On This Day (June): The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurkʿ) 9781463241377, 1463241372

Citation preview

On This Day

The Armenian Church Synaxarion

6

The Armenian Church Synaxarion is a collection of saints’ lives according to the day of the year on which each saint is celebrated. Part of the great and varied Armenian liturgical tradition from the turn of the first millennium, the first Armenian Church Synaxarion represented the logical culmination of a long and steady development of what is today called the cult of the saints. This is the first Armenian-English edition, a twelve-volume series—one for each month of the year—and is ideal for personal devotional use or as a valuable resource for anyone interested in saints.

On This Day

The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurkʿ)

June Edited and Translated by

Edward G Mathews Jr

gp 2020

Gorgias Press LLC, 954 River Road, Piscataway, NJ, 08854, USA www.gorgiaspress.com Copyright © 2020 by Gorgias Press LLC

All rights reserved under International and Pan-American Copyright Conventions. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, scanning or otherwise without the prior written permission of Gorgias Press LLC. ‫ܕ‬

1

2020

ISBN 978-1-4632-4137-7

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A Cataloging-in-Publication Record is available from the Library of Congress. Printed in the United States of America

This publication was made possible by a generous grant from the Dolores Zohrab Liebmann Fund.

Contents

Introduction

xi

※ ※ ※

June 1 Marutha—Justin and companions—Justin—Hypatius

3

June 2 Moses the Black—Jason, Sosipater, Peter, Dionysius, Andrew, Paul and Christina

9

June 3 Lucilianus, Claudius, Hypatius, Paula and Dionysius

15

June 4 Metrophanes—Eusebius

21

June 5 Dorotheos—Apostle Philemon, Nikander and Markianos—Jacob of Sarug

29

June 6 Hesychius—Sergia and Susanna—Mariam, Martha, Thecla, Emei, and companions—Attalios—Sisora,

33

– vii –

viii • Contents Menas, Severianos, Sophonos, Paulos, Deon, John, Athanasios, Bessarion and Hilarion June 7 Olbianus and disciples—Theodoros

39

June 8 Theodoros Stratelates—Theodoros

45

June 9 Alexander and Antonina—Smbat Bagratuni

59

June 10 Barbashemin—Pelagia—Vardik

63

June 11 Apostle Barnabas—Acacius

69

June 12 Onophrios

77

June 13 Timothy—Smbat sparapet

83

June 14 Theophanes and Pansemna

89

June 15 Apostle Stachys—Antonina

93

June 16 Aquilina—Kyriake and Paraskeve—Tychonius—Heraclios and Rodon

97

June 17 Prophet Elisha—Cyrenos

107

Contents • ix June 18 Doulas—Joseph the Neomartyr

113

June 19 Boniface—Theodore the Neomartyr—King Oshin

119

June 20 Manuel, Sabel, and Ishmael

125

June 21 Julian

129

June 22 Zosimos—Manuel Komnenos

137

June 23 Leo, Hypatius and Theodoulos—Step‘annos

143

June 24 Thaïs

149

June 25 Febronia—Apostle Timon—Phocas

155

June 26 Zenon and Zenas—Catholicos Zakaria—Zablun, Zabel and Fimi

163

June 27 Aristocles, Demetrianos and Athanasius—Council of Ephesus I

171

June 28 Eustochios, Urbanus, Proba, Lulu, and Gaianos

177

June 29 Apostles Peter and Paul—Eusebius

183

x • Contents June 30 Twelve Apostles—Seventy disciples—Barbara, Gaspar and Mary

193

※ ※ ※

Bibliography

229

Index of Scripture Citations

233

Index of Names

235

Introduction This text and translation of the month of June is the sixth volume of our projected twelve-volume text and English translation of the Armenian liturgical book known to Armenians as the Yaysmawurkʿ. To the Orthodox it is called the Synaxarion or sometimes Menologion, and to westerners, especially Roman Catholics, it is generally known as the Martyrology. In our first volume, that of January, one can find a brief, introductory discussion of the history and primary versions of the Yaysmawurkʿ and its historical place in the worship of the Armenian Church.1

A Note on the Text and Translation As already noted in previous volumes, Bayan’s edition of the Yaysmawurkʿ, which we have been using as the text for our translation, is actually a compilation of two different versions. In addition to reproducing his base text, Bayan also reproduced selected texts from his B version without any editing. More often than not these texts were added as they celebrated saints or martyrs not included in his base text, but sometimes these texts were simply fuller, or more embellished texts that he included as additional witness. Examples of both also sometimes fell on different days from those found in his base text. For this month of June, however, the text runs rather smoothly; there are no duplicate versions, only several additional entries that I have simply incorporated from Bayan’s manuscript B into our 1.

Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—January, xvii–xx,

although the history is far more complicated than that introductory discussion suggests. A summary account of its contents can be found in Zanetti, “Apophthegmes et histoires édifiantes dans le synaxaire arménien”.

– xi –

xii • Introduction translation as if they were part of the original. I have utilized no specific markers to indicate these additional entries, but have simply employed continuously running paragraph numbers. I am aware that this projects a false unity to the translation, but I hope that this will matter little to the intended audience. Further Acknowledgments As with all previous volumes, I offer my most profound thanks to my dear friend and colleague Anoushavan Srpazan Tanielian who has once again found enough time to read carefully through my entire text and translation and—as he has always done—saved me from numerous errors and infelicities. He continues to amaze me with both his industry and his generosity. I have been responsible for inputting the Armenian text in all these volumes to date, but for this volume I wish to offer my sincerest thanks to Cathy, Tom and Laurie, not for typing in the text for me but for providing me the peace, quiet and stability in order for me to carry out this task at a time when those things had been temporarily taken away from me. Their friendship, their sacrifice, their hospitality, their love, and their generosity of spirit will remain with me forever. May the Good God and all His Saints bless them now and always!

ON THIS DAY ※

JUNE

Մարերի ԻԵ Յունիսի Ա

Վարք Մարութայի եպիսկոպոսի 1.

Սքանչելի եպիսկոպոսն Մարութա էր յաւուրս Թէոդոսի բարեպաշտի, որդւոյն Արկադեայ, եւ Յազկերտի Պարսից արքային: Էր Մարութա գաւակ մեծ իշխանաց ի տղայութենէն սնեալ սրբութեամբ ի հանոյ իւրմէ ի Մարիամայ որ էր դուստր իշխանաց Հայոց, սուրբ եւ առաքինի կինն: 2. Իսկ յորժամ ձեռնադրեցաւ Մարութա եպիսկոպոս` գնաց առ թագաւորն Պարսից Յազկերտ, եւ բժշխեաց զդուստր նորա դիւահար: Ցաւէր եւ գլուխ թագաւորին սաստիկ յոյժ, եւ աղօթեալ ի վերայ նորա` առժամայն ողջացաւ: Եւ հաւատաց թագաւորն յԱստուած, եւ գաղտ մկրտեցաւ ի սրբոյն Մարութայէ եպիսկոպոսէն, եւ դագարեցոյց զհալածումն ի քրիստոնէից:

– 2- –

June 1 Marer 25 The Life of Bishop Marutha 1.

2.

The marvelous bishop Marutha lived in the time of the pious Theodosius, the son of Arcadius,1 and of Yazdgird, the ruler of the Persians.2 Marutha was the offspring of great princes and from his youth was raised in holiness by his grandmother Mariam, who was the daughter of Armenian princes, and a holy and virtuous woman. After Marutha had been consecrated bishop, he went to the Persian king Yazdgird and healed his daughter who had been possessed by a demon. The king was also afflicted by very severe headaches. [Marutha] prayed over him and [the king] was immediately healed. The king came to believe in God, was secretly baptized by the holy bishop Marutha, and he brought an end to the persecution of the Christians.

1. Theodosius II, known also as ‘the Younger’, enjoyed a rather lengthy reign extending from 408 to 450. He succeeded his father Arcadius who ruled the Eastern empire from 395 to 408, who had in turn succeeded his own father Theodosius I, ‘the Great’, who ruled from 378 to 395. 2. Yazdgird I, the twelfth ruler of the Sasanian empire, ruled from 399 to 420. He was well known in ancient sources for his benevolence towards Christians and Jews; he seems, however, to have reverted to persecuting both towards the end of his life.

–3–

4 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ մի ոմն ի մեծ իշխանացն Պարսից կամեցաւ սպանանել զթագաւորն եւ զՄարութայ, եւ փորեաց ի տան իւրում հոր խոր յոյժ, եւ ցցեաց ի նմա սուսերս, եւ պատրաստեաց զգահոյս թագաւորին ի վերայ հորոյն, զի յորժամ բազմեսցի ի վերայ թագաւորն անկցի ի ներքս եւ մեռցի ի սուսերացն. եւ աղաչէր զթագաւորն գալ առ նա ի ճաշ: Եւ գիտացեալ Մարութայ Հոգւով սրբով` ասաց թագաւորին զդարանն գործեալ յառնէն: Եւ այրն ստէպ աղաչէր զթագաւորն եւ զսուրբն: Եւ գնացեալ թագաւորն եւ սուրբն Մարութա ի տուն իշխանին, եւ տեսեալ զբազմականն մահաբեր հրամայեաց թագաւորն ծառայից իւրոց բազմեցուցանել զիշխանն ի վերայ գահոյիցն եւ նա լայր յոյժ: Եւ նոքա ակամայ ընկեցին զնա ի վերայ բազմականին, եւ անկեալ ի խորխորատն մեռաւ ի սրոցն: Եւ ասէ սուրբն Մարութա. Գուբն զոր փորեաց եւ պեղեաց` նոյն ինքն անկաւ ի խորխորատն զոր գործեաց: 4. Եւ թագաւորն առաւել եւս սիրեաց զայրն Աստուծոյ, եւ ետ նմա պարգեւս բազումս եւ բաժակ մի ոսկի լի ոսկւով կնքեալ մատանեաւ արքունի: Եւ սուրբն խնդրեաց յարքայէն զի տացէ նմա հրաման յաշխարհէն Պարսից ժողովել զամենայն նշխարս մարտիւրոսաց, առաքելոց, մարգարէից եւ զամենայն սրբոց: Եւ արքայն ետ հրաման: Եւ ժողովեաց ի Պարսից եւ յԱսորեստանեայց եւ ի Հայոց եւ յերկրէն Յունաց թուով երկերիւր հազար: Եւ շինեաց քաղաք յերկրին Ծոփաց եւ անուանեաց Քաղաք մարտիւրոսաց, որ այժմ կոչի Մուփարղին, եւ շինեաց եկեղեցի մեծ եւ փառաւոր, եւ եդ զնշխարսն ի պարիսպն, յորում տեղւոջ բազում բժշկութիւնք լինին մինչեւ ցայժմ: 5. Եւ կացեալ սուրբն Մարութա մինչեւ ի ծերութիւն հանգեաւ ի Քրիստոս Յունիսի Ա:

June 1 • 5 3.

4.

5.

Then one of the more powerful princes resolved to kill both the king and Marutha. Inside his house he dug out a very deep hole and in it he drove [a number of] swords, then he prepared a throne for the king above the hole so that when he sat down upon it the king would fall into [the hole] and die upon those swords. He then invited the king to come and dine with him. But Marutha learned of this through the Holy Spirit and told the king of the plot concocted by that man. The [prince] continued to extend his invitation to the king and to the holy one. So the king and the holy Marutha went to the house of the prince, but when he saw that deadly seat the king commanded his attendants to seat the prince upon the throne, and he began to weep bitterly. [The attendants] then reluctantly threw [the prince] upon that seat. He fell into that pit and died upon the swords. The holy Marutha then said, “The hole that he dug and hollowed out, he himself fell into that pit that he had made.” (Psalm 7:16, Arm) The king then loved that man of God all the more, and he gave him many gifts, including a gold cup filled with gold and sealed with his royal signet. This holy one then petitioned the ruler to give him leave to gather up all the relics of the martyrs, the apostles, the prophets and all the saints. And the ruler granted him permission. And he collected from Persia, Syria, and Armenia, as well as from the land of the Romans, some two hundred thousand [relics] in number. And he built a city in the region of Tsop‘k‘ and he named it Martyropolis,3 which is now named Mayyafariqin, and he built there a grand and glorious church. There he placed the relics in the wall. In this place many miracles take place even until today. The holy Marutha lived until old age and fell asleep in Christ on the first of June.4

3. The Armenian translator does not provide the Armenian name here, Np‘rkert; nor does he simply transliterate the name, but rather translates it literally as “the city of martyrs”. Martyropolis is located in the present Turkish province of Diyarbakir; it is also sometimes identified as the elusive site of Tigranakert; cf., most recently, Avdoyan, “Tigranocerta”, esp., pp. 94-95. 4. There is an English translation of a much fuller life of Marutha in Marcus, “The Armenian Life of Marutha”.

6 • Yaysmawurkʿ Յայսմ աւուր ընկերաց նորա 6.

վկայութիւն

Յուստինոսի

Հռոմայեցոյն

եւ

վեց

Քրիստոսի ծառայն Յուստինոս ի Հռոմայ քաղաքին բազում իմաստասիրական բանս յաստուածային գրոց խօսեցաւ ընդ Ռուստիկոս կռապաշտ եպարքոսն, եւ պատմէր նմա զԱստուծոյ սքաչելիսն եւ զփոխարէն արդարոց յանսպառ ուրախութիւնս: 7. Ասէ Ռուստիկոս եպարքոսն. Եթէ չարչարեցից զքեզ եւ հատից զգլուխդ քո ակն ունիս զի ելանե՞ս յերկինս: Ասէ Յուստինոս. Գիտեմ որ ամենայն ոք որ համբերէ ի սպառ պատուիրանացն Աստուծոյ, երկնային շնորհացն հանդիպի: Ասէ եպարքոսն. Կարծես որ ելանե՞ս յերկինս եւ բարեացն փոխարէն ընկալցիս: Ասէ Յուստինոս. Ոչ միայն կարծեմ այլ եւ ստոյգ գիտեմ որ եթէ վասն Քրիստոսի հաւատոցն քաջութեամբ ջանամ, երկնային աւետեացն հասանեմ: Եւ այլ բազում բանիւք խօսեցան ընդ միմեանս: 8. Եւ առժամայն հրամայեաց եւ հատին զգլուխ նորա յաղագս խոստովանութեանն Յունիսի Ա, ընդ նմին եւ այլ վեց վկայք Քրիստոսի կատարեցան սրով Քարիտոնոս, Քարիտոս, Եւիպիտոս, Յերակոս, Պիոնոս եւ Լիբերիանոս: 9. Յայսմ աւուր տօն է եւ միւս Յուստինոսի Հռետոր փիլիսոփայի եւ մեծի վարդապետի քրիստոսական հաւատոցն, որ եւ սա եկն ի Հռոմ, եւ անդ կատարեցաւ: Եւ սուրբ հօրն Իպատիոսի եպիսկոպսին:

June 1 • 7 On this day is the martyrdom of Justin the Roman and of his six companions 6.

7.

8.

9.

Justin, the servant of Christ, uttered many words of wisdom from the divine scriptures to Rusticus, the impious eparch, and recounted to him the wondrous deeds of God and the reward of unending joy for the just. Rusticus, the eparch, replied, “If I were to torture you and cut off your head, would you expect to go up into heaven?” Justin responded, “I know that everyone who remains entirely firm in the commandments of God will receive heavenly graces.” The eparch then asked, “Do you think that you will go up into heaven and receive a reward for your good works?” Justin responded, “Not only do I think so but I know for certain that if I toil courageously for the sake of my faith in Christ I will obtain the heavenly promises.” And they spoke of many other such things with each other. Then soon after this, [the eparch] gave the command and they cut off the head [of Justin] on the first of June. And along with him six martyrs for Christ were put to death: Chariton, Charito, Hypatius, Hierax, Pionus, and Liberianos. On this same day is the feast of another Justin, [who was also] a rhetor, philosopher and a great teacher of the Christian faith. He too came to Rome and was martyred there. [It is also the feast] of our holy father and bishop, Hypatius.

Մարերի ԻԶ Յունիսի Բ

Վարք Մովսէսի խափշիկ աւազակին 1.

Յաւուրս բարեպաշտ արքային Մօրկայ էր խափշիկ աւազակն ի սահմանս Տանեփայ, անյաղթելի եւ հզօր ի պատերազմի: Եւ ի միում աւուր տեսանէ յանուրջս գետ հրեղէն յընթացս, եւ մեծ հնչիւն ելանէր յընթացից գետոյն. եւ ելեալ չորք խափշիկք ի գետոյն նման ինքեան եւ բուռն հարին նմա, եւ կալեալ զհերաց գլխոյն եւ մօրուացն քարշէին զի ընկեսցեն զնա ի գետն: Եւ նա ասէ. Ու՞ր տանիք զիս: Եւ նոքա ասեն. Յանշէջ հուր գետոյն: Եւ մինն ի նոցանէ ասէ. Ով գերի եւ թշուառական, եթէ լինիս կրօնաւոր ոչ անկցիս յանշէջ հրեղէն գետն: 2. Եւ յահագին հրեղէն գետոյն երկեղէն զարթեաւ, եւ կալաւ զնա ահ մեծ եւ դողումն, եւ ասէ առանձինն. Ով կարող է մեկնել ինձ զսոսկալի տեսիլս: Եւ ասէ. Երթայց յանապատաւորսն եւ պատմեցից զտեսիլն նոցա, եւ նոքա մեկնեսցեն ինձ զճշմարիտն: 3. Եւ երթեալ յանապատն եգիտ քարայր մի, եւ եմուտ ի ներքս, եւ տեսանէ մերկ ծերունի ի վերայ ծնկացն կանգնեալ, եւ ձեռքն տարածեալք ի բարձունս, եւ աչքն հայէր ի վեր: Կարծեաց եթէ յաղօթս է, եւ բազում ժամանակս կանգնեալ կայր առաջի. եւ յորժամ գիտաց եթէ մեռեալ է մերձեցաւ եւ առժամայն անկաւ յերկիր, եւ մեռեալ մարմինն տարածեաց զոտսն, եւ զձեռսն խաչանման կապեաց ի վերայ կրծիցն, կափոյց զաչս իւր:

–8–

June 2 Marer 26 The Life of Moses the Black, a bandit 1.

2.

3.

In the days of the orthodox emperor Maurice,5 there was a negro bandit in the territory of Tabennesis,6 who was strong and invincible in combat. One day he saw in a vision a fiery river flowing [before him], with a great noise coming out of the course of the river. Four negroes, just like himself, came forth from the river, seized him, grabbed him by the hairs of his head and of his beard, and dragged him off in order to throw him into the river. [Moses] asked them, “Where are you taking me?” They responded, “Into the inextinguishable fire of the river.” And one of them said, “You miserable prisoner, if you were to become a monk you will not be thrown into the inextinguishable fiery river.” [Moses] woke up in fright at this dreadful fiery river. Great fear and trembling seized him and he said to himself, “Who can explain to me this horrible vision?” And he added, “I will go to the desert fathers and I will recount to them my vision, and they will explain to me its true meaning.” [Moses] then went into the desert and found there a cave. He went inside and saw an old man, naked and upright on his knees. His hands were stretched towards heaven and his eyes were gazing upwards. [Moses] thought that [the old man] was praying and that he would stay there upright in his presence for a long time. But when he perceived that [the old man] was dead, he drew near to [the corpse], but it immediately fell onto the ground, stretched out its feet, joined its arms in the form of a cross over its chest, and closed its eyes.

5. Maurice was Byzantine emperor from 582 to 602, but this seems to be an error for Marcian, who ruled from 450 to 457. 6. Arm., Tanepha.

–9–

10 • Yaysmawurkʿ 4.

Եւ աւազակն յահի լեալ ել յայրէն, եւ երթայր ընդ անապատն. եգիտ այլ քարայր եւ եմուտ ի նա. եւ տեսեալ տարածեալ յերկիր մերկ ծերունի մի մեռեալ, որոյ հեր գլխոյն եւ մօրուացն եւ անձինն ծածկէր զամենայն մարմինն, ժպտեցաւ մեռեալն որպէս կենդանի, եւ եբաց զաչսն, եւ դարձեալ եխից: 5. Եւ ելեալ անտի գնաց ընդ անապատն, եւ եգիտ այր մի եւ դուռն փակեալ. բախեաց, եւ ելեալ ծերունին եբաց, եւ տեսեալ խափշկին անկաւ յոտս նորա լալով: Ասէ ծերունին. Բարի եկիր մեծ որդեակ իմ, միթէ՞ ահ հրեղէն գետոյն զարհուրեցոյց զքեզ, եւ կամիս գիտել եթէ ո՞յք են մարդակեր սեւքն որք քարշէին զքեզ յայրումն հրոյն: Արդ եթէ կամեսցիս փրկիլ յաններելի տանջանացն զղջացիր ընդ այնչափ չարիսն զոր գործեցեր եւ ապաշխարեա, զի այն հրեղէն գետն մեղաւորացն է պատրաստեալ, որ ոչ դառնան եւ ապաշխարեն: 6. Ասէ աւազակն. Ողորմեա ինձ, զի որպէս տեսանես զիս սեաւ մարմնով նոյնպէս է հոգիս նովին գունով, եւ կարող ես զհոգիս իբրեւ զձիւն սպիտակացուցանել: Եւ եմոյծ զնա յայրն, եւ զգեցոյց նմա մազեղէն եւ խորգ, եւ զտարի մի ուսոյց նմա զկանոն եւ զկարգ եւ զխստակրօն վարս առաքինութեանն: Եւ ելեալ ապա յայրէն գնաց ի ներքսագոյն անապատն շրջէր ընդ անասունս եւ ընդ գազանս խոտաճարակ լեալ: 7. Իսկ խափշիկ աւազակն այնչափ արտասուալից ճգնութեամբ ապաշխարեաց, որ ի ժամ աղօթիցն իբրեւ զբոց լինէր ամենայն մարմինն յոտիցն մինչեւ ի գլուխն, եւ որպէս լար հրեղէն ելանէր աղօթքն ի բերանոյ նորա յերկինս:

June 2 • 11 4.

5.

6.

7.

The bandit, filled with fear, went out from the cave and continued on across the desert. He came upon another cave and he went inside. There he saw another old man, naked and dead, upright on the ground, the hair on whose head and beard covered his entire body. The dead man began to smile as if he were alive, opened his eyes and then closed them again. [Moses] then left this place and continued on into the desert. He discovered another cave but the door was closed. He knocked and an old man came and opened it. When the negro saw [the old man], he fell at his feet weeping. The old man said, “Welcome, my large child7. Did the fear of the fiery river alarm you? Do you wish to know who those black flesh-eating men are who were dragging you into the burning fire? Now, if you wish to be delivered from these unendurable tortures, repent over the many evil deeds that you have committed and do penance, for that fiery river has been prepared for those sinners who neither turn their lives around nor do penance.” The bandit responded, “Have mercy on me, for just as you see me in this black body my soul is of the same color, but you can make my soul white as snow.8 Then he brought [Moses] into the cave and he clothed him in a hair-shirt and sackcloth. And for one year he taught him the rules, the order and the rigors of the ascetic life. [The old monk] then departed from that cave and went into the inner desert and wandered about among the wild animals and beasts, pasturing on vegetation. As for this negro bandit he performed penance with so many tears and with such ascetical rigor that at the time of prayer his entire body, from his feet to his head, became like a flame, and his prayers went out from his mouth like a fiery rope.

7. The Armenian is literally, “my large, little/dear son”. Moses was an Ethiopian and was remembered as being a very large and strong man; see Palladius, The Lausiac History, 19, and Sozomen, History of the Church, VI.29. 8. Cf. Psalm 51:7, Isaiah 1:18.

12 • Yaysmawurkʿ 8.

Եւ յորժամ հանգեաւ անուշահոտ մեռոն հոսէր որպէս քրտունք յանձնէն: Եւ հրեշտակ Տեառն ազդեաց ծերունւոյն եւ երթեալ թաղեաց զաւագակն եւ զերկու վաղուց մեռեալ ծերունիսն յիւրաքանչիւր այրին ուր վախճանեցան:

Յայսմ աւուր տօն է սուրբ առաքելոցն Յասոնի եւ Սոսիպատրոսի. Դարձեալ յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոցն Պետրոսի, Դիոնեսիոսի, Անդրէի, Պաւղոսի եւ սրբուհւոյն Քրիստինեայ 9.

10.

11.

12.

13.

Պետրոս Քրիստոսի վկայն էր ի քաղաքէն Դամասկոսի, եւ կացեալ առաջի Դեկնոսի կռապաշտ իշխանին խոստովանեցաւ զՔրիստոս, եւ բազում գանիւք եւ խիստ հարուածովք եւ չարաչար տանջանօք կատարեցաւ ի Քրիստոս մինչդեռ աղօթքն ի բերանն էր: Եւ Դիոնէսիոս զօրական էր ի Միջագետաց, եւ գնաց զկնի Դեկնոսի իշխանին յԱթէնս. եւ անդ կալան աղճիկ մի կուսան քրիստոնեայ ամաց վեշտասանից որոյ անուն էր Քրիստինէ, եւ էր յոյժ գեղեցիկ տեսլեամբ: Եւ յանձնեաց զնա իշխանն ի Պաւղոս եւ յԱնդրէաս եւ ի Դիոնէսիոս զօրականսն, զի պահեսցեն զգուշութեամբ: Եւ նոքա ցանկացան կոյս աղճկանն տռփանօք, զորս աստուածիմաստ բանիւք ուսոյց ազախինն Քրիստոսի, եւ դարձոյց յաստուածգիտութիւն, եւ ինքն փրկեցաւ անարատ: Եւ լուեալ իշխանն հրամայեաց, եւ զԴիոնէսիոս եւ զԱնդրէաս եւ զՊաւղոս քարկոծեցին, եւ բարի խոստովանութեամբ ի Քրիստոս կատարեցան Յունիսի Բ: Իսկ սրբուհին Քրիստինէ անկաւ ի վերայ մարտիւրոսացն եւ արտասուօք համբուրէր զզարկուածս քարանցն, եւ ասէր. Ով բարի եղբարք իմ, արժանաւորեցէք եւ զիս ընդ ձեզ, եւ ընկալարուք զչարչարակիցս ձեր: Եւ հրամանաւ իշխանին մինչդեռ ողբայր ի վերայ սրբոցն հատին եւ զնորա գլուխն եւ զսրբոցն ի միասին:

June 2 • 13 8.

When he fell asleep a sweet-smelling myrrh issued from his body like sweat. An angel of the Lord announced this to the old man and he came and buried the bandit as well as those two old men who had died before; [he buried each of them] in his own cave where he had come to his end.

On this day is the feast of the apostles Jason and Sosipater. Also on this day is the martyrdom of Sts. Peter, Dionysius, Andrew, Paul and the holy Christina 9.

10.

11.

12.

13.

Peter, a martyr for Christ, was from the city of Damascus. He stood before the impious governor Decnos and professed Christ. After many lashings, severe beatings and cruel tortures he died in Christ with a prayer in his mouth. Dionysius was a soldier in Mesopotamia, and accompanied the governor Decnos to Athens. There the governor seized a young girl, who was a virgin and a Christian, sixteen years old, whose name was Christina; she was very beautiful to behold. He handed her over to the soldiers Paul, Andrew and Dionysius so that they might keep close guard over her. These began to have inordinate desires for the young virgin. The handmaid of Christ then taught them with words filled with divine wisdom, and she converted them to the knowledge of God, while she herself was wholly preserved. When the governor was informed of this, he gave the command and had Dionysius, Andrew and Paul stoned. With a good confession they died in Christ on the second of June. Then the holy Christina fell upon those martyrs and tearfully kissed each place where the stones had struck them, and said, “O my good brothers, make me worthy along with you and receive those who have suffered along with you.” While she was lamenting over those holy ones, the governor gave the command and they cut off her head and the heads of those holy ones at the same time.9

9. It is not known why the accounts of Jason and Sosipater (mentioned together in Romans 16:21) have disappeared from this text, but I have left their names in the heading as witness to this lacuna. Although generally included among the seventy disciples, they are also absent from the list given for their feast day celebrated on April 9 in this Yaysmawurk‘; see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: April, 66-77.

Մարերի ԻԷ Յունիսի Գ

Վկայութիւն սրբոցն Ղուկիլիանոսի, Կղօդիոսի, Իպամիոսի, Պօղոսի, Դիոնէսիոսի 1.

Սուրբ վկայն Քրիստոսի Ղուկիլիանոս քուրմ էր կռոց, եւ էր ծերունի. եւ բնակէր արտաքոյ քաղաքին Նիկոմիդեայ, յաւուրս կռապաշտին Լիկիանոսի արքային: Եւ ետես զքրիստոնեայսն ի չարչարանս վասն անուանն Քրիստոսի, եկին առ նա սուրբքն եւ քարոզեցին նմա զսքանչելի զօրութիւնն Քրիստոսի, եւ նա հաւատաց եւ եղեւ քրիստոնեայ: 2. Եւ երթեալ եկաց առաջի Սեղբիանոսի կոմսին, եւ հաւատով խոստովանեցաւ զՔրիստոս, եւ անգոսնեաց զկուռսն եւ զկոմսն թշնամանեաց: Եւ բարկացեալ հրամայեաց եւ խորտակեցին զկզակսն, եւ հաստ բրօք ջարդեցին զամենայն ոսկերսն, եւ կախեցին գլխիվայր. եւ սուրբն ամենեւին ի տանջսանացն ոչ վշտացաւ: 3. Եւ արկին զնա ի բանդ, եւ մտին առ նա չորք մանկունք, անկան յոտս նորա եւ ասեն. Արա եւ մեզ աղօթս զի այգուցն եւ մեք ընդ քեզ կատարեսցուք, քանզի տեսաք զքեզ ի խաչի, եւ շուրջ զքեւ բազում հրեշտակք, եւ Տէրն մեր եդ ի գլուխդ քո պսակ:

– 14 –

June 3 Marer 27 The Martyrdom of Sts. Lucilianus, Claudius, Hypatius, Paula and Dionysius 1.

2.

3.

The holy martyr for Christ, Lucilianus, was a priest of idols. He was an elderly man and he dwelt outside the city of Nicomedia in the time of the impious emperor Licinius.10 He saw that the Christians were suffering for the sake of the name of Christ. Some holy ones came to him and preached to him about the wondrous power of Christ. He believed and became a Christian. He went and stood before the magistrate Sylvianos, and professed his faith in Christ. He also derided the idols and berated the magistrate. [The magistrate] became enraged and gave the command, and they broke his jaw, shattered all his bones with thick clubs, and suspended him upside down. But that holy one was not at all afflicted by these tortures. They then threw [Lucilianus] into prison, where four young men came in to him, fell at his feet and said, “Pray also for us that at dawn we too might be put to death with you, for we have seen you upon the cross. Many angels surround you and our Lord has set a crown upon your head.”

10.

Licinius, predecessor and antagonist of Constantine, was Roman emperor from 308 to 324.

– 15 –

16 • Yaysmawurkʿ 4.

Եւ այգուցն կացուցին զՂուկիլիանոս տղայօքն յատեանն, եւ խոստովանեցան բարձր ձայնիւ զմիասնական սուրբ Երրորդութիւնն: Եւ կոմսն առաւել մոլեցաւ, եւ ընկէց զՂուկիլիոս տղայօքն ի մէջ բորբոքեալ հրոյ, եւ անձրեւք շիջուցին զհուրն, եւ ելին սուրբքն ողջ եւ անկիզելի ի հրոյն: Եւ ի տեղւոջն հատին զչորից մանկանցն զգլուխսն: 5. Եւ զսուրբն Ղուկիլիանոս տարան ի Բիւզանդիա, եւ բեւեռեցին ի վերայ խաչի գլխիվայր, եւ խորտակեցին զձեռսն եւ զոտսն եւ զոլոքսն, եւ զերկուորեակսն ջախջախեցին. եւ կատարեցաւ Յունիսի Գ: Եւ տուաւ շնորհս ոսկերաց եւ անուան իւրոյ, որ զամենայն ցաւս սնկան որ ի նստոյ տեղին լինի ողջացուցանէ. քանզի սուրբն Ղուկիլիանոս նախ քան զկատարելն խնդրեաց յԱստուծոյ զի ամենայն որ ցաւագնին եւ հաւատով ապաւինին ի բարեխօսութիւն նորա վաղվաղակի բժշկին զօրութեամբն Աստուծոյ: 6. Գնացին ոմանք ի զօրականացն առ կոմսն եւ ասեն. Կին մի է քրիստոնեայ որոյ անուն է Պաւլեա, եւ նա միայն զծերունի քուրմն զՂուկիլիանոս դարձոյց ի հաւատս իւր, նոյնպէս եւ զտղայսն. եւ եղեւ նորա որպէս դուստր եւ տղայոցն որպէս մայր, եւ յօժարեցոյց զնոսա մեռանել: Եւ բազում անգամ պատուիրեցաք նմա զի դադարեսցէ յայնպիսի գործոց, եւ ոչ լուաւ, այլ եւ զամենայն արգելեալսն ի բանդին զքրիստոնեայսն կերակրէ եւ սպասաւորէ: 7. Ասէ ցնոսա Սեղբիանոս. Երդնում յաստուածսն իմ, զի թէ ոչ գտանիցէք փութով եւ ածէք առ իս, զնորա տանջանսն ընդ անձինս ձեր անցուցից: Եւ նոքա որպէս քաղցեալ զայլք շրջէին ի քաղաքին եւ մեծաւ յուզմամբ խնդրէին զնա: Եւ երթեալք ի տեղին ուր զսուրբն Ղուկիլիանոս խաչեցին գտին զնա յաղօթս, եւ յոյժ խնդացին, զի փրկեցան ի սպառնալեաց կոմսին:

June 3 • 17 4.

5.

6.

7.

At dawn they brought Lucilianus into the tribunal along with the young men and they all professed with a loud voice the one holy consubstantial Trinity. The magistrate became even more furious and threw Lucilianus, along with the young men, into a raging fire, but a rain put out the fire and the holy ones came out safely, unharmed by the fire. There in that place they then cut off the heads of those four young men. They then took Lucilianus to Byzantium11 where they nailed him onto a cross upside-down, and they smashed his hands, his feet and his shins, and then they crushed his testicles. In this manner, he died on the third of June. Grace was bestowed on his bones and on his name so that he might heal all those afflictions that occur during bowel movements. For the holy Lucilianus, before he was put to death, beseeched God that all those who were afflicted and who faithfully had recourse to his intercession would quickly be healed by the power of God. Some of the soldiers went to the magistrate and said, “There is a certain Christian woman whose name is Paula. She alone converted to her faith that elderly priest as well as the young men. She was like a daughter to him and like a mother to the young men. It was she who inspired them to suffer death. We ordered her many times to cease doing such things, but she did not listen. Rather, she feeds and ministers to all those Christians who are locked up in prison.” Sylvianos then said to them, “I swear by my gods that if you do not quickly find her and bring her to me I will bring upon you yourselves those tortures [prepared for] her.” They, like ravenous wolves began to go throughout the city and search for her with great urgency. When they arrived at the place where they had crucified the holy Lucilianus, they found her in prayer. They then breathed a great sigh of relief that they had been thus spared the magistrate’s threats.

11.

That is, the city Byzantium, not the empire.

18 • Yaysmawurkʿ 8.

9.

10.

11.

12.

Կալան զսրբուհի կոյսն եւ արկին շղթայս ի պարանոցն եւ ի ձեռսն, եւ ի քարշ տարան առ կոմսն: Եւ յորժամ ետես զնա ասէ. Դո՞ւ ես Պաւլեա, որ զքահանայն Ղուկիլիանոս կախարդութեամբ խաբեցեր, եւ չարաչար ետուր մեռանել ընդ չորս տղայսն: Եւ նա ասէ. Ես եմ Պաւլեա, հաստատուն հաւատովն Քրիստոսի, դուստր հոգեւոր հօրն իմոյ Ղուկիլիանոսի: Կոմսն ասէ. Հաւանեա ինձ եւ զոհեա, ի տեսանեմ զքեզ որ դեռ եւս հասակաւ աղջիկ ես, եւ ազնուական տեսութեամբ եւ պարկեշտ կոյս, եւ ոչ կամիմ զրկել զքեզ յայսմ կենացս: Իսկ երանելի կինն ամենեւին ոչ հաւանեցաւ եւ ոչ լուաւ նմա: Մերկացուցին զնա եւ ուժգին բրօք հարին զթիկունսն մինչեւ կոտորեցաւ ամենայն մարմինն իւր: Եւ յաղօթս նորա էջ հրեշտակ յերկնից եւ ողջացոյց զնա, եւ ասէ. Մի երկնչիր ի մարտիւրոսութենէ, զի յոյժ աղաչէ զԱստուած հայրն քո սուրբն Ղուկիլիանոս վասն քո, եւ մանկունքն քանզի դու հասուցեր զնոսա այնպիսի փառացն: Եւ դարձեալ կոմսն կոչեաց առ ինքն զերանելին Պաւլեա եւ ասէ. Հաւանեաց ինձ եւ արա զկամս իմ: Եւ նա անգոսնեաց եւ ի բաց ընկէց զխոստմունս նորա: Եւ հրամայեաց եւ քարիւ ջարդեցին զբերան նորա, եւ արկին ի բանդ: Եւ յաղօթել նորա եղեւ ձայն առ նա յերկնից եւ զօրացոյց զնա: Եւ դարձեալ բռնադատեաց զնա կոմսն քաղցրութեամբ եւ ողոքանօք: Եւ ասէ Պաւլեա. Ասացի քեզ բազում անգամ եթէ ոչ թողում զյոյսն իմ զՔրիստոս եւ երկիր պագանեմ պիղծ դիւաց: Ընկեցին զնա ի բորբոքեալ հուր, եւ հրեշտակ Տեառն շիջոյց զհուրն եւ եհան զնա անարատ, եւ ասէ. Այլ եւս միով տանջանօք կատարեսցիս, եւ եկեսցես յերկնային փառսն, քանզի գրեցաւ անուն քո ի գիրս արդարաց ընդ հօրն քում ընդ սուրբն Ղուկիլիանոսի, եւ մեծապէս փառաւորեսցի անուն քո ի հրեշտակաց եւ ի մարդկանէ, եւ անունդ քո բազում բժշկութիւնս արասցէ հիւանդացն յանբժշկելի ցաւս; Եւ հրամայեաց կոմսն եւ տարան զնա ի տեղին ուր զսուրբն Ղուկիլիանոս խաչեցին, եւ անդ հատին զգլուխ նորա ի փառս Քրիստոսի օրհնելոյն յաւիտեանս:

June 3 • 19 8.

They seized the holy virgin and they cast chains around her neck and her hands, and then dragged her before the magistrate. When he saw her he said, “Are you the Paula who by witchcraft seduced the priest Lucilianus and worse, handed him over to death with the four young men?” And she responded, “I am Paula, firm in my faith in Christ and spiritual daughter of my father Lucilianus.” The magistrate retorted, “Accede now to me and offer a sacrifice, for I see that in age you are still a young woman, noble in stature and a chaste virgin, and I would not wish to deprive you of this life.” 9. But this blessed woman would not at all consent to this and would not even listen to him. They stripped her and beat her violently on her back with clubs until her entire body was throbbing. While she was praying an angel came down from heaven, healed her and said, “Do not fear your martyrdom! For your father, the holy Lucilianus, prays fervently for you, as do the young men, for it is you who have brought them into such glory.” 10. Sometime later the magistrate summoned the blessed Paula before him and said, “Accede to me and do what I wish.” But she derided him and spurned his threats. He then gave the command and they smashed her mouth with a stone and threw her into prison. While she was praying a voice came to her from heaven and strengthened her. 11. On another occasion the magistrate tried to coerce her with kindness and gentle persuasion. But Paula responded, “I have told you many times that I will never renounce Christ, my faith, and worship your filthy demons.” They then threw her into a blazing furnace, but an angel of the Lord cooled down the furnace, brought her out unharmed and said, “You are about to meet your death by another means of torture, but you will enter into heavenly glory because your name is written in the book of the just along with your father, the holy Lucilianus. And your name will be greatly glorified by both angels and humans, and your name will perform many healings for those afflicted with incurable afflictions.” 12. And the magistrate gave the order and they took her to the place where the holy Lucilianus was crucified. There they cut off her head to the glory of Christ who is blessed forever.12

12. Again, of the five martyrs mentioned in the heading for this day, only the martyrdoms of Lucilianus and Paula are described here; those of Claudius, Hypatius and Dionysius are omitted.

Մարերի ԻԸ Յունիսի Դ

Վարք երանելոյն Մետրոփանոսի Բիւզանդիոյ եպիսկոպոսապետին 1.

Պռոբոսի Հռոմայ թագաւորին եղբայրն Դոմետիանոս երկուս որդիս ունէր. անուն միայն Պրոբոս եւ երկրորդին Մետրոփանէս: Եւ Դոմետիանոս եղեւ քրիստոնեայ եւ գնաց ի Բիւզանդիա, եւ եգիտ եպիսկոպոս քաղաքին զՏիմոթէոս այր սուրբ եւ առաքինի որ կալաւ զաթոռն ամս երեսուն: 2. Եւ յետ ննջմանն Տիմոթէոսի ձերնադրեցաւ յաթոռն Դոմետիանոս եւ կալաւ ամս քսան եւ չորս: Եւ յետ նորա եղեւ եպիսկոպոս որդին Դոմետիանոսի Պրոբոս ամս երկոտասան, եւ յետ նորա եղեւ եպիսկոպոս եղբայրն իւր Մետրոփանէս ամս հնգետասան: 3. Ի սորա աւուրս մեծն Կոստանդիանոս թագաւորն Հռոմայ գնաց ի Բիւզանդիա, մարտնչիլ ընդ Լիկիանոս անօրէնն: Եւ առեալ խաչ եւ աղօթս ի Մետրոփանոսէ գնաց ի պատերազմ եւ քաջութեամբ յաղթեաց Լիկիանոսի. եւ դարձաւ ի Բիւզանդիա եւ մեծացոյց զքաղաքն պարսպօքն եւ կամարածածուկ փողոցօք, եւ փոխեաց անդր զթագաւորութիւնն Հռոմայ: Եւ մեծապարգեւ տրօք ուրախացոյց զքաղաքացիսն, եւ անուանեաց զքաղաքն յանուն իւր Կոստանդինուպօլիս:

– 20 –

June 4 Marer 28 The Life of the blessed Metrophanes, archbishop of Byzantium 1.

2.

3.

Dometianus, the brother of the Roman emperor Probus13, had two sons: the name of one was Probus and that of the second was Metrophanes. Dometianus became a Christian and he went to Byzantium. There he found the bishop of the city, Timothy, a holy and virtuous man who had held the [episcopal] throne for thirty years. After Timothy fell asleep, Dometianus was consecrated for the throne and he held it for twenty-four years. After him Probus, the son of Dometianus, became bishop for twelve years. After him, his brother Metrophanes became bishop for fifteen years.14 During the [episcopacy of Metrophanes], Constantine, the Roman emperor, came to Byzantium to engage the wicked Licinius. He received a cross and prayers from Metrophanes, went out to battle and bravely won the victory over Licinius. He returned to Byzantium and embellished the city with fortified walls and colonnaded streets. He then transferred there the government of the Roman empire. He caused all the inhabitants to rejoice with his lavish gifts. And he then renamed the city Constantinople, after his own name.15

13. 14.

Marcus Aurelius Probus was Roman emperor from 276 to 282. Metrophanes was bishop of Byzantium from 306 to 326; see also Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: May, 169, n. 105. 15. This event is also remembered twice in the month of May, on the 11th and the 21st; see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: May, 96-97, and 168-169.

– 21 –

22 • Yaysmawurkʿ 4.

Եւ զերանելին Մետրոփանէս հայր իւր անուանեաց, եւ նա աստուածիմաստ բանիւք զմնացեալսն ի կռապաշտիցն դարձոյց յուղղութիւն: Եւ բազում բագինս կործանեաց եւ այնչափ նշանս արար Աստուծոյ, որ գրեալ է ի լիակատար պատմութիւնն իւր: 5. Եւ յաւուրսն յայնոսիկ որդիս կորստեան Արիոս յայտնեցաւ, եւ զժանկաբուխ հերձուածն սերմանեաց յերկիր: Հրամայեաց թագաւորն զի ամենայն քաղաքաց եւ գաւառաց ժողովեսցին սուրբ հարք ի Նիկիա Բիւթանացւոց, եւ քննեսցեն զնոր հերձուածն Արիոսի: Եւ Մետրոփանէս ծերացեալ եւ տկար մարմնով, ոչ կարաց գնալ ի Նիկիա, այլ առաքեաց իւր փոխան զաւագերէցն իւր զԱղեկսանդրոս, զոր ընդունեցան ամենայն ժողովն: 6. Եւ յորժամ կատարեցաւ սիւնհոդոսն էառ Աղեկսանդրոս զտումար հաւատոյն, գնաց առ երանելին Մետրոփանէս. եւ յորժամ ընթերցաւ` ընդունեցաւ, եւ ձեռօքն իւրով գրեաց, եւ հաստատեաց, եւ նզովեաց եւ աքսորեաց: Եւ առաքեաց զԱղեկսանդրոս ի քաղաքս եւ ի գաւառս վիճակին իւրոյ ի քարոզել եւ հաստատել զուղղափառ դաւանութիւնս: 7. Իսկ թագաւորն Կոստանդիանոս զամենայն եպիսկոպոսունսն տարաւ ի քաղաքն իւր, եւ օրհնեցին զթագաւորութիւնն իւր եւ զքաղաքն: Եւ գնացին առ երանելին Մետրոփանէս, գտին զնա ծերացեալ ի վերայ մահճաց, երկիր պագին նմա եւ ողջունեցին: Նոյնպէս եւ թագաւորն անկաւ ի վերայ լանջացն, եւ համբուրեաց զգլուխն եւ զբերանն եւ զալիս մօրուացն եւ ասէ. Ահա հայր իմ հոգեւոր, ծերութիւնդ եւ տկարութիւնդ զփոխումն քո գուշակեն, հրամայեա մեզ եթէ յետ քոյ զո՞ թողուս փոխան յաթոռ քահանայապետութեան: Եւ նորա համբարձեալ զձեռս իւր ի վեր ասէ. Օրհնեալ է Աստուած, որդեակ իմ արքայ, եւ դոքա աթոռակիցք իմ սուրբ քահանայապետք, քանզի խնդրեցի յԱստուծոյ եւ երեւեցոյց ինձ Տէր թէ ով նստելոց է իմոյ փոխան յաթոռն իմ, դարձեալ եւ զնա որ յետ նորա է նստելոց:

June 4 • 23 4.

5.

6.

7.

[Constantine] called the blessed Metrophanes his father and, by his divinely inspired words, [Metrophanes] converted to orthodoxy those who remained of the idolaters. He also destroyed many pagan altars and, with the help of God, worked innumerable signs that are recorded in his complete biography.16 In those days Arius, the son of perdition,17 appeared and sowed his pestilential heresy in that land. The emperor then ordered that the holy fathers, from all cities and villages, should assemble in Nicaea of Bithynia and examine this new heresy of Arius. Metrophanes, however, was too old and feeble in body and so was unable to go to Nicaea, but he sent in his stead his archpriest Alexander whom the entire assembly accepted. When the synod was finished, Alexander brought back the statement of faith and went to the blessed Metrophanes, who read it, accepted it and in his own hand, signed it, confirmed it, and he then anathematized and excommunicated [Arius]. He then sent Alexander into the cities and villages of his diocese to preach and to affirm the orthodox confession of faith. The emperor Constantine then brought all the bishops into his city and they blessed his empire and the city. They went to the blessed Metrophanes and they found him in his bed enfeebled by age; they all knelt down and reverenced him. Likewise, even the emperor fell upon his chest and kissed his head, his mouth and his hoary beard, and said, “Behold, my spiritual father, your old age and your feebleness are signs of your impending departure. Direct us as to whom you would put on the archiepiscopal throne after you.” [Metrophanes] then raised up his hands and said, “Blessed be God, my son and ruler, and you, my fellow patriarchs and holders of your own thrones, because I have beseeched God and the Lord has revealed to me who is to sit on my throne after me, and even who is to sit there after him.”

16. 17.

So far as I can determine, no such Life has survived. For this phrase, cf. John 17:12, 2 Thessalonians 2:3.

24 • Yaysmawurkʿ 8.

9.

10.

11.

12.

Եւ նոքա հարցին եթէ Զո՞րս յայտնեաց քեզ Աստուած: Եւ նա ասէ. ԶԱղեկսանդրոս զաւագերէց եկեղեցւոյս զոր իմ փոխան առաքեցի առ ձեզ: Եւ նոքա ամենեքեան վկայեցին եթէ Արժանի է Աղեկսանդրոս այդմ գործոյդ. ասա մեզ եւ ո՞վ է որ յետ նորա նստելոց իցէ: Ասէ Մետրոփանէս. Պաւղոս ընթերցող դպիրն իմ: Ասէ եւ ցհայրապետն Աղեկսանդրու. Եցոյց ինձ Աստուած եւ որ զկնի քոյ նստելոց է յաթոռն քո: Եւ նա եհարց թէ ո՞վ իցէ. ասէ Մետրոփանէս. Աթանասիոս նախասարկաւագն քո, նա հովուեսցէ ուղղափառութեամբ զժողովուրդս քո որ յԱղեկսանդրիա եւ բազում աշխատանաց եւ հալածանաց հանդիպեսցի ընդ դպրիս իմոյ Պաւղոսի: Եւ զայս ասացեալ հրամայեաց եւ իջուցին զնա մահճօքն յեկեղեցին, եւ կալեալ զնա եպիսկոպոսացն ի վերայ ոտից իւրոց` մատոյց զաստուածային խորհուրդ պատարագին, եւ հաղորդեցաւ ինքն եւ թագաւորն եւ ամենայն եպիսկոպոսունքն ի ձեռանէ նորա: Եւ ուրախացեալք ի միասին գոհացան զԱստուծոյ ընդ միաւորութիւն հաւատոյն եւ ընդ անկումն Արիոսի: Եհան զպատուական եմիփորոնն իւր եւ եդ ի վերայ սուրբ սեղանոյն, եւ ասէ ցեպիսկոպոսունսն. Ահա եղբարք իմ սիրելիք եւ աթոռակիցք իմ, ժամ փոխման իմոյ հասեալ է, եւ կոչէ զիս հովուապետն Քրիստոս, եւ գնամ ի ճանապարհ հարց իմոց: Աղաչեմ զձեզ անսացէք առ իս յետ ննջման իմոյ ինն օր, մինչեւ գայցէ Աղեկսանդրոս ի քարոզութենէն, եւ ձեռնադրեցէք զնա եւ նստուցէք յաթոռ իմ, եւ ապա եւ դուք երթիջիք ի վիճակս ձեր: Եւ կալեալք զձեռանէ նորա տարան զնա ի սենեակն իւր, եւ անկեալ ի մահիճս իւր փառաւորեաց զԱստուած եւ աւանդեաց զհոգին իւր ի Յունիսի Դ: Եւ ամենայն եպիսկոպոսունքն հանդերձ թագաւորաւն սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եւ արտասուօք հանգուցին զմարմինն ի տապանս հայրապետաց, եւ տօնեցին զօր ննջման նորա մեծաւ պայծառութեամբ:

June 4 • 25 8.

They asked him, “Who are those whom God has revealed to you?” And he responded, “Alexander, the archpriest of my church, whom I sent to you in my stead.” Then they all together testified, “Alexander is worthy of this act of yours. Tell us also who it is who will sit [on the throne] after him.” Metrophanes responded, “Paul, my lector and scribe.” Then he said to the patriarch of Alexandria, “God has also revealed to me who will sit on your throne after you.” He inquired as to who it would be and Metrophanes answered, “Athanasius, your archdeacon. He will shepherd with orthodoxy your people who are in Alexandria, and he will endure many trials and persecutions as will my scribe Paul.” 9. After he said these things, he directed them to bring him down on his bed to the church. There they held him up on his feet and he offered up the divine mystery of the liturgy; he himself received communion, and then the emperor and all the bishops [received] from his hand. They all rejoiced together and gave glory to God for the unity of the faith and for the fall of Arius. 10. [Metrophanes] removed his venerable omiporon18, laid it upon the holy altar and then said to the bishops, “Behold, my beloved brothers and fellow bishops, the time of my passing has arrived. Christ, the chief shepherd, is calling me and I am going on the path of my fathers. I beseech you to remain with me after my falling asleep for nine days, until Alexander returns from his preaching. May you consecrate him and seat him on my throne, and then you may all go back to your own dioceses.” 11. They then took [Metrophanes] by the hand and brought him back to his room. While reclining in his bed he gave glory to God and rendered up his spirit on the fourth of June. 12. Then all the bishops, along with the emperor, laid his body to rest in the tomb of the patriarchs with psalms, canticles and tears. And they celebrated the day of his falling asleep with great solemnity.

18.

The episcopal stole; Arm., yemiporon, from Greek, ōmophoron.

26 • Yaysmawurkʿ 13.

Եւ յետ ինն աւուրն եկն Աղեկսանդրոս ի քարոզութենէն, եւ ձեռնադրեցին զնա եպիսկոպոսունքն հայրապետ Կոստանդինուպօլսի, եւ նստուցին յաթոռն, եւ ամենեքեան հանդերձ թագաւորաւն երկիր պագին նմա: Եւ կարգ սահմանեցին որ առանց երից աթոռոցն Հռոմայ, Անտիոքայ եւ Աղեկսանդրու հայրապետացն` Կոստանդինուպօլսոյ յաթոռն ոչ ոք ձեռնադրեսցի: 14. Եւ ողջունեցին զտապան սրբոյն Մետրոփանոսի եւ զթագաւորն, եւ գնացին իւրաքանչիւր ի վիճակս իւրեանց փառաւորելով զՀայր եւ զՈրդի եւ դսուրբ Հոգին այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեան:

Յայսմ աւուր վկայաբանութիւն Եւսեբիոսի 15.

Քրիստոսի վկայն Եւսեբիոս քրիստոնեայ էր ի Փիւնիկիոյ երկրէն, եւ անօրէն ժողովուրդքն կալան զնա եւ տարան առաջի իշխանին. եւ նախ քան զհարցանելն խոստովանեցաւ զՔրիստոս ճշմարիտ Աստուած, եւ զկուռսն անարգեաց եւ զկռապաշտսն: Կախեցին զնա մերկ զփայտէ, եւ երկաթի քերչօք զամենայն մարմինն քերեցին, եւ աղացեալ աղիւ զխոցս լցին եւ դարձեալ մազեղէն խորգով տրորեցին, եւ ի տանջանսն հատին զգլուխ նորա Յունիսի Դ:

June 4 • 27 13.

Nine days later Alexander returned from his preaching, and those bishops consecrated him as patriarch of Constantinople, and they seated him upon the throne. Then they all, along with the emperor, knelt down in his presence. And they instituted the canon that no one would be consecrated to the throne of Constantinople without the patriarchs of the three sees of Rome, Antioch and Alexandria. 14. [The bishops] then paid homage to the tomb of the holy Metrophanes and to the emperor. Then they each returned to their own diocese, giving glory to the Father and to the Son and to the Holy Spirit, now and forever and ever.

On this day is the martyrdom of Eusebius 15.

Eusebius, a martyr for Christ, was a Christian from the region of Phoenicia. Wicked men seized him and brought him before the governor. Before they could even interrogate him, he professed Christ as true God and he derided the idols and idol-worshippers. They suspended him naked from a tree, and with iron hooks they tore open his entire body. They poured salt into his wounds and then they scraped them with rough skins. After this torture they cut off his head on the fourth of June.

Մարերի ԻԹ Յունիսի Ե

Վկայաբանութիւն սուրբ եպիսկոպոսին Դորոթէոսի 1.

Սուրբ եպիսկոպոսն Դորոթէոս էր ի ժամանակս անօրէն արքային Դիոկղետիանոսի, եւ վասն հալածանաց անօրինացն եթող զբնակութիւն իւր եւ գնաց յԵսիուպօլիս եւ անդ փրկեցաւ: 2. Եւ յետ մահուան թագաւորաց կռապաշտիցն գնաց ի քաղաքն իւր ի Տիւրոս, եւ ուղղափառութեամբ ուղղեաց զվիճակն իւր, մինչեւ ի ժամանակս ուրացողին Յուլիանոսի, զոր եւ նա ոչ յայտնապէս այլ սատանայական հնարիւք գաղտնութեամբ մատնէր զքրիստոնեայսն ի չարչարանս եւ ի մահ: 3. Եւ երանելին Դորոթէոս գնաց յԵդեսիա, եւ անդ կալաւ զնա անօրէն իշխան քաղաքին, եւ բազում նեղութիւնս եւ չարչարանս եւ դժնդակ տանջանս կրեաց վասն խոստովանութեան հաւատոյն Քրիստոսի: Եւ ի խորին ծերութիւն հասեալ մարտիւրոսացաւ վասն Քրիստոսի Յունիսի Ե: 4. Եւ բազում ճառս գրեաց հռոմայերէն եւ յունարէն գրով եւ բառով ի հաւատս ուղղափառս: Եւ յորժամ հանգեաւ ի Քրիստոս էր ամաց հարիւր եւ եօթանց:

– 28 –

June 5 Marer 29 The Martyrdom of the holy bishop Dorotheos 1.

2.

3.

4.

The holy bishop Dorotheos lived in the time of the impious emperor Diocletian.19 On account of the persecutions at the hands of the wicked, he departed from his residence and went to Odyssiopolis, and there he found freedom. After the death of the impious emperors, he went back to his city of Tyre. He conducted his diocese in orthodoxy until the time of Julian the Apostate20 who also handed Christians over to tortures and to death, although not openly but rather secretly by satanic ruses. Then the blessed Dorotheos went to Edessa and there the impious governor of that city seized him. He endured many afflictions, torments and cruel tortures because of the profession of his faith in Christ. He had attained a profound old age when he was martyred on behalf of Christ on the fifth of June. He composed many homilies, both written and oral, in both Latin and in Greek, on the orthodox faith. When he fell asleep in Christ he was one hundred and seven years old.

