգւով, այլ եւ թագաւորին ձերոյ ընդ հոգւոյն կուրութեանն եւ մարմնոյն նորա մի ակն կոյր է: 25. Իբրեւ լուաւ Դենշապուհ զթշնամանս թագաւորին զայրացաւ որպէս զառիւծ, եւ հանեալ զսուսերն յարձակեցաւ ի վերայ սրբոցն, եւ եհար զսրբոյ եպիսկոպոսին զաջոյ ուսն, եւ զձեռն հանդերձ թիկամբքն ի վայր ընկէց: Եւ նա քաջալերէր զընկերսն եւ ասէր. Ահա տեսանեմ զգունդս հրեշտակաց եկեալ առ մեզ, եւ վեց պսակս ի ձեռին հրեշտակապետին:

August 2 • 21

22.

The king then gave the command to a certain official Denshapuh as well as to other princes to go the city of Niwshapuh and there to torture the holy priests, and if they would not worship the gods then to kill them with the sword. Denshapuh went to that city and saw that the Chief Magi was among them and was astonished for he had been someone of importance. [Denshapuh] questioned him and [the Chief Magi] confessed his Christian faith. He had received from the king the command to go secretly deep into the other side of Kurain and Makurain, and he commanded them there to kill the two priests, Samuēl and Abraham, who were in the caravan, because of their faith in Christ, and so to cast fear into the Christians. 23. Then Denshapuh took away the holy Hovsēp‘ along with his companions during the night lest anyone be aware and he led him some twelve Persian parasangs outside of the city. He questioned each one of them and found them to be firm in their faith in Christ. He then gave the command to the executioners to bind their hands and their feet and to pass long ropes through them. They attached them two by two and then dragged them off through rocky places until there no longer remained any color in their flesh, and then they led them before the magistrates who said, “Has the obduracy of your hearts become any softer?” But the holy ones would not cease giving thanks to God. 24. Denshapuh inquired again whether they would carry out the will of the king and worship the sun and the fire. The holy ones responded, “We will not deny our God, nor will we worship any created thing. You have made yourselves blind in spirit; even so is your king blind in one eye through the blindness of both soul and body.” 25. When Denshapuh heard these insults to the king, he became full of fury like a lion. He drew his sword and rushed upon the holy ones. He struck the holy bishop on the right shoulder and his hand along with his entire arm fell to the ground. But he continued to encourage his companions and said, “Behold, I see a host of angels coming towards you, and there are six crowns in the hand of an archangel.”

22 • Yaysmawurkʿ

26.

Եւ զայն լուեալ սրբոցն ասէ սուրբն Ղեւոնդ ցսուրբն Յովսէփ. Մատիր, յառաջեա ընդդէմ սրոյն, զի դու աստիճանաւ ի վեր ես քան զամենեսեան եւ այսպէս նոյնժամայն հատան վեց երանելեացն գլուխքն, որոց անուանքն են մեծն Յովսէփ, Սահակ եպիսկոպոսն, Ղեւոնդ երէց ի Վանանդայ, Մուշէ երէց յԱղբագոյ, Արշէն երէց ի Բագրեւանդայ, ի գեղջէ Եղեզիկայ, Քաջաջ սարկաւագ յՌըշտունեաց ուստի եպիսկոպոսն էր, մոգպետն ի Նիւշապուհ քաղաքէ: 27. Իսկ Սամուէլ երէց յԱյրարատայ, ի գեղջէ Այրածոյ, Աբրահամ սարկաւագ ի նոյն գեղջէ, եւ Թադիկ եպիսկոպոս կատարեցան յԱսորեստան եւ երկու որ ի Վարդէսն կատարեցան Սամուէլ եւ Աբրահամ: 28. Կատարեցան սուրբքս յամսեան Հրոտից ԻԷ եւ Օգոստոսի Բ: 29. Եւ այր մի Խուժիկ քրիստոնեայ որ էր ընդ Դենշապհոյ եբարձ գաղտ զմարմինս սրբոցն եւ տարեալ բաշխեաց քրիստոնէիցն:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Կենդիոսի քահանայի 30.

Սրբասնեալ քահանայն Կենդիոս էր ի գեղջէն Տալմենիոյ, ի Սիդիս քաղաքին Պանփիւլեայ, յաւուրս Դիոկղետիանոսի անօրէն արքային եւ տարան զնա առաջի Ստրատոնիկոսի դատաւորին, եւ համարձակութեամբ խոստովանեցաւ զՔրիստոս: 31. Ագուցին նմա երկաթի կոշիկս եւ բեւեռեցին յոտսն, եւ ընթացուցանէին ընդ մէջ քաղաքին: Եւ գտին այր մի որ ունէր փայտ եւ կամէր վաճառել, եւ զօրականքն կամեցան առնուլ զփայտն առանց գնոյ զի այրեսցեն զսուրբ քահանայն. զոր տեսեալ սուրբ վկայն ետ զգին փայտին երեսուն փող. եւ կալեալ զայլ ոմն այր կամէին բառնալ զփայտն նմա եւ առեալ ինքնին ի թիկունս իւր քահանայն տարաւ ի տեղին: 32. Եւ յորժամ բորբոքեցին զհուրն ընկեցին զսուրբն ի մէջ. եւ նա կանգուն կացեալ ուսուցանէր եւ պատուիրէր ժողովրդեանն հաստատուն պահել եւ հաւատալ ի Քրիստոսի հաւատն, եւ ի բաց կալ ի կռոցն պաշտմանէն եւ ել ամբողջ ի հրոյն, եւ յաղօթս եկաց առ Աստուած, եւ աւանդեաց զհոգին:

August 2 • 23

26.

Then the holy ones heard the holy Ghevond say to the holy Hovsēp‘, “Come up here and go first toward the sword, for in rank you are above us all!” And right then in this manner they cut off the heads of those six blessed ones whose names are: the great Hovsēp‘, the bishop Sahak, the priest Ghevond from Vanand, the priest Moushê from Aghbag, the priest Arshen from Bagrewand, from the village of Elegik, the deacon K‘ajaj from Rishtunik‘ where the bishop [Sahak] was from, and the Chief Magi from the city of Niwshapuh. 27. Then Samuēl, the priest from Ararat, from the village of Ayradz, Abraham the deacon from the same village, and the bishop T‘adik‘ were all killed in Syria, while Samuēl and Abraham were both killed in Vardes. 28. These holy ones were killed on the twenty-seventh of Hrot‘its‘, or the second of August. 29. A certain Christian man, named Xujik, who was with Denshapuh, secretly carried away the corpses of these holy ones, brought them and handed them over to the Christians.

On this day is the martyrdom of the holy priest Kindaios 30.

The godly priest Kindaios was from the village of Talmenia, from the city of Side in Pamphylia, during the time of the wicked emperor Diocletian.22 He was brought before the prefect Stratonikos where he courageously professed Christ. 31. They fitted him with iron sandals and they nailed them to his feet; they then made him run through the middle of the city. They encountered a man who had some wood that he wished to sell, but the soldiers wanted to take the wood without paying so that they could then burn the holy priest. When the holy martyr saw this he paid the price of the wood, thirty cents. [The soldiers] then seized another man whom they wanted to carry the wood for him but the priest [Kindaios] took the wood put it on his own back and brought it to the place [of execution]. 32. When they had got the fire going they threw the holy one into it. He then, standing upright, began to teach the people and to enjoin upon them to remain steadfast and to believe in the faith of Christ, to keep themselves away from the worship of idols. He then came out unharmed from the fire, prayed to God and handed over his soul [to God].

Diocletian, perpetrator of the great persecution against Christians, was emperor from 284 to 305. 22

24 • Yaysmawurkʿ

33.

Իսկ քուրմն կռոցն տեսեալ զսքանչելիսն հաւատաց ի Քրիստոս, եւ դարձոյց զկին իւր եւ գաղախինն, եւ երթեալք անուշահոտութեամբ եւ մաքուր կտաւօք թաղեցին զմարմին սրբոյ քահանային եւ վկային Քրիստոսի, եւ ապա մկրտեցան: 34. Եւ սարկաւագն Առեստիոս առ զպատուական գլուխ սրբոյն Կենդիոսի, եւ որպէս երբեմն Անպակում վերացաւ յօդս, գնաց անտի ի Մանդուս ի գաւառն իւր, եւ այլովք քահանայիւք եդ պատուով ի մարմարոնեայ տուփ: 35. Եյ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս մանուկն Ալինախ որդի Օշին թագաւորին, եւ եղեւ պարակից վերին զուարթնոցն:

August 2 • 25

33.

The priest of the idols, when he saw this miracle, came to believe in Christ. He also converted his wife and his maidservant. They all went and with sweet-smelling incense and with clean linens they buried the body of the holy priest and martyr of Christ. Then they were baptized. 34. The deacon Arestios took the precious head of the holy Kindaios and, as was once the case with Habakkuk, he was raised up into the air.23 He then went to Mandus to his own region where, with other priests he laid him with honor in a marble coffin. 35. On this day the young Alinakh, son of King Oshin,24 fell asleep in Christ, and he became a companion to the heavenly angels.

Cf. Daniel 14:33-38. King Oshin ruled over Cilician Armenia from 1307 to 1320. According to Samuēl of Ani, Chronicle, 466, Alinakh was brother to Oshin, but there may be some confusion here between different Oshins. King Oshin is himself remembered on June 19; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion–June, 122-123. 23 24

Հրոտից ԻԸ Օգոստոսի Գ

Յիշատակ Վարուց սրբոյն Դաղմատիոսի 1.

2.

3.

Երանելի հայրն մեր Դաղմատիոս զօրական էր յերկրորդ գունդս սխողարաց Թէոդոսի բարեպաշտ արքային ի Կոստանդինուպօլիս, բարի վարուք կացեալ ամուսնաւն իւրով, եւ երկու զաւակ լեալ նորա մին ուստր եւ միւսն դուստր: Եւ յաւուր միում լուաւ եթէ մեծ եւ առաքինի ծառայն Աստուծոյ Սահակ անուն անապատաւորն եմուտ ի Կոստանդինուպօլիս, գնաց մեծաւ հաւատով ողջոյն տուեալ նմա երկիր եպագ: Եւ յորժամ ետես զնա Սահակ ասէ. Աստուած ծանոյց վասն քո, ով Դաղմատիոս, որ կրօնաւոր լինիցիս եւ կեցցես ընդ իս: Եւ լուեալ Դաղմատիոս դարձաւ յետ եօթն աւուր ի տուն իւր, հրաժարեաց ի կնոջէն իւրմէ տուեալ նմա յընչից իւրոց, եւ զդուստր իւր յղարկեաց ի վանս կուսանաց ի յարեւելս, եւ զմնացեալ ինչսն վաճառեաց եւ բաշխեաց աղքատաց, առեալ զորդին իւր փոքրիկ պատանեակ գնաց առ երանելին Սահակ, եւ առաքինի եւ աստուածահաճոյ վարուք ճգնէին ի միասին:

– 26 –

August 3 Hrotits‘ 28

The Life25 of Saint Dalmatius 1.

2.

3.

Our blessed father Dalmatius was a soldier in the second regiment of the palace guard26 for the orthodox emperor Theodosius27 in Constantinople. He led a good life as did his spouse. He also had two children, one son and one daughter. One day he heard that a great and virtuous servant of God, a monk named Isaac, had arrived in Constantinople. With great faith he greeted him and prostrated himself before him. When he saw him, Isaac said, “God has made known to me that you, O Dalmatius, will become a monk and live near me.” After Dalmatius heard this, he returned to his house and seven days later dismissed his wife and gave her part of his possessions. He then sent his daughter into a convent of virgins in the east, sold off what remained of his possessions and distributed that money among the poor. He took his young son with him and went to the blessed Isaac. There they both devoted themselves to a virtuous and ascetic life that was pleasing to God.

As Bayan, Le Synaxaire Armenien XII, 820 n.2, already notes, the word used here in his text, “Vkayabanutiwn”, means “Martyrdom”, but it is clear from what follows that Dalmatius died a natural death. As other witnesses employ “ Vark‘” for the title, I have substituted it here; hence, “Life”. 26 Arm., sxoghark‘, for Greek, sxolarioi, “the palace guard”; the translation “scolaires” of Bayan, Le Synaxaire Armenien XII, 820, is inaccurate. 27 Theodosius II, often called ‘the Younger’ (sometimes ‘the Calligrapher’), was emperor from 408 to 450. 25

– 27 –

28 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

Եւ յաւուրս քառասներորդ պահոցն ոչինչ ճաշակեաց բայց միայն ի կիւրակէի սակաւ հաց եւ ջուր, եւ ի մեծի հինգշաբաթի աւուրն հաղորդեցաւ ի Քրիստոսի անմահական խորհրդոյն. կերաւ սակաւ մի հաց. եւ յաթոռն իւր ննջեաց, եւ եղեւ նմա յերկնից թմրութիւն զքառասուն եւ երիս աւուրս: Եւ յաւուր համբարձման Տեառն գնաց առ նա երանելին Սահակ եւ ձայնեաց երիցս անգամ. Դաղմատիէ՜, զարթիր, մինչեւ յե՞րբ ննջես: Եւ նա եբաց զաչս իւր եւ ասէ. Տէր, պաշտեցի՞ն եղբարքս զերրորդ ժամն: Կարծէր եթէ յաղուհացսն են դեռ: Ասէ երանելին Սահակ. Եւ դու ու՞ր էիր որ ոչ գիտացեր զերրորդ զամու պաշտօնն. Ասէ Դաղմատիոս. Ի սուրբ Մակաբայեցիսն էի ընդ Ատտիկոս պատրիարքն ի պատարագամատուցին, եւ նստոյց զիս մերձ յաթոռն իւր, տեսի եւ երեք կրօնաւորս ի վանացդ մին կայր առաջի բեմին, եւ մին մերձ յամբիոնն եւ միւսն առաջի դրան եկեղեցւոյն: Եւ ծանեաւ երանելին Սահակ որ Դաղմատիոս հաւատարիմ ծառայ լինելոց էր Աստուծոյ: Եւ յորժամ երանելոյն Սահակայ մերձեցաւ վախճանն զԴաղմատիոս հայր եթող վանացն, եւ ինքն խաղաղութեամբ հանգեաւ ի Քրիստոս: Իսկ երանելին Դաղմատիոս էր խոնարհամիտ, հանդարտ, պարկեշտ, ողորմած, եւ մեծ առաքինի, եւ արդարադատ ի դատաստան: Երկուք ոմանք ընդ միմեանս դատախաղ լինէին, եւ թագաւորն Թէոդոս առաքեաց զնոսա առ երանելին Դաղմատիոս, եւ կացին առաջի նորա ասէ Դաղմատիոս. Որ զրկողն է եւ անիրաւ համր եղիցի: Եւ նոյնժամայն անիրաւն պապանձեցաւ, եւ անկեալ մեռաւ: Եկաց երանելին Դաղմատիոս ի վանս յարգելական խցին ամս քառասուն երեք. եւ յետ փոխելոյն Ատտիկոսի պատրիարքի նստաւ յաթոռն Սիսինոս, եւ յետ Սիսինոսի եղեւ պատրիարք Նեստորիոս Անտիոքացին, որ յետոյ հերձուածող եղեւ. Եւ ի միում աւուր գնաց առ երանելին Դաղմատիոս, եւ նա գիտացեալ հոգւովն յուղարկեաց ընդ առաջ նորա եւ ասէ. Մի աշխատիր, զի ոչ տեսցես զիս, եթէ ոչ նախ սրբեսցես զսիրտ քո ի չար խորհրդոցդ զոր զմտաւ ածեալ ես: Եւ երանելին ծանոյց ամենեցունց զոր ի Նեստորէ հանդերձեալ էր լինել. եւ յետ երից ամաց յայտնեցաւ անօրէնութիւնն նորա:

August 3 • 29

4.

5.

6.

7.

During the great forty-day fast [Dalmatius] ate nothing except a little bread and water on Sundays only. On Great Thursday he communicated in the eternal mysteries. He ate a little bit of bread and then fell asleep in his chair. A deep sleep from heaven came over him [that lasted] fortythree days. On the day of the Ascension of the Lord the blessed Isaac went to him and called to him three times, “Dalmatius, wake up; how long are you going to sleep?” [Dalmatius] then opened his eyes and said, “Lord, have the brothers said the office for the third hour?” He thought that they were still in Lent. The blessed Isaac responded, “And where were you that you did not realize that it was the time for the office of the third hour?” Dalmatius said, “I was in [the church] of the Maccabees with the patriarch Attikos28 at the liturgical celebration. He had me sit near to his throne and I saw three monks in the monastery: one was standing before the bema, another near to the ambo and the last in front of the doors to the church. The blessed Isaac then came to understand that Dalmatius was to become a faithful servant of God. When the blessed Isaac drew near to death he left Dalmatius as Abba of the monastery, and he joyfully fell asleep in Christ. Now, the blessed Dalmatius was of a humble spirit, peaceable, modest, charitable, extremely virtuous, and equanimous in his judgements. Two men had brought accusations against each other, and the emperor Theodosius sent them both to the blessed Dalmatius. When they were brought in before him, Dalmatius said, “Let whichever of you is being fraudulent and unjust be made mute.” And immediately the one who was being unjust lost his voice and fell down dead. The blessed Dalmatius lived in the monastery, in his cloistered cell, for forty-three years. After the passing of the patriarch Attikos, Sisinnios occupied the throne. After Sisinnios, Nestorius of Antioch became the patriarch, but he later became a heretic.29 One day [Nestorius] came to the blessed Dalmatius, but recognizing him in spirit, he sent [someone] out to meet him and said, “Do not waste your time for you will not see me unless you first cleanse your heart from those evil designs that you have in mind.” And the blessed one made known to everyone what was about to happen to Nestorius. Three years later his iniquity was made manifest. Attikos was patriarch of Constantinople from 406 to 425. Sisinnios was patriarch of Constantinople from 426 to 427. Nestorius succeeded him and served from 428 to 431, when he was condemned at the Council of Ephesus for his view that Mary was only Christotokos not Theotokos; see also the brief resume, below, as well 28 29

30 • Yaysmawurkʿ

8.

Եւ հրամայեաց թագաւորն Թէոդոս սիւնհոդոս լինել յԵփեսոս, եւ ժողովեցան երկերիւր եպիսկոպոսք. Կելեստինոս Հռոմայ հայրապետն, Կիւրղոս Աղեկսանդրու հայրապետն, եւ այլք յիւրաքանչիւր վիճակաց, եւ նզովեցին զոր սահմանադրութիւն Նեստորի, որ ոչ խոստովանեցաւ աստուածածին զամենասրբուհի կոյսն Մարիամ, եւ զմի Քրիստոս յերկուս բաժանեաց յայլ եւ յայլ դէմս. եւ գրեցին զուղղափառ հաւատսն զոր սահմանեցին ի տումար: 9. Եւ յորժամ կամեցան յուղարկել առ թագաւորն, գիտաց Նեստորիոս եւ կալաւ զգուշութեամբ զճանապարհս ծովու եւ ցամաքի, զի մի երթիցէ խորհուրդ տումարին նշանագրով, եւ եդին ապա ի մէջ եղեգան եւ պնդեցին սոսնձով, եւ ետուն ի մուրող աղքատ եւ ի տկար ծերունի որպէս ցուպ, եւ յուղարկեցին առ երանելին Դաղմատիոս: 10. Եւ ծերն եմուտ ի Կոստանդինուպօլիս եւ գնաց առ սուրբն Դաղմատիոս, ետ զեղեգնեայ ցուպն եւ նա աղաչեաց զԱստուած որ եթէ հաճոյ է նմա ելանել յարգելական խցէն, եւ Աստուած ի ձեռն հրեշտակի հրամայեաց նմա ելանել: Եւ կոչեաց զառաջնորդս վանացն եւ զճգնաւոր կրօնաւորս եւ բազում քահանայս, գնաց նոքօք առ թագաւորն, ետ զեղէգն եւ բացեալ ընթերցան: Եւ յոյժ բարկացաւ ի վերայ Նեստորիոսի եւ ընկէց յաթոռոյն, եւ աքսորեաց ի Պարսիկս: Եւ ինքն իւր ձեռնագրովն հաստատեաց զսահմանադրութիւն սուրբ ժողովոյն: Եւ ձեռնադրեցին Կոստանդինուպօլսոյ եպիսկոպոսապետ զՄաքսիմոս, եւ յետ նորա Պրոկղոս, եւ յաւուրս նորա երանելին Դաղմատիոս հանգեաւ խաղաղութեամբ յՕգոստոսի Գ, եւ եդաւ ի նոյն վանսն որ կոչի Դաղմատիոսի:

August 3 • 31

8.

The Emperor Theodosius gave the command that a council should take place in Ephesus, and two hundred bishops gathered there: Celestine, patriarch of Rome;30 Cyril, patriarch of Alexandria,31 and others from their respective dioceses. They all condemned the propositions of Nestorius. For he did not profess the all-holy virgin Mary as Mother of God, and he separated the one Christ into two separate and distinct persons, and they wrote down in a volume the orthodox faith which they decreed. 9. When they wished to send him to the emperor, Nestorius discovered this and took great care to travel between sea and dry land so that the decision recorded in that tome would not reach him, so they set it inside a reed, bound it fast with glue, and gave it to a poor, weak, old beggar as if it were a staff and sent it to the blessed Dalmatius. 10. That old man entered into Constantinople and went straight to the holy Dalmatius, gave him the reed staff, and he prayed that if it were pleasing to him he should come out from his enclosed cell. God, through an angel, commanded him to go out. He summoned then the heads of the monasteries, ascetic monks and many priests. He went with them to the emperor and handed him the reed. [The emperor] opened it and read it. He became very angry against Nestorius, cast him off from his throne and exiled him to Persia. He then, by his very own signature, confirmed the decrees of the holy council. They then had Maximian consecrated as archbishop of Constantinople, and after him Proclus,32 and in his days the blessed Dalmatius joyfully fell asleep on the third of August. He was laid in the same monastery that is called Dalmatius.

as the entry for June 27, when the Council of Ephesus was celebrated, in Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion–June, 172-175. 30 Celestine I was patriarch of Rome from 422 to 432. 31 Cyril was patriarch of Alexandria from 412 to 444; he wrote numerous works against Nestorius and was the primary responsible for his condemnation. 32 Maximian was patriarch of Constantinople from 431 to 434, and was succeeded by Proclus who served from 434 to 446.

Հրոտից ԻԹ Օգոստոսի Դ

Վկայութիւն սրբոյն Սոփիայ եւ երից դստերացն որ են Պիստիս, Ելպիս, Ագապիս, որ թարգմանի Հաւատ, Յոյս, Սէր, եւ Սոպիա իմաստութիւն 1.

2.

3.

Աղախինն Քրիստոսի Սոփիա ի մեծատանց եւ ի փառաւոր ազգէ էր յերկրէն Իտալացւոց, եւ առեալ զերիս դստերս իւր գնաց ի Հռոմ առնուլ զդրոշմն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի զաւակօքն իւրովք զոր սնուցեալ եւ ուսուցեալ էր բարեպաշտութեամբ եւ պարկեշտութեամբ եւ սոքա վարժէին աստուածիմաստ հանճարով: Եւ տեսանէր Սոփիա զդստերս իւր յօժար յաստուածսիրութիւնն եւ ցնծայր յոյժ: Էր առաջին դուստր իւր Պիստիս ամաց երկոտասանից, եւ երկրորդն Ելպիս ամաց տասանց, եւ երրորդն Ագապիս ամաց ինունց, եւ ի բերան ուսան զամենայն առաքելական եւ մարգարէական գիրս: Եւ մի ոմն Անտիոքոս անուն տեսեալ զնոսա զի երթային յեկեղեցին յաւուր կիւրակէի ցանկացաւ գեղոյ կուսանացն, եւ խնդրեաց իւր զմի ի նոցանէ: Եւ ասէ Սոփիա. Մեք քրիստոնեայք եմք, եւ զկուսութիւն իբրեւ զոսկի եւ զմարգարիտ հաստատուն եւ զգուշութեամբ պահեմք: Եւ նա երթեալ առ կռապաշտ թագաւորն Ադրիանոս եւ ասէ. Կին մի օտար երեք դստերօք եթէ ուստի եկեալ իցէ աստ ոչ գիտեմք, խրատ տան կանանց եւ դստերաց մերոց ի բաց կալ ի պաշտամանէն կռոցն, եւ որոշեն ի սեղանոյ զոհիցն եւ յանկողնոց մերոց, եւ ուսուցանեն նոցա պաշտել զմի Աստուած զհայրն Յիսուսի Քրիստոսի:

– 32 –

August 4 Hrotits‘ 29

The Martyrdom of the holy Sophia and her three daughters Pistis, Elpis, Agapis which are translated Faith, Hope and Love; and Sophia [which means] Wisdom 1.

2.

3.

Sophia, the handmaid of Christ, was from a great and noble family from the land of Italy. She took her three daughters and went to Rome in order to receive the seal of Our Lord Jesus Christ along with her children whom she had raised and instructed in piety and in modesty. They were also trained in divine wisdom. Sophia observed that her daughters were well disposed to the love of God and she rejoiced greatly. Her eldest daughter, Pistis, was twelve years old. Elpis, the second, was ten years old, and Agapis, the youngest, was nine years old. They had all learned by heart the apostolic and prophetic writings. A certain man, named Antiochus, saw them entering the church on a Sunday and he was so taken by the beauty of the virgins that he sought to have one of them for himself. Sophia said, “We are Christians, and we are preserving our virginity firmly and carefully as if it were gold or pearls.” He then went to the impious emperor Hadrian33 and said, “A certain woman, a foreigner who is here from we do not know where, along with her three daughters, are now counseling our women and our daughters to keep themselves away from the worship of our idols. They also keep themselves away from the tables of the sacrifices and from our beds, and they teach them to worship one God, the Father of Jesus Christ.”

Hadrian, known as “the Great” for his many building projects, was Roman emperor from 117 to 138. 33

– 33 –

34 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

8.

Եւ առաքեաց թագաւորն զօրագլուխ մի զի տարցէ զնոսա առաջի. եւ ելեալ կալան զերիս քոյրսն, եւ նոքա կալեալ զձեռանէ միմեանց որպէս ի պար երթային խնդութեամբ: Գնաց զկնի եւ մայրն իւրեանց Սոփիա: Եւ յորժամ գնացին ի դուռն ապարանիցն զանձինս իւրեանց ամրացուցին նշանաւ սրբոյ խաչին, եւ մտին առաջի թագաւորին: Եյ տեսեալ զնոսա զարմացաւ ընդ ահագին գեղեցկութիւն երեսաց նոցա: Եհարց զմայրն. Յորմէ գաւառէ է՞ք եւ կամ զի՞նչ անուն քո եւ դստերացդ: Եւ նա ասէ. Անուն իմ քրիստոնեայ է, եւ իմոց դստերացս միոյն Հաւատ, միոյն Յոյս, միոյն Սէր. եւ մեր հաւատ, յոյս եւ սէր Քրիստոս է, բայց ի ծնօղաց իմոց Սոփիա է անուն իմ, եւ եմք յերկրէն Իտալացւոց: Եւ առաջնորդեաց ինձ Աստուած եւ եկի ի քաղաքս յայս զի զտղայ զաւակքս իմ Աստուծոյ ընծայեցից: Եւ հրամայեաց ումեմն իշխանի մեծի որոյ անուն էր Պալատիոս զի պահեսցէ զնոսա ի տան իւրում: Եւ յորժամ գնացին պատուիրէր Սոփիա դստերաց իւրոց հաստատուն կալ ի Քրիստոսի հաւատն, եւ համբերել տանջանացն, եւ ի մահուանէն չերկնչել: Եւ յետ երից աւուրց կոչեաց առաջի իւր, եւ բազում ողոքանօք խրատ տայր տղայոցն ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն: Եւ նոքա ասեն. Առանց տանջանաց պատասխանի ի մէնջ ոչ լուիցես. չարչարեա զմեզ որպէս եւ կամիս, եւ տեսցես զահեղ զօրութիւնն Քրիստոսի: Եհարց թագաւորն ցՍոփիա. Քանի՞ ամաց են դստերքդ քո: Եւ նա ասէ. Առաջին զաւակս իմ Պիստիս երկոտասան ամաց է, եւ երկրորդն Ելպիս տասն ամաց, եւ երրորդն Ագապիս ինն ամաց է: Կոչեաց առաջի իւր զՊիստիս եւ սպառնացաւ յոյժ. եւ նա թշնամանեաց զթագաւորն եւ բարկացաւ յոյժ եւ հրամայեաց կախել զնա, եւ գաւազանօք հարին զնա: Եւ ամենեւին ոչ զգաց ցաւոցն, եւ ոչ վիրաւորեցաւ, եւ ոչ այլագունեցաւ մարմինն: Եւ ապա սրով հարկանէին զմարմինն, եւ ընկեցին ի շանթս հրացեալս, եւ հուրն շիջաւ, եւ շանթքն որպէս սառն ցուրտ եղեն:

August 4 • 35

4.

5.

6.

7.

8.

The emperor then sent one of his chief soldiers to bring them before him. This [chief and his soldiers] went out and arrested the three sisters. [The sisters] held each other by the hand full of joy as if they were going to a dance. Their mother Sophia also followed behind them. When they arrived at the gate of the palace they fortified themselves with the sign of the holy cross and then went in before the emperor. When [the emperor] saw them he was amazed at the awesome beauty of their faces. He asked the mother, “From what region have you come? What is your name and the [names] of your daughters?” She responded, “My name is Christian, and as for my daughters, the first is Faith, the second is Hope and the third Love. And our faith, hope and love is Christ. I received the name Sophia from my parents, and we are from the land of Italy. God has led me here and I have come to this city in order to devote my young children to God.” Then [the emperor] commanded a certain noble patrician whose name was Palladius to watch over them in his house. When the [emperor and his soldiers] had departed, Sophia enjoined her daughters to stand firm in their faith in Christ, to endure any tortures and not to fear death. Three days later [the emperor] summoned them into his presence and, with much supplication, commanded the young girls to renounce Christ and sacrifice to the idols. But they responded, “You will receive no response from us without torturing us. Torture us as much as you wish and you will see the awesome power of Christ.” The emperor asked Sophia, “How old are your daughters?” And she replied, “Pistis, the eldest of my daughters is twelve years old, Elpis the second is ten years old and Agapis the youngest is nine years old.” He then summoned Pistis into his presence and he threatened her menacingly. She then upbraided the emperor who became very angry and commanded that she be hung up and beaten with rods. She did not even feel any pain, she was not harmed in any way, and her body did not even change color. Then they began to strike her body with swords and they threw her onto red-hot flaming irons. The fire died down and the flaming irons became as cold as ice.

36 • Yaysmawurkʿ

9.

Եւ հրամայեաց սրով հատանել զգլուխն: Եւ երթեալ առ մայրն եւ առ քոյրսն իւր, զիրկս արկեալ համբուրեաց, եւ ասէ ցքոյրսն. Մի երկնչիք, զի ամենեւին տանջանացն ոչ զգացի. փութացիք եւ եկայք զկնի իմ: Եւ երթեալ դահիճն եհատ զգլուխ նորա: Նոյնպէս եւ զայլ երկու քոյրսն նոյն տանջանօք փորձեցին, եւ ոչ կարացին ի Քրիստոսի հաւատոցն դարձուցանել ապա հատին եւ զնոցա գլուխսն: Եւ յոյժ ուրախ եղեւ Սոփիա զի երիս անարատ հարսունս ետ պարգեւս Քրիստոսի: 10. Կատարեցան սուրբ կուսանքն Օգոստոսի Դ: Եւ ժողովեաց Սոփիա զմարմինս դստերացն իւրոց, եւ եդ զգլուխսն յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ պատեաց մաքուր կտաւովք, օծեալ եւ խնկեալ եդ ի սայլս, մեծաւ փառօք եհան ի քաղաքէն ութ եւ տասն մղոնաւ, եդ ի մարմարիոնեայ տապան: Եւ շինեաց ի վերայ եկեղեցի ըստ արժանեաց եւ անկեալ ի վերայ տապանին արտասուօք աղաչէր զՔրիստոս եւ զդստերսն իւր եւ ասէր. Ով բարի զաւակք իմ, յիշեցէք զծնունդ, զսնունդ, եւ զքաջալերութիւնն, որպէս ծնայ եւ սնուցի եւ յօժարեցուցի յերկնից արքայութիւնն. նոյնպէս եւ դուք կոչեցէք զիս առ ձեզ: Եւ աղօթելով առ Աստուած աւանդեաց զհոգին. եւ քրիստոնեայ կանայք եդին զմարմին նորա ի տապանի ընդ զստերս իւր: 11. Յայսմ աւուր վկայութիւն Գերդուլինի վկայի ի Հռոմ, զորոյ զմի կողմն խորովեցին մինչ կենդանի էր, եւ յետ յոլով տանջանաց սպանին ի ժամանակս Աւրելիանու կայսեր:

August 4 • 37

9.

[The emperor] then commanded that they cut off her head. [Pistis] went to her mother and to her sisters, threw her arms around them, embraced them, and then said to her sisters, “Do not fear! I did not even feel any of the tortures. Hurry, and follow me!” And the executioner came and cut off her head. In the same way they subjected the other two sisters to torture, but they were unable to turn them away from their faith in Christ. Then they cut off their heads as well. Sophia was then ecstatically joyful that she had offered three such pure brides as a gift to Christ. 10. These three virgins died on the fourth of August. Sophia gathered up the bodies of her daughters and restored each of their heads to its proper place. She covered them in clean linens, and set them out with aromatic oils and incense onto a cart. With much honor she took them eighteen miles outside of the city and laid them out in a marble tomb. She had a chapel built over them as seemed appropriate, and she fell down upon the tomb and, with tears, prayed to Christ and to her daughters saying, “O, my good children, remember your birth, your upbringing, the encouragement [I gave you], how I gave you birth and raised you and instilled in you the desire for the Kingdom of Heaven. In this same way now, call me to you.” And while she was praying to God she handed over her spirit. Some Christian women placed her body in that same tomb with her daughters. 11. On this day is the martyrdom of Gerdulin, a martyr in Rome whom they roasted on one side while he was still alive. After this they killed him with numerous tortures in the days of Emperor Aurelian34.

34

Aurelian reigned as Roman emperor from 270 to 275.

Հրոտից Լ Օգոստոսի Ե

Նախատօնակ է Քրիստոսի Այլակերպութեան ի Թափորական լերինն: Եւ նահատակութիւն սուրբ Վարդանանցն ի Հայք 1.

2.

3.

Ի բառնալ թագաւորութեանն Հայոց յազգէն Արշակունեաց, եւ ի վախճանել սուրբ հայրապետին Սահակայ, Պարսիկք տիրեցին Հայոց: Եւ ի ժամանակին յայնմիկ զօրավար էր Հայոց Վարդան յազգէն Մամիկոնէից, թոռն մեծին Սահակայ հայրապետին: Եւ էին նորա երկու եղբարք Հմայեակ եւ Համազասպ: Եւ Յազկերտ որդին Վռամայ արքայն Պարսից բռնադատէր զքրիստոնեայսն ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել արեգականն եւ հրոյ եւ յոյժ ցասուցեալ էր ընդ անունն Քրիստոսի, այպանելով նախատէր խաչեալ եւ մեռեալ եւ թաղեալ կոչելով: Եւ մի ոմն իշխան յազգէն Հայոց մանկագոյն տիօք, ասէ ցթագաւորն. Արքայ քաջ, դու ուստի՞ գիտես զայդ: Եւ նա ասէ. Իմ առաջի ընթերցան զգիրս մոլորութեան ձերոյ: Ասէ զինուորն Քրիստոսի. Եւ զայլն ընդէ՞ր ոչ ուսար եւ առեր ի միտ. զյարութիւնն եւ զհամբարձումն եւ զնստիլն ընդ աջմէ Հօր, զմիւսանգամ գալուստն: Եւ նա ասէ. Այդ ամենայն առասպելք են: Եւ հրամայեաց կապել ոտիւք եւ ձեռօք զերանելին, եւ երկու ամ չարչարեալ սրով կատարեցաւ:

– 38 –

August 5 Hrotits‘ 30

The Valiant Heroism of the Vardanian martyrs in Armenia35 1.

2.

3.

When the rule over Armenia had been removed from the Arshakuni dynasty, and after the holy patriarch Sahak had died, the Persians took control of Armenia.36 At that time Vardan was a soldier in the Armenian [army]. He was of the house of the Mamikonians and a grandson of the patriarch Sahak. He had two brothers, Hmayeak and Hamazasp. The Persian ruler Yazdgird, the son of Vahram, began to coerce the Christians into renouncing Christ and sacrificing to the sun and to the fire. He was extremely offended by the name of Christ and he constantly abused and ridiculed him, calling him ‘the crucified one’, ‘the dead one’ or ‘the buried one’. A certain Armenian prince, who was still very young, said to the ruler, “O courageous ruler, whence did you learn all this?” And [the ruler] responded, “Writings of your error have been read to me.” The soldier of Christ then retorted, “Why did you not learn and put into your head the rest: the resurrection, the ascension, his sitting at the right hand of the Father, or his coming again?” And [the ruler] responded, “All those things are fables.” Then he ordered [his soldiers] to bind the hands and the feet of that blessed one and, after torturing him for two years, he was put to death by the sword.

The actual title reads The Vigil of the Transfiguration of Christ on Mt. Tabor and the Valiant Heroism of the Vardanian martyrs in Armenia, but as there is nothing mentioned of the 35

Transfiguration in this entry, I have omitted the first part of the title. 36 The Arshakuni dynasty, which had ruled Armenia from the early first century AD, came to an end in 428, when Ardashir, the last Arshakuni king, was recalled and Persarmenia, or Greater Armenia, was ruled by marzpans appointed by the new Sasanian dynasty.

– 39 –

40 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

8.

Յայնժամ անօրէն թագաւորն խրատեալ ի մոգուցն, գրեաց հրովարտակ յամենայն ազգս քրիստոնէից որ էին ընդ տէրութեամբ Պարսից ի Հայս, ի Վիրս եւ յԱղուանս, ի Լփինս, ի Ծաւդէս, ի Կորդուս, յԱղձնիս, եւ յայլ բազում տեղիս հեռաւորս, զի ամենայն իշխանք գաւառաց հանդերձ զօրօք իւրեանց վաղվաղակի առ նա հասցեն: Եւ չոգան առ նա յիւրաքանչիւր աշխարհաց երիցամբք եւ սարկաւագօք եկեղեցւոյ կարգօք, որպէս յառաջագոյն սովոր էին երթալ: Եւ տեսեալ անօրինին ի խոր խոցեցաւ: Եւ կոչեցեալ առաջի իւր խոստանայր նոցա պարգեւս եւ պատիւս եթէ թողցեն զքրիստոնէութիւնն եւ յանձն առցեն զօրէնս մոգուցն: Իսկ նոքա առ հասարակ խոստովանեցան զՔրիստոս ճշմարիտ Աստուած, եւ յանձն առին մեռանել քան թէ ուրանալ զՔրիստոս: Եւ առաւել եւս իշխանքն Հայոց պնդեցան ի սէրն Քրիստոսի, եւ յորդորէին զամենայն քրիստոնեայսն յօժարութեամբ մեռանել եւ ոչ ուրանալ զՔրիստոս: Իսկ անօրէն թագաւորն բարկացեալ յոյժ հրաման ետ կապել զձեռս յետս եւ անարգանօք չարչարել զնոսա: Եւ զոմանս ի նոցանէ սրով եսպան, եւ զոմանս առաքէր յերկիր հեռաւոր ի գործ պատերազմի, զի այլ մի եւս դարձցին յերկիրն իւրեանց: Եւ ինքն խորհէր զօր բազում հաւաքել յերկիրն Հայոց, զի առ հասարակ աւերեալ զերկիրն, եւ քակեալ զեկեղեցիսն գերեսցեն զերկիրն ամենայն: Իսկ հաւատացեալքն Քրիստոսի թէպէտ եւ ուրախ էին ընդ վկայութեամբ մահն, սակայն տրտմէին ընդ աւերումն երկրին, եւ ընդ քակումն եկեղեցեացն: Եւ մի ոմն յաւագացն ի խորհրդակցացն արքայի քրիստոնեայ հաւատով ուսոյց նոցա հնարս խաբել զարքայն առ ժամանակ մի մինչեւ երթիցեն յաշխարհն իւրեանց. եւ ինքն գնաց առ թագաւորն որպէս թէ կատարեսցեն զկամս նորա: Եւ ուրախացեալ թագաւորն արձակեաց զնոսա ի կապանացն, եւ կոչեաց զառաջեաւ խօսեցաւ քաղցրութեամբ, ետ պարգեւս, աւանս, գեօղս, ագարակս, ոսկի, արծաթ, զահս պատուոյ, մեծութիւնս եւ աւագութիւնս, եւ եօթն հարիւր մոգս վարդապետս եւ ուսուցիչս աշխարհին, եւ զօր բազում ընդ նոսա:

August 5 • 41

4.

5.

6.

7.

8.

The ruler then, on the counsel of his magi, issued an edict to all the Christian nations that were under Persian rule: to Armenia, Iberia, Albania, Lp‘ink‘, Tsawdēk‘, Korduk‘, Aghdznik‘, and many other far off places, in order that all the princes of the provinces might come to him at once with their soldiers. And they came to him from their respective lands along with their priests, deacons and religious of the church, just as they were formerly in the habit of coming. When he saw them this impious [ruler] was deeply grieved. He summoned them into his presence and promised them gifts and honors if they would forsake their Christian religion and accept the laws of the Magi. They, however, as a unit, professed Christ as true God, and they preferred to die rather than to renounce Christ. The princes of Armenia especially encouraged each other in the love of Christ, and they exhorted all the Christians to die willingly rather than to renounce Christ. Then that impious ruler became extremely angry and gave the command to bind their hands behind them and to punish them with humiliations. Some of them they killed with the sword, while they sent others to far off lands to fight in their wars and never return to their own countries. The [ruler] himself considered amassing a great number of troops within the land of Armenia so that after they had ravaged the entire country and destroyed all their churches they might take the country captive. Although those who who were faithful to Christ felt great joy over these deaths by martyrdom, they were nevertheless grieved over the ruin of their country and the decimation of their churches. Then one of the nobles who was among the counselors of the ruler, and was of the Christian faith, instructed [the Armenian Christians] how they might deceive the ruler for just enough time for them to return to their own country, and he himself went to the ruler as if they were going to do what he wanted. The ruler was delighted and he had them taken out of their bonds. He summoned them into his presence and spoke to them with kindness. He gave them gifts, towns, villages, farm lands, gold, silver, positions of importance, authority, and honors, along with seven hundred Magi, scholars and teachers for the country and, in addition [to these things], many troops.

42 • Yaysmawurkʿ

9.

10.

11.

12.

13.

Եւ լուեալ եպիսկոպոսաց աշխարհին եւ վարդապետաց ի մի վայր ժողովեցան, եւ եդին ուխտ առ հասարակ իշխանքն եւ աղքատք եւ շինականք, եկեղեցականք եւ միայնակեացք, կռուել ընդ նոսա, սպանանել եղբայր զեղբայր, եւ հայր զորդի, ծառայ զտէր, եւ կին զայր իւր. զի ոչ գիտէին զխորհուրդս իշխանացն: Որոց գլխաւոր մեծն Յովսէփ որ զկաթողիկոսութեան պատիւն ունէր, եւ այլ եպիսկոպոսունք ընդ նմա, եւ սփռեցան յիւրաքանչիւր տեղիս նովին խորհրդով: Իսկ գունդն Հայոց հանդերձ մոգովքն եւ օգնականօքն յամսեանն չորրորդի եկին յաշխարհն Հայոց, ի քաղաքագեօղն Անկղ եւ յամենայն կողմանց անդր ժողովեցան անթիւ բազմութիւնք: Եւ մոգպետն կամեցաւ զփորձ առնուլ իրացն յոր եկեալ էր, եւ սուրբն Ղեւոնդ երէց ի տեղւոջն դիպեցաւ, յորժամ կամէր մոգպետն զդուռն եկեղեցւոյն քակել, եւ բազում ամբոխիւ հասեալ ի վերայ մոգպետին եւ մոգուցն զկառափունս նոցա ջարդեալ բրօք եւ գլօքն փախստեայ ի բանակն արկանէին: Եւ սուրբն Վարդան սպարապետն Հայոց այլ միաբան իշխանօքն եւ զօրօքն անկեալ յոտս եպիսկոպոսացն, եւ համբուրեալ զսուրբ աւետարանն յայտնեցին զխորհուրդս իւրեանց: Եւ վերստին ընկալեալք յառաքինութիւն, կազմեալք եւ պատրաստեալք ի գիշերին ընդ ծագել արեգականն յարձակեցան ի վերայ զօրացն Պարսից եւ մոգացն, եւ կոտորեցին անխնայաբար եւ ժողովեցին առին զառ եւ զաւար բանակին: Իսկ ուրացեալն Վասակ եկեալ անկանէր յոտս եպիսկոպոսացն, բուռն հարկանէր զաւետարանէն, երդնոյր կեալ ի քրիստոնէութիւնն եւ նոքա թէպէտ եւ գիտէին զնորա չարութիւնն ոչ ետուն թոյլ սպանանել զնա: Եւ լուեալ թագաւորին Յազկերտի ի խոր խոցեցաւ. եւ ժողովեալ զօր բազում տայ ի ձեռն Միհրներսեհի հազարապետին Պարսից, եւ եկեալ ի Փայտակարան քաղաք, չոգաւ առ նա ուրացեալն Վասակ այլ ուրացելովքն, եւ ուսոյց նմա հնարս խորամանկութեան: Եւ Միհրներսեհ տուեալ զամենայն զօրսն ի ձեռն առն միոյ որոյ անուն էր Մուշկան Իսալաւուրտ, եւ բազում փիղս ընդ նմա, եւ եկն ի Հեր եւ ի Զարեւանդ գաւառ:

August 5 • 43

9.

10.

11.

12.

13.

When the bishops and the vardapets of the land heard this, they assembled together and they all –princes, poor people, peasants, clerics and monks– unanimously swore an oath to fight against them, for brother to kill brother, father [to kill] son, servant master, and wife her husband, for they did not condone the designs of the princes. Their leader was the great Hovsēp who held the honor of being catholicos, as well as other bishops who were with him. They all then dispersed with the exact same intention, each to his own place. The troop of Armenians, together with the magi and reinforcements, entered Armenia in the fourth month, into the town of Ankegh. From all the regions round about uncountable multitudes gathered there. The chief magi wished to have some proof of why they had come. Ghevond, the holy priest, showed up in that place just when the chief magi intended to smash down the door of the church. He, along with a large group rose up against the chief magi and the rest of the magi, and they smashed their skulls with clubs and stones, and the [magi and all] began to scatter and flee back to their camp. The holy Vardan, the sparapet37 of the Armenians, together with other princes and soldiers, fell at the feet of the bishops, kissed the holy gospel and made their plans known to all. They once again pledged themselves to courage, armed and prepared themselves during the night. At the rising of the sun they rushed upon the troops of Persians and magi, and they cut them down without pity, and then gathered up all the plunder and spoils from their camp. Then that renegade Vasak came and fell down at the feet of the bishops, took hold of the gospel, swore that he would live in the Christian faith. The [bishops], although they were well aware of his malice, nevertheless did not permit them to kill him. When Yazdgird the [Persian] ruler heard this he was extremely grieved, and he marshaled numerous troops and put them in the command of Mihrnerseh, the Persian hazarapet. When he arrived in the city of Paytakaran, the renegade Vasak came out to him, along with other renegades, and informed him of the means of their subterfuge. Mihrnerseh then put all the troops into the hand of a certain man whose name was Mushkan Isalavurt, as well as numerous elephants. He then went to Her and to the province of Zarevand.

37

Military commander, general.

44 • Yaysmawurkʿ

14.

Իսկ սուրբն Վարդան զօրավարն Հայոց ժողովեալ զսուրբ զօրսն ամենայն յԱրտաշատ քաղաք հանդերձ մեծամեծ իշխանօքն, որ են այսոքիկ. Մերշապուհ Արծրունի, Խորէն Խոռխոռունի, եւ ինքն սպարապետն, Վահան Ամատունի, Արտակ Պալունի եւ գունդն Վահեւունի, Թաթուլ Դիմակսեան, Ատոմ Գնունի, Խոսրով Գաբեղեան, Արշաւիր Արշարունի, Շմաւոն Անձեւացի, Տաճատ Գնթունի, Հմայեակ Դիմակսեան, Կարէն Սահառունի, Գազրիկ Դիմակսեան, Ներսէս Քաջբերունի, Փարսման Մանդակունի, Արսէն Ընծային, Այրուկ Սղկունի, Վրէն Տաշրացի, Ապրսամ Արծրունի, Շաւ ախոռապետ արքունի, Խոսրով Սրուանձտայ, Քողեանքն, Ակէացիքն, Տրպատունիքն, եւ զօրքն Ռշտունեաց, եւ ամենայն գործակալք արքունի զօրօքն իւրեանց, ընդ ամենայն վաթսուն եւ վեց հազար ընդ հեծեալ եւ ընդ հետեւակ: Եկին ընդ նոսա եւ մեծն Յովսէփ եւ Ղեւոնդ եւ այլ բազում եպիսկոպոսք եւ քահանայք: 15. Եւ սկսաւ մեծն Վարդան քաջալերել զզօրսն, եւ ասէր. Մի երկնչիք յահագին սրոյ առն մահկանացուի, մեռցուք քաջութեամբ, զի զանուն եւ զոգիս ժառանգեսցուք: Եւ տայր երիվարս եւ զէնս ում պիտոյ լինէր, եւ ուրախ առնէր զամենեսեան առատ ռոճկօք եւ հաղորդեալք մարմնոյ եւ արեան Տեառն, եւ մկրտեցին եթէ կայր ոք երեխայ: 16. Եւ լուան եթէ զօրն Պարսից եկն ի դաշտն Արտազու, գնաց զօրն Հայոց ի վերայ նոցա, եւ ի չորս գունդս բաժանեալ զզօրսն ամենայն յարձակեցան ի միմեանս ահագին զայրացմամբ, անցեալ ընդ գետն Տղմուտ զբազումս կոտորեալ ի գնդէն Պարսից բազումք դիաթաւալ խաղային յերկոցունց կողմանցն: 17. Յայնժամ քաջն Վարդան ի վեր հայեցեալ տեսանէր զի զձախ թեւ գնդին Հայոց շարժեցին Պարսիկքն, մեծաւ ուժով յարձակեալ ի տեղին զաջ թեւ գնդին Պարսից կոտորեալ արկանէր զգազանօքն, եւ շրջան առեալ կոտորէր մինչեւ ի նոյն տեղին, եւ քակէր զգունդն մատեան, եւ ի փախուստ դարձուցանէր:

August 5 • 45

14.

Then the holy Vardan, the Armenian general, assembled all the holy troops in the city of Artashat, together with the noble princes, who were the following: Mershapuh Artsruni, Xoren Xorxoruni himself a sparapet, Vahan Amatuni, Artak Paluni and the troop of Vahevuni, T‘at‘ul Dimaksean, Atom Gnuni38, Xosrov Gabelean, Arshavir Arsharuni, Shmavon Andzewatsi, Tajat Gnt‘uni, Hmayeak Dimaksean, Karen Saharuni, Gazrik Dimaksean, Nerses K‘ajberuni, P‘arsman Mandakuni, Arsen Endzayin, Ayruk Sghkuni, Vren Tashrats‘i, Aprsam Ardzruni, Shav the royal axorapet,39 Xosrov Sruanjta, the K‘ogheank‘, the Akeatsik‘ the Trpatunik‘, and the troops of the Rshtuni, and all the royal officers with their troops –all together sixty-six thousand, both mounted and on foot. The great Hovsēp and Ghevond also went out with them, along with many other bishops and priests. 15. The great Vardan began to encourage the troops and said, “Do not fear the dreadful sword of a mortal man. Let us die bravely so that we might inherit a name and our souls.” He then provided horses and weapons to those who needed them, and he revived the spirits of all by [offering] very generous compensation. They also received the body and blood of the Lord, and if there were any who were still catechumens these were baptized. 16. When they heard that the Persian army had entered onto the plain of Artaz, the Armenian army went out against them. They divided the entire army into four40 battalions and they attacked each other with furious passion. [The Armenian army] crossed through the Tghmut River and killed many from the Persian troops, but there were many who fell on both sides. 17. Just then the brave Vardan looked up and saw that the Persians had moved against the right flank of the Armenian troops. With great valor he assailed in that place the right flank of the Persian troops, routed them and scattered them along with their wild animals. He turned about and kept attacking until [he regained] his initial position, and he beat back the Persian cavalry and put them to flight.

Atom is also selected for his own celebration on August 19, below. The axorapet was the chief guardian of the stables. 40 Ghazar P‘arpets‘i, History of Armenia, 115, reads here ‘three’ battalions, while Eghishê, History of Vardan and the Armenian War, 168, reads ‘four’. 38 39

46 • Yaysmawurkʿ

18.

Ձայն իբրեւ ետես Մուշկան Իսալաւուրտ որ նստէր ի վերայ գազանացն իբրեւ յամուր քաղաք, ի ձայն մեծագալար փողոյն զիւր գունդն ստիպէր եւ զնա ի մէջ փակէր: Իսկ կորովին Վարդան իւր քաջ զինակցօքն ոչ սակաւ նախճիրս ի տեղւոջսն գործէր, յորում տեղւոջ եւ ինքն արժանի եղեւ առնուլ զկատարեալ նահատակութուն: 19. Եւ երկարեալ գործ պատերազմին մինչեւ յերեկոյն, եւ զի գարնանային էր ժամանակն ծաղկալից դաշտքն դառնային ի գոյն վարդատեսակ յորդահոս արեանցն, զի ոչ թէ մի կողմ էր որ յաղթեաց կամ յաղթեցաւ, այլ երկոքին կողմանքն ի պարտութիւն մատնեցան: Եւ զի անկեալ էր զօրավարն Հայոց ի մեծ պատերազմին, ցանեալ ցրուեցան զօրքն ամենայն, եւ ամրացան յամուրս աշխարհին: 20. Եւ այս են անուանք քաջ նահատակացն որ անկան ի մեծ պատերազմին յազգէն Մամիկոնէից` քաջն Վարդան եւ Հմայեակ եղբայր իւր հարիւր յիսուն եւ երեք արամբք, Խորէն կորովի տասն եւ ինն արամբք, արին Արտակ տասն եւ հինգ արամբք, իմաստունն Հմայեակ քսան արամբք, զարմանալին Տաճատ տասն եւ ինն արամբք, մանուկն Վահան երեք արամբք, արդարն Արսէն եօթն արամբք, յառաջադէմն Գարեգին եւ երկու եղբարքն նորա տասն եւ ութ արամբք, ինն այր ի մեծամեծ նախարարացն, եւ միահամուռ ամենայն որ անկան ի մեծ պատերազմին հազար երեսուն եւ վեց նահատակք: Իսկ ի կողմանէ ուրացելոցն եւ Պարսից երեք հազար հինգ հարիւր քառասուն եւ չորս այր եւ ինն ի նոցանէ ի մեծ պատուաւորացն էին զորս յականէ յանուանէ ճանաչէր թագաւորն: Իսկ ուր ուրեք սպանան վասն հաւատոցն Քրիստոսի անուանք նոցա գրեալ են ի դպրութիւն կենաց: Եւ կատարի տօն սրբոց Վարդանանցն Հրոտից Լ եւ Օգոստոսի Ե:

August 5 • 47

18.

When Mushkan Niwsalavurt,41 who was sitting upon his wild animals as if in a fortified city, saw this he roused his troops with a blast of a loud resounding trumpet, and surrounded [Vardan and his Armenian troops]. But the valorous Vardan, along with his courageous comrades-in-arms, committed no less carnage in that place where he was worthy to receive a perfect martyrdom. 19. The action of this battle lasted until evening and, because it was spring time, the fields replete with flowers turned the color of deep rose due to the copious outpouring of their blood. For it was not that one side was overcoming and the other being overcome, but rather that both sides were headed to defeat. And because the leader of the Armenian army had fallen in this great battle, the entire army was scattered and dispersed and they shut themselves up in [various] hiding places in that land. 20. And these are the names of the brave martyrs who fell in that great battle. From the great Mamikonian clan: the brave Vardan and his brother Hmayeak, along with one hundred fifty-three men; the valiant Xoren along with nineteen men; the courageous Artak with fifteen men; the wise Hmayeak with twenty men; the extraordinary Tajat with twenty-nine men; the young Vahan with three men; the just Arsen with seven men; the up-and-coming Garegin, his two brothers and eighteen men; nine other men from among the great naxarars. All together, all those who fell in the great battle were one thousand thirty-six martyrs. From the side of those renegade Persians three thousand five hundred forty–four men, nine of whom from the great nobility whom the shah knew by name. On the other hand those who were killed in various places for their faith in Christ their names are written in the book of life. The feast of the holy Vardanian [martyrs] is celebrated on the thirtieth of Hrotits‘, [that is,] the fifth of August.

Arm., here reads Isalavurt; I have corrected it here on the basis of the spelling in August 10, par. 10, which follows that of Ghazar and Eghishê. 41

48 • Yaysmawurkʿ

Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն սրբոյն Եւսիգնիոսի ծերունւոյ 21.

Քրիստոսի վկայն Եւսիգնիոս ազգաւ անտիոքացի էր, հզօր զօրական լեալ, եւ առ սրբով Կոստանդիանոսիւ եւ առ որդւովք իւրովք մինչեւ յուրացողն Յուլիանոս թագաւորն էր ի զօրականութեանն իւրում, եւ բազում քաջութիւնս եցոյց ի պատերազմունս զվաթսուն ամ, եւ եկաց հարիւր եւ տասն ամ եւ յոյժ ծերացաւ: 22. Եւ յորժամ հաւատաց ի Քրիստոս մեծն Կոստանդիանոս, հաւատաց եւ սա եւ մկրտեցաւ: Եւ յաւուր տօնի պիղծ կռոցն բռնադատեաց զնա Յուլիանոս զի զոհեսցէ կռոցն, եւ երանելին Եւսիգնիոս հեզաբար ըստ պատշաճի պատասխանի արար, եւ յանդիմանեաց զնորա տնօրէնութեամբ ուրացութիւնն: 23. Եւ Յուլիանոս ի մեծ բարկութիւն շարժեալ` ասէ սուրբն Եւսիգնիոս առաջի ամենայն հրապարակին. Սուրբ Կոստանդիանոս մեծ թագաւորն ի պոռնկութենէ էր ծնեալ, եւ կռապաշտից զաւակ, եւ պահեաց հաստատուն զՔրիստոսի հաւատն, եւ դու յօրինաւոր ամուսնութենէ ծնեալ եւ մկրտեալ եւ ուսեալ զաստուածաշունչ գիրս, ուրացար զՔրիստոս: Եւ սկսաւ պատմել զԿոստանդիանոսի զծնունդն եւ զսնունդն եւ զհաւատալն յԱստուած մի ըստ միոջէ ճառաբանեաց, եւ ամենեքեան որ լսէին զիմաստութիւն ծերոյն զարմանային եթէ որպէս զհին զվաղուց գործն պատմէր: 24. Իսկ Յուլիանոս արհամարհեալ անարգեաց զբանս նորա, հրամայեաց եւ առժամայն հատին զգլուխ նորա յՕգոստոսի Ե: Եւ սարկաւագն Ստոքիոս գաղտ թաղեաց զնա, եւ գրեաց զպատմութիւնս վասն զի Յուլիանոս սպանանէր զայնոսիկ որ գրէին զպատմութիւնս սրբոց վկայիցն:

August 5 • 49

On this day is the martyrdom of the holy old man Eusignios 21.

Eusignios, a martyr for Christ, was by race an Antiochian. He was a strong soldier and [lived] from the time of Constantine and his sons until [the time of] the emperor Julian the Apostate.42 [Eusignios] served in [Julian’s] army and demonstrated many acts of courage in battle for sixty years. He lived one hundred ten years and became an old man. 22. When Constantine came to believe in Christ [Eusignios] also believed and was baptized. On one feast day of the filthy idols, Julian pressed him to sacrifice to the idols, but the blessed Eusignios responded calmly and with full composure, and he rebuked the wicked apostasy of [Julian]. 23. Julian was then overcome with great anger, so the holy Eusignios in the presence of the entire tribunal said to him, “The great and holy emperor Constantine was born from fornication. He was a child of idolaters, yet he held firmly to his faith in Christ. But you, born from a legitimate marriage, baptized and who was instructed in the divine scriptures, have renounced Christ.” And he began to recount the birth of Constantine, his education and his coming to believe in God and he delineated these things one by one.43 And everyone who listened to the wisdom of this old man marveled how he was able to recount things that had occurred so long ago. 24. Julian was offended and grieved by his words and he gave the command and they immediately cut off his head on the fifth of August. The deacon Eustochios buried him and in secret composed his life, for Julian would kill those who composed lives of the holy martyrs.

Constantine the Great was emperor from 306 to 337, and was succeded by his sons Constantine II, Constans I and Constantius II. Julian, known as ‘the Apostate’ because he renounced his Christian faith and tried to restore the worship of the pagan gods, ruled from 361 to 363. 43 The birth and upbringing of Constantine is also recounted on May 21, the day that he and Helen are remembered; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion–May, 164-171. 42

50 • Yaysmawurkʿ

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոցն Պապիլայ եւ Պաւղոսի սրբուհի երկու քերց կանանցն Վաղենտինայ եւ Թէիսի

եւ

25.

Սոքա էին Եգիպտացիք, եւ բնակէին ի քաղաքին Նէոկեսարիոյ քրիստոնեայ հաւատով: Եւ միաբանեցան քաղաքին Հրէայքն եւ մատնեցին զնոսա առ Փիլմերիանոս իշխանն, եւ կացեալ առաջի նորա խոստովանեցան զանուն ճշմարիտ Աստուծոյն մերոյ: 26. Եւ նա հրամայեաց եւ այրեցին զահեակ ոտս նոցա եւ հանին զաջոյ աչս նոցա, եւ սրով եւ հրով մաշեցին զամենայն մարմինս նոցա եւ զայլոց բազմաց որք հաւատացին ի Քրիստոս արանց եւ կանանց: Եւ զսուրբ կանայսն զՎաղենտինեա եւ զթէիսիա կախեցին զփայտէ եւ քերեցին զմարմինս նոցա, եւ կատարեցան ի Քրիստոս: 27. Իսկ սուրբ վկայքն Քրիստոսի Պապիլա եւ Պաւղոս աղօթեցին առ Աստուած վասն քրիստոնէից եւ Հրէից եւ հեթանոսաց որք հաւատան ի Քրիստոս եւ վասն դադարելոյ հալածանաց ի քրիստոնէից եւ ապա հատին զգլուխս նոքա Օգոստոսի Ե:

Յայսմ աւուր վկայութիւն երանելոյն Սիրունի նոր նահատակին 28.

Սա էր ի Վասպուրական աշխարհէ, ի գաւառէն Գնունեաց որ է յԱմուկ, ի գեղջէն որ կոչի Ալիւր: Եւ գնաց ի Վան քաղաք վասն պիտոյից եւ մատնեցաւ ի ձեռս այլազգեաց եւ ածին յատեան եւ ստիպէին ուրանալ զՔրիստոս, սպառնացեալ նմա զտանջանս եւ զմահ եւ նա ոչ հաւանէր ամենեւին եւ խոստովանէր զՔրիստոս: 29. Բարկացեալ դատաւորն մատնեաց զնա ի ձեռս դահճաց, եւ ոլորեցին սաստիկ պնդութեամբ բարակ չուան զերկաքանչիւր բազկօք նորա յուսոցն մինչեւ ի ձեռս որով ճարճատեալ հերձան մատունք նորա, եւ հոսէր արիւն յորդ: Եւ ապա քարշեցին զնա պարանաւ ընդ գետին ծգծգելով ընդ քարինս, որով չարաչար վիրաւորեցան անդամք մարմնոյ նորա, եւ տարեալ արկին ի կալանս պահելով անսուաղ ուր եւ չարչարեցին զնա ազգի ազգի չարչարանօք:

August 5 • 51

On this day is the martyrdom of the holy Babylas and Paul, and of the two holy sisters Valentina and Thea 25.

These [four martyrs] were all Egyptians, and they were living by their Christian faith in the city of Neocaesarea. The Jews of the city conspired and denounced them to the prefect Firmilianos. When they stood before him they professed the name of our true God. 26. [Firmilianos] then gave the order and they burned the left foot and gouged out the right eye from each one of them. By fire and sword they disfigured their entire bodies along with [the bodies] of many others, both men and women, who believed in Christ. They suspended the bodies of the holy women Valentina and Thea from a tree and flayed them; in this manner, they died in Christ. 27. The holy martyrs for Christ, Babylas and Paul, then prayed to God on behalf of the Christians, the Jews and the pagans who had come to believe in Christ and for the cessation of the persecution of Christians. Then they cut off their heads on the fifth of August.

On this day is the martyrdom of the blessed neomartyr Sirun 28.

[Sirun] was from the region of Vaspurakan, from the province of Gnunik‘ which is in Amuk, from a village known as Aliwr. He went to the city of Van on some business matters and he was betrayed into the hands of the Muslims who dragged him into court. They tried to force him to renounce Christ, and threatened him with tortures and death. But he did not yield at all and he continued to profess Christ. 29. The magistrate then became enraged and handed [Sirun] over to the executioners who, with cruel severity, bound his arms together with a thin cord, from his shoulders to his hands, by which his fingers burst and split open and his blood gushed forth copiously. They then dragged him along the ground by a rope, dragging him over rocks by which every limb of his body was viciously torn up. They finally brought him and threw him into prison where they kept him without any food and there they also tormented him with various sorts of tortures.

52 • Yaysmawurkʿ

30.

Եւ տեսեալ զի ոչ հաւանի մի ոմն ի դահճացն եհար զնա աշտէիւ ընդ սնակուշտն, եւ անկաւ ի վերայ երեսաց իւրոց յերկիր եւ այլ ոմն կալեալ զվէմ մի մեծ էարկ ի վերայ գլխոյ նորա եւ խորտակեաց, որով ցնգեցաւ ուղեղ նորա եւ աւանդեաց զհոգին: Ապա քարշեալ տարան զմարմին նորա արտաքոյ քաղաքին խուռն բազմութեամբ, եւ քարկոծ արարին մինչեւ ծածկիլ ընդ քարամբ եւ ելեալ գնացին: Եւ ի գիշերին ծագեաց լոյս մեծ ի վերայ նորա, եւ ի վաղիւն երթեալ քրիստոնէից հրաման առին ի բդեշխէն եւ տարեալ թաղեցին:

August 5 • 53

30.

When they saw that [Sirun] would not yield, one of the executioners ran a pike through his side. [Sirun] fell face first onto the ground, then another [of the executioners] grabbed a large rock, threw it at his head and split it open. At this his brain oozed out and he gave up his spirit. They then dragged his body outside the city and, with a great crowd, stoned it until it was covered by the stones and then they went off. During the night a great light shone above him. On the following day some Christians came and, with the proper permission of the prefect, took up the body and buried it.

Աւելեաց Ա Օգոստոսի Զ

Տօն Պայծառակերպութեանն Թափորական լերինն 1.

2.

Քրիստոսի

Աստուծոյ

մերոյ

ի

Աւանդապահք խորհրդոցն Քրիստոսի որք հաստատեցին զկարգ եւ զկրօնս եկեղեցւոյ եւ նոքա ուսուցին մեզ եթէ տօն Այլակերպութեանն Քրիստոսի ի Թափոր լերինն որ ունի զօրինակ նորոգման մարդկային բնութեանս կենդանեաց եւ մեռելոց, քառասուն աւուրբք յառաջ է քան զաւագ ուրբաթն յորժամ խաչեցաւ Քրիստոս եւ արար պրկութիւն կենդանեաց եւ մեռելոց եւ պատահի պատկեր աւուր տօնիս յառաջին կիւրակէն աղուհացիցն: Այլ զի ասաց Քրիստոս աշակերտացն մինչ իջանէին ի լեառնէն թէ Մի ումեք ասիցէք զտեսիլդ մինչեւ որդի մարդոյ ի մեռելոց յարիցէ, վասն այնորիկ ոչ կարգեցին ի նմին աւուր, այլ յետ Պենտակոստէին սահմանեցին յիսուն օր պահել, եւ ապա զկիւրակէն տօնել զտօն Վարդավառին, որպէս առնեն եկեղեցիք Հայաստանեայց:

– 54 –

August 6 Aveleats‘ 144

The Feast of the Transfiguration of Christ our God on Mt. Tabor 1.

2.

