Moses Maimonides, Dux Neutrorum Vel Dubiorum, Pars I (Recherches de Theologie Et Philosophie Medievales - Biblioth) 9789042940901, 9789042940918, 9042940905

Citation preview

Recherches de Théologie et Philosophie médiévales Bibliotheca 17.1

MOSES MAIMONIDES DUX NEUTRORUM VEL DUBIORUM Pars I

Edidit

Diana Di Segni

PEETERS

MOSES MAIMONIDES DUX NEUTRORUM VEL DUBIORUM Pars I

Recherches de Théologie et Philosophie médiévales

BIBLIOTHECA

Editorial Board

Russell L. FRIEDMAN, Wouter GORIS, Guy GULDENTOPS, Maarten HOENEN, Andreas SPEER, Carlos STEEL, David WIRMER

Bibliotheca is a series published by the editorial board of Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. It contains studies on medieval thought and editions of medieval philosophical and theological texts. Cover: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 1124, fol. 1r.

Bibliotheca 17.1

Moses Maimonides Dux neutrorum vel dubiorum Part I

Edited by

Diana Di Segni

PEETERS LEUVEN - PARIS - BRISTOL, CT 2019

All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher. A catalogue record for this book is available from the Library of Congress. © 2019 – Peeters – Bondgenotenlaan 153, 3000 Leuven, Belgium. D/2019/0602/103 ISBN 978-90-429-4090-1 eISBN 978-90-429-4091-8

CONTENTS Preface by Andreas Speer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Acknowledgments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7* 11*

Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. General introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1 Hypotheses on the Dux neutrorum’s origin . . . . . . . . . . 1.2 The date of translation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3 Themes and structure of Dux neutrorum I . . . . . . . . . . .

13* 13* 20* 27* 30*

2. The manuscripts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40* 2.1 The manuscript tradition. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40* 2.1.1 A: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottoboniano Latino 644 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40* 2.1.2 B: Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15973 (Sorbonne 173) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45* 2.1.3 C: Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération, ms. 608 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51* 2.1.4 D: München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 7936b. 53* 2.1.5 E: Paris, Bibliothèque de la Sorbonne, ms. 601. . . . . . 57* 2.1.6 F: Cambridge, University Library, ms. Ii. I.19 (1711) . 61* 2.1.7 G: Graz, Universitätsbibliothek, ms. II 482 . . . . . . . . 67* 2.1.8 H: Todi, Biblioteca comunale “Lorenzo Leonj”, ms. 32 76* 2.1.9 I: Oxford, Bodleian Library, ms. Bodl. 437. . . . . . . . . 79* 2.1.10 K: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticano Latino 1124 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82* 2.1.11 L: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticano Latino 4274. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86* 2.1.12 M: Cambridge, Trinity College, ms. O.8.37 . . . . . . . 90* 2.1.13 N: Kassel, Landes- und Murhardsche Bibliothek, 2 ms. Theol. 67 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94* 2.1.14 Fragments and lost manuscripts . . . . . . . . . . . . . . . . 97* 2.2 The early printed edition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100*

6 6*

MOSES MAIMONIDES

2.3 The title . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4 The dedicatory letter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5 The list of precepts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6 The numbering of the chapters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.7 Titles of the chapters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

101* 103* 105* 107* 113*

3. The critical edition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 Stemmatic analysis of the manuscript tradition . . . . . . . 3.2 Reduction of the witnesses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Principles of the edition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4 Orthography and punctuation . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

114* 114* 130* 133* 145*

4. The technique of the translation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1 Abbreviations and adaptations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Marginalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3 Double translations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4 Peculiar readings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

148* 149* 159* 161* 168*

5. The source of the translation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174* 5.1 Traces of the Arabic language . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184* Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186* Abbreviations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208* Moses Maimonides, Dux neutrorum vel dubiorum . . . . . . . . . Dedicatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prologus prime partis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prologus totius operis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Propositio antecedens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Liber primus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1 1 3 18 21 25

Supplementum Lectionum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indexes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index of modern names. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index of ancient and fictional names . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index of biblical and rabbinical passages . . . . . . . . . . . . . . . Index of manuscripts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

294 311 311 315 318 324

PREFACE

Not only books have their journeys: research projects undergo them no less. A project usually begins with an idea, an insight into a constellation of questions, or perhaps a problem waiting to be answered. But then a specific concatenation must occur for the project to launch, and even more so for it to end. This was also the case with the project of a critical edition of the Dux neutrorum by Moses Maimonides. The project owes its existence first of all to the insight into the multilingualism of the Middle Ages, which is by no means only Latin and Christian. Such an insight already shaped the philosophical and theological discourses of the 12th and 13th centuries. Maimonides’ work, originally written in Arabic, is an outstanding example of such multilingualism. The two Hebrew translations under the title Moreh nevukim, by Shmuel Ibn Tibbon and by Yehuda al-H.arizi, were finally followed by the translation into Latin in the 13th century: first two partial translations and finally the complete translation, which immediately exerted a great influence on the Latinspeaking thinkers. The story also includes the 1520 edition printed by Agostino Giustiniani, which to this day still serves as the often exclusive access to Maimonides’ work, especially since neither the Arabic original nor the Hebrew translations have been critically edited. So it is not surprising that the critical edition of the Dux neutrorum belongs among the great desiderata of research. At the inception of the project of a critical edition stands, among others, Joseph Koch, a pupil of Clemens Baeumker. He recognized early on the importance of the Dux neutrorum for the Latin authors of the 13th and 14th centuries, especially Thomas Aquinas and Meister Eckhart, who under the impression of the Dux neutrorum embarked upon his second Genesis Commentary. Thus Joseph Koch and Wolfgang Kluxen began working on the manuscript tradition immediately after the Thomas-Institut was founded, but the material, including a partial collation, remained unfinished in the institute’s archives. It required a second stimulus, which is also related to Meister Eckhart. Lo-

8*

MOSES MAIMONIDES

ris Sturlese renewed the impetus to resume work on the critical edition of the Dux neutrorum. But above all it required a passionate editor and researcher like Diana Di Segni to finally bring the project to fruition. The now available critical text of the Dux neutrorum replaces the Giustiniani edition, which, being the only printed version, determined the research to the present day. The investigation of the tradition has shown, however, that this early print, which contains countless errors and misreadings of abbreviations, occupies such a problematic place within the textual tradition. It is also part of the complex constellation inherent to this research that the Latin translation even though in its historical genesis it is at the end of the translation process, is the first to be presented in a critical edition. The Latin edition is based on the comprehensive recensio of all existing Latin textual witnesses. At the same time, these witnesses testify to a rich history of tradition. Two of the manuscripts, for example, come from the possession of Pico della Mirandola. In contrast, the Latin translator of the Dux neutrorum is not known. Although research produced some hypotheses and evidence about the origin of the translation as well as about possible translators, this question could not yet be conclusively clarified in the course of the work on this edition. On the other hand, we know how the translator worked. He did not follow only one of the two Hebrew models, but obviously consulted both translations – with a priority on the more elegant translation of al-H.arizi over the more literal translation by Shmuel Ibn Tibbon. There are still no critical editions of both Hebrew versions or of the Arabic – or more precisely of the Judeo-Arabic original. This limits the possibilities of a comparative apparatus, for instance concerning the Hebrew versions of the text, although some peculiarities of the Latin text seem to almost require a reference to Hebrew. Diana Di Segni explains in her introduction how and to what extent the Hebrew versions by Ibn Tibbon and al-H.arizi have been considered. Further investigations – this also belongs to the specific constellation of the edition of the Dux neutrorum – remain reserved for future research. The fact that this project makes an important step towards its completion with this first volume in the very place where it began under Joseph Koch, namely at the Thomas-Institut, is also due to a constellation of supporting persons and institutions. In particular, I would like to thank Loris Sturlese, Yossef Schwartz, and Guy Guldentops for their manifold support, as well as the a.r.t.e.s. Graduate School for

PREFACE

9*

the Humanities Cologne, the Excellence Funding of the University of Cologne and the German Israeli Foundation, and Peeters publishing house for the excellent preparation of this volume. But my special recognition goes to Diana Di Segni, who with perseverance, untiring dedication and inventiveness faced all the challenges of such a complex project and brought it to a successful conclusion.

Andreas Speer

ACKNOWLEDGMENTS This book would not exist without Andreas Speer and Loris Sturlese, who have been two exceptional masters for me. I thank Andreas Speer for the enthusiasm he showed for this research from its inception and for his constant encouragement and support; I especially thank him for having so warmly welcomed me into the Thomas-Institut, which has become a home to me. It is rare to encounter a guide such as Loris Sturlese, from him I learnt patience, perseverance and the logical rigor necessary to be a good editor. Thanks to his intellectual curiosity, his passionate way of teaching and his helpfulness, every single encounter has been fundamental for the development of this work. I wish to warmly thank Guy Guldentops, who carefully revised the entire volume and who has always been supportive and available for my numerous questions. I had the chance to discuss some of the most difficult philological questions with Roland Hissette, from whom I have learnt much. I wish to thank Fiorella Retucci for our lively intellectual exchanges and her constant aid. Alessandro Palazzo introduced me to the rigorous method of textual criticism and has always been encouraging. David Wirmer gave me numerous precious suggestions. I am very grateful to Wolfram Klatt, and the staff and the colleagues at the Thomas-Institut, who have so kindly welcomed me. My second intellectual home has been the Centro per l’edizione di testi filosofici medievali e rinascimentali at the Università del Salento; I wish to thank my colleagues in Lecce, who constantly showed their interest in my research. Over the years, I have discussed many questions with Yossef Schwartz, and I wish to thank him very much for his collaboration and encouragement. Numerous colleagues have been so generous to share their expertise with me; I am very grateful to Cyril Aslanov, Saverio Campanini, Sebastiano Gentile, Erik Kwakkel, Marco Palma, Massimo Perrone, Dominique Stutzmann for their precious advice. I especially thank Maria Cristina Rossi, whom I consulted for paleographical questions.

12*

MOSES MAIMONIDES

Lee Klein carefully revised the English. My deepest thanks to Daniel Davies, who revised the Arabic and parts of the English text. My work has been supported by student assistants. I wish to thank them for their passion and collaboration: Eleonora Andriani, Francesca Bonini, Anna Pavani and Marilena Panarelli. The staff of the libraries I visited has been incredibly helpful in clarifing codicological questions. I thank the staff of the manuscript department of the Bibliothèque Nationale de France, the Bibliothèque de la Sorbonne, the Biblioteca comunale “Lorenzo Leonj”, the Bodleian Library, the Trinity College (Cambridge), and the Universitätsbibliothek of Graz. I especially thank Paolo Vian at the Biblioteca Apostolica Vaticana, Rémy Cordonnier at the Bibliothèque de l’Agglomération de Saint-Omer, Julia Knödler at the Bayerische Staatsbibliothek, James Freeman at the Cambridge University Library, Brigitte Pfeil at the Landes- und Murhardsche Bibliothek. This research has been funded by the a.r.t.e.s. Forschungsschule, the UoC Postdoc Grant and the German-Israeli Foundation. I wish to thank these institutions for their support. Finally, I owe a special thanks to Alessandra Beccarisi: without her this research would have never been started. I dedicate this book to the memory of my grand-mother, Dely Grünwald.

INTRODUCTION 1. General introduction Moses Maimonides’ Guide of the Perplexed was originally composed in Arabic between 1185 and 1190-1191, and was then translated into Hebrew in 1204 by Shmuel Ibn Tibbon with the title Moreh nevukim.1 Due to the use of neologisms and calques from the Arabic – supplying a philosophical terminology missing at that time in the Hebrew language – this translation was considered to be excessively close to the Arabic version. Thus, it was not favorably received by some intellectual circles.2 Since Ibn Tibbon had an epistolary exchange with Maimonides discussing details of the translation, his version is thought to be trustworthy.3 At an uncertain date, a second Hebrew translation by

1 For the Arabic text, see Moshe ben Maimon, Dalālat al-h.ā’irīn ed. S. Munk – I. Joel, Jerusalem 1931 [henceforth Dalālat]; for the Hebrew text translated by Ibn Tibbon, see Moshe ben Maimon, Moreh nevukim, ed. Y. Even-Shmuel, Jerusalem 2000 [henceforth Tib.]; for the English translation, see M. Maimonides, The Guide of the Perplexed, trad. S. Pines, 2 voll., Chicago 1963 [henceforth Guide]. For an overview of the Guide’s different translations, see M. Zonta, “Traduzioni e commenti alla Guida dei perplessi nell’Europa del secolo XIII: a proposito di alcuni studi recenti,” in: G. Cerchiai – G. Rota (ed..), Maimonide e il suo tempo, Milano 2007, pp. 51-60. On the composition of the Arabic text, see M. Maïmonide, Les brouillons autographes du Dalâlat al-Hâ’irîn (Guide des égarés), ed. C. Sirat – S. Di Donato, Paris 2012. According to Sirat, the Guide was already completed in 1191 (pp. 27-28). On the composition date of Ibn Tibbon’s translation, see Ibid., p. 18. However, it seems that the text has been revised by the translator until 1214, cf. C. Fraenkel, From Maimonides to Samuel Ibn Tibbon. The transformation of the Dalālat al-H . ā’irīn into the Moreh ha-Nevukhim, Jerusalem 2007 [hebr.], p. 82. 2 On the relation between the Arabic text and Ibn Tibbon’s translation, cf. Fraenkel, From Maimonides to Samuel Ibn Tibbon, pp. 56-75. 3 For the epistolary correspondence between Maimonides and Ibn Tibbon, see M. Maimonides, Letters of Maimonides, ed. L. D. Stitskin, New York 1977, pp. 130-136 (the text is presented in an abridged version). The Arabic original version is lost; for the critical edition of the Hebrew translation, see Igrot ha-Rambam, ed. I. Shailat, 2 voll., Jerusalem 1987-1988, pp. 511-554. For more on this letter, see S. Harvey, “Did Maimonides’ Letter to Samuel Ibn Tibbon determine which Philosophers would be studied by later Jewish Thinkers?,” in: Jewish Quarterly Review 83 (1992), pp. 51-70.

14*

MOSES MAIMONIDES

the poet Yehuda al-H.arizi appeared which, in comparison to the former, was less faithful but more elegant in style.4 Al-H.arizi’s translation had a limited circulation and was less read; today, only one manuscript transmits this version.5 During the 13th century, two partial Latin versions and a complete translation, entitled Dux neutrorum, started to circulate. The text of the complete translation is transmitted in thirteen manuscripts and was published by Agostino Giustiniani in 1520.6 This Latin translation was mainly produced on the basis of al-H.arizi’s text; however, sporadically, the Dux neutrorum departs from it.7

4 According to M. Zonta, Maimonide, Roma 2011, p. 53, al-H . arizi’s translation was composed between 1205 and 1213. According to Sirat, Les brouillons autographes, p. 17, it was composed before Ibn Tibbon’s. On the differences between the two Hebrew versions, see M. Zonta, La filosofia antica nel Medioevo ebraico, Brescia 1996, p. 104; Y. Shiffman, “The differences between the translations of Maimonides’ Guide of the Perplexed by Falaquera, Ibn Tibbon and al-H.arizi, and their textual and philosophical implications,” in: Journal of Semitic Studies44 (1999), pp. 47-61. For al-H.arizi’s text, see Moshe ben Maimon, Moreh nevukim, ed. S. B. Scheyer – S. Munk, Tel Aviv 1952-53 [henceforth H.ar.]. 5 As Sirat, Les brouillons autographes, n. 42, p. 20, maintains, there is no complete list of manuscripts transmitting Ibn Tibbon’s translation. According to C. Fraenkel, “From Maimonides to Samuel Ibn Tibbon: interpreting Judaism as a philosophical religion,” in: Id. (ed.), Traditions of Maimonideanism, Leiden 2009, pp. 177-212, p. 179, about 150 manuscripts are known according to the catalogue of the Institute of Microfilmed Hebrew Manuscripts of the National Library of Israel. The only complete manuscript containing al-H.arizi’s translation is Paris, Bibliothèque nationale de France, héb. 682 [henceforth BnF 682]. On this manuscript, see P. Bobichon, Bibliothèque nationale de France, hébreu 669 à 703. Manuscrits de théologie, Turnhout 2008, pp. 153-160. Other manuscripts transmit short fragments of the text; cf. C. Rigo, “Dux neutrorum and the Jewish Tradition of the Guide of the Perplexed,” in: J. Stern – J. Robinson – Y. Shemesh (eds.), Maimonides’ Guide of the Perplexed in Translation: A History from the Thirteenth Century to the Twentieth, Chicago forthcoming. I am grateful to Caterina Rigo for sending me an early draft of her paper. 6 For the manuscript tradition, cf. infra, § 2.1, pp. 40*-99*. For the printed edition, see Rabi Mossei Aegyptij Dux seu Director dubitantium aut perplexorum, in treis Libros diuisus, & summa accuratione Reuerendi patris Augustini Iustiniani ordinis Prædicatorii Nebiensium Episcopi recognitus. Cuius index seu tabella ad calcem totius apponetur operis. Vęnundatur cum Gratia & Priuilegio in Triennium, ab Iodoco Badio Ascensio. [...] Anno MDXX (henceforth π). 7 Cf. J. Perles, “Die in einer Münchener Handschrift aufgefundene erste lateinische Übersetzung des Maimonidischen ‘Führers’,” in: Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums 24 (1875), pp. 65-75. He collated some loci critici and concluded that the Latin translator used al-H . arizi’s text. In contrast, M. Rubio, Aquinas and Maimonides on the possibility of the knowledge of God, Amsterdam 2006, in particular pp. 275-276, did not exclude the possibility that the Latin translator had access also to the Arabic text. On this point, cf. infra, § 5, pp. 174*-185*.

INTRODUCTION

15*

No information concerning the identity of the translator or the time and place of the Dux neutrorum’s composition is known. Furthermore, a partial Latin version of the Guide is known under the title Liber de parabola (1223-1224), often attributed to Michael Scot.8 However, this attribution is probably due to the fact that the same manuscript transmits Scot’s translation of Averroes’ commentary on the De caelo. In the only manuscript transmitting the Liber de parabola, the following date is found: “In octavo anno gubernacionis felicis Honorii tercii” (fol. 1ra), which corresponds to the year 12231224. The recipient of this text is Romanus (maybe cardinal Romanus, who went to Paris as a papal legate).9 The occasio scribendi is a question asked by Romanus concerning the use of salt instead of honey for the offerings at the Jerusalem Temple: interrogasti me, potens [con.; poteritis E] et humilis Romane – prolonget tibi vitam Deus et augmentet statum – quare mel non adolebatur in sacrificiis et sal valde item [dub.] portabatur [dub.] in eisdem.10

This question leads the author of the compilation to an engagement with biblical metaphors. Moreover, biblical precepts, differentiated into positive and negative ones, are discussed. From fol. 4r on, the content of the text corresponds to Guide III, 29-30 and 32-49 (chapter 31 is missing, while chapter 44 is extended with respect to the original). These chapters are devoted to the allegoric interpretation of the Bible, but numerous interpolations modify the original text so that the Liber seems to be more of a compilation rather than a translation.11 Most probably, the compilation was composed on the basis of Ibn Tibbon’s translation. As Kluxen has pointed out, the text provides a unity in

8 On the Liber de parabola, see W. Kluxen, “Literargeschichtliches zum lateinischen Moses Maimonides,” in: Recherches de théologie ancienne et médiévale 21 (1954), pp. 23-50, pp. 41-46. See also G. K. Hasselhoff, The Reception of Maimonides in the Latin World: the evidence of the Latin translations in the 13th-15th century, in: Materia giudaica 6/2 (2001), pp. 258-280, p. 261. The Liber de parabola is transmitted by Paris, Bibliothèque de la Sorbonne, ms. 601, fols. 1ra-16vb [E], cf. Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques de France: Université de Paris et Universités des Départements, Paris 1918, p. 150. 9 Cf. Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 44. 10 Paris, Bibliothèque de la Sorbonne, ms. 601, fol. 1ra. 11 Cf. also Hasselhoff ’s judgement, according to which twenty percent of the text is non-Maimonidean; he thus suggests to regard the Liber no longer as a translation of Maimonides’ work (Hasselhoff, “The Reception of Maimonides,” p. 262).

16*

MOSES MAIMONIDES

itself. Therefore, it must not be considered a fragment of a larger work. Furthermore, while its author seems to be a Jew, the Liber de parabola is certainly intended for a Christian public.12 The extension of chapter 44 could be explained as an adaption aimed at Christian readers not familiar with Jewish precepts. Moreover, no references to the Talmud are found in the Liber. Concerning the fortune of the Liber de parabola, it seems that it was cited by William of Auvergne in his De legibus, even though no verbatim quotation is found.13 The second writing originating from Maimonides’ Guide is the Liber de uno Deo benedicto (around 1240), which is a translation of the philosophical premises to Guide II and of II, 1.14 The introduction summarizes Aristotelian principles, while the first chapter deals with the proof of God’s existence and the necessity of God’s incorporeality. This text seems to be completely independent from the Dux neutrorum.15

12 Kluxen, “Literargeschichtliches,” pp. 42-43, presents quite convincing arguments for the hypothesis that the author was a Jew, but he also remarks the following: “Die Bibelzitate verraten aber, dass der Übersetzer ständig die lateinische Bibel benutzt hat; die Übersetzung des Dux neutrorum verfährt da etwas anders, indem häufig die hebräische Fassung neu übersetzt wird, um ihre Eigenart genau wiederzugeben”. He comes to the conclusion: “Man kann sich der Schlussfolgerung nicht entziehen, dass hier ein jüdischer Rabbi für christliche Leser geschrieben hat, in Zusammenarbeit mit einem Übersetzer, der nicht mehr als gelegentliche Bemerkungen über die Verschiedenheit von hebräischem und lateinischem Bibeltext beigesteuert hat” (p. 43). 13 Cf. J. Guttmann, “Guillaume d’Auvergne et la littérature juive,” in: Revue des études juives 18 (1889), pp. 243-255. Kluxen (“Literargeschichtliches,” pp. 45-46) discusses Guttmann’s arguments and adds that the name of Maimonides is never quoted while other authors are always quoted by name. According to J. Koch, Giles of Rome also quoted from this work; see Giles of Rome, Errores philosophorum, ed. J. Koch, trans. J. O. Riedl, Milwaukee 1944, pp. XLVII-LI. 14 Rabbi Moyses, Liber de uno Deo benedicto, ed. W. Kluxen, in: P. Wilpert (ed.), Judentum im Mittelalter: Beiträge zum christlich-jüdischen Gespräch, Miscellanea Mediaevalia 4, Berlin 1966, pp. 167-182. 15 On the diffusion of the text, see the judgment of Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 40: “Man sieht, dass unser kleines Buch nur eine sehr geringe Rolle gespielt hat. Um die Mitte des 14. Jahrhunderts scheint es schon vergessen zu sein”. But Albert the Great quoted from the Liber, see C. Rigo, “Zur Rezeption des Moses Maimonides im Werk des Albertus Magnus,” in W. Senner – H. Anzulewicz (ed.), Albertus Magnus. Zum Gedenken nach 800 Jahren. Neue Zugänge, Aspekte und Perspektiven, Berlin 2001, pp. 29-66. According to Rigo, the Liber was translated from an early version of Ibn Tibbon’s translation, see Ibid., p. 30, n. 4. Furthermore, according to Koch, “Introduction,” p. XLVIII, the Liber was quoted also by Walter of Bruges, William de la Mare and Vitalis de Furno.

INTRODUCTION

17*

The history and the reception of the Dux neutrorum has been much more fortunate. Prominent authors such as Albert the Great16 and Thomas Aquinas17 often referred to the authority of Rabbi Moyses. In particular, the theologian and philosopher Meister Eckhart18 made extensive use of this text. The renown of Maimonides reached not only the Dominican order, but Franciscan authors – such as Alexander of Hales – also quoted from the Dux neutrorum. The text circu16 On the reception of Maimonides in Albert the Great, cf. M. Joel, Verhältniss Albert des Grossen zu Moses Maimonides: Ein Beitrag zur Geschichte der mittelalterlichen Philosophie, Breslau 1863; Rigo, “Zur Rezeption des Moses Maimonides”. 17 On Maimonides and Thomas Aquinas, see C. Vansteenkiste, “Autori arabi e giudei nell’opera di San Tommaso,” in: Angelicum 37 (1960), pp. 336-401, pp. 372-393; J. I. Dienstag (ed.), Studies in Maimonides and St. Thomas Aquinas, New York 1975; J. Haberman, Maimonides and Aquinas: A Contemporary Appraisal, New York 1979; A. Wohlman, Thomas d’Aquin et Maïmonide: un dialogue exemplaire, Paris 1988; R. Imbach, “Ut ait Rabbi Moyses. Maimonidische Philosopheme bei Thomas von Aquin und Meister Eckhart,” in: Collectanea Franciscana 60 (1990), pp. 99-116; Id., “Alcune precisazioni sulla presenza di Maimonide in Tommaso,” in: D. Lorenz, S. Serafini (ed.), Istituto san Tommaso: Studi 1995, Roma 1995, pp. 48-64; A. Wohlman, Maïmonide et Thomas d’Aquin. Un dialogue impossible, Fribourg 1995; G. K. Hasselhoff, “Anmerkungen zur Rezeption des Maimonides in den Schriften des Thomas von Aquino,” in: W. Kinzig – C. Kück (ed.), Zwischen Konfrontation und Faszination: Ansätze zu einer neuen Beschreibung jüdischchristlicher Beziehungen, Stuttgart 2002, pp. 55-73. 18 On Maimonides and Eckhart, see J. Koch, “Meister Eckhart und die jüdische Religionsphilosophie des Mittelalters,” in: Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Kultur 101 (1928), pp. 134-48 (republished in: Id., Kleine Schriften, Roma 1973, I, pp. 349-65); E. Reffke, “Eckhartiana IV. Studien zum Problem der Entwicklung Meister Eckharts im Opus Tripartitum,” in: Zeitschrift für Kirchengeschichte 57 (1938), pp. 19-95, pp. 77-95; H. Liebeschütz, “Meister Eckhart und Moses Maimonides,” in: Archiv für Kulturgeschichte 54 (1972), pp. 64-96; Imbach, “Ut ait Rabbi Moyses”; Y. Schwartz, “‘Ecce est locus apud me’: Maimonides und Eckharts Raumvorstellung als Begriff des Göttlichen,” in: J. A. Aertsen – A. Speer (ed.), Raum und Raumvorstellung im Mittelalter, Miscellanea Mediaevalia 25, Berlin/New York 1998, pp. 348-364; B. McGinn, “Sapientia Judaeorum: The Role of Jewish Philosophers in Some Scholastic Thinkers,” in: R. J. Bast – A. Colin Gow (eds.), Continuity and Change. The Harvest of Late Medieval and Reformation History, Leiden/Boston/Köln 2000, pp. 206-228; Y. Schwartz, “Meister Eckharts Schriftauslegung als Maimonidisches Projekt,” in: G. K. Hasselhoff – O. Fraisse (eds.), Moses Maimonides (1138-1204). His Religious, Scientific, and Philosophical Wirkungsgeschichte in Different Cultural Contexts, Würzburg 2004, pp. 173-208; Id., “Zwischen Einheitsmetaphysik und Einheitshermeneutik: Eckharts Maimonides-Lektüre und das Datierungsproblem des ‘Opus tripartitum’,” in: A. Speer – L. Wegener (ed.), Meister Eckhart in Erfurt, Miscellanea Mediaevalia 32, Berlin/New York 2005, pp. 259-279; P. Heidrich, “Maimoni-Zitate bei Meister Eckhart,” in: Id., Im Gespräch mit Meister Eckhart und Maimonides, ed. H. M. Niemann, Berlin 2010, pp. 66-192; Y. Schwartz, “Meister Eckhart and Moses Maimonides: From Judaeo-Arabic Rationalism to Christian Mysticism,” in: J. M. Hackett (ed.), A Companion to Meister Eckhart, Leiden 2012, pp. 389-414; D. Di Segni, “‘verba sunt Rabbi Moysis’: Eckhart e Mosè Maimonide,” in: L. Sturlese (ed.), Studi sulle fonti di Meister Eckhart, vol. II, Freiburg 2012, pp. 103-140.

18*

MOSES MAIMONIDES

lated among Parisian masters, as well as in England, as attested by the high number of quotations found in Thomas of York’s encyclopaedic work, the Sapientiale.19 From the 16th century on, the Dux neutrorum was mainly read in the edition made by Agostino Giustiniani. When Joseph Perles, at the end of the 19th century, discovered a medieval manuscript containing the Dux neutrorum, the Latin Maimonides was brought to attention again. First of all, it became clear that Giustiniani did not translate the work himself, but that he rather used an already existing medieval translation.20 Secondly, Perles expressed the need of a reliable text for the Dux neutrorum, considering Giustiniani’s edition unreliable: Der von Giustiniani veröffentlichte Text ist arg verwahrlost und kann ohne Zuhilfenahme der Handschrift und des hebr. Textes in den meisten Fällen nicht gebraucht werden. Falsche Interpunktion, Auslassung ganzer Zeilen und Sätze, unrichtige Schreibung der hebr. Worte und die verkehrte Auflösung der in den alten Handschriften gebrauchten Abkürzungen wirken zusammen, um den Leser, der lediglich auf diesen Text angewiesen ist, irrezuführen oder ihm das Verständnis des Inhaltes vollkommen unmöglich zu machen.21

19 For the Latin reception of Maimonides, see J. Guttmann, “Der Einfluß der maimonidischen Philosophie auf das christliche Abendland,” in: W. Bacher – M. Brann – D. Simonsen – J. Guttmann (ed.), Moses ben Maimon. Sein Leben, seine Werke und sein Einfluß, Leipzig 1908, pp. 135-230; Kluxen, “Literargeschichtliches”; Id., “Maimonides und die Hochscholastik,” in: Philosophisches Jahrbuch der Görresgesellschaft 63 (1955), pp. 151-165; Id., “Die Geschichte des Maimonides im lateinischen Abendland als Beispiel einer christlich-jüdischen Begegnung,” in: Wilpert, Judentum im Mittelalter, pp. 146-66; S. Feldman, “Did the Scholastics have an Accurate Knowledge of Maimonides?,” in: Studies in Medieval Culture 3 (1970), pp. 145-150; W. Kluxen, “Maimonides and Latin Scholasticism,” in: S. Pines – Y. Yovel (eds.), Maimonides and philosophy, Dordrecht 1986, pp. 224-232; S. Pines, “Maïmonide et la philosophie latine,” in: Id., The collected works of Shlomo Pines, vol. V, Jerusalem 1997, pp. 393-403; Hasselhoff, “The reception of Maimonides”; Id., “Maimonides in the Latin Middle Ages: An Introductory Survey,” in: Jewish Studies Quarterly 9 (2002), pp. 1-20; Id., Dicit Rabbi Moyses: Studien zum Bild von Moses Maimonides im lateinischen Westen vom 13. bis zum 15. Jahrhundert, Würzburg 2004; W. Kluxen, “Maïmonide et l’orientation philosophique de ses lecteurs latins,” in T. Levy – R. Rashed (éds.), Maïmonide philosophe et savant (1138-1204), Louvain/Paris 2004, pp. 395409. 20 An ambiguous formulation in the preface might have led to the assumption that Giustiniani was the translator: “Hunc vero eiusdem librum, qui inscribitur More hanevochim, id est Director dubitantium, iam pridem in nostrum sermonem versum constat ab interprete, cui magis cure fuit, ut illis temporibus, sententias utcunque exprimere [...] quae res mihi in causa fuit, ut librum in publicum emitterem” (fol. 1v). 21 Perles, “Die in einer Münchener Handschrift,” p. 75.

INTRODUCTION

19*

Moreover, a skepticism related to Giustiniani’s text was already common in the 16th century, as is testified by the judgments formulated by Joseph Justus Scaliger and then by Johannes Buxtorf the Younger, who composed a new Latin translation of the Guide.22 Both of them attribute the poor quality of the text not only to the editor, but also to the translator, as Scaliger writes: Magna seges mendorum est in Latino. Praeter illa quae ab inscitia interpretis peccata sunt, accessit et inscitia librariorum aut typographorum. Nam fere semper legitur specialem, ubi spiritualem legendum erat. Ex compendio natus est error. Ex eodem fonte manavit prophetia pro philosophia, bonitatem ubi brevitatem legendum erat, c. 32 lib. I Sequenti capite altitudo naturalis, scribendum aptitudo. Infinita possem eiusmodi referre, si locus et tempus postularet.23

Hence, the project of a critical edition of the Dux neutrorum has long been a desideratum for the scientific community, in particular for those scholars who were involved in the Quellenforschung of Latin medieval texts, in which Maimonides is explicitly or implicitly quoted.24 It was at the Thomas-Institut in Cologne that the idea of editing the Dux took its form, in the framework of the editorial project devoted to Meister Eckhart, whose writings seem to have been highly influ-

22 Rabbi Mosis Majemonidis Doctor Perplexorum, ed. Johannes Buxtorf, Basilea 1629. In the prologue to his translation, Buxtorf writes the following about Giustiniani’s edition: “Infinitis liber ille scatet mendis et erroribus, quorum plurimi ex inscitia librariorum, qui scripturae veteris compendia et characteres non probe intellexerunt, non pauciores ex inscitia autoris promanarunt. Centenos possem producere locos, in quibus ille contrarium plane eius ponit, quod Autor voluit. Totidem in quibus voces lineae periodi integrae omissae. Innumeros in quibus ex distinctionum corruptione sensus vel nullus omnino vel confusus, nam saepissime ubi sensus distinctionum vel colon aliquid requisivit, sermo est continuatus: ubi continuari debuit, distinctio aliqua posita. De vocibus depravati nihil dicam. Loca scripturae neque ad mentem Autoris neque etiam indicata sunt. Accesit ad haec omnia sermonis et styli pro temporum illorum ratione impuritas, obscuritas, difficultas. Ingenue hoc testari possum, in locis dubiis semper clariorem adhuc textum Hebraeum mihi fuisse: tantum abest ut multum opis inde acceperim”. Perles, “Die in einer Münchener Handschrift,” p. 85, attributes this negative judgment to the fact that Buxtorf used Ibn Tibbon’s text, while Giustiniani (and the manuscript tradition) is mostly based on al-H.arizi’s Hebrew version. On Buxtorf translation, see S. Campanini, “Perspicue et fideliter conversus: Johannes Buxtorf the Younger’s Translation of the Guide of the Perplexed,” in D. Di Segni – A. Guetta (eds.), Medieval and Early Modern Translations of Maimonides’ Guide of the Perplexed, Yod 22 (2019), forthcoming. 23 J. Scaliger, Epistolae, 62, pp. 177-78, quoted by Perles, “Die in einer Münchener Handschrift,” p. 84, n. 23. 24 Koch provides an example of the difficulty encountered in editing the Errores philosophorum due to the absence of the Dux neutrorum’s critical edition. See Koch, “Introduction,” pp. XXIV-XXV.

20*

MOSES MAIMONIDES

enced by the Jewish author. Joseph Koch and then Wolfgang Kluxen started working on the manuscript tradition of the Dux neutrorum: in the archive of the Thomas-Institut, an early draft of a partial collation of seven manuscripts is preserved.25 Those early investigations did not lead to a critical edition, but they laid the foundation for it. Part of this material was reviewed and reorganized by Mercedes Rubio, who, in 2006, published an edition of Dux neutrorum II, Incipit, and II, 1 with variants coming from manuscripts A, B, C, E, K, L, and Dux I, 33 and II, 18 relying on A, B, C, E, as an appendix to her study on Maimonides’ influence on Thomas Aquinas’ thought.26 In 2004, Görge K. Hasselhoff drew attention to the influence of Maimonides in Christianity, devoting a monograph to this subject, in which he analyzed the Latin reception of Maimonides’ production.27 However, this study could not rely on a solid text of the Jewish author’s main philosophical writing. The present edition fulfills this need by presenting a critical edition of the Dux neutrorum based on the examination of the entire manuscript tradition.

1.1 Hypotheses on the Dux neutrorum’s origin There is no agreement concerning the origin of the Dux neutrorum. Moritz Steinschneider hypothesized that the translation was composed at the court of Frederick II, on the basis of Jewish sources relating discussions between the Emperor and scholars at his court according to Maimonides’ biblical exegesis.28 The same hypothesis was brought 25 For Koch’s conclusions, see Koch, “Introduction,” pp. XLVII-LI. Kluxen published the results of this early phase of the work in Kluxen, “Literargeschichtliches,” which represented a fundamental starting point and provides constant references for the present edition. He divided the manuscript tradition into three groups: ABCFHIM; EDK; GL and Giustiniani (Ibid., p. 32). For the correspondence between designating letters and manuscripts, cf. infra, § 2.1, pp. 40*-94*. 26 Rubio, Aquinas and Maimonides, Appendix III, pp. 266-306. 27 Hasselhoff, Dicit Rabbi Moyses. 28 M. Steinschneider, “Kaiser Friedrich II. über Maimonides,” in: Hebräische Bibliographie 7 (1864), pp. 62-66, p. 65. For a general overview, cf. C. Sirat, “La filosofia ebraica alla corte di Federico II,” in: P. Toubert – A. Paravicini Bagliani (ed.), Federico II e le scienze, Palermo 1994, pp. 185-187. For the Jewish sources on Frederick II, see C. Sirat, “Les traducteurs juifs à la cour des rois de Sicile et de Naples,” in: G. Contamine (ed.), Traduction et traducteurs au Moyen Age, Paris 1989, pp. 169-191. Sirat quotes the testimonies of Jacob Anatoli, Moses of Salerno and Kalonimos ben Kalonimos.

INTRODUCTION

21*

forth by Joseph Perles, who saw a connection between the Dux and the commentary of Moses of Salerno to the Moreh nevukim.29 Moreover, Giuseppe Sermoneta regarded the project of translating Maimonides’ work as coherent with the Emperor’s cultural politics.30 The interest of Christians in Maimonides’ philosophical work reflected the active debate on the Guide among Italian Jewish communities; indeed, in the 13th century, a Maimonidean school flourished in Southern Italy, and the first commentaries to the Guide were written there.31 Lynn Thorndike also supported the Italian composition, identifying the translator with Michael Scot, who – according to some ancient sources – was also thought to have been proficient in Hebrew.32 29 Perles, “Die in einer Münchener Handschrift,” pp. 80-81: “Moses b. Salomo aus Salerno, der den More im hebr. und wohl auch im arab. Texte zu lesen im Stande war und doch häufig auf die lat. Übersetzung desselben rekurrierte, so wie sein Freund, mit dem er sich zur Ausarbeitung seines Morecommentars verbunden hatte, Nicolo di Giovenazzo standen jedenfalls dem Kreise, in welchem diese Übersetzung entstand, nahe oder waren vielleicht selber irgendwie an derselben beteiligt. Ein derartiges literarisches Zusammenwirken arabisch-christlicher oder jüdisch-christlicher Kräfte zur Herstellung einer Übersetzung wie es Renan treffend schildert war ja damals durch die Umstände geboten und allgemein üblich”. Cf. C. Rigo, “Per un’identificazione del ‘sapiente cristiano’ Nicola da Giovinazzo, collaboratore di rabbi Mosheh ben Selomoh da Salerno,” in: Archivum Fratrum Praedicatorum 69 (1999), pp. 61-146, in particular the Appendix (pp. 106-146), containing the passages from Moses’ commentary to the Guide of the Perplexed and from his Objections, in which the “Christian scholar” is mentioned. According to Rigo, Moses and Nicholas of Giovinazzo discussed the Guide around 1250 (Ibid., p. 74). The comparison between the Hebrew version of the Guide and the Latin translation is a central theme in the exchange involving Moses and Nicola. They used the vernacular language as a linguistic intermediary between these two versions. 30 G. Sermoneta, Un glossario filosofico ebraico-italiano del XIII secolo, Roma 1969, pp. 40-42: “Sia o non sia partita personalmente da Federico, o dai traduttori vissuti a corte tra il 1230 e il 1250, l’iniziativa di donare all’Occidente l’opera più caratteristica e di maggiore rilievo del pensiero ebraico medievale, certo è che la Guida rispondeva in pieno al programma concordistico svolto in quello stesso periodo dai professori della Facoltà della Arti o dai Frati Predicatori in seno allo Studio Generale di Napoli, fondato dall’imperatore nel 1224”. Moreover, G. Sermoneta, “Federico II e il pensiero ebraico nell’Italia del suo tempo,” in: Federico II e l’arte del Duecento italiano. Atti della III settimana di studi di storia dell’arte medievale dell’Università di Roma, Galatina 1980, pp. 186-197, pp. 195-197, underlines the central role played by the Guide in the inter-religious relations between Jews and Christians in Southern Italy. 31 Cf. G. Sermoneta, “Le correnti del pensiero ebraico nell’Italia medievale,” in: Italia Judaica. Atti del I Convegno internazionale, Bari 18-22 maggio 1981, Roma 1983, p. 276 32 L. Thorndike, Michael Scot, London 1965, pp. 28-29: “Gregory IX, in 1227, spoke of Michael’s proficiency, not in Greek but in Hebrew and Arabic as well as Latin. It is therefore tempting to hold Michael responsible for the standard Latin version of the Guide to the Perplexed of the leading Hebrew man of learning, Moses Maimonides, which is found together with Scot’s translation of De celo et mundo, albeit in a different hand, in a manuscript (601) of the thirteenth century at the University of Paris”.

22*

MOSES MAIMONIDES

In contrast, Wolfgang Kluxen maintained the hypothesis of its composition in Southern France, because the older manuscripts, as well as the first quotations from the Dux neutrorum, originate from the Parisian area. Moreover, since the translation was mainly based on alH.arizi’s text, Kluxen considered the Italian hypothesis as unlikely: in those years, Jacob Anatoli – who was Ibn Tibbon’s son-in-law – was invited by the Emperor to collaborate on the translation of some scientific texts. Anatoli would have made the version of Maimonides’ work composed by his relative known at the court, and not the one made by al-H . arizi.33 Finally, Kluxen saw a connection between the condemnation and alleged burning of the Guide in Southern France and the appearance of our translation.34 Since at that time the Maimonidean controversy was taking place within the Jewish community in Southern France, Gad Freudenthal rules out that the Dux neutrorum could have been carried out in that region after the beginning of the controversy.35 Freudenthal admits that the controversy could have triggered the curiosity of Christians for Maimonides’ work, but not in Southern France; according to him, since Frederick II adopted a cultural policy aiming at disseminating 33 Kluxen, “Literargeschichtliches,” pp. 32-33: “Was nun Entstehungszeit und –ort unserer Übersetzung angeht, so verweisen die Handschriften eindeutig auf Frankreich. [...] Ferner ist die Tatsache, dass Al Charisis Text der Übersetzung zugrunde liegt, ein weiteres Argument für den französischen Ursprung. [...] Man bedenke dazu, dass am Hofe Friedrichs II. Ibn Tibbons Schwiegersohn Jakob Anatoli lebte! – Der Befund der ältesten Zitate scheint mir ebenfalls die Frankreich-Hypothese zu stützen”. To reconcile the hypothesis of a composition in Southern Italy with the evidence of the first quotations in the Parisian area, Sermoneta, Un glossario filosofico, p. 42, evoked the possibility of considering Peter of Ireland as a mediator for the diffusion of the text. Since he probably read the Dux with Moses of Salerno (on the connection between Peter of Ireland and Moses of Salerno, see Rigo, “Per un’identificazione,” p. 79, n. 85; pp. 100-104), Peter might have made Thomas Aquinas familiar with the text during his Neapolitan years; afterwards, Thomas would have made Maimonides’ work known in Paris. This hypothesis was again suggested by Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 265. However, chronologically it stands in contrast with the fact that the first quotations from the Dux neutrorum are attested in Paris between 1241 and 1244. 34 Kluxen, “Literargeschichtliches,” pp. 33-34. There is no consent on the truthfulness of the burning of Maimonides’ work by the ecclesiastic authority in Southern France, cf. R. Leicht, “Miracles for the Sake of the Master of Reason. Hillel ben Samuel of Verona’s Legendary Account of the Maimonidean Controversy,” in: Micrologus 21 (2013), pp. 579-598. 35 G. Freudenthal, “Pour le dossier de la traduction latine médiévale du Guide des égarés,” in: Revue des études juives 147 (1988), pp. 167-172, p. 169: “il n’est guère probable que quelqu’un se soit enhardi, immédiatement après la condamnation du Guide pour hérésie, à le traduire en latin dans la région même où il avait été condamné et brulé”. On the condemnation, see the objection, supra, n. 34.

INTRODUCTION

23*

philosophical works, the interest in translating the “condemned” Guide might have been aroused at his court.36 According to Freudenthal’s hypothesis, the mathematical treatise De duabus lineis, translated from the Arabic by John of Palermo, originated from the same intellectual circle in which the Dux was translated, since it is quoted in Guide I, 73. This quotation could have led the mathematicians at the imperial court to request a translation of the treatise.37 In his monograph, Görge K. Hasselhoff maintains that the Dux was translated in Paris, its translator being a former Jew who had converted to Christianity – Nicolas Donin or Thibaut de Sézanne. As a matter of fact, both of them knew Hebrew and the Jewish culture as well as Latin.38 Yossef Schwartz has, on several occasions, considered Paris as a plausible context for the translation.39

36 Freudenthal, “Pour le dossier,” p. 169. On the political role of Frederick’s cultural project see also Sermoneta, “Federico II e il pensiero ebraico,” p. 197: “Non sarà dunque solo mecenatismo, o una volontà passatista desiderosa di continuare una tradizione imperiale di corte, a spingere Federico e i suoi successori a servirsi di Anatoli e dei discepoli della sua scuola per diffondere prima Averroè e il Maimonide [...]; ma sarà piuttosto una ben precisa intenzione che vedeva nella diffusione del pensiero di Aristotele e dei suoi commentatori una missione e un programma che, fissando precise premesse metafisiche e filosofiche, intendeva realizzarne le necessarie conseguenze sul piano sociale e politico”. The same judgement is diffusely maintained by R. Bonfil, “La cultura ebraica e Federico II,” in: Federico II e le nuove culture. Atti del XXXI Convegno storico internazionale, Spoleto 1995, pp. 153-171. 37 Freudenthal, “Pour le dossier,” p. 171. 38 Hasselhoff, Dicit Rabbi Moyses, pp. 123-124. Nicolas Donin was involved in the translation of the Talmud material for the trial that took place in Paris in the years 12401244. 39 Y. Schwartz, “Images of Revelation and Spaces of Knowledge, The Jew, the Christian and the Christian-Jew: Jewish Apostates as Cultural Mediators in Medieval Spain,” in: A. Fidora – M. Tischler (eds.), Christian North – Moslem South, Münster 2011, pp. 267287, p. 278 and ff.; Id., “Authority, Control, and Conflicts in 13th Century Paris: The Talmud Trial in Context,” in: E. Baumgarten – J. Galinsky (eds.), Jews and Christians in 13th Century France, New York 2015, pp. 93-110, p. 103. Schwartz evokes the hypothesis that the Talmud trial could have been connected to the Maimonidean controversy: “The most compelling question, which will likely remain unresolved, concerns the potential relationship between the internal Jewish Maimonidean controversy of the 1230s […] and the anti-talmudic measures in Paris a decade later. In his writings from the 1280s, the Italian Jewish author Hillel of Verona was the first to suggest a link between these two events. I refer here to his well-known claim that Maimonides’ Guide of the Perplexed and Book of Knowledge were burned in Paris, an incident that was directly followed by the burning of the Talmud”. On Hillel’s account, cf. Leicht, “Miracles for the Sake of the Master of Reason”. Cf. also Y. Schwartz, “Persecution and the Art of Translation: Some New Evidence Concerning the Latin Translation of Maimonides’s Guide of the Perplexed,” in: Di Segni – Guetta, Medieval and Early Modern Translations.

24*

MOSES MAIMONIDES

In a recent article, Caterina Rigo supported the hypothesis of a composition in Barcelona, suggesting that the translator was Hillel of Verona.40 The examination of the manuscript tradition has highlighted the occurrence of some non-Latin linguistic elements.41 These seem to be the remnants of a vernacular language, probably used in an intermediate oral stage of the translation process, before the composition of the final Latin text. These linguistic elements, well testified by the manuscript tradition, seem to shed light on the translation method, fitting the Dux neutrorum into the tradition of “a quattro mani” translations.42 According to this widely attested practice, translators used to work in pairs: one scholar was proficient in the language of the original text, while the other mastered the target language. They often used a vernacular language to communicate. In the case of the Dux neutrorum, the person responsible for the first phase had been a Jewish interpreter – as it is stated in a marginal note analyzed below –,43 who dictated the

40 Rigo, “Dux neutrorum and the Jewish Tradition,” passim. 41 For a detailed account, cf. D. Di Segni, “Traces of a vernacular language in the Latin translation of Maimonides’ Guide of the Perplexed,” in: Recherches de Théologie et Philosophie Médiévales 83/2 (2016), pp. 21-48. 42 The method of translating “a quattro mani” via a vernacular language is attested among Arabic into Latin translations composed in the 12th and 13th century in Toledo, Provence and Italy, cf. M.-T. d’Alverny, “Les traductions à deux interprètes, d’arabe en langue vernaculaire et de langue vernaculaire en latin,” in: Contamine, Traduction et traducteurs au Moyen Âge, pp. 193-206. The most famous example is the dedicatory epistle to the Latin translation of Avicenna’s De anima, in which this method is clearly described by Avendauth, the Jewish collaborator of Dominicus Gundissalinus: “Me singula verba vulgariter proferente, et Dominico archidiacono singula in latinum convertente, ex arabico translatum” (Avicenna Latinus, Liber de anima, I-II-III, ed. S. Van Riet, Louvain 1972, pp. 103-104). See also the testimony of Anatoli in his introduction to the Hebrew version of Al-Farghani; the passage is quoted by Sirat, “Les traducteurs juifs,” p. 171: “Ce livre est appelé Al-Farghani, du nom de son auteur et il est pris de l’Almageste; il enseigne la géométrie des sphères et les circonvolutions des étoiles selon la science traditionnelle, et moi Jacob ben Abba Mari b. Samson Anatoli, je l’ai traduit de la bouche d’un chrétien et l’ai collationné soigneusement sur la version arabe”. (For the manuscript, see Paris, Bibliothèque nationale de France, héb. 1021, fol. 1r). See also the statement of Daniel of Morley on Gerard of Cremona translating the Almagest together with his assistant Galippus, cf. Daniel of Morley, Philosophia, ed. G. Maurach, in: Mittellateinisches Jahrbuch 14 (1979), pp. 204-255, pp. 244-245: “Girardus Tholetanus, qui Galippo mixtarabe interpretante Almagesti latinavit”. On “shadow translators”, see also D. Gutas, “What was there in Arabic for the Latins to Receive?,” in: A. Speer – L. Wegener (ed.), Wissen über Grenzen: Arabisches Wissen und Lateinisches Mittelalter, Miscellanea Mediaevalia 33, Berlin/New York 2006, pp. 3-21, pp. 14-16. 43 See infra, § 4.2, p. 160*.

INTRODUCTION

25*

text in a vernacular language to a Christian translator, who was then in charge of writing the Latin version.44 The following list summarizes the occurrences:45 - Et iam proposuimus in Expositione de lamysna exponere mirabiles rationes in libro prophetie.46 - Aliter de la Mysna. Mysna est brevis compositio legis, quam fecit quidam Iudeus sapiens, propter cuius etiam brevitate [sic] factus est postea liber, qui dicitur Thalmut. Darassot dicuntur obscura quedam dispersa in Mysna.47

44 The fundamental role played by Jews as linguistic mediators in the Arabic-into-Latin translation movement is amply testified, cf. the classical work of M. Steinschneider, Die Hebräischen Übersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher, Berlin 1893, pp. 971-987; and M. Zonta, “The Jewish Mediation in the Transmission of Arabo-Islamic Science and Philosophy to the Latin Middle Ages. Historical Overview and Perspective of Research”, in: Speer – Wegener, Wissen über Grenzen, pp. 89-105. Cf. the judgement of Sirat, “Les traducteurs juifs”, p. 169, who questions the role of the Jewish translators: “Très généralement, les savants juifs au Moyen Age sont présentés comme des ‘traducteurs’. Le terme note, certes, la transposition d’une langue dans une autre; mais s’agit-il de transposition orale ou bien de traduction écrite?”. At least three cases are acknowledged, in which the involvement of a vernacular language is explicitly mentioned in connection with a Jewish mediator: Avendauth (cf. supra, n. 42); Jacob ben Makhir translating together with John of Brescia the Liber tabulae quae nominatur saphea patris Isaac Arzachielis of the astronomer al-Zarqali (Cf. Steinschneider, Die Hebräischen Übersetzungen, p. 590; p. 976. Cf. also Don Profeit Tibbon, Tractat de l’assafea d’Azarquiel, ed. J. M. Millás Vallicrosa, Barcelona 1933); Jacob ben Eliah translating with John of Capua the Taysir by Ibn Zuhr in 1281 in Venice (cf. Steinschneider, Die Hebräischen Übersetzungen, p. 749; J. Schatzmiller, “Jacob ben Elie, traducteur multilingue à Venise à la fin du XIII siècle,” in: Micrologus 9 (2001), pp. 195-202. Cf. also V. Colorni, Gli ebrei nei territori italiani a nord di Roma dal 568 all’inizio del secolo XIII, in: Gli ebrei nell’Alto Medioevo, 2 voll., vol. I, Spoleto 1980, pp. 241-307, n. 111, pp. 268-269). Moreover, Zonta discusses the possibility of other cases in which a vernacular language could have been involved in translations; see Zonta, “The Jewish Mediation,” p. 103, n. 37. Finally, Romance languages are also attested in Latininto-Hebrew translations, especially in cases of medical manuals, cf. C. Aslanov, “From Latin into Hebrew through the Romance Vernaculars: The Creation of an Interlanguage Written in Hebrew Characters,” in: R. Fontaine – G. Freudenthal (eds.), Latin-intoHebrew: Texts and Studies, vol. I, Leiden/Boston 2013, pp. 69-84, pp. 70-71. See also: N. Cohen-Hanegbi, “Transmitting Medicine across Religions: Jean of Avignon’s Hebrew Translation of the Lilium medicine,” in: Fontaine – Freudenthal, Latin-into-Hebrew, pp. 121-159, pp. 126-129, pp. 131-134; R. Fontaine, “An Anonymous Hebrew Translation of a Latin Treatise on Meteorology,” in: Fontaine – Freudenthal, Latin-into-Hebrew, pp. 221-244, pp. 230-234, pp. 243-244. 45 For a detailed account of each occurrence, cf. Di Segni, “Traces of a vernacular language”. 46 Prologus; infra, p. 9, l. 149-151. Giustiniani emends the reading, see π, fol. 3r. For the manuscripts, see: D, fol. 2ra; E, fol. 21va; H, fol. 2va (delasmisna); I, fol. 2r; N, fol. 3r. Ms. M does not include this passage. Mss. B, F and K have a lacuna. 47 Prologus; in the margin of ms. A, fol. 4rb. The same annotation is found in ms. H, fol. 2va.

26*

MOSES MAIMONIDES

- Secundum hunc modum procedit eltargum in expositione sua.48 - Sed cum inspexi in translationibus deltargum.49 - Que est fallamentum de adobo (adabo N). - Aliter fallamento de ababe.50 - Cum quo disponit entia de fallamento.51 - Aliter in fallamento;52 Aliter fallamento.53 - Tamen usus eius est sicut usus de lataruma et halla.54 - Nota quod lataruma dicuntur due partiuncule, que sumebantur de massa panis: prima crematur, secunda datur alicui de gente sacerdotis.55 - Iudeus nominat illos pannos duarum facierum de lafazes.56 - Iudeus nominat illos panes duarum facierum [con.; faciens cum A] de lafa.57 - Ut non comedantur carnes de los hatahot.58 - Thelapha quod vulgariter dicitur trupham.59

48 I, 21; infra, p. 62, l. 37-39. Giustiniani corrects the text presenting the lemma “targum”; see π, fol. 9r. For the manuscripts, see A, fol. 17vb; B, fol. 13vb; C, fol. 9ra; D, fol. 6rb; E, fol. 24vb; F, fol. 11vb, G, fol. 21ra; H, fol. 12va; I, fol. 8r; K, fol. 9rb; L, fol. 15v; M, fol. 13r; N, fol. 17r. 49 I, 47; infra, p. 133, l. 15-18. “Deltargum”: G, fol. 26vb; H, fol. 26rb; N, fol. 36r. “Demargum”: C, fol. 18ra. “Destargum”: A, fol. 37ra; E, fol. 29rb. “Deftargum”: I, fol. 17r. The variant given in the three latter codices can be traced back to the lemma “deltargum” because of the paleographical resemblance between the letters “l”, “s” and “f ”. See also “vel targum”: B, fol. 29va; “deliarum”: K, fol. 18va; “deliargum”: L, fol. 32r (all testifying to the presence of the letter “l”). Ms. D has a lacuna. Ms. M does not contain this chapter. Giustiniani corrected the term into “detargum” (π, fol. 17v). 50 I, 68; infra, p. 215, l. 83; A, fol. 63rb; M, fol. 95r; N, fol. 61v. For a detailed discussion of the terms “fallamento” and “ababe”, cf. Di Segni, “Traces of a vernacular language”. 51 I, 69; infra, p. 220, l. 47. A, fol. 64vb. 52 I, 72; in the margin of ms. A, fol. 82rb. 53 I, 72; in the margin of ms. A, fol. 83rb. 54 III, 40. Taruma indicates the Hebrew term ‫( תרומה‬terumah, “offer”) – in the context of the explanation of the precepts regarding offers (Num. 15, 20-21). For the manuscripts, see A, fol. 241rb; B, fol. 194rb; C, fol. 104vb (delata ruma); D, fol. 104vb; E, fol. 88 rb; F, fol. 155rb; G, fol. 83rb; H, fol. 152ra; I, fol. 98r; K, fol. 106vb (delata ruma); L, fol. 208v (de lata ruina); N, fol. 237r. Ms. M does not include this passage. Giustiniani’s edition transforms “lataruma” into “de lata ruina”, cf. π, fol. 97v. 55 III, 40; in the margin of ms. A, fol. 241rb. The gloss aims at clarifying the Hebrew term for a Christian public. 56 III, 46; N, fol. 252v. “De lafazes” literally translates the Hebrew expression ‫לחם הפנים‬ (leh.em ha-panim; cf. Exod. 25, 30). 57 III, 46; in the margin of ms. A, fol. 253ra. 58 Negative precept n° 139. Giustiniani removed the article “los”, see π, fol. 117r. For the manuscripts, see: A, fol. 288ra; B, fol. 234ra; I, fol. 117vb; K, fol. 124va; L, fol. 248v; N, fol. 292r. Manuscript G presents the variant “de lot”, fol. 97rb. The translator did not use the Vulgata expression, namely “sacrificium pro peccato”; instead, he used the transliterated Hebrew word. The translator surely knew the Latin equivalent, since in the positive precept n° 64 the expression “hostia pro peccato” is used to render the same word. 59 III, 49; N, fol. 263r. “Thelapha” indicates ‫( טרפה‬terefah), cf. Exod. 22, 31.

INTRODUCTION

27*

- Thelapha que dicitur vulgariter terephan vel truphon.60

The above-mentioned linguistic traces do not present enough evidence to identify their geographical origin, since at an early development stage different Romance languages attested the same forms. However, the morphology of some of them seems to exclude a French origin, leaving open the possibility of an Italian or Spanish provenance,61 while the term “trufano/terefano” is attested only in JudeoSpanish. Finally, it must be taken into consideration that the vernacular language used by the translator might also be different from the language spoken in the place where the Dux neutrorum was composed.

1.2 The date of translation The translation date of the Dux neutrorum has been a much debated issue. Scholars agree that the text has probably been written between the years 1230s and 1240s. It seems that in 1234 the Guide had not been translated yet.62

60 III, 49; in the margin of ms. A, fol. 263ra. The term in its variants “terephan/truphon/ trupham” appears to be similar to “trufano/trufana”, appearing in Alfonso de Valladolid’s Mostrador de Justicia (around 1325), cf. Alfonso de Valladolid (Abner aus Burgos), Mostrador de Justicia, ed. W. Mettmann, 2 voll., Opladen 1994. Cf. Glossar, vol. II, p. 454. The editor points out that the word “trufano/trufana” is not attested elsewhere in Spanish (Mostrador, vol. I, p. 73, n. 9). I am grateful to David Wirmer who gave me the idea to investigate Alfonso’s Spanish works. “Trufano” appears also in a contract between the Jewish community of Valencia and two butchers (1393), see J. Hinojosa Montalvo, The Jews of the Kingdom of Valencia, Jerusalem 1993, document 146, p. 409: “...nos dare tabulas franchas, scilicet una pro caserio [scil. kosher] et una pro trufano”. The word terefah is known in Judeo vernaculars with different variants, none of them containing a nasal. On the contrary, in Judeo-Spanish, forms such as trifan and trefan are known; cf. D. Bunis, A Lexicon of the Hebrew and Aramaic Elements in Modern Judezmo, Jerusalem 1993, p. 235. 61 I am very thankful to Marcello Barbato, Alessio Fontana and Cyril Aslanov, who analyzed these forms and gave me precious information. 62 According to Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 33, during the controversy that took place in Southern France in 1234, the anti-Maimonidean faction had to translate some passages from the Guide for the inquisitors (even though there is no historical evidence that the Guide was burnt; see supra, n. 34). Moreover, Freudenthal points out that, in 1234, Roland of Cremona has been the first Latin author to mention Maimonides; however, he probably derived his information from oral communication and not from reading (cf. G. Freudenthal, “Maimonides’ Guide of the Perplexed and the Transmission of the Mathematical Tract ‘On Two Asymptotic Lines’ in the Arabic, Latin and Hebrew Medieval Traditions,” in: Vivarium 26, 2 (1988), pp. 113-140, p. 128, n. 4).

28*

MOSES MAIMONIDES

In 1251, the work is mentioned in a letter sent by Adam of Marsh to Thomas of York with the alternative title Mater philosophie, under which the Guide was known in England.63 The letter does not state that the book was sent from Paris, and most probably Adam of Marsh had been in England at that time.64 Therefore, it is unknown when exactly the Dux had started to circulate in England.65 The first explicit quotations from the Dux neutrorum date back to the years 1241-1244 for Moneta of Cremona and to around 1244 for Albert the Great.66 Caterina Rigo identified an early version of Albert’s De IV coaequaevis (1241), in which it seems that he did not know the Dux neutrorum, while in a later version (1246) of the same writing, quotations from the Dux can be found. Furthermore, the Dux is cited in Albert’s commentary on Sentences I (probably 1244).67 Other early quotations in Paris are found in the Summa Theologica of Alexander of Hales.68 In the same years, the Dux neutrorum was known also in Northern Italy, being mentioned in Moneta da Cremona’s Summa adversus

63 Adae de Marisco Epistolae, epist. 227, in: J. S. Brewer (ed.), Monumenta Franciscana, London 1858, pp. 394-396: “Mittit vobis frater Laurentius quaternos matris philosophie, pro quibus misistis”. E. Longpré, “Fr. Thomas d’York, O.F.M., La première Somme métaphysique du XIIIe siècle,” in: Archivum Franciscanum Historicum 19 (1926), pp. 875933, p. 877 n. 6, p. 878, identified the Mater philosophie with the Dux neutrorum. Cf. the new edition of the letters, C. H. Lawrence (ed.), The letters of Adam Marsh, 2 voll., Oxford 2006, letter 225, pp. 542-543. Lawrence reads the abbreviation as “Matris prophetice” and hypothesizes that this is a reference to the writings of Hildegard of Bingen. 64 According to Lawrence, The letters, pp. XVI-XVII, Adam of Marsh was sent abroad by the King in 1247 and in 1257. In 1250, Adam discontinued teaching at the Oxford Franciscan school, but continued to be based in Oxford. 65 Grounding his argumentation on this epistle, Hasselhoff defends the idea of a late composition of the Dux neutrorum. According to him, it is unlikely that the Dux neutrorum was sent to Oxford after being known for a long time in Paris; cf. Hasselhoff, “The reception of Maimonides”, p. 266: “There is a letter written in 1251, which states that a copy of the Mater philosophiae was sent to Oxford [...]. I wonder whether there was a book of high value for a quite long time in Paris – according to Kluxen about twenty years! – before it was sent to the other centre of medieval studies. To me, it seems more likely that it was relatively new in Paris when it was copied and sent to the island”. 66 For a detailed account, see D. Di Segni, “Early quotations from Maimonides’ Guide of the Perplexed in the Latin Middle Ages,” in: C. H. Manekin – D. Davies (eds.), Interpreting Maimonides, Cambridge 2018, pp. 190-207. 67 Cf. Rigo, “Zur Rezeption des Moses Maimonides,” pp. 31-35. I am very thankful to Henryk Anzulewicz for his advice on Albert’s chronology. 68 Cf. Alexandri de Hales Summa Theologica, ed. B. Klumper, Firenze 1924, tom. I, pars I, inq. I, tract. IV, quaest. IV, 162, p. 242; Id., Summa Theologica, ed. P. M. Perantoni, Firenze 1948, tom. IV, pars II, inq. III, tract. I, quest. I, 263 B 3, p. 377.

INTRODUCTION

29*

Catharos et Valdenses.69 The authority of Maimonides is introduced by the expression “quidam judaeus dictus Rabbi Moyses”;70 as Kluxen has noticed, such a formulation suggests that Maimonides was, at that time, unknown.71 This might indicate that Moneta could have read the Dux neutrorum independently from the Parisian masters. In any case, Moneta’s quotations surely demonstrate that manuscripts of the Dux neutrorum were circulating as early as between 1241 and 1244, not only in Paris but also in Northern Italy. The dissemination of the Liber de parabola and the Liber de uno Deo benedicto also provides some valuable information. It seems that William of Auvergne knew the Liber de parabola, although no literal quotation is found. Some arguments in the De legibus (probably composed around 1230) closely correspond to the Liber de parabola, but Maimonides’ name is never mentioned.72 Moreover, some passages of William’s De universo (1231-1236) seem to be influenced by the Dux neutrorum.73 It is arduous to establish whether these arguments result from a direct knowledge of the Dux neutrorum or from an oral account. Kluxen suggests that William only knew the Liber de parabola;74 however, the passages from the De universo seem to be related to the Dux neutrorum – or at least to an oral account of it. In contrast, it seems that, at the time of the composition of the De legibus, William only knew the Liber de parabola. The Liber de uno Deo benedicto was composed later than the Liber de parabola and was first quoted by Albert in his De IV coaequaevis (the first redaction of which dates back to 1241).75 Between the first and the second redaction of the De IV coaequevis (1241 and 1246), Albert had access to the Dux neutrorum. In the second redaction, quotations from 69 Cf. Monetae Cremonensis Adversus Catharos et Valdenses libri quinque, ed. T. A. Ricchinius, Roma 1743. The Summa has been composed between 1241 and 1244. 70 Ibid., p. 483b. 71 Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 33. 72 According to Gilbert Dahan, William read Maimonides’ work shortly before 1230 for the first time; cf. G. Dahan, “L’exégèse de la Bible chez Guillaume d’Auvergne,” in: F. Morenzoni – J.-Y. Tilliette (éds.), Autour de Guillaume d’Auvergne, Turnhout 2015, pp. 237-270, p. 258: “Nous situons avant 1228 (très probablement avant 1220) les commentaires, après 1230 (voire 1235) le De legibus; entre les deux, Guillaume prend connaissance d’un nouveau texte, la traduction latine du Guide des égarés”. At that time, William probably did not know the Dux neutrorum, but only the Liber de parabola. 73 For a detailed account, cf. Di Segni, “Early quotations,” pp. 199-203. 74 Kluxen, “Literargeschichtliches,” pp. 44-45. 75 Cf. Rigo, “Zur Rezeption des Moses Maimonides,” p. 32.

30*

MOSES MAIMONIDES

the Liber de uno Deo benedicto are still present, but new quotations from the Dux neutrorum are inserted.76 Even after the appearance of the Dux neutrorum, the Liber de uno Deo benedicto kept being quoted by Albert. In the second redaction of the De IV coaequaevis, the Liber de uno Deo benedicto is considered a chapter of the Dux neutrorum; Albert refers to Maimonides’ work in the first redaction as: “in libro de uno Deo”, while in the second redaction he adds: “in libro Ducis neutrorum, capitulo de uno Deo”.77 Moreover, in the first redaction of the De IV coaequevis, Albert refers to Maimonides as “Rabbi Moses” – an epithet found in the Liber de uno Deo –, while in the commentary on Sentences I, Maimonides is called “Rabbi Moyses Aegyptius”, as in the incipit of the Dux neutrorum.78 It is thus evident that Albert first knew the Liber de uno Deo benedicto, already around 1240-1241, and later the Dux neutrorum. Considering that the first quotations from the Dux neutrorum are attested in Paris and in Northern Italy in the years around 1244, the date of composition lies most probably shortly before. Since Albert already knew Maimonides through the Liber de uno Deo benedicto, and considering his prominent position in his contemporary cultural context, it is highly probable that he became acquainted with such a significant book as soon as it became available.

1.3 Themes and structure of Dux neutrorum I It is well known that the structure of the Guide of the Perplexed is obscure, as it is stated by the author himself.79 Despite this complexity, it seems that chapters belonging to the first part are mostly character76 Cf. Ibid. 77 Cf. Ibid., p. 34. 78 Cf. Ibid., p. 36. 79 See Guide, pp. 6-7: “And even those [the chapters] are not set down in order or arranged in coherent fashion in this Treatise, but rather are scattered and entangled with other subjects that are to be clarified. For my purpose is that the truths be glimpsed and then be concealed, so as not to oppose that divine purpose which one cannot possibly oppose and which has concealed from the vulgar among the people those truths especially requisite for His apprehension”. Leo Strauss tried to reconstruct a plan of the work by dividing it into seven sections and thirty-eight subsections, coming to the conclusion that: “The book is sealed with many seals”, cf. L. Strauss, “How to Begin to Study The Guide of the Perplexed,” in: Guide, pp. XI-LVI, p. XIII.

INTRODUCTION

31*

ized by a common lexicographical approach. The Guide’s first part is mainly dedicated to the explanation of biblical language, in particular of anthropomorphic expressions attributed to God. Thirty-nine chapters are devoted to the explanation of biblical words or biblical expressions, often connected to an anthropomorphic notion of God. In the lexicographical chapters (1; 3 to 16; 18 to 25; 27 to 29; 36 to 44; 64 to 66; 69) the argumentation follows a fixed structure: the multiple meanings of a single word are analyzed within different biblical contexts. In the Latin translation, some of the examples are omitted, especially when numerous biblical verses are given to explain the same meaning. In other passages, examples are omitted because of the non-correspondence between the Bible’s Latin text and the Hebrew version.80 Frequently, Onqelos’ Aramaic translation is quoted, in which anthropomorphic references were often nuanced.81 The other chapters from the first part are argumentative and treat mainly God’s incorporeality. The lexicographical and argumentative chapters do not consecutively follow one another, but are rather combined, apparently without an intelligible order. Chapters 17, and 30-35 deal with the necessity of concealing Aristotelian physics and metaphysics from the common people. In chapters 45-47, the metaphorical attribution of the senses to God is treated. Subsequently, divine attributes are considered, focusing on the impossibility of positive predicates and on the necessity of negative attributes for God (49-59). Chapter 48 is an excursus on the nature of angels. Divine names are treated in chapters 60-63, while chapters 67-68 deal with God as intellect in actu and first cause. Finally, the last chapters (70; 72-75) discuss theological principles, such as God’s existence, unity and incorporeality, as well as the creation of the world. Chapter 71 is an excursus on the relation between macrocosm and microcosm. The general theme of the Dux neutrorum is announced in the Prologue, in which the choice of the title, the aim of the work and the ideal recipient are treated. The Prologue contains also an evocative exposition of Maimonides’ exegetical method regarding biblical parables,

80 On the different translations of biblical quotations, see infra, § 4.5, pp. 170*-173*. 81 See Maimonides’ judgment: “Onqelos the Proselyte was very perfect in the Hebrew and Syrian languages and directed his effort toward the abolition of the belief in God’s corporeality. Hence he interprets in accordance with its meaning every attribute that Scripture predicates of God and that might lead toward the belief in corporeality”. (Guide, p. 57).

32*

MOSES MAIMONIDES

by quoting the famous image of a golden apple covered by a silver filigree-work: The Sage accordingly said that a saying uttered with a view to two meanings is like an apple of gold overlaid with silver filigree-work having very small holes. Now see how marvelously this dictum describes a well-constructed parable. For he says that in a saying that has two meanings – he means an external and an internal one – the external meaning ought to be as beautiful as silver, while its internal meaning ought to be more beautiful than the external one, the former being in comparison to the latter as gold is to silver. Its external meaning also ought to contain in it something that indicates to someone considering it what is to be found in its internal meaning, as happens in the case of an apple of gold overlaid with silver filigree-work having very small holes. When looked at from a distance or with imperfect attention, it is deemed to be an apple of silver; but when a keen-sighted observer looks at it with full attention, its interior becomes clear to him and he knows that it is of gold.82

A schematic summary of the Dux neutrorum’s main themes according to the chapters’ order is given in the following: Dedicatory letter to Maimonides’ pupil. The pupil has already studied mathematics and logic. He seeks an interpretation of metaphysics and theology. Maimonides will expose the secrets of the prophetic books. Prologue to the first part: the first purpose of the book is to explain metaphors of the books of the Prophets. Those explanations are intended for the wise man, not for the simple one. The second intention is to help the “perplexed” who do not know how to reconcile philosophy and Law, which is the reason why the book is entitled Guide of the Perplexed. Main themes of the book are: the Ma‘aseh Merkavah – the work of the chariot – that corresponds to metaphysics; and the Ma‘aseh Berešit – the work of creation – that corresponds to physics. The secrets of the Law must be concealed from simple people, and even to the wise man the truth sometimes appears and sometimes it does not. Every metaphor has two faces, like a golden apple in a silver filigree-work. Prophetic parables can be divided into two kinds: in the first case, every word of the parable has a particular meaning; in the second case, the whole parable has a general meaning. General prologue: If the reader wants to understand the meaning of the Guide, he has to connect different chapters.

82 Guide, p. 12.

INTRODUCTION

33*

Premise: There are seven causes of contradiction in a writing: 1. When the author quotes the opinion of various persons but omits the names of the authorities or does not attribute each opinion to the one who expressed it; 2. When the author changes his opinion and both the old and the new opinion are retained in the book; 3. When the words of the author are taken literally, while some words have to be understood as a metaphor; 4. When there is a special condition that has not been explicitly stated or when two subjects are different; 5. When one has to mention – without explaining it – an obscure matter as a premise for explaining an easy matter; 6. When a contradiction is concealed and becomes evident only after many premises; 7. When, in speaking about obscure matters, it is necessary to conceal some parts and to disclose others. Chapter 1: Meaning of the words “image” and “likeness”. Refutation of the anthropomorphic interpretation of Gen. 1, 26. “Image” corresponds to the Aristotelian notion of “form”. The human being’s form is the intellect. Likeness to God is explained according to the intellect and not to the body. Chapter 2: Answer to the objection concerning Adam’s intellectual nature: Adam was provided with the intellectual nature before disobeying. Chapter 3: Meaning of the terms “figure” and “shape”. When applied to God, “figure” refers to an intellectual notion and not to a visible figure. Chapter 4: Meaning of the terms “to see” and “to look at”. When applied to God, they refer to an intellectual perception. Chapter 5: Intellect needs preparation in order to have access to greater matters. Meaning of the terms “to see” and “to look at”, which express an intellectual perception, not the sight of the eye. Chapter 6: Meaning of the terms “man” and “woman”. “Woman” is used to indicate the capability of receiving things. Chapter 7: Meaning of the expression “to bear children”. “Bearing children” refers to teaching something. A son is a disciple. Chapter 8: Meaning of the term “place”. When applied to God, it refers to the higher degree of His existence. Chapter 9: Meaning of the term “throne”. When applied to God, it refers to His greatness. Chapter 10: Meaning of the terms “to descend” and “to ascend”. They refer to prophecy.

34*

MOSES MAIMONIDES

Chapter 11: Meaning of the term “sitting”. It refers to God’s immutability and stability; moreover, it refers to the incorruptibility of heavens. Chapter 12: Meaning of the term “rising”. It refers to the realization of God’s will. Chapter 13: Meaning of the term “standing”. When applied to God, it refers to His stability. Chapter 14: Meaning of the term “man”. It refers to Adam, to the human species and to a multitude. Chapter 15: Interpretation of Jacob’s ladder (Gen. 28, 12) [the Latin chapter is a short paraphrase of the original chapter devoted to the meaning of the term “to stand erect”. The Latin version contains only the reference to Jacob’s dream]. Chapter 16: Meaning of the term “rock”. It is used as a metaphor for God being principle and cause of the world. Chapter 17: It is necessary to conceal the truth from the many. Philosophers used metaphors to refer to their doctrines on matter and form. Chapter 18: Meaning of the terms “to approach”, “to touch” and “to come near”. They refer to the approach to the intellectual comprehension of God. Chapter 19: Meaning of the term “to fill”. When applied to God, it refers to His perfection. Chapter 20: Meaning of the terms “high” and “elevated”. They refer to God’s majesty and greatness. Chapter 21: Meaning of the term “to pass”. When applied to God, it does not have a local meaning. Chapter 22: Meaning of the term “to come”. When applied to God, it does not have a physical meaning. Chapter 23: Meaning of the terms “going out” and “returning”. They refer to the intervention of divine providence. Chapter 24: Meaning of the term “going”. When applied to God, it refers to the cessation of a divine act. Chapter 25: Meaning of the term “to dwell”. It refers to the stability of God and of divine providence. Chapter 26: The Law speaks according to the human language. It is necessary to refrain from any belief in God’s corporeality. How Onqelos, in his Aramaic translation, removed any reference to God’s corporeality.

INTRODUCTION

35*

Chapter 27: Meaning of the term “foot”. When applied to God, it does not have a physical meaning. Allegorical interpretation of Exod. 24, 10. Chapter 28: Meaning of the term “sorrow”. It refers to God’s anger for Adam and Eve’s evil action. The expression “in his heart” refers to the divine will. Chapter 29: Meaning of the term “to eat”. It refers to the act of knowing. Chapter 30: There are some objects that the human intellect can apprehend, while other matters may not be apprehended. Not all men have equal capacities concerning apprehension, and the human intellect is limited. According to Alexander of Aphrodisias, there are three causes for disagreement among men: 1. Desire of domination; 2. The difficulty of apprehending an object; 3. Ignorance. A fourth cause must be added, namely habit. Chapter 31: Intellectual apprehensions are similar to sensory apprehensions: they cannot grasp everything. One should not try to go beyond the limits of intellectual apprehension. Chapter 32: It is dangerous to start by studying metaphysics. It is necessary to educate young people and simple people according to their capacities. The secrets of the Law must be concealed from the masses. Chapter 33: Five causes that prevent starting a study with metaphysics: 1. The difficulty of the matter; 2. The incapacity of the human mind at the beginning; 3. The amount of preliminaries; 4. Natural aptitude; 5. The fact that human beings are busy with the necessities of the body. Chapter 34: God has nothing in common with creatures. God is incorporeal. These beliefs cannot be rationally demonstrated to simple people. Chapter 35: How anthropomorphic attributes such as angriness and pleasure are attributed to God. These refer to idolatry. The belief in God’s corporeality is blasphemous. Chapter 36: Meaning of the term “face”. It refers to God’s presence and to His providence. Chapter 37: Meaning of the term “back”. It refers to following God’s will. Chapter 38: Meaning of the term “heart”. When applied to God, it refers to the divine intellect and will.

36*

MOSES MAIMONIDES

Chapter 39: Meaning of the term “spirit”. It refers to the prophetic emanation and to the divine will. Chapter 40: Meaning of the term “soul”. When applied to God, it refers to the divine will. Chapter 41: Meaning of the term “living”. It refers to the acquisition of knowledge. Chapter 42: Meaning of the term “wing”. It refers to something hidden. Chapter 43: Meaning of the term “eye”. When applied to God, it refers to His providence. Chapter 44: Meaning of the term “to hear”. It refers to God’s intellectual perception and to the action of His providence. Chapter 45: Knowing the existence of a thing is different than knowing its essence and substance. Simple people believe that God exists by imagining that He is corporeal. Bodily organs are ascribed metaphorically to God in order to indicate His actions. Chapter 46: All sensible apprehensions must be denied in God. God does not have any essential attribute added to His essence. Chapter 47: How sight and hearing are attributed to God. Chapter 48: Angels are incorporeal and created by God; they are intellects separate from matter. It is difficult for man to apprehend an incorporeal object. Chapter 49: Belief is the notion that is represented in the soul and it is not something that is expressed in speech. It is necessary to believe that God is incorporeal and that He does not possess essential attributes. Chapter 50: Essential attributes must be denied in God. Attributes can express the essence of the subject or something added to the subject; both these attributes cannot be predicated of God. Chapter 51: Five kinds of attributes: 1. The attribute that expresses the definition; 2. The attribute that is part of the definition of the thing; 3. The attribute that is external to the thing; 4. The attribute that expresses a relation of the thing to something else; 5. The attribute that is the action of the thing. God is one and has no multiplicity; God’s attributes express only His actions. Chapter 52: The biblical language in the books of the Prophets leads to believe in the existence of attributes belonging to God. Attributes are ascribable to God’s actions. The four attributes: living, knowledge, will, power.

INTRODUCTION

37*

Chapter 53: Biblical attributes are allegories. Qualities attributed to God are His actions. The governor must take those attributes as a model. The supreme virtue of man is to become similar to God. Chapter 54: Four kinds of attributes must be denied: 1. Corporeality; 2. Affection or change; 3. Potentiality; 4. Similarity to creatures. Chapter 55: Any similarity between God and creatures is impossible. Chapter 56: God’s existence is identical to His essence and is necessary. No accident pertains to God. All terms applied to God (even attributes such as eternity and unity) are merely based on human language. Chapter 57: Speaking of God by means of negations is the correct description. Through negation, no notion of multiplicity is attached to God. Chapter 58: Every attribute that is considered perfection is deficient with regard to God. God can be known only through negative attributes. Chapter 59: Examples of the necessity of negative attributes. It is dangerous to predicate positive attributes of God. The books of the Prophets mention attributes only in order to express God’s perfection or to refer to His actions. Chapter 60: Explanation of divine names. Only the Tetragrammaton indicates God’s essence. Other names are derived from it; they seem to express divine attributes, but they refer to God’s actions. Rejection of the belief in talismans. Chapter 61: The high priests transmitted not only the pronunciation of the Tetragrammaton, but also the divine science of the name. The twelve-letter divine name and the forty-two-letter divine name are inferior to the Tetragrammaton and are misused. Chapter 62: The revelation of the divine name to Moses. Moses’ prophecy is superior to that of the patriarchs, since Moses was in charge of guiding the people. Explanation of “I am that I am” (Exod. 3, 14). Explanation of the names Yah (defined as the two-letter name) and Shadday. Chapter 63: The divine name Adonay and the divine glory sometimes designate God’s name, sometimes His essence. Meaning of glory. Chapter 64: The attribute of speech must be denied with reference to God. Meaning of “speaking” and “saying” as metaphors for the divine will and intellect.

38*

MOSES MAIMONIDES

Chapter 65: Meaning of the expressions “work of the Lord”, “written by the finger of God”. Chapter 66: Meaning of the expression “to rest” as applied to God. It is a metaphor to express the end of creation. Chapter 67: God is an intellect in actu and there is no potentiality in God. Chapter 68: God as the first cause. God is agent, form and end of the world. God as ultimate efficient cause, form and end. Chapter 69: Meaning of the term “to ride” [translated as “ascendere”]. God makes the encompassing heaven revolve in virtue of His power and will. Chapter 70: The secrets of the Law are not accessible to everyone. They are hidden in texts, such as in the Talmud. Historical excursus about Islamic theology. The kalām was born as a reaction to contradict the philosophers’ opinions. To demonstrate theological principles, theologians departed from their opinions and not from the existent. Theologians use the creation of the world as a demonstration for God’s existence. According to Maimonides, this method is wrong. The correct way to demonstrate God’s existence, unity and incorporeity is through the methods of the philosophers. The demonstration of theological principle must start from the senses and from intellectual notions to solve questions such as the creation of the world, God’s existence, unity and incorporeity. Chapter 71: Similarities between macrocosm and microcosm. Exposition of Aristotelian physics on the nature and structure of the heavens and on the sublunary world. Similarities between the structure of the world and the structure of human beings. Exposition of the faculties of the soul. Three differences between macrocosm and microcosm: 1. The dominant does not benefit from the dominated, while in the body it is the opposite; 2. The most excellent envelops the less excellent, while in the body the heart is in the middle and is protected by the other organs; 3. God is separated from the world, while the rational faculty is inseparable from the body. Chapter 72: Twelve theological premises to demonstrate God’s existence, unity, incorporeity and the creation of the world: 1. Existence of atoms; 2. Existence of vacuum; 3. Time is divisible in instants; 4. Substance always has accidents; 5. Atoms have accidents; 6. Accidents do not last and are constantly created by God; 7. Privations are also accidents; 8. Every existing thing is a substance or an accident of a substance; 9. An accident cannot pertain to another accident; 10. Ev-

INTRODUCTION

39*

erything that imagination produces can be intellectually admitted. Warning to the reader: intellect and imagination are different and have different faculties. 11. The existence of the infinite is impossible; 12. The perception of the senses does not assure a certain knowledge. Chapter 73: Seven methods used by theologians to demonstrate the creation of the world in time and ex nihilo: 1. Proving the creation of one existing thing demonstrates that all existing things have been created; 2. Individual reproduction must have had a temporal beginning with the creation of the first individual ex nihilo; 3. Union and separation of atoms demonstrate that God arranged them in a certain order; 4. Since accidents are constantly created by God, substances are created as well; 5. The existent has specifications that might occur in different ways; there must be a Creator who decided to arrange the existent according to how it is; 6. Existence is superior to non-existence. It was equally possible for the world to exist or not exist; the existence of the world proves the existence of a Creator who gave preference to existence over non-existence; 7. If the world was eternal, an infinite number of human souls would exist in the hereafter. Chapter 74: Five methods used by theologians to demonstrate God’s unity: 1. If two divinities existed, a substance would be deprived of its accidents or would have two opposite accidents; 2. If two divinities existed, they would have similarities and dissimilarities; 3. The divine will cannot be divided among several divinities; 4. The existence of an act demonstrates the existence of an agent and does not indicate a number of agents; 5. If creation can be performed by one agent, a second agent would be superfluous; if two divinities were required for the creation, they would be defective. Chapter 75: Three methods used by theologians to demonstrate God’s incorporeality: 1. If God had a body, He would be composed by atoms. His divinity would consist in one or in each of the atoms. 2. If God had a body, He would be similar to creatures; 3. If God had a body, He would have corporeal specifications attributed by another agent. These arguments are not demonstrative.

40*

MOSES MAIMONIDES

2. The manuscripts 2.1 The manuscript tradition The Dux neutrorum is transmitted in the following thirteen manuscripts.83

2.1.1 A: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottoboniano Latino 644 Good quality parchment, around 1300, 246 x 197 mm, 292 fols.84 Uninterrupted modern foliation, rubber-stamped on the right bottom of the page. On fol. 1r an old foliation is found; on fol. 291r, at the top right, an old foliation is found with the number 300. 36 quaternions followed probably by a binion to which two pages have been attached. At the end of the first quaternion (after fol. 8v), the remains of two torn pages are visible (maybe used for the binding). Between the end of the last quaternion (fol. 288v) and the beginning of the last quire (fol. 289r), the margin of a torn page is visible; the sewing of the last quire is found between fol. 289v and fol. 290r. The text ends on fol. 291ra. Fol. 291v and fol. 292r-v are not ruled. On fol. 292v, “finito libro” is written in a different hand. Quires are marked in lead point on the lower right margin of the page. Some of the quire’s numberings have been cut off and are only partially visible. Quires from II to XX are marked by a letter (from “a” to “v”) followed by a Roman numeral (from I to IV). From quire XXI on, quires are marked on the inside, at the left bottom of the page. Quires from XXI to XXXIII are marked by a letter (from “a” to “n”) followed by a Roman numeral

83 The list of manuscripts was compiled by Kluxen, “Literargeschichtliches,” pp. 26-30; Kluxen did not mention ms. N, which was found by Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” Appendix B, p. 279. Manuscripts are marked with the same letters used by Kluxen. Bibliographical references are given only to studies describing the manuscripts; simple mentions are not reported. 84 Cf. A. Pelzer, Codices Vaticani Latini, II, I, Codices 679-1134, Città del Vaticano 1931, p. 764. Here, the codex is only mentioned. Cf. also Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 26; Sermoneta, Un glossario filosofico, p. 40; Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 267; I am very grateful to Paolo Vian, Erik Kwakkel and Maria Cristina Rossi, who provided me with important information on this manuscript.

INTRODUCTION

41*

(from I to IV). In quire XXXIV, the numbering is only partially visible; in quire XXXV, the numbering is not visible. Horizontal catchwords in the lower right margin of the verso page in most of the cases visible. (8v: “contradictio magna”; 16v: “pientie”; 24v: “suo et tunc”; 32v: “hensio intelligibilis”; 40v: “sed ostendetur”; 48v: “hendere de creatore”; 56v: “ei si autem”; 64v: “dictionis”; 72v: “petenti”; 80v: “quod non transit”; 88v: “planabo”; 96v: “si ita est”; 104v: “pulorum eius”; 112v: “exire ad actum”; 120v: “in capitulis sequentibus”; 128v: “istarum questionum”; 144v: “mini flans”; 152v: “gyezi domine”; 160v: “cere homines”; 168v: “um eius erit”; 176v: “tur eis non quod”; 184v: “tenebras”; 192v: “tiarum et separatarum”; 200v: “et speciem in qua”; 216v: “et non invenit”; 224v: “magis ambulare”; 232v: “audiemus”; 256v: “quibus erat valde”; 264v: “populo virorum”; 280v: “facta ad commodum”).

Ruling in lead point, pricking visible. Gothic script (littera textualis), perhaps two hands. Towards the end of the codex, the writing becomes more hasty and sharp. This might also be due to the use of a different writing instrument. Numerous marginal and interlinear notes by, at least, three or four different hands. They seem contemporary to the main text. The hands are difficult to distinguish, since glosses from single hands are not consistent in their paleographical appearance; see, for instance, the lower gloss on fol. 213, the final letter “d” of “istud” has a loop, while the same letter one line below (“secundum”) has no loop; on fol. 185r, the letter “a” appears twice with two compartments and three times with one compartment.85 No correspondence between certain content and a hand or a writing has been found. The content of some of these marginal notes seems to go back to the translator’s circle.86 Some glosses contain biblical references marked by a letter.87 Glosses have different types of content: a) References to the original text; see, for instance, fol. 16v: “Multa verba in originali posita. Subtracta sunt hic quia non consonant lingue

85 I am especially grateful to Erik Kwakkel, who carefully analyzed the hands of the glosses. 86 On this point, see infra, § 4.2, pp. 159*-161*. 87 On this point, see infra, paragraph 4.5, pp. 170*-171*. Since the division of the biblical text into portions marked by letters was introduced in order to create a biblical concordance at the request of Hugh of Saint Victor, the presence of this system in the glosses confirms the French origin of the manuscript. Cf. M. Albaric, “Hugues de Saint-Cher et les concordances bibliques latines,” in: L.-J. Bataillon – G. Dahan – P.-M. Gy (éds.), Hugues de Saint-Cher, Bibliste et théologien, Turnhout 2004, pp. 467-479, p. 469.

42*

MOSES MAIMONIDES

latine”; fol. 12v :“Totum capitulum sextum non est hic positum quoniam nomina de quibus fit hic mentio masculus et femina vel mulier aliter se habent in hebrayco et aliter in latino”; Scias quod verbum videndi et cetera. Nota quod compositor huius libri tria verba ponit in primo huius quarti capituli que dicuntur et proprie et per accomodationem, quorum duo sonant apud nos ‘videre’, sed differunt in hebrayco. Primum enim de quo hic fecimus mentionem dicitur ‘ma’ ‘hibbit’ unde [con.; vibude cod.] dictum est: Viditque et ecce puteus; et: Vidi Dominum. Secundum est ‘haza’ unde dicitur: Viditque in Syon oculus noster; et: Vidit super Iudam et Ierusalem, id est apprehendit intellectum, id est prophetavit (fol. 11v).

b) Explanations of Hebrew words; see, for instance, fol. 241: “Nota quod lataruma dicuntur due partiuncule que sumebantur de massa panis. Prima crematur, secunda datur alicui de gente sacerdotis”; Mysna est brevis compositio legis quam fecit quidam Iudeus sapiens propter cuius brevitate [sic] factus est postea liber qui dicitur Thalmut. Darassot dicuntur quedam dispersa in Mysna (fol. 4r). Translator dixit quod in hebraico dicitur pro eo qui dilexit alium [con.; eslium cod.] ‘oheb’, scilicet dilector, et in eadem lingua dicitur ‘amator’ etiam ‘hoseth’. David autem induxit hunc versum: Quoniam me dilexit liberabo eum in verbo ‘hoseth’. Nunc autem audies differentiam quam ponit Rabi Moyses inter ‘oheb’ et ‘hoseth’. Totum hoc est in exitu alio libro (fol. 277r).

c) Differences from the Vulgata; see, for instance, fol. 4v: “Ezechiel XVII a nostra litera: Propone enigma et narra parabolam”; fol. 5r: “Apud nos ita habet Proverbia XXV: Mala aurea in lectis argenteis qui profert verbum in tempore suo”; fol. 14v: “Exodus XXV: Precipiam et loquar ad te super propitiatorio”. d) Biblical references; see, for instance, fol. 4v: “Ezechiel XII”; fol. 14r: “Deuteronomium XXVIII e”; fol. 14v: “Genesis XI b”. e) Variants; see, for instance, fol. 8r: “Vel occultum”; fol. 9r: “Aliter celem et demut”; fol. 13v: “Aliter credebant”. f ) Reading notes; see, for instance, fol. 2r: “In thalimude”; fol. 5r: “Parabola habet duas facies”; fol. 13r: “Ecce utilitas manifestatur tractatus istius, scilicet de multiplicatione nominum”. Text block 210 x 150 mm, two columns 210 x 76 mm, 28 lines. No illuminations. The incipit “Incipit Raby Moyses” (fol. 1r) is rubricated. Fleuronné capital letters, blue and red ink; see, for instance, the initial letter “D” on fol. 1r, decorated in blue and red ink, fleuronné

INTRODUCTION

43*

covering the whole column. Capital letters alternately decorated in blue and red ink, a few of them in black and red ink. Alternately blue and red paragraph signs. Wood binding covered with reddish leather, 17th century. Golden decoration on the cover, seven bands spine. On the spine, emblem of the Altemps family and golden title “Dux dubior. Rabi Moysis”. Two labels with shelfmark, on the top a modern one, on the bottom a more ancient and damaged one. The back of the front cover is overlaid by a written parchment taken from the De iudiciorum ordine of Tancredi from Bologna. The back of the back cover is overlaid by a ruled parchment with no text. Stamps: fol. 1r, fol. 291v, “Bibliotheca Apostolica Vaticana”. Old shelfmarks: fol. 1r, “S. 2. 49”, black ink, crossed; “K. V. 2[?]4”, black ink, crossed. Current shelfmark: black ink “644” on the parchment covering the back of the front cover; fol. 1r black ink “644”; fol. 1r, on the lower margin blue pencil “Ottob. 644”; fol. 292r black ink “644”, same hand as on the back of the front covering. Good general state of conservation; fol. 1r is moderately damaged but legible. Binding in decent state of conservation, external leather well conserved, interior parts more damaged. French origin. Typical French abbreviation for “et”. Ot fol. 292v, an old ex libris, readable only with ultraviolet lamp: “Iste liber est Sancti Vedasti Attrebatensis”, the Benedictine Abbey of St. Vaast, Arras.88 No information concerning St. Vaast library’s collection is available since its archive was destroyed during the war.89 The manuscript belonged to the Altemps family (emblem on the binding).90 The previous owner was cardinal Guglielmo Sirleto (1514-1585), since the codex is mentioned in the inventory of Sirleto’s manuscripts that were sold in 1588. Then, the codex was bought by cardinal Ascanio Colonna

88 Cf. Sermoneta, Un glossario filosofico, n. 31, p. 40. 89 I am very grateful to Pascal Rideau for this information. 90 The largest part of the collection was gathered by Giovanni Angelo Altemps (d. 1620). Cf. A. Serrai, La biblioteca altempsiana ovvero le raccolte librarie di Marco Sittico III e del nipote Giovanni Angelo Altemps, Roma 2008.

44*

MOSES MAIMONIDES

(1560-1608) in 1588.91 The library of Colonna was bought in 1611 by Giovanni Angelo Altemps (1587-1620).92 The Altemps collection was bought by, or maybe donated to, Pietro Ottobòni (later Pope Alexander VIII) in 1691.93 In 1749, the Ottobòni collection was included in the Vatican Library at the request of Pope Benedict XIV.94 Incipit prima pars, fol. 1ra: “Incipit rabimoyses [rubricated] dixit rabimoyses egyptius in apertione libri sui”. Explicit prima pars, fol. 92ra: “in eo quod dicunt de antiquitate mundi cum adiutorio Creatoris”. Incipit secunda pars, fol. 92ra: “Propositiones que sunt necessarie in assertione essentie Creatoris”. Explicit secunda pars, fol. 173vb: “incipiemus autem loqui de aliis rationibus cum auxilio Creatoris benedicti” [add. explicit IIa pars al. m. in marg.]. Incipit tertia pars, fol. 173vb: “Iam ostendimus in aliis locis quod maior intentio”. Explicit tertia pars, fol. 282va: “in tenebris vidit lucem magnam sedentibus in regione umbre mortis. Lux orta est eis”. Incipit Liber preceptorum, fol. 282va: “Hec sunt precepta que proprie dicuntur precepta”. Explicit Liber preceptorum, fol. 291ra: “ut non multiplicet argentum et aurum. Finito libro. Sit laus et gloria Christo”.

91 Cf. Serrai, La biblioteca altempsiana, p. 17. For the index of the manuscripts that belonged to Guglielmo Sirleto and were bought by Ascanio Colonna in 1588, cf. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 6937, fols. 50-126; for Maimonides, cf. fol. 55, N° 83. Some manuscripts of Sirleto’s collection originated from the library of Marcello Cervini (Pope Marcello II, 1501-1555); cf. G. Mercati, “Sulla venuta dei manoscritti Cervini nella Biblioteca Vaticana e la numerazione loro,” in: Per la storia dei manoscritti greci di Genova, di varie badie basiliane e di Patmo, Città del Vaticano 1935, pp. 181-202. The inventory of Cervini’s library can be found in the manuscript Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 8185, and was published in F. Fossier, “Premières recherches sur les manuscrits latins du cardinal Marcello Cervini (1501-1555),” in: Mélanges de l’Ecole française de Rome 91 (1979), pp. 381-456. The Dux neutrorum is not mentioned, but the editor defines the inventory as “lacunaire” (p. 386). 92 Cf. Serrai, La biblioteca altempsiana, p. 25. Cf. the index of the Altemps collection in the manuscript Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Barb. lat. 3123, fol. 47v (Maimonides). For the identification of the manuscripts originating from Colonna in the Altemps collection, cf. G. Mercati, “I codici altempsiani acquistati da Paolo V,” in: Id., Codici Latini Pico Grimani Pio e di altra biblioteca ignota del secolo XVI esistenti nell’Ottoboniana e i codici greci Pio di Modena con una digressione per la storia dei codici di S. Pietro in Vaticano, Città del Vaticano 1938, pp. 106-143. 93 Cf. J. Bignami Odier, Premières recherches sur les fonds Ottoboni, Città del Vaticano 1966: “Sur le passage de la bibliothèque Altemps à la bibliothèque Ottoboni, on ne sait pas grand’chose. D’après le mémoire de Francesco Bianchini [...] les manuscrits auraient été donnés et non achetés”, n. 7, p. 12. Document 1, p. 34: “Il quinto Indice è de’ manuscritt della libreria del Sigre Duca d’Altaemps donati da S. Eccza alla S. Maestà di Papa Alessandro nel sesto mese del suo Pontificato. Furono portati in 26 balle e non erano disposti per materie, ma ne fù fatto l’Indice dai monsignori Fabbretti et Felici il quale ho ricopiato [...], ne ho fatto un Indice per materie che si vede all’Indice di cui ora soggiungerò qualche cosa”. Cf. also Ead., La Bibliothèque Vaticane de Sixte IV à Pie XI, Città del Vaticano 1973, pp. 53-55. 94 Cf. Bignami Odier, Premières recherches sur les fonds Ottoboni, p. 17.

INTRODUCTION

45*

2.1.2 B: Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15973 (Sorbonne 173) Parchment, around 1270 (before 1271), 323 x 215 mm, I + 237 fols. + I.95 Uninterrupted modern (19th century) foliation on the right top over the first line of column b. Running numbering present: on the verso side, letters P (red ink) and S (blue ink); on the recto side, running numbering, I (red ink); II (red and blue ink); III (red, blue and red ink). 29 quaternions followed by five pages and the remains of a torn page (maybe a ternion whose last page was torn?), no visible sewing. The text ends on fol. 236v; fol. 237r is empty and not ruled; fol. 237v contains numerous reading notes by different hands. Quires are differently marked on the lower right side of the page. Quire II: first two pages (fols. 9r-10r) marked with letters “a” and “b”. Quire III: second page (fol. 18r) marked with letter “b”. Quire IV: fourth and fifth page (fols. 28r-29r) marked with letters “d” and “e”. Quire VI: first four pages (fols. 41r-44r) marked with letters from “a” to “d”. Quire VII: first three pages (fols. 49r-51r) marked with letters from “a” to “c”. Quire VIII: second to fifth page marked with letters from “b” to “e”. Quire IX: first two pages (fols. 65r-66r) marked by a vertical undulating line; third page (fol. 67r) marked with letter “c”; fourth page (fol. 68r) marked by a vertical undulating line; fifth page (fol. 69r) marked by letter “e”. Quire X: first page (fol. 73r) marked with a small ring over letter “a”; second page (fol. 74r) marked by a ring; third page (fol. 75r) marked by a ring over the letter “c”; fifth page marked by a ring over the letter “e”. Quire XI: first four pages (fols. 81r-84r) marked by a ring over letters “a” to “d”. Quire XII: first page (fol. 89r) marked by the letter “a”. Quire XIV: fourth page (fol. 108r) marked by two

95 Cf. L. Delisle, “Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne,” in: Bibliothèque de l’Ecole de Chartes 31 (1870), pp. 1-50, p. 32; Id., Le cabinet des manuscrits de la Bibliothèque impériale, vol. II, Paris 1874-1881, p. 148; vol. III, p. 62; Fichier bibliographique des manuscrits latins et grecs. Latin 15958-16058, BnF, 2010; “Paris, Bibliothèque nationale de France, Manuscrits, lat. 15973” dans la base Bibale-IRHT/CNRS (permalink: http://bibale.irht.cnrs. fr/31780). Cf. also Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 26; Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” pp. 266-267. I am very grateful to the librarians of the manuscript department at the Bibliothèque nationale de France who provided me with helpful information.

46*

MOSES MAIMONIDES

rings and the letter “d”; the fifth page (fol. 109r) marked by two rings. Quire XVI: third and fourth page (fols. 123r-124r) marked by a ring. Quire XVII: second, fourth and fifth page (fols. 130r; 132r; 133r) marked by two rings (on fols. 130; 132 partially cut off). Quire XVIII: fourth page (fol. 140r) marked by a floral shaped element (partially cut off). Quire XXII: first five pages (fols. 169r-173r) marked by letters from “a” to “d” next to a floral shaped element. Quire XXIV: first five pages (fols. 185r-189r) marked by letters from “a” to “e” next to a floral shaped element. Quire XXVI: second, fourth and fifth page (fols. 202r; 204r; 205r) marked by the letters “b”, “d”, “e” (partially cut off). Quire XXIX: fourth page (fol. 228r) marked by the letter “d”, close to a spiral; fifth page (fol. 229r) marked by a spiral. Horizontal catchwords visible (except for quire XIII) in the lower right margin of the verso page. (8v: “homini ut festinet”; 16v: “et dixerunt”; 24v: “tam mentem”; 32v: “tio namque semper”; 40v: “dixit tibi silentium”; 48v: “tur destruere”; 56v: “variacio quin”; 64v: “sunt enim sicut”; 72v: “substantia et sua”; 80v: “quid dicas”; 88v: “poribus”; 96v: “sapientia dei”; 112v: “moria priori”; 120v: “litates non”; 128v: “ditur prima viam est”; 136v: “et ipsa est”; 144v: “vires omnis”; 152v: “nisi potest esse”; 160v: “mirati sunt etiam”; 168v: “ostendi tibi”; 176v: “tur in eis”; 184v: “et dices michi”; 192v: “dixerunt in servicio”; 200v: “um quatuor qui”; 208v: “vi et recedatur ab eo”; 216v: “tatis credulitatis”; 224v: “illud quod dixit”; 232v: “ut non abhominentur”).

Ruling in lead point, pricking sometimes visible. Gothic script (littera textualis), one hand. Marginal reading notes by different hands. Some of them written in lead point and only partially visible. At least four hands: a) A sharp semi-cursive script (end 13th-beginning 14th century) writing polemical notes; see for instance, fol. 1v: “Callida excusatio et utinam malitiosa”; fol. 39v: “Non advertis miser quod hec trinitas nec est accidentalis nec in substantia multitudinem ponit”; fol. 39v: “Calle versutiam istius prevaricatoris qualiter vult evacuare a Creatore ea nomina que attribuuntur ei secundo proprietates debitas personis que summam faciunt trinitatem”; Vide qualiter iste prevaricator volebat affirmationem reducere ad negationem et tamen necesse habet reverti ut totam negationem suam exponat per infirmare affirmationem quia miser capere non potest in uno simplicissimo misterium trinitatis (fol. 39v). Actor iste prevaricator veritatis et circa propriam legem hereticus, qui, cum simulet se velle tueri fundamenta legis sue, quam in plurimis locis destructam asserit, si mundi antiquitas sit firmata. Hic conatur per falsam exceptionem annullare demonstratio-

INTRODUCTION

47*

nem potissimam, per quam probatur mundum incepisse et desiturum esse. Videlicet cum non possit contradicere, quin anima rationalis sit separabilis secundum potentiam speculativam, et quin sit immortalis, postquam creata fuerit, excipit, quod non faciunt anime (sup. l.) numerum, cum fuerunt separate, quasi non advertamus, quod anime habent hoc aliquid, per quod differt anima ab anima absque eo, quod contrahit ab accidentibus corporis, a quo separata est, presertim cum ista potentia, secundum quam est separabilis, non habeat organum sibi respondens in corpore, a quo huiusmodi numerum ab accidentibus contraxisset. Et exemplum, quod posuit circa demonstrationem istam, videlicet ‘fideiussor tuus indiget fideiussore’, melius deberet induci circa eum, cum invocat explanationem Abubecri Mauri, qui fideiussore indiget, si in suis profunditatibus ita locutus est, sicut iste mendax imponit (fol. 69v).

The same hand writes reading notes, see fol. 1v: “Indicium quod aggregavit librum talmuth”; “Differentia inter opus de beresit et opus de mercana”; fol. 50v: “Creator est efficiens et forma et finis”. Reading notes by the same hand are also present on fols. 51r; 54r; 57r-v; 58r-v; 59r. b) Numerous notabilia by the same hand, see fols. 15r-v; 5r; 8v-9r; 10r; 11r-14r; 16r; 20r-23v. c) A gothic-based script (end 13th-beginning 14th century); see fol. 17v: “Tria impediunt apprehensionem”; “Quartum est nutritura”.96 d) A semi-cursive script (end 13th-beginning 14th century), brown ink, uses two dots under a line as a catch sign; see, for instance, fol. 99r: “In secundo celi et mundi versus finem et de eadem sententia fit mentio in hoc libro in inicio sexti capituli prime partis”. On fol. 237v, numerous notes by different hands transmitting a tabula of content such as: “Temptationum 6 modos parte 3 capitulo 24”; “Tria impediunt apprehensionem parte prima capitulo 32 et sequenti”. Text block 192 x 120 mm, two columns 192 x 54 mm, 33 lines.

96 According to the library’s catalogue, it is the hand of Gerard d’Abbeville. Cf. Fichier bibliographique des manuscrits latins et grecs. Latin 15958-16058: “Légué par Gérard d’Abbeville qui a écrit 2 notae à la pointe séche (fol. 3v et 17v); Utilisé par Thomas d’Irlande pour son manipulus”. However, according to R. H. Rouse, M. A. Rouse, Preachers, florilegia and sermons. Studies on the Manipulus florum of Thomas of Ireland, Toronto 1979, p. 153, some notabilia (fol. 3v; fol. 17v) correspond to passages quoted by Thomas of Ireland. On fol. 3v and 17v no notabilia are present. Moreover, the above-mentioned note on fol. 17v is not written with a dry point. Finally, a comparison with Gerard’s handwriting as found in ms. Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15906 and Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15903, seems to rule out that this hand is Gerard’s (for the identification of Gerard’s hand in these codices, cf. S. Metzger, Gerard of Abbeville, Secular Master, on Knowledge, Wisdom and Contemplation, vol. II, Leiden/Boston 2017, p. 401).

48*

MOSES MAIMONIDES

Initial letters illuminated: fol. 1ra, letter “I”, anthropomorphic figure with castle and angel, gold, pink and blue, occupying the whole margin of the column; fol. 73rb, letter “P”, animal and bird designs, two human heads, blue, gold, pink, occupying 22 lines; fol. 137vb, letter “I”, gold, blue, red and pink, occupying 16 lines and about the same space below the column. Rubricated title, fol. 1ra: “Hic est liber quem edidit raby moyses israhelita et vocat eum ducem neutrorum vel dubiorum”. Rubricated chapter titles (if present) or chapter numbers. Traces of chapter titles for the rubricator written in lead point, titles were not always copied by the rubricator. Chapter numbering always present and rubricated. Rubricated incipit and explicit of each part (fol. 1ra; fol. 73rb; fol. 137vb). Fleuronné capital letters, blue and red ink. Fleuronné covering the whole column. All capital letters are present. No paragraph signs. Wood binding covered with green parchement, 17th/18th century,97 six bands spine. On the spine, brown leather label, golden writing “Maimonidis More Nevochim”, on the lower side label with current shelfmark. On the first guard leaf following inscription: “Volume de 237 Feuillets 18 Mai 1869” (same hand as on the foliation). On the back of the cover a note by Gayet de Sansale (see below); underneath a label with the current shelfmark. Good general state of conservation; fol. 1r moderately yellowed, last folios slightly damaged. Well-tended manuscript with relatively rich decoration and valuable parchment. Numerous usage signs: on fol. 236v, traces of reading notes, lead point; on fol. 237v, numerous reading notes; on fols. 130r and 135v, floral drawings. Numerous maniculae, such as on fols. 177r, 182r, 214v. Stamps: fol. 1r, fol. 119v, fol. 198v, fol. 236v, “Bibliothèque de Sorbonne” (stamp adopted in 1743);98 fol. 236v, red stamp, “Bibliothèque nationale”. Old shelfmarks: fol. 1ra, on the lower side, “582” (17th century); on the back of the front cover “228” (18th century); fol. 1r, “Sorb. 173” (after the French Revolution).

97 On the binding, cf. Delisle, Le cabinet, II, p. 208, n. 1: “Au XVIIIe siècle on a couvert un grand nombre de volumes en parchemin vert”. 98 Cf. A. Franklin, Les anciennes bibliothèques bibliothèques de Paris, vol. I, Paris 1867, p. 361.

INTRODUCTION

49*

Parisian origin. The manuscript belonged to Gerard of Abbeville and was bequeathed as his legacy to the Sorbonne in 1271 or 1272; see the note on fol. 237v: “Iste liber est collegii pauperum magistrorum studentium parisius in theologia ex legato magistri Gueraudi de Abbis villa precio X librarum”. 99 In the inventory of the chained manuscripts, composed presumably shortly after 1321,100 it appears as “Raby Moyses” and was preserved in “Quinti decimi scamni P”. 101 According to Delisle, in the Sorbonne’s general catalogue of 1338 the codex appears in category 52 (Libri Socratis, Platonis, Ciceronis, Valerii, Solini, Cassiodori, Plini, et aliorum auctorum) n. 4 as “cathenatus” in the Great Library.102 It seems that the manuscript was used by Thomas of Ireland for his Manipulus florum.103

99 Cf. Franklin, Les anciennes bibliothèques, p. 230: “Les docteurs de la Sorbonne inscrivaient presque toujours en tête ou à la fin de chaque volume son prix d’estimation et le nom de la personne qui l’avait donné au collège”. The name of Gerard usually appears as “Geraudus”, such as in his necrology: “Obiit magister Geraudus de Abbatis Villa, qui nobis legavit quasi III centum volumina librorum tam in theologia quam in philosophia” (cf. H. Denifle – E. Chatelain, Chartularium universitatis Parisiensis, vol. I, Paris 1889, p. 493), and for instance in ms. Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 16605, fol. 74r: “ex legato magistri Geraudi de Abbis Villa”. According to Denifle, Le cabinet, p. 148, n. 4, following forms are found: Geroldus, Geroudus, Gueroudus, Geraudus, Girodus, Gerardus, Gyraudus. On the library of Gerard see P. Glorieux, “Bibliothèques de Maîtres parisiens: Gérard d’Abbeville,” in: Recherches de théologie ancienne et médiévale 36 (1969), pp. 148183. According to his testament, he left three hundred manuscripts to the Sorbonne, cf. Denifle – Chatelain, Chartularium universitatis Parisiensis, pp. 491-493. One hundred eighteen belong today to the Bibliothèque nationale de France, cf. Delisle, Le cabinet, vol. II, pp. 148-149. According to the BnF Notice Latin 15724 (http://archivesetmanuscrits. BnF.fr/ark:/12148/cc963407), one hundred nineteen of Gerard’s manuscripts belong today to the Bibliothèque nationale de France. 100 For the discussion concerning the date of the inventory, cf. R. H. Rouse, “The Early Library of the Sorbonne,” in: M. A. Rouse – R. H. Rouse, Authentic Witnesses: Approaches to Medieval Texts and Manuscripts, Notre Dame 1991, pp. 341-408. 101 For the catalogue of the chained manuscripts, see Delisle, Le cabinet, III, pp. 72-79; for our ms., see p. 75. 102 For the general catalogue, cf. Delisle, Le cabinet, III, pp. 9-72; for our ms., see p. 62. On the organization of the library, cf. Delisle, Le cabinet, II, p. 181: “En 1289, la bibliothèque de la Sorbonne [...] fut partagée en deux dépôts bien distincts, qui formaient, pour ainsi dire, deux bibliothèques séparées. L’un de ces dépôts, appelé la grande libraire ou la libraire commune, renfermait les ouvrages qui devaient être le plus fréquemment étudiés. Ces ouvrages, attachés à des chaînes, ne pouvaient sortir de la salle que dans des circonstances tout à fait extraordinaires”. 103 Cf. R. H. Rouse, “The list of Authorities appended to the Manipulus Florum,” in: Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge 40 (1965), pp. 243-250, pp. 247248; Id. – M. A. Rouse, Preachers, florilegia and sermons, p. 153.

50*

MOSES MAIMONIDES

A note by the librarian Gayet de Sansale (1729-1792?) is written on the back of the front cover:104 N. 228. Ce manuscrit du 13e siècle a été légué à la maison de Sorbonne par M. Gérard [illegible]. L’ouvrage appelé more nevochim composé par Rabbi moyses maimoni [illegible] intitulé Dux neutrorum vel dubiorum. Richard Simon dans sa lettre 16 pag. 95 tome 3 [illegible] que ‘Justiniani Evêque de nebbio n’a point traduit de nouveau cet ouvrage du fameux rabbi moyse. Il y en avoit une version bien plus ancienne qui est citée par S. Thomas, par Bradwardin et par quelques autres théologiens. J’en ai vu en Sorbonne un exemplaire écrit d’une bonne main. C’est cette ancienne version latine que Justiniani, étant à Paris, où il enseignoit la langue hébraïque, a fait imprimer et qu’il a dédiée à Etienne Ponchier, Evêque de Paris, qu’il avait connu en Italie’. Prix 10 livres.

Gayet de Sansale quoted a letter written in 1680 by Richard Simon, in which he mentions the Dux neutrorum. Richard Simon also described where the manuscript was kept: Il n’est pas dans leur grande Bibliothèque; mais dans une chambre séparée, ou plutôt un grenier où l’on a mis plusieurs livres tant imprimez que manuscrits, parmi lesquels il y en a de très bons, et qui méritent assurément de tenir leur place dans la grande Bibliothèque.105

In 1796, the Sorbonne collection was included in the Bibliothèque nationale de France, and in 1868 the running numbering was given to the collection.106 Incipit prima pars, fol. 1r: “In nomine Domini Dei mundi. Notam fac michi viam per quam ambulem quia ad te levo animam meam”. Explicit prima pars, fol. 73rb: “in eo quod dicunt de antiquitate mundi cum adiuctorio Creatoris. Explicit pars prima [rubricated]”. Incipit secunda pars, fol. 73rb: “Incipit secunda. Capitulum primum in stramentis [rubricated]”. Explicit secunda pars, fol. 137vb: “incipiemus autem loqui de aliis rationibus cum auxilio Creatoris benedicti. Explicit pars secunda”. Incipit tertia pars, fol. 137vb: “Incipit pars tercia. Iam ostendimus in aliis locis quod maior intentio”. Explicit tertia pars, fol. 228vb: “sedentibus in regione umbre mortis. Lux oriatur eis”. Incipit Liber preceptorum, fol. 229r: “Hec sunt precepta que proprie dicuntur”. Explicit Liber preceptorum, fol. 236v: “ut non multiplicet rex equos”.

104 Librarian at the Sorbonne from 1780 ca. to 1792; cf. Franklin, Les anciennes bibliothèques de Paris, vol. I, pp. 292-293; p. 297: “Gayet de Sansale paraît avoir apporté un zèle extrême dans l’exercice de ses fonctions; car sur un nombre immense de volumes provenant de la Sorbonne on rencontre de longues notes littéraires et bibliographiques entièrement écrites de sa main”. 105 R. Simon, Lettres choisies, Amsterdam 1730, lettre XVI, pp. 107-108. 106 Cf. Delisle, Le cabinet, II, p. 207.

INTRODUCTION

51*

2.1.3 C: Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération, ms. 608 Parchment, end 13th century (1270-1290),107 300 x 200 mm, I + 121 + I fols.108 Uninterrupted modern foliation (19th century) on the right top of the page by the hand of Jean-Charles Joseph Aubin.109 Running book numbering present, on the verso side letter “L”, red ink, on the recto side book numbering, blue ink. 10 senions + a single page (fol. 109), (or 9 senions + 1 septenion, and last page after fol. 121 perhaps torn); unclear because of the narrow binding. Medieval quire marks at the end of each quire, Roman numerals (from I to IX) and abbreviation “us” in between the two columns, black ink. 18th century (binding date) quire marks at the beginning of each quire, letters from “a” to “l”, on the right bottom of the page, lead point. Fol. 109 (perhaps a single page) marked by the letter “k”; fol. 110 (last quire) marked by the letter “l”. Catchwords erased, traces on fols. 84v; 96v; 108v. Ruling in lead point, pricking visible. Gothic script (littera textualis), one hand. No marginal notes, some notabilia (for instance, fols. 33v; 96v), black ink. Numerous small rings traced in lead point on the margins, possibly indications for the illuminator (all capital letters decorated with red ink) or reading notes. Text block 200/205 x 130/135 mm, two columns 200/205 x 60 mm, 42 lines. No illuminations. On fol. 1r, the title: “Incipit Prologus in libro qui dicitur Dux neutrorum vel dubiorum” is rubricated; fol. 1r: “Explicit Prologus; Item alius prologus”, rubricated. Fol. 1r: “Que sit prima in107 According to the catalogue of the library, the codex would date back to the 14th century; cf. Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques des Départements, vol. III, Paris 1861, pp. 266-267. However, the codex has been estimated to be older by the research team of the IRHT project Saint-Bertin. I am very grateful to Dominique Stutzmann who provided me with this information. 108 Cf. Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques des Départements, pp. 266-267. Cf. also Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 26; Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 267. I am very grateful to Rémy Cordonnier, librarian at the Bibliothèque de l’agglomération, and to Steven Livesey for their precious help. 109 Author of the first catalogue of Saint-Omer library between 1799 and 1823; cf. J. C. J. Aubin, Catalogue raisonné des livres imprimés de la bibliothèque de Saint-Omer, suivi du catalogue des manuscrits, 1823 (Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération, ms. 842).

52*

MOSES MAIMONIDES

tentio istius libri”, rubricated. Fol. 1v: “Secunda intentio huius libri”, rubricated. Chapter numbers rubricated. Fleuronné initial letters, see fol. 1r: letters “D” (Dixit), “N” (Notam), “I” (Istius); initial letters decorated in blue and red. Other initial letters not flourished but decorated alternately in red or blue (initial letters at the beginning of parts II and III also not flourished). Capital letters decorated with red lines. No paragraph signs. Few small letters as indications for the illuminator. Modern binding (18th century), cardboard covered by brown leather. On the front guard leaf, the following note by the hand of JeanCharles Joseph Aubin (19th century): “Ce volume contient 121 feuillets, plus AB”, on the top right corner of the front guard leaf, letter “A”. On the back of the binding emblem (200 x 152 mm) of Momelin Le Riche110 (abbot of Saint Bertin, 1706-1723), with the maxim: “Divitiae meae Deus”. At the margin of the emblem, the following annotations (19th century, maybe later than Aubin?) in lead point: “N. 608, 1 vol., 14 siècle”; “608, 1 vol.”. Signs of an ancient binding with attachments, holes still visible on the first folio. The front cover is rather damaged. Five bands spine, on the spine golden ornaments and golden title “Dux. neutr.”, on the bottom traces of the label with the old shelfmark (455); on the top label with the current shelfmark (608). Well preserved, good quality parchment, some occasional damages already present originally. Stamps: fols. 1r, 21r, 44r, 47r, 60r, 80r, 121v: “Bibliothèque publique St. Omer”. Old shelfmark: fol. 1r, “455”. At the time of the binding, the codex still had the old shelfmark (see traces of the label with the old shelfmark). In Aubin’s catalogue (1799-1823), the codex appears with the current shelfmark (608). Northern French origin. The codex belonged to the Benedictine Abbey of Saint-Bertin in Saint-Omer; see the ex libris on fol. 1r: “De libraria Sancti Bertini” (15th century). It was bought in Paris or copied

110 Cf. Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques des Départements, p. 7: “Mommelin le Riche, abbé de 1706 à 1723, fit construire une magnifique bibliothèque et fit exécuter de nouvelles reliures à deux reprises différentes, ce que l’on reconnaît à deux vignettes à ses armes, collées sur le plat intérieur: la première, de 6 à 7 centimètres, est gravée sans distinction d’émaux; la seconde, de 12 centimètres, les désigne”.

INTRODUCTION

53*

in the scriptorium of Saint-Bertin. Once the codex entered into SaintBertin’s library, most probably, no further copies of it were made (no other codices appear to be philologically dependent on this ms.). No signs of usage. Incipit prima pars, fol. 1r: “Incipit prologus in libro qui dicitur Dux neutrorum vel dubiorum [rubricated]”; a later hand (15th century, same hand as the ex libris “De libraria Sancti Bertini”): “libri tres”; another hand: “secundo folio splendida” [the first word of fol. 2r]. On the top of the page, another hand: “Lra (dub.) unus (dub.) Pater Deus omnium”. Explicit prima pars, fol. 42rb: “de antiquitate mundi cum adiutorio Creatoris”. Incipit secunda pars, fol. 42rb: “Propositiones que sunt necessarie in assertione”. Explicit secunda pars, fol. 77ra: “incipiemus autem loqui de aliis rationibus cum auxilio Creatoris benedicti. Explicit pars secunda”. Incipit tertia pars, fol. 77ra: “Iam ostendimus in aliis locis quod maior intentio in hoc libro est ostendere”. Explicit tertia pars, fol. 121vb: “sedentibus in regione umbre mortis. Lux orietur eis”. Incipit Liber preceptorum, fol. 121vb: “Hec sunt precepta que proprie dicuntur precepta et consistunt in faciendo plura ex illis. Alia vero ex eis sunt affirmativa et sunt CC et XVIII secundum numerum membrorum. Et alia sunt negativa et sunt CCC LXV secundum numerum dierum et inducunt bonas opiniones. Explicit liber qui dicitur Dux neutrorum vel dubiorum” [Explicit ... dubiorum rubricated]. The rest of the Liber preceptorum is omitted; the beginning of the Liber preceptorum is counted as chapter 56.

2.1.4 D: München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 7936b Parchment, second half of the 13th century, 285 x 203 mm, III + 125 fols. + III.111 Uninterrupted late foliation, written in pen, on the upper right corner of the page. Fol. 4 was not numbered, a later hand added: “3Ơ”. On fol. 124, below foliation, two initials: “A. R.”, perhaps the librarian who added the foliation. The foliation probably originated when the codex was part of the collection of the Abbey of Kaisheim.

111 Cf. Catalogus Codicum Latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis, tom. I, pars III, München 1873, p. 208; Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, vol. III, 3,1, München 1932, pp. 126-135. Cf. also Perles, “Die in einer Münchener Handschrift”; Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 26; Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 267. I am very grateful to Julia Knödler, librarian at the Bayerische Staatsbibliothek, for her precious help. According to the library’s catalogue, the manuscript dates back to the 14th century. However, a paleographic analysis prompted the hypothesis that the codex might date back to the second half of the 13th century. I am very grateful to Maria Cristina Rossi who analyzed the writing of this codex and its marginal notes.

54*

MOSES MAIMONIDES

3 quinions + 8 senions. After the first quinion, a single page is added (fol. 10). Last two pages of last senion torn. Most quires are not marked: quire II is marked with Roman numerals (from I to VI) on the lower right margin in nib and mauvish ink; quire VIII is marked with Roman numerals (from I to VI) on the lower right margin in lead point (partially deleted); quire XI is marked with Arabic numerals (from 1 to 6) on the lower right margin in nib. Catchwords always visible. (10v: “in animam inimicorum”; 22v: “sit illa potencia”; 32v: “ipsum hoc modo”; 42v: “remotas ab eis”; 54v: “ostendit quod mundus”; 66v: “ista collocutio”; 78v: “insidiatur alii”; 90v: “autem scias quod”; 102v: “illa sunt de”; 114v: “tus super mens”). Sometimes, catchwords are inserted in an animal shaped frame (10v; 32v; 54v; 114v).

Ruling in lead point. Gothic script (littera textualis), one hand. Some marginal notes by numerous different hands, end 13th century. Numerous notes were cut off by the binder. a) Same hand as the codex; see, for instance, fol. 10r: “Quid sit blasphemia quid sit stulticia” (underlined in red); fol. 54v: “Quedam secta Iudeorum”; In Eccl. XII: Unamquamque gentem posuit rectorem. Vel forte Deut. IIII, ubi loquens de supracelestibus subiungit dicens: Que creavit Dominus Deus tuus in ministerium cunctis gentibus. Et manifeste est contrarius Moysi in hac auctoritate vel in alia. Hoc habetur ex auctoritate quam ipse ponit; Nota differentia inter Dominus Deus noster et Deus deorum et Dominus divinorum. Primum ad homines, secundum ad angelos, tertium ad celos; Quot modis dicitur angelus (fol. 39r). Quare magis punitur qui furatur oves quam quasdam res alias; Nota quare quinque boves pro uno dantur a fure dicto legis; Quare pecunaria pena non est imposita rapitori sicut furi; Nota quattuor causas quare propter quas gravius punitur unum aliquid quam aliud (fol. 106v).

b) A second hand corrected the text in the margin (for instance, fol. 5r); numbered lists of arguments (for instance, fol. 3r); wrote titles for the chapters, for instance: “Ymago”; “Heloym”; “Similitudine”; “Videre”; “Nasci”; “Locus”; “Cathedra”; “Ascendere descendere”; “Surgere” (fols. 3v-5r); sporadically wrote marginal notes, see fol. 62v: “Quid sit prophetia”; fol. 60v: “Nota 3 modos prophetie”; fol. 66r: “Nota quid est visio prophetie”; fol. 67r: “Nota spiritum sanctum”. c) A third hand, brown ink, see fol. 37v: “Nota celi corpora esse animata”; fol. 62r:

INTRODUCTION

55*

visione divine essentie sed sine (dub.) angelo mediante profunditate intelligentie: nomen meum Adonai non Prophetia Moysi excedit omnes alios in communitate presentie omnium scilicet hostium et rerum (dub.) manifestatione miraculis (dub.) evidenter in signis

Fol. 72r: “Nota quod scitur de libro Ezechielis prophete”; fol. 83r, a diagram: non vult et potest. Invidia scit aut vult et non potest. Impotentia Deus aut

hec dua non conveniunt

nescit quod concederit illi. Tum

quia particularia cognoscitur sensu quia singularia sunt infinita quia singularia sunt mutabilia

Fol. 83v: “Nota 5 de providentia Dei opiniones”; fols. 100v-101r: “Nota de concupiscientiis gustus et tactus”; “Mansuetudo”; “Divisio preceptorum in 14”; fols. 102v-103r: “Nota mulieres maxime exercere magicam”; “Nota de superstitionibus et de medicina”. d) A fourth hand, see fol. 39r: “Ego in hoc blasphemus sum”. e) A fifth hand, see fol. 65v: “Finis legis politice finis legis divine”. f ) A sixth hand, more recent than the previous ones, see fol. 60r: “Hic incipit de prophetia et post de prophetia Moysi”; fol. 60v: “Scilicet Avicenne et Algazelis et aliorum araborum”; fols. 63v, 64r two semi-deleted notes, brown ink; fol. 68r: “Nota gradus prophetie”. g) A modern hand, lead point, see fol. 1v: “Vocavi istius libri Ducem neutrorum vel dubiorum”. Text block 193 x 132 mm, two columns, 193 x 62 mm, 50 lines. No illuminations. Fol. 1ra: “Incipit prologus libri rabi moyses” rubricated; fol. 1rb: “Incipit liber c. 1” rubricated. Capital letters ru-

56*

MOSES MAIMONIDES

bricated until fol. 70. Empty space left for initial letters, small letters visible. No paragraph signs. Chapter numbering on the margin. Introduction erroneously counted as chapter 1, numbering of following chapters later deleted by a red line (see fols. 3v; 7r-v; 10r-v). Chapters I, 49 and 50 are not separated. Chapters of parts II and III continuously numbered. On fol. 71vb, no separation between part II and part III, a later note on the lower margin: “Incipit pars tercia”. Wood binding covered by ivory leather, 16th/17th century. Six bands spine. On the leather, stamped decorations containing the stemma of the Abbey of Kaisheim. Binding in a poorer state of conservation, numerous small holes. Traces of ancient bands on the side and on the top. In the centre of the cover, traces of a rhombus shaped attachment, where the bands were attached. On the cover, an older hand (perhaps 16th century): “Liber Rabbi Moysis”; a more recent hand: “Dux neutrorum”. On the spine, five labels with shelfmarks: on the top the most ancient one, partially torn: “Rabi aplar” (dub.); below a more recent than the previous one: “Kaiserhsheim 36b”; below, a more recent than the previous one: “Cod. lat. 7936b”; below, an older than the previous one: “Cod. lat. 7936b”; on the bottom, unreadable ancient label. On the back side of the cover, 19th century hand: “Cod. lat. 7936b”. Three guard leaves, paper, more modern than the binding. Binding was restored in the 18th or 19th century. Numerous mistakes throughout the text, erasures and expunctions of letters. At the beginning, words are deleted in red ink. On fol. 1r, a 16th century hand: “Explanacio diversitatum nominum in prophetis”. Large hole in fol. 49, no text is missing. Fol. 114 is torn, visible traces that it was at some point repaired. Stamps: fols. 1r; 124v, “Bibliotheca Regia Monacensis”. Shelfmarks: fol. 1r, “Cod. lat. 7936b” (19th century hand). French origin. Belonged to the Cistercian Abbey of Kaisheim, on fol. 1r ex libris: “Fratrum Cesariensium”. The old shelfmark was “36b” (see label on the binding). The Abbey had close relations with France, numerous of its manuscripts originated from France.112 The 112 Cf. Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands, p. 128: “Bemerkenswert, aber bei den nahen Beziehungen der Cistercienserklöster zu Frankreich leicht verständlich, sind die verhältnismäßig zahlreichen Handschriften französischer Herkunft. (z. B. 7935-38)”.

INTRODUCTION

57*

codex Clm 7936a was bought in Paris, according to the note transmitted in the manuscript: “Comparavit codicem Parisiis Chounradus de Kizzingen”.113 No old library inventories exist. After the secularization in 1803, the Kaisheim library collection was moved to the provincial library of Neuburg. In the years 1805/1807, a large part of this collection entered into the Bayerische Staatsbibliothek (under the shelfmarks Clm 7901-8073).114 The order of the manuscript collection according to the provenance was established by Johann Andreas Schmeller, librarian at the Bayerische Staatsbibliothek between 1829 and 1852; the modern shelfmark (7936b) reproduced the ancient shelfmark of Kaisheim Abbey (36b). According to the old title on fol. 1r, the title of entry in the library’s catalogue is: “Rabi Moysis expositio nominum in libris Prophetarum”.115 Incipit prima pars, fol. 1ra: “Incipit prologus libri rabi moyses [rubricated]”. Explicit prima pars, fol. 35ra: “in eo quod dicunt de antiquitate mundi cum adiutorio Creatoris”. Incipit secunda pars, fol. 35ra: “Propositiones que sunt necessarie in assertione essentie Creatoris”. Explicit secunda pars, fol. 71vb (16th line from the bottom): “incipiemus autem loqui de aliis rationibus cum auxilio Creatoris benedicti”. Incipit tertia pars, fol. 71vb (14th line from the bottom): “Iam ostendimus in aliis locis quod maior intentio in hoc libro”. Explicit tertia pars, fol. 124v: “in tenebris vidit lucem magnam sedentibus in regione umbre mortis lux orietur eis. Finis libri Rabimoyses Deo gratias”. Liber preceptorum is missing.

2.1.5 E: Paris, Bibliothèque de la Sorbonne, ms. 601 Parchment, end 13th/beginning 14th century, 290 x 212 mm, 150 fols.116 113 Ibid. 114 Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands, p. 130. 115 Cf. Catalogus Codicum Latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis, p. 208. 116 Cf. Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques de France: Université de Paris et Universités des Départements, Paris 1918, p. 150; A. Tuilier, La vie universitaire parisienne au XIII siècle, Paris 1974, p. 52; Aristoteles Latinus, Codices, descr. G. Lacombe – A. Birkenmajer – M. Dulong – A. Franceschini, 1, Roma 1939, p. 592, n. 731; Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 27; Averrois Cordubensis Commentum magnum super libro de caelo et mundo Aristotelis, ed. R. Arnzen, Leuven 2003, p. 30*; Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 266. According to the library’s catalogue, the codex dates back to the 13th century. However, a comparison with similar manuscripts suggest a later dating, namely around the first decades of the 14th century. I am very grateful to Marco Palma, who provided me with important information concerning the dating of this codex.

58*

MOSES MAIMONIDES

Uninterrupted modern foliation (perhaps contemporary to the binding). On fol. 41r; fol. 63r; fol. 103r, a double numbering (21; 43; 83), written in lead point, is present, corresponding to Dux neutrorum’s running page numbering. No book and column numbering is present (except for an indication written in lead point on fol. 63r). 18 quires + 3 leaves: 6 quaternions, 1 bifolium, 4 senions, 1 ternion, 4 quaternions, 1 quaternion with torn leaves, 1 quaternion, 3 leaves. Within quire III (a quaternion, fols. 17-24), only the first five lines of fol. 20v are written on (corresponding to the end of the text transmitted on fols. 17r-20v), the rest of the page is ruled. In quire XII (a ternion, fols. 99-103), one leaf is missing after fol. 103 (corresponding to the end of the Dux neutrorum). In quire XIV (a quaternion, fols. 112-119), it seems that the last page was torn and a leaf was added. Last pages of quire XVII (fols. 136-139) were torn. Last three leaves are not sewed. No quire numbering. Catchwords only on few fols. (40v: “generabilia et corruptibilia et considerat tempus”; 48v: “alterius quoniam motus unius est”; 74v: “tinat”; 86v: “opere magno”; 98v: “idcirco”).

Ruling in lead point. Five hands, littera textualis with cursive elements (especially second and fifth hand). Narrow writing, numerous abbreviations. First hand: fols. 1-49v; second hand: fols. 50r-103v; third hand: fols. 104r-111v; fourth hand: fols. 112r-117r; fifth hand: fols. 117vb-119v; fourth hand: fols. 120r-150v. Few marginal notes. Fol. 1r “Cap. I de parabola” (different hand than main text). Between fols. 21-25, indication of biblical verses (same ink and contemporary to main text). Fols. 40-42 argument numbering, contemporary to main text. From fol. 50r, indication of chapter numbering and references to biblical verses (same hand as main text). Fol. 57r-v, reading notes, brown ink, different hand than main text: “Nota essentiam prophetie”; “Nota in quo differebat prophetia Moysi ab aliis”. Fol. 58r, reading notes, illegible. Fol. 104r-v, additions to the main text (contemporary to main text); argument and chapter numbering. Fol. 107r, additions to the main text (contemporary to main text) and notabilia. Fols. 107v-108r, notabilia. Fol. 120r and following, additions to the main text (contemporary to main text). Fol. 122r, traces of notabilia. Most of marginal notes corresponding to fols. 104r-

INTRODUCTION

59*

150v were cut; before binding, leaves were probably bigger. Interlinear note at fol. 1r, modern hand, lead point, in correspondence with the expression “In octavo anno gubernacionis felicis Honorii tercii”, “env. 1223”; the same hand on fol. 21r “Livre des preceptes de Maimonide”. On fols. 17r-20v, references to the Sentences underlined. Text block fols. 1-49v: 223 x 155 mm; fols. 50r-103v: 221 x 160 mm; fols. 104r-111v: 241 x 183 mm; fols. 112r-117v: 226 x 183 mm; fols. 118r-119v: 240 x 184 mm; fols. 120r-150v: 231 x 190 mm. Two columns; fols. 1r-49v: 223 x 72 mm; fols. 50r-103v: 221 x 70 mm; fols. 104r-111v: 241 x 86 mm; fols. 112r-117v: 226 x 86 mm; fols. 118r-119v: 240 x 88 mm; fols. 120r-150v: 231 x 87 mm. Lines: fols. 1r-49v: 60; fols. 50r-103v: 42; fols. 104r-111v: 65; fols.112r-117v: 71; fols. 118r-119v: 64; fols.120r-150v: 70. No decorations. Fol. 104r, initial letter “T” rubricated. Fol. 1r, initial letter “I” capitalized. On fols.1r-16v; 21r-103v, space for initial letters left empty. Small letters visible. No paragraph signs. Chapter numbering sporadically present. Chapters 49 and 50 (Part I); 17 and 18 (Part II); 20 and 21 (Part II); 31 and 32 (Part II); 64-66 (Part II); 33 and 34 (Part III) not distinguished. Wood binding covered with reddish leather, 18th century, five bands spine. Label: “Bibl. de l’Université, ms. 601”. Moderate to good conservation state. Modest quality parchment, numerous holes were repaired. Fols. 1-2 and 49-50 yellowed. Stamps: fol. 1r, fol. 150v, “Bibliothèque de l’Université de France”; fol. 99v, “Bibliothèque de l’Université de Paris”. Old shelfmarks: fol. 1r “Ms. t. II. 6a” (“t.” stands for “theologia”). Most probably, the shelfmark was given to the codex when it arrived at Sorbonne library.117 Parisian origin, university codex (numerous abbreviations; no decoration; visible ruling). Unknown provenance before entering into the Sorbonne collection (founded in 1770 under the name Bibliothèque de l’Université de Paris). Most medieval manuscripts of the collection come from the library of the college Louis-le-Grand (where the librar117 Cf. C. Jolly(ed.), La Bibliothèque de la Sorbonne, Paris 1989, p. 12. The new classification system was introduced by Philippe Le Bas (librarian between 1844 and 1846). The main classifications were: “Théologie; science; littérature ancienne et moderne; histoire; manuscrits, incunables, estampes et cartes géographiques”.

60*

MOSES MAIMONIDES

ies of Parisian colleges suppressed in 1764 merged).118 According to the catalogue of Louis-le-Grand (1768), numerous manuscripts were damaged at the beginning or at the end (last fols. are missing in this codex).119 However, usually, manuscripts belonging to Louis-le-Grand bear its stamp. On the back of the first guard leaf, traces of a note written in brown ink, readable only on the reverse side: “M + illeg. + v F/ Galiri ord. P. Bened. + illeg. + 1701”. In the library’s catalogue, the Dux neutrorum is attributed to Michael Scot, since the same codex transmits also Scot’s translation of Averroes’ commentary on the De caelo et mundo (fols.104-150). The entry in the catalogue is: “Traductions de Michael Scot”, even though this assumption has been corrected by a handwritten note: “trad. de Maïmonide par Scot controversée, cf. Haskins, Studies in medieval science, p. 282”.120 At the beginning of theLiber de parabola, the following date is found: “In octavo anno gubernacionis felicis Honorii tercii” (1223-1224). The translation of the De caelo et mundo is dedicated to Stephen of Provins, canon of Reims, who was admitted as a member of the commission for the examination of Aristotle’s works translated into Latin by Pope Gregory IX in 1231. According to the catalogue of the exhibition of the Sorbonne manuscripts in 1974, this manuscript might have been an exemplar. 1. Moses Maimonides, Liber de Parabola, fols. 1ra-16vb. Incipit, fol. 1ra: “In octavo anno gubernacionis felicis Honorii tercii interrogasti me”. Explicit, fol. 16vb: “non remansit res causam eius non dedi paucis exceptis verumptamen intelligeret patet ex virtute nostrorum verborum ratio de omnibus”. 2. Commentary to Sentences II, dist. 25, 1-9, fols. 17r-20va. Anonymous commentary, acephalous and incomplete, on free will. Franciscan tradition. Numerous textual corre-

118 Cf. Franklin, Les anciennes bibliothèques, vol. III, pp. 301-319. Cf. Jolly, La Bibliothèque de la Sorbonne, p. 35. 119 Cf. J. Artier, “Aux origines de la bibliothèque de la Sorbonne: la création de la bibliothèque de l’Université de Paris, 1689-1770,” in: Mélanges de la Bibliothèque de la Sorbonne 11 (1991), pp. 33-58, p. 41, where the author quotes a note contained in the catalogue of the Louis-le-Grand collection (today transmitted in Paris, Bibliothèque de la Sorbonne, ms. 114): “Nota, la très grande partie de ces manuscrits sont sans couverture, ou déchirés, soit au commencement, soit dans le contenu soit à la fin; le peu de soin qu’on en a eu dans les lieux ou ils étaient déposés leur a ôté leur prix et leur importance”. Moreover, according to the author: “Leur mauvais état général de conservation laisse supposer qu’ils provenaient surtout des collections des petits collèges et non d’achats faits lors de la vente des livres du collège des Jésuites”. 120 Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques de France: Université de Paris et Universités des Départements, p. 150.

INTRODUCTION

61*

spondences with Alexander of Hales’ Glossa in quatuor libros sententiarum, II, 25, 6 and following. Incipit, fol. 17ra: “Et hoc dupliciter in medio scilicet non prohibente ut in aere vel adiuvante ut in lumine que magis proprie sic possunt distingui aut est potestas in agente aut coniunctio”. Explicit, fol. 20va: “vel que removet difficultatem in operando et hoc est virtus consuetudinalis” and two lines scraped off. 3. Dux neutrorum, fols. 21ra-103vb. Incipit, fol. 21ra: “Dixit Rabi Moyses Egypcius in apercione libri sui”. Explicit prima pars, fol. 41vb: “in eo quod dicunt de antiquitate mundi cum adiutorio Creatoris”. Incipit secunda pars, fol. 41vb: “Propositiones que sunt necessarie in assertione essentie Creatoris”. Explicit secunda pars, fol. 63ra: “incipiemus autem loqui de aliis rationibus auxilio Creatoris benedicti. Explicit pars secunda”. Incipit tertia pars, fol. 63ra: “Incipit pars tertia. Iam ostensum est in aliis locis”. Explicit tertia pars, fol. 103vb: “lux orietur eis. Deo gratias explicit Raby Moysi”. Addition by another hand, fol. 103vb: “Libri primi capitulum primum quod 613 sunt precepta 248 affirmativa 365 negativa et si sint data sine ratione capitulum secundum quid parabola et quod quandoque aperitur sensus (dub.) parabole ex ipsa aliquando ex tacitis in ea”. Liber preceptorum is missing. 4. Aristotelis De caelo et mundo cum Averrois Commentario magno, fols. 104r-150v.121 The text is incomplete; it ends at l. IV, comm. 39.122 Incipit, fol. 104r: “Tibi Stephane de Provino hoc opus quod ego Michael Scotus dedi latinitati ex dictis Aristotelis”. Explicit, fol. 150vb: “hec igitur est prima causarum motus aque ad superius deinde post ipsam”.

2.1.6 F: Cambridge, University Library, ms. Ii. I.19 (1711) Parchment, 14th century, 225 x 160 mm, II + 214 fols.123 Uninterrupted late foliation, on the top right, in lead point. Double foliation on the right lower margin on fols.: 10; 20; 30; 40; 50; 60; 70; 80; 90; 100; 120; 130; 140; 150; 160; 170; 180; 184; 190; 200; 201; 208; 210; 212. 18 senions. In the last quire (fols. 205-214), the last two pages are missing. Fols. 212rb-214v are empty. Quires are marked in the space

121 Cf. Averrois Cordubensis Commentum magnum super libro de caelo et mundo. 122 Averrois Cordubensis Commentum magnum super libro de caelo et mundo, p. 30*, erroneously reports that the text transmitted by Paris, Bibliothèque de la Sorbonne, ms. 601 is complete; however, it ends at l. IV 5, comm. 39, p. 742, l. 162. 123 Cf. A Catalogue of the Manuscripts preserved in the Library of the University of Cambridge, vol. III, Cambridge, 1858, p. 334; J. Goering, “The De dotibus of Robert Grosseteste,” in: Mediaeval Studies 44 (1982), pp. 83-109, pp. 90-91; Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 27; Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 267. I am very grateful to James Freeman (Cambridge University Library) for his helpful indications. The catalogue erroneously indicates 212 fols.

62*

MOSES MAIMONIDES

between the columns on the lower margin. Quire I is marked with “a2” to “a6 et non post”; on fol. 7, a cross. Quire II is marked with “b1” to “b6 et non post”; on fol. 13, number “2” on the right lower margin, lead point. Quire III is marked on the right lower corner, red ink, Roman numerals (from I to VI), followed by the letter “a”; on fol. 25, number “3” on the right lower margin, lead point; on fol. 31, a cross. Quires IV-V are marked only on the first page (fol. 37; fol. 49) with numbers “4” and “5”; on fols. 43; 55, a cross. Quires VI-VIII are marked only on the first page (fol. 61; 73; 85) with numbers “6” to “8”, and “VI” to “VIII” on the left top of the left column (same ink as main text); on fols. 67; 91, a cross. Quire IX is marked only on the first page (fol. 97) with number “9”; on fol. 103, a cross. Quire X is marked only on the first page (fol. 109) with number “10”, and “X” on the top left of the left column (same ink as main text). Quires XI-XIV are marked only on the first page (fols. 121; 133; 145; 157) with numbers “11” to “14”; on fols. 127; 139; 151; 163, a cross. Quire XV is marked on the right lower corner, red ink, Roman numerals (from I to VI), followed by the letter “d”; on fol. 169, number “15”, lead point; on fol. 175, a cross. Quire XVI is marked on the right lower corner, red ink, Roman numerals (from I to VI), followed by letter “d”; on fol. 181, number “16”, lead point; on fol. 187, a cross. Quire XVII is marked on the right lower corner, red ink, Roman numerals (from I to VI); on fol. 93, number “17”, lead point; on fol. 199, a cross. Quire XVIII is marked only on the first page (fol. 205) with the number “18”; on fol. 211, a cross. Catchwords always present. (12v: “tiones”; 24v: “vero perfectionem”; 36v: “nostra”; 48v: “telligans”; 60v: “necessitatis”; 72v: “inducit”; 84v: “vidi”; 96v: “dies”; 108v: “intendisti”; 120v: “queri ab illo”; 132v: “inte iste”; 144v: “te in istis”; 156v: “tituetur tibi”; 168v: “pollutionis”; 180v: “eadem est ratio”; 192v: “sittans et gratia”; 204v: “ut ea”).

Ruling is visible only on the last fol. Squaring of columns in red crayon visible. Three hands: fols. 1-209 (first hand); fols. 209v-211r (second hand); fols. 211v-212r (third hand). English cursiva. Rare marginal notes: fol. 1r: “Titulus libri” (different hand than main text); fol. 37v the Tetragrammaton in Hebrew letters. Another hand (perhaps Babington’s one), fol. 48r: “Creator dicitur vita seculorum”; fol. 102r: “Multipliciter dicitur sermo qui pervenit ad prophetas”; fol. 142v: “Liber de agricultura aegiptiorum”; fol.

INTRODUCTION

63*

143: “Abraham fuit columna mundi; imagines ex metallo; arbores”; fol. 144r: “Liber de servitio egiptiaco”; fol. 144v: “Talmut prophetia idolorum”; fol. 145r: “Libri Zabiorum”. Another hand, more ancient: fol. 180v: “Nota quod humana perfectio adherere in hoc quod homo necesse (dub.) Deum perfectione”; more notes on fols. 180v-183r; fol. 201v; 204r-v; 208v. Text block 178 x 118 mm, two columns 178 x 57 mm, 38/40 lines. Few decorations. On fol. 1r, initial letter “I” fleuronné, red and blue ink, extending over 23 lines. Flourished initial letters, red, blue and golden ink. Change of hand in decorations after fol. 209v. Paragraph signs, blue and red ink alternately. Continuous chapter numbering within parts I-III, same hand as main text. Wood binding covered by dark brown leather with impressed decorations, 18th century. Five bands spine. The spine was restored. On the spine, impression in gold: “Maimonides &c Ii.1.19”. Front and back covers covered with paper on the back side. Two paper guard leaves, only after front cover. On the back of the front cover, previous shelfmarks and index of the manuscript (index probably contemporary to binding). Index is corrected by a later hand: 130, Ii-1-19 1. Rabbi Mosis Dux dubiorum 2. Petri de Alvernia [later hand on the top: Parisiensis episcopi], cur Deus homo? 3. Lincolniensis de Scala voluptatis [later hand: paupertatis] 4. Innocentii P. litera ad eund. pro investitura cuiusdam adolescentis Itali impuberis in canonicatum [later hand adds: una cum] lincolniens 6. Eiusdem Lincolniensis Tract. de Potentia [added by a later hand]

On the back of the front cover, on the top left, a small stamp: “Gray Cambridge” (restorer of the binding). Below, brown ink: “#H.Z.23”. Below, blue pen: “79/2-1956”. Below, a label with the emblem of the University of Cambridge: four lions, “Academiae Cantabrigiensis Liber”.124 Below, a red leather label, gold letters: “Tracts M.S.”. On the first guard leaf: “130”; “Ii-1-19” (same hand as index); “28”; “Clas. I.

124 Cf. J. C. T. Oates, Cambridge University Library: A History. From the beginnings to the copyright act of Queen Anne, Cambridge 1986, p. 471. The bookplate was engraved by William Jackson in the academic year 1706/1707.

64*

MOSES MAIMONIDES

Oc[?]”. On the back of the back cover, structure of quires by a modern hand: “I-XVII12 XVIII12 (wants 11, 12): 214ff”. Good state of conservation. Fols. 148; 159; 160; 189 damaged. Old shelfmarks: twice on fol. 1r “vol. 130”, once deleted. English origin. In 1562, the manuscript was owned by Francis Babington (d. 1569), vice-chancellor at Oxford University from 15601562, who noted on fol. 1r that the dedicatory letter and the Liber preceptorum were missing: “Babington lectori S. hc extat hic liber impressus a Iodocho Badio Ascentio auctior multo et emendatior deest namque hic et [...] prooemium et desunt in fine duo postrema capita”. The same hand writes on fol. 214v: “Babyngton 1562” and on fol. 183v: “Desunt duo capita finalia que in Rabbi Moyse imprenso per Ascensium habetur, id est de mandatis affirmativis et de negativis”. An ownership note by the same Babington is found in the following manuscripts: Aberystwyth, National Library of Wales, Peniarth ms. 382, (fol. 1r; 77v);125 London, British Library, Harley ms. 647 (fol. 2v);126 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Urb. lat. 694;127 Cambridge, University Library, Add. 6683, which contains the inscription “FBabington, 1560, January 2”.128 The manuscript seems to have been included in the library between 1583 and 1600, since it is absent in the catalogue of 1583, but present in the one of 1600 made by Thomas James.129 It might be possible that the manuscript belonged to Andrew Perne (d. 1589), vice-chancellor of Cambridge University

125 Cf. Handlist of Manuscripts in the National Library of Wales, Part I, Aberystwyth 19403, p. 7. For the identification of the hand, I rely on secondary literature. 126 Cf. A Catalogue of the Harleian Manuscripts in the British Museum, 4 voll., London 1808-1812, vol. I, n. 647. 127 Cf. T. De Robertis – G. Tanturli – S. Zamponi, Coluccio Salutati e l’invenzione dell’Umanesimo, Catalogo della mostra (Firenze 2 novembre 2008 - 30 gennaio 2009), Firenze 2008, pp. 124-125 n. 31. For the identification of the hand, I rely on secondary literature. 128 Cf. P. Binski – P. Zutschi, Western Illuminated Manuscripts: A Catalogue of the Collection in Cambridge, Cambridge 2011, p. 185. According to the catalogue, the first letter of the name would be “A”, but it seems more correct to read it as “F”. 129 For the catalogue of 1583, cf. E. Leedham-Green – D. McKitterick, A Catalogue of Cambridge University Library in 1583, in: J. P. Carley – C. G. C. Tite (eds.), Books and collectors 1200-1700: Essays presented to Andrew Watson, London 1997, pp. 153-235. For the catalogue of 1600, cf. T. James, Ecloga Oxonio-Cantabrigiensis, p. 60.

INTRODUCTION

65*

who donated part of his collection to the Cambridge University Library.130 In James’ catalogue, the manuscript appears with the number “130”; the numbers given by this catalogue are usually those written on the front covers of the volume (see fol. 1r). It must be noted that the catalogue of 1600 presents the same mistake concerning the title of Grosseteste’s De scala paupertatis (“voluptatis” for “paupertatis”) as the index on the back of the binding.131 Moreover, in James’ catalogue, the De potentia is missing, and in the index on the back of the binding it was added by a later hand. According to the catalogue of the library, the manuscript is incomplete; however, only the dedicatory letter at the beginning and the 613 precepts at the end are missing. The work is transmitted also with the title Mater philosophie. 1. Dux neutrorum, fols. 1r-183r. Fol. 1r: “Liber Rabbi Mosse qui dicitur Dux dubiorum vel Dux neutrorum qui etiam ab aliquibus dicitur Mater philosophie”. Incipit prima pars, fol. 1r: “Incipit liber Rabbi Mosse qui dicitur Dux dubiorum vel Dux neutrorum qui etiam ab aliquibus dicitur Mater philosophie. In nomine Domini Dei mundi. Notam fac mihi viam”. Explicit prima pars, fol. 58r: “cum adiutorio Creatoris”. Incipit secunda pars, fol. 58r: “Propositiones que sunt”. Explicit secunda pars, fol. 109v: “auxilio Creatoris benedicti”. Incipit tertia pars, fol. 109v: “Iam ostendimus in aliis locis”. Explicit tertia pars, fol. 183r: “sedentibus in regione umbre mortis lux orietur eis”. Liber preceptorum is missing. On fols. 58ra-61vb, some passages taken from the Liber de uno Deo benedicto are copied.

130 Cf. Oates, Cambridge University Library, p. 135: “Our only direct knowledge of this accession of manuscripts in 1584-5 comes from an entry in the Vice-Chancellor’s accounts for that year recording the expenditure of 10d [...] and 8d [...]. Since we know of only two manuscripts which certainly came from a source other than Perne, we must conclude that the remainder came from him, whether during his lifetime in 1584-85 or after his death in 1589”. However, according to Binski – Zutschi, Western Illuminated Manuscripts, it is difficult to reconstruct what exactly Perne donated to the library; cf. p. XIII: “N. R. Ker argued that the manuscripts numbered 1-5 and 108-222 in James’s Ecloga derive from Perne. However, there is no specific evidence of Perne’s ownership in any of the manuscripts in the present catalogue which fall into this category. Ker further argued that these manuscripts entered the Library between the compilation of the catalogues of 1582 and 1600 (the earlier catalogue now being dated by its editors to 1583). The assumption here is that the absence of a manuscript from the 1583 catalogue means that it was not in the Library by this date. However, in more than one instance this is contradicted by evidence of earlier accession to the University Library (see, e.g., no. 103)”. On Andrew Perne, cf. P. Collinson – D. McKitterick – E. Leedham-Green, Andrew Perne: quatercentenary studies, Cambridge 1991. 131 As noted by Oates, Cambridge University Library, p. 138, it was still not possible to identify the hand that wrote the tables of contents of the manuscripts.

66*

MOSES MAIMONIDES

2. Guilielmi Alverni Cur Deus Homo, fols. 183v-201r.132 Incipit, fol. 183v: “Incipit tractatus magistri Petri de Arvernis episcopi parisiensis Cur Deus homo. Ponam ad has quatuor radices”; Explicit, fol. 201r: “ad suam gloriam et gaudium et acceptissimum famulatum. Explicit tractatus magistri Petri de Arvernis episcopi parisiensis Cur Deus homo”. The attribution to Petrus de Alvernia seems to be wrong. 3. Robertus Grosseteste, De scala paupertatis, fols. 201r-208r.133 Incipit, fol. 201r: “Incipit tractatus de scala paupertatis domini Lyncoliensis. Beati pauperes spiritu etc. Vos omnes et singuli huius sancte congregationis”. Explicit, fol. 208r: “subiecta figura visibiliter descripsimus. Explicit tractatus de scala paupertatis domini Lyncolniensis”. 4. A letter by Innocence IV, fol. 208r-v, followed by Grosseteste’s answer, fols. 208v-209v.134 The letter is followed by an addition concerning heresy drawn from the account of Grosseteste’s deathbed speech.135 Incipit, fol. 208r: “Intelliximus vos literas”. Explicit, fol. 209v: “hec est ut amans gratias amet amantem. Explicit” 5. Robertus Grosseteste, De dotibus, fols. 209v-211r.136 Incipit, fol. 209v: “Incipit tractatus lincolniensis de dotibus. Primo dicendum est de dote”. Explicit, fol. 211r: “quid ultra debui facere vinee mee et non feci”. 6. Robertus Grosseteste, De potentia, fols. 211v-212r.137 Incipit, fol. 211v: “Tractatus domini lincolniensis de potentia. Omne ens aut est ens actu”. Explicit, fol. 212r: “simile in potentia de potentia ad effectum. Explicit tractatus”. Fols. 212rb-214v empty.

132 Cf. Guilielmi Alverni Opera omnia, Parisiis 1674, I, pp. 555-570. 133 Cf. S. Harrison Thomson, The Writings of Robert Grosseteste, Bishop of Lincoln, 1235-1253, Cambridge 1940, pp. 168-169. De scala paupertatis is also known as Sermon 8. For excerpts, see A. G. Little (ed.), Tractatus de adventu Fratrum Minorum in Angliam, Paris 1909, App. 7, pp. 178-187. 134 Cf. H. R. Luard, Roberti Grosseteste episcopi quondam Lincolniensis epistolae, London 1861, pp. 432-437, n. 128. Cf. L. E. Boyle, “Robert Grosseteste and the Pastoral Care,” in: D. B. J. Randall (ed.), Medieval and Renaissance Studies. Proceedings of the Southeastern Institute of Medieval and Renaissance Studies, Summer 1976, Durham 1979, pp. 3-51. 135 Cf. Goering, “The De dotibus,” p. 91 136 Cf. Goering, “The De dotibus,” pp. 83-109. 137 Cf. L. Baur (ed.), Die philosophischen Werke des Robert Grosseteste, Münster 1912, pp. 126-129.