19. Diocletian, perpetrator of the great persecution against Christians, was Roman emperor from 284 to 305. 20. Julian, known as ‘the Apostate’ because he tried to restore the worship of the pagan gods, was Roman emperor from 361 to 363.

– 29 –

30 • Yaysmawurkʿ Յայսմ աւուր վկայութիւն Փիլիմոնի առաքելոյն եւ Նիկանդրոսի եւ Մարկիանոսի 5.

Սոքա զօրականք էին Դեկոսի ամբարիշտ արքային, եւ էին քրիստոնեայ հաւատով: Եւ Մաքսիմիանոս դատաւորն բազմահնար տանջանօք չարչարեաց զնոսա երկիր պագանել եւ զոհել կռոցն: Եւ սուրբքն իբրեւ յամուր պարիսպ ամրացեալք էին ի սէրն Աստուծոյ, եւ բազում ժամանակս արգելեալ կային ի բանդի կրկին շղթայիւք եւ ապա հանին ի բանդէն եւ հրով եւ սրով կատարեցան Յունիսի Ե:

Յայսմ աւուր յիշատակ երանելւոյն Յակոբայ եպիսկոպոսի Սրճեցւոյ 6.

Սա անդսդին ի մանկութենէ փայլէր սրբասէր վարուք եւ հոգեձիր շնորհօք եւ իմաստութեամբ: Եւ ի զարգանալ հասակաւ զարգանայր եւ ինքն աստուածահաճոյ առաքինութեամբ եւ գիտութեամբ: Գրեաց ճառս բազումս շնորհալից բանիւք եւ քարոզս հոգեշարժս: 7. Եւ ի ժամանակս թագաւորին Հոռոմոց Յուստինիանոսի էր եպիսկոպոս Սրուճ քաղաքի Ասորւոց, եւ ի խաղաղութիւն ունէր զվիճակ իւր, ուսուցանելով զժողովուրդս իւր ողջամիա վարդապետութեամբ: Ունէր եւ զհոգի մարգարէութեան եւ նշանագործութեան, որով եւ եղեւ անուանի ի կողմանս յայնոսիկ: Եւ կատարեալ զաւուրս իւր անդադար քարոզութեամբ լի արդեամբք փոխեցաւ առ Աստուած:

June 5 • 31 On this day is the martyrdom of the apostle Philemon, [and] of Nikander and Markianos 5.

These three were all soldiers for the impious emperor Decius21, but they were Christians by faith. The magistrate Maximianus subjected them to many and various tortures in an attempt to make them worship and sacrifice to the idols. But these holy ones were fortified like a thick wall by the love of God. And they endured a long time in prison bound with double chains. Then they were taken out of prison and by fire and the sword they were put to death on the fifth of June.

On this day is the memorial of the blessed Jacob, the bishop of Sarug 6.

7.

From his youth [Jacob] shone forth for his holy life, his spiritual graces and for his wisdom. To the degree that he grew in stature he also grew in virtue and knowledge, both pleasing to God. He composed numerous homilies with grace-filled words, as well as spiritual sermons.22 In the time of the Roman emperor Justinian23 he was bishop of the city of Sarug in Syria. He maintained his diocese in peace and taught his people sound doctrine. He also had the spirit of prophecy and of working miracles for which he was renowned in those regions. He reached the end of his days still preaching incessantly and, filled with merit, he passed on to God.

21. Decius, who directed the first great persecution of Christians, was Roman emperor from 249 to 251. 22. Jacob, known in Syriac tradition as “The flute of the Holy Spirit” for the mellifluence and profound theology of his poetry, is reported to have written over 760 metrical homilies (Syriac, mîmrê), in addition to numerous letters and other works. A number of his works were translated into Armenian during the time of Nersēs Shnorhali (Catholicos, 1166-1173); see Mathews, “Jacob of Sarug, Homily on Good Friday and other Armenian Treasures: First Glances.” An update to this article is forthcoming in Hilkens, “The Armenian reception of Jacob of Sarug and his writings”. For the text and an English translation of Jacob’s Homily on Good Friday, which is traditionally read at Armenian services on that day, see Mathews, Jacob of Sarug’s Additional Homilies on Good Friday. 23. Justinian was Roman Emperor from 527 to 565.

Մարերի Լ Յունիսի Զ

Վարք երանելոյն Եւսիւքիոսի անապատականի 1.

Այս երջանիկ հայրս մեր Եւսիւքիոս էր ի քաղաքէն Ադրիանուպօլսի, այր բարեմիտ, հեզ եւ խոնարհ: Եւ խորհեցաւ միայն առանձինն բնակել եւ ծառայել Տեառն. եւ գնաց ի սահմանս Արդասոնի, ի լեառն Մանոսի. եւ յորժամ մերձ եղեւ ի լեառն դեւք որ ի լերինն էին, մտին յերկու մարդ ի Յովհաննէս եւ ի Ղարդոն, եւ եկին ընդ առաջ Եւսիւքիոսի, հարցին, ցնա. Ու՞ր երթաս հայր: Եւ նա ասէ ի լեառն յոր երթալոցն էր: Ասեն դեւքն ի բերանոյ երկուց արանցն. Այս տեղին գազանաց է տեղի, եւ բազում աւազակք բնակեալ են անդ: Ասէ Եւսիւքիոս. Ես չարագործ եմ, եւ պարտ է ինձ անդ մեռանել, եւ ի մահուանէ ընդէ՞ր փախչիմ: Ասեն դեւքն. Եթէ ի յաւազակացն չերկնչիս, ի գազանացն երկիր: Եւ առաջնորդեցին նմա յայլ լեառն որոյ անունն Մահինոս: 2. Եւ ապա ծանեաւ Եւսիւքիոս զխարդախութիւն դիւացն, եդ զձեռն ի վերայ արանցն եւ աղօթիւք հալածեաց զդեւսն: Եւ գնաց ի լեառն ուր յայտնեաց նմա Աստուած, եւ առեալ բահ ցանեաց ոսբն եւ տնկեաց բոյսս, եւ գնացին կաքաւք ուտել զբոյսսն եւ մեռան ի տեղւոջն եւ ի վաղիւն ետես Եւսիւքիոս զկաքաւսն մեռեալ ի պարտիզին, ասէ զուարթ երեսօք. Ընդէ՞ր ուտէք զվաստակս իմ, գնացէք աստի վայրի տեղւոջէս: Եւ առժամայն կենդանացան եւ թռան կաքաւքն, եւ այլ ոչ անցին ի տեղին յայն:

– 32 –

June 6 Marer 30 The Life of the blessed Hesychius, the anchorite 1.

2.

This blessed father of ours, Hesychius, was from the city of Adrianopolis.24 He was a man of good sense, gentle and humble. He determined to dwell solely by himself and to serve the Lord. So he went into the region of Ardason, to Mt. Manos. When he drew near to that mountain, demons that were on the mountain entered into two men, John and Hilarion, and they presented themselves to Hesychius and asked him, “Where are you going, father?” And he told them about the mountain where he was headed. The demons said through the mouths of those two men, “That place is a place of wild animals, and many bandits also live there.” Hesychius retorted, “I am an evildoer, so it is fitting that I should die there. And why should I flee from death? The demons responded, “If you have no fear of the bandits, be afraid of the wild animals!” Then they directed him to another mountain that was called Mt. Maiones. Hesychius immediately perceived the deception of the demons, put his hands upon those two men, and by his prayer he chased away those demons. Then he went off to the mountain that God had indicated to him, took a hoe, sowed lentil seeds, and planted some vegetables. Partridges came along to eat the vegetables but died on the spot. The next day Hesychius saw the dead partridges in his garden and said with a smile on his face, “Why do you eat what I have labored for? Go away now from my place of wilderness.” At that moment the partridges came back to life and flew off, and they never again passed through that place.

24. This Hesychius, known as ‘the Faster’, flourished in the eighth century. Other sources report he was born in Adrineia in Bithynia.

– 33 –

34 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ յետ ժամանակաց էջ ի լեռնէն եւ գնաց յայլ լեառն, մերձ յաղբիւր մի, եւ շինեաց անդ եկեղեցի յանուն սուրբ առաքելոյն Անդրէասայ: Եւ գնաց առ նա այր մի հանդերձ կնաւն եւ դստերաւն իւրոբ որ լլկէր ի դիւէ, եւ եդ ձեռս երանելին եւ առժամայն հալածեցաւ դեւն, եւ աղջիկն ողջացաւ, եւ ասէ. Ակն ունիմ ողորմութեանն Աստուծոյ, որ յետ մահուանն իմոյ վանք լինի տեղիս այս եւ եկեղեցի, եւ զամենայն դիւական գործակցութիւն հալածեն ի տեղւոջէն յայնմանէ: 4. Հանդիպեցաւ արջառոյ միոյ որոյ բեկեալ էր ոտքն եւ մէջքն, եւ արարեալ ի վերայ զնշան սրբոյ խաչին ողջացոյց զարջառն: 5. Եւ երեսուն աւուրբք յառաջ քան զվախճանն իւր ազգեցոյց նմա հրեշտակն, եւ ասէ ցամպն. Զկնի երեսուն աւուր դիր զդա ի հող: Եւ զարթուցեալ պատմեաց եղբարցն վասն թաղման իւրոյ, եւ օրհնեաց զնոսա: Եւ ի մէջ գիշերին ծագեաց ի վերայ նորա լոյս առաւել քան զարեգակն, եւ մինչդեռ օրհնութիւնն ի բերանն էր աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յունիսի Զ, եւ եդաւ ի քարեղէն տապան: 6. Իսկ յետոյ յաւուրս բարեպաշտ թագաւորին Կոստանդեայ եւ Երինեա, սրբասնեալ մետրապօլիտն Ամասիոյ Թէոփիլաքտոս, փոխադրեաց զնշխարսն եւ եդ յեկեղեցւոջ իւրում:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբուհեացն Շուշանայ եւ Սաւսանայ 7.

Սրբուհի կուսան կանայքն Շուշան եւ Սաւսոն քորք էին հարազատք ի քաղաքէն Տորոմենոյ, որ է ի Սիկիլիա կղզոջն, եւ անօրէն իշխանն Ելիդոս վասն զի զՔրիստոս ոչ ուրացան եւ Սկանանդրոսի կռոցն երկիր ոչ պագին, եւ զկուսութիւն իւրեանց անարատ պահեցին, ուժգին հարուածովք չարչարեցին զնոսա, եւ ապա սրով հատին զգլուխս նոցա Յունիսի Զ:

June 6 • 35 3.

4. 5.

6.

7.

Some time later, he came down from that mountain and went to another mountain, near to a spring. And he built there a church in the name of St. Andrew. A certain man came to him, along with his wife and his daughter who was tormented by a demon. This blessed one put his hands [on the girl] and the demon was immediately put to flight. The girl was healed, and [Hesychius] said, “I hope that, by the mercy of God, after my death this place will become a monastery and a church, and that they will expel all demonic activity from that place. [One day] he happened upon an ox whose feet and belly were deformed; he made the sign of the cross over it and he healed the ox. An angel announced to him his passing thirty days before [it happened], and said to a cloud, “After thirty days you will put him in the ground.” [Hesychius] woke up and recounted to his brothers concerning his burial. He then gave them his blessing. In the middle of the night a light shone upon him brighter than the sun, and while there was a blessing in his mouth he commended his spirit to God on the sixth of June, and he was laid in a stone tomb. Some time later, in the time of the pious emperor Constantine and Irene,25 Theophylactos, the holy metropolitan of Amasia, had his relics transferred and deposited in his church.

On this day is the martyrdom of the holy Sergia and Susanna The holy virgins, Sergia and Susanna26, were blood sisters from the city of Taormina, which was on the island of Sicily. The impious magistrate Elidos afflicted them with severe tortures because they did not renounce Christ and worship the idol of Skamandros27, and they preserved their virginity intact. Therefore, he had their heads cut off with a sword on the sixth of June.

25. Constantine VI was Byzantine Emperor from 780 to 797; his mother Irene exercised control over him as regent until 790, but she tried to maintain empirical control during the rest of her son’s rule. 26. Arm., Shushan and Sawsan. There is a long history of corruption with these names even in the Greek tradition. Bayan, Le Synaxaire Arménien, 11.537, and n.1, emends the Armenian on the basis of the Constantinopolitan Synaxarion , but I here follow the Life of Pankratios, from which this account is derived, 256-257, n.120, for what seem to have been the original forms of these names. 27. As the editor of the Life of Pankratios, 277, n.145, points out, the name Skandaros is not common in Byzantine hagiography, but it is not unknown; it is perhaps native to Sicily.

36 • Yaysmawurkʿ 8.

Յայսմ աւուր յիշատակ եօթն կուսանացն` Մարիամու. Մարթայի, Թեկղի եւ Եմէի, եւ այլոցն ընդ նոսա: Եւ ճգնութիւն սուրբ հօրն մերոյ Ատտալիոսի սքանչելագործի: 9. Յիշատակ է եւ սրբոց հարցն Սիսորայ միայնակեցի, եւ Մինասի, եւ Սեւերիանու, Սոփոնոսի, Աբբայ Պօղոսի, Դէոնի, Յոհաննեսի, Աթանասիոսի, վիսարիոնի եւ Իլարիոնի նորոյ:

June 6 • 37 8.

9.

On this day is the memorial of seven virgins Mariam, Martha, Thecla, Emei, and the others who were with them. And the asceticism of our holy father Attalios, the wonder-worker [is also celebrated on this day]. It is [also] the memorial of the holy fathers Sisora the solitary, Menas, Severianos, Sophonos, Abba Paulos, Deon, John, Athanasios, Bessarion and of Hilarion the neomartyr.

Մարգաց Ա Յունիսի Է

Վկայաբանութիւն Ողբիանոսի եպիսկոպոսի եւ աշակերտաց իւրոց 1.

Երանելի եւ սուրբ եպիսկոպոսն Ողբիանոս էր յաւուրս ամբարիշտ արքային Մաքսիմիանոսի: Եւ յաւուր միում Ագրիպինոս եւ Կղեմենդոս արբանեակք կռոցն զոհս մատուցանէին ի բագինս Իռայի աստուածուհւոյն իւրեանց. նեղէին եւ զերանելի եպիսկոպոսն Ողբիանոս խնկել աստուածոցն եւ զոհել: Եւ նա բազում բանիւք վարդապետութեամբ յաստուածային պատուիրանացն խրատ տայր նոցա ի բաց կալ ի սնոտի գործոցն իւրեանց: 2. Եւ նոքա բարկութեամբ շարժեցան, եւ շամփրօք զթիկունսն եւ զստամոքսն այրեցին. եւ յորժամ գիտացին եթէ ոչ է դառնալոց ազդեցին վասն նորա բդեշխին: Եւ նա առաքեաց զօրականս երիվարօք առ նա զի հաւանեցուսցեն զնա ուրանալ զՔրիստոս, եւ ամենեւին ոչ կարացին խախտել զնա ի հաւատոցն Քրիստոսի: 3. Եւ հրամանաւ բդեշխին մերկացուցին զՈղբիանոս եպիսկոպոսն եւ զաշակերտսն իւր, եւ բրօք զմարմինս նոցա հարին ուժգին, եւ ապա հրով այրեցին: Եւ բարի խոստովանութեամբ կատարեցան ի Քրիստոս Յունիսի Է:

Յայսմ աւուր վկայութիւն Թէոդորոսի կուսան քահանայի որդւոյ Գոհարինեայ 4.

Սուրբ քահանայն Թէոդորոս էր ի Սեբաստիոյ Հայոց, կուսան եւ սուրբ ի մանկութենէ, եւ կրօնաւորեալ անարատ վարուք: Եւ մատնեցին զնա անօրէն բռնաւորին Թուրքաց Ալի Բասանայ, որ էր յազգէն Դանշմանաց, գազանաբարոյ եւ արիւնահեղ, եւ մոլեալ ընդդէմ քրիստոնէից:

– 38 –

June 7 Margats‘ 1 The Martyrdom of the bishop Olbianus and his disciples 1.

2.

3.

The holy and blessed bishop Olbianus lived during the time of the impious emperor Maximinus. 28 One day Agrippinus and Clement, who were attendants on the idols, were offering sacrifices on the altar of Hera, their goddess. They also tried to coerce the blessed bishop Olbianus to light incense and to sacrifice to their gods. But he, with much instruction on the divine commandments, counseled them to repudiate their vain deeds. They, however, were overcome with anger and they burned him front and back on a spit. But when they perceived that he was not about to convert they reported him to the governor, who sent soldiers on horses in order to induce him to renounce Christ. However, they were completely unable to turn him away for his faith in Christ. The governor then commanded that they strip the bishop Olbianus and his disciples and beat their bodies violently with clubs, and then burn them in fire. Thus, with a good profession, they ended their lives on the seventh of June.

On this day is the martyrdom of Theodoros, the celibate priest, the son of Goharine 4.

The holy priest Theodoros was from Sebasteia in Armenia. He was celibate and holy from his birth and he lived an ascetical life with no blemish. He was denounced to the wicked ruler of the Turks, Ali Basan, who was from the tribe of the Danishmendids. He was vicious and bloodthirsty, and he raged violently against the Christians.

28.

Maximinus Daia was Roman emperor from 305 to 313.

– 39 –

40 • Yaysmawurkʿ 5.

6.

7.

8.

9.

10.

Եւ երթեալ ոմանք ասեն ցնա եթէ Թէոդորոս քահանայ ոմն անիծանէ զքեզ հանապազ, զի զհայր նորա եւ զազգականսն դու սպաներ, եւ անարգէ զօրէնսդիրն մեր զՄահմէտ եւ զօրէնս նորա: Եւ հրամայեաց ըմբռնել զնա եւ ածել զառաջեաւ: Եւ լուեալ Թէոդորոսի այլակերպեալ զինքն փախեաւ. եւ յետ երկուց ամաց կալան եւ ածին առաջի բռնաւորին: Եւ հրամայեաց արձակել ի կապանացն, եւ շողոքորթ եւ պատրիշ բանիւք կամէր խաբել զնա զի ուրասցի նա ի հաւատոցն Քրիստոսի, եւ լինիցի տաճկահաւատ: Եւ զի էր մանուկ տիօք եւ վայելուչ հասակաւ խոստանայր նմա պարգեւս եւ պատիւս եւ յաւագութիւն հասուցանել եթէ լսէ նմա, ապա թէ ոչ գանս եւ տանջանս եւ մահ: Ասէ սուրբն. Ես քրիստոնեայ եմ եւ պաշտեմ զհայր Աստուած եւ զորդի նորա Յիսուս Քրիստոս եւ զսուրբ Հոգին, զԵրրորդութիւնն կատարեալ մի աստուածութիւն, եւ զայլ կարգ եւ զկրօն ես ոչ խնդրեմ, եւ ոչ ընդունիմ: Եւ հրամայեաց բռնաւորն հարկանել զբերան նորա, եթէ Զիարդ իշխեցեր ասել եթէ Աստուած որդի ունի, մի է Աստուած: Այժմ հրամայեմ սպանանել զքեզ իբրեւ զհայրն քո եւ զազգականսն, զոր վասն այդր հաւատոյ սպանի: Ասէ Թէոդորոս. Ինձ այն մահ որ վասն Քրիստոսի կեանք է, երանի եթէ պատահէր: Ասէ բռնաւորն. Ես վաղվաղակի հասուցից զքեզ ցանկութեան քո: Եւ հրամայեաց դնել ի բանդի, եւ զոտս նորա պնդել ի կոճեղ: Եւ սուրբն սաղմոսէր ի տուէ եւ ի գիշերի: Եւ բռնաւորն յղէ առ նա զիմաստունս իւր եւ զերեւելի արս, զի թերեւս կարասցեն խախտել զնա, եւ տեսին զնա անպարտելի եւ յաղթող յամենայնի. եւ դարձեալ պատմեցին իշխանին, եւ նա հրամայեաց դահճացն սուսերամերկ քարշանօք տանել զնա ի տուն աղօթից իւրեանց: Եւ նա սաղմոսէր. Զգնացս ուղիղ արա ինձ Տէր: Եւ հասեալ ի դուռն ոչ կամէր մտանել ի ներքս. եւ ծեծէին զնա սուսերօք եւ բրօք, եւ նա անկեալ յերկիր անարգէր զտունն եւ զպաշտամունս նոցա, եւ չարչարեալ զնա ուժգին արկին ի բանդ: Եւ լուեալ տէր Գրիգոր գրեաց առ նա քաջութիւնս եւ յօժարութեամբ մեռանել վասն Քրիստոսի:

June 7 • 41 5.

There were some who came to him and said to him, “A certain priest, Theodoros, curses you continuously, for you killed his father and his relatives. He also contemns our lawgiver, Muhammed, and his laws.” So he commanded them to seize and to bring [Theodoros] into his presence. 6. When Theodoros heard of this he disguised himself and took flight. Two years later they seized him and brought him before the tyrant. And he commanded that they remove [Theodoros] from his chains, as he wished to entice him, by his seductively flattering words, into renouncing his faith in Christ and becoming a believer in Islam. And because he was still the age of a young man and of becoming stature, he promised to bestow upon him gifts, honors and position if he would listen to him, but if not then [he would receive] only beatings, tortures and death. 7. The holy one retorted, “I am a Christian, and I worship God the Father, His Son Jesus Christ and the Holy Spirit, a perfect Trinity, One Divinity. And I neither seek nor accept any other creed or religion.” 8. Then the tyrant gave the command to slap him in the mouth [saying], “How can you be so rash as to say that God has a son? God is one. Now I give the command that you be put to death like your father and your kinsmen whom I had put to death on account of their faith.” 9. Theodoros responded, “For me, such a death on behalf of Christ is life.” The tyrant retorted, “I will bring you quickly to your desire.” And he commanded that they throw him into prison, and to bind his feet to a tree trunk. But the holy one sang psalms all that day and night. 10. The tyrant then had him sent to his eminent wise men, so that they might perhaps be able to refute him, but they saw that he was invincible and victorious on all fronts. These [wise men] returned and informed the magistrate, and he commanded the executioners to drag him into their house of worship by the unsheathed sword. [Theodoros] then invoked the psalm verse, “Make straight my path, O Lord.” (Psalm 27:11) They arrived at the door but he refused to enter, so they began to beat him with swords and clubs. He then fell to the ground and cursed the house and its ministers. They tortured him severely and threw him back into prison. When Tēr Grigor29 heard of this, he wrote to [Theodoros] to die courageously and willingly on behalf of Christ.

29. It is not clear who this Tēr Grigor was –he just intrudes into the text here–, but it is likely, on chronological grounds, to be Tēr Grigor III Pahlavuni, who was Catholicos from 1113 to 1166. The Danishmendids flourished in the XI-XII centuries, and Theodoros died in 1156, while Grigor III was catholicos.

42 • Yaysmawurkʿ 11.

Եւ հրամայեաց բռնաւորն ածել առաջի իւր, եւ ետ նմա երիվարս ոսկեկազմ, եւ ոսկի եւ արծաթ, եւ խոստանայր նմա մեծ իշխանութիւն: Եւ նա ոչինչ համարեցաւ զայն ամենայն: Եւ ետ զնա ի դատաւորն Թաւտաւս, որ էր յառաջ քրիստոնեայ եւ յետոյ տաճկացաւ. եւ նա ջանաց բազում բանիւք, եւ ոչ կարաց խախտել զնա, այլ մանաւանդ նախատէր զնա ուրացող անուանելով, եւ թքանէր յերեսն: Եւ գնացեալ առ բռնաւորն չարախօսեաց զսրբոյն եթէ բազում հայհոյութիւնս առնէ: Եւ հրամայեաց սրով սպանանել զնա ի մէջ Սեբաստիոյ: 12. Եւ անօրէն դահիճքն ընկեցին զնա յերկիր, եւ ոտիւք հարկանէին մինչեւ քակտեցան յօդք նորա, եւ ապա յերիս մասունս կտրատեցին սրով: Եւ այնպէս թաւալեալ յարիւն իւր աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յունիսի Է: 13. Իսկ իշխան մի քրիստոնեայ Սարգիս անուն խնդրեաց ի բռնաւորէն զնշխարս սրբոյ վկային Թէոդորոսի, եւ բարձեալ տարաւ ի սուրբ Նշանն ի վանսն որ կայ ի վերայ Սեբաստիոյ, եւ անդ թաղեաց պատուով:

June 7 • 43 11.

The tyrant then ordered that they bring him into his presence, and he offered [Theodoros] horses with gold livery, silver and gold, and promised him high political office. But he would have absolutely none of these things. He then handed him over to the judge Thautos, who had previously been a Christian but had later become a Muslim. He endeavored with long speeches, but he was unable to convert him. Rather, [Theodoros] reproached him, called him an apostate and spit on his face. [Thautos] then returned to the tyrant and he accused [Theodoros] of saying many blasphemous things. So it was commanded that [Theodoros] be put to death by the sword in Sebasteia. 12. Then those wicked executioners threw [Theodoros] onto the ground and began to kick him with their feet until his joints were completely dissevered. Then they cut him up with a sword into three pieces. In this manner, wallowing in his own blood, he commended his spirit to God on the seventh of June. 13. Then a certain Christian prince named Sargis demanded from that tyrant the remains of the holy martyr Theodoros. And he took them up and brought them to the Monastery of the Holy Cross, which is situated above Sebasteia, and he buried them there with honor.

Մարգաց Բ Յունիսի Ը

Վկայաբանութիւն մեծ եւ փառաւորեալ վկային Քրիստոսի Թէոդորոսի ստրատելատին, ոչ որոյ տօնն յաղուհացն է, այլ ազգականի նորա 1.

Մեծ եւ փառաւորեալ վկայն Քրիստոսի Թէոդորոս ծնեալ էր յԵւքայիտայ, եւ բնակէր ի քաղաքին յԵրակլիա յաւուրս անօրէն արքային Լիկիանոսի, երիտասարդ հասակաւ եւ յոյժ գեղեցիկ տեսլեամբ եւ ամենիմաստ հանճարով, եւ հմուտ աստուածային գրոց, եւ էր բարեկամ եւ սիրելի թագաւորաց: 2. Ազդեցուցին ոմանք վասն նորա եթէ քրիստոնեայ է: Եւ առաքեաց թագաւորն ի Նիկոմիդացւոց քաղաքէն զօրագլուխ զօրականօք յԵրակլիա զի տարցեն զԹէոդորոս առ թագաւորն: Եւ յորժամ գնացին առ նա ասեն. Եկեսջիր առ ինքնակալ թագաւորն, քանզի յոյժ ցանկայ տեսանել զքեզ եւ վայելել ի սիրոյ քումէ: Իսկ սուրբն Թէոդորոս խաբեաց զնոսա բանիւք, եւ նոքա ոչ իմացան, տուեալ նոցա պարգեւս եւ թուղթս առ թագաւորն յղարկեաց, եւ խոստացաւ նոցա կաշառս տալ եթէ տարցեն զթագաւորն յԵրակլիա մեծագոյն աստուածովքն իւրովք: 3. Եւ յորժամ դարձան առ թագաւորն ետուն զթուղթն եւ առեալ ընթերցաւ. եւ նոքա պատմեցին նմա վասն Թէոդորոսի հանճարեղ իմաստութեանն եւ զբարի բնութենէն: Եւ ասեն եթէ Պարտ է քեզ աշխատել եւ երթալ առ նա, մանաւանդ եթէ ունիցիս զկնի քո յոսկի աստուածոց քոց, ամենայն բնակիչք երկրին այնմիկ երկիր պագցեն եւ զոհս մատուսցեն:

– 44 –

June 8 Margats‘ 2 The Martyrdom of the great and glorious martyr for Christ, Theodoros Stratelates, not the one whose feast falls in Lent but his kinsman30 1.

2.

3.

The great and glorious martyr for Christ, Theodoros, was born in Euchaita, and dwelt in the city of Heracleia in the days of the wicked emperor Licinius. He was young in age, very appealing in appearance, intelligent and wise, learned in the divine scriptures, and he was a friend and companion of kings. Certain ones made it known that he was a Christian. The emperor sent from the city of Nicomedia his chief military officer along with soldiers to Heracleia to bring Theodoros back to the emperor. When they came to him they said, “Come to the emperor and monarch, for he very much desires to see you and to have the pleasure of your friendship.” But the holy Theodoros tricked them by his words, which they did not understand, into giving them gifts and a letter for the emperor. He then sent them off, and he promised to give them money if they would bring the emperor to Heracleia along with the greatest of his gods. When they returned to the emperor they gave him the letter, which he took and read. They then informed him about the wise intelligence of Theodoros and about his good nature. And they said, “It is right that you make the effort and go to him, especially if you were to bring with you your golden gods. All the inhabitants of that land will worship them and make sacrifices to them.”

30.

For this other Theodoros, see the following entry and notes ad loc.

– 45 –

46 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

8.

Իսկ թագաւորն խաբեցաւ ի բանս նոցա եւ գնաց բազում զօրօք յԵրակլիա: Եւ յայնմ գիշերի ի տեսլեան ետես սուրբն Թէոդորոս զի ձեղունք տանն յորում ննջէր վերացան, եւ կայծակունք իջանէին յերկնից ի վերայ նորա. եւ լուաւ ձայն որ ասէր. Զօրացիր Թէոդորէ զի ես ընդ քեզ եմ: Եւ զարթուցեալ մեկնեաց զերազն եւ ասէ. Հաճոյ է Աստուծոյ մարտիւրոսանալ ինձ. եւ յոյժ ուրախ եղեւ: Եւ յորժամ գիտաց զթագաւորն եթէ մերձեցաւ, մտեալ ի սենեակն իւր ելաց դառնապէս եւ ասէ. Ճանապարհակից լեր ինձ Քրիստոս յընթացս ասպարիսին որ վասն քո անուանդ երթալոց եմ: Եւ յարուցեալ լուաց զերեսս իւր, եւ զգեցաւ բեհեզս, եւ հեծեալ յոսկիակազմ երիվար եւ ընդ այլ բազում ծառայս իւր գնաց ընդ առաջ թագաւորին, եւ ըստ արժանեաց մեծաւ փառօք եւ խոնարհութեամբ ետ զողջոյնն եւ ասէ. Ողջոյն քեզ հզօր եւ յԱստուծոյ ինքնակալ թագաւոր: Եւ նա մեծ գթով համբուրեաց զնա եւ ասէ. Ողջոյն եւ քեզ արեգակնատեսիլ թագագլուխ, պարտ է քեզ ընդ իս թագաւորել: Եւ մտեալ ի քաղաքն նստաւ թագաւորն, եւ հրամայեաց եւ նմա նստել. եւ յոյժ գովեաց թագաւորն զքաղաքն եւ զքաղաքացիսն. եւ ասէ ցԹէոդորոս. Ածի զփառաւորագոյն աստուածսն մեր, յարուցեալ երկիր պագ եւ զոհեա նոցա: Ասէ Թէոդորոս. Տուր ցիս զփառաւորագոյն աստուածսն զի տարայց ի սենեակն իմ եւ խնկեցից եւ զոգս մատուցից եւ անոյշ իւղօք օծից, եւ ապա առաջի քո զնոյնն արարից: Եւ թագաւորն հաւատաց նմա եւ ետ ի նա զկուռսն ոսկեղէնս եւ արծաթեղէնս: Եւ ի հասարակ գիշերոյն յարուցեալ խորտակեաց մանր զկուռսն եւ բաշխեաց աղքատաց: Եւ յետ երկուց աւուրց կոչեաց թագաւորն զԹէոդորոս եւ ասէ. Որպէս ազնուական եւ փառաւոր եւ պատուեալ ի թագաւորացն որ յառաջ քան զիս էին, ցոյց ինձ զյօժարութեամբ սէր քո յաստուածսն մեր առաջի ամենայն ժողովրդեանս եւ զոհս մատո, զի եւ սոքա ամենեքեան տեսանելով զքեզ մեծաւ ուրախութեամբ զնոյն արասցեն:

June 8 • 47 4.

5.

6.

7.

8.

The emperor was seduced by their words and, with many soldiers, he went to Heracleia. That night, the holy Theodoros saw in a vision that the roof of the house in which he was staying was being raised up and lightning was coming down from heaven upon him. A voice was heard that said, “Be of good courage, Theodoros, for I am with you.”31 When he woke up he interpreted the dream and said, “It is pleasing to God that I be martyred.” And he was filled with much joy. When he learned that the emperor was drawing near, he went into his room, wept profusely and said, “Be my companion, O Christ, upon this path of confrontation on which I am embarking for the sake of Your name.” Rising up, he washed his face, put on his muslin garments, mounted his horse with its gold livery and, along with many of his servants, he went out to meet the emperor. And he greeted [the emperor] according to his stature, with great honor and humility, and said, “Welcome, O mighty one, who by [the will of] God is monarch and emperor.” And he, with great compassion, embraced him and responded, “Greetings to you as well, you who wear a crown and shine like the sun, it is fitting that you should reign at my side.” The emperor then entered into the city and took his seat. He commanded that [Theodoros] also be seated. The emperor then offered great praise to the city and to its inhabitants, and he said to Theodoros, “I have brought our most glorious gods. Rise up, worship them and offer a sacrifice to them.” Theodoros responded, “Give me these most glorious gods that I might bring them to my room, light incense before them, offer them sacrifices and anoint them with sweet oils. Afterwards, I will do the same in your presence.” The emperor believed him and gave to him the gold and silver idols. Then in the middle of the night [Theodoros] rose up, smashed the idols into pieces and distributed the [pieces] to the poor. Two days later, the emperor summoned Theodoros and said, “As they have been noble, glorious and honored by those emperors who have gone before me, show me willingly your love for our gods before all the people and offer them sacrifices, so that all of them, upon seeing you may, with great joy, do the same.”

31.

Cf. Deuteronomy 31:23, Joshua 1:9, Haggai 2:4.

48 • Yaysmawurkʿ 9.

10.

11.

12.

13.

14.

Եւ մի ոմն յառաջակայիցն որոյ անուն էր Մաքսենտիոս ասէ ցթագաւորն. Մի խաբիր, ով թագաւոր, ի բանից դորա, վասն զի տեսի յեռանդեան գիշերին զոսկի գլուխն մեծի աստուածուհւոյն Արտեմեայ զի ունէր ի ձեռին իւրում աղքատ ոմն եւ խնդայր: Եւ լուեալ թագաւորին ի մեծի զարմացման եղեալ: Ասէ Թէոդորոս. Քրիստոսին իմոյ զօրութիւնն զի ճշմարիտ է զոր Մաքսենտիոս ասաց, եւ ես զոր ինչ արարի բարիոք արարի. եթէ աստուածք քո իւրեանց օգնել ոչ կարեն, քեզ ո՞րպէս կարասցեն օգնել: Եւ թագաւորն այլագունեաց, եւ յոգւոց հանեալ ասէ. Վայ ինձ զի խաբեցայ ես եւ ծաղր եղէ. արդ զինչ ասացից կամ զինչ գործեցից ոչ գիտեմ, զի նախատինք եղէ գաւառիս եւ քաղաքիս եւ քաղաքացեացս. զի ես թագաւոր եմ հզօր եւ այսչափ զօրօք եկի յոտս անօրինիս այսմիկ, եւ կորուսի զբարեյաղթ աստուածսն իմ: Ասէ Թէոդորոս. Ով թագաւոր, ոչ սակաւ բանս հայհոյութեան խօսեցար, եւ ես օրհնաբանեմ զԱստուած, դու պաշտես զմեռեալ կուռս, եւ ես պաշտեմ զԱստուած կենդանի: Եւ այլ բազում բանիւք յանդիմանեաց զյիմարութիւն կռապաշտիցն զի որպէս էշք եւ ջորիք անիմասաք իցեն: Եւ բարկութեամբ լցեալ Լիկինիոս հրամայեաց մերկացուցանել զնա եւ տարածել զձեռսն, եւ հարին զնա արջառաջլօք զթիկունսն եւ զլանջսն համարով երեք հարիւր, եւ զորովայնն յիսուն. եւ կապարեայ կռանաւ գան հարին յետոյ զպարանոցն անխնայաբար եւ զմնացեալ մարմինն երկաթի քերչօք քերեցին, եւ ապա հրով այրեցին զխոցս վերացն եւ արկին ի բանդ: Եւ յետ աւուրց հանին ի բանդէն եւ բեւեռեցին ի խաչափայտին, եւ տարան մանկունս եւ նետս յերեսսն ձգէին եւ հարկանէին զաչսն, եւ զծածուկ անդամն սրով հատին: Եւ ես Աբգարոս, ծառայ եւ դպիր սրբոյն Թէոդորոսի, հրամանաւ տեառն իմոյ զամենայն մի ըստ միոջէ գրեցի, եւ յորժամ տեսի զայնչափ տանջանսն տեառն իմոյ ի բաց ընկեցի զկաղամարն եւ զքարտէզսն եւ ողբայի առ ոտս նորա: Եւ ասէ ցիս նուաղ ձայնիւ. Ով Աբգար, մի հեղգար ի գործոյդ քումմէ, գրեա եւ զառաջիկայ նեղութիւնս, եւ անսա առ իս զի եւ զկատարումն իմ գրեսցես:

June 8 • 49 9.

10.

11.

12.

13.

14.

One of his assistants, whose name was Maxentius, said to the emperor, “Do not be deceived, O emperor, by his words for last night I saw the golden head of the goddess Artemis. A certain poor person was holding it in his hand, and he was jubilant.” When the emperor heard this he was quite bewildered. Theodoros retorted, “By the power of my Christ, what Maxentius said is true. And as for what I have done, it is good that I did it. For if your gods are unable to help themselves, how are they able to help you?” The emperor turned red in his rage and, all out of spirits, said, “Woe to me for I have been deceived and have become an object of ridicule. Now I have no idea what I might say or what I might do, for I am so dishonored in this region, in this city and among its citizens. For I am the mighty emperor, and with so many soldiers have I come to the feet of this impious man, only to lose my victorious gods.” Theodoros responded, “O emperor, you have uttered not a few words of blasphemy, whereas I give blessing to God. You serve inanimate idols while I serve the living God!” And with many other such declarations he exposed the folly of worshipping idols, that they lack intelligence just like donkeys and mules. Filled with rage, Licinius commanded that they strip [Theodoros] and hold him with his hands extended. They then gave him three hundred lashes on his back and across his chest with whips, and fifty more to his belly. Then, with a lead hammer, they came and pounded his neck with absolutely no compassion, while they raked the rest of his body with iron hooks. And then they burned his wounds and sores with fire and cast him into prison. Some days later they brought him out from prison and nailed him onto a wooden cross. They brought along some young soldiers who shot arrows at his face, continuously striking him in the eyes and, with a sword, they cut off his private parts. And I, Abgar, servant and scribe of this holy Theodoros, at the command of my master, have written down all of these things in precise detail. But when I saw the number of tortures that my master [endured] I cast away my paper and ink, and I burst into tears at his feet. And he said to me in his weakened voice, “O Abgar, do not now become a slaggard about your task, write about my present sufferings; submit to me in this so that you will also write about my death.”

50 • Yaysmawurkʿ 15.

Եւ զաչսն համբարձեալ յերկինս ասէ. Տէր, Աստուած իմ, ասացեր ցիս յառաջագոյն եթէ ոչ թողից զքեզ, եւ արդ ընդէ՞ր հեռացար յինէն եւ վայրենի գազանքս գիշատեցին զիս վասն քո: Ելին արտաքս բիբք աչաց իմոց, մարմինս իմ ի հրոյ հալեցաւ, ատամունք իմ յերկիր անկան, եւ երեսք իմ աննման մարդոյ եղեն, անձն իմ տագնապեցաւ յահէ խաչիս: Յիշեա զիս Տէր զի վասն քո այսմ ամենայնի համբերեցի եւ ի հուր եւ ի սուր մաշեցայ: Ընկալ վաղվաղակի զհոգի իմ եւ հանգո որպէս հաճոյ է քեզ: Եւ զայս ասացեալ լռեաց, քանզի յոյժ խողխողեալ էր ամենայն մարմինն: Եւ կարծեաց Լիկինիոս եթէ մեռաւ, եթող բեւեռեալ ի խաչին զօրն եւ զգիշերն: 16. Եւ յառաջին պահու գիշերոյն առաքեցաւ հրեշտակ Տեառն եւ ելոյծ զնա ի խաչէն, եւ ողջացոյց զամենայն զվէրս նորա, եւ ողջունեալ զնա ասէ. Ուրախ լեր եւ զօրացիր շնորհիւ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եւ Տէր ընդ քեզ է. ընդէ՞ր ասացեր եթէ հեռացար յինէն: Կատարեա զընթացս ճգնութեան քո, եւ երթիցես առ Յիսուս Քրիստոս Աստուածն մեր, եւ ընկալցիս զանապական պսակն: Եւ սուրբն Թէոդորոս տեսեալ զինքն ամենեւին ողջացեալ գոհացաւ զԱստուծոյ, եւ սկսաւ պաշտել զսաղմոսն. Բարձր առնեմ զքեզ Աստուած իմ եւ թագաւոր իմ: 17. Եւ ընդ առաւօտն առաքեաց թագաւորն երկու հազարապետս զԱնտիոքոս եւ զՊատրիկիոս եւ ասէ. Երթայք իջուցէք զշարամեռ մարմինն խաբողին Թէոդորոսի, եւ բերէք առ իս, զի եղից ի կապարեայ տապան եւ ընկեցից ի խորս ծովուն վասն քրիստոնէիցն: Եւ յորժամ գնացին զօրագլուխքն, տեսին զխաչն դատարկ: Ասէ Անտիոքոս ցՊատրիկիոս. Ճշմարիտ է զոր ասեն քրիստոնեայք եթէ Քրիստոս յարեաւ ի մեռելոց. այժմ եւ զսա այսօր յարոյց ի մեռելոց: Եւ Պատրիկիոս երթեալ ի խաչն տեսանէ զսուրբն Թէոդորոս նստեալ ողջ մարմնով եւ պատմէր զմեզամեզ սքանչելիսն Աստուծոյ: Եւ աղաղակեաց ձայնիւ մեծաւ եւ ասէ. Մեծ է Աստուածն քրիստոնէից: Եւ երթեալ առ սուրբն ասեն. Եւ մեք քրիստոնեայք եղաք: Հաւատացին եւ այլք ընդ նոսա ի զօրականացն ութսուն եւ երկու:

June 8 • 51 15.

And lifting his eyes up to heaven he said, “O Lord, my God, You had told me before, ‘I will never abandon you.’ But why do You now distance Yourself from me, and why do these wild beasts devour me on account of You? The pupils have come out from my eyes, my flesh has been consumed in fire, my teeth have fallen out onto the ground, my face has become unlike that of a human, and my soul has despaired out of fear of the cross. Remember me, O Lord, that it is on Your behalf that I have endured all this, that I have been worn out by both fire and sword. Receive my soul immediately and give me rest as is pleasing to You.” After he said this, he became silent for his entire body had been extremely battered. Licinius thought that he had died, but he left him nailed to the cross all day and night. 16. In the early part of the night an angel of the Lord was sent and he took [Theodoros] down from the cross, and he healed all his wounds. He greeted him and said, “Be of good cheer and take courage by the grace of our Lord Jesus Christ, for the Lord is with you. Why do you say, ‘You are far from me’? Complete the course of your asceticism, go to Jesus Christ, our God, and receive an imperishable crown.” And the holy Theodoros, seeing that he was completely healed, gave praise to God, and he began by reciting the psalm [that begins], “I exalt You, my God and my King.” (Psalm 145:1) 17. In the morning, the emperor sent two chiliarchs, Antiochus and Patricius, and said, “Go and take down the corpse of that liar Theodoros who suffered such a humiliating death. Bring it to me so that I might put it into an ark of lead and throw it into the depth of the sea for the sake of the Christians.” But when the soldiers arrived there they saw that the cross was empty. Antiochus said to Patricius, “It is true what the Christians say, that Christ has risen from the dead. Today, He has also raised up [Theodoros] from the dead.” Patricius then went to the cross and he saw the holy Theodoros who was sitting there, his body healed, and recounting the great miracles of God. So then he cried out in a loud voice and said, “Great is the God of the Christians!” The [chiliarchs then] both went to the holy one and said, “We too have become Christians.” They came to believe, as did eighty-two other soldiers who were with them.

52 • Yaysmawurkʿ 18.

Եւ լուեալ թագաւորին առաքեաց զբդեաշխն Կեստոն երեք հարիւր զօրականօք զի սպանցեն զնոսա: Եւ յորժամ գնացին եւ տեսին զսքանչելիսն հաւատացին եւ նոքա ի Քրիստոս. եւ ժողովեցան անդ բազմութիւն արանց եւ կանանց եւ աղաղակեցին. Միայն Աստուածն է քրիստոնէից Աստուած, եւ այլ ոչ գոյ ոք Աստուած: Եւ եղեւ յամբոխն խռովութիւն եւ ժխոր եւ աղաղակ, եւ ասեն ցմիմեանս. Քարկոծեսցուք զԼիկինիոս, մեր ոչ գոյ այլ Աստուած բայց միայն նա զոր քարոզէ Թէոդորոս, եւ եղեւ բազում արեանց հեղմունք ի ժողովուրդն: Եւ մի ոմն ընթացեալ սուսերաւ, որոյ անուն էր Լէանդրոս, ի վերայ սրբոյն Թէոդորոսի զի սպանցէ զնա, եւ հանդիպեցաւ բդեաշխն եւ կորզեաց զսուրն ի ձեռանէն եւ սպան զԼէանդրոս: Եւ միւս ոմն այլ որոյ անուն էր Մերպաս ելեալ ի մէջ ամբոխին սպան զբդեաշխն: 19. Եւ մտեալ ի մէջ ամբոխին սուրբն Թէոդորոս աղաչանօք եւ ողոքանօք հազիւ կարաց խաղաղացուցանել զխռովութիւն ժողովրդեանն. եւ յորժամ անցանէր սուրբն ամբոխիւ մերձ ի բանդն աղաղակեցին ամենայն արգելեալքն ի բանդն. Ողորմեաց մեզ ծառայ Աստուծոյ բարձրելոյ: Եւ սուրբն բանիւ միայն ելոյծ զկապանսն բանտին, եւ բացաւ դուռն, եւ կապեալքն ելին ամենեքեան: Եւ ասէ ցնոսա. Երթայք խաղաղութեամբ եւ աղօթիւք յիշեսջիք զիս ի Քրիստոս: Եւ բազում հիւանդք եւ ախտաժէտք եւ այսահարք բժշկեցան ի ձեռն Թէոդորոսի: 20. Եւ տեսեալ Լիկինիոսի եթէ ամենայն ժողովուրդն ուրացան զկուռսն եւ հաւատացին ի Քրիստոս առաքեաց զօրականս եւ գաղտ յամբոխէն հատին զգլուխ սրբոյն Թէոդորոսի ի Յունիսի Ը: Եւ որպէս յառաջագոյն պատուիրեաց Աբգարու ծառայի իւրոյ առեալ զմարմինն տարաւ ի հայրենի ժառանգութիւնս նորա յԵւխայիտա, մոմեղինօք եւ խնկօք եւ օրհնութեամբ: Եւ այնչափ նշանք լինին ի տապանէն զի յամենայն ազգաց հաւատով ընթանան եւ լուսաւորին հոգւով եւ մարմնով, եւ ամենեքեան փառաւորեն զսուրբ Երրորդութիւն յաւիտեանս:

June 8 • 53 18.

When the emperor heard this, he sent his governor Ceston with three hundred soldiers in order to kill them. But when they went and saw the miracles, these too came to believe in Christ. Then a multitude of men and women gathered together and cried out, “The God of the Christians is the only God, and there is no other God.” And there arose among the crowd some loud and deafening dissension, and they said to one another, “Let us stone Licinius. For us there is no other God except that One Whom Theodoros preaches, and there has been much shedding of blood among the people.” And a certain one whose name was Leandros, rushed in with his sword toward the holy Theodoros so that he might kill him, but the governor confronted him, wrested the sword from his hand and killed Leandros. Then someone else, whose name was Merpas, came into the middle of the crowd and killed the governor. 19. The holy Theodoros entered into the middle of that crowd and by his prayers and his entreaties was able to calm down the revolt of the people. And when the holy one, along with the crowd, passed by the prison, all those who were locked up inside the prison cried out, “Have mercy on us, O servant of the Most High God!” And the holy one, by a mere word, loosed all the chains of the prison, the gate opened, and all those who were locked up came out. And [Theodoros] said to them, “Go in peace and, in your prayers, remember me to Christ.” And many sick and infirm, as well as those possessed by demons, were healed by the power of Theodoros. 20. When Licinius saw that all the people had renounced the idols and come to believe in Christ, he sent soldiers and, unknown to the crowd, had the head of the holy Theodoros cut off on the eighth of June. And as he had previously commanded him Abgar, the servant of [Theodoros], took up the body and brought it back to Euchaita, his paternal heritage, with candles and incense and canticles. And so many miracles took place at his tomb that people from every nation hastened there with faith and were enlightened in soul and in body, and they all gave glory to the holy Trinity forever.

54 • Yaysmawurkʿ Վասն վիշապին զոր եսպան սուրբն Թէոդորոս սրոյ է տօնն յաղուհացսն 21.

Նախ քան զմարտիւրոսանալ սրբոյն Թէոդորոսի հեծեալ յերիվարն երթայր յԵւքատիոյ յԵրապօլիս, եւ ի ճանապարհին ի հասարակ աւուրն տօթացաւ ի խորշակէն եւ ետես տեղի մի ծաղկաւէտ եւ ծառս, էջ եւ զերիվարն կապեաց ընդ ծառովն, եւ ինքն եդեալ զգլուխն ննջէր: Եւ կին մի բարեպաշտ ընթացեալ զարթոյց զնա եւ ասէ. Արի, եղբայր, առ զերիվարդ եւ երթ ի տեղւոջէղ զի վիշապ հզօր բունեալ է մերձ ի տեղիս յայս, եւ յորժամ ելանէ դողացուցանէ զվայրս, եւ զվէմս թաւալէ, եւ աչքն որպէս զհուր փայլեն, եւ եթէ մարդ եւ եթէ անասուն հանդիպի կլանէ, եւ ոչ կարացին բազում զօրաւորք սպանանել զնա: 22. Եւ յորժամ լուաւ քաջ զօրավարն Քրիստոսի Թէոդորոս, ասէ ցկինն. Ով պատուական մայր, երթ դու հեռագոյն ի տեղւոջէղ եւ աղօթեա վասն իմ, եւ տեսցես զզօրութիւնն Աստուծոյ: Եւ յորժամ հեռացաւ կինն սակաւ մի, անկաւ սուրբն Թէոդորոս ի վերայ երեսաց իւրոց, աղօթեաց առ Աստուած եւ ասէ. Աստուած քրիստոնէից եւ օգնական լուսացելոց ի քէզ, օգնեա ինձ ի ժամուս յայսմիկ, եւ տուր ինձ զօրութիւն ըննդէմ երեւելի եւ ապականիչ վիշապիս, եւ մի յամեր գալ առ իս որպէս յայլ պատերազմունս արագ հասանէիր եւ տայիր ինձ զօրութիւն յաղթութեան: Եւ դարձաւ յերիվարն եւ որպէս ընդ մարդոյ խօսեցաւ եւ ասէ. Գիտեմ որ եւ անասնոց տայ Աստուած զօրութիւն, եւ դու զօրացիր անուամբն Աստուծոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւ յաղթեսցուք անյաղթելի թշնամւոյս: Եւ արարեալ զնշան սրբոյ խաչին յանձն իւր եւ ի վերայ երիվարին եւ հեծաւ, եւ երթայր տեսանել թէ յոր տեղւոջ իցէ բունեալ վիշապն: Եւ յորժամ ետես աղաղակեաց մեծաւ բարբառով. Քեզ հրամայեմ ով չար վիշապ, յանուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի խաչեցելոյն վասն ազգի մարդկան, ել ի դարանէ քումմէ եւ եկեսջիր առ իս: Եւ առժամայն ելեալ վիշապն յայրէն մռնչելով, եւ երեք կանգնաչափ բարձր ունելով զգլուխն, եւ այլ անձն սողալով հերձէր զգետին եւ զքարինս փշրէր, եւ բացեալ զբերանն հուր ցոլայր յաչացն:

June 8 • 55 Concerning the dragon that the holy Theodoros, whose feast day is in Lent, killed 21.

Before the holy Theodoros was martyred, he went mounted on a horse to Euchaita, in Hieropolis.32 He was on his way when, at midday, he was overcome by the excessive heat. But he saw a place that was luxuriant with plants and trees. He got down from his horse, lay down at the base of a tree, set his head down and fell asleep. A certain pious woman quickly woke him and said, “Rise, my brother, take your horse and go from here for there is a mighty dragon that has made his lair near to this place. When he comes out he causes all the wild animals to tremble, and the stones to fly all over. And his eyes flash like fire. If he comes across either man or beast he devours it. Numerous mighty men have been unable to kill it.” 22. When Theodoros, the brave soldier of Christ, heard this he said to the woman, “O honorable mother, go far away from this place and pray on my behalf. You will then see the power of God.” When the woman had gone some distance away, the holy Theodoros fell down upon his face, prayed to God and said, “O God of the Christians, and helper of those who hope in You, help me now in this hour, and grant me power over this infamous and devastating dragon. Do not delay in coming to me just as in other contests when You came quickly and granted me sufficient power for victory.” He then went back to his horse and spoke to it as if it were a man, saying, “I know that God gives power even to beasts, so you too take courage in the name of God, Jesus Christ, and you will gain the victory over this invincible enemy.” He made the sign of the holy cross on himself and on his horse. He then mounted his horse and went to see where the dragon had set up his lair. When he discovered it, he cried out in a loud voice, “I command you, O evil dragon, in the name of our Lord Jesus Christ who was crucified for the race of mankind, to come out from your hiding-place and come to me. Immediately the dragon came out from his cave roaring, and raising his head three cubits in height. Then, he began to crawl around, split open the ground and pulverize stones. Whenever he opened his mouth, fire would flash forth from his eyes. 32. The Yaysmawurk‘ here clearly distinguishes this Theodoros from the previous one who is also celebrated on this same day. The former can be identified, by reason of his title “the great martyr”, with the Theodoros whose feast is celebrated on February 17; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—February, 110-119. This second Theodoros celebrated here can also be identified with the great martyr by reason of his feast being celebrated “in Lent”. In addition, by the fact that they were both from Euchaita, as well as for other reasons, many modern scholars tend to consider these two martyrs to have been originally a single person.

56 • Yaysmawurkʿ 23.

Եւ սուրբն Թէոդորոս վազեաց երիվարաւն եւ կոխեաց զվիշապն եւ եհար զգեղարդն ի բերան վիշապին եւ բեւեռեաց ընդ գետինն, եւ սրովն կտրատեաց զանձն վիշապին եւ չարաչար եսպան: Եւ հայեցեալ յերկինս ասէ. Գոհանամ զքէն Յիսուս Քրիստոս որ լուար ինձ ի ժամուս յայսմիկ եւ զօրութեամբ քով յաղթեցի մարդակեր թշնամւոյս: 24. Եւ գնաց ուրախութեամբ ի տուն իւր, եւ բազումք ի կռապաշտիցն որք լուան ի կնոջէն զսքանչելիսն եւ տեսին զվիշապն սատակեալ հաւատացին ի Քրիստոս եւ մկրտեցան յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ որ է օրհնեալ յաիւտեանս:

June 8 • 57 23.

The holy Theodoros urged on his horse, trampled down the dragon, thrust his lance through the mouth of the dragon, and pinned him to the ground.33 Then, with his sword, he cut open the dragon and killed him in cruel fashion. Then, looking up to heaven, he said, “I give You praise, O Jesus Christ, who have heard me in this hour. By Your power I have overcome this enemy that has been devouring people.” 24. He then returned to his home full of joy. Many idol-worshippers who heard from the woman concerning this miracle and who saw that the dragon had been slain came to believe in Christ and were baptized in the name of the Father and of the Son and of the Holy Spirit who is blessed forever.

33. This story of St. Theodoros is a favorite among Christians in the Mediterranean world and is the likely precursor to the similar legend of St. George, popular in the West. It is perhaps worth noting for readers here that the oldest depiction of the story may be that found on the north façade of the Church of the Holy Cross on Aghtamar; see Der Nersessian, Aght’amar, 19, and pls. 49-50, or, in color, in Vahramian, Aght’amar, p. 85, pl. 52.

Մարգաց Գ Յունիսի Թ

Վկայութիւն սրբոյն Աղեկսանդրոսի եւ սրբուհւոյն Անտոնինեայ 1.

Աղախինն Քրիստոսի Անտոնինեա էր ի գեղջէն Կորոդամայ, պարկեշտ հաւատով կեցեալ. եւ բազում անգամ բռնադատեցաւ ի դատաւորէն Փեստոսէ, եւ զՔրիստոս ոչ ուրացաւ եւ ոչ զոհեաց կռոցն: Եւ արգելին զնա ի տուն պոռնկութեան եւ զերիս աւուրս անսուաղ եկաց, եւ ի գիշերին ի վեցերորդ ժամուն եղեւ որոտ եւ լոյս մեծ ծագեաց ի բանդին, եւ ձայն յերկնից որ ասէր. Անտոնինեա, արի, ճաշակեա կերակուր: Եւ յարուցեալ եկեր եւ արբ եւ զօրացաւ: 2. Դարձեալ կացուցին առաջի դատաւորին, եւ բազում ողոքանօք խրատ տայր նմա ուրանալ զՔրիստոս, եւ ամենեւին ոչ կարաց հաւանեցուցանել, այլ մանաւանդ անգոսնեաց եւ անարգեաց զդատաւորն: Հրամայեաց եւ գաւազանօք եւ սրով խզրատեցին զմարմինն եւ արձակեցին դարձեալ ի պոռնկատունն: Եւ ոմն մի երիտասարդ ամաց քսան եւ երից քրիստոնեայ, որոյ անուն էր Աղեկսանդրոս, հրամանաւ հրեշտակի եմուտ ի բանդն եւ քղամիդով իւրով ծածկեաց զգլուխ նորա եւ քաջալերէր զնա հաստատուն կալ ի ճշմարիտ հաւատն Քրիստոսի: Եւ յորժամ լուաւ դատաւորն կոչեաց առաջի իւր զԱղակսանդրոս եւ նա խոստովանեցաւ ուղիղ հաւատով զՔրիստոս Աստուած: Կախեցին զփայտէ եւ սրով կտրատեցին զմարմինն: Ձայն եղեւ յերկնից եւ ասէ. Զօրացիր զի ես ընդ քեզ եմ: Արկին զնա ի բանդ:

– 58 –

June 9 Margats‘ 3 The Martyrdom of Sts. Alexander and Antonina 1.