Those who safeguard the treasury of the mysteries of Christ and who have established the order and the customs of the Church have also taught us that the Feast of the Transfiguration of Christ on Mt. Tabor which contains the model of the renewal of human nature for both the living and the dead, occurs forty days before Holy Friday when Christ was crucified and gained the salvation of the living and the dead. [Thus,] the day of this feast falls on the first Sunday of Lent. Even though Christ said to His disciples while they were coming down from the mountain, “Do not tell anyone of what you have seen until the Son of Man has risen from the dead,” (Matthew 17:9)45 they did not for that reason assign [this feast] on that particular day, but instituted a fifty day fast after Pentecost and then to celebrate this feast on the Sunday, the Feast of Vardavar, as the churches of Armenia do.46

The first of five days added at the end of the calendar year; see introduction, above, p. xi. Cf. also Mark 9:9, Luke 9:36. 46 See Bedrosian, Feasts of the Armenian Church, 209-216. 44 45

– 55 –

56 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

Զի յայսմ աւուր փոխեցին առաքեալքն զհին քահանայութիւնն ի նորս եւ ձեռնադրեցին զՅակոբոս եղբայր Տեառն առաջին եպիսկոպոս Երուսաղեմի, եւ մատոյց զառաջին հոգեւոր պատարագն զմարմինն եւ գարիւնն Քրիստոսի, եւ տեսին առաքեալքն զՀոգին սուրբ իջեալ ի պատարագն եւ օրհնեցին աղ, որպէս ասէ սուրբն Յոստոս որ երրորդ եպիսկոպոս էր Հռոմայ, եւ զի խափանեսցի հեթանոսական սովորութիւնն, զի յայնմ աւուր տօնէին Ափրոդիտեայ, զի ասէին զնա կոյս, եւ յարենէ եւ ի փրփրոյ ծովոյ ծնեալ, եւ կոչէին զնա վարդամատն եւ ոսկեծղի եւ զվարդն նմա ընծայ մատուցանէին, եւ անուանեցին զտօնս զայս Վարդավառ եւ թէ արդ . . . է արքայութիւնն յայսմհետէ: Եւ զի խորհուրդ տօնիս զօրինակ միւսանգամ գալստեանն Քրիստոսի բերէ որ գայ աստուածական փառօք եւ սուրբք ամենայն ընդ նմա աստուածացեալք եւ թագաւորեալք որպէս ասաց Տէրն. Յայնժամ ծագեսցեն արդարքն որպէս զարեգակն յարքայութեանն երկնից որպէս տեսանէին առաքեալքն Պետրոս եւ Յակոբոս եւ Յովհաննէս որ ընդ նմա իսկ էին ի սուրբ լերինն զփառսն Ադամայ զորս ի դրախտին ունէր, եւ ի յարութեանն սուրբքն զգենուն որպէս տեսին զՄովսէս եւ զԵղիա երեւեալ փառօք: Մովսէս ի մեռելոց յարուցեալ զօրինակ մեռելոցն բերելով որ ի Քրիստոսի գալստեանն յառնելոց են փառօք որպէս Մովսէս եւ Եղիա իջեալ յերկրէն կենդանեաց փառօք յօրինակ կենդանեացն որ լինին յայնժամ ի գալստեանն Քրիստոսի զի ոչ մեռանին այլ փոխին կենաց ի կեանս որպէս տեսին զԵղիա փառօք զարդարեալ:

August 6 • 57

3.

4.

For on this day the Apostles replaced the old priesthood with a new one, and they consecrated James, the brother of the Lord, as the first bishop of Jerusalem. He offered up, as the first spiritual sacrifice, the body and the blood of Christ, and the Apostles saw the Holy Spirit descend upon the sacrifice. They blessed the salt just as the holy Justus47 said, who was the third bishop of Rome, and in order to suppress the pagan custom, for on this day they used to celebrate Aphrodite, whom they called a virgin born from blood and from the foam of the sea, and they would call her Rosy-Fingered and Golden-Armed, and they would present her with a rose, and they named this feast Vardavar48 and now [it indicates]49 the kingdom that is to come. Indeed, the mystery of this feast again bears the type of the coming of Christ who will come in divine glory and all the saints who will become gods and kings just as the Lord said, “Then the righteous will shine like the sun in the kingdom of heaven,” (Matthew 13:43) just as the Apostles Peter, James and John, who were then with Him on the holy mountain, saw the glory of Adam which he had in Paradise, and in the resurrection the saints will be clothed just as they saw Moses and Elijah appear in glory. Moses risen from the dead is a type of those who have died who, at the coming of Christ, will be raised up in glory just as Moses and Elijah who came down in glory from the land of the living are a type of those who are alive at the time of the coming of Christ who will not die but will be transformed from life to life as they saw Elijah adorned in glory.50

This name is corrupt. There was no pope named Justus; the closest name is Xystus (often found as Sixtus) but the first of that name was the eighth pope. Bayan, Le Synaxaire Armenien XII, 842, n. 1, suggests this is the Apologist Justin Martyr, but he is too late (he died c.150) and he was never pope. 48 Vardavar means “Feast of roses”. 49 There is a lacuna in the text here. 50 Cf. 4(2) Kings 2:11-12. 47

58 • Yaysmawurkʿ

5.

6.

Եւ զի երեւեսցի եթէ Քրիստոս տէր է կենդանեաց եւ մեռելոց եւ չէ մի ոք ի մարգարէիցն որպէս Հրէայքն ասէին, այլ տէր եւ առաքիչ մարգարէիցն, եւ ոչ լուծիչ օրինացն եւ հակառակ մարգարէիցն, այլ լցուցիչ օրինացն եւ վրէժխնդիր որպէս Մովսէս եւ Եղիա եւ զի ուսցին վարդապետք նորոյս զառաջնորդութիւն եկեղեցւոյ ի վարդապետաց հնոյն, եւ փայլեսցեն յառաջագոյն շնորհք յարութեանն ճանաչելով զմիմեանս առաքելոցն եւ մարգարէիցն, եւ շինեսցի եկեղեցի կուսանօք եւ սուրբ ամուսնացելովք ոչ երկու եւ երեք վկայիւք այլ հինգ նորովքս եւ հնովքն եւ շինեսցի եկեղացի ըստ նմանութեան երկնից ունելով դասս իննեակ խորհրդով ըստ նմանութեան երկնայնոցն ունելով առաջինս եւ միջինս եւ վերջինս: Իսկ այլ ազգ քրիստոնէից յայսմ աւուր տօնեն, որ է Աւելեաց Ա եւ Օգոստոսի Զ, եւ այս եւս խորհրդեամբ է զի քառասուն աւուրբք յառաջ էր Այլակերպութիւնն Քրիստոսի քան զխաչելութիւնն, եւ այս քառասուն աւուրբք յառաջ է քան զտօն սրբոյ խաչին որ ի Սեպտեմբեր ԺԴ:

Տօն է Փոխակերպութեանն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ յորժամ լուսակերպեցաւ ի Թափորական լեառն, եւ վկայեցաւ լուսափայլ ամպով եւ ձայնիւ Հօր ի բարձանց եւ ութ օր կատարի 7.

Տէր եւ Աստուածն մեր Յիսուս Քրիստոս ի մարդ լինելն իւրում, յետ մկրտելոյն ի Յովհաննէ եւ շրջելոյն յաշխարհի աստուածոգործ նշանօքն եւ վարդապետութեամբն, յորժամ հանդերձեալ էր գալ ի կամաւոր չարչարանս կամեցաւ նախ եւ յառաջագոյն յայտնել զոր ծածկեալն էր մարմնով զփառս աստուածութեան իւրոյ եւ զզօրութիւն ընտրելագոյն եւ գլխաւորագոյն աշակերտացն երից, եւ Հօր վկայութեամբ ի բարձանց զնոյն հաւատարիմ առնել որպէս զի յետոյ ի տեսանելն զկամաւորն չարչարանսն, եւ զտնօրինաբար տկարանալն նորա մարմնով, եւ զանարգանս արհամարհանացն ի Հրէիցն, մի ամենեւին գայթակղեալ ի սպառ գլորիցին:

August 6 • 59

5.

6.

[This feast] also exists to manifest that Christ is Lord of the living and of the dead, and not one of the prophets as the Jews say; that He is Lord and Creator of the prophets, not the one who destroys the law and opposes the prophets. Rather, He fulfills and is zealous for the law as were Moses and Elijah, and so that the teachers of the new [covenant] might teach the conduct of the church from the teachers of the old [covenant], and so that the graces of the resurrection might shine beforehand with the Apostles and prophets recognizing each other, and so that they might build a church with virgins and with chaste married people who not before two or three witnesses but before these five, both new and old,51 and so that they might build a church according to the likeness of heaven having in type nine ranks according to the likeness of the heavenly beings who comprise the first ones, the middle ones and the last ones.52 Now other Christian nations celebrate [this feast] on this day which is the first of the added days (i.e., Aveleats‘) or the sixth of August. But according to an even different reckoning, the Transfiguration of Christ [takes place] forty days before the Crucifixion, and this [Feast of the Crucifixion takes place] forty days before the Feast of the Holy Cross, which occurs on the fourteenth of September.

The Feast of the Transfiguration of Christ, our God, when He became light on Mt. Tabor, and was witnessed to from on high by the voice of the Father from a luminous cloud. [This feast] lasts for eight days 7.

Our Lord and God Jesus Christ, while He was in the flesh, after He was baptized by John and travelled about land with divine signs and teaching, and while He was preparing to go to His voluntary sufferings, wished first and foremost to reveal what had been hidden by His flesh, [namely] the glory of His divinity and power to the three elected and chief disciples and, through the witness of the Father from on high, to affirm the same, so that, after witnessing His voluntary sufferings, the mysterious weakness in His flesh, and the contemptible outrages from the Jews, there would be no scandal to anyone that they should fall away completely.

That is, Peter, James and John from the new covenant, and Moses and Elijah from the old covenant. 52 This refers to the hierarchical ranks of the angels according to Pseudo-Dionysius the Areopagite, which became the standard teaching about the angels in the eastern churches; see Pseudo-Dionysius, The Celestial Hierarchy, VI-IX, and discussion in Louth, Denys the Areopagite, 33-51. 51

60 • Yaysmawurkʿ

8.

Ուստի եւ զի այն նախ էր քան զխաչելութիւնն Տեառն քառասուն աւուրբք, եւ առաքեալքն պատուէր ընկալան մի ումեք ասել զնոյն նախ քան զյարութիւն նորա ի մեռելոց, նմին իրի որպէս եւ յետ Յարութեանն Տեառն պատմեցին զնոյն առաքեալքն, այսպէս եւ եկեղեցի սուրբ աւանդութիւն ընկալաւ յետ տօնելոյ զՅարութիւն Տեառն տօնել զնոյն յայսմ աւուր, որ ըստ համեմատութեան եղելոյ պատշաճեցաւ յարմարել զի որպէս այն նախ էր քան զխաչելութիւնն Տեառն քառասուն աւուրբք, այսպէս եւ տօն Պայծառակերպութեան Քրիստոսի քառասուն աւուրբք յառաջ եգաւ քան զտօն սրբոյ խաչին: 9. Ղուկաս յետ ութ աւուր ասէ, եւ մատթէոս յետ վեց աւուր եւ ոչ հակառակ միմեանց այլ միաբան զի Մատթէոս զառաջին օրն յորում զբանն ասաց, եւ զվերջինն յորում գործն կատարեցաւ ոչ առնու ի կիր այլ զմիջոցն որ աստի անդ է թուելով վեց ասէ, իսկ Ղուկաս զերկոսինն զառաջինն եւ զվերջինն արկանելով ի կարգ, համարի ութ զի այսու ծանիցես թէ ոչ ի մի վայր եկեալ խորհեցան ըստ կամաց այլ յայլ եւ յայլ տեղիս եւ ի ժամանակս գրեցին ըստ տալոյ Հոգւոյն, եւ միաբանին առ ճշմարտութիւնն, զի եւ երկուքն ի խորհուրդ են: 10. Քանզի պայծառակերպիլ ի Թափօր յայտնութեան արքայութեան նորա օրինակ էր եւ խորհուրդ: Եւ արքայութիւն կրկնակի ասի. մի որ ըստ անօրէնութեամբն եւ աւետարանին վարդապետութեամբն էառ իշխանութիւն ի վերայ բնութեան մերոյ, զոր նորոգեաց լուսով ի վեց հազարեան տարիս զոր նշանակէ վեց աւուրբն Մատթէոս եւ միւսն որ ի հանդերձեալն, որ է ութեակ յետ եօթներորդ դարուց կենցաղոյս որ եօթն ամք չափի եւ բերի յայտնելոց է ճշմարիտ արքայութիւն նորա ամենեցուն, զոր ութ աւուրբքն ակնարկէ Ղուկաս:

August 6 • 61

8.

Consequently, because this [feast] occurred forty days before the crucifixion of the Lord and the Apostles had received the command not to tell anyone about this before His resurrection from the dead, the Apostles did not recount [anything about this event] until after the resurrection of the Lord. Thus, the holy Church too has received the tradition to celebrate this [feast] after celebrating the Resurrection of the Lord, on the day that is according to what is most suitable to adapt. Just as this [event] took place forty days before the Crucifixion of the Lord, so also was the feast of the Transfiguration of Christ established forty days before the feast of the Holy Cross. 9. Luke says, “after eight days” (Luke 9:28) and Matthew [says], “after six days” (Matthew 17:1). This is not a contradiction between them; rather, they are in harmony, for Matthew did not include the first day when [Christ] spoke or the last day when the event took place, for he took into account only the middle days counted between the two ends and he said, “six”. Luke, on the other hand, included both the first and the last in his reckoning, and so counted eight [days], so that from this you might know that not from one place did they make these considerations according to their will but from various places and times they wrote down [the events] according to what they were given by the Spirit, united in the truth even though they are two in thought. 10. In that He was transfigured on Mt. Tabor, this was a sign and a symbol of the manifestation of His kingdom. And ‘kingdom’ here is used in a twofold manner: one, is that according to the dispensation and the evangelical teaching He received authority over our nature, which He renewed by light in six thousand years –this is what Matthew is indicating by “six days”; and the second, that [the authority He receives] in the future, which is the eighth age, which follows the seventh age of this life and which measures only seven years, in which will be revealed to everyone His true kingdom –this is what Luke is indicating by “eight days”.

62 • Yaysmawurkʿ

11.

Առնու ընդ իւր. ընդէ՞ր զամենայն աշակերտսն ոչ տարեալ ի լեառն այլ զերիսն միայն: Առաջին զի չէր պարտ հրապարակագոյն լինել իրացն, զի մի Հրէայքն զայն առնուցուն պատճառ մահու նորա զի թէ լոկ բանիցն զոր խօսէր Տէրն ոչ կարէին տանել, այլ բազում անգամ սպանանել ջանային, զի՞նչ ոչ գործէին եթէ լուեալ էին զայնպիսի աստուածահրաշ սքանչելեացն եւ զփառացն հռչակ, եւ զՄովսէսի եւ զԵղիայի ծառայաբար երեւումն զի անդէն ի նախանձ դրդեալ զայն առնուին պատճառս մահու նորա: Եւ Տէրն չկամէր տալ պատճառս, վասն այն ոչ զամենեսեան զի մի համբաւեսցի ի հռչակ իրքն, այլ զայնոսիկ որ պահել կարէին տանի: 12. Դարձեալ ոչ տանի զամենայն առաքեալսն զի Յուդա ընդ նոսա էր, որ ոչ էր արժանի աստուածային յայտնութեանն զի որպէս ասացաք խորհուրդ էր իրքն, եւ չէր պարտ առժամայն յայտնել, ըստ որում ասաց մի ումեք յայտնել զտեսիլն: Իսկ նա մատնիչ էր եւ չէր պահելոց. վասն որոյ տանել ընդ այլոցն չէր պարտ եւ միայն թողուլն անպատշաճ: Նախ զի մի տրտմիցի եւ զայն առցէ պատճառս իւրոյ կորստեանն եւ մատնելոյ զՏէրն. զի Քրիստոս չկամէր պատճառս տալ, այլ մանաւանդ միշտ դարձուցանել ջանայր. նա եւ զի առ մարդիկ իբրեւ զկատարեալ էր եւ չեւ էր յայտնեալ չարութիւն նորա կարծիք ատելութեան թուէր. բայց Տէրն զի գիտէր ի սկզբանէ զորս ոչ հաւատացին եւ զայն որ մատնելոցն էր զնա որպէս ասէ Յովհաննէս, նմին իրի ծածկէ, ի պատճառս նորա թողու եւ զայլսն: 13. Նա եւ զի որպէս դոքա միայն գրեցին զաւետարանն ճշգրտիւ, եւ ընդունելի եղեւ ընկալեալ լսողացն, քան թէ ամենեքեան էին գրեալ. այսպէս եւ երիցն միայն տեսանելովն եւ ի ժամանակի պատմելովն հաւատագոյն լինէր ընկալեալ իրքն; Զի ի դէպ էր թէ յամենեցուն պատմելն շփոթումն լինէր եւ անհաւատալի թուէր իրքն որպէս եւ զամենեցուն զկանանցն պատմելն շաղփաղփութիւն համարէին: Եւ զերիսն տանի եւ ոչ պակաս, զի աներկբայ եւ հաւատարիմ լիցի վկայելն ի նոցանէ, քանզի ըստ օրինացն երկուց եւ երիցն վկայութիւն ճշմարիտ եւ ընդունելի համարեալ էր:

August 6 • 63

11.

“[Jesus] took with Him . . . .” (Matthew 17:1, Luke 9:28) Why did He not take all the disciples up on the mountain but only these three? First, because there was no reason that these things be made public, lest the Jews take it as a pretext for His death, for if they were unable to tolerate the mere words that the Lord spoke but had many times tried their best to kill Him, what would they not have done if they had heard of such divinely miraculous wonders and exalted glory or the appearance of Moses and Elijah as servants? For incited by such envy they would have received this as a pretext for His immediate death. But the Lord did not want to provide any pretext for which reason He did not [take] them all lest it become too public. Thus, He brought only those who were able to keep it [secret]. 12. In addition, [Jesus] did not take all the Apostles because Judas was among them and he was not worthy of such a divine revelation. As we have already said this event was secret and it was necessary that it not be revealed immediately as He said, “Do not reveal to anyone what you have seen.” (Matthew 17:9) Moreover, [Judas] was a traitor and he would not have kept this [secret], for which reason it was right that he not be brought along with the other, and to leave him alone was unseemly: first, lest he come to grief and take this as a pretext for his own destruction and his handing over the Lord, for Christ did not wish to provide him any pretexts, but at all times tried diligently to convert him. And because [Judas] was in the presence of men like someone who was perfect and his wickedness had not yet been revealed it was reckoned as a suspicion of hatred. But the Lord, “because He knew from the beginning who those were who did not believe and who it was that would betray Him,” as John said (John 6:64), kept this secret and out of regard for [Judas] also left the other [Apostles] behind. 13. Likewise, just as only certain ones accurately composed gospels and [each] was received willingly by those who heard it and this was [better] than if they had all written one, so also when the three alone saw it and recounted it when it was time were these things received as more trustworthy. For if they had all reported [on this event] there would have been confusion and the events considered to be unbelievable just as women who when they recount [events] are considered to be babblers. So [Jesus] took three, no fewer, so that their testimony would be trustworthy and indisputable, for according to the law the witness of two or three would be accounted true and accepted.53

53

See Deuteronomy 17:6, 19:15.

64 • Yaysmawurkʿ

14.

15.

16.

17.

18.

Արդ զի բերելոց էր երկուս ի մարգարէիցն տանի երիս յառաքելոցն, զի կատարեսցէ զբան օրինացն որ գուշակէր զայս, եւ զառաւելութիւն առաքելոցն ցուցանէ քան զմարգարէիցն, զի ոչ աղօտ կամ ի մի ազգն Իսրայելի, այլ ընդարձակ եւ յամենայն աշխարհի էին քարոզելոց. յաղագս որոյ ի նոցանէ երիս տանի որ ի մարգարէիցն երկուս բերելոց էր: Իսկ զՊետրոս եւ զՅովհաննէս եւ զՅակոբոս եւ ոչ զայլ ոք զի սոքա գլխաւորագոյնք էին եւ կատարեալք քան զայլսն, որով եւ բաւականք առ ի խորհուրդն: ԶՊետրոս եւ զորդիսն Որոտման հանէ, զի Պետրոս յոյժ վասն ջերմն սիրոյն երկնչէր եւ խուսայր ի մահուանէն, որպէս զի տեսլեամբ փառացն հաստատեալ քաջալերեսցի, եւ լսելով զելիցն որ յԵրուսաղէմ մի վհատեսցի ի խաչին իրաց: Իսկ զորդին Որոտման, զի ի թանձրամիտ մարմնաւոր խորհրդոցն որով մարմնական փառս խնդրէին յաջ եւ յահեակ կարծելով զնա մարմնով թագաւորել, ի տեսանել զաստուածային փառսն յայնմանէ զգաստասցին, եւ կատարեալ հոգեւոր փառացն ցանկասցին որում արժան էր ցանկալ, զի զանկատարութիւն նոցա յայտնէ անկատար խնդիրն, որ յետոյ զոր տարաւ թերեւս կատարեսցին: Նա եւ զՅակոբոս, վասն առաւել սիրոյ ջերմութեանն զոր ունէր ի Քրիստոս վաղվաղակի սպանանել ետուն Հերովդէի Հրէայքն: Վասն որոյ ամենայն ուրեք զերիսն միայն առնոյր ի խորհուրդ յայլոցն զատեալ, զի եւ զայլսն շարժեսցէ ի նոցին նմանօրինակ առաքինութեան կատարումն, որպէս ի յարութիւն դստեր հարիւրապետին, եւ ի ժամ չարչարանացն յորժամ հոգայր եւ տրտմէր, եւ յԵրուսաղէմ զՊետրոս եւ զՅովհաննէս առաքէր, որք եւ ի գերեզմանն նոքա յառաջէին: Նա եւ զի երեքանձնական աստուածութեանն խորհուրդ յայտնելոց էր, Հայր ձայնիւ, եւ Որդի լուսովն, եւ Հոգին հովանի լինելովն. եւ զի զմեզ ուսուսցէ զերիս մասունս զմարմին եւ զհոգի եւ զմիտս միաբանել յաստուածայնոցն հաղորդութիւն:

August 6 • 65

14.

15.

16.

17.

18.

Accordingly, because two of the prophets were sent there [Jesus] brought three of the Apostles, in order to fulfill the word of the law that attested to this.54 And He manifested a greater number of Apostles over prophets because they were to preach not in obscurity or only in the nation of Israel, but openly throughout the entire world. For this reason, He brought three of the [Apostles], whereas only two of the prophets had been sent. Now [those He brought were] Peter, John and James and not the others because these were the chief heads and were more advanced than the others, by which they were more worthy of the mystery. [Jesus] left Peter and the sons of thunder55 there: Peter, who because of the great fervor of his love, had feared and fled from death, so that he might be strengthened by this vision of glory and be encouraged so when he heard that they were going up to Jerusalem he would not lose spirit at the matter of the cross; and the sons of thunder, who due to the dullness of their corporeal thoughts whereby they had sought worldly glory at the right and the left [hand of the Lord], thinking that they would become kings in the flesh so that, upon seeing the divine glory, they might regain their senses and turn their desires to the more perfect spiritual glory which is worthy of desire, for their imperfect query reveals their imperfection so that after He brought them there they might perhaps become perfect. Likewise, James, who because of the surpassing fervor of love that he had for Christ was presently handed over to Herod to be killed.56 For this reason, He separated Himself from the others and took counsel with these three only in order to rouse the others to the perfection of virtue like theirs, just like at the resuscitation of the daughter of the centurion,57 during His sufferings when He was in anguish and pain,58 and when He sent Peter and John (who were also the first ones to the tomb) to Jerusalem.59 It is also because the mystery of the three-personed divinity was to be revealed: the Father by His voice, the Son by the light and the Spirit by the shadow,60 as well as to teach us to unite the three components of flesh, spirit and mind into a divine interrelationship. See Deuteronomy 17:6, 19:15. I.e., James and John; cf. Mark 3:17. 56 Cf. Acts of the Apostles 12:1-2. 57 Cf. Matthew 8:5-13, Luke 7:2-10, John 4:46-53, though the author here seems to be confusing this healing with that of daughter of Jairus (Mark 5:22-24, 35-43; Luke 8:41-42, 49-56); it was a servant of the centurion that was healed. 58 Cf. Luke 22:39-46. 59 Cf. Luke 22:7-13; for their arriving at the tomb, see John 20:2-10. 60 Cf. Matthew 17:2, 5, Mark 9:2-3, 7, Luke 9:29, 34-35. 54 55

66 • Yaysmawurkʿ

19.

Բայց դու տես զխոնարհութիւնն Մատթէոսի, զի թեպէտ եւ ինքն յերկոտասանիցն էր եւ ոչ տարեալ եղեւ ի լեառնն, սակայն ոչ մեծամտեալ թաքուցանէր զորս ընտրեաց յինքեանց եւ նախամեծար համարեցաւ, որպէս եւ ի բազում տեղիս զՊետրոսի առաքելութիւնն, եւ զպատուելն ի Տեառնէ, առանց նախանձու ճառէ, քանզի այսպէս ազատ էին յախտից սրբոցն դասք: 20. Հանէ զնոսա ի լեառն. զի պարտ էր առ ժամն ծածուկ եւ անյայտ լինել խորհրդական յայտնութեանն: Դարձեալ եւ զի չէր պարտ ի մէջ անմաքուր բազմութեանն անարժանիցն աստուածավայելուչ փառացն երեւիլ. վասն այնորիկ որոշեալ ի լեառն հանէ զարժանաւոր աշակերտսն զատ եւ առանձինն ի խառն ամբոխէն, քանզի անմաքուրք վնասին մանաւանդ քան թէ շահին անարժանութեամբ եւ առանց նախապատրաստութեան հպիլն ի գերագոյնսն, որպէս եւ ճայրոտ աչք ի լուսատու արեւուդ: 21. Վասն այնր ի լերինն տանի զաշակերտսն զի խաղաղասցին միտք նոցա, եւ հանդարտեսցին խորհուրդքն յամբոխէ եւ ի զբազմանց մարդկան, եւ ի զանազան հոգոց եւ յաշխարհական խուճապից, եւ յինքեանս եղիցին մտաւորապէս: 22. Դարձեալ ի լեառն տանի զնոսա առանձինն, եւ ապա յայտնէ զփառսն, զի ուսցին զկամաւոր խոնարհութիւն նորա վասն մերոյ փրկութեան, որ թէպէտ ունէր զգերագոյն փառս աստուածութեանն, սակայն ծածկէր մարմնով եւ ոչ յայտնէր զամենայն ի մէջ բազմութեանն: Եւ յորժամ պէտք եղեւ յայտնել զաստուածութեան լոյս զմեծութիւն փառացն ոչ առաջի ամբոխին առ փառաւորիլ արար Տէրն, այլ առանձինն յանքոյթ լերինն եհան զաշակերտսն եւ երեւեցաւ նոցա: Ի ձեռն առնելոյն զայն նոցին աշակերտացն, եւ նոքօք մեզ սահման եւ օրինակ առաքինութեան տալով, ոչ յայտնել եւ հրատարակել զանձանց լաւութիւն, եւ հռչակել զփառս ի մէջ բազմութեան մարդկան փառասիրութեան ախտի, այլ յամենայն սնապարծիկ անձնգովութենէ ազատ լինել ուսանելով ի նմանէ որոյ սեպհական է ամենայն փառք:

August 6 • 67

19.

Notice too, though, the humility of Matthew who, although he was one of the twelve, was not brought to the mountain. Nevertheless, he did not vaunt himself and conceal those things that [the Lord] chose for each of them. He rather deemed it preferable to speak, in many places, of the virtue of Peter and his being honored by the Lord without any envy, because in this manner the ranks of the saints are free of passions. 20. “He led them up the mountain . . ., (Matthew 7:1, Mark 9:2, Luke 9:28)” because it was necessary for a time that this mysterious revelation remain hidden and secret. Also, because it was necessary that the glory that is proper to the Divinity not appear in the midst of a multitude that is impure and unworthy. For this reason He took these [three] worthy Apostles apart, away from the unclean crowd, and led them up the mountain, because the impure lose much more than they gain since they approach the sublime things unworthily and without any preparation, just like obstructed eyes by the resplendent sun. 21. He also led the disciples up the mountain so that their spirits might be at peace and that their thoughts might be calmed away from the crowd, from earthly distractions, from all sorts of anxieties, and from worldly fears and apprehension, and so that they might become more spiritual themselves. 22. Furthermore, [Jesus] led those [three disciples] up the mountain separately and then revealed to them His glory, so that they might learn that He willingly humbled Himself for the sake of our salvation, for although He had the supreme glory of Divinity He nevertheless concealed it by His flesh and never revealed any of it to a multitude.61 Even when it became necessary to reveal the light of His divinity, the greatness of His glory, the Lord did not allow Himself to be glorified before a crowd but rather led these disciples to a remote mountain by themselves and revealed Himself to them there. By His doing this for His disciples –and through them, for us– He set down a principle and an example of virtue not to manifest or to make public our own good qualities nor to make public [one’s own] glory in the midst of a multitude due to the vice of vainglory, but rather to be freed from every vain selfconceit and to learn from it to whom every glory properly belongs.

61

Cf. Philippians 2:8.

68 • Yaysmawurkʿ

23.

Զի յաղօթիցն ժամ մեկնէր զանձն ի բազմութենէն յանապատս եւ ի լերինս, նոյն եւ այժմ ի լուսակերպելոյն ժամ առնէր զնոյն: Քանզի եւ Ղուկաս պատմէ յայսմ վայրի թէ առանձնացեալ յաղօթս կայր որպէս սովորն էր, եւ նոյնպէս յայտնեաց զփառսն ասելով. Եւ եղեւ ի տեղոջ ուրեք կալ նմա յաղօթս: 24. Ապա ուրեմն չիք ոք երանելի քան զառաքեալսն եւ մանաւանդ քան զերիսն որք ընդ ամպովն արժանի եզեն յարակից լինել Քրիստոսի: Այլ թէ կամիմք եւ մեք տեսանել զՔրիստոս, ոչ որպէս նոքա յայնժամ այլ եւս առաւել լուսաւորագոյն, քանզի ոչ այնպէս զայցէ ի վախճանի որպէս առաքելոցն երեւեցաւ, այլ փառօք Հօր իսկ եկեսցէ, ոչ միայն Մովսէսիւ եւ Եղիայիւ այլ անեզր հրեշտակօք եւ հրեշտակապետօք, ոչ թէ ամպ հովանի ի վերայ գլխոցն ունիցին, այլ եւ երկինք իսկ ամփոփեսցին յինքեանս: 25. Զոր օրինակ թագաւորք յորժամ հրապարակատես առնիցեն, սպասաւորք զսրահանկսն ի բաց ձգիցեն յերեսաց զի ամենեցուն ցուցանեն զնոսա. նոյնպէս եւ նա յորժամ նստիցի, ամենեքեան տեսանիցեն, եւ ամենայն բնութիւնք առաջի կացցեն, եւ ինքն անձամբ առնէ պատասխանի նոցա, ցկէսն ասիցէ. Եկայք օրհնեալք Հօր իմոյ ժառանգեցէք զկեանսն յաւիտենից. եւ ցկէսն. Երթայք յինէն անիծեալք ի հուրն յաւիտենից:

Յայսմ աւուր կատարեցան երկու հարիւր վկայք ի Հայք ի դղեակ մի 26.

Յետ աւերման աշխարհին Հայոց եւ կատարման սրբոց Վարդանանցն, գնացին անօրէն զօրքն Պարսից ի դղեակ մի յաշխարհն Հայոց եւ պաշարեցին զնա, յորում էին ամրացեալ բազում հաւատացեալք: Եւ նեղեալ զնոսա յոլով յոյժ երդուեալ խաբէութեամբ զի թէ տայցեն զբերդն արձակեսցեն զնոսա անվնաս, եւ նոքա հաւատացեալ իջին առ նոսա: 27. Եւ Պարսկացն կալեալ զնոսա ասեն. Եթէ ուրանայք զՔրիստոս եւ երկրպագէք հրոյ արձակեմք զձեզ եւ պատուեմք պարգեւօք, ապա թէ ոչ չարաչար սպանանեմք: Եւ սուրբքն զՔրիստոս խոստովանելոյ յանձն առին զմահ, զորս չարաչար կոտորեցին սրով, անձինս երկու հարիւր, որք վկայութեամբ Քրիստոսի պսակեցան:

August 6 • 69

23.

Likewise, [just as] at the time for prayers [Jesus] used to separate Himself from the multitude in a lonely place or on a mountain, so did He do the same here at the time of his transfiguration. Luke also recounts in this place that He used to separate Himself to pray “as was His custom” (Luke 22:39), and in the same way he proclaimed His glory when he said, “It came about while He was praying in a certain place.” (Luke 11:1). 24. Now, there has never been anyone more blessed than the Apostles and, above all, than these three who were worthy to be under that cloud along with Christ. But, if we too wish to see Christ, it will not be as they saw him at that moment but even more luminous, for at the end He will not come as He appeared to the Apostles but He will come in the glory of the Father, and not only with Moses and Elijah but with countless angels and archangels and they will not have any cloud as a shade over their heads but the very heavens will enfold them. 25. Just as when kings display themselves publicly, His ministers pull back the curtain from their persons so that everyone might see them, so too when [Jesus] takes His seat, everyone will see Him and every nature will stand before Him and He Himself will respond to them. He will say to one portion, “Come, blessed of my Father, inherit eternal life,” and to the other portion, “Depart from me, you cursed ones, into the eternal fire.” (Matthew 25:34, 41)

On this day were slain two hundred martyrs in a fortress in Armenia 26.

After the destruction of the land of Armenia and the death of Vardan and his followers, the wicked Persian soldiers went into a certain fortress in the land of Armenia and laid siege to [that fortress] in which many of the faithful were entrenched. The [Persians] put intense pressure upon them and swore deceitfully that if they would hand the fortress over to them they would let them go free and unharmed. The [Armenians] believed them and went down to the [Persians]. 27. The Persians then seized them and said, “If you renounce Christ and worship the fire, we will let you go free and honor you with gifts, but if not we will kill you violently.” But these holy ones professed Christ and so accepted death. [The Persians] killed them violently with the sword –two hundred souls who were crowned as martyrs for Christ.

Աւելեաց Բ Օգոստոսի Է

Վկայութիւն սրբոյն Դոմետիանոսի 1.

2.

3.

Յաւուրս մեծին կոստանդիանոսի որդւոյ սրբուհւոյն Հեղինեայ Դոմետիանոս մոգ եւ աղանդաւոր էր ի Պարսիկս: Եւ ոմն մի քրիստոնեայ Աբգարոս անուն ուսոյց նմա զքրիստոնէութիւնն. եւ նա եթող զհայրենի դաւանութիւնն, եւ զտուն եւ զծնօղս եւ զազգակիցս իւր, գնաց ի Մծբին քաղաք որ է ի մէջ Հոռոմոց եւ Պարսից, եւ եմուտ ի վանս, մկրտեցաւ, եւ եղեւ կրօնաւոր եւ մեծ ճգնաւոր: Զոր նախանձեցան այլ կրօնաւորքն եւ տրտնջէին վասն նորա հօր վանացն եթէ. Առաւել քան զմեզ պահօք եւ աղօթիւք եւ տքնութեամբ փութայ ժուժկալ լինել: Եւ գիտացեալ Դոմետիանոսի գաղտ փախեաւ ի վանացն, եւ գնաց ի Թէոդոսուպօլիս որ է Կարնոյ քաղաք, ի վանս սրբոյն Սարգսի եւ Բագոսի: Եւ էր հայր վանացն երանելի Նուրբէն, որ զվաթսուն ամ ոչ նստաւ, եւ ոչ ի մահիճս հանգեաւ, եւ ոչ ինչ որ ընդ հուր անցանէր եկեր: Եւ Դոմետիանոս նախանձեցաւ ընդ վարս նորա, եւ եղեւ նորա նմանող, եւ պահօք եւ աղօթիւք եւ անհանգիստ տքնութեամբ յոտն կալով հանապազ չարչարէր զանձն իւր: Ձեռնադրեցին զնա սարկաւագ: Եւ ի միում կիւրակէի պատարագ մատուցանէր երանելին Նուրբէն Հայրն, եւ ունէր Դոմետիանոս զպատուական քշոցսն, եւ տեսանէր աղաւնի զի թռչէր ի վերայ սուրբ խորհրդոյն, եւ կարծէր եթէ մարմնաւոր աղաւնի է քշոցօքն հալածէր: Եւ զկնի պատարագին արձակմանն պատմեաց հօրն զտեսիլ աղաւնոյն. եւ նա այլ ինչ ոչ ասաց ցնա բայց միայն ասէ. Եթէ դարձեալ տեսծես զաղաւնին ցոյց ինձ:

– 70 –

August 7 Aveleats‘ 2

The Martyrdom of Saint Dometianos 1.

2.

3.

In the days of Constantine the Great, 62 son of Saint Helen, Dometianos was a Magian priest and a sorcerer in Persia. A certain Christian, Abgar by name, taught him Christianity. [Dometianos] then abandoned his paternal religion, as well as his home, his parents and his relatives. He went to Nisibis, which was between Rome and Persia, entered a monastery, was baptized and became a monk and great ascetic. The other monks became jealous of him and complained about him to the abbot of the monks [saying], “He is striving to be more ascetic than us in fasting, prayer and in keeping vigil.” When Dometianos learned of this, he secretly fled from the monastery and went to Theodosiopolis, which is Karin, to the monastery of saints Sergius and Bacchus. The abbot of the monastery there was the blessed Nurben who, for sixty years, had never sat down, never slept in a bed, nor ever eaten anything that had passed through fire. Dometianos was zealous for the sort of life that [Nurben] was living, and he began to imitate him; with fasting and standing on his feet in sleepless vigils he continuously tortured his body. He was also ordained a deacon. On a certain Sunday the blessed abbot Nuren was offering up the sacrifice. Dometianos was holding the sacred fan and he saw a dove flying above the holy mysteries. He thought it was a real dove and began to chase it away with the fan. After the dismissal at the end of the liturgy [Dometianos] told the abbot that he had seen a dove, but [the abbot] responded to him saying only, “If you see the dove again, point it out to me.”

62

Constantine the Great was emperor from 306 to 337.

– 71 –

72 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Եւ ի միւս այլ կիւրակէն դարձեալ ետես զաղաւնին, եւ ցուցանէր հօրն, եւ նա տեսանել ոչ կարաց, աղաչեաց զԱստուած զամենայն շաբաթն զի ցուցցէ նմա զաղաւնակերպ Հոգին սուրբ: Եւ ի միւս այլ կիւրակէն մատոյց զաստուածային խորհուրդ պատարագին եւ ետես զաղաւնին եւ փառաւորեաց զԱստուած: Եւ կոչեաց զեպիսկոպոսն զի ձեռնադրեսցէ զԴոմետիանոս քահանայ եւ յորժամ գիտաց փախեաւ ի վանացն եւ գնաց ի լեառն աւազուտ, եւ խոտաճարակ եղեւ անդ ամս երկուս: Եւ ի տօթոյ խորշակէն ծարաւեցաւ, եւ երթեալ ի գետն զի արբցէ ջուր, ետես անդ կին մի անառակ, որ մերկացաւ անառակութեամբ եւ անամօթ եւ երանելին տրտմեցաւ յոյժ, աղաչեաց զԱստուած եւ ակունք գետոյն ցամաքեցան: Եւ ընդ առաւօտն ամենայն բնակիչք տեղւոյն այնորիկ, արք եւ կանայք եւ մանկունք, գնացին առ նա եւ անկան յոտս նորա, եւ նա աղաչեաց զԱստուած եւ դարձեալ բղխեցին աղբիւրքն: Եւ յետ երից ամացն ելին ի լեառն, զի յոյժ խորշակ լինէր յամարայնի եւ ի ձմերայնի սաստիկ սառնամանիք եւ նոքա կոփեալ զքար լերինն արարին այր մի, եւ անդ դադարեաց երանելին: Եւ բժշկէր աղօթիւք զամենայն հիւանդս եւ զախտաժէտս որք երթային առ նա, եւ զդեւսն հալածէր ի մարդկանէ եւ ի տեղեացն, եւ զամլութիւն կանանց յորդէզնութիւն փոխէր աղօթիւք: Եւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ ուրացող արքայն Յուլիանոս անցանէր ընդ այն, լուաւ վասն երանելոյն Դոմետիանոսի թէ որպէս զանդամալոյծսն ողջացուցանէ եւ զկուրաց աչս բանայ, եւ զկռապաշտսն դարձուցանէ ի Քրիստոսի հաւատն եւ մկրտէ. բարկացաւ յոյժ եւ առաքեաց զօրականս, եւ այնչափ քարկոծեցին զնա երկու աշակերտօքն զի քարակոյտն իբրեւ զբլուր եղեւ ի վերայ նոցա. եւ այնպէս աւանդեցին զհոգիս իւրեանց առ Աստուած Օգոստոսի Է: Եւ յետ աւուրց ուղտոյ միոյ բեկեալ ոտն եւ երթեալ մերձ ի քարակոյտն անկաւ եւ ողջացաւ. եւ գնաց տէր ուղտոյն առ քահանայս եւ քրիստոնեայ ժողովուրդսն եւ ասաց. եւ նոքա ցրուեցին զքարինսն եւ գտին զնշխարս Դոմետիանոսի եւ երկու աշակերտացն, եւ տարան թաղեցին յեկեղեցին:

August 7 • 73

4.

5.

6.

7.

8.

9.

On the following Sunday, [Dometianos] again saw the dove, and he pointed it out to the abbot but [the abbot] was unable to see it. So he prayed to God for the entire week to show him the Holy Spirit in the form of a dove. So, on the Sunday after that [the abbot] offered the divine mysteries at liturgy and saw the dove, and he gave glory to God. [The abbot] summoned the bishop so that he might ordain Dometianos a priest but when [Dometianos] learned of this, he fled from the monastery and went to a sandy mountain and began to nourish himself there on various herbs for two years. Subsequently, due to the burning heat of the dry summer winds he began suffering from thirst, so he went to a river to drink some water, when he saw there a certain lewd woman who had taken off her clothes in wanton and shameless fashion. This blessed one became extremely grieved and he prayed to God and the springs of the river dried up. The next morning all the inhabitants of that place, men, women and children, went to him and fell at his feet; he then prayed to God, and the springs once again flowed freely. Three years later, [the inhabitants] ascended the mountain for there had been a severe drought that summer and then in the winter an extreme frost. They had carved out the rock and made a cave in which the blessed one dwelt. By his prayers [Dometianos] healed all the sick and infirm who came to him. He chased demons away from both people and places. Also by his prayers he turned the barrenness of the women into fertility. In those days the emperor, Julian the Apostate, travelled through there and he heard that the blessed Dometianos was curing paralytics, opening the eyes of the blind, converting idolaters to faith in Christ, and baptizing them. [The emperor] became exceedingly angry and he sent some soldiers, and they stoned him, along with two disciples, for so long that the pile of stones became like a hill on top of them. In this manner, they rendered their souls up to God on the seventh of August. Some time later, a camel that had a split in its hoof drew near to that pile of stones, knelt down and was made whole. The owner of the camel went to the priests and to the Christian people and told them [what had happened]. They then took away the stones and found the remains of Dometianos and his two disciples. They took them up and buried them in the church.

74 • Yaysmawurkʿ

10.

Յայսմ աւուր վկայութիւն սուրբ եւ մեծ վկային Տօնադի եպիսկոպոսի զոր ի Դուսկիա, ի քաղաքն Առեցիաւ, մինչ պատարագէր ի խորանին, ի ժամանակս յանցողին Յուլիանոսի սպանին: 11. Ի նմին աւուր մեծ սքանչելեօք եղեւ փրկութիւն թագաւորական քաղաքին յանաստուած զօրացն Պարսից ի ձեռն ամենասրբուհւոյ աստուածածնին Մարիամու ի ժամանակս Հերակլի կայսեր:

August 7 • 75

10.

On this day is the martyrdom of that holy and great martyr, Bishop Donatus, who was killed in the city of Arezzo in Tuscany in the time of Julian the Apostate, while he was offering the sacrifice upon the altar. 11. On the same day, by a great miracle, there took place the deliverance of [Constantinople], the imperial city, from the godless troops of the Persians by Mary, the All-Holy Mother of God, in the time of the Emperor Heraclius. 63

Heraclius was emperor from 610 to 641. In 626, Constantinople won a decisive battle over large contingents of sieging Slavic, Avar and Persian troops. Later accounts attribute the victory to the patriarch Sergius who walked along the walls carrying an icon of the Blessed Virgin; one might consult Hurbanič, The Avar Siege of Constantinople in 626: History and Legend. 63

Աւելեաց Գ Օգոստոսի Ը

Յայսմ աւուր վկայութիւն Մարինոսի ծերոյ 1.

2.

Սուրբ վկայն Քրիստոսի Մարինոս էր ի քաղաքէն Անարզաբայ, յաւուր Դիոկղետիանոսի կռապաշտ արքային եւ Լիւսիայ Տարսոնոյ դատաւորին: Եւ կացեալ առաջի խոստովանեցաւ զՔրիստոս եւ դատաւորն բազում խոստմունս արարեալ եթէ զոհեսցէ կռոցն, պատիւս եւ մեծութիւնս եւ պարգեւս ընկալցի ի թագաւորէն: Ասէ Մարինոս. Զարժամանակեայ զսէր եւ զպատիւ արհամարհեմ, քանզի գիտեմ զՔրիստոս յոյս փրկութեան որում ես ցանկամ եւ փափաքեմ, եւ կռոց ոչ զոհեմ զի ձեռագործք են մարդկան: Ասէ դատաւորն. Յալիս քո խնայեմ, եւ ի ծերութենէն պատկառիմ, եւ աստուածք իմ անարգին. եւ սպառնայր տանջել զնա եթէ ոչ զոհեսցէ: Մարինոս ասէ. Աստուծոյ սէրն ի սպառնալեաց եւ ի սրոյ ոչ զարհուրեցուցանէ, զգեցեալ եմ զՔրիստոս եւ արհամարհեմ զչարչարանս: Մերկացուցին զհանդերձսն եւ տարածեցին զնա յերկիր, եւ դալար գաւազանօք տանջեցին զերանելի ծերունին, եւ ծանր շղթայիւք արկին ի բանդ: Եւ ի միւսում աւուրն կացուցին յատենի, եւ ասէ դատաւորն. Անսա ինձ, ով ալեւոր, զաւուրս կենաց քոց անցուցեր, եւ ի դրունս դժոխոց հասին ոտք քո, եւ ոչ ողորմիս հնացեալ մարմնոյդ որ ի ժամ մահու հանգչի: Ասէ Մարինոս. Ի մանկութենէ մինչեւ ի ծերութիւնս զԱստուած պաշտեցի, եւ ի ժամանակ մահու դիւաց ոչ զոհեմ. երկիր պագանեմ Աստուծոյն իմոյ, եւ պատուեմ զնա որ արար զերկինս եր զերկիր, որ յոչնչէ զամենայն գոյացոյց, եւ մարդասիրութեամբ հոգայ զարարածս իւր:

– 76 –

August 8 Aveleats‘ 3

On this day the Martyrdom of Marinus the elder 1.

2.

Marinus, the holy martyr for Christ, was from the city of Anazarbus in the time of the impious emperor Diocletian and of Lucius, the procurator in Tarson. [Marinus] stood before them and professed Christ. The procurator made [Marinus] many promises if he would sacrifice to the idols, and that he would receive honors, power and gifts from the emperor. Marinus answered, “I despise temporal adoration and reverence because I know Christ, the hope of salvation, for whom I long and yearn. I will not sacrifice to the idols for they are the work of human hands.” The procurator responded, “I respect your gray hairs and hold your old age in esteem but my gods have been offended.” And he threatened to torture him if he did not sacrifice. Marinus retorted, “The love of God protects me from being terrified of threats or of the sword. I am clothed with Christ and I despise tortures.” They stripped the old man of his clothes, spread him out along the ground, tortured him with fresh branches, and in heavy chains cast him into prison. The next day they stood him in the tribunal and the procurator said to him, “Listen to me, old man; you have spent the days of your life and your feet have arrived at the gates of hell, yet you take no pity on your aged flesh that it should rest at the hour of your death.” Marinus responded, “From my youth to my old age I have served God. At the time of my death I will not sacrifice to demons. I worship my God and I glorify Him who made heaven and earth, who brought everything into existence from nothing and who, in His love for mankind, provides for His creatures.”

– 77 –

78 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

Ասէ դատաւորն. Անլուր եկաց ծերունիդ հրամանաց մերոց. եւ հրամայեաց դահճացն կախել զնա զփայտէ եւ սրով խզրատել զմարմինն եւ հրով այրել զխոցսն: Եւ ասէ սուրբն. Նայեաց Տէր եւ տես զտառապեալ անձնս, եւ տուր ինձ համբերութիւն կատարել զընթացս ճգնութեանս: Եւ յորժամ ամենայն տանջանացն ժուժկալեաց եւ ոչ մեռաւ յամօթ եղեւ դատաւորն եւ հրամայեաց հանել զնա արտաքոյ քաղաքին եւ հատանել զգլուխն նորա, որպէս եւ արարին յՕգոստոսի Ը. եւ ընկեցին զմարմինն շանց եւ թռչնոց: Եւ ի մէջ գիշերին եղեն որոտք եւ կայծակունք եւ անձրեւք: Գնացին սուրբքն Քսանթիոս եւ Սապրիկոս գողացան զմարմինն եւ փութով տարան ի յարկս իւրեանց, եւ զգուշութեամբ պահեցին յայրի մի ի լերինն, եւ ինքեանք յետոյ մարտիրոսացան եւ եդան ընդ նմա յայրին: Գրեալ է յայլ պատմութիւնս վասն սրբոյն Մարինոսի եթէ կրօնաւոր էր:

Յայսմ աւուր հանգեաւ սուրբ հայրապետն Հայոց Տէր Գրիգորիս Վկայասէրն, եւ միւս Տէր Գրիգոր: Յիշատակ եւ օրհնութիւն եւ աղօթք նոցա ի վերայ մեր 6.

Սուրբ հայրապետքս էին յազգէ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին ի Պարթեւական տոհմէ: Գրիգորիոս որդի էր Գրիգորի Մագիստրոսի, եւ էր անուն նորա ի ծնօղաց Վահրամ, որ է անձրեւ: Եւ իբրեւ ձեռնադրեցաւ կաթողիկոս անուանեցաւ Գրիգորիս որ է հսկող եւ արթուն. եւ կացեալ ի կաթողիկոսութեանն ժամանակս ինչ հովուէր զհօտն իւր ուղղափառութեամբ ըստ իւրոց նախնեացն կարգի, եւ նորոգեաց զամենայն կարգս եղծեալս եւ զխանգարեալս: Եւ զի էր սիրող վկայից Աստուծոյ մեծաբէր եւ առնէր զյիշատակս նոցա անխափան, եւ կարգէր գիրս տօնից նոցա մարգարէականս եւ առաքելականս, եւ աւետարանս խորհրդաւորս:

August 8 • 79

3.

4.

5.

The procurator then said, “This old man remains deaf to our commands.” And he commanded his executioners to hang him from a tree then, with a sword, to flay his skin and burn his wounds with fire. The holy one said, “Look, O Lord, and see my afflicted soul; grant me the patience to bring my ascetic regime to its completion.” So, after he had endured all their tortures and had not died, the procurator was confounded and gave the command to take him outside the city and cut off his head. They did this on the eighth of August, and they threw his body to the dogs and to the birds. In the middle of the night there occurred thunder, lightning and rain. The holy Xanthios and Saprikios stole his body away and quickly brought it into their home. With great care they kept it in a cave in a mountain. They too, after they were martyred, were buried beside him in the cave. It is written in another biography that Saint Marinus was a monk.

On this day the holy Armenian patriarch Grigor Vkayasēr and Grigor, the next Catholicos, fell asleep. May their memory, their blessing and their prayers be upon us 6.

These holy patriarchs were from the same race as Grigor the Illuminator, from a Parthian family. Grigor [Vkayasēr] was the son of Grigor Magistros, and the name given him by his parents was Vahram, which means ‘rain’. When he was consecrated Catholicos he was given the name Grigor, which means ‘watcher’ or ‘vigilant’.64 He remained in the office of Catholicos for quite some time, and governed his flock with orthodoxy according to the order of his predecessors.65 He also restored all the church orders that had been abolished or fallen into disuse. Because he was a lover of the martyrs of God, he magnified them and continually celebrated their memory. And he arranged spiritual readings for their feast days from the prophets, apostolic writings and the gospels.

64 65

From Gr., grēgoros. Grigor II Vkayasēr (Lover of Martyrs) was Catholicos of Armenia from 1066 to 1105.

80 • Yaysmawurkʿ

7.

Կամեցաւ գնալ ի Կոստանդինուպօլիս զի թարգմանեսցէ զպատմութիւնս սրբոցն ի հայ լեզու, եւ զճառս ներբողականս որ ոչ գտանիւր առ մեզ, եւ ձեռնադրեաց զԳէորգ վարդապետն փոխանորդ իւր, եւ ինքն գնաց ի թագաւորեալ քաղաքն, եւ ընկալեալ ի թագաւորէն եւ ի պատրիարքէն Յունաց բազում մեծարանօք: 8. Եւ իբրեւ կատարեաց զգործն յոր երթեալն էր ետ զգիրս թարգմանեալս ի յազգականն իւր եւ ի համանուն Գրիգոր եպիսկոպոսն յառաջ քան զնա երթալ յաշխարհն Գերմանիկոյ առ իշխանն Վասիլ: Եւ նաւարկեալ նորա գալ ուժգնակի հողմոյ շնչեալ եւ տարաւ զնա յԵգիպտոս. եւ ելեալ ի ցամաք խալիՖայն Եգիպտոսի մեծարանօք պատուեաց զեպիսկոպոսն Գրիգոր, եւ ոչ ետ դառնալ ի տուն իւր առ կաթողիկոսն: 9. Եւ եկեալ կաթողիկոսն եւ լուեալ եթէ յԵգիպտոսէ գնաց յԵրուսաղէմ եւ անտի յԵգիպտոս, եւ ձեռնադրեաց անդ կաթողիկոս, եւ նա բազմացոյց զքրիստոնեայսն որ անդ: 10. Եւ Տէր Գրիգորիս առեալ զթարգմանեալ գիրսն եկն ի Քեսոն ի Կարմիր վանքն. եւ անդ կացեալ յոլով ժամանակս անկեալ ի հիւանդութիւն կոչեաց առ ինքն զՏէր Բարսեղ զազգականն իւր, զոր ետ ձեռնադրել կաթողիկոս, եւ յանձնեաց ի նա զհօտ իւր եւ զերկուս մանկունսն քուերորդիս զԳրիգոր եւ զՆերսէս, եւ ինքն աւանդեաց զսուրբ հոգին ի ձեռս Աստուծոյ: 11. Իսկ Տեր Գրիգորիոս յետ Տէր Բարսղի ընկալեալ զկաթողիկոսութիւնն բարիոք ամս յիսուն: Սա գրեաց գիրս ուղղափառ դաւանութեան, զոր եւ ընկալաւ եկեղեցին: Եւ էր ինքն այր անարատ եւ սուրբ, եւ այնպէս փոխեցաւ ի Քրիստոս:

August 8 • 81

7.

He wished to go to Constantinople in order to translate the lives of the saints into Armenian, as well as the panegyrics that could not be found among us. He then consecrated Gevorg Vardapet as his vicar.66 He himself then went to the imperial city, and he was received by the emperor and the Greek patriarch with great cordiality. 8. When he had finished the task for which he had come, he handed over the translated books to his kinsman of the same name, Grigor the bishop, so that he might go before him to the land of Germanikeia67, to prince Barsegh. After they had begun to sail an intense wind began to blow and brought him to Egypt. When he had disembarked onto dry ground the Egyptian caliph honored the bishop Grigor with a warm welcome, but he did not permit him to return to his homeland to the Catholicos. 9. When the Catholicos came and heard that [Grigor] had gone from Egypt to Jerusalem and from there back to Egypt, he consecrated there a catholicos,68 and he increased the number of Christians who were there. 10. Then, Grigor took up those books that he had translated and went to Kesoun, to Karmir Vank‘69. After he had been there for quite some time he fell into an illness. He summoned to him his kinsman Barsegh, whom he had consecrated as Catholicos,70 and entrusted to him his flock, his two nephews, Grigor and Nersēs71, then he commended his holy soul into the hands of God. 11. Then, after Barsegh, Grigor occupied the office of Catholicos for fifty years.72 He composed some writings of orthodox profession that the church accepted. He was himself an upright and holy man, and thus he was taken up to Christ.

I.e., Gevorg of Lori. The Catholicossate of Grigor was notable for his appointing several bishops to succeed him, presumably due to his desire to live a more monastic life; see Maksoudian, Chosen of God, 40-46. 67 Modern Marash, in south central Turkey. 68 This is presumably his nephew, also named Grigor, who is named below along with Nersēs. 69 Which translates as the Red Monastery. 70 Barsegh of Ani served as Catholicos of Armenia from Grigor’s death in 1105 to 1113. 71 These two are Grigor III Pahlavuni (see next note), and his successor Nersēs Shnorhali, the great Armenian hymnographer and poet, who served as Catholicos from 1166 to 1173; see also August 13, below, pp. 124-131, for another more detailed account of these same saints. 72 Grigor III Pahlavuni served as Catholicos of Armenia from 1113 to 1166, the longest tenure on record. 66

Աւելեաց Դ Օգոստոսի Թ

Վարք սրբոյն Միւռոնայ սքանչելագործ եպիսկոպոսին ի Կրիտէ 1.

2.

3.

Երանելին Միւռոն էր ի Կրիտէ կղզոյն, ի Ըռաւկիայ քաղաքէն, պատուական եւ մեծատուն քրիստոնէից զաւակ, յաւուրս Դիոկղետիանոսի ամբարիշտ արքային: Եւ ծնօղքն իւր ետուն նմա կին, եւ կացեալ ամուսնովն իւրով պարկեշտ եւ աստուածահաճոյ վարուք, եւ ի վաստակոյ արմտեաց իւրոց առնէր ողորմութիւն բազմաց, եւ որչափ բաշխէր ցորեան կամ գինի կամ ձէթ կամ ունդ առաւելոյր ի շտեմարանս իւրեանց: Եւ ի միում գիշերի կամէին գողք երթալ յարտ սիսռան, ցնորեցան եւ մտին ի մէջ փշոցն: Եւ դարձեալ երկոտասան գողք գնացին ի կալն, եւ այնչափ լցին զքուրձս զի ոչ կարէին բառնալ եւ յանկարծակի Միւռոն եգիտ զնոսա, եւ ինքնին եբարձ Միւռոն զիւրաքանչիւր քուրձսն յուսս նոցա, եւ պատուիրեաց զի մի ումեք ասասցեն, եւ այլ գողութիւն ոչ արասցեն եւ եղեն յայնմ տարւոջ բազում արմտիք Միւռոնայ: Եւ տուաւ նմա շնորհք յԱստուծոյ զի ձեռն դնելով ողջացուցանէր զամենայն հիւանդս. եւ եթէ զարտ կամ զայգի օրհնէր բազմապատիկ պտղաբերէր:

– 82 –

August 9 Aveleats‘ 4

The Life of Saint Myron, the wonder-working bishop of Crete 1.

2.

3.

The blessed Myron was from the island of Crete, from the city of Raucia, child of a honorable and wealthy Christian family, in the days of the impious emperor Decius.73 His parents arranged a wife for him and, with his wife, he led a chaste life pleasing to God. From the produce of his crops he gave alms to many, and as much grain, wine, oil, or vegetables that he gave out even more went into his storehouses. One night some robbers went to go out into his field of peas, but they became delirious and ended up in the midst of some thorn bushes. On another occasion, twelve robbers went into his barn and they filled their sacks so full that they could not carry them off. Myron found them unexpectedly and himself lifted up the sacks upon each of their shoulders. He commanded them not to tell anyone and not to commit any further thefts. In that year Myron had an abundance of grain. He was granted by God such graces that by putting his hands on them he made whole many who were sick. And if he were to bless a field or a vineyard it would produce a bountiful harvest.

The text here reads Diocletian, but this is a manifest lapsus on the part of some scribe; the names mentioned below were all martyred in the very middle of the third century. Decius, who directed the first great persecution against the Christians, was Roman Emperor from 249 to 251. 73

– 83 –

84 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

8.

Եւ յաւուրսն յայնոսիկ մարտիւրոսացան Փղաբիանոս հայրապետն եւ Բաբիլաս Անտիոքայ, եւ Աղեկսանդրոս Կեսարիոյ եպիսկոպոսապետն, եւ այլ տասն վկայք ի Կրիտիս, եւ այլ բազումք: Ցանկայր եւ Միւռոն վկայութեամբ կատարել: Եւ շինէր եկեղեցիս յանուն սրբոցն: Եւ եպիսկոպոս քաղաքին ձեռնադրեաց զնա քահանայ. եւ քաջալերեր զամենեսեան եւ յօժարեցուցանէր ի մարտիւրոսութիւնն, եւ բազումք ի բանից եւ ի վարդապետութենէ նորա երթային եւ վասն Քրիստոսի հաւատոցն մեռանէին. եւ ոչ մեռան այլ մանաւանդ կենդանացան: Եւ յորժամ խորհեցաւ եւ ինքն երթալ ի մարտիւրոսութիւն մեծաւ փափաքանօք, Դեկոս արքայն մեռաւ, եւ թագաւորեաց Գաղիոս, եւ դադարեցոյց զհալածումն ի քրիստոնէից: Եւ Աստուծոյ ընտրութեամբ եւ հաճութեամբ ամենայն ժողովրդեանն ձեռնադրեցաւ Միւռոն եպիսկոպոս, եւ առաւելապէս ետ նմա շնորհս Աստուած յեպիսկոպոսութեանն իւրում ի սքանչելագործութիւնս: Ի միում աւուր երթայր երանելի եպիսկոպոսն Միւռոն ի ճանապարհ, ետես զնա վիշապ վնասիչ տեղւոյն այնմիկ, որպէս առու հեղուին արտասուքն յաչացն, խոնարհեցոյց զգլուխն իւր առաջի քահանայապետին Աստուծոյ յերկիր. եւ կապեաց զնա երանելին բանիւն Աստուծոյ եւ ասէ. Կացջիր ի տեղւոջդ մեծ տանջանօք մինչեւ ես դարձայց: Եւ որպէս ի մէջ հրոյ տապէր եւ զգլուխն ի գետինն հարկանէր եւ զհողն լիզէր: Եւ յորժամ դարձաւ հալածեաց զնա ի սահմանացն յայնմանէ: կամեցաւ երանելին գնալ ի քաղաքն Կնիւսոն ի տեսանել եւ ի մխիթարել զեղբարսն. եւ յորժամ եհաս ի գետն Տրետոն, եւ էր անհուն, եւ երթայր դարիւ եւ դարիւ, արար զնշան խաչին եւ եմուտ երիվարաւն, եւ դադարեցին հոսանքն մինչեւ անց ինքն եւ ժողովուրդքն. եւ յորժամ դարձաւ նոյնպէս էանց:

August 9 • 85

4.

5.

6.

7.

8.

In those days were martyred Fabian, the patriarch [of Rome],74 Babylas of Antioch,75 Alexander the archbishop of Caesarea,76 ten other martyrs in Crete, as well as many others. Myron also yearned to die as a martyr, and he had churches built in the name of the saints. The bishop of the city ordained him a priest, and he encouraged everyone and he urged them on to martyrdom. Many, due to his words and his teaching, went and died for their faith in Christ. Of course, they did not die but rather entered into true life. And just when [Myron] decided, with great longing, that he too should go and seek martyrdom, the emperor Decius died. Gallus became emperor and he put an end to the persecution of Christians.77 Elected by God and with the agreement of all the people, Myron was consecrated bishop. During his time as bishop God granted him even more graces for his activity as wonder-worker. One day, while the blessed bishop Myron was traveling along the road, a dragon who was devastating that place saw him. Like a stream, tears poured forth from its eyes and it bowed its head down to the ground before the priest of God. The blessed one bound [the dragon] by a word of God and said, “You will remain in this place in great suffering until I return.” As if it were in the midst of a fire [the dragon] burned, kept beating its head on the ground and licking the dirt. And when [Myron] returned he chased [the dragon] out from those regions. The blessed one wished to go to the city of Knossos in order to visit and give comfort to his brothers. When he arrived at the river Triton it could not be crossed; it was flowing fast and furious. He made the sign of the cross and he entered into [the river] with his horse. The current slowed down until he and the people [accompanying him] crossed over. When he came back [to leave], he crossed in the same manner.

Fabian served as patriarch of Rome from 236 until his martyrdom at the beginning of the persecution of Decius in 250. 75 Babylas was martyred in 251. 76 According to Eusebius, History of the Church, VII.12, Alexander was actually martyred during the reign of Valerian, shortly after the death of Decius. 77 Trebonianus Gallus was Roman Emperor from 251 to 253. 74

86 • Yaysmawurkʿ

9.

Եւ ի միում գիշերի տեսանէ յանուրջս զհրեշտակ գետոյն կապեալ զձեռս յետս, եւ աղաչէր զերանելին արձակել զնա: Եւ զարթուցեալ գիտաց զնեղութիւն գետոյն, եւ առաքեաց սպասաւորս գաւազանաւն իւրով, եւ երթեալ հարկանէին զջուր գետոյն եւ ասէին. Արձակեցար, ջուր, ի կապանաց, երթիջիր խաղաղ ընդ տեղի գնացից քոց: 10. Իսկ երանելին Միւռոն յորժամ եղեւ հարիւր ամ կենաց իւրոց, անխափան կատարէր զյիշատակս ամենայն սրբոց, եւ ընթեռնոյր զպատմութիւն մարտիւրոսութեան նոցա: Եւ եղեւ նմա հիւանդանալ, կոչեաց զամենայն ուխտ եկեղեցւոյն եւ զաշակերտս իւր, եւ ասէ. Որդեակք, ես գնալոց եմ զկնի մարտիւրոսացն սրբոցն Անտոնինեայ եւ Լաւրէնդիոսի. եւ պատուիրեմ ձեզ զի անխափան զամենայն սրբոց յիշատակս առնէք յիւրաքանչիւր աւուր կատարմանն, զի ամենայն սուրբք յաւուր տօնի իւրեանց առաւել համարձակութիւն ունին առ Քրիստոս բարեխօսել վասն տօնողացն: Եւ մեծաւ ուրախութեամբ զաչս եւ զձեռս յերկինս համբարձեալ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Օգոստոսի Թ, եւ եդաւ յիւրում տապանին. եւ բազում սքանչելիք լինին ի նշխարաց սրբոյ քահանայապետին Միւռոնայ:

Յայսմ աւուր նահատակութիւն սուրբ եւ փառաւորեալ առաքելոյն Մատաթեայ 11.

Սուրբն Մատաթիաս էր յեօթանասուն աշակերտացն զոր ընտրեաց Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս: Քանզի յետ Յարութեան Տեառն մերոյ յորժամ կամեցան առաքեալքն ընտրել զոք ի տեղի Յուդայի որ անկաւ զի լցցի պակասեալ թիւ երկոտասանիցն, եւ աղօթելով առ սրտագէտն Աստուած Պետրոս այլովք մետասանիւքն արկին վիճակ, եւ ի Հոգւոյն սրբոյ ընտրեցաւ Մատաթիա, զի ել վիճակն ի նա, եւ համարեցաւ ընդ մետասան առաքեալս երկոտասան:

August 9 • 87

9.

One night [Myron] saw in a dream the angel of the river with his hands bound behind his back. He begged the blessed one to release him. When he awoke he realized the river’s affliction so he sent his ministers with his crozier. They went and struck the water of the river saying, “Be delivered, O water, from your bonds, go now peacefully upon your normal course.” 10. When the blessed Myron reached one hundred years of age, he continued uninterruptedly to celebrate the memorials of all the saints, and he would read the account of their martyrdom. When he fell ill, he summoned the entire clergy of the church and his disciples and he said, “My dear sons, I am following in the footsteps of the holy martyrs Antoninus and Lawrence.78 I enjoin you to celebrate the memorials of all the saints on the day of each one’s death, for on their feast day all the saints are bolder in the presence of Christ to intercede for those who celebrate their feast.” Then, with great joy, he raised his eyes and his hands up to heaven and handed over his soul to God on the ninth of August. He was placed in a coffin, and many miracles occurred from the relics of the holy priest Myron.

On this day is the martyrdom of the holy and glorious Apostle Matthias 11.

The holy Matthias was one of the seventy disciples whom our Lord Jesus Christ had chosen.79 After the resurrection of Our Lord when the Apostles wished to elect someone to replace Judas who had fallen in order to fill their incomplete number back to twelve, they prayed to God who knows the hearts of men. Peter prayed along with the other eleven and cast lots. By the Holy Spirit Matthias was elected, for the lot had fallen to him, and he was reckoned as the twelfth Apostle by the other eleven.80

Antoninus and Lawrence were both martyred in the time of Valerian, who was Roman emperor from 253 to 260. For Antoninus, see also the first entry for August 10, below, pp. 90-91. 79 See also the Feast of the Seventy Disciples celebrated on April 9, in Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: April, 66-67. Matthias is also remembered among the Apostles on June 30, see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: June, 200201. 80 Cf. Acts of the Apostles 1:15-26. The election of Matthias is also celebrated on February 24; Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: February, 154-159. 78

88 • Yaysmawurkʿ

12.

