On This Day (July): The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurkʿ) 9781463242879, 1463242875

Citation preview

On This Day

The Armenian Church Synaxarion

7

The Armenian Church Synaxarion is a collection of saints’ lives according to the day of the year on which each saint is celebrated. Part of the great and varied Armenian liturgical tradition from the turn of the first millennium, the first Armenian Church Synaxarion represented the logical culmination of a long and steady development of what is today called the cult of the saints. This is the first Armenian-English edition, a twelve-volume series—one for each month of the year—and is ideal for personal devotional use or as a valuable resource for anyone interested in saints.

On This Day

The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurkʿ)

July Edited and Translated by

Edward G Mathews Jr

gp 2021

Gorgias Press LLC, 954 River Road, Piscataway, NJ, 08854, USA www.gorgiaspress.com 2021 Copyright © by Gorgias Press LLC

All rights reserved under International and Pan-American Copyright Conventions. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, scanning or otherwise without the prior written permission of Gorgias Press LLC. ‫ܕ‬

1

2021

ISBN 978-1-4632-4287-9

Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A Cataloging-in-Publication Record is available at the Library of Congress. Printed in the United States of America

This publication was made possible by a generous grant from the Dolores Zohrab Liebmann Fund.

Contents

Introduction

xi

※ ※ ※

July 1

3

Cosmas and Damian—Cosmas and Damian—Cosmas

and Damian—Agrippina and her sister—Gevorg Akeats‘i and

companions—Death

Constantinople

of

Aaron—Council

of

July 2

11

Ark of the Covenant—The Holy Reliquary that contains Mary’s veil

July 3

19

Quintus—Xosrov the Neomartyr—Apostle Thomas

July 4 Bianor

25 and

Sylvanus—Markos

and

Mokianos—

Theodosius and Donatus—Markos and Andrew

July 5

27

Hyacinth

– vii –

viii • Contents

July 6

31

Prophet Isaiah—Theodoros

July 7

39

Astius

July 8

43

Prokopios

July 9

51

Agnes

July 10 Forty-five martyrs of Nicopolis—Melkiset and Karapet

55

Neomartyrs

July 11

63

Birth of John the Baptist—Serapion—Euphemia

July 12

73

Proclus and Hilarion

July 13

77

Peregrinus, Lucian, Pompeius, Hesychius, Papias, Satornilus, and Germanos—Aretios—Archangel Gabriel

July 14

83

Pankratios—Cyril—Nersēs [Lambronats‘i]—‛Abd almasîḥ

July 15

119

Kyrakos and Julitta

July 16

123

Patermuthios, Copres and Alexander

July 17 Athenogenes and disciples

127

Contents • ix

July 18

133

Macrina—Marina—Maroun

July 19

141

Dios

July 20

145

Ascension of Elijah—Ancestry of Elijah

July 21

149

Symeon and John—Prophet Ezekiel

July 22

163

Gorandoukht—Mary Magdalene—Shahap Artsruni

July 23

171

Phocas—Step‘annos Siwnets‘i—Samuel—Apollinarios— T‘oros—T‘oros

July 24

179

Christine—Olympia

July 25

183

Repose of Anna, mother of Astuadzadzin—Euphrasia

July 26

187

Hermolaus and companions—Oraiozele and companions

July 27

191

Pantaleon—Marioun

July 28 Kallinikos—Apollonius—Apostles

197 Prochoros,

Nicanor, and Parmenas—Queen Keran

July 29 Theodota and sons

Timon,

203

x • Contents

July 30

207

Eustathius—Martha—Goharine Neomartyrs—Silas, Aristarchos,

Silvain,

Aristobolos,

companions

Jude

Barsabbas—

Crescentes,

and

Aphthonios and Seneos—Gevorg

and

Epainetos,

July 31

219

Lucia, Rixon and companions—Samuel and Abraham— Gelasios—Sabinus, Eudokios and Germanos—Julitta

※ ※ ※

Bibliography

225

Index of Scripture Citations

231

Index of Names

233

Introduction This text and translation of the month of July is the seventh volume of our projected twelve-volume text and English translation of the Armenian liturgical book known to Armenians as the Yaysmawurk‘. To the Orthodox it is called the Synaxarion or sometimes Menologion, and to westerners, especially Roman Catholics, it is generally known as the Martyrology. In our first volume, that of January, one can find a brief, introductory discussion of the history and primary versions of the Yaysmawurk‘ and its historical place in the worship of the Armenian Church.1

A Note on the Text and Translation As previously mentioned in the above referenced discussion, Bayan’s edition of the Yaysmawurk‘, which we have been using as the text for our translation, is actually a compilation of two different versions. And there are instances where the witness from his second version is of sufficient interest to include in our text and translation. In this seventh volume, there are the following occasions where I have decided to include here the witness of the secondary version, whether to substitute for a shorter version in Bayan’s base manuscript or to serve as an outright additional entry. It is to be remembered that our purpose here is not to compile a critical edition, but to provide for the faithful the fullest witness possible.

1.

Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—January, xvii–xx, although the

history is far more complicated than that introductory discussion suggests. A summary account of its contents can be found in Zanetti, “Apophthegmes et histoires édifiantes dans le synaxaire arménien”.

– xi –

xii • Introduction

The first occasion occurs among the entries for July 9, where there is found both a short and a longer version of the entry celebrating the prophet Isaiah. The first version, in Bayan’s base manuscript, provides only a brief mention of the prophet; the later manuscript, which Bayan labels throughout as B, has a longer and fuller version. It is this latter version that we have opted to include in our text and translation below. The second occasion involves the celebration of the life of Mary Magdalene. In this case, Bayan includes a short memorial of this witness of Christ’s resurrection on July 13. As this account is much shorter and adds nothing to the longer account that is to be found on July 22, the date on which her feast is generally celebrated in the Christian world, this short account has been tacitly omitted entirely, and that of July 22 included here. Among the entries for July 18, Bayan includes two separate versions of the martyrdom of Saint Marina. In this case, the version from his B manuscript is longer and fuller. I have therefore used this version, omitting that found in his base manuscript, and indicating in the notes a few significant variants between the two versions. The order too is now reversed. Rather than Marina first then Macrina as in Bayan’s base manuscript, the order in our translation below is now first Macrina then Marina, following Bayan’s B manuscript. Bayan includes a rather long account of the lives and martyrdoms of the Russian brothers best known as Boris and Gleb, among the saints celebrated on July 24. This text is found in his base manuscript but, as long as this text is, it is nonetheless still shorter than the account already found for their celebration on May 5. And this shorter text follows nearly verbatim the corresponding text in the longer version found in the May entry, so it has been entirely omitted here. Lastly, on July 11, Bayan adds in a footnote rather than in the text, a very long addition to the entry for the Birth of John the Baptist, just before the last sentence of the entry as found in his base manuscript. While it is almost certainly a gloss from a later scribe, I felt it was sufficiently interesting to be included in our translation. However, I have marked it as an addition and inserted it after the main entry,

Introduction • xiii

with the numbering 4a, 4b, 4c, etc., rather than providing it with continuous numerotation following from the main text. As with the previous volumes, we have attempted in our English translation to reflect the Armenian text literally and accurately, but with a view to making the narrative clear and as close to native English as possible. Further Acknowledgments My deepest thanks are again due to many of the same people I have thanked in previous volumes. Here I mention specifically only my dear friend and colleague Anoushavan Srpazan Tanielian who yet again, despite a schedule that would cripple most of us mere mortals, still managed to find the time to read carefully through my entire text and translation and saved me from numerous errors and infelicities. To him and the many others who have helped in so many various ways I continue to ask for the guidance and protection of all the saints. Any and all errors and omissions that remain are to be laid at my feet alone.

ON THIS DAY ※ JULY

Մարգաց ԻԵ Յուլիսի Ա

Վկայաբանութիւն Դամիանոսի 1.

2.

սրբոց

անարծաթ

բժշկացն

Կոզմայի

եւ

Սուրբքն Կոզմաս եւ Դամիանոս եղբարք էին հարազատք, եւ ճարտարք յարուեստ բժշկութեան, յաւուրս կռապաշտ արքային Կարինոսի. եւ ոչ միայն զմարդիկք բժշկէին այլ եւ զանասուն անուանմբն Քրիստոսի: Եւ յումեքէ ամենեւին ինչ ոչ առնուին, այլ միայն փոխանակ վարձուն դարձուցանէին զբժշկեալսն յաստուածգիտութիւն: Եւ նախանձեալք ընդ նոսա այլ բժշկացն որք զՔրիստոս ոչ խոստովանէին զեկուցին թագաւորին եթէ կախարդութեամբ առնեն զբժշկութիւնն: Եւ նա առաքեաց զօրականս զի տարցեն զնոսա առ նա, եւ ժողովուրդն թաքուցին զնոսա յայրս լերինն, եւ զօրականքն կալան փոխանակ նոցա զայլս ոմանս զարս եւ զկանայս եւ բռնութեամբ քարշէին առ թագաւորն: Եւ լուեալ սրբոցն արագ ընթացեալ հասին զօրականացն, եւ ետուն զինքեանս ի ձեռս նոցա, եւ թողին վասն նոցա զորս կալանն: Եւ տեսեալ զնոսա թագաւորին բռնադատէր ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն:

– 2- –

July 1 Margats‘ 25

The Martyrdom of the holy healers Cosmas and Damian, who chose poverty [above all] 1.

2.

The holy Cosmas and Damian were blood-brothers, and were skilled in the art of medicine. [They lived] during the time of the impious emperor Carinus.1 They used to heal not only humans but even animals in the name of Christ, and they would not accept anything from anyone; in the place of payment they would convert those whom they had healed to the knowledge of God. Other healers who did not profess Christ became jealous of them and informed the emperor that they were performing their healings by sorcery. [Carinus] sent soldiers to bring them to him, but the people hid them in a cave in the mountain. The soldiers then seized other persons in their stead, both men and woman, and dragged them forcefully back to the emperor. When these holy ones heard of this they ran quickly and caught up to the soldiers and handed themselves over into their power. And on their behalf [the soldiers] released all those whom they had seized. When the emperor saw them he tried to force them to renounce Christ and to sacrifice to the idols.

1.

Carinus was Roman emperor from 283 to 285.

–3–

4 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

6.

7.

Ասեն սուրբքն. Եթէ եւ դու հաւատաս ի Քրիստոս եւ ընկենուս զդիւական կռապաշտութիւնդ բարի լինիցի քեզ, եւ ամենայն ազգականաց քոց, զի մեք ի Քրիստոսի հաւատոցն ոչ հեռանամք: Եւ թագաւորն բարկութեամբ սպառնայր նոցա, եւ առժամայն թիւրեցան դէմքն, եւ դարձան ծնօտքն ի թիկունս կոյս, եւ աղաղակեաց մեծաւ բարբառով եւ ասէ. Մեծ է Աստուածն քրիստոնէից, եւ ոչ գոյ այլ Աստուած բայց ի նմանէ: Եւ հաւատացին ընդ նմա ամենայն ժողովուրդն որ առաջի կային: Եւ յարուցեալ թագաւորն յաթոռոյն զծիրանի քղամիդն զոր զգեցեալն էր արկ ի վերայ սրբոցն, եւ մկրտեցաւ ամենայն ընտանեօքն եւ սպասաւորօքն. եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ: Եւ նոյնժամայն ուղղեցան դէմքն, եւ մեծաւ պատուով եւ պարգեւօք արձակեաց զնոսա ի յարկս իւրեանց: Եւ յետ այնորիկ բժշկապետն որ էր վերակացու սրբոցն կռապաշտ էր, նախանձեցաւ ընդ նոսա, եւ նենգութեամբ տարաւ զնոսա ի լեառն ի քաղել վայրենի ծաղիկս եւ բոյսս որպէս օրէն է բժշկաց յաղագս դեղոց, եւ անդ քարկոծ արար զսուրբսն եւ սպան, եւ թաքոյց զմարմինս նոցա ի քարայր լերինն. եւ այնպէս կատարեցան ի Քրիստոս Յուլիսի Ա: Են եւ այլ սուրբ բժիշկք Կոզմաս եւ Դամիանոս եղբարք հարազատք, զորոց հատին զգլուխսն յԱրաբիա վասն հաւատոցն Քրիստոսի: Են եւ այլ երկու սուրբ եղբարք եւ անարծաթ բժիշկք Կոզմաս եւ Դամիանոս, որդիք հաւատարիմ եւ սուրբ կնոջ մի այրւոյ որոյ անուն էր Թէոդիտի: Յայսմ այուր վկայութիւն Ագրիպինեայ Մօրն Ներոնի եւ հօրաքեռ նորին որ վասն հաւատոցն Քրիստոսի սպանան ի Ներոնէ կայսերէ, եւ թաղեցան ի Հռոմ:

July 1 • 5

3.

4.

5.

6.

7.

These holy ones responded, “If you were to believe in Christ and cast aside your diabolical practice of idol worship it would be good for you and for all your family. As for us, however, we will never depart from our faith in Christ.” The emperor became enraged and began to utter threats against them. Then his face suddenly became distorted, and his jaw turned completely around, and he cried out in a loud voice and said, “Great is the God of the Christians, and there is no other God apart from Him2.” And all those people who were present there came to believe along with him. The emperor then rose from his throne and cast off his purple mantle that he was wearing at the feet of those holy ones. He was then baptized along with all his family and his servants. And there was great joy. At that moment his face reverted to its proper form and, with great honor and with many gifts, he sent [Cosmas and Damian] back to their home. Some time later, the chief healer, who was the superior of these holy ones and an idolater, became jealous of them and tricked them into going with him to the mountain to collect wild flowers and herbs that were customarily used by healers for medicines. But while they were there he stoned the holy ones and killed them. He buried their bodies in a crevice in the mountain. In this manner they were martyred for Christ on the first of July. There were two other holy healers [also named] Cosmas and Damian who were also blood brothers. They had their heads cut off in Arabia because of their faith in Christ. There were yet another two brothers Cosmas and Damian, who were healers and chose poverty [above all]. These were sons of a faithful and holy widow whose name was Theodota.3 On this day is the martyrdom of Agrippina, the mother of Nero, and of his aunt who, because of their faith in Christ, were killed by the emperor Nero.4 They were both buried in Rome. 2. For this last phrase, cf. Deuteronomy 4:35, Isaiah 45:14, et al. 3. These other two similarly named pairs of healing brothers are also celebrated separately on October 17 and November 1; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien III, 328, 407. Despite these separate celebrations throughout the Christian churches, scholars tend to maintain that they were all originally the same single pair of brothers whose reputation quickly spread throughout the Christian world and were ‘adopted’ in various cultures as their own. I have, therefore, kept these entries as witnesses to that adoption. 4. In the entry for the Feast of the Martyrdoms of Peter and Paul on June 28, it was due to Nero’s rage at St. Paul that he killed many members of his family; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—June, 188-189.

6 • Yaysmawurkʿ

8.

9.

Ի սմին աւուր ի Հայք յիշատակ նոր սուրբ վկայիցն Գէորգեայ Ակայեցւոյ, եւ մանկանն Քրիստոնէի եւ այլոցն որք յայլազգեաց վասն Քրիստոսի կատարեցան, որք էին ի Հայոց ազգէն եւ յարեւելս նահատակեցան: Յայսմ աւուր յիշատակ եւ փոխումն ի Հովր լերինն սրբոյն Ահարոնի առաջին քահանայապետին Աստուծոյ եղբօր Մովսէսի նախամարգարէին. յորժամ ասաց նմա Աստուած ելանել ի լեառնն Հովր եւ մերկանալ զպատմուճան քահանայութեանն, եւ զգեցուցանել որդւոյ իւրոյ Եղիազարու. եւ ինքն անդանօր հանգեաւ, զոր թաղեցին Մովսէս եւ Եղիազար:

Յաղագս Ժողովոյն Կոստանդինուպօլսի ի կայսերական պատմութենէն 10.

Թէոդոս Մեծ որդի Գրատիանոսի թագաւորէ ամս հնգետասան. ի սորա չորրորդ ամին եղեւ ժողովն Կոստանդինուպօլսի հարիւր եւ յիսուն եպիսկոպոսաց վասն Մակեդոնի հոգեմարտի, որ նուազ ասէր զՀոգին սուրբ քան զՀայր եւ զՈրդի. եւ էր նա մեռեալ յառաջ քան զժողովոյն գումարելն: Յետ որոյ Թիմոփիլոս արիանոս ունէր զեպիսկոպոսութիւնն ի Կոստանդինուպօլիս, զոր հալազէր ի քաղաքէն Թէոդոս կայսրն, եւ տայր զտեղապահութիւն աթոռոյն Գրիգորի աստուածաբանի մինչեւ ցհաւաքել ցողովոյն, զի էր նա յառաջագոյն եկեալ ի Կոստանդինուպօլիս վասն արիանոսացն հերձուածոյն:

July 1 • 7

8.

9.

On this same day, in Armenia, is the memorial of the holy neomartyrs Gevorg Akeats‘i, that young man who was a Christian, and those others who were martyred by the Muslims on account of [their faith in] Christ. These were from Armenia and were martyred in the East.5 On this day is the memorial of the passing on Mt. Horeb of Aaron, the first chief priest of God, the brother of Moses, the first prophet. God told [Moses] to go up to Mt. Horeb, strip [Aaron] of his priestly vestments and put them upon his son Eleazar. [Aaron] fell asleep in that place and Moses and Eleazar buried him there.6

Concerning the Council of Constantinople according to the Imperial History7 10.

Theodosius the Great, the son of [the emperor] Gratian ruled for fifteen years.8 In his fourth year there took place a council at Constantinople with one hundred fifty bishops against Macedonius “the Spirit-Basher”, who had said that the Holy Spirit was less than the Father and the Son.9 [Macedonius himself] had died, however, before the council was convened.10 After [his death] the Arian [bishop] Demophilos took hold of the Episcopal throne in Constantinople. The Emperor Theodosius exiled him from the city and installed Gregory the Theologian, who had previously come to Constantinople because of the Arian heresy, as vicar on the throne until the opening of the council. 5.

Gevorg is also remembered together with Xosrov Gabelean on April 21; see Mathews,

On This Day: The Armenian Church Synaxarion—April, 154-155. The account of this invasion by Bugha during the time of Gurgēn Artsruni, the exile of many Armenian nobles to Persia, and the conversion of the young Muslim man, is told more fully in both Thomas Artsruni, History of the House of the Artsrunik‘, 206-209, and, though without the mention of Gevorg or Xosrov, in Yovhannēs Drasxanakerts‘i, History of Armenia, c. 26. 6. Cf. Numbers 20:22-29. 7. The entire text that follows corresponds to a passage found in what is now generally known as the Anonymous Chronicle, or the Chronicle of Philon Tirakats‘i, 949-950, but the transmission of this text is in need of much further study before any claims of dependency can be made here; cf. Greenwood, “New Light from the East”. 8. Theodosius I, ‘the Great’, or ‘the Elder’, the first of the truly orthodox emperors, reigned from 378 to 395. He is remembered in the Yaysmawurk‘ on January 19; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—January, 168-171. His father Gratian had previously ruled as emperor from 367 to 383. 9. Macedonius was called “the Spirit-Basher” (Arm., hogemart, for Grk., pneumatomachos) because he held that while the Son was equal to the Father, the Spirit was not; it was a creature and, therefore, less than both the Father and the Son. 10. The exact date is not known, but scholarly consensus maintains that he died somewhere in the vicinity of 362.

8 • Yaysmawurkʿ

11.

Եւ էին գլխաւորք ժողովոյն այսոքիկ. Կիւրղոս Երուսաղեմի. Տիմոթէոս Աղեկսանդրու, Մելիտոս Անտիոքայ, Գրիգոր Նիւսեայ, Գելլասիոս Կեսարու Պաղեստինացւոց, Դամասոս Հռոմայ, Գրիգոր աստուածաբան Կոստանդինուպոլսի, զորոյ աթոռն ընկալաւ Նեքտառիոս ձեռնադրեալ ի ժողովոյն: Յետ որոյ լինի փոխանորդ նորին աթոռոյ Յոհան անուանեալն Ոսկեբերան: 12. Եւ սահմանեալ սրբոյ ժողովոյն զուղղափառ դաւանութիւնն, եւ քարոզեցին զկենդանարար եւ զամենասուրբ Հոգին Հաւասարապատիւ եւ փառակից եւ համագոյակից Հօր եւ Որդւոյ: Եւ նզովեցին զՄակեդոն յետ մահուն ի մեռեալս ընդ ամենայն հերձուածողսն: 13. Ի նոյն ժամանակս յարեան մանկունքն որ յԵփեսոս վասն հերձուածոյն որ էր ի ժամանակին որք ոչ հաւատացին յարութեանն. եւ վասն այնորիկ ուժգին ճգնութեամբ խնդրեալ Թէոդոսի թագաւորի ի յԱստուծոյ յայտնել զիրսն, եւ իսկոյն յարեան մանկունքն, եւ եկեալ թագաւորին ետես զնոսա եւ բազում ինչ խօսեցաւ ընդ նոսա եւ դարձեալ ննջեցին:

July 1 • 9

11.

And these were the principal figures at the council: Cyril of Jerusalem, Timothy of Alexandria, Melitius of Antioch, Gregory of Nyssa, Gelasius of Palestinian Caesarea, Damasus of Rome, and Gregory the Theologian of Constantinople, whose throne Nectarius received when he was consecrated by the council. After him, his successor to this throne was John, known as “the Golden Tongue”11. 12. This holy council then decreed the orthodox profession of faith, and proclaimed that the Life-giving and All-holy Spirit is equal in honor to, is to be glorified with, and is co-existent with the Father and the Son. And they anathematized Macedonius after his death along with all those other heretics who had died. 13. During this time there were resurrected those young men who were in Ephesus on account of that heresy that existed at that time of those who did not believe in the resurrection. For this purpose, after some rigorous asceticism, the Emperor Theodosius sought from God to reveal to him something [about them], and those young men presently arose. The emperor came to see them and spoke with them of many things, and then they fell asleep again.12

11. Arm., Oskeberan, a calque on Grk., Chrysostomos, by which he is still known today. This epithet refers to the eloquence and orthodox teaching of John’s preaching. 12. The story is that seven young men hid in a cave near Ephesus to escape the persecution of Decius (who was Roman emperor from 249 to 251), and then fell asleep until the reign of Theodosius II, the Younger (who was emperor from 408 to 450), when they were awakened by the landowner who opened the cave to use it as a cattle pen. They are considered proof of the resurrection against those from whom they had earlier fled.

Մարգաց ԻԶ Յուլիսի Բ

Տօն է տապանակին Աստուծոյ զոր արար Մովսէս 1.

2.

Եւ խօսեցաւ Տէր ընդ Մովսեսի եւ ասէ. Արա դու ինձ տապանակ յանփուտ փայտից, զերկայնութիւն նորա արասցես երկու կանգուն եւ կէս, եւ զբարձրութիւն նորա կանգուն եւ կէս, եւ զլայնութիւն նորա կանգուն եւ կէս: Եւ պատեսցես զնա ներքոյ եւ արտաքոյ ոսկւով սրբով: Եւ արասցես օղամանեակս եւ դիցես ի կողմանէ տապանակին, եւ արասցես լծակս յանփուտ փայտից, եւ պատեսցես ոսկւով սրբով, եւ անցուսցես ընդ օղամանեակսն բառնալ նոքոք զտապանակն: Եւ դիցես ի ներքոյ տապանակին զերկուս տախտակսն զորս տաց ես քեզ: Եւ արասցես զքաւութիւնն յոսկւոյ սրբոյ, եւ դիցես ի վերայ տապանակին: Եւ արասցես քերոբէս երկու յանփուտ փայտից, եւ պատեսցես ոսկւով սրբով. եւ դիցես ի կողմանէ տապանակին զմինն յաջմէ եւ զմիւսն յահեկէ տարածեալ զթեւս իւրեանց, որք հովանի ունիցին ի վերայ քաւութեանն. եւ երեւեցայց քեզ անտուստ եւ խօսեցայց ընդ քեզ: Եւ արար Մովսէս զամենայնն զոր հրամայեաց նմա Տէր:

– 10 –

July 2 Margats‘ 26

The Feast of the Ark of God that Moses built 1.

2.

And the Lord spoke to Moses and said, “Build me an ark of undecayed13 wood. You shall make its length two and a half cubits, its height one and a half cubits, and its width one and a half cubits. You shall plate it, inside and out, with pure gold. And you shall make rings, and you shall place them on each side of the ark. You shall make poles of undecayed wood, you shall plate them with pure gold, and you shall insert them through the rings in order to carry the ark by them. And you shall place within the ark the two tablets that I will give to you. You shall make a [plate for] propitiation of pure gold, and you shall place it atop the ark. And you shall make two cherubs out of undecayed wood and you shall plate them with pure gold. You shall then place them on the sides of the ark, one on the right side and the other on the left. Their wings shall be spread and they shall overshadow the [plate for] propitiation, and there I will appear to you and speak with you.”14 And Moses did everything that the Lord had commanded him.

13. Exodus 25:10; pace Bayan’s translation here of “acacia” (Bayan, Le Synaxaire Armenien XI, 663), the Armenian follows a LXX variant here (Grk., asēptos), reading “undecayed, not rotten”. According to the apparatus in Zeyt‘unyan, Book of Exodus, 144, there exists no other Armenian variant here; thus, that the ark was made from “acacia” wood seems never to have entered into the Armenian bible. See also the same adjective used in the description of the ark in Proclus’ Homily on the Theophany, part of which is included in the entry for January 7, in Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—January, 80-81. 14. Cf. Exodus 25:10-22.

– 11 –

12 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

Եւ հրաման ետ Յեսու քահանայիցն որք կրէին զտապանակն կալ ի մէջ ջրոյն Յորդանանու: Եւ իբրեւ մխեցան ոտք քահանայիցն կրելեաց տապանակին ի ջուրն Յորդանանու դարձաւ ջուրն Յորդանանու ի տեղի իւր յԱդրամիտէս քաղաքէ որ է մասն Կարիաթարիմայ. եւ որք իջանէինն իջին ի ծովն Աղի. եւ անց ամենայն ժողովուրդն ընդ ցամաք ընդ Յորդանան: Եւ հրաման ետ Դաւիթ արքայ ամենայն ժողովրդեանն հանել զտապանակն ի տանէն Աբեղդարայ եւ տանել ի տուն Դաւթի ի տեղին զոր պատրաստեաց նմա Դաւիթ: Եւ ելին ծնծղայիւք եւ պարուք եւ նուագարարանօք, եւ Դաւիթ զգեցեալ էր պատմուճանս հանդերձեալս, եւ երգէր եւ նուագէր առաջի Տեառն: Եւ բերին զտապանակն եւ եդին ի տեղւոջ իւրում. եւ բաշխեաց Դաւիթ ի Դանայ մինչեւ ցԲէրսաբէէ իւրաքանչիւր ումեք յառնէ մինչեւ ցկին բլիթ մի հաց եւ պատառ մի ի կասկարայից եւ քաքար մի ի տապակէ:

Յայսմ աւուր տօն է սուրբ տփին Մարիամու աստուածածնին մօր Տեառն 6.

յորում

կայր

Գլխադիրն

Երկու եղբարք էին հարազատք, եւ էին պատուով պատրիկք, յաւուրս բարեպաշտ արքային Լեւոնի. եւ էին սոքա արիոսի հերձուածովն, եւ Աստուած ի ձեռն ամենասրբուհւոյ Աստուածածնին դարձոյց զնոսա յուղղափառութիւն: Եւ խորհեցան հաւատով ուխտ եդեալ գնալ յԵրուսաղէն յերկրպագութիւն սուրբ տեղեացն, եւ ողջունեալ թագաւորն ելին ի Կոստանդինուպօլսէ:

July 2 • 13

3.

4.

5.

Joshua commanded the priests who were carrying the ark to stand in the middle of the waters of the Jordan. When the feet of the priests who were carrying the ark plunged into the waters of the Jordan, the waters of the Jordan returned to their place from the city of Adramite, which is part of Kariathariam,15 while those that flowed down flowed into the Dead Sea16. And all the people passed across the Jordan onto dry land.17 King David commanded all the people to remove the ark from the house of Abinadab18 and to bring it into the house of David to a place that David had prepared for it. They went forth with cymbals, with dancing and with musical instruments. David was wearing a splendid tunic, and he was singing and playing music in the presence of the Lord. And they carried the ark in and they placed it in its place. David then had distributed, from Dan to Beersheba, to every person male and female, a loaf of bread, a piece of grilled meat and a sweet baked good.19

On this day is the feast of the holy reliquary in which the veil of Mary, the Theotokos, the mother of the Lord, was kept 6.

There were two blood-brothers who were noble patricians and who lived during the time of the orthodox emperor Leo.20 They had adhered to the Arian heresy but God, through the All-holy Mother of God, converted them both to the orthodox faith. They meditated faithfully and made a vow to go to Jerusalem in order to worship at the holy places. They met with the emperor and then went out from Constantinople.

15. These two names are substituted for the “Adam” and “Zarethan” found in the biblical text; it is unknown why, and the current identities of these places are far from the Jordan. 16. Literally, the “Salt Sea”, as it was known in antiquity. 17. Cf. Joshua 3:7-17. 18. Arm., Abeddar; corrected on the basis of the biblical text, 2 Samuel 6:3. 19. Cf. 2 Samuel 6:1-19. 20. Leo I was Roman emperor from 457 to 474.

14 • Yaysmawurkʿ

7.

8.

9.

Եւ յորժամ հասին ի Պաղեստին ի սահմանս Գալիլեացւոց, տեսին բազում հիւանդս եւ ախտաժէտս, եւ խեղս եւ կաղս, եւ կոյրս ի տան պառաւ կնոջ մի այրւոյ: Եւ մտեալ ի ներքսագոյն տունն տեսին զամբարս եւ ջահս բազումս ի վառման եւ խնկարկութիւն յոյժ: Եւ տեղեկանային եթէ զինչ է ժողովն այն հիւանդաց եւ կամ այնչափ լուսաւորութիւն ի տանն. եւ բռնադատեցին զհրէայ կինն: Եւ նա ասէ եթէ յայդ տապանակիդ գլխադիրն է Մարիամու մօրն Քրիստոսի, եւ ամենայն սքանչելիքն ի նմանէ լինին ի նեղեալսն: Եւ յորժամ լուան երկու փառաւորեալ եղբարքն իջաւանեցան ի տեղին, եւ զամենայն գիշերն աղօթէին առ տապանակին, եւ գաղտ ի կնոջէն առին գչափ տապանակին, քանզի փայտեղէն էր, եւ ողջունեալ երկիր պագին եւ գնացին յԵրուսաղէմ, եւ կատարեցին զուխտս իւրեանց: Եւ արարին փայտեայ տապան ըստ չափու սրբապահ տփին, արարին եւ ոսկեթել ծածկոյթ նմա, եւ դարձան ի տունն հրէայ կնոջն բազում պարգեւս շնորհելով նմա: Եւ զգիշերն անհանգիստ փառաբանութիւն մատուցանէին Աստուծոյ եւ աղաչէին զամենասրբուհի Աստուածածինն զի յաջողեսցէ նոցա զոր խորհեալն էին առնել: Եւ նախ քան զհասարակ գիշերին մինչդեռ ամենեքեան ի քուն էին առին զտապանակն զանկողոպտելի գանձն, եւ ետուն ի հաւատարիմ ծառայս իւրեանց եւ յուղարկեցին յառաջագոյն, եւ եդին ի տեղին զմիւս տապանակն զոր կազմեցին յԵրուսաղէմ եւ ծածկեցին ոսկեթէլ ծածկոցովն:

July 2 • 15

7.

8.

9.

When they reached Palestine, at the border of Galilee, they saw many sick and infirm, crippled, lame, and blind, in the house of an elderly widow. Proceeding further into the house they saw many lamps and torches burning along with a large amount of incense. They inquired about this gathering of sick and also about the amount of lighting in the house. They compelled a Jewish woman [to explain], and she responded, “In this chest is the veil21 of Mary, the Mother of Christ, and from it have occurred all sorts of miracles for those who are afflicted.” When they heard this, these two glorious brothers took up lodging in that place and they prayed all night before the chest. Unbeknownst to the woman they took the measurements of this chest that was made of wood. They then prostrated themselves before [the chest] and departed for Jerusalem where they fulfilled their vow. They made a wooden box according to the measurements of the chest that contained the holy [veil], and a gold-embroidered cover for it. They then returned to the house of the Jewish woman and presented her with many gifts. That night, they remained awake and offered up praises to God and they prayed to the all-Holy Mother of God that she would grant success to what they were planning to do. Then in the early part of the night while everyone else was asleep, they took the chest, that treasure that could not be stolen, gave it to their faithful servants and sent them on ahead. They then set in its place the other chest that they had fashioned in Jerusalem, and they concealed it with the goldembroidered covering.

21. Generally referred to as Mary’s maphorion , it was one of many relics that appeared soon after the Council of Ephesus in 431, where Mary was proclaimed Theotokos. For a brief description of this feast in contemporary Armenian tradition, see Bedrosian, Feasts of the Armenian Church, 220.

16 • Yaysmawurkʿ

10.

Եւ ընդ առաւօտն հրաժարեցին ի հրէայ կնոջէն, եւ գնացին ի Կոստանդինուպօլիս, եւ թողին արտաքոյ զպատուական տուփն: Եւ մտեալ պատմեցին թագաւորին զԱստուծոյ տուեալ պարգեւսն: Եւ ել թագաւորն եւ հայրապետն եւ ամենայն ժողովուրդ քաղաքին արք եւ կանայք եւ մանկունք ընդ առաջ լուցեալ մոմեղինօք եւ բուրվառօք եւ անուշահոտ խնկօք տարան յեկեղեցի ամենօրհնեալ Աստուածածնին, որ կոչի Վլաշեռնաս, եւ արարին տօն մեծ եւ հռչակաւոր Յուլիսի Բ: Կազմեցին եւ տապանակ ոսկի ակամբք եւ մարգարտօք եւ փոխեցին անդ սպատուական եւ զսուրբ գլխադիրն: Շինեցին եւ գեղեցիկ եկեղեցի: Եւ մինչեւ ցայսօր մեծ պահապան եւ օգնական եւ ամուր պարիսպ է քաղաքին Կոստանդինուպօլսոյ:

July 2 • 17

10.

In the morning, they took leave of the Jewish woman and they returned to Constantinople, but they left the precious chest outside [the city]. They entered [the city] and recounted to the emperor the gift they had been given by God. The emperor and the patriarch went out, with all the people of the city, men, women and children in front of them with lighted candles and with censers and with sweet-smelling incense, and they brought [the chest] into the church of the All-Holy Mother of God that is called the Blachernai22, and they celebrated there a great solemn feast on the second of July. They fashioned another chest with gold, precious stones and pearls and transferred the precious and holy veil into it. They also built there a magnificent church; even today it stands as a great guardian, defense and solid fortress for the city of Constantinople.

22. This name refers to the section situated in the northwest corner of Constantinople. A church dedicated to Mary was built there by the empress Pulcheria, c. 450. It was soon expanded by emperor Leo and later renovated by Justinian; see Mango, “Blachernai”.

Մարգաց ԻԷ Յուլիսի Գ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Կոյինդոսի 1.

2.

3.

Սուրբ վկայն Քրիստոսի Կոյինդոս ծնեալ եւ սնեալ էր ի Փռիւգիա, եւ վարժեալ ի բարեպաշտութիւն եւ ի գործս բարիս: Եւ գնաց ի գիւղն որ կոչի Եւուղիդա, եւ առնէր ողորմութիւն կարօտեալ աղքատաց, եւ անուամբն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ բժշկէր զամենայն հիւանդսն, եւ զդեւս ի մարդկանէ հալածէր: Հանդիպեցաւ ի գեօղն Ռուփինոս դատաւորն, եւ ըստ հրամանի կռապաշտ արքային Աւրելիանոսի հալածէր զքրիստոնեայսն: Եւ բռնադատեաց եւ նեղեաց յոյժ զերանելին Կոյինդոս ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն: Այսահարեցաւ Ռուփինոս եւ չարաչար տանջէր զանձն, եւ սուրբ վկայն Քրիստոսի գթացաւ ի նա եւ բժշկեաց անուամբն եւ խաչիւն Քրիստոսի, եւ նա պարգեւօք եւ մեծարանօք արձակեաց զսուրբն եւ ինքն գնաց ի Պերգամոն: Իսկ կռապաշտ բնակիչք քաղաքին Կիւմէոսի տարան զՔրիստոսի վկայն ի տաճար կռոցն, եւ յոյժ տանջանօք չարչարեցին զնա: Եւ յանկարծակի եղեւ շարժ եւ ի հիմանց կործանեցաւ տաճարն, եւ բագինքն որ ի նմա էին խորտակեցան եւ անաստուածքն փախեան, եւ սուրբն փրկեցաւ եւ գնաց ի յարկս իւր:

– 18 –

July 3 Margats‘ 27

The Martyrdom of Saint Quintus 1.

2.

3.

Quintus, a holy martyr for Christ, was born and raised in Phrygia. There he was taught to live a pious life and to do good works. He went into the village known as Evulida and he distributed alms to the most indigent of the poor and, in the name of Christ our God, he healed all the sick, and he cast demons out of people. The prefect Rufinus arrived in the village and, according to the command of the idolatrous emperor Aurelian23, began to persecute the Christians. He constrained and tried to coerce the blessed Quintus to renounce Christ and sacrifice to the idols. Rufinus was possessed by a demon and he cruelly tortured his own body. The holy martyr for Christ took pity on him and healed him in the name of Christ and by His cross. [Rufinus] sent the holy one off with gifts and honors and went off to Pergamum. The idolatrous residents of the city of Kymeos brought the martyr for Christ into the idol temple and afflicted him with many tortures. Suddenly there occurred an earthquake and the temple was destroyed down to its foundations. The altars that were inside were smashed and the godless fled away, but the holy one was saved and he went back to his own dwelling.

23.

Aurelian was Roman emperor from 270 to 275.

– 19 –

20 • Yaysmawurkʿ

4.

Եւ զկնի քառասուն աւուր դարձաւ ի քաղաքն, եւ կալաւ զնա Կղէարքոս իշխանն եւ կացոյց յատենի, եւ դատապարտեաց զնա զի ոչ զոհեաց կռոցն: Հրամայեաց եւ խորտակեցին զսրունսն, եւ հրեշտակ Տեառն ողջացոյց զնա. եւ երթեալ ի տուն իւր եկաց տասն ամ աստուածոհաճոյ վարուք, զհիւանդս եւ զախտաժէտս բժշխէր եւ աղքատաց ողորմէր, եւ խաղաղական մահուամբ հանգեաւ ի Քրիստոս Յուլիսի Գ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն Խոսրովու նոր վկային ի Գանձակ քաղաքի Աղուանից 5.

6.

7.

Յաղթող նահատակն Քրիստոսի սուրբն Խոսրով էր յաշխարհէն յԱղուանից ի մայրաքաղաքէն Գանձակայ, քրիստոնեայ եւ քրիստոնէից զաւակ, պատանի գեղեցիկ, ողջախոհ եւ պարկեշտ: Ունէին եւ դրացի պարսիկ որ ունէր որդի եւ դուստր, եւ աղջիկն ցանկացաւ Խոսրովու եւ կամէր անկանել ընդ նմա, եւ պատանին ոչ առ յանձն պղծութիւն համարելով զիրսն: Եւ աղջիկն շնացաւ ընդ եղբօր իւրում եւ յղացաւ: Եւ հայր նորա կշտամբէր թէ. Ով անկաւ ընդ քեզ: Եւ դուստրն սատանայի զրպարտեաց զսուրբ պատանին Խոսրով զի կամէր այնպէս հասանել ցանկութեանն: Եւ հայր աղջկանն ամբաստան եղեւ առաջի ամիրայի քաղաքին եւ պարսից հրապարակին, եւ կոչեցեալ զնա հարցանէին: Եւ նա ասաց. Քրիստոնէից ոչ է այդ օրէնք, այլ Պարսից: Եւ բարկացեալ ի վերայ նորա տանջեալ եդին ի բանդի, եւ ասէին. Կամ առ զաղջիկն կին եւ լեր տաճիկ, եւ կամ մեռանիս քարկոծանօք եւ հրով: Իսկ նա հաստատուն կացեալ ի հաւատսն ոչ ումեք անսայր, ոչ Պարսիցն որ խոստանային նմա պարգեւս եւ պատիւս եթէ լսէ եւ դարձեալ սպառնալիս եւ տանջանս թէ ոչ լսէ, եւ ոչ ծնողացն որ արտասուօք աղաչէին զնա. Յանձն առ, ասեն, առ վայր մի, եւ ապա տարցուք զքեզ յերկիրն Վրաց, եւ անդ համարձակութեամբ պաշտեա զՔրիստոս: Եւ նա ասաց. Լաւ լիցի ինձ մեռանել բարի անուամբ քան ձեզ անսալ եւ կեղտ անուն թողուլ յաշխարհի:

July 3 • 21

4.

Some forty days later he returned to that city and the governor Clearchos had him seized and brought into the tribunal. He convicted [Quintus] for never having sacrificed to the idols. He gave the command and they broke his arms but an angel of the Lord healed him. He returned to his home and spent ten more years living a life pleasing to God, healing the sick and infirm and giving alms to the poor. With a peaceful death he fell asleep in Christ on the third of July.

On this day is the martyrdom of Xosrov the Neomartyr [who died] in Gandzak in Albania 5.

6.

7.

Xosrov, the holy victorious martyr for Christ, was from the land of Albania, from the great city of Gandzak. He was a Christian and a child of Christian parents. He was a handsome young man, sharp-minded and of modest demeanor. [His family] had as a neighbor a Persian who had a son and a daughter. The young woman developed a strong attraction to Xosrov and she wished to steal away with him, but the young man would not accede to this as he considered the affair to be unseemly. The young woman then fornicated with her brother and she became pregnant. Her father admonished her [and asked], “Who has done this to you?” And that daughter of Satan slandered that holy young man Xosrov for she wished in this manner to attain her desires. So the father of the young woman accused [Xosrov] before the emir of the city and the tribunal of the Persians. [Xosrov] was summoned and they questioned him and he said, “This is not the law of Christians but of Persians.” They became enraged at him, tortured him, threw him into prison, and said to him, “Either you take this young woman as your wife and become a Muslim, or you shall die by stoning and by fire.” But [Xosrov] stood firm in his faith and did not yield one bit to anyone. He did not listen to the Persians who were promising him gifts and honors, nor did he listen to the [threats of] further punishments or tortures – not even to his parents who tearfully begged him saying, “Consent on this occasion and then we will take you to the land of Georgia, and there you can worship Christ openly.” But he responded, “It is preferable for me to die with a good name than to listen to you and leave behind in the world a name that has been dishonored.”

22 • Yaysmawurkʿ

8.

9.

Եւ իբրեւ ոչ լուաւ նոցա, հանեալ արտաքոյ քաղաքին կապեցին զթթենոյ ծառոյ միոյ եւ քարկոծեցին զնա բազմութիւնք ռամկին: Եւ այնպէս աւանդեաց զսուրբ հոգին ի ձեռս հրեշտակացն նահատակն Քրիստոսի Խոսրով, Մարգաց ԻԷ եւ Յուլիսի Գ: Եւ ծնօղք նորա թաղեցին զնա. եւ լոյս մեծ ծագեաց ի վերայ գերեզմանին: Եւ կինն որ զրպարտեաց զնա այսահարեցաւ, եւ ծնաւ ծնունդ այլանդակ խառն ի մարդոյ եւ յանասնոյ, եւ յամօթ եղեն սպանողքն, եւ արդար երեւեալ վկայն Քրիստոսի. եւ տեսողքն եւ լսողքն փառաւորեցին զԱստուած:

Տօն է սուրբ եւ փառաւորեալ առաքելոյն Թովմայի յերկոտասանիցն 10.

Առաքեալն Քրիստոսի սուրբն Թովմաս անուանեալն երկուորեակ էր մի յերկոտասան առաքելոցն: Եւ քարոզեաց ի Հնդիկս, եւ զբազումս լուսաւորեալ դարձոյց ի Քրիստոս: Եւ չարչարեալ սպանաւ գեղարդեամբ յետ մեծամեծ նշանաց եւ սքանչելագործութեանց: 11. Սա է որ շօշափեաց զխոցուած տիգին եւ զբեւեռացն որ ի կողսն եւ ի ձեռսն Տեառն, յորժամ յութերորդ աւուրն յետ յարութեանն երեւեցաւ դարձեալ Տէրն դրօքն փակելովք առաքելոցն մինչ ընդ նոսա էր Թովմաս, որ նախ յառաջնում աւուրն ոչ պատահեաց:

July 3 • 23

8.

9.

Since he would not listen to them, they dragged him outside of the city and tied him to a mulberry tree. A mob of villagers then stoned him. In this manner Xosrov, a martyr for Christ, handed over his holy soul into the hands of angels on the twenty-seventh of Margats‘, or the third of July. His parents buried him and a great light shone upon the tomb. The woman who had slandered [Xosrov] became possessed by a demon and she gave birth to a grotesque child, part human and part animal. And those who had murdered [Xosrov] were ashamed for the martyr for Christ was now revealed to have been innocent. All those who heard or saw this gave glory to God.24

The feast of the glorious Apostle Thomas, one of the Twelve 10.

The holy Thomas, apostle of Christ, also called “the Twin”, was one of the twelve apostles. He preached in India and he illuminated many and converted them to Christ. He was tortured and killed by a lance after [having performed] great signs and wondrous deeds.25 11. It was [Thomas] who touched the wounds from the lance and the nails in the side and the hands of the Lord, when on the eighth day after the resurrection, the Lord appeared a second time while the doors were closed to the apostles while Thomas was with them, for he had not been present on the first day.26

24. A fuller account of Xosrov’s life, translated from a later version of the Yaysmawurk‘ and which includes some slight variations in detail, is translated by G. Terian in Maksoudian, et al., Light of the World, 132-138. 25. The account of Thomas’s activities after the resurrection are recounted in The Acts of Thomas. 26. This account of Thomas is recorded in John 20:24-29.

Մարգաց ԻԸ Յուլիսի Դ

Վկայութիւն սրբոցն Բիանորոսի եւ Սիղուանոսի 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Սուրբն Բիանորոս էր ի գաւառէն Պիսիդոնայ: Կալան զնա կռապաշտ զօրականքն եւ տարան ի քաղաքն Սաւռոպօլիս առ դատաւորն Սեւերիանոս եւ յոյժ բռնադատեցին զնա ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն, եւ ոչ կարացին խախտել զնա ի հաւատոցն Քրիստոսի: Կախեցին զնա մերկ զպայտէ եւ չարաչար խզրատեցին զմարմինն, եւ հրացեալ շամփրօք այրեցին զվէրսն, հանին զատամունսն եւ հատին զականջսն: Եւ մի ոմն յառաջակայիցն որոյ անուն էր Սիղուանոս, տեսեալ զհամբերութիւն սրբոյն հաւատաց ի Քրիստոս եւ խոստովանեցաւ առաջի դատաւորին, եւ առժամայն հատին զլեզուն եւ ապա զգլուխն: Եւ հրամայեաց եւ զսրբոյն Բիանորոսի քերթեցին զճակատն, եւ հանեալ զաչսն ծակեցին եւ զպճղունսն, եւ ապա հատին զգլուխն, եւ եդին զմարմինն հեռագոյն յԵրապօլսէ: Յայսմ աւուր երկու վկայքն Քրիստոսի Մարկոս եւ Մովկիանոս յԱլոզոնոսէ եպարքոսէն սրով կատարեցան ի փառս Քրիստոսի: Յայսմ աւուր վկայութիւն սուրբ քահանավկային Թէոդոսու երանելոյ, որ բազում չարչարանօք մարտիւրոսացաւ վասն Քրիստոսի, եւ սրբոյն Դոնատու երջանիկ եպիսկոպոսին Լիվիիս զոր Լիբիոս կոչեմք: Եւ յիշատակ սուրբ հարցն Մարկոսի եւ Անդրէի Երուսաղեմացւոյ աստուածահաճոյ ճգնաւորաց:

– 24 –

July 4 Margats‘ 28

The Martyrdom of the blessed Bianor and Sylvanus 1.

2.

3.

4.

5.

6.

The holy Bianor was from the province of Pisidia. Impious soldiers seized him and brought him to Isauropolis, into the presence of the prefect Severian. They forcefully tried to make him renounce Christ and to sacrifice to the idols, but they were unable to turn him aside from his faith in Christ. They hung him naked from a tree and violently tore apart his flesh and, with flaming sticks, burned his sides. They also pulled out his teeth and cut off his ears. One of those standing by, whose name was Sylvanus, upon seeing the endurance of the holy one, came to believe in Christ and professed Him before the prefect. They immediately cut out his tongue and then [cut off] his head. [The prefect] then gave the command, and they cut off the forehead of the holy Bianor, pulled out his eyes and drilled holes in his ankles. They then cut off his head and dumped his body far away from Hierapolis. On this day the two martyrs for Christ, Markos and Mokianos, were killed by the sword for the glory of Christ [at the command] of the eparch Alozonos. On this day is the martyrdom of the blessed Theodosius, priest and martyr, who was martyred after many tortures for the sake of Christ, and of the holy Donatus, the renowned bishop of Livii27, which we call Libya. [This day] is also the memorial of the holy fathers, Markos and Andrew of Jerusalem, who were monks pleasing to God.

27.

From Greek, Libuē.

– 25 –

Մարգաց ԻԹ Յուլիսի Ե

Վկայութիւն սրբոյն Յակինթոսի 1.

2.

3.

Քրիստոսի մարտիւրոսն Յակինթոս էր ի քաղաքէն Կեսարու Կապադովկիացւոց, սենեկապետ Տրայանոսի անօրէն արքային, եւ սպասաւորէր ի սեղան նորա ի Հռոմ քաղաքին: Եւ էր ամաց իբրեւ քսանից: Եւ ոմանք շարախորհուրդք պատմեցին թագաւորին վասն նորա եթէ յամենայն ժամ յանուն Յիսուսի Քրիստոսի յաղօթս կայ: Եւ յորժամ լուաւ ստիպէր զնա զպիղծ զոհսն մատուցանել, եւ նա հաստատուն մտօք ընդդիմանայր հրամանաց նորա, եւ խոստովանէր յայտնապէս զՔրիստոս ճշմարիտ Աստուած: Եւ գաւազանօք յոյժ ձաղկեցին զամենայն մարմինն եւ եդին ի բանդ: Եւ դարձեալ հանին ի բանդէն եւ խստագոյն գանիւք վիրաւորեցին զնա եւ արկին ի բանդ: Եւ յետ երեսուն աւուր գիտաց թագաւորն եթէ հաստատուն է ի հաւատսն հրամայեաց հատանել զգլուխ նորա: Եւ մի ոմն ի զօրականացն հրամանաւ թագաւորին արար համեմեալ խորտիկս ի մսոյ զոհիցն, եւ տարաւ ի բանդն առ սուրբ վկայն զի ճաշակեսցեն ի միասին: Եւ յորժամ եմուտ ետես լոյս մեծ ի բանդին, եւ զսուրբն զուարթ երեսօք նստեալ եւ երկու հրեշտակս մերձ կալով մին հովանի ունէր անձինն, եւ միւսն դնէր պսակ ի գլուխն. եւ յահի լեալ դարձաւ կերակրովն:

– 26 –

July 5 Margats‘ 29

The Martyrdom of Saint Hyacinth 1.

2.

3.

Hyacinth, a martyr for Christ, was from the city of Caesarea in Cappadocia. He was the chief royal servant of the idolatrous emperor Trajan28 at whose table in Rome he served. He was about twenty years of age. Certain malevolent men reported to the emperor that every hour [Hyacinth] would pray in the name of Jesus Christ. When [the emperor] heard this he tried to coerce him into offering up their filthy sacrifices but [Hyacinth], with a firm mind, opposed [the emperor]’s command and openly professed Christ as true God. They then beat his entire body with clubs and threw him into prison. They brought him out from prison, beat him even more savagely and then threw him back into prison. Thirty days later [the emperor] acknowledged that [Hyacinth] was still remaining firm in his faith and so he gave the command to cut off his head. One of the soldiers, at the command of the emperor, prepared a spicy meal from the meat of the sacrifices and brought it into the prison to the holy martyr so that they might eat it together. But when he entered he saw a great light in the prison and the holy one with joyful countenance was sitting with two angels standing nearby, one standing guard over him while the other was placing a crown upon his head. Filled with fear [the soldier] ran off with the meal.

28.

Trajan was Roman emperor from 98 to 117.

– 27 –

28 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

Եւ թողին զնա ի բանդն այլ եւս եօթն օր անսուաղ: Եւ ապա գնացին ի բանդն զի հանցեն եւ հատցեն զգլուխն, եւ գտին զնա մեռեալ, եւ տեսին հրեշտակս ի կերպս մարդկան ղամբարս ունելով: Եւ յորժամ վերացան հրեշտակքն հանին զմարմինն եւ ձգեցին ի լեառն կերակուր գազանաց: Եւ ոմն մի Տիմոթէոս քահանայ ազդեցութեամբ հրեշտակի Տեառն ելեալ ի լեառն եգիտ զմարմինն եւ եդ զգուշութեամբ ի տապանի: Եւ յետ մահուան նորա երեւեցաւ սուրբն Յակինթոս իշխանի ումեմն քրիստոնէի յաչացն կուրացելոյ եւ ասէ. Եթէ տարցես զմարմինս իմ ի տուն իմ բժշկիս ի ցաւոցդ եւ տեսցես զլոյս: Եւ երթեալ իշխանին ի տապանն, օծ զաչս իւր ի ձիթոյ կանթեղին, եւ առժամայն ողջացաւ: Եւ մոռացաւ զպատուէր սրբոյն եւ առժամայն կուրացաւ դարձեալ: Գնաց միւսանգամ ի տապան սրբոյն եւ աղաչէր զի տեսցէ լոյս, եւ լուաւ ի տապանէն ձայն որ ասէր. Խաբեցեր եւ խաբեցար: Եւ յիշեաց զպատուէր սրբոյ վկային, եբարձ զնշխարսն գրաստու, եւ տարաւ ի Կեսարիա ի տուն Յակիւնթոսի, եդ ի մարմարիոնեայ տապան, եւ առժամայն ողջացաւ եւ ետես զլոյս: Իատարեցաւ սուրբ վկայն Քրիստոսի Յակինթոս Յուլիսի Ե:

July 5 • 29

4.

5.

6.

They then left [Hyacinth] in prison for another seven days without any nourishment. After this they entered into the prison in order to take him out and cut off his head, but they discovered that he had died. They also saw angels, in the form of men, holding torches. When the angels rose up they took the body [of Hyacinth] and they laid it out on a mountain that was used for pasturing wild animals. A certain priest Timothy, at the instigation of an angel of the Lord, went up onto the mountain, found the body and, with great care, placed it in a tomb. After his death, the holy Hyacinth appeared to a certain Christian prince, who had been blinded, and said, “If you bring my body into my house, you will be healed of your infirmity and you will see light.” The prince went into the tomb, anointed his eyes with the oil from the lamp and was healed immediately. But he forgot the request of the holy one and so he was soon made blind again. He went a second time to the tomb of the holy one and he prayed that he might see light, and he heard from the tomb a voice that said, “You have cheated me so you have been cheated.” Then he remembered the request of the holy martyr, put the remains upon his horse, and brought them to Caesarea into the home of Hyacinth. He placed them in a marble tomb and was immediately cured and saw light. Hyacinth, the holy martyr for Christ, died on the fifth of July

Մարգաց Լ Յուլիսի Զ

Տօն է Եսայեայ մարգարէին 1.

2.

3.