2.

The handmaid of Christ, Antonina, was from the region of Krodamos, and she lived by her chaste faith. She was often pressed by the consul Festus, but she never renounced Christ nor did she sacrifice to the idols. They confined her in a house of prostitution, and for three days she remained there and ate no food. But in the night at the sixth hour there was a clap of thunder, and a great light shone inside the prison, and a voice came from heaven and said, “Antonina, rise up, eat some food.” So she got up, ate and drank, and was fortified. She was again summoned before the consul and, with many seductive words, he counseled her to renounce Christ, but he was totally unable to persuade her; rather, she ridiculed and mocked the consul. He then commanded that they cut up her body with clubs and swords. They then threw her back into the house of prostitution. A certain young man of twenty-three years of age, whose name was Alexander and who was a Christian, entered into the prison at the command of an angel, covered the head of [Antonina] with his cloak, and encouraged her to remain faithful to the true faith in Christ. When the consul heard of this he summoned Alexander before him, and he professed with orthodox faith Christ as God. They hung him up from a tree and with a sword they sliced up his body. A voice then came down from heaven and said, “Be of good courage for I am with you.”34 After this he too was thrown into prison.

34.

See note 31 above.

– 59 –

60 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ յետ աւուրց տարան զերկոսինն առաջի Փեստոսի, եւ նոքա յանդիմանեցին զպիղծ հրամանս թագաւորին նորա, եւ զինքն անարգեցին: Եւ բարկացեալ յոյժ դատաւորն հրամայեաց եւ հատին զերկոցունց զձեռաց եւ զոտից զմատունսն, եւ կենդանի ընկեցին զնոսա ի հուրն: Եւ այնպէս զընթացս մարտիւրոսութեանն կատարեցին Յունիսի Թ: Եւ են մարմինք նոցա այժմ ի Կոստանդինուպօլիս ի վանսն Մաքսիմինի:

Յայսմ աւուր յիշատակ է բարեպաշտ իշխանին Հայոց Սմբատայ Բագրատունւոյ որ բազմայաղթ կոչեցաւ 4.

Սա էր յաւուրս թագաւորին Հոռոմոց Մօրկայ Հայկազնոյ, եւ Խոսրովու արքային Պարսից: Եւ էր այր յաղթահասակ եւ կորովի, միանգամայն եւ առաքինի եւ աստուածասէր: Եւ եցոյց զբազում գործս քաջութեան ի պատերազմունս, վասն որոյ եւ Խոսրով արքայ Պարսից կացոյց զնա մարզպան ի վերայ աշխարհին Հայոց եւ Վրկանայ: 5. Եւ ի գնալ նորա ի Վրկանս գտանէ զբազմութիւն Հայկազանց որք գերեալք ի սեպհական աշխարհէ իւրեանց բնակէին ի Սագաստան, եւ մոռացեալ էին զլեզու եւ զդպրութիւն Հայոց: Եւ ազգասէր փութով ետ ձեռնադրել նոցա եպիսկոպոս զՀաբէլ ոմն, եւ արկ զվիճակ նորա ընդ խնամօք հայրապետական աթոռոյն Հայաստանեայց: Շինեաց եւ ի Դուին զեկեղեցի սուրբ Լուսաւորչին կոփածոյ բարամբք: Արար եւ զայլ գործս բարիս յօգուտ ազգին, որովք եւ արժանի եղեւ յիշատակել յեկեղեցիս: Վախճանեցաւ ի Տիզբօն ի թուին Հայոց յիսուն, եւ մարմին նորա բերեալ ի Հայս թաղեցաւ ի Դարոնս:

June 9 • 61 3.

Some days later, they brought the two of them before Festus, and they both berated the abominable commands of his emperor, and they ridiculed him personally as well. The consul became exceedingly angry and commanded that they cut off from both of them their hands as well as the toes from their feet. Then they threw them alive into a fire. And in this way, they completed their course of martyrdom on the ninth of June. Their bodies are now in Constantinople in the monastery of Maximin.

On this day is the memorial of the devout prince of Armenia, Smbat Bagratuni, who is called the Multi-victorious 4.

5.

[Smbat] lived in the days of the Byzantine emperor Maurice, the Armenian,35 and of Xosrov, the ruler of the Persians.36 He was a man of immense height and skillful at arms; at the same time he was a virtuous man and a lover of God. He manifested many deeds of courage in battle, for which reason Xosrov, the ruler of the Persians, appointed him as marzpan37 over the lands of Armenia and Iberia.38 He went into Iberia and found a multitude of Armenians who had been exiled from their own country and had been made to reside in Sagastan39, and who had forgotten their Armenian language and literature. Being a lover of his country, he quickly had ordained a certain Abel as bishop for them. He then had their district placed under the jurisdiction of the patriarch of Armenia. He also had built in Dvin the Church of the Holy Illuminator with sculpted stones. He also did other good works in order to help this region; for these things he became worthy of being remembered in the churches. He died in Ctesiphon in the year fifty of the Armenian reckoning,40 and his body was brought back to Armenia and buried in Tarōn.41

35. Maurice reigned as Byzantine emperor from 582 to 602. Some traditions maintain that Maurice was Armenian, but his ethnic origins are not at all certain. 36. Xosrov II, also known as Xosrov Parviz (the Victorious), was the last Sasanian ruler of Persia; he ruled from 590 to 628. 37. A marzpan, or “warden of the march”, was a military commander in charge of a border province of the Parthian and Sasanian Empires of Iran. 38. Modern day Georgia. 39. A province in eastern Iran. 40. The year 50 “in the Armenian reckoning” is the equivalent of 601 AD. 41. A fuller account of the exploits of Smbat Bagratuni, also known as Xosrov Šum (the Delight of Xosrov), can be found in the History of Sebeos I, 38-54.

Մարգաց Դ Յունիսի Ժ

Վկայութիւն սրբոյն Բարբաշմենայ եպիսկոպոսի 1.

Սուրբ եպիսկոպոսն Բարբաշմէն քեռորդի էր սրբոյն Շմաւոնի որդւոյն նարօտներկաց որ վկայութեամբ կատարեցաւ ի Շապհոյ Պարսից արքայէն. եւ ի տեղի նորա եպիսկոպոս էր Սղաքայ եւ Տիսբոնի: Եւ ամբաստան եղեն զնմանէ մոգք առաջի Շապհոյ եթէ Այր մի է աստ որ արհամարհէ զհրամանս տէրութեան ձերոյ, ինքն ոչ պաշտէ զարեգակն եւ զլուսինն եւ զհուր, եւ զայլս արգելու ի պաշտմանէ աստուածոցն: Եւ ասէ արքայն. Եւ ո՞վ է նա: Եւ ասեն. Քեռորդի է Շմաւոնի, եւ ի տեղի նորա գլուխ է կախարդացն: 2. Եւ ածին առաջի արքային: Եւ ասէ Շապուհ. Ի Շմաւոն ոչ խնայեցի որ իբրեւ զորդի սիրէի, դու զիա՞րդ իշխեցեր լինել հակառակ ինձ. երդուեալ յաստուածսն եթէ լսիցես ինձ Բարբաշմէն երեւելի արարից զքեզ քան զբազումս: Եւ հրամայեաց բերել ոսկի բազում եւ տալ նմա, ասէ. Առ զայդ ի պատիւ քեզ:

– 62 –

June 10 Margats‘ 4 The Martyrdom of the holy bishop Barbashemin 1.

2.

The holy bishop Barbashemin was the nephew of Symeon42. His parents were both dyers. He suffered death by martyrdom at the hand of Shapur, the ruler of the Persians.43 [Barbashemin] had become bishop of Seleucia and Ctesiphon in the place [of Symeon]. The magi began to make accusations against him to Shapur [saying], “There is a man here who disdains the commands of your Lordship; he himself does not worship the sun, the moon or the fire, and he prohibits others from worshipping the gods.” And the ruler asked, “And who is this man?” And they responded, “It is the nephew of Symeon, and he is now head of the sorcerers in his stead.” They brought him before the ruler, and Shapur said, “I never had to grant a pardon to Symeon for I loved him like a son. You, however, why do you dare to oppose me? If you swear to the gods that you will listen to me, I will make you more famous than many others.” And he commanded that much gold be brought in and given to [Barbashemin], and he said, “Take all this for your own honor.”

42. Bishop Symeon bar Sabbae was martyred on Good Friday around the year 339, in Karka dLedan. The relevant texts concerning his martyrdom are now edited with English translation in Smith, The Martyrdom and History of Blessed Simeon bar Sabba’e. Symeon is celebrated in the Yaysmawurk‘ on April 13, see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: April, 102-105; his sisters are celebrated separately on March 28, see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: March, 170-173, as is his successor and Barbashemin’s immediate predecessor, Sahdost, on February 18, see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: February, 120-121. 43. Shapur II was ruler of the Sasanian empire from 309 to 379; during much of his reign he was involved in invading Armenia and/or Mesopotamia.

– 63 –

64 • Yaysmawurkʿ 3.

Ասէ սուրբն. Ոչ է պիտոյ մեզ ոսկի կամ արծաթ, մեք զԱստուածն մեր ոչ ուրանամք: Եւ բարկացեալ արքային ասէ. Այր մի ստամբակ ի ստամբակ ժողովրդենէ զպատիւն ոչ ծանեաւ, սա զանպատուութիւն ծանիցէ: Եւ հրամայեաց մերկացուցանել զնա եւ տանջել չարաչար, եւ երկաթի կապանօք արկանել ի բանդ, եւ սովամահ առնել զնա: 4. Եւ կացեալ սրբոյն ի բանդին անսուաղ բազում աւուրս, եւ ապա հրաման ետ սպանանել զնա: Եւ պսակեցաւ սուրբն Բարբաշմէն Յունիսի Ժ, եւ դադարեաց եպիսկոպոսութիւնն Սղակայ եւ Տիսբունայ զամս քսան:

Յայսմ աւուր վարք աղախնոյն Աստուծոյ Պեղագեայ պոռնկին 5.

Կինս այս էր ի քաղաքէն Անտիոքայ, խաղացող եւ դիւական երգեցիկ, եւ անյագ պոռնիկ եւ պիղծ պատգամաւոր պոռնկաց. եւ էր անուն նորա Մարգարիտ: Եւ յաւուր միում լուաւ վարդապետութեանն Նունոյ եպիսկոպոսին, զմտաւ ած եւ յեշեաց զբազում եւ զչարաչար մեղս իւր, զղջացաւ եւ գնաց առ եպիսկոպոսն: Անկաւ առ ոտս նորա եւ արտասուօք թանայր եւ հերովն մաքրէր, որպէս եւ երբեմն կինն պոռնիկ զոտս Տեառն եւ խոստովանեցաւ զմեղս իւր, եւ հայցէր զմկրտութիւն: 6. Ասէ ցնա եպիսկոպոսն. Առանց երաշխաւորի անհնարին է մկրտել ինձ պոռնիկ եւ անառակ կին մի, մի երբէք դարձցի յառաջին սովորական զազրագործութիւն: Եւ նա լայր դառն ողբովք, եւ աղաչէր եւ խնդրէր զմկրտութիւն: 7. Եւ տեսեալ եպիսկոպոսին զջերմեռանդն ողբսն եւ զբղխումն արտասուացն, մկրտեաց զնա, եւ ընկալաւ զնա յաւազանէն երանելի կոյս կրօնաւորն Ռոմանեա, եւ անուանեաց զնա Պեղագիա: 8. Եւ երեւեցաւ սատանայ մարդակերպ կապեալ զձեռսն ի գլուխն եւ թշնամանէր զՆունոյ եպիսկոպոսն եւ ողբայր զամայութիւն իւր: Եւ արարեալ եպիսկոպոսին զնշան խաչին անյայտ եղեւ:

June 10 • 65 3.

4.

The holy one responded, “We have no need of gold or silver, and we will not renounce our God.” The ruler became angry and said, “A stubborn man from a stubborn people; he does not recognize an honor but knows only dishonor.” And he commanded that they strip him and torture him cruelly. After these things they were to throw him into prison [bound] in iron chains, and to let him die by malnourishment. The holy one remained in prison without food for many days but then [Shapur] gave the order for him to be killed. And the holy Barbashemin was crowned on the tenth of June, after which the bishopric of Seleucia and Ctesiphon remained vacant for twenty years.44

On this day is the life of the handmaid of God, Pelagia the prostitute 5.

6.

7.

8.

This woman was from the city of Antioch. She was a seductive actress and singer, an insatiable prostitute, and a detestable attendant on fornicators. Her name was Marguerite. One day she heard the teaching of the bishop Nonnus. She took it to heart and remembered all her many and wicked sins; she repented and went to the bishop. She fell at his feet and drenched them with her tears and washed them with her hair just as that [other] prostitute had once done to the Lord.45 She then confessed her sins and requested baptism. The bishop said to her, “Without some sort of surety it is not possible for me to baptize a prostitute or a dissolute woman, lest she one day turn back to her former and habitual obscene way of life.” But she continued to weep with bitter moaning, and she persisted in beseeching him and asking for baptism. When the bishop beheld her ardent moaning and the pouring out of her tears, he baptized her. The blessed virgin ascetic Romania received her from the baptismal font and named her Pelagia. Satan then appeared in the form of a man with his hands fixed to his head and he began to insult the bishop Nonnus, and [Nonnus] began to lament his solitude. But the bishop made the sign of the cross and [Satan] disappeared.

44. 45.

Barbashemin died in the year 346, and his successor Tomarsa was not elected until 363. See Luke 7:36-50.

66 • Yaysmawurkʿ 9.

10.

11.

12.

13.

Եւ դարձեալ երեւեցաւ առ Պեղագիա եւ աղաչէր զնա զի դարձցի ի տուն իւր, եւ յիշեցուցանէր նմա զփառս տան նորա: Եւ պատմեաց Պեղագիա սարկաւագուհւոյն Ռոմանայ, եւ նա սաստեաց սատանայի: Եւ ազատեաց զամենայն ձառայս եւ զաղախնայս իւր տուեալ նոցա բաժին յընչից իւրոց, եւ զամենայն ստացուածս իւր ձեռամբ եպիսկոպոսին բաշխեաց աղքատաց: Եւ յետ ութ աւուր մկրտութեանն առեալ զմազեղէն պարեգօտն եպիսկոպոսին զգեցաւ, եւ խորգ մի կապեաց ի թիկունսն իւր, եւ ելեալ ի գիշերի գաղտ գնաց յԵրուսաղէմ, եւ առն կերպիւ ել ի լեառն Ձիթենեաց յորմէ Քրիստոս համբարձաւ յերկինս. եւ անդ արգելաւ ի խուց մի, եւ ոչ ոք գիտաց եթէ կին իցէ: Եւ յետ երից ամաց կամեցաւ աշակերտ եպիսկոպոսի Յակոբոս գնալ յԵրուսաղէմ եւ ասէ ցնա Նունոս եպիսկոպոսն. Յորժամ երթիցես յԵրուսաղէմ, ել ի լեառն Ձիթենեաց եւ խնդրեա զաբեղայն Պեղագիոս, զմիայնակեացն փակեալ ի խուց մի, ողջոյն տուր նմա եւ առ զաղօթս նորա. որպէս եւ արար իսկ. հարցանէր եւ նա վասն եպիսկոպոսին ցՅակոբոս: Եւ բազում ճգնութեամբ կացեալ ննջեաց խաղաղութեամբ ի Քրիստոս Յունիսի Ժ: Եւ յորժամ քակեցին զխուցն եւ հանին զմարմինն յայնժամ ծանեան եթէ կին է, եւ ետուն փառս Աստուծոյ: Եւ լուեալ Նունոս եպիսկոպոսն գրեաց զվարս երանելոյն Պեղագեայ: Յայսմ աւուր յիշատակ է եւ սուրբ աստուածատես ճգնաւորին Վարդիկ հօրն որ ի Մեծ Հայք:

June 10 • 67 9.

10.

11.

12.

13.

[Satan] then went and appeared to Pelagia and he begged her to return to her house, bringing back to her memory the honor of her house. But Pelagia recounted all this to the deaconess Romania, and she rebuked Satan. [Pelagia] then released all her servants and her handmaids, and gave each of them a portion of her wealth, then she distributed all her possessions to the poor through the intermediary of the bishop. Eight days after her baptism, she received a hair-shirt from the bishop and began to wear it; she also affixed sackcloth to her back. She then went out secretly during the night and went to Jerusalem. Then, in the guise of a man, she went up onto the Mount of Olives from where Christ ascended into heaven.46 There she confined herself in a cell and no one knew that she was a woman. Three years later, Jacob, a disciple of the bishop, wished to go to Jerusalem. The bishop Nonnus said to him, “When you arrive in Jerusalem, go up to the Mount of Olives and look for the monk Pelagius, who will be cloistered alone in a cell. Greet him and accept his prayers.” He did exactly this, and [Pelagia] asked Jacob concerning the bishop. After having lived a life of great asceticism, [Pelagia] fell asleep peacefully in Christ on the tenth of June. When they opened up the cell and removed the body, they then discovered that she was a woman, and they gave glory to God. When the blessed bishop Nonnus heard this, he composed a life of the blessed Pelagia.47 On this day, in Greater Armenia, is also [celebrated] the memorial of the holy ascetic and divine visionary, father Vardik.

46. Cf. Acts of the Apostles 1:6-12. 47. This life, also attributed to Nonnus’ disciple Jacob, was very popular and was translated into many languages. An English translation from the Latin can be found in B. Ward, Harlots of the Desert, 57-75, and from the Syriac version in Brock and Harvey, Holy Women of the Syrian Orient, 40-62.

Մարգաց Ե Յունիսի ԺԱ

Վկայութիւն սուրբ առաքելոյն Բառնաբայ 1.

2.

3.

Առաքեալն Քրիստոսի Բառնաբաս որդի մխիթարութեան էր յազգէն Լեւեայ, յորմէ Մովսէս եւ Ահարոն եւ Սամուէլ: Սա ծնեալ էր ի Կիպրոս կղզին. եւ յառաջին քարոզութենէ սրբոց առաքելոցն հաւատաց ի Քրիստոս, գնաց յԵրուսաղէմ, եւ եգիտ զՊաւղոս զի հալածէր զեկեղեցիսն. եւ բազում անգամ խրատ տայր բանիւք եւ թղթովք եւ պատուիրէր զի հաւատասցէ ի Քրիստոս, եւ դադարեսցէ ի հալածելոյ զեկեղեցիս, եւ նա ոչ լուաւ: Եւ յորժամ ի ճանապարհին Դամասկոսի ետես զտեսիլն Պաւղոս եւ հաւատաց ի Քրիստոս, յառաջ Բառնաբաս տարաւ զՊաւղոս յառաքեալսն, եւ ընդ Պաւղոսի շրջէր ի քաղաքս եւ ի գաւառս եւ քարոզէին զՔրիստոս: Եւ յորժամ գնացին յԱնտիոք որոշեցան ի միմեանց. եւ առեալ Բառնաբաս զքեռորդին իւր զՅովհաննէս զանուանեալն Մարկոս, նաւեցին ի Կիպրոս եւ քարոզէին զբանն Աստուծոյ: Ունէր յինքեան Բառնաբաս զաւետարանն Մատթէոսի, եւ զբազումս լուսաւորեաց յաստուածգիտութիւն: Եւ ոմն հրէայ անուն Վարյիսուս գնաց առ Հրէայսն, եւ չար համբաւեաց զԲառնաբաս եթէ հակառակ օրինաց մերոց ուսուցանէ ժողովրդեանն, եւ քարոզէ զՔրիստոս զոր խաչեցին յԵրուսաղէմ:

– 68 –

June 11 Margats‘ 5 The Martyrdom of the holy apostle Barnabas 1.

2.

3.

The apostle of Christ Barnabas, “the son of consolation”, was from the tribe of Levi, from which [tribe also came] Moses, Aaron and Samuel. He was born on the island of Cyprus.48 He came to believe in Christ during the time when the apostles first began to preach. He then went to Jerusalem where he found Paul who was then persecuting the churches. [Barnabas] counseled [Paul] many times, both orally and by letter, and even enjoined him to believe in Christ and to cease his persecution of the churches, but [Paul] did not heed him. After Paul saw his vision on the road to Damascus and believed in Christ,49 it was Barnabas who first brought Paul to the apostles, and he went around with Paul preaching Christ in the cities and in the villages. When they went to Antioch, they separated from one another. Barnabas took his nephew John, also named Mark, and they sailed to Cyprus where they began to preach the word of God.50 Barnabas carried with him the Gospel of Matthew, and he enlightened many people in the knowledge of God. A certain Jew, whose name was Bar-Jesus,51 went to the Jews and spread an evil report that Barnabas was “teaching the people contrary to our laws, and he is preaching Christ whom they crucified in Jerusalem.”

48. Cf. Acts of the Apostles 4:36. 49. Cf. Acts of the Apostles 9:3-6. 50. Cf. Acts of the Apostles 13:36-41. 51. Cf. Acts of the Apostles 13:6, which names him but does not record the following account; this account, as well as the previous extra-biblical events and subsequent one about the death of Barnabas, seem to stem from traditions incorporated into the Acts of Barnabas.

– 69 –

70 • Yaysmawurkʿ 4.

Եւ խորհուրդ արարեալ ժողովեցան ի միասին, եւ ի գիշերի երթեալ զԲեռնաբաս կապեցին եւ տարան առ Հիւպատոս դատաւորն Կիպրոսի. եւ նա ետ զնա ի ձեռս նոցա: Եւ նոքա ընկեցին զնա յերկիր, կապեցին զոտսն եւ քարշէին արտաքոյ քաղաքին, եւ քարկոծելով սպանին եւ ընկեցին ի հուր: 5. Եւ երթեալ Մարկոս եւ Տիմոն եւ Ռիդոն ժողովեցին զմնացեալ ոսկերսն եւ զհողն եւ եդին գաղտ յայրի միում. եդին եւ զաւետարանն Մատթէոսի ընդ նմա յայրին, եւ փակեցին վիմով զմուտ այրին: Եւ անտի նաւեցին յԵփեսոս, գտին զՊաւղոս եւ պատմեցին նմա զմահն Բառնաբայ: Եւ ելաց յոյժ Պաւղոս, եւ առաքեաց զՄարկոս ի Հռոմ, զոր տեսեալ Պետրոսի արար իւր որդեգիր: 6. Եւ Մարկոս հրամանաւ Պետրոսի գրեաց զաւետարանն որ ըստ անուանն իւրոյ է: Եւ առաքեաց նա յԱղեկսանդրիա եւ յամենայն Եգիպտոս քարոզել զբանն կենաց: 7. Եւ յաւուրս Զենոնի արքային յայտնեցան նշխարք սրբոյն Բառնաբայ եւ աւետարանն որ եդաւ ընդ նմա յայրին:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Ակակիոսի 8.

Սուրբն Ակակիոս մանուկ էր հասակաւ, եկաց առաջի Լիկինիոսի անօրէն արքային եւ խոստովանեցաւ զքրիստոնէական հաւատն իւր: Կախեցին եւ յոյժ գան հարին զնա. ձայն եղեւ առ նա յերկնից եւ ասէ. Զօրացիր Ակակիէ զի ես ընդ քեզ եմ: Եւ ապա ետ զնա թագաւորն յեպարքոսն Տէրէնտիոս, եւ նա հրամայեաց եւ ջեռուցին տապակ ձիթով եւ ճարպով, եւ ընկեցին զսուրբ վկայն, եւ յաղօթելն նորա շիջաւ հուրն եւ ցրտագոյն եղեւ տապակն, եւ ել սուրբն ամբողջ:

June 11 • 71 4.

5.

6.

7.

The [Jews] assembled together and took counsel. In the night they went, bound Barnabas and brought him to Hypatius, the governor of Cyprus, who handed him right back to them. The [Jews] then threw him to the ground, bound his feet and dragged him outside of the city, where they stoned him and killed him, and then threw [his body] into a fire. Mark, Timon and Rodon went and gathered up what remained of his bones and the dirt, and they deposited it secretly in a cave. They also deposited his Gospel of Matthew in that cave with him, and they sealed off the entrance to that cave with a large rock. From there they sailed to Ephesus, found Paul and informed him about the death of Barnabas. Paul wept bitterly, and sent Mark to Rome. When Peter saw him he made [Mark] his adopted son. Mark, at the behest of Peter, composed the gospel that is known by his name. [Peter] then sent [Mark] to Alexandria, and he preached the word of life throughout all Egypt. In the time of the emperor Zeno,52 the relics of the holy Barnabas were discovered as well as the gospel that had been deposited with him in the cave.

On this day is the martyrdom of the holy Acacius 8.

The holy Acacius was still a young man when he went before the wicked emperor Licinius and professed his Christian faith. They suspended him and repeatedly beat him mercilessly. But a voice came down to him from heaven and said, “Be of good courage, Acacius, for I am with you.”53 Then the emperor handed him over to the eparch Terentius, who commanded that they heat up an iron vat with oil and grease and throw it on the holy martyr. But when he began to pray, the fire was extinguished, the iron vat cooled down and the holy one emerged unharmed.

52. Zeno, perhaps best known for his promulgation of the Henotikon, was Roman emperor from 474 to 491. 53. See note 31 above.

72 • Yaysmawurkʿ 9.

Գնաց եպարքոսն յԱպամիա եւ յԱպողոնիա. տարաւ եւ զսուրբ վկայն զկնի, եւ բռնադատէր զոհել կռոցն որ էին ի քաղաքսն յայնոսիկ. եւ յաղօթել սրբոյն անկան ամենայն բագինքն եւ խորտակեցան: Եւ ապա ետուն զսուրբն ի Զիլիկինթոս դատաւորն ի քննութիւն, եւ նա հաստատուն եկաց ի հաւատն Քրիստոսի: Գան հարին զնա սաստիկ հարուածովք եւ ընկեցին առաջի ահաւոր առիւձոյ, եւ գազանն ոչ մերձեցաւ ի նա: Արկին զնա ի բորբոքեալ հնոց, եւ հրեշտակ Տեառն եհան զնա անարատ, եւ երթեալ Զիլիկինթոս ի տեսանել զհնոցն, ել բոցն եւ կիզեաց զերեսսն: 10. Եւ ապա ետուն զսուրբն յայլ դատաւոր որոյ անուն էր Պոսիդոնիոս, եւ նա ծանր շղթայիւք տարաւ զկնի իւր ի քաղաքն Մելիտոյ: Եւ մտեալ ի տաճար կռոցն սուրբն Ակակիոս, իշխանաբար հրամայեաց կռոցն եւ անկեալ յերկիր խորտակեցան: Արկին զնա ի բանդ եւ պնդեցին զոտսն ի փայտէ. եւ ի գիշերին երեւեցաւ հրեշտակ Տեառն եւ խորտակեցաւ փայտն յոտիցն, եւ եկաց սուրբն կանգուն եւ աղօթէր: Եւ մի ոմն սենեկապետ ետես զսուրբն եւ երթեալ պատմեաց դատաւորին: 11. Եւ ի միւս այլ աւուրն տարան զսուրբն յայլ տաճար կռոց յորում էին բագինք աստուածուհեաց Իսառոսայ եւ Աթինայ զի երկիր պագցէ: Եւ յորժամ եմուտ աղօթեաց առ Աստուած եւ կործանեցան բագինքն յերկիր: Եւ ելեալ Պիսիդոյ ի Մելիտոյ քաղաքէն հնգետասան ասպարիսաւ եւ տարաւ զսուրբն յայլ տաճար կռոցն յորում բազում բագինք էին: Եւ առեալ սուրբն ջուր լուաց զձեռս եւ զերեսս իւր ի տաշտիշոն եւ եհեղ զջուրն ի բագինսն, եւ առժամայն յերկիր անկան եւ փշրեցան: 12. Եւ հրամայեաց զգլուխն հատանել, տարան ի տեղին որ կոչի Զոնքիոնա, աղօթեաց առ Աստուած, եւ ձայն եղեւ յերկնից եւ ասէ. Զօրացիր Ակակիէ եւ եկեսջիր առ Աստուած որ ետ քեզ համբերութիւն, եւ ընկալ զպատրաստեալ քեզ պսակն անապական, ուրախ լինելով ընդ ամենայն սուրբս յարքայութեանն Աստուծոյ: Եւ խոնարհեցուցեալ զպարանոցն հատին զգլուխն, եւ հեղաւ ընդ արեանն կաթն:

June 11 • 73 9.

The eparch went to Amasea and to Apollonia, and he dragged the holy martyr behind him, and he tried to coerce him to sacrifice to those idols that were in that city, but the holy one prayed and all their altars fell over and were smashed. Then they handed the holy one over to the governor Zilikinthos to be interrogated, but [Acacius] remained firm in his faith in Christ. Then they continued to beat him severely and they cast him before a terrible lion, but that wild beast would not even go near him. Then they threw him into a blazing furnace, but an angel of the Lord led him out unharmed. When Zilikinthos approached to see the furnace, flames shot out and scorched his face. 10. Then they handed the holy one over to another official, whose name was Posidonius, and he dragged [Acacius] in heavy chains to the city of Miletus. When they entered into the temple of the idols, the holy Acacius commanded the idols with authority and they all fell to the ground and were smashed. They then threw [Acacius] into prison and bound his feet to a stump, but during the night an angel of the Lord appeared and the stump broke off from his feet. The holy one then stood up on his feet and began to pray. But a certain chamberlain saw the holy one and he went and told the official. 11. On the day after this, they brought the holy one to another idol temple, in which there were altars to the goddesses Isis and Athena, so that he might worship them. But when he entered he began to pray to God and the altars were all thrown down to the ground. Posidonius then went out about two miles outside the city of Miletus, and he brought the holy one to yet another idol temple in which there were many altars. The holy one took some water, washed his hands and his face in a basin. He then poured the water onto the altars and they all immediately fell to the ground and were ground into powder. 12. [The official] then gave the order to cut off the head [of Acacius], and they brought him to a place that was called Zonkiona. [Acacius] prayed to God, and a voice came down from heaven and said, “Be of good courage, Acacius, and you will come before God who has granted you patience. And receive that imperishable crown54 that has been prepared for you while you rejoice among all the holy ones in the kingdom of God.” The he bowed down his neck and they cut off his head, and milk poured forth from it along with his blood.

54.

Cf. 1 Peter 5:4.

74 • Yaysmawurkʿ 13.

Եւ առեալ զմարմինն Գէորգէոս քահանայն թագոյց վասն ահի կռապաշտիցն, եւ տարեալ ի քաղաքն Սիւնադայ եդ ի տապան առն միոյ քրիստոնէի որոյ անուն էր Դորոմենդոս, որ յետոյ մարտիւրոսացաւ ընդ սրբոյն Տրոփիմոսի: Եւ յաւուրս բարեպաշտ արքային Մօրկայ Ելպիտիոս եպիսկոպոսն նորոգէր զեկեղեցի Դորեմենդոսի, յայտնեցան նշխարք սրբոյն Ակակիոսի որ եւ ինքն Ակակիոս ասաց եթէ իմ են նշխարքս. եւ ապա շինեցին ի վերայ նորա եկեղեցի, որով փառաւորի ամենասուրբ Երրորդութիւնն յաւիտեանս:

June 11 • 75 13.

A priest named George took up the remains [of Acacius] and hid them out of fear of the idol-worshippers. He then took them to the city of Synnados and deposited them in the tomb belonging to a Christian man whose name was Dorimedon, who was later martyred along with the holy Trophymos. In the days of the orthodox emperor Maurice, the bishop Elpydios renovated the church of Dorimedon and there were discovered the relics of St. Acacius, of which Acacius himself said, “These relics are mine.” So they then built a church over them, by which the All-Holy Trinity is glorified forever.

Մարգաց Զ Յունիսի ԺԲ

Վարք երանելոյն Ոնոփրիոսի անապատականի 1.

Այս երանելի եւ ցանկալի այրս Աստուծոյ Ոնոփրիոս սնեալ էր ի վանս միաբանակեցաց որ կոչի Ռիտի, մերձ յԵրիմոփօլիս ի Թեբաս գաւառին: Եւ լուաւ զբնակութիւն Եղիայի մարգարէին եւ զՅովհաննու Մկրտչին, ելեալ ի վանացն գնաց ի լեառն եւ բնակեցաւ յանապատին միայն առանձինն զամս վաթսուն. եւ զվաթսուն ամն ամենեւին զմարդ ոչ ետես: 2. Եւ մի ոմն ճգնաւոր կրօնաւոր որոյ անուն էր Պափնոտիոս ազգեցութեամբ սուրբ Հոգւոյն ել ի լեառն յայն, եւ ցանկայր յանապատին գտանել հարս սուրբս եւ շահիլ յաղօթից նոցա: Եւ շրջեալ զեօթն եւ տասն օր հանդիպեցաւ Ոնոփրիոսի, ահաւոր տեսլեամբ, մերկ ծածկեալ ի հերաց մարմնոյն, ծերունի թաւագլուխ, նստեալ ընդ հովանեաւ վիմի հանգչէր, եւ ի յոյժ ծերութենէն եւ ի խիստ ճգնութենէն ի սպառ տկարացեալ: 3. Եւ տեսեալ զՊափնոտիոս ձայնեաց յանուանէ, եւ հրամայեաց նմա մերձ ինքեան նստել, եւ հարցանէր եթէ ո՞րպէս գնաց յանապատ. նոյնպէս եւ Պափնոտիոս աղաչեաց զնա զի պատմեսցէ զվարս իւր եւ զանունն: Եւ նա ասէ. Ես յառաջնումն Եգիպտոս անուանէի եւ այժմ անուն իմ Ոնոփրիոս է, եւ կերակուր է մեր անապատաւորացս յարմաւենեաց եւ ի դալար խոտոյ: Եւ յամենայն կիւրակէ հրեշտակ սպասաւորէ մեզ, եւ եթէ ցանկայ ոք ի մէնջ ի մարդ հայել, հրեշտակն Աստուծոյ հանէ զնա յերկինս եւ ցուցանէ նմա զփառս արդարոցն եւ լուսաւորէ զհոգի իւր, եւ մեծաւ ուրախութեամբ իջանէ դարձեալ ի տեղի իւր, եւ այլ եւս ոչ ցանկայ տեսութեան մարդոյ:

– 76 –

June 12 Margats‘ 6 The Life of the blessed anchorite Onophrios 1.

2.

3.

This blessed and inspiring man of God was raised in a monastery of hermits that was known as Eratus55, near to Hermopolis in the territory of Thebes. He then heard of the dwelling place of the prophet Elijah and of John the Baptist, so he left this monastery and went to a mountain and dwelt in the desert all alone for sixty years. And during these sixty years he saw no other human being at all. A certain ascetic monk, whose name was Paphnutius, under the inspiration of the Holy Spirit, went up onto that mountain, and he desired to find in the desert some holy fathers by whose prayers he might gain much benefit. After walking around for sixteen days he came across Onophrios, dreadful in appearance and naked although his body was covered by his hair, an old unkempt man who was taking a rest by sitting in the shade of a rock, worn out by his extreme old age and by his excessive asceticism. When he saw Paphnutius, he called him by name and directed him to sit down beside him. He asked him how he had come into the desert. In the same manner, Paphnutius entreated him to tell him about his life and his name. And he responded, “I was previously called Egypt but now my name is Onophrios. Nourishment for us anchorites is from dates and fresh grains. Every Sunday an angel ministers to us, and if any one of us should desire to see a human being the angel of God leads him up to heaven and shows him the glory of the just and illuminates his soul. Then he comes back down with great joy and returns to his place, and he has no further desire to see another human being.”

55.

Arm., Riti.

– 77 –

78 • Yaysmawurkʿ 4.

Եւ յարուցեալ ի միասին գնացին յայլ տեղի անապատին, գտին փոքր քարայր մի եւ ի միջի նորա եդեալ հաց եւ ճաշակեցին ի միասին: Եւ ասէ Ոնոփրիոս. Որդեակ Պափնոտիէ, այսօր կատարեմ զընթացս իմ եւ դու ամփոփեա զմարմինս, եւ երթիջիր յԵգիպտոս եւ պատմեա եղբարցն վասն իմ: Եւ եթէ ոք նշխար կամ խունկ մատուցանէ յանուն իմ, կամ աղքատս կերակրէ յիշելով զիս, յիշեցից եւ ես զնա առաջի Քրիստոսի: Իմ խնդիրք յԱստուծոյ այղ է, զի որք յաղօթս իւրեանց յիշեսցեն զանուն իմ մեծ վարձս ընկալցին յԱստուծոյ: Եւ զայս ասացեալ անկաւ յերկիր եւ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յունիսի ԺԲ: 5. Եւ իջին հրեշտակք Աստուծոյ մերձ ի մարմինն, եւ լուաւ Պափնոտիոս զերգս օրհնութեան որ փառաբանէին զԱստուած: Եւ հանեալ Պափնոտիոս զպարեգօտն իւր եհերձ, եւ կիսովն պատեաց զմարմինն Ոնոփրիոսի եւ թաղեաց ընդ վիմովն եւ ծածկեաց քարամբք: 6. Եւ յորժամ դարձաւ եգիտ յայլ տեղի անապատին չորս ծերունի անապատաւորս. ետ նոցա ողջոյն, եւ նոքա ասեն. Վաթսուն ամ է մեր որ բնակեալ եմք յանապատս եւ զմարդ ոչ երբէք տեսաք բայց այժմ զքեզ: Եւ մտին յայրն եւ գտին հինգ հաց: Եւ գոհացեալ զԱստուծոյ կերան եւ ուրախ եղեն եւ ասեն. Գիտասջիր եղբայր Պափնոտիէ, զի յօրէն յորմէ սկսաք ծառայել Աստուծոյ յամենայն աւուր չորս հաց առաքէր մեզ Աստուած, այսօր հինգ պարգեւեաց: Եւ ողջունեալ զսուրբ ծերունիսն դարձաւ:

June 12 • 79 4.

5.

6.

Rising up together, they went to another place in the desert where they found a little grotto in the middle of which a loaf of bread had been left, and they ate it together. Onophrios said, “Paphnutius, my son, today I am going to finish the course [of my life]. You, bury my body, go to Egypt and inform the brethren what has happened to me. And if anyone should offer up a host or incense in my name, or if anyone should feed a poor person in my memory, I will indeed remember him in the presence of Christ. What I request of God is simply that all who recall my name in their prayers shall receive great rewards from God.” And after he had said this, he fell to the ground and commended his spirit to God on the twelfth of June. Angels of God descended alongside the body [of Onophrios], and Paphnutius listened to the chants of blessing by which they were praising God. Then Paphnutius removed his tunic and tore it; with half of it he wrapped the body of Onophrios, buried him beneath a rock and covered it over with stones. When [Paphnutius] returned he found in another place of the desert four aged anchorites. He greeted them and they said to him, “Sixty years we have dwelt in this desert and we have never seen another human being until you today.” They went into their cave and found five loaves of bread. They gave praise to God, ate them, were satisfied, and said, “Know, brother Paphnutius, that from that day on which we began to serve God, God sent four loaves of bread to us every day; today He has presented us with five.” [Paphnutius] then said his farewells to the old men and departed.

80 • Yaysmawurkʿ 7.

Եւ մինչդեռ երթայր ընդ այն անապատն ետես այլ չորս անապատաւորս մաշկեղէն պարեգօտիւք եւ ասեն. Մեք նախարարք էաք ի քաղաքէն Ոքսիւրիքոյ, եւ եկաք յանապատս ծառայել Տեառն, հանդիպեցաք ծառայի Աստուծոյ միումն ծերունւոյ, եւ զտարի մի ուսոյց մեզ զաստուածահաճոյ վարս եւ ինքն խաղաղութեամբ հանգեաւ: Եւ զվեց ամ է մինչեւ ցայժմ որ եմք յանապատիս, եւ յամենայն կիւրակէ հրեշտակ Տեառն իջանէ յերկնից եւ կերակրէ զմեզ յամենօրհնեալ հաղորդութենէն: Եւ այսօր շաբաթ է պատրաստեա եւ զքեզ զի հաղորդեսցիս եւ դու, զի ամենեքեան որ արժանաւորին այնմ հաղորդութեան թողութիւն մեղաց գտցեն եւ լուսաւորին հոգւով: Եւ մինչդեռ խօսէին բուրեաց հոտ անոյշ անպատմելի, եւ իջեալ հրեշտակ Աստուծոյ հաղորդեցոյց զնոսա: Եւ ողջունեաց զսուրբ անապատաւորսն Պափնոտիոս դարձաւ ի Սկիւթ եւ պատմեաց ամենեցուն զոր ետեսն եւ լուաւ ճշմարտապէս:

June 12 • 81 7.

While he was journeying through that desert he saw another four anchorites with tunics of animal skin and they said to him, “We were noble men56 from the city of Oxyrhynchos, and we have come to the desert to serve the Lord. We encountered a servant of God, a certain old man, and for one year he taught us this life so pleasing to God, and he himself fell asleep in peace. It is now six years that we have been in the desert, and on every Sunday an angel of the Lord comes down from heaven and feeds us all-holy communion. Today is Saturday; prepare yourself that you too may receive communion, for everyone who is found worthy of this communion will find forgiveness of sins and illumination of spirit.” And while they were speaking, there issued forth an unspeakably sweet odor, and an angel of God came down and gave them all communion. Paphnutius said his farewells to the holy hermits and returned to Skete and he told everyone the truth of what he had seen and what he had heard.

56.

Arm., naxarar, a member of a noble family but obviously used erroneously here.

Մարգաց Է Յունիսի ԺԳ

Վկայութիւն սրբոյն Տիմոթէի որ ի Պռուսա 1.

Քրիստոսի մարտիւրոսն Տիմոթէոս էր յաւուրս Քրիստոսի ուրացողին Յուլիանոսի կայսերն: Եւ ծառ մի ճշդարենի բնամեծ էր ի մէջ քաղաքին Պռուսայ, յորում են ջերմուկք, եւ յարմատ ծառոյն բնակէր վիշապ մի ահաւոր, եւ էր մերձ քարայր մի, եւ յերեկօրեայ ելանէր վիշապն եւ մտանէր յայրն, եւ զգիշերն անդ բնակէր: 2. Եւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ կին մի թագուհի որոյ անուն էր Առիտեա, քրիստոնեայ հաւատով, եւ բնակէր ի քաղաքին Ապողոնեա, եւ լսէր վասն օգտակար ջերմային ջրոցն գնաց բնակել անդ: 3. Իսկ եպիսկոպոսն քաղաքին Պռուսայ եւ քահանայքն եւ ամենայն ուխտ եկեղեցւոյն ընտրեցին յինքեանց զՏիմոթէոս այր բարի եւ հեզ եւ աստուածահաճոյ, կացուցին ի սպասաւորութիւն եկեղեցւոյն: Եւ ետուն ցնա այծենի ծածկոց եւ առաքեցին իբրեւ զօրհնութիւն Առիտայի թագուհւոյն: Եւ նորա առեալ գնայր, եւ յորժամ կամեցաւ անցանել ընդ ճշդարենի ծառն երանելին Տիմոթէոս տարածեալ զձեռս յերկինս ասէ. Աստուած յօգնել ինձ նայեաց եւ Տէր յընկերել ինձ փութա: Եւ տեսեալ զնա վիշապին եկաց ի վերայ ճանապարհին, եւ յանցանելն Տիմոթէի դիմեաց ի վերայ նորա. եւ նա զայծենի ծածկոյթն ծալեաց եւ ձգեաց յերեսս վիշապին, եւ անց առանց երկիւղի, եւ առժամայն սատակեցաւ վիշապն: 4. Եւ լուեալ թագուհւոյն գնաց առ նա, եւ անկաւ յոտս նորա, եւ ամենայն քաղաքն եւ գաւառն մեծաւ ուրախութեամբ փառս ետուն Աստուծոյ եւ գոհացան զնմանէ ընդ սատակումն վիշապին:

– 82 –

June 13 Margats‘ 7 The Martyrdom of St. Timothy who [lived] in Broussa 1.

2.

3.

4.

Timothy, a martyr for Christ, lived in the days of the emperor Julian, who had rejected Christ. There was an extremely large elm tree in the middle of the city of Broussa57, where there were warm mineral springs. At the base of this tree dwelt a terrifying dragon. Nearby was a stone cave and during the night the dragon would go there, enter into the cave and there spend the night. In those days there was a certain queen, whose name was Areteia. She was a Christian by faith, and she dwelt in the city of Apollonia. She heard about the beneficial springs, so she went and dwelt there. The bishop of the city of Broussa, the priests and all the professed religious there elected for themselves Timothy, who was good, meek and pleasing to God, and they established him in the service of the church. And they gave him a cloak made of goat hair and sent it as a present to the queen Areteia. He took [the tunic] and departed, but when he desired to pass by that elm tree, Timothy stretched out his hands to heaven and said, “O God, look to grant me assistance; O Lord, make haste to help me.” (Psalm 70:1) Then the dragon saw him and came out upon the road and, as Timothy passed by, [the dragon] rushed upon him. [Timothy] then rolled up his goat hair cloak and hurled it at the face of the dragon. He then passed right by it without any fear. At that very moment, the dragon fell down dead. When the queen heard about this, she went out to [Timothy], and she fell at his feet. The entire city and surrounding territory, with great joy, gave glory to God and gave thanks to [Timothy] for killing the dragon.

57.

Modern Bursa in northwestern Anatolia.

– 83 –

84 • Yaysmawurkʿ 5.

Եւ լուեալ վասն վարուց եւ սքանչելեացն Տիմոթէի ուրացողն Յուլիանոս առաքեաց զօրականս եւ կալեալ զերանելին Տիմոթէոս արկ ի բանդ: Եւ յետ սակաւ աւուրց հրամայեաց եւ հատին զգլուխ նորա Յունիսի ԺԳ: Եւ քրիստոնեայք թաղեցին ի քաղաքին Պռուսա, եւ շինեցին ի վերայ նորա մատուռն յանուն սրբոյն Տիմոթէի:

Յայսմ աւուր յիշատակ է երանելոյն Բագրատունւոյ որ Խոստովանող կոչեցաւ 6.

7.

Սմբատայ

սպարապետի

Սա էր հայր Աշոտոյ առաջնոյ արքայի այր քաջ եւ աստուածասէր: Բայց յորժամ յարձակեցաւ ի վերայ աշխարհին Հայոց ոստիկանն Բուղայ հարկեցաւ Սմբատ անձնատուր լինել ի նա, եւ բռնաւորն չունելով այնուհետեւ կասկած յումեքէ խոչընդոտն լինել արշաւանաց իւրոց, աւերեաց առ հասարակ զաշխարհն Հայոց եւ Աղուանից, եւ նահատակեաց զբազումս վասն ի Քրիստոս հաւատոցն, եւ արեամբ ներկեաց զերեսս երկրին: Եւ կալեալ կապեաց զնախարարս Հայոց եւ ած ընդ իւր ի Բաբելոն, ընդ որս տարաւ եւ զՍմբատ սպարապետ: Իբրեւ յանդիման եղեն ամիրապետին նախարարք Հայոց հանդերձ կապանօք, խօսեցաւ ընդ նոսա սաստկութեամբ եւ հրամայեաց կապել եւ զՍմբատ եւ դնել ի բանդի ընդ այլ նախարարսն: Եւ հրամանաւ ամիրապետին նեղէին զնոսա դառնալ ի կրօնս իւրեանց, սպառնացեալ զանհնարին տանջանս եւ զմահ, յորմէ զարհուրեալ անկան բազումք ի հաւատոց, եւ դարձան յօրէնս նոցա:

June 13 • 85 5.

Then Julian the Apostate heard about the life and miracles of Timothy and he sent soldiers and they arrested the blessed Timothy and threw him into prison. A few days later [the emperor Julian] gave the order and they cut off [Timothy]’s head on the thirteenth of June. Christians buried him in the city of Broussa, and they built a shrine over that place in the name of the holy Timothy.

On this day is the memorial of the blessed Smbat, sparapet of the Bagratunis, who is known as ‘The Confessor’ 6.

7.

[Smbat], the father of King Ashot I,58 was a man of courage and a lover of God. But when Bugha, the military commander, was dispatched against the land of Armenia, Smbat was compelled to surrender to him.59 That tyrant then, having no further doubt about anyone else being an obstacle to his incursion, totally ravaged the lands of both the Armenians and the Albanians. And he made martyrs of many for their faith in Christ, and he painted the surface of the land with their blood. [Bugha] then had the naxarars of Armenia seized and bound, and he brought them with him to Babylon; Smbat the sparapet was among them. When the Armenian naxarars were presented before the chief emir in their chains, [the emir] spoke to them with great rage and he commanded that Smbat also be bound and put into prison along with the other naxarars. Then, at the command of the chief emir, they tried to force them to turn away from their religion by threatening them with intolerable tortures and death. Out of fear of him, many fell away from their faith and converted to the laws [of the Muslims].

58. Smbat Sparapet, known also as the Confessor (Arm., Xostovanogh), became ruler of the northern Bagratuni kingdoms upon the death of his father in 826. Smbat’s son, Ashot I, or ‘the Great (Arm., Ashot medz)’, was the first king of the Bagratuni Dynasty, and his rule lasted from 884 to 890. Both of these figures were already remembered on March 2 along with 250 other martyrs of this period; see Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: March, 12-15. See also the final entry for May 27, for yet other martyrs of this same time, in Mathews, On This Day. The Armenian Church Synaxarion: May, 200-201. 59. These and the following events are recounted in fuller detail in the History of Armenia composed by Catholicos Yovhannēs Drasxanakerts‘i, cc. 25-26.

86 • Yaysmawurkʿ 8.

Բայց Ստեփաննոս Կոն կոչեցեալ իշխանն Տուս աւանի աշխարհին Ուտէացւոց, հաստատուն կացեալ ի հաւատս անտանելի չարչարանօք կատարեցաւ ի Քրիստոս: Իսկ քաջն Սմբատ մնաց աւուրս բազումս ի բանդի անդ ի կապանս մեծաւ հաւատով եւ զղջութեամբ: Եւ բազում անգամ խրատ տային նմա եւ ստիպէին ուրանալ զքրիստոնէութունն, եւ առատ պարգեւօք եւ իշխանական փառօք դառնալ յաշխարհն իւր: Այլ բարեպաշտ իշխանն միշտ զայս բան առնէր պատասխանի. Ոչ կարեմ թողուլ զՔրիստոս, ոչ կարեմ ի բաց կալ ի քրիստոնէական հաւատոց զոր աւազանին շնորհօք ընկալայ: 9. Եւ այսպէս բարի խոստովանութեամբ յերկար մնացեալ ի բանդի անդ մինչդեռ բեկեալ սրտիւ եւ բազում արտասուօք աղօթս մատուցանէր առ Աստուած աւանդեաց զհոգին իւր: Եւ ոմանք ի քրիստոնէից որք կային ի քաղաքի անդ հրաման առեալ յամիրապետէն տարեալ զմարմին նորա ի հինն Բաբելոն թաղեցին ի վկայարանն որ կայր շինեալ ի վերայ գբոյն սրբոյ մարգարէին Դանիէլի:

June 13 • 87 8.

9.

But Step‘annos, called Kon, prince of the village of Tus, in the land of the Utik‘, remained steadfast in his faith and was killed for Christ by unbearable tortures.60 But the brave Smbat remained for a long time bound in prison with great faith and penitence. And very often they would try to counsel him and to coerce him into renouncing his Christianity, so that he could return to his own country with abundant gifts and political honors. But that pious prince always made this same response: “I am not able to abandon Christ, nor am I able to forsake my Christian faith that I have received by the grace of the baptismal font.” So, in this way, after remaining there for such a long time in prison with a good profession, with a broken heart and with many tears, he offered up his prayers and rendered his soul to God. Some of the Christians who were there in that city received from the chief emir a command to bear his body to old Babylon and bury it in a martyrium that had been built above the well of the holy prophet Daniel.

60. For Step‘annos Kon, see also the History of Armenia composed by Catholicos Yovhannēs Drasxanakerts‘i, cc. 26-28.

Մարգաց Ը Յունիսի ԺԴ

Վարք երանելոյն Թէոփանոսի եւ սրբուհւոյն Պանսեմնի 1.

Երանելին Թէոփանոս էր ի քաղաքէն Անտիոքայ, անհաւատ ծնօղաց գաւակ: Եւ յորժամ եղեւ հնգետասան ամաց մեռաւ կինն, եւ երթեալ Թէոփանոս յեկեղեցին մկրտեցաւ, եւ զգեցաւ մազեղէն, եւ արգելաւ ի խցի մերձ ի քաղաքն: Եւ սկսաւ աստուածահաճոյ վարուք ճգնել պահօք եւ աղօթիւք եւ տքնութեամբ, եւ ընկալաւ շնորհս յԱստուծոյ հալածել զդեւսն եւ բժշկել զամենայն հիւանդսն աղօթիւք եւ ձեռն դնելով: 2. Եւ կին մի էր ի քաղաքին որոյ անուն էր Պանսեմնի, եւ լուաւ վասն նորա Թէոփանոս որ զբազումս կորուսանէր ի գործս անառակս, աղաչէր զԱստուած վասն նորա: Եւ ելեալ ի խցէն գնաց առ հայրն իւր եւ մերկացաւ զմազեղէնն, զգեցաւ դիպակ հանդերձ աշխարհականի, նստաւ յերիվար եւ առեալ ընդ իւր տասն լիտր դահեկան գնաց առ պոռնիկ կինն որպէս թէ հարսանեօք ամուսնասցի նմա: 3. Եւ յորժամ կերան եւ արբին եւ ուրախ եղեն, մտին ի սենեակն, եւ որպէս սովորութիւն էր Պանսեմնայ կամէր զի ննջեսցէ ընդ նմա: Եւ նա ասէ. Քանի՞ ժամանակք են որ այդ գործովդ կեաս: Եւ նա ասէ. Երկոտասան ամ է, եւ որպէս զքեզ գեղեցիկ այր չեմ տեսեալ, եւ ոչ այնչափ սիրեալ զոք իբրեւ զքեզ: 4. Ասէ Թէոփանոս. Եթէ սիրես զիս մի այժմ նեղեր յայդպիսի գործդ, մինչեւ արասցուք զհարսանիսն: Եւ կինն յանձին կալաւ: Եւ նորա հանեալ զտասն լիտր դահեկան ետ ի կինն եւ ասէ. Երթայց եւ պատրաստեցից զծախս հարսանեացն:

– 88 –

June 14 Margats‘ 8 The Martyrdom of the blessed Theophanes and of the holy Pansemna 1.

2.

3.

4.

The blessed Theophanes was from the city of Antioch, a child of nonbelieving parents. When he had reached fifteen years of age, his mother died. Theophanes went to the church and was baptized. He put on a hair shirt and confined himself in a cell near to the city. He began to practice an ascetic life, in a way pleasing to God, with fasting, prayer and vigils, and he received from God the graces to cast out demons and to heal all those who were ill by his prayers and the laying on of his hands. There was in that city a certain woman whose name was Pansemna. Theophanes heard about her that she was leading many astray into depraved behavior, so he began to pray to God on her behalf. He came out from his cell, went to his father, and took off his hair shirt. He then put on some fancy civilian garments, mounted a horse, took with him a large amount of money,61 and went to that prostitute as if he were going to marry her. When they had eaten, drunk and were satisfied, they entered into her bedroom and Pansemna, as was her habit, wanted to sleep with [Theophanes]. But he said, “How long has it been that you have been living in this occupation?” And she responded, “It has been twelve years, but I have never seen a man as handsome as you, nor have I ever loved anyone as much as I love you.” Theophanes responded, “If you love me, do not now force me into such a deed before we have been married.” The woman assented. [Theophanes] then took out the money, gave it to the woman and said, “I will go and prepare the expenses for the wedding.”

61.

Lit., “ten pound dahekan”.

– 89 –

90 • Yaysmawurkʿ 5.

6.

7.

8.

9.