Սա քարոզեաց զաւետարանն Քրիստոսի յարտաքին Եթովպիա, եւ բազում սքանչելիս արարեալ բազմապատիկ տանջանս ի նոցանէ կրեաց եւ յոլով կտտանաց համբերեաց. երբեմն քարշելով կապեալ ոտիւք ընդ դժուարին տեղիս ընդ երկար, եւ երբեմն հարկանելով ի հակառակորդաց աւետարանին, եւ այլ բանդս երկարս եւ քերանս եւ այրումն ընկալաւ: Եւ զամենայն յօժարութեամբ ընդունելով ուրախութեամբ համբերէր տանջանացն ի ձեռն Քրիստոսի որ զօրացուցանէր զնա. որ անդէն ի նոցունց ի յԵթովպացոցն մարտիւրոսական մահուամբ սպանեալ վկայեաց Քրիստոսի, եւ զհոգին ի ձեռս Աստուծոյ աւանդեաց, եւ զպատրաստեալն ի սկզբանէ աշխարհի զարքայութիւնն ընկալաւ: 13. Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս թագուհին Հայոց Կեռան, որ մայրենի գթով խնամէր զամենեսին, եւ առատաձիր ողորմութեամբ յանձանձէր զկարօտեալս. եւ որ ինչ արժան եւ վայել էր մարդկութեան եւ բարեպաշտութեան անխափան կատարէր եւ էր թուականն Հայոց եօթն հարիւր երեսուն եւ չորս, Օգոստոսի Թ:

August 9 • 89

12.

He preached the gospel of Christ in outer Ethiopia81, and he performed many miracles, suffered many tortures from them and endured many cruel torments. At times he would be beaten by those who opposed the gospel; at other times he received long stints in prison as well as being flayed and burnt. He accepted all these things willingly. And with joy he patiently endured these sufferings for the sake of Christ who continually gave him strength. Even as he was killed there with a martyr’s death by those Ethiopians, he bore witness to Christ, and he handed his soul over into the hands of God and he received the kingdom that had been prepared from the beginning of the world.82 13. On this day Keran, the queen of Armenia, fell asleep in Christ. She attended to everyone with a mother’s compassion; with unstinting almsgiving she provided for the needy, and whatever was worthy and suitable for mankind and for the sake of piety she would perform unceasingly. [Her death] occurred on the ninth of August in the Armenian year 734.83

Or, “deeper” or “interior”. Cf. Matthew 25:34. 83 The Armenian year 734 is equivalent to AD 1285. There is another short description of the life of Queen Keran in the entry for July 28; Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: July, 200-201. 81

82

Աւելեաց Ե Օգոստոսի Ժ

Վկայութիւն Անտոնինոսի 1.

2.

Քրիստոսի վկայն Անտոնինոս ազգաւ Աղեկսանդրացի էր բարեպաշտ եւ երկեղած յԱստուծոյ. ըմբռնեցաւ ի կռապաշտիցն, եւ կացուցին առաջի իշխանին եւ խոստովանեցաւ համարձակ զանունն Քրիստոսի: Կախեցին զսուրբն մերկ զփայտէ եւ քերեցին զմարմինն, եւ նա արիաբար համբերէր տանջանացն. ապա հրամայեաց հրով այրել զսուրբն, եւ իջուցին ի փայտէն: Եւ յորժամ տարան ի տեղին ասէ ցժողովուրդն որ մերձն կային. Եղբարք իմ սիրելիք, մի զամենայն աւուրս կենաց մերոց ի մեղս լինիցիմք, այլ եւ յեշեցէք որ հոգի յԱստուծոյ տուաւ մեզ, եւ որպէս զեղբայր եւ զազգակից ջանացէք զի մաքուր կացուցանէք առաջի Աստուծոյ: Եւ զայս ասացեալ եմուտ ի հուրն, եւ որպէս ի վերայ անկողնոյ տարածեցաւ եւ աւանդեաց զհոգին առ Աստուած Օգոստոսի Ժ: Եւ երթեալ հաւատացելոցն հանին ի հրոյն եւ որպէս ի քուն գտին, զի ամենեւին ոչ մարմինն եւ ոչ հերքն կիզան, եւ թաղեցին ի նշանաւոր տեղի:

Յայսմ աւուր վարք սրբոյն Ստեփաննոսի արքեպիսկոպոսի Սուդտայի մայրաքաղաքի 3.

Երանելին Ստեփաննոս ծնեալ էր ի նահանգին Կապադովկիացւոց, ի բարեպաշտ ծնօղաց, եւ ըստ երկեղին Աստուծոյ զոր ունէին սնուցանէին եւ զմանուկն իւրեանց պարկեշտ վարուք եւ ամենայն զգաստութեամբ ըստ առակողի բանի թէ, Ի պտղոյ արդարութեան բուսանի ծառ կենաց:

– 90 –

August 10 Aveleats‘ 5

The Martyrdom of Antoninus 1.

2.

Antoninus, martyr for Christ, was from an Alexandrian family. He was a pious man and a fearer of God. He was forcefully taken by idolaters and stood before the prefect where he boldly professed the name of Christ. They hung the holy one naked from a tree and flayed his skin, but he courageously endured these tortures. Then [the prefect] gave the command to burn the holy one with fire, so they took him down from the tree. When they brought him to the place [of execution], he said to those people who were standing nearby, “My beloved brothers, do not remain in sin all the days of your lives; rather, remember what kind of spirit has been given us by God. Strive, like a brother and a kinsman, to set yourselves pure before God. After he said these things, he entered into the fire, stretched himself out as if on a bed. He then handed his soul over to God on the tenth of August. Then the faithful came and removed his body from the fire; and they found him as if he were sleeping, for neither his flesh nor his hair had even been singed. They then buried him in a distinguished place.

On this day is the life of Saint Stephen, the archbishop of the metropolis Sougdaia 3.

The blessed Stephen was born in the province of Cappadocia, to pious parents. And according to the fear of God which they were practising they also raised their child in a modest life and with all solicitude according to the word of the author of Proverbs: “From the fruit of righteousness sprouts a tree of life.” (Proverbs 11:30)

– 91 –

92 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

Յորժամ եղեւ եօթն ամաց ետուն զնա յուսումն աստուածային գրոց, եւ օր ըստ օրէ յառաջանայր մանուկն Ստեփաննոս աստուածային շնորհիւն քան զամենայն ընկերակիցսն իւր, եւ ի սակաւ ժամանակս բաւանդակեաց զամենայն հին եւ նոր կտակարանս ի միտս իւր իբրեւ ի բարի եւ պարարտ երկիր, մինչեւ զարմանալ վարդապետին եւ ամենայն ընկերակցաց իւրոց: Եւ իբրեւ եղեւ տասն եւ ութ ամաց թողեալ զամենայն կենցաղական զբազմունս ըստ տէրունական հրամանին, զխաչն Տեառն բառնալով ելեալ ի հայրենի գաւառէն եւ հասեալ ի Կոստանդինուպօլիս առ մեծ եպիսկոպոսապետն Գերմանոս: Եւ յորժամ ետես զնա հայրապետն ծանեաւ հոգւովն որ մեծ լուսաւորիչ եւ առաջնորդ լինելոց էր, կոչեաց զնա եւ ձեռնադրեաց սարկաւագ, եւ յետ սակաւ աւուրց ձեռնադրեաց քահանայ: Իբրեւ ձեռնադրեցաւ քահանայ խնդրեաց ի պատրիարքէն գնալ ի մեծ լեառն Բիւզանդիոյ առ անապատաւոր կրօնաւորսն, եւ յորժամ գնաց եւ ետես զսուրբ հարսն եւ զաստուածահաճոյ վարս նոցա բնակեցաւ առ նոսա ըստ հաճոյիցն Աստուծոյ, կցորդեալ ճգնաւորական վարուց նոցա, մինչ գրեթէ զամենայն տեսակս առաքինութեան յանձն իւր կրեալ ճշմարիտ բնակարան եղեւ Հոգւոյն սրբոյ: Զի որպէս խնդրեաց ի մանկութենէ իւրմէ ետ նմա Աստուած զխնդրելին իւր ըստ մարգարէին թէ Զկամս երկիւղածաց իւրոց առնէ Տէր. բարձեալ զխաչն փրկական եթող զերկրաւորս եւ հետեւեցաւ զհետ երկնայնոյն, սիրեաց զԱստուած եւ սիրեցաւ ի նմանէ, եւ օր ըստ օրէ յաւելոյր ի ճգնութիւնն իւր, մինչեւ զարմանալ ամենայն անապատաւորացն: Եւ եղեւ երեսուն եւ հինգ ամաց:

August 10 • 93

4.

5.

6.

When he was seven years old they had him begin the study of the divine scriptures. Day by day the young Stephen would advance in divine grace faster than all his classmates. In a very short time he mastered the entire Old and New Testaments in his mind as if in rich and fertile soil so thoroughly that his teacher and all his classmates marveled. When he was eighteen years old he forsook all secular pursuits according to the Lord’s command, took hold of the Lord’s cross, went out from his paternal homeland and arrived in Constantinople before the great archbishop Germanos84. When the patriarch saw [Stephen], he knew by the Spirit that he would become a great leader and illuminator. He summoned [Stephen] and ordained him deacon, and a few days later ordained him priest. After he was ordained priest [Stephen] sought from the patriarch to go to the great mountain of Byzantium with the solitary monks. When he went and saw the holy fathers and how their lives were pleasing to God, he dwelt with them according to the pleasure of God. He began to participate in their ascetic way of life and gaining nearly every type of virtue in his soul he became a true dwelling place of the Holy Spirit. Just as he had sought from his youth, God granted him what he had sought according to the prophet [who said], “The Lord accomplished the will of those who fear Him.” (Psalm 145:19) Taking up the cross of salvation he forsook the things of the earth and followed after the things of heaven. He loved God and was loved by Him. Day by day he grew in his asceticism to the degree that all the solitaries marvelled at him. He was then thirty-five years of age.

84

Germanos I was patriarch of Constantinople from 715 to 730.

94 • Yaysmawurkʿ

7.

Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ ննջեաց եպիսկոպոսն Սուղտային, եւ յարուցեալ իշխանք քաղաքին եւ քահանայք նաւեցին ի Կոստանդինուպօլիս առ սուրբ հայրապետն Գերմանոս եւ առ թագաւորն Թէոդոս մականուն Անդրամանդինոս եւ խնդրեցին իւրեանց առաջնորդ ի թագաւորէն եւ ի պատրիարքէն եւ հրամայեցին տալ: Իբրեւ ժողովեցին զարժանիսն առաջնորդութեան ըստ իւրեանց կամացն, եւ ոմն զայս անուն ասէր, եւ ոմն զայն, աղաչեցին զպատրիարքն խնդրել յԱստուծոյ ցուցանել նմա զարժանն: Եւ առանձնացոյց զինքն հայցել ի Տեառնէ եւ ահա երեւեալ նմա հրեշտակն Տեառն եւ ասէ. Ստեփաննոս կրօնաւորն որ է յայս անուն անապատի նա է արժանի այնմ աթոռոյն. եւ ցուցանէ նմա զտեսիլն եւ զհասակն: 8. Եւ առաքեաց պատրիարքն կրօնաւորս եւ կոչեաց զնա առ ինքն: Եւ յորժամ եկն ծանեաւ հոգւով ի տեսլենէ հրեշտակին: Ասէ. Բարի եկիր, որդեակ իմ Ստեփաննոս. ի Տեառնէ յայտնեցաւ լինել քեզ առաջնորդ եւ հովիւ հօտին Քրիստոսի: Իսկ նա հրաժարէր ասելով. Ոչ կարեմ բառնալ զայնպիսի լուծ, զի որ հովիւ կամիցի լինել հովուապետին Քրիստոսի պարտ է նմանել բարիոք է լուծն այլ զժուարակիր է բեռն: 9. Եւ յաւուր կիւրակէի ժողովեալ զամենայն ժառանդաւորս եկեղեցւոյն, եւ ձեռնադրեցին զնա ըստ արժանեացն եպիսկոպոս մայրաքաղաքին Սուղտայոյ, եւ յղարկեցին թագաւորական նաւօք ի վիճակն իւր: 10. Իբրեւ եհաս յաթոռն իւր եմուտ ի քաղաքն, եւ եգիտ զբազումս յանհաւատութիւն կռապաշտութեան: Եւ սկսեալ ի քարոզութիւն աւետարանէր զժողովուրդն իւր զհաւատացեալս հաստատելով ի հաւատսն, եւ զանհաւատսն մկրտելով սրբեաց զամենայն երկիրն ի հեթանոսական աղանդոյն մինչեւ հռչակեցաւ անուն նորա ընդ ամենայն երկիր:

August 10 • 95

7.

In those days the bishop of Sougdaia85 fell asleep, and the nobles of the city and the priests rose up and sailed to Constantinople to the holy Patriarch Germanos and to the emperor Theodosius, surnamed the Atramyttionian86. They sought from both the emperor and the patriarch a [new] leader, and they authorized that they be given one. When they had gathered those who were worthy of such leadership according to their desired qualities, some spoke up for this one, and others for that one. So they entreated the patriarch to entreat God to make manifest to him who the worthy one was. He then isolated himself to implore the Lord and behold, an angel of the Lord appeared to him and said, “The monk Stephen who is in such and such a desert, he is worthy of this seat.” And he then showed him [the patriarch Stephen’s] visage and physique. 8. The patriarch sent monks and they summoned [Stephen] into his presence. When [Stephen] arrived [the patriarch] recognized him in Spirit from the vision of the angel. He said, “Welcome, Stephen my son, it has been revealed by the Lord that you are to be the overseer and shepherd of the flock of Christ.” But [Stephen] refused saying, “I am not able to bear such a burden, for whoever wants to be a shepherd must imitate Christ, the chief shepherd. The burden is a good thing but to bear it is an onerous thing.” 9. On a Sunday [the patriarch] gathered together all the clergy of the church and, in a worthy manner, they consecrated [Stephen] bishop of the metropolis Sougdaia. They then sent him to his diocese on the imperial ships. 10. When [Stephen] arrived at his seat, he entered the city and found many there who were still engaged in the faithless practice of idolatry. He began to preach and to evangelize his faithful people. He also strengthened them in their faith, baptized unbelievers and purified the entire land from false pagan doctrines such that his renown was proclaimed throughout the entire land.

Modern Sudak, located on the southeastern coast of the Crimean peninsula. It was once an important titular see of the Byzantine church, later transferred to Latin jurisdiction. 86 Theodosius III was Byzantine emperor from 715 to 717. He was sometimes called the Atramyttionian (Arm., Andramandinos); before becoming emperor he had been a tax collector from Atramyttion, see The Chronicle of Theophanes, 80-81, 176. 85

96 • Yaysmawurkʿ

11.

Իսկ բանսարկուն աստանայ նախանձար եկ լինէր ընդ այնպիսի համբաւ սրբոյս . . . գնութիւնն, եւ յարոյց զոմն անօրէն անուն Մալսամաս, ի կողմանս արեւելից, եւ ժողովեաց բազում զօրս եւ եկեալ յաշխարհն Նիկոմիդայ առ Լէոն թագաւոր յղեաց առ նա պատգամաւոր եւ ասէ. Լուեալ է իմ եթէ զքեզ կամին թագաւորել ի Կոստանդինուպօլիս. արդ գամ յօգնականութիւն քեզ եւ դու թագաւորեա աշխարհին այն, եւ ես զզօրսն հաստատեմ ըստ օրինի: Եւ գնացին բազում զօրօք ի Կոստանդինուպօլիս: Իսկ թագաւորն Թէոդոս մականուն Անդրամանդինոս թողեալ զքաղաքն ի նոսա, ել եւ գնաց եւ մտեալ ի քաղաքն տիրեցին աշխարհին եւ ամենայն բնակչացն: 12. Իսկ անօրէնն Լեւոն գազանաբարոյ էր, եւ գործովքն ըստ անուանն, զի զպատկեր սրբոցն եւ զԱստուածամօրն, եւ զնշխարս մարտիւրոսաց խորտակէր եւ յերկիր ընկենոյր եւ կոխան առնէր: Աքսորեաց եւ զսուրբ հայրապետն Գերմանոս եւ կացոյց փոխանակ նորա զեպիսկոպոս ոմն անուն Իրինոս, մականուն Անաստիոս, իւր աղանդովն: Եւ առաքեաց ընդ ամենայն գաւառն զի մի պատուեսցեն զսուրբ անունն Աստուծոյ եւ զսրբոց նորա, եւ զորս գտանիցեն ի Քրիստոս հաւատացեալ չարչարեսցեն դառն մահուամբ:

August 10 • 97

11.

Then Satan, the adversary, became full of envy at such renown of this holy one . . .87 and he stirred up a certain wicked man by the name of Maslama88 in the eastern territories; he gathered up many troops and he entered into the land of Nicomedia. He sent a courier to the emperor Leo89 who said, “It has come to my attention that they wish to make you emperor in Constantinople. I have come to your aid. You will be emperor over this land and I will ready the troops according to the law.” He then went, with his many troops, into Constantinople. The Emperor Theodosius, surnamed the Atramyttionian, yielded the city to them and departed. [Maslama and his soldiers] then entered the city and took control of the country and all its inhabitants. 12. Now this wicked Leo was a beastly man and his actions corresponded to his name.90 He would smash the images of the saints and of the Theotokos as well as the relics of the martyrs, and he would throw them onto the ground and trample them under foot. He also had the patriarch Germanos sent into exile and he put in his place a bishop of his faction91 whose name was Irenaeus, surnamed Anastasios. Then he decreed that throughout the entire region no one was to venerate the holy Name of God or His saints, and that they would torture to death whoever they found who was faithful to Christ.

At this point the manuscript becomes illegible in certain spots, though Bayan makes no mention of the source, saying only that it is “damaged ( abimé)”, with the result that the rest of this account is marred by various lacunae. I have been unable to locate another manuscript or text that includes this account of Bishop Stephen that I might fill in these lacunae. 88 Maslama, brother to several caliphs, and governor of Armenia at this time, led several attacks on Constantinople in the early eighth century. 89 Leo III, founder of the Isaurian dynasty, was emperor of Byzantium from 717 to 741. 90 Leo, in both Greek and Latin, means ‘lion’. 91 Leo was leader of the Iconoclasts, those who were against the veneration of icons. 87

98 • Yaysmawurkʿ

13.

Իսկ յորժամ լուաւ սուրբն Ստեփաննոս զայսպիսի յարուցմունս հեղեղաց ի վերայ սուրբ եկեղեցւոյ եւ բանաւոր հօտին Տեառն իւրոյ, յիշեաց զառաջին սուրբ հարցն զվարս եւ զջանն որ յայնպիսի անագորոյն եւ չար թագաւորացն ժամանակսն կրեցին, եւ ցանկայր նոցին վարուց մասնակից լինելոյ. եւ եղեւ իսկ: Յանձնեալ զհօտն իւր հովուապետին Քրիստոսի, եւ ինքն յարուցեալ գնաց ի Կոստանդինուպօլիս, եւ մտեալ առ թագաւորն համարձակութեամբ ակն ընդ երես յանդիմանեաց զանաստուած մոլորութիւնն նորա եւ ասէ. Ընդէ՞ր գործես զայսպիսի չարիսս եւ զանօգուտ գործս: Եւ նա ամենեւին ունկն ոչ դնէր ասացելոցն ի նմանէ: Եւ ասէ սուրբն Ստեփաննոս. Ով թագաւոր ուստի՞ առեր հրաման այսպիսի գործոյ, անարգել զպատկերս սրբոցն Աստուծոյ. ոչ ես դու . . . յԱստուծոյ եւ բարձրացուցին զսուրբս նորա . . . սրբոցն եւ թէ կատ . . . այս ամենայն: Արդ ծանիր, ով թագաւոր, զոր ինչ գործեցեր հետ Աստուծոյ եւ սրբոց նորա . . . եւ զհատուցումն յարդար դատաւորէն: Իբրեւ լուաւ զայս ի սրբոյն սրտմտեցաւ . . . ասէ. Ասա ինձ եպիսկոպոս, յորժամ լինի . . . այդ զոր ասեսդ յիմում թագաւորութեանս: Ասէ եպիսկոպոսն. Ի թագաւորութեանն Կոնոնոսի լինիցի: Ասէ թագաւորն. Ճշմարիտ ասես Ստեփաննէ, եւ եմ կոնոնոսն: Ասէ սուրբն Ստեփաննոս: Մի լիցի քո թագաւորել յաւիտեան, միթէ դու ես առաջնորդ նեռինն:

August 10 • 99

13.

When the holy Stephen heard that this resurgence [of anti-Christian sentiment] was being poured out upon the holy church and the spiritual flock of her Lord, he recalled the lives of the earlier holy fathers and the efforts that they exerted in the days of such traitorous and evil emperors, he began to desire to imitate their way of life, and it came about in this manner. He entrusted his flock to Christ, the Chief of the Flock, and he himself rose up and went to Constantinople. He went boldly into the presence of the emperor and directly to his face rebuked him for his ungodly error and said, “Why do you do such evil things and [take] such fruitless actions?” But [the emperor] gave no heed to anything that was said by him. And the holy Stephen said, “O Emperor, whence did you receive an order for such an action, to contemn the images of the saints of God? Are you not . . . from God and they have exalted His saints. Know then, O Emperor, just what you have done against God and His saints . . . and recompense from the just judge?” When [the emperor] heard this from that holy one he began to rage and said, “Tell me, bishop, when did this of which you speak come to pass? Was it during my reign?” The bishop responded, “It came about during the reign of Konon.” The emperor retorted, “You speak truly, Stephen, I am Konon92.” The holy Stephen then said, “Your reign will not last forever. Are you perhaps the harbinger of the antichrist?”

92

Konon was Leo’s baptismal name; see The Chronicle of Theophanes, 99.

100 • Yaysmawurkʿ

14.

Իբրեւ լուաւ զայս բարկացաւ իբրեւ զգազան, եւ յարուցեալ ած ապտակ սրբոյն, եւ հրամայեաց ունել ի բանդ: Եւ դահճացն ըմբռնեալ բռնութեամբ տանէին զնա ի քարշ: Իսկ նա ի ճանապարհին սկսաւ սաղմոսել. Սիրեցի զքեզ Տէր զօրութիւն իմ, Տէր հաստատութիւն իմ, Աստուած օգնական իմ: Եւ իբրեւ եմուտ ի բանդն, եգիտ անդ արգելեալ զբազում սուրբ հարս, վասն ճշմարիտ հաւատոցն եւ չանսալոյ հրամանի թագաւորին. զոմանց հատեալ զհոտոտելիսն, զոմանց հանեալ զաչսն, զոմանց հատեալ զձեռսն, զոմանց հանեալ զջիլսն: Իբրեւ ետես սուրբն Ստեփաննոս ասէ. Ահ եւ դողումն եկն ի վերայ իմ եւ ծածկեաց զիս խաւար. եւ անկեալ համբուրէր զոտս նոցա եւ զկապանսն ասելով. Երանի է ինձ զի զնշան չարչարանաց Տեառն ունիք յանձին. ընդէ՞ր ոչ եղեւ ինձ ունել զնշանս այս վասն անուան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Եւ գոհացեալ զԱստուծոյ ասէ. Ո երկայնմտութեանն Աստուծոյ որ յիմում ժամանակիս եղեւ այս հիացումս որ տապալեցաւ եկեղեցի, եւ պատկերք սրբոցն կոխան եղեւ, եւ խաւարեցուցին զլուսաւորիչս եկեղեցւոյ: Եւ հանապազ զցայգ եւ զցերեկ անդադար աղօթս արտասուալից մատուցանէր առ Աստուած վասն այնր իրի: 15. Եւ յետ աւուրց ժողովեալ թագաւորն զհամախոհսն իւր ասէ. Բերէք աստ զՍտեփաննոս եպիսկոպոսն: Իբրեւ եկն, ասէ թագաւոր. Ես ոչ մեղայ քեզ Ստեփաննէ, զի անարգեցի զքեզ, այլ իշխանքս. զի ես կամէի լսել քարոզութեան քո, այլ սոքա ոչ: Արդ արա զկամս իմ, եւ ես յղեմ զքեզ յառաջին յաթոռն քո: Սուրբն ասէ. Մի լիցի լսել ինձ խրատու քո եւ առնել զկամս քո, զի խրատ քո կորուստ է լսողացն զնա որ իբրեւ զքեզ իցեն ատելիք Աստուծոյ: 16. Եւ բարկացեալ թագաւորն ասէ ցսուրբն. Եթէ ոչ առնես զկամս իմ եւ կոխան առնես զպատկերսն զոր ես եւ սոքա արարաք չար մահուամբ մեռանիս: Ասէ սուրբն. Ես ի սպառնալեաց քոց ոչ երկնչիմ, եւ ի մահուանէ ոչ զանգիտեմ, զի մահ որ վասն Քրիստոսի են կեանք են յաւիտենականք, զի այսպէս ասէ մարգարէն Եզեկիէլ . . . այդպիսեաց քահանայիցդ. քահանայքն պղծեցին զ . . . իմ, նոյնպէս եւ սոքա: 17. Իբրեւ լուաւ զայս թագաւորն բարկացաւ եւ յղեաց զնա ի բանտն զի խորհ . . . նաւորսն չարչարել ի միասին: եւ իբրեւ ե . . . անդ սկսաւ քաջալերել զամենեսեան խնդրել . . . զխռովութիւն ի սրբոյ եկեղեցւոյ իւրմէ . . . կայր ի մէջ նոցա յաղօթս առ Աստուած:

August 10 • 101

14.

When [the emperor] heard this he became as mad as a wild animal, rose up and struck the holy man. He then gave the command to throw him into prison. The executioners grabbed him forcefully and dragged him off. Along the path [Stephen] began to intone the psalm “I love you, O Lord my strength, O Lord my surety, O God my help.” (Psalm 17:2-3, Arm) And when he entered the prison he found there many holy fathers who had been arrested on account of their true faith and for not acquiescing to the emperor’s command. Some of these had their noses cut off, others had their eyes plucked out, others their hands cut off, and still others had their tendons removed. When the holy Stephen saw this he said, “Fear and trembling have come upon me, and darkness has enveloped me.” (Psalm 54:6, Arm) He then fell to the ground and kissed their feet and their chains saying, “How happy I am that you bear in yourselves the signs of the sufferings of the Lord. Why has it not come to me to bear these signs for the sake of the name of our Lord Jesus Christ?” Giving praise to God, he said, “O longsuffering of God that these astonishing things have come to pass in my time that the Church has been turned upside down, that the images of the saints have been trampled down and that they have caused those who have illuminated the church to become so dark.” He then began to pray day and night to God tearfully and unceasingly concerning this matter. 15. Some days later the emperor gathered his allies and said, “Bring the bishop Stephen here.” When he arrived, the emperor said, “I have committed no offence against you, Stephen, to blame you; it was rather my officers, for I wished to hear your preaching, but they did not. Now, do what I wish and I will send you back to your former seat.” The holy one responded, “Far be it from me to listen to your counsel or to do what you wish, for your counsel is ruination for those who listen to it and who, like you, have become haters of God.” 16. The emperor flew into a rage and said to the holy one, “If you do not do what I wish and trample on these images as I and they have done you will die a violent death.” The holy one responded, “I am not afraid of your threats and I have no fear of death; death for the sake of Christ is eternal life. Just as the prophet Ezekiel said of such priests: ‘The priests have profaned my holy things,’ so have these done.” (Ezekiel 22:26) 17. [ Only stray phrases remain in this paragraph ]

102 • Yaysmawurkʿ

18.

Եւ յետ սակաւ աւուրց սատակեցաւ անիծեալ թագաւորն, եւ ըստ արժանեացն գնաց հոգի նորա ի սանդարամետս անդնդոց: Յետ նորա թագաւորեաց Կոստանդինոս որդի Կոպրինա Քրիստոսի հաւատովն եւ բարեպաշտութեամբն: Եւ բերին ի Լազարաց ի քաղաքին Կերչէ զդուստր Վիրխոր թագաւորին ի կնութիւն Կոստանդեայ, եւ էր անուն թազուհւոյն Երինի: Իսկ ի գալ թագուհւոյն ըստ անուանն եղեւ խաղաղութիւն ամենայն երկրին: Եւ զի յառաջագոյն թագուհին Երինի լուեալ էր զհամբաւ սքանչելեաց սրբոյն Ստեփաննոսի, ասէ ցթագաւորն. Կամիմ ինչ խնդրել ի քէն: Եւ ասէ. Խնդրեա որպէս եւ կամիս: Եւ ասէ. Կամիմ զի ազատեսցես զկալանաւոր եպիսկոպոսն: Եւ նոյնժամայն հանեալ ազատեաց զամենեսեան, եւ առաքեաց զսուրբն Ստեփաննոս թագաւորական նաւօք յաթոռն իւր: 19. Իբրեւ եկն դարձեալ յերկիրն իւր, եգիտ զհօտն իւր ցրուեալ եւ վարատեալ, եւ սկսաւ քարոզել եւ հաստատել զնոսա ի հաւատս ճշմարիտս սուրբ Երրորդութեանն: Եւ ասէ ցժողովուրդն. Տեսէք եղբարք թէ որչափ անցք անցին ընդ մեզ եւ ընդ ձեզ յայսմ դառն ժամանակիս, այլ Աստուած իւր ամենակարող զօրութեամբն զհակառակորդսն յամօթ արար, եւ զձեզ հաստատեաց ի սէրն իւր եւ ի կամսն: Եւ ժողովեալ զամենեսեան գոհանայր զՏեառնէ ասելով. Երկայնամիտ եւ բազումողորմ Աստուած, գոհանամ զքէն զի վերստին արժանի եղէ հօտի իմոյ: 20. Էր սուրբն Ստեփաննոս ողորմած աղքատաց, ժողովող օտարաց, կերակրիչ եւ այցելու որբոց եւ այրեաց, քաղցր եւ բարի բնութեամբ, մինչ գրեթէ զամենայն սրբոց հարցն զվարսն եւ զառաքինութիւնս առ ինքն ժողովեաց: Էր եւ յամենայնի սուրբն յառաջատես, զի զոր ինչ լինելոց էր յառաջագոյն պատմէր:

August 10 • 103

18.

A few days later the cursed emperor died and, according to his merits, his soul went down into the depths of the abyss. After him his son Constantine Kopronymos93 became emperor; he was a believer in Christ and orthodox.94 They brought from the Khazars, from the city of Kerch95, the daughter of their king Virkor in order to marry Constantine. The name of his queen was Irene. When the queen arrived [in Constantinople] there was peace, just like her name,96 throughout the entire land. Since Queen Irene had previously heard of the report of the miracles of the holy Stephen, she said to the emperor, “I wish to ask something from you.” And he responded, “Ask whatever you wish.” She said, “I wish that you free that bishop who is being detained in prison.” So he immediately had [the prisoners] brought out and he freed them all. He sent the holy Stephen back to his seat accompanied by royal ships. 19. When he returned to his own land, [Bishop Stephen] found that his flock was driven off and scattered. So he began to preach and to reaffirm them in the true faith of the Holy Trinity. He said to the people, “See, brothers, how much has transpired among us and among you in these bitter times, but that God, by His all-powerful might, has put all His enemies to shame, and He has restored you in His love and in His will.” He then assembled them all and began to give glory to the Lord, saying, “O long-suffering and merciful God, I give You praise that I have once again been made worthy of my flock.” 20. The holy Stephen was charitable to the poor and welcoming to strangers; he fed and visited orphans and widows. He was good and charming by nature, to the point that he had collected in himself nearly all the lives and virtues of the holy fathers. The holy one was also prescient in all things for he would recount what was about to happen before it did.

Constantine V was emperor of Byzantium from 741 to 775. Like Emperor Leo, Constantine was a prominent iconoclast and vilified in Byzantine sources, so this phrase is puzzling; perhaps it is a later gloss by a misguided scribe. 95 Kerch is located at nearly the easternmost point of the Crimean peninsula, approximately eighty miles northeast of Sougdaia. 96 Irene, Gk. eirēnē, means ‘peace’. 93 94

104 • Yaysmawurkʿ

21.

Եւ եղեւ ի ժամանակին յայնմիկ թագաւորն Վիրխոր բնակէր ի Կերչն. կոչեաց զիշխանն Սուղտային որոյ անուն էր Գէորգ, մականունն Թարխան, ի պատճառս ինչ. եւ նա երկնչէր երթալ: Եկեալ առ սուրբն Ստեփաննոս ասէ. Հայր սուրբ, կոչէ զիս թագաւորն, եւ յերկուս բաժանի միտք իմ թէ յինչ պէտս կոչէ զիս: Ասէ սուրբն. Մի երկնչիր, որդեակ, բարիոք է կոչումդ այդ. կոչէ զքեզ զի ըստ աշխարհի սահմանի ամուսնացուսցէ զքեզ ընդ կանայս. այլ դու ոչ միաբանիս ընդ կնոջն երեք ամ, այլ յետ երեք ամին գաս եւ շինես եկեղեցի յանուն սրբոյ Երրորդութեանն, եւ ապա միաբանիս ընդ կնոջն եւ որչափ երթա . . . եւ փառաւոր լինիս որպէս . . . 22. . . . մի սրբոյն . . . ըստ հաճոյիցն Աստուծոյ . . . այլ նա ոչ . . . վարկանելով զինքն . . . եւ դարձեալ երկրորդ . . . իրանա . . . եւ ոչ լսէր ասէր դժուարակիր է բեռն, եւ յայն . . . կաւագն յեկեղեցին յաւ . . . միթէ մոռասցի զիս . . . սուրբ եպիսկոպոսն . . . խորհուրդ սարկաւագին, յղեաց առ նա զկղերիկոսն իւր կոչել առ ինքն, եւ նա ոչ կամեցաւ գալ: Եւ երանելին ոչ նեղասրտեցաւ ընդ չգալ սարկաւագին, եւ դարձեալ յղեաց առ նա քահանայ մի եւ ասէ. Եկ եւ եթէ ոչ գաս . . . ես, եւ ոչ առ յանձն զբանս սրբոյն . . . բայց յետոյ զղջացաւ եւ զմտաւ ած զբան տէրունական զոր առ սուրբ առաքեալ . . . ասէ եթէ Զոր կապէք կապեալ է եւ զոր արձակէք արձակեալ է: Եւ յարուցեալ անյապաղ եկն առ սուրբ եպիսկոպոսն, անկաւ յոտս նորա եւ խնդրէր զթողութուն: Եւ ասէ սուրբն. Զամենայն տեսակս առաքինութեան կատարեալ ունիս, արդ մի անլսող լինիր բանից իմոց. Ադամ ոչ լուաւ հրամանաց արարչին եւ զմահ ժառանգեաց որդեակ: Եւ խնդրեաց եպիսկոպոսն ջուր ի սարկաւագէն, զի լուասցէ զձեռսն. եւ նա առեալ եբեր. եւ սուրբ եպիսկոպոսն ընդ բանիւ արար զջուրն զի մի հեղցի. եւ յորժամ եբեր զի հեղցէ զջուրն ի ձեռսն ոչ շարժէր ամենեւին ջուրն, եւ հիացաւ սարկաւագն: Ասէ եպիսկոպոսն. Տես որդեակ, զլոյծ ջուր որ անշունչ է եւ անիմաստ թէ ո՞րպէս հնագանդի հրամանին Աստուծոյ: Որդեակ, լուր խրատու իմոյ զի մի կրեսցես զոր անհնազանդքն կրեցին Կորխ եւ Դադան: Եւ սարկաւագն անկեալ առ ոտս եպիսկոպոսին ասէ. Հնազանդիմ հրամանաց քոց մինչեւ ի մահ:

August 10 • 105

21.

At that time King Virkor was living in Kertsch. He summoned the prefect of Sougdaia whose name was George, surnamed Tharkhan, on various issues, but [George] was afraid to go. He went to the holy Stephen and said, “Holy Father, the king has summoned me but I am a bit apprehensive as to the reason why he has summoned me.” The holy one assured him, “Do not fear, my son, your being summoned is a good thing. [The king] has summoned you so that, according to the customs of his country, he might give you a wife in marriage. But you will not be united with that woman for three years; then, after those three years you will go and build a church in the name of the Holy Trinity, and then you will be united with your wife.97 22. . . . He sent a cleric to him to summon him to come, but he refused to go. And the blessed one became impatient that the deacon had not yet come, so again he sent a priest to him and said, “Come! And if you don’t come . . .” But he did not accept the words of the holy one. Afterwards, however, he felt compunction and he recalled the words of the Lord that He spoke to His holy Apostles: “Whatever you bind is bound and whatever you loose is loosed.” (Matthew 16:19, 18:18) He rose up without delay and went to the holy bishop, fell at his feet and asked him his wishes. And the holy one responded, “You have attained all sorts of virtues; now then, do not be deaf to my words. Adam did not listen to the command of the Creator and he, my son, inherited death.98 The bishop then asked the deacon for some water in order to wash his hands, and he went and brought some back. But the holy bishop, by his word, made it so that the water would not pour out, so when [the deacon] went to pour the water out on the hands [of the bishop] the water would not move at all and the deacon became dumbfounded. The bishop then said, “See, my son, how this liquid water that has no breath nor intelligence is obedient to the command of God! Listen, my son, to my counsel lest you suffer what the disobedient Korah and Dathan had to suffer.99 Then the deacon fell at the feet of the bishop and said, “I will be obedient to your commands even unto death.”

The manuscript is again too damaged here to read; the end of this paragraph and the beginning of the next is unintelligible. 98 Cf. Genesis 3:17-19. 99 Cf. Numbers 16:1-35. 97

106 • Yaysmawurkʿ

23.

Եւ յաւուր կիւրակէի ժողովեալ զամնայն ժառանգաւորս եկեղեցւոյն ձեռնադրեաց զնա քահանայ: Եւ էր ի ժամանակին յայնմիկ սուրբն Ստեփաննոս ամաց եօթանասնից, հասեալ ի բարիոք ծերութեան, եւ իմացեալ հոգւով զվախճանն իւր, եւ ժողովեաց զամենայն քահանայսն եւ զիշխանսն, զկրօնաւորսն, զռամիկսն եւ զամենայն ժողովուրդս իւր առ հասարակ զքրիստոնեայսն, օրհնեաց զնոսա եւ խրատեաց աստուածային օրինօքն, յանձնեալ զնոսա Տեառն ասելով. Որդեակք իմ, ժամանակ իմ մերձեալ է, եւ երթամ առ այն որում անձկացեալ եմ ի մանկութենէ իմէ: Եւ ողջունեալ զամենեսեան հանգեաւ խաղաղութեամբ ի Քրիստոս ի Դեկտեմբերի ԺԵ, յաւուր տօնի Ելեւթերիոսի եպիսկոպոսին եւ Յակոբայ Մծբնայ հայրապետին: 24. Եւ էր սուրբն ամաց ԼԵ յորժամ եպիսկոպոս ձեռնադրեցաւ, եւ կալաւ զաթոռ եպիսկոպոսութեան ԼԵ ամ: Եւ յորժամ ժողովեցան քահանայքն յեկեղեցին ամփոփել զսուրբն, այր ոմն Եփրեմ անուն խաւարեալ յաչացն լուսոյ ի բազում աւուրս եկն անկաւ առ ոտս սրբոյն եւ համբուրեաց զերեսն, եւ առժամայն լուսաւորեցան աչքն եւ ետես լոյս փառաւորելով զԱստուած եւ զսուրբսն նորա: . . . եդին ի տապանի . . . յետ ժամանակաց . . . եկն զորօք եւ . . . յայնոսիկ եւ գերեաց զարսն եւ զկանայսն եւ զայլսն ի սուր մատնեաց: Եւ ելեալ զօրօքն ի Սուղտայն եւ որպէս գործէր յայլ գաւառսն նոյնպէս գործէր եւ յայս գաւառս . . . ամբաւ մեղաց շաղախէր զերկիր, առեալ զքաղաքն Սուղատ, եւ մտեալ յեկեղեցի սրբոյն Ստեփաննոսի յափշտակեաց զամենայն անօթս եկեղեցոյն, զոսկեղէնս եւ զարծաթեղէնս եւ զպատուական հանդերձսն. Եւ յորժամ . . . գիտաց է . . . զօրաց իւրոց առժամայն չորացան ձեռքն եւ երեսքն յետս դարձան եւ ոչ կարէր շարժել, այլ դողայր ամենայն անձամբն, եւ յահի եղեալ ամենայն զօրացն եւ դարձեալ եդին զամենայն սպաս եկեղեցւոյ ի տեղի իւր, եւ ապա ուղղեցաւ երեսն եւ ամենայն անձն: Եւ հաւատաց յԱստուած եւ մկրտեցաւ յանուն սուրբ Երրորդութեանն: Եւ ել համբաւ սքանչելեացն ընդ ամենայն աշխարհն, եւ յայնմհետէ այլ ոք ոչ իշխէր խոբել ի սպասու եկեղեցւոյ սուրբ հայրապետին Ստեփաննոսի:

August 10 • 107

23.

On a Sunday [Bp. Stephen] assembled all the clergy of the church and ordained [the deacon] a priest. At that time the holy Stephen was seventy years old. He had obtained a good old age and, by the Spirit, he knew his end [was near]. So he gathered all the priests, nobles, monks, the laity, and the entire assembly of Christian people, blessed them and gave them counsel from the divine laws. He then commended them to the Lord saying, “My children, my time has drawn near, and I am going to that One for whom I have been longing since my youth.” And he gave them all his farewells, and he then fell peacefully asleep in Christ on the fifteenth of December, on the day of the Feast of the archbishop Eleutherios and of Jacob, the patriarch of Nisibis.100 24. The holy one was thirty-five years old when he was consecrated bishop, and he occupied the episcopal throne for thirty-five years. When the priests gathered in the church in order to inter the holy one, a certain man named Ephrem, who had lost the light of his eyes a long time ago, came up and fell at the feet of the holy one and kissed his face. Immediately, his eyes regained their sight. He saw light and gave glory to God and to His holy one. . . . They laid him in a tomb . . . he came with troops . . . he exiled both men and women and put others to the sword. He went up, with his troops, to Sougdaia and began to do in that region just as he had done in other regions . . . he polluted the land with sin and seized the city of Sougdaia, entered into the Church of Saint Stephen and plundered all the gold and silver vessels of the church, as well as the sacred vestments. And when . . . he realized . . . of his troops his hands immediately dried up and his head turned around and he was unable to move it back, and so began to tremble throughout his entire body. All his soldiers were overcome with fear and they returned all the vessels of the church to their place, and then his head straightened out as well as his entire body. And he believed in God and was baptized in the name of the holy Trinity. And the account of those miracles went out throughout the entire land, and from that point on no one else dared to steal any of the vessels from the Church of the patriarch Saint Stephen.

See Bayan, Le Synaxaire Armenien V, 45-54. Jacob is also celebrated on January 13; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—January, 128-133. 100

108 • Yaysmawurkʿ

25.

Ի ժամանակին յայնմիկ ելեալ ի Շրսաւնու բարեպաշտ թագուհին Աննա անուն, երթեալ ի Կերչն հիւանդացաւ ի ճանապարհին եւ տագնապէր ի ցաւոյն: Եւ քանզի յառաջագոյն լուեալ էր զհաբաւ սքանչելեաց սրբոյն Ստեփաննոսի, աղաչէր զԱստուած եւ զսուրբ վկայն փարատիլ ցաւոյն, եւ յանկարծակի զարմացումն անկաւ ի վերայ, եւ տեսեալ զսուրբն Ստեփաննոս զի ասէր. Մի երկնչիր, վաղուեանն յայսմ ժամուս եղիցիս ողջացեալ ի հիւանդութենէ քո, իմով բարեխօսութեամբ. եւ վաղուեան աւուրն ողջացաւ այնպէս, որպէս թէ չիցէ անկեալ յախտ հիւանդութեան, եւ յղարկեաց ընծայս եկեղեցւոյն եւ սրբոյ սեղանոյն թագաւորական հանդերձս, եւ այլ ինչս բազումս, եւ գոհանայր զԱստուծոյ եւ զսրբոյն Ստեփաննոսէ: 26. Եւ այլ բազում նշանս եւ սքանչելիս արար սուրբն Ստեփաննոս եւ առնէ, բայց զի ի բազմէն զսակաւն գրեցի վասն չծանրանալոյ լսողացդ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Թէոփիլոսի Պատրիկեայ եւ որդւոյ նորա Ադամաղեայ 27.

եւ

կնոջ

նորա

Անօրէն իշխանն Եւպրոպիոյ Սատերիոս բդեաշխն յարոյց հալածանս ի վերյ եկեղեցւոյն. եւ առակեալ ի սուրբ տաճարն Աստուծոյ զզինուորսն իւր եւ յափշտակեցին զսուրբն Թէոփիլոս ի միջոցէ հաւատացելոց եւ տարան առ իշխանն Սատերիոս: Եւ նա ընդ երկար խօսելով ընդ նմա պարգեւս խոստանայր զի զոհեսցէ, ապա թէ ոչ չարաչար տանջանօք սպառնայր հանել ի կենացս: 28. Եւ սուրբն զամենայնն արհամարհելով համարձակ վկայէր զաստուածութիւնն Քրիստոսի եւ անարգէր զկուռսն. վասն որոյ հրամայեաց եւ կախեալ քերեցին զնա այնչափ մինչեւ մերկացաւ ամենայն ոսկերք նորա. եւ ապա հուր լուցին եւ արկին զնա ի ներքս: Եւ սուրբն կացեաւ ի մէջ հրոյն կարդաց առ Աստուած, եւ ել հողմն ուժգին եւ ցրուեցաւ հուրն եւ ինքն մնաց ողջ: Եւ իշխանն հրամայեաց տանել զնա եւ դնել ի ներքնումն բանդին եւ պնդել ի կոճեղս եւ փակել զբանդն զի ի սովոյ եւ ի ծարաւոյ մեռցի:

August 10 • 109

25.

In that time a devout queen, whose name was Anna, departed from Khersaon and went to Kertsch. On the way she fell ill and was tormented by the pain. Because she had previously heard the account of the miracles of Saint Stephen, she began to pray to God and to the holy martyr to take away her pain. Suddenly she fell into a trance and she beheld Saint Stephen who said, “Do not be afraid, tomorrow at this very hour you will be healed from your illness through my intercession.” On the next day she was healed so completely it was as if she had never fallen ill at all. She had gifts sent to the church, royal linens for the holy altar, and many other things. And she offered up praise for both God and Saint Stephen. 26. Saint Stephen performed many other signs and miracles and [continues to] do so [today], but I have written about only a few of the many so as not to weary those who read this.

On this day is the martyrdom of Saint Theophilos, of his wife Patricia and of his son Adamalea The bdeashk101 Soterios, the wicked ruler of Eupropios, stirred up a persecution against the church. He sent his soldiers into the holy temple of God and they carried off the holy Theophilos from among the faithful and they brought him to the ruler Soterios. He spoke a long time with [Theophilos] and promised him gifts if he would offer a sacrifice, but if he would not, then he threatened to remove him from this life by means of vicious tortures. 28. This holy one disdained all of this, boldly professed the divinity of Christ and contemned the idols. On account of this [Soterios] commanded [his soldiers] to hang him up and to flay him until every one of his bones was exposed. Then they lit a fire and threw [Theophilos] into it. The holy one stood in the midst of the fire and cried out to God. A blustery wind came up, the fire was extinguished and [Theophilos] stood there unharmed. The ruler then gave the command to take and put him in the innermost part of the prison, to bind him tightly with shackles and to close up the prison so that he might die of hunger and thirst. 27.

This term is generally translated “march-lord”, but the precise position it indicated changed over time. It, along with the other political terms used in the Yaysmawurk‘, is often used anachronistically or simply inaccurately; thus, I have chosen to leave it untranslated. 101

110 • Yaysmawurkʿ

29.

Իսկ կինն Թէոփիլոսի Պատրիկիա կայր առ դուրս բանդին ունելով ի գիրկս իւր զփոքր պատանեակն իւր Աղամաղեա, եւ կամէր տեսանել զսուրբն. եւ բանդապանն ասաց իշխանին, եւ նա հրամայեաց զի թերեւս տեսեալ զկինն եւ զորդին զղջասցի եւ հաւանեսցի զոհել: Եւ մտեալ կնոջն ընկէց զմանուկն առաջի նորա եւ անկեալ առ ոտս աղաչէր հաստատուն կալ ի վկայութիւնն եւ ի հաւատսն Քրիստոսի: Եւ յետ հինգ աւուր անսուաղ մնալոյ սրբոյն ածին զնա յատեան. Եւ կինն զհետ երթայր եւ քաջալերէր եւ յիշեցուցանէր զԴանիելէ զի համբերեաց առիւծուցն արկանիլ: 30. Եւ յորժամ ածաւ առ իշխանն եւ բազում բանիւք ստիպեալ ոչ հաւանեցաւ, արկին զնա առաջի ահաւոր գազանաց. եւ թողեալ առիւծ մի մեծ ի վերայ նորա, որ եւ պատառեաց զսուրբն, եւ այնպէս կատարեցաւ ի Տէր: 31. Յետոյ եւ սրբուհին Պատրիկեա եկաց առաջի իշխանին եւ վկայեաց զՔրիստոս հանդերձ մանկամբն զոր ի զիրկսն ունէր: Եւ բազում բանիւք ողոքեալ զնա դատաւորն եւ սպառնացեալ զի ի բաց կացցէ ի Քրիստոսէ եւ զոհեսցէ կռոցն եւ նա ոչ լուաւ: 32. Եւ հրամայեաց իշխանն տանջել զնա եւ արկանել ի ստադիոնն առաջի առիւծուց: Եւ Պատրիկեա աղօթեալ առ Աստուած եմուտ ի հանդէսն եւ մանուկն ի գիրկս իւր: Եւ եկեալ մօտ նոցա մատակ առիւծ մձ զոր տեսեալ տղայոյն ժպտեցաւ եւ ասէ. Ամէն Հօր, ամէն Որդւոյ, ամէն սուրբ Հոգւոյն ալէլուիա: Եւ պատառեալ զնոսա առիւծուն կատարեցան ի փառս Քրիստոսի յուսոյն սրբոց:

August 10 • 111

29.

Then Patricia, the wife of Theophilos, appeared at the gate of the prison holding in her arms her young child Adamalea, and she wished to see the holy one. The gatekeeper informed the ruler and [Soterios] authorized her so that perhaps when [Theophilos] saw his wife and son he might be filled with compunction and submit to making a sacrifice. But when his wife entered she put the child before him, fell at his feet and entreated him to stand firm in his witness and in his faith in Christ. Five days later they stood the holy one, who had been without food, in the tribunal. His wife followed behind, encouraged him and reminded him of [the prophet] Daniel who endured after having been thrown to the lions.102 30. When [Theophilos] was led into the king and was pressed by much goading but still did not yield, they cast him before some dreadful wild animals. They released a huge lion against him that tore the holy one to pieces, and thus he died for the Lord. 31. Afterwards, the holy Patricia stood before the ruler and bore witness to Christ with her son whom she held in her arms. With much persuasion the prefect tried to sway her and then to menace her to forsake Christ and to offer sacrifice to the idols, but she refused to listen to him. 32. Then the ruler gave the order to torture her and then to throw her to the lions in the stadium. Patricia prayed to God and then entered into the arena, with her son still in her arms. A lioness came up to them, and when her son saw it he smiled and said, “Amen to the Father, Amen to the Son, Amen to the Holy Spirit; Alleluia.” Then the lioness tore them up and they died in the glory of Christ, in the hope of the saints.

102

Cf. Daniel 6:6-24.

Նաւասարդ Ա Օգոստոսի ԺԱ

Տօն Յովհաննու Կարապետին Քրիստոսի զոր կարգեաց սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչն Հայոց Մեծաց 1.

2.

Յորժամ սուրբն Գրիգորիոս լուսաւորեաց զաշխարհս Հայաստանեաց աստուածգիտութեամբ եւ դարձան մարդիկ ի մոլորութենէ կռոցն եւ ի սնոտի պաշտամանցն, մեծազօր եւ քաջ արքայն Հայոց Տրդատ առաքեաց զնա ի Կեսարիա Կապադոկիացւոց զի ձեռնադրեսցեն զնա կաթողիկոս ամենայն Հայոց: Եւ Ղեւոնդիոս արքեպիսկոպոսն Կեսարիոյ ժողովեալ զամենայն եպիսկոպոսս իւրոյ իշխանութեանն եւ ըստ առաքելական կանոնաց աւանդեաց ի նա զպատիւն առաքելական: Եւ ետ նմա զնշխարս Յովհաննու Կարապետին որ կայր անդ, զոր եբեր Փիրմիլիանոս եպիսկոպոսն Կեսարիոյ յԵփեսոսէ. զոր տարեալ էր անդ Յովհաննէս աւետարանիչն: Ետ նմա եւ զնշխարս Աթանագինեայ եպիսկոպոսին: Եւ եկեալ անտի սրբոյն Գրիգորի հանդերձ իշխանօք որ ընդ նմա երթեալ էին ի Տարօն գաւառ եւ կամէր ի ձորակէն ի վեր ի բլուրն ելանել զի կործանեսցէ զպատկերս Վահագնի, սպիտակք ջորիք կառացն յորոց վերայ կայր նշխարք սրբոյն Յովհաննու եւ Աթանագինեայ զտեղի առին եւ ոչ շարժէին: Եւ յայտնեալ հրեշտակ Տեառն սրբոյն Գրիգորի, ասէ. Այդր հաճեցաւ Տէր բնակիլ սրբոցդ: Եւ շինեալ սրբոյն Գրիգորի ի տեղւոջն յայնմիկ մեծ եւ փառաւոր եկեղեցի յանուն սուրբ Կարապետին Քրիստոսի Յովհաննու Մկրտչին եւ անդ եդ զնշխարս նորա, յորում տեղւոջ բազում բժշկութիւնք եղեն եւ լինի մինչեւ ցայսօր որք հաւատով ապաւինին բարեխօսութեամբ սուրբ Կարապետին:

– 112 –

August 11 Navasard 1

The Feast of John, the Forerunner of Christ, which was established by Saint Grigor the Illuminator of Greater Armenia 1.

2.

The holy Grigor illumined the land of Armenia with divine teaching, and when the people turned away from the error of idols and the useless worship of them, Trdat, the mighty and brave king of Armenia,103 sent [Grigor] to Caesarea in Cappadocia to be consecrated Catholicos of all Armenia. Leontios, the archbishop of Caesarea, assembled all the bishops under his jurisdiction and, according to the apostolic canons, conferred on him the apostolic honor. And he gave [Grigor] the relics of John the Forerunner that had been there, which the bishop Firmilianos had brought to Caesarea from Ephesus, and which John the Evangelist had transported there. He also gave [Grigor] the relics of the bishop Athenogenes. The holy Grigor then departed from there along with the princes who had accompanied him, and they came to the province of Tarōn. [Grigor] wished to go from the valley up to the mountain in order to destroy the images of Vahagn, but the white mules of the carriage on which rested the relics of John and Athenogenes held their ground and would not move. Then an angel of the Lord appeared to the holy Grigor and said, “It has pleased the Lord that these saints dwell here.” So the holy Grigor built in that place a great and glorious church in the name of Saint John the Baptist, the holy forerunner of Christ, and he buried his relics there.104 Many healings took place in this church and are [still] occurring today to those who have faithful recourse to the intercession of the holy Forerunner.

Trdat, Arsacid and first Christian king of Armenia, ruled approximately from 298 to 330. The full account is included among the stories about Grigor collected in Agat‘angeghos, History of the Armenians, see, especially, 226-258, 716-816; the intervening chapters, 259-715, comprise the long catechism known as the Teaching of Saint Gregory. 103 104

– 113 –

114 • Yaysmawurkʿ

3. 4.

Եւ սահմանեաց ամ յամէ` աշխարհաժողով եւ թագաւորական տօն լինել որ օր մուտ է Նաւասարդի ամսոյ, որ է Օգոստոսի ԺԱ: Եւ զի յայնմ աւուր տօնէին Հայք Արամազդայ եւ Անահտայ եւ առասպելաբանէին վասն Արտաւազդայ որդւոյ Արտաշէսի թէ կապեալ կայ ի վեր յազատն Մասիս եւ ելանէ ի մուտն Նաւասարդի, յորժամ լեզուին երկու շունքն` սեաւ եւ սպիտակ` զկապանսն եւ առնէ վախժան աշխարհի: Եւ օրինադրեցին քուրմքն ամենայն դարբնացն հարկանել կռանաւ զսալս իւրեանց եւ զայլ գործիսս ի մինն ի Նաւասարդի զի զօրասցին կապանքն Արտաւազդայ: Արդ զի խափանեսցի ստութիւնն եւ հաստատեսցի ճշմարտութիւնն կարգեաց սուրբն Գրիգորիոս զօրս զայս տօն համաշխարհական որով փառաւորի ամենասուրբ Երրորդութիւնն յաւիտեան:

Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն սրբոյն Քսեստոսի Հռոմայ հայրապետին եւ Լաւրէնդի նորին սարկաւագին եւ Իպաւլիտոսի վկային 5.

6.

Սոքա էին յաւուրս Դէկոսի ամբարիշտ արքային: Քսեստոս Աթենացի էր եւ ուսաւ յԱթէնս զամենայն հանճարս իմաստութեան եւ երթեալ ի Հռոմ ձեռնադրեցաւ հայրապետ Հռոմայ, յետ մարտիրոսանալոյն Ստեփաննոսի Հռոմայ հայրապետին: Եւ յորժամ մտանել կամէր Դեկոս ի քաղաքն, հրամայեաց Քսեստոս նախասարկաւագին իւրոյ Լաւրէնդիոսի պահել զանօթս եկեղեցւոյն, զի մի առցեն անօրէնքն: Իսկ Լաւրէնդիոս զամենայնն վաճառեաց եւ բաշխեաց աղքատաց: Եւ Դեկոս արքայն կալաւ երկու վկայս Քրիստոսի ի Պարսիկս զԱպիոս եւ զՍենիոս եւ տարաւ զկնի իւր ի Հռոմ եւ ընկեց ի գազանս եւ ոչ մերձեցան ի նոսա եւ ապա սրով կատարեցան սուրբքն: Տարան առաջի զհայրապետն Քսեստոս եւ յոյժ բռնադատեաց զնա ուրանալ զՔրիստոս եւ նա քաջասիրտ մտօք խոստովանեցաւ զհաւատն իւր զոր ունէր առ Աստուած եւ իմաստութեամբն իւրով յանդիմանեաց զմոլորութիւն կռոցն եւ նոյնժամայն հատին զգլուխ նորա եւ Քրիստոնեայք հանդերձ Լաւրէնդիոսի թաղեցին զնա:

August 11 • 115

3. 4.

And [Grigor] decreed that there be an annual, universal and royal feast on the first day of the month of Navasard, which is the eleventh of August.105 On this day the Armenians used to celebrate Aramazd and Anahit. They also used to recount the tales about Artavazd, the son of Artashēs, who was bound on the top of noble Masis whence he went out on the first day of Navasard when two dogs, one black and one white, would lick at his chains, and he made an end to the world. Pagan priests decreed that all the blacksmiths should strike their hammers on their anvils or other metal blocks on the first day of Navasard to strengthen the chains of Artavazd.106 Then, in order to suppress this fiction and establish the truth, the holy Grigor ordained that this day be a universal feast day on which the AllHoly Trinity would be eternally glorified.107

On this day is the martyrdom of Saint Xystos, the Patriarch of Rome, of his deacon Laurentius, and of the martyr Hippolytus 5.

6.

These [three] lived in the time of the impious emperor Decius. Xystos was an Athenian and in Athens had learned all the science of philosophy. He went to Rome and was consecrated patriarch of Rome after the [previous] Roman patriarch, Stephen, had been martyred.108 When Decius had wished to enter into the city, Xystos commanded his archdeacon Laurentius to guard the sacred vessels of the church lest that impious one take them. Laurentius then sold them all and distributed [the proceeds] to the poor. The emperor Decius arrested Abios and Senios, two martyrs for Christ, in Persia, brought them back with him to Rome and threw them to the wild beasts. But [the beasts] did not draw near to him so then these holy ones were put to death by the sword. They also brought the Patriarch Xystos before [the emperor] and put great pressure on him to renounce Christ but he, with great courage of mind, professed his faith that he had in God, and by his wisdom he refuted the error of idolatry. Just then they cut off the head [of Xystos] and the Christians, along with Laurentius, buried him. Agat‘angeghos, History of the Armenians, 836. See Movsēs Xorenats‘i, History of the Armenians, II.61. 107 Agat‘angeghos, History of the Armenians, 836. This Feast Day was actually instituted “for the commemoration of the great and blessed John [the Baptist] and the holy martyr of God.” 108 Stephen was martyred in 257, and Xystos (or Sixtus) II succeeded him but was himself martyred in the year 258. Thus, these figures were actually martyred during the reign of Valerian who was Roman emperor from 253-260; Decius died in 253; see similar confusion above, note 73. 105 106

116 • Yaysmawurkʿ

7.

8.

9.

Տարան առաջի եւ զնախասարկաւագն Լաւրէնդիոս եւ ասէ. Բեր զգանձս եւ զինչս եկեղեցւոյն: Ասէ Լաւրէնդիոս. Տուք ինձ սայլս զի բերից զգանձս եւ զինչս եւ ետուն նմա սայլս լծօք եւ եզամբք որչափ եւ կամեցաւ: Եւ առեալ գնաց եւ նստոյց ի վերայ զաղքատսն եւ զկաղս եւ զկոյրս եւ զխեղս եւ որոց բաշխեաց զգանձսն եւ զինչսն, տարաւ առաջի թագաւորին: Եւ տեսեալ զնոսա բորբոքեցաւ բարկութեամբ, եւ հրամայեաց հարկանել զնա ուժգին գաւազանօք եւ յորժամ տանջեցին արկին ի բանտ: Մտանէին առ նա հիւանդք եւ ախտաժէտք, կոյրք եւ այսահարք եւ նա աղօթիւք եւ ձեռն դնելով բժշկէր զնոսա: Եւ բանդապանն Իպիլիտոս տեսեալ զսքանչելիսն հաւատաց ի Քրիստոս եւ մկրտեցաւ: Կացուցին առաջի միւսանգամ զսուրբն Լաւրէնտիոս եւ ոչ հաւանեցաւ բանից բռնաւորին եւ ոչ ուրացաւ զՔրիստոս, տարածեցին զնա ի վերայ հրացեալ շանթոյ, եւ կայր առաջի նորա մայրն իւր ունելով զաւետարանն ի ձեռին իւրում եւ քաջալերէր զնա համբերել հրոյն: Եւ սուրբն աղօթելով աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած, եւ թաղեաց զնա հաւատացեալ բանդապահն Իպիլիտոս ընդ սրբոյն Քսեստոսի: Եւ լուեալ Դեկոսի վասն Իպիլիտոսի արկ զնա ի բանտ, եւ յետ երկուց աւուրց փախեաւ ի բանդէն եւ թաղեաւ ի տան կնոջ միոյ. եւ կինն երթեալ եցոյց զնա, եւ կալեալ կացուցին առաջի թագաւորին եւ ճշմարտապէս զՔրիստոսի հաւատն խոստովանեցաւ եւ երկաթի քերչօք քերեցին զմարմինն եւ ի վայրենի երիվայր կապեցին զնա եւ քարշեցաւ ընդ քարս եւ ընդ ծառս եւ գոհանալով զԱստուծոյ աւանդեաց զհոգին: Եւ քրիստոնեայքն թաղեցին զնա ընդ սուրբն:

August 11 • 117

7.

8.

9.

Then they brought Laurentius, the archdeacon, into the presence [of the emperor] and said, “Bring here the treasures and the property of the church.” And Laurentius responded, “Give me some wagons so that I might bring the treasures and the property.” And they gave him as many wagons, with yokes and oxen, as he wished.109 He took them and went off with them. He then made the poor, the lame, the blind, and the infirm to whom he had distributed [the proceeds from] the treasures and property [of the church]. He then brought them all before the emperor. When [the emperor] saw them he erupted in anger, and gave the command to beat [Laurentius] mercilessly with clubs. After they had tortured him [in this manner] they threw him into prison. The sick, the afflicted, the blind, and the possessed drew near to him and he, by his prayers and the laying of his hand upon them, healed them all. Hippolytus, the prison guard, witnessed these miracles, came to believe in Christ and was baptized. Once again, they brought the holy Laurentius into the presence [of the emperor] but he was not persuaded by the words of that tyrant and he did not renounce Christ. They then held him over a burning fire. His mother was standing there beside him, holding a gospel-book in her hand and encouraging him to endure the fire. While the holy one was praying he handed over his spirit to God,110 and that [newly-]faithful prison guard Hippolytus buried him right near the holy Xystos. When Decius heard about Hippolytus he had him thrown into prison. Two days later, however, [Hippolytus] escaped from prison and hid himself in the house of a certain woman. The woman then went to expose him. [Hippolytus] was arrested and stood in the presence of the emperor, where he truly professed his faith in Christ.111 They then flayed his flesh with iron rakes and then bound him onto a wild horse, who dragged [Hippolytus] over stones and stumps, but his gave praise to God and handed over his spirit to God. Some Christians buried him alongside the holy one.

109

Bayan’s version B states that it was precisely three carts that Laurentius received; Bayan,

Le Synaxaire Armenien I, 360. Bayan’s version B adds here the quotation that Laurentius is so well known for in the west: “Look, [only] half my body is barbecued (Arm., xorovets‘aw). Come, turn me over on the other side so that it too might be barbecued and that I might become a perfect sacrifice for the Lord, my God”; Bayan, Le Synaxaire Armenien I, 360. 111 Bayan’s version B names another converted prison guard, Polyeuctes, as the hero of this pericope; Bayan, Le Synaxaire Armenien I, 361. 110

118 • Yaysmawurkʿ

10.

Եւ յետ եօթն աւուր մինչդեռ երթայր երիվարովն Դէկոս արքայն եղեւ խոցեալ ի հրեշտակէ եւ ի բազում վշտացն աղաղակէր եւ ասէր. Ով Իպիլիտոս, իբրեւ զգերի վարեալ քարշես զիս. եւ այնպէս չար մահուամբ սատակեցաւ: 11. Կատարեցան սուրբ վկայքս Քրիստոսի Նաւասարդի Ա եւ Օգոստոսի ԺԱ: 12. Եւ յայսմ աւուր վկայութիւն սրբուհւոյ կուսին Սուզինէ` որ ի Հռոմ կատարեցաւ ի ժամանակս Դիոկլիտիանոսի:

August 11 • 119

10.

A week later, while the emperor Decius was travelling on a horse, he was wounded by an angel, and because of his great pain he cried out and said, “O Hippolytus, you take me and drag me away like a slave.” In this manner [Decius] suffered a violent death. 11. These holy martyrs for Christ were killed on the first of Navasard, the eleventh of August. 12. On this day is the martyrdom of the holy virgin Susan who died in Rome during the time of Diocletian.

Նաւասարդ Բ Օգոստոսի ԺԲ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Անիկտոսի եւ Փաւտիոսի 1.

2.

Այսմ սրբոց մարտիրոսութիւնն եղեւ այսպէս: Դիոկղետիանոս անօրէն արքայն գնաց ի Նիկոմիդեա քաղաքն եւ հրամայեաց զի վասն քրիստոնէից պատրաստեսցեն անօթս տանջանաց եւ ամենեքեան յահի եղեն: Իսկ սուրբն Անիկտոս տեսեալ զերկիւղ ժողովրդեանն, ունելով ընդ ինքեան զազգակիցն իւր զՓաւտիոս ի մէջ ամբոխին ծաղր առնէր զչար խորհուրդս արքային եւ աղաղակեաց մեծաձայն Քրիստոնեայ եմ, Քրիստոսի ծառայ: Եւ սկսաւ զաստուածիմաստ խոստովանութիւնն պաշտել, զՔրիստոսի անսկզբնական ծնունդն ի Հօրէ, եւ ի յետին ժամանակս զգալուստն Քրիստոսի վասն փրկութեան մարդկան եւ յանդիմանեաց յանուանէ զամենայն աստուածս հեթանոսաց: Եւ լուեալ Դիոկղետիանոս որ ի բանից նորա բազումք հաւատացին ի Քրիստոս, բարկացաւ յոյժ, եւ եհերձ զոձիս հանդերձից եւ զքղամիդն եւ հրամայեաց զօրականացն սրով սպանանել եւ կոտորել զամենեսեան որք հաւատացին ի Քրիստոս: Բայց ստրատելատն Պլակիդաս արգել եւ դարձոյց ի քաղցրութիւն արքային: Եւ զսուրբն Անիկտոս գան հարին ուժգին մինչեւ ոսկերքն բացան եւ կապեցին զձեռսն եւ զոտսն եւ ընկեցին առաջի մեծ եւ ահաւոր առիւծոյ եւ սուրբն երկեաւ յոյժ եւ քրտունք իջանէին յերեսացն եւ տեսեալ զնա առիւծոյն աջ թաթովն որպէս սպունգաւ սրբէր զքրտունսն: Եւ սուրբն Անիկտոս ետես զսքանչելիսն եւ փառս ետ Աստուծոյ: Եւ նոյնժամայն եղեւ շարժ մեծ եւ անկաւ բագինն Հերակլեայ եւ մանր խորտակեցաւ, եւ հիւսիսական կողմն քաղաքին կործանեցաւ եւ բազումք ի հեթանոսացն մեռան:

– 120 –

August 12 Navasard 2

The martyrdom of Saints Anicetos and Photios 1.