INTRODUCTION

67*

2.1.7 G: Graz, Universitätsbibliothek, ms. II 482 Parchment, around 1300, 290 x 210 mm, 242 fols.138 Uninterrupted modern foliation (19th century) written in lead point on the top right margin of the page. 15 senions, 1 septenion, 2 senions and an added page, 2 senions and one page missing. All quires marked by a Roman numeral and a letter (b-r), except quires IX (fols. 99-110) and XVIII (fols. 209-220). Fol. 134r, beginning of the column, the rest is empty. Fol. 134v empty. Fol. 159r, half of the column empty. Fol. 159v empty. Fol. 172v, 3/4 of the column empty. Catchwords present at the beginning of the codex. (12v: “in commatu regio”; 24v: “vocem dantem sibi”; 36v: “remotam”; 48v: “in assertione”; 72v: “manentis esse”; 122v: “lescendum”).

Ruling in lead point at times visible; pricking at times visible. Gothic script (littera textualis), black and brownish ink. Three hands: first hand fols. 1-98r; second hand fols. 99-110v; first hand fols. 111r-134; third hand fols. 135r-141r; second hand 141v-242v. Sporadic corrections. Between fols. 99 and 110v, the hand of the main text wrote chapter titles on the lower margin.

138 Cf. A. Kern, Die Handschriften der Universitätsbibliothek Graz, vol. I, Leipzig 1942, pp. 355-362; http://sosa2.uni-graz.at/sosa/katalog/katalogisate/482.html. Cf. also Aristoteles Latinus, Codices, n. 57, pp. 263-265; Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 27; C. H. Lohr, “Logica Algazelis Introduction and critical text,” in: Traditio 21 (1965), pp. 223-290, pp. 233; 236-237; Id., “Medieval Latin Aristotle Commentaries,” in: Traditio 28 (1972), pp. 281-396, p. 300; Anonymous, “La tradition manuscrite des Quaestiones Nicolai peripatetici,” in: J. J. G. Alexander – M. T. Gibson – M. Templeton (eds.), Medieval Learning and Literature. Essays presented to Richard William Hunt, Oxford 1976, pp. 200-219, pp. 207-208; R. Klibansky – F. Regen, Die Handschriften der philosophischen Werke des Apuleius, Göttingen 1993, pp. 78-79; Avicenna Latinus, Codices, descr. M.-T. d’Alverny, Louvain/Leiden 1994, pp. 173-180; Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 267; J. Wilcox – J. M. Riddle, “The Latin Text De Physicis Ligaturis Manuscripts,” in: Medieval Encounters 1 (1995), pp. 27-30, p. 28; M. Markowski, Repertorium commentariorum medii aevi in Aristotelem Latinorum qui in bibliothecis austriacis: Admont, Furt bei Göttweig, Graz, Heiligenkreuz, Klagenfurt, Klosterneuburg, Kremsmünster, Linz, Melk, Salzburg, Sankt Florian, Vorau, Zwettl asservantur, Kraków 2008, pp. 77; 56; 146; 187 Al-Frb, Über die Wissenschaften. De scientiis, ed. F. Schupp, Hamburg 2015, pp. LXXV-LXXVI. I am very grateful to the entire team of the Sondersammlung at the Universitätsbibliothek Graz for their valuable support.

68*

MOSES MAIMONIDES

Numerous notabilia. Corrections in the margin by the hand of the main copyist (see fols. 29r; 31r-v; 32r; 61r-v; 62r; 83r; 85r). Marginal notes in different hands (at least seven or eight), 14th and 15th century. Some marginal notes corresponding to the Dux neutrorum transmit different lectiones. a) Fol. 16v, on the lower margin: “Incipit liber Rabymoysi egypcii qui dicitur dux neutrorum seu dubiorum”. b) Fols. 24r; 29r: “In Exodo 34 in illa oratione Dominator Domine Deus et cetera numerant Iudei XIII dispositiones secundum aliam litteram quam nos non habemus”. c) See, for instance, fol. 30r: “Quod de Deo non habetur noticiam nisi negativam”; fol. 33v: “Contra ergo exitus intellectus in actum efficit intellectum ligneum (dub.)”; fol. 34v: “Contra infra proximo capitulo dicit quod sunt XVIII sphere adminus et secunda parte huius de intelligentiis quod 9 sint celi”; fol. 35r-v: “Contra capitulo ipse et non alius videbo Deum meum in carne mea si autem tunc habeo aliam animam igitur sum alius quam nunc”; fol. 36v: “De numero sperarum. Contra supra proximo capitulo ascendere dixit quod VII sunt celi et infra secunda parte huius capitulo iam exposuimus dicit quod IV sunt celi”; fol. 37v: “Nota hoc totum capitulum in quo ponuntur opiniones philosophorum cum suis motivis (dub.) de naturalibus”; Sustinet celi et stelle sunt, primo propter suas operationes proprias quibus assimilantur Deo in gradu suo secundum congruitatem nature sue; secundo sunt ut per ipsos generabilia producantur et producta conserventur. Hee autem operationes exigunt ordinem, hunc quem habet a sapientia divina et natura infinita (dub.) lumine modo substantie (dub.) et locis et motu et aliis que in eis sunt comperta vel nobis occulta (fol. 51r)

d) Fol. 68v: “Contra quia dixit ut unumquodque divisio est (dub.) participet quam possit (dub.) ergo bonitas Dei communicabilis cum finis creatorum”. e) Fol. 22v: “Nota impedimenta apprehensionem veritatis secundum Alexandrum”. See also fols. 23v; 119v. f ) Reading notes, fols. 137r; 138r; 139r. g) Numerous reading notes with keywords between fols. 141v and 168v, as well as fols. 173r and 184v. In the last part, sporadic notes, present only on fols. 222v; 224v; 225r. Text block 215 x 145 mm, two columns 215/225 x 67/70 mm, 50/58 lines.

INTRODUCTION

69*

Initial letters illuminated; fol. 1r, letter “A”, gold, pink and blue, depicting master and disciple. Decoration occupies the entire column; on the bottom of it, animal figures are depicted. Fol. 16v, initial letter “D” illumination depicting disciple and master, gold, pink and blue; oriental-style hat and dress (according to d’Alverny, the master depicted is Maimonides).139 Decoration occupies the entire column, animal figures. Fol. 111r, initial letter “P” illuminated, depicting master and disciple, gold, pink and blue (according to d’Alverny, the master is Avicenna).140 Decoration occupies the entire column and continues below it, covering the entire width of column a; bird under the column. Long fleuronné, blue and red, occupying the entire page: fol. 5r, initial letter “Q”; fol. 8r, initial letter “P”; fol. 8v, initial letter “I”; fol. 14r, initial letter “C”; fol. 42r, initial letter “P”; fol. 99r, initial letter “D”; fol. 135r, initial letter “C”; fol. 141v, initial letter “U”; fol. 160r, initial letter “I”; fol. 173r, initial letter “Q”. Decorations mostly in the first part (fols. 1-98) and between fols. 111 and 134. Blue and red capital letters. Alternately red and blue paragraph signs until fol. 200v, sporadically between fols. 209 and 210; again from fol. 217r on. On the margins, indications for the rubricator visible. Fol. 1r incipit rubricated. Wood binding covered in green leather, 14th century. Five bands spine. On the spine: “Tractatus aliquot physici et medici”. Two straps with clasps, two catch plates. On the front and back cover, traces of star-shaped boss. Two nails on the lower part of the back cover. Traces of two nails on the upper part. On the front cover, label: “manuscriptum 482”. The leather was probably covered by parchment; on the back cover, traces of writing. Binding was restored in 1958. The leather was probably added later, since it covers some annotations on the back of the front plate. On the back of the front cover, a 14th-century index of the content of the manuscript is found. On the bottom, some reading notes. On the back of the front cover, a 19th-century annotation: “Fol. num. Dr. Koelle 24.X.1883”. On the back of the back plate, label: “Nach Rücksendung von Berlin 18 Febr. 1884 genau durchgesehen und unverletzt gefunden. Graz 18 Febr. 1884. Cod. 482 (40/51) Dr. Koelle”. On the top, annotation concerning the restoration of the binding by Bakala Wien IV in May 1958. The back of the back plate

139 Avicenna Latinus, Codices, p. 178. 140 Ibid.

70*

MOSES MAIMONIDES

is covered with paper. On the front of the cover, letter “K”. Probably, a cloth was sewn on the back part of the front plate, since holes are visible under the microscope.141 Decent conservation state. Fols. 123-124 partly torn: lateral and lower margins are missing, part of text is missing. Stamp: fol. 1r “Universitätsbibliothek zu Graz”. Old shelfmarks: fol. 1r “40/51”; current shelfmark, fol. 1r, “482”. Northern French origin, most probably Paris.142 It belonged to the Benedictine Abbey of Sankt Lambrecht (number 90). In 1786, the Sankt Lambrecht collection was forwarded to the library of Graz.143 Between 1883 and 1884, the manuscript was used by Valentin Rose. Works 16 to 23 are found in the same order also in the following manuscripts: Laon, Bibliothèque municipale, 412, fols. 9v-14v, 15; London, British Library, Royal ms. 12 C XV, fols. 254-260v, 260v261v; Sevilla, Biblioteca Capitular Colombina 5-6-14, fols. 77-88v. The ancient binding and the index suggest that the collection of works is ancient. 1. Ps. Apuleius, Asclepius, fols. 1r-5r.144 Incipit, fol. 1r: “Beatus Augustinus in libro de civitate Dei sic de hoc Termegisto scribit ... Asclepius iste pro sole”. Explicit, fol. 5rb: “sine animalibus cenam”. 2. Apuleius, De deo Socratis, fols. 5rvb-8ra.145 Incipit, fol. 5rb: “Qui me voluisti dicere”. Explicit, fol. 8ra: “audiit nec accessit”. 3. Apuleius, De Platone et eius dogmate, fols. 8ra-14rb.146 Incipit, fol. 8ra: “Platoni habitudo corporis”. Explicit: “fine moderetur”. 4. Apuleius, De mundo, fols. 14rb-16va.147 Incipit, fol. 14rb: “Consideranti mihi et diligencius intuenti”. Explicit: “dedit atque permisit”.

141 I am very grateful to Manfred Mayer, who carefully analyzed the binding. 142 Cf. Avicenna Latinus, Codices, p. 178; La tradition manuscrite, p. 208. However, the author writes: “Il a dû être exécuté à Paris vers l’an 1300, mais une partie des mains paraissent flamandes”. 143 Cf. O. Wonisch, “Die St. Lambrecht-Grazer Handschriften”, in: Zentralblatt für Bibliothekswesen 35 (1918), pp. 64-72, p. 66. 144 Apulei Platonici Madaurensis Asclepius, in: Opera quae supersunt, vol. III, De philosophia libri, ed. C. Moreschini, Stuttgart/Leipzig 1991, pp. 39-86. Cf. Klibansky – Regen, Die Handschriften der philosophischen Werke, pp. 78-79. The Graz manuscript was not used in the edition of Apuleius’ philosophical works. 145 Apulei Platonici Madaurensis De deo Socratis, in: Opera quae supersunt, ed. Moreschini, vol. III, pp. 7-38. 146 Apulei Platonici Madaurensis De Platone et eius dogmate, in: Opera quae supersunt, ed. Moreschini vol. III, pp. 87-145. 147 Apulei Platonici Madaurensis De mundo, in: Opera quae supersunt, ed. Moreschini, vol. III, pp. 146-188.

INTRODUCTION

71*

5. Maimonides, Dux neutrorum, fols. 16va-98rb. Incipit prima pars, fol. 16va: “Dixit Rabymoyses egypcius in apercione libri sui”. On the lower margin of the page: “Incipit liber Rabymoysi egypcii qui dicitur dux neutrorum seu dubiorum”. Explicit prima pars, fol. 42r: “de antiquitate mundi cum adiutorio Creatoris”. Incipit secunda pars, fol. 42r: “Propositiones que sunt necessarie in assercione”. Explicit secunda pars, fol. 63v: “de aliis rationibus cum auxilio Creatoris benedicti”. Incipit tertia pars, fol. 63v: “Iam ostendimus in aliis locis quod maior”. Explicit tertia pars, fol. 95v: “in regione umbre mortis lux orietur eius. Explicit”. Incipit Liber preceptorum, fol. 95v: “Hec sunt precepta que proprie”. Explicit Liber preceptorum, fol. 98r: “ut non multiplicet argentum et aurum. Finito libro tibi laus virguncula virgo”. 6. Avicenna, Logica, Isagoge, fols. 99r-109v.148 Incipit prima pars libri primi, fol. 99r: “Dicemus quod intencio philosophie est comprehendere”; on the bottom of the page: “Rubrica. Capitulum de excitando ad sciencias”. Explicit prima pars libri primi, fol. 107r: “nec sunt genus nec species nec differentia nec proprium. Expleta est pars prima libri primi collectionis prime. Et Deo cui nichil est simile sint gratie infinite”. Incipit secunda pars libri primi, fol. 107r: “Cognicio eius quod dictum est de divisione”; on the bottom of the page: “Pars secunda libri primi collectionis prime. Capitulum de communitatibus et differenciis inter hec quinque quorum prima post communem est illa que est inter genus et differenciam”. Explicit, fol. 109v: “differencie et proprietatis. Completa est secunda pars libri primi. Et ei qui dedit scire gracie sint infinite”. 7. Avicenna, Logica, Isagoge I, cap. 12, fols. 109v-110v.149 Incipit, fol. 109v: “Usus fuit ut cum hec quinque distinguerentur”; on the bottom of the page: “Capitulum de naturali et intellectuali et logico et de eo quod est ante multiplicitatem et in multiplicitate et cum multiplicitate de hiis quinque universalibus. Et capitulum de universalibus translatum ab Avendeuth de libro Aviceni de logyco”. Explicit, fol. 110v: “et hoc postea certificabitur in phylosophya prima”. 8. Avicenna, Physica, Liber primus naturalium, fols. 111r-131v.150 Incipit prima pars, fol. 111r: “Postquam expedivimus nos auxilio Dei”. Explicit prima pars, fol. 119r: “certo fine cessabit interrogatio. Completus est primus tractatus de naturalibus auxilio Dei et gratia”. Incipit secunda pars, fol. 119r: “Postquam perfecimus librum de principiis communibus”. Explicit secunda pars, fol. 131v “cuius tempus non habet inicium. Completa est pars secunda de collectione naturalium et ei qui dedit intelligere gratie sint infinite”. Incipit tertia pars, fol. 131v: “Pars tercia de hiis que habent naturalia ex hoc quod habent quantitatem. Prologus de qualitate tractandi”. Explicit tertia pars, fol. 131v: “et hee propositiones per se note sunt. Explicit. Finito libro tibi laus virguncula virgo”. 9. Alexander Aphrodisiensis, De tempore, fol. 132r-v.151 Incipit, fol. 132r: “Sicut difficultas sermonum illorum”. Explicit, fol. 132v: “secundum disposicionem unam”. 10. Alexander Aphrodisiensis, De sensu, fols. 132v-133r.152 Incipit, fol. 132v: “Postquam consummavit Aristoteles”. Explicit, fol. 133r: “et sine motu omnino”.

148 Avicenne Perhypatetici philosophi Opera, Venetiis 1508, pp. 2-12. 149 Ibid.; cf. S. Di Vincenzo, “Avicenna’s Isagoge, Chap. I, 12, De Universalibus: Some Observations on the Latin Translation,” in: Oriens 40 (2012), pp. 437-476. 150 Avicenna Latinus, Liber primus naturalium, Tractatus primus, De causis et principiis naturalium, ed. S. Van Riet, Louvain/Leiden 1992; Avicenna Latinus, Liber primus naturalium, Tractatus secundus, De motu et de consimilibus, ed. S. Van Riet – J. Janssens – A. Allard, Louvain 2006. For the third treatise, cf. Avicenne Perhypatetici philosophi Opera, p. 36v. 151 G. Théry, Alexandre d’Aphrodise, Paris 1926, pp. 92-97. The Graz manuscript was not used in the edition. 152 Théry, Alexandre d’Aphrodise, pp. 86-91. The Graz manuscript was not used in the edition.

72*

MOSES MAIMONIDES

11. Alexander Aphrodisiensis, De hoc quod augmentum et incrementum fiunt in forma et non in hyle, fol. 133r.153 Incipit, fol. 133r: “Aristotiles dicit in libro de generacione”. Explicit, fol. 133r: “non in materia”. 12. Alpharabius, Distinctio sermonis super librum Aristotelis de Naturali auditu, fols. 133r-134r.154 Incipit, fol. 133r: “Postquam narravit Aristotiles in tractatibus IV libri De auditu naturali res existentes”. Explicit, fol. 134r: “non est motum ab ea sempiternum”. 13. Algazel, Logica, fols. 135r-141r.155 Incipit, fol. 135r: “Capitulum de hiis que debent preponi ad intelligenciam”. Explicit, fol. 141r: “et facere intelligi de logica. Finitur de logica”. 14. Algazel, Philosophia, liber primus [Metaphysica], fols. 141v-159r.156 Incipit, fol. 141v: “Usus fuit aput philosophos preponere naturalem scienciam”. Explicit, fol. 159r: “Deus autem plus novit quam hoc”. Fol. 159v empty. 15. Algazel, Philosophia, liber secundus [Physica], fols. 160r-169v.157 Incipit, fol. 160r: “Iam diximus quod ea que sunt dividuntur in substantiam et accidens”. Explicit, fol. 169v: “hoc igitur est quod voluimus introducere de scienciis philosophorum, logicis, divinis et naturalibus”. 16. Moyses Aegyptius, De Plantis, fols. 169v-172v.158 Incipit, fol. 169v: “Sciendum autem quod cedrus et pinus et terebintus”. On the bottom of the page: “Incipit liber Moysi Egyptii de quibusdam plantis tactis a Solone”. Explicit, fol. 172v: “precipue a superiori parte”. 17. Nicolaus Peripateticus, Quaestiones, fols. 173r-179v.159 Incipit, fol. 173r: “Quomodo terra sperica est, vapor ascendens de ipsa spericus erit”. Explicit, fol. 179v: “vinum potatum ab alio”. 18. Quaestio utrum elementa sint creata aut generata, fols. 179v-180r.160 Incipit, fol. 179v: “In sermone nostro de elementis dicendum est quod quatuor sunt elementa”. Explicit, fol. 180r: “ut opus proporcionetur opifici”.

153 Théry, Alexandre d’Aphrodise, pp. 99-100. The Graz manuscript was not used in the edition. 154 A. Birkenmajer, “Eine wiedergefundene Übersetzung Gerhards von Cremona,” in: A. Lang (ed.), Aus der Geisteswelt des Mittelalters, Münster 1935, pp. 472-481, pp. 475-481. 155 Lohr, “Logica Algazelis Introduction and critical text,” pp. 239-288. 156 J. T. Muckle, Algazel’s Metaphysics. A Mediaeval translation, Toronto 1933, pp. 1-129. The Graz manuscript was not used in the edition. 157 Muckle, Algazel’s Metaphysics, pp. 130-197. The Graz manuscript was not used in the edition. 158 Cf. L. Thorndike – P. Kibre, A Catalogue of incipits of mediaeval scientific writings in Latin, Cambridge (Mass.) 1963, 1391. 159 S. Wielgus, “Quaestiones Nicolai Peripatetici,” in: Mediaevalia Philosophica Polonorum 17 (1973), pp. 57-155; Id., “Wstep do krythcznej edyciji przyrodniczofilozo-ficznego traktatu z. poczatków XIII w. zatytulowanego ‘Quaestiones Nicolai Peripatetici’,” [Introduction to the critical edition of the treatise of natural philosophy of the XIII century entitled “Quaestiones Nicolai Peripatetici,”] in: Acta mediaevalia 2 (1974), pp. 5-120; La tradition manuscrite des Quaestiones Nicolai peripatetici; M. Kurdziałek, “Quaestiones Nicolai Peripatetici,” in: Mediaevalia Philosophica Polonorum 2 (1958), pp. 4-5; Id., “Gilbertus Anglicus und die psychologischen Erörterungen in seinem Compendium Medicinae,” in: Sudhoffs Archiv 47 (1963), pp. 106-126. 160 Cf. Thorndike – Kibre, A Catalogue of Incipits, 717.

INTRODUCTION

73*

19. De operibus artis et naturae, fol. 180r.161 Incipit, fol. 180r: “Dicit Aristoteles quod ars imitatur naturam”. Explicit, fol. 180r: “et angelorum creacione sive intelligenciarum”. 20. De providentia Dei, fol. 180r-v. Incipit, fol. 180r: “Si deus providit hoc, necessario hoc eveniet”. Explicit, fol. 180v: “si e converso diversificantur”. 21. De coloribus, fol. 180v.162 Incipit, fol. 180v: “Cum omnia elementa sint dyafana”. Explicit, fol. 180v: “omnium colorum in loco non suo”. 22. De motu caeli, fol. 180v.163 Incipit, fol. 180v: “Omne celum est circulare”. Explicit, fol. 180v: “quod dicit Avenzoret. Vide alias quod vidisti qui e.s. f. et t. ex. eas”. 23. De loco in elementis, fol. 180v.164 Incipit, fol. 180v: “In tercio de anima dicit Aristotiles”. Explicit, fol. 180v: “non habencia propositum”. 24. Averroes, Excerptum Commentarii Magnii in Methapysicam Aristotelis, (l. XII, comm. 18), fols. 180v-181v.165 Incipit, fol. 180v: “Alme creator ades, da cepti tangere Gades. Dixit Aristoteles: Manifestum est, quod nullo modo indigemus”. On the top of the page: “Capitulum 19m XImi Metaphisice de capitulis Commentatoris”. Explicit, fol. 181v: “in anima artificis. Revertamur igitur ad ipsum locum”. 25. Averroes, Excerptum Commentarii De partibus animalium (l. III, c. 4), fols. 181v-183r.166 Incipit, fol. 181v: “Capitulum de corde. In corde autem fuit virtutis cibalis”. Explicit, fol. 183r: “vene in duobus partibus”. 26. Averroes, Excerptum Commentarii De generatione animalium (l. V, c. 1; 5), fol. 183r. Incipit, fol. 183r: “Capitulum de colore oculi et de coloribus immutantibus oculum”. Explicit, fol. 183: “quia cibaria sunt multa color varius”. 27. Averroes, Excerptum Commentarii De generatione animalium (l. IV, c. 10), fol. 183r-v. Incipit, fol. 183r: “Capitulum de diversitate temporis conceptionis animalium”. Explicit, fol. 183v: “sed a materia”. 28. Averroes, Excerptum Commentarii De generatione animalium (l. V, c. 7), fol. 183v. Incipit, fol. 183v: “Sermo de diversitate vocis”. Explicit, fol. 183v: “sicut voces feminarum”. 29. Averroes, Compendium tractatus Aristotelis De longitudine et brevitate vitae, fols. 183v-184v.167 Incipit, fol. 183v: “Et in hoc tractatu perscrutatur de causis longitudinis”. On the top of the columns: “Liber de morte et vita Commentatoris”. Explicit, fol. 184v: “secundum nostrum posse et intellectum”. 30. Averroes, Compendium libri De caelo (l. IV c. 34), fol. 184v.168 Incipit, fol. 184v: “Capitulum de extremis in loco et medio. Omnia duo extrema inter que existit medium habens intentionem duorum extremorum”. Explicit, fol. 184v: “propter quam latuit Temistium”.

161 Cf. Thorndike – Kibre, A Catalogue of Incipits, 416. 162 Cf. Thorndike – Kibre, A Catalogue of Incipits, 325. 163 Cf. Thorndike – Kibre, A Catalogue of Incipits, 981. 164 Cf. Thorndike – Kibre, A Catalogue of Incipits, 718. 165 Aristotelis Metaphysicorum cum Averrois Commentariis, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, vol. VIII, Venetiis 1562, fols. 303r-305v. 166 Averroes, De concordia inter Aristotilem et Galienum de generatione sanguinis, in: Averroes, De venenis etc., ed. Baptista de Avolio, Bologna 1497, fols. 7r-8r. 167 Averrois Cordubensis Compendia librorum qui Parva Naturalia vocantur, ed. A. L. Shields – H. Blumberg, Cambridge (Mass.) 1949, pp. 129-149. 168 Cf. Thorndike – Kibre, A Catalogue of Incipits, 990.

74*

MOSES MAIMONIDES

31. Averroes, Excerptum De substantia orbis (1-5), fols. 184v-188r.169 Incipit, fol. 184v: “In tractatu isto intendimus scrutari de rebus”. On the margin: “De subiecto orbis”. Explicit, fol. 188r: “questio est valde bona”. 32. Nicolaus Peripateticus, Excerptum Quaestiones, fol. 188r-v.170 Incipit, fol. 188r: “Dico lucem esse ypostasim colorum”. Explicit, fol. 188v: “non sentiunt potentes vinum”. Same text as fol. 179r-v with variants. 33. De coloribus, fol. 188v.171 Incipit, fol. 188v: “Cum omnia elementa sint dyafana”. Explicit, fol. 188v: “omnium colorum in loco non suo”. Same text as fol. 180v. 34. Averroes, Commentarium medium in Aristotelis De generatione et corruptione, fols. 188v-198v.172 Incipit, fol. 188v: “Intentio nostra fuit in hoc libro et quod oportet”. Explicit, fol. 198r: “numero a precedentibus”. Fol. 198r-v contains l. II, c. 54-59, which should be on fol. 197r. 35. Tideus, De imagine speculi, fols. 198v-200r.173 Incipit, fol. 198v: “Scias quod illud quod videt homo in speculo”. Explicit, fol. 200r: “pinealis oculi”. 36. Commentarium in libros Physicorum Aristotelis, fols. 200r-213v.174 Incipit, fol. 200r: “Dixit Aristoteles: quoniam quidem intelligere”. Explicit, fol. 213v: “a suo medio est melior et nobilior. Explicit”. 37. Nota in Aristotelis librum Physicorum (l. VIII, c. 85), fols. 213v-214r.175 Incipit, fol. 213v: “Nota hic quod ex natura humidi quod nullam habet figuram”. Explicit, fol. 214r: “et in omnibus sequentibus. In aliis autem bene dixit Commentator”. 38. Averroes, Excerptum Commentarium De caelo et mundo, fols. 214r-216v. Incipit, fol. 214r: “Corpora que sunt partes tocius non sunt multa”. Explicit, fol. 216v: “diverse huiusmodi diversitate etc. Hoc significat”. One fol. is missing after 216. 39. Averroes, Compendium De sensu et sensato, fols. 217r-218v.176 Incipit, fol. 217r: “Virtutes quidem sensibiles quedam sunt necessarie”. Explicit, fol. 218v: “in secundo tractatu huius tractatus”. 40. Averroes, Compendium De memoria et reminiscentia, fols. 218v-220r.177 Incipit, fol. 218v: “In hoc tractatu igitur incipit tractare”. Explicit, fol. 220r: “quapropter difficile amittit eas”. 41. Averroes, Compendium De somno et vigilia, fols. 220r-222v.178 Incipit, fol. 220r: “Et cum iam diximus de hac virtute, dicendum est de sompno et vigilia. Et primo utrum approprientur anime”. Explicit, fol. 222v: “eorum dictum est”.

169 Averrois Cordubensis Sermo de Substantia orbis, in: Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, vol. IX, fols. 3r-10v. 170 Cf. supra, n. 159. 171 Cf. supra, n. 162. 172 Averrois Cordubensis Commentarium medium in Aristotelis De generatione et corruptione libros, ed. F. H. Fobes – S. Kurland, Cambridge (Mass.) 1956, pp. 3-162. 173 A. A. Björnbo – S. Vogl, Alkindi, Tideus und Pseudo-Euklid: Drei optische Werke, Leipzig 1912, pp. 73-82. The Graz manuscript was not used in the edition. 174 Cf. Avicenna Latinus, Codices, p. 179. According to Birkenmajer (Aristoteles Latinus, Codices, p. 265), the commentary contains excerpts from Aristotle, from the Greco-Latin translation and from that of Michael Scot. 175 Cf. Thorndike – Kibre, A Catalogue of Incipits, 449. 176 Averrois Cordubensis Compendia librorum qui Parva Naturalia vocantur, pp. 3-44. 177 Averrois Cordubensis Compendia librorum qui Parva Naturalia vocantur, pp. 47-72. 178 Averrois Cordubensis Compendia librorum qui Parva Naturalia vocantur, pp. 47-72.

INTRODUCTION

75*

42. Alpharabius, De scientiis, fols. 222v-229r.179 Incipit, fol. 222v: “Nostra in hoc libro intencio est sciencias famosas comprehendere”. Explicit, fol. 229r: “Completus est liber Alfrabii vel Abunazir de sentenciis”. 43. Nicolaus (Salernitanus?) ad Constantinum (Africanum?), De visu, fols. 229r-230r.180 Incipit, fol. 229r: “Constantine, ego N. presentem ediculum examini tuo destino”. Explicit, fol. 230r: “et alia in hunc modum”. 44. Costa ben Luca, De physicis ligaturis sive de incantatione, fols. 230r-v.181 Incipit, fol. 230r: “Quesisti, fili karissime, de incantacione”. Explicit, fol. 230v: “foco non incenditur”. 45. Alpharabius, De intellectu, fols. 230v-232v.182 Incipit, fol. 230v: “Dixit Alpharius: Nomen intellectus dicitur multis modis”. Explicit, fol. 232v: “preter intencionem nostram hic. Completus est liber. Deo gracias”. 46. Alexander Aphrodisiensis, De intellectu et intellecto, fols. 232v-234r.183 Incipit, fol. 232v: “Scias quod intellectus apud Aristotelem est tribus modis”. On the bottom of the page: “Liber Alexandri de intellectu et intellecto secundum sentenciam Aristotelis translatus de greco in arabicum ab Ysaac filio Johannicii”. Explicit, fol. 234r: “sicut cum erat in nobis”. 47. Alkindi, De intellectu, fol. 234r-v.184 Incipit, fol. 234r: “Intellexi quod queris tibi scribi”. Explicit, fol. 234v: “sapientes diviserunt intellectum”. Last sentence is missing. 48. Alfredus Anglicus, De motu cordis, fols. 234v-241v.185 Incipit, fol. 234v: “Anima eo solo phisice inquisicionis speculacionem admisit”. On the upper margin of the page, late hand: “De motu cordis 1”. Explicit, fol. 241v: “pollicebatur intencio. Explicit liber de motu cordis”. 49. Avicenna, De diluviis, fols. 241v-242r.186 Incipit, fol. 241v: “Capitulum in diluviis dictis in Thimeo Platonis. Et est diluvium victoria unius elementorum”. On the bottom of the page: “Incipit Avicenne capitulum de diluviis enumeratis in Thimeo Platonis”. Explicit, fol. 242r: “fieri sine gingnicione”. 50. Dominicus Gundissalinus, De unitate et uno, fol. 242r-v.187 Incipit, fol. 242r: “Unitas est qua unaqueque res dicitur una”. Explicit, fol. 242v: “est id quod est”.

179 Al-Frb, Über die Wissenschaften. De scientiis, ed. F. Schupp. 180 Cf. Thorndike – Kibre, A Catalogue of Incipits, 257. 181 J. Wilcox – J. M. Riddle, “Qusta ibn Luqa’s Physical Ligatures and the Recognition of the Placebo Effect,” in: Medieval Encounters 1 (1995), pp. 1-50. 182 E. Gilson, “Les sources gréco-arabes de l’Augustinisme Avicennisant,” Appendice I, in: Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge 4 (1929/1930), pp. 115-126. The Graz manuscript was not used in the edition. 183 Théry, Alexandre d’Aphrodise, pp. 74-82. The Graz manuscript was not used in the edition. 184 A. Nagy, “Die philosophischen Abhandlungen des Ja’qub ben Ishaq al-Kindi,” in: Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 2, 5 (1897), pp. 1-11. The Graz manuscript was not used in the edition. 185 C. Baeumker, “Des Alfred von Sareshel (Alfredus Anglicus) Schrift ‘De motu cordis’,” in: Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 23, 1-2 (1923), pp. 1-96. 186 M. Alonso, “Homenaje a Avicenna en su milenario: Las traducciones de Juan Gonzáles de Burgos y Salomón,” in: Al Andalus 14 (1949), pp. 219-319, pp. 306-308. 187 M. J. Soto-Bruna – C. Alonso del Real, De unitate et uno de Dominicus Gundissalinus, Pamplona 2015.

76*

MOSES MAIMONIDES

2.1.8 H: Todi, Biblioteca comunale “Lorenzo Leonj”, ms. 32 Well-tended parchment, between 1276 and 1277, 205 x 299 mm, 176 fols.188 Modern foliation (20th century), blue pen on the bottom of the page under the right column. More recent foliation, pencil, on the right bottom of the page, more external than the previous one (until fol. 76). Fols. 77-80 two pen foliations. Fols. 81-89, one pen foliation. Fol. 90 is not numbered and from that fol. on, the blue pen foliation has a gap of one page. A later pen foliation has been added in the external right margin. Fols. 100-102; 130; 140; 150; 160; 170; 176, three foliations: the blue pen foliation under the column (incorrect), the pencil foliation (correct) and, on the right margin, a pen foliation (correct). Fols. 103-129; 131-139; 141-149; 151-159; 161-169; 171-175 two foliations: the blue pen foliation (incorrect) under the column and the pencil foliation (correct), on the right external margin. 22 quaternions. No quire marking is visible. Fol. 176v is empty. Catchwords, same hand and ink as the main text, in the middle of the two columns, in the lower margin of the page. (8v: “quam”; 16v: “in natura sua”; 24v: “corpori”; 56v: “tur quod”; 72v: “tentiam”; 120v: “esse non”; traces on fols. 48v; 112v; 136v).

Ruling in lead point, visible only outside the columns. Gothic script (littera textualis), one hand, tidy (adds non-semantical signs to allign the column), brownish ink. According to Menestò, the hand probably received a French education and came, perhaps, from southern Italy.189 Some marginal notes, same hand as main text. Various content: a) Summary of the topic, for instance, fol. 1v: “De variis gradibus perfectorum”; fol. 8v: “Ecce utilitas manifesta tractatus istius scilicet de multiplicatione nominum”; fol. 163v: “Pollutio tripliciter dicitur”.

188 E. Menestò (ed.), I manoscritti medievali della biblioteca comunale “L. Leonii” di Todi, vol. I, Spoleto 2008, pp. 293-295; the codex is thorougly described here. Cf. also Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 28; Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 267. I am very grateful to the librarians of the Biblioteca comunale “Lorenzo Leonj” for their support. 189 I manoscritti medievali della Biblioteca comunale di Todi, p. 294.

INTRODUCTION

77*

b) Explanation of Hebrew terms, for instance, fol. 2v: “Mysna brevis expositio legis quam fecit quidam iudeus sapiens propter cuius etiam brevitatem factus est postea liber qui dicitur talmuth. Darassot dicunt obscura quedam dispersa in misna”; fol. 45r: “Menim quedam secta iudeorum”; fol. 112r: “Quare celi vocatur galgalim scilicet quia sunt rotundi”; fol. 153v: “Pena XL flagellorum licet quandoque largitus accipiatur”. c) Differences from the Vulgata, for instance, fol. 3r: “Apud nos ita mala aurea in lectis argenteis qui profert verbum in tempore suo”. d) Remarks attributed to the translator, for instance: Translator dixit quod in hebraico dicitur pro eo qui diligit alium ‘oheb’ scilicet dilector et in eadem lingua dicitur ‘amator’ etiam ‘hoseth’. David autem induxit hunc versum quoniam me dilexit liberabo eum in verbo ‘hoseth’. Nunc autem audies differentiam quam ponit Rabymoyses inter ‘oheb’ et ‘hoseth’. Totum hoc in textu est in alio libro (fol. 173r)

e) Variants, for instance, fol. 170r: “vel vanas”. Some notabilia, floral shaped. Some manicule, for instance, fol. 45r: “Omnia notabilia usque ad finem columpne”. Text block 135 x 210 mm, two columns 60 x 210, 44 lines. Initial letter of first chapter, “Y” (fol. 6r), illuminated with brush, orange, deep blue, pink paint and floral motif. Decoration occupies 14 lines. Letter “P”, fol. 61, pink, blue, green, orange, ivory. Decoration occupies 18 lines. Letter “I”, fol. 109v, illuminated in orange, deep blue, pink, ivory, fish motif. Decoration occupies 20 lines. Chapter titles are preceded by blue and red paragraph signs alternately. (Chapter titles are not original). Paragraph signs rubricated. Initial letters decorated with fleuronné, blue and red alternately. Indications for the illuminator are visible and in correspondance with the illuminations. Wood binding, 14th century, covered by leather, twelve nails on each board, two ribbons with clasps, two lozenge-shaped catch plates. Damaged leather was later covered by darker leather. On the lower board, a plate for chain attachment. Six bands spine. On the inside cover, documentary hand, 14th century: “Liber Raby Moises qui dux neutrorum dicitur [later] Tudertini conventus”. Below: “safiri safiri”. On the internal part of the posterior plate, hand of Leonii: “175”. On the internal part of the posterior plate, a fragment of a 14th-century missal with some rubrications. Fol. 1r, lower margin, 16th-century hand:

78*

MOSES MAIMONIDES

De verbis enigmaticis Prophetarum, de nominibus Creatoris, de celo et de mundo, atque de lege Mosaica plurima discectantur. Scriptus codex tempore Ioannis XXII a Roderico Marci Colimbene.

On fol. 176r, at the end of the text, same hand as main text: “Explicit liber Rabi Moysi qui dux neutrorum dicitur, ad honorem Dei et laudem sanctissimi patris domini nostri Iohannis summi pontificis per manum Roderici Marci Colinbrensis”. A slightly later Gothic hand: “Amen. Qui vicerit faciam illum columpnam in templo dicit Dominus ad Iohannem evangelistam”. Good state of conservation, first leaf slightly damaged. Italian origin. The Pope mentioned in the explicit is John XXI (12761277). The copyist’s name was Rodericus Marcus Colinbrensis. This codex is one of the manuscripts donated by Matthew of Aquasparta to the Franciscan convents of Todi and Assisi in 1278.190 It was assigned to the convent of St. Francis in Assisi, but apparently entered immediatly into the collection of Todi, as it is present in the inventory raised in 1300, under number 89: “Item Rabin Moyses”.191 The distribution of the manuscripts between the convents of Todi and Assisi in many cases did not follow the dispositions of the the donation act.192 Incipit prima pars, fol. 1r: “Incipit liber Rabimoysi qui dux neutrorum dicitur”. Explicit prima pars, fol. 61r: “in eo quod dicunt de antiquitate mundi cum adiutorio creatoris. Explicit prima pars”. Incipit secunda pars, fol. 61r: “Incipit secunda. De essentia creatoris. Propositiones que sunt”. Explicit secunda pars, fol. 109v: “cum auxilio creatoris benedicti. Explicit secunda pars”. Incipit tertia pars, fol. 109v: “Incipit tercia. De mercede illius qui celat archana legis. Iam ostendimus in aliis locis”. Explicit tertia pars, fol. 176r: “in regione umbre mortis lux orietur eis. Explicit liber Rabimoysi qui dux neutrorum dicitur ad honorem dei et laudem sanctissimi patris nostri domini Iohannis summi pontificis per manum Roderici Marci Colinbrensis. [Another hand] Amen. Qui vicerit faciam illum columpnam in templo dicit dominus ad Iohannem evangelistam”.

190 Cf. Catalogo, p. 203*. 191 Catalogo, p. 85*. 192 E. Menestò, “La biblioteca di Matteo d’Acquasparta,” in: Matteo d’Acquasparta. Francescano, filosofo, politico. Atti del XXIX Convegno Storico Internazionale, Todi 11-14 ottobre 1992, Spoleto 1993, pp. 257-290, p. 273.

INTRODUCTION

79*

2.1.9 I: Oxford, Bodleian Library, ms. Bodl. 437 Yellowish parchment, modest quality, 14th century, 196 x 289 mm, I + 120 fols.193 Uninterrupted foliation in lead point on the upper right corner, later than main text. Number 108 appears twice. A modern hand corrected into “108a” and added “180b” on the following page (originally without numbering). At the end of the codex, the same hand annotated that the manuscript contains 120 fols. and not 119. Numbering of parts is present at the center of the upper margin: fols. 7r-26r (except fol. 13), number “1”; fols. 42r-69, number “2”, sometimes only partly visible; fols. 71r-109, number “3”, sometimes only partly visible. 9 sexternions + 1 quire whose structure is unclear (stiching visible every two fols.: between fols. 111 and 112; between fols. 113 and 114; between fols. 115 and 116; no stiching afterwards). Some quires are numbered. Quires IV and V (fols. 39-61) are marked with brown lines (1 to 5); quires VII-IX (fols. 75-109) are marked with red lines (1 to 6). Last page empty. No catchwords. No ruling or pricking visible; on some pages, the squaring (in lead point) is visible. English cursive minuscule, one hand, brownish ink. Numerous marginal notes from different time periods. Three 14thcentury hands and three/four 16th-17th-century hands.194 a) Numerous marginal notes by the same hand as main text; see, for instance: fol. 11r: “Nota de pascere infantem”; fol. 12v: “Nota ignis adolescentie”; fol. 17v: “Quod dixit de facie bovis etc.”; fol. 17v: “Nota de aquila”; fol. 17v: “Quid sit fides”; fol. 27v: “Nota quomodo idem est intelligens et intellectum”; fol. 28v: “In ebreo verbum positum loco huius verbi ascendere secundum interpretationem iudei videtur esse hoc verbum equitare”; fol. 29r: “Quid sit mercava”; fol. 29v: “Calcedim qui et caldei”; fol. 37r: “Nota de anima”; fol. 107v: “Quod sit

193 Cf. F. Madan – H. H. E. Craster, A Summary Catalogue of Western Manuscripts in the Bodleian Library at Oxford, which have not hitherto been catalogued in the Quarto Series, vol. II, part I, Oxford 1922, p. 337-338. 194 I am very grateful to Maria Cristina Rossi who carefully analyzed the writings.

80*

MOSES MAIMONIDES

hatat”; fol. 108ar: “Adeps”; fol. 108br (partially torn): “Nota utrum + illeg. + litteram quam non habemus”; fol. 113r (partially torn): Translator dixit quod in hebraico pro eo qui diligit alium ‘oheb’ dilector et eadem lingua ‘amator’ etiam ‘hoseth’. Induxit hunc versum: quoniam me dilexit liberabo eum in verbo ‘hoseth’. Nunc autem audies quam ponit rabimoyses inter et ‘hoseth’.

See also fols. 5v; 20v; 27r; 37v; 46v; 51r; 53r-v; 58r; 59r; 60v; 63v; 64v; 65r; 76r; 82v; 83v; 89r-v; 90v; 91r-v; 102r; 107r. b) 14th-century hand, fol. 1r: “Nota nomen libri huius et vocat autor istius libri ducem neutrorum vel dubiorum”. c) 14th-century hand; see, for instance, fol. 12v: “Dominus abhominavit stolidos”; fol. 12v: “Exemplum cotidianum”. See also fols. 13r; 64r. d) 14th-century hand, in lead point; see, for instance, fol. 105r: “De sanguine; de agno pascalis; ablutionis sacerdote”. See also fols. 91v; 103r-v; 104v. e) Late hand: fol. 4v: “Elohim est nomen equivocum deo et angelis”; fol. 11v: “Quinque sunt cause impedientes sapientiam”; fol. 13r: “Essentia equivoce de deo et creatis dicitur”; fol. 25r: “Nomen 12 litterarum”; fol. 25r: “Nomen 42 litterarum”; fol. 25r: “Talmud”; fol. 26r: “Adonay”; fol. 31r: “Mundus est sphera celum enim omnibus que infra ipsum sunt”; fol. 31r: “Centra spherae diversa”; fol. 31r: “Corpora spherica animam in corporibus (dub.) celestibus non est principium quietis”; fol. 33r: “1. firmitas substantie; 2. essentia vacui; 3. tempus componitur ex istantibus; 4. substantie accidunt multa accidentia”. See also fols. 12v; 47r-v; 48r-v; 49v; 53v; 91v. f ) Three/four 16th-17th-century hands, see, for instance, fols. 39r; 44v; 49r; 51r; 54r; 82r. g) 17th-century hand; see fol. 119v: Rabby Moyses filius Maimon floruit ab hinc 400 annis, fuit cordubensis et dictus fuit ab Hebreis doctor mishna. Fuit in linguarum cognitione clarissimus de cuius eruditione eiusmodi testimonium legibus legitur: Post Mosen prophetam non fuit talis Moses, qualis Rabbi Moyses.

Text block 135 x 220 mm, one column, 45-49 lines. Initial letter “I” (fol. 1r) blue and red fleuronné occupying the entire column. Blue initial letters and red fleuronné. Blue and red paragraph signs.

INTRODUCTION

81*

Cardboard binding, mud color, paper guard leaf. Five bands spine. No guard leaf at the end. Remnants of old parchment that probably covered the spine. Below these, brown leather visible. Traces of black leather that probably covered the cardboard. On the back, torn old label “43”; traces of an old shelfmark. On the guard leaf, a bibliographical note. On the last pages, four holes are visible. Originally, the manuscript was wider; most of the marginal notes have been cut out. Not well preserved. The top margin of the first page is torn. Large hole on fol. 46, text is written around the hole. The manuscript has been used, as is testified by the numerous marginal annotations from different hands and different times. Previous shelfmarks: “F.3.II”; on the internal part of the binding, modern hand: “Ms. Bodl. 437”. Label “S.C. 2378” (numbering according the Summary Catalogue). English origin. It belonged to Thomas Allen and was given as a gift to the library in 1601 (on fol. 1r: “THo: Allen: D[ono] D[edit]”).195 The ex dono is written by Allen’s hand (the same hand writes the title on fol. 1r: “Rabbi Moyses de duce dubiorum”).196 Thomas Allen (15401632) was a mathematician at Trinity College and Gloucester Hall, friend of Thomas Bodley and donor to the Bodleian.197 In 1601, he offered twenty-one manuscripts to the Bodleian Library, which opened in 1602.198 Allen began collecting manuscripts in the 1560s, purcha-

195 Cf. A Summary Catalogue of Western Manuscripts in the Bodleian Library at Oxford, p. 80. The Dux neutrorum appears among the manuscripts donated in 1601. 196 Also, Oxford, Bodleian Library, ms. Bodl. 924 bears the same ex dono: “Tho. Allen dono dedit 1601”, cf. John Wyclif, De veritate Sacrae Scripturae, ed. R. Buddensieg, London 1905, vol. I, p. LIX. 197 Cf. M. Foster, “Thomas Allen, Gloucester Hall and the Bodleian Library,” in: Downside Review 100 (1982), pp. 116-137. 198 Cf. A. G. Watson, “Thomas Allen of Oxford and His Manuscripts,” in: M. B. Parkes – A. G. Watson (eds.), Medieval Scribes, Manuscripts and Libraries. Essays Presented to N. R. Ker, London 1978, pp. 279-314. From the sources, the exact number of manuscripts offered by Allen cannot be determined (Ibid., p. 295). Most probably, the manuscripts donated in 1601 had been bought in order to donate them and did not belong to his private collection (Ibid., p. 297).

82*

MOSES MAIMONIDES

sing them from monastic libraries and some Oxford colleges.199 Some of his books were left to Trinity, but the larger part was left to Kenelm Digby, who gave his collection to the Bodleian Library in 1634.200 In 1602, manuscripts were chained. In the 1620 catalogue of the Bodleian Library, Giustiniani’s printed edition is mentioned, as well as the corresponding manuscript with the shelfmark “A.1.10.Iur”.201 It is possible that this manuscript is the same as ms. 437. Incipit prima pars, fol. 1r: “In nomine Dei mundi. Notam fac michi”. Explicit prima pars, fol. 38v: “cum adiutorio Creatoris”. Incipit secunda pars, fol. 39r: “Propositiones que sunt”; a later hand: “Secunda pars incipit”. Explicit secunda pars, fol. 71r: “auxilio Creatoris benedicti”. Incipit tertia pars, fol. 71r: “Iam ostensum est”. Explicit tertia pars, fol. 115r: “lux orietur eis. Benedicamus Domino Deo gratias. Explicit Raby Moyses de duce dubiorum”. Incipit Liber preceptorum, fol. 115v: “Hec sunt precepta”. Explicit Liber preceptorum, fol. 118v: “ut non multiplicet argentum et aurum”.

2.1.10 K: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticano Latino 1124 Parchement, 15th century, 328 x 231 mm, II + 128 fols. + II.202 Uninterrupted foliation on the top right margin, black, later than main text. 12 quinions and 1 quaternion. Some quires are marked with letters followed by a number, right bottom of the page. First five pages of each quire are marked in quires I-II. In quire III, only fol. 24 is marked. Quires IV-VIII are note marked. First five pages of quires IX-XII are marked only with letters, middle of the bottom of the page. First four

199 For the list of libraries from which Thomas Allen bought, see Watson, “Thomas Allen of Oxford and His Manuscripts,” pp. 279-314. For the difficulty of identifying the provenance of Thomas Allen’s manuscripts, see A. Coates, English Medieval Books: The Reading Abbey Collections from Foundation to Dispersal, Oxford 1999, p. 138. 200 Cf. Watson, “Thomas Allen of Oxford and His Manuscripts,” pp. 295-301. 201 Cf. Catalogus universalis librorum in Bibliotheca Bodleiana, Oxford 1620, p. 343: “R. Mosseus Aegyptius, Director dubiorum. 1520. M.I.14 & MS. A.I.10.Iur”. 202 Cf. Pelzer, Codices Vaticani Latini, pp. 764-765. Cf. also Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 28.

INTRODUCTION

83*

pages of quire XIII are marked. Even if some quires lack the numeration, the numbering is continous. Fols. 126-128 are empty. Catchwords always present, some of them decorated. (10v: “istas potentias”; 20v: “et nominationibus”; 30v: “eius substantia”; 40v: “utramque sic fuit”; 50v: “demonstratum est iam”; 60v “nes super hoc”; 70v: “non prevalet in ipso”; 80v: “Ezechiel illud”; 90v: “derelictos et”; 100v: “et inducunt in cogitationem”; 110v: “et quod sunt”; 120v: “in eius moribus”).

Catchwords on fols. 80v and 120v do not correspond with the beginning of the following page. However, no text is missing. Catchwords are written by the same hand as main text. Ruling partly visible. Gothic script (littera textualis), with some cursive elements. One or two hands; towards the end, the writing appears slightly different. The ductus, however, seems to be the same. Brownish and black ink. From fol. 80v on, only brownish ink. Numerous marginal notes, same hand as main text. Brownish ink. Notes contain: a) Summaries of corresponding paragraph, almost on every page. See, for instance, fol. 1r: “Nomina quedam sunt equivoca quedam transumptiva et quedam ambigua”; fol. 1v: “De nomine libri huius et causa nominis”; fol. 1v: “Nota de modis quibus apparet veritas”. b) Notabilia; see, for instance, fols. 14v; 27v. c) References to biblical books; see, for instance, fols. 9v-10r; 11r; 28v. d) List of arguments; fols. 36r-v; 38r; 40r; 43r. e) More rarely, titles and chapter numbering; for instance, fol. 12v: “Capitulum XXXIII de quinque causis que prohibent incipere addiscere sapientiam spiritualem”. Many of the notes correspond with the notes found in Giustiniani’s edition. Fols. 80v-100r: no notes. Few corrections to the text in the margins, contemporary to main text. Text block 230/210 x 150 mm; two columns; 210 x 70 mm; 46/48 lines; in the last quires (from fol. 102v) 49/53. Illumination depicting Maimonides reading, wearing a red dress and a blue hat, fol. 1r. Gold, green, purple, blue and red. Initial letters of second and third parts richly decorated; letter “P” (fol. 43r) and letter “I” (fol. 78v), gold, blue, green, red, purple. Blue and red initial letters. No paragraph signs.

84*

MOSES MAIMONIDES

Wood binding covered by browinsh leader, 18th century, two paper guard leaves at the beginning and at the end, floral watermark with some letters (not completely visible, the first and least leaves being glued). Golden square on the front cover. Five bands spine. Golden ornaments on the spine, golden number 1124 on the spine. On the spine, emblems of Pius VI (pope from 1775 until 1799) and of the librarian Francesco Saverio de Zelada (librarian from 1779 until 1801). According to the old inventories, the old binding was light-colored.203 On the front guard leaf, in lead point, “Vat. 1124”, modern hand. On fol. 1r, “1124”. Stamps: “Bibliotheca Apostolica Vaticana” on fols. 1r; 122v; 125v. Very good conservation state. The manuscript bears some lacunae (in most cases, one word). Italian origin. It is found in the inventory of the manuscripts belonging to Nicholas V (pope from 1447 until 1455): “93. Item unum volumen ex pergameno, cum tribus serraturis copertum coreo albo, mediocris forme, noncupatum Rabby Moyses De sensu Scripturarum sacrarum”.204 It was kept in the first armoire on the right. It is not found in previous inventories (for instance, in the libraries of Gregory XII or Eugene IV). It is found in later inventories (1475; 1481; 1533), and was later kept in the Palatina, sixth bench on the left.205 The identification has been possible on the basis of the inventory of 1533, reporting the last words of fol. 4: “Rabi Moises De sensu Scripturarum, ex membranis in albo, in fine IIII pagine ‘revertetur’”.206 In Antonio de Thomeis’ Convivium scientiarum (1477), a poetic description of the Vatican libary, Maimonides is mentioned: “Quella procession, ch’è

203 Cf. infra, n. 209. 204 Cf. A. Manfredi, I codici latini di Niccolò V. Edizione degli inventari e identificazione dei manoscritti, Città del Vaticano 1994, pp. 56-57. No information on the origin of Nicholas V’s library is available; cf. Manfredi, I codici, p. XLIII: “Scarse anche le notizie sulle modalità con cui il papa riuscì a raccogliere quasi milleduecento manoscritti in soli sette anni di pontificato e sul ruolo giocato dal ‘bibliotecario’ Giovanni Tortelli”. 205 Cf. the general inventory of manuscripts compiled in 1475 kept in Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 3954, fol. 7r; the general inventory of manuscripts compiled in 1481 kept in Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 3952, fol. 26v; the general inventory of manuscripts compiled in 1533 kept in Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 3951, fol. 8r. 206 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 3951, fol. 8r.

INTRODUCTION

85*

tanto pia, e Rabbi e Damascen lì duplicato; Anselmo di Tractati li sequia”.207 In the inventory of Nicholas V, another copy of the Dux neutrorum is found: “388. Item unum volumen mediocris forme ex pergamento cum 4or serraturis argenteis deauratis copertum veluto morato, nuncupatum Tractatus Rabbii Moysi ad Rabi Ioseph”.208 It was kept in the fifth armoire on the right. According to the editor of the inventory, this codex corresponds to a manuscript previously kept under the number 1123, and was then substituted in the end of the 18th century with the second part of Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 1100.209 The old 1123 was passed on to the personal library of Pius VI and is lost today.210 According to Kluxen, the lost manuscript was copied at the request of Nicholas of Cusa in the Benedictine Abbey of Egmont and then donated to Pope Nicholas V.211 Incipit prima pars, fol. 1r: “Dixit Rabimoyses egiptius”. Explicit prima pars, fol. 43r: “cum adiutorio Creatoris”. Incipit secunda pars, fol. 43r: “Propositiones que sunt”. Explicit secunda pars, fol. 78v: “auxilio Creatoris benedicti”. Incipit tertia pars, fol. 78v: “Iam ostensum est”. Explicit tertia pars, fol. 122r: “lux orietur eis”. Incipit Liber preceptorum, fol. 122r: “Hec sunt precepta”. Explicit Liber preceptorum, fol. 125v: “ut non multiplicet argentum et aurum. Explicit”.

207 Antonio de Thomeis, Rime: Convivium Scientiarum, In laudem Sixti Quarti Pontificis Maximi, ed. F. Carboni – A. Manfredi, Città del Vaticano 1999, v. 668, p. 40. 208 Cf. Manfredi, I codici latini di Niccolò V, p. 246. 209 Ibid.: “Il ms. conteneva la vers. lat. dell’opera di Mosè Maimonide: era un codice di lusso, coperto in assi di legno rivestite di stoffa paonazza che fu mutata in verde nel sec. XVI in. Presente negli inventari antichi e descritto in Ranaldi, Inventarium librorum, II 300 A, al n. 1123”. Cf. 1481 inventory: “Rabi Moyses ad Rabi Ioseph Dux neutrorum et dubiorum, ex membranis in serico velluto rubeo cum serraturis IIIIor argenteis” (Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 3952, fol. 109r). Cf. 1533 inventory, the codex was kept in the Magna secreta, fifth bench: “Rabi Moisy, ex membranis in viridi, ‘est’” (Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 3951, fol. 118r). 210 The personal library of Pius VI Braschi was lost during the French occupation under Napoleon, cf. Antonio de Thomeis, Rime, p. 179. 211 Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 28.

86*

MOSES MAIMONIDES

2.1.11 L: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticano Latino 4274 Paper (Piccard watermark collection n. 51054, Bologna, 1484), end 15th century, 320 x 206 mm, I + 250 fols. + I.212 Uninterrupted foliation on the top right margin of the page, later than main text. 24 quinions, 1 quaternion. Before last quire, 1 bifolium is added. Fols. 239r-v are empty. Quires I-IV and XIX-XXIV are marked with letters; quire V with Roman numerals; quires VI and VIII with dots; quire VII with Arabic numerals. The codex was originally longer and contained at least another work before the Dux neutrorum. The text is preceded by the last lines of Philo of Alexandria’s Liber questionum (same hand as the Dux neutrorum): “optimas pro victoria et laude exercitii hii vero usque ad tenebras peregrinando deveniunt. Explicit liber questionum Philonis”. The first quaternion was originally a quinion. The first quire (fol. 1r) starts with the letter “b”; last page of the quire is missing (part of the text is missing). Catchwords are always present, except for the first quire, whose last fol. is missing. (18v: “verbum comedendi”; 28v: “vocem”; 38v: “opera que”; 48v: “nisi vellis”; 58v: “et apud menim”; 68v: “in vivum son”; 78v: “insufficiens”; 88v: “sicut et corpora”; 98v: “tentie”; 108v: “non sequitur”; 118v: “probatum”; 128v: “invicem”; 138v: “tu scis quod”; 148v: “sed non in v”; 158v: “tales vident”; 168v: “continet”; 178v: “eius causa”; 188v: “finem”; 198v: “ex parte rectoris”; 208v: “et maxillas”; 218v: “ut scriptura”; 228v: “quod debetur rationem”; 238v: “hominis sessio”; 249v: “ut nullum opus”).

Ruling in lead point visible. One hand, humanistic minuscule, the copyist is Petrus Borgolochus (fol. 250v: “Petrus Borgolochus Bononiensis scripsit cuius sigillum hoc est N P”). Brownish ink. Rare corrections in the margins, same hand as main text. Sometimes indication of an alia lectio. On fol. 1r, a note by Pico della Mirandola: 212 Cf. Pelzer, Codices Vaticani Latini, pp. 763-764. The codex is only mentioned in the description of Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 1124. Cf. also Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 29; Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 268.

INTRODUCTION

87*

“Deficit hic una charta ultima huius questionis que + illeg. + est cum philone”.213 Text block 205 x 115, one column, 36 lines. Rubricated incipit (fols. 1r; 81r; 151r), rubricated chapter numbering. Incipit decorated with a leaf motif. Initial letters missing, guide letters visible. Wood binding covered with ivory leather, 19th century. Back of both plates covered by glued paper leaves. On the spine, emblems of Pius IX and Cardinal Antonio Tosti (librarian from 1860 until1866); current shelfmark. Stamps: fols. 1r; 250v, “Bibliotheca Apostolica Vaticana”. Shelfmarks: fol. 1r “4274 Vat.”. Good overall state of conservation. Bologna. Petrus Borgolochus was active as a copyist in the second half of the 15th century. He worked as a secretary for Giovanni Garzoni (1419-1505) and for Paride Grassi (1450/1460-1528).214 For Giovanni Garzoni, he copied Perugia, Biblioteca comunale Augusta, ms. 508 (dated 1450);215 Bologna, Biblioteca Universitaria ms. 739;216 Bologna, Biblioteca Universitaria ms. 1622.217 For Paride Grassi he copied Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 5634.II;218 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vati-

213 The note was deciphered by Mercati, Codici latini Pico Grimani Pio, p. 21. 214 Cf. G. Murano, Copisti a Bologna (1265-1270), Turnhout 2006, p. 53, n. 250. An ownership note by the hand of Petrus Borgolochus is found in a printed book kept at the Biblioteca nazionale Marciana (De veritate ac excellentia legalis scientiae libellus per Petrum Andream Gammarum, c. e4r). 215 “Libellus de christianorum felicitate per Ioannem Garzonem feliciter incipit. Quantum in nos laxemus. Petri Borgolochi manu”, cf. G. Mazzatinti (ed.), Inventari dei manoscritti delle biblioteche d’Italia, vol. V, Forlì 1895, p. 140. 216 Cf. A. Poncelet, “Catalogus codicum hagiographicorum latinorum Bibliothecae universitatis Bononiensis,” in: Analecta Bollandiana 42 (1924), pp. 320-370, pp. 327-328 (the catalogue made by Frati does not mention the name of the copysit, cf. L. Frati, “Indice dei codici latini conservati nella R. Biblioteca Universitaria di Bologna,” in: Studi italiani di Filologia classica 16 (1908), pp. 103-482, p. 257). 217 “Petri Borgolochi Bononiensis manus raptim” (fol. 191); “Petri Borgolochi Bono. manu anno domini 1497” (fol. 200), cf. P. O. Kristeller, Iter Italicum, vol. I, London/ Leiden 1963, p. 24. 218 “Petri Borgolochi Bononiensis manu” (fol. 103), cf. M. Dykmans, L’ œuvre de Patrizi Piccolomini ou le cérémonial papal de la première Renaissance, t. I, l. I, Città del Vaticano 1980, p. 55*.

88*

MOSES MAIMONIDES

cana, Vat. lat. 5986.219 Moreover, he also copied Milano, Archivio storico civico e Biblioteca Trivulziana, Triv. 1681,220 and Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottob. lat. 433 (dated 1510).221 This codex might be a copy of a manuscript kept in the library of San Domenico in Bologna, since it contains the last words of another work (“Explicit liber questionum Philonis”) which, according to the catalogue of the library, preceded the Dux.222 The inventory of the Bologna library was composed shortly before 1381,223 while Petrus Borgolochus was active some decades later. Therefore, Vat. lat. 4274 cannot be identified with the manuscript that was in the library of San Domenico in Bologna. In Fabio Vigili’s inventory of San Domenico library (1512), Maimonides is not mentioned.224 Vigili may not have noted the presence of a work after the Liber questionum or, at that time, the part containing the Dux neutrorum was already missing. Since a bifolium of the first quire has been removed from Vat. lat. 4274, and since the manuscript begins with the end of Philo’s work, it is possible that this codex was the complete copy of the San Domenico codex. It is not clear when the two works have been separated. Pico della Mirandola owned a copy of Philo’s Questiones in Genesim (Kibre n. 471). It is not clear whether this was the one that preceded the Dux neutrorum. The only available information, taken from Pico’s inventory, is that the manuscript was written on paper (such as Vat. lat.

219 Cf. M. Dykmans, “Paris de Grassi,” in: Ephemerides Liturgicae 1 (1985), pp. 383-417, p. 403. 220 Géronimo de Santa Fe, Tractatus contra Iudeos, at the end of the codex: “Idemmet Petrus Borgolochus Bononie scripsit. Vale lector” (cf. G. Porro (ed.), Trivulziana. Catalogo dei codici manoscritti, Torino 1884, p. 178). 221 “Petri Borgolochi Bononiensis manu MDX anno”, cf. I codici latini datati della Biblioteca Apostolica Vaticana nei fondi archivio S. Pietro, Barberini, Boncompagni, Borghese, Borgia, Capponi, Chigi, Ferrajoli, Ottoboni, dir. J. Ruysschaert, ed. A. Marucchi, coll. A. C. de la Mare, vol. I, Città del Vaticano 1997, p. 129. 222 As was pointed out by Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 268. For the inventory of San Domenico library, cf. M.-H. Laurent, Fabio Vigili et les Bibliothèques de Bologne au début du XVIe siècle d’après le MS. Barb. Lat. 3185, Città del Vaticano 1943, pp. 203-235. See n. 188 (p. 217): “Item liber questionum Philonis Iudei. Liber rabi Moysi qui dicitur lux dubiorum”. 223 According to Laurent, Fabio Vigili, p. 203 the inventory was composed before 1386, while according to P. V. Alce – P. A. D’Amato, La biblioteca di San Domenico in Bologna, Firenze 1961, p. 80, it was composed shortly before 1381. 224 Cf. Laurent, Fabio Vigili, p. 13, n. 11: “Philonis Iudaei quaestionum in Genesim libri tres”.

INTRODUCTION

89*

4274). None of the known testimonies of the Liber questionum seems to coincide with the missing part of this codex.225 Vat. lat. 4274 belonged to Pico della Mirandola’s library.226 The first folio contains a note by the hand of Pico: “Deficit hic una charta ultima huius quaestionis que + illeg. + est cum philonis”. According to the inventory of Pico’s library, it seems that he owned two copies of the Dux.227 The indication of Kibre n. 235 corresponds to Vat. lat. 4274 (“Liber Rabi Moisi Egiptii qui dicitur dux neutrorum vel dubiorum”), while Kibre n. 694 most probably is to be identified with Kassel, Landes- und Murhardsche Bibliothek, 2 ms. Theol. 67. The manuscript could have been copied at the request of Pico della Mirandola or it might have been bought by him shortly after its composition.228 After the death of Pico, his books were bought by Domenico Grimani (1461-1523). In the inventory of the sold books (1498), the Dux neutrorum is found: “Liber Rabi Moisi egiptii qui dicitur dux neutrorum vel dubiorum manuscriptus in papiro n. 312”.229 After the death of Domenico Grimani, part of his library was inherited by Marino Grimani (1488/1489-1546). After his death, a partial inventory of the library was made, and the Dux neutrorum is mentioned as a rare book: Mr. Berardin Maffeo sta matina me mandò una lista de’ libri, quali erano de la bona memoria del card.le Grimani, acciocché io vedessi se ve fusse libro alcuno raro: ho visti alcuni, li quali me par che siano rari, et innanci che io rendi la lista al predetto, ho voluto advisar’ V. S. R.ma [...] 10. Rabi Mose de Aegypto manu scriptus.230

Eleven of the manuscripts previously belonging to Marino Grimani were bought in 1547 by Guglielmo Sirleto (1514-1585). The Dux neutrorum is mentioned in a letter sent by Sirleto to Marcello Cervini:

225 Cf. Philo Alexandrinus, Quaestiones et solutiones in Genesim, ed. F. Petit, Berlin 1973. None of the manuscripts written on paper bears the same watermark; moreover, in none of the codices, the last two lines are missing. 226 Mercati, Codici latini Pico Grimani Pio, pp. 21-22, n. 72; I. Zatelli – F. Lelli – M. Ventura Avanzinelli, “Pico la cultura biblica e la tradizione rabbinica,” in: P. Viti, Pico, Poliziano e l’Umanesimo di fine Quattrocento, Firenze 1994, pp. 157-191, p. 185. 227 P. Kibre, The Library of Pico della Mirandola, Morningside Heights (NY) 1936, n. 235 p. 152; n. 694 p. 213. 228 Kibre, The Library of Pico della Mirandola, mentions some letters in which Pico asks for the copy of manuscripts. 229 Cf. F. Calori Cesis, Giovanni Pico della Mirandola detto la Fenice degli Ingegni. Cenni biografici con documenti e appendice, Mirandola 1897, p. 54, n. 312. 230 Cf. Mercati, Codici latini Pico, pp. 1-2.

90*

MOSES MAIMONIDES

Ho visto un de questi dì li libri de la bona memoria del cardinale Grimani in una libraria, che si vendevano, et ne ho comprati questi scritti a penna [...] 7. Liber Rabi Moysi Aegyptii, qui dicitur dux neutrorum vel dubiorum, qui liber quamvis sit impressus, hic tamen manu scriptus multo emendatior est.231

In 1549, Sirleto sold eighteen manuscripts to the Vatican Library. In the inventory of the manuscripts that the Vatican Library bought from Sirleto, the Dux neutrorum appears together with some works of Seneca: 72. Senecae epistole et opera ex membrana. Rabbi Moysi Egiptii liber qui dicitur Dux neutrorum vel dubiorum in extremo libro sumatim recensentur omnia precepta que singulis libris veteris testamenti continentur.232

Fol. 1r: “optimas pro victoria et laude exercitii hii vero usque ad tenebras peregrinando deveniunt. Explicit liber questionum Philonis”. Incipit prima pars, fol. 1r: “Incipit liber Rabi Moysi egipty qui dicit Dux neutrorum vel dubiorum”. Explicit prima pars, fol. 81r: “antiquitate mundi cum adiutorio creatoris”. Incipit secunda pars, fol. 81r: “Incipit II liber. Propositiones que sunt necessarie”. Explicit secunda pars, fol. 151r: “cum auxilio Creatoris benedicti. Explicit pars secunda”. Incipit tertia pars, fol. 151r: “Incipit tercia. Iam ostensum est in aliis locis”. Explicit tertia pars, fol. 243v: “umbre mortis lux orietur eis”. Incipit Liber preceptorum, fol. 243v: “Hec sunt precepta que proprie dicuntur”. Explicit Liber preceptorum, fol. 250v: “ut non multiplicet argentum et aurum. Explicit. Petrus Borgolochus Bononiensis scripsit cuius sigillum hoc est”.

2.1.12 M: Cambridge, Trinity College, ms. O.8.37 Paper (watermark ref. DE4860-Rep_I_3_3, Rome, mid 16th century; from fol. 198 on, the watermark is different but could not be identified), 16th century, 220 x 140 mm, III + 246 + III fols.233 Uninterrupted foliation, later than the text and posterior to the binding, since the numbering is continuous, while parts of the text are missing. Foliation starts again beginning on fol. 230, where some

231 Cf. Mercati, Codici latini Pico, pp. 14-15. 232 Cf. Mercati, Codici latini Pico, pp. 17-18. 233 Cf. M. R. James, The Western Manuscripts in the Library of Trinity College. A descriptive Catalogue, Cambridge 1902, p. 439 (James number 1412). Cf. also Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 29; Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” p. 269.

INTRODUCTION

91*

chapters of the De amore by Francesco Cattani da Diacceto are copied, although the first three pages are not numbered. 22 quinions, 2 senions. Quires are not marked except for the last one. Catchwords are always present. (7v: “demonstrant”; 17v: “cristalli sed ad”; 27v: “et singularibus”; 37v: “hoc dicitur de corde”; 47v: “mulier contremisceret omnia”; 57v: “visione me ostendo illi”; 67v: “riatione autem”; 77v: “est iuvat ea”; 87v: “quod significat super”; 97v: “dixerunt unde”; 107v: “indigent nostro opere”; 117v: “explanabitur scias igitur”; 127v: “loquens quod ita”; 137v: “ator est necesse”; 147v: “entium ant”; 157v: “lariter et forma”; 167v: “abonacer maurus dixit”; 177v: “quod illi homines qui”; 187v: “esset interfector Abeli”; 197v: “capitulum primum”; 219v: “curam quia quelibet illorum”; 229v: “secutum scientiam alius”).

Numerous mistakes have been made in the binding. The first three fols. are empty and not numbered. The text starts on the forth page, numbered as fol. 1. The text is acephalous and starts in the middle of the Prologue with the sentence “sexta causa est cum fuerit destructio”. Even if the first pages are empty and not numbered, they belong to the quire, since the stitching is found between fols. 2 and 3, and the catchword is found at fol. 7. The catchword on fol. 37 (quire IV, fols. 28-37) does not correspond to the beginning of the following quire, which contains Dux II, 31-33. Quire IV stops in the middle of Dux I, 44. The catchword on fol. 57 (quire VI, fols. 48-57) does not correspond to the beginning of the following quire. On fol. 57r, Dux II, 43 is splitted into two chapters; the end of this chapter is found on fol. 188r. Quire VII (fols. 58-67) contains the continuation of quire IV. On fols. 58r-59r, the end of Dux I, 45 is found. The catchword on fol. 137 (quire XIV) does not correspond with the beginning of the following quire. Quire XIV contains Dux I, 75; II, prologue; II, 1; II, 2 (beginning). Quire XV starts in the middle of Dux II, 10, and contains II, 11-13. The catchword on fol. 187 (quire XIX, fols. 178187) does not correspond with the beginning of the following quire. Quire XX contains the end of Dux II, 43; II, 44-47; III, prologue. This quire actually ought to follow quire VI. Quire XXI (fols. 198-209) is a senion (stitching between fols. 203 and 204), without catchwords. On fol. 209, a later hand annotated “putat hic deesse carta una”. Since the catchword is missing, and all the other quires are quinions, it might be possible that it originally was a quinion as well, and that it was later bound together as a senion after the loss of some bifolia; part of the text is missing (end of III, 10; III, 11-12; beginning of III, 13). Quire

92*

MOSES MAIMONIDES

XXII (fols. 210-219) starts on fol. 210, in the middle of Dux III, 13. The text stops on fol. 229v at Dux III, 21 (the catchword on fol. 229 does not correspond with the beginning of the following quire). The last quire (fols. 1-12, foliation starts again) is a senion and contains another work. This quire is marked with a letter and a number (1-6). After the last quire, two empty pages. Lost parts of Dux neutrorum are: first section of the introduction; end of II, 2; II, 3-9; beginning of II, 10; end of III, 10; III, 11-12; beginning of III, 13; end of III, 21; III, 22-54. II, 43 is divided into two parts. The De amore is acephalous; it starts with book II, chapters 6-7; book III, chapters 1-4. No ruling is visibile. Italian humanistic minuscule cursive, sloping, two hands. First hand: fols. 1-229; second hand: fols. 1-12. Browinsh ink. No marginal notes. Text block 160 x 88 mm, one column, 24 lines. Chapter numbering is sometimes rubricated; for instance, fols. 38r; 40v; 42r; 42v. Sometimes, they are decorated with two leaves (for instance, fol. 63v). Sometimes, titles are added and rubricated; for instance, fol. 61r “Quare angelis attribuuntur corporalia”; fol. 62v “De fide unitatis Creatoris”; fol. 63v “De diversis opinionibus utrum sint dispositiones in Deo”; fol. 67v “Quid induxit ad credendum dispositiones varias in Creatore”; fol. 69v “Quot Creator nominatur a dispositionibus in creaturis relictis”; fol. 72v “Quod operatio Dei ex parte eius non est mala”; fol. 73v “Quod non cadit inter Deum et nos proprie similitudo”; fol. 74v “Quot in Deo essentie et esse sunt idem”; fol. 76r “Quod verius loquimur de Deo per negativam quam affirmativam”. Incipit and explicit are rubricated. Empty space for initial letters. Guiding letters for the illuminator are visible; in the case of a rubricated title, guiding letters are red. Cardboard binding, purple-gray, spine covered with whitish leader.234 Seven spines back. Three labels with the shelfmark “O; 8; 37”.

234 According to G. Rigg, A Glastonbury Miscellany of the Fifteenth Century: A Descriptive Index of Trinity College, Cambridge, Ms.O.9.38, London 1968, p. 1, this is a common binding among manuscripts of the Gale collection; the binding could therefore originate with Gale.

INTRODUCTION

93*

On fol. 1r, label of the Trinity College “Collegium S. S. et Individuae Trinitatis in Academia Cantabrigiensi”. Upper and lower external margins of the pages are damaged. The first page (not numbered) is highly damaged. The right upper margins of fols. 18-23 are damaged, parts of text are missing. On the first page (not numbered), a later hand: “More neduchim”; “ca tota fere praefatio et libri 3ii pars maxima deest hic”. On the second page (not numbered), old deleted shelfmarks: “E.207”; “O.2.22”. Below, current shelfmark: “O.8.37”. Italian origin. It was part of the Gale collection and was donated to the Trinity College Cambridge by Roger Gale in 1738 (marked E.20 No. 257). The manuscript collection of Thomas Gale (ca. 1635-1702) was inherited by his son Roger Gale (1672-1744) who, in 1738, donated it to the Trinity College. The letter “O” was assigned to the Gale manuscripts.235 In the list of Thomas Gale’s manuscripts, the Dux neutrorum is found: “n. 6018: More Nebuchim. Liber imperfectus”.236 1. Dux neutrorum. Incipit prima pars, fol. 1r: “sexta causa est cum fuerit destructio”. Explicit prima pars, fol. 130r: “cum adiutorio Creatoris. Secunda pars incipit et explicit prima”. Incipit secunda pars, fol. 130v: “Antecedens in partem secundam. Propositiones que sunt”. Explicit secunda pars, fol. 196v: “auxilio Creatoris benedicti. Explicit pars secunda”. Incipit tertia pars, fol. 196v-197r: “Incipitque pars tertia. Hoc est antedecedens. Iam ostensum est”. Explicit tertia pars (III, 21), fol. 229v: “ex intentione factoris est opus”. 2. Francisci Catanei Diacetii De Amore.237 Incipit (II, 6), fol. 1r: “pulchritudo celestis vertus appellatur Amor”. Explicit (III, 4), fol. 12r: “mentem meam posse claritate divinissime lucis tue illustrari”.

235 Cf. D. McKitterick, The making of the Wren Library, Cambridge 1995, 61-64. 236 Cf. Catalogi librorum manuscriptorum Angliae et Hiberniae, Oxford 1697, II. I, p. 189. 237 Francisci Catanei Diacetii Opera omnia, Basileae 1563, pp. 90-129, pp. 116-129.

94*

MOSES MAIMONIDES

2.1.13 N: Kassel, Landes- und Murhardsche Bibliothek, 2 ms. Theol. 67 Paper (watermark Piccard 31953, Northern Italy, end 15th century), end 15th century, 325 x 225 mm, I + 297 fols. + I.238 Uninterrupted modern foliation, pencil, top right margin. 28 quinions, 1 senion, 1 quire containing 5 pages (originally a trinion deprived of a bifolium). Quires are not marked. Fols. 248v250v are empty (corresponding to part of Dux neutrorum III, 45). However, the blank space is much larger than the missing part of Dux III, 45. Fols. 221r-v were originally left empty; the missing part from Dux neutrorum III, 30 has been added by the hand of Pico della Mirandola. Chapter III, 34 is missing but no leaves are missing; possibly a saut du même au même (end of III, 33: “exponam”; end of III, 34: “exponere”). Quires have been reinforced while restoring the binding. Catchwords always present. (10v: “datur”; 20v “lavit”; 30v: “secundum”; 40v: “simplex”; 50v: “in hoc”; 60v: “a c et c a d”; 70v: “in hora”; 80v: “destruitur”; 90v: “Aristotelis”; 100v: “tibus”; 110v: “antiquitatem”; 120v: “stella”; 130v: “Aristotelis”; 140v: “post”; 150v: “eius”; 160v: “ignoras”; 170v: “et hoc”; 180v: “inferioris”; 190v: “bile est”; 200v: “ipse”; 210v: “venit”; 220v: “gentium”; 230v: “non”; 240v: “qualem”; 260v: “arium”; 270v: “vero”; 280v: “que”; 292v: “ut non”).

Ruling dry point. Brownish ink. Humanistic minuscule, semicursive, Florentine hand.239 Fols. 221r-v (part of III, 30) written by the hand of Pico della Mirandola.240 Some

238 Cf. K. Wiedemann, Manuscripta theologica: Die Handschriften in Folio, (Die Handschriften der Gesamthochschulbibliothek Kassel, Landesbibliothek und Murhardsche Bibliothek der Stadt Kassel 1,1), Wiesbaden 1994, pp. 97-98. Cf. also Hasselhoff, “The reception of Maimonides,” pp. 268-269. I am very grateful to Brigitte Pfeil for her support. 239 Sebastiano Gentile suggested that the copyist could be identified with Bartolomeo Paoli (on this copyist cf. S. Gentile, “Nuove considerazioni sullo ‘scrittoio’ di Marsilio Ficino: tra paleografia e filologia,” in R. Black – J. Kraye – L. Nuvoloni (eds.), Palaeography, Manuscript Illumination and Humanism in Renaissance Italy: Studies in Memory of A. C. de la Mare, London 2016, pp. 385-422). I am very grateful to Sebastiano Gentile for this information. 240 I am very grateful to Sebastiano Gentile, Pasquale Terracciano and Giovanni Licata for their helpful advice concerning the identification of Pico’s hand.

INTRODUCTION

95*

corrections, especially in parts II and III, which make the text more similar to Ibn Tibbon’s version, are written by Pico’s hand as well.241 Numerous marginal notes by the hand of Pico della Mirandola, written at different times. Biblical verses and Hebrew words are underlined with a reddish ink (recurrent characteristic of Pico della Mirandola’s manuscripts).242 The reddish ink is replaced by a black ink, fols. 189-203v. Marginal notes contain: a) Titles of chapters or short summaries; for instance, fol. 9v: “Verum et falsum; bonum et malum”; fol. 10v: “Similitudo; videre”; fol. 11r “Aristoteles”; fol. 22r: “Tria que impediunt comprehensionem veritatis”. b) Corrections; for instance, fol. 2v: a sentence is expunged. c) Corrections on the basis of the comparison with Ibn Tibbon (most probably later than marginal notes in reddish ink); for instance, fol. 38r, in correspondence with the word “dyaboli”: “Id est indivisibilia”. On fol. 38v, the note in reddish ink, “Aristoteles negat diabolos”, is erased. Fol. 62r, the word “ascendere” is changed into “equitare” and the marginal note in reddish ink (“ascendere”) is erased. On fol. 84v, “Abribacer maurus” and on fol. 101v “Abubacre” are corrected into “Avempace”. Numerous corrections are found on fols. 69r; 131rv; 140r-v; 141v-142r; 170v-172r; 218v-219r; 222r-v. No further corrections from fol. 222v on. Text block 200 x 100, one column, 29 lines. Illuminated initial letter “I” (fol. 1r) in gold, green, blue and pink. The letter covers 6 lines. Decorated by a lateral strip with a flower motif exceeding the text block. A blank space is left for other initial letters. Incipit of the Liber preceptorum is rubricated in orangish ink: fol. 285r “Incipiunt precepta”; fol. 289v: “Ista sunt precepta de non faciendo et proprie dicuntur prohibitiones cclviii. primum”. Fol. 1r, erasure: “Moyses Aegypticus” (16th century); fol. 296v, erasure “Explicit opus rab Moyses. Deo gratias”. Wood binding covered by leather, 16th century, decorations roll engraved. Restored in 1969. Four spines back. Title on the spine. Stamp “Ex bibliotheca cassellana”, fol. 1v. Well-tended and tidy codex. Very good conservation state. The dedicatory letter is omitted. 241 For example, in the passage from Dux I, 50: “Inducit probationes super hoc, quod dyaboli non sunt” (fol. 38r), the word “dyaboli” has been corrected into “indivisibilia”. 242 I am very thankful to Sebastiano Gentile who provided me with this information.

96*

MOSES MAIMONIDES

Italian origin (Tuscany). The manuscript belonged to Pico della Mirandola (Kibre n. 694): “Rabi moises de egiptho in the [sic] dux neutrorum liber magnus”.243 It has probably been copied at the request of Pico, perhaps by the copyist Bartolomeo Paoli.244 After the death of Pico, his collection was bought by Domenico Grimani (14611523). In the inventory of the sold books (1498), this copy of the Dux neutrorum is found: “Rabi moises de egiptho in the dux neutrorum Liber magnus manuscriptus in papiro, n. 294”.245 Grimani left part of his manuscripts to Marino Grimani (1488/1489-1546), and part to Sant’Antonio di Castello in Venice.246 According to Domenico Grimani’s will, the Latin parchment manuscripts were assigned to Sant’Antonio, while the Latin paper ones were inherited by Marino Grimani. One should therefore assume that the manuscript entered into Marino Grimani’s possession. After his death, Marino Grimani’s manuscripts ended up in different places. In his will, he left part of his manuscripts to the convent S. Giorgio Maggiore in Venice,247 while some of them were sold in Rome at different times.248 To explain the presence of the codex in Kassel, a hypothesis would be that Ulrich Fugger (1526-1584) purchased the manuscript at some point.249 Since

243 Cf. Kibre, The Library of Pico della Mirandola, p. 213. 244 Cf. supra, n. 238. 245 Cf. Calori Cesis, Giovanni Pico della Mirandola, p. 69, n. 294. 246 Cf. Domenico Grimani’s testament: “Relinquo omnes libros meos latinos in membranis, qui habent istam inscriptionem - hic est liber mei Dominici Grimani - monasterio sancti Antonii de Venetiis, et similiter omnes libros graecos, hebreos, armenos, arabicos et caldeos, sive habeant prefatam inscriptionem sive non, relinquo eidem monasterio, qui omnes libri debeant poni in bibliotheca”, cf. T. Freudenberger, “Die Bibliothek des Kardinals Domenico Grimani,” in: Historisches Jahrbuch 56 (1936), pp. 15-45, p. 22, n. 33. 247 If Marino Grimani’s terms could not be respected, the manuscripts were then, as the second-best option, given to the Dominicans of the Observance or, as the third-best, to SS. Giovanni e Paolo in Venice; cf. Mercati, Codici latini Pico, p. 7. Mercati doubts that the manuscripts that were kept in Rome ever reached S. Giorgio Maggiore; it seems more plausible that they were sold to pay debts (p. 28). Part of the collection kept in Venice was eventually given to S. Giorgio Maggiore (p. 29), while part was probably kept by Marino’s brother, Giovanni Grimani (p. 28). 248 Cf. Mercati, Codici latini Pico, p. 25. See supra, ms. L was bought by Sirleto. 249 Ulrich’s brother, Johann Jacob Fugger (1516-1575), purchased numerous manuscripts previously owned by Domenico Grimani from the collection of Sant’Antonio di Castello; cf. O. Hartig, “Die Gründung der Münchener Hofbibliothek durch Albrecht V und Johann Jakob Fugger,” in: Abhandlungen der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, vol. 28/3, München 1917, pp. 255-260. For the library of Ulrich Fugger, cf. P. Lehmann, Eine Geschichte der Alten Fuggerbibliotheken, vol. I, Tübingen 1956, pp. 73-191.

INTRODUCTION

97*

there is no indication of the author or the title at the beginning of the codex, it is difficult to identify it in the inventory of Ulrich Fugger’s library.250 After his death, Urlich Fugger left his manuscripts and book collection to the library in Heidelberg.251 In 1686, after the death of Karl II, prince-elector of Palatinate, the Heidelberg collection was sent to Kassel.252 The codex is mentioned in the catalogue of the library of Kassel compiled around 1780: “Liber de verbis equivocis in sacris literis scilicet Dux neutrorum vel dubiorum vel errantium. Cod. chart.”. Incipit prima pars, fol. 1r: “Istius libri prima intentio”. Explicit prima pars, fol. 88v: “de antiquitate mundi cum adiutorio Creatoris”. Incipit secunda pars, fol. 88v: “Propositiones que sunt necessarie”. Explicit secunda pars, fol. 169r: “cum auxilio Creatoris benedicti”. Incipit tertia pars, fol. 169r: “Iam ostendimus in aliis locis”. Explicit tertia pars, fol. 284v: “sedentibus in regione umbre mortis. Lux orietur eis”. Incipit Liber preceptorum, fol. 285r: “Incipiunt precepta. Hec sunt precepta”. Explicit Liber preceptorum, fol. 296v: “ut non multiplicet argentum et aurum”.

2.1.14 Fragments and lost manuscripts Fragments of the text are found in the following manuscripts: I) Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 16096 (Sorbonne 941).253 250 For the inventory, cf. Lehmann, Eine Geschichte, vol. II, pp. 153-453. 251 Cf. Lehmann, Eine Geschichte, vol. I, pp. 73-191. 252 Cf. A. Duncker, “Die Erwerbung der Pfälzer Hofbibliothek durch den Landgrafen Karl von Hessen-Kassel im Jahre 1686,” in: Zentralblatt für Bibliothekswesen 2 (1885), pp. 213-225. For another example of a Kassel codex originating from Ulrich Fugger, cf. B. Pfeil, “Panegyrik am Heidelberger Hof und die Wechselfälle der Handschriftenüberlieferung. Zum Kasseler Fragment von Hans von Westernachs ‘Lied von der Schlacht bei Seckenheim’,” in R. Bentzinger – U.-D. Oppitz – J. Wolf (ed.), Grundlagen: Forschungen, Editionen und Materialien zur deutschen Literatur und Sprache des Mittelalters und der Frühen Neuzeit, Stuttgart 2013, pp. 393-415, pp. 396-397. 253 Cf. Delisle, “Inventaire des manuscrits latins,” p. 38; Delisle, Le cabinet, vol. II, p. 150; vol. III, p. 63; Fichier bibliographique des manuscrits latins et grecs. Latin 1606616129; “Paris, Bibliothèque nationale de France, Manuscrits, lat. 16096” dans la base Bibale-IRHT/CNRS (permalink: http://bibale.irht.cnrs.fr/31985). Cf. also G. Dahan, “Un florilège latin de Maïmonide au XIIIe siècle: les Extractiones de Raby Moyse,” in: J. Hamesse – O. Weijers (ed.), Écriture et réécriture des textes philosophiques et médiévaux. Volume d’hommage offert à Colette Sirat, Turnhout 2006, pp. 23-44; Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 29.

98*

MOSES MAIMONIDES

Parchment, 257 fols., 313 x 280 mm, two columns, 13th century. The excerpts are found on fols. 124r-137r. On fol. 124r: “Incipiunt extractiones de rabymoyse”. The manuscript belonged to Godfried of Fontaines and was bequeathed to the Sorbonne (as indicated on fol. 1v: “Iste liber est collegii pauperum magistrorum de sorbona studentium in theologica facultate ex legato magistri Godefredi de Fontibus”). The codex contains writings of Avicenna, Al-Ghazali and different anonymous treatises, Quaestiones and Excerpta. Relevant sentences from the full version are chosen and assembled; the indication of chapter numbering is present. Incipit, fol. 124r: “In prologo. Non querat a me intellectus quod perveniamus ad finem”. Explicit, fol. 137r: “nescierunt neque intellexerunt in tenebris ambulant”.

II) Graz, Universitätzbibliothek, ms. 347.254 Paper, 139 fols., 1/2 column, 287 x 205 mm, 15th century. The excerpts are found on fols. 81v-83r. The text bears the following title: “Incipit liber Rabimoyses qui dicitur dux neutrorum vel dubiorum: seu etiam de intellectu propagine [sacre pagine?]. Libri sunt tres” (fol. 81r). The manuscript originates from the Dominican convent in Pettau. It contains numerous and different works: exegetical writings, Principia, Thomas Aquinas’ De ente et essentia. The text preceding the excerpt (Thomas Aquinas, De esse et essentia) is dated 1426. On fol. 96v, another date is found (1440). The excerpt ends on fol. 83v, in correspondence with Dux neutrorum I, 67. Incipit, fol. 81v: “Incipit Prologus Rabymoyses. Dixit Rabimoyses Egipcius: Inclite discipule, ecce ex quo sedisti coram me, cum venisses de finibus terre, ut addisceres ante me, anima tua preciosa fuit in oculis meis”. The text breaks off on fol. 83r.

254 Cf. Kern, Die Handschriften der Universitätsbibliothek Graz, pp. 201-204; http://sosa2. uni-graz.at/sosa/katalog/katalogisate/347.html; Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 29.

INTRODUCTION

99*

Moreover, the Dux neutrorum is mentioned in the following catalogues: I) Toledo. The catalogue of the books that belonged to Don Sancho of Aragon (Archbishop of Toledo between 1266 and 1275) mentions a volume entitled Libro rabi Moyses cuius principium est dixit Moyses egipcius.255 In 1273, the Archbishop Don Gonzalo García Gudiel possessed a manuscript entitled Rabi Moysen.256 II) Bologna, San Domenico convent. In the 1381 catalogue, the following reference is found: “In XXa [188] Item liber questionum Philonis Judei. Liber rabi Moysi qui dicitur lux dubiorum”.257 III) Egmont. It seems that Nicholas of Cusa found a copy of the Dux neutrorum in the Benedictine Abbey in Egmont in 1451. He asked for a copy of it as a gift for Pope Nicholas V.258 IV) Torino, San Domenico convent. In the 1278 catalogue, the following reference is found: “Theologia – maiora volumina [...] 32 Rabi Moises”.259 V) Erfurt, Collegium universitatis. In the inventory compiled in 1407 by Nicolaus Hopfgarten, the following reference is found: “7. Raby Moyses”.260 VI) Bologna, San Salvatore convent, in the catalogue compiled around 1533, the following reference is found: “580 Rabi Mose”.261

255 Cf. Rubio, Aquinas and Maimonides, p. 272. 256 Ibid. 257 Cf. Laurent, Fabio Vigili, p. 217. 258 Cf. E. Vansteenberghe, Le cardinal Nicolas de Cues, Paris 1920, p. 25, n. 2. 259 Cf. V. Ferrua, “I frati predicatori a Torino: Dall’insediamento a tutto il secolo XIV,” in: Bollettino Storico-Bibliografico Subalpino 90 (1992), pp. 111-165, p. 157. 260 P. Lehmann, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, Bd. 2: Bistum Mainz, Erfurt, Bayerische Akademie der Wissenschaften, München 1928, p. 117. 261 Cf. Laurent, Fabio Vigili, p. 347.

100*

MOSES MAIMONIDES

2.2 The early printed edition The text of the Dux neutrorum is also transmitted in the 1520 printed edition by Agostino Giustiniani (1470-1536).262 Giustiniani’s edition presents numerous mistakes due to the misreading of abbreviations, as well as to the poor quality of the witness chosen by the editor.263 The edition largely sticks to its manuscript source.264 The editor added titles to chapters and marginal remarks – a few of them corresponding to marginal notes transmitted in ms. K. He also amended the orthography according to rules commonly used for 16th-century Latin. In a few passages, the editor displays his knowledge of the Hebrew language, for instance, in the correction introduced on the margin with reference to the word “ventus” (ventus] spiritus).265 The word “ventus” renders the Hebrew term ‫( רוח‬ruah. ), meaning both “wind” and “soul”. Nonetheless, some mistakes compromising the meaning are observable, for instance, the misreading of the name Onqelos, which is substituted by the word “angelos”: Et hoc iam exposuit angelos, et veritas se habet, sicut ipse exposuit, in eo quod Scriptura dicit: “Et eritis sicut Elohim scientes bonum et malum”, hoc est dicere, sicut homines nobiles et excelsi.266

An analogous case can be found in Dux II, 31 (fol. 60v), where the name of Rabbi ‘Aqiva is mistranscribed as Rabbi Aquina. Finally, the editor’s interest in the Hebrew language led him to substitute the name used in the examples to indicate the subject of an action. The name “Zayd”, appearing in the original text, is translated by al-H.arizi as “Reuven” and in Latin as “Petrus”. Perhaps considering this name too extraneous for the Hebrew context, Giustiniani substituted it with “Iacob”:

262 Rabi Mossei Aegyptij Dux seu director dubitantium aut perplexorum. On this Dominican Hebraist, see A. Cevolotto, Agostino Giustiniani. Un umanista tra Bibbia e Cabala, Genova 1992. 263 Cf., for example: p. 1, l. 22 prophetie] philosophie π; p. 5, l. 53 spiritualis] specialis π; p. 6, l.73 spiritualem] specialem π; p. 88, l. 23 brevitatem] bonitatem π; p. 139, l. 7 physicorum] philosophorum π. 264 On the relation between Giustiniani’s edition and the manuscript tradition, see infra, § 3.1, pp. 118*-120*. 265 Infra, p. 136, l. 15. 266 Infra, p. 28, l. 7-10.

INTRODUCTION

101*

Sed intentio mea est de opere operato, sicut si diceres: Iacob qui fecit istam portam vel istam turrim, vel texuit pannum istum, et similia istis, que sunt remota a substantia nominati.267

2.3 The title The manuscript tradition transmits different versions of the title, though not essentially modifying its meaning. The following variants are found: - A: “Incipit Rabi Moysi”, followed directly by the first words of the dedicatory letter: “Dixit Rabi Moyses Egyptius”. - B: Omits the dedicatory letter as well as the title of the book. At the end of the exergue, it adds the following passage in red ink: “Hic est liber quem edidit Rabby Moyses Israelitha et vocat eum Ducem neutrorum vel dubiorum”. - C: “Incipit prologus in libro qui dicitur Dux neutrorum vel dubiorum”. - D: “Incipit prologus libri Rabi Moyses”. - E: Starts directly with the first words of the dedicatory letter: “Dixit Rabi Moyses Egyptius”. - F: “Incipit liber Rabi Mosse qui dicitur Dux dubiorum vel Dux neutrorum qui etiam ab aliquibus dicitur Mater philosophie”. English authors used to quote Maimonides’ work with this alternative title.268 - G: “Incipit liber Rabi Moysi Egyptii qui dicitur Dux neutrorum seu dubiorum”, on the lower margin of the first page. - H: “Incipit liber Rabi Moysi qui Dux neutrorum dicitur”. - I: Omits the dedicatory letter. At the top of the page it indicates: “Rabbi Moyses de Duce dubiorum”.

267 Infra, p. 148, l. 98-100. 268 The Mater philosophie was identified with the Dux neutrorum by Longpré, “Fr. Thomas d’York,” p. 878. Thomas of York quotes Maimonides’ work with this title; in Sapientiale I the expression occurs twice explicitly, for instance in I, 35 (Firenze, Biblioteca nazionale, Conv. soppr. A. 6.437, f. 41rb): “Hae igitur sunt opiniones de cura seu providentia secundum recitationem Rabbi Mosi in libro suo, quem vocavit Matrem Philosophiae”. I am very grateful to Fiorella Retucci, who let me read her transcription of this text. See also Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 31, n. 35, who quotes another passage from Sapientiale II, 11.

102*

MOSES MAIMONIDES

- K: Starts directly with the first words of the dedicatory letter: “Dixit Rabi Moyses Egyptius”. - L: “Incipit liber Rabi Moysi Egipty, qui dicit (sic) Dux neutrorum vel dubiorum”. - M: Starts almost at the end of the Prologue (p. 22). - N: Omits the dedicatory letter and the exergue and starts directly with: “Istius libri prima intentio”. - π: “Incipit liber Rabi Moysi Egyptii, qui Dux neutrorum dicitur, hoc est director dubitantium, ad discipulum amicum”. The title is totally absent in mss. A, D, E, K and N. The double translation within the title reflects a common practice reiterated by the translator in other passages of the work; in doubtful cases, two possible translations are given, the second being introduced by the disjunctive particles “vel” or “seu”.269 The Hebrew word ‫( נבוכים‬nevukim) reflects the Arabic ‫( חאירין‬h.ā’irīn), which indicates “the ones who find themselves in a condition of perplexity, indecision”.270 In Exod. 14, 3, the word ‫( נבוכים‬nevukim) means “to be lost” or “to wander”, and it is rendered as “errant” in the Vulgata; in Esth. 3, 15, it means “perplexed”, being translated as “conturbata” in the Vulgata; in Is. 22, 5, the word ‫( מבוכה‬mevukah) with the meaning of “perplexity” is translated as “fletus” in the Vulgata. As explained by the author in the Prologue, the title indicates the aim of the book, namely to solve doubts originating from a literal reading of the Bible. The ideal reader of his work is a wise man who considers himself perplexed; indeed, he faces two possible solutions: the reader can either follow the literal meaning of the Law rejecting his intellect, or follow his intellect, thinking, however, that he is abandoning the Law: [Vir iustus] remansit in magna ambiguitate et corde dubio, et ignorat, utrum sequatur intellectum suum habito post tergum, quod intellexit de nominibus illis, et opinabitur tunc, quod destruit fundamenta legis, vel quod remaneat in eo, quod intellexit de

269 On double readings, see infra, § 4.3, pp. 161*-168*. 270 For the difficulty of translating the title, cf. S. Munk, “Note sur le titre de cet ouvrage,” in: M. Maïmonide, Le Guide des égarés, 2 voll., Paris 1970, pp. 379-380. Moreover, according to A. Gileadi, “A Short Note on the Possible Origin of the Title ‘Moreh haNevukhim’,” in: Le Muséon 97 (1984), pp. 159-161, the Arabic title was inspired by a work by Al-Ghazali, The revival of Religious sciences, in which God is defined “guide of the perplexed” (dalīl al-mutah. ā’irīn).

INTRODUCTION

103*

nominibus illis, et non sequatur intellectum suum, et tunc habebit suspectum intellectum ipsum.271

The word “neutrorum” – rather than having a negative connotation, such as “indifferent” – needs to be understood in the light of the aforementioned dichotomy. The etymology of the word “doubt” is in most languages connected with the root “two”, indicating two possibilities, the consequence of which is the occurrence of doubt. In the same way, the word “neutrorum” contains two elements – “neither one” and “nor the other”, and therefore can also mean “doubtful”. In the Prologue, words belonging to the semantic field of “doubt” appear ten times: dubio (p. 4, l. 23); dubitatio (p. 4, l. 38); dubietatem (p. 4, l. 42); dubitationes (p. 4, l. 43); dubitationes (p. 9, l. 152); dubitat (p. 11, l. 182); dubitationum (p. 18, l. 15); dubius (p. 19, l. 37); dubitat (p. 20, l. 64) dubitatione (p. 20, l. 65). In all these occurrences, the word expresses the condition of the Guide’s ideal reader, who dithers between biblical Law and philosophy. This Latin root translates two different Hebrew words, namely ‫( מבוכה‬mevukah) and ‫( ספק‬safeq), the first one belonging to the same semantic field as ‫( נבוכים‬nevukim), the “perplexed” according to the Hebrew title. Therefore, the expression Dux dubiorum seems to correspond to the Hebrew ‫( נבוכים‬nevukim), even though the double version suggests that the title should rather be considered an interpretation than a literal translation, based also on the occurrences of the term ‫( מבוכה‬mevukah) in other contexts in the Prologue. 2.4 The dedicatory letter The manuscript tradition presents a discrepancy concerning the transmission of parts of the text. The dedicatory letter is omitted by some testimonies.272 Mss. B, F, I, H and N omit the entire letter from the beginning: “Dixit Rabi Moyses Egyptius in apertione libri sui” to the end: “Et pax tibi”. Ms. H adds the following passage after the title:

271 Infra, p. 4, l. 23-28. 272 Cf. Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 30.

104*

MOSES MAIMONIDES

“Continens tres partes. Prima pars incipit. Prologus universalis totius operis incipit. In nomine Domini Dei mundi”, followed by the exergue with the incipit: “Notam fac mihi viam”; finally, the Prologue follows. Mss. B, F and I begin directly with the formula: “In nomine Dei mundi”, while N omits the whole exergue, from “Notam fac mihi viam” to “cor tuum pones in sapientia mea”. Mss. A, C, D, E, G, K and L contain the dedicatory letter. Ms. C transmits a variant after the words “Et pax tibi”, where the expression “Explicit prologus” is added. After the conclusive formula “In nomine Domini Dei mundi”, the following indication is added: “Iterum alius prologus”, which points at the question of the apparent “duplication” of the Prologue. Ms. M is fragmentary and does not include the beginning of the work. The dedicatory letter is part of the original Arabic text, and thus, in this regard, mss. A, C, D, E, G, K and L follow the original. Considering the presence of the letter in the original and the stemmatic relevance of the manuscripts transmitting it, the dedicatory letter was most probably present in the archetype as well. The copyists of the other codices could have been misled by the presence of two Prologues; it might also be the case that a copyist deliberately chose to omit the dedicatory letter, considering it irrelevant. No other reasons for this mistake, such as a homeoteleuton, could be found. Concerning the omission of the dedicatory letter – as well as the different versions of the title –, a diversification within the manuscript tradition is attested, also regarding the numerous variants with respect to the presence or absence of the exergue, the introductory or conclusive formula. The paratextual character of these elements makes an omission or addition rather irrelevant from a stemmatic point of view. Such discrepancies might result from a deliberate choice of a copyist. As a consequence, the presence or absence of these elements has not been considered a proof for the reconstruction of the stemma codicum. If the omission of the letter does not necessarily imply that it was also missing in the Vorlage, its presence – since the letter belongs to the original text – corresponds to the correct reading, therefore providing no information for the stemma. Finally, it is noteworthy that in the Latin version the name of the disciple, Joseph, is omitted, and that the introductory formula “Dixit Rabi Moyses Egyptus in apertione libri sui” is the exact translation of

INTRODUCTION

105*

the expression used by al-H.arizi in his version, while the Arabic version begins directly with the epistle and so does Ibn Tibbon’s.273 The paraphrastic character of the statement – as opposed to the beginning of the Prologue, which starts directly with the words of the author without any external intervention – is adapted from al-H.arizi’s text, and it is not an innovation of the Latin translator.

2.5 The list of precepts At the end of the text, seven manuscripts (A, B, G, I, K, L, N) add a list of the 613 Jewish precepts, this appendix being absent in mss. D, F, H (ms. M is incomplete).274 Only the beginning of the list is transmitted by mss. C and E; in C, it is counted as chapter 56. In Giustiniani’s edition, the list is added as chapters 56-57. Even though the addition is not testified by the entire manuscript tradition, it was most probably part of the archetype, since it is widely disseminated throughout the tradition. Furthermore, the fact that two codices transmit the beginning of the list is a hint that in their Vorlage, or in a sub-archetype, the list was present. Moreover, the manuscripts transmitting this appendix generally present a better reading than the others. The list is absent in the original Arabic version and in both Hebrew translations. It is thus an addition of the Latin translator, probably intended for a Christian public that was not familiar with Jewish precepts. In Guide III, 36-50, Maimonides deals extensively with the precepts, dividing them into fourteen groups. The Latin translator could have added this list to clarify the contents of these chapters. The appendix was probably conceived as an instrument allowing a better understanding of the Dux neutrorum itself. The list is taken from the introduction to Maimonides’ Mišneh Torah, in which the commandments of the Torah are listed together with

273 Cfr. H.ar., p. 22; BnF 682, fol. 13v; Tib., p. 3; Dalālat, p. 1. 274 On this subject, see D. Di Segni, “La table des préceptes dans le Dux neutrorum de Moïse Maïmonide,” in: A. Speer – G. Guldentops (ed.), Das Gesetz, Miscellanea Mediaevalia 38, Berlin 2014, pp. 229-262.

106*

MOSES MAIMONIDES

a brief description of each of them.275 It is organized in two categories, following the classical division: 248 positive precepts – corresponding to the number of the parts of the human body – and 365 negative precepts – corresponding to the days of the year. In the manuscripts, the precepts are presented graphically in a similar way, accurately reproduced by the entire tradition. A graphical sign – different in every codex, but similar in structure – groups precepts belonging to the same biblical book. This last section of the Dux neutrorum was also known as an independent part. In fact, on the first page of the Dux neutrorum in ms. E a late hand annotated the title: “Livre des preceptes de Maimonide”.276 Numerous authors quoted from it, and in particular the appendix provided a useful source to get access to knowledge about the Jewish precepts for Meister Eckhart.277 Analogously to the case of the dedicatory epistle, the dissemination of the list within the manuscript tradition was not considered relevant for the reconstruction of the stemma codicum. A paratextual element, such as an appendix, could easily be omitted by copyists, making its stemmatic value scarcely relevant.

275 The precepts had already been codified by Maimonides in his Sefer ha-mis. wot; for the Arabic original, cf. Moshe ben Maimon, Le livre des préceptes, ed. M. Bloch, Paris 1888. For the Hebrew translation, cf. Moshe ben Maimon, Sefer ha-mis. wot, ed. Y. Kafih, Jerusalem 1958. In the introduction to the Mišneh Torah, the precepts are treated more concisely than in the Sefer ha-mis. wot, but the enumeration is the same. The Latin translation corresponds to the abridged version. 276 E, fol. 21ra. 277 Cf. Meister Eckhart, Die Lateinischen Werke, Bd. IV, ed. E. Benz – B. Decker – J. Koch, Stuttgart 1956, pp. 211-212, n. 266, 11: “Moyses Aegyptius narrat quod affirmativa fuerunt ducenta duodeviginti vel – secundum alios – duodequinquaginta secundum numerum membrorum hominis, negativa vero trecenta sexaginta quinque secundum numerum dierum anni”. For the reception of the Liber preceptorum, see Hasselhoff, Dicit Rabbi Moyses, pp. 61-88. It is not clear whether Roland of Cremona in his Summa theologica quoted from it or not: “diximus enim in superioribus, quod trecenta et XLVIII precepta sunt in lege secundum numerum ossium, que sunt in homine [...] et hoc tradidit Rabi Mose in libro suo quem fecit contra antiquitatem mundi” (cf. Paris, Bibliothèque Mazarine, Cod. lat. 795, fol. 73b, quoted according to E. Filthaut, Roland von Cremona O.P. und die Anfänge der Scholastik im Predigerorden: Ein Beitrag zur Geistesgeschichte der älteren Dominikaner, Vechta 1936, p. 72). It seems that the “liber contra antiquitatem mundi” can be identified with the Dux neutrorum; however, the quotation does not correspond to the Dux neutrorum, but to the Liber de parabola. In the Dux neutrorum, the number of the precepts is compared to the “numerum membrorum”, while in the Liber de parabola it is compared to the “numerum ossium” (E, fol. 1ra).

INTRODUCTION

107*

2.6 The numbering of the chapters Numerous variants concerning the numbering of the chapters are attested. These divergences are sometimes due to the omission of a chapter, and sometimes to an error of the copyist. In general, the codices do not always adopt a coherent system: in the same codex, it is possible to find the numbering for some chapters, while it is omitted for others; moreover, copyists indifferently used both Arabic and Roman numerals. The Dux neutrorum’s numbering does not always correspond to the Arabic numbering or to the Hebrew one given in the translation of Ibn Tibbon. Al-H . arizi contracted I, 26 and 27, and the same phenomenon is found in all the Latin manuscripts, except for M.278 In most of the manuscripts (A, B, D, E, F, H, I, M, N), chapter 6 is omitted. Therefore a difference of one chapter occurs in these witnesses. Since only ms. C contains chapter 6 in its original position, that is, with respect to the Arabic text and the two Hebrew translations, the critical edition adopts its numbering. The following discrepancies are found: - A: the numbering is written on the margins, but not every chapter is numbered. Roman and Arabic numerals are used. From chapter 7 on, a discrepancy of one chapter begins, due to the omission of chapter 6. This difference is overcome in chapter 13, since this chapter is numbered as 13, and not as 12. - B: the numbering is found within the text, written in letters or in Arabic numerals. Since the Prologue is considered chapter 1, there is a difference of one up to chapter 5. From this chapter on – because of the omission of chapter 6 –, the numbering corresponds to that of C. - C: chapters are numbered in the column in Roman numerals. Chapter 30 is erroneously counted as chapter 40; chapter 59 is counted as chapter 60, but the mistake is corrected.

278 See infra, pp. 70-71; Dalālat, pp. 37-38; Tib., pp. 47-48; H.ar., pp. 102-106; BnF 682, fols. 27v-28v. The correspondence between al-H.arizi’s version and the Latin translation concerning the numbering of the chapters has been considered an argument in favor of the dependence of the Latin text on al-H . arizi’s; see Kluxen, “Literargeschichtliches,” p. 30. However, it seems that originally the two chapters were unified; according to Colette Sirat, there are one Arabic ms. and two mss. with Ibn Tibbon’s translation in which the two chapters are not separated, cf. Sirat, Les brouillons, p. 33.

108*

MOSES MAIMONIDES

- D: the numbering is written on the margins in Arabic numerals. The word “capitulum” is missing, but sometimes the letter “c” followed by a Roman numeral is found. The dedicatory letter and the Prologue are considered as chapter 1 and chapter 2. Therefore, the numbering starts with chapter 3. A discrepancy of two chapters can be observed up to chapter 5; from this chapter on – because of the omission of chapter 6 –, the difference is reduced to one chapter. The number 13 appears twice, corresponding to chapters 11 and 12. Chapter 26 is not numbered. Therefore, from chapter 27 to chapter 49, the numbering corresponds to that of C. Numbering for chapters 28-31 and 39-40 is crossed out. Chapters 49 and 50 are contracted, and chapter 54 is not counted; hence, a discrepancy of two chapters arises again. Chapters 64-65 and 66-67 are contracted, amounting to a discrepancy of four chapters. Moreover, chapters belonging to parts II and III are consecutively numbered. - E: chapters are not numbered, except for chapter 8. Chapters 4950; 64-65; 66-67 are contracted. - F: the numbering is written on the margin in Arabic numerals. Chapter 3 is not counted. Therefore, from chapter 7 on, there is a discrepancy of two chapters. Chapter 60 is divided in two. Afterwards, a discrepancy of one chapter occurs. Chapters belonging to parts II and III are consecutively numbered. - G: chapters are not numbered. An annotator added numbering to some chapters on the margins. - H: the numbering is written in the column in letters. From chapter 7 on, there is a difference of one chapter, which is overcome in chapter 15. It might be that the following sentence within the text led the copyist to a correction: “In prosecutione capituli decimiquinti”. - I: the numbering is written on the margin in Roman or Arabic numerals, preceded by the initial “c”. Not every chapter is numbered, the first one being chapter 4, which is counted as chapter 3. This difference of one chapter, added to the difference due to the omission of chapter 6, led to a discrepancy of two chapters up to chapter 17. From chapter 18 on, there is a difference of three chapters. Chapters 27-30 are counted again as 15-18; afterwards, the numbering stops (except for chapters 63-67). Chapter 60 is divided in two. - K: chapters are not numbered, except for chapter 33. - L: the numbering is written in the column in Roman numerals. Chapter 6 is added afterwards, thus becoming chapter 7. Chapter 44

109*

INTRODUCTION

is counted as chapter 45. From this chapter on, there is a one chapter difference. - M: the numbering is written in the column in Roman numerals. From chapter 7 on – because of the omission –, there is a discrepancy of one chapter. Differing from the other manuscripts and al-H.arizi’s version, chapter 26 and 27 are separated and numbered as chapter 25 and 26. - N: chapters are not numbered. - π: chapter 6 is added afterwards as chapter 7. In the following, a recapitulatory scheme of the main differences in the numbering is provided. Since mss. K and N do not number the chapters, they are not included in the table.

A

B

C

D

F

G

H

I

L

M

Ch. 1

1

2

1

3

1

–

1

–

1

1

Ch. 2

–

3

2

4

2

–

2

–

–

2

Ch. 3

3

4

3

5

–

–

3

–

3

3

Ch. 4

4

5

4

6

3

–

4

3

4

4

Ch. 5

–

6

5

7

4

–

5

4

5

5

Ch. 6

X

X

6

X

X

–

X

X

X

X

Ch. 7

6

7

7

8

5

–

6

5

6+7

6

Ch. 8

–

8

8

9

6

–

7

–

8

7

Ch. 9

8

9

9

10

7

–

8

7

9

8

Ch. 10

–

10

10

11

8

–

9

8

10

9

Ch. 11

10

11

11

13

9

–

10

9

11

10

110*

MOSES MAIMONIDES

Ch. 12

11

12

12

13

10

–

11

10

12

11

Ch. 13

13

13

13

14

11

–

12

11

13

12

Ch. 14

–

14

14

15

–

–

13

12

14

13

Ch. 15

15

15

15

16

13

–

15

–

15

14

Ch. 16

16

16

16

17

14

–

16

–

16

15

Ch. 17

17

17

17

18

15

–

17

–

17

16

Ch. 18

18

18

18

19

16

–

18

15

18

17

Ch. 19

19

19

19

20

17

–

19

16

19

18

Ch. 20

20

20

20

21

18

–

20

17

20

19

Ch. 21

–

21

21

22

19

–

21

–

21

20

Ch. 22

22

22

22

23

20

–

22

–

22

21

Ch. 23

23

23

23

24

21

–

23

–

23

22

Ch. 24

–

24

24

25

22

–

24

–

24

23

Ch. 25

–

25

25

26

23

–

25

–

25

24

Ch. 26

–

26

26

–

24

–

26

–

26

25+26

Ch. 27

–

27

27

27

25

–

27

15

27

27

Ch. 28

28

28

28

28

26

–

28

16

28

28

Ch. 29

29

29

29

29

27

–

29

17

29

29

Ch. 30

30

30

40

30

28

–

30

18

30

30

111*

INTRODUCTION

Ch. 31

31

31

31

31

29

–

31

–

31

31

Ch. 32

32

32

32

32

–

–

32

–

32

32

Ch. 33

–

33

33

33

31

–

33

–

33

33

Ch. 34

–

34

34

34

32

–

34

–

34

34

Ch. 35

35

35

35

35

33

–

35

–

35

35

Ch. 36

–

36

36

36

34

–

36

–

36

36

Ch. 37

–

37

37

37

35

–

37

–

37

37

Ch. 38

–

38

38

38

36

–

38

–

38

38

Ch. 39

–

39

39

39

37

–

39

–

39

39

Ch. 40

–

40

40

40

38

–

40

–

40

40

Ch. 41

–

41

41

41

39

–

41

–

41

41

Ch. 42

42

42

42

42

40

–

42

–

42

42

Ch. 43

43

43

43

43

41

–

43

–

43

43

Ch. 44

44

44

43

44

42

–

44

–

45

44

Ch. 45

45

45

45

45

–

–

45

–

46

45

Ch. 46

46

46

46

46

44

–

46

–

47

46

Ch. 47

–

47

47

47

45

–

47

–

48

47

Ch. 48

–

48

48

48

46

–

48

–

49

48

Ch. 49

–

49

49

49

47

–

49

–

50

49

112*

MOSES MAIMONIDES

Ch. 50

–

50

50

–

48

–

50

–

51

50

Ch. 51

–

51

51

50

49

–

51

–

52

51

Ch. 52

52

52

52

51

50

–

52

–

53

52

Ch. 53

–

53

53

52

51

–

53

–

54

53

Ch. 54

–

54

54

–

52

–

54

–

55

54

Ch. 55

–

55

55

53

53

–

55

–

56

55

Ch. 56

–

56

56

54

54

–

56

–

57

56

Ch. 57

57

57

57

55

55

57

57

–

58

57

Ch. 58

–

58

58

–

56

–

58

–

59

58

Ch. 59

–

59

60

57

57

–

59

–

60

59

Ch. 60

–

60

61

58

58+59

60

60

–

61

60

Ch. 61

–

61

61

59

60

61

61

–

62

61

Ch. 62

–

62

62

60

61

62

62

–

63

62

Ch. 63

–

63

63

61

62

63

63

62

64

63

Ch. 64

–

64

64

62

63

64

64

63

65

64

Ch. 65

–

65

65

–

64

–

65

64

66

65

Ch. 66

–

66

66

63

65

–

66

65

67

66

Ch. 67

–

67

67

–

66

–

67

66

68

67

Ch. 68

–

68

68

64

67

–

68

–

69

68

113*

INTRODUCTION

Ch. 69

–

69

68

65

68

–

69

–

70

69

Ch. 70

–

70

70

66

69

–

70

–

71

70

Ch. 71

–

71

71

67

70

–

71

71

72

71

Ch. 72

–

72

72

68

71

–

72

–

73

72

Ch. 73

–

73

73

69

72

–

73

–

74

73

Ch. 74

–

74

74

70

73

–

74

–

75

74

Ch. 75

–

75

75

71

74

–

75

–

76

75

2.7 Titles of the chapters Chapter titles are present in Giustiniani’s edition, as well as in manuscripts B (not for every chapter) and H, even though they are formulated differently. Giustiniani’s edition does not have any stemmatic connection to these two manuscripts.279 Titles included in the mss. differ from each other and were therefore independently introduced. Since neither in the original version nor in the Hebrew translations chapters are titled, titles are absent in the critical edition, but attested in the apparatus.

279 Cf. infra, § 3.1, pp. 118*-120*.

114*

MOSES MAIMONIDES

3. The critical edition 3.1 Stemmatic analysis of the manuscript tradition X1 X

A

X1

Ơ

C

ƥ

Two main conjunctive errors lead to the hypothesis of a two-stage translation process, the second stage not being a completely different version, but rather a slightly revised one. It is probable that such corrections were added to the archetype itself, possibly on the margins of the column. In the graphical depiction of the stemma, X represents the original text and X1 the revised version. Family Ơrepresents mss. B, D, E, F, H, I, M, N, while family ƥmss. G, K, L and Giustiniani.  I) Chapter 6 (p. 38) deals with the terms ‫’( איש‬iš, “man”) and ‫אישה‬ (’išah, “woman”), referring to Gen. 7, 2, translated in the Vulgata with the words “masculus” and “femina”. The discrepancy in the use of the words in Latin and in Hebrew, as well as the omission of chapter 6, is indicated by a marginal note in manuscripts A (fol. 12vb) and H (fol. 8ra): Totum capitulum sextum non est hic positum, quoniam nomina, de quibus fit hic mentio, masculus et femina vel mulier, aliter se habent in Hebraico et aliter in Latino

While ms. A and tradition Ơ (BDEFHIMN) omit this chapter, tradition ƥ (GKL and π) includes it after chapter 7, and ms. C transmits it according to the original order. Therefore, the manuscript tradition appears to be divided, since chapter 6 is absent in A and Ơ, but present in C and ƥ. The note concerning the omission is testified only by mss. A and H. The presence of the marginal note indicating the omission and the fact that some manuscripts transmit the chapter seem to indicate a stratification in the composition of the text. In a first version (X), the translator probably did not translate the chapter, adding instead a mar-

INTRODUCTION

115*

ginal note highlighting the divergence between the biblical text in the Hebrew version and the Vulgata. In a second stage (X1), the chapter was presumably added – maybe on the margin of the same exemplar as X. The fact that the copyist of ƥ did not know where to integrate the chapter exactly is a hint that the chapter might have been added in the margin. Ms. A and tradition Ơ might thus originate from the first stage, since they testify the marginal note in mss. A and H and the absence of the chapter, whereas C and ƥ seem to come from the later version. II) Chapter 50 (p. 141, l. 14) presents a mistake originating from a misunderstanding of the Arabic text: “Inducit probationes super hoc, quod athomi non sunt”. In the exemplars of the original Arabic text, which both Hebrew translators had at their disposal, the word ‫אל  ג˙ז‬ (al-ğuz’ “atom”) was misread as ‫( אלגן‬al-ğinn “demons”). As a consequence, both Hebrew translators were led to misunderstand this pas. arizi’s version contains the wrong translation, ‫( שדים‬šedim, sage.280 Al-H “demons”), while Ibn Tibbon first translated it as “demons” and then corrected it to ‫( חלק‬h.eleq, “atom”). The Latin manuscript tradition testifies to both versions by transmitting “athomi” and “dyaboli”: in ms. A and tradition Ơ (BDEFHIMN), the text transmits the reading “dyaboli”, while tradition ƥ presents the reading “athomi” (GKL and π); in ms. C, the word is omitted. Since no other witness omits the word, it can be deduced that ms. C did not generate any tradition. It therefore seems that ƥ originated from a revised version (X1), in which the mistake of al-H.arizi’s translation was corrected – maybe on the basis of Ibn Tibbon’s text. The omission in C might be a signal that the correction was not clearly reported. Moreover, C and ƥshare the following conjunctive errors: - p. 32, l. 3 ratio] intentio CGKLπ - p. 37, l. 59 create] Creatoris CGKLπ - p. 75, l. 43 vere] nature CGKLπ - p. 93, l. 53 eo] Deo CGKLπ - p. 179, l. 147 eo] Deo CGKLπ - p. 182, l. 63 virtutem] veritatem CGKLπ - p. 212, l. 16 operatorem] creatorem CGKLπ

280 On the mistake, see Sirat, Les brouillons autographes, pp. 56-57. In the revised version of his translation, Ibn Tibbon corrected the error; cf. Fraenkel, “From Maimonides to Samuel Ibn Tibbon,” pp. 89-92.

116*

MOSES MAIMONIDES

- p. 228, l. 97 libris] illis CGKLπ - p. 252, l. 98 disgregantur con.] designantur CGKLπ - p. 266, l. 453 corpus humanum] hominem CGKLπ

Manuscript C and family ƥ also share the following adiaphorous variants: - p. 3, l. 8 illud] om. CGKLπ - p. 7, l. 89 Est1] et CGKLπ - p. 7, l. 89 etiam] est CGKLπ - p. 8, l. 126 secundum] sicut CGKLπ - p. 11, l. 188 similitudinum] similitudinem CGKLπ - p. 19, l. 45 et] om. CGKLπ - p. 20, l. 53 ea] eo CGKLπ - p. 20, l. 56 sint] sunt CGKLπ - p. 21, l. 22 seu] vel CGKLπ - p. 28, l. 16 habeat] haberet CGKLπ - p. 29, l. 30 demonstrabitur] monstrabitur CGKLπ - p. 36, l. 29 hoc] om. CGKLπ - p. 36, l. 33 quo] qua CGKLπ - p. 40, l. 25 in] om. CGKLπ - p. 46, l. 26 requieverat] requievit CGKLπ - p. 46, l. 31 quod] quia CGKLπ - p. 50, l. 2 et] om. CGKLπ - p. 55, l. 11 materia] add. et CGKLπ - p. 63, l. 48 sint] sunt CGKLπ - p. 65, l. 3 in] om. CGKLπ - p. 66, l. 14 est hoc] inv. CGKLπ - p. 71, l. 37 est labor] inv. CGKLπ - p. 74, l. 16 necessario] necessaria CGKLπ - p. 82, l. 59 sua] om. CGKLπ - p. 84, l. 11 poterat] poteras CGKLπ - p. 91, l. 6 eam] om. CGKLπ - p. 99, l. 180 invenio] om. CGKLπ - p. 99, l. 181 iuvenilem] add. invenio CGKLπ - p. 105, l. 38 ipsorum] eorum CGKLπ - p. 119, l. 18 sue essentie] inv. CGKLπ - p. 124, l. 64 lingua] lingue CGKLπ - p. 125, l. 76 ille] iste CGKLπ - p. 130, l. 11 imperfectiones] imperfectiores CGKLπ - p. 130, l. 20 et] quod CGKLπ - p. 138, l. 50 creduntur] credimus CGKLπ - p. 143, l. 55 titubabunt] titubant CGKLπ - p. 143, l. 59 in] om. CGKLπ - p. 147, l. 75 ei] illi CGKLπ - p. 150, l. 27 comburit ... denigrat] denigrat et comburit CGKLπ - p. 150, l. 41 enim] om. CGKLπ - p. 151, l. 58 eius] ipsius CGKLπ - p. 155, l. 39 sunt1] est CGKLπ - p.156, l. 52 omnia] om. CGKLπ - p. 160, l. 141 et1] om. CGKLπ - p. 164, l. 42 dicuntur] dicitur CGKLπ

INTRODUCTION

- p. 171, l. 73 omnis] om. CGKLπ - p. 175, l. 68 habundent] habundet CGKLπ - p. 178, l. 119 quedam] om. CGKLπ - p. 178, l. 127 et] om. CGKLπ - p. 178, l. 130 dicit] dixit CGKLπ - p. 180, l. 6 Cogita in] cogitavi CGKLπ - p. 183, l. 80 autem] om. CGKLπ - p. 184, l. 102 multe addite] inv. CGKLπ - p. 184, l. 103 iam] nos CGKLπ - p. 186, l. 32 omnia] om. CGKLπ - p. 187, l. 66 vel inveneris] om. CGKLπ - p. 197, l. 87 alia] om. CGKLπ - p. 200, l. 7 quia] quod CGKLπ - p. 203, l. 2 id est] et CGKLπ - p. 209, l. 54 intellectus] om. CGKLπ - p. 216, l. 93 est1] om. CGKLπ - p. 218, l. 6 Fecit] faciat CGKLπ - p. 238, l. 90 in] om. CGKLπ - p. 239, l. 98 fiunt] sunt CGKLπ - p. 239, l. 116 est virtus] inv. CGKLπ - p. 240, l. 118 suam] om. CGKLπ - p. 242, l. 167 multe] om. CGKLπ - p. 243, l. 214 etiam] autem CGKLπ - p. 252, l. 103 et ... particule] om. CGKLπ - p. 256, l. 196 remanet] om. CGKLπ - p. 257, l. 216 quia] quod CGKLπ - p. 259, l. 284 dum] cum CGKLπ - p. 262, l. 345 sicut] om. CGKLπ - p. 262, l. 358 ista] om. CGKLπ - p. 277, l. 109 vel Creatorem] om. CGKLπ - p. 279, l. 161 est2] om. CGKLπ - p. 289, l. 32 per ... iudicemus] iudicemus per hoc CGKLπ

117*

118*

MOSES MAIMONIDES

ƥ

ƥ

G

Ʀ

K

L

π

ƥ is reconstructed on the basis of the following conjunctive errors:

- p. 1, l. 17 velocitatem] bonitatem GLπ. Ms. K omits “scientie tue et propter velocitatem”, probably because of the homeoteleuton given by the wrong variant (“bonitatem” instead of “velocitatem”) and “propter bonitatem” at l. 16. - p. 6, l. 87, mss. K, L and G feature the same addition: “aliter et non addiderunt”. Mss. L and G contain it as a marginal note, while K includes it in the text. In the main text, a passage from Num. 11, 25 is quoted: “Prophetaverunt, et non cessaverunt”. The word “cessaverunt” corresponds to Onqelos’ Aramaic translation of the same verse. This note seems to signal that the word “cessaverunt” is not usually present in the biblical text.281 - p. 60, l. 6 “sicut dicitur in (om. GKL) Genesi: “‘Exaltata est archa super terram’”.This passage from Gen. 7, 17 is quoted in the original version, but it was apparently not translated in the first redaction of the archetype. Since no other codices transmit it, it may be possible that it was added as a marginal note in X1.

281 Cf. also Rashi, Commentary to the Book of Numbers, in: Metsudah Chumash/Rashì, vol. IV, transl. A. Davis, Brooklyn 1997, p. 152: “They did not prophesy, except for that day alone. This is clearly stated by Sifri. But Onqelos renders ‘and did not cease’, prophecy did not cease from them”.

INTRODUCTION

119*

Moreover, the following conjuntive errors have been found: - p. 14, l. 252 ordinationem] ornationem GKLπ - p. 65, l. 13 Domini] add. veniet GKLπ - p. 84, l. 2 libri mei] tantum GKLπ - p. 93, l. 55 ratione] intentione GKLπ - p. 102, l. 44 creverint] exercuerint GKLπ - p. 103, l. 59 comparem] comparationem GKLπ - p. 105, l. 36 compositione] expositione GKLπ - p. 125, l. 76 rationem] intentionem GKLπ - p. 172, l. 101 iuvat] movet KLπ add. vel movet G

Furthermore, numerous adiaphorous variants connect G, K, L and π, for instance: - p. 6, l. 70 in libro] om. GKLπ - p. 46, l. 37 eorum] ipsorum GKLπ - p. 49, l. 23 dictum] scriptum GKLπ - p. 55, l. 17 sequebatur] consequebatur GKLπ - p. 72, l. 57 dictum] om. GKLπ - p. 75, l. 38 primam] unam GKLπ - p. 103, l. 52 factus] add. passibilis GKLπ - p. 111, l. 9 meum] vestrum GKLπ - p. 113, l. 10 cum] quando GKLπ - p. 124, l. 48 unius] ipsius GKLπ - p. 154, l. 5 vel dispositiones] om. GKLπ - p. 178, l. 133 Domino2] add. Deo GKLπ

Ʀ

Ms. K and ms. L are strictly related, even though the one does not depend on the other. This is proven by omissions made within the texts; see, for instance: p. 14, l. 261: “Et ecce, omnia verba posita in hac similitudine significant” is omitted by L, but copied by K; in contrast, p. 33, l. 10: “Totum hoc est apprehensio intellectus, et non visio oculorum” is omitted by K, but copied by L. Moreover, most of Giustiniani’s marginal notes can be found in ms. K. Ʀ is reconstructed on the basis of the following conjunctive errors: - p. 1, l. 22 prophetie] philosophie KLπ - p. 5, l. 62 spiritualem] specialem KLπ - p. 13, l. 227 Picture seu] scripture vel KLπ - p. 14, l. 246 procedunt] sunt KLπ - p. 24, l. 79 philosophie] prophetie KLπ

120*

MOSES MAIMONIDES

- p. 25, 1. 16 firmitatem] veritatem KLπ - p. 31, l. 75 delectari] de + lac. KL - p. 37, l. 46 compleam] doceam KLπ - p. 37, l. 54 dicitur] Deus KLπ - p. 45, l. 9 verba] nomina KLπ - p. 70, l. 5 cogitationis] imaginationis KLπ - p. 81, l. 45 altitudinis] multitudinis KLπ - p. 88, l. 11 sapientia] scientia KLπ - p. 88, l. 23 brevitatem] bonitatem KLπ - p. 93, l. 57 potentiis figurarum] scientiis potentiarum KLπ - p. 98, l. 159 domus] Dominus KLπ - p. 101, l. 14 omnibus] tribus KLπ - p. 126, l. 103 virtute] veritate KLπ - p. 141, l. 22 veritas] unitas KLπ - p. 142, l. 34 substantiam] essentiam KLπ - p. 169, l. 28 affirmationes] attributiones KLπ - p. 171, l. 86 leves] graves KLπ

Moreover, K, L and π share numerous adiaphorous variants, such as: - p. 3, l. 7 illorum] eorum KLπ - p. 3, l. 9 quandoque] om. KLπ - p. 4, l. 32 modus secundus] modum secundum KLπ - p. 7, l. 103 proprio] suo KLπ - p. 9, l. 141 multum] multis KLπ - p. 15, l. 270 in ... universo] om. KLπ - p. 16, l. 301 inducet] deducet KLπ - p. 18, l. 19 illius] add. legis KLπ - p. 18, l. 19 sapientibus] sapientissimis KLπ - p. 23, l. 68 scripserunt] dixerunt KLπ - p. 24, l. 84 contrarietas] contradictio KLπ - p. 33, l. 14 considerationi] rationi KLπ - p. 37, l. 41 errores] erronea KLπ - p. 37, l. 51 illius] istius KLπ - p. 42, l. 25 Benedicta] om. KLπ - p. 45, l. 2 premisimus] posuimus KLπ - p. 45, l. 17 vero] add. ipse KLπ - p. 50, l. 9 male] malum KLπ - p. 55, l. 9 ipsum] eum KLπ - p. 61, l. 8 modum] add. dicitur KLπ - p. 95, l. 98 destructioni] add. alicuius KLπ - p. 107, l. 64 debes] add. recte KLπ - p. 155, l. 26 illis] vel KLπ - p. 155, l. 32 Deus] Dominus KLπ - p. 161, l. 4 operatum] creatum KLπ - p. 167, l. 49 adiuncta] coniuncta KLπ - p. 174, l. 48 acquisitio] inquisitio KLπ - p. 178, l. 140 de] super KLπ - p. 182, l. 55 simplicitatis] add. vere KLπ - p. 183, l. 98 eius] entis KLπ

121*

INTRODUCTION

A, Ơ

X

A

Ơ

H

Ƣ

ơ

The archetype (X) contained numerous marginal notes, which were copied as such by mss. A and H, while some of them are included in the text of tradition Ƣ (MN). Sporadically, traces of these notes appear also in tradition ơ (BDEFI). Marginal notes documented by mss. A and H most probably originated during the translation process.282 They transmit different types of information: (I) Explanation of Hebrew terms: Mysna est brevis compositio legis, quam fecit quidam Iudeus sapiens, propter cuius etiam brevitate [sic] factus est postea liber, qui dicitur Thalmut. Darassot dicuntur obscura quedam dispersa in Mysna. (p. 9, l. 150; A, fol. 4ra)

Misna brevis expositio legis, quam fecit quidam Iudeus sapiens, propter cuius etiam brevitatem factus est postea liber, qui dicitur Talmuth. Darassot dicunt obscura quedam dispersa in Misna. (H, fol. 2va).

(II) Differences with respect to the Vulgata: Ezechiel XX c: ipsi dicunt de me numquid per parabolas loquitur iste, vel habet Hebraice: si parabolando parabolat iste. (p. 11, l. 200; A, fol. 4vb)

282 See infra, § 4.2, pp. 159*-161*.

Alia verba sunt apud nos in principio parabole (dub.) (H, fol. 3ra)

122*

MOSES MAIMONIDES

Apud nos ita habet Prov. XXV: mala aurea in lectis argenteis qui profert verbum in tempore suo. (p. 13, l. 225; A, fol. 5rb)

Apud nos ita: mala aurea in lectis argenteis qui profert verbum in tempore suo. (H, fol. 3rb)

(III) Omissions: Et nota, quod intercisum est hoc capitulum, et omissa sunt quedam que erant in originali, eo quod non videntur multum utilia. (p. 26, l. 33; A, fol. 9vb)

Intercisum est hoc capitulum et omissa sunt quedam que erant in originali, eo quod non videntur multum utilia. (H, fol. 6ra)

Tertium capitulum. Istud capitulum non est nobis multum necessarium, nam nomina ista, de quibus fit hic mentio, non videntur sic se habere apud nos sicut in lingua Hebraica. (p. 32, l. 2; A, fol. 11rb)

Istud capitulum non est nobis multum necessarium, nam nomina ista, de quibus sit intentio, non videntur sic se habere apud nos sicut in lingua Hebraica. (H, fol. 7ra)

Nota quod compositor huius libri tria verba ponit in principio huius quarti capituli, que dicuntur et proprie et per accomodationem, quorum duo sonant apud nos videre, sed differunt in Hebrayco. Primum enim, de quo hic fecimus mentionem, dicitur ‘ma’, ‘hib’, unde (con.; vibude A) dictum est: viditque et ecce puteus; et: vidi Dominum. Secundum est ‘haza’, unde dicitur: viditque in Syon oculus noster; et: vidit super Iudam et Ierusalem, id est apprehendit intellectum, id est prophetavit. (p. 33, l. 2; A, fol. 11va)

Compositor libri tria verba proponit in principio huius capituli, que dicunt proprie et per accomodationem, quorum duo sonant apud nos ‘videre’, sed differentur in Hebraico. Primum enim, de quo hic fecimus mentionem, dicitur ‘ma’, unde dictum est: vidi et ecce puteus et: vidi Dominum. Secundum ‘haza’, unde dicitur: vidi in Syon oculis noster; et: vidi super Iudam et Ierusalem, id est apprehenditur intellectu, hoc est prophetavit. (H, fol. 7rb)

Totum capitulum sextum non est hic positum quoniam nomina, de quibus fit hic mentio, ‘masculus’ et ‘femina’ vel ‘mulier’, aliter se habent in Hebraico et aliter in Latino. (p. 38, l. 1; A, fol. 12vb)

Capitulum sextum non est hic positum quoniam nomina, de quibus in eo sit intentio, scilicet ‘masculus’ et ‘femina’ vel ‘mulier’, aliter se habent in Hebraico et aliter in Latino. (H, fol. 8ra)

INTRODUCTION

123*

The following notes are transmitted in the margins by ms. A, but included in the main text by H and tradition Ƣ. These notes contain redactional variants that were probably present in the archetype. They might have been considered corrections and therefore added to the main text by later exemplars, while ms. A most probably reproduced the layout of the archetype: - p. 12, l. 214, the following marginal note of ms. A: “Aliter sic etiam et doctores quatuor custodum dixerunt nostri aliquis amisit” is copied in the text of ms. N as follows: “Quatuor custodum dixerunt nostri”. - p. 35, l. 2, ms. A contains the marginal note “In libro celi et mundi”, which is added to the text by mss. H, M and N. - p. 55, l. 5, ms. A contains two marginal notes indicating an addition: “Aliter non opus de Bresich aliter sicut non opus de Mercava in uno suple nisi intelligente sit in duobus”; and: “Verior litera nostra: non opus de Bresich nec opus de Mercava in uno posse intelligi sed in duobus”. This note refers to a quotation from the Talmud (TB, H.agigah, 11b) stating the prohibition of revealing the secrets of creation to two persons, as they might discuss them and eventually fall into error. The same passage is quoted also on p. 5, l. 55 and p. 89, l. 38, but there it refers to the work of the chariot (Merkavah). It is stated that the secrets cannot be revealed to anyone except a wise man, to whom only the beginning of the secrets can be revealed: “Non debent instruere in Mercava nec unum solum nisi sit sapiens et intelligens ex sensu suo et tunc dabunt ei initia rationum”. The marginal note in ms. A suggests adding the second part of the other quotation, namely the passage concerning the possibility of instructing a wise man about the secrets of the work of the chariot. This same marginal note was included in the main text by H, M and N: Beresit add. sicut non opus de Mercava supple nisi intelligere te sit H

Beresit add. non opus de Mercava in uno supple nisi intelligente sit N

Beresit add. non opus de Mercava in uno supple nisi intelligere sit M

Some of the alternative readings, introduced by the word “aliter” in the margin of ms. A, correspond to the text of mss. M and N; for instance:

124*

MOSES MAIMONIDES

- p. 12, l. 212, mss. A and N add “scilicet depositorio conductorio et similibus” to the text in order to explain the biblical prescription concerning four kinds of trustees.283 - p. 31, l. 74, ms. A contains the following marginal note: “Aliter non habet contra mensuram”. Mss. M and N do not include “contra mensuram”. - p. 43, l. 15, ms. A contains the marginal note “aliter credebant”, referring to the words “credere debent”, and mss. H, M, N feature the variant: credere debent] credebant. Finally, ms. A presents other marginal notes transmitting alternative readings introduced by the adverb “aliter”; these variants correspond to readings found in tradition Ơ (BFIDEHMN), such as in the following cases: - p. 22, l. 26-27: “Et erit necessarium doctori celare oculum suum”. The variant oculum] occultum is found in mss. B, C, H and F, and it is also transmitted by the following marginal note of ms. A: “vel occultum”. - p. 36, l. 35, mss. A and H contain the following marginal note explaining the word Tabera: “Nomen loci quod sumptum est ab incensione (con.; incisione cod.)”. The same note is included in the main text by ms. B and F: “Tabera, quod sumptum est ab incensione”. - p. 75, l. 41: “Scias etiam, quod necessaria est expositio tibi etiam secundum opinionem de Anqelos”. A marginal note in ms. A transmits the alternative reading: “Aliter necesse est exponi tibi etiam secundum et cetera”. The text of mss. B, H, M and N corresponds to the alternative reading suggested by A’s marginal note, and it presents the following variants: necessaria] necesse; expositio] exponi. - p. 91, l. 6: “Alta profunditas, quis inveniet eam?” (Eccl. 7, 25). Ms. A transmits the following marginal note: “Aliter longe quod fuit profundum profundum quis inveniet”, and the same reading is transmitted by mss. B, H, M and N. - p. 97, l. 136: “Et sicut ille, cuius ovorum natura est calida et humida”. A marginal note in ms. A transmits the following reading: “Aliter et seminis multiplicativa”. The same expression is added to the text by mss. B, H and N.

283 Cf. Exod. 22, 6-14; Mišnah, Bava Mes. ‘ia’, VII; Mišnah, Ševu‘ot, VIII. Cf. also Maimonides, Mišneh Torah, Sefer Mišpatim, Hilkot Sekirut, 1, par. 1-4.

INTRODUCTION

125*

- p. 104, l. 4: “quod hominibus placatur Deus”. A marginal note in ms. A transmits the following alternative reading: “Aliter quod homines placent Deo”, which corresponds to mss. B, H, and N. - p. 145, l. 34-35: “ut conveniat ei forma et figura, que sequuntur quantitatem”. Ms. A transmits an alternative reading: “Aliter ut conveniant qualitates que sequuntur quantitatem”, which corresponds to the text of mss. B, E, H and N. - p. 178, l. 121: “cum audit ea, et plorat, quando intelligit qualiter dicta sunt illa verba de Creatore”. Ms. A transmits the following note referring to the word “plorat quando”: “Aliter non habet”. Mss. B, E, H, M, N omit the locution “plorat quando”. Possibly, these alternative readings were present in the archetype. Manuscript A would therefore testify a stage of the textual transmission at which both readings were present, while in other manuscripts one reading was chosen instead of the other. The other manuscripts possibly chose the reading given in the margin, considering it a later emendation and therefore the most correct one. These readings transmitted in the margin might have indeed been corrections made by the translator. However, it is difficult to take a stand on this issue, since it is not clear whether alternative readings were intentionally eliminated by the translator or whether they got lost in the transmission process. Otherwise, it could be possible that A’s marginal notes derived from the comparison with a manuscript belonging to another branch of the manuscript tradition. However, the above-mentioned readings seem to have originated within the translation process, since they transmit redactional variants and not corruptions or innovations. For instance, the second translation of Eccl. 7, 25: “Longe quod fuit profundum quis inveniet?” suggests that it was formulated by the translator, as “Alta profunditas, quis inveniet eam?” corresponds to the Vulgata. It is rather unlikely that a later copyist would produce an alternative translation not corresponding to the Vulgata. In both cases, it seems that alternative readings were already present in the archetype, and that ms. A testifies to a stage at which they were both present.

126*

MOSES MAIMONIDES

Ơ

Tradition Ơ (BDEFHIMN) shares the following conjunctive errors: - p. 19, l. 46 manibus ‫ ]ידיהם‬manu BDEFHIN - p. 54, l. 10 Sta ‫ ]נצבת‬stabit BEFHIMN ista D - p. 60, l. 18 cognitionibus] cognominibus BDEFH?IM (N: cognitionibus) - p. 73, l. 80 Dei] add. patris tui ego sum nuntius Dei BDEFHIMN - p. 173, l. 13 appropinquabit ‫ ]יקרב‬appropinquabis BDEFHI?M (N: appropinquabit) - p. 188, l. 72 ordinationem] coronationem BDEFHIMN - p. 200, l. 12 scientia ‫ ]מדע‬sapientia BDEFHIMN

It also shares the following adiaphorous variants: - p. 4, l. 46 perveniamus] add. usque BDEFHIN - p. 5, l. 50 eum] ipsum BDEFHIN - p. 5, l. 66 exponi] explicari BDEFHIN - p. 6, l. 69 poneret] exponeret BDEFHIN - p. 22, l. 44 nec] non BDEFHIMN - p. 23, l. 71 adinvicem] invicem BDEFHIMN - p. 60, l. 7 pro2] om. BDEFHIMN - p. 70, l. 19 illo] ipso BEFHIMN eo D - p. 83, l. 68 hoc] id BDEFHIMN - p. 95, l. 92 et non fuerit politum] om. BDEFHIMN - p. 101, l. 17 elongatum est] elongatur BEFIN elongantur HM elongoatur sed corr. elongatur D - p. 102, l. 29 scientie] add. sue BDEFHIMN - p. 102, l. 45 se] om. BDEFHIMN - p. 104, l. 5 ut] quod BDEFHIMN - p. 111, l. 9 iterum] om. BDEFHIMN - p. 113, l. 9 dabatur] datur BDEFHIMN - p. 124, l. 57 istud] illud BDEFHIMN - p. 129, l. 175 ideo] idcirco BDEFHIMN - p. 130, l. 8 quia] quare BDEFHIMN - p. 136, l. 6 ideo] om. BDEFHIMN - p. 138, l. 48 ideo] idcirco BDEFHIMN - p. 142, l. 29 ut] quod BDEFHIMN - p. 143, l. 61 quod] et BDEFHIMN - p. 147, l. 83 qualitate] qualitas BDEFHIM qualitatis N - p. 170, l. 56 quod2] quia BDEFHIMN - p. 179, l. 143 eas1] illas BDEFHIMN - p. 195, l. 41 testante] teste BDEFHIMN - p. 196, l. 68 promisit] add. ei BDEFHIMN - p. 198, l. 3 ipso nomine] inv. BDEFHIMN

127*

INTRODUCTION

Ƣ

Manuscripts M and N share the following conjunctive errors: - p. 26, l. 25 eorum] est MN - p. 26, l. 30 spiritualis] specialis MN - p. 31, l. 74 contra mensuram] om. MN - p. 23, l. 69 variatum] varietatum MN - p. 24, l. 79 veris] vis MN - p. 35, l. 2 incepisset] add. in libro celi et mundi MN - p. 49, l. 27 rerum] terre MN - p. 57, l. 2 octavidecimi] XVII MN

They also share the following adiaphorous variants: - p. 30, l. 68 quam] quas MN - p. 32, l. 2 Ascendit] ascende MN - p. 35, l. 15 ista ratione] istam rationem MN - p. 48, l. 12 Nec] neque MN

ơ

ơ

ƣ

B

F

Ƥ

I

D

E

ơ copied marginal notes only sporadically. Unfortunately, the data collected so far is not sufficient to precisely reconstruct ơ and ƣ. Some common variants of B, D, E, F, I are: - p. 4, l. 34 sunt] sint BDEF - p. 21, l. 16 similitudinis] similitudines BDEI - p. 24, l. 87 causam] om. BDE - p. 26, l. 25 eorum] eius BDEFI

128*

MOSES MAIMONIDES

The following two errors connect B and F: - p. 14, l. 257 posita] parata BF - p. 27, l. 49 ad] add. celem BF

Tradition ƣ shares the following adiaphorous variants: - p. 4, l. 24 habito] habitum BF - p. 6, l. 74 spiritualis] specialis FI - p. 12, l. 221 est] om. BFI - p. 14, l. 264 illud] istud BI - p. 20, l. 62 milibus] commilibus BF

Ƥ is reconstructed on the basis of the following conjunctive errors: - p. 1, l. 16 scientie] sapientie DE - p. 25, l. 15 unitatis] veritatis DE - p. 32, l. 12 Creatore] add. secundum DE - p. 36, l. 35 Tabera] tabula DE - p. 46, l. 29 voluntatem] voluptatem DE - p. 50, l. 2 vel] add. surgente DE - p. 57, l. 2 octavidecimi] om. DE - p. 57, l. 19 terre] ipse DE

Moreover, D and E share the following adiaphorous variants: - p. 2, l. 33 secundum] per DE - p. 6, l. 84 fuit1] est DE - p. 25, l. 9 Scripturam] scripturas DE - p. 25, l. 13 Dei] om. DE - p. 25, l. 20 nomen istud] unde illud DE - p. 27, l. 44 sub] super DE - p. 29, l. 35 Deus … bestiis] om. DE - p. 41, l. 19 verba] om. DE - p. 50, l. 4 Secundum] super DE - p. 54, l. 3 et ... lapidicinam] om. DE - p. 54, l. 10 et] add. finis DE - p. 55, l. 5 istud] add. etiam DE

129*

INTRODUCTION

These considerations lead to the hypothesis of the following stemma:

X

X1

A

C

Ơ

H

Ƣ

M

ƥ

G

ơ

N

ƣ

B F I

K L π

Ƥ

D

Ʀ

E

I) X did not contain chapter 6, but a marginal note instead of it. In the revised version (X1), the chapter was added, possibly on the margins of the archetype. Only ms. C features it in its original place, while ƥ misplaces it after chapter 7. Ms. A and tradition Ơ originate from the first version (X) and therefore do not contain the chapter. II) X contained the variant “dyaboli”, which is testified by A and Ơ. X1 was corrected with the variant “athomi”, testified by ƥ. The lacuna in ms. C instead of the variant “athomi/dyaboli” could indicate that the correction was not clearly made in the margin of the copy. III) Ms. A and antigraph Ơ copied marginal notes present in the archetype. The note concerning chapter 6 is transmitted by mss. A and H. Moreover, some of the marginal notes of Ơ became part of the text in tradition Ƣ. IV) The family generated by ơ does not contain chapter 6 and sporadic traces of the original marginal notes are present. V) Numerous conjunctive errors as well as adiaphorous variants connect M and N; D and E; K, L and π.

130*

MOSES MAIMONIDES

3.2 Reduction of the witnesses The genealogical reconstruction of the witnesses led to the elimination of six out of the thirteen manuscripts from the critical apparatus, as their readings are not necessary for establishing the critical text. Variants emerging from the collation up to chapter 20 are registered in the appendix, justifying the choice to eliminate these manuscripts. The elimination of ms. H is explained by its readings being highly similar to A, as the following common variants show: - p. 3, l. 16 libri] om. AH - p. 3, l. 17 est] om. AH - p. 5, l. 55 debent] debet AH - p. 6, l. 79 ille] om. AH - p. 14, l. 250 nullum] multum AH - p. 20, l. 56 Omnia] omnis AH - p. 22, l. 27 rationis] rationi AH - p. 23, l. 56 est] om. AH

However, the text transmitted by H is slightly poorer, as numerous singular mistakes demonstrate: - p. 3, l. 6 in libris] om. H - p. 3, l. 14 ut] om. H - p. 7, l. 97 eorum] om. H - p. 7, l. 106 alium] aliud H - p. 9, l. 138 rationum] rationis H - p. 9, l. 144 scires] scias H - p. 9, l. 149 ea] om. H - p. 9, l. 151 cum] iam H - p. 9, l. 155 fuit] om. H - p. 11, l. 195 veritatis] veritas H - p. 13, l. 239 cor] corde H - p. 15, l. 282 sicut] om. H - p. 15, l. 285 hominum ... propinqua] om. H - p. 18, l. 4 capitula] capituli H - p. 22, l. 41 illa] illas H - p. 24, l. 87 ideo] om. H - p. 25, l. 15 remotione] rememoratione H - p. 25, l. 15 affirmatione] affirmationum H - p. 29, l. 44 sue] om. H - p. 30, l. 51 eo] illo H - p. 30, l. 56 hoc] om. H - p. 30, l. 67 cecorum] eorum H - p 33, l. 7 invenitur] om. H - p. 33, l. 11 vident] viderunt H - p. 36, l. 39 ut] tu H - p. 37, l. 41 illum] istum H - p. 39, l. 3 ei] tibi H

INTRODUCTION

131*

- p. 45, l. 10 inferior ... cum] om. H - p. 46, l. 23 suum sanctum] om. H - p. 46, l. 26 recessum] recessus H - p. 47, l. 40 dictum] scriptum H - p. 47, l. 43 super] om. H - p. 48, l. 6 illis] illa H - p. 49, l. 25 comparationis] corruptionis H - p. 49, l. 29 et ... modum] om. H - p. 50, l. 13 similiter] super H - p. 54, l. 5 rei] om. H - p. 58, l. 21 et elongationis] om. H - p. 59, l. 11 non] si H

Mss. M and N, two late witnesses strongly related to each other, have been eliminated as they testify a corrupted text, which is useless for the reconstruction of the critical text. Within family ƣ, mss. F and I transmit a poorer text than ms. B, even though the version of F is more accurate than the one testified by I. Manuscript I contains numerous singular errors, such as: - p. 18, l. 18 quod] quibus I - p. 22, l. 40 contrarietatem] contrarietates I - p. 24, l. 73 scientiis] scripturis I - p. 24, l. 79 veris] in hiis I - p. 30, l. 54 quod] quam I - p. 31, l. 74 vesci] vescendi I - p. 35, l. 12 concupiscentias] cogitationes I - p. 37, l. 48 apprehensione] comprehensione I - p. 42, l. 27 mecum] meum I - p. 48, l. 6 dando] durando I - p. 55, l. 2 ut] quod I

Moreover, manuscript I contains numerous omissions, such as: - p. 16, l. 311 quod.. intelliges] om. I - p. 29, l. 37 Et2 ... et (l. 41)] om. I - p. 41, l. 6 gramatice] om. I - p. 41, l. 6 implet] om. I - p. 45, l. 16 nimis ... res] om. I - p. 57, l. 20 viarum ... est] om. I - p. 59, l. 10 Et ... modum] om. I

Finally, ms. I contains numerous hesitations, for instance: - p. 19, l. 25 intendat] add. intendat I - p.19, l. 31 nostre] add. nostre sed exp. I - p. 19, l. 32 laborant] add. nos sed exp. I - p. 24, l. 83 in] add. libris sed exp. I - p. 25, l. 17 explanare] add. intentionem sed exp. I

132*

MOSES MAIMONIDES

- p. 29, l. 34 est1] add. dictum est sed exp. I - p. 30, l. 52 datum] add. est sed exp. I

Although corrupted, the reading of F and I is better than the one in mss. M and N (which are also more recent). Finally, as has been shown in § 3.1, numerous conjunctive errors and adiaphorous variants relate ms. D to ms. E; however, D stands out negatively due to its considerable quantity of singular errors, such as: - p. 2, l. 32 veritate] veritatem D - p. 3, l. 10 nec] vero D - p. 3, l. 13 doctrina] add. nisi in doctrina D - p. 6, l. 78 in] ad D - p. 7, l. 99 gens] gentes D - p. 10, l. 163 de1] om. D - p. 10, l. 179 in] de D - p. 15, l. 269 tuum] suum D - p. 16, l. 306 quas] quam D - p. 18, l. 9 disputatione] om. D - p. 18, l. 18 explanatum] exemplatum D - p. 20, l. 55 tempus] queritur D - p. 20, l. 56 opera] tempora D - p. 20, l. 56 sint] cum D - p. 22, l. 30 ut] om. D - p. 22, l. 47 similiter] simile D - p. 23, l. 58 in1] secundum D - p. 26, l. 28 forma] corpora D - p. 26, l. 33 est] om. D - p. 26, l. 39 cum dicitur] creditur D - p. 27, l. 41 sedes] pedes D - p. 28, l. 24 cogitationum] cognitionum D

Furthermore, the codex reveals numerous uncertainties, as the copyist erased and revised the text in many places, such as: - p. 1, l. 9 littere] add. littere sed exp. D - p. 1, l. 9 elegantium] elongatium sed corr. D - p. 4, l. 27 non] quod sed corr. D - p. 6, l. 76 credimus] add. quod sed exp. D - p. 7, l. 90 choruscationem] add. et per sed exp. D - p. 7, l. 102 de] esse sed corr. D - p. 8, l. 130 suum est] add. quod sed exp. D - p. 8, l. 132 scientiam] add. spiritualem sed del. D - p. 8, l. 136 est] add. ratione sed exp. D - p. 10, l. 165 insipientem] insipientum sed corr. D - p. 10, l. 169 consilium] add. occulte sed del. D - p. 10, l. 174 et] add. dispositio sed del. D - p. 11, l. 186 modorum] mondorum sed corr. D - p. 11, l. 200 similitudinibus] add. dicitur sed exp. D - p. 12, l. 211 et] add. facinas sed exp. D

INTRODUCTION

133*

- p. 14, l. 249 rei] add. similitudo sed exp. D - p. 18, l. 21 doctorum] add. suorum sed exp. D

Manuscript D was therefore eliminated, E being a better testimony of Ƥ.

3.3 Principles of the edition The critical edition is based on the examination of the entire manuscript tradition. In the first phase, all thirteen manuscripts have been collated up to chapter 20. The sample collation of the entire tradition has been carried out also for part II, chapters 1-20. Afterwards, six of the manuscripts have been eliminated, their texts being testified by other codices belonging to the same family, but with better readings. In the second phase, the remaining chapters have been reconstructed based on seven collated manuscripts. Variants belonging to eliminated manuscripts until chapter 20 are collected in an appendix at the end of the text. The critical text was mainly established on the basis of the accordance of three branches (for instance, A + C + ƥ ≠ Ơ; Ơ + C + ƥ ≠ A). Cases in which there is no accordance of three branches are discussed in the following. The reading transmitted by X1 is not always better than that of X; therefore, it has not been preferred systematically. In general, the reading of X1 has been preferred when supported by the Hebrew text. The following examples are mistakes found in X1: - p. 12, l. 206: funem ABE ≠ funes CGKL (where the Hebrew has the singular form). - p. 134, l. 26: deservitium BE ≠ desiderium CGK deservientium A detrimentum L (where the Hebrew has ‫)שעבודא‬. - p. 180, l. 6: cogita in ABE ≠ cogitavi CGKLπ. - p. 182, l. 63: virtutem] veritatem CGKLπ (where the Hebrew has ‫)כחות‬.