Եւ երթեալ ի խուցն իւր շինեաց մերձ այլ խուց, եւ դարձեալ գնաց առ կինն, գիրկս արկեալ համբուրեաց եւ ասէ. Եթէ ոչ մկրտիս ոչ կարեմ ամուսնանալ քեզ: Եւ ծագեաց շնորհք Հոգւոյն սրբոյ ի սիրտ կնոջն, եւ յանձն առ մկրտիլ: Եւ առեալ զնա Թէոփանոս տարաւ յեկեղեցին առ քահանայն եւ մկրտեաց, եւ ընկալաւ զնա յաւազանէն Թէոփանոս, եւ զեօթն օր վարդապետէր եւ ուսուցանէր նմա զաստուածային պատուիրանսն: Եւ հաստատեցաւ սիրտ կնոջն ի հաւատս եւ յերկիւղն Աստուծոյ: Եւ առաքեաց զԹէոփանոս ի տուն իւր, եւ վաճառեաց զամենայն ինչս իւր եւ բաշխեաց աղքատաց եւ զծառայսն եւ զաղախնայսն ազատեաց տուեալ նոցա բաժին յընչից իւրոց. եւ զոսկին եւ զարծաթն եւ զմարգարիտսն եւ զականսն պատուականս արար անօթս եկեղեցւոյն: Եւ մտեալ յեկեղեցին եդ զայն արտասուօք առաջի սրբոյ սեղանոյն, եւ ասէր. Տէր, մի խոտան համարեր եւ պիղծ, եւ մի յամօթ առներ զբազմամեղ աղախինս քո, ընկալ զընծայս զոր չար գործովք ժողովեցի եւ մատուցի առաջի քո: Իսկ երանելին Թէոփանոս արգել զնա ի խցին զոր շինեաց, զգեցոյց նմա մազեղէն եւ խորգ, եւ ինքն զգեցաւ զառաջին մազեղէն պարեգօտն իւր, եւ արգելաւ ի խուցն իւր: Եւ այնչափ խստակրօն վարուք ճգնեցաւ կինն, որ եւ զդեւս ի մարդկանէ հալածէր, եւ զախտաժէտս աղօթիւք բժշկէր: Եւ կեցեալ աստուածահաճոյ վարուք ամ մի եւ ամիսս երկու յարգելական խրճիթս իւրեանց, եւ յաւուր ուրբաթու եղեւ շարժ եւ որոտումն եւ կայծակունք, եւ իջին հրեշտակք ի յերկնից, եւ աւանդեցին զհոգիս երկոցունցն Յունիսի ԺԴ: Եւ երթեալ եպիսկոպոս քաղաքին ամենայն ուխտիւն եւ ժողովրդեամբն հանին զմարմինս նոցա ի խրճթացն, եւ տարան ի քաղաքն մոմեղինօք, սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ, եդին ի տապանի յեկեղեցւոջն: Եւ բազում սքանչելիս արարին ծառայքն Աստուծոյ Թէոփանոս եւ աղախինն Քրիստոսի Պանսեմնի:

June 14 • 91 5.

6.

7.

8.

9.

He then went back to his cell and built another cell nearby to it. He returned to the woman, took her into his arms, embraced her and said, “If you do not get baptized, I cannot marry you.” And the grace of the Holy Spirit shone into the heart of the woman and she consented to be baptized. Theophanes then took her and brought her into the church to the priest and she was baptized. Theophanes took her from the baptismal font and for seven days instructed her and taught her the divine commandments. And the heart of the woman was made firm in the faith and in the fear of God. [Pansemna] sent Theophanes back to his house, and then sold off all her possessions and distributed them to the poor. She released her servants and her handmaids and gave each of them a portion of her wealth. As for her gold, silver, pearls and precious stones, she made them into vessels for the church. She went into the church and, in tears, set them down in front of the holy altar, and said, “O Lord, do not regard these as impure and shameful, nor put to shame your handmaid who is so full of sin. Receive these gifts that I have amassed from my wicked deeds and that I have offered to You.” Then the blessed Theophanes confined [Pansemna] in the cell that he had built, and clothed her in a hair shirt and sackcloth. As for himself, he clothed himself in his first hair shirt as a tunic, and he then confined himself in his cell. The woman lived such an extremely ascetic life that she would cast demons out of people and, by her prayers, she would heal those who were infirm. They lived this God-pleasing life for one year and two months in their enclosed huts. But on one Friday, there occurred an earthquake, with thunder and lightning, and angels descended from heaven, and they both commended their souls [to God] on the fourteenth of June. The bishop of that city came out with all the clergy and the people, and they brought their bodies out from their huts, and they brought them into the city with candles, with psalms and canticles, and they deposed them in a tomb inside the church. And the servants of God, Theophanes and Pansemna, the handmaid of Christ, performed many miracles there.

Մարգաց Թ Յունիսի ԺԵ

Տօն է սրբոյն Ստաքէոսի առաքելոյն 1.

Առաքեալն Քրիստոսի Անդրէաս յորժամ հրամանաւ սուրբ Հոգւոյն երթայր ի քարոզութիւն, առաքեալքն ետուն սպասաւոր եւ ընկեր քարոզութեան նորա զՍտաքիոս, եւ առաքեցին ընդ նմա յաենայն տեղիս: 2. Եւ յորժամ ըմբռնեցաւ Մատթէոս յազգէն մարդակերաց, եւ առաքեաց Տէր զԱնդրէաս հանել զնա ի բանդէն, եւ նաւեալ ի վերայ ծովուն Բարդիրացւոց, եւ հասեալ ի Թիրակ եւ եկեալ յԵրակլիա, ձեռնադրէ անդ զՍտաքիոս եպիսկոպոս եւ առաքէ ի Բիւզանդիա: Եւ մինչեւ ցայսօր հրաման է ի կանոնաց, յորժամ Կոստանդինուպօլսի պատրիարք ձեռնադրեն, նախ Երակլիոյ մետրապօլիտն դնէ զձեռս ի վերայ: 3. Եւ գնացեալ սրբոյն Ստաքիոսի ի Բիւզանդիա քարոզեաց նոցա զՔրիստոս, եւ զբազումս դարձոյց ի մոլորութենէ կռոցն, եւ բազում սքանչելիս կատարէր անուամբն Քրիստոսի ի վերայ հիւանդաց եւ ախտացելոց: Եւ շատ չարչարանս կրեալ ի կռապաշտիցն կատարեցաւ վկայութեամբ Յունիսի ԺԵ:

– 92 –

June 15 Margats‘ 9 The Feast of the holy apostle Stachys 1.

2.

3.

When Andrew, the apostle of Christ, went out preaching by the command of the Holy Spirit, the apostles gave him Stachys62 as a servant and companion for his preaching, and they sent him everywhere with him. When Matthias was seized by that race of cannibals, the Lord again sent Andrew to deliver him from prison. He sailed upon the sea to the Myrmidons63 and when he arrived in Thrace he went to Heracleia, and there consecrated Stachys bishop and sent him to Byzantium. And even until today it is proscribed in the canons that when they consecrate a patriarch for Constantinople, it is the metropolitan of Heracleia who first lays his hand upon [the candidate]. The holy Stachys went to Byzantium and preached Christ to them, and he turned many away from their erroneous worship of idols. He performed many miracles in the name of Christ on the sick and the infirm. He also endured many tortures from those who worshipped idols and he died by martyrdom on the fifteenth of June.

62. Stachys is mentioned in the bible only when Paul refers to him as his beloved [friend] in Romans 16:9; he is also remembered among the seventy-two disciples on April 9, cf. Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—April, 72-73 [as Eustachios]. 63. The Armenian here, Bardirats‛wots‛, is corrupt.

– 93 –

94 • Yaysmawurkʿ Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբուհւոյն Անտոնինեայ 4.

Կինս այս քրիստոնեայ էր ի քաղաքէն Նիկիայ Բիւթանացւոց, յաւուրս կռապաշտ արքայիցն Դիոկղետիանոսի եւ Մաքսիմիանոսի: Եւ կացուցին զնա առաջի Պռիսկիլիանոսի իշխանին, եւ խոստովանեցաւ զանունն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, եւ այպն արար զկոյր եւ զխուլ եւ զհամր զսնոտի կուռսն. եւ արկին զնա ի բանդ: 5. Եւ յետ աւուրց հանին ի բանդէն եւ կախեցին զփայտէ, եւ շամփրովք այրեցին զկողսն, եւ նա եւս առաւել յանդիմանէր եւ անարգէր ի տանջանս զպաշտամունս կռապաշտիծն; Ապա հրացեալ շանթիւք ծակեցին զթաթս ձեռացն երկոցունց եւ զպճղունս ոտիցն, եւ երանելի կինն գոհանալով փառաւորէր զԱստուած. եւ բուրեաց անուշահոտութիւն յանձնէն որպէս ի խնկոյ եկեղեցւոյ: Եւ ձայն եղեւ յերկնից առ նա եւ ասէ. Զօրացիր Անտոնինեա եւ քաջալերեաց: Եւ արկին զնա ի բանդ եւ թողին անդ զամս երկու: 6. Եւ ապա հրամայեաց իշխանն Պռիսկիլիանոս ընկենուլ զնա ի լիճն, եւ յորժամ տանէին աղօթեաց առ Աստուած եւ ասէ. Գոհանամ զքէն Որդի Աստուծոյ որ արժանի արարեր զիս կալ առաջի քո ընդ այլ սրբոց քոց: Եւ երեւեցան հրեշտակք երկու որ երթային, եւ աւանդեաց զհոգի իւր ի ձեռս նոցա Յունիսի ԺԵ, եւ զմարմինն հանին ի ցամաք: Եւ երեւեցաւ ի տեսլեան քրիստոնեայ արանց եւ երթեալ առեալ պատուով թաղեցին:

June 15 • 95 On this day is the martyrdom of the holy Antonina 4.

5.

6.

This woman was a Christian from the city of Nicaea in Bithynia, who lived in the time of the wicked emperors Diocletian and Maximianus.64 They brought her before the magistrate Priscillian and she professed the name of Christ our God. And she mocked those worthless idols as being blind, deaf and mute. They then threw her into prison. Some time later, they brought her out from prison and hung her from a tree and burned her sides on a spit. But she, amidst all her tortures, continued all the more to ridicule and deride the cult of idol worship. Then, with red-hot iron rods, they burned holes in the palms of both her hands and in the soles of her feet. That blessed woman continued to bless and to glorify God. And there issued forth from her person a sweetness just like that of incense in the church. And a voice came down from heaven and said to her, “Be strong, Antonina, and remain courageous.” Then they threw her back into prison and they left her there for two years. Priscillian the magistrate then gave the order to have her thrown into a lake, and while they were conducting her there, she prayed to God and said, “I give You thanks, O Son of God, who have made me worthy to stand before You along with Your other holy ones.” And then two angels came down and appeared to her. She handed her soul over to them on the fifteenth of June, and they dragged her body up onto dry land. She then appeared in a vision to some Christian men who came, took up [her body] and buried it with honor.

64.

Maximianus Herculius was the co-emperor to Diocletian from 286 to 305.

Մարգաց Ժ Յունիսի ԺԶ

Վկայաբանութիւն կոյս վկային Քրիստոսի Ակիլինեայ 1.

2.

Յաւուրս կռապաշտ արքային Դիոկղետիանոսի էր այր մի ի քաղաքին Վիվլոպօլիս, որոյ անուն էր Եւտոլմէոս, եւ էր քրիստոնեայ; Եւ էր նորա դուստր Ակիլինեա անուն, եւ ի տասնամենից տուան նա շնորհք յԱստուծոյ, եւ զհամահասակ աղջկունսն եւ զայլ կանայս ուսուցանէր եւ պատուիրէր ի բաց կալ ի կռոցն, եւ երկիր պագանել Քրիստոսի, եւ բազում ժամանակս յուսուցանելոյ ոչ դադարէր: Եւ ոմն մի Նիկոմիդոս անուն մատնեաց զնա առ բդեաշխն Վողիսիանոս եւ կոչեաց ի հարցումն, եւ քաղցրութեամբ խրատ տայր ուրանալ զՔրիստոս եւ պաշտել զկուռսն եւ նա խոստովանեցաւ զՔրիստոս եւ զկուռսն ուրացաւ: Գան հարին զնա ուժգին եւ հրացեալ շամփուրս հարին յականջսն եւ մինչեւ յուղեղն այրեցաւ, եւ հեղոյր արիւնն ընդ ռնգունսն ի վայր, եւ արկին ի բանդ: Եւ յաղօթել նորա առ Աստուած ի հասարակ գիշերին հրեշտակ Տեառն մերձեցաւ ի գլուխն եւ յանձն եւ ասէ. Եղիցիս ողջ. եւ եհան ի բանդէն ողջ մարմնով եւ կացոյց մերձ ի սնարս բդեշխին մինչդեռ բազմեալ կայր ի մահիճսն: Եւ տեսեալ զնա յարուցեալ կալաւ եւ ետ ի պահապանսն: Եւ յետ սակաւ աւուրց հրամայեաց հատանել զգլուխն:

– 96 –

June 16 Margats‘ 10 The Martyrdom of Aquilina, the virgin martyr for Christ 1.

2.

In the time of the wicked emperor Diocletian, there lived in the city of Biblopolis a certain man whose name was Eutolmios, who was a Christian. He had a daughter whose name was Aquilina. From the time she was ten years old, graces were given to her by God. She began to teach girls of her own age as well as other women, and she enjoined them to keep far away from idols and to worship Christ. For some considerable time she never stopped teaching them. A certain man, by the name of Nicomedos, denounced her to the governor Valesian. He summoned her for an inquiry and, with great charm, counseled her to renounce Christ and to worship the idols, but she professed Christ and renounced the idols. They continually beat her savagely, heated up some spikes and thrust them into her ears, burned [her entire body] up to her head, her blood poured out through her nostrils, and then they threw her into prison. Then while she was praying to God in the middle of the night, an angel of God approached her head and her body and said, “You will be well.” And he brought her out from the prison with a healthy body, and he stood her near to the governor’s pillow while he was reclining on his bed. When he saw her he rose up, had her seized and given over to the guards. A few days later, he gave the command that her head should be cut off.

– 97 –

98 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ յորժամ տարան ի տեղին աղօթեաց առ Աստուած այսպէս. Տէր Աստուած ամենակալ, գոհանամ զքէն որ ցուցեր ինձ զօր կատարման իմոյ, եւ ոչ անտես արարեր զընթացս հանդիսի իմոյ, եւ ոչ անտես արարեր զխնդրուածս իմ. ընկալ զհոգիս իմ խաղաղութեամբ: Ձայն եղեւ առ նա յերկնից եւ ասէ. Լսելի եղեն աղօթք քո: Եւ նախ քան զդահճին հարկանելն աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յունիսի ԺԶ. եւ ապա եհատ զգլուխն, եւ փոխանակ արեանն կաթն բղխեաց: 4. Եւ թաղեաց զնա Եւթաղիոս եպիսկոպոսն:

Յայսմ աւուր յիշատակ է Կիւրակէի եւ Պարասկեւի 5.

Պատմեաց մեզ հայրն Մակար անապատաւորն եթէ այր մի էր յԱղեկսանդրի քաղաքին որոյ անուն էր Կիւրակէ, եւ էր քոյր մի նորա որոյ անուն էր Պարասկեւի որ թարգմանի ուրբաթ: 6. Եւ յորժամ մեռան ծնօղքն իւրեանց ցանկացաւ Կիւրակէ կրօնաւորական վարուց, եւ թողեալ զտունն եւ զքոյրն գնաց յանապատն ի Սկիւթ առ մեծն Դանիէլ կրօնաւորեցաւ, եւ առաքինի վարուք եւ մեծ ճգնութեամբ հաճոյ եղեւ Աստուծոյ: 7. Իսկ քոյրն իւր Պարասկեւի ետ զանձն իւր ի մեղս պոռնկութեան, եւ անառակ վարուք բազում ոգիս կորուսանէր: Եւ լուեալ Կիւրակէի եղբօրն իւրոյ յոյժ բարկացաւ եւ ուրացաւ զնա: 8. Եւ յետ ժամանակաց լուաւ Դանիէլ եւ այլ անապատական ծերքն, եւ յոյժ մեղադրեցին Կիւրակէի եթէ Ընդէ՞ր առանց հոգաբարձութեան թողեր զքոյրն քո, զի ինքն կորեաւ եւ զայլս կորոյս. արժան է քեզ երթալ առ նա եւ կորզել զնա ի սատանայական գործոց:

June 16 • 99 3.

4.

While they were leading her to the place [of execution], she prayed to God in this manner, “O Lord God All-Powerful, I give You praise for You have shown me the day of my death, and You have not neglected the course of my combat, nor have You despised my entreaties. Receive now my spirit in peace.” A voice then came down to her from heaven and said, “Your prayer has been heard.” And before the executioner could strike she handed her spirit over to God on the sixteenth of June. Then he cut off her head, but instead of blood there poured forth milk. The bishop Euthalius buried her.

On this day is the memorial of Kyriake and Paraskeve 5.

6.

7.

8.

Father Makarios the anchorite recounted to us that there was a certain man in the city of Alexandria whose name was Kyriake, and he had a sister whose name was Paraskeve, which is translated ‘Friday’65. When their parents died, Kyriake had a desire for the monastic life, so he left his house and his sister and went to the desert in Scetis to the great Daniel66 and took up the monastic life. By his virtuous life and great asceticism he became pleasing to God. His sister Paraskeve, however, gave herself over to the sin of prostitution and, by her wanton lifestyle, destroyed many souls. When her brother Kyriake heard of this he became exceedingly angry and disowned her. Some time later Daniel and some of the elder hermits heard of this they firmly rebuked Kyriake [saying], “Why did you leave your sister with no guardian? For now she is destroyed and she has also destroyed others! You must now go to her and wrest her away from her satanic deeds.

65. It literally means “preparation”, and was used by Jews to designate the day of preparation for the Sabbath or a feast day; see, for example, Matthew 27:62, Mark 15:42, Luke 23:54, John 19:14, 31, 42. Christians seemed to have simply kept the word to designate Friday; see, for example, Didache 8.1. The fact that these two personages were named ‘Sunday’ (Arm., kiraki, from Gk. kyriakē) and ‘Friday’ has caused many scholars to doubt the historicity of this account. 66. Daniel, one of the great monks of Scetis in Egypt, is remembered throughout eastern Christendom; for translations of many of these various traditions, see Vivian, Witness to Holiness: Abba Daniel of Scetis, though he does not include this account.

100 • Yaysmawurkʿ 9.

Եւ յարուցեալ աղօթեաց եւ աղաչեաց զԱստուած զի գործակից լինիցի նմա ի փրկութիւն քեռն իւրոյ: Եւ յուղի անկեալ գնաց ի քաղաքն, եւ գնաց ի դուռն Պարասկեւեայ, առաքեաց պատանի մի առ նա եթէ Եղբայրն քո Կիւրակէ առ զբանն կայ եւ կոչէ զքեզ: 10. Իսկ Պարասկեւի բացեալ գլխով եւ բոկոտն եւ անառակութեամբ խաղայր ընդ մեղսասէր երիտասարդսն: Եւ յորժամ լուաւ զեղբօրէն ուրախ եղեւ յոյժ, եւ ելեալ երկիր եպագ եւ ողջոյն ետ: Եւ տեսեալ զնա Կիւրակէի յայնպիսի կերպս եհար ձեռօքն զերեսս իւր եւ ասէր ողբալով. Վայ ինձ տիկին քոյր իմ, զի՞ եղեւ ընդ քեզ զի ատեցեր զհոգիդ եւ արհամարհեցեր զԱստուածն քո. կորեար եւ կորուսեր զբազումս. լաւ էր ինձ եթէ յառաջագոյն մեռեալ էի: 11. Եւ յորժամ լուաւ Պարասկեւի անկաւ յոտս նորա եւ ողբալով ասէր. Աւաղ է ինձ թշուառականիս, եւ եղուկ եմ ես զի ի սպառ կորեայ, եւ ունայնութեամբ կորուսի զժամանակս կենաց իմոց: Աղաչեմ զքեզ հայր իմ ըստ հոգւոյ եւ եղբայր ըստ մարմնոյ, զի եթէ գիտես զի ընդունի Աստուած զզղջումն պոռնկիս եւ զանառակ կնոջ ապաշխարութիւնս, մի թողուր զիս աստէն աղաչեմ, եւ լսող եղէց քեզ եւ հնազանդ ամենայն վարուք, եւ յամենայն սրտէ ծառայեցից Աստուծոյ: 12. Եւ նորա լուեալ զայս ուրախ եղեւ յոյժ, եւ ասէ ցաղջիկն. Մուտ ի տուն քո եւ ծածկեա զգլուխ քո, եւ ագիր կօշիկ յոտս քո, զի երկայն եւ դժուարին է ճանապարհ լերինն եւ խորշակ յոյժ: Եւ ասէ կինն. Կենդանի է Տէր, զի որպէս այժմ եկի առ քեզ այսպէս եկից զկնի քո. ոչինչ առից ընդ իս ի սատանայական ընչիցն, այլ երթիցուք որպէս եմս, անծածուկ գլխով եւ բոկ ոտիւք: Լաւ է ինձ մերկ գալ զկնի քո քան զդառնալն ի կորստական յարկսն: Եւ յորժամ լուաւ զայս Կիւրակէ առաւելապէս խնդաց:

June 16 • 101 9.

[Kyriake] then rose up, prayed to God and beseeched Him to collaborate with him in the salvation of his sister. So he set out and went into the city. He went to the door of Paraskeve and sent a young servant to her [to say], “Your brother Kyriake is standing at your door and is calling for you.” 10. As for Paraskeve, her head was uncovered, she was barefoot and was wantonly cavorting with some sin-loving young men. But when she heard that her brother [was there] she became exceedingly joyful, bowed down to him and greeted him. When Kyriake saw her in such a state, he struck his face with his hands, groaned and said, “Woe to me, woman, my sister! What has happened to you that you so hate your soul and have so disdained your God? You are destroyed and you have destroyed many. It would have been better if I were already dead.” 11. When Paraskeve heard this, she fell at his feet and in tears she said, “I am wretched and to be deplored. I am a disgrace in that I have so completely destroyed myself, and that I have destroyed for nothing the term of my life. I beseech you, my father according to the spirit and my brother according to the flesh, if you know that God will accept my repentance for this life of prostitution and my penance for [having been such] a wanton woman, do not abandon me here, I pray. I will be obedient and submit to you all the rest of my life, and I will serve God with all my heart.” 12. When [Kyriake] heard this he had great joy and he said to the young woman, “Go back into your house, cover your head and put some shoes on your feet, for the journey to the mountain is long and laborious and extremely hot.” And the woman said, “The Lord is a living [God], so that just as I have come to you now so shall I follow after you. I will take with me none of my satanic possessions. Let us rather go just as I am, with head uncovered and with bare feet. It is better for me to follow you naked than to go back into this destructive house.” When Kyriake heard this, he was even more elated.

102 • Yaysmawurkʿ 13.

Եւ յուղի անկեալք ելին ի լեառն, գնացին ի ներքսագոյն անապատն, եւ մինչդեռ երթային ընդ դժուարին ճանապարհն հերձան ներբանք ոտիցն ի քարանցն, եւ արիւնն որպէս առու հոսէր, նոյնպէս եւ արտասուքն հեղուին յաչացն, եւ գլուխն եւ երեսն ի խորշակէ եւ ի տօթոյ եւ ի կիղմանէ արեգականն որպէս հրով այրեցան: Եւ այնչափ բախէր բռամբն զկուրծս իւր մինչ զի յոյժ կապուտակեալ սեւացան, եւ ուռուցեալ եղեն լանջքն: Եւ ասէր. Տէր, ընկալ զապաշխարութիւնս իմ, որպէս երբեմն զպոռնիկ կնոջն: 14. Եւ մինչդեռ երթային տեսանէ Կիւրակէ ի հեռուստ այլ անապատաւորս զի գային ընդ ճանապարհ անապատին, ասէ ցքոյրն իւր. Խոյս տուր ի ճանապարհէս սակաւիկ մի եւ թաղիր մինչեւ անցանիցեն, զի օտարք են եւ ոչ գիտեն եթէ քոյր իմ ես, եւ գայթակղին ի միտս իւրեանց: Եւ Պարասկեւի թիւրեցաւ ի ճանապարհէն եւ թագեաւ. եւ երթեալ նստաւ եւ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յունիսի ԺԶ: 15. Եւ Կիւրակէ գնաց եւ եգիտ զնա մեռեալ, եւ յոգւոց հանեալ մեծաւ հառաչմամբ ասէ. Վայ ինձ մեղաւորիս, զի ոչ եղէ արժանի կեցուցանել զոգիս տառապեալ քեռս իմոյ: Եւ փորեաց զերկիր արտասուալից սաղմոսիւք եւ թաղեաց զնա: Եւ ի բազում տրտմութենէն ննջեաց ի վերայ գերեզմանին. եւ տեսանէ յանուրջս զՏէր նստեալ ի վերայ բարձր աթոռոյ եւ առաջի նորա զՊարասկեւի հին եւ պատառոտուն հանդերձիւ եւ զգլուխն ի կոր: Եւ ասէ Տէր. Բերէք զամենայն գործս պոռնիկ կնոջս: Եւ սեւադէմ արք տարան տումար եւ ընթեռնուին զամենայն պիղծ գործս նորա: Նոյնպէս եւ լուսաւոր արք մատուցին ոսկի շիշ լցեալ արեամբ եւ արտասուօք. եւ կարդային քարտէս եթէ որպէս առժամայն լուաւ եղբօրն, եւ բացեալ գլխով եւ բոկ ոտիւք գնաց զկնի յայնչափ դժուարին եւ քարուտ ճանապարհ, եւ կոծելով բախէր զկուրծսն եւ զճակատն եւ վիրաւորեաց զամենայն մարմինն:

June 16 • 103 13.

So they set out on their journey, went up onto the mountain and then proceeded into the interior desert. While they were travelling along on that difficult path, the soles of [Paraskeve’s] feet were torn up by the rocks, and blood began to gush out like a brook. In the same way tears flowed forth from her eyes, and her head and face burned like fire from the excessive heat and from the intensity and the scorching of the sun. Then she began to strike her breast so hard with her fist that it went from being very blue to being black, and her chest swelled up. She said, “Receive, O Lord, this penance of mine as [You did] once long ago from that prostitute.”67 14. While they were travelling, Kyriake saw some way off other hermits who were travelling along those desert paths. He said to his sister, “Sneak away a little bit and hide yourself until they pass by, for they are foreigners and they do not know that you are my sister and they will be scandalized in their minds. So Paraskeve turned aside from the path and hid herself. She went, sat down and handed her soul over to God on the sixteenth of June. 15. Kyriake came and found her dead. He heaved a great sigh and with deep lament he said, “Woe to me, a sinner, for I was not worthy to save the soul of my woeful sister.” He then dug out the ground, full of tears and with psalms, and he buried her. In great affliction he fell asleep atop her tomb and he saw in his dream the Lord seated upon a high throne. And Paraskeve was in front of him in old and decrepit garments and her head bent down. The Lord said, “Bring forth all the deeds of this prostitute.” Then men with dark faces brought forth a catalogue and read out all her impure deeds. In the same manner some luminous men then brought in a golden vessel filled with blood and tears, and they began reading a letter [which recounted] how she listened to her brother immediately and with uncovered head and with bare feet she followed him on such a difficult and rocky path, and how she kept striking herself in the chest and on her forehead, and so injured her entire body.

67.

An allusion to Mary Magdalene, cf. Luke 8:2.

104 • Yaysmawurkʿ 16.

Ասեն սեւքն. Այնչափ ժամանակս ընդ մեզ էր եւ զհաճոյս մեր կատարէր, եւ վասն սակաւ աւուրց որ եկն զկնի ձեր կամիք յափշտակել զնա ի մէնջ: Ասէ Տէրն. Բերէք զկշիռս: Եւ յորժամ բերին լցին սեաւքն զմի կողմն ամենայն չարեօք զոր գործեաց, նոյնպէս եւ լուսաւոր արքն եդին ի միւս կողմն զոսկի շիշն. եւ ծանրացաւ յոյժ եւ վերացոյց զչարալից կողմն, եւ ցրուեցան ամենայն մեղքն եւ որպէս զծուխ անյայտ եղեն, եւ բուրեաց անուշահոտութիւն: Եւ երթեալ յափշտակեցին զնա ի ձեռաց թշնամեացն որ կամէին տանել զնա ի տանջանսն, եւ կացուցին զնա առաջի Տեառն, եւ հրամայեաց մերկացուցանել զնա յաղտեղի հանդերձիցն, եւ զգեցուցանել նմա բեհեզս եւ ծիրանիս, եւ եդին ի գլուխ նորա պսակ աստեղալից, եւ առեալ թռան յերկինս: 17. Եւ զարթուցեալ Կիւրակէի ի քնոյն ուրախ եղեւ ընդ տեսիլն, եւ երթեալ պատմեաց մեծին Դանիէլի եւ այլոց հարանցն ի Սկիւթ լերինն, եւ ամենեքեան ետուն փառս Աստուծոյ: Եւ գրեցին զերանելին Պարասկեւի ի տումարս յիշատակաց ընդ այլ սուրբ երանելի եւ ճգնազգեաց կանայսն: 18. Եւ յայսմ աւուր տօն եւ յիշատակ սուրբ հօրն մերոյ Տիխոնիոսի սքանչելագործ եպիսկոպոսին Ամաթու որ ի կղզին Կիպրոս. եւ սրբոցն Իրակլիոսի եւ Ռոդոնի որ ի Տամասիու քաղաք Կիպրոսի կատարեցան:

June 16 • 105 16.

The dark ones said, “She has been with us for such a long time and has been accomplishing our desires. And yet, because of these few days that she has followed You, You wish now to snatch her away from us?” The Lord said, “Bring in the balances.” When these were brought in, the dark men filled one side with all the evil deeds that she had committed. In the same manner, those luminous men placed on the other side the golden vessel. It was much heavier and made the side full of her evil deeds rise up, and all her sins dissipated and became invisible like smoke, and then a sweet smell issued forth. Then [those luminous men] went and snatched her away from her enemies who wished to take her for torture. They stood her before the Lord, and He commanded that they get her out of those filthy garments and clothe her in purple-hued muslin. And they put upon her head a crown filled with stars, took her and flew up into heaven. 17. Kyriake then woke from his sleep and he was joyful over his vision. He went and told this to the great Daniel and to the other fathers on the mountain of Scetis, and they all gave glory to God. And they inscribed the blessed Paraskeve in the register of commemorations along with the other holy and blessed ascetic women. 18. On this day is the feast and memorial of our holy father Tychonius, the wonder-working bishop of Amathus, which is on the island of Cyprus. It is also [the feast and memorial] of the holy Heraclios and Rodon who were killed in the city of Tamassos on Cyprus.

Մարգաց ԺԱ Յունիսի ԺԷ

Տօն է Եղիսէի մարգարէի 1.

Եղիսէ մարգարէ էր յԱղբելբաւուլաց, յազգէ Ռոբենի: Եւ իբրեւ ծնաւ զնա մայր իւր երինջք ոսկի որ ի Դան եւ ի Բեթէլ այնպէս գոչեցին մեծաձայն զի լսելի եղեւ յԵրուսաղէմ, եւ քահանայապետն որ կայր ի տաճարին ասաց. Մարգարէ մեծ ծնաւ այսօր որ բարձցէ զկռապաշտութիւնն յԻսրայելէ: Եւ յորժամ կոչեաց զնա Եղիա բանիւ Տեառն ի մարգարէութիւն, թողեալ զամենայն գնաց զկնի Եղիայի. եւ յետ վերանալոյ նորա յերկինս դատէր զժողովուրդն: 2. Սա աղօթիւք ետ որդի ամուլ կնոջ Սոմնացոյ, եւ յետ մեռանելոյ մանկանն դարձեալ յարոյց զնա ի մեռելոց: Սա ետ օծել զՅեսու որ կոտորեաց զտունն Աքաաբու. Սա օծ զԱզայէլ թագաւոր Ասորոց, եւ մարգարէացաւ զոր ինչ առնելոց էր նմա: Սա սրբեաց զՆէեման բորոտ, եւ բորոտեաց զԴեէզի որ ստեաց: Սա զչար եւ զանզաւակ ջուրն աղիւն քաղցրացոյց եւ բժշկեաց:

– 106 –

June 17 Margats‘ 11 The Feast of the prophet Elisha 1.

2.

The prophet Elisha was from Abel-meholah68, from the tribe of Reuben. When his mother gave birth to him, golden cows that were in Dan and in Bethel bellowed so loudly that they were heard in Jerusalem. And the high priest who was in the temple said, “A great prophet is born today who will remove idolatry from Israel.” When Elijah called him by the word of the Lord to be a prophet, he abandoned everything and followed Elijah. And after [Elijah] was taken up into heaven [Elisha] judged the people.69 By his prayers [Elisha] granted a son to the barren Shunamite woman, and after the death of that child he raised him up from the dead.70 He also had anointed [as king] Jehu who destroyed the house of Ahab.71 He also anointed Hazael as king of the Syrians and he prophesied concerning what was to happen to him.72 He cleansed Naaman the leper73 and turned Gehazi into a leper for he had lied.74 He made sweet and restored the putrid water, and the stagnant water he restored and made sweet with salt.75

68. Cf. I(III) Kings 19:16. Arm., Aghbelbaoul is here corrupt; I have corrected on the basis of the biblical text. 69. Cf. II(IV) Kings 2:1-14. 70. Cf. II(IV) Kings 4:11-37. 71. Cf. II(IV) Kings 9:1-10. 72. Cf. II(IV) Kings 8:7-15. 73. Cf. II(IV) Kings 5:1-14. 74. Cf. II(IV) Kings 5:19-27. 75. Cf. II(IV) Kings 2:19-22.

– 107 –

108 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ վախճանեցաւ յաւուրս Յովասու արքայի Իսրայելի: Եւ մեկնազէնքն Մովաբու մեռեալ մի ընկեցին ի գերեզմանն Եղիսէի, եւ իբրեւ եհաս յոսկերսն նորա առժամայն կենդանացաւ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն Կիւրենոսի Գորտինոյ եպիսկոպոսին ի Կրիտիս կղզւոջն 4.

5.

6.

7.

8.

Սուրբն Կիւրենոս եպիսկոպոսն էր յաւուրս կռապաշտ արքային Մաքսիմիանոսի, այր ցանկալի եւ սուրբ, ունէր եւ երկու ծառայս, զԹէոփանէս եւ զԹէոքարիստոս, եւ նոքօք շրջէր ի վանորայս եւ յեկեղեցիս: Եւ ի միում աւուր տեսանէր կռապաշտս զի զոհէին արջառս եւ ոչխարս եւ թռչունս ի բագինս իւրեանց, եւ աւաղեաց եւ դսրովեաց զնոսա եւ դժուարէր ընդ անարժան գործս նոցա: Եւ նոցա գիտացեալ կալան զնա եւ արկին ի բանդ: Եւ լուեալ երկուց ծառայիցն գնացին յափշտակել զնա եւ հանել ի բանդէն բռնութեամբ, եւ երանելին Կիւրենոս ոչ ետ նոցա թոյլ եւ ի հասարակ գիշերին մինչդեռ յաղօթս կայր լուաւ ձայն յերկնից որ ասէր. Կիւրենոս պիտոյ ես ինձ ի Հռոմ: Եւ յորժամ եղեւ առաւօտ եգիտ բացեալ զբանդն, եւ ելեալ ետես զտաճար կռոցն կործանեալ եւ զբագինսն խորտակեալ մանր. յոյժ ուրախ եղեւ եւ փառաւորեաց զԱստուած: Գնաց ի վանսն եւ եգիտ զերանելի կրօնաւորն Փիլոքսենոս, ողջոյն ետ նմա: Եւ նա մարգարէացաւ առ նա եւ ասէ. Ով Կիւրենէ երկուս պսակս ընդունելոց ես ի Քրիստոսէ. մի քահանայապետութեանդ եւ միւս մարտիւրոսութեան: Եւ ելեալ ի վանացն երթայր ընդ ճանապարհն հադիպեցաւ նմա դեւ մի ի նմանութիւն զօրականի փախուցեալ ի կործանեալ կռոց տաճարէն հեծեալ յերիվար, եւ ի ձեռին իւրում ունէր սուր, դիմեաց ի վերայ նորա զի սպանցէ զնա սրովն. եւ Կիւրենոս արարեալ ընդդէմ նորա զնշան սրբոյ խաչին սաստեաց նմա եւ անյայտ արար:

June 17 • 109 3.

[Elisha] died in the days of Joash, king of Israel.76 A marauding band of Moabites threw a dead man into the grave of Elisha and as soon as he touched the bones of [Elisha] he was immediately brought back to life.77

On this day is the martyrdom of Cyrenos, bishop of Gortyn on the island of Crete 4.

5.

6.

7.

8.

The holy Cyrenos was bishop in the days of the wicked emperor Maximianus. He was a man pleasing and holy. He had two servants, Theophanes and Theocharistos, and with them he used to travel around to the monasteries and the churches. One day he saw some idol-worshippers sacrificing cows, sheep and birds on their altars and he complained and contemned them. He was enraged at their unworthy deeds. When they realized this they seized him and threw him into prison. When his two servants heard of this they went to snatch him and to remove him by force from that prison, but the holy Cyrenos would not permit them. In the middle of the night, while he was praying, he heard a voice from heaven that said, “Cyrenos, I need you in Rome.” And when morning came he found the gate opened. He went out and saw that the idol temple had been destroyed and the altars had been smashed into pieces. He rejoiced greatly at this and glorified God. [Cyrenos] went to the monastery and found the blessed monk Philoxenos and greeted him. [Philoxenos] prophesied to him and said, “O Cyrenos, you are about to receive two crowns from Christ: one for your priesthood and the other for your martyrdom.” He departed from the monastery and while he was travelling along the road a certain demon met him in the likeness of a soldier who, mounted on his horse, was fleeing from the idol temple that had been destroyed. In his hand, he was holding a sword, and he ran up upon him to kill him with the sword. But Cyrenos made the sign of the holy cross at him, rebuked him and he disappeared.

76. 77.

Cf. II(IV) Kings 13:14. Cf. II(IV) Kings 13:20-21.

110 • Yaysmawurkʿ 9.

10.

11.

12.

13.

Եւ դարձեալ յայլում տեղւոջ երեւեցաւ նմա սատանայ ի կերպարանս ահաւոր վիշապի, ութ կանգուն երկայն, եւ բացեալ զբերան իւր կամէր կլանել զնա: Եւ Կիւրենոս աներկիւղ մերձեցաւ եւ փչեաց յերեսս նորա, եւ առժամայն անյայտ եղեւ: Գնաց ի Հռոմ ըստ բանի Տեառն, եւ քաջալերէր եւ պատուիրէր զարգելեալ վկայսն Քրիստոսի, եւ խրատ տայր հաստատուն կալ ի հաւատսն Քրիստոսի եւ յօժարութեամբ մեռանել վասն նորա: Եղեւ ի Հռոմ հալածումն քրիստոնէիցն եւ պատերազմ ընդ միմեանս. եմուտ ի նաւ զի երթիցէ յԵրուսաղէմ, եւ յորժամ եհաս ի տեղին որ կոչի Մալիա, երեւեցաւ նմա հրեշտակ Տեառն ի կերպարանս առն սպիտակազգեստի եւ ասէ. Մի թողուր զԿրիտիս զի եւ անդ պիտոյ ես ինձ, եւ ես եղէց ընդ քեզ: Եւ ելեալ քաղցրաշունչ հողմ եհան զնոսա ի Կրիտէս. եւ էր յայնժամ երանելին Կիւրենոս ամաց վաթսուն եւ ութից: Եւ ձեռնադրեցին զնա եպիսկոպոս ի Կրիտիս Գօրտինոյ աթոռոյն եւ զքսան եւ զեօթն ամ որպէս զքրիստոսանման քաջ հովիւ վարեցաւ ուղղափառութեամբ ի վիճակ աթոռոյն իւրոյ եւ զբազումս յանհաւատիցն լուսաւորեաց: Եւ դատաւորն Կրիտիսոյ Անդրիանոս կացոյց առաջի, եւ ստիպէր եւ նեղէր զնա բռնութեամբ զի ուրասցի զՔրիստոս եւ զոհեսցէ կռոցն: Եւ յորժամ ոչ կարաց հաւանեցուցանել զնա, հրամայեաց հատանել զգլուխն: Եւ վասն զի յոյժ ծերացեալ էր եւ գնալ ոտիւքն ոչ կարէր զի էր երանելին ամաց իննսուն եւ հնգից եդին զնա ի վերայ սայլի: Եւ յորժամ հասին ի տեղին որ կոչի Ռաքսոն ձայն եղեւ յերկնից եւ ասէ. Մինչեւ յաստ. եւ կացին եզինքն ի տեղին եւ իջուցին զնա ի սայլէն եւ հատին զգլուխ նորա Յունիսի ԺԷ:

June 17 • 111 9.

10.

11.

12.

13.

Again, in another place, Satan appeared to him in the form of a terrifying dragon, eight cubits long. It opened its mouth and wanted to devour him. But Cyrenos approached it with no fear, blew into its face and it disappeared immediately. He went to Rome according to the word of the Lord. There he gave encouragement and advice to those martyrs who were being imprisoned for Christ. He also counseled them to stand firm in their faith in Christ and to die willingly for Him. There arose in Rome a persecution of Christians and a battle between each of them. [Cyrenos] boarded a ship in order to go to Jerusalem, but when he arrived at the place called Malia, an angel of the Lord appeared to him in the form of a man, clothed all in white, and said, “Do not forsake Crete for I need you there as well, and I will be with you.” A gentle breeze arose and guided them to Crete. At that time the blessed Cyrenos was sixty-eight years old. They consecrated him bishop for the diocese of Gortyn on Crete, and for twenty-seven years, like a brave shepherd in Christ-like fashion, in all orthodoxy, he guided his diocese and illuminated many who had been without faith. Adrianos, the magistrate of Crete, stood [Cyrenos] in his presence and tried to force him and to coerce him forcefully to renounce Christ and sacrifice to the idols. But when he was unable to convince him, he gave the command to cut off his head. Because he was so elderly, seeing that the blessed one was ninety-five years old and was unable to walk on his own feet, they put him onto a cart. And when they came to the place that was called Raxos, a voice came down from heaven and said, “Right here!” The oxen stopped at this place and they took [Cyrenos] out of the cart and they cut off his head on the seventeenth of June.

Մարգաց ԺԲ Յունիսի ԺԸ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Դուլայի 1.

Սուրբ վկայն Քրիստոսի Դուլայ էր ի գաւառէն Զեփիւռի Պռետորիադայ ի Կիլիկէացւոց երկրէն: Եւ անհաւատ զօրականք կալան զնա զի էր քրիստոնեայ եւ տարան առ Մաքսիմոս դատաւորն: Եւ խոստովանեցաւ զՔրիստոս եւ անգոսնեաց զաստուածն նոցա զԱպողոն, եւ այպն առնելով ասէր. Ապողոն ցանկացաւ Դափնայի պոռնիկ կնոջ եւ ոչ կարաց հասանել ցանկութեանն: 2. Եւ հրամայեաց դատաւորն եւ ձաղկեցին բրովք զթիկունսն եւ զնստոյ տեղին, եւ եդին ի վերայ հրացեալ շանթից եւ արկին ի բանդ: Եւ դարձեալ կացուցին առաջի, եւ խոստովանէր զինքն ծառայ Քրիստոսի: Օծին զգլուխն ձիթով, եւ եդին ի վերայ կայծակունս հրոյ, եւ արկին ընդ քիթն տրորեալ մանանեխ, եւ ընկեցին յորսայս եւ արջառաջլօք հարին զորովայն, եւ բացան աղիքն, եւ հեղին ի վերայ խիստ քացախ, եւ խեցաւ հարկանէին զվէրսն, եւ զերեսն այնչափ ապտակեցին զի բացան ոսկերք ծնօտիցն, եւ խորտակեցին զսրունսն: Եւ երանելի վկայն Քրիստոսի յայնչափ տանջանացն ոչ դադարեաց ի յանդիմանելոյ զմոլորութիւն կռոցն, եւ պատմէր զվասն մեր մարդեղութիւն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ:

– 112 –

June 18 Margats‘ 12 The Martyrdom of St. Doulas 1.

2.

The holy martyr for Christ, Doulas, was from the city of Zephyrium in the district of Pretorium in the land of Cilicia. Some heathen soldiers arrested him because he was a Christian and they brought him before Maximos, the magistrate. He professed Christ and he ridiculed their god Apollo. He mocked him and said, “Apollo desired the prostitute Daphne but was unable to attain his desires.” Then the magistrate gave the command and they flogged his entire backside with clubs, laid him out on flaming spits and then threw him into prison. Then they once again stood him in the presence [of the magistrate], and he professed that he was a servant of Christ. They poured oil on his head and then put a flaming fire over him, and they shoved ground mustard into his nose, threw him down on his back and with whips beat him on the stomach. His bowels then opened up and they poured in strong vinegar, and with shards of pottery they began scraping his wounds, then they pummeled his face so hard that his jawbone was exposed, and they broke his legs. But the blessed martyr for Christ, during all these tortures, never ceased censuring the error of idolworship and he continued to speak to them of how Christ, our God, became man for our sake.

– 113 –

114 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ դարձեալ երրորդ անգամ հարցանէին եթէ Զոհե՞ս կռոցն: Եւ յորժամ ոչ կարացին դարձուցանել ի Քրիստոսի հաւատոցն, արկին ի բերան նորա բռնութեամբ ի զոհից կռոցն, եւ քարշեցին զնա ընդ գետինն քսան մղոն: Եւ այնպէս աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յունիսի ԺԸ: Եւ ձգեցին զմարմինն յԵւփիւռի յուղխն եւ երթեալ երկու շունք նստան մերձ մարմնոյն եւ պահէին, եւ մին յարուցեալ գնաց առ հովիւսն եւ ատամամբն կալեալ զհանդերձիցն տարաւ ի տեղին, եւ տեսեալ զմարմին սրբոյ վկային ազդեցուց ի գեօղն, եւ հանին զնշխարսն եւ տարեալ թաղեցին ի տեղի նշանաւոր, եւ բազում նշանք եղեն յաւուր յայնմիկ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն Յովսեփայ նոր վկային 4.

Սուրբն Յովսէփ վկայն Քրիստոսի որդի էր առն պարսկի ի սահմանացն Դվնայ քաղաքի Հայոց. եւ տուաւ յուսումն տաճկերէն գրոց ի Դուին քաղաք: Եւ տեսեալ զոճռագործութիւն Տաճկաց եւ Պարսից փախեաւ, եւ եկեալ ի գեօղն իւր յարեցաւ ի քրիստոնեայսն, եւ երթայր յեկեղեցիս նոցա, եւ ծնօղքն ոչ կարէին արգելուլ զնա: Եւ փախեաւ գաղտ եւ երթեալ մկրտեցաւ, եւ անուանեցաւ Յովսէփ որ յառաջ Յուսուփ էր: Եւ գնաց յԵրուսաղէմ երկիր եպագ տնօրինական տեղեացն Քրիստոսի: Եւ եկն ի Հռոմկլայն առ սուրբ կաթողիկոսն Հայոց տէր Ներսէս Երգեցողն եւ պատմեաց նմա զվարս իւր: Եւ նա հաստատեաց զնա ի հաւատսն. Եւ եթէ դիպի քեզ, ասէ, սպանանիլ ի Տաճկաց կարգեցից զքեզ ընդ վկայսն Աստուծոյ: 5. Եւ ուրախացեալ դարձաւ ի տուն իւր եգիտ զհայրն իւր մեռեալ, եւ մայր եւ եղբայրն կենդանի, եւ գիրկս արկեալ համբուրէին զնա, զի մայրն յառաջագոյն քրիստոնեայ էր:

June 18 • 115 3.

Again, a third time, they asked him, “Are you going to sacrifice to the idols?” But when they were unable to turn him away from his faith in Christ they forcefully shoved into his mouth some of what had been sacrificed to the idols. Then they dragged him along the ground for twenty miles. In this manner he then handed his soul over to God on the eighteenth of June. They cast his corpse into a ravine in Euphyr. Two dogs came and sat next to the corpse and guarded it. One rose up, went to some shepherds and, pulling on their clothes with his teeth, he led them to that place. When they saw the corpse of the holy martyr they announced it to the village. They then picked up his relics, carried them off and buried them in a distinguished place. Many signs took place there on that day.

On this day is the martyrdom of Joseph, the Neomartyr 4.

5.

The holy Joseph, a martyr for Christ, was the son of a Persian father in the outskirts of the Armenian city of Dvin. In the city of Dvin he was given instruction in Arabic literature. When he beheld the abominable deeds of the Arabs and the Persians, he fled and returned to his own village, joined up with the Christians and went into their church. His parents were unable to stop him. He went off secretly and was baptized. He was named Joseph,78 whereas he had previously been named Yusuf. He went to Jerusalem and worshipped at the dominical places of Christ. He then went to Hromkla to the Catholicos of the Armenians, Nersēs the composer,79 and recounted to him the story of his life. [The Catholicos] confirmed him in his faith and said, “If it should happen that you are killed by the Arabs, I will number you among the martyrs for God.” Full of joy, he returned to his house only to find that his father had died. His mother and his brother were still alive. They extended their arms and embraced him for his mother had become a Christian before this.

78. Arm., Yovsēp. 79. This is, of course, Nersēs Shnorhali, who was Catholicos of Armenia from 1166-1173; he is sometimes called, particularly here in the Yaysmawurk‘, “the composer” for the many sharakans, or church hymns that, in addition to all his poetry and theological works, he composed during his lifetime.

116 • Yaysmawurkʿ 6.

Պատահեաց անդ ամիրայն Սրջհան, եւ գիտացեալ եթէ քրիստոնեայ եղեւ կալաւ զնա եւ կապեաց, եւ խոստանայր նմա պարգեւս բազումս եւ պատիւս եթէ դարձցի յառաջին հաւատն իւր, եւ եթէ յամառեալ մնասցէ ի մնին չարչարանս եւ մահ: Իսկ նա ոչինչ տայր պատասխանի, բայց միայն երկիր պագանէր խաչին Քրիստոսի որ կայր ի տանն յորում ամիրայն էր իջեալ, զի քրիստոնէի էր տունն: 7. Իբրեւ ետես ամիրայն զպնդութիւն հաւատոց նորա արգել զնա ի բանդ զաւուրս բազումս ընդ այլ երկու քրիստոնեայս, եւ նա ուսաւ ի նոցանէ սաղմոս բազումս: Եւ ապա հանեալ ի բանդէն հրամայեաց սրով սպանանել: Եւ լոյս ծագեաց ի վերայ սուրբ մարմնոյն, եւ բարձեալ տարան զնա ի հռչակաւոր վանսն որ կոչի Հաւուց Թառ, որ կայ հանդէպ Գառնոյ, եւ անդ թաղեցին փառաւորապէս: 8. Կատարեցաւ սուրբ նահատակն Քրիստոսի Յովսէփ Մարդաց ԺԲ եւ Յունիսի ԺԸ: Եւ բազում բժշկութիւնք լինին ի նշխարաց նորա ի փառս Քրիստոսի օրհնելոյն յաւիտեանս:

June 18 • 117 6.

7.

8.

The emir Serjhan arrived in that place and he learned that [Joseph] had become a Christian. He had him arrested and bound and promised him many gifts and honors if he would turn back to his former faith. But if he were obstinately to persist and remain in that [faith, he would receive only] torture and death. But [Joseph] made no response at all, but would only worship the cross of Christ that was in that house which the emir had entered, for it was the house of a Christian. When the emir saw the strength of his faith he had [Joseph] locked up in prison for many days along with two other Christians from whom he learned many of the psalms. Then [the emir] had him taken out of prison and commanded that he be killed by the sword. A light shone above his holy corpse. Lifting it up they transported it to the celebrated monastery called Havuts‘ T‘aṛ, which is located opposite [the pagan temple at] Garni. There they buried [Joseph] in glorious fashion. Joseph, the holy martyr for Christ, died on the twelfth of Margats‘, the eighteenth of June. Many healings occurred from his relics to the glory of Christ, who is blessed forever.

Մարգաց ԺԳ Յունիսի ԺԹ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Վոնիփատոսի 1.

Վոնիփատոս ի Հռոմ քաղաքին ծառայ էր կնոջ միոյ այրւոյ մեծատան, որոյ անուն էր Ագղաիդա, եր պոռնիկ եւ արբեցող. պոռնկէր եւ ընդ տիկնոջն իւրոյ Ագղայիդայ: Բայց երիս բարի գործս ունէր Վոնիփատոս, էր օտարասէր եւ ողորմած եւ պարգեւատու: 2. Եւ ի միում աւուր լուաւ կինն եթէ յարեւելս բազում քրիստոնեայս չարչարեն եւ սպանանեն վասն Քրիստոսի հաւատոցն, եւ ածեալ զմտաւ զղջացաւ զմեղս իւր եւ ասէ ցՎոնիփատոս. Առ գանձն եւ մաքուր կտաւս եւ երթիջիր յարեւելս, եւ բերցես ինձ նշխարս մարտիւրոսաց զի նոքօք գտից մեղաց իմոց թողութիւն: 3. Ասէ Վոնիփատոս. Եթէ զիմ մարմինս քեզ նշխար բերցեն ընդունի՞ս: Ասէ ցնա տիկինն. Թափեա ի քէն զգինիդ, եւ մի վայրապար խօսիցիս: 4. Եւ Վոնիփատոս առեալ զոր ինչ հրամայեաց տիկինն, եւ զայլ ոմանս ի ծառայակցացն եւ ջորիս գնաց ի Տարսոն քաղաքն եւ իջաւանեցաւ ի պանդոկի. եւ եթող անդ զընկերսն գրաստօքն, եւ ինքն եմուտ ի դատողական ատենին: Եւ տեսանէ ի չարչարանս զՔրիստոսի վկայսն, զոմանս գլխատեալս, զոմանս հատեալս զձեռս եւ զոտս, եւ ոմանք տարածեալք ի վերայ երկրի եւ բեւեռեալ ի փայտի, եւ ոմանք յերկճղի փայտս կապեալք, ոմանք հրով այրեցեալք, ոմանք յորսայս անկեալք եւ գեղարդեամբն ընդ սիրտսն եւ ընդ թիկնամէջսն յերկիր բեւեռեալք: Եւ երթեալ անկաւ ի վերայ խողխողեալ մարմնոցն եւ ողբալով համբուրէր:

– 118 –

June 19 Margats‘ 13 The Martyrdom of St. Boniface 1.

2.

3.

4.

Boniface was a servant to a rich widow in Rome, whose name was Aglae. She was a prostitute and a drunkard. He would also have sexual relations with his mistress Aglae, but Boniface did have three good qualities: he was hospitable to strangers, he was merciful and he was generous. One day this woman heard that in the east many Christians were being tortured and killed on account of their faith in Christ. She pondered this, repented of her sins and said to Boniface, “Take some money and clean linen, and go to the east. Bring back to me some relics of the martyrs so that by means of them I might find forgiveness for my sins.” Boniface said, “If they bring back to you my corpse as a relic, would you accept that?” And his mistress said to him in response, “Stop your drinking, and do not say such idiotic things.” So Boniface took what his mistress had commanded him, along with a few other fellow servants, and a mule and he went to the city of Tarsus where he found lodging in an inn. He left his friends with the animals, while he went into the municipal courthouse. There he saw the martyrs who had been tortured for Christ. Some had been decapitated, some had their hands and feet cut off, some had been stretched out on the ground and nailed to crosses, some had been bound onto large wishbone-shaped trees, some had been burned in fire, while others had been thrown onto their backs and pinned to the ground with lances through their hearts or through their spines. [Boniface] then went and fell upon those slaughtered corpses and with many tears he embraced them.

– 119 –

120 • Yaysmawurkʿ 5.

6.

7.

8.

9.

Եւ իշխանն նստեալ ի բարձրաւանդակի ետես զՎոնիփատոս զի աշխարէր եւ գիրկս արկեալ Քրիստոսի վկայիցն, հրամայեաց զօրականացն եւ կալեալ զնա տարան առաջի: Հարցանէր. Ով իցես. եւ ուստր՞ եկիր այսր: Ասէ Վոնիփատոս. Քրիստոնեայ եմ եւ Քրիստոսի ծառայ: Եւ բարկացեալ յոյժ հրամայեաց եւ կախեցին զնա գլխիվայր. եւ այնչափ քերեցին զմարմինն մինչեւ բացան ոսկերքն, եւ սրեալ եղէգն հարին ի ռնգունս նորա, եւ հալեալ կապար արկին ի բերան նորա: Եւ տեսեալ ժողովրդեանն զհամբերութիւն սրբոյն աղաղակեցին մեծաձայն. Մեծ է Աստուածն րիստոնէից, եւ դիմեցին ի վերայ իշխանին, եւ կործանեցին զաթոռն. եւ նորա երկուցեալ փախեաւ յապարանս իւր: Եւ վաղիւն հրամայեաց եւ ընկեցին յեռացեալ կատսայ ձիթով, եւ հրեշտակ Տեառն ցրտացոյց զկատսային եռացումն, եւ ել սուրբն ամբողջ: Եւ նոյնժամայն հատին զգլուխ նորա Յունիսի ԺԹ, եւ բազումք յանհաւատիցն հաւատացին ի Քրիստոս եւ մկրտեցան: Իսկ ծառայակիցքն ոչ գիտէին վասն Վոնիփատոսի, եւ ասէին. Եգիտ պոռնկատուն եւ եմուտ յարբեցութիւն: Եւ տեղեկացան ի զօրականացն, եւ լուան եթէ մարտիւրոսացաւ վասն Քրիստոսի. գնացին ի հանդէս դատողական ասպարիսին, եւ ի մէջ դիակացն գտին զմարմինն յոյժ կտրատեալ ի բազում տանջանացն, եւ զգլուխն ի բացեայ յայլում տեղւոջ ընկեցեալ: Առեալ սրբեցին եւ եղին մերձ ի մարմինն: Եւ սուրբն որպէս կենդանի տեսեալ զծառայակիցսն իւր ժպտեցաւ: Եւ ետուն հինգ հարիւր դահեկան զօրապետին եւ առեալ զնշխարսն տարան յիջաւան իւրեանց, եւ անոյշ իւղօք եւ խնկօք եւ մաքուր կտաւօք պատեալ եդին ի փայտեայ տապանի: Եւ ելեալ ի Տարսոնէ գնացին ի Հռոմ: Եւ յորժամ մերձեցան ի քաղաքն երեւեցաւ հրեշտակ Տեառն տիկնոջ նորա եւ ասէ. Ել ընդ առաջ եւ ընկալ զծառայն քո եւ զեղբայրն մեր զՎոնիփատոս, քանզի վասն Քրիստոսի չարչարեցաւ եւ մեռաւ, եւ զմարմինն որպէս ինքն յառաջոգոյն ասաց բերեն քեզ նշխար: Եւ վաղվաղակի բազում ժողովրդովք եւ մոմեղինօք ելին ընդ առաջ, եւ գիրկս արկեալ համբուրեաց եւ սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եդին ի տապանի յիսուն ասպարիսաւ հեռի ի քաղաքէն Հռոմայ: Եւ շինեաց մատուռն ի վերայ տապանին:

June 19 • 121 5.