2.

The martyrdom of these saints took place in the following manner. The wicked emperor Diocletian went to Nicomedia and gave the command that they prepare instruments of torture for the Christians, and everyone was overcome with terror. When the holy Anicetos saw the fear of the people (he had with him his kinsman Photios) he began to mock the wicked designs of the emperor and, in the middle of a crowd, cried out in a loud voice, “I am a Christian, a servant of Christ.” And he began to put forth a divinely inspired profession: the birth of Christ from the Father without beginning and the coming of Christ in the end times for the salvation of mankind. And he condemned by name all the gods of the pagans. When Diocletian heard that due to the words [of Anicetos] many had come to believe in Christ, he became extremely angry and tore the collar off his garment and his cloak. He then commanded his soldiers to slay by the sword and to wipe out all those who had come to believe in Christ. However, Placidus, a general, contravened and brought the emperor back to civility. As for the holy Anicetos, they went and beat him so severely that his bones were exposed. They also bound his hands and his feet and threw him in front of a great, terrifying lion. The holy one was quite terrified and sweat poured down his face. When the lion saw this it wiped off the sweat with its paw as if it were a sponge. The holy Anicetos beheld this miracle and gave glory to God. At that very moment, there occurred a great earthquake and the temple of Hercules fell over and was dashed into pieces. The northern quarter of the city was also destroyed and many of the pagans perished.

– 121 –

122 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

6.

Տարան զսուրբն զի հատցեն զգլուխն, եւ ձեռք դահճացն զօսացան եւ ապա դահիճքն կապեցին զնա եւ ի հուր ընկեցին եւ հուրն շիջաւ եւ կապանքն լուծան եւ դարձեալ ընկեցին զնա յեռացեալ կաստայ եւ հրեշտակ Տեառն զեռացումն ցրտացոյց եւ սուրբն ամբողջ մնաց: Եւ տեսեալ Դիոկղետիանոսի հայհոյեաց զկուռսն եւ նզովեաց զաստուածսն իւր: Յայնժամ ընթացեալ սուրբն Փաւտիոս` համբուրեաց զսուրբն Անիկտոս, եւ յանդիմանեաց զարքայն ի սնոտի մոլորութիւնն: Կապեցին եւ զնա եւ երկաթի շղթայս ածին ի պարանոց նորա եւ տանէին ի բանտ: Հանդիպեցաւ նոցա սուրբն Լուկիանոս աշակերտովքն իւրովք կապեալք, համբուրեցին զմիմեանս եւ պատուիրեցին միմեանց հաստատուն կալ ի հաւատսն Քրիստոսի: Տարան զԱնիկտոս եւ զՓաւտիոս ի թէատրոնն եւ քարկոծեցին մինչեւ ծածկեցան ի քարանցն: Կապեցին զնոսա ի վայրի երիվարս եւ դադարեցին երիվարքն ի տեղւոջն եւ ոչ քարշեցին զսուրբսն: Եւ դարձեալ արկին զնոսա ի բանտ եւ զերիս ամս անտես արարին: Եւ յետ երից ամաց ածին զնոսա ի ջեռուցեալ բաղանիս եւ բղխեաց ի մէջ բաղանեացն ջուր ցուրտ եւ ցրտացոյց զբաղանիսն եւ ապա բորբոքեցին հուր եւ արկին զնոսա ի մէջ հրոյն եւ սկսան աղօթել. եւ յետ աղօթիցն աւանդեցին զհոգիս իւրեանց առ Աստուած, Նաւասարդի Բ. եւ Օգոստոսի ԺԲ: Եւ ամենեւին մարմինքն ոչ այրեցան. հանին զնոսա երկաթի ճանկօք ի հրոյն եւ ազգականք սրբոցն մեծաւ պատուով եդին զնոսա ի տապանս: Եւ ընթացան ամենեքեան որք հաւատացին ի Քրիստոս եւ աղաղակեցին Քրիստոնեայք եմք եւ ընկեցին զնոսա ի հուրն: Եւ կատարեցան ի Քրիստոս ճշմարիտ խոստովանութեամբ: Յայսմ աւուր յիշատակ սուրբ սարկաւագին Եվպլիոսի` որ յետ յոլով տանջանաց ոլորակեցին, եւ ապա սրով հատին զգլուխ ի Սիկիլիա:

August 12 • 123

3.

4.

5.

6.

They led the holy one away in order to cut off his head but the hands of the executioners withered away, so the executioners then bound him and threw him into a fire. The fire [, however,] went out and his bonds fell off so this time they clasped red hot tongs onto him, but an angel of the Lord cooled down the heat and the holy one remained unharmed. When Diocletian saw this he blasphemed the idols and cursed his gods. At that moment, the holy Photios embraced the holy Anicetos and admonished the emperor for his vile corruption. So [soldiers] bound him too and wrapped iron chains around his neck and led him off to prison. The holy Lukianos, along with his disciples, met [Photios], and they embraced and enjoined one another to remain steadfast in their faith in Christ. The [soldiers] then took Anicetos and Photios to the arena and stoned them until they were covered over by stones. Then they bound them to wild horses but the horses remained in place and would not drag away those holy ones. So they again threw them into jail and left them there neglected for three years. After those three years, they brought them to a tub with boiling water but into the tub flowed cold water and it cooled down the tub. They then kindled [another] fire, threw [Anicetos and Photios] into the fire where they began to pray. After their prayers they handed over their spirits to God on the second of Navasard, the twelfth of August. But their flesh had not been burnt so relatives of the holy ones drew them out of the fire with iron talons and interred them in tombs with great honor. Then all those who professed faith in Christ ran and cried out, “We are Christians!” And they too were thrown into the fire. Thus, they all died in Christ with a true profession. On this day is the memorial of Euplios, the holy deacon, whom, after numerous tortures, they bound securely and cut off his head in Sicily.112

112

Euplios was martyred during the reign of Diocletian.

Նաւասարդ Գ Օգոստոսի ԺԳ

Յիշատակ սրբոց հայրապետացն Հայոց Գրիգորի Վկայասիրի եւ Գրիգորի եւ Ներսեսի Երգեցողի 1.

2.

3.

Սուրբ հայրապետքս այսոքիկ էին յազգէ սրբոյն Գրիգորի Հայոց Լուսաւորչին ի Պարթեւական տոհմէ, Գրիգորիոս Վկայասէրն որդի էր Գրիգորի Մագիստրոսի եւ էր անուն նորա ի ծնողացն Վահրամ որ է անձրեւ: Եւ իբրեւ ձեռնադրեցաւ կաթոլիկոս անուանեցաւ Գրիգորիս որ է հսկող եւ արթուն. եւ կացեալ ի կաթողիկոսութեանն ժամանակս ինչ. հովուէր զհօտս իւր ուղղափառութեամբ ըստ իւրոյ նախնեացն կարգի: Եւ նորոգեաց զամենայն կարգս եղծեալս եւ խանգարեալս, եւ զի էր սիրող վկայից Քրիստոսի, մեծարէր եւ առնէր զյիշատակս նոցա անխափան եւ կարգէր տօնից նոցա գիրս մարգարէականս եւ առաքելականս եւ աւետարանս խորհրդաւորս: Կամեցաւ գնալ ի Կոստանդինուպօլիս զի թարգմանեսցէ զպատմութիւնս սրբոցն եւ զճառս ներբողականս, որ ոչ գտանիւր առ մեզ հայ լեզուով եւ գրով: Եւ ձեռնադրեաց զԳէորգ վարդապետն փոխանորդ իւր, եւ ինքն գնաց ի թագաւորեալ քաղաքն. եւ ընկալեալ եղեւ ի թագաւորէն եւ ի պատրիարգէն Յունաց բազում մեծարանօք:

– 124 –

August 13 Navasard 3

The Memorial of the holy Armenian patriarchs Grigor Vkayasēr, Grigor [III] and Nersēs the Poet 1.

2.

3.

These holy patriarchs were from the family of Grigor, the Illuminator of Armenia, from the Parthian race.113 Grigor Vkayasēr was the son of Grigor Magistros, and the name his parents gave him was Vahram, which means ‘rain’. When he was consecrated catholicos he was given the name Grigor, which means ‘vigilant’ or ‘watchful’.114 He served for a relatively long time as catholicos, and he shepherded his flock in orthodoxy according to what was laid down by his predecessors.115 He restored many ordinances that had been abolished or corrupted. Because he was a lover of the martyrs of Christ, he honored them and celebrated their memorials without exception, and he assigned for their feast days appropriate readings from the prophets, the apostolic letters and from the gospels.116 [Grigor] wished to go to Constantinople in order to translate the histories of the saints and the panegyrical homilies that were not to be found in our Armenian language or among our writings. He ordained Gevorg Vardapet as his vicar117, and he himself went off to the imperial city. He was received with great honors there by the emperor as well as by the patriarch of the Greeks. The Pahlavuni family, to which these three important figures belonged, was a powerful medieval Armenian family, and they were extremely proud of their genealogical connection to Grigor the Illuminator and his Parthian origins; see, for example, The Chronicle of Matthew of Edessa, I.77. 114 See note 64, above. 115 Grigor was catholicos from 1066 to 1105. 116 It was for this reason that he was given the appellation Vkayasēr (‘lover of martyrs’ or, sometimes, ‘martyrophile’) by which he has been known for centuries. 117 See note 119, below. 113

– 125 –

126 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

Եւ իբրեւ կատարեաց զգործն յոր երթեալն էր, ետ զթարգմանեալ գիրսն ի քուերորդին իւր ի հոմանունն Գրիգորիս, յառաջ քան զնա երթալ յաշխարհն Գերմանիկոյ առ իշխանն Վասիլ: Զկնի նաւարկեալ եւ նորա գալ ուժգնակի հողմաշնչեալ տարաւ զնոսա յԵգիպտոս եւ ելեալ ի ցամաք Խալիֆայն Եգիպտոսի մեծարանօք պատուեաց զեպիսկոպոսն Գրիգոր եւ ոչ ետ նմա դառնալ ի տուն իւր առ կաթողիկոսն: Եւ եկեալ կաթողիկոսին եւ լուեալ եթէ յԵգիպտոս է գնաց յԵրուսաղէմ եւ անտի յԵգիպտոս, եւ ձեռնադրեաց զնա կաթողիկոս Եգիպտոսի. եւ նա բազմացոյց զքրիստոնեայսն որ անդ: Եւ Տէր Գրիգորիս առեալ զթարգմանեալ գիրսն եկն ի Քեսոն, ի Կարմիր Վանքն եւ անդ կացեալ յոլով ժամանակս եւ անկեալ ի հիւանդութիւն կոչեաց առ ինքն զՏէր Բարսեղ զազգականն իւր, զոր ետ ձեռնադրել Կիւրիկէ Բագրատունի ի Լաւռէ. եւ յանձնեաց ի նա զհօտ իւր եւ զերկուս մանկունս զորդիս քուերորդւոյ իւրոյ զԳրիգոր եւ զՆերսէս եւ ինքն աւանդեաց զսուրբ հոգին իւր ի ձեռս Աստուծոյ: Եւ Տէր Բարսեղ սնոյց զնոսա խրատու եւ իմաստութեամբ Տեառն եւ ձեռնադրեաց զԳրիգոր եպիսկոպոս: Եւ Տէր Բարսեղ առնէր շինուածս ինչ ի Կարմիր վանքն, անկաւ փայտ ինչ ի վերայ նորա եւ ջախջախեաց զնա: Եւ մինչդեռ ոգւով էր` ձեռնադրեաց զԳրիգոր կաթողիկոս եւ ինքն վախճանեցաւ, կալեալ զաթոռն ամս ԺԳ:

August 13 • 127

4.

5.

6.

7.

When he finished the task for which he had come, he handed the writings he had translated to his nephew whose name was also Grigor, for he was going before him to the region of Germanikeia118, to prince Barsegh. Later, he boarded a ship to go there too but a violent wind came up and took them to Egypt. When they reached dry land, the Egyptian Caliph favored the bishop Grigor with great honors, but he did not permit him to return home to the catholicos. When the catholicos [Vkayasēr] came and heard that [Grigor] was in Egypt, he travelled to Jerusalem and from there to Egypt. There he ordained [his nephew Grigor] catholicos119 of Egypt where he increased the number of Christians. Tēr Grigor took his translations and went to Kesun, to Karmir Vank‘, where he remained for quite some time. When he fell into an illness, he summoned to himself his kinsman Tēr Barsegh whom he had sent to ordain Kiwrikē Bagratuni at Lori. He entrusted to him his flock120 as well as his two young nephews Grigor and Nersēs. He then handed over his spirit into the hands of God. Tēr Barsegh raised up [those two young nephews] in the counsel and the wisdom of the Lord, and he ordained Grigor as bishop. Tēr Barsegh was having some buildings erected at Karmir Vank‘ when a log fell upon him and crushed him. While he still had breath, he ordained Grigor as Catholicos and he himself died having held the throne for thirteen years.121

Modern Marash, as above, note 67. The Chronicle of Matthew of Edessa, II.63; later, in II.83 Matthew laments the situation in Armenia at that time which produced at least six different catholicoi. See also Ormanian, The Church of Armenia, 53-55, 234, and Maksoudian, Chosen of God, 40-43. 120 Barsegh of Ani succeeded Grigor Vkayasēr as Catholicos, and occupied that position from 1105 to 1113. 121 As just noted, he actually served as Catholicos for only eight years. 118 119

128 • Yaysmawurkʿ

8.

9.

Եւ Տէր Գրիգոր եղեւ այր ընտիր եւ ուսումնասէր եւ ձեռնադրեաց զՆերսէս եղբայր իւր եպիսկոպոս եւ էր նա այր բանաւոր եւ գիտնական լցեալ աստուածային շնորհօք, հեզ, խոնարհամիտ, ողորմած: Եւ կաթողիկոսն Գրիգորիոս գնեաց զՀռոմկլայն ի Ֆռանկ իշխանէ միոջէ որում անուն էր Ճօսլին եւ անդ փսխեաց զկաթողիկոսարանն, զի մինչեւ ցայն բնակէր նա ի բերդն որ կոչի Ծովք: Եւ սա եւս ետ թարգմանել գիրս բազումս եւ կացեալ ուղղափառութեամբ մինչեւ ի խորին ծերութիւն` խաղաղական մահուամբ հանգեաւ ի Քրիստոս եւ թաղեցաւ ի Հռոմկլայն, վարեալ զկաթողիկոսութիւնն ամս ԾԴ: Եւ յաջորդեաց զաթոռն սուրբն Ներսէս աղբայր նորա: Սա էր այր իմաստուն եւ բանաւոր, արար շարականս եւ երգս հոգեւորս գեղեցիկ եւ քաղցր եղանակաւ, տաղս` մեղեգիս` ըստ գրոյ անուան իւրոյ, գանձն նովին անուամբ, ոտանաւորս գեղեցկայարմարս, զհին եւ զնոր կտակարանս ի միասին հաւաքեալ, երկհազարեան տամբք յանգական: Խոստովանութիւնս հաւատոյ ԷՃ տունս. ճշմարիտ խոստովանութիւն ուղղափառութեամբ եւ աստուածաբանութեամբ լի` ըստ Հայաստանեան եկեղեցեացս կարգի առ թագաւորն Յունաց Մանիլ, եւ առ փեսայ նորին Ալեքն. ի վերայ այբենիցն հայոց զանազան ոճով եւ անդրադարձութեամբ բնախօսութեամբ: Արար եւ մեկնութիւն աւետարանին Մատթէոսի եւ ճառս ներբողականս հրեշտակապետացն, եւ թուղթս բազումս ազգի ազգի յօրինուածովք:

August 13 • 129

8.

9.

Tēr Grigor was a worthy man and a lover of learning. He ordained as bishop his brother Nersēs, who was both an intelligent and learned man, and who was filled with divine graces.122 He was also meek, humble and compassionate. Grigor the Catholios purchased Hromkla from a certain Frankish prince whose name was Jocelyn; he then moved the catholiocossate there as until that time he had been living in a fortress called Tsovk‘. He himself continued to translate a great number of writings. He lived a life in orthodoxy until a very advanced age when he peacefully fell asleep in Christ. He was buried in Hromkla having been catholicos for fifty-four years123. His brother, the holy Nersēs, succeeded him onto the throne.124 He was a wise and erudite man who composed sharakans, beautiful spiritual hymns with pleasant tones, taghs, melodies, according to the letters of his name, gandz125 by the same name, beautifully constructed melodies from the Old and New Testaments, and two thousand rhymed verses, a profession of faith of seven hundred verses, a true profession full of orthodox theology according to the rule of the Armenian Church [which he wrote] to Manuel the Byzantine emperor and to his son-in-law Alexios.126 [He also composed a treatise] in a multiform style on the Armenian alphabet with examples from the natural world. He also composed a Commentary on the Gospel of Matthew, as well as many panegyrics on the archangels and numerous letters on various subjects.127

Because of these graces, this Nersēs is better known to posterity as Nersēs Shnorhali, “full of grace”. 123 Grigor III Pahlavuni was Catholicos from 1113 to 1166, the longest tenure as catholicos on record. 124 Nersēs Shnorhali served as catholicos from 1166 to 1173. 125 Literally, ‘treasure’ or ‘treasury’, this term here indicates a type of Armenian liturgical hymn for which there is no clear English equivalent. 126 Manuel I Komnenos was Byzantine emperor from 1143 to 1180, and Alexios was given the title of Protostrator. A number of letters between Manuel and Nersēs still survive; see Aram I, St. Nersēs the Gracious and Church Unity, especially, pp. 103-134, for the translation of Nersēs’ profession of faith. 127 For the many works of Nersēs Shnorhali, see Pogharean, Hay Groghner, 233-239. 122

130 • Yaysmawurkʿ

10.

Եկն առ նա իմաստասէր մի Թերիանոս անուն եւ եղեալ առ նմա յոլով ժամանակս եւ յորժամ դարձաւ ի Կոստանդինուպօլիս հարցանէին թէ ո՞րպիսի այր է Ներսէս, ասէր. Եթէ երկրորդ աստուածաբանն է նա: Եւ այսպէս կացեալ յաթոռն ամս եօթն, հանգեաւ խաղաղական մահուամբ ի Նաւասարդի Գ եւ Օգոստոսի ԺԳ. եւ թաղեցաւ ի Հռոմկլայն: 11. Եւ յաջորդեաց զաթոռն հայրապետական Տէր Գրիգոր Տղայ կոչեցեալ` որդի Վասիլ իշխանին, որ էր աւագ եղբայր Տեառն Ներսեսի: Եւ էր Տէր Գրիգոր այր վայելչահասակ` հզօր արդեամբ եւ բանիւք` զարդարեալ աստուածային գիտութեամբ` նման հօրեղբօր իւրոյ Տեառն Ներսէսի: Որ եւ արար բազում բարեկարգութիւնս յեկեղեցիս Հայաստանեայց, եւ առաքինի վարուք կեցեալ` հանգեաւ ի Քրիստոս:

Յայսմ աւուր վկայութիւն Մարկելոսի եպիսկոպոսի Ապամիոյ Ասորոց 12.

Երանելին Մարկելոս էր ի Կիպրոսէ, յաւուրս բարեպաշտ թագաւորին Թէոդոսի եւ իմաստութեամբն եւ բարի վարդապետութեամբն իւրով լուսաւորէր զամենեսեան եւ զարմանային ընդ աստուածահաճոյ վարս նորա: 13. Եւ յորժամ հանգեաւ եպիսկոպոսն Ապամիոյ ժողովեցան ամենեքեան եւ տարան առ մետրապօլիտն զՄարկեղոս եւ ձեռնադրեցին զնա եպիսկոպոս Ապամիս քաղաքին: Եւ ետես որ դեռ եւս կռապաշտք էին ի քաղաքին եւ կռոց տաճար` յորում էր բագինն Արամազդայ, գնաց ի կործանել, եւ դեւքն ծածկէին զդուռն տաճարին եւ ոչ կարէին գտանել, եւ ցոլմունս եւ հուր երեւեցուցանէին: 14. Եւ հրամայեաց քրիստոնէիցն եւ կուտեցին շուրջ զտաճարովն փայտ եւ ինքն առեալ ջուր օրհնեաց եւ ցանեաց ի վերայ փայտին եւ վառեցին հրով, եւ կալան զորմունս տաճարին եւ իբրեւ զփայտ այրեցան քարինքն եւ կործանեցան մինչեւ ի հիմն: Նոյնպէս եւ մարմարիոնեայ սիւնք տաճարին եւ բագինքն եւ ձեղունքն իբրեւ զմոխիր հնոցի եղեն եւ ի սպառ ոչնչացաւ տաճարն:

August 13 • 131

10.

A certain philosopher, Therianos by name, came to him and spent quite some time with him. When he returned to Constantinople, he was asked what sort of man Nersēs was. He responded that he was a second Theologian.128 In this manner [Nersēs] was on the throne for seven years. He fell asleep in a peaceful death on the third of Navasard, the thirteenth of August. He too was buried in Hromkla. 11. Tēr Grigor, surnamed Tghay, then succeeded to the patriarchal throne.129 He was the son of Prince Barsegh, who was an older brother of Tēr Nersēs. [Grigor] was of fine stature, meritorious in deed and in word, and enriched with divine knowledge just like his uncle Tēr Nersēs. He too brought about many reforms in the Armenian Church. He lived a virtuous life and fell asleep in Christ.

On this day is the martyrdom of Marcellus, the bishop of Apamaea in Syria 12.

The blessed Marcellus was from Cyprus, [and lived] during the time of the orthodox emperor Theodosius.130 With wisdom and by his excellent teaching he enlightened everyone and they marveled at his God-pleasing life. 13. When the bishop of Apamaea passed away everyone gathered together and took Marcellus to the metropolitan and had him ordained bishop of Apamaea. He saw that there were still idolaters in the city and even an idol temple in which there was an altar to Aramazd. He went there to destroy it, but the demons hid the gate of the temple so that no one could find it. Then they made lightning and fire appear there. 14. [Marcellus] then gave the command to the Christians and they heaped up wood around the temple. He himself then took some water, blessed it and sprinkled it over the wood. The wood then burst into flame and took hold of the walls of the temple, and the stones burned like wood and came down right to the foundation. In the same way, the marble columns of the temple, the altars and the ceiling became like the ashes of an incinerator, and the temple was utterly annihilated. That is after Gregory of Nazianzus (329/330-390/1) who was known as ‘the Theologian’, Arm., Astuadzaban . He is celebrated on January 25; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion–January, 208-215. 129 Grigor IV Tghay [i.e., young man] served as catholicos from 1173 to 1193. 130 Theodosius I, the Great, the first of the truly orthodox emperors, reigned from 378 to 395. He is remembered in the Yaysmawurk‘ on January 19; see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: January, 168-171. 128

132 • Yaysmawurkʿ

15.

Եւ մոլեցան կռապաշտքն եւ մեծաւ բարկութեամբ դիմեցին ի վերայ եպիսկոպոսին Մարկելիոսի, կալան զնա եւ ընկեցին ի մէջ հրոյն: Եւ այնպէս վասն հաւատոցն Քրիստոսի երանելի մահուամբ կատարեցաւ Օգոստոսի ԺԳ: Եւ երթեալ քրիստոնէիցն հանին ի հրոյն զմարմինն եւ թաղեցին յեպիսկոպոսարանին: 16. Յայսմ աւուր ճգնութիւն սրբոց հարցն Սերգիու եւ Ստեփաննոսի եւ փոխումն նշխարաց սուրբ հօրն Մաքսիմոսի խոստովանողին, եւ սրբասնեալ թագուհեացն Քսենեայ եւ Եւդոկիայ: Եւ վկայութիւն սրբոյն Իպողիտոսի վկայի ի Հռոմ եւ Կոնկոռտէ սնուցողին իւրոյ եւ տասն եւ ինն այլ վկայից ընտանեաց նոցին:

August 13 • 133

15.

The idolaters went mad and with furious anger rushed upon the bishop Marcellus. They seized him and cast him into the midst of the fire. And thus, due to his faith in Christ, this blessed one came to his end on the thirteenth of August. The Christians then came, took his body out from the fire and buried him in the episcopal residence. 16. On this day [is celebrated] the asceticism of the holy fathers, Sergius and Stephen, the transferral of the relics of the holy father Maximus the Confessor, and those of the holy queens Xenia and Eudokia. In addition, the martyrdom of the holy martyr Hippolytus in Rome [is celebrated], as are those of Concordia his nurse, and of nineteen other martyrs from their families.

Նաւասարդ Դ Օգոստոսի ԺԴ

Տօն Նաւակատեաց եկեղեցւոյ 1.

2.

3.

Առաքելաշնորհ եւ սքանչելագործ այրն Աստուծոյ սուրբն Գրիգոր` իբրեւ ձեռնադրեցաւ Կաթողիկոս, շինեաց զմեծ զհրաշալի եկեղեցին ի Վաղարշապատ քաղաքի զսուրբ Կաթողիկէն եւ արար նաւակատիս ուրախութեան մեծի եւ համաշխարհական Կաթողիկէին Աստուծոյ` կաթողիկոսարանին առաջնոյ եւ մօր եկեղեցեացն Հայաստանեայց: Զոր աստուածային տեսլեամբն զոր ետես` նոյն ինքն սուրբ Լուսաւորիչն մեր Գրիգորիոս` զլուսեղէն սեանցն հիմնադրութիւնն եւ զձեւն աստուածային եւ հրեշտակական կամարաձեւ յօրինուածոցն` յորոյ վերայ Տէրն երեւէր եւ վկայքն սուրբք ճեմէին եւ զնշանադրութիւն` տէրունեան լուսաւոր նշանին որ անդէն: Եի զմիածին Որդին Աստուծոյ ամենայն արարածոց արքայն եւ երկնաւորաց թագաւորն բազմութեամբ անհամար լուսեղէն զօրացն երկնայնոց իջեալ անդէն, եւ ոսկի ուռամբն զյատակս երկրի բախեալ սասանեցուցանէր, եւ զբազմութիւն դիւացն որ կռովքն յաշխարհիս Հայոց յօրանային` յանդունդս առաքէր: Որով եւ ձայնքն ի սանդարամետս անդնդոցն հնչէին եւ շարժեալ ամենայն աշխարհ դղրդեալ սասանէր: Ուր անդէն հրաման առեալ յԱստուծոյ սուրբն Գրիգորիոս եւ մեծ արքայն Տրդատիոս` զմեծի եկեղեցւոյն եւ զայլ վկայարանացն զհիմունս դնէին: Եւ կատարեալ զնոյն նաւակատեօք մեծապէս կատարէին նուիրելով Տեառն եւ սրբելով, յորում եւ շող աստուածային կաթեալ իջանէր ի վերուստ ի Հօրէն լուսոյ, որում փարք յաւիտեանս:

– 134 –

August 14 Navasard 4

Feast of the consecration of the cathedral church [in Vagharshapat] 1.

2.

3.

When Saint Grigor, that miracle-working man with the graces of the Apostles, was consecrated Catholicos, he built a huge, marvelous church, the holy cathedral, in Vagharshapat. He celebrated its dedication with great joy and this public cathedral became the first seat of the catholicossate and the mother of all the churches of Armenia. This [church] was just like the one that the same Grigor, our holy Illuminator, had seen in a divine vision: the edifice of light-bearing pillars, the divine layout, the angelic symmetry of the vaulted arches on the spot above which the Lord had appeared [and where] the holy martyrs were walking around, and the appointed place for the sign – the luminous cross of the Lord who was there.131 And [Grigor saw] the only-begotten Son of God, the ruler of all creatures and the king of all celestial beings, descend with an innumerable multitude of heavenly hosts and, with a golden hammer, strike the depths of the earth and make them tremble, and send into the abyss a multitude of demons who had been exalting themselves with their idols in the land of Armenia. At this, the sounds from Tartarus echoed throughout the abyss and the entire world quaked, shook and trembled. It was in that place that Saint Grigor and the great King Trdat received from God the command to lay down the foundation of this great church and the other martyr chapels. And when they had finished they consecrated them with a lavish festal celebration and dedicated and sanctified them to the Lord, in that very place where the divine ray came down from on High, from the Father of light, to whom belongs [all] glory forever. This is again Grigor the Illuminator, the first Catholicos of Armenia; see page 113, above, and for the events recounted here, see Agat‘angeghos, History of the Armenians, 731-756. 131

– 135 –

136 • Yaysmawurkʿ

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբուհւոյն Հիմեայ եւ Փիլքիադեայ 4.

5.

Սոքա ազգականք էին չորից զինուորացն Բասոսի, Եւսեբի, Եւտիքեսի եւ Բասիլիդոսի: Յաւուր մի դէպ եղեւ ամբարիշտ թագաւորին Դիոկղետիանոսի գալ ի Կամպոնն եւ կալեալ սոցա զոտից թագաւորին ընկեցին ի ձիոյ անտի յերկիր եւ պատառեցին զքղամիդն: Եւ սպասաւորք թագաւորին գաւազանօք ջարդեցին զկառափունս նոցա: Եւ ասէ թագաւորն. Ես զանարգանս ձեր ոչ ինչ համարիմ, զոհեցէք աստուածոցն եւ ապրիք յառաջիկայ տանջանացն: Սուրբքն ասեն. Մեք դիւաց ոչ զոհեմք, այլ ճշմարտին Աստուծոյ: Եւ հրամայեաց թագաւորն կախել զնոսա զլեզուացն եւ քերել զկողս նոցա եւ հուր մատուցանել վիրացն եւ ապա հատանել զգլուխս նոցա: Եւ այսպէս կատարեցան սուրբ եւ ցանկալի մահուամբ, որ օր չորս էր Նաւասարդի ամսոյ եւ Օգոստոսի ԺԴ:

Ի սմին աւուր կատարեցաւ երանելի աղախինն Քրիստոսի Մարթին 6.

Սա աղախին էր առն կռապաշտի: Իբրեւ գիտաց տէրն նորա թէ քրիստոնեայ է, մատնեաց զնա դատաւորին. եւ նա բազում չարչարանօք տանջեաց զնա, եւ արկ ի բանդ. եւ նա ելեալ ի բանդէն փախեաւ: Եւ զօրականացն զհետ մտեալ զի կալցեն զնա եւ վէմ մի մեծ անկեալ ի բարձրաւանդակէ լերին` ընկալաւ զնա ի ներքոյ իւր եւ այնպէս կատարեցաւ սրբուհին Մարթին` Նաւասարդի Դ եւ Օգոստոսի ԺԴ:

Եւ յայսմ աւուր վկայութիւն Ուրսիկինոսի 7.

Քրիստոսի մարտիրոսն Ուրսիկինոս` էր ի քաղաքէն Սիվենդիոյ, զօրապետ եւ կոմս լեալ տրիբունոյ գնդին: Եւ մի ոմն ի զօրականացն իւրոց Վաղէս անուն կեղծաւորութեամբ քրիստոնեայ անուանէր զինքն եւ վստահանայր ի նա Ուրսիկինոս զքրիստոնէութեան խորհուրդս իւր:

August 14 • 137

On this day is the martyrdom of Saints Himes and Philkiates 4.

5.

These two were related to the four soldiers Basos, Eusebius, Eutychius, and Basilios.132 One day the impious emperor Diocletian happened to go to Kampos where these [holy ones] grabbed the emperor by the feet, threw him off his horse to the ground and tore off his cloak. The servants of the king cracked open their skulls with clubs. The emperor then said, “I will take no account of your outrages [if] you sacrifice to the gods; thus, you will escape any future tortures.” These holy ones then responded, “We do not sacrifice to demons, only to the true God.” The emperor then gave the order to hang them by their tongues and to flay the skin off their sides, put fire into their wounds and then cut off their heads. In this fashion they died a holy and enviable death, which [took place] on the fourth day of Navasard, the fourteenth of August.

On this same day Martine, the blessed handmaid of Christ, died 6.

[Martine] was the handservant of an idol-worshipper. When her master discovered that she was a Christian he handed her over to the prefect. [The prefect] subjected her to numerous tortures and then had her thrown into prison. She [, however,] got out of the prison and fled away. Some soldiers went out after her in order to arrest her but a huge stone fell down from the promontory of a mountain and trapped her inside. In this manner, the holy Martine died on the fourth of Navasard, the fourteenth of August.

And on this day is the martyrdom of Ursicinus 7.

Ursicinus, a martyr for Christ, from the city of Sipontum, was a general and a count of the Legion of Tribunes. A certain one of his soldiers by the name of Valesh pretended to declare himself a Christian, and Ursicinus confided to him his thoughts on Christianity.

132

These four martyrs, along with their companions, are celebrated on January 20; see Mathews,

On This Day: The Armenian Church Synaxarion–January, 174-177.

138 • Yaysmawurkʿ

8.

9.

10.

11.

12.

13. 14.

Եւ նա երթեալ չարախօսեաց զնա առ կռապաշտ արքայն Մաքսիմիանոս եւ նա հրամայեաց Առիսդիտի եպարքոսին զի քննեսցէ զնա: Եւ Կացեալ առաջի եպարքոսին եւ բազում հարցաքննութիւն արարեալ, ոչ կարաց խոտորել ի Քրիստոսի հաւատոցն: Հրամայեաց եւ գան հարին զնա ուժգին արջառաջլօք ի թիկունսն եւ ի լանջսն եւ արկին ի բանդ: Եւ յետ սակաւ աւուրց հանին ի բանդէն եւ կտաւս թացին ի ձէթ եւ պատեցին զերկոսին ձեռսն եւ ցանեցին ի վերայ աղացեալ ձիւթ եւ ծծումբ եւ վառեցին հրով, եւ վշտացաւ յոյժ ի ցաւոց այրմանէն: Եւ ոմն մի Տերտեղիանոս անուն` յոյժ մեղադրեաց եպարքոսին վասն սրբոյն, եւ նա հրամայեաց շիջուցանել զհուրն եւ արկանել ի ջուր ցուրրտ զձեռսն: Եւ այլ ոմն մի անօրէն Աղբիանոս անուն` ետես եթէ արձակեցաւ սուրբն` բարկացաւ յոյժ, եւ դառնութեամբ գնաց ի տունն իւր: Եւ յորժամ նստաւ ի ճաշ` եհար կարիճ զոտն, եւ սկսաւ ի ցաւոցն աղաղակել ուժգին: Գնաց առ նա մայրն իւր եւ ասէ. Զի՞նչ կայ քո ընդ քրիստոնեայս, տես թէ զինչ արարին քեզ հեծութիւնք Ուրսիկինոսի, այժմ եկեսցեն աստուածք քո եւ օգնեսցեն քեզ: Եւ նա նզովեաց եւ հայհոյեաց զկուռսն, բայց ի Քրիստոս ոչ հաւատաց, եւ վրճտելով զատամունս իւր ծամեաց զլեզուն իւր եւ դառնութեամբ աւանդեաց զհոգին իւր: Եւ եպարքոսն հրամայեաց հատանել զգլուխ սրբոյն Ուրսիկինոսի: Եւ նա աղօթեաց առ Տէր եւ ասէ. Աստուած զօրութեանց որ ետուր շնորհս ծառայի քո յայսմ բարի խոստովանութիւնս` ընկալ զհոգիս իմ եւ վասն իմոյ արեանս դադարեցո զհալածումն ի քրիստոնէից եւ յեկեղեցեաց քոց: Եւ որ երբեմն զօրական էր իւր, սուտ քրիստոնեայն Վաղէս որ մատնեաց զնա` առեալ ի դահճէն զսուրն, եհար երիցս անգամ զպարանոց սրբոյն եւ եհատ զգլուխ նորա, Նաւասարդի Դ եւ Օգոստոսի ԺԴ: Եւ եղեւ խռովութիւն մեծ յամբոխն եւ դիմեցին ի վերայ Վաղեսի եւ քարկոծեցին զնա, եւ չար մահուամբ սատակեցաւ: Եւ կին մի քրիստոնեայ առ զմարմին սրբոյ վկային Ուրսիկինոսի` անոյշ եղօք եւ խնկօք եւ մաքուր կտաւօք պատեաց եւ թաղեաց յագարակին իւրում քսան երկու ասպարիսաւ հեռի ի քաղաքէն:

August 14 • 139

8.

9.

10.

11.

12.

13. 14.

[This soldier] then went and accused [Ursicinus] to the idolatrous emperor Maximianus133, who then commanded his eparch Aristides to interrogate him. [Ursicinus] stood before the eparch who, after having conducted a long interrogation, was unable to turn [Ursicinus] away from his Christian faith. [Aristides] then gave the command and they beat him severely with whips on his back and on his chest, and then threw him into prison. A few days later they released [Ursicinus] from prison, soaked some linens in oil, wrapped them around both his hands, spread a mixture of pitch and sulfur on top of that, and set it all on fire. [Ursicinus] suffered horribly from the pains of his burns. But a certain man, Tertelianus by name, who had harshly reproached the eparch on the holy one’s behalf, gave the command to extinguish the fire and to put his hands into cold water. But another wicked man, whose name was Albianos, saw that the holy one had been rescued and he became extremely angry and returned to his own house. When he sat down at table, a scorpion bit him on the foot and he began to scream uncontrollably due to the pain. His mother went to him and said, “What is it between you and the Christians? Look at where your complaints against Ursicinus have got you! Now, may your gods come and assist you.” He cursed and blasphemed the idols but he did not come to believe in Christ. He rather ground his teeth and bit his tongue and so handed over his spirit in such bitterness. The eparch then commanded that they cut off the head of Ursicinus. But he prayed to God and said, “O God of hosts who have given to this your servant the grace of a good confession, receive my spirit and, on account of my blood, bring an end to this persecution against us Christians and against Your church.” Then that one who had once been his soldier, the false Christian Valesh who had accused [Ursicinus] seized the sword from the executioner and struck the holy one three times on the neck and so cut off his head on the fourth of Navasard, the fourteenth of August. There then arose a violent reaction among the crowd. They rushed upon Valesh and stoned him; thus, he died a cruel death. A certain Christian woman took the body of the martyr Ursicinus, [bathed it in] sweet-smelling oils and incense and wrapped it in pure linens, and buried it on his property, a distance of about three miles outside of the city. 133

Maximianus Herculius was co-emperor with Diocletian from 286 to 305.

140 • Yaysmawurkʿ

Յայսմ աւուր տօն եւ յիշատակ սուրբ Մարգարէին Միքիու 15.

Միքիաս որդի էր Յերամայ, ծնաւ ի Մօրութիւն յազգէ Եփրեմի եւ մարգարէացաւ ամս ութսուն եւ չորս, վեց հարիւր եւ վեց ամաւ յառաջ` մարգարէութեամբ իմացեալ զգալուստն Քրիստոսի: Եւ շատ մարգարէացաւ եւ յանդիմանեաց զԱքայաբ թագաւոր Յուդայ: Եւ Յովրամ որդի նորա կախեաց զսուրբ մարգարէն վասն չարեաց հարցն եւ թաղեցաւ ի Մօրստէից երկիրն իւր առանձինն, մերձ Պօլիանդրիու յԵկիմայ, եւ է գերեզման նորա յայտնի մինչեւ ցայսօր:

August 14 • 141

On this day is the feast and memorial of the holy prophet Micah 15.

Micah was the son of Jeram, born in Moresheth134 of the tribe of Ephraim. He prophesied for eighty-four years, six hundred six years before the coming of Christ, which he had learned through prophecy. He prophesied many things. He also rebuked Ahab, the king of Judah, for many things. Joram, the son of [Ahab], hanged this holy prophet because [he had rebuked Ahab] for the evil deeds of his ancestors. [Micah] was buried alone in his own land of Moresheth, near to Polyandrios in Enakim135. His tomb is well known even today.

Micah 1:1. The Armenian here reads Mōrut‘iwn. Arm., Ekimah. Cf. also Issaverdens, Uncanonical Writings of the Old Testament, 184, and Lives of the Prophets, 391. 134 135

Նաւասարդ Ե Օգոստոսի ԺԵ

Պատուական եւ փառաւորեալ ննջումն ամենասրբուհի տիրուհւոյն մերոյ եւ միշտ կուսին Մարիամու աստուածածնին եւ ամենահռչակ տօն եւ ժողով երանելի վերափոխման նորա, եւ ինն օր կատարի 1.

2.

3.

4.

Ամենասուրբ կոյսն Մարիամ աստուածածինն սքանչելի վարուք սրբութեամբ առաւելեալ քան զամենայն ոք, ըստ բանին Սողոմոնի. Բազում դստերք ստացան զմեծութիւն, բայց դու առաւել եղեր, աւետարանեցաւ ի Նազարեթ ի Գաբրիելէ: Միահամուռ ամենայն ամք կենաց նորա վաթսուն ամ: Ի հնգետասան ամի ծնաւ զՓրկիչն աշխարհի եւ երեսուն եւ երեք ամ ցխաչելութիւն Փրկչին. յետ համբառնալոյ Փրկչին յերկինս երկոտասան ամ, որ եղեւ ի սկզբանէ կենաց նորա մինչեւ ցհրաշալի փոխումն վաթսուն ամ: Եւ Յովսէփ քառասնամեայ էր` մինչ կոյսն յանձնեցաւ նմա, եւ յերեսուն եւ մի ամի կենարարին հանգեաւ ի Նազարեթ ի տան իւրում, եւ սպասաւորէր սրբոյ կուսին Յակոբ արդարն ի Յովսեփայ յանձնեալ, զի եւ Յովսեփաւ նա հոգայր ծառայապէս հեզն եւ արդարն, մինչեւ ի Քրիստոսէ Յովհաննու յանձնեցաւ: Եւ սուրբ կոյսն բազում չարչարանս կրեաց ի Կայիափայ եւ հալածանս ի Հրէիցն, զի ոչ տային նմա գնալ ի գերեզմանն կալ յաղօթս, կամ ի Գեթսեմանի յայտնապէս կամ յայլ տեղիք տնօրինավանք Փրկչին, բայց միայն գաղտնի:

– 142 –

August 15 Navasard 5

The august and glorious Dormition of our All-Holy Queen and ever-virgin Mary, Mother of God, and most solemn feast and commemoration of her Assumption,136 which is celebrated for nine days 1.

2.

3.

4.

The all-holy virgin Mary, the Mother of God surpassed everyone in her marvelous life of holiness, according to the word of Solomon: “Many daughters have obtained greatness, but you have become even greater.” (Proverbs 31:29, Arm) She received the good news in Nazareth from Gabriel.137 Reckoned together, all the years of her life added up to sixty years. At the age of fifteen she gave birth to the Savior of the world, thirty-three years [passed] to the crucifixion of the Savior, and after the ascension of the Savior into heaven was another twelve years. Thus, from the beginning of her life until her glorious assumption sixty years passed. Joseph was forty years old when the Virgin was promised to him and in the thirty-first year of the Life-Giver he fell asleep in his home in Nazareth. Having been entrusted by Joseph, James the Just138 took care of the holy Virgin, for he, being just and humble, had attended on her along with Joseph until she was entrusted to John by Christ.139 The holy Virgin endured many torments from Caiaphas and from the persecutions of the Jews, for they did not allow her to go openly to the tomb to pray, to Gethsemane, or to any of the other places associated with the Savior’s passion; she could only go in secret. Armenians use two terms for this feast day: nnjumn, ‘sleep’ and verap‘oxumn , or ‘transferral’, which correspond roughly to the western designations, ‘Dormition’ and ‘Assumption’, respectively. 137 Cf. Luke 1:26-38. 138 I.e., James, the brother of the Lord, the first bishop of Jerusalem. 139 Cf. John 19:26-27. 136

– 143 –

144 • Yaysmawurkʿ

5.

Եւ ի սպանանել զեղբայրն Յովհաննու զՅակոբոս` երթեալ հուր հարին տանն յորում կայր սրբուհին, եւ շրջապատեալ հուրն զՀրեայսն կիզեաց արս եօթն, եւ զԿայիափա եւ զԱննա եւ զՂեւի քահանայապետք, եւ ոչ ինչ վնասեաց տանն, եւ երկուցեալք այլ ոչ եւս իշխէին համարձակիլ ի սուրբ անձն: 6. Իսկ յաւուր Մկրտութեան Տեառն խաժամուժ ամբոխն Հրէից գնացեալք հրոսեակք ի Յորդանան ըմբռնել զտիրամայրն եւ զՅովհաննէս, իսկ հրեշտակ Աստուծոյ անցոյց զնոսա անվնաս յայնկոյս գետոյն, եւ Հրեայքն անցանել կամեցեալ` արս քսան կորոյս Յորդանան: 7. Եւ յաւուր Համբարձմանն Տեառն ի լերինն Ձիթենեաց յախուռն քարամբք հասեալ Հրեայքն ի վերայ սրբուհւոյն, սատակեցին յինքեանց արս յիսուն քարավէժս: 8. Այլ զի զբազում հալածանս գրելով զտիրամօրն` ճառս ձանձրասցի յընթեռնուլ, այլ ի բան Վերափոխմանն դարձցուք: 9. Ամենօրհնեալ աստուածածինն էր ի ճգնութիւնս եւ յաղօթս անդադար` յետ համբառնալոյ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եւ յորժամ հանդերհեալ էր փոխիլ ի մարմնաւոր կենցաղոյս, նախ քան զերիս աւուրս էջ առ նա մեծ հրեշտակապետն Աստուծոյ Գաբրիէլ` որ եւ զյղութեան աւետիսն մատոյց, եւ ազդեաց նմա զտիրականն հրաման եթէ. Ժամ է առնուլ առ իս զմայր իմ, որոբ դու, ասէ, տիրուհի մի երբէք ամբոխիր յայսոսիկ, այլ հանդերձ ուրախութեամբ ընկալ զբանս իմ, զի առ անմահ կեանս վերադառնալոց ես: 10. Զայն լուեալ աստուածամայրն` մեծապէս ցնծացաւ ուրախութեամբ յոյժ, զի փութայր երթալ առ որդին իւր կարօտութեամբ: Եւ կոչեաց զնա հրեշտակն ի լեառն Ձիթենեաց` ուր սովոր էր հանապազ երթալ առանձնանալ յաղօթս մտաւորաբար: Եւ յաղօթել նորա անդ երեւեցաւ հրեշտակն եւ խօսեցաւ յաղագս փոխադրելոյ նորա, եւ առ ի հաւատացուցանել ետ նմա զբրաբիոնն, որ էր նման յոստս արմաւենեաց, նշանակ նորա ի դրախտէն Աստուծոյ երթալոյ: 11. Եւ Մարիամ յորժամ դարձաւ ի յարկս իւր, եկաց յաղօթս առ Աստուած եւ ասէ. Դու ինքնին խոստացար ինձ գալ եւ աւանդել զհոգիս իմ: Եւ եղեւ ձայն առ նա. Ոչ թողից զքեզ:

August 15 • 145

5.

When James, the brother of John, was killed they came and set fire to the house in which holy [Mary] was living. The fire enveloped the Jews and burned seven men as well as the high-priests Caiaphas, Hannah and Levi, but there was no harm done to the house. Thus, they were afraid and never again dared to approach her sacred person. 6. On the day of the Baptism of the Lord, a mob of Jews rushed down to the Jordan in order to seize the Mother of the Lord and John, but an angel of God transported them unharmed to the opposite bank of the river. The Jews tried to cross over too but the Jordan drowned twenty men. 7. On the day of the Ascension of the Lord, on the Mount of Olives, the Jews rashly converged upon the Holy One with stones, but fifty of their own men were killed in the crossfire. 8. Now, because there are many accounts of the persecution of the Mother of the Lord that would make it overbearing for the reader, let us now return to the subject of the Assumption. 9. The All-blessed Mother of God, after the Ascension of our Lord Jesus Christ, was constantly engaged in prayer and ascetic works. When the time had come for her to depart from this mortal life Gabriel, the great archangel of God who had brought her the good news of [Christ’s] conception, came down to her three days before and informed her of the Lord’s command: It is time to bring my mother to me. Do not be afraid, O queen, at this unexpected news, but receive my words with joy for you are about to come into eternal life. 10. When the Mother of God heard this she exulted greatly with much joy, for she had been desiring eagerly to go to her Son. An angel summoned her to the Mount of Olives where she was in the continual habit of going to isolate herself in mystical prayer. While she was praying there the angel appeared to her and spoke concerning her assumption. In order to reassure her he gave her a prize, which was very similar to palm branches, a sign of her entry into the Paradise of God.140 11. When Mary returned to her home, she prayed to God and said, “You promised me that You Yourself would come and deliver my soul.” And a voice came down to her, “I will not forsake you.”

140

Reminiscent of Jesus’ entry into Jerusalem; cf. John 12:12-13.

146 • Yaysmawurkʿ

12.

13.

14.

15.

16.

Եւ կոչեաց զազգականս եւ զդրացիս իւր եւ ասէ. Լուցէք զամենայն ջահս եւ զղամբարս եւ անսացէք առ իս զերիս աւուրս: Եւ յորժամ ցողովեցան` պատմեաց նոցա զմեծամեծսն Աստուծոյ եւ զգալուստ Տեառն ի փոխադրել զնա առ ինքն: Իսկ երջանիկ կանայքն որ ընդ նմա` իբրեւ լուան զփոխումն նորա առ յինքեանց ի յողբումն արկին զինքեանս, եւ ի ձայն աղիողորմ լալով աղաչէին ոչ թողուլ զինքեանս: Եւ սրբուհին ասէր. Ոչ որբս զձեզ որպէս ասէք թողում, այլ եւ վասն ձեր եւ վասն ամենայն աշխարհի բարեխօսութեամբ իմով խնամակալ լինիմ ի փոխադրիլն առ որդին իմ եւ Աստուած: Եւ զասացեալն ստուգեալ հաւատացուցանէր առ ի դադարիլ նոցա յողբոցն, եւ բառնայր զտրտմութիւնն առ յինքեանց: Եւ ահա եկն առժամայն եւ Յովհաննէս առաքեալն, եւ ողբալով ողջոյն ետ, եւ մտին ի միասին ի սենեակն յորում կուսանքն սաղմոսէին եւ երգէին երգս օրհնութեան: Եւ սրբուհին հրամայեաց նմա զի զերկու հանդերձս իւր տացէ երկու այրի կանանց աղքատաց զորս սովորաբար միշտ կերակրէր: Եւ յայտնութեամբ հոգւոյն Աստուծոյ յանկարծակի ի ծագաց երկրի եկին հասին առաքեալքն ի տուն աստուածամօրն, զորս ելեալ առ զբանն ետես Յովհաննէս, եւ ողջոյն ետուն միմեանց: Էր ընդ նոսա եւ Դիոնեսիոս եւ Յեռոթիոս եւ Տիմոթէոս եւ նոքա մտեալք առ սրբուհին երկիր պագին եւ օրհնեցին զնա: Նոյնպէս եւ նա փառաւորեաց զնոսա: Եւ օրհնեցին զԱստուած ընդ զարմանալի սքանչելիսն ժողովելոյ առաքելոցն եւ եցոյց նոցա զմահիճս իւր եւ զբրաբիոն արմաւենի ոստոյն, եւ հրամայեաց նոցա նստել. եւ զամբարք եւ ջահք լուցեալ կային: Եւ այսպիսիս առ նա զարհուրանօք ասէին. Զքեզ տիրուհի տեսանելով կացեալ յաշխարհի, իբրեւ զնոյն ինքն զՏէրն մեր եւ զվարդապետն համարելով մխիթարէաք, եւ արդ տրտմութեամբ լնուս զմեզ ի քում փոխադրութեանդ: Զայս ասելով արտասուօք զմահիճսն թանային եւ զինքեանս:

August 15 • 147

12.

13.

14.

15.

16.

[Mary] then summoned her kinsfolk and her neighbors and said, “Light all your torches and lamps and remain here with me for three days. When they had assembled, she recounted to them the magnanimity of God and how the Lord was about to come and take her to Him. When those fortunate women who were at her side heard that she was about to be taken away from them, they cast themselves into lamentation and weeping; with screeching voices they pleaded to her not to abandon them. This holy woman responded, “I will not, as you say, leave you orphans,141 but for your sake and for the sake of the entire world I will become your guardian by reason of my intercession when I am taken to my Son and God. And she assured and convinced them of what she said such that she put an end to their lamentation and removed their sadness from them. And behold, at that moment the Apostle John arrived and greeted her with lamentation. Together they entered into the room where the virgins had begun singing psalms and hymns of benediction. This holy woman bade [John] to give her two garments to two poor widows whom she had been regularly feeding. Then suddenly, through a revelation from the Spirit of God, [the rest of] the Apostles came from the ends of the earth to the house of the Mother of God. John had seen them when they approached the door and he greeted each one of them. Dionysius, Hierotheos, and Timothy were also with them, and they all went up to that holy woman, bowed down before her and blessed her. In the same way, she honored them as well. And they all blessed God for this wondrous miracle of gathering the Apostles together and she showed them her sofa and her prize of palm branches, and then she bade them to sit down. The lamps and lanterns remained lit. Then, greatly troubled, they began to tell her these sorts of things: “When we would see you living here on earth, we would be comforted and reckon you as our Lord Himself and as our Teacher, but now you fill us with sadness [by telling us] of your going away from us.” When they said this, they soaked her sofa and their own selves with tears.

141

Echoing the saying of Jesus at John 14:18.

148 • Yaysmawurkʿ

17.

18.

19.

20.

21.

Յայնժամ եհաս եւ աստուածայինն Պօղոս, եւ անկեալ առ ոտս տիրուհւոյն երկիր պագանէր արտասուօք եւ բացեալ զբերան իւր բազում գովութիւնս նմա մատուցանէր եւ ասէր. Ուրախ լեր մայր կենաց եւ պատճառ իմոյ քարոզութեանս, որ թէպէտ եւ զորդին քո մարմնով ոչ տեսի, այլ ի կեզ նայելով` զնա համարէի տեսանել: Իսկ արդ` հրաւիրեալ սրբուհին ի փոխումն առ որդին իւր, յայտնեալ աւետարանչին Յովհաննու զփայտն կիփարիս յորմէ կենսաբեր խաչն եւ մեծաւ թախանձմամբ կերպաձեւէ զպատկեր տիրամօրն առ ի կենալ նշխար կենաց մերոց առ անձուկ սրտին իւրոյ յոյժ բաղձացեալ աւետարանչին: Քանզի յետ համբառնալոյ Փրկչին մերոյ նովաւ մխիթարէին աշակերտքն, զի զնոյն ինքն զսուրբ կոյսն տեսանելով որպէս զորդին իւր Քրիստոս ընդունէին: Նա եւ Պետրոս եւ Պօղոս բազում անգամ ելանէին յԵրուսաղէմ ի տեսանել զսուրբ տեղիսն եւ ի տեսութիւն իսկուհւոյ կուսին: Արդ ժողովեալ աշակերտացն համագումար միաբանութեամբ ի յուղարկել զաստուածամայրն, խորհեալ այնուհետեւ Յովհաննու ընդ առաքեալսն աղաչելով զտիրամայրն իւրեանց դնել զփայտեղէն անօթն ի վերայ աստուածատիպ պատկերին իւրոյ եւ օրհնել զնա, եւ խնդրել ի Տեառնէ բարի առնել երկրի ի փոխմանն իւրոյ: Քանզի ախտ բորոտութեան մեծապէս ցասմամբ եռայր յերկրի բայց ի յԵրուսաղէմ առաւել եւս: Եւ երթեալ Պօղոսի եւ Յովհաննու հանդերձ միաբան գնդիւն աղաչել զտիրամայրն իւրեանց, ասէ Պօղոս ցամենօրհնեալ կոյսն. Անարատ առագաստ աստուծոյ Բանին, աղաչեմք զքեզ ընկալ զփայտեղէն պատկերս զայս զնկարեալ ի Յովհաննեսէ ի սուրբ ձեռս քո եւ օրհնեա զսա, եւ տուր զսա նշան կենաց աշխարհի: Եւ աղաչեա զորդին քո, զԱստուածն մեր, բառնալ ի ձեռն այսր պատկերի զբորոսութիւն յորդւոց ի մարդկանէ որք ապաւինին ի քո բարեխօսութիւնդ: Աղաչեմք զքեզ արա մեզ նշան զպատկերս զայս, որպէս միածին որդին քո որ զփայտ մահուն իւրոյ` անմահութեան գործարան ետ աշխարհի եւ գանձ կենաց եւ հալածիչ դիւաց: Եւ շնորհեա զի սա լիցի բժիշկ վիրաւորելոց եւ նշխար հաւատացելոց, եւ տեսանելով զսա որք փափագին տեսանել զքեզ, լցեալք եղիցին խնդրուածք իւրեանց:

August 15 • 149

17.

18.

19.

20.

21.

At that time, the divine Paul also arrived and he too fell at the feet of that holy woman and bowed down to her with tears. He opened his mouth and presented her with many praises saying, “Rejoice, O Mother of Life and origin of Him for whom I preach, although I have never seen your Son in the flesh, yet in seeing you I would count it as having seen Him.” Then, when this holy woman was called to move on to her Son, she revealed to the evangelist John a piece of cyprus wood from which the life-bearing cross [had been made], and with great care he carved an image of the Mother of the Lord that it might remain as a relic of our life for the desire of his heart and so very coveted by the evangelist. For after the ascension of our Savior, it was by her that the disciples had been comforted so that when they saw the holy virgin they would receive her as [they did] her son Christ. Peter and Paul both went many times into Jerusalem to visit the holy places and to visit with the Holy Virgin. Then, while the disciples were all gathered together in unity for the funeral rites of the Mother of God, John had the afterthought to pray with the Apostles to the Mother of their Lord, to put a wooden casing over her divinely modeled image and to bless it, and to seek from the Lord to do good in the land for her assumption, because the scourge of leprosy was raging throughout the land with great fury, especially in Jerusalem. Paul and John, together with the entire band [of disciples] went to entreat the Mother of their Lord, Paul said to the all-blessed Virgin, “O pure veil of the Word of God, we entreat you to take this wooden image painted by John into your hands and bless it and to grant it as a sign of life for the world. And entreat your Son, our God, to remove through this image the leprosy from the sons of men who have recourse to your intercession. We entreat you, give us this image as a sign just as your Only-Begotten Son gave to the world the wood of His death as an instrument of immortality, a treasury of life and [the means of] expelling demons. And grant that it be a means of healing for the infirm, a relic for the faithful, and that by gazing upon it those who desire to see you might have their wishes fulfilled.”

150 • Yaysmawurkʿ

22.

23.

24.

25.

26.

Յայնժամ առեալ ամենօրհնեալ տիրուհւոյն զպատկերն նկարեալ ի սուրբ ձեռս իւր եւ տարածեաց զաստուածընկալ բազուկս իւր յերկինս եւ ասէ. Տէր Աստուած ամենակալ հայր Տեառն իմոյ բարերարի, որ առաքեցեր զմիածին որդիդ քո վասն կենաց աշխարհի մարմնանալ յանարժան աղախնոյս քո, որ կատարեաց ի մարմնի զգրեալսն օրինաց եւ մարգարէիցն: Աղաչեմ զքեզ այժմ եւ խնդրեմ ի Քէն բարձ Տէր զախտ բորոտութեան ի մարդկանէ ի ձեռն այսր նկարեալ պատկերիս, զզօրութիւն Երրորդութեանդ տպաւորելով ի սմա ի ձեռն իմոյ աղաչանացս եւ խնդրոյս: Որ բարձեր զյանցանս առաջին մարդոյն ի ձեռն միածնի որդւոյ քո Տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, որ կատարեաց ի մարմնի իւրում զկամս առաքողիդ Հօր, կատարեա եւ այժմ զխընդիր արանցս ընտրելոցս, որ բանիւ քո առաքեցան ի փրկութիւն աշխարհի աւետարանել զԵրրորդութիւնդ սուրբ եւ քեզ Հօր եւ Որդւոյ եւ սուրբ Հոգւոյդ փառք յաւիտեանս: Եւ ասացեալ առաքելոցն զամէնն, նոյնժամայն կամար լուսեղէն եկաց ի վերայ սրբուհւոյն եւ լոյս ամպեղէն խաչանման կաթեաց ի սուրբ պատկերն եւ եդեալ սրբուհւոյն զսուրբ պատկերն ի վերայ երեսաց իւրոց եւ թացեալ յորդառատ արտասուօքն զոր հեղոյր առաջի Տեառն: Եւ առեալ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի զպատկերն ի ձեռաց սրբուհւոյն եւ ամենեքեան երկրպագեցին: Իսկ սրբուհին Մարիամ ընդ առաւօտն ի ծագել արեգականն ել արտաքս եւ համբարձեալ զձեռս իւր յերկինս աղօթեաց առ Աստուած եւ դարձեալ եմուտ ի ներքս եւ հանգեաւ ի վերայ մահճացն: Եւ Պետրոս նստաւ ի սնարից կողմն բուրվառով խնկոց, եւ Յովհաննէս յանոտից, եւ այլ առաքեալքն շուրջ զմահճօքն եւ յոգւոց հանելով սրբոցն արտասուօք: Էին անդ եպիսկոպոսք Յակոբոս եղբայր Տեառն եւ Դիոնէսիոս Արիոպագացին, Յեռոթիոս եւ Տիմոթէոս աշակերտք Պօղոսի, արթուն կային եւ հսկէին իւրաքանչիւր ոք ճրագաւ իւրով, զի ոչ գիտէին եթէ երբ գալոց էր Տէրն: Եւ Մարիամ սկսաւ կատարել զխորհուրդ կատարման կենացն: Եւ յերրորդ ժամաւ եղեւ որոտումն եւ բուրեաց անուշահոտութիւն յոյժ եւ ամենեքեան ննջեցին բայց յառաքելոցն:

August 15 • 151

22.

23.

24.

25.

26.

Then the All-blessed Queen took the image from the holy hand of [Paul], stretched out to heaven those arms that had embraced God and said, “Lord God, almighty Father of my beneficent Lord, who sent Your Only-Begotten Son for the life of the world by becoming flesh from Your unworthy handmaid, who fulfilled in His flesh what was written in the Law and the Prophets. I entreat You now and I beseech You, remove, O Lord, the scourge of leprosy from mankind by means of this painted image on which is imprinted the power of the Trinity through my prayers and my entreaties. You who removed the transgressions of that first man through Your Only-Begotten Son, our Lord and Savior Jesus Christ who fulfilled in His flesh the will of You, O Father, who sent Him, fulfill now the entreaty of these chosen men who, by Your word, were sent out for the salvation of the world and to spread the good news of You, O Holy Trinity. To You, Father, Son and Holy Spirit, be eternal glory.” The Apostles responded, “Amen”. And immediately a luminous arch stood above that holy [Virgin] and a cloud-like light in the form of a cross shone down on the holy image and the holy [Virgin] pressed the holy image to her face and she doused it with copious tears that she shed in the presence of the Lord. And the Apostles Peter and Paul took the image from the hands of the holy [Virgin] and they all prostrated themselves. The next morning, the holy Mary went outside as the sun was rising and she stretched out her arms to heaven, prayed to God then went back inside and lay back down upon her sofa. Peter sat at the head of the sofa with a censer and incense, John was at the foot [of the sofa] and the other Apostles sat around the bed moaning and weeping. There were also bishops there: James, the brother of the Lord, Dionysius the Areopagite, Hierotheos and Timothy, disciples of Paul, who were [all] maintaining vigil and keeping watch, each with his own torch, for they did not know when the Lord would come. And Mary began to bring to a conclusion the design for the end of her life. At the third hour there was a clap of thunder and an extremely sweet odor issued forth and everyone fell asleep except for the Apostles.

152 • Yaysmawurkʿ

27.

28.

29.

30.

31.

32.

Եւ նոյնժամայն էջ Տէրն մեր յերկնից Միքայել հրեշտակապետաւն, եւ ողջոյն ետ առաքելոցն: Եւ տեսեալ զնա աստուածածինն փառս մատոյց անուան նորա որ կատարեաց զխոստումն իւր առ նա եւ այնպէս յանձնեաց զերիցս երանեալ հոգին իւր ի ձեռս Որդւոյն իւրոյ եւ Աստուծոյն մերոյ զուարթերես ոգւովք: Եւ առեալ Տէրն մեր զհոգին ետ ի Միքայէլ հրեշտակապետն եւ ոչ ոք կարէր զփառս տեսութեան հոգւոյն պատմել, քանզի երեւեցաւ սպիտակ իբրեւ զլոյս, պատեալ որպէս ամբողջ մարդ առանց արուի եւ իգի: Ասէ Պետրոս. Տէր ով է ի մէնջ, որոյ հոգին այդպէս սպիտակ իցէ որպէս մօրդ քո Մարիամայ: Ասէ Տէրն. ով Պետրէ ամենայն հոգիք մարդկան այդպէս սպիտակ իցեն յառաջնումն, այլ մեղք սեւացունեն եւ մառախղով ծածկեն: Եւ դարձեալ ասէ Տէրն ցՊետրոս. Երթիջիր ի ձախակողմն քաղաքիս եւ ի տապանին որ անդ իցէ, զգուշացարուք ամենայն առաքեալքդ եդեալ զմարմինդ Մարիամու եւ մի որոշիք զերիս աւուրս: Եւ զայս ասացեալ Տէրն, խօսեցաւ Մարիամ առանց հոգւոյ ցՏէրն եւ ասէ. Յիշեա զիս թագաւոր փառաց, յիշեա զիս թագաւոր զի ստեղծուած եմ անարատ ձեռաց քոց, յիշեա զի անարատ պահեցի եւ զգուշութեամբ զտուեալն ինձ գանձ: Ասէ Տէրն. Ոչ թողից զքեզ ով գանձարան գանձի իմոյ: Եւ զայս ասացեալ Տէրն, վերացաւ յերկինս: Եւ առաքեալքն բարձին զմարմինն աստուածածնին եդեալ ի վերայ զոստս բրաբիոնին: Եւ յորժամ տանէին լսէին ձայն երգոց հրեշտակաց, բայց զոք ոչ տեսանէին: Եւ Պետրոս սաղմասէր. Յելանելն Իսրայելի յԵգիպտոսէ, ալելուիա:

August 15 • 153

27.

28.

29.

30.

31.

32.

And just then Our Lord descended from heaven with Michael the Archangel, and He greeted the Apostles. When the Mother of God saw Him she offered up glory to the name of Him who had accomplished all that He had promised on her behalf, and so she handed over her thriceblessed soul into the hands of her Son and our God with joyful spirit142. Our Lord received her soul and handed it to Michael the Archangel. No one was able to recount the glory of the sight of her soul because it seemed as white as light, overlaid with a complete body that was void of any masculinity or femininity. Peter then said, “Lord, who is there among us who has a soul so white as that of your mother Mary?” The Lord responded, “O Peter, every human soul is as white in the beginning, but sin darkens it and encrusts it with darkness.” Again the Lord said to Peter, “Go to the left quarter of the city and in the tomb that is there all you Apostles will carefully depose the body of Mary, and do not separate yourselves from one another for three days. After the Lord had said this, Mary, without a soul, spoke to the Lord and said, “Remember me, O King of Glory. Remember me, O King, who am the creation of Your pure hands. Remember that I have kept pure and with great care the treasure that You gave me.” The Lord responded, “I will not abandon you, O treasure house of my treasure.” When the Lord had said this He returned to heaven. The Apostles took up the body of the Mother of God and set it upon some palm branches. While bearing it off they began to hear the sound of angels chanting, but they could see no one. Then Peter began to intone the psalm, “When Israel went up from Egypt . . .” (Psalm 114, [113, Arm])

142

The Armenian here reads plural “spirits”, an apparent scribal error.

154 • Yaysmawurkʿ

33.