Considering the great influence of Giustiniani’s edition in the past, its variants are registered in the apparatus (marked by the letter π). However, its marginal notes have not been taken into account, since most of them are an innovation of the editor, while few correspond to marginal notes transmitted by ms. K. Marginal notes transmitted by the manuscripts are registered in the apparatus. For a marginal note referring to a quotation or an expression, the corresponding note has been placed at the beginning of the

134*

MOSES MAIMONIDES

sentence. In general, marginal notes only transmitting references to biblical verses have not been recorded in the apparatus (such as for ms. E); on the contrary, because of its relevance, every note of ms. A has been listed. Notabilia were not registered in the apparatus. Double translations are highlighted in bold in the apparatus.284 Traces of the vernacular language used in the translation process are highlighted in italics.285 Some loci critici of the Latin text have been collated with both Hebrew versions; however, only al-H . arizi’s variants are registered in the critical apparatus, as in most of the cases the Latin version corresponds to it. The presence of Hebrew variants is supposed to justify and to further document the choice of one lectio instead of another. These cases, however, are rare, since generally Latin variants occur independently from the Hebrew text throughout the manuscript tradition and can be explained by other philological principles (lectio facilior, difficulty in solving an abbreviation, paleographical resemblance). Mostly, the collation with the Hebrew text did not lead to any relevant information concerning the reconstruction of the critical text. Nonetheless, al-H.arizi’s text was constantly consulted, in order to better define the connection with the Latin translation. The presence of Hebrew variants is a further documentation for the constitution of the text, but it never invalidates the general criteria of the edition nor the stemma, as explained in the following. The Hebrew lemma has been registered before the square bracket, since it must not be confused for a variant of the Latin text. - p. 1, l. 22 prophetie ‫ ]ספרי הנבואה‬philosophie KLπ According to the stemma, family Ʀ alone can never be accepted. The Hebrew variant further justifies the choice made on the basis of the stemma codicum, since a superficial reading of the text and a lack of knowledge of Maimonides’ thought might lead one to consider “philosophie” the correct reading, as Giustiniani did. Secondly, Giustiniani’s edition had a great impact over the past centuries, and the confusion between “prophetia” and “philosophia” was already pointed out by Scaliger in the 16th century. The Hebrew variant testifies to the incorrectness of Giustianiani’s reading. 284 See infra, § 4.3, pp. 161*-168*. 285 See supra, § 1.1, pp. 24*-27*.

INTRODUCTION

135*

- p. 2, l. 24 addicerem ‫ ]להוסיף‬sic pro adicerem CKL addiscerem AG dicerem E adiicerem π The “diffraction” is due to the paleographical resemblance between all the variants. The Hebrew variant supports the choice, which is the same as the one adopted by the majority of the manuscripts. - p. 4, l. 31 vagis ‫ ]נבוכים‬magnis C vanis sed add. aliter vagis in marg. L variis π The majority of the manuscripts has “vagis,” and the tradition attests it also as an alia lectio transmitted in the margin. The Hebrew variant further confirms the choice of “vagis.” Moreover, since in the title ‫נבוכים‬ is translated as “dubiorum vel neutrorum”, the Hebrew variant testifies to another translation for the same term. - p. 8, l. 128 ornare ‫ ]לתקן‬ordinare A The majority of the manuscripts has “ornare”. Usually, ms. A has a good reading, and from the context “ordinare” might also be correct. The Hebrew word can mean both “ornare” and “ordinare”. - p. 10, l. 175 nolui ‫ ]נמנעתי‬volui EGπ The Hebrew variant supports the majority of the manuscripts (A+B+C+K+L). - p. 12, l. 206 funem ‫ ]חבל‬funes CGKL The lectio of A + ơ, supported by the Hebrew variant, is accepted against the lectio of X1. As already said, X1 is not a better version of X. The same is true also for: - p. 32, l. 2 ratio ‫ ]ענין‬intentio CGKLπ - p. 75, l. 43 vere ‫ ] באמת‬nature CGKLπ - p. 93, l. 53 eo ‫ ]בו‬Deo CGKLπ - p. 182, l. 63 virtutem ‫ ]כחות‬veritatem CGKLπ - p. 187, l. 66 vel inveneris ‫ ]או תמצא‬om. CGKLπ - p. 212, l. 16 operatorem ‫ ]פעל‬creatorem CGKLπ - p. 266, l. 453 corpus humanum ‫ ]גוף אדם‬hominem CGKLπ

- p. 13, l. 229 subtilibus ‫ ]דקות‬sculptilibus ACGLπ sculptibus K add. sculptilibus G add. subtilibus in marg. G The variant “sculptilibus” is probably a lectio facilior due to the presence of the word “sculpture” a few words earlier. The reading of family ơ alone is adopted, supported by the Hebrew, but also family ƥ testifies the same variant in a marginal note (same hand as main text). - p. 13, l. 237 inspicienti ‫ ]למסתכל‬insipienti AC incipienti Kπ in sipiti L

136*

MOSES MAIMONIDES

The three variants paleographically resemble each-other, and are plausible according to the meaning of the sentence. The accordance of B+G has been chosen against A+C, since the Hebrew supports the variant “inspicienti”. - p. 14, l. 252 ordinationem ‫ ]לסדר‬ornationem GKLπ According to the stemma, family ƥ alone can never be accepted. Since in p. 8, l. 128 the term ‫ לתקן‬is used – that could mean both “ordinatio” and “ornatio”–, the Hebrew variant not only supports the choice made according to the stemma, but also testifies of another occurence of the ambiguity between “ornatio” and “ordinatio”. The same is true for: - p. 103, l. 59 comparem ‫ ]זולתו‬comparationem GKLπ - p. 172, l. 101 iuvat ‫ ]יסיע‬movet KLπ add. vel movet G

- p. 22, l. 27 oculum ‫ ]עינו‬occultum BC add. vel occultum al. m. in marg. A Most probably this double reading was generated in the Latin transmission. According to the context, “occultum” might seem more appropriate (since it follows the term “celare”), but the Hebrew variant supports “oculum”, which is also the choice of the majority of the manuscripts. - p. 22, l. 34 antecedentia ‫ ]הקדמות‬accidentia C add. seu propositiones in marg. G add. accidentia seu propositiones al. m. in marg. A The double translation is spread within different traditions. The Hebrew variant supports the choice of “antecedentia” over “accidentia”, which is also given by the agreement of ơ+ƥ. - p. 24, l. 79 philosophie ‫ ]הפילוסופים‬prophetie KLπ prophetie + prophetie E add. prophetie A A double reading is attested. Ms. A attests both “philosophie” and “prophetie”; ms. E has twice “prophetie” – a sign that in its archetype two terms were probably present. “Philosophie” is supported by the Hebrew term and also by stemma (family Ʀ alone can never be accepted). - 24, 79 veris ‫ ]האמתיים‬vie L visum K om. A add. verius al. m. in marg. A The correct variant is given by the agreement of ơ+C+G and also a marginal note in A; it is further supported by the Hebrew text. - p. 28, l. 7 villis ‫ ]מדינות‬illis CG nullis E

INTRODUCTION

137*

The correct reading is given by the agreement of A+B+Ʀ; it is further supported by the Hebrew text. - p. 28, l. 22 responsionem ‫ ]תשובתנו‬rationem Aπ add. responsio in marg. AK The entire manuscript tradition besides A attests “responsionem”, which is, however, attested in the margin of A. The Hebrew further confirms the choice, especially because ms. A usually transmits a good reading. The same is true for: - p. 82, l. 46 subtilitas ‫ ]דקות‬sublimitas A - p. 102, l. 29 scit ‫ ]ידע‬sunt A add. vel que scit sup. l. A - p. 141, l. 7 convenerunt ‫ ]הסכימו‬consueverunt A add. vel convenerunt al. m. in marg. A conveniunt L add. et A

- p. 28, l. 24 initio ‫ ]בתחילת‬intentione Kπ ratione G The correct reading is given by the agreement of A+ơ+C and is further supported by the Hebrew. - p. 30, l. 55 descendit ‫ ]הורד‬accendit L ascendit Kπ The correct reading is given by the agreement of A+ơ+C+G and it is further supported by the Hebrew. - p. 31, l. 75 delectari ‫ ]להתענג‬de + lac. KL delectationibus C delicatis Gπ The correct reading is given by the agreement of A+ơ and it is further supported by the Hebrew. - p. 35, l. 16 iudicium ‫ ]הדין‬in dictum AGKLπ A+ƥ has been rejected against C+ơ, since “iudicium” is supported by the Hebrew. - p. 36, l. 23 premium ‫ ]גמול‬primum AEG The correct reading is given by the agreement of B+C+Ʀ and it is further supported by the Hebrew. - p. 39, l. 3 creationi ‫ ]לבריאת‬Creatori CE The Hebrew variant supports the reading given by the agreement of A+B+ƥ. - p. 40, l. 30 ventos ‫ ]רוחות‬rochot π The Hebrew variant explains Giustiniani’s innovation against the entire manuscript tradition. - p. 62, l. 30 adiuverit ‫ ]יסיעוהו‬advenerit CK The correct reading is given by the agreement A+ơ+G+L, further supported by the Hebrew. - p. 79, l. 24 privationi ‫ ]העדר‬om. ABE

138*

MOSES MAIMONIDES

The lectio of C+ƥ is accepted against A+ơ: the sentence without the term “privationi” would be meaningless and grammatically incorrect. - p. 88, l. 22 attigerunt ‫ ]הגיעו‬attigit AK attingit Lπ attingerunt B The tradition presents a “diffraction”; grammatically the plural is required by the sentence. The lectio “attingo” has been rejected in favor of the concordance of C+G over “attigo,” further supported by the Hebrew text. - p. 92, l. 33 perciperes ‫ ]תעירהו‬expergefaceres A expergefacis π perciperet G The edition follows the majority of the manuscripts, even though the Hebrew seems to support the lectio of A. Since ‫ עורר‬is in another context (p. 102. l. 43) translated as “percipio”, this is probably the original reading. - p. 97, l. 137 ovorum ‫ ]ביציו‬humorum Aπ onorum sed corr. sup. l. G honorum KL The edition follows the agreement of C+G+ơ. Since the word “humorum” is also plausible, and A usually transmits a good text, the Hebrew variant justifies rejecting the lectio of A in favor of the lectio of the majority of the mss. - p. 124, l. 58 dicimus ‫ ]נאמר‬dicitur ACGKLπ add. vel dicimus al. m. in marg. A The edition adopts the version of ơ+A (marginal note), since all the other verbs appearing in the sentence are in the first person plural tense. - p. 126, l. 94 nobis ‫ ]לנו‬verbis AC The edition follows the agreement of ơ+ƥ, which is further supported by the Hebrew text. The same is true for: - p. 192, l. 77 incipiens ‫ ]מתחיל‬insipiens AC

- p. 136, l. 17 viribus ‫ ]כחות‬auribus AGL The edition follows the agreement of ơ+C, further supported by the Hebrew and by the fact that the reading “auribus” does not make sense in the context. - p. 141, l. 14 athomi ‫ ]השדים‬dyaboli ABE om. C This case is treated in detail in § 3.1. - p. 148, l. 107 multitudo ‫ ]ריבוי‬similitudo AEG According to the meaning of the sentence, both variants would be possible. The stemma is split since A+E+G are against B+C+Ʀ. The

INTRODUCTION

139*

edition adopts the lectio given by the agreement of B+C+Ʀ which is supported by the Hebrew. - p. 176, l. 80 ipsum ‫ ]אותו‬add. aurum ABE Mss. A+ơ present an addition, which seems a lectio facilior, since the word “auri” appears a few words earlier. The word “aurum” is absent in the Hebrew. The edition follows the agreement of C+ƥ - p. 186, l. 40 comparationem ‫ ]ערך‬operationem AC compositionem L The edition follows the majority of the mss. according to the concordance of ơ+ƥ (considering “compositionem” a corruption derived by “comparationem”), and is supported by the Hebrew. - p. 187, l. 65 derisiones ‫ ]הבלי‬decisiones BCLπ The edition follows the majority of the mss. (A+E+G+K) and is further supported by the Hebrew. - p. 198, l. 4 ipso ‫ ]בו‬ipsa CGK The edition follows the agreement of A+Ơ Moreover, the context requires the masculine form. - p. 199, l. 26 causator ‫ ]גורם‬Creator EKLπ add. causator in marg. A The edition follows the majority of the mss. (A+B+C+G) and is further supported by the Hebrew. - p. 200, l. 12 scientia ‫ ]מדע‬sapientia BE According to the stemma, the lectio of family ơ alone cannot be accepted. The Hebrew further supports the choice. The same is true for: - p. 212, l. 14 causatum ‫ ]עלולה‬creatum BE - p. 281, l. 195 causatum ‫ ]עלול‬creatum BE

- p. 201, l. 34 cogitationis ‫ ]דבר‬cognitionis π; p. 201, l. 35 cogitationis ‫ ]מחשבה‬cognitionis π The edition follows the manuscript tradition. The Hebrew variant documents Giustiniani’s innovation. - p. 212, l. 5 causatum ‫ ]העלול‬creator B creatum CE The edition follows the agreement of Aƥas well as the meaning of the context, which requires “causatum”.The choice is further supported by the Hebrew text. - p. 212, l. 15 causatum ‫ ]עלולה‬creatum ABK The meaning of the context requires the word “causatum”, which is transmitted by the majority of the manuscripts and is also supported by the Hebrew text.

140*

MOSES MAIMONIDES

- p. 228, l. 111 obturaverunt ‫ ]סתמו‬obtinuerunt ALπ optinuerunt CK A “diffraction” is observable. The edition follows the accordance of ơ+G since “obtinuerunt” and “optinuerunt” seem to be lectiones faciliores. The choice is supported by the Hebrew text. - p. 238, l. 76 modus ‫ ]ענין‬motus et add. vel modus sup. l. A motus CGKLπ add. et sed exp. G The reading of A+ơhas been accepted against C+ƥbecause “motus” seems a lectio facilior, since it appears few lines below. Moreover, the choice is supported by the Hebrew text. - p. 263, l. 365 impossibile ‫ ]נמנע‬possibile AEG The reading of the majority of the manuscripts (B+C+K+L) has been accepted, since it is required by the context, in which an indirect proof is treated (namely that fire cools and water warms). The choice is confirmed by the Hebrew variant. - p. 275, l. 64 ipsis ‫ ]אותם‬ipsi B ipsius A temporis KL tempori π The edition follows the agreement of C+G, since the plural is required by the context (“ipsis” referring to “accidentia”). The choice is supported by the Hebrew text. - p. 293, l. 123 deputavimus ‫ ]בחרנו‬depuravimus GKπ The agreement of A+C+ ơ+E is further supported by the Hebrew variant. Secondly, Hebrew variants have been used to formulate conjectures, when the Latin is incomprehensible: - p. 26, l. 27 celamim con. ‫ ]צלמים‬cela animi BCEG tela animi KL cella animi A add. aliter cella al. m. in marg. A The “diffraction” of meaningless variants reflects a corruption for the corresponding Hebrew term. - p. 171, l. 79 nos con. ‫ ]מדדנו‬non ACGKLπ iam BE According to the meaning of the sentence, the positive formulation is required. - p. 252, l. 98 disgregantur con. ‫ ]יתפוררו‬designantur CGKLπ disgranantur B designant A; p. 252, l. 102 disgregatur con. ‫ ]יתפורר‬designatur AGKπ disgnatur B designantur C designetur L add. aliter disgnatur disgregatur al. m. in marg. A; p. 272, l. 580 disgregatio con. ‫]התפרדות‬ designatio ACEGKLπ disgranatio B The text mentions the example of a millstone whose parts become separated in the course of its movement. Therefore, the conjecture is required by the context.

INTRODUCTION

141*

- p. 268, l. 481 Metarum con. ‫ ]המצוקים החרותים‬elementorum ABE mensis Lπ mesis CGK add. de mathematicis disciplinis in marg. π The text refers to Apollonius of Perga’s Treatise on Conic sections. The manuscript tradition transmits possible corruptions of the term “Metarum”. - p. 290, l. 51 Secundum ‫ ]אחר ענין‬con. sed codd. The text mentions two arguments: the meaning and the grammatical structure of the sentence require to conjecture “secundum” instead of “sed”. - p. 269, l. 506 informationes ‫ ]ציורי‬informatione ABCEGL informationes sed corr. informatione K The structure of the sentence requires the repetition of “informationes” (appearing also at l. 505). Thirdly, Hebrew variants explain double translations not transmitted by the entire tradition: - p. 89, l. 34 veris ‫ ]האמתית‬rectis AB add. veris B - p. 122, l. 3 anitate ‫ ]מציאות‬entitate π veritate CE quiditate G add. vel evitate in marg. π del. et add. vel quiditate sup. l. A - p. 248, l. 11 singulari ‫ ]היחיד והנפרד‬separata ABE

In the following rare cases, the Hebrew text supports the minority of the manuscripts: - p. 37, l. 59 create ‫ ]נברא‬Creatoris CGKLπ creature B According to the context, the sentence refers to created beings (mentioning also angels), therefore “create” seems more correct. The choice is also supported by the Hebrew text. - p. 97, l. 129 aptitudo ‫ ]הזמנות‬altitudo ABGKLπ According to the meaning of the context, “aptitudo” seems more appropriate than “altitudo”. Secondly, “altitudo” seems a lectio facilior. The choice is supported by the Hebrew text. - p. 101, l. 17 omnino ‫ ]מכל צד‬ideo CEKLπ ideo sed del. G According to the context, “omnino” is more meaningful than “ideo”. - p. 134, l. 26 deservitium ‫ ]שעבודא‬desiderium CGK deservientium A detrimentum L The “diffraction” within the tradition is explainable by the paleographical resemblance between the variants. The edition follows family ơ alone, considering “deservientium” a corruption of “deservitium”.

142*

MOSES MAIMONIDES

Moreover, “desiderium” seems a lectio facilior. The choice is supported by the Hebrew text. - p. 141, l. 3 sentiuntur ‫ ]מרגשות‬sequuntur CEGKLπ The reading of A+B has been adopted since, according to the meaning, the passage refers to the the objects of the senses. Moreover, “sequuntur” seems to be a lectio facilior. - p. 152, l. 92 comparationum ‫ ]ערכים‬operationum CEGKLπ The lemma “comparationum” transmitted by A+B seems more appropriate to the context, since the passage treats the relation between the Creator and the creature. - p. 164, l. 38 non ‫ ]אין‬om. CEGKLπ The author treats the contradictory opinion of the ones who believe that divine attributes share the same definition, even without similarities. The lemma “non” has been accepted, since it expresses the contradiction between one position and the other one. - p. 181, l. 26 ibi ‫ ]למעלה‬ipsi ACGLπ ipse K According to the structure of the sentence, it is not possible to accept “ipsi”; therefore the edition follows family ơ alone, supported by the Hebrew text. - p. 192, l. 85 remotione ‫ ]הרחקת‬rememoratione ABC The edition adopts the reading of family ƥ alone, because the sentence introduces the following chapter which is devoted to the negation of divine attributes. - p. 220, l. 53 arca ‫ ]גנזי‬arcana BCGLπ arcaria K add. aliter celata in marg. G The text is a quotation from the Talmud, which supports the lectio “arca”, documented also in the Hebrew text. - p. 247, l. 296 noluerit ‫ ]לא ירצה‬voluerit ABEGLπ The edition follows the version of C+K since, according to the meaning of the sentence, there is an opposition with “voluerit”, which appears earlier (l. 295). - p. 263, l. 380 vos ‫ ]אצלכם‬nos ACEGKLπ According to the context, “secundum vos” seems to be the right variant, since it is referred to a verb in the second-person plural. - p. 264, l. 392 altercationis ‫ ]מערכת תוכחת‬alterationis ACGK According to the meaning of the sentence, “altercationis” is the right variant, since afterwards a dialogue between a philosopher and a theologian follows. - p. 274, l. 46 mundi ‫ ]העולם‬om. ACGKLπ

INTRODUCTION

143*

In this passage, atoms are treated, therefore the version of family ơ alone (“substantie mundi”) has been adopted. - p. 275, l. 57 segregatore ‫ ]למי שיפריד‬om. BCEGKL The reading of A alone has been adopted, as required by the structure of the sentence, since there is an opposition between “aggregatore” (l. 56) and “segregatore”. Besides Hebrew terms appearing in the variant apparatus, the critical text is not accompanied by a comparative apparatus systematically referring to the Hebrew text because of three main problems: I) It is not clear which is the text source for the Latin translation.286 The main textual source has been identified with al-H.arizi’s version, but at times the Latin text departs from it. II) No proper critical edition of the Hebrew versions or of the Arabic text exists. For the Arabic text, Salomon Munk relied on the manuscripts at his disposal.287 Today, about 90 manuscripts transmitting the Arabic version of the Guide – about half of them being complete – are known.288 Recent research on Maimonides’ autographs, conducted by Colette Sirat, showed different phases of composition, which took about six years (1185-1190/1191).289 It has also been demonstrated that Maimonides revised his work after having passed it to his entourage to be copied.290 According to the epistolary exchange between Ibn Tibbon and Maimonides, it can be deduced that Ibn Tibbon received at least three different versions of the Guide. As a consequence, not only did Ibn Tibbon revise his own translation each time he received a new version of the Arabic text, but he also continued to work on it for about ten

286 On this point, cf. infra, § 5, pp. 174*-185*. 287 In the introduction to his edition, Munk mentions some incomplete Parisian manuscripts, six manuscripts from the Bodleian Library and two from Leiden (cf. Munk, Guide, pp. III-IV). Munk’s excellent work is the expression of a time in which resources were limited and the choice of manuscripts was mainly determined by their availability and accessibility. Munk’s edition was expanded by Issachar Joel with other manuscripts not clearly identifiable. 288 Cf. C. Sirat, “Une liste de manuscrits: préliminaire à une nouvelle édition du Dalâlat al-H.â’irîn,” in: Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge 58 (1991), pp. 9-29; Y. T. Langermann, “Supplementary list of Manuscripts and Fragments of Dalâlat al-H.a’irîn,” in: Maimonidean Studies 4 (2000), pp. 31-37. 289 Cf. Sirat, Les brouillons autographes, pp. 27-30. 290 Ibid., pp. 52-54.

144*

MOSES MAIMONIDES

years, from 1204 to 1214.291 The exact number of existing manuscripts transmitting Ibn Tibbon’s translation is unknown.292 Apparent differences between Ibn Tibbon’s and al-H . arizi’s translations are in some cases the result of the stratification of the revision process: for instance, early copies of Ibn Tibbon’s translation contained variants in agreement with al-H . arizi.293 The situation regarding al-H . arizi’s version is complicated as well: the complete text is transmitted in one manuscript (Paris, Bibliothèque nationale de France, héb. 682). On the basis of this manuscript, Leon Schlossberg made an edition, to which notes by Scheyer and Munk were later added. However, the Schlossberg/Scheyer edition is not a diplomatic transcription of the manuscript. On the contrary, not only is the edition faulty in some passages, but the editor tacitly corrected the text on the basis of the comparison with Ibn Tibbon’s translation. Furthermore, the manuscript transmits marginal notes that were added to the text by the editor without explicit mention. Even if, according to the testimony of the colophon, the manuscript must have been a very early copy,294 its lacunae and faulty readings seem to suggest that this copy testifies to a highly corrupted tradition.295 It has recently been pointed out by Caterina Rigo that, besides the complete Parisian manuscript, five codices transmit fragments of the text.296 Nonetheless, the longest fragment contains about 15 chapters – most of them being incomplete. In two out of five, single fragments were corrected through the comparison with the Arabic original and Ibn Tibbon’s translation. Finally, manuscript Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. ebr. 264, transmits a combination of al-H.arizi’s and Ibn Tibbon’s versions.297 However, the two translations, being merged into one single text, are hardly distinguishable, especially considering the stratification of the different versions that were circulating. Finally,

291 Cf. Fraenkel, “From Maimonides to Samuel Ibn Tibbon,” p. 82. 292 See supra, n. 5. 293 For instance, chapters 26 and 27 were unified; in I, 50 the word “demons” appeared instead of “atoms” (cf. infra, § 3.1, p. 115*). See Sirat, Les brouillons autographes, pp. 56-59. 294 According to the colophon (not written by the hand of the copyist), the ms. was in Rome in 1230, cf. Bobichon, Bibliothèque nationale de France, pp. 153-160. 295 This has been pointed out by Rigo, “Dux neutrorum and the Jewish Tradition”. 296 Ibid. 297 According to Caterina Rigo, the portions of al-H.arizi’s text transmitted in this codex are of a better quality than the Parisian manuscript (Ibid.).

INTRODUCTION

145*

other manuscripts testify to some sort of common transmission of Ibn Tibbon’s and al-H . arizi’s versions in the same codex.298 This complex picture raises questions concerning the state of the source text available to the Latin translator. Within the above-mentioned revision and contamination process, it is not clear at which stage the Latin translation should be placed. The scientific validity of a comparative apparatus relies on this fundamental question. A comparison of the Latin text with something other than its direct source would provide data that may be misinterpreted, leading to unfounded conclusions. III) The Dux neutrorum is a combination of literal and paraphrastic translation.299 Numerous passages have been omitted or reformulated, while in others the adherence to the Hebrew text influences the Latin syntax and vocabulary. The lack of a complete one-to-one correspondence raises a question about how feasible it would be to create a systematic comparative apparatus. A list of abbreviated chapters and examples of omitted passages are given in § 4.1. Inquiry into the Latin manuscript tradition showed that the textual material can be evaluated independently: families within the stemma have been individuated on the basis of errors that belong to the Latin tradition and are independent from the Hebrew text. The difficulty of establishing the source for the Latin translation, as well as the limited textual material, challenge the establishment of a scientifically grounded comparative apparatus. Secondly, considering the above-mentioned complex transmission, any intervention by the editor to correct the Latin text on the basis of the Hebrew version must, from a philological point of view, be treated with great caution.

3.4 Orthography and punctuation The orthography has been normalized respecting – as much as possible – Latin medieval forms, especially in cases attested by a large 298 According to the catalogue of the Institute of Microfilmed Hebrew Manuscripts of the National Library of Israel, around 30 results are listed. The majority of manuscripts transmits the introduction of al-H . arizi, followed by Ibn Tibbon’s full translation. 299 For more details on this point, see infra, § 4.1, pp. 149*-158*.

146*

MOSES MAIMONIDES

number of witnesses. Medieval orthography has been maintained for words such as “nichil” and “michi”. The same rule has been applied to diphthongs, simplified according to medieval spelling by preferring “e” to “ae” and “oe”. The ambiguity between “c” and “t” was solved by conforming the writing to common usage, for instance, preferring “tertium” to “tercium”. The same principle has been applied in differentiating between “u” and “v”. In cases of spelling discordance within the witnesses, the orthography of ms. A has been followed, this manuscript transmitting in general a good text and being one of the oldest. Moreover, ms. A features less abbreviated forms than other equally old and relevant manuscripts, such as B and C. Orthographical variations do not appear in the apparatus of variants. The orthography of ms. A is characterized by the peculiar use of the letter “y”, such as in: “paradyso”; “ymago”; “Egyptius”; “ydolum”; “hystoria”;300 “clybanus” (also in C); “ydioma” (also in C); “dyalectice”; “ydoneus”; “abyssi”; “Yspanus”; “dyabolos”. Other peculiar forms accepted in the edition are: “subfumigatio”; “dampnum”; “verumptamen”; “arismetica”; “quiditas”; “sompnum”. For abbreviated nasal consonants, the letter “m” has been chosen over the letter “n”, for instance, “numquam” and “quamdam”. In cases of spelling discordance within ms. A, the most frequent form has been chosen. The form “choruscatio”, for example, has been preferred over “coruscatio”, appearing only once. The same rule has been applied to “membrum/menbrum”, and “membrum” has been accepted. The word “elephans” is attested also in the form “elefans”, but in the edition the form “elephans” has been given preference. Verbs such as “loquor” and “sequor” are often spelled differently in ms. A, for instance, “loquuntur” and “locuntur”; “loquuta” and “loquta”. In the edition, the forms “loquuntur” and “locutus” have been chosen. The following forms are attested in ms. A: “ebrayca”; “hebrayca”; “hebraica”; “ebraica”; “hebreo”.301 In the edition, the form “Hebraicus/

300 In the manuscript tradition, the following variations are also found: ystoriarum (H); istoriarum (B); hystoriarum (EKCGD); historiarum (N). 301 In the manuscript tradition, the following variations appear: ebraice (BKIN); ebrayce (C); hebraycam (H); hebraicam (EK); ebraicam (BMCIN); ebraico (BELCIMN); hebraico (CK); hebreo (G).

INTRODUCTION

147*

Hebreus” has been chosen. Variants such as “Eloym” and “Heloym” appear,302 while in the edition the form “Elohim” has been selected. The term “Talmud” is variously transcribed as “Thalamut” or “Talmut”;303 the form “Talmud” has been adopted. The word “Beresit” is also attested in the form “Bresich”,304 and it is sometimes misread as “debere sit”.305 The orthography of ms. A was rejected in the following cases: “sphera” has been preferred over “spera”; “rete” over “rethe”; “physica” and “metaphysica” over “phisica” and “metaphisica”. The orthography of marginal notes reproduced in the apparatus follows the reading given by each manuscript; the same is true for the transcription of Roman or Arabic numerals. For the sake of understanding, misspelled Hebrew words have been corrected, for instance, “Mercava”, often misspelled as “Mercana”. The names “Onqelos”, “Yoh.anan” and “Elazar” have been spelled as found in the manuscripts, namely “Anqelos”, “Ohanna” and “Alazar”. The names “Tabera” and “Abiu” (p. 36, l. 35) (cf. Lev. 10, 1-2; Num. 3, 4; Num. 26, 61) have been misspelled as follows: Tabeni (C), tabula (DE), Cabera (π), Rabin (L), Abui (E) Zabin (Gπ), Nadrabui (N). Hebrew words preceded by an article in a vernacular language are transcribed as they appear in the manuscript tradition, and they are highlighted in italics. A few examples of other orthographical peculiarities found in the manuscript tradition are the following: - C: “iccirco”; “phylosophya”; use of “y” instead of “ii”. - K: “sicud”. - M: “phylosophya”; “Ezechyel”; “set”; “onor”. - N: use of “pt” instead of “tt” (for instance: “sagiptam”). Punctuation before any subordinate clause has been adopted. Angle brackets have been used for quotations. Names referring to God and proper nouns have been capitalized. 302 In the other mss., the word is found as follows: Elohim (HI); Heloym (BCDEFGKLM); Elohym (MN); Eloym (BCDGKM). 303 Other variations are: Talmuth (DEπ); Talmot (K); Talimut (K); Talmut (BCGK); Thalmud (M). 304 In the other mss., the word is found as follows: Beresit (BEI); Besesit (L); Berescit (K); Bresith (CGKL). 305 See, for instance, infra, p. 6, l. 69; p. 9, l. 142, in mss. D and F.

148*

MOSES MAIMONIDES

4. The technique of the translation The Dux neutrorum is a combination of literal and abbreviated translation methods.306 A verbatim correspondence between the Latin text and al-H.arizi’s translation (or Ibn Tibbon’s or the Arabic) is not always detectable. Despite this, the translation is generally quite trustworthy, the author’s original reasoning being reproduced without major misunderstandings, even if a few errors can be found.307 The method of the translation is not always consistent. In some chapters, Hebrew terms are also given in the original language (such as in chapter 1),308 while in most of the chapters the original term is not given. Omissions with respect to the original text are present. Some of them are due to the impossibility to find a correspondence in Latin and are notified by the translator, while other omissions are not explicitly mentioned. The abbreviation technique often aims at adapting the text for a different readership. For instance, explanatory notes have been inserted to adapt the text for a Christian public.309 Some terminological imprecisions are also present. Often, the same Hebrew term is rendered with different Latin words. Furthermore, numerous cases of double translations introduced by the disjunctive particle “seu” or “vel” are found. Finally, some inaccuracies arise from the fact that the main source for the Latin translation was al-H . arizi’s text,

306 For more details on this point, cf. D. Di Segni, “Literal and non-literal translation in Maimonides’ Dux neutrorum,” in: Ead. – A. Guetta, Medieval and Early Modern Translations. 307 For instance, in the following passage: “sicut alii, qui dixerunt, quod substantia divisibilis non est in loco, sed communicat locum” (infra, p. 142, l. 46-47). The locution “substantia divisibilis” should translate the Hebrew expression ‫‘( עצם המפרד‬es. em hameforad) (H.ar., p. 185; BnF 682, fol. 44r), namely the atom. The Latin term should render the notion of something that cannot be divided, such as the atom; however, since no variant attesting “substantia indivisibilis” is found, it seems that the misunderstanding originated from the archetype. Ibn Tibbon uses ‫‘( עצם פרדי‬es. em pirdi). On this term, see I. Efros, Philosophical terms in the Moreh Nebukim, New York 1966, p. 96. Cf. also Sermoneta, Un glossario filosofico, p. 105, the translation in ancient Italian given by Moses of Salerno (I quote according to Sermoneta’s translation): “I più antichi Mutakallimùn consideravano reale lo ‘es. em pirdi, detto in volgare ‘sostanze indevise’. Nel loro primo postulato dissero che ogni corpo è composto di particelle molto sottili unite tra di loro, in volgare ‘atomi’”. 308 Infra, p. 25, l. 2. 309 Cf. for instance the explanation for Targum: “Targum vero, scilicet lingua Caldeorum, prosequitur talia secundum consuetudinem suam”, infra, p. 62, l. 31-32.

INTRODUCTION

149*

which featured some terminological imprecisions as well. For instance, the Arabic term ‫(  כ˙ יאל‬kayāl, “imagination”) is translated by al-H.arizi (BnF 682, fol. 18v) with the term ‫( שכל‬śekel, “intellect”); therefore, the Latin text has “intellectus”.

4.1 Abbreviations and adaptations The paraphrastic character of the text results mainly from internal remarks, in which the translator explicitly intervenes. Abbreviated passages are mostly due to the impossibility of expressing the same Hebrew lexical nuance in Latin. This occurs especially in the lexicographical chapters of the first part. Interventions are sometimes announced and explicitly attributed to the translator, while in other passages the compositor is mentioned as well, for instance: Diversitates de Talmud et parabolarum devitavit translator, quia non sunt necessarie in hoc loco. Revertamur ad rationem libri.310

A relatively long section on the kind of contradictions that can be found in the Mišnah and in the Talmud – namely the first and the second kind of contradiction – is omitted.311 In this passage, the Talmudic proceeding of combining the opinions of several Rabbis and their change of opinion are analyzed with the help of some examples. Apparently, these arguments must have sounded too specific and extraneous for a Christian public.312 Abbreviations are sometimes pointed out by marginal notes. For instance, chapter 3 is considered “unnecessary” because of the noncorrespondence of the terms in Latin: Istud capitulum non est nobis multum necessarium, nam nomina ista, de quibus fit hic mentio, non videntur sic se habere apud nos sicut in lingua Hebraica.313

310 Infra, p. 23, l. 61-62. 311 For the omitted passage, see Guide, pp. 18-19. 312 A marginal note transmits the explanation of these terms: “Mysna est brevis compositio legis, quam fecit quidam Iudeus sapiens, propter cuius etiam brevitate [sic] factus est postea liber, qui dicitur Thalmut. Darassot dicuntur obscura quedam dispersa in Mysna” (A, fol. 4rb; H, fol. 2va). 313 A, fol. 11rb; H, fol. 7ra.

150*

MOSES MAIMONIDES

This chapter deals with the two Hebrew terms ‫( תמונה‬temunah, figure) and ‫( תבנית‬tavnit, shape), which are translated as “similitudo” and “fabricatio seu figura”. However, due to the lack of correspondence between the two languages, the chapter is shorter in its Latin version. In a similar way, the three Hebrew verbs treated in chapter 4, ‫חזה‬ (h.azah), ‫( הביט‬hibit.) and ‫( ראה‬ra’ah), are rendered with two Latin verbs, “video” and “respicio”, while the third verb, as well as biblical quotations concerning it, is omitted. A marginal note transmitted by ms. A mentions the three verbs (in Hebrew, but in a misspelled form), and the corresponding biblical quotation: Nota quod compositor huius libri tria verba ponit in principio huius quarti capituli, que dicuntur et proprie et per accomodationem, quorum duo sonant apud nos videre, sed differunt in Hebraico. Primum enim, de quo hic fecimus mentionem, dicitur ‘ma’, ‘hib’ unde (con.; vibude A), dictum est: Viditque et ecce puteus; et: Vidi Dominum. Secundum est ‘haza’, unde dicitur: Viditque in Syon oculus noster; et: Vidit super Iudam et Ierusalem, id est apprehendit intellectum, id est prophetavit.314

A passage from chapter 1 has been omitted, because it was considered “useless”: Intercisum est hoc capitulum, et omissa sunt quedam, que erant in originali, eo quod non videntur multum utilia.315

In this chapter, two biblical quotations (Ez. 31, 8; Ps. 17, 12) have been omitted. An analogous judgement concerning the original text is formulated by the translator in chapter 63: Compositor libri ponit literam talem hic, non me vidit, qui iuvat.316

The non-correspondence with the Latin version of the book of Genesis is explicitly stated as a reason for the omission in the following passage: Subtracta sunt hic quedam que erant in originali, quia non conveniebant littere quam nos habemus in Genesi.317 314 315 316 317

A, fol. 11va. A, fol. 9vb; H, fol. 6ra. A, fol. 58 va. Infra, p. 30, l. 67-68.

INTRODUCTION

151*

Even if the book of Genesis is mentioned, two other quotations are omitted (Is. 42, 20; Ez. 12, 2). It is not clear why the book of Genesis is cited and why the two quotations are not translated, since the Latin version does not greatly diverge from the Hebrew text.318 Perhaps this annotation originally referred to another passage and was erroneously inserted in this one; or it might reflect an earlier stage of the work, at which some quotations from Genesis were omitted. Doubts concerning the translation of a biblical verse are formulated in the following passage: Videtur posse haberi ex verbis compositoris libri alia littera in predicto versu: sic transivit vox ex parte Creatoris super facies suas, et clamavit Domine Domine, in expositione cuius vocis verba multiplicat.319

The explicit reference to the compositor indicates the paraphrastic character of the sentence, emphasizing the difficulty in translating Maimonides’ interpretation of Is. 40, 6. Chapter 15 is a very short version of the original, in which two Hebrew terms – ‫( נצב‬nas. ov) and ‫( יצב‬yas. ov), “to stand erect” – are analyzed. The impossibility of finding an equivalent in Latin led to the omission of most of the chapter, introduced by the following sentence: In prosecutione capituli decimiquinti compositor libri fecit mentionem scale Iacob, in cuius explanatione vocat angelos ascendentes et descendentes.320

As a consequence, the argumentation of the entire chapter is different with respect to the original, becoming an exegesis of the biblical episode of Jacob’s ladder. However, the original topic of chapter 15 is mentioned in a marginal note in ms. H: In quo ponitur verbum consimile huic verbo stare, et tamen est diversitas inter ea et in Hebraico, sed non est ita in Latino. Et in explanatione ipsius verbi multa dicit compositor libri in hoc capitulo.321

318 See Is. 42, 20: “Qui apertas habes aures, nonne audies” and: “‫ ;”פקוח אזנים ולא ישמע‬Ez. 12, 2: “Qui oculos habent ad videndum, et non vident” and: “‫”אשר להם עינים לראות ולא ראו‬. 319 Infra, p. 63, l. 44-46. 320 Infra, p. 53, l. 2-3. 321 H, fol. 10ra.

152*

MOSES MAIMONIDES

An analogous proceeding is found in chapter 16: In capitulo sextodecimo videtur compositor libri ponere nomen petre equivocum ad montem.322

In this case, most of the text is translated, while only a few biblical quotations are omitted (Deut. 32, 4; Deut. 32, 18; Deut. 32, 30; I Sam. 2, 2; Is. 26, 4). Similarly, most of chapter 18 is summarized. It is introduced by a formula clearly showing the translation method adopted for lexicographical chapters, that is, using biblical quotations cited in the text: In prosecutione capituli XVIII ponit compositor libri tria verba diversa que videntur habere eandem significationem in Hebraico; in Latino autem videntur duo verba illis similia secundum testimonia scripturarum quibus utitur. Sunt autem ista verba accedere vel appropinquare et tangere.323

The omission of a large section in this chapter is also mentioned in a marginal note transmitted by ms. A: Multa verba in originali posita. Subtracta sunt nomina, quia non consonant lingue Latine.324

The equivocalness of the Hebrew terms ‫( רם‬ram, “high”) and ‫נשא‬ (naśa’, “to raise”) in chapter 20 could not be rendered into Latin, as it is pointed out by the translator: Dixit translator libri, quod in Hebreo duo verba, quibus videtur equipollere ‘altum’, sunt unum in significatione, pro quibus duobus possunt poni ista duo: ‘altum’ et ‘excelsum’.325

Then, a shortened version of the chapter follows. An analogous remark is found in chapter 24:

322 323 324 325

Infra, p. 54, l. 2-3. Infra, p. 57, l. 2-6. A, fol. 16vb. Infra, p. 60, l. 2-4.

INTRODUCTION

153*

In capitulo vigesimoquarto multa dicit compositor libri de hoc verbo ‘ire’, que non videntur ita proprie dici in lingua Latina.326

In spite of this note, the chapter sticks to the general structure of the original by summarizing the argumentation and omitting only few biblical quotations (Gen. 32, 2; Num. 12, 9; Num. 12, 10; Is. 2, 5). A long intervention of the translator is found in II, 30, containing a personal assertion. The translator seems to embrace Maimonides’ view, refusing to violate the prohibition of disclosing the secrets of the Law. Because of this latter reference, it seems improbable that such a statement could have been formulated by a non-Jew:327 Dixit translator: necessarium est nobis in hoc loco modis omnibus premittere propositionem quandam, a qua non possumus deviare, que est ista: Omnia nomina equivoca, que inveniuntur in lingua Hebraica, tam dicta quam dicenda, indigent expositione lata et profunda et depurata per viam lingue Hebraice. Nec omnes magistri lingue istius sunt apprehensores veritatis huius rationis preter singulares et electos, quos excitavit intellectus suus ad querendum gradum altum, quoniam per scientiam istarum rationum intelligunt archana multa communia operi de Beresit et operi de Mercava et verbis prophetarum omnium. Ista est clavis scientie huius libri. Visum est autem michi, quod si vellem exponere modicum sensum meum super quolibet verbo communi in loco, in quo ponitur, fieret prolixitas magis (vel magna sup. l. A), et fortassis prolixitas (om. A) verborum meorum confunderet rationes capituli, cum vellem exponere verba illa, et confunderet verba alta (altera B), que sunt adinvicem colligata sicut flamma ignis cum pruna (prima A) per potentiam sapientis compositoris libri. Similiter etiam plures istarum rationum sunt prohibite, ne ostendantur populo, et vocantur secreta et archana legis. Et idcirco etiam non fui ausus ad hoc extendere manum, sed sufficit nobis dicere, que est (om. A) via, per quam ingrediendum est ad archana ista. Qui vero fuerit intelligens, queret eam, donec ingrediatur per eam.328

The statement evokes Maimonides’ assertion that only the “beginning” of the secrets can be revealed and only to a wise man.329 Moreover, the translator praises Maimonides by calling him “sapiens compositor”, and affirms his intention not to interfere in such a perfect work, since

326 Infra, p. 68, l. 2-3. 327 On this passage, see Perles’ judgment, “Die in einer Münchener Handschrift,” p. 83: “Für einen christlichen Übersetzer stimmt diese Rücksicht nicht, derselbe würde sich auf die Kirche und das Verbot der vorgesetzten geistlichen Behörde berufen, wovon in dem mitgeteilten Zusatz keine Spur zu finden ist”. 328 Dux neutrorum, II, 30; π, fol. 59v; A, fol. 143vb; B, fol. 115ra-b; C, fol. 64rb-64va. 329 Cf., for example, Guide I, 35, p. 80: “They are the matters that ought not to be spoken of except in chapter headings, as we have mentioned, and only with an individual such as has been described”.

154*

MOSES MAIMONIDES

its words are “bound together like the flame to the burning coal”.330 In the introduction, Maimonides himself had warned the reader not to interpret his work.331 Furthermore, the metaphors of the “key” and the “entrance” recall a similar metaphor used by Maimonides: I shall begin to mention the terms whose true meaning […] must be indicated. This, then, will be a key permitting one to enter places the gates to which were locked. And when these gates are opened and these places are entered into, the souls will find rest therein […]. 332

By embracing this opinion and by paraphrasing Maimonides’ words, the translator shows his respect for the author and possibly even his affiliation to the faction of Maimonidean scholars.333 Abbreviations are not always explicitly indicated by a sentence in the text or a marginal note. In most cases, references to rabbinical literature or biblical quotations are omitted. As this is every so often the case, it is impossible to give a complete account of it. Some examples will be treated in the following. In chapter 33, a quotation taken from the Talmud has been omitted in Latin.334 Here, the Talmudic authority reinforces the argumentation already expressed through the biblical quotation from the book of Iob:

330 The same metaphor of the flame bound to the burning coal can be found in the Sefer Yes. ira I, 6 and I, 17, cf. A. P. Hayman (ed.), Sefer Yes. ira, Edition, Translation and TextCritical Commentary, Tübingen 2004, p. 74; pp. 92-93. I am very grateful to David Wirmer who pointed this out to me. The use of this metaphor confirms Perles’ judgement (see supra, n. 327). The same metaphor is found also in the Zohar, Ra‘ai’a mehemn’a, Bemidbar, Pineh.as, cf. Sefer ha-Zohar, ed. R. Margaliot, 3 voll., Jerusalem 1946, 246b. 331 Guide, p. 15: “I adjure […] every reader of this Treatise of mine not to comment upon a single word of it and not to explain to another anything in it save that which has been explained and commented upon in the words of the famous Sages of our Law who preceded me”. 332 Guide, p. 20; cf. also Guide, p. 34: “Rather do we open a gate and draw your attention to such meanings […] These our words are the key to this Treatise”. See also the Latin version of these metaphors, infra, p. 23; p. 40. 333 The possibility that the Dux neutrorum’s origin was connected to the controversy over Maimonides has been evoked by some scholars (see § 1.1, pp. 22*-23*). On the basis of this passage, it seems quite implausible that the Dux neutrorum was translated by someone supporting the side of the accusers in the controversy over Maimonides. 334 Guide I, 34, p. 73; infra, p. 92, l. 21-23.

INTRODUCTION

Accordingly it is clearly said: Not many are wise [Iob 32, 9]. The Sages too, may their memory be blessed, have said: I saw the people who have attained a high rank, and they were few [TB, Sukkah, 45b; Sanhedrin, 97b]. For the obstacles to perfection are very many, and the objects that distract from it abound.

155*

Et propter hoc dictum est: “Non multi sapientes” [Iob 32, 9], quoniam ea, que impediunt acquirere perfectionem, sunt multa, et que inducunt dubitationes innumerabiles.

A quotation from Mišnah, Avot is absent within the argumentation on divine attributes in chapter 53:335 The Sages call them characteristics and speak of the thirteen characteristics. This term, as they use it, is applied to moral qualities. Thus: There are four characteristics among people who give charity; there are four characteristics among people who go to the house of learning [Mišnah, Avot, V, 13-14]. This expression occurs frequently. The meaning here is not that He possesses moral qualities, but that He performs actions resembling the actions that in us proceed from moral qualities – I mean from aptitudes of the soul; the meaning is not that He, may He be exalted, possesses aptitudes of the soul.

Et sapientes vocant ea dispositiones vel mores, et dixerunt, quod sunt tredecim. Et utuntur hoc nomine super naturis et potentiis, que sunt in homine, neque ratio huius dicti exigit, quod in Creatore sint nature vel dispositiones vel mores, sed facit opera similia illis, que proveniunt ex moribus seu dispositionibus nostris de potentiis anime, non quod Creator habeat in se virtutes animales.

In the same chapter, three biblical quotations (Iud. 21, 22; Gen. 33, 5; Gen. 33, 11) have been omitted:336 And just as when we give a thing to somebody who has no claim upon us, this is called grace in our language as it says: Grant them graciously [Iud. 21, 22] - [so is the term applied to Him:] Whom God hath graciously given [Gen. 33, 5]; Because God hath dealt

335 Guide I, 54, p. 124; infra, p. 156, l. 45-50. 336 Guide I, 54, p. 125; infra, p. 157, l. 75-79.

Sicut etiam contingit apud nos, cum aliquis dat donum alicui et non ex debito, vocatur istud gratia; similiter Creator donat, et regit illum, cui non tenetur ex debito in essentia sua et in regimine, et idcirco vocatur gratiosus.

156*

MOSES MAIMONIDES

graciously with me [Gen. 33, 11]. Such instances are frequent. For He, may He be exalted, brings into existence and governs beings that have no claim upon Him with respect to being brought into existence and being governed. For this reason He is called gracious.

A list of biblical verses is also abbreviated in chapter 47, where quotations illustrate Onqelos’ translation method:337 And God saw the children of Israel [Exod. 2, 25], translated by him [scil. Onqelos]: And the enslavement of the children of Israel was revealed before the Lord. I have surely seen the affliction of My people [Exod. 3, 7], translated by him: The enslavement of My people was surely revealed before Me. And I have also seen the oppression [Exod. 3, 9], translated by him: And the oppression was also revealed before Me. And that He had seen their affliction [Exod. 4, 31], translated by him: For their enslavement was revealed before Him. I have seen this people [Exod. 32, 9], translated by him: This people was revealed before me – for the meaning of this verse is: I saw their disobedience; just as in the verse, And God saw the children of Israel [Exod. 2, 25], the meaning is that He saw their misery. And when the Lord saw [it], He abhorred [them] [Deut. 32, 19], translated by him: And it was revealed before the Lord. When He seeth that their power is gone [Deut. 32, 36], translated by him: For it was revealed before Him - for this too is a state when wrong was done to them and when the enemy was dominant. All these passages are consistent and take into account the verse: And Thou canst not look on iniquity [Hab. 1, 13].

337 Guide I, 48, p. 107; infra, p. 134, l. 25-32.

Et: “Vidit Dominus filios Israel” [Exod. 2, 25], id est: “Revelatum est ante ipsum deservitium ipsorum”; et: “Vidi afflictionem populi mei” [Exod. 3, 7], id est: “Revelata est ante me”; et: “Vidi populum istum” [Exod. 32, 9], id est: “Detectus est ante me”, scilicet “Malitia eorum revelata est ante me”; et: “Vidit Dominus, et iratus est” [Deut. 32, 19], id est: “Revelatum est ante Dominum”. Et in hiis omnibus recte processit, sicut propheta dicit: “Non potest videre falsum”. Et idcirco omne deservitium et malitiam exponit sic: “Revelatum est ante me”.

INTRODUCTION

157*

Thus it is on this account that [Onqelos] translates every reference to enslavement or disobedience by: It was revealed before Him, or It was revealed before Me.

A section from chapter 49 criticizing Trinitarian beliefs is not translated into Latin:338 If, however, someone believes that He is one, but possesses a certain number of essential attributes, he says in his words that He is one, but believes Him in his thought to be many. This resembles what the Christians say: namely, that He is one but also three, and that the three are one. Similar to this is the assertion of him who says that He is one but possesses many attributes and that He and His attributes are one, while he denies at the same time His being corporeal and believes in His absolute simplicity.

Quicumque vero credit, quod Creator est unus, et habet multas dispositiones, ore dicit, quod est unus, sed corde credit, quod est multiplex, sicut est etiam verbum dicentis, quod est unus, sed habet multas dispositiones, et ipse et sue dispositiones sunt unum cum elongatione corporeitatis ab eo et credulitate, quod est simplex verus.

Not only rabbinical and biblical quotations are omitted or abbreviated, also references to medicine sometimes are, for instance, in the following passage from chapter 41. In the original passage, the terms asphyxia and apoplexy are present, but this latter reference is missing in Latin:339 Quidam Yspanus dixit, quod retinuit hanelitum suum, donec nullo modo hanelabat, sicut contingit in prefocatione matricis in mulieribus, adeo quod nescitur, utrum illa, cui contingit, vivat an non, et hec infirmitas durat per unum diem vel duos.340

Finally, the following philosophical passage from chapter 51 was shortened in comparison to the original version: Genera vero qualitatum sunt quatuor, sicut scis. Inducam autem exemplum cuiuslibet eorum, ut probetur tibi, quod impossibile est aliquam illarum convenire Creatori: pri-

338 Guide I, 50, p. 111; infra, p. 139, l. 15-19. 339 See H.ar., p. 155; BnF 682, fol. 38r; Guide I, 42, p. 92. 340 Infra, p. 116, l. 9-13.

158*

MOSES MAIMONIDES

mum genus qualitatis est dispositio vel habitus; secundum genus qualitatis est potentia vel impotentia naturalis; tertium genus est passio vel passibilis qualitas; quartum genus qualitatis est forma et figura.341

In this chapter, the Aristotelian distinction of the four genera of qualities is treated.342 The original reasoning is longer and more elaborate than the above-mentioned passage, every group of quality being analyzed in detail by the use of examples.343 Given the lack of literality, its synthetic character and the omission of the examples, this passage cannot be considered a proper translation, but rather a free elaboration – maybe even conducted on the basis of another source. It becomes evident that something is missing if one considers that in the shortened Latin version all the examples are left out, but not the sentence introducing them: “Inducam autem exemplum cuiuslibet eorum”. Moreover, according to the Latin text, the fourth genus is “figure and shape”, while, according to the original text, the fourth genus is “quantity”, ‫( כמי ¨ה‬kammīa), translated in Hebrew with ‫( כמות‬kamut).344 In Aristotle’s text, the fourth genus is also identified with “figure” and “shape”, “ƱƵӸƫƠ” and “ƫƮƯƴҰ”. Therefore, the Latin version corresponds more to the Aristotelian text than to Maimonides’ original version.345 It might be that the translator used another source for this Aristotelian passage, or that he himself was familiar with it and quoted from memory. However, a correction was added in manuscripts G and L: “que sequuntur quantitatem”, through which the original notion of “quantity” is brought back. Some lines later, manuscripts A, B and E testify to a variant of the lemma “forma et figura”,346 that is, “qualitates”, which brings the text closer to its original version, expressed in Arabic by the term ‫( כיפי ¨ה‬kaifīya) and translated into Hebrew as ‫איכות‬ (’ekut).347

341 Infra, p. 145, l. 27-32. 342 Cf. Aristoteles, Categoriae, 8, 8b25-10a26. 343 Cf. Guide I, 52, pp. 115-116. 344 See H.ar, pp. 188-189; Dalālat, p. 78, l. 25. 345 Aristoteles, Categoriae, 8, 10a11. 346 Infra, p. 145, l. 35. 347 On the difference between Maimonides’ exposition and Aristotle’s Categories, see Efros, Philosophical terms, p. 78, pp. 3-6.

INTRODUCTION

159*

4.2 Marginalia The manuscript tradition transmits numerous marginalia, whose content is highly relevant for reconstructing the genesis of the translation as well as its method. Since these notes allude to the translation process itself – by explicitly referring to the “translator” or to Hebrew terms mentioned in the original text, they must have originated within the translation process.348 Marginal notes seem to transmit the results of oral discussions, mostly on biblical or Hebrew terms pertaining to ritual matters. At times, these explanations ended up being incorporated into the main text.349 Moreover, marginal notes mention a Jew to whom the translation is attributed. A testimony of the translation method can be found in a note concerning the words ‫’( אוהב‬ohev), meaning “one who loves”, and ‫חושק‬ (h.ošeq), meaning “one who loves passionately”: Translator dixit quod in Hebraico dicitur pro eo qui dilexit (diligit H) alium (eslium A) ‘oheb’, scilicet dilector, et in eadem lingua dicitur ‘amator’ etiam ‘hoseth’. David autem induxit hunc versum: Quoniam me dilexit liberabo eum (Ps. 91, 14) in verbo ‘hoseth’. Nunc autem audies differentiam, quam ponit Rabi Moyses inter ‘oheb’ et ‘hoseth’; totum hoc est (om. H) in exitu (textu est in H) alio libro.350

The explicit reference to the translator proves that the origin goes back to the translation process. Secondly, the discussion was mainly based on biblical quotations, in the attempt to find the equivalence in Latin. The same method is testified by another marginal note, in which the translation is explicitly ascribed to a “iudeus” – such as in the abovementioned note related to the word “de la fazes”.351 The note refers to chapter 69, in which the Hebrew term ‫( רכב‬rakov, “to ride”) has been translated as “ascendere” – probably in conformity with biblical quotations mentioned in the chapter. The discordance in meaning is hinted at in the margin of ms. H, with a reference to the translation made by a Jew:

348 It has been already shown that marginal notes also explicate changes with respect to the original text; see supra, § 4.1, pp. 149*-158*. 349 For instance, supra, n. 309. 350 A, fol. 277r; H, fol. 173r; I, fol. 113r. 351 Cf. supra, § 1.1, p. 26*.

160*

MOSES MAIMONIDES

In ebreo verbum positum loco huius verbi ascendere secundum interpretationem iudei videtur hoc verbum esse equitare.352

The use of the terms “interpretationem” and “nominat”353 suggests that the intermediate stage was an oral one.354 In a similar way, the information provided in the note concerning ‫( חזה‬h.azah), ‫( הביט‬hibit.) and ‫( ראה‬ra’ah) shows a direct knowledge of the original text and documents the translation process.355 A different case is found in the Prologue.356 In the original and in both Hebrew translations, the term ‫( דרשות‬derašot) is present.357 In the Latin main text, the word is absent, but it is transmitted in a marginal note in mss. A and H: Darassot dicuntur obscura quedam dispersa in Mysna.358

352 H, fol. 44va. 353 Cf. supra, § 1.1, p. 26*. 354 The word “interpretationem” is evocative of a similar use found in the prefaces of other translations, in which expressions such as “interprete/interpretante” appear. It is not clear whether this expression should be understood as a reference to the involvement of a vernacular language. The case of Gerard of Cremona (see supra n. 42) seems to support this hypothesis. See also the sentence found in the preface of the Liber servitoris de preparatione medicinarum simplicium, translated by Simon of Genua with the help of Avraham of Tortosa: “Translatus a Simone Januensi, interprete Abrahamo Judaeo Tortuosensi” (quoted by Steinschneider, Die Hebräischen Übersetzungen, p. 740). See also the translation of Pseudo-Galen’s De plantis made by Jacob Albensi and Avraham of Tortosa: “translatio Iacobi Albensis de arabico in latinum, interprete Abraham Iudeo Tortuosensi” (quoted by Zonta, “The Jewish Mediation,” p. 98, n. 40). See also the statement of Alfonso Dinis of Lisbon, who translated Averroes’ treatise on the First Principle with the help of Alfonso, a converted Jew (probably Alfonso of Valladolid): “Et iste tractatus translatus fuit a magistro Alfonso Dionisii de Ulixbona Hispano apud Vallem Toleti, interprete magistro Alfonso, converso sacrisca Toletano” (Cf. C. Steel – G. Guldentops, “An unknown Treatise of Averroes against the Avicennians on the First Cause,” in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 1997 (64,1), pp. 86-135, p. 130). 355 Cf. supra, n. 314. 356 Infra, p. 9, l. 149-153: “Et iam proposuimus in Expositione de Mysna exponere mirabiles rationes in Libro prophetie et in Libro colligationis rationum cum intellectu. Et cum proposuerimus in libro illo exponere omnes dubitationes enigmatum, quorum plana multum sunt a veritate remota et deviantia terminum intellectus”. Cf. Guide, p. 9: “We had promised in the Commentary on the Mishnah that we would explain strange subjects in the “Book of Prophecy” and in the “Book of correspondence” – the latter being a book in which we promised to explain all the difficult passages in the Midrashim, where the external sense manifestly contradicts the truth and departs from the intelligible”. 357 See Dalālat, l. 20, p. 5; H.ar., p. 32; BnF 682, fol. 15v; Tib., p. 8. 358 A, fol. 4ra; H, fol. 2va.

INTRODUCTION

161*

Manuscript E adds the expression “scilicet de rassot” in the main text, as an explanation for the word “enigmatum”. The notion of derašah was therefore left out of the Latin main text, but it was probably orally discussed, the marginal note testifying this. Other marginal notes include explanations for Hebrew terms pertaining to ritual matters,359 for instance, concerning the Jewish tribunal: Capitulum domus iudicii maioris LXX unus sapientes, qui erant in templo electi ad iudicandum causas maiores et difficiliores.360

The locution “domus iudicii” corresponds to the literal translation of the Hebrew name for the tribunal, namely ‫( בית דין‬beit din). Within the textual transmission, a few marginal notes ended up in the main text. In the following case, a note explaining a biblical toponym is included in the text by ms. B: Tabera] add. quod sumptum est ab incensione B add. Tabera nomen est loci quod sumptum est ab incensione (con., incisione A) in marg. A.361

The term Geonim (“Menim” in the Latin text) is explained in marginal notes transmitted by mss. A and G, which ended up in the main text in mss. K and L: “Menim quedam secreta iudeorum”.362

4.3 Double translations Double translations, commonly introduced by disjunctive particles such as “vel” and “seu”, appear frequently within the Dux neutrorum. This practice is common for medieval translations and in most modern critical editions both versions are accepted in the text, but are graphi-

359 360 361 362

Cf. also the note concerning the word “terumah”, supra, n. 54. A, fol. 243va. Infra, p. 36, l. 35. Infra, p. 225, l. 31.

162*

MOSES MAIMONIDES

cally differentiated from it.363 In the Dux neutrorum, two different kinds of double translations are present: the first type originates from the Latin translator, while the second reproduces duplications already present in al-H . arizi’s text. Most double translations of the first type are well testified by the manuscript tradition. However, some of them are testified only by manuscripts occupying one of the highest positions of the stemma codicum. Therefore, they presumably originated from the translator. In this edition, double readings that are not transmitted by the entire tradition are highlighted in bold in the apparatus, since it is not clear whether they were actually revised by the translator in a second stage, or whether they got lost in the transmission. The second type of double translations originate from al-H . arizi’s text, whose version already contained some duplications. The correspondence between the double readings in both texts is another proof for the dependence of the Latin text on al-H . arizi’s version.364 These double translations are testified by the entire Latin manuscript tradition. The first evident double translation is found in the title “Dux neutrorum vel dubiorum”.365 Moreover, in the Prologue, while treating the metaphor of the golden apple in the silver case (Prov. 25, 11), the word ‫( משכיות‬maśkiyot) is rendered by a double translation appearing twice: “Mala aurea cum sculpturis vel picturis argenteis”,366 to indicate the external ornament of the apple. The following case is not transmitted by the entire tradition: “Invenietur in illo libro destructio seu variatio vel contrarietas unius rationis ad alteram”.367 The expression “destructio seu variatio” translates the term ‫( סתירה‬stirah), while “contrarietas” corresponds to ‫( הפך‬hefek).368 Manuscripts C, D, E, H, I, G, K, L and Giustiniani do not transmit the variant “seu variatio” (attested in mss. A, B, F, N). The word “varia-

363 See, for example, Aristoteles Latinus, Ethica Nicomachea, ed. R. Gauthier, Leiden 1974, exp. pp. CIV-CIX; Averroes Latinus, Commentum medium super libro Peri Hermeneias Aristotelis, ed. R. Hissette, Louvain 1996, pp. 102-103. On this phenomenon, see R. Hissette, “Des traductions doubles et Guillaume de Luna ou de Lunis,” in: J. Hamesse (ed.), Les traducteurs au travail. Leurs manuscrits et leurs méthodes, Turnhout 2001, pp. 257-273. 364 On this point, see infra, § 5, pp. 174*-185*. 365 Cf. supra, § 2.3, pp. 102*-103*. 366 Infra, p. 13, l. 225; p. 13, l. 227. 367 Infra, p. 21, l. 7. 368 H.ar., p. 43; BnF 682, fol. 18r.

INTRODUCTION

163*

tio” might have been graphically differentiated from the rest of the text, for instance, written on top of the word “destructio”. In chapter 18, the verb “accedere” is omitted by manuscripts C, E, G, K, L: “In Latino autem videntur duo verba illis similia secundum testimonia Scripturarum, quibus utitur; sunt autem ista verba ‘accedere’ vel ‘appropinquare’ et ‘tangere’”.369 However, the three Latin verbs correspond to the three Hebrew verbs analyzed in the original version, namely ‫( קרב‬qarov), ‫( נגע‬nagoa‘) and ‫( נגש‬nagoš).370 It is not clear whether “accedere” and “appropinquare” are considered alternatives of the same verb, or why “duo verba” are mentioned, since the Latin tradition transmits three terms. This might have led copyists to omit the first verb. The following double reading is testified only by ms. B: “quomodo elongabuntur vel removentur ab eo”. The duplication corresponds to the Hebrew term ‫( נרחיקם‬narh.iqem).371 In a passage from chapter 42, ms. A transmits two translations: “Non revelet vel detegat alam patris sui”;372 the expression translates the biblical term (Deut. 23, 1) ‫( יגלה‬yiggaleh), but “vel detegat” is omitted by the rest of the tradition. Finally, a double translation is attested by mss. A and B in the following case: “idcirco non sunt in eo virtutes vel vires, hoc est non habet aliquid, cum quo operetur preter substantiam suam”;373 the reading translates the word ‫( כח‬koah.).374 At the beginning of chapter 45, a triple translation is attested: Multum distat inter probationem querentis de anitate rei per signa, et inter inquisitionem demonstrantis per intellectum veritatem quiditatis et substantie rei.375

For the word “anitate”, the manuscript tradition transmits the variants “veritate” and “quiditate”. Ms. A, through two corrections in the margin, testifies three variants, while “anitate” alone is testified by mss. B, H, K, L, N; “veritate” by mss. C, D, E; and “quiditate” by mss. G,

369 370 371 372 373 374 375

Infra, p. 57, l. 4-6. Dalālat, p. 29, l. 20; H.ar., p. 84; BnF 682, fol. 25r. Infra, p. 102, l. 25; H.ar., p. 138; BnF 682, fol. 35r. Infra, p. 118, l. 10. Infra, p. 128, l. 137. H.ar., p. 167; BnF 682, fol. 40v. Infra, p. 122, l. 3-5.

164*

MOSES MAIMONIDES

I. These terms translate the Hebrew word ‫( מציאות‬mes. i’ut), corresponding to the Arabic ‫( וג˙ו ד‬wuğūd).376 A correction not clearly indicated in the archetype might explain this variety within the manuscript tradition. The same word is translated as “inventio seu essentia” a few lines later.377 In other sections, the word “quiditas” usually renders the Hebrew term ‫( מהות‬mahut) – corresponding to the Arabic ‫( מאייה‬māhīya) – while “veritas” renders ‫’( אמתה‬amitah), in Arabic ‫( חקיק ¨ה‬h.aqīqa). Besides these cases, double readings are well testified throughout the tradition. For instance, the ambiguity between “fabricatio”, “compositio” and “figura” recurringly appears, as in the following passages: Maior autem pars hominum putat, quod ‘celem’ in lingua Hebraica significat compositionem seu fabricationem rei et formas eius.378

Forma spiritualis, que est apprehensio intelligibilis, non fabricatio seu compositio, neque forme corporales.379

In the first case, “compositionem seu fabricationem” translates ‫ענין‬ (‘inyan), while “formas eius” translates ‫( צורותי‬s. urotai).380 In the second case, “fabricatio seu compositio” translates ‫( תבנית‬tavnit), while ‫צורה‬ (s. urah) is translated by “forme corporales”.381 Ibn Tibbon translates both passages by using ‫( תמונה‬temunah) and ‫( תאר‬to’ar), a choice corresponding to the Arabic ‫( אלשכל ואלתכטיט‬al-šakl wal- takt.īt.).382 Later, the expression “fabricatio seu figura” translates the word ‫( תבנית‬tavnit), while the locution “compositione seu figura” renders the term ‫תכונתו‬ (tekunato):383 Fabricatio seu figura dicitur de apparatu rei corporalis vel compositione seu figura in longitudine, vel rotunditate, vel aliis similibus.

376 H.ar., p. 160; BnF, fol. 38v; Dalālat, p. 65, l. 17. On this term, see Efros, Philosophical terms, p. 78. 377 Infra, p. 123, l. 39; H.ar., p. 163; BnF 682, fol. 39v. 378 Infra, p. 25, l. 3-4. 379 Infra, p. 26, l. 30-31. 380 H.ar., p. 47 (‫ ;)צורתו‬BnF 682, fol. 19v. 381 H.ar., p. 49; BnF 682, fol. 19v. 382 Tib., pp. 19-20; Dalālat, p. 15, l. 6. 383 Infra, p. 32, l. 4; H.ar., p. 56; BnF 682, fol. 21r.

INTRODUCTION

165*

A few lines below, “forma seu figura” renders the term ‫( צורה‬s. urah): “Similitudo vero dicitur de tribus quasi equivoce: dicitur enim de forma seu figura rei”.384 Moreover, the same Hebrew word is translated as “specie vel forma”.385 Another ambiguity involves the terms “attributio”, “nominatio” and “dispositio”, as in the following passage: “Et hec attributio seu nominatio demonstrat quiditatem rei et veritatem eius”.386 The double translation concerns the word ‫( תאר‬to’ar), corresponding to the Arabic ‫( צפ ¨ה‬s. ifa).387 The same duplication is found in: “Quintus modus nominationis vel attributionis est: cum nominatur res ab opere suo”.388 Shortly after, the same Hebrew word is translated as “dispositio seu nominatio”: Tu vero invenies, quod omnis dispositio seu nominatio attributa Creatori secundum opinionem credentis dispositiones inesse Creatori.389

Finally, the word “dispositio” is used in two other double translation constructions, the first one corresponding to the Hebrew word ‫מדות‬ (middot): “et sapientes vocant ea dispositiones vel mores, et dixerunt, quod sunt tredecim”,390 the second one to the word ‫( תכונות‬tekunot): “opera, que proveniunt a nobis secundum mores vel dispositiones nostras animales”.391 Furthermore, the following double translations are found: - p. 8, l. 112: “parabole seu similitudines”; the expression corresponds to ‫( משלים‬mešalim).392 - p. 31, l. 70-71: “quia ‘facies’ in Hebraico dicitur a ‘videre’ seu ‘aspicere’”; the double translation concerns the verb ‫( פנה‬panoh).393

384 385 386 387 388 389 390 391 392 393

Infra, p. 32, l. 7. Infra, p. 36, l. 30; H.ar., p. 63; BnF 682, fol. 22r. Infra, p. 144, l. 4. H.ar., p. 187; BnF 682, fol. 44v; Dalālat, p. 77, l. 21. Infra, p. 148, l. 95; cf. H.ar., p. 194; BnF 682, fol. 45v. Infra, p. 149, l. 13; H.ar., p. 195; BnF 682, fol. 46r. Infra, p. 156, l. 45; H.ar., p. 202; BnF 682, fol. 47v. Infra, p. 157, l. 87-88; H.ar., p. 205; BnF 682, fol. 48r. H.ar., p. 30; BnF 682, fol. 15r. On this term, see Efros, Philosophical terms, p. 82. H.ar., p. 55; BnF 682, fol. 20v.

166*

MOSES MAIMONIDES

- p. 43, l. 5-6: “Et ideo vocatur ‘sanctuarium’ ‘sedes’ vel ‘cathedra’”; both terms translate ‫( כסא‬kise’), which was translated as “cathedra” a few lines earlier.394 - p. 49, l. 27: “quia comparatio seu relatio est ad species rerum generabilium, non ad singularia”. “Comparatio seu relatio” is the translation of ‫‘( ערך‬erek). The corresponding Arabic term ‫( נסב ¨ה‬nisba) is translated by Ibn Tibbon as ‫( יחס‬yah.as).395 - p. 81, l. 45: “sicut est amor altitudinis seu magnanimitatis”; the expression translates the Hebrew terms ‫’( אהבת הגדלה‬ahavat ha-gedulah).396 - p. 91, l. 2: “Scias, quod quinque sunt cause, que impediunt vel prohibent incipere addiscere sapientiam spiritualem, et innuere vel significare, que expedit innui super illa”; the double translation “impediunt vel prohibent” corresponds to ‫( מונעות‬mone‘ot), while “innuere vel significare” corresponds to ‫( להעיר‬leha‘ir).397 - p. 92, l. 28: “habet homo in natura sua desiderium et amorem querendi finitates vel fines et vellet pervenire ad finem cuiuslibet rei”. The duplication “desiderium et amorem” is found in al-H . arizi, ‫( תשוקה ותאוה‬tešuqah we-ta’avah), while the original Arabic text has only the term ‫ק‬Ӑ‫( תשו‬tašawwuq).398 The second part of the sentence is a double translation of the Hebrew expression ‫( להשיג תכלית כל עסק‬lehaśig taklit kol ‘eseq).399 - p. 105, l. 25: “stultitia vero vel ignorantia est ignorare, quod est possibile sciri”. “Stultitia” and “ignorantia” translate the Hebrew term ‫( סכלות‬siklut).400 - p. 111, l. 6-7: “Significat etiam concordiam seu convenientiam gentis”; the expression translates the Hebrew ‫( הסכמה‬haskamah).401 - p. 146, l. 58: “non est aliqua communicatio seu coniunctio inter Creatorem et aliquam de creaturis ipsius”; the double translation corresponds to the Hebrew word ‫( חבור‬h.ibbur).402

394 395 396 397 398 399 400 401 402

H.ar., p. 70; BnF 682, fol. 22v. Dalālat, p. 26, l. 5; Tib., p. 34. On this term, see Efros, Philosophical terms, p. 57. H.ar., p. 118; BnF 682, fol. 30v. H.ar., p. 126; BnF 682, fol. 32r. Dalālat, p. 49, l. 20. H.ar., p. 127; BnF 682, fol. 32v. H.ar., p. 142; BnF 682, fol. 35v. H.ar., p. 149; BnF 682, fol. 37r. H.ar., p. 193; BnF 682, fol. 45v.

INTRODUCTION

167*

- p. 152, l. 77: “modus sapientie in Creatore est in specie vite vel modo”; the locution translates the Hebrew ‫( בענין החיים‬be-‘inyan hah.ayyim). - p. 156, l. 53: “proveniunt ex virtutibus animalibus vel moribus”; the expression translates the Hebrew words ‫( התכונות הנפשיות‬ha-tekunot ha-nafšiyot).403 - p. 157, l. 69: “Et propter hoc Creator dicitur misericors vel pius”; it translates the biblical term (Ps. 103, 13) ‫( רחום‬rah.um). - p. 158, l. 96: “non secundum quod sequitur ex passione vel passibili qualitate ex potentia operata”. The hesitation concerns the term corresponding to “affection”: al-H . arizi’s translation presents ‫הכח הנפעלת‬ (ha-koah. ha-nif‘elet), while Ibn Tibbon’s has ‫( הפעלות‬hipa‘alut), both translating the Arabic term ‫( אנפעאל‬infi‘āl).404 - p. 181, l. 48: “et erit finis apprehensionis nostre in hac opinione communicatio vel equivocatio, et nichil aliud”; the double reading corresponds to the word ‫( שתוף‬šittuf).405 - p. 196, l. 71. Manuscripts A, B and C attest the double reading “probatio vel ostensio” for the term ‫( ראייתי‬re’ayati).406 - p. 196, l. 78. Manuscripts B and C transmit the double reading “remotum vel longe” for the Hebrew ‫( רחוק‬rah.oq).407 - p. 209, l. 48: “quod cuiuslibet intellectus actus vel operatio”; the duplication corresponds to ‫( פעולתו‬pe‘ulato).408 - p. 219, l. 33: “accommodaverunt ei verbum ‘ascendendi’ vel ‘equitandi celos’”. The duplication is due to the translation of the term ‫רכב‬ (rakov, “to ride”) as “ascendere”. - p. 223, l. 116. Manuscripts C, G, K and L transmit the double reading “circuitio vel revolutio”. Finally, double translations originate also from al-H . arizi’s text, for instance: “Quicumque vero voluerit eis detrahere vel suspicari aliquid . arizi’s version presents two verbs, namely ‫לחשד‬ mali de ipsis”.409 Al-H

403 404 405 406 407 408 409

H.ar., p. 203; BnF 682, fol. 47v. H.ar., p. 206; BnF 682, fol. 48v; Tib., p. 107; Dalālat, p. 86, l. 3. H.ar., p. 235; BnF 682, fol. 55r. H.ar., p. 251; BnF 682, fol. 58v. Ibid. H.ar., p. 266; BnF 682, fol. 61v. Infra, p. 129, l. 176.

168*

MOSES MAIMONIDES ˯

(lah.šod) and ‫( לחשב‬lah.šov), for the Arabic expression ‫יסי אל ˙ט נ ˙ה בהם‬ (yusī’ al-z. inna bahum).410 In the passage “Omnis attributio fit aliquo quinque modorum: primo per viam termini seu diffinitionis”,411 the duplication originates from al-H.arizi’s translation: ‫( בגבולו וגדרו‬bi-gvulo we-gidro), while the Arabic has ‫ה‬Ӑ‫( בחד‬bi-h.addihi).412 It is worth noting that the beginning of this sentence, “Omnis attributio fit aliquo quinque modorum”, is a paraphrase and therefore does not correspond to any of the versions.413 In the expression: “Dispositiones autem et nominationes cogitaverunt in probatione diversarum comparationum inter Cre. arizi, who atorem et sua creata”,414 the duplication originates from al-H introduced two terms, ‫( מדות‬middot) and ‫( תארים‬te’arim), while the Arabic features only the word ‫( צפ¨ה‬s. ifa).415 The same duplication is found some lines later: “iste dispositiones et nominationes sunt secundum opera”.416

4.4 Peculiar readings The collation of the witnesses has highlighted some peculiar readings: I) Apparent double readings, that do not seem to originate from the translation process, have been detected. They are mostly modifications of Latin terms, changing the meaning with respect to the Hebrew, but keeping the text meaningful in itself. These readings, being well-testified within the manuscript tradition, probably originate from a stage close to the archetype. The following instances were detected: Et erit necessarium doctori celare oculum suum in doctrina prime rationis.417

410 411 412 413 414 415 416 417

H.ar., p. 169; BnF 682, fol. 41r; Dalālat, p. 70, l. 5. Infra, p. 144, l. 2. H.ar., p. 187; BnF 682, fol. 44v; Dalālat, p. 77, l. 20. Cf. H.ar., p. 187; BnF 682, fol. 44v; Tib., p. 87; Dalālat, p. 77, l. 20. Infra, p. 152, l. 90-91. H.ar., p. 199; BnF 682, fol. 47r; Dalālat, p. 83, l. 4. Infra, p. 153, l. 105-106. Cf. infra, p. 22, l. 26-27.

INTRODUCTION

169*

Manuscripts B, F, C testify the variant “oculum] occultum”, while ms. A transmits both readings, “occultum” being testified by a marginal note. “Oculum” is the correct reading, since the corresponding Hebrew word is ‫‘( עינו‬eino, “his eye”). The verb “celare” might have caused an ambiguity, as it apparently matches “occultum” better than “oculum”. Another example is found in the following passage: Picture seu sculpture sunt celature reticulate, scilicet in quibus sunt loca cavata celaturis subtilibus sicut opus aurificum.418

Mss. A, C, G, L transmit the variant “subtilibus] sculptilibus”, while ms. K features “sculptibus”, and ms. G has “subtilibus” in the margin. This phenomenon might be explained by the fact that both readings are present in the archetype. The word “sculpture” – appearing shortly before – may have caused the ambiguity between “subtilibus” and “sculptilibus”. The reading “subtilibus” is supported by the Hebrew text (‫דקות‬, daqot). Other examples of the same phenomenon are: - p. 89, l. 34: veris] rectis AB add. veris B - p. 99, l. 181: coniuxerunt] coniuciunt A add. vel conveniunt sup. l. A - p. 141, l. 7: convenerunt] consueverunt A add. vel convenerunt in marg. A conveniunt L (supported by the Hebrew ‫הסכימו‬, hiskimu). II) The archetype probably presented the following error, which was later corrected by the manuscript tradition: Et tu scis, quod motus est de perfectionibus animalium, et est eis necessarius, ut per ipsum perficiantur; et sicut cibus et potus sunt necessarii ad restaurationem deperditorum, ita et motus necessarius est, ut acquirant, quod sibi conveniens est, et fugiant contrarium.419

Mss. A, B, G, K and L transmit the verbs “acquirant” and “fugiant” in their singular form, while ms. C presents the plural form, as required by the context. The singular form was presumably present in

418 Infra, p. 13, l. 227-228. 419 Cf. infra, p. 70, l. 21-24.

170*

MOSES MAIMONIDES

the archetype and was then corrected by C. The edition follows the reading of C, even though it probably does not represent the version of the archetype. III) In the following passage, the word “perciperes” is problematic, since it should translate the Hebrew term ‫( תעירהו‬te‘irhu, “you will awake”). The same verb is later correctly translated as “expergefaciunt”: Quilibet autem homo etiam stultus et fatuus, cum perciperes eum ad intelligendum, sicut expergefaciunt dormientem, et dicens ei…420

The verb “perciperes” does not make sense in the sentence; moreover, the metaphor lacks the repetition of the verb “to awake”.421 Only manuscript A testifies the variant “perciperes] expergefaceres”, which seems more correct, but is probably not the original. This seems to be a correction of the word “perciperes”. This assumption is confirmed by a later passage in which the verb ‫‘( עורר‬orer, “to awaken”) is translated as “percipio” without any variants: Cum autem intellexerint istud pueri et receperint et fuerint in hoc exercitati et in hoc creverint, et postea dubitaverint in versibus librorum prophetie, tunc explanabuntur eis rationes, et exercitabunt se ad intelligendum expositiones, et percipient eos super equivocatione et transsumptione et accommodatione nominum…422

This uncommon use of the verb “percipio” might have been influenced by the vernacular language spoken by the translator.

4.5 Biblical quotations Biblical quotations cited in the text are newly translated from the Hebrew. Occasionally, differences from the Vulgata are pointed out by marginal notes transmitted in manuscripts A and H.

420 Cf. infra, p. 92, l. 32-34. 421 Cf. the English translation of this passage, Guide, I, 34, p. 73: “Now if you would awaken a man – even though he were the dullest of all people – as one awakens a sleeping individual, and if you were to ask him…”. 422 Cf. infra, p. 102, l. 43-47.

171*

INTRODUCTION

In ms. A, biblical verses are numbered by a Roman numeral and a Latin letter. The division of the biblical text into portions marked by a letter was introduced in 1236 by the General Chapter of the Dominican order.423 Every chapter was divided into seven portions, and every portion was assigned a letter from A to G. Manuscript A testifies to the adoption of this system, probably diffused in France, while in ms. H – an Italian copy – it is absent. Probably, differences from the Vulgata had already been pointed out in the Vorlage, and the copyist of A added biblical references according to the newly adopted Dominican system. The lack of correspondence is indicated by the following marginal notes in ms. A: Dux neutrorum

In marg. A

Ez. 17, 2

Vaticinare vaticinium loquere parabolam (p. 11, l. 198)

et

Eze. XVII a nostra litera: “Propone enigma et narra parabolam”

Ez. 21, 6

Ipsi dicunt michi: Nonne assimilator similitudinum est? (p. 11, l. 200)

Eze. XX c: “Ipsi dicunt de me numquid per parabolas loquitur iste”, vel habet Hebraice: “Si parabolando parabolat iste” Alia verba sunt apud nos in principio parabolis in marg. H

Prov. 1, 6

Ad intelligendam parabolam et solutionem, verba sapientum et enigmata eorum (p. 12, l. 201-203)

Prov. I, a nostra littera: “Animadvertet parabolam et interpretationem verba sapientum et enigmata eorum”

Prov. 25, 11

Mala aurea cum sculpturis vel picturis argenteis verbum prolatum in ratione sua (p. 13, l. 225-226)

Apud nos ita habet Prov. XXV: “Mala aurea in lectis argenteis qui profert verbum in tempore suo”. The translation given by the marginal note is also different from the Vulgata: “Mala aurea in lectis argenteis, qui loquitur verbum in tempore suo”

423 On this subject, see Albaric, “Hugues de Saint-Cher,” p. 469.

172*

MOSES MAIMONIDES

Ps. 72, 20

Celem eorum contempnens (p. 26, l. 24)

in Ps. nos habemus: “Ymaginem ipsorum ad nihilum rediges”

Ez. 43, 5-7

The verse is absent (p. 43, l. 8)

Eze. XLIIII secundum nostram litteram: “Locus solii mei et locus vestigiorum pedum meorum ubi habito in medio filiorum Israel”, et prius antea dicitur: “Et ecce repleta erat gloria Domini domus”

Exod. 25, 22

Descendam et loquar tecum (p. 47, l. 41)

Exo. XXV nostra littera: “Precipiam et loquar ad te super propitiatorio”

Gen. 18, 33

The verse is absent (p. 47, l. 43)

Ge. XVIII: “Abiit Dominus postquam cessavit loqui ad Abraham”

Is. 40, 22

Qui sedet super orbem terre (p. 49, l. 23)

Nostra littera est: “Qui sedet super gyrum terre”

Exurgam super domum Ieroboam (p. 50, l. 11)

Amos VII d: “Consurgam super domum Ieroboam in gladio”

Is. 31, 2

Surget super domum pessimorum (p. 50, l. 12)

Ysa. XXXI b: “Et consurget contra domum pessimorum” et cetera

Exod. 9, 10

Stetit Moyses coram Pharaone (p. 51, l. 3)

Exo. IX b: “Steterunt coram Pharaone”

Deut. 5, 5

Ego stans inter vos et Deum (p. 51, l. 12)

Deut. VI: “Ego sequester et medius sum inter Deum et vos”

Exod. 33, 21

The verse is absent (p. 51, l. 12)

Exo. XXX g nostra littera est locus: “Locus apud me stabis super petram”

Gen. 6, 3

Non iudicabit spiritus meus in homine (p. 52, l. 4)

Nostra littera: “Non permanebit”, Ge. VI a

Exod. 33, 23

Faciem meam non videbis (p. 61, l. 19)

Exo. XXXIII g: “Non poteris videre faciem meam”

Exod. 33, 22

Protegam te nube mea donec transeam (p. 62, l. 31)

Exo. XXX g, nostra littera: “Dextera mea protegam te”

Gen. 43, 26

Venit Ioseph in domum (p. 65, l. 4)

Ge. XLIII f: “Ingressus est Ioseph in domum suam”

Amos 7, 9

173*

INTRODUCTION

Iud. 13, 17

Veniet verbum tuum et honorabimus te (p. 65, l. 5)

Iud. XIII f alia littera

Gen. 19, 23

Sol exivit super terram (p. 66, l. 7)

Ge. XIX: “Sol egressus est super terram”

Iob 11, 12

Pullus onagri homo natus est (p. 91, l. 16-17)

Iob XI d: “Tamquam pullum onagri se liberum natum putat”

Eccl. 10, 10

Si retusum fuerit ferrum, et non fuerit politum multo labore, exacuetur, et post industriam sequitur sapientia (p. 95, l. 92-93)

Eccle. X d, nostra littera habet: “Et hoc non ut prius sed hebetatum”

Prov. 13, 4; Prov. 21, 25

These verses are absent (p. 96, l. 108)

Prov. XIII f: “Desideria occidunt” et cetera

Prov. 21, 26

Iustus dat, et non prohibet (p. 96, l. 115)

Prov. XXI f: “Qui iustus est prohibet”

Is. 24, 16

Ab ala terre cantica audivimus (p. 118, l. 6)

Ysa. XXIIII de littera ubi nos habemus: “A finibus terre laudes audivimus”

Is. 30, 20

Non alabitur de cetero doctor tuus (p. 118, l. 8)

Ysa.: “Non faciet ultra avolare doctorem tuum?”

Exod. 34, 7

The verse is absent (p. 159, l. 116)

Que sunt iste XIII dispositiones habetur in Num. in oratione illa: “Domine Deus patiens” et cetera. Ibi numerant iudei XIII dispositiones secundum aliam litteram, quam nos habemus

Ps. 65, 2

Tibi silentium laus (p. 175, l. 65)

Ubi dicit in principio Psalmi: “Te decet hymnus Deus alia littera”

174*

MOSES MAIMONIDES

5. The source of the translation In his pioneer study, Joseph Perles has demonstrated that the Dux neutrorum was translated on the basis of al-H.arizi’s text, and numerous convincing examples are presented.424 However, he did not exclude that the Latin translation could have also been influenced by the Arabic original.425 Recently, Mercedes Rubio conducted an examination of a limited portion of the text and concluded that, even if it is true that numerous Latin passages coincide with al-H . arizi’s text, traces of a correspondence with the original Arabic version or with Ibn Tibbon’s translation can be found.426 A careful collation corroborated the dependence of the Latin text on al-H.arizi’s version, but not systematically, as the following examples will prove.

424 Perles, “Die in einer Münchener Handschrift,” pp. 72-74. 425 Perles, “Die in einer Münchener Handschrift,” p. 74. 426 Rubio, Aquinas and Maimonides, pp. 273-278 edited Dux neutrorum II, Incipit, 1; I, 33; II, 18. She provides a series of examples revealing the dependence on al-H . arizi (p. 274), but she also points to other passages, in which it seems that the Arabic version or Ibn Tibbon’s translation were used (p. 275): “In all the places that I have checked where the Latin translator deviates from al-H.arizi, this deviation can be explained only if the translator collated the Hebrew text with the Arabic original. In all these places, the Latin text also agrees with the Hebrew version of Ibn Tibbon, but I did not find any proof to support the hypothesis that the translator would have collated this other Hebrew version with al-H . arizi instead of the Arabic. Rather, the fact that the author of the Latin text knows where that of al-H.arizi should be corrected indicates that he did have the original Arabic at hand. Had he only known the two Hebrew translations, he would have had no idea which one of them was closer to the original in these places” (p. 276). However, this argument does not consider that al-H . arizi’s mistakes were not always corrected; thus, if there had been a collation with the Arabic text, it was not a systematic work. A reason for this could be that the translator did not have enough knowledge of the Arabic language. In this case, it will be necessary to explain how a comparison with the Arabic version was possible. It might be that someone had linguistic knowledge sufficient for comparing a text with the help of the Hebrew translation, but that this knowledge was not enough to make a complete translation of it. Moreover, also Rigo, “Zur Rezeption des Moses Maimonides,” formulated the hypothesis of a comparison with another version: “In einigen lateinischen Hss. des Dux Neutrorum gibt es aber Spuren von späteren Korrekturen auf der Basis von Ibn Tibbons Übersetzung oder von dem judeo-arabischen Original” (n. 5, p. 30).

175*

INTRODUCTION

1) Dux neutrorum, Prologue427 Dalālat

H.ar.

Dux

‫ינח כפי‬ ‫השומע‬

‫אך יניחהו לפי שכל‬ ‫השומע‬

sed committet intellectum auditoris

but he may assume according to the listener’s imagination

but he may assume according to the listener’s intellect

Tib.

‫בל יתרך בחסב‬ ‫כ˙יאל אלסאמע‬ but rather will leave it so in accord with the listener’s imagination

‫דמיון‬

Al-H.arizi translated the Arabic word ‫( כ˙יאל‬kayāl, “imagination”) with the term ‫( שכל‬śekel, “intellect”), to which the Latin “intellectum” corresponds.428

2) Dux neutrorum I, 33429 Dalālat ‫לה ˙ד א‬

H.ar.

Dux

‫הקדמות‬ ‫החכמה‬

‫הקדמות לדעת זה‬ ‫העולם‬

antecedentia ad cognoscendum mundum istum

the premises for this science

the premises to know this world

Tib. ‫מקדמאת‬ ‫אלעלם‬

the premises for this science

‫לזאת‬

The Latin word “mundum” corresponds to al-H.arizi’s ‫‘( עולם‬olam), while Ibn Tibbon’s ‫( חכמה‬h.okmah, “science”) is the correct translation of the Arabic ‫‘( עלם‬ilm). It seems that al-H . arizi mistook the word ‫עלם‬ (‘ilm, “science”) for the word ‫‘( עאלם‬ālam, “world”).

427 Dalālat, p. 11, l. 24-25; Guide, p. 18; Tib., p. 17; H.ar., p. 44; BnF 682, fol. 18v; infra, p. 22, l. 29. 428 On this word, see Efros, Philosophical terms, p. 25. 429 Dalālat, p. 50, l. 18; Guide, p. 74; Tib., p. 64. H.ar., p. 130; BnF 682, fol. 33r; infra, p. 94, l. 63-64.

176*

MOSES MAIMONIDES

3) Dux neutrorum I, 34430 Dalālat

Tib.

‫מא מעני אלצפאת‬

‫מה ענין התארים‬

as for the meaning of the attributes

as for the meaning of the attributes

H.ar.

Dux

‫מה עינין המדה‬ ‫והספור‬

ratio dispositionis et numeri

as for the meaning of the attribute and the predicate

In this passage, the impossibility of predicating attributes to God is treated. The term “dispositio” is the term usually chosen by the Latin translator to render the notion of attribute; the Latin word “numeri” does not seem fitting in this context. In the Arabic version, the common term for “attribute” is used, namely ‫( צפ¨ה‬s. ifa), which is usually translated by Ibn Tibbon as ‫( תאר‬to’ar), while al-H . arizi most often chooses ‫( מידה‬middah), even though in some cases he prefers ‫תאר‬ (to’ar)431 and, less often, the word ‫( ספור‬sippur), as in this passage. In this sentence, al-H . arizi’s text presents a double translation of the Arabic word ‫( צפ¨ה‬s. ifa), using both ‫( מידה‬middah) and ‫( ספור‬sippur). The Latin version corresponds to al-H.arizi’s translation not only because of the double reading “dispositionis et numeri”, but also because of a possible misunderstanding of the word ‫( ספור‬sippur) – derived from the verb ‫( ספר‬sipper, “to narrate”) –, which shares its roots with the verb ‫ספר‬ (safar, “to count”). The Latin variant “numeri” could have originated due to this ambiguity.

430 Dalālat, p. 54, l. 21; Guide, p. 80; Tib., p. 69; H.ar., p. 138; BnF 682, fol. 35r; infra, p. 102, l. 26. 431 See Efros, Philosophical terms, p. 120.

177*

INTRODUCTION

4) Dux neutrorum I, 35432 Dalālat ‫תלך אלצור ¨ה‬ ‫˙כלקת אלסמאואת‬ ‫ואלאר ˙ץ‬ that form created the heavens and the earth

Tib.

H.ar.

Dux

‫שהצורה ההיא היא‬ ‫אשר בראה השמים‬ ‫והארץ‬

‫היא הצורה אשר‬ ‫מכחה נבראו שמים‬ ‫וארץ‬

sit illa forma cuius potentia creavit celos et terram

it is that form that created heaven and earth

it is the form from whose power heaven and earth were created

Al-H.arizi introduced the addition ‫( מכוחה‬mi-koh.ah), which corresponds to the Latin “potentia”.

5) Dux neutrorum I, 45433 Dalālat

Tib.

H.ar.

Dux

‫מעאני מנה תעאלי‬ ‫ללאנביא‬

‫שיגיעו ענינים ממנו‬ ‫ית' לנביאים‬

‫כי יגיע ממנו כחות‬ ‫אל הנביאים‬

quod ab ipso proveniunt vires prophetis

matters arrive from Him, may He be exalted, at the prophets

that the matters arrive from Him, may He be blessed, at the prophets

that from Him the powers arrive at the prophets

The word “vires” matches the term ‫( כחות‬koh.ot), chosen by al-H.arizi to translate the Arabic term ‫( מעאני‬ma‘ānī), which was rendered by Ibn Tibbon with ‫‘( ענינים‬inyanim).

432 Dalālat, p. 56, l. 22-23; Tib., p. 71; H.ar., p. 143; BnF 682, fol. 35v; infra, p. 105, l. 31-32. 433 Dalālat, p. 66, l. 28; Guide, p. 99; Tib., p. 83; H.ar., p. 163 (‫ ;)יגיעו‬BnF 682, fol. 39v; infra, p. 124, l. 55.

178*

MOSES MAIMONIDES

6) Dux neutrorum I, 46434 Dalālat

Tib.

H.ar.

Dux

‫ואלחואס כלהא‬ ‫נקץ באעתבאר‬ ‫אלאדראך‬

‫כלם‬ ‫והחושים‬ ‫חסרון בבחינת‬ ‫ההשגה‬

‫והרגשים כולם הם‬ ‫חסרון בבחינת‬ ‫השכל‬

and all the senses are imperfect from the standpoint of apprehension

and all the senses are imperfect from the standpoint of perception

and all the senses are imperfect from the standpoint of the intellect

omnes sensus sunt imperfectiones secundum probationem intellectus

The Latin term “intellectus” is the translation of al-H.arizi’s word ‫( שכל‬śekel), while in the Arabic and Ibn Tibbon’s version the word “apprehension” is used: in Arabic ‫( אדראך‬idrāk) and in Hebrew ‫השגה‬ (haśagah).435

7) Dux neutrorum I, 53436 Dalālat

Tib.

H.ar.

Dux

‫אעני ג˙מיע אפעאלה‬ ‫לאן ה ד˙ה הי‬ ‫אלאפעאל‬ ‫אלצאדר ¨ה‬ ‫מנה תעאלי פי חק‬ ‫איג˙אד אלאדמיין‬ ‫ותדבירהם‬

‫רצוני לומר כל‬ ‫פעלותיו כי אלו הם‬ ‫הפעלות הבאות‬ ‫ממנו ית' בחק‬ ‫המצאת בני אדם‬ ‫והנהגתם‬

‫רצוני לומר כל‬ ‫פעלותיו כי אלה הם‬ ‫הפעלים הבאים מן‬ ‫התכונות הנפשיות‬ ‫לא שהבורא יתברך‬ ‫תכונות‬ ‫בעל‬ ‫נפשיות ואולם לא‬ ‫זכר ממדותיו כי אם‬ ‫אלה הראיות בחק‬ ‫מציאות האדם‬ ‫והנהגת הבורא‬ ‫אותם‬

id est omnia opera eius. Quoniam ista sunt opera, que proveniunt ex virtutibus animalibus, non quod in Creatore talia sint, sine dubio non posuit dispositiones Dei

434 Dalālat, p. 70, l. 14-15; Guide, p. 104; Tib., p. 88; H.ar., p. 170; BnF 682, fol. 41r; infra, p. 130, l. 11. 435 On this term, see also Efros, Philosophical terms, p. 42. 436 Dalālat, p. 84, l. 27-28; Guide, p. 125; Tib., p. 106; H.ar., p. 203; BnF 682, fols. 47v48r; infra, p. 156, l. 52-56.

INTRODUCTION

I mean to say all His actions – because these are the actions proceeding from Him, may He be exalted, in respect of giving existence to men and governing them

I mean to say all His actions, because these are the actions proceeding from Him – may He be exalted – in respect of the creation of men and governing them

I mean to say all His actions, because these are the actions proceeding from the properties of the soul, not that the Creator – may He be blessed – possesses properties of the soul, but [the Scripture] mentions about His attributes only those pertinent to the existence of men and the governance of the Creator on them

179* preter illas, que sunt convenientes essentie hominum et regimini eorum.

Al-H.arizi introduced an addition that evokes an explanation concerning moral qualities given shortly before.437 Al-H.arizi’s addition is translated in a way similar to the above-mentioned passage: ‫“( לא שיש לבורא יתעלה תכונות נפשיות‬not that the Creator possesses properties of the soul”).438 The explication seems to be an innovation of alH.arizi, but might have also been present in the Arabic copy at his disposal. Still, this reflects a common practice used by al-H.arizi, namely to introduce explanatory additions. The Latin version reproduced the addition.

437 Cf. Guide, p. 124: “The meaning here is not that He possesses moral qualities, but that He performs actions resembling the actions that in us proceed from moral qualities – I mean from aptitudes of the soul; the meaning is not that He, may He be exalted, possesses aptitudes of the soul”. 438 H.ar., p. 203; BnF 682, fol. 47v.

180*

MOSES MAIMONIDES

8) Dux neutrorum I, 68439 Dalālat

Tib.

H.ar.

Dux

‫ר‬ಟ‫ד‬Ӑ ‫פלו ק‬ ‫עדם אלבארי‬

‫שאילו היה אפשר‬ ‫העדר הבורא‬

‫ואם יעביר אדם אל‬ ‫לבו שהבורא נעדר‬

if the nonexistence of the Creator were possible

if the nonexistence of the Creator were possible

if a man will bring in his heart that the Creator is nonexistent

Et si ascenderet in cor hominis, quod Creator esset non ens

The Latin translation corresponds to al-H . arizi’s version, which introduced the words “man” and “his heart”. 9) Dux neutrorum I, 13440 Dalālat

Tib.

H.ar.

Dux

‫ותת˙בת אסבאבא‬ ‫אעני מסבבאתה‬

‫ויתקימו סבותיו‬ ‫כלומר מסובביו‬

‫פירושו יתקיימו‬ ‫כוחותיו וגבורותיו‬

id est firmabuntur causata sua

that is, His causes, that is to say His effects, shall be established

His causes – that is to say the effects – shall be established

the explanation of that is: His powers and His strengths shall be established

In this case, the Latin translation does not correspond to al-H . arizi. No reference to the notion of cause can be found in his version. AlH.arizi perhaps could not solve the distinction between ‫אסבאבא‬ (asbāban) and ‫( מסבבאתה‬musabbabātahū).441 This may have led to the use of the paraphrastic expression ‫( כחותיו וגבורותיו‬koh.otav u-gvurotav,

439 Dalālat, p. 116, l. 23; Guide, p. 169; Tib., p. 145; H.ar, p. 273; BnF 682, fol. 63r; infra, p. 215, l. 75. 440 Dalālat, p. 27, l. 6; Guide, p. 40; Tib., p. 35; H.ar., p. 79; BnF 682, fol. 24r; infra, p. 51, l. 10. 441 On this difficulty, cf. Efros, Philosophical terms, p. 89: “Strictly speaking however sibbak in both passages means cause only; and the word ‘His’ in ‘His causes’ should be taken in the sense of a subjective genitive relation, so that His causes (‫ )סבותיו‬are also His effects (‫”)מסובביו‬.

181*

INTRODUCTION

“His powers and His strengths”). In this passage, the Dux neutrorum adheres more strictly to the original text.

10) Dux neutrorum I, 31442 Dalālat

Tib.

H.ar.

Dux

‫ויחדת˙ לך חיני  ˙ד‬ ‫תגליב אלכ˙ יאלאת‬

‫ותתחדש לך אז‬ ‫תגברת הדמיונים‬

‫ויארע לך אז‬ ‫להגביר המחשבות‬

it shall so fall out that you will be overcome by imaginings

it will be renewed to you then the strengthening of the imaginations

and it occur to then to force thoughts

et renovabitur tunc in te dominatio cogitationum sensibilium

will you reinthe

The Latin verb “renovabitur” seems to match Ibn Tibbon’s ‫תתחדש‬ (tith.adeš, “it will be renewed”) rather than al-H.arizi’s ‫( יארע‬ye’era’, “it will occur”). The interpretation of the locution “cogitationum sensibilium” raises some difficulties. Al-H.arizi uses ‫( מחשבות‬mah.ašavot, “thoughts”), while Ibn Tibbon uses ‫( דמיונים‬dimyonim, “imaginations”), both of these terms rendering the Arabic ‫( כ˙יאל‬hayāl, “imagination”). It seems that the Latin corresponds better to Ibn Tibbon’s (and therefore to the Arabic text), even though the word “cogitatio” alone could also correspond to al-H.arizi’s ‫( מחשבות‬mah.ašavot, “thoughts”). Nevertheless, the Latin text defines the thoughts as “sensibilium” (with the variant “similium” transmitted by mss. B, C and E), while al-H.arizi’s version does not define ‫( מחשבות‬mah.ašavot) in any way (however, in a manuscript lost today, an adjective might have been present). No other occurrences of the locution “cogitatio sensibilis” are found in the Latin text. Some lines later, the Latin follows al-H.arizi:443

442 Dalālat, p. 46, l. 14; Guide, p. 69; Tib., p. 59; H.ar., p. 121; BnF 682, fol. 31r; infra, p. 85, l. 27-28. 443 Dalālat, p. 46, l. 15; Guide, p. 69; Tib., p. 59; H.ar., p. 121 (‫ ;)יארע‬BnF 682, fol. 31r; infra, p. 85, l. 30.

182* Dalālat ‫כמא יחדת˙ פי‬ ‫אלבצר מן‬ ‫אל  כ˙י אלאת‬ ‫אלכא ˙דב ¨ה‬ ‫אנואע‬ as various species of delusive imaginings are produced in the sense of sight

MOSES MAIMONIDES

Tib.

H.ar.

Dux

‫כמו שיתחדש‬ ‫בראות מן הדמיונים‬ ‫המכזבים מינים‬ ‫רבים‬

‫כאשר אירע לעיין‬ ‫מן מראות השוא‬ ‫שאינם אמת‬

sicut contingit oculo in visionibus vanis, que non sunt vere

as it will be renewed in the sight from false imaginations of many species

and as it occurs to the eye in the vain views, which are not true

The verb “contigit” corresponds to the same verb used before, namely al-H . arizi’s ‫’( אירע‬era‘), Ibn Tibbon’s ‫( יתחדש‬yth.adeš) and the Arabic ‫( יחדת‬yah.dutu). This time, the Latin version translates al-H . arizi’s ‫אירע‬ (’era’, “it occurs”). Moreover, the word “eye” is introduced by al-H . arizi, while the original version speaks of the sense of sight. Furthermore, the expression “visionibus vanis” is the literal translation of al-H.arizi’s ‫( מראות השוא‬mar’ot ha-šav’, “vain views”), while Ibn Tibbon has ‫( הדמיונים המכזבים‬ha-dimionim ha-mekazevim, “false imaginations”), which is closer to the Arabic.

11) Dux neutrorum I, 50444 Dalālat

Tib.

H.ar.

Dux

‫ויברהן עלי אבטאל‬ ‫אל˙ ז‬ ‫ג‬

‫ויביא מופת על‬ ‫בטול החלק שאינו‬ ‫מתחלק‬

‫ויביא מופת על‬ ‫בטול השדים‬

inducit probationes super hoc, quod athomi non sunt

and [Aristotle] demonstrates the non-existence of atoms

and [Aristotle] demonstrated the non-existence of atoms

and [Aristotle] demonstrated the nonexistence of demons

athomi] dyaboli ABE

444 Dalālat, p. 76, l. 4; Guide, p. 112; Tib., p. 95; H.ar., p. 183; BnF 682, fol. 43v; infra, p. 141, l. 14.

INTRODUCTION

183*

The reading transmitted by mss. A, B and E coincide with al-H.arizi’s text, while mss. G, K and L testify a better variant, matching the original version as well as Ibn Tibbon’s. To explain this, two possible options are conceivable: 1. The Latin translator had a copy of al-H.arizi’s manuscript, in which this passage was corrected on the margin, so both versions were present; 2. The translator corrected the text in a second stage comparing it with the Arabic or Ibn Tibbon’s translation, while the archetypes of mss. A, B and E had already been copied. This second possibility is coherent with the stemmatic hypothesis formulated above.445 In conclusion, textual examples exhibit an ambivalent result, even though they confirm that the main textual source for the Latin translation has been al-H . arizi’s version. The absence of a proper critical edition of the Hebrew versions and of the Arabic text limits the possibility of understanding the relation between the Dux neutrorum and its source. For instance, a deviation attested in al-H . arizi may not be merely due to the translator’s interpretation or to a mistake. It could also originate from a faulty version of the Arabic text, which al-H.arizi might have used.446 The same faulty copy could have been used by the Latin translator (assuming that he had a copy of the Arabic text at his disposal): two faulty texts may depend on each other, but they could also depend on a common source. The Latin version generally reproduces al-H . arizi’s syntax, double translations and additions. Moreover, the above-mentioned reading “numeri” is a strong proof for its dependence on al-H.arizi: it can be explained only by the word ‫( ספור‬sippur), presenting the ambiguity between the verbs “to narrate” and “to count”. Such a mistake could not have been made on the basis of the Arabic original or on Ibn Tibbon. In addition to al-H.arizi being the main source, there is evidence that another version was consulted as well. This procedure is well testified 445 See supra, paragraph 3.1, pp. 114*-129*. 446 Colette Sirat drew attention to the fact that some copies of the Dalālat sent to the Hebrew translators contained numerous mistakes, as it is stated in a letter sent by Ibn Tibbon to Maimonides (cf. Sirat, Les brouillons autographes, p. 54). In his introduction, al-H.arizi complained about the numerous mistakes contained in his version of the original – although the complaint may also have a rhetorical function and not reflect the actual condition of his source.

184*

MOSES MAIMONIDES

by the presence of both readings – “athomi” and “dyaboli” – in the Latin manuscripts. No decisive proof has been found until now to establish whether the second version involved was the Arabic or Ibn Tibbon’s. Had the Latin translator known Arabic, he would not have needed al-H.arizi’s Hebrew translation, unless his knowledge had been elementary. Proficiency in the Arabic language diminished very soon among Jews, leading translators to compare different versions.447 This might have been the case for the Dux neutrorum as well. Moreover, the translator might have been aware that Ibn Tibbon’s version was more faithful to the original. If the comparison involved Ibn Tibbon’s text, this might have been done for the sake of authenticity. At the same time, the translator might not have been familiar enough with Ibn Tibbon’s philosophical terminology, so that he preferred al-H.arizi as the main source. Ibn Tibbon’s text was not favorably received for its use of the Hebrew language, while al-H . arizi’s style was considered more elegant by his contemporaries.

5.1 Traces of the Arabic language Some traces of the Arabic language are found in the Dux neutrorum:448

447 Cf. Zonta, “The Jewish Mediation,” p. 105: “Around the end of the 13th century, the knowledge of Arabic was apparently so poor among some of the Jewish translators active in Provence and Italy that their Arabic-into-Hebrew translations show some errors of interpretation (one can think of the Hebrew translations made by Zerah.yah H . en, a Catalan Jew working in Rome between 1275 and 1290); a skilled translator as Qalonimos ben Qalonimos wrote that he had to go from his city, Arles, to Barcelona in order to have a better knowledge of Arabic”. Cf. also Id., “Medieval Hebrew Translations: Methods and Textual Problems,” in: Hamesse, Les traducteurs au travail, pp. 129-142, p. 139: “Another technique employed by some Hebrew translators, and mostly by Italian ones, was the translation of an ancient text through a comparison of several previous Medieval translations of it, in Arabic and in Latin. At a first glance, they seem to have translated the text directly from the Arabic; a more attentive perusal of the translation, however, shows that they actually helped themselves by having recourse to a Latin version”. See also the list of the Arabic-into-Latin translations made through the mediation of Jewish interpreters, Id., “The Jewish Mediation,” pp. 93-99. In some cases, it seems that the Jewish translator used an already existing Arabic-into-Hebrew source. 448 Cf. Perles, “Die in einer Münchener,” p. 74-75. These passages led Perles to the hypothesis that the Arabic version was also involved in the Latin translation.

INTRODUCTION

185*

- Dux neutrorum III, 9: “Presertim vero membrum alhar, quod est in nobis ignominiosum, sicut dixit Aristotiles”.449 The word “alhar” corresponds to the Arabic term ‫ ¨ה‬Ӑ ‫( אלחאס‬al-h.assa), which designates the sense of touch. The Arabic term is absent in both Ibn Tibbon’s and alH . arizi’s translation, but it is rendered in Hebrew. - Dux neutrorum III, 33: “Nervi vero qui debent movere aliqua nascuntur de micha”.450 The word “micha” corresponds to the Arabic ‫( אלנכאע‬al-nihʖā’), meaning “spine”. The term appears a few lines earlier, rendered in Latin as: “medulla spine dorsi”. - Dux neutrorum III, 38: “Patet igitur quod si tingatur tinctura rubea, que vocatur arabice almagra”.451 The term “almagra” corresponds to the Arabic ‫( באלמגר¨ה‬bi-l-mag˙ra). In this case, the Arabic word is introduced by the explicative formula “que vocatur”, and it is accompanied by its Latin equivalent. The presence of these Arabic words can probably be explained by an interest in erudition. In the third case, the explicative character of the note is evident. These traces do not count as indisputable evidence for the involvement of the Arabic text in the translation. For instance, alH.arizi used to write some Arabic terms in the margins, as stated in his introduction.452 These words might have also been present on the copy used by the Latin translator.

449 π, fol. 74r. 450 π, fol. 92v. 451 π, fol. 96r. 452 Colette Sirat notes that the introduction to al-H.arizi’s translation is different in ms. BnF 682 and Berlin, Staatsbibliothek, ms. or. fol. 1057. As already mentioned, al-H . arizi’s introduction is transmitted by more copies (cf. Sirat, Les brouillons autographes, p. 55).

BIBLIOGRAPHY Abu ‘L-Walîd Marwân Ibn Janâh, The Book of Hebrew Roots, ed. A. Neubauer, Oxford 1875. A Catalogue of the Harleian Manuscripts in the British Museum, 4 voll., London 1808-1812. A Catalogue of the Manuscripts Preserved in the Library of the University of Cambridge, vol. III, Cambridge 1858. Adae de Marisco Epistolae, epist. 227, in: J. S. Brewer (ed.), Monumenta Franciscana, London 1858. M. Albaric, “Hugues de Saint-Cher et les concordances bibliques latines,” in: L.-J. Bataillon – G. Dahan – P.-M. Gy (ed.), Hugues de Saint-Cher, Bibliste et théologien, Turnhout 2004, pp. 467-479. P. V. Alce – P. A. D’Amato, La biblioteca di San Domenico in Bologna, Firenze 1961. Alexander of Aphrodisias, De principiis, in: C. Genequand (ed.), Alexander of Aphrodisias On the Cosmos, Leiden 2001, pp. 124149. Alexandri de Hales Summa Theologica, ed. B. Klumper, Firenze 1924. Al-Frb, Risālat fi‘l ‘aql [Epistle on the intellect], ed. M. Bouyges, Beyrouth 1983. Al-Frb, Über die Wissenschaften. De scientiis, ed. F. Schupp, Hamburg 2015. Alfonso de Valladolid (Abner aus Burgos), Mostrador de Justicia, ed. W. Mettmann, 2 voll., Opladen 1994. M. Alonso, “Homenaje a Avicenna en su milenario: Las traducciones de Juan Gonzáles de Burgos y Salomón,” in: Al Andalus 14 (1949), pp. 219-319. A. Altmann, “Maimonides and Thomas Aquinas: Natural or Divine Prophecy?,” in: Association for Jewish Studies Review 3 (1978), pp. 1-19. M.-T. d’Alverny, “Les traductions à deux interprètes, d’arabe en langue vernaculaire et de langue vernaculaire en latin,” in: G. Contamine (ed.),Traduction et traducteurs au Moyen Âge, Actes

BIBLIOGRAPHY

187*

du colloque international du CNRS organisé à Paris, Institut de recherche et d’histoire des textes les 26-28 mai 1986, Paris 1989, pp. 193-206. J. Anatoli, Il pungolo dei discepoli (Malmad ha-talmidim), Il sapere di un ebreo e Federico II, trad. L. Pepi, Palermo 2004. Anonymous, “La tradition manuscrite des Quaestiones Nicolai peripatetici,” in: J. J. G. Alexander – M. T. Gibson – M. Templeton (eds.), Medieval Learning and Literature. Essays presented to Richard William Hunt, Oxford 1976, pp. 200-219. Antonio de Thomeis, Rime: Convivium Scientiarum, In laudem Sixti Quarti Pontificis Maximi, ed. F. Carboni – A. Manfredi, Città del Vaticano 1999. Apollonius of Perga, Treatise on Conic Sections, II, 13, ed. J. L. Heiberg, Leipzig 1891, pp. 214-215. Apollonius of Perga, Treatise on Conic Sections, ed. T. L. Heath, Cambridge 1896. Apulei Platonici Madaurensis Opera quae supersunt, vol. III, De philosophia libri, ed. C. Moreschini, Stuttgart/Leipzig 1991. Aristoteles Latinus, Codices, descr. G. Lacombe – A. Birkenmajer – M. Dulong – A. Franceschini, 1, Roma 1939. Aristoteles Latinus, Ethica Nicomachea, ed. R. Gauthier, Leiden 1974. Aristotelis Categoriae, ed. L. Minio Paluello, Oxford 1949. Aristotelis Opera cum Averrois Commentariis, Venetiis 1562. J. Artier, “Aux origines de la bibliothèque de la Sorbonne: la création de la bibliothèque de l’Université de Paris, 1689-1770,” in: Mélanges de la Bibliothèque de la Sorbonne 11 (1991), pp. 33-58. C. Aslanov, “From Latin into Hebrew through the Romance Vernaculars: The Creation of an Interlanguage Written in Hebrew Characters,” in: R. Fontaine – G. Freudenthal (eds.), Latininto-Hebrew: Texts and Studies, vol. I, Leiden/Boston 2013, pp. 69-84. J. C. J. Aubin, Catalogue raisonné des livres imprimés de la bibliothèque de Saint-Omer, suivi du catalogue des manuscrits, 1823. Averroes, De concordia inter Aristotilem et Galienum de generatione sanguinis, in: Averroes, De venenis etc., ed. Baptista de Avolio, Bologna 1497. Averroes Latinus, Commentum medium super libro Peri Hermeneias Aristotelis, ed. R. Hissette, Louvain 1996.

188*

MOSES MAIMONIDES

Averrois Cordubensis Compendia librorum qui Parva Naturalia vocantur, ed. A. L. Shields – H. Blumberg, Cambridge (Mass.) 1949. Averrois Cordubensis Commentarium medium in Aristotelis De generatione et corruptione libros, ed. F. H. Fobes – S. Kurland, Cambridge (Mass.) 1956. Averrois Cordubensis Commentum magnum super libro de caelo et mundo Aristotelis, ed. R. Arnzen, Leuven 2003. Avicenna Latinus, Liber de anima, I-II-III, ed. S. Van Riet, Louvain 1972. Avicenna Latinus, Liber primus naturalium, Tractatus primus, De causis et principiis naturalium, ed. S. Van Riet, Louvain/Leiden 1992. Avicenna Latinus, Liber primus naturalium, Tractatus secundus, De motu et de consimilibus, ed. S. Van Riet – J. Janssens – A. Allard, Louvain 2006. Avicenne Perhypatetici philosophi Opera, Venetiis 1508. C. Baeumker, “Des Alfred von Sareshel (Alfredus Anglicus) Schrift ‘De motu cordis’,” in: Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 23, 1-2 (1923), pp. 1-96. L. Baur (ed.), Die philosophischen Werke des Robert Grosseteste, Münster 1912. E. Bertola, “Mosè Maimonide e Tommaso d’Aquino di fronte alla prova razionale della esistenza di Dio,” in: G. Verbeke, D. Verhelst (eds.), Aquinas and Problems of His Time, Leuven/Den Haag 1976, pp. 92-100. J. Bignami Odier, Premières recherches sur les fonds Ottoboni, Città del Vaticano 1966. J. Bignami Odier, La Bibliothèque Vaticane de Sixte IV à Pie XI, Città del Vaticano 1973, pp. 53-55. P. Binski – P. Zutschi, Western Illuminated Manuscripts: A Catalogue of the Collection in Cambridge, Cambridge 2011. A. Birkenmajer, “Eine wiedergefundene Übersetzung Gerhards von Cremona,” in: A. Lang (ed.), Aus der Geisteswelt des Mittelalters, Münster1935, pp. 472-481. A. A. Björnbo – S. Vogl, Alkindi, Tideus und Pseudo-Euklid: Drei optische Werke, Leipzig 1912. P. Bobichon, Bibliothèque nationale de France, hébreu 669 à 703. Manuscrits de théologie, Turnhout 2008.

BIBLIOGRAPHY

189*

L. E. Boyle, “Robert Grosseteste and the Pastoral Care,” in: D. B. J. Randall (ed.), Medieval and Renaissance Studies. Proceedings of the Southeastern Institute of Medieval and Renaissance Studies, Summer 1976, Durham (NC) 1979, pp. 3-51. R. Bonfil, “La cultura ebraica e Federico II,” in: Federico II e le nuove culture, Atti del XXXI Convegno storico internazionale, Spoleto 1995, pp. 153-171. A. Broadie, “Medieval Jewry Through the Eyes of Aquinas,” in: G. Verbeke, D. Verhelst (eds.), Aquinas and Problems of His Time, Leuven/Den Haag 1976, pp. 57-69. A. Broadie, “Maimonides and Aquinas on the Names of God,” in Religious Studies 23 (1987), pp. 157-170. A. Broadie, “Maimonides and Aquinas,” in: D. Frank – O. Leaman (eds.), History of Jewish Philosophy, London/New York 1997, pp. 224-234. J. A. Buijs, “The Negative Theology of Maimonides and Aquinas,” in: Review of Metaphysics 41 (1988), pp. 723-738. D. Bunis, A Lexicon of the Hebrew and Aramaic Elements in Modern Judezmo, Jerusalem 1993. C. Burnett, “Michael Scot and the Transmission of Scientific Culture from Toledo to Bologna via the Court of Frederick 2. Hohenstaufen,” in: Micrologus 2 (1994), pp. 101-126. C. Burnett, “Translating from Arabic into Latin in the Middle Ages, Theory, Practice and Criticism,” in: S. G. Lofts – P. W. Rosemann (ed.), Éditer, traduire, interpréter: Essais de methodologie philosophique, Louvain 1997, pp. 57-78. C. Burnett, “The Coherence of the Arabic-Latin Translation Program in Toledo in the 12th Century,” in: Science in Context 14 (1-2) (2001), pp. 249-288. C. Burnett, “Humanism and Orientalism in Translations from Arabic into Latin in the Middle Ages,” in: A. Speer, L. Wegener (eds.), Wissen über Grenzen: Arabisches Wissen und lateinisches Mittelalter, Miscellanea Mediaevalia 33, Berlin/New York 2006, pp. 22-30. D. B. Burrell, Knowing the Unknowable God: Ibn-Sina, Maimonides, Aquinas, Notre Dame 1986. D. B. Burrell, “Aquinas’ Debt to Maimonides,” in: R. Link-Salinger – J. Hackett (eds.), A Straight Path: Studies in Medieval Philosophy and Culture, Washington 1988, pp. 37-48.

190*

MOSES MAIMONIDES

F. Calori Cesis, Giovanni Pico della Mirandola detto la Fenice degli Ingegni. Cenni biografici con documenti e appendice, Mirandola 1897. S. Campanini, Perspicue et fideliter conversus: Johannes Buxtorf the Younger’s Translation of the Guide of the Perplexed, in: D. Di Segni – A. Guetta (eds.), Medieval and Early Modern Translations of Maimonides’ Guide of the Perplexed, Yod 22 (2019), forthcoming. Catalogi librorum manuscriptorum Angliae et Hiberniae, Oxford 1697. Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques de France: Université de Paris et Universités des Départements, Paris 1918. Catalogue général des manuscrits des Bibliothèques publiques des Départements, vol. III, Paris 1861. Catalogus codicum Latinorum Bibliothecae Regiae Monacensis, tom. I, pars III, München 1873. Catalogus universalis librorum in Bibliotheca Bodleiana, Oxford 1620. A. Coates, English Medieval Books: The Reading Abbey Collections from Foundation to Dispersal, Oxford 1999. N. Cohen-Hanegbi, “Transmitting Medicine across Religions: Jean of Avignon’s Hebrew Translation of the Lilium medicine,” in: R. Fontaine – G. Freudenthal (eds.), Latin-into-Hebrew: Texts and Studies, vol. I, Leiden/Boston 2013, pp. 121-159. V. Colorni, “Gli ebrei nei territori italiani a nord di Roma dal 568 all’inizio del secolo XIII,” in: Gli ebrei nell’Alto Medioevo, 2 vols., vol. I, Spoleto 1980, pp. 241-307. P. Collinson – D. McKitterick – E. Leedham-Green, Andrew Perne: quatercentenary studies, Cambridge 1991. G. Dahan, “Maïmonide dans les controverses universitaires du XIIIe siècle,” in: T. Levy – R. Rashed (eds.), Maïmonide philosophe et savant (1138-1204), Louvain/Paris 2004, pp. 367-393. G. Dahan, “Un florilege latin de Maïmonide au XIII siècle: les Extractiones de Raby Moyse,” in: J. Hamesse – O. Weijers (eds.), Écriture et réécriture des textes philosophiques médiévaux, Turnhout 2006, pp. 23-44. G. Dahan, “L’exégèse de la Bible chez Guillaume d’Auvergne,” in: F. Morenzoni – J.-Y. Tilliette (eds.), Autour de Guillaume d’Auvergne, Turnhout 2015, pp. 237-270. Daniel of Morley, Philosophia, ed. G. Maurach, in: Mittellateinisches Jahrbuch 14 (1979), pp. 204-255.

BIBLIOGRAPHY

191*

L. Delisle, “Inventaire des manuscrits latins de la Sorbonne,” in: Bibliothèque de l’Ecole de Chartes 31 (1870), pp. 1-50. L. Delisle, Le cabinet des manuscrits de la Bibliothèque impériale, vols. II-III, Paris 1874-1881. H. Denifle – E. Chatelain, Chartularium universitatis Parisiensis, vol. I, Paris 1889. T. De Robertis – G. Tanturli – S. Zamponi, Coluccio Salutati e l’invenzione dell’Umanesimo, Catalogo della mostra (Firenze 2 novembre 2008-30 gennaio 2009), Firenze 2008. J. I. Dienstag (ed.), Studies in Maimonides and St. Thomas Aquinas, New York 1975. J. I. Dienstag, “Maimonides in English Christian Thought and Scholarship: An Alphabetical Survey,” in: Hebrew Studies 26 (1985), pp. 249-299. D. Di Segni, “‘verba sunt Rabbi Moysis’: Eckhart e Mosè Maimonide,” in: L. Sturlese (ed.), Studi sulle fonti di Meister Eckhart, vol. II, Freiburg 2012, pp. 103-140. D. Di Segni, “La table des préceptes dans le Dux neutrorum de Moïse Maïmonide,” in: A. Speer – G. Guldentops (eds.), Das Gesetz, Miscellanea Mediaevalia 38, Berlin 2014, pp. 229-262. D. Di Segni, “Traces of a vernacular language in the Latin translation of Maimonides’ Guide of the Perplexed,” in: Recherches de Théologie et Philosophie Médiévales 83 (2016), pp. 21-48. D. Di Segni, “Early quotations from Maimonides’ Guide of the Perplexed in the Latin Middle Ages,” in: C. H. Manekin, D. Davies (eds.), Interpreting Maimonides, Cambridge 2018, pp. 190-207. D. Di Segni, “Literal and non-literal translation in Maimonides’ Dux neutrorum,” in: Ead. – A. Guetta (eds.), Medieval and Early Modern Translations of Maimonides’ Guide of the Perplexed, Yod 22 (2019), forthcoming. S. Di Vincenzo, “Avicenna’s Isagoge, Chap. I, 12, De Universalibus: Some Observations on the Latin Translation,” in: Oriens 40 (2012), pp. 437-476. I. Dobbs-Weinstein, “Medieval Biblical Commentary and Philosophical Inquiry as Exemplified in the Thought of Moses Maimonides and St. Thomas Aquinas,” in: E. Ormsby (ed.), Moses Maimonides and His Time, Washington 1989, pp. 101-120. I. Dobbs-Weinstein, Maimonides and St. Thomas on the Limits of Reason, Albany 1995.

192*

MOSES MAIMONIDES

Don Profeit Tibbon, Tractat de l’assafea d’Azarquiel, ed. J. M. Millás Vallicrosa, Barcelona 1933. M. Dubois – A. Wohlman, “L’usage de la notion aristotélicienne de forme dans l’explication de la causalité créatrice chez Maïmonide et chez Thomas d’Aquin,” in: Aquinas 30 (1987), pp. 3-26. A. Duncker, “Die Erwerbung der Pfälzer Hofbibliothek durch den Landgrafen Karl von Hessen-Kassel im Jahre 1686,” in: Zentralblatt für Bibliothekswesen 2 (1885), pp. 213-225. W. Dunphy, “Maimonides and Aquinas on Creation. A Critique of Their Historians,” in: L. P. Gerson (ed.), Graceful Reason, Essays in Ancient and Medieval Philosophy Presented to Joseph Owens, Toronto 1983, pp. 361-379. M. Dykmans, L’œuvre de Patrizi Piccolomini ou le cérémonial papal de la première Renaissance, t. I, l. I, Città del Vaticano 1980. M. Dykmans, “Paris de Grassi,” in: Ephemerides Liturgicae 1 (1985), pp. 383-417. Meister Eckhart, Die Lateinischen Werke, Bd. IV, ed. E. Benz – B. Decker – J. Koch, Stuttgart 1956, pp. 211-212. I. Efros, Philosophical Terms in the Moreh Nebukim, New York 1966. L. J. Elders, “Les rapports entre la doctrine de la prophétie selon Saint Thomas et ‘Le Guide des égarés’ de Maïmonide,” in: Divus Thomas 78 (1975), pp. 449-456. S. Feldman, “A Scholastic Misinterpretation of Maimonides’ Doctrine of Divine Attributes,” in: Journal of Jewish Studies 19 (1968), pp. 23-39. S. Feldman, “Did the Scholastics Have an Accurate Knowledge of Maimonides’?,” in: Studies in Medieval Culture 3 (1970), pp. 145-150. V. Ferrua, “I frati predicatori a Torino: Dall’insediamento a tutto il secolo XIV,” in: Bollettino Storico-Bibliografico Subalpino 90 (1992), pp. 111-165. A. Fidora – H. Hames – Y. Schwartz (eds.), Latin-into-Hebrew: Texts in Contexts, vol. II, Leiden/Boston 2013. E. Filthaut, Roland von Cremona O.P. und die Anfänge der Scholastik im Predigerorden: Ein Beitrag zur Geistesgeschichte der älteren Dominikaner, Vechta 1936. R. Fontaine – G. Freudenthal (eds.), Latin-into-Hebrew: Texts and Studies, vol. I, Leiden/Boston 2013.

BIBLIOGRAPHY

193*

R. Fontaine, “An Anonymous Hebrew Translation of a Latin Treatise on Meteorology,” in: Ead., G. Freudenthal (eds.), Latin-intoHebrew: Texts and Studies, vol. I, Leiden/Boston 2013, pp. 221244. F. Fossier, “Premières recherches sur les manuscrits latins du cardinal Marcello Cervini (1501-1555),” in: Mélanges de l’Ecole française de Rome 91 (1979), pp. 381-456. M. Foster, “Thomas Allen, Gloucester Hall and the Bodleian Library,” in: Downside Review 100 (1982), pp. 116-137. C. Fraenkel, From Maimonides to Samuel Ibn Tibbon. The transformation of the Dalālat al-H . ā’irīn into the Moreh ha-Nevukhim, Jerusalem 2007 [hebr.]. C. Fraenkel, “From Maimonides to Samuel Ibn Tibbon: interpreting Judaism as a philosophical religion,” in: Id. (ed.), Traditions of Maimonideanism, Leiden 2009, pp. 177-212. I. Franck, “Maimonides and Aquinas on Man’s Knowledge of God: A Twentieth-century Perspective,” in: Review of Metaphysics 38 (1985), pp. 591-615. A. Franklin, Les anciennes bibliothèques de Paris, vol. I, Paris 1867. L. Frati, “Indice dei codici latini conservati nella R. Biblioteca Universitaria di Bologna,” in: Studi italiani di Filologia classica 16 (1908), pp. 103-482. T. Freudenberger, “Die Bibliothek des Kardinals Domenico Grimani,” in: Historisches Jahrbuch 56 (1936), pp. 15-45. G. Freudenthal, “Pour le dossier de la traduction latine médiévale du Guide des égarés,” in: Revue d’études juives 147 (1988), pp. 167-172. G. Freudenthal, “Maimonides’ Guide of the Perplexed and the transmission of the mathematical tract ‘On two asymptotic lines’ in the Arabic, Latin and Hebrew medieval traditions,” in: Vivarium 26 (1988), pp. 113-140. A. Funkenstein, “Gesetz und Geschichte: Zur historisierenden Hermeneutik bei Moses Maimonides und Thomas von Aquin,” in: Viator 1 (1970), pp. 147-178. Galenus, De naturalibus facultatibus, I, 2, in: Claudii Galeni Opera Omnia, ed. K. G. Kühn, vol. II, Leipzig 1821. S. Gentile, “Nuove considerazioni sullo ‘scrittoio’ di Marsilio Ficino: tra paleografia e filologia,” in: R. Black, J. Kraye, L. Nuvoloni

194*

MOSES MAIMONIDES

(eds.), Palaeography, Manuscript Illumination and Humanism in Renaissance Italy: Studies in Memory of A. C. de la Mare, London 2016, pp. 385-422. J. Goering, “The De dotibus of Robert Grosseteste,” in: Mediaeval Studies 44 (1982), pp. 83-109. A. Gileadi, “A Short Note on the Possible Origin of the Title ‘Moreh ha-Nevukhim’,” in: Le Muséon 97 (1984), pp. 159-161. E. Gilson, “Les sources gréco-arabes de l’Augustinisme Avicennisant,” Appendice I, in: Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge 4 (1929/1930), pp. 115-126. P. Glorieux, “Bibliothèques de Maîtres parisiens: Gérard d’Abbeville,” in: Recherches de théologie ancienne et médiévale 36 (1969), pp. 148-183. Guilielmi Alverni Opera omnia, Parisiis 1674. D. Gutas, “What Was There in Arabic for the Latins to Receive?,” in: A. Speer – L. Wegener (eds.), Wissen über Grenzen: Arabisches Wissen und lateinisches Mittelalter, Miscellanea Mediaevalia 33, Berlin/New York 2006, pp. 3-21. J. Guttmann, “Guillaume d’Auvergne et la littérature juive,” in: Revue des études juives 18 (1889), pp. 243-255. J. Guttmann, “Der Einfluß der maimonidischen Philosophie auf das christliche Abendland,” in: W. Bacher, M. Brann – D. Simonsen – J. Guttmann (eds.), Moses ben Maimon. Sein Leben, seine Werke und sein Einfluss, Leipzig 1908, pp. 135230. J. Haberman, Maimonides and Aquinas: A Contemporary Appraisal, New York 1979. K. Harasta, “Die Bedeutung Maimuns für Thomas von Aquin,” in: J. I. Dienstag (ed.), Studies in Maimonides and St. Thomas Aquinas, New York 1975, pp. 260-278. S. Harrison Thomson, The Writings of Robert Grosseteste, Bishop of Lincoln, 1235-1253, Cambridge 1940. O. Hartig, “Die Gründung der Münchener Hofbibliothek durch Albrecht V und Johann Jakob Fugger,” in: Abhandlungen der Königlich Bayerischen Akademie der Wissenschaften, vol. 28/3, München 1917, pp. 255-260. S. Harvey, “Did Maimonides’ Letter to Samuel Ibn Tibbon Determine Which Philosophers Would Be Studied by Later Jewish Thinkers?,” in: Jewish Quarterly Review 83 (1992), pp. 51-70.

BIBLIOGRAPHY

195*

W. Z. Harvey, “Maimonides and Aquinas on Interpreting the Bible,” in: Proceedings of the American Academy for Jewish Research 55 (1988), pp. 59-77. J. Hamesse (ed.), Les traducteurs au travail: leurs manuscrits et leurs méthodes, Turnout 2001. Handlist of Manuscripts in the National Library of Wales, Part I, Aberystwyth 1943. D. N. Hasse, “Latin Averroes Translations of the First Half of the 13th Century,” in: A. Musco (ed.), Universalità della ragione. Pluralità delle filosofie nel Medioevo, Palermo 2012, pp. 149-177. D. N. Hasse, “The Social Conditions of the Arabic Hebrew Latin Translation Movement in Medieval Spain and Renaissance,” in: A. Speer – L. Wegener (eds.), Wissen über Grenzen: Arabisches Wissen und lateinisches Mittelalter, Miscellanea Mediaevalia 33, Berlin/New York 2006, pp. 68-86. G. K. Hasselhoff, “The reception of Maimonides in the Latin world: the evidence of the Latin translations in the 13th-15th century,” in: Materia Giudaica VI/2 (2001), pp. 258-280. G. K. Hasselhoff, “Maimonides in the Latin Middle Ages: An Introductory Survey,” in: Jewish studies Quarterly 9 (2002), pp. 1-20. G. K. Hasselhoff, “Anmerkungen zur Rezeption des Maimonides in den Schriften des Thomas von Aquino,” in: W. Kinzig – C. Kück (eds.), Zwischen Konfrontation und Faszination: Ansätze zu einer neuen Beschreibung jüdisch-christlicher Beziehungen, Stuttgart 2002, pp. 55-73. G. K. Hasselhoff, “Some Remarks on Raymond Martini’s (c. 1215/1230 - c. 1284-94) Use of Moses Maimonides,” in: Trumah 12 (2002), pp. 133-148. G. K. Hasselhoff, “Self-definition, Apology and the Jew Moses Maimonides: Thomas Aquinas, Raymundus Martini, Meister Eckhart, Nicholas of Lyre,” in: Y. Schwartz – V. Krech (eds.), Religiöse Apologien - Philosophische Argumentation, Tübingen 2004, pp. 285-316. G. K. Hasselhoff, Dicit Rabbi Moyses: Studien zum Bild von Moses Maimonides im lateinischen Westen vom 13. bis zum 15. Jahrhundert, Würzburg 2004. G. K. Hasselhoff – O. Fraisse (eds.), Moses Maimonides (11381204). His Religious, Scientific, and Philosophical Wirkungsgeschichte in Different Cultural Contexts, Würzburg 2004.

196*

MOSES MAIMONIDES

A. P. Hayman (ed.), Sefer Yes. ira, Edition, Translation and Text-Critical Commentary, Tübingen 2004. P. Heidrich, Maimuni-Zitate bei Meister Eckhart, in Id., Im Gespräch mit Meister Eckhart und Maimonides, ed. H. M. Niemann, Berlin 2010, pp. 66-192. R. A. Herrera, “St. Thomas and Maimonides on the Tetragrammaton: The ‘Exodus’ of Philosophy?,” in: The Modern Schoolman 59 (1982), pp. 179-193. R. A. Herrera, “An Episode in Medieval Aristotelianism: Maimonides and St. Thomas on the Active Intellect,” in: The Thomist 47 (1983), pp. 317-338. J. Hinojosa Montalvo, The Jews of the Kingdom of Valencia, Jerusalem 1993. R. Hissette, “Des traductions doubles et Guillaume de Luna ou de Lunis,” in: J. Hamesse (ed.), Les traducteurs au travail. Leurs manuscrits et leurs méthodes, Turnhout 2001, pp. 257-273. I. Husik, “An Anonymous Mediaeval Christian Critic of Maimonides,” in: The Jewish Quarterly Review 2 (1911-1912), pp. 159-190. R. Imbach, “Ut ait Rabbi Moyses. Maimonidische Philosopheme bei Thomas von Aquin und Meister Eckhart,” in: Collectanea Franciscana 60 (1990), pp. 99-116. R. Imbach, “Alcune precisazioni sulla presenza di Maimonide in Tommaso,” in: D. Lorenz – S. Serafini (eds.), Istituto san Tommaso: Studi 1995, Roma 1995, pp. 48-64. M. R. James, The Western Manuscripts in the Library of Trinity College. A Descriptive Catalogue, Cambridge 1902. T. James, Ecloga Oxonio-Cantabrigiensis, 1600. M. Joël, Verhältniss Albert des Grossen zu Moses Maimonides: Ein Beitrag zur Geschichte der mittelalterlichen Philosophie, Breslau 1863. C. Jolly (ed.), La Bibliothèque de la Sorbonne, Paris 1989. A. Kern, Die Handschriften der Universitätsbibliothek Graz, vol. I, Leipzig 1942. P. Kibre, The Library of Pico della Mirandola, Morningside Heights (NY) 1936. R. Klibansky – F. Regen, Die Handschriften der philosophischen Werke des Apuleius, Göttingen 1993. W. Kluxen, “Literargeschichtliches zum lateinischen Moses Maimonides,” in: Recherches de théologie ancienne et médiévale 21 (1954), pp. 23-50.

BIBLIOGRAPHY

197*

W. Kluxen, “Maimonides und die Hochscholastik,” in: Philosophisches Jahrbuch der Görresgesellschaft 63 (1955), pp. 151-165. W. Kluxen, “Die Geschichte des Maimonides im lateinischen Abendland als Beispiel einer christlich-jüdischen Begegnung,” in: P. Wilpert (ed.), Judentum im Mittelalter, Miscellanea Mediaevalia 4, Berlin 1966, pp. 146-66. W. Kluxen, “Maimonides and Latin Scholasticism,” in: S. Pines – Y. Yovel (eds.), Maimonides and Philosophy, Dordrecht 1986, pp. 224-232. W. Kluxen, “Maïmonide et l’orientation philosophique de ses lecteurs latins,” in: T. Levy – R. Rashed (eds.), Maïmonide philosophe et savant (1138-1204), Louvain/Paris 2004, pp. 395-409. J. Koch, “Introduction,” in: Giles of Rome, Errores philosophorum, ed. J. Koch, transl. J. O. Riedl, Milwaukee 1944. J. Koch, “Meister Eckhart und die jüdische Religionsphilosophie des Mittelalters,” in: Jahresbericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Kultur 101 (1928), pp. 134-48 (republished in: Id., Kleine Schriften, Roma 1973, I, pp. 349-65). P. O. Kristeller, Iter Italicum, vol. I, London/Leiden 1963. M. Kurdziałek, “Quaestiones Nicolai Peripatetici,” in: Mediaevalia Philosophica Polonorum 2 (1958), pp. 4-5. M. Kurdziałek, “Gilbertus Anglicus und die psychologischen Erörterungen in seinem Compendium Medicinae,” in: Sudhoffs Archiv 47 (1963), pp. 106-126. Y. T. Langermann, “A new source for Shmuel Ibn Tibbon’s translation of the Guide of the perplexed and his Glosses on it,” in: Peamim 72 (1997) pp. 51-74 [hebr.]. Y. T. Langermann, “Supplementary List of Manuscripts and Fragments of Dalâlat al-H.â’irîn,” in: Maimonidean Studies 4 (2000), pp. 31-37. M.-H. Laurent, Fabio Vigili et les Bibliothèques de Bologne au début du XVIe siècle d’après le MS. Barb. Lat. 3185, Città del Vaticano 1943. C. H. Lawrence (ed.), The Letters of Adam Marsh, 2 vols., Oxford 2006. E. Leedham-Green – D. McKitterick, “A Catalogue of Cambridge University Library in 1583,” in: J. P. Carley – C. G. C. Tite (eds.), Books and Collectors 1200-1700: Essays Presented to Andrew Watson, London 1997.

198*

MOSES MAIMONIDES

P. Lehmann, Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, Bd. 2: Bistum Mainz, Erfurt, München 1928. P. Lehmann, Eine Geschichte der alten Fuggerbibliotheken, vol. I, Tübingen 1956. R. Leicht, “Miracles for the Sake of the Master of Reason. Hillel ben Samuel of Verona’s Legendary Account of the Maimonidean Controversy,” in: Micrologus 21 (2013), pp. 579-598. P. Lettinck, Aristotle’s Physics and Its Reception in the Arabic world, Leiden 1994. H. Liebeschütz, “Eine Polemik des Thomas von Aquino gegen Maimonides,” in: Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums 80 (1936), pp. 93-96. H. Liebeschütz, “Meister Eckhart und Moses Maimonides,” in: Archiv für Kulturgeschichte 54 (1972), pp. 64-96. A. G. Little (ed.), Tractatus de adventu Fratrum Minorum in Angliam, Paris 1909. C. H. Lohr, “Logica Algazelis. Introduction and critical text,” in: Traditio 21 (1965), pp. 223-290. C. H. Lohr, “Medieval Latin Aristotle Commentaries,” in: Traditio 28 (1972), pp. 281-396. E. Longpré, “Fr. Thomas d’York, O.F.M., La première Somme métaphysique du XIIIe siècle,” in: Archivum Franciscanum Historicum 19 (1926), pp. 875-933. H. R. Luard, Roberti Grosseteste episcopi quondam Lincolniensis epistolae, London 1861. F. Madan – H. H. E. Craster, A Summary Catalogue of Western Manuscripts in the Bodleian Library at Oxford, which have not hitherto been catalogued in the Quarto Series, vol. II, part I, Oxford 1922. M. Maimonide, La Guida dei perplessi, ed. M. Zonta, Torino 2003. M. Maïmonide, Les brouillons autographes du Dalâlat al-Hâ’irîn (Guide des égarés), ed. C. Sirat – S. Di Donato, Paris 2012. M. Maimonides, The Guide of the Perplexed, trans. S. Pines, 2 vols., Chicago 1963. M. Maimonides, Peruš ha-Mišnayot, ed. Y. Qfih. , Jerusalem 19631968. M. Maimonides, Letters of Maimonides, ed. L. D. Stitskin, New York 1977. M. Maimonides, Igrot ha-Rambam, ed. I. Shailat, 2 vols., Jerusalem 1987-1988.

BIBLIOGRAPHY

199*

M. Maimonides, Mišneh Torah, hu’ ha-Yad ha-h.azaqah, ed. D. Bitton, Jerusalem 2009. A. Manfredi, I codici latini di Niccolò V. Edizione degli inventari e identificazione dei manoscritti, Città del Vaticano 1994. R. Margaliot (ed.), Sefer ha-Zohar, 3 voll., Jerusalem 1946. M. Markowski, Repertorium commentariorum medii aevi in Aristotelem Latinorum qui in bibliothecis Austriacis: Admont, Furt bei Göttweig, Graz, Heiligenkreuz, Klagenfurt, Klosterneuburg, Kremsmünster, Linz, Melk, Salzburg, Sankt Florian, Vorau, Zwettl asservantur, Kraków 2008. A. Marucchi (ed.), I codici latini datati della Biblioteca Apostolica Vaticana nei fondi archivio S. Pietro, Barberini, Boncompagni, Borghese, Borgia, Capponi, Chigi, Ferrajoli, Ottoboni, dir. J. Ruysschaert, coll. A. C. de la Mare, vol. I, Città del Vaticano 1997. A. Maurer, “St. Thomas on the Sacred Name ‘Tetragrammaton’,” in: Mediaeval Studies 34 (1972), pp. 275-286. A. Maurer, “Maimonides and Aquinas on the Study of Metaphysics,” in: R. Link-Salinger, J. Hackett (eds.), A Straight Path: Studies in Medieval Philosophy and Culture: Essays in Honor of Arthur Hyman, Washington 1988, pp. 206-215. G. Mazzatinti (ed.), Inventari dei manoscritti delle biblioteche d’Italia, vol. V, Forlì 1895. B. McGinn, “Sapientia Judaeorum: The Role of Jewish Philosophers in Some Scholastic Thinkers,” in: R. J. Bast – A. Colin Gow (eds.), Continuity and Change. The Harvest of Late Medieval and Reformation History, Leiden/Boston/Köln 2000, pp. 206-228. D. McKitterick, The Making of the Wren Library, Cambridge 1995. E. Menestò, La biblioteca di Matteo d’Acquasparta, in: Matteo d’Acquasparta. Francescano, filosofo, politico. Atti del XXIX Convegno Storico Internazionale, Todi 11-14 ottobre 1992, Spoleto 1993, pp. 257-290. E. Menestò (ed.), I manoscritti medievali della biblioteca comunale “L. Leonii” di Todi, vol. I, Spoleto 2008. G. Mercati, “Sulla venuta dei manoscritti Cervini nella Biblioteca Vaticana e la numerazione loro,” in: Per la storia dei manoscritti greci di Genova, di varie badie basiliane e di Patmo, Città del Vaticano 1935, pp. 181-202. G. Mercati, I codici altempsiani acquistati da Paolo V, in: Id., Codici Latini Pico Grimani Pio, e di altra biblioteca ignota del secolo XVI

200*

MOSES MAIMONIDES

esistenti nell’Ottoboniana e i codici greci Pio di Modena con una digressione per la storia dei codici di S. Pietro in Vaticano, Città del Vaticano 1938, pp. 106-143. G. Mercati, Codici latini Pico Grimani Pio e di altra biblioteca ignota del secolo XVI esistenti nell’Ottoboniana e i codici greci Pio di Modena con una digressione per la storia dei codici di S. Pietro in Vaticano, Città del Vaticano 1938. S. Metzger, Gerard of Abbeville, Secular Master, on Knowledge, Wisdom and Contemplation, vol. II, Leiden/Boston 2017. A. Michel, “Die Kosmologie des Moses Maimonides und des Thomas von Aquino in ihren gegenseitigen Beziehungen,” in: Philosophisches Jahrbuch 4 (1891), pp. 387-404. C. L. Miller, “Maimonides und Aquinas on Naming God,” in: Journal of Jewish Studies 28 (1977), pp. 65-71. Mittelalterliche Bibliothekskataloge Deutschlands und der Schweiz, vol. III, 3,1, München 1932. Monetae Cremonensis Adversus Catharos et Valdenses libri quinque, ed. T. A. Ricchinius, Roma 1743. Moshe ben Maimon, Le livre des préceptes, ed. M. Bloch, Paris 1888. Moshe ben Maimon, Dalālat al-h.ā’irīn, ed. S. Munk – I. Joel, Jerusalem 1931. Moshe ben Maimon, Moreh nevukim, ed. S. B. Scheyer – S. Munk, Tel Aviv 1952-53. Moshe ben Maimon, Sefer ha-mis. wot, ed. Y. Q’afih., Jerusalem 1958. Moshe ben Maimon, Le Guide des égarés, ed. S. Munk, Paris 1970. Moshe ben Maimon, Moreh nevukim, ed. Y. Even-Shmuel, Jerusalem 2000. J. T. Muckle, Algazel’s Metaphysics. A Mediaeval Translation, Toronto 1933. G. Murano, Copisti a Bologna (1265-1270), Turnhout 2006. A. Nagy, “Die philosophischen Abhandlungen des Ja’qub ben Ishaq al-Kindi,” in: Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 2, 5 (1897), pp. 1-11. F. Niewöhner, “Maimonides: Dux Neutrorum,” in: K. Flasch (ed.), Hauptwerke der Philosophie. Mittelalter, Stuttgart 1998, pp. 175-192.

BIBLIOGRAPHY

201*

J. C. T. Oates, Cambridge University Library: A History. From the beginnings to the copyright act of Queen Anne, Cambridge 1986. M. L. O’Hara, “Truth in Spirit and Letter: Gregory the Great, Thomas Aquinas, and Maimonides on the Book of Job,” in: E. R. Elder (ed.), From Cloister to Classroom: Monastic and Scholastic Approaches to Truth. The Spirituality of Western Christendom III, Kalamazoo (Mich.) 1986, pp. 47-79. M. Pangallo, “Il posto della metafisica nel sapere umano: Il pensiero di Maimonide e il suo influsso su Tommaso d’Aquino,” in: Gregorianum 34 (1993), pp. 331-352. A. Pelzer, Codices Vaticani Latini, II, I, Codices 679-1134, Città del Vaticano 1931. J. Perles, “Die in einer Münchener Handschrift aufgefundene erste lateinische Übersetzung des Maimonidischen ‚Führers’,” in: Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums 24 (1875), pp. 9-24; 67-86; 99-110; 149-159; 209-218; 261-268. B. Pfeil, “Panegyrik am Heidelberger Hof und die Wechselfälle der Handschriftenüberlieferung. Zum Kasseler Fragment von Hans von Westernachs ‘Lied von der Schlacht bei Seckenheim’,” in: R. Bentzinger – U.-D. Oppitz – J. Wolf (eds.), Grundlagen: Forschungen, Editionen und Materialien zur deutschen Literatur und Sprache des Mittelalters und der Frühen Neuzeit, Stuttgart 2013, pp. 393-415. Philo Alexandrinus, Quaestiones et solutiones in Genesim, ed. F. Petit, Berlin 1973. S. Pines, “Maïmonide et la philosophie latine,” in: Id., The collected works of Shlomo Pines, vol. V, Jerusalem 1997, pp. 393-403. A. Poncelet, “Catalogus codicum hagiographicorum latinorum Bibliothecae universitatis Bononiensis,” in: Analecta Bollandiana 42 (1924), pp. 320-370. G. Porro (ed.), Trivulziana. Catalogo dei codici manoscritti, Torino 1884. Rabbi Mosis Majemonidis Liber Moreh nevukhim Doctor Perplexorum [...] Nunc [...] in Linguam Latinam perspicuè et fideliter Conversus, à Johanne Buxtorfio, Fil., Basileae 1629. Rabbi Moyses, Liber de uno Deo benedicto, ed. W. Kluxen, in: P. Wilpert (ed.), Judentum im Mittelalter: Beiträge zum christlichjüdischen Gespräch, Miscellanea Mediaevalia 4, Berlin 1966, pp. 167-182.

202*

MOSES MAIMONIDES

Rashi, Commentary to the Book of Numbers, in: Metsudah Chumash/ Rashì, vol. IV, transl. A. Davis, Brooklyn 1997. E. Reffke, “Eckhartiana IV. Studien zum Problem der Entwicklung Meister Eckharts im Opus Tripartitum,” in: Zeitschrift für Kirchengeschichte 57 (1938), pp. 19-95, pp. 77-95. J. O. Riedl, “Maimonides and Scholasticism,” in: The New Scholasticism 10 (1936), pp. 25-27. G. Rigg, A Glastonbury Miscellany of the Fifteenth Century: A Descriptive Index of Trinity College, Cambridge, Ms.O.9.38, London 1968. C. Rigo, “Per un’identificazione del ‘sapiente cristiano’ Nicola da Giovinazzo, collaboratore di rabbi Mosheh ben Selomoh da Salerno,” in: Archivum Fratrum Praedicatorum 69 (1999), pp. 61-146. C. Rigo, “Zur Rezeption des Moses Maimonides im Werk des Albertus Magnus,” in: W. Senner – H. Anzulewicz (eds.), Albertus Magnus. Zum Gedenken nach 800 Jahren. Neue Zugänge, Aspekte und Perspektiven, Berlin 2001, pp. 29-66. C. Rigo, “Dux neutrorum and the Jewish Tradition of the Guide of the Perplexed,” in: J. Stern, J. Robinson, Y. Shemesh (eds.), Maimonides’ Guide of the Perplexed in Translation: A History from the Thirteenth Century to the Twentieth, Chicago, forthcoming. A. Rohner, Das Schöpfungsproblem bei Moses Maimonides, Albertus Magnus und Thomas von Aquin: Ein Beitrag zur Geschichte des Schöpfungsproblems im Mittelalter, Münster 1913. J.-P. Rothschild, “Motivations et méthodes des traductions en hébreu du milieu du XIIe à la fin du XVe siècle,” in: G. Contamine (ed.), Traduction et traducteurs au Moyen Âge, Actes du colloque international du CNRS organisé à Paris, Institut de recherche et d’histoire des textes les 26-28 mai 1986, Paris 1989, pp. 279-302. M. A. Rouse, Preachers, florilegia and sermons. Studies on the Manipulus florum of Thomas of Ireland, Toronto 1979. R. H. Rouse, “The List of Authorities Appended to the Manipulus Florum,” in: Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge 40 (1965), pp. 243-250. R. H. Rouse, “The Early Library of the Sorbonne,” in: M. A. Rouse – R. H. Rouse, Authentic Witnesses: Approaches to Medieval Texts and Manuscripts, Notre Dame 1991.

BIBLIOGRAPHY

203*

M. Rubio, Aquinas and Maimonides on the Possibility of the Knowledge of God, Amsterdam 2006. Saadia Gaon, Peruše Rabbenu Sa‘adiah Ga’on ‘al ha-Torah, (Commentary on the Torah), ed. Y. Kafih, Jerusalem 1963. N. Samuelson, “The Problem of Free Will in Maimonides, Gersonides and Aquinas,” in: Central Conference American Rabbis Journal 17 (1970), pp. 2-20. J. Schatzmiller, “Jacob ben Elie, traducteur multilingue à Venise à la fin du XIIIe siècle,” in: Micrologus 9 (2001), pp. 195-202. A. Schenker, “Die Rolle der Religion bei Maimonides und Thomas von Aquin,” in: Id., Recht und Kult im Alten Testament, Fribourg 2000, pp. 178-202. Y. Schwartz, “‘Ecce est locus apud me’: Maimonides und Eckharts Raumvorstellung als Begriff des Göttlichen”, in: J. A. Aertsen – A. Speer (eds.), Raum und Raumvorstellung im Mittelalter, Miscellanea Mediaevalia 25, Berlin/New York 1998, pp. 348-364. Y. Schwartz, “Meister Eckharts Schriftauslegung als Maimonidisches Projekt,” in: G. K. Hasselhoff – O. Fraisse (eds.), Moses Maimonides (1138-1204). His Religious, Scientific, and Philosophical Wirkungsgeschichte in Different Cultural Contexts, Würzburg 2004, pp. 173-208. Y. Schwartz, “Zwischen Einheitsmetaphysik und Einheitshermeneutik: Eckharts Maimonides-Lektüre und das Datierungsproblem des ‘Opus tripartitum’,” in: A. Speer – L. Wegener (eds.), Meister Eckhart in Erfurt, Miscellanea Mediaevalia 32, Berlin/ New York 2005, pp. 259-279. Y. Schwartz, “Images of Revelation and Spaces of Knowledge, The Jew, the Christian and the Christian-Jew: Jewish Apostates as Cultural Mediators in Medieval Spain,” in: A. Fidora – M. Tischler (eds.), Christian North – Moslem South, Münster 2011, pp. 267-287. Y. Schwartz, “Meister Eckhart and Moses Maimonides: From JudaeoArabic Rationalism to Christian Mysticism,” in: J. M. Hackett (ed.), A Companion to Meister Eckhart, Leiden 2012, pp. 389414. Y. Schwartz, “Authority, Control, and Conflicts in 13th Century Paris: The Talmud Trial in Context,” in: E. Baumgarten – J. Galinsky (eds.), Jews and Christians in 13th Century France, New York 2015, pp. 93-110.

204*

MOSES MAIMONIDES

Y. Schwartz, “Persecution and the Art of Translation: Some New Evidence Concerning the Latin Translation of Maimonides’s Guide of the Perplexed,” in: D. Di Segni – A. Guetta (eds.), Medieval and Early Modern Translations, Yod 22 (2019), forthcoming. K. Seeskin, “Maimonides and Aquinas on Creation,” in: Medioevo 23 (1997), pp. 453-472. G. Sermoneta, Un glossario filosofico ebraico-italiano del XIII secolo, Roma 1969. G. Sermoneta, “Federico II e il pensiero ebraico nell’Italia del suo tempo,” in: Federico II e l’arte del Duecento italiano. Atti della III settimana di studi di storia dell’arte medievale dell’Università di Roma, Galatina 1980, pp. 186-197. G. Sermoneta, Le correnti del pensiero ebraico nell’Italia medievale, in: Italia Judaica. Atti del I Convegno internazionale, Bari 18-22 maggio 1981, Roma 1983. A. Serrai, La biblioteca altempsiana ovvero le raccolte librarie di Marco Sittico III e del nipote Giovanni Angelo Altemps, Roma 2008. Y. Shiffman, “The differences between the translations of Maimonides’ Guide of the Perplexed by Falaquera, Ibn Tibbon and al-H . arizi, and their textual and philosophical implications,” in: Journal of Semitic studies” 44 (1999), pp. 47-61. R. Simon, Lettres choisies, Amsterdam 1730. C. Sirat, “Les traducteurs juifs à la cour des rois de Sicile et de Naples,” in: G. Contamine (ed.), Traduction et traducteurs au Moyen Âge, Actes du colloque international du CNRS organisé à Paris, Institut de recherche et d’histoire des textes les 26-28 mai 1986, Paris 1989, pp. 169-191. C. Sirat, “Une liste de manuscrits: préliminaire à une nouvelle édition du Dalālat al-Hāyryn,” in: Archives d’Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Âge 58 (1991), pp. 9-29. C. Sirat, “La filosofia ebraica alla corte di Federico II,” in: P. Toubert – A. Paravicini Bagliani (eds.), Federico II e le scienze, Palermo 1994, pp. 185-187. M. J. Soto-Bruna – C. Alonso del Real, De unitate et uno de Dominicus Gundissalinus, Pamplona 2015. C. Steel – G. Guldentops, “An Unknown Treatise of Averroes against the Avicennians on the First Cause,” in: Recherches de Théologie et Philosophie médiévales 1997 (64,1), pp. 86-135.