Եսայի մարգարէ էր որդի Ամովսայ ի Թեկուայ, ի ցեղէն Յուդայ, եւ մեռաւ ի Մանասէէ սղոցեալ յերկուս, եւ եդաւ ի ներքոյ կաղնոյն Ռեգեղայ, մերձ յանցս ջրոյն զոր կորոյս Եզեկիա թագաւորն խցեալ զնոսա: Վասն այնորիկ զնշանն Սելովմայ Աստուած վասն մարգարէին արար, զի յառաջ քան զմեռանելն ծարաւեցաւ եւ յաղօթս եկաց զի գտցէ ջուր ըմբելոյ, եւ վաղվաղակի առաքեցաւ նմա ի նմանէ. վասն այնորիկ կոչեցաւ Սելովամ որ թարգմանի առաքեալ: Եւ առ Եզեկիայիւ յառաջ քան զառնելն զջրհորն եւ զաւազանսն, աղօթիւք Եսայեայ ջուր բղխեցոյց սակաւ. յորժամ էր ժողովուրդն պաշարեալ յայլազգեացն, ունէին զՍելովամ զի մի ապականեսցի քաղաքն առ ի շգոյէ ջրոյ, եւ պատեալ զքաղաքն պատնիշօք նստէին շուրջ պատերազմողքն զաւուրս բազումս, եւ հարցեալ թէ ուստի ըմպեն ջուր քաղաքացիքն, եւ ուսեալ նստեալ այնուհետեւ այլազգիքն առ Սելովամ: Եւ յորժամ գային Հրեայքն հանդերձ Եսայեաւ յայնժամ յանկարծակի ելանէր ջուրն, եւ յորժամ գային այլազգիքն ոչ ելանէր: Վասն այնորիկ մինչեւ ցայսօր յանկարծակի ելանէ ի ժամուն յայնմ յորժամ գայր Եսայիաս հանդերձ ժողովրդեամբն զի ցուցցի խորհուրդն:

– 30 –

July 6 Margats‘ 30

The Feast of the prophet Isaiah 1.

2.

3.

The prophet Isaiah was the son of Amoz29 from Tekoa, of the tribe of Judah, and he died by being sawn in two by Manasseh. [His body] was deposed beneath an oak tree in Rogel, near the ford that King Hezekiah destroyed when he stopped up [the waters].30 It is for this reason that God made the sign of Siloam for the sake of this prophet. Before he died he was thirsty and he prayed that he might find some water to drink, and it was immediately sent to him by [God]. For this reason it is called Siloam, which is translated “sent”. In the time of Hezekiah, before he built the cistern and the reservoir, water trickled out slowly at the prayer of Isaiah. When the people were besieged by foreigners, they took hold of Siloam lest the city come to ruin through a lack of water. The assailants surrounded the city with bulwarks, they sat there for many days, and asked about where those inside the city were getting water. Once they discovered [the place], these foreigners henceforth situated themselves around Siloam. When the Jews came there, along with Isaiah, the water would come forth instantly but when those foreigners came there, it would not come forth at all. For this reason, even until today, [the water] comes forth suddenly at the time when Isaiah would come there with the people, in order to confirm the miracle.

29. Cf. Isaiah 1:1, 2:1, 13:1, et al. 30. Apart from the name of Isaiah’s father, none of this information, nor what follows, is found in the biblical text; it is all taken from the apocryphal Lives of the Prophets. See Lives of the Prophets, 385-386; text and translation of the Armenian version can be in Issaverdens, Uncanonical Writings, 181-182.

– 31 –

32 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

Արդ վասն զի Եսայեայ աղագաւ այն եղեւ, եւ վասն յիշատակի նորին ժողովուրդն մօտ ի Սելովամ եդին զնա փառաւորապէս, զի ի ձեռն աղօթից նորա, եւ յետ մահուան նորա ունիցին զվայելս ջրոյն, քանզի եւ հրաման իսկ տուաւ նոցա այնպէս առնելոյ: Եւ է գերեզման նորա մօտ ի գերեզմանս թագաւորաց յետուստ կուսէ գերեզմանաց թագաւորաց եւ քահանայիցն ի հարաւոյ կողմանէ: Եւ է մինչեւ ցայսօր անյայտ ի բազմաց ի քահանայից անտի եւ յամենայն ժողովրդենէն:

Յայսմ աւուր վկայութիւն եպիսկոպասին ի Լիբիա 6.

7.

8.

սրբոյն

Թէոդորոսի

Կիւրենայ

Յաւուրս Դիոկղիտիանոսի կռապաշտ արքային սուրբն Թէոդորոս եպիսկոպոս էր Կիւրենայ քաղաքին Լիբէացւոց, յորմէ էր Սիմոն Կիւրենացին որ զխաչն Քրիստոսի եբարձ. եւ էր ալեւոր, եւ յոյժ ուսեալ էր զամենայն գիրս աստուածոշունչ պատուիրանաց. եւ էր գրագիր գրէր գիրս եւ պարգեւէր յեկեղեցիսն: Եւ մինչդեռ երիտասարդն էր կին ունէր եւ զաւակս, եւ զմի յորդւոցն անուանեաց Լեւոն: Եւ եղեւ Լեւոնն այն յոյժ գազանաբարոյ եւ անհնազանգ եւ յանցող պատուիրանացն Աստուծոյ: Եւ եղեւ ընկերակից Տիգնիանոսի կռապաշտ դատաւորին. եւ չարախօսեաց առ նա զհայրն իւր զԹէոդորոս եպիսկոպոսն եթէ զբազում գիրս գրեաց, եւ այնու դարձուցանէ զՀրեայս եւ զհեթանոսս ի Քրիստոսի դաւանութիւնն: Եւ տարան զնա առաջի դատաւորին, եւ յոյժ նեղեաց զնա զի տարցէ առ նա զգիրսն եւ ուրասցի զՔրիստոս. եւ յորժամ ոչ կարաց հաւանեցուցանել գան հարին զնա ուժգին հաստ գաւազանօք, եւ պնդեցին զամենայն մարմինն շղթայիւք, եւ երկիցս անգամ ընդ մէջ քաղաքին Փտողեմայ անցուցին այպն առնելով. եւ բազում քրիստոնեայք զհետ երթային ընդ որս եւ սրբուհի կանայքն Լուկիա եւ Արոյեա եւ Կոպրելա:

July 6 • 33

4.

5.

Now, because this took place on account of Isaiah, and for the sake of his memorial, the people situated themselves in most solemn fashion near to Siloam so that through his prayers even after his death they might still have the enjoyment of that water, for they had indeed been commanded to do this very thing. The tomb of [Isaiah] is near to the tombs of the kings, behind the tombs of the kings and the priests on the southern side. Even today, [the location of his tomb] is unknown to many of the priests and to all the people.

On this day is the martyrdom of Saint Theodoros, the bishop of Cyrene in Libya 6.

7.

8.

In the time of the idolatrous emperor Diocletian,31 the holy Theodoros was bishop in Cyrene, a city in Libya, from where Simon the Cyrenian who had carried the cross of Christ had come. [Theodoros] was an elderly man and very learned in all the divine Scriptures. He was also a scribe and would copy out books and donate them to the churches. When [Theodoros] was younger, he had a wife and children. He named one of his sons Leontios. This Leontios became a very brutal and rebellious person and a transgressor of God’s commandments. He was an associate of Dignianus, the idolatrous prefect, and to him he denounced his father, bishop Theodoros, [saying] that he had copied out many books and through them was converting both Jews and pagans to the religion of Christ. They brought him before the prefect who tried very hard to force him to bring the books to him and to renounce Christ. But when he was unable to persuade him they beat him severely with thick clubs, bound his entire body with chains, and forced him to pass twice through the city of Ptolemais as an object of mockery. Many Christians followed behind him, among whom were the holy women Lucia, Aroa and Cyprilla.

31. Diocletian, perpetrator of the great persecution against Christians, was emperor from 284 to 305.

34 • Yaysmawurkʿ

9.

Եւ տարան զսուրբ եպիսկոպոսն ի Փտողեմայիդայ ի Կիւրենա քաղաքն, եւ սուրբ կանայքն զկնի երթային եւ սպասաւրէին նմա, եւ զվէրս պատէին: Եւ անդ կացուցին յատենի եւ բռնադատէին զնա զի ցուցցէ նոցա զգիրսն իւր: Եւ բերին ի բագին մի զի երկիր պագցէ եւ նա ոտիւքն ընկեց յերկիր զբագինն կռոցն եւ եթուք յերեսն: 10. Կախեցին զնա զփայտէ եւ քերէին զմարմինն: Եւ որդին իւր յանդիմանէր զհայրն վասն գրոյն զի տարցի առ դատաւորն: Հերձին սրով զոտսն եւ զսրունսն, զբարձսն եւ զորովայնն, զլանջսն եւ զթիկունսն եւ զբազուկսն, զգլուխն եւ զկզակսն, եւ հեղին ի վերայ վիրացն քացախ աղիւ խառնեալ, եւ խոշոր խորգով շփէին զվէրսն, եւ արիւնն իբրեւ առու հեղոյր ի մարմնոյն, եւ սրով հատին զլեզուն: Եւ ամենայն ժողովուրդքն հրեայք եւ հեթանոսք եւ քրիստոնեայք որք տեսանէինն ողբային եւ զարմանային ընդ համբերութիւն սրբոյն: Խոնարհեցաւ Քրիստոսի վկայն եւ առ զլեզուն, համբուրեաց եւ պահեաց ի ծոց իւր: 11. Արկին զնա ի բանդ, եւ զհասարակ գիշերոյն եմուտ առ նա աղաւնի ի վերայ գլխոյն եւ աղաղակէր: Եւ լուաւ զձայն աղաւնոյն Լուկիոս բանդապետն, եմուտ ի բանտն, ետես զաղաւնին եւ զսուրբն զի խօսէր ամբողջ մարմնով, ողջացեալ ի բազում վիրացն. երկեաւ յոյժ, եւ բախեաց զերեսս իւր եւ փետտեաց զմօրուսն եւ զհերս գլխոյն եւ ողբայր. եւ առեալ զխորգն որ արեամբ շաղախեալ էր եդ ի վերայ երեսացն, եւ աղաչէր զսուրբն եւ համբուրէր զբերանն զի ուսուսցէ նմա զբարեպաշտութիւնն: Եւ նա արարեալ ի վերայ նորա զնշան սրբոյ խաչին մկրտեաց զնա. եւ եղեւ քրիստոնեայ կատարեալ: 12. Իսկ սուրբն Թէոդորոս քահանայապետն Քրիստոսի ողջունեաց զամենայն հաւատացեալսն եւ անկաւ ի վերայ երկրի, եւ տարածեաց զոտս իւր եւ կապեաց զձեռս իւր, եւ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յուլիսի Զ, երկուս աւուրս կացեալ զկնի ահագին չարչարանացն: Եւ թաղեցին զնա պատուով եւ օրհնութեամբ Լուկիոս եւ սուրբ կուսան կանայքն:

July 6 • 35

9.

They then brought the holy bishop of Ptolemais to Cyrene, and these holy women followed along with him, and they ministered to him and tended his wounds. There they made him stand at the tribunal and they tried to coerce him to show them his books. Then they brought him into a temple so that he might worship there but he kicked the altar to the ground and spat on it 10. They hung [Theodoros] from a tree and tore up his body. His son admonished him to bring his books to the prefect. With a sword they sliced up his feet, his calves, his thighs, his stomach, his chest, his back, his arms, his head and his chin. They poured vinegar mixed with salt all over his wounds and then scraped his wounds with course burlap so that blood poured out of his body like a stream, and they cut out his tongue with a sword. All the people, Jews, pagans and Christians, who were witnesses to this, groaned in lamentation and were astonished at the endurance of this holy one. This martyr for Christ bent down, picked up his tongue, kissed it and kept it in his pocket. 11. They cast him into prison where, around midnight, a dove entered into his cell above his head and cried out. The chief jailer, Lucius, heard the sound of the dove and went into the jail. He saw there the dove and the holy [Theodoros] who, with his body healthy and healed from his many wounds, was speaking with it. He became terribly frightened, struck himself in the face, plucked out his beard and the hairs from his head, and began to groan. He picked up the burlap that was stained with blood and put it against his face. He then began to kiss the mouth of the holy one and entreated him to teach him the true faith. [Theodoros] then made the sign of the Holy Cross over him and baptized him, and he became an excellent Christian. 12. After this, the holy Theodoros, the pontiff of Christ, gave his blessing to all the faithful. He fell upon the ground, stretched out his feet and clasped his hands. He then handed his spirit over to God on the sixth of July, two days after having endured such horrific sufferings. Lucius and those holy virgin women buried him with honor and praise.

36 • Yaysmawurkʿ

13.

Եւ առաքեաց դատաւորն Տիզնիանոս առ Լուկիոս զի հանցէ զսուրբն ի բանդէն եւ տարցէ առաջի նորա յատեանն, եւ նորա երթեալ պատմեաց նմա զամենայն սքանչելագործութիւնսն որ եղեն. եւ ինքն խոստովանեցաւ զՔրիստոս: Եւ զահի հարեալ դատաւորին հրամայեաց սպանանել զԼուկիոս եւ զսուրբ կուսան կանայսն զԼուկիա, զԱրոյեա եւ զԿոպրելա, եւ զայլս ոմանս որք ընկալան ի սրբոյն Թէոդորոսէ զբանն կենաց եւ մկրտեցան: 14. Եւ Լուկիոս բազում վարդապետութեամբ դարձոյց զդատաւորն Տիգնիանոս յաստուածգիտութիւն: Եւ մտին ամենեքեան ի նաւ ի Կիւրենայ եւ նաւեցին ի Կիպրոս, եւ գտին անդ անօրէն դատաւոր մի զի չարչարարէր զքրիստոնեայսն եւ սպանանէր: Եւ Լուկիոս գաղտ ի Տիգնիանոսէ գնաց առ դատաւորն եւ խոստովանեցաւ զՔրիստոս, եւ երթեալ կործանեաց ստիւքն զբագինսն եւ խորտակեաց. եւ նոյնժամայն հատին զգլուխ նորա: Եւ երթեալ Տիգնիանոս թաղեաց զնա:

July 6 • 37

13.

The prefect Dignianus sent to Lucius to take the holy one out of prison and to bring him before him in his tribunal. [Lucius] went and recounted to [the prefect] all the wondrous things that had taken place, and he himself professed Christ. Struck with fear the prefect gave the command to put to death Lucius and the holy virgins Lucia, Aroa and Cyprilla, as well as certain others who had received from the holy Theodoros the Word of Life and had been baptized. 14. But Lucius, after much teaching, converted the prefect Dignianus to the knowledge of God. They all boarded a ship in Cyrene and sailed to Cyprus. They found there a certain wicked prefect who was torturing and killing Christians. Lucius, without the knowledge of Dignianus, went to this prefect and professed Christ. He then went and, with his feet, overturned the altars and destroyed them. They quickly cut off his head, and Dignianus came and buried him.

Հրոտից Ա Յուլիսի Է

Վկայաբանութիւն Աստիոսի եպիսկոպոսի 1.

2.

3.

4.

Յաւուրս Տրայիանոսի ամբարիշտ արքային էր սուրբն Աստիոս եպիսկոպոսն Դորաքիոյ քաղաքին ի կողմանս արեւմտից: Եւ նախարարք քաղաքին Նումերիանոս, Նէարքոն, Ագղայիդոս եւ Արիանոս բռնադատեցին զնա զոհել կռոցն, եւ նա խոստովանէր զՔրիստոս ճշմարիտ Աստուած: Արկին զնա ի բանդ, եւ տեսանէ յանուրջս զի կանգնեալ կայր ի վերայ վիմի, եւ շաղախեալ ձիթով մարմինն: Եւ յարուցեալ պատմեաց քահանայիցն եւ ասէ. Պարտ է ինձ չարչարել վասն Քրիստոսի եւ մեռանել. գնացէք դուք իւրւքանչիւր ուր եւ կամեսջիք զերծեալ ի տանջանացն: Եւ յետ աւուրց հանին ի բանդէն եւ տարան առաջի Ագրիկողայոսի դատաւորին. եւ գան հարին կապարեայ թակով զկզակսն, եւ արջառաջլօք ձաղկեցին զթիկունսն եւ զլանջսն: Եւ բազում անգամ խրատ տային ուրանալ զՔրիստոս եւ փրկիլ ի տանջանացն. եւ սուրբն ամենեւին ոչ հաւանեցաւ բանից խրատու նոցա, այլ յայտնապէս քարոզէր եւ խոստովանէր զՔրիստոս: Եւ նոքա բարկացեալ մերկացուցին զսուրբն եւ կապեցին զփայտէ, եւ կախեցին ի պարիսպն յաւուրս խորշակի տօթոյ, եւ օծին զամենայն մարմինն մեզու: Եւ գոռոզք եւ պիծակք եւ մեղուք եւ ճանճք եւ մժեխք կրծեցին զմարմինն մինչեւ յոսկերսն. եւ աղօթելով առ Աստուած աւանդեաց զհոգին Յուլիսի Է:

– 38 –

July 7 Hrotits‘ 1

The Martyrdom of bishop Astius 1.

2.

3.

4.

In the time of the idolatrous emperor Trajan lived Astius, the holy bishop of Dyrrhachium in the western part of the empire.32 The consuls of the city, Numerianus, Nearchos, Aglaidos, and Arianos, tried to force him to sacrifice to the idols, but he professed Christ as true God. They threw him into prison. There he saw in a dream that he was suspended over a rock and his body was doused with olive oil. When he awoke he recounted this to the priests and said, “I must undergo torture for the sake of Christ and then I shall die. Go, therefore, wherever you wish in order to escape the tortures.” A few days later they took him out of prison and brought him before Agricolaus, the prefect. They smashed his jaw with a lead hammer, and with whips they flogged him front and back. They continuously admonished him to renounce Christ and so deliver himself from these tortures, but the holy one never yielded to the words of their admonishment; rather, he kept openly preaching and professing Christ. Enraged by this, [the soldiers of the prefect] stripped the holy one, tied him onto a tree branch and suspended him like this from a wall during the time of sweltering heat, and they coated his entire body with honey. Thus, the wasps, hornets, bees, horseflies and gnats would eat away at his flesh right down to the bone. He, however, kept praying to God and handed up his soul to God on the seventh of July.

32. Now Durrës in modern-day Albania, which is actually in the eastern regions of the Roman Empire.

– 39 –

40 • Yaysmawurkʿ

5.

Եւ քահանայք եկեղեցոյն առին զմարմինն եւ թաղեցին գալտ ի նշանաւոր տեղի: Եւ յորժամ դադարեաց հալածումն ի քրիստոնէից շինեցին եկեղեցի ի տեղոջն ուր կախեցաւ զփայտէ, եւ անդ փոխեցին զնշխարս սրբոյն Աստիոսի:

July 7 • 41

5.

The priests of the church took up his corpse and secretly buried him in a distinguished place. And when the persecution against the Christians subsided they built a church on that place where he had been suspended on that tree branch and they transferred there the relics of the holy Astius.

Հրոտից Բ Յուլիսի Ը

Վկայութիւն սրբոյն Պռոկոպիոսի որ է յառաջադէմ 1.

2.

Յաւուրս Դիոկղիտիանոսի կռապաշտ արքային սուրբն Պռոկոպիոս էր ի քաղաքէն Երուսաղեմի, քրիստոնեայ հօր զաւակ որոյ անուն էր Քրիստափոր եւ կռապաշտ մօր որոյ անուն էր Թէոդոսիա: Եւ յառաջ հայրն վախճանեցաւ եւ մայրն սնոյց զորդին իւր հաւատովն իւրոյ, եւ անուանեաց զնա Նէանէաս: Եւ յորժամ վարժեցաւ եւ եղեւ մանուկ, առեալ գանձ եւ զորդին իւր տարաւ առ թագաւորն, եւ նա առեալ զգանձն պատուեաց զորդի կնոջն, եւ առաքեաց զնա առ դուքս Աղեկսանդրու. եւ ետ նմա երկու զօրագլուխս զօրօք իւրեանց զՆիկոստրատոս եւ զԱնտիոքոս, եւ յղարկեաց պատուիրելով նմա զի զորս քրիստոնեայ գտցէ տանջանօք կորուսցէ: Եւ վասն ամառնային խորշակին ի գիշերի գնայր: Եւ յորժամ մերձեցաւ երեսուն մղոնաւ ի քաղաքն Ապամիա եւ զօրքն ընդ նմա յանկարծակի եղեւ շարժ եւ ահաւոր կայծակունք, եւ ձայն յերկնից որ ասէր. Նէանէաս, եւ դո՞ւ իմ հակառակ եղեր. ուր երթաս մեռանիս: Ասէ Նէանէաս. Ով իցես, երեւեցո զքեզ Տէր, զի չեմ կարող տեսանել զքեզ: Յայնժամ երեւեցաւ նմա խաչ սառնանման, եւ ձայն ի խաչէն որ ասէր. Ես եմ Յիսուս խաչեալն Որդին Աստուծոյ: Եւ պատմեաց նմա Տէրն զբարեպաշտութեան խորհուրդ աստուածութեանն, եւ դարձոյց զնա ի գիտութիւն ճշմարտութեան:

– 42 –

July 8 Hrotits‘ 2

The Martyrdom of the holy Prokopios, whose [name means] “Progress” 1.

2.

In the time of the idolatrous emperor Diocletian, the holy Prokopios lived in the city of Jerusalem. He was the son of a Christian father whose name was Christopher and of an idolatrous mother whose name was Theodosia. His father died first so his mother brought up her son in her faith, and she named him Neanias. After he had been raised and become a young man, she gathered up some money and took her son to the emperor. He accepted her money, bestowed his favor upon the woman’s son and sent him to his general in Alexandria. [The general] remitted to [Neanias] two captains, Nicostratos and Antiochos, along with their forces, and sent him off with the command that whatever Christians he should find he was to put to death by torture. Due to the excessive summer heat he travelled by night. When he, accompanied by those troops assigned to him, was within about thirty miles of the city of Apamea, there was a sudden earthquake along with terrifying lightning. Then there came a voice from the heavens that said, “Neanias, have you too become my enemy? In that place where you are going, you will die.” Neanias responded, “Who are you? Show yourself, sir, for I am unable to see you.” At that moment there appeared to him a cross, seemingly formed of ice. A voice came from this cross and said, “I am Jesus, the crucified one, the Son of God.” And the Lord told [Neanias] of the orthodox mysteries of divinity and converted him to the knowledge of the truth.

– 43 –

44 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

6.

7.

Եւ դարձաւ Նէանէաս ի Սկիւթոպօլիս, առ ոսկերիչս եւ արար խաչ յոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ յորժամ գործեցաւ խաչն երեւեցաւ գիր եբրայեցերէն որ գրեալ էր Եմանուէլ. երեւեցաւ եւ երեք պատկերք եւ ի մէջն Յիսուս, եւ յեզր թեւոց խաչին ի մի կողմն Միքայէլի եւ միւսն Գաբրիէլի հրեշտակապետացն: Եւ երկիր եպագ խաչին եւ պատկերացն: Գնաց յԵրուսաղէմ եւ եգիտ Հագարացիս որ ասպատակէին զամենայն գաւառն եւ աւերէին: Եւ ելեալ Նէանէաս խաչիւն ի պատերազմ յաղթեաց քաջութեամբ Հագարացւոցն, եւ դարձաւ խնդութեամբ ի տուն իւր գոհանալով զՔրիստոսէ եւ զխաչէն եւ զհրեշտակապետացն: Եւ ել ընդ առաջ մայրն իւր, եւ զյաղթութիւն պատերազմին յօգնականութենէ կռոցն համարեցաւ, գոհանայր զդիցն, իսկ Նէանէաս ի Քրիստոսէ եւ ի սրբոյ խաչէն խոստովանէր զյաղթութիւն մարտին ընդդէմ թշնամւոյն: Եւ նոյնժամայն գրեաց մայրն իւր առ թագաւորն եթէ Ուրացաւ զկուռսն որդին իմ: Եւ առաքեաց թագաւորն հրաման առ Լուկիոս դատաւորն Կեսարիոյ քաղաքին զի քննեսցէ զՆէանէաս: Եւ յորժամ կացոյց առաջի իւր զսուրբն խոստովանեցաւ զանուն եւ զհաւատս Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի: Եւ այնչափ չարաչար ձաղկեցին զնա մինչեւ կիսամահ տարան ի բանդն: Եւ ի մէջ գիշերին լոյս ծագեաց ի բանդին, եւ երեւեցաւ Քրիստոս Հրեշտակապետօքն եւ ելոյծ զնա ի կապանացն, եւ զվէրսն բժշկեաց եւ մկրտեաց զնա եւ ասէ. Յայսմհետէ Պռոկոպիոս անուանեսցիս, եւ յառաջադէմ լինիցիս ի գործս քո եւ բազում գունդս դարձուսցես ի հաւատս: Եւ յետ սակաւ աւուրց տարան զՊռոկոպիոս ի տաճար կռոցն զի երկիր պագցէ. եւ յորժամ գնաց կործանեաց աղօթիւք երեսուն եւ վեց բագինս, եւ բղխեաց ջուր եւ լցաւ տաճարն: Եւ տեսեալ զսքանչելիսն երկու զօրագլուխքն զօրօքն իւրեանց հաւատացին ի Քրիստոս, եւ մկրտեցան ի սրբոյն Ղեւոնդէ եպիսկոպոսէ Կեսարու: Եւ նոյնժամայն հատին զամենեցունց գլուխսն եւ մարտիրոսացան վասն անուանն Քրիստոսի երկու զօրագլուխք զօրօքն իւրեանց:

July 8 • 45

3.

4.

5.

6.

7.

Neanias then turned aside to Scythopolis, to some goldsmiths and had a cross made from gold and silver. After the cross had been finished, there appeared an inscription in Hebrew characters that read ‘Emmanuel’. There also appeared three images: in the middle was Jesus, and on the two arms of the cross the archangels, Michael on one side and Gabriel on the other. [Neanias] prostrated himself before this cross and its images. He then went to Jerusalem and found Arabs there who were plundering and ravaging that entire region. Neanias went out with his cross and waged a victorious battle against the Arabs. He then returned, filled with joy, to his house, giving thanks to Christ, to his cross, and to the archangels. His mother came out to meet him for she presumed that the victory in battle was due to the beneficence of the idols and so gave thanks to her gods. Neanias, however, declared that the victory in the battle against the enemy was rather due to Christ and the holy cross. His mother immediately wrote to the emperor, “My son has renounced the gods.” And the emperor sent a command to Lucius, the prefect of Caesarea to bring Neanias in for interrogation. And when [Lucius] had him standing before him the holy one professed the name and his faith in our Lord Jesus Christ. They beat him so severely that when they brought him to jail he was [already] half dead. In the middle of that night a light shone in the prison and Christ appeared with the two archangels; He released [Neanias] from his bonds, healed all his wounds, baptized him and said, “From this time forth you shall be called Prokopios, and you shall make progress in your works and you will convert many troops to the faith.” A few days later they brought Prokopios to the idol temple for him to worship there, but when he entered there he destroyed by his prayers thirty-six altars, and water poured in and filled the temple. When they saw these marvelous deeds, two military captains along with their soldiers, came to believe in Christ and they were all baptized by Leontius, the holy bishop of Caesarea. [Soldiers] quickly cut off the heads of all of them, and the two military captains, along with their soldiers, were martyred because of the name of Christ.

46 • Yaysmawurkʿ

8.

Հաւատաց ի Քրիստոս եւ Թէոդոսիա մայր սրբոյն Պռոկոպիոսի եւ այլ երկոտասան կանայք իշխանաց: Եւ գան հարին զնոսա ուժգին, եւ հրով զանթսն այրեցին եւ զստինսն հերձին, եւ ապա հատին զգլուխս նոցա: 9. Եւ զսուրբն Պռոկոպիոս հրամայեաց եւ արջառաջլօք զմարմինն գզեցին, եւ հեղին ի վերայ քացախ սոսկ, եւ եդին ի ձեռինն հուր եւ կնդրուկ զի խնկեսցէ ի բագինսն, եւ նա պահեաց ի ձեռինն մինչեւ կնդրուկն այրեցաւ եւ ձեռքն ոչ կիզան: 10. Եւ դարձեալ կապեցին ծանր վէմ ի ձեռսն եւ ընկեցին ի բորբոքեալ հուր, եւ նա նշանաւ խաչին զվէմն ելոյծ եւ զհուրն շիջոյց: Եւ ապա հրամայեաց դահճացն հատանել զգլուխն: 11. Եւ յորժամ տանէին ի տեղին տարածեաց զձեռս իւր յերկինս եւ ասէ. Տէր Աստուած իմ արարիչ երկնի եւ երկրի, հայր Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, լուր աղաչանաց իմոց եւ կատարեա զխնդրուածս իմ: Պահեա զքաղաքս զայս եւ սրբեա ի կռապաշտութենէ, յիշեա եւ զամենայն ժողովուրդս քո եւ սրբեա ի կռապաշտութենէ, եւ բժշկեա զամենայն հիւանդութիւնս նոցա: Նեղելոց անդորրիչ լեր, որբոց եւ այրեաց օգնական, եւ որոց ի բանդին այցելու, զնաւակոծեալս ի ծովու խաղաղութեամբ հասո ի նաւահանգիստն, ճանապարհորդաց ուղեկից, փախուցելոց ի բռնաւորաց ապաւէն, զվտանգեալսն ի ծառայութենէ ազատեա, զդեւս ի մարդկանէ հալածեա, զգլորեալսն կանգնեա, զմոլորեալսն դարձո, մեղաւորաց թողութիւն շնորհեա, զսատանայական խորհուրդս խափանեա, բաց զարքայութիւնդ քո ամենայն հաւատացելոց քոց, եւ որոց յանուն իմ եկեղեցի շինեն կամ յոսկերաց իմոց մասն առնուցուն, կամ զյիշատակս իմ կատարեն, պարգեւեա նոցա զքո անբաւ ողորմութիւնդ, եւ մի եկեսցէ ի վերայ նոցա սատանայական փորձութիւնք, եւ մի բռնութիւնք ի թշնամեաց եւ յիշխանաց, եւ ընկալ զհոգիս իմ խաղաղութեամբ: 12. Եւ եղեւ ձայն յերկնից առ նա եւ ասէ. Պռոկոպիէ, բացան քեզ դրունք երկնից, եւ գունդ հրեշտակաց մնան քեզ, եւ դասք մարտիւրոսացն զորս մատուցեր ընծայս Հօր իմոյ անսան քեզ: Եւ զամենայն խնդիրս քո կատարեցից եւ կատարեալ են:

July 8 • 47

8.

Theodosia, the mother of the holy Prokopios, also came to believe in Christ along with twelve other wives of princes. The [soldiers] proceeded to beat them viciously, burned their armpits with fire, mutilated their breasts, and then cut off their heads. 9. [The prefect] gave the command and they flayed the body of the blessed Prokopios with bull-whips, then poured common vinegar over it. They placed in his hands fire and incense that he might cense the altar. He kept these in his hand until the incense was burned away, but his hands were not harmed. 10. They next tied a heavy rock onto his hands and threw him into a blazing fire. But he, by the sign of the cross, detached the rock [from his hands] and extinguished the fire. [The prefect] commanded the executioners to cut off his head. 11. When they had brought him to the place [of execution], he raised up his hands to heaven and said, “O Lord, my God, creator of heaven and earth, Father of our Lord Jesus Christ, hear my prayer and bring about what I ask of You. Protect this city and cleanse it from idolatry, remember all Your people. Cleanse them from idolatry and heal all their infirmities. Be the one who brings tranquility to those who are oppressed, who brings help to orphans and to widows, and the one who visits those in prison. Bring safely into harbor those who have been shipwrecked at sea, be a fellow companion to those who travel, and a refuge for those who are fleeing from tyrants. Free those who have been ill-treated in servitude, cast out demons from all people, raise up those who have fallen, bring back those who have gone astray, grant forgiveness to those who have sinned, and bring to an end all the designs of Satan. Open up Your kingdom to all those who believe in You and to all those who, in my name, build a church, avail themselves of my relics, or who celebrate my memorial. Grant to these Your infinite mercy so that no trial of the devil may come upon them nor any tyranny from their enemies or from [foreign] princes. Receive now my spirit in peace.” 12. A voice then came to him from heaven and said, “Prokopios, the gates of heaven have been opened for you. The host of angels awaits you and the ranks of martyrs whom you have offered to my Father are expecting you. I will bring about all that you ask and it will be done.”

48 • Yaysmawurkʿ

13.

Եւ արարեալ զնշան խաչին յանձն իւր, եւ ապա հատին զգլուխ նորա Յուլիսի Ը: Եւ երթեալ քրիստոնէիցն առին զմարմինն եւ եդին ի նշանաւոր տեղի:

July 8 • 49

13.

[Prokopios] made the sign of the cross over himself, and then they cut off his head on the eighth of July. Some Christians soon came, took away his body and deposed it in a distinguished place.

Հրոտից Գ Յուլիսի Թ

Վկայաբանութիւն սրբուհւոյն Ագնասիայ կուսին 1.

2.

3.

Աղախինն Քրիստոսի Ագնասիա կոյս եւ սուրբ վկայն էր ի քաղաքէն Հռոմայ: Երթային առ նա բազում կանայք եւ ուսուցանէր զնոսա յաստուածային պատուիրանացն դառնալ ի կռոցն պաշտելութենէ եւ ապաշխարել զմեղս իւրեանց: Եւ լուեալ իշխան քաղաքին առաքեաց զօրականս եւ յափշտակեցին զնա եւ տարան առաջի նորա: Հրամայեաց նմա կամ զոհել կռոցն կամ երթալ ի պոռնկատունն: Եւ նա ասէ. Ոչ զոհեմ եւ ոչ անկանիմ ի պոռնկութիւն: Եւ կոչեաց իշխանն զոմն մի պոռնկախառնիչ, եւ ետ ի նա զկոյս կինն զի միով հանդերձիւ անցուսցէ զնա ընդ մէջ քաղաքին եւ տարցեն ի պոռնկատունն: Եւ յորժամ տարաւ եւ եմոյծ ի տունն տարածեաց զձեռս իւր յերկինս եւ կոչէր զՔրիստոս յօգնականութիւնն: Եւ ամենայն պոռնիկք որ մտանէին թուլանային եւ խափանէր ցանկութիւնն, եւ ելանէին նուաղեալք: Եւ ոմն մի ամբարտաւան երիտասարդ պարծէր զի մտցէ առ նա եւ կատարեսցէ զկամս իւր. եմուտ եւ կալաւ զաղախինն Քրիստոսի, եւ անկաւ յերկիր եւ մեռաւ: Եւ յորժամ յամեաց եւ ոչ ել, եմուտ պոռնկախառնիչն ի տունն եւ տեսանէ զերիտասարդն մեռեալ որ ամբարտաւանութեամբն պարծէր, ելեալ արտաքս աղաղակեաց մեծաձայն եւ ասէ. Մեծ է հաւատն Քրիստոսի: Եւ մինչեւ ի մէջ քաղաքին երթայր եւ զնոյն աղաղակէր:

– 50 –

July 9 Hrotits‘ 3

The Martyrdom of the virgin Saint Agnes 1.

2.

3.

The handmaid of Christ, the holy virgin and martyr Agnes, was from the city of Rome. Many women used to come to her and she would teach them according to the commands of God to turn away from the worship of idols and to repent of their sins. When the governor of the city heard this, he sent soldiers and they seized her and brought her into his presence. He ordered her either to sacrifice to the idols or to enter a house of prostitution. But she responded, “I will make no such sacrifice nor will I defile myself [by engaging] in prostitution.” The governor summoned a certain brothel keeper and he handed over to him this virgin woman so that he might parade her through the middle of the city with a single garment and then bring her back to his house of prostitution. But when he took her and brought her into that house she raised up her hands to the heavens and called to Christ for help. And all those fornicators who had come there [suddenly] found their lust abated and their desires suppressed; and they all went away having lost all interest. A certain arrogant young man boasted that he would go to [Agnes] and have his way with her. He went in and took hold of the handmaid of Christ but fell to the ground and died. When he was late and had not come back out the brothel keeper went into the house and saw that the young man who had made that boast in his arrogance was dead. He ran out and cried out in a loud voice, “Great is faith in Christ!” He continued on into the middle of the city crying out the same thing.

– 51 –

52 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

Լուաւ իշխանն եւ տարաւ զերանելին Ագնասիա առաջի իւր, եւ հարցանէր թէ. Որպէս սպաներ զերիտասարդն. Եւ նա ասէ. Յորժամ հրամայեցեր տանել զիս յանարգանաց տունն, գայր զկնի իմ պատանի մի սպիտակազգեստ, եւ եկաց առ իս զամենայն օրն. եւ որք մտանէին զցանկութիւն նոցա խափանէր: Այրս այս որ մեռաւ վասն յանդգնութեանն զի պարծէր եթէ կատարեսցէ զցանկութեան կամս իւր: Ասէ իշխանն: Ով իցէ պատանին այն: Եւ նա ասէ. Հրեշտակ է զոր առաքեաց Աստուածն իմ փրկել զիս յանարգ մեղացն: Ասէ իշխանն. Եթէ կամիս հաւանեցուցանել զմեզ եթէ ճշմարիտ է զոր ասեսդ աղաչեա զԱստուածն քո եւ կենդանացո զմեռեալն: Եւ նորա ծունր եդեալ աղաչեաց զԱստուած, եւ առժամայն յարեաւ մեռեալն: Եւ զարմանք կալաւ զամենեսեան, եւ ոմանք ի կռապաշտիցն աղաղակեցին առ իշխանն. Սպան զդա զի դիւթ է եւ կախարդութեամբն իւրով առնէ զայդ: Հրամայեաց եւ առժամայն հրով այրեցին զսրբուհի կոյս վկայն Քրիստոսի Ագնասիա Յուլիսի Թ:

July 9 • 53

4.

5.

The governor heard of this and had the blessed Agnes brought before him, and he asked her, “How did you kill this young man?” And she replied, “When you gave the order to take me into that house of shame, there followed me a youth who was clothed in white, and he stayed by my side the entire day. He suppressed the desires of those who came into [the house]. As for this young man who died, he died because of his presumption, for he boasted that he would carry out his purposed desires.” The governor asked, “Who is that youth?” And she responded, “An angel whom my God sent to deliver me from such shameful sin.” The governor retorted, “If you wish to convince us that what you say is true, then entreat your God and bring that dead man back to life.” [Agnes] then knelt down and prayed to God. The dead man rose up immediately. Amazement seized them all, but some of those idolworshippers cried out to the governor, “Kill her for she is a sorceress and she did this by her witchcraft!” He then gave the command and they immediately burned Agnes, the holy virgin martyr of Christ, in fire on the ninth of July.

Հրոտից Դ Յուլիսի Ժ

Վկայութիւն քառասուն եւ հինգ մարտիւրոսացն որ ի Նիկիոպօլիս Հայոց կատարեցան 1.

2.

Սուրբ վկայքն Քրիստոսի քառասուն եւ հինգ մարտիւրոսքն, որոց գլխաւորքն Ղեւոնդիոս, Սիսինիոս, Մաւրիկոս, Անիկտոս, Դանիէլ, Անտոնիոս, էին ի ժամանակս Լիկինոսի կռապաշտ արքային, եւ Լիւսիայ դատաւորին ի քաղաքէն Նիկիոպօլսի Հայոց: Եւ կացեալ առաջի Լիւսիայ դատաւորին յանդիմանեցին զնա ի սնոտի պաշտամունս կռոցն, եւ զՔրիստոս համարձակութեամբ խոստովանեցան եւ զգալուստն եւ զյարութիւն: Եւ քարկոծ արարեալ զսուրբսն արգելին յաշտարակ պարսպին, եւ պահէին զնոսա Մենէաս եւ Բելիդէս զօրականք: Եւ սուրբն Ղեւոնդէս պատուիրէր այլոց սրբոցն նախանձորդս լինել որք յառաջ մարտիւրոսացան արք եւ կանայք: Եւ ջուր ոչ տանէին նոցա. եւ կին մի բարեպաշտ անուն Բասիանէ աման ջրով ի ծոցի իւր թագուցանէր մտանէր գաղտ եւ արբուցանէր սրբոցն:

– 54 –

July 10 Hrotits‘ 4

The Martyrdom of the forty-five martyrs who were killed in Armenian Nicopolis 1.

2.

These forty-five witnesses for Christ were martyrs, of whom the primary ones were Leontios, Sisinios, Maurice, Anicetos, Daniel, and Antonius. These lived in the time of the idolatrous emperor Licinius33 and of Lucius, who was prefect in Armenian Nicopolis.34 When they were presented before the prefect Lucius, they reproved him for his futile worship of idols and they courageously professed Christ, both His coming [in flesh] and His resurrection. They stoned these holy ones and imprisoned them in a tower in the wall, and the soldiers Meneas and Belides kept guard over them. The holy Leontios enjoined the other holy ones to imitate the previous martyrs, both men and women. [The soldiers] would not bring them any water, but a devout woman, by the name of Basiana, concealed a pitcher of water in the folds of her garment, brought it in secretly and gave these holy ones to drink.

33. Licinius, predecessor and antagonist of Constantine, was Roman emperor from 308 to 324. 34. There were several cities named Nicopolis (Gk., “city of victory”) in antiquity. Armenian Nicopolis, or Nicopolis in Armenia (Mod. Koyulhisar), was founded by the Roman general Pompey in 63 BC, after his defeat of Mithridates VI of Pontus; cf. Appian, Mithridatic War, 115. It is situated in the Sivas region of Armenia Minor, or Lesser Armenia, where it once served as the seat of the Metropolitan.

– 55 –

56 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

6.

Եւ երեւեցաւ սատանայ Լուսիա դատաւորին ի կերպարանս Ասկլիպիոսի աստուծոյն իւրոյ, եւ ասէ. Քերթեա զմարմինս նոցա եւ խորտակեա զոսկերս նոցա եւ ընկեա ի Գայլ գետն վասն զի յոյժ անարգեցին զիս: Եւ վասն զի ոչ հաւանեցան հրամանաց դատաւորին, եւ ոչ զոհեցին կռոցն, ետ զնոսա ի դահիճսն, եւ նոքա կախեցին զսուրբսն եւ երկաթի եղնգամբք քերթեցին զմարմինս նոցա: Եւ սուրբքն աղաչեցին զմի ոմն ի ծածուկ քրիստոնեայ Փիլիոն անուն զի տէրն իւր միջնորդեսցէ առ Լիւսիաս դատաւորն զի վաղվաղակի կատարեսցէ զնոսա: Եւ Փիլիոն գնաց առ տէրն իւր եւ պատմեաց նմա զխնդրուածս սրբոցն: Եւ ի միում աւուր հրաւիրեցաւ ի ճաշ առ Լիւսիաս, եւ նա պատճառեաց ոչ երթալ, Վասն զի տեսի, ասէ, զորովայնս դատապարտելոցն բացեալս ի քերանացն, տաղտկացայ եւ ոչ յօժարի բնութիւնս ի կերակուրս, եւ եթէ կամիս զի եկից ի սեղան փութապէս կորո զնոսա: Որպէս եւ եղեւ իսկ: Եւ յոյժ ուրախ եղեն յորժամ լուան սուրբքն: Իսկ զբարեպաշտ կինն Բասիանէ որ սպասաւորէր արգելին ի մտանելոյ առ սուրբսն, եւ ընդ պատուհանն իջուցանէր նոցա զջուրն. եւ նոքա օրհնէին զկինն, եւ հատուցին նմա փոխարէն զայս զի որդիք իւր եւ թոռունք քահանայ լիցին Աստուծոյ: Եւ մինչդեռ պաշտէին զթաղման սաղմոսն. Երանեալ են ամբիծք ի ճանապարհի, երեւեցաւ հրեշտակ Տեառն եւ լուսաւորեաց զնոսա եւ յայտնեաց նոցա եթէ. Մերձեալ է օր կատարման ձերոյ: Մենիաս եւ Բելիդէս լուան զձայն հրեշտակին եւ տեսին զլոյսն, հաւատացին ի Քրիստոս, եւ մտին առ սուրբսն աղաղակելով. Եւ մեք քրիստոնեայք եմք: Կապեցին եւ զնոսա ընդ այլոց սրբոցն, եւ տարան զքառասուն եւ հինգ վկայսն առաջի դատաւորին, եւ նստուցին զնոսա ի գետնի, եւ գաւազանօք կոտորեցին զմարմինս նոցա, եւ բորբոքեցին հուր նման հնոցին Բաբելոնի, եւ արկին զամենեսեան անդ. եւ գոհութեամբ եւ ուրախութեամբ աւանդեցին զհոգիս իւրեանց առ Աստուած Յուլիսի Ժ:

July 10 • 57

3.

4.

5.

6.

Satan appeared to the prefect Lucius in the form of his god Asclepius and said, “Flay their skin, break their bones and throw them into the Gayl River35, for they have greatly offended me.” Because they did not accede to the commands of the prefect, and they did not sacrifice to the idols, he handed them over to the executioners and they suspended these holy ones and, with iron hooks, they tore up their bodies. These holy ones entreated a certain man, Philion by name, who was a Christian secretly, to get his master to mediate with the prefect Lucius and have him put them to death quickly. Philion went to his master and recounted to him the wishes of these holy ones. One day [Philion’s master] was invited to dine at the residence of Lucius, but he excused himself from attending, saying, “I have seen the bellies of those who have been condemned exposed by being ripped apart. I am nauseated and my nature is disinclined to eat. But if you wish that I come to your table, kill them immediately.” It came about just so, and the holy ones rejoiced greatly when they heard this. They prohibited that devout woman Basiana, who had [previously] ministered to them, from entering to the holy ones, so she handed some water down to them through a window. They blessed the woman and recompensed her for this, [prophesying] that their sons and grandsons would become priests for God. As they began to recite the funeral psalm “Blessed are those who are blameless on the path,”36 an angel of the Lord appeared, brought light to them and revealed to them, “The day of your death is near.” Meneas and Belides heard the voice of the angel and they saw the light. They believed in Christ, and went into the holy ones crying out, “We too are Christians.” [Other soldiers] bound these two with the other holy ones and they brought all forty-five martyrs before the prefect, made them sit on the ground and, with whips, tore up their skin. They heated up a fire like that furnace in Babylon37, and they cast them all in. With joy and thanksgiving they handed their souls over to God on the tenth of July.

35. The Gayl River, or Wolf River, runs west to east just north –six miles according to par. 7, below– of Armenian Nicopolis. The modern Turkish name for this river, the Kilket, derives directly from the Armenian for Gayl River, Gayl get. 36. Psalm 118:1, Arm. (119:1, RSV). 37. Cf. Daniel 3:13-30.

58 • Yaysmawurkʿ

7.

Եւ ժողովեցին զկոտորեալ մարմինս նոցա եւ ընկեցին ի Գայլ գետն որ էր վեց մղոնաւ հեռի ի քաղաքէն: Եւ արք ոմանք երկիւղածք գնացեալ հանին ի գետոյն, եւ պահեցին ի ծածուկ: Եւ յետ ժամանակաց յաւուրս Կոստանդիանոսի մեծի արքային յայտնեցան նշխարք, եւ շինեցին վկայարան յանուն քառասուն եւ հինգ վկայիցն:

Յայսմ աւուր վկայութիւն Մելքիսեթի եւ Կարապետի նոր վկայից 8.

Երանելի վկայքս Քրիստոսի էին ի Վան քաղաքէ յաւուրս աշխարհաւեր բռնաւորին Լանկթամուրայ: Եւ եղեւ զի Պարսիկք ոմանք որք բնակեալք էին ի Վան քաղաքի բացին զգերեզման աղջկան միոյ այլազգւոյ որ էր ի մեծ տոհմէ, եւ արկին զվնասն ի վերայ քրիստոնէից: 9. Եւ այր ոմն ժանտ Սիրանաս անուն որ առ ահի ուրացաւ զՔրիստոս, կամելով հաճոյանալ այլազգեաց մատնեաց զոմանս յանմեղ քրիստոնէից: Եւ գնացեալ կալան զՄելքիսէթ որ նստեալ կայր ի տան, եւ փոխանակ քննութեան դատաստանի ստիպէին ուրանալ զՔրիստոս եւ դառնալ ի կրօնս իւրեանց: 10. Ասէ Մելքիսէթ. Քաւ լիցի ինձ թողուլ զլոյս եւ գնալ ընդ խաւար, դատ արարէք, եթէ յանցաւոր իցեմ, մատնեցէք զիս ի մահ, եւ եթէ անպարտ արձակեցէք զիս. եւ ընդէ՞ր նեղէք զիս տարապարտուց: Բայց նոքա բռնադատէին զնա յուրացութիւն սպառնալով զմահ չարաչար: 11. Եւ գտեալ զնա հաստատուն ի հաւատս Քրիստոսի մերկացուցին զնա, եւ հրացեալ շամփուրս խաղացուցանէին ի վերայ մարմնոյն. եւ զայս արարին քսան եւ վեց անգամ: Եւ երանելի վկայն առ իւրաքանչիւր նուագ ի դուռն մահու հասանէր, եւ ի դաւանելոյ զՔրիստոս Աստուած ոչ դադարէր:

July 10 • 59

7.

They gathered up their lacerated bodies and threw them into the Gayl River which was six miles distant from the city. Certain men, who were fearers of God, went and drew them out from the river and hid them away in secret. Sometime later, in the time of the emperor Constantine the Great,38 the remains were discovered, and they built a martyrium in the name of these forty-five martyrs.39

On this day is the martyrdom of the Neomartyrs Melkiset and Karapet 8.

These blessed martyrs for Christ were from the city of Van [and lived] in the time of that land-devastating tyrant Timur-Leng.40 It just so happened that certain Persians who were dwelling in Van had [recently] opened the tomb of a young Muslim girl who was from a great family. They cast the blame for this upon the Christians. 9. A certain spiteful man, named Siranas, who had renounced Christ out of fear, wished to ingratiate himself to the Muslims and so he betrayed certain innocent Christians. So [the Muslims] went and arrested Melkiset who was just sitting inside his house. Instead of a judicial interrogation they began to force him to renounce Christ and to convert to their religion. 10. Melkiset replied, “Far be it from me to abandon the light and enter into the darkness. Render your judgement! If I am guilty, then hand me over to death, but if I am without guilt then release me. Why do you needlessly continue to harass me?” But they kept on trying to force him into renunciation and threatening him with a cruel death. 11. Once they determined that he would remain firm in his faith in Christ, they stripped him and drove flaming spits into his flesh; they did this twenty-six times. And each time this blessed martyr would arrive at death’s door but would not cease confessing Christ as God.

38. Constantine the Great was Roman emperor from 306 to 337. 39. Nicopolis was destroyed by an earthquake in 499, and rebuilt by Emperor Justinian who also had a monastery built within the walls dedicated to these forty-five martyrs; cf. Procopius, Buildings, III.4. 40. Exact same expression as used earlier in describing Timur-Leng in the entry for the martyrdom of the bishop Step‘annos on June 23; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—June, 144-145, and note ad loc., for Timur-Leng himself.

60 • Yaysmawurkʿ

12.

Եւ յորժամ խոցոտեցաւ բոլոր մարմինն եւ ինքն անկաւ յերկիր կիսամեռ կամէին դնել զնա ի սակառի եւ հանել արտաքոյ քաղաքին զի քարկոծեսցեն: Ջայն իմացեալ քաջ նահատակին յարեաւ եւ եկաց ի վերայ ոտից իւրոց, եւ թէպէտ կաղ էր եւ տկարացեալ ի տանջանաց, բայց սիրովն Քրիստոսի արիացեալ ինքնին ընթանայր ի տեղի կատարման զուարթ երեսօք եւ խնդամիտ սրտիւ որպէս ի հանդէս խրախճանաց եւ պարու. ուր եւ քարկոծ արարին զնա բազմութիւն ամբոխին, եւ սրով կտրատեցին զմարմին նորա անդամ անդամ, եւ ի հուր այրեցին: Կատարեցաւ երանելի վկայն Մելքիսէթ Հրոտից ամսոյ Դ եւ Յուլիսի Ժ: 13. Կալան եւ զԿարապետ ի ճանապարհի որպէս թէ ընկեր լեալ իցէ Մելքիսեթի, եւ տարան յՈստան քաղաք: Եւ թէպէտ յայտնի ցուցանէր նա զանմեղութիւն իւր, բայց ոչ ունկն մատուցանէին նմա, այլ ահացուցանէին սպառնալեօք տանջանաց եւ մահու եւ ստիպէին յուրացութիւն: Իսկ վկայն Քրիստոսի արիաբար ընդդէմ կացեալ համարձակ խոստովանէր զՔրիստոս Աստուած. վասն որոյ եւ զնա քարկոծ արարեալ այրեցին զմարմինն հրով:

July 10 • 61

12.

When his entire body was covered with wounds and he had fallen half-dead onto the ground they wanted to put him into a basket and take him outside of the city and stone him. When that brave hero rose up and stood up on his feet although he was crippled and incapacitated from the tortures. But energized by his love for Christ he ran by himself to the place of execution with a cheerful visage and a joyous heart as if [he were going] to a feast or to a dance. Once there the crowd of people stoned him and with swords they cut up his body limb from limb and threw [the pieces] into a fire. This blessed martyr Melkiset was put to death on the fourth of Hrotits‘, that is, the tenth of July. 13. They also arrested Karapet along the road as he was a companion of Melkiset, and they brought him to the city of Ostan. Even though he was clearly able to demonstrate his innocence they would nevertheless not heed him. Rather, they tried to intimidate him with threats of torture and death, and to force him into renunciation. But this martyr for Christ stood courageously against them and boldly professed Christ as God. For this reason they stoned him too and burned his body with fire.

Հրոտից Ե Յուլիսի ԺԱ

Տօն ծննդեանն Յովհաննու Մկրտչի 1.

2.

3.

Մեծ քահանայն Զաքարիա ի տօնի քաւութեանն առ աւետիս ի Գաբրիէլ հրեշտակապետէն: Եւ յետ աւուրցն այնոցիկ, որպէս ասէ Ղուկաս, յղացաւ Եղիսաբէթ ի Զաքարիայ զկարապետն Քրիստոսի զՅովհաննէս Սահմի ամսոյ Ա եւ Յոկտեմբերի Ժ: Եւ կատարեալ աւուրց յղութեանն ինն ամիս եւ հինգ օր ծնաւ Եղիսաբեթ զձայնն Բանին, եւ զճրագն ճշմարտութեան զմեծ կարապետն եւ զսուրբ մկրտիչն Քրիստոսի Յովհաննէս: Որ յանհաւատ լինել հօրն կապեաց զլեզուն, եւ ի ծնանելն եւ յանուանելն արձակեաց, եւ խնդացին ազգատոհմն նորա ի ծննդեանն նորա, զի մեծ արար Տէր զողորմութիւն իւր առ նոսա: Եւ հայր նորա Զաքարիաս լցաւ Հոգւով սրբով եւ ասէ. Օրհնեալ Տէր Աստուած Իսրայելի որ այց արար մեզ, եւ արար փրկութիւն ժողովրդեան իւրոյ: Եւ վասն մանկանն ասէ. Դու մանուկ մարգարէ բարձրելոյն կոչեսցիս եւ գնասցես առաջի Տեառն պատրաստել զճանապարհս նորա: Եւ ի կոտորել Հերովդէի զմանկտին Բեթղեհէմի խնդրեաց սպանանել զՅովհաննէս. եւ առեալ զնա Եղիսաբէթ փախեաւ յանապատ. եւ ի հասանել զինուորացն պատառեալ վիմին ընկալաւ զնա հանդերձ մանկամբն. եւ ի գնալ զինուորացն բացեալ վիմին ելին արտաքս: Եւ եթող Եղիսաբէթ զմանուկն յանապատին, եւ անդ եկաց նա ամս երեսուն մինչեւ ի ժամանակ մկրտութեանն:

– 62 –

July 11 Hrotits‘ 5

The Feast of the Birth of John the Baptist 1.

2.

3.

The high-priest Zechariah, on the Feast of Atonement41, received good news from the archangel Gabriel. And after those days, as Luke said, Elizabeth conceived by Zechariah John, the forerunner of Christ, on the first day of Sahmi, or the tenth of October.42 The days of her pregnancy had lasted nine months and five days when Elizabeth gave birth to John, the voice of the Word, the lamp of the truth, the forerunner and the holy one who was to baptize Christ. Because he had not believed, [Gabriel] had the tongue of his father bound, but when he was named [John] at his birth, it was loosed.43 Then his household rejoiced at [John]’s birth for the Lord had performed a great mercy upon them. His father Zechariah was filled with the Holy Spirit and said, “Blessed be the Lord God of Israel, for He has visited and redeemed his people”.44 And with regard to the child he said, “You, child, will be called the prophet of the Most High for you will go before the Lord to prepare His ways.”45 When Herod was massacring the infants in Bethlehem he also sought to kill John. Elizabeth took him and fled into the desert. When the soldiers arrived there a rock split open and took her in along with the child, and then when the soldiers departed the rock opened back up and they came out. Elizabeth then left her child in the desert and he lived there for thirty years until the time of the baptism.