6.

7.

8.

9.

The governor, who had been sitting on a promontory, saw that Boniface was mourning and cradling those martyrs for Christ, gave the command to his soldiers and they seized him and brought him in. [The governor] asked him, “Who might you be? And from whence did you come here?” [Boniface] responded, “I am a Christian, and a servant of Christ.” Exploding into a rage, [the governor] gave the command and they hung him upside-down. They then flayed his body to such a degree that his bones became exposed. They then sharpened a reed, shoved it into his nostrils, and poured molten lead into his mouth. When the people saw the endurance of this holy one they cried out in a loud voice, “Great is the God of the Christians,” and then they rushed upon the governor and destroyed his chair. He became terrified and fled back to his palace. The following day [the governor] gave the command and they threw [Boniface] into a boiling vat of oil, but an angel of the Lord cooled down that boiling vat, and the holy one came out unharmed. They then immediately cut off his head on the nineteenth of June, and many of those who did not believe came to believe in Christ and were baptized. His fellow servants, however, had no news of Boniface, and said, “He found a house of prostitution and went in to get drunk.” Then they were informed by some soldiers and learned that [Boniface] had been martyred for the sake of Christ. They went inside the municipal courthouse and there among the dead bodies they found his body all torn up from so many tortures, and his head thrown into another place some distance away. They picked it up, cleaned it off and set it beside his body. The holy one, as if he were still alive, saw his fellow servants and smiled. They gave five hundred dahekans to the chief military officer, took the relics and brought them to their inn. They covered them with sweet oils and incense and clean linens, they deposed them in a wooden coffin. Then they departed from Tarsus and went to Rome. When they drew near to the city, an angel of the Lord appeared to the mistress of [Boniface] and said, “Go forth and take charge of your servant and our brother Boniface, for he has been tortured on behalf of Christ and has died. As he had previously told you they are bringing his body back to you as a relic.” Immediately, with many other people and with candles, she went forth. She held his arms and embraced him. With psalms and canticles they deposed him in a tomb about six miles outside of the city of Rome. And they built a shrine over the tomb.

122 • Yaysmawurkʿ 10.

Եւ յետոյ յաւուրս քրիստոնէութեան տարան զնշխարսն ի քաղաքն, եւ շինեցին ի վերայ մեծ եւ փառաւոր եկեղեցի յանուն սրբոյն Վոնիփատոսի եւ բազում սքանչելագործութիւն լինին ի պատուական նշխարացն մինչեւ ցայսօր: 11. Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս բարեպաշտ թագաւորն Հայոց Օշին որ բազում ուղղութիւն արար յազգիս մերում:

June 19 • 123 10.

Some time later, after Christianity became legal, they brought his relics into the city, and they built above them a great and glorious church in the name of St. Boniface, and many miracles have taken place from his honorable relics up to this day. 11. On this day the pious Armenian king Oshin80 fell asleep. He had brought about much reform in our nation.

80.

Oshin, son of Levond II, was king of Armenian Cilicia from 1307 to 1320.

Մարգաց ԺԴ Յունիսի Ի

Վկայութիւն երից եղբարցն Մանուելի, Սաբելի, Իսմայելի 1.

Այս երեք բարեկամքս Քրիստոսի էին ի Պարսիկս, եղբարք ի միոջէ հօրէ եւ ի մորէ, երիտասարդք եւ գեղեցիկ տեսլեամբ: Հայրն իւրեանց էր պարսիկ մոգպետ, եւ մայրն բարեպաշտ քրիստոնեայ, եւ սնոյց զորդիսն իւր քրիստոնէական հաւատով: 2. Եւ յետ մահուան ծնողացն առ զնոսա Բաղտան Պարսից արքայն առ ինքն, եւ յոյժ ընդունէր եւ սիրէր զնոսա, եւ առաջի աչաց իւրոց կացուցանէր, եւ վասն բազում սիրոյն ամենեւին ոչ նեղէր զնոսա թողուլ զքրիստոնէական հաւատն. եւ նոքա խաղաղութեամբ ծառայէին Քրիստոսի: 3. Եւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ թագաւորեաց Հոռոմոց Յուլիանոս որ յառաջ քրիստոնեայ էր բարեպաշտ, եւ յորժամ թագաւորեաց եղեւ յանցող պատուիրանացն Աստուծոյ եւ ուրացաւ զՔրիստոս, եւ նորոգեաց զկործանեալ տաճարս կռոցն եւ կանգնեաց զբագինսն եւ հալածէր զքրիստոնէայսն: Առաքեաց դեսպանս վասն սիրոյ եւ խաղաղութեան առ Բաղտան արքայն Պարսից. եւ նա դարձեալ առաքեաց հրովարտակօք դեսպանս առ Յուլիանոս զայս երեսին եղբարքս զՄանուէլ, զՍաբիէլ եւ զԻսմայէլ, զորս ընկալաւ Յուլիանոս մեծաւ խնդութեամբ եւ հանապազ առաջի աչաց իւրոց կացուցանէր զնոսա:

– 124 –

June 20 Margats‘ 14 The Martyrdom of the three brothers Manuel, Sabel, and Ishmael 1.

2.

3.

These three friends of Christ lived in Persia. They were brothers from the same father and mother, young and with handsome features. Their father was a chief Magian priest, while their mother was a devout Christian, and she raised her three sons in the Christian faith. After the death of their parents Baltan81, ruler over the Persians, took them as his own and loved them very much. They grew up before his eyes and, because of his great love for them, he never tried to force them to renounce their Christian faith. So, in great peace, they continued to serve Christ. In those days, Julian was ruler over the Romans. He had previously been an orthodox Christian but when he became emperor he began to transgress the commandments of God and he renounced Christ. He restored those idol temples that had been destroyed, re-established the altars and began to persecute Christians. He sent ambassadors, in friendship and peace, to Baltan, the Persian ruler who, in turn, sent as ambassadors with documents those three brothers Manuel, Sabel and Ishmael. Julian received them with great pleasure and kept them continually in his presence.

81. Arm., Baghtan. If this name is not simply a corruption, it is possibly the name of a vassal king of the Sasanian empire, though I was unable to find it in any other source. Shapur II (see above n. 43) was ruler of Persia during most of the fourth century, which certainly includes the short time that Julian ruled over the Roman Empire.

– 125 –

126 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6.

7.

8.

Եւ յաւուր միում գնաց Յուլիանոս ի Քաղկեդոն, եւ ի տաճար կռոցն զոր անուանէին Տրիգոնա զոհս մատուցանէր. եւ տեսեալ երից եղբարցն կացեալ արտաքոյ դրան տաճարին բախէին զկուրծս իւրեանց եւ աշխարէին զմոլորութիւն կռապաշտիցն: Եւ լուաւ Յուլիանոս եթէ քրիստոնեայք են կոչեաց առաջի իւր եւ եհարց. եւ նոքա խոստովանեցան ճշմարտութեամբ զանունն Քրիստոսի եւ զհաւատ. եւ նա առաքեաց զնոսա ի բանդ: Եւ ի միւսում աւուրն եհան ի բանդէն եւ տանջեաց ուժգին. ծակեցին եւ զպճղունս ոտից նոցա. եւ հրեշտակ Տեառն փարատեաց զցաւն: Դարձեալ այրեցին հրով զանթս նոցա: Եւ որոշեաց զՄանուէլ յեղբարցն, եւ կոչեաց առաջի իւր առանձինն, խոստանայր պարգեւս եւ պատիւս եթէ արասցէ զկամս նորա, ապա թէ ոչ չարաչար մահուամբ սպանցէ զնոսա: Ասէ սուրբն Մանուէլ. Ոչ ունիս իշխանութիւն ի վերայ մեր, եւ ոչ երկնչիմք ի քէն, զի ոչ եմք քո. դեսպան առաքեցաք առ քեզ վասն սիրոյ եւ խաղաղութեան, եւ ոչ վասն հաւատոց: Մեր թագաւորն Բաղտան պատուեաց զմեզ, որ եւ իշխանութիւն ունէր ի վերայ մեր ոչ նեղեաց զմեզ վասն հաւատոյս մերոյ, եւ դու կամի՞ս դարձուցանել զմեզ ի դիւական կուռս քո: Տուր մեզ թղթոյն պատասխանի եւ գնասցուք առ առաքիչն մեր: Եւ բարկացեալ սրտմտութեամբ ընդ բանս նորա, հրամայեաց եւ հարին երեք բեւեռս, մի ի գլուխն եւ երկու ի յերկու թիկունսն, եւ սրեալ եղեգամբ խոցոտէին զանձն: Եւ ապա տարան զերեսեանն ի Կոստանդինուպօլիս եւ ի դուռն Թիրակայ, որ կոչի Պռեմնոյ, հատին զգլուխս նոցա Յունիսի Ի: Ձայն եղեւ առ նոսա յերկնից եւ ասէ. Բարի նահատակք իմ, եկայք ի պատրաստեալ ձեզ արքայութիւն: Կամեցան եւ զմարմինս նոցա այրել, պատառեցաւ երկիր եւ թագոյց զմարմինս նոցա եւ ոչ գտին: Եւ յետ երկուց աւուրց երեւեցան քրիստոնէից, եւ երթեալ գաղտնի թաղեցին զնոսա ի նշանաւոր տեղի: Եւ լուեալ Պարսից արքայն Բաղտան եթէ Յուլիանոս զսիրեցեալ ծառայսն իւր եսպան դառն տանջանօք յոյժ տրտմեցաւ, եւ շարժեցաւ ի պատերազմ ընդդէմ Հոռոմաց, եւ ամենայն քրիստոնեայք փախեան, եւ անօրէն Յուլիանոսն չարախոց լեալ ի պատերազմին հրամանաւն Աստուծոյ, եւ վշտագին ցաւօք աւանդեաց զպիղծ հոգին ի ձեռս հօր իւրոյ սատանայի:

June 20 • 127 4.

5.

6.

7.

8.

One day Julian went to Chalcedon and in the idol temple that was known as Trigon, he offered up a sacrifice. When the three brothers observed this, they stood outside the gate of the temple, began to strike their breasts and to deplore the error of idol-worship. When Julian heard that they were Christians, he summoned them before him and asked them. They professed truthfully the name of Christ and their faith. [Julian] then sent them to prison. The next day, he had them taken out of prison and viciously tortured. They bore holes in their ankles, but an angel of the Lord took away their pain. Next, they burned their armpits with fire. They then separated Manuel from his brothers, and summoned him by himself before [Julian], and he promised gifts and honors if he would do what he wished; if not, then he would kill them all by a cruel death. The holy Manuel responded, “You have no authority over us and we do not fear you. We have been sent to you as ambassadors of friendship and peace, not on account of our faith. Our king Baltan, who does have authority over us, gave us this honor, and brought no pressure against us because of our faith, yet you would wish to convert us to your demonic religion? Give us a response to our letters and let us return to the one who sent us. [Julian] then became exceedingly enraged at his words, and gave the command to put three nails in them: one in the head, and the other two in their shoulders and then to pierce them with sharpened reeds. They then brought the three of them to Constantinople to the gate of Thrace, that is called Premnos, and there cut off their heads on the twentieth of June. A voice came down to them from heaven and said, “My good martyrs, enter into the kingdom that has been prepared for you.”82 They also wanted to burn their bodies, but the ground burst open and hid their bodies so that they did not find them. Two days later they appeared to some Christians who came and secretly buried them in a distinguished place. When Baltan, the Persian ruler, heard that Julian had put to death his beloved servants after bitter tortures, he was deeply grieved, and he marched off to war against the Romans. All the Christians fled and, at the command of God, that wicked Julian was severely wounded in the battle and, because of his grievous wounds, he handed his blackened soul over into the hands of Satan, his father.

82.

Cf. Matthew 25:34.

Մարգաց ԺԵ Յունիսի ԻԱ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Յուլիանոսի Եգիպտացւոյն 1.

Վկայն Քրիստոսի Յուլիանոս էր ի քաղաքէն Անդինու Եգիպտացւոց, յաւուրս կռապաշտ արքայիցն Դիոկղետիանոսի եւ Մաքսիմիանոսի: Եւ շինեաց բնակարան վանս յորում ապաւինեալ էին տասն հազար անձն: 2. Եւ կալեալ կռապաշտիցն զՅուլիանոս տարան առ դատաւորն Մարկիանոս, եւ խոստովանեցաւ զՏէր մեր Յիսուս Քրիստոս, եւ զհրամանս դատաւրոին արհամարհեաց: Եւ նա բարկութեամբ մոլեցաւ եւ առաքեաց զօրականս եւ այրեաց զվանսն հրով բնակչօքն հանդերձ որ բնակեալ էին անդ եպիսկոպոսք, քահանայք կրօնաւորք եւ բազում աշխարհականք: Եւ շնորհք յԱստուծոյ տուան տեղեացն այնմիկ մինչեւ ցայսօր, եւ ամենեքեան որ ընդ այն անցանեն լսեն ձայն պաշտաման յամբոխէ, եւ հիւանդք որ լսեն զսաղմոսերգութիւնն ողջանան:

– 128 –

June 21 Margats‘ 15 The Martyrdom of St. Julian, the Egyptian 1.

2.

Julian, a martyr for Christ, was from the city of Antinoë in Egypt. He lived in the time of the wicked emperors Diocletian and Maximianus. He constructed some residential buildings in which ten thousand people found refuge. Some idol-worshippers seized Julian and brought him before Markianos, the magistrate. There [Julian] professed Jesus Christ as our Lord and contemned the orders of the magistrate. [The magistrate] went mad with rage and sent soldiers and had them burn down the buildings, along with those who were dwelling in them: bishops, priests, monks, and many lay people. But the grace of God has been given to those places even until today. All those who pass by these places hear the sound of a multitude worshipping, and the sick who hear the singing of psalms are healed.

– 129 –

130 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ զսուրբն Յուլիանոս ջանաց դատաւորն բազում ողոքանօք դարձուցանել ի կուռս եւ ոչ կարաց: Հրամայեաց եւ տարածեցին զնա եւ երկաթի կապանօք կապեցին, եւ այնչափ գան հարին մինչեւ ամենայն մարմինն քանցեալ ոսկերքն փշրեցան: Եւ մի ոմն ի հարկանողացն կուրացաւ յաչացն, եւ սուրբ վկայն խոստացաւ նմա զի աղօթիւք լուսաւորեսցէ զաչսն: Իսկ Մարկիանոս դատաւորն հրամայեաց քրմացն կռոցն զի ողջացուսցեն զկոյրն. եւ մտեալ ի տաճար կռոցն մատուցին զպիղծ զոհս իւրեանց: Եւ խօսեցան ընդ նոսա դեւքն որ բնակեալ էին ի բագինսն եւ ասեն. Ի բաց թողէք զՅուլիանոս զի որչափ եւ դուք զնա տանջէք մեք եօթնպատիկ չարչարիմք: Զոր լուեալ Մարկիանոսի բարկացաւ, եւ հրամայեաց մէզ արկանել ի վերայ սրբոյն որպէս ի վերայ կախարդի, եւ հոտ մէզին ի բալասանի անուշահոտութիւն դարձաւ: Եւ եդ զձեռն ի վերայ կուրացեալ աչացն եւ ողջացոյց աղօթիւք: Եւ նա հաւատաց ի Քրիստոս, եւ հատին զգլուխ նորա: 4. Եւ մինչդեռ կապեալ կայր սուրբն Յուլիանոս, տեսանէ որդին Մարկիանոսի դատաւորին Կելսիոս տեսիլս արս սպիտակազգեստս թեւաւորս որ խօսէին ընդ սրբոյն, եւ եդին ի գլուխ նորա ոսկի պսակ յականց պատուականաց, եւ հովանի լինէր նմա: Եւ առժամայն մանուկն Կելսիոս հաւատաց ի Քրիստոս, եւ մկրտեցաւ եւ էր հանապազ ընդ սրբոյն. հաւատացին ի Քրիստոս եւ այլ զօրականք: 5. Եւ մեռեալ մի հրամանաւ դատաւորին յարոյց սուրբն ի մեռելոց: Եւ այլ մի ոմն ի զօրականացն կամեցաւ որոշել զԿելսիոս ի սրբոյն Յուլիանոսէ, եւ նեխեցան ձեռքն: Տարան զՔրիստոսի վկայն եւ զԿելսիոս ի խաւարային եւ ի ժահահոտ բանդ եւ առժամայն լոյս եղեւ եւ անուշահոտութիւն ի բանդին. եւ տեսեալ զայն քսան այր ի բանդապանացն հաւատացին ի Քրիստոս:

June 21 • 131 3.

4.

5.

The magistrate endeavored, by all sorts of coaxing, to make the holy Julian convert to the idols but he was unable. He then gave the command and they stretched him out and bound him with iron chains. They beat him to such a degree that his entire body was shredded and his bones were crushed. But one of those who were beating him lost his eyesight and the holy martyr promised him that by his prayers he would restore light to his eyes. Then Markianos, the magistrate, ordered the priests of the idols to cure that blind man. So, they went into the temple of their idols and offered up their filthy sacrifices. The demons who dwelt in their altars spoke to [the priests] and said, “Leave Julian alone, for as much as you torture him we get tortured seven times as much.” When Markianos heard this he was angered and he gave the command to pour urine over the holy one as one would over a sorcerer, but the odor of the urine changed into the sweet fragrance of balsam. [Julian] then placed his hand on those blinded eyes and by his prayers he healed them. That man came to believe in Christ, and then they cut off his head. While the holy Julian was bound up Celsius, the son of the magistrate Markianos, saw in a vision some men, clothed in white, with wings, who were speaking with the holy one. They placed upon his head a golden crown with precious stones, and it was his protection. Immediately, the young Celsius came to believe in Christ, was baptized and became a constant companion of the holy one. Other soldiers also came to believe in Christ. At the command of the magistrate the holy one raised a certain person from the dead. Another one of the soldiers wished to separate Celsius from the holy Julian, but his hands became fetid. They then brought the martyr for Christ and Celsius to a dark and foul-smelling prison, but immediately there was light and a sweet odor in the prison. When they saw this, twenty of the jailers came to believe in Christ.

132 • Yaysmawurkʿ 6.

Եւ նախարար քաղաքին այնմիկ որ էր քրիստոնեայ եօթն որդւովքն, եւ էին սիրեցեալք յոյժ ի Դիոկղետիանոսէ արքայէ, եւ վասն զի ազգակիցք նորա էին թոյլ ետ նոցա պաշտել զհաւատս իւրեանց համարձակութեամբ: Եւ նոքա ունէին առ ինքեանս քահանայ ոմն զԱնտոնիոս. եւ հրեշտակ Տեառն պատուիրեաց նոցա երթալ ի բանդն. եւ յորժամ գնացին գտին զդուռն բանդի բացեալ, մտին ի ներքս եւ քահանայն մկրտեաց զքսան արսն: 7. Եւ ի միւս այլ աւուրն հանին զՅուլիանոս ի բանդէն եւ զԿելսիոս եւ զքահանայն եւ զքսան արսն, եւ տարան արկին յեռացեալ կաթսայս ձիթով: Եւ հանդիպեցան ի ճանապարհին մեռելոյ զոր տանէին ի թաղել: Եւ հրամայեաց դատաւորն Յուլիանոսի կենդանացուցանել զմեռեալն, եւ նա աղօթիւք յարոյց: Եւ յորժամ կանգնեցաւ մեռեալն աղաղակեաց մեծաձայն զոհանալով զԱստուծոյ, եւ ասէ ցսուրբն Յուլիանոս. Ողորմեաց ինձ եւ մկրտեա զիս, եւ հաւատամ ի Քրիստոս, զի մի երթայց դարձեալ յայն տեղի տանջանացն: Եւ մկրտեաց զնա Անտոն քահանայն եւ անուանեաց զնա Անաստասիոս: 8. Եւ զյարուցեալն ի մեռելոց եւ զքսան արսն, եւ զՅուլիանոս եւ զԿելսիոս արկին յեռացեալ կաթսայ, եւ այնչափ այրեցան կաթսայքն մինչեւ այրեցաւ ձիւթն եւ փայտն, եւ սուրբքն ելին ամբողջք եւ ամենեւին ոչ այրեցան: 9. Եւ Կելսիոս դարձոյց զմայրն իւր ի քրիստոնէութիւն եւ ընկալաւ յաւազանէն, եւ եղեւ մօրն հայր հոգեւոր: Եւ ձայն յերկնից զօրացոյց զնա եւ զքսան արսն: Եւ զԱնաստասիոս ի հուր մատնեցին զյարուցեալն ի մեռելոց:

June 21 • 133 6.

7.

8.

9.

The naxarar83 of that city, who was a Christian with seven sons who were especially loved by the emperor Diocletian. Because they were among his relatives, [the emperor] allowed them to practice their faith in freedom. They had, among their acquaintances, a certain priest [whose name was] Antonios84. An angel of the Lord commanded them to go to the prison. When they went they found that the gate to the prison was open. They went inside and the priest baptized those twenty men. On another day, they brought Julian out from the prison, along with Celsius, the priest and the twenty men. They led them out in order to cast them into vats of boiling oil. On the way, they came upon a dead man who was being brought out for burial. The magistrate ordered Julian to bring that dead man back to life and, by his prayers, he raised him up. When that dead man stood up, he cried out in a loud voice, giving praise to God. He then said to the holy Julian, “Have mercy upon me and baptize me –I believe in Christ!– lest I ever return to that place of torment.” So the priest Antonius baptized him and [re-] named him Anastasios. They cast that one who was just raised from the dead, the twenty [jailers], Julian, and Celsius into the burning vats. The vats burned so hot that the oil and the wood were burning, but these holy ones emerged unharmed and not at all burned. Celsius converted his mother to Christianity. He received her from the baptismal font and became a spiritual father to his mother. A voice came down from heaven and encouraged her and those twenty men. They delivered into the fire Anastasios, who had been raised up from the dead.85

83. While political terminology is often used inaccurately in the Yaysmawurk‘, the precise office meant by the use of the term naxarar here is not clear, perhaps ‘noble, patrician (Arm., patrik‘ ) ?; I have, therefore, left it untranslated. For the usual meaning of the Armenian term, see n. 56 above. 84. Arm., Antonios; the Armenian scribe uses the forms of the names Antonios and Anton alternately throughout this pericope; I have, however, consistently used the longer form Antonios throughout. 85. The very name Anastasios is Greek for ‘resurrection’.

134 • Yaysmawurkʿ 10.

Իսկ զսուրբն Յուլիանոս եւ զԱնտոն քահանայ տարան ի տաճար կռոցն զի զոհեսցեն: Եւ նոքա ծունր եդեալ աղօթեցին առ Աստուած յերկար, եւ առժամայն ամենայն բագինքն կռոցն իբրեւ զաւազ փշրեցան, եւ տաճարն յանդունդս ընկղմեցաւ. եւ մինչեւ ցայսօր հուր երեւի ի տեղւոջն յայնմիկ: 11. Արկին զնոսա ի բանդ. եւ ի մէջ գիշերին երեւեցան նոցա քսան արքն եւ Անաստասիոս որ այրեցանն զարդարեալ փառօքն Աստուծոյ: Երեւեցաւ նոցա եւ սրբուհին Բասիլիսա ամենայն կուսանօքն որք յառաջ մարտիրոսացան ընդ նմա: Եւ լուան բարբառս հրեշտակաց որք ասէին. Ալելուիա: Ասէ սրբուհին Բասիլիսա ցսուրբն Յուլիանոս. Երկնից արքայութիւնն բացաւ, եւ հրամայեաց երկնաւորն զի ամենայն սուրբք ընդ առաջ եկեսցեն ձեզ յաւուր կատարման ձերոյ: Եւ դարձեալ լուան. Ալելուիա երիցս անգամ, եւ սուրբքն անյայտ եղեն: 12. Հրամայեաց դատաւորն պրտուս թանալ ի ձէթ եւ կապել զսրբոցն մատունսն ձեռաց եւ ոտիցն, եւ վառեցին հրով. եւ պրտուն այրեցաւ եւ մատունք սրբոցն ոչ այրեցան: Քերթեցին զգլուխն Յուլիանոսի եւ Կելսիոսի. իսկ զքահանային Անտոնի հանին զաչսն, եւ զմայրն Կելսիոսի ձեռակտուր արարին եւ ընկեցին առաջի գազանաց, եր երթեալ լիզուին զոտս նոցա: Եւ ապա հատին զգլուխս նոցա Յունիսի ԻԱ: 13. Գլխատեցին եւ այլ չարագործս եւ խառնեցին զմարմինս նոցա ընդ սրբոցն զի մի կարասցեն քրիստոնեայքն ճանաչել եւ առնուլ: Եւ յորժամ դնացին քրիստոնեայք ի տեղին ծունր եդեալ աղաչեցին զԱստուած զի յայտնեսցէ նոցա զսուրբսն. եւ երեւեցան հոգիք սրբոցն որպէս կոյս կանայք ի վերայ իւրաքանչիւր մարմնոյ իւրոյ եւ թաւալեալք արեամբ: Եւ այնպէս ծանեան, եւ առեալ եդին մերձ ի խորանն կաթողիկէ եկեղեցւոյն: Եւ բղխեցին աղբիւրք ի տեղւոջ նշխարացն: Եւ եղեւ շարժ մեծ ի քաղաքին յայնմիկ եւ կործանեցաւ յոլով քան զկէս քաղաքին, եւ կորեաւ դատաւորն եւ բազումք ի կռապաշտիցն: Եւ աղբիւրն որ բղխեաց երթայ եւ մտանէ յաւազանն եւ ամենայն հիւանդք որ լուանան յաւազանն բժշկին, կոյրք լուսաւորին, դեւք հալածին, խուլք լսեն, համերք խօսին:

June 21 • 135 10.

Then they led the holy Julian and the priest Antonius into the temple of the idols so that they might offer up a sacrifice. They knelt down and prayed to God for a long time, and immediately all the altars of the idols crumbled like sand and the temple was swallowed up into an abyss. Even today fire still appears in that place. 11. They then threw them into prison, but in the middle of the night those twenty men and Anastasios, who had been burned, appeared to them arrayed in the glory of God. There also appeared to them the holy Basilissa with all those virgins who had been martyred with her some time previously.86 And they heard the sounds of the angels who were saying, “Alleluia.” The holy Basilissa said to the holy Julian, “The Kingdom of Heaven is open, and the Heavenly One has commanded that all these saints should enter in before you on the day of your death.” And they heard, “Alleluia” three more times, and the holy ones disappeared. 12. The governor then ordered them to soak rushes in oil and to bind them in between the fingers and toes of the holy ones and then to set them on fire. They set the rushes on fire but the fingers and toes of the holy ones were not burned. They flayed the heads of Julian and of Celsius, cut out the eyes of the priest Antonius, cut off the hands of the mother of Celsius, and then threw them all to wild beasts. These [beasts], however, drew near to them and licked their feet. So then they cut off their heads on the twenty-first of June. 13. They also beheaded other miscreants and mingled their bodies in with those of the holy ones so that the Christians would not be able to recognize them and take them away. But when the Christians arrived in that place, they knelt down and prayed to God to reveal the holy ones to them. And the spirits of those holy ones appeared to them like virgins above each one of their bodies and they were covered in blood. In this way they recognized them. So they took them away and set them near the vault of the cathedral church. Springs poured forth from this place where their remains were. And there was a great earthquake in that city and more than half the city was destroyed. The governor and many idolworshippers also perished. The spring that came forth went into a large basin and all those who were ill who washed in this basin were healed, demons were expelled, the deaf began to hear, and the mute to speak.

86. During the reign of Emperor Diocletian Basilissa was martyred at the age of nine along with many others, including the bishop Anthimus. These are all celebrated in the Yaysmawurk‘ on September 3; see Bayan, Le synaxaire arménien, 1:484–488.

Մարգաց ԺԶ Յունիսի ԻԲ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Զոսիմոսի 1.

Քրիստոսի վկայն Զոսիմոս զօրական էր Տրայանոսի կռապաշտ արքային յԱպողինադոյ քաղաքն, ի դատաւորութեանն Դոմետիանոսի: Եւ ի միում աւուր ածեալ զմտաւ ծանեաւ զսնոտի պաշտամունսն կռապաշտիցն, ընկէց զգէնս իւր եւ հաւատաց ի Քրիստոս, գնաց յեկեղեցին եւ մկրտեցաւ: 2. Եյ յորժամ լուաւ դատաւորն կացոյց զնա առաջի իւր, եւ եհարց երկիցս եւ երիցս անգամ. եւ նա խոստովանեցաւ զքրիստոնէութիւնն: Կախեցին զնա զփայտէ, եւ արջառաջլօք եւ բրօք հարին զմարմինն ուժգին: Եւ եղեւ առ նա ձայն յերկնից եւ ասէ. Զօրացիր Զոսիմէ զի ես ընդ քեզ եմ: Եւ բազումք յանհաւատիցն որք տեսին զժուժկալութիւն համբերութեան եւ լուան զձայնն հաւատացին ի Քրիստոս: Եդին զերանելին ի վերայ հրացեալ պղնձի մահճաց, եւ հրեշտակ Տեառն զհուրն ի ցօղ փոխեաց եւ զսուրբն յափշտակեաց: 3. Ապա կապեցին զնա շղթայիւք եւ քարշելով տանէին առաջի դատաւորին, եւ զերիս աւուրս նօթի տարան զնա ի քաղաքն Կանէոտոն: Եւ երեւեցան առաջի նորա երկու մանկունք, մին ունէր հաց եւ միւսն ամանով ջուր. առեալ եկեր եւ արբ եւ գոհացաւ զԱստուծոյ:

– 136 –

June 22 Margats‘ 16 The Martyrdom of the holy Zosimos 1.

2.

3.

Zosimos, a martyr for Christ, was a soldier in the city of Apollonia for the wicked emperor Trajan,87 when Dometianus was governor. One day he began to reflect and he came to recognize the emptiness of the religion of worshipping idols. So, he cast aside his arms, came to believe in Christ, went into a church, and was baptized. When the governor heard this he had [Zosimos] brought in before him, and he interrogated him two and three times, and [Zosimos] professed Christianity. They suspended him from a tree and, with whips and clubs, they beat his body severely. But there came to him a voice from heaven and it said, “Be of good courage, Zosimos, for I am with you.”88 And many pagans who witnessed his patient endurance and heard the voice came to believe in Christ. So they put the blessed one upon a heated bronze bed, but an angel of the Lord turned the fire into dew and lifted the holy one off of [the bed]. They bound him in chains, dragged him away and brought him before the governor, and then over the next three days they brought him, with no food, to the city of Kaneoton. There appeared before him two young men, one was holding bread and the other water in a jug. [Zosimos] took these, ate and drank, and gave thanks to God.

87. 88.

Trajan was Roman emperor from 98 to 117. See note 31 above.

– 137 –

138 • Yaysmawurkʿ 4.

Եւ դարձեալ կախեցին եւ գանիւք մաշեցին զանձն, եւ ղամբարօք այրեցին զկողսն, եւ տարան ի հատանել զգլուխն: Եւ նա աղօթեաց առ Աստուած եւ ասէ. Նայեաց յիս Քրիստոս ի մեղաւորս, եւ ընկալ զոգիս իմ ընդ ընտրելոցն քոց, քանզի դու ես պարծանք իմ այժմ եւ միշտ եւ յաւիտեանս: Եւ այնպէս հատին զգլուխ նորա: Եւ եդին հաւատացեալքն զմարմին սրբոյ վկային Զոսիմոսի յարժանաւոր տեղի:

Յայսմ աւուր յիշատակ է բարեպաշտ թագաւորին Հոռոմոց Կիռ Մանուէլի Կոմնենոսի 5.

Երանելի թագաւորս քրիստոսասէր խորհրդով փոյթ մեծ կալաւ բառնալ զկրճիմն խռովութեան որ կայր ի մէջ Հայոց եւ Հոռոմոց, եւ հաստատել զսէր եւ զմիաբանութիւն: Եւ մինչդեռ պատգամաւորքն երթային եւ գային եհաս վախճան սուրբ հայրապետին մերոյ տեառն Ներսէսի Շնորհալւոյ: 6. Զոր լուեալ երանելի թագաւորն սուգ մեծ էառ եւ ասէ. Մեծ զգայարան եւ արթուն հովիւ բարձաւ այսօր յեկեղեցւոյն Աստուծոյ. զրկեցան Հայաստանեայք յերկրորդ Լուսաւորչէն իւրեանց: Եւ ապա պատուէր ետ յամենայն եկեղեցիս Յունաց յիշատակել զնա ընդ առաջին սուրբսն: 7. Եւ յաջորդեաց զաթոռն հայրապետական տէր Գրիգոր Տղայ կոչեցեալ որդի մեծի իշխանին Վասլի: Զորմէ լուեալ թագաւորին եթէ եղբօր որդի է տեառն Ներսէսի, եւ իմաստութեամբն եւ ուղղափառութեամբն եւ բարի վարուքն յար եւ նման նմին, հաստատեաց առ նա զսէր որպէս առ սուրբ հայրապետն Ներսէս: Եւ արար ժողով մետրապօլտաց ի քաղաքն Կոստանդինուպօլիս սիրոյ եւ խաղաղութեան: Սոյնպէս եւ տէր Գրիգոր կաթողիկոս գրեաց առ եպիսկոպոսունս արեւելից, եւ էառ զհաւանութիւն ի նոցանէ վասն միաբանութեան ընդ Յունաց:

June 22 • 139 4.

Once again they hung him up and, with whips, they crippled him and, with torches, they burned his sides, then they carried him off to cut off his head. But he prayed to God and said, “Look upon me, O Christ, a sinner, and receive my soul along with Your chosen ones. For You are my glory now and always and forever.” And thus they cut off his head. The faithful deposed the body of the holy martyr Zosimos in a worthy place.

On this day is the memorial of the orthodox Byzantine emperor, Manuel Komnenos 5.

6.

7.

This blessed emperor89, with an intention born out of his love for Christ, passionately undertook to remove the uneasy discord that existed between the Armenians and the Byzantines, and to establish friendship and unity. During the time that ambassadors were going back and forth, the death of our holy Catholicos, Tēr Nersēs Shnorhali, occurred.90 Upon hearing this news the blessed emperor was overcome with great sorrow and said, “A great mind and a vigilant pastor has today been taken away from the church of God. The Armenians have been deprived of their second Illuminator.” Then he issued a decree to all the Greek churches to commemorate him along with all the former saints.91 Tēr Grigor, known as Tghay, the son of the great prince Basil, succeeded [Nersēs] on the patriarchal throne.92 When the emperor learned that [Tēr Grigor] was the nephew of Tēr Nersēs, and was equal to him in wisdom, orthodoxy and worthy manner of life, he accorded to him the same friendship as the holy Catholicos Nersēs received. And he convened a council of metropolitans in the city of Constantinople [to further the pursuit] of friendship and peace. Similarly, Tēr Grigor the Catholicos also wrote to the bishops of the east and he received from them their approbation with regards to union with the Greeks.

89. Manuel I Komnenos ruled as Byzantine emperor from 1143 to 1180. 90. Nersēs Klayets‘i, more commonly referred to as Shnorhali, served as Catholicos of Armenia from 1166 until his death in 1173; see further, above, n. 79. 91. A study, along with English translations, of the correspondence between Manuel and Nersēs can be found in Aram I, St. Nersēs the Gracious and Church Unity. 92. Grigor IV Pahlavuni, known as Tghay, “the young man” was the son of Prince Basil Pahlavuni, as well as the nephew of Nersēs Shnorhali. He succeeded his uncle as Catholicos upon his death in 1173 and served in that position until his own death in 1193. As is clear from what follows, Grigor continued his uncle’s ecumenical dialogue with the Byzantine church.

140 • Yaysmawurkʿ 8.

Այլ աստուածասէր թագաւորն մինչեւ ընկալեալ էր զպատասխանի ի ժողովոյն Հայոց անկաւ ի մահիճս մահու. եւ ութ աւուրք յառաջ քան զվախճան իւր կոչեաց զԹէոդորոս պատրիարքն եւ զայլ եպիսկոպոսունսն, եւ զգեցաւ զձեւ միանակեցի եւ զսքեմ կրօնաւորութեան, եւ ասէ. Ուրախ եմ այժմ յայս սուրբ պսակս Քրիստոսի խոնարհութեանս քան յորժամ պատուական քարամբք պսակեալ նստայ յինքնակալութեան աթոռս: 9. Եւ ետ բառնալ զինքն յանկողնոյն եւ դնել ի փսիաթի ըստ օրինակի ճգնաւորաց. եւ գոհացեալ զԱստուծոյ ասէ. Ահա հանգիստ որոյ պտուղն խնդութիւն է. արդ ի բաց գնացէք յինէն որ պաճուճեալդ էք ոսկեթել պատմուճանօք, եւ շուրջ կացցեն կրօնաւորակից եղբարք իմ երգով սաղմոսաց: Եւ ի նուագել նոցա սաղմոս արտասուօք լուանայր զմահիճս իւր: Եւ այնպէս կացեալ աւուրս եօթն, եւ հաղորդեալ կենարար մարմնոյ եւ արեանն Քրիստոսի, փոխեցաւ առ Աստուած յանանց թագաւորութիւնն ի թուին Հայոց վեց հարիւր քսան եւ ինն: 10. Եւ բարձեալ կրօնաւորաց տարեալ թաղեցին ի վանքն որ կոչի Ամենակալ. եւ կարգեցաւ յիշատակ նորա յեկեղեցիս Հայոց ընդ բարեպաշտ թագաւորսն:

June 22 • 141 8.

Unfortunately, when this God-loving emperor received that response from the Armenian council, he fell into bed and died. Eight days prior to his death he had summoned the patriarch Theodosius93 and other bishops, had donned the habit of a monk and the schema of an ascetic and said, “I am more joyful now on this day [to be wearing] this crown of Christ’s humility than when I was crowned with precious stones and took my seat on the throne of the empire.” 9. He enjoined [his servants] to take him out from his bed and to put him on a mat according to the example of the ascetics. He gave praise to God and said, “Behold the [final] rest, the fruit of which is joy. Now remove yourselves from my presence you who are bedecked in goldbraided stoles, and let my brother ascetics stand around me and chant the psalms.” While they were intoning the psalms, [Manuel] was bathing his bed in tears. He continued like this for seven days and after he partook of the life-giving flesh and blood of Christ he was transported to God, into that everlasting kingdom in the year 629 of the Armenian era.94 10. The ascetics picked him up, bore him off and buried him in the monastery known as Pantokrator.95 And his commemoration was instituted in the churches of Armenia among the orthodox rulers.

93. The Armenian here reads T‘ēodoros, but Theodosius I Borradiotes served as Patriarch of Constantinople from 1179 to 1183. 94. The year 629 of the Armenian era is equivalent to the year 1180 in the Western calendar. 95. The construction of the Monastery of Christ Pantokrator, overlooking the Golden Horn, was begun in the same year as the birth of Manuel; it eventually held the tombs of more than a dozen Byzantine emperors.

Մարգաց ԺԷ Յունիսի ԻԳ

Վկայութիւն Ղեւոնդեայ Թէոդուլոսի

եւ

երկու

1.

ընկերացն

Հիպատոսի

եւ

Սուրբն Ղեւոնդիոս քաջ զօրեղ զօրականն էր ի քաղաքէն Տրապօլսայ Ափրիկեցոց, ի ժամանակս Վէսպիանոսի կռապաշտ արքային եւ Ադրիանոսի դատաւորին, եւ ծառայէր Աստուծոյ մեծաւ հաւատով: 2. Լուաւ վասն նորա դատաւորն Փիւնիկեցւոց, եւ առաքեաց զՀիւպատոս զօրագլուխն եւ զԹէոդուլոս զօրականն զի գտցեն զնա եւ տարցեն առ նա: Եւ յորժամ գնացին ի քաղաքն կալաւ զՀիւպատոսն ջերմութիւն սաստիկ, եւ երեւեցաւ նմա հրեշտակ Տեառն եւ ասէ. Եթէ կամիցիս ողջ լինել յորժամ ննջէ Թէոդուլոս զօրականդ, աղաղակեա երիցս անգամ. Աստուած սրբոյն Ղեւոնդեայ օգնեա ինձ: Եւ յորժամ աղաղակեաց զօրագլուխն լուաւ Թէոդուլոս ընդ քունն զձայնն, եւ երթեալ շրջէին եւ խնդրէին զնա: Հանդիպեցաւ նոցա սուրբն Ղեւոնդիոս, եւ տուեալք ողջոյն հարցանէին ցնա եթէ. Ու՞ր իցէ Ղեւոնդիոս սիրելին աստուածոց մերոց: 3. Ասէ Ղեւոնդիոս. Վասն զի աշխատեալ էք, եկայք ի տուն իմ եւ հանգերուք, եւ ես ցուցից զնա ձեզ. զի նա աստուածոցն ձերոց ոչ է սիրելի, այլ ծառայ է Տեառն Աստուծոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Եւ մինչդեռ ուտէին հարցին զանուն նորա: Եւ նա ասէ. Ես եմ Ղեւոնդիոս հաւատարիմ զօրական եւ ծառայ Քրիստոսի: Եւ զահի հարան եւ ասեն. Ողորմեաց մեզ ծառայ Աստուծոյ բարձրելոյ, զի եւ մեք քրիստոնեայք եմք: Եւ սուրբն Ղեւոնդիոս աղաչեաց զԱստուած վասն նոցա, եւ էջ անպ ցօղագին, եւ լուսաւորեաց զնոսա, եւ զգեցոյց նոցա աղիտակ զգեստ, եւ ետ մոմեղէնս լուցեալս ի ձեռս իւրեանց:

– 142 –

June 23 Margats‘ 17 The Martyrdom of Leo and of his two companions Hypatius and Theodoulos 1.

2.

3.

The holy Leo96, a courageous and valiant soldier, was from the city of Tripoli in Africa.97 He lived during the time of the wicked emperor Vespasian98 and of the magistrate Adrian. But he was a servant of God with great faith. The magistrate of the Phoenicians heard about [Leo], and sent Hypatius, his chief military officer, and the soldier Theodoulos to find him and bring him back to him. When they arrived in the city, a violent fever took hold of Hypatius and an angel of the Lord appeared to him and said, “If you wish to be healed while your soldier Theodoulos is sleeping, cry out three times ‘O God of the holy Leo, help me.’” And when that chief military officer cried out, Theodoulos heard the voice in his sleep and went in circles searching for him. The holy Leo came upon them and, after greeting one another, they asked him, “Where is Leo, the beloved of our gods?” “Because you are tired, come to my house and rest, and I will show him to you. But he is not beloved of your gods; rather, he is a servant of the Lord God, Jesus Christ.” While they were eating, they asked him his name, and he responded, “I am Leo, the faithful soldier and the servant of Christ.” They were seized by fear and said, “Have mercy on us, O servant of the Most High God, for we too are Christians.” And the holy Leo entreated God on their behalf. A dew-ridden cloud99 then descended and illuminated them, and it clothed them in white garments and set lit candles into their hands.

96. 97. 98. 99.

The scribe uses the Armenian form of this name, Ghevond, throughout this account. Modern day capital of Libya. Titus Flavius Vespasianus was Roman emperor from 69 to 79. This image seems to stem from Isaiah 18:4.

– 143 –

144 • Yaysmawurkʿ 4.

5.

6. 7.

8.

Եւ տեսեալ կռապաշտիցն զեկուցին վասն նոցա Աղբիանոսի դատաւրոին, եւ նա արկ զնոսա ի բանդ: Եւ սուրբն Ղեւոնդիոս ուսուցանէր նոցա հաստատուն կալ ի հաւատն Քրիստոսի եւ յօժարութեամբ մեռանել վասն անուան նորա: Եւ յորժամ կացուցին զնոսա յատենին հարցանէր ցնոսա դատաւորն, եւ զպատասխանիսն առնէր սուրբն Ղեւոնդիոս: Եւ գան հարին զնոսա ուժգին հաստ գաւազանօք: Եւ պատուիրէր դատաւորն Հիւպատոսի եւ Թէոդուլոսի ի բաց կալ ի հաւատոցն Քրիստոսի, եւ նոքա խոստովանէին եթէ. Մեք զօրականք եմք եւ ծառայք Քրիստոսի մինչեւ ցմահ: Կախեցին զՀիւպատոսն եւ հարուածովք քերթեցին զանձն, եւ զԹէոդուլոս սրով ծեծեցին, եւ ապա հատին զգլուխս նոցա: Եւ զսուրբն Ղեւոնդիոս աղաչէր դատաւորն զի հաւանեսցի հրամանաց թագաւորին, եւ նա ամենեւին ոչ լուաւ, եւ ոչ հաւանեցաւ հրամանաց դատաւորին: Հրամայեաց եւ տարածեցին զնա ի վերայ երկրի եւ ձաղկեցին, եւ ապա կախեցին եւ քերեցին զմարմինն, եւ կապեցին ծանր վէմ ի պարանոցն եւ արկին ի բանդ. եւ հրեշտակ Տեառն զօրացոյց զնա: Եւ դարձեալ կապեցին ի չորս ցից, եւ այնչափ հարին զնա մինչեւ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յունիսի ԻԳ: Եւ թաղեցին ի նաւահանգիստն Տրապօլսայ քաղաքին: Եւ մի ոմն Կիւրոս անուն գրեաց զպատմութիւն նոցա ի կապարեայ տախտակի, եւ եդ ի տապանն ընդ նշխարացն:

Յայսմ աւուր վկայութիւն երանելոյն Ստեփաննոսի եպիսկոպոսին Սեբաստիոյ 9.

Այս երանելիս վկայս էր յաւուրս աշխարհաւեր բռնաւորին Լանկթեմուրայ, եւ էր եպիսկոպոս Սեբաստիոյ քաղաքին եւ առաջնորդ սուրբ Նշանի վանացն: Եւ էր այր առաքինի եւ սրբակրօն, եւ վայելչահասակ եւ փառահեղ տեսլեամբ:

June 23 • 145 4.

5.

6. 7.

8.

Having seen these things, some idol-worshippers informed the magistrate Adrian about [these soldiers] and he had them thrown into prison. The holy Leo instructed them to stand firm in their faith in Christ and to die willingly for the sake of His name. When they stood before the throne the magistrate interrogated them, and the holy Leo gave his response, and they struck him viciously with thick rods. And the magistrate ordered Hypatius and Theodoulos to forsake their faith in Christ, but they professed, “We are soldiers and servants of Christ unto death.” They hung Hypatius up, beat and flayed him, while they struck Theodoulos with a sword, and then they cut off their heads. The magistrate begged the holy Leo to accede to the demands of the emperor, but he paid no attention and did not accede to the demands of the magistrate. He then gave the command to stretch him out on the ground and flog him. They bound a large rock onto his neck and threw him into prison, but an angel of the Lord strengthened him. After this, they tied him to four stakes and beat him so badly that he handed his spirit over to God on the twenty-third of June. And they buried him in the port of the city of Tripoli. A certain Cyrus by name wrote down the account of these [holy ones] on a lead plate and put it into the tomb along with their relics.

On this day is the martyrdom of the blessed Step‘annos, bishop of Sebasteia 9.

This blessed one was a martyr in the days of that land-devastating tyrant Timur-Leng.100 He was the bishop of the city of Sebasteia and the superior of the Monastery of the Holy Cross. He was a man of virtue, of a holy life, of majestic stature, and of a comely appearance.

100. Timur-Leng (d.1405), known as Tamarlane in western sources, led his Mongol forces into the regions of the Caucasus Mountains and wrought great destruction several times between 1387 and 1402. For a graphic account of these invasions, see T‘ovma Metsop‘ets‘i, The History of Timur-Leng and his Successors; for a partial English translation, describing slightly later events, see Hacikyan, Heritage of Armenian Literature II, 652-667.

146 • Yaysmawurkʿ 10.

11.

12.

13.

14.

15.

Եւ Պուրհանատին ամիրայն Սեբաստիոյ բարուրանս եդեալ ի վերայ Ստեփաննոսի եթէ խորհրդակից եղեալ է ընդ ապատամբսն առաքեաց արս եւ ետ բերել առաջի իւր: Եկին ընդ նմա եւ երկու ծերագոյն աբեղայք որոց անուանքն էին Սեղբեստրոս եւ Թորոս: Եւ քննեալ բռնաւորին ոչ ինչ եգիտ ի նոսա վնաս. քանզի երանելի եպիսկոպոսն չունելով խիղճ զանձնէ համարձակ տայր պատասխանի, եւ յայտնի ցուցանէր զանմեղութիւն իւր եւ հաւատարմութիւն: Ասէ բռնաւորն. Այղու գիտացից թէ անմեղ ես եւ հաւատարիմ առ իս, եթէ դարձցիս յօրէնս իմ: Ասէ եպիսկոպոսն. Դու զիս կալար իբրեւ խորհրդակից ապստամբաց, արդ եթէ համախոհ եմ ապստամբաց սպան զիս, իսկ եթէ անմեղ արձակեա: Այլ ամիրայն խոստմամբ պարգեւաց եւ սպառնալեօք մահու առաւել եւս ստիպէր զնոսա յուրացութիւն: Յայնժամ երեքին նոքա ի մի բերան խոստովանեցան զամենասուրբ Երրորդութիւնն եւ զՔրիստոս Աստուած: Եւ ապա ասեն. Մեք զայլ հաւատ ոչ գիտեմք եւ ոչ ընդունիմք այլ զայս միայն. եւ վասն այսր հաւատոյ մեռանիլ մեզ կեանս համարիմք: Եւ բարկացեալ բռնաւորին հրամայեաց հատանել զգլուխս նոցա առաջի իւր: Եւ ընթացեալ դահիճն երիցս եհար զպարանոց սրբոյ եպիսկոպոսին եւ ոչ կարաց հատանել. եւ անդադար օրհնէր զՔրիստոս: Յայնժամ կալեալ քարշեցին չորք արք երկուք զոտից եւ երկուք զձեռաց նորա, եւ հարին զնա սուսերօք ընդ մէջսն, եւ յերկուս հերձին եւ նա աղօթելով աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած: Եւ ապա հատին զգլուխ երկուց աբեղայիցն: Եւ զմարմինս երանելեացն արկին ընդ մարմինս այլոց մահապարտ այլազգեաց զորս նորոգ սպանեալ էին. բայց Աստուած որոշեաց զմարմինս սրբոց ի մարմնոց չարագործաց ծագելով ի վերայ նոցա լուս պայծառ մինչեւ նոքին իսկ այլազգիքն տեսին զսքանչելի լոյսն եւ զամօթի հարան: Եւ եկեալ հաւատացելոց գողացան եւ տարեալ ամփոփեցին զպատուական նշխարս նոցա: Եղեւ կատարումն սրբոց վկայիցս Մարգաց ԻԷ եւ Յունիսի ԻԳ:

June 23 • 147 10.

11.

12.

13.

14.

15.

Burhan al-Din, the emir of Sebasteia, found pretext against Step‘annos [saying] that he was a co-conspirator with the rebels, so he sent out men and had [Step‘annos] brought into his presence. There also came with [Step‘annos] two elderly monks whose names were Sylvester and T‘oros. The tyrant examined them but found nothing incriminating against them, for that blessed bishop had no hesitations, gave his responses in a straight-forward fashion and made quite evident his innocence and his loyalty. The tyrant said, “By this shall I know that you are innocent and loyal to me, that you convert to my religion.” The bishop responded, “You have had me arrested as a co-conspirator to rebels. So then, if I am an ally of the rebels then kill me, but if I am innocent let me go.” But the emir tried all the harder to force them into renunciation, both by the promises of gifts and by the threat of death. Then all three of them with one voice professed the most holy Trinity, and Christ as God. And they said, “We know no other faith and we accept no other but this alone, and to die for this faith is, we reckon, life for us.” The tyrant became enraged and gave the command to cut off their heads in his presence. The executioner ran up and struck the neck of the holy bishop three times but he was unable to cut off [his head], and [Step‘annos] continued to bless Christ. Then four men seized him and dragged him away, two by his feet and two by his hands. They struck him with swords through his mid-section and cut him in two. He then, while still praying, handed his soul over to God. Then they cut off the heads of the two monks. They cast the bodies of these blessed men in with the bodies of other foreigners who had merited death whom they had just recently killed. But God kept separate the bodies of these holy ones from the bodies of the evildoers by shining a bright light on them so that even the foreigners themselves saw this miraculous light and were struck with shame. Then some of the faithful came, stealthily gathered up, took away and buried their honorable remains. The death of the holy martyrs took place on the seventeenth of Margats‘, that is the twenty-third of June.

Մարգաց ԺԸ Յունիսի ԻԴ

Վարք աղախնոյն Աստուծոյ Տայասայ պոռնկի 1.

Այս երանելի կինս յոյժ գաղեցիկ էր տեսլեամբ, եւ մինչդեռ երկոտասան ամաց էր մայր նորա ետ զնա ի մեղս ապականութեան, եւ նստոյց ի պանդոկի, եւ բազումք երթային առ նա վասն գեղեցկութեանն: Եւ ժողովեաց գանձս բազումս եւ ինչս բազումս ի դառն պոռնկութենէն եւ համբաւեցաւ անուն նորա ընդ ամենայն սահմանն, որ եւ ի լերինսն ի կրօնաւորսն եհաս, եւ աղաչէին զԱստուած զի մի կորիցէ եւ զբազումս կորուսցէ: 2. Իսկ երանելի անապատաւորն Սերապիոն իջեալ ի լեռնէն զգեցաւ զգեստ աշխարհականի, եւ առեալ դահեկան մի գնաց առ կինն, եւ տուեալ նմա զդահեկանն ելին ի վերնատունն: Նստաւ կինն ի վերայ զարդարեալ եւ բարձր բազմականի, եւ կոչեաց զՍերապիոնն զի ելցէ եւ նստցի ընդ նմա: Եւ նա ասէ. Ոչ գո՞յ այլ ներքսագոյն սենեակ զի մտցուք անդ եւ ննջեսցուք: Ասէ կինն. Եթէ ի մարդկանէ ամաչես, յայսմ տան ոչ ոք տեսանէ զմեզ, ապա եթէ յԱստուծոյ երկնչիս ուր եւ երթիցուք տեսցէ զմեզ: Ասէ այրն Աստուծոյ. Եւ գիտե՞ս հաւաստեաւ որ է յերկինս Աստուած, եւ կայ արքայութիւն եւ դժոխք: Ասէ կինն. Գիտեմ որ Աստուած գոյ յերկինս, եւ հատուցումն ըստ գործոց: Ասէ Սերապիոն. Եւ ընդէ՞ր ապա կորուսանես զայնչափ հոգիս մարդկան, եւ կորնչիս եւ դու ընդ նոսա:

– 148 –

June 24 Margats‘ 18 The Life of the handmaid of God, Thaïs, who had been a prostitute 1.

2.

This blessed woman was very beautiful to look upon, but before she was even twelve years old her mother handed her over to the sin of depravity. She set her up in a tavern, and many men came to her because of her beauty. She accumulated great wealth and many possessions by means of her disgraceful life of prostitution, and her reputation spread throughout the entire region. It reached even to the mountain, to the monks, and they entreated God that she not be destroyed nor that she destroy so many. The blessed hermit Sarapion came down from the mountain and put on the garments of a lay-person, took a dahekan and went to that woman. He gave her the dahekan and they both went up to a room upstairs. The woman sat upon a raised, very ornate sofa, and summoned Sarapion to come up and sit beside her. But he said, “Is there not another room a bit more isolated where we might go and lie together?” The woman responded, “If you are ashamed of a human being, no one can see us in this house; but if you are afraid of God, wherever we go He will see us.” The man of God inquired, “Do you know for certain that there is a god in heaven? And that there is a heaven and a hell?” The woman answered, “I know that God is in heaven and that there is a recompense according to one’s deeds.” Sarapion retorted, “Then why do you destroy so many souls of men, and destroy yourself along with them?”

– 149 –

150 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ ընդ բանս զղջացաւ կինն եւ ելաց, եւ յարուցեալ անկաւ յոտս նորա եւ ասէ. Գիտեմ որ ապաշխարութեամբ մեղաց թողութիւն լինի, աղաչեմ զքեզ համբերեա ինձ երիս ժամս, եւ հրամայեա թէ ու՞ր գտից զքեզ եւ արա ընդ իս որպէս Աստուած հրամայէ: Եւ արար նմա ժամադիր, եւ հրաժարեալ ի միմեանց գնաց կրօնաւորն: 4. Եւ յարուցեալ կինն ժողովեաց զամենայն ինչս իւր զոսկի, զարծաթ, զդիպակ եւ զամենայն անօթս տանն իւրոյ իբրեւ չորք կենդինարք, որ է մին կենդինար եօթն հազար եւ երկերիւր դահեկան, եբարձ ի ծառայս եւ յաղախնայս իւր եւ ի ջորիսն եւ յէշսն, եւ տարաւ ի մէջ քաղաքին եւ աղաղակէր մեծաձայն. Եկայք ամենեքեան որք պոռնկեցայք ընդ իս, տեսէք աչօք ձերովք զստացուածս իմ զոր ժողովեցի չարեօք: Եւ արկեալ հուր այրեաց զամենայնն, եւ ոչ գնաց ի տեղւոջէն մինչեւ ամենայնն եղեւ մոխիր, եւ զորս գնացին յափշտակել ի հրոյն քարիւ եւ փայտիւ հալածէր: Եւ ելեալ փախստական գնաց առ Սերապիոն: 5. Եւ նորա կալեալ զձեռանէն տարաւ ի կուսանաց վանս, եւ խնդրեաց ի վանաց մօրէն ի նսեմ տեղւոջ նեղ խրճիթ, եւ արգել զնա անդ մի փոքր պատուհան թողեալ վասն լուսոյ եւ կերակուր տալոյ: Եւ հրամայեաց վանաց մօրն զի տացէ նմա ամենայն աւուր որպէս եցոյց զչափ հացին եւ ջրոյն ի մտանել արեգական: Եւ պատուիրեաց Տայիսայ եւ ասէ. Մի համարձակիր անուանել զանուն Տեառն Աստուծոյ պիղծ շրթամբք, այլ միայն ի ծունկս անկեալ աղօթեա այսպէս. Որ ստեղծեր զիս ողորմեա ինձ: 6. Եւ այսպէս արարեալ զերիս ամս մեծաւ ճգնութեամբ, որ եւ մեծին Անտոնի երեւեցոյց Աստուած ի լերինն զթողութիւն մեղաց նորա: Տեսանէ եւ Սերապիոն յանապատին, եթէ. Յերկինս տեսանէի բազմական զարդարեալ եւ ի վերայ պսակ անպատմելի գեղեցկութեամբ, եւ ասեմ. Այս բազմականս եւ պսակս սրբոյն Անտոնի է հօրն մերոյ: Եւ ասէ պատանին ցիս որ պահէր զբազմականն զամբար ի ձեռին ունելով. Ոչ է Անտոնի այլ Տայիսայ է պոռնիկ կնոջն:

June 24 • 151 3.