BIBLIOGRAPHY

205*

M. Steinschneider, “Kaiser Friedrich II. über Maimonides,” in: Hebräische Bibliographie 7 (1864), pp. 62-66. M. Steinschneider, Die hebräischen Übersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher, Berlin 1893, pp. 432-434. L. Strauss, “How to Begin to Study The Guide of the Perplexed,” in: M. Maimonides, The Guide of the Perplexed, trans. S. Pines, 2 vols., Chicago 1963, pp. XI-LVI. N. Stubbens, “Naming God: Moses Maimonides and Thomas Aquinas,” in: Thomist 54 (1990), pp. 229-267. G. Théry, Alexandre d’Aphrodise, Paris 1926. H. Tirosh-Rothschild, “Maimonides and Aquinas: The Interplay of Two Masters in Medieval Jewish Philosophy,” in: Conservative Judaism 39 (1986), pp. 54-66. L. Thorndike, Michael Scot, London 1965. L. Thorndike – P. Kibre, A Catalogue of Incipits of Mediaeval Scientific Writings in Latin, Cambridge (Mass.) 1963. A. Tuilier, La vie universitaire parisienne au XIIIe siècle, Paris 1974. E. Vansteenberghe, Le cardinal Nicolas de Cues, Paris 1920. C. Vansteenkiste, “Autori arabi e giudei nell’opera di San Tommaso,” in: Angelicum 37 (1960), pp. 336-401, pp. 372-393. I. Ward, “Natural Law and Reason in the Philosophies of Maimonides and St. Thomas Aquinas,” in: Durham University Journal 86 (1994), pp. 21-32. A. G. Watson, “Thomas Allen of Oxford and His Manuscripts,” in: M. B. Parkes – A. G. Watson (eds.), Medieval Scribes, Manuscripts and Libraries. Essays Presented to N. R. Ker, London 1978, pp. 279-314. K. Wiedemann, Manuscripta theologica: Die Handschriften in Folio, (Die Handschriften der Gesamthochschulbibliothek Kassel. Landesbibliothek und Murhardsche Bibliothek der Stadt Kassel 1,1), Wiesbaden 1994. G. Wieland, “Prophetie und religiöse Erfahrung im Dux neutrorum des Moses Maimonides,” in: W. Haug – D. Mieth (eds.), Religiöse Erfahrung: Historische Modelle in christlicher Tradition, München 1992, pp. 155-169. S. Wielgus, “Quaestiones Nicolai Peripatetici,” in: Mediaevalia Philosophica Polonorum 17 (1973), pp. 57-155. S. Wielgus, “Wstep do krythcznej edyciji przyrodniczofilozo-ficznego traktatu z. poczatków XIII w. zatytulowanego ‘Quaestio-

206*

MOSES MAIMONIDES

nes Nicolai Peripatetici’” [Introduction to the critical edition of the treatise on natural philosophy of the 13th century entitled “Quaestiones Nicolai Peripatetici”], in: Acta mediaevalia 2 (1974), pp. 5-120. J. Wilcox – J. M. Riddle, “Qusta ibn Luqa’s Physical Ligatures and the Recognition of the Placebo Effect,” in: Medieval Encounters 1 (1995), pp. 1-50. J. Wilcox – J. M. Riddle, “The Latin Text De Physicis Ligaturis. Manuscripts,” in: Medieval Encounters 1 (1995), pp. 27-30. A. Wohlman, “De la foi à la foi par la raison: Maïmonide et Thomas d’Aquin,” in: Revue des sciences philosophiques et théologiques 70 (1986), pp. 521-558. A. Wohlman, Thomas d’Aquin et Maïmonide: un dialogue exemplaire, Paris 1988. A. Wohlman, “La Prophétie: Maïmonide et Thomas d’Aquin,” in: Ibn Rochd, Maïmonide, Saint Thomas ou “la filiation entre foi et raison”: Colloque de Cordoue, 8, 9, 10 mai 1992, Paris 1994, pp. 341-349. A. Wohlman, Maïmonide et Thomas d’Aquin. Un dialogue impossible, Fribourg 1995. O. Wonisch, “Die St. Lambrecht-Grazer Handschriften,” in: Zentralblatt für Bibliothekswesen 35 (1918), pp. 64-72. John Wyclif, De veritate Sacrae Scripturae, ed. R. Buddensieg, London 1905. I. Zatelli – F. Lelli – M. Ventura Avanzinelli, “Pico, la cultura biblica e la tradizione rabbinica,” in: P. Viti, Pico, Poliziano e l’Umanesimo di fine Quattrocento, Firenze 1994, pp. 157191. M. Zonta, La filosofia antica nel Medioevo ebraico, Brescia 1996. M. Zonta, Maimonide, Roma 2011. M. Zonta, “The Jewish Mediation in the Transmission of Arabo-Islamic Science and Philosophy to the Latin Middle Ages. Historical Overview and Perspectives of Research,” in: A. Speer – L. Wegener (eds.), Wissen über Grenzen, Arabisches Wissen und lateinisches Mittelalter, Miscellanea Mediaevalia 33, Berlin/New York 2006, pp. 90-105. M. Zonta, “Medieval Hebrew Translations: Methods and Textual Problems,” in: J. Hamesse (ed.), Les traducteurs au travail. Leurs manuscrits et leurs méthodes, Turnhout 2001, pp. 129-142.

BIBLIOGRAPHY

207*

M. Zonta, “A Newly Discovered Arabic-Hebrew Medieval Philosophical Dictionary, Including Key-terms of Maimonides’ Guide”, in: European Journal of Jewish Studies 1 (2007), pp. 279-317. M. Zonta, “Traduzioni e commenti alla Guida dei perplessi nell’Europa del secolo XIII: a proposito di alcuni studi recenti,” in: G. Cerchiai – G. Rota (eds.), Maimonide e il suo tempo, Milano 2007, pp. 51-60.

ABBREVIATIONS add. = addidit al. m. = alia manus cf. = conferatur con. = conieci corr. = correxit del. = delevit dub. = dubitanter exp. = expunxit illeg. = illegibilis in marg. = in margine inv. = invertit lac. = lacuna om. = omisit suppl. = supplevit sup. l. = supra lineam

TB = Talmud Bavli

INCIPIT PROLOGUS IN LIBRO QUI DICITUR DUX NEUTRORUM VEL DUBIORUM

5

10

15

20

Dixit Rabi Moyses Egyptius in apertione libri sui: Propitius sit tibi Deus, inclyte discipule. Ecce, ex quo sedisti coram me, cum venisses de finibus terre, ut addisceres ante me, anima tua pretiosa fuit in oculis meis propter vehemens desiderium tuum in acquirendo sapientiam et etiam propter illud, quod vidi in carminibus tuis de vehementia desiderii tui in speculatione scientiarum. Hoc autem fuit, ex quo pervenerunt ad me littere tue et aggregationes elegantium verborum tuorum ab Alexandria, priusquam expertus essem intellectum tuum. Et dixi in corde meo: fortassis amor illius erga sapientiam maior est quam apprehensio intellectus ipsius. Cum vero studuisti coram me laborans in hiis, que didicisti ante me de scientia firmamenti, cum hiis, que prius didiceras de scientiis mathematicis, sine quibus non potest comprehendi scientia predicta, quoniam exigitur, ut ista sint quasi stramenta, augmentatus est amor meus erga te propter bonitatem scientie tue et propter velocitatem ingenii tui. Tunc autem vidi vehementiam desiderii tui ad scientias disciplinales, et idcirco permisi, ut exerceres animam tuam in illis, secundum quod percepi de intellectu tuo perfecto. Cum etiam didicisti ante me de arte dyalectica, quod didicisti, adhesit anima mea tibi, et vidi te ydoneum, ut revelarem tibi secreta prophetie, ut intelligas in ipsis, que perfectos oportet in eis considerare.

1 Incipit ... dubiorum] Incipit liber rabi Moysi Egyptii qui Dux neutrorum dicitur seu dubiorum, hoc est director dubitantium, ad discipulum amicum. Prefatio π Incipit rabi Moysi A Incipit liber raby Moysi Egipty qui dicit Dux neutrorum vel dubiorum L om. BE add. Incipit liber rabi Moysi Egyptii qui dicitur Dux neutrorum seu dubiorum al. m. in marg. inf. G. 3 Dixit ... tibi (p. 2, l. 41)] om. B | sit tibi] inv. E 5 terre] add. ita π | ante] sub π 7 illud] id L 10 Alexandria] Alexandriorum G 11 illius] tuus A 12 intellectus] om. A add. illius sed del. L | studuisti] istud vidi E 15 ut] quod E 16 scientie] sapientie E | scientie ... velocitatem] om. K 17 velocitatem] bonitatem GLπ | Tunc] ut L | vidi] om. C 19 secundum] et K | quod] ut K 20 ante] sub π | quod] quia π 21 tibi1] om. G | ut] cui π | tibi2] om. ALπ 22 prophetie ‫ ]ספרי הנבואה‬philosophie KLπ | oportet ... eis] in eis oportet KLπ

2

MOSES MAIMONIDES

Tunc autem incepi tibi dare capita verborum et innuere summatim quedam, et vidi te querentem diligenter a me, ut addicerem illis alia, et inductus fui, ut exponerem tibi verba spiritualium rationum, et ut facerem te scire in illis mentem loquentium, et utrum super illis inducta fuerit demonstratio an non, et ut etiam facerem te scire, cuius efficacie sint, et cognovi, quod didiceras parum aliquid ab aliis, tu tamen labore nimio confectus ex dubitatione tua magna, et anima tua pretiosa querebat a te, «ut inveniret verba voluntatis». Ego vero repellebam te precipiens, ut addisceres secundum ordinem, que addiscenda erant. Erat autem intentio mea, ut stares super veritate secundum vias suas, non apprehenderes eam secundum accidens. Nec cessavi, dum fuisti in societate mea, a rememoratione versus scripture vel a verbis sapientum, que perciperent te super ratione mirabili, quin exponerem tibi. Cum vero Creator divisit nos et posuisti faciem tuam ad finem voluntatis tue, dies societatis tue suscitaverunt in me cogitationem quietam, et manus recessus tui movit me ad componendum librum istum, quem composui tibi et similibus tui, qui sunt valde pauci. Distinxi autem illum in capitulis non ordinatis, et quodcumque illorum fuerit scriptum, perveniet ad te primo in loco in quo fueris. Et pax tibi. In nomine Domini Dei mundi.

23 autem] enim E | incepi] cepi GKLπ | tibi] om. K | tibi dare] inv. AEG | et] ut C 24 querentem diligenter] inv. E | addicerem ‫ ]להוסיף‬sic pro adicerem CKL addiscerem AG dicerem E adiicerem π 25 exponerem] exponeretur K | tibi] om. KL 26 in illis] om. E | utrum] uter L 27 cuius] om. L 28 aliquid] om. L 29 confectus] add. es π 31 que] quod E 33 suas] meas L add. et Aπ add. ut E | apprehenderes] apprehendens A | secundum] per E 34 verbis] verbo L 35 perciperent] percuterent π | quin] que E quam L quoniam K 36 posuisti] posuit E | tuam] meam L 38 me] add. movit me G 39 composui] exposui AKLπ | Distinxi] dixisti L 40 in] om. Lπ | non] om. C 41 scriptum] subscriptum π | perveniet] perveniri A | tibi] add. explicit Prologus C 42 Domini] om. π | Dei] om. KL | mundi] add. iterum alius prologus C add. invocatio authoris π

30 Eccl. 12, 10.

25

30

35

40

DUX NEUTRORUM I, PROLOGUS PRIME PARTIS

3

«Notam fac michi viam, per quam ambulem, quia ad te levo animam meam». «Ad vos, viri, clamo, et vox mea ad filios hominum». «Inclina aurem tuam, et audi verba sapientum, et cor tuum pones in sapientia mea». Istius libri prima intentio est explanare diversitates nominum, que inveniuntur in libris prophetarum. Quorum quedam sunt equivoca, et intelligunt ea insipientes pro quibusdam illorum, de quibus dicitur illud nomen equivocum. Quedam sunt transsumpta, et intelligunt ea similiter pro eo, unde transsumuntur. Quedam sunt ambigua et quan10 doque creduntur dicta secundum convenientiam rei, nec sunt vera, et quandoque creduntur esse equivoca. Et non est intentio mea in hoc libro docere communia ipsorum gentes, nec illos, qui incipiunt in speculatione sapientie, nec illos, qui non sunt speculati nisi in doctrina legis solummodo, quoniam intentio totius huius libri est, ut intelligatur lex 15 per viam veritatis. Intentio etiam huius libri est expergefacere mentem viri iusti, in cuius animam intravit credulitas legis nostre et colligata est in intellectu ipsius et est perfectus in fide sua et in moribus suis et speculatus est in sapientia philosophica et intellexit rationes ipsius et traxit eum intellectus 20 humanus, ut faceret ipsum esse in gradu suo. Sed impediunt ipsum acquirere gradum illum plana legis, et quod non potest intelligere vel scire de diversitatibus ipsorum nominum equivocorum vel transsumptorum 5

1 per] in G | levo] levavi CG 3 sapientum] sapientium BE 4 mea] add. proemium authoris π add. que sit prima intentio istius libri C add. hic est liber quem edidit rabby Moyses Israhelita et vocat eum Ducem neutrorum vel dubiorum B 5 nominum] add. nominum quedam sunt equivoca quedam transumptiva et quedam ambigua in marg. K 7 pro] secundum K | illorum] eorum KLπ istorum E 8 illud] om. CGKLπ istud A | nomen] verbum E | equivocum] add. illud CGKπ add. id L | transsumpta] transumptiva KLπ | et intelligunt] om. L 9 similiter] simpliciter π om. G | pro eo] om. L | quandoque] om. KLπ 10 sunt] sibi K 11 esse] om. KLπ 12 ipsorum] ipsarum π 13 sapientie] sapienti E add. illos GKL | sunt] fuerunt L 14 totius] om. E | totius ... libri] huius libri totius GKLπ | huius] om. A 16 etiam] autem EKLπ | libri] om. A | est] om. G 17 intravit] incurrit L | est] om. A 18 est perfectus] inv. C | speculatus] speculata E 20 ipsum] eum A | esse] om. A | acquirere] acquiescere A 21 plana] plaga G 22 diversitatibus] diversitate C | ipsorum] eorum GKLπ | ipsorum nominum] inv. C

1-2 Ps. 143, 8. 2 Prov. 8, 4. 3-4 Prov. 22, 17.

4

MOSES MAIMONIDES

vel ambiguorum. Et remansit in magna ambiguitate et corde dubio, et ignorat, utrum sequatur intellectum suum habito post tergum, quod intellexit de nominibus illis, et opinabitur tunc, quod destruit fundamenta legis, vel quod remaneat in eo quod intellexit de nominibus illis, et non sequatur intellectum suum, et tunc habebit suspectum intellectum ipsum, et declinabit ab eo, et cognoscet in omnibus istis, quod firmatum est super ipso dampnum et corruptio in lege sua et fide. Et remanebit in ipsis cogitationibus vanis cum teneritudine cordis et anxietate animi et non recedet ab infirmitate animi et cogitationibus vagis. Communicat etiam in hoc libro modus secundus, qui est ad exponendum similitudines nimis occultas, que sunt in libris prophetarum. Et non dicitur manifeste, quod sunt similitudines, sed credit insipiens attonitus, quod sunt secundum suum planum, et quod non est in eis ratio latens. Et cum applicuerit mentem illis intelligens per viam veritatis et intellexerit eas secundum suum planum, renovabitur in eo similiter magna dubitatio. Sed quando exposuerimus illam similitudinem vel expergefecerimus illum ad intelligendum, quod est similitudo, erit ei ostensor rectitudinis et evadet de illa titubatione. Et ideo vocavi nomen istius libri Ducem neutrorum vel dubiorum. Et non dico, quod liber iste aufert omnem dubietatem de corde intelligentis ipsum, sed dico, quod tollit plures et maiores dubitationes. Et non querat a me intelligens nec expectet, quando mentionem fecerimus de aliqua ratione, quod perficiamus ipsam, vel quando inceperimus explanare aliquam similitudinem, quod perveniamus ad finem

24 habito] habitum B 25 et ... illis] om. E | opinabitur] opinabinabitur B | destruit] destruat A 26 vel] et KLπ | quod] om. L 27 suum] om. G | suspec28 ipsum] suum GKLπ | istis] hiis tum] add. ipsum B | intellectum2] om. KL 30 vanis] variis π vagis K natus G | ACKπ om. G 29 in] et C | et2] add. in B cordis] om. A | animi] Domini G om. B 31 ab] add. eo sed exp. G | animi] om. E | cogitationibus] add. suis G | vagis ‫ ]נבוכים‬magnis C vanis sed add. aliter vagis in marg. L variis π add. secunda intentio C 32 Communicat] commentatur π | etiam] autem A | modus secundus] modum secundum KLπ | modus] add. secundus huius libri C | ad] om. K 33 sunt] om. L 34 sunt] sint BE 37 secundum] vel L | renovabitur] revocabitur KL | similiter] simul π om. L 39 erit] erunt K om. E 40 ostensor] ostensior Aπ ostensio G | illa titubatione] inv. E | titubatione] turbatione B 41 Et] add. de nomine libri huius et causa nominis in marg. K add. titulus libri in marg. A | vel dubiorum] om. L 42 Et] add. callida excusatio et utinam non malitiosa al. m. in marg. B | liber iste] inv. A | aufert] auferat Aπ | dubietatem] om. A 43 tollit] tollat K | dubitationes] add. nota de modis quibus apparet veritas in marg. K 44 expectet] expedit G | mentionem] mentionum E 45 quando] ante G 46 similitudinem] similitudinum B | perveniamus] add. usque BE

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM I, PROLOGUS PRIME PARTIS

50

55

60

65

5

eius, quod dicitur in similitudine, quoniam istud non convenit intelligenti, ut faciat hoc lingua sua; neque cogitet de hoc, nedum ut ponat in libro qui sit signum ad sagittam stulti, qui se reputat sapientem, et sagittabit eum sagittis stultitie sue. Iam autem exposuimus in Aggregatione librorum nostrorum in Talmude communia rationis huius et innuimus super multis diversitatibus et mentionem fecimus in ipsis libris, quod opus de Beresit est scientia naturalis, et opus de Mercava est sapientia spiritualis. Et exposuimus, quod dixerunt, quod «non debent instruere in Mercava nec unum solum nisi sit sapiens et intelligens ex sensu suo, et tunc dabunt ei initia rationum». Et ideo non queras a me nisi «initia rationum». Et tamen illa initia non sunt ordinata in isto libro, nec unum post aliud, sed sunt dispersa et immutata modis aliis ab eo, quod est nostre voluntatis exponere, quoniam intentio mea est, ut veritates, que ibi sunt, aliquando manifestentur et aliquando occultentur, ut non remaneat aliquid, quod stet contra rationem spiritualem, quia nichil potest esse, quod stet contra ipsam. Et ideo fuerunt veritates, que sunt separate in comprehensione Creatoris, occulte communitati gentium, sicut dixit David: «Secretum Domini timentibus eum». Scias etiam, quod naturalia similiter non possunt exponi ab homine expositione perfecta, nec potest homo facere, ut sciatur pars principio47 istud] illud Kπ et L 48 hoc] add. in A om. K | neque] nec EKLπ | ut] non E 49 qui] quid G 50 eum] ipsum BE cum G 51 in] ibi K | aggregatione] aggregationibus BE 52 Talmude] Talmud π add. indicium quod aggregavit librum Talmuth al. m. in marg. B add. in Talmude in marg. A | communia] omnia C de consequentia π | huius] huiusmodi π 53 ipsis] istis E | ipsis libris] inv. C | opus] add. differentia inter opus de Beresit et opus de Mercava al. m. in marg. B add. in Mercava in marg. A | sapientia] scientia G | spiritualis] specialis GLπ 55 debent] deberet C debet A 56 nisi] ubi KL | tunc] non G 57 dabunt] dabit π | initia rationum] initiationum L | Et ... rationum] om. C | queras] querat KLπ 58 sunt] sibi K | isto libro] inv. GKLπ 59 aliud] add. et E | sunt] sibi K | modis] modum K 61 sunt] sibi K 62 spiritualem] specialem KLπ 63 stet] constet π | Et] om. A 64 sunt] sibi K | separate] add. et L | in] ut G 65 dixit] dicit π | Secretum] add. nostra littera: quam magna multitudo dulcedinis quam abscondisti in marg. A (cf. Ps. 30, 20) 66 Scias] scientia E | quod] quia E | naturalia] naturaliter B | similiter] simpliciter A | exponi] explicari BE 67 principiorum] principaliorum K

51-52 Cf. Maimonides, Mišneh Torah; Maimonides, Peruš ha-Mišnayot, ed. Y. Qfih. , Jerusalem 1963-1968. 55-57 TB, H . agigah, 11b; 13a. 65 Ps. 25, 14.

6

MOSES MAIMONIDES

rum suorum sicut sunt. Et tu scis, quod dixerunt sapientes, et «non in opere de Beresit in duobus». Et si poneret homo omnes illas rationes in libro, esset expositor. Et ideo fuerunt dicte ille rationes in libris prophetie in parabolis, et locuti sunt in eis sapientes in parabolis et similitudinibus, ut ambulent in eis per viam librorum sanctitatis, quoniam est inter illas et sapientiam spiritualem coniunctio firma et colligatio fortis, et etiam sunt secreta secretorum sapientie spiritualis. Nec ascendat in cor tuum, quod illa magna secreta sunt a nobis scita usque ad finem suum. Sed aliquando apparet veritas, donec credimus, quod sit dies, et postea abscondunt ipsam potentie nature, et consuetudines, quo usque revertimur in obscuritatem et tenebram, iuxta quod fuimus in ipsa prius. Et idcirco sumus nos sicut ille, cui apparet choruscatio una post aliam interpolate, dum ipse est in obscura nocte, et est aliquis, cui apparet choruscatio una post aliam ita, quod credit, quod est continue in clara luce, que non recedit, et apparet oculis eius, quod nox sit dies. Et iste fuit gradus eximii prophetarum, cui dictum fuit: «Et tu sta hic mecum». Et de eo dictum fuit, quod: «Splendida facta fuit facies eius». Est etiam aliquis ex eis, cui apparet choruscatio semel tantum in nocte, et iste est gradus illorum de quibus dictum est: «Prophetaverunt, et non cessaverunt». Et ex eis est, cui continget quod inter unam choruscationem et aliam erit tempus longum vel breve. 68 sunt] sibi K 69 opere add. Breset A | poneret] exponeret BE 70 in libro] om. GKLπ 71 prophetie] philosophie L 72 viam librorum] inv. sed corr. G 73 spiritualem] specialem π 74 sunt] sibi K | spiritualis] specialis π 75 in] ad C | sunt] sint Aπ 77 abscondunt] absconditur L | potentie] add. ne sed exp. L | nature] nec C nostre π om. K 78 tenebram] tenebras C 79 Et] om. A add. de variis gradibus cognitionum al. m. in marg. A | ille] om. A 80 una] unam L | interpolate ... aliam] om. CE 81 est] om. A | choruscatio una] inv. AG | ita quod] inv. B 82 que] quem K | recedit] recedet G 83 quod] add. est E 84 fuit1] est E | Et ... hic] facies eius et tu B | eo] ea E | Splendida] add. Exo. XXXIIII g nostra littera habemus esset cornuta al. m. in marg. A (cf. Exod. 34, 29) 85 eius] om. B 86 iste] ille Kπ cuius L | iste est] inv. E | gradus] add. gradus L 87 cessaverunt] addiderunt π exp. K add. aliter et non addiderunt cessaverunt K add. aliter intelligit et non addiderunt in marg. G add. aliter et non addiderunt in marg. L add. Numeri XI al. m. in marg. A | est] enim E | cui] qui KL 88 vel] et A 68-69 TB, H.agigah, 11b. 84 Deut. 5, 31. 84-85 Exod. 34, 29. 87 Num. 11, 25. The marginal note in manuscripts GKL: «aliter et non addiderunt» refers to the word «cessaverunt» that correponds to the translation of this same biblical verse in the Targum ’Onkelos.

70

75

80

85

DUX NEUTRORUM I, PROLOGUS PRIME PARTIS

90

95

100

105

110

7

Est etiam ex eis, cuius gradus non est adeo altus, quod eius tenebra illuminetur per choruscationem, sed per aliquod corpus clarum et limpidum, sicut lapides, qui illuminant in noctis obscuro, et tamen illa lux modica, que splendet super ipsum, non est continua, sed apparet semel et post latet sicut «splendor gladii, qui versatur vibrando». Secundum autem gradus istos variantur gradus hominum perfectorum. Sed de illis, qui numquam viderunt lucem et qui semper in tenebris ambulant, dictum est: «Nescierunt neque intellexerunt, qui in tenebris ambulant». Et absconditur ab oculis eorum veritas universaliter, quamvis sit multum clara, sicut dictum est: «Quia modo non viderunt, lux clara est in celis». Et isti sunt gens populorum terre, et non est rememoratio illis in hoc libro. Et scias, quod si velit aliquis perfectorum secundum perfectionem sui gradus explicare rationem aliquam de eo, quod intellexit de secretis istis, et explanare illa ore proprio vel lingua calami sui, non poterit. Et licet metiatur quod comprehendit, deficiet in exponendo illud expositione completa secundum ordinem, sicut poterit facere in aliis scientiis ille, qui scit viam doctrine illarum, sed continget ei in docendo alium, sicut continget ei in addiscendo. Quod est dicere, quoniam ratio incipit apparere, et postea occultatur; quoniam natura huius rei in magno et in parvo sic se habet. Et ideo quando voluit omnis sapiens excelsus et spiritualis prosecutor veritatis docere aliquid de huiusmodi, non fuit locutus nisi in parabolis et enigmatibus. Et in hoc multiplicate sunt 89 Est1] et CGKLπ | etiam] est CGKLπ | est1 ... eis] ex eis est KLπ | tenebra] tenebris non L add. non π 90 illuminetur] illustretur aliter illuminetur L 91 qui] que G | illuminant] illuminat L 92 ipsum] ipsam K 96 dictum ... ambulant] om. C 97 absconditur] abscondetur π absconditam B abscondem G | oculis] orbis K 98 Quia modo] quomodo π 99 est] om. B 100 hoc libro] inv. C 101 quod] quia A | si] sit B | velit] velis E | secundum] et L | perfectionem] imperfectorum L 102 rationem aliquam] inv. G 103 proprio] suo KLπ 104 comprehendit] comprehenderit GKLπ | deficiet] deficit B | illud] id L add. in C | expositione] exponere E 105 completa] om. G | scientiis ille] inv. B 106 ille] illa L | doctrine] doctrinarum Aπ | docendo] add. in addiscendo sed exp. K 107 continget] contigit E contingit π | ei] eum E | in] om. E add. ind sed exp. K 108 natura] et illa K | in] om. L 109 voluit] voluerit A | sapiens] add. et L 111 et1] add. in GLπ | Et2] add. puta respectus multitudinis similitudinum al. m. in marg. A | in ... sunt] multiplicate sunt in hoc BE | in hoc] nichil C | sunt] sibi K

93 Gen. 3, 24. 96-97 Ps. 82, 5. 98-99 Iob 37, 21.

8

MOSES MAIMONIDES

parabole seu similitudines, et posuerunt eas varias in suis generibus et speciebus, et occultaverunt in multitudine illarum similitudinum illud, quod debebat intelligi de enigmatibus illis in principio illius similitudinis vel in medio vel in fine, ex quo non inveniebant similitudinem, que conveniret illi rationi a principio usque ad finem. Et fuit posita illa ratio, quam intendebant docere aliquem, quamvis esset una in se, dispersa et divisa in multis similitudinibus distantibus ab invicem. Processerunt etiam profundius in hoc dantes unam et eandem rem pro similitudine rebus variis, et principium similitudinis colligatur uno modo, et finis alio modo. Potest etiam contingere, quod totum erit similitudo ad duas res sibi propinquas in specie illius scientie, donec omnis, qui voluerit docere sine similitudinibus, erunt verba eius obscuriora et magis profunda, quam si essent dicta mediantibus similitudinibus, quasi sapientes et intelligentes traherentur post istam rationem cum voluntate spirituali, secundum quod trahunt eos sue diversitates naturales. Nonne vides, quod, quando Creator benedictus voluit perficere mores nostros et ornare modos nostre convenientie cum preceptis suis, que sunt mandata ad faciendum, et non firmantur nisi post opiniones intelligibiles, initium suum est, ut intelligatur preceptum Dei secundum possibilitatem suam? Quod etiam non firmatur nisi cum scientia spirituali, que scientia spiritualis non apprehenditur nisi post scientiam naturalem, quoniam scientia naturalis posterior est sapientia spirituali, sed est prior ea ordine doctrine, sicut patet studentibus in hoc. Et ideo Creator posuit apertionem legis nostre in ratione operis de Beresit, quod est scientia naturalis, sicut preexposuimus. Propter difficultatem etiam magnitudinis rationis et propter brevitatem potentie 112 similitudines] altitudines L 113 multitudine] similitudine B 114 illud] id L 116 illi rationi] inv. π 117 quam] qua π | aliquem] aliquod 115 vel1] om. A EK aliquam C | esset] esse B | esset una] inv. A 118 et] add. in B om. L | multis similitudinibus] multitudibus K 119 in] et K 120 et] ut π | colligatur] colligabatur L 121 totum] tota L | erit] eius L 123 erunt] eius E | eius] om. π | obscuriora] obscura E 124 similitudinibus] om. G 125 intelligentes] intelligeres K | traherentur] trahentur Lπ 126 spirituali] speciali A | secundum] sicut CGKLπ sed E | quod] om. CGKL | sue] om. C | 127 quod] om. CKLπ | voluit] voluerit A noluit L 128 ornare ‫ ]לתקן‬ordinare A | modos] modis E | nostre convenientie] conscientie nostre π inv. KL | cum] om. π 129 sunt] sibi K | nisi] verbi K ubi L 130 ut] non E | preceptum] preceptus G 131 possibilitatem suam] inv. BE | Quod] et KLπ | firmatur] firmantur π 132 que] quod C | spiritualis] om. L 133 quoniam] quod C | posterior] prestantior L add. posterior alios in marg. L | est] add. scientia spirituali sed del. L | sapientia] scientia AE 135 posuit] add. in A 136 Propter] add. hoc GKLπ 137 etiam] et L | brevitatem] om. C

115

120

125

130

135

DUX NEUTRORUM I, PROLOGUS PRIME PARTIS

140

145

150

155

9

nostre in comprehendendo magnitudinem rationum, secundum quod sunt, fuerunt verba Creatoris nobiscum in ipsis rationibus occultis, que fecit, necessaria sapientia spiritualis de necessitate ad loquendum nobiscum in illis in parabolis et verbis multum occultis, sicut dixerunt sapientes: «Ad annuntiandum fortitudinem operis de Beresit carni et sanguini non potest esse. Idcirco conclusit Scriptura dicens: ‘In principio creavit Deus celum et terram’». Et iam innuerunt tibi, ut scires, quod iste rationes memorate sunt clause. Tu etiam scis, quod Salomon dixit: «Alta profunditas, quis inveniet eam?» Et fuit posita tota ista ratio in nominibus equivocis, ut intelligat ea universitas populi terre uno modo secundum brevitatem scientie sue et debilitatem sui intellectus, et intelliget ea vir perfectus alio modo. Et iam proposuimus in Expositione de Mysna exponere mirabiles rationes in Libro prophetie et in Libro colligationis rationum cum intellectu. Et cum proposuerimus in libro illo exponere omnes dubitationes enigmatum, quorum plana multum sunt a veritate remota et deviantia terminum intellectus, et omnia sunt similitudines, et cum voluimus – elapsi sunt iam multi anni – componere illos libros et composuimus de illis parum, non fuit michi visum conveniens, quod incepi exponere per viam illam. Quoniam 139 sunt] sibi K add. vel π | nobiscum] naturalis E 140 sapientia] sapientie A add. sapientia G 141 in1] om. K | in2] om. KLπ | multum] multis KLπ | sicut] sic G 142 annuntiandum] nuntiandum E 143 non] nisi C 144 innuerunt] invenerunt E 145 iste] ille Kπ | etiam] autem Kπ | quod2] quid K 146 Alta] add. Eccle. VII al. m. in marg. A | inveniet] inveniret A | tota ista] inv. G | ista] illa Kπ | ista ratio] ratio illa L 147 ut] nec KL non G 148 intellectus] om. G 149 intelliget] intelligat π in celis L 150 de Mysna] moysna A lamisna E neyna L om. B lac. K add. aliter de la Mysna. Mysna est brevis compositio legis quam fecit quidam Iudeus sapiens propter cuius etiam brevitate (sic) factus est postea liber qui dicitur Thalmut. Darassot dicuntur obscura quedam dispersa in Mysna al. m. in marg. A | mirabiles rationes] inv. BE | in] add. hoc π 151 proposuerimus] proposuimus CEKπ 152 libro illo] inv. L | enigmatum] add. scilicet de rassoth E | plana] plena A 153 sunt] add. et L | terminum] rationi π quoniam AE 154 omnia] causa E | sunt] sibi K | elapsi ... anni] elapsis iam multis annis π 155 illos libros] inv. G | composuimus] composuerimus BE posuimus A 142-144 Cf. J.D. Eisenstein, Ozar Midrashim. A Library of Two Hundred Minor Midrashim, New York 1928, p. 560a. 146 Eccl. 7, 25. 149-150 Cf. Maimonides, Peruš ha-Mišnayot. 150-151 These two books do not appear in Maimonides’ production. 152 Mss. A and E refer to Deraš, one of the four approaches to the biblical exegesis, according to whom the meaning of the text should be understood through similar occurrences. The term ‫( דרשות‬derašot) appears in the Hebrew version.

10

MOSES MAIMONIDES

visum est michi, quod, si vellem procedere per viam similitudinis et occultationis in eo, quod oportebat occultare, non exiremus de via prima et nichil novum faceremus et commutaremus singulare pro singulari unius speciei. Quod si exposuerimus, quod oportet exponere, istud etiam non expedit, ut reveletur genti, nec est nostre voluntatis exponere species enigmatum et plana prophetie genti. Vidimus etiam quod, si aliquis insipiens de populo de hiis, qui legunt in Talmud, intenderit in enigmata, nichil ex eis erit ei difficile nec multum remotum quantum ad ipsum, quoniam apud insipientem et stolidum et vacuum a sapientia nature factorum non est remotum ab eo, quod sint, que impossibile est esse. Quod si intenderit in illa vir perfectus et sapiens, non effugiet alterum duorum: vel ut intelligat ea secundum suum planum, et tunc habebit suspectum illum, qui dixit, et destruet consilium eius, et non erit in omnibus istis quod destruat fidei fundamenta; vel dicet, quod sunt ibi rationes occulte, et per hoc evadet nec habebit suspectum illum, qui dixit, sive appareat ei occultatio illius rei sive lateat eum. Adhuc autem explanabuntur in hoc libro diversitates prophetie et dispositiones suorum graduum et expositio similitudinum illorum librorum per unam de viis explanationis. Et propter ista nolui aggregare illos duos libros, secundum quod erant incepti, et posui in animo meo facere mentionem de fundamentis scientiarum et opinionum communia memorari brevibus verbis et in parte revelare, quod est propinquum expositioni, secundum quod fecimus mentionem in aggregatione de 157 occultationis] ostentationis L 158 oportebat] oportebatur G 159 nichil] vel A | commutaremus] mutaremus KLGπ | singulare] singulari L 160 exposuerimus] exposuimus B | quod] quomodo π | istud] illud A 161 est] etiam π | voluntatis] add. est π 162 species enigmatum] inv. A 163 de populo] om. A | qui] que KG | Talmud] add. et AE | intenderit] intendit A | in] om. C 164 ex] om. E | erit] add. difficile sed exp. L | ei] om. G | remotum] remotus KL om. G 166 factorum] om. L | remotum] remotus L | sint] fuit KL 168 alterum] add. de L | duorum] duobus L | ea] om. E 169 habebit] om. C | suspectum illum] inv. A | destruet] destruat C 170 destruat] om. C | fundamenta] fundamentum E 171 ibi] om. K | nec] non L | suspectum illum] inv. KLπ | illum ... lateat] om. A 172 sive] cum L | occultatio] add. ipsius sed exp. K 173 Adhuc] ad hec π | explanabuntur] explanabunt A | hoc libro] inv. C 174 graduum] graduorum KL 175 nolui ‫ ]נמנעתי‬volui EGπ 178 memorari] memoria C 179 de Talmud] deltalmut BE

163 The expression «de populo de hiis, qui legunt in Talmud» has to be understood as a reference to Rabbinic Judaism, the mainstream form of orthodox Judaism, in opposition with Karaite Judaism, which on the contrary did not recognize the Talmud as an authority.

160

165

170

175

DUX NEUTRORUM I, PROLOGUS PRIME PARTIS

180

185

190

195

200

11

Talmud, qui vocatur Deuteronomius. Sed verba mea in hoc libro sunt sicut illius, qui profundavit in sapientia philosophica, sicut predixi, et scit scientias veras et credit verba legis et dubitat in suis rationibus, quia fecerunt ipsum errare ambigua nomina et similitudines. Et inducemus in hoc libro capitula, in quibus non ponetur nomen equivocum, sed erit illud capitulum stramentum alterius capituli vel erit illud capitulum innuens aliquem modorum nominum equivocorum, quia nollem dicere palam nomen illud in illo loco, vel erit capitulum demonstrans aliquam similitudinum vel innuens aliquam de rationibus, ut faciat scire quod est similitudo, vel erit capitulum coadunans rationes mirabiles, in quibus credunt addiscentes contrarium veritatis propter nominum equivocationem, vel quia similitudo est fabricata super via rei assimilate in ea, vel quia res assimilata in ea est fabricata super via similitudinis. Et postquam induxi similitudines istas, premittam quoddam antecedens, et est istud. Scies et intelliges, quia clavis scientie omnium, que dicta sunt a prophetis, et veritatis eorum est intelligentia compositionis similitudinum et rationum ipsarum et expositionis verborum suorum, sicut scis, quia Scriptura dicit: «In manibus prophetarum assimilatus sum». Et scis, quod dictum est: «Vaticinare vaticinium et loquere parabolam». Et scis, quoniam ex quo prophete usi sunt multum loqui in similitudinibus, dixit propheta: «Ipsi dicunt michi: Nonne assimilator

180 sunt] om. L | sapientia] scientia π | philosophica] add. alios prophetica in marg. π 182 scit] sciat A | quia] quod C 183 fecerunt] add. quia fecerunt G | ipsum] ipsa KL | similitudines] similitudine B 184 ponetur] ponitur E | nomen] hoc G 185 illud] om. KLπ | capitulum1] capitula L add. est E | illud] id 186 nollem] nolam B 187 illo loco] inv. E L | capitulum2] add. capitulum A | erit] ei C 188 similitudinum] similitudinem CGKLπ 189 quod] que C quid K 190 quibus] quo GKLπ 191 super] om. A | assimilate] assimilata G 193 premittam] om. G | quoddam] aliquid C 194 Scies] scias G 195 prophetis] add. Eze. XII al. m. in marg. A 196 et] est B | suorum] eorum π 197 quia] quod A 198 Et] om. A | scis] scias B | quod] quia Bπ | Vaticinare] add. Eze. XVII a nostra littera: propone enigma et narra parabolam al. m. in marg. A 199 scis] om. G 200 Ipsi ... michi] om. KLπ | Ipsi] add. Eze. XX c: ipsi dicunt de me: numquid per parabolas loquitur iste, vel habet Hebraice: si parabolando parabolat iste al. m. in marg. A (cf. Ez. 21, 5)

180 Cf. Maimonides, Mišneh Torah. The title means «repetition of the law»; accordingly, the translator rendered it as «Deuteronomy». 197-198 Os. 12, 10. 198 Ez. 17, 2. 200-201 Ez. 21, 5.

12

MOSES MAIMONIDES

similitudinum est?». Sic etiam scis, cum incepit Salomon et dixit: «Ad intelligendam parabolam et solutionem, verba sapientum et enigmata eorum». Et dixerunt sapientes: «Cui assimilabantur verba legis antequam veniret Salomon? Puteo, cuius aque sunt profunde et frigide, et non poterat homo bibere de illis. Sed quid fecit quidam subtilis? Coniunxit funem funi et lineam linee et hausit et bibit. Sic processit Salomon de similitudine ad similitudinem et de parabola in parabolam, donec stetit super secretis legis». Ista sunt verba eorum. Ego vero non intelligo, quod ascendat in cor alicuius perfecti secundum intellectum, quod ad verba legis, in quibus innuitur aliquid, intelligenda fecerunt instrumenta et machinas ratione similitudinum, que sunt precepta de tabernaculis et palma et in quatuor custodibus in lege scriptis, sed intentio fuit sine dubio facere intelligi profunditatem. Sic etiam dixerunt doctores nostri: «Aliquis amisit aurum vel lapidem pretiosum in domo sua et accendit candelam unius denarii et invenit gemmam. Et similiter ipsa similitudo nichil est, et per manum similitudinis intelligis secreta legis». Et etiam ista sunt verba eorum: Appone cor tuum ei, quod palam exposuerunt, quod legis archana sunt lapis pretiosus, et quod planum omnis similitudinis nichil est, et vide, quomodo assimilaverunt clausuram rationis assimilate, quasi ceciderit gemma in domo eius et domus est nimis obscura. Et constat, quia

201 similitudinum] similitudinem EKL similitudinis G | Ad] add. Prov. I a nostra littera: animadvertet parabolam et interpretationem verba sapientum et enigmata eorum al. m. in marg. A 202 solutionem] Salomon in Lπ | sapientum] sapientium BE 203 dixerunt] add. et dixerunt G 204 Puteo] puteus L add. de puteo al. m. in marg. 206 funem ‫ ]חבל‬funes CGKL | lineam] lineas K | et bibit] G | et2] om. C om. KLπ 207 in] ad G 208 secretis] secretum G 210 aliquid] om. A | intelligenda] intelligendum C 211 que] qui B 212 et1] add. in B | quatuor] add. scilicet depositorio conductorio et similibus A 214 Sic] add. aliter sic etiam et doctores quatuor custodum dixerunt nostri aliquis amisit al. m. in marg. A | Aliquis] add. probatur per exemplum candele quomodo similitudo confert ad intellectum secretorum in marg. K add. de gemma et candela al. m. in marg. G | aurum] aureum E | vel] et A 215 pretiosum] pretiosam A 216 Et] om. K | ipsa similitudo] inv. BL 217 similitudinis] add. et B | etiam] om. L | ista] verba G | ista sunt] inv. KLπ 218 ei] om. KLπ 219 lapis] lapides L 221 et1 ... est] om. E | domus] add. eius AB | est] om. B | quia] quod Aπ 201-203 203-208 211-212 214-217

Prov. 1, 6. Cf. Šir ha-Širim Rabbah (Midraš Šir ha-Širim), I, 1. Cf. Lev. 23, 42-43. Cf. Lev. 23, 40. Cf. Exod. 22, 6-14. Cf. Šir ha-Širim Rabbah, I, 1.

205

210

215

220

DUX NEUTRORUM I, PROLOGUS PRIME PARTIS

225

230

235

240

13

gemma ibi est, sed non videt eam nec scit locum eius, et idem est, ac si exisset de potestate eius, ex quo nichil utilitatis habet in ea, donec accendit candelam, que est ostensio eius intellectus rationis similitudinis. Dixit sapiens Salomon: «Mala aurea cum sculpturis vel picturis argenteis verbum prolatum in ratione sua». Appone cor tuum ad audiendum expositionem huius rationis, quam dixit. Picture seu sculpture sunt celature reticulate, scilicet in quibus sunt loca cavata celaturis subtilibus sicut opus aurificum. Et ipse dicit, quod sicut est similitudo malorum aureorum cum picturis argenteis, quorum celature sunt nimis subtiles, ita est verbum, quod dicitur duobus modis. Et scias et intelligas, quam suavis sit ista similitudo. Nam ipse dicit, quod omnis parabola duas habet facies, scilicet modum apertum et modum occultum. Et necesse est, quod forinseca facies sit pulchra sicut argentum, interior vero sit pulchrior, adeo quod comparatio ipsius ad exteriorem sit sicut auri ad argentum, et necesse est, ut forinsecum sit pulchrum, ut demonstret inspicienti super eo, quod est intrinsecum sicut malum aureum, quod est opertum reti, in quo sunt celature argenti subtiles. Et cum videretur a remotis vel visione sine intellectu, ascendit in cor, quod est argenteum malum, et cum intuitus fuerit diligenter homo acuti visus, demonstrabitur ei, quod intus latet, et sciet quod est aurum. Ita se habent similitudines prophetarum. Extrinseca earum sunt

222 gemma] om. L | et ... eius] om. E 223 exisset] dixisset Lπ | utilitatis habet] inv. C | habet] habetur L 224 que] quod KLπ | ostensio] ostensionis L | eius] illius L om. Kπ | intellectus] om. L 225 Salomon] add. quod L | Mala] add. apud nos ita habet Prov. XXV: mala aurea in lectis argenteis qui profert verbum in tempore suo al. m. in marg. A (cf. Prov. 25, 11) | argenteis] argenteum Kπ 226 audiendum] audiendam G 227 expositionem] exposita K | quam] om. L | Picture seu] scripture vel KLπ | seu] sive E 229 subtilibus ‫ ]דקות‬sculptilibus ACGLπ sculptibus K add. sculptilibus G add. subtilibus in marg. G | dicit] dixit E | quod] om. L 231 nimis] om. L | ita] illa K | est] illud L | dicitur] add. duob sed del. L 232 sit] om. C | Nam] add. quod omnis parabola habet duas facies, scilicet modum occultum et modum apertum in marg. K add. parabola habet duas facies al. m. in marg. A 233 duas habet] inv. KLπ 234 quod ... est] om. KLπ 235 ipsius] add. sit E 236 sit] om. E | ad] et AB | argentum] argenti A | ut] quod A | forinsecum] forinsecus Lπ | pulchrum] pulchra K 237 inspicienti ‫ ]למסתכל‬insipien239 videretur] videntur AE ti AC incipienti Kπ in sipiti L 238 subtiles] subtilis E 240 est ... malum] est malum argenteum BE | fuerit] erit E 241 acuti] add. s f sed del. L sicuti C | intus] ei G | sciet] scies L | est] om. C | aurum] add. est C 242 Ita] illa K | prophetarum] prophetiarum Eπ | earum] eorum AE 255-256 Prov. 25, 11.

14

MOSES MAIMONIDES

sapientia utilis in multis. Quorum unum est ornatus officiorum societatis humane sicut apparet in planis libri Parabolarum et aliorum similium. Et interiora eorum sunt sapientie in scientia veritatis. Et scias, quod similitudines prophetie procedunt duobus modis. Sunt etenim quedam similitudines, in quibus quodlibet verbum demonstrat aliquid super aliquo separatim. Secundus autem modus est, quod erit universa similitudo demonstrativa rei assimilate in ipsa. Erunt tamen multa verba in ipsa similitudine, quorum nullum adiciet aliquid in ipsa re assimilata, sed posita sunt ad ornatum similitudinis et ad ordinationem eiusdem vel ad profundationem occultationis rei assimilate, ut sit verbum ducatum prebens secundum ordinem, iuxta quod convenit plano illius similitudinis. Et adhibe mentem huic rationi. Exemplum prime speciei similitudinum prophetie est illud, quod scriptum est: «Vidit sompnum, et ecce, scala posita in terra». Et in hoc, quod dixit: ‘scala’, significat quiddam. Et in eo, quod dixit: ‘posita’ in terra, significat secundum. Et in eo, quod dixit: ‘cacumen eius tangebat celos’, significat tertium. ‘Et ecce angeli Domini’ significat quartum, ‘ascendentes’ significat quintum, ‘et descendentes’ significat sextum, ‘et ecce, Dominus stans super ipsam’ significat septimum. Et ecce, omnia verba posita in hac similitudine significant aliquid preter universum rei assimilate in ea. Exemplum vero secunde speciei similitudinum prophetie est illud, quod dixit Salomon: «De fenestra domus mee per cancellos prospexi et video parvulos, considero iuvenem vecordem, qui transit per plateas 243 utilis] intellectus K | unum] unus A | ornatus] add. est L 244 apparet] paret K | in] add. libris KL 245 sapientie] sapientia E | in] et K 246 procedunt] sunt KLπ | duobus] al. m. in marg. A 247 quodlibet] quodlicet CE | demonstrat] demonstret Lπ 248 aliquid] aliud L | super] sicut G | aliquo] aliqua BC | separatim] separati E 249 similitudo demonstrativa] multitudo G | rei] re E | assimilate] assimilata G | in] et E 250 Erunt] erit E | nullum] multum A 251 re] om. C 252 ordinationem ‫ ]לסדר‬ornationem GKLπ 253 ducatum] ducare B | quod] quem π quam K 254 convenit ] et L | plano] explano L 256 Vidit] add. Ge. XXVIII al. m. in marg. A | posita] add. est L add. e sed exp. K 257 dixit] dicit L | quiddam] quoddam A | posita] parata B | in terra] om. 261 ipsam] ea E | significat] om. E | septiL 260 et2 ... septimum] om. G mum] octavum E | Et ... significant] om. L 262 significant] om. E 264 illud] istud B idem L 265 De] add. Prov. VII d al. m. in marg. A 266 video] vidi L | parvulos] add. et Eπ 256 Gen. 28, 12. 265-269 Prov. 7, 6-10; 12-15.

245

250

255

260

265

DUX NEUTRORUM I, PROLOGUS PRIME PARTIS

270

275

280

285

15

in obscuro advesperascente die, et ecce, mulier occurrit illi nunc foris, nunc in plateis apprehensumque deosculatur iuvenem dicens: Victimas pro salute devovi, idcirco egressa sum in occursum tuum». Et intellectus istorum versuum in suo universo est, ut caveant sibi homines, ne sequantur vitia corporalia, et assimilavit materiam, que est causa omnium corporalium desideriorum, mulieri meretrici virum habenti, et super hac similitudine fabricatus est librum suum. Adhuc etiam exponemus in capitulis huius libri profundam sapientiam ipsius in eo, quod assimilavit materiam corporalem mulieri meretrici virum habenti. Et exponemus qualiter finivit librum suum in laude mulieris non meretricis, sed dantis operam et intendentis in apparatu eorum, que sunt necessaria domui sue et viro suo. Et omnia ista sunt impedimenta, que prohibent hominem acquirere postremam perfectionem, que est scire Creatorem suum. Similiter etiam omnes mores perversi et pravi, qui sunt in homine, non sunt in eo nisi ex parte materie corporalis solummodo, sicut explanabitur in hoc libro. Et istud est, quod intelligitur in universo de similitudine seu parabola supradicta, hoc est dicere, quod non trahatur homo post suam concupiscentiam corporalem solummodo, que est materia corporis, quoniam materia propinqua hominum eadem est materia propinqua universitatis animalium. Postquam autem ista explanavi tibi et revelavi secretum predicte similitudinis, non queras a me, quid est dicere: «Victimas pro salute devovi», et quid significat: «Lectulum meum stravi tapetibus», et quid

267 obscuro] add. rr sed exp. K 268 deosculatur] deosculabatur KLπ | dicens] Domini L 269 salute] add. tua π | devovi] debui A | sum] sine KL | tuum] om. K in marg. L 270 in ... universo] om. KLπ 271 materiam] om. KLπ | est] om. A 272 habenti] om. E 273 hac] hanc E | similitudine] similitudinem E | Adhuc] ad hec π adhoc K 274 huius] ipsius L om. E | sapientiam] scientiam L add. sapientiam in marg. L | ipsius] ipsi B 275 materiam] om. G | mulieri] om. L 277 intendentis] add. et intendentis G | apparatu] apparata C opera G 278 omnia] causa C | ista] etiam illa L | que] qua L 279 prohibent] per hunc K | postremam] add. perfm sed del. L 280 etiam] autem C | perversi] add. perversi G 281 in eo] om. G 282 explanabitur] explanabimus BE | istud] illud GKπ idem L 283 seu] sive E | seu parabola] temparabola K | quod] om. E 284 non] om. π | trahatur] trahabatur E | post] ad C 285 que] quod E | corporis] corporalis E | hominum] homini L 286 materia] eam L 287 tibi] om. π | revelavi] add. tibi π 288 Victimas] add. ps sed del. L 289 Lectulum] lectum E | quid] quod L

288-289 Prov. 7, 14. 289 Prov. 7, 16.

16

MOSES MAIMONIDES

est, quod adiecit in hac similitudine, quod dicitur: «Non est vir in domo sua», et alia etiam istis similia, quoniam omnia sunt colligamentum verborum super plano similitudinis. Ista etenim verba, que dixit Salomon, sunt verba fornicatorum. Intellige bene verbum istud, quia est principalitas magna et fortis in eo, quod explanare propono. Et cum videris in aliquo capitulorum huius libri, quod expono aliquam de similitudinibus, et cum innuero tibi super secreto universitatis assimilate rei, quid est, non queras a me singularia rationum, que ponuntur in ipsa similitudine, et non labores invenire in ipsis rationem, que pertineat ad rem assimilatam in eis, quoniam istud deducet te ad alteram duarum viarum: vel enim repellet te ab intellectu rationis similitudinis intelligende, vel inducet te in laborem cogitandi opiniones, que non habent radicem. Et illa non fuerunt scripta, ut meditentur in illis illas opiniones, et accidit tibi grandis labor in verbis vanis et sine fructu. Et laborant in illis et componunt libros multi hominum nostri temporis, quia omnes illi desiderant invenire rationes et opiniones in dictis, quas scriptor non intendebat dicere. Sed intentio tua sit semper in maiori parte similitudinum intelligere universum similitudinis, quod fuit in intentione dicentis, ut faceret scire. Sufficit autem tibi in parte rerum huiusmodi, ut intelligas ex verbis meis, cum loquor tibi, quod talis ratio est similitudo, licet nichil amplius explanem. Nam quando intellexeris, quod est similitudo, intelli-

290 adiecit] addicit L 291 sua] mea G | etiam] et BK | quoniam] add. et A | omnia] causa C | sunt colligamentum] inv. G 292 verborum] illorum K | similitudinis] add. non queras a me qui est dicere victimas G 293 Intellige ... istud] istud verbum intellige bene G 294 quia] quod KLπ quid G | explanare] explanaret B 295 expono] exponamus L 296 secreto] secreta CGLπ cetera K | universitatis] universitas G 297 quid] qui B 299 istud] illud E 300 alteram] altera E | duarum viarum] inv. C | viarum] om. E | vel] non G | enim] om. B | ab] ad G 301 intelligende] intelligentie E | inducet] deducet KLπ | laborem] labores Kπ labore L 302 radicem] radices CG | fuerunt] fuerint L | meditentur] mediteris π mediantur CG | in] et B 303 accidit] accidet AC accedet π | verbis] rebus L | 305 temporis] add. temporis G | quia] quod verbis vanis] inv. C | et2] add. tamen π L | illi] ille CK 306 dictis] add. vel scriptis A | semper] om. KLπ 308 fuit] facit KL | in] om. BE | faceret] facerent C add. dicere sed del. L 309 rerum] om. K | ex] in A 310 licet ... similitudo] om. E 311 explanem] explanare B | quando] cum CL | similitudo] om. G | et] om. G | meum] nostrum Gπ

290-291 Prov. 7, 19.

290

295

300

305

310

DUX NEUTRORUM I, PROLOGUS PRIME PARTIS

17

ges statim, cuius est similitudo, et dictum meum in dicendo tibi, quod est similitudo, erit sicut qui aufert, quod est ante faciem, quod separat inter videntem et rem visam.

312 dicendo] dicenti A

314 et] om. K

18

MOSES MAIMONIDES

ET HOC EST SIGNUM FIRMAMENTI ET COMMENDA TIONIS HUIUS LIBRI Cum volueris consequi, quicquid est communicatum in eo, donec non cadat verbum de verbis eius, pone super cor tuum capitula ipsius, unam partem super alteram, et non sit intentio tua in capitulo, ut intelligas totam rationem eius tantummodo, sed ut scias quodlibet verbum, quod habetur in communi rationis ipsius, licet non sit de ratione capituli, quoniam verba mea in hoc libro non fuerunt casu, sed cum magna inquisitione et disputatione et cum cautela ab erroribus cum expositione occulta. Et nichil est ibi dictum extra locum suum, nisi ut exponatur aliud in loco suo. Et non multiplices disputationem super ipso cum opinionibus tuis, ut noceas michi et non prodesses anime tue, sed opus est tibi scire, quod est necessarium, ut sciatur. Et intende in hoc semper, quia tunc explanabit tibi maiorem partem dubitationum, que sunt in lege, et in quibus errat omnis intellectus intendentis in ea. Ego autem adiuro in Eo, qui est benedictus, omnem qui legerit in hoc libro, ut non exponat alii vel unum verbum, nisi quod est explanatum in verbis illius, qui me promovit, qui est de sapientibus nostre legis, quorum sunt nomina scita. Sed non doceat alium extra se, ad docendum et revelandum, quod nullus alius doctorum nostrorum dixit preter me, et non festinet contradicere verbis meis, quia poterit contingere, quod intelliget in illis contrarium eius, quod fuit in mente mea, et nocebit michi pro bono, quod ei feci, et «reddet mala pro bonis».

3 communicatum] comitatum E 4 non] om. E | capitula] capitulum A 6 totam] om. G | rationem] rationes G | tantummodo] tantum π 7 habetur] habet L 9 inquisitione] inquisitionem L | disputatione] dispositionem L 10 ibi] om. L | nisi] verbi K 11 aliud] om. KLπ 12 Et] om. L add. nichil K | disputationem] disputatio E disputationes KL | cum] et L 13 ut] quia π | ut ... et] om. π | ut ... michi] om. KL | tibi scire] inv. B 14 est] add. ne sed del. L | in] om. B | quia] quod E 15 partem] add. explandum G | et] om. B 16 errat] erat CL | intendentis] intentionis L 17 autem] vero C | qui] quod L | benedictus] add. i sed exp. G | omnem] add. mea sed exp. K | legerit] legit A 18 alii] aliud L | est] om. C 19 verbis] verbo L | illius] add. legis KLπ | sapientibus] sapientissimis KLπ 20 sunt nomina] inv. BE | scita] secreta L 21 quod] quam E | dixit] dixerit L 24 et] add. non C | ei] ego C | feci] fecit K add. ei C

24 Ps. 38, 21.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, PROLOGUS TOTIUS OPERIS

25

30

35

40

45

50

19

Sed intendat in eo, ad cuiuscumque manus devenerit, et si invenerit in eo id quod vult de dubitationibus, vel in uno verbo det gratias Deo, et sufficiat ei, quod intellexit. Quod si nichil utilitatis invenerit in eo, reputet ac si non esset compositus. Si vero viderit in eo dampnum aliquod secundum suum intellectum, excogitet aliquam bonam opinionem, et iudicet in bonam partem et tamen cum opinione remota, secundum quod est debitum, super universitatem gentis nostre, nedum super sapientibus nostris et sustentatoribus nostre legis, qui laborant, ut promoveant nos in veritate secundum apprehensionem sui intellectus. Et scio, quod omnis ille, qui incipit addiscere ab hominibus imperfecte speculationis, inveniet utilitatem aliquam in parte capitulorum huius libri, perfectus vero inter homines et observator legis et dubius in rationibus suis sicut predixi, nanciscetur utilitatem in omnibus capitulis huius libri, et erunt suavia gustui eius et placita auribus illius. Vacui autem a scientiis, quorum cerebrum plenum est opinionibus vanis et rationibus falsis, quas opinantur esse veras scientias, et quod ipsi sunt magistri speculationis et non habent partem in sapientia nec in eo, quod debet vocari sapientia, scio vere, quoniam tales fugient et ridebunt de multis capitulis huius libri, et grave erit eis, quia non scient rationes eius, et etiam quia revelabitur in eis falsitas fraudis eorum. Et argentum, quod est in manibus eorum, quod est scoria, est thesaurus eorum et divitie reservate in tempore necessitatis. Creator autem scit, quia multum timui componere verba ista, que volo coniungere in hoc libro, quoniam sunt verba occulta, et numquam fuit liber compositus in illis in gente ista a longo tempore captivitatis, in qua sumus.

26 id] illud π quod id E | vel] illis L 28 reputet] reputat E | viderit ... dampnum] dampnum aliquod in eo viderit E 30 bonam partem] inv. G 31 secundum] vel L | universitatem] universitatis L 32 nostre legis] inv. BE 33 ut] vel KL | secundum] vel L 35 addiscere] om. E 36 inveniet] invenint B | utilitatem aliquam] inv. C | parte] om. KLπ | capitulorum] capitulis KLπ 37 et dubius] ad verbum L 38 predixi] predixit K | nanciscetur] nancisceretur C 39 placita] placent L | illius] ipsius B om. A 40 est] add. operibus sed del. L 41 et1] add. er sed del. L | opinantur] opinatur E | esse] om. C 42 ipsi] ipsius L | sunt] est L | magistri] add. et L | et] add. tamen π 43 vere] vero G | quoniam] quod C 44 quia] qui E | scient] sciente C 45 rationes] rationem E | et] om. CGKLπ | etiam] et L | eis] eo DE 46 manibus] manu BE 47 tempore] tempus E 48 autem] om. L | quia] quod EGL | componere] opponere C 49 numquam] nullus KLπ 50 in illis] om. C

20

MOSES MAIMONIDES

Et quomodo audebit cor meum innovare huiusmodi innovationem, et componere librum in ea? Sed innixus fui super duobus antecedentibus. Quorum unum est, quod dixerunt sapientes in eo, quod est simile huic rationi «tempus faciendi Domino». Secundum est, quod 55 dixerunt: «Omnia opera tua sint secundum tuam conscientiam ad servitium Dei». Et super hiis duobus sustentatus fui in eo, quod composui in parte capitulorum huius libri. Et universaliter dico, quod ego sum homo, cuius cogitationum porte sunt clause et passus voluntatis sue coangustantur et non invenit consilium, ut revelet veritatem, que pro- 60 bata est, nisi eo pacto, ut prosit illud uni viro bono et non prosit decem milibus stultorum, et proponam revelare illi bono viro propter honorem eius, et non curabo, si me culpaverit multitudo gentis stultorum. Et erit intentio mea, ut evadat ille bonus homo ab eo, in quo dubitat, et docebo illum, ut recedat a sua dubitatione, donec sit perfectus, et 65 inveniat requiem.

52 meum] nostrum π vestrum KL | innovationem] innovatione C 53 componere] ponere A compositione C | ea] eo CGKLπ 55 simile] simili KL | huic] hec K 56 Omnia] omnis A | sint] sunt CGKLπ om. E | tuam conscientiam] inv. CG 57 sustentatus] sustentaturus C | quod] om. K 59 cuius] add. cognitio sed del. L | et] add. volu sed exp. G | sue] eius π 60 revelet] revelaret KLπ 61 nisi] non π nec L | eo] ex E | prosit] probet L prohibet π | illud] om. AC | uni ... honorem] om. KL | uni ... eius] om. π | bono] add. illud C 62 milibus] commilibus B | et] om. A | proponam] propono G | illi] isti AL 64 mea] nostra Gπ vestra L | in quo] quod L 65 illum] eum L 66 requiem] add. vel KLπ

55 Ps. 119, 126. 56-57 Mišnah, Avot, II, 17.

DUX NEUTRORUM I, PROPOSITIO ANTECEDENS

21

PROPOSITIO ANTECEDENS

5

10

15

20

Scias, quod cause destructionis seu contrarietatis, que invenitur in aliquo librorum vel in aliqua aggregationum, sunt septem. Quarum prima est: cum compositor componit verba diversorum hominum habentium contrarias opiniones et non nominat illos, quorum sunt opiniones, nec appropriat quodlibet verbum dicenti illud, invenietur in illo libro destructio vel contrarietas unius rationis ad alteram, quoniam una illarum distinctionum est opinio unius et altera alterius. Secunda causa est, cum compositor libri fuerit primo in una opinione et postea mutabitur in aliam, et verba eius tam prima quam secunda sunt scripta. Tertia causa est, cum non omnia verba libri fuerunt secundum planum, sed partim secundum planum, partim secundum parabolam, et habebit rationem occultam, vel erunt due distinctiones, quarum una destruit alteram in aperto similitudinis, et cum intellecte fuerint secundum suum planum, una destruet reliquam vel una erit diversa ab alia. Quarta causa est, cum fuerit condicio, quod non reveletur in loco suo propter aliquam necessitatem, vel quod sint due rationes fundatrices varie, et neutra earum explanatur in loco suo, et videtur quod sit destructio seu contrarietas in verbo, et non est. Causa quinta est necessitas addiscendi, cuius expositio est, cum fuerit profunda ratio et ad intelligendum difficilis discipulis, et necessitas

1 Propositio antecedens] inv. KLπ | antecedens] om. C in marg. G 2 seu] vel CGKLπ sive E 3 aggregationum] aggregationi E | septem] add. septem sunt cause destructionis alicuius eorum que inveniuntur in libro in marg. K 4 prima] add. 1 in marg. A 5 contrarias] add. compones sed exp. K 6 sunt opiniones] inv. KLGπ | quodlibet] quodlicet CE | verbum] verbis K 7 invenietur] invenitur B | illo libro] inv. KLπ add. quasi Lπ | destructio] add. seu variatio A | contrarietas] add. vel variatio B | unius] illius E | rationis] add. unius E | alteram] add. q L 8 illarum] illorum B add. opinioni sed exp. K | distinctionum] diffinitionum A distinctionis L destructionum G 10 Secunda] add. 2 in marg. AK | est] om. A | cum] om. KL | fuerit] fuerat KL 11 prima] prius K 12 sunt] est L 13 Tertia] add. 3 in marg. AK | fuerunt] fuerint BGπ | secundum] vel sed corr. in marg. L 14 par15 vel] et L | due] add. rationes sed del. L 16 destruit] tim1 ... planum] om. G destructa et K | alteram] altera K | similitudinis] similitudines BE | cum] om. L | fuerint] fuerunt L 17 suum planum] inv. C | diversa] divisa π 18 Quarta] add. 4 in marg. AK 19 sint] sunt π 20 varie] vane A | explanatur] explanabitur L 21 seu] vel KLπ sive E | verbo] illo E 22 Causa quinta] inv. E | quinta] add. 5 in marg. AK | cuius] eius KL 23 et1] om. KLπ | discipulis] disciplinis E

22

MOSES MAIMONIDES

coegerit, ut fiat de ea mentio, vel quod premittatur et inveniat aliam rationem ad intelligendum facilem. Et idcirco necesse est, ut premittatur ratio levis, quoniam semper incipiendum est a levioribus. Et erit necessarium doctori celare oculum suum in doctrina prime rationis, secundum quod possibile fuerit, cum speculatione grassa, et nollet disputare veritatem rationis, sed committet intellectum auditoris, donec intelligat, quod necesse est, ut faciat ipsum intelligere, et postea revertetur, ut disputet illam profundam rationem, et explanabitur super veritate sua in loco sibi convenienti. Sexta causa est, cum fuerit destructio latens et non apparet nisi post multa antecedentia premissa. Et quicquid indiget multis antecedentibus in expositione sua est magis occultum, et cum istud acciderit compositori sapienti, opinatur, quod inter duas primas distinctiones non est contrarietas, et cum utraque duarum distinctionum fuerit sumpta, et adiunctum fuerit ei verum antecedens, inde proveniet conclusio secundum quod debet sequi ex eis, et pervenietur post multa coherentia ad contrarietatem inter duas ultimas conclusiones vel erit varietas inter illa duo. Et simile huius accidit sapientibus compositoribus, vel quod sint due prime distinctiones contrarie manifeste, sed sapiens compositor oblitus est prime distinctionis in scribendo secundam in alio loco libri, et hoc est defectus magnus, nec est conveniens, ut ponatur in numero eorum, quorum verba debent intelligi. Idem erit, cum utraque distinctionum fuerit sumpta, et coniuncta fuerit propositio: vera proveniet conclusio, secundum quod convenit de necessitate. Et similiter

24 ea] eo GKπ | et] ut A | inveniat] inveniet G 25 rationem] bonum L | premittatur] preferatur L pretermittatur C 26 incipiendum] inspiciendum K | est] add. asm sed exp. K 27 celare] ponere π om. KL | oculum ‫ ]עינו‬occultum BC add. vel occultum al. m. in marg. A | rationis] rationi A 28 secundum] vel K | fuerit] fuit A | grassa] grandi π | nollet] volet KLπ 29 sed] si E | committet] omittet π | intellectum] intellectui AEG intellectu B 30 postea] propter ea L 31 super] in L 33 Sexta] add. 6 in marg. AK | apparet] apparens A apparentia G 34 antecedentia ‫ ]הקדמות‬accidentia C add. seu propositiones in marg. G add. accidentia seu propositiones al. m. in marg. A | Et] add. semper incipiendum a levioribus in marg. K | quicquid] quamquam π 35 in] om. E | sua] om. KLπ | cum] causam B | istud] illud E 37 distinctionum] add. non C | fuerit] fuerint A fuerunt CL 38 et] om. C | adiunctum] adiumentum E | verum] unde B | inde proveniet] inv. BE 40 ad] om. L 42 due prime] inv. CE | distinctiones] add. rationes K | sed] om. G 43 oblitus est] inv. E 44 hoc] hic L | nec] non BE | ut] nisi G 45 cum] si L 46 distinctionum] distinctionis G | fuerit] fuit B erit E 47 conclusio ... proveniet] om. E | secundum] vel L

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM I, PROPOSITIO ANTECEDENS

50

55

60

65

70

23

fiet in qualibet conclusione: cum adiuncta fuerit ei assumptio, proveniet inde conclusio secunda, secundum quod convenit. Causa septima est, cum necesse est sapienti loqui in rationibus nimis profundis, quarum partem conveniens est occultare et partem explicare, et necessitas compellit secundum unam rationem, ut ordinetur verbum in ea secundum mensuram unius antecedentis, et necessitas compellit in secundo loco, ut ordinetur in eo verbum super mensuram antecedentis destructivi primi antecedentis, et necesse est compositori, ut gens non intelligat locum contrarietatis, que est inter duas rationes, sed providebit caute artificialiter, ut celetur istud omnibus modis. Contrarietas autem, que invenitur in Mysna et in verbis sapientum, est secundum primam causam. Contrarietates autem et varietates, que sunt in Talmud, sunt secundum primam et secundam causam. Diversitates de Talmud et parabolarum devitavit translator, quia non sunt necessarie in hoc loco. Revertamur ad rationem libri. Sed contrarietas et diversitas, que invenitur in superficie rationum in quibusdam locis librorum prophetie, est secundum tertiam et quartam causam. Et propter hunc modum fuit intentio huius antecedentis quod premisimus. Iam scis multitudinem verborum sapientum dicentium: «Quedam Scriptura dicit sic et alia sic, et scripserunt plana contrarietatis et postea exposuerunt, quod aliquid diminutum est de ratione vel variatum est fundamentum, sicut dixerunt Salomon: Non sufficit tibi, quod verba tua contradicunt verbis patris tui, donec ipsa se adinvicem destruantur». Et similia istis 48 conclusione] add. est B | cum] si L | assumptio] add. et Lπ 49 secundum] vel L 50 septima] add. 7 in marg. AK | cum] si L 53 ea] eo C 54 loco] libro E | mensuram] mensura B 56 que] qui E | est] om. A 57 providebit] providebat G | celetur] celet A | istud] illud A 58 Contrarietas] contraria G | autem] om. C | que ... autem] in marg. B | Mysna] lac. E 59 est] et 61 causam] om. A add. sunt K 60 que sunt1] om. E | sunt2] add. sunt C om. A A 63 Revertamur] revertemur ABE | que] om. KLπ 64 prophetie est] inv. KL 65 est] om. π 67 Quedam] add. in Thalmut est al. m. in marg. A | dicit] dixit E | sic] sunt E | et ... sic] om. KLπ 68 scripserunt] dixerunt KLπ | quod] add. aliqui sed exp. G 69 vel] add. quod π | variatum] varietatum KL om. A 70 Salomon] Absaloni π | tua] mea E 71 tui] om. L | adinvicem] invicem BE | destruantur] destruant BG | Et] ut in K ut GL

58 The expression «in verbis sapientum» has to be understood as a reference to the Baraitot, a tradition in the Jewish oral law that was not included in the Mišnah. 67-71 TB, Šabbat, 30a.

24

MOSES MAIMONIDES

sunt plura verba sapientum. Non est autem nostre intentionis, nisi ut innuamus super versibus, in quorum planis est contradictio in scientiis et opinionibus. Et adhuc explanabitur pars istarum rationum in parte capitulorum huius libri, quoniam ista ratio est de archanis legis. Quod si quesieris, utrum inveniatur in libris prophetie contradictio, est secundum septimam causam. Et est locus speculationis et inquisitionis, et necesse est, ut non iudicent super illo precise casualiter. Sed varietas, que invenitur in libris philosophie veris, est secundum quintam causam. Contradictio vero, que invenitur in pluribus libris compositorum et expositorum preter illud, cuius fecimus mentionem, est secundum sextam causam. Similiter invenitur contradictio magna in parabolis sapientum secundum istam causam. Et ideo dixerunt: «Non debet induci contrarietas ex parte similitudinis», et est in eis similiter contradictio secundum septimam causam. Varietas autem, que invenitur in hoc libro, est secundum quintam et septimam causam. Et ideo audi et labora, ut scias, et recordare semper, ne errent cogitationes tue in parte capitulorum suorum. Post antecedentia vero, que premisi, incipiam rememorari nomina, quibus indigemus, ut ostendamus super veritate rationum suarum. Et nostra intentio est explanare ipsa in quolibet loco, ut hoc sit clavis ad ingrediendum in cameras, quarum porte sunt clause. Et cum aperuerit homo portas illas et intraverit in cameras illas, delectabuntur anime, et recreabuntur oculi et requiescent corpora ab angustia et tristitia sua. «Aperite portas et ingredietur gens iusta, custos credulitatum». 72 plura] om. π | nostre intentionis] inv. BE | ut] inde C quod K 73 planis] add. versibus A 74 adhuc] adhec π | in] et K om. C 75 quoniam] quia E 76 utrum] uter L | prophetie] add. contradicendo sed del. L 77 est] om. AL 78 necesse est] inv. C | iudicent] iudicet A | casualiter] causaliter L 79 philosophie ‫ ]הפילוסופים‬prophetie KLπ prophetie + prophetie E add. prophetie A | veris ‫ ]האמתיים‬vie L visum K om. A add. verius al. m. in marg. A 80 libris] locis G om. KLπ 81 illud] id BG om. C 82 secundum] vel L | Similiter] si L | invenitur] est KLπ 84 contrarietas] contradictio KLπ | similitudinis] multitudinis K 85 similiter] om. Gπ 86 quintam] add. causam E 87 septimam] sextam K | causam] om. BE | ideo] ratio E 88 errent] erreat C | suorum] tuorum A 89 rememorari] rememorare L | nomina] miscd’ia E add. in B 90 indigemus] indigere K | ostendamus] ostendam K | veritate] veritatem B 91 hoc] hec π 92 in] om. K | cameras] causas L | apperuerit] aperuit C 93 in] om. EKLπ | cameras illas] inv. KLπ 95 ingredietur] ingrediatur G | gens] om. L | credulitatum] om. L 83 The expression «in parabolis sapientum» refers to the Midrašot and Haggadot. 95 Is. 26, 2.

75

80

85

90

95

DUX NEUTRORUM I, 1

25

CAPITULUM I

5

10

15

20

‘Ymago’ et ‘similitudo’ in lingua Hebraica dicuntur ‘celem’ et ‘demut’. Maior autem pars hominum putat, quod ‘celem’ in lingua Hebraica significat compositionem seu fabricationem rei et formas eius. Ex quo sequitur, quod Creator sit corporeus, quia dixit: «Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram», et putant, quod Deus habeat formam humanam et similitudinem eius, id est figuram. Et istud induxit eos, ut crederent Deum esse corporeum, et opinati sunt, quod si removerent istud a Creatore, negarent Scripturam et auferrent essentiam Creatoris, si non haberet corpus figuratum et formatum sicut ipsi, preter quod est magnus et pulcher secundum suam extimationem. Et putant, quod elementum eius non est carneum nec sanguineum, et in hoc videtur differentia, secundum quod convenit honori Dei. Sed adhuc probabitur tibi in hoc libro, quod est necesse, ut dicatur in remotione corporeitatis et affirmatione vere nature unitatis, que non potest habere firmitatem, nisi corporeitas removeatur. Sed intentio in hoc capitulo est explanare rationem de ‘celem’ et de ‘demut’. Dicam ergo, quod forma, que est compositio seu fabricatio rei, vocatur Hebraice ‘thoar’, sicut dicitur, quod est: «Pulchra figura», et dixerunt in forma operis artificialis: «Format cum tinctura», et nomen istud nullo modo convenit Creatori. 1 Capitulum I] Imago et similitudo. Capitulum primum π capitulum secundum in exponere huius ad ymaginem et similitudinem et quod non propter hoc putandus est Deus corporeus B om. EGK add. multi putant Deum habere formam humanam in marg. K 2 demut] add. aliter celem et demut al. m. in marg. A 3 pars hominum] inv. L | celem] celen L | in] et E | significat] significet A 4 formas] formans B 5 Creator] creantor B 6 et1] add. ad K | similitudinem] add. suam sed exp. K | putant] putat L | habeat] habet BE 7 id] om. E | est] et E 9 removerent] removerunt KL | Scripturam] Scripturas E 10 figuratum] figuratus L 11 existimationem] estimationem π 12 nec] vel GKLπ 13 in] secundum L | Dei] om. E 14 est necesse] inv. π 15 corporeitatis] corporis etatis C | affirmatione] affirmationem E | nature] om. Aπ | unitatis] veritatis E 16 firmitatem] veritatem KLπ | corporeitas] corporeitatis G 17 celem] celen L | de2] om. π | demut] add. aliter de celem et demut al. m. in marg. A 18 rei] Dei G 19 est] om. A | dixerunt] dixerant B 20 Format cum] formatum est de π | tinctura] tractiva C | nomen] unde E om. K | nomen istud] inv. Lπ 21 istud] illud E | nullo modo] ullo modo L 5-6 Gen. 1, 26. 19 Gen. 39, 6. 20 Is. 44, 13.

26

MOSES MAIMONIDES

Nomen autem quod est ‘celem’, convenit forme naturali, que est perfectio rei et essentia, sicut est in homine intellectus humanus. Et propter hoc dictum est: «Ad ymaginem Dei»; et dictum est: «Celem eorum contempnens», quia contemptus adheret anime, que est forma 25 spiritualis, et non adheret membris vel forme eorum. Et ita dico ego, quod opinio vocantium ydola ‘celamim’, hoc est ymagines, quod queritur ab eis, est sua potentia, que ascendit super cor, non sua forma. Et cum dixit: «Faciamus hominem in nostro celem», quod est nostra ymago, hoc est dicere forma spiritualis, que est apprehensio intelligibilis, 30 non fabricatio seu compositio neque forme corporales. Et iam diximus differentiam inter ‘celem’ et ‘thoar’, quod est figura. Et ‘similitudo’ est nomen dictum ab ‘assimilari’, cuius expositio est similitudo in aliquo modo, non in corpore. Cum enim dixit: «Similis factus sum pellicano in solitudine », non fuit sua intentio, quod similis esset 35 suis alis vel pennis, sed quod dolor eius esset similis dolori illius. Similiter ubi dicitur: «Furor illis secundum similitudinem serpentis». In istis et in similibus est similitudo in aliqua manerie seu modo, non in figura vel forma. Similiter etiam cum dicitur: «Similitudo throni», hoc est 22 celem] celen L 23 perfectio] perfecta C 24 est1] add. ad celem id est A | ymaginem] add. celem B | est2] add. de A | Celem] add. in Ps. nos habemus: ymaginem ipsorum ad nihilum rediges al. m. in marg. A (cf. Ps. 73, 20) 25 eorum] eius BE | contempnens] contemnes π | anime] a se A 26 et1] est ABCE | non] tamen L | ita] illa KL 27 vocantium] nominatum C | celamim con. ‫ ]צלמים‬cella animi A cela animi BCEGπ tela animi KL add. aliter cella al. m. in marg. A | queritur] quia E in marg. L 28 sua forma] inv. E 29 cum] quod A causa B | Faciamus] add. quid est dictum faciamus hominem et cetera in marg. K | quod] que B 30 spiritualis] add. aliter spiritualis al. m. in marg. A 31 seu] sive E 32 est] add. similitudo et G 33 Et] add. aliter et similitudo dermut est nomen. Differentia inter celem et thoar. Et nota quod intercisum est hoc capitulum et omissa sunt quedam que erant in originali eo quod non videntur multum utilia al. m. in marg. A | Et ... similitudo] om. G | similitudo] add. et demut A add. demut B | nomen] verbum E nulla K | ab] om. L 34 in2] om. KLπ | corpore] corporeo π corde E | enim] autem A | dixit ... preceptum (p. 29, l. 52)] om. L 35 solitudine] solitudinem E | sua] illa K | similis esset] inv. BEL | esset] om. E add. in G 36 suis alis] inv. G | vel] et AK et in G | quod] quia E | eius] add. factus est sed exp. G | esset similis] inv. π 37 istis] illis E add. etiam Kπ 38 in1] om. AK | in2 ... similiter] om. E | figura vel forma] inv. A 39 etiam] om. G 24 Gen. 1, 27. 24-25 Ps. 73, 20. 29 Gen. 1, 26. 34-35 Ps. 102, 7. 37 Ps. 58, 5. 39 Ez. 1, 26.

DUX NEUTRORUM I, 1

27

dicere in similitudine honoris et glorie, non in eo quod esset quadrata vel rotunda vel longa sedes, sicut putant insipientes. Similitudo etiam «similiter animalium», quam vidit Ezechiel, et in eo quod separatus est homo in modo multum mirabili, cui non est similis in omnibus creatis sub sphera lune, et hoc est apprehensio intelligibilis, que non 45 indiget aliquo membro vel sensu, assimilavit ipsum Creatori, qui non est corpus. Et licet non habeat similitudinem in rei veritate nisi in initio ymaginationis, tamen dicitur de homine secundum hunc modum, scilicet secundum intellectum spiritualem, qui est in eo coniunctus, et ideo dicitur, quod est «ad ymaginem et similitudinem», non quod 50 Creator habeat corpus, in quo sit figura. 40

41 vel ... sedes] sedes vel longa C | Similitudo ... similiter] Similiter etiam similitudo BK | similiter] add. est A | vidit] inducit K 43 homo] hoc π | multum] om. A | similis] similitudis B 44 sub] super E | hoc] hec Gπ | que] qua C 45 membro] modo B | Creatori] om. C 46 similitudinem] multitudinem K | 47 ymaginationis] imaginis EKπ | dicitur] om. in2] om. BKπ | initio] imitatio π E 48 scilicet] sed Kπ | in ... coniunctus] coniunctus in eo Kπ 49 quod1] que K | ad] add. celem B 50 in ... figura] om. G

42 Ez. 1, 13.

28

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM II Quesivit a me quidam sapiens homo, iam anni multi sunt elapsi, mirabilem questionem, et necessarium est, ut intelligatur questio et responsio nostra. Sed antequam dicam questionem et responsionem, dico, quod quilibet intelligens linguam Hebraicam scit, quod hoc nomen ‘Elohim’ equivocum est Deo et angelis et iudicibus habentibus ducatum in villis. Et hoc iam exposuit Anqelos, et veritas se habet, sicut ipse exposuit, in eo quod Scriptura dicit: «Et eritis sicut Elohim scientes bonum et malum», hoc est dicere, sicut homines nobiles et excelsi. Et post stramentum huius nominis incipiam ponere questionem. Dixit adversarius: videtur michi secundum planum scripture, quod prima intentio in creatione hominis fuit, ut esset sicut cetera animalia sine intellectu et cogitatione, et quod non discerneret inter bonum et malum. Et cum peccavit, peccatum suum promovit eum ad hunc gradum sublimem et perfectum, qui in homine invenitur, scilicet ut habeat intellectum, qui est in nobis, qui est nobilior omnibus, que sunt in nobis, et propter ipsum sumus quasi angeli spirituales. Et hoc est admiratio magna, quod pena peccati sui det ei perfectionem, quam prius non habebat, scilicet intellectum. Hoc autem idem est, ac si diceretur, quod aliquis homo perpetravit peccatum grande, et inflicta est ei pena, quod mutata creatione factus est stella in celo. Hec fuit intentio adversarii et ratio ipsius. Nunc autem audi responsionem nostram. Diximus adversario, quod malum est, cum aliquis speculatur in initio cogitationum suarum et in eo, quod sibi videtur 1 Capitulum] om. C | Capitulum II] Utrum peccatum Ade fuerit causa intelligentie eius. Capitulum secundum π Capitulum 3 responsio Adam ex peccato suo non pervenit ad gradum altiorem B om. AEKG 2 sunt] om. C 4 nostra] add. est K 7 villis ‫ ]מדינות‬illis CG nullis E | hoc] hic π | Anqelos] Anqelorum E angelos π | Anqelos ... exposuit] om. C | veritas] add. est sed exp. G | se] om. A 8 ipse] om. A 9 homines] add. magis sed exp. G 11 secundum] add. aperientur oculi vestri (dub.) al. m. in marg. A 12 fuit] fuerit E | esset] essent C | sicut] add. et BGK 13 cogitatione] cognitione E 14 peccavit] paravit B | eum] ipsum 17 sunt] sint Kπ | in nobis] A 16 habeat] haberet CGKLπ | est2] om. E nobiliora C | hoc] hec π 18 est] om. C | pena] add. perf sed exp. G | det] dat A 19 scilicet] secundum A 20 homo] om. A | perpetravit] perpetrat π | et] om. B 22 intentio] obiectio π | ratio] intentio CKπ | responsionem ‫]תשובתנו‬ rationem Aπ add. responsio in marg. AK 23 nostram] om. π 24 in initio] et intentio C | initio ‫ ]בתחילת‬intentione Kπ ratione G 8-9 Gen. 3, 5.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 2

25

30

35

40

45

29

sine inquisitione, et putat se intelligere librum, qui demonstrat iustitiam prioribus et posterioribus, in speculando ipsum in tempore vacuitatis a cibo et potu et aliis desideriis secularibus, sicut ille, qui speculatur librum hystoriarum vel canticum aliquod libri canticorum. Sed attende, et intellige mirabilia huius rationis, quia non est ita, sicut putasti in initio cogitationis, sed est sicut demonstrabitur intendenti in hanc rationem. Intellectus, quem largitus est Deus Adam primo, ipse est postrema eius perfectio, que fuit in Adam, antequam peccaret, et ratione huius intellectus dictum est de eo, quod creatus est «ad ymaginem Dei», et mediante illo locutus est Deus cum eo, et precipit ei, sicut scriptum est: «Precipit Dominus Ade», et non datur preceptum bestiis vel non intelligenti. Et per intellectum discernitur inter verum et falsum. Et intellectus fuit in ipso in fine perfectionis. Sed pulchrum et turpe vel bonum et malum invenitur in sensibilibus, non intelligibilibus. Non enim dicitur, quod celum sit bene rotundum vel terra male extenta, sed dicetur de eis verum vel falsum, et cum intellectu cognoscitur verum vel falsum, et istud erit in omnibus intelligibilibus. Igitur cum Adam esset primus in complemento sue speciei et sue compositionis et in rectitudine nature sue et suorum intelligibilium, propter quod dictum est: «Minorasti eum paulo minus ab angelis», non erant in eo potentie, per quas intenderet sensibilibus, nec apprehendebat illa et presertim, que sunt in fine malitie, et hoc est discoopertio membrorum suorum,

25 librum] add. Ecclesiasticus XXXVIII al. m. in marg. A | demonstrat] monstrat K 27 vacuitatis] nativitatis K nativitatis + sue exhilaratus π | a] et G | 26 in2] et K desideriis] desideribus C | secularibus] om. G 28 librum] om. A 29 attende] intende E | ita] illa K om. E 30 demonstrabitur] monstrabitur CGKLπ demonstrabatur E 31 rationem] ratione E rationi K 32 Intellectus] add. quod intellectus est ultima perfectio hominis in marg. K | largitus] elargitus GKπ | ipse] ipsa E 35 Deus ... bestiis] om. E | eo] illo G | ei] et E | scriptum 34 est1] om. A est] inv. A 36 Precipit] precepit C 38 pulchrum ... vel] om. BE | 39 invenitur] invenit A | non] add. in Bπ | intelligibilibus] intelligentibus G 40 terra] tamen C | extenta] extensa π | sed] si K 41 dicetur] dicitur π | eis] hiis + vel C | verum] in marg. K | vel] et K | cum ... et] om. CEπ 42 Adam] homo A 45 Minorasti] add. 43 esset primus] inv. G | speciei ... sue] om. Kπ | sue2] om. E Ps. al. m. in marg. A 46 apprehendebat] apprehenderet A | illa] ea G | et] in C | presertim] presenti C 47 fine] add. o sed exp. K | hoc] hic π | suorum] eius π

36 Gen. 2, 16. 45 Ps. 8, 6.

30

MOSES MAIMONIDES

nec erant mala apud eum, nec cognoscebat defectum suum. Cum vero peccavit et secutus est concupiscentiam suam et desideria carnis, sicut dictum est: «Vidit quod esset pulchrum visu et ad vescendum suave», inflicta est ei pena, scilicet recessit ab eo illa intellegibilis apprehensio. Et cum prevaricatus est preceptum, quod datum erat ei, mediante suo intellectu remansit in eo apprehensio sensibilium, et profundavit in scientia boni et mali, et tunc cognovit comparationem eius, quod amiserat, et eius, quo spoliatus fuerat, et ad quem gradum descendit. Propter hoc ergo dictum est: «Eritis sicut Elohim scientes bonum et malum», et non dixit: «scientes verum vel falsum», quoniam in rebus necessariis non accidit bonum vel malum, sed verum vel falsum. Et attende, quod dictum est: «Aperti sunt oculi amborum et cognoverunt quod nudi essent», et non dixit ‘viderunt’, ut faceret te scire, quod idem viderant ante quod post; non enim erat cecitas in oculis, et post aperti sunt, sed motus fuit ad alium gradum, in quo cognovit malum, quod non cognoverat ante, et ut videretur turpe, quod prius non apparebat tale. Scias autem, quod verbum istud, scilicet apertio oculorum, non ponitur aliquo modo nisi pro visione intellectus, non pro visione oculorum, sicut dicitur: «Aperuit Dominus oculos suos», et iterum: «Tunc aperientur oculi cecorum». Subtracta sunt hic quedam, que erant in originali, quia non conveniebant littere, quam nos habemus in Genesi; littera, quam prosequitur, talis est: Adam «mutante facies suas 48 erant] erat ABE | eum] me π 49 suam] om. K 50 Vidit] add. Ge. III al. m. in marg. A | visu] visui AB 51 ab] ad π | eo] ea π | illa] om. Kπ | illa intelligibilis] inv. G | intellegibilis] intelligibilium π 52 prevaricatus] prevaricatum E 53 in eo] om. K 54 comparationem] comparatione L 55 spoliatus] expoliatus ABG | quem] que π | descendit ‫ ]הורד‬accendit L ascendit Kπ 56 hoc ergo] inv. sed corr. C 57 et] sed A vel π | vel] et AGKL 58 accidit] attendit E 59 oculi] add. eorum sed exp. K 60 nudi] mundi L | faceret] facerem C 61 viderant] viderat B | ante quod] antequam E | quod] et C 62 fuit] 66 dicitur] om. A | fuerat KLπ 64 scilicet] id est K 65 pro1] propter E Apperuit Dominus] inv. A | iterum] cetera L 67 cecorum] add. sicut dicitur G | Subtracta ... est] om. A | hic] hec GK 68 quia] que E 69 quam] que KLπ | mutante] mutantem E

50 Gen. 3, 6. 56-57 Gen. 3, 5. 59-60 Gen. 3, 7. 66 Gen. 21, 19. 67 Is. 35, 5. 69-70 Iob 14, 20.

50

55

60

65

DUX NEUTRORUM I, 2

31

emisisti eum», cuius expositio ista est, quia ‘facies’ in Hebraico dicitur a ‘videre’ seu ‘aspicere’, et cum Adam immutavit suum aspicere intuendo, quod prohibitus erat intueri, eiectus est de paradyso. Propter hoc ergo eiectus est Adam de paradyso, et ista est pena debita illi peccato in «mensura contra mensuram». Quoniam licentiam habebat vesci de75 lectabilibus et delectari in quiete et pace, cum crevit in eo cupiditas, et secutus est desideria carnis sue, sicut prediximus, et comedit de ligno vetito, amisit totum, et incidit in necessitatem comedendi cibos malos, quibus vesci non debebat, cum pena multiplici et labore, sicut scriptum est: «Spinas et tribulos germinabit tibi»; et iterum: «Emisit 80 Dominus Adam de paradyso voluptatis ut operaretur terram». Et adequavit eum iumentis in pluribus modis ciborum suorum, et dictum est in expositione huius rationis: «Homo, cum in honore esset, non intellexit, comparatus est iumentis insipientibus, et similis factus est illis». 70

70 quia] quod E 71 intuendo] cernendo π 72 Propter ... paradyso] om. G 73 est] om. C 74 mensura] add. aliter non habet contra mensuram al. m. in marg. A 75 delectari ‫ ]להתענג‬de + lac. KL delectationibus C delicatis Gπ | crevit] creavit B 77 necessitatem] aviditatem π 78 debebat] add. nisi π | pena] add. et C | et] om. C 79 Spinas] pena G add. Ge. III al. m. in marg. A | Emisit ... terram] om. CE | tribulos] add. sibi K | germinabit] minabit K | tibi] terra L 80 operaretur] operatur B aperaretur K | Et] om. E | adequavit] equavit E 81 in1] et A | pluribus] plurimos B 83 est1] om. AB | similis ... illis] est C | est2] om. E

73-74 Cf. Mišnah, Sotah, I, 7; Is. 27, 8. 79 Gen. 3, 18. 79-80 Gen. 3, 23. 82-83 Ps. 49, 13.

32

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM III Ascendit super cor, quod eadem est ratio in lingua Hebraica ‘similitudinis’ et ‘fabricationis’ seu ‘figure’, et non est ita, nam fabricatio seu figura dicitur de apparatu rei corporalis vel compositione seu figura in longitudine vel rotunditate vel aliis similibus. Et ideo hoc nomen nullo 5 modo convenit Creatori in lingua Hebraica. ‘Similitudo’ vero dicitur de tribus quasi equivoce: dicitur enim de forma seu figura rei, que cum sensu comprehenditur; dicitur etiam de forma simili rei, prout existit in ymaginatione, et hoc est, quod dicitur in cogitatione visionis nocturne; dicitur etiam tertio modo de veritate 10 rei, que comprehenditur intellectu, et secundum hunc modum dicitur de Creatore, quod habet similitudinem, sicut scriptum est de Moyse: «Similitudinem Dei videt», hoc est veritatem Dei apprehendit.

1 Capitulum] om. C | Capitulum III] Similitudo et figura. Capitulum tertium π Capitulum 4 de distinctione huius nominis similitudo B om. AEK 2 Ascendit] add. Tertium capitulum. Istud capitulum non est nobis multum necessarium, nam nomina ista, de quibus fit hic mentio, non videntur sic se habere apud nos sicut in lingua Hebraica al. m. in marg. A | ratio ‫ ]ענין‬intentio CGKLπ | Hebraica] add. temma (scil. ‫ )תמונה‬A 4 compositione] comparatione L comparatio π 3 et1] om. A | et2 ... dicitur] om. L | seu] sive E 5 aliis] add. modis A | nomen] add. in B 6 nullo ... convenit] convenit ullo modo C | modo] add. creature sed exp. G 7 Similitudo] add. similitudo dicitur tribus al. m. in marg. G | vero] unomodo K | dicitur1 ... tribus] de tribus 8 rei] add. simili A | que ... rei] om. sed dicitur π | dicitur2] add. de sed del. G suppl. in marg. A | cum] per π | sensu] sensum π 9 est] om. KLπ 10 etiam] add. in A 11 dicitur] om. A 12 Creatore] add. secundum E | similitudinem] de similitudine E 13 videt] vidit Eπ

13 Num. 12, 8.

DUX NEUTRORUM I, 4

33

CAPITULUM IV Scias, quod verbum ‘videndi’ et verbum ‘respiciendi’ conveniunt visioni oculi, et accommodantur apprehensioni intellectus, sed verbum videndi scitur apud gentes, sicut dictum est: «Vidit, et ecce puteus in 5 campo», hic ponitur pro visione oculi. Item: «Cor meum vidit multam sapientiam», hoc est intellexit, et secundum hanc accommodationem dicitur verbum videndi, ubicumque invenitur dictum de Deo, sicut scriptum est: «Vidi Dominum»; et: «Apparuit ei Dominus»; et: «Vidit Dominus quod esset bonum»; et alibi: «Ostende michi faciem tuam»; 10 et: «Viderunt Deum Israel». Totum hoc est apprehensio intellectus et non visio oculorum: oculi enim non vident nisi corpus et in loco et quedam accidentia, scilicet colores et figuras. Similiter respicere convenit oculo, sicut scriptum est: «Non respicias retro»; «Et respexit uxor eius retro». Accommodatur etiam considerationi intellectus, donec ap15 prehendat, sicut dictum est: «Non respexit iniustitiam in Iacob», oculus 1 Capitulum] om. C | Capitulum IV] Videre et respicere. Capitulum quartum π 5 B om. EGK 2 Scias] add. scias quod verbum videndi et cetera. Nota quod compositor huius libri tria verba ponit in principio huius quarti capituli, que dicuntur et proprie et per accomodationem, quorum duo sonant apud nos videre, sed differunt in Hebrayco. Primum enim, de quo hic fecimus mentionem, dicitur ‘ma’, ‘hib’ unde (con., vibude A) dictum est: viditque et ecce puteus, et: vidi Dominum. Secundum est ‘haza’, unde dicitur: viditque in Syon oculus noster, et: vidit super Iudam et Ierusalem, id est apprehendit intellectum, id est prophetavit al. m. in marg. A (cf. Gen. 29, 2; I Reg. 22, 19; Mich. 4, 11; Is. 1, 1) | verbum] om. C | respiciendi] recipiendi E | conveniunt] convenit C 3 accomodantur] accommodant A 4 gentes] gens B | dictum est] inv. C 5 meum] nostrum AGKLπ 8 Vidi] add. d sed exp. G add. Ys. VI Ge. XXXII al. m. in marg. A | Apparuit] apperuit L | ei] eis B 9 Dominus] Deus G | michi] om. A 10 Deum] Dominum CL | Israel] om. E | Totum ... oculorum] om. K 12 quedam] quadam L | scilicet] sicut Kπ sunt L 13 uxor eius] inv. C 14 considerationi] rationi KLπ

2 The marginal note in ms. A refers to the verbs ‫‘( ראה‬ma’), ‫‘( הביט‬hib’), and ‫‘( חזה‬haza’). 4-5 Gen. 29, 2. 5-6 Eccl. 1, 16. 8 I Reg. 22, 19. 8 Gen. 18, 1. 8-9 Gen. 1, 10. 9 Exod. 33, 18. 10 Exod. 24, 10. 13 Gen. 19, 17. 13-14 Gen. 19, 26. 15 Num. 23, 21.

34

MOSES MAIMONIDES

enim non videt iniustitiam. Similiter: «Respexerunt post Moysen», hoc est disputabant, et inquirebant de operibus eius et verbis. Et secundum hunc modum est dictum Abrahe: «Aspice celum», hoc enim dictum est in visione prophetie. Et secundum hunc modum accommodationis 20 verbum aspiciendi dicitur de Deo.

16 Similiter] om. π

16 Exod. 33, 8. 18 Gen. 15, 5.

17 secundum] add. in B

18 est dictum inv. B

DUX NEUTRORUM I, 5

35

CAPITULUM V

5

10

15

20

Cum Aristotiles princeps Philosophorum incepisset inquirere, ut induceret probationes super rebus valde profundis, dixit, quasi removens a se culpam: Non oportet eum, qui inspexit verba mea, ut imponat michi culpam, quasi confidam de fortitudine intellectus mei ad loquendum de hiis, que ignoro, sed iudicet me facere istud ex desiderio et amore acquirendi scientias et attingendi veram sapientiam secundum possibilitatem hominis. Sic et nos dicimus, quia non expedit homini, ut festinet et extendat manum ad rationem istam nobilem et excelsam in initio cogitationis sue, donec excerceat animam suam in scientiis, ut depuret et examinet mores suos, ut sint mundi, et extinguat concupiscentias suas et desideria cogitabilia. Et cum applicuerit animum suum antecedentibus veris et firmis et sciverit ea, et sciverit inducere probationes demonstrativas, et sciverit sibi cavere ab errore virtutis ymaginative, tunc applicabit se ad inquirendum super ista ratione, et non decidet iudicium in prima opinione, quam invenerit, nec extendat manus cogitationum suarum in primis ad comprehendendum secretum Dei. Sed opus est ei, ut erubescat, et timeat accedere ad eum, donec se paulatim exerceat, et propter hoc dictum est: «Abscondit Moyses faciem suam quia timuit aspicere Dominum», et laudavit 1 Capitulum] om. C | Capitulum V] Preparatione intellectus ad intelligenda divina. Capitulum quintum π Capitulum 6 B om. AEK add. de preparatione intellectus ad capienda ac intelligenda divina in marg. K 2 inquirere] add. in libro celi et mundi al. m. in marg. A add. in secundo celi et mundi versus finem et de eodem in 20 capitulo secunde partis al. m. in marg. B 3 valde] valide A 4 Non oportet] sic det G add. nec decet π | qui] quia C | inspexit] inspexerit AGKLπ | ut imponat] et imputet π 5 michi culpam] inv. A 6 iudicet] videlicet E | desiderio] desideriis C 8 possibilitatem hominis] hominis impossibilitatem sed corr. G | Sic] sicut KLπ add. de ordine scientiarum al. m. in marg. B | nos] om. KLπ 9 extendat] extendit B | nobilem] 10 in1] et EL | initio] unicam L | cogitationis] notabilem L | et2] om. C 12 desideria] desiderabilia E 14 inducere] cognitionis L 11 ut2] nisi KL add. propositiones sive G | demonstrativas] demonstrantis π | sibi cavere] inv. C 15 ymaginative] imaginatione K | tunc] eum G | inquirendum] acquirendum KLπ 16 iudicium ‫ ]הדין‬in dictum AGKLπ | invenerit] invenerint K teniebat G 17 extendat] extendet π | suarum] suas K 18 et] ut E | accedere] accendere E 19 se] om. C | Abscondit] add. quod Moyses pro absconsione faciei accepit premium divine visionis in marg. K

4-8 Cf. Aristoteles, De caelo, II, 12, 291b24-27. 20 Exod. 3, 6.

36

MOSES MAIMONIDES

Creator quod fecit, et largitus est ei de munificentia bonitatis sue, sicut dictum est de eo: «Speciem Domini vidit». Et dixerunt magistri nostri, quod hoc fuit premium eius, quia «Abscondit faciem suam, ne aspiceret Dominum». Sed «seniores filiorum Israel» festinaverunt in cogitationibus suis apprehendere Dominum, et non apprehenderunt ipsum apprehensione perfecta, et ideo dictum est de eis: «Viderunt Dominum Israel et sub pedibus eius et cetera», et non est dictum solummodo: «Viderunt Deum Israel», quia sententia versus est, quod illa visio imputata est eis ad peccatum, non enim dictum est hoc, ut sciretur, quod viderunt. Et ostendit eos culpabiles super specie comprehensionis sue pro eo, quod communicatum est in ipsa de potentiis corporalibus. Et hoc totum procuravit festinatio sua, cum specularentur ante perfectionem suam, ex quo debebatur eis finis vite, et oravit pro eis Moyses, et prolongavit Deus vitam eorum, donec combusti fuerunt in Tabera, et combusti sunt Nadab et Abiu in tabernaculo testamenti, secundum quod scriptum est. Quod si ita contigit illis sapientibus honoratis, quanto magis nobis imperfectis? Quanto magis hiis, qui sunt imperfectiores nobis? Quibus necesse est, ut studeant totis viribus suis in complemento eorum, que sternenda sunt, et ut acquirant antecedentia, que mundant apprehensionem intellectus a pollutione 21 ei de] om. Cπ | munificentia] munificentiam Cπ 22 Domini] Deo C 23 fuit] sit K | premium ‫ ]גמול‬primum AEG 24 Sed] et L | seniores] add. populi A | Israel] non E 26 et ... dictum] om. E 27 Dominum] Deum BEGπ | Israel] lac. E | et cetera] om. BE | solummodo] add. Deum sed exp. G 28 versus] add. illius 30 quod] A | illa] ista C 29 est1] om. A | ad] in KLπ | hoc] om. CGKLπ quia GL add. alios quod in marg. L | ostendit] ostendis E | super] add. forma vel B | specie] add. vel forma A 31 communicatum] comitatum A | in] cum CG de KLπ 32 sua] illa Kπ 33 ex] et E | quo] qua CGKLπ 35 in1] add. nomen loci B | Tabera] Tabeni C tabula E Cabera π add. quod sumptum est ab incensione B add. Tabera nomen est loci quod sumptum est ab incensione (con., incisione A) in marg. A | sunt] add. in KL | Abiu] Rabin L Abui E Zabin Gπ | 36 Quod2] et A quia KL 38 sunt imperfectiores] inv. KL add. aliter 37 magis1] add. et B | magis2] add. in B testi (dub.) al. m. in marg. A 39 sternenda] strenenda B | sunt] add. nobis quibus necesse est ut studeant totis viribus suis in complemento eorum que sternenda sunt KL add. nobis π | ut] om. C 40 apprehensionem] add. ut speculetur G | intellectus ... pollutione] a pollutione intellectus CG

22 Num. 12, 8. 23-24 Cf. TB, Berak_ot, 7a. 24 Exod. 24, 11. 26-27 Exod. 24, 10. 33-36 Waikrah Rabbah, 20.

25

30

35

40

DUX NEUTRORUM I, 5

45

50

55

60

37

sua, que est errores, et tunc appropinquabit, ut speculetur illum statum spiritualem, sicut scriptum est: «Sacerdotes, qui appropinquant Domino, sanctificentur, ne percutiat eos». Salomon etiam precepit, ut homo caveat sibi multum, qui voluerit acquirere gradum istum, cum dixit: «Custodi pedem tuum, cum intraveris in domum Domini». Revertar autem, ut compleam, quod incepi exponere, et dicam, quod «maiores filiorum Israel», cum omni eo quod accidit illis in apprehensione sua de magnis dampnis et accidentibus, laboraverunt etiam in hoc, et intenderunt modis corporalibus propter laborem apprehensionis intellectus sui, unde dictum est: «Viderunt Dominum, et manducaverunt et biberunt». Sed complementum illius verbi, quod dictum est: «Et sub pedibus eius sicut opus saphiri», adhuc explanabitur in capitulis huius libri. Tota vero nostra intentio est, quod verbum ‘videndi’ vel ‘inspiciendi’, quod dicitur secundum hunc modum, est apprehensio intellectus, non visio oculorum, quoniam Creator benedictus non est eius nature, ut comprehendatur ab oculis. Quod si aliquis de imperfectis, qui non attigerit gradum istum, ad quem volumus illum promovere, voluerit omnia verba istius modi, que dicuntur de apprehensione oculorum, referre ad honorem glorie create vel ad angelos vel ad alia preter illos, non est hoc malum.

41 sua] sui CG | est] sunt C | errores] erroris B erronea KLπ | ut] om. G | speculetur] speculentur π om. G 42 spiritualem] specialem G | appropinquant] appropinquent C 43 sanctificentur] sanctificetur B | precepit] cepit C 44 caveat] cavet E | istum] illum KLπ 45 dixit] add. Eccle. IV al. m. sup. l. A | Domini] add. notate et discite in marg. K 46 compleam] doceam KLπ 47 accidit] add. eis sed del. G 49 hoc] huiusmodi C | et] om. C | intenderunt] tenderunt B incederunt Kπ inciderunt L | laborem] add. et Kπ | apprehensionis] apprehensiones π om. C 50 intellectus sui] inv. E 51 illius] istius KLπ 52 eius] add. est KLπ | sicut opus saphiri] inv. sed corr. C | adhuc] ad hominem E ad hoc L 53 nostra 54 vel] et C | inspiciendi] intentio] inv. BC | est] om. KLπ | quod] quo ad π respiciendi G add. est π | dicitur] Deus KLπ | secundum] in KLπ 55 non] ut G | Creator] creantor B 56 eius] om. L | comprehendatur] comprehendat E apprehendatur G | Quod] quoniam KLπ 57 attigerit] attingerit EK | gradum] dum KL sensum π 58 omnia] om. A | istius] illius A | dicuntur] dictum E 59 create ‫ ]נברא‬Creatoris CGKLπ creature B 60 alia] alios B aliam E | preter] propter A | hoc] om. GKLπ

42-43 Exod. 19, 22. 45 Eccl. 4, 17. 50-51 Exod. 24, 11. 52 Exod. 24, 10.

38

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM VI ‘Is’, ‘issa’ in Hebraico sonant ‘homo’ et ‘mulier’, et sunt accommodata ad significandum ‘masculum’ et ‘feminam’ cuiuscumque generis, sicut dicitur: «De omnibus animalibus mundis septena et septena accipies virum et uxorem», quasi diceret ‘masculum et feminam’. Rursum 5 accommodaverunt nomen ‘mulieris’ omni rei apte recipere aliam rem, sicut dicitur Exodi XXVI, V: «Cortine iunguntur sibi femina cum sorore sua». Et ex hoc apparet, quod ‘frater’ et ‘soror’ dicuntur secundum associationem, sicut ‘is’ et ‘issa’.

1 Capitulum] om. C | Capitulum VI] Mulier. Capitulum septimum π | Capitulum ... issa (l. 9)] om. ABE post cap. VII GKLπ add. totum capitulum sextum non est hic positum quoniam nomina, de quibus fit hic mentio, ‘masculus’ et ‘femina’ vel ‘mulier’, aliter se habent in Hebraico et aliter in Latino al. m. in marg. A 2 sonant] sonat G | sunt accommodata] inv. G 3 masculum] masculinum π | feminam] femininum π 4 mundis] mundi GLπ 5 diceret] dicat π | Rursum] rursus π 6 mulieris] mulieri KL | aliam] add. aliam C 7 XXVI, V] XXXVI GKLπ | Cortine] cor meum C 8 dicuntur] domini L

4-5 Gen. 7, 2. 7-8 Exod. 26, 3.

DUX NEUTRORUM I, 7

39

CAPITULUM VII Proprietas huius verbi ‘nasci’ manifesta est, et convenit partui, sicut dicitur: «Pariet ei filios». Accommodatum est autem creationi rerum naturalium, sicut legitur: «Antequam montes nati essent»; accommo5 datum est plantis terre; et iterum renovationi temporalium eventuum, sicut dicitur: «Nescis quid pariat ventura dies»; renovationi etiam cogitationum et eorum, que proveniunt ex ipsis, sicut dicitur: «Concepit dolorem et peperit iniquitatem». Secundum etiam hunc modum, omnis qui docuerit alium aliquid vel promoverit eum ad aliquid, erit 10 quasi fecerit eum nasci. Et idcirco discipuli prophetarum dicti sunt ‘filii eorum’, sicut exponam in equivocatione huius nominis ‘filius’. Propter hanc accommodationem nominis scriptum est: «Vixit Adam CXXX annis et genuit filium ad ymaginem et similitudinem suam». Et iam prediximus, que est ‘similitudo hominis’ et ‘ymago eius’. Et 15 ideo omnes filii Ade, qui precesserunt Seth post Abel, non habuerunt vere formam humanam, quia illa est ymago eius et similitudo, propter quam dictus est: «Homo ymago Dei et similitudo». De Seth

1 Capitulum] om. C | Capitulum VII] Nasci. Capitulum sextum π Capitulum sextum 2 nasci] om. C 3 dicitur] add. et L om. AEGK add. 6m capitulum al. m. in marg. A Lπ | creationi ‫ ]לבריאת‬Creatori CE 4 essent] add. hanc litteram non habemus nos B add. Prov. VIII ubi nos habemus littera: necdum montes gravi mole constiterant ante colles ego parturiebar al. m. in marg. A (cf. Prov. 8, 25) 5 est] add. etiam BE | iterum] terram L | renovationi] add. et cogitationi C 6 Nescis] nescio G add. Prov. XXVII al. m. sup. l. A | etiam] et CLπ sibi K | cogitationum] cogitationi Cπ 7 et] om. π 9 docuerit] docuit A | aliquid1] aliud L | eum] ipsum BE | aliquid2] aliud L 10 idcirco] ideo K 11 filius] add. et A 12 nominis] om. KLπ 14 prediximus] diximus A | hominis] om. C | ymago] similitudo sed corr. in marg. G 15 Ade] Adam A 16 vere] om. C | quia] et C | illa] ita C | est] om. B add. illa est ymago eius et similitudo secundum quam dictus est homo ymago Dei et similitudo. Seth vero dictum genuit Adam ad ymaginem et similitudinem suam quia docuit eum Adam et fecit eum intelligere et adeptus est perfectionem humanam al. m. in marg. A 17 similitudo] add. est B | De] om. KLπ | De ... humanam] om. A

3 Deut. 21, 15. 4 Ps. 90, 2. 6 Prov. 27, 1. 7-8 Ps. 7, 15. 12-13 Gen. 5, 3. 17 Cf. Gen. 1, 26.

40

MOSES MAIMONIDES

vero dictum est, quia genuit eum Adam ad ymaginem et similitudinem suam, quia docuit eum Adam, et fecit eum intelligere, et adeptus est 20 perfectionem humanam. Scis autem, quia quicumque non habet hanc formam hoc modo, sicut prediximus, non numeratur de specie hominum et dicitur esse de numero bestiarum, preter quod habet figuram humanam; habet autem potentiam super dampna et mala aliter quam bestie, quoniam in cogitatione et in electione, que data sunt ei ad acquirendum perfectionem, 25 quam non acquisivit, multiplicantur species fraudum et peccatorum, que sunt causa omnis mali et dampni. Et est quasi una de bestiis, et est similis hominibus, nec tamen est de illis. Tales fuerunt filii Ade ante Seth, unde dixerunt sapientes: «Figurate CXXX annis, quibus exulabat Adam, generabat ventos», id est dyabolos. Cum autem invenit gratiam 30 in oculis Domini, «genuit ad ymaginem et similitudinem suam», sicut supra dictum est.

18 quia] quod KLGπ | Adam] add. et E | suam] om. AB 19 eum2] om. AKLπ 21 quia] quod KLπ | hoc modo] humanam L om. Kπ | hoc | et2] om. L ... figuram] om. G 22 esse] ei B 23 preter] preterquam π 24 super] sunt G 25 in] om. CGKLπ | aquirendum] inquirendum E 26 multiplicantur] multiplicatur CE add. dampnum et mala G 27 mali et dampni] inv. G 28 tamen] causa L 29 Figurate] add. errorem al. m. in marg. A | exulabat] exalabat K exaltabat L 30 Adam] add. et GKL | ventos ‫ ]רוחות‬rochot π 31 genuit] add. filii G | et similitudinem] om. A

29-30 TB, Eruvin, 18b. Cf. Berešit Rabbah, 20.

DUX NEUTRORUM I, 8

41

CAPITULUM VIII

5

10

15

20

Hoc nomen ‘locus’ principaliter et proprie dicitur, secundum quod convenit parti terre vel toti vel alii corpori locato. Ampliatum est autem idem nomen in Hebraico, et impositum gradui hominis et perfectioni sue in quacumque re. Tu autem iam scis multitudinem usus magistrorum gramatice in hoc verbo in dicendo: ‘Petrus implet locum parentum suorum in scientia et timore’, et sicut dixerunt: ‘Adversarius in loco suo stat’, id est eo modo quo fuit. Et secundum hanc accommodationem dictum est: «Benedicta gloria Domini de loco suo», id est secundum modum suum et gradum et fortitudinem respectus sui in essentia sua. Et sic accipitur nomen ‘loci’, cum dicitur de Creatore, cuius expositio est gradus essentie sue, cui non est simile nec habet compar, sicut probatum est. Scias autem, quod omne nomen equivocum, cuius fecero mentionem in hoc libro, non est intentio mea, ut ostendam solummodo id, quod dicitur in ipso capitulo, sed aperimus tibi portam, et instruimus te super diversitatibus ipsius nominis, que sunt utiles secundum nostram intentionem, non secundum intentionem illius, qui loquitur in distinguendo verba cuiuscumque gentis. Tu vero attende libris Prophetarum et libris hominum sapientum, et pone cor tuum in nominibus, quibus omnes utuntur in illis, et scies omne nomen equivocum in quolibet suorum modorum, qui convenit ei secundum illam rationem. Et sententia ista, quam diximus, est clavis istius libri et aliorum, et exem1 Capitulum] om. C | Capitulum VIII] Locus. Capitulum octavum π Capitulum septimum L om. AEGK add. Capitulum octavum in marg. E 2 principaliter ... proprie] inv. GKLπ | secundum] vel L 3 est autem] inv. L | autem] enim π add. ideo K 4 idem] illud π | nomen in] unum C | et] est π | gradui] gradu B | perfectioni] perfectionis E 5 in] et E | iam] om. EKLπ | multitudinem] simili7 parentum] p _erstē K tudinem G add. huius E 6 in1] et L | implet] implevit C | sicut] sic A add. aliter sicut dixerunt al. m. in marg. A 8 quo] quod B 9 de] in A | id est] om. GKLπ 11 essentia] add. aliter ecclesia al. m. in marg. A 12 habet] habeat B add. sibi A 14 Scias] add. ecce utilitas manifestatur tractatus istius scilicet de multiplicitate nominum al. m. in marg. A 15 id] illud K om. π 16 ipso] illo E hoc G 17 te] de L | super] sicut GK | ipsius] om. GKLπ | secundum] super C | nostram intentionem] intentionem suam E inv. G 18 intentionem] add. et C | non ... loquitur] om. E 19 verba] om. E | attende] intende π 20 nominibus] omnibus C 22 suorum modorum] inv. π

9 Ez. 3, 12.

42

MOSES MAIMONIDES

plum eius, quod modo dixi, est, quod supra diximus, in hoc nomine ‘locus’ in dicendo: «Benedicta gloria Domini de loco suo». Tu vero scis, 25 quod ista ratio per se est species honoris et altitudinis in dicendo: «Ecce locus mecum», et est gradus et visio et speculatio intellectus, non visio oculi, et coniungitur loco montis, qui apparebat, quia ibi separabatur et consequebatur perfectionem.

25 Benedicta] om. KLπ apparebat] appararebat A

25 Ez. 3, 12. 26-27 Exod. 33, 21.

27 et1] om. E 28 loco] locus C | montis] mentis A 29 separabatur] speculabatur C

|

DUX NEUTRORUM I, 9

43

CAPITULUM IX ‘Cathedra’ est nomen sedis facte, ut sedeatur super illa. Et quia cathedra est locus, in quo sedere debent honorati et nobiles, sicut reges, cathedra demonstrat super magnitudine illius, propter quem compo5 sita est, et pulchritudine sua et fortitudine gradus sui. Et ideo vocatur ‘sanctuarium’ ‘sedes’ vel ‘cathedra’, quia demonstrat nobilitatem illius, qui se demonstravit in eo, et fecit in ipso habitare gloriam suam et honorem. Et dixit: «Sedes glorie sublimis primo locus sanctuarii nostri», et propter hanc rationem dicuntur ‘celi sedes’, quia demonstrant scien10 tibus ipsos et intendentibus in eis magnitudinem factoris et motoris sui. Et regit mundum inferiorem cum largitate bonitatis eorum, sicut scriptum est: «Celum michi sedes est, et terra scabellum pedum meorum». Cuius expositio est, quod celi demonstrant super essentia mea et fortitudine mea et potentia, sicut ‘sedes’ demonstrat super sublimita15 tem illius, propter quem composita est. Istud est, quod credere debent inquisitores veritatis, non quod in celis sit corpus, super quo erigitur Creator, ut sedeat super illo, quoniam postea inducam probationem, quod Creator non est corpus; et si ita est, quomodo habebit locum, vel sedebit super corpore? Sed ratio huius rei, quam docuerunt nos, est,

1 Capitulum] om. C | Capitulum IX] Cathedra. Capitulum nonum π om. AEGK add. 2 ut] non E | sedeatur] sedentur E | Et] om. VIIIm capitulum al. m. in marg. A E 3 honorati] honorifici K 4 demonstrat] demonstratur L | magnitudine] magnitudinem E | propter] super E | quem] quod L 5 sua] om. B | Et] de E 6 quia] qui E 8 Sedes] add. Eze. XLIIII secundum nostram litteram: locus solii mei et locus vestigiorum pedum meorum ubi habito in medio filiorum Israel, et prius antea dicitur: et ecce repleta erat gloria Domini domus al. m. in marg. A (cf. Ez. 43, 5-7) | primo] prius C primus G 9 hanc] hoc KLπ | rationem] om. KLπ 10 ipsos] eos L | factoris] add. sui G 11 regit] regunt π | inferiorem] interiorem L | largitate] largitatis B 12 est1] add. Ysa ult. A | Celum] add. quomodo intelligitur illud Ysa.: coelum michi sedes est in marg. K | est2] om. KLπ | terra scabellum] inv. sed corr. C 13 est] om. GKLπ | essentia mea] essentiam tuam G 14 fortitudine] fortitudinem G | mea] tuam G | potentia] potentiam G | sublimitatem] sublimitate EKLπ 15 propter] super C | Istud] illud Kπ ideo L | est quod] om. L | credere debent] add. aliter credebant al. m. in marg. A 16 celis] celo AKL 17 inducam] add. per π | probationem] probatione BK 18 non] nisi K | vel] et A

8 Ier. 17, 12. 12 Is. 66, 1.

44

MOSES MAIMONIDES

quod omnis locus, quem Deus separavit ab aliis in honore suo et gloria, 20 sicut ‘sanctuarium’ et ‘celi’, vocatur ‘sedes’. Sed quod ampliatum est verbum secundum hanc rationem, sicut dictum est: «Iurat super sedem Domini», hoc est super eius magnitudine et honore, de quo non debemus credere, quod sit aliud quam sua essentia, nec est aliqua creatura, ut sit Creator inventus in sede et sine 25 sede, quia istud esset blasphemia sine dubio, et Scriptura dicit: «Tu Deus in eternum permanes, et sedes tua in seculum seculi». Et hoc demonstrat, quia non est aliquid separatum ab eo. Et idcirco expositio sedis in hoc loco et in similibus est gloria sua et fortitudo, que non est aliud quam sua essentia, sicut explanabitur in parte capitulorum huius 30 libri.

20 quod] quoniam C add. locus sed del. G | omnis] om. G | Deus] add. sep sed del. G 21 sanctuarium] add. est C | et] om. E 23 Iurat] iuravit A | sedem] sede AB 24 non] add. homo sed exp. K | quam sua] om. L 25 aliqua] alia E 26 sine1] 27 permanes] om. G 28 demonnon E | esset] est C | sine2] om. C strat] demonstravit GKLπ | quia] quod E | aliquid] aliud L | ab eo] a Deo C 29 similibus] quolibet L pluribus π | fortitudo] fortitudine B 30 sua essentia] inv. Kπ | sua] om. L | huius] istius L

23 Exod. 17, 15. 26-27 Lam. 5, 19.

DUX NEUTRORUM I, 10

45

CAPITULUM X Iam premisimus, quod, cum mentionem fecerimus alicuius nominis equivoci, non est intentio nostra ponere omnes significationes illius nominis, sed partem, sed exprimemus de illis tantummodo, que sunt 5 necessarie considerationi nostre. Eiusdem rationis est verbum ‘descendendi’ et ‘ascendendi’. Scias autem, quod verbum ‘ascendendi’ et ‘descendendi’ proprie et principaliter dicitur de corpore, alterum cum movetur corpus ad inferiorem locum, reliquum cum movetur ad superiora. Postea vero accommodaverunt ista verba altitudini et gradui no10 bili, nam cum inferior sit gradus hominis, dicitur descendere, et cum acquirit nobiliorem, dicitur ascendere, unde dicitur: «Peregrinus qui tecum est ascendet super te, et tu descendes sub eo»; item: «Faciet te Dominus excelsiorem cunctis gentibus». Scis etiam frequentiam usus sapientum in dicendo: «Ascendunt in sanctitate, et non descendunt», 15 et secundum hunc modum loquuntur in defectum speculationis intellectus, et in considerando in cogitatione sua res nimis viles, dicunt ipsum descendisse; si vero considerat in cogitatione sua res nobiles, dicunt, quod ascendit. Et quoniam nos homines sumus in infimo locorum constituti et in infimo graduum creaturarum, cum comparaveri-

1 Capitulum] om. C | Capitulum X] Ascendere et descendere. Capitulum decimum π om. AEGK in marg. E 2 premisimus] posuimus KLπ add. premisimus in marg. G | cum] etiam L | mentionem] intentionem A | nominis] rei G 3 equivoci] equivoce G | omnes] et E | illius] istius A 4 sunt] sit C 5 nostre] add. quod E | verbum] verbis K 6 ascendendi1] add. sed A | Scias] add. primus in marg. A | 7 descenautem] om. AB | ascendendi2 ... descendendi] inv. C | et2] om. ABE dendi] om. E 7 principaliter] essentialiter K | alterum] altera L | cum] tamen KLπ 8 movetur corpus] inv. KLπ | cum] tamen K vero π | movetur ... superiora] inv. C 9 Postea] add. secundus modus in marg. A | vero] om. E | ista verba] inv. 11 dicitur] add. C | verba] nomina KLπ 10 cum1] tamen K | cum2] etiam L descendere sed exp. K | Peregrinus] add. Deut. XXVIII e al. m. in marg. A 12 ascendet] ascendit E | descendes] ascendes K descendas G | sub] super B | item] iterum AE et L | Faciet] add. Deut. XXV g XXVIII al. m. in marg. A 13 Scis] scias B add. tertius modus in marg. A 14 sapientum] sapientium E | Ascendunt] ascendit L | sanctitate] sanctitatem A 15 et] om. B | defectum] defectu BL | intellectus] et intelligitur A 16 res] in marg. G 17 vero] add. ipse KLπ 19 creaturarum] om. KLπ | cum] om. KL | comparaverimus] comparavimus C

11-12 Deut. 28, 43. 12-13 Deut. 28, 1. 14 Mišnah, Šeqalim, VI, 4.

46

MOSES MAIMONIDES

mus ipsum celo altissimo circundatori, et Creator benedictus fuerit in altissimo gradu super omnibus entibus, et magnitudo et pulchritudo eius, non altitudo loci, et voluit Creator, ut sapientia ipsius perveniret ad nos, et largitus est spiritum suum sanctum cuidam parti hominum, ideo adventum spiritus sancti super prophetam vel quietem glorie super aliquem locum vocavit ‘descensum’, et vocavit ‘ascensum’ recessum virtutis prophetie ab homine vel glorie de loco, in quo requieverat. Et ideo omnis ascensus seu descensus, quem attribuimus Deo, non est nisi secundum hunc modum. Similiter etiam cum pena vel ira venit super gentes mundi vel super aliquam partem secundum voluntatem ipsius, quam predixerunt prophete ante descensum ipsius pene, et narraverunt, quod visitavit Deus ipsorum opera, et postea venit super eos pena, ideo vocant huiusmodi rationem ‘descensum’, quia non est homo res adeo nobilis, quod debeat visitare opera eius nec punire eum propter ipsa, nisi esset voluntas Dei, unde scriptum est: «Quid est homo quod memor es eius?». Verbum istud convenit huic rationi, et ideo vocavit penam descensum, sicut scriptum est: «Venite, descendamus et confundamus labia eorum»; et iterum: «Descendit Dominus ut videret turrim»; item: «Descendam et videbo». Omnia ista significant adventum pene super illos, qui sunt in infimo.

20 fuerit] fuit BE 21 entibus] gentibus B | magnitudo ... pulchritudo] pulchritudo et magnitudo KLπ 22 ipsius] sua KLπ eius A 23 suum sanctum] inv. A | hominum] add. et A 24 adventum] adventus B 25 descensum] desiderium KL 26 prophetie ... homine] ab homine prophetie C | requieverat] requievit CGKLπ 27 ideo] add. talis est π | seu] sive E | quem] quam A | Deo] add. quem attribuimus Deo G 28 non] add. enim KLπ | Similiter] sed L | etiam] om. C 29 ira] illa K om. L | venit] invenit L | secundum] vel KL | voluntatem] voluptatem E 30 quam] quem Kπ | predixerunt] dixerunt C 31 quod] quia CGKLπ | visitavit] visitabit G add. vel visitabit sup. l. A | ipsorum] eorum KLπ | ipsorum opera] inv. BE 32 vocant] vocavit EGKL | rationem] ratione EK 33 est] om. C 34 eum] ipsum L 35 convenit] venit E 36 vocavit] notavit K | sicut] om. G 37 Venite] add. Ge. XI b al. m. in marg. A | descendamus] ascendamus C | eorum] ipsorum GKLπ | Descendit] add. Ge. XI al. m. in marg. A 38 item] iterum L | Descendam] add. Ge. XVIII al. m. in marg. A 39 Omnia ista] inv. G | adventum] additamentum C

35 Ps. 8, 5. 37 Gen. 11, 7. 37-38 Gen. 11, 5. 38 Gen. 18, 21.

20

25

30

35

DUX NEUTRORUM I, 10

47

Sed prima ratio est species prophetie et altitudinis, sicut dictum est: «Descendam et loquar tecum»; et: «Descendit Dominus super montem Synai»; et: «Descendit Dominus vidente populo»; et: «Elevatus est Dominus desuper ipso»; et: «Elevatus est Dominus super Abraham». Sed quod dictum est: «Ascendit Moyses ad Dominum», est secundum 45 tertiam rationem, et coniungitur ei, quod dicitur, quod fuit «super cacumen montis», super quem descendit gloria creata, non quod Creator locum habeat, in quo ascendatur ad ipsum vel descendatur ab eo. 40

41 Descendam] add. Exo. XXV nostra littera: precipiam et loquar ad te super propitiatorio al. m. in marg. A (cf. Exod. 25, 22) | loquar] loquor K | Descendit] add. Exo. XIX f al. m. sup. l. A 42 Descendit] add. Exo. XXXIII d al. m. sup. l. A | populo] om. G 43 ipso] eo sed corr. G | Elevatus] add. Ge. XVIII: abiit Dominus postquam cessavit loqui ad Abraham al. m. in marg. A (cf. Gen. 17, 22) | super] om. C 44 est1] om. KL | Ascendit] add. Dominus sed del. C add. mo A add. Exo. XIX a et XXIII a e g al. m. in 47 eo] ipso G marg. A | 45 super1] sicut G

41-42 Num. 11, 17. 42 Exod. 19, 20. 41-42 Exod. 19, 11. 42-43 Gen. 35, 13. 43 Gen. 17, 22. 44 Exod. 19, 3.

48

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XI ‘Sedere’ proprie et principaliter dicitur de sedente in loco, sicut dictum est: «Hely sacerdos sedebat super sellam». Et quoniam homo sedens est quietus et quiescens in fine quietis et requiei, accommodatum est hoc verbum omni rei quiete et stabili, que non mutatur, sicut dictum est in consolatione Ierusalem in dando illis spem in duratione et quiete: «Et in alto gradu exaltabitur, et sedebit in loco suo»; et «Qui facit sedere sterilem in domo». Iste modus est durare et quiescere sine variatione. Secundum hunc modum dictum est: «Sedebit Dominus in eternum»; et iterum: «Sedet super celos», quoniam non cadit in ipsum aliqua species mutationis neque secundum substantiam neque alio modo. Nec mutatur eius comparatio ad aliud extra se, quia non est comparatio inter ipsum et aliud extra ipsum, propter quod mutetur in ipsa comparatione, sicut patebit ex sequentibus, et in hoc completur suum sedere sine omni mutatione, sicut dixit: «Ego Dominus non mutor». Et secundum hunc modum est omne nomen ‘sessionis’, quod ei attribuitur. Sed ‘sessio’, que attribuitur celis in pluribus locis, est, quia in celis non est variatio, hoc est, quia virtus eorum non variatur, sicut in rebus generabilibus et corruptibilibus. Similiter etiam attribuitur Crea1 Capitulum] om. C | Capitulum XI] Sedere. Capitulum undecimum π om. AEGK 2 de sedente] descendente ABE sed corr. A add. Xm capitulum al. m. in marg. A 3 sellam] cellam BL 4 quietis ... requiei] et requiei quietis C | requiei] requievi K 5 est] om. K | que] qui K 6 dictum] dicitur A | est] om. AB | consolatione] in marg. G | in dando] mando C | illis] in illis E 7 sedebit] add. nostra littera habitare sup. l. A 8 sedere] sedem EKL 10 Sedet] sedebit corr. sedi K 11 spe12 Nec] non E neque Kπ | comparatio] cies] specierum G | neque2] nec L compositio π | aliud] add. vel celum sup. l. A | quia] quoniam E 13 aliud] om. L 14 ex] in A 15 suum] ipsius π | Ego] add. Malachias III b al. m. in marg. A | Dominus] add. et A 17 ei] eo π om. BE | attribuitur] tribuitur sed corr. in marg. L 18 sessio] cessio C add. eius π 19 est] om. C | quia] om. L | rebus] add. generalibus sed exp. K 20 generabilibus] generalibus ACL | corruptibilibus] corporalibus L | Similiter ... respectu] om. A | etiam] add. que AB | etiam attribuitur] inv. C

3 I Sam. 1, 9. 7 Zach. 14, 10. 7-8 Ps. 113, 9. 9-10 Lam. 5, 19. 10 Ps. 123, 1. 15-16 Mal. 3, 6.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 11

49

tori ‘sessio’ respectu specierum rerum generabilium et corruptibilium, quoniam ipse species perpetuam habent durationem sicut et virtus celorum, unde dictum est: «Qui sedet super orbem terre», hoc est dicere, quia est sempiternus et durans. Et dictum est, quod, cum variata sunt 25 et corrupta genera rerum terre, non fuit apud ipsum variatio comparationis, sed comparatio sua quantum ad generabilia est eadem firma et immutabilis, quia comparatio seu relatio est ad species rerum generabilium, non ad singularia. Et ideo attende omni verbo sedendi dicto de Deo, et invenies ipsum dictum secundum hunc modum.

21 rerum] om. KLπ | corruptibilium] corporalibus L 22 ipse] ipsi B ipsa C | celorum] eorum A 23 unde] ut C | dictum] scriptum GKLπ | Qui] add. nostra littera est: qui sedet super gyrum terre al. m. in marg. A (cf. Is. 40, 22) 24 sempiternus] sempiternum L | cum] add. eo sed exp. G | variata] variati B 26 sua] eius π 27 seu] et G 28 attende] accede E | sedendi] sedenti E 29 modum] add. surgenti B

23 Is. 40, 22.

50

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XII Verbum ‘surgendi’ equivocum est et proprie dicitur de sedente vel iacente, cum erigitur de loco suo; et ‘surrectio’ est immutatio sessionis: ponitur etiam pro firmitate rei et veritate. Secundum hunc modum dicitur verbum ‘surgendi’ de Deo, sicut scriptum est: «Nunc exurgam, 5 dicit Dominus», hoc est firmabo verbum meum in spe bona; et iterum: «Tu exurgens misereberis Syon», hoc est firmabis spem miserationis. Et quia omnis, qui proponit aliquid facere, faciet in surgendo, attribuerunt omni proponenti male facere verbum ‘surgendi’, et accommodaverunt rationem istam firmitati pene Dei super populum male 10 meritum, sicut dicitur: «Exurgam super domum Ieroboam»; et item: «Surget super domum pessimorum». Et potest esse, quod expositio eius, quod dictum est: «Nunc exurgam» erit istius modi, et similiter expositio illius: «Tu exurgens misereberis Syon», hoc est ‘surgens super inimicos eius’. Et multa talia inveniuntur in Scripturis, non quod 15 Creator sedeat vel stet, sicut sapientes dixerunt: «Non est sursum statio vel sessio».

1 Capitulum] om. C | Capitulum XII] Surgere. Capitulum duodecimum π om. AEGK 2 et] om. CGKLπ | sedente] surgente L | add. XIm capitulum al. m. in marg. A vel] add. surgente E 3 suo] isto C om. G 4 etiam] autem KLπ | firmitate] infirmitate KL | Secundum] super E 6 firmabo ... meum] verbum meo firmabo B verbum meum firmabo E 7 exurgens] exurges K | firmabis] firmabo L 8 faciet] facit Bπ | in] om. L | surgendo] assurgendo L 9 male] malum KLπ 11 Exurgam] add. Amos VII d: consurgam super domum Ieroboam in gladio al. m. in marg. A (cf. Amos 7, 9) | Ieroboam] Ioboam L Roboam π | item] ideo KLπ 12 Surget] add. Dominus G add. Ysa. XXXI b: et consurget contra domum pessimorum et cetera al. m. in marg. A (cf. Is. 31, 2) 14 illius] istius C | surgens] surges BC 16 sicut] add. eum π | Non] om. L | sursum] surgens L

5-6 Is. 33, 10. 7 Ps. 102, 14. 11 Amos 7, 9. 12 Is. 31, 2. 16-17 TB, H.agigah, 15a.

DUX NEUTRORUM I, 13

51

CAPITULUM XIII ‘Stare’ est verbum equivocum, et proprie convenit positioni corporis, quasi contrarie sessioni, sicut dicitur: «Stetit Moyses coram Pharaone». Dicitur etiam pro cessatione ab opere suo, sicut dicitur: «Steterunt 5 et non sunt reversi». Ponitur etiam pro firmitate, ut ibi: «Stent multis diebus»; et iterum: «Poteris stare», et expositio est permanere et non variari. Similiter etiam: «Iustitia eius in eternum stat», id est firma permanet. Et secundum hunc modum accipitur verbum standi, cum dicitur de Deo, sicut dicitur: «In illa die stabunt pedes eius super montem 10 Oliveti», id est firmabuntur causata sua, et istud explanabitur post in equivocatione huius nominis ‘pes’. Et secundum hunc modum dictum est: «Tu, sta hic mecum», et iterum: «Ego stans inter vos et Deum».

1 Capitulum XIII] Stare. Capitulum decimumtertium π om. EGK al. m. in marg. A 2 et] quod KLπ 3 contrarie] contrarium π | sessioni] sessionis G | Stetit] add. Exo. IX b al. m. sup. l. A add. Exo. IX b: steterunt coram Pharaone al. m. in marg. A (cf. Exod. 9, 10) 4 etiam] om. E | suo] om. π 5 Stent] stetit KLπ 6 et2] om. KLG 8 cum] et L 9 de ... dicitur] om. π | stabunt] stabant K | et3] om. KLGπ 10 firmabuntur] firmabunt AE | causata] creata EL | sua] eius π | in] om. Kπ 11 equivocatione] equivocationem KLπ | pes] add. vel spes sup. l. A 12 Tu sta] si tu stabis L | hic] om. π | et1] om. AL | Ego] add. Deut. VI: ego sequester et medius sum inter Deum et vos al. m. sup. l. A add. Exo. XXX g nostra littera est locus: locus apud me stabis super petram al. m. in marg. A (cf. Exod. 33, 21)

3-4 Gen. 41, 46. 4-5 Iob 32, 16. 5-6 Ier. 32, 14. 6 Exod. 18, 23. 7 Ps. 111, 3. 9-10 Zach. 14, 4. 12 Deut. 5, 31. 12 Deut. 5, 5. 12 The verse (Exod. 33, 21) quoted by the annotator of ms. A is placed, in the original version, at the end of chapter 15.

52

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XIV ‘Homo’ est nomen equivocum, sicut Adam, quod sumptum est a terra, sicut Scriptura demonstrat. Est etiam nomen speciei, sicut scriptum est: «Non iudicabit spiritus meus in homine»; et iterum: «Quis scit si spiritus filiorum hominum ascendat sursum?» Erit etiam nomen 5 universitatis gentium preter singularia, sicut dicitur: «Filii hominum». Secundum hunc tertium modum est, quod scriptum est: «Videntes filii Elohim filias hominum»; et iterum: «Sicut homines moriemini».

1 Capitulum] om. C | Capitulum XIV] Homo. Capitulum decimumquartum π om. AEGK 2 a] de KLπ 4 Non] add. permanebit sed exp. G add. nostra littera: non permanebit Ge. VI a al. m. in marg. A (cf. Gen. 6, 3) | iudicabit] indurabit A indicabit L radicabit π | Quis] quid E qui KL add. Eccle. III al. m. sup. l. A 5 scit] sit B | Erit] est π 8 Elohim] om. E

4 Gen. 6, 3. 4-5 Eccl. 3, 21. 6 Ps. 49, 3. 7-8 Gen. 6, 2. 8 Ps. 82, 7.

DUX NEUTRORUM I, 15

53

CAPITULUM XV In prosecutione capituli decimiquinti compositor libri facit mentionem scale Iacob, in cuius explanatione vocat angelos ‘ascendentes et descendentes prophetas’, ut ibi: «Misit angelum suum et eduxit nos de 5 Egypto»; et iterum: «Ascendit angelus Domini de Galgala». Et non est dubium, quod isti fuerunt prophete, et merito ascensus precedit descensum, quia post ascensum in acquirendo gradus scale, qui noti sunt, erit descensus, cum eo quod didicerit propheta per spiritum sanctum, ut regat et doceat habitatores terre.

1 Capitulum] om. C | Capitulum XV] Scala. Capitulum decimumquintum π om. EG al. m. in marg. A 2 facit] fecit A 3 Iacob] add. Ge. XXVIII al. m. in marg. A | angelos] add. angelos C 5 Ascendit] descendit C | Galgala] Galilea K Galgalis G 6 quod] quin π 7 qui] quod E | noti] nota E 8 quod] qui C om. π | didicerit] dicit B didicit E | propheta] prophetam C 9 regat] legat BK rogat E | doceat] decorat G

3 Cf. Gen. 28, 12. 4-5 Num. 20, 16. 5 Iud. 2, 1.

54

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XVI In capitulo sextodecimo videtur compositor libri ponere nomen ‘petre’ equivocum ad montem et ad silicem et ad lapidicinam, sicut dictum est: «Attendite ad petram, unde excisi estis». Transsumptum est etiam hoc nomen ad significandum originem rei, unde postquam dictum est: 5 «Attendite ad petram unde excisi estis», subiecit: «Attendite ad Abraham patrem nostrum», id est ambulate in viis eius, et addiscite mores ipsius, quoniam natura rei decise sequitur necessario naturam rei, de qua decisa est. Et secundum hunc modum ultimum Creator vocatur ‘petra’, quia est principium et causa omnium rerum, unde dicitur: «Sta 10 supra petram», hoc est innitere super scientia ista, quod Creator est principium omnis creature. Et hoc est introitus, per quem appropinquabit ad cognitionem ipsius, sicut ipse exposuit: «Ecce locus mecum».

1 Capitulum] om. C | Capitulum XVI] Petra. Capitulum decimumsextum π om. AEGK 2 sextodecimo] decimosexto π | compositor libri] inv. G | petre] petra G 3 ad2] om. L | silicem] scilicem B | et ... lapidicinam] om. E | lapidicinam] lapidem nam π 4 Attendite] attendet te A add. IX a Ysa. al. m. in marg. A | Transumptum ... estis] om. E 5 significandum] significandam AB 6 Attendite1] attendet te 7 nostrum] vestrum Gπ | A | subiecit] obiecit Lπ | Attendite2] attendet te A et ... ipsius] om. G 8 natura] nomina L | decise] descise K | naturam] natura L 9 decisa] descisa K 10 quia] quod E | et] add. finis E | Sta] stabit BE add. Exo. XXXIII g al. m. in marg. A 11 supra] super BG | innitere] innites A | quod] quia A 12 hoc] hic AG | est] om. G | quem] quam L | appropinquabit] appropinquabis A appropinquabitur C 13 mecum] meus L

4 Is. 51, 1. 6-7 Is. 51, 2. 10-11 Exod. 33, 21. 13 Exod. 33, 21.

DUX NEUTRORUM I, 17

55

CAPITULUM XVII Non putes, quod necessarium est, ut sapientia spiritualis tantummodo occultetur gentibus, quia necesse est etiam, ut maior pars scientie naturalis occultetur eisdem. Et iam predixi tibi, quod dixerunt 5 sapientes: «Non opus de Beresit in duobus». Nec istud solummodo accidit sapientibus nostre legis, sed etiam philosophis et sapientibus aliarum gentium, qui credunt antiquitatem mundi: ipsi enim occultabant verba sua, cum loquebantur de antiquitate mundi, et loquebantur in parabolis, unde Plato, et qui precesserunt ipsum, vocabant materiam 10 feminam et formam masculum. Tu autem scis, quod principia rerum generabilium sunt tria: materia, forma et privatio determinata, que semper materiam comitatur, que nisi sic ei adhereret, non esset materia receptibilis forme. Et idcirco privatio est unum principiorum, et in acquisitione forme destruitur privatio, 15 scilicet eiusdem forme, et adheret ei alia privatio, et sic est semper, sicut explanatum est in scientia naturali. Cum igitur predicti philosophi, quos non sequebatur inconveniens vel dampnum, si palam loquerentur, verbis transsumptivis utebantur, et multiplicabant similitudines in doctrina sua, ne fierent manifesta, quanto magis nos receptores legis, 1 Capitulum] om. C | Capitulum XVII] De occultatione doctrine. Capitulum decimumseptimum π om. EGK al. m. in marg. A 2 est] om. A | spiritualis] spiritualibus C 3 est etiam] inv. A | scientie] scientia B 4 eisdem] eiusdem K | predixi] predixit C 5 Non] add. propalandum π | opus] add. est C | Beresit] add. nomen Hebraicum, id est principium, et est primum nomen Biblie, quia incipit: in principio creavit Deus al. m. in marg. B | non] add. aliter non opus de Bresich, aliter sicut non opus de Mercava in uno suple nisi intelligente sit in duobus al. m. in marg. inf. A add. verior littera nostra: non opus de Bresich nec opus de Mercava in uno posse intelligi sed in duobus al. m. in marg. A | istud] add. etiam E 6 philosophis] prophetis π 7 ipsi ... mundi] om. G 8 verba] necessaria K | cum] et L | loquebantur1] loquebatur B | generabilium] add. id est elementium al. m. in marg. B | loquebantur2] loquebar B 9 Plato] add. Plato et philosophi antiqui vocant materiam feminam et formam masculum in marg. K | precesserunt] precesserant GLπ | ipsum] eum KLπ 11 Tu] add. nota de Platone al. m. in marg. A add. de materia forma et privatione in marg. K | tria] add. scilicet C add. tria principia in marg. G 11 materia] add. et CGKLπ | que2] quia C 13 nisi] si L | ei] add. non L | adhereret] adherent K adhererent L | esset] est B | 15 scilicet ... privatio] om. A | alia privatio] inv. KLπ 16 igitur] ergo A | predicti] dicti A 17 sequebatur] consequebatur GKLπ | loquerentur] loqueretur B 19 fierent] scirent L fieret π | quanto magis] om. C

5 TB, H . agigah, 11b. 9-16 Cf. Aristoteles, Physica, I, 7, 189b-191a.

56

MOSES MAIMONIDES

quibus necesse est, ne propalemus verbum, quod gentes non intelligant, 20 vel quod intelligant diversum ab eo, quod fuit in intentione dicentis.

20 gentes] gens B 21 vel ... intelligant2] om. AGπ | intelligant2] intelligat B om. BE | dicentis] om. Kπ

| in]

DUX NEUTRORUM I, 18

57

CAPITULUM XVIII

5

10

15

20

In prosecutione capituli octavidecimi ponit compositor libri tria verba diversa, que videntur habere eandem significationem in Hebraico. In Latino autem videntur duo verba illis similia secundum testimonia Scripturarum, quibus utitur; sunt autem ista verba ‘appropinquare’ et ‘tangere’. ‘Appropinquatio’ seu ‘tangere’ primo et proprie dicitur secundum locum, et inde transsummitur ad apprehensionem scientis ad scitum, et appropinquationem apprehensionis intellectus ad rem intellectam. Cum Creator non sit corpus, nulli appropinquat secundum locum, unde quod dictum est: «Prope est Dominus omnibus invocantibus eum» et similia, sumitur appropinquatio secundum intellectum, id est secundum apprehensionem intellectus, non secundum locum. Similiter quod dictum est: «Appropinquate Domino»; et iterum: «Appropinquabit Moyses Domino, et populus non appropinquabit», nisi velis dicere, quod istud intelligi debeat de appropinquatione locali ad montem, super quem descenderat gloria Domini. Et scire debes, quod si possibile esset, ut aliquis homo esset in summo noni celi, non esset propinquior Deo quam ille, qui esset in centro terre, neque remotior, sed appropinquatio ad Creatorem est in cognitione eius, et elongatio ab eo in ignorantia 1 Capitulum] om. C | Capitulum XVIII] Appropinquare et tangere. Capitulum decimumoctavum π om. EGK al. m. in marg. A 2 octavidecimi] decimioctavi π om. E 3 verba] om. A 4 In] om. K | Latino] Latina KL | duo] dua K | similia] similima L | testimonia] testimonium π 5 verba] add. accedere vel A | appropinquare] add. vel accedere B 6 Appropinquatio] appropinquare C | seu] sive E | primo] proprie E | et2] vel E | proprie] principaliter E | dicitur] add. enim locus sed del. L 7 inde] tamen L ille B om. Kπ | transsummitur] transsummutur B 8 et] om. B add. ad EKLπ 9 Cum] add. eum π | appropinquat] appropinquatur KL 10 locum] add. secundum apprehensionem intellectus sed del. G | dictum] 11 sumitur] sunt BE | approdicitur KLπ | est1] om. E | omnibus] om. L pinquatio] apprehensio C 13 Appropinquate] appropinquare KL 14 populus] populo E | nisi] ubi K 15 istud] illud K 17 Et] add. quid est appropinquare Deo vel distare ab eodem in marg. K | in] add. multa verba in originali posita. Subtracta sunt hic quia non consonant lingue Latine al. m. in marg. A add. nota quod ponitur + illeg. al. m. in marg. B 18 terre] ipse E | 19 sed] et G 20 cognitione] cogitation A | elongatio] elongantia L | in] om. BE | ipsius] suarum E add. est C

10-11 Ps. 145, 18. 13 Deut. 4, 7. 14-15 Exod. 24, 2.

58

MOSES MAIMONIDES

viarum ipsius. Gradus autem appropinquationis et elongationis secundum hunc modum differunt inter se multum, et adhuc exponam tibi in capitulis sequentibus diversitates graduum in intellectu. Quod autem dictum est: «Tange montes et fumigabunt», hoc est dicere: descendat potentia tua seu dominatio super ipsos. Et nota, quod 25 qui apprehendit aliquid, quod non prius apprehendebat, est quasi appropinquare Deo.

21 et] vel CGKπ 22 differunt] distat L | inter] in L | adhuc] ad hoc KL 23 in] et C | intellectu] intellectum CGK 25 potentia] pena L | seu] sive E | dominatio] add. tua K 26 qui] om. π | apprehendit] apprehendere π | quod] add. quis π

24 Ps. 144, 5.

DUX NEUTRORUM I, 19

59

CAPITULUM XIX Verbo quod est ‘plenum’ utuntur magistri equivoce, proprie et principaliter cum corpus intrat in corpus, sicut dicitur: «Urceus plenus aqua». Dicitur etiam de complemento temporis diffiniti, ut: «Impleti 5 sunt dies pariendi». Utuntur etiam hoc verbo in complemento gradus et bonitatis, sicut dicitur: «Plenus benedictione Dei»; et iterum: «Implevit eum spiritu sapientie et intellectus». Et secundum hunc modum intelligitur: «Plena est terra gloria eius», hoc est tota terra testificatur et demonstrat super sua perfectione; et iterum: «Implevit tabernaculum 10 gloria Domini». Et ubicumque verbum ‘pleni’ attribuitur Deo, intelligitur secundum hunc modum, non quod sit ibi corpus implens locum, nisi velis lucem creatam vocare gloriam Domini, et quod illa est, que ubique vocatur gloria Domini, et hoc implebat tabernaculum, et iste intellectus non est dampnosus.

1 Capitulum] om. C | Capitulum XIX] Plenum. Capitulum decimumnonum π om. EGK al. m. in marg. A 3 Urceus] vridus sed corr. vidus K vireus G add. ut in marg. G 5 complemento] comparatione G | gradus] add. complemento sed corr. G 6 et2] om. C | Implevit] add. Ecclesiasticus XV al. m. sup. l. A 8 eius] om. G | testificatur] testificabatur KL 9 sua] om. KLπ | perfectione] add. eius KLπ | iterum] add. et C | Implevit] Impletum GLπ add. est Gπ 10 Et] add. sapientia in marg. K | ubicumque] utrumque L | pleni] plenitudinis π 11 modum] add. quod L 12 nisi] ubi L | quod] quia C 13 hoc] hec π 14 non] vere G | dampnosus] damnatus L damnabilis π

3-4 Gen. 24, 16. 4-5 Gen. 25, 24. 6 Deut. 33, 23. 6-7 I Reg. 7, 14. 8 Is. 6, 3. 9-10 Exod. 40, 32.

60

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XX Dixit translator libri, quod in Hebreo duo verba, quibus videtur equipollere ‘altum’, sunt unum in significatione, pro quibus duobus possunt poni ista duo: ‘altum’ et ‘excelsum’, ut sit aliqua differentia inter illa. ‘Altum’ dicitur equivoce, proprie pro altitudine secundum lo- 5 cum, sicut dicitur in Genesi: «Exaltata est archa super terram». Ponitur etiam pro sublimitate gradus, hoc est pro magnitudine et pulchritudine, sicut dicitur: «Exaltavi electum de plebe». Et omne verbum altitudinis dictum de Deo intelligitur iuxta secundum modum, sicut dicitur: «Exaltatus super celos Deus». Similiter ‘excelsus’ duobus modis dicitur. 10 ‘Altum’ et ‘excelsum’ ponuntur in designatione magnitudinis et potentie. Quod si dixeris: cur dicis multa de re una? Adhuc probabitur, quod Creator secundum intellectum perfectorum non multiplicatur in multis nominibus. Similiter etiam omnia nomina, que dicuntur de eo ad demonstrandam dominationem ipsius, magnitudinem et poten- 15 tiam et similia, unam rem significant, scilicet essentiam eius, non aliud extra ipsum, quod non sit ipse. Inducam etiam capitula in nominibus et cognitionibus eius, sed intentio nostra in hoc capitulo est, quod ‘altus’ et ‘excelsus’ dicta de Deo non locum, sed gradum demonstrant.

1 Capitulum] om. C | Capitulum XX] Altum et excelsum. Capitulum vigesimum π om. AEGK 2 Hebreo] Hebraico π 3 equipollere altum] inv. A 5 illa] ista C 6 sicut ... terram] om. ABCE | in] om. GKL 7 etiam] enim π | pro2] om. BE | pulchritudine] pleritudine L 8 plebe] add. mea CE 9 intelligitur] intellexit G | iuxta] om. A | secundum] om. E add. hunc A 10 excelsus] excelsum Bπ 11 ponuntur] ponitur E | designatione] designationem G 12 multa] multum KLπ add. verba A | re una] inv. A | Adhuc] ad hoc KLπ ad hec C 13 secundum] add. secundum K | multiplicatur] multiplicabitur E 14 Similiter] add. illeg. al. m. in marg. B | etiam] et BL om. CE | | dicuntur ... Deo] inv. G 15 eo] Deo GKLπ | dominationem] bñaciom L donationem B | ipsius] add. et A 18 cognitionibus] cognominibus BE add. illeg. + Dei al. m. in marg. B 19 altus] altum K

6 Gen. 7, 17. 7 Ps. 89, 20. 9 Ps. 57, 6.

DUX NEUTRORUM I, 21

61

CAPITULUM XXI ‘Transire’ proprie dicitur in motu secundum locum accommodatum; est etiam voci diffuse per aera, sicut dictum est: «Fecerunt transire vocem per castra». Deinde transsumptum est ad descensum glorie, 5 quam videbant prophete in visione prophetie, sicut dictum est: «Et apparuit clybanus fumans et lampas ignis transiens inter divisiones», et hoc contingit in visione prophetie, sicut apparet ex eo, quod precedit: «Sopor irruit in Abraham». Et secundum hunc modum: «Transibo in terram Egypti», et similia. Similiter accommodatum est facienti opus 10 aliquod et transgredienti mensuram debitam. Accommodatur etiam divertenti a loco, quo proposuerat ire, sicut dictum est: «Ipse iecit sagittam, ut faceret eum transire». Secundum etiam hunc modum intelligitur, quantum ad me, quod dictum est: «Transivit Dominus super facies suas», ita quod hoc referatur ad Do15 minum, sicut dixerunt sapientes, licet hoc dictum sit secundum similitudinem. Sed non est hic locus, ut hoc exponatur, sed confirmat verbum nostrum. Videtur tamen michi, quod Moyses petivit a Domino quamdam speciem apprehensionis, que dicebatur «visio faciei», unde dictum est ei: «Faciem meam non videbis», et promisit ei Dominus 1 Capitulum] om. C | Capitulum XXI] Transire. Capitulum XXI π om. AGEK 2 Transire] transit L 3 est etiam] inv. E | etiam] et A 4 per] add. aera L 6 clybanus] add. et sed exp. A | fumans] firmans K 7 contingit] convenit KL contigit EG | prophetie] om. A 8 Sopor] add. Ge. XV d al. m. in marg. A | modum] add. dicitur KLπ | Transibo] add. Exo. XII b al. m. sup. l. A 9 opus aliquod] inv. A 10 mensuram] add. aliquam CKLπ 12 Ipse] add. 1 Regum XX d al. m. in marg. A | eum] eam K 13 intelligitur] intelligi CEL | quod] sicut KLπ | est] add. et GKLπ 14 hoc referatur] inv. GKLπ | referatur] referat A 15 hoc] om. GKLπ | similitudinem] multitudine K 16 hic] hoc K | hic locus] inv. E | hoc] hic C om. L | confirmat] add. locum sed exp. G | verbum nostrum] inv. G | nostrum] meum BC 19 Faciem] add. Exo. XXXIII g: non poteris videre faciem meam al. m. in marg. A (cf. Exod. 33, 23) add. nota per totum de visione dei in marg. G | videbis] videbit E add. nota de visione faciei quam abscondit Dominus Moysi in marg. K

3-4 Exod. 36, 6. 5-6 Gen. 15, 17. 8 Gen. 15, 12. 8-9 Exod. 12, 12. 12 I Sam. 20, 36. 14 Exod. 34, 6. 15 Cf. TB Roš ha-šanah, 17b. 19 Exod. 33, 23.

62

MOSES MAIMONIDES

quamdam speciem apprehensionis, quam significavit in visione posteriorum, cum dixit: «Posteriora mea videbis». Et iam innuimus hoc in aggregatione nostra magna, que dicitur Deuteronomius. Et dictum est, quod Creator abscondit ab eo illam apprehensionem, que dicitur ‘facies’, et fecit eum transire ad aliam speciem comprehensionis, id est ad apprehensionem operum suorum, et quod dictum est: «Abscondit faciem suam ab eo» significat, quod apprehensio, quam petivit, est impossibilis in natura sua, quam omnis perfectus, cum laborat, ut apprehendat aliquid supra id, quod naturaliter potest apprehendere, laborabit in vanum, vel deficiet eius intellectus, sicut postea explanabitur, nisi auxilium sprituale de celis adiuverit ipsum, sicut dictum est: «Protegam te nube mea donec transeam». Targum vero, scilicet lingua Caldeorum, prosequitur talia secundum consuetudinuem suam: quicquid enim invenit dictum de Deo, quod sit corpus vel corporeum, aufert illud sive subtrahit, et attribuit alii rei, que videtur adherere Creatori. Ubi enim dictum est: «Apparuit Dominus stans super ipsum», dicit: «Apparuit gloria Domini stans super ipsum»; et iterum ubi dicitur: «Videat Dominus inter me et te», dicit: «Videat preceptum Domini», et secundum hunc modum procedit eltargum in expositione sua. Similiter in hoc versu: «Transivit Dominus super facies suas», dixit: «Fecit Dominus transire gloriam suam super facies suas», et secundum hoc

21 cum] tamen L | Posteriora] add. Exo. XXXVII g al. m. in marg. A add. illeg. al. m. in marg. B 23 apprehensionem] comprehensionem B 24 transire] transumitur C 25 apprehensionem] comprehensionem B | suorum] om. A 26 suam] om. KLπ | quam] quod E | petivit] petirem C 27 est] om. A | impossibilis] imperceptibilis π | natura sua] inv. GKLπ 28 aliquid] aliud L | supra] super G | id] illud K 29 laborabit] laboravit E | explanabitur] explanabatur E 30 adiuverit ‫]יסיעוהו‬ advenerit CK 31 Protegam] protegente KLπ add. Exo. XXX g nostra littera: dextera mea protegam te al. m. in marg. A (cf. Exod. 33, 22) add. illeg. al. m. in marg. B | te] om. Lπ add. de E | mea] om. G 32 Targum] add. vel eltargid in marg. G | scilicet] in L om. EG 33 invenit] invenerit CGLπ 34 illud] id L 36 dicit] donec L | super] om. KL 37 me et te] inv. π 39 eltargum] targum π 40 super] per C | suas] add. et π | transire] stare sed exp. et corr. in marg. G

21 Exod. 33, 23. 22 Maimonides, Mišneh Torah, Hilk _ot Yesode ha-Torah, I, 10. 31 Exod. 33, 22. 35-36 Gen. 28, 13. 37 Gen. 31, 49. 39-40 Exod. 34, 6.