41. 42. 43. 44. 45.

Or, Yom Kippur. See Bayan, Le Synaxaire arménien III, 297. Luke 1:18-20, 59-64. Luke 1:67-68. Luke 1:76.

– 63 –

64 • Yaysmawurkʿ

4.

Եւ Հերովդէս բարկացեալ սպան զԶաքարիաս ընդ մէջ տաճարին եւ սեղանոյն: Եւ մարմին նորա կլաւ ի տաճարին եւ արիւնն մածեալ գոչէր առ Աստուած: +++

4a.

Իսկ մեծ կարապետն եւ երանելի մկրտիչն Քրիստոսի որ կատարումն էր մարգարէից եւ սկիզբն առաքելոց աստուածայինն Յովհաննէս, որ խայտալով յարգանդի մարգարէ ծնաւ, եւ կաքաւելով ի խաղս Հռոդիադայ մարտիրոս եւ վկայ մեծ կատարեցաւ. զոր մեծ ի ծնունդս կանանց Քրիստոս վկայէր եւ ճրագ զնա լուցեալ ի կատարմանն ժամ քարոզէր: 4b. Որ յառաջ եկեալ քարոզեաց զգալուստ Փրկչին ի վերայ երկրի, եւ նախ երթեալ աւետարանեաց զերթալ նորա ի դժոխս մահու խաչի: Որ կարապետ եղեւ նախագոյն ծննդեամբ տիրական ծննդեանն, եւ նախընթաց գլխատմամբ նորին ազատարար մահուանն գուշակելով յերկրի զաստուածային յայտնութիւնն, եւ աւետարանելով ի դժոխս զկենդանարար նորին յարութիւնն: 4c. Որ աւետեօքն Գաբրիելի եւ պապանձմամբն լեզուի ի Զաքարիայէ Եղիսաբեթ յղանայր, եւ լուծմամբ ամլութեան եւ արձակմամբ համրացեալ լեզուին զնոյն սքանչելապէս ծնանէր: Որոյ մայրն մինչ յղացեալ ունէր զնա յարգանդի Հոգւով սրբով լցեալ զլինիլոցն նախապատմէր. եւ հայրն ի ծնանելն մարգարէացեալ տեսանողապէս զապայ գուշակէր:

July 11 • 65

4.

Herod became furious and he killed Zechariah between the temple and the altar. His flesh was swallowed up by the temple and his blood clotted up and cried out to God.46

*** 4a.

Indeed, [this child] was the divine John, the great forerunner and blessed baptizer of the Christ, who was the last of the prophets and the precursor of the Apostles,47 who was born a prophet when he leapt in the womb [of Elizabeth],48 and who died a great martyr while Herodias danced at a banquet.49 Christ testified that “among those born of women [John] is the greatest”, (Matthew 11:11) and at the end of [John]’s life He preached that he was “a burning and shining lamp.” (John 5:35) 4b. [John] came beforehand and preached the coming of the Savior upon earth50 and he first delivered the good news of [the Savior]’s entry into Hell by His death on a cross. At his birth [which was] prior to the birth of his Lord,51 he became the forerunner and with his decapitation he became a herald by his foretelling the divine revelation of his [Savior]’s liberating death, and by his delivering to [the inhabitants of] Hell the good news of his [Savior]’s Life-bestowing resurrection. 4c. It was [John] whom, through the announcement of Gabriel and by the muteness of Zechariah’s tongue,52 Elizabeth conceived, and to whom, when her barrenness came to an end and when the muteness of [Zechariah]’s tongue ceased, she gave birth in wondrous fashion.53 After his mother had conceived him and was carrying him in her womb she was filled with the Holy Spirit and told beforehand what was to come to pass.54 At his birth his father predicted by prophesy in the manner of one who sees the future.55

46. These last two paragraphs are based on traditions such as are found in the Infancy Gospels; cf., e.g., Terian, Armenian Gospel of the Infancy, 63-66. 47. Cf. Luke 16:16. 48. Luke 1:44. 49. Matthew 14:6-12. 50. Matthew 3:11; Mark 1:7-8; Luke 3:16; John 1:15, 23, 29-34, 36. 51. Cf. Luke 1:36, 76. 52. Luke 1:11-20. 53. Luke 1:57-66. 54. Luke 1:41-45. 55. Luke 1:67-79.

66 • Yaysmawurkʿ

4d.

Որ ի մօրն արգանդէ զսրբութիւն եւ զանծանակ ողջախոհ կուսութեան ողջունելով {698} մաքուր սրբութեամբ իբրեւ զհրեշտակ ոմն էր ի մարմնի, եւ յերկրի որպէս յերկին անտուն, անյարկ, անհանդերձ եւ անկերակուր, հաղորդ անմարմնոց սակաւապիտութեամբ: Եւ արտաքոյ բոլոր խորհագործութեանց արհեստից եւ անպարասահման աշխարհայնոց եւ առ նա կենցաղութեանց ընդ գազանս եւ ընդ վայրենիս մակաղել իբր ի քաղաք կայր յանապատի, մարախով եւ վայրենի մեղրով եւ ստեւով ուղտու եւ մաշկեղէն գօտեաւ բաւականացեալ: 4e. Որում Հայր զանճարելիսն յայտնէր, եւ զոր վկայել յառաջ զմիածինն իւր Որդի առաքէր, որպէս սուրբ աւետարանիչն Ղուկաս պատմէ եթէ. Եղեւ բան Աստուծոյ ի վերայ Յովհաննու որդւոյ Զաքարեայ յանապատին. եւ որպէս ասել նմա Յովհաննէս վկայէ. եթէ ասէր Յովհաննէս վասն Քրիստոսի եթէ զի յայտնի լիցի Իսրայելի, վասն այնորիկ եկի ես ջրով մկրտել, եւ եթէ ես ոչ գիտէի զնա, այլ որ առաքեացն զիս ջրով մկրտել նա ասաց զիս, եթէ յույր վերայ տեսանիցես զհոգին զի իջանիցէ եւ հանգչիցի ի վերայ նորա, նա է որ մկրտէ Հոգւով սրբով. եւ ես տեսի եւ վկայեցի եթէ սա է ճշմարիտ փրկիչն աշխարհի: Զորմէ գուշակեալ նախ Եսայիաս ասելով. Ջայն բարբառոյ յանապատի: 4f. Որպէս տատրակ զի բարբառի ի մերժել ձմերայնոյ, եւ կամ հաւ որ խօսի ի լռութեան գիշերոյ, այնպէս եւ նա ի լռութեան անապատին ձայնէր, յորժամ լռեալ էին մարգարէքն առաջինք, եւ սկիզբն էր օրինացն լռութեան, եւ անապատացեալ էին ի բոլոր բարեաց տունն Իսրայելի: Որ եւ ի սկիզբն քարոզութեանն ոչ եկն ի մէջ բազմախուռն մարդկան, զի մի կարծիցի իբրու փառաւոր այր այնպիսի ժուժկալութեան կերպարանաւն. այլ նախ յեզեր աշխարհին սկսեալ բարբառել զբան քարոզութեան հուպ ի Յորդանան ուր սակաւ էին բնակիչք զոր եւ անապատ Հրէաստանի կոչէ աւետարանիչն: Որպէս զի ի համբաւոյն անդր ժողովեսցին ամենեքեան, եւ յոժարագոյնք լիցին յունկնդրութիւն բանին: Եւ զի՞նչ էր բան քարոզութեանն. Ապաշխարեցէք զի մերձեալ է արքայութինն երկնից:

July 11 • 67

4d.

From his mother’s womb when John greeted the holiness and pure, chaste virginity56 with [his own] pure holiness he became like some angel in a body, and on earth as if from heaven: with no home, with no roof, with no clothing, with no food, a companion to those without a body, requiring next to nothing. But exteriorly, [making use of] every expedient artifice and obscure worldly thing, he took upon himself a course of life and behavior among wild animals and he lay down among wild beasts in the desert as if he were in a city, being satisfied with locusts and wild honey, with camel-hair and a leather girdle.57 4e. His father revealed ineffable things, and it was He who sent [John] ahead to bear witness to [God]’s Only-Begotten Son, as the holy evangelist Luke relates: “The word of God came to John, the son of Zechariah, in the desert,” (Luke 3:2) saying that John bears witness to Him. Indeed, John said that the Christ was to be revealed to Israel: “for this reason I have come to baptize with water and, although I do not know Him, yet that One who sent me to baptize with water said to me, ‘the one upon whom you see the spirit descending and alighting upon, He is the one who baptizes with the Holy Spirit,’ and I saw and I have borne witness that this One is truly the savior of the world.” (John 1:3134) Of him Isaiah predicted long ago when he said, “A voice cries out in the desert.” (Isaiah 40:3) 4f. Like a turtle-dove who speaks of the coming winter, or even a hen who cackles in the silence of the night, so too does [John] give voice in the silence of the desert, when the former prophets were silent, and he was the beginning of the laws of silence, and the house of Israel was becoming a desert to all good [people]. Who in the beginning of his preaching did not go into the midst of any human concourse, lest he be considered to be a glorious man in such hidden form, so at first he began to voice his word of preaching on the edge of civilization near the Jordan where there were few inhabitants and which even the evangelist calls “the wilderness of Judea”. (Matthew 3:1) As if due to his fame, everyone gathered and they willingly came out to hear his word. And what was the word of his preaching? “Repent for the Kingdom of Heaven is at hand”. (Matthew 3:2, and parallels)

56. 57.

I.e., the Mother of God; cf. Luke 1:44. Cf. Matthew 3:4, Mark 1:6.

68 • Yaysmawurkʿ

4g.

Ի վեր քան զմարգարէիցն խօսի բանս, զի ոչ զերկրաւոր ճոխութիւնս աւետարանէ այլ զերկնից արքայութիւնն: Նաեւ մերձ ասելով զարքայութիւնն, որպէս եւ Տէրն զինքն արքայութիւն անուանեաց ի մաքուր օդիս բնակեալ յասելն. Արքայութիւն ի ներքս ի ձեզ է: Սրով յայտ առնէ եթէ որ կարող է տալ արքայութիւն սիրելեաց իւրոց մերձ է եւ առ դուրս հասեալ. եւ ոչ զառաջին գալստենէն միայն այլ եւ զերկրորդն նշանակեաց արքայութեան անուամբ: 4h. Բայց Մարկոս եւ Ղուկաս ոչ միայն ապաշխարութիւն ասեն քարոզեալ Յովհաննու այլ եւ թողութիւն մեղաց. այլ որ զկնի նորա գալոցն էր հոգւոյն մկրտութեամբ ասէր առնուլ թողութիւն մեղաց, որպէս յաջորդօքն է ուսանել. Ես մկրտեմ զձեզ ջրով յապաշխարութիւն. գայ զօրագոյն քան զիս, նա մկրտեսցէ զձեզ ի Հոգին սուրբ եւ ի հուր:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Սարապիոնի 5.

Յաւուրս ամբարիշտ արքային Սեւերիանոսի կալաւ Ակիղաս իշխանն զսուրբն Սարապիոն, զայր քրիստոնեայ եւ բարեպաշտ, եւ վասն զի խոստովանեցաւ զանուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւ զկուռսն անարգեաց ի հուր մատնեաց զնա, եւ այնպէս կատարեցաւ ի Քրիստոս:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սուրբ Քրիստոսի Եւփիմեայ երանուհւոյ 6.

եւ

բարեյաղթ

կոյս

վկային

Սուրբ եւ բարեյաղթ կոյս վկայն Քրիստոսի Եւփիմիա էր ի ժամանակս Դիոկղետիանոսի թագաւորի եւ Պրիսկոսի անթիպատրին Եւրոպիոյ ի քաղաքէն Քաղկեդոնէ. սնաւ անենայն մաքրութեամբ պահոց եւ աղօթից ճնշելով զանձն անձուկ եւ նեղ վարուք, եւ նուիրեաց զինքն Քրիստոսի հարսնանալ մաքուր եւ սուրբ զկուսութիւնն անարատ պահելով, եւ ամենայն բարեգործութեամբ եւ հաւատով լցեալ եռայր ի սէրն Քրիստոսի եւ փայլէր իբրեւ զջահ լուսաւոր:

July 11 • 69

4g.

He has spoken words above those of the prophets, for he is not announcing any earthly power but rather the Kingdom of Heaven. He was even near to speaking of the Kingdom just as the Lord Himself named the Kingdom dwelling in pure spirit when He said, “The Kingdom is within you”. (Matthew 3:2) With love He makes clear that whoever is able to bring the Kingdom to his beloved is also near to approaching the gates, but it is not the first coming alone but also the second that He indicated by that name of Kingdom. 4h. But Mark and Luke do not say that John preached only repentance but also forgiveness of sins,58 but it was from the One who was to come after him that he said one would receive forgiveness for his sins, just as he had previously instructed: “I baptize you in water for repentance. There comes after me One who is more powerful than I, He will baptize you in the Holy Spirit and in fire.” (Matthew 3:11, Mark 1:8, Luke 3:16)

On this day is the martyrdom of Saint Serapion 5.

In the days of the impious emperor Severus,59 the governor Aquila arrested the holy Serapion, a pious Christian man. And because he professed the name of our Lord Jesus Christ and had condemned the idols [Severus] had [Serapion] thrown into a fire, and in this manner he became a martyr for Christ.

On this day is the martyrdom of the holy and victorious virgin of Christ, the blessed Euphemia 6.

Euphemia, the holy and victorious virgin martyr of Christ, lived in the time of the emperor Diocletian and of Priscus, the proconsul of Europe. She was from the city of Chalcedon and was raised in every form of purity, in fasting and in prayer, training herself in a strict and regimented lifestyle. She offered herself as a bride to Christ, preserving her holy virginity pure and untainted. With every good work and full of faith, she was inflamed with love for Christ and she was as resplendent as a brilliant light.

58. 59.

Mark 1:4, Luke 3:3. Septimius Severus was Roman emperor from 193 to 211.

70 • Yaysmawurkʿ

7.

8.

9.

Վասն որոյ կալեալ զնա դատաւորն դառնագոյն կապանօք էած յատեան, եհարց եւ ծանեաւ զի էր դուստր Փիլոփրանոսի եւ Թէոդոսիանայ. եւ համարձակ խոստովանեցաւ զՔրիստոս: Եւ կապեցին զնա յանիւ սրալից եւ հոլովեցին, եւ ապա հրով կիզեալ խանձոտեցին զնա: Այլ եւ եդին զնա ի տապակ եռացեալ ձիթով, եւ յայլ զանազան լլկանս չարչարանաց նեղեցին զնա. եւ զի դեռ կենդանի էր մուծին զնա ի թէատրոնն, եւ ձգեցին զնա լինել կերակուր գազանաց, եւ ոչ մերձեցան ի նա գազանքն: Եւ սուրբ կոյսն զմի ի գազանաց ողոքանօք ձգեաց առ ինքն որ եխած զնա. եւ նա աղօթելով առ Աստուած աւանդեաց զհոգին եւ հիւսեաց զպսակն վկայութեան: Զսորա մարմինն եդին ի տապանի, եւ պահեցին զգուշութեամբ ի քաղաքին Քաղկեդոնի, ուր եւ յետոյ շինեցաւ եկեղեցի հոյակապ յանուն նորա յորմէ բազում սքանչելիք եղեն ի փառս Քրիստոսի: Սորա է եւ միւս տօն ի ԺԶ Սեպտեմբերի:

July 11 • 71

7.

8.

9.

For this reason, the governor had her seized and brought to his tribunal in oppressive chains. He questioned her and discovered that she was the daughter of Philopranos and Theodosiana. She boldly professed Christ. So they bound her to a jagged wheel and rolled it around. Then they roasted her in a raging fire, put her in a metal vat with boiling oil and subjected her to other such oppressive tortures. Since she was still alive they led her into the circus and threw her inside to be fodder for the wild animals but those wild animals did not even come near her. Then the holy virgin coaxed one of the wild animals to her side and it tore her to pieces; she prayed to God and handed over her spirit and in this manner she plaited her crown of martyrdom. They placed her body in a coffin and with great solicitude kept it in the city of Chalcedon, where later there was built a magnificent church in her name60 in which there occurred many miracles for the glory of Christ. There is also another feast day for her on the sixteenth of September.61

60. This church soon became even more famous when the Council of Chalcedon was opened in it on 8 October 451; cf. Evagrius, Ecclesiastical History, II.3. 61. See Bayan, Le Synaxaire arménien II.239-241. According to the heading for the day, it is the martyrdom of Euphemia and of Perina, but Perina is not otherwise mentioned; she was, as Bayan says, “certainement ajoutée par erreur”. This fuller life of the saint, who is celebrated on 16 September in both the Greek and Roman calendars, is presumably the older, original entry. This last sentence is probably the note of a scribe that has been incorporated into the text; it is not likely to have been part of the original pericope.

Հրոտից Զ Յուլիսի ԺԲ

Վկայաբանութիւն սրբոցն Պրոկղի եւ Իլարիոնի 1.

2.

3.

4.

Յաւուրսն անօրէն արքային Տրայանոսի եւ Մաքսիմոսի դատաւորի էին սուրբ վկայքն Քրիստոսի Պրոկղոս եւ Իլարիոն, ի գաւառէն Կալիպոյ մերձ յԱնկուռիա: Եւ նախ զՊրոկղոս կալան եւ արկին ի բանդ: Եւ վաղիւն կացեալ առաջի դատաւորին յանդիմանեաց զանաստուած մոլորութիւն կռապաշտութեանն: Եւ բարկացեալ դատաւորն հրամայեաց եւ կախեցին զնա եւ քերեցին զմարմինն: Եւ յորժամ կամէր դատաւորն երթալ ի քաղաքն, կապեցաւ ի ճանապարհին եւ ոչ կարաց յառաջ երթալ կամ յետս դառնալ մինչեւ ձեռնագրով խոստովանեցաւ զանունն Քրիստոսի եւ ապա արձակեցաւ: Եւ յորժամ գնաց ի քաղաքն տարան եւ զսուրբն առաջի իւր: Եւ ասէ. Կապեցեր զերիվարս իմ եւ զիս որ ոչ կարէաք շարժել ի տեղւոջէն, կամելով դարձուցանել զիս ի Քրիստոսն քո. արդ արարից փոխարէնս եւ ես քեզ: Եւ հրամայեաց հրացեալ շանթիւք այրել զորովայնն եւ զկողսն, եւ յորժամ այրեցին նետաձիգ արարին զնա: Հանդիպեցաւ եղբօրորդին իւր Իլարիոն, եւ զիրկս արկեալ ողջունեաց արտասուօք: Եւ տեսեալ դահճացն կալան զնա եւ տարան ի բանդն:

– 72 –

July 12 Hrotits‘ 6

The martyrdom of Saints Proclus and Hilarion 1.

2.

3.

4.

In the time of the wicked emperor Trajan and of the governor Maximus there lived the holy martyrs for Christ, Proclus and Hilarion. They were from the region of Kallippi, near Ancyra. They seized Proclus first and threw him into prison. On the following day, when they brought him before the governor, he denounced the godless folly of idolatry. The governor became enraged and commanded that they hang him up and flay his body. [Later] when the governor was on his way into the city he was held up on the road and was prevented from going on ahead or from turning back until he professed in writing the name of Christ. Only then was he free to go. When [the governor] did return to the city the [soldiers] brought the holy one into his presence. And [the governor] said, “You had me and my horse held up so that we were unable to move from that place, as you wished to convert me to your Christ. I will now turn the tables on you!” And he commanded that they burn his chest and his ribs with flaming irons and then, while [his chest and ribs] were burning, to shoot him full of arrows. His nephew Hilarion then happened along and he took him into his arms and tearfully embraced him. When the executioners saw this they seized [Hilarion] and threw him into prison.

– 73 –

74 • Yaysmawurkʿ

5.

6.

Իսկ Պրոկղոս աղօթեաց առ Աստուած զի արասցէ ողորմութիւն ամենեցուն որք ի ծովու վտանգին եւ յիշեն զանուն նորա: Երեւեցաւ նմա հրեշտակ Տեառն եւ ասէ. Լուաւ Աստուած աղօթից քոց եւ կատարէ զխնդրուածս քո. եւ դու եկեսջիր ի պատրաստեալ քեզ արքայութիւնն եւ ընկալ զանթառամ պսակն: Եւ նետաձիգ արարեալ ի նա աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած: Եւ յետ երից աւուրց կոչեցին զսուրբն Իլարիոն եւ հարցին: Եւ նա ասէ. Եւ ես Քրիստոնեայ եմ. եւ ամենայն ազգն իմ քրիստոնեայ մեռան, եւ ես քրիստոնեայ մեռանիմ: Հրամայեաց եւ գան հարին զնա ուժգին, կապեցին զոտսն եւ մերկ քարշեցին զնա ընդ երկիր երեք մղոն, եւ ջախջախեցաւ ամենայն մարմինն եւ արիւնն հեղաւ իբրեւ զառու: Եւ սուրբն աղօթիաց առ Աստուած եւ ասէ. Տէր Աստուած, որք կատարեն զյիշատակս Պրոկղի եւ Իլարիոնի բաղմացո զարջառ եւ զհօտս իւրեանց, եւ լից բարութեամբ զշտեմարանս նոցա: Եւ ապա հատին զգլուխ նորա Յուլիսի ԺԲ: Եւ եդեալ է ի վանսն որ կոչի Հիւպատոսի ի Կոստանդինուպօլիս, ի տապանի ընդ սրբոյն Պրոկղի:

July 12 • 75

5.

6.

Then Proclus prayed to God to have mercy upon all those who were in danger in the sea and who recalled his name. An angel of the Lord appeared to him and said, “The Lord has heard your prayer and will bring about all that you ask. As for you, come now into the kingdom that has been prepared for you and receive your imperishable crown.” The [executioners] then shot [Proclus] full of arrows and he handed his soul over to God. Three days later they summoned the holy Hilarion and interrogated him. He responded, “I am a Christian. My entire family died Christian and I too will die a Christian.” [The governor] then gave the order to beat him severely. They bound his feet and they dragged him naked along the ground for about three miles. His entire body was shredded and blood flowed out from him like a torrent. The holy one prayed to God and said, “O Lord God, for all those who celebrate the memorial of Proclus and Hilarion, increase their livestock and their flocks, and fill their storehouses with good produce.” They then cut off his head on the twelfth of July. He was laid in the Monastery of Hypatius in Constantinople, in a tomb alongside that of Saint Proclus.

Հրոտից Է Յուլիսի ԺԳ

Վկայութիւն սրբոցն Պերեգրինոյ, Ղուկիանու, Պոմպիոյ, Իւսիքիոյ, Պապիոյ, Սատորնիլոյ եւ Գերմանոսի 1.

2.

3.

4.

Այս սուրբ վկայքս Քրիստոսի էին յԱտալիոյ Պանթէոյ մերձ գետոյն Թերմոյ յաւուրս կռապաշտ արքային Տրայիանոսի: Եւ վասն հալածանաց անօրինացն թողին զտունն եւ զբնակութիւնն իւրեանց, եւ նաւեցին յարեւմուտս ի քաղաքն Դորաքիոյ: Եւ յորժամ մերձեցան ի դուռն քաղաքին տեսին կախեալ զսուրբն Աստիոն զեպիսկոպոսն քաղաքին մերկ զփայտէ, օծեալ զմարմինն մեղու, եւ ի գոռոզէ եւ ի պիծակէ կրծեալ եւ կերակուր լեալ վասն հաւատոցն Քրիստոսի: Փառաւորեցին զԱստուած եւ ասեն. Երանի է քեզ ճշմարիտ վկայ Քրիստոսի: Տեսին եւ զամենայն քաղաքն որ տօն կատարէին պիղծ կռոցն իւրեանց Դիոնիսիոյ: Եւ տեսեալ զնոսա մի ոմն ի զօրականացն եթէ օտարք են հարցանէր եթէ ո՞յք իցեն եւ կամ ուստի: Եւ նոքա ասեն եթէ Քրիստոնեայ եմք: Եւ կալեալ զնոսա տարաւ առ բդեաշխն քաղաքին Ագրիկողայոս, եւ հրամայեաց նոցա երկիր պագանել Դիոնիսիոյ: Եւ նոքա խոստովանեցան եթէ Քրիստոնեայք եմք եւ զարարիչն երկնի եւ երկրի պաշտեմք: Եւ ձաղկեցին զնոսա ուժգին գանիւք, եւ ապա արկին ի նաւ, եւ ի խորս ծովու ընկղմեցին, զոր ալիք ծովուն հանին ի ցամաք, եւ աւազ ծովուն ծածկեաց զնոսա եւ անյայտ արար:

– 76 –

July 13 Hrotits‘ 7

The Martyrdom of saints Peregrinus, Lucian, Pompeius, Hesychius, Papias, Satornilus, and Germanos 1.

2.

3.

4.

These holy martyrs for Christ were from Attalia in Pamphylia near the Therma river. They lived during the time of the impious emperor Trajan. Because of the persecutions by the godless, these abandoned their homes and their dwellings and they sailed west to the city of Dyrrachium62. When they drew near to the gates of the city they saw that the holy Astius, the bishop of the city, was hanging naked from a tree, his flesh smeared with honey and being eaten by wasps and horseflies. He was their food because of his faith in Christ. They gave glory to God and said, “Blessed are you, O true martyr for Christ!” They also saw that the entire city was celebrating a feast of their filthy idols of Dionysius. One of their soldiers saw that they were foreigners so he asked them, “Who are you? Where are you from?” And they responded, “We are Christians.” He then arrested them and brought them to Agricolaus, the prefect of the city, and he commanded them to worship Dionysius. But they professed, “We are Christians and we worship the Creator of heaven and earth.” They flogged them severely with whips, dragged them onto a ship, then cast them into the deepest part of the sea. But some waves of the sea tossed them out from the sea onto dry land, and the sand from the sea concealed them and made them invisible.

62.

As above, n. 32, now Durrës in modern-day Albania.

– 77 –

78 • Yaysmawurkʿ

5.

Եւ յետ իննսուն ամաց յայտնեցան սուրբքն Աղէկսանդրոսի եպիսկոպոսին, եւ առեալ զամենայն ուխտ եկեղեցւոյն մոմեղինօք եւ խնկօք գնացին ի տեղին որ կոչի Բրտին Կալ, ուր ցուցին սուրբքն. փորեցին զաւազն եւ հանին զնշխարսն, եւ օծին անուշ եղօք պատեալ սուրբ կատւօք թաղեցին ըստ արժանեաց. եւ շինեցին ի վերայ մատուռն, եւ մեծապայծառ տօն կատարեցին Յուլիսի ԺԳ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Առէտիոսի բժշկի 6.

7.

8.

Սուրբն Առէտիոս ճարտար բժիշկ էր ի քաղաքէն Տիւանայ, յաւուրս Դիոկղետիանոսի կռապաշտ արքային: Եւ վասն քրիստոնէութեան հաւատոյն իւրոյ կացուցին առաջի Մաքսիմիանու դատաւորին, եւ խոստովանեցաւ զՔրիստոս Աստուածն մեր: Մերկացուցին զնա եւ ուժգին գան հարին բրօք մինչեւ բացան ստամոքսն եւ թիկունքն նորա այտուցեալ տրորեցան: Տարան զնա ի տաճար կռոցն զի երկիր պագցէ, եւ նա աղաչեաց զԱստուած եւ ասէ. Տուր Քրիստոս զօրութիւն ծառայիս քո, եւ արա առ իս նշան բարութեան, զի տեսցեն ատելիքն իմ եւ ամաչեսցեն: Եւ փչեաց ի բագինսն եւ անկան եւ կործանեցան, եւ յորժամ ել կործանեցաւ եւ տաճարն: Եւ ընթացեալ անօրինաց յափշտակեցին զսուրբն եւ եդին ի բանդի: 8Եւ յետ ութ աւուր հարին յոտսն երկերիւր բեւեռս, եւ կապեցին զնա յերկուորեակս վայրի ձիոյ եւ թողին, եւ քարշեցաւ սուրբն ի քաղաքէն Տիւանայ քշան եւ չորս մղոն ընդ ծառս եւ ընդ քարս եւ այնպէս աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յուլիսի ԺԳ: Եւ զմարմինն ընկեցին ի Փիբոն գետն եւ երեւեցաւ այր մի պայծառ երեսօք, մտեալ ի գետն եհան զմարմինն եւ եդ ի վերայ լերինն եւ ելեալ քրիստոնեայք թաղեցին ի նոյն տեղոջ:

July 13 • 79

5.

Ninety years later these holy ones appeared to bishop Alexander. He then, with all the clergy from his diocese, went with candles and incense to the place called Brtin Kal, which those holy ones had indicated. They dug into the sand and removed their remains. They anointed these with aromatic oils, wrapped them in holy linens and buried them with honors. Above them they built a chapel and celebrated a magnificent feast day there on the thirteenth of July.

On this day is the martyrdom of Saint Aretios, the healer 6.

7.

8.

The holy Aretios was a skillful healer from the city of Tivan who lived in the times of the impious emperor Diocletian. Because of his Christian faith they brought him into the presence of the governor Maximianos and he professed Christ our God. They then stripped him and beat him brutally with clubs until his stomach burst open and his back was pounded and swollen. They dragged him into an idol temple so that he might worship them, but he prayed to God and said, “Grant, O Lord, strength to Your servant, and perform for me a sign of Your favor that those who hate me may see and be put to shame.” (Psalm 86[85]:16-17) He then blew on the altars and they toppled over and were destroyed. After he had departed the temple was also destroyed. Those impious ones hastened to catch the holy one and they threw him into jail. Eight days later they drove two hundred nails into his feet. They then bound him by his testicles to a wild horse, and then they let it go. The holy one was dragged about twenty-four miles from the city of Tivan, through shrubs and over stones. In this manner he gave his soul over to God on the thirteenth of July. They then cast his corpse into the Phibon river. But there appeared a single man with a luminous face, and he entered into the river, drew out his body and brought it up onto a mountain. Then some Christians came and buried [his body] in that very place.

80 • Yaysmawurkʿ

Յիշատակ եւ տօն է մեծի հրեշտակապետին Գաբրիէլի 9.

Մեծ եւ աստուածային հրեշտակապետն Գաբրիէլ զառաջինն երեւեցաւ մարգարէին Դանիէլի, եւ ասաց զթիւ ժամանակացն որ կայր մինչ ի գալուստն Քրիստոսի: Երեւեցաւ դարձեալ ի լրումն փրկութեան Զաքարիայի քահանայապետին յաջմէ սեղանոյն, եւ ասաց. Ես եմ Գաբրիէլ որ կամ առաջի Աստուծոյ. եւ խօսեցաւ վասն Յովհաննու ծննդեանն եւ Քրիստոսի: 10. Նոյն եւ զամենայն աշխարհի փրկութեան եւ զսկիզբն եւ զհիմն տիրական մարմնաւորութեան եւ զբերկրութեան մերոյ աստուածային աւետիսն սա եբեր սրբոյ Կուսին, եւ եղեւ սպասաւոր եւ աւետաւոր կենաց մարդկան, յառաջ քան զամենայն դասս երկնաւորացն ծանուցեալ զխորհուրդն որ ծածկեալ էր ի բոլոր հրեղինացն: Սա դարձեալ եկաւորեալ առ Կոյսն եբեր նմա հրաւէր եւ բրաբիոն յերկինս փոխման: 11. Որ եւ նոյն ինքն միշտ բարեկամ եւ պահապան քրիստոնէից. քանզի իշխան եւ հրեշտակապետ ցուցաւ հեթանոսաց յառաջագոյն, որ եւ ի սմին աւուր երեւեալ մեծ սքանչելիս արար:

July 13 • 81

The Memorial and Feast of the great archangel Gabriel 9.

The great celestial archangel Gabriel first appeared to the prophet Daniel, and told him the number of times that would pass until the coming of Christ.63 He next appeared, at the fulfillment of [our] salvation, to the high-priest Zechariah. He stood on the right side of the altar and said, “I am Gabriel, who stand in the presence of God,” and he spoke to [Zachariah] about the births of John and of Christ.64 10. It was he too who brought from heaven to the holy Virgin the good news of the salvation of the entire world, and of the beginning and the foundation of Our Lord’s Incarnation and of our joy.65 He was the minister and the messenger of Life for mankind, knowing before all the ranks of heavenly beings the mystery that had been hidden from all the fiery beings. He again came to the Virgin and brought her the invitation and the prize of her entry into heaven. 11. It is [Gabriel] too who has always been a friend and protector of Christians, for he had previously appeared to the gentiles as either a prince or an archangel. He has also appeared on this same day and performed great miracles.

63. 64. 65.

Daniel 8:15-26. Luke 1:8-23. Luke 1:26-38.

Հրոտից Ը Յուլիսի ԺԴ

Վկայութիւն Բագարատայ Տոռոմենոյ եպիսկոպոսին 1.

2.

Սուրբն Բագարատ աշակերտ էր սրբոց առաքելոցն, եւ առաքեցաւ յարեւմուտս ձեռնադրեալ եպիսկոպոս ի Պետրոսէ առաքելոյ ի քաղաքն Տոռոմենոյ, որ է ի Սիկիլիա կղզւոջն: Եւ մտեալ ի նաւ դարձոյց զնաւապետն, զղեկավարն եւ զնաւավարսն յաստուածգիտութիւն, որոց անուանքն էին Լիկաոնիտոս, Ագրինոս: Եւ յորժամ նաւեցին ի տեղին գտին զամենայն կղզին եւ զքաղաքս եւ զգաւառս ի կռապաշտութիւն լեալ: Եւ յոգւոց հանելով հեծեծանօք երանելին Բագարատ համբարձ զձեռս իւր յերկինս աղաչեաց զԱստուած վասն մոլորեալ ժողովրդեանն: Եւ ասէ ցԼիկաոնիտոս եւ ցԱգրինոս. Եկայք որդեակք, աներկիւղ քարոզեսցուք զանունն Աստուծոյ ի մէջ անօրէն ժողովրդեանս, որպէս առի հրաման ի Պետրոսէ առաքելոյն: Եւ սկսաւ սուրբն Բագարատ քարոզել եւ ուսուցանել, եւ առնել մեծամեծ սքանչելիս, որ եւ քաղաքապետն Վոնիփատոս յորժամ լուաւ հաւատաց յԱստուած գաղտ ի ժողովրդենէն:

– 82 –

July 14 Hrotits‘ 8

The Martyrdom of Pankratios, bishop of Taormina 1.

2.

The holy Pankratios66 was a disciple of the holy apostles. He was consecrated as bishop by the Apostle Peter and was sent westwards to the city of Taormina, which is on the island of Sicily.67 He boarded a ship and converted to the knowledge of God the captain, the helmsman and [two] sailors whose names were Lycaonides and Agrinus. When they reached their destination they found that the entire island, both the cities and the outlying areas, was [given over] to idolatry. The blessed Pankratios groaned despondently, raised his hands up towards heaven and prayed to God for those people who had gone astray. And he said to Lycaonides and Agrinus, “Let us go, my sons, and preach the name of God in the midst of these wicked people, according to the command that I received from the Apostle Peter.” And the holy Pankratios began to preach, to give instruction and to perform great miracles. When the prefect of that city, Boniface, heard this he came to believe in God, in secret from the people.

66. Arm., Bagarat. 67. The Greek Life of Pankratios, from which this long entry ultimately derives, has recently been published. On June 6, two sister martyrs from Taormina, Sergia and Susanna, who are mentioned in the Greek Life, are celebrated; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—June, 34-35.

– 83 –

84 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Եւ յորժամ գնացին ի քաղաքն Տոռոմենոյ, եւ ի գիշերին գնաց (Բագարատ) ի տաճարն յորում էր բագինն Փալկոնայ մեծի աստուծոյն քաղաքին այնմիկ: Եւ հայեցեալ ի բագինն ասէ. Ով Փալկոն անզգայ, խուլ, համր եւ կոյր, ո՞վ ես դու եւ զի՞նչ գործես աստ, եւ քանի՞ ամք են որ ես ի տաճարս յայս, եւ մոլորեցուցանես խաբէութեամբ զստեղծուածս Աստուծոյ իմոյ, եւ տաս զոհս մատուցանել քեզ, ոբ պիղծ եւ զարշելի դիւապատկեր: Եւ ասէ բագինն. Երկերիւր եւ վաթսուն ամ է որ բնակեալ եմ աստ, եւ ընդունիմ նուէրս եւ զոհս ի ժողովրդենէս Տորոմենոյ քաղաքիս, յամենայն ամի երիս տղայս անարատս, եւ երեք հարիւր զուարակս փափուկս եւ գեղեցիկս, եւ խոյս եւ նոխազս եւ գառինս բազումս: Եւ համբարձեալ զձայն իւր երանելին Բագարատ ասէ մեծաւ բարբառով. Երդմնեցուցանեմ զձեզ պիղծ դեւք յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ սուրբ Հոգւոյն ժողովեցարուք ի միասին, եւ զխուլ եւ զհամր բագինդ Փալկոնի ընկեցէք ի ծովն երեսուն ասպարիզաւ հեռի ի ցամաքէն, եւ դուք ընդ նմին բնակեսջիք ի յանդունդս խորոցն: Եւ առժամայն հնչիւն եղեւ իբրեւ ի սաստիկ հողմոյ, եւ լցաւ տաճարն սեաւ անգեղօք եւ սեաւ ագռաւօք, եւ կալան աղաղակելով զբագինն Փալկոնի եւ ընկեցին ի ծովն: Եւ եղեւ ձայն յերկնից. Քաջալերեաց Բագարատ զի ես ընդ քեզ եմ, եւ ոչ թողից զքեզ մինչեւ կարգեցից ի դասս առաքելոցն: Եւ առժամայն ելեալ գնաց ի տաճարէն: Եւ ընդ առաւօտն գնացին քուրմքն ի տաճարն գտին զդուռն բացեալ եւ զբագինն աստուծոյն իւրեանց ոչ գտին: Եւ ելեալ ի մէջ հրապարակին մեծաւ հառաչմամբ կոծէին եւ ասէին. Վայ մեզ զի քաղաքս մեր կործանի, քանզի մեծ աստուածն փալկոն անյայտ եղեւ: Եւ դիմեցին բազում ժողովուրդք ի տաճարն եւ զպիղծ կուռսն ոչ գտին: Գնացին յընթացս ի տունն Վոնիփատոսի դատաւորին, աղաղակէին արտաքոյ դրանն. Ով պատուեալ եւ շինող իշխան, եւ սիրելի մեծ աստուածոցն, եկ եւ տես զկորուստ քաղաքիս:

July 14 • 85

3.

4.

5.

6.

7.

8.

When they went to the city of Taormina, Pankratios went during the night to the temple where there was a statue of Falcon, the great god of that city. [Pankratios] looked at that statue and said, “O inanimate, deaf, dumb, and blind Falcon, who are you and what are you doing here? How many years have you been in this temple and have led astray, by your seductions, these creatures of my God, and have accepted sacrifices offered to you, O detestable and abominable demon image?” The statue responded, “I have been dwelling here for two hundred and sixty years, and I have been receiving gifts and sacrifices from the people of this city of Taormina. Each year [I receive] three infants –with no defects–, three hundred gentle and well-proportioned bulls, along with numerous rams, goats and lambs.” The blessed Pankratios raised up his voice and said with a loud cry, “I adjure you, abominable demons, in the name of the Father, of the Son and of the Holy Spirit, to gather yourselves together and to cast this deaf and mute statue of Falcon into the sea about six hundred yards from dry land. And you all stay there with it in the deepest depths [of the sea].” At that moment there arose a noise like that of a violent wind. And the temple filled up with black vultures and black crows. Screeching, they seized the statue of Falcon and cast it into the sea. Then there came a voice from heaven [which said], “Be of good courage, Pankratios, for I am with you and I will not abandon you before I raise you up to the rank of the apostles.” Immediately, [Pankratios] went out and departed from the temple. The next morning the priests went into the temple and found the door wide open but they did not find the statue of their god. They went out into the marketplace and with much groaning they beat themselves and shouted out, “Woe to us for our city is ruined because our god Falcon has disappeared.” A number of people then ran to the temple but they too did not find the abominable idol. They went quickly to the house of the governor Boniface and began to cry out outside his door, “O honorable and edifying prince and beloved friend of our great gods, come and see the destruction of our city.”

86 • Yaysmawurkʿ

9.

10.

11.

12.

13.

Եւ նորա խոնարհեալ ի պատուհանէն ասէ. Ով իմաստուն արք եւ քահանայք մեծի աստուծոյն Փալկոնի, զի՞նչ եղեւ ձեզ: Եւ նոքա ողբալով ասեն. Մեծ անցք անցին ընդ մեզ, քանզի բաղձալին Փալկոն կորեաւ. եւ վայելուչ եւ պայծառ բագինն իւր անյայտ եղեւ, եւ սեղանն եւ աւազանն եւ ոսկիակազմ աթոռն իւր ոչ երեւի, եւ ունայն մնացին, եւ խորանն ոչնչացաւ: Ասէ Վոնիփատոս. Ով պատուական քահանայք եւ փառաւորեալ տանուտեարք, լուարուք ինձ եւ քննեցէք միթէ ամբարտաւանեցաւ՞ աստուածն մեր, եթող զմեզ եւ գնաց յայլ քաղաք. մի երբեք զսովորական զոհսն լիակատար ոչ մատուցէք, եւ անընդունելի արար զպատարագս ձեր, եւ վասն այնորիկ ատեաց մեզ եւ փախեաւ ի մէնջ: Արդ գնացէք ի յարկս ձեր եւ ես պարապով քննեցից եւ գտից զպատճառն: Եւ նոքա ասեն. Մեք զսովորական եւ զհայրենական աւանդն կատարեցաք, եւ ոչ ինչ նուազ կամ պակասութիւն արարաք ի սովորական զոհսն իւր, եւ եթէ վասն էր խռովեցաւ ոչ գիտեմք: Արդ աղաչեմք զքեզ ով փառաւոր եւ պայծառ քաղաքապետ զի պնդութեամբ քննեսցես եւ եթէ խռովեցաւ ի մէնջ եւ գնաց յայլ քաղաք երթիցուք եւ մեք առ նա եւ երկիր պագցուք նմա, եւ նա հաշտեսցի ընդ մեզ, եւ ասասցէ մեզ զպատճառն, եւ մեք յաւելումք ի զոհսն եւ ի պաշտօնսն: Ասէ Վոնիփատոս. Ասացի ձեզ գնացէք ի տունս ձեր, եւ եթէ հզօր աստուած է Փալկոն երեւեցուսցէ մեզ զճշմարիտն: Եւ նոքա որպէս ի միոջէ բերանոյ աղաղակէին եւ ասէին. Ով պատուական Վոնիփատոս, որպէս անծանօթ եւ օտար յաստուածոց մերոց խօսեցար. ո՞չ ճանաչես զերիտասարդ եւ զգեղեցիկ աստուածն մեր զՓալկոն, զորդի Փալկոնիդայ. ո՞չ յամենայն ժամ ի գինարբուս եւ ի խնդութեան աւուրս դու ինքնին պատմէիր եւ գովէիր զգովելի գործս նորա, եւ այժմ ասես. Եթէ հզօր աստուած է յայտնեսցէ զինքն: Դարձեալ պատասխանի ետ Վոնիփատոս եւ ասէ. Ասացի ձեզ եթէ համբերեցէք եւ ես գիտացից զկորուստն Փալկոնի: Կարծեմ եթէ գարշեցաւ ի մէնջ քանզի հպարտ աստուած էր: Եւ յորժամ լուան զայս դադարեցին, եւ գնացին ի յարկս իւրեանց:

July 14 • 87

9.

10.

11.

12.

13.

[The governor] came down from the window and said, “O wise men and priests of our great god Falcon, what has happened to you?” And they groaned and responded, “Extraordinary events have come to pass among us because our coveted Falcon has perished, his elegant and splendid statue has disappeared; the altar, the basin, and his gilded throne are unadorned and now stand empty, and the sanctuary no longer exists.” Then Boniface said, “Honored priests and illustrious noblemen, listen to me and consider [these things]: has our god perhaps become all puffed up, abandoned us and gone into another city? Have you ever offered up the usual sacrifices imperfectly thus rendering your sacrifices unacceptable? Has he for this reason come to hate us and flee from us? Go now to your homes and I will examine these things at my leisure and I will try to discover the reason.” They retorted, “We have performed the usual and ancestral rites, and have committed neither reduction nor omission to his usual sacrifices. We have no idea why [Falcon] has been offended. We beseech you then, O glorious and illustrious prefect, to examine these things carefully. If [Falcon] has been offended by us and has gone to another city, should we go to him and worship him there? Will he then reconcile himself to us and provide us with his reason, so that we can continue [to perform] his sacrifices and his services? Boniface responded, “I told you, return to your homes. If Falcon is a powerful god, he will reveal the truth to us.” They then, as if with one mouth, cried out and said, “Honorable Boniface, you have spoken to us as one who is ignorant and a stranger to our gods! Do you not know our youthful and handsome god Falcon, the son of Falconida? Were not you yourself in the habit of constantly recounting and praising his magnificent deeds in the pubs and on holidays? Yet you now say ‘if he is a powerful god, he will reveal himself?’” Boniface responded once again and said, “I said to you that if you are patient then I will examine the destruction of Falcon. I believe that he has made himself so remote from us because he is a proud god.” When they heard this they cooled down and returned to their homes.

88 • Yaysmawurkʿ

14.

Եւ Վոնիփատոս կոչեաց զԼիկայոնիտոս, եւ պատմեաց նմա զխռովութիւն ժողովրդեանն, եթէ որպէս կորեաւ աստուածն իւրեանց, եւ կամ թէ զինչ արարից ոչ գիտեմ: Եւ սկսաւ Լիկայոնիտոս ասել ճշմարտապէս. Լուր մտադիւրութեամբ տէր քաղաքապետ եւ դատաւոր: Գիտասջիր զի երեքանձնեայ աստուածութիւնն յամօթ արար զգարշելի պաշտօնս ձեր, եւ ոչ այլ եւս մատուսցուք զոհս այսց պիղծ դիւացս, այլ միայնոյ Աստուծոյ կենդանւոյ որ մնայ յաւիտեան, եւ այլ ոչ եւս յառաջադիմանայ պաշտամունք կռոցն, եւ ոչ երազք եւ դիւթութիւնք գուշակեն մոլորեալ մարդկան, քանզի երկնաւոր Աստուածն առաքեաց զմիածին Որդի իւր յերկիր եւ մարմնացեալ ծնաւ ի սուրբ կուսէն Մարիամայ զի սրբեսցէ զմեզ յամենայն անօրէնութենէ: Եւ յայսմհետէ Փաղկոն որդին Փալկոնիդեայ ոչ զոք կարէ խաբել: 15. Եւ երթեալ քրմացն ժողովեցան ի միասին եւ սկսան ողբալ զՓաղկոն անզգայ աստուածն իւրեանց, եւ ասէին ողբալով եւ լալագին ձայնիւ. Ու՞ր իցեն գեղ վայելչութեան պատկերին քո, ով բաղձալի Փալկոն, որպէս անյայտ եղեր ի քոյոց փափաքողացս. արդ երանի եթէ ոչ էաք լեալ քահանայք քո: Ամենայն աստուածք խնդութեամբ ընդունին զոհս ի քրմաց իւրեանց, այլ դու միայն անընդունող եղեր եւ ատեցեր զմեզ: Եւ Վոնիփատոս մոռացաւ զայնչափ սէրն եւ զգութն քո, եւ քեզ խնդիր ոչ արար: Ով կողոպտեաց զքեզ ի մէնջ. ո՞վ նախանձեցաւ ընդ այնչափ սէրն մեր: Ով Լիսիոն եւ Դիա փոքր աստուածք, եւ Փալկոնիդայ աստուածուհի դուստր Իրինոսի եւ Արտեմեա քոյր աստուածուհւոյն ընդէ՞ր ոչ ողորմիք մեզ, եւ ողբայք զգեղեցիկ եւ զմեծ աստուածն Փալկոն, ընդէ՞ր լռէք եւ ոչ խնդրէք զկորուսեալն: 16. Եւ յորժամ եղեւ գիշեր, զգեցաւ Վոնիփատոս զարքունական պատուոյն իւրոյ զպատմուճնն եւ զքղամիդն, եւ գնաց ի դուռն երանելոյն Բագարատայ: Նոյնպէս եւ նա զգեցաւ զեպիսկոպոսութեան փիլոնն եւ զեմիփորոնն, եւ նստաւ յեպիսկոպոսութեան աթոռն իւր, առեալ ի գիրկս իւր զաւետարանն եւ զխաչն եւ զտէրունական պատկերն զոր ետ նմա Պետրոս առաքեալն:

July 14 • 89

14.

Then Boniface summoned Lycaonides and informed him of the confrontation that he just had with the people and how “their god is lost and I do not know what I should do”. Lycaonides then began to speak truthfully, “Listen to me attentively, O Lord, prefect and governor of this city. Know that the Three-Person Divinity has brought shame onto your loathsome religion. Let us offer no more sacrifices to these unclean demons, but rather only to the living God who abides forever. The worship of these idols continues no longer, nor do dreams and magic spells make auguries for deceived people, because the heavenly God has sent His only Son to earth. He became flesh and was born of the virgin Mary in order to cleanse us from every wickedness. From that point on then Falcon, the son of Falconida, has no longer been able to deceive anyone.” 15. The idol priests came, gathered together and began to bewail Falcon, their inanimate god. They said, with a voice full of wailing and weeping, “Where are the beauty and the comeliness of your statue, O Falcon our desire, that you have become invisible to those of us who covet you. Would we be blessed now if we had not become your priests? All the gods receive with joy the sacrifices from their priests, but you alone have become unreceptive and have come to hate us. Boniface has forgotten your immeasurable love and compassion and he has made no search for you. Who has plundered you from us? Who has such envy of your immeasurable love for us? O Lysson and Dea the lesser gods, and Falconida the goddess and daughter of Irinos, and Artemis sister of the goddess, why do you have no compassion for us? Why do you not bewail Falcon, the great and handsome god? Why are you silent and do not seek him who has perished?” 16. When night fell, Boniface put on his revered official tunic and cloak and went to the door of the blessed Pankratios, who had likewise put on his episcopal mantle and omiporon68. He sat on his Episcopal throne, and held on his lap the gospels, a cross and an image of the Lord that the Apostle Peter had given him.

68.

The episcopal stole; Arm., yemip‘oron, from Greek, ōmophoron.

90 • Yaysmawurkʿ

17.

18.

19.

20.

21.

Եւ մտեալ Վոնիփատոս ետես զերանելին Բագարատ իբրեւ զբոց եւ շուրջ զանձամբն հուր: Եւ անկեալ ի վերայ երեսաց իւրոց երկիր եպագ եւ ասէ ահիւ. Մեծ է Աստուածն քրիստոնէից զոր քարոզէ Բագարատ. հաւատամ զի նա միայն է Աստուած է երկնի եւ երկրի: Եւ ասէ ցսուրբն Բագարատ. Որպէ՞ս մերձեցայց առ քեզ քանզի տեսանեմ շուրջ զքեւ հուր եւ երկնչիմ մի գուցէ այրիմ ես: Եւ գիտաց Բագարատ զի ետես զշնորհս Հոգւոյն սրբոյ որ է պատարագամատուցի զգեստ քահանայից քանզի սուրբ են: Եւ յարուցեալ եհան զեմիփորոնն, զփիլոնն, զուրարն եւ նստաւ: Եւ այլ ոչ եւս ետես Վոնիփատոս զհուրն: Եւ ողջունեաց զնա ի համբոյր սրբութեան եւ նստոյց մերձ ինքեան, եւ օրհնեաց զնա յոյժ. եւ ճաշակեցին ի միասին յամենայն բարութեանցն զոր տարաւ Վոնիփատիոս ի տանէ իւրմէ: Եւ յորժամ ուրախացան յարեան ի սեղանոյն եւ գոհութիւն Տեառն սաղմոսէին: Եւ բացան ձեղունք տանն, եւ պայծառ լոյս ծագեաց ի վերայ նոցա եւ յահի եղեալ անկան ի վերայ երեսաց իւրեանց: Եւ կալեալ զձեռանէ նոցա երանելոյն կանգնեաց եւ նստոյց մերձ առ ինքեան, եւ սկսաւ պատմել նոցա մի ըստ միոջէ ի հին եւ ի նոր կտակարանաց, յԱդամայ մինչեւ ի Քրիստոսի մարդեղութիւնն եւ ի Համբարձումն եւ ի Գալուստ Հոգւոյն սրբոյ յաւուր Պենտակոստէին որպէս է գրեալ ի կատարեալ պատմութիւնն իւր: Եւ լուսաւորեաց զամենեսեան որք անդ հանդիպեցան աստուածային վարդապետութեամբն իւրով, եւ ողջունեալ զՎոնիփատոս յուղարկեաց ի տուն իւր: Եւ յաւուրն յայնմիկ յերրորդ ժամու գիշերոյն գրեաց երանելին Բագարատ ի քարտիսի ձեռամբ իւրով այսպէս. Առ Լիւսիոն կռոց բագինն: Ես Բագարատ Յիսուսի Քրիստոսի Տեառն մերոյ ծառայ, գրեմ առ քեզ պիղծ եւ զազիր եւ անզգայ Տորոմենոյ փոքր աստուած, զի յորժամ ընդունիս եւ ընթեռնուս զգիրս վաղվաղակի զհրամայեալսն կատարեա: Երթիջիր եւ դու ի կորստական տեղին գեհենին հրոյ, յորում է քո աւագագոյն աստուածն Փալկոն, եւ ի միասին կոծեցարուք զկորուստն ձեր, զի մի այլ եւս տիրանայք քաղաքիս այսմիկ: Եւ տուեալ զթուղթն յԱգրինոս յուղարկեաց ի տաճար կռոցն: Եւ նորա երթեալ որպէս թէ ի խնկել եդ զքարտէսն ի բագինն եւ փախեաւ գաղտ, եւ դարձաւ առ երանելին:

July 14 • 91

17.

18.

19.

20.

21.

When Boniface entered, he saw the blessed Pankratios as if he were aflame with fire surrounding his person. He fell upon his face, prostrated himself and in fear said, “Great is the God of the Christians whom Pankratios preaches. I believe that He alone is God of heaven and earth.” And he said [directly] to the holy Pankratios, “How am I to approach you? For I see a fire surrounding you and I am afraid of being burned.” Pankratios knew that he saw the graces of the Holy Spirit who was in the priests’ vestments because they were holy. He stood up, removed his omiporon, his mantle, and his stole and he sat down. Then Boniface no longer saw the fire. Then [Pankratios] greeted him with a holy kiss, sat down next to him and gave him a great blessing. They then consumed together all the good things that Boniface had brought from his house. After having enjoyed themselves so, they rose up from the table and began singing psalms of thanksgiving to God. Then the roof of the house opened up and a brilliant light shone above it and, seized with fear, they fell upon their faces. The holy one then took them by the hand, pulled them up and sat them down near to himself. He then began to recount to them in detail from the Old and the New Testaments, from Adam to the Incarnation of Christ, to His Ascension, and to the coming of the Holy Spirit on the day of Pentecost just how this history came about and was recorded. And he illumined everyone who congregated there with his divine teaching. He then embraced Boniface and sent him home. On that same day, at the third hour of the night, the blessed Pankratios wrote this down on a piece of paper: To Lysson, the idol statue, I, Pankratios, servant of Our Lord Jesus Christ, write to you abominable, impure and inanimate little god of Taormina, so that when you receive and read this letter you will immediately carry out what it demands of you. Go –yes, you!– into that place of perdition, the fires of Gehenna, where your superior god Falcon already resides. There, you can lament together your destruction, for you shall never again hold sway over this city. He handed the letter over to Agrinus and so sent it to the idol temple. [Agrinus] went there as if to offer incense and placed the paper upon the altar, quietly stole away and returned to the blessed one.

92 • Yaysmawurkʿ

22.

23.

24.

25.

26.

27.