Եւ սատանայ մոլորեցոյց զՀրէայսն, ելին ընդդէմ զի խորտակեսցեն զմահիճսն սուրբ մարմնովն Մարիամայ, եւ կալաւ զնոսա աներեւոյթաբար կուրութիւն եւ խաւարեցան աչք իւրեանց: Եւ մի ոմն ի քահանայիցն յանդգնաբար ձգեաց զձեռն իւր ի մահիճսն զի ի վայր ընկեսցէ զանարատ մարմինն սրբոյ կուսին. հատան ձեռքն յարմկացն եւ կախեցան զդագաղացն: Եւ նա զղջանալով աղաղակէր եւ աղաչէր զառաքեալսն եւ խոստովանէր զՄարիամ կոյս աստուածածին: Եւ Պետրոս առաքելովքն աղաչեցին զաստուածածինն եւ զծնեալն ի նմանէ զՏէրն մեր Յիսուս Քրիստոս, հասուցին զթիկունսն ի կախեալ ձեռսն եւ կցեցան ի տեղիս իւրեանց եւ ողջացաւ այրն: Ետուն նմա ի յոստոց բրաբիոնին զի գիցէ ի խաւարեալ աչա Հրէիցն եւ որք հաւատացին բացան աչք իւրեանց: 34. Եւ առաքեալքն եդին զմարմինն ի տապանին եւ ծածկեցին եւ պահեցին զերիս աւուրս որպէս պատուիրեաց նոցա Տէր եւ լսէին զերգս հրեշտակաց ի վերայ տապանին բայց զոք ոչ տեսանէին: Եւ յետ երից աւուրց դադարեցին հրեշտակքն յօրհնաբանութենէ: 35. Եւ առաքեալն Բարդողիմէոս ոչ ժամանեաց գալ ընդ այլ առաքեալսն ի թաղումն: Եհաս յետ երից աւուրց եւ աղաչեաց զայլ առաքեալսն զի արժանաւորեցուսցեն եւ զնա տեսութեան եւ ողջունի պատուական եւ անբիծ եւ աստուածընկալ մարմնոյն Մարիամու: Եւ յորժամ բացին զտապանն վասն նորա, զմարմինն ոչ գտին բայց միայն զպատանսն, քանզի վերափոխեաց զնա ծնեալն ի նմանէ Քրիստոս Աստուած մեր ի տեղին ուր ինքն կամեցաւ եւ ինքն միայն գիտէ զտեղին ուր հոգին իցէ եւ են ի միասին հոգին եւ մարմինն յանմահական ի կեանսն ուր անպատում գեղեցկութիւնն եւ անտրտում ուրախութիւնն եւ բարեխօսէ վասն ամենայն աշխարհի մանաւանդ որ հաւատով կատարեն զօր վերափոխման նորա յերկրէ յերկինս: Եւ ամենայն եկեղեցիք մեծաւ ուրախութեամբ տօնեն զօր հանգստեան նորա հաւատացեալք Քրիստոսի Նաւասարդի Ե եւ Օգոստոսի ԺԵ:

August 15 • 155

33.

Satan then deluded the Jews. They went up against [the Apostles] to smash the sofa with the holy body of Mary, but a blindness suddenly seized them and their eyes became dark. One of the priests rashly stretched forth his hand to the sofa in order to cast off of it the pure body of the holy Virgin, but his hands detached from his forearms and hung suspended over the bier. Then he regretted [his actions], cried out, entreated the Apostles, and professed the virgin Mary to be the Mother of God. Peter, along with all the other Apostles, then prayed to the Mother of God and to our Lord Jesus Christ who had been born from her, and they came up from behind to his hands that were hanging there, reattached them to their proper places and the man was healed. They then gave [that priest] a palm branch so that he might apply it to the darkened eyes of the Jews, and of those of them who believed their eyes were opened. 34. The Apostles interred the body in the tomb, covered it over and kept vigil for three days as the Lord had commanded them, and they heard the songs of the angels above the tomb but they saw no one. After those three days the angels ceased chanting their praises. 35. The Apostle Bartholomew had not managed to arrive for the burial at the same time as the other Apostles. He arrived three days later and entreated the other Apostles to consider him worthy of seeing and paying his respects to the precious, immaculate and God-receiving body of Mary. When they opened up the tomb for him they did not find the body, only the shroud, for Christ Our God, who was born from her, had transported143 her away to a place where He Himself wished. He alone knew the place where her soul was, and there her soul and her body are together in eternal life where the beauty is beyond speech and the joy is without sadness. There she intercedes on behalf of the entire world especially for those who believe and celebrate the day of her Assumption from earth into heaven. All the churches observe the feast of her Dormition with great joy (those that are faithful to Christ) on the fifth of Navasard, the fifteenth of August.

143

Arm., verap‘oxeats‘; cf, n. 136, above.

156 • Yaysmawurkʿ

36.

Յորժամ ել ի տաճարէն աստուածածինն էր ամաց հնգետասանից եւ առ Յովսէփ ամիսս չորս եւ եղեն աւետիքն ի հրեշտակապետէն. եւ յորժամ համբարձաւ Քրիստոս էր աստուածածին ամաց քառասուն եւ ութից եւ ի տանն Յովհաննու աստուածաբան աւետարանչին ամս մետասան. եւ յորժամ փոխեցաւ յերկրէ յերկինս յիսուն եւ ինն ամաց էր:

Ի սրբոյն Ներսիսէ Լամբրոնացւոյ 37.

Ուր անպատում գեղեցկութիւնն է` եւ անտրտում ուրախուիւն: Ուր յաւէժ ցնծութիւնն է` եւ զուարճացելոցն գեղապարութիւն: Ուր ակումբ սերոբէիցն է` եւ պարք քերոբէիցն: Ուր բիւրք հրեշտակացն են` եւ եկեղեցիք անդրանկացն: Անդ` ուր երկնաւորքն երգեն. Սուրբ, սուրբ, սուրբ Տէր զօրութեանց, լի են ամենայն երկիր փառօք նորա: Եւ երկրաւորքն ընդ նոսա. Փրկութիւն Աստուծոյ մերոյ որ նստի յաթոռն հօր եւ գառինն: 38. Սա աստուածամայրս` որ ցանկայր տեսանել զՈրդին իւր յաթոռն Դաւթի, ետես զնա այսօր յաթոռն Դաւթի քառադիմի, եւ յանուն նորա կրկեալ ծունր երկնաւորացն եւ երկրաւորացս սեռի: Սա աստուածածինս` որ յուսահատութեան սրով խոցեցաւ ի տարածել միածնի իւրոյ ի խաչին, ետես այսօր զնա գլուխ իշխանութեանց եւ պետութեանց երկնաւորացն եւ նստեալ ընդ աջմէ Հօր քահանայապետ եկեղեցւոյ քաւութեան: 39. Սա սուրբ կոյսս` որ մեծամեծ վշտօք նեղեցաւ յանօրէն հրէիցն յաղօթելն ի տեղիս չարչարանաց միածնին իւրոյ, այսօր պատուեալ պաշտեցաւ ի հրանիւթ բանակաց` եւ գովեցաւ ի լեզուաց հրեղինաց, եւ բազմեալ հանգեաւ ի խորանս` որոյ գեղեցկութիւնն անճառ է բանի նիւթեղէնս լեզուաց:

August 15 • 157

36.

When the Mother of God came out from the temple she was fifteen years old. She was with Joseph for four months when the good news came from the archangel. When Christ ascended into heaven the Mother of God was forty-eight years old and she was in the house of John the theologian and evangelist for eleven years. [Thus], when she was conveyed from earth to heaven she was fifty-nine years old.144

From [a homily] by Nersēs Lambronats‘i 37.

There where beauty is beyond speech and joy is without sadness! There where exultation is never-ending and there is dancing of those rejoicing! There where the company of seraphim is and the choirs of cherubim! There where the myriads of angels are and the churches of the forefathers! In that place is where the heavenly beings sing: “Holy, holy, holy is the Lord of hosts, and the entire earth is full of His glory!” (Isaiah 6:3) And the earthly beings [sing] with them: “Salvation [belongs] to our God who sits upon the throne of His Father, and to the Lamb.” (Apocalypse 7:10) 38. This Mother of God, who desired to see her Son on the throne of David, saw him today on the four-faced throne of David. And at His name the ranks of heavenly and earthly beings bend the knee.145 This Theotokos who was pierced by the sword of despair when her Only-Begotten Son was stretched out upon the cross,146 saw Him today as the head of principalities and of heavenly dominions,147 and sitting at the right hand of the Father as High Priest for the atonement of the Church. 39. This holy Virgin, who was subjugated to extremely harsh afflictions by the wicked Jews whenever she went to pray at the places where her Only-Begotten Son was tortured, is today honored and ministered to by fiery hosts, praised by the tongues of fiery beings, and now rests sitting in tents whose beauty is inexpressible by corporeal tongues.

It is only a matter of a single year, but this difference between fifty-nine and the sixty that was stated above, see par. 2, suggests that this entry was culled from different sources. 145 Cf. Philippians 2:10. 146 Cf. Luke 2:34-35. 147 Cf. Colossians 2:10. 144

158 • Yaysmawurkʿ

40.

41.

42.

43.

44.

45.

Այսօր պար առեալ շուրջ զսովաւ թեւասքօղեալ սերոբէք աղաղակեն ասելով. Օրհնեալ ես ամէնօրհնեալդ ի կանայս: Այսօր բարձեալ զսա ի վերայ բազկաց իւրեանց քերոբէքն փառաց հնչեն ցնծութեամբ. Օրհնեալ են փառք Տեառն ի տեղւոջ սրբութեան հանգստեան իւրոյ ի տաճարս նիւթեղէնս: Այսօր ընդ առաջ ելեալ սորա գունդք հրեշտակաց երգեն օրհնութեամբ. Փառք ի բարձունս Աստուծոյ եւ յերկիր խաղաղութիւն ի մարդիկ հաճութիւն: Այսօր Գաբրիէլ զօրօք իւրովք սպասաւորեալ սուրբ կուսիս ածէ ի գաւառն երկնից եւ ասէ. Ուրախ լեր բերկրեալ ի պատրաստեալդ հանգիստ եւ ի փառս միածնի քո: Այսօր ամփոփեալ քերոբէն զսուրն հրեղէն ճանապարհ առնէ սուրբ կուսիս հպիլ ի ծառն կենաց: Այսօր նախաստելծն Ադամ նայեցեալ ընդ գեղապանծ վայելչութիւն դստեր իւր ասէ. Սա է մայր ամենայն կենդանեաց: Այսօր նախամայրն Եւայ ողջագուրէ զդուստր իւր, որ եղեւ սահման եւ նահանջող երկանց եւ տրտմութեանց նորա: Այսօր Աբրահամ եւ Սառա գան ի համբոյր նորա, յորոց զաւակն օրհնեցան ազգ ծննդոց նոցա: Այսօր ակն արկեալ Մովսէս ի սրբուհիս եւ բարձեալ զձայն իւր ասէ. Ահա կոյսն զոր ոսկի սափորն իմ նշանակէր: Այսօր ընթացից սորա առաջի Դաւիթ սաղմոսարանաւն հնչէ. Կացցես դշխոյ ընդ աջմէ թագաւորին ի հանդերձս ոսկեհուռս զարդարեալ եւ պաճուճեալ: Այսօր Սողոմոնի խրախոյս տուեալ օրիորդացն անմարմնոց ուսուցանէ ասել առ հարսնացեալս Աստուածոյ. Նմանութիւն ոսկւոյ արասցուք քեզ հանդերձ կիտուածովք արծաթոյ, մինչեւ արքայ ի գիրկս իւր ընկալցի զքեզ: Այսօր Եսայի բարձրաբարբառ հնչէ հանդէպ սրբուհւոյս. Դու ես ծաղիկն ելեալ ի գաւազանէն Յեսսեայ, եւ կոյսն որ զԵմմանուէլն ծնար:

August 15 • 159

40.

41.

42.

43.

44.

45.

Today those seraphim who cover themselves with their wings surround her and cry out saying, “Blessed are you, most blessed of all women.”148 Today the glorious cherubim raise her up in their arms and in great joy ring out, “Blessed is the Glory of the Lord in this place of holiness,” from His rest in material temples. Today choirs of angels come around her and sing with their blessing, “Glory to God in the highest and on earth peace to men [who are] pleasing.” (Luke 2:14) Today Gabriel, with his troops, ministers to the holy Virgin, takes her up into the realm of heaven and says, “Rejoice, O most pleasing one, in the rest prepared for you and in the glory of your Only-Begotten Son.” Today the cherub sheaths the sword and reopens the path for the Virgin to draw near to the Tree of Life.149 Today Adam, the first-created [human being] gazes upon the surpassing splendor of his daughter and says, “This is the mother of all the living.” (Genesis 3:20) Today Eve, the first mother, embraces her daughter who became the limit and the boundary of her labor pains and her sorrows.150 Today Abraham and Sarah come to hug their seed in whom the nation of their descendants are blessed. Today Moses casts his eyes upon this holy [Virgin], raises up his voice and says, “Behold the virgin whom my golden amphora151 depicts.” Today David hastens into her presence and with a psalm exclaims, “You shall stand, O Queen, at the right hand of the king arrayed and adorned in garments woven of gold.” (Psalm 44:10, Arm) Today Solomon encourages incorporeal young women and teaches them to say to this one who is married to God, “We will make you like gold together with embroideries of silver until the ruler receives you into his arms.” (Song of Solomon 1:10-11, Arm) Today Isaiah thunders loudly before this holy [Virgin], “You are the flower that is to come forth from the rod of Jesse, and the Virgin who gives birth to Emmanuel.” (Isaiah 11:1, 7:14)

Cf. Luke 1:42. Cf. Genesis 3:24. 150 Cf. Genesis 3:16. 151 Cf. Exodus 16:33, Arm. 148 149

160 • Yaysmawurkʿ

46.

47.

48.

49.

50.

51.

52.

Այսօր Եզեկիէլ տեսեալ զընթացս սորա ընդ երկինս պացեալ` նկատէ եւ ասէ. Այս է դուռն փակեալ ընդ որ եմուտ տէր Աստուածն Իսրայելի, եւ յայտնեցաւ յերկրի: Այսօր Զաքարիա ամբարձեալ զաչս իւր եւ տեսեալ զշքեղազարդ կոյսս` ցուցանէ. Սա է ձոյլ ոսկի աշտանակն` զոր երբեմն ես տեսի բարձող եօթնարփեան շնորհաց: Այսօր ամլորդին ընդ առաջ եկեալ իւրոյ ազգականին, ի ձայն բարձր աղաղակէ զերգս մայրենի եւ ասէ. Օրհնեալ ես դու ի կանայս եւ օրհնեալ է պտուղ որովայնի քո, մայր Տեառն իմոյ եկեալ առ մեզ ի յերկինս: Այսօր երկոտասան գունդք առաքելոցն շուրջ զաստուածընկալ մարմնովն եզանակեն եւ ասեն. Արի Տէր ի հանգիստ քո դու եւ տապանակս այս ամբիծ` բնակարան սրբութեան աստուածութեանդ քո: Այսօր կոյսքն իմաստունք սպասաւորք վերափոխմանն կուսի` փարեն զտապանաւ մարմնոյն եւ ասեն. Երանի է քեզ երանեալդ ի յազգաց: Այսօր եկեղեցիք Քրիստոսի ընդ տիեզերս հանդէս գումարեալ ի պատիւ աւուրս մեծի, երանի տան աստուածածնիս ի զանազան շրթունս խօսից: Այսօր երկնայինք եւ երկրաւորք ի մի հանդէս պարու վերօրհնեն զծնօղս Աստուծոյ: Այսօր եւ մեք ի պատիւ փոխման տիրուհւոյ կուսիս` խրախոյս ցնծութեան տացուք մեր ժողովոյ: Այսօր ժողովեալքս ի տաճար անուան մօր Տեառն իսկուհւոյ, երկրպագութեամբ կալցուք զնա միջնորդ փրկութեան մերոյ: Այսօր եղեալ ապաստան յօրս պատուական կացցուք մաղթանօք աստուածածնին սրբոյ յանդիման: Ով մայր Աստուծոյ աստուածածին Մարիամ` հեզ եւ քաղցրալուր որոց առ քեզն յուսան: Ով պարծանք կուսից եւ փառք հրեշտակաց եկեղեցւոյ, որ միայն ես համարձակ եւ բարեխօս աշխարհի: Ով շտեմարան բարեաց եւ աղբիւր ողորմութեան որոց հաւատով զսուրբ ոտիցդ քո կախեցան: Քեզ սպասէ ժողովեալ այս հանդէս եւ առաջի Քո անկեալ զգթութիւնս հայցէ:

August 15 • 161

46.

47.

48.

49.

50.

51.

52.

Today Ezekiel sees his course soaring across the heavens, reflects upon it and says, “This is the closed gate through which the Lord God of Israel enters and is revealed to the earth.” (Ezekiel 44:2) Today Zechariah raises up his eyes and sees the richly adorned Virgin and declares, “This is the lampstand all of gold that I have sometimes seen raising up the seven shining graces.” (Zechariah 4:2) Today that son of the barren woman came before his kinswoman and in a loud voice shouted out the canticle of his mother and said, “Blessed are you among women and blessed is the fruit of your womb, O mother of my Lord who has come to us here in heaven.” (Luke 1:42) Today the twelve choirs of Apostles stand around that body that received God, sing in unison and say, “Come, O Lord, into Your rest, You and this immaculate ark, the holy dwelling place of Your divinity.” (Psalm 131:8, Arm) Today the wise virgins152, witnesses to the Assumption of the Virgin, embrace the body in the coffin and say, “Blessed are You, O blessed of the nations.” (Luke 1:48) Today the churches of Christ, spread throughout this world, gather together to honor this great day and give the Mother of God blessings by means of the lips of various speakers. Today heavenly and earthly beings together in a single chorus extol this one who gave birth to God. Today we too, in honor of the Assumption of this Virgin Queen, rouse ourselves in our joyful gathering. Today those of us who are gathered in this temple named for the Queen, Mother of the Lord, worship her who is the mediatrix of our salvation. Today let us entrust ourselves on this august day and let us stand and sing hymns in the presence of the holy Mother of God. O Mary, Mother of God and Bearer of God, who are gentle and kindly to those who hope in you. O purest of virgins, glory of the angels of the church, who alone intercede and mediate for the world. O storehouse of good things and source of mercy to those who, with faith, take hold of your holy feet. To you does this assembled gathering look and before you it prostrates itself and implores your clemency. 152

Matthew 25:1-13.

162 • Yaysmawurkʿ

53.

Դու սուրբ կոյս որ կացեր այսօր հուպ Երրորդութեան, խնդրեա եկեղեցւոյ զխաղաղութիւն եւ անձանց մերոց զփրկութիւն: Դու տիրուհի որ համարձակդ ես առ միածին քո որդի, աղաչեա վասն արեամբ գնեալ իւրոյ հօտի` պահել ամբողջ զանդամս զանազան ի լրումն մարմնոյ իւրն հասակի. զայցելուս յառաջնորդել, զքահանայս ի քաւել, զպաշտօնեայս յուսուցանել, զժառանգաւորս ի դաստիարակել, զժողովուրդս ունկնդրութեամբ սոցին հետեւել: 54. Քեզ մաղթէ եկեղեցիս եւ անկեալ առաջի աղերսէ. խոնարհեաց յաղաչել զմիածին որդիդ քո վասն թագաւորաց հանդարտութեան, իշխանաց զուարթութեան, զինուորաց պատսպարութեան, քաղաքաց պահպանութեան, եւ որոց ի նոսա զանազան հասակաց ինամակալութեան: 55. Որպէս զի միաձայն երգով ի մի հանդէս պարու տօնեսցուք քեզ` աստ եւ յանդրանկացն խորան, ի փառս ամենասուրբ Երրորդութեան Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ` այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս յաւիտենից, ամէն:

Յայսմ աւուր նահատակութիւն սուրբ վկային Տարսիկիոսի 56.

Սուրբն Տարսիկիոս ընթերցող էր եւ ազավիթ եկեղեցւոյն Աստուծոյ Հռոմայ` անարատ վարուք եւ ուղիղ հաւատով: Եւ յաւուր միում բերէր զմարմինն Քրիստոսի ի ծածուկ, կալեալ զնա հեթանոսքն հարցին` եւ ոչ յայտնեաց զի մի անարգեսցեն զսուրբ խորհուրդն: Վասն որոյ հարին զնա քարամբք եւ գաւազանօք մինչեւ մեռաւ, եւ ոչ մատնեաց զսուրբ խորհուրդն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ:

August 15 • 163

53.

You, O Holy Virgin, who stand today in the presence of the Trinity, seek peace for the Church and salvation for our souls. You, O Queen, who speak freely with your Only-Begotten Son, pray to Him on behalf of the flock that was bought by His blood,153 to preserve whole the various members in the fullness of the stature of His flesh: for overseers to guide, for priests to effect reconciliation, for ministers to educate, the clergy to provide instruction, and the lay people to follow in obedience to them. 54. This Church implores you and prostrate in your presence makes supplication: bow down and pray to your Only-Begotten Son for concord between kings, for cordial relations among princes, support for soldiers, protection for cities, and solicitude for those of various ages within them. 55. Thus, let us celebrate your feast with a common hymn in one choir, here and in the temple of our forefathers, to the glory of the All-Holy Trinity, Father, Son and Holy Spirit now and always and forever and ever. Amen.

On this day is the martyrdom of the holy martyr Tarsicius 56.

The holy Tarsicius was a lector and an acolyte154 in the church of God at Rome; [he lived] an irreproachable life and was orthodox in his faith. One day he was carrying the body of Christ secretly when some pagans seized him and interrogated him. But he revealed nothing to them lest they denigrate the holy sacrament. For this reason they beat him with stones and with clubs until he died, but he did not hand over the holy sacrament of Christ, Our God.155

Cf. 1 Peter 1:18-19. Arm., azavit‘, has probably been corrupted from azanit‘, a calque on Greek azanitēs; the precise meaning is unclear, and other sources are unclear about the exact position that Tarsicius filled. 155 Little is known of Tarsicius, but he also seems to have been martyred during the reign of the emperor Valerian. 153 154

Նաւասարդ Զ Օգոստոսի ԺԶ

Յայսմ աւուր Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ սուրբ եւ պատուական դաստառակին որ առ Աբգար 1.

2.

Թագաւորն Հայոց եւ Ասորոց Աբգար լուաւ ի հաւատարմաց իւրոց եթէ Քրիստոս յերկրին Հրէաստանի բազում բժշկութիւնս առնէ առանց դեղոց եւ արմատոց. զկուրաց աչս բանայ, զկաղս գնացուցանէ, զբորոտս սրբէ, զդեւս հանէ, զմեռեալս յարուցանէ, եդ ի մտի իւրում եթէ Աստուած է որ զայս գործէ: Գրեաց առ նա գիր աղաչանաց զի եկեալ բժշկեսցէ զնա, զի ախտացեալ էր մարմնով: Եւ առաքեաց զԱնանէ զհաւատարիմ իւր ընդ նմին եւ զՅոհաննէս նկարիչ եւ պատկերահան զի թէ ոչ գայցէ բերցեն նմա զպատկեր նորա: Եւ երթեալ արանցն յԵրուսաղէմ հանդիպեցան այն աւուր որ Փրկիչն յաւանակաւ եմուտ յԵրուսաղէմ. եւ ծերքն եւ տղայքն յառաջ ելեալ ասէին. Ովսաննա օրհնեալ որ գասդ յանուն Տեառն:

– 164 –

August 16 Navasard 6

On this day [is the memorial of] the holy and venerable mandylion of Christ, Our God, that [was sent] to Abgar156 1.

2.

Abgar, the king of Armenia and of Syria,157 heard from his trusted advisors that Christ was performing many healings in the land of Judea without any herbs or roots: He opened the eyes of the blind, He made the lame to walk, He cured lepers, He cast out demons, and He raised the dead. [Abgar] thus reasoned that it was God who was doing this. He then wrote a letter to [Christ], begging Him to come and heal him for he had a physical infirmity. [Abgar] then sent His secretary Ḥanan along with John, an artist and portrait-painter, so that if [Christ] would not come they might bring back to him His portrait.158 When these men came to Jerusalem, they arrived on that day that the Savior was entering Jerusalem upon a young ass. Elderly and young people came out before him and were crying out, “Hosanna! Blessed are You who come in the name of the Lord.”159

The title here begins with “It is the feast of the Assumption of the all-glorious Mother of God” but, as there is no corresponding text for this day, I have omitted it. 157 A title that is far more common in Armenian sources than in Syriac sources, where he is normally King of Syria alone. In some Armenian sources, he is even known as King of Armenia alone; see, for example, Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion— January, 67. 158 The mandylion has had a long history which has “grown in the telling” for centuries and has changed form a number of times; see Runciman, “Some Remarks on the Image of Edessa,” and Cameron, “History of the Image of Edessa.” 159 Cf. Matthew 21:1-11, and parallels. 156

– 165 –

166 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

6.

Եւ ելեալ ի տաճարէն գնաց ի տուն Գամաղիելի ի ճաշ: Եւ դեսպանքն Աբգարու մատեան առ Փիլիպպոս եւ ասեն. Տէր, կամիմք զՅիսուս տեսանել: Եւ նորա առեալ զԱնդրէաս ընդ իւր, ետուն զթուղթն Աբգարու: Եւ Յիսուս ասէ. Եհաս ժամ զի փառաւորեսցի որդի մարդոյ: Եւ հրամայեաց Թումայի գրել թուղթ պասասխանի Աբգարու թէ. Փոքր ժամանակ աստ կատարեմ զկամս հօր իմոյ եւ ապա վերացայց առ նա, եւ զմի յաշակերտաց իմոց առաքեցից բժշկել զքեզ: Իբրեւ ետես նկարիչն Յոհաննէս եթէ ոչ առ յանձն Յիսուս երթալ ընդ նոսա, սկսաւ նկարել զպատկեր նորա զի տարցէ Աբգարու ըստ հրամանին, զերիտասարդական պատկերն հասակի յորում էր Փրկիչն: Եւ դարձեալ հայեցեալ ի նա, տեսանէ զնա այր ծեր փառատես: Եւ թողեալ զառաջինն լի գարմացմամբ սկսաւ զծերունականն նկարել: Եւ դարձեալ հայեցեալ ի նա ետես պատանի գեղեցիկ. ապա գիտաց եթէ անհնարին է նմա առնուլ զհանգամանս պատկերի նորա: Եւ Յիսուս գիտացեալ զխորհուրդս նորա կոչեաց զնա առ ինքն եւ զի լուացեալ էր զսուրբ եւ զամենալոյս երեսս իւր ջրովն եւ կամէր դաստարակաւ մաքրել: Յորժամ արկ զկտաւն ոսկէթել զերեսօքն, նոյնժամայն տպաւորեցաւ ի նմա պատկերն տերունական, առանց դեղոց եւ արուեստից մարդկան, եւ ծալեալ զայն` ետ յԱնանէ եւ յընկերս նորա տանել թագաւորին Աբգարու: Եւ նոցա առեալ խնդութեամբ եկին յՈւռհա եւ մինչ կամէին մտանել ի քաղաքն, թշնամիք ասպատակեցին ի դուռն քաղաքին: Եւ նոցա եդեալ զսուրբ դաստառակն ի մէջ երկուց աղիւսաց թրծելոց եւ պնդեալ ուժգին ընդ միմեանս` ընկեցին ի ջրհորն առ դուբս քաղաքին, եւ ինքեանք մտին ի քաղաքն, եւ փախեցաւ դուռն: Եւ մտեալ առաջի թագաւորին ետուն զթուղթն Յիսուսի եւ պատմեցին զամենայն եղեալսն: Եւ ուրախացեալ Աբգարու ի վաղիւն հրամայեաց ամենայն քաղաքին Եդեսիա ելանել ընդ նմա սպիտակ զգեստիւք եւ մոմեղինօք վառելովք եւ անուշահոտ խնկովք: Եւ երթեալ ի ջրհորն հանին զսուրբ կտաւն անտի: Եւ զմի յաղիւսոցն թողին անդէն ի ջրհորին` որ բազում բժշկութիւնս առնէ մինչեւ ցայսօր:

August 16 • 167

3.

4.

5.

6.

After He had come out of the Temple, [Christ] went to the house of Gamaliel for dinner. The envoys of Abgar presented themselves to Philip and said, “Sir, we wish to see Jesus.” [Philip] took Andrew with him and they gave [Jesus] Abgar’s letter. Jesus responded, “The hour has come for the Son of Man to be glorified.”160 He then directed Thomas to write a letter in response to Abgar [saying], “[I have only] a little time here to accomplish the will of my Father and then I will ascend to Him, but I will send one of my Apostles to heal you.” When John the artist saw that Jesus had declined to go with them, he began to paint His image in order to give it to Abgar according to his request, an image of a youth, the age at which the Savior was then. But when he again gazed upon Him, he saw Him as an elderly man with distinguished features. He then set aside his first [attempts] filled with those surprises and began to paint Him in His maturity. But this time, when he looked upon [Jesus] he saw a handsome young man. He knew then that it would be impossible for him to catch the details of His face. Jesus, however, perceived [John]’s thoughts and summoned him and then, after washing His holy and light-filled face with water, wished to wipe it off with a towel. When He pressed the linen-cloth to His face, a facial image of the Lord was immediately imprinted on it, without any human dyes or arts. [Jesus] folded it up and handed it to Ḥanan and his companions to give to King Abgar. They accepted it joyfully and returned to Edessa. Although they wished to enter the city, enemies were pillaging at the gate of the city. They then placed the holy towel between two baked tiles, tied them tightly against each other, tossed them into a well at the gate of the city, then went into the city themselves, and the gate was shut. When they went into the king’s presence they gave him the letter from Jesus and told him everything that had occurred. Abgar was overjoyed and on the following day gave command that the entire city of Edessa should go out with him in white garments and with burning candles and sweet-smelling incense. They went to the well and brought out the linen-cloth. They left one of the tiles there in the well, and it has been the cause of many healings even until this day.

160

Cf. John 12:21-23.

168 • Yaysmawurkʿ

7.

8.

Եւ դարձաւ թագաւորն ցնծութեամբ ի քաղաքն եւ ուրախութեամբ եւ երգովք նուագարանօք, եւ եդ թագաւորն ի վերայ երեսաց զսուրբ դաստառակն եւ բժշկեցաւ կէս մարմնոյ նորա եւ բուսաւ մազ աչացն եւ յօնացն, եւ ձայն նորա զօրացաւ: Եւ անկեալ յերկիր երկիր ապագ սուրբ դաստառակին եւ պատկերին Քրիստոսի եւ իբրեւ յԱստուած հաւատաց ի նա: Եւ տօն մեծ կարգեաց զօրն զայն զվեցն Նաւասարդին եւ մեծարեաց զԱնանէ եւ զընկերս նորա յոյժ մեծութեամբ: Եւ կատարի տօնս այս ընդ տօնի վերափոխման սուրբ տիրամօրն ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ յաւիտեան:

Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն Դիոմիտոս բժշկի 9.

10.

11.

12.

13.

Քրիստոսի վկայն սուրբն Դիոմիտոս էր ի Տարսոն քաղաքէն, արուեստիւ բժիշկ, յաւուրս կռապաշտ արքային Դիոկղետիանոսի: Առաջին հալածումն եղեւ քրիստոնէից ի Տրայանոսէ արքայէն եւ երկրորդ հալածումն եղեւ ի Դեկոսէ արքայէ եւ երրորդ հալածումն ի Դիոկղետիանոսէ արքայէ: Եւ սուրբն Դիոմիտոս թողեալ զՏարսոն քաղաքն գնաց ի Նիկիա եւ անուամբն Աստուծոյ բժշկէր զամենայն հիւանդսն եւ մտանէր ի բանտսն առ քրիստոնեայսն, մխիթարէր զնոսա եւ բժշկէր զամենայն հիւանդսն եւ ողջացուցանէր զվէրս նոցա եւ քաջալերէր հաստատուն կեալ ի հ աւատսն Քրիստոսի: Եւ ամենաչարն սատանայ ազդեցոյց վասն նորա թագաւորին, եւ որպէս նորա հնազանդ եւ հրամանակատար առաքեաց զօրականս զի տարցեն կապանօք զսուրբն ի Նիկիա քաղաքէն ի Նիկոմիդիա քաղաքն: Իբրեւ կալան զնա ի տեղին ուր սովոր էր կալ յաղօթս, անկեալ ի ծունկսն եւ համբարձեալ զձեռս իւր յերկինս եւ աղօթեաց առ Աստուած. եւ մինչդեռ աղօթքն ի բերանն էր աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Օգոստոսի ԺԶ: Եւ զօրականքն հատին զմեռեալ մարմնոյն գլուխն եւ առժամայն կուրացան եւ խաւարեալ աչօք տարան զգլուխն առ թագաւորն. եւ նա յոյժ զարմացաւ եւ հրամայեաց զօրականացն զի տարցեն զգլուխն եւ դիցեն ի մարմինն: Եւ յորժամ տարան, առժամայն բացան աչք իւրեանց եւ հաւատացին ի Քրիստոս. եւ այլոցն համարձակութեամբ քարոզէին զմեծամեծս Աստուծոյ:

August 16 • 169

7.

8.

The King went back into the city full of joy and exultation, and with singing accompanied by musical instruments. The King then placed the holy towel upon his face. Half his body was healed, his eyelashes and eyebrows grew back, and his voice regained its strength. He then prostrated himself on the ground, worshipped the holy towel and the image of Christ and believed in it as [he did] in God. [King Abgar] then established the sixth of Navasard as a great festival. He honored Ḥanan and his companions with much wealth. This feast is celebrated along with the Feast of the Assumption of the Holy Mother of the Lord to the glory of Christ our God forever.

On this day is the martyrdom of the physician Diomedes 9.

10.

11.

12.

13.

The holy Diomedes, a physician by trade and martyr for Christ, was from the city of Tarsus in the days of the wicked emperor Diocletian. The first persecution of Christians had been perpetrated by the emperor Trajan161, the second persecution was perpetrated by Decius and the third persecution by the emperor Diocletian. The holy Diomedes left the city of Tarsus and went to Nicea where, by means of the name of God, he healed all sorts of illnesses. He even entered into the prisons for the Christians, gave them comfort, healed all their illnesses, mended their wounds, and encouraged them to remain steadfast in their faith in Christ. Then that completely evil Satan incited the emperor against [Diomedes]. [The emperor] sent his soldiers, like willing executioners, to take the holy one in chains from Nicea to Nicomedia. While they held him at that place where he was accustomed to pray, [Diomedes] fell on his knees, lifted his hands up to heaven and prayed to God. With his prayers in his mouth he committed his soul to God on the sixteenth of August. The soldiers cut the head [of Diomedes] off from his dead body, and immediately they went blind. With their eyes thus darkened they brought the head to the emperor. He was completely stunned and commanded his soldiers to bring the head back and reset it upon the body. While they were in the process of returning it their eyes immediately opened back up and they came to believe in Christ, and they began to preach courageously the great deeds of God to others.

161

Trajan was Roman emperor from 98 to 117.

170 • Yaysmawurkʿ

14.

Եւ կին մի քրիստոնեայ Պետրոնեայ առ գալտ զմարմին սրբոյ վկային Դիոմիտոսի եւ ի նոյն քաղաքին Նիկիա եդ պատուով ի տապանի եւ մինչեւ ցայսօր բազում նշանք լինին ի նշխարացն: 15. Ի սմին աւուր տօն է սրբոց վկայիցն` Թիրսու, Լեւկիու, կորօնատու, եւ որոց զկնի նոցա, որք սրով եւ հրոբ մաշեալք ի հեթանոսացն կատարեցան, եւ զՔրիստոս ոչ ուրացան, որով եւ վկայական մահուամբ պսակեցան փառօք: Կատարի ժողով սոցա մերձ յԵլլենիանօն:

August 16 • 171

14.

One Christian woman, Petronia, secretly took up the body of Diomedes, the holy martyr of Christ, and in the same city of Nicea she interred it in a tomb with honor. To this very day many signs occur there due to his remains. 15. On the same day is the feast of the holy martyrs Thyrse, Leukios, Koronat, and those who followed them. These were killed by the pagans with the sword or consumed by fire but they never renounced Christ, for which reason they were crowned in glory for their death as martyrs. A solemn memorial service was held for them near Hellenian162.

162

This name seems to have undergone some sort of corruption.

Նաւասարդ Է Օգոստոսի ԺԷ

Վկայաբանութիւն Միւռոնայ քահանայի 1.

2.

3.

4.

Յաւուրս Դեկոսի անօրէն արքային էր սուրբն Միւռոն քահանայն: Եւ յաւուր ծննդեանն Քրիստոսի գնաց անօրէն իշխանն Անտիպատրոս յեկեղեցին ի հալավել զքրիստոնեայս. եւ ըննդէմ ելեալ Միւռոն քահանայն դարձոյց անարգանօք, եւ քաջալերեաց զքրիստոնեայսն: Եւ բարկացեալ իշխանին հրամայեաց կախել զնա եւ քերել զմարմինն եւ բորբոբեցին հնոց եւ ելանէր բոցն յիսուն կանգուն. ընկեցին անդ զսուրբն Միւռոն: Եւ էր ի մէջ հնոցին ի հանգստեան որպէս ի տաճարի, եւ ելանէր բոցն ի հնոցէն եւ այրէր զբազումս յանհաւատիցն: Եւ ետես իշխանն արս կանգնեալս ի մէջ հնոցին ընդ սրբոյն Միւռոնայ եւ էին երեսք իւրեանց պայծառ քան զարեգակն: Եւ ելեալ սուրբն ի հնոցէ զուարթ երեսօք եւ կացեալ առաջի իշխանին եւ քարոզէր ամենեցուն զանուն Տեառն Յիսուսի եւ զյաւիտենական թագաւորութիւն իւր. եւ յամօթ արար զիշխանն: Եւ հանին փոկ ի թիկանցն մինչեւ ի ներբանս ստիցն, զոր առեալ սրբոյն ի ձեռս իւր ձգեաց յերեսս իշխանին: Եւ դարձեալ միւսանգամ նեղեցին զնա զոհել կռոցն եւ ամենեւին ոչ լուաւ. քերեցին դարձեալ զխոցս վիրացն. եւ ձայն եղեւ յերկնից եւ զօրացոյց զնա: Ընկեցին զնա առաջի մատակ առիւծի, եւ խօսեցաւ առիւծն մարդկային բարբառով եւ յանդիմանեաց զանաստուած մոլորութիւն կռապաշտիցն: Իսկ զսուրբն Միւռոն առաքեաց կապանօք ի Կիզիկոն առ բդեշխ քաղաքին եւ զգազանսն սպանին եւ անտ հատին զգլուխ նորա Օգոստոսի ԺԷ:

– 172 –

August 17 Navasard 7

The Martyrdom of the priest Myron 1.

2.

3.

4.

Myron, a holy priest, lived in the time of the impious emperor Decius. On the day of the birth of Christ, the wicked prefect Antipater went into a church in order to persecute the Christians. The priest Myron came out to confront him, forced him to turn back in shame and then gave encouragement to the Christians. The prefect was enraged and gave the command to hang him up and flay his body. They also heated up a furnace and the flames rose up to a height of fifty cubits. Then they threw the holy Myron into it. He [walked around] inside this furnace as if he were in a temple, but the flames came up out of the furnace and burned many of the unbelievers. The prefect saw men standing up in the midst of the furnace with the holy Myron, and their faces were shining brighter than the sun. The holy one then came out from the furnace with a cheerful visage and stood before the prefect, and began to preach to them all the name of the Lord Jesus and His eternal reign. He thus put the prefect to shame. The [soldiers then] tore off a strip of skin from his back to the soles of his feet which the holy one took in his hands and threw into the face of the prefect. Once again they tried to force [Myron] to sacrifice to the idols but he refused completely. So they once again scraped the scabs of his wounds, but a voice came down from heaven and strengthened him. They then threw him before a lioness, but the lioness spoke out in a human voice and contemned the godless error of the idolaters. [The prefect] then sent the holy Myron in chains to Cyzikos to the bdeashk of that city, killed the wild animals and there cut off [Myron]’s head on the seventeenth of August. – 173 –

174 • Yaysmawurkʿ

Վերստին տօն է ննջմանն աստուածածնի` ամենօրհնեալ Տիրուհւոյն մերոյ 5.

6.

7.

Եղեն յայսմ աւուր սքանչելագործութիւնք սրբոյ աստուածածնին, քանզի փրկեցաւ քաղաքն թագաւորական ի սկիզբն թագաւորութեան Լեւոնի Իսաւրոսի: Եկեալ բազմութիւնք Հագարացւոց հազար եւ ինն հարիւր նաւօք առնուլ զքաղաքն եւ հայհոյէին զաստուածածինն: Իսկ քաղաքացիքն յանկարութիւն անկեալք զամենասուրբ աստուածածինն աղաչէին, եւ նա լուաւ գթածաբար, որ եւ արագ զՀագարացիսն նաւօքն ի խորս ընկղմեաց ի ծովն: Եւ զայն որ ի վերայ բարձր փայտին ելեալ առաջնորդ նոցա եւ գոչէր զհայհոյական նոցին աղօթսն` կործանեաց, եւ զորս ընդ Բուլգարացիսն գային երկու բիւր հագարացիս` կոտորեաց, եւ զայլ ամենայն նաւսն այսր եւ անդր ցրուեաց, որք ի սովոյ վտանգ անկեալ` զմարմինս մարդկան եւ իշոց եւ սողնոց ուտէին: Եւ այնպէս օգնականութեամբ տիրուհւոյն փրկեցան քաղաքացիքն, որք հաւատով եւ պատկառանօք զնա աղաչէին: Իսկ առաջնորդ Հագարացւոցն տեսեալ անգործ լեալ զձեռնարկութիւնն իւրեանց, աղաչանօք խնդրեաց մտանել եւ տեսանել զքաղաքն: Եւ իբրեւ եկեալ ոչ կարէր մտանել, ի վեր հայեցեալ ետես ի վերայ դրանն զպատկեր աստուածածնին եւ ծանեաւ զի նա ոչ թոյլ տայր նոցա մտանել ի ներքս, վասն որոյ իջեալ ի ձիոյն եւ երկրպագեալ եմուտ հետեւակ ի քաղաքն ստգտեալ ի գոռոզութենէն:

August 17 • 175

Again, the feast of the Dormition of the Mother of God, our all-blessed Queen 5.

6.

7.

On this day, miraculous works of the holy Mother of God took place. The royal city was saved at the beginning of the reign of Leo the Isaurian163. A multitude of Hagarites164, with one thousand nine hundred ships, came to take the city and they began to blaspheme the Mother of God.165 Then the citizens [of Constantinople] were faced with an impossible situation, so they began to pray to the all-holy Mother of God. She heard them in her compassion, and she quickly plunged the Hagarites with their ships into the depths of the sea. [The Mother of God] cast down their leader who was high above on a mast and was calling out their blasphemous prayers, and she routed twenty thousand Hagarites who were coming with Bulgarians, and these other ships she scattered here and there. [The survivors] fell into a severe famine and began eating the flesh of humans, of donkeys and of reptiles. Thus, the citizens who prayed to her with faith and with veneration were delivered with the assistance of the Queen. As for the leader of the Hagarites, when he saw that their incursion had been completely ineffective, he sought by prayer to enter and see the city. He drew close but he was unable to enter. Looking up he saw above the gate the image of the Mother of God and he perceived that it was she who was not allowing him to enter inside. For this reason, he got down from his horse, prostrated himself and entered the city on his knees, convicted by his pride.

I.e., Leo III; see note 89, above. I.e., Arabs. 165 This event was already recounted on August 7, above, par. 11, with note ad loc. 163 164

Նաւասարդ Ը Օգոստոսի ԺԸ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Ստեփաննոսի Ուլնեցւոյն եւ ենկերացն նորա 1.

Վկայն Քրիստոսի սուրբն Ստեփաննոս էր ի ժամանակս ուրացողին Յուլիանոսի: Եւ էր ի թագստի ի լերինն: Եւ հովիւ մի տեսեալ զնոսա մատնեաց դատաւորի Սոկրատայ եւ առժամայն դիւահարեալ մեռաւ: Եւ սուրբքն կացեալ առաջի դատաւորին խոստովանեցան զՔրիստոս համարձակութեամբ. եւ դատաւորն տանջեաց զնոսա խստագոյնս եւ ոչ հաւանեցան կամացն նորա: Ապա հրամայեաց զմայրն Ստեփաննոսի հրով այրել. եւ զսուրբն Ստեփաննոս այլ ընկերօքն սրով սպանանել եւ այնպէս բարի խոստովանութեամբ կատարեցան ի Քրիստոս Օգոստոսի ԺԸ Նաւասարդի Ը:

Ի սմին աւուր վկայաբանութիւն սրբոցն Լաւրիոսի եւ Փլօրիոսի 2.

Փառաւորեալ վկայքն Քրիստոսի Լաւրիոս եւ Փլօրիոս երկուորեակ եղբարք էին, ի մի արգանդէ, ի միում աւուր ծնեալք եւ էին արուեստիւ քարահատք, աշակերտք լեալ սրբոց մարտիրոսացն Պրոկղի եւ Մաքսիմեայ:

– 176 –

August 18 Navasard 8

The martyrdom of Saint Step‘annos Ulnets‘i and his companions 1.

The holy Step‘annos, a martyr for Christ, lived in the time of Julian the Apostate. He [with his companions] was living in solitude on a mountain. A certain shepherd saw them and betrayed them to the prefect Socrates, but he was immediately possessed by a demon and died. The holy ones stood before the prefect and courageously professed Christ. The prefect had them tortured severely but they did not yield to his will. Then [the prefect] commanded that they burn the mother of Step‘annos in fire and to kill the holy Step‘annos and his companions by the sword. In this way these died for Christ with a good profession on the eighteenth of August, the eighth of Navasard.

On this same day is the martyrdom of the holy Lauros and Florios 2.

These glorious martyrs for Christ, Lauros and Florios, were twin brothers, born from the same womb on the same day.166 By trade they were both stone-cutters, and they were disciples of the holy martyrs Proklos and Maximus.

166

These were both martyred sometime during the second century.

– 177 –

178 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

6.

7.

Եւ յետ բարի կատարման վարդապետացն իւրեանց ելեալ ի Բիւզանդիոյ, գնացին ի գաւառն Դարդանիայ ի քաղաքն Ուլպիայ, յերկիրն Լիւրիկոյ. եւ վաստակէին անդ զգործս քարահատութեան առ դատաւորն Լիկիոնի: Եւ Լիկինոս որդին Ելպիդիայ թագուհւոյն առաքեաց թուղթ առ Լիկիոն դատաւորն եւ տարաւ զսուրբսն առ ինքն զի շինեսցեն նմա տաճար կռոցն: Եւ յորժամ գնացին եւ ետես զնոսա ուրախ եղեւ յոյժ եւ ետ նոցա հարիւր դահեկան եւ քառասուն գործաւոր ծառայականս. եցոյց եւ նշանեաց զտեղին որ կոչի Խարիէ: Իսկ սուրբքն զվարձսն զոր առնէին եւ զռոճիկսն բաշխէին աղքատաց եւ զգիշերն աղօթէին առ Աստուած անհանգիստ: Եւ յորժամ սկսան հատանել զվէմս, դիւրաւ եւ փութով գործն կատարէր, քանզի Աստուած գործակից էր նոցա: Եւ ի միում աւուր մինչդեռ հատանէին զմարմարիոնն, ոստեաւ փոքր քար եւ հարաւ յակն Անաստիայ, որդւոյ քրմի կռոցն եւ խաւարեցոյց զնա: Գնաց հայրն նորա եւ գաւազանօք յոյժ գան եհար զսուրբսն. եւ գնաց առ Լիկինոս չարախօսեաց զնոսա, եթէ կամաւորութեամբ կուրացուցին զորդին իմ: Կոչեաց զնոսա Լիկինիոս եւ հարցանէր եւ նոքա ասեն. Եթէ ակամայ եւ ոչ կամաւ եղեւ. արդ տացէ ի մեզ զորդին իւր եւ մեք անուամբն Տեառն բժշկեմք զորդին իւր: Ասէ Լիկինոս ցքուրմ. ոչ է պարտ քահանայի կռոց սուտ խօսել կամ հարկանել եւ զրպարտել զոք եւ զի զսուտս բարբառեցար, արժան էր փոխանակ նոցա ձաղկել զքեզ: Իսկ զսուրբսն անդատապարտս արձակեաց: Եւ երթեալ սրբոցն աղօթելով վաստակէին զգործս իւրեանց: Եւ յերեկոյին երթեալ առ որդի քրմին եդին ձեռն ի վերայ աչացն անուանելով զանուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւ արարեալ զնշան սրբոյ խաչին ողջացաւ առժամայն: Եւ յորժամ շինեցաւ տաճարն եւ կանգնեցաւ բագին, առին սուրբքն զաղքատսն զոր կերակրեցին, գնացին ի տաճարն եւ արարին զտօն Յայտնութեան Տեառն: Եւ արկեալ պարան ի պարանոց կռոցն կործանեցին եւ սկսան պաշտել, ունելով խաչս ի ձեռս իւրեանց եւ ասէին. Փառք քեզ Տէր Աստուած, առաքելոց պարծանք, մարտիրոսաց ցնծութիւն, որոց քաղցրաթիւնն է համագոյ Երրորդութիւնդ:

August 18 • 179

3.

4.

5.

6.

7.

After the good death of their teachers they departed from Byzantion and went to the region of Dardania to the city of Ulpianum, in the land of Illyricum. There they set up a practice of stone-cutting near to the prefect Lykion. Licinius, the son of the queen Elpidia, sent a letter to Lykion the prefect and had the holy ones brought to him so that they might build for him an idol-temple. When they arrived and [Licinius] saw them he was filled with great joy; he gave them a hundred dahekans and forty workers as servants. He showed them and indicated to them the place called Kharie. As for these holy ones, they distributed the salary and wages that they received to the poor, and they prayed without rest throughout the night. When they began to cut the stone the work progressed quickly and easily, because God was helping them with their task. But one day while they were cutting some marble a small chip flew off and struck the eye of Anastasius, the son of one of the priests of the idol, and blinded him. His father came up and struck the holy ones hard with a club. He then went to Licinius and slandered them [saying], “They intentionally blinded my son!” Licinius summoned them and interrogated them, and they responded, “It was an accident and it occurred with no intent. Now, let him bring his son to us and in the name of the Lord we will heal his son.” Licinius said to the priest, “It is not becoming for a priest of idols to speak falsehood, to strike or to slander anyone; because you have spoken falsely, it is necessary that, in their stead, you be flogged. [Licinius] then released them as being blameless. These holy ones then went off and praying recommenced their task. In the evening they went to the son of the priest and laid their hands on his eyes, called on the name of our Lord Jesus Christ, made the sign of the holy cross, and he was immediately healed. When the temple was built and the altar installed, the holy ones brought the poor whom they had been feeding, entered into the temple and celebrated the Feast of the Epiphany of the Lord. Then they threw ropes around the necks of the idols and pulled them down. They then began to worship, holding crosses in their hands, and they began to say, “Glory to You, O Lord God, the boast of the Apostles, the joy of the prophets, to whom You, O consubstantial Trinity, are sweetness.”

180 • Yaysmawurkʿ

8.

9.

10.

11.

12.

13.

Եւ յորժամ լուաւ Լիկինոս բարկացաւ յոյժ եւ հրամայեաց ի մեծ գուբ հուր արկանել եւ ընկենուլ անդ զաղքատսն: Եւ յորժամ տարան զնոսա ի տեղին, աղաչեցին սուրբքն վասն նոցա զԱստուած եւ նախ քան զընկենուլն նոցա ի հուրն, աւանդեցին զհոգիս իւրեանց: Եւ զսուրբսն կապեցին ի սայլսն եւ ձաղկեցին ուժգին եւ կապանօք յուղարկեցին առ Լիկոն առ որում էին յառաջագոյն. եւ Լիկինոս որդնալից լեալ սատակեցաւ: Եւ Լիկոն դատաւորն հրամայեաց փորել գուբ մեծ զի արկցեն անդ զսուրբսն. եւ նոքա աղօթեցին այսպէս. Փրկիչ եւ համագործող ամենայնի, որ իշխանդ ես կենաց եւ մահու, ընկալ զհոգիս մեր եւ հանգո յերիցս երանեալ հանգիստն, յորում իցեն վարդապետքն մեր, քո սուրբ վկայքն Պրոկղոս եւ Մաքսիմոս, եւ պահեա զմարմինս մեր մինչեւ ի ժամանակս քրիստոնէութեան, եւ որք յիշեն զմեզ յաղօթս իւրեանց լուր վաղվաղակի խնդրուածոց նոցա եւ դարձո զքաղաքս զայս ի գիտութիւն ճշմարտութեան: Եւ եղեւ ձայն առ նոսա եւ զօրացոյց զնոսա եւ խոստացաւ կատարել զխնդրուածս նոցա եւ նոյնժամայն աւանդեցին զհոգիս իւրեանց զկնի ձայնին ի ձեռս հրեշտակաց, յՕգոստոսի ԺԸ. եւ զմարմինս նոցա ընկեցին ի գուբն եւ լցին աւագով: Եւ ոմն Ալեքսիանոս անուն, սիրելի սրբոցն, գնաց ի գուբն եւ աղօթեաց առ Աստուած, եւ երեւեցան նմա սուրբքն եւ ասեն. Երթիջիր ի քալաքն Թեսաղոնիկոյ եւ դիպեսցիս մեծ իշխանութեան, քանզի հաճեցաւ Աստուած լուսաւորել զքաղաքն զայն ի ձեռն Փոկասու առն արդարոյ որ է գալոց յԱփրիկիոյ, եւ նա յայտնեսցէ զնշխարս մեր. որպէս եւ եղեւ իսկ: Եւ մինչդեռ Ալեքսիոս ի Թեսաղոնիկէ էր, Կոստանդիանոս թագաւորն հաւատաց ի Քրիստոս եւ գրեաց հրամանս յամենայն քաղաքս եւ ի գեօղս եւ յագարակս եւ ի գաւառս զի զամենայն քրիստոնեայս ազատեսցեն ի կապանաց եւ ի բանդէ եւ որ ոչ մկրտի եւ լինի քրիստոնեայ զամենայն ինչս իւր յարքունիս տարցեն: Յայնժամ գնաց Ալեքսիանոս ի քաղաքն Ուլպիանու եւ միաւորեցաւ ընդ երանելւոյն Փոկասու եւ ի միասին մաքրեցին զտաճար կռոցն զոր շինեցին սուրբքն եւ եկեղեցի նուիրեցին: Եւ երթեալ ի գուբն փորեցին եւ հանին ամբողջ զմարմինս սրբոց վկայիցն Լաւրիոսի եւ Փլօրիոսի եւ եդեալ ի տաճարն զոր շինեցին եւ սրբեալ եիեղեցի նուիրեցին:

August 18 • 181

8.

9.

10.

11.

12.

13.

When Licinius learned of this he became exceedingly angry. He gave the order to start a fire in a large pit and to throw these poor people into it. But when they brought them to that place, the holy ones prayed to God on their behalf, and before they were thrown into the fire they handed over their souls. They then bound the holy ones to chariots and beat them severely, and then sent them in chains to Lykion with whom they had been before. Licinius then died full of worms. Lykion, the prefect, gave the command to dig out a huge pit so that they might throw the holy ones therein, but they prayed in this way: “O Savior and co-Creator of all things, You who are the prince of life and of death, receive our souls and give them repose in Your thrice-blessed rest in which our teachers –Your holy martyrs Proklos and Maximus – now reside. Keep guard over our bodies until the time of Christianity. As for those who remember us in their prayers, hear their entreaties immediately and return these cities to the knowledge of the truth.” A voice then came to them, strengthened them and promised to bring about what they asked for. Then, after [hearing] that voice, they immediately commended their souls into the hands of angels on the eighteenth of August. They threw their bodies into the pit and filled it in with sand. A certain Alexianos, a friend of the holy ones, went to the pit and prayed to God. The holy ones appeared to him and said, “Go to Thessalonica where you will come upon a great power, because God is pleased to illuminate that city by means of Phocas, a just man who is to come from Africa. It is he who shall discover our remains.” And that is just how it came to pass. While Alexianos was in Thessalonica, Emperor Constantine came to believe in Christ and he sent out a written decree to every city and village, every rural place and region, that they were to release all the Christians from chains and from prison, and that anyone who was not baptized or had not become Christian would have all their possessions taken for the royal palace. Alexianos then travelled to the city of Ulpianos, where he united with the blessed Phocas. Together they purified the idol-temple that the holy ones had built, and they consecrated it as a church. They went to the pit, dug it out and removed intact the bodies of the holy ones Lauros and Florios. They buried them in the temple that they had built, and then purified it and consecrated it as a church.

Նաւասարդ Թ Օգոստոսի ԺԹ

Վկայաբանութիւն սրբոց Ատոմեանց 1.

2.

Սուրբն Ատոմ մեծ իշխան էր Հայոց, եւ էր ի Պարսիկս զօրօքն եւ Յազկերտ հրապաշտ արքայն Պարսից բռնադատէր զնոսա ուրանալ զՔրիստոս: Եւ նորա զօրսն գնալ յերկիրն Հայոց եւ Յազկերտ զօր բազում առաքեաց զկնի նորա զի ուր եւ հասցեն կամ դարձուսցեն ի կրօնս իւրեանց կամ սրով կոտորեսցեն: Եւ սրբոցն հասեալ ի սահմանս իւրեանց ի Հայք բանակեցան առ միայնակեաց մի եւ նա մարգարէացաւ նոցա թէ վասն Քրիստոսի մարտիրոսութեամբ կատարին: Եւ ի գիշերին յայնմիկ երեւեցաւ Քրիստոս սրբոյն Ատովմայ եւ բաշխէր նոցա պսակս ի կարմիր վարդից: Եւ ի վաղիւն հասին սեւագունդ զօրն Պարսից. եւ նոքա հեծեալք յերիվարս իւրեանց կամեցան պատերազմել ընդ զօրն Պարսից. եւ տեսիլ գիշերոյն յայտնապէս երեւեցաւ ամենեցուն եւ իջեալք առ հասարակ յերիվարացն մատուցին յօժարութեամբ զպարանոցս առաջի պարսկական սրոյն: Եւ սուրբ Ատոմ զսքանչելատեսակ որդեակն իւր յառաջ քան զինքն մատոյց ընդդէմ սրոյն: Եւ ապա ինքն ամենայն զօրօքն կատարեցաւ ի նմին տեղւոջ: Եւ որք նահատակեցան են այսոքիկ. սուրբն Ատոմ եւ որդին իւր յազգէն Գնունեաց. Վարս` յՈստան տանէ, Ներսէհ յԱրիանթունի, Վարձաւոր եւ այլք ընդ նոսա որոց անուանքն գրեալ են ի դպրութիւն:

– 182 –

August 19 Navasard 9

The Martyrdom of the holy Atom and his companions 1.

2.

The holy Atom was a great Armenian prince and was in Persia with his troops.167 Yazdgird, the fire-worshipping ruler of the Persians, began to coerce them to renounce Christ. [Atom] and his troops returned to Armenia, but Yazdgird sent many of his troops after him and wherever they found them, they would try either to convert them to the [Zorastrian] religion or to kill them with the sword. The holy ones reached the borders of Armenia and camped near a certain solitary. He prophesied to them that they were about to die by martyrdom for the sake of Christ. That very night Christ appeared to the holy Atom and distributed to [him and his troops] crowns made from red roses. The following day, the black troop of Persian soldiers arrived. [The Armenian troops] mounted their horses and wished to engage battle against the Persian troops, but the vision of the [previous] night appeared clearly to all of them so they all dismounted their horses and voluntarily offered their necks in the presence of the Persian swords. The holy Atom offered up his superbly handsome young son right before himself to the sword. Then he himself along with all his troops were killed in that same place. And those who were thus martyred were these: the holy Atom and his son from the Gnuni family, Vars from the house of Ostan, Nerseh from the Ariant‘uni, Vardzavor and those others with him whose names are written in a register.

This is Atom Gnuni, already mentioned above, pp. 44-45. A longer, separate version of the Life of Atom and his sons can also be found translated in Maksoudian, et al., The Light of the World, 85-91. 167

– 183 –

184 • Yaysmawurkʿ

3.

Եւ Մանաճիհր մեծ իշխանն Ռշտունեաց իւրովք հարազատովք եւ զօրօք կատարեցաւ ի սահմանս իւրոյ երկրին ի տեղւոջն որ կոչի Ոչխարաց վանք: Կատարեցան նահատակքս եւ սուրբ վկայքս այս յՕգոստոսի ԺԹ:

Ի սմին աւուր վկայաբանութիւն սրբոյն Անդրէի ստրատելատի եւ եօթն հարիւր իննսուն եւ եօթն զօրացն մերձ Վահկայ 4.

5.

6.

7.

8.

Քրիստոսի վկայն Անդրէ ստրատելատն էր յարեւելից կողմանս առ Անտիոքաւ զօրավարաւ յաւուրս կռապաշտ արքային Մաքսիմիանոսի եւ փայլէր սուրբն Անդրէաս իբրեւ զվարդ ի մէջ փշոց եւ բուրէր իբրեւ զխունկ ի մէջ անուշահոտութեան: Եւ եղեւ ընդ աւուրս ընդ այնոսիկ ելին զօրքն Պարսից ի սահմանս Հոռոմոց, ասպատակէին եւ աւերէին: Եւ զօրավարն Անտիոքոս առաքեաց զստրատելատն Անդրէաս ընդդէմ թշնամեացն զօրօքն ի մարտ: Եւ յորժամ գնաց` յաւուր պատերազմին աղաչեաց առ Աստուած առաջի զօրացն իւրոց եւ կնքեալ զինքն նշանաւ սրբոյ խաչին, եմուտ ի պատերազմ եւ քաջութեամբ մեծաւ յաղթեաց բազում զօրացն Պարսից: Եւ խրատ տայր իւրում զօրացն զի թողցեն զկռապաշտութիւն եւ հաւատասցեն յԱստուած եւ ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս. եւ նոքա հաւանեցան եւ հաւատացին յԱստուած եւ ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս: Եւ երեւեցաւ նմա սատանայ երկիցս անգամ, ի միում ժամու իբրեւ զհրեշտակ եւ ի միւսում ժամու իբրեւ զօրական, եւ նա նշանաւ սրբոյ խաչին սաստեաց նմա. եւ անյայտաբար երթեալ առ Անտիոքոս ի կերպարանս դպրի ասէ եթէ. Անդրէաս եւ որք ընդ նմա էին զօրքն ապստամբ եղեն ի քէն եւ հաւատացին ի խաչելեալն: Եւ առաքեաց Անտիոքոս երկերիւր զօրականս եւ տարան զԱնդրէաս առաջի իւր եւ զզօրականսն. եւ լուաւ ի բերանոյ նոցա եթէ քրիստոնեայք եղեն եւ իցեն: Հրամայեաց եւ տարածեցին զԱնդրէաս ի վերայ հրացեալ երկաթոյ մահճաց եւ մօտ եկեալ սատանայի մերձ ի մահիճսն ասէ. Եկի փարատել ի քէն զտանջանսնդ. եւ սաստեաց նմա սուրբն եւ անյայտ եղեւ: Ձայն եղեւ առ նա յերկնից եւ ասէ. Եղից զսատանայ ի ներքոյ ոտից քոց եւ դու յաղթեսցես նմա:

August 19 • 185

3.

And Manachihr, the great prince of the Rshtuni, was killed along side all his relatives and troops at the border of his land and in the place that is called Ochkhar Vank‘168. These champions and holy martyrs were killed on the nineteenth of August.

On this same day is the martyrdom of holy Andrew the stratēlatēs, and of seven hundred ninety-seven soldiers near Vahka 4.

5.

6.

7.

8.

Andrew the stratēlatēs, martyr for Christ, was in the eastern regions along with the general Antiochus in the days of the wicked emperor Maximianus. The holy Andrew was resplendent like a rose amidst thorns and he was fragrant like incense amidst other scents. It came to pass in those days that Persian soldiers went forth inside the Roman borders where they began to pillage and to plunder. Antiochus, the general, sent Andrew the stratēlatēs with troops for war [to fight] against the enemy. When [Andrew] arrived, on the day of battle, he prayed to God in the presence of his troops and he sealed himself with the sign of the holy cross. He then entered into the battle and, with great courage, he overcame the many troops of the Persians. He then counseled those troops to abandon their idolatry and to believe in God and in our Lord Jesus Christ. They were persuaded by him and came to believe in God and in our Lord Jesus Christ. Satan then appeared to [Andrew] twice: the first time like an angel, the second time like a soldier. But he, by the sign of the holy cross, rebuked him. So [Satan] went furtively to Antiochus in the guise of a learned man and said, “Andrew and those soldiers with him are in rebellion against you and they believe in that crucified one.” Antiochus sent two hundred soldiers, and they brought Andrew and his soldiers before him, where he heard from their own mouths that they were and would remain Christians. [Antiochus] gave the order and they stretched him out on a red-hot iron slab. Satan then drew very near the slab and said, “I have come to remove your tortures from you.” But [Andrew] rebuked him and [Satan] disappeared. A voice then came to him from heaven and said, “I will put Satan beneath your feet and you will overcome him.”

168

That is, the “monastery of the sheep”.

186 • Yaysmawurkʿ

9.

Կապեցին եւ զհաւատացեալ զօրականսն եւ բեւեռեցին զձեռս իւրեանց ի չորեքանկիւնի տախտակս: Եւ եմուտ սատանայ ի սիրտն Անտիոքայ եւ գրեաց առ թագաւորն Մաքսիմիանոս վասն Անդրէասայ եւ վասն զօրականացն. եւ հրամայեաց զի ցրուեսցեն զնոսա ի սահմանս Հայաստանեայց եւ սրով սպանցեն: Եւ երկու հազար զօրականք առաքեցին ի ցրուել եւ ի սպանանել զնոսա: Եւ սուրբն Անդրէաս ուսոյց զնոսա եւ դարձոյց ի Քրիստոսի հաւատն. եւ ամենեքեան սրով կատարեցան բարի խոստովանութեամբ ի Քրիստոս: 10. Իսկ սուրբն Անդրէաս ծունր եդեալ յերկիր աղօթեաց առ Աստուած այսպէս. Տէր Աստուած ընկալ զմեղաւոր հոգիս իմ եւ արա ողորմութիւն ամենեցուն որ զյիշատակս մեր կատարեն: Եւ ձայն եղեւ առ նա եւ ասէ. Ի տեղւոջն յորում արիւնդ ձեր հեղցի, բղխեսցէ աղբիւր եւ եղիցի բժշկութիւն հիւանդաց եւ հալածիչ դիւաց. եւ ամենեքեան որք աղաչեսցեն զիս անուամբ քո փրկութիւն գտցեն հոգւոց եւ մարմնոց իւրեանց: Եւ ապա հատին զգլուխ նորա յՕգոստոսի ԺԹ: Եւ նոյնժամայն ի տեղւոջն յորում արիւն սրբոյն Անդրէի հեղաւ բղխեաց աղբիւր ջրոյ եւ բժշկեցան ամենայն հիւանդք եւ ախտաժետք եւ այսահարք: Եւ որք կատարեցան ընդ սրբոյն Անդրէի էին երկու հազար իննսուն եւ ութ վկայք:

August 19 • 187

9.

They bound those faithful soldiers and they nailed their hands onto quadrangled boards. Satan entered into the heart of Antiochus and he wrote to the emperor Maximianus concerning Andrew and his soldiers. [Maximianus] sent back the order that they should dispatch them to the borders of Armenia and there kill them by sword. So two thousand soldiers were sent and dispatched to be killed. The holy Andrew taught them and converted them to faith in Christ, then they were all killed by the sword with a good confession in Christ. 10. As for the holy Andrew, he bent his knee to the ground and prayed to God in this manner: “O Lord God, receive my sinful soul and take pity on all of those who celebrate our memorial.” A voice came to him and said, “In the place where your blood will be poured out, there will flow forth a spring and it will be the cause of healing for the sick and for expelling demons. And everyone who will pray to me in your name will find salvation of both their souls and their bodies.” Then they cut of [Andrew]’s head on the nineteenth of August. And at that very moment in the place where the blood of the holy Andrew was poured out there flowed forth a spring of water, and all the sick, the infirm and the possessed were healed. Those who were killed, including the holy Andrew, were two thousand ninety-eight martyrs.

Նաւասարդ Ժ Օգոստոսի Ի

Տօն է Սամուէլի մարգարէին 1.

Եւ գնաց Սամուէլ մարգարէ յԱրեմաթեմ եւ ոչ եւս յաւել Սամուէլ տեսանել զՍաւուղ, մինչ ցօր մահուան իւրոյ: Եւ սուգ ունէր Սամուէլ ի վերայ Սաւուղայ: Եւ մեռաւ Սամուէլ, եւ ժողովեցաւ ամենայն Իսրայէլ եւ կոծեցին զնա ի տան իւրում յԱրեմաթեմ:

Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն սրբոյն Վլասայ եւ երեք որդւոցն նորա Թէոգնիոսի, Ագապիոսի, Պիստոսի 2.

3.

Սրբուհի Վլասա էր յաւուրս Մաքսիմիանոսի անօրէն արքային, յերկրէն Ելլադայ, ի քաղաքն Եդեսիա, եւ էր քրիստոնեայ հաւատով: Եւ այրն իւր Վաղերիոն էր հեթանոս: Եւ աղախինն Քրիստոսի ուսոյց զորդիսն իւր Քրիստոսի հաւատովն. եւ մատնեաց զնա այրն իւր Վաղերիոն առ Վիկար բդեաշխն. եւ խոստովանեցաւ որդւովք իւրովք զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ: Կախեցին զերէց որդին իւր Թէոգնիոս եւ քերեցին զմարմինն առաջի մօրն եւ եղբարցն: Եւ ապա զԱգապիոս տանջեցին ուժգին. եւ մայրն քաջալերէր հաստատուն կալ եւ համբերել չարչարանացն: Եւ քերդեցին եւ զգլուխն եւ ասէ. ո՞րչափ հեշտալի է մահն որ վասն Քրիստոսի լինի: Կացուցին առաջի եւ զերրորդն զՊիստոս եւ զնա եւս չարչարեցին ուժգին. եւ նա ուրախութեամբ համբերէր եւ մեծաձայն բարբառով խոստովանէր զՔրիստոս:

– 188 –

August 20 Navasard 10

The Feast of the prophet Samuel 1.