20

25

30

35

40

DUX NEUTRORUM I, 21

45

50

55

60

63

res transiens sine dubio erit creatura, et referetur «suas» ad Moysen magistrum nostrum, et quod dicitur «super facies suas», id est coram ipso, et ista opinio bona est. Videtur posse haberi ex verbis compositoris libri alia littera in predicto versu: sic transivit vox ex parte Creatoris super facies suas, et clamavit Domine Domine, in expositione cuius vocis verba multiplicat. Ibidem etiam dicit, quod non est mirandum, si in ratione nimis profunda diverse sint opiniones, cum nulla sit dampnosa. Et tu eliges, quam volueris: vel quod sit illa visio tota visio prophetie, et sensus, de quo fit mentio ibi, sit apprehensio intelligibilis tam illud, quod petivit, ut videret, quam id, quod impossibile erat videre; vel quod apprehendit, totum erat apprehensio intelligibilis sine sensu corporeo; vel quod totum sit visio corporalis, sed est honor glorie create, in cuius visione acquirit homo perfectionem apprehensionis intelligibilis secundum opinionem de Anqelos. Et hoc erit, si apprehensio illa, que sentitur, non fuerit in visione prophetie, sicut in eo, quod accidit Abrahe: «Et apparuit clybanus fumans et lampas ignis transiens», vel totum hoc erit apprehensio audibilis, et erit vox creata sine dubio. Elige de istis opinionibus, quam volueris, quia tota intentio est, ut non credas, quod dictum est «transivit» intelligendum esse de transitu locali, quia Creator excelsus est, et non est corporeus, nec accidit ei 41 suas] om. A add. id est coram sed del. G | secundum hoc] inv. C 42 referetur] add. ad CG 43 opinio] add. que π 44 verbis] libris L | compositoris] add. huius A 45 versu] add. habet π | vox] nox A | ex] a KLπ 46 cuius] eius L | multiplicat] multiplicavit L 47 Ibidem] idem L | non] si B | si] nisi L om. E | in] om. E 48 sint] sunt CGKLπ | tu] item A tunc B 49 quam] lac. + iam L | illa] ista C | tota] cor L om. C | tota ... prophetie] prophetie tota visio A 50 mentio] ratio E | ibi] add. ibi sed exp. K | sit] sed E | illud] id L 51 quam id] om. KLπ | erat] erit CG | apprehendit] apprehendere C 52 totum] tota L | erat] add. iten sed del. G | apprehensio] comprehensio Kπ | corporeo] corpeo C 53 totum] tota L | create] creature B 54 perfectionem] add. visionis sed del. L | apprehensionis] add. ne sed exp. E | intelligibilis] add. est sed exp. E 55 de] om. π | Anqelos] antiquo C aliquo KL anqelo + est G | illa] ista C 56 quod] qui K que π | Abrahe] habetur C add. videre A 57 apparuit] apperuit L | totum] tota L 58 audibilis] odibilis C | erit] add. er sed exp. E | creata] causata π 59 tota] totum π 60 non] quod K om. Lπ | esse] est C 61 excelsus] extra locum π | est] om. A | ei] rei L

45 In the original text, this interpretation is referred to Is. 40, 6. 56-57 Gen. 15, 17.

64

MOSES MAIMONIDES

motus nec aliqua mutatio, et ideo non debet dici transire nisi secundum modum supradictum.

62 motus] om. sed suppl. in marg. E | mutatio] intentio C in nostro K transiri K | est om. A 63 supradictum] predictum Kπ

|

transire]

DUX NEUTRORUM I, 22

65

CAPITULUM XXII ‘Venire’ in Hebraico dicitur de loco in locum, sicut ibi: «Venit germanus tuus fraudulenter». Attribuitur etiam rei vive intranti in aliquem locum, ut ibi: «Venit Ioseph in domum». Accommodatum est etiam rei 5 incorporee, ut ibi: «Veniet verbum tuum et honorabimus te»; postea accommodatum est privationi boni, ut ibi: «Venit malum» et «Venit tenebra». Et secundum hunc modum, in quo accommodatur rei incorporee, accommodatur etiam Creatori vel honori vel glorie ipsius, et secun10 dum hoc dictum est: «Ecce venio ad te in densitate nubis», et «Dominus Deus Israel venit in eo» et similia, cuius ratio est adventus glorie. Sicut dicitur: «Veniet Dominus, et omnes sancti eius cum eo», ac si diceret: «Veniet verbum Domini per manum omnium sanctorum tecum», quod dictum est de Israel.

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXII] Venire. Capitulum XXII π om. GK al. m. in marg. A in marg. E 2 locum] loco G | Venit] add. ibi sed exp. G add. Ge. XXVII e f al. m. in marg. A 3 intranti] intrantem C intrantis L in creatis K | in] om. CGKLπ 4 Venit] add. dom sed del. G add. Ge. XLIII f: ingressus est Ioseph in domum suam al. m. in marg. A (cf. Gen. 43, 26) | domum] add. a sed exp. G | etiam] om. AKLπ 5 Veniet] add. Iudicum XIII f alia littera al. m. in marg. A | tuum] suum B | honorabimus] honorificabimus C | te] del. C 6 boni] om. E 8 in ... accomodatur] accomodatur in quo C 9 etiam] est L 11 eo] ea π | adventus] adiuncta C adiunctus E 12 Sicut] sic E | eius] om. A 13 Veniet] om. GKLπ | Domini] add. veniet GKLπ | omnium] omni L

2-3 Gen. 27, 35. 4 Gen. 43, 26. 5 Iud. 13, 17. 6 Iob 30, 26. 6-7 Iob 30, 26. 10 Exod. 19, 9. 10-11 Ez. 44, 2. 12 Zach. 14, 5.

66

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXIII ‘Exitus’ contrarius adventui, et proprie convenit corpori existenti prius in aliquo loco et exeunti postea de ipso, sive sit vivum, sicut dicitur: «Exierunt de civitate», sive non vivum, sicut dicitur: «Cum exierit ignis». Accommodaverunt etiam ipsum ostensioni rei incor- 5 poree, sicut dicitur: «Exivit verbum de ore regis»; et iterum: «De Syon exivit lex», et: «Sol exivit super terram», id est apparebit lux. Et secundum hanc accommodationem accipitur verbum ‘exeundi’ vel egrediendi dictum de Deo, sicut dicitur: «Egredietur Dominus de loco suo», id est apparebit potentia eius, que videtur modo a nobis 10 abscondita. Cuius expositio est creatio omnis creati, postquam non fuit, quoniam omnis renovatio, que provenit ab ipso, attribuitur eius precepto et voluntati, sicut dicitur: «Verbo Domini celi firmati sunt, et spiritu oris eius omnis virtus eorum»; et est hoc simile operibus, que proveniunt a potentia regum, quorum arma, ut impleatur ipsorum 15 voluntas, est sermo ipsorum. Ipse vero non indiget instrumento seu apparatu, cum quo operetur, sed opus eius est ex simplici voluntate ipsius solummodo, et nullo modo loquitur. Et quoniam accommoda-

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXIII] Exitus exire seu egredi et reverti. Capitulum XXIII π om. EGK al. m. in marg. A 2 contrarius] add. est π 4 dicitur] om. π | Exierunt ... dicitur] om. E | de civitate] om. A 5 exierit] exierunt AB add. vel egredietur AB | etiam] om. C | ipsum] ipsam L | ostensioni] visioni L | incorporee] corporee Kπ 7 Syon] add. ylaii in marg. A | exivit] add. super sed del. B | Sol] add. Ge. XIX: sol egressus est super terram al. m. in marg. A (cf. Gen. 19, 23) | id est] et C | apparebit] apparuit A apparebat Kπ 8 secundum] super G 9 vel] et L | dictum] add. est A 10 loco] add. sancto E | id est] et L | modo ... nobis] a nobis modo GKLπ 11 Cuius] add. contra aliquos phisicos B | omnis] hominis K 13 precepto] precepta B 14 est hoc] inv. CGKLπ | est] om. C 15 ipsorum] eorum KLπ 16 voluntas] add. et hoc est simile operibus qui proveniunt a potentia regum sed corr. G | seu] sed C sive E 17 cum] in π | eius est] inv. E 18 modo] add. et nullo modo G | loquitur] loquor E

4 Gen. 44, 4. 4-5 Exod. 22, 5. 6 Esth. 7, 8. 6-7 Is. 2, 3. 7 Gen. 19, 23. 9-10 Is. 26, 21. 13-14 Ps. 33, 6.

DUX NEUTRORUM I, 23

67

verunt ostensioni alicuius operum ipsius verbum ‘exeundi’, sicut prediximus, idcirco dictum est: «Ecce Dominus egredietur de loco suo». Accommodaverunt etiam elevationi glorie ipsius secundum voluntatem verbum ‘revertendi’, sicut dicitur: «Revertar in locum meum», quod est dicere: elevabitur gloria, que erat inter nos, cuius recessus causa fuit defectus amoris Creatoris erga nos, sicut dixit: «Abscon25 dam faciem meam ab eis et deficient», quoniam, cum defecerit cura, remanebit curatum dimissum et derelictum sicut signum ad sagittam et expositum omnibus adversitatibus, que accidunt, et bonum et malum, que contingunt ei, sunt per accidens. O quam durum est hoc improperium! Et ideo dixit: «Ibo et revertar in locum meum». 20

19 ostensioni] ostensionem C 21 etiam] add. recessui et A | elevationi] add. recessui B | glorie] add. eius sed exp. G | ipsius] add. vel recessui E 22 verbum] add. exeundi sed exp. E 23 est dicere] inv. A add. recedet AB | que] om. B | erat ... nos] inter nos erat π 26 ad] add. s sed exp. G 27 accidunt] acciderunt B | et] om. π 28 O] et L

20 Is. 26, 21. 22 Os. 5, 15. 24-25 Deut. 31, 17. 29 Os. 5, 15.

68

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXIV In capitulo vigesimoquarto multa dicit compositor libri de hoc verbo ‘ire’, que non videntur ita proprie dici in lingua Latina; et a proprietate sua sumptum est, ut attribuatur rebus, que crescunt et decrescunt, que sunt subtiliores vel simpliciores quam res vive, sicut dicitur: «Aque 5 ibant et decrescebant», et: «Ivit ignis ad terram». Post accommodatum est rei incorporee diffuse per aera, ut voci, sicut dicitur: «Vox sua sicut serpens ambulat»; et iterum: «Audierunt vocem Domini ambulantem in paradyso». Et secundum hoc accipitur verbum ‘ambulandi’ dictum de Deo, sicut accommodatur rei incorporee vel recessui cure. Et si- 10 cut in «absconsione faciei» significatur recessus cure, sicut predictum est, sic in ‘ire’, sicut dictum est: «Ibo, et revertar in locum meum». Accommodatum est etiam verbum ‘ambulandi’ profectui hominis in bono preter motum corporis, sicut dicitur: «Ambulabis in viis eius», et: 15 «Ambulabitis post Dominum Deum vestrum».

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXIV] Ire et ambulare. Capitulum XXIV π om. AE 3 videntur] om. A | ita proprie] inv. G | lingua Latina] inv. G 5 vel] et π om. KL 6 terram] add. et π 7 sua] cita π tua C sica L sita K 8 serpens] sup. l. B | ambulat] add. nostra littera deambulatis al. m. in marg. A | ambulantem] ambulantis π 10 Deo] eo CG add. dictum de eo G | recessui] recessu C 11 in] om. E | absconsione] sconsione E | faciei] rei KLπ | significatur] significantur A 12 sic] sicut KL om. π | ire] re A lac. K | dictum] predictum G 13 etiam] om. C | profectui] profectioni π 14 Ambulabis] ambulabit C ambulavit E

5-6 Gen. 8, 5. 6 Exod. 9, 23. 7-8 Ier. 46, 22. 8-9 Gen. 3, 8. 12 Os. 5, 15. 14 Deut. 28, 9. 15 Deut. 13, 4.

DUX NEUTRORUM I, 25

69

CAPITULUM XXV ‘Habitatio’, cuius proprietas est alicuius mora in aliquo loco, ut ibi: «Habitavit iuxta ilicem Mambre», et ratio ‘habitationis’ est mora conversationis in uno loco, licet moveatur in ipso. Et accommodaverunt 5 hoc nomen rei non vive, sed adherenti vel fixe in alia re, licet res cui adheret, vel in qua figitur, non sit habitator loci, licet habitator non sit res una, sicut dicitur: «Habitet super ipsum», id est diem nubes. Et secundum hanc accommodationem attribuerunt verbum ‘habitandi’ Deo, id est firmitati glorie sue vel cure ipsius, in quocumque sit, 10 vel omni rei, in qua firmatur ipsa cura, sicut dictum est: «Habitavit gloria Domini super montem Synai». Et ubicumque dicitur hoc verbum de Deo, significat firmitatem glorie sue, hoc est glorie sue in loco create, vel firmitatem cure in aliqua re.

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXV] Habitatio. Capitulum XXV π om. AEGK 2 aliquo] alio G 3 iuxta ... Mambre] lac. K | Mambre] atubere L | conversationis] et versationis L 5 rei] om. A | licet] add. alia sed exp. G 6 adheret] ad hoc et K | non] om. G 7 res] vel E | una] vive E viva A | Habitet] habitat G | nubes] nubis C 9 id est] et L | firmitati] firmamenti A | cure] om. A in marg. G | quocumque] quolibet E quacumque G 10 Habitavit] habitabit A 11 Domini] add. Domini sed del. B 12 Deo] eo C | sue] eius π | hoc est glorie] om. G | sue] eius π om. C | in ... create] create in loco BGKLπ | loco] add. sue C

3 Gen. 14, 13. 7 Iob 3, 5. 10-11 Exod. 24, 16.

70

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXVI Iam scis verbum, quod est commune diversitatibus omnium opinionum, que pendent ex hac ratione, hoc est, quod dixerunt: «Locuta est lex hominum ydiomate». Cuius ratio est, quia quicquid considerant homines vel intelligunt in initio cogitationis, hoc est, quod attribuunt Deo, et ideo nominaverunt ipsum nominibus, que conveniunt corpori, ut significent ipsum esse, quoniam gentes initio ymaginationis non inveniunt essentiam nisi rei corporee, et quicquid non est corpus vel in corpore, secundum sensum eorum nichil est. Similiter etiam quicquid est perfectum secundum intellectum nostrum, attribuimus Creatori, ut ostendatur, quod est perfectus in fine bonitatis omnium perfectionum, et nulla imperfectio admiscetur ei ullo modo, unde quicquid gens credit esse defectum vel privationem non attribuit Creatori. Et ideo non dicitur bibere vel comedere vel dormire vel egrotare et similia; et quicquid gens putat esse perfectionem, attribuit ipsi, licet non sit perfectio, nisi cum refertur ad nos, sed quantum ad ipsum, ea, que attribuimus quasi perfectiones, sunt in fine defectus. Quod, si ascenderet in cor eorum separare perfectionem illam humanam ab illo, esset in oculis eorum defectus in eo, quod ipsi convenit. Et tu scis, quod motus est de perfectionibus animalium, et est eis necessarius, ut per ipsum perficiantur; et sicut cibus et potus sunt ne1 Capitulum] om. C | Capitulum XXVI] Quod locuta est lex idiomate hominum. Capitulum XXVI π om. AEGK 2 omnium] omnibus L 3 pendent] add. ex hanc rationem sed del. L | ex] in C et A 4 lex] om. A | Cuius] add. illeg. al. m. in marg. B | quia] quod π 5 intelligunt] intelligant B | in] om. L | cogitationis] imaginationis KLπ 6 nominibus] om. KLπ 7 gentes] in A add. in G | ymaginationis] add. gentes A 8 inveniunt] inveni L | essentiam] existentiam π om. L | nisi] om. CK 9 est] sit CE 10 Similiter] add. illeg. al. m. in marg. B | intellectum] om. KLπ 11 Creatori] ei π om. KL 12 omnium] om. KLπ | perfectionum] perfectio E | et ... imperfectio] om. G add. de (dub.) Deo vero non est perfectionem notam in marg. G | admiscetur] add. imperfectio L 14 attribuit] attribuitur π | 15 egrotare] desiderare L | quicquid] quacumque A | putat] dicat G vel2] seu C 16 attribuit] attribuitur Cπ | ipsi] ei A | refertur] referunt A | refertur ... nos] ad nos refertur BE 17 ea] om. KLπ | perfectiones] perfectionis B 18 Quod] et A 19 illo] ipso BE | in ... eorum] om. G 21 et2] add. etiam A | eis] ipsis K 22 perficiantur] perficiatur CK efficiantur A

3-4 Cf.TB, Yevamot, 71a; Bava’ Mes.i‘a’, 31b.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 26

25

30

35

40

45

71

cessarii ad restaurationem deperditorum, ita et motus necessarius est, ut acquirant, quod sibi conveniens est, et fugiant contrarium. Et non refert, ut attribuatur Deo cibus et potus et motus, sed secundum hominum ydioma, id est cogitationes gentium, cibus et potus sunt defectus, sicut putant in eo, quod Deo convenit, sed motus non est defectus honoris sui, licet motum sequatur imperfectio. Et iam probatum est, quod omne, quod movetur, habet magnitudinem et est divisibile, et ideo non convenit ei motus neque quies, quia non quiescit, nisi quod aptum est moveri. Et omnia nomina, que significant species motuum in animalibus, attribuuntur Creatori, secundum quod diximus, sicut nominant ipsum vivum, quia motus est accidens annexum rebus vivis. Et non est dubium, quod, ablata corporeitate, tolluntur hec omnia, scilicet: descensus et ascensus, ambulare, stare, currere, habitare, exire, intrare et similia. Et omnia ista sunt verba elongationis, et in eis est labor, sed propter hoc, in quo usitate sunt cogitationes gentium, necessarium fuit exponere hominibus, qui student imperfectione humana, et ut tollantur dubitationes, que consequuntur a tempore adolescentie, cum explanatione modica et expositione, sicut nos fecimus. Et Anqelos fuit perfectus in lingua Hebraica et in lingua Aram, cuius intentio tota fuit elongare corporeitatem a Creatore in omni narratione legis, que videbatur inducere corporeitatem. Et in omnibus istis, que videntur significare motum, appellat motum ‘ostensionem glorie’ et ‘honoris creati’, id est glorie vel cure Dei. Et dixit in illa lingua, ubi

23 ita] del. L | et] quod A om. π del. L | motus] add. et K | necessarius est] inv. L | est] om. EGKπ 24 acquirant] acquirat ABGKL | fugiant] fugiat ABGKL 25 Deo] de G | potus] potibus corr. G | sed] et A | hominum] om. A 26 ydioma] ydiomata Kπ | id est] et C | gentium] homini C 27 sicut] ac etiam L | Deo convenit] inv. E 28 sui] eius π 29 quod1] add. non C | 30 neque] nec AKL quod2] om. CG | et1] om. A | et1 ... divisibile] om. BCE | quies] quiescit G 32 animalibus] lac. K | attribuuntur] attribuerunt K attribuunt A | secundum] vel KL 33 annexum] ad nexum BE 34 ablata] oblata L 35 stare] add. creare sed exp. E | currere] circuire A | exire intrare] entrare exire KLπ 36 omnia] causa CG | verba ... sunt] om. G 37 est labor] inv. CGKLπ | gentium] add. et π add. illeg. al. m. in marg. B 38 necessarium] nec B | hominibus] omnibus L 39 et] om. Lπ | ut] non K add. non Lπ | consequuntur] sequuntur EGKLπ 41 Anqelos] Anqelorum E | perfectus] perfectio C | in1] om. L | in2] om. B | lingua] add. Caldeorum KLπ add. id est Caldeam in marg. E add. Caldeorum in marg. G | cuius] eius L 42 tota fuit] inv. A | corporeitatem] contrarietatem L 43 Et] om. GKLπ | omnibus] omnis C 44 appellat motum] om. E 45 in illa] nulla C | illa lingua] inv. B

72

MOSES MAIMONIDES

dicitur: «Descendit Dominus», «Ostendit se Dominus»; et similiter pro «Descendam et videbo», dixit «Ostendam me et videbo», et hoc frequenter invenitur in eius expositione. Quod autem scriptum est: «Descendam tecum in Egyptum», similiter posuit ipsum nichil mutans, et hoc est valde mirabile, per quod probatur perfectio sapientis huius et bonitas opinionis ipsius, et quia intelligit rationes, secundum quod sunt. Aperuit autem nobis in hac expositione portam magnam in modis prophetie, quoniam in principio rationis dixit: «Dicit Dominus Israeli in visione noctis, et dixit: Iacob, Iacob», et sequitur statim: «Ego descendam tecum in Egyptum». Et cum patuit ex initio verbi, quod fuit «in visione noctis», non fuit grave Anqelos ponere idem verbum, quod dictum fuit in visione noctis. Et hoc fuit iustum, quia hoc est narratio verbi, quod fuit dictum, non narratio facti, quod contigit, sicut quod dicitur: «Descendit Dominus super montem Synai», quia hoc fuit narratio facti, et ideo nominavit descensum «ostensionem glorie», et elongavit ab eo, quod significat motum secundum rationes cogitabiles, sed narravit verbum dictum in sompniis, sicut dictum fuit. Et ex hoc poteris percipere, quod multum differt inter id, quod dicitur in sompno vel in visione noctis, et id, quod dicitur in visione prophetie, et inter id, quod dixerit verbum precisum: «Et factum est verbum Domini ad me dicens», vel «Locutus est Dominus ad me dicens». 46 Dominus] om. G | similiter] ibi L 48 eius expositione] inv. KLπ | scriptum] dictum A 50 valde mirabile] inv. A | sapientis] sapientes corr. E | sapientis] add. Anquelos actoris al. m. in marg. B 52 sunt] add. aperuit in marg. G | autem] etiam L | hac] add. in B 53 quoniam] quia A | rationis] rationes CKLπ | dixit] dicit 56 Anqelos] AnqueBE | Dicit] dixit BE 54 et1] om. C | Iacob2] om. CKLπ lorum CE 57 dictum] om. GKLπ | dictum fuit] inv. B | quia] quod E | hoc] hec Kπ | est] om. EG 58 quod1] om. G | dictum] dicta L | facti] facta exp. et corr. in marg. L 59 sicut] add. eius B | quod] add. aliter eius sup. l. A 60 hoc] om. C hec L | et ideo] non KLπ | ostensionem] add. e sed exp. E 61 glorie] add. 65 precisum] add. est G quia A 63 differt] differint E 64 visione1] divisione A 66 dicens] dicentis π Dominus L | Dominus ... me] ad me Dominus L

46 Exod. 19, 11. 47 Gen. 18, 21. 49 Gen. 46, 4. 53-54 Gen. 46, 2. 54-55 Gen. 46, 4. 59 Exod. 19, 20. 65-66 Ier. 1, 4. 66 Deut. 2, 2.

50

55

60

65

DUX NEUTRORUM I, 26

73

Et oportet etiam secundum intellectum meum, quod Anqelos putavit verbum Domini, quod dictum est in hoc loco, per angelum, et ideo non fuit grave quantum ad ipsum, quod propter ipsum dictum sit: 70 «Ego descendam tecum in Egyptum»; nec est longe, quod putaverunt verbum Domini, quod est dictum in loco isto, quod fuisset angelus, et quod ipse dixit: «Ego sum Deus patris tui», quia oportet, quod hoc verbum sit in hac lingua per manum angeli. Nonne vides, quod dictum est in alio loco: «Dixit michi angelus Domini in sompnis: Iacob. Et 75 dixi: Ecce ego»; et in fine verborum suorum, cum eo dixit: «Ego Deus Bethel, ubi iunxisti lapidem, et vovisti votum»? Et non est dubium, quod Iacob vovit Domino, non angelo, sed usitatum est in dictis prophetarum, quod verba, quibus utitur angelus, in persona Domini sunt, ac si loqueretur Deus. Et omnia sunt secundum verbum transsump80 tum, ac si diceret: «Ego sum nuntius Dei, qui apparuit in Bethel», et similia istis. Et adhuc inducam in rationibus prophetie et graduum eius et in angelis verba multa secundum intentionem huius libri.

67 secundum] om. C | meum] predictum π nostrum AG intellectum L intelligi K | Anqelos] Anquelorum CE | putavit] putavit exp. et corr. putare L 68 et] om. C | ideo ... fuit] non fuit ideo C 71 est dictum] inv. C 72 hoc] om. C 74 Domini] om. E 75 cum ... dixit] dixit cum eo E | Ego] add. sum C add. ecce EG 76 ubi] ibi BGKLπ | vovisti] voluisti B | vovisti votum] inv. G 77 Domino] Deo C Deo del. et corr. in marg. L 78 quod] quia E | angelus] add. verba angelorum sunt + illeg. + sed prophetis al. m. in marg. G | sunt] om. B 79 sunt] om. CG 80 Dei] add. patris tui ego sum nuntius Dei BE | apparuit] apperuit L 81 adhuc] ad hoc KLπ 82 verba] omnia E

72 Gen. 46, 3. 74-75 Gen. 31, 11. 80 Gen. 31, 13.

74

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXVII ‘Pes’ est nomen equivocum. Scitum est, de quo proprie dicitur. Transsumitur etiam, ut ponatur pro servis, sicut dicitur: «Egredere tu et omnis populus, qui est sub pedibus tuis»; ponitur etiam pro causa, sicut dictum est: «In die illa stabunt pedes eius super montem Oliveti», id est firmitas cause eius, hoc est miraculorum, que tunc apparebunt in illo loco, causa et operator erit Deus. Et secundum hoc transtulit Ionathas, sicut: «Apparebit cum dominatione sua in illa die super montem Oliveti». Quod autem dictum est: «Sub pedibus suis sicut opus cristalli», in hoc est opinio de Anqelos, sicut scis, ut «suis» referatur ad «cathedram», que vocatur sedes, in dicendo: «Sub throno glorie sue», ubi dicitur in Hebraico: «Sub pedibus suis». Et precipua intentio de Anqelos in omnibus semper est removere corporeitatem et omnia, ex quibus sequitur, a Creatore; unde non dixit: «Sub throno suo», sed «Sub throno glorie sue», que est lux creata. Sed de hiis in sequentibus dicetur. Remotio corporeitatis a Creatore probatur necessario, et necessarium est, ut recipiatur, et credatur, ut intelligantur, que dicuntur secundum suum modum. Expositio vero similitudinis est ambigua, et sunt verba occulta, neque de facili possunt sciri a gente, et ideo non fuit secutus hanc rationem. Nos autem secundum intentionem huius libri necesse habemus, ut dicamus in eo, quod sentimus. Quod ergo dictum est: «Sub pedibus

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXVII] Pes. Capitulum XXVII π om. EGK al. m. in marg. A 2 de ... proprie] proprie de quo A | proprie] prophete E 3 etiam] autem π et KL | sicut ... tuis] om. ABCE 4 etiam] om. C 5 In ... illa] nulla die L | die illa] inv. Kπ | stabunt] stabant K | super] supra π | id est] et C 6 illo] add. causa G | illo loco] inv. B 7 transtulit] add. in sed exp. K | sicut] sic π 8 dominatione] damnatione Kπ 11 in dicendo] iudicando G | ubi] nisi K 12 Et] om. A | intentio] om. Lπ 13 semper est] inv. C 14 non] om. C | sed] sicut K 15 dicetur] sequitur C add. illeg. al. m. in marg. B 16 a Creatore] om. C | necessario] necessaria CGKLπ 17 credatur] credantur L 18 suum] suam B | vero] autem K | et] om. π 19 neque] nec KL | et] om. G 21 necesse] necessario Kπ 22 dicamus] dicatur KL | in eo] om. A

3-4 Exod. 11, 8. 5 Zach. 14, 4. 7 Jonathan ben Uzziel, author of the Targum Jonathan. 9 Exod. 24, 10.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 27

25

30

35

40

45

75

suis», hoc est propter suam causam, vel propter ipsum, sicut prediximus. Et quod apprehenderunt seniores, est veritas materie prime, que est ex parte Creatoris, qui est causa eius. Adverte, quod dicitur: «Sicut opus cristalli»; nam si intentio esset, ut respexisset colorem, non substantiam, dixisset: «Sicut lapis cristalli» vel «sicut candor cristalli». Sed addidit «opus», quia materia, sicut scis, semper recipit ab alio, cum probatur eius substantia, et non est actu nisi per accidens, sicut forma semper est agens in substantia sua et est operata per accidens, sicut probatum est in scientia naturali. Ideo dictum est: «Sicut opus». Sed lapis cristalli seu candor eius hoc habet, ut pervius et translucens non propter colorem ipsius, quia nullum habet; nam pervium et translucens, si colorem proprium haberet, non reciperet alios, sed occultaret. Nunc autem recipit omnes, quia est sine colore, et unum post alium, et ideo simile est istud materie prime, que in se et ex se nullam habet formam, sed recipit omnes unam post aliam. Seniores apprehenderunt materiam primam, et assimilata est Creatori, quia est principium creaturarum generabilium et corruptibilium, et fecit de nichilo. Et adhuc loquemur de huiusmodi. Scias etiam, quod necessaria est expositio tibi etiam secundum opinionem de Anqelos, qui dixit: «Sub throno glorie sue», hoc est: materia prima vere sub celis est, qui dicuntur «sedes». Et non intellexi hoc, nisi ex quodam verbo de Rabi Eliezer, quod audies post hoc. Et omnis intelligentis intentio est removere corporeitatem a Creatore, et ponere omnes istas potentias apprehensas intelligibiles, non sensibiles. 24 Et] eo G | est] et CK 25 qui] que CKLπ 26 respexisset] quid scr. sed del. et corr. in marg. L 27 vel ... cristalli] om. C | candor] creator A | sicut] add. exemplum de crystallo ad materiam primam al. m. in marg. A 28 addidit] addit A | semper] om. K | cum] quod G 29 forma ... sicut] om. KLπ 30 operata] sup. l. B 32 seu] sive A | hoc habet] inv. L | translucens] circumfluens exp. et corr. in marg. L add. est G | non] nisi KL 33 quia] quod E | nullum] multum L 34 proprium haberet] inv. B 35 omnes] add. nisi G | quia ... omnes] in marg. B | alium] aliam K 36 istud] illud EKLπ | habet] habent corr. G 38 primam] unam GKLπ | quia] quod E | est2] et CKLπ | creaturarum generabilium] inv. G 39 corruptibilium] corporalium KL 41 necessaria] necesse B add. aliter necesse est exponi tibi etiam secundum et cetera al. m. in marg. A | tibi] tui GK | etiam] om. Lπ 43 vere ‫ ]באמת‬nature CGKLπ | dicuntur sedes] inv. A 44 hoc] hec B 45 intelligentis] intellectus L | intelligentis intentio] inv. B 46 istas] itans sed corr. in marg. B | apprehensas] om. B

44 Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer, 3.

76

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXVIII ‘Tristitia’ est nomen equivocum ad dolorem, ut: «In tristitia paries filios»; ad iram, ut ibi: «Non contristavit eum pater suus in diebus suis», id est non provocavit ad iram; ad rebellionem, ut ibi: «Rebellaverunt et contristaverunt spiritum sanctum eius». Secundum rationem secundam et tertiam dictum est: «Contristatus est in corde suo», sed iuxta secundam est eius expositio, quod Deus iratus est eis propter prava opera ipsorum. Quod autem dixit: «In corde suo» et iterum, in hystoria Noe: «Dixit Dominus in corde suo», attende, et exponam tibi rationem eius. Scias ergo, quod, cum de aliquo dicitur, quod dixit aliquid «in corde suo», hoc est dicere: non revelat secretum animi alii extra se; similiter quicquid Deus vult facere, quod nulli prophete revelat, dicitur, quod dixit «in corde suo», quia: «Lex loquitur loquela humana», et hoc manifestum est. Et quia generatio tempore diluvii rebellavit, nec in lege propalatum est, quod propheta missus est ad eos in illo tempore, nec prohibuit eis aliquis, quia finis eorum venerat coram ipso, ideo dictum est, quod iratus est eis «in corde suo». Similiter etiam, quod diffinivit, quia non induceret diluvium de cetero, non fuit mandatum prophete, ut diceret istud, ideo dictum est «in corde suo».

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXVIII] Tristitia. Capitulum XXVIII π om. EGK al. m. in marg. A 3 iram] nostram K | ut] om. G 4 id est] et CG | provocavit] propinquavit corr. sup. l. B add. eum G | rebellionem] rebellationem π rebellicationi L 7 est1] om. A | expoadd. ubi sed del. L 5 sanctum] scilicet π 6 est2] om. C sitio] add. est A | Deus] Dominus L om. C | iratus] innatus C | propter] add. eorum G add. illeg. sup. l. G 8 ipsorum] om. G 9 suo] add. Noe E 10 attende ... suo] om. L 11 quod] om. E 12 revelat] revelavit π revela KL | secretum] om. A | animi] add. sui CG | similiter] add. omnes sed exp. G 15 est] om. A eras. G add. illeg. al. m. in marg. B | generatio] om. K 16 est2] om. E | ad] om. E 17 prohibuit] add. omnis sed exp. E | eis] ei A | aliquis] aliquid B | ideo] 19 quia] quod π | add. dixit sed exp. G | dictum] om. KLπ 18 quod1] quia G non induceret] om. KLπ

2-3 Gen. 3, 16. 3-4 I Reg. 1, 6. 4-5 Is. 63, 10. 6 Gen. 6, 6. 9-10 Gen. 8, 21. 14 Cf. TB, Yevamot, 71a; Bava’ Mes.i‘a’, 31b.

5

10

15

20

77

DUX NEUTRORUM I, 28

Quod dictum est secundum tertiam rationem «in corde suo», id est in voluntate, quia ‘cor’ ponitur pro voluntate, sicut declarabitur, cum loquemur de hoc nomine ‘cor’.

21 Quod ... suo] om. A | secundum] om. C | id est] om. K voluntate] voce L 23 loqueremur] loquemur π loquimur B

22 in] om. C

|

78

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXIX ‘Comedere’ proprie dicitur de viventibus, dum acquirunt nutrimentum suum. Transsumptum est autem ad duo, quorum primum est destructio rei comestibilis, scilicet corruptio forme ipsius; secundum est augmentum omnis rei vive cum cibo nutrimenti et perpetuitas sue 5 firmitatis in ipso et permanentia sui esse et reparatio omnium virium corporis in ipso. Et secundum primam istarum rationum accommodaverunt verbum ‘comedendi’ omni fini et destructioni, et universaliter dictum est de omni forma, que removetur a sua materia, sicut dicitur: «Devorabit vos terra inimicorum vestrorum»; et item: «Terra devorat 10 habitatores suos»; et: «Gladius devorabit vos»; et: «Ignis devorans», id est consumet rebelles, sicut ignis consumit quicquid invenit. Secundum ultimam rationem accommodaverunt verbum ‘comedendi’ sapientie et discipline et universitati apprehensionum intelligibilium, in quibus firmatur humana forma super omnibus, que perficiunt 15 ipsam, secundum firmitatem corporis in nutrimento super omnibus modis firmitatis, sicut dictum est: «Ite, emite et comedite»; et: «Mel invenisti»; «Fili mi, comede et quam dulcia faucibus meis eloquia tua». Et sapientes utuntur hac similitudine comedendi in sapientia, sicut

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXIX] Comedere seu devorare. Capitulum XXIX π 3 est autem] inv. A | autem] om. KLπ 4 scilicet] om. EGK al. m. in marg. A sicut G 5 rei] add. comestibilis sed del. G | sue] eius π 6 firmitatis] infirmitatis 7 corporis] in marg. L | Et] om. A | rationum] rationem π | et2] om. C 10 vestrorum] nostrorum E | et] om. A | item] iterum C 8 et1] om. C KLπ 12 consumet] consumit π | consumit ... invenit] quicquid invenit consumit π 13 ultimam] istam E | rationem] intentionem C | comedendi] add. et E 14 sapientie] sapere C | apprehensionum] apprehensione L apprehensionis K | intelligibilium] intelligentium L 15 firmatur] formatur K forma π | humana] humanam L | forma] formatur π forma] formam L | perficiunt] proficiunt L 16 ipsam] om. E | in nutrimento] lac. E 17 Ite] add. Ysa. al. m. in marg. A | Mel] add. Prov. al. m. in marg. A 18 mi] om. E | comede] concede L 19 Et] etiam C om. A

10 Lev. 26, 38. 10-11 Num. 13, 33. 11 Is. 1, 20. 11 Deut. 4, 24. 17-18 Is. 55, 1. 18 Prov. 25, 16. In the original text, Prov. 25, 27 is quoted.

DUX NEUTRORUM I, 29

79

dixerunt: «Venite, comedite pinguia»; et dixerunt: «Omnis cibus vel potus qui ponitur in hoc libro, non est nisi sapientia». Similiter etiam vocaverunt sapientiam aquam, sicut dicitur: «Omnes sitientes venite ad aquas». Usi sunt sapientes multipliciter hoc verbo, et attribuerunt verbum ‘sitis’ et ‘famis’ privationi sapientie et intellectus, sicut dicitur: 25 «Mittam famem in terram, non famem panis, nec sitim aque, sed sitim verbi Dei»; et: «Sitivit anima mea ad Deum», et multa talia. Et Ionathas transtulit: «Haurietis aquas in gaudio de fontibus salvatoris», id est recipietis doctrinam novam in gaudio ab electis iustorum, et in ‘aqua’ intellige sapientiam, que erit in diebus illis. 20

20 vel] et AK 21 etiam] om. C 22 vocaverunt] nominaverunt L | aquam] aliquam KL 23 attribuerunt] add. hoc K 24 privationi ‫ ]העדר‬om. ABE 25 famem1] om. L | nec] non A sicut K 26 Deum] Dominum L | talia] alia CL 27 Haurietis] auriens L 28 recipietis] recipiens L 29 que erit] om. E | in] om. A

18 Prov. 24, 13-14. 20 TB, Bava’ Batra’, 22a. 20-21 Qohelet Rabbah, 3, 13. 22-23 Is. 55, 1. 25-26 Amos 8, 11. 26 Ps. 42, 3. For Jonathan, see supra, p. 74, l. 7. 27 Is. 12, 3.

80

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXX Scias, quod sunt intelligibilia multa, que intellectus humanus poterit apprehendere de natura sua per se. Sunt etiam multa in mundo, que nullo modo sunt in natura eius, ut acquirat ea, quia porte inquisitionis eorum sunt ei clause. Et sunt quedam, quorum partem potest homo apprehendere, partem vero non. Et licet sit apprehensor, non ideo sequitur, quod omnia possit apprehendere, sicut contingit in sensibus, quorum natura est apprehendere sensata propria, nec tamen apprehendunt ea quantumlibet remota. Sic etiam contingit in aliis viribus corporalibus, quia licet homo fortis possit portare duo talenta, non ideo poterit ferre decem talenta. Addunt autem singularia eiusdem speciei super se invicem in apprehensionibus sensibilibus et in aliis viribus corporalibus, sicut patet omnibus, sed tamen ista terminum habent, nec in infinitum procedunt. Idem iudicium est in apprehensionibus intelligibilibus humanis: addunt enim singularia eiusdem speciei super aliis singularibus. Et hoc manifestum est et notum apud sapientes, in tantum quod unus homo, ductu proprie investigationis, inveniet aliquod novum, quod alius homo numquam poterit intelligere, licet multotiens ei exponatur et per multiplices similitudines et in tempore longo. Et huiusmodi differentia non procedit in infinitum, sed intellectus humanus terminum habet, usque ad quem potest sine dubio pervenire, et in eo stare.

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXX] De multiplici diversitate intelligibilium. Capitulum XXX π om. EGK in marg. A add. nota illud capitulum totum al. m. in marg. A add. nota gradum intelligibilium al. m. in marg. G add. de multiplici diversitate intelligibilium in marg. K 2 humanus] om. C 3 de] om. KLπ | sua] supra E | multa ... mundo] in mundo multa B 4 acquirat] acquirit G 5 sunt ei] inv. A | sunt ... Et] om. BCE | potest] poterit L 7 omnia] ea G | possit] possint Lπ possunt K | contingit] convenit K 8 propria] et sensibilia π lac. KL | tamen] cum L 9 Sic] sicut AGKLπ | viribus] viris C 10 homo] hoc K | homo fortis] inv. A 11 talenta] om. E | Addunt] addit A | autem] tamen A vel autem sup. l. A etiam G 12 super] sunt sed corr. in marg. G | in1] om. C | apprehensionibus] apprehensibilibus π 13 terminum] certum L 14 est] om. ABE | apprehensionibus] apprehensibilibus Eπ 15 speciei] add. super se invicem in apprehensionibus intelligibilibus humanis sed del. G 16 aliis singularibus] inv. KLπ | apud] add. omnes E 17 ductu] ductus A 18 aliquod] aliud L | novum] nomen L 19 ei] om. E 20 Et] om. A add. quod intellectus humanus terminum habet in marg. K | procedit] tendit π om. KL 21 quem] quod E | potest] poterit AGKLπ | dubio] dubi L 22 in eo] meo L

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 30

25

30

35

40

45

81

Sunt etiam quedam, que probantur homini esse impossibilia, ut sciantur ab eo, nec invenit animam suam cupidam sciendi ea, quoniam cognoscit esse impossibile, ut sciat ea, nec habet portam, per quam intret ad sciendum ea; sicut ignoramus astrorum numerum, utrum sint paria aut imparia, et ignoramus numerum vivorum et metallorum et plantarum et similium. Quedam vero sunt, quorum videt homo animam suam cupidam, ut sciat ea, et persequitur intellectus scientiam veritatis ipsorum, et inquisitio ipsorum invenitur in hominibus speculatoribus sapientie in omni tempore. Et in illis multiplicantur scientie et opiniones hominum speculatorum, et inter eos incidit contrarietas, et multiplicantur dubitationes, quia intellectus pendet de scientia illarum rerum, id est cupiditas ipsius intellectus, et quia quilibet eorum putat se invenire viam scientie veritatis ipsorum. Et non potest intellectus humanus inducere probationem super hoc sine metu contradictionis in rationibus preter stultum, qui contradicit in contrario, quod vocatur contrarium probabile, sicut quidam contradicunt in spericitate terre et rotunditate celi et in similibus, et isti tales non habent ingressum in hac ratione. Et illa, in quibus renovatur dubitatio huiusmodi, sunt multa in genere rerum spiritualium, et pauca in rebus naturalibus, et deficient in rebus disciplinalibus. Dixit Alexander: tria sunt, que impediunt hominem apprehendere veritatem rei, sicut est amor altitudinis seu magnanimitatis et strenu23 etiam] et π | impossibilia] possibilia C | ut] nec L 24 eo] eis K 25 cognoscit] cognoscat K 26 Sicut] add. sicut A | astrorum] aliquorum L | astrorum ... paria] om. sed suppl. in marg. B | numerum] om. E | utrum ... numerum] om. G 27 aut] an Eπ an vero L aut imparia om. B | vivorum] vinorum π virorum C 32 in2] vitiorum L 28 plantarum] planetarum C 30 et2 ... ipsorum] om. E om. K 33 speculatorum] speculativorum AB 35 et] om. A | eorum] illorum L 36 ipsorum] om. KLπ | humanus] sanus C 37 super ... metu] sine metu super hoc π sine sunt hoc metu C sine metu super his K | in] et sed corr. sup. l. K 38 vocatur] vocant π add. in A 39 quidam] add. ant sed exp. E | spericitate] spissitate C 41 dubitatio] dubio duo K 42 rerum] add. sp sed del. G 43 disciplinalibus] disciplinabilibus A 44 Dixit] add. tria impediunt apprehensionem al. m. in marg. B add. nota quod secundum Alexandrum tria impediunt apprehensionem veritatis in marg. K add. nota impedimenta apprehensionem veritatis secundum Alexandrum al. m. in marg. G | hominem] om. KLπ 45 altitudinis] multitudinis KLπ | magnanimitatis] magnitudinis Cπ 38 Cf. Aristoteles, Topica, VIII, 1, 156b18 ff. 43 Cf. Alexander of Aphrodisias, De principiis, in: C. Genequand (ed.), Alexander of Aphrodisias On the Cosmos, Leiden 2001, pp. 124-149, par. 4-8.

82

MOSES MAIMONIDES

itatis; secundum est subtilitas et profunditas rei investigande; tertium est ignorantia inquisitoris et brevitas potentie sue in apprehendendo, quod sibi convenit, ut apprehendat. In nostro autem tempore est causa quarta, quam non numeravit Alexander, quia non erat in tempore suo, hoc est societas et nutritura, quoniam in natura hominis est amor sequendi illum, cum quo habet societatem, et diligere ea, in quibus nutritus est, adeo quod videbit habitatores villarum, licet sint in illis in sordibus et in defectu delectationum et in malitia ciborum, ut odiant habitationem civitatum, nec delectantur in deliciis earum, et eligunt potius ea, in quibus nutriti sunt, quam ea, in quibus non sunt nutriti, licet sint meliora, nec placet anime ipsorum morari in curiis deliciarum, nec uti pannis pretiosis, nec delectari in balneis nec unguentis et odoribus bonis. Simile contingit homini in scientiis et opinionibus, in quibus nutritus est ab infantia sua, quoniam diligit illas, et confirmat rationes ipsarum, et anxiatur in contrariis. Et propter istam causam similiter deficit intellectus hominis in apprehensione veritatum, et sequitur ea, in quibus nutritus est, sicut contingit genti in corporeitate et multis modis spiritualibus, sicut postea explanabimus. Et hoc accidit propter societatem et nutrituram cum eis, quorum opinio firmatur in illis, et inducunt plana sua super corporeitate et super cogitationibus vanis et infirmis, sed dicta fuerunt per viam similitudinis propter causas, quas postea dicemus.

46 subtilitas ‫ ]דקות‬sublimitas A 47 inquisitoris] inquisitionis C | sue] eius π 48 tempore est] inv. GKLπ 49 est] om. C | causa quarta] inv. Kπ add. quartum est nutritura al. m. in marg. B | quam] quare E | numeravit] numerat G | quia] quod E 50 tempore suo] inv. C | in] om. CE 51 habet] haberet L 52 videbit] videbis Bπ | habitatores] add. v sed exp. C | licet] licent sed corr. C 53 in illis] del. G | sordibus] cordibus E add. in illis G | defectu] delectationi C | delectationum] om. C 54 civitatum] civitatis L | delectantur] delectentur π 55 eligunt] add. potius K | potius ea] postea AKL add. potius in marg. L | ea] om. π | nutriti] nutrita B | quam] quantum E 56 placet] placent G | ipsorum] eorum G 57 in] add. deliciis et L | nec2] add. derla sed exp. K | delectari] delectare E 58 unguentis] unguentes B | Simile] similiter C | contingit] convenit K 59 et] add. opinionibus sed exp. K | sua] om. CGKLπ 60 anxiatur] anxiatus est A 61 causam] rationem π om. KL | similiter] nichil L om. π | hominis] humanus E | in] et E 62 veritatum] veritatis Kπ virtutis L | sicut] sic A 63 contingit] convenit K 64 postea] om. C | explanabimus] explanabitur L 65 inducunt] ducunt C 66 dicta] dictum C 67 causas] add. quid sed del. G add. propter KL

50

55

60

65

DUX NEUTRORUM I, 30

83

Et non putes, quod hoc, quod diximus de brevitate intellectus humani et de termino, in quo stat, est dictum secundum legem tantum, 70 sed iam dixerunt hoc philosophi, et investigaverunt inquisitione diligenti in fine inquisitionis preter legem et opinionem, et est verum, nec dubitat in eo nisi stultus, qui nescit ea, que probantur. Hoc autem capitulum non premisimus, nisi ut sit stramentum eorum, que sequuntur.

68 putes] putas K | hoc] id BE 69 est] omne L | tantum] tuam CGKπ nostram E tui L | sed] et G 70 investigaverunt] investigationaverunt G 71 preter] propter BL | nec] non π om. KL 72 eo] ea KLπ | nisi] ubi L 73 autem] est K | sit] om. G | sit stramentum] inv. A

84

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXXI Scito, tu inspector libri mei, quoniam accidit apprehensioni intelligibilium, quia pendent de materia, simile eius, quod contingit apprehensioni sensibilium. Quoniam, cum inspexeris oculis rem, apprehendes ex ea, quod est in potestate visus, ut apprehendat, quod, si presseris visum tuum et acueris ipsum, ut inspicias longius, quam sit in potestate visus, vel si laboraveris in figuris litterarum valde subtilibus, quas non potes apprehendere secundum potentiam visus tui, et presseris visum, ut veritatem ipsius rei percipias, non solum deficies in apprehensione ipsius rei, sed debilitabitur visus in comprehensione illius rei, quam poterat ante comprehendere. Similiter omnis, qui intenderit in aliqua re, si multiplicaverit cogitationes suas circa rem illam, debilitabitur intellectus eius, et non intelliget tunc, quod prius poterat intelligere; ratio etenim omnium virtutum corporalium in huiusmodi eadem est. Simile huic accidet tibi in apprehensionibus intelligibilium, quia, si steteris circa aliquam dubitationem et non deceperis animam tuam, ut credas probatum, quod non fuit probatum, et non festinaveris destruere vel contradicere illi, cuius contrarium non potest probari, et non perseveraveris apprehendere, quod non potes comprehendere, tunc

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXI] De difficultate intelligendi. Capitulum XXXI π om. GEK al. m. in marg. A 2 libri mei] tantum GKLπ | accidit] accedit G | apprehensioni] apprehensione G | intelligibilium] intelligentium L 3 quia] que A | quia ... sensibilium] om. E | contingit] convenit K 4 sensibilium] sensu L | cum] si L om. K | apprehendes] apprehendas K 6 tuum] tantum G 7 laboraveris] laboraverit A | subtilibus] subtilius C 9 visum] visus B | ut] in K | ipsius] illius KLπ | percipias] perspicias L | non ... deficies] deficies non solum B | deficies] deficiet G deficias E 10 ipsius] illius KL | sed] et E | sed ... rei] om. K | in] add. in C | comprehensione] apprehensione A | illius] istius π ipsius A | illius ... comprehendere] om. E 11 poterat] poteras CGKLπ | comprehendere] apprehendere C | Similiter] add. dubium in marg. KL 12 aliqua] aliquam π | re] rem π om. C | multiplicaverit] add. rationes sed exp. E | suas] om. AE | circa] add. sibi incomprehensibilem B | rem illam] inv. E 13 tunc] add. po L | prius poterat] inv. KLπ 14 etenim] et KL add. omni L vero E | in] om. C 16 Simile] similiter C | huic] hic E | accidet] accidit AK | quia] quod G 17 deceperis] add. 19 non1] dubitationem sed exp. G 18 probatum2] add. quod non fuit probatum A 20 perseveraveris] perseveraris G | comut E | potest] quam E | non2] om. C prehendere] apprehendere EKLπ

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 31

25

30

35

40

85

acquires intellectum humanum et eris in gradu de Rabi Aqiva, cuius «ingressus et egressus fuit in pace» in speculatione rerum spiritualium. Quod si perseveraveris apprehendere amplius, quam est in potentia tua, vel festinaveris contradicere rebus, super quarum destructione non invenitur probatio, vel sunt possibiles et tamen cum possibilitate longinqua, eris in societate de Elixa. Et non solum deerit tibi perfectio, sed eris imperfectior omnibus imperfectis, et renovabitur tunc in te dominatio cogitationum sensibilium et sequela defectuum et malitia morum propter debilitatem intellectus, et quia extinguitur lux eius, sicut contingit oculo in visionibus vanis, que non sunt vere, in tempore debilitatis virtutis visibilis in infirmo vel laboranti in apprehensione rerum nimis splendentium vel in figuris valde subtilibus. Et propter hoc dixit Salomon: «Mel invenisti, comede, quod sufficit, ne forte, cum satiatus fueris, evomas illud». Mirabilis est ista similitudo, in qua comestio assimilatur sapientie, sicut prediximus. Posuit autem dulcissimum gustabilium, scilicet mel, cuius natura est, quod si multum comedatur ex eo, parit fastidium et vomitum, ac si diceret, quod natura huius apprehensionis, licet sit nobilis et pretiosa, et in ea est finis perfectionis, si non steterit homo circa terminum, qui ei convenit, et non custodierit cor suum, convertetur in defectum et

21 Aqiva] Aqiba π Aquina C aliqua E 22 ingressus ... egressus] inv. G | in pace] om. C 24 super] sine Kπ sunt L | super quarum] inv. E | destructione] definitione π 25 vel] ut G 26 in] de KLπ | de] te KL om. Gπ | Elixa] Elissaa π add. Elixa in marg. A | Et] add. add. dubitabile in marg. K | solum] om.C | deerit] add. exiit B 27 imperfectior] imperfectus KL | tunc ... te] in te tunc BEL 28 cogitationum] add. sui sed exp. C | sensibilium] similium BCE sensium KL | defectuum] perfectuum K | et] in K 30 contingit] convenit K | visionibus vanis] inv. E 31 in1] et KLπ | vel] et KLπ | apprehensione] | vere] nec K | in2] om. K comprehensione B 32 rerum] om. C | vel] et G | in] om. C | valde] vade B 33 dixit] dicit A | Salomon] add. Prov. XXV d A add. exemplum ex Scriptura al. m. in marg. B add. Salomon in marg. K | quod] et E 34 cum] si L | illud] id L | Mirabilis] add. quomodo comestio assimilatur sapientie al. m. in marg. B 35 assimilatur] dissimilatur A 36 gustabilium] gustabile C 37 parit] pariet E 38 quod] 39 steterit] fecerit G | circa] autem L om. KLπ | huius] eius C | et1] est K | terminum] certum L 40 non] om. G | custodierit] custodieret π custodient A

22 TB, H . agigah, 14 b. 26 Eliša Ah.er, a rabbi whose doctrines were considered heretical by the rabbis of the Talmud. 33-34 Prov. 25, 16. 35 Cf. supra, I, 29, l. 13, p. 77.

86

MOSES MAIMONIDES

infirmitatem; sicut comestio mellis si fuerit, sicut expedit corpori, nutriet corpus et proderit ei, si autem addiderit supra id, quod debet, nocebit. Secundum hoc etiam dictum est: «Comedere mel multum non est bonum». Cui consonat, quod dixit David: «Non ambulavi in magnis neque in mirabilibus super me». Hoc etiam est, quod dictum est a sapientibus: «Altiora te ne scrutatus fueris», id est ne diffundatur intellectus nisi ad ea, que potest capere. Quod autem non est in natura hominis, ut apprehendat illud, nocebit danti operam ad hoc, sicut prediximus. Et ad hoc fuit intentio eorum in dicendo: «Qui considerat in quatuor rebus», et addiderunt: «Omnis qui non miseretur super gloria Creatoris sui, expediebat ei, quod non venisset in mundum». Et hec est summa eius, quod explanavimus, quod non expedit homini, ut festinet et intendat cogitationibus corruptis, et cum acciderint ei dubitationes, et non invenerit probationem eius, quod querit, non abhorreat illud nec proiciat post tergum, et non festinet contradicere, sed consideret, et propitius sit super gloria Creatoris et stet. Et hoc iam explanatum est. Et non est intentio in istis versibus nec in verbis, que dixerunt sapientes et prophete, ut claudatur porta speculationis omnino, vel ut prohibeatur intellectus ab apprehensione illius, quod apprehendere potest, sicut putant stulti et remissi, quibus placet ponere defectum suum et ignorantiam perfectionem et sapientiam et perfectionem aliorum defectum et recedunt a via legis, «et ponunt tenebram lucem et lucem tenebram»; sed intentio nostra est, ut faciamus scire, 41 infirmitatem] firmitatem E | comestio] comesti C | si] om. KL 42 supra] super K 43 hoc etiam] inv. E | etiam] add. quod B | Comedere] comedite KL add. Prov. XXV al. m. in marg. A | mel] add. non est sed del. G 44 David] om. AKLπ 45 neque] nec KL | etiam] om. GKLπ | quod] om. π | quod dictum] inv. sed corr. C 46 est1] om. Cπ | sapientibus] add. est C | Altiora te] autoritatis L add. Ecclesiasticus III al. m. in marg. A | diffundatur] diffundantur B defundatur KE 47 potest] potes L 48 illud] id L | danti] denti E 49 Et] supra K om. L 51 mundum] mundo E 52 hec] hoc Kπ | est] om. CL 53 cum] si L | acciderint] inciderint KLπ 54 quod] quid K 55 illud] id L 56 sed] et K 59 vel] om. G | ut] om. CKLπ | ab] om. E 61 et perfectionem] om. E 62 aliorum] add. per KLπ | et2 ... tenebram] om. KLπ

43-44 Prov. 25, 27. 44-45 Ps. 131, 1. 46 TB, H.agigah, 13a. 49-51 TB, H.agigah, 11b. 62-63 Is. 5, 20.

45

50

55

60

87

DUX NEUTRORUM I, 31

65

quod intellectus humanus habet terminum, quem non potest transire. Et non disputes de verbis, que dicta sunt in hoc capitulo de intellectu et de aliis, quia intentio est ostendere cum illis rationem, quam exquisivimus, non explanare, quid sit veritas intellectus, quoniam alia capitula sunt ad disputandum super ista ratione.

64 quem] quod E

|

potest] post B

65 sunt] add. ut E

68 ista] illa B

88

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXXII Scias, quod incipere in ista sapientia, scilicet spirituali, multum nocet, et similiter expositio similitudinum, que inveniuntur in libris prophetarum, libri siquidem sunt pleni dictis prophetie. Sed necesse est, ut exerceantur parvuli, et doceantur illi, qui sunt brevis intellectus secundum potentiam sue apprehensionis. Si quis autem illorum ostenderit se provectum in intellectu suo aptum isti gradui alto, qui est gradus speculationis probabilis et probationum intelligibilium verarum, deducent eum paulatim, donec attingat perfectionem suam vel per auxilium doctoris vel ex virtute anime sue. Sed si tantum inceperit in ista sapientia spirituali studere, non solum proveniet inde labor in opinionibus et credulitatibus, verum etiam proveniet ad incredulitatem manifestam. Hoc autem non videtur aliter in oculis meis, nisi sic, sicut si aliquis vellet pascere infantem pane triticeo et carne et vino, sine dubio interficiet ipsum, non quia sunt mali cibi vel quia non conveniunt nature humane, sed propter debilitatem comestoris, quia non potest eos digerere, ut inde proveniat ei utilitas. Similiter istas veras opiniones occultaverunt sapientes, et locuti sunt de eis in parabolis, et docuerunt eas ingeniose sine expositione in omni genere morum, non quia in ipsis aliquid mali lateat, vel quod destruant fundamenta legis, sicut putant stulti, in quorum corda ascendit, quod attigerunt gradum speculationis, sed celaverunt eas sapientes propter brevitatem potentie intellectus in initio recipiendi illas, et posuerunt

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXII] De modo docendi parvulos. Capitulum XXXII π om. GEK al. m. in marg. A 2 ista] add. scientia sed exp. K 3 expositio similitudo] inv. C 4 libri] in hoc Lπ et hoc K | pleni] plene K | necesse] add. esse sed exp. K 7 ostenderit] ostenditur B | in] om. E 8 speculationis] add. speculationis C | intelligibilium] intelligentium L 11 sapientia] scientia KLπ 12 proveniet] perveniet GE 13 aliter] alicui K 14 sicut] sit G om. K add. exemplum in marg. K | carne] coq- E add. triticeo et carne sed del. G 15 interficiet] interficeret π interficit K | quia1] quod π | sunt] sine E | vel] sed E | quia2] quod π 17 eos digerere] inv. E add. dirigere sed exp. K | digerere] diligere sed corr. A | ut] et sed corr. sup. l. G | proveniat ei] inv. C | ei] om. π add. proveniat sed del. G 19 de] in B | eas] eos C 20 aliquid] aliud L | mali lateat] inv. sed corr. B | vel] ut G 22 attigerunt ‫ ]הגיעו‬attigit AK attingit Lπ attingerunt B | celaverunt] celaveruit G 23 brevitatem] bonitatem KLπ | illas] illa C eas L

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 32

89

ex eis summas, per quas sciat illa homo perfectus. Et ideo vocata sunt ‘secreta legis’, sicut explanabimus, et hec est causa, propter quam «lex loquitur lingua hominis», hoc est, quia presto sunt, ut incipiatur ab eis, et addiscant ea pueri et populus et mulieres, et non est in potentia eorum, ut intelligant verba secundum veritatem suam, et idcirco habundat in eis receptio in omni opinione vera et cogitatione et arbitrio, 30 secundum quod ostendit cogitatio assimilativa super essentia Creatoris, non in apprehendendo veritatem substantie ipsius. Cum vero fuerit homo perfectus, et «data fuerint ei secreta legis», et per se vel per alium perceperit partem ipsarum, tunc perveniet ad gradum, in quo credet opiniones veras in viis veris, vel per viam de35 monstrationis, in quibus oportet eam inducere, vel cum rationibus fortibus, in quibus conveniet illas inducere. Similiter ascendent in cor eius verba, que dicta fuerunt ei similitudinarie, et cognoscet ea secundum veritatem suam. Sepe diximus tibi, quod dixerunt sapientes, quia «non rationabuntur in Mercava nec in uno solo, nisi fuerit sapiens et intelli40 gens sensu suo, et tunc dabunt ei principia rationum». Et idcirco non expedit, ut aperiatur ista porta homini, nisi quatenus poterit intrare per eam, et cum istis duabus condicionibus nanciscetur voluntatem, quarum una est: ut sit sapiens et acquirat scientias, ut intelligat ex eis antecedentia speculationis; secunda est: ut sit intelligens et mundus in 25

24 per] add. per C | illa] illas G | vocata] necata sed corr. A 25 explanabimus] add. propter sed del. G | hec] hoc π | causa] om. C 26 hoc ... quia] quia hoc est C 29 cogitatione] cogitationum 27 ea] om. E | populus] postea L | et1] etiam L B 30 secundum] vel L | ostendit] ostendat G | cogitatio] cognitio L | assimilativa] assimilatoria GKLπ 31 in] om. A 32 vero] autem C | fuerit homo] inv. G 33 perceperit] percepit CK vel cepit L | ipsarum] ipsorum Aπ eorum G add. ipsarum sed del. G | perveniet] pervenire sed corr. in marg. G proveniet L 34 veris ‫ ]האמתית‬rectis AB add. veris B 35 oportet eam] inv. C | inducere] adducere E | fortibus] om. C 36 conveniet] conveniat π | illas] eas C | ascendent] ascendant BE accedent L | cor] corda sed corr. G 37 cognoscet] cognoscent C 38 suam] tuam E | quod] quia C | quia] quod π 39 rationabuntur] ratiocinabuntur Bπ | Mercava] add. id est sapientia spirituali secundum capitulum I al. m. in marg. B | nisi] verbi L 40 rationum] intentionum AC | idcirco] ideo π | non expedit] inv. sed corr. C 41 ut] non B | ista porta] inv. C 42 condicionibus] add. homo π | nanciscetur] nanesciscetur KL 43 est] om. E 44 antecedentia] antecedentias G | est] om. C | mundus] timidus A

25-26 TB, Yevamot, 71a; Bava’ Mes.i‘a’, 31b. 32 TB, H.agigah, 13a. 38-40 TB, H.agigah, 11b; 13a.

90

MOSES MAIMONIDES

natura sua, et sentiat, et intelligat modos cum paucitate summarum, et 45 propter hoc dixerunt: ‘intelligens proprio sensu’. Adhuc etiam explanabimus causam, que impedit, ne doceatur populus in via considerationis vere, et quod non propalantur eis verba, secundum quod sunt, et quod hoc expedit et necessarium sit, quod ita 50 sit, sicut dicemus in capitulo sequenti.

45 modos] modis E | summarum] firmarum K 46 dixerunt] add. nisi fuerit π 47 etiam] om. E 48 considerationis] cogitationis B | propalantur] propaluntur sed corr. A propalentur BE propaluntur G 49 secundum] vel L om. E | hoc] hic C 50 sicut] om. KLπ

DUX NEUTRORUM I, 33

91

CAPITULUM XXXIII Scias, quod quinque sunt cause, que impediunt vel prohibent incipere addiscere sapientiam spiritualem et innuere vel significare, que expedit innui super illa, et detegere, que sunt in ipsa, genti. 5 Prima causa est profunditas et subtilitas et clausura rationum, sicut dixit Salomon: «Alta profunditas, quis inveniet eam?», et dixit: «Sapientia, unde inventa est». Et idcirco non oportet incipere a sapientia profunda et occulta. Et scias, quod de similitudinibus notis gentis nostre una est, quod assimilaverunt sapientiam aque, quam similitudi10 nem exposuerunt multipliciter sapientes, uno modo sic: qui scit natare, ille potest extrahere gemmas de profundo maris, et qui nescit natare, submergitur. Et idcirco non expedit, ut quis mittat se in periculum et natet, nisi exercitaverit animam suam in addiscendo. Secunda causa est brevitas intellectus humani in initio suo, quoniam 15 non acquirit homo ultimam perfectionem in initio, sed perfectio est in eo in potentia, et est in initio suo diminuta, sicut dictum est: «Pullus onagri homo natus est». Et non sequitur de necessitate, ut omne, quod est in potentia in aliquo, exeat de potentia ad actum, sed possibile est, 1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXIII] De quinque causis que prohibent incipere addiscere sapientiam spiritualem. Capitulum trigesimumtertium π om. AGEK add. Capitulum XXXIII de quinque causis que prohibent incipere addiscere sapientiam spiritualem in marg. K add. nota per totum al. m. in marg. G 2 que] add. vel E | impediunt ... prohibent] prohibent vel impediunt BE | prohibent] prohiberet G | incipere] recipere G 3 addiscere] ad discendum G 4 illa] ista C | detegere] de generante C 5 Prima] add. prima causa profunditas in marg. K 6 Alta] add. Eccle. VII f al. m. in marg. A | Alta ... inveniet] longe quod fuit profundum quis inveniet B add. illeg. sup. l. B add. aliter longe quod fuit profundum profundum quis inveniet al. m. in marg. inf. A | eam] om. CGKLπ | et] om. Gπ 7 unde] nomen K | a] o B 8 quod] add. una B | notis] vocis EKπ 9 quod] et A 10 multipliciter] multipliter π multiplicet G | sapientes] om. L add. exemplum sapientia est assimilata aque in marg. K | qui] add. Ecclesiasticus XV al. m. in marg. A 11 gemmas ... profundo] ex profundo gemmas L 12 mittat] mutat B | se] om. G 13 suam] add. suam A | in] ad G om. KLπ 14 Secunda] add. secunda brevitas intellectus humani in marg. K | quoniam] quare L 15 non ... homo] homo non acquirit BE | homo] hoc K 16 in1] om. KLπ | est1] etiam C | est2] om. BEKL | Pullus] add. Iob XI d: tamquam pullum onagri se liberum natum putat al. m. in marg. A (cf. Iob 11, 12) 17 natus] factus KLπ | omne] cause E 18 exeat] ex ea E | ad] in C

6 Eccl. 7, 25. 6-7 Iob 28, 12. 16-17 Iob 11, 12.

92

MOSES MAIMONIDES

ut remaneat in imperfectione sua vel propter impedimenta extrinseca vel propter defectum discipline et exercitii, per que procedat de potentia ad actum. Et propter hoc dictum est: «Non multi sapientes», quoniam ea, que impediunt acquirere perfectionem, sunt multa, et que inducunt dubitationes innumerabiles. Et ex quo sic est, quomodo poterit homo esse paratus preparatione completa, et vacabit ei addiscere et exercere animam suam, donec quod est in eo in potentia, exeat de potentia ad actum? Causa tertia est multitudo stramentorum et antecedentium; quoniam habet homo in natura sua desiderium et amorem querendi finitates vel fines, et vellet pervenire ad finem cuiuslibet rei, quandoque vero anxiatur, et abhorret stramenta. Scias autem, quod si posses acquirere finitates absque stramentis, que premitti debent, non essent illa stramenta, sed adiectiones laboriose. Quilibet autem homo etiam stultus et fatuus, cum perciperes eum ad intelligendum, sicut expergefaciunt dormientem, et dicens ei: nonne desiderat anima tua intelligere modum spherarum celorum, quot sunt, et que figura ipsorum, et quid est in eis, et quid sunt angeli, et quomodo creatus fuit mundus in suo universo, et quis fuit finis intentionis creationis ipsorum secundum ordinem partium ipsarum, et quid est anima, et quomodo fuit creata in corpore, et si anima hominis separabitur a corpore, et si separetur,

19 remaneat] remoneat K remaneant E | in] om.C | extrinseca] intrinseca C extranea L 20 exercitii] exerceret E | que] quem E 21 est] add. quod KLπ 22 impediunt] expediunt KLπ | multa] mala π 23 innumerabiles] innumerabilia π | quomodo] quando AE | poterit homo] inv. K 24 esse] est B add. perfectus sed exp. G | preparatione] add. et L | et ... ei] om. π | vacabit] vacavit B | addiscere] addiscendere sed corr. G 25 donec] add. vacabit ei π 27 Causa] add. tertia causa est in marg. K | stramentorum] instrumentorum A | quoniam] quam B quando A 29 vel] et CG | fines] finces B | finem] confinem KLπ | cuiuslibet] cuiusdam A | vero] om. L 30 anxiatur] add. et permanet sed del. G 31 absque] aliquas E | premitti] add. non sed exp. K | essent] erant C | illa] ista B om. C 32 adiectiones] abiectiones B | Quilibet] add. nota de naturali desiderio sciendi in marg. K 33 perciperes ‫ ]תעירהו‬expergefaceres A expergefacis π perciperet G 34 dormientem] dormientes E | dicens] dicis KLπ diceres A del. et scr. diceres B dices G | nonne] non ne L 35 quot] qui C 37 et] vel CE | intentionis] intentio B add. in sed exp. K | creationis ipsorum] inv. sed corr. C | creationis] creatoris L 38 ipsarum] suarum BEG | quid] quidquid K quicquid L | quomodo] add. anima B 39 si1] utrum π | separetur] seperetur L add. a corpore A

21 Iob 32, 9.

20

25

30

35

DUX NEUTRORUM I, 33

40

45

50

55

60

93

cuiusmodi erit illa separatio, et ad quid revertetur, et similia istis super veritate sua, procul dubio invenies animam ipsius cupientem scire ista cupiditate naturali. Sed volet, ut quiescat amor iste, et perveniat ad desiderium suum in uno verbo vel in duobus, quod si imposueris ei, ut omittat negotia sua in spatium unius ebdomade, ut sciat ista, non faciet. Videbitur autem ei, quod habundat cogitationibus vanis et falsis, et placebunt anime sue, et abhorret, cum dicitur ei, quod quedam sunt in sapientia, que indigent multis antecedentibus et longo tempore ad investigandum et intelligendum. Tu vero scis, quod quedam istorum sunt aliis connexa, quoniam in entibus non est nisi Creator et creata, et ipsa creata sunt, que communicant in ente preter ipsum. Nec est via ad inveniendum ipsum, nisi per creata sua, et ipsa probant ipsum esse et ea, que necesse est credi de eo, attribuendo ei vel removendo ab eo. Et debemus de necessitate intendere in creata, secundum quod sunt, donec accipiamus de qualibet ratione antecedentia vera et fidelia, que proderunt nobis in investigatione nostrarum spiritualium rationum. Omnia vero antecedentia accepta de scientia geometrie et de potentiis figurarum arismetice ad inducendum demonstrationem ex eis super hiis, que debent removeri a Deo, et demonstrant hoc multiplici ratione super firmamento celi et scientia naturali, non videtur, quod dubites, quin sint necessaria ad acquirendum comparationem mundi respectu regiminis Dei, sicut est per viam veritatis, non secundum ymaginationes. Sunt

40 cuiusmodi] eius E | illa] ista C 41 sua] eorum π 42 Sed] si A | volet] nolet G | quiescat] quiescet KL | perveniat] perveniet A 43 suum] add. et 44 sciat] sciet A 45 Videbitur] add. aliter G | ut1] vel KLπ v sed corr. sup. l. G vidimus est enim al. m. in marg. G | ei] eis C | habundat] habundet C | falsis] similibus E 46 sue] om. G | cum] si L 47 antecedentibus] accidentibus C antecedentis K | tempore] spatio π om. KL 49 istorum] eorum E | sunt] om. A 50 creata1] creatura BKLπ creatum C | creata2 sunt] inv. A | communicant in ente] communicerat necesse C 51 in ente] ineiise L | preter] propter C | Nec] 53 eo ‫ ]בו‬Deo CGKLπ | ei] om. sed E | Nec ... ipsum] om. C 52 et2] ea C GKLπ | removendo] add. de Deo sed exp. G | necessitate] cessitate B 54 intendere] attendere C | creata] causata B | secundum] vel L 55 ratione] intentione GKLπ | antecedentia] accidentia C | proderunt] prodeunt π | nobis] add. nobis C | nobis in] om. KLπ | in] om. E 56 nostrarum] naturalium C | omnia] add. de utilitate geometrie et artis aritmetice ad sapientiam divinam in marg. K | vero] om. C | antecedentia] accidentia C 57 geometrie] geometria G | potentiis figurarum] scientiis potentiarum KLπ 58 hiis ... super] om. BCE 60 quod] quid G | sint] sunt C 61 acquirendum] om. A 62 viam] add. virtutis sed del. L

94

MOSES MAIMONIDES

etiam multa speculativa, de quibus licet non accipiantur antecedentia ad cognoscendum mundum istum, tamen acuunt et exercent intellectum ad intelligendum demonstrationem et scientiam veritatis in illis, que demonstrant super substantia Creatoris, et tollunt laborem, qui invenitur in pluribus cogitationibus speculatorum in mixtione modorum per accidens cum eis, que per se; tollunt etiam, quod renovatur per laborem illum de corruptione scientiarum et opinionum, et adiungitur etiam istis, ut res intelligantur, secundum quod sunt, licet non sint radices in scientia spirituali. Similiter etiam non deficiunt in eis alia iuvamenta in rebus, que ducunt hominem ad illam sapientiam. Quicumque vero voluerit acquirere perfectionem humanam, nullo modo potest hoc facere, nisi prius exerceat animam suam in doctrina dyalectice, postea in disciplinalibus secundum ordinem suum, deinde in naturalibus, postea in spiritualibus. Nos autem invenimus plures homines, quorum intellectus attingit partem istarum scientiarum et ibi stat, et licet fatigata est anima ipsorum, mors separat inter ipsos et desiderium ipsorum eisdem etiam studentibus adhuc in parte stramentorum. Et si non fuisset nobis consultum per viam receptionis, et non duceremur ad rationem per similitudines, et si non sequeremur disciplinam perfectam in rebus veris et non crederemus in hiis, que necesse est credi, nisi per probationes, quod non sequitur nisi post stramenta longa, perveniret ex hoc, quod morerentur omnes homines, antequam scirent, si mundus habeat Creatorem vel non, nedum ut attribueres ei aliquid vel removeres ab ipso defectum. Nec evaderet aliquis peri63 etiam] autem C | licet] om. L 64 mundum] multum A | istum] om. E | exercent] exercerent sed corr. B | intellectum] add. et E 65 intelligendum] intelligere E 66 que] quam A | substantia] substantiam A scientia G | qui] que E 67 modorum] morum E 68 per ... tollunt] tollunt per se L 70 etiam] et L | intelligantur] intelliguntur π intelligatur K 71 deficiunt] deficiant K | in2] om. C 72 illam] aliam K 73 Quicumque] add. nota de necessitate artis dialectice et artium disciplinalium in marg. K | voluerit acquirere] inv. E | nullo] ullo L 74 exerceat] add. doctrinam suam sed del. G 75 dyalectice] dialectices π | disciplinalibus] disciplinabilibus AE | secundum] per K | deinde] lac. E 76 Nos] non C 77 attingit] attingunt E | istarum] ipsarum A 78 separat] seperat L 79 ipsorum] eorum K | eisdem] eundem sed corr. in marg. L | etiam] et GKLπ | adhuc] om. KLπ nondhuc C 80 si] om. G | fuisset] fuissent G 81 duceremur] ducemur E | rationem] rationes GKLπ rationi A | similitudines] add. n sed exp. G 82 veris] lac. K | crederemus] crederemur C credemus E 83 credi] concedi KLπ | per] om. sed suppl. in marg. L | probationes] add. et E 84 perveniret] proveniret BG | ex] ad C add. quod L 85 scirent] scit nunc C | si] an π nisi K sed E | habeat] habet E | vel] an π | non nedum] nonne dum E | attribueres] attribuens E 86 aliquid] aliud L | removeres] removens E | Nec] ne CK ut L

65

70

75

80

85

DUX NEUTRORUM I, 33

90

95

100

105

95

culum istud «nisi unus de civitate et duo de generatione». Singulares vero, «quos Dominus vocat residuos», non acquirunt perfectionem, que est finis, nisi post stramenta et antecedentia. Salomon autem exposuit, quod necessitas compellit addiscere stramenta, et quod non potest perveniri ad sapientiam veram nisi post laborem discipline, in dicendo: «Si retusum fuerit ferrum, et non fuerit politum multo labore, exacuetur, et post industriam sequitur sapientia»; et dixit: «Audi consilium et addisce disciplinam, ut sis sapiens in novissimis tuis». Est alia necessitas, que compellit addiscere antecedentia, quoniam multe dubitationes nascuntur in corde hominis in discendo, et similiter intelliget contraria cito, scilicet destructionem alicuius verbi, que est similis destructioni fabrice. Sed non provenit firmitas verborum et solutio dubitationum, nisi cum multis antecedentibus sumptis de stramentis ipsis. Speculator vero sine stramento similis est currenti, ut perveniat ad locum aliquem, et incidit in currendo in foveam profundam et nescit, quomodo exeat inde, donec moritur, et si stetisset in loco suo, melius fuisset ei. Salomon multa dicit numerando diversitates pigrorum, et totum hoc est similitudo ad illum, qui laborat, ut acquirat scientiam. Dixit autem, in desiderio cupientis acquirere intelligentiam et non laborantis,

87 istud] illud E | et] om. GKLπ 88 vero] add. quos Dominus sed del. G | acquirunt] acquirit C 89 post] per GLπ 90 necessitas] necessitat L 91 sapientiam veram] inv. C | dicendo] discendo GLπ 92 Si] add. Eccle. X d nostra littera habet: Et hoc non ut prius sed hebetatum al. m. in marg. A add. exemplum in marg. K | et ... politum] om. BE | non] om. π | labore] labori K | 94 addisce] add. id est suscipe sup. l. A add. antecedentia sed del. B | sis] sit E 96 discendo] dicendo E 97 intelliget] intelligit A 98 destructioni] add. alicuius KLπ 99 solutio] Salomon E | dubitationum] dubitationem E 100 Speculator] add. illeg. al. m. 102 moritur] in marg. B | currenti] occurrenti (dub.) L 101 in2] om. KLπ moriatur L pulchrum K add. simile in marg. K 104 Salomon] add. Prov. XIII b vult et non vult piger al. m. in marg. A (cf. Prov. 13, 4) | numerando ... pigrorum] diversitates numerando pigrorum A 105 qui] add. non π | laborat] add. qui laborat G | acquirat] quirat B | Dixit] add. illeg. al. m. in marg. B 106 in] add. de sed exp. E | acquirere] acquiescere C

87 Ier. 3, 14. 88 Ioel 2, 32. 92-93 Eccl. 10, 10. 93-94 Prov. 19, 20.

96

MOSES MAIMONIDES

ut addiscat stramenta, que perducerent ipsum usque ad fines illos, sed tantummodo desiderat: «Desideria occidunt pigrum, quia manus sue nolunt operari, tota die desiderans desiderat; iustus autem dat, et non prohibet». Causa ergo, quare desideria pigrum occidunt, est secundum Salomonem, quia non laborat, et querit aliquid, cum quo extinguat desiderium illud, sed desiderat solummodo et suspendit spem suam in eo, quod naturaliter non potest apprehendere, et si recederet ab illo desiderio et dimitteret ipsum, tunc evasisset. Et intellige finem huius similitudinis, qualiter explanat, quod primo dixit, in dicendo: «Iustus dat, et non prohibet». ‘Iustus’ enim non est contrarius ‘pigro’, nisi sicut prediximus, quia ipse dixit, quod iustus est, qui dat unicuique, quod suum est, id est totum tempus suum dat, ut acquirat sapientiam, et nichil prohibet de tempore suo ab addiscendo, ac si diceret: «Iustus dat tempus suum sapientie, et non prohibet». Et hoc est simile illi, quod dixit: «Non des mulieri fortitudinem tuam». Multi vero sapientum, qui famosi fuerunt in scientiis, laboraverunt hoc vitio, scilicet investigando finitates, et loquendo in ipsis sine speculatione stramentorum suorum. Et sunt quidam illorum, quos stultitia ducit vel inquisitio rerum grandium ad repudiandum stramenta ipsa, quia potentia ipsorum breviatur investigatione stramentorum vel cessat ab inquisitione stramentorum, et laborat probare, quia dampnosa sunt, vel quia non est utilitas in ipsis. Et veritas nota est intelligenti. 107 ut] si KL | addiscat] addiscere E | perducerent] add. vel per sup. l. A producerent L | usque] om. KLπ 108 Desideria] add. Prov. XIII f: desideria occidunt et cetera in marg. A (cf. Prov. 21, 25) 109 nolunt] noluerunt BC | tota] add. de sed del. L 110 ergo] vero L | pigrum occidunt] inv. C 111 et] add. non π add. nec in marg. G | aliquid] aliud L | cum] om. π | extinguat] extinguitur L 112 desiderat] desideret A 114 evasisset] evaderet π | intellige] intelligere L 115 primo] prius G | in dicendo] om. KLπ | Iustus] add. Prov. XXI f: qui iustus est prohibet al. m. in marg. A (cf. Prov. 21, 26) 116 nisi] add. ut L | sicut] add. propter sed del. G 117 quia ... dixit] om. KLπ | dixit] dicit B 118 id est] nam G | tempus suum] inv. KLπ | dat] om. C 119 de ... prohibet] om. sed suppl. in marg. B | ab] ad C om. L 120 sapientie] om. E 121 dixit] add. Salomon L add. Salomon in marg. K | sapientum] sapientes Lπ 122 vitio] visio B 123 finitates] infinitates π infirmitates KL | loquendo] loquendi B | sine] add. in B | speculatione stramentorum] inv. G 124 suorum] om. GKLπ | stultitia ducit] inv. G 125 quia] et L 126 breviatur] add. in B add. in sed del. L 127 quia1] que GKLπ quod E | quia2] quod A

108-110 Prov. 21, 25-26. 121 Prov. 31, 3.

110

115

120

125

DUX NEUTRORUM I, 33

97

Causa quarta est aptitudo naturalis. Probatum enim est, quoniam complexio corporis est stramentum morum anime, et in nullo homine possunt esse mores anime intelligibiles et perfecti nisi in illo, qui eligit mores bonos et exercet illos et habet sensum quietum et pacatum. Sunt autem multi, in quibus est complexio naturalis, cum qua nullo modo convenit perfectio intellectus, sicut est aliquis, cuius cordis na135 tura est calidissima, et est fortis robore, que duo comitatur iracundia, licet ille exerceret animam suam in fine exercitii et discipline. Et sicut ille, cuius ovorum natura est calida et humida, et ipse est fortis robore, dico, quoniam iste vix potest consequi sanctitatem, licet exerceret animam suam in fine exercitii et discipline. Similiter etiam invenies 140 aliquos, qui sunt fortes et leves et habent motus inordinatos et laboriosos, per quod probatur malitia compositionis et complexionis eorum, et in talibus numquam invenitur intellectus perfectus. Et laborare cum eis, ut addiscant istam disciplinam, est stultitia doctoris, quoniam ista sapientia, sicut tu scis, non est sicut arismetica vel physica, et non est 145 quilibet homo aptus et paratus, ut illam percipiat propter rationes supradictas. Et idcirco non potest hoc esse, nisi premittatur stramentum aptitudinis morum, donec homo sit in fine rectitudinis et perfectionis, sicut dictum est: «Abhominatio Domini stolidus, et cum recto secretum eius». Et ideo non expedit, ut doceamus illam adolescentes, 130

129 Causa quarta] inv. BL add. qui sunt apti ad sapientiam al. m. in marg. G add. quarta causa est quod complexio aliqua naturalis impedit a perceptione sapientie spiritualis in marg. K | aptitudo ‫ ]הזמנות‬altitudo ABGKLπ | enim] om. C | enim est] inv. K | est] add. IX C | quoniam] quod C 131 anime] om. Lπ 132 mores bonos] inv. C | pacatum] paccatum B 133 Sunt] add. inepti al. m. in marg. G | autem] etiam L | est] om. C | qua] add. sed del. convenit ullo modo G 135 est] om. π | que] quam π | duo] om. KLπ | iracundia] iracundi B 136 ille] om. B | exerceret] exercent C exercerit K exercuerit L exercet E | Et] add. illeg. al. m. in marg. G 137 ille] iste C | ovorum ‫ ]ביציו‬humorum Aπ onorum sed corr. sup. l. G honorum KL | est] add. et seminis multiplicativa B add. aliter et seminis multiplicativa al. m. in marg. A 138 iste vix] inv. L | consequi] add. firmitatem sed del. L | exerceret] exerceat GKLπ 140 motus] modos KLπ om. E 142 invenitur] invenietur K | intellectus] add. pp sed exp. E 143 est] et C | ista] illa π 144 sicut] om. K | aritmetica] aritmeticalis C | vel] om. C | et] etsi π add. etiam L 145 illam] illa A | percipiat] recipiat EGKLπ 146 idcirco] ideo L | hoc] om. C | nisi] ut C 147 sit] scit K | fine rectitudinis] rectitudine finis G 148 stolidus] floridus E | recto] lac. K 149 eius] est K | Et] add. humores non sunt in + illeg. + in sapientia spirituali + illeg. al. m. in marg. G add. quod non expedit uti adolescentes doceantur in sapientia spirituali in marg. inf. K

148-149 Prov. 3, 32.

98

MOSES MAIMONIDES

nec ipsi possunt eam recipere propter inconstantiam nature sue, et quia cogitationes sue ardent in igne adolescentie, donec extinguatur flamma motiva ipsorum, et attingant gradum sapientie et intellectus et frangant corda sua, et complexio conquiescat, et tunc regent et ducent animas suas ad gradum istum, qui est apprehensio Creatoris, hoc est ad gradum sapientie spiritualis, que vocatur opus de Mercava. Et propter hoc dictum est: «Prope est Dominus contritis corde»; et iterum: «Altus et sanctus quiescam super humilem et quietum». Et propter hoc dictum est in Talmud: «Non dabuntur initia rationum, nisi domino scole, qui vocatur domus iudicii, et quod cor eius sit triste infra ipsum», et premat cor suum, et humiliet se cum humilitate addita et adiuncta sapientie. Et propter hoc dixerunt: «Non dabunt occulta legis nisi consiliario et sapienti magistrorum et intelligenti incantationem». Ista vero indigent natura parata et apta ad recipiendum sapientiam. Nonne scis, quod est aliquis inter homines, qui est debilis in consiliis, et tamen est multum intelligens? Et est alius, cuius consilia recta sunt in agendis, et talis vocatur ‘consiliarius’, et tamen nullius est intellectus, et si applicaretur ad intelligibilia prima, que etiam pueri intelligunt, inveniretur ignorans et multum nescius, et non potest aptari? Est alius intelligens et purus in natura, qui potest intelligere de facili rationes cum levi explanatione, et talis vocatur 151 sue] eorum π 152 motiva] lac. K | ipsorum] eorum E | attingant] attingunt 153 et1] om. K | frangant] frangat KL | gradum] gradus E | et2] om. KLπ π infrangat K f’asat L | sua] eorum π | conquiescat] conquiescit L 154 suas] om. A | apprehensio] add. salvatoris A 155 sapientie] scientie E | que] qui E | Mercava] add. illeg. + opus de Mercava al. m. in marg. G 157 Altus] om. K | Et] add. illeg al. m. in marg. B 158 hoc] om. C | Non] que A | dabuntur] dabunt E 159 scole] stole π | qui] que B | domus] Dominus KLπ | quod] om. B | cor] corpus G om. C add. quam B 160 infra] intra π inter L 161 dabunt] dabuntur G 162 consiliario] consiliari B 163 incantationem] in creatorem C | indigent] indignant C indiget B | apta] add. et sed exp. G | recipiendum] add. in sed del. L 164 Nonne] add. nota triplicem differentiam hominum in marg. K | aliquis] aliquid B | est aliquis] inv. A 166 consilia recta] inv. C | sunt] sibi K | in] om. 168 pueri] add. non sed del. G | intelligunt] E 167 nullius] ullus C nullus E add. et C 169 Est] et A 170 levi explanatione] inv. KLπ 156 Ps. 34, 19. 157 Is. 57, 15. 158-160 TB, H.agigah, 13a. 159 The expression «dominus scole» refers to the ‫’( אב בית דין‬av bet din, head of the court), a title attributed to the judge who lead the law court during the Second Temple period. 161-163 TB, H.agigah, 13a.

150

155

160

165

170

DUX NEUTRORUM I, 33

175

180

185

190

99

‘intelligens incantationem’, sed non laborat in sapientia nec acquirit eam. Qui vero habet scientias in actu, vocatur ‘sapiens magistrorum’, et pro ipso dictum est, quod «cum loquitur, omnes obsurdescunt». Pone cor tuum, et vide, quomodo induxerunt condiciones hominis perfecti ex verbis Scripture in regimine civitatis et in scientiis speculativis cum natura munda et intelligentia et solutione verbi ad sciendas rationes in summis, et tunc «dabunt ei occulta legis». Sicut etiam dixerunt: «Dixit Rabi Ohanna a Rabi Alazar: ‘Veni et docebo te opus de Mercava’, qui respondit: ‘Nondum incanui’», id est nondum senui, et adhuc invenio in me fervorem corporis et nature et levitatem iuvenilem. Appone cor tuum, et vide, quomodo coniunxerunt condiciones annorum condicionibus morum. Et ex quo sic est: quomodo ergo expedit loqui et revelare secreta huius sapientie universitati populi, in quo sunt pro maiori parte familie et mulieres? Causa quinta est negotia hominum et necessitates corporum, que sunt in prima perfectione, quanto magis si coniungantur istis necessitates uxorum et filiorum, et quanto magis si coniungatur istis persecutio super adiectione victus, in quo laborat efficaciter homo secundum usum et malitiam consuetudinum. Quoniam homo etiam perfectus, sicut diximus, si voluerit laborare in talibus, que sunt multum neces-

171 nec] et non L 173 loquitur] loquor E | obsurdescunt] absurdi sunt π absurde sunt K absconde sunt L absurdescunt G 174 induxerunt] dixerunt A add. cogitationes hominis sed exp. K add. ex verbis scripture sup. l. A | condiciones] rationes C cogitationes E 175 regimine] regione E 174 speculativis] speculationis KL | munda] mundi E | intelligentia] intelligenda C 176 solutione] solutio C add. est C | verbi] om. KLπ 177 Sicut] sic BEGKπ 178 Channa] ohemma E | a Rabi Alazar] Arabialataz A et Rabi Alazar L 179 Nondum1] verbum A unde L add. vel nondum sup. 180 senui] senis L | invenio] l. A om. B | id est] et E | nondum2] om. GKLπ om. CGKLπ | fervorem] fervor est C terrorem KL | corporis] corpis C | nature] 181 iuvenilem] add. invenio CGKLπ 181 coniuxerunt] ne L | et3] om. GKLπ coniuciunt A add. vel conveniunt sup. l. A 182 sic] om. E 183 et] add. et G | universitati populi] universo populo G 185 Causa] add. quinta causa in marg. G | hominum] om. B | et] om. L 186 sunt] in L | in] om. EKLπ 187 et1] om. A 188 adiectione] addi| et2] om. GKLπ | coniugatur] coniungatur B coniungitur E tione BEL | victus] iudicis C 189 consuetudinum] consuetudinis G 190 sicut] add. dicimus sed exp. K | si] sicut A | necessaria] necessarii C

173 TB, H . agigah, 13a. 178-179 TB, H . agigah, 13a.

100

MOSES MAIMONIDES

saria, quanto magis in hiis, que non sunt adeo necessaria, et creverit cupiditas eius in illis, debilitabitur desiderium anime in apprehensione sapientie, et submergetur in mari cupiditatum, et amor eius ad sapientiam erit cum debilitate voluntatis et cordis. Et ideo non acquiret, quod habet in potentia, ut apprehendat, vel possibile est, quod acquiret 195 apprehensione laboriosa et mixta inter apprehensionem et defectum. Igitur secundum has omnes opiniones fuerunt secreta ista necessaria solis et singularibus, qui sunt paucissimi, non universitati gentium, et ideo celant illa incipientem addiscere et prohibent ipsum attingere illa, sicut prohibetur puer parvulus, ne comedat cibos duros et ne portet 200 onus grave.

191 quanto ... necessaria] om. K | necessaria] necessarii C | et] add. si π 192 eius] 193 et1] om. KLπ | in illis] naturalis G | debilitabitur] debilitatur G | in2] et E om. BE 194 cum] si L | voluntatis] notis L | ideo] ratio L | acquiret] acquirat G 196 apprehensione] reprehensione C 197 secundum] om. A 198 solis] solum AG | qui] que K 199 celant] colant E | incipientem] insipientem A 200 prohibetur] om. KL | comedat] comedas E | duros] om. L

DUX NEUTRORUM I, 34

101

CAPITULUM XXXIV

5

10

15

20

Non putes, quod in omnibus, que premisimus in capitulis premissis de pulchritudine et altitudine sapientie spiritualis et de occultatione eius et elongatione a populo, contineatur elongatio corporeitatis et virium corporalium a Creatore, quia non est ita. Quoniam sicut expedit excitare pueros et clamare alta voce in populis, quia Creator est sublimis et gloriosus et unus, nec est serviendum alii nisi ipsi, ita oportet, ut recipiant de ore doctorum, quod Creator non est corpus, nec comparatio nec similitudo ullo modo inter ipsum et creata, nec est essentia ipsius sicut essentie illorum neque sua vita sicut vita cuiuslibet alterius vivi, nec est sua sapientia sicut alterius sapientis. Et differentia, que est inter ipsum et creata, non est in paucitate et multitudine solummodo vel in fortitudine et debilitate, quoniam ubi ista inveniuntur, ibi est aliqua similitudo in specie omnibus modis, et coniunguntur in aliquo communi. Similiter non est comparatio nisi inter res, que communicant in aliqua specie, et istud probatum est in scientia naturali. Quicquid autem attribuimus ipsi, elongatum est omnino a nobis, adeo quod nichil sit nobis et ipsi commune ullo modo. Similiter essentia sua et essentia de aliis dicta equivoce dicitur, et non communicant nisi in nomine, sicut postea explanabimus. Istud ergo sufficiet pueris et populis, ut quiescat intellectus eorum in scientia ista, quod est ens perfectus, qui non est corpus nec potentia in corpore, et ipse est Creator, et nullus defectus est in eo, nec aliquid est in eo in potentia, et ideo non est factus. 1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXIV] Nichil commune Creatori et creature. Capitulum XXXIV π om. AEG 2 Non putes] computes GKL | premissis] premissum K predictis E 4 et1] add. de GKπ | populo] add. vel intelligatur B | contineatur] continuatur A | virium] vitium C 5 corporalium a Creatore] inv. sed corr. A 6 excitare] exercitare A | quia] quod π om. C | est] om. A 7 unus] add. et L | ita] item L 8 nec] et sed del. et corr. in marg. L add. est π | nec ... creata] om. G 9 nec] vel GKLπ om. A 10 essentie] essentia KLπ | illorum] ipsorum L | neque] nec EKL | sua] eius π | sua vita] inv. C 11 vivi] viventis π vita KL | sua] eius π | sicut] add. sapientia E 13 et] vel CKL | ubi ista] inv. GKLπ 14 omnibus] tribus KLπ | et] vel C 17 Quicquid] quidquid K add. quod nichil est commune creatori et creature in marg. K | elongatum] elongatur BE | est] om. BE | omnino ‫ ]מכל צד‬ideo CEKLπ ideo sed del. G | adeo] sup. l. B 18 commune] communi K | | sua] eius π | modo] add. attende in marg. K 19 communicant] communicat L | nisi] om. G 21 sufficiet] sufficit A sufficiat B | eorum] ipsorum KLπ 22 ens] add. scilicet Deus sup. l. A add. illeg. + Dei al. m. in marg. A | nec] neque AGπ 23 est ... eo] in eo est E | aliquid] aliud L

102

MOSES MAIMONIDES

Sed loqui de dispositionibus, et quomodo elongabuntur ab eo, et que est ratio dispositionis et numeri, qui debet ei comparari; et similiter loqui in creatione illorum, que creavit, et via regiminis in mundo isto, et quomodo est cura eius ad exteriora, et ratio voluntatis sue et apprehensionis et scientie ad omnia, que scit; et similiter rationes et gradus prophetie et rationes nominum, que demonstrant eius unitatem, licet ipsa sint multa, omnia inquam ista sunt rationes profunde, et sunt occulta legis in veritate. Et ista sunt secreta, de quibus semper fit mentio in libris prophetie et in dictis sapientum, et non est opus loqui in istis nisi dando initia rationum, sicut diximus, et cum homine, qui est ydoneus ad ista. Sed remotionem corporeitatis et similitudinum et potentiarum operativarum a Creatore necesse est palam detegi et docere quemlibet secundum intellectum suum et facere, ut recipiatur a parvulis et mulieribus et ignaris, sicut receptum est ab eis, quod Creator est unus, et quod non est serviendum alii nisi ipsi, quoniam non habet unitatem, nisi quod non habet corpus; nam corpus non est unum, cum sit compositum ex materia et forma, et sunt duo in numero, et etiam dividitur. Cum autem intellexerint istud pueri et receperint et fuerint in hoc exercitati et in hoc creverint, et postea dubitaverint in versibus librorum prophetie, tunc explanabuntur eis rationes, et exercitabunt se ad intelligendum expositiones, et percipient eos super equivocatione et transsumptione et accommodatione nominum, donec firmetur in eis fides in unitate Creatoris, et quod credant in libris prophetie. Si 25 loqui] add. decet π | elongabuntur] add. vel removentur B 26 similiter] il (dub.) L 27 que] qui BGL | creavit] om. E 28 cura] cure π | ad] om. C | 29 apprehensionis] add. sue E | et1] om. A | scientie] add. sue BE et2] om. C | scit ‫ ]ידע‬sunt A add. vel que scit sup. l. A | similiter] sunt A sic KLπ 31 omnia] causa G ora K | inquam] in quantum K | ista] sup. l. B 32 sunt] om. B | semper] om. L 33 in] om. E | sapientum] sapientium B | non] add. in istis B | opus] om. KLπ 34 in istis] om. B 36 remotionem] remotio est A remotione C remotionum E | similitudinum] similitudium E 37 operativarum] operatarum BC | Creatore] creatione B 39 receptum] receptus A preceptum sed corr. receptum B 40 quod] quin K om. L | non1] om. C | quoniam] quomodo π | non2] add. non habet unitatem nisi quod non est corpus in marg. K add. illeg. al. m. in marg. B 42 sit] 41 quod] quia B qui E | non2] om. E | est] add. unum + illeg. sed del. L add. expositum sed exp. L | numero] uno C 43 dividitur] add. sive A | istud] illud C 44 creverint] exercuerint GKLπ | postea] prius π | versibus] verbis C 45 librorum] om. π | tunc] item C | exercitabunt] exercitabuntur B | se] eos A om. BE 46 expositiones] expositione E | percipient] percepint C | eos] se π 47 firmetur ... eis] in eis firmetur L 48 in] add. l sed exp. K | prophetie]add. illeg. al. m. in marg. B

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM I, 34

103

quis autem non potuerit intelligere opiniones et sententias versuum et convenientiam nominum cum varietate rationum, necesse est, ut dicatur ei: adhuc intelliges hanc expositionem, sed tu scis, quod Creator est excelsus et non habet corpus nec est factus, quoniam factum est mutabile, et in Creatore nulla cadit mutatio, et non est similis alicui rei et non communicat cum creatura in aliquo, et quod verba pro55 phetie sunt vera et habent expositiones et sensum. Et doceant illum istud solummodo; et non expedit, ut fingatur in corde hominis, ut credat, quod Creator habet corpus, vel quod est in eo aliquid de hiis, que accidunt corpori, nisi secundum quod convenit credere, quod non erat Deus in mundo, vel dare ei comparem vel servire alii ab ipso. 50

49 quis] qui KL | potuerit] poterit π potuerint KL | et1] om. A 50 convenientiam] convenientias G 51 ei] add. illeg. al. m. in marg. B | intelliges] intelligens CE 52 est] sit C | nec] non L | factus] add. passibilis GKLπ 53 nulla] ulla C | non] om. KLπ | alicui] alteri L 54 verba] vera π 55 vera] verba KLπ | Et] ut G 56 fingatur] figurat KLπ figuratur C figatur BG figura E | ut] non E 57 est ... eo] in eo est A | de hiis] sup. l. A 58 que] quod A | accidunt] acciderit A | secundum] vel K | quod] om. L 59 comparem ‫ ]זולתו‬comparationem GKLπ | ipso] add. adhuc explanabo tibi L

104

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXXV Adhuc explanabo tibi, cum loquar de dispositionibus corporis, quare dicimus, quod aliquid placet Creatori, vel quod irascitur. Nam eodem modo dicitur, quod hominibus placatur Deus vel irascitur eis. Hoc autem non est intentio mea in hoc capitulo, sed mens mea est, ut dicam 5 tibi: scias, quod, cum inspexeris in tota lege et in libris prophetarum, non invenies, quod ira vel furor vel indignatio attribuatur Deo nisi pro ydolatria. Nec vocatur inimicus Dei vel angustiator vel odiosus nisi pro ydolatria, sicut dictum est: «Servietis diis alienis»; et: «Egredietur furor Domini super vos»; et iterum: «Provocastis eum ad iracundiam 10 in operibus manuum vestrarum»; et iterum: «Ipsi me provocaverunt in eo, qui non erat Deus, et irritaverunt in vanitatibus suis», et multa talia. Cum ista inquisieris in libris diligenter, invenies ita esse. In libris prophetie procul dubio multa talia dicuntur, quia opinio ista falsa est, scilicet serviendi ydolis. Qui autem opinatur, quod aliquis stans sedet, 15 non tantum distat a veritate quantum ille, qui credit, quod ignis est sub aere vel aqua sub terra. Nec iste tantum distat quantum ille, qui credit, quod sol est de igne, vel quod celum est medietas spere vel similia. Nec iste tantum elongatur a veritate quantum ille, qui credit, quod angeli 1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXV] Ira in Deo qualis sit. Capitulum XXV π al. m. in marg. A in marg. G om. EK add. quod Deus sit incorporeus probatur al. m. in marg. G 2 loquar] loquor KE | corporis] add. et K 3 dicimus] lac. K | Nam] illud C 4 modo] add. dicimus sed exp. K | quod] add. aliter quod homines placent Deo al. m. in marg. A | hominibus] homines B | placatur] placetur π placent B | Deus] Deo B | irascitur] irascatur Kπ 5 ut] quod BE 6 scias] add. quod in lege vel in prophetiis non attribuitur ira Deo vel indignatio nisi pro idolatria in marg. K | cum] si L | tota] corda L | lege] legis L | libris] libro A 7 attribuatur Deo] inv. KLπ | Deo] om. B 8 ydolatria] idolatriam E | vocatur] om. G | angustiator] angelorum π angustiarum K angustiorum L 9 pro] per π | ydolatria] idolatriam π | Servietis] servies G serviens KL | et] om. KL add. non C | Egredietur] erigitur B 10 Provocastis] add. eam sed exp. K | iracundiam] add. et sed exp. K 11 me provocaverunt] inv. A 12 in eo] meo L | non] om. B | irritaverunt] add. Deum E | 13 talia] add. et C | ista inquisieris] inv. E | inquisieris] inquisierit E | diligenter] add. ita G | ita] ista A om. G 14 opinio ista] inv. C 15 aliquis] aliquid AC 16 qui] quod B | ignis ... quod] om. Kπ | est] add. subiacere sed del. L 17 sub] vel B | distat] add. a veritate π | qui] quod B 18 Nec] add. nota adhuc multi homines de vulgariter hec cernunt al. m. in marg. B 9 Deut. 11, 16. 9-10 Deut. 11, 17. 10-11 Deut. 31, 29. 11-12 Deut. 32, 21.

DUX NEUTRORUM I, 35

105

comedunt et bibunt; nec elongatio istius est a veritate sicut illius, qui credit, quod serviendum est alii quam Creatori. Quoniam cum stultitia vel blasphemia dependet de re digniori, scilicet cuius essentia est firmioris et nobilioris gradus, est durior et fortior, quam si dependeat de re viliori. Blasphemia vero est credere de Creatore aliud, quam est in eo; 25 stultitia vero vel ignorantia est ignorare, quod est possibile sciri. Ignorantia siquidem ignorantis solem esse rotundum non est similis ignorantie illius, qui ignorat Deum esse vel mundum habere Creatorem; nec blasphemia illius est similis blasphemie dicentis plures esse creatores. Tu vero scis, quod omnis, qui servit ydolis, non facit hoc, quia cre30 dit, quod sit alius Deus preter Deum, nec ascendit in cor alicuius, qui fuit vel erit, quod forma sculptilis vel ydolatitii sit illa forma, cuius potentia creavit celos et terram, et regit ea, sed servit illi forme sicut mediatori inter nos et Deum. Nam Scriptura dicit de Creatore: «Quis non timebit Te regem gentium?»; et dixit: «In omni loco subfumiga35 tio applicita nomini meo», que conveniunt prime cause secundum ipsos. Hoc iam explanavimus in compositione nostra magna, nullus gentis nostre contradicit super istis. Nam isti blasphemi credunt Creatorem esse, sed blasphemia ipsorum dependet de eo, quod convenit ipsi soli, scilicet in servitio et honore, sicut dicit Scriptura: «Servies 20

19 qui] quod B 20 et] vel A | est] om. BE | veritate] add. est BE 21 est] add. Creatori sed exp. K | cum] si L 22 vel] et A | dependet] dependent C | cuius] eius L 23 gradus] om. KLπ add. quid est blasphemia K | dependeat] pendeat A 24 credere] add. aliquid K | de ... aliud] aliud de Creatore π | aliud] om. K | 26 ignorantis] add. est] sit GKLπ 25 est1] add. vel C | est2 possibile] inv. KLπ illius qui ignorat G | est] sup. l. A 27 nec] add. iste dictiones esse blasphemiatores + illeg. + quod credimus + illeg. al. m. in marg. B 29 Tu] add. quod idolatre non credunt quod sit alis Deus preter Deum in marg. K | vero] om. C 31 quod] quasi G | sculptilis] subtilis E | ydolatitii] dolatitii EKLπ | illa] om. G | forma] add. sola G 32 celos] celum EK 33 mediatori] mediator C 34 et] etiam E | et dixit] om. KLπ | In] om. K | subfumigatio] lac. L 35 applicita] applicata CEπ add. est A | nomini meo] om. C | meo] in eo AG add. in eo L | que] quod KLπ | conveniunt] convenit CGπ | cause] cure E 36 compositione] expositione GKLπ 37 nostre] vestre π 38 ipsorum] eorum CGKLπ add. de C | quod] que K | convenit] tunc K 39 Scriptura] add. facies sed exp. K | Servies] serviens E

33-34 Ier. 10, 7. 34-35 Mal. 1, 11. 36 Cf. Maimonides, Mišneh Torah, Hilk_ot ‘Avodah Zarah, I, 1. 39-40 Exod. 23, 25.

106

MOSES MAIMONIDES

Domino», ut firmetur eius essentia in cordibus gentium. Crediderunt autem isti blasphemi, quod servitium istud conveniebat alii quam ipsi, ex hoc autem sequebatur privatio essentie rei. Exaltetur Creator super eo, quod gentes credunt, quoniam ipse non apprehendunt nisi opera servitiorum, non rationes eorum neque veritatem illius, cui servitur per ipsa. Et hec fuit causa propter quam merebantur mortem, sicut dicit Scriptura: «Nullum reserves vite». Et causa et ratio est explanata, scilicet ut tollatur ista opinio falsa, ut non maculent alios cum ista, sicut dictum est: «Non docebunt nos abhominationes suas». Et vocat eos ‘inimicos’ et ‘odiosos’ et ‘angustiatores’, et dixit, quod omnis, qui hoc facit, provocat ad ‘iram’ et ‘indignationem’ et ‘furorem’. Ex quo ergo sic est, quid erit, qui blasphemat in substantia Creatoris non credens ipsum esse vel credens duos esse vel esse corpus, vel quod sunt in eo potentie facte, vel attribuit ei defectum aliquem? Quoniam iste sine dubio deterior est illo, qui servit ydolis credens, quod ydolum est mediator vel propitiator vel potens nocere. Et ideo scias, quod, cum credideris, quod Creator habet corpus vel aliquam de dispositionibus corporis, quod tu es provocator ad iram et odiosus et inimicus et angustiator et succendens ignem ire et multipliciter deterior illo, qui servit ydolis. Quod si ascenderit in cor tuum, quod nos in bonam partem iudicabimus illum, qui credit Creatorem habere corpus vel propter hoc, quia in hoc nutritus est, vel propter brevitatem vel ignorantiam sensus sui, similiter debes credere de ydolis serviente. 40 firmetur] formatum est L | eius] om. A | gentium] servientium L 42 ex] et E 43 credunt] ostendunt G | ipse] ipsi KLπ 44 neque] nec KL | cui] cuius KL add. c sed exp. E | servitur] crevitur K | ipsa] om. C 45 hec] hoc BE 46 reserves] om. E | vite] om. C | causa] add. vite C 47 scilicet] om. KLπ | maculent] maculet B | alios] alias B | cum] est E 48 sicut] ut L | est] add. ut supra C | docebunt] nocebunt E 49 et odiosos] om. B | dixit] dicit KLπ 50 hoc facit] inv. G | provocat] add. eum A | et1] ad Kπ om. L | indignationem] indignatitudinem K 51 Ex] add. illeg. al. m. in marg. B | quid] quod B quit K | 53 sunt] sint π servit K 56 scias] scis E | erit] enim L 52 esse2] est sed corr. B cum] si L | credideris] credens K | quod] quia CK | corpus] om. A | aliquam] aliquid K 57 dispositionibus] dispositionis B | corporis] cordis B 58 angu59 deterior] om. G | ascenderit] ascendit stiator] agenerator B | et4] om. B A 60 bonam] bona B | iudicabimus] vicabimus K | credit Creatorem] inv. KLπ 61 quia] quod E 62 vel] et E | sensus] om. A | debes] debemus B

46-47 Deut. 20, 16. 48-49 Deut. 20, 18.

40

45

50

55

60

DUX NEUTRORUM I, 35

107

Et si dixeris, quod plana legis inducunt primum in istas opiniones, similiter debes credere de secundo, scilicet ydolis serviente, quia ad 65 hoc induxerunt eum cogitationes vane et defectus sensus. Et non est mirandum de illo, qui non recipit a speculatoribus veritatis, si deficit in apprehensione veritatis, quoniam ego non reputo blasphemum, qui non inducit probationem super remotione corporeitatis a Creatore, sed reputo illum blasphemum, qui non credit istud, precipue, cum 70 inveniamus expositionem de Anqelos et de Ionathan filii Uriel, qui removent corporeitatem a Creatore. Et hec est mens huius capituli.

63 si] sic B | dixeris] dixerit B | primum] primam C 64 debes] add. recte KLπ | scilicet ... serviente] om. A | quia] quod BEGπ | ad hoc] ad hec C 65 induxerunt] induxerit B | eum] add. ad KL 66 speculatoribus] speculationibus B | si ... veritatis] om. B | si] sed E 67 ego] eum L om. C | reputo] add. illum B 68 remotione] remotionem A 69 illum] eum L | non] add. inducit probationem super remotione corporeitatis a Creatore sed reputo ipsum blasphemum qui non E 70 de1] om. π | Anqelos] Anqelor L add. de sed exp. E | de2] om. π | de Ionathan] deitathan K deit’ab. An L | Uriel] Oziel π | removent] removet GKLπ 71 est] om. B

108

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXXVI ‘Facies’ est nomen equivocum et proprie significat facies rerum viventium, sicut dicitur: «Mutabuntur omnes facies». Significat etiam iram, sicut dicitur: «Vultus Domini super facientes mala». Dicitur etiam de loco hominis et statu eius, sicut dicitur: «Super facies fra- 5 trum suorum habitabit»; et iterum: «Coram facie populi gloriabor»; et iterum: «Nisi in facie tua benedixerit tibi», id est in statu tuo et in loco essentie tue. Et secundum hoc dictum est: «Locutus est Dominus cum Moyse facie ad faciem», id est non est inter eos mediator vel interpres, sicut dictum est: «Veni et videbimus nos facie ad faciem»; et de 10 Moyse dictum est: «Audivit vocem dicentem sibi». Et iam expositum est, quod auditus vocis sine angelo mediatore dicitur ‘facie ad faciem’, et secundum hunc modum dictum est: «Faciem meam non videbunt», id est non apprehendent veritatem essentie mee sicut est. ‘Facies’ etiam dicitur, secundum quod convenit loco, hoc est dicere: 15 coram ipso et in sua potestate. Et multiplicaverunt verba in hoc secundum hunc modum et dixerunt coram Domino; secundum hoc etiam dictum est: «Faciem meam non videbunt», sed in opinione de Anqelos et eius translatione dicitur: «Et qui coram me non videbuntur», cuius

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXVI] Facies seu vultus. Capitulum XXXVI π om. AEGK add. regreditur al. m. in marg. G 3 etiam] et L 4 Vultus] add. enim G | facientes] faciem E | Dicitur] add. verbum ebraicum hic ponitum commune est vultui et facies B 5 etiam] autem C | Super] similiter G 6 habitabit] add. sed exp. in terra K | facie] faciem G 7 benedixerit] benedicit KL 8 hoc] om. E 9 cum] super A | facie] om. L | faciem] add. et de Moyse dictum est id est sed exp. A | id est] et L om. AB 10 Veni] om. E | faciem] add. ad faciem G 11 dicentem] loquentem B | sibi] ei π | expositum] expositus sed corr. E 13 dictum est] om. 18 de] om.C 19 qui] que G A | videbunt] videbit A 14 mee] in esse π | cuius] eius L

3 Ier. 30, 6. 4 Ps. 34, 17. 5-6 Gen. 25, 18. 6 Lev. 10, 3. 7 Iob 1, 11. 8-9 Exod. 33, 11. 10 II Reg. 14, 8. 11 Num. 7, 89. 13 Exod. 33, 23. 18 Exod. 33, 23.

DUX NEUTRORUM I, 36

109

summa est, quod in statu alto sunt creata excelsa, que non potest homo comprehendere, sicut sunt, que sunt intelligentie abstracte, et dicit, quod semper stant coram Creatore propter magnam firmitatem cure, que super eos est. Ea vero, quorum essentie veritas apprehendi potest, sunt alia, que sunt sub hoc gradu in dignitate essentie, scilicet in sub25 stantia materie et forme, et idcirco exposuit Anqelos: «Et videbis posteriora mea», id est creata, que sunt, ac si ego reliquissem ea, et proiecissem post me, quod dictum est per viam similitudinis, quia multum distant ab essentia Creatoris. Adhuc autem audies opinionem meam in eo, quod petivit Moyses dicendo: «Ostende michi gloriam tuam». 30 Scias etiam, quod facies significat pulchritudinem et honorem, et secundum hunc modum dictum est: «Coram Domino faciem suam ad te, et det tibi pacem», hoc est, ut adiungat gloriam suam nobis. 20

20 statu alto] inv. L | creata] add. et C | que] add. quod intelligentias abstractas non potest homo comprendere in marg. K 21 que sunt] om. L | abstracte] abrahe E 22 cure] essentie B om. A 23 que] quod E | essentie] esse Lπ | veritas] veritatis B 24 sub] ab B | hoc] a hoc G om. L | in] est B et G 25 videbis] videbit E 26 ego] ea KLπ | ea] om. Kπ 27 quod] et π 28 essentia] esse Aπ 30 Scias] scis B | etiam] ergo G | quod] add. quid A | significat] add. auctam G add. propter E 31 Coram] convertat A ostendat E | Domino] Dominus AE | suam] eius π 32 ut] quod K | gloriam] faciem A | suam] add. in C | nobis] vobis π

25-26 Exod. 33, 23. 29 Exod. 33, 18. 31-32 Num. 6, 26.

110

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXXVII ‘Post’ est verbum multipliciter dictum et dicitur in loco, sicut ibi: «Post tabernaculum»; et: «Misit lanceam post illum». Dicitur etiam in tempore, sicut ibi: «Post illum non surrexit similis ei». Quod autem dicitur: «Ambulabitis post Dominum Deum vestrum», id est in servitio 5 eius, et assimilari viis ipsius et sequi ducatum ipsius, et secundum hoc dictum est: «Videbis post me», hoc est apprehendes, quod ex me manat, et sequitur ex voluntate mea, ac si diceret: omnes creaturas meas, sicut explanabimus in quibusdam capitulis huius libri.

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXVII] Post. Capitulum XXXVII π om. AEGK 2 et ... loco] om. C | in] de π | in loco] add. hoc KL om. BE 3 in] de π 4 illum] om. E | similis] similiter C simili K | ei] illi A 6 assimilari] assimilare 7 apprehendes] GK | ipsius1] eius EG add. hic KL | et2 ... ipsius2] om. KLπ apprehendas K 8 diceret] diceres L | creaturas] add. s sed exp. E | meas] mors A 9 explanabimus] explanavimus π | quibusdam] quibus B

3 3 4 5 7

Exod. 26, 12. II Sam. 2, 23. II Reg. 23, 25. Os. 11, 10. Exod. 33, 23.

DUX NEUTRORUM I, 38

111

CAPITULUM XXXVIII ‘Cor’ est nomen multipliciter dictum; significat enim membrum, quod est fundamentum vite omni habenti cor. Et quoniam hoc membrum est in medio corporis, transsumptum est ad significandum me5 dium in qualibet re. Significat etiam cogitationes, secundum quod dicitur: «Non eatis post corda vestra», id est cogitationes. Significat etiam concordiam seu convenientiam gentis, sicut dicitur: «Omnes reliquie Israel cor unum», ac si diceret in una concordia; et iterum: «Non mutabitur cor meum», id est consilium; et iterum: «Non recedam ab hac 10 cogitatione». Significat etiam voluntatem, sicut ibi: «Dabo vobis pastores secundum cor meum»; et iterum: «Si est cor tuum rectum», id est voluntas tua. Accommodatur etiam Creatori secundum hunc modum: «Faciet sicut est in corde meo», id est voluntate. Significat etiam intellectum, 15 sicut ibi: «Cor sapientis in dextera eius», id est intellectus sapientis in rebus rectis et perfectis, et multa talia. Et secundum hanc significationem accommodaverunt Creatori ubique; nam fere ubique dictum de Deo significat intellectum exceptis paucis locis, in quibus significat voluntatem. Similiter etiam cum dicitur: «Revertere ad cor tuum»; et 1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXVIII] Cor. Capitulum XXXVIII π om. AEGK 2 dictum] om. E | membrum] membrorum sed corr. A 3 vite omni] homini E 4 medium] om. KLπ 5 etiam] enim C | secundum] sicut KLπ | quod] cum Kπ si L 6 etiam] enim C 9 meum] vestrum GKLπ | iterum] rerum sed corr. sup. l. A om. BE | ab] add. hoc corde id est π 11 etiam] enim E 12 meum] vestrum 13 etiam] om. C | Faciet] faciam A 15 sicut] ut GKLπ | est1] enim KLπ 16 talia] alia C 17 Creatori ubique] inv. L | in1] sup. l. A | sapientis] om. G C | dictum] add. est K 18 Deo] eo K | intellectum] multum sed corr. nullum L 19 cor] add. tuum A | tuum] om. π | tuum ... cor] om. G

6 Num. 15, 39. 7-8 I Par. 12, 39. 8-9 Iob 27, 6. 9-10 Iob 27, 6. 11-12 Ier. 3, 15. 12 II Reg. 10, 15. 13-14 I Sam. 2, 35. 15 Eccl. 10, 2. 19 Deut. 4, 39.

112

MOSES MAIMONIDES

iterum: «Non revertitur ad cor». Et in omnibus similibus significat in- 20 tellectum. Quod autem dictum est: «Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo», scias, quod eius expositio est secundum me: cum omnibus viribus cordis tui, id est omnium membrorum, quorum fons et principium est cor. Mens vero est, ut ponas finem in omnibus ope25 ribus tuis apprehensionem illius, sicut alibi exposuimus.

20 revertitur] revertetur C revertatur B | similibus] similitudinibus B 21 autem] add. intellectum sed del. G | est] add. in evangelio K | tuum] om. L 22 tuo] add. et cetera L | cum] esse L 23 cordis tui] inv. G | tui] tuis sed corr. G | omnium membrorum] inv. KLπ | quorum] tuorum sed add. quorum sup. l. G 25 tuis] om. G | apprehensionem] apprehensione B | alibi] aliter L

20 Is. 44, 19. 21-22 Deut. 6, 5. 25 Cf. Maimonides, Peruš ha-Mišnayot, Šemonah peraqim, 5; Mišneh Torah, Hilk _ot Yesode ha-Torah, II, 2.

DUX NEUTRORUM I, 39

113

CAPITULUM XXXIX ‘Spiritus’ est nomen multipliciter dictum. Significat enim aereum motum, ut ibi: «Spiritus Domini ferebatur super faciem abyssi». Significat etiam flatum venti, sicut dicitur: «Spiritus ventus ab occi5 dente vehemens valde». Significat etiam spiritum vite, ut ibi: «Spiritus vadens et non rediens»; et ibi: «Omnis creatura, in qua est spiritus vite». Significat etiam illud, quod remanet de homine post mortem eius, et non moritur, ut ibi: «Spiritus revertetur ad Dominum». Dicitur etiam de splendore spiritualis intellectus, qui dabatur prophetis, cum 10 quo prophetabant, sicut explanabimus, cum de prophetia loquemur, secundum quod loqui debemus in hoc libro, sicut dicitur: «Immittam super te de spiritu»; et iterum: «Spiritus Domini loquitur in me», et multa talia. Dicitur etiam de mente hominis et cogitatione, sicut dicitur: «Totum spiritum suum profert stultus», id est totam mentem 15 suam; et ibi: «Tabescet spiritus Egyptiorum inter ipsos et dissipabo consilia eorum», id est confundentur consilium eorum et cogitatio. Et iterum: «Quis adiuvit spiritum Domini et consiliarius eius fuit» id

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXIX] Spiritus ventus. Capitulum XXXIX π om. AEGK 2 nomen multipliciter] inv. sed corr. G | Significat] spiritus A | aereum] aera BEGKπ aeris C 3 faciem] om. G | abyssi] abyssum G 4 Spiritus] add. id est π om. B | ventus] om. E 5 valde] add. et C | etiam] om. C | ut ... vite] om. G 7 illud] id L 8 revertetur] revertere L 9 splendore] spendore K | qui] que K | dabatur] datur BE | cum] ex L 10 explanabimus] exponemus A explanabunt sed corr. G explanavimus E | cum] quando GKLπ 11 debemus] debeamus KLπ 15 Tabescet] tabescat C 16 confundentur] confundetur E | consilium] spiritus A consilia KLπ | eorum] add. id est confundetur consilia eorum K | cogitatio] cogitationes L 17 adiuvit] admittit sed corr. vel audivit sup. l. A add. adiuvit al. m. in marg. A audivit BKL adivit π | consiliarius eius] inv. KLπ | id est] et π

3 Gen. 1, 2. 4-5 Exod. 10, 13. 5-6 Ps. 78, 39. 6 Gen. 7, 15. 8 Eccl. 12, 7. 10 Cf. Dux neutrorum II, 37, fols. 63v-64r. 11-12 Num. 11, 17. 12 II Sam. 23, 2. 14 Prov. 29, 11. 15-16 Is. 19, 3. 17 Is. 40, 13.

114

MOSES MAIMONIDES

est quis est, qui sciat preparationem voluntatis eius vel apprehendat viam regiminis eius ad omnia creata sua et faciat nos scire, sicut explanabimus postea, cum loquemur de regimine et cura Dei. Et ubi- 20 cumque spiritus Deo attribuitur, est secundum quintam rationem. In quibusdam tamen locis dicitur secundum ultimam acceptionem, id est secundum quod significat voluntatem. Explanabitur autem ubique, secundum quod convenit illi loco.

18 voluntatis eius] om. A. inv. L | eius] om. G 19 scire] om. A 20 cura] creatura A causa C | Deo attribuitur] inv. G 21 In] super L 22 acceptionem] exceptionem C | secundum] significat sed corr. in marg. G

DUX NEUTRORUM I, 40

115

CAPITULUM XL ‘Anima’ est nomen equivocum, et significat animam viventem nutritivam omnis vivi sensibilis. Significat etiam sanguinem, sicut ibi: «Non comedas animam cum carne». Dicitur etiam de anima rationali, 5 que est forma hominis. Significat etiam illud, quod remanet post mortem de homine, sicut ibi: «Erit anima Domini colligata cum colligatione vite». Dicitur etiam de voluntate, sicut ibi: «Non dabitur in animam inimicorum suorum», id est voluntatem; et iterum: «Si steterint Moyses et Samuel coram me, non erit anima mea ad populum istum», 10 id est voluntas mea. Secundum hunc modum accipitur ‘anima’, cum dicitur de Creatore; secundum hanc rationem exponetur, quod dictum est: «Abbreviata est anima eius in labore Israel», id est prohibuit voluntatem suam, ne cresceret labor Israel. Et expositio illius scripture plana erit, si sic accipia15 tur, quoniam in principio sermonis dicitur, quod curam suam prohibuit ab eis, donec perierunt, et clamaverunt, et non salvavit eos. Et cum reversi fuerunt et contriti, et inimicus oppressit eos, misertus est eorum et prohibuit voluntatem suam, ne perpetuaretur labor eorum et ut non cresceret angustia ipsorum. Et idcirco bona est hec expositio.

1 Capitulum] om. C | Capitulum XL] Anima. Capitulum XL π om. AEGK 2 nutritivam] unitivam AB 3 omnis] hominis K om. AE | vivi] om. E | etiam] enim C | sanguinem] sanguinis sed corr. B | sicut] ut L 4 rationali] rationabili K 5 hominis] om. A | etiam] om. A 6 sicut ibi] vel E | Domini] add. mei BE 7 animam] anima L 8 suorum] eius sed corr. G | id est] et C add. in G 11 accipitur] add. de A | anima] om. G 12 hanc] om. C | exponetur] exponitur E 13 Israel] om. E | id ... Israel] om. KLπ 13 ne] ut Aπ 14 Israel] lac. E | illius] istius BCE 15 prohibuit] vel habuit L secundum habenti K 16 et non] nec C | salvavit] salutavit K | Et ... eos] om. KLπ 17 oppressit] oppressiset E | eos] add. et E 18 ne ... angustia] ut non cresceret angustia ne perpetuaretur labor G | 19 ut] sup. l. C | ut non] ne sed corr. sup. l. labor] om. K | eorum2] ipsorum G G | ipsorum] eorum CG

4 Deut. 12, 23. 6-7 I Sam. 25, 29. 7-8 Ps. 41, 3. 8-9 Ier. 15, 1. 12-13 Iud. 10, 16

116

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XLI ‘Vivum’ convenit omni augmentabili et sensibili. Significat etiam receptionem sanitatis de forti egritudine, sicut dicitur: «Vixit de infirmitate sua»; et iterum: «Steterunt in loco suo in castris, donec vixerunt», id est sanati sunt; et ita dicitur: «Caro viva», id est sana. Similiter 5 ‘mors’ significat mortem et significat duram infirmitatem, sicut dicitur: «Emortuum est cor eius intra ipsum», et hoc significat fortitudinem infirmitatis. Et ideo ad differentiam huius dictum est: «Fuit infirmitas eius fortis, adeo quod non remansit in eo alitus». Quidam Yspanus dixit, quod retinuit hanelitum suum, donec nullo modo hanelabat, 10 sicut contingit in prefocatione matricis in mulieribus, adeo quod nescitur, utrum illa, cui contingit, vivat an non, et hec infirmitas durat per unum diem vel duos. Et quoniam usitatum est hoc nomen ‘vivum’ in acquisitione sapientie, dictum est: «Erunt vita anime tue»; et iterum: «Vita sunt illi, qui 15 invenit ea», et multa talia. Et secundum hoc scientie vere et recte vocantur ‘vita’, scientie vero corruptionis dicuntur ‘mors’, sicut dictum est: «Vita hodie ante te», et expositio ‘boni’ ‘vita’ est, et ‘malum’ ‘mors’.

1 Capitulum] om. C | Capitulum XLI] Vivere et mori. Capitulum XLI π om. AGEK 2 Vivum] vivere π | etiam] enim E 5 sanati] sanitati G | ita] ibi G illa K | id] om. B 6 mors significat] inv. E | et ... infirmitatem] om. A 7 intra] inter π 8 huius] eius AC 9 adeo quod] inv. L | Quidam] qui C 10 hanelitum] alitum G 11 sicut] add. pro K add. mirabile de retentione anhelitus et prevocatione matricis in mulieribus in marg. K | contingit] convenit K | prefocatione] prevocatione K | 12 contingit] contigerit G | an] vel π aut A in2] et B om. G | nescitur] nescit C 13 diem] om. π | vel] add. plures sed exp. K | duos] add. dies π 14 sapientie] scientie KLπ 15 Erunt] erit E | vita] quid scr. sed del. et corr. sup. l. G add. anima E | sunt] est L | illi] illa K 16 ea] illa A | talia] alia C | Et] add. quod scientie dicunt vita in marg. K 17 sicut ... mors] om. A 18 boni] bona G | vita est] inv. B | vita] vite K | malum] mala G add. malum sed del. G

3-4 Is. 38, 9. 4 Ios. 5, 8. 5 Lev. 13, 10. 7 I Sam. 25, 37. 8-9 I Reg. 17, 17. 15 Prov. 3, 22. 15-16 Prov. 4, 22. 18 Deut. 30, 15.

DUX NEUTRORUM I, 41

20

117

Sic etiam secundum me intelligendum est, quod dictum est: «Ut vivatis», sicut etiam in expositione recepta: «Ut bene faciat tibi, et bene sit tibi in seculo». Quod totum est bonum, et propter longum usum in huiusmodi accommodatione verbi in lingua nostra dixerunt: «Iusti etiam in morte sua dicuntur vivere, mali etiam in vita sua dicuntur mortui».

20 sicut ... expositione] inv. sed corr. C | etiam] est AE om. B | bene] homini E | faciat] fiat A | et] om. A 21 tibi] om. A | longum] bonum E | usum] vite G 22 verbi] sibi Gπ si L cui K | Iusti] isti C 23 etiam] autem E | in1] om. G | morte] mora L | sua] add. debent vivere sed exp. K | mali] add. vero B | etiam] autem Gπ vero E

19-20 Deut. 22, 30. 20-21 Deut. 22, 7. 22-24 Cf. TB, Berak _ot, 18a-b.

118

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XLII ‘Ala’ est nomen equivocum, ad significandum alam cuiuslibet volatilis. Postea transsumptum est ad extremitates et ad angulos panni, sicut dicitur: «Super quatuor alas pallii tui». Dehinc accommodatum est extremitatibus terre et finibus eius, qui distant a locis inhabitatis, sicut 5 dicitur: «Ab ala terre cantica audivimus», id est ab angulo. Dixit etiam quidam expositor, quod ponitur pro absconsione et celatione, sicut dicitur: «Non alabitur de cetero doctor tuus», id est non abscondetur, et hec expositio bona est. Et secundum hoc accipitur, quod dictum est: «Non revelet alam patris sui», id est non revelet archana patris; et 10 iterum: «Expandes alam tuam super ancillam tuam», id est expandes umbram protectionis tue super ancillam tuam. Et secundum hunc modum, ut credo, accommodaverunt alam Creatori et angelis, quoniam angeli non sunt corpora, sicut postea exponemus. Et quod dictum est: «Protegat in velamento alarum tuarum», id 15 est sub absconsione sua. Similiter ala, cum dicitur de angelis, significat

1 Capitulum] om. C | Capitulum XLII] Ala. Capitulum XLII π al. m. in marg. A om. GEK add. illeg. al. m. in marg. B de ala al. m. in marg. G 2 significandum] significandam A 3 ad1] om. A | ad2] om. π | angulos] add. panni sed exp. E | panni] palli E om. G 4 Super] sunt C sub L 5 distant] add. a locis sed del. G | inhabitatis] in habitis π 6 Ab] add. Ysa. XXIIII de littera ubi nos habemus: a finibus terre laudes audivimus al. m. in marg. A (cf. Is. 24, 16) 7 ponitur] principaliter π | pro] om. C | sicut ... abscondetur] detorsimus, et pro defensione π | sicut ... cetero] om. KL 8 Non] add. Ysa.: non faciet ultra avolare doctorem tuum al. m. in marg. A (cf. Is. 30, 20) | alabitur] angulabitur B add. gloriabitur E | doctor tuus] doctoramus K | 9 bona est] inv. L 10 revelet] add. vel detegat A non2] unde sed corr. in marg. L | id ... patris] om. KLπ | archana] archam A 11 Expandes] expendes A | id est] et E 14 angelis quoniam] om. E 15 est] add. protetag sed exp. K | Protegat] protegar E 16 sua] eius π tua AG | Similiter] et L | cum] si L

4 Deut. 22, 12. 6 Is. 24, 16. 7 Cf. Abu ‘L-Walîd Marwân Ibn Janâh, The Book of Hebrew Roots, ed. A. Neubauer, Oxford 1875, p. 325, 13-26. 8 Is. 30, 20. 10 Deut. 23, 1. 11 Ruth 3, 9. 14 Cf. infra I, 48, l. 2, p. 136. 15 Ruth 2, 12.

DUX NEUTRORUM I, 42

119

occultationem. Nonne vides, quod dictum est: «Duabus velabat faciem suam, et duabus pedes»? Quoniam causa sue essentie est nimis occulta, hoc est facies sua et ita est in hiis que sunt cause angelorum et hoc est 20 pedes angeli, sicut prediximus in multiplicitate huius nominis ‘pes’. Que cause sunt nimis occulte viribus intellectus, nec sunt scita signa ipsorum nisi post longum exercitium. Et hoc duabus de causis, ex parte angelorum et ex parte nostra, scilicet propter debilitatem intellectus nostri, et duritiem apprehensionis nostre ad intelligentiam abstractam 25 secundum veritatem suam. Quod autem dicitur: «Duabus volabat», adhuc exponemus in capitulo separato, quare dictum est, quod angeli habent motum volationis.

17 Duabus] add. alis A add. Ysa. VI al. m. in marg. A | velabat] velabant AC 18 pedes] add. suos A | Quoniam ... sua] om. KLπ | sue essentie] inv. CGKLπ | 19 cause] esse G occulta] add. et G 19 hoc1 est1] hi sunt Lπ | hoc1 ... et2] om. A 20 multiplicitate] multiplicatione G 21 viribus] add. suis sed del. G | intellectus] intellectum K | scita] cura C lac. K | signa] signata sed corr. L 22 ipsorum] ipsarum B | nisi] ubi C 23 scilicet] id est L 24 duritiem] duricie C duriciam E | intelligentiam] add. nostra sed exp. E 25 suam] eius π om. A | volabat] velabat AEGπ 26 separato] separare Kπ seperare L | quare] quia CGKL 27 motum] motus E | volationis] volaminis L

17-18 Is. 6, 2. 20 Cf. infra I, 27, p. 74. 25 Is. 6, 2. 26 Cf. infra I, 48, p. 136.

120

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XLIII ‘Oculus’ dicitur equivoce et de fonte, ut ibi: «Super oculo aque in heremo», id est super fonte. Et dicitur de membrum, cui convenit visio, ut ibi: «Oculo ad oculum». Dicitur etiam de apprehensione et cura, sicut dicitur: «Accipe eum, et pone oculos tuos super ipsum», id 5 est pones curam tuam super ipsum. Et secundum hunc modum dicitur de Creatore ubique, sicut dicitur: «Et erunt oculi mei et cor meum ibi», id est cura mea et mens mea; et iterum: «Oculi Domini diffusi sunt super omnem terram», id est curam suam communicat omnibus, que sunt in terra, sicut dicemus 10 in capitulis de cura. Cum autem verbum ‘videndi’ coniungetur ‘oculis’ in loquendo de Creatore, sicut dicitur: «Aperi oculos tuos et vide»; vel: «Oculi eius vident», erit expositio eius apprehensio intelligibilis, non sensibilis, quia omne sensibile est factum et recipit, quod habet, ab alio 15 extra se. Deus autem operator est, non operatus, sicut probabimus.

1 Capitulum] om. C | Capitulum XLIII] Oculus. Capitulum XLIII π om. EGK 2 equivoce] add. proprie scilicet A | et] om. ELπ | ibi] ubi B | Super] sunt K add. heremo sed exp. G 3 membrum] membro Aπ | cui] qui K 4 Oculo] oculi E | etiam] autem KLπ om. C | et] in marg. L 5 cura] illeg. L add. tione sed exp. G | sicut] sic E | et] om. L | pone] add. super sed exp. G 6 pones] pone π add. cr sed exp. E | ipsum] add. id est pones curam tuam super ipsum A 7 hunc] om. A | dicitur] dicit L 8 erunt] erit E | mei] om. KLπ 9 Domini] mei KLπ 10 que] qui C | terra] add. ideo diximus sed del. G 11 capitulis] capitulo π | coniungetur] coniungitur π 12 Aperi] om. E | oculi eius] inv. A 13 apprehensio] apprehensi KLπ | sensibile] sensuale L 14 extra] a π ex K 15 sicut] ut π | probabimus] probavimus Kπ

1-2 Gen. 16, 7. 4 Exod. 21, 24. 5-6 Ier. 39, 12. 7-8 I Reg. 9, 3. 8-9 Zach. 4, 10. 10 Cf. Dux neutrorum III, 18-19, fols. 80r-82v. 12 II Reg. 19, 16. 12 Ps. 11, 4.

DUX NEUTRORUM I, 44

121

CAPITULUM XLIV ‘Audire’ est verbum equivocum ad verbum auditum, sicut ibi: «Vox audita est in domo Pharaonis». Ponitur etiam pro receptione, sicut dicitur: «Non audierunt Moysen»; et: «Qui non audierint verba tua», id 5 est qui non receperint. Similiter etiam ponetur pro scientia, sicut dicitur: «Gens cuius linguam non audies», id est non intelliges verba eius. Et ubicumque ‘audire’ dicitur de Deo, si planum scripture ostenderit, quod est secundum primam rationem, erit eius expositio apprehendere, sed secundum tertiam rationem, cum dicitur: «Audivit Dominus» et: 10 (in verbo suo) «iste querele», et totum istud est apprehensio scientie. Si vero planum scripture ostenderit, quod est iuxta rationem secundam, erit eius expositio, quod Creator recipit vel non recipit orationem orantis, sicut dicitur: «Audiens audiam clamorem eius»; et iterum: «Aperi Domine aurem tuam et audi»; et iterum: «Non audivit Dominus vo15 cem vestram»; et iterum: «Audiam quia misericors ego», et multa talia. Adhuc inducam in istis transsumptionibus et similitudinibus rationem, que satiabit sitim tuam, et auferet dubitationes tuas, et probabitur tibi omnis ratio sua, donec nulla remaneat dubitatio in verbis huiusmodi. 1 Capitulum XLIV] Audire. Capitulum XLIV π Capitulum XLV L al. m. in marg. A om. GEK 2 Audire] audite CL | est verbum] inv. A 3 pro] propter E | receptione] receptionem E 4 audierint] audierunt EL | tua] mea CG 5 receperint] receperunt AE add. verba mea C | ponetur] ponitur CLπ 6 audies] audieris KLπ | intelliges] intellexeris π 7 audire] audite C add. dicitur sed del. B | ostenderit] ostendit A 8 erit ... rationem] om. sed suppl. in marg. B | eius] ei et A 9 cum] si L | Audivit con.] audite codd. | Dominus con.] Dominum codd. 10 et] id est KLπ 11 vero] non A | rationem secundam] inv. BE | secundam] suam KL eius π 12 erit eius] inv. C | orationem] rationem A 13 Aperi ... iterum] om. C 15 vestram] nostram G | Audiam] audiens KLπ | quia] et GKLπ | ego] ero KLπ add. ero sup. l. G 16 Adhuc] ad hoc π | inducam] adducam KLπ 17 et1] om. GKLπ | auferet] afferet B 18 sua] eius π

2-3 Gen. 45, 16. 4 Exod. 6, 9. 4 Ios. 1, 18. 6 Deut. 28, 49. 9 Num. 11, 1. 10 Cf. Exod. 16, 7. 13 Exod. 22, 22. 13-14 II Reg. 19, 16. 14-15 Deut. 1, 45. 15 Exod. 22, 26.

122

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XLV Rememorati sumus iam in quibusdam capitulis huius libri, quod multum distat inter probationem querentis de anitate rei per signa, et inter inquisitionem demonstrantis per intellectum veritatem quiditatis et substantie rei. Quoniam prima probatio super anitate rei poterit esse tum ex eius accidentibus, tum ex operibus, tum ex comparatione nimis remota inter ipsum et id, quod est extra. Huius rei exemplum est et similitudo: si velles insinuare regem alicuius terre alicui homini suo, cui ignotus est, multis viis posses hoc facere, vel dicendo quod rex est longus, albus et canus, et iste modus est insinuatio ex accidentibus. Poteris etiam dicere, quod rex est ille homo, quem circunstant hominum multitudo, equitum et peditum, cum ensibus evaginatis et vexilla expansa super caput eius, et sonitus tubarum ante ipsum; vel dices, quod ille homo est rex, qui moratur in tali castro et in tali terra; vel dices, quod ille est, qui precepit fabricari murum istum vel pontem vel similia istis de operibus ipsius, et sic nominabis eum per ea, que sunt extra ipsum. Poteris etiam demonstrare super anitate eius modis latentioribus, sicut si quereret alius a te: ‘Quod est signum, quod terra ista regem habet?’ Respondebis ei: Nummularius iste, quem tu vides, est debilis et parvus corpore et ante ipsum multum auri et argenti, et ecce alius fortis et robustus et egenus stans ante nummularium, petens, 1 Capitulum] om. C | Capitulum XLV] Inquisitor et demostrator. Capitulum XLV π XLVI L om. EK 2 Rememorati] memorati AG mememorati C | iam] om. E 3 anitate ‫ ]מציאות‬veritate CE quiditate G entitate π add. vel evitate in marg. π del. et add. vel quiditate sup. l. A 4 quiditatis] equitatis C 5 prima] penna C | anitate] entitate π corr. sup. l. veritate AE quiditate G | poterit] potest CKLπ 6 tum1] 7 est] om. π | Huius] add. tamen ACE corr. sup. l. tum ex A | ex2] add. eius Bπ nota exemplum in marg. G 8 insinuare] insintiare sed corr. A | alicui] aliter CE 11 ille] iste C | cir9 suo] om. π 10 et1] vel G | et2] om. C | ex] in L cunstant] circunstat BEL 13 expansa] expassa BKLπ expanssa sed corr. AG | super] sunt EL | caput] apud L 14 quod] om. C | ille] iste AC | homo est] inv. B | castro] terra G | et] vel E | terra] castro G 15 precepit] fecit C precipit Kπ | istum] suum KLπ | vel] et G 16 ipsius] eius G | nominabis] nominabit EKL 17 anitate] entitate π add. sup. l. vel veritate et add. veritate al. m. in marg. A quiditate G veritate E 18 si] qui KL | quereret] quereres E | alius] aliquis C | signum] add. et C 19 Respondebis] respondebimus C respondens B | ei] eis A 21 et1] ac π om. AGKL | 20 debilis] debiles B | corpore] corde E | et2] om. A egenus] egens L add. et egenus G

2 Cf. infra I, 32, l. 30, p. 89.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 45

25

30

35

40

45

123

ut det ei saltem obolum. Et alius non vult ei dare, sed obiurgatur eum et removet a se cum duris verbis, et nisi esset metus regis, ille robustus posset alium expellere de loco suo et interficere et rapere quicquid est ante ipsum. Et hoc significat, quia terra ista regem habet. Ecce quod demonstrasti super inventione regis in dispositione et ordine diversitatum in civitate, cuius causa est metus regis et timor pene ipsius. In omnibus tamen predictis non est aliquid, quod demonstret substantiam regis, scilicet quid sit, neque veritatem ipsius, que est quiditas regis. Similiter accidit nobis, cum docemus populos in libris prophetarum et in lege, quod Creator est; cum enim compulit nos necessitas ostendere cunctis, quod Creator est, et est in fine bonitatis et perfectionis, quia non est sicut celi et terra, sed est vivus et sapiens et factor et potens et similiter in aliis, que necesse est credi de ipso, et adhuc explanabitur istud, idcirco corda monstraverunt, quod est inventus in cogitationibus corporalibus, et similiter, quod vivit in similitudine rei mobilis, quia gens non videt firmitatem essentie rei, de qua non dubitet nisi corpus. Et quicquid non est corpus, sed est in corpore, similiter inventum est, sed eius inventio seu essentia minus apparet quantum ad ipsos quam essentia corporis, quia indiget corpore ad hoc, ut sit. Quod autem non est corpus vel in corpore, non est inventum ullo modo in initio ymaginationis hominis nec etiam secundum cogitationem assimilativam. Similiter etiam non ascendit in cor gentis de ratione vite nisi motus: et quicquid non movetur motu locali voluntario, non vivit, licet motus non sit de esse vivi, sed accidens fixum in eo. Et similiter apprehensio nota nobis est in 22 saltem] saltim A | obiurgatur] obiurgat L 23 nisi] non L 24 expellere] add. de domo sua vel G 25 quia] quod AEπ | ista] sua C | regem habet] inv. C 26 super] sunt KL om. π | inventione] intentionem π inunctione A intentione C | ordine diversitatum] diversitate + quid scr. sed eras. ordine G | diversitatum] diversitatis L 27 causa est] inv. A | ipsius] eius L 28 aliquid] aliud L | substantiam] solum L 29 scilicet] om. GKLπ | quid] quis KLπ quod B | sit] scit K | neque] nec E add. qui sed del. G | que est] om. E | quiditas] qui dicas E 33 est2] add. 31 in lege] intellige K | compulit] complet E 32 est2] om. CG et BLπ | vivus] summus G 34 est] sunt E | ipso] eo π 35 monstraverunt] monstrant KLπ monstraverit CG | inventus] inunctus sed add. aliter inventus in marg. A 36 cogitationibus] add. nostris sed del. G | corporalibus] om. A 37 gens] om. G | firmitatem] finitatem A | essentie] om. C | de] om. A 38 est1] om. E | est2] om. CKL 39 inventum] add. Arabes creare nomen appellant inventum al. m. in marg. G | seu] vel C sed K sive E 41 autem ... est] non est autem A 42 etiam] est CGL 43 cogitationem] cognitionem Kπ | assimilativam] assimilatam E | etiam] autem C 45 non] nec K 46 fixum] om. KLπ | nota] est C | nota nobis] inv. Bπ | nobis] est C

124

MOSES MAIMONIDES

sensibus, scilicet in visu et aliis; et similiter nec scimus nec credimus motum alicuius sententie de corde unius in cor alterius nisi mediante sermone, qui est vox formata lingua et labiis et aliis instrumentis. Et cum intellexerunt cogitationes nostre, quod Creator est apprehensor, et proveniunt alique rationes ab ipso ad prophetas, ut ab ipsis applicentur nobis, dicimus de ipso, quod est videns et audiens, hoc est, quia est apprehensor diversitatum visorum et auditorum et scit ea, et significaverunt nobis, quod est locutor. Cuius ratio est, quod ab ipso proveniunt vires prophetis, et hec est ratio prophetie, et adhuc exponemus istud in fine expositionis. Et quia non intelligimus, quomodo aliquid extra nos inventum est et a nobis, donec istud faciamus, ideo de Creatore dicimus, quia est operator. Similiter etiam, cum gens non apprehendit vivum, nisi sit animatum, dixerunt de Creatore, quod habet animam, licet nomen anime multipliciter dicatur, et eius ratio est, quia est vivus. Et quoniam omnia ista opera non inveniuntur in nobis sine instrumentis corporeis, attribuerunt ei illa instrumenta corporea, in quibus est motus localis, scilicet pedes et instrumenta sensuum, ut oculus et auris et similia; et instrumenta sermonis, ut os et lingua et similia; et instrumenta operationis, ut manus et digiti et brachium. Et ex omnibus istis sequitur, quod attribuerunt ista corporalia instrumenta Creatori ad ostendendum per illa opera ipsius, que attribuerunt ei, ad ostendendum per illa perfectionem, que non est substantia 47 sensibus] gentibus L sensibilibus K | et1] add. in AEG | scimus] sompnus AB 48 unius] ipsius GKLπ 50 intellexerunt] intellexerint temimus K | nec2] ut K KLπ 51 proveniunt] provenerunt E | alique] aliquas A | ab ... prophetas] ad prophetas ab ipso E 52 ipsis] ipso E | applicentur] add. ab sed exp. G | dicimus] omnes KL omnes credunt π | quod] quia E 53 quia] add. ipse A | diversitatum] diversitatis L | visorum ... auditorum] et auditorum visorum B 54 nobis] verbis 55 ipso] eo C | est1] cum K | locutor] locutione π | Cuius] huius B illius K CKLπ | vires] viris KLπ 57 aliquid] aliud L | istud] illud BE 58 dicimus ‫ ]נאמר‬dicitur ACGKLπ add. vel dicimus al. m. in marg. A | quia] quod Cπ | operator] add. ei C | etiam] om. E 59 apprehendit] apprehendendum E | nisi] non BCG 60 nomen] non L vera E 61 quia] quod E | est] om. G | omnia] causa sed del. G 62 attribuerunt] attribunt L 63 pedes] pes C 64 ut1] scilicet L add. sunt π | oculus] oculis B | et1] add. lac. L | similia et2] om. GLπ | sermonis ... instrumenta] om. EGKLπ | lingua] lingue CGKLπ 65 ut] add. sunt π | et] om. CKLπ | brachium] brachia Cπ 66 corporalia] corporea A 67 Creatori] creator B | illa] ista C | ipsius] illius L | que] qui B | attribuerunt] attribue A 68 substantia] add. corperum sed exp. E 56 Cf. Dux neutrorum II, 37, fols. 63v-64r. 60 Cf. supra I, 40, p. 115.

50

55

60

65

DUX NEUTRORUM I, 45

70

75

80

85

90

125

operum ipsorum. Cuius rei exemplum est, quod attribuerunt ei aurem, oculum, os et linguam ad significandum visionem et auditum et ad ostendendum super ipso apprehensionem communem. Et idcirco invenies in lingua Hebraica, quod apprehensio sensus unius attribuitur alii, sicut dicitur: «Generatio vos videte verbum Domini», id est audite, quia mens est apprehensio sermonis. Similiter: «Videte odorem filii meis», id est olfacite, quia mens est apprehensio odoris. Secundum hanc rationem dictum est: «Omnis populus videbat voces», licet ille status esset visio prophetie, sicut manifestum est et notum in gente nostra. Attribuerunt etiam Creatori opus et sermonem, ad significandum in illo splendorem, qui effunditur ab eo, sicut postea explanabitur. Omne autem instrumentum corporeum, quod inveneris in omnibus libris prophetie, vel est instrumentum motus localis ad significandum vitam; vel est instrumentum sensus ad significandum apprehensionem; vel instrumentum operationis ad significandum opus; vel instrumentum sermonis ad significandum splendorem intellectus, qui effunditur ab eo super prophetas, sicut explanatum est. Et causa omnium istorum, que sic attribuuntur Deo, erit, ut imprimatur cordibus nostris, quod inventus est Creator vivus, factor omnium, que sunt extra ipsum, apprehensor operum suorum. Adhuc etiam exponemus, cum inceperimus removere ab eo agnominationes, quod omnia ista referuntur ad unam rationem, scilicet substantiam Creatoris solummodo, quoniam non est intentio huius capituli nisi ostendere rationes instrumentorum corporalium, que attribuuntur Creatori, quod omnia dicuntur ad 69 operum ipsorum] inv. E | aurem] om. E 71 idcirco] ideo π 72 sensus] om. B 73 alii] add. sensui scilicet A | Generatio] in Genesis π | id est] et K | id ... audite] et videte L 74 est apprehensio] inv. E 75 odoris] add. et K 76 rationem] intentionem GKLπ 76 ille] iste CGKLπ 77 est] om. G | notum] add. est G 79 effunditur ... eo] ab eo effunditur A 80 instrumentum corporeum] inv. A 85 eo] ea BE | sicut] om. E | istorum] istarum sed corr. A 86 ut] si KLπ | imprimatur] imprima C add. in E 87 que] qui K 88 suorum] add. vel ipsorum A | Adhuc] add. qualiter et quare instrumenta externa attribuuntur Deo in marg. K 89 agnominationes] agnominationis B add. aliter gnominationes in marg. A | quod] quia E | omnia] causa sed exp. et corr. in marg. G | referuntur] referimus C referunt Aπ 92 quod] que C

73 Ier. 2, 31. 74-75 Gen. 27, 27. 76 Exod. 20, 18. 79 Cf. Dux neutrorum II, 13, fol. 46r. 88 Cf. infra I, 52, p. 149.

126

MOSES MAIMONIDES

ostendendum super operibus ipsorum instrumentorum perfectionem nobis, et ad significandum, quod Creator est perfectus in fine perfectionis, sicut exposuerunt dicentes: «Locuta est lex in ore hominum». 95 Instrumentum vero motus localis, quod ei attribuitur, est, sicut dicitur: «Scabellum pedum meorum»; et: «Locus plantarum pedum meorum». Instrumenta autem operationis, que attribuuntur ei, sunt sicut dicitur: «Manus Domini»; «Digitus Domini»; «Opera digitorum tuorum»; et: «Posuisti super me manum tuam»; et: «Brachium Domini, 100 cui revelatum est»; et: «Dextera tua Domine». Et instrumenta sermonis attributa ei sunt, sicut dicitur: «Locutus est Dominus»; et: «Aperuit labia sua tecum»; et: «Vox Domini in virtute»; et: «Lingua eius sicut ignis ardens». Instrumenta vero sensuum, sicut dicitur: «Oculi eius vident et palpebre eius interrogant filios hominum»; «Inclina Domine aurem 105 tuam et audi»; «Ignem succendisti in naribus meis». De membris autem interioribus non attribuerunt ei nisi cor, quia est nomen equivocum et significat intellectum et est principium vite in animalibus, quod enim dicitur: «Efferbuerunt viscera mea», hoc dicitur pro corde. 94 nobis ‫ ]לנו‬verbis AC | fine] add. creationis sed exp. E 96 est] om. C 97 et ... meorum] om. A 98 autem] vero KLπ | ei] om. A 99 Digitus] digiti KLπ | 100 tuam] om. AGKLπ 101 cui] tui Domini2] Dei BE | tuorum] meorum A L 102 ei sunt] inv. CKLπ 103 sua] mea B | virtute] veritate KLπ 105 interrogant] interrogent A 106 audi] add. me K | succendisti] succendistis CGKL | meis] nostris GKLπ | De] add. quod de membris interioribus non attribuntur Deo nisi cor in marg. K 107 interioribus] vide + lac. et add. sup. l. vel vite A | attribuerunt] attribueruntur π | quia] quod AG 109 enim] cum A

95 Cf. TB, Yevamot, 71a; Bava’ Mes.i‘a’, 31b. 97 Is. 66, 1. 97 Ez. 43, 7. 99 Exod. 9, 3. 99 Exod. 31, 18. 99 Ps. 8, 4. 100 Ps. 139, 5. 100-101 Is. 53, 1. 101 Exod. 15, 6. 102 Is. 1, 20. 102-103 Iob 11, 5. 103 Ps. 29, 4. 103-104 Is. 30, 27. 104-105 Ps. 11, 4. 105-106 II Reg. 19, 16. 106 Ier. 17, 4. 109 Ier. 31, 20.

DUX NEUTRORUM I, 45

110

115

120

125

130

127

Hoc enim nomen, scilicet ‘viscera’, specialiter dicitur de intestinis, generaliter vero de omni membro interiori. Secundum hoc dicitur de corde, quod probatur per hoc, quod dictum est: «Lex tua in visceribus meis», ac si diceret ‘in corde meo’. Rugitus autem non convenit alii membro nisi cordi, sicut dicitur: «Rugit in me cor meum». Nomen humeri non accommodaverunt Creatori, quia hoc est membrum oneris, et res lata iungitur cum latore. Nec accommodaverunt ei instrumenta nutrimenti, quia in ipsis manifestus est defectus etiam in principio cogitationis. Iudicium autem omnium istorum membrorum per viam veritatis est unum apparentium et latentium, et omnia sunt instrumenta operationum anime, que variantur. Quorum quedam sunt ad conservandum in esse ipsum singulare in tempore diffinito, sicut membra interiora; quedam vero sunt ad conservationem speciei, sicut vasa spermatis. Sunt etiam quedam ex eis ad preparandum necessaria homini et ad complendum negotia sua, sicut manus, pedes et oculi, et omnia sunt propter perfectionem motus et operationis et apprehensionis. Necessitas autem motus in animalibus est ad acquirendum conveniens sibi et contrarium fugiendum. Sed necessitas sensuum est ad apprehendendum conveniens. Necessitas autem operationum in homine est, ad preparandum sibi victum et vestimentum, que sunt necessaria nature, id est opus est, ut preparet, quod sibi utile est. Et aliquando

110 dicitur] om. C 113 diceret] dicere K | meo] om. G | autem] vero E | alii membro] om. KLπ 114 in me] om. C | meum] vestrum Kπ nostrum L 115 Nomen] add. vero C | non] om. C | hoc] om. A | membrum] nomen A 116 et] id est B | iungitur] iugitur A | latore] labore C 117 nutrimenti] nutrimenta C | ipsis] eis KLπ | etiam] et AB 119 Iudicium] indicium π | autem] etiam L | omnium] om. B | istorum membrorum] inv. BKLπ | per viam] per via π om. C 120 unum] enim E | apparentium] apparens BE add. apparens in marg. A add. sup. l. vel apparens G add. vel ens CKLπ | latentium] latens BE add. sup. l. latens G add. latens in marg. A 121 variantur] variatur A 122 in ... ipsum] ipsum in esse A | membra] tempora sed corr. in marg. E 123 vero] om. G 124 Sunt] similiter 125 complendum] explendum KLπ add. necesse KL | et] om. B | ad2] om. E 128 sibi] ipsi homini sed del. G | sua] eius π 126 et1] add. operationis sed exp. K π 130 vestimentum] vestitum Aπ 131 est2] om. π | ut] quod K | preparet] preparat KL add. sibi E | quod sibi] inv. K | sibi] add. erit A | utile est] inv. BEGKπ | est3] om. AL

112-113 Ps. 40, 9. 114 Ier. 4, 19.