Եւ յետ երկրորդ պահու եղեւ ձայն յաներեւութից եւ ասէ. Բագարատ ծառայ Աստուծոյ բարձրելոյ, զհրամայեալսն մեզ ի քումմէ սրբութենէդ փութով կատարեցաք. արդ համարձակութեամբ ել ի քաղաքդ զի յայսմհետէ քո է: Եւ յորժամ լուաւ զձայնն անկաւ ի վերայ երեսաց իւրոց եւ գոհացաւ զԱստուծոյ: Եւ յարուցեալ առժամայն ել ի փողոց քաղաքին, եւ աստղանշան սիւն առաջնորդեաց նոցա մինչեւ ի տունն Վոնիփատոսի: Եւ նորա ելեալ ընդ առաջ եմոյծ նոսա ի տուն իւր լռութեամբ, զի ոչ ոք ամենեւին գիտաց. եւ արարին անդ աւուրս քառասուն: Եւ ի միում աւուր ժողովեցան պիղծ քուրմքն ի դուռն Վոնիփատոսի եւ ասեն. Ով դատաւոր եւ շինող քաղաքապետ, մերձեալ է տօն աստուծոյն մերոյ Լիւսիայ հրամայեա եւ արասցուք մեծաւ պայծառութեամբ զի մի եւ նա խռովեսցի եւ ի մէնջ փախիցէ եւ կորնչիցէ որպէս եւ մեծն Փալկոն, եւ լինիցիմք ծաղր ամենայն մերձակայ քաղաքաց: Կարծեմք, ոբ դատաւոր եւ իշխան, զի յորմէհետէ եմուտ Ուղկանիտոս ի քաղաքս յայս, յոյժ բարկացան աստուածքն մեր, եւ զզոհսն մեր ոչ ընդունին: Եւ բազում անգամ դիւթութեամբ հարցանեմք վասն մեծի եւ մաքուր աստուծոյն Փալկոնայ եւ պատասխանի ոչ տան մեզ. եւ զինչ օգուտ է մեզ զի անուանիմք քուրմք: Ասէ Վոնիփատոս. Ով իմաստուն քահանայք եւ ճշմարիտ պաշտօնեայք աստուածոց մերոյ, երթայք պատրաստեցէք զամենայն զենլիս զոհիցն, եւ յաւուր տօնին եկից եւ ես ի զոհսն: Եւ ինքն երթեալ պատմեաց Բագարատայ զասացեալսն ի քրմացն: Եւ նորա զձեռս յերկինս համբարձեալ աղաչեաց զԱստուած վասն մնացեալ կռոցն զի կործանեսցին: Եւ ի գիշերին յայնմիկ մինչ քուրմքն ի տունս իւրեանց ննջէին կործանեցան բագինքն եւ խորտակեցան ի բազում մասունս: Եւ յորժամ եհաս պիղծ տօնն պատրաստեցին զամենայն զենլիս զոհիցն աւելի քան զՓալկոնին տղայս եւ զուարակս, խոյս եւ նոխազս եւ գառինս: Եւ զարդարեալ քրմացն գնացին ի բագինն Ապողոնի, եւ գտին ի բազում մասունս ցնդեալ: Սկսան բախել զերեսս իւրեանց մեծաւ հառաչանօք եւ ասեն. Վայ մեզ ով Ապողոն, որ չար պատերազմ շարժեցաւ ի վերայ քո. չեղեւ մեզ բաւական կորուստն Փալկոնի, այլ եւ դու մեծ չարի դիպեցար, զի եթէ լսիցեն զայդ անցս յայլ քաղաք խոտան եւ անարգս համարին զմեզ: Ով հզօր եւ պայծառ աստուածդ մեր Ապողոն, ընդէ՞ր կործանեցար եւ փշրեցար եւ ոսկէակապ աթոռն քո ունայն մնաց:

July 14 • 93

22.

23.

24.

25.

26.

27.

After the second watch, a voice came out of nowhere and said, “Pankratios, servant of the Most High God, we have promptly accomplished all that was commanded us by your holiness. Go boldly into your city for henceforth it is yours!” When he heard this voice, he fell upon his face and gave thanks to God. He rose up and immediately went out into the streets of the city, and a column in the shape of a star guided them to the house of Boniface. He came out to meet them and brought them into his house in silence for no one at all knew. They spent forty days there. One day the impure pagan priests gathered at the gate of Boniface and said, “O prefect and chief regulator of this city, the feast of our god, Lysson, is drawing near. Give the order that we may hold it with great magnificence lest he too be agitated with us, steal away and become lost just as the great Falcon did, and we thus become a laughing stock to all the neighboring cities. We believe, O prefect and prince, that from the time that Lycaonides entered into this city, our gods have become very angry and no longer accept our sacrifices. Many times have we inquired, with incantations, about our great and pure god Falcon but they have given us no response. So of what use is it that we be called ‘priests’?” Boniface responded, “O wise priests and true ministers of our gods, go and prepare all the victims for the sacrifices, and on the day of the feast I too will come to the sacrifices.” He then went and recounted to Pankratios what had been said by the idol priests. [Pankratios then] raised his hands up to heaven and prayed to God that the remaining idols be destroyed. On that very night, while the idol priests were sleeping in their homes, the statues were destroyed and were smashed into many pieces. When the abominable feast day arrived, [the idol priests] prepared all the victims for sacrifice, more than they would do for Falcon: the infants, bulls, rams, goats, and lambs. The idol priests, adorned in their festal finery, went in to the statue of Apollo and they found it decimated into many pieces. They began to strike themselves in the face and, with loud groans, said, “Woe to us, Apollo! What sinister war is being waged against you? Was not the loss of Falcon sufficient for us? Now you too have met with such great evil that if those in other cities hear of these things that have transpired, they will consider us shameful and worthless. O Apollo, our mighty and renowned god, why have you been destroyed and reduced to rubble and your gold-braided throne sits there vacant?”

94 • Yaysmawurkʿ

28.

Եւ ելին անտի սրտաբեկք գնացին ի տաճար կռոցն Դիայ, գտին եւ զայն կործանեալ եւ բեկոտեալ: Եւ սկսան մեծաձայն հնչմամբ ողբալ որ եւ ի ձայնէն ժողովեցան ամբոխ բազում: Եւ ասեն քուրմքն. Լացէք ամենեքեան եւ ողբացէք, ընդ մեզ, քանզի քաղցր եւ իմաստուն եւ հզօր աստուածքն մեր կորեան ի սպառ եւ ջնջեցան, պատառեցէք զպատմուճանս ձեր, եւ հող եւ մոխիր արկէք ի գլուխս ձեր, եւ զերեսս եւ զճակատս ձեր բախեցէք, եւ սուգ առէք ընդ կործանումն աստուածոց մերոց: 29. Եւ սկսան ամենայն ժողովուրդն ողբալ ընդ կործանումն կռոցն եւ դիմեցին ամենեքեան մեծաւ հառաչմամբ ի տունն Վոնիփատոսի, եւ աղաղակէին արտաքոյ դրանն. Ով անարժան իշխան, ի չար ժամանակի եղեր դատաւոր: Տեսանես զաստուածս մեր կործանեալս եւ անփոյթ առնես, եւ ոչ առնես խնդիր եւ քննութիւն վասն մեծ անցիցս որ անցին ընդ մեզ: Ով անհաւատ եւ վատ եւ անպիտան դատաւոր եւ քաղաքաւեր, էջ եւ գնա տես զքո սիրելի եւ զբարեկամ աստուածսն թէ ո՞րպէս յաղբս եւ ի կոխանս թաւալին, յայլ տեղի գլուխն եւ յայլ տեղի ձեռքն եւ յայլ տեղի ոտքն: Եւ ո՞չ նոքա մեծացուցին զքեզ եւ փառաւորեցին, եւ լցին զտունս քո ոսկւով եւ արծաթով, եւ դիպակով եւ պատուական ակամբք եւ զշտեմարանս քո ամենայն բարութեամբ: 30. Իսկ Վոնիփատոս ի բարձր պատուհանէն ասէ մեծաւ բարբառով. Ով իմաստուն եւ պատուական քաղաքացիք զինչ կամիք զի արարից. մի գուցէ շնորհք աստուածային շնորհացն եմուտ ի քաղաքս մեր եւ կործանեաց զաստուածսն մեր: Եւ նոքա ասեն. Զի՞նչ իցէ շնորհք աստուածային շնորհացն, ոչ գիտեմք զինչ ասես: Եթէ սիրելի ես աստուածոցն ասա մեզ զի գիտասցուք: Եւ նա ասէ. Շնորհք եւ զօրութիւն ի բարձանց: 31. Եւ նոքա բարկացան յոյժ եւ ասեն. Ով անարժան եւ անպիտան եւ քաղաքաւեր իշխան եւ թշնամի աստուածոց մերոց, կորուստ եւ մահ քո հասեալ է զի այդպէս տաս մեզ պատասխանի: Ասէ ցնոսա Վոնիփատոս. Ընդէ՞ր սրտմտեալ մոլիք ի վերայ իմ բարկութեամբ: Եւ նոքա ասեն. Զի ոչ եթէ փոքր ինչ վնաս եղեւ այլ աստուածոցն կորուստ եւ արժան է մեզ առաւել բարկութեամբ բարկանալ եւ ողբալ եւ կոծել:

July 14 • 95

28.

With broken hearts they came out of that place and went to the temple of the idol Dea. There they found that she too had been destroyed and smashed to pieces. They began to wail with loud-voiced sounds which [were heard] by the large crowd that had gathered there. And the idol priests said, “Weep and wail with us, all of you, because our gentle, wise and mighty gods have been completely destroyed and exterminated. Rend your garments, cast dirt and ashes upon your heads, strike yourselves in the face and on the forehead, and mourn for the destruction of our gods.” 29. And all the people began to lament over the destruction of the idols and, with loud moans, they all ran to the house of Boniface and began to shout outside of his gate, “O wicked prince, you have become prefect at a very bad time. You see our gods destroyed yet you are unconcerned. You have made no inquiry or examination concerning these great events that have transpired among us. O irreligious, wicked, inept prefect and destroyer of our city, come down and go see how your beloved and familiar gods have been pressed down into the muck and in the ruts. Their head is in one place, their hands in another and their feet in yet another. Was it not they who put you in such high and exalted rank? Did they not fill your house with gold and silver, with brocaded garments and precious stones, and your storehouses with every good thing?” 30. Then Boniface, from an upper window, said in a loud voice, “O wise and honorable citizens, what would you like me to do? Is it not possible that divine graces have entered into our city and destroyed our gods?” And they responded, “What are these divine graces? We do not understand what you are saying. If you are a friend of the gods tell us so that we might know.” And [Boniface] answered, “The grace and the power from on high.” 31. [The people] became very angry and said, “O unworthy, inept, citydestroying governor and enemy of our gods, your destruction and your death have now arrived because you have made such a response to us.” Boniface then responded to them, “Why are you so raving mad against me?” And they answered, “Because it is no little injury that has come upon us, rather the destruction of the gods! We must, therefore, be all the more roused to anger, to lament and to mourn.”

96 • Yaysmawurkʿ

32.

33.

34.

35.

36.

37.

Ասէ Վոնիփատոս. Ընտրեցէք արս հանճարեղս եւ իմաստասէրս եւ ի հասարակ գիշերին ի տաճարին դիւթութիւնս եւ աղանդս արասցեն եւ վիճակս արկցեն, եւ ստուգեալ գիտասցեն եթէ վասն է՞ր կործանեցան եւ խորտակեցան աստուածքն. թերեւս այլ հզօրագոյն աստուած եկն եւ մարտեաւ ընդ նոսա, եւ վասն զի ոչ կարացին կալ ընդդէմ եւ յահէն կործանեցան: Եւ ամենայն հեթանոս ժողովուրդքն հաճեցան ընդ խրատն Վոնիփատոսի, եւ երթեալ ընտրեցին երեսուն այր հմուտ ի դիւթութիւն. եւ նոքա երթեալ մտին ի տաճար Լւիսինեայ, զի բագինն այն միայն չէր կործանեալ, եւ սկսան առնել զաղանդսն ի հասարակ գիշերոյ, եւ վիճակս արկանէին անուամբն Լիւսինեայ: Եւ յարուցեալ Վոնիփատոս գնաց առ երանելին Բագարատ եւ պատմեաց նմա զամենայն. եւ նա տարածեալ զձեռս իւր յերկինս աղաչէր զԱստուած զի արասցէ սքանչելիս ի մոլորեալ ժողովուրդն եւ յաղօթելոյն ոչ դադարեաց: Եւ կանայք բազումք ի քաղաքէն ժողովեցան շուրջ պատեալ զտաճարովն եւ ծափս հարկանելով երգէին պարելով զդիւթական երգսն, եւ նոքա ի ներքուստ զդիւթութիւնսն առնէին եւ աղաչէին զբագինն զի խօսեսցի ընդ նոսա: Եւ եղեւ ձայն ի կռոցն Լիւսինեայ եւ ասէ. Ո ՜ արք Տոռոմենոյ քաղաքիս, լուարուք յինէն զճշմարիտն, զի յայսմհետէ մեք ոչինչ կարող եմք առնել կամ գործել: Մինչեւ ցայժմ զամենայն գործս ձեր եւ զխնդիրս կատարեցաք, բայց այժմ զօրութիւն ոչ գոյ ի մեզ եւ յոյժ տկարացաք եւ ոչնչացաք, քանզի հզօրագոյն աստուածն երեւեցաւ աստ, եւ յահէ նորա Փալկոն փախեաւ, նոյնպէս եւ Ապողոն եւ Դիա կործանեալ խորտակեցան: Եւ գիտասջիք ամենեքեան որ երեքանձնեան աստուածութիւնն զշնորհս ողորմութեան առաքեաց ի քաղաքս ձեր: Ասեն աղանգաւոր դիւթքն. Եւ է՞ այլ աստուած որ հզօրագոյն է քան զձեզ, ասա եւ յայտնեա մեզ զճշմարիտն թէ ով իցէ որ մեծ է քան զՓալկոն եւ զքեզ: Ասէ բագինն. Որ արար զերկինս եւ զերկիր, եւ ստեղծ ի սկզբանէ զմարդն, եւ այժմ գթացաւ ի ստեղծուածս իւր, եւ առաքեաց զհրեղէն սուր եւ կորոյս զՓալկոն եւ զայլ աստուածսն կործանեալ խորտակեաց: Եւ այրն զոր եբեր Ուղկանիտոս ի քաղաքս յայս նորա աշակերտ է:

July 14 • 97

32.

33.

34.

35.

36.

37.

Boniface retorted, “Choose for yourselves some wise and intelligent men and let them perform the incantations and magic rites in the temple at midnight. Let them cast lots and thus find out for sure why the gods were destroyed and crushed. Perhaps another more powerful has come and waged war against them. And because they were unable to stand against him they were destroyed by fear.” All those heathen people were satisfied with this counsel of Boniface, and they went off and chose for themselves thirty men who were skilled in performing incantations. These men then went and entered the temple of Lysson, for that statue alone had not been destroyed. They began to perform their magical rites at midnight, and they cast lots in the name of Lysson. Boniface rose up, went to the blessed Pankratios and recounted everything to him. [Pankratios] raised up his hands to heaven and prayed to God to perform a miracle for those ungodly people, and he continued to pray steadfastly. A number of women from the city gathered around at the temple. They surrounded it and began to dance, clap their hands and to sing out their songs of enchantment. Those who were inside [the temple] began to perform their incantation rites and to pray to the idol to speak to them. Then a voice came from the idol of Lysson and it said, “ O men of Taormina, learn the truth from me: we are no longer able to do or to accomplish anything. Up until now we have been able to perform works and carry out your wishes, but now we have no power; we are very weak and have been reduced to nothing, because a more powerful God has appeared here and, in fear of Him, Falcon has fled. So too, Apollo and Dea have been toppled down and destroyed. Know, all of you, that the three-personed Godhead has sent His grace and mercy into your city.” Those magic sorcerers responded, “Is there another god who is more powerful than you? Tell us, reveal to us the truth! Who is it who is greater than Falcon and you?” The statue answered, “The One who made heaven and earth, and who created mankind in the beginning, who has now bestowed compassion upon His creatures and sent a fiery sword and has struck down Falcon, and the other gods He has toppled down and destroyed. That man whom Lycaonides brought into our city is a disciple of this [God].”

98 • Yaysmawurkʿ

38.

39.

40.

41.

42.

Եւ նոքա ասեն. Յորժամ կորեաւ Փալկոն եւ եկաք հարցաք ցքեզ ընդէ՞ր ոչ ասացեր մեզ զայդ: Ասէ բագինն. Եթէ կամիք զի զօրութիւն գոյ դարձեալ ի մեզ եւ լինիմք որպէս յառաջն, մատուցէք ինձ զոհ զսիրելի եւ զբարեկամն իմ զՎոնիփատոս: Եւ նոքա յոյժ ուրախ եղեն, եւ ելեալ գնացին ոստով մրտենեօք ի տունն Վոնիփատոսի աւետիս մատուցանէին նմա եւ ասէին. Երանի է քեզ ով Վոնիփատոս որ աստէն մեծացուցին զքեզ աստուածքն մեր եւ փառաւորեցին, եւ դարձեալ կամին որ զքեզ զոհս մատուցանեմք նմա, եւ լինիս դու աստուած փոխանակ կործանեալ աստուածոցն եւ արասցուք զքո բագինն եւ պաշտեսցուք զքեզ: Եւ յորժամ լուաւ Վոնիփատոս զբօթալից աւետիսն որ գենուլ կամէին զինքն եւ զոհս մատուցանել պիղծ կռոցն, փութանակի ելեալ ընդ ծածուկ դուռն տան իւրոյ գնաց ի ժողովրդենէն գաղտ առ երանելին Բագարատ եւ լալով անկաւ յոտս նորա: Եւ նա ասէ. Ընդէ՞ր լաս որդեակ, միթէ՞ բան չարութեան լուար եւ տրտմեցաւ սիրտ քո: Ասէ Վոնիփատոս. Երանի թէ չար բան միայն էր, եւ ոչ դառն մահ, քանզի զոհել կամին զիս չար դիւացն: Ասէ երանելին. Մի երկնչիր որդեակ, երթիջիր ի զենումն, եւ ես եկից զկնի քո եւ աստուածայն շնորհօքն համարձակութեամբ յանդիմանեցից եւ յաղթնցից նոցա անուամբն Աստուծոյ: Իսկ պիղծ քուրմքն ի ժամ զոհիցն գոչեցուցին փողս մեծահնչիւնս, եւ ժողովեցան ամենայն ցողովուրդք քաղաքին ոստս ծառոց ի ձեռս ունելոբ բասն տօնին, եւ գնացին միահամուռ եւ կալան զՎոնիփատոս: Եւ վասն զի ողբայր եւ հառացէր, մերկացուցին զնա եւ կապեցին զձեռսն յետս եւ կացուցին առաջի կռոցն Լիւսինեայ: Եւ Վոնիփատոս շուրջ ածէր զաչսն զի տեսցէ զերանելին Բագարատ, եւ ողբալով ասէր դառն արտասուօք. Վայ ինձ թէ յորպիսի դառն եւ ի չար մահ մատնեցայ. վայ ինձ որ ի խորս անդնդոց ընկղմեցայ: Ու՞ր իցես հայր Բագարատ, եկեսջիր փութով, եկեսջիր որպէս ասացեր թէ. Գամ զկնի քո եւ փրկեցից զքեզ. զիս առաքեցեր եւ դու ոչ եկիր այլ օգնեսցէ ինձ Տէր Յիսուս Քրիստոս յոր հաւատացի եւ փրկեսցէ զիս:

July 14 • 99

38.

39.

40.

41.

42.

They retorted, “When Falcon was destroyed and we came and asked you, why did you not tell us this?” The statue said, “If you wish that power return to us and that we become as we were before, then offer to me as a sacrifice my friend and companion Boniface.” They then became very joyful and they went out, with myrtle branches, to the house of Boniface. They brought him the good news and said, “Blessed are you, O Boniface, whom our gods have here and now magnified and glorified. They now wish that you offer yourself as a sacrifice to [Lysson], and then you yourself will become a god in the place of those destroyed gods; we will make you a statue and worship you.” But when Boniface heard this distressing news that they wanted to kill him and to offer him up as a sacrifice to those detestable gods, he quickly escaped through a hidden door of his house and went out, secretly from the people, to the blessed Pankratios and fell at his feet weeping. [Pankratios] said to him, “Why are you weeping, my son? Have you heard some evil report that your heart has become so sad?” Boniface responded, “Would that it were only a report, and not a bitter death! They wish to sacrifice me to those evil demons.” The blessed one said, “Have no fear, my son. You shall go to the sacrifice, and I will accompany you. By divine grace I will boldly confute them and I will overcome them in the name of God.” Then, those abominable pagan priests, at the time of the sacrifice, sounded their loud-blasting trumpets. All the people of the city assembled holding tree branches in their hands on the occasion of the feast. Then they went altogether and apprehended Boniface. Because he began to scream in protest, they stripped him and bound his hands to his feet, then set him before the idol of Lysson. Boniface directed his eyes around so that he might see the blessed Pankratios. Weeping with bitter tears, he said, “Woe is me that I should be handed over to such a bitter death! Woe is me that I should be thrown into the deep abyss! Where might you be, O father Pankratios? Come quickly! Come just as you promised: ‘I will accompany you and I will deliver you.’ You sent me here but you have not come! May the Lord Jesus Christ, in whom I believe, rather help me and save me.”

100 • Yaysmawurkʿ

43.

Իսկ սուրբն Բագարատ տուեալ ի Լիկաոնիտոն զխաչն եւ յԱգրինոս զտէրունական պատկերն, եւ ինքն զգեցաւ զուրարն եւ զփիլոնն եւ զեմիփորոնն, առեալ ի ձեռս իւր զաւետարանն, գնաց ի տեղին: Եւ տեսանէ զՎոնիփատոս ի մէջ ամբոխին առաջի Լիւսինեայ գլխիբաց եւ մերկ զձեռս յետս կապեալ: Եւ տարածեալ զձեռս իւր յերկինս պաղատէր առ Աստուած: Եւ վաղվաղակի ինքն որպէս զբոց վառեցաւ: Եւ տեսեալ զնա ժողովուրդն իբրեւ զհուր լուցեալ յահէն անկան յերկիր ի վերայ երեսաց իւրեանց, եւ նորա արարեալ զնշան խաչին տէրունական ի վերայ նոցա կանգնեաց զնոսա, եւ ասէ ցքուրմսն. Երդմնեցուցանեմ զքեզ այս պիղծ դեւ յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ սուրբ Հոգւոյն փախիր ի տեղեացս յայսցանէ, եւ գնա ուր Փալկոնն է ի խորս ծովուն: 44. Եւ առժամայն եղեւ ճայթիւն մեծ ի կուռսն, եւ վերացաւ բագինն յօդս եւ անկաւ ի մէջ ծովուն: Եւ յոյժ երկեան ժողովուրդն եւ անկան յորսայս: Եւ արարեալ ի վերայ նոցա զնշան խաչին ասէ. Մի երկնչիք, քանզի պիլծն Լիւսինա դեւօքն իւրովք ի սպառ կորեաւ: Եւ կանգնեցան ժողոբուրդն եւ տեսին զահաւոր սքանչելիսն զոր արար Աստուած ի ձեռն ծառային իւրոյ Բագարատայ, աղաղակեցին որպէս ի միոջէ բերանոյ մեծաւ բարբառով եւ ասեն. Օրհնեալ է Աստուածն Բագարատայ, հաւատամք ի նա զոր դու քարոզես: 45. Եւ երթեալ լուծին զՎոնիփատոս եւ զգեցուցին եւ շուրջ պատեցան զերանելովն, եւ պշուցեալք հայէին յերեսս նորա: Եւ նորա ելեալ ի բարձր տեղի արար աղօթս ի վերայ ամենայն ժողովրդեանն: Եւ ընթացան քուրմք ի տաճարն, եւ զխորտակեալ կուռսն ընկեցին ի ծովն եւ զսեղանսն եւ զաւազանսն խորտակեցին: 46. Եւ հրամայեաց երանելին փողս հնչեցուցանել եւ ժողովեցան անձինք հարիւր հազար: Եւ երթեալ նոքօք երանելին ի փոքր մատուռն զոր գաղտ շինեալ էր Վոնիփատոս, եւ կատարեաց զսուրբ խորհուրդն պատարագին, եւ հրամայեաց ժողովրդեանն զեօթն օր սրբել, եւ երախացոյց զնոսա եւ ուսոյց զբանս ճշմարտութեան:

July 14 • 101

43.

Then the holy Pankratios handed his cross to Lycaonides and his dominical image to Agrinus, while he put on his stole, his mantle and his omiporon and, taking his Gospel-book in his hand, he then went to that place. There he saw Boniface [standing] in the midst of the crowd before [the statue] of Lysson, naked, head uncovered and with his hands bound behind him. [Pankratios] then raised up his hands to the heavens and he began to implore God. Suddenly, he was on fire like a flame. When the people saw that he was ablaze like a fire, in fear they fell on their faces to the ground. [Pankratios] then made the sign of Our Lord’s cross over them, made them stand up and said to their priests, “I adjure you, abominable demon, in the name of the Father and of the Son and of the Holy Spirit, flee from this place and go to where Falcon is – in the depths of the sea.” 44. Then at that moment there came a thunderous noise among the idols, and the statue rose up into the air and fell into the midst of the sea. The people were extremely terrified and they all fell backwards. [Pankratios] made the sign of the cross over them and said, ‘Do not be afraid, for the abominable Lysson, along with his demons, has been utterly destroyed. The people rose to their feet and they saw the awesome miracle that God had performed through His servant Pankratios. They then cried out in a loud voice as if with a single mouth, and said, “Blessed is the God of Pankratios; we believe in Him whom you preach.” 45. [The people] went and released Boniface, put his clothes back on him, then surrounded the holy one with their gazes fixed intently upon his face. He went up to a high place and prayed on behalf of all the people. The pagan priests hurried to the temple, threw the smashed idols into the sea and smashed the altars and the water basins. 46. The blessed one gave the order to sound the trumpets, and a hundred thousand people assembled there. The blessed one went with them to a small chapel that Boniface had secretly built, and he celebrated there the holy mysteries of the sacrifice. He commanded the people to keep themselves pure for seven days, and he introduced them to the elements of the Christian faith and taught them the words of truth.

102 • Yaysmawurkʿ

47.

Եւ բերին իւրաքանչիւր ոք ի տանէ իւրեանց, որպէս պատուիրեաց նոցա, սպիտակ հանդերձս նորս եւ մաքուրս եւ մոմեղէնս, եւ տարաւ զնոսա ի գետն եւ մկրտեաց յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ սուրբ Հոգւոյն, յաւուր այնմիկ քսան եւ չորս հազար ոգի: Եւ զգեցոյց նոցա զնոր սպիտակ հանդերձն, մոմեղինօք լուցելովք, եւ հազորդեցոյց զնոսա ի սուրբ եւ ի պատուական մարմնոյ եւ յարենէ Որդւոյն Աստուծոյ. 48. Եւ ամենեքեան որ լուսաւորեցան տեսին զշնորհս սուրբ Հոգւոյն ի նմանութիւն աղաւնոյ զի էջ ի մկրտութեան ջուրսն, եւ դարձեալ վերացաւ յերկինս. եւ եղեւ ուրախութիւն մեծ ի քաղաքին յայնմիկ: Եւ զութ աւուրս ուսուցանէր զմկրտեալսն եւ ապա յուղարկեաց զնոսա ի յարկս իւրեանց: 49. Եւ առնէր նշանս մեծամեծս առաջի ժողովրդեանն, եւ բժշկէր աղօթիւք զկաղս եւ զկոյրս եւ զհամերս, եւ զանդամալոյծս, զգօսացեալս եւ զջրգողեալս եւ զայսահարս: Եւ ել համբաւ նորա ընդ ամենայն քաղաքս եւ գաւառս կղզւոյն եւ երթային առ նա, եւ նա դարձուցանէր զնոսա յաստուածգիտութիւն եւ լուսաւորէր մկրտութեամբ աւազանաւն: Եւ դարձոյց զամենայն քաղաքս եւ գաւառս Սիկիլիոյ կղզւոյն. եւ յամենայն աւուրս մկրտէր հազարս եւ հազարս որոց ոչ գոյր թիւ, նոյնպէս եւ զկանայս եւ զմանկտիս առանձինն յայլ տեղիս: Էին մկրտեալքն ի քաղաքէն Տոռոմենոյ աւելի քան զքառասուն հազարս, եւ յայլ քաղաքաց եւ ի գաւառաց հինգ հարիւր հազար: 50. Եւ ի միում աւուր մինչդեռ ուսուցանէր զժողովուրդն երեւեցաւ սատանայ որպէս Եթովպացի բազում սեւադէմ զօրօք, եւ եկաց քարընկէց մի հեռագոյն եւ ասէ մեծաւ ձայնիւ. Ով Բագարատ, ընդէ՞ր եկիր աստ, կամ ո՞վ ած զքեզ ի քաղաքս իմ եւ զրկեցեր զիս յիմոցն, եւ յափշտակեցեր յինէն զբարեկամս իմ եւ ընծայեցեր Քրիստոսի Աստուծոյն քո, զյարկս իմ աւերեցեր եւ զպաշտելի կուռս իմ ի ծով ընկղմեցեր: Վայ ինձ սիրելիք իմ եւ սպասաւորք զի յորմէհետէ եկն դա աստ զիս գերի արար եւ զսիրելին իմ Վոնիփատոս զոր փառաւորեցի եւ մեծացուցի ինձ թշնամի արար:

July 14 • 103

47.

Each one of them then brought from their house, as [Pankratios] had directed them, new and clean white garments and candles. He then led them to the river and baptized them in the name of the Father and of the Son and of the Holy Spirit; on that day there were twenty-four thousand people. He clothed them in those new white garments and, with candles [in hand], he administered to them the holy and precious body and blood of the Son of God. 48. All those who were now enlightened saw the graces of the Holy Spirit in the form of a dove descend into the waters of baptism and then again fly up into heaven. Great joy fell upon that city. For the next eight days, [Pankratios] taught those who had just been baptized, and then sent them back to their homes. 49. [Pankratios] performed great signs in the presence of the people and, by his prayers, he healed the lame, the blind, the mute, the paralytics, those suffering from dropsy, and those who were possessed. His fame went out throughout all the cities and villages of that island, and [many people] came to him, and he converted them to the knowledge of God, and he enlightened them by the baptism in the font. He converted all the cities and villages on the island of Sicily. Every day he would baptize thousands and thousands without number, as well as women and children separately in another place. Those who were baptized from the city of Taormina were more than forty thousand, while those from other cities and villages numbered five hundred thousand. 50. One day, while [Pankratios] was teaching to the people, Satan appeared to him as an Ethiopian with many dark-faced soldiers. He stood more than a stone’s throw away and said in a loud voice, “O Pankratios, why have you come here? Who directed you into my city? You have taken away from me what is mine and you have snatched away from me my friends and handed them over to Christ, your God. You have overturned my home and thrown my precious idols into the sea. Woe is me, my friends and servants, for from the time that this one has come here he has made me a prisoner. And he has made my friend Boniface, whom I had glorified and exalted, my enemy.”

104 • Yaysmawurkʿ

51.

Եւ յորժամ լուաւ երանելին Բագարատ ասէ ցժողովուրդն. Գիտացիք որդեակք իմ որ վասն զի եկիք ի կոչումն Քրիստոսի կրճտէ սատանայ զատամունս իւր ի վերայ մեր, եւ որպէս առիւծ ի դարանէ գոչէ ի վերայ մեր, եւ որպէս վիշապ բանայ զբերան իւր յահացուցանել զմեզ, բայց մեք զի զինուորեցաք ի գունդս Քրիստոսի արիաբար կացցուք ընդդէմ թշնամւոյն: Եւ հրամայեաց ժողոբրդեանն դառնալ յարեւմուտս ընդդէմ սատանայի, եւ ասէ երիցս անգամ. Հրաժարեցէք ի սատանայէ: Եւ յորժամ հրաժարեցին երեք անգամ, ասէ. Թքէք յերեսս նորա: Եւ յորժամ թքին երեւեցան նոցա հրեղէն նետք, եւ հալածեցին զսատանայ դեւօք իւրովք եւ անյայտ արարին: Եւ հրամայեաց ժողովրդեանն դառնալ յարեւելս եւ ասել. Խոստովանիմք զՔրիստոս ճշմարիտ Աստուած, երիցս անգամ: Եւ յորժամ խոստովանեցան ասէ ցնոսա. Երկիր պագէք Քրիստոսի Աստուծոյ. եւ նոքա ծունր եդին երիցս անգամ, եւ համբուրեցին զխաչն եւ զաւետարանն եւ զտէրունական պատկերն, եւ լցեալ Հոգւով սրբոյ գնացին ուրախութեամբ մեծաւ ի յարկս իւրեանց լուսաւորեալք ի Լուսաւորչէն Բագարատայ: 52. Եւ երանելին ձեռնադրեաց զԱգրինոս քահանայ եւ զՈւղկանիտոս սարկաւագ: Եւ ասէ ցՎոնիփատոս. Յետ իմոյ կատարման առաքեա զԱգրինոս ի Հռոմ առ սուրբ առաքեալն Պետրոս եւ ձեռնադրեսցէ զնա փոկանակ իմ յաթոր եպիսկոպոսութեան քաղաքիս այսմիկ: Եւ դարձաւ յԱգրինոս եւ ասէ. Որդեակ, որպէս տեսեր զիս եւ ուսար յինէն, նոյնպէս եւ դու հովեա զՔրիստոսի նոր հօտս:

Վասն կատարման սրբոյն Բագարատայ Լուսաւորչին 53.

Էր քաղաքացի մեծատուն ոմն որոյ անուն էր Արտագորսն, եւ սատանայ կապեաց զնա եւ գաղտ պաշտէր զկուռսն, որ եւ փոքր պատկերկունս արար եւ ի թագստի պահէր յինքեան, եւ ի միտս իւր սպառնայր յամենայն ժամ քահանայապետին Աստուծոյ սրբոյն Բագարատայ: Եւ գտեալ ի միում աւուր առանձինն զսուրբն Բագարատ յաղօթս հանեալ զսուրն իւր սպան զնա, եւ փախեաւ ի տունն իւր զի մի ոք գիտասցէ: Բայց Աստուած նոյնժամայն յայտնեաց Վոնիփատոսի, եւ կալեալ զանօրէնն Արտագորոն կապեաց զձեռս յետս, եւ այնչափ տանջեաց արջառաջլօք զլանջսն եւ զթիկունսն, մինչեւ ամենայն մարմինն բացաւ եւ տրորեալ եղեւ, եւ արիւնն ելից զերկիր, եւ ապա ինքնին որպէս զանասնոյ եհատ սրով զգլուխն եւ ընկիցին ի ծովն, զմարմինն ետ շանց եւ ագռաւուց:

July 14 • 105

51.

When he heard this, the blessed Pankratios said to the people, “Know, my children, that because you have come to the summons of Christ, Satan grinds his teeth at us and, like a lion, he cries out from his place of ambush against us. And like a dragon he opens his mouth in order to terrify us but, because we have enrolled as soldiers in the army of Christ, we stand resolutely against the enemy.” He then ordered the people to turn around toward the west away from Satan, and he said three times, “Renounce Satan!” And when the [people] had rejected [Satan] three times, [Pankratios] said, “Spit on his face!” And when they had spit on him, there appeared before them fiery arrows and these chased off Satan along with his demons and made them disappear. Then [Pankratios] commanded the people to turn toward the east and say, “We profess Christ as true God” three times. When they had made this profession, he said to them, “Come, worship Christ as God.” And they prostrated themselves three times, kissed the cross, the gospel-book and an image of the Lord. Filled with the Holy Spirit, they then returned to their homes with great joy having been illuminated by Pankratios the Illuminator. 52. The blessed one ordained Agrinus as priest and Lycaonides as deacon. And he said to Boniface, “After my death, send Agrinus to Rome, to the holy Apostle Peter, that he may consecrate him in my seat of the episcopacy for this city.” He then turned to Agrinus and said, “My son, just as you have observed me and have learned from me, you also shepherd this new flock of Christ.”

The death of Pankratios the Illuminator 53.

There was a rich citizen, whose name was Artagarus, whom Satan had bound, and who secretly worshipped the idols. He had even made some small images and secretly kept them in his place, and in his mind he constantly made threats against the holy Pankratios, the chief cleric of God. One day he happened upon the holy Pankratios praying alone. He drew his sword and slew him. He then fled to his house lest anyone discover this. But God revealed it immediately to Boniface. He had the hands of the wicked Artagarus bound behind him, and he had him so tortured front and back with whips that his entire body was cut open and began to fester. His blood saturated the ground and then [Boniface] himself took a sword and cut off his head like that of an animal, and threw it into the sea, and handed over his trunk to the dogs and the crows.

106 • Yaysmawurkʿ

54.

Եւ արարեալ արծաթի տապան մեծաւ պատուով եւ անոյշ խնկօք պատեաց սուրբ կտաւօք, եւ եդ անդ զպատուական մարմինն սուրբ Լուսաւորչին Բագարատայ. եւ է բարեխօս եւ օգնական ոչ միայն Սիկիլիայ կղզւոյն այլ եւ ամենեցուն որք կատարեն զյիշատակս նորա: 55. Եւ քահանայն Ագրինոս ըստ հրամանի սրբոյն Բագարատայ գնաց առ սուրբ առաքեալն Պետրոս, եւ ձեռնադրեցաւ եպիսկոպոս Տոռոմենոյ քաղաքին յաթոռ սրբոյն Բագարատայ: 56. Իսկ Վոնիփատոս մինչեւ ի մահ սպասաւորէր եւ ծառայէր նշխարաց սրբոյն Բագարատայ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն Կիւրղի Գորտինոյ եպիսկոպոսին ի Կրիտէս կղզի 57.

Սուրբ քահանայապետն Քրիստոսի Կիւրեղ էր յաւուրս ամբարիշտ արքային Մաքսիմիանոսի, այր աստուածապաշտ եւ ի բարի գործս սնեալ եւ վարժեալ, եւ ծերացեալ ալեօք, եւ կատարիչ աստուածային պատուիրանացն եւ լի իմաստութեամբ: 58. Իսկ անօրէն կռապաշտքն քարշէին զաստուածապատիւ ծերունին ի խաղս սատանայական պարուց այպն առնելով զնա եւ տարեալ կացուցին առաջի իշխանին, եւ համարձակութեամբ խոստովանեցաւ զՏէր մեր Յիսուս Քրիստոս: Եւ առժամայն կապեցին զձեռսն եւ զոտսն եւ ընկեցին ի հուր. այրեցան կապանքն եւ փայտն եւ քահանայապետն Աստուծոյ ել ամբողջ ի հրոյն: Եւ տեսեալ իշխանին զարմացաւ յոյժ, եւ առաջի մարդկան մեղադիր եղեւ հրամանաց թագաւորին: 59. Եւ յորժամ լուաւ եթէ ի քարոզութենէն բազում քաղաքք եւ գաւառք դարձան ի կռապաշտութենէ եւ հաւատացին ի Քրիստոս բարկացաւ եւ հրամայեաց եւ հատին զպատուական գլուխ նորա Յուլիսի ԺԴ:

July 14 • 107

54.

Boniface then made a silver coffin and, with great honor and with sweet-smelling incense, he wrapped the honored body of the holy Pankratios the Illuminator in clean linens and deposed it there. [Pankratios] is the mediator and the helper not only of the island of Sicily but of all those who celebrate his memory. 55. The priest Agrinus, according to the command of the holy Pankratios, went to the holy Apostle Peter, and he was consecrated Bishop of Taormina, on the throne of the holy Pankratios. 56. Boniface, up to the time of his own death, ministered and was servant to the relics of the holy Pankratios.

On this day is the martyrdom of Cyril, the bishop of Gortyn on the island of Crete 57.

Cyril, the chief cleric of Christ, lived in the time of the impious emperor Maximianus69. He was a God-serving man who was brought up and trained in good works. He was an elderly man with white hair. He carried out the commands of God and was full of wisdom. 58. Then wicked idolaters dragged that elderly man, honored by God, to their satanic games and dances and they ridiculed him. They even brought him and stood him before the governor, where he courageously professed Our Lord Jesus Christ. They immediately bound him hand and foot and cast him into a fire. His bonds and the wood burned but the chief cleric of God emerged unharmed from the fire. When the governor saw this he was greatly astounded and, before all the people, he criticized the command of the emperor. 59. But when [the governor] heard that at his preaching many cities and villages had turned away from worshipping the idols and believed in Christ, he became angry and commanded that they cut off his revered head on the fourteenth of July.

69. As other sources place Cyril in the reign of Diocletian, this then most likely refers to Maximianus Herculius who was Roman emperor from 286 to 305.

108 • Yaysmawurkʿ

Յայսմ աւուր տօն սրբոյն Ներսէս Տարսոնոյ եպիսկոպոսին 60.

Սքանչելի եպիսկոպոսն Ներսէս Տարսոն քաղաքին էր յաւուրս Լեւոնի Հայոց արքային, որ յաշխարհին Կիլիկեցւոց առաջին թագաւորեաց յազգէն Ռոբինեանց. եւ զկնի նորա Հեթում թագաւորեաց եւ որդի նորա Լեւոն: 61. Այս Ներսէս որդի էր մեծ իշխանին Օշնի Կիլիկեցւոց, որ տիրէր Լամբրունին եւ բազում գաւառաց, եւ ունէր պատիւ սեբաստոսութեան: Եւ եղեւ Ներսէս ուսումնասէր յոյժ ի մանկութենէ իւրմէ, եւ էր հայ ազգաւ: Ուսաւ եւ յունարէն գիր: 62. Եւ յորժամ ձեռնադրեցաւ արքեպիսկոպոս Տարսոնի թարգմանեաց նա ի յունական լեզուէն ի հայ լեզու զգիրս պատմութեան Գրիգորի Հռոմայ պապուն որ վասն սուրբ հարցն է որք փայլեցին առաքինութեամբ յԻտալիա. եւ զկանոնական գիրս սուրբ հօրն Բենեդիկտոսի որով վարին ամենայն ազգք Հռոմայեցւոց, եւ զմեկնութիւն տեսլեանն Յովհաննու աւետարանչին:

July 14 • 109

On this day is the feast of the holy Nersēs, bishop of Tarson 60.

The wondrous Nersēs, the bishop of the city of Tarson, lived in the days of Levon, king of the Armenians, who was the first king in the land of Cilicia, from the line of the Rubenids. After him ruled Hetum and then his son Levon.70 61. This Nersēs was the son of the great Cilician prince Oshin71 who ruled in Lambron and in many regions, and who had the distinction of [being named] sebastos72. From his youth, Nersēs was a great lover of study. He was Armenian by race, but he also learned the Greek language. 62. After he had been consecrated archbishop of Tarson, [Nersēs] translated from Greek the Book of History of Gregory, Pope of Rome, which concerned the holy fathers and those who shone with virtue in Italy.73 [He also translated] the Rule of our holy father Benedict by which all the Roman peoples are guided,74 and a Commentary on the Vision of John the Evangelist.75

70. Levon was a prince of Armenia from 1187 to 1199, then after the death of Nersēs, became Levon I, the first ruler of the Cilician Kingdom from 1199 to 1219. After the seizure of the throne by Raymond Ruben of Antioch, Hetum I became ruler from 1226 to 1270, and was succeeded by his son Levon II (1270-1289). 71. Oshin II was prince of Lambron; his son was Hetum, the first of the Hetumid rulers who remained in Lambron into the fourteenth century. Because of this connection, Nersēs himself is best known as Lambronats‘i; he was also the great nephew, on his mother’s side, of the great theologian-poet and later catholicos Nersēs IV Shnorhali (1166-1173). 72. An honorary title bestowed by the Byzantine emperor; see Kazhdan, “Sebastos”. 73. This is the work now known as the Dialogues of St. Gregory the Great. It was composed in Latin, but Nersēs translated it into Armenian from the Greek translation done by Pope Zacharias (741-752). 74. See Rule of Benedict. For introduction to the Armenian translation, see Havener, “The Prologue to the Rules of Benedict.” 75. This work was not strictly an original commentary; it was compiled largely on the basis of an earlier Greek commentary of Andreas of Caesarea. Thomson, Nerses of Lambron, Commentary on the Revelation of Saint John, v, 16, calls it “an adaptation”.

110 • Yaysmawurkʿ

63.

Արար եւ ինքն մեկնութիւն սաղմոսացն Դաւթի լուսաւոր եւ առատ մտօք, եւ առակացն Սողոմոնի եւ Ժողովողին եւ Իմաստութեանն Սողոմոնի: Մեկնեաց եւ զքարոզս եկեղեցւոյ եւ զպատարագամատոյցն գեղեցիկ եւ իմաստուն բանիւք: Գրեաց եւ ճառս ներբողականս ի տօնս տիրամօրն եւ աստուածածնին Մարիամու եւ ի սուրբ խաչն ոտանաւոր չափով: Մեկնեաց եւ զաղօթս Յովհաննու աւետարանչի որոյ սկիզբն է. Էր ընդ եղբարսն երանելին Յովհաննէս: Գրեաց եւ այլ ճառս իմաստայեղս եւ լի գիտութեամբ: 64. Կարգաւորեաց յեկեղեցի գառաքելադիր սահմանն ունել եկեղեցւոյն զպիրս եւ սարկաւագս եւ քահանայս, եւ զգեստաւորիլ ի խորհրդական ժամսն ըստ իւրաքանչիւր աստիճանի, եւ կալ յիւրում կարգի եւ սահմանի, զի երեւեսցի իւրաքանչիւր պատիւ եւ աստիճան ի ձեւ հանդերձիցն, եւ մի լիցի խառն ի խուռն որպէս առնէին ի տեղիս տեղիս վասն անհոգութեան եւ պղերգութեան. եւ մի տալ զամենայն աստիճանսն ի միում աւուր, այլ պաշտեսցեն ժամանակօքն զգործսն, եւ ապա ի վեհագոյնսն մատչիցին: 65. Կարգեաց եւ յամենայն աւուրսն առնել զտօնսն յորում եւ պատահի ըստ աւանդից հարցն սրբոց, որ ի ծուլութենէ եւ յանգիտութենէ անփոյթ լեալ էր, վասն որոյ բամբասեալ լինէր ի տգիտաց: Իսկ նա ասէր զառաքելոյն. Եթէ տակաւին մարդկան հաճոյ լինէի ապա Քրիստոսի ծառայ ոչ էի: Այլ զի սուրբ հարցն էր աւանդս ինքն առնէր անխափան, եւ զայլս ի նոյն յորդորէր: 66. Եւ էր ինքն խոնարհ եւ հեզ, եւ անպաճոյճ, ողորմած, աղօթական, արտասուեղ, անապատասէր: Բազում անգամ անյայտ լինէր ի մարդկանէ, եւ երթային գտանէին զնա նուաղեալ եւ ներքեւեալ ի պահոցն եւ ի քաղցոյն:

July 14 • 111

63.

He himself also composed, with clear and lucid intelligence, commentaries on the Psalms of David, on the Proverbs of Solomon, on Ecclesiastes, and on the Wisdom of Solomon.76 He also commented, in beautiful and profound language, on the Canons of the Church and on the Missal for the Liturgy. He also composed panegyrical sermons in verse for the feasts of Mary, the Mother of the Lord and the Mother of God, and on the Holy Cross. He also wrote a commentary on the Prayer of John the Evangelist which begins, “The blessed John was with the brethren”. He also composed other homilies that are full of wisdom and doctrine.77 64. He regularized in the church the apostolic canon so that the church should have priests, deacons and those in the lower orders: they should vest themselves for the prayers at the canonical hours according to their respective ordinal ranks; they should stand according to their rank and order so that each honor and ordinal rank might be apparent by the look of their vestments, and it not all be haphazard as if they were just moving from one place to another out of boredom or negligence. All the ordinal ranks should not be granted in a single day, but to carry out each task for a period of time and only then proceed to the next higher rank. 65. He also regularized the days of the feasts to celebrate them whenever they happened to occur according to the tradition of the holy fathers, [a practice] that had been neglected due to carelessness and ignorance. For this reason [Nersēs] was criticized by the ignorant. But he responded with the words of the apostle, “If I were to become more pleasing to men, then I would not be a servant of Christ.” (Galatians 1:10) But, because it was the tradition of the holy fathers, he celebrated them uninterruptedly and he urged others to do the same. 66. He himself was a meek and humble man, unassuming, charitable, prayerful, prone to tears, and a lover of solitude. Very often he would disappear from [the company of] men, and they would go and find him weakened by fasting and hunger.

76. Of these, unfortunately only the commentary on the Wisdom of Solomon has received any serious modern attention; see Tanielian, Archbishop Nerses Lambronac‘i, Commentary on Wisdom of Solomon. Bishop Tanielian is currently working on the Commentary on Psalms. 77. Again, while most of these Armenian texts can be found in printed editions, none has been studied or translated into English. This unfortunate state of affairs does not at all reflect the importance of Nersēs in the history of the Armenian Church. For a brief outline of his life and works, see Pogharean, Hay Groghner, 253-257, or Ashjian, St. Nerses of Lambron, which also includes an English translation of Nersēs’ Synodal Discourse.

112 • Yaysmawurkʿ

67.

Այլ զի եպիսկոպոս էր եւ կայր նորա հոգ եկեղեցւոյն գնաց նա ի քաղաքն Տարսոն. եւ ետես անդ մի արբեալ եւ անկեալ ի տղմի, եւ սկսաւ լալ եւ բախել զերեսս իւր, ասէ. Զինչ տաց Աստուծոյ պատասխանի որ հաւատաց զսա ինձ եւ ես ոչ խրատեցի զնա: 68. Եւ երթեալ յեկեղեցի մեծի սուրբն Սոփիա ի տուէ եւ ի գիշերի խրատէր զնոսա աստուածային օրինօքն եւ պատուիրանօքն կեալ, ցուցանել ըստ հաւատոցն եւ բարի գործս առանց որոյ ոչ ոք տեսանէ զՏէր: 69. Եւ ըմբռնեալ զնա սաստիկ ցաւոց ապա վախճանեցաւ յերիտասարդական հասակին ամաց երեսուն եւ ութից, յամսեանն Հրոտից Ը եւ Յուլիսի ԺԴ:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Աբդլմսեհի 70.

Ծառայն Քրիստոսի Աբդլմսեհ որդի էր Հրէի ի Շիքար քաղաքէ, որում անուն էր Ղեւի, եւ էր մեծատուն եւ ունէր ուստերս եւ դստերս: Եւ առաջին անուն էր մանկանն Ասեր: Եւ արածէր Ասեր զխաշինս հօր իւրոյ ընդ մանկունսն քրիստոնէից եւ մոգուց: Իսկ յորժամ լինէր ժամ ճաշոյ առանձինն նստէին մանկունք քրիստոնէիցն, եւ առանձին մանկունք մոգուցն, եւ մնայր Ասէր միայն զի ոչ գոյր ընկեր նմա հրեայ, եւ ցանկայր խառնիլ ի քրիստոնեայ մանկունսն, եւ աղաչէր զնոսա ի խառնել զնա ի քրիստոնեայ մանկունս: Եւ նոքա ասեն. Եթէ լինիս քրիստոնեայ առժամայն խառնեմք զքեզ ի մեզ: 71. Ասէ Ասեր. Աստ քահանայ չկայ, եւ ի տան երկնչիմ ի հօրէ իմմէ եւ յեղբարցն յայտնի մկրտել. ես հաւատամ ի Քրիստոս որ ի ձեռն քահանային ջրով եւ հոգւով առնէ զմարդ որդի Աստուծոյ, նա կարող է զիս ի ձեռն ձեր առնել քրիստոնեայ: Արիք մկրտեցէք զիս ի ջրհորս այս:

July 14 • 113

67.

Because he was bishop, and the care for the church was his responsibility, he went to Tarsus. He saw there someone who was drunk and had fallen into the mud. He began to weep and to strike himself on the face, and said, “How would I answer God who entrusted this person to me and I did not admonish him?” 68. He journeyed on to the great church of Holy Wisdom and he instructed the [people there] day and night to live by the divine laws and the commandments, and to manifest this by their faith and good works, without which no one can see the Lord. 69. He was then overtaken by severe pains and passed away still in his youth, being only thirty-eight years old, on the eighth of Hrotits‘, that is, the fourteenth of July.78

On this day is the martyrdom of the holy ‛Abd al-masîḥ 70.

‛Abd al-masîḥ, the “servant of Christ”, was the son of a Jew from the city of Singar, whose name was Levi and who was a wealthy man who had both sons and daughters. The name of the first boy was Asher. Asher used to pasture the flocks of his father along with boys who were both Christian and Magian. When the time for meals came, the Christian boys would eat off by themselves and the Magian boys would eat off by themselves, so Asher would remain alone for he had no Jewish companion. He desired to intermingle with the Christian boys and so begged them to let him join in with the Christian boys. They said to him, “If you become a Christian, we will immediately let you join in with us.” 71. Asher responded, “There is no priest here, and in my home I am afraid of my fathers and my brothers to be baptized openly. I believe that Christ who, through the priest with water and the spirit, makes a man a son of God, is also capable of making me a Christian through you. Come then and baptize me in these waters.”

78.

In the year AD 1173.

114 • Yaysmawurkʿ

72.

Եւ տեսեալ մանկանցն զհաւատս նորա եւ զյօժարութիւնն յարուցեալ մկրտեցին զնա, եւ ասեն. Դու Քրիստոս Աստուած մեր զոր ինչ ասեն քահանայքն ի ժամ լուսաւոր մկրտութեանն, կատարեա ի վերայ ծառայիս զոր մկրտեցաք յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ սուրբ Հոգւոյն. եւ անուանեցին Աբդլմսեհ որ թարգմանի ծառայ Քրիստոսի: Եւ համբուրեալ զնա նստան յուտել զհացս իւրեանց նովաւ հանդերձ: Եւ լուսաւորեցան երեսք նորա, եւ խրատէին մակունքն հաստատուն կալ ի հաւատսն: Եւ ծակեցին զականջս նորա եւ գինդս անցուցին ոսկիս զի մի եւս այլ դարձցի ի հրէութիւն: 73. Եւ իբրեւ երեկոյ եղեւ գնաց Ասեր ի տուն մօր իւրոյ, եւ տեսեալ մօրն զգինգսն յականջս նորա բախեաց զերեսս իւր եւ ասէ. Որդեակ զինչ է այդ, զի այդ ձեւ ծառայի է: Եւ պատմեաց սուրբն զամենայն մօր իւրոյ թէ որպէս եղեւ քրիստոնեայ: Եւ մայրն զամենայն բանս իւր պահէր ի սրտի իւրում: 74. Եւ ետես սուրբն տեսիլ, եւ պատմեաց մօրն եւ ասէ. Էի ես եւ ամենայն Հրէայքն ի գուբ մի խաւարային եւ ժահահոտ լի հրով եւ ծծմբով, եւ երիտասարդ մի որոյ երեսքն փայլէին առաւել քան զճառագայթս արեգականն կալեալ զձեռանէ իմէ եհան զիս ի ժահահոտ գբոյն, եւ ասէ զիս. Ես եմ Քրիստոս յոր հաւատացերն դու, զոր խաչեցին Հրէայքն ազգատոհմն տան հօր քո, որք կան ի գբիդ զոր տեսերդ: Եւ լուեալ մօրն առաւել հաստատեցաւ ի քրիստոնէութիւնն: 75. Եւ յետ աւուրց արար հայրն նորա ճաշ Հրէիցն. կոչեցին եւ զծառայն Քրիստոսի եւ նա ոչ կամէր երթալ եւ տարան բռնութեամբ: Եւ իբրեւ տեսին զգինդն յականջս նորա, եւ լուան ի նմանէ եթէ քրիստոնեայ է, բարկացաւ հայրն իւր եւ ամենայն Հրեայքն, եւ կամէին անդէն ի սեղանն սպանանել զնա. եւ թողեալ զնա ծառայիցն փախեաւ: Եւ հայրն առեալ դանակն ի սեղանոյ անտի ընթացաւ զհետ նորա մինչեւ ի ջրհորն յորում մկրտեցաւ: Դարձաւ սուրբն եւ ասէ ցհայրն. Դարձիր ի տեղի քո եթէ աշակերտ ես Մովսէսի, զի շաբաթ է. ապա եթէ քրիստոնեայ ես մի մխեր զձեռն քո յարիւն ծառայի նորա:

July 14 • 115

72.