4.

5.

6.

And at these words she became repentant and wept. She rose up, fell at his feet and said, “I know that with penitence there is forgiveness of sins. I pray you, wait three hours for me, and instruct me where I might find you, then do to me as God commands.” He set for her a place to meet, they separated from each other, and the monk went off. The woman rose up again, gathered up all her belongings, gold, silver, embroidered items, and all her household vessels –about four hundred pounds, with each pound worth 7200 dahekans. She then loaded up her servants, her maidservants, her mules and donkeys, and brought it all into the center of the city. She cried out in a loud voice, “Come, all of you who have copulated with me, and see with your own eyes the possessions that I have acquired by my evil deeds.” She then kindled a fire and burned it all, and she did not move from that place until it had all been reduced to ashes. And she chased away with clubs and rocks all those who had came to snatch something from the fire. Then she fled away and went to Sarapion. [Sarapion] took her by the hand and brought her to a monastery for women, and he sought from the abbess of the monastery a small cell in a dark place, and to shut her in there with only a small window for light and to give her something to eat. And he instructed the abbess of the monastery to give [Thaïs] a measure of bread and water, just as he showed her, each day at sundown. And he commanded Thaïs and said, “Do not dare to speak the name of God with those filthy lips. Simply get down on your knees and pray: ‘You who created me, have mercy upon me.’” She lived like this in great penitence for three years, and God made known to the great Antony on the mountain the forgiveness of her sins. Sarapion also saw this in the desert [and said], “I saw in the heavens a very ornate sofa, with a crown of unspeakable beauty upon it, and I said, ‘This sofa and crown must belong to the holy Antony, our father.’ But the young man who was watching over the sofa holding a torch in his hand [said], ‘This does not belong to Antony, but rather to Thaïs, the prostitute.’”

152 • Yaysmawurkʿ 7.

Եւ ընդ առաւօտն գնաց ի կուսանաց վանսն մեծաւ խնդութեամբ, եւ երթեալ ի խուցն կամէր քակել եւ հանել զերանելին Տայիսայ ի խաւարային նեղ եւ անձուկ արգելանոցէն, եւ նա ոչ կամեցաւ, ասէր. Աստ մեռայց, քանզի յոյժ բազում են մեղք իմ: Ասէ Սերապիոն. Մարդասէրն Աստուած զթացաւ ի քեզ եւ հաճեցաւ յապաշխարութիւնդ քո, եւ ջնջեաց քո արտասուօքդ զմեղսն քո: Եւ ասէ կինն. Զամենայն աւուրս զմեղս իմ առաջի աչաց իմոց ունէի եւ ասէի. Որ ստեղծեր զիս ողորմեա ինձ: Ասէ Սերապիոն. Ոչ միայն վասն այդր բանի թողան քեզ մեղք քո, այլ վասն մտաց քոց որ ամենեւին զխորհուրդս մտաց քոց յԱստուծոյ ոչ շիջուցեր: Եւ հանեալ զնա ի խցէն յանձնեաց զնա ի սուրբ կուսանսն, եւ գնաց յանապատն: 8. Եւ արարեալ Տայիսայ ընդ նոսա աւուրս հնգետասան հիւանդացաւ, եւ յերիս աւուրս աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յունիսի ԻԴ: 9. Յայսմ աւուր տօն ծննդեան Յովհաննու Մկրտչին Քրիստոսի եւ Կարապետի ի Ֆռանկաց եւ Հոռոմոց սահմանի:

June 24 • 153 7.

8. 9.

In the morning [Sarapion] went to the monastery of women with great joy. He went into her cell wishing to tear it down and to take the blessed Thaïs out from the dark, small, narrow in which she had been enclosed. But she refused and said, “Here I will die, for my sins are a great many.” Sarapion responded, “God, who loves mankind, has had compassion on you and is pleased with your repentance. He has wiped your sins clean with your tears.” But the woman said, “All my days I have held my sins before my eyes and said, ‘You who created me, have mercy upon me.’” Sarapion responded, “Your sins have been forgiven you not only because of what you have recited, but because of your mind, for you have never let the thoughts of your mind depart from God.” So he took [Thaïs] out from that cell, entrusted her to those holy nuns, and returned to the desert. Thaïs spent fifteen days with those nuns and then she fell ill. Three days later she commended her soul to God on the twenty-fourth of June. On this day the feast of the birth of John, the Baptizer and Precursor of Christ, [is celebrated] in the Roman and Byzantine churches.101

101. Literally, “the Frankish and Roman churches”, the common terms applied to the Roman and Byzantine churches by the oriental churches of the time.

Մարգաց ԺԹ Յունիսի ԻԵ

Վարք եւ վկայութիւն սրբուհւոյն Փեբրոնիայ 1.

Երանելին եւ բարեյաղթող աղախինն Քրիստոսի Փեբրոնիա էր ի քաղաքէ Նիսիբի, որ է ի մէջ Հոռոմոց եւ Պարսից, յաւուրս ամբարիշտ արքային Դիոկղետիանոսի: Եւ ի տղայութենէ կրօնաւոր էր, սնեալ ի վանս կուսանաց ի ձեռն սրբասնեալ մօր վանացն Վրիէնի, եւ սրբութեամբ վարժեալ առաւել քան զամենայն կուսան կրօնաւորսն: 2. Եւ ընդ աւուրսն անդ այնոսիկ Սիլինոս դատաւորն հալածեր զքրիստոնեայսն հրամանաւ թագաւորին, եւ ամենայն քոյրք վանացն փախեան; Իսկ երանելին հիւանդ էր եւ ոչ կամէր փախչել, այլ անկեալ կայր ի գետնի ի վերայ պրտուեղինի, եկաց առ նմա եւ մայրն վանաց Վրիէնի եւ այլ ոմն կին Հերիա անուն: 3. Գնացին զօրականք դատաւորին ի վանսն, եւ մրճօք եւ փայտատօք խորտակեցին զդրունսն, եւ մտին ի ներքս, եւ կամեցան սրով սպանանել զՎրիէնի: Եւ կոմսն Պռիմոն արգել եւ ոչ ետ թոյլ զօրականացն վնաս ինչ առնել, քանզի օգնական էր քրիստոնէից:

– 154 –

June 25 Margats‘ 19 The Life and Martyrdom of Saint Febronia 1.

2.

3.

The blessed and wondrously victorious handmaid of Christ, Febronia, was from the city of Nisibis, which is between Byzantium and Persia. She lived during the reign of the impious emperor Diocletian. From her youth she was an ascetic having been raised in a convent of virgins under the care of Bryaena, the godly abbess of the monastery.102 In holiness [Febronia] was more advanced than all the other virgin ascetics. In those days, the magistrate Silenos was persecuting the Christians at the order of the emperor, and all the sisters in the convent fled away. But this blessed one was ill and was unable to flee. She was lying upon a straw mat stretched out on the ground, and the abbess of the monastery stayed with her along with another woman, Hieria by name. The magistrate’s soldiers arrived at the monastery. With hammers and axes they broke down the gates and entered in. They were intending to kill Bryaena by the sword. But Primon, the comes, forbade them and did not permit them to do her any harm, for he was a supporter of the Christians.

102. Bryaena was also the aunt of Febronia.

– 155 –

156 • Yaysmawurkʿ 4.

Եւ առեալ զՓեբրոնեա քարշելով տարան առաջի Սիլինոսի դատաւորին. գնացին զկնի Վրիէնի եւ Հերիա, եւ պատուիրէին Փեբրոնիայ հաստատուն կալ ի հաւատսն եւ ոչ երկնչել ի տանջանացն եւ ոչ ի մահուանէ: Յիշեցուցանէին նմա զսուրբ վկայսն որ յաւուրս իւրեանց մարտիւրոսացան, զԼերիոս զորոյ հատին զգլուխն, եւ զեղբայրն իւր զԼէոնիդաս որ հրով այրեցաւ, եւ զՏրոպիէ զփոքր պատանեակն որ լուաւ ի մօրէն եթէ. Որդեակ մի փախչիր եւ տղայն ինքնին կապեաց զձեռս եւ այնպէս խոցեցին զնա, եւ յետոյ հատին զգլուխն: Զայս ամենայն յիշեցուցանէին նմա: Եւ դարձաւ ի վանսն Վրիէնի. եւ աղօթէր վասն նորա. եւ մնաց առ նա Հերիա զգեցեալ առն զգեստ: 5. Եւ յորժամ եկաց Փեբրոնեա առաջի Սիլինոսի դատաւորին, եւ նա եհարց զանուն եւ զազգատոհմն: Եւ սուրբն ասէ. Անուն իմ քրիստոնեայ է, եւ ազգակից իմ Քրիստոս է: Եւ սկսաւ Սելինոս ողոքանօք եւ խոստմամբ պատրել զնա թերեւս ուրասցի զՔրիստոս: Եւ նա որպէս յերազի համարէր զբանս նորա, ունելով առաջի աչաց իւրոց զերկնաւոր փեսայն զՓրկիչն Քրիստոս: 6. Եւ նախ մերկացուցին զպարեգօտն եւ զգեցուցին խորգ, եւ տարածեցին զնա ի վերայ չորս քարի, եւ ի ներքոյ հուր վառեցին, եւ ի վերայ երկու դահիճք բրօք հարկանէին. եւ հուրն եւ հարուածք յոյժ մաշեցին զանձն նորա: Եւ տեսեալ Հերիա եւ այլք որ ընդ նմա էին նուաղեցան եւ անկան յերկիր. եւ երանելին Փեբրոնեա աղաչեաց զդահիճսն զի ցանիցեն ջուր յերեսն Հերիայ: 7. Եւ հրամայեաց դատաւորն հատանել զլեզուն, եւ նա յօժարութեամբ եհան ի բերանոյն. եւ ամբոխն որ մերձ կային ոչ ետուն թոյլ հատանել: Եւ նոքա կորզեալ եօթն ատամն ի բերանոյն, եւ յոյժ հեղաւ արիւնն յերկիր:

June 25 • 157 4.

5.

6.

7.

They took up Febronia, and dragged her before Silenos the magistrate. Bryaena and Hieria followed behind, and kept charging Febronia to stand firm in her faith and not to fear any tortures or even death. They continuously reminded her of the holy martyrs who were martyred during those days: Lerios, whose head was cut off and his brother Leonidas who was burnt in fire; Eutropia, that young girl who heard her mother say, “Do not flee, my child!” That young woman then bound her own hands and feet thus wounding herself. Afterwards they cut off her head. They reminded her of all these [martyrs]. Bryaena then returned to the monastery and continued to pray for [Febronia], while Hieria remained by her side clothed in men’s garments. When Febronia came before the magistrate Silenos, he asked her for her name and her family lineage. The holy one responded, “My name is Christian, and my family line is Christ.” Then Silenos tried to delude her by means of gentle pleas and promises so that perhaps she would renounce Christ. But she regarded his words as if in a dream, for she had before her eyes her heavenly spouse, Christ the Savior. They first stripped off her tunic and clothed her in sackcloth, and stretched her out on top of four rocks. Then they lit a fire beneath her while two executioners beat her midsection with clubs; the fire and the beatings did excessive damage to her body. When Hieria and those others who were with her beheld this they fell to the ground in a faint. The blessed Febronia entreated the executioners to sprinkle some water on the face of Hieria. The magistrate then ordered them to cut out [Febronia’s] tongue, and she voluntarily stuck it out of her mouth, but the crowd that was standing nearby would not permit them to cut it out. Instead, they pulled seven teeth out of her mouth, and much blood gushed forth out onto the ground.

158 • Yaysmawurkʿ 8.

Եւ դարձեալ հարցանէին, եւ սրբուհին Փեբրոնեա ի բազում ցաւագին վշտացն ոչ կարէր տալ պատասխանի: Հատին սրով զստինսն եւ զխոցսն հրով այրեցին: Եւ ամբոխն ոչ կարացին տեսանել զայնչափ տանջանսն, գնացին ի տունս իւրեանց եւ անիծանէին զթագաւորն եւ զկուռսն: Եւ Պռիմոն կոմսն մեղադրէր դատաւորին ընդ այնչափ անխիղճ տանջանսն: Եւ Լիւսիմաքոս, վասն զի քրիստոնեայ էր մայր նորա, ասէ ցՊռիմոն. Թոյլ տուր սրբուհւոյ կուսիդ քաջութեամբ արիանալ վասն բազմաց փրկութեան: 9. Իսկ Հերիա գնաց յերեսս դատաւորին, եւ համարձակութեամբ անարգեաց զդատաւորն: Եւ նա բարկացեալ հրամայեաց եւ հատին զՓեբրոնեայ զերկու ձեռսն եւ զերկու զոտսն եւ ապա զգլուխն: Եւ այնպէս բարի խոստովանութեամբ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յունիս ԻԵ: Եւ դատաւորն մինչդեռ երթայր ի տունն իւր ի ճաշ ցնորեցան խելքն եւ հարաւ գլուխն ուժգին ի մարմարիոնեայ սալ, եւ մեռաւ չար մահուամբ: 10. Եւ Լիւսիմաքոս եւ Պռիմոն ազդեցին քրիստոնէիցն, եւ երթեալ բարձին զնշխարսն եւ տարան ի վանսն. զոր տեսեալ Վրիէնի ողբալով գիրկս արկանէր եւ որպէս ընդ կենդանւոյ խօսէր: Լուացին զնշխարսն եւ եդին զամենայն հատեալ անգամսն ի տեղիս իւրեանց, եւ զատամունսն եդին ի վերայ կրծիցն: Եւ ժողովեցան եպիսկոպոսունք եւ քահանայք եւ կրօնաւորք սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ եդին ի տապանի: Եւ Լիւսիմաքոս եւ Պռիմոն մկրտեցան եւ այլք բազումք ի հեթանոսաց: 11. Իսկ եպիսկոպոսն քաղաքին յետ ժամանակաց շինեաց մեծ եկեղեցի յանուն սրբուհւոյն Փեբրոնեայ, եւ երթեալ ի վանսն զի առցէ մասն ի նշխարացն եւ տարցէ յեկեղեցին զոր շինեաց, եւ որք արկին զձեռս ի տապանն զի առցեն մասն յոսկերացն գօտացան ձեռքն: Եւ մի յատամանցն ետուն եպիսկոպոսին: Եւ յամենայնի ամի ի տօնին իւրում եւ ի գիշերաժամուն երեւի սրբուհին Փեբրոնիա կանգնեալ ի սովորական տեղին իւր ընդ այլ կուսան կրօնաւորսն եւ սաղմոսէր ընդ նոսա. եւ յետ երրորդ կարգի պաշտամանն անյայտ լինի. եւ ոչ ոք իշխէ հարցանել կամ մերձենալ ի նա, քանզի յառաջին ամի յորժամ տեսին զնա կամեցան ունել զնա եւ անկանել յոտս նորա, եւ անյայտ եղեւ. եւ վասն այնորիկ ոչ իշխէին մերձենալ կամ հարցանել, զի մի յառաջ քան զերրորդ կանոնն անյայտ լինիցի:

June 25 • 159 8.

They interrogated her once again, but the holy Febronia, because of all her pain, was unable to make any response. So they cut off her breasts with a sword and they burned her wounds with fire. The crowd could not bear to look upon such torture, so they all returned to their homes and cursed both the emperor and the idols. Primon, the comes, put the blame on the magistrate for such unconscionable tortures. Lysimachos, because his mother was a Christian, said to Primon, “Let this holy virgin courageously endure these things for the salvation of many.” 9. Then Hieria went before the magistrate and with great boldness contemned him. He became enraged and ordered them to cut off both Febronia’s hands and feet, and then her head. Thus, with such a good profession, she commended her soul to God on the twenty-fifth of June. As for the magistrate, when he returned home for dinner, his mind became delirious and he struck his head violently against a marble column, and he died by this terrible death. 10. Lysimachos and Primon informed the Christians, and they went, took up the relics and brought them back to the monastery. When Bryaena saw these she groaned and put them against her bosom and spoke to them as if to a living person. They washed off the relics, they placed all the severed limbs in their proper places and they placed her teeth upon her bosom. And the bishops, the priests and the monks all gathered together and, with psalms and canticles, they deposed her in her tomb. Lysimachos and Primon were baptized as were many other pagans. 11. Some time afterwards, the bishop of the city built a large church in the name of St. Febronia. He went to the monastery to take a portion of her relics and take them to the church that he had built. As for those who set their hands upon the tomb in order to take any of her bones, their own hands withered off. So they each gave one of their teeth to the bishop. Every year on her feast day, during evening prayer, St. Febronia would appear standing upright in her customary place with her other female ascetics, and she would recite the psalms with them. Then, after the service for the third hour, she would again disappear. No one ever endeavored to ask her anything or even to draw near her, because in the first year when they first saw her, they wanted to hold her and to fall at her feet, so she disappeared. For that reason they no longer dare to draw near or to ask her anything lest she disappear before the third hour.

160 • Yaysmawurkʿ 12.

Յայսմ աւուր յիշատակ սուրբ առաքելոյն Տիմոնի եպիսկոպոսին Բոստրայ որ հրով կատարեցաւ. եւ վկայութիւն Փոկասու երկրորդի որ է մերձ ի Բոմպիուպօլիս ի լերինն, եւ բազում նշանս առնէ ի փառս Քրիստոսի:

June 25 • 161 12.

On this day is the memorial of the holy apostle Timon, bishop of Bostra, who was killed in a fire.103 [It is also] the martyrdom of Phokas, who was on a mountain near Pompeiopolis; he worked many signs for the glory of Christ.104

103. Traditionally, one of the seventy disciples; cf. Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—April, 68-69. 104. This is perhaps Phokas, the enigmatic saint who lived during the time of the emperor Trajan; some sources name him bishop of Sinope. The Armenian reads Phokas II (Arm., erkrord) which makes no sense here; I have omitted it.

Մարգաց Ի Յունիսի ԻԶ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Զինոնի եւ Զինայ 1.

2.

3.

Զինոն զօրական էր Մաքսիմիանոսի կռապաշտ արքային ի Փիլադելփիոյ Արաբացւոց զոր ի հնումն Եման անուանէին: Խորհուրդ բարի զմտաւ էած զի վասն անուանն Քրիստոսի մարտիրոսասցի քանզի քրիստոնեայ էր: Եւ ազատեաց զամենայն ծառայսն իւր տուեալ նոցա բաժինս յընչիցն իւրոց, եւ զայլ ստացուածս իւր բաշխեաց աղքատաց: Եւ պատանեակ մի ի ծառայից իւրոց Զինա անուն ոչ կամեցաւ թողուլ զտէրն իւր զԶինոն վասն զի յոյժ սիրէր զնա: Իսկ երանելին Զինոն յորժամ գիտաց եթէ Մաքսիմիանոս դատաւորն տօն կատարէր կռոցն եմուտ համարձակ առաջի նորա եւ յանդիմանեաց զանաստուած մոլորութիւնն եւ զկռապաշտութիւնն, եւ պայծառ երեսօք խոստովանեցաւ զՏէր մեր Յիսուս Քրիստոս: Ձաղկեցին զնա դալար բրօք ուժգին, եւ յորժամ թողին զնա ընթացաւ տաճար կռոցն եւ ստիւքն կործանեաց զբագինսն, եւ ասէ. Անօրէնն յանօրէնութեան իւրում մեռցի, եւ ձեռք իմ անպարտ լիցին: կախեցին զսուրբն զփայտէ եւ քերեցին. եւ քացախ աղիւ հեղին ի վէրսն եւ արկին ի բանդ, եւ զոտսն ի փայտի պնդեցին: Եւ պատանեակ ծառայն իւր Զինա մտեալ ի բանդ, գիրկս արկեալ ոտիցն համբուրէր, եւ հառաչմամբ ողբայր, աղաչէր զտէրն իւր զի մի թողցէ զնա:

– 162 –

June 26 Margats‘ 20 The Martyrdom of Sts. Zenon and Zenas 1.

2.

3.

Zenon was a soldier for the impious emperor Maximianus in Philadelphia in Arabia, which had previously been named Amman105. He put it in his mind that he should become a martyr for the sake of the name of Christ for he was a Christian. He freed all his servants and gave them a portion of his goods. The rest of his possessions he divided among the poor. But one of his young servants, whose name was Zenas, did not wish to leave his master Zenon, for he loved him very much. When the blessed Zenon learned that the magistrate Maximian was celebrating a feast to the idols, he boldly entered into his presence and ridiculed his ungodly error and his worship of the idols. And, with a luminous visage, he professed our Lord Jesus Christ. They flogged him severely with fresh branches, but when they let him go he ran into the temple of the idols and with his feet toppled over the altars and said, “The wicked shall die by his own wickedness,106 and my hands will be guiltless.” They then suspended the holy one from a tree and flayed him; they poured vinegar and salt into his wounds and threw him into prison and tied his feet to a stump. His young servant Zenas entered into the prison, took [Zenon’s] feet in his bosom and embraced them. He moaned in lamentation and entreated his master not to abandon him.

105. The capital of modern Jordan, which is once again known by its original name. 106. Cf. Proverbs 11:5.

– 163 –

164 • Yaysmawurkʿ 4.

Եւ ի վաղիւն տարան զերկոսեանն առաջի դատաւորին Մաքսիմեայ, եւ յոյժ բռնադատեաց զնոսա զի ուրասցին զՔրիստոս, եւ ոչ կարաց հաւանեցուցանել: Գան հարին զնոսա ուժգին եւ հրացեալ շամփուրս եդին ի վերայ սրտին Զինոնի, եւ կախեցին զերկոսեանն ի բարձրաւանդակի, եւ ծանր վէմս կապեցին յոտս նոցա, եւ բրօք հարկանէին զսրունսն: Իջուցին ի կախաղանէն եւ ընկեցին ի բարբոքեալ հուր եւ հրամանաւ Աստուծոյ հուրն շիջաւ, եւ սուրբքն ելին ամբողջ: Եւ ապա հատին զգլուխս նոցա Յունիսի ԻԶ: 5. Եւ հաւատացեալ կուսան կանայքն գնացին գաղտ ի տեղին, եւ գողացան զմարմինս սրբոց վկայիցն եւ թաղեցին ի Փիլադելփիա: Եւ յորժամ դադարեաց հալածումն քրիստոնէից ազգականք սրբոցն Զինոնի եւ Զինայ առին զնշխարսն եւ տարան ի տեղիս նոցա, եւ մեծաւ պատուով եդին ի տապանի:

Յայսմ աւուր վկայութիւն Զաքարիայ Կաթողիկոսին Աղթամարայ 6.

7.

Երանելի վկայն Քրիստոսի Զաքարիա էր ի Վասպուրական աշխարհէն, եւ յաւուրս աշխարհաւեր բռնաւորին Լանկթամուրայ նստէր կաթողիկոս յԱղթամար: Եւ էր այր խոհեմ եւ զգաստ զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ եւ աստուածպաշտութեամբ եւ հովուէր զժողովուրդ իւր օրինակ բարի զանձն ընծայեցուցեալ: Եւ յաւուր միում եկն առ սա պարսիկ ոմն Ջաքար անուն, եւ նենգաւոր խորհրդով մատոյց նմա զմախաղ մի եւ ասէ. Առ զսա ի քեզ յաւանդ եւ դիր ի պահեստի ի տան քում, եւ տացես ինձ յորժամ պիտոյ լինիցի: Իմացեալ կաթողիկոսին զխորհուրդս նորա ասէ քաղցրութեամբ. Չիք ի տան իմում ապահով տեղի պահեստի, տացես զսա այլոյ որոյ գոյ տեղի պատշաճաւոր ի պահել:

June 26 • 165 4.

5.

The next day they brought the two of them into the presence of the magistrate Maximian, and he tried hard to coerce them into renouncing Christ, but he was unable to persuade them. They again beat them viciously. They stuck flaming brands over the heart of Zenon. They then hung the two of them on a high promontory, bound heavy rocks to their feet and, with clubs, continually beat their legs. They took them down from that high place and threw them into a blazing fire, but at the command of God the fire was extinguished and those holy ones emerged without any harm. Then they cut off their heads on the twenty-sixth of June. Some faithful virgins went secretly to that place, stole away the corpses of those holy martyrs and buried them in Philadelphia. When the persecution of Christians came to an end the relatives of the holy Zenon and Zenas took the relics and brought them to their own place, and with great honors they deposed them in a tomb.

On this day is the martyrdom of Zakaria, the Catholicos of Aght‘amar 6.

7.

The blessed martyr for Christ, Zakaria, was from the province of Vaspurakan. He occupied the seat of the catholicossate at Aght‘amar107 in the time of that destructive tyrant Timur-Leng108. He was a wise and prudent man, adorned with every virtuous and godly characteristic. He shepherded his people by presenting himself to them as a good example. One day a certain Persian, whose name was Jakar, came to him and, with the intention of deceiving him, handed to him a large basket and said, “Take this and put it in a safe place in your house; return it to me when I need it.” The Catholicos knew his intentions but responded kindly to him, “There is no safe place in my house to keep it; you may give it to some else who has a proper place to keep it.”

107. Zakaria II was Catholicos of Aght‘amar from 1369 to 1393. Aght‘amar had been set up as a rival catholicossate when the official catholicossate was moved from Ējmiatsin to Hromkla in 1117; cf. Jambṛ, 184-191. As Maksoudian, Chosen of God, 76-81, has already noted, the chronology of the catholicoi during the period 1443 to 1629 is notoriously difficult to sort out. 108. For the Mongol chieftain and conqueror Timur-Leng (d. 1405), see n. 100, above.

166 • Yaysmawurkʿ 8.

Իբրեւ գիտաց Զաքար եթէ ծանեաւ կաթողիկոսն զխարդախութիւն իւր որով կամէր յորոգայթ արկանել զնա, շարժեալ ի բարկութիւն խօսեցաւ բանս հայհոյութեան, եւ էած ապտակ յերեսս նորա: Ասէ կաթողիկոսն. Անպատեհ էր քեզ զայդպիսի ինչ առնել ընդ իս որ չեմ ինչ մեղուցեալ քեզ: Իբրեւ տեսին ոմանք զոր արարն Զաքար աղաղակ բարձին, եւ կուտեցան անդր բազմութիւնք ժողովրդոց, եւ ապրեցուցին զկաթողիկոսն ի ձեռաց նորա: 9. Յայնժամ Զաքար ձգեալ զձեռն պատառեաց զօձիս իւր, եւ փետեաց զմաղս ինչ մօրուաց իւրոց, եւ եղնգամբք հերձոտեաց զերեսս իւր եւ ներկեաց արեամբ: Եւ այնպէս այլագունեալ դիմօք ել արտաքս յԱղթամարայ եւ գնաց յՈստան քաղաք առ Եզդին ամիրայն, եւ չարախօս եղեւ զհայրապետէն եւ զբնակչացն Աղթամարայ որպէս թէ նոքա արարեալ իցեն զայն: 10. Եւ Զաքարիա կաթողիկոսն զգացեալ զայն վաղվաղակի գնաց եւ ինքն յՈստան ցուցանել զանմեղութիւն իւր, եւ եգիտ զամիրայն ի բաղանիս եւ զԶաքար ընդ նմա: Եւ ի չարախօսել նորա թէպէտ եւ յայտնի եցոյց կաթողիկոսն զանմեղութիւն իւր, բայց ամիրայն արհամարհեալ զամենայն բանս նորա ասէ ցնա. Չիք քեզ հնար ազատութեան եթէ ոչ ուրասցիս զՔրիստոս եւ դարձցիս մեր: Ասէ կաթողիկոսն. Ես անմեղ եւ անպարտ եմ եւ չիք իմ յանցուցեալ դմա բայց թէ եւ վնասապարտ գտանէի ոչ ուրանայի զՔրիստոս Աստուածն իմ զարարիչն ամենայնի: 11. Զայս լուեալ ծառայից ամիրային եւ այլոց այլազգեաց որ անդր կային, զեղան ի վերայ նորա անհնարին բարկութեամբ, եւ անդէն հարին սրով զսնակուշտ նորա, եւ հանին ի քարշ ի բաղանեացն. եւ մերկացուցեալ զնա արկին չուան ի պարանոցն եւ քարշէին ընդ փողոցս եւ ընդ հրապարակս քաղաքին: Եւ բազմութիւն խաժամուժ ամբոխին խառնաձայն աղաղակաւ եւ դառն հայհոյութեամբ զհետ երթեալ հարկանէին զնա քարամբք եւ փայտիւ եւ սրով: Եւ խորտակեցան ամենայն ոսկերք նորա եւ խոցոտեցաւ բոլոր մարմինն, փշրեցաւ գագաթն եւ ցրուեցաւ ուղիղ գլխոյն, եւ այնպէս աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած:

June 26 • 167 8.

When Jakar realized that the Catholicos had perceived the duplicity by which he wished to catch him in his snare, he broke out in anger, shouted abuses at him, and slapped his face. The Catholicos responded, “It is inappropriate to do such a thing to me, for I have committed no offense against you.” When some people saw what Jakar had done they cried out loudly, and a number of people joined together there and delivered the Catholicos from his hands. 9. At that moment Jakar raised his hands, tore off his collar, plucked out some hair from his beard and, with his fingernails, he tore at his face so that it was covered in blood. With his face so mutilated he departed from Aght‘amar and went to Ostan to the emir Yezdin, and brought slanderous accusations against the patriarch and the inhabitants of Aght‘amar as if they had done it to him. 10. Zakaria, the Catholicos, sensing [he would do] this, quickly went himself to Ostan to prove his innocence. He found the emir in the baths and Jakar was with him. With regard to his being slandered, although the Catholicos clearly demonstrated his innocence, the emir nevertheless ignored all he had said and said to him, “There is no other way to obtain your freedom except to renounce Christ and convert to our religion.” The Catholicos responded, “I am innocent and blameless, and have committed no transgression. But even if I were to be found guilty, I would not renounce Christ, my God and creator of all things.” 11. When they heard this the servants of the emir, along with some other foreigners who were standing there, rushed upon [the Catholicos] in a violent rage, struck his sides with a sword and dragged him outside of the baths. They then stripped him, put a cord around his neck and dragged him through the streets and the marketplaces of the city. A large mob followed behind with obscene shouts and vitriolic blasphemy, and continued beating him with stones, sticks and swords. All his bones were broken and his entire body was covered with wounds; his skull was crushed and [his brain] was oozing right out of his head. In this manner he commended his soul to God.

168 • Yaysmawurkʿ 12.

Եւ տարեալ անօրինաց զսրբասնեալ մարմին նորա ընկեցին արտաքոյ քաղաքին եւ կամէին այրել. բայց քրիստոնեայք հաճեալ զամիրայն առին եւ տարան յԱղթամար եւ թաղեցին անդ պատուով: 13. Կատարեաւ երանելի կաթողիկոսն Զաքարիա Մարգաց Ի եւ Յունիսի ԻԶ: 14. Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս աւագ Լեւոն թագաւորի բարեպաշտուհի դստերքն տիկին Զապլուն, տիկին Սպիլն եւ տիկին Ֆիմին:

June 26 • 169 12.

Those lawless ones then took his sacred corpse and threw it outside the city. They wanted to burn it but some Christians, who were in the good graces of the emir, took it up and brought it to Aght‘amar. There they buried it with honor. 13. The blessed Catholicos Zakaria died on the twentieth of Margats‘, that is the twenty-sixth of June. 14. On this day the devout daughters of the great king Levond fell asleep in Christ: Zablun, Zabel and Fimi.109

109. These three, Isabel, Isabella and Euphemia in western nomenclature, are daughters of Levond II, who ruled Cilician Armenia from 1269/1270 to 1289; his own celebration occurs on February 6; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—February, 32-33.

Մարգաց ԻԱ Յունիսի ԻԷ

Վկայութիւն սրբոցն Արիստոկլէոսի քահանայի եւ Դիմիտրիանոսի եւ Աթանասի 1.

Ճշմարիտ քահանայն եւ վկայն Քրիստոսի Արիստոկլէոս կիպրացի էր ի քաղաքէն Տամասու, կաթողիկէ եկեղեցւոյն քահանայ. եւ վասն հալածանաց անօրինացն ելեալ ի լեառն թաքչէր յայրի: Եւ մինչդեռ աղօթէր ծագեաց լոյս ի սրտի իւրում եօթնպատիկ պայծառ քան զարեգակն, եւ ձայն եղեւ առ նա յերկնից եւ ասէ. Երթիջիր ի քաղաքն Սաղամինիս եւ անդ տաց քեզ պսակ մարտիրոսութեան: Եւ առժամայն յարուցեալ գնայր, եւ ի մէջ ճանապարհին իջաւանեցաւ յԵղիւդրոս ի սրբոյն Բառնաբայ առաքելոյն տունն. եգիտ անդ զԴեմէտրիանոս սարկաւագն եւ զԱթանաս կիսասարկաւագն եւ պատմեաց նոցա զծագումն լուսոյ ի սրտին իւրում, եւ զձայնն յերկնից. եւ յօժարեցոյց զնոսա երթալ զկնի եւ մարտիւրոսանալ: Եւ յուղի անկեալ գնացին երեքեանն ի մայրաքաղաքն Սաղամինիս, եւ ելին ի բարձր տեղի: Եւ տեսեալ զնոսա դատաւորին քաղաքին Սաբինոս կոչեաց առաջի իւր ի հարցումն. եւ նոքա համարձակութեամբ խոստովանեցան եթէ Քրիստոնեայ եմք եւ Քրիստոսի ծառայք: 2. Եւ զսուրբ քահանայն զԱրիստոկլէոս գան հարին ուժգին, եւ ապա հատին զգլուխն Յունիսի ԻԷ, եւ թաղեցին զնա քրիստոնեայքն ի նշանաւոր տեղւոջ:

– 170 –

June 27 Margats‘ 21 The Martyrdom of the holy priest Aristocles, of Demetrianos and of Athanasios 1.

2.

Aristocles, a true priest and martyr for Christ, was a Cypriot from the city of Tamassos, and a priest at the cathedral church. Due to a persecution by the wicked people [of the island], he went up onto a mountain and hid himself in a cave. While he was praying a light seven times brighter than the sun shone into his heart. And a voice came to him from heaven and said, “Go to the city of Salamis, and there I will grant you the crown of martyrdom.” Immediately [Aristocles] rose up and went. In the midst of his journey he visited the house of the holy apostle Barnabas in Ledroi. There he found the deacon Demetrianos and Athanasios a subdeacon. He told them about the shining of the light into his heart and about the voice from heaven. He induced them to follow him and to be martyred. All three of them set out on the road and went to Salamis, the capital, and they climbed up onto a high place. When Sabinus, the magistrate of the city, saw them he summoned them into his presence in order to question them. They boldly professed, “We are Christians and servants of Christ.” They severely beat Aristocles, the holy priest, and then they cut of his head on the twenty-seventh of June, and some Christians buried him in a distinguished place.

– 171 –

172 • Yaysmawurkʿ 3.

Եւ ի նմին աւուր տարան զսուրբն Դէմէտրիանոս սարկաւագն եւ զԱթանաս կիսասարկաւագն առաջի Սաբինոսի դատաւորին, եւ ողոքանօք խրատ տայր ուրանալ զՔրիստոս եւ ոչ չարաչար մեռանել իբրեւ զԱրիստոկլէս: Իսկ սուրբ վկայքն Քրիստոսի մեծաբարբառ ձայնիւ եւ պայծառ երեսօք խոստովանեցան զանուն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Եւ խիստ տանջանօք չարչարեցին, եւ Աստուած ամբողջս եւ անարատս պահեաց զնոսա: Եւ դարձեալ միւսանգամ դատաւորն հարցանէր եթէ դառնան ի բանս նորա. եւ յորժամ ոչ կարաց հաւանեցուցանել զնոսա, հրամայեաց եւ հատին զգլուխս նոցա: 4. Եւ երթեալ քրիստոնեայքն առին զմարմինս նոցա եւ եդին ի տապանի ընդ սրբոյն Արիստոկլէոսի:

Տօն է մեծահանդէս Եփեսոսի առաջին սուրբ ժողովոյն 5.

Երրորդ սուրբ ժողովն եղեւ յԵփեսոս սկիզբն առեալ ի թագաւորութեանն Թէոդոսի Փոքու. Կելեստինոս պապ Հռոմայ, Կիւրեղ պատրիարք Աղեկսանդրու, Յոհան պատրիարք Անտիոքայ, Յոբնաղ Երուսալեմի, Մեմնոս Եփեսոսի, եւ էին սուրբ հարքն երկու հարիւր որք եկին ի վերայ Նեստորի մարդապաշտին, որ պատրիարք էր լեալ Կոստանդինուպօլսի, եւ զՔրիստոս հերձէր եւ բաժանէր. բարձրացեալ մարդ զնա ասէր, եւ ոչ Աստուած մարմնացեալ. երկուս որդիս ի վերայ միոյ Քրիստոսի ասէր, եւ երկուս անձնաւորութիւնս. եւ ոչ աստուածածին զսուրբ կոյսն Մարիամ այլ Քրիստոսածին դաւանէր զայն որ ծնաւ զԱստուած եւ զՏէրն մեր Յիսուս Քրիստոս: 6. Այսր աղագաւ ի սուրբ սիւնհոդոսն համաձայնեցան եւ զայս հայհոյութիւնս քակտեցին. եւ իբրու զհրէախորհ զմարդապաշտն զՆեստոր ցուցին: Եւ զտիրուհին զամենասուրբ կոյսն ճշմարիտ Աստուածածին քարոզեցին, եւ զի ի նմանէ ծնեալ անսերմնաբար մարմնացեալ զՏէր Յիսուս Քրիստոս ճշմարիտ Որդի Աստուծոյ դաւանեցին:

June 27 • 173 3.

4.

On that same day they brought the holy deacon Demetrianos and the subdeacon Athanasios before the magistrate Sabinus. He gently tried to persuade them to renounce Christ and not to suffer such a horrible death as Aristocles did. But the holy martyrs for Christ, with raised voices and luminous faces, professed the name of Christ our God. They tortured them with excruciating pain but God preserved them whole and unharmed. Then the magistrate asked them again if they would yield to his demands. When he was unable to persuade them, he gave the command and they cut off his head. Some Christians again came and took up their bodies and deposed them in the tomb alongside the holy Aristocles.

The Feast of the first glorious and holy council at Ephesus 5.

6.

The third holy council took place in Ephesus. It opened during the time that Theodosius the Younger was emperor.110 Celestine, the pope of Rome,111 Cyril, the patriarch of Alexandria, John, the patriarch of Antioch, Juvenal of Jerusalem, Memnos of Ephesus, and two hundred holy fathers were there. They had all come against Nestorius, who believed that Christ was only a man. He was the patriarch of Constantinople and he divided and separated Christ. He said that He was an exalted human being but not God-made-flesh. He spoke of two sons and two persons in one Christ, and he would not admit that the holy virgin Mary, who had given birth to God and our Lord Jesus Christ, was Theotokos, but only Christotokos. It was for this reason that [these holy fathers] all agreed to condemn this blasphemy. And they demonstrated that Nestorius was Jewish in his thinking. They also proclaimed the Mother of the Lord, the all-holy virgin to be truly Theotokos, and they professed that from her was born, without seed and incarnated as man, our Lord Jesus Christ, true Son of God.

110. Theodosius II, the Younger, was emperor of the Eastern Roman empire from 408 to 450. The Council of Ephesus was opened on June 22 in the year 431. 111. Celestine I was pope from 422 until his death in 432.

174 • Yaysmawurkʿ 7.

Յովհաննէս Անտիոքացին տրտմեալ զի առանց իւր զՆեստոր ի քահանայութենէն լուծին, եւ առեալ ընդ իւր զեկեալ եպիսկոպոսս ընդ որս եւ զԹէոդորիտոս լուծումն արար Կիւրղի, եթէ առանց կանոնաց եկեղեցւոյ արար զսիւնհոդոսն, եւ այսպէս բաժանեցան: Բայց փութանակի յետ այսորիկ հրամանաւ թագաւորին Թէոդոսի համաձայնեցան եւ ի միասին նզովեցին սուրբ հարքն զՆեստորիոս: Եւ խոստովանեցան զՔրիստոս մի անձնաւորութեամբ անբաժանելի միաւորեալ յերկուց բնութեանցն մի Որդի եւ Տէր եւ մի Քրիստոս, եւ զսուրբ կոյսն Մարիամ ճշմարիտ Աստուածածին:

June 27 • 175 7.

John of Antioch was saddened by the fact that in his absence they banished Nestorius from the priesthood. So he joined some other bishops who had come, which included Theodoret, and brought an accusation against Cyril that he had convoked the council outside of the ecclesiastical canons. Thus, there arose a division. But soon after this, at the command of the emperor Theodosius, these holy fathers all agreed and in unity anathematized Nestorius. And they professed that from two natures inseparably united in one person, there was one Son, one Lord and one Christ, and the holy virgin Mary was truly Theotokos.

Մարգաց ԻԲ Յունիսի ԻԸ

Վկայութիւն սրբոցն Եւստոքէոսի եւ որդւոյն Ուրբանոսի եւ երկուց դստերացն Պռոբի եւ Լուլի, եւ Գայանոսի 1.

Սուրբ վկայն Քրիստոսի Եւստոքէոս քուրմ էր կռոցն քաղաքին Ուսադոնայ, յաւուրս Մաքսիմիանոսի անօրէն արքային եւ Ագրիպպեայ դատաւորին: Եւ տեսանէր զսուրբ վկայսն զի ահագին տանջանացն համբերէին վասն Քրիստոսի. զղջացաւ ի միտս իւր, եւ ծանեաւ զսնոտի մոլորութիւն կռապաշտութեանն: Գնաց առ Եւդոքսիոս եպիսկոպոսն Անտիոքու, խոստովանեցաւ զմեղս իւր եւ զամբարիշտ դաւանութիւնն, հաւատաց ի Քրիստոս եւ մրկտեցաւ: Եւ մինչդեռ յաւազանին էր եւ ի զարմացումն տեսանէ երիս արս զամբարօք եւ ունէին ի գիրկս իւրեանց զերիս զաւակս նորա սպիտակ զգեստիւք: Եւ աղաղակեաց մեծաւ ձայնիւ եւ ասէ. Քրիստոս Աստուած ճշմարիտ է գիտութիւն աստուածութեանդ քո, գոհանամ զքէն արարիչ երկնից եւ երկրի: Եւ յորժամ ել յաւազանէն ոչ կարէր խօսել ի զարմացմանէն տեսլեանն, եւ եպիսկոպոսին արարեալ աղօթս վասն նորա բացաւ լեզուն, եւ պատմեաց զտեսիլն: Եւ ասէ ցնա եպիսկոպոսն. Պարտ է քեզ ուսուցանել զորդիսն քո եւ լուսաւորել զի եւ նոքա կեցցեն:

– 176 –

June 28 Margats‘ 22 The Martyrdom of Eustochios, of his son Urbanus, of his two112 daughters Proba and Lulu, and of [his nephew] Gaianos 1.

The holy martyr for Christ, Eustochios, was a priest for the idols in the city of Usada in the days of the wicked emperor Maximianus and of the magistrate Agrippa. He used to watch the holy martyrs who would endure horrible tortures on behalf of Christ. He felt great remorse in his mind, and came to recognize the vain error of worshipping idols. He went to Eudoxios, the bishop of Antioch, confessed his sins and his ungodly religion, professed his faith in Christ, and was baptized. While he was in the baptismal font he saw, in an ecstatic trance, three men with torches, and they were holding to their breasts his three children in white garments. He cried out in a loud voice and said, “O Christ God, knowledge of Your divinity is true, I give you praise, O Creator of the heavens and the earth.” When he came up from the font he was unable to speak because of the wonder of his vision. The bishop prayed on his behalf. Then [Eustochios] opened his mouth and recounted his vision. The bishop said to him, “You must teach and enlighten your children so that they too may be saved113.”

112. The ms. here reads ‘three’ (Arm., erits‘) but, as Bayan, Le Synaxaire Arménien, 11.626, n. 1, notes, this is already an error in the Greek text. From the story that follows, it is clear that Eustochios had only three children: one son and two daughters; Gaianos was his nephew not his child. 113. Literally, “may live”, but as already in the New Testament, Christians often used the verb “to live” in the sense of “to be saved”.

– 177 –

178 • Yaysmawurkʿ 2.

Եւ յետ ութ աւուր ձեռնադրեաց զնա քահանայ երկրին Սաւրացւոց. եւ երթեալ անդր քարոզէր զբանն եւ զհաւատն Քրիստոսի: Գնաց ի գեօղն Լիւտիա ուր էին երեք զաւակքն իւր եւ եղբօրորդին իւր Գայիանոս, ողջոյն ետ նոցա եւ ուսոյց զբանն կենաց, պատմեաց նոցա եւ զտեսիլն, եւ թէ որպէս եղեւ քահանայ, եւ մկրտեաց զնոսա եւ զամենայն ազգականս իւր: 3. Եւ երթեալ կռապաշտիցն պատմեցին դատաւորին, եւ տարան զնոսա առ ի հարցումն. եւ խոստովանեցան զքրիստոնէութիւնն, եւ յանձն առին մեռանել վասն անուանն Քրիստոսի: Կախեցին զԵւստաքէոս մերկ, եւ սրախողխող արարին զանձն: 4. Եւ վասն զի երթալոց էր դատաւորն ի գաւառս արեւելից, առաքեաց զնոսա կապանօք ի քաղաքն Անկուռիա առ Կրիպինոս դատաւորն: Եւ ի ճանապարհին պատուիրէր զաւակացն եւ եղբօրորդւոյն իւրոյ հաստատուն կալ ի հաւատն Քրիստոսի, եւ ոչ վեհերել ի տանջանացն: Եւ յորժամ գնացին կացին առաջի դատաւորին, եւ ամենեւին ոչ ողոքանաց հաւանեցան եւ ոչ ի սպառնալեաց երկեան: Նախ կախեցին զփայտէ զմին ի դստերացն զՊրոբի, եւ քերթեցին զստինսն, եւ ապա կախեցին զԼուլու եւ զՈւրբանոս ընդդէմ միմեանց, եւ քերթեցին զծնօտսն: Եւ Գայանոս ընդունէր զարիւն նոցա ի ձեռս իւր եւ օծանէր զերեսսն եւ զանձն: Մերկացուցին եւ զԳայանոս եւ ձաղկեցին զթիկունսն եւ զլանջսն ուժգին, եւ ձեռք դահճացն զօսացան: Եւ մինչդեռ երեք մանկունքն ի կախաղանին էին տեսին երիս աղաւնիս որ եղեն լուսաւոր հրեշտակք եւ քաջալերէին զնոսա: 5. Տարան առաջի եւ զսուրբ քահանայն զԵւստոքէոս, եւ յանձն առ չարչարիլ վասն անուանն եւ հաւատոցն Քրիստոսի: Եւ հրամայեաց դատաւորն հատանել զգլուխ նորա: Եւ երթեալ առ զաւակսն համբուրեաց զնոսա եւ աղօթեաց առ Աստուած վասն նոցա. նոյնպէս եւ զեղբորորդին իւր: Եւ նոյնժամայն հատին զգլուխն Գայանոսի:

June 28 • 179 2.

3.

4.

5.

Eight days later [Eudoxios] ordained [Eustochios] a priest for the land of Isauria. [Eustochios] went there and began to preach the word and faith of Christ. He went to the village of Lystra where his three children and his nephew Gaianos were. He greeted them and taught them the word of life. He recounted to them his vision and how he had become a priest. He then baptized them and all his relatives. The idol-worshippers went and informed the magistrate [of what was happening], and they brought [Eustochios and his children] in for interrogation. They professed their Christian faith, and gladly accepted that they would die for the sake of the name of Christ. They hung Eustochios up naked and they tore up his body with swords. Because the magistrate had come into his eastern regions, he sent them in chains to the city of Ancyra to Agrippinus, the magistrate there. Along the way [Eustochios] enjoined his children and his nephew to stand firm in their faith in Christ, and not to be in fear of their tortures. When they came there, they stood before the magistrate, but they were completely unswayed by his persuasive tactics and had no fear of his threats. So [Agrippinus] bound Proba, one of the daughters of [Eustochios], to a tree and flogged her breasts. Next, they bound Lulu and Urbanus facing each other and flogged their jaws. Gaianos took up their blood in his hands and sprinkled it over his face and his torso. Then they also stripped Gaianos and severely whipped his back and his chest. The hands of the executioners withered up. And while these three young people were hanging there, they saw three doves that became luminous angels who gave them encouragement. They also brought Eustochios, the holy priest, before [the magistrate], and he too gladly accepted to be tortured for the sake of the name and his faith in Christ. The magistrate gave the order to cut off his head. When he came to his children he embraced them and prayed to God for them, as he also did for his nephew. At that moment they cut off the head of Gaianos.

180 • Yaysmawurkʿ 6.

Եւ զերիս զաւակս սրբոյն Եւստոքիոսի վասն զի ոչ ուրացան զՔրիստոս կապեցին զերեսեանն ի պղնձակապ անիւ, եւ հոլովէին մինչեւ կոտորեցան ամենայն մարմինք նոցա, եւ հրեշտակ Տեառն ողջացոյց զվէրս նոցա: Գերծին զհերս գլխոց նոցա եւ բեւեռս հարին ի գագաթսն, եւ այպն առնելով անցուցանէին զնոսա ընդ մէջ քաղաքին մերկ, եւ հանին արտաքոյ քաղաքին եւ հատին զգլուխս նոցա: Ձայն եղեւ առ նոսա յերկնից եւ ասէ. Զտեղիդ յորում արիւնդ ձեր հեղաւ սրբեցից եւ լիցի տուն աղօթից, եւ դեղ ամենայն ցաւոց: 7. Եւ երթեալ քրիստոնէիցն առին զմարմինս նոցա եւ եդին ի տապանի ընդ հօրն իւրեանց սրբոյն Եւստոքէոսի եւ Գայանոսի: Եւ կատարի տօն սոցա Յունիսի ԻԸ:

June 28 • 181 6.

7.

Because they did not renounce Christ, they bound the three children of the holy Eustochios all together to a bronze wheel, and they rolled them on it until their entire bodies were smashed. But an angel of the Lord healed their wounds. They shaved off the hair from their heads and drove nails into their skulls. They paraded them naked through the middle of the city as objects of derision. They then dragged them outside the city and cut off their heads. A voice came to them from heaven and said, “I will cleanse this place in which your blood has been poured out and it will become a house of prayer and of healing for all afflictions.” Then some Christians came and took away their bodies and deposed them in a tomb beside their father, the holy Eustochios, and Gaianos. Their feast is celebrated on the twenty-eighth of June.

Մարգաց ԻԳ Յունիսի ԻԹ

Վկայութիւն մեծ եւ փառաւորեալ սուրբ առաքելոցն Պետրոսի եւ Պաւղոսի 1.

Առաքեալն Քրիստոսի Պետրոս ելեալ յԵրուսաղեմէ ի քարոզել զբանն Աստուծոյ յերկրի գնաց ի Կապադովկիա եւ ի Գաղատիա, ի Պոնտոս եւ ի Բիւթանիա, եւ ապա ի Հռոմ ընդ Պաւղոսի: Եւ գտին անդ զՍիմոն զկախարդն որ զարմացուցանէր մոգութեամբն իւրով դժողովուրդս Հռովմայեցւոց ասէր զանձնէ իւրմէ թէ. Ես եմ Քրիստոսն: Եւ ասէին Հռոմայեցիքն ցՊետրոս առաքեալն վասն Սիմոնի եթէ Մեծ ոմն իցէ եւ առնէ նշանս եւ հաւատացուցանէ զժողովուրդն: 2. Եւ երթեալ Պետրոս յերեսն Սիմոնի եւ ասէ. Ոչ դու՞ իցես որ խնդրեցեր ի մէնջ յառաքելոցս Քրիստոսի ընչիւք ստանալ զշնորհս Հոգւոյն սրբոյ, եւ զի առնիցես եւ դու նշանս իբրեւ զմեզ, եւ մեք նզովեցաք զքեզ, եւ այժմ եկիր աստ կամելով ի մէնջ գաղտ կեալ: Ասէ Սիմոն. Ես եմ Քրիստոս եւ դու ոչ ծանեար զիս, եւ արդ տես եթէ որպէս առնեմ նշանս մեծամեծս: Եւ առժամայն Սիմոն մոգութեամբ մահացոյց զորդի կնոջ այրւոյ, եւ զպռիւիքտոյ զորդին կախարդութեամբ եսպան, եւ խօսեցաւ յունկն ցլոյ եւ յերկուս հերձաւ: Իսկ Պետրոս զմեռեալսն եւ զարջառն աղօթիւք կենդանացոյց: Եւ զարմացան ժողովուրդն եւ ասեն, Աստուածն Պետրոսի մեծ է որ պարգեւէ կեանս մեռելոց քան զՍիմոնին որ մահացուցանէ եւ կենդանացուցանել ոչ կարէ:

– 182 –

June 29 Margats‘ 23 The Martyrdom of the great, holy and glorious apostles, Peter and Paul 1.

2.

Peter, the apostle of Christ, departed from Jerusalem in order to preach the word of God throughout the world. He went to Cappadocia, Galatia, Pontus, Bithynia, and then to Rome with Paul. There they found Simon the magician who, by his magic, was astounding the people of Rome. He was also saying of himself, “I am the Christ.” And the Romans began to say to the apostle Peter concerning Simon, “Here is someone great; he works signs and convinces the people.” Peter then went to confront Simon and said to him, “Is it not you who sought from us, the apostles of Christ, to buy with money the graces of the Holy Spirit so that you too might perform the signs that we do? We anathematized you!114 And now you have come here, wishing to live secretly from us?” Simon responded, “I am the Christ and you have not recognized me; now, see how I perform great signs.” Immediately Simon, by his sorcery, caused the son of a widow to fall down dead, and then, by his magic, he killed the son of the prefect. He also spoke into the ear of a bull and it split into two. Then Peter, by his prayers, brought back to life both the dead [sons] as well as the ox. The people were amazed and they said, “The God of Peter who bestows life to the dead is greater than that of Simon who can put to death but cannot bring back to life.”

114. The account of the initial confrontation between the apostles and Simon Magus is recounted in the Acts of the Apostles 8:9-24; a more embellished account, on which the following is dependent albeit differing in some details such as the manner of Simon’s death, is to be found in the apocryphal Acts of Peter, 7-32, and other derivative sources.

– 183 –

184 • Yaysmawurkʿ 3.

Լուաւ Ներոն արքայն եւ կոչեաց առաջի իւր զՊետրոս եւ զՍիմոն եւ զՊիղատոս. եհարց Ներոն ցՊիղատոս. Ճանաչե՞ս զնոսա: Ասէ Պիղատոս վասն Պետրոսի եթէ Աշակերտ էր Յիսուսի զոր ես ետու ի ձեռս Հրէիցն զի խաչեսցեն զնա. իսկ այրս այս ոչ է Յիսուսն այն, քանզի յոյժ թաւագլուխ է եւ հաստ անձն: Եւ ելին յերեսաց Ներոնի: Եւ Պետրոս եւ Սիմոն առնէին նշանս հակառակ միմեանց, Սիմոն առ աչօք եւ երեւմամբ, եւ Պետրոս ճշմարտութեամբ եւ յայտնի: Ասէ Սիմոն ցՊետրոս. Ասես վասն իմ որ չեմ Քրիստոսն որ համբարձաւն յերկինս: Եւ նոյնժամայն սլացաւ եւ թռչէր ի բարձրութիւնս երկնից: Ասէ Պետրոս. Դիցուք ծունր առ Աստուած եւ աղօթեսցուք: Եւ մինչդեռ յերկիր խոնարհեալ կային եւ աղաչէին զԱստուած զի ընկեսցէ զնա ի բարձրութենէն, եւ ահա Սիմոն գլխիվայր իջանէր ի վերուստ ի վայր, եւ անկաւ ի մէջ քաղաքին ի վերայ քարեայ սալի, եւ խորտակեցաւ ի բազում մասունս: Եւ երթեալ աշակերտքն իւր ժողովեցին զմարմինն եւ եդին ի վերայ պղնձի սեան ի մէջ պողոտային: Իսկ քարեղէն սալն հերձաւ խաչանման եւ երեւի մինչեւ ցայսօր: 4. Զայս լուեալ Ներոն արքայն տրտմեցաւ յոյժ ընդ կորուստն Սիմոնի, եւ բարկութեամբ հրամայեաց ըմբռնել զՊետրոս, վասն զի բազում ժողովուրդս եւ չորս հարճս պեռեւէքտոյ դարձոյց ի Քրիստոս: 5. Եւ գիտացեալ զայս Պետրոսի փախեաւ, եւ ելեալ ի քաղաքէն դէպ եղեւ Քրիստոսի, եւ ասէ. Յի՞նչ պէտս գաս աստ Տէր: Եւ ասէ Քրիստոս. Մտանեմ ի Հռոմ զի խաչեցայց: Ասէ Պետրոս. Եւ դարձեալ միւսանգամ խաչի՞ս Տէր: Եւ նա ասէ. Այո, միւսանգամ խաչիմ Պետրէ. եւ զայս ասացեալ վերացաւ յերկինս: Եւ գիտաց Պետրոս զի վասն իւր ասաց Տէրն, եւ դարձաւ խնդութեամբ ի Հռոմ փառաւորելով զԱստուած:

June 29 • 185 3.