128

MOSES MAIMONIDES

invenitur pars operationum in parte animalium, que necessaria est illis. Non videtur michi, quod dubitet aliquis, quod Creator eget aliquo, quod iuvet essentiam eius vel operationis ipsius, et ex quo sic est: ergo non habet instrumenta, id est non habet corpus, sed opera sua operatur per se sine instrumento. Nec est dubium, quod virtutes proveniunt de communi membrorum, et idcirco non sunt in eo virtutes, hoc est non habet aliquid, cum quo operetur preter substantiam suam, vel sciat, vel velit, quoniam ista non sunt nisi vires addite super substantiam rei. Et attribuerunt ei nomina, non aliud, et non est istud intentio huius capituli. Propter hoc dixerunt sapientes verbum commune, quod expellit omnes dubitationes, que ascendunt in cor per ista corporalia, de quibus mentionem fecerunt prophete; et est verbum, quod demonstrat, quod numquam corporeitas quantum ad Creatorem ascendit in corda eorum, et nichil fuit, quod eos faceret laborare vel dubitare in huiusmodi ratione. Et ideo invenies eos in toto Talmud et in aliis locis ambulantes secundum plana prophetie, quia sciunt, quod in hoc nec est labor nec dubitatio, nec timent errorem in hoc ullo modo, quia sciunt, quod totum dictum est secundum viam similitudinis et demonstrationem intellectus, quod Deus est inventus. Cum autem imprimitur similitudo in corde auditoris, quod Creator est similis regi, qui precipit et prohibet et punit et benefacit hominibus suis et habet servos et ministros, qui iussa eius implent, sapientes similiter dixerunt per viam huius similitudinis ubique, et loquuntur, secundum quod sequitur ex ista similitudine in loquela et in responso, et cogitant secundum hunc 133 quod] an π 134 iuvet] inventa CE | essentiam] om. C | eius] om. π | operationis] operationem GKLπ | ex quo] ergo L 135 operatur] operetur L 136 instrumento] instrumentis π | quod] quin π | proveniunt] conveniant Lπ conveniunt K 137 virtutes] vires L add. vel vires Bπ add. vel vires sup. l. A | est] om. BCE 138 aliquid] aliud B add. aliud A | cum] om. π | operetur] operatur KL 139 addite] ante dicte L | super] sunt K 140 ei] add. necessaria sed exp. K | istud] ista A om. C | huius] istius L om. π 143 ascendunt] ascenderunt B | in cor] om. KLπ 144 mentionem] rationem C intentionem A | demonstrat] demonstravit sed corr. G 146 nichil] nullus L | quod] qui L | eos faceret] inv. E 147 ideo] om. C | invenies] add. et ideo invenies G | Talmud] add. Talmud al. m. in marg. G 148 plana] plena E | quod] quia B | nec] non AC 149 ullo] nullo L | quia] que E 150 dictum est] inv. B | secundum] om. sed suppl. in marg. L 151 est] om. A | Cum] add. illeg. + non potes + illeg. al. m. in marg. G 152 regi] rei K | precipit] precepit AK 153 benefacit] benefaciat B 154 iussa] victa A 155 huius] huiusmodi K | loquuntur] loquitur G 156 ista] illa KLπ | in] ut A | et1] om.C | et2] om. A

135

140

145

150

155

DUX NEUTRORUM I, 45

160

165

170

175

129

modum sicut in operationibus regum. Et tamen credunt, quod nichil est in omnibus istis, quod inducat laborem vel dubitationem. Verbum autem istud commune, quod tetigimus, est, quod dictum est: «Magna est virtus prophetarum, qui assimilant formam formatori suo», sicut dixit Ezechiel: «Super similitudine throni, similitudo sicut hominis visio». Et ostendunt, quod omnes forme, quas apprehendunt omnes prophete in visione prophetie, sunt create, quas Deus creavit, et hoc est verum, quoniam omnis forma, que ascendit in cogitatione, est creata. Quam mira sunt verba eorum, in dicendo: «Magna est virtus eorum», ac si mirarentur super magnitudine huius rationis, quoniam sic consueverunt dicere, cum mirantur super verbo vel facto inusitato, in cuius plano habetur aliqua deformitas, sicut dixerunt: «Quidam fecit tale factum solus et in nocte», et dixerunt de eo: «Magna fuit virtus ipsius, quia solus fecit». Et idem est, ac si dixissent, quia multum necessarium fuit hoc opus prophetis, quod monstrarent super substantiam Creatoris in creaturis, quas ipse creavit. Et intende in hoc multum. Et iam ostensum est, quod ipsi mundi sunt a credulitate corporeitatis, et omnis forma et figura, que visa est in visione prophetie, est creata, et ideo assimilaverunt formam suo formatori, sicut dixerunt sapientes. Quicumque vero voluerit eis detrahere vel suspicari aliquid mali de ipsis post predicta propter malitiam morum suorum, et voluerit detrahere gradui eorum, quorum mores non novit nec vidit, nec nocet ipsis.

157 nichil] nullus L 158 quod] qui CL | inducat] inducatur C | vel] et L | dubitationem] dubitatione A 159 istud] add. dubitationem sed exp. B 160 est virtus] inv. G | formatori] fortiori L 161 dixit] dicit K | Ezechiel] ihezechiel C add. I A | similitudine] similitudinem E 162 hominis visio] inv. KLπ | forme] fore L 163 in] add. omni G | visione prophetie] inv. G | et ... verum] om. KLπ 164 est] om. A | forma] figura π 165 eorum] om. E 167 cum mirantur] commirantur CKπ et mirantur L | vel] et L 168 fecit] facit π 169 et1] om. K 170 ipsius] om. GKLπ | dixissent] dixisset K | quia] quod G 171 monstrarent] demonstrarent E | substantiam] substantia E 173 ipsi] isti E 174 que] om. B | visa] visam B | est] om. B 175 ideo] idcirco BE | formatori] formari B fortiori L 176 eis] eas KLπ | detrahere] deprimere π detuire CG detinere KL 177 detrahere] detrimentum facere π add. propter A detuire G detinere L detineri K 178 gradui] gradum AL gradu B | non] nec E | nec] non AELπ | ipsis] eis G

160-161 Berešit Rabbah, 27. 161-162 Ez. 1, 26. 169-170 Cf. TB, Yevamot, 104a.

130

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XLVI Multotiens iam rememoravimus, quod omne, quod creditur a gente, quia est defectus vel non oportet, ut cogitetur super Creatore, non attribuerunt illud Creatori libri prophetie, licet iudicent iudicium de rebus attributis eidem, quod ea, que dicuntur de eo, imprimunt cordi hominis aliquam perfectionem vel forte immittent cogitationem, quod sunt in eo. Ideoque expedit secundum hanc considerationem, ut ostendamus, quia attribuerunt Creatori auditum, visum et olfactum et non attribuerunt gustum neque tactum. Nos vero scimus, quod idem est iudicium in remotione quinque sensuum, et omnes sensus sunt imperfectiones secundum probationem intellectus etiam quantum ad illum, qui nichil apprehendit nisi per eos, quia sunt operati receptores ab eo, quod est extra ipsos, et aliquando sunt impediti et debiles sicut et alia membra. Ratio autem, quare diximus, quod Creator videt et audit, est, quia comprehendit visibilia et audibilia. Pari ratione posset ei attribui gustus et tactus, quod esset dicere, quod apprehendit gustabilia et tangibilia, quia iudicium apprehensionis eorum quantum ad ipsum idem est. Quod si removerimus ab ipso apprehensionem unius illorum, debemus omnes removere, et, si attribuerint ei apprehensionem unius illorum, debent omnes ei omnes attribuere. Invenimus autem scriptum: «Vidit Dominus»; et:

1 Capitulum XLVI] Videre audire et similia in Deo. Capitulum XLVI π Capitulum XLVII L al. m. in marg. A om. EGK 2 quod] om. C 3 quia] quod E | cogitetur] cogitatur KL 4 illud] id L | iudicent] iudicant KLπ iudicet E 5 attributis] add. de π | eidem] eisdem Lπ | ea] eo A 6 hominis] add. hominis sed del. A | forte] fortem A | immittent] immittentur C immittunt π 7 Ideoque] ideo EL add. quod E 8 quia] quare BE | attribuerunt] attribuunt A | olfactum] intellectum L 9 attribuerunt] attribuunt A 10 idem] verum GKLπ | iudicium] add. de sed exp. G | in] et E | remotione] rememoratione A 11 imperfectiones] imperfectiores CGKLπ 12 apprehendit] apprehenderis E | nisi] om. E 13 eos] illos L | est] om. A 14 impediti] prepediti BE | et] om. C | autem] etiam L 15 quod] quia EGK | est] et Lπ | quia] quod π 16 ratione] rationi K 17 quod] et A 18 eorum] earum K 19 apprehensionem] | esset] est C | et tangibilia] om. E reprehensionem C | illorum] eorum KLπ | debemus ... illorum] om. A 20 et] quod CGKLπ | omnes ei] inv. AC 21 omnes ] om. Aπ

2 Cf. infra I, 26, p. 70; I, 45, p. 122. 21-22 Gen. 6, 5.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 46

25

30

35

40

131

«Audivit Dominus»; et: «Odoratus est Dominus». Et non invenimus: «Gustavit», vel: «Tetigit Dominus». Ratio vero istorum omnium est, quia infixum est cogitationi cuiuslibet hominis, quia Creator non coniungitur corporibus sicut corpus corpori, quia non vident ipsum. Isti vero duo sensus, id est gustus et tactus, non apprehendunt sua sensata, nisi tangant ea. Visus vero et auditus et odoratus apprehendunt sua sensata et corpora, in quibus sunt ipse sensibiles qualitates, a remotis. Et receptum est hoc in cogitatione gentis. Preterea intentio in attributione istorum sensuum Creatori fuit ad significandum, quod ipse est apprehensor operum nostrorum, et auditus et visus sufficiunt ad hoc, id est ad apprehendendum, quicquid facit homo, vel dicit, sicut dixerunt sapientes per viam prohibitionis et cautele: «Scias, quod super te est oculus videns et auris audiens». Tu vero scis, quod idem est iudicium in omnibus, et qua ratione removemus ab eo gustum et tactum, eadem ratione removemus ab ipso visum et auditum et odoratum, quoniam omnes sunt apprehensiones corporales et virtutes operate variabiles. Pars autem ipsorum demonstrat defectus suos; alia vero pars reputatur perfectio, sicut apparet imperfectio cogitationis assimilative. Et non apparet imperfectio cogitationis intelligibilis et intellectus, ideoque non attribuerunt Creatori cogitationem primam, sed intelligibilem, et dixerunt: «Cogitavit Do-

23 Gustavit] add. Dominus CL | vel] et G | Ratio] add. quia 22 et1] om. KLπ gustus et tactus non attribuitur creatori al. m. in marg. G | istorum omnium] inv. GKLπ 24 cuiuslibet hominis] inv. KLπ | quia] quod AELπ 26 tactus] intellectus K 27 sensata] creata G | nisi ... sensata] om. GK 28 sensata] add. nisi tangant ea visus vero et auditus et odoratus apprehendunt sua sensata E | corpora] add. nostra sed exp. A | ipse] iste A 30 in] et E | istorum] ipsorum C 32 apprehendendum] comprehendendum E | facit] fecit KLπ | vel] et A | dicit] dixit L dicunt π 33 prohibitionis] probationis π 34 te] re KL rem π | est] om. AKL 35 idem est] inv. π | ratione] add. ratione K 36 eo ... ab] om. A | gustum ... 38 operate variabiles] inv. A ipsum] om. G | ipso] eo KLπ 37 et1] om. AC | ipsorum] ipsarum C istarum A | demonstrat] demonstravit CG 39 suos] alios E 40 imperfectio] in perfectione CKLπ imperfectione sed corr. G add. sicut apparet perfectio sed exp. B | assimilative ... cogitationis] om. E | imperfectio cogitationis] inv. G 41 et] om. E | ideoque] ideo KLπ 42 sed] sicut K

22 Num. 11, 1. 22 Gen. 8, 21. 33-34 Mišnah, Avot, II, 1.

132

MOSES MAIMONIDES

minus»; et dixerunt: «Intellectu suo extendit celos». Istud autem usitatum est in apprehensionibus et intelligibilibus occultis, sicut est usitatum in apprehensionibus sensibilibus manifestis, quorum quamdam 45 partem attribuerunt ei, alia vero non attribuerunt. Sicut in «ydiomate hominum»: quod credunt perfectionem, attribuunt ipsi; quod autem apparet imperfectio, non attribuunt ei. Et secundum viam veritatis nulla dispositio substantialis vera est addita super substantia ipsius, 50 sicut postea probabimus.

43 et dixerunt] om. G | extendit] ostendit GKπ convenit L | Istud] illud KLπ 44 in] cum C | et] om. B | et ... apprehensionibus] om. EGKLπ 45 apprehensionibus] add. intelligibilibus B | manifestis] manifesti B om. A 46 attribuerunt1] attribuunt A | ei] om. G | alia] aliam AKπ | attribuerunt2] attribuunt AB 48 imperfectio] om. B | 47 quod1] qui L | ipsi] ei GL | quod2 ... ei] om. L secundum] add. hanc C 49 substantia] substantiam AEπ

42-43 Ier. 49, 20. 43 Ier. 10, 12. 46-47 Cf. TB, Yevamot, 71a; Bava’ Mes.i‘a’, 31b.

DUX NEUTRORUM I, 47

133

CAPITULUM XLVII

5

10

15

20

Quicquid attribuitur Deo ratione auditus, Anqelos removet ab eo, et expositionem eius ponit, quod illud pervenit ad eum; et si de oratione dicatur, quod auditur a Deo, id est recipitur vel eius contrarium, et exposuit: «Audivit Dominus», id est «Auditum fuit ante ipsum»; et: «Audiens audiam clamorem», id est «Recipiens recipiam», et sic procedit in omni sua expositione. In eo autem, quod ratione visus attribuitur Deo, mirabiliter variavit, nec aperte intelligo intentionem ipsius. Nam alicubi exponit sic: «Vidit Dominus», id est «Vidit»; alicubi vero sic: «Vidit Dominus», id est «Revelatum est ante ipsum». Sed expositio huius «Vidit Dominus» est valde manifesta, quoniam verbum ‘videndi’ in lingua aram est commune et significat apprehensionem intellectus sicut apprehensionem visus. Vellem scire, quare in quadam parte fugit et exposuit: «Revelatum est ante Dominum». Sed cum inspexi in translationibus deltargum, cum eo, quod audivi in tempore, in quo addiscebam, inveni, quod, cum ipse inveniebat aliquid dictum in iniuria vel dampno vel violentia, exponebat: «Revelatum est ante Dominum». Et non est dubium, quod in illa lingua ponitur ‘videre’ pro apprehendere rem apprehensam, secundum quod est apprehensa. Et inveni, quod exposuit in lege ubique ‘videre’ dictum de Domino per ‘videre’ exceptis hiis, que dicam, ut: «Vidit Dominus afflictionem meam», exposuit, id est: «Re-

1 Capitulum] om. C | Capitulum XLVII] Quomodo audivit et vidit Deus. Capitulum XLVII π Capitulum XLVIII L om. AGEK 3 oratione] ratione K 4 auditur] audit A 8 mirabiliter] auditus K 5 et1] om. B | exposuit] exponit L | Audivit] om. A vutabuit’ L 9 alicubi] alibi A | exponit] exponitur K add. illud C 10 Vidit2] videt E add. alil sed exp. K | vero] om. CKLπ 11 huius] ipsius sed del. et corr. G | Dominus] om. L 12 est valde] inv. G | aram] nostra EKLπ add. valde G 13 est commune] inv. G 14 fugit] fuit B 15 inspexi] aspexi KLπ 16 deltargum] demargum C destargum AE vel targum B deliartum corr. deliarum K deliargum L detargum π 16 audivi ... tempore] inv. C | addiscebam] addiscebat sed corr. E 17 aliquid] aliud L | in] om. BE | vel] et G 18 Dominum] ipsum E 19 dubium] om. G | illa lingua] inv. G | apprehendere rem] inv. sed corr. B | rem] add. autem B 22 meam] om. G | id est] enim G

5 Num. 11, 1. 6 Exod. 22, 22. 22 Gen. 29, 32.

134

MOSES MAIMONIDES

velatum est ante Dominum»; et: «Vidi omnia que Laban faciebat tibi», id est: «Revelata sunt ante me», et licet angelus loqueretur, tamen non attribuit ei apprehensionem, quia superbia erat. Et: «Vidit Dominus filios Israel», id est: «Revelatum est ante ipsum deservitium ipsorum»; et: «Vidi afflictionem populi mei», id est: «Revelata est ante me»; et: «Vidi populum istum», id est: «Detectus est ante me», scilicet «Malitia eorum revelata est ante me»; et: «Vidit Dominus, et iratus est», id est: «Revelatum est ante Dominum». Et in hiis omnibus recte processit, sicut propheta dicit: «Non potest videre falsum». Et idcirco omne deservitium et malitiam exponit sic: «Revelatum est ante me». Ista tamen opinio bona est et utilis, in qua non est dubitatio. Difficultatem ingessit michi in tribus locis, in quibus secundum hanc opinionem exponendum erat: «Revelatum est ante Dominum», sed invenimus in translationibus: «Vidit Dominus». In istis, scilicet «Vidit Dominus», quia abhominatus est: «Et vidit, quia multa malitia hominis esset in terra», et: «Vidit terram, quod corrupta esset». Sed, sicut michi videtur, error fuit in translationibus, quoniam in istis non extat expositio de Anqelos, ut dicamus, quod alia fuerit eius opinio in istis. Quod autem exposuit: «Dominus videbit arietem», id est: «Revelabitur ante ipsum», ideo hoc fecit, ne crederetur, quod ipse Dominus debebat eum querere vel presentare, vel potest esse, quod impossibile fuerit in predicta lingua de Aram, quod apprehensio Creatoris referretur ad rem 23 est] om. B 24 non] om. B 25 ei] sibi π 26 Israel] lac. E | deservitium ‫ ]שעבודא‬desiderium CGK deservientium A detrimentum L 29 eorum] ipsorum A illorum L 30 hiis omnibus] inv. B om. E | omnibus] add. istis E 31 Et] om. 34 secunA | deservitium] detrimentum L 33 est1] om. AEKπ | et] om. AB 37 quia1] quod dum] vel A 36 invenimus] inveni L | in1 ... Dominus] om. A 38 terram] om. BG | quod] add. multa Eπ corr. quod G | quia2] quod BEG malitia hominis B | esset] om. E 39 michi] om. B | non] add. est sed exp. E 40 ut] nisi GKLπ | dicamus] dicimus G 42 ideo] adeo A lac. K | Dominus] om. G 44 referretur] refertur Kπ

23 Gen. 31, 12. 25-26 Exod. 2, 25. 27 Exod. 3, 7. 28 Exod. 32, 9. 29 Deut. 32, 19. 31 Hab. 1, 13. 37-38 Gen. 6, 5. 38 Gen. 6, 12. 41 Gen. 22, 8.

25

30

35

40

DUX NEUTRORUM I, 47

45

135

irrationalem. Est ergo necesse, ut diligenter queratur in veris translationibus res ista, et, si sic inventum fuerit, sicut predixi, nescio, que fuit mens ipsius.

45 irrationalem] irrationabilem AL quod B quid E

|

Est] et K

|

necesse] add. est K

46 que]

136

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XLVIII Scias, quod angeli non sunt corpora, sed sunt intelligentie abstracte a materia corporali et certissime sunt operati, et Creator est operator eorum, sicut postea exponemus. Sapientes autem dixerunt in expositione: «Gladii flammei versatilis» super nomine «Ministrorum suorum flamma ignis». «Versatilis» autem ideo dictum est, quoniam aliquando dicuntur viri, quandoque mulieres, quandoque venti, quandoque angeli. In hoc autem verbo ostenderunt, quod non sunt corpora nec habent figuram fixam corpoream, sicut est figura corporis extra intellectum, sed totum dictum est in visione prophetie et secundum operationem virtutis cogitative assimilative, sicut dicemus in ratione veritatis prophetie. Quod autem dixerunt: «Quandoque mulieres», hoc ideo est, quia prophete quandoque videant angelos in visione prophetie in specie muliebri, sicut dixit Zacharias: «Ecce due mulieres egredientes, et ventus in alis ipsarum». Et tu scis, quod apprehensio rei, que immunis est viribus corporalibus, est difficilis homini, ut apprehendatur, nec potest apprehendi nisi post longum exercitium et presertim ab homine, qui non discernit inter intelligibile et similitudinem et confidit pro maiori parte super apprehensione cogitationis assimilative. Et apud ipsum erit ens, quicquid ascenderit in cor eius vel possibile esse; quicquid au1 Capitulum] om. π | Capitulum XLVIII] Incorporeitas angelorum. Capitulum XLVIII 5 verπ Capitulum XLVIIII L om. AGEK 3 et1] id est KLπ | operati] operata K satilis] versatum L | suorum] om. C 6 autem] et L | ideo] om. BE | quoniam] quando L 7 viri] add. mulieres C | mulieres] add. viri C om. K | venti] nuncii C 8 autem] om. A | ostenderunt] ostenditur C ostendetur Lπ | non] nec E 9 figuram fixam] inv. KLπ 10 operationem] opinionem Lπ 11 virtutis] veritatis L | cogitative] cogitatione C 13 dixerunt] dicantur π | ideo] add. ideo B | quia] quod CKLπ 14 videant] vident AEKLπ 15 sicut] add. diximus sed del. L | ventus] add. et C add. et sed exp. B add. spiritus in marg. π 16 que] est G om. E | est] add. a BKπ add. autem E 17 viribus ‫ ]כחות‬auribus AGL | est] om. G 19 discernit] diffuit K | intelligibile] intelligibilem A intelligibiles C | similitudinem] add. vel inmaginem B 20 parte] om. L | assimilative] assimilatione E 21 ascenderit] ascendit A descenderit E | vel] secundum π | esse] est E

5 Gen. 3, 24. 5-6 Ps. 104, 4. 6-8 Berešit Rabbah, 21. 12 Cf. Dux neutrorum II, 45, fols. 68r-69v. 15-16 Zach. 5, 9.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 48

25

30

35

40

45

137

tem non inciderit in rete cogitationis eius, erit apud ipsum privatio, et eius inventio impossibilis. Quoniam tales et maior pars speculatorum non stant super veritate rationis nec habent, unde solvant dubitationes suas. Et propter difficultatem huius rationis posita sunt verba in libris prophetie, de quorum plano videtur ostendi, quod angeli habent corpora et moventur localiter et habent formam humanam et recipiunt mandatum a Creatore et perficiunt illud secundum eius voluntatem. Et totum hoc est ad ostendendum intellectum super inventione ipsorum, et quod sunt viri perfecti, sicut exposuimus in eo, quod convenit Creatori. Sed, si remanerent in hoc secundum istam similitudinem solummodo, viderentur similes in substantia sua et veritate substantie veritatis Creatoris in cogitationibus gentium. Sic enim dicimus de Creatore quedam, ex quorum plano videtur, quod ipse est corpus vivum movens se. Ideoque ostendit intellectus, quod gradus inventionis angelorum est inferior Creatore, quoniam comparaverunt figuras eorum in parte rebus vivis non loquentibus, ut intelligatur, quod essentia Creatoris est perfectior essentia ipsorum, sicut homo perfectior est animalibus irrationabilibus. Nichil autem attribuerunt eis de figura rei vive nisi alas, quia non ascendit in cor, ut voletur sine alis, sicut nec ascendit ambulare sine pedibus, quia essentia talium rerum non ascendit in cor nisi cum istis, que recipiunt illas de necessitate. Elegerunt autem motum volationis ad significandum ipsos esse vivos, quoniam iste motus est perfectior omnibus motibus animalium irrationalium et etiam nobilior. Homo etiam reputat ipsum magnam perfectionem, adeo quod cupit volare, ut sit levis ad acquirendum utile et fugiendum contra-

22 inciderit] incidit A 24 stant] stat A | dubitationes suas] inv. KLπ 27 et1] add. non L | localiter] totaliter L 28 mandatum] mandata L 29 intellectum] om. KLπ | ipsorum] eorum E 30 viri] vivi Aπ 32 istam] hanc L 33 viderentur] viderent L | sua] om. E | et] om. A | veritatis] veritati A 34 Sic] sicut C | enim] etiam KLπ 35 quedam] add. plano sed exp. K | est] habeat π om. KL | corpus] cor E om. G | vivum] vivens π unum A 36 Ideoque] ideo B 38 quod] quid sed corr. A 39 essentia] essentie K | perfectior est] inv. C | animalibus] add. ratio sed del. π 40 irrationalibus] rationabilibus C | attribuerunt] attribuunt AB | eis] ei AE 41 non] ut L nec K | voletur] add. nisi E | ascendit] add. in cor sup. l. G 42 ambulare] ambulate sed corr. A ascendit sed del. et corr. G | quia] quoniam B 43 istis] isti L | illas] istas KL alas C om. π | Elegentur] add. de angelis al. m. in marg. A add. quare angelis attribuitur volatus in marg. K 45 perfectior] perfectio L | animalium] alarum L | irrationalium] irrationabilium KL 46 etiam] om. E

138

MOSES MAIMONIDES

rium, et ideo attribuerunt angelis motum istum. Avis etiam quandoque apparet, quandoque latet, et appropinquatur et elongatur in brevi tempore, et omnia ista rationabiliter creduntur de angelis. Istam vero perfectionem, scilicet motum volationis, nullo modo attribuerunt Creatori, quia est motus animalis irrationalis. Cave, ne erres in eo, quod dixit David: «Et ascendit super cherubim, et volavit», quia ipse cherub est, qui volavit. Et intentio in hac similitudine est velocitas descensus glorie sue, sicut dixit propheta: «Ecce ascendit Dominus super nubem levem», vult significare velocitatem descensus ire sue super ipsos. Nec te faciat errare, quod invenitur in Ezechiele: «In ratione faciei bovis» et «Leonis» et «Aquile» et «Plante pedis vituli», quoniam hec omnia sunt alia opinio, quam adhuc audies, nec ipse narrabat nisi super ymagines, et ista adhuc explanabuntur in summis profundis, que percipiunt corda. Motus autem avis, ubicumque invenitur in Scriptura, non ascendit in cor nisi cum alis, et ideo dixerunt, quod angeli habent alas, ad significandum rationem inventionis ipsorum, non ad demonstrandum veritatem essentie ipsorum. Scias autem, quod omne, quod movetur velociter, dicitur volare, ut ostendatur velocitas motus eius, sicut dicit Scriptura: «Volans sicut aquila», que velocior est omnibus avibus. Scias etiam, quod ale sunt cause motus, et idcirco ale vise fuerunt secundum numerum causarum motus motoris, sed istud non est de intentione huius capituli.

48 ideo] idcirco BE | attribuerunt] attribuit G attribuunt A 49 appropinquatur] appropinquat AB 50 creduntur] credimus CGKLπ | de] ab G | vero] add. rationi sed exp. K 51 attribuerunt] attribuitur L attribuerit K 52 irrationalis] irrationabilis sed corr. K 53 volavit] add. volavit super et est A | cherub] cherubim E | cherub est] inv. B 54 qui] quod π | Et] add. nota expositionem al. m. in marg. A 55 sue] eius π | sicut] add. cum π 56 significare] significat C | velocitatem descensus] inv. E 57 te] om. B | faciat] faciet G | Ezechiele] Ezechiel GKL 58 Plante] planta BE om. G | pedis] add. vitilis sed exp. K 59 narrabat] add. super y sed exp. K 62 ascendit] ascendet E 64 non ... ipsorum] om. K 66 motus] mortis L | eius] est E 68 etiam] autem A | et ... motus] om. K 69 intentione] intentionibus K 70 huius] istius L

53 Ps. 18, 11. 55-56 Is. 19, 11. 57-58 Cf. Ez. 1, 7; 1, 10. 60 Cf. Dux neutrorum III, 2, fol. 71v. 67 Deut. 28, 49.

50

55

60

65

70

DUX NEUTRORUM I, 49

139

CAPITULUM XLIX

5

10

15

20

Scito, quod non est fides ratio recepta, sed ratio impressa in anima, cum creditur, secundum quod anime demonstratur. Quod si suffecerit tibi, ut opiniones rectas vel cogitabiles similitudinarias, que apud te sunt recte, ut informes eas tantum in dicto non erigendo ipsas super cogitationes tuas, ut credas illas, et presertim, ut queras in eis veritatem, scias, quod hoc facile est, sicut invenies plures physicorum et insipientes, qui sciunt opiniones, quas non intelligunt ullo modo. Quod si fueris de illis, quorum animus extollitur, ad ascendendum gradum altum, scilicet gradum speculationis, et ad credendum, quod Creator est unus unitate vera, in quem non incidit compositio ullo modo nec mensura nec divisio aliquo modo, necesse habebis scire, quod nulla dispositio est impressa in Creatore ullo modo; et sicut impossibile est, quod habeat corpus, sic est impossibile, quod habeat dispositionem inherentem sibi. Quicumque vero credit, quod Creator est unus, et habet multas dispositiones, ore dicit, quod est unus, sed corde credit, quod est multiplex, sicut est etiam verbum dicentis, quod est unus, sed habet multas dispositiones, et ipse et sue dispositiones sunt unum cum elongatione corporeitatis ab eo et credulitate, quod est simplex verus. Sicut si nostra intentio et inquisitio esset ad custodiendum dictum oris, non fidem cordis. Scitum est autem, quod non est fides nisi post cogitationem intelligibilem, quia fides est credere, quod ascendit intellectum propter id,

1 Capitulum XLIX] Fides. Capitulum XLIX π Capitulum L L om. AGEK 2 Scito] scias sed corr. sup. l. G | recepta] add. vel + illeg. + et audita sup. l. G | impressa] expressa A 3 cum] si L | creditur] dividitur K | anime] anima K | demonstratur] demonstrantur E | suffecerit] infuse erit K 4 tibi] ibi E add. tibi L | cogitabiles] cogitationes π 5 tantum ... tuas] om. L | ipsas] eas G om. C 6 credas] credis E | eis] illis KLπ 7 scias] sciasque C | physicorum] philosophorum π | et] om. A | insipientes] incipientes C inspicientes sed del. et corr. insipientes G 8 qui] que C | non] om. E | Quod] add. fides nostra in marg. K 11 unus] add. in C | unitate] add. natura L | vera] non una π natura A natura una K add. non una in marg. K | quem] quam AL 12 divisio] add. nec divisio G | aliquo modo] accomodato KL | habebis] habebit C | nulla] ulla L add. modo sed exp. G 13 est 14 corpus ... habeimpressa] inv. A | et] om. C | sicut] sic G | est2] om. A at] om. G 16 ore ... dispositiones] om. L 18 habet] om. C | et1] sed KLπ | unum] om. L 19 cum] secundum L 19 et] om. G | simplex] simpliciter L | verus] vere π verum L om. A 20 esset] essent KLπ | dictum] om. E 22 Scitum] add. fides nostra in marg. K | est autem] inv. A | est2 ... ascendit] om. E | nisi] ubi C | cogitationem] cognitionem L 23 ascendit] add. in A

140

MOSES MAIMONIDES

quod est extra ipsum, et est, secundum quod arbitratur intellectus. Et quando unitur cum ista credulitate, quod nullo modo debet mutari 25 ista fides, nec inveniatur in corde locus ad expellendum ipsam, nec ut estimetur, quod debeat ipsa mutari, tunc illud erit verum. Cum autem expuleris a te concupiscentias et mores perversos et fueris intelligens, que dicam in omnibus istis capitulis, que induco in remotione dispositionum a Creatore, tunc credes Creatorem in veritate, et ingredietur 30 tunc in cor tuum unitas ipsius, et non eris sicut ille, qui dicit ore, et cor eius vacuum est, et est de populo, de quo dictum est: «Prope est Dominus ori eorum, et longe a renibus ipsorum». Sed necesse est, ut homo sit de populo, qui intelligit veritatem et apprehendit, licet non possit explicare sermone, sicut preceptum est iustis: «Dicite in cordibus 35 vestris et in cubilibus vestris, et tacete semper».

24 arbitratur] attribuitur A 25 cum ... inveniatur] om. E | modo] om. CE 26 in] corr. ibi sup. l. A | corde] om. A | expellendum] expellendam A 27 estimetur] estimem L | illud] id L | autem] om. C 28 te] add. conp sed exp. K | fueris] om. G | intelligens] add. in omnibus que dicta sunt sed exp. K 29 in2] add. ista L 30 tunc] tu Kπ | credes] credas G | ingredietur] egredietur E 31 tunc] etiam L | eris] erit G | dicit] dixit C 32 et] om. E 33 longe] longo C | ipsorum] eorum G 34 homo] hoc Kπ 35 possit] possint B | explicare] explicari C | sermone] sermonem E 36 tacete] tacite A

32-33 Ier. 12, 2. 35-36 Ps. 4, 5.

DUX NEUTRORUM I, 50

141

CAPITULUM L

5

10

15

20

In entibus sunt multe diversitates manifeste, quarum quedam sunt intelligibilia prima, et sentiuntur, quedam vero istis propinqua. Et si permitteretur homo esse in illis, non indigeret probatione super illis, sicut est motus, et potentia in homine, et generatio et corruptio, et nature rerum sensibilium, sicut calor ignis et frigiditas aque et similia. Sed quoniam pars sapientum mundi convenerunt in scientiis extraneis vel propter doctorem, qui induxit eos in errorem, vel propter brevitatem sapientie, contradixerunt cum illis opinionibus naturis entium et apprehensioni sensuum, vel ut ostenderent esse, quod non est. Et propter hoc necessarii fuerunt magistri sapientie ad corroborandum, que manifesta erant, et ad destruendum vanas illas cogitationes; sicut invenimus Aristotilem, quod probat motum esse propter illos, qui destruebant ipsum, et inducit probationes super hoc, quod athomi non sunt, quia alii asserunt ipsos esse. De huiusmodi genere est remotio dispositionum substantialium a Creatore: quoniam ratio intelligibilis et prima est, quod dispositio rei est preter substantiam illius, cui attribuitur, et quod dispositio est res adiuncta substantie et est accidens. Quod si dispositio fuerit substantia rei, de qua dicitur, erit tantum in nomine diversitas, sicut si diceres: homo iste est homo; vel erit diffinitio nominis, sicut si diceretur: homo est animal rationale, quia hoc est substantia hominis et veritas eius, et non est ibi tertium in ratione preter animal et rationale, et hoc est homo, de quo dicitur ‘animal’ et ‘rationale’. Sed si dicatur, quod ratio 1 Capitulum] om. C | Capitulum L] Entium diversitas. Capitulum L π Capitulum LI L om. AEGK 3 sentiuntur ‫ ]מרגשות‬sequuntur CEGKLπ | vero] om. AEπ | si] om. C 4 esse] om. C | non ... illis] om. KLπ 6 calor] Creator KL 7 convenerunt ‫ ]הסכימו‬consueverunt A add. vel convenerunt al. m. in marg. A conveniunt L add. et A 8 vel] et Aπ 9 cum] om. E | opinionibus] add. a A add. natatis sed del. L | naturis] veris E | entium] errantium A 10 ostenderent] ostenderetur A 11 magistri] om. E 12 manifesta] manifeste A | vanas illas] inv. KLπ add. opiniones sed del. L 13 Aristotilem] add. nota Aristotiles al. m. in marg. A | quod] qui L 14 ipsum] eum G lac. K | inducit] inducte L add. inducit in marg. L | athomi ‫]השדים‬ dyaboli ABE om. C 15 quia] quod E | asserunt] asseruerunt A | ipsos] eas π eos GKL 16 substantialium] sterilium K 17 rei] add. intelligibilis KL 18 substantiam] add. rei E | cui] quo B | res] om. G 19 et] add. non B | est] om. C | Quod] et A | dispositio] add. rei C | fuerit] fuit A 20 dicitur] add. dicitur K | nomine] homine E | si] om. C 21 iste] ipse BE add. ipse A | homo2] om. E | erit] sicut GKLπ om. C | diffinitio] add. hominis L | si] om. KLπ 22 est animal] inv. C | hoc] hec C | veritas] unitas KLπ 23 est1] add. qui E | ratio24 dicitur] ne] add. propter sed exp. K | rationale] substantiale G | et3] quia B add. homo sed exp. E

142

MOSES MAIMONIDES

huius attributionis est tantummodo expositio nominis, sicut si diceres, quod res, que dicitur homo, ipsa est composita ex animalitate et rationabilitate. Patet ergo, quod dispositio non est nisi altero duorum modorum: vel ut sit substantia illius rei, cui attribuitur, et tunc erit expositio nominis, et nos non negamus istud de Creatore secundum hunc modum; vel erit dispositio preter illud, cui attribuitur, sed est res addita super essentiam illius, quod est causa illius dispositionis, ut sit accidens illi substantie. In remotione vero dispositionis accidentalis non destruitur essentia rei, quoniam omnis res addita super substantiam rei est adiuncta ei et non complet quiditatem eius, et hec est ratio accidentis. Preterea, si multe fuerint dispositiones, sequitur, ut multa fuerint ab eterno, et scias, quod non est vera unitas ullo modo nisi secundum fidem credentis unam substantiam simplicem, in qua non est compositio nec aliqua multitudo, sed est una quomodocumque consideres ipsam. Et in omni probatione invenies ipsam unum indivisibilem omnibus modis secundum omnem rationem, nec invenies in eo multitudinem in intellectu vel extra intellectum, sicut postea probabitur in hoc libro. Aliqui etiam de speculatoribus dixerunt, quod dispositiones Creatoris non sunt eius substantia nec sunt extra substantiam eius. Et hoc simile est sententie aliorum dicentium in rebus communibus, quod nec sunt neque non sunt; et sicut alii, qui dixerunt, quod substantia divisibilis non est in loco, sed communicat locum; et homo non agit ullo

27 rationabilitate] rationalitate KLπ 27 nisi] add. in C | altero] alteratio L | duorum modorum] inv. C | modorum] motorum KL | vel] om. G 29 ut] quod BE | illius rei] inv. A 31 preter] super C propter L | illud] id L | cui attribuitur] om. E | est res] om. B | res] rei L 32 illius] ipsius KLπ | quod] que K 32 substantie] simile C 34 substantiam] essentiam KLπ | rei] add. addita ad cuncta sed del. L 35 hec] hoc Kπ om. E | est] om. C | ratio accidentis] lac. K | si] om. 36 vera] una L add. vera K | multe] ille π simile KL 35 fuerint2] stant B fiunt K in marg. L | fidem] finem C 39 multitudo] similitudo A 40 unum] unam π | modis] add. et B om. KLπ 41 eo] ea π | multitudinem] multitudine B 42 sicut] ut L 45 simile est] inv. C | sententie] scientie C | communibus] omnibus A | quod] que KLπ 46 nec] neque CGπ non L add. inventa sunt nec defficientiam B | neque] nec K om. B | qui dixerunt] inv. sed corr. C 47 sed] si K | communicat] concomitatur π | locum] loco L | homo] hoc π

42 Cf. Dux neutrorum II, 2, fols. 40r-41r. 46 The expression «substantia divisibilis» corresponds to the Hebrew «‫‘( »עצם המפרד‬es. em ha-meforad), which usually translates the term «athom».

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM I, 50

50

55

60

65

70

143

modo, sed attribuitur ei, et comparationem habet ad illud. Omnia vero ista dicuntur tantummodo sine ratione, et inveniuntur in ore, sed non in corde, nedum ut habeant esse extra cor et intellectum. Sunt autem, sicut tu scis et scit quilibet, qui non decipit animam suam, quia confirmant istas opiniones verbis et similitudinibus falsis, et roborant eas vocibus et opprobiis et multis aliis modis continentibus contrarium veritatis. Cum vero tales, qui sic eas roborant, redierint ad cor, ut probent credulitatem suam, non invenient in eis rationem, sed titubabunt, quia nituntur astruere, quod non est inventum, et volunt ponere medium inter duo contraria immediata. Quomodo autem potest esse medium inter esse et non esse vel inter duo, quod sit alterum eorum medium inter ipsa? Tales autem, sicut prediximus, induxit in ista vanitas cogitationum, et quia est in aliis, quicquid ascendit in corde omnibus corporibus inventis, que sunt substantie, quod omnis talis substantia de necessitate habet dispositionem, nec invenerunt aliquam substantiam corpoream simplicem sine dispositionibus. Et idcirco extenderunt cogitationem istam usque ad Creatorem et opinati sunt substantiam eius esse compositam ex multis et diversis, quorum unum est substantia sua, et alia, que sunt addita super substantiam. Sunt autem quidam, qui removerunt ab eo similitudinem istam et opinati sunt ipsum esse corpus habens dispositiones. Fuerunt etiam, quibus non placuit ista opinio, et removerunt a Creatore corporeitatem, sed secundum ipsos remanserunt dispositiones in eo. Hec autem omnia contigerunt eis, quoniam sequuntur plana legis, sicut explanabo in capitulis, que super istis inducam.

48 sed] si K | et] in E | comparationem] comparatione E lac. K | habet] om. E | illud] illum E 49 tantummodo] tantum ratione modo G 50 nedum] ne dicant π 51 sicut] ut π | scit] sit B sciet E | quia] qui GKLπ | confirmant] confirmat KL 52 verbis] add. multis BE | verbis] nobis L | et1] add. opinionibus L | similitudinibus falsis] inv. KLπ | eas] eant E 53 contrarium] om. C 54 eas] eos G eam E | eas roborant] inv. L | redierint] redierunt G redierit E 55 suam] add. si C | invenient] inveniunt π invenerunt C | in eis] om. E | sed] add. quia L | titubabunt] titubant CGKLπ lac. E | quia] quod E 56 ponere] om. A 58 alterum] alterius E | eorum medium] inv. A 59 in] om. CGKLπ | vanitas] varietas E | cogitationum] opinionum L 60 quia] quod GKLπ | est] om. G | in corde] de C 61 quod] et BE om. C 62 invenerunt] inveniunt ACK invenit B 66 addita] om. A 68 etiam] add. in KL 71 plana] plaga sed corr. G | sicut] om. L

71 Cf. infra I, 51, p. 144.

144

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LI Omnis attributio fit aliquo quinque modorum: primo per viam termini seu diffinitionis, sicut cum dicitur: ‘homo est animal rationale’. Et hec attributio seu nominatio demonstrat quiditatem rei et veritatem eius, et iam diximus, quod hec est expositio nominis tantum. Hec autem attributio longe est a Creatore secundum quemlibet hominem, quoniam Creator non habet causas priores, que sunt cause essentie ipsius, quibus diffiniatur seu terminetur. Ideoque scitum est ab omnibus, qui considerant veritatem, quia Creator non habet terminum seu diffinitionem. Secundo modo, cum fit attributio seu nominatio ex parte diffinitionis, sicut cum dicitur: ‘homo vel animal vel rationale’. Et iste modus longe est a Creatore, quoniam si in ipso fuerit pars substantie, erit eius substantia composita. Destructio vero huius secundi modi est similis destructioni primi modi. Tertio modo, cum attribuitur alicui, quod est extra essentiam et veritatem ipsius, et erit hoc, quod non est de perfectione substantie, et erit aliqua qualitas, que est in re illa; qualitas vero est unum accidentium. Quod si talis attributio conveniat Creatori, locus est accidentibus, et satis apparet ex hoc elongatio sue veritatis et substantie, scilicet si habuerit qualitatem. Miror autem de dicente, quod convenit ei huiusmodi nominatio seu attributio, quomodo removet ab eo similitudinem et qualitatem, et qua ratione dicit, quod non convenit ei, nec est in eo qualitas. Et omnis huiusmodi nominatio, que vere convenit 1 Capitulum] om. C | Capitulum LI] Omnis attributio fit quinque modis. Capitulum LI π capitulum LII L om. AGEK add. quod omnis attributio fit quinque modorum in marg. K 2 quinque] cumque C | modorum] modo C | primo] primam C | termini] certam G 3 seu] sive E | cum] om. CL | homo] hoc C 4 seu] sive E 5 iam] nam K 8 seu] vel C sive E | Ideoque] add. quod Deus non sit diffinibilis et quare in marg. K 9 quia] quod L | seu] sive E 11 seu] sive E | ex] in AB 12 cum] etiam L 13 longe] om. G | in] om. CGKπ | ipso] ipse Kπ add. si L 14 vero] om. G 16 Tertio] add. quod in Deo non est accidens in marg. K | alicui] aliem E | extra] circa A 18 est1] erit A | re] eo B | illa] om. B 19 est] add. in A 20 et1] vel KLπ | satis] ritus L | hoc] hec E | sue] eius π | veritatis] unitatis π 21 scilicet] et KL om. π | convenit] conveniat K 22 seu] sive E | attributio] retributio L | eo] illo Kπ 23 et2] in L | convenit] conveniat K 24 vere] nec K nature E

5 Cf. infra I, 50, p. 141.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 51

25

30

35

40

45

145

cuicumque substantie, vel erit intrans in substantiam eius et erit unum cum ea, vel erit qualitas illius substantie. Genera vero qualitatum sunt quatuor, sicut scis. Inducam autem exemplum cuiuslibet eorum, ut probetur tibi, quod impossibile est aliquam illarum convenire Creatori. Primum genus qualitatis est dispositio vel habitus; secundum genus qualitatis est potentia vel impotentia naturalis; tertium genus est passio vel passibilis qualitas; quartum genus qualitatis est forma et figura. Cum autem intellexeris sufficienter naturam predictorum generum, invenies, quod impossibile est, ut conveniant Creatori, quoniam ipse non habet quantitatem, ut conveniat ei forma et figura, que sequuntur quantitatem; nec est in eo passio vel passibilis qualitas; nec potentia vel impotentia naturalis; nec habet animam, secundum quam insunt habitus et dispositio. Sic ergo probatur, quod nulla denominatio qualitatis potest vere attribui Creatori. Iam habes tres modos nominationis seu attributionis, quos impossibile est convenire Deo, quia omnes demonstrant compositionem in ipso, quod probabimus esse impossibile. Quartus vero modus attributionis est: cum attribuitur alicui aliquid in respectu alterius, cum dicitur: pater alicuius vel socius, vel quod fuit in tali tempore vel in tali loco. Iste autem modus non inducit multitudinem vel mutationem in re, de qua dicitur, quoniam ista talia non sunt de substantia rei nec sunt addita super substantiam et in ipsa, sicut

26 vel] et A | illius substantie] inv. L 27 Genera] add. quod quattuor sunt genera qualitatis quod nullum est in Deo in marg. K add. nota de qualitate al. m. in marg. A | qualitatum] qualitatis L 28 cuiuslibet] cuius G | eorum] om. C | est] om. CE 29 illarum] illorum E | convenire] conveniri C | Creatori] add. primus sed exp. K 30 qualitatis] om. K 32 et figura] om. E | figura] add. que sequuntur quantitatem GLπ add. que sequuntur qualitatem K 33 impossibile] possibile G | ut] quod G 34 conveniant] conveniat KL | ut] nec L | conveniat] conveniant BEG 35 ei] ea L | ei ... figura] qualitates B add. aliter ut conveniant qualitates que sequuntur quantitatem al. m. in marg. A | forma et figura] qualitates E | et] vel KLπ | est] om. C 36 passibilis qualitas] inv. AC 38 quod] om. A | vere] nec L om. C 39 habes] habemus KLπ | seu] sive E | attributionis] add. seu attributionis G 40 quia] quod E 41 probabimus] probavimus KLπ 43 in] om. A | alterius] add. ut A | alicuius] alios E add. illius socius sed exp. K 45 in] cum E | re] te G

27 Cf. Aristoteles, Categoriae, 8, 8b25-10a26. 41 Cf. Dux neutrorum II, 2, fols. 40r-41r.

146

MOSES MAIMONIDES

qualitates. In initio vero cogitationis apparet, quod possumus talia vere dicere de Creatore, sed ostendetur impossibile in tempore inquisitionis et disputationis speculative. Creator siquidem non refertur aliquo modo ad tempus vel locum, et hoc manifestum est, quoniam tempus est accidens motus et mensura eius secundum prius et posterius, unde in eo est multitudo. Motus vero est accidens corpori, Creator vero non est corpus, et ideo non est comparatio inter ipsum et tempus nec inter ipsum et locum. Locus autem inquisitionis et considerationis est ad sciendum, si est aliqua comparatio vera inter Creatorem et aliquam de substantiis creatis, ut ex ea denominetur Creator; sed manifestum est in principio considerationis, quod non est aliqua communicatio seu coniunctio inter Creatorem et aliquam de creaturis ipsius, quoniam de proprietate et dispositionibus coniunctorum in aliquo est, ut transmutentur. Ipse autem est necesse esse, et, quicquid est preter ipsum, est possibile esse, sicut exponemus, ex quo sic est, ergo non est ibi coniunctio. Quod autem ibi sit comparatio aliqua, videtur, quod hoc possit astrui; sed non potest astrui, quoniam impossibile est, ut ascendat in cor, quod aliqua sit comparatio inter intellectum et naturam, licet ambo communicent in aliquo, scilicet in scientia nostra. Quod cum ita sit, quomodo ascendet in cor, quod comparatio sit inter illum, qui nichil habet commune cum aliqua re, et rem aliam, cum non sit aliquid commune, quod ea coniungat? Quoniam essentia secundum nos non dicitur de Creatore et de aliis nisi equivoce pure, et non est aliqua comparatio in veritate 47 qualitates] qualitas K add. et E | In] om. Kπ | vere] verba π 48 ostendetur] ostenditur π 49 disputationis] dispositionis Lπ | Creator] add. quod Creator non refertur ad tempus vel locum in marg. K 50 hoc ... est] manifestum est hoc G | quoniam] quod C 51 et1] est C | et1 ... motus] om. K | secundum] vel L | et2] vel L 55 considerationis] add. et considerationis G 56 de] add. hiis G | creatis] creatoris K 58 quod] et L | est] om. KL | aliqua] om. GKLπ | seu] sive E 59 aliquam] aliquem K | de] add. substantiis sed exp. B | ipsius] rationis G 60 dispositionibus] passionibus G | est] om. L | transmutentur] transmutetur AB 62 coniun61 necesse] necessarium E | est1] esse B | possibile] impossibile E ctio] coniunctus L 63 sit] om. G | hoc] hic K 64 potest] possit A | impossibile] possibile G | ut] quod K 65 comparatio] comparacientia B | inter ... scientia] om. B 66 nostra] vestra E | cum] si L | sit] scit sed corr. E 67 illum] illud G 68 aliam] illam K 70 Quoniam] quam A add. attende hic et nota in marg. K 70 equivoce pure] inv. G

62 Cf. Dux neutrorum II, 1-2, fols. 39r-41r.

50

55

60

65

70

DUX NEUTRORUM I, 51

75

80

85

90

147

inter ipsum et aliquam de creaturis eius. Comparatio namque semper invenitur inter duas res, que continentur sub una specie communi proxima illis. Cum autem fuerint sub uno genere communi, non erit comparatio inter illas res, unde non dicitur: iste rubor est fortior vel debilior isto pallore vel equalis ei, licet sint sub uno genere communi, scilicet colore. Cum autem duo aliqua fuerint contenta sub duobus generibus diversis, non erit comparatio inter illa etiam in initio cogitationis, licet illa duo genera contineantur sub alio genere communi. Inter calorem namque piperis et centum cubitos nulla est comparatio, quia unum est in predicamento qualitatis, reliquum vero in predicamento quantitatis. Similiter etiam non est comparatio inter sapientiam et dulcedinem vel inter humiditatem et amaritudinem, licet ista contineantur sub uno genere, scilicet qualitate. Quod cum ita sit, quomodo erit comparatio inter Creatorem et aliquam creaturam, cum tanta sit differentia inter ipsum et creaturas in veritate essentie, qua non potest esse maior? Quod si esset inter nos et ipsum aliqua comparatio, sequeretur, quod coniungeretur ei accidens comparationis, licet ipsa non sit accidens in substantia Creatoris, sed universaliter est accidens. Nec potest evadere quis errorem in attribuendo huiusmodi attributionem ipsi, scilicet comparationis in veritate; verumptamen ista nominatio seu attributio est conveniens, ut claudat oculum nostrum, ut illa nominetur Creator, quoniam istud non inducit multitudinem eternorum, nec sequitur ex hoc mutatio substantie ipsius sicut mutatio comparatorum.

71 creaturis] Creatoris A | Comparatio] add. comparatio semper est inter duas res que continentur sub una specie in marg. K | semper] om. π | semper invenitur] inv. C 72 inter] om. L 73 proxima] proximam A | fuerint] om. KLπ | genere] add. scilicet E 74 unde] ut A | non] om. G 75 isto] illo KLπ | ei] illi CGKLπ 76 duo] om. A | aliqua] om. G | fuerint] fuerunt B 77 generibus] om. CGKL 78 alio] aliquo GKLπ uno A 79 namque] iramque A quippe G | nulla] non K | nulla ... comparatio] om. G 80 qualitatis ... predicamento] om. B | reliquum ... quantitatis] om. C 81 etiam] om. C | inter] add. inter K | sapientiam] saporem L 82 contineantur] contineatur A 83 qualitate] qualitas BE qualitatem K 84 Quod] et L que E | cum] si L | inter] et K | aliquam creaturam] inv. A 85 cum] si L | et] add. aliquam creaturam sed exp. E | in] add. veritate sed del. L 86 veritate] unitate L | qua] que BCL 87 ei] add. aliqua G 88 ipsa] add. sit sed exp. G 89 potest] post B 90 ipsi] om. KLπ 91 nominatio seu] om. KLπ | seu] sive E 92 claudat] add. aliter si consentiamus in eam in marg. G | illa] ille K 93 mutatio] unitio G 94 ipsius] add. ipsius sed del. A

148

MOSES MAIMONIDES

Quintus modus nominationis vel attributionis est: cum nominatur res ab opere suo, non ab opere cogitationis, que sit in illa re, sicut si diceres: ‘carpentarius, faber ferrarius’, quoniam ista sunt de uno genere qualitatis, sicut prediximus. Sed intentio mea est de opere operato, sicut si diceres: ‘Petrus, qui fecit istam portam vel istam turrim, vel texuit pannum istum’, et similia istis, que sunt remota a substantia nominati. Ideoque conveniens est, ut ab illis sic nominetur Creator. Ex quo sciveris, quod ista opera variabilia non sequitur, ut sint operata modis variabilibus in substantia eorum, qui operantur, sicut explanabo; omnia vero opera Creatoris variabilia, omnia, inquam, sunt in sua substantia non in modo additionis, sicut prediximus. Ex hoc autem capitulo apparet, quod Creator est unus, et non est in eo multitudo neque dispositio addita super substantia, et quod nominationes, que multipliciter variantur, et inveniuntur in libris, que dicuntur de Creatore, sunt ex parte multitudinis operum suorum, non quod propter hoc multitudo sit in substantia eius. Pars etiam ipsarum posita est, ad ostendendum perfectionem ipsius, secundum quod nos reputamus perfectionem, sicut iam explanavimus. Si autem quesieris, utrum possit esse una substantia simplex, in qua nullo modo est multitudo operatrix operum diversorum, adhuc demonstrabitur istud per exempla.

95 vel] seu KLπ | cum] si L 96 suo] sue π sicco A 97 diceres] add. scilicet AC | faber] fabri K 98 Sed] si B 99 Petrus] Iacob π | istam] illam BGKLπ 100 que] non E 101 nominati] numerati C nominata K | Ideoque] ideo CG itaque L ideo quod E | sic] om. KLπ | sic nominetur] inv. C 102 sciveris] scimus EL | ista] istam sed corr. A | variabilia] narrabilia B add. nisi sint variabilia π | sequitur] add. nisi sint variabilia non sequitur KL 103 variabilibus] narrabilibus B | substantia] substantiis KLπ add. in substantia KL | qui] que Aπ | operantur] comparantur K 104 vero] enim KLπ | variabilia] narrabilia B | sua substantia] inv. C 105 modo] modis BC | additionis] addiscionis B 107 in ... multitudo] similitudo in eo C | multitudo ‫ ]ריבוי‬similitudo AEG | neque] nec KL | substantia] substantiam Aπ | et] om. K | nominationes] nominationem G 108 que2] qui KLπ 109 multitudinis] similitudinis B | suorum] ipsorum KLπ 110 propter] per C | multitudo sit] inv. KLπ 111 est] om. A 113 simplex] simpliciter L 114 operatrix] operata C | adhuc] ad hoc K | istud] illud CKπ id L 115 exempla] exemplum E add. quod inducit ad credendum dispositiones esse in Creatore sed del. L

103 Cf. infra I, 52, p. 149.

95

100

105

110

DUX NEUTRORUM I, 52

149

CAPITULUM LII

5

10

15

20

Quod inducit ad credendum dispositiones esse in Creatore quemlibet, qui hoc credit, est propinquum ei, quod inducit ad credendum corporeitatem in Creatore quemlibet credentem istud. Non enim credentem corporeitatem induxit ad hoc consideratio intelligibilis, sed plana scripture. Et eadem ratio est in dispositionibus et nominationibus. Cum enim invenerunt libros legis et prophetarum, in quibus attribuebantur Creatori dispositiones et nominationes, intellexerunt hoc secundum planum, et crediderunt, quod Creator haberet dispositiones, et convenirent ei nominationes. Et fecerunt hoc, sicut si removerent ab eo corporeitatem et non removerent ab eo illa, ex quibus sequitur corporeitas, scilicet accidentia, hoc est dispositiones anime, que sunt qualitates. Tu vero invenies, quod omnis dispositio seu nominatio attributa Creatori secundum opinionem credentis dispositiones inesse Creatori, quod est de genere qualitatis, licet non manifestaverunt, quod assimilarent illis, in quibus exercitati erant, que inveniuntur in omni corpore animato. Super omnibus autem dictum est: «Locuta est lex lingua hominum». Sed intentio omnium istorum est ad significandum perfectionem in Creatore, non attribuendum aliquid substantie ipsius; perfectionem dico, secundum quod invenitur in re animata. Sunt autem pro maiori parte dispositiones operum suorum variabilium; in variatione autem operum operatorum non variantur modi 1 Capitulum] om. C | Capitulum LII] Error credentium dispositiones corporales esse in Deo. Capitulum LII π Capitulum LIII L om. EK add. in hoc capitulo Raby tangit opinionem, quam habet de attributis, que ipse vocat nominationes. Expresse enim dicit, quod penitus sunt unus et non differunt in Deo nec secundum rem nec secundum rationem in marg. inf. K 2 esse] est E | quemlibet] quoniam G 3 quod] qui CL | credendum] add. dispositiones B 4 corporeitatem] incorporeitatem A | credentem] credendum BC 5 sed] secundum L 6 ratio] om. π 7 invenerunt] inveniunt A invenerant Gπ invenerint K 8 intellexerunt ... nominationes] om. G 10 sicut] sibi G 12 dispositiones] dispensationes G 13 qualitates] add. sde sed exp. G 14 Creatori] Creatoris K 15 quod] om. GKLπ | qualitatis] qualitas C 16 exercitati] excitati GKLπ | inveniuntur] om. C 17 corpore animato] inv. G | omnibus autem] inv. π 18 lex] om. GKLπ | hominum] hominis AKLπ 18 omnium] hominum B | significandum] significandam KLπ 19 attribuendum] attribuendo Lπ 20 ipsius] eius E | quod] om. B 21 maiori] maiore E 22 in] add. nota in variatione effectuum non variatur causa efficiens in marg. K | non ... operatorum] om. G

17-18 TB, Yevamot, 71a; Bava’ Mes.i‘a’, 31b.

150

MOSES MAIMONIDES

operatorum. Cuius rei exemplum est in hiis, que manifesta sunt nobis, scilicet quod operator est unus nec habet voluntatem nec electionem, et tamen proveniunt ab eo opera diversa. Quanto magis ergo, si operetur per voluntatem? Ignis siquidem quedam liquefacit et quedam coagulat et quedam mollificat et comburit et denigrat et dealbat. Et si quis diceret de igne, quod ipse est albator et denigrator et combustor et similiter de aliis, verum diceret. Si quis autem non cognosceret naturam ignis, crederet, quod in eo essent diverse virtutes, quarum una denigrat, altera dealbat, et sic de aliis, quoniam opera sunt penitus diversa, scilicet opera operata. Qui vero scit naturam ignis, credit, quod per unam qualitatem activam, scilicet calorem, operatur predicta omnia. Si ergo hoc invenitur in operante per naturam et sine voluntate, quanto magis in eo qui operatur per voluntatem? Quanto magis in Creatore, qui est sublimior omni nominatione? Cum apprehendimus de ipso respectus varios in gentibus suis, quia sapientia est in nobis extra potentiam et potentia extra voluntatem, qualiter ergo secundum ista dicemus sequi de necessitate, ut sint in eo diverse species rerum, ut per unam sapiat et per alteram velit et per tertiam possit? Hec est enim ratio nominationum, que de ipso dicuntur. Quidam autem istorum iam revelaverunt ista manifeste, et numeraverunt res additas super substantiam; quidam autem sapientum non exposuerunt ista, sed exposuerunt credulitatem, licet non manifeste, sicut dixerunt quidam ex eis: ‘potens in sua substantia, sapiens in sua substantia, vivus in sua substantia, volens in sua substantia’. Inducam autem similitudinem et exemplum in virtute rationali, que invenitur in homine, et est una potentia, nec est in ea multitudo. Et

23 operatorum] operativorum AB operationum E | Cuius] om. K 24 nec2] add. habet A 25 si] nec K 27 comburit ... denigrat] denigrat et comburit CGKLπ 28 si] om. G | ipse] om. L 29 autem] om. G 30 naturam] verum G | crederet] crederent G 31 penitus diversa] inv. G 32 Qui] add. quod ignis per unam qualitatem activam operatur diversos effectus in marg. K | scit] sit B 33 activam] om. E 34 operante] operatione E 36 est] add. sclimior sed exp. G 37 Cum] add. quo B | apprehendimus] comprehendimus B | ipso] add. cum si K | varios] vanos G | suis] om. BKLπ 38 in] om. C 39 ergo] igitur BE | secundum] 41 Hec] hoc om. AKLπ | ista] ita A | dicemus] dicimus π 40 per1] om. L E | enim] om. CGKLπ 42 istorum] ipsorum G | istorum] add. sapientum BE | ista] istas B add. vel istas sup. l. A 43 autem] vero E | sapientum] sapientium B 44 licet] om. A 45 sapiens ... substantia] om. EGKLπ | in ... substantia] om. A | 46 vivus] unus GKLπ 47 Inducam] add. exemplum in marg. A 48 una] add. ratio sed del. L | est2] om. C

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM I, 52

50

55

60

65

70

151

cum illa adunat homo scientias et opera, et cum illa suit et scindit ligna et texit et edificat et scit arismeticam et regit cives, et omnia ista opera tam diversa sequuntur ex una potentia simplici, in qua non est multitudo, nec numerari possent alia opera tam diversa, que potentia rationalis extrahit ad esse. Quod si ita est, quomodo removebimus a potentia Creatoris sublimis et excelsi, quod ista diversa, que operatur, proveniant ab una substantia simplici, in qua nulla est multitudo nec aliquid additum super ipsam? Ideoque omnes nominationes, que inveniuntur in libris attribute Creatori, nominabunt opera ipsius, non substantiam eius, vel ponuntur ad significandum perfectionem diffinitam, non quod ibi sit substantia composita ex diversis rebus. Licet enim non nominent istud nomine compositionis, non ideo tollitur ratio substantie, hoc est dicere nominationes et dispositiones. Sed hic est locus dubitationis, que necessitas induxit eos ad hoc, et est illud, quod modo explanabo tibi. Scias ergo, quod isti, qui credunt in nominationibus, non credunt in ipsis propter diversitates operum. Dicunt enim, quod verum est, quod una substantia operatur opera diversa, sed dispositiones, que sunt substantiales in Creatore, non sunt de operibus ipsius, quia non est conveniens, ut ascendat in cor, quod Creator creavit substantiam suam. Ipsi vero in dispositionibus, quas vocant substantiales, dissentiunt, scilicet in numero earum; omnes enim sequuntur, quod scriptum est. Nunc autem dicam tibi illud, in quo omnes conveniunt et credunt, quod est intelligibile, et in hoc non posuerunt aliud post dictum prophete. Quatuor sunt nomina: ‘vivum’, ‘potens’, ‘sapiens’, ‘volens’, et dicunt, quod iste rationes sunt diverse, et sunt perfectio, nec unum potest deesse Creatori, et non oportet, quod

49 cum1] si L | adunat] adiuvat CL | scientias] scientes B | cum2] tamen L om. 50 arismeticam] arithmeticam π 52 possent] K | cum2 ... suit] construit π possunt Lπ | opera tam] operativa KLπ 53 extrahit] extra habet KLπ | Quod] que A | ita] in L | est] esset C 54 ista] add. opera A | diversa] add. opera B | que operatur] om. B 55 proveniant] proveniunt A 56 aliquid] aliud L | aliquid additum] inv. C | additum] addunt KL 57 in libris] om. E | attribute] attribuunt L | ipsius] om. KLπ 58 eius] ipsius CGKLπ 59 Licet] hoc G 60 nominent] nominet KLπ 62 hic] hoc K 63 illud] istud C id L | modo] om. A | tibi] add. modo A 65 quod] quia BC | opera diversa] inv. G 66 dispositiones] depositiones B 68 Creator creavit] inv. A 69 substantiales] add. non C | earum] eorum A 70 illud] id L 71 omnes] om. C | non] om. E 72 Quatuor] add. quatuor nomina quorum sunt diverse rationes in marg. K 73 dicunt] dicuntur C 74 perfectio] perfectiones C | potest] possunt π add. esse sed exp. E | quod] de KL | quod ... sunt] dubitari de ista sicut π

152

MOSES MAIMONIDES

ista sint de universitate operum suorum. Et hoc est, quod apparet de opinione ipsorum. Quod autem debes scire est, quod modus sapientie in Creatore est in specie vite vel modo, quia, quicumque apprehendit substantiam suam, est vivus et sapiens uno modo. Et istud erit, cum fuerit voluntas nostra in sapientia apprehendere substantiam suam, et substantia apprehendens eadem est apprehensa sine dubio. Quoniam secundum sensum nostrum non est compositus ex duobus, scilicet apprehendente et non apprehendente, sicut homo, qui componitur ex anima apprehendente et corpore non apprehendente. Cum ergo fuerit intentio nostra in dicendo ipsum sapientem esse, quia est apprehensor sue substantie, erit vita ipsius et sapientia res una. Ipsi vero non intendunt huic rationi, sed attendunt apprehensionem ipsius erga sua creata. Similiter etiam sine dubio nec potentia nec voluntas invenitur in Creatore ad substantiam ipsius, quia non est potens super substantiam suam nec volens ad eandem substantiam suam, et hoc non ascendit in cor hominis. Dispositiones autem et nominationes cogitaverunt in probatione diversarum comparationum inter Creatorem et sua creata, quoniam Creator potest creare, quod creat, et vult facere creata esse, secundum quod fecit ipsa esse, et scit ea, que fecit esse. Sic ergo probatur tibi, quod iste dispositiones non conveniunt ei, cum intendimus in substantiam eius, sed cum intendimus in creata ipsius. Et idcirco nos societas viventium in veritate dicimus, quia, sicut non dicimus, quod in substantia Creatoris

75 sint] sicut KL | suorum] eius π 77 est1] om. A | quod modus] inv. B | Creatore] Creatorem E 78 specie] add. uno modo sed exp. B | vite] om. E | vel modo] om. CKLπ in marg. G add. vite E | quicumque] quicquid L 79 et sapiens] om. A | istud] illud E | cum] non B 80 sapientia] sapientiam B 81 apprehendens] apprehensionis A apprehendes π | est] add. cum CGK add. cum substantia L | sine] sub K | Quoniam] quod si E | secundum] verum E 82 nostrum] om. E | compositus] componitus B add. est C | duobus] duabus sed 84 et] corr. G 83 et ... apprehendente3] om. E | sicut ... apprehendente1] om. G tibi G 85 nostra] mea C | apprehensor] apprehensio KLπ 86 erit] erunt B add. vel erunt sup. l. A | et] add. in L | sapientia] sapiens G 87 apprehensionem] apprehensioni E | ipsius] add. erga sed del. G | sua] eius π | creata] tanta KL 88 etiam] est C 90 nec] neque BC | nec ... suam] om. K 92 probatione] probationem π | comparationum ‫ ]ערכים‬operationum CEGKLπ | creata] causata π 95 cum] 93 quod] et L | et] ut A | creata esse] inv. K 94 fecit2] faciet K sicut L | intendimus] intenderimus BC 96 substantiam] substantia E | eius] ipsius G | cum] etiam L | in] inter L | ipsius] eius A | idcirco] ideo L | nos] add. vel conventus B 97 viventium] mentium π add. aliter credentium unitatem in veritate al. m. in marg. G | quia] quod π | non] nisi C | dicimus] diximus G

75

80

85

90

95

DUX NEUTRORUM I, 52

153

est res addita, per quam creavit celos, et res alia, per quam creavit quatuor elementa, et res tertia, per quam creavit intelligentias abstractas, 100 sic non dicemus, quod est in eo res addita, per quam est volens, et res secunda, per quam est potens, et res alia tertia, per quam scit creata sua. Sed substantia sua est una, simplex, super quam non est res aliqua addita ullo modo, et ipsa substantia creavit, quicquid creatum est, et scit id, quod scit, non per aliquam rem additam ullo modo. Nec mul105 tum refert, quod iste dispositiones et nominationes sunt secundum opera vel secundum varias comparationes inter ipsum et operata per viam autem, quam exposuimus de veritate comparationis, quia est cogitatio non vera. Hoc est, quod necessarium est credi in dispositionibus, de quibus fit 110 mentio in libris prophetarum, vel ut credatur in parte ipsarum, quod sunt dispositiones, que demonstrant super perfectionem per viam similitudinis in perfectione rerum, que intelliguntur a nobis, sicut explanabimus.

98 Creatoris] add. non KL 99 alia] alias C | quam] quas C 100 est] cum E | est ... eo] in eo est KLπ 101 est1] add. res π | alia] om. A | alia tertia] inv. GKLπ 103 aliqua] add. super C | et ... modo] om. E | 102 sua2] eius π | una] vita E substantia] secunda G 104 aliquam rem] inv. π 106 comparationes] operationes π 108 comparationis] om. C | non] cum E | vera] natura E 110 credatur] credant π creatur G | quod] que L add. aliter que sunt in marg. A 111 sunt] sicut E | perfectionem] perfectione CE | similitudinis] altitudinis L 112 in perfectione] imperfectione AEK | intelliguntur] intelligimus C | sicut] que E

107 Cf. infra I, 51, p. 147-148. 113 Cf. infra I, 58, p. 177.

154

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LIII Scito, quod dominus sapientum, Moyses magister noster, duo petivit, et accepit responsum super utroque. Unum, quia petivit a Creatore, ut notam faceret ei substantiam suam et veritatem. Secundum, quod primo petivit, ut notas faceret ei vias suas vel dispositiones. Super utroque vero respondit ei Creator, quia promisit ei, quod notas faceret ei vias suas, que sunt opera eius, et ostendit ei, quod substantia ipsius non potest comprehendi, sicut est, verumptamen significavit ei super speculatione, quod apprehenderet de eo, quod potest homo apprehendere in fine apprehensionis sue. Quod enim ipse apprehendit, non apprehendit alius ante ipsum vel post ipsum. Sed petitio, quam petivit, ut notas faceret ei dispositiones suas est, quod dixit: «Notas fac michi vias tuas, et cognoscam te». Adverte, quod invenitur in hac coniunctione verborum, scilicet «notas fac michi vias et cognoscam te», quia est de secretis mirabilibus. Hoc enim significat, quod Creator cognoscitur per vias suas, et cum sciverit homo vias suas, cognoscet eum. Quod autem dixit: «Ut inveniam gratiam in oculis tuis», demonstrat, quod omnis, qui scit Creatorem, invenit gratiam in oculis eius, non qui ieiunat, vel orat solummodo. Omnis autem, qui scit illum, invenit gratiam et est prope ipsum; qui autem ignorat eum, consequitur iram eius et est longe ab eo. Secundum vero scientiam et ignorantiam, que est in eo, erit voluntas et ira et appropinquatio et elongatio. Sed quia digressi sumus, revertamur ad intentionem capituli. 1 Capitulum] om. C | Capitulum LIII] Moyses duo petiit a Deo. Capitulum LIII π Capitulum LIIII L om. AEK 2 sapientum] sapientium B 3 accepit] recepit K | responsum] sensum A | Unum] add. Exo. XXXIII al. m. in marg. A | quia] quod E 4 ei] sibi π | veritatem] unitatem L | Secundum] alterum π 5 primo] post Eπ | petivit] om. E | ei] sibi π | vias ... dispositiones] inv. sed corr. B | vel ... suas] om. E | vel dispositiones] om. GKLπ add. vel dispositiones suas al. m. in marg. 7 ei1] om. Lπ | ei2] om. Kπ 8 ipsius] G 6 ei1] sibi π | quia ... ei2] om. A eius CKLπ | verumptamen] verum L lac. K 9 significavit] signavit π | quod1] que E 10 potest homo] inv. KLπ 11 vel ... ipsum] om. KLπ 12 quam] qua π quoniam L | ei] sibi π 13 Adverte ... te] om. π 16 quod] quia L | suas] eius π illas BE add. vel illas sup. l. A 17 cognoscet] add. homo C | Quod] qui L | autem] etiam L 18 tuis] eius KLπ | demonstrat ... eius] om. K 19 non] om. E | orat] ora K 20 est prope] inv. C | prope] prophete B 20 eum consequitur] inv. GKLπ 21 iram] ira GKπ 13 Exod. 33, 13. 17-18 Exod. 33, 13.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 53

155

Dicam ergo, quod, cum petivit Moyses scientiam dispositionum Dei, ut propitius esset super populo suo, responsum accepit de venia illis concessa. Postea petivit, ut apprehenderet substantiam Dei, et hoc est, quod dixit: «Ostende michi gloriam tuam». Ad primam ergo petitionem, que fuit: «Notas fac michi vias tuas», respondit et dixit: «Faciam, quod ante te transeat omnis bonitas mea». Ad secundam vero 30 petitionem respondit: «Non poteris videre faciem meam». Quod autem dixit: «Omnis bonitas mea», significat, quod ostenderet ei omnia creata, de quibus dictum est: «Vidit Deus cuncta, que fecerat, et erant valde bona», quod est dicere, quia cum ostenderet ei illa, faceret ipsum scire naturas et vires ipsorum et colligationem partis cum parte, 35 et sciret regimen ipsorum, quomodo est, et coniunctionem et distinctionem ipsorum. Et huic rationi consonat, quod dixit: «Fidelis est in omni domo mea», hoc est dicere, quia ipse intellexit essentiam totius mundi intelligentia vera et firma, quoniam apprehensio scientiarum, que non sunt vere, non firmatur. Opera vero ipsa sunt eius dispositio40 nes, quia per illa scitur. Probatio vero, quod opera Creatoris sunt ea, que promisit Moysi, quod faceret ipsum scire, est, quia ea, que fecit ipsum scire, sunt dispositiones operum vere, sicut dicitur: «Deus pius, gratiosus, auferens scelera». Sic ergo probatur, quod «vie», quas petivit, ut sciret, et Deus fecit eum scire, sunt opera, que proveniunt ex parte 25

24 Dicam] dicant L | cum] etiam L om. BK | scientiam] om. A 25 Dei] add. et AE | esset] om. E | suo] add. esset E | de venia] om. E 26 illis] vel KLπ 27 ergo] igitur BEK 28 que] quod G | fac michi] inv. B | tuas] om. B 29 te] me A | mea] meas G | Ad ... mea] om. E 30 poteris] possis G poterit L | Quod] add. quod Moyses intellexit omnia creata in marg. K 31 ostenderet] ostenderit G | omnia] om. C 32 est] add. Genesis I A | Deus] Dominus KLπ | cuncta que] inv. L | et] om. A 33 quia] quod A add. vel quia sup. l. A | ostenderet] ostenderit B 34 scire] om. C 35 distinctionem] diffinitionem KLπ 36 ipsorum] eorum K | quod] quando π | Fidelis] fides A 37 quia] quod Lπ | mundi] add. et E 39 sunt1] est CGKLπ | vere] vera Kπ | non] nisi K 40 vero] vera E | quod] et E 42 dispositiones] depositiones B | operum] operationum E | dicitur] dicit π om. C 43 scelera] secula L | quas] quasi L

27 Exod. 33, 18. 28 Exod. 33, 13. 29 Exod. 33, 19. 30 Exod. 33, 20. 32-33 Gen. 1, 31. 36-37 Num. 12, 7. 42-43 Exod. 34, 6.

156

MOSES MAIMONIDES

Creatoris; et sapientes vocant ea dispositiones vel mores, et dixerunt, quod sunt tredecim. Et utuntur hoc nomine super naturis et potentiis, que sunt in homine, neque ratio huius dicti exigit, quod in Creatore sint nature vel dispositiones vel mores, sed facit opera similia illis, que proveniunt ex moribus seu dispositionibus nostris de potentiis anime, non quod Creator habeat in se virtutes animales. Et certissime abbreviavit verba, et non fecit mentionem nisi de tredecim dispositionibus, licet apprehenderit omnem bonitatem ipsius, id est omnia opera eius. Quoniam ista sunt opera, que proveniunt ex virtutibus animalibus, non quod in Creatore talia sint, sine dubio non posuit dispositiones Dei preter illas, que sunt convenientes essentie hominum et regimini eorum. Et istud fuit finalis intentio petitionis ipsius, quoniam consummatio verbi est: «Et cognoscam te, ut inveniam gratiam in oculis tuis. Et vide, quod populus tuus gens ista», ac si diceret: ‘necesse habeo regere illos cum operibus similibus operibus tuis in regimine ipsorum’. Iam patet, quod dispositiones et vie sunt eiusdem rationis, et ipse sunt opera, que proveniunt a Creatore in hunc mundum. Omnis autem, qui apprehendit aliquod operum ipsius, nominat Creatorem nomine dispositionis, ex qua provenit illud opus, et vocatur nomine sumpto ab illo opere. Huius rei exemplum est, quod, cum apprehendit pietatem regiminis eius in generatione nati in utero matris, cui virtutem dedit augmentativam, per quam cresceret, postquam natus es45 vocant] vocatur π | dispositiones] om. B | vel ... dispositiones] om. G | mores] add. dispositiones B 46 tredecim] quatuordecim L | utuntur] utimur π | naturis] modis E 47 sint] sunt K 48 vel1] et L | vel2] et G | vel mores] om. K | sed] add. quod π | facit] faciat Aπ | similia] similima L 49 nostris] nostri KLπ | anime] Ade π 50 Creator] creati B | Et] sed L | certissime] add. et certissime Aπ | abbreviavit] abbrebiabit G abbreviaverunt L 51 et] om. C | fecit] feci KL 52 apprehenderit] apprehenderet A | omnia] om. CGKLπ 53 ex] vel G | virtutibus] add. moribus vel B moribus seu G | animalibus] add. vel moribus A 54 posuit] possint KL 55 regimini] regimen A regiminis L 56 ipsius] illius E 57 te] add. vel sciam B | gratiam] gloriam K 58 quod] quia E | tuus] est KLπ | habeo] ab eo B 59 cum] add. in L | operibus2] operis G om. KLπ | in] et K 60 quod] ex G | dispositiones] dispositionibus G | vie ... et] om. L | sunt ... ipse] om. Kπ | ipse] ille L add. vel ipsa sup. l. A 61 que] non A | mundum] modum EK add. omnis sed del. G 62 apprehendit] apprehenderit G | ipsius] eius G 63 illud] eius L | vocatur] vocat A 64 illo opere] inv. KLπ | cum] si L om. A 65 cui] tibi L | virtutem dedit] inv. B 66 cresceret] crederet L

57-58 Exod. 33, 13.

45

50

55

60

65

DUX NEUTRORUM I, 53

70

75

80

85

157

set, et evaderet periculum mortis, et custodiret eum ab omni malo, et daret ei necessaria, cuius operis simile non provenit a nobis nisi post pietatem in anima existentem. Et propter hoc Creator dicitur misericors, sicut dictum est: «Quomodo miseretur pater filiorum»; et iterum: «Miserebor vestri, sicut pater miseretur filiorum», non quod Creator sit factus et misericors, sed sicut opus, quod provenit a patre super filium, quod est magne pietatis et gratie ab anima operata, vere sic provenit a Creatore in amicos et dilectos ipsius, non quod ipse sit operatus vel mutabilis. Sicut etiam contingit apud nos, cum aliquis dat donum alicui et non ex debito, vocatur istud gratia; similiter Creator donat, et regit illum, cui non tenetur ex debito in essentia sua et in regimine, et idcirco vocatur gratiosus. Sic etiam invenimus in operibus suis, quod veniunt super homines plage graves et flagella fortia ad disperdendum eos, et consumat illos et destruit parentes et filios filiorum, ita ut non remaneat semen nec agricultura, sicut in civitatibus, que submerguntur et tempestas et fulgura, vel sicut gens surgit contra gentem, ut expugnet eam et gladio disperdat, ut deleat nomen eius, et multa talia, que non proveniunt a nobis in alios nisi ex magno furore et ira et inimicitia grandi et inquirendo ultionem. Ideoque vocatur Creator secundum ista opera Zelotes: «Ultor, inimicitie conservator, dominus ire», hoc est dicere, quod opera, que proveniunt a nobis secundum mores vel dispositiones nostras animales, 68 provenit] pro C | a] 67 et1] add. ut E | custodiret] custodierit sed corr. B om. C | nisi] nec E 69 pietatem] add. petitionem C | Et] add. qualiter et quomodo Deus dicitur misericors in marg. K | dicitur] add. pius vel B | misericors] add. vel pius A 70 dictum est] dicitur E 71 pater misertur] inv. A | miseretur] misertur A miseratur K | quod] om. B 72 factus] add. he (dub.) sic patiens E 73 quod] qui L | operata] add. operata C 74 operatus] operator E 75 etiam] om. A | contingit] convenit KL | dat] add. donum aliter sed del. L | donum] domum A domialiter sed del. et scr. dona L domiali K | alicui] om. K 76 istud] illud K | Similiter] add. quare Deus dicitur gratiosus in marg. K 77 tenetur] teneretur π cure E | regimine] regione E 78 vocatur] dicitur π 79 Sic] sicut Kπ si E | 80 graves] grave G | flagella] add. gloria suis] eius π | veniunt] venient K om. C sed exp. B | consumat] consumas L | illos] eos L 81 destruit] destruat KLπ | filios] add. filios E | agricultura] agriculatur K 83 et] vel E 84 deleat] deseat K 86 Zelotes] add. quare 85 et2] add. in A om. L | inimicitia] add. gradu sed exp. K dicitur Zelotes et ultor in marg. K 88 secundum] vel K

70 Ps. 103, 13. 71 Mal. 3, 17. 86-87 Nah. 1, 2.

158

MOSES MAIMONIDES

que sunt zelus et vindicta vel conservatio inimicitie vel ira, proveniunt a Creatore secundum merita illorum, quibus infligenda est pena, non quod ipse sit operatus ullo modo. Similiter etiam opera, que proveniunt ab hominibus ex potentiis operatis et moribus animalibus, proveniunt a Creatore non per aliquid additum super substantiam ipsius. Et convenit rectori civitatis, si fuerit propheta, ut assimiletur in istis ei, et quod proveniant ab eo opera ista cum mensura et ordine et secundum quod decet et convenit, non secundum quod sequitur ex potentia operata, nec remittat frenum ire neque det potentiam virtutibus operatis in ipso, quoniam omne operatum est malum, sed removeat ipsas, secundum quod possibile est homini. Sit etiam quandoque aliquibus hominum misericors et gratiosus, et non tantummodo sequatur virtutem pietatis et gratie, sed secundum quod decet et expedit; quandoque etiam erit aliquibus ultor et dominus ire, secundum quod illi merentur, non secundum naturam ire, sicut si precipit aliquem comburi non in tempore ire sue, nec odit eum, sed secundum quod videt, quod fieri debet, et intelligit utilitatem provenientem multis ex opere illo. Nonne vides in versibus legis, quod quando precepit disperdere septem gentes, dixit: «Non vivifices ullam animam?», et subiunxit statim: «Ne doceant vos facere secundum omnes abhominationes suas, quas faciebant ydolis suis, et peccaretis Domino Deo vestro»? Neque credas, quod istud fit ex animi feritate vel ad querendum ultionem, sed est opus, quod intellectus inducit, et ex ipso sequitur hoc, ut disperdatur omnis,

89 vel] et G 90 secundum] add. m sed del. L 91 sit] est E | etiam] om. E 92 operatis] operans C 93 non] nisi A nec π | aliquid] aliquod Lπ | substantiam] add. suam sed exp. G 95 ab] ad L | eo] istud L | et2] in L | et3] om. E 96 decet] docet L | ex] add. passione vel passibili qualitate ex potentiis passibilibus virtutibus passibilibus E in marg. G 97 remittat] remaneat L | neque] nec E 98 quoniam] quod C | omne] est B | removeat] removet C 99 secundum] vel K | etiam] om. KLπ 100 et] ut π | non tantummodo] lac. K | virtutem] virtutes C 101 sed] om. KLπ | etiam] autem L 103 ire] rei G 106 precepit] precipit A cepit π 107 dixit] dixi KL | Non] si K | subiunxit] subiungit GLπ | doceant] doceat AC id creant L 108 vos facere] inv. B | omnes abhominationes] inv. C | faciebant] faciebat GE 109 et] ubi Kπ non L om. E | Neque] nec KL | credas] credatis C 110 fit] om. A | feritate] firmitate L lac. K | ultionem] intellectum L 111 ex ipso] exposito K

107 Deut. 20, 16. 107-109 Deut. 20, 18.

90

95

100

105

110

DUX NEUTRORUM I, 53

115

120

125

130

159

qui deviat a via recta, ut tollantur omnes, qui prestant impedimentum perfectioni, que est apprehensio Creatoris. Et in omnibus istis opus est, quod opera pietatis et gratie et indulgentie, que proveniunt a rectore civitatis, sint plura quam opera pene, quoniam omnes iste tredecim dispositiones sunt pietatis preter unam, que est: «Visitans peccata parentum in filios». Et scias, quod istud non intelligitur dictum nisi de uno peccato tantum, quod probatur per illud, quod dicitur in Decalogo super tertiam et quartam generationem: «Hiis, qui oderunt me», et non dicitur ‘odiens’, nisi qui servit ydolis, sicut dixit: «Quoniam omnia, que abhominatus est Dominus, fecerunt ydolis suis». Sed breviavit verbum suum super generationem quartam nec addidit amplius, quoniam finis posteritatis sue, quam potest homo videre, est generatio quarta solummodo. Et cum interfecti fuerint homines civitatis, qui serviunt ydolis, erit occisus ydolatra senex et filii filiorum suorum, qui sunt generatio quarta, ac si diceret, quod de universitate preceptorum suorum, que diffinivit, que sunt de communi operum suorum, sine dubio est, ut deleatur posteritas ydolis servientis, licet sint parvuli in vita parentum suorum. Invenimus autem, quod secundum hanc rationem lex procedit ubique, sicut dixit super civitate perdita, scilicet in qua sunt homines perditis moribus viventes, ut de112 ut] nec L | prestant] sperant sed corr. B 113 apprehensio] comprehensio L | 114 Et] add. nota quod plura dicunt esse opera pietatis in rectore civitatis quam pene in marg. K | quod] quia E 116 iste] isti K | tredecim] add. que sunt iste XIII dispositiones habetur in Num. in oratione illa: Domine Deus patiens et cetera. Ibi numerant Iudei XIII dispositiones secundum aliam litteram, quam non habemus al. m. in marg. A in Exodo 34 in illa oratione Dominator Domine Deus et cetera numerant Iudei XIII dispositiones secundum aliam litteram quam nos non habemus al. m. in marg. G | pietatis] pietates B om. A 117 parentum] patrum π | in] et K | Et] add. nota qualiter intelligitur illud: visitans peccata patrum in filios usque in tertiam et quartam generationem in marg. K | quod] add. non sed exp. K 118 illud] id AL 119 generationem] add. in K 120 odiens] prodiens A 121 sicut ... ydolis] om. C | dixit] dicit L 122 breviavit] breviatum L breviant K 123 addidit] additum L | potest homo] inv. A 124 est] in L | cum] si L | fuerint] add. hominis sed exp. E 125 serviunt] servierunt KLπ | occisus] ociosus Lπ lac. K add. ydolis sed exp. K | ydolatra] ydolatur K | filii] filiis G 126 filiorum] add. filiorum B 127 suorum] 128 deleatur] doleatur B 129 vita] una KLπ om. A | diffinivit] diffinium A 130 super] sunt G 131 sunt] sint C | destrueretur] destruetur L

117 Exod. 34, 7. 120 Exod. 20, 5. 121-122 Deut. 12, 31.

160

MOSES MAIMONIDES

strueretur ipsa, et quicquid in ea erat, et ut tolleretur omnis memoria, que possit ipsis esse dampnosa, sicut exponimus. Verumptamen digressi sumus aliquantulum, sed exponamus, quare breviavit verbum suum in rememoratione dispositionum istarum et non addidit amplius, et quod sunt necessarie in regimine civitatum, quia finis excellentie hominis et gradus ipsius est, ut assimiletur Creatori secundum potentiam suam, id est ut opera nostra assimilentur operibus ipsius, sicut diximus in expositione legis in illo loco: «Sancti eritis». Et dixerunt sapientes: «Sicut ille est gratiosus, sic et tu eris gratiosus, et sicut ille pius, sic et tu». Ratio autem est, quod iste dispositiones, que attribuuntur ei, sunt dispositiones operum suorum, non quod ipse sit qualitatibus subiectus.

132 ipsa ... tolleretur] om. π | tolleretur] tolletur L 133 possit] posset C | ipsis] eis A in ea sed corr. in marg. L | exponimus] exposuimus BLπ 134 Verumptamen] ubi tamen π | Verumptamen ... exponamus] om. K | exponamus] expectavimus C | quare] qua A quia C add. qua breviavit aliter quare breviavit al. m. in marg. A 135 breviavit] breviant KL 136 sunt] est L | necessarie] necessarium L | civitatum] civitatis Lπ 137 ipsius est] inv. L 139 operibus] add. suis sed exp. K | operibus ipsius] suis operibus L | diximus] exposuimus L | illo loco] inv. C | illo] eo L 142 ei] eis C | sunt] icut C 141 et1] om. CGKLπ | et sicut] inv. E

139-140 Lev. 19, 2. 140-141 Cf. Sifre Devarim, 49.

135

140

DUX NEUTRORUM I, 54

161

CAPITULUM LIV

5

10

15

20

In multis locis huius libri premisimus iam, quod omne illud, ex quo sequitur corporeitas, necesse est, ut removeatur a Creatore, similiter et omne operatum, quoniam omnia operata consequitur necessario mutatio, et quod factor operatorum non est operatus sine dubio, et si Creator esset operatus aliquo modo operationis, esset extra ipsum operator ipsius et motor. Similiter necesse est, ut ab eo removeatur omnis privatio, et quod non sit in eo aliqua perfectio quandoque et quandoque desit, quoniam, si hoc contingeret, esset eius perfectio in potentia, et omnem potentiam comitatur privatio de necessitate. Quicquid autem exit de potentia ad actum, necesse est, ut aliud, quod est in actu, extrahat ipsum de potentia ad actum, unde necesse est, ut omnis perfectio eius inveniatur in ipso in actu, et nulla perfectio sit in potentia ullo modo. Quilibet enim scire debet, quod removeri debet ab eo similitudo, scilicet ut non assimiletur alicui creature. In libris autem prophetarum explanatur elongatio similitudinis, sicut dictum est: «Cui assimilastis me, et cui adequastis me?»; et iterum: «Cui assimilastis factorem?»; et iterum: «Non est similis tui in diis, Domine», et multa talia. Radix igitur verbi erit, quod omne, ex quo sequitur aliquod istorum quatuor, necesse est, ut removeatur ab eo probatione vera. Quatuor autem ista sunt hec: primum, quod inducit corporeitatem; secundum, ex quo sequitur, ut sit operatus et mutabilis; tertium,

1 Capitulum] om. C | Capitulum LIV] Corporeitas omnis removetur a Deo. Capitulum LIV π capitulum LV L om. AEGK 2 illud] id L 3 necesse] necessarie L 4 omne] add. vel factum B | operatum] creatum KLπ | consequitur] sequitur E 6 ipsum] ipsius G 7 motor] add. ipsius L 8 non ... eo] in eo non sit L 9 esset] esse K 10 comitatur] comitaretur L 11 Quicquid] add. nota de philosophia al. m. in marg. A | aliud] aliquid K 13 omnis] om. KLπ | in2] om. Aπ 14 ullo] nullo E 15 assimiletur] similetur C 16 explanatur] explanabitur L 17 assimilastis1] assimilasti A | adequastis] adequasti A | me2 ... assimilastis2] om. AB 18 et iterum] om. K | tui] cui L add. Dominus sed del. L 19 Radix] add. quatuor que necesse est removere a Creatore in marg. K 20 aliquod] aliquid C | est] om. π | ut] quod E 21 Quatuori] add. nota quatuor al. m. in marg. A | autem] add. hec K | hec] om. K 22 ex ... sequitur] sequitur ex quo L | ut] om. L | mutabilis] mirabilis C

17 Is. 40, 25. 17-18 Is. 40, 18. 18 Ier. 10, 16.

162

MOSES MAIMONIDES

quod inducit privationem, ac si esset aliquid in eo in potentia et postea in actu; quartum, quod inducit assimilationem eius ad creata sua. Et hoc totum est de utilitatibus communibus, que proveniunt ex scientia naturali in sapientiam divinam. Quilibet enim, qui scientiam naturalem ignorat, non cognoscit imperfectionem rerum operatarum nec intelligit rationem eius, quod est in potentia, et illius, quod est in actu, et ignorat, quod privatio est coniuncta in eo, quod est in potentia. Omne vero, quod est in potentia, est imperfectius eo, quod movetur, ut exeat de ipsa potentia ad actum; omne autem, quod movetur, est imperfectum, cum comparatum fuerit motori suo, per quem exit ad actum. Quicumque autem scit ista et non per proprias probationes, non sciet singularia, que sequuntur ex illis antecedentibus communibus consecutione necessaria, et idcirco non intelliget probationem Creatoris nec consecutionem ad removendum ista ab eo. Postquam ergo premisi hoc stramentum, incipiam aliud capitulum, et loquar de remotione illius, quod putant illi, qui credunt dispositiones substantiales Creatoris. Hoc autem non intelliget, nisi qui exercitatus fuerit in arte dyalectica et in natura creationis.

23 esset] diceret E 24 assimilationem] assimulationem L | eius] eis E 25 totum est] inv. GKLπ | que] qui G 26 sapientiam] sapientia AB | divinam] divina AB est1] om. AB | et1 ... 27 operatarum] operatorum CK 28 quod1] que KL | potentia] om. E 29 ignorat] ignorantia K | privatio] add. non L | est2] om. KLπ 30 Omne] add. nota bene quam pulcher loquitur (dub.) al. m. in marg. A | imperfectius] imperfectum π 31 omne ... actum] om. E 32 quem] quam L 33 scit] sunt L | proprias] add. rationes et K 34 sequuntur] sequantur L 35 intelliget] intelligit A 37 ergo] vero E 38 loquar] loquitur K | illius] ipsius π istius L | dispositiones] om. K 40 creationis] creatoris CK | dyalectica] add. dyalectica al. m. in marg. A

25

30

35

40

DUX NEUTRORUM I, 55

163

CAPITULUM LV

5

10

15

20

Scito, quod similitudo est comparatio inter duo, et omnia duo, inter que non est comparatio, non ascendit in cor, quod sit inter ea similitudo ulla; similiter inter que non est similitudo, nec inter ea est comparatio. Cuius rei exemplum est, quod non dicitur, quod iste calor est similis huic tincture, nec ista vox est similis huic dulcedini, et hoc est notum per se. Quoniam ergo nulla comparatio est inter nos et Creatorem, nec potest esse, scilicet inter ipsum et id, quod est extra ipsum, sequitur, quod nulla sit similitudo. Scias autem, quod omnia duo, que continentur sub una specie, quorum scilicet quiditas est una, preter quod inter ea est diversitas in multitudine et paucitate vel in fortitudine et debilitate et in similibus, dicemus de ipsis, quod sunt similia, licet inter ea sit diversitas predicta. Huius rei exemplum est, quia granum sinapis et sphera stellarum fixarum assimilantur sibi in tribus dimensionibus, licet unum sit in fine magnitudinis et alterum in fine parvitatis, et ratio essentie dimensionum in eis est eadem. Similiter etiam cera liquefacta per calorem solis assimilatur nature ignis in calore, licet una caliditas est in fine fortitudinis et altera in fine debilitatis, sed ratio essentie huius qualitatis est eadem in ambobus. Hoc igitur intelligere debet, qui crediderit, quod substantiales dispositiones sunt, que conveniunt Creatori, sicut si dixeris, quod ipse est ens vivus, potens, sapiens et volens, quoniam ista non attribuunt nobis et ipsi eodem modo. Nec est diversitas inter illas dispositiones

1 Capitulum ] om. C | Capitulum LV] Similitudo et comparatio inter que sint. Capitulum LV π Capitulum LVI L om. EGK 2 Scito] add. quid sit similitudo in marg. K | comparatio] operatio C | omnia] omnino KL 3 non2] nisi K | quod] que B | inter] non K om. E 4 ulla] illa AB 5 quod1] quia B | non dicitur] inv. sed corr. 6 similis1] add. illeg. sed del. L C | iste] ille Kπ | calor] color B | est2] om. A 7 ergo] om. E 8 et ... | ista] illa Kπ | similis2] similitudinis B | est2] om. C ipsum] om. G 9 nulla] ulla L 10 omnia] causa sed del. et add. sup. l. omnia A | continentur] contineantur G 11 est1] add. est G | quod] que B | inter] in C | 12 et1] add. in C | in1] et B om. E | et2] vel L 13 quod] que CE est2] om. AB | sunt] sint L | similia] similima L | sit diversitas] inv. E 14 exemplum] add. nota exemplum al. m. in marg. A | est] om. C | quia] quod AE | sinapis] senapis L | et] seu L | sphera] sperma C 15 assimilantur] assimilatur C | unum] unde sed corr. L 16 parvitatis] parvitudinis C | essentie] eras. C | dimensionum] dimensionis K 17 Similiter] add. nota bene al. m. in marg. A 21 igitur] ergo L 23 est] om. C | vivus] unus B | attribuunt] attribuuntur π

164

MOSES MAIMONIDES

et nostras in multitudine vel paucitate nec in perfectione et imperfectione, ut sit eius essentia perfectior quam nostra et vita ipsius firmior quam nostra et potentia sua maior quam nostra et sua sapientia maior quam nostra et sua voluntas communior quam nostra, et quod una diffinitio coniungat ambas, sicut isti putaverunt. Quia nullo modo sic se habet res, quoniam adverbium magis non dicitur nisi de duobus, de quibus aliquid dicitur secundum convenientiam, et cum ita fuerit, sequetur similitudo. Secundum ergo intellectum ipsorum, qui crediderunt, quod Creator habet substantiales dispositiones, sicut sequitur, quod eius substantia non est similis aliis substantiis, sic et necesse est, quod eius dispositiones, quas ipsi credunt, nullis aliis assimilentur dispositionibus, et quod non coniungat eas eadem diffinitio. Sed illi non ita sentiunt, immo credunt, quod communis est eis terminus, et quod non est similitudo inter ea. Probatum autem est iam intelligenti rationem similitudinis, quod ‘ens’ non dicitur de Creatore et de eo, quod est extra ipsum, nisi equivoce vere. Similiter etiam ‘sapiens’, ‘potens’ et ‘vivus’ et ‘volens’ non dicuntur de eo et de omni alio, cui convenient, nisi equivocatione pura, quia inter ipsum et alia nulla est similitudo aliquo modo. Nec putes, quod ista nomina sint ambigua vel per transsumptionem dicta, quia nomina, que sic dicuntur, conveniunt duobus, inter que est similitudo aliquo modo, et illud, in quo conveniunt, est accidens, et non intrat in substantiam alicuius istorum. Ista vero, que attribuuntur Creatori, non sunt accidentia secundum quemlibet magistrum speculationis; dispositiones autem iste, que nobis conveniunt, omnes sunt accidentia

25 nostras] add. et E | vel] et KLπ | et2] add. in L 26 eius] ens sed corr. sup. l. A | firmior] infirmior E 27 et ... nostra] om. A | sua1] eius π | sua2 ... et] om. B 29 isti] ista K 28 nostra1] add. et eius sapientia maior quam nostra π | sua] eius π illi E | Quia] quod EL | nullo] ullo L 31 cum] si L 33 Secundum] sequitur G | ergo] igitur K | crediderunt] crediderint A 34 eius] est K 35 et] etiam GKπ om. C 36 assimilentur] assimilantur C 37 quod] om. E | non1] nisi K | illi] isti π illa K | ita] recte π recta K 38 communis] omnis A | eis] ei A | terminus] timentibus C lac. K | et] om. KLπ | quod2] qui π | non ‫ ]אין‬om. CEGKLπ 39 autem est] inv. BE 40 est ... ipsum] extra ipsum est BE 41 sapiens] add. et E 42 dicuntur] dicitur CGKLπ | eo] add. de e sed del. L et] sed | et1] om. BKLπ KLπ | convenient] conveniunt π | equivocatione] equivoce π 43 pura] pure π 44 ista] illa π | sint] sunt AC | per] om. C | transsumptionem] transsumptione C 45 conveniunt] add. in KLπ 46 illud] illa C idem L ideo E | conveniunt] conveniens G 47 alicuius] aliquorum sed corr. G 48 magistrum] magistrorum E 49 iste] ille π

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM I, 55

165

secundum sensum loquentium. Vellem scire, unde provenit similitudo, per quam coniungat ea terminus idem, et dicantur convenire, sicut putant. Et hec est probatio vera, ut sciatur, quod inter istas dispositiones, que attribuuntur ei, et inter alias dispositiones, que apud nos inve55 niuntur, nulla est participatio nisi in nomine tantum. Quod si ita est, non est credendum, quod aliqua sint addita super substantiam ipsius secundum similitudinem dispositionum additarum super substantiam nostram, quia communicant tantum in nomine. Ratio ista est pretiosa apud sapientes, et idcirco scias eam, et intendas illi, sicut oportet, et 60 erit presto tibi ad ea, que docebo te. 50

50 Vellem] velle KLπ | scire] add. nolle π add. velle KL 51 coniungat] contingat Lπ 53 hec est] inv. A | est] om. L 54 que ... dispositiones] om. G | attribuuntur] attribuimus C | inveniuntur] sunt π om. KL 55 est1] om. A | ita] in L 56 quod ... secundum] om. G 57 additarum] addi + lac. K 58 quia] quam E | sicut] lac. K | te] add. illeg. + est nichil est commune + illeg. + Deo et creatura ergo in nullo assimilantur ergo non sunt comparabiles al. m. in marg. inf. G

166

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LVI In nominationibus est aliquid profundius quam ea, que premisimus. Scitum est, quod in omnibus entibus causatis accidit ea, ut essent, quod est aliud quam sua substantia, unde ex se non sunt. Quod autem non habet causam sui esse, istud est Creator solus, et hec est ratio, propter quam dicitur de ipso, quod est necesse esse, quia sua inventio in esse est sua substantia et sua veritas, nec est substantia, cui acciderit esse, quia tunc sua inventio esset res addita super suam essentiam. Sed est necesse esse semper, cui nichil accidit, et idcirco est non in essentia et vivus non in vita et potens non in potentia et sapiens non in sapientia; et hec omnia in idem redundant, quia non est in eo multitudo, sicut explanabitur. Quod autem necessarium est tibi scire, est, quod unitas et multitudo sunt accidentia, que contingunt omnibus entibus ex parte sue unionis et sue multiplicationis, et hoc explanatum est in Metaphysica. Et sicut numerus non est substantia numeratorum, sic et unitas non est substantia rei, que est una, quoniam ista sunt accidentia de genere quantitatis, que comitantur entia, que sunt parata recipere huiusmodi accidentia. Quod autem necesse est esse, est simplex vere, cui non accidit compositio ullo modo, sicut removetur ab eo accidens multitudinis, sic et accidens unitatis, id est unitas, non est res addita super substantiam eius, sed unus non in unitate. Huiusmodi vero rationes profundas, quas cogitationes non apprehendunt, non inquiras in verbis usitatis, que sunt magna causa er-

1 Capitulum] om. C | Capitulum LVI] Quod Deus est necesse esse. Entiumque que sit unitas et multiplicitas. Capitulum LVI π Capitulum LVII L om. AEGK 3 causatis] tantis K creatis E | ea] eis B add. sup. l. aliter eas sed del. A | essent] add. ea G 4 sua substantia] inv. E | unde] unum C | non] om. C | sunt] habet E 5 Quod] add. attente attende (dub.) al. m. in marg. A | esse] essentie K | istud ... esse] om. A 7 esse] ea est K | veritas] unitas L 8 suam] 6 est1] om. L | quia] add. tunc B illam KLπ 9 cui] sui L 11 idem] Deo L | quia] quod G 12 Quod] add. de unitate entium et multitudine in marg. K 13 est] om. E | multitudo] add. sicut 16 ista] illa Kπ explanabitur G 14 ex parte] om. C | et2] om. A | hoc] om. C 17 comitantur] computantur C add. esse sed exp. K | entia] essentia E 18 recipere] 19 vere] natura π | accipere E | necesse est] inv. B | est2] et CE eius L om. B sicut] add. eum π 21 sed] add. est π 22 quas] add. rationes B 23 non inquiras] om. E | inquiras] iniquitas C | usitatis] om. K

15 This is not explicitly stated in the Metaphysics.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 56

25

30

35

40

45

167

roris, quoniam latitudo expositionis multum coangustatur in quolibet ydiomate, adeo quod non ascendit in cor nostrum ratio expositionis nisi per contrarium. Sicut cum voluerimus ostendere, quod Creator non erat multa, et loquens de hoc non potest dicere, nisi quod est unus, licet unum et multa sint species quantitatis. Et idcirco volumus examinare rationem dicti, et ostendimus intellectui veritatem in dicendo, quod est unus non in unitate, sicut dicimus, quod est antiquus, ut ostendamus, quia non est novus. In dicendo autem, quod est antiquus, celamus occultum, quod non est notum et manifestum: quia antiquum non dicitur nisi de eo, quod est in tempore, quod est accidens motus, qui adheret corpori, et est de comitantibus, quia dicere antiquum in tempore simile est ei, quod dicitur longum vel breve in linea. Omne vero, cui non accidit tempus, non dicitur de ipso vere antiquum vel novum, sicut non dicitur de dulcedine curuum vel rectum, nec de voce falsum vel insulsum. Hec autem nota sunt illi, qui se exercuit in intelligendo rationes secundum suam veritatem, et probavit eas per apprehensionem intellectus, non per virtutem vocabulorum. Quicquid autem inveneris in libris dictum de Creatore, quod est «primus et novissimus», simile est ei, quod de ipso dicitur, quod habet oculos vel aures. Intentio autem in hoc est, quod non accidit ei mutatio, et nichil renovatur in eo, non quod ipse sit sub tempore, ut sit inter ipsum et id, quod extra ipsum est, aliqua communitas de eo, quod invenitur in tempore, et quod est «primum et novissimum», sed omnia verba ista sunt de ydiomate hominum. Similiter dicimus, quod est unus, et hoc est dicere, quod non habet secundum, non quod unitas sit adiuncta substantie ipsius. 24 quoniam] quam K | multum] multipliciter L 25 nostrum] vestrum E 26 cum] si L tibi K | voluerimus] voluimus B volueris E 27 non] de B 28 unus] unius L | unum] multum E | multa] unum E 29 ostendimus] ostendemus π | intellectui] intelligenti L 30 est unus] inv. C 31 ut ... antiquus] om. AC | quia] quod ACπ 32 celamus] celavimus GKLπ add. quod est KLπ | non] om. EKLπ 33 nisi] in marg. G 34 qui] quod E add. vel quod sup. l. A | comitantibus] concomitantibus Aπ communicantibus C commintante G | quia] add. est A 35 ei] om. G | quod] qui A 36 vere] nec L 37 non] vero C 38 vel] et E 39 eas] ea K 40 intellectus] om. E | non] vero C | virtutem] veritates L 42 simile] simul B 43 hoc] add. capitulo E 44 nichil] add. removatur ab eo sed exp. E | 47 ista] om. B 48 quod1] sub] in CE 45 sit] sic π | quod] add. est KLπ 49 adiuncta] coniuncta KLπ quia AC | secundum] sensus KL | non2] nunc G 42 Is. 44, 6.

168

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LVII Capitulum istud profundius est aliis, que premisimus. Scias, quod enuntiatio de Creatore per verba negativa est vera, in quam non cadit dubitatio, nec est in ea diminutio in veritate Creatoris ullo modo, sed enuntiatio de ipso per verba affirmativa partim est in equivocatione partim in imperfectione, sicut exposuimus. Et necesse est, ut in primis explanem tibi, quomodo negativa ostendant aliquid de Creatore uno modo, et qualiter differunt ab attributivis; postea vero explanabo tibi, qualiter non habemus viam ad enarrandum ipsum nisi per negativa solummodo. Dicam igitur, quod agnominatio non separat agnominatum solummodo, ut non communicet in illa cum eo aliud preter ipsum; sed agnominatio potest esse agnominati, licet aliud cum eo communicet in illa, et non erit per ipsam terminatum et separatum ab alio. Huius rei exemplum est, si videris hominem a longe et quesieris: ‘quid est hoc?’, respondebitur: ‘res viva’; et hec est aliqua agnominatio sine dubio, licet non sit separatum ab eo, quod est extra ipsum. Sed posuisti quemdam terminum ei, scilicet quod res visa non est de numero plantarum vel metallorum. Similiter cum in aliqua domo fuerit homo, et sciveris, quod ibi est corpus, sed nescis, cuiusmodi corpus, et queris: ‘quid est in hac domo?’, et respondens dicit, quod non est ibi planta vel metallum, hoc est terminus quidam, per quem scies, quod intus est res viva, licet ignores, cuiusmodi vivum. Et secundum hunc modum communicant abnegationes cum affirmationibus, quia non potest esse, ut non terminentur per aliquem terminum, licet nichil sit ibi determinatum 1 Capitulum LVII] Negationes de Deo sunt vere sine dubitatione affirmationes autem ambigue. Capitulum LVII π Capitulum LVIII L om. EGK add. quod de Deo non habemus nomina nisi negativa al. m. in marg. inf. G add. profundius + illeg. al. m. in marg. B 2 est] om. E 3 verba] verbum L | negativa] negativum L 4 diminutio] divinatio L 5 ipso] ipsa A 6 partim] add. est π | imperfectione] perfectione L | necesse] add. esse sed exp. K 7 explanem tibi] inv. C | negativa] om. G 8 qualiter] add. diffinivit L 10 negativa] negativam KLπ 11 igitur] ergo L 12 in illa] om. KLπ | aliud] aliquid KL 13 agnominati] agnominatum E | cum ... communicet] communicet cum eo G | cum] in L 14 terminatum] derivatum L 15 hominem] hominum B 16 hec] hoc BCπ 18 quod] est E om. A | visa] visa sed add. viva sup. l. A add. est sed exp. K 19 cum] si L 20 sciveris] scis π scimus GKL | ibi est] inv. C | sed] et KLπ | cuiusmodi] huiusmodi B 21 dicit] dici22 scies] sciens B scias K 23 modum] tur A | quod] quia G | est2] om. E om. A 24 abnegationes] abnegantes GKπ 25 terminentur] terminetur C | ibi] tibi K om. CG | determinatum] determinativum Lπ

5

10

15

20

25

DUX NEUTRORUM I, 57

30

35

40

45

169

nisi remotio eius, quod abnegavimus, quod nondum putabamus esse abnegatum. In hoc autem differunt abnegationes ab attributionibus, quia affirmationes, licet non sint determinate, significant aliquid de universitate rei, cuius cognitio queritur, vel aliquid de substantia ipsius vel aliquod accidens de accidentibus ipsius; negationes vero non significant de substantia quesita, quod sit aliquo modo, nisi per viam accidentis, sicut ostendimus in exemplo. Postquam ista premisimus, dicemus, quod probatum est, quod Creator est necesse esse, in quo non est compositio, sicut probabimus, et non apprehendimus nisi essentiam eius, non quiditatem ipsius. Et idcirco non convenit ei agnominatio attributiva, quia non habet essentiam, que exeat terminum quiditatis, ut agnominatio significet id; nedum ut substantia eius sit composita, ut agnominatio significet aliquam partem; nedum etiam quod habeat accidentia, ut agnominatio significet illa. Quod si ita est, nulla agnominatio attributiva convenit ei aliquo modo. Verum agnominationes negative sunt necessarie intellectui, in quibus laboret, ut per eas demonstret, quod oportet credi de Creatore, ex parte quarum non accidit ei multitudo aliquo modo, et significant intellectui finem eius, quod homo potest apprehendere de Creatore. Huius rei exemplum est: iam probatum est nobis, quod necesse est alia esse preter substantias, que sensibus apprehenduntur; apprehensionum vero cognitio est in intellectu; et idcirco dicimus, quod est inventus, hoc est dicere, quod hoc est remotio privationis sue. Post hoc apprehen-

26 nisi] vel L | quod1] quem A | nondum] non KLπ | putabamus] deputabamus KLπ 27 esse] omne K add. negandum sed exp. G | abnegatum] add. quod sed exp. E | ab] om. L | attributionis] attribulationibus sed corr. B 28 affirmationes] attributiones KLπ | significant] add. tamen π 29 aliquid] aliqua EGKLπ 30 ipsius ... substantia] om. G 31 significant] significatur π | quod] quid Kπ 33 ista] ita CG | premisimus dicemus] inv. E | quod1] semper Kπ | est] esse π | quod2] quia B 34 est necesse] inv. KLπ | esse] anime K | probabimus] probavimus EL 35 nisi add. de C | essentiam] essentia C | eius] ipsius CL 36 ei] add. ei E 37 exeat] exigat EGKπ | ut] nisi Lπ | significet] significat KLπ | id] illam KLπ illud BC | id ... significet] om. E 38 nedum ... illa] om. GKLπ 40 attributiva] attributa CG om. KLπ 42 agnominationes negative] negative affirmationes KLπ 43 laboret] laborat KLπ om. G | eas] illas E | demonstret] demonstraret C | oportet] oporteat C 44 ex ... Creatore] om. G | significant] significat B 46 est nobis] inv. A | alia esse] inv. L 47 esse] est K | apprehenduntur] add. que sensibus apprehenduntur sed del. A | apprehensionum] apprehensoris CG apprehensionis KLπ apprehensorum B 48 in] om. KLπ | intellectu] intellectus Lπ intellectum K | quod] add. non A 49 hoc2] om. G | hoc3] hec BC

170

MOSES MAIMONIDES

dimus, quod iste ens non est sicut essentia quatuor elementorum, que sunt corpora mortua; ideoque dicimus, quod est vivus, hoc est dicere, quia non est mortuus. Post hoc apprehendimus, quod eius essentia non est sicut essentia celi, quod est corpus vivum; unde dicimus, quod non est corpus. Postmodum apprehendimus, quod non est sicut essentia intellectus, qui non est corpus nec est mortuus, sed est creatus; et dicimus, quod Creator est antiquus, hoc est, quod non habuit causam, que dederit ei esse. Post hoc apprehendimus, quod huius entis essentia non est eiusmodi, ut sibi soli sufficiat, ut sit, sed emanaverunt ab eo entia multa; nec ista emanatio est sicut calor ab igne proveniens neque sicut lux a sole, sed est splendor largitatis iuvans et firmans ea cum regimine intelligentis et preparantis, sicut explanabimus. Et propter istas rationes dicimus de eo, quia est potens et sapiens et volens; nostra vero intentio est in istis agnominationibus, quod non est piger nec insipiens nec impetuosus sine ratione. Quod autem dicimus, quod non est piger, hoc est, quia sua essentia sufficiens est, ut faciat alia esse extra ipsum. Quod autem dicimus, quia non est stultus, hoc est, quia est apprehensor, id est vivus, quia omnis apprehensor est vivus. Et quod diximus, quia non est impetuosus, hoc est, quia creata ordinantur et reguntur neque sunt creata casu, sed quicquid Creator voluit in eis facere, est cum intentione et voluntate recta. Post hec vero

50 sicut] om. E | quatuor] om. E add. ocu sed del. L 51 ideoque] ideo π idemque K | vivus] om. G 52 quia] quod π | hoc] hec BCG | eius] iste G | essentia] ens G 53 sicut] om. A add. illeg. + eius essentia non est sicut G 54 non2] eius B | est sicut] om. BGKLπ 55 qui] quod G 56 est2] add. dicere A | quod2] quia BE | causam] om. B 57 que] qui K quam E | ei esse ] om. G | hoc] hec BCG 58 sit] add. sic π 59 ista] illa Kπ una L | neque] nec KL 60 largitatis] largitans π | firmans] fluans L 61 preparantis] propriantis π properantis L 62 Et] add. calle versutiam istius prevaricatoris qualiter vult evacuare a Creatore ea nomina que attribuuntur ei secundo proprietates debitas personis que summam faciunt trinitatem al. m. in marg. B | propter] post L | istas] om. C | quia] quod A 63 vero] vera K 64 Quod] add. vide qualiter iste prevaricator volebat affirmationem reducere ad negationem et tamen necesse habet reverti ut totam negationem suam exponat per infirmare affirmationem quia miser capere non potest in uno simplicissimo misterium Trinitatis al. m. in marg. B 65 quod] quia BCLπ | quia] quod A 66 quia] quod EGK 68 diximus] dicimus L | quia1] quod E | 67 quia1] quod A | quia2] quod E 69 reguntur] add. quia G | neque] nec KL | sunt] est L | Crequia2] om. KLπ ator voluit] inv. KLπ 70 in ... facere] facere in eis A | eis] illis L | Post] add. non advertis miser quod hec trinitas nec est accidentalis nec in substantia multitudinem ponit al. m. in marg. B | hec] hoc AKLπ

50

55

60

65

70

DUX NEUTRORUM I, 57

75

80

85

90

171

apprehendimus, quod iste ens non habet similem, et dicimus, quod est unus, quod est, ut removeatur ab ipso multitudo. Iam patet igitur, quod omnis agnominatio attributa Creatori vel sumitur ab opere vel erit eius ratio impossibilitas sue privationis, si fuerit intentio in illa apprehensio sue substantie, non operis. Ista vero nomina negativa non consueverunt attribuere Creatori nisi secundum modum, secundum quem removetur aliquid ab alio, quod non est aptum, ut inveniatur in ipso, sicut dicimus, quod paries non videt. Tu vero scis, quod celos istos, qui sunt corpora mobilia, nos mensuravimus palmis et cubitis, et inquisivimus scientiam mensure partis illorum et plures motuum eorum, differunt autem penitus sapientes in apprehensione substantie ipsorum, licet nos sciamus, quod sunt compositi ex materia et forma, sed non ex materia simili nostre. Et idcirco non possumus exponere ipsos nisi per nomina, que non demonstrant quiditatem ipsorum nisi per attributionem communem. Dicimus enim, quod celi non sunt leves neque graves neque facti, et ideo non recipiunt actionem ab alio extra ipsos, neque sunt alicuius saporis vel odoris, et dicimus de ipsis similia istis; hoc autem totum ideo sic dicimus, quia nescimus materiam ipsorum. Quod si ita est, que erit ratio scientie nostre et intellectus, cum conati fuerint apprehendere immunem a materia et simplicem in fine simplicitatis, qui est necesse esse, qui non habet causam, nec accidit ei res addita super essentiam suam perfectam, cuius perfectionis ratio est impossibilitas imperfectionis ipsius, sicut explanabimus. Ideoque non

71 iste] ille KLπ | habet] add. similitudinem C 72 quod est] om. A | ut] ne C 73 igitur] ergo L | omnis] om. CGKLπ 74 erit] om. C | eius ratio] inv. L | ratio] add. necessitas E | impossibilitas] possibilitas A sibilitas L 75 nomina] necessaria C 76 attribuere] attribui π add. attribuere G | modum secundum] om. C 77 alio] illo C aliquo L | non] enim G | ut] quod K 78 dicimus] dicitur KLπ | videt] vidit K | Tu] add. quod celi sunt compositi ex materia et forma in marg. K 79 celos] celis E | istos] istis E | nos con. ‫ ]מדדנו‬non ACGKLπ iam BE 80 plures] om. E 81 motuum] motus EL | eorum] illorum CKLπ | penitus sapientes] inv. K 82 substantie] sue K | ipsorum] eorum C | compositi] composita K 83 materia] forma C 84 ipsos] ipsis G istos L | que] qui C | non] vero C 85 nisi] non BCL | non] quod B 86 leves] graves KLπ | neque1] nec 87 alio] aliquo Lπ | neque] nec KL | L | graves] leves π | neque2] om. π de] om. π 88 ipsis] istis C | similia] similima L | istis] ipsis C | ideo] om. Eπ | sic] om. A | sic dicimus] inv. KLπ 89 materiam] naturam π 90 est] add. aut π | scientie nostre] inv. A | cum] si L 91 fuerint] fuerimus C | simplicem] simplicitatem L 92 esse] est E 93 perfectionis] add. intentio C 94 imperfectionis] imperfectionum C imperfectioni E | ipsius] istius L | sicut ... ipsius] om. KLπ

172

MOSES MAIMONIDES

apprehendimus nisi essentiam ipsius tantummodo, et quod est ens, cui 95 nichil est simile eorum, quibus dedit esse, et non participat eis aliquo modo, et non est in eo multitudo, nec abbreviatur eius potentia, ut non faciat esse alia extra se. Et quod comparatio ipsius ad istum mundum est sicut comparatio gubernatoris ad navem, hoc etiam non est comparatio vera neque similitudo perfecta, sed ut ostendat intellectus, 100 quia Creator regit creata, hoc est iuvat ea, et conservat ordinem sue dispositionis, secundum quod convenit. Adhuc etiam explanabitur ista ratio verbis dulcioribus istis. Laudetur Creator, in cuius essentie apprehensione inquisitio scientiarum abbreviatur, et cum intenderunt in illud, quod sequitur ex ope- 105 ribus eius cum voluntate ipsius, sapientia ignorantia reputatur, et cum laborant lingue, ut exaltent eum in speciebus narrationis, elegantia verborum fatuitas reputatur.

95 nisi] del. A | ipsius] eius E add. nisi sup. l. A 96 nichil ... simile] est simile nichil C | dedit] add. eis G 97 modo] om. KLπ | eo] eis G 98 esse alia] inv. C 99 hoc] hec CG hic K | etiam] est AGKLπ 100 comparatio] add. una sed exp. K | neque] nec KL 101 quia] quod E | est] add. quod KLπ | iuvat ‫ ]יסיע‬movet KLπ add. vel movet G 102 Adhuc] ad hec π | ista] illa Kπ una L 103 verbis] verbi L | istis] id est π add. d sed exp. K 104 essentie] add. creatione sed exp. G | inquisitio] inquisitione sed corr. G 105 cum] si L | intenderunt] intenderit 107 laborant] laborent E | ELπ intenderint G | illud] id KL 106 cum2] si L exaltent] exaltant K | elegantia] elegativa A

DUX NEUTRORUM I, 58

173

CAPITULUM LVIII

5

10

15

20

Inquisitor queret, et dicet: si non extat via ad apprehendendum veritatem substantie Creatoris, et ex probatione sequitur, quod comprehensum est tantummodo, quia est, quoniam nominationes attributive removentur ab eo, sicut probabitur, in quo ergo pars apprehensorum preferetur alii parti? Quod si ita est, quod apprehendit Moyses magister noster et Salomon, idem apprehendet unus ex discipulis, nec erit superadditio. Notum est autem apud tenentes legem et etiam apud philosophos, quod magna est preeminentia unius hominis ad alium in hac re. Et scias, quod ita est, et similiter preeminentia partis apprehensorum ad alios magna est: quicquid enim addideris agnominationibus nominati, erit magis determinatum et appropinquabit apprehensioni veritatis illius. Similiter etiam quicquid addideris nominibus negativis respectu Creatoris, appropinquabit apprehensioni eius, et eris ei propinquior quam ille, qui ignorat removere agnominationes, de quibus probatum est, quod debent ab eo removeri. Ideoque laborat homo multis annis, ut intelligat aliquam scientiam et ut sciat veritatem eorum, que premittuntur in ipsa, donec sciat ipsam vere, et erit conclusio ipsius scientie totius prohibere et removere a Creatore illud, de quo scitur per probationem, quod vanitas est ipsum attribuere Creatori. Et est aliquis de speculatoribus, cui non constat per veram probationem, et erit dubium apud ipsum, utrum illa res sit inventa apud Creatorem

1 Capitulum] om. C | Capitulum LVIII] Questio quomodo cognoscatur Deus. Capitulum LVIII π Capitulum LIX L om. AEGK 2 apprehendendum] apprehendendam π 3 et] in E | comprehensum] comprehensus CL 4 est1] add. solummodo sed 5 sicut] add. probitur sed exp. E | pars] est exp. K | est2] add. Creator sed exp. K A | apprehensorum] apprehensionis KLπ 6 preferetur] profertur L | est] eius L 7 noster] lac. E | idem] om. A | discipulis] add. suis A 8 superadditio] sub additio L 9 est] add. apud sed del. G | apud] quod C 10 magna] magister L | est] om. A | ad] add. aliam rem sed del. G 11 similiter] ibi L | preeminentia] primitia L 12 magna est] inv. C | agnominationibus] agnationibus L 13 erit] enim K | appropinquabit] appropinquabis BE | apprehensioni] veritati E | veritatis] apprehensionis E 14 Similiter] add. vel probatum esse iudicas apud te o heretice al. m. in marg. B | nominibus] in omnibus A 15 appropinquabit] appropinquabis B 16 removere] add. et sed exp. K 17 Ideoque] itaque L | multis annis] inv. E 18 intelligat] intelligas G | ut] si E 19 premittuntur] premittitur C 20 prohibere ... removere] removere et prohibere E | a Creatore] om. KLπ | illud] id L 21 quod ... probationem] om. G 23 illa res] inv. EG | sit inventa] inv. L

174

MOSES MAIMONIDES

an non. Aliquem enim de insipientibus inducit illa res, cuius impossibilitas probata est. Quomodo probabo, quod non est corpus, alius vero dubitat et ignorat, utrum sit corpus an non; alius vero precise iudicat, quod habet corpus, et recipiet et videbit faciem Dei sui et vivit in hac opinione. Vide igitur quanta sit preeminentia quorundam ad alios! Primus etenim propinquus est Creatori; secundus vero remotus est ab eo; tertius autem magis distat ab eo. Similiter cum invenimus quartum, cui verificatur per probationem impossibilitas rerum factarum in veritate Creatoris, primo vero, qui removit corporeitatem ab eo, non constitit hoc ipsi per probationem; quartus igitur propinquior est Creatori quam primus. Et sic semper donec inveniemus aliquem hominem, cui ostendetur per probationem impossibilitas multarum rerum respectu Creatoris, que secundum nos possibiles sunt esse in ipso, vel quod proveniant ab eo, quanto magis si crediderimus, quod ista sunt necessaria in eo, et idcirco scimus, quod iste homo perfectior est nobis omnibus sine dubio. Igitur iam patet tibi, quod tanto perfectior eris, quanto de pluribus probare poteris, quod abnegari debent a Creatore, quicquid autem attribueris ei quasi superadditum, elongabit te a scientia veritatis eius. Secundum hunc modum ergo necesse est, ut appropinquetur ei, ut comprehendatur cum inquisitione per abnegationem, donec sciatur remotio eorum, que sunt ab eo removenda, non quod attribuatur ei aliquid quasi additum super substantiam eius, vel quod id, quod attribuitur sit perfectio in ipso, quia invenitur perfectio in nobis. Omnis enim species perfectionis est acquisitio, nec omnis acquisitio inveni-

24 enim] etiam BE vero K | inducit] adducit sed corr. G | impossibilitas] possibilitas G 25 vero] om. C 26 utrum] an L | iudicat] indicat CE 27 Dei] Domini L 28 igitur] ergo KL 29 vero] om. C | remotus est] inv. C 30 est] om. BEGKLπ | tertius ... eo] om. C | invenimus] invenerimus BE 31 quartum] om. C | cui] si L om. G | verificatur] versificatur CG | impossibilitas] impossibilis KLπ add. rerum sed exp. G 32 in] om. KLπ | veritate] varietas respectu π add. in veritate G veritatem L | qui] quod E | igitur] ergo L 34 quam] quod B | inveniemus] invenimus L 35 ostendetur] ostenditur KLπ | impossibilitas] impossibilitatem sed corr. G add. rerum creatarum in veritate Creatoris G | multarum] multa G | multarum rerum] inv. KLπ 36 possibiles] possibile B 37 crediderimus] crederemus π credideris G credemus KL 38 iste] ille Lπ | iste homo] inv. C 40 Igitur] ergo L 41 quicquid] quicumque B | attribueris] attribuis A 42 te] de L | a] ea L | eius] om. G 43 modum ergo] inv. KLπ | appropinquetur] appropinquatur L | ei] om. B | ut] non E 44 comprehendatur] apprehendatur L 45 remotio] add. illorum sed exp. K 46 quasi] non KLπ | quod] om. C 48 acquisitio] inquisitio KLπ

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM I, 58

50

55

60

65

70

175

tur in quolibet acquisitore. Scias autem, quod, cum attribueris aliquid Creatori, elongaberis ab eo dupliciter: uno modo, quia quicquid ei attribueris, nobis est perfectio; alio, quia nichil aliud est in eo, sed sua substantia est sua perfectio, sicut ostendimus. Et quoniam quilibet sentit, quod non apprehendimus de Creatore, quod est in nostra potentia, ut apprehendamus nisi per abnegationem, abnegatio vero non facit scire aliquid de veritate rei, a qua fit abnegatio, idcirco convenerunt sapientes, quod scientie non apprehendunt Creatorem, et non apprehendit, quid est, nisi ipse, et apprehensio nostra respectu ipsius est defectus appropinquandi apprehensioni eius. Omnes autem philosophi dixerunt: potuit super nos, et terruit nos cum magna laude sua, et celavit se a nobis grandi celatione, sicut sol celat se ab oculis debilibus apprehendere ipsum. Multiplicaverunt etiam verba in hoc, quod non est utile, ut hic ponatur. Finis autem eorum, que dicuntur secundum hanc rationem, est, quod David dixit, ubi nostra translatio habet: «Te decet hymnus Deus in Syon», alia littera habet: «Tibi silentium laus», id est: tacere est laus tibi. Istud autem est verbum dulce in ratione ista; quicquid enim laudis vel exaltationis dicimus de eo, invenimus, quod per illud diminuimus id, quod pertinet ad ipsum, et videmus, quod defectus est, et tacere melius est, ut habundent super apprehensionem scientiarum, sicut preceptum est perfectis: «Dicite in cordibus vestris super cubilibus vestris, et tacete semper».

49 acquisitore] inquisitore KLπ | Scias] add. quod homo aliquid attribuendo Creatori elongatur dupliciter ab eo in marg. K | quod] om. A | cum] si L add. non A 51 perfectio] perfectior B | alio] add. modo AKπ 52 est] et C 53 apprehendimus] apprehendit G 54 quod] qui L | ut] nisi AKLπ | nisi] om. π 55 abne56 convenerunt] conveniunt gatio1] abnegare G | abnegatio2] om. C add. et A AL | apprehendunt] apprehenderunt CELπ 57 apprehendit] add. aliquis scilicet A 58 est] om. L | defectus] decursus K | eius] ipsius E 59 autem] enim E 62 que] qui C 63 quod] add. ubi π | David] om. A | David | nos2] om. G dixit] inv. GE | ubi ... habet2] om. ABEG add. ubi dicit in principio Psalmi: te decet hymnus Deus alia littera al. m. in marg. A (cf. Ps. 65, 2) 64 alia ... habet2] om. KLπ 65 est] om. BKLπ | tibi2] add. ubi nostra translatio habet te decet hymnus in Syon G | est verbum] inv. BE 66 ista] illa Kπ una L 67 illud] id GL 68 habundent] habundet CGKLπ | super] sine L 69 apprehensionem] apprehensione AGKLπ 70 super] et in sed corr. G | vestris] add. compugnimini sed exp. G

64 Ps. 65, 2. 69-70 Ps. 4, 5.

176

MOSES MAIMONIDES

Tu vero scis verbum sapientum, quod est notum, et utinam omnia, que dicta sunt, essent illi similia! Et faciam eius mentionem secundum planum suum, licet sciatur, ut percipere te faciam rationes ipsius. Dixerunt: «Quidam orabat coram Rabi Hanina dicens: ‘Deus potens, magne, metuende, honorate, fortis et multa similia’. Cui ipse vir honoratus dixit: ‘Perfecisti omnes laudes Domini tui? Nos autem non diceremus tres primas, nisi Moyses magister noster dixisset eas, et quidam de Scola Magna dederunt eas aliis in consuetudine. Tu vero dicis et superaddis. Simile illud assimilatur regi constanti ex carne et sanguine, qui habet millies mille talenta auri, et appreciatur ipsum pro argento. Nonne videtur tibi turpe?’». Hucusque verba huius viri boni. Attende in primis magne tristitie et ire ipsius super multiplicatione attributionum affirmativarum, et intellige, qualiter explanavit, quia, si nominationes relinqueremus plano intellectus nostri, numquam intelligeremus eas, nec loqueremur de ipsis. Sed quoniam necessitas scripture coegit homines, ut cogitationes ipsorum apprehenderent aliquid de intellectu, sicut dixerunt: «Locuta est lex lingua humana», idcirco necesse fuit, ut dicerentur de Creatore secundum rationem perfectionis sue. Finis autem noster est, quod stemus circa verba ista et non invocemus nomen eius in illis, nisi in hora cum addiscimus legem. Sed cum venerunt homines de Scola Maiori, qui fuerunt prophete, 72 illi] illis KLπ sibi G 74 Dixerunt ... dicens] om. K | coram] om. Lπ | Hanina] Hanna π Anna G Hannima B Abima L | dicens] Dominus L | dicens ... similia] om. ABCE 75 Cui] cum C 76 honoratus] hortatus C | omnes] om. G 77 non] om. G | diceremus] dicemus CE | noster] lac. E 78 Scola Magna] add. de scola magna fuerunt Esdras Zacharias et Aggeus al. m. in marg. G add. de qua fuerunt Hesdras Zacharias et Aggeus E | consuetudine] consuetudinem E 79 et1] om. B quod A | superaddis] superaddas K | Simile] add. similitudo pulcherrima in marg. K | illud] istud BCE id L | regi] rei K 80 qui] quod E | millies] millicies A | millies mille] inv. CGKπ | mille] millia L | appreciatur] appreciantur BEKLπ | ipsum ‫ ]אותו‬add. aurum ABE 81 viri boni] inv. BE 82 in] etiam E 83 attributionum] attributionis GKLπ 85 loqueremur] loqueremus BEGK 86 ipsorum] eorum KLπ | aliquid] aliquem ACG aliud L add. vel aliquid sup. l. A 88 dicerentur] diceretur A 89 verba] add. ista sed exp. K | ista] ipsa BGKπ 90 invocemus] vocemus K | legem] regem L 91 cum] si L | cum venerunt] convenerunt E 74-81 TB, Berak_ot, 33b. 78 The expression «Scola Magna» refers to the Great Synagogue, a juridical institution constituted by an assembly of sages. The expression «dederunt ... in consuetudine» refers to the composition of the Jewish prayer Šemoneh ‘Esreh. 87 TB, Yevamot, 71a; Bava’ Mes.i‘a’, 31b. 91 The expression «Scola Maiori» (also in l. 103; 140) is a synonym for «Scola Magna».

75

80

85

90

DUX NEUTRORUM I, 58

95

100

105

110

115

177

et disposuerunt, ut rememorarentur in oratione, posuimus finem nostrum loqui de illis solummodo. Ratio autem verbi, quod iste vir bonus dixit, est, quod propter duas causas necessarias verba ista posita sunt in oratione nostra: una est, quia inveniuntur in lege; altera vero, quia ordinaverunt ea prophete, ut oraretur in illis. Et nisi esset prima necessitas, non fecissemus mentionem de eis; et nisi esset necessitas secunda, non removeremus eas de locis suis nec oraremus in illis. Et tu vis multiplicare nominationes, quod cum ita sit, liquet tibi ex hiis verbis, quod quicquid inveneris de dispositionibus attributis Creatori in libris prophetarum, non licet nobis orare in illis vel facere mentionem de illis, quia non dixit: «Nisi quia Moyses dixit ea», et non possemus ea dicere, nisi quia homines de Scola Maiori ordinaverunt ea in oratione, et tunc licuit nobis orare in illis. Non sicut omnino stulti faciunt, qui multiplicant, et prolongant orationes, quas ipsi composuerunt et verba, que ipsi ordinaverunt, ut appropinquarent per ea Creatori secundum suam estimationem. Et dicunt de Creatore quedam, que si dicerent de homine aliquo, esset minoratio gradus sui, quia ipsi non intellexerunt istas honorabiles et sublimes orationes, sicut propheta dixit, sed conculcaverunt Creatorem linguis suis. Et locuti sunt de eo, quod opinabantur conveniens, et multiplicaverunt rationes istas, ut perducerent ipsum ad hoc, quod erat factus, et precipue cum inveniebant verba prophetarum. Secundum hanc rationem credebant sibi licitum inducere versus et cogitare in illis quamlibet opinionem accipientes ipsos secundum suum planum, et percidebant de ipsis verba quedam, ex quibus dabant originem rationibus quibusdam. Et fabricabant ex eis verba, donec hanc licentiam acceperunt cantores vel illi, qui credebant se dicere canticum,

92 rememorarentur] remorarentur C | posuimus] possumus E 93 de] add. dixit B 94 est] om. B | ista] om. C 96 oraretur] orarentur E 97 non] nisi K | eis] illis L | necessitas secunda] inv. BE 98 suis] om. GKLπ | in] de sed corr. B 99 vis] add. multiplicationis sed exp. G | cum] autem E 101 orare] add. etiam L add. est K 102 illis] ipsis E 103 et] om. B 104 in1] de sed exp. et corr. sup. l. K | tunc] cum L | orare] oraret E | Non] add. contra multiplicitates orationum in marg. K 106 ipsi composuerunt] inv. E | composuerunt] provocaverunt sed corr. sup. l. B | appropinquarent] appropinquaret CKL 108 quedam] quidam L 109 sui] eius π om. A | quia] quod E | non] om. Lπ 110 orationes] add. sed π | sed] om. π 112 rationes] orationes A 113 precipue] precise L | cum] tamen A etiam L | inveniebant] investigabant L | prophetarum] prophetie sed corr. in marg. L 114 licitum] licere π 115 suum planum] inv. C 116 percidebant] percipiebant A 117 ex] om. C | hanc] habens L 118 cantores] creatores BE

178

MOSES MAIMONIDES

adeo quod verba quedam sua resonabant blasphemiam manifestam, et alia continebant fatuitatem et malitiam cogitationis et sensus, qui provocat hominem ad risum secundum naturam suam, cum audit ea, et plorat, quando intelligit qualiter dicta sunt illa verba de Creatore. Et nisi misertus essem super honore illorum, qui talia dicebant, fecissem mentionem de aliquibus illorum, ut intelligeres in eis defectum. Sed sunt verba continentia manifeste defectum quantum ad intelligentem. Tu vero debes attendere: si prohibitum est detrahere vel maledicere socio suo, quanto magis est in prohibitione prolongare linguam et loqui de Creatore et narrare de eo talia, qualia sunt illa? Nec dico, quod hoc sit transgressio tantummodo, sed est opprobrium in errore gentis audientis talia et insipientis, qui talia dicit. Qui vero cognoscit defectum talium verborum et loquitur in illis, numeratur in oculis meis de illis, de quibus dictum est: «Scrutati sunt filii Israel verba, que non sunt sic, super Domino Deo suo»; et dixerunt: «Loquendo de Domino errorem». Si autem fueris de illis, qui sunt propitii super gloria Creatoris sui, non decet, ut audias illa ullo modo, nedum ut loquaris vel cantes in illis, quanto magis ut opereris in illis. Tu vero iam scis, quantum peccatum sit loqui contra sensum, non expedit tibi, ut applices te nominationibus Creatoris, scilicet affirmativis, ut exaltes illum secundum intellectum tuum; nec aliquid addas super illis, que ordinaverunt homines de Scola Maiori in orationibus et benedictionibus,

119 quedam] om. CGKLπ 121 provocat] provocant C | hominem] homines L | cum] si L | ea] eam E 122 plorat] prolorat L add. aliter non habet in marg. A | plorat quando] om. BE | illa verba] inv. CGL 123 fecissem] fecisse C | illorum] ipsorum E 125 manifeste defectum] inv. KLπ 126 Tu] cum K 127 socio suo] inv. BKLπ | et] om. CGKLπ 128 et ... sit] om. E | narrare] narratione G | hoc] hic K 130 insipientis] inspicientis A insipientes B | qui] quod E | dicit] 133 Deo] om. A dixit CGKLπ 131 sunt1] add. verba sed exp. G | Israel] lac. E 134 autem] om. C | | Deo suo] inv. C | Domino2 add. Deo GKLπ add. suo E fueris] fuerit K | propitii] propitiis C | gloria] gloriam E 135 audias illa] inv. C | ut] om. EG 136 ut] nec C sit G | opereris] operis G | vero iam] autem L | iam] om. C | peccatum] peccatus L 137 contra] contrarias L | sensum] sursum π sententias L sui sunt K 138 scilicet] om. E | ut] nec C | exaltes] exaltas K | illum] illud C 139 tuum] suum KLπ | aliquid] aliud L | super add. illud G | que] qui K 140 de] super KLπ | Maiori] magistrorum C

132-133 II Reg. 17, 9. 133 Is. 32, 6.

120

125

130

135

140

DUX NEUTRORUM I, 58

145

150

155

160

179

quoniam sufficiunt illa, secundum quod necessitas exigit, sicut dixit Rabi Hanina. Alie vero nominationes Creatoris, que sunt in libris prophetarum, necesse est, ut legas eas, cum perveneris ad eas, sed credes in illis, quod exposuimus, scilicet quod ab operibus dicuntur vel ostendunt impossibilitatem sue privationis. Et non expedit, ut istud divulgetur genti, sed consideratio ista est necessaria singularibus, apud quos non est honor Creatoris, quod dicitur de eo tamquam conveniens ei, sed ut intelligant illud, secundum quod oportet. Nunc autem revertar, ut perficiam expositionem illorum, que dixit Rabi Hanina in similitudine premissa. Non enim dixit, quod diceretur de rege: «Habente millies mille talenta auri», quod haberet ipse centum talenta auri. Tunc enim ista similitudo significaret, quod perfectio Creatoris esset perfectior quam illa, quam ei comparamus, quia est eiusdem speciei, sed non est ita, sicut ostendimus iam. Sed sapientia in similitudine premissa in dicendo: «Talenta auri, quibus comparatur argentum», est, ad ostendendum, quod ista, que secundum sensum nostrum sunt perfectiones, nullo modo aliquid ex eis est in Creatore, sed omnia sunt imperfectiones in gradu suo, sicut dixi in premisso exemplo: «Nonne hoc est turpe?» Iam ergo feci te scire, quia illud de huiusmodi nominationibus, quod putaveris esse perfectionem, est defectus eorum, que conveniunt Creatori, cum fuerit de genere illorum, que sunt in nobis. Salomon autem ostendit nobis, quod sufficit in hac ratione dicens: «Dominus in celo et tu super terram, idcirco sermones tui sint pauci». 142 Rabi Hanina] Rababinna CEKL | Hanina] Abuma AGπ Abinna B | Alie] alias Aπ 143 legas] add. tibi sed exp. K | eas1] illas BE om. CGKπ | eas2] illas E 144 quod] que C 146 istud] illud π | istud divulgetur] inv. K | necessaria] necessario L 147 eo] Deo CGKLπ | tamquam] et antequam L 148 ei] eis sed corr. K | intelligant] intelligas G | illud] istud G id L 149 illorum] om. A | que] qui A 150 rabi Hanina] Rabiannua L | Hanina] Anna CGK 151 millies] millecies A | millies mille] inv. Kπ | quod ... auri] om. A 152 enim] om. π | ista] illa AKπ ipsa L | perfectio Creatoris] inv. E 154 ostendimus iam] inv. B 155 dicendo] ducendo L | comparatur] operatur C 156 que] sunt L 157 perfectiones] add. in A | nullo] ullo L | est] sunt π 158 dixi] dixit B 160 feci te] inv. AC | scire] sicut A | quia] quod EGL | illud] istud C 161 perfectionem] perfectum L | est] esse C | que] qui K 162 cum] que A | Salomon ... ostendit] om. C 163 ostendit nobis] inv. AC | dicens] Dominus L | Dominus] add. Eccle. V al. m. in marg. A 164 sint] sunt sed corr. A sunt L

163-164 Eccl. 5, 1.

180

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LIX In hoc capitulo volo tibi inducere exemplum, per quod addetur tibi cognitio in hoc, quod apprehensio plurium de dispositionibus Creatoris erit per nomina remotiva, et elongaberis per illud, ne credas nominationibus affirmativis, que attribuuntur Creatori. Cogita in animo, quod quidam homo scit in veritate, quod navis est in mundo inventa, sed non vidit eam, et ignorat, cui conveniat hoc nomen, utrum sit substantia an accidens. Postea probatum est alii, quod non est accidens; alii vero, quod non est de genere metallorum; alii autem, quod non est res viva; alii vero, quod non est planta, que terre adhereat; alii autem, quod non est corpus unum coniunctione naturali; alii vero, quod non est figure late sicut hostium; alii vero, quod non est cavata; alii autem, quod non est rotunda vel quadrata; alii, quod non est alterius figure. Ecce iam scis, quod iste ultimus scit formam navis, sicut est per supradictas negationes, et qui opinatur, quod est corpus ligneum, concavum, longum, compactum ex multis lignis, est equalis ei, qui scit navem per nomina attributiva. Sed quilibet priorum in exemplo premisso magis distat a cognitione navis quam alius, qui sequitur ipsum, adeo quod primus nichil scit de ipsa nisi nomen. Sic ergo negationes applicabunt te cognitioni Creatoris. Et idcirco pone finem amoris tui in intelligendo, ut addas remotionem alicuius ab eo per probationem, non nomine solo. Remotio namque cuiuslibet rei a Creatore, que non est in ipso, cum tibi probata fuerit, faciet te appropinquare ipsi per unum gradum sine dubio. Et secundum hunc modum aliqui homines appropinquaverunt ei multum, aliis existentibus in fine 1 Capitulum LIX] Exemplum ad Dei cognitionem. Capitulum LVIII π LX C Capitulum LX L om. AGEK 2 tibi inducere] inv. B 4 remotiva] remota Kπ | illud] id L 6 Cogita in] cogitavi CGKLπ 7 vidit] videt K 8 an] vel KL | Postea 10 autem] vero EL | est1] om. G | ... accidens] om. L 9 alii2 ... viva] om. A viva] una E 11 autem] vero L | unum] vivum Cπ 12 vero1] nec C | quod] om. π | est] om. B | figure] figurate π | late] om. C | sicut] sic K | vero2] nec C 13 autem] vero L | quadrata] add. habens plenitudinem C | alii2] add. vero L 14 est] om. E | scis] scies A | iste] ille KLπ | scit] sit B 15 qui] quod E | opinatur] opinantur L 16 ligneum] ligneis A 17 equalis] qualis E | qui] quod E | per nomina] perticam C | priorum] prior A 18 cognitione] cogitatione L | alius] aliis B | qui] quod E 19 nichil scit] inv. KLπ | ipsa] ea π 20 cognitioni] cognominationi C cognovi K 21 in] om. A | ut addas] om. E 22 probationem] probata π | non] in E | non ... probata] om. π | solo] om. L | namque] autem KLπ 23 que] qui G | faciet] faciat E om. G 24 secundum] super sed corr. sup. l. B 25 multum] multis L

5

10

15

20

25

DUX NEUTRORUM I, 59

30

35

40

45

50

181

elongationis, non quod ibi sit appropinquatio vel elongatio secundum locum, sicut stulti putant. Intellige istud et scias et proficies in eo. Iam ostendi tibi viam, per quam, si ambulaveris, appropinquabis multum Creatori, et nunc incede per eam secundum voluntatem tuam. Verum in narratione ipsius per affirmationes est periculum magnum, quia iam probatum est, quod quicquid credimus esse perfectionem, licet illa sit in eo secundum sensum credentium in agnominationibus, non est de genere perfectionis, quam nos opinamur, sed dicitur equivoce solummodo, sicut exposuimus, nec convenit Creatori. Et idcirco de necessitate procedes ad rationem abnegationis. Cum enim dixeris, quod Creator scit ea, que scit, scientia invariabili, et que non multiplicatur, et scit variabilia, que semper renovantur sine renovatione scientie, et scit, quod est, antequam sit, et postquam est in esse suo post suam privationem scientia, que non variatur, iam ostendisti in hiis, quod est sciens non scientia simili nostre. Et ita sequitur, ut sit non eo modo, quo nos sumus. Iam induxisti ergo negationes necessario, nec invenisti veritatem agnominationis substantialis, sed invenisti, quod credis, quia substantiam habet, et habet agnominationes, que non sunt scite. Quoniam istas, quas credis ei convenire, removes ab eo in similitudine illarum, que sunt apud nos scite, quod si ita est, non sunt sue speciei, hoc autem est, quasi induceret te ratio in debitum agnominationum, ut dicas, quod Creator est fundamentum, super quo sustentantur erecta super ipsum. Nec est fundamentum sicut illa, et erit finis apprehensionis nostre in hac opinione communicatio et nichil aliud. Quoniam omne fundamentum est sustentator erecti super ipsum sine dubio, et sunt duo in diffinitione, licet sint unum in subiecto, 26 ibi ‫ ]למעלה‬ipsi ACGLπ ipse K 27 sicut] ut KLπ | Intellige] intelligere K | et1] ut E | proficies] proficias B 28 si] om. BK 29 incede] intende L | tuam] om. G 30 Verum] unde A add. in affirmationibus de Creatore est periculum magnum in 33 sed] sicut L 35 Cum] marg. K | narratione] enarratione C 32 in2] et E 38 et1] om. C | sit] scit sicut L 36 quod] quia B | scit2] add. in sed del. L sed corr. G scit EL | suo] illo K add. et A 39 suam] add. scientiam sed exp. G | ostendisti] add. et sed del. L 40 quod] que CE 41 negationes necessario] inv. G 43 quia] quod E 44 scite] scire GK | Quoniam ... scite] om. B | convenire] convenit L | similitudine] similitudines sed corr. G 45 nos] eos C | scite] scire G | sue] eius π 46 est] om. L | debitum] debitam KLπ | agnominationum] agnominationem GKLπ 47 dicas] dicat A | quo] quod E 48 erecta] creata L | sicut] sine KLπ 49 apprehensionis] om. K | opinione] add. vel equivocatio B | communicatio] equivocatio vel dubitatio GKLπ add. vel equivocatio in marg. A | aliud] add. est B 50 est] add. est G 51 duo] due L | in1] add. dubitatione sed exp. G

182

MOSES MAIMONIDES

quoniam alia est ratio fundamenti, et alia erecti super ipsum. Adhuc autem explanabitur in capitulis huius libri probatio super impossibilitate compositionis in Creatore, nec est in eo nisi simplicitas vera in fine simplicitatis. Et non dico, quod, qui attribuit agnominationes Creatori, quod breviatur in sciendo vel apprehendendo ipsum vel quod participat ipsum vel quod apprehendit ipsum aliter, quam est; sed dico, quod abstulit esse Creatoris de corde suo, nec tamen ipse sentit. Huius autem rei expositio est, quoniam omnis, qui abbreviatur in apprehendendo veritatem rei, apprehendit aliquam partem de veritate ipsius et alteram partem nescit apprehendere, sicut qui apprehendit de homine, quia vivit, sed non apprehendit virtutem rationalem ipsius. In Creatore vero non est multitudo in veritate essentie ipsius, ut scias partem de ipso et alteram ignores. Similiter et qui participat aliqua in aliquo, cognoscit veritatem alicuius substantie, secundum quod est, et attribuit ipsam veritatem alteri substantie. Et iste agnominationes sunt secundum opinionem illius, qui putat, quod non sunt substantia Creatoris, sed sunt res addite super substantiam. Similiter qui apprehendit rem aliter, quam est, non potest esse, quin apprehendat de ipsa aliquid, secundum quod est. Qui vero putat, quod sapor est quantitas, non dico, quod putet rem aliter esse, quam sit, sed dico, quod non cognoscit neque scit essentiam saporis nec intelligit, de quo dicatur hoc nomen. Et est consideratio subtilis, et idcirco intende in illa. Secundum hanc ergo expositionem scies, quod, qui breviatur in apprehendendo Creatorem, et qui longe est a scientia eius, ille est, qui ignorat remotionem rerum, de quibus probatum est, quod alius habet, 52 alia2] add. sustentatoris C 53 capitulis] capitulo K | huius] om. C 54 est] om. C | nisi] om. A | vera] vero B | in] add. fide sed exp. G 55 simplicitatis] add. vere KLπ 56 dico] ideo G | quod1] om. E | agnominationes] cognominationes G 57 breviatur] abbreviatur L | apprehendendo] comprehendendo 59 sentit] sentiat L | autem] E 58 quod1] om. BL | dico] add. vel removit B add. ratio sed exp. E 60 abbreviatur] abbreviantur L 61 apprehendit] apprendunt L 62 nescit] nesciunt L | quia] qui L | vivit] unum C 63 virtutem ‫]כחות‬ veritatem CGKLπ | rationalem ipsius] inv. G 65 et] ei sed corr. sup. l. B | qui] quo π | aliqua] aliquam A | aliquo] alio π 67 agnominationes] agnominationis B 68 opinionem] add. alicuius G | putat] putant K | sunt] est E 69 res] tres E | qui] quo A quod E 70 aliquid] aliquod L 71 quantitas] qualitas A 72 rem ... esse] esse aliter rem sed corr. C | aliter esse] inv. KLπ | neque] nec EL 73 scit] sit B | intelligit] intelliget CGKL 74 et] om. K | in] om. G | illa] illam Aπ add. vel in illa in marg. A add. secundum sed del. L 75 scies] scias sed corr. G | qui] om. Kπ | breviatur] abbreviatur L | apprehendendo] add. veritatem sed del. L 76 est1] om. B

55

60

65

70

75

DUX NEUTRORUM I, 59

80

85

90

95

100

183

et sunt remote ab eo. Quanto igitur plura nomina negativa dixeris, apprehensio ipsius erit nobis propinquior, sicut exposuimus in principio huius capituli. Qui autem attribuit Creatori agnominationem, nichil scit nisi nomen ipsum. Qui vero putat, quod illud nomen cadit in ipsum, hoc non est in rerum natura, sed est cogitatio vana, sicut si diceretur illud nomen de non ente, quia non est in entibus, quod ita se habeat. Cuius rei similitudo est, quod quidam homo audivit nomen elephantis, et scit, quod est res viva, et querit, ut sciat figuram eius et veritatem, et respondet ei, qui facit ipsum errare: scias, quod est res viva, habens unum pedem et tres alas, et habitat in profundo maris, et corpus eius nitet sicut lux clara, et facies eius lata sicut facies hominis, et quandoque volat in aere, quandoque natat sicut piscis. Ego non dico, quod iste talis credit elephantem aliter, quam sit, nec quod abbreviatur in apprehensione ipsius, sed dico, quod ista cogitatio, qua cogitavit rem esse talem, cui conveniat hoc nomen est cogitatio vana, et nichil tale est in entibus, sed est privatio tantum, et attribuerunt ei nomen entis, sicut cum dicitur, quod inventa est avis mirabilis et equus, qui est homo, et similia istis in cogitationibus vanis, quibus attribuitur nomen alicuius entis vel nomen compositum. Similis et par ratio est hic, quia Creator est, et probatum est, quia est necesse, ut simplicitas vera sit in ratione essentie eius. Sed quod ipsa substantia simplex, que est necesse esse, sicut diximus, habet agnominationes et res alias additas in ipsa, totum hoc nichil est, sicut ostensum est per probationem. Cum ergo dixerimus, quod ista substantia,

78 igitur] ergo L | negativa dixeris] inv. E 80 autem] om. CGKLπ 81 illud] id L | cadit] cadat K 82 hoc] hic L | non] nomen B | cogitatio] cognitio 84 Cuius] eius L cui E add. exemC 83 non ente] necessitate K | non2] si L plum ridicolosum de elephante al. m. in marg. B 85 scit] scitum est K | est] om. K 86 respondet] respondit KL | qui] quo A | facit] facto A | est ... viva] res viva est E 87 viva] una G add. et convenit ut sciat figuram eius et veritatem et respondet ei qui facit ipsum errare scias quod est res viva G add. et querit ut sciat figuram eius et veritatem et respondet ei qui facit ipsum errare scias quod est res viva L | pedem] pedes G | alas] alios A alias K 88 lux] om. A | facies hominis] inv. L 89 aere] add. et 91 abbreviatur ... Cπ 90 credit] add. infantem sed exp. G | quod2] om. GKLπ apprehensione] in apprehensione abbreviatur A | dico] dica K | cogitatio] cognitio C | qua] quam G 92 cogitavit] cogitat A | esse] essem B 93 sed est] se L | attribuerunt] attribuit KLπ 94 ei] om. C 96 compositum] comparatum L 97 Similis] similiter G | par] pax E | hic] huic CKLπ hoc E | quia] quod C 98 ut] nisi G | ut ... necesse] om. E | eius] ipsius C entis KLπ | quod] om. B | ipsa] ista Aπ 99 simplex] add. est sed exp. K | diximus] dicimus B 100 ipsa] ipsas KL | hoc] om. A 101 Cum] si L

184

MOSES MAIMONIDES

que nominatur Creator, est substantia, in qua sunt res multe addite, et enarratur per illas, iam attribuimus hoc nomen non enti et privationi. Vide ergo, quantum periculum est in attribuendo agnominationes Creatori. Quod autem necessarium est, ut credatur, quod provenit ex 105 agnominationibus in libro legis vel in libro prophetarum, credas, quod omnia dicta sunt ad demonstrandam ipsius perfectionem, non propter aliud, vel sunt agnominationes operum, que proveniunt ab ipsius virtute, sicut exposuimus.