When those [Christian] boys saw his faith and his disposition they rose up and baptized him and said, “You, O Christ, our God, accomplish now all that the priests say at the time of luminous baptism upon this servant whom we have baptized in the name of the Father and of the Son and of the Holy Spirit.” And they named him ‛Abd al-masîḥ, which is translated “servant of Christ.” They embraced him and sat down to eat their meal together with him. And his face was all lit up and the other boys exhorted him to remain steadfast in the faith. They also pierced his ears and put in them golden earrings so that he would never again turn back to Judaism. 73. When evening came Asher went to the house of his mother, and when his mother saw the earrings in his ears she slapped his face and said, “My son, what is this? This is the mark of a servant!” The holy one recounted everything to his mother about how he had become a Christian. And his mother kept his every word in her heart.79 74. The holy one then saw a vision and he recounted it to his mother and said, “I and all the Jews were in a dark and fetid pit full of fire and of brimstone. Then a young man, whose face radiated brighter than the rays of the sun, took me by my hand and led me out of the fetid pit and said to me, ‘I am the Christ in whom you have come to believe and who was crucified by the Jews, that race of the house of your father and who stand in that pit that you have seen.’” When his mother heard this she became more and more convinced of the Christian faith. 75. Some days later [Asher]’s father made a feast for the Jews. They also invited the servant of Christ but he refused to attend so they dragged him there by force. When they saw the earrings in his ears and heard from him that he was a Christian, his father and all the Jews became enraged and they wanted right then to kill him on the table. The servants, however, delivered [Asher] and he fled. His father then picked up a knife off of the table and ran after him to the well where [Asher] had been baptized. The holy one turned around and said to his father, “Go back to your home if you are a disciple of Moses for it is the Sabbath. But if you are a Christian, do not defile your hand in the blood of His servant.”

79.

The language here is reminiscent of Luke 2:19, 51.

116 • Yaysmawurkʿ

76.

Իսկ նա գազանաբար յարձակեցաւ ի վերայ նորա, եւ սպան զնա եւ ինքն յիմարեալ գնաց ի տուն իւր եւ ասաց եթէ. Սպանի զԱսեր: Եւ արարին սուգ մեծ ի վերայ նորա: Եւ ի վաղիւն եկին մանկունքն որ մկրտեցին զնա եւ տեսին զնա սպանեալ եւ մեծ կոծով թաղեցին զնա եւ գային յամենայն աւուր եւ լային: 77. Եւ վաճառականք ոմանք ի գիշերի ընդ այն անցանելով տեսին լոյս մեծ ի վերայ գերեզմանին, եւ բարձեալ զնշխարս նորա տարան յաշխարհն իւրեանց, եւ անդ բազում սքանչելիս կատարէր: Եւ կին առն որ տարաւ զսուրբն ամուլ էր, եւ յղացաւ եւ ծնաւ որդի: Եւ սուրբն երեւեալ ասէ. Դիք զանուն մանկանդ Աբդլմսեհ. զի այդ է անուն իմ: 78. Եւ հայր նորա դիւահարեցաւ, եւ ուտէր զմարմին իւր չարաչար. եւ տարեալ զնա ի գերեզման սրբոյն բժշկեցաւ, եւ հաւատաց ամենայն տամբ իւրով եւ մկրտեցաւ: 79. Կատարեցաւ սուրբ վկայն Քրիստոսի Աբդլմսեհ Յուլիսի ԺԴ:

July 14 • 117

76.

Then [Asher’s father] violently rushed upon [Asher] and killed him. He then lost his senses and went back to his house and said, “I have killed Asher!” And they went into deep mourning over him. The next day the boys who baptized him came and saw that he had been killed. They buried him with great lamentation, and they kept coming every day and weeping. 77. Certain merchants who were passing through there saw during the night a great light over the tomb, so they took up his remains and brought them to their country where he continued to perform many miracles. The wife of a man who had brought the holy one there had been barren, but she conceived and gave birth to a son. The holy one appeared to her and said, “Call the name of your child ‛Abd al-masîḥ, for that is my name.” 78. [‛Abd al-masîḥ]’s father became possessed by a demon and, in extremely abhorrent fashion, began to eat his flesh, but when they brought him to the tomb of the holy one he was healed. He came to believe and, along with his entire household, was baptized. 79. ‛Abd al-masîḥ, the holy martyr for Christ, met his end on the fourteenth of July.

Հրոտից Թ Յուլիսի ԺԵ

Վկայութիւն սրբոյն Կիւրակոսի եւ մօր նորա Յուղիտեայ 1.

2.

Այս երանելի կինս Յուղիտայ էր ի քաղաքէն յԻկոնիոյ յաւուրս կռապաշտ արքային Դիոկղետիանոսի. եւ վասն զի հալածէին անդ զքրիստոնեայսն առեալ զորդին իւր գնաց ի Սելիւկիա, որում անուն էր Կիւրակոս, ամաց երից եւ անդ նոյնպէս բռնութիւն էր անօրինացն ի վերայ քրիստոնէիցն. վասն որոյ ելեալ անտի գնաց որդւովն ի Տարսոն քաղաքն Կիլիկեցւոց յորում էր Աղեկսանդրոս դատաւորն, եւ դառնութեամբ նեղէր եւ հալածէր զքրիստոնեայսն: Եւ գիտացին քաղաքացիքն վասն Յուղիտեայ եթէ քրիստոնեայ է կալան զնա որդւովն իւրով Կիւրակոսիւ, եւ տարան առ Աղեկսանդրոս. եւ նա առ զմանուկն ի մօրն գրկացն եւ նստոյց ի ծունկսն իւր: Եւ զՅուղիտա տանջէին ուժգին գաւազանօք եւ Կիւրակոս հայէր ի մայրն իւր եւ տեսանէր ի հարուածս զմայրն եւ լայր: Եւ Աղեկսանդրոս ողոքէր եւ համբուրէր, եւ տղայն յաղաղակելոյ եւ ի լալոյ ոչ դադարէր, եւ տարածեաց զոտսն եւ եհար զդատաւորն ի կողսն, եւ յոյժ ցաւեցոյց նմա: Եւ նա բարկութեամբ կալեալ զոտից տղային ընկէց ընդ աստիճանսն ի խոնարհ եւ զարկաւ գլուխն ի վէմ եւ ջախջախեցաւ եւ հեղաւ արիւնն, եւ հրեշտակ Տեառն աւանդեաց զհոգին: Եւ տեսեալ մօրն մեծաւ գոհութեամբ փառս ետ Աստուծոյ, եւ ուրախ եղեւ ընդ մարտիւրոսութիւն որդւոյն:

– 118 –

July 15 Hrotits‘ 9

The Martyrdom of the holy Kyrakos and of his mother, Julitta 1.

2.

This blessed woman, Julitta, was from the city of Iconium and she lived during the time of the impious emperor Diocletian. Because they were persecuting Christians there she took her three-year old son, whose name was Kyrakos, and she went to Seleucia. But there too violence was being perpetrated by the impious against Christians. For this reason she left [Seleucia] with her son and went to the city of Tarsus in Cilicia, where Alexander was governor, but he too was cruelly tormenting and persecuting the Christians. The citizens of the city discovered that Julitta was a Christian and they seized her, along with her son Kyrakos, and brought them to Alexander. [Alexander] took the child from his mother’s arms and sat him on his knees. They tortured Julitta cruelly with sticks. Kyrakos looked upon his mother and saw the welts of his mother and he began to cry. Alexander tried to appease and comfort him but the child would not cease his wailing and weeping; he stuck out his feet and kicked the governor in the ribs and caused him great pain. [Alexander] then angrily grabbed the feet of the child and threw him down some steps. His head struck against a rock and it was crushed; blood flowed out. Then an angel of the Lord delivered his soul. When his mother saw this she gave great praise and glory to God, and she rejoiced over the martyrdom of her son.

– 119 –

120 • Yaysmawurkʿ

3.

Իսկ զսրբուհին Յուղիտա յետ բազում չարչարանացն հրամայեաց զի հատցեն զգլուխն. Եւ նա աղօթեաց առ Աստուած եւ ասէ. Գոհանամ զքէն Տէր Աստուած իմ որ առաջի աչաց իմոց նախ զորդին իմ կոչեցեր առ քեզ, եւ ազատեցեր զնա յայսմ չարամարդ եւ սնոտի կենցաղոյս, եւ դասեցեր ընդ սուրբս քո: Ընկալ եւ զիս զանարժան աղախինս քո եւ այսպիսի մեծ շնորհաց հանդիպեցո զիս, զի եւ ես ընդ նմա դասեցայց: Եւ յորժամ կատարեաց զաղօթսն հատին դահիճքն զգլուխ նորա Յուլիսի ԺԵ: Եւ աղախնայքն իւր առին զմարմինն եւ թաղեցին ընդ սրբոյն Կիւրակոսի նահատակին Քրիստոսի:

July 15 • 121

3.

Then, after the holy Julitta had been subjected to many tortures, [Alexander] gave the command to cut off her head. She prayed to God and said, “I give you thanks, O Lord my God, that You called my son to You first before my eyes, that You freed him from this wicked and vile life, and that You have enrolled him among Your saints. Also receive me, Your unworthy handmaid, count me also worthy of such great grace that I may be enrolled along with him.” When she had finished this prayer, the executioners cut off her head on the fifteenth of July. Her fellow handmaids took up her body and buried it alongside the holy Kyrakos, martyr for Christ.

Հրոտից Ժ Յուլիսի ԺԶ

Վկայութիւն ճգնաւոր եւ սուրբ կրօնաւորացն Պատերմոթէոսի եւ Կոպրի եւ Աղեկսանդրոսի 1.

2.

3.

4.

Յաւուրս ուրացողին Յուլիանոսի պիղծ արքային ի Ռումա Եգիպտացւոց էին ճգնաւոր կրօնաւորքս. եւ լուր եղեւ յականջս արքային եթէ սուրբ կրօնաւոր միայնակեացք են Քրիստոսի հաւատովն ի լերինն, եւ զբազումս խափանեն ի զոհելոյ: Եւ յորժամ երթայր ի Պարսիկս ի պատերազմ անց ընդ կողմանս Եգիպտացւոց, առաքեաց զօրականս ի լեառն իջուցանել զնոսա եւ կացուցին առաջի: Եւ նա ասէ ցնոսա. Պաշտեցէք զաստուածսն մեր եւ զոհեցէք նոցա: Եւ սուրբքն նզովեցին զկուռսն եւ զՔրիստոս խոստովանութեամբ օրհնեցին: Ասէ թագաւորն ցՊատերմոթէոս. Ո՞րչափ ամաց քահանայ իցես: Եւ նա ասէ. Եօթանասուն եւ հինգ: Եհարց եւ ցԿոպրի. Եւ դու ո՞րչափ ամաց իցես: Եւ նա ասէ. Քառասուն եւ հինգ: Հրամայեաց եւ հանին զքահանայսն արտաքս եւ կոչիաց առանձինն զԿոպրի եւ սկսաւ ողոքանօք բարիս խոստանալ, եւ դարձեալ խստութեամբ եւ սպառնալեօք հաւանեցոյց զնա զոհել կռոցն: Եւ լուաւ Պատերմոթէոս եթէ յանձն էառ հաւատալ ի կուռսն եւ անց զպատուիրանաւքն Աստուծոյ, եդեալ ծունր աղաչէր զԱստուած վասն նորա զի մի կորուսանիցէ զայնչափ ժուժկալութիւն ճգնութեանն:

– 122 –

July 16 Hrotits‘ 10

The Martyrdom of the holy ascetic monks Patermuthios, Copres and Alexander 1.

2.

3.

4.

These ascetic monks lived in Egyptian Roum during the time of the impious emperor Julian the Apostate.80 A report reached the ears of the emperor that some holy ascetic solitaries, faithful to Christ, were on a mountain and they were preventing many people from offering sacrifices. When he left to wage war in Persia [Julian] passed through the regions of Egypt and he sent soldiers to the mountain to bring [the monks] down and stand them before him. And he said to them, “Worship our gods and offer sacrifices to them.” But these holy ones cursed their idols and they blessed and professed Christ. The emperor said to Patermuthios, “How many years have you been a priest?” He responded, “For seventy-five years.” [Julian] also inquired of Copres, “And how many years have you been [a priest]?” And he responded, “Forty-five.” [Julian] gave the command and they brought the priests outside. He summoned Copres first and and he began to coax and promise him rewards, then later he convinced [Copres] by pressure and threats to sacrifice to the idols. When Patermuthios heard that he had yielded to believing in the idols and had thus transgressed the commandments of God, he knelt down and prayed to God concerning him lest he destroy all [that he had gained by] his endurance and asceticism.

80. Julian, known as ‘the Apostate’ because he tried to restore the worship of the pagan gods, was Roman emperor from 361 to 363.

– 123 –

124 • Yaysmawurkʿ

5.

6.

7.

8.

Տարան եւ զնա առաջի թագաւորին, եւ տեսանէ զԿոպրի մերձ առ թագաւորն պայծառ եւ պատուական հանդերձիւք, հայեցաւ ի նա եւ ասէ. Վայ քեզ եղկելի եւ թշուառական Կոպրի, որ եղեր աղբ եւ տիղմ, եւ հալածեցեր ի քէն զհրեշտակս Աստուծոյ եւ խառնեցար ընդ դեւսն. եւ յիցեցոյց նմա զառաջին աստուածային վարսն եւ զանոխակալ մարդասիրութիւնն Աստուծոյ յապաշխարողս: Եւ առժամայն զղջացաւ Կոպրի եւ նայեցաւ յերկինս եւ ասէ. Ոչ եւս իցեմ Յուլիանոսական, այլ եմ անարժան ծառայ Քրիստոսի. եւ անգոսնեաց զթագաւորն եւ զկուռսն: Եւ բարկացաւ թագաւորն յոյժ եւ հրամայեաց երկաթի հրացեալ ակշօք խարել զլեզուն. եւ տարան զնոսա զի տարածեսցեն ի վերայ շանթից. եւ տեսեալ Կոպրի սակաւ մի երկեաւ: Ասէ Պատերմոթէոս. Մի երկնչիր, որդեակ, յիշեա որ զքսան օր ի լերինն անսուաղ կացեր եւ ոչ կերար եւ ոչ արբեր, եւ զքառասուն օր յոտն կացեր եւ ամենեւին ոչ նստար, եւ տարածեցար ի վերայ խաչին զերկոտասան օր, եւ զայլ բազում ճգնութիւնս յիշեցոյց նմա եթէ որպէս այնչափ նեղութիւնս կրեցեր վասն երկնից արքայութեանն եւ Աստուած պահեաց զքեզ: Եւ անկան երկոքին ի շանթսն, եւ առժամայն հուրն շիջաւ եւ շանթքն ցրուեցան: Եւ տեսեալ արքային եթէ ոչ այրեցան հրամայեաց եւ բորբոքեցին հուր զի արկցեն անդ զսուրբսն. եւ տեսեալ մի ոմն ի զօրականացն որոյ անուն էր Աղեքսանդրոս հաւատաց ի Քրիստոս եւ գնաց զկնի սրբոցն, եւ յառաջ ինքն եմուտ ի հնոցն, եւ ոչինչ վնասեցան ի հրոյն, եւ գոհացան եւ փառաւորեցին զԱստուած: Հանին ի հրոյն զնոսա եւ բռնադատեցին ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն, եւ յորժամ ոչ կարացին հաւանեցուցանել զնոսա հրամայեաց զի հատցեն զգլուխս նոցա: Եւ յորժամ տանէին ի կատարումն ձայն եղեւ յերկնից առ Պատերմոթէոս եւ ասէ. Դու ի տղայութենէ հաճոյ եղեր ինձ, թողից զմեղսն Կոպրի զի դարձաւ ի զղջումն, դարձուցից եւ ես զբարկութիւնս իմ: Եկեսջիք առ իս եւ ժառանգեցէք զպատրաստեալ ձեզ զարքայութիւնն երկնից: Եւ այնպէս կատարեցան սրով վկայքն Քրիստոսի եւ ճգնաւոր կրօնաւորքն Պատերմութէոս եւ Կոպրի եւ Աղեկսանդրոս Յուլիսի ԺԶ:

July 16 • 125

5.

6.

7.

8.

They then brought [Patermuthios] before the emperor and, when he saw Copres [standing] at the side of the emperor [clothed] in brilliant and distinguished garments, he stared at him and said, “Woe to you, O lamentable and pitiable Copres, for you have become filth and slime; you have chased the angels of God away from you and you have become a companion of demons.” Then he recalled to him his prior divine way of life and of God’s forbearing love of mankind towards those who repent. Immediately Copres repented and he looked up to heaven and said, “Let me no longer be a Julianist; I am rather an unworthy servant of Christ.” He then derided the emperor and his idols. The emperor became enraged [at Copres] and commanded that they burn out his tongue with red-hot iron hooks, then they brought him to lay him out over a hot fire. When he saw this, Copres began to feel a bit of fear. Patermuthios said to him, “Do not fear, my son; remember that you used to pass twenty days fasting on the mountain, you neither ate nor drank, and that you stood for forty days on your feet and never sat down, and that you stretched yourself out upon a cross for twelve days!” He also recalled to him many other ascetic deeds [and continued,] “Just as you have endured so many sufferings for the sake of the Kingdom of Heaven, so will God protect you.” Then the two of them jumped into the flames, but the fire was immediately extinguished and the flames went out. When the emperor saw that they had not been burned, he commanded that they ignite [another] fire and throw those holy ones into it. One of the soldiers, whose name was Alexander, witnessed this and he came to believe in Christ and fell in behind the holy ones. He entered first into the furnace, but was not at all harmed by the fire. They all then praised and glorified God. [The soldiers] took [the holy ones] out from the fire and pressured them to renounce Christ and to sacrifice to the idols. When they were unable to convince them [Julian] gave the command to cut off their heads. While they were leading them to [the place of] execution, a voice came forth from heaven to Patermuthios and said, “From your youth you have been pleasing to me. I will forgive the sins of Copres for he has returned to his penitential ways; I will also turn back my anger from him. Come to me and inherit the Kingdom of Heaven which has been prepared for you.” And in this manner these martyrs for Christ, Patermuthios, Copres and Alexander, met their end by the sword on the sixteenth of July.

Հրոտից ԺԱ Յուլիսի ԺԷ

Վկայութիւն Աթանագինի եպիսկոպոսին Պիտաքտիոյ եւ տասն աշակերտաց իւրոց: Զսորա նշխարսն տարաւ սուրբն Գրիգոր ի Հայք 1.

2.

Յաւուրս կռապաշտ արքային Դիոկղետիանոսի սուրբն Աթանագինէս քրիստոնեայ էր ի քաղաքէն Սեբաստիոյ, եւ ունէր որդի յամուսնոյ իւրոյ, որոյ անուն էր Պատրոփիլոս, որ թարգմանի հայրասէր, որ եւ յետոյ քահանայ եւ քորեպիսկոպոս եղեւ: Եւ ի միում աւուր ետես պատանի մի ընկեցեալ կապանօք ի դուռն այրի մի յորում բունեալ էր վիշապ. քանզի բնակիչք տեղւոյն վասն ահի վիշապին մատուցանէին նմա պատանի մի, վասն զի սպառեալ էր զամենայն անասունս տեղւոյն. Եւ երթեալ սրբոյն ելոյծ զպատանին եւ ի միասին ազաչէին զԱստուած: Ել վիշապն յայրէն եւ գնաց սուրբն Աթանագինէս աներկիւղ համարձակութեամբ ընդդէմ արարեալ զնշան սրբոյ խաչին, եհար գաւազանաւն իւրով զգլուխ վիշապին եւ առժամայն սատակեցաւ:

– 126 –

July 17 Hrotits‘ 11

The Martyrdom of Athenogenes, the bishop of Pedachtoë81, and of his ten disciples. Saint Grigor brought their relics to Armenia82 1.

2.

In the time of the impious emperor Diocletian, the holy Athenogenes was a Christian from the city of Sebasteia. He had a son, with his wife, whose name was Patrophilos, which is translated as “Lover of father”. He later became a priest and then a Chorepiscopos. One day [Athenogenes] saw a young man who had been cast in chains at the opening of a cave in which a dragon had recently settled, for the inhabitants of that place, out of fear of the dragon, would offer to him a young man for it had already consumed all the animals of that place. So, the holy one went and unchained the young man and the two of them then prayed together to God. The dragon came out from the cave and the holy Athenogenes went up against him fearlessly and courageously and made the sign of the cross. He then struck the head of the dragon with his staff, and [the dragon] immediately fell down dead.

81. Arm., Pitak‘ti, also known as Heracleopolis, was a town in ancient Pontus. 82. This Grigor, likely a gloss as he is not mentioned again in the following account, is presumably Grigor Vkayasēr (“Lover of Martyrs”), who was Catholicos from 1066 to 1105. He is perhaps most well known for having travelled about collecting the relics and literary accounts of martyrs from all over Eastern Christendom.

– 127 –

128 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

Եւ լուաւ Սեբաստիոյ եպիսկոպոսն զսկանչելի գործսն զոր արար Աթանագինէս, ձեռնադրեաց զնա եպիսկոպոս Պիտաքտիոյ: Եւ երթեալ ի վանսն իւր ել ընդ առաջ իւր եղն մի զոր ինքն սնուցեալ էր, երկիր եպագ նմա, եւ նա օրհնեաց զնա եւ խնդրեաց յԱստուծոյ զի մի ըմբռնեսցի նա ի ձեռս որսողաց. այլ յամենայն ամի տացէ զորթ իւր յաւուր յիշատակի նորա ի զենումն պատարագի. եւ մինչեւ ցայսօր եղն մի ընթանայ ի լեառնէն եւ իջանէ յեկեղեցին, եւ մատուցանեն զնա պատարագ յանուն սրբոյն Աթանագինէի: Եւ լուաւ դատաւորն Ագրիկողայոս վասն Աթանագինէի եթէ քրիստոնեայ է, առաքեաց զօրականս եւ տարան զնա տասն աշակերտօքն առաջի, եւ յոյժ բռնադատեաց զնա ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն: Ասէ Աթանագինէս. Մեք քրիստոնեայք եմք, ծնեալք եւ սնեալք հաւատովք, եւ ես եմ վաթսուն ամաց, քսան ամ եպիսկոպոս եմ, եւ այլ հաւատ պաշտել ոչ կարեմք: Որպէս եմք քրիստոնեայք մեռանիմք քրիստոնեայք: Եի հրամայեաց սրով սպանանել զնոսա: Եւ յորժամ տանէին զնոսա ի սպանումն հանդիպեցաւ կին մի Եւսեբի անուն, աղաչեաց զի թողութիւն գտցէ մեղաց իւրոց: Ասէ ցնա սուրբն. Եթէ զմարմինս իմ տարցես եւ թաղեսցես ի տապանն զոր ես շինեցի եւ եդի զնշխարս սրբոց մարտիւրոսացն Թէոփրաստոյ, Պատրոփիլոյ, Կլէոնիկոյ եւ Ռիգինոսի, եւ ես աղաչեցից վասն քո զԱստուած եւ թողցէ քեզ զմեղսն քո:

July 17 • 129

3.

4.

5.

When the bishop of Sebasteia heard of this miraculous deed that Athenogenes had performed, he had him consecrated bishop of Pedachtoë83. When he arrived at his residence,84 a young doe, whom he had himself raised, came out and bent down before him. [Athenogenes] blessed it and entreated God not to let it ever be caught by hunters, but that every year it hand over a fawn on his memorial for a sacrificial offering. Even until today a fawn runs down from the mountain, goes down into the church and offers itself as a sacrifice in the name of Saint Athenogenes. When the governor Agricolaus heard that Athenogenes was a Christian, he sent soldiers and they brought back him and his ten disciples. They exerted great pressure to make him renounce Christ and to sacrifice to the idols. Athenogenes responded, “We are Christians, who were born and brought up in the faith. I am sixty years old and I have been a bishop for twenty years. We can have no other faith; we are Christians and we will die Christians.” [Agricolaus] gave the order to cut off their heads with a sword. While they were leading them off to be killed a woman named Eusebeia came up to them and entreated [Athenogenes] to receive forgiveness for her sins. The holy one said to her, “If you take up my body and bury it in the coffin that I had built and in which I have set the remains of the holy martyrs Theophrastes, Patrophilos, Kleonikos and Riginos, I will pray to God on your behalf and He shall forgive you your sins.”

83. 84.

Arm., Pidacthoa; see n. 81, above. Arm., vank‘.

130 • Yaysmawurkʿ

6.

7.

8.

Եւ յորժամ գնացին ի տեղին աղօթեաց այսպէս. Տէր Աստուած, ընկալ զհոգիս մեր խաղաղութեամբ, եւ որք զյիշատակս մեր կատարեն կատարեա զխնդրուածս նոցա պարգեւելով նոցա յողորմութենէդ քումէ: Եւ եղեւ ձայն յերկնից որ ասէ. Ուրախ լեր քաջ զօրական իմ Աթանագինէս զի այսօր ընդ իս իցես աշակերտօքդ յարքայութեան իմոյ: Եւ ամենայն ոք որ կատարէ զյիշատակս քո եւ ընթեռնու զվկայութիւնս քո ի տօնի ձերում կատարեցից զխնդրուածս նոցա եւ ոչ յիշիցից զմեղս նոցա: Եւ ապա հատին զգլուխս նոցա Յուլիսի ԺԷ, եւ զմարմինսն ընկեցին ի հուր: Եւ երթեալ Եւսեբիայ ի տեղին ծառայիւքն իւրովք եհան զմարմինս սրբոցն ի հրոյն. եւ ի մարմնոյ սրբոյն Աթանագինեայ մաղ մի ոչ կորեաւ, եւ եբարձ ի սայլի եւ տարաւ ի տապանն ուր սուրբն հրամայեաց, եդիր պատուով ընդ այլ նշխարացն: Եւ յաւուրս տօնի նոցա ի տեղին յայն ճանճ ոչ երեւի, եւ ամենայն ոք որ չար երազ տեսանէ եւ աղաչէ զԱստուած յիշելով զանուն սրբոյն Աթանագինեայ երազն ի բարի կատարի հայցմամբ նորին: Եւ երեւեցաւ սուրբն Եւսեբիայ եւ ասաց եթէ եթող Աստուած զմեղս նորա: Եւ յետոյ եղեւ սքանչելի կին եւ աստուածահաճոյ որ եւ զբազումս ի կռապաշտութենէ դարձոյց յաստուածպաշտութիւն:

July 17 • 131

6.

7.

8.

When they arrived at the place [of execution, Athenogenes] prayed in this manner: “Lord God, receive our souls in peace, and for those who celebrate our memory fulfill for them their desires by granting them Your mercy.” And a voice came down from the heavens and said, “Rejoice, my brave soldier Athenogenes, for today you, along with your disciples, will be with me in my kingdom. And for all those who celebrate your memorial and read the acts of your martyrdom on your feast day I will carry out what they ask of me and I will no longer remember their sins.” Then they cut off their heads on the seventeenth of July and they threw their corpses into the fire. When Eusebeia came to that place with her servants, she took the bodies of those holy ones out of the fire, and from the body of the holy Athenogenes not a single hair was lost. She put [all their bodies] onto a cart and brought them to the tomb where the holy [Athenogenes] had commanded, and she deposed them there with the other relics. Never did even a fly appear in that place on their feast day. And every one who had a bad dream and prayed to God, invoking the name of the holy Athenogenes, found his dream end up being a good one due to his intercession. The holy [Athenogenes] also appeared to Eusebeia and told her that God had forgiven her sins. After this, [Eusebeia] became an outstanding woman, pleasing to God, and she converted many from idolatry to the worship of God.

Հրոտից ԺԲ Յուլիսի ԺԸ

Յայսմ աւուր յիշատակ է երանելի աղախնոյն Աստուծոյ Մակռինեայ 1.

Երանելի կինս այս քոյր էր սրբոյն Բասիլիոսի Կեսարիացւոյ եւ Գրիգորի Նիւսացոյն. այրի էր եւ կոյս, եւ երկաթեօք պատեալ զանձն մինչեւ յոսկերսն թաղեալ. եւ արտասուօքն շաղախէր կաւ եւ դնէր ի վերայ ցաւագնեալ աչաց մարդկան, եւ ի վէրս եւ ի խոցս վիրաւորելոց եւ առժամայն ողջանային: Եւ մեծ ճգնութեամբ եւ առաքի ի վարուք եւ գործովք ըստ աստուածային պատուիրանացն կեցեալ հանգեաւ խաղաղութեամբ ի Քրիստոս:

Վկայութիւն սուրբ եւ ամենապայծառ յաղթող վկային Մարինէ կուսին որ յԱնտիոք 2.

3.

Սուրբն Մարինէ էր դուստր Թեմետոսի կռապաշտ իշխանի. եւ էր նա միածին մօր իւրոյ. եւ ետուն զնա ի դայեակ որ էր քրիստոնեայ սնուցանել զնա ի գեօղ մի որ հնգետասան ասպարիսաւ հեռի էր յԱնտիոքայ Պիսիդեայ: Եւ իբրեւ մեռաւ մայր նորա կամեցաւ լինել ընդ դայեկին եւ ոչ կամեցաւ երթալ առ հայր իւր. լաւ համարեցաւ զճշմարիտ հաւատն Քրիստոսի զոր խրատեալ եւ ուսեալ էր ի դայեկէն իւրմէ քան ստանալ զմեծութիւն հօր իւրոյ:

– 132 –

July 18 Hrotits‘ 12

On this day is the memorial of Macrina, the blessed handmaid of God 1.

This blessed woman was the sister of Basil of Caesarea and of Gregory of Nyssa. She was unmarried85 and a virgin. She covered herself in chains until her bones were completely covered over. With her tears she used to soak clay and apply it to people with afflictions of the eyes, and on the sores and lesions of those who had been wounded and they would immediately be healed. After having lived a very ascetical and virtuous life, in her lifestyle and by her actions, she fell asleep peacefully in Christ.

The Martyrdom of the holy, illustrious and victorious martyr and virgin Marina, who was from Antioch 2.

3.

The holy Marina was the daughter of Themetios,86 an idolworshipping nobleman. She was the only child of her mother, and [her mother] entrusted [Marina] to a nurse who was a Christian to raise her in a village that was approximately two miles87 distant from Antioch of Pisidia. When her mother died, [Marina] preferred to remain with her nurse and refused to go with her father, for she counted the true faith of Christ in which she had been raised and instructed better than to possess the lofty status of her father.

85. Arm., ayri, ‘widow’; Macrina was betrothed to a young man chosen by her father, but she never technically married, as he died before the wedding could take place; see Life of Macrina, 4-5. 86. Bayan’s version A records his name as Edesios; Bayan, Le Synaxaire Armenien XII, 740. 87. Arm., hngetasan asparisaw, or ‘fifteen stadia’, which is approximately two modern miles.

– 133 –

134 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

8.

Եւ իբրեւ հնգետասանամեայ եղեւ լսէր զամենայն սրբոց զչարչարանսն զի յաւուրսն յայնոսիկ բազում լինէր հեղումն արեան սրբոցն վասն խոստովանելոյ զՔրիստոս Աստուած: Եւ յոգւոց հանեալ ասէր. Ոհ եթէ տանջէին զիս վասն Քրիստոսի, ընդունէի բազում տանջանս եւ չարչարանս զի հոգի իմ փրկեսցի ի յաւիտենական տանջանացն: Յայնժամ առաքեցաւ ի Դէկոսէ արքայէ չար եւ ամբարիշտ եպարքոս մի, որում անուն էր Ոլիմբիանոս, բազում զօրօք ի քաղաքն Անտիոք հալածել եւ սպանանել զքրիստոնեայսն: Եւ մատնեալ կացուցին զսրբուհի կոյսն Մարինէ առաջի բռնաւորին: Եւ սուրբն աղաղակէր. Տէր իմ, Յիսուս Քրիստոս մի թողուր զիս, եւ մի տար յապականութիւն զկուսութիւնս իմ որ ես սուրբ եւ ամբիծ. եւ առաքեա ինձ իմաստութիւն, եւ ընդարձակեա զխորհուրդս մտաց իմոց զի համարձակութեամբ տաց պատասխանի անօրինիս այսորիկ: Ոլիմբիանոս ասէ. Յորմէ՞ ազգէ ես դու ով աղջիկ, եւ կամ զի՞նչ է անուն քո: Սուրբն ասէ. Առաջին անուն իմ քրիստոնէայ է, իսկ ի մարդկանէ Մարինէ կոչիմ: Ասէ ցնա բռնաւորն. Եւ զո՞ր Աստուած պաշտես: Մարինէ ասէ. Զարարիչն երկնի եւ երկրի, եւ զկենդանարարն ամենեցուն զՈրդի նորա միածին, եւ զՀոգին սուրբ որ յիս է բնակեալ: Յայնժամ հրամայեաց Ոլոմպիոս մերկացուցանել զնա, եւ երկաթի գաւազանաւ հարկանել մինչեւ երեւեսցին ոսկերք նորա: Իսկ նա առ ոչինչ համարեալ զտանջանսն, եւ համբարձեալ զաչս իւր յերկինս ասէ. Ի քեզ Տէր յուսացայ մի կարօտ առներ զիս ի յուսոյ իմմէ, այլ նայեա յիս եւ ողորմեա ինձ: Եի այնչափ տանջեցին զսուրբն մինչեւ արիւն ելից զամենայն վայրսն: Եւ քարոզն աղաղակէր. Հաւատա յաստուածսն եւ գտցես պարգեւս քան զամենայն հասակակիցս քո, զի տեսանեմք զքեզ մերկանդամ, եւ մի զգեղեցկութիւն պատկերի քո ապականել տանջանօք:

July 18 • 135

4.

5.

6.

7.

8.

When she turned fifteen years old she learned of all the sufferings of the saints, for in those days there was much spilling of the blood of the saints because they professed Christ as God. She was moved in spirit and said, “Oh, if they were to torture me for the sake of Christ, I would welcome many tortures and sufferings so that my soul might be delivered from eternal punishments.” At that time there was sent to the city of Antioch by the emperor Decius88 an evil and impious eparch, whose name was Olympianos89, along with many soldiers, in order to persecute and to kill the Christians. When they arrived they brought the holy virgin Marina before that tyrant. And the holy one cried out, “My Lord, Jesus Christ, do not abandon me! And You, who are holy and pure, do not hand my virginity over to depravity! Rather, send me wisdom and increase in me the generosity of thought so that I might boldly respond to this impious one.” Olympianos inquired, “Of what nationality are you, young girl? And what is your name?” The holy one responded, “My first name is ‘Christian’, but I am called Marina by people.” The tyrant then said to her, “And what God do you serve?” And Marina responded, “The Creator of heaven and of earth, and the One who gives life to all, His Only-Begotten Son, and the Holy Spirit who dwells within me.” Then Olympianos commanded that they strip her and beat her with an iron rod until her bones could be seen. She, however, took no regard of the tortures but lifted her eyes up to heaven and said, “In You, O Lord, I place my hope. Let me not be put to shame in my hope. Rather, look upon me and have mercy on me.”90 They tortured the holy one to such a degree that her blood saturated that entire area. Then a herald cried out [to her], “Believe in the gods and you will obtain more gifts than all those of your age. For now we see you naked; let not the beauty of your person be destroyed by these tortures.”

88. Decius, who directed the first great persecution of Christians, was Roman emperor from 249 to 251. 89. Bayan’s version A corrupts his name to Olibrius (Arm., Oghibrios); Bayan, Le Synaxaire Armenien XII, 740. 90. Cf. Psalms 30:2, 118:16, 85:16 (all Arm.).

136 • Yaysmawurkʿ

9.

Իսկ երանելին Մարինէ ասէ. Ով չար խորհրդակիցք սատանայի արք եւ կանայք, ո՞չ իմանայք զի Աստուած օգնական է իմ զի թէպէտ եւ մարմին իմ մահկանացու տանջի, այլ հոգի իմ ընդ իմաստուն կուսանսն դատեսցի: 10. Եւ բազում անգամ քննեցին եւ ուժգին տանջեցին, եւ ոչ կարացին տալ նմա ուրանալ զՔրիստոս եւ զոհել կռոցն: Արկին զնա ի բանդ. եւ մինչդեռ աղօթէր յափշտակեցաւ մտօք եւ թուէր նմա եթէ շարժեցաւ տեղին յորում էր եւ ել վիշապ յանկիւնէ բանդին, ահագին եւ մեծ յոյժ եւ խոզաձեւ բաշով, նմանութիւն նորա որպէս զոսկւոյ, եւ ատամունք նորա ի նմանութիւն փայլատականց, եւ աչք նորա իբրեւ զմարգարիտ փայլէին, եւ ընդ ռընգունս նորա հուր եւ ծուխ ելանէր, եւ լեզու նորա որպէս զարիւն, եւ էին պատեալ ի պարանոցն բազմութիւն օձից, շնչէր եւ դիմէր ի վերայ աղախնոյն Աստուծոյ եւ ժահահոտութիւն յոյժ ելանէր ի նմանէ, եւ շրջեցաւ պատեցաւ շուրջ զմարմնովն Մարինեայ: 11. Եւ սուրբ կոյսն զարհուրեալ ահիւ մեծաւ աղօթէր առ Աստուած որպէս ի զգաստութեան գոլով եւ ասէր. Որ անիմանալիդ ես Աստուած եւ դողան յահէ քումմէ ամենայն արարածք, որ հիմնեցուցեր զերկինս եւ զերկիր, որ զդժոխս աւերեցեր եւ խորտակեցեր զգլուխ վիշապին եւ զզօրութիւն նորա, արդ նայեաց յիս եւ ողորմեա ինձ: 12. Եւ մինչդեռ զաղօթսն կատարէր վիշապն անդնդային բացեալ զբերան իւր եկուլ զսուրբ կոյսն յորովայն. եւ նա տարածեաց զձեռս իւր ի նմանութիւն սրբոյ խաչին Քրիստոսի ի փոր վիշապին, առժամայն ընդ երկուս հերձաւ վիշապն, եւ ինքն ել ողջանդամ ի փորոյ նորա: Եւ փայլեաց լոյս մեծ ի բանդին, եւ տեսանէր զՏէրն փառաց որ ասէր ցնա. Եկ Մարիանէ եւ հանգիր յարքայութիւնս իմ, զի անապական եւ անթառամ պսակին արժանի եղեր:

July 18 • 137

9.

But the blessed Marina responded, “Oh, you men and women, evil counselors of Satan, do you not understand that God is my help? For even though my mortal flesh be tortured, my soul will nevertheless be judged with the wise virgins.” 10. On many occasions they interrogated her and tortured her mercilessly, but they were unable to get her to renounce Christ or to sacrifice to the idols. They threw her into prison. While she was praying there she was carried away in her mind, and it seemed to her that the place in which she was shook, and a huge and terrifying dragon with the face of a pig and a mane came out from a corner of the prison. Its likeness was as if it were of gold, and its teeth were flashing like lightning, and its eyes were as brilliant as pearls. Out of its nostrils there came fire and smoke, and its tongue was like blood and surrounding its neck was a swarm of snakes. It began to snort and to rush at the handmaid of God. An odious stench emanated from it, went around and enveloped the body of Marina. 11. The holy virgin was seized with a great fear and began to pray to God and, as she recovered her senses, she said, “O God, You who are incomprehensible and of whom all creation trembles in fear, who laid the foundation of heaven and earth, who laid waste to the underworld, and crushed the head of the dragon and his hosts, now look upon me and have mercy on me.” 12. As she was terminating her prayer that infernal dragon opened its mouth and swallowed up the holy virgin into its belly, but she extended her hands in the form of the holy cross of Christ91 in the bowels of the dragon and immediately the dragon split into two and she emerged from its bowels perfectly sound. Then a great light shone in the prison and she beheld the Lord of Glory who said to her, “Come, Marina, and take up your rest in my kingdom for you have become worthy of an imperishable and incorruptible crown.”

91. Bayan’s version A records that Marina picked up a piece of wood, which she then made into a cross; Bayan, Le Synaxaire Armenien XII, 740-741.

138 • Yaysmawurkʿ

13.

14.

15.

16. 17.

Յայնժամ ուշաբերեալ սրբուհի կոյսն ծանեաւ եթէ սատանայ էր որ երեւեցաւ նմա ի նմանութիւն վիշապի, եւ բազմութիւնք օձից որ պատեալ էին զպարանոցաւ նորա գունդք դիւաց էին արբանեակք եւ կամարարք նորա. եւ հերձումն վիշապին զոր արար նշանաւ խաչին Քրիստոսի էր նշանակ առաջակայ յաղթութեան նորա ի վերայ աներեւոյթ թշնամւոյն եւ արբանեկաց նորա: Որով եւ քաջալերեալ զօրացաւ եւ գոհութեամբ փառս մատուցանէր Աստուծոյ. մանաւանդ վասն սքանչելի լուսոյն որ երեւեցաւ նմա ծագեալ ի բանդին, եւ տեսանելոյ զՏերն փառաց որ կոչէր զնա յարքայութիւնն երկնից: Եւ ի վաղիւ անդր ածին զսուրբն առաջի դատաւորին եւ տեսեալ զհաստատութիւն հաւատոյն հրամայեաց սպանանել զնա: Եւ իբրեւ հանին արտաքոյ քաղաքին ասէ դահիճն ցսուրբն. Յառաջ կալ զպարանոց քո զի հատից զգլուխ քո սուրբ. եւ ինձ աղօթս արա զի տեսանեմ զքեզ երթալ առ Քրիստոս բազում հրեշտակօք: Եւ սուրբն աղաչեաց անսալ նմա սակաւիկ մի զի աղօթեսցէ. եւ զինուորն արգել զսուրն եւ ասէ. Ողօթեա որպէս կամիս: Եւ սուրբ կոյսն համբարձ զաչս իւր յերկինս եւ աղօթեաց առ Աստուած. ապա մատեան դահիճք եւ հատին զգլուխ նորա: Յայնժամ ածին անդր որպէս զոչխար ի զենումն եւ զբազմութիւն արանց եւ կանանց, որք նովաւ հաւատացին ի Քրիստոս. եւ զամենեցուն հատին զգլուխսն: Կատարի ժողով հանդիսի սրբոյն Մարիանեայ Հրոտից ԺԲ եւ Յուլիսի ԺԸ, ի փառս Քրիստոսի: Եւ յայսմ յաւուր հանգեաւ ի Քրիստոս աստուածասէր եւ բարեբարոյ Մարիւն տիկին որ էր կին բարեմիտ, հեզ, խոնարհ, գթած, ի վերայ աղքատաց եւ կարօտելոց:

July 18 • 139

13.

14.

15.

16. 17.

When she had recovered her senses the holy virgin discerned that it was Satan who had appeared to her in the form of a serpent, and that the swarm of snakes that was surrounding its neck was a legion of demons, his minions and menial servants. [She also discerned] that the tearing open of the dragon that occurred due to the sign of the cross of Christ was the signal of its92 approaching victory over that invisible enemy and his minions. By it, [Marina] was encouraged and strengthened and, with thanksgiving, she offered up glory to God, especially for that miraculous light that appeared to her shining in the prison, and for her seeing the Lord of Glory who was summoning her into the kingdom of heaven. On the following day they led the holy one before the eparch, and when he saw the steadfastness of her faith he commanded that they kill her. When they had taken her outside of the city the executioner said to the holy one, “Put your neck forward so that I might cut off your holy head. And pray for me for I see you going to Christ along with many angels.” The holy one entreated him to wait just a little while so that she might pray. The soldier pulled back his sword and said, “Pray as you wish.” The holy virgin then raised her eyes to heaven and prayed to God. The executioners then drew forward and cut off her head. Then they also brought forward, like lambs for the slaughter, a multitude of men and women who had come to believe in Christ because of her, and they cut off all their heads as well. The solemn feast of the holy Marina takes place on the twelfth of Hrotits‘, that is, the eighteenth of July, to the glory of Christ. On this day the God-loving and beneficent lady Maroun fell asleep in Christ. She was an intelligent woman, meek, humble, and compassionate both towards the poor and the needy.

92.

Or, “His”.

Հրոտից ԺԳ Յուլիսի ԺԹ

Վարք երանելի հօրն մերոյ Դիոսի 1.

2.

Երանելի հայրն մեր Դիոս էր ի քաղաքէն Անտիոքայ Ասորոց, ի ժամանակս բարեպաշտ արքային մեծին Թէոդոսի: Եւ աշակերտեցաւ ի մանկութենէ սուրբ հարանցն Եփիրատայ եւ Ռոմանոսի, եւ եղեւ ժուժկալ աղօթիւնք եւ պահօք եւ տքնութեամբ, եւ խստակրօն ի ճգնութիւնս: Եւ ի շաբաթն ուտէր երկիցս անգամ սակաւ հաց եւ ջուր եւ զայն ոչ յագ: Եւ ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ գնացին յԱնտիոք ճգնաւոր կրօնաւորք, եւ ստիպէին եւ յօժարեցուցանէին զերանելին Դիոս գնալ ընդ նոսա ի Կոստանդինուպօլիս, զոր ամենեւին յանձն ոչ առ: Եւ երեւեցաւ նմա Տէր յանուրջս երկիցս եւ երիցս անգամ եւ ասէ. Կամք իմ են գնալ քեզ ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ յորժամ գնացին գտին տեղի մի դատարկ յեզր քաղաքին, որ էր դիւաց բնակարան, եւ աղօթիւք զդեւսն հալածեաց եւ կանգնեաց ի տեղին զնռնենի զաւագանն իւր, յիշելով զանուն սուրբ Երրորդութեանն, արմատացաւ եւ արար տերեւ եւ եբեր պտուղ. եւ ծառն կայ մինչեւ ցայսօր: Բնակեցաւ Դիոս ի տեղին յայնմիկ, եւ զբազումս լուսաւորեաց վարդապետութեամբ իւրով:

– 140 –

July 19 Hrotits‘ 13

The Life of our blessed father Dios 1.

2.

Our holy father Dios was from the city of Antioch in Syria, in the time of the orthodox emperor Theodosius the Great. From his youth he became a disciple of the holy fathers Euphrasios and Romanos, and he became diligent in prayer, fasting and keeping vigil, and he was austere in his ascetical practices. He would consume only a little bread and water twice a week and then not enough to satisfy himself. At that time some monks and ascetics went to Antioch and they tried to press and to induce the blessed Dios to go with them to Constantinople, which he wholly refused to do. Then the Lord appeared to him two or three times in a dream and said, “My will is for you to go to Constantinople.” When they went they discovered an abandoned place on the outskirts of the city that had become a haunt of demons. By his prayers [Dios] chased out the demons and he planted in that place his pomegranate walking stick and invoked the name of the holy Trinity. [The walking stick] sprouted roots, put forth leaves and bore fruit. This tree remains even until today. Dios set up his dwelling in that place and enlightened many by his teaching.

– 141 –

142 • Yaysmawurkʿ

3.

4. 5.

6.

Կոչեաց զնա Թէոդոս մեծ թագաւորն, եւ առ զաղօթս իւր, եւ խոնարհութեամբ ողջոյն ետ, տուեալ նմա գանձս զի շինեսցէ վանս ի տեղւոջն յայնմիկ: Եւ վասն զի ջուր ոչ գոյր ի տեղին եւ նա առ բահ եւ եհար յերիս տեղիս եւ բղխեաց յերկու տեղւոջէն ուր եհար ջուր յստակ եւ անուշ, եւ միւս տեղին եղեւ գուբ եւ երկու ականցն ջուրն մտանէր ի գուբն եւ հեռագոյն ի վանացն ելանէր յայլ տեղի: Եւ մի ոմն որ փորէր զջրհորն անկաւ ի հորն եւ մեռաւ, եւ կինն իւր եկեալ առ երանելին Դիոս աղաղակէր բարկութեամբ եւ ասէր. Տուր ինձ զայրն իմ, զի դու սպաներ որ այնպիսի գործ հրամայեցեր գործել: Եւ երանելին աղաչեաց զԱստուած, եւ յարեաւ մեռեալն: Եւ ասէ Դիոս. Ե՞ս սպանի զքեզ: Եւ նա ասէ. Ոչ տէր: Եւ ետ զնա ի կինն, եւ գնացին ի միասին այր եւ կինն. եւ իբրեւ հեռացան իբրեւ նետընկէց մի անկաւ այրն եւ մեռաւ: Եւ երանելին Դիոս եդ կանոնական կարգս զի կին երբէք ի վանսն ոչ մտցէ, եւ մինչեւ ցայսօր կին ի վանսն յայն ոչ մտանէ: Եւ լուաւ Աստիկիոս պատրիարքն զգործսն զոր արար, ձեռնադրեաց զնա քահանայ, եւ իբրեւ զմեծն Անտոն եւ զԵւթիմոս եւ զՍաբա պատուէր եւ ընդունէր զնա: Եւ ի միում աւուր երանելին անշնչացաւ եւ լուր եղեւ ի քաղաքին եթէ սուրբն Դիոս վախճանեցաւ: Գնացին ի թաղումն պատրիարքն եւ ամենայն ուխտ եկեղեցւոյն, եւ յորժամ կատարեցին զպաշտօն մեռելութեանն դարձաւ ի նա շունչն, եբաց զաչսն եւ ասէ. Ով հարք եւ եղբարք, շնորհեաց ինձ Աստուած այլ հնգետասան ամ ի կեանս իմ վասն շինելոյ եւ կատարելոյ զեկեղեցիս եւ զվանսն: Եւ ապրեցաւ երանելին այլ եւս հնգետասան ամ: Եւ յորժամ կատարեցաւ գործն եւ ժամանակն եմուտ ի սենեակ եկեղեցւոյն, յորում սրբութեան անօթքն էին, եւ տեսանէր երիտասարդ մի սպիտակազգեստ որ ասէր. Կատարեալ են թիւ հնգետասան ամաց քոց յերկրի, ննջեա խաղաղութեամբ եւ հանգիր յօթեւանս երկնից արքայութեանն: Եւ սակաւիկ մի հիւանդացաւ եւ հանգեաւ խաղաղութեամբ ի Քրիստոս Յուլիսի ԺԹ:

July 19 • 143

3.

4.

5.

6.

The emperor, Theodosius the Great, summoned him and [Dios] prayed for him. [Theodosius] greeted [Dios] with deference and gave him funds so that he might build a monastery in that place. Because there was no water in the place, he took a hoe and scraped the ground in three places. From two of those places that he had scraped there sprang forth clear and sweet-tasting water, but in the other place there was a pit. From the two springs the water went into that pit and then came back up in another place far from the monastery. Someone who was digging out that water pit fell into the pit and died. His wife went to the blessed Dios, cried out angrily and said, “Give me back my husband, for it was you who killed him when you commanded him to perform this task.” The blessed one prayed to God and He raised up that one who had died. Dios then said to him, “Did I kill you?” And he responded, “No, master.” And he returned him to his wife, and they departed together, man and wife, but when they were about an arrow’s flight away the husband fell down and died. And the blessed Dios set down the canonical rule that no woman would ever enter the monastery, and even until today no woman enters that monastery. The Patriarch Astikios heard of the works that [Dios] had done and he ordained him a priest and he honored him and embraced him just as he had done the great Antony, Euthymius and Saba.93 One day the blessed one stopped breathing and the report circulated around the city that the holy Dios had died. The patriarch and the entire clergy of the church went to his burial service, but when they finished the service for the dead, breath returned to [Dios], he opened his eyes and said, “O fathers and brothers, God has granted me another fifteen years of life for the building and consecration of [more] churches and monasteries.” And the blessed one lived for another fifteen years. When this work and time period had come to an end, he went in to the cabinet of the church where the sacred vessels were kept and he saw a young man dressed in white who said, “These fifteen years of yours on this earth have reached their limit. Go to sleep in peace and find your rest in the mansions in the Kingdom of Heaven.” He then fell sick for a short time and fell asleep peacefully in Christ on the nineteenth of July.

93. The great figures of early monasticism: Antony, the first hermit in the Egyptian desert; Euthymius and Saba, the great figures of early Palestinian monasticism.

Հրոտից ԺԴ Յուլիսի Ի

Վերացումն Եղիայի մարգարէի հրեղէն կառօք 1.

2.

3.

4.

Եւ ասէ Եղիա ցժողոբուրդն. Մատերուք առ իս: Եւ մատեան առ նա ամենայն ժողովուրդն. եւ ողջացոյց զսեղանն Տեառն զկործանեալն: Եւ առ Եղիա երկոտասան քար ըստ թուոյ ցեղիցն Իսրայելի, որպէս խօսեցաւ ընդ նմա Տէր եւ ասէ. Իսրայել եղիցի անուն քո: Եւ շինեաց զքարինսն յանուն Տեառն սեղան. եւ արար ծով շուրջ զսեղանովն, որ տանէր երկուց գրուաց. եւ եդ շերտունս շուրջ զսեղանովն զոր արար. եւ յօշեաց զողջակէզսն եւ եդ ի վերայ սեղանոյն: Եւ ասէ. Առէք ինձ չորս սափորս ջրոյ, եւ հեղէք ի վերայ ողջակիզիդ եւ ի վերայ շերտիցդ: Եւ ասէ. Կրկնեցէք: Եւ կրկնեցին: Եւ ասէ. Երեքկնեցէք: Եւ երեքկնեցին: Եւ գնայր ջուրն շուրջ զսեղանովն եւ ելից զծովն ջրով: Եւ եղեւ ի ժամ մատուցման պատարագին աղաղակեաց Եղիա յերկինս եւ ասէ. Աստուած Աբրահամու եւ Սահակայ եւ Յակոբայ, այսօր ծանիցէ ամենայն Իսրայէլ եթէ դու ես Աստուած Իսրայելի, եւ ես ծառայ քո: Լուր ինձ Տէր, լուր ինձ հրով, եւ ծանիցէ ժողովուրդս եթէ դու ես Տէր Աստուած, եւ դարձուցանես զսիրտ ժողովրդեանս այսմիկ: Եւ անկաւ հուր ի Տեառնէ յերկնից, եւ եկեր զողջակէզսն եւ զշերտսն. եւ զհողն եւ զջուր ծովուն լափեաց հուրն: Եւ իբրեւ տեսին ամենայն ժողովուրդն անկան ի վերայ երեսաց իւրեանց եւ ասեն ցԵղիա. Արդարեւ Տէր Աստուած քո նա է Աստուած: Եւ ասէ Եղիա ցժողովուրդն. Կալարուք զմարգարէս Բահաղու, եւ մի ոք ապրեսցի ի նոցանէ: Եւ կալան զնոսա եւ իջուցին ի հեղեղատն Կիսովնի, եւ անդ կոտորեցին զնոսա: – 144 –

July 20 Hrotits‘ 14

The Ascension of the prophet Elijah in the fiery chariot 1.

2.

3.

4.

Then Elijah said to the people, “Come near to me”; and all the people came near to him. And he repaired the altar of the Lord that had been thrown down. And Elijah took twelve stones, according to the number of the tribes of Israel, as the Lord had spoken to him, saying, “Israel shall be your name”. And he built an altar from the stones in the name of the Lord. And he made a trench around the altar that could hold two bushels. And he put wood around the altar that he had made, and he cut up a burnt offering and laid it on the altar. And [Elijah] said, “Fill four jars of water for me, and pour them on the burnt offering, and on the wood.” And he said, “Do it a second time”; and they did it a second time. And he said, “Do it a third time”; and they did it a third time. And the water ran round about the altar, and also filled the trench with water. And at the time of the offering of the sacrifice, Elijah cried out to heaven and said, “O God of Abraham, Isaac, and Jacob, let all of Israel know this day that You are the God of Israel, and that I am Your servant. Hear me, O Lord, hear me by the fire, that this people may know that You are the Lord God, and that You have turned back the hearts of these people.” Then the fire of the Lord fell down from the heavens, and consumed the burnt offering, the wood and the dust, and the fire licked up the water that was in the trench. And when all the people saw this, they fell on their faces; and they said to Elijah, “Truly, the Lord your God is God.” And Elijah said to the people, “Seize the prophets of Baal; let not one of them escape.” And they seized them, brought them down to the brook Kishon, and killed them there.

– 145 –

146 • Yaysmawurkʿ

5.

6.