4.

5.

The emperor Nero heard of this and he summoned into his presence Peter, Simon and Pilate. Nero inquired of Pilate, “Do you know these men?” With regard to Peter Pilate responded, “He is the disciple of Jesus whom I handed over to the Jews for them to crucify. As for this man, he is not Jesus, because he has bushy hair and a robust physique.” The two then departed from the presence of Nero. Peter and Simon continued to perform signs contradictory to each other: Simon for the spectacle and the appearance, and Peter in truth and openly. Simon said to Peter, “You have said of me that I am not the Christ who was raised up into the heavens.” And immediately he took flight and began to fly into the heights of the heavens. Peter responded, “Let us kneel down before God and pray.” And while they were there prostrate on the ground and praying that God would cast Simon down from the heights, behold he came down headfirst from above, and he fell into the middle of the city onto a large rock slab, and was dashed into many pieces. Then [Simon]’s disciples came and gathered up his corpse and they placed it upon a bronze pillar in the middle of the Palatine. As for that slab of stone, it broke into the shape of a cross, and is still visible even until today. When the emperor Nero heard this, he was very sad over the demise of Simon and, in his anger, he gave the command to seize Peter because he had converted to Christ many people, including the four concubines of the prefect. When Peter discovered this he fled; he went out from the city and he happened to encounter Christ, and he said, “What brings You here, O Lord?” And Christ responded, “I have come into Rome in order to be crucified.” Peter inquired, “Would You be crucified yet again, O Lord?” And He responded, “Yes, Peter, I am to be crucified a second time.” Having said this He rose up into the heavens. Then Peter realized that the Lord was speaking about him, so he turned back to Rome joyfully giving glory to God.

186 • Yaysmawurkʿ 6.

7.

8.

9.

Եւ յորժամ կալան զնա զպատմուճանն եպիսկոպոսութեանն Հռոմայ ետ յաշակերտն իւր ի Լինոս, զի նա միայն գնաց զկնի Պետրոսի: Եւ յորժամ տանէին զնա ի խաչ հանել աղաչեաց Պետրոս զդահիճսն զի մի խաչեսցեն զնա կանգուն որպէս զՏէրն, այլ գլխիվայր. եւ խաչեցին զնա այսպէս: Եւ ի խաչէն ուսուցանէր ժողովրդեանն զբանն կենաց, եւ աղօթեաց առ Աստուած եւ ասէ. Դու Տէր հայր մեր, դու եղբայր մեր, դու սիրելի մեր, դու հոգացող մեր, դու ամենայն յամենայնի եւ ոչ այլ իմանալի բայց ի քէն Տէր Աստուած մեր: Գոհանամ զքէն եւ խոստովանիմ զքեզ եւ փառաւորեմ, զի դու միայն ես Աստուած այժմ եւ յաւիտեանս յաւիտենից: Եւ ժողովուրդն ասացին. Ամէն: Եւ առժամայն աւանդեաց զհոգին: Եւ ոմն մի հաւատացեալ որոյ անուն էր Մարկելոս իջոյց ի խաչէն եւ անոյշ եղօք եւ սուրբ կտաւօք թաղեաց զմարմինն: Եւ ի գիշերին յայնմիկ հրեշտակ Տեառն տանջեաց զՆերոն արքայն, եւ ասէ. Թոյլ տուր ծառային Աստուծոյ եւ մի հալածեր: Էր սուրբն Պետրոս կարճահասակ, հեր գլխոյն գռուղ եւ սպիտակ, մօրուսն թաւ եւ սպիտակ, սպիտակամարմին, երկայնաքիթ, թաւայօն, խստասիրտ եւ երագահաշտ, եւ սքանչելագործ: Իսկ երանելին Պօղոս առաքեալն էր ի Տարսոն քաղաքէն, յաւուրս անօրէն արքայիցն Տիբերի եւ Գայոսի եւ Կղաւդիոսի եւ Ներոնի. էր Հրեայ ի հրեայ ծնողաց, եւ օրինաւոր փարիսեցի եւ ի առ հրամանս նախանձայոյղ հաւատոյն իւրոյ: Եւ քահանայապետիցն հալածել զքրիստոնեայսն, եւ գործակից եղեւ ի մահ Ստեփաննոսի Նախավկային պահելով զհանդերձս քարկոծչացն:

June 29 • 187 6.

7.

8.

9.

When they arrested him, he handed his tunic, [the emblem] of his Roman episcopacy, over to his disciple Linus, who alone followed Peter. When they led him away to lift him up on a cross, Peter entreated the executioner not to crucify him upright like the Lord, but rather upside down. And that is how they crucified him. Even from the cross he taught the people the word of life. And he prayed to God and said, “You, Lord, are our Father, You are our brother, You are our beloved, You are our provider, You are all in all and no one else is wise except You, O Lord our God. I give You praise and I profess and glorify You, for You alone are God, now and forever.” And the people responded, “Amen.” And at that moment [Peter] commended his soul [to God]. A certain one of the faithful whose name was Marcellus took him down from the cross and, with sweet-smelling oils and clean linens, he buried the body. And that night an angel of the Lord came to threaten the emperor Nero and said, “Leave the servant of God alone and do not harass him.” St. Peter was short of stature, the hair on his head was curly and white, his beard thick and white. He was of white complexion and had a long nose. He was obdurate but quick to reconcile, and he worked miracles. As for the blessed apostle Paul, he was from the city of Tarsus. He lived through the times of Tiberius, Gaius, Claudius and Nero.115 He was a Jew from Jewish parents, a Pharisee trained in the law and zealous in his faith. He received orders from the high priests to persecute Christians. He was an accomplice in the death of Stephen the Protomartyr, when he guarded the garments of those who stoned him.116

115. The collective reign of these four emperors was from 14 to 68 AD. 116. Cf. Acts of the Apostles 7:59-8:1.

188 • Yaysmawurkʿ 10.

Եւ յորժամ մերձեցաւ ի Դամասկոս եղեւ յերկնից լոյս եւ կուրացոյց զնա, որպէս պատմէ Ղուկաս ի Գործս առաքելոցն: Մկրտեցաւ յԱնանիայէ, եւ դարձաւ յԵրուսաղէմ, եւ ծանոյց զնա Բառնաբաս առաքելոցն զկնի չորից ամաց Համբարձմանն Քրիստոսի, եւ կարգեցին զնա առաքեալքն Քրիստոսի սպասաւոր, եւ ծառայէր սրբոց, եւ քարոզէր ամենեցուն զՔրիստոս: 11. Եւ այս են քաղաքք յորս գնաց նա եւ ուսուցանէր զբանն կենաց. ի Դամասկոսէ սկսեալ յԵրուսաղէմ չորիցս անգամ, ի Տարսոն, յԱնտիոք Ասորոց չորիցս անգամ, ի Սելեւկիա, ի Կիպրոս, ի Պերգին, յԱնտիոք Պիսիդեայ երկիցս անգամ, ի Լիւկիաիոնայ, ի Պամփիւլեա, յԱտալիա երկիցս անգամ, յԻկոնիոն, ի Լիւստրա, ի Դերբին երկիցս անգամ, ի Բիւրեա, յԱթէնս, ի Կորնթոս, յԵփեսոս երկիցս անգամ, ի Կեսարիա երկիցս անգամ, ի Կրիտիս, ի Մակեդոնիա, յԵլլադա, յԱսոն, ի Միւտիլինի, ի Քիոս, ի Սամոս, ի Մելիտոն, ի Կայոնիռիդոն, ի Պատուռաս, ի Տիւռոս Պաղեմիադայ, ի Փիլիպիա, եւ ապա կապանօք ի Հռոմ, եւ դարձեալ ի Հռոմայ ի Սիդոն, ի Միւռիս լիկիացւոց, ի Կնիդոն, ի Նիսոն, ի Սուրակիսոն, յՈրիգն, ի Պոտիէլու, յԱպամիա, ի Տաբերնոն, եւ դարձեալ ի Հռոմ երկրորդ անգամ: 12. Եւ զբազում ժամանակս շրջագայութեամբ գնաց ի վաթսուն եւ հինգ քաղաքս եւ ի գաւառս քարոզել զանունն Քրիստոսի: Եւ բազում վշտաց եւ նեղութեանց վասն սիրոյն եւ հաւատոցն Քրիստոսի համբերեաց ունելով զկնի իւր զԱրիստարքոս եւ զՂուկաս որ զԳործս Առաքելոցն գրեաց: Եւ զերկու ամ պահէին զնա ի Հռոմ: Եւ նախ քան զկատարումն իւր գնաց Ղուկաս ի Հռոմայ, եւ վասն այնորիկ ոչ գրեաց ի գիրս իւր զվկայութեամբ մահն Պաւղոսի: 13. Իսկ Պաւղոս կացեալ առաջի Ներոնի արքային ըստ արժանեաց պատասխանի առնէր: Եւ Ներոն մոլեցաւ իբրեւ զկատաղի շուն, եւ նախ զԱգրիպինա զմայրն իւր եսպան, եւ զհօրաքոյրն իւր եւ զկին իւր զՈքտաբինա վասն զի հաւատացին ի Քրիստոս, եւ այլ բազումս յազգականաց իւրոց: Եւ ապա արար յամենայն երկիր հալածումն քրիստոնէից, եւ փութայր զառաքեալսն սպանանել:

June 29 • 189 10.

When he was about to enter into Damascus a light shone down from heaven and blinded him, as Luke recounts in the Acts of the Apostles. He was baptized by Anania and returned to Jerusalem.117 Barnabas introduced him to the apostles four years after the ascension of Christ. The apostles appointed him to be a servant of Christ; he was a servant to the holy ones and he preached Christ to everyone.118 11. These were the cities to which [Paul] went and taught the word of God: beginning from Damascus, [he went] to Jerusalem four times, then to Tarsus, to Syrian Antioch four times, Seleucia, Perga, Pisidian Antioch three times, Lycaonia, Pamphylia, Attalia three times, Iconium, Lystra, Derby twice, Beroea, Athens, Corinth, Ephesus twice, Caesarea twice, Crete, Macedonia, Helladius, Assos, Mytilene, Chios, Samos, Meliton, Cos, Rhodes, Pataras, Tyre, Ptolemais, Phillipi, and then in chains to Rome. Then from Rome he turned back to Sidon, Myra in Lycia, Cnidus, Nison, Syracuse, Reggio, Puteoli, Apamea, Tabernia, and then he returned to Rome a second time. 12. In his many and long journeys [Paul] went to sixty-five cities and provinces in order to preach the name of Christ. He endured many afflictions and tortures because of his love for and his faith in Christ. He had as followers Aristarchos and Luke, who wrote the Acts of the Apostles. They detained him in Rome for two years. Before his death, Luke departed from Rome. For this reason, he did not write about the death of Paul by martyrdom in his book. 13. When Paul stood before the emperor Nero he made each of his responses as [the questions] merited. Nero erupted into a rage like a rabid dog. First, he killed Agrippina, his mother, then his aunt,119 and his wife Octavia, because they believed in Christ, and then many others from among his relatives. Finally, he instigated throughout the entire land a persecution of Christians, and he was especially eager to kill the apostles.

117. Cf. Acts of the Apostles 9:1-19. 118. Cf. Acts of the Apostles 9:27-30. 119. These two are celebrated on July 1; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien XI, 661.

190 • Yaysmawurkʿ 14.

Կացոյց առաջի իւր զՊաւղոս եւ քանզի զբազումս դարձոյց վարդապետութեամբ իւրով յաստուածգիտութիւն դատապարտեաց զնա ի մահ: Հրամայեաց եւ հատին զգլուխ նորա յորմէ բղխեաց արիւն եւ կաթն: 15. Էր սուրբն Պաւղոս անձամբն կարճ եւ հաստ, ճաղատ, ալէխառն, մեծաքիթ, խաժակն, թաւայօն, զուարթերես, երկայնամօրուս, եւ աստուածային շնորհօքն արտափայլեալ, եւ բժիշկ ամենայն ցաւոց: 16. Կատարի տօն սուրբ եւ փառաւորեալ առաքելոցն Քրիստոսի գլխաւորացն Պետրոսի եւ Պաւղոսի Յունիսի ԻԹ: 17. Յայսմ աւուր վկայութիւն Եւսեբեայ որդւոյ Բասլի եւ կնոջ նորա որ ի սանղի եդեալ մանրեցան, եւ երեք հազար վկայիցն որ ընդ նոսա նահատակեցան:

June 29 • 191 14.

[Nero] stood Paul before him and, because he had converted many by his teaching to the knowledge of God, he condemned [Paul] to death. [Nero] gave the command and they cut off his head from which there poured forth blood and milk. 15. St. Paul was short in stature and stout, bald, graying, had a long nose, blue eyes, and thick eyebrows. He was cheerful, had a long beard and, by divine grace, was always glowing. He also healed the illnesses of many. 16. The feast of the holy and glorious chief apostles of Christ, Peter and Paul, is celebrated on the twenty-ninth of June. 17. On this day is the martyrdom of Eusebius, the son of Basil, and of his wife, who were both crushed after being put in mortar, as well as three thousand other martyrs who were martyred with them.120

120. These martyrs were put to death during the reign of the Roman Emperor Diocletian.

Մարգաց ԻԴ Յունիսի Լ

Տօն է երկոտասան առաքելոցն Քրիստոսի 1. 2.

3.

4.

5.

Առաքելոցն երկոտասանիցն անուանքն եւ կոչումն յայտնի է յաւետարանացն: Պետրոս եւ Անդրէաս եղբայր նորա, էին ի Բեթսայիդայ, յազգէն Նեփթաղեմի. եւ էին աշակերտեալք Յովհաննու Մկրտչի: Եւ յորժամ լուան ի նմանէ թէ Ահաւասիկ Քրիստոս գառն Աստուծոյ, գնացին Անդրէաս եւ Յովհաննէս զհետ Յիսուսի, եւ տեսին զօթեվանս նորա: Եւ Անդրէաս գտեալ զՍիմոն զեղբայր իւր ասաց. Զորմէ գրեաց Մովսէս եւ մարգարէքն գտաք զՔրիստոս զորդի Յովսեփայ. եւ ած զնա առ Յիսուս: Եւ Յիսուս ասէ ցնա. Դու ես Սիմոն որդի Յունանու, դու կոչեսցիս Կեփաս որ թարգմանի Պետրոս: Եւ դարձեալ գնացին առ Յովհաննէս, եւ յորժամ Հերովդէս զՅովհաննէս արկ ի բանդ, գնացին ի տունս իւրեանց եւ որսային ձուկն: Եւ կոչեաց զնոսա Յիսուս եւ ասէ. Եկայք զկնի իմ եւ արարից զձեզ որսորդս մարդկան: Եւ նոցա թողեալ զամենայն գնացին զհետ նորա: Եւ յետ Յարութեանն Քրիստոսի Պետրոս քարոզեաց Հրէիցն եւ Սամարացւոցն, եկն յԱնտիոք եւ ի Փռիւգիա եւ մինչեւ ի Պոնտոս, եւ ապա ել ի Հռոմ վասն Սիմոնի կախարդի: Եւ յետ կործանելոյն զնա շինեաց զեկեղեցին հռոմայեցւոց, եւ կարգեաց քահանայս եւ պաշտօնեայս: Եւ ապա խաչեցաւ գլխիվայր ի Ներոնէ արքայէ, հանդերձ Պօղոսիւ որ գլխատեցաւ ի Յունիսի ԻԹ, եւ թաղեցան ի Հռոմ քաղաքին:

– 192 –

June 30 Margats‘ 24 The Feast of the twelve apostles of Christ 1. 2.

3.

4.

5.

The names of the twelve apostles and their other appellations are all known from the gospels. Peter and his brother Andrew were from Bethsaida, from the tribe of Naphtali. They were both disciples of John the Baptist, and when they heard him say, “Behold Christ, the lamb of God”, Andrew and John followed Jesus and saw “where he was staying.” (John 1:36, 38) Then Andrew went to find his brother Simon and said to him, “We have found Christ, the son of Joseph, about whom Moses and the prophets wrote!” And Jesus said to him, “You are Simon, the son of Jona; you will be called Cephas,” which is translated as Peter.121 [Simon and Andrew] went back to John. When Herod threw John into prison, they then went to their own house to their fishing. Jesus called them and said, “Come, follow me and I will make you fishers of men.” They left behind everything and went after him.122 After the resurrection of Christ, Peter preached to the Jews and to the Samaritans. He went to Antioch, then to Phrygia and all the way to Pontus. Then he went to Rome because of Simon Magus. After the fall [of Simon], [Peter] built a church for the Romans and he trained priests and instituted worship services. Then he was crucified upside-down by the emperor Nero,123 together with Paul who had his head cut off on the twenty-ninth of June. They both were buried in Rome.

121. Cf. John 1:40-42. 122. Cf. Matthew 4:18-20, Mark 1:16-18. 123. See also above, June 29, par. 6, p. 187.

– 193 –

194 • Yaysmawurkʿ 6.

Իսկ Անդրէաս հրամանաւ Հոգւոյն սրբոյ գնաց յաշխարհն շանագլխոց եւ մարդակերաց եւ դարձոյց զնոսա. քարոզեաց եւ ի ծովեզերեայսն, եւ ի Բիւթանիա եւ ի Նիկիա, եւ երթեալ յԵլլաղա եւ ի Պատռաս Աքայեցւոց խաչեցաւ յԵղիատէ դատաւորէ Նոյեմբերի Լ: 7. Իսկ Յակոբոս եւ Յովհաննէս որդիքն Զեբեթեայ էին քաղաքակիցք եւ որսակիցք Պետրոսի եւ Անդրէի, յազգէ Զաբուղոնի, եւ աշակերտք Յովհաննու, եւ ընդ նոսին կոչեցան ի Քրիստոսէ: Եւ վաղվաղակի թողին զհայրն իւրեանց եւ զվարձկանսն գնացին զհետ նորա, եւ անուանեցան Բաներեգէս որ են որդիք Որոտման: 8. Եւ յետ յարութեանն Քրիստոսի Յակոբոս քարոզէր Հրէիցն եւ յանդիմանէր յօրինացն եւ ի մարգարէիցն, եւ կատարէր բազում սքանչելիս անուամբն Քրիստոսի, եւ բազումք նովաւ դարձան ի Հրէիցն: Մատնեցին զնա Հերովդէի արքայի, եւ նա սպան սրով, եւ զմարմինն ընկէց ի ծով եւ ալիքն տարան զնա ի Սպանիա որ հասեալ էր նմա վիճակ յառաջագոյն, եւ հանեալ ի ցամաք, կատարէր մեծամեծ սքանչելիս: Եւ յորժամ գնաց Պօղոս առաքեալն ի Սպանիա հաւատացին ի Քրիստոս, եւ յայտնի եղեւ եթէ մարմինն Յակոբու է եւ թաղեցաւ պատուով: 9. Իսկ Յովհաննէս եղբայր նորա որ սիրելի աշակերտն էր Յիսուսի որ անկաւ զլանջօք նորա եւ մաքրեցաւ որպէս զոսկի ի հուր նմա յանձնեաց Տէրն ի խաչին զԱստուածածինն Մարիամ եւ ասաց. Ահա որդի քո, եւ ցաշակերտն. Ահա մայր քո: Եւ սպասաւորեաց սրբոյ կուսին մինչեւ ի փոխումն նորա յաշխարհէս:

June 30 • 195 6.

7.

8.

9.

Andrew, by the command of the Holy Spirit, went to the land of those cannibals who had heads like dogs, and he converted them. He also preached in the coastal areas, both in Bithynia and in Nicaea. From there he went to Greece and to Patras in Achaia, where he was crucified by the magistrate Aegaeas on the thirtieth of November. James and John, the sons of Zebedee, were fellow citizens and fishermen of Peter and Andrew. They were of the tribe of Zebulun and disciples of John [the Baptist]. They were called by Jesus along with [Peter and Andrew]. And immediately they left behind their father and their hired servants, and followed Him.124 They were surnamed Boanerges, which means ‘Sons of Thunder’.125 After the resurrection of Christ, James preached to the Jews and refuted them by means of the law and the prophets. And he accomplished many miracles in the name of Christ. Many Jews were converted by him. He was handed over to the emperor Herod and [his men] killed him by the sword. They threw his body into the sea, but the waves brought it to Spain, which had been previously established by him as his jurisdiction. After [his body] was thrown onto dry land, it became the source of great miracles. When the apostle Paul came to Spain, they believed in Christ. It was manifest then that it was the body of James, so it was buried there with honor. Then John, the brother of [James], who was the beloved disciple of Jesus, who reclined on his breast, and was purified like gold in a fire. It was to him that the Lord, while he was on the cross, entrusted Mary, the Theotokos, when he said to her, “Behold your son,” and to his disciple, “Behold your mother.”126 And he ministered to the holy Virgin until she was transported from this earth.

124. Cf. Matthew 4:21-22, Mark 1:19-20. 125. Cf. Mark 3:17. 126. Cf. John 19:27.

196 • Yaysmawurkʿ 10.

Եւ ապա չոքաւ զԱսիա եւ քարոզեաց յԵփեսոս, եւ կործանեաց զԱրտեմիդի պատկերն. եւ անտի տուաւ յաքսորս ի Պատմոս կղզի, եւ զամենայն մարդիկ դարձոյց յԱստուած, եւ գրեաց զաւետարանն եւ զաստուածական յայտնութիւնն: Եւ եկն վերստին յԵփեսոս եւ քառասուն հազար մոլորեալ մարդիկ դարձոյց յԱստուած, եւ անդ փոխեցաւ առ Քրիստոս յաւուր կիւրակէի ԻԶ Սեպտեմբերի: Եւ յետ երից աւուրց բացեալ զգերեզմանն ոչ գտին զի փոխեալ էր նա առ սիրելին իւր որ ասաց թէ Կամիմ ես զի կացցէ դա մինչեւ ես գամ: 11. Իսկ Փիլիպպոս էր ի Բեդսայիդայ, ի քաղաքէ Անդրէի եւ Պետրոսի, ի ցեղէն Նեփթաղիմայ: Եւ կոչեաց զնա Յիսուս եւ գնաց զկնի նորա: Եւ յետ Յարութեանն Տեառն գնաց յԵրապօլիս քաղաք եւ քարոզեաց անդ, եւ սպան զօձսն զաստուածս քաղաքին: Եւ դարձոյց զկին իշխանին զՆիկանովրա: Եւ իշխանն կախեաց զՓիլիպպոս գլխիվայր, եւ զԲարդողիմէոս բեւեռեաց յորմն մեհենին, եւ զՄարիամն քոյր Փիլիպպոսի մերկացուցին, եւ աղօթեալ Փիլիպպոս ընկղմեցաւ քաղաքն: Եւ Տէր երեւեալ յանդիմանեաց զնա, եւ արար խաչ լուսեղէն եւ եհան զամենեսեան բաց յիշխանէն եւ ի քրմաց եւ յիժէն: Եւ հաւատացին առ հասարակ եւ կամէին իջուցանել զՓիլիպպոս եւ ոչ ետ թոյլ, այլ ի կախաղանին աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած եւ անդ թաղեցաւ: 12. Իսկ Թովմաս անուանեալն երկուորեակ անկաւ նմա վիճակ կողմանք Հնդկաց: Եւ Յիսուս ծախեաց զնա Անբանէս վաճառականի. եւ երթեալ ի Հնդիկս արար անդ բազում սքանչելիս. ի Մժդէհէ արքայէ սպանաւ աշտէիւք, եւ բերաւ նշխարք նորա ի հայս: 13. Իսկ Բարդողիմէոս առաքեալն յետ յարութեանն Տեառն գնաց ի կողմանս Հնդկաց եւ Պարսից եւ Մարաց եւ Ելիմացոց, եւ եկեալ յերկիրն Հայոց սպանաւ ի Սանատրկէ արքայէ որ սպան զԹադէոս առաքեալն, եւ թաղեցաւ ի տեղւոջն որ կոչի Բարմ մերձ ի Սալամաստ քաղաք:

June 30 • 197 10.

[John] traveled to Asia and preached in Ephesus, and there destroyed the image of Artemis. From there he was exiled to the island of Patmos, where he converted everyone to God. He also wrote there both the Gospel and the Divine Revelation. He went back to Ephesus and there converted to God forty thousand persons who had been in error. After this, he was transported to Christ on Sunday, the twentysixth of September. Three days later they opened the tomb but they found nothing for he had been transported to his beloved who had said, “I wish that he stay here until I return.”127 11. Philip was from Bethsaida, the same city as Peter and Andrew, from the tribe of Naphtali. Jesus called him and he followed Him. After the resurrection of the Lord, he went to Hieropolis and preached there, and he killed some serpents that were the gods of the city. He also converted Nicanora, the wife of the governor. The governor had Philip hung upside-down, had Bartholomew nailed to a wall of the temple, and had Mariam, the sister of Philip, stripped. But at the prayer of Philip, the city was swallowed up. The Lord then appeared and reprimanded him. He made a luminous cross and brought everyone back out except the governor, the temple priests and the serpent. They all believed and they wanted to bring Philip down but he did not allow it. Rather, on the place he was hung, he commended his soul to God and he was buried there. 12. As for Thomas, named the twin, the regions of India fell to him as his lot. Jesus sold him to a merchant named Anbanes, so he went to India and performed there many miracles. He was then killed there by the king Mazdai with pikes. His relics were carried off to Armenia. 13. After the resurrection of the Lord, the apostle Bartholomew went to the regions of India, Persia, Media, and Elam. He then went to the land of Armenia where he was killed by King Sanatruk, who had also killed the apostle Thaddeus. [Bartholomew] was buried in a place called Derbend, near the city of Salmast.

127. Cf. John 21:23.

198 • Yaysmawurkʿ 14.

Մատթէոս աւետարանիչն էր ի ցեղէ Իսաքարայ, կոչեցեալ ի մաքսաւորութենէ, ականատես լեալ ամենայն գործոց Տեառն: Եւ յետ յարութեան նորա քարոզեաց Հրէիցն, եւ ի լեզու հեբրայեցի գրեաց զաւետարանն իւր, եւ ապա գնաց յաշխարհն մարդակերաց եւ ըմբռնեալ հանին զաչս նորա եւ եդին ի բանդի զի զենցեն զնա եւ կերիցեն: Եւ առաքեաց Տէր զԱնդրէաս որ լուսաւորեաց զնա եւ եհան ի բանդէն, եւ դարձուցին զաշխարհն մարդակերաց յաստուածգիտութիւն: Եւ թագաւորն նոցա Փուլպանոս այրեաց զՄատթէոս հրով: 15. Իսկ Յակոբոս Ալփեայ կոչեցեալ ի մաքսաւորութենէ յաշակերտութիւն, յետ յարութեանն Քրիստոսի քարոզեաց Հրէից եւ հեթանոսաց, եւ զբազումս դարձոյց յաստուածգիտութիւն մեծամեծ նշանօք եւ արուեստիւք: Եւ կատարեցաւ վիայութեամբ ի Հնդիկս ի Մարմարիկէս վասն բանին Աստուծոյ: 16. Իսկ Շմաւոն նախանձայոյզ որդին Յովսեփայ եւ եղբայր Յակովբայ ի թուոյ երկոտասանիցն, չոգաւ յետ յարութեանն Տեառն յաշխարհն Պարսից եւ Բաբելացւոց, եւ քարոզեաց ի բազում տեղիս եւ արար մեծամեծ սքանչելիս: Եւ եկեալ ի Վերինն Հայս ի Վրափորոն կատարեցաւ նահատակութեամբ յՌուսթաւայ որ կայ ի թիկանցն Որմեայ: 17. Եւ Յուդա Յակոբեան որ նա ինքն Թադէոս եկեալ քարոզութեամբ յերկիրն Հայոց եւ Ասորոց եւ բժշկեալ զԱբգար թագաւորն, եւ նորին թղթովն եկեալ ար Սանատրուկ եղբօրորդին նորա, եւ ի նմանէ կատարի նահատակութեամբ յՌեսբեկէ ի Բղեմիոն կախեալ եւ նետաձիգ լեալ յԱրտազ գաւառի, եւ կէսք ասեն յՈրմի քաղաք Հայոց:

June 30 • 199 14.

Matthew, the evangelist, was from the tribe of Issachar. He was called away from his occupation as tax-collector, and he was an eyewitness to all the deeds of the Lord. After the resurrection of [the Lord], he preached to the Jews and, in the Hebrew tongue, wrote his gospel. He then went to a land of cannibals. They seized him and put him into a prison so that they might cook him and eat him. But the Lord sent Andrew who illuminated him and brought him out from prison, and together they converted the cannibals to the knowledge of God. Their king, Fulpanos, burned Matthew with fire.128 15. James, the son of Alpheus, was also called from his occupation as tax-collector to become a disciple. After the resurrection of Christ, he preached to the Jews and to the pagans. He converted many to the knowledge of God by great signs and miracles. He died by martyrdom in the land of India, in Marmarikes, for the sake of the word of God. 16. Simon the Zealot was the son of Joseph and the brother of James among the number of the twelve. After the resurrection of the Lord, he went to the land of Persia and Babylonia, preached in many places and performed great miracles. He then went to Upper Armenia, to Bosphorus,129 and was killed by martyrdom in Rustava, which is opposite Ourmia. 17. Jude, the brother of James, who is Thaddeus, went to preach in the land of Armenia and of Syria. He healed King Abgar and, with a letter from him, went to Sanatruk, his nephew, and by him was killed by martyrdom in Raphek130. He was hung up in Blemion and shot with arrows in the province of Artaz, although others say it was in the city of Ourmia in Armenia.

128. Due to the similarity of their names, this account of the conversion of the cannibals is often mistakenly attributed to Matthew, whereas it was actually Matthias who was sent there. See June 15, above, pp. 92-93. 129. Arm., Vrophoron. This town is generally located on the southeastern slopes of the Caucasus Mountains, in modern day Georgia. 130. Arm., Resbeke. The identification of this city is unknown.

200 • Yaysmawurkʿ 18.

Իսկ Մատաթիա փոխանորդն Յուդայի Սկարիովտացւոյ ի ցեղէ Ռոբենի, յետ յարութեանն Տեառն եւ սա չոգաւ յաշխարհն բարբարոսաց եւ քարոզեաց զաիետարանն Քրիստոսի, եւ զբազումս դարձոյց ի մոլորութենէ, եւ արար բազում նշանս եւ սքանչելիս, եւ վկայութեամբ կատարեալ ել յաշխարհէս ի Ռիսպարտացւոց քարկոծեալ եւ ընկեցեալ ի ծով, եւ բերաւ ի Բիւրիտոն: Կէսք զսա ասեն որ գնաց յաշխարհն մարդակերաց եւ հրով այրեցաւ: 19. Իսկ մեծն Պաւղոս երեքտասաներորդ առաքեալն քարոզեաց ընդհանուր յամենայն հեթանոսս, ի վաթսուն եւ հինգ քաղաքս եւ որով գլխատեցաւ ի Ներոն արքայէ: 20. Այս են թիւք պատուեալք եւ խորհրդականք յառաջ քան զլինելն աշխարհի ընտրեալք եւ ի ժամու կոչեցեալք: Սոքօք սկսաւ հաւատն եւ շինեցաւ կաթողիկէ եկեղեցի. զորոց այսօր կատարեմք զյիշատակս նոցա ծնեալքս եւ լուսաւորեալքս ի նոցունց մանկունքս եկեղեցւոյ Յունիսի Լ, փառաւորելով զՀայր եւ զՈրդի եւ զսուրբ Հոգին յաւիտեանս յաւիտենից: 21. Յայսմ աւուր ժողով սուրբ առաքելոյն Պօղոսի. եւ է նաւակատիք սրբոյն Պետրոս Անտիոքայ մեծի եկեղեցւոյն, եւ յիշատակ սրբոյն Յակոբայ Տեառնեղբօրն, եւ ամենայն աշակերտաց առաքելոցն եօթանասնից:

Ի սմին վկայութիւն սրբուհւոյ կուսին Վառվառեայ նոր վկայուհւոյ, եւ եղբօր նորին Դասպարայ եւ աղախնոյն Քրիստոսի Մարիամայ 22.

Բարեյաղթ կոյսն Վառվառեա էր յերկրէն Կարնոյ, ի Դվնիկ գեղջէ, ի տանէ Զուրիկեանց, գեղեցիկ տեսլեամբ եւ նազելի, համեստ եւ երկիւղած յԱստուծոյ, եւ էր ամաց չորեքտասանից: Եւ յառաջ քան զերիս ամս եղբարք կուսին խօսեցեալ էին հարսնացուցանել ընդ միոյ ուրուք ի բնակչաց գեղջն, որ անուանեալ կոչի Ղուշճի:

June 30 • 201 18.

Matthias, who replaced Judas Iscariot, was from the tribe of Reuben. After the resurrection of the Lord, he went to the land of barbarians and he preached the gospel of Christ. He converted many from their error, and performed many signs and wonders. He went forth from this world killed by martyrdom. He was stoned in the mountains of Parthia131, thrown into the sea, and then carried to Beirut. Some say that he went to a land of cannibals and was burnt in fire.132 19. As for the great Paul, the thirteenth apostle, he preached all about among all the pagans, in sixty-five cities. He had his head cut off by a sword by the emperor Nero. 20. This is the number of those so honored, who were sharers in the mystery before the world came to be, who were elected and called in their time. Through these the faith had its beginnings and the universal church was built. Today we, the children of the church who are their offspring and are illuminated by them, celebrate their memorials on the thirtieth of June, and so glorify the Father and the Son and the Holy Spirit forever. 21. On this day is the council of the holy apostle Paul.133 It is also the dedication of the great church of St. Peter at Antioch, and the memorial of St. James, the brother of the Lord, and of all the seventy disciples and apostles.

On this [day] is the martyrdom of the holy virgin Barbara the Neomartyr, of her brother Gaspar and of Mary, the handmaid of Christ 22.

The wondrously victorious virgin Barbara was from the territory of Karin, from the village of Dvnik. She was from the Zurikiants‘ family, and she was beautiful to look upon, very gracious, modest, and a fearer of God. She was fourteen years old and, three years before this, her brothers had promised to marry her to one of the inhabitants of the village, whose name was Ghushdji.

131. As noted by Bayan, Le Synaxaire Arménien, 11.641, n. 1, the Armenian here, Rispartats‘wots‘, is unintelligible; it is probably a misreading of the Greek en oresi Parthōn. I have followed this correction and have translated the phrase accordingly. 132. Cf. note 128 above. 133. Cf. Acts of the Apostles 15:1-29, Galatians 2:1-10.

202 • Yaysmawurkʿ 23.

24.

25.

26.

27.

Եւ իբրեւ մերձեցաւ ժամանակ հարսանեաց ծնօղք եւ ազգականք փեսային եկին ի Դվնիկ նշանագրել զօրն հարսանեաց, եւ ըստ սովորութեան երկրին արարին հացկերոյթ: Հրաւիրեցին անդր եւ զգլխաւորս այլազգեաց, եւ ոչ յիշեցին կոչել զիշխանն գիւղին: Եւ զի էր նա այր ժանտ ոխացաւ ի սրտին իւրում, եւ պարապոյ սպասէր չարիս հատուցանել նոցա: Եւ քանզի մի ոմն յայլազգի երիտասարդաց որ դրացի էր տանն Զուրիկեանց, տեսեալ զսրբուհին Վառվառեա հարեալ էր ի վայելուչ գեղ երեսաց նորին, եւ զօր ամենայն հնարս խորհէր դարձուցանել զնա ի կրօնս իւր, եւ ածել ի կնութիւն: Եւ յորժամ գիտաց թէ յայնոսիկ աւուրս հանդերձեալ են տանել զնա ի հարսնութիւն, հատաւ ամենայն յոյս նորա, եւ լցեալ աստանայական խորհրդով գնաց առ իշխանն գիւղին եւ ասէ. Աղջիկն Զուրիկեանց ի բազմաց հետէ խոստացեալ էր ինձ դառնալ ի կրօնս մեր եւ ամուսնանալ ընդ իս, որում իրազեկ եղեալ եղբարց նորա փութացան ամուսնացուցանել ընդ այլում համազգեաց իւրեանց ի գիւղն Ղուշճի: Եւ նա ասէ. Երթ այժմ եւ անհոգ լեր, եւ ես ածից զաղջիկն քեզ ի կնութեան: Զայս զգացեալ եղբարց սրբուհւոյն ազգ արարին մերձաւորաց փեսային իւրեանց, եւ նոքա վաղվաղակի եկեալ տարան զՎառվառեա ի գիւղն իւրեանց: Յայնժամ անօրէն իշխանն կոչեաց զամենայն այլազգիս գեղջն ի ժողով, եւ երիտասարդն զրպարտիչ բողոք բարձեալ բազմութեանն զնոյն բան երկրորդեաց, եւ ասէ. Ով կրօնասէրք, արարէք զոր ինչ կրօնն մեր եւ իրաւունք օրինադրեն: Եւ վաղվաղակի միաբանեցան ամենեքեան եւ երդմունս կռեցին դարձուցանել զաղջիկն ի կրօնս իւրեանց եւ տալ այլազգւոյն. եւ այս յաւէտ ի հրապուրանաց իշխանին, որ կամէր քինախնդիր լինել:

June 30 • 203 23.

24.

25.

26.

27.

When the time for the wedding drew near, the parents and relatives of the groom-to-be came to Dvnik to help determine the day of the wedding. As was the custom of that country, they put on a banquet. They also invited the leading citizens of the Muslims, but they forgot to invite the magistrate of the village. Because he was a resentful man he became very indignant in his heart, and he waited for an opportunity to repay them for their slight. It also happened that there was a certain young Muslim who was a neighbor to the Zurikiants‘ family. When he had seen the holy Barbara, he was struck by the elegant beauty of her face and, every day, he contrived to devise some means by which he might convert her to his religion and lead her into matrimony. When he learned that in the coming days [her parents] were about to give her away in marriage, all his hope was cut off. Filled with satanic thoughts he went to the magistrate of the village and said, “This daughter of the Zurikiants‘ family has for a long time promised me that she would convert to our religion and marry me. But when her brothers were made aware of this, they quickly married her off to Ghushdji, another one of their kinsmen here in the village. And [the magistrate] responded, “Go now and do not worry; I will see that this girl marries you.” The brothers of this holy one, however, were warned of this and they informed the relatives of their brother-in-law-to-be; they went and quickly took Barbara back to their own village. The wicked magistrate then called together all the Muslims of the village to a meeting, and that young man lodged his slanderous appeal to the multitude, repeating what he had said before [to the magistrate], and adding “You, who love our religion, do now what our religion and our statutes have set down.” And very soon they were all united and they all swore an oath to convert the young woman to their religion and to give her in marriage to this young Muslim. This was all due primarily to the instigation of the magistrate who wished to get his revenge.

204 • Yaysmawurkʿ 28.

Եւ տարածեցաւ համբաւս այս չար ընդ ամենայն գիւղն, եւ եհաս մինչեւ յականջս կուսին: Եւ տեսեալ նորա զվտանգն մեծ որ առաջի կայր, առժամայն դիմեաց յեկեղեցին, եւ լալագին դիմօք ի ծունկս անկեալ աղօթեաց առ Աստուած յօգուտ ժամս, եւ բարւոք խոստովանութեամբ հաղորդեցաւ ի մարմնոյ եւ յարենէ կենարարին, եւ զինուորեալ զգեղեցիկ զինաւորութիւնն դարձաւ ի տուն. 29. Իսկ այլազգիք ամբոխ արարեալ գնացին ի Կարին առ բդեաշխ քաղաքին Բահրամ փաշայ, եւ բողոքեցին ըստ բանիցս այսոցիկ, եւ խնդրեցին առնել իրաւունս ըստ օրինաց իւրեանց, եւ տալ զաղջիկն ի կնութիւն այլազգւոյն: Եւ նա առաքեաց արս եւ ածին զՎառվառեա. եկին ընդ նմա եւ երկու ոմանք ի հայկազանց գեղջ: Եւ արկին զերեսեան ի բանդի, եւ առեալ տուգանս ի գիւղականացն արձակեցին զնոսա: 30. Հրամայեաց եւ հանին զկոյսն յատեան. եհարց ցնա եւ ասէ: Աղջիկ դու տաս ինձ զճշմարիտն, հաճեա՞լ իցես կանխաւ եւ խոստացեալ անուսնութեամբ լծակցիլ ընդ այլազգի երիտասարդին: Եւ նա խոնարհութեամբ ետ պատասխանի եւ ասէ. Տէր իմ, սուտ զրպարտութիւն է այդ զոր ասեն, ես ոչ բնաւ խօսեցեալ եմ ընդ նմա եւ ոչ խորհեալ ի մտի: Ասէ ցնա բդեաշխն ոգոքանօք. Տեսանեմ զքեզ օրիորդ շնորհաշուք եւ գթամ: Եկ դարձիր յօրէնս մեր եւ ամուսնացիր: Եւ խոստանայր նմա բազում պատիւս եւ պարգեւս: Զնոյն ասէին եւ մեծամեծք որ բազմեալ էին ընդ նմա: Ասէ երանելի կոյսն. Եթէ բիւր պարգեւս եւ պատիւս ինձ տայք, ամուսնանալ ընդ այլազգւոյն ոչ երբէք առնում յանձն. թէ եւ մասն մասն կտրատիցէք զիս զհաւատսն Քրիստոսի զոր ունիմ ի մանկութենէ անտի ոչ ուրացայց: 31. Յայնժամ բդեաշխն խորհրդակցութեամբ մեծամեծաց յանձն արար զկոյսն դանիշմանին մեծի, զի որով եւ իցէ կերպիւ հնարեսցի դարձուցանել զնա յօրէնս իւրեանց: Եւ տարեալ ի տուն բազում ողոքանօք խրատ տայր նմա դառնալ ի հաւատոց եւ ամուսնանալ ընդ այլազգւոյն: Նոյնպէս եւ կին եւ գաւակք իւր յորդորէին եւ կերակուրս համադամս ածէին, եւ խոստանային զմեծամեծս:

June 30 • 205 28.

This evil news was spread throughout the entire village, and it reached even to the ears of the virgin. When she perceived the great danger that stood before her, she ran speedily to the church and, with tears all over her face, she knelt down and prayed to God for many hours. Then, after making a good confession, she partook of the body and the blood of the Life-giver. Thus fortified with such exquisite armor she returned to the house. 29. The Muslims gathered together and went to Karin to Vahram Pasha, the governor of the city. To him they made their appeal just as they had done before, and they begged him to render justice according to their laws, and to give the young girl to the young Muslim to marry. He then sent men who brought Barbara to him, and two Armenian men from the village accompanied her. [Vahram Pasha] had all three of them thrown into prison. After they paid fines to the villagers he had them released. 30. [Vahram Pasha] gave the command and they brought the virgin to his tribunal. He questioned her and said, “Young woman, tell me the truth. Did you previously give your consent and promise to be joined in matrimony to this young Muslim?” And she humbly responded and said, “My Lord, what they are saying is false slander. I never made any promise to him nor have I ever even considered it.” The governor then gently said to her, “I see that you are a charming young girl and I feel compassion for you. Come, then, convert to our laws and marry him.” Then he promised her many honors and gifts. The ministers who were seated around him all said the same thing. Then the blessed virgin responded, “Even if you were to give me millions of gifts and honors, I would never consent to marry a Muslim; even if you were to chop me up into little bits I would never renounce my faith in Christ that I have held since my youth.” 31. Then the governor consulted with his ministers and handed the virgin over into the custody of a great imam so that he, by some means or other, might convert her to their laws. He then brought her into his home where he gently tried to persuade and counsel her to turn away from her faith and to marry the young Muslim. So too his wife and children also exhorted her in similar fashion, and they set out savory dishes and promised her great things.

206 • Yaysmawurkʿ 32.

Իսկ սրբուհի կոյսն զայս միայն ասէր. Եթէ զամենայն մեծութիւն եւ զփառս աշխարհիս ինձ տայք ոչ ամուսնանամ ընդ այլազգւոյն. եւ եթէ զամենայն մարմին իմ յօշատիցէք, ոչ ուրացայց զհաւատս իմ: Իբրեւ ետես դանիշմանն եթէ զամենայն խրատ իւր արհամարհէ, եւ անխախտ կայ ի քրիստոնէութեան, հրաման ետ դահճաց եւ մերկացուցին զՎառվառեա, եւ կապեալ զձեռս եւ զոտս նորա դալար բրօք ձաղկեցին զնա ժամս ձիգս, եւ արիւն յոյժ հոսէր ի մարմնոյ նորա, եւ յորժամ կիսամեռ եղեւ, տարեալ արկին ի բանդ: Իսկ նա անդադար աղօթիւք աղաչէր զԱստուած զօրացուցանել զնա զի համբերել կարասցէ: Եւ այս եղեւ սկիզբն չարչարանաց նորա: 33. Եւ ապա ետ հանել զնա ի պարտէզն իւր որ կոչի Եազլըխ, եւ էր ձմեռն սաստիկ յոյժ, եւ շնչէր հողմն բքաբեր: Եւ տարեալ կախեցին զսրբուհի կոյսն զհիւսից հերացն ի վերայ լճակին որ էր ի պարտիզի անդ, եւ սրունգք նորա մինչեւ ի ծունկսն կայր մխեալ ի ցրտագին ջուր լճակին: Եւ մնաց կախեալ անսուաղ զօրն ողջոյն եւ զգիշերն ամենայն, եւ գոհանայր եւ օրհնէր զԱստուած: 34. Եւ ի գիշերին յայնմիկ տեսիլ երեւեցաւ պահեկաց որք յանկեան ուրեք պարտիզին նստեալ զգուշանային նմա, զի վառեալ կային մոմեղէնք զկուսիւն, եւ ծեր մի փառաւոր մերձ կացեալ խօսէր ընդ նմա: Եւ անդէն զահի հարեալ մտին խուճապաւ ի տունն, եւ պատմեցին զնշանսն զոր տեսին: Եւ առժամայն դանիշմանն եւ այլքն ամենայն որ էին անդ դիմեցին ի պարտէզն, եւ ոչ այլ ինչ տեսին բայց միայն զի ջուրք լճակին չէին սառուցեալ, յորժամ այլ ամենայն ջուրք պնդացեալ էին սառուցիւք, եւ գոլորշի եւս իբրեւ յեռանղուն կաթսայէ ելանէր ի նմանէ:

June 30 • 207 32.

But the holy virgin made only this response: “If you were to give me all the power and glory on this earth I would not marry a Muslim; and even if you were to tear my entire body limb from limb, I would never renounce my faith.” When the imam saw that she disdained his counsel and remained unshakeable in her Christian faith, he commanded the executioners, and they stripped Barbara, bound both her hands and her feet and, with fresh branches, flogged her for many hours. A great deal of blood flowed from her body. When she was about half dead, they picked her up and threw her into prison. There, with incessant prayers, she kept entreating God to grant her strength to endure, but this was only the beginning of her tortures. 33. [The imam] then led [Barbara] out into his garden that was called Iazlek. It was a bitterly cold winter day with blustery snowy winds. [His ministers] took the holy virgin and hung her up by the tresses of her hair over a pool that was there in the garden. Her legs were forced into the icy water of the pool up to the top of her knees. She remained hanging there without food for an entire day and night, while she was praising and blessing God. 34. That night a vision appeared to the guards who were sitting in one of the corners of the garden carefully watching [Barbara]. Candles were lit and surrounded the virgin, and an old man, in glory, stood nearby speaking with her. At that they were struck with fear and, in terror, fled into the house and told everyone the wonders they had seen. Immediately, the imam and all the others who were there ran into the garden but they saw nothing more except that the water in that pool was no longer ice –although all the other water was frozen solid– and, furthermore, vapor, as if from a boiling cauldron, went up from it.

208 • Yaysmawurkʿ 35.

Ընդ այս ապշեալ ահիւ մեծաւ ընտանիք դանիշմանին աղաչեն զնա եւ ասեն. Հեռացո զաղջիկդ ի տանէ մերմէ, զի ոչ փոքր ինչ էր նշանն զոր լուաք եւ զոր աչօք տեսաք. գուցէ երկնառաք հարուածս թափեսցուք ի վերայ մեր: Իսկ նա լի ցասմամբ արհամարհեալ զբանս նոցա զայլ եւս դժնդակ տանջանս հնարէր ի վերայ ածել: Եւ իջուցեալ ի կախաղանէն ընկեցին ի բանդ: Եւ յետ աւուրց ինչ իբրեւ փոքր մի ոգի էառ, մերկացուցին զնա միւսանգամ եւ ձաղկեցին: Այս ձաղկանք կարծրագոյն էին քան զառաջինն, զի անկաւ անշնչացեալ մինչեւ կարծել բազմաց թէ մեռաւ: 36. Եւ ապա հրամայեաց եւ հրացեալ պայտս ձիոյ եդին ի վերայ կրծոց նորա, բայց առ հրով սիրոյն զոր ունէր ի ստրի առ Քրիստոս ցրտագոյն թուէին նմա շանթքն: Ապա ետ նստուցանել ի կաթսայ ինչ մեծ երկաթի որ կայր պատրաստեալ ի վերայ տանեաց իւրոց լի սառուցեալ ջրով, եւ եդին գազախ հրախառն ի վերայ սրտի նորա, եւ թողին անդ զգիշերն ողջոյն ի բացի: Բայց վկայն Քրիստոսի իբրեւ ի փափուկ բաղանիս հեշտանայր ի նմա, եւ զկայծակունսն իբրեւ զփունջս վարդից կրէր ի ծոցի: 37. Եւ ապա հրամայեաց եւ հրացուցին սաղաւարտ երկաթի եւ ագուցին ի գլուխ նորա: Իսկ կոյսն սուրբ իբրեւ զպսակ ականակապ ընդունէր զայն, ի նշանակ երկնաւոր անթառամ պսակին որում փափաքէր:

June 30 • 209 35.

At this, those of the imam’s household were overwhelmed with great fear. They entreated him and said, “Take this young woman far from our house –for this is no small miracle that we have heard and which we have seen with our eyes– lest we bring heavenly scourges down upon ourselves.” But he, filled with anger, rejected their advice and began to devise other, even more cruel tortures to set upon her. So they took her down from where they had hung her and threw her into prison. A few days later, after she had received a short respite, they stripped her again and flogged her. This flogging was more severe than the first had been, for she had collapsed with no sign of breath so that many thought that she had died. 36. [The imam] then gave the command and they heated up a horseshoe and put it on her breast, but in comparison to the fire of love that she had in her heart for Christ, that red-hot iron seemed ice-cold to her. Then they made her sit in a large iron cauldron full of freezing water that had already been prepared on top of their house. They placed burning embers upon her heart and left her outside the entire night. But that martyr for Christ completely indulged herself in it as if she were in a luxuriant bath, and she bore those burning coals as if they were bouquets of roses upon her lap. 37. [The imam] gave another command and they heated up an iron helmet and they set it on her head. That holy virgin, however, received it as if it were a crown with inlaid precious stones, as a portent of that heavenly, incorruptible crown for which she so longed.

210 • Yaysmawurkʿ 38.

Տեսեալ դանիշմանին թէ որչափ ինքն սաստկացուցանէր զտանջանսն, նոյնչափ կոյսն սուրբ ամբանայր ի հաւատսն, եւ ոչ բնաւ լքանէր, ահ կալաւ զնա եւ ասէ. Արդարեւ խնամք աստուածային գոյ ի սմա, զոր ես յանգէտս թշնամանեմ, ապա թէ ոչ վաղու եւս մեռեալ էր յահագին տանջանացն զոր ածի զնովաւ: Նա զի եւ կին իւր զօր ամենայն թախանձէր զնա, յուշ առնելով զտեսիլն պահեկաց, մինչեւ խնդրել ի նմանէ տալ զգիր արձակման իւրոյ ի կապոյ ամուսնութեան եթէ ոչ արձակեսցէ զկոյսն ի տանջանաց, եւ ձեռնթափ լինիցի յիրաց անտի նորա. քանզի եւ կինն բարեսիրտ ոք էր, եւ ի ծածուկ խնամ տանէր կուսին կերակրէր եւ զարմանէր, գիտելով քաջ թէ տարապարտ չարչարի: 39. Յայնժամ յարուցեալ գնաց դանիշմանն եւ ծանոյց բդեշխին թէ չկարաց հաւանեցուցանել զաղջիկն ոչ քաղցրութեամբ եւ ոչ բռնութեամբ, եւ աղաչեաց ի բաց հանել զնա ի տանէ իւրմէ: Եւ նա հրամայեաց եւ ածին անդրէն զՎառվառեա, եւ յետ բազում հարցափորձի իբրեւ եգիտ զնա պնդագոյն ի սէրն Քրիստոսի յանձնեաց զնա այլոյ ումեմն դանիշմանի զի փոյթ կալցի հաւանեցուցանել: 40. Եւ նա տարեալ ի տուն իւր եցոյց նմա մարդասիրութիւն, եւ քաղցրութեամբ խրատ տայր դառնալ ի կրօնս իւրեանց եւ ամուսնանալ ընդ այլազգւոյն, յայտ արարեալ զչարաչար մահն որ առաջի կայր նմա եթէ դժկամակ լինիցի: Եւ եկաց երանելի կոյսն ի տան նորա զաւուրս բազումս տկարութեամբ մարմնոյ անմեկնելի ի սիրոյն Քրիստոսի: 41. Իբրեւ տեսին ոսոխքն կուսին եթէ առանց խոշտանգանաց մնալով ոչ երբեք հաւանեսցի, միւսանգամ բողոքեցին յատենին: Եւ հրամայեաց բդեաշխն եւ ածին զկոյսն, եւ ահագին սպառնալեօք ստիպէր դառնալ ի կրօնս իւրեանց եւ ամուսնանալ: Իսկ կոյսն սուրբ առանց ինչ երկիւղի ասէ. Ոչ բնաւ հնազանդելոց եմ հրամանի ձերում որ կամիք հանել զիս ի հաւատոյն Քրիստոսի, եւ ոչ երբէք զանգիտեմ ի տանջանաց եւ ի մահուանէ զոր սպառնայք ածել ի վերայ իմ. աւանիկ առաջի ձեր եմ արարէք որպէս եւ կամիք:

June 30 • 211 38.

When the imam saw that however much he intensified her tortures, that holy virgin became more and more entrenched in her faith and was in no way about to forsake it. Fear then seized him and he said, “Truly there is some divine assistance for her, against which I have been fighting unknowingly; otherwise, she would already have died from the dreadful tortures that I set upon her.” On top of this, [the imam]’s wife had been begging him continuously all day long to remember the vision of the guards to the point that she sought to give to him a writ of divorce from their bonds of marriage if he did not release the virgin from these tortures and cease [all these actions] against her. For his wife was someone with a good heart, and she had secretly been tending to the virgin, feeding her and dressing her wounds, for she knew very well that she was being unduly tortured. 39. So the imam then rose up and went to inform the governor that he had been unable to persuade the young girl, neither by gentle persuasion nor by coercion. And he entreated [the governor] to take her out of his house. Then [the governor] gave the command and they took Barbara out from there and, after a long interrogation whereby he realized that she was even more resolute in her love for Christ, entrusted her to another imam that he might endeavor to persuade her. 40. This imam took her to his house and showed her great hospitality and, with gentle persuasion, counseled her to convert to their religion and to marry that young Muslim, making clear the cruel death that awaited her if she were to remain obstinate. Then that blessed virgin went to her house and remained there for a long time, weakened in the flesh but inseparable from the love of Christ. 41. The opponents of the virgin saw that if she were to continue without any further tortures she would never be persuaded, so they once again brought her to the tribunal. And the governor gave the command and they took the virgin and, with terrible threats, tried to force her into converting to their religion and to marry. But that holy virgin, with no fear at all, said, “In no way will I ever submit to your command, you who wish to pull me away from my faith in Christ. I no longer have any fear of torture or of the death that you threaten to bring upon me. Behold, I am right here in front of you, do to me whatever you wish.”

212 • Yaysmawurkʿ 42.