Samuel the prophet went to Ramah169, and Samuel did not see Saul again until the day of his death, but Samuel grieved over Saul.170 Samuel died and all Israel assembled and mourned for him in his house at Ramah.171

On this day is the martyrdom of Saint Vlasa and her three sons, Theognios, Agapios and Pistos 2.

3.

The blessed Vlasa lived in the time of the wicked emperor Maximianus. She was from the land of Hellada, from the city of Edessa. She was a Christian by faith, but her husband Valerian was a pagan. The handmaid of Christ educated her sons in the faith of Christ, but her husband Valerian handed her over to Vikar the bdeashk. She, along with her sons, professed Christ as true God. They hung up her eldest son Theognios and they flayed his skin in the presence of his mother and brothers. Next, they tortured Agapios severely, but his mother encouraged him to stand firm and to endure the tortures. They also peeled the skin off from his head, but he retorted, “How sweet is that death that is for the sake of Christ.” They then brought in the third son, Pistos, and they also tortured him severely, but he endured them with joy and in a loud voice professed Christ.

Arm., Aremat‘em , as found in the Armenian Bible; likewise here in the next sentence. 1 Kings (1 Samuel) 15:34-35. 171 1 Kings (1 Samuel) 25:1. 169 170

– 189 –

190 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

8.

Հրամայեաց բդեաշխն գլխատել զերիսն եւ նոքա աղօթեցին առ Աստուած եւ ասեն. Աստուած ամենակալ որ զդիւական գունդսն ընկղմեցեր ի տարտարոսն, եւ զդասս հրեշտակացն յերկինս քաղաքաւորս գրեցեր, ընկալ եւ զհոգիս մեր եւ գրեա զմեզ ի վերինն Երուսաղէմ: Յիշեա եւ զմայրս մեր որ զերիս ծնունդս արգանդի իւրոյ քեզ ընծայս մատոյց եւ ընկալ զհոգի սորա խաղաղութեամբ: Եւ ձայն եղեւ յերկնից եւ ասէ. Ընթացք ձեր կատարեալ են. եկայք եւ վայելեցէք զպսակս ճգնութեան ձերոյ: Եւ այնպէս հատին զգլուխն նոցա: Եւ եդին զերեսեանն ի միում տապանին, ի նմին քաղաքի Եդեսիա: Եւ երանելի մայրն իւրեանց էր ի բանդին եւ հրեշտակ կերակրէր զնա անդ: Եւ Վիգար բդեաշխն գնաց ի Մակեդոնիա եւ հրամայեաց տանել զկնի իւր զերանելին Վլասա: Եւ յորժամ գնացին բռնադատեաց զնա ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն եւ յորժամ ոչ կարաց հաւանեցուցանել արկ զնա ի ջրալից կաթսայ յորում էր քսան եւ հինգ սափոր ջուր եռացեալ եւ հրեշտակապետն եհան զնա ամբողջ: Ընկեցին զնա ի հուր եւ հրեշտակ Տեառն շիջոյց զհուրն եւ եհան զնա անարատ: Քարկոծեցին զնա եւ ի քարանցն ոչ հարաւ յանձն նորա. ընկեցին գազանացն կերակուր, եւ ոչ մերձեցան ի նա. ընկեցին ի ծովն զնա եւ հրեշտակ եհան զնա ի կղզին որ կոչի Ելեսպոնտոս: Եւ ոմն մի Փիլիպպոս անուն գնաց յԵդեսիա եւ պատմեաց բդեշխին եթէ Վլասսա կենդանի է: Գրեաց առ Ղեւոնդէոս դատաւոր կղզւոյն զի կալցէ զնա եւ նեղեսցէ զնա դառնալ ի կուռսն: Եւ դատաւորն առաքեաց եւ կալաւ զնա, եւ յոյժ բռնադատեաց, եւ նա մեծաւ բարբառով խոստովանէր զՔրիստոս եւ անարգութեամբ թշնամանեաց զկուռսն եւ զկռապաշտսն: Կապեցին զնա ձեռս յետս եւ մեծաւ եւ հաստ բրովք ջախջախեցին զամենայն մարմինն եւ յաղօթելն նորա հատին զսուրբ գլուխն յՕգոստոսի Ի: Եւ Սոփրոնիոս քահանայն ի բարձր տեղւոջ թաղեաց զսուրբ մարմին նորա, զի տեսցեն նաւորդք եւ աղաղակեսցեն առ նա, եւ փրկեսցին յալէկոծութենէ ալեաց:

August 20 • 191

4.

5.

6.

7.

8.

The bdeashk commanded that they decapitate all three of them, but they prayed to God and said, “All-powerful God, who plunged the demonic realms into Tartaros and inscribed the ranks of angels as citizens of heaven, receive our spirits and inscribe us in the heavenly Jerusalem. Remember too our mother who offered to You us three offspring from her womb as a gift, and receive her spirit in peace.” A voice then came down from heaven and said, “The courses of your lives have ended. Come and take possession of these crowns for your agonies.” And so they cut off their heads. They then buried all three of them into a single coffin, in that same city of Edessa. Their blessed mother was in prison and an angel was keeping her fed in that place. Vikar the bdeashk went to Macedonia and he gave the command to bring the blessed Vlasa behind him. When they arrived, he tried to compel her to renounce Christ and to sacrifice to the idols, but when she refused to comply he had her thrown into a caldron filled with water in which there were twenty-five jugs of boiling water, but an archangel pulled her out unscathed. They then threw her into a fire, but an angel of the Lord extinguished the fire and pulled her out unharmed. They stoned her but her person was not wounded by the stones. They cast her before wild beasts as fodder but they did not even approach her. They threw her into the sea but an angel pulled her out and [set her] on that island that is called the Hellespont. A certain man named Philip went to Edessa and recounted to the bdeashk that Vlasa was alive. He wrote to Leontios, the prefect of the island, that she should be arrested and forced to convert to idol[worship]. The prefect sent [soldiers] and had her arrested. He applied a great deal of pressure but with a loud voice she professed Christ and, with a great deal of contempt, she reviled both the idols and those who worship them. They bound her hands behind her and, with large and strong clubs they beat her entire body and, while she was praying, they cut off the head of this holy one on the twentieth of August. Sophronios, the local priest, buried her holy body on a high place so that sailors could see it, cry out to her and be delivered from the violence of the waves.

192 • Yaysmawurkʿ

9.

Յայսմ աւուր յիշատակ սուրբ առաքելոյն Թադէոսի լուսաւորչին Հայոց, եւ վկայութիւն աշակերտաց իւրոց Սամուելի եւ Զարմանդխտու, եւ բազմութեան հազարացն որ ընդ նոսա կատարեցան ի Սանատրկոյ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն երանելւոյն Խաչատրոյ նոր վկայի 10.

11.

12.

13.

14.

Բարեյաղթ վկայն Քրիստոսի Խաչատուր` էր ի քաղաքէն Տիգրանակերտու պատանի քսանամեայ, գեղեցկատեսիլ եւ վայելչահասակ, աղօթասէր եւ ընթերցասէր: Որ եւ լուեալ զվարս եւ զնահատակութիւն սրբոց եռայր հոգւով եւ ինքն մահակից նոցին լինել, որպէս զի եւ պսակաց նոցին լինիցի հաղորդակից: Եւ այնչափ վառեալ էր ի սէր մարտիրոսութեան վասն Քրիստոսի հաւատոցն` մինչ զի յանուրջս տեսանէր զնահատակութիւն իւր: Եւ յաւուր միում ելեալ ի տանէ, ասէ. Ահաւասիկ երթամ ի շուկայն, եւ կարծեմ թէ այլ ոչ եւս դառնամ ի տուն, զի Տէր կոչեաց զիս: Եւ ի նմին աւուր թշնամանեալ յայլազգւոյ ումեմնէ, ոչ այլ ինչ ասաց նմա` բայց զայս միայն թէ. Մոլար եւ սուտ է կրօնն ձեր: Յայնժամ կուտեցան ի վերայ նորա բազմութիւնք այլազգեաց եւ կալեալ տարան յատեան աղաղակելով թէ. Հայհոյեաց զօրէնս մեր: Եւ դատաւորն բազում ողոքանօք յորդորէր զնա ուրանալ զհաւատն Քրիստոսի եւ ապրիլ, եւ պարգեւս մեծամեծս ընդունիլ: Ասէ նահատակն Քրիստոսի. Թէ եւ պարգեւեսջիք ինձ զամենայն մեծութիւնս աշխարհի, կամ մորթեզերծ արարեալ սպանջիք զիս` զՔրիստոս Աստուածն իմ ոչ թողում եւ ոչ դառնամ ի ճշմարիտ հաւատոց նորա: Ապա յետ տանելոյ զնա առաջի բդեշխին եւ այլոց մեծամեծ իշխանաց, եւ յետ բազում ողոքանաց եւ սպառնաղեաց իբրեւ տեսին զհաստատութիւն մտաց նորա, հատին վճիռ քերթել զմորթ մարմնոյ նորա եւ սպանանել: Մերկացուցին զնա եւ կապեցին զձեռս յետս` եւ առեալ տանէին արտաքոյ քաղաքին մեծաւ ամբոխիւ եւ քարոզն աղաղակէր առաջի: Եւ վկայն Քրիստոսի ուրախութեամբ ընթանայր որպէս ի կոչունս խրախճանաց:

August 20 • 193

9.

On this day is the memorial of the holy Apostle Thaddeus, the illuminator of the Armenians, and the martyrdom of his disciples Samuēl and Zarmanduxt, and of many thousands of others who with them were killed by [King] Sanatruk.172

On this day is the martyrdom of the blessed Xachatur the Neomartyr 10.

11.

12.

13.

14.

Xachatur, that victorious martyr for Christ, was from the city of Tigranakert. He was a young man twenty years old, handsome, wellproportioned, and a lover of both prayer and reading. Whenever he heard the lives and the martyrdoms of the saints, it would well up in his soul that he share in the same death as they so that he might share in their crown. He was so inflamed by the love of martyrdom on behalf of Christ that he would see his contest even in his dreams. One day he went out from his house and said, “I am going to go to the market, and I think that I will never again return to my house, for the Lord has called me.” On that very day he suffered an offense from a certain Muslim, but he said nothing at all to him except “Your religion is erroneous and false.” Then a great number of Muslims swarmed around him, seized him, took him to the tribunal, and cried out, “He has slandered our religion.” The prefect, with much gentle coaxing, urged him to renounce his faith in Christ and so stay alive and to accept his magnanimous gifts. That warrior for Christ responded, “Whether you were to give me all the wealth of your country or you were to flay all the skin from my body, I would never forsake Christ my God or turn away from my true faith in Him.” Then after this they brought him before the bdeashk and other noble officials, and after more gentle coaxing and threatening, when they saw the resoluteness of his mind they decreed that he should have his skin flayed from his body and then be killed. They stripped him down and bound his hands behind him. They took him and, followed by a large crowd, they brought him outside the city; a herald cried out [his condemnation] before them. But this martyr for Christ followed along joyfully as if he had been invited to a banquet.

172

See Epic Histories III.1, and Movsēs Xorenats‘i, History of Armenia, II.34.

194 • Yaysmawurkʿ

15.

Եւ իբրեւ եհաս ի տեղին ասէ ցդահիճսն. Քերթեցէք զիս այժմ որպէս եւ հաճիք: եւ դահիճքն քերթեցին զմորթ թիկանց նորա մինչեւ ժմէջսն, եւ զլանջացն մինչեւ ցորովայնն: Եւ այնպէս զմորթն կախեալ ունելով ի վայր` շրջեցուցին զնա ի փողոցս քաղաքին. եւ սուրբ վկայն ընթանայր զուարթ երեսօք եւ երգէր զերգս նահատակութեան սրբոց: 16. Եւ ածին զնա ի մեծ հրապարակն եւ դահիճքն յորդորէին զնա եւ ասէին. Տակաւին քեզ գոյ հնար բժշկութեան, խնայեա ի մանկութիւն քո եւ ուրացիր զհաւատն քո եւ դարձիր ի կրօնս մեր: Եւ քաջ նահատակն արհամարհեալ զբանս նոցա, անդադար խոստովանէր զՔրիստոս Աստուած: Ասեն ցնա դահիճքն. Տարածեա ապա զբազուկս քո ի վերայ վիմիս զի խորտակեսցուք: Եւ նա առժամայն տարածեաց եւ խորտակեցին կացնով զերկոսին բաղուկսն նորա: Ապա խնդրեցին զոտսն` եւ զայնս տարածեաց յօժարութեամբ եւ խորտակեցին նոյնպէս զոլոքս երկոցունց ոտիցն, եւ թողին զնա անդ կիսամեռ մինչեւ ցերեկոյ: 17. Եւ արիւնն յորդ իջանէր եւ քրիստոնեայք որք անդ ժողովեալ էին լային կսկծագին եւ սուրբ վկայն նուաղեալ ի կարծրագոյն տանջանացն պապակեցաւ, եւ ասէ. Ծարաւի եմ: Եւ նոքա հրաման առեալ ի դահճաց մատուցին նմա ջուր խեցաւ միով. եւ արբեալ զայն ասէ ցնոսա. Փափաքիմ սրբոյ հաղորդութեան: Եւ յղեցին նմա քահանայք զսուրբ խորհուրդն եդեալ ի մէջ հացի. զոր ճաշակեալ գոհացաւ զԱստուծոյ եւ լցաւ հոգեւորական ցնծութեամբ: Եւ կացեալ կենդանի ժամս ինչ` ի մէջ գիշերի աւանդեաց զհոգի իւր առ Աստուած: Եւ էջ լոյս պայծառ ի վերայ սուրբ մարմնոյ նորա ի տեսիլ պահապանաց եւ այլոց բազմաց որոց կրպակք էին շուրջ զտեղեաւն այնորիկ:

August 20 • 195

15.

When [Xachatur] reached the place [of execution] he said to the executioners, “Flay my skin now however you wish.” And the executioners scraped off his skin from his shoulders to his waist, and from his chest to his stomach. And in this manner, with his skin hanging down [from his body], they marched him around the streets of the city, and the holy martyr went along with a joyful countenance and he began to sing songs about the martyrdoms of the saints. 16. They then led [Xachatur] to the great tribunal and the executioners began to urge him on by saying, “There still remains for you the means to be healed. Spare yourself in your young age, renounce your faith and convert to our religion.” But this courageous warrior contemned their words and continuously professed Christ as God. The executioners said to him, “Now, stretch out your arms over this rock so that we might crush you.” And [Xachatur] immediately stretched out his arms and they, with a hammer, crushed both of his arms. Then they demanded his legs, and he willingly stretched these out as well. In the same way they crushed the shin bones of both his legs, then left him there halfdead until evening. 17. His blood poured out copiously and the Christians who were gathered there wept bitterly. But the holy martyr was beginning to faint from his harsh tortures and was parched, so he said, “I am thirsty.” [The Christians] received permission from the executioners to bring him some water in a clay glass. When he had drunk this he said to them, “I would now like the Holy Sacrament.” The priests dispatched to him the Holy Sacrament which they had put into some bread. When he had partaken of all this, he gave praise to God and was filled with spiritual joy. He remained alive for a short time more, but in the middle of the night he handed his soul over to God. A bright light came down over his holy body so that the guards and the many others whose shops were round about that place were able to see it.

196 • Yaysmawurkʿ

18.

Եւ ի լուսանալ առաւօտուն հրամանաւ դատաւորին բարձին զնա միաբան բազմութեամբ ամենայն ազգք քրիստոնէից որք կային անդ, եւ տարեալ թաղեցին փառօք: Եւ ի միւս գիշերի վերստին ծագեաց լոյս մեծ ի վերայ գերեզմանի նորա ակներեւ քրիստոնէից եւ այլազգեաց: Եւ բազում նշանք բժշկութեան լինին ի տապանէ սրբոյն ի հիւանդս եւ յախտաժէտս: Նոյնպէս ե ի խեցւոյն որով զջուր էարբ` գործեցան խքանչելիք, զի լցեալ ի նա ջուր տային ըմպել հիւանդաց կամ հեղուին ի վերայ նոցա, որով եւ բժշկէին: 19. Կատարեցաւ սուրբ վկայն Քրիստոսի Խաչատուր ի թուին Հայոց հազար հարիւր եւ մի, յՕգոստոսի Ի:

August 20 • 197

18.

At dawn on the next day, with the consent of the prefect, all the Christian communities who were there, like a united multitude, took up his [body], carried it off and buried it with great solemnity. The following night a great light once again appeared over his tomb, visible to both Christians and Muslims. Numerous miracles of healing took place from his holy coffin for the sick and the infirm. In the same manner, miracles were performed by that clay drinking vessel from which he had drunk water, for when it was filled with water and then given to the sick to drink or even just poured upon them, they were healed by it. 19. The holy martyr for Christ, Xatchatur, was killed in the year 1101 of the Armenian era,173 on the twentieth of August.

173

The Armenian year 1101 is equivalent to AD 1652.

Նաւասարդ ԺԱ Օգոստոսի ԻԱ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Իուստոսի 1.

2.

Քրիստոսի վկայն Իուստիոս` նախ զօրական էր ի գունդս տաւաղսոնաց ի Հռոմ քաղաքին. եւ ելեալ ընդ զօրապետին իւրոյ Կլօդիոսի ի պատերազմ եւ յաղթեաց թշնամեացն: Եւ յորժամ դառնային խնդութեամբ մեծաւ` ի ճանապարհին եղեւ շարժ մեծ, եւ յահէն անկան ամենայն արքն յերկիր եւ եղեն որպէս մեռեալք: Եւ երեւեցաւ խաչ սառնանման. եղեւ ձայն ի խաչէն առ Յոստոս եւ ասէ. Ուստի՞ գաս կամ յո՞ երթաս: Ասէ Յոստոս ահիւ մեծաւ. Ի Հռոմ քաղաքէ եմ, որդի Տիբերիատոսի, որ դասաւորեաց զիս ի գունդս յայս. եւ ելի ընդ ընկերակիցս իմ եւ ընդ զօրապետն մեր ի պատերազմ ըննդէմ բարբարոսացն եւ յաղթեցաք նոցա. եւ խաղաղութեամբ եւ մեծ ուրախութեամբ դառնամք ի Հռոմ քաղաքն մեր: Եւ դարձեալ եհարց. Եւ դու Տէր ո՞վ իցես: Եւ եղեւ առ նա ձայն ի խաչէն, ասէ. Ես եմ Յիսուս Քրիստոս, որ զգեցաւ մարմին: Եւ ասէ Աւստոս. Եւ ընդէ՞ր զգեցար մարմին: Ասէ ձայնն որ ի խաչէն. Եթէ ոչ էի զգեցեալ մարմին` մարդն ոչ ազատէր ի ծառայութենէ. եթէ ոչ էի դատապարտեալ` ոչ ելանէին դատապարտեալքն ի դժոխոցն. եթէ ոչ էի բեւեռեալ ի խաչին` բեւեռեալքն յատակսն անդնդոց ոչ լուծանէին ի կապանաց. եթէ ոչ էի մեռեալ` մեռեալքն ի նախաստեղծէն ոչ կենդանանային:

– 198 –

August 21 Navasard 11

The Martyrdom of Saint Justus 1.

2.

This martyr for Christ, Justus, had formerly been a soldier in the Tavalson legion in the city of Rome. He went out to war, along with Claudius his general, and he was victorious over his enemies. But while they were returning with great joy, there was a great earthquake on the way and, out of fear, all the men fell down on the ground and became like dead men. There appeared a crystalline cross, and a voice came out of the cross and said to Justus, “Where are you coming from and where are you going?” Justus responded in great fear, “I am from the city of Rome, a son of Tiberianus who enrolled me in this legion. And I went out to war with my companions and with my general against the barbarians and we were victorious over them. Now, with great peacefulness and joy we are returning to Rome, our city.” He then asked in his turn, “And you, sir, who might you be?” And a voice came from the cross and said to him, “I am Jesus Christ who put on flesh.” And Justus asked, “And why did you put on flesh?” And the voice again came out from the cross [and said], “Had I not taken on flesh, mankind would not have been set free from servitude; had I not been condemned, those who had been condemned would not have come out of hell; had I not been nailed to the cross, those who were nailed to the bottom-most regions of the abyss would not have been loosed from their bonds; had I not died, those who have died from the time of the first-created would not now be alive.”

– 199 –

200 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

6.

7.

Եւ լցաւ Յոստոս հոգւովն սրբով. գնաց ի Հռոմ եւ եմուտ ի տուն իւր եւ կայր ուրախամիտ եւ խնդալից յոյժ: Եւ ի միում գիշերի տեսանէ յանուրջսն զհրեշտակ Տեառն որ ասէր. Մի մոռանար զՏէր Աստուած քո, որ երեւեցաւն քեզ ի ճանապարհին, դու բազում չարչարելոց ես վասն անուան նորա եւ լինիցիս կատարեալ վկայ նորա: Եւ զարթուցեալ Յուստոս յահի եղեալ եւ զամենայն ինչս իւր բաշխեաց աղքատաց եւ օտարաց եւ գաղտնի մեծաւ հաւատով պաշտէր զՔրիստոս: Եւ մի ոմն ի զօրականացն իմացեալ եւ երթեալ պատմեաց զօրապետին: Եւ նա առաքեաց զօրականս զի տարցեն զնա առ ինքն, եւ յորժամ գնացին` գտին զնա յաղօթս եւ կալեալ տարան առաջի: Եւ յորժամ հարց ցնա զօրապետն իւր, նա համարձակութեամբ խոստովանեցաւ զՔրիստոս եւ ասէ. Ես քրիստոնեայ եղէ եւ Քրիստոսի Աստուծոյ միայնոյ զոհս մատուցանեմ եւ ոչ կռոց: Ասէ զօրապետն. Տեսանեմ զքեզ գեղեցիկ մանուկ եւ երիտասարդ եւ գթամ ի քեզ. եթէ ոչ լսես ինձ եւ ոչ զոհես աստուածոց մերոց բազում չարչարանօք տանջիս: Ասէ սուրբն Յուստոս. Գրեալ է յաստուածային գիրս, Տեառն Աստուծոյ քո երկիր պագցես եւ զնա միայն պաշտեսցես. քանզի եւ ես ի նա հաւատացի. եւ հաւատամ եւ զնա միայն պաշտեմ: Եւ առժամայն ելոյծ զգօտին եւ ընկէց առաջի զօրապետին եւ ասէ. Ես զօրական եղէ երկնաւոր թագաւորին եւ Աստուծոյն իմոյ: Յայնժամ զօրապետն բարկացաւ եւ արկ զնա ի բանտ եւ զգուշացաւ զոտսն ի փայտի: Եւ երեւեցաւ նմա հրեշտակ Տեառն եւ զօրացոյց եւ քաջալերեաց զնա: Եւ զօրապետն տեսեալ զի ոչ հաւանեցաւ, գրեաց վասն նորա առ դատաւորն Մագնենտիոս. առաքեաց եւ զնա զկնի: Եւ յորժամ ընթերցաւ զթուղթն բարկացաւ յոյժ եւ կոչեաց առաջի իւր: Եւ տարածեցին մերկ եւ արջառաջլօք ձաղկիծին զլանջսն եւ զթիկունսն: Եւ սուրբն Յոստոս զաչսն յերկինս ունելով աղօթէր եւ ասէր. Տէր Աստուած առաքեա զհրեշտակ բժշկութեան եւ փարատեա զցաւս անձին իմոյ եւ սկսան զմիմեանս հարկանել դահիճքն:

August 21 • 201

3.

4.

5.

6.

7.

Justus was filled with the Holy Spirit, went back to Rome, went into his home, and stayed there with a joyful spirit and in great happiness. But one night in a dream he saw an angel of the Lord who said, “Do not forget the Lord, your God, who appeared to you on the road. You are about to suffer much on account of His name, and you will become a martyr crowned for Him.” Justus woke up trembling in fear and gave away all his property to the poor and to strangers and, with great faith, began to serve Christ in a hidden manner. But one of the soldiers learned of this and went and told the general. He sent soldiers to bring [Justus] to him. [The soldiers] then went and they found him in prayer; they seized him and brought him before [the general]. When his general interrogated him, [Justus] boldly professed Christ and said, “I have become a Christian and I offer sacrifices to Christ, the only God – not to idols!” The general retorted, “I see that you are a handsome young man and I feel sorry for you; if you do not listen to me and you do not sacrifice to our gods, you will suffer many tortures.” The holy Justus responded, “It is written in the holy books, ‘You shall worship the Lord your God, and Him alone shall you serve.’ (Matthew 4:10) And since I have come to believe in Him, I believe and I serve Him alone.” And he immediately unfastened his belt and threw it in front of the general174 and said, “I am a soldier of the Heavenly King and my God.” Then the general became angry and had [Justus] thrown into prison and put in irons. There an angel of the Lord appeared to him, and restored his strength and courage. When the general saw that [Justus] had not acquiesced, he wrote concerning him to Magnentius, the prefect, and sent him there soon afterwards. When [Magnentius] read the letter he became exceedingly angry and summoned [Justus] before him. He had him stretched out naked and, with whips, they flogged his chest and his back. But the holy Justus held his eyes heavenward, prayed and said, “O Lord God, send an angel of healing and take away the pains of my soul.” And the executioners began to beat each other.

Roman soldiers wore a distinctive belt (Lat., cingulum) as an important and distintive symbol of their imperial service. 174

202 • Yaysmawurkʿ

8.

Արկին զսուրբն ի բանդ եւ հրեշտակ Տեառն մերձեցաւ ի խոցս վկային եւ բժշկեաց զնա: Եւ յորժամ հանին ի բանդէն տեսին ողջ զմարմինն: 9. Եդին ի գլուխ նորա հրացեալ սաղաւարտ եւ շամփուրս հրացեալս արկին յանթսն. եւ տարածեցին ի վերայ բորբոքեալ կայծականց: Եւ նա աղօթեաց առ Աստուած եւ ասէ. Արարիչ իմ եւ ստեղծիչ, լուր աղաչանաց իմոց եւ պահեա զքաղաքս զայս եւ սրբեա զսա ի ճենճերաց զոհից կռոցն, եւ որք կատարեն զյիշատակս իմ պահեա զնոսա ի փորձութենէ: Եւ այնպէս ի մէջ հրոյն աւանդեաց զհոգին ի ձեռս Աստուծոյ յՕգոստոսի ԻԱ: 10. Յորժամ շիջաւ հուրն, հանին զմարմինն ամբողջ որ մագ մի ի գլխոյն ոչ այրեցաւ. եւ թաղեցին ի սուրբ եւ ի նշանաւոր տեղւոջ: Եւ ամենեքեան որ սուտ երդնուին յանուն սրբոյն Յոստոսի այսահարէին: Յորժամ կատարեցաւ սուրբն Յուստոս էր ամաց քսան եր հնգից: 11. Յայսմ աւուր յիշատակ սրբոյն Բրիվարդի եպիսկոպոսի որ ի Կավալիդան քաղաք կատարեցաւ վասն հաւատոցն Քրիստոսի:

August 21 • 203

8.

They threw the holy one into prison and an angel of the Lord approached the wounds of the martyr and healed him. When [the soldiers] looked into the prison they saw that his body was healthy again. 9. They set upon [Justus]’s head a burning helmet, shoved burning branches into his armpits and then stretched him out over burning coals. He prayed to God and said, “My Creator and One who formed me, hear my prayers and watch over this city; purify it from the odors of their sacrifices to idols. Whosoever celebrates my memorial, save them from temptation.” And thus, amidst all these flames, did he commend his soul into the hands of God on the twenty-first of August. 10. After the fire had died down, they removed his body completely whole and not one hair from his head had been burned. They buried him in a holy and distinguished place. All those who had sworn falsely in the name of the holy Justus became possessed by demons. When he died the holy Justus was twenty-five years old. 11. On this day is the memorial of Saint Brevard, the bishop who died in the city of Gevaudan because of his faith in Christ.175

175

Very little seems to be known about this saint.

Նաւասարդ ԺԲ Օգոստոսի ԻԲ

Վկայաբանութիւն Թովմայի առաքելոյն 1.

2.

3.

4. 5.

Առաքեալն Քրիստոսի Թովմաս` անուանեալն երկուորեակ, իբրեւ վիճակեցին առաքեալքն զաշխարհս, եհաս Թովմայի երթալ ի Հնդիկս եւ նա ոչ կամէր: Եւ երեւեալ նմա Յիսուս, վաճառեաց զնա Անբանէս վաճառականի, որ եկեալ էր ի Հնդկաց տանել հիւսունս եւ քարակոփս, զի շինեսցեն տաճար թագաւորին Հնդկաց: Եւ երեւեալ նմա Քրիստոս ասէ. Ես ունիմ ծառայ մի որ գիտէ հիւսնութիւնս եւ բազում ճարտարութիւնս եւ եցոյց զԹովմաս ի հեռաստանէ: Եւ ասէ Անբանէս ցԹովմաս. Սա է տէր քո: Եւ նա ասէ. Այո դա է: Եւ վաճառեաց Յիսուս զԹովմաս եւ առ ի նմանէ երեսուն դահեկան հնդկացի. եւ ետ նմա գիր այսպէս. Ես Յիսուս որդի Յովսեփայ ի Նազարեթայ, վաճառեցի զԹումաս ծառայ իմ Անբանէս վաճառականի եւ առի երեսուն դահեկան. մի ոք սմա ընդդիմասցի: Ձեռնագրեցին ի գիրն Պետրոս եւ Յովհաննէս եւ Թովմաս լուռ կայր:

– 204 –

August 22 Navasard 12

The Martyrdom of the Apostle Thomas 1.

2.

3.

4. 5.

Thomas was an Apostle of Christ, called ‘the twin’. When the Apostles received their missions into the world, it fell to Thomas to go to India, but he did not wish to go. Jesus appeared to him and sold him to the merchant Anbanēs176, who had come from India to bring back carpenters and stone-masons so that they might build a temple for the king of India. Christ appeared to [Anbanēs] and said, “I have a servant who knows carpentry and many other skills. He then pointed out [Thomas] from a distance. Anbanēs said to Thomas, “Is that man your master?” And [Thomas] replied, “Yes, that is He.” Jesus then sold Thomas and He received from [Anbanēs] thirty Indian dahekans, and gave him a bill of sale that said: I, Jesus, son of Joseph from Nazareth, have sold Thomas, my servant, to Anbanēs the merchant and have received thirty dahekans. Let no one stand opposed to this. Peter and John also fixed their signatures to this bill of sale, while Thomas remained silent.

Anbanēs is the Armenian form for the Syriac name Ḥanan. For the story of Thomas see Klijn, Acts of Thomas; for a discussion of the various versions of the story and forms of names, see particularly, pp. 1-14. 176

– 205 –

206 • Yaysmawurkʿ

6.

Եւ առեալ վաճառականն զԹովմաս եմուտ ի նաւ եւ գնաց ի Հնդիկս: Եւ մտին ի քաղաք մի եւ թագաւոր քաղաքին արարեալ էր հարսանիս միամօր դստեր իւրոյ եւ պատուիրակս էր հանեալ ի քաղաքն թէ. Որ ոչ գայ ի հարսանիսս մահապարտ է: Գնացին անդ Անբանէս եւ Թովմաս. եւ առաքեալն ոչ ուտէր եւ ոչ ըմպէր եւ մի ոմն ի մատռուակացն ած ապտակ Թովմայի: Եւ ասէ Թովմաս. Տեսից զձեռքդ որ եհար զիս, զի քարշեսցեն զդա շունք: 7. Եւ գնաց մատռուակն բերել ջուր եւ պատահեալ նմա առիւծ սպան զնա եւ արար անգամ անգամ եւ շուն մի բարձեալ զաջ ձեռն ընկեաց ի մէջ բազմականացն եւ ծանեան թէ ձեռն մատռուակին է, եւ սքանչացեալ յոյժ ընդ արագ կատարումն բանից առաքելոյն եւ տարան զնա օրհնել զհարսն եւ զփեսայն: Եւ ելին գնացին յաշխարհն Հնդկաց եւ թագաւորն Հնդկաց ուրախացեալ ընդ գալուստ նորա կարծելով թէ արուեստաւոր է, եւ ետ ի նա գանձս բազումս զի շինեսցէ նմա ապարանս: Եւ նորա առեալ զգանձն բաշխեաց աղքատաց եւ կարօտելոց: Եւ գիտացեալ թագաւորին կալեալ զնա կապեաց եւ եդ ի բանդի: 8. Մեռաւ եղբայր թագաւորին եւ առաքեալն յարոյց զնա եւ հաւատաց ի Քրիստոս եւ խնդրեաց յեղբօրէն իւրմէ զտաճարն զոր առաքեալն շինեալ էր նմա յերկինս` ի ձեռն աղքատաց, եւ պատմէր զգեղեցկութիւն շինուածին եւ ուրախացեալ թագաւորն հաւատաց յԱստուած: 9. Եւ ելեալ առաքելոյն գնաց յայլ աշխարհն Հնդկաց քարոզել անդ եւ կինն Մժդեհի արքայի եւ որդի նորա հաւատացին ի բանս առաքելոյն, եւ ոչ մեկնէին ի նմանէ: Եւ լուեալ Մժդեհի բարկացաւ եւ եդ ի բանդի զառաքեալն: Եւ ապա ետ յիշխան մի եւ ի չորս զինուորս եւ հանեալ ի լեառն սպանին զնա աշտէիւք խոցեալ ի չորիցն եւ անդ թաղեցին: Եւ մի ոմն յաշակերտաց նորա գողացաւ զմարմին սուրբ առաքելոյն Թովմայի եւ տարաւ ի Միջագետս եւ անտի տարան ի Հայս: 10. Կատարի տօն սուրբ առաքելոյն յՕգոստոսի ԻԲ ի փառս Քրիստոսի:

August 22 • 207

6.

The merchant then took Thomas, boarded a ship and returned to India. They entered a certain city. There the king was celebrating the wedding of his only daughter, and it had been promulgated to the city by messengers that whoever does not come to the wedding will be subject to death. So both Anbanēs and Thomas went, but the Apostle neither ate nor drank, so one of the cupbearers struck Thomas. Then Thomas said to him, “I will see that dogs will drag around that hand of yours which struck me.” 7. The cupbearer then went off to replenish the water but a lion came upon him and killed him and tore him limb from limb. A dog then snatched the right hand and threw it in the midst of all the guests; they recognized it as the hand of the cupbearer and they marveled greatly at how quickly the words of the Apostle were accomplished. They then brought [Thomas] to bless the bride and the groom. They departed and went to the land of India, and the King of India rejoiced at the arrival of [Thomas], thinking that he was an artisan, and he gave [Thomas] a great deal of money so that he might build him a palace. [Thomas] took the money and distributed it to the poor and the needy. When the king discovered this, he had [Thomas] arrested and thrown into prison. 8. The brother of the king died, but the Apostle raised him up and he came to believe in Christ. He then implored his brother177 [to give him] the temple that the Apostle had built for him in heaven by means of the poor. And he told him of the beauty of the building and the king too rejoiced and came to believe in Christ. 9. The Apostle departed and went to another region of India to preach there. The wife and son of King Mazdai178 both believed in the words of the Apostle, and did not separate themselves from him. When [King] Mazdai heard this he became angry and had the Apostle put in jail. [The king] then handed him over to a certain official, and [he had] four soldiers take him up a mountain where they killed him by thrusting him through with four pikes Then they buried him there. But a certain one of his disciples stole away the body of the holy Apostle, carried him off to Mesopotamia and from there brought him to Armenia. 10. The feast of the holy Apostle is celebrated on the twenty-second of August to the glory of Christ.

177 178

I.e., the king. Arm., Mzhdeh.

208 • Yaysmawurkʿ

Յիշատակ Թովմայի առաքելոյ 11.

Առաքեալն Քրիստոսի Թովմաս` անուանեալն երկուորեակ` էր յերկոտասանից ընտրելոց անտի: Իբրեւ վիճակեցին առաքեալքն զաշխարհս` եհաս Թովմայի երթալ ի Հնդիկս, եւ յընթացս ճանապարհորդութեան իւրոյ` էանց ընդ Միջագետս Հայոց եւ Ասորոց: Եւ առաքեաց զեղբայր իւր զԹադէոս յԵդեսիա առ Աբգար թագաւոր Հայոց` կատարել զխոստումն Փրկչին առ նա. ուր զբազումս ի ղիցամոլ մարդկանէ լուսաւորեաց մկրտութեամբ սուրբ աւազանին: 12. Իսկ ինքն երանելին Թովմաս քարոզեաց Պարթեւաց եւ Մարաց` Պարսից եւ Կրմանաց, Բակտրիացւոց եւ Մոգուց` մինչեւ ի Սինէացիս, ընդ ամենայն տեղիս առնելով նշանս եւ սքանչելիս անուամբն Քրիստոսի եւ դարձուցանելով զբազումս ի հաւատս ճշմարտութեան, հաստատելով եկեղեցիս եւ կարգելով պաշտօնեայս ի տեղիս տեղիս: 13. Շրջեցաւ եւ յաշխարհն Եթովպացւոց որք հապէշ կոչին եւ աւետարանեաց զՅիսուս Քրիստոս: Գնաց եւ ի գաւառս թագաւորութեան երից մոգուց, որք եկին յերկրպագութիւն ծննդեանն Քրիստոսի եւ մկրտեաց զնոսա եւ արար իւր գործակիցս ի քարոզութիւն աւետարանին: 14. Ապա եհաս ի Հնդիկս` քարոզէր զՔրիստոս ընդ ամենայն աշխարհն, եւ առնէր նշանս մեծամեծս. յոր հաւատացին բազումք եւ մկրտեցան յանուն ամենասուրբ Երրորդութեան: Բայց Մժդեհ արքայ Հնդկաց գրգռեալ ի քրմաց կալաւ զԹովմաս եւ բազումս չարչարեաց: Ապա աշտէիւ խոցեալ ի չորից զինուորաց ընդ չորեսին կողմանս իւր, կատարեցաւ ի Բաղամիդիս քաղաքի եւ անդ թաղեցաւ: Եւ գերեզման սուրբ առաքելոյն է հռչակաւոր ուխտատեղի մինչեւ ցայսօր ժամանակի, յորմէ բազում բժշկութիւնք կատարին ի փառս Քրիստոսի:

August 22 • 209

Memorial to the Apostle Thomas 11.

Thomas, an Apostle of Christ, called ‘the twin’, was one of those twelve selected [by Jesus]. When the Apostles received their missions in the world, it fell to Thomas to go to India. In the course of his journey he passed through Mesopotamia, through both Armenia and Syria. He sent his brother Thaddeus into Edessa to Abgar, the king of the Armenians, to carry out the promise of the Savior to him. While there, he illuminated many people who were idolaters by baptizing them in the holy basins. 12. Then that same blessed Thomas preached to the Parthians and the Medes, to the Persians and the Kirmans, to the Bactrians and the Magians, even into China. In all these places he performed signs and miracles in the name of Christ and he converted many to the true faith. He also established churches and set up ministers in various places. 13. He also travelled around the land of the Ethiopians, which was called Abyssinia179, and he proclaimed Jesus Christ. He went also to the provinces of the kingdom of the three Magi who had come to worship at the birth of Christ; he baptized them and formed fellow workers for the preaching of the Gospel. 14. He then arrived in India where he began to preach Christ throughout the whole country. He performed great signs in which many believed and were baptized in the name of the All-Holy Trinity. But Mazdai180, the king of India, provoked by his native priests, had Thomas arrested and subjected to many tortures. He was thrust through his four flanks with pikes by four soldiers. [Thomas] was killed in the city of Mylapore181 and buried there. The tomb of the holy Apostle has been a renowned sanctuary even until today, where many healings have occurred to the glory of Christ.

Arm., Hapēsh . Arm., Mzhdeh. 181 Arm., Baghamidis. 179 180

210 • Yaysmawurkʿ

15.

Իսկ յետ կատարմանն սուրբ առաքելոյն` մի ոմն յաշակերտաց նորա Քսանդիկոս անուն` որ ընդ նմա երթեալ էր ի Հնդիկս, այր բարեպաշտ եւ երկիւղած յԱստուծոյ, ազգաւ ասորի ի Միջագետաց, առեալ զեշերի զսուրբ նշխարս նորա գնաց փախստեամբ յաշխարհէն Հնդկաց եւ եկեալ բնակեցաւ ի Միջագետս Ասորւոց, յԵդեսիա քաղաք, եւ սպասաւորէր ի ծածուկ սուրբ ոսկերացն: Եւ յետ մեռանելոյ Քսանթիկոսի բարի խոստովանութեամբ` մնաց ի տուն նորա զբազում ժամանակս: 16. Եւ յաւուրս մեծի Կոստանդիանոսի բարեպաշտ թագաւորին` հաւատացեալք երկրին` տեսեալ զմեծամեծ սքանչելիսն որք լինէին ի նշխարաց սուրբ առաքելոյն, մեծարեցին զտեղի բնակութեան նորա: Շինեցին վկայարան վայելուչ եւ եկեղեցի ի նոսա, եւ զարդարեցին մեծագին սպասուք, եւ եկաց մնաց անդ մինչեւ ի ժամանակս Յուլիանոսի ուրացողին: 17. Եւ եղեւ ի սատակիլ նորա յաշխարհին Պարսից` զօրքն Պարսից յարձակեցան մինչեւ ի Միձագետս Ասորւոց, եւ մի ոմն ի զօրագլխացն Պարսից հանդիպեալ եգիտ զնշխարս սուրբ առաքելոյն Թովմայի` եդեալ ի պատուական գզրոցի, եւ ծածկեալ մեծագին հանդերձիւ: Եւ համարելով գանձ պատուական գտանել` ի խնդութենէն ոչ եբաց մինչեւ ցերեկոյն: Եւ իբրեւ օրն նսեմացաւ` խնդրեաց լոյս եւ եբաց զգուշութեամբ: Այլ իբրեւ ետես զսուրբ ոսկերսն` զայրացեալ ցրուեաց զնոսա յոտս երիվարացն, եւ ինքն տրամութեամբ ննջեաց: Եւ նոյնժամայն սկսան երիվարքն ամբոխիլ եւ միմեանց վիցս արձակել եւ չարաչար վիրաւորել զմիմեանս: 18. Եւ էր այր մի Յուսուփ անուն դարմանիչ երիվարացն, սա իբրեւ ետես զեղեալսն` շփոթեցաւ յոյժ, էջ վաղվաղակի յոտս երիվարացն, եւ զննէր զպատճառ ամբոխելոյ նոցա: Եւ տեսեալ ի գետինն լոյս ծագեալ ի սուրբ ոսկերացն, զարմանայր ահիւ մեծաւ, եւ ապա որպէս յազդմանէն Աստուծոյ ժողովեալ ի կապերտ ինչ եւ ինքն զարհուրեալ մտախոհ լինէր վասն ամենայնի այսորիկ:

August 22 • 211

15.

After the death of the holy Apostle, one of his disciples, Xandikos by name, who had come with him to India, a man who was devout and who feared God, a Syrian from Mesopotamia by nationality, took the holy relics [of Thomas] during the night and fled out of the land of India. He went and dwelt in Syrian Mesopotamia, in the city of Edessa where he secretly watched over the holy bones [of Thomas]. Even after Xandikos died with a good confession, [the bones of Thomas] remained in his house for a long time. 16. In the days of the orthodox emperor Constantine the Great, all the faithful of the world who had seen the great miracles that took place from the relics of the holy Apostle paid great respect to the place where he was dwelling. They built there a fitting chapel and church for them and they decorated it with great solicitude. It remained in that spot until the time of Julian the Apostate. 17. It happened that when [Julian] was killed in Persia, Persian soldiers made advances into Syrian Mesopotamia. One of the Persian generals happened upon the relics of the holy Apostle Thomas, which had been placed into a very special box and wrapped in a large piece of cloth. He believed that he had found a precious treasure so, in his joy, he did not open it until that evening. When darkness fell, he found a lamp and opened it carefully. But when he saw the holy bones he flew into a rage and tossed them at the feet of his horse, then in great sadness went to sleep. Suddenly, the horses began to get agitated and to kick at each another, actually wounding each other. 18. There was a man whose name was Yusuf who was tending to the horses. When he saw what had happened he became very distressed, and immediately bent down to the horses’ feet to discover the cause of their agitation. He saw on the ground a light shining forth from the holy bones. He was overwhelmed with great fear and, as if he were being inspired by God, gathered up [the bones] into a linen cloth. He himself, still trembling, began to ponder these events.

212 • Yaysmawurkʿ

19.

20.

21.

22.

23.

Եւ իբրեւ ի քուն եմուտ` ետես զերկինս բացեալ եւ հրեշտակ մի ահեղակերպ ի նմանութիւն բոցոյ հրոյ իջեալ կայր առ նմա. կոչեաց նա յանուանէ ասելով. Տես եւ ի միտ առ զմեծամեծս Աստուծոյ, եւ հայեաց ի զօրութիւն սուրբ ոսկերացդ որ կան ընդ սնարս քո: Յայնժամ ամբարձ զաչս իւր եւ տեսանէր սիւն մի հրեղէն մերձ առ իւր ի վերայ ոսկեղէն խաբսխի ահագին բարձրութեամբ մինչեւ յերկինս, եւ խաչ մի լուսեղէն ի վերայ նորա ի նմանութիւն ական շափիղայ: Եւ հեռագոյն ի նմանէ երեւէին այլ սիւնք մետասանք նոյնպէս հրեղէնք եւ երկնաբերձք, որոց խարիսխք հաստատեալ կային ի վերայ երկրի: Եւ ի վերայ իւրաքանչիւր սեանց մի մի խաչ լուսեղէն յականց շափիղայ, եւ կամարք սքանչելիք ի միմեանս կապեալք` ի գոյն զարդու սպիտակութեան մարգարտի: Եւ ի վերայ կամարացն այլ ջրեղէն կամար երկնագոյն կապուտակ սառնաձեւ իբրեւ զամպ մածուցեալ, լի բազմութեամբ խաչաղգեստ լուսափայլ մարդկան: Եւ ի վերայ ջրեղէն կամարացն կառք աստուածակառք` զարմանատեսք անիմանալիք, եւ որ նստէր ի վերայ նորա` անճառելի եւ անպատմելի փառօք զարդարեալ: Եւ սերոբէքն կային շուրջ զնովաւ վեցթեւեանք, որոց թեւք էին իբրեւ զբոց հրոյ բորբոքելոյ. եւ քերոբէք բազմաչեայք կային զարքունական աթոռովն, որ նայել ոչ իշխէին ի փառս աստուածային երեւմանն: Եւ երկոտասան առաքեալքն երկոտասան աթոռովք նստեալ յաջմէ եւ յահեկէ կառացն: Եւ յառաջին սիւնէն ելանէր լոյս ահեղակերպ ի նմանութիւն շողոյ եւ սլանայր յարեւելս կոյս: Եւ հրեշտակն որ իջեալ կայր առ Յուսուփայ` ասէ ցնա. Այր գու, տեսեր զսքանչելիսդ որ երեւեցաւ քեզ: Եւ նա ասէ. Աղաչեմ զքեզ Տէր, պատմեա ինձ զինչ է ահագին եւ զարմանալի տեսիլս երեւեալ: Ասէ ցնա հրեշտակն. Սիւնդ առաջին զոր տեսեր մերձ առ սնարս քո, այդ քարոզութիւն առաքելոյն Թումայի է, որ աշակերտեաց զՀնդիկս եւ զԱղուանս եւ զՀայս, որոյ ոսկերքն կան ընդ սնարս քո: Եւ մետասան սիւնքն զոր տեսեր, իւրաքանչիւր առաքելոց քարոզութիւնն է յիւրաքանչիւր վիճակս հաստատեալ: Եւ կամարքդ լուսեղենք ի վերայ սեանցդ, այդ ընդհանրական եկեղեցիք են` շինեալ ի վերայ հիման առաքելոց եւ մարգարէից:

August 22 • 213

19.

20.

21.

22.

23.

When [Yusuf] fell asleep, he saw the heavens open up and an angel, terrifying in its appearance, came down in flaming fire and stood beside him. [The angel] called [Yusuf] by name and said, “Behold and comprehend the mighty deeds of God; look upon the power of those holy bones that are there by your pillow.” At that [Yusuf] raised up his eyes and saw near him a fiery column upon a golden pedestal, with an awe-inspiring height right up to the heavens, with a luminous cross of sapphire above it. Further away from him there appeared another eleven columns similarly fiery and reaching into the heavens and whose pedestals were fixed upon the earth. At the top of each column there was a luminous cross of sapphire, as well as wondrous arches that were joined to each other, the color of polished white pearl. Above the arches was another arch made of water, the color of the sky, crystalline like a thick cloud, and filled with a multitude of radiant people vested with a cross. And above these arches made of water was a divine chariot marvelous to the sight and beyond imagination. And the one who sat above it was arrayed in ineffable and indescribable glory. The six-winged seraphim stood around Him. Their wings were like flames of burning fire. Multi-eyed cherubim stood at the royal throne but were unable to look out upon the glory of His divine appearance. The twelve Apostles were sitting upon twelve thrones on the right and the left of the chariot. And from the front pillar there went forth a wondrous light in the form of a beam and it flashed into the eastern regions. The angel that had come down and stood by Yusuf said to him, “Human, you have seen wondrous things that have appeared to you.” And [Yusuf] responded, “I beseech you, sir, explain to me what this terrifying and wondrous vision is that has appeared.” The angel responded to him, “The first column that you saw near to your pillow, this is the preaching of the Apostle Thomas, who instructed the Indians, Albanians and Armenians; they are his bones that are next to your pillow. The eleven pillars that you saw is the preaching of each of the [other] Apostles who were settled in their own respective territories. The luminous arches above the columns are the universal churches that were built upon the foundation of the Apostles and Prophets.

214 • Yaysmawurkʿ

24.

25.

26.

27.

28.

29.

Եւ ջրեղէն կամարքդ երկնագոյն ամպատեսիլ` լի ամբաւ բազմութեամբ խաչազգեցից, այդ մկրտութիւն սուրբ աւազանին է, զի լուսաւորեալք սուրբ աւազանաւ մաքրազարդ փայլեն ի կամարս երկնից: Եւ կառքդ ահեղակերպ զոր տեսերդ այղ աստուածութիւնն է, հանգուցեալ ի վերայ նոր մկրտելոց եւ քարոզութեան առաքելոցն, եւ նստեալն ի մէջ կառացն Քրիստոս է` որդին Աստուծոյ եւ երկոտասան առաքեալքն բազմեալք ի դատողական աթոռս ըստ խոստման Տեառն որ առ նոսա: Եւ լոյսն ցոլացեալ յառաջին սիւնէդ յարեւելս կոյս, այդ քեզ առաջնորդէ յարեւելս տանել զնշխարսդ, որում դու արժանաւորեցար հանդիպել եւ սպասաւորեսցես զնա մինչեւ ցօր ելից քոց յաշխարհէս: Եւ ուրանօր դադարումն առնէ լոյսն ցոլացեալ յարեւելս, այն է տեղի բնակութեան սուրբ առաքելոյն: Եւ յորժամ մերձեսցիս յաշխարհս Հայոց` մկրտեսցիս յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ: Եւ զարթուցեալ այրն` հիացեալ զարմացեալ կայր իբրեւ զարբեալ, եւ ոչ գիտէր թէ զինչ առնիցէ: Ապա լոյսն որ ի սիւնէն ցոլացաւ` յայտնապէս երեւէր առաջնորդել նմա եւ նա յարուցեալ վաղվաղակի գնայր զկնի լուսոյն ցոլացելոյ հանդերձ նշխարօքն: Եի իբրեւ եհաս լոյսն յաշխարհս Հայոց ի գաւառն Աղձնեաց ի տեղի մի Պալի կոչեցեալ, որ է առ գելջն Հողձ անուն, անդանօր դադարումն էառ, եւ գիտաց այրն եթէ անդ է բնակութիւն սրբոյն: Եւ էր ի տեղւոջն յայնմիկ եկեղեցի մի, եւ սպասաւորէր եկեղեցւոյն քահանայ մի բարեպաշտօն եւ երկիւղած յԱստուծոյ եւ մկրտեցաւ այրն ի քահանայէն յայնմանէ, եւ կոչեցաւ անուն նորա Յովսէփ ըստ ձայնելոյ զնա հրեշտակին: Եւ զգեցաւ զգեստ կրօնաւորական եւ բնակեցաւ ի տեղւոջն հանդերձ սուրբ նշխարօքն եւ կոչեցաւ տեղին Պալիվանս: Եւ այրն Յովսէփ սպասաւորէր սրբոյն ի տեղւոջն յայնմիկ ամս վեց ամենայն սրբութեամբ: Ապա նոյն տեսիլն երեւէր նմա իբրեւ զառաջինն, լոյսն ցոլացեալ ի նշխարացն յարեւելս: Եւ նա յարուցեալ առնոյր զնշխարսն եւ գնայր զկնի լուսոյն ի գաւառն Ռշտունեաց մինչեւ ցբլրակ մի որ կայ հանդէպ Մանազկերտոյ` ի վերայ գեղջն որ կոչի Բծիծս: Եւ էր բնակեալ միայնակեաց մի հրեշտակակրօն վարուք եւ բնակեցաւ առ նմա այրն Յովսէփ սուրբ նշխարօքն եւ կրօնաւորեալ ի միասին սպասաւորէին սրբոյն մինչեւ զօր մահուան իւրեանց:

August 22 • 215

24.

25.

26.

27.

28.

29.

The arches made of water, sky-blue, like clouds, filled with an innumerable multitude of people vested with a cross, this is baptism in the holy font, for those who have been illuminated in the holy font shine forth purified in the arches of heaven. The dreadful chariot that you saw, this is the Divinity taking His rest above the newly baptized and above the preaching of the Apostles. Seated in the middle of the chariot is Christ, the Son of God. And the twelve Apostles are seated upon the thrones of judgement according to the promise of the Lord that He made to them.182 The light that was shining forth from the front pillar into eastern regions, this is your guide to bring the relics to the east, which you have been made worthy to find and to which you will be minister until the day that you go forth from this earth. There where the light that shines into the east comes to an end, that is the dwelling-place of the holy Apostle. And when you draw near to the land of Armenia, you shall be baptized in the name of the Father, the Son and the Holy Spirit.” The man then woke up, stupefied and confused like someone drunk and unable to determine what he should do. Then the light from the column shone forth and clearly appeared to be his guide, so he quickly rose out of bed and went after that light that was shining along with the relics. When the light reached the land of Armenia in the region of Aghdznik‘ in a place called Pali, which was near the village of Hoghdz, it stopped there, and the man knew that there was the resting place of the Saint. There was a church in that place. A devout and God-fearing priest ministered to that church, and the man was baptized by that priest, and [Yusuf] was given the name Joseph, according to what the angel had called him. He put on the garment of a monk and he dwelt in that place along with the holy relics and the place was called Palivank‘. The man Joseph ministered to the Saint in that place for six years in complete holiness. Then the same vision appeared to him, just like the first time. Light shone forth from the relics to the east. He again took up the relics and went after the light into the region of the Rshtunik‘ until [he came to] a hill that stood opposite Manazkert, above the village called Btsits. There dwelt a hermit who was living the life of an angel, and the man Joseph dwelt there with him with the holy relics. The two of them lived an ascetic life there together and ministered to the Saint until the day of their deaths. 182

Cf. Matthew 19:28, Luke 22:30.

216 • Yaysmawurkʿ

30.

Եւ նախարարք աշխարհին որ էին ի մեծ տանէն Արծրունեաց` վանս շինեցին զտեղին եւ կարգեցին ի նմա քահանայս հանդերձ կրօնաւորօք, որ կայ մինչեւ ցայսօր, եւ կոչի վանք սուրբ Թովմայի առաքելոյ: Եւ սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եդին զսուրբ նշխարսն ի քարեայ տապանի, ի դրանդի եկեղեցւոյն, յորում տեղւոջ բժշկութիւնք բազումք լինին ի փառս ամենասուրբ Երրորդութեան: Կատարի տօն սուրբ առաքելոյն Թովմայի Նաւասարդի ԺԲ եւ Օգոստոսի ԻԲ: 31. Ի սմին աւուր յիշատակ Սինփորիանոսի եւ Տիմոթէի, որ ի ժամանակս Աւրելիանոսի կատարեցան վասն Քրիստոսի հաւատոցն ի Հռոմ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Ագաթոնիկոսի որ է բարեյաղթ 32.

Մաքսիմիանոս ամբարիշտ արքայն առաքեաց ի Նիկոմիդիա քաղաքէն զիշխան մի` որոյ անունն էր Եւտողմիոս ի գաւառն Պոնտոսի մինչեւ ի Նէոկեսարեա, ի գտանել եւ ի քննել զքրիստոնեայս: Եւ վասն դժուարին եւ մեծամեծ գետոցն որ էին ի ճանապարհին, ընդ ցամաք ոչ կարէին գնալ: 33. Եգիտ անդ զսուրբն Զոտիկոս աշակերտօքն, որ խոստովանէին զՔրիստոս եւ ուսուցանէին զայլսն: Եւ սպան զնոսա ի տեղւոջն յայնմիկ. եւ քրիստոնեայք գաղտ թաղեցին ի տեղի նշանաւոր: Եւ գնաց իշխանն մինչեւ ի Նէոկեսարեա եւ զորս եգիտ քրիստոնեայս, որք էին խոնարհ ի մարդկանէ` սրով եսպան. եւ զիշխանսն եւ զգլխաւորսն գան եհար եւ չարաչար տանջեաց, եւ զկնի իւր առեալ` դարձ ի Նիկոմիդիա:

August 22 • 217

The naxarars of the country, who were from the great house of the Artsrunik‘, built a monastery in that place. For it they appointed priests and monks. [This monastery] still stands today and is called the Monastery of Saint Thomas, the Apostle.183 With psalms and benedictions they deposited the holy relics in a stone coffin in the vestibule of the church. In this place there occurred many healings to the glory of the All-Holy Trinity. The feast day of the holy Apostle Thomas is celebrated on the twelfth of Navasard, that is, the twentysecond of August. 31. On this same day is the memorial of Symphorianos and of Timothy, who lived in the time of [the emperor] Aurelian184. They were killed in Rome because of their faith in Christ. 30.

On this day is the martyrdom of Saint Agathonikos, which means “good victory” 32.

The impious emperor Maximianus sent from Nicomedia a certain official whose name was Eutolmios, to the province of Pontus to NeoCaesarea, in order to discover and interrogate any Christians. But, because of the difficult and wide rivers along the way, they were unable to travel over dry land. 33. There [Eutolmios] found the holy Zotikos along with his disciples who were professing and teaching Christ to others. He killed them all in that place; [other] Christians secretly buried them in a place of distinction. The official then went to Neo-Caesarea and whatever Christians he found, most of whom were people of the lowliest means, he had killed with the sword, whereas he had their heads and their leaders flogged repeatedly and tortured cruelly, then he dragged them behind him and returned to Nicomedia.

183 184

Today its ruins lie on the south shore of Lake Van near the village of Kanzak. Aurelian was Roman emperor from 270 to 275.

218 • Yaysmawurkʿ

34.

Եւ ասացին ցնա եթէ զմեծ իշխանն Պռինկիպոս դարձոյց Ագաթոնիկոս ի Քրիստոսի հաւատն. են այժմ յագարակին որ կոչի Կիվերնոյ եւ այլ բազումս դարձոյց ի կռապաշտութենէ: Եւ հրամայեաց բազում զօրականաց երթալ ի տեղին եւ ածել առ նա զԱգաթոնիկոս եւ զորս դարձոյց ի քրիստոնէութիւն: Եւ յորժամ գնացին զօրականքն եւ տեսին զնոսա սուրբքն, յօժարութեամբ գնացին զկնի: Եւ ի ճանապարհին ուսուցանէր զզօրականսն զի ծանիցեն զյաւիտենից Աստուածն զՏէր մեր Յիսուս Քրիստոս: 35. Եւ յորժամ հասին ի դուռն քաղաքին, նստաւ իշխանն Եւտողմէոս յատենի տեղոջն եւ ասէ. Ու՞ր են որ զհրամանս թագաւորին արհամարհեն: Եւ ասեն. Առաջի կան մեծապայծառ իշխանութեանդ քո, Ագաթոնիկոս ազնուականն` թոռն մեծի Բասիկոսի եւ որդի Ասկլիպիադայ եպարքոսի. սա է որ դարձոյց զմեծ իշխանն զՊռինկիպոս ի հաւատն իւր: Ասէ իշխանն. Ճշմարի՞տ է զոր ասեն վասն քո: Իսկ սուրբն Ագաթոնիկոս տուեալ նմա շնորհս յԱստուծոյ եւ իմաստութիւն` սկսաւ պատմել ի գրոց սրբոց զմեծամեծս Աստուծոյ եւ զսքանչելիսն. եւ զարմացոյց զիշխանն եւ զնստեալսն յատենին: Հրամայեաց եւ գան հարին զնա ուժգին: 36. Եւ գնաց ի Թրակիա առ թագաւորն, եւ տարաւ կապանօք զկնի իւր զխոստովանող վկայսն Քրիստոսի, զի թագաւորն ինքնին արասցէ զքննութիւնն: Եւ ի ճանապարհին զբազումս եսպան: Եւ տեսեալ իշխանին յոմանցն զորս զկնի տանէին, զի ի բազում տանջանացն ոչ կարէին շարժել, եւ եհարց ցնոսա եթէ դառնան եւ զոհեն կռոցն եւ ի պատիւս իւրեանց կացցեն եւ վայելեսցեն: Եւ նոքա ամենեւին ոչ հաւանեցան եւ ի նոյն տեղւոջ եհատ զգլուխս նոցա. որոց անուանքն էին. Զինոն, Թէոպռիպիոս, Ակիւնտինոս, գլխաւորք լեալ ի Նէոկեսարիա քաղաքին եւ գաւառին: Եւ ընկալան զանապական պսակն ի Քրիստոսէ եւ ի նոյն տեղւոջ թաղեցին շղթայիւքն զնոսա:

August 22 • 219

34.

[Eutolmios] was then told that Agathonikos had converted Prinkipos, an eminent prefect, to the Christian faith, and that he and many others who had converted from idolatry were now on a rural property called Kivernos. So he commanded a multitude of soldiers to go to that place and bring back to him Agathonikos and those whom he had converted to Christianity. When the soldiers arrived, the holy ones saw them and went off with them willingly. But on the way, [Agathonikos] taught the soldiers to know the eternal God, our Lord Jesus Christ. 35. When they reached the gates of the city, the prefect Eutolmios took his place upon the throne and said, “Where are those who despise the commands of the emperor?” And [his soldiers] responded, “They stand in the presence of your illustrious governorship: the noble Agathonikos, the grandson of the great Basikos and son of the eparch Asclepiades; it was he who converted the eminent prefect Prinkipos to his faith.” The prefect retorted, “Is this true what they have just said about you?” Then the holy Agathonikos, by the graces and the wisdom of God, began to recount from the holy Scriptures the mighty deeds and the miracles of God. He caused the prefect and those who were sitting around his throne to marvel. But he gave the command and had them all beaten severely. 36. [The prefect] then went to Thrace to see the emperor, and he brought behind him in bondage those martyrs who professed Christ, so that the emperor himself might conduct the interrogation. But on the journey, [the prefect] had many of them killed. When the prefect saw that some of those who were being dragged behind were unable to keep going due to their many tortures, he asked them if they would convert and sacrifice to the idols and thereby regain their honors and be prosperous. But they all refused, and so on that very spot he had their heads cut off. The names of these were Zenon, Theoprepios, Akyndinos, who were leaders in the city of Neo-Caesarea and its environs. They received an imperishable crown from Christ, and in that very place they were buried while still in their chains.

220 • Yaysmawurkʿ

37.

Եւ յորժամ հասին ի Քաղկեդոն ետես զՍեւերիանոս զի դեռ եւս քարոզէր զՔրիստոս. եհատ սրով զգլուխ նորա: Եւ յորժամ նաւեցին ի Բիւզանդիոն ձաղկեցին զսուրբն Ագաթանիկոս եւ զայլ կապեալսն եւ ոչ կարացին դարձուցանել ի Քրիստոսի յուսոյն: Ելին ի Բիւզանդիոյ եւ գնացին ի Սիւղամբրոս քաղաքն յորում էր թագաւորն: Եւ անդ հատին զգլուխ Ագաթոնիկոսի եւ Պռինկիպոսի եւ այլոց բազմաց քրիստոնեայ իշխանացն: Եւ կատարի տօն Ագաթոնիկոսի, Զոտիկոսի, Զինոնի, Թէոպռիպոսի, Ակիւնտինոսի, Սեւերիանոսի, Պռինկիպոսի, յՕգոստոսի ԻԲ:

August 22 • 221

37.

When [the prefect] reached Chalcedon, he saw that Severianos was still preaching Christ; he had his head cut off with a sword. When they set sail for Byzantion, they flogged Agathonikos and the other prisoners, but they were unable to turn them away from their hope in Christ. They departed from Byzantion and went to the city of Silybria where the emperor was. There they cut off the heads of Agathonikos and of Prinkipos and of the other noble Christians. The feast day of Agathonikos, Zotikos, Zenon, Theoprepios, Akyndinos, Severianos, and Prinkipos is celebrated on the twenty-second of August.

Նաւասարդ ԺԳ Օգոստոսի ԻԳ

Վկայաբանութիւն Իրինոսի եպիսկոպոսի 1.

2.

Սուրբ Երինոս` եպիսկոպոս էր Սերմոյիսոյ գաւառին ի ժամանակս կռապաշտ արքային Դիոկղետիանոսի: Եւ կալան զնա անօրէն զօրականքն եւ տարան ի Պանոնիա առ դատաւորն Պռովոս. եւ խոստովանէր եւ քարոզէր զճշմարիտ հաւատն ի Տէր մեր Յիսուս Քրիստոս: Չարչարեցին զնա ուժգին տանջանօք եւ արկին ի բանդ: Եւ յետ աւուրց հրամայեաց հանել ի բանտէն եւ հատանել զգլուխն: Եւ յորժամ հատանէին եկաց ի վերայ կամրջին տարածեաց զձեռս իւր աղօթեաց այսպէս. Տէր, բաց զդուռն երկնից եւ ընկալ զոհի ծառայիս քո, զի վասն ժողովրդեանս քո եւ վասն կաթողիկէ եկեղեցւոյ քո չարչարեցայ եւ հեղում զարիւնս իմ: Եւ յորժամ հատին զգլուխն, ընկեցին զմարմինն ի գետն որ կոչի Սառոն, յՕգոստոսի ԻԳ:

– 222 –

August 23 Navasard 13

The Martyrdom of the bishop Irenaeus 1.

2.

The holy Irenaeus was bishop of the region of Sirmium who lived in the time of the impious emperor Diocletian. His wicked soldiers arrested [Irenaeus] and brought him to Pannonia, to Probus the prefect, where [Irenaeus] began to profess and to preach the true faith in our Lord Jesus Christ. They afflicted him with severe tortures and then threw him into prison. Some time afterwards, [the prefect] gave the order to take him out of prison and to cut off his head. But when they were about to cut off [his head], [Irenaeus] stood upon the bridge of the ship and prayed, saying, “O Lord, open the gates to heaven and receive the spirit of Your servant, for it is on behalf of Your people and Your universal Church that I am being tortured and for whom I am about to shed my blood.” After they had cut off his head, they threw his body into the river that is called the Sava, on the twenty-third of August.

– 223 –

224 • Yaysmawurkʿ

Յայսմ աւուր տօն է սուրբ քահանավկային Իրինիոսի եպիսկոպոսի Լուկտունու, հետեւողի առաքելոցն 3.

4.

5.