Եւ ասէ Եղիա ցԱքաաբ. Ել, կեր եւ արբ, զի ոտնաձայն անձրեւի է: Եւ ել Աքաաբ ուտել եւ ըմպել. եւ Եղիա ել ի գլուխ լերինն Կարմեղայ, եւ խոնարհեցաւ յերկիր, եդ զգլուխ իւր ի մէջ ծնկաց իւրոց, եւ ասէ Եղիա ցպատանեակն իւր. Ել եւ հայեաց ընդ ճանապարհ ծովուն: Ել եւ հայեցաւ եւ ասէ. Ոչինչ է: Եւ ասէ Եղիա. Դարձիր դու եօթն անգամ: Եւ եղեւ յետ եօթներորդում նուագին, եւ ահա ամպ մի փոքրիկ իբրեւ զթաթ առն հանէր ջուր: Եւ ասէ. Երթ եւ ասա ցԱքաաբ. Լծեա զկառս քո եւ էջ արագ, գուցէ հասանիցէ քեզ անձրեւ: Եւ եղեւ մինչդեռ նա այսր անդր դառնայր երկինք մթացան ամպով եւ հողմով, եւ եղեւ անձրեւ սաստիկ. եւ լայր Աքաաբ եւ երթայր յԵզրայէլ: Եւ ձեռն Տեառն եղեւ ի վերայ Եղիայի, եւ պնդեաց զմէջ իւր եւ ընթացաւ առաջի Աքաաբու մինչեւ մտանել նորա յԵզրայէլ, եւ պատմեաց Աքաաբ Յեզաբէլի կնոջ իւրում զոր արար Եղիա:

Յաղագս Եղիայի թէ ուստի էր կամ յորմէ ցեղէ 7.

8.

Եղիա Թեզբացի էր ի ցեղէն Ահարոնի եւ բնակեալ էր ի Գաղաադ, քանզի Թեզբի տուրք էին քահանայից: Եւ յորժամ ծնաւ Եղիա ետես մայր նորա Սոբոքա, զի արք սպիտակք ողջագուրէին զնա եւ ի հրեղէն խանձարուրս պատէին, եւ բոց հրոյ տային նմա ուտել: Եւ եկեալ հայր նորա Ասովմ պատմեաց յԵրուսաղէմ: Եւ ասէ քահանայն հրամանաւ Տեառն. Մի երկնչիր քանզի եղիցի բնակութիւն նորա ի լոյս, եւ բան նորա ի վճիռ, եւ կեանքն նորա ընդ հրեշտակս, եւ նախանձ նորա հաճոյ Աստուծոյ, եւ դատեսցէ զԻսրայէլ սրով եւ հրով: Եւ վերացաւ Եղիա շարժմամբ եւ հրեղէն կառօք յերկինս:

July 20 • 147

5.

6.

Elijah then said to Ahab, “Go up, eat and drink; for there is a sound of a heavy rainfall.” So Ahab went up to eat and to drink. And Elijah went up to the top of Mt. Carmel; and he bowed himself down upon the earth, and put his head between his knees. Then Elijah said to his servant, “Go up now and look out upon the path of the sea.” And he went up, looked and said, “There is nothing.” Then Elijah said, “Go up again seven times.” And after the seventh time he said, “Behold, a little cloud like a man’s palm is rising out of the sea.” And he said, “Go and say to Ahab, ‘Ready your chariot and go down quickly, lest the rain overtake you.’” And it happened while he was turning this way and that, that the heavens grew black with clouds and wind, and the rain became fierce. Ahab began to weep and went off to Jezreel. And the hand of the LORD was upon Elijah; and he girded up his loins and ran before Ahab until he reached Jezreel, and Ahab told his wife Jezebel what Elijah had done.94

Concerning Elijah, where he was from and of what tribe 7.

8.

Elijah was a Tishbite from the tribe of Aaron and he dwelt in Galaad, because Tishbi was a donation to the priests. When Elijah was born, his mother Sobokha saw men, [clothed in] white, caressing him, covering him in fiery swaddling clothes and giving him a flame of fire to eat. His father Asom came to Jerusalem and recounted this. At the command of God the priest told him, “Do not fear because his dwelling will be within the light, his word in decree, his life with the angels, his zeal will be pleasing to God, and he will judge Israel with the sword and with fire. And Elijah ascended into heaven in a whirlwind and on a fiery chariot. 95

94. This entire account is taken from 1 Kings 18:30-19:1. 95. This account is taken from the Armenian Short History of the Prophet Elijah, first published in Issaverdens, The Uncanonical Writings of the Old Testament, 225, but see now Stone, Armenian Apocrypha, 140-143.

Հրոտից ԺԵ Յուլիսի ԻԱ

Վարք Սիմէոնի որ վասն Քրիստոսի աղուաշ եղեւ, եւ Յովհաննու անապատականի 1.

2.

3.

Սիմէոն եւ Յովհաննէս էին յԱսորոց յԵդեսեայ քաղաքէն եւ Սիմէոն մայր միայն ունէր, իսկ Յովհաննէս միայն հայր ունէր որ ի տարւոջն յայնմիկ ետ նմա կին: Եւ ծնօղք առին զորդիս իւրեանց եւ գնացին յԵրուսաղէմ յաղօթս ի Սեպտեմբերի ԺԴ երկիր պագանել պատուական եւ սուրբ խաչին Քրիստոսի: Եւ շրջեալ ի վանորայս Երիքովի եւ Յորդանանու հրաժարեցին ի ծնօղացն Սիմէոն եւ Յովհաննէս, եւ գնացին յայնկոյս Յորդանանու ի վանսն երանելոյն Գերասիմոսի, եւ գտին զդուռն ի բաց: Եւ յառաջագոյն երեւեցոյց Աստուած Գերասիմոսի զգալուստն Սիմէոնի եւ Յովհաննու, եւ մնայր նոցա: Եւ տեսեալ զնոսա ասէ. Բարի եկիք գառինք Աստուծոյ եւ եդեալ զձեռս իւր ի վերայ նոցա արար զնոսա կրօնաւորս: Եւ յետ եօթն աւուր ողջունեալ զաստուածազգեաց հայր վանացն գնացին ի լեառն, եւ հրեշտակ Տեառն առաջնորդեաց նոցա մինչեւ յանապատն, եւ բնակեցան անդ որպէս անմարմինք ի մարմնի եւ մարմնաւոր հրեշտակք: Եւ երեւեցոյց Աստուած զմահ ծնօղաց իւրեանց զմօրն Սիմէոնի եւ զհօրն Յովհաննու եւ զամուսնոյն, եւ գոհացան զԱստուծոյ: Այլ վասն ճգնութեան նոցա զոր արարին զքառասուն ամ յանապատին գրեալ են ի գիրս կենացն յաւիտենից:

– 148 –

July 21 Hrotits‘ 15

The Life of Symeon who became a fool for Christ, and of John the hermit 1.

2.

3.

Symeon and John were from Syria, from the city of Edessa. Symeon had only a mother while John had only a father, who in that year had taken a wife for him. The parents took their sons and went to Jerusalem to pray and on the fourteenth of September to worship the precious and holy cross of Christ. After having circulated among the monasteries of Jericho and Jordan, Symeon and John bid farewell to their parents and went to the Trans-Jordan to the monastery of the blessed Gerasimus and they found the gate open. God had previously revealed to Gerasimus that Symeon and John were coming so he was waiting for them. And when he saw them he said, “Welcome, lambs of God,” and he laid hands on them and made them monks. Seven days later, they paid their respects to the God-bearing father of the monastery they went to the mountain, and an angel of the Lord guided them into the desert. There they lived like incorporeal beings in a body and as corporeal angels. And God revealed to them the death of their parents, the mother of Symeon and the father of John, as well as his wife, and they gave glory to God. Due to the asceticism that they practiced for forty years in the desert, they are inscribed in the Book of Eternal Life.

– 149 –

150 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

Եւ եղեւ յետ այնորիկ ազդեցութիւն յԱստուծոյ առ Սիմէոն, եւ խորհեցաւ գնալ յաշխարհ եւ Աստուծոյ յիմարութեամբ դարձուցանել զմոլորեալսն ի գիտութիւն ճշմարտութեան եւ ի զղջումն ապաշխարութեան: Իսկ Յովհաննէս բազում անգամ աղաչեաց զնա զի մի ելցէ յանապատէն. եւ նա ոչ կամեցաւ նմա լսել, եւ առ ի նմանէ աղօթս, եւ ողջունեաց զնա: Եւ սկսաւ Յովհաննէս լալ: Ասէ Սիմէոն. Մի լար Յովհաննէս եղբայր իմ, զի երթամ ես վասն խաղ առնելոյ զերկիր: Էջ ի լեառնէն եւ գնաց յԵրուսաղէմ, երկիր եպագ սուրբ գերեզմանին Տեառն եւ սուրբ տեղեացն, եւ խնդրեաց յԱստուծոյ զի զգործս իւր ոչ յայտնեսցէ, զի խաղայր ընդ մանկունսն, եւ անուանեցաւ աղուաշ: Գնաց յԵրուսաղէմ ի քաղաքն, եւ եգիտ մեռեալ շուն ի գետնի. կապեաց լար յոտսն եւ քարշէր ընդ մէջ քաղաքին եւ ասէր. Քարշեցէք մանկտի, քարշեցէք: Եւ մանկունքն զկնի երթային եւ ծափս հարկանելով ասէին. Քարշեա աղուաշ, քարշեա զմախաղդ եւ զկնկուղդ: Եւ նա երթեալ ընկէց զմեռեալ շունն առաջի խանութի: Եւ ելեալ վաճառականն գան եհար զնա ուժգին գաւազանօք, եւ կապեաց զշունն ի պարանոցն մինչեւ հանեալ ընկէց արտաքոյ քաղաքին: Եւ դարձեալ ի միում աւուր առեալ ընկոյզ յոլով եմուտ յեկեղեցին, եւ ելեալ յամբիոնն ձգէր մի մի ի վերայ կանանցն եւ ի կանթեղսն եւ շիջուցանէր եւ հեղոյր զձէթն: Եւ ելեալ եկեղեցապանն իջոյց զնա յամբիոնէն եւ քարշեաց արտաքս, եւ սաստիկ հարուածով գանեաց: Եւ երանելի յիմարն Աստուծոյ Սիմէոն յամենայն շաբաթ մի օր ճաշակէր. եւ յորժամ գիտացին վասն պահոցն գնաց ի կիւրակէ աւուր ընդ առաւօտն առեալ միս երթայր ընդ մէջ քաղաքին եւ ուտէր: Եւ յաւուրս քառասնորդաց պահոցն զամենայն անսուաղ եկաց, եւ ի մեծի հինգշաբաթին ուտէր հաց եւ գինի առաջի ամենայն ժողոբրդեանն զի մի գիտասցեն վասն պահոցն: Եւ ամենեքեան ասէին թէ աղուաշ է:

July 21 • 151

4.

5.

6.

7.

Some time later, there came to Symeon an inspiration from God and he determined to go back into the world and, by the help of God and by playing the fool, to convert those who had gone astray back to the knowledge of the truth and to contrition and repentance. John, however, entreated him many times not to depart from the desert but [Symeon] refused to listen. He begged prayers from him and bade him farewell. John began to weep. Symeon said, “Do not weep, John, my brother, for I am going in order to restore peace in the land.” So he descended the mountain and went to Jerusalem and worshipped at the Holy Sepulchre of the Lord and at the holy places where he begged God not to reveal his works for he was playing with children and he was being called a fool. [Symeon] went to Jerusalem. [He entered] the city and found there a dead dog on the ground. He tied a cord to its foot and dragged it through the middle of the city and began to say, “Drag it, children, drag it”. The young children began to follow behind him, applaud him and say, “Drag, O fool, drag your satchel and your cowl”. He then went and threw the dead dog in front of a market stall. The shopkeeper came out and beat him severely with a rod, so [Symeon] tied the dog onto his neck and so pulled it until he threw it outside of the city. Then, on another day, he gathered up a large batch of walnuts and went into a church. He went up onto the ambo and began to throw them one after another at the women and at the lamps. He also began to extinguish and pour out the oil. The sacristan then came out, pulled him down from the ambo, took him outside and thrashed him with heavy blows. The blessed mad man of God Symeon would eat only one day a week but when they discovered that he fasted he went one Sunday morning to get some meat, go into the center of the city and eat it. During the time of the Lenten fast he did not eat at all, but on Holy Thursday he would consume bread and wine before all the people lest they find out that he had actually been fasting. And they would all say that he was a fool.

152 • Yaysmawurkʿ

8.

Եւ ոմն սարկաւագ Յովհաննէս անուն ասէ ցՍիմէոն. Եկեսջիր ընդ իս ի բաղանիսն եւ լուասցուք զգլուխս մեր եւ զանձինս: Եւ յորժամ մերձեցան ի դուռնն էր բաղանիքն երկուորեակ մի կողմն արանց եւ միւսն կանանց, եւ եհան զմազեղէն պարեգօտն իւր Սիմէոն եդ ի վերայ գլխոյն եւ գնաց ի դուռն բաղանեաց կանանցն: Ասէ Յովհաննէս. Ով աղուաշ այդ կանանց է: Ասէ Սիմէոն. Անմիտ այր անդ ջերմն ջուր ոչ գոյ, իսկ աստ բազում է, եւ եմուտ մերկ առ կանայսն խցեալ աչօք: Եւ տեսեալ զնա կանանցն ընկեցին ի խոնարհ, եւ այնչափ տանջեցին զնա մինչ զի ամենայն մարմինն արիւնախառն կապուտակ եղեւ, եւ կալեալ զոտիցն քարշեցին արտաքս: 9. Եւ ոմն մի շնացաւ ընդ առնակին եւ այսահարեցաւ. եւ տեսեալ զնա Սիմէոն զի երթայր բացաւ գլխով եւ խայտառակեալ ընթացեալ զկնի ապտակեաց զնա եւ ասէ. Մի եւս այլ շնասցիս ով գերի: Եւ նա անկաւ յերկիր եւ փրփրայր. եւ կալեալ զձեռանէ նորա յարոյց եւ ողջացաւ: Եւ ասէ այրն. Տեսանէի զի սեաւ շուն հանէիր ի բերանոյս փայտախաչիւ: 10. Եւ յաւուր միոջ գիտաց Սիմէոն զի շարժ կամէր լինել: Առեալ փոկ հարկանէր զսիւնսն եւ ասէր. Այսպէս ասէ Տէր կացջիր. եւ այլ սեանց ասէր. Այսպէս ասէ Տէր մի կայցես եւ մի անկցիս: Եւ յորժամ եղեւ շարժն սիւնքն զոր ասաց. Կացջիք, կացին անշարժ. եւ որոց ասաց թէ. Մի կացցես եւ մի անկիցիս հերձան, կորացան եւ ոչ անկան: 11. Մահ անկաւ ի քաղաքն. գնաց ի դպրոցն եւ զմանկունսն որ վախճանելոց էին համբուրէր եւ ասէր. Երթիջիր խաղաղութեամբ: Եւ ասէ ցվարդապետն. Ով աղուաշ, մի հարկաներ զմանկունսդ զայդ զի մեծ ճանապարհ երթալոց են:

July 21 • 153

8.

A certain deacon whose name was John said to Symeon, “Come with me to the baths and let us wash our heads and our bodies”. When they arrived at the bath there were two entrances, on one side for men and the other for women. Symeon removed his hairshirt and placed it upon his head and he proceeded to the entrance to the women’s bath. John said, “O fool, that way is for the women”. Symeon responded, “O stupid man, that way there is no hot water, but this way there is a lot”, and so he entered the women’s side naked but with his eyes shut. When they saw him the women threw him down and tortured him so badly that his entire blood-soaked body turned blue. Then they grabbed him by the feet and threw him outside. 9. A certain man committed adultery with a married woman and he became possessed by a demon. Symeon saw him so he went with his head uncovered and looking fully shameful he ran after him, slapped him and said, “Never commit adultery again, O enslaved one”. [The adulterer] then fell upon the ground and began to foam at the mouth. Taking him by his hand [Symeon] raised him up and healed him. And the man said, “I saw that you were removing a black dog from my mouth by a wooden cross”. 10. One day Symeon perceived that an earthquake was about to take place. He picked up a whip and whipped some columns and said, “Thus says the Lord, ‘You will stand upright.’” To other columns he said, “Thus says the Lord, ‘You will not stand upright but you will not fall over.’” And when the earthquake came the columns to which he said, “You will stand upright,” stood firm, while those to which he said, “You will not stand upright but you will not fall over,” cracked and tottered but they did not fall. 11. A plague fell upon the city. [Symeon] went into the schools and embraced those children who were about to die and said to them, “Go in peace”. And he said to the teacher, “O foolish man, do not strike these children for they are about to go on a great journey”.

154 • Yaysmawurkʿ

12.

Մտանէր եւ ի տունս մեծատանցն, եւ որպէս զաղուաշ խաղ առնէին զնա: Եւ մի յաղախնացն պոռնկացաւ եւ յղացաւ, եւ զրպարտէր զՍիմէոն թէ ի նմանէ է: Ասէ տիկին աղախնոյն ցՍիմէոն. Ով աղուաշ, զինչ է այդ որ գործեցեր ընդ աղախինն իմ: Ասէ Սիմէոն. Այո, արարի զի լինիցի քեզ փոքրիկ Սիմէոն: Եւ յոյժ քնքշեցուցանէր Սիմէոն զաղախինն զայն կերակրօք եւ ըմպելեօք, եւ ասէր. Կեր եւ արբ ամուսին իմ: Եւ յորժամ լցան աւուրքն յերկարեցաւ յերկունսն, եւ ասէ տիկինն իւր ցՍիմէոն. Արա աղօթս, ով աղուաշ, զի ծնանիցի կինս քո: Եւ ասէ Սիմէոն իբրեւ երդմամբ. Եւ իմ Յիսուս Քրիստոսն որ ոչ ելցէ մանուկն յարգանդէն, մինչեւ խոստովանեսցի մայրն զհայր մանկանն: Եւ լուեալ աղախնոյն խոստովանեցաւ յանուանէ զյղացուցիչն, եւ ապա ծնաւ զմանուկն: 13. Եւ ոմն մի կորոյս հինգ հարիւր դահեկան, եւ աղաչեաց զերանելին զի արասցէ աղօթս եւ գտցէ զգանձն իւր: Ասէ Սիմէոն. Երդուիր զի այլ զոք ոչ հարկանես եւ գտանես զգանձն քո: Եւ նա երդուաւ: Եւ Սիմէոն եցոյց զծառայն որ գողացեալ էր, եւ առ ի նմանէ զհինգ հարիւր դահեկանն: Եւ յետ սակաւ ժամանակաց մոռացաւ այրն զերդումն, եւ յորժամ կամէր հարկանել զոք չորանային ձեռքն: 14. Կին մի էր կախարդ ի քաղաքին, եւ կամեցաւ Սիմէոն խափանել զգործ կախարդութեանն զի մի վնասեսցէ զոք: Ասէ ցնա. Կամի՞ս զի արարից քեզ պահապանորդս զի մի ականահարիս յումեքէ: Եւ նա ասէ. Կամիմ: Եւ առեալ Սիմէոն փոքր մագաղաթ եւ գրեաց ի նմա մանր գրով այսպէս. Աստուած խափանեսցէ զքեզ. Աստուած դադարեցուցանէ զքեզ յանաստուած գործոյդ, զի ամենայն մարդ ի քէն դառնայ: Եւ կապեաց ի պարանոցն: Եւ յայնմ օրէ խափանեցաւ կախարդութիւն նորա:

July 21 • 155

12.

[Symeon] used to go into the homes of the wealthy, and they would ridicule him like a fool. One of the maid-servants committed fornication, became pregnant and then slandered Symeon [by saying] that [the pregnancy] was due to him. The mistress of the maid-servant said to Symeon, “O fool, what is this that you have done to my maidservant? Symeon responded, “Yes, I did this so that you might have a little Symeon.” Symeon then began to pamper that handmaiden with various foods and drinks, and he said to her, “Eat and drink, my wife.” When her term arrived, her birthpangs continued and her mistress said to Symeon, “Pray for her, O fool, that your wife might give birth. Symeon responded, as if with an oath, “By my Jesus Christ, the child will not come out from her womb until the mother owns to who the father of the child is.” When the maidservant heard this she confessed the name of the one who got her pregnant, and then she gave birth to the child. 13. Another man lost five hundred dahekans, and he entreated the blessed one to pray that he might find his money. Symeon said to him, “Swear that you will not beat any other person and you will find your money.” [The man] swore. Symeon then disclosed to him the servant who had stolen it, and he recovered his five hundred dahekans. Sometime later, however, the man forgot his oath, and when he was about to beat someone his hands withered. 14. There was a woman in the city who was a sorceress, and Symeon wished to put an end to her works of sorcery lest she do anyone any harm. So he said to her, “Would you like me to make you amulets so that you will not get the evil eye from anyone?” And she responded, “I would like that”. So Symeon took a little piece of parchment and wrote on it in a very small script: May God prohibit you! May God stop you from [performing] your godless deeds, for everyone has turned away from you. She put it around her neck, and from that day her sorcery ceased.

156 • Yaysmawurkʿ

15.

Եւ հրէի միում ապակէգործի նստաւ Սիմէոն հանդէպ դրացն ընդ այլ աղքատսն, եւ որչափ գործէր Հրէայն եթէ բաժակ, եթէ կանթեղ եւ եթէ այլ ինչ խաչ հանէր երանելին ընդդէմ գործոյն եւ բեկանէր: Եւ գիտացեալ Հրէին հալածեաց զերանելին ի տեղւոջէն, եւ այրեաց շանթիւքն զձեռն: Ասէ Սիմէոն. Ով պիղծ եւ աղուաշ, եթէ ոչ հանցես խաչ ի ճակատդ զամենայնն բեկանես: Եւ յորժամ սկսաւ գործել բեկանէին անօթքն, եւ այնչափ նեղեցաւ մինչեւ եհան խաչ յերեսն, եւ ապա գործն հաստատեցաւ. եւ հաւատաց ի Քրիստոս եւ մկրտեցաւ: 16. Եւ երկու աւուրբք յառաջ քան զվախճանն իւր պատմեաց նմա Յովհաննէս սարկաւագն երազ եթէ. Տեսանէր ի տեսլեան զեղբայր քո զՅովհաննէս, որ յանապատին է, ունելով ի գլուխն պսակ յորում գրեալ էր. Պսակ համբերութեան յանապատին: Եւ մի ոմն մերձ կալով ասէր. Կոչեցէք զաղուաշն Սիմէոն զի առցէ պսակ, ոչ մի այլ բազում, զի զբաղումս դարձոյց ի մեղաց յապաշխարութիւն: Եւ ես ասացի. Աղուաշ մարդ այսպիսի՞ բարեաց արժանաւորի: Եւ պատուիրեաց նմա Սիմէոն տուեալ երդումն զի մի ումէք պատմեսցէ զերազն ի կենդանութեան իւրում: 17. Եւ յորժամ եհաս օր կատարման իւրոյ եմուտ ի խուղն իւր եւ անկեալ վախճանեցաւ Յուլիսի ԻԱ: Եւ ասացին ոմանք ծիծաղելով եթէ. Աղուաշի մահն վաղվաղելով եղեւ: Եւ երթեալ երկու աղքատք բարձին զնա առանց մաքրելոյ, առանց քահանայի, առանց պաշտաման եւ խնկոց, եւ տանէին զնա ի թաղել: Եւ յորժամ անցուցանէին զնա ընդ փողոցն ետես զնա ապակեգործ հրէայն որ մկրտեցաւն, եւ ասէր երդմամբ եթէ. Տեսանեմ ամբոխ բազում ջահիւք որք երգեն քաղցրաբարբառ ձայնիւ, եւ ասեն. Երանի է քեզ Սիմէոն աղուաշ, զի վասն ոչ ունելոյ քեզ ի մարդկանէ որ պաշտեն եւ յղարկեն զքեզ, երկնային զօրք սպասաւորեն քեզ, որ եւ նոքա իսկ թաղեցին զնա պատուով:

July 21 • 157

15.

Symeon sat at the doors [of the shop] of a Jewish glass-maker, along with other poor people. And whatever that Jew would make, whether it be a cup or a lamp or some other thing, the blessed one would make [the sign of] the cross over what he made and it would break. When the Jew realized this, he chased the blessed one out of that place and burned his hand with hot irons. Symeon said, “You dirty fool, if you don’t make [the sign of] the cross upon your forehead you will break everything.” Whenever he began to work, his wares would break and so he was forced to make [the sign of] the cross on his face, and then his work remained intact. He also came to believe in Christ and was baptized. 16. Two days before his death, the deacon John recounted to him a dream that he had: “In a vision I saw your brother John in the desert, and he had a crown on his head on which was written: A crown of endurance in the desert. And another person standing nearby said, ‘Summon Symeon the fool so that he might receive a crown –and not one, but many!– for he has turned many away from their sins to repentance.’ Then I said, ‘Is a fool deserving of such rewards?’” Then Symeon charged him by oath not to recount his dream to anyone while he was still alive. 17. When the day of his death arrived, he went into his cell, fell down and died on the twenty-first of July. Some people said in derision, “The death of a fool has come quickly.” Two poor men then came and took him up, without purification, without a priest, and without either a service or incense, and they carried him off to bury him. And while they were bearing him through the streets the Jewish glass-maker who had been baptized saw him and said by oath, “I see a crowd with many torches and who are singing with sweet-sounding voice saying, ‘Blessed are you, Symeon the fool, because you have no one to perform your service or to bear you in funeral procession. The heavenly hosts minister to you.’” They then buried him there with honor.

158 • Yaysmawurkʿ

18.

Եւ ի միւսում աւուրն Յովհաննէս սարկաւագն ետես ի տեսլեան զի հրեշտակք իջին յերկնից եւ բարձին զմարմին երանելոյն Սիմէոնի, եւ տարան յանապատն առ Յովհաննէս: Եւ բազումք ի քաղաքացեացն երթեալ ի գերեզմանն ընդ առաւօտն, եւ բացեալ ոչ գտին զմարմին երանելոյն անդ, եւ փառս ետուն Աստուծոյ: Եւ երթեալ շինեցին ի վերայ դատարկ գերեզմանին մատուռն, եւ կարգեցին կանթեղս անշիջանելի:

Յիշատակ Եզեկիելի քահանայի եւ մարգարէի 19.

Սուրբ քահանամարգարէն Եզէկիէլ էր որդի Բուզեայ ի քահանայիցն. եւ մարգարէացաւ ամս քսան յառաջ քան զմարդանալն Քրիստոսի ամս չորեքհարիւր եւ եօթանասուն եւ եօթն: 20. Գնաց ի գերութիւն ընդ ծողովուրդն յերկիրն Քաղդէացւոց. եւ անդ ետես ի վերայ Քոբար գետոյ զսոսկալի տեսիլն. եւ զչորեքկերպեան աթոռոցն զյօրինուած, եւ զբազմաչեայ եւ զվեցթեւեան քերոբէսն, եւ զփառս բազմեցելոյն Աստուծոյ ի վերայ նոցա: 21. Զսա ի Բաբելոնէ տեսիլն աստուածային յԵրուսալեմ եւ ի տաճարն էած, եւ եցոյց զոր ինչ Հրէայքն անդանօր ի ծածուկ չարիս ի տաճարին գործէին, եւ յոյժ տրտմէր ընդ գերութիւնն եւ ընդ պատուհաս ժողովրդեանն, որով եւ եցոյց նմա Աստուած զի արժանաւորքն էին այնմ ամենայնի:

July 21 • 159

18.

On the following day, the deacon John saw in a vision angels coming down from heaven, taking up the body of the blessed Symeon and carrying him off to the desert to John. Many citizens came to the tomb in the morning, but when they opened it they did not find the body of the blessed one there, and they gave glory to God. They came back and built a shrine on top of the empty tomb and they put therein lamps that never go out.96

The Memorial of Ezekiel, priest and prophet 19.

The holy prophet-priest Ezekiel was the son of Buzi97 of the caste of priests. He prophesied for twenty years, four hundred seventy-seven years before the incarnation of Christ. 20. He went along with the people into captivity in the land of the Chaldeans. There, along the river Chebar, he saw an awesome vision: the appearance of that throne made of four elements, the cherubim with many eyes and six wings, and the glory of God who was seated above them.98 21. [Ezekiel] brought this divine vision to Jerusalem into the temple, and he revealed just what evils the Jews had committed in secret there in the temple. He was extremely distressed over the captivity and with the chastisement of the people in that God had revealed to him that they were deserving of all this.99

96. This account is based on a longer Greek life, which has been translated with study in Krueger, Symeon the Holy Fool. Some details, however, have been altered in the transmission; e.g., the Greek Life has Symeon carrying out his antics in Emesa, not in Jerusalem. 97. Cf. Ezekiel 1:3. 98. Cf. Ezekiel 1:3-28. 99. Cf. Ezekiel 8:1-24:27.

160 • Yaysmawurkʿ

22.

Սա ամբարձեալ Հոգւովն Տեառն եղաւ ի մէջ դաշտի որ լի էր ոսկերօք մեռելոց. եւ մարգարէացեալ ետես զնոսա յարուցեալս, եւ ծանեաւ զխորհուրդս հասարակաց յարութեանն: Սա ըստ Մովսեսի ի ցուցմանէ աստուածային տեսլեան ետես զօրինակ շինութեան տաճարին, եւ զդուռն փակեալ մտիցն եւ ելիցն Աստուծոյ ի խորհուրդ սրբուհւոյ Աստուածածնին անլոյծ կուսութեանն: Գուշակեաց եւ զսրբոյ խաչէն թռուցեալ չորեքկուսի տեսանելով զտաճարն: 23. Սա դատեաց ի Բաբելոն զցեղն Դանայ եւ զԳադայ զի ամպարշտեցան ի Տեառնէ կարծելով պահել զօրէնս: Եւ արար նոցա նշանս զի օձք սատակէին զստնդիայս նոցա եւ զանասունս, ուստի ի նոցանէ սպանաւ, քանզի ընդդէմ կային նմա զամենայն աւուր կենաց իւրեանց: Եւ սպան զնա որ առաջնորդէր Իսրայելի անդ, յանդիմանեալ լինելով ի նմանէ վասն պաշտելոյ զկուռս: 24. Եւ թաղեցին զնա ժողովուրդն Իսրայելի յագարակն Մեթուր ի գերեզմանն Արփալսադայ որդւոյն Սեմեայ, որ էր նախահայր հարցն Աբրահամու, որոյ էր գերեզման նորա այր կրկին: Եւ էր տիպ մարգարէին այսպէս. գլուխն երկայն եւ չափաւոր, տրտմերես, սակաւ եւ երկայն ունելով զմօրուսն:

July 21 • 161

22.

He was raised up in the Spirit of the Lord and set down in the middle of a field that was full of the bones of the dead. He prophesied [to them] and saw the [bones] raised up, and he perceived the mystery of the general resurrection.100 He saw, as Moses did, in a divine vision, the model for the construction of the temple, the closed gate through which God went in and out – a mystery of the inviolable virginity of the holy Mother of God.101 He also foresaw the holy cross when he saw the foursided temple flying in the air. 23. In Babylon, [Ezekiel] judged the tribe of Dan and that of Gad who committed sacrilege against the Lord although they thought they were keeping the laws. He performed signs for them when serpents were killing their suckling infants and animals. Despite this, he was killed by them because they stood against him every moment of their lives. And the one who was the leader over Israel killed him because [Ezekiel] had stood against him because he was a worshipper of idols. 24. And the people of Israel buried him in the field of Maour in the tomb of Arpachshad, the son of Shem, who was the forefather of the ancestors of Abraham, whose tomb had a double cave. This is the profile of the prophet: a long head but proportionate, somber-looking, and a long thinning beard.102

100. Cf. Ezekiel 37:1-14. 101. Cf. Ezekiel 40:1-42:20, 44:1-2. For an example of an early use of this passage of Ezekiel as a type of Mary, see Petros Siwnets‘i’s “Panegyric on the Mother of God,” 21, in Mathews, “Petros Siwnec‘i, Praise to the Holy Mother of God and Ever-Virgin Mary,” 78-79. 102. Most of the information in these last two paragraphs is compiled from the Lives of the Prophets, 388-389; cf. also Issaverdens, The Uncanonical Writings of the Old Testament, 199-202.

Հրոտից ԺԶ Յուլիսի ԻԲ

Վկայաբանութիւն սրբուհւոյն Գերանդխտոյ պարսկի 1.

2.

Կինս այս կին էր մոգպետի ի Պարսիկս, յաւուրս թագաւորին Հոռոմոց Մօրկայ, եւ Պարսից արքային Խոսրովայ: Եւ եղեւ ի միում աւուր ի գարմացման թմրութիւն եւ տեսանէ հրեշտակս որ ցուցանեն նմա խաւարային տեղի եւ հուր յորում էին ծնօղքն իւր զի էին կռապաշտք. ցուցին նմա եւ այլ տեղի լուսաւոր եւ դրախտ յորում զուարճանային դասք քրիստոնէից, եւ գնաց ինքն զի մտցէ առ նոսա, եւ արգել զնա հրեշտակն եւ ասէ. Ոչ ոք առանց մկրտութեան մտանել կարէ ի լոյսն: Եւ յարուցեալ առժամայն գնաց առ քրիստոնեայսն եւ մկրտեցաւ: Եւ գիտացեալ այրն իւր բարկացաւ, եւ երթեալ պատմեաց Խոսրովու արքային, եւ դատապարտեցին զԳերանդուխտ, եւ առաքեցին զնա ի հեռաւոր եւ ի մոռանալի բանդ, յորում էր խոր վիրապ եւ վիշապ. թողին զնա անդ զամս տասն եւ ութ: Եւ հրեշտակ Տեառն սանձեաց զվիշապն եւ որպէս գառն ընդելացաւ եւ դնէր զգլուխ իւր առ ոտս Գերանդխտոյ: Եւ հրեշտակ Տեառն մերձեցաւ ի բերան նորա եւ ասէ. Յայսմհետէ ոչ տիրեսցէ քեզ սով եւ այնչափ ժամանակս ոչ քաղցեաւ, ուսաւ անդ զասորի լեզուն եւ զսաղմոսարանն:

– 162 –

July 22 Hrotits‘ 16

The Martyrdom of the holy Gorandoukht, the Persian 1.

2.

This woman was the wife of a chief priest in Persia, in the days of the Byzantine emperor Maurice103 and of the Persian ruler Xosrov104. One day Gorandoukht went into an ecstatic trance and she saw angels who began to show her a dark and fiery place in which her parents were for they were fire-worshippers. They also showed her another place that was a light-filled garden in which ranks of Christians were taking their delight. She herself went to enter with them, but an angel stopped her and said, “No one can enter into the light without being baptized.” She rose up immediately, went to the Christians and was baptized. When her husband discovered this he became infuriated, so he went and recounted this to the ruler Xosrov. They passed sentence against Gorandoukht, and they sent her to an abandoned prison far away, in which there was a deep pit and a dragon, and they left her there for eighteen years. But an angel of the Lord reined in the dragon and it lay its head at the feet of Gorandoukht. The angel of the Lord put a finger on her mouth and said, “From this point forward hunger shall hold no control over you,” and during the entire time [she spent there] she did not suffer any hunger. She also learned the Syriac language there as well as the Psalter.

103. Maurice was the Byzantine emperor from 582 to 602. 104. Xosrov II Aparwēz, “The Triumphant”, was ruler of the Persians from 591 to 628.

– 163 –

164 • Yaysmawurkʿ

3.

4. 5.

Եւ յետ մահուանն Խոսրովու որդի իւր Որմզդան եհան զԳերանդուխտ ի խոր բանդէն, եւ այնչափ տանջեցին զնա մինչեւ ստինքն հատան եւ հրեշտակ Տեառն ողջացոյց զնա: Եւ դարձեալ լցին ի քուրձ հնոցի մոխիր կայծախառն, արկին անդ զգլուխն եւ կապեցին աւուրս բազումս եւ զՔրիստոս ոչ ուրացաւ, եւ արկին ի բանդ: Ապա հրամայեաց անառակ արանց զի պոռնկեսցին ընդ նմա, եւ յորժամ հայէին ի նա ոչ եւս տեսանէին զնա: Հանին ի բանդէն եւ տարան ի հեռաւոր տեղի զի հատցեն զգլուխն եւ կապարեայ մատանեաւ կնքեցին զպարանոցն զի յետ կտրելոյ զգլուխն տարցեն զմատանին առ թագաւորն: Եւ յորժամ տանէին զերանելի կինն հրեշտակ Տեառն հրամայեաց զօրականին արձակել զնա, եւ նա վասն մատանւոյն երկեաւ եւ ասէ. Եթէ ոչ տարայց զմատանին թագաւորն փոխանակ նորա զիս սպանցէ: Եւ հրեշտակն աներեւոյթաբար եհան զմատանին ի պարանոցէն առողջ, եւ ետ ի զօրականն եւ ապա արձակեաց զնա: Եւ Գերանդուխտ յոյժ տրտմեցաւ զի ոչ արժանաւորեցաւ վասն Քրիստոսի մարտիւրոսանալ, եւ հրեշտակ Տեառն կամելով կատարել զփափաքումն նորա սրով մերձեցաւ ի պարանոցն եւ եհերձ զմորթն, եւ հեղաւ արիւնն եւ ներկեաց զհանդերձն եւ խոցն յայտնապէս երեւէր: Ապա գնաց յԵրուսաղէմ եւ երկիր եպագ սուրբ տեղեացն, եւ դարձաւ ի քաղաքն Մելիտինէ: Իսկ զօրականն որ արձակեաց զերանելին Գերանդուխտ արկին ի բանդ վասն նորա, եւ գիտացեալ Գերանդխտոյ ասէ ցԴոմետիանոս մետրապօլիտն. եթէ ոչ արձակի զօրականն որ վասն իմ ի մահ մատնեցաւ դարձայց եւ անդրէն ի պարսիկս, եւ տաց զանձն իմ փոխանակ նորա: Յայնժամ մետրապօլիտն գրեաց առ Որմզդան Պարսից արքայն, եւ նա արձակեաց զզօրականն, եւ հրամայեաց զի ամենայն քրիստոնեայքն խաղաղութեամբ կացցեն:

July 22 • 165

3.

4. 5.

After the death of Xosrov, his son Hormizd105 had Gorandoukht taken out from her deep prison. And they tortured her to such a degree that her breasts were cut off, but an angel of the Lord healed her. So they next filled a sack with ashes mixed with live coals from a furnace and then forced her head into it. They bound her there for many days but she never renounced Christ, so they threw her back into prison. [Hormizd] then commanded some licentious men to fornicate with her, but whenever they would look upon her they could no longer see her. They again took her out of the prison and led her to a place some distance away in order to cut off her head. They had put a seal on her neck with a lead stamp so that after they cut off her head they could take the seal back to the king. But while they were leading that blessed woman away an angel of the Lord commanded the soldier to release her but he was in dread because of the seal and he said, “If I do not bring the seal back to the king he will kill me in her place.” So the angel, in some invisible manner, removed the seal from her neck intact, and gave it to the soldier. Then [the soldier] released her. But Gorandoukht was very sad that she was not found worthy to have been martyred for the sake of Christ. Then the angel of the Lord, wishing to carry out her desire, drew near to her with a sword to her neck and he slashed her skin. Blood poured out and soaked her garments and the wound was quite evident. The [Gorandoukht] went to Jerusalem and worshipped at the holy sites, and then turned aside to Melitene. As for the soldier who had released the blessed Gorandoukht, they threw him into prison in her place. When Gorandoukht found this out she said to the metropolitan Dometianos, “If that soldier who was handed over to death in my place is not freed, I will return again to Persia and give myself up for his sake.” The metropolitan then wrote to Hormizd, the king of Persia. He freed the soldier, but he also gave the command that all Christians [be allowed] to live in peace.

105. Xosrov does not seem to have had a son Hormizd; this is most likely his grandson Hormizd VI, whose short reign as ruler of Persia lasted from 630 to 631.

166 • Yaysmawurkʿ

6.

Եւ աղաչեաց զԳերանդուխտ մետրապօլիտն զի երթիցէ ի Կոստանդինուպօլիս եւ օրհնեսցէ զթագաւորն, եւ աղօթս արասցէ վասն նորա եւ վասն քաղաքին, եւ նա ոչ կամեցաւ ասելով եթէ. Մերձեալ է կատարումն կենաց իմոց: Գնաց յեկեղեցին սուրբն մերձ ի Մծբին քաղաքն, եւ գոհացաւ զԱստուծոյ եւ աղօթեաց յերկար, եւ հիւանդացաւ աւուրս սակաւս եւ խաղաղութեամբ հանգեաւ ի Քրիստոս Յուլիսի ԻԲ: Եւ յորժամ մկրտեցաւ Գերանդուխտն Մարիամ անուանցաւ:

Տօն եւ յիշատակ սուրբ առաքելուհւոյն իւղաբեր հետեւողին Քրիստոսի երանելոյն Մարիամու Մագդաղենացւոյն, ըստ ամենայն ազգաց 7.

8.

Սրբուհի աղախինն Քրիստոսի Մարիամ Մագդաղենացին որ մի էր յեղաբեր կանանցն, սա յառաջագոյն մատուցեալ առ Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս հետեւեցաւ նմա, զի էր ի Մագդաղեայ ի սահմանացն Ասորոց: Եւ գոլով նախ ըմբռնեալ ի յեօթն դիւաց յորոց չարչարէր ի լսել զհամբաւս սքանչելեաց Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի մինչ շրջէր մարմնով յերկրին Իսրայելի գնաց առ նա, եւ Տէրն բժշկեալ զնա եհան ի նմանէ գեօթն դեւսն: Իսկ նա այլ ոչ եւս բաժանեցաւ ի Տեառնէ, այլ թողեալ զտուն եւ զազգականս եւ զամենայն զոր ինչ ունէրն աշակերտեցաւ Տեառն եւ ժուժկալութեամբ ընդ նմա շրջէր, հետեւելով կենարարին մերոյ ի լսել զաստուածային վարդապետութիւնն, եւ ի յընչից իւրոց պաշտելով զՏէրն եւ զաշակերտսն սպասաւորէր պիտոյից աղքատացն:

July 22 • 167

6.

The metropolitan entreated Gorandoukht to go to Constantinople and bless the emperor, to pray for him and for the city. But she declined, saying, “The end of my life has drawn near.” The holy one then went to a church near Nisibis where she gave thanks to God and prayed for a long time. She became ill for a few days and then peacefully fell asleep in Christ on the twenty-second of July. When she was baptized Gorandoukht had taken the name Mary.

The Feast and Memorial, according to [the calendar of] all nations, of the blessed Mary Magdalene, the holy apostle, oil-bearer and follower of Christ 7.

8.

This holy maidservant of Christ, Mary Magdalene, was one of those myrrh-bearing women.106 She was among the first to dedicate herself to Our Lord Jesus Christ and to follow him, for she was from Magdala in Syrian territory. She had previously been taken hold of by seven demons by whom she had been tormented. When she heard the reports of the miracles that Our Lord Jesus Christ [was performing] while He was travelling around in the flesh throughout the land of Israel, she went to him and the Lord healed her and cast out from her seven demons.107 She was never again separated from the Lord, but left behind her home, her family and everything that she possessed, and became a disciple of the Lord and devotedly traveled along with Him, and she followed our Life-giver in order to hear His divine teaching. She also ministered to the Lord and His apostles from what she still had and she administered to the needs of the poor.108

106. Cf. Mark 16:1, Luke 23:55-24:1. 107. Cf. Mark 16:9, Luke 8:2. 108. Cf. Luke 8:2-3.

168 • Yaysmawurkʿ

9.

Եւ այնպէս ամենայն ուրեք անմեկնելի հետեւելով Փրկչին մերոյ մինչեւ ի կենարար չարչարանսն եւս, որ եւ հանդէպ նստէր ի մահուն, եւ սպասաւոր ելեւ կենարար գերեզմանին յետ որոյ եւ պատրաստելով խունկս եւ եղս բերէր առ ի յօծանել զմարմինն Տեառն: Որ եւ ետես իսկ զերկուս հրեշտակսն սպիտակազգեաց ի գերեզմանին ի սնարից եւ յանոտիցն նստեալ: Յետոյ ետես եւ զնոյն ինքն զՏէրն ի կերպարանս պարտիզպանի, եւ խօսակցեցաւ ընդ նմա եւ լուեալ ուսաւ ի նմանէ զճշմարիտ ծանօթութիւն յարութեանն զոր ընթացեալ աշակերտացն պատմեաց: Եւ այնպէս նախ քան զայլսն զՏէրն յարուցեալ տեսանել արժանի եղեւ վասն առաւել սիրոյն զոր ունէր առ նա: 10. Եւ յետ համբառնալոյն Քրիստոսի եւ ընդունելոյ զՀոգին սուրբ գնաց ի Եփեսոս առ սուրբն Յովհաննէս աստուածաբան աւետարանիչն, եւ առ նմա լինելով ճգնէր անդ. որ եւ կացեալ մեծաւ ճգնութեամբ ննջեաց սրբաբար, եւ եդաւ ի մուտս այրին յորում յետոյ ննջեցին եօթն սուրբ մանկունքն: 11. Իսկ յետոյ Լեւոնտիոս թագաւորն զսուրբ նշխարս նորա եբեր ի Կոստանդինուպօլիս, եւ եդ ի վանսն Ղազարու զոր ինքն շինեաց. յորում կատարի տարեւոր յիշատակ նորա հանապազ, եւ ի Կուրատորսն մերձ Զուարակին: 12. Ի սմին աւուր ի Հայք կատարեցաւ վկայութեամբ վասն Քրիստոսի սուրբն Շահապ Արծրունի յազգէն Հայոց եւ այր մի ընդ նմա ի Բաբիլոն, որք յԱմիրմունէ ի գետն արկան վասն Քրիստոսի հաւատոցն:

July 22 • 169

9.

After she followed Our Savior everywhere and inseparably in this manner even in His life-bestowing passion, she sat beside Him in death and she became the caretaker of His life-bestowing tomb. After this she also prepared incense and oils and brought them there in order to anoint the body of the Lord.109 It was also she who saw the two angels clothed in white sitting at the tomb, one at the head and one at the feet.110 She later saw Our Lord Himself when He appeared as a gardener; she conversed with Him and learned from Him the true understanding of the resurrection, which she ran and recounted to the apostles.111 It is thus that she had been deemed worthy to see the resurrected Lord before any others, because of the supreme love that she had for Him. 10. After the ascension of Christ and after she had received the Holy Spirit, she went to Ephesus, to the holy John, theologian and evangelist, stayed with him and there began to live an ascetic life. After having lived in great asceticism she fell asleep in holiness, and she was deposed in the entrance to the same cave where later the seven holy youths fell asleep.112 11. Then later, the Emperor Leo113 had her holy relics brought to Constantinople and deposed in the Monastery of Lazarus which he himself had built, and wherein her annual memorial is continually celebrated, as it also is at Curatoron near to Taurus. 12. On this same day in Armenia the holy Shahap Artsruni of the Armenian nation was killed by martyrdom for the sake of Christ,114 and with him another man from Babylon [was martyred]. These were both thrown into a river for their faith in Christ by the emir al-Mouni.115

109. Cf. Mark 16:1, Luke 23:55-24:1. 110. John 20:12. 111. Cf. John 20:14-18. 112. These youths, known as the Seven Sleepers of Ephesus, took refuge in this cave during the Decian persecution of 250 AD, and awoke during the reign of Theodosius II (401-450). See above for July 1, par. 13, p. 12, and note ad loc. 113. Leo VI was Byzantine emperor from 886 to 912. 114. This is perhaps the Shahap Artsruni who was martyred in Baghdad in 852; nothing else seems to be known of him. 115. Arm., Amirmun; this is just a guess, the name appears to be too corrupt for any accurate identification.

Հրոտից ԺԷ Յուլիսի ԻԳ

Տօն է սուրբ եպիսկոպոսացն Փոկասու 1.

2.

3.

Կացուցին զսուրբն Փոկաս առաջի Ափրիկանոս եպարքոսին, եհարց ցնա վասն հաւատոյն իւրոյ եւ նա աստուածային վարդապետութեամբն պատմեաց զխորհուրդս քրիստոնէութեան, եւ վասն մարդեղութեանն Քրիստոսի: Եւ զարմացաւ եպարքոսն ընդ հանճարս իմաստութեան նորա եւ ասէ. Թող զայդ ամենայն եւ կատարեա զկամս թագաւորին, եւ սկսաւ բանս հայհոյութեան խօսել: Եւ եղեւ յանկարծակի ձայն որպէս ի սաստիկ անձրեւէ, եւ շարժ մեծ եւ ահագին, եւ յահէն անկաւ Ափրիկանոս յերկիր եւ այլ զօրականքն, եւ էին որպէս մեռեալք անշունչ: Եւ ծագեաց լոյս մեծ առաւել քան զարեգակն, եւ երեւեցան յերկնից չորս հրեշտակք երիվարօք որք խօսեցան ընդ սրբոյն Փոկասու եւ ելին յերկինս: Իսկ Տէրինտինա կինն Ափրիկանոսի եպարքոսի ընթացաւ հերարձակ, եւ անկաւ յոտս Փոկասու, աղաչէր յարուցանել զայր իւր. եւ նա աղօթեաց առ Աստուած եւ յարոյց զնա: Եւ նա երթեալ պատմեաց զամենայն Տրայանոսի արքային եւ նա կոչեաց առաջի իւր եւ հարցանէր: Եւ սուրբ վկայն Քրիստոսի մի ըստ միոջէ, նոյնպէս պատմեաց զամենայն սքանչելիսն Աստուծոյ: Եւ հրամայեաց կախել զնա եւ քերեցին զմարմին նորա եւ ձայն յերկնից զօրացոյց զնա: Եդին զսուրբն ի բանդ, եւ գոհանալով փառաւորէր զԱստուած: Եւ յանկարծակի բացաւ բանդն, եւ երեւեցան ղամբարք եւ ջահք լուսաւորք, եւ որք տեսին հաւատացին եւ մկրտեցան:

– 170 –

July 23 Hrotits‘ 17

The Feast of the holy bishop Phocas116 1.

2.

3.

The holy Phocas was brought in before the eparch Africanus who asked [Phocas] about his faith and he related the mysteries of Christianity with divine teaching, as well as concerning the incarnation of Christ. And the eparch was amazed at the depth of his wisdom, but he said, “Leave all that behind and carry out the will of the emperor,” and he then began to speak words of blasphemy. Suddenly, there came a noise as if from a violent thunderstorm along with a great and dreadful earthquake. Africanus and the other soldiers fell to the earth in fear, and they became like dead men not breathing at all. And a light brighter than that of the sun shone down and four angels, mounted on horses, appeared from heaven; they spoke with the holy Phocas and then returned into heaven. Then Terentina, the wife of the eparch Africanus, all disheveled, ran in, fell at the feet of Phocas and entreated him to revive her husband. He then prayed to God and revived [her husband]. [Africanus] then went and recounted all this to the Emperor Trajan and he summoned [Phocas] before him and began to interrogate him. And, in response, the holy martyr for Christ recounted, one by one, all the wondrous deeds of God. [The emperor] then commanded that [soldiers] hang him up and flay his body, but a voice from heaven strengthened him. They put the holy one in prison and he praised and gave glory to God. Suddenly the prison opened up and there appeared bright lamps and torches, and all those who saw this came to believe and were baptized.

116. In Bayan, Le Synaxaire Armenien XII, 765, the title reads “The Feast of the holy bishops Phocas and Step‘annos Siwnets‘i ”, but since Step‘annos does not occur in this account and he has his own entry immediately following this one, I have shortened the title here accordingly.

– 171 –

172 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

Եւ դարձեալ կացուցին զսուրբն առաջի թագաւորին, եւ անխախտելի եկաց ի հաւատսն Քրիստոսի: Արկին զսուրբն ի նոր այրեցեալ կիր զերիս ժամս, եւ Աստուած անարատ պահեաց զնա: Եւ ապա ջեռուցին բաղանիս եւ արգելին զնա անդ, եւ համբարձեալ զձեռս իւր յերկինս աղօթեաց առ Աստուած, եւ յորժամ կատարեաց զաղօթսն եւ ասաց զամէնն, աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յուլիսի ԻԳ: Եւ յորժամ հանին զմարմինն անուշահոտ լեալ իբրեւ զնարդոս: Կամեցաւ թագաւորն ելանել ի քաղաքէն, եւ երեւեցաւ նմա սուրբն փոկաս ի դուռն քաղաքին եւ ասէ. Տրայանոս բռնաւոր, երթիջիր ի պատրաստեալն քեզ տեղի ի հուրն յաւիտենական. ինձ բացան դրունք արքայութեան երկնից: Եւ յետ սակաւ աւուրց չարաչար մահուամբ մեռաւ Տրայիանոս:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոյն Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի 6.

7.

Երանելին Ստեփաննոս եպիսկոպոս էր Սիւնեաց, եւ էր վարժ աստուածային գրոց գիտութեան: Գնաց ի Կոստանդինուպօլիս, եւ ուսաւ յունարէն լեզու եւ գիր, եւ եղեւ թարգմանիչ: Եւ թարգմանեաց զգիրսն Դիոնէսիոսի Աթենացւոյ աշակերտին Պօղոսի. արար եւ ինքն լուծմունս նմին: Թարգմանեաց եւ զգիրսն Գրիգորի Նիւսացւոյն եղբօր Բարսղի որ վասն բնութեան եւ կազմութեան մարդոյն: Գնաց եւ ի Հռոմ, եւ եբեր անտի գիրս երիս վասն ճշմարիտ հաւատոյ: Եւ պատրիարքն Կոստանդինուպօլսի Գերմանոս գրեաց թուղթ ի Հայս թէ. Ընդէ՞ր ոչ ասէք Քրիստոսի երկու բնութիւն յատկաբար, եւ ընդունիք զժողովն Քաղկեդոնի: Եւ ի ձեռն Ստեփաննոսի առաքեաց ի Հայս:

July 23 • 173

4.

5.

Again, they brought the holy one before the emperor, but he stood unshakeable in his faith in Christ. Then they threw the holy one into a freshly heated vat for three hours, but God preserved him unharmed. Then they heated up a bath and held him down in it, but he raised his hands up to heaven and prayed to God. When he had finished his prayer and said ‘Amen’, he commended his soul to God. [This took place] on the twenty-third of July. When they took his body out [from the bath], it smelled as sweet as spikenard. The emperor then wished to depart from the city, but the holy Phocas appeared to him at the gate of the city and said, “You tyrant, Trajan, you will go to that place prepared for you, into the eternal fire, whereas for me the gates of the Kingdom of Heaven have already opened.” And a few days later, Trajan died by a horrible death.117

On this day is the martyrdom of Saint Step‘annos, bishop of Siwnik‘ 6.

7.

The blessed Step‘annos was the bishop of Siwnik‘, and he was very learned in the knowledge of the divine scriptures. He had gone to Constantinople where he learned the Greek language and literature and became a translator. He translated the works of Dionysius of Athens, the disciple of Paul,118 and himself wrote commentaries on them. He also translated the works of Gregory of Nyssa, the brother of Basil, on the nature and the creation of man.119 He also went to Rome and he brought back with him three books on the true faith.120 Germanos, the Patriarch of Constantinople, wrote a letter to the Armenians [asking], “Why do you not say expressly that Christ has two natures and accept the Council of Chalcedon?” And he sent [this letter] to Armenia with Step‘annos.

117. Trajan died from a sudden stroke in early August 117 AD, in Cilician Selinus, as he was returning to Rome from Syria. Selinus was then renamed Trajanopolis. 118. The author of these works claims to be Paul’s disciple Dionysius, but scholars now refer to this otherwise unknown author as Ps.-Dionsyius the Areopagite. Step‘annos, with the collaboration of Dawit‘ Hiwpatos, translated these works into Armenian. The texts can be found with English translation in Thomson, The Armenian Version of the Works attributed to Dionysius the Areopagite. 119. This text has now been edited in Gregory of Nyssa, On the Making of Man. 120. Step‘annos Orbelian, History of Siwnik‘, I.83, identifies these three ‘books’ as the works of Cyril [of Alexandria], Athanasius and Epiphanius.

174 • Yaysmawurkʿ

8.