Յայնժամ բդեաշխն ապշեալ ընդ անվեհեր պատասխանի կուսին ասէ ցմեծամեծսն. Զմի ինչ խորհեալ է իմ եւ զայն կամիմ առնել. եւ ծանոյց նոցա զայն, եւ ամենեքեան հաւանեցան: Եւ ասէ. Աղջիկ դու վասն քո զիր ինչ խորհեալ եմ, եւ զայն հարկաւ պարտիս ընդունել: Ահա այժմ առաքեմ զքեզ ի տուն այլազգւոյն իբրեւ հարսն Վառվառ անուամբ, եւ կացցես անդ քոյին կրօնիւքդ: 43. Զայս լուեալ տխրեցաւ յոյժ, եւ մինչ խորհէր ընդ միտս տալ պատասխանի, դանիշմանն որ էած ի տանէ իւրմէ զկոյսն, աղաղակեաց. հաճեցաւ աղջիկն հաճեցաւ. զնոյն ասէին եւ ամենայն բազմութիւնն, եւ ըստ ակնարկելոյ բդեշխին վաղվաղակի արտաքս հանին զնա յատենէն: Եւ թէպէտ աղաղակէր կոյսն. Ոչ կամիմ, որ հաճիմ բայց վայրապար, զի ի ձայնէ խուժանին ոչ ոք էր որ լսէր նմա: 44. Եւ վաղվաղակի ամբոխն այլազգեաց ածին զառագաստ հարսանեաց ըստ սովորութեան իւրեանց դենին: Եւ զկոյսն բռնութեամբ մուծեալ անդր առեալ տանէին ծափաձայն ցնծութեամբ, որպէս թէ մեծ ինչ յաղթութիւն գործեալ իցեն: Իսկ սուրբ կոյսն կոծէր զանձն իւր, եւ լալագին պաղատանօք զԱստուած կոչէր յօգնականութիւն ազատել ի ձեռաց նոցա: Զայս արար բդեաշխն զի հաճեսցէ զմիտս ամբոխին, եւ որպէս խոստացաւն յատենի առաքեաց հրամանագիր առ կոյսն, թէ Վառվառեա անուամբ հարսնացաւ այլազգւոյն պահելով զհայրենի կրօնն իւր: 45. Եւ այլազգիք մեծահանդէս պարերգութեամբ տարան զնա ի Դվնիկ ի տուն այլազգւոյ. եւ նա յերեկոյին եկն առ կոյսն ի սենեակ առագաստին, եւ բազում բանիւք ողոքանօք եւ խոստմամբ պարգեւաց ջանայր հաճել զկամս նորա եւ ննջել ընդ նմա: Բայց նա արհամարհէր զամենայն բանս նորա եւ զխոստմունսն, եւ ոչ իսկ թողոյր հուպ մատչիլ առ ինքն:

June 30 • 213 42.

Then the governor, stunned by the fearless response of the virgin, said to his ministers, “I am considering something and I wish to carry it out.” He made known to them what it was and they all consented. So he said, “ Young girl, I have considered something for you, and it is absolutely necessary that you accept it. Behold, I am now sending you to the house of that Muslim [boy] as a bride named Barbar134, but you may remain in your own religion.” 43. When she heard this, she was sorely grieved. While she was considering in her mind what response to make, the imam who had her removed from his house, cried out, “She has agreed! The young woman has agreed!” The entire crowd began to repeat this. Signaling [his ministers] with his eyes, they quickly brought [Barbara] out of the tribunal. This virgin began to scream out, “I do not wish this! I do not agree!” But it was in vain, for no one was able to hear her due to the noise of that throng. 44. The crowd of Muslims quickly brought out the marriage tent according to their religious custom. And they forcefully shoved the virgin in there, bringing her in with applause and joyful shouts, as if they had just gained a huge victory. The holy virgin struck herself and, full of tears and supplications, called upon God to aid and deliver her from their hands. The governor did this in order to please the mind of the crowd and, just as he had promised to the tribunal he sent to the virgin a written mandate [stating] that she, under the name of Barbar135, would marry the young Muslim while she would maintain her paternal religion. 45. With much singing and dancing, the Muslims led her to Dvnik to the house of the young Muslim. During that night he came to the virgin in the bridal chamber. With much gentle persuasion and promises of gifts he tried hard to obtain his desire and sleep with her. But she disdained his every persuasive word and all his promises, and she did not permit him to come anywhere near her.

134. As Bayan, Le Synaxaire Arménien, 11.649, n.1, points out this was simply the Arabic form of her name; with this name she would seem, at least superficially, to be a Muslim. 135. The scribe inadvertently wrote here the name Barbara, instead of Barbar, the Arabic form of the name decreed for her.

214 • Yaysmawurkʿ 46.

Եւ քանզի յանհնարիցն եղեւ այլազգւոյ քաղցրութեամբ յինքն հանկուցանել զնա, ձգեաց զձեռն զի բռնութեամբ կատարեսցէ զկամս անօրէնութեան իւրոյ: Իսկ սրբուհի կոյսն զօրացեալ ի վերին օգնականութենէ ընդդէմ դառնայր նմա, եւ իբրեւ ըմբիշ արի յամենայն նուագի զգետնէր զայրն կորովի իբրեւ զմանուկ մի տկար: 47. Եւ ընդ առաւօտն տեսեալ մերձաւորաց երիտասարդին եթէ անկարելի է նուաճել զաղջիկն սիրով սկսան նեղել զնա: Երբեմն զանակոծ առնէին, եւ երբեմն բռնցի եւ աքացի հարկանէին եւ ապտակէին. երբեմն անսուաղ պահէին, եւ երբեմն կապանօք ոտից ի ծանր աշխատանս տառապեցուցանէին իբրեւ գերի. իսկ նա համբերութեամբ տանէր ամենայնի վասն սիրոյն Քրիստոսի: 48. Եւ հայեցեալ զի եւ բռնութեամբ ոչ կարացին ի հաւանութիւն ածել խորհեցան միւսանգամ ողոքել: Եւ յաւուր միում կարծելով թէ հաճեալ իցէ մուծին անդրէն յառագաստն, եւ կոյսն հանճարեղ կամելով պատրել զայլազդին զուարթագէմ եւ յօժարամիտ զինքն եցոյց, եւ ետ ըմպել նմա գինի եւ արբեցոյց մինչ յանզգայս լինել նմա: Եւ զհասարակ գիշերաւն մինչդեռ ամենեքին որ ի տանն էին խոր ի քուն ննջէին, որպէս թէ ի վերին տեսչութենէ անկեալ իցէ զնոքօք թմբրութիւն, կոյսն սուրբ կնքեալ զինքն նշանաւ խաչին եբաց զդուրսն, եւ լռելեայն փախուցեալ ի տանէ անտի եհաս ի գետ մի մեծ որ ընդ այն անցանէր, եւ թաքեաւ ի ներքոյ կամրջին զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս անտես ի մարդկանէ, ակնկալեալ այցելութեան Տեառն: 49. Եւ ընդ առաւօտն տեսեալ նոցա թէ չէ անդ աղջիկն խռովեցան յոյժ, եւ ցասմամբ մեծաւ եկին առ եղբարս նորա եւ առ դրացիս, եւ խնդրէին ի նոցանէ զաղջիկն, որպէս թէ նոքա փախուցեալ իցեն: Եւ նոքա ասեն. Ի տան ձերում խեղդամահ արարեալ զնա, այժմ ի մէ՞նջ խնդրէք: Երկուցեալ նոցա ի բանիցս յայսցանէ լուռ եղեն առ ժամն, բայց ոխս քինու պահեցին ի սրտի իւրեանց: Եւ արձակեալ յուղակս ի զիւղօրէս խնդրէին զնա, եւ ոչ կարէին գտանել:

June 30 • 215 46.

When it became clear that it was impossible for this young Muslim to make her lie with him by any kind or gentle means, he stretched out his hands so that he might carry out his perverse desires by force. But the holy virgin, fortified with heavenly aid, resisted him and, like a valiant champion, would throw that robust man to the ground every time as if he were a weak little child. 47. The following morning the neighbors of the young man saw that he had been unable to subdue the young woman by love, so they began to harass her. Sometimes they would beat her mercilessly, sometimes they would punch her and kick her or slap her, sometimes they would keep her from eating, and sometimes they would tie up her feet and load heavy tasks upon her as if she were a slave. But she bore all this patiently for the love of Christ. 48. At this point they realized that even by force they would not be able to force her into consenting, so they considered how to soften her up by some other means. So one day, thinking that she might find it pleasant, they led her into the bridal chamber, but that ingenious virgin wished to turn the tables on the young Muslim and so she forced herself to appear cheerful and disposed [to him]. She gave him wine to drink and made him keep drinking until he lost all control of his senses. Then, during the middle of the night, while everyone in the house was sleeping deeply as if some heavy torpor had descended upon them by divine providence, that holy virgin sealed herself with the sign of the cross, opened the door, and silently fled out of that house. She reached a large river that flowed near that place and hid herself there beneath a bridge for three days and three nights unseen by anyone. There she awaited a visitation from the Lord. 49. The next morning, when they saw that the young woman was no longer there, they were extremely perturbed and, with great indignation, they went to her brothers and her neighbors and inquired of them [the whereabouts] of the young woman as if it had been they who caused her to flee. They retorted, “In your house you have suffocated her, and now you come and ask us?” [The Muslims] were fearful of such words as these and became silent for a short time, but they harbored a profound rancor in their hearts. They sent scouts into the village to look for her, but they were unable to locate her.

216 • Yaysmawurkʿ 50.

Նոյնպէս եւ եղբարք կուսին յուզախնդիր լինէին ի բազում տեղիս. եւ յետ երից աւուրց մի յեղբարց նորա որում անուն էր Գասպար գտանէ զնա ի ներքոյ կամրջին յաղօթս: Եւ սպասեալ գիշերոյ շալակեալ տանի գաղտագողի ճանապարհաւ ի քաղաքն Կարին, ի տուն բարեպաշտ կնոջ միոյ Մարիամ անուն, եւ փութանակի դառնայ ի Դվնիկ զի մի ոք գիտասցէ: Եւ նա կերակրէ զՎառվառեա որ կայր անսուաղ զաւուրս երիս. եւ թաքուցանէ ի մթին ինչ տեղի ներքնափոր. ուր եկաց առաւել քան զաւուրս քառասուն իբրեւ ի մշտագիշեր բանդի, հանապազորդեալ ի պահս եւ յաղօթս անտանելի ճգնութեամբ: 51. Եւ եղեւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ փոխեցաւ բդեաշխն Բահրամ փաշայ, եւ եկն Իպրահիմ փաշայ այր խրոխտ եւ սէգ, եւ եմուտ ի քաղաքն մեծաւ ամբոխիւ: Յայնժամ ոսոխքն կուսին պատրաստեցան թուղթ ամբաստանութեան մատուցանել զՀայոց, որպէս թէ փախուցեալ իցեն զհարսն իւրեանց: Զայն իմացեալ Հայոց փութացան զառաջս առնել չարեացն, եւ յառաջ քան զայլազգիս մատուցին թուղթ ամբաստանութեան, բողոք բարձեալ զնոցանէ թէ ինքեանք անհետ արարին զաղջիկն, եւ առ ի ծածկել զիրսն զրպարտեն զմեզ թէ նոքա փախուցին: Եւ բդեաշխն առաքեալ զօրականս էած զայլազգիս եւ արգել ի բանդի. եւ տուգանս առեալ արձակեաց: Եւ նոքա ի մի վայր ժողովեալ խորհուրդ արարին, եւ երթեալ թուղթ ամբաստանութեան մատուցին թէ Հայք գիշերայն փախուցին զաղջիկն զի մի դարձցի ի կրօնս մեր:

June 30 • 217 50.

In similar fashion, the brothers of the virgin sent scouts out into many places looking for her. Three days later one of her brothers, whose name was Gaspar, in answer to his prayers, found her beneath the bridge. He waited with her there throughout the night, then he put her on his shoulders and carried her along a clandestine route to the city of Karin, to a certain pious woman whose name was Mariam. [Gaspar] then returned quickly to Dvnik before anyone could find her. [Mariam] then gave Barbara some food for she had not eaten in three days, and she hid [Barbara] deep inside some obscure place. She remained there for more than forty days as if in a prison where it was always night. She persevered in her fasts and in her prayers with incredulous asceticism. 51. It came to pass in those days that the governor, Vahram Pasha, was transferred. Ibrahim Pasha, a proud and arrogant man, came and entered the city in the midst of a large crowd. The adversaries of the virgin then prepared to submit a letter of complaint to against the Armenians as if they had caused their bride to flee. Once the Armenians learned of this [plot], they hastened to get ahead of those evil ones, and to submit a letter of complaint of their own before the Muslims and to lodge their own complaint against them that it was the [Muslims] themselves who put the young woman where she cannot be found. Then, in order to conceal what they had done, they falsely accused them of making her flee. The governor then sent some soldiers, led away the Muslims and put them into prison. When they had paid their fines, however, he set them free. These [Muslims] then assembled in another place to take counsel. They went and submitted a letter of complaint [stating] that during the night the Armenians had helped the young woman flee lest she convert to their religion.

218 • Yaysmawurkʿ 52.

Եւ խնդրութեամբ ընկալեալ զթուղթն, առաքեաց արս յերիս գիւղս եւ կալան զՀայս. զոմանս կապանօք եւ զոմանս գանիւք ածին առաջի: Եւ ասէ ցնոսա սպառնալեօք. Ով չարք, դուք էք փախուցեալ զաղջիկն, եւ զայլազգեաց գանգատէք. գիտասջիք զի զամենեսին զձեզ չարաչար սպանանեմ, եթէ ոչ հանջիք յերեւան: Եւ ետ դնել զնոսա ի բանդի: Եւ բանդապետն պնդեաց զոտս նոցա ի կոճեղս, եւ արկ շղթայ ի պարանոցս նոցա: Բայց զեղբայր կուսին զԳասպար առաւել քան զամենեսին խոշտանգէին, բրածեծ առնէին, անքուն եւ անսուաղ պահէին: Զսա ստէպ ստէպ առաջի իւր կոչէր բդեաշխն, եւ սպառնայր նմա գտանել զաղջիկն, եւ նա միշտ զայս առնէր պատասխանի եթէ Աղջիկն ի տան այլազգւոյն էր, նոքա ասասցեն թէ զի՞նչ արարին: Եւ յաւուր միում ասէ ցնա բդեաշխն. Գիտեա ով դու, չիք քեզ հնար ապրանաց բայց եթէ ուրացեալ զհաւատս քո դարձցիս ի կրօնս մեր: Պատասխանի ետ վկայն Քրիստոսի եւ ասէ. Քաւ լիցի ինձ թողուլ զհաւատսն Քրիստոսի զոր ունիմ ի մանկութենէ, եւ դառնալ ի կրօնս ձեր. բայց զի սպառնաս ինձ մահ, պատրաստ եմ մեռանիլ ի կեանս աշխարհիս զի կեցից ի յաւիտեան: 53. Ընդ այս բարկացեալ բդեշխին հրամայեաց հանել զնա ի կախաղան, եւ վաղվաղակի շուրջ պատեալ դահճաց ձգեցին արտաքս, եւ կապեալ զձեռս նորա յետս տանէին ի տեղին կատարման մերկ եւ բոկ եւ գլխիբաց: Եւ ամբոխն զկնի ընթացեալ ստէպ ստէպ յորդորէին զնա դառնալ ի հաւատոցն եւ ապրիլ: Իսկ նա աղաղակէր. Ես քրիստոնեայ եմ եւ զՔրիստոս Աստուած պաշտեմ, եւ զայլ ոք ոչ ճանաչեմ: 54. Եւ ածին զնա առ արտաքին դուռն եկեղեցւոյն, եւ դահիճն ձգեալ ի վերուստ զպարանն մահու, խրատ տայր դառնալ ի կրօնս իւրեանց եւ ապրիլ: Իսկ վկայն Քրիստոսի զաչսն յերկինս համբարձեալ գոչեաց. Տէր Յիսուս քեզ յանձն առնեմ զհոգի իմ: Եւ եմոյծ զգլուխ իւր ի խեղդն, եւ այսպէս բարւոք խոստովանութեամբ աւանդեաց զհոգին իւր Յունիսի Լ յաւուր չորեկշաբաթու:

June 30 • 219 52.

[The governor] cheerfully received their letter and sent his men into three villages and arrested all the Armenians. They brought them back to him, some in chains and others by whipping. And he said to them threateningly, “O evil people, it was you who helped that young woman to flee, and then you blamed the Muslims. Know that I will put you all to a violent death unless you bring her back here.” He then had them all put into jail. The chief jailer bound their feet to tree trunks, and put chains around their necks. But they began to torture Gaspar, the brother of the virgin, more severely than all the others; they beat him with sticks, and they prevented him from sleeping or eating. The governor would frequently summon him into his presence, and he would threaten [Gaspar to tell him where] to find the young woman. But [Gaspar] would always make this same response: “The young woman was in the house of that young Muslim, they should tell you what they did.” One day the governor said to him, “You should know that there is no other way for you to save your life than to renounce your faith and convert to our religion.” That martyr for Christ responded and said, “God forbid that I ever abandon my faith in Christ that I have held from my youth, and convert to your religion. But, because you threaten me with death, I am ready to die to life in this world in order that I might live for ever.” 53. At this, the governor became irate and commanded them to take him out to the gallows. The executioners then surrounded him and led him outside. They bound his hands behind him and led him out naked to the place of execution, bare-footed and with head uncovered. A crowd went out after him, goading him over and over again to convert to their religion and save himself. But he would only cry out, “I am a Christian, and I serve Christ as God, and I acknowledge no one else.” 54. They then took [Gaspar] to the outside door of the church, and the executioner held up over him the rope of death, and urged him to convert to their religion and so save himself. But the martyr for Christ raised his eyes up to heaven and cried out, “Lord Jesus, I commend my soul to You.” He then put his head inside the noose and thus, with a good confession he commended his soul [to God] on Wednesday, the thirtieth of June.

220 • Yaysmawurkʿ 55.

56.

57.

58.

59.

Եւ զերիս գիշերսն յորս եկաց ի կախաղանին լոյս ծագեաց ի վերայ նորա, եւ փարէր զբոլոր մարմնովն: Եւ ապա քրիստոնեայք հրաման առեալ ի բդեշխէն տարեալ թաղեցին զնա: Եւ ի նմին գիշերի տեսին վերստին լոյս պայծառ իջեալ յերկնից ի վերայ գերեզմանի նորա, եւ ուրախացեալ փառս ետուն Աստուծոյ: Եւ ապա բազում տուգանս առեալ յերից գիւղից արձակեաց զկապեալսն: Իսկ կոյսն սուրբ որ կայր թաքուցեալ ի տան Մարիամայ, զկապանաց եւ զմահու եղբօր իւրոյ ինչ ոչ գիտէր, զի ոչ ոք երթեւեկս առնէր առ նա. բայց զայս միայն թէ այլազգիք հետախոյզ են ինքեան, վասն որոյ եւ զգուշանայր անձին: Եւ յաւուր միում մինչդեռ Մարիամ կերակրէր զկոյսն, կին ոմն այլազգի ի դրացեաց նորա որ կարծիս ունէր զկուսէն թաքուցեալ ի տան նորա, յանկարծակի եմուտ անդր եւ ետես զնա. եւ առժամայն ընթացեալ արդ արար բդեշխին: Եւ հասեալ վախտ աղասին զօրականօք կալան զՎառվառեա եւ զՄարիամ, եւ տանէին զնոսա ստիպաւ: Եւ ի ճանապարհին սուրբ կոյսն քաջալերէր զվանատուր իւր զմարիամ մի ինչ զանգիտել ի սպառնալեաց բռնաւորին, եւ յետս ընկրկիլ ի պսակէ մարտիրոսութեան, այլ առօրեայ կենօք գնոյ առնուլ զկեանսն յաիւտենից: Եւ իբրեւ ածին յատեան, եհարց բդեաշխն զՄարիամ խոժոռ դիմօք եւ ասէ. Կին դու ընդէ՞ր թաքուցեր զաղջիկն ի տան քում: Եւ նա յահէն զդողանի հարեալ կարկեցաւ գլխովին, եւ ոչ կարաց տալ պատասխանի: Ապա հրացայտ ակամբ հայեցեալ առ կոյսն ասէ. Աղջիկ դու յառաջագոյն զդենն մեր ընկալեալ ես, եւ ընդէ՞ր արհամարհեալ զայն փախեար: Ետ պատասխանի կոյսն սուրբ աներկիւղ համարձակութեամբ. Սուտ զրպարտութիւն է այդ, եւ ոչ երբէք ընկալեալ եմ զդենն ձեր, այլ իմով հաւատովս էի ի տան այլազգւոյն: Եւ հանեալ եցոյց զհրամանագիրն Բահրամ փաշային եւ աղաղակեաց. Վառվառ է անուն իմ, ես քրիստոնեայ եմ, մեռանիմ ի վերայ հաւատոյս, եւ ոչ լինիմ այլազգի:

June 30 • 221 55.

56.

57.

58.

59.

During the three nights that [Gaspar] remained on the gallows, a light shone above him and encompassed his entire body. Then some Christians, who had been given permission by the governor, took him down and buried him. On that very night they again witnessed a bright light descend from the heavens onto his tomb, and they rejoiced and gave glory to God. Then, once they had paid large fines, [the governor] released the ones from those three villages who had been detained. Meanwhile, the holy virgin, who remained hidden in the house of Miriam, was unaware of the binding and the death of her brother, for no one came to or went from the house. She knew only that the Muslims were searching for her, for which reason she was being extra cautious. One day, while Miriam was feeding the virgin, a certain Muslim woman from the neighborhood, who had suspicions that this virgin was being hidden in her house, suddenly entered in and saw her. She immediately ran out and informed the governor. His chief officer and some soldiers went there and arrested Barbara and Miriam, and they brought them out quickly. Along the way, the holy virgin encouraged Miriam, her hostess, not to have any fear of the threats of the tyrant, nor to flinch from the crown of martyrdom but, for the price of this temporal life, to purchase eternal life. When they brought them to the tribunal, the governor, with a surly look, interrogated Miriam and said, “Woman, why did you conceal this young woman in your house?” But she was terrified and was seized by trembling and was completely dumbfounded so that she was unable to make any response. Then, with eyes blazing, he looked to the virgin and said, “You, young woman, had previously accepted our religion, so why did you contemn it and flee?” The virgin then responded courageously and without fear, “That is a false accusation! I have never accepted your religion! In the house of this Muslim woman I retained my own faith.” Then she brought out and showed to the pasha the decree of Vahram [Pasha] and cried out, “My name is Barbara. I am a Christian. I will die for my faith and I will never be a Muslim.”

222 • Yaysmawurkʿ 60.

Յայնժամ բդեաշխն յանձն արար զՎառվառ դանիշմանի ումեմն ուսուցանել զնա եւ խրատել. եւ զՄարիամ առաքեաց ի տուն երիցուն: Եւ դանիշմանն տարեալ զնա ի տուն իւր պահեաց յանդորրու. եւ զօր ամենայն յուշ առնէր նմա զանհրաժեշտ մահն եթէ անհաւան գտանիցի, եւ զմեծամեծ պարգեւսն եթէ հնազանդեսցի հրամանաց բդեշխին. եւ գուն գործէր հանել զնա ի հաւատոցն Քրիստոսի: 61. Իսկ նա որ գլխովին զգեցեալ էր զՔրիստոս, եւ պատսպարեալ վահանաւն հաւատոյ, անգծելի եկաց յամենայն թունաւոր նետից հակառակամարտից, եւ եռայր հոգւոյ եւ աղօթիւք խնդրէր յԱստուծոյ արժանի առնել վկայական մահուան: Տեսեալ դանիշմանն զհաստատութիւն մտաց կուսին ծանոյց բդեշխին, եւ ետ նա ածել առաջի իւր զՎառվառեա եւ զՄարիամ, եւ սաստիկ բարկութեամբ եւ սպառնալեօք մահու ետ դնել զնոսա ի բանդի: 62. Անդ Մարիամ լայր հեկեկանօք եւ կոծէր զանձն, ոչ եթէ դժկամակ էր մեռանիլ վասն Քրիստոսի, քանզի եւ նա յորդորեալ ի բանից կուսին ցանկայր մարտիրոսութեան, այլ զի յիշէր զորդիս իւր, թէ գուցէ եւ նոքա մատնեսցին ի ձեռս այլազգեաց, եւ յերկիւղէ մահուն անկցին ի հաւատոց: Յայնժամ լցեալ շնորհօք սուրբ Հոգւոյն, հայեցաւ յերեսս Մարիամայ եւ ասէ. Տիկին բարի, քաջ գիտեմ զի ի պատճառս իմ ըմպելոց ես զբաժակ մահուն, բայց դու մի համարիր զայն վասն իմ այլ վասն սիրոյն Քրիստոսի, որ վասն մեր զանտանելի չարչարանս եւ զմահ առ յանձն: Մերս այս մահ շնորհ մեծ է յաստուածուստ մեզ տուեալ, սրում թէպէտ բազումք ցանկան այլ սակաւք արժանանան: Գոհասցուք զՏեառնէ որ արժանի արար զմեզ այսմ մեծի շնորհացս: Իսկ վասն զաւակաց քոց մի ինչ հոգար, այլ յանձն արա զնոսա Աստուծոյ, եւ նա հոգասցէ վասն նոցա: Եւ դու եկ զկնի իմ, զի ահա հասեալ կամք առ դուրս ապարանից երկնաւոր արքային, փութասցուք մտանել ընդ նա յուրախութիւն յաւիտենական:

June 30 • 223 60.

The governor then handed Barbara over to a certain imam to instruct and to counsel her. But Miriam, he sent to the house of a priest. The imam brought [Barbara] to his house and kept her there in relative comfort. All day long he would remind her of her inevitable death if she were to be found outside of [the Muslim] faith, and of the numerous gifts she would receive if she were to comply to the orders of the governor. Thus, he endeavored to draw her away from her faith in Christ. 61. But [Barbara], who was entirely clothed in Christ, and protected by the shield of faith136, remained untainted by all the poisonous arrows of her adversaries. She was boiling in spirit and in her prayers she sought from God to be made worthy of a martyr’s death. When the imam saw the firmness of that virgin’s mind he informed the governor, and he then handed Barbara and Miriam over to him to be brought into his presence. With violent anger and with threats of death he had them thrown into prison. 62. At that point Miriam began to weep and sob and to strike herself, not because she was unwilling to die for the sake of Christ, for she was stimulated by the words of the virgin and was desirous of martyrdom, but because she recalled her children that they too might be handed over into the hands of the Muslims and, out of fear, fall away from their faith. At that moment [Barbara], filled with the grace of the Holy Spirit, looked upon the face of Miriam and said, “Good woman, I know very well that it is on account of me that you are about to drink the cup of death, but do not give any consideration to me but rather to your love of Christ who, for our sake, took upon Himself intolerable sufferings and death. For us, this death is a great grace given to us by God, which many seek but of which few are worthy. Let us then give thanks to the Lord who has made us worthy of this great grace. As for your children have no concern whatsoever, commend them to God and He will take care of them. You just follow me, for behold we have arrived at the gates of the palace of the heavenly king. Let us hasten to enter, with Him, into eternal joy.”

136. Cf. Ephesians 6:16.

224 • Yaysmawurkʿ 63.

Եւ Մարիամ մխիթարեալ ի հոգեբուխ բանից Վառվառեայ սրբեաց զարտասուս յաչաց, եւ զհոգս որդւոց իւրոց ապսպարեալ երկնաւորին խնամոց վառեցաւ սիրովն Քրիստոսի: Եւ այնուհետեւ ոչ զորդիս յեշէր, եւ ոչ ի յղութիւն իւր ակնարկէր որ մերձ էր ի ծնանել, այլ միշտ զերկնայինսն խորհէր: Եւ որչափ մնացին ի բանդի անդ աղօթէին ի միասին ուրախութեամբ, եւ խօսակից լինէին զյաւիտենական կենացն եւ զփառացն արքայութեան: 64. Եւ յետ աւուրց ինչ հրամայեաց բդեաշխն եւ ածին առաջի զերկոսին սրբուհիսն: Յառաջ կոչեաց զՎառվառ եւ ասէ. Աղջիկ դու քեզ ասեմ, ընկալ վերստին զդենս մեր եւ կեցցես. ապա եթէ կամակորեալ ընդդէմ դարձցիս, զքեզ եւ զվանատուր քո այդ կորուսից այժմ չարաչար մահուամբ: Աղաղակեաց կոյսն. Մեք քրիստոնեայ եմք եւ վասն Քրիստոսի մեռանիմք. ոչ երբէք ընկալաք եւ ոչ բնաւ ընդունիմք զդենն ձեր. արա զոր ինչ առնելոց ես ընդ մեզ: 65. Յայնժամ բռնաւորն լի եղեւ բարկութեամբ եւ ասէ. Արկէք զսոսա ի բանդ զի հանցին ի կախաղան: Գոչեաց կոյսն սուրբ. Ես ոչ եմ պոռնիկ զի ի կախաղան հանցեն, այլ ես կոյս եմ ամբիծ, թող գլխատեսցեն զիս. զի ցանկայր արեամբ մարտիրոսութեան: Եւ դահիճքն տարան զնոսա ի բանդ. եւ հատաւ ի վերայ նոցա վճիռ մահու: 66. Եւ ի նմին աւուր յութերորդ ժամու գիշերոյն հանեալ զնոսա ի բանդէն տանէին ի դուռն սուրբ Աստուածածնին եկեղեցւոյն, զի անդ հրամայեալ էր կախել: Եւ երթային սուրբքն երկոքին ուրախութեամբ բազմաւ որպէս ի հարսնութիւն որդւոյ թագաւորի: Եւ յորժամ հասին ի տեղին, աղաչեաց Վառվառեա զդահիճն զի նախ կախեսցեն զՄարիամ եւ ապա զինքն, թերեւս կասկածեալ թէ գուցէ երկուցեալ նորա յահագին տեսլենէ մահուան իւրոյ դրդուեսցի ի հաւատոցն զոր մինչեւ ցայն վայր ունէր հաստատուն:

June 30 • 225 63.

Miriam then, comforted by these spirit-filled words of Barbara, washed away the tears from her eyes, commended the souls of her children to the care of the Heavenly One, and she was inflamed by the love of Christ. She had no further thought of her children, nor did she have any concern for her pregnancy –for she was soon to give birth– but she thought continuously of heavenly things. As long as they remained in prison, they prayed there together joyfully, and spoke to each other of the life in heaven and the glory of the kingdom. 64. Some days later, the governor gave the command and they brought these two holy women into his presence. He first addressed Barbara and said, “Young woman, I say to you again, accept our religion and you shall live, but if you should turn away against us, I shall kill both you and your hostess by a horrible death right here and now.” The virgin cried out, “We are Christians, and we will die for the sake of Christ. We have never accepted, nor will we ever accept your religion, so do whatever you are about to do with us.” 65. Then that tyrant filled up with rage and he said, “Throw them into prison so that they might be hung from the gallows.” And the holy virgin shouted out, “I am not any sort of prostitute that they should hang me from the gallows; I am a spotless virgin, let them cut my head off!” For she desired the blood of martyrdom. So the executioners brought them back to prison, but they decreed the sentence of death for the both of them. 66. On that same day, at the eighth hour of the night, [the executioners] brought them out from prison and led them to the gates of the Church of the Holy Mother of God, for it had been determined that they would be hanged there. Those two holy ones went there with great joy as if they were going to the wedding of a king’s son. When they reached that place, Barbara entreated the executioner to hang Miriam first and then herself. For she was in some doubt that, out of fear of having seen her death, [Miriam] would perhaps stumble in her own faith in which, up until that point, she had stood firm.

226 • Yaysmawurkʿ 67.

Եւ իբրեւ կախեցին զՄարիամ, երանելին Վառվառեա համբարձ զաչս իւր յերկինս եւ աղաղակեաց. Տէր Յիսուս, որ հաճեցար ընդունիլ եւ զայս վերջին պտուղ օրհնութեան ի բերանոյ իմմէ, հաճեաց աղաչեմ խառնել զիս ի պարս վկայից քոց սրբոց: Գոհանամ զքէն բարերար որ փառաւորեցեր զիս յերկրի այսպիսի փառաւոր մահուամբ, փառաւորեա եւ յերկինս յաւիտենական փառօք: Եւ ապա զուարթ դիմօք մատոյց ինքնին զգլուխն իւր ի խեղդն: Եւ դահիճքն կախեցին զնա անդէն առ դրամբք եկեղեցւոյն փոքր մի հեռի ի Մարիամայ: 68. Կատարեցան երկոքին վկայուհիքս ի թուին Հայոց հազար երկու հարիւր եւ վաթսուն, եւ Յուլիսի ԺԶ, յաւուր շաբաթու: Եւ գլխաւորք Հայոց միջնորդութեամբ մեծամեծացն այլազգեաց ի նմին աւուր հրամանաւ բդեշխին իջուցին ի կախաղանէն, եւ ի վաղիւն մեծահանդէս յուղարկաւորութեամբ եւ երգօք հոգեւորօք թաղեցին զնոսա ի գերեզմանս նահատակաց: 69. Եւ յայնմ եօթնեկի յամենայն գիշերի լոյս ճաճանչաւէտ ցոլանայր յերկնից ի վերայ տապանի սրբոցն, որում ականատես եղեն ոչ միայն քրիստոնեայք այլ եւ այլազգիք բազումք, եւ վկայէին զանմեղութենէ նոցա: Եւ բազում նշանք բժշկութեան եղեն յայնժամ, եւ լինին մինչեւ ցայսօր ի տապանէ սրբոց վկայիցս ի նեղեալս եւ ի դիւահարս, եւ յախտաժէտս ի փառս Քրիստոսի: 70. Զփառաւոր նահատակութենէ բարեյաղթ վկայիցս Քրիստոսի գրեցին արք արժանահաւատք քաղաքակիցք սրբոցս, տէր Մատթէոս քահանայ, եւ Հաննէ վարժապետ քաղաքին, եւ պարոն Կարապետ որդի Յակոբայ իշխանի Մամիկոնեան: Յորոց եւ մեք առեալ եղաք աստանօր ի յիշատակ յաւիտենական:

June 30 • 227 67.

When they hanged Miriam, the blessed Barbara raised her eyes up to heaven and cried out, “Lord Jesus, who are pleased to receive even this last fruit of blessing from my mouth, be pleased now, I pray, to include me among the company of Your holy martyrs. I give You praise, O Beneficent One, who has glorified me on this earth with such a glorious death; glorify me also in heaven with eternal glory.” Then, with a smile on her face, she put her own head into the noose. And the executioners then hanged her there before the gates of the church just a short way away from Miriam. 68. These two martyrs met their death in the year 1260 of the Armenian era,137 on Saturday, the sixteenth of July. The heads of the Armenians, by the mediation of the Muslim nobles and by the authority of the governor, took [those two martyrs] down from the gallows on that very same day. Then, on the following day, followed by a large funeral procession and with spiritual songs, they buried them in the cemetery of the martyrs. 69. Throughout that entire week, a bright light shone from heaven every night upon the tomb of those two holy ones. Not only the Christians, but even the Muslims were eyewitnesses of this, and they all bore witness to their innocence. Many miracles of healing took place at that time, and they still take place until today from the tomb of those martyrs, for those who were afflicted, possessed or infirm to the glory of God! 70. Men who were from the same city as these holy ones, and who were worthy in their faith, composed the glorious martyrdom of these two victorious martyrs of Christ: Tēr Matthēos the priest; Hanna, a teacher in the city, and Baron Karapet, the son of Prince Yakob Mamikonean. From the[ir composition] we have taken this and set it here as an eternal memorial.

137. The Armenian year 1260 is equivalent to AD 1811. Thus, this account would be the most recent martyrdom to be found in the Yaysmawurk‘; this perhaps might also explain the disproportionate length of the account.

Bibliography

Editions and Translations Bayan, Gevorg, ed. Le synaxaire arménien de Tēr Israel. Patrologia Orientalis V.3 (23), VI.2 (27), XV.3 (74), XVI.1 (77), XVIII.1 (86), XIX.1 (91); 21.1-6 (101-106). Paris: Firmin-Didot, 1910-1928. Mathews, Edward G., Jr., trans. and ed. On This Day (Yaysmawurk‘): The

Armenian Church Synaxarion—January. Eastern Christian Text Series 3. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2014.

———. On This Day (Yaysmawurk‘): The Armenian Church Synaxarion— February. Eastern Christian Text Series 4. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2015.

———. On This Day (Yaysmawurk‘): The Armenian Church Synaxarion—March. Eastern Christian Text Series 8. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2016.

———. On This Day (Yaysmawurk‘): The Armenian Church Synaxarion—April. Eastern Christian Text Series 9. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2017.

———. On This Day (Yaysmawurk‘): The Armenian Church Synaxarion—May. The Armenian Church Synaxarion 5. Piscataway: Gorgias Press, 2019. Petrosyan, Yeznik, ed. Yamabarbar Yaysmawurk‘: (6 pre Tserentsʿ versions). 12 volumes. Etchmiadzin, Armenia: Holy See of St. Etchmiadzin, 2008-2010.

The Great Synaxaristes of the Orthodox Church. 12 volumes. Buena Vista, CO: Holy Apostles Convent Publications, 2002-2010.

– 229 –

230 • Bibliography Important Secondary Works Acts of Barnabas. “The Journeyings and Martyrdom of St. Barnabas the Apostle.” Translated by Alexander Walker. In Ante-Nicene Fathers, 8. Buffalo: Christian Literature Publishing Co., 1886 [many reprints]. Aram I Catholicos of Cilicia. St. Nersēs the Gracious and Church Unity: Armeno-

Greek Church Relations (1165-1173). Antelias, Lebanon: Armenian Catholicosate of Cilicia, 2010. Artsruni, T‘ovma. Thomas Artsruni, History of the House of the Artsrunik‘. Translated by Robert W. Thomson. Byzantine Texts in Translation. Detroit: Wayne State University Press, 1985. Avdoyan, Levon. “Tigranocerta: The City ‘Built by Tigranes’.” In Richard G. Hovannisian, ed., Armenian Tigranakert/Diarbekir and Edessa/Urfa. UCLA Armenian History and Culture Series: Historic Armenian Cities and Provinces, 6. Costa Mesa: Mazda Publishers, 2006. Pp. 81-95. Bedrosian, Garo. Feasts of the Armenian Church and National Traditions. Translated from Armenian by Arra S. Avakian. Los Angeles: Western Prelacy Press, 1990. Brock, Sebastian P. and Susan Ashbrook Harvey, Holy Women of the Syrian Orient. Transformation of the Classical Heritage, 13. Berkely: University of California Press, 1987. Der Nersessian, Sirarpie. Aght‘amar, Church of the Holy Cross. Cambridge: Harvard University Press, 1965. Drasxanakerts‘i, Yovhannēs. Yovhannēs Drasxanakertc‘i, History of Armenia. Translated by Krikor H. Maksoudian. Occasional Papers and Proceedings 3. Atlanta: Scholars Press, 1987. Hilkens, Andy. “The Armenian reception of Jacob of Serugh and his writings.” Forthcoming. Issaverdens, Jacques. The Uncanonical Writings of the Old Testament. Venice: S. Ghazar Press, 1901.

Jambṛ. Translated in George Bournoutian, Kat‘oghikos Simēon of Erevan, Jambṛ. Costa Mesa: Mazda Publishers, 2009.

Life of Pankratios. Edited and translated in Cynthia Stallman-Pacitti, The Life of Saint Pankratios of Taormina. Byzantina Australiensia, 22. Leiden: Brill, 2018. Acts of Peter. Translated in J.K. Elliot, The Apocryphal New Testament: A Collection of Apocryphal Christian Literature in an English Translation based on M.R. James. Oxford: Oxford University Press, 1993. Pp. 390-430.

Bibliography • 231 Lives of the Prophets. Translated by D.R.A. Hare in The Old Testament Pseudepigrapha. Ed. James H. Charlesworth. New York: Doubleday & Company, 1985. Vol. 2, pp. 379-399. Maksoudian, Krikor, Arten Ashjian, and George Terian, trans. The Light of the

World: Lives of Armenian Saints. New York: Saint Vartan Press, 2000. Marcus, Ralph. “The Armenian Life of Marutha of Maipherkat.” Harvard

Theological Review 25 (1932), 47-71. Mathews, Jr., Edward G. “Jacob of Sarug, Homily on Good Friday and other Armenian Treasures: First Glances.” In George Kiraz, ed., Jacob of Sarug and His World. Gorgias Eastern Christian Studies, 3. Piscataway: Gorgias Press, 2010. Pp. 133-161. Mathews, Jr., Edward G. Jacob of Sarug’s Additional Homilies on Good Friday. Texts from Christian Late Antiquity, 51; Metrical Homilies of Mar Jacob of Sarug. Piscataway: Gorgias Press, 2018. Matthew of Edessa. Patmut‘iwn Matt‘"osi U$hayets‘woy (Zhamanakagrut‘iwn). Jerusalem: St. James Press, 1869. Eng. tr. in Ara E. Dostourian, Armenia and

the Crusades, 10th to 12th Centuries: The Chronicle of Matthew of Edessa. Armenian Heritage Series. Lanham: University of America Press, 1993. Metsop‘ets‘i, T‘ovma. Patmut‘iwn Lank-t‘amuray ew yajordac‘ iwroc‘ [The History of

Timur-Leng and his Successors]. Edited by Karen Shahnazarean. Paris: 1860. Partial English translation in Agop J. Hacikyan, et al., eds., The Heritage of Armenian Literature II: From the Sixth to the Eighteenth Century. Detroit: Wayne State University Press, 2002, pp. 652–667. Palladius, The Lausiac History. Translated by Robert T. Meyer. Ancient Christian Writers, 34. New York: Newman Press, 1964. Sebēos. The Armenian History attributed to Sebeos. Translated by R.W. Thomson; historical commentary by James Howard-Johnston, assistance from Tim Greenwood. 2 volumes. Translated Texts for Historians, 31. Liverpool: Liverpool University Press, 1999. Sozomen, History of the Church. Translated by Chester D. Hartranft. A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church. Second Series, vol. 2. Grand Rapids, 1976. Pp. 236-427. Step‘anos Tarōnets‘i. The Universal History of Step‘anos Tar%nec‘i: Introduction,

Translation, and Commentary. Translated by Timothy Greenwood. Oxford Studies in Byzantium. Oxford: Oxford University Press, 2017.

232 • Bibliography Symeon bar Sabba’e. The Martyrdom and History of Blessed Simeon bar Sabba’e. Translated by Kyle Smith. Persian Martyr Acts in Syriac: Text and Translation, 3. Piscataway: Gorgias Press, 2014. Thomson, Robert W. A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 AD. Corpus Christianorum. Turnhout: Brepols, 2005. Vahramian, Herman. Aght’amar. Documenti di Architettura Armena, 8. Milan: Ares, 1974. Vivian, Tim. Witness to Holiness: Abba Daniel of Scetis. Cistercian Study Series, 219. Kalamazoo: Cistercian Publications, 2008. Ward, Benedicta. Harlots of the Desert. A Study of Repentance in Early Monastic

Sources. Cistercian Studies Series, 106. Kalamazoo: Cistercian Publications, 1987. Zanetti, Ugo. “Apophthegmes et histoires édifiantes dans le synaxaire arménien.”

Analecta Bollandiana 105 (1987), 167-199.

Index of Scripture Citations Deuteronomy 31:23 47n31

Haggai 2:4

47n31

Joshua 1:9

Matthew 4:18-20 4:21-22 25:34 27:62

193n122 195n124 127n82 99n65

Mark 1:16-18 1:19-20 3:17 15:42

193n122 195n124 195n125 99n65

47n31

I (III) Kings 19:16 107n68 II (IV) Kings 2:1-14 107n69 2:19-22 107n75 4:11-37 107n70 5:1-14 107n73 5:19-27 107n74 8:7-15 107n72 9:1-10 107n71 13:14 109n76 13:20-21 109n77 Psalms 7:16 Arm 27:11 51:7 70:1 145:1

5 41 11n8 83 51

Proverbs 11:5

163n106

Isaiah 1:18 18:4

11n8 143n99

Luke 7:36-50 8:2 23:54

65n45 103n67 99n65

John 1:36 1:38 1:40-42 17:12 19:14 19:27 19:31 19:42 21:23

193 193 193n121 23n17 99n65 195n126 99n65 99n65 197n127

Acts of the Apostles 1:6-12 67n46

– 233 –

4:36 7:59-8:1 8:9-24 9:1-19 9:3-6 9:27-30 13:6 13:36-41 15:1-29

69n48 187n116 183n114 189n117 69n49 189n118 69n51 69n50 201n133

Romans 16:9 16:21

93n62 13n9

Galatians 2:1-10

201n133

Ephesians 6:16

223n136

2 Thessalonians 2:3 23n17 1 Peter 5:4

73n54

Didache 8.1

99n65

Index of Names Aaron (patriarch), 69 Abel (bishop), 61 Abgar (king of Mesopotamia, ca. 4 BCAD 50), 199 Abgar (servant of Theodoros), 49, 53 Acacius (martyr), 71, 73, 75 Adrian (magistrate), 143, 145 Adrianos (magistrate), 111 Aegaeas (magistrate), 195 Aglae, 119 Agrippa (magistrate), 177 Agrippina (mother of Nero), 189 Agrippinus (magistrate), 179 Agrippinus, 39 Ahab (King of Israel), 107 Alexander (archpriest and patriarch of Constantinople), 23, 25, 27 Alexander (martyr), 59 Ali Basan (Turkish ruler), 39 Alpheus (father of James), 199 Anania, 189 Anastasios, 133, 135 See Julian (martyr) Anbanes, 197 Andrew (apostle), 35, 93, 193, 195, 197, 199 Andrew (soldier and martyr), 13 Anthimus (bishop), 135n86 Antiochus (chiliarch), 51 Antonina (martyr), 59 Antonina (martyr), 95 Antonios (priest), 133 Antony (father of desert hermits), 151 Apollo (Greek god), 113

Aquilina (martyr), 97 Arcadius (Eastern ruler, 395-408), 3 Areteia (queen), 83 Aristarchos, 189 Aristocles (priest and martyr), 171, 173 Arius (heresiarch), 23, 25 Artemis (Greek goddess), 49, 197 Ashot I (King of Armenia, 884-890), 85 Athanasios, 37 Athanasius (archdeacon, and later patriarch, of Alexandria), 25 Athena (Greek goddess), 73 Attalios, 37 Baltan (Sasanian ruler), 125, 127 Barbar, 213 See Barbara Barbara (virgin, neomartyr), 201, 203, 205, 207, 211, 213, 217, 221, 223, 225, 227 Barbashemin (bishop of Seleucia and Ctesiphon), 63, 65 Bar-Jesus, 69 Barnabas (apostle), 69, 71, 171, 189 Bartholomew, 197 Basil Pahlavuni (father of Grigor Tghay), 139 Basil (father of Eusebius), 191 Basilissa (martyr), 135 Bessarion, 37 Boniface (martyr), 119, 121, 123 Bryaena (abbess), 155, 157, 159 Bugha (commander), 85 Burhan al-Din (emir), 147

– 235 –

236 • Index of Names Celestine (patriarch of Rome), 173 Celsius, 131, 133, 135 Cephas, 193 See Peter Ceston (governor), 53 Charito (martyr), 7 Chariton (martyr), 7 Christ, 5, 7, 13, 15, 19, 25-29, 35, 39, 41, 45-59, 67, 69, 73, 79, 83, 87, 91-97, 109-121, 125-133, 137-147, 153-157, 161-185, 189-201, 205, 209, 211, 215, 219, 223-227 See Jesus Christina (martyr), 13 Christotokos, 173 See Mary (mother of Jesus), Theotokos Claudius (Roman Emperor, 41-54), 187 Claudius (martyr), 15, 19n12 Clement, 39 Constantine the Great (Roman emperor, 306-337), 15n10, 21, 23 Constantine VI (Byzantine Emperor, 780-797), 35 Cyrenos (bishop and martyr), 109, 111 Cyril (patriarch of Alexandria, 412-444), 173, 175 Cyrus, 145 Daniel (prophet), 87 Daniel (monk of Scetis), 99, 105 Daphne (nymph), 113 Decius (Roman emperor, 249-251), 31 Decnos (governor), 13 Demetrianos (deacon), 171, 173 Deon, 37 Diocletian (Roman emperor, 284-305), 29, 95, 97, 129, 133, 135n86, 155, 191n119 Dionysius (soldier and martyr), 13 Dionysius (martyr), 15, 19n12 Dometianus (bishop), 21 Dometianus (governor), 137

Dorimedon (martyr), 75 Dorotheos (bishop and martyr), 29 Doulas (martyr), 113 Egypt, 77 See Onophrios Elidos (magistrate), 35 Elijah (prophet), 77, 107 Elisha (prophet), 107, 109 Elpydios (bishop), 75 Emei (virgin), 37 Eudoxios (bishop of Antioch), 177, 179 Euphemia, 169n109 See Fimi Eusebius (martyr), 27 Eusebius (martyr), 191 Eustachios (apostle), 93n62 See Stachys Eustochios (priest and martyr), 177, 179, 181 Euthalius (bishop), 99 Eutolmios, 97 Eutropia (martyr), 157 Febronia (martyr), 155, 157, 159 Festus, 59, 61 Fimi, 169 See Euphemia Fulpanos (king), 199 Gaianos (martyr), 177, 179, 181 Gaius Caligula (Roman emperor, 37-41), 187 Gaspar, 201, 217, 219, 221 Gehazi, 107 George (dragon-slayer), 57n33 George (priest), 75 Ghushdji, 201, 203 Goharine, 39 Grigor III Pahlavuni (Catholicos, 11131166), 41 Grigor IV Tghay (Catholicos, 1173-1193), 139

Index of Names • 237 Hanna (teacher), 227 Hazael (king of Syria), 107 Hera (Greek goddess), 39 Heraclios (martyr), 105 Herod the Great (King of Judea, 37-4 BC), 193 Hesychius (anchorite), 33, 35 Hierax (martyr), 7 Hieria, 155, 157, 159 Hilarion, 33 Hilarion (neomartyr), 37 Hypatius (bishop), 7 Hypatius (martyr), 7 Hypatius (martyr), 15, 19n12 Hypatius (martryr), 143, 145 Hypatius (governor), 71 Ibrahim Pasha, 217 Irene (mother of Constantine VI), 35 Isabel, 169n109 See Zabel Isabella, 169n109 See Zablun Ishmael (martyr), 125 Isis (Greek goddess), 73 Issachar (patriarch), 199 Jacob (bishop of Sarug), 31 Jacob (disciple of bishop Nonnus), 67 Jakar, 165, 167 James (son of Alpheus), 199 James (son of Zebedee), 195 James (brother of the Lord), 201 James (brother of Simon the Zealot), 199 James (brother of Jude Thaddeus), 199 Jason (apostle), 13 Jehu (king), 107 Jesus, 41, 51, 55, 57, 129, 143, 163, 173, 185, 193, 195, 197, 219, 227 See Christ Joash (king of Israel), 109 John the Baptist, 77, 153, 193, 195

John (apostle and evangelist), 193, 195, 197 John (patriarch of Antioch), 173, 175 John, 33 John, 37 John Mark, 69 Jona, 193 Joseph (father of Jesus), 193 Joseph (father of Simon the Zealot), 199 Joseph (neomartyr), 115, 117 See Yusuf Judas Iscariot, 201 Jude (apostle), 199 Julian (martyr), 129, 131, 133, 135 See Anastasios Julian (‘the Apostate’; Roman emperor, 361-363), 29, 83, 85, 125, 127 Justin (Martyr), 7 Justin (martyr), 7 Justinian the Great (Roman emperor, 527–565), 31 Juvenal (Patriarch of Jerusalem, c.422458), 173 Karapet, 227 Kyriake, 99, 101, 103, 105 Leandros, 53 Leo (martyr), 143, 145 Leonidas (martyr), 157 Lerios (martyr), 157 Levi (patriarch), 69 Levond II (ruler of Cilician Armenia, 1269/70-1289), 123, 169 Liberianos (martyr), 7 Licinius (Roman emperor, 308-324), 15, 21, 45, 49, 51, 53, 71 Linus, 187 Lucilianus (martyr), 15, 17, 19 Luke (evangelist), 189 Lulu (martyr), 177, 179 Lysimachos, 159

238 • Index of Names Makarios (anchorite), 99 Manuel I Komnenos (Byzantine emperor, 1143-1180), 139, 141 Manuel (martyr), 125, 127 Marcellus, 187 Marcian (Roman emperor, 450-457), 9n5 Marguerite, 65 See Pelagia and Pelagius Mariam (sister of Philip), 197 Mariam (grandmother of Marutha), 3 Mariam (virgin), 37 Mariam (companion of Barbara), 217 Mark (evangelist), 71 Markianos (magistrate), 129, 131 Markianos (martyr), 31 Martha (virgin), 37 Marutha (bishop), 3, 5 Mary (mother of Jesus), 173, 175, 195 See Christotokos, Theotokos Mary Magdalene, 103n67 Mary (martyr), 201 Tēr Matthēos (priest), 227 Matthew (apostle and evangelist), 69, 71, 199 Matthias (apostle), 93, 199n128, 201 Maurice (Byzantine emperor, 582602), 9, 61, 75 Maxentius (assistant to Licinius), 49 Maximian (magistrate), 163, 165 Maximianus Herculius (Roman emperor, 286-305), 95, 109, 129, 163, 177 Maximinus Daia (Roman emperor, 305-313), 39 Maximos (magistrate), 113 Mazdai (king), 197 Memnos (bishop of Ephesus), 173 Menas, 37 Merpas, 53 Metrophanes (archbishop of Constantinople, 306-326), 21, 23, 25, 27 Miriam, 221, 223, 225, 227 Moses (prophet and law-giver), 69, 193

Moses the Black (bandit and solitary), 9, 11 Muhammed, 41 Naaman (leper), 107 Naphtali (patriarch), 193, 197 Nero (Roman emperor, 54-68), 185– 193, 201 Nersēs Klayets‘i (aka Shnorhali, Catholicos of Armenia, 1166-1173), 31n22, 115, 139 Nestorius (patriarch of Constantinople, 423-431), 173, 175 Nicanora, 197 Nicomedos, 97 Nikander (martyr), 31 Nonnus (bishop), 65, 67 Octavia (wife of Nero), 189 Olbianus (bishop and martyr), 39 Onophrios (anchorite), 77, 79 See Egypt Oshin (king of Cilician Armenia, 13071320), 123 Paphnutius (monk), 77, 79, 81 Pansemna (martyr), 89, 91 Paraskeve, 99, 101, 103, 105 Patricius (chiliarch), 51 Paul (apostle), 69, 71, 93n62, 183, 187195, 201 Paul (soldier and martyr), 13 Paul (lector and scribe), 25 Paula (martyr), 15, 17, 19 Paulos (monk), 37 Pelagia (prostitute), 65, 67 See Pelagius, Marguerite Pelagius, 67 See Pelagia, Marguerite Peter (apostle), 71, 183, 185, 187, 191, 193, 195, 197, 201 Peter (martyr), 13 Philemon (apostle), 31

Index of Names • 239 Philip (apostle), 197 Philoxenos (monk), 109 Phokas (bishop and martyr), 161 Pilate, Pontius, 185 Pionus (martyr), 7 Posidonius (official), 73 Primon (comes), 155, 159 Priscillian (magistrate), 95 Proba (martyr), 177, 179 Marcus Aurelius Probus (Roman emperor, 276-282), 21 Probus (son of bishop Dometianus), 21 Reuben (patriarch), 107, 201 Rodon (martyr), 105 Rodon, 71 Romania (deaconess), 65, 67 Rusticus (eparch), 7 Sabel (martyr), 125 Sabinus (magistrate), 171, 173 Samuel (prophet), 69 Sanatruk (king of Armenia, c75-c110), 197, 199 Sarapion (hermit), 149, 151, 153 Sargis (prince), 43 Satan, 65, 67, 111, 127 Sergia (virgin), 35 Serjhan (emir), 117 Severianos, 37 Shapur II (Sasanian ruler, 309-379), 63, 65, 125n80 Silenos (magistrate), 155, 157 Simon (brother of Andrew), 193 See Peter (apostle) Simon Magus, 183, 185, 193 Simon the Zealot (apostle), 199 Sisora (solitary), 37 Skamandros (pagan god), 35 Smbat (prince), 61 Smbat (sparapet), 85, 87 Sophonos, 37 Sosipater (apostle), 13

Stachys (apostle), 93 Step‘annos (bishop of Sebasteia), 145, 147 Step‘annos Kon (Armenian prince), 87 Stephen (protomartyr), 187 Susanna (virgin), 35 Sylvester (monk), 147 Sylvianos (magistrate), 15, 17 Symeon bar Sabbae (bishop of SeleuciaCtesiphon), 63 Terentius (eparch), 71 Thaddeus (apostle), 197, 199 Thaïs (prostitute), 147, 151, 153 Thautos (judge), 43 Thecla (virgin), 37 Theocharistos, 109 Theodoret (bishop of Cyrrhus), 175 Theodoros (priest and martyr), 39, 41, 43 Theodoros (martyr), 55, 57 Theodoros Stratelates (martyr), 45, 47, 49, 51, 53 Theodosius I the Great (Roman emperor, 378-395), 3n1 Theodosius II the Younger (Roman emperor, 408-450), 3, 173, 175 Theodosius (patriarch of Constantinople), 141 Theodoulos (martyr), 143, 145 Theophanes (martyr), 89, 91 Theophanes (servant of Cyrenos), 109 Theophylactos (metropolitan of Amasia), 35 Theotokos, 173, 175, 195 Thomas (apostle), 197 Tiberius (Roman emperor, 14-37), 187 Timon (apostle), 71, 161 Timothy (bishop), 21 Timothy (martyr), 83, 85 Timur-Leng (ruler of Tatars, 13701405), 145, 165 T‘oros (monk), 147

240 • Index of Names Trajan (Roman emperor, 98-117), 137, 161n104 Trophymos (martyr), 75 Urbanus (martyr), 177, 179 Vahram Pasha (governor), 205, 217, 221 Valesian (governor), 97 Vardik (priest), 67 Vespasian (Roman emperor, 69-79), 143 Xosrov II (Sasanian ruler, 590-628), 61 Yakob Mamikonean, 227 Yazdgird I (Sasanian ruler, 399-420), 3 Yezdin (emir), 167 Yusuf, 115 See Joseph (neomartyr) Zabel, 169 See Isabel Zablun, 169 See Isabella Zakaria (Catholicos), 165, 167, 169 Zebedee, 195 Zenas (martyr), 163, 165 Zeno (Roman emperor, 474-491), 71 Zenon (martyr), 163, 165 Zilikinthos (governor), 73 Zosimos (martyr), 137, 139