102 nominatur] nominator B | sunt res] inv. L | multe addite] inv. CGKLπ 103 enarratur] numeratur C add. et enarratur B | iam] nos CGKLπ | non] nisi KL om. E 104 ergo] igitur BEKπ 105 provenit] convenit E 106 quod] et E 107 sunt] sibi E | demonstrandam] demonstrandum A | ipsius] eius KLπ | non] nisi KL 108 sunt] secundum π | ab] ex C | virtute] veritate L

DUX NEUTRORUM I, 60

185

CAPITULUM LX

5

10

15

20

Omnia nomina Creatoris, que inveniuntur in libris, sunt sumpta ab operibus, et hoc notum est, preter unum nomen, quod est appropriatum ei, scilicet Tetragrammaton, et idcirco vocatur ‘nomen separatum’, quia significat substantiam Creatoris significatione pura, in quo non est participatio. Alia vero nomina ipsius gloriosa significant cum participatione, quia sunt sumpta ab operibus, que sunt inventa sicut et ipsa in nobis, prout exposuimus. Et hoc etiam nomen scitum, scilicet ‘Adonay’, quod est agnominatio alterius nominis simplicis, cuius fecimus mentionem, est sumptum ab hoc nomine ‘Adon’, quod est ‘Dominus’, sicut Scriptura dicit: «Locutus est homo Dominus terre». Nec refert dicere ‘Adony’, quod est ‘Dominus meus’, vel ‘Adonay’, quod est ‘Domini mei’, quod sic dicitur causa honoris et glorie, et sic locutus est Abraham angelo: «Adonay, si inveni gratiam in oculis tuis». Hoc autem exposui in hoc nomine ‘Adonay’ solummodo, quod est agnominatio nominis Creatoris, quia magis abstractum est quam alia nomina, que sciuntur de eo. Omnia vero alia, sicut ‘Iudex’, ‘Iustus’, ‘Gratiosus’, ‘Pius’, ‘Elohim’, manifestum est generaliter, quod decisa sunt ab operibus. Nomen autem appropriatum, quod scribitur et non legitur, nescitur in eo decisio nota, nec participat aliud in eo. Et non 1 Capitulum LX] LXI C Capitulum LXI L Tetragrammaton. Capitulum LX π om. AK add. Omnia nomina Creatoris sumpta sunt ab operibus preter Tetragrammaton in marg. K 3 et ... est] om. G | notum] nomen sed corr. sup. l. B | nomen] add. scilicet Tetragrammaton EKLπ | quod est] om. C | est appropriatum] inv. E 4 scilicet Tetragrammaton] om. CEKLπ in marg. G add. Tetragrammaton in marg. A | separatum] superatum A 5 quia] quod E 6 cum] eum A 7 sunt sumpta] inv. π 8 prout] sicut L | Et] add. de Adonay in marg. A | scitum] sanctum L | scilicet] om. E 9 alterius] aliterius K | cuius] cum E 10 ab] ad B 11 est] et L 12 Adony con.] Adonay codd. add. hebraicus facit differentiam inter Adony et Adonay. Adony enim dicit pro domino singulari et mundano. Adonay autem pro celesti omnium domino in marg. G | vel ... mei] om. A 13 quod] quia E et K | dicitur] debent K | causa] add. et G 14 Adonay] add. Genesis in marg. K 15 solummodo] solum Lπ 16 agnominatio] agnominationi sed corr. E | quia] quod G | abstractum] abstrictum L 17 Omnia] add. omnia vero nomina Creatoris preter Tetragrammaton et Adonay decisa sunt ab operibus in marg. K | alia sicut] inv. B 18 decisa] decisi E 19 autem] est C | appropriatum] add. est A add. est sed exp. G 20 nec] add. partipiat sed. exp. K | in2] cum π

11 Gen. 42, 30. 14 Gen. 18, 3.

186

MOSES MAIMONIDES

est dubium, quod istud honorabile nomen, quod non dicitur, sicut scis, nisi in sanctuario et a sacerdotibus sanctis Domini tantummodo in benedictione sacerdotali et a maiori sacerdote in die ieiunii, non est inquam dubium, quod significat super ratione gloriosa, in qua nichil aliud participat cum Creatore. Et fortassis significat secundum ydioma, de quo parum habetur apud nos, et secundum quod exprimetur ex ipso, super ratione necesse esse. Dicam autem universaliter, quod gradus huius nominis et cura loquendi in ipso est grandis et timida, quia significat substantiam Creatoris, in qua significatione non participat cum aliquo suorum creatorum, sicut dixerunt sapientes: «Nomen meum separatum est michi». Sed alia omnia nomina significant agnominationes, quia decisa sunt ab operibus. Et idcirco ista nomina faciunt ascendere in cor hominis multiplicationem, scilicet ut attribuantur agnominationes Creatori, et quod est ibi substantia et res addita super substantiam, quia sic est omne nomen sumptum ab operibus, quoniam ipsum significat rem aliquam et aliam super ipsam fundatam, que non est de esse prime rei, sed est ei addita. Cum autem probatum sit, quod Creator non est fundamentum, cui adiungantur res alie, scitum fuit, quod nomina, que de eo dicuntur, sunt secundum comparationem operis ad ipsum, vel ad significandum intellectum super eius perfectione. Et idcirco grave fuit a Rabi Hanina audire verba dicentis nisi propter duo, de quibus fecit mentionem, que induxerunt hanc necessitatem, quoniam ista faciunt 21 istud] illud E 22 et] om. C | a] in L om. K | Domini] dictum L 23 a] add. r G 24 inquam] inquit K | nichil] nisi L 25 participat] pticipat K 26 de quo] add. de quo G | parum habetur] inv. GKLπ | secundum] add. hoc A | exprimetur] exprimitur A exprimere sed corr. sup. l. L 27 ex] in C ab GKLπ add. ex sup. l. G | ex ipso] expositio E | necesse] add. est sed exp. L 30 suorum creatorum] inv. K 31 est] om. B 32 omnia] om. CGKLπ | decisa] densa K 33 Et] add. isti sed exp. G | ascendere] accendere sed corr. L | hominis ... et] om. KLπ 34 et] om. A 35 ibi] in Lπ | et] est G | substantiam] substantia AB 37 ipsam] 39 res] des K 40 eo] add. quam C | fundatam] fundavit C 38 est2] sit K Deo E | comparationem ‫ ]ערך‬operationem AC compositionem L 42 a Rabi] Arabi et add. licet L | Hanina] Hannua A Hanminia G Hamnina K Annina L arabihammia E | audire] audite KLπ | verba] verbum C 43 quoniam] quam CL | ista] illa KLπ

23 Cf. Num. 6, 22-27. 23 «In die ieiunii», scil. Yom Kippur. 30-31 TB, Sotah, 38a. 42 Cf. TB, Berak_ot, 33b.

25

30

35

40

DUX NEUTRORUM I, 60

45

50

55

60

65

187

ascendere in cor, quod sunt agnominationes adiuncte Creatori, hoc est virtutes perfectionis, que sunt invente in eo. Cum autem multiplicata fuerint huiusmodi nomina ab operibus sumpta, induxerunt partem hominum ad credendum, quod Creator habet agnominationes multas secundum multitudinem operum, a quibus sumuntur. Ideoque promisit propheta hominibus apprehensionem intellectus, qui removebit ab eis laborem istum, dicens: «In die illa erit Dominus unus et nomen eius unum», quod est dicere: sicut Ipse est unus, sic vocabitur uno nomine tantummodo, et hoc est illud nomen, quod significat substantiam eius tantummodo, non quod sit decisum ab opere. In capitulis autem Rabi Eliezer dictum est: «Antequam crearetur mundus, erat Creator et nomen eius solummodo». Intellige ergo, quomodo manifeste dixit, quod omnia ista nomina ab operibus sumpta fuerunt innovata post mundi creationem. Et hoc est verum, quoniam omnia sunt dicta secundum opera, que inveniuntur in mundo. Cum autem intellexeris in substantiam eius, quod simplex est ab omni opere, non habebit nomen sumptum ab opere aliquo modo nisi unum nomen verum ad significandum substantiam ipsius. Nullum autem nomen est apud nos, quod non sit sumptum ab opere, nisi nomen Tetragrammaton, quod est sanctum, quod precise dicitur ‘nomen separatum’. Et non credas aliud nisi istud, et non ascendant in cor tuum derisiones scribentium cartas experimentales nec illud, quod audieris ab eis vel inveneris in libris eorum risu dignis in nominibus, que coniunxerunt et nichil 44 quod] que E 45 virtutes] veritas K 46 fuerint] fuerunt BE | huiusmodi] hec KLπ 47 ad] om. E | agnominationes] agnominatione B 49 apprehensionem] apprehensione B | qui] quia E 50 unus] intus (dub.) G sup. l. B 52 hoc] hic A | substantiam eius] inv. KLπ 53 sit] scit B 54 Eliezer] Elyzet A Elicer K aliter L Eleazar π add. vel Elicez in marg. π | dictum est] inv. C 57 innovata] om. sed add. vel invocata in marg. A 59 autem] om. GKLπ | intellexeris] intellexeritis C | in] om. π | substantiam] substantia A 60 non] add. etiam K add. autem L | opere aliquo] inv. G 61 ipsius] eius E 62 sit] est B | nomen2] add. in K 65 Et1] 63 quod2] et KLπ | precise] preciose KLπ | nomen separatum] inv. KLπ add. nota de cartis experimentalibus quas continere nomina Creatoris in marg. B | derisiones ‫ ]הבלי‬decisiones BCLπ 66 illud] id L | quod] om. AC | ab ... dignis] om. A | vel inveneris ‫ ]או תמצא‬in marg. A om. CGKLπ 67 dignis] add. eorum sup. l. B

50-51 Zach. 14, 9. 54-55 Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer, 3.

188

MOSES MAIMONIDES

significant omnino, et vocant ea ‘nomina’, et dicunt, quod necessaria est in illis sanctitas et puritas, et quod cum illis potest homo facere miracula, quoniam non oportet intelligentem audire talia nedum credere. Et 70 nullum nomen vocatur ‘separatum’ nisi nomen Tetragrammaton, quod scribitur sed non legitur secundum suam ordinationem. Et manifeste dixerunt sapientes, quod istud nomen separatum, quod est quatuor litterarum, ipsum solummodo est significativum substantie Creatoris sine participatione cuiuscumque alterius rei. Ideoque de eo dixerunt: 75 «Nomen meum separatum michi». Ego autem ostendam tibi, quod induxit homines ad credendum in istas diversitates nominum istorum, et exponam tibi radicem questionis huius, et detegam tibi archana ipsorum, donec non remaneat in ipsa labor vel dubitatio, nisi velis dare animam tuam rationibus vanis, 80 et hoc exponam in capitulo, quod sequitur post istud.

68 significant] signant K 69 quod] om. π | cum] ex G | illis2] alis E | facere] om. G 70 intelligentem] intellectualem π intelligentiam L | nedum] nec A | 72 sed] si credere] crederet C 71 vocatur] vocant GKπ | nomen2] add. in B C | ordinationem] coronationem BE 73 istud] istum L | separatum] add. est E 74 litterarum] add. Ioth He Vav He in marg. GK | significativum] significatum C significatio E 75 participatione] principatione B | cuiuscumque] cuiuslibet GKLπ 77 quod] quid E | induxit] add. dominus C 78 diversitates] adversitates L | nominum] nomen G nec unum KLπ | tibi] om. C 79 huius] add. tibi C | detegam] add. vel in marg. G 80 dubitatio] add. ubi vellis sed corr. in marg. L | nisi] qui E | velis] vel B vellis L | dare] om. C | tuam] add. dare C | rationibus] omnibus G

76 TB, Sotah, 38a.

DUX NEUTRORUM I, 61

189

CAPITULUM LXI

5

10

15

20

Mandatum recepimus, quod benedictio sacerdotalis fieret cum hoc nomine, secundum quod est scriptum, quod est nomen separatum. Nec sciebat quilibet homo, quomodo loqueretur in eo, vel qualiter deberet proferri quelibet litterarum ipsius nominis, et utrum stricte vel alio modo deberent proferri. Sapientes autem recipiebant unus ab alio modum doctrine, et quomodo loquerentur in eo, nec docebant illud aliquem hominem nisi discipulum ydoneum ad hoc et semel in septimana, non amplius. Ego vero credo, quod hoc, quod dictum est, quia sapientes docebant filios suos et discipulos nomen quatuor litterarum et semel in septimana, non est intelligendum, quod docerent eos solummodo, quomodo proferrent illud, sed rationem, a qua sumptum est hoc nomen, quoniam in ipso est secretum spirituale. Apud ipsos etiam erat nomen XII litterarum, cuius sanctitas erat in minori gradu quam sanctitas nominis quatuor litterarum. Michi autem videtur, quod non erat unum nomen, sed duo vel tria coniuncta, et eorum littere XII. Et nominabant cum illis nomen quatuor litterarum, sicut nos hodie cum hoc nomine ‘Adonay’. Nomen autem XII litterarum sine dubio significabat aliquid magis separatum quam, quod significat hoc nomen ‘Adonay’, et nullus sapiens prohibebatur scire illud, sed docebant illud quemlibet addiscere volentem. Nomen autem

1 Capitulum LXI] Capitulum om. C Capitulum XVII L Benedictio per nomen Domini Tetragrammaton. Capitulum LXI π om. AK 2 fieret] fieri G fiet E 3 est1] om. A 4 qualiter] | est1 scriptum] inv. C | scriptum] inscriptum KLπ add. secundum E qualibet A 5 ipsius] illius A 6 deberent] deberet G debent EKLπ | autem] add. minus Lπ | recipiebant unus] inv. K | unus] om. Lπ 7 alio] alia K | modum doctrine] inv. A modo doctrine L | loquerentur] loqueretur K 8 illud] id L | nisi] nec KLπ | et] quod A add. id π 9 septimana] add. aliter in septem annis in 10 discipulos] marg. G | vero] om. C | hoc] add. nomen E | quod2] om. KLπ add. suos C | nomen] nomina L 11 in] vel E 12 illud] id L | sed] secundum E | rationem] ratione C | a qua] aliqua C 13 est1] om. A | in] ab B | 14 erat2] erit L 15 quam] quoniam ipso] add. sed KLπ | est2 secretum] inv. C C | Michi ... literarum] om. A 17 nominabant] nominabantur C | nomen] unum E 18 Nomen] nomine π | autem] est A 19 significabat] significat L | aliquid magis] inv. K | quam] quoniam C 20 significat] significet L | illud] id L 21 quemlibet] quoniam licet Lπ

2 Cf. Num. 6, 22-27. 9 Cf. TB, Qiddušin, 71a.

190

MOSES MAIMONIDES

quatuor litterarum non docebant nisi filios et discipulos et semel in ebdomada. Cum autem multiplicati fuerunt homines depravatores, et didicerunt nomen XII litterarum, cum quo dampnabant credulitates, sicut contingit omni, qui non est perfectus nec attingit gradum sapientie, celaverunt hoc nomen, nec docebant illud nisi humiles sacerdotes, ut cum ipso benedicerent populum in sanctuario. Cum vero rememoratio nominis separati prohibita fuit a sanctuario propter prava opera hominum, benedicebant cum nomine XII litterarum. Erat autem apud eos nomen XLII litterarum. Notum autem est apud quemlibet intelligentem, quod non oportet ullomodo, ut ex XLII litteris componatur unum nomen, sed erant plura nomina aggregata, in quibus erant tot littere. Neque dubium est, quod illa nomina significabant aliquas rationes, que perducebant hominem ad scientiam veritatis substantie Creatoris secundum modum, quem diximus. Sed illa nomina dicebantur ‘unum nomen’ propter unam rem, quam significabant, sicut alia nomina ab operibus sumpta. Sed multitudo illorum nominum erat, ut intelligeretur ratio, que fortassis non poterat intelligi nisi per multa verba. Et idcirco intende istis. Scias autem, quod res ista, quam demonstrat scientia rationum, quas illa nomina significant, non erat planum sermonis litterarum. Et ideo numquam dixerunt, quod nomen XII vel XLII litterarum erat nomen separatum, sed nomen separatum est, quod est ei separatum, sicut exposuimus. Alia vero omnia erant utilia, et inducebant hominem in cognitionem Creatoris necessario. Cuius rei probatio est, quod dictum

23 fuerunt] fuerint L | homines] om. G 24 dampnabant] damnabat B damnabantur L add. vel condempnabant in marg. A | credulitates] credelitate sed corr. sup. l. G 25 contingit] convenit K | omni] homini B | qui] quod E | non] om. A 26 hoc] om. A | nec] non A 27 ut] nec G | cum1] in π | cum2] si L 28 prohibita] hita (dub.) L | opera] om. K 29 cum] in π | XII] add. vel XLII π 30 Erat ... litterarum] om. EKLπ | autem1] etiam B | XLII] XIII C | autem2 est] inv. G 31 ut] quod L | XLII] XII π | XLII literis] inv. KLπ 33 Neque] Nec KL | dubium est] inv. C 34 aliquas] add. res sed exp. G | hominem] homines L 35 secundum] add. hunc G 36 unum] unde L 37 operibus] omnibus A 38 illorum] illarum sed corr. sup. l. G | intelligerentur] intelligentur B 39 intelligi] intelli L | multa verba] inv. G 40 autem] sup. l. G | quam] non B | rationum] ratione K 41 quas] quam K 42 numquam] lac. G | quod] quantum G 44 omnia] nomina AL | inducebant] 43 est2] om. C | separatum] separant C ducebant C | in] ad C 45 cognitionem] cognitione A

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM I, 61

50

55

60

65

191

est a sapientibus: «Nomen XLII litterarum est sanctum et sanctificatum, et non dabitur nisi humili, et qui dimidiavit dies suos, et non fuerit iracundus nec ebriosus, nec fuerit subiectus moribus pravis, et qui loquetur suaviter cum creaturis. Et omnis, qui scit illud, et cavet sibi in illo, et custodit illud cum munditia, est dilectus sursum et desideratus deorsum, et timor eius cadit super creata, et disciplina eius est perpetua in manu ipsius, et hereditat duo secula: presens et futurum». Hoc est quod scriptum est in Talmud. O quantum distat, quod intelligunt homines ex hiis verbis, ab eo, quod fuit in mente dicentis! Quoniam plures hominum putant, quod sunt littere, in quibus loquuntur solummodo, et quod non est in eis ratio, per quam acquirant predictos gradus sublimes, sed quod sunt necessarie ad compositionem istorum modorum, de quibus sapiens predictus fecit mentionem. Manifestum vero est, quod totum hoc non est nisi scientia spiritualium rationum de universitate rationum, que sunt archana legis, sicut exposuimus. Iam autem ostensum est in libris compositis de sapientia spirituali, quod istius scientie non potest oblivisci, qui sciverit illam, que est apprehensio intelligentie agentis, et propter hoc dictum est: «Scientia sua perpetua in manu ipsius». Cum autem homines pravi et insipien46 XLII] add. quid sed del. L | sanctificatum] sanctificatio L 47 dimidiavit] dimidiant C dimidiant sed corr. sup. l. A | suos] suous K 49 qui1] que G | loquetur] loquitur KLπ | suaviter] suavitatem L | creaturis] creatis L 50 est] et C | desideratus deorsum] inv. E 52 ipsius] eius G | hereditat] hereditam sed corr. hereditabit sup. l. A habitat GKLπ | secula] om. G 54 hiis] illis L om. G | verbis] add. 56 sunt] sicut E | loquuntur] loquantur L loquitur istis G 55 quod1] qui L K loquentur add. vel loquuntur in marg. A | solummodo] modo A | quod] om. K 57 quod] om. E 58 istorum modorum] inv. C | modorum] morum B | quibus] add. pre sed del. G 59 mentionem] add. Notum enim ac manifestum est cuilibet, aliqualiter intelligenti et ponderanti rationes divinarum rerum, litteras et characteres seu figuras litterarum etiam nostrarum manu artificis scriptarum esse puras creaturas, et ideo secundum in superioribus a nobis declarata non habere ullam potentiam aut virtutem a se, nisi recidamus ad ignorationem idolatrarum creaturas pro Creatore adorantium, quorum peccatum demonstravimus esse blasphemiam impiam et Deo abominabilem π | vero] quoque π | totum hoc] inv. GKLπ | non] om. C 60 rationum] add. que G | universitate] universitatis L 61 legis] legum K 62 compositis] compositionis KLπ 63 istius] huius L | potest] possunt E | qui] quod E 65 sua] eius L | ipsius] add. est C

46-52 TB, Qiddušin, 71a. 65 TB, Qiddušin, 71a.

192

MOSES MAIMONIDES

tes invenerunt ista verba, fuerunt potentes super mendacio, dicentes, quod, cum coniungerent litteras quaslibet, possent facere hoc vel illud, cum scriberent eas vel proferrent super tali vel tali re. Post hec autem scripta fuerunt ista mendacia, que invenerunt de corde suo predicti pravi et insipientes, et venerunt in manus bonorum et humilium et simplicium, qui nesciebant discernere verum a falso; et celaverunt ea, credentes, quod essent sancta, et fuerunt inventa ista nomina in archanis ipsorum, que remanserunt post ipsos. Qui autem invenerunt illa, crediderunt, quod essent vera. Salomon autem dixit generaliter: «Innocens credit omni verbo». Digressi sumus a consideratione nostra pura ad aliam considerationem ad destruendum illa ridiculosa, que scit quilibet etiam incipiens considerare, que sunt vana. Verum compulit nos ad hoc necessitas rememorationis nominum et rationum ipsorum, et quod scitur de eis apud gentem. Nunc autem revertar ad propositum, et dicam, quod iam patefecimus, quod omne nomen, quod dicitur de Creatore, est decisum ab opere preter nomen separatum. Necesse autem est loqui de quodam nomine, quod dictum est Moysi: «Sum qui sum» in capitulo separato, quia est ibi ratio profunda, per cuius viam incedimus, id est in remotione nominationum a Creatore.

66 ista verba] inv. C 67 quaslibet] quasdam sed corr. K | facere] om. L | illud] add. facere L 68 cum] cui CG si L | eas] illas A | hec] hoc Kπ | hec autem] inv. G | autem] om. A 69 invenerunt] inveniunt A | de] in G 72 quod] qui E | essent] esset A | sancta] sanctam A om. G 73 que] qui G | invenerunt] inveniunt A 74 essent] esset C | generaliter] om. G 75 Innocens] om. K | Innocens credit] inv. π | credit] credidit L add. autem in illis simplex vel rudis innocens L add. aliter simplex vel rudis innocens K add. aliter simplex vel rudis in marg. G 76 pura] om. E | aliam] add. puram E 77 destruendum] referendum π defendendum KL | illa] ea L | scit] sic C | etiam] om. CG | incipiens ‫]מתחיל‬ insipiens AC 78 considerare] add. sup. l. K | que] quod AC | compulit] cum C add. ad hoc L | nos] vos L | ad hoc] om. L | rememorationis] rememorationum G 79 nominum] hominum KLπ 81 quod1] quia B | quod2] om. KLπ | dicitur] Dei Kπ 82 autem est] inv. GKLπ 83 Sum1] add. Exo. in marg. A | qui] quod E 84 quia] quod E | ibi] una L add. est B | profunda] add. ratio sed del. B | id est] om. A 85 remotione ‫ ]הרחקת‬rememoratione ABC | nominationum] rationum KLπ nominum A

75 Prov. 14, 15. 83 Exod. 3, 14.

70

75

80

85

DUX NEUTRORUM I, 62

193

CAPITULUM LXII Premittam tibi quoddam stramentum, et dicam quia, quod dixit Moyses: «Dicent ad me, quod est nomen eius, quid respondebo eis?». Quare fuit ipsa ratio conveniens illi questioni, ut quereret, que esset 5 responsio, quam diceret eis? Quod autem dixit: «Ecce non credent et non audient vocem meam, quia dicent: non apparuit tibi Dominus», hoc manifestum est, quia sic debet dici omni, qui se iactaverit prophetam esse, donec adducat signa et portenta, propter que credatur ei. Si autem res sic se habet, sicut apparet, quod illud nomen simplex 10 loquuntur in eo, sicut consuetum est loqui in quocumque alio nomine, necesse erit alterum de duobus contingere, scilicet: vel Israel sciebant hoc nomen vel numquam audierant illud. Si sciebant illud, non suberat ratio ad narrandum illis, quia scientia ipsius erat sicut et ipsorum; si vero numquam audierant illud, que erit probatio, quod illud 15 est nomen Creatoris, si fuerit scientia nominis sui probatio? Postquam autem Creator fecit ipsum scire hoc nomen, dixit ei: «Vade et congregabis seniores Israel», et dixit ei: «Audient vocem tuam». Et postea dixit ei Moyses: «Ecce non credent, nec audient vocem meam». Et Creator

1 Capitulum LXII] Capitulum LXIII L De hoc nomine Sum qui sum. Capitulum LXII π add. de nomine homine (dub.) sum qui sum et de nomine + illeg. + sum qui sum in marg. K 2 dicam] dicamque C add. illeg. G | quia quod] om. C inv. KLπ | dixit] dicit A 3 Moyses] om. G | respondebo] tradebo L 4 Quare] ideo π | ipsa] ista E | quereret] quereretur L | que] quod E | esset] add. ista sed exp. K 5 responsio] reprehensio C | Quod] qui L | dixit] om. L | non] nunc L 6 dicent] add. quia A 7 est] om. B | sic] non C | dici] add. de K | omni] om. A add. die L | qui se] om. L 8 esse] om. CEGKLπ | adducat] advocant L | signa] singularia K singula L | ei] eis KL 9 res] add. res sed exp. K | sic] om. KLπ | simplex] add. sit et π 10 alio] alto A 11 contingere] coniungere C | scilicet] add. quod π | 12 numquam] numquid K non que L Israel] Israelite π lac. E | sciebant] sciebat B 13 quia] | illud1] illum E | sciebant] sciebat B | suberat] suberant sed corr. K quod A | ipsius] illius G | sicut] sic L | et] in E 14 erit] erat C | illud2] id L 15 nominis] nomini B | sui] suo B | Postquam] post G 16 scire] om. G 17 Israel] lac. E | Audient] audiam KL 18 non] nisi K | audient] adient K | Et ... tuam] om. KLπ

3 Exod. 3, 13. 5-6 Exod. 4, 1. 16-17 Exod. 3, 16. 17 Exod. 3, 18. 18 Exod. 4, 1.

194

MOSES MAIMONIDES

iam dixerat ei prius: «Audient vocem tuam». Et postea dixit ei: «Quid habes in manu tua? Et respondit: virgam». Quod autem scire debes, et deteget tibi omnia occulta est, quod dicam tibi. Iam scis opiniones gentis Zabiorum, que fuit temporibus antiquis, quando omnes ydolis serviebant paucis exceptis, hoc est credebant in virtute stellarum, et faciebant opera secundum opera celorum et ymagines cuiuslibet stelle. In temporibus autem illis, omnis considerator asserebat alterum de duobus: vel dicebat, quod consideratio sua et intellectus ostendebat ei, quod universus mundus habebat Creatorem, sicut Abraham; vel diceret, quod transierat per ipsum spiritus stelle vel angelus vel istis similia. Ante tempus autem Moysi non fuit scitum, quod aliquis diceret se prophetam, et quod Dominus locutus fuisset cum eo, et quod misisset eum. Nec inducat te in errorem, quod legitur de patriarchis, quia Dominus loquebatur cum eis et ostendebat se ipsis, quia non invenies in illis modum prophetie Moysi, scilicet ut aliquis instrueret homines, vel quod redderet eos cautos, vel quod Abraham vel Isaac vel Iacob vel alius, qui precessisset eos, dixerit hominibus: ‘Dominus dixit michi: facite hoc vel non faciatis istud’; vel: «Misit me ad vos». Istud numquam accidit ante, sed loquebatur cum eis in hiis, que sibi erant necessaria, scilicet in sua perfectione et in ostensione eo-

19 iam] om. A | dixerat ei] inv. A | Quid] quicquid G quam L 20 habes] habens G | Quod] quid A | scire] scires sed corr. B 21 deteget] detegit B | tibi omnia] inv. G | occulta] add. et G 22 opiniones] opinionem GKLπ | gentis] add. et Aπ | gentis Zabiorum] inv. C | Zabiorum] abiorum A rabiorum L aliorum π | que] qui K | temporibus] temporalibus A 23 quando] quoniam L quis K | paucis exceptis] inv. G 24 secundum] vel KLπ | celorum] stellarum L 25 cuiuslibet] cuilibet BGLπ | considerator] consolator G 26 quod] om. A 27 intellectus] intellegitur L | quod] quia E 28 vel1] add. dixerat sed exp. G | diceret] dicent sed corr. dicebat A | transierat] transieret K 29 angelus] angelis G | autem] aut B | fuit scitum] inv. G 31 legitur] logitur B 32 quia] quod E 33 invenies] inveneris K add. modum Aπ | scilicet] id est L | aliquis] om. B 34 instrueret] 35 vel1] et E institueret Kπ | vel1] om. C | redderet] reddent E | eos] om. A | alius] alii L | precessisset] precisset C precessissent L | eos] alios L | dixerit] dixerint L 36 Dominus] add. d C | hoc] om. G | faciatis] facite sed corr. sup. l. G | istud] illis C 37 vos] nos K | numquam] numquid K | accidit ante] inv. BEG | cum eis] cunctis L 38 sibi] ipsis π | erant] add. in sed exp. B | in2] om. Lπ

19 Exod. 3, 18. 19-20 Exod. 4, 2. 36-37 Exod. 3, 13.

20

25

30

35

DUX NEUTRORUM I, 62

40

45

50

55

60

195

rum, que facere debebant, et in promittendo, ad quid perveniret finis generationis ipsorum. Ipsi vero reddebant homines cautos per viam considerationis et discipline, sicut notum est apud nos scriptura testante, que dicit: «Animabus quas fecerunt in Haran». Quando vero Dominus apparuit Moysi, et precepit, ut convocaret homines, et quod diceret eis nuntium suum, dixit: ‘Quod primo querent a me, erit, ut ostendam eis vere, quia Creator est in mundo, et postea dicam eis, quia ipse me misit’. Tunc etenim omnes homines paucis exceptis ignorabant Creatorem esse, et finis considerationis ipsorum non transcendebat celum vel opera ipsius vel potentiam, quia non recesserunt a sensu, nec fuerunt perfecti perfectione intellectus. Et idcirco ostendit ei Creator tunc scientiam, quam faceret eos intelligere, per quam firmaretur eis essentia Creatoris, et hoc est, quod dixit: «Sum qui sum». ‘Sum’ vero est verbum decisum a ‘fui’, cuius expositio est ‘essentia’, quia verbum ‘fui’ significat rem preterisse, nec refert, si dixeris ‘fuit’ vel ‘fuit ens’ in lingua hebrea. Secretum autem est in repetitione verbi, quod significat super essentiam, in modum agnominationis, quia verbum, quod dicit, quod inducit rememorationem agnominationis, que coniungitur ei, quia hoc nomen est imperfectum, et eget perfectione rationis. Et idcirco posuerunt verbum primum, et illud est agnominatum ‘sum’; et verbum secundum, quod est agnominator ‘sum’, et ipsum est per se, et est ac si diceres, quod istud agnominatum est ipsamet agnominatio, et eius expositio est, quia est ens non 39 que] qui G | perveniret] proveniret ACGLπ 40 generationis] grandis L | reddebant] credebant B | homines] homo C 41 testante] teste BE 42 que] qui E | dicit] dicitur A | Haran con.] Pharam codd. 44 quod1] om. L | querent] querunt CGK queret E 45 a] ad B | quia] quod GKLπ 46 quia] quod G | ipse] om. E | me misit] inv. C om. G 48 transcendebat] trascendebant G add. celum 49 nec] neque CEK 50 tunc] sup. l. K | faceret] fecesed del. L | vel2] per K rat K 51 est] om. KLπ 52 decisum] lac. + sum G su K lac. + su L | a] om. G | decisum a fui] substantivum π | fui] sui KL 53 quia ... essentiam] om. E | rem] om. KLπ | preterisse] precise A 54 si] qui B | dixeris] dixerit GKLπ | vel] sup. l. G 55 repetitione] rep + lac. A | essentiam] essentia B | modum] modo π | agnominationis] agnitionis C 56 dicit] dicunt E 57 que] quod E | ei] om. A | quia] quod GKLπ | nomen] verum C 59 illud] id L | sum] quid scr. sed corr. L | et ... sum] om. A 60 si] om. π | diceres] dicens B diceret L | istud] om. KLπ 61 ipsamet] ipsemet A | ens] om. π

42 Gen., 12, 5. 52 Exod. 3, 14.

196

MOSES MAIMONIDES

in essentia. Et hoc est depuratio istius rationis, scilicet: ens qui est ens, ac si diceret: necesse esse. Hoc autem est ad quod credendum inducit probatio de necessitate, quod est necesse esse, quod nec deficit nec deficiet, sicut ostendemus probatione. Cum autem Creator fecit illum scire probationes, per quas astrueretur essentia sua apud sapientes illorum, postea dixit ei: «Vade et congregabis seniores Israel», et promisit, quod intelligerent, et quod diceret eis, et reciperent illum, et hoc est, quod dixit: «Audient vocem tuam». Conversus autem Moyses dixit ad eum: ‘Ecce credent michi, quia Deus est propter ista signa intelligibilia. Que erit probatio mea, quod ipse Deus misit me ad eos?’. Et idcirco dedit ei probationem. Iam autem patet, quod huius dicti ‘quod est nomen eius?’ non est sua ratio: ‘quis est iste, de quo dicis, quod misit te?’, sed eius expositio est sublimitas et honor dicti, hoc est dicere, quod non est, qui ignoret, quod tua substantia et veritas sit inventa. Sed si quesierint a me de nomine tuo, quam rationem de rationibus dicam, quod significat hoc nomen? Quia remotum erat ab ipso, ut diceret, quod aliquis erat ibi, qui ignoraret hunc entem, et posuit ignorantiam ipsorum in secreto nominis, non eius quod nominatur per ipsum. Similiter nomen duarum litterarum, quod est sumptum a nomine quatuor litterarum, est de ratione firmitudinis essentie. Et ‘Saday’ est decisum a ‘day’, quod est sufficientia, et ‘sin’, quod est ‘s’ et ponitur pro

62 depuratio] deputatio CKLπ | istius] ipsumius L ipsius Kπ | qui ... ens2] om. A 63 esse] est E | ad quod] inv. A 64 nec1] non GKLπ | deficit] defecit B 66 illum] istum A om. KLπ 67 illorum] add. et E 68 promisit] add. ei BE | quod1] quia B | intelligerent] intelligent B intelligeret C | et2] om. BEπ 69 diceret] dicet L | eis] eum A | reciperent] recipient L | illum] eum L | et2] om. G | Audient] audierit KL 70 Ecce] add. non π 71 Que] ostensio C add. quod G | erit] erunt π add. vel ostensio B | probatio] add. vel ostensio in marg. A | mea] om. A 72 quod] quia C | ipse] add. est B 73 autem] igitur C | eius] esus G 74 iste] om. KLπ 75 quod] quia B add. vel quia sup. l. A | quod 76 ignoret] ignorat GKLπ ignoraret B | sit] sint ... ignoret] om. E | est3] om. C GLπ sunt K | Sed] om. KLπ 78 significat] signum A | nomen] add. vel longe A | remotum] add. vel longe sed corr. et scr. post quia B | ut] add. crederet sed exp. K 80 ipsorum] eorum C | non] quod sed del. C | quod] quia A 81 Similiter] add. etiam L | litterarum] add. ya G 82 firmitudinis] formidinis C | est2 … day] om. A 83 ponitur] ponit L

67-68 Exod. 3, 16. 69-70 Exod. 3, 18.

65

70

75

80

DUX NEUTRORUM I, 62

197

qui. Et ratio ‘Saday’ hoc est: ‘qui sufficit’, hoc est dicere, quia non eget essentia alicuius entis, nec eget alio extra se ad firmitatem essentie sue, sed sua essentia sufficit sibi. Et omnia alia nomina sunt istius modi. Nullum autem nomen convenit Creatori, quod non sit sumptum ab opere vel dictum in participatione, preter nomen quatuor litterarum, quod scribitur et non legitur, quod est nomen separatum, quia non 90 significat agnominationem, sed super essentia simplici tantummodo; de communi conditione essentie predicte est, quia debet esse in sempiternum permanens, hoc est necesse esse. Et nunc intellige finem verbi. 85

84 Et] vel L | dicere] om. KLπ | quia] qui π quod A 86 sed] add. sufficit sibi C | sufficit sibi] inv. A om. C | Et] in C | omnia] enim sed corr. in marg. G | alia] om. CGKLπ 87 quod] add. quod K 89 quod2] et L | nomen] unum G 90 essentia] essentiam CL | simplici] simplicem C | tantummodo] add. sed K add. de gloria dei in marg. G 91 quia] quod CE 92 nunc] non L | finem verbi] om. C | verbi] add. Exo. XX in marg. A

198

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LXIII Scias, quod hoc nomen, quod dicitur ‘Adonai’, quandoque dicitur de ipso nomine tantum, sicut dicitur: «Non assumes nomen Dei tui in vanum», et multa similia. Quandoque intentio est in ipso substantia Creatoris et veritas eius, sicut dicitur: «Dicent michi: ‘quod est nomen eius?’». Quandoque ponitur pro voluntate Creatoris, et erit nomen Domini, sicut si diceret ‘verbum Domini’ vel ‘preceptum Domini’, sicut Scriptura dicit de angelo: «Quia nomen meum in ipso», hoc est: verbum meum vel preceptum in ipso, et ratio est, quia est instrumentum voluntatis mee. Adhuc autem exponemus hoc verbum in equivocatione angeli. Similiter ‘gloria Domini’, hoc est: lux creata, que ostenditur in aliquo loco ratione sanctitatis et sublimitatis in modum miraculi, sicut dicitur: «Habitavit gloria Domini super montem Sinai»; et iterum: «Gloria Domini implevit tabernaculum». Quandoque dicitur de substantia et veritate Creatoris, sicut dixit Moyses: «Ostende michi gloriam tuam», et responsum est: «Non videbit me homo et vivet». Hoc ostendit, quia ista gloria, de qua fit hic mentio, est substantia Creatoris. Quandoque etiam ponitur pro laude, quam homines et alie creature dant Creatori, quia laus eius vera est apprehensio ipsius, et omnis, qui apprehendit 1 Capitulum] om. C | Capitulum LXIII] De nomine Dei in generali et de nomine Adonai et Gloria. Capitulum LXIII π om. AEK 2 Scias] add. autem L | quod dicitur] om. KLπ 3 ipso] hoc G | ipso nomine] inv. BE | assumes] assumeres G 4 multa] add. alia π | intentio] substantia KL om. π | ipso ‫ ]בו‬ipsa CGK 5 veritas] veritatis A 8 Quia] add. unum G | nomen] nostrum (dub.) L | meum] nostrum π om. G | hoc ... ipso] om. L 9 meum] nostrum Kπ unum G | est] om. A 10 mee] om. KLπ | Adhuc] ad hoc B add. ex sed del. L | autem] etiam L | verbum] nomen sed corr. in marg. L 13 et] om. L | miraculi] mirabili A 14 montem] monte B | Gloria] add. Exo. in marg. A 17 est] add. ei C | Non] add. Exo. XXXI in marg. A | me homo] inv. E | Hoc] hic G | quia] quod Cπ quando L 18 fit] om. A | Creatoris] add. compositor libri ponit litteram talem hic. Non me vidit qui iuvat in marg. A add. littera compositoris libri. Non videt me qui iuvat in marg. G 19 laude] add. quam sed del. A 20 eius] est G

3-4 Exod. 20, 7. 5-6 Exod. 3, 13. 8 Exod. 23, 21. 14 Exod. 24, 16. 15 Exod. 40, 32. 16-17 Exod. 33, 18. 17 Exod. 33, 20.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 63

25

30

35

40

199

maiestatem ipsius et perfectionem, honorat ipsum secundum suam apprehensionem. Homo vero tantummodo honorat eum dictis suis, ad ostendendum, quod apprehendit intellectu suo, et revelat alii extra se. Quod autem non habet apprehensionem, sicut lapides et cetera, que non habent spiritum vite, laudant ipsum, quia demonstrant in naturis suis super potentia et essentia et sapientia sua, et hoc est causator, ut honoret eum, qui intenderit in ipsis, sive dicat lingua, sive non dicat, si fuerit ex illis, quibus non convenit loqui. Lingua vero hebraica ampliavit hanc rationem, adeo quod attribuit verbum dicendi rei, que non habet apprehensionem, et dicit de ea, quod laudat Creatorem, sicut David dixit: «Omnia ossa mea dicent: ‘Domine, quis similis tibi?’», cuius expositio est, quod ipsa inducunt hanc fidem, et est ac si ipsa dicerent, quia per ipsa scitur. Secundum hanc igitur acceptionem ‘glorie’ dictum est de eo: «Plena est omnis terra gloria eius», et est equale ei, quod dictum est: «Laudis eius plena est terra», quia ‘laus’ dicitur ‘gloria’, sicut dictum est: «Date gloriam Deo vestro»; et iterum: «In domo eius omnes dicent gloriam», et multa talia. Et idcirco intellige hanc equivocationem in nomine ‘glorie’, et scias in omni loco, secundum quod exigit ratio eiusdem loci, et evades multas dubitationes.

22 tantummodo] tantum GLπ | eum] om. GKLπ | ad ostendendum] om. E 23 apprehendit] add. in C | revelat] velat B 24 apprehensionem] apprehensiones K 25 habent] habet AE | laudant] laudent E | demonstrant] demonstratur ACGKLπ 26 essentia] add. sua E | sua] om. E | causator ‫ ]גורם‬Creator EKLπ add. causator in marg. A 27 lingua] add. sua C | non] om. A 31 quis] qui B 32 quod] quia et add. p sed del. G | ipsa] propterea CEGKLπ 33 scitur] creatur L 34 igitur] ergo L add. hanc G add. ex E | acceptionem] ex diceptionem G | de eo] ideo G 35 gloria eius] om. E | est2] om. GKLπ | equale] equitate K | ei] est A ei sed corr. est K 36 eius] est B 37 vestro] nostro CG 38 intellige] intelliget sed corr. K 39 et2] add. sic L

31 Ps. 35, 10. 35 Is. 6, 3. 35-36 Hab. 3, 3. 37 Ier. 13, 16. 37 Ps. 29, 9.

200

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LXIV Postquam ascendisti ad gradum istum scientie, quod Creator est ens non in essentia et unus non in unitate, non puto, quod indigeas, ut exponatur tibi remotio agnominationis sermonis a Creatore, et multo magis propter hoc, in quo convenit gens nostra, quia lex est creata. Et eius intentio est in hoc, quod sermo, qui attribuitur Creatori, est creatus, sed attribuerunt ei, quia verba, que audivit Moyses, Creator creavit ea de novo, sicut et omnia alia creata sua. Adhuc inducam verba multa, cum loquar de prophetia; sed intentio mea in hoc loco est, ut faciam scire, quia, cum dicimus de Creatore, quod loquitur, simile est, cum attribuimus ei opera similia nostris. In scientiis ostensum est, quia est scientia spiritualis Domini nostri, quam apprehendunt prophete, quasi Dominus locutus fuerit cum eis, ut sciamus, quod rationes iste, que proveniunt ad nos, sunt a Creatore non de cogitationibus ipsorum; et iam premisimus mentionem huius rationis. Intentio vero mea in hoc capitulo est, quia verbum ‘dicendi’ vel ‘loquendi’ equivocum est. Quandoque enim dicitur de verbo lingua prolato, sicut dicitur: «Locutus est Moyses»; et iterum: «Dixit Pharao». Dicitur etiam quandoque de conceptu mentis, licet non exprimatur sermone, sicut dicitur: «Dixi in corde meo»; et: «Locutus sum in corde 1 Capitulum] om. C | Capitulum LXIV] Sermo qui Creatori attribuitur creatus est. Capitulum LXIIII π om. AEK 2 Creator] Creatorem G | est] om. G 3 in1] om. E | non] nec E | quod] quo L | ut] om. B 5 in quo] om. CK 6 in] om. π | attribuitur] attribuit G 7 creatus] creatoris B | attribuerunt] attribunt L | quia] quod CGKLπ 8 creavit] causavit G 9 inducam] adducam π | loquar] loquor E 10 cum] si L | dicimus] dicemus L 11 quod] qui L | est] add. ei E | cum] si L | opera] add. sua sed exp. K 12 est2] om. E | scientia ‫ ]מדע‬sapientia BE | nostri] vostri L 13 apprehendunt] apprehenderunt L | Dominus locutus] inv. E 14 proveniunt] perveniunt Bπ | sunt] est G | a] de K 15 et] add. n K | mentionem] racionem G 17 vero] om. KLπ add. quod verbum dicendi vel loquendi equivocum est in marg. K | vero mea] inv. CE | quia] quod Aπ 18 enim] om. KL | lingua] lingue A 20 quandoque] quinque π 21 et ... meo] om. sed scr. post meum C om. K 9 Cf. Dux neutrorum II, 32-48. 15 Cf. supra, I, 45, pp. 124-125. 19 Exod. 19, 19. 19 Exod. 5, 5. 21 Eccl. 2, 15. 21-22 Eccl. 2, 15.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 64

25

30

35

40

201

meo»; et: «Tibi dixit cor meum»; et: «Dixit Esau in corde suo», et multa talia. Ponitur etiam pro voluntate, sicut ibi: «Et dixit, ut interficeret David» id est: voluit interficere David. Dictum ergo et loquela, que attribuuntur Creatori, sunt secundum duos ultimos modos, id est: cum ponitur pro voluntate vel pro conceptu mentis, sive sciatur per vocem creatam, sive per aliquam speciem prophetie, de qua postea loquemur – non quod Creator loquatur literatorie vel voce, nec quod habeat animam, vel quod sit res addita super substantiam eius; sed ista referuntur ad ipsum sicut et alia opera. Sed agnominatio super voluntate in dicto et loquela est, sicut exposuimus, cum loquebamur de equivocatione huius verbi per viam similitudinis, sicut explanavimus in hiis, que premisimus. Quoniam non intelligit homo in initio cogitationis, qualiter res fiat, quam Deus vult facere cum simplici voluntate, sed in principio cogitationis non potest esse, quin volens faciat, quod vult facere vel per se, vel quod mandet alii, ut faciat. Et idcirco attribuerunt Creatori mandatum, ut sit illud, quod ipse voluit, ut esset, et dicunt, quia ipse mandavit, ut sic esset, et hoc per viam similitudinis adiunctum fuit operibus suis, propter quod huiusmodi verbum demonstrat voluntatem, sicut exposuimus.

23 etiam] ergo G | sicut] ut L 25 attribuuntur] attribuitur π | sunt] sup. l. 27 sive1] scive B | sive2] sui E 28 postea] B 26 cum] si L | pro2] om. E posita C | postea loquemur] inv. KLπ | loquatur] loquitur π 29 habeat] habet 30 eius] om. A | referuntur] referiratur AB | quod2] om. L | sit] scit B K 31 agnominatio] add. in dicto vel loquela E | voluntate] voce L add. et sed del. L | in ... loquela] om. E 32 loquebamur] loquebatur A | huius verbi] inv. G 34 in] om. B | cogitationis ‫ ]דבר‬cognitionis π 35 cogitationis ‫ ]מחשבה‬cognitionis π 36 esse] om. KLπ | quin] add. non E | volens] nolens G 37 vel] add. per C | mandet] mandat AGL | alii] aliis Kπ | faciat] faciant Kπ 38 sit] sic K | illud] id L | voluit] noluit sed corr. sup. l. G | ut2] et L | et] ut A | quia] quod EKLπ 39 adiunctum] adiuncti E | fuit] fuerit C 40 suis] eius π | propter] add. hoc Gπ | quod] om. G | huiusmodi] huius L | voluntatem] voluntate π 41 exposuimus] add. ubi C

22 Ps. 27, 8. 22 Gen. 27, 41. 23-24 II Sam. 21, 16. 33 Cf. supra, I, 45, pp. 124-125.

202

MOSES MAIMONIDES

Ubicumque autem dicitur in opere Beresit ‘dixit’, exponitur ‘voluit’. Alius iam dixit hoc, et scitur a multis. Cuius rei probatio, scilicet quod illa dicta sunt voluntates, non loquele, est, quoniam loquela ad aliquod creatum profertur, et tunc non erat aliqua creatura. Similiter quod dic- 45 tum est: «Verbo Domini celi firmati sunt», simile est ei, quod sequitur: «Et spiritum oris eius omnis virtus eorum»; et sicut ‘spiritus oris’ et ‘ipsum os’ sunt verba accommodata ei, sic et ‘verbum’ et ‘dictum’ accommodantur ei, hoc est dicere, quod fuerunt inventa cum intentione et voluntate sua. Nullus autem sapientum nostrorum, qui fuerunt 50 famosi, ignorat istud, et non est opus, ut explanetur, quod ‘dicere’ et ‘loqui’ in lingua hebraica idem sit.

42 autem] add. sic sed exp. K | dicitur] om. E | opere] add. de π 43 iam] autem GKLπ | probatio] add. est B 44 illa] ista BEC | loquele] loquela G | est] om. BC | quoniam] quantum E | ad] aliquid G 45 aliquod] aliquid C | creatum] causatum G | et ... creatura] om. BE 47 spiritum] spiritu BEK 49 ei] ex K et π | quod] quia BE 50 sua] eius π 51 ignorat] ignorare A | istud] illud GKπ id L 52 sit] est G sint L

43 Cf. Saadia Gaon, Peruše Rabbenu Sa‘adiah Ga’on ‘al ha-Torah, (Commentary on the Torah), ed. Y. Kafih, Jerusalem 1963, p. 12, n. 9. 46 Ps. 33, 6. 47 Ps. 33, 6.

DUX NEUTRORUM I, 65

203

CAPITULUM LXV Scriptura dicit: «Tabule opera Domini sunt», id est: essentia ipsarum est naturalis non artificialis, quoniam omnia opera nature vocantur ‘opera Domini’, sicut dicitur: «Ipsi viderunt opera Domini». Cum 5 David etiam fecisset mentionem de rebus naturalibus – plantis et animalibus, ventis et pluviis, et aliis rebus – dixit: «Quoniam multiplicata sunt opera tua, Domine»; et quod postea dixit: «Cedri libani quas plantavit», quare essentia sua est naturalis, non artificialis, quia dixit, quod Creator plantavit eas. 10 Similiter dixit: «Scriptura Domini», et ostendit, quod Scriptura attribuitur Creatori, sicut dicitur: «Scriptas digito Dei», quod simile est ei, quod dictum est: «Opera manuum tuarum sunt celi», de quibus dictum est, quod verbo facti sunt, ut ibi: «Verbo Domini celi firmati sunt». 15 Tu autem iam scis, quod versus Scripture accommodant facture rei verbum ‘dicendi’ et ‘loquendi’. Nam de quo dictum est, quod ‘factum est verbo’, de eodem dictum est, quod est ‘opus digiti’. Similiter ergo quod dictum est: «Scriptas digito Dei», simile est, ac si diceret ‘voluntate Domini’ vel ‘verbo eius’.

1 Capitulum] om. C | Capitulum LXV] Tabule legis opera Domini. Capitulum LXV π om. AEGK 2 Scriptura] add. opera A | id est] et CGKLπ | essentia] ecclesia E | ipsarum] ipsorum G 3 est] om. B | nature] non K 5 rebus naturalibus] inv. C 7 quod] om. K 8 essentia sua] inv. BE add. est sed exp. G | sua] earum π 10 dixit ... Domini] Scriptura Domini dixit A add. aliter similiter dixit Scriptura Domini et ostenditur et cetera in marg. A | ostendit] ostenditur AC | attribuitur] attribuatur A 11 simile est] inv. E 13 ibi] ubi et add. quod B 15 versus] virtus L 16 dicendi] David L | et] vel E 18 quod] om. A | est1] add. quid sed del. L | Scriptas] scripturas E | voluntate] volutatem G voce L 19 vel ... eius] om. G

2 Exod. 32, 16. 4 Ps. 107, 24. 6-7 Ps. 104, 24. 7-8 Ps. 104, 16. 10 Exod. 32, 16. 11 Exod. 31, 18. 12 Cf. Ps. 8, 4. 13-14 Ps. 33, 6. 18 Exod. 31, 18.

204

MOSES MAIMONIDES

Anqelos vero novam in hoc induxit opinionem, dicens: «Scriptas di- 20 gito Dei». Nam ‘digitum’ vocavit potentiam adiunctam Creatori, et exposuit ‘digitum Domini’ sicut ‘montem Domini’ vel ‘baculum Domini’; vult enim dicere, quod digitus fuit instrumentum creatum, quod aperuit tabulas de voluntate Domini. Ego vero nescio, que necessitas induxerit eum ad hanc expositionem, quia propinquius erat, si dixisset: 25 ‘Scriptas verbo Domini’, sicut dixit David: «Verbo Domini» et cetera. Numquid factura scripture tabularum fuit magis mirabilis, quam stellarum in celo? Sicut ergo stelle facte sunt cum voluntate prima, et non cum instrumento, sic erit scriptura illa. Tu vero iam scis, quod dixerunt sapientes, quod decem res fuerunt create in opere de Beresit, 30 de quarum universitate fuit scriptura illa. Per quod probatur id, in quo convenit gens nostra, quod scriptura tabularum est sicut et omnia alia opera de Beresit, sicut diximus in Expositione de Mysna.

20 vero] om. E | novam ... hoc] in hoc novam KLπ | Scriptas] scripturas E 22 exposuit] composuit A | vel ... Domini] om. G 23 enim] eum π add. et K | dicere] dicet G | creatum] tantum A creavit K 24 aperuit] opereuit sed corr. operuit K | voluntate] voce sed corr. in marg. L 25 induxerit] induxit A duxerit E | eum] eu B | propinquius] propinquus L propinqus E | erat] add. erat B 26 Scriptas] scripturas E | verbo] vero E | Domini1] Dei B | Domini2] add. celi C 28 quam] add. fixarum KL | Sicut] si KLπ 29 erit] erat et add. et B 31 de] et E | fuit] sunt B add. et E 30 quod2] et E | de Beresit] debescit E 32 convenit] conveniuntur π | quod] quam (dub.) G | et] est A om. π 33 diximus] dicimus Kπ | in] inde A om. B | Mysna] om. E

20-21 Exod. 31, 18. 26-27 Ps. 33, 6. 30 Cf. Mišnah, Avot, V, 6. 33 Cf. Maimonides, Peruš ha-Mišnayot, Avot, V, 6.

DUX NEUTRORUM I, 66

205

CAPITULUM LXVI

5

10

15

20

Quoniam accommodaverunt voluntati Creatoris verbum ‘dicendi’ in omnibus, que creavit in sex primis diebus, sicut scriptum est: «Dixit» et: «Dixit», accomodaverunt ei verbum ‘quiescendi’ in septima die, quia tunc nichil creavit; et idcirco dictum est: «Requievit die septimo». Cum enim loquens cessaverit loqui, vocatur ‘quiescens’, sicut dicitur: «Cessaverunt tres amici Iob respondere ei». Similiter etiam in cessando a locutione ponitur verbum ‘quiescendi’, sicut dicitur: «Locuti sunt ad Nabal omnia verba hec in nomine David, et quieverunt», id est: cessaverunt loqui, donec audirent responsum. De nullo namque labore facta est prius mentio, a quo quiescere deberent, licet etiam laborassent, verbum ‘quiescendi’ non erat conveniens huic loco, sed extraneum valde. Sed scriptum est ibi, quod suavibus et mollibus verbis allocuti sunt eum, et tacuerunt, id est non addiderunt loqui, nec opus aliquod, quod induceret eum ad respondendum, sicut respondit. Intentio namque narrationis est, ut faciat scire nequitiam illius, que fuit in fine nequitie. Secundum hanc igitur rationem dictum fuit: «Requievit die septimo». Sapientes autem et expositores posuerunt quasi ‘requiem’, dicentes: «Fecit quiescere mundum die septimo», id est cessavit creatio 1 Capitulum] om. C | Capitulum LXVI] Dicere et quiescere Dei. Capitulum LXVI π om. AEGK 3 que creavit] om. π | dixit] om. π 4 dixit] add. et π | ei] om. π | verbum] add. dicendi sed exp. K | quiescendi] quiescendo G acquiescendi KLπ | septima] septimo π | die] dicendi G | quia] quod E 5 septimo] septima A 6 loqui] loquens E 7 Iob] add. scilicet π | ei] eis K om. CE | Similiter ... dicitur] om. G | etiam] add. et E | in] om. L 8 ponitur] post KL 9 hec] licet G hoc KL | quieverunt] add. et C | id est] sup. l. C 10 audirent] audiret A | responsum] lac. K | namque] autem KLπ 11 mentio] vocatio sed corr. in marg. L | licet] et hoc A 12 huic] hinc (dub.) B | sed] add. essentie C 14 opus aliquod] inv. C 15 aliquod] aliud L | eum] eos L | sicut] si K sic L | respondit] respondet B 16 namque] autem KLπ | illius] eius L 18 Secundum] secundo G add. ergo L | hanc igitur] inv. GKπ | igitur] om. L | fuit] est L | septimo] septima A 19 Sapientes] add. expositores (dub.) in marg. A | expositores] expositiones B | quasi] quod L 20 septimo] septima π

5 Gen. 2, 2. 7 Iob 32, 1. 8-9 I Sam. 25, 9. 18 Gen. 2, 2. 20 Berešit Rabbah, 10.

206

MOSES MAIMONIDES

in illa die, et erit sensus: perpetuavit creationem rerum, sicut erat die septimo. Dictum est autem, quod in quolibet sex dierum nova renovabantur, que procedebant de virtute huius nature, que invenitur modo in universitate creationis. In die vero septimo perpetuavit universitatem, et fecit eam stare, sicut modo est.

21 illa die] inv. C | die] om. E sexta K 23 virtute] lac. K

22 septimo] septima L

|

sex] VII C septimo E

25

DUX NEUTRORUM I, 67

207

CAPITULUM LXVII

5

10

15

20

Iam scis verbum manifestum, quod philosophi dixerunt de Creatore, quia ipse est intellectus et intelligens et intellectum, et quod ista tria sunt unum in Creatore, et non est ibi multitudo. Nos autem iam diximus in nostra magna aggregatione, quod istud est principalitas legis nostre, hoc est, quia est unus solus, nec adiungitur ei aliud, id est nichil est eternum preter ipsum. Et ideo dicimus ‘vivus Dominus’, non ‘vita Domini’, quia vita eius non est nisi sua substantia, sicut exposuimus in remotione agnominationum. Non est autem dubium, quod quicumque non considerat in libris de intellectu compositis, nec apprehendit quiditatem intellectus vel substantiam eius, nec intelligit de eo, nisi sicut intelligit de albo et nigro, difficile est ei intelligere rationem istam. Cum autem dicimus ei, quod Creator est intellectus et intelligens et intellectum, idem reputat, sicut si diceremus ei, quod albedo et albator et albatum sunt idem. Quam multi insipientes conantur destruere verba nostra per similia huiusmodi! Quam multis etiam, qui sibi videntur sapientes, difficilis est ista ratio ad intelligendum, et vident, quod scientia veritatis huius rei longe est ab apprehensione cogitationum! Hec autem ratio probatur esse vera probatione examinata, sicut exposuerunt philosophi spirituales; volo autem docere te illud, super quod induxerunt probationem.

1 Capitulum LXVII] add. Quod in Deo in intellectus et intelligens et intellectum sunt idem in marg. K Quod in Deo intellectus et intelligens et intellectum sunt idem. Capitulum LXVII π om. AGK add. de intellectu intellectione et intellecto al. m. in marg. sup. G 2 Iam] om. E 3 quia] quod Aπ | et2] om. C | et intellectum] om. KL | quod] quid B 4 sunt unum] inv. C | Creatore] creatione B | iam] om. E 5 in] quod sed corr. in marg. L | istud] illud E 6 hoc] hic G | quia] quod Eπ | nec] et non π non KL | ei] est B | aliud] illud K 7 eternum] creatum L | preter] propter L | vivus] unus C victus sed corr. sup. l. A add. vel vivens al. m. in marg. A | Dominus] add. et L 8 sua] eius π | sua substantia] inv. A 9 remotione] rememoratione Kπ commemoratione L | agnominationum] agnominationis E add. illeg. al. m. in marg. A 10 autem] om. CGKL 14 idem] vanum π domini L 15 si] om. AC | diceremus] dicemus C | albedo] albado G | idem] om. C 16 Quam] quoniam ACL 17 Quam] add. quia A | multis] multi π | qui] que G | sibi] sunt K 18 ista] illa K 21 spirituales] sapientes KLπ

2 Cf. Aristoteles, Metaphysica, XII, 7, 1072b 20-25; 9, 1074b 15-1075a 10. 5 Cf. Maimonides, Mišneh Torah, Hilkot Yesode ha-Torah, I. 9 Cf. supra, I, 52, pp. 149-153; I, 56, pp. 166-167.

208

MOSES MAIMONIDES

Scias igitur, quod homo, antequam rem intelligat, est intelligens in potentia. Cum autem intellexerit aliquid, sicut formam ligni spoliatam a materia, quam ipse spoliavit, quia hoc est opus intellectus, tunc est intelligens actu; et intellectus, qui apprehendit in actu, est forma ligni, quam spoliavit a materia, et est in anima simplex et spoliata, quia non est aliud intellectus nisi forma intellecta. Sic ergo patet tibi, quod res intellecta est forma ligni simplex, et hoc est intellectus apprehendens actu, neque duo sunt intellectus et forma ligni intellecta, quia intellectus in actu non est aliud, nisi quod intellexit. Res autem, per quam homo intellexit formam ligni et spoliavit, que est intelligens, est intellectus apprehendens in actu sine dubio. Omnis enim intellectus sua operatio est sua substantia; nec est intellectus in actu aliud et aliud actus eius, quia veritas intellectus et eius substantia est apprehensio. Et non putes, quod intellectus in actu est res separata ab apprehensione, et quod apprehensio est aliud; sed debes credere, quod substantia intellectus et veritas eius est apprehensio. Et cum intellexerit, quod est intellectus in actu, hoc est apprehensio eius, quod intellexit. Hoc autem notum est ei, qui in talibus laboravit. Ergo iam patet, quod actus intellectus, quod est eius apprehensio, est eius veritas et substantia. Quod cum ita sit, dicemus, quod illud, cum quo spoliasti formam ligni et apprehendisti eam, ipsum est intellectus et intellector ipsius, quia ipse intellectus est, qui spoliavit et apprehendit formam, et hoc est actus eius, propter quem dicitur intelligens, et eius operatio est ipsius substantie. Et iste intellectus, in quo convenisti, quod est intellectus in actu, non habet nisi formam ligni.

22 igitur] ergo E autem KLπ | rem] om. KLπ | rem intelligat] inv. G | intelligat] intelligit A | est] et K 23 intellexerit] intellexerint sed corr. B intellexerunt KL | aliquid] aliqui G aliud L | ligni] legis K 24 est1] om. C | intellectus] add. est C 26 quam] quoniam 25 et intellectus] om. KLπ | qui] que K | actu2] add. et C K | quia ... intellecta] om. KLπ 27 nisi] quam A | forma] formata G | Sic ... intellecta] om. E | ergo] igitur Kπ 28 intellectus] add. et hoc est intellectus sed del. B 29 actu] add. contra ergo exitus intellectus in actum efficit intellectum ligneum (dub.) al. m. in marg. G 30 Res] dex (dub.) E reto L add. discite et notate in marg. K 31 intelligens] add. discute L 32 in actu] om. L 33 operatio] comparatio E | 35 putes] putas sed est1] add. in C | nec] non E | est2] om. C | actu] om. G 41 est] et C | illud] id corr. sup. l. A 39 qui] quod E 40 quod2] qui EL L | illud cum] inv. E 42 cum] om. π | formam] add. spoliasti formam sed del. A | ligni] add. ipsius L 43 intellector] apprehensor A | ipsius] eius G 44 hoc] hic sed corr. L | eius] est KL | quem] quoniam A quam G | dicitur] debet K 45 iste] ipse E 46 actu] add. quod ipse intellectus sed del. B | non ... quod1] om. E

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM I, 67

50

55

60

65

70

209

Sic ergo probatur, quod, cum fuerit intellectus in actu, quod ipse intellectus est res intellecta; et probatur, quod cuiuslibet intellectus actus vel operatio, que est eius intelligentia ipsa, est eius substantia. Quod cum ita sit, igitur intellectus et intelligens et intellectum sunt idem in substantia semper in omni eo, quod intelligitur actu. Si vero intellexeris de potentia, erunt duo necessario intellectus in potentia et intellectum in potentia, sicut si diceres: ‘Iste intellectus Petri est intellectus in potentia’, et: ‘Illud lignum est intellectum in potentia’; ecce duo sunt sine dubio. Cum autem exierit in actum, et forma ligni fuerit intellecta in actu, tunc erit ipsa forma intellecta intellectus. Sic etiam intellectus, qui est intellectus in actu, ipse est spoliatus et intellectus, quoniam omne, quod habet actum, est in actu. Omnis autem intellectus in potentia et intellectum in potentia sunt duo. Omne autem, quod est in potentia, necessario eget subiecto, in quo sit illa potentia, sicut homine, ratione exempli. Et ita tria sunt: hic homo, in quo est potentia, et idem est intelligens in potentia; et ipsa potentia, et ipsa est intellectus in potentia; et res apta, ut intelligatur, et ipsa intellectum in potentia. Sicut: homo et intellectus principalis et forma ligni; et sunt tria diversa. Cum autem inventus fuerit intellectus in actu, tria efficiuntur unum; nec invenies intellectum et rem intellectam diversa, nisi cum fuerint in potentia. Cum autem verificatum fuerit probatione, quod Creator est intellectus in actu, et nichil est in eo in potentia ullo modo, sicut probatum est, non erit quandoque intelligens et quandoque non intelligens, sed

47 Sic] om. KLπ | intellectus2] om. B 48 res] add. intellectus B | actus ... operatio] operatio vel actus G | actus vel] om. CE inv. AKLπ 49 Quod] add. Quod intellectus intelligens et intellectum sunt idem in substantia in omni eo quod intelligitur in marg. K 50 igitur] ergo L 52 necessario] necessaria EG | intellectus] intelligi L 54 Petri] Isaac π | intellectus] om. CGKLπ | Illud] 53 potentia2] potentiam B istud E id L | intellectum ... potentia] potentia in intellectum π in potentiam intellectam L in potentia intellectui K 55 exierit] exierunt K exieret L | actum] actu KL 56 in] etiam B | in ... intellecta] om. A 57 intellectus] intelligens E | actu] add. est E | ipse est] om. E 58 et] om. C | quod] add. omne quod A | actu] actum B 59 Omnis] add. omne quod est in potentia necessario eget subiecto in quo sit illa potentia in marg. K 60 necessario eget] inv. L 61 sicut] add. in C | hic] hoc KL 62 in ... potentia1] om. KLπ | intelligens] intellectus add. I sup. l. G | et ... potentia2] 63 in potentia] om. B | et2] etiam C | om. K | et2] etiam C add. II sup. l. G res apta] inv. C add. III sup. l. G | apta] addita E 64 principalis] principaliter Kπ | 66 nec] quos KL 68 verificatum] vivificatum C | fuerit] fuit CGK et3] est C 70 est] add. ullo modo B | intelligens] add. et quandoque intellectus E

210

MOSES MAIMONIDES

semper est intellectus in actu. Et sequitur, ut sit ipse et res apprehensa unum, et illud est sua substantia, et actus apprehensionis per se, propter quam dicitur ‘intelligens’ ipsa substantia intelligentis et quiditas eius. Et sic est intellectus et intelligens et intellectum semper. Similiter etiam probatur, quod non solum in Creatore verum est intellectum et intelligentem et rem intellectam esse unum in numero, sed etiam in omni intelligente, et in nobis ista tria sunt unum, cum fuerimus intelligentes in actu. Verumptamen nos eximus de potentia ad actum interpolate. Intellectus vero abstractus, scilicet intelligentia agens, cum impeditur ab aliquo, ne perficiat opus suum, licet non sit impedimentum ex ipso, sed ab extrinseco, contingit aliquis motus ipsi intellectui, sed secundum accidens. Non est autem intentio mea explanare modo rationem istam, sed intentio mea est ostendere, quod illud, quod est in Creatore solo, est, ut sit intellectus semper in actu, non enim habet prohibens, quod retineat ipsum ab apprehensione suorum apprehensorum, nec ex se, nec ab extrinseco. Ideoque sequitur de necessitate, ut sit intellectus et intelligens et intellectum semper per omnia secula, et sua substantia est intellector, et ipsa est intellectum, et est intellectus, sicut contingit in omni intellectu in actu. Frequenter repetivimus rationem istam in hoc capitulo, quoniam sensus humani elongant a se multum cogitationem istam. Ego vero video, quod in te dubitatio nascetur ex cogitatione intelligibili et cogitatione assimilativa. Et ideo volo loqui super similitudine sensati in

71 intellectus] intelligens π | in] om. π | et] sup. l. K 72 unum] unde Lπ | illud] idem L 73 ipsa] quia A | substantia] add. et L 74 sic] sicut C 75 Creatore] creatione sed del. et corr. sup. l. B | est] etiam C etiam sed corr. sup. l. A 76 in] om. Gπ 77 intelligente] intelligentie B | ista tria] lac. L 78 nos] non KLπ | eximus] erimus et add. dicitur C 79 Intellectus] intellectos C | abstractus] abstinctus sed corr. B 80 cum] etiam L | impeditur] peditur B | aliquo] add. quod A | ne] non A 81 ex ipso] ab ipso L | extrinseco] extraneo L | contingit] convenit KLπ 84 mea] nostra G | illud] illuc B 85 intellectus] intellectos C | enim] om. B | retineat] retinet C reteneat L 86 ab] om. B | suorum] add. aprehensione sed. exp. E 87 sequitur] loquitur C | intellectus] add. ut G 89 intellector] intellectorum E intelligentio L intellecto π | intellectus] intelligens Kπ | contingit] convenit KL 90 intellectu] intellectui sed corr. K | in] et A et sed corr. K 91 quoniam] quandoque E 92 elongant] elongaret E | cogitationem] cognitionem L | vero] non GKLπ 93 in te] vite (dub.) B | cogitatione] cognitione C 94 ideo] add. in proximo capitulo A | volo] nolo GKLπ | sensati] add. in sed del. A

75

80

85

90

211

DUX NEUTRORUM I, 67

95

potentia, que ascendit in cogitatione, quoniam iste liber non est compositus nisi illi, qui profundavit in philosophia et scit, quod probatur de substantia anime et universitatis potentiarum eius.

95 quoniam] quam C

| compositus] add. illi sed del. G

96 et] quod E

212

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LXVIII Philosophi, sicut scis, vocant Creatorem causam primam. Et isti et loquentes pariter fugiunt nomen istud, et vocant eum operatorem, et putant, quod multum differt inter causam et operatorem. Dicunt enim: si dixerimus, quod Creator est causa, sequitur, ut causatum sit, et hoc inducit antiquitatem mundi, et quod mundus est causatus necessario. Si autem dixerimus, quod Creator est operator, non sequitur ex hoc, ut opus sit semper cum eo, quoniam operator erit ante opus suum. Et non ascendit in corda hominum, quomodo operator sit operator, nisi sit ante opus suum. Hoc autem verbum est illius, qui non distinguit inter id, quod est in potentia, et id, quod est in actu. Quod autem necessarium est tibi scire, est, quod non est differentia inter causam et operatorem secundum hunc modum. Cum enim intellexeris causam in potentia, similiter ipsa precedit causatum in tempore; et cum fuerit causa in actu, erit causatum suum in actu. Similiter etiam cum invenerimus operatorem in actu, sequitur necessario suum operatum, ut sit. Edificator etenim, antequam edificet, non est edificator in actu, sed in potentia; cum autem edificat, est edificator in actu, et sequitur tunc necessario, ut edificatum sit. Nulla vero utilitas sequetur, si demus preeminentiam nomini operatoris super nomen cause. Nostra vero intentio est in hoc loco, ut adequemus ista duo nomina operatorem et causam. Igitur sicut vocamus ipsum operatorem, licet

1 Capitulum] om. C Capitulum LXVIII] Quod causa prima Deus. Capitulum LXVIII 3 nomen] om. KLπ | istud] illud E π om. AGK 2 scis] om. E | et2] om. E 4 multum] multa G | inter] in E | enim] add. quod CKLπ 5 causatum ‫]העלול‬ creator B creatum CE | hoc] licet L 6 causatus ‫ ]עלה‬creatus EKLπ | necessario] cnecessario C 7 dixerimus] diximus GK 8 ut] quod E | opus sit] inv. KLπ | semper] spe L | quoniam] quandoque sed corr. A | operator] creator A 9 ascendit] ascendat Lπ | hominum] eorum BE add. vel eorum sup. l. A | operator1] add. vel creator sup. l. A 10 opus] tempus sed corr. C | Hoc] licet L | est] om. KLπ | qui] quod E | non] add. est E | distinguit] distinguntur KL 11 inter] om. A | 12 necessarium est] inv. CL | non] nisi K 13 et] id1] illud Kπ | id2] illud π add. causatum sed exp. G | operatorem] operationem GKLπ 14 similiter] super L | causatum ‫ ]עלולה‬creatum BE 15 erit ... actu] om. E | causatum ‫ ]עלולה‬creatum ABK 16 invenerimus] meruerimus G | operatorem ‫ ]פעל‬creatorem CGKLπ | sequitur] sequetur CGL | operatum] add. causa in actu (dub.) sed. exp. E 17 sit] scit 19 sequetur] sequatur CKLπ sed corr. L | etenim] enim G 18 in actu2] om. C sequitur B 20 operatoris] operationis AE operatori GKLπ add. illeg. in marg. A | cause] omne B esse C 21 est] om. AL | loco] add. est L sup. l. A | adequemus] adequamus L 22 Igitur] etiam L | sicut] si L | ipsum] add. creatorem sed exp. K

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 68

25

30

35

40

213

operatum sit non ens, ex quo non habet impediens vel prohibens, quin operetur illud, cum voluerit, similiter oportet, ut vocetur causa secundum hunc modum, licet creatum sit non ens. Quod autem philosophi vocant Creatorem causam, et non operatorem, non est propter suam opinionem in antiquitate mundi, sed propter alias rationes, quas aggregabo tibi in hoc loco. Probatum est iam in scientia naturali, quod omne causatum habet causam. Cause autem sunt quatuor, scilicet materia, forma, efficiens, et finis. Et quedam est propinqua, quedam remota. De credulitate vero ipsorum et opinione, cui ego non contradico, est quia credunt, quod Creator est causa efficiens et forma et finis. Et ideo vocaverunt ipsum causam, ut coniungantur in ipso iste tres cause, et sit ipse factor mundi et forma et finis. Intentio vero mea in hoc capitulo est explanare tibi, quomodo Creatorem dicimus factorem et formam et finem mundi. Tu autem in hoc loco ne dubites in hoc, utrum mundus sit novus, vel quod sequatur de necessitate, ut sit de ipsius potentia, secundum ipsorum opinionem; adhuc enim inducam multa verba in hac ratione. Sed intentio mea est nunc, ut faciam scire, quod Creator est factor singularium entium, que sunt in mundo, sicut est factor mundi in suo universo. Et idcirco dico, quod scitum est in scientia naturali, quod iste quatuor species causarum oportet, ut una causa habeat aliam causam. Et erunt tunc in quo-

23 ens] enim G | vel] add. vel C 24 quin] quando Lπ | operetur] operatur Lπ | illud] id L | oportet] operi G 25 creatum] causantum B causatum C | ens] add. ex quo non habet impediens sed exp. K 27 antiquitate] antiquitatem E 29 iam] etiam C | in] om. E | omne] add. in E | causatum] creatum π 30 Cause] casue L add. de causis nota in marg. A add. cause sunt quatuor in marg. K | autem] vero A | scilicet] om. GL | materia] maxima C add. et A 31 et1] om. E | finis] add. et ideo vocaverunt ipsam causam sed. exp. E | propinqua] add. et CLπ | quedam] et E | credulitate] credibilitate π 32 cui] cuius C | quod] quia G 33 Creator] add. Creator est efficiens et forma et finis al. m. in marg. B | et2] om. KLπ | vocaverunt] vocantur G | ipsum] ipsam Eπ 34 ut] et A | in] cum C | iste] om. KLπ | tres cause] add. quod in Deo coniunguntur tres cause in marg. K | sit] sic KL | factor] forma (dub.) G 35 forma ... finis] finis et forma E 36 mea] mƭa B nostra C | quomodo] quoniam KLπ 37 in] om. C 38 dubites] dubitas K | utrum] ut in L | novus] add. an sed del. G | vel] an π | quod] quid A | sequatur] add. sequatur sed del. B sequitur E 39 ipsorum opinionem] inv. B illorum L | opinionem] opinione B 40 inducam] adducam E 41 Creator] add. creator est factor singularium entium que sunt in mundo al. m. in marg. B add. quod Creator est factor singularium K | entium] essentium K 42 factor] forma L 43 quod1] add. si KLπ | iste] ille K sunt π | causarum] creaturarum C causatum G 44 Et] ut B | erunt] erit E erant L

214

MOSES MAIMONIDES

libet causato iste quatuor cause propinque ipsi; et ille cause habebunt alias causas, et ille alias, donec perveniatur ad causam primam. Sicut dicimus, quod istud est factum, et factor eius sic est, cuius est alius factor, et sic unus post alium, donec perveniatur ad primum motorem, ipse est verus operator omnium mediorum. Cum enim A moveatur a B, et B a C, et C a D, et D ab E, et hoc non procedit in infinitum, stabimus ergo in E, et dicemus, causa exempli, quod ipsum est finis. Et non est dubium, quia E movet A et B et C et D. Et vere possumus dicere, quod E est operator motus A. Secundum igitur hunc modum attribuunt Creatori omne operatum, licet operetur illud quicumque operator propinquus et ipse Creator, causa ultima omnium causarum efficientium. Similiter in formis naturalibus generabilibus et corruptibilibus, cum disputaverimus de eis, inveniemus, quod quamlibet illarum precedit alia forma, que preparat materiam, ut recipiat illam formam, et secundam precedit alia, et sic deinceps, donec perveniemus ad ultimam formam, que est necessaria ad hoc, ut sint medie forme, que sunt causa propinqua forme, de qua loquimur. Forma vero ultima in universitate entium Creator est. Tu vero non putes, quod, cum dicimus, quod Creator est ultima forma totius mundi, quod sit illa forma, de qua dicit Aristotiles in

45 causato ] creato CEKL Creatore π | iste] ille KLπ | cause1] esse B add. de recursu quatuor causarum in causam primam efficientem in marg. K | propinque] add. ibi sed exp. E | ille] add. quatuor KLπ 46 perveniatur] perveniant L | ad] add. primum motorem G | causam primam] inv. CG | primam] add. et A 47 factor] factum A | eius] add. eius C om. K | sic] ne A sicut C | est2] eius KLπ | alius] om. A add. alicuius C 48 post] per A | perveniatur] perveniat π 49 verus] om. G vverus L | operator] operatorum L 50 E] eo E | hoc] h K 51 ipsum] quoniam 53 igitur] ergo EL E 52 quia] quod EKLπ | et3 D] om. G | vere] nec L 54 attribuunt] attribuit A attribuerunt Kπ | Creatori] motori E | omne] omnino Kπ | illud] id L 55 et] om. B | ipse] add. est E | omnium] omni L | causarum] creaturarum C creature L 57 Similiter] add. et A add. de recursu formarum in formam ultimam in marg. K | generabilibus] generalibus Bπ | corruptibilibus] corporalibus L | cum] si L 58 de eis] om. KLπ | quod quamlibet] et C | quamlibet] quodlibet B | illarum] istarum KLπ 59 que ... alia] om. G | preparat] apparat E | illam] aliam E | secundam] secunda E 60 alia] add. forma sed del. B aliam EL | perveniemus] perveniamus sed corr. sup. l. G pervenimus L 61 ut] quod G add. s C | medie forme] inv. G 62 forme] fore L 63 entium] essentium E | est] add. creator est sed del. B 64 Tu vero] add. quod Deus non est forma rerum essentialis 65 totius ... forma2] in marg. K | quod1] om. π | cum] si L | quod2] quia BE om. G | illa] om. E | forma2] add. illeg. in marg. B

45

50

55

60

65

DUX NEUTRORUM I, 68

70

75

80

85

215

Metaphysica, quia nec est generabilis nec corruptibilis, quia illa forma, de qua fit ibi mentio, naturalis est, nec est intellectus separatus. Quod ergo dicimus de Creatore, quia est ultima forma mundi, non intendimus dicere, quod sit sicut forma in materia, ut per hoc sit forma corporis, sicut materie; sed sicut omne, quod est formatum, non est sua substantia nisi in forma sua, qua corrupta corrumpitur et destruitur ipsius essentia, sic et Creator est ad omnia principia factorum etiam remota, quoniam in esse Creatoris est omne, quod est, et ipse iuvat eius firmitatem per modum, qui vocatur splendor, sicut explanatur in parte capitulorum huius libri. Et si ascenderet in cor hominis, quod Creator esset non ens, essent omnia non entia, et destrueretur substantia causarum, que sunt ab ipso remote, et causa ultima et omnia, que sunt in medio. Quod cum ita sit, dicemus ergo, quod sicut est comparatio forme ad rem, cuius est forma, quoniam ex ipsa est id, quod est, et per ipsam perficitur eius veritas et substantia, sic est comparatio Creatoris ad mundum istum. Secundum hunc igitur modum dicimus, quod ipse est forma ultima, que est forma formarum – hoc est quia ipse est essentia omnis forme, que est in mundo, et decor eius ex ipso in ultimitate, et in ipso est decor eius, sicut forma est decor rei formate. Et idcirco vocatur in

66 quia1] quod BE | generabilis] generalis KL | nec2] add. corporalis sed exp. K | corruptibilis] corporalis L 68 quia] quod EKLπ | mundi] add. et C 69 sicut] 70 omne] add. scilicet nomen A | formatum] add. quod om. KLπ | sit2] sic K est formatum sed del. A | sua substantia] inv. KLπ 71 qua] que L | corrumpitur] corpori L 72 ipsius] sua E om. KLπ | essentia] essentie G | sic] si L | et] est K om. L | etiam] et L 73 iuvat] vivat E | eius] ea secundum π eos KL 74 vocatur] dicitur K 75 ascenderet] ascendit A | Creator] add. non C 76 destrueretur] 78 comparatio] operatio destruetur Lπ 77 causa] tanta B creata E | et2] id est K C 79 forme] add. si ponant causa prima non ese sequitur nihil esse in marg. K | ex] 80 ipsam] ipsa A esset L | est2] add. cuius L | et] om. E | per] ex A om. C ipsum L add. per ipsam G | Sic] sicut sed corr. A | est] om. B 82 Secundum] add. ergo L add. forma est causa esse et veritatis rei in marg. K | hunc igitur] inv. EKπ | igitur] ergo C om. L | quod] add. est sed del. A | ipse est] inv. E 83 formarum] factorum C forme L forma K add. aliter fallamento de ababe in marg. A | quia] quod E 84 forme] fore L add. essentia A | ipse] ipsa GK | est3] om. E | essentia] om. A

66 Cf. Aristoteles, Metaphysica, VII, 8-9, 1033a 25-1034b 19. 75 Cf. Dux neutrorum II, 12.

216

MOSES MAIMONIDES

lingua nostra ‘vita seculorum’ – hoc est vita mundi et firmitas eius, sicut postea explanabimus. Similiter etiam est in omni fine, quoniam omnis finis est alius finis, sicut si dicatur, causa exempli, quia materia sedis est ligna, factor vero carpentarius, forma vero quadratio, finis autem sedere super ipsam. Cum autem quesieris: quare sedet aliquis super sellam? Respondebitur: ut elevetur sedens super ea et non sedeat in terra. Cuius autem finis est? Ut sit gloriosus in oculis videntium. Cuius finis est? Ut timeatur ab hiis, qui vident eum. Huius vero finis est? Ut obediant mandatis eius. Cuius finis est? Ut arceantur homines ab iniuriis. Huius autem finis est? Ut sit ipsorum esse secundum ordinem rectum. Et sic semper in omni fine contingit, donec pervenitur ad simplicem voluntatem, que est voluntas Creatoris, sicut ei visum est, secundum quod postea explanabitur. Erit autem ultima responsio, qua respondebitur tibi, quia sic disposuit sapientia Creatoris, et idcirco reducetur ordo cuiuslibet finis ad voluntatem et sapientiam Creatoris secundum istas duas opiniones, in quibus ostenditur secundum nostrum intellectum, quod sunt ipsius substantia, et quod eius voluntas et sapientia non est aliud nisi eius substantia. Quod cum ita sit, ergo Creator est finis ultimus omnium rerum. Finis autem intentionis universorum est, ut assimilentur ipsius perfectioni, in quantum est eis possibile, et hec est ratio voluntatis eius, que est ipsius substantia, sicut postea explanabitur. Secundum hunc igitur modum dicitur, quod est operator et forma et finis. Ideoque vocaverunt nomen eius ‘causam’, non ‘operatorem’ tantummodo. 86 hoc] hec E 88 etiam] enim π add. de recursu omnium ad ultimum finem qui est voluntas Creatoris in marg. K 89 quia] quod π | est] om. C add. creatoris L | ligna] lingua E 90 finis] add. non sed del. L 92 elevetur] levetur L | super] 94 hiis] eis B | vident] supera sed corr. E | ea] eam KLπ 93 est1] om. CGKLπ viderent C 95 arceantur] arcentur K add. ab iuriis G | ab iniuriis] om.G | huius ... est] om. KLπ 96 ipsorum] eorum E | esse] om. C 97 contingit] contigit K | pervenitur] perveniatur L 98 sicut ... Creatoris] om. G 99 quia] qui E quod L 101 duas] om. KLπ 102 secundum] add. quis finis intentionis universorum in marg. K | quod] que G 103 ipsius] add. verba sed exp. K | quod] om. A add. est GKLπ add. est sed del. A | eius] om. E | sapientia] add. sapientia et voluntas Creatoris non est aliud quam substantia ipsius al. m. in marg. B 104 cum] om. GKL 106 est1] 108 hunc igitur] inv. EG | igitur] om. A | possibile] add. est A | est2] om. L ergo L | igitur modum] inv. K | modum dicitur] inv. L add. igitur K | quod] quia B 109 tantummodo] add. illeg. in marg. A 87 Cf. infra, I, 71, p. 235 ff. 107 Cf. Dux neutrorum III, 13.

90

95

100

105

DUX NEUTRORUM I, 68

217

Scias autem, quod quidam de magistris speculationis de numero istorum loquentium ausi fuerunt, et induxit eos stultitia ipsorum, et dixerunt, quod si intelligeremus privationem Creatoris, non ideo sequeretur privatio rerum, quas creavit, scilicet mundi, quia non sequitur destructio operis privationem operatoris, postquam operatus est 115 illud opus. Quod autem dixerunt, verum esset, si esset tantummodo operator, et res operata non egeret eo in perpetuitate firmitatis sue, sicut si moreretur carpentarius, non destrueretur idcirco arca, quam fecit, quia non iuvat eam in sua firma permanentia. Sed cum Creator sit forma mundi, sicut exposuimus, si ita est, ipse est adiutor in firmitate 120 et perpetuitate rei, nec potest esse, ut pereat firmator et remaneat firmatum, quod non habet firmitatem, nisi quantum iuvatur a firmatore. Hoc autem est finis eius, quod necessarium fuit, ut diceretur, in essendo ipsum operatorem tantummodo, non finem vel formam formarum intelligibilium. 110

110 Scias] add. opinio quorundam erronea in marg. K 111 istorum] om. A | fuerunt] fuerint K 112 si] non G | intelligeremus] intellexerimus E 115 illud opus] inv. Kπ om. L | opus] add. idem L | verum] notum C | esset] est A 116 operata] add. eo π | egeret] egerit C | eo] om. KLπ | in] om. KL 117 moreretur] moveretur (dub.) G 118 cum] si L 119 ipse] add. ipse est adiutor in infirmitate et cetera al. m. in marg. A 120 rei] rerum E | nec] non B | firmator] firmatio | remaneat] sic E | firmatum] firmamentum L firmatis E 121 firmatore] firmatione K 122 Hoc] hic KLπ | quod] quia A | diceretur] add. in endo sed del. L 123 non] nec KLπ | vel] nec GKLπ

218

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LXIX ‘Ascendere’ est verbum equivocum, cuius prima ratio est ascensus super bestiam, super quam consuevit equitare, sicut dicitur: «Nonne ego asina tua et super me ascendisti»; et: «Ipse ascendens super asinam suam». Postea vero accommodatum est ei, qui dominatur super aliqua 5 re, quia dominatio ipsa est ascensio, sicut dicitur: «Fecit eum ascendere super altitudinem terre»; et iterum: «Faciam te ascendere super altitudinem terre», id est faciam te dominari; et iterum: «Faciam Effraim ascendere», id est dominari. Secundum hanc rationem dicitur de Creatore: «Ascendens celos», id est dominans super celos; et iterum; «Ei, 10 qui ascendit super celum celi», id est dominatur super ultimum celum, quod dicitur in hebraico ‘araboth’, quod est celum altum circundans alios. Verba vero sapientum ubique demonstrant septem esse celos, et quod araboth est altius circundans alios. Et non mireris, quod dix- 15 erunt, quia sunt septem, cum sint plures. Sic enim dicunt unam esse rotam, et tamen sunt plures, sicut notum est studentibus in hac scientia, et sicut ego explanabo. Sed intentio mea in hoc loco est, ut faciam

1 Capitulum] om. C | Capitulum LXIX] Ascendere est verbum equivocum. Capitulum LXIX π om. AEGK add. ascendere dicitur equitare dominari in marg. K 3 equitare] equitate B | sicut] sic G 4 ego] om. L 5 qui] quod E 6 dominatio] add. est sed exp. K | Fecit] faciat CGKLπ om. E 7 terre] om. A | et ... terre] om. E 11 Ei] om. C | 8 super] supra L | super ... te] om. G 10 id ... celos2] om. B qui] quod E 12 celum] add. altum A 13 altum] om. KLπ 14 Verba] add. contra infra proximo capitulo dicit quod sunt XVIII sphere adminus et secunda parte huius de intelligentiis quod 9 sint celi al. m. in marg. sup. G | esse] om. C 15 araboth] add. illeg. in marg. A | altius] altissimum π | circundans] circumdas B add. septem sunt 16 quia] quod CEπ | sunt] om. E | sint] celi in marg. K | quod2] quia CE sunt K | Sic] sicut C | dicunt] add. in A 17 rotam] ratam GKL 18 mea] nostra G

3-4 Num. 22, 30. 4-5 Num. 22, 22. 6-7 Deut. 32, 13. 7-8 Is. 58, 14. 8-9 Os. 10, 11. 10 Deut. 33, 26. 11 Ps. 68, 5. 14-15 Cf. TB, H.agigah, 12b. 18 Cf. Dux neutrorum II, 4.

DUX NEUTRORUM I, 69

20

25

30

35

40

219

te scire, quod ipsi semper dicunt in expositionibus suis, quod araboth est sublimius aliis (de quo dicitur: «Exaltare ascensorem araboth)», et de eo dictum est: «Ascendens celos in adiutorio tuo». Et dixerunt sapientes: «Araboth, altus et excelsus habitat super ipsum, sicut dicitur: ‘Exaltare ascensorem araboth’. Et quandoque dicitur: ‘Ascendens celos’, pro eo, quod dicitur: ‘Ascendens araboth’». Iam patet igitur, quod tota sua intentio refertur ad unam rotam, et ipsa est circundans omnia, sicut faciam te audire secreta rationis eius. Attende autem ad id, quod dixerunt: «Habitans super ipsum», et non dixerunt: «Habitans in ipso», quia si hoc dixissent, sequeretur ex hoc, quod haberet locum vel quod esset potentia in ipso, sicut putat gens Zabiorum, qui dicuntur Cazdin, qui dicunt, quod Creator est anima celi et spiritus eius. In eo vero, quod dixerunt sapientes: «Habitans super ipsum», fecerunt scire, quod Creator est separatus a celo et non est potentia in ipso. Scias autem, quod accommodaverunt ei verbum ‘ascendendi’ vel ‘equitandi celos’ secundum similitudinem admirabilem, quod est quia ascensor vel equitator est honoratior quam ascensum vel equitatum. Et equitator est motor bestie, et ducit eam secundum suam voluntatem, et est ei ipsa tanquam instrumentum, cum quo faciat, quod opus est fieri; et est separatus ab ipsa, et non unitur, sed est extra ipsam. Sic et Creator est motor altissimi celi, in cuius motu moventur omnia, que sunt in ipso, et ipse est separatus ab eo, nec est potentia in ipso.

20 Exaltare] exaltate CG exartare K 22 ipsum] illum E | dicitur] dixerunt A add. vel dicitur sup. l. A 23 Exaltare] exaltate CEGK | Et ... araboth] om. E 24 patet 25 tota ... intentio] intentio igitur] inv. AKLπ | igitur] ergo L | quod2] sup. l. A tota sua A | sua intentio] inv. GK | rotam] totam G 26 rationis] rationum E | id] illud π 27 Habitans1] habitatis B | Habitans2] super sed exp. K | in] sup. l. 29 putat] putant A | gens] gentes A genus π 30 anima K 28 hoc1] om. A celi] add. opinio quod Creator est anima celi in marg. K | spiritus] species GKLπ 31 quod] add. dixit sed exp. K 32 quod] quia B 34 secundum] per E | similitudinem] om. KLπ | admirabilem] admirabile π 35 vel1] et A | vel2] add. aliqui L | equitatum] equitamen KL 36 motor] add. in sed exp. K 37 cum] om. Gπ | quod opus] inv. sed. corr. C 38 sed] et A 40 eo] ipso C

20 Ps. 68, 5. 21 Deut. 33, 26. 21-24 Cf. TB, H.agigah, 12b; cf. Ps. 68, 5. 27 Cf. TB, H.agigah, 12b. 27-28 Cf. TB, H.agigah, 12b. 31 Cf. TB, H.agigah, 12b.

220

MOSES MAIMONIDES

Dixerunt ergo sapientes in expositione Scripture, que dicit: «Habitaculum Deus ante», quia ipse est habitaculum mundi sui, non mundus habitaculum eius. Dixerunt etiam: «Equus est sub potestate equitantis, et non econtrario». Hec sunt verba ipsorum. Hec est expositio illius, quod propheta dixit: «Cum ascenderis super equos tuos». 45 Attende igitur in hoc, et intellige, qualiter exposuerunt comparationem Creatoris ad mundum, et quod est ei instrumentum, cum quo disponit entia. Quicquid autem inveneris dictum a sapientibus, quod in tali celo est hoc, et in tali est illud, non intendunt, quod alia corpora sint ibi preter celos; sed intendunt dicere, quod potentie, que faciunt 50 hoc vel illud et conservant viam dispositionis sue, proveniunt a celis. Cuius rei probatio est, quod dixerunt, quod in araboth est iustitia, et iudicium, et arca vite et pacis et benedictionis, et anime iustorum, et anime et spiritus, que debent creari, et ros, cum quo Creator vivificabit mortuos. Manifestum est autem, quod omnia, que hic posita sunt, non 55 habent naturam corporum, ut locum repleant, nisi ros, qui etiam non est ibi secundum suum planum. Intellige autem, quod dixerunt de celo isto, quia sunt in eo (scilicet in araboth), et non dixerunt, quod sunt super ipsum, sicut si dixissent, quod ista, que sunt in hoc mundo, non

41 ergo] etiam BE om. C | in expositione] add. quod Deus est habitaculum mundi non mundus habitaculum eius in marg. K | dicit] habet A add. Deu. XXXIII G 42 Deus] add. ubi dicitur Deus A | ante] autem A | est] om. E 43 habitaculum] add. aliter habitaculum eius sui (dub.) in marg. G | etiam] ergo KLπ 44 econtrario] econverso 45 quod] qui L 46 igitur] ergo L | π | Hec1] hoc GL | Hec2] hoc BKL qualiter] quomodo GKLπ | exposuerunt] add. exposuerunt sed del. B | comparationem] operationem C 47 mundum] add. alios celum in marg. L add. aliter ad celum in marg. G | cum] om. π 48 disponit] disposuit GKπ | entia] essentia E add. de fallamento A | inveneris] inveneritis B | intendunt] add. dicere G 50 sint] sunt 53 arca G | que] non A 51 et] om. C 52 Cuius] eius L | quod1] quam B ‫ ]גנזי‬arcana BCGLπ arcaria K add. aliter celata in marg. G | et pacis] post benedictionis C 54 et1] om. A | que] om. K | debent] deberet B add. cr sed del. L | et4] om. π | creari] causari Lπ | ros] res et add. est E | cum] om. E | vivificabit] vivificavit A 56 corporum] corpum G | ut] in E | locum] locus L 57 quod] qd'e C 58 quia] quod E

42 Deut. 33, 27. 41-43 Cf. Berešit Rabbah, 68. 43-44 Cf. Berešit Rabbah, 68. 45 Hab. 3, 8. 52-55 Cf. TB, H.agigah, 12b.

DUX NEUTRORUM I, 69

221

sunt ibi nisi a potentiis provenientibus ex araboth, quas Creator dedit ei primo, et fixit eas infra ipsum, de quarum universitate est depositum vite. Et hec est veritas probata, quoniam omnis vita cuiuscumque vivi provenit ab istis vitis, sicut postea explanabo. Attende etiam ad id, quod dixerunt: «Anime iustorum, et anime et 65 spiritus, que sunt creande». Quam honorabilis est ista scientia apud scientes eam! Quoniam anima, que remanet post mortem, non est illa anima, que est in homine in tempore vite sue. Ista enim, que invenitur in homine in tempore vite sue, est potentia preparationis tantummodo. Illa vero, que remanet post mortem separata ab ipso, ipsa 70 est res in actu, et anima creata non est ipsa spiritus creatus. Et idcirco narraverunt in universo creaturarum animas et spiritus, sed separate sunt quoddam unum. Iam explanavimus equivocationem ‘spiritus’, et exposuimus in fine Libri sapientie equivocationem, que invenitur in istis nominibus. 75 Tu vero diligenter intende istis rationibus miris et veris, ad quas pervenit consideratio cuiuslibet philosophi, et quomodo sunt disperse in verbis sapientum, quibus, cum intenderit sapiens, qui non concedit veritatem, deridet eas in principio considerationis, eo quod in plano 60

60 sunt] sibi E | provenientibus] venientibus KLπ 61 fixit] add. primo G | infra] intra π | ipsum] ipsam E add. aliter in ipso in marg. G 62 hec] hoc BCE | est] om. L 63 provenit] pervenit K | istis] isti L | vitis] vivis CG vivus 65 creKL 64 etiam] et E autem L | iustorum] istorum L | et1] om. L ande] causande Kπ candide L | est] sit A | ista] om. B | scientia] sententia G 66 Quoniam] add. cave hoc in marg. G | mortem] add. prorsus GKLπ | illa] alia A 67 anima] scientia K fnia (dub.) L substantia π add. contra capitulo ipse et non alius videbo Deum meum in carne mea si tunc habeo aliam animam igitur sunt alius quam nunc al. m. in marg. sup. G | in2] om. KLπ | tempore] ipse B | sue] eius π add. hereticum al. m. in marg. A | Ista ... sue] om. E 68 preparationis] properationis K add. aliter a prestamento al. m. in marg. A 69 post ... separata] separata post mortem KLπ | separata] sepata C | ipsa] om. KLπ 70 anima] add. quid sed del. L | creata] om. L | ipsa] ipse π | spiritus] add. Creatoris sed exp. K 71 sed ... sunt] om. K 72 quoddam] quiddam CGLπ queddam K | equivocationem] equivocatione L 73 que] qui A | invenitur] om. B 75 Tu ... rationibus] om. E | diligenter intende] inv. L | intende] add. in C 76 et] om. B | sunt] sint C 77 sapientum] sapientium G | cum] non B si L | concedit] concederit A 78 eas] eos B | principio] add. et E | considerationis] cogitationis A | quod] add. eo quod K

63 Cf. infra, I, 71, p. 235 ff. 64-65 Cf. TB, H.agigah, 12b. 72 Cf. supra, I, 39, p. 113 ff. 73 Cf. Maimonides, Mišneh Torah, Hilkot yesode ha-Torah, IV.

222

MOSES MAIMONIDES

ipsarum sunt verba remota a veritate rerum. Cuius rei causa est, quia locuti sunt in parabolis profunditatem istarum rationum propter intellectum gentium, sicut sepe dicimus. Nunc autem revertar ad perficiendum, quod incepi, et dicam, quod sapientes acceperunt versus de Scriptura, ut ostenderent esse ista, que dixerunt in araboth, et dixerunt: «Unde habemus, quod ibi est iustitia et iudicium? Cui questioni respondetur, quod Scriptura dicit: ‘Iustitia et iudicium preparatio sedis tue’». Sic etiam induxerunt probationem super alia, de quibus fecerunt mentionem, que attribuuntur Creatori et sunt cum ipso. Intellige hoc! In capitulis Rabi Eliezer dixerunt: «Septem celos creavit Creator, ex quibus omnibus non elegit sedem glorie regni sui nisi araboth, sicut dictum est: ‘Exaltare illum, qui ascendit super Araboth’». Hec sunt verba ipsorum – et tu intellige ea! Scias autem, quod omnes bestie equitate vocantur ‘quadriga’, et huiusmodi multa, sicut dicitur: «Alligavit Ioseph quadrigam suam»; «Quadriga secundi, que ad ipsum»; et iterum: «Quadrige Pharaonis». Probatio vero, quod hoc nomen cadit super plures bestias, non super unam, est illud, quod Scriptura dicit: «Et ascendit et exivit quadriga de Egypto in DC siclis argenti, equus vero CL». Et hoc est probatio, quod ‘quadriga’ dicitur de quatuor equis. Et ideo dico, quod, cum dicimus, quare dictum est, quod «Thronum glorie ferunt quatuor ymagines», vocaverunt sapientes nomen eius Mer79 ipsarum] literarum KLπ | sunt] sint Gπ sicut K | quia] quod E 81 dicimus] diximus Aπ 84 dixerunt] dicerent C | ibi est] inv. Lπ 85 Cui ... iudicium] om. E 86 sedis] add. eius K add. eterne eius sed. del. eterne L | tue] eius π 87 super] sub KL | attribuuntur] attribuitur C 88 cum] in AC | Intellige] intellectus G | hoc] hec E 91 Exaltare] exaltate CEKLπ | illum] add. sicut KLπ | Hec] hoc K | sunt] scitum K 93 quadriga] quadeiga G | Alligavit] illigavit G 94 Ioseph] Iosephi E | quadriga] quadeiga G | que] apparet E | ad] om. E 95 Probatio] probationi E | vero] om. A | quod] et E 96 est] et B | illud] idem L 97 exivit quadriga] inv. G | in] m GLπ | DC] de π | siclis] slclis K | argenti] argenteis GKLπ | equus] eius E | equus ... CL] om. KLπ 98 hoc] hec GKLπ | 100 ferunt] fert C fuerunt K quod] quid C 99 quod1] om. A | cum] si L

84-86 Cf. TB, H.agigah, 12b; Ps. 89, 15. 89-91 Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer, 18; Ps. 68, 5. 93-94 Gen. 46, 29. 94 Gen. 41, 43. 95 Exod. 15, 4. 96-98 I Reg 10, 29. 99-100 Cf. Ez. 1.

80

85

90

95

100

DUX NEUTRORUM I, 69

223

cava, quod interpretatur ‘quadriga’ vel ‘equitatio’, ut assimiletur quadrige, que est in quatuor bestiis. Et istud est finis illius, quod consecuta sunt verba in hoc capitulo. Et non potest esse, quin sint ibi rationes alie expergefacientes intellectum super huiusmodi ratione. Sed inten105 tio huius capituli, propter quam circuivimus loquendo, est, quia id, quod dicitur: «Ascendens celos in adiutorio tuo», ratio sua est, quia ipse movet celum altum circundans, et revolvit ipsum potentia sua et voluntate. Sic etiam, quod dictum est in fine versus eiusdem: «Et cum altitudine sua celos eius», expositio est, quod altitudine sua revolvit 110 celos. Et dixit ‘araboth’ in verbo ‘ascensionis’; et nomine ‘celos’ ‘altitudinis’, quoniam in motu celi alti, scilicet in motu diurno, moventur omnes celi, sicut movetur pars in toto. Et hoc est imperium forte, quod movet omnia; et ideo vocaverunt nomen eius ‘altitudinem’. Oportet autem, ut ista ratio sit presto semper in corde tuo, propter 115 illa, que tibi explanabo, quoniam hec est probatio maior omnibus aliis probationibus ad sciendum, quod Creator est, hoc est: circuitio celi, sicut explanatum est probatione. Et tu intende in hoc!

101 interpretatur] add. interpretatur Mercava al. m. in marg. B | equitatio] add. vel ascensio B | ut] non E 103 verba] add. illius sed exp. K | quin] quinque C | sint] fuit BC 104 expergefacentes] ex parte facientes C | huiusmodi] hac L | intentio] intentionem G 105 circuivimus] circuimus π cernimus L | est] add. id K add. illud L | quia] om. Lπ quod CEGK | id] om. KL 106 adiutorio] auditorio A | quia] quoniam E 107 celum] add. a G 108 Sic] similiter KL | cum] in L 109 sua] tua sup. l. et add. vel sua sup. l. A 110 ascensionis] add. in celos E add. celos CGKLπ | et2] in K om. E | nomine celos] inv. Bπ misericordie (dub.) E | celos] om. CEGKL | celos altitudinis] inv. A 111 scilicet] id est A | in2] om. G | moventur] add. moventur L 112 movetur] monetur A | imperium] impium 114 ut] quod K | semper] om. G | tuo] suo A 115 que] (dub.) K ƭmNJ L add. est B | tibi] om. B | hec] hoc K om. BE | est] om. E | maior] add. est E 116 quod] quia BC | Creator] creatore B | est1] om. A | hoc est2] scilicet C om. GKLπ | circuitio] revolutio C add. vel revolutio Kπ add. vel revolutio sup. l. G add. alios revolutio in marg. L | celi] add. sunt C 117 sicut] add. per G | est] add. in KLπ | in] om. B

106 Deut. 33, 26. 108-109 Deut. 33, 26.

224

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LXX Scito, quod scientie profunde, que fuerunt in gente nostra in cognitione veritatis istarum rationum, fuerunt deperdite in longitudine dierum et in dominatione gentis insipientis super nos, et quia non erat licitum cuilibet homini scire illa verba, sicut exposuimus, nisi libros sanctitatis. Tu autem scis, quod liber Talmud receptus non erat scriptus in diebus primis propter rationem, que erat in usu apud gentem nostram, que est, quia dictum est: «Verba que dixi tibi cordetenus, non potes ea dicere scripto». Et istud fuerit finis sapientie in lege nostra, quoniam vitabant illud, in quod postea inciderunt, id est multitudinem scientiarum, et diversitatem opinionum, et divisionem credulitatum, et dubitationes, que inciderunt in expositionibus Scripturarum, et renovationem contrarietatum inter homines, et facta sunt scismata, et accidit labor in illis. Dimiserunt autem rationem in omnibus istis rebus cognitioni capituli, quod vocatur ‘Domus magni iudicii’, sicut exposuimus in Aggregatione nostra in Talmud, et secundum quod versus in lege ostendunt. Quod si sapientes de Talmud nolebant scribere in libro, ut posset sciri a quolibet, propter dampnum, quod postea secutum est, quanto magis nolebant scribere aliquid de archanis legis, ut liceret cuilibet istud scire; sed singulares electi recipiebant ab ore 1 Capitulum] om. C | Capitulum LXX] Scientiam apud Hebreos esse deperditam et nonnichil de Thalmut. Capitulum LXX π LXXI L om. AEGK 2 Scito] add. nota hic de 5 scire] sicut G | illa verba] inv. A | sectis al. m. in marg. sup. G | in2] om. A nisi] ubi K | libros] libris A in ros G 7 propter] add. propter sed del. B 8 que] qui A | dixi tibi] diximus G 9 dicere] discere sed corr. G | fuerit] fuit EKLπ 10 illud] id L | multitudinem] multitudine K 11 diversitatem ... et (l. 13)] om. G | divisionem] diversitatem E | credulitatum] credulitatem B 13 renovationem] renovationum C rationem GLπ rationum K | contrarietatum] contrarietatem C 14 Dimiserunt] diviserunt π add. vel sed exp. B | omnibus istis] inv. G 15 cognitioni capituli] inv. G | quod] et A | vocatur] vocabatur E | magni] add. consilii sed exp. G 16 nostra] om. G 17 ostendunt] ostendit π | nolebant] volebant CEL vocabant K 18 posset] add. sciri C 19 nolebant] volebant CEK | scribere] add. posset C 20 ut … legis (l. 22)] om. G | cuilibet istud] illud cuilibet A | istud] illud EKπ id L | scire] om. A | ab ore] om. B

5 Cf. supra, I, 33, p. 91. 8-9 TB, Gittin, 60b. 15 «Domus magni iudicii» indicates the Great Sanhedrin, which acted as the Supreme Court. 16 Cf. Maimonides, Mišneh Torah, introd. 17 Cf. Deut. 17, 8-12.

5

10

15

20

DUX NEUTRORUM I, 70

25

30

35

40

225

singularium electorum, sicut explanavi tibi de verbis suis, quibus dixerunt: «Non dabunt archana legis nisi consiliario sapienti». Et hec est causa, quare ille principalitates magne perierunt de gente nostra, nec invenitur de eis nisi summa verbi ad expergefaciendum intellectum, et summe, que sunt posite in Talmud et in aliis locis. Et sunt duo vel tria genera, que sunt quasi corda, super quibus sunt cortices multi, adeo quod laboraverunt homines in corticibus illis, et putaverunt, quod non erat fructus intra illos ullo modo. Illud autem modicum, quod invenies in verbis suis in ratione unitatis, et quod communicat in hoc, apud quosdam de sapientibus et apud Menim, sunt verba, que receperunt a loquentibus Maurorum, et sunt paucissima respectu illorum, que Mauri composuerunt in hac ratione. Contingit etiam, quod, quando inceperunt Mauri viam istam, fuerunt quidam, qui vocabantur ‘separati’, a quibus receperunt socii nostri, et incesserunt per viam eorum. Post tempus istud fuerunt alii de Mauris, qui vocabantur ‘sentientes’, et renovate sunt opiniones quedam, de quibus nichil invenitur apud socios nostros, quoniam ipsi preelegerunt primam super secundam; cum autem contigit illis, quod roboraverunt opinionem primam, receperunt eam, putantes, quod erat probationibus roborata. 21 electorum] elementorum K | suis] eorum π 22 Non] add. supra capitulo 32 33 et 34 capitulo (dub.) al. m. in marg. B 23 principalitates] principates add. magne sed del. et corr. mage L | principalitates magne] inv. BE 24 intellectum] intelligi27 quod1] que bilem Kπ 25 que] qua A | tria] add. vel E 26 sunt2] om. B B 28 intra] inter KLπ 29 Illud] id L | invenies] inventiones E | suis] fuit K eorum π 30 sapientibus] insapientibus E 31 Menim] lac. E add. scilicet sectas quasdam Iudeorum KLπ add. menim quedam secreta iudeorum al. m. in marg. A add. scili32 paucissima] paucissimi cet sectas quasdam iudeorum in marg. G | sunt1] super C | respectu] in K | que] qui K | Mauri] mari E 33 Contingit] contigit BCπ | etiam] om. KLπ autem C | inceperunt] receperunt A | Mauri] mari E 34 quidam] om. L | qui] om. KL | receperunt] reperunt K 35 eorum] ipsorum KLπ | tempus istud] tempus illud BC tempus illorum G illud tempus Kπ tempus idem L | Mauris] naturis KL 37 preelegerunt] elegerunt GK add. propter in sed exp. K 38 super … primam] om. E | quod] qui L | roboraverunt] reprobaverunt π 39 eam] sup. l. B

21 Cf. supra, I, 33, p. 98. 22 TB, H.agigah, 14a. 31 «Menim» indicates the Ge’onim, spiritual leaders of the Jewish community in the Middle Ages. 34 «Separati» indicates the Mu‘tazilites. 36 «Sentientes» indicates the Ash‘arites.

226

MOSES MAIMONIDES

Hispani vero de gente nostra omnes conveniunt in verbis philosophorum, et sequuntur eorum sensum, dum non destruunt radicem radicum legis. Et non invenies, quod ipsi aliquo modo incedant per aliquam viam loquentium. Et idcirco convenerunt in multis rationibus sensui nostro in hoc libro. Scias autem, quod ea, que dixerunt Mauri, tam ‘separati’ quam ‘sentientes’, in hac materia, omnia sunt opiniones fundate super antecedentibus sumptis de libris Grecorum et Cacedim, qui laboraverunt in contradicendo opinionibus philosophorum, et ut repellerent verba eorum. Cuius causa fuit, quia cum regnum Christianorum diffusum fuit super regna eorum, et sensus philosophorum diffusi fuerunt in gentibus illis, et exivit ex eis philosophia, et nati fuerunt reges in ipsis, qui venerabantur fidem istam, et sapientes Grecorum et Cacedim temporum illorum viderunt, quod istas credulitates destruebant opiniones philosophorum destructione vehementi. Et fuit in eis scientia dyalectice, et ceperunt scribere antecedentia, que sunt utilia credulitati eorum, et responderunt illis opinionibus, que destruunt fundamenta legis et fidei sue. Et cum supervenit lex Maurorum, et transtulerunt in linguam suam libros philosophorum, transtulerunt similiter in linguam suam responsiones illas, quas adiunxerunt libris philosophie. Et invenerunt verba cuiusdam sapientis, qui vocatur Iahie grammaticus, et quorundam aliorum, qui locuti fuerunt de hac materia; et roboraverunt illa, 41 Hispani] add. Hyspani al. m. in marg. A 42 destruunt] destruerunt CE 43 radicum] radicis L om. π | ipsi] ipso K | incedant] intendant K 44 convenerunt] conveniunt A 46 que] om. E 47 omnia] omnes Eπ 48 Cacedim] Calcedim sed corr. A et add. Cacedim in marg. A Cacedum B Cacedini sed corr. qui et Chaldei in marg. G Cacedini KLπ 49 contradicendo] add. in K add. dicitis in L add. dictis π | et] om. Kπ 50 Cuius] add. de Christianis al. m. in marg. G | causa] causam sed corr. B 51 super] per | fuit] sup. l. B om. C | quia] quod CGKπ | regnum] regni L C | diffusi] diffusus G | fuerunt] fuerant A fuit G 52 illis] simul π | philosophia] prophetia π | fuerunt] add. gentes B | reges ... ipsis] ex eis reges A | in] ex KLπ 53 et2] om. A | Cacedim] cacidini KL Cacedini π | temporum] ipsum 57 responderunt] B 54 quod] quid C 55 fuit] fuerit CGL | eis] ea C respondere A | fidei] add. f sed exp. K 59 similiter] semper K 60 responsiones] rationes A | quas] add. audiverunt sed del. L | libris] libros E | philosophie] prophetie π | invenerunt] venerunt B 61 cuiusdam] eiusdem A | vocatur] vocabatur G | Iahie] Ialzie C Iathie A Lahye Lπ add. Iachie in marg. A add. Iahie al. m. in marg. G | grammaticus] germanus L 62 fuerunt] sunt EKLπ

48 «Cacedim» indicates the Syriacs. 61 Yah.ya al-Nah.wī (John Philoponus).

45

50

55

60

DUX NEUTRORUM I, 70

65

70

75

80

85

227

et consecuti sunt voluntatem grandem, secundum quod estimabant. Elegerunt etiam de sensu philosophorum antiquorum omnia, que sibi videbantur utilia, quamvis ultimi philosophi induxerunt probationes super destructione illius opinionis in parte et in toto; et viderunt, quod omnia ista sunt verba equivoca et antecedentia, que sunt necessaria cuilibet scienti legem. Post hoc dilataverunt verba sua, et secuti sunt vias alias mirabiles, que numquam fuerunt scite a sapientibus loquentium Grecorum nec etiam ab aliis, quoniam tempus illorum sapientum fuit vicinum tempori philosophorum. Post ista vero exierunt a gente Maurorum verba credulitatum separatarum ad opus legis sue, et necesse fuit eis omnino, ut roborarent illas, et fuit inter eos contentio orta in hac materia, et quelibet secta ipsorum scripsit antecedentia utilia sibi in assertione opinionis sue. Non est autem dubium, quod quedam sunt communia tribus gentibus, scilicet Christianis, Iudeis et Mauris, sicut fides de creatione mundi et novitate ipsius, quoniam in assertione huius firmantur signa et prodigia et quedam alia. Alie vero rationes, in quibus laboraverunt iste due gentes, ut inquirerent de eis, et effunderent se in illis, sicut inquisitio sapientum illorum in ratione Trinitatis, et inquisitio cuiusdam partis istarum in unitate, donec necesse fuit eis scribere antecedentia, et asseruerunt in illis quedam, que multiplicata sunt ad inquirendum, et quedam propria cuiuslibet genti illorum, quorum non est necesse facere mentionem. Generaliter autem dicimus, quod omnes primi loquentes Grecorum, qui receperunt legem Christianorum vel Maurorum, non fue63 voluntatem] vocem L | estimabant] estimaverunt L 64 de] add. de sensu sup. l. B | philosophorum … ultimi] om. B 65 induxerunt] induxerint π 66 destructione] destructionem E 67 verba equivoca] inv. π 69 hoc] hec C | sunt] add. cum B | alias] altas Kπ 70 a] add. philosophis G | loquentium Grecorum] inv. KLπ 71 tempus] sup. l. G | sapientum] sapientium B add. illorum sed del. B | fuit vicinum] inv. C 72 ista] illa C 73 separatarum] separatorum K add. vel separatorum sup. l. A separatorum sed corr. sup. l. B | eis] illis L 74 illas] eas L 75 secta] secreta A | ipsorum] eorum G | antecedentia utilia] inv. G 77 Non] add. quedam sunt communis tribus gentibus in marg. K | tribus] add. illeg. in marg. B 78 sicut] scilicet A | creatione] Creatore A 81 de] in Kπ | effunderent] infunderent A | se] te K | sapientum] sapientium BC 82 Trinitatis] add. Christiani inquirunt Trinitatem et mauri unitatem al. m. in marg. B | inquisitio] in ratione G | istarum] istorum B 83 donec] add. in G | asseruerunt] asserunt KLπ 84 multiplicata] multiplicia C 85 cuiuslibet] cuilibet BC 86 genti] gentis π 88 receperunt] ceperunt B

228

MOSES MAIMONIDES

runt prosecuti planum rationis in creatione in principio suorum antecedentium; verum considerant, qualiter oportet, quod sic esse rerum huiusmodi, quod per ipsum probetur veritas huius opinionis, vel quod non destruat eam. Cum autem firmatur et verificatur in eis ista cogitatio, convenerunt, quod esse rerum est secundum hanc formam, et ceperunt inducere rationes super assertione credulitatum illorum, que sumpte sunt ab illis antecedentibus, per que firmatur illorum opinio vel non destruitur. Similiter fecerunt intelligentes, qui secuti sunt istam consuetudinem, et scripserunt in libris, et dixerunt, quod consideratio pura et munda induxit eos in hoc, non reverentia fidei alicuius vel legis vel sensuum antiquorum. Posteriores vero, qui inspiciunt in libris illis, ignorant ista, et inveniunt in illis libris antiquis quandoque probationes validas et laborem difficilem in assertione vel destructione rei. Et putant, quod ista ratio non est necessaria ullo modo ad asserendum vel destruendum fundamenta legis, et quod antiqui non fecerunt hoc, nisi ut ponerent difficultatem in sensu philosophorum, et ut ponerent dubitationes in eo, quod credunt esse probationem. Isti vero, qui talia dicunt, nec senserunt nec sciverunt, quia res non est ita, sicut ipsi putaverunt. Verum primi laboraverunt in assertione illius, quod erat asserendum, et in destructione illius, quod destruendum erat, de quo credebant, quod erat destructivum opinionis, quam volebant asserere et firmare, etiam post centum antecedentia. Et isti antiqui loquentes obturaverunt originem dampni. Generaliter autem dicam tibi, quod ratio sic est, sicut dixit Temistius; ipse enim dixit, quia esse rerum non sequitur rectas opiniones, sed opiniones recte sequuntur ipsum. 89 prosecuti] consecuti KLπ persecuti B | planum] add. creationis E 90 sic] sit Bπ 91 huiusmodi] eiusmodi BE 92 verificatur] vivificatur C | cogitatio] cognitio C 94 credulitatum] credulitatem E credulitatis L | illorum] illarum ABE suarum π 95 illis] add. antibus sed del. L | firmatur] sit materia C | illorum] eorum K 97 libris] illis CGKLπ | dixerunt quod] om. C 98 et munda] immunda K | non] add. est C | legis] leges B 99 illis] suis G 100 illis] om. C 101 Et] ut L vel Kπ 102 ista] illa ABG 106 quia] quod π | ita] ista C | ipsi] om. G 107 in] sup. l. K | assertione] assertionem G | erat ... quod] om. KLπ 110 etiam] et A | post] preterea A postea E | centum] om. π 111 obturaverunt ‫ ]סתמו‬obtinuerunt ALπ optinuerunt CK | dampni] lac. E | ratio] non KLπ 112 Temistius] Temistis C Remistius E add. Themistius al. m. in marg. A | enim] quid scr. sed del. E | quia] quod CEL 113 sed] si E | ipsum] add. cum sed del. G

112-113 Cf. Themistius, Analytica posteriora, CAG V.1, p. 6, 18-20; Physica, CAG V.2, p. 100, l. 4-5; De anima, CAG V.3, p. 91, l. 11-13.

90

95

100

105

110

DUX NEUTRORUM I, 70

115

120

125

130

135

140

229

Cum autem inspexi diligenter in libris istorum loquentium, secundum quod potui, sicut inspexi in libris philosophorum, inveni omnes vias loquentium, unam in specie, licet sint multe particulares, quoniam radix omnium est, quod non oportet, ut probatio accipiatur ex universo ente, secundum quod est, quia tale est, quod potest variari in intellectu. Ipsi etiam in pluribus locis sequuntur ymaginationem et vocant ipsam intellectum. Et cum premiserunt antecedentia ista, que dicam tibi, precise iudicaverunt in probationibus suis, quia mundus est novus. Et cum hoc astruitur, astruitur etiam sine dubio, quia factorem habet, qui fecit ipsum de novo; postea vero inducunt probationem, quod ille factor est unus; ex assertione autem unitatis astruunt, quia non est corpus. Hec via cuiuslibet loquentis Maurorum in qualibet istarum rationum. Similiter etiam illi de gente nostra, qui similes fuerunt eis, et ambulaverunt in viis eorum. Genera vero probationum suarum et antecedentium in assertione novitatis mundi et in destructione antiquitatis eius sunt diversa; id autem, in quo conveniunt omnia, est assertio et renovatio mundi, et in renovatione ipsius astruetur, quod Creator est. Cum autem intuitus sum viam istam, longe recessit ab ea anima mea; et necesse est, ut fugiatur ab ea, quoniam omnia, que dicunt esse probationes in novitate mundi, accident in eis dubitationes, et non est ipsa probatio demonstratio precise nisi ei, qui nescit differentiam inter demonstrationem et victoriam dyalectice et deceptionem sophistice. Scienti vero ista manifestum est hoc, quia in omnibus illis probationibus sunt dubitationes, et convenerunt in illis propter antecedentia, que non sunt probata. Finis autem potentie assertoris, apud me, de tenentibus legem est tollere probationes philosophorum in antiquitate

115 sicut] secundum quod G in marg. L | inspexi ... libris] in libris inspexi C | omnes] om. K 117 ut] quod A 119 in1] om. EK | intellectu] intellectum K | ymaginationem] ymaginem L 120 ipsam] ipsum C | premiserunt] premiserint π 121 dicam] dicatur E | quia] quod π 122 cum] in L 124 quod] quia EG | ex] et add. quid sed del. E | astruunt] astruit C | quia] quod π 125 qualibet] 129 quo] add. omnes C | omnia] quilibet B 128 in1] add. illis sed del. G homines B omnes π add. vel omnes sup. l. A add. vel omnes in marg. G 130 astruetur] astrueretur π | quod] quia BE 132 intuitus] creatus L | sum] om. BL | anima mea] om. G 133 ea] ei B | omnia] om. GKLπ | esse] de K 134 accident] accidunt E 136 et deceptionem] om. C 137 vero] enim GKLπ | quia] quod π | illis] istis C 138 convenerunt] conveniunt AEG 139 potentie] positio E | assertoris] assertionis Kπ 140 tollere] om. B

230

MOSES MAIMONIDES

mundi. Quam gloriosum esset istud, si quis posset hoc facere! Quilibet autem speculator mundus et verus, qui non decipit animam suam, scit, quod ad scientiam huius questionis de novitate vel antiquitate mundi non pervenit homo per demonstrationem certam, sed sunt in hoc rationes intelligibiles. Et adhuc loquemur de istis multa: multa quidem habes de huiusmodi questione, quia philosophi diversorum temporum fuerunt divisi in assertione antiquitatis mundi a tribus milibus annorum usque ad tempus nostrum secundum illa, que invenimus de libris et verbis ipsorum. Quod si ita est, quomodo faciemus hanc questionem antecedens, ut super ipsam edificemus inventionem Creatoris? Nonne vides, quod hoc esset super re dubia, non certa nisi sub eo pacto, quod si fuerit mundus novus, erit et Creator; quod si fuerit antiquus, non erit Creator. Et omnino vel erit istud, vel credemus per probationem novitatem mundi, et pugnabimus super hoc omnibus modis, donec dicamus et asseramus, quod scimus Creatorem per probationem. Sed hec omnia sunt remota a veritate. Ratio vero apud me vera ipsa est: via roborata probatione, in qua non est dubitatio, per quam astruamus essentiam Creatoris et unitatem eius, et removeamus ab eo corporeitatem per vias philosophorum, que sunt vie fundate super antiquitate mundi. Non quod ego credam antiquitatem mundi, vel quod conveniam cum eis in hoc; sed quia per vias illas astruitur probatio, et veritas perfecta invenitur in hiis tribus, scilicet, quod Creator est, et quod est unus, et quia non est corpus, absque eo, quod iudicemus precise, si est mundus antiquus vel est novus. Cum vero firmate fuerint iste tres questiones 141 Quam] quoniam L | esset] est A | istud] illud A | Quilibet] quibus B add. quod ad scientiam de novitate vel antiquitate mundi non pervenit homo per demonstrationem certam in marg. K 142 verus] vero K 143 huius questionis] inv. C 144 demonstrationem] add. et G | sed] si L 146 habes] habemus E 147 divisi] diversi KLπ 148 illa] ea L | de] in Gπ 149 et] in B 150 antecedens] add. vel accendens al. m. in marg. A 151 ipsam] ipse E | quod] om. L 152 esset] esse K | re ... certa] rem dubiam non certam π | quod] quo Kπ | quod si] om. L 153 erit] om. G | et] quod K etiam L | quod] et Aπ 154 Et] etiam A | istud] om. et add. illud in marg. G | credemus] credimus K | per] om. E 156 probationem] add. novitatem mundi sed del. G 157 sunt remota] inv. GKLπ | Ratio] add. contra superius dixit capitulo quod nihil de Deo potest dicere affimative al. m. in marg. inf. G | ipsa est] inv. L 159 et2] add. remotionem sed del. L | removeamus ... eo] ab eo removeamus L 160 vias] viam B | antiquitate] antiquitatem π 161 Non … mundi] om. E | credam] credo G | quod2] om. KLπ | conveniam] convenientiam L 162 quia] om. L 163 hiis] viis π | quod] quia BE | et2] om. 165 vel ... novus] vel novus est A 164 quia] quod π | est1] eo A | si] an π L an novus π | vero] ergo E | fuerint] fuerunt B | questiones] add. opiniones G

145

150

155

160

165

DUX NEUTRORUM I, 70

170

175

180

185

231

honorabiles et difficiles per veram probationem, revertemur postea ad novitatem mundi, et dicemus in ea, quicquid rationis ratiocinatores inducunt ad hoc. Quod si fueris de illis, quibus sufficit, quod dixerunt loquentes, et sciveris, quod firmata est probatio super hoc, quod mundus est novus, bene est. Si vero non astruetur probatione, sed quod credas, quod est novus, per id, quod recepisti a prophetis, non est hoc malum; et non dicas, quomodo firmabitur prophetia, si fuerit mundus antiquus, donec audias verba nostra in archanis prophetie in hoc libro. Nec est intentio nostra loqui modo de hac materia. Quod autem necessarium est tibi scire, quod antecedentia, per que putaverunt loquentes astruere novitatem mundi, quia in ipsis est perversio mundi et variationis dispositionis prioris, secundum quod audies a me, quia necesse habeo modis omnibus facere mentionem antecedentium ipsorum et vie probationum suarum. Sed via mea, per quam incedo, est, quod narrabo tibi modo generaliter, et dicam tibi, quod impossibile est, quin mundus sit antiquus vel novus. Quod si est novus, habet novatorem et Creatorem sine dubio; et hoc est intelligibile primum, quia renovatum non renovat seipsum, sed alius extra ipsum renovat ipsum. Ex quo sic est, ergo renovator mundi, ipse est Creator. Si vero mundus est antiquus, sequitur de necessitate secundum unam probationem et alteram, quod aliquid est preter omnia corpora mundi, quod nec est corpus, nec potentia in corpore, et est unum sempiternum, nec habet causam, nec est mutabile, et hoc est 166 honorabiles] honoribiles B rationabiles C | et] om. E 169 dixerunt] dixerint Lπ add. sapientes sed exp. K | et scriveris] in scientiis L 170 firmata ... probatio] probatio firmata est Kπ probatio firmata fuerit L | novus] add. et A 171 astruetur] 172 id] illud K | receastrueretur Kπ | credas] credis B | quod2] quia BE pisti] recepistis B | prophetis] prophetes sed corr. B philosophis K 173 firmabitur] firmabatur G 176 necessarium est] inv. C | necessarium] necesse L | quod2] et E 177 perversio] responsio L 178 et] om. B | variationis] narrationis B variatio π add. et C | dispositionis prioris] inv. KLπ | secundum] vel π 180 suarum] ipsarum E 181 quam] quod G | incedo] modo BG | narrabo] enarrabo G | modo] om. KLπ 182 quod] quia B | impossibile est] est in potestate L inv. CGK om. π add. et C | vel] et G 183 est] om. E | novatorem] novitatem sed corr. G 184 renovatum] renovatio E | non] om. C | seipsum] semet ipsum C 185 renovator] renovatio C 186 ipse] om. GKLπ 186 alteram] alterum A | aliquid] aliud G | aliquid est] abest L | preter] add. eam sed exp. G 187 et est] om. E 188 unum] add. in C | nec2] add. habet sed del. G 173 Cf. Dux neutrorum II, 32-48.

232

MOSES MAIMONIDES

Creator. Ergo iam patet tibi, quod demonstrationes essentie Creatoris et unitatis, et quia non est corpus, necesse est, ut accipiantur a radice antiquitatis, et tunc probatio istorum invenietur perfecta, sive mundus sit antiquus, sive sit novus. Et idcirco videbis, quod ego dico semper in omnibus, que composui de libris de Talmud, cum contingit michi rememoratio fundamentorum fidei, quia incipio astruere, quia Creator est, per verba, que conveniunt antiquitati; non quod credam antiquitatem, sed volo astruere, quia Creator est, et firmare in cordibus nostris per viam probationis, ut ista opinio vera, cuius comparatio est valde cara, non sit sustentata super fundamento, quod quilibet homo posset movere, et contendet eradicare. Alius vero credet, quod hoc fundamentum numquam fuit fabricatum, nedum ut sint ipse demonstrationes, que sunt per viam philosophie, que sunt fundate super istis tribus questionibus, accepte de natura entium, quod est notum, nec habet contradictorem nisi secundum respectum aliarum intentionum. Demonstrationes vero loquentium accepte sunt ab antecedentibus, que contradicunt nature entium, quod est manifestum, donec oportuit eos asserere, quod nichil habet naturam ullo modo. Separabo tibi capitulum quoddam in hoc libro, cum loquar de novitate mundi, et explanabo tibi in ipso demonstrationem super novitate mundi. Et in ipsa demonstratione perveniam ad finem, ad quem pervenit verbum cuiuslibet loquentis, absque eo, quod non auferam naturam entium, nec contradicam Aristotili in aliquo, super quo in190 iam] om. G | tibi] om. A add. causa G 191 unitatis] add. est C | et] eius A 192 tunc] sic L | istorum] istarum A | invenietur] invenitur π | perfecta] perfectam E 193 sit1 antiquus] inv. A | sit2] om. AGEπ | dico semper] inv. K 194 de1] in K | de2] exp. et corr. in sup. l. K in L | cum] non KLπ | contingit] convenit KLπ | michi] om. A 195 rememoratio] memoratio π | quia2] quod ALπ 196 conveniunt] convenit B | credam] credo G 197 sed] si K | volo] nolo K | quia] quod Aπ | est] est sup. l. A | et] om. B | firmare] affirmare B | nostris] vestris AEπ 198 ut] sed G | comparatio] operatio C | est] add. cuius comparatio est G 199 fundamento] fundamentum π | posset] possit BE 200 contendet] contendat π | credet] credat π crederet A 201 numquam] om. KLπ philosophie] prophetie | ipse demonstrationes] inv. A 202 sunt1] sint GKπ | π 203 natura] add. esse sed exp. K | quod] que B 204 contradictorem] contradictionem sed corr. G | secundum] add. ita sed del. L | respectum] respectu in L | aliarum] aliorum A | intentionum] intentione L 205 vero] non L | loquentium] loquentius L 206 contradicunt] contendunt C | eos] eo G 208 capitulum quoddam] inv. π | cum] om. KLπ | loquar] loquitur BK loquor E | de] add. n C 209 et … mundi] om. B | ipso] ipsa E | demonstrationem] demonstratione E 210 quem] quam A 211 loquentis] sapientis K | auferam] astruam π 212 naturam] in marg. et add. ista sed del. L | nec] sed G | Aristotili] Aristote π

190

195

200

205

210

DUX NEUTRORUM I, 70

215

220

225

230

235

233

duxit demonstrationem. Quoniam demonstratio, quam induxerunt quidam de loquentibus super mundi novitate, que est fortissima omnium suarum demonstrationum, que non firmatur, donec tollant naturam entium et contradicant illis, que philosophi exposuerunt. Ego vero perveniam ad demonstrationem similem illi, et non contradicam nature entium, nec erit opus michi, ut tollam sensibilia. Visum est etiam michi, ut rememorem tibi antecedentia loquentium communia, per que astruunt novitatem mundi, et quia Creator est, et unitatem eius, et remotionem corporeitatis ab ipso. Et ostendam tibi viam, per quam ambulant, et explanabo tibi, quod sequitur ex responsione ad quodlibet antecedentium ipsorum; postea vero proponam tibi antecedentia philosophorum, que sunt huic rationi propinqua, et ostendam tibi viam, per quam incedunt. Tu vero ne quesieris a me in libro isto, ut astruam vel verificem ipsa antecedentia philosophorum, que rememorabo tibi, quoniam hoc plus est de scientia naturali et spirituali; non expectes etiam, ut in hoc libro narrem tibi rationes loquentium super firmitate veritatis antecedentium suorum, quoniam in hoc finierunt dies suos, et finientur dies eorum, qui sequuntur ipsos, et multiplicati sunt libri eorum. Quoniam omnia antecedentia ipsorum, paucis exceptis, destruit, quod sequitur de natura rerum, et renovantur in eo dubitationes. Et necesse habent congregare aggregationes et libros propter multitudinem rationum, quibus indigent ad astruendum illud antecedens et ad solvendum du214 quidam] aliqui G | super] de L | mundi novitate] inv. L | que] om. π | omnium] omni L 215 suarum demonstrationum] demonstrationum earum π inv. E | tollant] tollat K 216 contradicant] contradicunt K 217 vero] non L | et … entium] om. G 218 michi] nisi E | est etiam] inv. A 219 etiam] autem E | rememorem] rememorarem CKLπ 220 quia] quod Gπ 221 eius] om. B | remotionem] remotione E 222 quod] quid CE | ex] et E | responsione] ratione L 223 proponam tibi] proponantur K 224 huic] om. C | propinqua] propinque E 225 viam ... quam] per quam viam G | quam] add. viam A | incedunt] ambulant KLπ add. et explanabo tibi quod sequitur ex inquisione ad quodlibet antecedenti ipsorum. Postea vero proponam tibi antecedentia philosophorum que sunt huic rationi propinqua et ostendam tibi per quam viam incendunt KL 226 quesieris] quesiveris A sieris G | verificem] vivificem C | ipsa] ipsam G om. π add. in K 227 que] quare C | rememorabo] memorabo C remoratio L | quoniam] add. planum L | hoc] hic C | plus] om. L 228 et spirituali] om. KLπ | etiam] add. hoc G | ut] om. B 229 narrem] variarem C enarrem L | super] de K 230 suorum] ipsorum A | suos] add. illeg. sup. l. G | et … eorum] om. G 231 eorum] illorum L | qui] que G | sequuntur] sequentur π | ipsos] eos G | eorum. Quoniam] inv. B 233 habent] add. congregationes sed exp. G 235 astruendum] destruendum A | illud] id L | et] om. GKLπ

234

MOSES MAIMONIDES

bitationes, que oriuntur in eo, et ad repellendum illud, quod videtur destruere ipsum, cum non conveniat eis in hoc aliud consilium. Ista vero antecedentia philosophorum, que scribam tibi, sunt ad probandum ista tria, scilicet quod Creator est, et quia unus est, et quia remota est ab eo corporeitas. Plura vero illorum sunt antecedentia, per que nancisceris veritatem, cum primo audieris ea et intellexeris rationem ipsorum. Quedam vero illorum demonstrabunt tibi super locis probationum suarum in libris de natura et de metaphysica, et verificabis, quod oportuerit verificari et astrui. Iam feci te scire, quod non est nisi Creator et universum esse, et quod non est demonstratio super ipso nisi a natura entis in suo universo et in partibus eius. Et sequitur necessario, ut intendatur in ente, secundum quod est, et accipiantur antecedentia de eo, quod nobis ostenditur de natura ipsius. Ideoque necesse est, ut sciatur ipsius forma et natura, et quod de ipsa notum est et manifestum, et tunc oportet accipere de ipso demonstrationem super eo, quod extra ipsum est. Idcirco visum est michi, quod necesse habeo in primis inducere capitulum quoddam, et in eo faciam tibi mentionem universitatis entium secundum modum narrationis in eo, quod probatum est, et roborata est firmitas, in qua non est dubitatio. Postea vero inducam tibi alia capitula, et rememorabo in illis antecedentia loquentium, et explanabo tibi viam, per quam ambulant, et per quam explanant quatuor questiones. Post hec autem inducam alia capitula, et in illis ostendam tibi antecedentia philosophorum et vias demonstrationum suarum super questionibus eisdem. Postmodum vero ostendam tibi viam, in qua considerabo, sicut feci te scire in istis quatuor questionibus.

236 illud] istud E id L 237 conveniat] communicat L | in ... consilium] consilium aliud in hoc A | aliud] ad L aliquid E 239 quod] quia BK | quia1] quod 241 nancisceris] nanciscetis sed corr. A π | unus est] inv. L | quia2] quod π nanciscens C lac. + ris K | primo] primum π 242 ipsorum] illorum G eorum L | Quedam] quidam GKLπ | tibi] et G 243 de2] om. G | verificabis] verificabitur A vivificabis C verificabit E verificabo L 244 oportuerit] oportuit A | verificari] vificari B vivificari C 245 nisi] om. AL 246 ipso] ipsum B 247 in] om. BCG | ente] mente CGπ 248 et] add. ut BE quod A 249 Ideoque] ideo B | ipsius forma] factor ipsius L | et] om. BE 250 quod] que E 251 demonstrationem] demonstratione E | demonstrationem ... eo] super eo demonstrationem KLπ 252 necesse] add. est michi sed exp. K | in ... inducere] inducere in primis E 256 in illis] tibi A 257 per] om. K | explanant] explanam A | Post] per E | hec] hoc KLπ 259 suarum] ipsorum π 260 qua] quam CGKL

240

245

250

255

260

DUX NEUTRORUM I, 71

235

CAPITULUM LXXI

5

10

15

20

Scito, quod mundus iste, qui est inventus, in universitate sua est unum solum, scilicet sphera celi alti cum omnibus, que sunt infra ipsum, et videtur quasi unus homo sine dubio, sicut Petrus vel Martinus in potentia humana. Diversitas vero substantiarum predicte sphere cum eis, que sunt infra, est sicut diversitas substantiarum membrorum hominis per viam similitudinis. Et sicut Petrus, causa exempli, est unus homo compositus ex membris diversis, sicut ex carne et ossibus et humoribus diversis et virtutibus variis, sic et ista sphera in universo suo componitur ex multis spheris et quatuor elementis et ex illis, que componuntur ex eis. Et in eis nullus locus est vacuus omnino, nisi quia est unum et plenum; et centrum eius est pila terre, quam circundant aque undique, que circundantur ab aere, circundato ab igne similiter, ignis vero circundatur a corpore quinto similiter. Sunt autem sphere multe una infra aliam, inter quas nichil est vacuum omnino, sed sunt disposite in circuitu suo, ita quod una coniungitur alteri. Omnesque moventur motu circulari equali, in quo non est velocitas uno modo et tarditas alio modo. Hoc est dicere, quod nulla spherarum movetur aliquando tardius, aliquando velocius, sed quelibet illarum est fixa in natura sua in una velocitate et genere motuum. Istarum tamen spherarum una est velocior alia in motu suo; velocissimus autem motuum est motus prime sphere circundantis omnia, que movetur motu diurno, et movet omnes secum motu partis in toto, quoniam omnes sunt partes in illa.

1 Capitulum] om. C | Capitulum LXXI] om. AEGK LXXII L Quod mundus est unus et videtur quasi unus homo. Capitulum LXXI π add. illeg. in marg. A 2 Scito] add. mundus est unum et videtur quasi unus homo in marg. K | iste] om. K | est inventus] inv. KLπ 3 unum solum] unus solus L | que] qui E 4 et] om. B | Petrus] Ysaac π | Martinus] Iacob π 5 substantiarum] substantia et E substantierum G | sphere cum] spherum K 6 est] om. KLπ 7 sicut] sic E | Petrus] Ysaac π 8 compositus] composiitus sed corr. B | carne] care K 9 ista] illa KLπ 10 mul11 est vacuus] inv. K | tis spheris] diversis spheris et multis L | et1] add. ex L 12 cirvacuus] om. E | omnino] nullo modo L | nisi] om. K | est2] ipse E cundant] tibi tradant K 13 circundantur] circundatur L | circundato] add. aer vero GKL 14 a corpore] ab aere E | corpore quinto] inv. G | Sunt] add. de spheris et quod nichil est vacuum inter eas in marg. K | autem] om. π 15 infra] intra π 16 ita] in L | Omnesque] omnes BE 17 velocitas] om. G | modo] om. KLπ 18 alio] aliquo L 19 tardius ... velocius] velocius aliquando tardius E | illarum] illa C 20 in una] nimia A 21 alia] altera L 22 movetur] moventur CG add. in Gπ

236

MOSES MAIMONIDES

Centra vero istarum spherarum sunt diversa: quarundam namque centrum est mundi, quarundam vero centrum est extra medium mundi. Quedam etiam de illis moventur semper motu sibi proprio, ab oriente in occidentem, quedam vero semper ab occidente in orientem. Quelibet autem stellarum in spheris istis est pars partium sphere sue, nec movetur de loco suo, nec habet alium motum proprium sibi, nisi motum sphere sue, sed apparet, quod movetur in motu corporis, cuius est pars. Materia vero corporis huius quinti universaliter, quod movetur motu circulari, non est materia quatuor elementorum, que sunt infra ipsum. Numerus autem istarum spherarum circundantium mundum nullo modo potest esse minor quam XVIII. Potest autem esse, quod plures sunt, et necessaria est in hoc consideratio. Si vero quesieris, utrum sint circuli parvi, qui non circundant mundum, similiter in hoc necessaria est consideratio. Infra vero spheram propinquiorem nobis est materia separata a materia corporis quinti, et recepit quatuor primas formas. Et facta sunt inde quatuor corpora, scilicet terra, aqua, aer et ignis. Quorum quodlibet habet locum naturalem sibi proprium, nec invenitur extra ipsum. Et ista sunt corpora mortua, nec est in eis spiritus vite, nec apprehensio intellectus, nec moventur per se, sed sunt posita in locis suis naturalibus. Si autem aliquod illorum expellitur violenter de loco suo

24 Centra] add. quod sunt diversa centra spherarum in marg. K | vero] autem A | istarum spherarum] inv. B | sunt] est L | centrum est] inv. π 25 est1] om. CGKL add. centrum BE | quarundam ... mundi] om. K | vero] om. B | est2] om. C | 26 etiam] autem L | moventur] movetur BCL | sibi] om. K | mundi2] om. C sibi proprio] inv. Lπ | proprio] add. scilicet K 27 vero semper] om. E | semper] om. π 28 Quelibet] add. nota quod stella ubi dicit quod non habet motum alium nisi motum proprie sphere ibi contradicit astrologis in marg. K | spheris] peris B spheras C | istis] suis G 29 alium] aliquem L | motum] om. C 30 sed ... pars] om. L | quod] que B | quod movetur] om. A | corporis] add. eius sed exp. K 31 corporis] add. cuius est pars G 33 Numerus] add. numerus spherarum est 18 al. m. in marg. B add. de numero sperarum. Contra supra proximo capitulo ascendere dixit quod VII sunt celi et infra secunda parte huius capitulo iam exposuimus dicit quod IV sunt celi al. m. in marg. G add. de numero spherarum in marg. K 35 necessaria] necesse B | hoc] add. capitulo C | Si … consideratio] om. E 36 quesieris] quesiveris G | sint] sunt B 38 Infra] inter L | vero spheram] inv. BE | separata] superata sed. corr. supereat (dub.) sup. l. E add. si vero quesieris utrum sint circuli parvi qui non circundant mundum, sequitur in hoc necessaria est consideratio. Infra vero spheram propinquiorem nobis est materia separata E 39 recepit] recipit Lπ 40 sunt] est L add. et facta sunt G | sunt inde] inv. A | inde] in G | aqua aer] inv. π | et] om. GKπ 41 nec] non E 42 ista] ipsa E | spiritus] spem G 43 sed] licet E 44 aliquod] aliud L

25

30

35

40

DUX NEUTRORUM I, 71

45

50

55

60

65

70

237

naturali, sublata violentia, movetur, ut revertatur in locum suum naturalem, quoniam in ipso est virtus originalis, per quam potest moveri in locum suum recto motu, nisi prohibeat impediens, et non est de ipso impedimentum, per quod quiescat, vel quod moveatur nisi secundum lineam rectam. Motus autem recti, qui invenitur in istis quatuor corporibus ad loca sua, sunt duo: motus versus celum circundans, qui est motus ignis et aeris; et motus versus centrum medium, qui est motus aque et terre. Cum autem quodlibet istorum pervenit ad locum suum naturalem, quiescit. Corpora vero spherica supradicta sunt viva et habent animam, per quam moventur, nec est in eis principium quietis ullo modo, nec accidit eis variatio, quin moveantur motu circulari. Si vero quesieris, utrum habeant intellectum, per quem intelligant, istud non est apud nos scitum nisi post subtilem considerationem. Cum autem movetur corpus quintum motu suo universali, renovatur semper ex eo motus necessarius in elementis ultimis, et idcirco exeunt de locis suis, scilicet ignis et aer, quoniam propelluntur ad aquam, et intrant ipsam usque in profundum corporis terre, et renovatur in istis elementis coniunctio, et miscetur unum cum alio, et componitur. Postea vero incipiunt moveri, ut revertantur in loca sua, et propter hoc partes partium terre exeunt de locis suis, et coniunguntur cum aqua et aere et igne, et ipsa omnia agunt in se invicem, et patiuntur a se, et invenitur diversitas in mixtione, donec ab ipsis primo provenit vapor et nubes secundum diversitatem specierum suarum, postea vero proveniunt ex eis liquabilia secundum diversas species suas, et species omnium plantarum, et genera diversa rerum vivarum, secundum quod exigit temperantia 45 in] ad K 47 recto] quid scr. sed exp. C | recto motu] inv. KLπ | prohibeat impediens] inv. G impediens prohibet KLπ | de] in BE | de ipso] om. G 48 vel] add. per π 49 invenitur] inveniuntur Bπ 50 motus] illorum K | versus] virtus L 51 versus] illius E 52 quodlibet] quelibet C 53 quiescit] quiescat CG 54 Corpora] add. attende al. m. in marg. A add. illeg. al. m. in marg. B add. quod corpora celestia sunt viva in marg. K | spherica] add. su C | supradicta] lac. K tibi dicta L 56 variatio] narratio C | Si] add. illeg. al. m. in marg. B 57 quem] quid K | apud ... scitum] scitum apud nos BE 59 quintum] quod nunc K | suo] add. naturali sed exp. K 60 necessarius] add. est K | idcirco] ideo KLπ | scilicet] om. E 61 intrant] add. in C 62 in1] ad K | terre] om. C | istis] add. omnis sed del. L 63 unum] add. est G | cum] om. A | alio] add. quod G | vero] om. A 64 loca sua] locum suum A 65 ipsa omnia] inv. C 67 primo provenit] inv. E | secundum] per L | secundum ... liquabilia] om. G 68 vero] ex eis C 69 plantarum] planntarum sed exp. et corr. K 70 diversa] diversarum L | exigit] exiget E exigint L | temperantia] tempantia C

238

MOSES MAIMONIDES

mixtionis. Omne vero generabile et corruptibile non est factum nisi ex istis quatuor elementis, et in ipsa revertetur cum fuerit corruptum. Similiter etiam ista ultima nascuntur ex se invicem et corrumpuntur in se, quoniam materia ipsorum omnium est eadem. Nec potest inveniri materia sine forma, neque forma naturalis, scilicet generabilis vel corruptibilis, sine materia. Erit igitur modus generationis et corruptionis eorum ex se invicem, et generationis aliorum ex ipsis, et corruptionis eorum in ipsa, et reversionis eorum, similis circulationi celi, ut sit motus istius materie formate in variatione formarum in ipsa, sicut motus celi in revolutione dispositionum cuiuslibet partis. Et sicut sunt in corpore humano membra dominantia et membra servientia, que indigent in sua firmitate regimine membrorum dominantium, que regunt ea, ita sunt in universitate mundi partes dominantes – quod est corpus quintum circundans – et partes servientes, que indigent rectore – que sunt elementa ultima et ex eis composita. Sicut ergo membrum, quod est de dominantibus, scilicet cor, movetur semper, et est fons cuiuslibet motus, qui est in corpore, et alia membra serviunt ipsi, et ipsum cor transmittit eis virtutes suas, quibus egent in operationibus suis in motu suo, sic et celum est rector omnium partium mundi in suo motu, et transmittit omni generabili vires, que inveniuntur in ipso. Et principium cuiuslibet motus in mundo est motus celi, et cuiuslibet anime cuiuslibet animati principium est anima celi.

71 mixtionis] mistionis B | vero] ergo A | generabile] transmutabile K 73 ista] illa KLπ | ultima] add. elementa BE 74 ipsorum omnium] inv. L 75 neque] nec EKL | neque … generabilis] om. G | scilicet generabilis] om. CKLπ | vel] sive GKπ sine L | corruptibilis] corrupt G corporalis L 76 igitur] ergo L | modus ‫ ]ענין‬motus et add. vel modus sup. l. A motus CGKLπ add. et sed exp. G 77 eorum] ipsorum G om. C | generationis] generationi L | ex ... eorum] om. K 78 in ... eorum] om. K | similis] simul C | circulationi] creationi π | ut] nisi KLπ 81 et2] est sed 79 istius] illius KL | in1] et E | variatione] add. facto sed del. L 82 serviencorr. sup. l. K | et2 ... dominantium] in marg. K | membra2] om. C tia] cermentia L | in] om. C | firmitate] infirmitate in marg. K 83 ita] et L | dominantes] dominatores K 84 quod] add. corpus quintum regit elementa al. m. in marg. B | et] in E 85 indigent] indigunt A 86 Sicut] add. pulchrum simile de motu celi primi et cordis in animali in marg. K | membrum] membrorum A | dominantibus] dominationibus C | cor] add. de corde al. m. in marg. A 87 semper] om. L 88 eis] ei CK 89 operationibus suis] inv. C | et] etiam L om. A 90 in] om. CGKLπ | suo motu] inv. E | que] qui K 91 Et] add. cave al. m. in marg. A add. motus celi est principium cuiuslibet motus in mundo et anima celi est principium autem cuiuslibet animati al. m. in marg. B | mundo] motu KLπ 92 cuiuslibet2] cuiuscumque BC

75

80

85

90

DUX NEUTRORUM I, 71

95

100

105

110

115

239

Scias autem, quod omnes virtutes, que proveniunt a celo ad mundum istum, secundum quod est, sunt quatuor: prima est aptatrix coniunctionis et compositionis, que sine dubio sufficit in compositione liquabilium; secunda vero dat animam augmentativam cuilibet augmentabili; tertia tribuit animam vivam cuilibet vivo; quarta vero dat animam rationalem cuilibet loquenti. Hec autem omnia fiunt mediante luce et tenebra, que sequitur post lucem suam, et mediante circuitu circa terram. Et sicut si quiesceret cor a motu suo quasi in ictu oculi, moreretur homo, et destruerentur motus eius et virtutes, sic et si motus celi quiesceret per punctum hore, periret mundus in universo suo, et destruerentur omnia, que sunt in ipso. Sicut etiam vita cuiuslibet animalis non est nisi in motu cordis sui, licet in ipso animali sint membra quieta, que non sentiunt, sicut cartillagines et quedam alia, sic universum esse est sicut unus homo vivus, et celum, quod est in eo, est, sicut cor in homine, licet sint in eo corpora quieta mortua. Sic ergo intelligere te oportet, quod tota ista sphera est unum corpus vivum mobile habens animam. Hec autem ratio necesse est, ut intelligatur, et est valde utilis in probatione, quod Creator est unus, sicut explanabo. Et per hunc intellectum ostendetur tibi, quia unus non creavit nisi unum. Et sicut non oportet, ut inveniantur hominis membra separata, scilicet epar separatum, vel cor, vel caro, sic non oportet, ut inveniantur partes mundi una sine altera in universo sempiterno, de quo loquimur, scilicet ut inveniatur ignis sine terra, vel terra sine celo, vel econverso. Et sicut est virtus in homine colligativa membrorum

93 Scias] add. quatuor sunt virtutes que veniunt a celo ad mundum al. m. in marg. B add. error in marg. C add. nota quattuor virtutes pervenientes a celo ad mundum istum in marg. K 94 istum] istarum L | est1] subest π | sunt] sub K substantia L | aptatrix] optatrix B 95 dubio] add. sufficit sicut in sed del. L 96 liquabilium] locabilium G | secunda vero] secundo vere K | augmentativam] augmentati nam G 98 Hec] add. quatuor iste virtutes fiunt mediante luce al. m. in marg. B | autem] om. E | fiunt] sunt CGKLπ fuerunt E 99 tenebra] tenebris L 100 Et] add. nota si quiesceret motus celi periret mundus in marg. K add. si motus celi quiesceret per punctum mundus periret al. m. in marg. B | a] nisi A 101 destruerentur] destrueretur A 102 in] om. GL 104 sui] om. destruerantur E | motus1 … destruerentur] om. E C | sint] sunt Aπ 105 sic] si C in E 106 unus homo] inv. E | est2] om. KLπ 108 intelligere te] intelligente sed corr. A 107 in2 eo] om. L | eo] add. vel in ea B intelligente B | ista] illa KLπ 109 vivum] unum E | necesse est] inv. L | ut] sic A 110 unus] dominus L 111 ostendetur] ostenditur KLπ | tibi] etiam L | quia] quod EGKLπ | creavit] creantus L 112 sicut] sic KLπ 114 ut] add. non C | mundi] om. A | altera] alteram B 116 Et] add. de virtute colligativa in marg. K add. nota totam hanc similitudinem in marg. K | est virtus] inv. CGKLπ | in] om. L

240

MOSES MAIMONIDES

unius cum alio, et regit ea, et dat cuilibet membro, quod est ei necessarium, ut conservet in eis dispositionem suam, et removet ab eis nocumenta, et hec virtus est, cuius mentionem fecerunt physici, et vocaverunt eam virtutem regitivam corporis vivi, et quandoque vocant eam naturam, similiter in mundo est virtus, que ligat unam partem cum alia, et conservat species eius, ne pereant, et singularia specierum omni tempore, quo oportet, ut conserventur. Et necesse est, ut consideretur utrum ista virtus sit cum adiutorio celi, an non. Sicut etiam sunt in homine membra, que conservant singulare in esse, sicut instrumenta nutrimenti; et sunt alia, quorum intentio est conservare speciem, sicut instrumenta spermatis; alia vero sunt, quorum intentio est ad explenda officia et ad preparandum sibi necessaria, sicut manus et oculi; et sunt alia, que non intendunt hoc vel illud, sed sequuntur membrorum complexionem, que est propria illius forme, secundum quod est, ut operetur predictas operationes, et sequantur generationem suam, que producit alia secundum necessitatem materie, sicut capilli hominis et color suus – et idcirco ista non sequuntur hominem, et quandoque deficit in talibus pars aliqua, et invenies in singularibus preeminentiam in ipsis valde remotam, quod non contingit in membris; non enim invenies hominem decuplo graviorem alio; invenies autem hominem carentem barba vel capillis in locis corporis, vel habentem barbam decuplo plurem alio – et multi sunt tales, qui sibi preeminent in colore, vel pilis, vel similibus, similiter sunt in universitate rerum species generabiles firme, in quibus est ordo, nec 117 unius] unus C unum L | alio] altero A | est ei] inv. π 118 suam] om. CGKLπ 119 physici] philosophi π 120 regitivam] om. KLπ | quandoque] quoniam E 121 Similiter] super C add. est B add. nota totam hanc similitudinem in marg. K | in ... est] est in mundo BE | est] om. A 122 conservat] conservet K | ne] nec E | pereant] pereunt E 123 tempore] tempori G | est] et L 124 ista] illa KLπ | an] aa B 125 Sicut] sic KLπ add. nota diversitatem in marg. K 126 alia] autem E quattuor K 127 instrumenta spermatis] inv. G 129 manus] om. A | oculi] add. ut sed del. G 130 sequuntur] sequitur C | membrorum complexionem] inv. BE 131 operetur] operentur π om. C | operationes] opiniones K 132 secundum] vel K 133 sicut] add. sunt π | suus] eius π | idcirco] ideo G | ista] om. G 135 preeminentiam] primum quod K | ipsis] istis B | valde] add. necessariam sed exp. G | contingit] convenit KL 136 in] om. A | Non] add. non invenies hominem decuplo graviorem alio al. m. in marg. sup. B | invenies] add. in sed del. C | decuplo] de duplo K 137 invenies] add. carentem barba al. m. in marg. B | vel] et A 138 plurem] multipliciorem π | et] om. E | multi] multa EL 139 qui] que L | sibi] om. Lπ | vel1] om. L | Similiter] add. adaptatio ad universum in marg. K | sunt] etiam L 140 generabiles] generales K | firme] forme C prime sed exp. et corr. in marg. L

120

125

130

135

140

DUX NEUTRORUM I, 71

145

150

155

160

165

241

est inter eas diversitas multa, sed pauca secundum accidentia speciei in qualitatibus et quantitatibus. Sunt etiam species, que non sunt in ordine rerum, sed quasi sequuntur naturam communem generationis et corruptionis, sicut species vermium, qui nascuntur ex stercore, vel in fructibus corruptis, vel intestinis et similia istis. Universaliter autem videtur michi, quod quicquid non habet potentiam, ut generet ex se sibi simile, est de huiusmodi genere rerum. Et idcirco non servat ordinem, licet non possit esse, ut non nascantur, sicut non potest esse, ut non sint diversi colores in corpore, et non sint species diverse pilorum in singularibus hominum. Et sicut in homine sunt corpora, quorum singularia sunt firma, sicut principalia membra, et sunt in corpore permanentia in specie non in singulari, sicut quatuor humores, sic et in universitate entium sunt corpora firma permanentia in singulari, sicut est corpus quintum cum omnibus partibus suis, et sunt corpora permanentia in specie, sicut elementa et ex eis composita. Et sicut virtutes hominis conservant ipsum in esse suo et statu omni tempore vite sue, et ipse laborant ad destructionem et perditionem ipsius, sic sunt cause generationis in hoc mundo generabili et corruptibili. Huius rei exemplum est: iste quatuor virtutes, que inveniuntur in omni corpore nutribili, scilicet appetitiva, retentiva, digestiva, expulsiva, si iste quidem essent sicut virtutes intelligibiles, non operantes, nisi quod esset conveniens et in hora competenti et in mensura debita, evaderet homo genera multa nocumentorum et infirmitatum. Sed quoniam non convenit eis istud, quoniam operantur naturaliter, 141 eas] eos C | accidentia] antecedentia π | speciei] specierum E 142 in1] et sed corr. sup. l. K om. E | qualitatibus ... quantitatibus] quantitatibus et qualitatibus GL | 143 quasi] add. illeg. sed del. A | communem] non] om. CG | sunt2] add. non G commune B | generationis] generationes B 144 qui] que C 145 in] om. C | similia] consimilia GKLπ 147 simile] similem E | est] om. KLπ | huiusmodi] 152 sunt] add. alia C eiusmodi BE 149 sint1] sit C sunt K | colores] coloris C | non] vero K 154 firma] om. E | permanentia] add. in speciem sicut elementa sed exp. G | quintum] quintus G 157 statu] add. in B 158 ipse] ipsa BE | perditionem] perditionis C 159 sic] sicut G | cause] omnes E | generationis] generationes E | generabili] sententiabili L | corruptibili] corporali L 160 iste] add. de quattuor virtutibus in corpore nutribili in marg. K 161 corpore] tempore B corde E | nutribili] mutabili L | appetitiva] apetiva B apentiva E add. repent sed exp. E | retentiva] racentiva C | digestiva] cegestiva E 162 si] add. est E | iste] 164 genera ille KLπ | operantes] parantes E 163 et2] add. hora L | in2] et L multa] inv. GKLπ 165 Sed] add. virtutes nutritive non operantur cum cogitatione al. m. in marg. B | naturaliter ... operantur] om. E

242

MOSES MAIMONIDES

non cum cogitatione et probatione, nec intelligunt ullo modo, quod operantur, sequitur ex hoc, quod oriuntur infirmitates multe et plage magne, quamvis ipse sint instrumenta in generatione cuiuslibet vivi et firmitate omni tempore durationis sue. Huius rei explanatio est, quod si virtus attractiva non attraheret nisi utilia ex omni parte, et secundum quod necesse esset, evaderet homo infirmitates magnas et plagas, sed quoniam istud non potest esse, quia attrahit quamlibet humiditatem, que est attractibilis, licet illa declinet in sua qualitate vel quantitate a linea rectitudinis, sequitur ex hoc, quod attrahat humorem calidiorem, vel frigidiorem debito, vel grossiorem, vel subtiliorem. Et propter hoc opilantur vie humorum, et provenit putrefactio, et mutantur in contrarium quantitates et qualitates humorum, et ex hoc oriuntur infirmitates, sicut scabies et pruritus et vulnera magna, sicut in lepra et ulcus corrodens carnem, donec destruitur forma membri vel membrorum. Hec est ratio in istis quatuor virtutibus. Secundum eundem modum contingit in universitate entium, quoniam illud, quod generat generabilia et inducit permanentiam sui esse in tempore diffinito, et hoc est compositio elementorum cum virtutibus celi, que moverunt ipsa, et diffunduntur per ea, illud idem est causa in renovatione nocumentorum in mundo, sicut tempestas, et pluvia dampnosa, et nix, et grando, et turbines ventorum, et tonitrua, et choruscationes, et corruptio aeris, vel renovatio occasionum nocivarum, que disperdunt homines civitatum vel regiones multas, sicut submersio civitatum et tempestates et similia.