Եւ եկեալ Ստեփաննոսի յերկիրն Հայոց, Բաբգէն կաթողիկոսն Հայոց ձեռնադրեաց զնա արքեպիսկոպոս մեծ աթոռոյն Սիւնեաց, հրամանաւ Քուրդոյի իշխանին Սիւնեաց: Եւ հրամայեաց Բաբգէն կաթողիկոսն Հայոց Ստեփաննոսի գրել պատասխանի թղթոյն Գերմանոսի պատրիարքին: Եւ գրեաց յոյժ գեղեցիկ գրոց վկայութեամբ եւ սուրբ հարցն դաւանութեամբ, զոր իբրեւ ընթերցան իմաստունքն Յունաց յոյժ գովեցին զհաւատս Հայոց ճշմարիտ եւ առանց հերձուածոյ: 9. Արար եւ մեկնութիւնս համառօտս չորից աւետարանացն եւ արարածոցն, եւ Յոբայ, եւ այլ գրոց: Արար եւ շարականս ձայնաւորս եւ կցուրդս քաղցր եղանակաւ: Եւ սրբէր զճիւաղաբարոյ երկիրն Սիւնեաց յամենայն պղծութենէ, եւ քարոզէր սրբութեամբ եւ պարկեշտութեամբ կեալ որպէս վայել է քրիստոնէից: 10. Եւ էր կին մի իշխանի միոյ պոռնիկ եւ ազգապիղծ ի գեօղ մի որ կոչի Մոզ, զոր բազում անգամ խրատէր սուրբն ի բաց կալ ի պիղծ գործոյն, եւ կինն առաւել լրբէր: Դէպ եղեւ սրբոյն գալ ի գեօղն յայն եւ զի էր ժամն տօթ պատրաստեցին զմահիճսն նորա ի վերայ ուռի ծառի միոյ: Եւ կինն պոռնիկ ստիպէր զայր իւր երթալ սպանանել զնա, եւ այրն առեալ զդանակն գնաց ի ծառն ուր ննջէր սուրբն զի սպանցէ զնա, եւ տեսանէր զի ընդ շնչոյն բոց հրոյ ելանէր ի բերանոյ նորա, եւ երկուցեալ ոչ սպան զնա եւ կնոջն առեալ զսուրն եհար ի սիրտն նորա: Եւ երկիրն առ հասարակ ճչեաց մարդկաբար եւ ասէ. Վայ: Եւ կոչի մինչեւ ցաւսօր Վայոյ ձոր: 11. Եւ աշակերտքն նորա բարձեալ զմարմին նորա տարան յԱրկազեան սենեակն, եւ անտի ի Թանատի վանքն, եւ թաղեցին ի դուռն եկեղեցւոյն, ուր բազում բժշկութիւնք լինին մինչեւ ցայսօր:

July 23 • 175

8.

When Step‘annos returned to Armenia Babgēn, the Catholicos of the Armenians,121 consecrated him Archbishop of the great see of Siwnik‘ at the request of Kourd, the prince of Siwnik‘. Babgēn, the Catholicos of Armenia, appointed Step‘annos to compose a response to the letter of Patriarch Germanos. He then composed an exceptional [response] with witness from the Scriptures and from the profession of the holy fathers.122 When the wise men of the Greeks read it they highly praised the faith of the Armenians as being true and without heresy. 9. He also composed short commentaries on the gospels,123 on Genesis, on Job, and on other books.124 In addition, he composed choral sharakans and kts‘ourds125 with sweet melodies. He purified the savage land of Siwnik‘ from every abomination and he preached to live in holiness and in modesty as is befitting for Christians. 10. There was a wife of a certain prince who was given to prostitution and incest; [she lived] in a small village called Moz. This holy [Step‘annos] counseled her many times to forsake her filthy ways, but the woman would just multiply her shameless acts. It happened one day that this holy one went to that village and, because at that time it was exceedingly hot, they prepared a bed for him along a branch of a tree. That lascivious woman kept pressing her husband to go and kill him, so her husband took a knife and went to the tree where the holy one was reclining with the intention of killing him. But when he saw that with his breath there came forth a flame of fire, he cowered in fear and did not kill him. But his wife grabbed the knife and thrust it into his heart. The earth round about shrieked and in human fashion said, “Woe!” To this day the place is called Vayots‘ Tzor.126 11. His disciples took up his body and brought it to a room in Arkazan, and from there to the monastery of T‘anahat. They buried him there at the gate of the church; many healings take place there even until today.127 121. The compiler errs here as there was no Babgēn Catholicos of the Armenians at this time; he was rather a prince of Siwnik‘. All the other sources correctly name Dawit‘ of Aramonk (728-741) as the Catholicos. 122. An Armenian translation of Germanos’ Letter, followed by the response of Step‘annos can be found in the Book of Letters, 414-466. 123. See Step‘annos Siwnets‘i, Commentary on the Gospels. 124. A complete list of the works of Step‘annos can be found in Pogharean, Hay Groghner, 112-115. 125. Types of hymns found throughout Armenian liturgical texts. 126. That is, “the Valley of Woe”. 127. The account of the death and burial of Step‘annos is also recorded in Step‘annos Orbelian, History of Siwnik‘, I.86.

176 • Yaysmawurkʿ

12.

13. 14.

15.

16.

17.

Իսկ միայնակեաց մի Նոյ անուն տեսանէր զսուրբն Ստեփաննոս առաջի Քրիստոսի, եւ գոգ նորա լի արեամբ եւ ասէր. Տես Տէր զի քո է վրէժխնդրութիւն: Եւ ազդեաց գաւառին ապաշխարել: Եւ ահա մէգ եւ մառախուղ պատեաց զերկիրն եւ եղեւ շարժ սաստիկ եւ ընկղմեաց բազում մարդիկ եւ անասուն: Կատարեցաւ սուրբն Ստեփաննոս Յուլիսի ԻԳ: Յայսմ աւուր ի Հայս յիշատակ Սամուելի իշխանի աշակերտի Թադէոսի առաքելոյ, եւ այլ եւս եօթն վկայիցն ընդ նմա, որք կատարեցան ի Սանատրուկ արքայէն: Ի սմին աւուր վկայութիւն Ապողինարի եպիսկոպոսի զոր Պետրոս առաքեալն կարգեաց եպիսկոպոս Ռավեննիոյ, որ հրով կատարեցաւ ի Վեսպիանոսէ թագաւորէ: Ի սոյն աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս սոսկալի տանջանօք եւ նահատակութեամբ մեծ եւ ամենագովելի պարոն եւ թագաւորահայրն Հայոց Թորոս եւ թաղեցաւ ի դամբարանի հարց իւրոց ի սուրբ ուխտն Դրազարկ: Եյ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս պարոն Թորոս որդի Լեւոն թագաւորին Հայոց, որ սպանաւ ի Բարձրբերդ:

July 23 • 177

12.

13. 14.

15.

16.

17.

A monk by the name of Noah saw the holy Step‘annos in the presence of Christ. His chest was covered with blood and he said, “See, Lord, for vengeance is Yours.” And he warned that region to repent. And behold a heavy fog and a darkness enveloped the land and then there came a violent earthquake and it swallowed up many people and animals. The holy Step‘annos died on the twenty-third of July. On this day in Armenia is the memorial of Prince Samuel, the disciple of the Apostle Thaddeus, and of those seven other martyrs who were killed with him by King Sanatruk.128 On the same [day] is the martyrdom of the bishop Apollinarios whom the Apostle Peter ordained as bishop of Ravenna, and who was killed in a fire by the Emperor Vespasian129. On the same day, the great and praiseworthy Baron T‘oros, Father of an Armenian king, fell asleep in Christ by martyrdom after excruciating tortures. He was buried in the burial vault of his fathers in the holy monastery of Drazark.130 On this day Baron T‘oros, the son of the Armenian King Levon, fell asleep in Christ. He was killed in Bardzraberd.131

128. Both the Epic Histories, III.1, and the History of Armenia by Movsēs Xorenats‘i, II.34, record Thaddeus’ martyrdom at the hands of King Sanatruk, but only Movsēs mentions “others”, though he provides no specific number. 129. Titus Flavius Vespasianus was Roman emperor from 69 to 79. 130. T‘oros I was the third lord of Armenian Cilicia, from 1102 to 1129. 131. T‘oros III was king of the Armenian Kingdom of Cilicia, ruling from 1293 to 1298. He was imprisoned and tortured in Barzraberd where, on the orders of his brother Smbat, he was strangled to death.

Հրոտից ԺԸ Յուլիսի ԻԴ

Տօն եւ վկայութիւն սրբուհւոյն Քրիստինեայ 1.

2.

3.

4.

Կոյս վկայն Քրիստոսի Քրիստինեա էր ի Տիւրոս քաղաքէն, դուստր Ուրբանոսի դատաւորի, որ շինեալ աշտարակ բարձր եմոյծ զդուստր իւր անդ, եւ զկուռս իւր արծաթեղէնս կանգնեաց ի սենեակ աշտարակին: Եւ ի միում աւուր լուսաւորեցան միտք կուսին Հոգւով սրբով, եւ ընդ պատուհան սենեկին հայեցաւ յերկինս, եւ զմտաւ ած զարարողն ամենեցունց, եւ հաւատաց յամենասուրբ Երրորդութիւնն, եւ զամենայն կուռս հօր իւրոյ խորտակեաց եւ բաշխեաց կարօտելոց: Եւ զիտացեալ հօրն տանջեաց զնա ուժգին եւ արկ զնա ի բանդ: Եւ ի գիշերին իջին հրեշտակք յերկնից եւ ողջացուցին զվէրսն եւ զնա կերակրեցին: Եւ յետ աւուրց հանին ի բանդէն եւ տարեալ ընկեցին ի ծովն, եւ հրեշտակ Տեառն իջեալ եհան եւ կանգնեաց զնա ի վերայ ջրոյն որպէս ի ցամաքի: Եւ իջեալ Տէրն յերկնից մկրտեաց զնա ի ծովն, եւ Միքայէլ հրեշտակապետն եհան զնա ի ցամաքն: Եւ գտեալ հօր իւրոյ զնա եդ ի բանդի: Եւ ի գիշերին յայնմիկ ի հրեշտակէ խոցեալ Ուրբանոս հայր իւր չար մահուամբ մեռաւ: Իսկ Դիոն դատաւորն խստագոյն եւ դառն չարչարանօք տանջեաց զՔրիստոսի որոջն, եւ առաւել հաստատուն արար զնա ի հաւատսն Քրիստոսի, եւ բազում սքանչելիս արար, եւ մեռեալս յարոյց զոր տեսին անհաւատք եւ հաւատացին ի Քրիստոս անձինք երեք հազարք:

– 178 –

July 24 Hrotits‘ 18

The Feast and Martyrdom of the holy Christine 1.

2.

3.

4.

Christine, the virgin martyr for Christ, was from the city of Tyr. She was the daughter of the governor Urbanus, who had built a high tower and put his daughter in it. He also stored his silver idols inside a chamber of that tower. One day the mind of that virgin was illuminated by the Holy Spirit, and through the window of her chamber she looked out upon the heavens and she reflected on the One who made all things, and she came to believe in the Holy Trinity. She then smashed all the idols of her father and distributed [the pieces] to the needy. When her father learned of this, he tortured her severely and had her thrown into prison. That night angels descended from heaven, healed her wounds and gave her nourishment. A few days later, they took her out from prison, brought her to the sea and threw her in, but an angel of the Lord came down, drew her out and lifted her up onto the water as if it were dry land. Then the Lord Himself came down from heaven and baptized her in the sea. Michael the archangel then set her on dry land. When her father discovered this, he threw her back into prison. On that very night her father Urbanus was stabbed by an angel and died a cruel death. Dios, the [new] governor then inflicted even more severe and cruel tortures on the lamb of Christ, but he only made her even more resolute in her faith in Christ. She then performed many miracles and even raised the dead. The infidels beheld all this and came to believe in Christ, about three thousand in number.

– 179 –

180 • Yaysmawurkʿ

5.

6.

Եւ փոխեցաւ դատաւորն այն եւ եղեւ Յուլիանոս ոմն, հրամայեաց եւ արկ զաղախինն Քրիստոսի ի հնոց հրոյ, եւ ոչ այրեցաւ: Ընկեցին զնա ի գազանս, եւ ոչ մերձեցան ի նա, հատին զստինսն եւ զլեզուն եւ փոխանակ արեանն կաթն բղխեաց: Եւ եղեւ ձայն յերկնից եւ ասէ. Քրիստինէ անբիծ եւ անարատ կոյս, բազում չարչարանաց համբերեցեր վասն իմ, եւ ամենայն հրեշտակք օրհնեցին զՀայրն իմ եւ զիս վասն քո, որ մանկութեամբ քո այնչափ ժուժկալեցեր, զօրացիր զի բացան քեզ երկինք եւ արքայութիւնն իմ պատրաստեալ է քեզ, եկեսցես եւ տեսցես զպսակս անապականս: Եւ մի ոմն ի զօրականացն եհար զսուրն ի սիրտն եւ ի կողն Քրիստինեայ եւ այնպէս աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յուլիսի ԻԴ:

Յայսմ աւուր յիշատակ է երանելի աղախնոյն Աստուծոյ Ողոմբիա 7.

Սա էր ի Կոստանդինուպօլիս յաւուրս բարեպաշտ թագաւորացն Մեծին Թէոդոսի եւ որդւոցն իւրոց Արկադիոսի եւ Ոնորիոսի, եւ սրբոյն Յոհաննու Ոսկեբերանին, որ եւ ներբողական գովասանութեամբ ճառս գրեաց վասն նորա: Եւ վանքն նորա մերձ է մեծի եկեղեցւոյն Կոստանդինուպօլսի:

July 24 • 181

5.

6.

A certain Julian succeeded that governor [Dios] and he gave the command and had that handmaid of Christ thrown into a fiery furnace, but she was not burned. They then threw her to wild beasts, but these did not even approach her. They cut off her breasts and her tongue, but instead of blood there poured out milk. A voice then came down from heaven and said, “O Christine, pure and unsullied virgin, you have endured much suffering on my behalf, and all the angels have blessed my Father and me on account of you who even in your young age have suffered so much. Be strong for the heavens are open to you, and my kingdom has been prepared for you; you may enter and see the imperishable crowns.” Then one of the soldiers drove his sword through the heart and side of Christine, and in this manner she handed her soul over to God on the twenty-fourth of July.

On this day is the memorial of Olympia, the blessed handmaid of God 7.

[Olympia] lived in Constantinople in the time of the orthodox emperor Theodosius the Great and his sons, Arcadius and Honorius,132 and of Saint John Chrysostom, who wrote a panegyrical discourse about her.133 Her convent was near to the great church of Constantinople.

132. For Theodosius I the Great, see note 8, above. His son Arcadius was Roman Emperor from 395 to 408, while Honorius reigned in the Western empire from 395 to 423. 133. There is no evidence that I can find of a panegyrical discourse on Olympia, but there do survive 17 important letters that John Chrysostom wrote to her while he was exiled in Armenia; see Ford, St. John Chrysostom, Letters to Saint Olympia.

Հրոտից ԺԹ Յուլիսի ԻԵ

Հանգիստ ննջման սրբուհւոյն Աստուածածնին Մարիամայ 1.

2.

3.

4.

Աննայի

մօր

ամենօրհնեալ

Սրբուհին Աննա էր յազգէն Ղեւեայ, դուստր Մատթան քահանային եւ Մարիամայ կնոջ իւրոյ, ի Բեդղահէմ Հրէաստանի: Եւ Մատթան քահանայն էր յաւուրս Կղէոպատրեայ, եւ Սաբուռիոսի թագաւորին Պարսից, նախ քան զՀերովդէս արքայ որդի Անտիպատրայ: Այս Մատթան քահանայս երիս դստերս ունէր. առաջինն Մարիամ, եւ ամուսնացաւ ի Բեդղահէմ, եւ ծնաւ զՍողովմի զմանկաբարձն Քրիստոսի, եւ երկրորդն Սովվի, որ ամուսնացաւ ի Բեդղեհէմ եւ ծնաւ զԵղիսաբեթ զմայրն Յովհաննու Մկրտչին, եւ երրորդն Աննա, որ ամուսնացաւ յերկրին Գալիլէացւոց ընդ Յովակիմայ, եւ ծնաւ զԱստուածածինն: Եւ էին Սողովմի եւ Եղիսաբեթ եւ Աստուածածինն երեք քերց դստերք: Արդ երրորդ դուստր էր Մատթանի սրբուհին Աննա, եւ ամուսնացաւ Յովակիմայ արդարոյն որ էր ի թագաւորական տոհմէն Յուդայի, եւ էր փառաւոր եւ մեծատուն յոյժ: Եւ պարկեշտ ամուսնութեամբ կեցեալք, եւ երկիւղիւ եւ յօժարութեամբ ծառայէին Աստուծոյ, եւ անկեղծաւոր գթով սիրէին զմիմեանս: Եւ բազում ժամանակս կեցեալ ի միասին զաւակ ոչ եղեւ նոցա, վասն զի ամուլ էր Աննա, եւ եթէ որպէս ծնաւ զԱստուածածինն գրեալ է ի Սեպտեմբերի Ը: Եւ այնպէս զամենայն աւուրս կենաց իւրեանց սպասաւորութեամբ եւ երկիւղածութեամբ եւ սրբութեամբ ծառայէին տաճարին Տեառն, միշտ պահօք եւ աղօթիւք պաշտէին զԱստուածն Իսրայելի:

- 182 -

July 25 Hrotits‘ 19

The Dormition and Repose of the Blessed Anna, mother of Mary, the all-blessed Mother of God 1.

2.

3.

4.

The holy Anna was from the tribe of Levi, and was the daughter of the priest Matthan and his wife, Mariam. She lived in Bethlehem in Judea. Matthan was a priest during the time of Cleopatra, and of Shapur, King of the Persians, before [the time of] King Herod, the son of Antipater. This priest Matthan had three daughters: the first was Mariam, who was married in Bethlehem and gave birth to Salome, the midwife of Christ; the second was Sobe, who was married in Bethlehem and gave birth to Elizabeth, the mother of John the Baptist; and the third was Anna, who was married in the land of Galilee to Joachim, and gave birth to the Mother of God. [Thus], Salome, Elizabeth and the Mother of God were daughters of three sisters. Now the third daughter of Matthan was Anna, and she was married to the just Joachim who was of the royal tribe of Judah and was a most honorable and wealthy man. They lived in a chaste marriage, served God eagerly and reverently and they loved one another with genuine tenderness. They lived for a long time together but they had no children because Anna was barren, but it is recorded how she gave birth to the Mother of God on the eighth of September. And so they served the temple of the Lord all their days in service, reverence and in holiness, and with constant fasting and prayer they worshipped the God of Israel.

– 183 –

184 • Yaysmawurkʿ

5.

Եւ տեսեալ Աննա զամենագովելի դուստրն իւր Մարիամ յառաջադէմ լեալ հանճարով եւ իմաստութեամբ, եւ զի վարժէր յերկիւղ եւ ի սէրն Աստուծոյ զուարճանայր եւ ուրախանայր յոյժ, որ եւ յետոյ հաճեցաւ Աստուած ծնանիլ ի զաւակէ նորա, եւ արժանի եղեւ տեսանել զթոռն իւր զՔրիստոս: Եւ բարիոք կեցեալ հանգեաւ Յուլիսի ԻԵ:

Յայսմ աւուր յիշատակ է աղախնոյն Աստուծոյ Եւպրաքսիայ կուսին 6.

7.

Սա դուստր էր մեծի իշխանի ի Կոստանդինուպօլիս, ի թագաւորական տոհմէ, եւ յորժամ մեռաւ հայրն յանձնեաց զդուստրն իւր ի բարեպաշտ թագաւորն Թէոդոս, զի տացէ զնա առն, թողեալ եւ ինչս բազումս դստերն իւրոյ: Եւ յետ մահուանն իշխանին առեալ զԵւպրաքսիա մայրն իւր, երթայր տեսանէր զագարակս ժառանգութեան իւրոյ զոր եթող հայրն դստերն իւրում, եւ ի ճանապարհին մտին ի վանս կանանց վասն աղօթից, յորում էին հարիւր եւ չորք կանայք կրօնաւորք խարազնազգեստք եւ հրեշտակակարգք, ցանկացաւ վարուց նոցա երանելին Եւպրաքսիա, եւ այլ ի վանացն ոչ ել: Եւ էր յայնժամ ամաց երկոտասանից: Եւ կացեալ առ նոսա մեծ եւ առաքինի գործովք կրօնաւորեցաւ, զձեռս եւ զմիտս յերկինս ունելով, եւ ի խոնարհ ոչ իջուցանէր: Եւ նախ յերկուս աւուրս միանգամ ճաշակէր, եւ ապա յերիս աւուրս. եւ յետոյ ի շաբաթն մի օր ի կիւրակէի հաղորդէր հաց եւ ջուր, եւ զայն ոչ ի յագումն: Եւ յորժամ չար խորհուրդք անկանէին ի միտս իւր զձեռս եւ զաչսն յերկինս համբարձեալ լինէր մինչեւ պատերազմ դադարէր: Եւ խստակրօն վարուք եւ աստուածահաճոյ գործովք ծերացաւ եւ հանգեաւ խաղաղութեամբ Յուլիսի ԻԵ:

July 25 • 185

5.

And Anna watched her all-praiseworthy daughter Mary progress in understanding and wisdom, and how she trained herself in the fear and the love of God with joy and delight. Later, God was pleased that a child come forth from her daughter, and she was deemed worthy to behold her grandson, the Christ. Having lived a good life she fell asleep on the twenty-fifth of July.

On this day is the memorial of the virgin Euphrasia, the handmaid of God 6.

7.

[Euphrasia] was the daughter of the great prince in Constantinople, from a royal family. Just before her father died, he pledged his daughter to the orthodox emperor Theodosius so that she might marry him. He also left her a great deal of wealth. After the death of the prince, her mother took Euphrasia, went and visited the rural properties that her father had left to his daughter as an inheritance. On the way, they entered into a convent of women so that they might pray. In this convent there were one hundred and four women ascetics wearing sack-cloth and living like angels. The blessed Euphrasia desired [to live] their life and never again did she go out from the convent. She was twelve years old at that time. She remained with them and lived a life of asceticism with great and virtuous deeds, holding her hands and her mind up to heaven and never letting them drop. At first she would eat only once every two days, then [only] every three days. Afterwards, [she would eat] only once a week; on Sunday she would partake of bread and water, and then not enough to be satisfied. Whenever evil thoughts would enter her mind, she would raise her hands and her eyes to heaven until the battle passed. In this extremely austere life and God-pleasing works she grew old and fell asleep in peace on the twenty-fifth of July.

Հրոտից Ի Յուլիսի ԻԶ

Վկայութիւն սրբոյն Երմողայ քահանային եւ այլոցն որք ընդ նմա 1.

2.

Սուրբ քահանայն Երմողայոս էր ի Նիկոմիդեայ քաղաքէն յաւուրս անօրէն արքային Մաքսիմիանոսի: Էին ընդ նմա եւ այլ երկու քրիստոնեայք Երմիոպոս եւ Երմիոկրատէս, որք մնացին յայրեցելոցն յեկեղեցին յաւուր Ծննդեանն Քրիստոսի եւ էին ի թագստի վասն նեղութեան բռնաւորին: Եի ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ Եւստորգիոս իշխանն զորդին իւր զՊանդալէոն, որ դեռ եւս պատանեակ էր, յանձնեաց ի ճարտար բժշկապետն Եփրոսինոս զի ուսուսցէ նմա զարուեստ բժշկութեան: Եւ քանզի ստէպ անցանէր Պանդալէոն ընդ յարկսն յորում թագուցեալ էին սուրբքն, եւ մտադիւրութեամբ ուկն դնէր վարդապետութեանն Երմողայոսի, եւ որպէս երկիր բարի ընկալաւ զբանն ճշմարտութեան, եւ պտղաբերեաց արդիւնս բազումս, եւ ի միոյ սքանչելագործութենէ հաւատաց ի Քրիստոս: Եգիտ զայր մի մեռեալ ի ճանապարհին որ ի թունից օձի վախճանեցաւ, կալաւ զձեռանէ նորա եւ զանունն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ անուանեաց եւ յարոյց ի մեռելոց. եւ ընթացաւ առ սուրբն պատմեաց նոցա որ անուամբն Քրիստոսի յարոյց զմեռեալն: Եւ գնացին զկնի նորա, եւ տեսին զկենդանացեալ այրն եւ փառս ետուն Աստուծոյ:

- 186 -

July 26 Hrotits‘ 20

The Martyrdom of the holy priest Hermolaus, and of those others who were with him 1.

2.

The holy priest Hermolaus was from the city of Nicomedia in the time of the impious emperor Maximian.134 There were with him two other Christians, Hermippos and Hermocrates. These [three] were survivors from among those who had been burned in a church on the Feast of the Nativity of Christ, and they were in hiding because of the oppression of that tyrant. Also, in those days, the governor Eustorgios entrusted his son Pantaleon135, who was still a young man, to Euphrosinos, the skilled chief physician, so that he might teach him the art of medicine. Because Pantaleon would frequently pass by the shelter in which the holy ones had hidden themselves he would listen intently to the teaching of Hermolaus, and like good soil he received the word of truth and he bore much fruit. Due to a single miracle he came to believe in Christ. He came across a man who had died on the road, who had been killed by the poison of a serpent. He took the man by the hand and he pronounced the name of Christ our God, and he raised that man up from the dead. He then ran to the holy one and recounted to him that by the name of Christ he had raised up a dead man. They all followed him and they saw that the man had been brought back to life and they all gave glory to God.

134. Maximianus Herculius was co-emperor with Diocletian; he reigned from 286 to 305. 135. For Pantaleon, see also the first entry for July 27, below.

– 187 –

188 • Yaysmawurkʿ

3.

4.

5.

6.

7.

Եւ առժամայն մկրտեաց Երմողայոս զմանուկն Պանդալէոն, եւ ընկալան զնա յաւազանէն սուրբքն Երմիպոս եւ Երմոկրատէս: Եւ յայնմհետէ սկսաւ Պանտալէոն առնել նշանս անուամբ Տեառն ի հիւանդս եւ յախտաժէտս, ի կոյրս եւ ի խուլս: Եւ ոմանք նախանձաւորք պատմեցին վասն նորա Մաքսիմիանոսի արքային, եւ կապեալ զՊանտալեւոն տարան առաջի նորա, եւ նա խոստովանեցաւ զանուն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, եւ վասն սքանչելնացն զոր արար եւ եթէ որպէս մկրտեցաւ ի քահանայէն Երմողայոսէ պատմեաց նմա: Եւ յոյժ բարկացաւ անօրէն բռնաւորն, եւ առաքեաց զօրականս զի տարցեն կապանօք զԵրմողայոս եւ զերկու սուրբսն առ նա: Իսկ Պանդալէոն յառաջեաց եւ պատմեաց զառաքումն զօրականացն: Եւ ասէ Երմողայոս. Օրհնեալ է Աստուած որ այդպէս հաճեցաւ, զի եւ ի գիշերիս յայսմիկ երեւեցաւ ինձ Տէր եւ ասէ. Կալոց էք առաջի բռնաւորին եւ խոստովանիք զանուն իմ, եւ սրով ընդունիք զկատարումն: Երթիցուք որդեակք մեծաւ ուրակութեամբ յառաջիկայ հանդէսն: Եւ յարուցեալ գնացին զկնի զօրականացն եւ ի ճանապարհին ուսուցանէր նոցա եւ ոմանք ի նոցանէ հաւատացին ի Քրիստոս: Եւ յորժամ կացին յատենին խոստովանեցան համարձակ զՔրիստոս եւ զկրկնակի գալստեանն ճշմարիտ յոյսն, եւ զբարի վայելումն ի հանդերձեալ կեանսն: Եւ բարկութեամբ լցեալ Մաքսիմիանոս հրամայեաց չարաչար տանջել զսուրբսն, եւ ապա հատանել զգլուխս նոցա. որպէս եւ արարին իսկ: Եւ յետ չարչարանացն կատարեցան սրով Յուլիսի ԻԶ: Եւ թաղեցին զնոսա ի Նիկոմիդիա ի նշանաւոր տեղւոջ: Յայսմ աւուր յիշատակ սուրբ եւ մեծ վկայուհւոյն եւ առաքելուհի սքանչելագործ կուսին եւ երջանիկ վկային Օրէազիլու որ թարգմանի գեղեցկանախանձ, եւ երկու ընկերաց իւրոց: Սա աշակերտ էր նախակոչ առաքելոյն Անդրէի, եւ մեծ տանջանօք կատարեցաւ ի Մաքսիմիանոսէ ի Գաւառնիաս կոչեցեալ:

July 26 • 189

3.

4.

5.

6.

7.

Hermolaus immediately baptized the young Pantaleon, and the holy Hermippos and Hermocrates received him from the baptismal font. And from that moment on Pantaleon began to perform signs in the name of the Lord upon the sick, the infirm, the blind and the deaf. Certain zealous men reported him to the emperor Maximian, and they brought him bound before [the emperor]. But [Pantaleon] professed the name of Our Lord Jesus Christ, and even announced to him about the miracles that he had performed as well as how he had been baptized by the priest Hermolaus. Then that impious tyrant became exceedingly angry and he sent soldiers to bring back in chains Hermolaus and those two holy ones who were with him. But Pantaleon arrived there first and warned them about the mission of the soldiers. And Hermolaus said, “Blessed be God who is thus pleased, for on this very night the Lord appeared to me and said, ‘You will be taken before the tyrant, you will profess my name, and you will receive death by the sword.’ Let us go then, my sons, with great joy to our impending contest.” So, they rose up, followed the soldiers and [Hermolaus] began to teach them on the way and some of them came to believe in Christ. When they stood before the tribunal they boldly professed Christ, their true hope in His second coming, and their pure enjoyment in the life to come. Maximian filled with rage and ordered [the soldiers] to torture the holy ones in most cruel fashion and then to cut off their heads. They carried this out just so. After the tortures they were killed by the sword on the twenty-sixth of July. And the [Christians] buried them in Nicomedia in a distinguished place. On this day is the memorial of the holy martyr, great virgin, apostle, wonder-working virgin, and blessed martyr Oraiozele, which is translated “beautiful zeal”136, and of her two companions. She was the first called of the Apostle Andrew, and she was killed by severe tortures by Maximianus137 in [a place] called Gawarnios138.

136. From Gk., Ōraios + zēlos. 137. If this name is meant to indicate the emperor, it is chronologically impossible for a disciple of the Apostle Andrew; tradition has her being tortured by Domitian, who was Roman emperor from 81 to 96. 138. Another name that seems hopelessly corrupt.

Հրոտից ԻԱ Յուլիսի ԻԷ

Վկայութիւն սուրբ եւ փառաւորեալ անվրէպ բժշկին Պանդաղէոնի, որ թարգմանի ամենառիւծ 1.

2.

3.

Քրիստոսի սիրելին Պանդալէոն էր ի Նիկոմիդեայ քաղաքէն, որդի հօր կռապաշտի որոյ անուն էր Ստորգիոս, եւ քրիստոնեայ մօր որում անուն էր Եւուղեա: Եւ ուսեալ էր զարուեստ բժշկութեան յԵփրոսինէ բժշկապետէ թագաւորին: Եւ սուրբն Երմոզայոս քահանայն նախ քան զմարտիւրոսանալն ուսոյց նմա զբանն կենաց: Եւ երթեալ ի ճանապարհին Պանտալէոն եգիտ զայր մի մեռեալ եւ Քրիստոսի անուամբն զայրն կենդանացոյց. եւ ինքն հաստատեցաւ ի հաւատն Քրիստոսի զոր տեսեալ հայրն հաւատաց եւ մկրտեցաւ ամենայն ընդանեօքն եւ այլք բազումք ընդ նոսա: Եւ երթեալ ի տունն իւր զամենայն կուռս հօրն խորտակեաց: Եւ զկուրի միոյ զաչսն եբաց: Եւ անօրէն նախանձաւորքն կալան զայրն որ երբեմն կոյրն էր, տարան առ թագաւորն եւ եհարց. Ով եբաց զաչս քո: Եւ նա ասէ. Պանդալէոն, այլ եւ ես ծառայ Քրիստոսի եմ, որ ի ձեռն ծառային իւրոյ Պանդալէոնի եբաց զաչս իմ: Եւ նոյնժամայն հրամայեաց եւ հատին զգլուխ նորա:

– 190 –

July 27 Hrotits‘ 21

The Martyrdom of the holy, glorious and faithful physician Pantaleon, which is translated “All Lion” 1.

2.

3.

Pantaleon, the beloved of Christ, from the city of Nicomedia, was the son of an idolatrous father whose name was Eustorgios, and of a Christian mother, whose name was Euboleia. He learned the art of medicine from Euphrosyne, the chief physician to the emperor. The holy priest Hermolaus, before his martyrdom, taught him the word of life. While Pantaleon was travelling on the road he came upon a dead man and, by the name of Christ, he brought that man back to life. He himself was thus confirmed in his faith in Christ. His father witnessed this, came to believe and was baptized with the entire family, along with many others. When [Pantaleon] returned home, he smashed all the idols of his father. He also opened the eyes of a blind man. Some zealous pagans seized that man who had once been blind and brought him before the emperor. [The emperor] asked him, “Who opened your eyes?” And he responded, “Pantaleon. But I too am a servant of Christ who, through His servant Pantaleon, opened my eyes.” And immediately [the emperor] gave the command and they cut off his head.

– 191 –

192 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

7.

Տարան առաջի զսուրբն Պանդալէոն եւ բազում խոստումն արարեալ աղաչանօք եւ քաղցրութեամբ ոչ կարաց դարձուցանել զնա ի սիրոյն Քրիստոսի: Գան հարին զնա ուժգին, եւ ղամբարս մատուցին յանձն: Եւ երեւեցաւ նմա Տէր ի կերպարանս Երմողայոսի քահանային եւ քաջալերեաց զնա: Եւ կապեցին յոտսն նորա վէմ եւ ընկեցին ի ծովն եւ հրեշտակ Տեառն ելոյծ զվէմն, եւ եհան զնա ամբողջ ի ծովէն: Թողին ի նա գազանս եւ ոչ մերձեցան ի նա: Եւ տեսեալ ժողովրդեանն աղաղակեցին առ թագաւորն եւ ասեն. Արձակեա զծառայն Աստուծոյ: Եւ բարկացեալ յոյժ Մաքսիմիանոս հրամայեաց եւ գլխատեցին ի ժողովրդենէն որ աղաղակեցին արս հազարս, սպանին եւ զգազանսն որ ոչ մերձեցան ի վկայն Քրիստոսի: Ապա կապեցին զնա ի սրալից անիւ, եւ հոլովեցին ընդ գառի վայր, եւ անիւն սպան ի դահճացն եւ ի զօրականացն զբազումս: Եւ հրեշտակ Տեառն անարատ պահեաց զսուրբն: Եւ հրամայեաց թագաւորն հատանել զգլուխն նորա. եւ նա տարածեաց զձեռս իւր յերկինս աղաչեաց զԱստուած վասն ամենայն աշխարհի, եւ եղեւ ձայն առ նա յերկնից եւ ասէ. Կատարեցաւ ցանկութիւն քո եւ դրունք երկնից բացան քեզ, եւ զօրք երկնից անսան քեզ եւ պսակք պատրաստեցան քեզ, շնորհք բժշկութեան տուան ոսկերաց եւ անուան քո, եւ ոչ եւս անուանեսցիս Պանդալէոն, այլ Պանդալէիմոն, որ թարգմանի ամենողորմ, զի բազումք յանուանէդ քումէ գտցեն ողորմութիւն. դու լիցիս նաւահանգիստ ալէկոծելոց, օգնական անտէրանց, հիւանդաց բժիշկ, դիւաց հալածիչ: Եւ համբարձեալ դահիճն զձեռն իւր սրովն զի հատցէ զգլուխն, եւ սուրն իբրեւ զմոմ շրջեցաւ, եւ զօրականքն որք ի տեղին էին հաւատացին ի Քրիստոս: Իսկ սուրբն Պանդալէիմոն կամաւորութեամբ խոնարհեցոյց զպարանոցն, եւ այլ դահիճ եհատ զգլուխ նորա Յուլիսի ԻԷ: Եւ փոխանակ արեան ջուր բխեաց: Եւ փայտն որ ի տեղւոջն էր արմատացաւ, եւ եղեւ ձիթենի պտղալից:

July 27 • 193

4.

5.

6.

7.

They brought the holy Pantaleon before [the emperor] and, although he made many promises, together with entreaties and flattery, he was unable to turn [Pantaleon] away from his love for Christ. They continuously gave him severe beatings and they pressed torches into his body. The Lord then appeared to him in the guise of the priest Hermolaus and strengthened him. They bound a rock to his feet and threw him into the sea, but an angel of the Lord detached the rock and pulled him safely out of the sea. They left wild animals with him but they did not even draw near to him. When the people saw this they cried out to the emperor, “Release the servant of God!” Maximian became exceedingly angry and gave the command and they beheaded all those people who had cried out –about a thousand men, then they also killed those wild animals that would not even draw near to the martyr of Christ. Then they bound [Pantaleon] to a wheel studded with knives and they let it go down a hill. The wheel killed many of the executioners and of the soldiers, but an angel of the Lord preserved the holy one unharmed. The emperor gave the command to cut off his head, but [Pantaleon] stretched out his hands to heaven and prayed to God on behalf of the entire world. A voice then came from heaven and said, “Your desire has been realized and the gates of heaven have been opened for you; the hosts of heaven yield to you and crowns have been prepared for you. The grace of healing has been bestowed upon your bones and upon your name. You shall no longer be named Pantaleon, but Pantaleïmon, which is translated “All Mercy”, for many will find mercy through your name. You will become a haven for those lost at sea, an advocate for those without a master, a healer for the sick, and an expeller of demons.” When the executioner raised his hand with the sword in order to cut off [Pantaleïmon]’s head, his sword became soft like wax and the soldiers who were in that place came to believe in Christ. Then the holy Pantaleïmon willingly bent down his neck and another executioner cut off his head on the twenty-seventh of July. In the place of blood water poured out. And the wood that was in that place took root and became an olive tree full of fruit.

194 • Yaysmawurkʿ

8.

9.

Լաւրէնտիոս եւ Բազոս եւ Պրովիանոս դրակիցք եւ սննդակիցք սրբոյն Պանդալէիմոնի զկնի երթային նահատակութեան նորա յառաջնմէ մինչեւ կատարեցաւ, եւ գրեցին զնահատակութիւն սրբոյ վկային: Եւ մինչեւ ցայսօր դատարկ տապան սրբոյն Պանդալէիմոնի ջուր օրհնութեան բղխէ ի Նիկոմիդիա քաղաքն: Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս բարեպաշտ եւ աստուածասէր եւ ողորմածն Կոստանդին Հայոց թագաւորին մայրն տիկին Մարիուն եւ կայ յԱնարզաբայ:

July 27 • 195

8.

9.

Laurentius, Bassos and Probianus, neighbors and friends of the holy Pantaleïmon had followed his martyrdom from the beginning until it was completed, and they recorded the martyrdom of the holy martyr. Even until today, the empty tomb of the holy Pantaleïmon puts forth water of blessing in the city of Nicomedia. On this day, the pious, God-loving and compassionate Lady Marioun, mother of Constantine, the King of Armenia, fell asleep in Christ. She now lies in Anazarbus.139

139. This is probably Marioun, the mother of Constantine IV, who ruled over Cilician Armenian from 1364-1373.

Հրոտից ԻԲ Յուլիսի ԻԸ

Վկայաբանութիւն սրբոյն Կալինիկոսի 1.

2.

Քրիստոսի վկայն Կալինիկոս էր քրիստոնեայ եւ երկիւղած յԱստուծոյ եւ վասն հալածանաց քրիստոնէից ի կռապաշտիցն եղեւ ճանապարհորդ որպէս վաճառական, եւ տեսանէր զբազումս ըմբռնեալս ի մոլորութենէ ամբարշտացն զի կորնչէին, մերձենայր եւ ուսուցանէր եւ խրատ տայր ի բաց կալ ի սնոտի խաբէութենէ կռոցն, եւ հաստատուն կալ ի հաւատսն Քրիստոսի: Եւ կալեալ զնա տարան առ Սակերդոն դատաւորն, եւ նա բազում պատրանօք եւ ողոքանօք խրատ տայր զոհել կռոցն, եւ ոչ կարաց խախտել զնա յԱստուծոյ ճշմարիտ հաւատոցն: Չարչարեաց զնա պէսպէս տանջանօք, եւ երկաթի կօշիկս բեւեռեցին յոտս նորա, եւ առաջի երիվարացն ընթացուցանէին զնա մինչեւ ի քաղաքն Գանգրեա եօթանասուն մղոն, եւ զօրականքն ի խորշակէն տօթացան եւ ի ծարաւոյն նուաղեցան զի անջրդիք էին տեղիքն, աղաչէին զսուրբն Կալինիկոս զի աղօթեսցէ առ Աստուած իւր եւ հանցէ ջուր յերկրէ եւ նա զձեռս եւ զաչս յերկինս համբարձեալ աղօթեաց առ Աստուած արտասուօք, եւ հերձաւ վէմն որպէս երբեմն առ Մովսէսիւ ի լերինն, եւ բղխեցին ջուրք յոյժ, եւ եղեն աղբիւրք եւ են մինչեւ ցայսօր, արբին զօրականքն եւ յագեցան: Եւ տարան զսուրբ վկայն այլ եւս տասն մղոն մինչեւ ի Գանգրեա, եւ անդ պատրաստեալ հուր ընկեցին անդր զսուրբն Կալինիկոս, եւ փառաւորելով զԱստուած աւանդեաց զհոգին իւր Յուլիսի ԻԸ: Կալինիկոս բարի յաղթող թարգմանի:

– 196 –

July 28 Hrotits‘ 22

The Martyrdom of Saint Kallinikos 1.

2.

Kallinikos, a holy martyr for Christ, was a Christian and a Godfearer. Due to the persecution of Christians by idolaters he became an itinerant, like a salesman, and he began to see that many were perishing by being deceived by the errors of the godless. He thus approached them and began to teach them and counsel them to separate themselves from the empty false teaching of idolatry and to stand firm in their faith in Christ. But they arrested him too and brought him before the governor Sakerdon and he, with many flattering and deceptive promises, advised him to sacrifice to the idols, but he refused to turn away from the true faith of God. They imposed upon him many various tortures. They nailed iron shoes onto his feet and made him run ahead of the horses to the city of Gangra, [a distance of] seventy miles. The soldiers were burning from the excessive heat and were wilting away from thirst, for there was no water in those places. They then entreated the holy Kallinikos to pray to his God to draw some water out from the ground. So he raised his hands and his eyes to heaven and, in tears, prayed to God. A rock then split open just like in the days of Moses on the mountain,140 and there poured forth numerous streams, and they became springs that are still there today. The soldiers all drank their fill. They then took the holy martyr another ten miles to Gangra. There they prepared a fire and threw the holy Kallinikos into it. He thus gave up his soul while giving praise to God on the twenty-eighth of July. Kallinikos translates as the “beautiful victor”.

140. Cf. Exodus 17:1-7.

– 197 –

198 • Yaysmawurkʿ

Յայսմ աւուր յիշատակ Ապողոնիոսի 3.

4.

5.

Սա էր ի Սարդիս քաղաքէն հաւատով քրիստոնեա եւ տարան զնա ի քաղաքն Յիկոնիոյ, եւ կացեալ առաջի Պերինիոս իշխանին խոստովանեցաւ զքրիստոնէութեան հաւատն իւր: Ասէ իշխանն. Երդուիր յանձն թագաւորին: Ասէ Ապողոնիոս. Ոչ է պարտ երդնուլ մեզ յապականացու թագաւոր, մանաւանդ յայն որ զարարիչն իւր ոչ ճանաչէ: Մեք երդնումք յարարիչն եւ ի թագաւորն որ յառաջ քան զյաւիտեանս Աստուածն է, եւ արար զերկինս եւ զերկիր եւ ստեղծ զթագաւորս երկրի: Եւ հրամայեաց եւ խաչեցին զնա եւ զեղարդեամբն խոցեցին, եւ աւանդեաց զհոգին իւր առ Աստուած Յուլիսի ԻԸ:

Տօն սրբոց առաքելոցն Պրոխորոնի, Պարմենայ նախասարկաւագացն 6.

7.

Տիմոնի,

Նիկանորայ

եւ

Սուրբ առաքեալքս ընտրեցան ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ ի կարգ եօթանասուն աշակերտացն. եւ ականատես եղեն նմին Աստուծոյ եւ մարդացելոյ անօրինական գործոցն, եւ ականջալուր աստուածախօս վարդապետութեանն զոր ընդ սրբոյ նախավկային Ստեփաննոսի ընտրեցին առաքեալքն ի սպասաւորութիւն այրեացն եւ աղքատաց, եւ ձեռնադրեցին սարկաւագունս: Առաջին զի էին նմանեալք Ստեփաննոսի լի հաւատովք եւ Հոգւով սրբով, ընդ գլխաւորագոյն առաքեալսն սպասաւորեցին յաւետարանն: Որ եւ Պրոխորոն աշակերտեալ սրբոյ առաքելոյն Յովհաննու աւետարանչի եւ աստուածաբանի, յասելն նորա. Գրեաց զաւետարանն սուրբ: Եւ յետոյ ձեռնադրեալք եպիսկոպոսք զանազան տեղեաց բազում նշանօք քարոզեցին զՔրիստոս եւ զյոլովս դարձուցին, եւ համբերելով զանազան չարչարանաց կատարեցան ի Քրիստոս:

July 28 • 199

On this day is the memorial of Apollonius 3.

4.

5.

[Apollonius] was from the city of Sardis and of the Christian faith. He was taken to the city of Iconium and brought before the governor Perinius where he professed his Christian faith. The governor said, “Swear by the person of the emperor!” But Apollonius responded, “It is not lawful for us to swear by a corruptible emperor, especially that one who does not know his Creator. We swear by the Creator and King who, before the ages, is God and who created the heavens and the earth and established the kings of the earth. [The governor] gave the command and they crucified him and pierced him with a lance. He handed his soul over to God on the twenty-eighth of July.

The Feast of the holy Apostles Prochoros, Timon, Nicanor, and Parmenas, the first deacons 6.

7.

These holy apostles were selected by Christ our God for the rank of the seventy disciples, and they were eyewitnesses of Him as God and of the godly deeds of Him who became man, and hearers of the divine teaching. The Apostles chose these men, along with the holy Stephen, the first martyr, in order to minister to widows and to the poor, and so they ordained them deacons.141 At first, because they all resembled Stephen, full of faith and of the Holy Spirit, they ministered to the chief apostles with the gospel. Of these, Prochoros was the disciple to John, the holy Apostle, Evangelist and Theologian. It is said of [Prochoros], “He wrote down the holy gospel.” Afterwards, [Prochoros, Timon, Nicanor, and Parmenas] were consecrated bishops for various places, preached Christ with many miracles, converted multitudes and, after enduring various tortures, they all died in Christ.

141. Acts of the Apostles 6:1-6. These four are also remembered as nn.9-12 of the seventy disciples on their collective feast celebrated on 9 April; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—April, 68–69.

200 • Yaysmawurkʿ

8.

9.

Քանզի Պրոխորոն եղեւ եպիսկոպոս Նիկոմիդեայ Բիւթանացւոց, եւ խաղաղութեամբ հանգեաւ: Եւ Նիկանորա ի նմին աւուր յորում քարկոծեցաւ սուրբն Ստեփաննոս սպանաւ ի Հրէիցն ընդ հազարաւոր սուրբ հաւատացելոց: Իսկ այլք ասեն թէ խաղաղութեամբ կատարեցաւ: Եւ Տիմոն եղեւ եպիսկոպոս Բոստրայ Արաբացւոց, եւ հրով այրեցաւ ի հեթանոսաց վասն Քրիստոսի: Եւ Պարմենա առաջի երեսաց առաքելոցն մեռաւ ի սպասաւորութեանն իւրում: Եւ յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս բարեպաշտուհի տիկնաց տիկինն Կեռան թագուհէմայրն, որ խնամածուն էր որբոց եւ այրեաց եւ առատապարգեւ տրովք մխիթարէր զկարօտեալս:

July 28 • 201

8.

9.

Specifically, Prochoros became bishop of Nicomedia in Bithynia; he fell asleep in peace. Nicanor, on the very day that the holy Stephen was stoned, was killed by the Jews along with thousands of holy believers. Others, however, say that he died in peace. Timon became bishop of Bosra in Arabia. He was burned in fire by pagans for the sake of Christ. And Parmenas died in the presence of the Apostles while performing his ministerial duties. On this day, the Queen Consort Keran, the pious lady of ladies, fell asleep in Christ.142 She was guardian of orphans and of widows, and she would provide comfort for the indigent by [giving] generous alms.

142. She was born Anna in 1262/3, and eventually married to King Levon II, the son of King Hetum I. She was given the title Kir-Anna (Lady Anna), which became Keran. Widely known for her physical beauty and her generosity of spirit, she died on this date in 1285, barely in her twenties. The Gospel of 1265 (now MS Arm. Patr. Jerusalem 2660) was copied and illustrated by T‘oros Roslin for Lady Keran when she entered the Monastery of Trazarg after the death of her husband.

Հրոտից ԻԳ Յուլիսի ԻԹ

Վկայութիւն սրբոցն Թէոդոտեայ եւ երից որդւոց նորա 1.

2.

3.

Բարեպաշտ կինն Թէոդոտիա այրի էր ի քաղաքէն յԻկոնիոյ, եւ կատարէր պահօք եւ աղօթիւք զպատուիրանս Աստուծոյ, ուսուցանէր եւ զորդիսն իւր պարկեշտ եւ աստուածահաճոյ գործովք կեալ: Եւ յաւուրսն յայնոսիկ էր սրբուհի վկայն Քրիստոսի Անաստասիա, եւ քաջալերէր զԹէոդոտի հաստատուն կալ ի հաւատն Քրիստոսի եւ ի տանջանաց ոչ երկնչել: Եւ ոմն մի իշխան որոյ անուն էր Լեւկադիոս խնդրեաց զԹէոդոտի իւր ի կնութիւն, եւ նա պատրանօք խաբեաց զնա ասելով. Համբերեա ինձ սակաւ աւուրս զի զմտաւ ածից եւ ժողովեցից զինչս իմ: Եւ նա թոյլ ետ նմա: Իսկ ամենօրհնեալ կինն Թէոդոտի զամենայն ինչս իւր բաշխեաց աղքատաց եւ ի բանդարգել քրիստոնեայս, եւ երթեալ առ սրբուհին Անաստասիա պատմեաց նմա զամենայն: Իսկ իշխանն Լեւկադիոս գնաց առ Թէոդոտի, եւ լուաւ եթէ զամենայն ինչս իւր բաշխեաց, եւ զՔրիստոսի հաւատն հաստատուն ունի, ետ զսրբուհին Անաստասիա ի դատողական ատենին, որ եւ մարտիւրոսացաւ ի Դեկտեմբերի ԻԲ: Եւ զԹէոդոտի յանձնեաց ի զօրականս եւ յուղարկեաց առ Նիկիտոս դատաւորն Բիւթանացւոց, եւ բազում ողոքանօք խրատ տայր եւ ասէր. Ողորմեա անձին քում եւ զաւակաց քոց եւ զոհեա կռոցն:

– 202 –

July 29 Hrotits‘ 23

The Martyrdom of Saint Theodota and her three sons 1.

2.

3.

The pious widow Theodota was from the city of Iconium. She fulfilled the commandments of God with fasting and prayer, and she taught her sons to live [by performing] honorable and God-pleasing works. Anastasia, the holy martyr of Christ, was alive in those days and she encouraged Theodota to stand fast in her faith in Christ and not to fear being tortured. A certain governor, whose name was Leucadios, sought Theodota for himself in in marriage, but [Theodota] outwitted him by deceptively saying, “Be patient with me for a few days that I might give it some thought and gather up my possessions.” And he granted her this. The all-blessed Theodota, however, distributed all her belongings to the poor and to those Christians who were imprisoned, and she then went to holy Anastasia and recounted everything to her. Then the governor Leucadios went to Theodota and heard that she had distributed all her possessions and that she was holding firm to her Christian faith. He then handed Anastasia over to the justice tribunal, where she was martyred on the twenty-second of December.143 [Leucadios] then had Theodota handed over to the soldiers and sent to the magistrate Niketos in Bithynia, and with much gentle persuasion he counseled her saying, “Have compassion on yourself and on your children and sacrifice to the idols.”

143. St. Anastasia is remembered on the twenty-second of December; see Bayan, Le Synaxaire Armenien V. 89-92. Anastasia is often mentioned in accounts of Theodota, but Theodota is not mentioned in the account of Anastasia.

– 203 –

204 • Yaysmawurkʿ

4.

5.

6.

Եւ նա ասէ. Ես վասն զի յոյժ սիրեմ զանձն իմ եւ զզաւակս իմ ոչ ուրանամ զԱստուածն իմ, եւ ոչ զոհեմ օտարոտի չաստուածոց զի ճշմարիտ հաւատով զՔրիստոս խոստովանիմ: Եւ բերին առաջի մեքենայս չարչարանաց զի տեսցեն եւ երկիցեն: Իսկ առաջին որդին իւր Եւոդիոս եթուք ի մեքենայսն եւ խօսեցաւ յաւետարանէն Քրիստոսի բանս առ դատաւորն: Եւ հրամայեաց գան հարկանել գաւազանօք զերիս եղբարսն առաջի մօրն իւրեանց եւ Թէոդոտի քաջալերէր զորդիսն ի հաւատսն զի համբերեսցեն ցաւոցն: Եւ դատաւորն յոյժ բարկացաւ եւ ետ զԹէոդոտի ի Յուրտակի զօրականն զի տարցէ ի տունն իւր եւ շնասցի ընդ նմա: Եւ յորժամ տարաւ քարշելով ի տուն իւր եւ կամէր մերձենալ ի նա, լուծան երակք ռնգացն եւ հոսէր արիւնն անդադար եւ աղաղակեաց մեծաձայն եթէ. Տեսի այր մի ոսկէհանդերձ եւ ած ինձ ապտակ, եւ լուծան հոտոտելիքս: Եւ լուեալ դատաւրոին զեղեալ գործն Յուրտակի, հրամայեաց դահճացն եւ արկին զաղախինն Քրիստոսի երեք որդւովքն ի բորբոքեալ հուր. եւ աղօթեաց այսպէս. Օրհնեալ է անուն Բարձրելոյն, որ ոչ եւ յայսմ կենցաղս որոշեաց զիս ի զաւակաց իմոց եւ ոչ ի հանդերձեալ կեանսն: Եւ այսպէս աւանդեցին զհոգիս իւրեանց ի մէջ հրոյն Յուլիսի ԻԹ:

July 29 • 205

4.

5.

6.

But she said, “It is because I love myself and my children so much that I am not renouncing my God and that I will not sacrifice to foreign false gods; with true faith I profess Christ.” They then brought in before her instruments of torture so that [she and her children] might see them and be terrified. Her eldest son, Evodios, spat upon the engines and then recited from the gospel of Christ. [Niketos] then gave the command and [the soldiers] went and struck the three sons with clubs right in front of their mother, but Theodota encouraged her sons to endure the pain faithfully. The magistrate became very angry and gave Theodota over to Hurtakos, a soldier, to take home and commit fornication with her. But when he had dragged her into his house and desired to draw near to her, the veins in his nostrils opened up and blood poured out incessantly, and he cried out in a loud voice, “I saw a man in gold garments who slapped me, and my nostrils opened up.” When the magistrate heard what had happened to Hurtakos, he gave the command to the executioners and they cast the handmaid of Christ and her three sons into a raging fire. But [Theodota] prayed saying, “Blessed is the name of the Most High, who did not separate me from my sons either in this life or in the life to come.” In this manner, they handed over their souls from within the midst of the fire on the twentyninth of July.

Հրոտից ԻԴ Յուլիսի Լ

Վկայութիւն սրբոյն Եւստաթէոսի 1.

2.

Սուրբն Եւստաթէոս զօրական էր Քրիստոսի հաւատովն, եւ տեսեալ զզօրականսն որ երթային յընբռնել զնա, ամրացոյց զամենայն անդամ իւր նշանաւ սրբոյ խաչին, եւ գնաց զկնի նոցա առ դատաւորն Անկուրիոյ քաղաքին որոյ անուն էր Կոռնելիոս, եւ նախ քան զհարցանելն խոստովանեցաւ զանուն եւ զգալուստն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Գան հարին զնա եւ քերեցին զմարմինն ուժգին, եւ ծակեցին զպճղունս ոտիցն եւ անցուցին պարան, եւ քարշեցին զնա ի քաղաքէն Անկուրիոյ մինչեւ ի գետն Սագարիս, եւ ընկեցին զնա կենդանի անդ. եւ հրեշտակ Տեառն եհան զնա անվնաս եւ ողջ ի գետոյն, եւ դարձաւ անդրէն յԱնկուրիա սաղմոսելով զՈ բնակեալն է յօգնութիւն: Եւ լուեալ Կոռնելիոսի եթէ կենդանի է, մոլեցաւ եւ ցնորեցան խելքն, եւ առեալ սուր եհար յանձն իւր եւ չար մահուամբ սատակեցաւ:

– 206 –

July 30 Hrotits‘ 24

The Martyrdom of Saint Eustathius 1.