Սուրբ Իրինիոս մեծ սիւնն աստուածպաշտութեան հաւատոց եւ աստուածազգեաց հայրապետն եւ վարդապետն եկեղեցւոյ, հզօր ախոյեանն ճշմարտութեան, եւ յաղթահարիչն հակառակն հերետիկոսաց` հետեւեալ գոլով սրբոց առաքելոցն: Որ եւ եկաց եպիսկոպոս Լուկտունու ի Գալլիա, ի ժամանակս Մարկոսի եւ Անտոնինոսի թագաւորաց: Սա հետեւեցաւ եւ ընկալուչ եղեւ սուրբ առաքելոցն, եւ բազում գրեանս սքանչելիս վասն ուղղափառ եւ սուրբ հաւատոյ եթող ի սուրբ եկեղեցի` առ ի հաստատութիւն քրիստոնէութեան վարդապետութեան: Յորմէ եւ որք զկնի նորա եկին վարդապետք եկեղեցւոյ` ընկալան զպատճառս եւ զեղանակ եւ զկանոն մեկնութեան աստուածաշունչ սուրբ գրոց ի բանս իւրեանց: Զի եղեւ մեկնիչ ամենայն աստուածաշունչ գրոց, եւ զբազումս ի հեթանոսաց դարձոյց եւ լուսաւորեաց նշանօք եւ վարդապետութեամբ եւ առաքինի վարուք: Եւ ապա յետ հովուելոյ բարիոք զժողովուրդն եւ անարատ պաշտելոյ զեպիսկոպոսութիւնն ի Գալլիա ի քաղաքն Լուկտունու, եւ զբազումս յորդորելոյ ի վկայութիւն եւ զեկեղեցւոյ ղեկսն բարիոք ղեկավարելով բազում բանս շահաւէտս եւ պատուիրանս օգտակարս խօսեցաւ, եւ զյոլովս ի խաբէութենէ աստանայի յափշտակեաց` եւ Քրիստոսի մարտիրոսս արար եւ պտղաբերեաց Աստուծոյ ի ժամանակս հալածանացն Անտոնինոսի: Այլ եւ միշտ յորդորէր եւ քաջալերէր զՔրիստոսի խոստովանողսն եւ զբոլոր հօտն իւր պինդ կալ ի հաւատսն եւ արիաբար մեռանել, եւ չթողոյր զոք կորնչել: Ընդ որս եւ զինքն կալան եւ բանդեցին, եւ բերեալ յատեան յամօթ արար զՀելլենացիսն լուսաւոր խոստովանութեամբն Քրիստոսի եւ համարձակ վկայելոյ Քրիստոս ճշմարիտ Աստուած, յաղագս որոյ ազգի ազգի տանջանօք սրոյ եւ հրոյ չարչարեցին զնա եւ նեղեցին դառնութեամբ կապանաց եւ բանդից: Եւ ապա յետ պէս պէս հալածանացն եւ դառնագոյն չարչարանացն յորժամ ոչ ուրացաւ զՔրիստոս եւ ոչ զոհեաց կռոցն ընդ այլոց բազմաց խոստովանողացն որք էին ի հօտէն իւրմէ` գլխատեալ սրով կատարեցաւ փառաւոր վկայութեամբ ընդ բազմութեան ընկերացն ի փառս Քրիստոսի:

August 23 • 225

On this day is the feast of the holy priest-martyr Irenaeus, bishop of Lyons,185 and successor to the Apostles 3.

4.

5.

The holy Irenaeus, that great pillar of divine worship and faith, that patriarch who was clothed in God, that teacher of the Church, that mighty champion of the truth, and that vanquisher of all adverse heresies was indeed a follower of the holy Apostles. Moreover, he was bishop of Lyons in Gaul in the time of the emperors Marcus [Aurelius] and Antoninus [Pius].186 He was successor to and became heir of the Holy Apostles. He left behind for the church many marvelous compositions on the holy and orthodox faith for the establishment of Christian doctrine. And those ecclesiastical teachers who came after him received from him the principles, the manner and the model for the exposition of the Holy Scriptures [to implement] in their own writings, for he was an expositor of all the Holy Scriptures. He also converted and illuminated many pagans by miracles, by his teaching and by his virtuous life. After having shepherded his people in such an excellent manner, after having ministered his episcopacy in Gaul in the city of Lyons so irreproachably, after having urged many to martyrdom, after having steered the rudder of the ship in such an excellent manner, he delivered many profitable sermons and edifying instructions, and he snatched a great number away from the deceits of Satan and made martyrs for Christ and [holy ones] who bore fruit for God during the time of the persecutions of Antoninus. Still, he always exhorted and encouraged those who professed Christ and his entire flock to stand steadfast in the faith, to die bravely; and he never lost anyone. The [Roman authorities] arrested him and threw him into prison. They brought him before the tribunal and he put the Hellenes to shame by his brilliant profession of Christ and his fearlessly witnessing to Christ as true God. And it was for this that they subjected him to all sorts of tortures, both of sword and of fire, and they afflicted him cruelly with bonds and with imprisonment. After even more various persecutions and bitter tortures, he still refused to renounce Christ nor make any sacrifice to the idols. Therefore he, along with many others from his flock who had made their confessions, died by having his head cut off by a sword. Along with that multitude of companions, he was a glorious witness to the glory of Christ. Arm., Lukton , for Lugdunum, the old Latin name for Lyons. Antoninus Pius was Roman emperor from 138 to 161; he was succeeded by Marcus Aurelius who reigned from 161 to 180. 185 186

Նաւասարդ ԺԴ Օգոստոսի ԻԴ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Տիմոթէոսի 1.

2.

3.

4.

Աստուծոյ սիրելին եւ սքանչելի այրն Տիմոթէոս, էր ի Պաղեստինոյ երկրէն, զարդարեալ աստուածահաճոյ վարուք, վարդապետ լեալ բարեպաշտ հաւատոցն Քրիստոսի: Եւ գնացեալ ի Գազա քաղաքն, եկաց առաջի Ուրբանոսի ամբարիշտ իշխանին, ոստովանեցաւ զբարեպաշտ հաւատն քրիստոնէութեան եւ պատմեաց զխորհուրդ մարդեղութեան Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի վասն փրկութեան ամենայն աշխարհի: Եւ իշխանն առաւել ի սրտմտութիւն բորբոքեցաւ, եւ այնչափ չարչարեաց զսուրբն Տիմոթէոս մինչեւ բազմաց ասել թէ մեռաւ. եւ նա վասն սիրոյն Քրիստոսի համբերէր: Արկին ի բանտ եւ ստիպէին ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել դիւաց եւ փրկիլ ի տանջանաց եւ ի մահուանէ. եւ նա վասն յուսոյն Քրիստոսի զմահն լաւ համարէր քան զվասն կռոցն կեանքն: Ապա ընկեցին ոչ ի խիստ բորբոքեալ հուր զի մի փութով մեռանիցի եւ յերկար այրեալ եւ սուրբն աղօթելով աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Նաւասարդի ԺԴ: Յայսմ աւուր սուրբն Ագապիոս եւ սրբուհին Դեկղիա ի քաղաքէն Դազա յանօրէն իշխանէն բազում չարչարանօք տանջեցան եւ վասն զի ոչ ուրացան զՔրիստոս եւ ոչ պաշտեցին զկուռսն, գազանաց կերակուր եղեն եւ փոխեցան առ Քրիստոս:

– 226 –

August 24 Navasard 14

Martyrdom of Saint Timothy 1.

2.

3.

4.

Timothy, the beloved of God and marvelous man, was from the country of Palestine. He was adorned with a divine way of life and was a teacher of the orthodox faith of Christ. He went off to Gaza and presented himself to Urbanus, the impious prefect, professed the orthodox faith of Christianity and recounted the mystery of the incarnation of our Lord Jesus Christ for the salvation of the entire world. The prefect became most indignant in his anger, and he tortured the holy Timothy to such a degree that many considered him to be dead. But [Timothy], due to his love for Christ, endured. They threw him into prison and they tried to coerce him to renounce Christ and to sacrifice to the demons, and so deliver himself from torture and death. But he, due to his hope in Christ, preferred death over any life [lived] for the sake of idols. They then threw him into a fire that was not overly heated so that he might die slowly and burn longer. But the holy one was praying when he commended his soul to God on the fourteenth of Navasard. On this day the holy Agapios and Thekla, who were both from Gaza, were subjected to many tortures at the hands of a wicked prefect, and because they did not renounce Christ and minister to the idols, they became fodder for animals and so were taken up to Christ.

– 227 –

228 • Yaysmawurkʿ

Վերադարձումն Բարդողիմէոսի 5.

6.

7.

8.

պատուական

նշխարացն

սուրբ

առաքելոյն

Սուրբ առաքեալն Բարդողիմէոս ի զանազան քաղաքս եւ ի գաւառս զանուն Տեառն յայտնապէս մարդկան քարոզեաց եւ խաչեցաւ ի Հայք յարեւելս: Զսա ստորեդին ի տապանի քարեղէն` որք ի վախճանի իւրում անդ հաւատացեալք գտան, եւ եդին ի յՈւրբանուպօլիս: Եւ քանզի սուրբ տապանն այն մշտահոս զբժշկութիւնն բղխէր` ընթանային ժողովուրդք բազումք որք ի հիւանդութիւնս էին եւ ազատէին ի տրտմեցուցանողաց իւրեանց ախտիցն եւ հաւատային ի Քրիստոս: Արդ զայս տեսանելով բանսարկուին սպասաւորքն` մոլեգնէին ընդդէմ նշանագործ տապանին այնմիկ: Որ եւ առեալ ընկեցին զտապանն եւ զսրբոյն մարմինն ի ծով անդր հանդերձ եւ այլ չորս եւս տապանօք սուրբ մարտիրոսաց չորից, որոց անուանքն են այսոքիկ. Պապիանոն, Լուկիանոն, Գրիգորիոն եւ Ակակիոն: Եւ բերեալ զտապանսն ծովուն եհան ի կղզին որ կոչիւր Լիպարի, եւ անդ յարմարեցան: Իսկ սուրբ մարտիրոսքն իբրեւ զհետ թագաւորի երթային` ուր եւ հաճեցաւ հանգչիլ մեծ առաքեալն, եւ անդ զնա թողին եւ առժամայն ի յետս դարձան, ուր եւ իւրաքանչիւր ուրուք բնակիլ հաճեցաւ աստուածային նախախնամութիւնն: Պապիանոս` յԱմիլա քաղաքն Սիկիլացւոց, եւ Լուկիանոս` ի Մեսենին, Գրիգորիոս` ի Կալիմնի քաղաք Կալաւրիու եւ Ակակիոս ի յԱսկալաս քաղաք կոչեցեալ: Յայնժամ Ագաթունի եպիսկոպոսի որ զեպիսկոպոսարանն զուարթապէս ուղղէր` աստուածային առաքեալն զինքն յիշեցուցանէր երեւմամբ, առժամայն փութացաւ ի տեղին եւ իբրեւ ետես զմեծ եւ զահաւոր նշանն` սքանչացմամբ լցեալ` եւ փոխանակ բարբառէր Ուստի՞ քեզ այսչափ զուարթ հարստութիւնս եղեւ ով Լիպարիա, բազում ստուգապէս ցնծացար եւ առաւելապէս փառաւորեցար, պարեա, եւ խայտեա, ընկալ իւրական ձեռօք եւ գոչեա առ նա. Բարի եկիր Տեառն առաքեալդ: Զայսոսիկ եւ այլ եւս ոչ սակաւս եպիսկոպոսն առ նա ասացեալ եւ զովեալ զառաքեալն եւ զկղզին` հանգոյց զբանն:

August 24 • 229

The Return of the precious relics of the holy Apostle Bartholomew 5.

6.

7.

8.

The holy Apostle Bartholomew openly preached the name of the Lord to people in various cities and villages, and he was crucified in eastern Armenia. The faithful who had found him there after his death laid him in a stone tomb and interred him in Urbanopolis.187 Because that holy tomb became a perennial source of healing, many people who were suffering from various illnesses would hasten there and be freed from whatever infirmity was afflicting them, and they began to believe in Christ. When the servants of Satan saw this they flew into a rage against that miracle-working tomb. They took the tomb and threw it and the body of the holy one into the sea, along with another four tombs of four holy martyrs whose names were as follows: Papianos, Lukianos, Grigorios, and Akakios. The sea carried off these tombs and threw them out of the sea up onto an island that was called Lipari,188 and there they have lain. Indeed, these holy martyrs followed [Bartholomew], as if he were a king, to wherever it pleased that great Apostle to take his repose. But in this spot they parted from him and returned quickly to wherever it pleased the divine Providence for each of them to dwell: Papianos to the city of Amila in Sicily; Lukianos to Messina; Grigorios to Kalimi, a city in Calabria; and Akakios to a city named Askalas. At that time, the divine Apostle, in a vision, recalled the bishop Agathon who had directed his episcopacy with great benevolence, and at the same time had hastened to that place. When he saw that great and awe-inspiring miracle, filled with wonder, he began to cry out, “Whence has such splendid treasure come to you, O Lipari? You have truly been granted great joy and have been glorified beyond measure. Dance and leap for joy! Receive him in your own hands and cry out, ‘Welcome, Apostle of the Lord!’” Such things as these and not a few others did the bishop say, giving praise to the Apostle and to the island. Then he brought his oration to an end.

According to most sources, Saint Bartholomew died in “Urbanopolis of Greater Armenia”, which van Esbroeck, “The Rise of Saint Bartholomew’s Cult,” identifies with Nikopolis of Pontus. 188 Lipari is the largest island in a small archipelago located just northeast of Sicily. 187

230 • Yaysmawurkʿ

9.

Եւ քանզի հարկ էր զպատուական տապան կացուցանել ի նշանաւոր տեղոջ, յորում եւ տաճար շինել հանդերձեալ էր ի փառս ամենագով առաքելոյն եւ եդեալ անդ զտապանն սուրբ: Որ եւ առժամայն բազում բժշկութիւնս արար ի հիւանդս եւ յախտաժէտս եւ ի դիւահարս հանապազօր: 10. Եւ յետ անցանելոյ բազում ժամանակաց` ի յաւուրս Թէոփիլոսի թագաւորի, վասն բազում մեղաց մերոց առեալ Հագարացիքն զամենայն կղզին Լիպարիու զի եւ ոչ մնաց մարդ եւ ոչ մի: 11. Եւ իշխանն Պէնեւէնդոյ գիտէր եւ լուեալ էր զսքանչելիս առաքելոյն եւ վասն ջերմն հաւատոցն զոր եռայր առ սուրբն, առաքեաց արս նաւօք ի քաղաքէն Մալփինոն, եւ ետ բազում ինչս եւ աղաչեաց զի երթեալ առցեն զմեծ գանձն անդին, զոր եւ արարին: Եւ իշխանս այս իբրեւ լուաւ եթէ գայ տապանն հետի ի ծովէն, առ զեպիսկոպոս տեղւոյն եւ զամենայն կղերիկոսն եւ զժողովուրդն եւ գնացին ընդ առաջ մինչեւ ի քաղաքն Պենիմէնդ եւ եդ ի գեղեցիկ տեղոջ եւ առնէ միշտ ողջութիւն հաւատացելոցն ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ:

August 24 • 231

9.

Because it was necessary to erect a distinguished tomb in a celebrated place where he was also prepared to build a church to the glory of the all-praiseworthy Apostle, he set the tomb down there. Furthermore, it continually performed many healings for the ill, for the infirm and for those possessed by demons. 10. After much time had passed, in the days of the emperor Theophilos,189 due to our many sins, the Muslims took the entire island of Lipari so that not even one person remained there. 11. The prefect of Benevento became aware and heard of the miracles of the Apostle. Because of the ardent faith with which he burned for the holy one, he sent men with ships to the city of Amalphi and gave them ample sums of money and he entreated them to go and to bring back that priceless treasure. This they did. And this prefect, when he heard that the coffin had come back from the sea, took the bishops of the place as well as all the clergy and people and they went right up to the city of Benevento, and set down [the coffin] in a beautiful place. It continually restores healthiness to the bodies of the faithful to the glory of Christ, our God.

Theophilos was crowned co-emperor in 821, and served as sole Byzantine emperor from 829 to 842. 189

Նաւասարդ ԺԵ Օգոստոսի ԻԵ

Տօն է ամենասրբուհւոյ Աստուածածնին զոր կարգեաց սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչ 1.

2.

3.

Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչն եւ մեծ հայրապետն ամենայն Հայոց Մեծաց կործանեաց զամենայն պատկերս կռոցն եւ եբարձ զդիւապաշտութիւնն յաշխարհս Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից, եւ փոխանակ շինեաց եկեղեցիս յանուն սուրբ աստուածածնին Մարիամու եւ սուրբ Կարապետին Յովհաննու: Եւ զտօնս պղծութեանն` պոխեաց ի տօնս սրբութեան, զի մինչ ի կռապաշտութիւն էր աշխարհս, տօնէին այսօր Անահիտ տիկնոջն եւ կոչէին զնա ծնունդ այրոյն Արամազդայ որ է Ափրոդիտէս ըստ յունականին: Իսկ յորժամ շինեաց սուրբն Գրիգոր զտեղի կռոցն` եկեղեցի ի գիւղն Երիզա յԵկեղեաց գաւառն յանուն Աստուածածնին որ մինչեւ ցայսօր մեծամեծ սքանչելիք կատարի անդ անուամբ տիրամօրն: Կարգեաց սուրբ Լուսաւորիչն մեր զայս տօն Նաւասարդի ԺԵ եւ Օգոստոսի ԻԵ:

Յայսմ աւուր տօն սրբոյն Աթանասի եպիսկոպոսի որ զսրբութիւն Խանթուշ մկրտեաց 4.

Երանելի աղախինն Քրիստոսի Խանթուշ` էր ի Սելեւկիոյ, ի ժամանակս Վաղերիանոսի ամբարիշտ արքային եւ ցանկայր քրիստոնէական հաւատոյն եւ աստուածային մկրտութեան եւ աղաչեաց զմայրն զի լինիցի քրիստոնեայ եւ նա ոչ կամէր այլ խափանէր:

– 232 –

August 25 Navasard 15

The Feast of the all-holy Mother of God that Saint Grigor the Illuminator established 1.

2.

3.

The holy Grigor the Illuminator and great patriarch of all of Greater Armenia destroyed all the statues of the idols and removed the cult of demons from the lands of Armenia, Georgia and Albania. In their place he had churches built in the names of Mary, the holy Mother of God, and of John, the holy Forerunner. And he converted the feast days of impurity into feast days of holiness, for when these countries had been following idolatry, they would celebrate the feast of the goddess Anahit, whom they used to call the offspring of Aramazd, who is Aphrodite according to the Greeks. Thus, when the holy Grigor built a church, in the place of the idols, in the village of Eriza in the province of Ekeghiats‘, in the name of the Mother of God, there even until now great miracles are occurring in the name of the Mother of the Lord. [Grigor], our Illuminator, established this feast for the fifteenth of Navasard, the twenty-fifth of August.

On this day is the feast of the holy bishop Athanasius who baptized Saint Anthousa 4.

Anthousa, the blessed handmaid of Christ, was from Seleucia, and she lived in the time of the impious emperor Valerian. She was longing for the Christian faith and for divine baptism. She begged her mother to let her become a Christian, but [her mother] refused and even prohibited her.

– 233 –

234 • Yaysmawurkʿ

5.

6.

7.

8.

9.

Իսկ երանելին Աթանասիոս եպիսկոպոսն Տարսոն քաղաքին ուսուցանէր զբանն կենաց եւ առնէր մեծամեծ սքանչելիս: Եւ հրեշտակ Տեառն ասէ ցԽանթուշ եթէ. Աթանաս եկեալ է ի Սելեւկիա. եցոյց նմա եւ զկերպարան եւ զպատկեր երեսացն: Առ ընդ իւր երկուս ծառայս եւ պատճառս եդ մօրն եթէ. Առ դայեակն իմ երթամ. եւ գնաց առ եպիսկոպոսն երկիր եպագ նմա եւ հայցէր ի նմանէ զաստուածային մկրտութիւնն: Եւ նորա արարեալ զնշան սրբոյ խաչին ի վերայ երկրի եւ բղխեաց ի տեղւոջն աղբիւր եւ երեւեցան նոցա երկու հրեշտակք ի կերպարանս զօրականաց ունելով ի ձեռս իւրեանց սպիտակ հանդերձս վասն զգեցուցանելոյ զԽանթուշ ի մկրտութենէն: Եւ յորժամ մկրտեցաւ յանուն սուրբ Երրորդութեանն, հաղորդեցաւ ի պատուական եւ ի սուրբ մարմնոյ եւ յարենէ Որդւոյն Աստուծոյ եւ տեսին երկու ծառայքն Խանթուշի կին մի փառօքն մերձ առ Խանթուշ ունելով ի գլուխն իւր երկու պսակս եւ խաչ: Իսկ երանելին Խանթուշ եհան զհանդերձն մեծագին եւ ետ աղքատաց: Մկրտեցան եւ երկու ծառայքն իւր Քարիսիմոս եւ Նէոփիտոս եւ դարձան խնդութեամբ ի տունս իւրեանց: Գնաց առ դայեակն իւր եւ նորա գիտացեալ եթէ մկրտեցաւ ոչ ընդունեցաւ զԽանթուշ ի տուն իւր: Դարձաւ առ մայրն իւր եգիտ զնա ի յոյժ տրտմութիւն: Եւ ել գաղտ ի տանէն գնաց առ եպիսկոպոսն Աթանաս, եղեւ կրօնաւոր եւ զգեցաւ մազեղէն պարեգօտ եւ խաչ ի ձեռինն գնաց յանապատ ի լեառն եւ ճգնեցաւ անդ ամս քսան եւ չորս: Եւ գազանք անապատի տանէին նմա կերակուր: Գնաց առ նա սատանայ ի կերպարանս աբեղայի եւ ասէ. Եկ աղօթեսցուք: Եւ նա ծանեաւ զնա եւ արար զնշան սրբոյ խաչին, սաստեաց նմա եւ անյայտ եղեւ: Եւ դարձեալ երեւեցաւ նմա դեւն եւ ասէ. Եկ արբ ի գետոյ կաթին եւ մեղու, եւ սաստեաց նմա եւ անյայտ արար: Եւ յաղօթելն նորա երեւեցաւ նմա հրեշտակ Տեառն եւ ազդեաց նմա զվախճանն մերձեալ: Գնաց ի վէմն ուր սովոր էր հանգչել, տարածեցաւ ի վերայ, եւ զձեռսն իւր եդեալ խաշանման ի վերայ կրծիցն` աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած` յՕգոստոսի ԻԵ: Եւ եկաց մարմինն ի վերայ վիմին ամս չորս. եւ պահեցաւ ամբողջ:

August 25 • 235

5.

6.

7.

8.

9.

The blessed Athanasius, the Bishop of Tarsus, was teaching the word of life and performing great miracles. An angel of the Lord told Anthousa that Athanasius had arrived in Seleucia, and then showed her his appearance and the form of his face. She took two servants with her and left a note of explanation for her mother as follows: “I am going to my tutor.” But she then went off to the bishop, bowed down to him and requested divine baptism from him. He made the sign of the holy cross over the ground and there poured forth from that place a spring, and two angels appeared to them in the form of soldiers, holding white garments in their hands in which to dress Anthousa after her baptism. Then, after she had been baptized in the name of the holy Trinity, she also received the precious and holy body and blood of the Son of God. The two servants of Anthousa saw a woman in glory standing beside Anthousa, who had two crowns and a cross upon her head. Then the blessed Anthousa brought out all her costly garments and gave them to the poor. Her two servants, Charisimos and Neophytos, were also baptized, and then they returned filled with joy to their homes. [Anthousa] went to her tutor, but he knew that she had been baptized and would not receive Anthousa into his house. She returned to her mother and found her in great distress. She then secretly left the house and went to the bishop Athanasius. She became an ascetic and donned a tunic made of hair and then, with a cross in her hand, went into the desert to a mountain and lived an ascetic life there for twentyfour years. The animals of the desert would bring her food. Satan then went to her in the guise of a hermit and said, “Come, let us pray.” But she recognized him and made the sign of the holy cross and rebuked him. He immediately disappeared. Another demon appeared to her and said, “Come and drink from the river of milk and honey.” She rebuked him too and he disappeared. Once, while [Anthousa] was at prayer, an angel of the Lord appeared to her and informed her that her end was drawing near. She went to a rock where it was her habit to take her rest, stretched herself out upon it, put her hands on her breast in the form of a cross and commended her soul to God on the twenty-fifth of August. Her body remained on that rock for four years, and it was preserved intact.

236 • Yaysmawurkʿ

10.

11.

12. 13.

14.

Եւ կին մի Պոլիխրոնիա անուն, որ թարգմանի բազմաժամանակեայ, բնակէր քսան մղոնաւ հեռի, ետես ի լեառն, էառ խաչ եւ խնդրէր զմարմինն. քանզի ոչ գիտէր զտեղին: Եւ երթեալ մատակ առիւծ մի ատամամբքն կալեալ զմազեղէն պարեգօտն, տարաւ մինչեւ ի վէմն ուր էր մարմինն. Եւ տեսեալ զերեսս նորա պայծառ եւ զուարթ որպէս կենդանւոյ ողջունեաց եւ գնաց պատմեաց մեծի անապատաւորին Աբրահամու: Եւ նորա առեալ ընդ իւր երիս կրօնաւորս գնաց ի տեղին ուր էր մարմինն. բարձին զնա եւ տարեալ թաղեցին ի վիմին զոր իւր իսկ փորեալ էր վասն իւր, եւ շինեաց ի վերայ մատուռն եւ արար վանս եւ է մինչեւ ցայսօր: Իսկ Վաղերիանոս կռապաշտ արքայն կալաւ զԱթանասիոս եպիսկոպոսն ի Տարսոն քաղաքին եւ էարկ ի բանդ զի լուաւ որ բազում կռապաշտս դարձոյց ի բարեպաշտութիւն եւ մկրտեաց: Եւ յորժամ գիտաց եթէ զհաւատն իւր հաստատուն ունի եւ ոչ գառնայ ի կռապաշտութիւն, հրամայեաց եւ հատին զգլուխ նորա: Եւ այր մի բարեպաշտ արար տապան արծաթի եւ եդ անդ զմարմին սրբոյն Աթանասի եւ առաքեաց յԵրուսաղէմ: Յայսմ աւուր եւ զերկուս ծառայսն սրբուհւոյն Խանթուշի զՔարիսիմոս եւ զՆէոփիտոս կացուցին առաջի Աւրեղիանոսի անօրէն արքային եւ խոստովանեցան զՔրիստոս Աստուած ճշմարիտ: Եւ հրամայեաց կապել շղթայիւք եւ տանել առ Ապելիանոս դատաւորն. եւ առաջի նորա խոստովանեցան զՔրիստոսի հաւատն: Կախեցին զնոսա մերկս եւ քերեցին երկաթի քերչօք զմարմինս նոցա: Ասեն սուրբքն. մեք վասն ճշմարտութեանն չարչարիմք եւ մեռանիմք: Հարցին ցնոսա թէ զինչ է ճշմարտութիւնն: Ասէ Քարիսիմոս. Առաջին ճշմարտութիւնն` յԱստուած հաւատապ. ապա արդար գործք, հեղութիւն, հանդարտութիւն, սէր, քաղցրութիւն, արդարութիւն, երկայնմտութիւն, եւ զոր դու ատես, այլում մի արասցես: Եւ նոյնժամայն հատին զգլուխս նոցա յՕգոստոսի ԻԵ:

August 25 • 237

10.

11.

12. 13.

14.

A certain woman, by the name of Polychronia, which translates as ‘a long time’, was dwelling about twenty miles away. She looked out toward the mountain, took her cross and went in search of the body [of Anthousa], for she was not familiar with the way. A lioness came along and seized [Polychronia] in her teeth by her tunic of hair, and brought her to the rock where the body was. She beheld the face of [Anthousa] as bright and serene as it was when she was alive. She took leave, went off and told Abraham, the great desert hermit. He took three monks with him and went to that place where the body was. He took it up and brought it to a rock that he had hollowed out for himself and buried her therein. He constructed a little shrine over it and also organized a monastery that is still there today. The impious emperor Valerian had the bishop Athanasius arrested in Tarsus. He had him thrown into prison for he had heard that [Athanasius] had converted many idolaters to orthodoxy and had baptized them. When [Valerian] realized that [Athanasius] was holding steadfast in the faith and would not convert to idolatry, he gave the command and they cut off his head. A certain devout man fashioned a silver coffin, put the body of the holy Athanasius into it and sent it to Jerusalem. On this day Charisimos and Neophytos, the two servants of the holy Anthousa, were also brought before the impious emperor Valerian, and they professed Christ as true God. He commanded that they be bound in chains and handed over to the prefect Appelianos. In his presence [Charisimos and Neophytos] again professed their faith in Christ. They were then hung up naked and with iron hooks their bodies were flayed. The holy ones retorted, “We will suffer and die on behalf of the truth.” They were asked, “What is the truth?”190 Charisimos responded, “The first truth is to believe in God, then good works, meekness, peacefulness, love, kindness, righteousness, and patience. And whatever you hate, do not do to anyone else.” Then they cut off their heads on the twenty-fifth of August.

190

Echoing the words that Pilate once asked; cf. John 18:38.

Նաւասարդ ԺԶ Օգոստոսի ԻԶ

Վկայաբանութիւն Անատոլեայ 1.

2.

3.

4.

5.

սրբոցն

Ադրիանոսի

եւ

կողակցին

իւրոյ

Քրիստոսի վկայն սուրբն Ադրիանոս եւ Անատոլիա ամուսինն իւր` էին ի Նիկոմիդիա քաղաքէն. եւ կռապաշտքն կալան քսանեւչորս քրիստոնեայս յայրի միում թացուցեալք գան հարին զնոսա ուժգին եւ զբերանսն խորտակեցին վասն զի խոստովանէին զՔրիստոս: Եւ տեսեալ Ադրիանոս զայնչափ համբերութիւն սրբոցն, հարցանէր ցնոսա երդմամբ. Ով արք զինչ ակնկալութիւն է ձեր փոխարինաց այդչափ տանջանացդ: Ասեն սուրբքն. Զոր ակն ոչ ետես եւ ունկն ոչ լուաւ եւ ի սիրտ մարդոյ ոչ անկաւ, զոր պատրաստեաց Աստուած սիրելեաց իւրոց որք մարտիրոսանան վասն անուան նորա: Յայնժամ Ադրիանոս լցաւ հոգւով սրբով, կալով ի մէջ սրբոցն, ասէ ցարագագիրն. Գրեա եւ զիմ անունս. քանզի եւ ես քրիստոնեայ եմ եւ յօժարութեամբ մեռանիմ վասն Քրիստոսի. եւ այնպէս խառնեցաւ ընդ սուրբ վկայսն Քրիստոսի: Կապեցին եւ զնա շղթայիւք եւ արգելին ընդ նոսա ի բանտն: Լուաւ Անատոլիա կինն իւր եթէ երկաթի կապանօք արկին զնա ի բանտ, երկեաւ եւ պատառեաց զհանդերձս իւր եւ ճողեաց զհերս գլխոյ իւրոյ: Յորժամ լուաւ եթէ վասն Քրիստոսի հաւատոյն արգելաւ ի բանտ, ուրախ եղեւ յոյժ քանզի քրիստոնեայ էր. փոխեալ զհանդերձս իւր գնաց ի բանդն եւ համբուրեաց զշղթայսն եւ հաստատէր զնա ի սէրն Քրիստոսի եւ աղաչէր զայլ սուրբսն զի աղօթեսցեն վասն նորա առ Աստուած: Եւ սուրբն Ադրիանոս դարձոյց զկինն ի տունն իւր եւ ասէ. Յորժամ տարցեն զմեզ յատեան ի քննութիւն աղդ արարից քեզ եւ եկեսցես եւ տեսցես զկատարումն մեր: – 238 –

August 26 Navasard 16

The Martyrdom of Saint Adrianos and of his spouse Anatolia 1.

2.

3.

4.

5.

Adrianos, the holy martyr for Christ, and his spouse Anatolia were from Nicomedia. Idol-worshippers captured twenty-four Christians who had hidden themselves in a cave. They beat them mercilessly and broke their jaws because they were professing Christ. When Adrianos saw such endurance in these holy ones, he asked them under oath, “O men, what expectation of reward do you have for such tortures?” These holy ones responded, “‘What eye has not seen, no ear has heard, nor has risen into the heart of mankind, what God has prepared for those who love Him (1 Corinthians 2:9)’, for those who are martyred for the sake of His name.” Then Adrianos was filled with the Holy Spirit, and he stood in the midst of these holy ones and said to the stenographer, “Write in my name as well, for I am a Christian and I will die willingly for Christ,” and so he mingled among those holy martyrs for Christ. [The soldiers] bound him too in chains and shut him up in prison along with the rest of them. When his wife Anatolia heard that they had taken him to prison in iron chains, she was terrified, tore her garments and tore her hair out of her head. When she heard that he was being locked up in prison for his faith in Christ, she became extremely joyful that he had become a Christian. She changed clothes, went to the prison, kissed his chains, and reaffirmed him in his love for Christ. She also begged the other holy ones to pray to God on her behalf. The holy Adrianos sent his wife home and said, “When they take us to the tribunal for sentencing I will send notice to you so that you may come and see our execution.” – 239 –

240 • Yaysmawurkʿ

6.

Եւ յետ աւուրց յորժամ կամէին տանել զնոսա ի քննութիւն, ետ երաշխաւոր բանտապետացն զսուրբ վկայսն, եւ ինքն գնաց ի տունն իւր ազդեցուցանել կնոջն իւրում: 7. Եւ յորժամ ետես զնա Անատոլիա կարծեաց եթէ ուրացաւ զՔրիստոս եւ կամ փախեաւ ի ժողովրդենէն եւ ի տանջանացն, փակեաց զդուռնն եւ ոչ ետ թոյլ մտանել: Եւ ասէր ի ներքուստ. Ի բաց երթ ուրացող Քրիստոսի, երկրորդ Յուդա. զարմացայ եթէ եղէ ես կին մարտիրոսի: 8. Իսկ Ադրիանոս ուրախանայր ընդ բանսն Անատոլեայ, եւ ասէ հեզաբար. Ոչ է որպէս ասես, եթէ փախեայ կամ ուրացայ զՔրիստոս. քաւ լիցի. այլ եկի հրաժարել ի քէն եւ զի եկեսցես եւ տեսցես զկատարումն մեր, որպէս յառաջագոյն խոստացայ քեզ: Եւ յորժամ լուաւ զայն Անատոլիա, եբաց զդուռնն զիրկս արկեալ համբուրեցին զմիմեանս, եւ ի միասին գնացին առ սուրբսն: 9. Եւ տարան զԱդրիանոս եւ կացուցին առաջի թագաւորին եւ մեծապայծառ համարձակութեամբ խոստովանեցաւ զանուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եւ գան հարին զնա գաւազանօք ուժգին եւ յերկար: Ասէ Ադրիանոս ցթագաւորն. Որչափ յաւելուս ի հարուածսդ այնչափ պայծառացուցանես զգեղեցկութիւն պսակացն: Եւ այնչափ գան հարին զորովայնն մինչեւ հերձաւ եւ հեղան աղիքն, եւ դեռ եւս քսան եւ ութ ամաց էր, եւ երեքտասան ամիս էր որ ամուսնացեալ էր ընդ Անատոլիա: Եւ բարձ զնա ի գիրկս իւր Անատոլիա եւ տարաւ ի բանտն առ սուրբսն: 10. Արգելին եւ զբարեպաշտ կանայսն ի մտանելոյ ի բանտն եւ հարթեաց Անատոլիա զհերս գլխոյն եւ զգեցաւ առն զգեստ. եւ մտանէր ի բանտն առ սուրբսն, մաքրէր եւ պատէր զխոցս վիրացն, եւ քաջալերէր զայրն իւր ժուժկալ լինել ի տանջանսն: 11. Եւ հրամայեաց թագաւորն սրով կոտորել զնոսա եւ Անատոլիա աղաչէր զդահիճսն զի սկիզբն յԱդրիանոսէ արասցեն զխորտակումն յօդից մարմնոյն: Եւ կալեալ Անատոլիա զոտիցն Ադրիանոսի տարածեաց ի վերայ սալին, եւ դահիճքն ուժգին զօրութեամբ հատին զոտսն ի ծնկացն, նոյնպէս եւ յարմկացն զձեռսն եւ նոյնժամայն աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած, յՕգոստոսի ԻԶ: 12. Այնպէս եւ զայլ սրբոցն հատին զոտսն եւ զձեռսն որպէս եւ զԱդրիանոսին. եւ նոքա բարի խոստովանութեամբ աւանդեցին զհոգիս իւրեանց առ Աստուած:

August 26 • 241

6.

Some days later, when they scheduled to take them out for sentencing, [Adrianos] offered those other holy martyrs as surety to the prison wards while he went himself to his house to tell his wife. 7. When Anatolia saw him she thought that he had renounced Christ or that he had fled in face of the people or of the tortures, so she locked the door and would not permit him to enter. And she shouted to him from inside, “Go away, O Christ-renouncer, second Judas! I wonder if I had ever been the wife of a martyr.” 8. But Adrianos rejoiced at these words of Anatolia, and said to her gently, “It is not as you say, that I have fled away or renounced Christ. God forbid! Rather, I have come to take leave of you, and [to tell you] that you may come and see our execution, just as I had previously promised you.” When Anatolia heard this, she opened the door, threw her arms around him, and they embraced each other. They then went off together to the holy ones. 9. They took Adrianos and stood him in the presence of the emperor and, with most edifying courage, he professed the name of our Lord Jesus Christ. They went and for a long time beat him severely with clubs. Adrianos then said to the emperor, “The more you increase these beatings, the more you make the beauty of our crowns shine even brighter.” They kept beating him in his mid-region so hard that it split open and his entrails came oozing out. He was still only twenty-eight years old and had only been married to Anatolia for thirteen months. Anatolia picked him up in her arms and brought him back to the prison with the holy ones. 10. They forbade the devout women from entering into the prison so Anatolia cut short the hairs of her head and put on the garments of a man. She would then enter the prison to be among the holy ones. She would clean and dress the sores of their wounds, and she encouraged her husband to suffer the tortures patiently. 11. The emperor ordered them all to be killed by sword. Anatolia entreated the executioners to start with Adrianos by breaking the joints of his body. Anatolia took hold of Adrianos’ feet, stretched them out over the stone-slab, and the executioners, with great strength, cut his feet off from his knees, as well as his hands from his elbows. Right then [Adrianos] handed his soul over to God, on the twenty-sixth of August. 12. They separated the hands and feet of the other holy ones in the very same manner as they had done to Adrianos. They too, with a good confession, commended their souls to God.

242 • Yaysmawurkʿ

13.

14.

15.

16.

17.

18.

Եւ Անատոլիա գողացաւ զաջ ձեռն Ադրիանոսի եւ պահեաց ի ծոց իւր: Եւ ընկեցին զմարմինս նոցա ի հուր եւ էջ յերկնից սաստիկ անձրեւ եւ շիջոյց զհուրն եւ առեալ քրիստոնէիցն զմարմին սրբոցն արկին ի նաւ եւ տարան ի Բիւզանդիա: Եւ ոմն մի ի հազարապետացն խնդրեաց զԱնատոլիա իւր ի կնութիւն եւ նա խաբեաց զնա եթէ. Անսա սակաւ աւուրս զի խորհեցայց: Եւ գնաց առ մահիճս սրբոյն Ադրիանոսի ելաց դառնապէս եւ աղաչեաց զսուրբն զի փրկեսցէ զնա ի խորհրդոց կռապաշտիցն: Եւ մի ոմն ի սրբոցն երեւեցաւ նմա եւ ասէ. Լուաւ Աստուած աղօթից քոց. արդ փութասջիր եւ եկեսջիր ի Բիւզանդիա ուր նշխարքն մեր եդեալ են եւ անդ այց արասցուք քեզ: Ասէ Անատոլիա. Երեւեցա՞ւ տէրն իմ Ադրիանոս Քրիստոսի: Ասէ սուրբն. Այո, յառաջ քան զմեզ` նա երեւեցաւ Քրիստոսի: Եւ վաղվաղակի առեալ զաջ ձեռն Ադրիանոսի եմուտ ի նաւ եւ փախչէր ի Բիւզանդիա: Իսկ հազարապետն որ կամէր առնուլ զԱնատոլիա ի կնութիւն, մտեալ ի նաւ ստիպէր հասանել եւ դարձուցանել. եւ հողմ ել ընդդէմ, դարձոյց զնա յետս: Եւ մինչդեռ նաւէր Անատոլիա ի մէջ գիշերին ասէ հոգին մոլորութեան ցնաւավարն. Ի ձախակողմն շրջեցէք զնաւսդ եւ փութով երթիջիք: Կամելով յետս շրջել զնաւն ի Նիկոմիդիա: Եւ երեւեցաւ սուրբն Ադրիանոս առաջի նոցա նաւով եւ ասէ. Վարեցէք զնաւսդ զկնի իմ, զի այն որ զձեզ ի ձախակողմն թիւրէր փորձիչն էր: Եւ տեսեալ զնա Անատոլիա ուրախ եղեւ եւ աղաղակեաց մեծաձայն. Ահա տէրն իմ Ադրիանոս, եւ այլ ոչ եւս ետես զնա: Եւ յորժամ հասին ի Բիւզանդիա, երթեալ ողջունեաց զսուրբսն եւ գիշերին երեւեցաւ նմա սուրբն Ադրիանոս եւ ասէ. Բարի եկիր խաղաղութեամբ աղախին Քրիստոսի եւ դուստր սրբոց մարտիրոսացն, եկեսջիր առ մեզ եւ ընկալջիր ըստ արժանեաց զփոխարէնս վաստակոց քոց: Եւ առժամայն աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած եւ եդին զնա մերձ ի սուրբ վկայսն: Եւ բազումք ի հաւատացեալ կանանցն հրաժարեցին ի տանէ եւ յընտանեաց եւ մինչեւ ի մահ սպասաւորէին սրբոցն:

August 26 • 243

13.

14.

15.

16.

17.

18.

Anatolia stealthily took away the right hand of Adrianos and kept it in her pocket. [The executioners] then threw their bodies into a fire but a violent rainstorm came down from the skies and put out the fire. Christians then took up the bodies of the holy ones, put them onto a ship and brought them to Byzantion. One of the officials requested Anatolia to marry him, but she deceived him by saying, “Grant me a few days so that I might consider this.” But she went to the bed of the holy Adrianos, wept bitterly, and prayed that the holy one might deliver her from the intentions of the idolaters. One of the holy ones then appeared to her and said, “God has heard your prayer. Make haste and go to Byzantion where our relics are placed and there we will visit you.” Anatolia inquired, “Has my lord Adrianos appeared before Christ?” The holy one responded, “Yes, even before us he appeared in front of Christ.” She quickly took the right hand of Adrianos, boarded a ship and fled to Byzantion. But the officer who wished to take Anatolia in marriage, got onto another ship and forced them to go and bring her back, but a contrary wind rose up and turned them back. While Anatolia was sailing in the middle of the night a spirit of perversion said to the ship’s captain, “Turn your ship to the port side and you will get there more quickly.” He was intending to turn the ship back to Nicomedia. Then the holy Adrianos appeared in their presence on the ship and said, “Steer your ship to follow me, for that one who had you turn aside to the left side is the Tempter.” When Anatolia saw him she was overcome with joy and cried out in a loud voice, “Behold my lord Adrianos!” But no one else saw him. When the arrived in Byzantion, she went and greeted the holy ones. Then, during the night, the holy Adrianos appeared to her and said, “Welcome in peace, O handmaiden of Christ and daughter of the holy martyrs, come to us and receive, according to your worthiness, the wages for your distress.” She immediately commended her soul to God and they interred her near the holy martyrs. Many of the faithful women forsook their home and their families and, until they passed away, ministered to the holy ones.

244 • Yaysmawurkʿ

Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն սրբոյն Ապուդիմոսի 19.

Յաւուրս Դիոկղետիանոսի կռապաշտ արքային կալան զսուրբ վկայն Քրիստոսի զԱպուդիմոս որ էր քրիստոնեայ ի Տենէդ կզղւոյն: Եւ բռնադատէին զնա ուրանալ զՔրիստոս եւ նա յանձն ոչ առ, այլ համարձակ խոստովանեցաւ զքրիստոնէութեան հաւատն իւր: 20. Կապեցին զնա ի չորս ցիցս եւ ուժգին չարչարեցին ինն դահիճք, եւ նեղեցին զի ճաշակեսցէ ի պիղծ զոհիցն կռոցն եւ ոչ կարացին հաւանեցուցանել. քերեցին երկաթի եղնգամբք զմարմինն, եւ ապա հատին զգլուխն յՕգոստոսի ԻԶ: 21. Եւ ի վեցերորդ ժամու աւուրն երեւեցաւ սուրբն սուսերաւ Դիոկղետիանոսի արքային ահաւոր հրեշտակօք. եւ յոյժ զարհուրեցուցին զնա եւ ասեն. Տես զԱպուդիմոս զԱստուծոյ ծառայն զոր կարծես թէ սպաներ եւ Աստուծոյ զօրութեամբն ցուցանեմք քեզ որ յետ փոխելոյ յերկրէս` կենդանի է եւ կարող է ընդդէմ դիւացն զոր պաշտես: Եւ նա եւս առաւել բարկացաւ ընդ երեւումն հրեշտակացն. հրամայեաց եւ զմարմին սրբոյն Ապուդիմոսի հրով այրեցին:

August 26 • 245

On this day is the martyrdom of Saint Aboudimos 19.

In the days of the idolatrous emperor Diocletian, they arrested Aboudimos, that holy martyr for Christ, who was a Christian from the island of Tenedos191. They tried to force him to renounce Christ but he resisted. On the contrary, he bravely professed his Christian faith. 20. They tied him to four stakes and nine executioners tortured him severely. They also forced him to eat from the filthy sacrifices to the idols, but there were still unable to persuade him [to convert]. They flayed his body with iron hooks, and then cut off his head on the twenty-sixth of August. 21. At the sixth hour of the day, this holy one appeared, armed with a sword, to the emperor Diocletian, along with some terrifying angels, who caused him to tremble in fear. And they said to him, “Look upon Aboudimos, this servant of God, whom you think that you have killed. By the power of God we will show you that, after he departed from the earth, he is alive and that he is powerful against those demons whom you serve.” [Diocletian] then got even more angry because of this vision of the angels, and he commanded that they burn the body of the holy Aboudimos in fire.

191

Located in the northeast Aegean Sea.

Նաւասարդ ԺԷ Օգոստոսի ԻԷ

Տօն է սրբոց Սուքիասեանցն 1.

2.

3.

Սոքա էին յԱլանաց դրանէ, եկեալք զհետ Սաթինկայ տիկնոջ, կնոջն Արտաշեսի արքայի ի Հայս. եւ աշակերտեցան սուրբ Ոսկեանց, աշակերտաց Թադէոսի առաքելոյն: Եւ ի բաց կացեալ ի դրանէ տիկնոջն գնացեալ ի լեառն Սուկաւ, կրօնաւորեցան անդ, կացեալ խոտաճարակ ամս ԻԴ. որոց գլխաւորին անուն Բարաքադր ասէին, որ ի մկրտութենէն անուանեցաւ Սուքիաս: Եւ յետ ժամանակաց ի վախճանելն Շապուհոյ Ալանաց թագաւորին, թագաւորէ Գիգիանոս եւ տեղեկացեալ վասն նոցա, առաքէ զԲարլահա զօրօք բազմօք յերկիրն Հայոց, ածել զնոսա յԱլանս մեծաւ պատուով թէ դարձցին ի կուռս, ապա թէ ոչ սրով բարձցես զնոսա ի կենաց: Իսկ սուրբն Սուքիաս տեսիլ պատմէր եղբարցն թէ. Ագռաւ մի թաթաւեալ յարեան գայր առ մեզ ի դրանէ մերմէ եւ կամէր ցրուել զմեզ իբրեւ զձագս աղաւնեաց: Արդ յաղօթս կացէք եւ քաջալերեցարուք զի մի ոք կորիցէ ի մէնջ:

– 246 –

August 27 Navasard 17

The Feast of the holy Hesychios and his companions 1.

2.

3.

These [holy ones] were from Alan’s Gate, and they had followed Queen Sat‘enik, the wife of King Artashēs, into Armenia.192 They became disciples of the holy Oski and his companions, who were themselves disciples of the Apostle Thaddeus.193 They left the territory of the queen and went to Mt. Soukave. There they devoted themselves to the ascetic life. They stayed there, eating vegetables, for twenty-four years. Their leader, whom they called Barak‘adr, took the name Hesychios at his baptism. Some time later, after the death of the Alani King Shapuh, Gigianos became king. When he was informed about these [ascetics], he sent Barlaha with many soldiers, to the land of Armenia, in order to bring them back with great honor to the land of the Alans if they would return to [the worship of] idols. However, if they would not, then he would relieve them from life by means of a sword. The holy Hesychios related a vision to his brothers, saying, “A raven soaked in blood has come to us from our land and wishes to scatter us like fledgling doves. So, pray and rouse your courage so that none of us perish.”

The love story between Sat‘enik and Artashēs, King of Armenia from 189 to 159 BC, was already epic material when recorded by Movsēs Khorenats‘i; see Movsēs Khorenats‘i, History of the Armenians, II.50. 193 Thaddeus, and the finding of his relics, is celebrated on February 10; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—February, 52-59. He is also remembered, along with the other disciples, on April 9; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion–April, 66-67. 192

– 247 –

248 • Yaysmawurkʿ

4.

Եւ եկեալ Բարլահա ետես զնոսա եւ զարհուրեցաւ. զի տեսանէր զնոսա որպէս զքօշս վայրենիս մազեղս եւ մարմինք նոցա իբրեւ զմամուռս զոր ունին քարինք վասն ցրտոյն սաստկութեան. եւ խոտաճարակ նման անասնոց: Եւ ասէ ցնոսա. Զի՞նչ էք դուք: Պատասխանի ետուն սուրբքն եւ ասեն. Մարդիկ եմք եւ ազգաւ Ալանք: Եւ ասէ զօրավարն. Դարձիք ի պաշտօն աստուածոցն եւ ժառանգեցէք զգահ ձեր եւ զպատիւ զի տեսանեմ զձեզ արս հզօրս եւ պատերազմողս: 5. Ասէ սուրբն Սուքիաս. Նիզակակից էի Շապուհոյ արքայի եւ երկրորդական գահոյն նստէի, իսկ արդ մշակ եմք մեք Աստուծոյն մերոյ եւ ժամ է զվարձս առնուլ մեզ ի նմանէ եւ ոչ պաշտեմք մեք զաստուածսն ձեր եւ ոչ ցանկամք երկրաւոր պատուոյ: 6. Եւ բարկացեալ բռնաւորին տանջեաց զնոսա խստագոյնս եւ նոքա զոհանային զՏեառնէ: Եւ հրամայեաց գայլ ի բերանս նոցա արկանել զի մի փառաւորեսցեն զԱստուած, եւ այրեաց հրով զմարմինս նոցա: 7. Եւ նոքա աղօթեցին առ Աստուած վասն բառնալոյ կռապաշտութեան յաշխարհէս եւ վասն բժշկութեան ի պէս պէս ախտից ի բարեխօսութիւն նոցա ապաւինելոցն: Եւ ձայն եղեւ յերկնից առ նոսա. Եկայք ճգնաւորք իմ ի պատրաստեալ ձեզ հանգիստն եւ առէք զպսակն ճգնութեան ձերոյ. եւ ի տեղւոջդ ուր հեղցի արիւն ձեր հողն լիցի դեղ երեք հարիւր վաթսուն եւ հինգ ցաւոց ըստ աւուրց ամի: 8. Եւ իշխանն հրամայեաց սրով սպանանել զնոսա, եւ կատարեցան ի նմին ժամու սուրբն Սուքիաս, Բոկիանոս, Պողոքտէս, Կոդրատիոս, Յովսիմոս, Բիքտոր, Թիոքիքիրոն, Մեմաս, Փոկաս, Սէրիոս, Դիմէտիոս, Ադրիանոս, Թաղէս, Յորդանէս, Անաստաթէս, Թէոդիտոս, Յակոբ, Թէոդորոս. եւ այլ եւս երկու մանկագոյնքն որոց բերելով զահ սրոյն` գնացին գաղտ յայլ տեղի եւ արարեալ իւրեանց դարափորս եւ անդ կացեալ ճգնութեամբ կատարեցան: 9. Եւ կատարեցան ճգնազգեաց վկայքս Քրիստոսի, ի Նաւասարդի ԺԷ. կացեալ մարմինք նոցա անթաղ մինչեւ ի ժամանակս մեծին Գրիգորի Լուսաւորչին որ ազդեցութեամբ սուրբ Հոգւոյն երթեալ ժողովեաց զնշխարս նոցա եւ թաղեաց ի նոյն տեղւոջ: Եւ շինեաց զտեղին վանս, եւ հրամայեաց ամ յամէ կատարել զյիշատակս նոցա յամենայն տեղիս: 10. Եւ բազում բժշկութիւնք լինին ի տեղւոջն, որով հանապազ փառաւորի ամենասուրբ Երրորդութիւնն:

August 27 • 249

4.

Barlaha came, and when he saw them he was terrified for he beheld them as if they were hairy wild goats, and their bodies were like the moss that covers rocks due to a severe frost, and they were herbivores like wild beasts. And he said to them, “What are you?” The holy ones responded and said, “We are men; Alans by race.” The general said, “Return to your divine services and maintain possession of your stronghold, for I see that you are mighty and warrior-like men.” 5. The holy Hesychios retorted, “I was once the confederate of King Shapuh, and I sat as second on the throne, but now we are farmers for our God and it is now time for us to receive our wages from Him. We do not serve your gods and we have no desire for wordly honor.” 6. The tyrant became enraged and had them tortured severely, but they continued to give praise to the Lord. So [Barlaha] ordered that they be gagged so that they were unable to give glory to God, and he had their bodies burned in fire. 7. The [holy ones] prayed to God for the eradication of idolatry from this world as well as for the healing of all sorts of infirmities for those who avail themselves of their intercession. A voice then came down from heaven to them [and said], “Come, my ascetics, into the rest that has been prepared for you, and receive a crown for your ascetic lives. In that very place where your blood is about to be spilled, the ground will become a curative for three hundred sixty-five diseases, according to the days of the year.” 8. The captain then gave the command to kill them all by sword. These died at that time: Hesychios, Bokianos, Polyeuctes, Quadratus, Hosimos, Victor, T‘iok‘ik‘eron, Menas, Phocas, Sērios, Dometios, Adrianos, Thales, Jordanes, Anastat‘ēs, Theoditos, Yakob, and Theodoros. Two other younger boys, who were terrified of the sword, secretly ran off to another place, made a hollowed-out cavern for themselves and there lived an ascetical life and then died. 9. These ascetics and martyrs for Christ died on the seventeenth of Navasard. Their corpses were there without burial until the time of the great Grigor the Illuminator who, under the inspiration of the Holy Spirit, came and gathered up their remains and buried them in that very place. He built that place into a monastery, and commanded that their memorial be celebrated everywhere each year. 10. Many healings occur in that place, in which the All-Holy Trinity is continuously glorified.

250 • Yaysmawurkʿ

Վկայութիւն սրբոց Սուքիասանցն որք վկայեցին ի Բագրեւանդ գաւառի ի Սուկաւէտ լերինն, եւ են թուով երեք հարիւր եւ վաթսուն եւ չորս 11.

12.

13.

14.

15.

Առաքեալն Քրիստոսի Թադէոս յորժամ եկն ի Հայս, աշակերտեաց զսուրբն Ոսկի հանդերձ ընկերօքն իւրովք: Սոքա բնակեալ էին ի լեառն Ծաղկոց յակունս Եփրատայ գետոյ, առանձնական կեանս ստացեալ: Եւ ի ժամանակս Արտաշիսի արքայի եկին ի դուռն արքունի, եւ խօսեցան ընդ թագաւորին եւ ընդ կին նորա Սաթինիկ որ յԱլանաց` զվարդապետութիւն հաւատոցն Քրիստոսի: Եւ ոմանք ի պատուաւոր արանց որ եկեալ էին յԱլանաց ընդ թագուհւոյն` հաւատացին ի Քրիստոս եւ մկրտեցան ի նոցանէ: Եւ ի բաց գնացեալ ի դրանէ արքային բնակեցան ի Սուկաւէտ լերինն` յանդիման Բագրեւանդ գեղջն, ըննդդէմ Նպատ լերին, խոտաճարակ իբրեւ զվայրենի քօշս ամս բազումս: Եւ եղեւ մորթ նոցա իբրեւ զմամուռ քարի ի խստութենէ օդոցն եւ աճեալ հերքն ծածկեալ զամենայն մարմինս նոցա: Եւ էին անուանք սրբոցն այսոքիկ. Սուքիաս, Ղուկիանոս, Պօղեքտէս, Կոդրատոս, Իդիոքսիքերսն, Մեմաս, Փոկաս, Սարգիս, Դեմետիոս, Ադրիանոս, Յովումոս, Բիկտոր, Թալելոս, Յորդանէս, Անաստաթէոս, Թէոքնիտոս, Յակովբ, Թէոդորիոս, եւ այլք ընդ նոսա: Սոքա բնակեցան խոտաճարակ ի լերինն Սուկաւէտ ամս քառասուն եւ չորս, մինչեւ ի ժամանակս թագաւորութեանն Ալանաց Գորդիանոսի, որ համար արարեալ զօրացն, ոչ եգիտ զնոսա ի կարգ պատուոյ իւրեանց` յերկրորդական գահն Աթայի: Եւ ոմն որ կոչէր Սկրհեր` գուշակեաց նմա թէ յերկիրն Հայոց բնակեցան պաշտելով զհաւատն քրիստոնէից: Եւ թագաւորն զայր ոմն Բառլահայ առաքեաց զօրօք ածել զնոսա պատուով` եւ եթէ ոչ հաւանեսցին` ի սուր սուսերի մաշել. որ եկեալ ի լերինն եգիտ զնոսա յանվանելի ճգնութիւնն: Եւ բազում հարց եւ փորձ արարեալ եւ ողոքական բանս խօսեալ, ծանեաւ զի անշարժք էին ի հաւատն Քրիստոսի եւ զայրացեալ խորհէր եթէ որով մահու սպանցէ զնոսա:

August 27 • 251

The Martyrdom of Saints Hesychios and companions who were martyred in the region of Bagrewand, on Mount Soukavete, and who were three hundred sixtyfour in number 11.

12.

13.

14.

15.

When Thaddeus, an apostle of Christ, came to Armenia, he had as disciples Oski and his companions. These all dwelt on Mount Tsalkots‘ near the source of the Euphrates River, and were conducting themselves in solitary lives. Then, in the time of King Artashēs, they went to the gates of the king and spoke with both him and his wife Sat‘enik, who was an Alan, on the doctrine of faith in Christ. Some of the more respectable men, who had come from the [land of the] Alans with the queen, believed in Christ and were baptized by them. They then departed from the gates of the king and dwelt on Mount Soukavete which was near the village of Bagrewand, opposite Mount Npat. They lived on vegetables like wild goats for many years. Their skin became like the moss on rocks from the harshness of the air, and their hair grew long and covered their entire body. These are the names of these holy ones: Hesychios, Lukianos, Polyeuctes, Quadratus, Idiok‘sik‘eron, Memas, Phocas, Sargis, Demetios, Adrianos, Hosimos, Victor, Thales, Jordanes, Anastat‘ēos, Thēok‘nitos, Yakob, Theodoros, as well as others who were with them. These grass-eaters dwelt on Mount Soukavete for forty-four years, until the time of the reign of Gordianos of the Alans who, when he mustered his troops, found [these holy ones] unfit for the rank of their honor, for the second seat of Atha. But a certain man, called Skrher, suggested to him that they were dwelling in the land of Armenia, practicing the Christian faith. The king sent a certain Barlaha with troops to bring them back with honor but, if they refused, to put them all to the sword. When he arrived at the mountain, he found them living an inviolable ascetic life. He put them to a long interrogation and he spoke to them very persuasively. But he recognized that they were not going to abandon their faith in Christ so, in his growing anger, he deliberated by what death he would kill them.

252 • Yaysmawurkʿ

16.

Եւ երանելիքն ժողովեալ միաբան ի միասին կային յաղօթս զբազում ժամս, եւ իբրեւ ետես զօրավարն եթէ յամեն յաղօթսն, սկսաւ սպառնալ նոցա, եւ հրամայեաց չորս չորս ցիցս հարկանել իւրաքանչիւր ումեք եւ պրկել զնոսա ի վերայ եւ հրով զմարմինս նոցա այրել: Եւ սուրբքն սկսան ի տանջանսն սաղմոսել: Իսկ նա եդ դնել գայլ ի բերանս նոցա եւ հարկանել զի մի կարասցեն աղօթել: Եւ սուրբն Կոդրատոս անփոյթ արարեալ առաջնորդէր ամենեցուն յաղօթսն եւ յանդիմանէր զանմտութիւն զօրավարին: 17. Իսկ նա բարկացեալ հրամայեաց զօրականացն ածել զամենեսեան եւ ի սուր սուսերի մաշել: Եւ մինչդեռ աղօթէին` գլխատեցին զամենեսեան` Նաւասարդի ԺԷ եւ Օգոստոսի ԻԷ. եւ բղխեաց աղբիւր ի տեղւոջ ի բժշկութիւն ամենայն ցաւոց եւ ախտից: 18. Եւ երկուք ի կրտսերագոյն ընկերաց սրբոցն որք առ ահի թաքուցեալ էին ի խորշս լերին եւ ապա եկին թաղել զմարմինս վկայիցն եւ ոչ գտին, զի Աստուած ծածկեաց զնոսա յայտնել ի յետին ժամանակս: Իսկ երկոքին նոքա մեծապէս ստրջացեալք վասն զրկելոյ իւրեանց ի պսակէ մարտիրոսութեան, առաւելագոյն չգնութեամբ կատարեցին զկեանս իւրեանց` մինչեւ փոխեցան առ Տէր եւ թաղեցան յանդէորդաց:

Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն սրբոյն Ատրներսեհի 19.

Քրիստոսի մարտիրոսն սուրբն Ատրներսեհ` որդի էր Պրոբոսի Հռովմայ արքային: Եւ յետ մահուան հօրն իւրոյ եղեւ քրիստոնեայ եւ ցանկայր մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի: 20. Եւ լուաւ անօրէն արքայն Լիկինոս Նիկոմիդոյ զի ամենայն աւուր աւելի քան զհազար քրիստոնեայս սպանանէր, վասն ոչ ուրանալոյ զՔրիստոս եւ զոհելոյ կռոցն: Ընթացաւ փութանակի եւ գնաց ի Նիկոմիդիա, եւ ասէ ցԼիկինոս համարձակութեամբ. Ընդէ՞ր այդչափ անխնայաբար կոտորես զզօրս Հռոմայեցւոց եւ ջնջեցեր զամենայն քաջ զօրականս յերկրէ եւ թշնամիք աներկիւղ մտանեն ի Հռոմս եւ աւերեն եւ ջնջեն զերկիրս ամենայն: Ասէ Լիկինոս. Միթէ եւ դո՞ւ քրիստոնեայ իցես: Ասէ սուրբն Ատրներսեհ. Յոյժ աղաչեմ զԱստուած որ այսպիսի խոստովանութեամբ կատարիմ:

August 27 • 253

16.

These blessed ones gathered together as one and prayed for a long time. When the general saw that they were persisting in their prayer, he began to threaten them. He ordered [his soldiers] to pound in four stakes for each of them, to tie them up tight and then to burn their bodies in fire. The holy ones, while being thus tortured, began to chant the psalms. [The general] ordered [his soldiers] to crush their jaws so that [the holy ones] would not be able to pray. But the holy Quadratus, completely indifferent, began to lead them in prayer and so to expose the mental imbalance of the general. 17. [The general], now further enraged, commanded his soldiers to take them all and put them to the sword. While [the holy ones] were praying, he had them all decapitated on the seventeenth of Navasard, or the twenty-seventh of August. A spring poured forth in that place for the healing of all diseases and ailments. 18. Two younger companions of these holy ones who had, out of fear, hidden themselves in various caverns in the mountain, then came out to bury the the bodies of the martyrs but they did not find them, for God had concealed them so that they not be revealed until the end times. These two were extremely remorseful for their having been deprived of the crown of martyrdom, lived out their lives in even greater asceticism until they were taken up to the Lord. They were buried by shepherds.

On this day is the martyrdom of Saint Atrnerseh 19.

Atrnerseh, a holy martyr for Christ, was the son of the Roman emperor Probus.194 After the death of his father he became a Christian and desired to die for the name of Christ. 20. Licinius, the wicked ruler of Nicomedia, heard report of [Aternerseh]. It was [Licinius] who used to kill more than a thousand Christians a day for not renouncing Christ and sacrificing to the idols. [Atrnerseh] sped off quickly and went to Nicomedia, and he boldly said to Licinius, “Why do you thus decimate, with no compunction, so many Roman soldiers, and have wiped out all the brave soldiers from the land? Now, enemies can enter Rome without fear to ravage and to destroy the entire country.” Licinius responded, “Might you then also be a Christian?” The holy Atrnerseh retorted, “I pray very hard to God that I might die with such a confession.”

194

Probus was sole Roman emperor from 276 to 282.

254 • Yaysmawurkʿ

21.

Եւ սկսաւ Լիկինոս ողոքանօք եւ քաղցրութեամբ խրատ տալ եւ խոստանայր մեծութիւնս եւ պատիւս եւ պարգեւս: Եւ ոչ հաւանեցաւ: Եւ ապա ապառնայր տանջանս եւ նեղութիւնս, եւ ոչ կարաց դարձուցանել: Հրամայեաց եւ հատին զգլուխ նորա. եւ այնպէս բարի խոստովանութեամբ կատարեցաւ ի Քրիստոս, յՕգոստոսի ԻԷ: 22. Եւ Դոմէտիոս Բիւզանդիոյ եպիսկոպոսն` եղբայր էր սրբոյն Ատրներսեհի. լուաւ զմարտիրոսութիւն եղբօրն, նաւեաց ի Նիկոմիդիա եւ գողացաւ զնշխարս եղբօրն իւրոյ եւ տարաւ ի Բիւզանդիա. եւ եդ պատուով մեծաւ յեկեղեցին յորում էին նշխարք սրբոյն Ադրիանոսի եւ Անատոլիա, եւ այլոցն որք մարտիրոսացան ընդ նմա: 23. Յայնմ եկեղեցւոջ են եւ նշխարք սուրբ առաքելոյն Ստաքիոսի յեօթանասնիցն, զոր ձեռնադրեաց սուրբ առաքեալն Անդրէաս Բիւզանդիոյ եպիսկոպոս:

Ի սմին աւուր Անտիոքայ բժշկին 24.

Սուրբ վկայն Քրիստոսի Անտիոքոս` բժիշկ էր բարեպաշտ հաւատով ի քաղաքէն Սեւաստիոյ. եւ շրջէր յաենայն քաղաքս եւ ի գեօղս եւ յագարակս եւ բժշկէր զամենայն հիւանդս հաւատացեալս: Եւ եթէ ի հեթանոսաց զոք բժշկէր` փոխանակ վարձու բժշկութնանն` դարձուցանէր ի Քրիստոսի հաւատն: 25. Կալաւ զնա Ադրիանոս անօրէն իշխանն եւ բազում չարչարանօք չարչարեաց եւ յեռացեալ կաթսայ արկ զնա եւ ոչ այրեցաւ. ի գազան ընկեցին եւ գազանքն ի նա ոչ մերձեցան, այլ խօսեցան մարդկային բարբառով եւ յանդիմանեցին զմոլորութիւն դատաւորին: Գնաց սուրբն ի տաճար կռոցն եւ զամենայն բագինսն կործանեաց եւ խորտակեաց:

August 27 • 255

21.

Licinius then began to counsel [Atrnerseh] with sweet and kind discourse, and he promised power, honors and gifts, but [Atrnerseh] refused. Then [Licinius] threatened [Atrnerseh] with tortures and excruciating pains, but he was unable to convert him. He then commanded that they cut off his head and thus he was killed for Christ with a good confession, on the twenty-seventh of August. 22. Dometios, bishop of Byzantion, was the brother of the holy Atrnerseh. When he heard of the martyrdom of his brother, he sailed to Nicomedia, secretly took up the remains of his brother, and brought them back to Byzantion. He laid him to rest with great honor in the same church wherein were the relics of Adrianos and Anatolia, and those others who were martyred with them. 23. Also in that church were the relics of the holy apostle Stachys195, one of the seventy, whom the holy Apostle Andrew had ordained bishop for Byzantion.

On the same day, [the martyrdom] of Antiochus the physician 24.

Antiochus, the holy martyr for Christ, was a physician, orthodox in his faith, from the city of Sebasteia. He travelled throughout many cities, villages, even countrysides and healed all those faithful who were sick. And if he happened to heal anyone who was a pagan, instead of payment for being healed he would convert him to faith in Christ. 25. The wicked prefect Adrianos had him arrested and subjected him to numerous tortures. He had him thrown into a boiling caldron but he was not burnt. They threw him in with wild animals, but the wild animals would not even draw near to him; instead, they spoke in a human voice and rebuked the error of the prefect. This holy one went into the temple of the idols and overturned and destroyed all the altars.

Stachys is remembered by himself on June 15, and also together with the seventy on April 9; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—June, 92-93, and note ad loc. 195

256 • Yaysmawurkʿ

26.