2.

The holy Eustathius was a soldier, whose faith was in Christ. When he saw that the soldiers were coming to seize him, he fortified every one of his limbs with the sign of the holy cross. He then followed them to the governor of Ancyra, whose name was Cornelius. Before [Cornelius] could even ask him a question [Eustathius] professed the name and the advent of Christ, our God. They continuously and viciously beat him and stoned his body. They pierced the ankles of his feet and inserted a rope through them, and then they dragged him like that from the city of Ancyra to the Zakaria River. There they threw him in still alive, but an angel of the Lord drew him out from the river safe and unharmed. [Eustathius] then walked back from there to Ancyra, intoning the Psalm “He who dwells in the help.”144 When Cornelius heard that [Eustathius] was still alive, he erupted in violent anger and his mind became deranged. He took up a sword, struck himself and was thus killed by a terrible death.

144. Psalm 90:1 (91:1, Arm.)

– 207 –

208 • Yaysmawurkʿ

3.

Իսկ քրիստոնեայքն առին զգիրս սրբոյն Յովհաննու առաքելոյն եւ գնացին ի միասին ընդ սրբոյն Եւստաթէոսի յեկեղեցի սրբոյն Պղատոնի, եւ տարածեալ զձեռս իւր յերկինս սուրբ վկայն Քրիստոսի աղօթեաց այսպէս. Տէր Յիսուս Քրիստոս Որդի Աստուծոյ, կատարեա զխոստումն քո ի ծառայս քո Եւստաթէոս, եւ առաքեա քաղցր հրեշտակս զի հաղորդեսցեն զիս պարգեւաց քոց, եւ աւանդեսցեն զհոգիս իմ խաղաղութեամբ: Եւ նոյնժամայն եղեն շարժք եւ խոնարհեցան ամպքն, եւ ել աղաւնի յամպոյն եւ էջ հրեշտակ լուսեղէն ի վերայ նորա, եւ աղաւնին կերակրեաց զնա, եւ հրեշտակն աւանդեաց զհոգին խաղաղութեամբ Յուլիսի Լ: Եւ թաղեցին զմարմին նորա ի նոյն քաղաքին Անկուրիա:

Յայսմ աւուր յիշատակ է երանելոյն Մարթայի Սիւնակեցոյն որ ի սքանչելի լեառն Անտիոքայ 4.

մօր

Սիմէոնի

Սուրբն Սիմէոն զերանելին Մարթա զաղախինն Քրիստոսի առ խարսխի սեանն իւրոյ հրամայեաց թաղել. յորժամ երթային հիւանդք եւ նեղեալք ի տապանն յայտնապէս երեւէր Քրիստոսի աղախինն Մարթա եւ դնէր ձեռս եւ աղօթիւք բժշկէր զայսահարս եւ զխեղս եւ զամենայն հիւանդս, եւ ապա անյայտ լինէր:

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբոց Գոհարինեանցն նոր վկայիցն որք ի Սեբաստիա կատարեցան 5.

Պատուական վկայքս այսոքիկ սուրբն Գոհարինէ եւ եղբարք իւր Ռատիոս եւ Ծամիդէս եւ Տունկիոս էին յերկրէն Սեբաստիոյ Հայոց: Հայրն իւրեանց Դաւիթ գերեալ ի Տաճկաց որ եւ դարձուցին զնա ի կրօնս իւրեանց, եւ զանդրանիկ որդի նորա: Իսկ մայրն իւրեանց հաստատուն եկաց ի հաւատսն որ ի Քրիստոս, եւ բարեպաշտութեամբ սնոյց զորդիս իւր. եւ վասն արիութեանն իւրեանց զինուորեցան բռնաւորին Տաճկաց Ալի Բասանայ, յազգէ Դանշմանացն որ տիրէր Սեբաստիոյ եւ կողմանցն Պոնտոսի, այր գազանաբարոյ եւ արիւնախանձ մոլեալ ընդդէմ քրիստոնէից:

July 30 • 209

3.

The Christians then took up the writings of the holy Apostle John and they went all together, along with the holy Eustathius, to the church of Saint Platon. The holy martyr of Christ stretched forth his hands to the heavens and prayed, “O Lord Jesus Christ, Son of God, fulfill your promise to your servant Eustathius and send your sweet angels that they might give me a portion of your gifts and that they might deliver my soul in peace.” Immediately there occurred an earthquake, clouds came down and a dove came forth from one of the clouds, and a luminous angel came down over [Eustathius]. The dove then gave him some nourishment, while the angel delivered his soul in peace on the thirtieth of July. They buried his body in that very city of Ancyra.

On this day is the memorial of the blessed Martha, the mother of Simon Stylites who was on Mt. Admirabilis in Antioch145 4.

The holy Symeon ordered that his mother, the maidservant of Christ, be buried at the base of his column. When the sick and the suffering came to her tomb Martha, the maidservant of Christ, would clearly manifest herself and she would lay her hands on them. By her prayers she would heal those who were possessed or crippled, as well as all those who were ill. Then she would disappear.

On this day is the martyrdom of the holy neomartyrs Goharine and her companions, who were killed in Sebasteia 5.

These venerable martyrs, the holy Goharine and his brothers, Ratios, Tsamides and Tynkios, were from the land of Armenian Sebasteia. Their father David was taken prisoner by the Arabs who then converted him and his eldest son to their religion. But their mother stood firm in her faith which was in Christ and she also raised her sons in piety. [These sons], because of their prowess, enrolled as soldiers under the Arab tyrant Ali Bassan, of the race of Danishmendids who were ruling over Sebasteia and the regions of Pontus. He was a brutal and bloodthirsty man who violently opposed the Christians. 145. This Simon is not the famous Simon Stylites the Elder (d. 459), but his later namesake, Simon Stylites the Younger (521-592), who lived for years sitting atop pillars on Mt. Admirabilis just outside of Antioch. Simon the Younger is himself celebrated on May 26; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—May, 190–197; contrary to note 113 on p. 191, it is Simon Stylites the Elder, not the Younger, who is celebrated on September 1; cf. Bayan, Le Synaxaire Armenien I, 467-472.

210 • Yaysmawurkʿ

6.

7.

8.

Չարախօսեցին ոմանք զսրբոց Գոհարինեանցն առաջի Ալի Բասանայ եւ ասեն. Նոքա որդիք են տաճկի եւ թողեալ զօրէնս մեր կան քրիստոնէութեամբ, գարշին ի կերակրոց մերոց, եւ ոչ կան յաղօթս ընդ մեզ: Եւ նա առաքեաց զինուորս եւ հրամայեաց ածել առաջի իւր եւ գնացեալ զինուորացն կոչէին զնոսա ստիպով առաջի թագաւորին: Եւ նոքա գիտացեալ զգաղտնի նենգութիւն չարին ողջունեալ զընտանիս իւրեանց չոգան խնդութեամբ, եւ ասէին. Զօգուտն մեր Աստուած գիտասցէ եւ հոգասցէ: Եւ կացեալ առաջի բռնաւորին եհարց զնոսա վասն քրիստոնէութեանն: Իսկ երէց եղբայր նոցա ոչ եթող սրբոցն տալ պատասխանի, այլ ինքն ասէ ցթագաւորն. Հաւատ զոր դու պաշտես, եւ մեք զնոյն պաշտեմք: Եւ արձակեաց զնոսա եւ գնացին ի տունս իւրեանց տրտմութեամբ, զի ոչ խոստովանեցան զՔրիստոս: Եւ մեղադրէին եղբարքն եղբօրն զի ոչ թողացոյց նոցա խոստովանել զքրիստոնէութիւնն իւրեանց, եւ ապաշաւէին լալով եւ կոծելով: Եւ Ռատիոս գնաց ի վանքն եւ եղեւ կրօնաւոր: Յետ աւուրց դարձեալ մատնեցին բռնաւորին չարախօսք եթէ. Որքան արձակեցեր զնոսա առաւել եւս անարգեն զՄահմէտ եւ զկրօնս մեր: Եւ գնաց Ալի Բասան յԵկեղեաց գաւառն եւ առ աւար եւ գերութիւն բազում, եւ եկեալ ի Սեբաստիա բանակեցաւ առ ափն Ալիս գետոյն: Եւ առաքեաց զոմն անօրէն որ չարախօսեաց զսրբոցն եւ բազում զօրս ընդ նմա ածել զսուրբսն առաջի իւր: Եւ նոցա կալեալ զերանելիսն կապեալ շղթայիւք ածին առաջի բռնաւորին ի բանակն եւ եհարց զնոսա վասն քրիստոնէութեանն: Եւ սուրբն Ռատիոս ասէ համարձակութեամբ. Քրիստոնեայք էաք եւ եմք եւ եղիցուք. եւ սկսաւ անարգել զՄահմէտ:

July 30 • 211

6.

7.

8.

Certain men brought accusations against the holy Goharine and his companions to Ali Bassan and said, “These are the sons of a Muslim who have abandoned our laws and now live by the Christian faith. They detest our food and they never pray with us.” [Ali Bassan] then sent soldiers with orders to bring them into his presence. The soldiers then went off and summoned them [to come] hastily before the ruler. Although they knew the secret treachery of that evil ruler, they took leave of their family and went off joyfully, saying, “God will know what help we need and He will provide it.” When they stood before the tyrant he interrogated them concerning their Christian faith. But the eldest brother would not permit the holy ones to give any response, but he himself said to the ruler, “The faith that you serve is the same one that we serve.” So he sent them off and they returned to their homes in great sadness as they did not profess Christ. The brothers reproached their [elder] brother because he did not permit them to profess their Christian faith, and they did penance, weeping and beating [their breasts]. Ratios then went off to a monastery and became a monk. Some days later, those accusers again approached the tyrant [and said], “Since the time you released them they have discredited Muhammed and our religion even more.” Ali Bassan then went to the province of Ekeli, plundered it and [took] many into captivity. He then returned to Sebasteia and set up camp along the banks of the Halys River. He then sent a certain wicked man, who had brought accusation against the holy ones, along with many soldiers in order to bring back those holy ones to him. The [soldiers] then seized the blessed ones, bound them with chains and brought them back to the camp of the tyrant where he interrogated them [again] about the Christian faith. And the holy Ratios said, “We have been Christians, we are [Christians], and we will be [Christians]!” He then began to discredit Muhammed.

212 • Yaysmawurkʿ

9.

10.

11.

12.

13.

Եւ հրամայեաց բռնաւորն հարկանել զբերան նորա եւ հատանել զլեզուն: Եւ նա գոհանայր զԱստուծոյ ի հարկանելն, բայց զլեզուն ոչ հատին: Եւ հարցեալ զմի մի ի սրբոցն եւ նոքա յայտնապէս խոստովանեցան զՔրիստոս Աստուած եւ Որդի Աստուծոյ: Եւ այլ բազում եւ պէս պէս հարցուածս արարեալ եւ պարգեւս խոստացեալ ոչ կարաց հաւանեցուցանել զնոսա, հրամայեաց փորել զերկիր եւ թաղել զԳոհարինէ մինչեւ ի մէջսն, եւ նետաձիգ լինել ի նա ամենայն բազմութիւնն: Եւ մինչդեռ պատրաստէին զայն եկին զինուորքն եւ բերին զկանայս եւ զմանկունս նոցա եւ զինչս եւ զստացուածս. եւ նոքա լային առ միմեանս սաստիկ գթով: Եւ աղաչեցին իշխանքն զբռնաւորն ներել նոցա զի թերեւս դարձցին վասն գթոյ կանանցն եւ մանկանցն: Եւ իբրեւ թողացոյց նոցա նոքա համբուրեալ զմիմեանս քաջալերէին հաստատուն կալ ի հաւատսն Քրիստոսի: Եւ բարկացեալ անօրէնն հրամայեաց զԳոհարինէ հեղձամղձուկ առնել ի ջուրն հեղաղատին. եւ զՏունկիոս եւ զԾամիդէս ածել զառաջեաւ, եւ զՌատիոս պրկել փոկովք եւ հարկանել: Եւ ասէ ցսուրբն Տուկիոս եւ զԾամիդէս. Այդ ամենայն ստացուածք զոր տեսանէք եւ այլ բազումս յաւելից, եւ ձեզ լիցի եթէ լսէք ինձ. եւ զԳոհարինէ փառաւորեցից իշխանութեամբ եւ զՌատիոս թողից ըստ կամաց իւրոց կեալ: Ասեն սուրբքն. Այդ ամենայն քեզ (լիցի) եթէ թողուս մեզ կեալ քրիստոնէութեամբ, եւ քեզ ծառայեսցուք միամտութեամբ, ապա թէ ոչ այլ իրք մի հարցաներ ընդ մեզ. Քրիստոնէայք եմք, զոր ինչ առնելոց ես արա: Եւ բարկացեալ բռնաւորն հրամայեաց ջալոտիւք տանջել զնոսա, եւ ետ ածել զԳոհարինէ եւ զՌատիոս. եւ էին երեսք նոցա եւ ամենայն մարմինն արիւնռուշտ յոզորածեծն առնելոյ, եւ Գոհարինէ ամենեւին նուաղեալ ի ջրածեծն առնելոյ անտի: Ասէ բռնաւորն. Զի ոչ լուարուք ինձ պատահեցին ձեզ այդ ամենայն տանջանք. եւ Քրիստոսն ձեր ոչ կարաց փրկել զձեզ: Եւ հրամայեաց զկանայսն եւ զմանկունսն եւ զինչսն նոցա առաջի նոցա բաշխել իշխանաց իւրոց. եւ նոքա լային առ միմեանս եւ Աստուծոյ յանձն առնէին:

July 30 • 213

9.

10.

11.

12.

13.

The tyrant then commanded them to strike him in the mouth and to cut out his tongue. [Ratios] began to give praise to God while he was being struck, but they did not cut out his tongue. [Ali Bassan] continued interrogating the holy ones one by one and they openly professed Christ as God and Son of God. He posed many similar sorts of questions and promised them gifts but he was unable to dissuade them, so he gave the command to dig a trench in the ground and to bury Goharine in it up to his midsection, and then for the entire multitude to shoot arrows at him. While they were preparing all this, some soldiers came bringing with them the wives and children [of the holy ones], along with all their wealth and possessions. And these began to weep for each other with profound tenderness. The emirs entreated the tyrant to pardon them in that they might perhaps convert on account of the compassion of their wives and children. But when he granted their release, they embraced each other and began to encourage each other to remain steadfast in their faith in Christ. That lawless one then became enraged and commanded that they drown Goharine in a river torrent, to bring Tynkios and Tsamides to watch, and to tie up Ratios with leather straps and to beat him. Then he said to the holy Tykios and Tsamides, “As for all this bounty that you see and even much more will I give you if you listen to me. I will also honor Goharine by making him a prince, and I will let Ratios live however he wishes.” But the holy ones responded, “Let it all remain yours! If you leave us to live by our Christian faith we will serve you loyally; but if not, do not ask anything else of us. We are Christians, so whatever you must do, do it.” The tyrant again became enraged and commanded that they all be tortured with clubs. He had Goharine and Ratios brought first, and their faces and their entire bodies became covered in blood from their beating, and Goharine had completely passed out from his [previous] torture in the water. The tyrant then said, “Because you did not listen to me all these tortures have fallen upon you. Your Christ is unable to deliver you.” So he gave the command that their wives, children and possessions should be distributed among his emirs right in front of them. They wept for each other but they commended themselves to God.

214 • Yaysmawurkʿ

14.

Եւ բռնաւորն բարկացեալ եհան զսուրն պողովատիկ, ետ ի դահճապետն եւ ասէ. Այդու բարձցես զգլուխս նոցա անողորմաբար, եւ նախ զՌատիոսին, զի նա եղեւ պատճառ կորստեան վատաբաղդայցդ: Եւ տարեալ ի տեղի կատարմանն հատին զգլուխ երանելոյն Ռատիոսի: Եւ հատեալ գլուխն խօսէր եւ քաջալեբէր զեղբարսն մի երկնչել ի մահուանէ: Եւ այնպէս կատարեցան սրով երեքին եղբարքն աղօթելով եւ գոհանալով զԱստուծոյ: 15. Իսկ հաւատացեալքն որք անդ դիպեցան առին զմարմինս նոցա, ի նոյն յարեալ եւ զգլուխսն, եւ պատեալ մաքուր կտաւօք թաղեցին ի մարգճակին, ի տեղւոջն յորում կատարեցան հուպ ի ճանապարհն քառակուսի, եւ տօն մեծ կատարեցին զօրն զայն Յուլիսի Լ: Եւ բազում բժշկութիւնք լինին ի տեղոջն հանգստեան սրբոցն ի փառս ամենասուրբ Երրորդութեանն: 16. Յայսմ աւուր տօն սրբոց առաքելոցն Շիղայի եւ Սիղուանոսի, Կրիսկենդոսի եւ Եպենտոսի, Արիստարքոսի եւ Արիստաբուլայ, եւ Յուդայի որ Բարսաբայն կոչեցաւ: 17. Եւ այլ յիշատակ սրբոց վկայիցն Ապտոնոսի եւ Սենէոսի, որք էին փոքրագոյն թագաւորք, եւ մարտիւրոսացան ընդ այլոց բազում վկայից ի Պարսս:

Յայսմ աւուր հանգեաւ ի Քրիստոս երանելի Գէորգ վարդապետն Մեղրիկ կոչեցեալ 18.

Էր սա ծննդեամբ ի Վասպուրական աշխարհէ յԱնալիւր գեղջէ, այր բարեբարոյ քաղցրաբան եւ իմաստուն. այլ կրօնաւորեալ ի Սեւան կղզի զամս յիսուն Սեւանեցի կոչեցաւ, եւ էր ճգնազգեաց եւ պահեցող, եւ ունէր սովորութիւն զի զամենայն գիշերս կիւրակամտից ոտընկաց տքնութեամբ անցուցանէր: Եւ զնոյն կարգ սահմանեաց յետ ժամանակաց ի Դրազարկ վանս ի Կիւլիկիա եւ յանապատն Սսոյ:

July 30 • 215

14.

The tyrant angrily drew out his steel sword, handed it to his chief executioner and said, “With this you will remove their heads and show no mercy! And first [will be] Ratios, for he has been the main cause for the destruction of these miserable men.” So they brought Ratios to the place of execution and cut off the head of that blessed one. And the head that had just been cut off began to speak and encourage his brothers not to fear death. And in this manner the three brothers died by the sword while praying and giving praise to God. 15. Some of the faithful who happened to be there took up their corpses, put their heads back on top, wrapped them in clean linens, and buried them in a meadow, in the place where they had been killed near to a crossroad. They then celebrated a great feast on that day, the thirtieth of July. Many healings occurred in that place where these holy ones found their final rest. To the glory of the All-Holy Trinity! 16. On this day is the feast of the holy apostles Silas, Silvain, Crescentes, Epainetos, Aristarchos, Aristobolos, and Jude, who was called Barsabbas.146 17. It is also the memorial of the holy martyrs Aphthonios and Seneos, who were vassal kings and were martyred along with many other martyrs in Persia.

On this day the blessed Vardapet Gevorg, called Meghrik, fell asleep in Christ 18.

By birth [Gevorg] was from the land of Vaspurakan, from the village of Analiwr. He was a good-tempered, soft-spoken and wise man. But because he had lived as a monk for fifty years on the island of Sevan, he was called Sevanets‘i. He had lived there an ascetic life, constantly fasting, and he had the habit of passing every night from Saturday to Sunday standing and without sleep. After some time, he also instituted this practice in the monastery of Drazark in Cilicia as well as in the hermitages around Sis.

146. Some, but not all, of these names are mentioned in the list of 70 apostles celebrated on April 9; see Mathews, On This Day: The Armenian Church Synaxarion—April, 66–77.

216 • Yaysmawurkʿ

19.

Եւ կատարեալ զկեանս իւր սուրբ եւ աստուածահաճոյ վարուք փոխեցաւ առ Տէր ի հասակի եօթանասուն ամաց, եւ թաղեցաւ ի Դրազարկ ի թուականիս Հայոց հինգ հարիւր վաթսուն եւ երկու Հրոտից ԻԴ եւ Յուլիսի Լ:

July 30 • 217

19.

When he had completed his holy and God-pleasing life, [Gevorg] departed to the Lord at the age of seventy years old. He was buried in Drazark in the Armenian year 562,147 on the twenty-fourth of Hrotits‘, that is, the thirtieth of July.

147. The Armenian year 562 is equivalent to AD 1113.

Հրոտից ԻԵ Յուլիսի ԼԱ

Վկայութիւն սուրբ կուսին Լուկիայ եւ սրբոյն Ռիկսոնի եւ այլ ընկերացն 1.

2.

3.

4.

Աղախինն Քրիստոսի Լուկիա էր ի Կամբանոյ գաւառէն մերձ ի Հռոմ: Եւ կալաւ զնա Ռիկսոն իշխանն, եւ յոյժ նեղեաց զոհս մատուցանել կռոցն, եւ ոչ հաւանեցաւ այլ խոստովանեցաւ թէ. Պաշտօնեայ եւ աղախին եմ Քրիստոսի: Եւ վասն զի առփացաւ ցանկութեամբ ի գեղեցկութիւն նորա Ռիկսոն խոստանայր նմա գանձս եւ ինչս եւ մեծութիւն եթէ ամուսնանայ նմա. եւ նա հրաժարէր ի պարգեւացն եւ ասէր. Ես հանդերձեալ եմ Քրիստոսի հարսնանալ, եւ ի մահկանացու մարդ ոչ յուսամ: Եւ Ռիկսոն աստուածային շնորհօքն զղջացաւ, եւ տարաւ զնա ի տուն իւր, եւ պատրաստեաց նմա սենեակ առանձինն եւ անկողինս փափուկս եւ մեծագինս, եւ կացոյց նմա աղախնայս ի ծառայութիւն, եւ թոյլ ետ նմա պահօք եւ աղօթիւք պաշտել զհաւատն իւր եւ իբրեւ զմի յաստուածոց իւրոց համարէր եւ պատուէր զնա: Եւ յորժամ կամէր ի պատերազմ երթալ աղաչէր զերանելին Լուկիա զի աղօթեսցէ վասն նորա. եւ նորին աղօթիւքն յաղթէր ի պատերազմին եւ դառնայր ուրախութեամբ: Եւ այսպէս բնակեցաւ առ նա ամս քսան:

- 218 -

July 31 Hrotits‘ 25

The Martyrdom of the virgin saints Lucia, Rixon, and their other companions 1.

2.

3.

4.

Lucia, the handmaiden of Christ, was from the region of Campania, near to Rome. Rixon, the magistrate, seized her and put extreme pressure on her to offer sacrifices to the idols. She, however, did not acquiesce but rather professed, “I am a servant and a handmaid of Christ.” Because Rixon was passionately smitten with her beauty he promised her wealth, property and power if she would marry him. She, however, rejected his gifts and said, “I am soon to be betrothed to Christ, I have no trust in any mortal man.” Rixon, by divine grace, repented and had her brought into his house. He had a room prepared just for her with a magnificent and soft bed. He appointed servants to minister to her and he allowed her to practice her faith with prayer and fasting. He considered [Lucia] as one of his gods and accorded her every honor. Whenever [Rixon] wished to go out to battle he would entreat the blessed Lucia to pray for him and, thanks to her prayers, he would be victorious in the battle and return home with great joy. In this way she lived with him for twenty years.

– 219 –

220 • Yaysmawurkʿ

5.

6.

7.

8.

9.

Եւ ի միում աւուր աղաչեաց Լուկիա զՌիկսոն իշխանն զի երթիցէ ի Կամբանիա, եւ անդ առցէ մարտիրոսկան պսակ. նոյնպէս եւ Տէր երեւեցոյց նմա ի տեսլեան. իսկ Ռիկսոն ոչ յօժարանայր որոշիլ ի նմանէ, եւ յահէն Աստուծոյ եւ ի գթոյն Լուկիայ հաւատաց ի Քրիստոս եւ մկրտեցաւ: Եւ եթող զտունն եւ զորդիս, զկինն եւ զծառայս, զինչս եւ զագարակս, եւ գնաց զկնի նորա ի Կամբանիա, եւ անդ կացին առաջի անօրէն դատաւորին եւ խոստովանեցան ուղիղ հաւատով զՔրիստոս եւ հատին զգլուխս նոցա Յուլիսի ԼԱ: Կատերեցան սրով եւ այլ վկայք յաւուրն յայնմիկ ընդ սրբոյն Լուկիայ եւ Ռիկսոնի սուրբն Անտոնիոս, Լիկիոս, Սատարոս, Նէաս, Սիրինոս, Դիոդորոս, Ապողոնիոս, Ապամոս, Պապիանոս, Կոտայոս, եւ այլ ինն վկայքն որոց անուանքն գրեալ են յերկինս ի զիրն կենաց: Յայսմ աւուր կատարեցան ի Հայք սուրբ աշակերտք եւ ընկերք սուրբ քահանայիցն Ղեւոնդեանց սուրբ քահանայքն Սամուէլ եւ Աբրահամ, եւ սուրբ մոգպետն որ տեսեալ զլուսափայլութիւն սքանչելեաց նոցին քահանայիցն, հաւատաց ի Քրիստոս եւ մարտիւրոսութեամբ կատարեցաւ: Ի սոյն նահատակեցաւ բազում չարչարանօք եւ մահուամբ վասն Քրիստոսի խոստովանութեանն սուրբ վկայն Քրիստոսի Գելասիոս: Եւ այլ տօն եւ վկայութիւն սրբոյն Սապինէ վկայի Կեսարացւոյ, եւ սուրբ հօրն Եւդոկիմոսի արդարոյ Կապուտկեցոյ, եւ Գերմանոսի եպիսկոպոսի:

July 31 • 221

5.

6.

7.

8.

9.

One day, Lucia asked the magistrate Rixon if she could go to Campania, and there win a martyr’s crown. Furthermore, the Lord had also appeared to her in a vision. But Rixon was not eager to be separated from her so, out of fear of God and his compassion for Lucia, he came to believe in Christ and was baptized. He then forsook his household, his children, his wife, his servants, his possessions, and all his lands, and he followed after [Lucia] to Campania. Once there, they stood in the presence of the wicked governor and they professed Christ with true faith, and [the executioners] cut off their heads on the thirty-first of July. Other martyrs were also killed by the sword on that very day along with the holy Lucia and Rixon: the holy Antonios, Lucius, Satyrus, Neas, Sirinus, Diodorus, Appolonios, Apamus, Papianus, Kotayios, as well as another nine martyrs whose names are written in heaven in the book of life. On this day in Armenia there were killed the holy disciples and the friends of the holy Levondian priests, Samuel and Abraham, along with the holy chief Magi who, after he had seen the splendor of the miracles of those priests, believed in Christ and was killed as a martyr.148 On this same [day] Gelasios, the holy martyr for Christ, was overcome by many tortures and by death for his profession concerning Christ. [This day] is also the feast of the martyrdom of the holy Sabinus, the martyr of Caesarea, of the holy father Eudokios the just of Cappadocia, and of the bishop Germanos.

148. The account of these martyrs is also told in both The History of Łazar P‘arpec‘i, 119-134, and Eghishê, History of Vardan, 225-226.

222 • Yaysmawurkʿ

Յայսմ աւուր վկայութիւն սրբուհւոյն Յուլիտայ 10.

11.

12.

13.

14.

Սրբուհիս Յուլիտա էր ի Կեսարիոյ քաղաքէն Քրիստոսի հաւատովն եւ սրբութեամբ պայծառացեալ: Եւ դատ ունելով առ ոմն ընչասէր այր եւ բռնաւոր, որ զերկիր կալուածոց նորա յափշտակեալ էր, եւ ագարակս եւ գեղս եւ պաճարս եւ ծառայս եւ զամենայն պատրաստութիւն կենաց սրբուհւոյն յինքն էր շրջեալ եւ առեալ, արհամարհելով զարդարն եւ մանաւանդ զԱստուած, եւ սուտ վկայս զրպարտողս եւ յափշտակողս ի վերայ կացուցանէր նորա: Յայնժամ իբրեւ սկսաւ սրբուհին պատմել զբռնաւորութիւն առն, եւ զոր ի նմանէ գործէր իսկ նա չարախօսեաց զսրբուհին առ իշխանն եթէ քրիստոնեայ է, եւ ոչ հասարակաց օրէնս պատուէ, եւ ոչ պաշտէ զաստուածս թագաւորացն: Իսկ սրբուհին առ ոչինչ համարելով զառժամանակեայսն, այլ զամենայնն արհամարհեաց եւ խոստովան լինէր եթէ զամենեցուն հրաշագործողն եւ զարարիչն ոչ ուրանամ: Իսկ դատաւորն ստիպեաց զնա ողոքանօք եւ սպառնալեօք զոհել կռոցն. եւ իբրեւ ոչ ուրացաւ սրբուհին, այլ վկայէր զՔրիստոս համարձակ, այնուհետեւ հրոյ մատնեաց զնա, եւ հուրն պարփակեալ զսրբուհին մարմնովն եւ որպէս ի մէջ լուսաւոր եւ ցօղաւոր դրախտի հրճուելով երանելին զհոգին օրհնութեամբ առ Աստուած աւանդեաց. եւ մարմինն ամբողջ մնաց ի հնոցէն: Զոր տեսեալ արք երկիւղածք թաղեցին ի նշանաւոր տեղի, յորմէ բազում բժշկութիւնք եղեն ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ: Զորմէ զսորա առաքինահանդէս վկայութեամբն արիական եւ գովելի քաջութենէն կատարելապէս դրուատեալ պատմէ սուրբն Բասիլիոս արժանապէս ներբողական արտաճառութեամբ:

July 31 • 223

On this day is the martyrdom of the holy Julitta 10.

11.

12.

13.

14.

This holy Julitta was from the city of Caesarea, was of the Christian faith, and shone brightly for her holiness. She had a warrant against a certain greedy and tyrannical man who was pillaging the lands of her estate: her farm lands, fields, cattle, servants, and everything saved up for the life of this holy one [this man] had turned over to himself and made his own, thus despising justice and, especially, God. He would also rake up false witnesses, slanderers and [fellow] pillagers against her. When [Julitta] began to report the tyranny of this man and all that he was trying to take from her, he then accused her to the governor informing him that she was a Christian and does not worship the gods of the emperors. The holy one, however, who reckoned anything temporal as nothing and who despised every thing, then professed, “I do not disclaim that One who made and fashioned everything.” The governor then pressed her with flattering pleas and with threats to sacrifice to the idols. When the holy one refused and rather bore witness courageously to Christ, he then handed her over to the fire, and the fire swirled around the body of the holy one. But this blessed one, as if she were taking delight in a bright garden laden with dew, commended her soul as a gift to God. Her body remained unharmed by the furnace. The God-fearing men who witnessed all this buried her in a distinguished place, in which many healings took place to the glory of Christ, our God. Saint Basil related most fittingly, in a panegyrical homily complete with praises, her brave and courageous martyrdom and her praiseworthy valour.149

149. Basil’s homily 334 is found in Patrologia Graeca 31. 237-261; only the initial two sections deal with Julitta, following which Basil returns to the importance of practicing gratitude, the subject of his homily on the previous day. The Homily on Julitta has, so far as I can determine, never been edited or translated; it also exists in several other ancient versions, in addition to Armenian; cf. Geerard, Clavis Patrum Graecorum II. 146.

Bibliography

Editions and Translations Bayan, Gevorg, ed. Le synaxaire arménien de Tēr Israel. Twelve volumes. Patrologia Orientalis V.3 (23), VI.2 (27), XV.3 (74), XVI.1 (77), XVIII.1 (86), XIX.1 (91); 21.1-6 (101-106). Paris: Firmin-Didot, 1910-1928 [reprint, Turnhout: Brepols]. Mathews, Edward G., Jr., trans. and ed. On This Day: The Armenian Church

Synaxarion (Yaysmawurk‘)—January. Eastern Christian Text Series 3. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2014. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—February. Eastern Christian Text Series 4. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2015. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—March. Eastern Christian Text Series 8. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2016. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—April. Eastern Christian Text Series 9. Provo, UT: Brigham Young University Press, 2017. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—May. The Armenian Church Synaxarion 5. Piscataway: Gorgias Press, 2019. ———. On This Day: The Armenian Church Synaxarion (Yaysmawurk‘)—June. The Armenian Church Synaxarion 6. Piscataway: Gorgias Press, 2020. Petrosyan, Yeznik, ed. Yamabarbar Yaysmawurk‘ : (6 pre Tserentsʿ versions). 12 volumes. Etchmiadzin, Armenia: Holy See of St. Etchmiadzin, 2008-2010.

The Great Synaxaristes of the Orthodox Church. 12 volumes. Buena Vista, CO: Holy Apostles Convent Publications, 2002-2010.

– 225 –

226 • Bibliography

Important Secondary Works Acts of Barnabas. “The Journeyings and Martyrdom of St. Barnabas the Apostle.” Translated by Alexander Walker. In Ante-Nicene Fathers, 8. Buffalo: Christian Literature Publishing Co., 1886 [many reprints].

The Acts of Thomas. Translated by A.F.J. Klijn. Supplements to Novum Testamentum, 5. Leiden: Brill, 1962. 2d revised ed., 2003.

Anonymous Chronicle. Edited by Hrach Bart‘ikean in Matenagirk‘ Hayots‘, E. Hator, Ē. Dar. Ant‘ilias: Armenian Catholicossate of Cilicia, 2005. Pp. 899-969. Appian, Mithridatic War. Appian, Roman History, III. Edited and translated by Brian McGing. Loeb Classical Library. Cambridge: Harvard University Press, 2020. Artsruni, T‘ovma.

Thomas Artsruni, History of the House of the Artsrunik‘.

Translated by Robert W. Thomson. Byzantine Texts in Translation. Detroit: Wayne State University Press, 1985. Ashjian, Mesrob. St. Nerses of Lambron: Champion of the Church Universal. New York: Armenian Prelacy, 1993. Bedrosian, Garo. Feasts of the Armenian Church and National Traditions. Translated from Armenian by Arra S. Avakian. Los Angeles: Western Prelacy Press, 1990.

Book of Letters. Girk‘ T‘ght‘ots‘. Edited by Bp. Norayr Pogharean. Second edition. Jerusalem: St. James Press, 1994.

Buzandaran Patmut‘iwnk‘. The Epic Histories (Buzandaran Patmut‘iwnk‘). Translated by Nina G. Garsoïan. Harvard Armenian Texts and Studies, 8. Cambridge: Harvard University Press, 1989.

Saint John Chrysostom, Letters to Saint Olympia. Translated by David C. Ford. Popular Patristics Series, 56. Yonkers: St. Vladimir’s Seminary Press, 2017.

The Armenian Version of the Works attributed to Dionysius the Areopagite. Edited and translated by Robert W. Thomson. Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, 488-489. Louvain: Peeters, 1987. Drasxanakerts‘i, Yovhannēs. Yovhannēs Drasxanakertc‘i, History of Armenia. Translated by Krikor H. Maksoudian. Occasional Papers and Proceedings 3. Atlanta: Scholars Press, 1987. Eghishê. Eḷishē, History of Vardan and the Armenian War. Translated by Robert W. Thomson. Cambridge/London: Harvard University Press, 1982.

Bibliography • 227 Evagrius. The Ecclesiastical History of Evagrius Scholasticus. Translated by Michael Whitby.

Translated Texts for Historians, 33.

Liverpool: Liverpool

University Press, 2000. Geerard, Maurice. Clavis Patrum Graecorum. Five volumes. Vol. II. Ab Athanasio

ad Chrysostomum. Corpus Christianorum. Turnhout: Brepols, 1974. Greenwood, Tim. “‘New Light from the East’: Chronography and Ecclesiastical History through a Late Seventh-Century Armenian Source.” Journal of Early Christian Studies 16 (2008) 197-254. Gregory of Nyssa, On the Making of Man. S. Grigor Niwsats‘i, Tesut‘iwn i mardoyn kazmut‘iwn: Haghags kazmut‘ean mardoy. Ekeghets‘akan matenagrut‘iwn, 3. Erevan: Mayr At‘or Surb Ējmiatsni hratarakch‘ut‘iwn, 2008. Gregory the Great. Zimmermann.

Saint Gregory the Great, Dialogues. Translated by Otto The Fathers of the Church, 39.

Washington: Catholic

University of Press, 1959. Havener, Ivan, OSB. “The Prologue to the Rules of Benedict.” Journal of the Society for Armenian Studies 3 (1987), 35-62. Issaverdens, Jacques. The Uncanonical Writings of the Old Testament. Venice: S. Ghazar Press, 1901. Kazhdan, Alexander. “Sebastos”. Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford: Oxford University Press, 1991. Vol. III, pp. 1862-1863. Krueger, Derek. Symeon the Holy Fool: Leontius’s Life and the Late Antique City. Transformation of the Classical Heritage, 25. University of California Press, 1996.

Life of Macrina. Grégoire de Nysse, Vie de Sainte Macrine. Edited by Pierre Maraval. Sources Chrétiennes, 178. Paris: Éditions du Cerf, 1971. Translated in Anna Silvas, Macrina the Younger: Philosopher of God. Medieval Women: Texts and Contexts. Turnhout: Brepols, 2008.

Life of Pankratios. Edited and translated in Cynthia Stallman-Pacitti, The Life of Saint Pankratios of Taormina. Byzantina Australiensia, 22. Leiden: Brill, 2018. Lives of the Prophets. Translated by D.R.A. Hare in The Old Testament Pseudepigrapha. Ed. James H. Charlesworth. New York: Doubleday & Company, 1985. Vol. 2, pp. 379-399. Maksoudian, Krikor, Arten Ashjian, and George Terian, transs. The Light of the

World: Lives of Armenian Saints. New York: Saint Vartan Press, 2000. Mango, Cyril. “Blachernai.” Oxford Dictionary of Byzantium. University Press, 1991. Vol. I, p. 293.

Oxford: Oxford

228 • Bibliography Mathews, Jr., Edward G. “Petros Siwnec‘i, Praise to the Holy Mother of God and

Ever-Virgin Mary.” St. Nersess Theological Review 12 (2007) 57-81. Metsop‘ets‘i, T‘ovma. Patmut‘iwn Lank-t‘amuray ew yajordac‘ iwroc‘ [The History of Timur-Leng and his Successors]. Edited by Karen Shahnazarean. Paris: 1860. Partial English translation in Agop J. Hacikyan, et al., eds., The Heritage of Armenian Literature II: From the Sixth to the Eighteenth Century. Detroit: Wayne State University Press, 2002, pp. 652–667.

Nerses of Lambron, Commentary on the Revelation of Saint John. Translated by Robert W. Thomson. Hebrew University Armenian Studies, 9. Louvain: Peeters, 2007.

Archbishop Nerses of Lambron, Commentary on Wisdom of Solomon. Edited and translated by Bishop Anoushavan Tanielian. New York: Skewra Press, 2007 [Translation appeared separately as Archbishop Nerses Lambronac‘i, Commentary on Wisdom of Solomon. “Our Fathers Speak”, 1. New York: Skevra Press, 2009]. P‘arpets‘i, Łazar.

The History of Łazar P‘arpec‘i. Translated by Robert W.

Thomson. Columbia University Program in Armenian Studies: Suren D. Fesjian Academic Publications, 4. Atlanta: Scholars Press, 1991. Pogharean, Norayr. Hay Groghner [Armenian Writers]. Jerusalem: St. James Press, 1971. Procopius, Buildings. Edited and translated by H.B. Dewing. Loeb Classical Library. London: Heinemann, 1940. Sebēos, The Armenian History attributed to Sebeos. Translated by Robert W. Thomson; historical commentary by James Howard-Johnston, assistance from Tim Greenwood. 2 volumes. Translated Texts for Historians, 31. Liverpool: Liverpool University Press, 1999. Sozomen, History of the Church. Translated by Chester D. Hartranft. A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church. Second Series, vol. 2. Grand Rapids, 1976. Pp. 236-427. Step‘annos Orbelian, History of Siwnik‘. Stephen Orbelian, Histoire de la Siounie. 2 volumes. Translated by Marie-Félicité Brosset. St. Petersburg, 1864, 1866 [reprinted, Kiraz Chronicles Archive, 19. Piscataway: Gorgias Press, 2013].

Step‘annos Siwnets‘i, Commentary on the Gospels. Step‘annos Siwnets‘i, Commentary on the Four Evangelists. Translated by Michael B. Papazian. New York: SIS Publications, 2014. Stone, Michael E.

Armenian Apocrypha relating to the Patriarchs and Prophets.

Jerusalem: Israel Academy of Sciences and Humanities, 1982.

Bibliography • 229 Thomson, Robert W. A Bibliography of Classical Armenian Literature to 1500 ad. Corpus Christianorum. Turnhout: Brepols, 2005. Movsēs Xorenats‘i, History. Moses Khorenats‘i, History of the Armenians. Translated by Robert W. Thomson. Harvard Armenian Texts and Studies, 4. Cambridge: Harvard University Press, 1978. Revised Edition, Ann Arbor: Caravan Books, 2006. Zanetti, Ugo. “Apophthegmes et histoires édifiantes dans le synaxaire arménien.”

Analecta Bollandiana 105 (1987), 167-199. Zeyt‘unyan, Book of Exodus. Zeyt‘unyan, Andranik S. Girk‘ Elits‘: K‘nnakan bnagir [The Book of Exodus: Critical Edition]. Erevan, 1992.

Index of Scripture Citations Exodus 17:1-7 25:10 25:10-22

197n140 11n13 11n14

Numbers 20:22-29

7n6

Deuteronomy 4:35 5n2 Joshua 3:7-17 2 Samuel 6:1-19 6:3

13n17

13n18 13n19

1(3) Kings 18:30-19:1 147n94 Psalms 30:2 (Arm.) 135n90 85:16 (Arm.) 135n90 85:16-17 (Arm.) 79 90:1 (91:1, Arm.) 207n144 118:1, Arm. (119:1, RSV) 57n36 118:16 (Arm.) 135n90 Isaiah 1:1 2:1 13:1 40:3 45:14

31n29 31n29 31n29 67 5n2

Ezekiel 1:3 1:3-28 8:1-24:27 37:1-14 40:1-42:20 44:1-2

159n97 159n98 159n99 161n100 161n101 161n101

Daniel 3:13-30 8:15-26

57n37 81n63

Matthew 3:1 3:2 3:4 3:11 11:11 14:6-12

67 67, 69 67n57 65n50, 69 65 65n49

Mark 1:4 1:6 1:7-8 1:8 16:1 16:9 Luke 1:8-23 1:11-20 1:18-20 1:26-38 1:36 1:41-45 1:44

69n58 67n57 65n50 69 167n106, 169n109 167n107

1:57-66 1:59-64 1:67-68 1:67-69 1:76

65n53 63n43 63n44 65n55 63n45, 65n51 2:19 115n79 2:51 115n79 3:2 67 3:3 69n58 3:16 65n50, 69 8:2 167n107 8:2-3 167n108 16:16 65n47 23:55–24:1 167n106, 169n109 John 1:15 1:23 1:29-34 1:31-34 1:36 5:35 20:12 20:14-18 20:24-29

65n50 65n50 65n50 67 65n50 65 169n110 169n111 23n26

Acts of the Apostles 6:1-6 199n141 81n64 65n52 63n43 81n65 65n51 65n54 65n48, 67n56

– 231 –

Galatians 1:10

111

Index of Names Aaron (patriarch), 7, 147 ‘Abd al-masîḥ, 113, 115, 117 see Asher Abinadab, 13 Abraham (patriarch), 145, 161 Abraham (priest), 221 Adam, 91 Africanus (eparch), 171 Aglaidos (consul), 39 Agnes (virgin and martyr), 51, 53 Agricolaus (governor), 129 Agricolaus (prefect), 39, 77 Agrinus, 83, 91, 101, 105, 107 Agrippina (mother of Nero), 5 Ahab (King of Israel), 147 Alexander (governor), 79 Alexander (monk and martyr), 123, 125 Alexander (soldier), 119, 121 Ali Basan (Turkish ruler), 209, 211, 213 Alozonos, 25 Amoz, 31 Anastasia (martyr), 203 Andrew (apostle), 189 Andrew (monk), 25 Anicetos (martyr), 55 Anna (grandmother of Jesus), 183, 185 Anna (Queen of Armenia), 201 Antiochos (captain), 43 Antipater, 183 Antonios (martyr), 221 Antonius (martyr), 55 Antony (father of desert hermits), 143 Apamus (martyr), 221

Aphthonios (martyr), 215 Apollinarios (bishop), 177 Apollo (Greek god), 93, 97 Appolonios (martyr), 221 Apollonius, 199 Aquila (governor), 69 Arcadius (Eastern ruler, 395-408), 181 Arianos, 39 Aristarchos (apostle), 215 Aristobolos (apostle), 215 Aroa (apostle), 33, 37 Artagarus, 105 Artemis (Greek goddess), 89 Asclepius (Greek god), 57 Asher, 113, 115, 117 see ‘Abd al-masîḥ Asom, 147 Astikios (patriarch), 143 Astius (bishop), 39, 41, 77 Athenogenes, 127, 129, 131 Aurelian (Roman emperor 270-275), 19 Baal, 145 Babgēn, 175 Barsabbas (apostle), 215 see Jude Basiana, 55, 57 Basil of Caesarea, 133, 173, 223 Bassos, 195 Belides, 55, 57 Benedict, 109 Bianor (martyr), 25 Boniface (governor/prefect), 83-107

– 233 –

234 • Index of Names Buzi, 159 Carinus (Roman emperor, 283-285), 3 Christ, xii, 3-7, 15, 19-29, 33-39, 45, 47, 51-73, 77-81, 91, 99, 103-117, 121125, 129, 133-139, 143, 149, 155-159, 165-173, 177-215, 219-223 see Jesus Christine (virgin martyr), 179, 181 Christopher, 43 Clearchos (governor), 21 Constantine the Great (Roman emperor, 306-337), 55n33, 59 Constantine (King of Armenia, 13641373), 195 Copres (monk and martyr), 123, 125 Cornelius (governor), 207 Cosmas I, 3, 5 Cosmas II, 5 Cosmas III, 5 Crescentes (apostle), 215 Cyprilla, 33, 37 Cyril (patriarch of Jerusalem, 412-444), 9, 173n120 Cyril (bishop of Gortyn), 107 Damasus (patriarch of Rome, 366-384), 9 Damian I, 3, 5 Damian II, 5 Damian III, 5 Daniel (prophet), 81 Daniel (martyr), 55 David (King of Israel), 13, 111 David (father of Goharine), 209 Dea (goddess), 89, 95, 97 Decius (Roman emperor, 249-251), 9n12, 135 Demophilos (Arian bishop), 7 Dignianus (prefect), 33, 37 Diocletian (Roman emperor, 284-305), 33, 43, 69, 79, 107n69, 119, 127, 187n134

Diodorus (martyr), 221 Dionysius of Athens, 173 Dionysius (Greek god), 77 Dios, 141, 143 Dios (governor), 179, 181 Dometianos (metropolitan), 165 Donatus (bishop), 25 Eleazar (son of Aaron), 7 Elijah (prophet), 145, 147 Elizabeth (mother of John the Baptist), 63, 65, 183 Epainetos (apostle), 215 Euboleia, 191 Eudokios, 221 Euphemia (virgin martyr), 69, 71n61 Euphrasia, 185 Euphrasios, 141 Euphrosinos, 187 Euphrosyne, 191 Eusebeia, 129, 131 Eustathius (soldier), 207, 209 Eustorgios (governor), 187 Eustorgios (father of Pantaleon), 191 Euthymius, 143 Evodios, 205 Ezekiel (priest and prophet), 159, 161 Falcon, 85-93, 97, 99, 101 Falconida, 87, 89 Gabriel (archangel), 45, 63, 65, 81 Gelasios (martyr), 221 Gelasius, 9 Gerasimus, 149 Germanos (Patriarch of Constantinople, 715-730), 173, 175 Germanos (bishop), 221 Germanos (martyr), 77 Gevorg Akeats‘i (neomartyr), 7 Gevorg (vardapet), 215, 217 see Meghrik Goharine, 209, 211, 213

Index of Names • 235 Gorandoukht, 163, 165, 167 see Mary Gratian (Roman emperor, 367-383), 7 Gregory (bishop of Nyssa), 9, 133, 173 Gregory (Patriarch of Rome, 590-604), 109 Gregory (“the Theologian”/ Nazianzenus), 7, 9 Hermippos, 187, 189 Hermocrates, 187, 189 Hermolaus (priest), 187, 189, 191, 193 Herod the Great (King of Judea, 37-4 BC), 63, 65, 183 Hesychius (martyr), 77 Hetum I (Cilician ruler, 1226-1270), 109, 201n142 Hezekiah (King of Israel), 31 Hilarion (martyr), 73, 75 Honorius (western ruler, 395-423), 181 Hormizd VI (Persian ruler, 630-631), 165 Hurtakos, 205 Hyacinth (martyr), 27, 29 Irinos, 89 Isaac (patriarch), 145 Isaiah (prophet), xii, 5n2, 31, 33, 67 Jacob (patriarch), 145 Jesus, 27, 43, 45, 47, 69, 91, 99, 107, 135, 155, 167, 189, 209 see Christ Jezebel, 147 Joachim, 183 John the Baptist, xii, 63, 65, 67, 69, 81, 183 John (evangelist), 109, 111, 169, 199, 209 John Chrysostom (patriarch of Constantinople, 398-407), 9, 181 John (hermit), 149, 151, 153, 157, 159 John (deacon), 157, 159 Joshua, 13 Jude, 215

see Barsabbas Julian (‘the Apostate’; Roman emperor, 361-363), 123, 125 Julian (governor), 181 Julitta (martyr in Tarsus), 119, 121 Julitta (martyr of Caesarea), 223 Kallinikos (martyr), 197 Karapet (neomartyr), 59, 61 Keran (Cilician queen), 201 Kleonikos (martyr), 129 Kotayios (martyr), 221 Kourd (prince of Siwnik‘), 175 Kyrakos, 119, 121 Laurentius, 195 Leo I (Roman emperor 457-474), 13, 17n22 Leo VI (Byzantine emperor 886-912), 169 Leontios (martyr), 55 Leontios, 33 Leontius (bishop of Caesarea), 45 Leucadios, 203 Levi (patriarch), 113, 183 Levon I (ruler of Cilicia, 1199-1219), 109 Levond II (ruler of Cilician Armenia, 1269/70-1289), 109, 177, 201n142 Licinius (Roman emperor, 308-324), 55 Lucia (martyr), 219, 221 Lucia, 33, 37 Lucian (martyr), 77 Lucius (martyr), 221 Lucius (prefect of Caesarea), 45 Lucius (prefect of Nicopolis), 55, 57 Lucius (jailer and martyr), 35, 37 Luke (evangelist), 63, 67, 69 Lycaonides, 83, 89, 93, 97, 101, 105 Lysson (Roman god), 89, 91, 93, 97, 99, 101 Macedonius, 7, 9

236 • Index of Names Macrina, xii, 133 Manasseh, 31 Mariam (wife of Matthan), 183 Mariam (daughter of Matthan), 183 Marina, xii, 133, 135, 137, 139 Marioun (mother of Constantine, King of Armenia), 195 Mark (evangelist), 69 Markos (monk), 25 Markos (martyr), 25 Maroun, 139 Martha, 209 Mary (mother of Jesus), 13, 15, 17n22, 89, 111, 161n101, 183, 185 see Mother of God, Theotokos Mary Magdalene, xii, 167 Mary, 167 see Gorandoukht Matthan, 183 Maurice (Byzantine emperor, 582-602), 163 Maurice (martyr), 55 Maximianos (governor), 79 Maximianus Herculius (Roman emperor, 286-305), 107, 187, 189, 193 Maximus (governor), 73 Meghrik, 215 see Gevork Melitius (patriarch of Antioch, 360-381), 9 Melkiset (neomartyr), 59, 61 Meneas, 55, 57 Michael (archangel), 45, 179 Mokianos, 25 Moses (prophet and law-giver), 7, 11, 115, 161, 197 Mother of God/the Lord/Christ, 13, 15, 17, 111, 161, 183 see Mary (mother of Jesus), Theotokos Mouni (emir), 169 Muhammed (prophet), 211

Neanias, 43, 45 Nearchos, 39 Neas (martyr), 221 Nectarius, 9 Nero (Roman emperor, 54-68), 5 Nersēs (Lambronats‘i, bishop of Tarson), 109, 111 Nicanor (apostle/deacon), 199, 201 Nicostratos, 43 Niketos, 203, 205 Noah (monk), 177 Numerianus, 39 Olympia, 181 Olympianos, 135 Oraiozele (martyr), 189 Oshin (Cilician prince), 109 Pankratios (bishop), 83, 85, 89, 91, 93, 97-107 Pantaleon, 187, 189, 191, 193 see Pantaleïmon Pantaleïmon, 193, 195 see Pantaleon Papianus (martyr), 221 Papias (martyr), 77 Parmenas (apostle/deacon), 199, 201 Patermuthios (monk and martyr), 123, 125 Patrophilos (martyr), 127, 129 Paul (apostle), 173 Peregrinus (martyr), 77 Perinius, 199 Peter (apostle), 83, 89, 105, 107, 177 Philion, 57 Philopranos, 71 Phocas (bishop), 171, 173 Pompeius (martyr), 77 Priscus, 69 Probianus, 195 Prochoros, 199, 201 Proclus (martyr), 73, 75 Prokopios, 43, 47, 49 Pulcheria (empress), 17n22

Index of Names • 237 Quintus (martyr), 19, 21 Ratios, 209, 211, 213, 215 Riginos (martyr), 129 Rixon, 219, 221 Romanos, 141 Rufinus, 19 Saba, 143 Sabinus (martyr), 221 Sakerdon, 197 Salome, 183 Samuel (disciple of Thaddeus), 177 Samuel (priest), 221 Sanatruk (king of Armenia, c75-c110), 177 Satan, 21, 47, 57, 103, 105, 137, 139 Satornilus (martyr), 77 Satyrus (martyr), 221 Seneos (martyr), 215 Septimius Severus (Roman emperor, 193-211), 69 Serapion, 69 Severian, 25 Shahap Artsruni, 169 Shapur II (Sasanian ruler, 309-379), 183 Shem, 161 Silas (apostle), 215 Silvain (apostle), 215 Siranas, 59 Sirinus (martyr), 221 Sisinios (martyr), 55 Sobe, 183 Sobokha, 147 Step‘annos (bishop of Siwnik‘, 729735), 173, 175, 177 Stephen (protomartyr), 199, 201 Sylvanus, 25 Symeon (fool for Christ), 149, 151, 153, 155, 157, 159 Symeon (the Younger, stylite), 209 Terentina, 171 Themetios, 133

Theodoros (bishop in Cyrene), 33, 35, 37 Theodosia (mother of Prokopios), 43, 47 Theodosiana, 71 Theodosius I the Great (Roman emperor, 378-395), 7, 141, 143 Theodosius II the Younger (Roman emperor, 408-450), 9 Theodosius (priest and martyr), 25 Theodota (mother of Cosmas and Damian III), 5 Theodota (martyr), 203, 205 Theophrastes (martyr), 129 Theotokos, 13 see Mary (mother of Jesus), Mother of God Thomas (apostle), 23 Timon (apostle/deacon), 199, 201 Timothy (patriarch of Alexandria, 381385), 9 Timothy (priest), 29 Timur-Leng (ruler of Tatars, 13701405), 59 T‘oros I (lord of Armenian Cilicia, 1102–1129), 177 T‘oros III (king of Armenian Cilicia, 1293-1298), 177 Trajan (Roman emperor, 98-117), 27, 39, 73, 77, 171, 173 Tsamides, 209, 213 Tynkios, 209, 213 Urbanus (governor), 179 Titus Flavius Vespasianus (Roman emperor, 69-79), 177 Xosrov (neomartyr), 21, 23 Xosrov II Aparwēz (Sasanian ruler, 590-628), 163, 165 Zechariah (high priest, father of John the Baptist), 63, 65, 67, 81