Եւ հրամայեաց դատաւորն հատանել զգլուխ նորա եւ նա աղօթեաց այսպէս. Աստուած Աբրահամու եւ Սահակայ եւ Յակոբայ, Աստուած ամենայն մխիթարութեանց կատարեա զխնդրուածս իմ: Եւ ձայն եղեւ յերկնից եւ ասէ. Ով Անտիոքէ բժիշկ հիւանդաց, հալածիչ դիւաց. առաջնորդ կուրաց, գաւազան կաղաց, լսելի եղեն աղօթք քո եւ խնդրուածք. եւ ամենայն ոք որ աղաչէ զքեզ, եթէ ի լերինս իցեն եւ եթէ ի դաշտավայրիս, եթէ ի գետս եւ եթէ ի ծովու եւ յամենայն տեղի` փրկեսցին յամենայն վտանգից եւ ի նեղութենէ: Եւ անուն քո եղիցի բժիշկ մարդկան եւ անասնոց եւ թռչնոց. եւ դու եկեսջիր յուրախութիւն Տեառն քո, բացան քեզ դրունք երկնից եւ պսակն քո պատրաստեալ է: 27. Եւ առժամայն հատին զգլուխ նորա յՕգոստոսի ԻԷ: Եւ բղխեաց ընդ արեանն կաթն: Եւ Կիրակոս դահիճն հաւատաց ի Քրիստոս եւ նզովեաց զկուռսն: Հատին եւ զնորա գլուխն վասն խոստովանելոյ նորա զՔրիստոս:

August 27 • 257

26.

The prefect commanded that they cut off the head of Antiochus, but he prayed in this manner, “O God of Abraham, Isaac and Jacob, God of all consolation, carry out my wishes.” A voice came down from heaven and said, “O Antiochus, healer of the sick, expeller of demons, guide of the blind, crutch for the lame, your prayers and your wishes have been heard. And everyone who entreats you, whether they be on the mountains, in the fields, along rivers, on the sea, or in any place, they will be delivered from all their perils and their afflictions. And your name will be Healer of Men, Animals and Birds. And you will come into the joy of your Lord. The gates of heaven have been opened for you and your crown has been prepared.” 27. Then they cut off his head on the twenty-seventh of August. And milk poured out with his blood. The executioner, Kyriakos, came to believe in Christ and he cursed the idols. They then cut off his head as well because he professed Christ.

Նաւասարդ ԺԸ Օգոստոսի ԻԸ

Վկայաբանութիւն Եւտիքիանոսի 1.

2.

3.

սրբոցն

Ստրատոնիկոսի,

Փիլիպպոսի

եւ

Փառաւորեալ վկայքս Քրիստոսի էին ի քաղաքէն Նիկոմիդիա եւ ի միում աւուր գնացին ի թէատրոնն ի տեսութիւն խաղուց, ուր բազմութիւն ամբոխից ժողովէին եւ ուսուցանէին զանհաւատսն. եւ բազումք հաւատացին ի Քրիստոս նոցին վարդապետութեամբն. եւ դառնային ի տեսութենէ թէատրոնին: Եւ զի պակասէին ժողովուրդն ի խաղուցն հարցանէր իշխանն եթէ. Ընդէ՞ր երթայ ժողովուրդն եւ դատարկ մնայ թէատրոնն: Եւ ոմանք ի կռապաշտիցն ասեն. Վասն սրբոցն, եթէ խրատ տան եւ ուսուցանեն ի բաց կալ ի թէատրոնէ եւ ի զոհելոյ աստուածոց մերոց: Եւ հրամայեաց առաջի իւր բերել եւ նեղէր զնոսա իջանել ի մէջ թէատրոնին եւ երկիր պագանել կռոցն: Եւ սուրբքն յանդիմանեցին համարձակութեամբ զմոլորութիւն կռապաշտութեանն եւ ապաշաւէին զկորուստ այնչափ մարդկան: Ընկեցին զսուրբսն ի մէջ գազանաց եւ ոչ մերձեցան ի նոսա. եւ ելին անվնաս ի թէատրոնէն: Բերին այլ գազանս եւ թողին ի նոսա, եւ ոչ նոքա մերձեցան ի նոսա. եւ բազումք ի ժողովրդենէն տեսին եթէ վայրենի գազանքն երկեան ի սրբոցն` հաւատացին ի Քրիստոս: Եւ ապա բորբոքեցին հուր եւ այրեցին զսուրբ վկայսն Քրիստոսի զՍտրատոնիկոս, զՓիլիպպոս եւ զԵւտիքիանոս յՕգոստոսի ԻԸ. եւ փոխեցան բարի խոստովանութեամբ յերանելի եւ յանանց կեանսն:

– 258 –

August 28 Navasard 18

The Martyrdom of Saints Stratonikos, Philip and Eutychianos 1.

2.

3.

These glorious martyrs for Christ were from the city of Nicomedia. One day they went to the theater where a multitude of people had gathered to see the games, and they began to teach those unbelievers. Many of them came to believe in Christ because of their teaching, and they turned away from the spectacles of the theater. But when [the number of] people dwindled at the games, the prefect began to ask, “Why have the people gone away and the theater has become empty?” Some of the idolaters responded, “Because of those holy ones; they counseled and taught them to stay away from the theater and from sacrificing to our gods.” [The prefect] commanded that [these holy ones] be brought before him. He then forced them down into the center of the theater to worship the idols. But these holy ones courageously contemned the error of idolatry and lamented the perdition of so many people. They then threw these holy ones into the midst of the wild animals but they would not even approach them. So [the holy ones] departed from the theater unharmed. Then they brought in other wild beasts and left them alone with them; these too, however, would not even draw near to them. Many of the people saw that these wild beasts were afraid of those holy ones and they came to believe in Christ. Then they kindled a fire and burned these holy martyrs for Christ, Stratonikos, Philip and Eutychianos, on the twenty-eighth of August, and they were then led off with a good confession to the blessed and unending life.

– 259 –

260 • Yaysmawurkʿ

Յայսմ աւուր վարք երանելոյն Ոնեսիմայ, ոչ աշակերտին Պօղոսի 4.

5.

6.

7.

8.

9.

Սորա ծնողքն էին ի Կեսարիայ Պաղեստինացւոց, ի գեղջէն Կառինէ, եւ հրամանաւ հրեշտակին Տեառն եղեն քրիստոնեայք եւ մկրտեցան. եւ աւետարանեաց նոցա զծնունդ զաւակի նոցա եւ զանունն. որպէս եւ եղեւ իսկ: Եւ մինչ դեռ պատանեակն էր, եթող զծնողսն եւ գնաց յԵփեսոս. եւ եմուտ ի վանսն յորում էին կրօնաւորք եօթն հարիւր. եւ եղեւ կրօնաւոր եւ ճգնէր աստուածահաճոյ վարուք առաւել քան զայլ կրօնաւորսն: Իսկ ծնողքն իւր ի բազում տրտմութենէն եւ յանհանգիստ ողբալոյն վասն զրկելոյ ի զաւակէն իւրեանց, կուրացան եւ ոչ տեսանէին լոյս: Եւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ եղեւ հալածումն քրիստոնէից ի կռապաշտ արքայէն Դիոկղետիանոսէ. եւ ցրուեցան ամենայն կրօնաւորք վանացն: Եւ երանելին Ոնեսիմոս գնաց ի տունն իւր, ետես զծնողսն իւր կուրացեալ եւ ոչ ետ ծանօթս, բայց միայն զայս ասաց եթէ. Գիտեմ զՈնեսիմոս որդին ձեր թէ ուր իցէ: Եւ ի գիշերին յայնմիկ գրեաց ի քարտիսի վասն իւր որ նա էր Ոնեսիմոս որդին նոցա: Եւ ընդ առաւօտն եդ զգրեալ քարտէսն ի պատուհանն եւ ինքն գաղտ փախեաւ: Եւ մտեալ այր մի ի դրացեացն իւրեանց, ետես զթուղթն եւ ընթերցեալ առաջի նոցա, եւ առաւելապէս բեկան ի տրտմութենէն եւ անմխիթարելի սգային: Գնաց երանելին Ոնեսիմոս ի Մագնիսեա Ասիացւոց, եւ շինեաց վանս: Եւ յանուրջս երեւեցաւ ծնողաց իւրոց եւ կոչեաց առ ինքն եւ նոքա գնացին: Եւ եդեալ ձեռս ի վերայ աչաց նոցա եւ տեսին լոյս, եւ զորդին իւրեանց եւ գոհութեամբ ետուն փառս Աստուծոյ: Եւ այնչափ առաքինի վարուք հաճոյացան Աստուծոյ երեքեանն, զի աղօթիւք եւ ձեռս դնելով ողջացուցանէին զամենայն հիւանդս եւ զախտաժէտս եւ զայսահարս: Եւ խաղաղութեամբ հանգեաւ ի Քրիստոս երանելին Ոնեսիմոս` յՕգոստոսի ԻԸ:

August 28 • 261

On this day is the life of the blessed Onesimus, who was not the disciple of Paul 196 4.

5.

6.

7.

8.

9.

The parents [of Onesimus] were from Palestinian Caesarea, from the village of Carina. At the command of an angel of the Lord they became Christian and were baptized. [The angel] also announced the birth of their child and his name, and it came about just as [he said]. When [Onesimus] was still fairly young, he left his parents and went to Ephesus. There he entered a monastery where there were seven hundred monks. He too became a monk and lived an ascetic life that was more pleasing to God than that of the other monks. As for his parents, because they were left in such sadness and incessant weeping over the loss of their son, they became blind and could see no light. In those days there rose up a persecution against the Christians by that idolatrous emperor Diocletian, and all the monks were scattered from the monasteries. The blessed Onesimus went back home, saw that his parents had been blinded so he did not reveal himself; he said only, “I know where your son Onesimus might be.” That night he wrote on a piece of paper that he was indeed their son Onesimus. The next morning he put that signed piece of paper in a window and then quietly went off again. One of their neighbors then entered in and saw the letter. He read it out in their presence. They were struck down by even greater sadness and they began to mourn inconsolably. The blessed Onesimus went off to Magnesia in Asia, and there built a monastery. He appeared to his parents in a vision and summoned them to himself, and they came. He placed his hands on their eyes and they were able to see both light and their son. With praise they gave glory to God. With such virtuous lives, all three of them were pleasing to God. By their prayers and by the application of their hands they brought back to health many who were sick, infirm or possessed. The blessed Onesimus fell peacefully asleep in Christ on the twenty-eighth of August.

The Onesimus who was a disciple of Paul is mentioned in two of his letters: Colossians 4:9, and Philemon 1:10. His memorial is celebrated on February 15; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—February, 96-99. 196

Նաւասարդ ԺԹ Օգոստոսի ԻԹ

Տօն գլխատման Յովհաննու Մկրտչին Քրիստոսի Կարապետի. Լիով պատմութիւնն յաւետարանն գրեալ է 1.

2.

3.

4.

5. 6.

Կարապետն Քրիստոսի եւ Մկրտիչն Յովհաննէս` սրբութեամբ սնաւ յանապատի զամս երեսուն: Եւ ապա հրամանաւն Աստուծոյ եկն ի Յորդանան քարոզել մկրտութիւն ապաշխարութեան ի թողութիւն մեղաց: Եւ եկեալ առ նա Երուսաղեմացիք եւ ամենայն Հրէաստան եւ Գալիլեա եւ կողմն Յորդանանու` մկրտել ի նմանէ եւ խոստովան լինել զմեղս իւրեանց. եւ նա խրատէր զամենեսեան ըստ իւրաքանչիւր պատշաճի: Եկն եւ Յիսուս ի Գալիլէէ առ Յովհաննէս մկրտել ի նմանէ. եւ նա արգելոյր զնա եւ ասէր. Ինձ պիտոյ է ի քէն մկրտել եւ դու առ ի՞ս գաս: Եւ Յիսուս ասէ. Թոյլ տուր այժմ, զի այսպէս վայել է մեզ լնուլ զամենայն արդարութիւնս: Եւ ապա մկրտեաց զնա Յովհաննէս: Եւ բացան երկինք եւ Հոգին սուրբ մարմնաւոր տեսլեամբ իբրեւ զազաւնի էջ ի վերայ Յիսուսի: Զի զայս նշան տուեալ էր հայր Յովհաննու զի. Յոյր վերայ տեսանիցես զհոգին զի իջանիցէ եւ հանգչիցի, նա է որդին Աստուծոյ: Եւ ձայն ի վերուստ որ ասէր. Դա` է որդի իմ սիրելի ընդ որ հաճեցայ: Եւ Յովհաննէս վկայեաց. Ահա գառն Աստուծոյ որ բառնայ զմեղս աշխարհի: Եկն եւ Հերովդէս չորրորդապետ` որդի Հերովդին առաջնոյ, որ զմանկունսն ի Բեդղեհէմ կոտորեաց, մկրտիլ ի Յովհաննէ: Եւ նա յանդիմանեաց զնա եւ ասէ. Չէ օրէն ունել քեզ զկին Փիլիպպոսի եղբօր քո մինչ նա կենդանի է եւ ունի զաւակ ի նմանէ:

– 262 –

August 29 Navasard 19

The Feast of the Beheading of John the Baptist, the Forerunner of Christ 1.

2.

3.

4.

5. 6.

John, the Forerunner and Baptizer of Christ, lived chastely in the desert for thirty years. Then, at the command of God he came to the Jordan to preach the baptism of repentance for the forgiveness of sins.197 Citizens of Jerusalem, all of Israel, Galilee and the region of the Jordan came out to him to be baptized by him and to confess their sins. He would counsel them all according to their individual needs. Jesus also came from Galilee to John to be baptized by him, but [John] tried to prevent him and said, “I need to be baptized by you, and do you come to me?” But Jesus answered, “Let it be so now; for thus it is fitting for us to fulfill all righteousness.” (Matthew 3:14-15) And then John baptized [Jesus]. The heavens opened up and the Holy Spirit in a physical appearance like a dove came down upon Jesus. For the Father had given this sign to John: “That one upon whom you see the Spirit descend is the Son of God.”198 Then a voice came down from on high and said, “This is my beloved Son, in whom I am well pleased.” (Matthew 3:17) John again testified, “Behold the lamb of God who takes away the sins of the world.” (John 1:29) Herod, the Tetrarch, the son of Herod I who had the children killed in Bethlehem, also came to be baptized by John. But [John] reproached him and said, “It is not lawful to take for yourself the wife of your brother Philip while he is alive and he has a son from her.”199

Cf. Mark 1:4, Luke 3:3. Cf. John 1:33-34. 199 Cf. Matthew 14:3-4, Mark 6:17-18, Luke 3:19. 197 198

– 263 –

264 • Yaysmawurkʿ

7.

Եւ դարձաւ Հերովդէս ի տուն իւր տրտմութեամբ, առ Հերովդիադա կին իւր, զոր յափշտակեալ էր անիրաւութեամբ ի Փիլիպպոսէ, եւ պատմեաց նմա զյանդիմանութիւնն Յովհաննու: Եւ նա խրատեաց զնա ունել եւ դնել ի բանտի: 8. Եւ յաւուր միում արար Հերովդէս խրախութիւն մեծ` հազարապետաց եւ գաւառապետաց իւրոց, եւ արբոյց նոցա գինիս հինս, եւ յիմարեցան ամենեքեան: Կոչեցին անդ եւ զդուստրն Հերովդիադայ եւ նորա եկեալ լկտութեամբ, ծարրեալ աչօք եւ կարմրացեալ այտիւք եւ արուեստաբար հիւսեալ հերիւք եւ գոյնագոյն զարդարեալ զգեստիւք եւ պաճուճեալ կօշկօք: Երկիր եպագ թագաւորին եւ բազմականացն եւ ծափ եհար ձեռօքն եւ սկսաւ կաքաւել ոտիւքն: Եւ զարմացան բազմականքն ընդ հնարաւորութիւն զարդուցն եւ ընդ արաւեստ կաքաւելոյն: 9. Եւ իբր յոյժ ուրախացոյց զնոսա, ասէ թագաւորն ցաղջիկն. Խնդրեա զինչ եւ կամիս եւ տաց քեզ մինչեւ ցկէս թագաւորութեանս իմոյ: Եւ նա յառաջագոյն խրատեալ էր ի մօրէն իւրմէ. Տուր ինձ, ասէ, ի վերայ սկտեղ զգլուխն Յովհաննու Մկրտչի: Եւ կեղծաւորութեամբ տրտմեցաւ թագաւորն: Յայնժամ ամենայն բազմականքն սկսան աղաչել զթագաւորն, զի մի մեռցի արդարն` պատճառանօք մեղաց: Իսկ անօրէն թագաւորն ոչ կամեցաւ ստել զերդումն իւր. այլ վաղվաղակի առաքեաց դահիճս, զի հատեալ զգլուխ նորա բերցէ առ թագաւորն: 10. Եւ երթեալ դահիճն ի բանդն եգիտ զՅովհաննէս զի յաղօթս կայր ի բանդին, եւ սկսաւ դահիճն լի դողութեամբ լալ: Եւ Յովհաննէս կոչեաց զնա առ ինքն եւ եհարց զպատճառս սպանման իւրոյ, եւ նա պատմեաց նմա զամենայնն կարգաւ: Եւ ասէ դահիճն. Տագնապ մեծ է ինձ սուրբդ Աստուծոյ. զի եթէ սպանանեմ զքեզ` երկնչիմ յԱստուծոյն քո, եւ եթէ ոչ սպանից` թագաւորն սպանանէ զիս. բայց լաւ է ինձ մեռանել քան հեղուլ զսուրբ արիւնդ քո: Եւ ասէ ցնա Յովհաննէս. Եկ որդեակ, առ զգլուխ իմ, զի խայտալով ծնայ եւ կաքաւելով մեռանիմ: 11. Եւ առեալ դահիճն զսուրբ գլուխն Յովհաննու, տարաւ առ թագաւորն, եւ տեսեալ ամենեցուն լացին յոյժ, եւ համբուրէին զսուրբ գլուխն եւ արտասուօք թողութիւն խնդրէին:

August 29 • 265

7.

Herod returned to his house in sadness, to his wife Herodias whom [Herod] had taken away unlawfully from his brother Philip, and he told her about the rebuke from John. She then advised him to arrest [John] and to throw him into jail. 8. One day Herod prepared a great banquet for his higher officers and for his officials. He provided them all with old wine to drink and they all became drunk. They then called for the daughter of Herodias, and she came forth shamelessly, with her eyes painted, her cheeks plastered with rouge, her hair all coiffed artistically, with garments of all sorts of different colors, and jeweled footware. She knelt down before the king and his guests, clapped her hands, and she began to dance about. The guests all marveled at the creativity of her attire and the artistry of her dancing. 9. After she had provided them all with great pleasure, the king said to the young woman, “Seek whatever you wish and I will give it to you, up to half of my kingdom.” And she responded, having been previously counseled by her mother, “Give me the head of John the Baptist upon a platter.” The king, like a hypocrite, became sad. Then all the guests began to entreat the king not to put the just man to death, on the pretence of sin. But that unjust king did not wish to break his oath, so he quickly sent off an executioner to cut off [John]’s head and bring it back to the king.200 10. When the executioner went to the prison he found John praying in the prison, and the executioner began to weep, filled with trepidation. John called him over and asked him the reason that he was to be killed, and he told [John] everything in order. The executioner then added, “I am filled with anxiety, O holy one of God, for if I kill you I am afraid of your God, but if I don’t kill you, the king will kill me. But it is better for me to die than to spill your innocent blood.” John then said to him, “Come, my son, take my head, for I was born by leaping201 and I shall die by dancing.” 11. So the executioner took the innocent head of John and brought it to the king. When they saw this, everyone wept bitterly, embraced his innocent head and, with tears, begged his forgiveness.

200 201

Cf. Matthew 14:6-11. Cf. Luke 1:44.

266 • Yaysmawurkʿ

12.

13. 14.

15.

16.

17.

Կոչեաց թագաւորն գաղջիկն եւ ետ ի նա արծաթեայ սկտեղբ զգլուխն Յովհաննու, եւ նա խնդալով տարաւ առ մայր իւր: Եւ առեալ Հերովդիադայ զսկտեղն, ընկէց զսուրբ գլուխն Յովհաննու յերկիր, նախատէր զնա եւ ասէր. Դու մորոսաց որդի, դու կամէիր հանել զմեզ ի թագաւորութենէս. արդ ես յաղթեցի քեզ եւ կաքաւելով դստերն իմոյ սպանի զքեզ: Եւ այլ բազում բանիւք նախատէր զնա: Լուան աշակերտքն նորա եւ առեալ զմարմինն տարեալ թաղեցին եւ երթեալ պատմեցին Յիսուսի: Եւ յետ աւուրց արար Հերովդէս այլ ուրախութիւն եւ կոչեաց զաղջիկն կաքաւել դարձեալ. եւ ասէ զնա. Այլ արիւն մարդոյ մի խնդրեր, զի ոչ շնորհեմ քեզ: Եւ սկսաւ աղջիկն կաքաւել առաջին նմանութեամբն եւ ելին արտաքոյ ապարանիցն ի տեղի ինչ պատշաճաւոր, յորում էր ջրաժողով լիճ մի սառուցեալ: Եւ ել կօշկօքն ի վերայ սառինն կամեցեալ նորագոյն ինչ ցուցանել, եւ ջուրն ոչ կարաց տանել զանհամութիւն նորա, այլ վաղվաղակի լուծաւ սառն ի ներքոյ ոտից նորա եւ ընկղմեցաւ մարմին նորա ի ջուրն, եւ սառն իբրեւ սրով եհատ զգլուխ նորա եւ մնաց գլուխ նորա ի վերաց ջուրցն: Եւ տեսեալ ամենեցուն փառս ետուն Աստուծոյ որ արդար իրաւամբ խնդրեաց զվրէժն Յովհաննու: Եւ պատուէր ետ Հերովդէս զի մի ոք պատմեսցէ Հերովդիադայ. եւ առաքեաց բանիւ դստերն իւրոյ թէ. Մայր տուր զսկտեղն արծաթի զի նովաւ բերից զպարգեւս թագաւորին: Եւ իբրեւ բերին եդին ի նմա զգլուխ զստերն նորա, եւ առաքեաց առ նա: Եւ տեսեալ Հերովդիադայ անկաւ իբրեւ զմեռեալ եւ ապա ուշաբերեալ եւ սկսաւ հայհոյել զսուրբն Աստուծոյ զՅովհաննէս: Եւ անկաւ քար մի յօդիցն եւ ջարդեաց զերեսս նորա եւ սատակեցաւ դառնութեամբ: Եւ Հերովդիայ որդնալից եղեալ չարաչար մահուամբ բարձաւ ի կենացս եւ պահեալ է դատաստան նոցա առաջի Աստուծոյ:

August 29 • 267

12.

13. 14.

15.

16.

17.

The king summoned the young woman and gave her, on a silver platter, the head of John. Then she, with great delight, brought it to her mother. Herodias took the platter and cast the innocent head of John to the ground, heaped insults upon him and said, “You, O son of simpletons, you wished to remove us from royalty. Now, I have won the victory over you and killed you by my daughter’s dancing.” And with many other such sayings she continued to insult him. [John]’s disciples heard [what happened], took up the body, bore it away, buried it, then went and told Jesus. A few days later, Herod prepared another feast and he invited the young woman to dance again, and said to her, “But do not demand the blood of anyone, for I will not grant it to you.” The young woman began to dance in the same way she had previously. Then they went outside of the palace to a more suitable place where there was a pool where water had gathered and frozen. She went out onto the ice with her [jeweled] footware, wishing to display some even newer [dance], but the water could not support her indecent behavior, and quickly the ice gave way beneath her feet, her body plunged into the water and the ice, like a sword, cut off her head. Her head, however, stayed there [floating] upon the water. When they saw this, they all gave glory to God who had most justly exacted vengeance for John. Herod then commanded that no one was to tell Herodias. He then sent [a missive] to her in the words of her daughter: Mother, give me that silver plate so that I might bring gifts to the king upon it. When they brought it to him, he set upon it the head of her daughter and sent it to [Herodias]. When Herodias saw it she fell down as if dead. When she recovered her senses, she began to blaspheme John, the holy one of God. A rock then fell down from the sky and smashed her in the face. She died a bitter death. Herod, filled with worms, was removed from this life by a cruel death, but their judgement remains guarded before God.

Նաւասարդ Ի Օգոստոսի Լ

Վկայաբանութիւն Սրբոյն Փիլինդոսի եպիսկոպոսի 1.

2.

3.

4.

Սուրբ եպիսկոպոսն Փիլինդոս էր ի բանտի վասն հաւատոցն Քրիստոսի, ընդ այլ խոստովանող վկայսն, յաւուրս անօրէն արքային Դիոկղետիանոսի: Իսկ սուրբքն որ էին ընդ նմա ի բանդին. Արիստոկլէս Դիմիտրիանոս, Աթանասիոս` կատարեցան մարտիրոսութեամբ ի Քրիստոս եւ դասեցան ընդ հրեշտակս ի յերկինս. եւ մնաց ի բանդին միայն սուրբն Փիլինդոս եպիսկոպոսն: Եւ յետ սակաւ աւուրց հրամայեաց անօրէն իշխանն Մաքսիմիոս եթէ զքրիստոնեայսն որ ոչ կամեսցին ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն, տալ ի պղծութիւն զանձինս նոցա անառակ եւ պղծագործ արանց, առ ի յապականել զնոսա: Եւ սուրբ եպիսկոպոսն Փիլինդոս, ոչ եգիտ հնարս փախչելով ի պիղծ ապականութենէն: Ել ի բարձր տեղի, եդ ծունր եւ բազում արտասուօք եկաց յաղօթս եւ եհան զհանդերձս իւր, պատեաց զերեսն եւ զգլուխն եւ ընկէց զանձն իւր ի վերուստ ի վայր. եւ նախ քան զհասանելն յերկիր` աւանդեաց զհոգին իւր յՕգոստոսի Լ:

– 268 –

August 30 Navasard 20

The Martyrdom of Saint Philonedos 1.

2.

3.

4.

The holy bishop Philonedos was in prison because of his faith in Christ along with other martyrs who had made a similar profession, in the days of the wicked emperor Diocletian. The holy ones who were with him in prison, Aristocles, Dimitrianos, and Athanasios, were slain as martyrs for Christ, and they were enrolled among the angels in heaven. The holy bishop Philonedos alone remained in prison. Some days later, the wicked prefect Maximus gave the command to hand the souls of those Christians who would refuse to renounce Christ and offer sacrifice to the idols over to the debauchery of licentious and shameless men in order to defile them. The holy bishop Philonedos could devise no means by which to escape such filthy defilement. So he went up to a high place, knelt down and, with many tears, he prayed. He tore his garments, covered his face and his head, and threw himself down from that high place, but before he reached the ground he handed over his soul on the thirtieth of August.

– 269 –

270 • Yaysmawurkʿ

5.

Եւ անօրէնքն եդին զմարմին նորա ի քուրձ եւ ընկեցին ի ծով: Եւ ալիք ծովուն հանին զնա ի ցամաք: Եւ ճանապարհորդք ի հեռուստ երկրէ անցանէին. երեւեցաւ նոցա սուրբ եպիսկոպոսն ընթանալով առաջի նոցա մերկ` ունելով ի գլուխ իւր պսակ եւ ի ձեռինն ոստ արմաւենի, եւ անուշահոտութիւն յոյժ բուրէր ի նմանէ եւ գնալով երգէր. Գոհանամ զքէն Քրիստոս որ քեւ յաղթեցի եւ ելի յերկրաւոր դրանց. եւ մտի յերկնաւոր դրունս եւ տեսի զկամարս լուսեղէնս: Գնացին զհետն ճանապարհորդքն մինչեւ ի քուրցն ուր էր մարմինն եւ նա անյայտ եղեւ: Եւ նոքա բացին զքուրցն եւ հանին զմարմինն: Եւ յորժամ բացին զերեսն, ծանեան եւ թաղեցին ի տեղւոջն յայնմիկ, փառաւորելով զԱստուած:

Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն սրբոյն Տատիանոսի 6.

7.

Զսա տարան առ անօրէն դատաւորն Ուրբանէս ի Կլօդիոպօլիս վասն զի խոստովանէր զՔրիստոս: Հրամայեաց եւ գան հարին զնա ուժգին գաւազանօք, եւ քերթեցին զանձն երկաթի եղնգամբք եւ կապեցին զոտսն եւ քարշեցին ընդ մէջ քաղաքին: Եւ նա ասէ. Որչափ յաւելուք ի տանջանս, այնչափ յաւելուք ինձ բարութիւնս յերկինս: Եւ յորժամ եհաս ի դուռն` առեալ յարենէն որ հեղոյր յանձնէն, արար խաչ ի ճակատն եւ ի սիրտն եւ աղաչեաց զԱստուած: Եւ ձայն եղեւ յերկնից առ նա եւ ասէ. Տատիանոս ել յերկինս զի պատրաստեալ է քեզ դրախտն փափկութեան. եւ առժամայն աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած յՕգոստոսի Լ:

August 30 • 271

5.

Wicked men then shoved his body into a sack and threw it into the sea. The waves of the sea then threw him up onto dry land. Some travelers from a far off land were passing by, and the holy bishop appeared to them naked and with a crown upon his head and holding a palm branch in his hand. A very sweet smell was emanating from him, and he was walking along chanting, “I praise You, O Christ, for by You I have been victorious and I have come up from the earthly gates. I have now reached the heavenly gates and have seen the luminous arches.” The travelers then followed him to the sack in which his body had been put, and he then disappeared. These [travelers] opened up the sack and removed the body. When they uncovered his face, they recognized him and buried him in that place, giving glory to God.

On this day is the martyrdom of Saint Tatianos 6.

7.

[Tatianos] was brought to the wicked prefect Urbanus in Claudiopolis because he had been professing Christ. [Urbanus] gave the command and they beat him continually and severely with clubs, and they flayed his body with iron hooks. They then bound his feet and dragged him through the center of the city. [Tatianos] then said, “The more you increase my tortures, the more you increase my blessings in heaven.” When [Tatianos] arrived at the gate, he took some of the blood that was running over his body, made a cross on his forehead and on his heart, and he then prayed to God. A voice came down from heaven and said to him, “Tatianos, come up to heaven, for a garden of delights has been prepared for you.” Immediately, he commended his soul to God on the thirtieth of August.

Նաւասարդ ԻԱ Օգոստոսի ԼԱ

Գիւտ գօտոյ ամենասրբուհւոյ աստուածածնին եւ միշտ կուսին Մարիամու 1.

Յորժամ առաւել փառաւորեալ տիրուհին մեր` ճշմարիտ աստուածածին կոյսն` երանեալն յամենայն ազգաց Մարիամ, հանդերձեալ էր փոխիլ եւ գնալ առ որ ի նմանէ ծնեալ էր մարմնով Տէրն եւ Աստուածն Յիսուս Քրիստոս, հրաման ետ զերկուս հանդերձսն տալ երկուց աղքատ այրի կանանց, զոր ոմանք կուսանք ասեն. յորոց մինն ընդ հանդերձին էառ եւ զգօտի նորա սուրբ եւ ունելով զգուշութեամբ եւ պահէր պատուով: Նոյնպէս եւ զերկու պատմուճանսն իւրաքանչիւր ոք առ ինքեանս պահէր, եւ ըստ ազգս ազգս առաքելով եւ աւանդելով այլոց կուսանաց ազգականաց իւրեանց խորհրդաբար ի պահեստ տային: Նոյնպէս եւ որ զգօտին ունէր` աւանդեալ այլոց զգուշութեամբ պահէին, եւ այլք ի յայլս փոխանորդէին:

– 272 –

August 31 Navasard 21

Finding of the girdle of the All-Holy Mother of God and the Ever-Virgin Mary 1.

When our most glorious Mother of the Lord, the true Virgin Mother of God, Mary who is the blessed one of all nations, was being made ready to be taken [from this world] and go to that one who was born in the flesh from her, the Lord and God Jesus Christ, she directed that her two garments be given to two poor widows who, some say, were virgins. One of these took one of the garments as well as her holy girdle that she held in great care and kept in honor. Thus, each of them kept the two tunics near to themselves, then passed them on from generation to generation, handing them down and giving them to other virgins of their own kin secretly for safekeeping. Likewise, whoever had the girdle handed it down to others who held it in great care, one taking the place of another.202

The story of Mary’s girdle is, like that of the mandylion (see note 158, above), one that has a long and developed history; see Baynes, “The Finding of the Virgin’s Robe.” He gives a translation from part of a much longer version that makes clear that the account rendered here has already become confused with the account of the reliquary that contains her veil, which is celebrated on July 2; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion— July, 12-17. 202

– 273 –

274 • Yaysmawurkʿ

2.

3.

Եւ յորժամ նախախնամութեամբն Աստուծոյ վերարկու նորին տիրուհւոյն ի Կապեռնոմէ բերեալ եղեւ ի Կոստանդնուպօլիս ի ձեռն երկու պատրկացն Ալվիոնի եւ Կանտիտոսի, ի թագաւորութեան մեծին Լեւոնի. եւ այնուհետեւ յայտնեցաւ սուրբ գօտի նորին տիրուհւոյն մերոյ յեպիսկոպոսէն Զիլիու, ի թագաւորութեան բարեպաշտին Յուստինիանու եւ գանձեցաւ ի Խալկոպռատիայ: Եւ այնպէս պարգեւեցան աստուածային ձիրքս թագաւորական քաղաքին, որ նմին տիրուհւոյ աստուածածնին նուիրեալ եղեւ ի բարեպաշտէն Կոստանդիանոսէ շինողէ նորին: Եւ ի ժամանակս Լեւոնի որդւոյ Վասլի թագաւորի` բազում սքանչելագործեաց գօտի սուրբ աստուածածնին բժշկութիւնս ի թագուհին Զոյի, յորմէ հալածեաց ի նմանէ զդեւն, որ բազում ամօք չարչարէր զնա, եւ յայլ ամենայն նեղեալս: Եւ կարգեցին զօրն զայն տօն մեծ յանուն սուրբ Աստուածածնին` Նաւասարդի ԻԱ, եւ Օգոստոսի ԼԱ, ի փառս սուրբ Երրորդութեանն:

Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն թարգմանի լուսեղէն 4.

5.

6.

սրբուհւոյն

Փաւտինեայ

որ

Սա է կինն Սամարացի յորմէ Քրիստոս ջուր խնդրեաց յաղբիւրն Յակոբայ, որ եւ հաւատաց ի Քրիստոս եւ երթեալ ի Կարթագինէ ի քաղաքն Ափրիկիոյ մկրտեցաւ եւ անուանեցաւ Փաւտինէ: Եւ քարոզէր զանուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ամենեցուն, եւ լուսաւորէր զբազումս ի կռապաշտիցն: Եւ գնացեալ յԵրուսաղէմ սպասաւորէր տէրունական գերեզմանին: Լուաւ զՊետրոսէ եւ զՊօղոսէ զառաքելոցն, աշակերտեցաւ նոցա, եւ ուսուցանէր յամենայն քաղաքս եւ ի գաւառս հաւատալ ի մի Աստուած ի Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս: Գնաց ի Հռոմ քաղաքն եւ անդ եւս մեծաւ բարբառով ուսուցանէր ժողովրդեանն ուրանալ զկուռսն եւ հաւատալ ի Քրիստոս:

August 31 • 275

2.

3.

When, by the providence of God, the mantle of that same queen was brought from Capernaum to Constantinople by the two patricians, Galbius203 and Candidus, during the reign of Leo the Great204, the holy girdle of that same queen was shortly thereafter discovered by the bishop Zilios in the reign of the orthodox Justinian205, and deposited in the treasury in [the church in] Chalkoprateia206. In this way, these divine gifts were bestowed upon the royal city, which had been consecrated to the same queen, the Mother of God, by the orthodox Constantine, its founder.207 In the time of Leo, the son of the emperor Basil,208 the girdle of the All-Holy Mother of God worked many miracles of healing on Queen Zoë. [The girdle] chased out of her demons that had been torturing her for many years, as well as numerous other afflictions. And this day, the twenty-first of Navasard, the thirty-first of August, was established as a great Feast day in the name of the holy Mother of God to the glory of the holy Trinity.

On this day is the martyrdom of the holy Photina, which is translated ‘luminous’ 4.

5.

6.

This [Photina] is that Samaritan woman from whom Christ asked for water at Jacob’s well.209 She later went to Carthage, to the city of Africa, was baptized and given the name Photina. She preached the name of our Lord Jesus Christ to everyone, and catechized many idolaters. She went to Jerusalem and worshipped at the tomb of Our Lord. She heard [the preaching of the Apostles Peter and Paul, and became their disciple. She began to teach in all the cities and provinces to believe in the One God, Our Lord Jesus Christ. She went to Rome and there too she taught the people, with loud voice, to renounce the idols and to believe in Christ. Arm., Albion. Leo I “the Great”, also known as Leo “the Butcher”, was Roman emperor from 457 to 474. 205 Justinian was Roman Emperor from 527 to 565. 206 Chalkoprateia, the “Copper Market,” was a quarter in Constantinople where there was a church (perhaps a converted synagogue) dedicated to the Theotokos, wherein the Virgin’s girdle was kept, along with a miraculous image of her son; cf. Mango, “Chalkoprateia.” 207 I.e., Constantine the Great; see note 42, above. 208 Leo VI was appointed Byzantine co-emperor in 870 by his father Basil I whose rule extended from 867 to 886; he then succeeded his father as sole emperor from 886 to 912. 209 This account is recorded in John 4:5-42. 203 204

276 • Yaysmawurkʿ

7.

Եւ լուաւ կռապաշտ արքայն Ներոն, առաքեաց զօրականս զի գտցեն զնա. եւ կալեալ զերանելին Փօտինի կացուցին առաջի, եւ ի բազում ժամս ընդ միմեանս վիճաբանեցան եւ ամենեւին ոչ կարաց ողոքանօք եւ ոչ սպառնալեօք հաւանեցուցանել զնա: 8. Եւ հրամայեաց զի սրով հատցեն զձեռսն, եւ յորժամ դրին ի վերայ սալին եւ դահիճքն ուժգին բախէին սրովն, յերրորդ ժամէ աւուրն մինչեւ ցվեց ժամն եւ ոչ կարացին հատանել զձեռսն: Հրամայեաց Ներոն արքայն զի մրճօք կտրեսցեն զձեռսն եւ յոյժ աշխատեցան դահիճքն եւ մուրճքն խորտակեցան եւ ոչ այնպէս կարացին հատանել զձեռսն: 9. Եւ ապա հուր բորբոքեցին եւ ընկեցին անդ զաղախինն Քրիստոսի եւ զերիս աւուրս թողին ի մէջ հրոյն եւ ոչ այրեցաւ: Հանին ի հրոյն եւ արբուցին երկիցս անգամ դեղ մահու եւ ոչ վնասեցաւ նա: Հալեցին կապար եւ արկին ի բերանն եւ իբրեւ զցուրտ ջուր էջ յորովայնն: 10. Եւ ապա կախեցին զփայտէ եւ քերեցին զմարմին նորա եւ յոյժ հեղաւ արիւնն յերկիր եւ հրամայեաց` եւ շամփրօք այրեցին զխոցս վիրացն եւ մոխիր հնոցի քացախով խառնեալ արկին ի քիթսն: Եւ յորժամ իջուցին ի փայտէն հանին զերկոսին աչսն եւ բարձեալ տարան զնա ի խաւարային եւ ի ժահահոտ բանտ յորում էին օձք եւ թունաւոր սողունք: Եւ ի գիշերին յայնմիկ էջ Տէր յերկնից ընդ Պօղոսի եւ ընդ Պետրոսի եւ եղեւ լոյս ի բանտն եւ անուշահոտութիւն եւ մերձեցաւ յաչս նորա եւ ողջացոյց եւ ետես զՏէր: 11. Եւ ասէ Փաւտինէ. Ողորմեա Տէր աղախնոյս քո եւ տուր շնորհս անուան իմոյ եւ ոսկերացս, զի որք ցաւագնին յաչաց եւ աղաչեսցեն քեզ անուամբս իմով եւ ապաւինին ի բարեխօսութիւն իմ, բժշկեա եւ լուսաւորեա զաչս նոցա: Եւ Տէրն խոստացաւ կատարել զխնդրուածս նորա: Եւ մինչեւ ցայսօր որք իցեն աչացաւ եւ աղաշեն զԱստուած եւ զսրբուհի վկայն իւր զՓօտինէ առժամայն բժշկին եւ լուսաւորին աչք իւրեանց: 12. Թողին զերանելի կինն ի բանտն զերիս ամս յետ չարչարանացն եւ ամենեւին ոչ քաղցեաւ եւ ոչ ծարաւեցաւ եւ ոչ ցրտացաւ եւ այլ ոչ եղեւ խաւար կամ ժահահոտութիւն ի բանտին. Եւ յետ երից ամաց հանգեաւ ի Քրիստոս:

August 31 • 277

7.

The idolatrous emperor Nero heard about her and sent out soldiers to find her. They arrested the blessed Photina and stood her before him. For many hours they argued with each other, but he was completely unable to persuade her, neither by persuasion nor by threats. 8. [Nero] then commanded that they cut off her hands with a sword, but when they placed them on the slab, and the executioners began to strike them violently with a sword, from the third hour of the day until the sixth hour, they were still unable to cut off her hands. Emperor Nero then gave the command that they cut her hands off with mallets, but the executioners wore themselves out completely and the mallets were mutilated but again they were unable to cut off her hands. 9. Then they kindled a fire and threw the handmaid of Christ into it. They left her there in the fire for three days but she was not burnt. They drew her out of the fire and made her drink lethal poison two times, but she was unharmed. They melted down some lead and poured it into her mouth, but it went down into her stomach like cool water. 10. Then they hung her up from a tree, flayed her skin, and her blood poured out profusely onto the ground. [Nero] then gave the command and they burned the open sores of her wounds, and they forced into her nostrils the smoke from the furnace mixed with vinegar. When they brought her down from the tree, they cut out both her eyes, picked her up and brought her into a dark and foul-smelling prison in which there were snakes and poisonous reptiles. But that night the Lord came down from heaven with Paul and Peter and light filled the prison along with a sweet smell. [The light] drew near to her eyes and healed them and she saw the Lord. 11. Photina then said, “Have mercy, O Lord, on your handmaid and grant grace to my name and to my bones. As for those who suffer pain in their eyes, who pray to You in my name and who avail themselves of my intercession, heal them and grant light to their eyes.” And the Lord promised to fulfill her requests. Even until today, those who suffer eye ailments and pray to God and to His holy martyr Photina find immediate healing and their eyes become full of light. 12. They abandoned this holy woman Photina for three years after her tortures, but she suffered no hunger, thirst or even cold. And there was no longer any darkness or fetid smell in that prison. Three years later she fell asleep in Christ.

Bibliography

Editions and Translations Bayan, Gevorg, ed. Le synaxaire arménien de Tēr Israel. Twelve volumes. Patrologia Orientalis V.3 (23), VI.2 (27), XV.3 (74), XVI.1 (77), XVIII.1 (86), XIX.1 (91); 21.1-6 (101-106). Paris: Firmin-Didot, 1910-1928 [reprint, Turnhout: Brepols]. Mathews, Edward G., Jr., trans. and ed. On This Day: The Armenian Church

Synaxarion (Yaysmawurk‘)—January. Eastern Christian Text Series 3. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2014. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—February. Eastern Christian Text Series 4. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2015. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—March. Eastern Christian Text Series 8. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2016. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—April. Eastern Christian Text Series 9. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2017. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—May. The Armenian Church Synaxarion 5. Piscataway: Gorgias Press, 2019. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—June. The Armenian Church Synaxarion 6. Piscataway: Gorgias Press, 2020. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—July. The Armenian Church Synaxarion 7. Piscataway: Gorgias Press, 2021. Petrosyan, Yeznik, ed. Yamabarbar Yaysmawurk‘ : (6 pre Tserentsʿ versions). 12 volumes. Etchmiadzin, Armenia: Holy See of Saint Etchmiadzin, 2008-2010.

The Great Synaxaristes of the Orthodox Church. 12 volumes. Buena Vista, CO: Holy Apostles Convent Publications, 2002-2010. – 279 –

280 • Bibliography

Important Secondary Works The Acts of Thomas.

Translated by A.F.J. Klijn. Supplements to Novum

Testamentum, 5. Leiden: Brill, 1962. 2d revised ed., 2003. Agat‘angeghos, History of Armenia. Agathangelos, History of the Armenians. Translated by Robert W. Thomson. Albany: State University of New York Press, 1976. Agat‘angeghos, Teaching. The Teaching of St. Gregory. Revised Edition. Translated by Robert W. Thomson. Avant: Treasures of the Armenian Christian Tradition, 1. New Rochelle: St. Nersess Armenian Seminary, 2001. Aram I Catholicos of Cilicia. St. Nersēs the Gracious and Church Unity: Armeno-

Greek Church Relations (1165-1173). Antelias, Lebanon: Armenian Catholicosate of Cilicia, 2010. Baynes, Normal H. “The Finding of the Virgin’s Robe,” Annuaire de l’Institut de

philologie et d’histoire orientales et slaves 9 (1949), 87-95 [reprinted in idem., Byzantine Studies and Other Essays. London: Athlone Press, 1955. Pp. 240247] Bedrosian, Garo. Feasts of the Armenian Church and National Traditions. Translated from Armenian by Arra S. Avakian. Los Angeles: Western Prelacy Press, 1990. Cameron, Averil. “The History of the Image of Edessa: The Telling of a Story.” In OKEANOS. Essays presented to Ihor Sevcenko = Harvard Ukrainian

Studies 7 (1983), 80-94. The Chronicle of Theophanes. An English Translation of anni mundi 6095-6305 (A.D. 602-813). Translated by Harry Turtledove. The Middle Ages. Philadelphia: The University of Pennsylvania Press, 1982. The Armenian Version of the Works attributed to Dionysius the Areopagite. Edited and translated by Robert W. Thomson. Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, 488-489. Louvain: Peeters, 1987. Eghishê. Eḷishē, History of Vardan and the Armenian War. Translated by Robert W. Thomson. Cambridge/London: Harvard University Press, 1982.

Epic Histories. The Epic Histories (Buzandaran Patmut‘iwnk‘). Translated by Nina G. Garsoïan. Harvard Armenian Texts and Studies, 8. Cambridge: Harvard University Press, 1989. Eusebius of Caesarea. Eusebius, History of the Church. Translated by G. A. Williamson; revised by Andrew Louth. New York: Penguin Books, 1990.

Bibliography • 281 Geerard, Maurice. Clavis Patrum Graecorum. Five volumes. Vol. II. Ab Athanasio

ad Chrysostomum. Corpus Christianorum. Turnhout: Brepols, 1974. Gregory of Nazianzus Oration 15. Translated in Martha Vinson, Saint Gregory of Nazianzus, Select Orations. Fathers of the Church, 107. Washington: Catholic University of America Press, 2003. Pp. 72-84. Hurbanič, Martin, The Avar Siege of Constantinople in 626: History and Legend. New Approaches to Byzantine History and Culture.

London: Palgrave

Macmillan, 2019. Issaverdens, Jacques. The Uncanonical Writings of the Old Testament. Venice: S. Ghazar Press, 1901. La Fontaine, Guy and Bernard Coulie, La Version Arménienne des Discours de

Grégoire de Nazianze: Tradition manuscrite et histoire du texte. Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, 446; Subsidia, 67. Louvain: Peeters, 1983.

Lives of the Prophets. Translated by D.R.A. Hare in The Old Testament Pseudepigrapha. Ed. James H. Charlesworth. New York: Doubleday & Company, 1985. Vol. 2, pp. 379-399. Louth, Andrew, Denys the Areopagite. Outstanding Christian Thinkers. London/New York: Continuum, 1989. Maksoudian, Krikor, Arten Ashjian, and George Terian, transs. The Light of the

World: Lives of Armenian Saints. New York: Saint Vartan Press, 2000. Mango, Cyril. “Chalkoprateia.” Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford: Oxford University Press, 1991. Vol. I, p. 407-408.

Matthew of Edessa, Chronicle. Armenia and the Crusades, 10th to 12th Centuries: The Chronicle of Matthew of Edessa. Translated by Ara Edmond Dostourian. Lanham: University Press of America, 1993. P‘arpets‘i, Ghazar.

The History of Łazar P‘arpec‘i. Translated by Robert W.

Thomson. Columbia University Program in Armenian Studies: Suren D. Fesjian Academic Publications, 4. Atlanta: Scholars Press, 1991. Pogharean, Norayr. Hay Groghner [Armenian Writers]. Jerusalem: Saint James Press, 1971. Runciman, Steven. “Some Remarks on the Image of Edessa.” Cambridge Historical

Journal 3 (1931), 238-252. Samuēl of Ani, Chronicle. Translated by Marie-Félicité Brosset, in Victor Langlois, ed., Collection des historiens anciens et modernes de l’Arménie. 2 vols. Paris, 1867, 1869. Vol. II, pp. 348-483.

282 • Bibliography Thomson, Robert W. A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 ad. Corpus Christianorum. Turnhout: Brepols, 2005. van Esbroeck, Michel. “The Rise of Saint Bartholomew’s Cult from the Seventh to the Thirteenth Centuries.” In Medieval Armenian Culture. Edited by Thomas J. Samuelian and Michael E. Stone. University of Pennsylvania Armenian texts and studies, 6. Chico: Scholars Press, 1984. Pp. 161-178. Movsēs Xorenats‘i, History. Moses Khorenats‘i, History of the Armenians. Translated by Robert W. Thomson. Harvard Armenian Texts and Studies, 4. Cambridge: Harvard University Press, 1978. Revised Edition, Ann Arbor: Caravan Books, 2006. Zanetti, Ugo. “Apophthegmes et histoires édifiantes dans le synaxaire arménien.”

Analecta Bollandiana 105 (1987), 167-199.

Index of Scripture Citations Genesis 3:16 3:17-19 3:20 3:24

159n150 105n98 159 159n149

Exodus 16:33, Arm 159n151 Numbers 16:1-35

44:10, Arm 159 54:6, Arm 101 66:2 5 114 [113, Arm] 153 131:8, Arm 161 145:19 93 Proverbs 11:30 91 31:29, Arm 143

105n99

17:2 17:5 17:9 18:18 19:28 21:1-11 25:1-13 25:34 25:41

Ezekiel 22:26 44:2

101 161

Mark 1:4 3:17 5:22-24 5:35-43 6:17-18 9:2 9:2-3 9:7 9:9

4 (2) Kings 2:11-12 57n50

Daniel 6:6-24 14:33-38

111n102 25n23

Luke 1:26-38 1:42

1 Maccabees 6:1 9n9

Zechariah 4:2

161

2 Maccabees 6:18-7:42 7n8

Matthew 3:14-15 3:17 4:10 7:1 8:5-13 13:43 14:3-4 14:6-11 16:19 17:1

263 263 201 67 65n57 57 263n199 265n200 105 61, 63

Deuteronomy 17:6 63n53, 65n54 19:15 63n53, 65n54 1 Kings (1 Samuel) 15:34-35 189n170 25:1 189n170

4 Maccabees 4:15-18:23 7n8 Song of Solomon 1:10-11, Arm 159 Psalms 17:2-3, Arm 101

Isaiah 6:3 157 7:14 159 11:1 159 41:1, LXX, Arm 3

– 283 –

1:44 1:48 2:14 2:34-35 3:3 3:19 7:2-10 8:41-42 8:49-56 9:28 9:29 9:34-35 9:36 11:1

65n60 65n60 55, 63 105 215n182 165n159 161n152 69, 89n82 69

263n197 65n55 65n57 65n57 263n199 67 65n60 65n60 55n45 143n137 159n148, 161 265n201 161 159 157n146 263n197 263n199 65n57 65n57 65n57 61, 63, 67 65n60 65n60 55n45 69

284 • Index of Scripture Citations 22:7-13 22:30 22:39 22:39-46 John 1:29 1:33-34 4:5-42 4:46-53 6:64 12:12-13 12:21-23 14:18 18:38 19:26-27

65n59 215n182 69 65n58

263 263n198 275n209 65n57 63 145n140 167n160 147n141 237n190 143n139

20:2-10

65n59

Acts of the Apostles 1:15-26 87n80 7:54 – 8:1 11n11 8:1-2 11 12:1-2 65n56 Philippians 2:8 67n61 2:10 157n145 Colossians 2:10 157n147 4:9 261n196

Titus 1:5 3:13

5n5 3n1

Philemon 1:10

261n196

1 Peter 1:18-19

163n153

Apocalypse 7:10 157

Index of Names Abgar (V Ukkama “the Black”, King of Armenia and of Syria, 9-46), 165, 167, 169, 209 Abgar, 71 Abibas, 11 Abios (martyr), 115 Aboudimos (martyr), 245 Abraham (patriarch), 159, 257 Abraham (priest), 17, 21, 23 Abraham (deacon), 23 Abraham (hermit), 237 Abraham, 17 Adam (first man), 57, 105, 159 Adamalea (martyr), 109, 111 Adrianos (martyr 1), 239, 241, 243 Adrianos (martyr 2), 249, 251, 255 Adrianos (prefect), 255 Agapios (martyr), 189 Agapios, 227 Agapis (martyr), 33, 35 see Love Agathon (bishop), 229 Agathonikos (martyr), xiii, 217, 219, 221 Ahab (king of Israel), 141 Akakios (martyr), 229 Akyndinos (martyr), 219, 221 Albianos, 139 Albion, 275n203 Alexander (archbishop and martyr), 85 Alexander (husband of Eleuthera), 13 Alexianos, 181 Alexios II Komnenos (Byzantine emperor, 1180-1183), 129

Alinakh, 25 Anahit, 115, 233 Anastasios, 97 see Irenaeus Anastasius, 179 Anastat‘ēos, 251 Anastat‘ēs (martyr), 249 Anatolia, 239, 241, 243, 255 Anbanēs, 205, 207 see Ḥanan Andrew (Apostle), 167, 255 Andrew (martyr), 185, 187 Anicetos, 121, 123 Anna (queen), 109, Anthousa, 233, 235, 237 Antiochus IV Epiphanes (Seleucid ruler, 174-165 BC), 7, 9 Antiochus (martyr), 255, 257 Antiochus (general), 185, 187 Antiochus, 33 Antipater, 173 Antoninus Pius (Roman emperor, 138161), 225 Antoninus (martyr), 87, 91 Aphrodite, 57, 233 Appelianos, 237 Aprsam Ardzruni, 45 Aramazd, 115, 131, 233 Arcadius (Roman emperor, 395-408), 11 Arestios, 25 Aristides, 139 Aristocles (martyr), 269

– 285 –

286 • Index of Names Arsen Endzayin, 45, 47 Arshavir Arsharuni, 45 Arshen, 17, 23 Artak Paluni, 45, 47 Artashēs (King of Armenia, 189-159 BC), 115, 247, 251 Artavazd, 115 Artemis, 5, 9 Asclepiades, 219 Athanasios (martyr), 269 Athanasius (bishop and martyr), 233, 235 Athenogenes, 113 Atom Gnuni, 45, 183 Atrnerseh (martyr), 253, 255 Atrormizd, 17 Attikos (patriarch of Constantinople, 406-425), 29 Aurelian (Roman emperor, 270-275), 37, 217 Ayruk Sghkuni, 45

Christ, xiii, 3-7, 11-15, 19-25, 29-41, 4751, 55-65, 69, 73, 77, 81, 85-91, 95103, 107-125, 129-133, 137-145, 149, 151, 155, 157, 161-173, 177-209, 215233, 237-245, 249-263, 269-277 see Jesus Claudius, 199 Concordia, 133 Constans I (Roman emperor, 337-350), 49 Constantine I the Great (Roman emperor, 306-337), 49, 71, 181, 211, 275 Constantine II (Roman emperor, 337340), 49 Constantine V Kopronymos (Byzantine emperor, 741-775), 103 Constantius II (Roman emperor, 337361), 49 Cyril (patriarch of Alexandria, 412-444), 31

Babylas (martyr of Antioch), 85 Babylas (martyr), 51 Barak‘adr, xiii, 247 see Hesychios Barlaha, 247, 249, 251 Barsegh of Ani (Catholicos, 1105-1113), 81, 127, 131 Bartholomew (Apostle), 155, 229 Basikos, 219 Basil I (Byzantine emperor, 867-886), 275 Basilios, 137 Basos, 137 Bokianos, 249 Brevard, 203

Dalmatius, 27, 29, 31 Daniel (prophet), 111 Dathan, 105 David (King of Israel), 157, 159 Decius (Roman emperor, 249-251), 83, 85, 115, 117, 119, 169, 173 Denshapuh, 21, 23 Dimitrianos (martyr), 269 Diocletian (Roman emperor, 284-305), 23, 77, 119, 121, 123, 137, 169, 223, 245, 261, 269 Diomedes (martyr), 169, 171 Dionysius the Areopagite, 147, 151 Dometianos (martyr), 71, 73 Dometios (bishop of Byzantion), 255 Dometios (martyr), 249 Donatus (bishop and martyr), 75

Caiaphas (high priest), 143, 145 Candidus, 275 Celestine (patriarch of Rome, 422432), 31 Charisimos, 235, 237

Eleazar, 7 Eleuthera, 13, Eleutherios, 107

Index of Names • 287 Elijah (prophet), 57, 59, 63, 69 Elpidia, 179 Elpis (martyr), 33, 35 see Hope Ephrem, 107 Eudokia, 133 Euplus (deacon and martyr), 123 Eusebius, 137 Eusignios (martyr), 49 Eustochios, 49 Eutolmios, 217, 219 Eutychianos (martyr), 259 Eutychius, 137 Eve (first woman), 159 Ezekiel (prophet), 101, 161 Fabian (patriarch of Rome 236-250), 85 Faith, 33, 35 see Pistis Firmilianos (bishop), 113 Firmilianos (prefect), 51 Florios (martyr), 177, 181 Gabriel (archangel), 143, 145, 159 Galbius, 275 Trebonianus Gallus (Roman emperor 251-253), 85 Gamaliel, 11, 167 Garegin, 47 Gazrik Dimaksean, 45 George, 105 see Tharkhan Gerdulin (martyr), 37 Germanos I (patriarch of Constantinople, 715-730), 93, 95, 97 Gevorg Vardapet, 81, 125 Ghevond, 17, 23, 43, 45 Gigianos, 247 Gordianos, 251 Gregory the Theologian, 9 Grigor Lusaworitch [the Illuminator] (first Catholicos, 302-325), 13, 79, 113, 125, 135, 233, 249

Grigor Magistros, 79, 125 Grigor II Vkayasēr (Catholicos, 10661105), xii, 79, 81, 125, 127 Grigor III Pahlavuni (Catholicos, 11131166), xii, 79, 81, 125, 127, 129 Grigor IV Tghay (Catholicos, 11731193), 131 Grigorios (martyr), 229 Habakkuk (prophet), 25 Hadrian (Roman emperor, 117-138), 33 Hamazasp, 39 Ḥanan, 165, 167, 169, 205 see Anbanēs Hannah, 145 Helen (mother of Constantine I), 49, 71 Heraclius (Byzantine emperor, 610641), 75 Herod I Agrippa, 65, 263 Herod Tetrarch, 263, 265, 267 Herodias, 265, 267 Hesychios, xiii, 247 see Barak‘adr Hierotheos, 147, 151 Himes (martyr), 137 Hippolytus (martyr), 133 Hippolytus (prison guard and martyr), 115, 117, 119 Hmayeak, 39, 47 Hmayeak Dimaksean, 45, 47 Homer, 3 Honorius (Roman emperor, 395-423), 11 Hope, 33, 35 see Elpis Hosimos (martyr), 249, 251 Hovsēp‘ (Catholicos, 437/444-452/454), 13, 15, 17, 21, 23, 43, 45 Idiok‘sik‘eron, 251 Irenaeus (bishop of Lyons), 225 Irenaeus (bishop of Sirmium), 223 Irenaeus, 97 see Anastasios

288 • Index of Names Irene (queen), 103 Isaac (patriarch), 257 Isaac (monk), 27, 29 Isaiah (prophet), 3, 159 Jacob (patriarch), 257, 275 Jacob (patriarch of Nisibis, 308/9c.338), 107 James (Apostle, brother of the Lord), 57, 143, 151 James (brother of John), 57, 65, 145 Jeram, 141 Jesse, 159 Jesus, 3, 33, 59, 63-69, 87, 101, 145, 151, 155, 167, 173, 179, 185, 199, 205, 209, 219, 223, 227, 241, 263, 267, 273, 275 see Christ Jocelyn, 129 John (Apostle and Evangelist), 57, 63, 65, 113, 143-151, 157, 205 John the Baptist, 59, 113, 233, 263, 265, 267 John (patriarch of Jerusalem, 387-417), 11 John (portrait-painter), 165, 167 Joram, 141 Jordanes (martyr), 249, 251 Joseph (foster-father of Jesus), 143, 157, 205 Joseph, 215 see Yusuf Judas Iscariot, 63, 87, 241 Julian the Apostate (Roman emperor, 361-363), 49, 73, 75, 177, 211 Justinian (Roman emperor, 527-565), 275 Justus (martyr), 199, 201, 203 Justus, 57 K‘ajaj, 17, 23 Kambos, 5 Karen Saharuni, 45

Keran (queen of Armenia), 89 Khoren, 17 Kindaios, 23, 25 Kiwrikē Bagratuni, 127 Konon, 99 see Leo I Korah, 105 Koronat (martyr), 171 Kyriakos (martyr), 257 Laurentius (martyr), 115, 117 Lauros (martyr), 177, 181 Lawrence (martyr), 87 Leo I (Roman emperor, 457-474), 275 Leo III the Isaurian (Byzantine emperor, 717-741), 97, 175 Leo VI (Byzantine emperor, 870912), 275 Leontios (archbishop of Caesarea, c.310-337), 113 Leontios (prefect), 191 Leukios (martyr), 171 Levi (high priest), 145 Licinius (ruler of Nicomedia), 253, 255 Licinius (son of queen Elpidia), 179, 181 Love, 33, 35 see Agapis Lucius, 77 Luke (Evangelist), 11, 61, 69 Lukianos (martyr 1), 123 Lukianos (martyr 2), 229, 251 Lukianos (priest), 11 Lykion, 179, 181 Magnentius, 201 Manachihr, 185 Manuel I Komnenos (Byzantine emperor, 1143-1180), 129 Marcellus (bishop of Apamaea), 131, 133 Marcus Aurelius (Roman emperor, 161-180), 225 Marinus (martyr), 77, 79 Martine, 137

Index of Names • 289 Mary (Mother of Jesus), xiii, 31, 75, 143, 145, 147, 151, 153, 155, 161, 233, 273 see Mother of God, Mother of the Lord Maslama, 97 Matthew (Apostle and evangelist), 61, 67 Matthias (Apostle), 87 Maximian (patriarch of Constantinople, 431-434), 31 Maximianus Herculius (Roman emperor, 286-305), 139, 185, 187, 189, 217 Maximus (martyr), 177, 181 Maximus the Confessor, 133 Maximus (prefect), 269 Mazdai, 207, 209 Memas, 251 Menas (martyr), 249 Mershapuh Artsruni, 45 Mesrob, 13 Micah (prophet), 141 Michael the Archangel, 153 Mihrnerseh, 15, 17, 43 Moses (law-giver), 57, 59, 63, 69, 159 Mother of God, 31, 75, 143, 145, 147, 149, 153, 155, 157, 161, 175, 233, 273, 275 see Mary Mother of the Lord, 145, 149, 161, 169, 233, 273 see Mary Moushê, 17, 23 Mushkan Isalavurt, 43 Mushkan Niwsalavurt, 15, 47 Myron (bishop of Crete), 83, 85, 87 Myron (priest), 173 Neophytos, 235, 237 Nero (Roman emperor, 54-68), 5, 277 Nerseh Ariant‘unets‘i, 183 Nersēs K‘ajberuni, 45 Nersēs Lambronats‘i, 157

Nersēs Shnorhali (Catholicos, 11661173), xii, xiii, 81, 125, 127, 129, 131 Nestorius (patriarch of Constantinople, 428-431), 29, 31 Nicodemus, 11 Nurben, 71 Onesimus, 261 Oshin (ruler of Cilician Armenia, 1307-1320), 25 Oski, 247, 251 Palladius, 35 Papianos (martyr), 229, Parmenas, 11 P‘arsman Mandakuni, 45 Patricia (martyr), 109, 111 Paul (Apostle), 3, 5, 149, 151, 261, 275, 277 Paul (martyr), 51 Peter (Apostle), 57, 65, 67, 87, 149, 151, 153, 155, 205, 275, 277 Petronia, 171 Phillip (Apostle), 167 Philip (martyr), 259 Philip (husband of Herodias), 263, 265 Philip, 191 Philkiates (martyr), 137 Philonedos (bishop and martyr), 269 Phocas (martyr), 249, 251 Phocas, 181 Photina (martyr), 275, 277 Photios, 121, 123 Pistis (martyr), 33, 35, 37 see Faith Pistos, 189 Placidus, 121 Plato, 3 Polychronia, 237 Polyeuctes (martyr), 249, 251 Prinkipos (martyr), 219, 221 Probus (Roman emperor, 276-282), 253 Probus (prefect), 223

290 • Index of Names Proclus (archbishop of Constantinople, 434-446), 31 Proklos (martyr), 177, 181 Quadratus (martyr), 249, 251, 253 Sahak I the Great (Catholicos, 387-436/8), 13, 15, 39 Sahak (bishop of Rshtunik‘), 17, 23 Samuel (prophet), 189 Samuēl, priest of Ararat, 23 Samuēl, priest of Artashat, 17, 21 Samuēl (disciple of Thaddeus), 193 Sanatruk (King of Armenia, 1st century), 193 Saprikios, 79 Sarah, 159 Sargis, 251 Satan, 97, 155, 169, 185, 187, 225, 229, 235 Sat‘enik (Queen of Armenia), 247, 251 Saul (King of Israel), 189 Senios (martyr), 115 Sergius, 71 Sergius (ascetic), 133 Sērios (martyr), 249 Severianos (martyr), 221 Shamona (martyr), 7, 9 Shapuh (King of Alani), 247, 249 Shav, 45 Shmavon Andzewatsi, 45 Sirun (neomartyr), 51, 53 Sisinnios (patriarch of Constantinople, 426-427), 29 Skrher, 251 Socrates (prefect), 177 Solomon (King of Israel), 143, 159 Sophia, 33, 35, 37 Sophronios, 191 Soterios, 109, 111 Stachys, 255 Step‘annos Ulnets‘i (martyr), 177 Stephen (protomartyr), 11, 13

Stephen (patriarch of Rome, 254-257), 115 Stephen (bishop of Sougdaia and martyr), 91, 93, 95, 99, 101, 103, 105, 107, 109 Stephen (ascetic), 133 Stratonikos (martyr), 259 Stratonikos (prefect and martyr), 23 Susan (martyr), 119 Symphorianos, 217 T‘adik‘, 23 Tajat Gnt‘uni, 45, 47 Tarsicius (martyr), 163 Tatianos (martyr), 271 T‘at‘ul Dimaksean, 45 Tertelianus, 139 Thaddeus (Apostle), 193, 209, 247, 251 Thales (martyr), 249, 251 Tharkhan, 105 see George Thea (martyr), 51 Thekla (martyr), 227 Theoditos (martyr), 249 Theodoros (martyr), 249, 251 Theodosius I the Great (Roman emperor, 378-395), 131 Theodosius II (Byzantine emperor, 408-450), 27, 29, 31 Theodosius III (Byzantine emperor, 715-717), 95, 97 Theognios, 189 Thēok‘nitos, 251 Theophilos (Byzantine emperor, 821842), 231 Theophilos (martyr), 109, 111 Theoprepios, 219, 221 Therianos, 131 Thomas (Apostle), xiii, 167, 205-213, 217 Thyrse (martyr), 171 Tiberianus, 199 Timothy (disciple of Paul), 147, 151

Index of Names • 291 Timothy (martyr 1), 217 Timothy (martyr 2), 227 T‘iok‘ik‘eron (martyr), 249 Titus (Apostle and Bishop of Gortyn), 3, 5, 7 Trajan (Roman emperor, 98-117), 169 Trdat (King of Armenia, 298-330), 113, 135 Urbanus (prefect 1), 227 Urbanus (prefect 2), 271 Ursicinus (martyr), 137, 139 Vahagn, 113 Vahan Amatuni, 45, 47 Vahram, 79, 125 see Grigor Vkayasēr Vahram, 39 Valentina (martyr), 51 Valerian (Roman emperor, 253-260), 233, 237 Valerian, 189 Valesh, 137, 139 Vardan Mamikonian, 15, 17, 39, 43, 45, 47, 69 Vardzavor, 183 Vars, 183 Vasak of Siwnik‘, 15, 17, 43 Victor (martyr), 249, 251

Vikar, 189, 191 Virkor (Khazar king), 103, 105 Vlasa, 189, 191 Vren Tashrats‘i, 45 Xachatur (neomartyr), 193, 195 Xandikos, 211 Xanthios, 79 Xenia, 133 Xoren Xorxoruni, 45, 47 Xosrov Gabelean, 45 Xosrov Sruanjta, 45 Xujik, 23 Xystos (patriarch of Rome, 257-258), 115, 117 Yakob (martyr), 249, 251 Yazdgird (ruler of Persia, 399-420), 15, 19, 39, 43, 183 Yusuf, 211, 213, 215 see Joseph Zarmanduxt, 193 Zechariah (prophet), 161 Zenas, 3 Zenon (martyr), 219, 221 Zilios (bishop), 275 Zoë (Queen of Byzantium), 275 Zotikos (martyr), 217, 221