166 non] nisi K 167 operantur] operatur π | infirmitates multe] inv. BE | multe] om. CGKLπ | plage magne] maxime plage A 168 in] et K | cuiuslibet] coanis (dub.) K 169 tempore] tempori G | quod] quia G add. de virtute attractiva et quod attrahit utilia corpori et inutilia et cetera in marg. K 170 attractiva] affectiva A attractativa C | parte] tempore KLπ 173 que] qui K | est] add. communia sed exp. K | attractibilis] attractabilis CKLπ | illa] illud C 174 attrahat] attrahit sed corr. B attrahit A 175 frigidiorem] frigidorem B om. C | grossiorem] grossiores 177 quanA 176 putrefactio] putrefaciens A | putrefactio ... et2 (l. 177)] om. K titates ... qualitates] qualitates et quantitates L | humorum ... scabies] om. C | hoc] hiis L add. quod K 178 scabies] sabies L | vulnera] vulneram sed corr. B miseria E 179 destruitur] destruatur L 181 eundem] hunc A | contingit] convenit K 182 permanentiam] permanentia AK | esse] enim E om. C 183 tempore] tempori G | hoc] hec Lπ 184 moverunt] movent BGKLπ | est] om. E 185 sicut] 187 corruptio] corruptiones add. sunt π | et] add. et L 186 et1] sicut π A | vel] et CL | occasionum] actionum A | occasionum nocivarum] inv. KLπ 188 disperdunt] dispergunt EKLπ | civitatum] civitates C 189 civitatum] add. submersio sed exp. K | tempestates] similia K | similia] tempestates K

170

175

180

185

DUX NEUTRORUM I, 71

190

195

200

205

210

243

Scias autem, quod quecumque diximus de assimilatione mundi et hominis, non dicimus propter illa, quod homo sit minor mundus, quoniam ista similitudo est etiam ad omne vivum perfectum in membris, et nullus antiquorum dixit, quod asinus vel equus est minor mundus. Istud autem dicitur de homine solo propter virtutem, in qua separatur ab aliis, que est virtus rationalis, id est intellectus, qui est intellectus principalis, quoniam ista virtus in nulla specie rerum invenitur nisi in homine solo. Huius rei explanatio est, quod omne singulare vivum non indiget in permanentia sui esse cogitatione, nec intellectu, nec regimine, sed movetur et querit necessaria secundum naturam suam, et comedit, quod invenit, et in quo delectatur, et quiescit, secundum quod accidit ei, coit etiam cum qualibet femina sue speciei in hora desiderii sui. Et firmatur in hoc corpus suum toto tempore, per quod debet durare, et propagatur essentia sue speciei, nec indiget alio singulari sue speciei, ut iuvet ipsum in permanentia sua, scilicet ut faciat ei, que sibi ipsi conferre non valet. Si autem ascenderet in cor alicuius, quod unus solus esset, nec haberet rectorem, sed esset sicut bestie, cito periret, nec duraret per diem nisi per accidens, id est si accideret ei invenire aliquid, de quo pasceret se, quoniam que necessaria sunt ei ad permanentiam sui esse, indigent multo opere, quod non perficitur nisi cogitatione et intellectu et cum multis instrumentis et multis adiutoribus, quorum quilibet separatur ab aliis in aliquo illorum, que sunt necessaria. Et ideo necessarius est hominibus, qui exercitet eos, et regat, et coniungat, donec eorum coniunctio sit ordinata, et regatur ordine, ut alii iuvent alios. Similiter etiam necessarium est homini, ut conservet se a calore et

190 diximus] dixerimus C 191 dicimus] diximus π 192 ista] illa KLπ | etiam] om. E | ad ... perfectum] ab omni modo perfectionis E 193 est] esset G | minor mundus] immoribudus KL immortalis π 194 Istud] add. homo non dicitur minor mundus nisi propter intellectum al. m. in marg. B add. quod homo dicitur minor mundus propter rationem sive intellectum quibus regit seipsum et cetera in marg. K | de] om. K | in] om. A 195 qui ... intellectus] om. E 196 principalis] principaliter K | ista] alia L illa Kπ 198 esse] add. in L 201 coit] tote sed corr. sup. l. A | cum] om. A | in … speciei (l. 203)] om. G 202 suum] eius π 203 sue1] eius π | nec ... speciei] om. K | alio] aliquo C 204 iuvet] vivet K | permanenentia sua] inv. L | scilicet ut] inv. L | ei] ea L | que] quod C 206 solus] add. homo 207 diem] BE | esset2] esse K | bestie] add. si sed exp. G | nec2] donec C idem B | est] add. ac Lπ | aliquid] aliud L 209 indigent] indigeret CE indigunt K | opere] tempori G | nisi] add. in E | cogitatione ... intellectu] intellectu et cogitatione KLπ 210 cum] om. π 211 aliis] add. et E | aliquo] aliquorum K | que] om. G 212 exercitet] exercet L | regat] add. eos C 213 iuvent] iuvetur E 214 etiam] autem CGKLπ | se] add. alor sed del. B

244

MOSES MAIMONIDES

frigore et pluviis et ventis, et necesse est, ut aptentur multa necessaria, que non perficiuntur nisi per cogitationem et intellectum. Et idcirco inventa est in homine ista virtus rationalis sapiens, cum qua cogitat et probat, et operatur et preparat diversas species operum ad ea, que sunt necessaria victui et habitationi et vestitui, et per illam regit, et preparat omnia necessaria membris corporis, donec membrum dominans, quod est in ipsis, operetur, quod debet operari, et regitur membrum serviens, sicut debet regi. Ideoque si poneres in corde tuo, quod inveniretur homo carens ista virtute et mitteretur ad bestias, moreretur. Hec autem virtus honorabilior est omnibus virtutibus vivorum, et est nimis occulta, nec intelligit homo veritatem ipsius et secretum in principio cogitationis communis, sicut intelligit alias virtutes naturales. Sic etiam est in esse mundi res, que regit universa entia, et movet, et hec est dominus primus, qui dedit ei virtutem motivam, per quam regeret alia preter se. Et si ascenderet in cor ablatio huius rei, non inveniretur orbis iste in universo suo, nec dominans nec serviens. Secundum hunc igitur modum astruitur inventio istius orbis et cuiuslibet partis sue. Res autem ista, quam diximus, est Creator. Secundum igitur hanc rationem dicitur de homine, quod dicitur, quod est minor mundus, quia est in eo virtus prima, que regit ipsum in suo universo. Et propter hanc rationem vocatur Creator in lingua nostra ‘vita seculorum’, quia ipse est ‘vita mundi’, sicut dicitur in libro Danielis: «Iuravit in vita seculi».

217 ista virtus] inv. BE | sapiens] sapientes B | cum] om. π 218 preparat] preparet GKL | operum] om. KLπ 219 illam] illa B 220 omnia necessaria] inv. KLπ | membrum] membrorum L 221 ipsis] add. pruritus A | operetur] operatur B | operari] preparari A operare K | regitur] regatur π | membrum] membrorum BKL 222 sicut] sed B | Ideoque] ideo L 223 carens] exp. et add. tacens K | ista] illa KL | ista virtute] virtute illa π | mitteretur] intenderet sed exp. et corr. in marg. L 225 est nimis] inv. C 226 communis] communius KL | intelligit] om. L 227 regit] regitur L | entia] entium E essentia L | et] om. E | hec] hoc BC add. autem E 228 vitutem] veritatem L 229 ablatio] absolutio L 230 hunc igitur] inv. C 231 igitur] scilicet L | istius] huius KL 232 ista] illa KLπ | diximus] dicimus C | est] esse K | igitur] utrum sed exp. K ergo L 233 dicitur] om. E | 234 virtus] add. potentia sed exp. quod2] qui E | quod2 est] om. A | quia] qui E E | que] qua C | Et] add. Creator in lingua hebraica vocatur vita seculorum al. m. in marg. B 235 Creator] om. C add. noster K | nostra] add. in sed exp. G | ipse] ipsa CG 236 Iuravit] vita viri C add. translatio nostra habet: iuravit per viventem in secula. Daniel 12 dicitur et iurasset per viventem in eternum al. m. in marg. B

236 Dan. 12, 7.

215

220

225

230

235

DUX NEUTRORUM I, 71

240

245

250

255

260

245

Scias autem, quod in ista similitudine, in qua assimilavimus mundum in universo suo homini, non est interea diversitas in omnibus, de quibus mentionem fecimus, nisi in tribus, quorum primum est, quod membrum dominans cuiuslibet vivi, quod est cor, consequitur utilitatem ex membris servientibus. Sed in universo mundi tale quid non est, sed quod largitur iuvamentum, vel confert virtutem, non provenit ei aliqua utilitas a serviente, sed donum eius est sicut donum benefici, qui operatur bonum sponte sua propter nobilem naturam et largitatem anime, que est in ipso, non propter aliquam spem vel retributionem, et totum hoc est, ut assimiletur Creatori. Secundum autem est, quod cor cuiuslibet vivi est intra ipsum, alia vero membra servientia sunt extra, et circundant ipsum, ut proveniat ex eis utilitas in custodia ipsius, et ut removeant ab ipso omne nocumentum extrinsecum. Contrario autem modo se habet res in universitate mundi, quoniam id, quod nobile est, circundat id, quod vilius est, quia nobilius non habet causam, quare timeat, ut accidat ei nocumentum ab extrinseco. Et licet posset recipere nocumentum, tamen non invenitur aliud corpus extra ipsum, quod agat in ipsum. Ipsum vero largitur splendorem virtutis sue super ea, que sunt infra ipsum, neque pervenit ad ipsum nocumentum aliquod ullo modo, nec violentia ab aliquo corpore extrinseco. Est autem hic quedam similitudo, quia membrum dominans, quod est in quolibet vivo, quodcumque membrum distat ab ipso, minoratur in gradu suo, quod autem appropinquat ei, est honorabilius. Similiter contingit in universitate mundi, quoniam omne 237 Scias] add. trina differentia inter maiorem mundum et minorem qui est homo al. m. in marg. A add. predicta similitudo universi ad hominem deficit in tribus in marg. K add. diversitas inter mundum et hominem est in tribus al. m. in marg. B | in1] om. E | ista] una L illa Kπ | similitudine] simile sed del. et add. illeg. in marg. A | assimilavimus] assimilamus Lπ | mundum] mundus B 238 in1] om. E | interea] add. aliter intenta in marg. A 239 fecimus] fecerimus L 240 membrum] add. dominum sed exp. G 241 Sed] om. KLπ | in] om. K | mundi] mundo sed corr. B | quid] quod Lπ add. est sed exp. G 242 largitur] add. via sed exp. K 243 eius est] inv. C | est] om. E | benefici] lac. K 245 non] nisi KL 246 Creatori] Creatore sed corr. sup. l. A 247 Secundum] add. secunda differentia al. m. in marg. A | cor] corpus K | intra] inter L 249 ut] om. E | removeant] removeat et add. vel removeant sup. l. A removeatur CKLπ 250 Contrario] contraria B | habet] add. ut G | res] om. 253 ab A 251 quoniam] quod E | id2] ei sed corr. sup. l. A | est2] add. et C … nocumentum] om. C | invenitur] add. ad L 255 splendorem] splendore A | infra] intra AL | neque] nec GKL 256 ipsum] populum E | ullo] uno E | nec] neque BCπ 257 hic] hec L | membrum] membrorum G 259 ipso] eo π | minoratur] add. in ipso G | appropinquat] appropinquatur A | est honorabilius] inv. C 260 Similiter] sic GKLπ | contingit] convenit K

246

MOSES MAIMONIDES

corpus quanto propinquius est centro terre, erit densius et grossius, et motus eius erit gravior propter suam distantiam a corpore nobiliori, lucido, claro, mobili, subtili, et simplici, scilicet celo; quanto vero corpus propinquius est ipsi, consequitur aliquid de predictis dispositionibus celi secundum suam propinquitatem, et preeminebit alii, quod est infra ipsum. Tertium vero est, quod ista virtus rationalis est potentia in corpore, nec est separata ab ipso. Creator vero non est potentia in corpore mundi, sed est abstractus ab universis partibus mundi; et regimen ipsius et cura coniunguntur cum mundo in suo universo coniunctione, cuius dispositio et veritas latet nos, et vires hominum deficiunt in eius apprehensione. Probatio vero inventa est in illis, que significant regimen ipsius et curam eius et providentiam in universis partibus mundi, etiam in rebus vilibus. Laudetur, qui potest super illum cum sua perfectione! Scias autem, quod decens erat, ut assimilaremus comparationem Creatoris ad mundum comparationi intellectus adepti ad hominem, qui non est virtus in corpore, sed est abstractus a corpore abstractione vera, et effundit de splendore virtutis sue super ipsum. Similiter etiam conveniens erat assimilare virtutem rationalem intellectui celorum, qui invenitur in corporibus, nisi quia maneries intellectus celorum, et essentia intellectus separati, et intelligere maneriem intellectus adepti, qui similiter est separatus, sunt res, que indigent consideratione et inquisitione; et demonstrationes ipsorum sunt valde profunde, licet sint vere, et oriuntur in eis multe dubitationes, et ratiocinatione multa opus est ei, qui vult in talibus laborare.

261 terre] add. tanto π | et] add. et L 262 suam] add. circumstantiam sed del. G 264 propinquius est] inv. L | predictis] premissis GKLπ 267 Tertium] add. tertia differentia al. m. in marg. A | ista] ipsa G una L illa Kπ 268 nec] necessaria E | est1] om. KLπ | Creator] add. quod latet nos quomodo Creator coniungatur mundo in suo regimine in marg. K 269 universis] universibus sed exp. et corr. K 270 cura] cum G | cum] etiam L om. π | coniunctione] coniunctionem B 271 deficiunt] deficient Lπ | eius] om. C 272 est ... illis] in illis est L | que] qui C | significant] significat A 273 eius] ipsius G | et ... universis] putrefacta in universitas E | universis] omnibus G | etiam] et EK 274 cum sua] inv. L 275 Scias] add. de intellectu adepto al. m. in marg. G add. cave al. m. in marg. A | assimilaremus] assimularemus C 277 virtus ... corpore] in corpore virtus E 278 vera] sua G | sue] om. C 279 conveniens erat] inv. GKLπ | rationalem] irrationalem G 280 qui] que AEGπ 281 essentia] cor G | separati] saparati B | et] om. A 282 sunt] super Lπ | que] qui BK 284 sint] sunt CGK | multe] add. d sed exp. C

265

270

275

280

285

DUX NEUTRORUM I, 71

247

Nos autem elegimus in primis, ut intelligas universum esse in forma manifesta, cui non potest contradici secundum omnia, que narravimus narratione simplici, nisi ab altero duorum: vel a stulto, qui ignorat etiam manifesta, sicut ignarus arismetice contradicit quibusdam, que 290 demonstrata sunt; vel ab alio, qui elegerit roborare consilium antiquorum, et deceperit animam suam. Qui vero voluerit considerare consideratione vera, exerceat animam suam in addiscendo, donec probetur ei veritas omnium, que diximus. Et necessarium est scire, quod ista est forma huius inventi firmi in suo universo sine dubio et mendacio. Et si 295 voluerit ista recipere, que probata sunt, recipiat ea, et edificet super illis suas opiniones et demonstrationes; quod si noluerit recipere ista principia, et studuerit in talibus, tunc probabitur ei, quia res ita se habet: «Ecce inquisivimus ista, et ita est». Post illud vero stramentum, quod preordinavimus, incipiemus et 300 narrabimus, quod promisimus nos narraturos.

286 esse] si est L 287 cui] si L | contradici] contradicere C 288 ab altero] ablatio A | ignorat etiam] inv. GKLπ 289 que] om. E 290 alio] del. et add. aliter illo sup. l. A ab illo B 291 voluerit] noluerit A 292 exerceat] add. vel exercet sup. l. A excercet B 293 ista] illa KLπ 294 forma] for C | inventi] mundi KLπ | et] add. sine A 295 recipiat] recipiet EK | illis] illas C 296 quod] quia GKLπ | noluerit ‫ ]לא ירצה‬voluerit ABEGLπ | ista] illa KLπ 297 studuerit] audiverit K audierit L | tunc] id E add. probitur e sed exp. E | quia] quod EKLπ | ita] ista sed corr. sup. l. A in L 299 illud] istud BE id L | illud vero] inv. C 300 promisimus] promiserimus L | narraturos] add. cupientibus L

298 Iob 5, 27.

248

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LXXII Scito, quod antecedentia communia, que fundaverunt loquentes secundum varietatem opinionum suarum et multitudinem viarum suarum, et que sunt eis necessaria in astruendo illa, que volunt astruere in quatuor questionibus, sunt XII, que narrabo tibi. Postea vero explanabo rationem cuiuslibet illorum, et quod sequitur ex eo. Primum est firmitas substantie separate. Secundum est essentia vacui. Tertium est, quod tempus componitur ex instantibus. Quartum est, quod substantie accidunt multa accidentia. Quintum est, quod in substantia singulari coniunguntur accidentia, que narrabo, nec est sine ipsis. Sextum est, quod accidens non durat in duobus instantibus. Septimum est, quod idem est iudicium in dispositionibus et earum privationibus, et quod utraque sunt accidentia, et indigent operatore. Octavum est, quod in universitate rerum, id est in omnibus creatis, non est nisi substantia vel accidens, et quod forme naturales sunt accidentia. Nonum est, quod accidens non est subiectum accidentis. Decimum est, quod id, quod possibile est esse, non probatur ex eo, quod convenit de illa essentia illi cogitationi. Undecimum est, quod non differt in remotione infiniti sive in actu, sive in potentia, vel secundum accidens. Duodecimum est, quod sensus errant, et ideo non est credendum iudicio eorum, nec accipienda sunt ab eis principia demonstrationum.

1 Capitulum LXXII] Capitulum LXIII L om. AEK add. questiones quatuor complectentes duodecim narranda π add. nota hoc totum capitulum in quo ponuntur opiniones philosophorum cum suis motivis (dub.) de naturalibus al. m. in marg. G 2 communia] omnia 4 volunt] nolunt KL 3 suarum1] illarum KL istarum π | et ... suarum2] om. E KL 5 explanabo] add. tibi Eπ 6 illorum] istorum K | et] om. KLπ | quod] que E 7 est] autem KL | substantie separate] add. id est athomi al. m. in marg. G 8 est] om. KL | essentia vacui] substantia vacui E 9 tempus] illeg. L | componitur] compositor L 10 substantie] se L 11 singulari ‫ ]היחיד והנפרד‬separata ABE | coniunguntur] coniungantur GKLπ 12 nec] non G 15 quod] om. GKLπ 18 accidentia] accidentiva K 19 accidentis] accidentie KL 20 Decimum] add. id est nichil est necesse esse al. m. in marg. G | id] illud K | possibile est] inv. GE 22 remotione] ratione G | infiniti] instrumenti (dub.) L | sive] sui L 23 sive] vel K add. per sed del. B 24 sensus] add. sensus errant al. m. in marg. G | ideo] om. KLπ 25 iudicio] in dicto GKLπ

5

10

15

20

25

DUX NEUTRORUM I, 72

249

Post enumerationem igitur predictorum incipiam exponere rationes illorum, ut explanem, quod sequitur ex qualibet illarum.

Ratio igitur primi est: dixerunt siquidem, quod mundus universa30 liter, scilicet omne corpus, quod est in eo, est compositum ex partibus valde parvis, que non habent partes pre nimia sui parvitate, et nulla illarum particularum habet quantitatem ullo modo. Et cum una coniuncta fuerit alii, compositum ex eis habebit quantitatem, et tunc erit corpus; et si coniungerentur due particulis illis, tunc utraque pars esset 35 corpus, et fierent duo corpora secundum quosdam illorum. Omnes autem ille particule sunt similes sibi invicem, et nulla diversitas est inter illas; et dixerunt, quod nullum corpus potest esse nisi compositum ex istis particulis similibus positione et loco. Et secundum eos generatio est congregatio, et corruptio segregatio, neque nominant corruptio40 nem, sed segregationem et congregationem, motum et quietem. Dixerunt etiam, quod iste particule non communicant in esse, sicut credit Epicurus et alii, qui ponunt athomos, sed Creator creat semper substantias istas, quando vult. Quod si ita est, possibile est, ut deficiant, et adhuc dicam tibi opinionem illorum in privatione substantie. 45

Secundum antecedens: dicentes locum esse vacuum credunt, quod est aliquid et aliquod spatium, in quo nichil est omnino, sed est privatum omni corpore et substantia. Et hoc antecedens est eis necessarium, quia credunt primum. Nam si mundus fuerit plenus dictis particulis,

26 igitur] ergo L 27 illorum] illarum K | illarum] om. A 29 igitur] ergo L | primi] primum K add. primum in marg. K 32 cum] si L 33 compositum] compositioni L | habebit] habet E | erit corpus] inv. A 34 due] add. de CEGKLπ 35 Omnes] dicimus C | autem] add. quod C 36 sunt similes] inv. C | nulla diversitas] inv. E 37 esse] om. E | nisi compositum] inv. G 38 particulis] partibus G | eos] eas AB 39 neque] nec KL | corruptionem] add. et generationem π 40 et1] add. corruptionem E | congregationem] cogretionem sed. exp. K add. et C | quietem] add. et L 41 iste] ille Lπ 42 athomos] add. us sup. l. C | Creator] om. Kπ causat (dub.) L 43 est1] sup. l. B | est2] dicemus Lπ dicimus K add. est in marg. L 44 adhuc] aliquid hec E | in privatione] et privationem C 46 Secundum] add. secundum in marg. K | dicentes] om. E | vacuum] natum L add. non L 47 aliquid] aliud L | et] vel KLπ | aliquod] aliquid BE aliud L | spatium] separatum C add. est BE 48 substantia] sibi E | eis necessarium] inv. E 49 quia] quod E | fuerit] add. opinio de vacuo in marg. K | particulis] periculis L

250

MOSES MAIMONIDES

quomodo movebitur mobile? Nec ascendit in cor, quod unum corpus 50 intret in aliud, nec coniunguntur athomi, nec segregantur, nisi per motum. Quod si ita est, necesse est omnino, ut locus aliquis sit vacuus, in quo possint athomi congregari et segregari, et continget motus rei mobilis in loco vacuo, in quo nulla est substantia.

Tertium antecedens est, quod tempus componitur ex instantibus, et sic erunt tempora multa indivisibilia pre sui parvitate. Et istud antecedens est eis valde necessarium propter primum, quia ipsi viderunt demonstrationes Aristotilis, quibus probavit, quod magnitudo et tempus et motus localis sunt equalia in esse, id est quod una est comparatio unius partis ad aliam, et sicut unum dividitur, ita et aliud. Et scimus in veritate, quod si tempus fuerit continuum et receperit divisionem in infinitum, sequitur necessario, ut dividatur pars eius indivisibilis secundum ipsos. Idem contingit in magnitudine continua, scilicet ut dividatur pars, quam ipsi posuerunt indivisibilem, sicut explanavit Aristotiles in Auditu naturali. Et ideo convenerunt in hoc, quod magnitudo non est continua, sed componitur ex partibus indivisibilibus. Simile accidit in tempore, scilicet quod habet partes indivisibiles, verbi gratia: hora quidem habet LX momenta; momentum LX secunda; quodlibet secundum LX tertia, et sic omnibus modis secundum ipsos pervenietur ad partes multas, que non dividentur nec recipiunt divisionem sicut et spatium. Tempus autem habet positionem et ordinem. Et ignorant

51 segregantur] segregationi L 52 ut] ubi E 56 Tertium] add. tertium in marg. K | tempus] ipse L | ex] add. antecedentibus G | et sic] nec K 57 sic] si L | tempora] add. opinio de tempore in marg. K | pre] preter K | parvitate] parvitatem KL | istud] illud A 58 valde necessarium] inv. L | propter] add. quod sed exp. E | demonstrationes] add. aliter probationes sup. l. A demonstrationis B 59 et tempus] om. L | tempus ... localis] motus localis et tempus C 60 motus] add. inceptus L | equalia] inequalia L | in] aliquod E 61 ita et] in L | aliud] aliquid E 62 in veritate] etiam veritatem KLπ | receperit] ceperit L 64 contingit] convenit KL 65 explanavit] explanat G 68 scilicet] secundum A 69 LX1] XL C | momenta] minuta sed corr. al. m. in marg. G | LX2] septuaginta L XL B habet C | secunda] om. L add. tertia ABE 70 secundum1] secunde B | LX] habet C om. AL add. secunda AB | et] om. B | modis] multis L | pervenietur] pervenitur Kπ provenietur L 71 que] qui GK | dividentur] dividuntur Lπ 72 spatium] separatum C

66 Cf. Aristoteles, Physica, VI, 2, 232a 23-233b 32.

55

60

65

70

DUX NEUTRORUM I, 72

75

80

85

90

95

251

veritatem substantie temporis omnino. Postquam enim subtiles philosophorum disputaverunt de natura temporis, quam quidam eorum non intellexerunt, donec Galienus dixit, quod est res spiritualis, nec est apprehensa veritas ipsius, quanto magis ignorant ipsum isti, qui non apponunt animum cogitationi rerum secundum naturam suam! Faciam te scire, ad quod credendum inducti fuerunt, secundum predicta tria antecedentia. Dixerunt, quod motus est mutatio substantie separate de numero athomorum unius, scilicet singularis substantie ad aliam substantiam propinquam, et ex hoc sequitur, quod non est unus motus velocior alio. Et secundum hanc positionem dixerunt: quod vides duo mobilia pervenire ad duos terminos diversos in remotione in eodem tempore, non est, quia unus motus sit velocior alio, sed causa eius est, quia mobile, cuius motus dicitur tardior, habet plures quietes in spatio suo quam illud, quod dicitur velocius. Et ideo dixerunt in sagitta fortiter ab arcu emissa, quod sunt quietes in spatio motus ipsius. Quod autem credis moveri motu continuo aliquid, hoc contingit ex errore sensuum et brevitate in apprehendendo. Multa enim sensata non apprehenduntur a sensibus, secundum quod dixerunt in positione XII. Ab istis quesitum est de circuitu perfecto mole in hunc modum: pars exterior ultima circundat in eodem tempore totum spatium circuli maioris, in quo pars propinqua centro circundat minus spatium secundum parvitatem circuli, ergo motus partis ultime exterioris est velocior motu interioris partis propinque centro. Nec possunt dicere, quod illa pars interior habet plures quietes in spatio suo, quoniam totale corpus est continuum, scilicet mola. Ad hoc autem responderunt dicentes, 73 postquam] add. de Galieno al. m. in marg. G | enim] om. B 74 quam] quod BE 75 Galienus] add. Galienus in marg. A add. Galienus dixit quod tempus est res spiritualis 77 apponunt] anteponunt KL | secundum] K | est1] om. C | nec] non C super KLπ 78 inducti] ducti KLπ 79 mutatio] om. E 83 ad ... terminos] om. 84 sit] est L 85 quia] quod C | cuius] eius L C | in1] et K | in2] sup. l. K | dicitur] est K 86 illud] id L | ideo] idem BCE 87 arcu] actu G | emissa] emisso C | quod] qui E 88 contingit] convenit K quia L 89 non] ut KLπ 90 apprehenduntur] apprehendunt K 91 Ab] add. de motu continuo mole in marg. K | istis] ipsis π | quesitum] que sicut K | perfecto] perfectam B 92 circundat] add. spatium G 93 spatium] partium B add. spa sed exp. G 94 exterioris] exteriorem G 95 propinque] propinqua C propinqui G propinquius L | illa] ista C 97 autem] om. G 75 Probably a lost work attributed to Galen, possibly the De motu, tempore et loco (cf. Guida, p. 273). The same quotation appears in Ibn Bāggia’s commentary to the Physics (P. Lettinck, Aristotle’s Physics and its Reception in the Arabic world, Leiden 1994, p. 374).

252

MOSES MAIMONIDES

quod in tempore circuitus particule illius partis interioris disgregantur, et quietes, que sunt in spatiis partis interioris, sunt plures quam quietes, que sunt in spatiis partis exterioris a centro remote. Sed obiectum est eis: cum mola sit unum corpus continuum, quod vix frangitur cum malleo, quomodo, cum movetur circulariter, disgregatur et, cum quiescit, coniunguntur particule, et est ipsa mola, sicut erat prius? Et quare non apprehenduntur particule ipsius, que sic dispartiuntur? Ad hoc respondent, quod est in XII positione, scilicet quoniam apprehensio sensuum non probat aliquid, sed testimonium intellectus. Et non putes, quod istud, quod dixi, est maius inconveniens, quod sequitur ex predictis tribus positionibus; quod enim sequitur ex opinione essentie vacui, est magis mirum. Nec istud, quod predixi de motu, est magis mirum, quam quod dyameter quadrati sit equalis lateri secundum hanc opinionem, donec quidam eorum dixerunt, quod quadratum non est. Et universaliter secundum primam positionem auferuntur probationes arismetice, et dupliciter loquuntur de hoc: vel quod illa omnia vana sint, sicut et species cogitationum vanarum; vel erunt demonstrationes non diffinite nec certe, sicut si diceremus: volumus secare lineam in duas partes, cuius substantie, si fuerint impares, non dividetur in duo

98 illius] istius A | disgregantur con. ‫ ]יתפוררו‬designantur CGKLπ disgranantur B designant A add. et est eis cum mola sit corpus continuum quod vix frangitur sed del. E 99 que] qui L | partis] spartis sed corr. L | interioris] interiores B exterioris sed corr. K | interioris ... partis] om. E | quam] add. parti sed del. L 100 que] qui L | partis 102 circulariter] circulanexterioris] om. G 101 unum] om. EG | cum2] om. π ter A | disgregatur con. ‫ ]יתפורר‬designatur AGKπ disgnatur B designantur C designetur L add. aliter disgnatur disgregatur al. m. in marg. A | et cum] etiam si L | quiescit] quiescat L 103 et ... particule] om. CGKLπ | est] om. E | ipsa] add. mil sed exp. E 104 ipsius] om. A | dispartiuntur] disperiuntur A discuntur C 105 respondent] responderunt C | quod] quedam E | est] om. G | positione] dispositione C | quoniam] quod G add. in G | apprehensio] apprehensione G 106 non … aliquid] om. G | aliquid] quicquid E | sed] add. dat π | intellectus] intelligibili π 107 Et] sed L | dixi] dici B | maius] magis A om. E 108 predictis] om. π | positionibus] questionibus L | sequitur2] sequetur G | opinione] positione A 109 Nec … mirum] om. G | de motu] om. KLπ 110 sit] sunt sed corr. sup. l. A | sit equalis] inv. C 111 secundum] sed B | eorum] ipsorum A | dixerunt] add. eorum L 113 auferuntur] afferuntur B inferuntur π 114 arismetice] Aristotelice sed add. arithmetice in marg. π | vel] et A | illa omnia] omnia ista C | omnia] nomina G | vana] illa E add. s G 115 sint] sunt C add. vana E | et] om. GKLπ 116 diffinite] diffinitive B deficere E finite KLπ | si] om. C | secare] facere C 117 duas] d KL add. species G | cuius] eius Lπ | si] sup. l. A | fuerint] fiunt A | impares] in partes C inter pares E | non] om. C | dividetur] dividentur CL

100

105

110

115

DUX NEUTRORUM I, 72

253

equalia secundum suam positionem. Et scias, quod Filii Sequir Mauri habent Librum de ingeniis, qui est scitus, et sunt in eo plura quam cen120 tum ingenia probata, et exierunt in actu. Si autem esset in creatis locus vacuus, nullum illorum astrueretur, et plura operum in ductu aquarum perirent. Finierunt autem dies suos et annos in inducendo rationes ad astruendum predictas positiones et illis similia. Revertar autem nunc ad explanandum rationes positionum premissarum.

Quarta positio sive antecedens est, quod accidentia sunt, et sunt res addite super substantiam, et nullum corpus est sine aliquo illorum. Hec autem positio vera quidem esset et manifesta, si suffecisset eis secundum hunc modum. Sed dixerunt, quod omnis substantia, in qua 130 non est accidens vite, non potest esse, quin sit in ea accidens mortis, quoniam omnium duum contrariorum necesse est, ut alterum insit suo susceptibili. Et sic erunt in illo color et sapor, motus vel quies, congregatio vel segregatio; quod si fuerit in eo accidens vite, non potest esse, quin sint in eo alia accidentia, sicut scientia et stultitia et voluntas 135 vel eius contrarium et potentia vel debilitas vel apprehensio vel contrarium eius. Et universaliter quicquid convenit vivo, est in ipso, vel ipsum vel contrarium eius. 125

118 positionem] potentiam L | Filii] filiis L filius π | Sequir] om. A sequitur B 119 habent] habet KLπ | qui] que L | plura] plures KL | centum] add. esset L 120 ingenia] ingenua A | actu] actum C | esset] om. C | creatis] creaturis Aπ 121 vacuus] vanissimus sed corr. L | nullum] nullus GKLπ | operum] opera KLπ 122 Finierunt] finientur sed corr. finient A | in] om. BKLπ 123 astruendum] struendum C astruendas G | predictas positiones] inv. G | et] add. in C | Revertar] revertat B | nunc] tunc B 124 rationes positionum] om. C | premissarum] premissorum A 126 Quarta] add. quarta in marg. K | positio] add. vel propositio B | antecedens] accidens E 127 super] supra E add. positionem sed exp. G | aliquo] 128 manifesta] add. et magna L 129 hunc] sup. l. B 131 omnium] accoco K omni A | insit] sit in C 132 susceptibili] suceptibili sed corr. sup. l. B | erunt] erit 135 potentia] π 133 vite] vita π necesse L 134 sint] sit GL | et2] om. C 136 eius] sup. l. B | Et … eius] in marg. impotentia C | contrarium2 eius] inv. C B om. L 137 eius] add. et potentia vel debilitas vel apprehensio G

119 Cf. Ah.mad, al-H.asan, Muh.ammad Ibn Shkir, Kitāb al-h.iyal.

254

MOSES MAIMONIDES

Positio quinta est, quod dixerunt, quod in substantia separata firmantur accidentia, nec potest evadere ab ipsis. Huius autem positionis expositio est: dicunt enim, quod quelibet substantiarum separatarum, quas Creator creat, habet in se accidentia sicut colorem, odorem, motum, quietem, sed non quantitatem, quia nulla ipsarum habet quantitatem. Quantitas enim secundum ipsos non dicitur accidens. Secundum hanc ergo positionem opinantur ipsi, quod omnia accidentia, que inveniuntur in quocumque corpore corporum, non sunt in ipso secundum suum universum, sed tale accidens secundum ipsos invenitur in quolibet athomorum, ex quibus componitur illud corpus. Verbi gratia: albedo partis nivis non invenitur in suo universo solummodo, sed in qualibet substantiarum illius nivis est albedo, et idcirco invenitur albedo in composito ex illis. Idem dixerunt in corpore mobili, quod quelibet substantiarum suarum separatarum movetur, et idcirco totum movetur. Similiter secundum ipsos vita invenitur in qualibet athomo vivi, sic et sensus invenitur in qualibet substantia separata sentientis, quia vita et sensus et intellectus et scientia secundum ipsos sunt accidentia sicut albedo et nigredo, sicut explanabimus in suis opinionibus. Sed obiectum fuit eis in anima. Convenerunt autem in hoc, quod est accidens inventum in una substantia separata de universitate substantiarum, ex quibus componitur homo, et illa universitas dicitur habere animam, quia substantia separata est intra ipsam universitatem. Quidam autem eorum dicunt, quod anima componitur ex athomis, que sine dubio conveniunt in accidente, per quod sunt anima; et quidam

139 quinta] add. quinta in marg. K | in] sup. l. A | separata] separatur B | firmantur] formantur et add. aliter finiantur in marg. A 140 accidentia] om. KLπ 141 dicunt enim] om. KLπ | quelibet] quolibet B 142 quas] quam A add. attende (dub.) al. m. in marg. A 144 dicitur] dicit A 145 ergo] igitur A 147 suum] add. quid sed del. L 148 quolibet] qualibet BEπ | illud] id L 149 nivis] unius E | non invenitur] om. E | universo solummodo] inv. B 150 nivis] unius E niveis sed corr. K 152 quelibet] qualibet BE | suarum] om. C | totum] motum K 153 qualibet] quolibet A 154 sic] sicut L 155 et1] om. G | sensus ... intellectus] intellectus et sensus KLπ | et3 scientia] om. C | scientia] substantia K | ipsos] ipso L 156 explanabimus] explanavimus π add. in fine L | suis] eorum π 157 autem] aut K 158 substantia separata] add. id est uno athomo al. m. in marg. G | de] sup. l. B | universitate] add. s C 159 ex] de C | homo] om. G | universitas] add. homo sed del. B 160 separata est] inv. L | intra] inter KL 162 conveniunt] om. G | accidente] accidentis L | quod] quam L | anima] animam sed corr. B

140

145

150

155

160

DUX NEUTRORUM I, 72

255

dixerunt, quod ipse virtutes et ipse substantie coniunguntur cum substantiis corporis, et non evadunt, quin rationem anime ponant accidens. 165 Sed intellectu vidi, quod conveniebant, quod est accidens in substantia separata de universitate intelligentis. In scientia vero dubitant multum, utrum sit accidens inventum in qualibet substantiarum de universitate scientis, vel si est in una substantia tantummodo. Secundum utramque istarum rationum sequuntur multe diversitates. 170 Obiectum est autem eis in eo, quod invenimus in metallis et lapidibus. Quod quedam illorum sunt viridis coloris, et ex eis fit terra alba, per quod probatur, quod istud accidens invenitur in composito, non in qualibet particularum illarum. Hoc etiam manifestius apparet, quod partes a vivo decise non sunt vive. Et hoc est signum, quod res 175 ista firmatur in universo, non in qualibet particularum. Ad hoc autem dixerunt, quod istud accidens non habet firmitatem, sed creatur semper, sicut explanabitur consilium eorum in positione, que sequitur post istam.

Sexta positio: dixerunt, quod accidens non durat per duo instantia. Huius autem ratio est, quia putant, quod Creator creavit substantiam, et creat in ea accidens quodlibet, et ambo creantur pariter, quia non potest contingere, ut Creator creet substantiam sine accidente. Hoc enim est impossibile. Veritas autem accidentis et eius ratio est, quia 185 non durat, nec firmatur duobus instantibus, sed cum creatur istud accidens, preterit et non remanet, et Creator creat aliud accidens eiusdem speciei, quod etiam preterit, et postea creat tertium, et sic semper est 180

163 dixerunt] dicunt A 164 corporis] corporeis π 165 Sed] add. in CLπ | 168 Secundum] add. autem AB 169 istarum] om. A | istaquod2] quia BE rum rationum] inv. KLπ 170 autem] ante A add. in sed exp. G 171 Quod] om. KLπ | coloris] colore K | eis] his L 172 istud] illud AE | composito] compositio sed corr. B 174 quod partes] sup. l. B | vivo] vivorum L | res ista] illa res Kπ una res L 175 ista] illa E | particularum] add. illarum A 176 istud] id E illud K | creatur] Creator B 177 positione] positionem B | que] post KL | sequitur] sequetur π 180 Sexta] add. sexta in marg. K | positio] add. est G | dixerunt] est E 181 Huius] hec L | Creator] om. KL | substantiam] substantia L 182 quia] quod E 183 creet] esset BE creat KL 184 impossibile] possibile G | autem] enim CE | quia] quod π 185 nec] nisi A | duobus] add. accidentibus sed exp. E | cum] cui A | creatur] Creator BKLπ | istud accidens] illud accidens E inv. KLπ 186 preterit] preteriit A | et1] om. π | et1 ... preterit] om. K | et2 … 187 tertium] iterum KLπ | sic] ne L aliud] om. Lπ

256

MOSES MAIMONIDES

dum Creator vult, quod permaneat illud accidens. Quod si Creator vellet creare speciem aliam accidentis in eadem substantia, crearet illam; quod si cessaret a creatione accidentium, contingeret privatio substantie. Hec est ratio plurium illorum, et iste sunt creationes accidentium secundum ipsos. Quidam vero illorum, qui dicuntur societas separatorum, dicunt, quod quedam accidentia remanent in tempore, alia vero non. Et in hoc non habent rationem, propter quam dicant, quod istud accidens remanet et illud non remanet. Quod autem induxit eos in hanc sententiam est, ut non dicant, quod natura est aliquo modo, vel quod natura huius corporis facit, ut accidentia talia remaneant in ipso; sed dicunt, quod Creator creavit ista accidentia absque medio quocumque. Et cum hoc dixerint, sequitur de necessitate secundum sententiam ipsorum, ut non remaneat illud accidens. Si enim dixeris: durabit quodam tempore et postea deficiet, queretur: que fuit causa, quare deficit? Et si dixeris, quod Creator fecit, ut deficeret, cum vellet, hoc non potest asseri secundum opinionem illorum, quoniam operator non operatur privationem, quia privatio non eget operatore; sed cum cessat operator ab operatione, continget privatio illius operis. Et hoc est verum secundum partem illorum. Et ideo pervenerunt ad hoc, ut dicerent, quod non est natura, que faciat rem esse et privationem eius. Dicunt enim, quod accidentia creantur unum post aliud, et cum Creator voluerit perdere substantiam, non creavit accidens in ea, et convertetur in privationem. Hec est ratio cuiusdam partis illorum.

188 permaneat] permanet B maneat K | illud] est L | Quod ... accidentis] om. L 190 illam] illarum L | contingeret] contingerent sed corr. B 191 Hec est] inv. L | iste] ille KLπ 192 ipsos] istos KLπ 193 societas] facietas B 194 in1] cum add. corpore sed exp. E 195 non] om. A | dicant] dicunt π | istud] illud E 196 remanet] om. CGKLπ | Quod] Aristoteles L 197 quod1] quia GKLπ | vel] et KLπ 198 talia] et alia L 199 ista] illa Kπ | cum] si L 200 ipsorum] eorum GKLπ 202 deficit] defecit Bπ 203 deficeret] edificeret K | cum] si L | vellet] nullus E vult KLπ 204 illorum] eorum G | operator] add. contrarium dicit suppositio septima al. m. in marg. G 205 non] om. E | cum] si L om. B 206 continget] contingit π 208 rem] rationem E | enim] etiam G 209 accidentia] antecedentia sed corr. K | cum] si L 210 creavit] creabit Bπ creaverit A creabis E

193 «Societas separatorum», i. e. the Mu‘tazilites.

190

195

200

205

210

DUX NEUTRORUM I, 72

215

220

225

230

235

257

Sunt autem alii, qui dicunt, quod cum voluerit perdere mundum, creabit accidens finis, et corrumpetur, et finis ille resistet facture mundi, et prevalebit ei. Secundum hanc positionem sive antecedens dixerunt, quod pannus tinctus rubeus, secundum quod nos credimus, nos non tingimus ipsum, quia Creator innovavit ruborem in panno, cum adiuncta fuerit tinctura rubea, et sicut nos credimus, ab illa tinctura tinctus est pannus. Ipsi vero dicunt: non est ita, sed Creator fecit, ut consuetudo currat, sicut solet, ut tinctura nigra non innovetur in tincto, exempli causa, donec pannus coniungatur nigro tingenti, nec remanet nigredo, quam Creator creavit in coniunctione tingentis et tincti, sed illa transit statim, et creat post illam aliam nigredinem. Et sic fecit Creator consuetudinem currere, ut non crearet post defectionem nigredinis ruborem vel pallorem, sed nigredinem similem priori. Sequitur etiam secundum hanc positionem, quod non habemus hodie scientias, quas heri habuimus; sed pereuntibus illis, create sunt alie similes eis, quia scientia est accidens. Similiter sequitur, quod multe anime creantur in singulis horis in animalibus secundum illos, qui credunt animam esse accidens; tempus enim secundum ipsos componitur ex instantibus. Dixerunt etiam secundum hanc positionem, quod, cum penna movetur, non movet eam homo, sed motus eius est accidens creatum in ipsa; similiter motus manus moventis pennam est accidens creatum in manu. Sed Creator fecit currere consuetudinem, ut adiungatur motus manus motui penne, non quod aliqua preeminentia sit in manu quantum ad hoc, vel quod sit causa motus penne, quoniam accidens non transit in aliud. Et convenerunt omnes in hoc, quod pannus albus missus in vas, ubi debet tingi niger, ipse se tinxit, quia non 212 Sunt] similiter K | dicunt] dixerunt L | cum] non B si L 213 facture] factive (dub.) L 214 Secundum hanc] om. A | positionem] potentiam AL | sive] sine A | antecedens] accidens E 215 pannus … rubeus] pannum tinctum rubrum π | rubeus] rubens G | quod2] om. G | nos1] om. A | nos1 ... Creator] om. E | 216 ipsum] om. π | quia] quod CGKLπ | innovavit] non nominavit nos2] om. L A add. fidem sed exp. G | cum] si L 217 fuerit] fuit B add. ei BE 219 sicut solet] secundum quod solet L 221 remanet] remaneat B | Creator creavit] inv. 223 non] om. A | defectionem] deficionem A 222 et1] add. quid sed del. K B 224 nigredinis] nigredis BG | vel] in L 226 habuimus] habuerimus A | create] crea C 228 anime] alie KLπ | illos] om. L 229 ipsos] illos L 230 etiam … positionem] positionem hanc etiam secundum C 231 cum] om. C si L | penna] add. non C | non] add. movetur ab homine sed exp. K 232 in ipsa] om. G 233 Sed] add. cum C 234 motus] om. GKLπ 235 sit1 … manu] in manu 236 aliud] aliquid E sit C | quod] quid A | sit2] sic BK | quoniam] quando K | convenerunt] conveniunt A 237 in] vel G | ubi] qui G non KLπ

258

MOSES MAIMONIDES

tinxit eum tinctura nigra, quia nigredo est accidens in corpore nigro, quod dicitur tingens, nec transit ab ipso ad aliud. Et nullum corpus operatur aliquid ullo modo, sed operator ultimus ipse est Creator, qui renovavit nigredinem in corpore panni, quando coniunctum fuit ei corpus tingens nigrum. Sic enim fecit currere consuetudinem. Universaliter autem non dicunt, quod est causa illius aliquo modo, et hec est opinio gentis sue. Quidam autem ipsorum crediderunt in causas, et contradicunt aliis. In actionibus autem hominum divisi sunt: et plures eorum et universitas sentientium dicunt, quod ad motum istius penne creavit Deus quatuor accidentia, quorum nullum est causa alterius, sed coniunguntur in esse. Primum accidens est voluntas motoris ad movendum pennam; secundum est potentia ipsius ad movendum ipsam; tertium ipse motus; quartum vero motus penne. Dicunt enim, quod, cum homo vult aliquid facere, et facit illud, sicut cogitavit, creata est in ipso voluntas et potentia, ut faceret, quod voluit; et creata est ei operatio, quia non operatur cum potentia creata in ipso, nec ipsa potentia preeminentiam habet in opere. Societas vero separata dicit, quod operatur cum potentia, que est creata in ipso; quidam autem de societate sentientium dicunt, quod potentia creata aliquam preeminentiam habet in operatione, et adheret ei; alii vero negaverunt istud. Secundum sententiam autem omnium voluntas ista creata et potentia et operatio creata sunt accidentia, nec habent firmitatem. Sed Creator creat in penna motum post motum, et sic semper est, dum penna movetur; 239 ipso] illo E 240 ullo] nullo E 241 quando] quoniam CEGKLπ | ei] om. AE 242 corpus] add. coniunctum nigrum sed exp. K | Sic] add. sic E 243 Universaliter] vivum salit C add. nota per totum istud capitulum mirabiles abusiones in marg. K | dicunt] ostendit K 244 hec] hoc B | est] om. EL | autem] add. dixerunt sed exp. G | ipsorum] om. E 245 contradicunt] contradixerunt G add. illeg. G 246 divisi] diversi L 247 istius] illius E huius L 249 accidens est] inv. C | movendum] movendam E modum L 250 tertium] add. est C 251 vero] add. est C | cum] si L | homo] sup. l. B 253 ei operatio] inv. A 254 cum] si 257 operatione] operationem B operatore π 258 istud] L | potentia1] perdit L add. secundum sententiam sed del. G | sententiam] lac. K | sententiam autem] inv. L 259 ista] om. E illa KLπ | creata] increata add. est E 260 nec] non E | post] illeg. sed del. L 261 etiam] om. A enim E

255 «Societas separata», i.e. the Mu‘tazilites. 256 «de societate sentientium», i.e. the Ash‘arites.

240

245

250

255

260

DUX NEUTRORUM I, 72

259

non quiescit etiam, donec creetur quies in ipsa, nec est prohibitum, ut creetur in ipsa quies post quietem, dum penna quiescit. In singulis instantibus Deus creat accidentia in omni genere rerum, ab angelo usque 265 ad celum et in aliis, que sunt preter ipsa. Et dicunt, quod ista fides est preelecta, quia Creator est operator ita. Qui vero non credit, quod Creator ita operatur, secundum eos negat, quod Creator est operator. In huiusmodi autem opinionibus necessarium est in oculis meis et in oculis cuiuslibet intelligentis dicere: «Sicut deridetis hominem, deride270 tis ipsum». Hec est ratio derisionis vere.

Septimum antecedens: credunt ipsi in privationes dispositionum, quod sunt res existentes in corpore et addite ipsius substantie, et sunt accidentia existentia creata semper unum post aliud. Huius rei exposi275 tio est: non vident ipsi, quod quies est privatio motus, et mors privatio vite, vel cecitas privatio visus, et similia istis, que sunt privationes dispositionum. Iudicium vero quietis et motus apud eos est sicut iudicium caliditatis et frigiditatis. Sicut ergo calor et frigus sunt accidentia duo, ita motus omnis est accidens creatum in mobili, et quies accidens, 280 quod creavit Deus in quieto, nec durat duobus instantibus, sicut premisimus in positione precedente istam. Et secundum ipsorum sententiam creavit Deus quietem in qualibet parte particularum corporis quieti, et cum desinit esse una quies, creatur alia, dum corpus quiescit. Eandem opinionem tenent in scientia et

262 ut] si G 263 creat] creavit K 265 preter] post C | ista] illa Kπ una 267 operator] add. qui vero non L 266 ita1] om. E | Qui ... operatur] om. A credit quod Creator ita operatur secundum eos negat quod Creator est operator B | huiusmodi] huius L | autem] om. C 269 ipsum] ipsam L 270 vere] vestre π 272 Septimum] add. septimum in marg. K | in] add. d sed exp. K | privationes] privationibus E 273 quod] que K | res] om. C | ipsius] ipsi C 274 existentia] om. CKπ 275 privatio] operatio G | motus … privatio2] om. C | et] vel BE est K | mors] add. est GKLπ 276 cecitas] add. est C 278 frigiditatis] frigitatis B | ergo] est B | calor ... frigus] inv. C 279 duo] om. E | creatum] causatum L | mobili] immobili Kπ 280 quieto] quiete G 282 ipsorum] istorum B 283 particularum] particulare L | cum] si L | creatur] creavit A 284 alia] aliam A | dum] cum CGKLπ unde E | Eandem] eadem B | opinionem] positionem π | in] om. C | et] exp. sed add. sup. l. K

269 Iob, 13, 9.

260

MOSES MAIMONIDES

ignorantia, quod ignorantia est aliquid, scilicet accidens, et semper deficiente una, creatur alia, dum ignorans ignorat. Idem sentiunt de vita et morte, que ambo sunt accidentia, et credunt, quod transit una vita, et creatur alia, dum vivum vivit. Cum vero Creator vult ipsum mori, creat in eo accidens mortis, ut accidens succedat accidenti, quoniam transit accidens vite, quod non durat duobus instantibus, et hoc omnes credunt. Et sequitur necessario secundum hanc sententiam, quod accidens mortis, quod Creator creat, deficit statim, et creatur alia mors; et nisi sic esset, mors non esset, sed sicut creat vitam post aliam vitam, sic et mortem post aliam mortem. Vellem scire, quanto tempore creat Creator in mortuo unam mortem post aliam, utrum dum figura eius durat et substantia substantiarum ipsius? Quoniam secundum ipsos Creator creat accidens mortis in qualibet substantia separata illarum substantiarum. Nos autem invenimus mortuos post mille annos, nec Creator destruxit illam substantiam, et creavit in omnibus istis annis accidens mortis in illo mortuo; cum enim transit mors, creat aliam. Hec est sententia universitatis illorum. Quidam illorum de secta separata dicunt, quod quedam privationes dispositionum non sunt res entes, sed dicunt, quod debilitas est privatio fortitudinis, et ignorantia scientie. Nec dicunt idem in omni privatione: nec dicunt, quod obscuritas est privatio lucis, nec quies privatio motus. Ponunt autem quasdam privationes esse, et quasdam solummodo esse privationes, secundum quod sibi videtur in opinione sua, sicut dixerunt in permanentia accidentium, quod quedam durant tempore longo, alia vero non durant duobus instantibus. Intentio namque

285 quod] quia BEGLπ | quod ignorantia] om. CK | aliquid] aliud L | deficiente] difficiente B 286 creatur] add. ab K | Idem] quod E 287 que] qui C | quod] quia CKπ | transit] transiet E 288 creatur] causatur K | alia] autem E altera L | vivum] vivunt B | vivit] vivum E | vult] vel Kπ 289 quoniam] quia non L 290 transit] transiet E | durat] creatur E 291 sequitur] secuntur L | quod] quoniam E 292 creatur] creator E 293 nisi] non sed corr. C | esset2] add. mors non esset sed exp. K 294 sic] sicut L | aliam] add. in sed exp. C | creat Creator] inv. π 295 post] postea K | aliam] autem K | utrum] om. E 298 Nos] non A 299 et] in L | annis] add. et E om. π 300 cum] si L | aliam] animam π 303 privatio] add. f sed exp. G 304 Nec] add. i sed exp. G | dicunt] accint (dub.) G | omni privatione] inv. C 307 sibi] om. G 309 durant] durat A | namque] autem KLπ

302 «Secta separata», i.e. the Mu‘tazilites.

285

290

295

300

305

DUX NEUTRORUM I, 72

310

261

illorum in omnibus est, ut excogitent essentiam rerum, quarum natura conveniat suo sensui et opinioni.

Octava positio est, quod dixerunt, quia non est nisi substantia et accidens, quoniam forme naturales sunt accidentia. Huius autem ex315 positio est, quod omnia corpora secundum ipsorum sententiam sunt composita ex substantiis similibus, sicut exposuimus in antecedentibus primis, sed unum differt ab alio in accidentibus tantummodo. Et erit secundum ipsos virtus vite et virtus sensibilis et virtus rationalis accidens, sicut albedo et nigredo et dulcedo et amaritudo, donec sit diffe320 rentia singularis ad singulare alterius speciei, sicut est differentia unius singularis ad aliud eiusdem speciei. Et corpus celi secundum ipsorum sententiam et corpus angeli et corpus throni glorie, sicut ascendit in cor, et corpus cuiuscumque serpentis in terra vel cuiuscumque plante, omnia sunt una substantia, et differunt tantummodo in accidentibus. 325 Et substantie omnium sunt substantie separate.

Nonum antecedens est, quod dixerunt, quod pars accidentium non sustinet aliam; et non dicunt, quod hoc accidens fertur ab alio accidenti, et illud aliud a substantia, sed omnia accidentia fundantur in sub330 stantia principaliter et equaliter. Ideo autem fugiunt hoc, quia sequitur, quod secundum accidens non est in substantia nisi post positionem accidentis primi. Ipsi autem volunt istud in parte accidentium, et volunt dicere, quod oportet, ut sit pars accidentium in qualibet substantia, ita quod non terminetur per aliud accidens, sicut vident, quod om335 nia accidentia sunt terminata. Est etiam alia ratio, quia fundamentum,

310 excogitent] excogitetur B | quarum] quare A | natura] non L add. i C 313 Octava] add. octava in marg. K | quod] quia C | quia] quod AEG 315 est] om. C | ipsorum] om. L 316 ex] add. hiis G | substantiis similibus] substantia similibus E inv. G | sicut] si sed corr. sup. l. A | in] et (dub.) L 317 unum] bene π | tantummodo] solummodo E | erit] est L erunt π 318 secundum] sub 320 sicut … speciei] om. A 321 corpus celi] corpusculi E E 319 et2] om. C 323 plante] planete KLπ 324 omnia] causa G | differunt] differant B 325 substantie] substantia BCG 327 Nonum] add. nonum in marg. K 329 aliud] aliquid E ad sed corr. L | a] ad K 330 principaliter] principali L | equaliter] equaliđ L 332 primi] om. G | Ipsi … accidentium] om. G | istud] illud E 333 dicere] om. KLπ | ut] quod L 334 terminetur] augetur (dub.) E | aliud] illud E

262

MOSES MAIMONIDES

super quo eriguntur, que debent erigi, necesse est, ut universaliter sit firmum aliquo tempore. Cum vero accidens secundum ipsos non durat duobus instantibus, quomodo potest secundum hunc modum ferre aliud preter se?

Decima positio est: transitus iste, cuius faciunt mentionem, et est hoc columpna scientie verbi. Audi ergo rationes ipsorum. Scias, quod ipsi vident, quia quicquid ascendit in cor, transit versus intellectum, sicut si pila terre converteretur in celum circundans, et celum in pilam terre; et transit, quod celum cadat in inquisitionem intellectus, et sicut si moveretur ignis versus centrum terre, et pila terre versus circundans. Et dicunt, quod locus iste non est magis conveniens huic corpori quam alius locus, secundum quod capit intellectus. Similiter in omnibus rebus oportet, ut sint maiores, quam sunt, vel minores, vel aliter, quam sunt in loco vel figura – verbi gratia: ut sit homo sicut mons magnus, et habet capita multa, et volat in aere; vel quod sit elephans parvus sicut animal minimum, vel minimum animal sit sicut elephans. Hec omnia secundum ipsos transeunt in intellectum. Et dicunt, quod secundum hanc viam transitus regitur et trahitur mundus. Omnia autem, que sic se habent, dicunt, quod possibile est, ut sic sunt; neque rem sic esse magis est conveniens, quam sic esse, absque eo, quod non apponunt cor in eo, quod convenit rebus, secundum quod oportet, quia rerum ista universitas dicunt, quod habet formas notas et mensuras scitas et dispositiones convenientes, que non

336 quo] quod π | ut] om. C 337 ipsos] tempus G | durat] duret π 338 ferre] facere EL 339 aliud] aliquod K 341 Decima] add. decima in marg. K | iste] ille Kπ | est hoc] inv. BE hec est Kπ om. L 342 verbi] verbis E | Scias] sciat sed corr. sup. l. A 343 vident] add. quicquid G | quia] quod Kπ et L | transit] transiet E 344 si] in C | pila] add. id est sphera al. m. in marg. G | converteretur] convertetur L 345 transit] transiet E | cadat] cadit Kπ | | in celum1] om. B | celum1] celis K sicut] om. CGKLπ 346 et ... terre] om. E | versus] add. celum G 347 iste] ille KLπ 348 secundum] sed E 349 sint] add. nam in marg. G 350 sit] sicut K | magnus] magis L 351 capita multa] inv. π 352 animal1] om. E | minimum1] om. E nimium L | vel] et A | animal2] om. CGLπ alis E | elephans] elephas B 353 ipsos] ipsum G 354 viam] vitam KL | transitus] transit A add. et AGKLπ add. quod B | regitur] tegitur L 355 Omnia] sententia A | dicunt] om. KLπ | quod] ut K 356 sunt] sint EGKLπ | neque] nec K | sic2] sit L | conveniens] 358 rerum ista] inv. inconveniens E 357 eo1] om. L | apponunt] imponunt K BE | ista] om. CGKLπ | habet] om. A 359 mensuras] insutas (dub.) sed corr. L | scitas] sictas K siccas L scias π

340

345

350

355

DUX NEUTRORUM I, 72

360

365

370

375

380

263

variantur nec mutantur. Sic etenim est consuetudo regis, quod non transit per plateas civitatis nisi eques, nec ostendit se nisi sic; nec tamen est impossibile apud intellectum, ut incedat pedes per viam, immo est possibile et intelligibile est, ut ita sit. Sic etiam dixerunt, quod terram moveri versus centrum et ignem sursum, vel esse ignem comburentem et aquas infrigidativas, quod consuetudo est. Et non est impossibile in intellectu mutari consuetudinem istam, scilicet ut ignis infrigidet et moveatur deorsum, dum est ignis; et quod aqua comburat et moveatur sursum, dum est aqua. Et super hoc fabricaverunt omnem rationem. Ipsi tamen convenerunt in hoc, quod coniunctio duorum contrariorum in eodem subiecto et in eodem tempore est impossibilis, et intellectus non capit istud. Sic etiam dicunt quidam eorum, quod impossibile est substantiam esse omnino sine accidente, vel accidens sine substantia, nec istud transit intellectus. Sic etiam dicunt, quod non potest converti substantia in accidens vel econverso, et quod corpus non intrat in corpus, sed concedunt ista esse impossibilia ex parte intellectus. Omnia enim, que dixerunt impossibilia, non ascendunt in cor ullo modo; que autem vocaverunt possibilia, ascendunt in cor. Philosophi tamen dicunt istud, quod dicitis impossibile, quia non ascendit in cor; et quod dicitis possibile, est, quia ascendit super cor. Et hoc possibile secundum vos est, quod est possibile in eo, quod ascendit super cor, non versus intellectum. Ipsi vero in hac positione inspexerunt necessarium, transibile, non ens: quandoque sunt in cogitatione assimilativa, et quandoque sunt in intellectu, et quandoque in principio cogitatio-

360 Sic] sicut L 361 transit] transiet E | civitatis] civitatum KLπ | sic] sit BK 362 immo] uno B 363 possibile] inpossibile sed corr. B | Sic] sicut L om. A | quod] om. E 364 moveri] movere G | versus] ad sup. l. A nisi cuius (dub.) L | et] om. G | sursum] sui scilicet (dub.) L 365 et1] vel KLπ | aquas] aquam E | quod] om. π | consuetudo est] inv. BEKLπ | est1] om. G | non] om. L | impossibile ‫ ]נמנע‬possibile AEG | in] et C 366 mutari] muniri (dub.) C | 370 impossibilis] impossibile BC ignis] add. iste C 367 moveatur2] moveat G 371 non] ut Kπ add. transit vel B | istud] illud E | Sic] sicut A | quod] om. B 372 substantiam] et verbum L 373 transit] add. vel capit B | Sic] sicut EK 374 econverso] econtrario L | quod] quia C 375 in] om. E sup. l. G | ista] ita E illa KLπ | impossibilia] impossibile B om. A 376 enim] om. C | ascendunt] ascenderunt L 377 que] quod EGK qui L | autem] aut K | possibilia] possibile C | ascendunt] ascenderunt GKπ 378 quia ... possibile] om. A | ascendit ... quia] om. KLπ 380 vos ‫ ]אצלכם‬nos ACEGKLπ 381 non] nisi KLπ | positione] add. non sed exp. C | necessarium] add. possibile sed exp. E 382 ens] est Kπ 383 sunt] om. π | quandoque] add. sunt G | principio] add. creationis sed corr. G

264

MOSES MAIMONIDES

nis participabilis, sicut dixit Abunazar Maurus sapiens, in loquendo de eo, quod loquentes vocabant intellectum. Iam patet, quod secundum eos id, quod ascendit in cogitationem, est possibile, sive pertineat ad universitatem rerum, sive non. Quicquid vero non ascendit in cor, est impossibile. Hec autem positio non firmatur nisi per novem antecedentia, que precedunt, et idcirco necesse fuit, ut premitterentur. Expositio vero huius rei est, secundum quod narrabo tibi, et detegam tibi archana istarum rerum secundum ordinem altercationis, que est inter philosophum et loquentem. Loquens dixit philosopho: ‘Cur invenitur corpus ferri in fine duritiei et fortitudinis, et est nigrum; corpus autem butyri invenitur in fine teneritudinis et debilitatis, et est album?’ Respondit philosophus dicens: ‘Omne corpus naturale habet duo genera accidentium. Quedam enim sunt in eo ex parte materie, sicut sanitas et egritudo in homine. Alia vero accidentia proveniunt ex parte forme, sicut timor et risus in homine. Materie vero corporum, que sunt composita compositione ultima, sunt valde diverse secundum formas appropriatas ipsis materiis, donec substantia ferri fuit facta contraria substantie butyri, et consequuntur illa varia accidentia, sicut vides: fortitudinem in uno et debilitatem in alio secundum accidentia, que consequuntur diversitatem formarum; nigredo vero et albedo sunt accidentia, que sequuntur diversitatem materie propinque’. 384 participabilis] particularis sed corr. L | sicut dixit] om. G | Abunazar] Abima et armaurus A Abimazar E Abimarazar L Albumazar π add. in sed exp. C 386 quod1] om. KLπ | eos] add. quod π 387 rerum] iterum L 388 Hec] add. antecedentia al. m. in marg. G 389 antecedentia] accidentia KL 390 premitterentur] premitteretur E primi crederentur L | Expositio] add. dyalogus quasi loquentis et philosophi in marg. K | vero] autem E | rei] om. π | est] erit K 392 altercationis ‫]מערכת תוכחת‬ alterationis ACGK | que] qui K 393 duritiei] duritie L 394 nigrum] magrum KL | butyri] buturi E | invenitur] om. KLπ 395 et2] etiam K | album] alibi K 396 Respondit] add. responsio est quod in omni corpore naturali sunt duo genera accidentium in marg. K | duo] dua B 397 eo] add. quod C 398 proveniunt] add. eum G 399 Materie] maxime E | corporum] corpora L 400 composita] composite E | secundum] sicut E 401 appropriatas] approprietas B | ipsis] istis E | facta] om. KLπ | facta contraria] inv. G 402 substantie] om. L | consequuntur] sequuntur E | illa] ista C | sicut … accidentia] om. G 403 secundum] om. B 404 consequuntur] sequuntur CKLπ | vero] om. C | sunt] om. C

384-385 Al-Frb, Risālat fi‘l ‘aql [Epistle on the intellect], ed. M. Bouyges, Beyrouth 1983, pp. 7,9-8,4; 11,10-12,3.

385

390

395

400

405

DUX NEUTRORUM I, 72

410

415

420

425

430

265

Loquens vero destruxit istam responsionem cum istis positionibus suis, sicut dicam tibi. Dicit enim: ‘Nulla forma est omnino, sicut tu putas, que disponat substantiam, ut fiant substantie diverse, sed omnia sunt accidentia’ – sicut ostendimus ex verbis ipsorum in octava positione. Sicut dicit, quod non est differentia inter substantiam ferri et substantiam butyri, quia omnia sunt composita ex substantiis separatis sibi similibus, sicut ostendimus in positione prima, ex qua sequitur necessario secunda et tertia, sicut exposuimus. Et similiter positio XII est necessaria in firmitate substantie separate. Non astruitur etiam apud loquentem, quod sint aliqua accidentia in substantia, donec sit in eis aptitudo presto ad recipiendum accidentia secunda, quoniam secundum ipsum accidens non est subiectum accidentis, sicut exposuimus in positione IX, et accidens non habet firmitatem, sicut diximus in positione VI. Cum ergo probatur loquenti, quicquid vult secundum suas positiones, sequitur ex hoc, quod substantie ferri et butyri sunt substantie similes. Et comparatio cuiuslibet substantie ad quodlibet accidens est una, nec ista substantia est magis conveniens huic accidenti quam alia. Et sicut motus in hac substantia separata non est magis conveniens quam quies, sic nulla illarum substantiarum est magis conveniens quam alia recipere accidentia vite, vel accidens intellectus, vel sensus. Et multitudo substantiarum vel paucitas nichil addit in hoc, quoniam accidentia sunt in qualibet illarum substantiarum, sicut explanavimus de verbis eorum in positione quinta. Sequitur igitur ex omnibus istis positionibus, quod homo non est aptior ad intelligendum quam serpens; et sequitur, quod dixerunt de transitu in ista positione. Propter hanc igitur positionem fuit omnis 406 vero] non C | destruxit] destruit π | responsionem] rationem A lac. E nisi modo K et modo L 407 dicam] dicit E | enim] add. illeg. sed del. G 408 que] qui E | disponat] disponant K 409 ostendimus] extendimus C | ex] in E | positione] add. sunt enim AB 410 est] om. K 412 sibi] cum L 413 tertia] illeg. sed del. et add. necessaria L | Et similiter] in secunda L 414 firmitate] firmatione K 415 loquentem] loquentes C | quod] cum L | accidentia] om. C 416 aptitudo] altitudo B | recipiendum] accipiendum L 417 quoniam] sup. l. A 418 positione] expositione G | IX] XI A | accidens ... habet] habet accidens E 419 diximus] dicimus CK | Cum ... probatur] est autem probatum L | ergo] igitur A | loquenti] add. quod L 420 vult] dixit L | secundum] in marg. L 422 substantie] add. est 423 convesed exp. E om. G | quodlibet] quod G | ista] illa Kπ | est2] om. B niens] add. illi sed exp. K 424 nulla] vita G 425 magis] om. C | alia] add. ad G 426 accidens] accidentis L | sensus] econtrario L 427 illarum substantiarum] inv. E 428 de] in Lπ | de verbis] in libris K 429 istis positionibus] inv. KLπ 431 transitu] positione sed corr. K | ista] illa Kπ

266

MOSES MAIMONIDES

labor, quoniam est finis rationis in assertione cuiuslibet rei, quam vult astruere. Nunc ergo incipiam astruere, quod necesse est, ut astruatur, sicut explanabitur. Scias igitur, quicumque inspicis librum istum, quod si sciveris naturam anime et virtutes eius, et si sciveris, quod veritas cuiuslibet rei est secundum suam existentiam, iam feci te scire, quod cogitatio virtutis ymaginative invenitur in pluribus rerum vivarum vel animalium. Vivum enim, quod est perfectum, scilicet habens cor, probatur in essentia illius virtutis ymaginative. Homo vero non cognoscitur per illam virtutem, nec est operatio illius virtutis sicut operatio intellectus. Sed est alio modo, quoniam intellectus, qui dissolvit composita, et cognoscit partes illorum, et intelligit illas, et spoliat in veritate sua et in causis suis, et apprehendet ex una re multas, inter quas est differentia in intellectu, sicut differentia duorum singularium hominum in existentia quantum ad predictam virtutem. Intellectu vero cognoscuntur universalia, in quibus conveniunt singularia; neque verificatur demonstratio nisi in universalibus; intellectu etiam cognoscitur substantiale et accidentale. Virtus vero supradicta non habet aliquam istarum operationum, quoniam ipsa non apprehendit nisi singulare concretum, sicut apprehenditur a sensibus, vel coniunget divisa in essentia, et componet unam partem cum alia vel in corpore quocumque vel in virtutibus corporalibus – sicut si ymaginator ymaginetur corpus humanum cum

432 labor] laborum E | rationis] creationis A | in] et K 433 ergo] om. L | 434 sicut explanabitur] om. L 435 igitur] ergo L | astruere2] instruere Kπ inspicis] add. in C | sciveris] causis (dub.) L 436 si] om. E | veritas] virtutes G virtus K 437 existentiam] essenciam sed corr. L | te] om. E | virtutis] veritatis et add. aliis virtuitis in marg. L add. cogitatio ymaginativa invenitur in pluribus animalibus in marg. K 438 rerum] rebus A om. E | vivarum] om. B | vel animalium] om. E | animalium] animal B add. dubitatio uniat B 439 Vivum] unum E | perfectum] perfecta L | scilicet] om. L 440 Homo] hoc π add. aliter in fallamento in marg. A | cognoscitur] cognoscit π 442 Sed] add. qualis est operatio intellectus in marg. 444 et2] om. π | K | est] om. B 443 et3 … sua] et in virtute sua spoliat C apprehendet] apprehendit AKL | differentia] add. i sed del. G 446 virtutem] om. G | cognoscuntur] cognoscitur L 447 universalia] illia (dub.) L | neque] et K | verificatur demonstratio] inv. A add. non verificatur demonstratio nisi in universalibus in marg. K 448 intellectu] add. differentia intellectus et ymaginationis al. m. in marg. G | etiam] autem C vero GKLπ | cognoscitur] cognoscuntur Kπ 450 istarum] add. rationum sed exp. E | operationum] KLπ | quoniam] quam L | non] om. C 451 apprehenditur] comprehenditur A | coniunget] coniungit π | divisa] diversa π 452 componet] componit KLπ 453 corpus humanum ‫ ]גוף אדם‬hominem CGKLπ

435

440

445

450

DUX NEUTRORUM I, 72

455

460

465

470

475

267

capite equi, et quod habeat alas et similia istis. Et istud vocatur ‘cogitatio falsa’, cui nullo modo convenit essentia rei; et talis cogitator nullo modo potest recedere a materia in apprehensione sua, licet spoliet formam quamcumque in fine spoliationis. Et ideo demonstratio non est in cogitatione. Audi nunc, quod nobis probatum est in scientiis disciplinalibus, et quam honorabilis res est, quam addiscimus in ipsis. Scias, quod quedam sunt, que cum probantur in cogitatione, non apprehenduntur ullo modo, sed invenietur impossibilitas in sua informatione, sicut impossibilitas in coniunctione duorum contrariorum. Postea vero demonstratur probatione essentia illarum rerum, quas fuit impossibile transire in illam cogitationem, et esse perduxit ad veritatem, sicut dicam tibi. Si cogitaveris in animo tuo spheram magnam, sicut tibi placuerit, etiam secundum quantitatem ultimi celi circundantis omnia; et cogitaveris dyametrum transeuntem per centrum sphere; et posueris in cogitatione tua, quasi sint duo homines in extremitatibus linee pertranseuntis tumorem terre secundum rectam opinionem, scias, quod non effugiet, quin illa linea sit equalis extremitatibus sphere vel inequalis. Quod si fuerit equalis, cadent ambo; si vero fuerit inequalis, cadet inferior, et alius stabit. Istud est igitur, quod apprehendit cogitatio. Probatum est autem, quod terra est spherica, et ex utraque parte ipsius secundum oppositionem est habitabilis, et utriusque habitantis in ex454 equi et1] equiret (dub.) K | quod] om. A | habeat] habet B | alas] alias BG | istud] illa KLπ 455 falsa] forma L om. K | cui] quia KLπ | nullo] ullo AC | convenit ... rei] essentia rei convenit G 456 cogitator] cogitatio E cogitatur G | modo] om. E 458 cogitatione] cognitione sed corr. L 459 nobis] vobis Lπ 460 honorabilis] honoribilis B | res est] inv. E | Scias] add. autem K 461 cum] si L | probantur] cogitantur sed corr. L | cogitatione] cognitione G | apprehenduntur] apprehenderetur B 462 invenietur] invenitur AGπ | sua] ipsorum π | informatione] formatione AE 463 impossibilitas] add. est B | demonstratur probatione] probatur demonstratione Kπ probatur de monstratione L 464 essentia] esse K | essentia illarum] inv. C | rerum] om. Cπ 465 cogitationem] cognitionem G | perduxit] produxit Bπ 467 cogitaveris] cognoveris C | placuerit] placuit L 468 secundum] om. C | circundantis] circundans C | omnia] eam G 469 dyametrum transeuntem] inv. G | sphere] terre L | et] add. cogi sed exp. K 470 sint] sunt BE sit C 470 pertranseuntis] pertranseuntes K 471 opinionem] oppositionem CE | quod] quia BCEK 472 equalis] add. in Lπ | sphere] terre sed corr. L 473 Quod] quia E | cadent] cadunt AEKL | cadet] cadit G 474 Istud] illud G | est igitur] inv. L om. C | igitur] ergo A add. est C | cogitatio] add. vel ymaginatio sup. l. A 476 oppositionem] opinionem KLπ | est] om. G | habitabilis] habitata KLπ | et] om. E | utriusque] utrisque A

268

MOSES MAIMONIDES

tremitatibus caput est versus celum, et pedes ipsius versus pedes alterius sibi oppositi. Neuter tamen eorum cadet, nec transit in cogitatione casus eius. Non enim alter eorum est infra et alter supra, sed uterque 480 est supra et infra, cum fuerit relatus ad alterum. Demonstratum est etiam in secunda parte Metarum in disciplinalibus, quod due linee sunt in principio suo aliquantum distantes, et quanto magis protrahuntur, diminuitur distantia, et appropinquant sibi, et tamen numquam concurrent, licet protrahantur in infinitum, et utraque appropinquet alteri. Istud vero non cadit in illam cogita- 485 tionem; et illarum duarum linearum altera est recta, altera vero curva, sicut ibi explanabitur. Iam enim demonstratum est aliquid esse, quod non apprehenditur ab ipsa cogitatione, immo est impossibile quantum ad ipsam. Sic etiam demonstratum est impossibile esse aliquid, quod cogitatio asserit, sicut 490 hoc, quod Creator est corpus vel virtus in corpore, quoniam secundum illam cogitationem nichil est nisi corpus, vel quod est in corpore. Cum autem probatur, quod aliud est, intelligetur necessarium et transibile et impossibile, et quid est cogitatio. O quam bona est ista ratio,

477 caput] lac. E | celum] celis A 478 eorum] om. KLπ | cadet] cadit sed add. vel cadet sup. l. A cadit GK | cogitatione] cogitationem Aπ 479 alter1] aliter L 480 supra … infra] infra et supra Lπ | et] est sed corr. K | relatus] celatus G 481 etiam] autem L | Metarum con. ‫ ]המצוקים החרותים‬elementorum ABE mensis Lπ mesis CGK add. de mathematicis disciplinis in marg. π | in2] et K | disciplinalibus] disciplinabilibus A disciplinibus L indisciplinabilibus π 482 quod] et L 483 protrahuntur] prostrauntur B protrahantur GKLπ | distantia] substantia E | appropinquant] appropinquanti B 484 tamen] cum L 485 appropinquet] appropinquant C appropinquat EGKL | Istud] illud A 486 recta] add. et L | vero] om. L 487 ibi] tibi L 489 est impossibile] est om. E inv. L | Sic] sicut A | etiam] et L 490 demonstratum] demonstratus L | esse] est A | aliquid] quicquid E aliud L | asserit] om. E | sicut] secundum E 491 hoc] hec C | in] add. ipso L 492 cogitationem] add. non est sed del. A add. et illarum duarum linearum altera est recta altera vero curva sicut ibi explanabitur Iam enim demonstratum est aliquid esse quod non apprehenditur ab ipsa cogitatione immo est impossibile quantum ad ipsam. Sic etiam demonstratum est impossibile esse aliquid quod cogitatio asserit sicut hoc quod Creator est corpus quod virtus in corpore quoniam secundum illam cogitationem sed del. G | vel] et L 493 aliud] ad L | intelligetur] intelligere Lπ 494 et1] est sed corr. K | quid] quod C quam L | non con.] om. codd. | ista] illa KLπ | ratio] suppl. in marg. G

481 Cf. Apollonius of Perga, Treatise on Conic sections, II, 13, ed. J. L. Heiberg, Leipzig 1891, pp. 214-215; Apollonius of Perga, Treatise on conic sections, ed. T. L. Heath, Cambridge 1896, p. 60.

DUX NEUTRORUM I, 72

495

500

505

510

515

269

et magna est eius utilitas volenti curari ab ista morte, scilicet ne trahatur post cogitationem! Et non putes, quod loquentes ignorant istud, immo sciunt et cognoscunt. Vocant autem, quicquid cadit in cogitatione et est impossibile – sicut Creatorem esse corpus – falsum, et sepe vocant hoc ‘cogitationes falsas’. Ideoque necessarie fuerunt eis novem positiones, quas premisimus, donec per illas firmaverunt decimam positionem, que est facere transire, quod voluerunt, ut transiret in cogitationibus, quia substantie sunt assimilate et accidentia variantur, sicut explanavimus. Appone igitur cor tuum, tu speculator, et vide, qualiter nascitur ex hac via consideratio profunda, quoniam aliquis dicit informationes istas esse intellectus, alius vero dicit, quod sunt informationes cogitationis. Volumus autem invenire modum, qui discernat intelligibilia a cogitabilibus. Quod si dixerit philosophus, quia ipsa res est testis, sicut dicit ipse, et in ipsa probabimus necessarium et transibile et impossibile, dicet ei loquens (qui est ei contrarius): ‘Dico ergo, quod res ista est operata cum voluntate, non quod hoc fuit necesse. Et cum operator operatus est hoc modo, oportebat, ut operaretur alio modo – non quod informatio intelligibilis precise iudicet, quia non debet aliter esse, sicut tu putas’. Hec autem est porta transitus adversus me in verbis, que audies in quibusdam locis huius libri; nec oportet, ut verbum istud universitaliter repellatur.

495 et] add. quam L | magna] magnam L | est] om. L | curari] curare K | ista] illa KLπ 496 non] ne Eπ | istud] illud E 497 immo] uno B | cogitatione] cogitationem B 498 impossibile] possibile A | Creatorem esse] Creator est E | falsum] primum KLπ 499 hoc] hic G | necessarie] necesse EKLπ add. vel necesse fuit eis facere IX positiones in marg. A | novem] XII L 500 positiones] positionem sed corr. L | per illas] om. K | firmaverunt] firmaverint L 501 quod] quia KLπ | voluerunt] volunt B | cogitationibus] cogitationes E 504 igitur] ergo CLπ | tu] om. G 506 esse] et G | intellectus] add. illius L | alius] add. non G | vero] si G | dicit] om. GKLπ | informationes ‫ ]ציורי‬informatione ABCEGL informationes sed corr. informatione K 507 autem] enim A | qui] quod π 508 cogitabilibus] cogitationibus G | Quod] add. aliter fallamento al. m. in marg. A | Ipsa] add. est sed exp. K 509 dicit ipse] inv. BEKLπ | necessarium] add. illeg. E 510 dicet] dicit 511 est] om. GL | est K | ei1] enim L | qui] quod G | ergo] ego CEG operata] inv. A | non] nisi G | cum] si L 512 oportebat] oportebit KLπ | ut] uti Kπ 513 debet] add. precise L 515 est] esse B | porta] portas E 516 quibusdam] add. huius G | nec ... repellatur] om. L

270

MOSES MAIMONIDES

Undecimum antecedens sive positio est, quod dixerunt, quia vanum et inane est ponere ens infinitum quocumque modo. Huius autem expositio est: scitum est probatione, impossibile esse magnitudinem esse infinitam, vel multa esse numero infinita, licet sint finita magnitudine, ita quod ipsa infinita sint eodem tempore. Similiter vanum est ponere causas esse infinitas, scilicet ut unum sit causa alterius et aliud causa illius, et sic in infinitum, ut sint infinita multitudine existentia in actu, sive sint corpora, sive abstracta a corporibus, ita quod unum sit causa alterius. Et sic est ordo naturalis substantialis, in quo probatur impossibilitas infiniti. Ens vero infinitum potentia vel secundum accidens probatur, quod sit sicut divisio magnitudinis in partes infinitas potentia, et divisio temporis in infinitum. In quibusdam autem necessaria est consideratio in hiis, que sunt infinita per accidens, cum unum succedit alio sublato, scilicet ut una res succedat post alterius privationem, et alia post privationem illius, et sic in infinitum; et in hoc est consideratio profunda. Quicumque vero dicit, quod probata est antiquitas mundi, dicit tempus non habere finem, nec ex hoc sequitur ei vanitas, quoniam cum invenimus partem temporis desinentem, scimus, quod est alia pars ibi. Similiter in successione unius accidentis post aliud in materia in infinitum, nec sequitur ex hoc vanitas, quia non inveniuntur omnia simul, sed unum sequitur post aliud, nec probatur hoc esse impossibile. Apud loquentes vero non refert, sive dicas, quod magnitudo est infinita, sive dicas, quod corpus et tempus dividuntur in infinitum. Nec refert apud eos, sive sint res infinite numero simul ordinate, sicut si di-

519 Undecimum] add. undecimum in marg. K | antecedens] accidens L | quod] quia L | quia] quod A | vanum] vacuum GKLπ 520 ens] eius KLπ om. G add. 522 multa] in A | infinitum] intellectum L | Huius] hec L 521 esse1] est B multam C | finita] infinita G 523 sint] sunt Kπ esse L 524 scilicet] id est 526 corpora] corpoA | ut] cum KLπ om. B 525 in1] om. BC | in2] et L ralia L | corporibus] corporalibus CG | unum] unde L 528 infiniti] infinita L 529 vel] om. E 530 magnitudinis] magnitudine B 531 temporis] tempores B 532 cum] si L 533 scilicet] sed B | ut] om. KLπ | privationem1] probationem L privatiosnem sed corr. B 534 illius] om. G | sic] sunt L | est] om. C 535 vero] vera A | quod] add. est L | probata est] inv. L 536 vanitas] veritas K 538 ibi] om. E | successione] succensione L 539 in] et B om. A | nec] non E | vanitas] necessitas K 540 esse] est B 541 refert] differt L | infinita] finita C 542 quod] quia B 543 infinite] infinita L | sicut si] sive KLπ | si] om. B | diceres] dicens sed corr. B

520

525

530

535

540

DUX NEUTRORUM I, 72

271

ceres de singularibus hominum, qui modo sunt, sive diceres, quod res sint infinite numero, licet desierint prius, sicut si diceres: Petrus filius Martini, Martinus filius Iohannis, et sic in infinitum. Iste autem quatuor partes infiniti secundum eos sunt equales. Quidam autem illorum super ista ultima parte infiniti conantur astruere impossibilitatem eius per viam, quam ostendam tibi in hoc libro; alii vero dicunt, quod est 550 intelligibile per se et scitum primum, nec eget probatione. Quod si fuerit manifesta vanitas, ut sint infinita secundum modum successionis unius post aliud, licet entia modo sint finita, iam destruitur antiquitas mundi in principio, nec eget alio antecedenti ullo modo. Sed non est iste locus inquisitionis super ista ratione. 545

Positio duodecima est: dicunt, quod sensus non apprehendunt veritatem. Huius autem ratio est, quod loquentes habent suspectam apprehensionem sensuum duabus de causis. Una est, quod plura de sensatis suis subterfugiunt eos vel propter brevitatem corporis ap560 prehensibilis, sicut dixerunt in substantia separata, vel propter remotionem et distantiam sensati a sentiente. Unde homo non videt, nec audit, nec odorat a multum remoto, nec motus celorum apprehenditur. Altera vero est, quia sensus errant in apprehensione sensatorum: res enim magna videtur parva, si remota fuerit, et parvum videtur magnum in 565 aqua, et obliquum videtur rectum, si sit una pars in aqua et alia extra; patienti etiam quandam egritudinem, que nota est, omnia videntur pallida; alicui etiam secundum quandam dispositionem dulcia viden555

544 de] quod E | de ... diceres] om. B | sunt] sint sed corr. sup. l. A | res] om. C 545 sint] sunt CEGπ | desierint] desierunt K | prius] prinus (dub.) L | si] om. GKLπ | Petrus] Iacob π 546 Martini] Isaac π | Martinus] Isaac π | Iohannis] Abrahe π | sic] sunt (dub.) L add. usque Kπ | in] om. A | infinitum] add. usque L | Iste] ille KLπ | autem] dum A 547 autem illorum] inv. sed corr. C 548 ista] illa Kπ | infiniti] add. secundum eos sunt equales sed del. G | astruere] abstinere KL | eius] om. A 549 ostendam] ostendunt E 550 per se] om. G | scitum] scit L 553 antecedenti] antecedente E accidenti L 554 iste] ille KLπ | ista] illa KLπ | ratione] responsione K 556 duodecima] add. duodecima in marg. K | est] om. BE 557 veritatem] unitatem E mentem K | habent suspectam] inv. G add. rationem sed del. G 558 apprehensionem] add. nota de apprehensione sensuum in marg. K 559 suis] sensus E 561 et] vel AL | videt] vidit A 562 a] om. π | remoto] remota π | nec] add. ab eo π | Altera] alteram B 563 quia] quod C 564 obliquum] aliquando π | videtur rectum] inv. π add. curvum π | alia] aliqua sed corr. B add. pars A 566 etiam] enim KL | quandam] quantam A | omnia videntur] inv. E 567 pallida] pallada KL | etiam secundum] inv. GKLπ

272

MOSES MAIMONIDES

tur amara; et multa talia numeraverunt. Et ideo dixerunt, quod non debet quis confidere in eis, ut ponat ipsos principia demonstrationum. Non putes, quoniam loquentes litigaverunt super hac positione in vanum, sicut plures de posterioribus putant, dicentes, quod antiqui conati sunt omnibus modis astruere athomos, quod non erat eis necesse. Omnia vero, que premisimus de verbis ipsorum, necessaria sunt, et si destructum fuerit unum antecedentium, tota intentio tollitur. Ista vero positio ultima est valde necessaria, quoniam, cum apprehendimus sensibus nostris aliqua, que destruunt ea, que ipsi dixerunt, dicent tunc: non adhibebimus fidem sensibus, quoniam probatum est iam aliquid, sicut ipsi putant, quod testimonium intellectus demonstrat. Sicut dicunt, quod in motu continuo est quies inter spatia ipsius; et sicut disgregatio in circuitu molarum; et sicut dicunt, quod albedo panni deficit, et alia sequitur post istam. Hec autem contraria sunt eis, que videntur. Multa etiam sequuntur ex essentia vacui, quibus omnibus sensus contradicit. In omnibus autem istis erit responsio illorum, quoniam ista subterfugiunt sensus in eo, quod convenit illis, quia est error de universitate errorum sensus in eo, quod convenit illi. Tu vero scis, quod omnes iste opiniones sunt antique, quas sophiste fecerunt alios hereditare, sicut dixit Galienus in libro suo De virtutibus naturalibus contra illos, qui contradicebant sensibus. Postquam ergo premisi propositiones istas, incipiam explanare vias illorum in istis quatuor questionibus. 569 confidere] considerare L | in] om. KLπ | ut] nec L | ipsos] eos A | principia] principalia K 570 quoniam] quod BEπ | super] supra A | hac] om. G | in vanum] invanum Cπ 571 posterioribus] prestantioribus L 573 ipsorum] istorum L | necessaria] necessarie K 574 destructum fuerit] inv. π | tollitur] totaliter C 575 valde] vade E | quoniam] add. quid sed del. G 576 aliqua] add. d sed exp. E | dixerunt] dixerant A 577 tunc] etiam L | adhibebimus] adhibemus π | sensibus] add. nostris AK sed exp. K 578 aliquid] aliud K | sicut] ut KLπ | testimonium] intestinum sed corr. in marg. L | demonstrat] demonstrant E 580 sicut] sic L | disgregatio con. ‫ ]התפרדות‬designatio ACEGKLπ disgranatio B 581 deficit] deficiet π | et] om. C | istam] ipsam G | Hec] om. B 583 erit] est E | illorum] om. A 584 ista] illa KLπ | quod] qui B | convenit … quod] om. C | illis] illi B | est] add. quia est sed del. A 585 universitate] unitate E | errorum] error B rerum sed corr. L | sensus] sensibus B | in … illi] om. G | convenit] conveniunt KLπ 586 iste] ille KLπ 587 dixit] dicit π 589 istas] om. A | vias] add. in E

587 Cf. Galenus, De naturalibus facultatibus, I, 2, in: Claudii Galeni Opera Omnia, ed. K. G. Kühn, vol. II, Leipzig 1821, p. 4.

570

575

580

585

590

DUX NEUTRORUM I, 73

273

CAPITULUM LXXIII In hoc capitulo communicabo tibi probationes loquentium super hoc, quod mundus est de novo creatus. Nec queras a me, ut narrem tibi hoc secundum prolixitatem verborum suorum, sed faciam te scire 5 mentem cuiuslibet illorum in viis probationis sue super assertione novitatis mundi vel remotione antiquitatis sue, et percipiam te breviter super positionibus, quas posuit, qui tenet viam illam. Cum vero legeris in libris eorum prolixis et in aggregationibus suis notis, nichil invenies in probationibus eorum additum super ea, que intelliges ex verbis meis 10 in ista materia. Invenies autem verba magis ornata et rationes dulces et desiderabiles, et potest contingere, quod ponent illas in neumatibus suis organicis, et eligent verba clara. Et potest contingere, quod profundabunt expositionem, et intentio ipsorum est, ut deterreant auditorem et stupefaciant inspectorem. Et invenies in aggregationibus 15 eorum rationes ancipites et dubitationes, quas solvunt secundum suam estimationem, et ordinant rationes multas adversus contradictorem. Via prima Quidam eorum dicunt, quod ex renovatione unius accipimus demonstrationem de hoc, quod mundus est novus. Verbi gratia: si dice20 res, quia corpus Petri, quod fuit sperma, postea mutatum est ex una dispositione in aliam, donec adeptum est perfectionem, vanum esset credere, quod ipsum posset seipsum mutare de una dispositione in aliam, sed habet motorem, qui est extra ipsum. Et iam patet, quod eget artifice, qui preparet fabricam corporis sui, et qui moveat ipsum de 25 una dispositione in aliam. Eadem opinio est in arbore. Dixerunt ergo,

1 Capitulum] om. C | Capitulum LXXIII] Probationes quod mundus est de novo creatus. Capitulum LXXIII π Capitulum LXXIV L om. AEGK 2 tibi] om. Aπ add. propositio sed exp. E 3 est ... creatus] de novo est creatus G | ut] si G 4 tibi] add. super G | hoc] om. C | secundum] om. G | suorum] ipsorum π 5 super] add. apprehensione sed del. L | assertione] assentionem C assertionem GK 6 sue] corr. tue sup. l. A eius π | percipiam] instruam π 7 positionibus] add. suis G | illam] illarum L 8 suis] eorum π | invenies] add. autem E 9 in] om. B 10 ista] illa Kπ | magis] legis C 11 quod] add. possunt illas sed exp. K | ponent] ponunt CKL | in neumatibus] in pneumatibus BEπ muemnatibus L 12 suis] om. BE | eligent] elegerunt C 13 est, ut] vero G 16 estimationem] existimationem C exterminationem E | ordinant] ordinas C 18 eorum] om. G 19 diceres] dicens B 20 quia] quod AGKLπ | Petri] Isaac π | fuit] sint B 22 seipsum mutare] inv. C

274

MOSES MAIMONIDES

quod idem est in mundo in suo universo. Vides igitur, quod iste credit, quod, quicquid invenitur in uno corpore, sequitur, ut idem iudicetur in quolibet corpore. Via secunda Dixerunt, quod ex creatione cuiuslibet singularis seminarii sumitur 30 probatio, quod mundus in suo universo est creatus. Cuius expositio est, quod Petrus fuit, postquam primo non fuit; quod si est, non est nisi de Martino patre suo; et si ita est, pater suus creatus est, et non nisi ex Martino, qui non est nisi de Iohanne. Et sic dicemus, quod Iohannes creatus est, donec procedetur in infinitum. Ponere autem infinitum 35 dixerunt vanum esse, sicut exposuimus in positione XI in capitulo proximo. Et licet causa exempli pervenires usque ad Adam, qui fuit primus nec habuit patrem, sequetur questio: de quo fuit Adam? Dices: ‘de pulvere’. Queretur de pulvere: de quo fuit? Dicetur: ‘de aqua’. Et quesito: de quo fuit aqua? Dicerent, quod non potest procedi in infinitum, 40 quia hoc est vanum. Et si perventum fuerit ad existentiam rerum post privationem perfectam, hoc est veritas, et in hoc sistunt questiones et non adduntur. Et dixerunt, quod hec est probatio, quod mundus est creatus post privationem perfectam et veram. 45 Via tertia Dixerunt, quod substantie mundi vel sunt coniuncte, vel separate; et potest esse, quod quedam earum quandoque sunt coniuncte, quandoque divise. Et manifestum est valde, quod, cum intellexerimus substantiam earum, non convenit eis solummodo coniunctio, nec divisio tantummodo. Quoniam si natura ipsarum et quiditas esset solummo- 50

26 idem] add. opinio K | suo universo] inv. L | igitur] ergo A | quod2] quia B | iste] ille KLπ 27 quod] in marg. L | invenitur] invenit L | ut] quod K 32 Petrus] Iacob π 33 Martino] Isaac π | patre … Martino] om. B | suus] eius π | creatus est] inv. KLπ 34 Martino] Isaac π | Iohanne] Abraham π | dicemus] diemus A | Iohannes] Abraham π 35 procedetur] procederetur B proceditur 36 in] om. Kπ 38 sequetur] sequitur K | Dices] π | infinitum2] infiniti L dicetur C 39 Et] om. A | quesito] questio B 40 Dicerent] dicentur AB diceret C responderent L | infinitum] infinitu L 42 hoc1] hec E | veritas] virtus A | et non] tamen π43 adduntur] addunt E adducuntur π | hec] hoc B | est1] om. C 46 mundi ‫ ]העולם‬om. ACGKLπ | vel1] om. C non G | coniuncte] distincte K 47 earum] eorum BC om. L | quandoque1] quinque B | | vel2] add. sunt GKLπ 49 earum] eorum A illarum K | convenit] add. non G | quandoque2] add. sunt C eis] add. nisi sed exp. G 50 esset] esse + lac. K

DUX NEUTRORUM I, 73

275

do, ut essent segregate, numquam coniungerentur; quod si natura ipsarum et substantia esset, ut essent tantummodo coniuncte, numquam segregarentur. Ex quo sic est, non est congregatio magis necessaria in eis quam segregatio, nec econverso. Ipsas ergo esse quandoque congre55 gatas et quandoque segregatas, et quasdam earum esse diversis modis, est probatio, quod iste egent aggregatore, qui coniungat eas in composito, et segregatore, qui segreget ipsas in diviso. Et dixerunt, quia hec est probatio, quod mundus est creatus de novo. Iam patet tibi, quod, qui tenet hanc viam, induxit in verbis suis primam positionum sua60 rum, et quicquid sequitur ex ea. Via quarta Dixerunt, quod mundus totus est compositus ex substantia et accidente, et nulla substantiarum est sine accidente vel accidentibus, et omnia accidentia sunt nova. Et sequitur, quod substantia ipsis subiecta 65 sit nova; quicquid enim coniungitur cum innovatis, non evadit ipsum, quin innovetur. Quod si ita est, mundus in universo suo est novus. Quod si forte dixerit aliquis: ‘substantia non est nova, sed accidentia renovantur unum post aliud in infinitum’, sequeretur ex hoc secundum ipsos, quod sint renovationes infinite. Et iam dixerunt, quod hoc 70 est vanitas. Ista via secundum ipsos est magis electa et magis examinata, adeo quod multi reputaverunt ipsam esse demonstrationem. In hac autem via tres sunt positiones, que sunt necessarie ad illud, quod non latet speculatores. 75 Prima est, quod infinitum secundum successionem ponere vanum et inane est. 51 ut] om. E 52 esset] essent C esse E | ut] non GKL 53 congregatio] segragatio sed in marg. corr. L 54 quandoque] om. E | congregatas] congregatus B segrega56 est] ex K | iste] tas GKπ 55 et1] om. BE | segregatas] congregatas GKπ add. substantie BE ille KLπ | aggregatore] aggregatione add. vel congregatione sup. l. A | qui] om. E | eas] eos C | composito] compositio B 57 segregatore ‫שיפריד‬ ‫ ]למי‬om. BCEGKL | segreget] segregat A | ipsas] eas KLπ | diviso] divisio Aπ | quia] quod AGEπ | hec] hoc B 59 positionum] positionem GL 60 et] sup. l. C 62 mundus totus] inv. KLπ | est compositus] inv. E | compositus] componitus B 63 est] et C | vel] et A 64 ipsis ‫ ]אותם‬ipsi B ipsius A temporis KL tempori π 65 sit] est E add. scilicet Lπ | nova] add. et L | cum] est L | evadit] evadet KLπ 67 aliquis] om. G 68 renovantur] remove66 est2 novus] inv. K add. et sed exp. B antur K 69 sint] sunt A | est vanitas] inv. A 71 magis] add. et K 72 quod] quia CGKL | reputaverunt] reputant G putaverunt L | ipsam] eam G 73 illud] id L 76 et] est C | est] om. A

276

MOSES MAIMONIDES

Secunda est, quod omne accidens est novum. Adversarius vero noster, qui dicit mundum esse antiquum, contradicit nobis in aliquo accidente. Dixit enim Aristotiles, quod motus circularis nec est generabilis nec corruptibilis, et idcirco mobile, in quo est motus iste, secun- 80 dum ipsum nec est generabile nec corruptibile. Quod si ita est, nulla utilitas est nobis in assertione renovationis aliorum accidentium, cui renovationi noster adversarius non contradicit. Et dicit, quod unum succedit alii in eo, quod non renovatur, circulariter. Et ita dicit in illo accidente solummodo, quod est motus circularis, scilicet motus celi, 85 quod non est novum, et non est de genere accidentium renovatorum. Et illud accidens singulare necesse est, ut fiat inquisitio de ipso, et demonstretur, quod est novum. Positio tertia: qui tenet hanc viam, invenit, quod non est sensatum nisi substantia et accidens, scilicet substantia separata et accidentia, 90 que sunt in ipsa. Sed si corpus fuerit compositum ex materia et forma, sicut dicit adversarius noster, necesse erit inducere probationem, quod materia prima et forma prima sunt generabiles et corruptibiles, et tunc firmabitur probatio super novitate mundi. 95 Via quinta Est via separata, quam multum eligunt. Cuius ratio reducitur ad illud, quod explanavi tibi in positione decima, quoniam iste ratiocinator considerat in cogitatione sua mundum in suo universo vel quamlibet partium eius, et dicit, quod hoc est conveniens, ut sit sicut figura et mensura; et sicut accidentia, que inveniuntur in eo; in tempore et in 100

77 vero noster] inv. E 78 dicit] dixit π | aliquo] add. loco B 79 circularis] singularis B | nec] non E | generabilis] generalis K 80 nec] add. est AKL | corruptibilis] corporalis KL | idcirco] add. r sed exp. G | in ... est] est in quo Lπ | motus iste] inv. BE 82 est] add. in C | est nobis] inv. G | renovationi] renovatione K 83 unum] unde sed corr. sup. l. A add. non GKπ 84 renovatur] renovantur E 87 necesse] | dicit] dicitur A 85 circularis] singularis B 86 et1 non] nec L necessarie B 89 viam] vitam C 90 separata] seperata L 91 compositum] om. C add. et G 92 necesse] necessarie B | probationem] probationes E 93 corruptibiles] corporales L 94 super] add. firmitate mundi sed exp. K 96 via separata] inv. E | multum] multi CKLπ | eligunt] elegerunt C diligunt sed corr. eligunt G negant L eligit A | reducitur] reducit A inducitur E 97 illud] id L | iste] ille KLπ 98 considerat ... sua] in cogitatione sua considerat A 100 in2] om. E

79-81 Cf. Aristoteles, Metaphysica, XII, 7, 1072a 21-24.

DUX NEUTRORUM I, 73

105

110

115

120

125

277

loco, in quo invenitur; et posset esse maius vel minus, et alterius figure, vel in aliis accidentibus; vel quod fuisset, antequam fuit, vel postquam fuit, vel in alio loco. Determinatio ergo sua in aliqua figura, vel in mensura, vel in loco, vel in aliquo accidentium, vel in tempore determinato, sicut et transire in diversitate omnium istorum, est probatio super determinatore electore, qui voluit unum istorum transitivum. Et mundus in suo universo et in partibus suis eget determinatore. Et per hoc probatur, quod est novus. Et non refert, sive dicas determinatorem, vel operatorem, vel Creatorem, vel factorem, vel renovatorem, vel aptatorem, quoniam omnia ista in idem redeunt. Hanc igitur viam diviserunt in multas partes communes et singulares, adeo quod dicunt, quia non est magis necessarium terram esse sub aqua, quam super aquam. Quod si ita est, quis determinavit ei hunc locum? Neque magis conveniens est solem esse rotundum quam quadratum vel triangularem, quoniam omnium figurarum comparatio ad corpora figurata est eadem. Quod si ita est, quis determinavit in sole istam figuram rotundam? Et ita probant partes mundi in sua universitate, donec in floribus, quos vident in colore diversos, mirantur, et corroboratur in eis ista probatio. Dicunt enim: ‘terra est una, et aqua similiter, cur ergo flos unus pallescit, alter vero rubet? Potest hoc esse nisi per discretorem, et iste discretor est Creator. Quod cum ita est, ergo mundus totus eget, qui distinguat ipsum totum et quamlibet partium eius, sicut singularia’. Hoc autem totum sequitur ex positione X. Et quidam licet sint de credentibus antiquitatem mundi, non contradicunt nobis in determinatione, sicut exponam. Et

101 et1 ... esse] ipsi ecce L | et2] vel E om. A 103 loco] aliquo G add. sit etiam L | Determinatio] cogitatio L | ergo] om. L | figura] fugura B | in3] om. 105 istorum] ipsorum C istarum KLπ 106 unum] sup. l. B KL 104 vel1] et G 107 universo] add. eget determinatore E | suis] om. A | eget determinatore] om. E | per] propter B 109 vel Creatorem] om. CGKLπ 110 vel aptatorem] om. G | quoniam] qui K 111 viam] add. qui G | diviserunt] deserunt E inserunt G 112 quia] quod ELπ 113 aqua] aquam B | aquam] aqua K 116 comparatio] operatio A | corpora] corporata C cor L | figurata] om. C figuratam G | est1 eadem] inv. G | Quod] om. G 117 in] ei sed corr. B | figuram rotundam] inv. A | rotundam] retundam B | Et ita] In qua L 118 universitate] unitate E | in2 floribus] inferioribus A | colore] dolore E 119 ista probatio] inv. A 120 terra] teria A | aqua] aque K | similiter] illa L | vero] om. π 121 rubet] rubetur BGK add. non π | iste] ille Kπ | est] et C 122 cum] si L | mundus totus] inv. GLπ corpus mundi K | eget] aget B add. discretore CGKLπ | distinguat] distinguunt E 123 partium] partem K partius L 124 de credentibus] descendentibus K | antiquitatem] danti quiditatem A

278

MOSES MAIMONIDES

universaliter via ista melior est aliis viis in oculis meis, et faciam te scire in illa sensum meum. Via sexta Unus de posterioribus dixit, quod invenit viam optimam, meliorem omnibus supradictis, et est, ut ponatur preeminentia existentie super privatione. Et dixit, quod mundus possibilis est in esse apud quemlibet sensatum, quoniam si esset necesse esse, esset ipse Creator – nos autem non loquimur nisi cum eo, qui asserit Creatorem esse, et credit mundum antiquum. Possibilitas autem est in eo, quod potest esse vel non esse, neque propinquius est ei esse quam sua privatio. Quod cum ita sit, ergo mundum istum esse, quoniam possibile est esse, cum iudicium sue existentie et sue privationis sit equale, probat preponderatorem, qui posuit preeminentiam in esse suo super sua privatione. Hec autem via est multum sufficiens, et est ramus ramorum determinationis, que iam posita est, preter quam iste posuit preponderatorem pro determinatore, et mutavit genera entium in essentiam entis per se. Et fecit nos errare, vel erravit ipse in ratione verbi dicentis, quod mundus est possibile esse. Quoniam adversarius noster, qui credit antiquitatem mundi, inducit verbum possibilitatis in dicendo, quod mundus est possibile esse, super alia ratione, quam inducit iste loquens, sicut explanabimus. Dicere etiam, quod mundus eget preponderatore, qui ponat preeminentiam existentie sue super sua privatione, est causa magni erroris, quoniam preponderatio et determinatio non erit nisi in

126 universaliter] utrum L | melior est] inv. GKπ melior sit L 129 posterioribus] prestationibus L 130 existentie] om. KLπ 131 privatione] primatione C | possibilis] add. vel possibile in marg. A 132 quoniam] quod KLπ | necesse] necessarie B | nos ... loquimur] om. A 133 nisi ... eo] cum eo nisi GKLπ 135 propinquius] propinquus C | Quod] et L | cum] si EKLπ 136 quoniam] quem B quod E | possibile] impossibile E | esse] om. KLπ | iudicium] vidimus C 137 sue1] om. π | sue2 privationis] privationis eius π | preponderatorem] ponderatorem G per ponderatorem L per preponderationem π 138 posuit] ponit L | sua] substantia E | sua privatione] inv. C 139 Hec] hoc BC 140 preter] propter E | quam] quod BC | iste] ille KLπ | preponderatorem] preponderationem π 141 pro] in L | essentiam] essentia E elementa K 142 vel] nobis E | verbi] verbum G 143 possibile] add. puto in talibus debes esse non possibile non E | Quoniam] add. quoniam L 145 iste] ille KLπ 146 etiam] autem E 147 causa] iam C 148 non] ut C | erit] erunt B | nisi] non A add. aliter nisi mente receptibili variationis vel partis sicut si dicatur et cetera al. m. in marg. inf. A

130

135

140

145

DUX NEUTRORUM I, 73

150

155

160

165

170

279

ente receptibili alicuius variationis vel alicuius partis equaliter se habentis, sicut si dicatur: postquam invenimus ipsum hoc modo et non alio modo, quod est probatio super artifice compositore. Sicut si diceres, quod istud es non est magis aptum, ut recipiat formam parapsidis quam formam lucerne. Et cum invenimus ipsum in altera istarum formarum, scimus necessario, quod compositor fecit, ut esset unum istorum duorum transibilium, quorum nomina recipit, que non erant ante preponderationem preponderatoris. Quod autem sic se habet, quod in eo est contradictio, utrum sic fuerit et non tolletur, vel si eius essentia est post privationem, et nullo modo transeat ista ratio super cor. Nec est dicendum, quis preponderavit suum esse super sua privatione, nisi postquam concessum fuerit, quod est post privationem – et istud est, in quo est contradictio. Quod si acceperimus eius essentiam vel privationem secundum cogitationem, revertemur ad positionem X, et illud est probatio estimationis et cogitationis assimilative, sed non est probatio entium nec intelligibilium, quoniam adversarius noster, qui credit antiquitatem mundi, videt, quod, si posuerimus in corde nostro privationem eius, est, sicut si posuerimus in corde, quicquid cadit in cogitatione assimilativa. Nec est intentio mea, ut auferam verba ipsorum, sed explanavi tibi viam istam, quam credunt esse novam, ut faciam te scire, quia non est vera, sed iudicium eius idem est cum proxima precedenti secundum mensuram illius transibilis noti.

149 in ente] mente A | alicuius1] om. B | variationis] narrationis GL | vel] om. L 151 quod] hoc L 152 istud] illud E | | alicuius2] om. B | se habentis] om. B ut] si G | parapsidis] paropsidis π153 cum] si L | istarum] ipsarum G | istarum formarum] forma ipsarum KL inv. π154 quod] add. et C ut K 155 duorum] add. modorum L | nomina] unam E | recipit] recepit KLπ 157 utrum] ut etiam L 158 privationem] add. et illus est in quo est contradictio sed exp. E 161 est1] add. quod est L | privationem] add. secundum cogitationem revertemur B | et] om. KLπ | istud] illud A | est2] om. CGKLπ | contradictio] contradico L | Quod] sed L 162 privationem] privationis B | secundum cogitationem] et cogitationis B 163 revertemur] revertetur A | X] XIII EKLπ | illud] istud GLπ | estimationis] existimationis C | estimationis ... cogitationis] cogitationis et estimationis A 164 assimilative] assimulative C | intelligibilium] intelligis L 166 nostro] om. KLπ | eius] add. et GKL | est] om. A | sicut] add. sicut B in marg. L | posuerimus] posuimus B 167 corde] add. nostro C 168 mea] nostra BG | ipsorum] istorum A | explanavi] explanem KLπ 169 quia] quod Aπ | est] add. nova E

280

MOSES MAIMONIDES

Via septima Quidam de credentibus novitatem mundi dixerunt, quod astruitur novitas mundi per ea, que dicunt philosophi de permanentia et firmitate animarum in hunc modum: si mundus est antiquus, mortui 175 erunt infiniti, ergo et anime sunt infinite et erunt simul. Hoc autem demonstratione probatum est non posse esse, scilicet quod infinita numero sint. Sed via ista mirabilis est, que nititur explanare ignotum per ignotius, et necesse est ponere hoc exemplum notum, quod dixerunt sapientes: 180 ‘Fideiussor tuus eget fideiussore’; procedit siquidem iste homo sic, ac si verificata esset ei per probationem firma permanentia animarum, et sciret, qualiter hoc firmatur, et que est ista firmitas, ex qua sumitur probatio. Sed si eius intentio est tollere dubitationem adversarii in antiquitate mundi cum credulitate ipsius de firmitate animarum, tunc esset 185 hoc conveniens, si adversarius eius conveniat cum ipso in dubitatione, que est de firmitate animarum. Postremi vero philosophorum solvunt istam dubitationem, dicentes, quod anime perpetue non sunt corpora, que indigent locis, et im174 dicunt] dixerunt GKLπ | permanentia] preeminentia A 175 modum] mundum Gπ | mortui] add. mor sed exp. K 176 erunt1] sunt C | sunt] erunt sed exp. 177 demonset corr. K erunt L | erunt2] erit EGKLπ | simul] suus A similis GK tratione] add. probant sed exp. K | infinita] infiniti K 179 Sed] add. actor iste prevaricator veritatis et circa propriam legem hereticus, qui, cum simulet se velle tueri fundamenta legis sue, quam in plurimis locis destructam asserit, si mundi antiquitas sit firmata. Hic conatur per falsam exceptionem annullare demonstrationem potissimam, per quam probatur mundum incepisse et desiturum esse. Videlicet cum non possit contradicere, quin anima rationalis sit separabilis secundum potentiam speculativam, et quin sit immortalis, postquam creata fuerit, excipit, quod non faciunt anime (sup. l.) numerum, cum fuerint separate, quasi non advertamus, quod anime habent hoc aliquid, per quod differt anima ab anima absque eo, quod contrahit ab accidentibus corporis, a quo separata est, presertim cum ista potentia, secundum quam est separabilis, non habeat organum sibi respondens in corpore, a quo huiusmodi numerum ab accidentibus contraxisset. Et exemplum, quod posuit circa demonstrationem istam, videlicet ‘fideiussor tuus indiget fideiussore’, melius deberet induci circa eum, cum invocat explanationem Abubecri Mauri, qui fideiussore indiget, si in suis profunditatibus ita locutus est, sicut iste mendax imponit al. m. in marg. B | via ista] inv. G | est] om. A | que] qua E 180 hoc] hic B 181 fideiussore] add. vel C add. et KLπ | procedit] recedit C precedit G 182 per] om. Lπ | probationem] probatione E probatio KLπ | firma] firmam B add. de Kπ | permanentia] add. permanentia A 183 sciret] scire A | hoc] hec Aπ hic K | sumitur] firmatur E 184 si] om. C | dubitationem] dubitatione B probationes sed corr. in marg. L 185 firmitate] infirmitate E 186 cum] in π 187 animarum] add. nota quod hec que hic dicuntur repugnant fidei nostre in marg. A add. solutio predicte opinionis secundum quosdam in marg. K 188 solvunt] solverunt B 189 sunt] add. sed sup. l. A | indigent] indigeant ACE | impossibilis] impossibilitas A add. non in marg. G

DUX NEUTRORUM I, 73

190

195

200

205

210

281

possibilis est infinitas in essentia ipsarum. Quod autem debes scire de rebus abstractis, que nec sunt corpora, nec virtutes in corporibus, sed sunt intellectus abstracti, est, quia non oportet, ut cogitetur in illis multiplicatio ullo modo nisi ea condicione, si unum sit causa esse alterius, et tunc erit inter ipsa diversitas et distinctio in existendo unum causa et alterum causatum. Perpetuum vero, quod remanet de Petro post mortem suam, nec est causa nec causatum, unitur perpetuo, quod remanet de Iohanne. Et idcirco erunt unum numero sicut explanavit Abubacri Maurus, et quicumque alius locutus est in istis profunditatibus. Universaliter autem dicimus, quod iste rationes occulte, in quarum apprehensione fatigantur animi, non sunt ydonee, ut accipiantur quasi positiones in explanatione aliarum rationum. Scias autem, quod quicumque conatus fuerit astruere novitatem mundi vel remotionem antiquitatis eius per viam istam, que est via ratiocinationis, solummodo necesse habet, ut utatur una istarum positionum vel utraque: scilicet decima positione, id est transitus cogitationis, donec affirmetur terminatum, vel undecima positione, in qua tollitur infinitum secundum successionem. Hanc autem positionem astruunt multis modis: preter quod ponit intentionem suam, qui querit hanc demonstrationem, ad unam specierum, cuius singularia sunt generabilia et corruptibilia, et considerat tempus, quod preteriit. Et inducitur in credulitatem antiquitatis, quoniam omne singulare huius speciei temporis talis ad id, quod precessit ipsum usque in sempiternum, est 190 est] add. infirmitas sed del. L | infinitas] lac. E | ipsarum] iporum B ipsorum 192 est] GKLπ 191 nec1] non BEG | corporibus] add. suis E | sed] si L et C om. E | quia] quod A | cogitetur] cogitur L | in illis] om. G etiam Lπ 193 esse] om. Lπ 194 distinctio] add. in eis sed exp. K | existendo] add. cum sit π | unum] unde sed corr. sup. l. A add. unde sup. l. π 195 causa] in que E add. alterius GKLπ | causatum ‫ ]עלול‬creatum BE | Petro] Simeone π 196 suam] eius π | causa] add. creatum B | nec ... unitur] om. BE 197 Iohanne] Iona π 198 Abubacri] Abubacer CG Abacuc E Abubater K Albumazer π add. vel Abubacer in marg. A | alius] add. qui L | est] sup. l. B 199 iste] ille KLπ 201 positiones] expositiones C 202 autem] om. E | conatus] cocnatus G | astruere] abstinere GL 203 remotionem] remotione B | eius] cuius K 205 utraque] corr. utrique sup. l. A | id est] scilicet G 206 terminatum] terminatu A | vel] in L | undecima] XII E 207 secundum] vel L | successionem] successitudinem K 209 cuius] in 212 temporis] partis G | id] illud E marg. G | sunt] est A 210 et1] add. et B | precessit] precedit A | usque] neque E | in] om. E | est] om. KLπ

198 Ab Bakr Ibn Bggia, Ittis. āl al-‘aql bi-al-insān [Epistle on the Conjunction of the Intellect with Man], ed. C. Genequand, Paris 2010, § 21, p. 190.

282

MOSES MAIMONIDES

infinitum. Similiter etiam omne singulare eiusdem speciei post illud tempus mille annorum, causa exempli, ad id, quod precessit ipsum in sempiternum, non habet finem. Hec autem universitas ultima est maior quam prima in numero eorum, que nascuntur in dictis mille annis. Et sequitur secundum suam existimationem in ista probatione, quod infinitum sit maius infinito. Idem faciunt in circulationibus celorum, et sequitur secundum eorum existimationem, quod circulationes infinite sunt plures infinitis. Ipsi etiam comparant circulationem unius celi et circulationem alterius, que est tardior illa, et neutra illarum pervenit ad finem. Idem faciunt in quolibet accidentium, que renovantur, quoniam numerant sua singularia numerata, et conveniunt quasi sint entia, vel sicut si adhererent initio; postea vero addunt vel minuunt de ista cogitatione, que ascendit in cor. Hec autem verba omnia sunt cogitabilia et non sunt aliquid; Maurus autem Abunazar abbreviavit positionem istam, et detexit loca erroris et omnia contraria, sicut invenies manifeste, cum inspexeris et intellexeris in libro suo De entibus transmutabilibus. Iste sunt credulitates de viis loquentium in assertione novitatis mundi. Cum vero per probationes istas affirmatum est eis, quia mundus est novus, sequitur necessario, quoniam habet artificem, qui renovavit ipsum cum intentione et voluntate et electione. Postea explanaverunt, quod est unus per vias, quas ostendam tibi in capitulo sequenti.

213 post] preter C om. K | illud] istud BG 215 autem] add. ultima G | universitas] add. fi sed del. C | ultima] om. G 216 prima] ipsa C | in2] et A 217 suam] add. probationem in ista sed del. L | existimationem] estimationem GKLπ 218 infinito] finito AB 219 sequitur] segregatur E | existimationem] estimationem CGKLπ | quod] quia A 220 infinitis] finitis AB | comparant] comparat B 221 celi] diei E | et1] om. et add. ad sup. l. A | alterius] add. celi π | que] qui C | tardior] traditor E | illa] ista C | neutra] neutrorum K 224 adhererent] 225 ista] illa KLπ | omnia] om. π 226 aliquid] adhereant KLπ | vel2] ut G aliud L | Abunazar con.] Abimater A add. Abu + illeg. in marg. A Abunacer B Abimacer CE Abymacher G Abumater KL Albumazer π 227 detexit] detegit E | et2] ad G 228 et intellexeris] om. E | in] de C | suo] eius π 230 viis] add. credentium et L | in] de sed corr. L 231 vero] om. B | affirmatum est] inv. E | quia] quod EKLπ 232 quoniam] quod EGKLπ 234 quod ... unus] om. KLπ

227-228 Al-Frb, Kitāb al-mawgiudāt al-mutaghayyira, today lost.

215

220

225

230

DUX NEUTRORUM I, 74

283

CAPITULUM LXXIV In hoc capitulo explanabo tibi probationes unitatis secundum sententiam loquentium. Dixerunt, quia hoc, quod demonstrat universum esse, quod artifex est et est ens, est quedam ratio et mater viarum sua5 rum. In assertione unitatis due sunt vie: via impossibilitatis et via mutabilitatis.

Prima via est, quam elegit universitas eorum. Cuius ratio est, quia si mundus haberet duos deos, sequeretur, quod esset substantia, que 10 non evaderet alterum duorum inconvenientium, vel quod neutrum contrariorum suscipiat, et hoc est vanitas; vel quod coniungantur duo contraria in uno loco et in uno tempore, et hoc etiam est vanitas. Verbi gratia: cum alter voluerit calefacere substantiam aliquam, alter infrigidabit eam, et potest esse, quod nec infrigidabit nec calefiet propter 15 contrarietatem operationum, et hoc est vanitas. Omne namque corpus erit susceptibile alterius contrariorum, vel erit corpus illud simul calidum et frigidum. Similiter si alter voluerit movere corpus aliquod, alter faciet ipsum quiescere, et sequitur, quod nec moveatur nec quiescat, vel quod simul moveatur et quiescat. 20 Hec autem ratio est de genere probationum, que fundantur super substantia singulari, que est principium positionum suarum, et super propositione creationis accidentium, et super propositione, que dicit 1 Capitulum] om. C | Capitulum LXXIV] Probationes de unitate Creatoris. Capitulum LXXIIII π Capitulum LXXV L om. AEGK add. utrum Creator sit unus in marg. inf. G 2 hoc] add. autem GKLπ | unitatis] add. Dei in marg. G | secundum] vel L | sententiam] lac. K scientiam π 3 quia] quod EGπ 5 assertione] assignatione G | due] add. sue sed exp. K | impossibilitatis] possibilitatis π | mutabilitatis] lac. B diversitatis E 8 Prima] add. nota in marg. A add. de probationibus loquentium super unitate Creatoris in marg. K | via] in marg. L | est1] om. KLπ | Cuius] 9 quod] add. non GKLπ | que] quod om. Eπ | ratio est] inv. π | est2] om. L G 10 non] om. π | alterum] alteram B | inconvenientium] invenientium C add. inconvenientium G | neutrum] neutrorum K 11 est] om. L | vanitas ... vanitas (l. 12)] om. A | vel] et G 12 loco] solo subiecto E | etiam est] inv. KL 13 alter] autem C | aliquam] om. G 14 quod nec1] om. B | infrigidabit] infri15 namque] autem gidabitur BCGπ om. K | nec2] om. K | calefiet] calefaciet E L 16 erit1] est C | erit2] est E | illud] idem L | calidum] calefactum KL 19 quod] qui 18 faciet] facit A | nec1] non KLπ | nec2] quod sed del. et corr. A B 20 autem] om. C | super] sub E 21 substantia] substantiam B | suarum] ipsorum π | et] om. Cπ 22 propositione1] positione B | creationis] Creatoris A add. entium sed exp. K | propositione2] positione B

284

MOSES MAIMONIDES

privationem habituum esse rem, que indiget operatore. Si enim aliquis diceret, quod materia inferior, circa quam est generatio et corruptio secundum sententiam philosophorum, est alia quam materia superior, scilicet celorum, sicut probatum est – si, inquam, ille diceret, quod duo dii sunt, quorum alter regit materiam inferiorem nec eius operatio coniunctionem habet cum celis, alter vero est rector celorum, nec eius operatio coniunctionem habet cum materia inferiori, sicut putaverunt, qui duos deos posuerunt, tunc istam opinionem nullo modo sequetur impossibilitas. Si vero dixerit aliquis, quod hoc est indigentia in utroque, cum neuter operetur, quod reliquus, dicemus: hic non est indigentia in eo, quod convenit utrique, quoniam ista operatio, que non coniungitur ei, aliquo modo est impossibilis ei, nec est indigentia vel defectus in magistro in hoc, quod non potest super impossibile, sicut apud nos, qui credimus unum Deum, non est indigentia in eo, quod non potest coniungere duo contraria simul, neque potentia sua extenditur ad istud vel ad impossibilia consimilia. Cum ergo cognoverunt, quod via ista debilis erat, licet necessitas compulerit eos ad hoc, reversi sunt ad aliam viam.

25

30

35

40

Via secunda Dixerunt siquidem: ‘si essent duo dii, sequeretur, ut esset aliquid eis, in quo communicarent, et esset preterea aliquid in uno, quod non esset in altero, quod esset causa diversitatis inter eos’. Hec autem via est de viis philosophorum, et verificabitur per probationem, cum 45 disputatum fuerit de ea et explanate fuerint propositiones premittende, quas ego explanabo, cum narrabo opinionem philosophorum in hac materia. Hec autem via non sequitur sensum cuiuslibet credentis in

24 quod] quia C 25 est] et C | quam] om. C 26 est] add. et C | inquam ille] inv. GKLπ 27 nec] non E 28 habet] sup. l. A | cum] in Eπ 30 tunc] etiam L | modo] add. sequemur sed exp. K | sequetur] sequeretur C 31 hoc] hec CL | indigentia] indigna G | in ... indigentia (l. 33)] om. KLπ32 utroque] utraque B | hic] hoc BC hec E 33 ista] illa KLπ 34 ei1] om. A | impossibilis] impossibilior 36 sicut] add. q sed exp. K | qui] om. GK 37 quod] quia B | π | ei2]om. π neque] nec BKL | sua] eius π 38 istud] illud A | consimilia] consilia G similia K 39 ista] illa KLπ 40 eos] eis sed exp. et corr. B | viam] add. que est π 41 Via] om. π 42 essent ... dii] duo essent dii G add. ut L 43 eis] eius C | aliquid] om. L 44 causa] om. A 45 philosophorum] ipsorum G | verificabitur] vivificatur B | cum] si L 46 et] add. ea et B | premittende] premittentes A 47 cum] si L | opinionem] add. quid sup. l. sed del. B 48 in] etiam Kπ

DUX NEUTRORUM I, 74

50

285

agnominationes, sed in Antiquo secundum ipsum sunt dispositiones finite numerate, et sapientia secundum ipsum est preter potentiam et preter voluntatem. Nec est impossibile cum hoc, quod uterque Deus habeat in se aliqua, quorum quedam sunt, in quibus communicat cum altero, quedam vero, in quibus differt ab eodem.

55 Via tertia est hec via, que eget aliqua positionum illarum, quas posuerunt, qui tenuerunt hanc viam. Quidam enim ex eis, scilicet antiquiores, credunt, quod Creator est volens voluntate, que non est res addita super substantiam eius, sed est voluntas non in loco. Secundum igitur has propositiones, quas premittimus, intellige illa, sicut vi60 sum tibi fuerit: dixerunt, quod una voluntas, que non est in loco vel subiecto, non erit in duobus, quia non erit una causa aptatrix duarum dispositionum in duabus substantiis. Et hoc est, sicut feci te scire, cum ignotum per ignotius exponitur, quoniam voluntas, quam ipsi dicunt, non ascendit in ymaginatione, et est secundum ipsos impossibile; et 65 secundum illos, qui hoc credunt, oriuntur ex hoc dubitationes innumerabiles; ipsi vero ponunt hoc probationem in unitate Creatoris. Via quarta Dixerunt, quod essentia operis demonstrat operatorem necessario, non multos operatores; nec differt inter eum, qui ponit duos deos, et 70 eum, qui ponit tres vel quatuor vel in quocumque numero, et hoc manifestum est. Si vero dixeris, quod ista ratio non destruit multitudinem in Creatore, sed demonstrat numerum non certum, ita quod potest 49 agnominationes] ymaginationes E annominationes π | ipsum] ipsos sed exp. et corr. K 50 est] et C 51 cum] si L | Deus] dicens sed corr. in marg. L 55 hec] hic BG | via2] add. est KLπ | positionum] propositionum G | posuerunt] posserunt B aposuerunt sed corr. L 57 volens voluntate] voluntatem volens E 58 eius] ipsius L 59 igitur has] inv. C | propositiones] positiones B | illa] ista C 60 tibi fuerit] inv. A | vel] tibi C | vel subiecto] om. ABE 61 non1] nec A | causa] tamen K 62 substantiis] om. C | est] es sed corr. L | feci te] secrete K | cum] si L 63 ignotum] add. per ignotum C 64 ymaginatione] ymaginationem AB | 66 hoc] hanc K hic π est] add. et E 65 illos] alios C | ex hoc2] ex hiis L om. C | Creatoris] add. illeg. G 68 essentia] add. Creatoris sed exp. L | operis] operatoris L 69 differt] differunt G 70 numero] loco C 71 dixeris] dicis C | ista] illa KLπ 72 ita quod] itaque B 49 «Antiquo» is the literal translation for ‫( הקדמון‬ha-kadmon, the eternal), referring to God.

286

MOSES MAIMONIDES

esse unus vel plures, perfectio autem huius probationis sue, que dicit, quod esse Creatoris non est possibile, sed necessarium, et ideo tollitur multitudo. Et hoc est error manifestus, quoniam essentia Creatoris est, 75 in qua non est possibilitas, sed scientia nostra de ipso est in possibilitate; non enim possibile in scientia est possibile in essentia. Hoc autem notum est exercitatam habenti animam in scientia consequentie conclusionum ex propositionibus suis. Via quinta Dixit unus ex posterioribus, quod invenit viam probationis super unitate, et hoc est indigentia. Cuius expositio est ita: si entibus sufficeret operator unus, secundus esset superfluus, quia non indigeret eo. Si vero universitas rerum non perficitur nisi ex coniunctione duorum, uterque illorum est insufficiens, unde indiget reliquo, nec est sufficiens in se. Hoc autem non est nisi ramus impossibilitatis. Contradicitur autem huic probationi: omnis enim, qui non operatur, quod non est in eius natura, ut operetur illud, non dicitur deficiens. Non enim dicimus aliquem singularem hominem esse debilem et deficientem, quia non potest portare mille talenta plumbi. Nos etiam non attribuemus Creatori debilitatem vel impotentiam, quia non potest seipsum facere corpus, vel quia non facit quadratum, cuius dyameter sit equalis lateri. Similiter non dicemus, quod est debilis vel deficiens, quia non creat singulariter, quoniam necessitas sue essentie exigit, ut sint duo; nec erit istud nisi de necessitate, cuius contrarium est impossibile. Sicut non dicimus, quod Creator est deficiens, quia non potest facere corpus nisi de substantiis singularibus et coniunctis cum accidentibus, que creat in eis, secundum sententiam ipsorum; nec

73 sue] eorum π | que] quod E 74 est] om. B | sed] add. est A 75 multitudo] om. G | hoc] hic GL 76 qua] quo K 77 possibile2] impossibile B 78 exercitatam] exercitatem C exercitativam GKπ exercitariam L | consequentie] conveniente L consequente π | conclusionum] conclusionem π 81 Dixit] dicit E | ex] de E 82 et] om. E | hoc] hic K hec L | si entibus] scientibus CL 83 unus] unius E | superfluus] super filius B | indigeret] indigent BC indigerent π 84 vero] enim KLπ 85 unde] unum K 86 Hoc] hic L 87 non] om. KLπ 88 quod] qui B 91 non] nos sed exp. et corr. A | attribuemus] attribuimus GKLπ | Creatori] in marg. G | quia] quod K 93 Similiter] add. etiam KLπ | non] om. C vero E 94 singulariter] singularem E 95 erit] add. nisi sed del. G | necessitate] necessitare π | cuius] eius K 97 corpus] om. G 98 cum] om. L | in eis] meis B | sententiam] scientiam K naturam π | ipsorum] temporum A | nec] non E

80

85

90

95

DUX NEUTRORUM I, 74

287

dicemus, quod hoc est indigentia vel debilitas, quoniam contrarium est impossibile. Ita ergo dicet participator, quod impossibile est, quod unus operetur solus, nec istud est debilitas vel indigentia in eo, quod convenit utrilibet illorum, quoniam essentia sua exigit, ut sint duo. Pars igitur eorum territa non invenit consilium, donec dixerunt, quod unitas recepta est per viam legis. Et loquentes contradixerunt 105 huic dicto et deriserunt dicentem. Michi autem videtur, quod ille, qui hoc dixit, est rectus in intellectu suo, multum remotus ab errore: cum enim non audivit ex verbis eorum rationem, que esset probatio, nec anima sua trahebatur post illud, quod ipsi dicebant esse probationem, dixit, quod istud non est receptum nisi ex lege, quoniam predicti non 110 reliquerunt in universitate rerum aliquid firmum ullo modo, unde accipiatur demonstratio vera, nec reliquerunt intellectui preparationem rectam, unde nascantur conclusiones vere. Hoc autem totum factum est, ut excogitemus esse, de quo accipiamus probationem super eo, quod non potest demonstrari, et istud exigit, ut abbreviemus et deficia115 mus in inducendo probationem super illo, quod probari potest. Et nos non conquerimur de eis nisi Creatori et illis, qui confitentur veritatem, in quibus viget intellectus. 100

99 quoniam … in (l. 101)] om. G 100 dicet] dicit B licet E | participator] participatorum B 101 in eo] om. A 102 utrilibet] cuilibet C utrique G utrolibet A | illorum] eorum E 103 eorum] ipsorum K | territa] tertia C tradita G 105 dicentem] dominantem E 106 hoc] in marg. L | multum remotus] inv. C | cum] si L 107 enim] autem C 109 dixit] dixerunt G dicunt KLπ | istud] illud E 110 reliquerunt] add. nisi KLπ | aliquid] ad L 111 reliquerunt] relinquunt AC | preparationem] separationem K preparcaconitionem sed corr. L 112 Hoc] hec B 114 abbreviemus] abbreviemur E 115 in] om. B

288

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM LXXV In remotione corporeitatis secundum sententiam loquentium. Scito, quod rationes eorum et argumenta sunt debiliora quam demonstrationes eorum super unitate. Remotio namque corporeitatis apud eos est sicut ramus adiunctus radici unitatis. Dixerunt siquidem, 5 quia corpus non est unum. Remotio vero corporeitatis est ex compositione corporis ex materia et forma; probatum est autem, quod impossibilis est compositio in substantia Creatoris. Iste vero apud me non est loquens. Et ista demonstratio non est fabricata super radice loquentium, sed est demonstratio vera fundata super credulitate illius, 10 qui credit materiam et formam, et intelligit naturas ipsarum. Et hec est sententia philosophi, et adhuc explanabo istud, cum dicam demonstrationes philosophorum super hac ratione. Intentio vero mea in hoc capitulo est dicere probationes loquentium in destructione corporeitatis secundum suas propositiones et vias demonstrationum suarum. 15 Via prima Dixerunt: ‘si Creator est corpus, res illa spiritualis et veritas eius non effugiet, quin coniungantur in eo substantie multe corporales, scilicet singulares; vel quod sit in eo una de substantiis corporalibus. Quod si fuerit in eo substantia una, que utilitas erit in residuis substantiis, cum 20 non sit in eis ratio huius corporis? Si vero fuerint particule multe in hoc corpore, erunt dii multi et non unus; concessum est autem ab eis, quia unus est’. Si consideraveris diligenter istam probationem, invenies ipsam fundatam super prima et quinta suarum positionum. Fortassis autem 25 1 Capitulum] om. C | Capitulum LXXV] Probationes quibus removetur corporeitas a Creatore. Capitulum LXXV π Capitulum LXXVI L om. AGK 4 namque] autem KLπ 5 ramus] om. C 6 quia] quod π | est1] om. L | vero] nec K | ex compositione] expositione B 7 est autem] inv. E 8 impossibilis] impossibile B | est] sup. l. A | Iste] ille KLπ 9 ista] illa Kπ 10 vera] nam GKL | illius] ipsius G 11 materiam] naturam A | naturas] add. illarum sed exp. K | hec] hoc BE | est] om. C 12 et … philosophorum] om. C 13 vero] vera B 14 in] et E | destructione] demonstratione L 18 coniungantur] coniungant A | in] cum L 19 vel] et A | eo] ea KLπ | Quod] et K 21 eis] eo GKLπ | huius corporis] inv. Lπ | fuerint] fuerit B 22 unus] add. et E | concessum] concessa C | est autem] inv. π | autem] om. E 23 quia] quod π | unus est] inv. BE unum est L 24 consideraveris] consideravis B consideratus C | ipsam] istam E eam G 25 prima] primam Aπ | quinta] quintam Aπ | suarum positionum] positionum ipsorum π | positionum] positionem G

DUX NEUTRORUM I, 75

289

dicetur eis, quod corpus Creatoris non est compositum ex partibus indivisibilibus, sed est unum corpus non recipiens divisionem nisi per viam ymaginationis. In ymaginabilibus autem non est demonstratio; sic enim ymaginaris, quod corpus celorum potest rumpi vel distendi. 30 Philosophus autem dicit, quod hoc est opus ymaginative, et accipiemus sensum ex hiis, que videntur, que sunt corpora inventa apud nos, ut per hec iudicemus de hiis, que non videntur.

Via secunda pretiosa est apud eos, que est impossibilitas similitudi35 nis, quia Creator nulli creature similis est. Si enim corpus habet, similis est corporibus. Multa vero dixerunt in hac ratione, dicentes: ‘si dixeris, quod est corpus et non sicut cetera corpora, tibi ipsi contradicis, quoniam omne corpus simile est cuilibet corpori ex parte corporeitatis, differunt autem in aliis sicut in accidentibus. Et sequitur secundum te, 40 quia creavit simile sibi’. Hec autem probatio corrupta est dupliciter: uno modo, quia contradicens potest dicere: ‘ego non convenio in impossibilitate similitudinis, et que probatio firmabitur super hoc, scilicet quod non conveniat, ut Creator sit similis creature in aliqua re, nisi corroboraveris hanc ratio45 nem cum verbis prophetie, scilicet in remotione similitudinis? Et tunc remotio corporeitatis erit recepta ex parte receptionis non intelligibilis’. Quod si dixeris: ‘si Creator est similis alicui creature, ergo creavit similem sibi’, respondebit contradicens, quia non est similis ei omnino.

26 quod] quia B 27 indivisibilibus] divisibilibus π 28 ymaginabilibus] ymaginationibus KLπ 29 sic] sicut E | ymaginaris] ymagineris G ymaginareris Kπ ymaginares L | quod] quia B | celorum] om. G 30 quod] quia B | opus] corpus KL 31 ex] ab E | corpora] add. ex hiis sed exp. K 32 per ... iudicemus] iudicemus per hoc CGKLπ | hiis] eis G | non] om. G | videntur] add. que sunt corpora inventa apud nos, ut per hec iudicemus de hiis que non videntur sed exp. B 34 eos] nos C 35 quia] quod C | est] om. AKL 36 est] cum K | dixeris] dixerit sed corr. E 37 quod] add. non sed del. A quia B | non] om. C | cetera] alia E | quoniam] quia G 38 est] add. omni sed exp. G | cuilibet corpori] inv. G 39 accidentibus] accedentibus B 40 quia] quod Lπ | sibi] om. K tibi L 41 autem] enim KLπ | dupliciter] dicitur π 42 convenio in] invenio E | impossibilitate] possibilitate C 43 et] etiam B | firmabitur] fundabitur A | scilicet] secundum K | quod] ut E | conveniat] convenit A 44 Creator] om. B | corroboraveris] corporaveris sed corr. corboraveris B corroboraverimus π 46 remotio] receptio KLπ 47 est similis] inv. B | alicui] alicuius A | similem sibi] inv. A | similem] simile C 48 quia] quod CKLπ | non] om. Cπ

290

MOSES MAIMONIDES

Ego vero non contradicam, quin sint in Creatore aliqua finita, et quod habet extremitates. Qui enim credit corporeitatem, non fugit ista. Secundum est pertinax, et eius expositio est, quia notum est, et firmatum apud illum, qui profundatur in sapientia philosophorum, quod corpus non dicitur de celis et elementis nisi equivoce equivocatione magna, quia materia elementorum non est materia celorum, neque forma eorum est forma celorum, sed materia et forma dicuntur equivoce in elementis et in celis. Et si celum habet extremitates, substantia extremitatum non est essentia corporis, sed corpus est illud, quod est compositum ex materia et forma. Igitur si hoc dicimus in celis, quanto magis dicet hoc in Creatore, qui credit corporeitatem. Dicet enim, quia est corpus habens extremitates, sed eius quiditas et veritas et substantia non est similis alicui corporum creatorum, sed ens dicitur de ipso et de creaturis equivoce solummodo secundum eos, qui sustinent veritatem. Nec convenit etiam omnis, qui credit corporeitatem, in hoc, quod omnia corpora sint composita ex particulis similibus, sed dicit, quia Creator creavit omnia corpora, et sunt diversa in sua substantia et veritate. Et sicut corpus plante secundum ipsum non est corpus firmamenti, sic etiam dicet, quod corpus glorie create non est corpus celorum neque stellarum, sicut etiam corpus glorie vel columpna nubis create non est secundum ipsum corpus Creatoris. Dicit autem, quia hoc corpus est substantia perfecta et gloriosa, in quam numquam cadit compositio vel mutatio. Sed sic fuit essentia huius corporis necessario necessitate sempiterna, et ipsum operatur omnia, que sunt preter ipsum se-

49 contradicam] contradico C | quod habet] quin habeat π 50 ista] illa KLπ 51 Secundum ‫ ]ענין אחר‬con. sed codd. 52 illum] illud A | quod] quia A 53 equivoce] om. π | equivocatione] equivocationem sed corr. G 54 materia2] add. solum sed exp. G | neque] nec K 55 est] om. E 56 celum] elementum A | extremitates] extremitatem KLπ | extremitatum] extreminatum B 57 est1] om. EKL | illud] id L 58 Igitur] similiter L | hoc] om. L | in] de KLπ 59 credit] ponit π om. KL | Dicet] dicit AEKLπ | quia] quod EGLπ | est] om. G | est corpus] inv. CKLπ 60 habens] habet G 62 secundum] sed B 63 etiam omnis] inv. G | omnia corpora] inv. E 64 sint] sunt A | composita] compositio K | dicit] dicitur A | quia] quod Aπ 65 veritate] add. sic π 66 Et] om. Kπ sic L | corpus1] add. plante sed del. L | secundum ipsum] om. KLπ 67 create] creature C | neque] vel Aπ 68 sicut] sic B | etiam] et C 69 ipsum] ipsos KLπ | Dicit] quit K | autem] etiam L | quia] quod A add. quia L | corpus2] add. fuit B | est] om. E 70 substantia] add. creata KLπ | perfecta ... gloriosa] gloriosa et perfecta KLπ | quam] qua K 71 sic] si π | necessario] om. E

50

55

60

65

70

DUX NEUTRORUM I, 75

291

cundum suum beneplacitum et voluntatem. Vellem scire, quomodo destruunt istam opinionem cum viis suis extraneis, quas feci te scire. 75

80

85

90

95

Via tertia Dixerunt: ‘si Creator esset corpus, haberet finem, et si hoc esset, haberet mensuram scitam et figuram notam et firmam, et hoc est consecutio vera de quacunque mensura sive figura’. Dixerunt, quod possibile est Creatorem esse maiorem vel minorem vel alterius figure ex eo, quod est corpus. Et sua determinatio in mensura vel figura eget terminatore. Audi ergo, quod ista probatio, quam dicunt valde nobilem, est debilior omnibus precedentibus. Fundatur enim super X positione, et iam exposuimus multitudinem dubitationum, que sunt in ipsa, in eo, quod convenit aliis entibus, cum ea consideraverimus secundum mutabilitatem sue nature, quanto magis in eo, quod convenit Creatori. Neque est differentia inter hoc et illud, quod dixerunt in preponderatione essentie mundi super sua privatione. Illud enim demonstrat super operatore, qui preponderavit suam essentiam super ipsius privatione, quia suum esse est possibile. Quod si dixerit: quare non dicemus idem in Creatore? Scilicet ut dicamus, quia, ex quo est ens, sequitur, ut habeat preponderatorem sui esse super sua privatione, tunc ergo revertetur sine dubio, et dicet, quod istud eget concathenatione entium, donec perveniatur omnibus modis ad necesse esse, in quo non est possibilitas, nec eget aliquo, qui faciat ipsum esse. Hec autem eadem responsio debet dari in figura et mensu73 voluntatem] add. et A | destruunt] distribuunt KLπ 74 cum] in L | te] add. scia sed exp K | quas ... scire] om. E 76 Dixerunt] add. quod L | esset1 corpus] inv. B 77 hoc] hec K del. G 78 mensura … figura] figura sive mensura CKLπ | quod] quia GK 80 est] add. illeg. A om. K | sua] eius π | in] vel E | vel] et E 81 quod] add. dicunt sed exp. E | ista] illa KLπ | dicunt] add. q sed del. G | nobilem] notabilem L 83 Fundatur] datur B | positione] add. vel propositione in marg. A propositione B | multitudinem] add. dis sed exp. E 84 aliis ... convenit (l. 86)] om. E 85 consideraverimus] consideravimus CGKL 86 Creatori] creatore K | Neque] nec K 87 dixerunt] add. in propositione sed exp. K | preponderatione] ponderatione A 88 Illud] id L | Illud ... privatione] om. E | operatore] operatorem π | qui] add. vel que in marg. A | preponderavit] ponderavit K 89 essentiam] add. vel suam essentiam in marg. A | ipsius] om. K | privatione] privationem π add. illius sed exp. et corr. ipsius K 90 Creatore] creatione B 91 quia] quod Lπ 92 sua privatione] suam privationem π | | Scilicet] sed L revertetur] revertentur B | quod] quia B 93 eget] egit BG | concathenatione] concatenationem B comunicare natione C | modis] om. G 94 esse] esset B | nec] neque E | faciat] facit Lπ

292

MOSES MAIMONIDES

ra. Omnes namque figure seu mensure, quarum essentia fuit possibilis, ita quod fuit, postquam non fuit, sunt eiusmodi, quod de eis dicitur, quod possibile est esse maiores vel minores vel alterius figure, et indigent terminatore de necessitate. De mensura vero Creatoris et figura eius dicet, qui credit corporeitatem, quod non fuit non ens et postea ens, ut egeat terminatore. Sed sua substantia et sua mensura et figura est necessaria in esse, et idcirco non eget terminatore, qui preponderet esse super privatione, quia non est in ipso possibilitas privationis. Ita etiam non eget terminatore figure et mensure, quia sic fuit necesse suum esse. Tu ergo considerator, pone cor tuum, si eligis inquirere veritatem, et proicies post tergum tuum cupiditatem et receptionem non rectam, et non credes in omnibus, in quibus fuisti exercitatus, et non sophistices animam tuam in rationibus istorum speculatorum et in hiis, que sequuntur ex rationibus ipsorum, quoniam eris, sicut qui fugit a prunis ad caminum ardentem. Ipsi namque abstulerunt naturam entium et mutaverunt creationem celorum et terre. Opinati namque sunt, quod per illas positiones probaretur novitas mundi. Sed non induxerunt probationes super novitate mundi, et intricaverunt probationes essentie Creatoris et unitatis eius et remotionis corporeitatis ipsius, quoniam probationes, per quas hec omnia demonstrantur, non sunt accepte nisi de natura universitatis entium firme note, comprehense sensu et intellectu. Postquam ergo complevimus verba ipsorum, incipiemus narrare modo propositiones philosophorum, et dicemus probationes, quas in-

96 Omnes] Deus A | namque] autem E | seu] sive E et KLπ | possibilis] add. in sed del. L 97 ita … postquam] om. G | sunt] super G 98 maiores] add. res A | indigent] indiget C 99 de1 necessitate] om. G | et] add. mensura eius autem sed exp. E 100 eius] om. GKLπ 101 Sed … terminatore (l. 104)] om. G | sua] eius π | sua ... figura] figura et mensura EKLπ 102 necessaria] uecessaria π|in] om. E 104 etiam] ergo A | terminatore] determinatore KLπ | sic] sicut A add. autem E | fuit] om. A 106 ergo] vero EG | pone] om. KLπ107 receptionem] exceptionem π |rectam] tectam A | et] om. L 108 credes] credas A | quibus] add. non A | sophistices] add. ar sed exp. G 110 ipsorum] istorum E | fugit] fuit A 111 caminum] lac. + non A | namque] nostraque B 112 creationem] add. suam sed del. C | celorum] celi K 113 illas] add. rationes sed del. L | positiones] probationes CG | probaretur] probavertur sed corr. G 114 intricaverunt] incertaverunt π 116 omnia] add. probantur | essentie] essentia E 115 et1] add. uni in marg. G G 118 narrare modo] inv. KLπ om. E 119 philosophorum ... probationes] om. AC | philosophorum] add. modo narrare E | et ... probationes] om. KLπ

100

105

110

115

DUX NEUTRORUM I, 75

293

duxerunt super essentia Creatoris et ipsius unitate et impossibilitate ipsum essendi corpus, quasi conveniamus cum eis in hoc, quod mundus est antiquus, licet hoc non credamus. Postea vero ostendam tibi viam, quam nos deputavimus, secundum quod ostendit nobis consideratio recta et vera cum perfectione probationis super tribus questionibus 125 premissis. Deinde revertar ad profundandum in consideratione cum philosophis in eo, quod dicunt de antiquitate mundi, cum adiutorio Creatoris. 120

121 cum] in E 122 tibi] ubi K 123 quam] qua A | deputavimus ‫]בחרנו‬ depuravimus GKπ    _    quod] add. est sed del. G | ostendit] ostendat sed corr. G 124 perfectione] add. vera C 125 profundandum] profundandam K 126 adiutorio] adiuctorio sed corr. B 127 Creatoris] add. Explicit pars prima B

294

MOSES MAIMONIDES

SUPPLEMENTUM LECTIONUM DEDICATIO p. 1 1 Incipit ... dubiorum] Incipit prologus libri Rabi Moyses D Incipit liber Rabi Mosse qui dicitur Dux dubiorum vel Dux neutrorum qui etiam ab aliquibus dicitur Mater philosophie F Incipit liber Raby Moysi qui Dux neutrorum dicitur H om. IN 3 Dixit ... tibi (p. 2 l. 41)] om. HFI | Dixit ... mea (p. 3 l. 46)] om. N | sit tibi] inv. D 9 littere] add. littere sed exp. D | elegantium] elongatium sed corr. D 15 ut] quod D | stramenta] stragmenta D 16 te] de D | scientie] sapientie D 21 adhesit] add. adhesit in marg. D p. 2 23 tibi dare] inv. D 24 ut] add. ut D 26 in illis] om. D 29 nimio] in marg. D 31 precipiens] add. tibi D 32 veritate] veritatem D 33 apprehenderes] apprehenderet D | secundum] per D 35 quin] que D 36 posuisti] posuit D 39 composui] exposui H 41 tibi] add. Continens tres partes. Prima pars incipit. Prologus universalis totius operis incipit H add. Incipit liber capitulum 1 D PROLOGUS PRIME PARTIS p. 3 3 sapientum] sapientium D 5 Istius] add. rabbi Moyses de Dux dubiorum in marg. sup. I 6 in libris] om. H 10 secundum] pro I | nec] vero D 12 communia] coram N 13 sapientie] sapienti D | illos] illo N | doctrina] add. nisi in doctrina D 14 totius huius] inv. F | ut] om. H 16 libri] om. H 17 est] om. H 18 speculatus] speculata D 19 intellexit] add. omnes HI 20 esse] om. I 22 de] ex D p. 4 24 suum] add. sit F | habito] habitum F 25 tunc quod] inv. F | destruit] destruat N 27 non] quod sed corr. D | suspectum] add. illum F add. ipsum IN 30 animi] om. FHIN 31 animi] om. D 28 ipsum] om. F 29 et2] add. in F | vagis] vanis I 32 libro] libello N 33 nimis] minus N 34 sunt] sint DF | credit] remansit F | insipiens] insipientes H insipientes sed corr. D 35 quod2] om. F 37 planum] add. et I | similiter magna] inv. I 38 dubitatio] om. I 40 ostensor] ostensior H | illa titubatione] inv. D 41 dubiorum] errantium N add. titulus libri in marg. F add. nota nomen libri huius vocat aliter istum librum Ducem neutrorum dubiorum in marg. I add. vocavi nomen istius libri Ducem neutrorum vel dubiorum al. m. in marg. D 42 liber iste] inv. N | iste] om. F add. non I | aufert] auferat H | dubietatem] dubitationem N 44 fecerimus ... ratione] de aliqua ratione fecerimus N 46 perveniamus] add. usque DHIN

DUX NEUTRORUM I, APPENDIX

295

p. 5 47 quod] et D 48 hoc1] om. F | neque] ne D | ut2] non D 50 eum] ipsum DHIN 52 Talmud] add. Talmud in marg. D | innuimus] immiraris N 53 fecimus] facimus N | ipsis] istis D | Beresith] debere sit F add. sit sed exp. I 57 rationum] 55 debent] debet H | in] om. I 56 et2] nec I | tunc] ita N add. et non ut perficiam ipsas autem perveniam usque ad prime illarum F | nisi] om. F 58 tamen] tunc D | illa initia] inv. F | libro] add. et sed exp. D 60 mea] nostra FN | ut] quod F | veritates] add. ibi I 62 remaneat] remaneant sed corr. D | spiritualem] specialem I 63 potest] postest I 64 comprehensione] comprehensionem N 65 Domini] om. N 66 similiter] om. I | possunt] add. similiter I | exponi] explicari DFHIN 68 quod] quid I p. 6 69 Beresit] debere sit DF | poneret] exponeret DFHIN | illas rationes] inv. F 74 sapientie 70 dicte] decem N 73 spiritualem] specialem FIN | et2] om. N spiritualis] inv. N | spiritualis] specialis FI 76 credimus] add. quod sed exp. D 78 in] ad D 79 Et] add. de variis gradibus perfectorum in marg. H add. gradus in illuminatione veritatis al. m. in marg. N | idcirco] ideo N | ille] om. H 80 interpolate ... aliam] om. D 81 ita quod] inv. F | credit quod] om. N 83 eximii] om. 85 eis] hiis D 86 iste] istud D 87 Prophetaverunt] per I 84 fuit1] est D prophetiam N | eis] hiis D 88 erit] erat N p. 7 90 choruscationem] add. et per sed exp. D 93 qui] 89 eis] hiis D | est2] om. N que D | versatur] add. in I 96 est Nescierunt] in marg. D | neque] nec N 97 eorum] om. H | veritas] virtus N 99 viderunt] videre N | gens] gentes D 101 velit] velis D vellet N | secundum] pro I 102 rationem aliquam] inv. F | de] esse sed corr. D 106 ille] om. N | doctrine] doctrinarum HN doctrinarum sed corr. D | alium] aliud H 107 in] om. D 108 in] om. I 109 sic] sicut I | Et] add. scribere per (dub.) enigmata al. m. in marg. N | quando] quanto F | voluit] noluit F voluerit N 111 locutus] locutio N | in ... sunt] multiplicate sunt in hoc DFIN | hoc] add. in scientis quod dixerunt sapientes et non in opere de Beresit in duobus et si exponeret homo omnes illas rationes sed exp. N p. 8 114 principio] primo N 117 ali112 generibus] gravibus N 113 et1] om. N quem] aliquod D 119 rem] om. I 121 erit] erat D 124 magis] magna N 126 spirituali] speciali IN | secundum] pro I om. D | quod] que D | sue] suo I 127 Nonne] add. de convenientia morum cum preceptis in marg. H | voluit] voluerit HI 128 nostre convenientie] inv. I 129 firmantur] affirmantur N 130 suum est] om. N add. quod sed exp. D 131 possibilitatem suam] inv. DFIN | etiam] om. F 132 scientiam] add. spiritualem sed del. D 133 est] om. N | sapientia] scientia D 134 est prior] inv. F 135 apertionem] add. eius sed exp. D | de Beresit] debere sit F 136 est] add. ratione sed exp. D | sicut] sic N

296

MOSES MAIMONIDES

p. 9 138 rationum] rationis H 140 necessaria sapientia] inv. I | sapientia] sapientie H 142 operis] om. HN | de Beresit] 141 in2] om. FN | sicut] add. fuit sed exp. I debere sit F 144 innuerunt] innuere N | scires] scias H 145 etiam] enim D 146 tota] in marg. D | ista ratio] inv. F 147 nominibus] om. I | terre] om. N 149 intelliget] intelligeret D | ea] om. H | vir perfectus] inv. I 150 de Mysna] lamisna DIN lasmisna H om. F add. Mysna brevis expositio legis quam fecit quidam Iudeus sapiens propter cuius etiam brevitatem factus est postea liber qui dicitur Thalmut. Darassot dicunt obscura quedam dispersa in Mysna in marg. H | mirabiles rationes] inv. DFIN 151 cum] iam H om. N 152 libro illo] inv. I | enigmatum] add. scilicet Derashot D 153 terminum] quoniam D 154 voluimus] voluerimus sed corr. H | elapsi ... anni] iam elapsi sunt anni multi I 155 composuimus] composuerimus FH cum posuimus IN | fuit] om. H 156 visum] add. est H p. 10 157 quod] om. I 159 commutaremus] commuteremus N | pro ... speciei] unius speciei pro singulari I 161 reveletur] revelentur D 162 Vidimus] videmus F 165 insipientem] insipientum sed corr. D | sapientia] sapientie 163 de1] om. D F 166 sint] fuit DF 167 effugiet] fugiet I 168 ea] om. D 169 consilium] add. occulte sed del. D 170 fundamenta] fundamentum D 171 nec] et non N | suspectum illum] inv. H 172 ei] illi F 174 et] add. dispositio sed del. D 175 propter] add. ea sed del. N | nolui] volui DHIN 176 illos] istos I | erant] erat N 178 revelare] relevelare sed corr. D 179 in] de D p. 11 180 Talmud] add. quid sit Talmut in marg. HN | mea] om. N | libro] add. sicut sed exp. I 185 alterius capituli] inv. F 186 modorum] mondorum sed corr. D | nollem] nolo N 188 aliquam] aliqua N | similitudinum] add. ii sed exp. D 190 nominum] add. varietatem vel N 191 equivocationem] evocationem N 192 est] add. est D 193 premittam] pre unicam N | quoddam] quadam N 194 istud] illud + siens sed exp. N | Scies] add. scies N | intelliges] intelligens sed corr. I 195 veritatis] veritas H unitatis N 198 quod] quia F 199 sunt] om. I 200 similitudinibus] add. dicitur sed exp. D 201 similitudinum] similitudinem HI assimilitudinum N | Ad] add. alia verba sunt apud nos in principio parabolis in marg. H p. 12 202 sapientum] sapientium FN 203 Cui] in marg. D add. nota similitudines in marg. H | verba] add. sapientium sed exp. N 204 Puteo cuius] inv. sed corr. D 205 illis] eis F 206 et bibit] om. H 207 et] om. N | in] ad N 209 cor] 210 quod] quo F ad quod I om. N 211 et] add. facinas sed exp. add. hominis N D 212 tabernaculis] add. tabern sed exp. D | et1] add. in F | et2] om. I | quatuor] add. scilicet depositorio conductorio et similibus N 213 intelligi] intelligere N 214 dixerunt] et N | doctores] magistri F | nostri] om. N add. quatuor custodum dixerunt nostri N | aurum] aureum DFI 216 Et] om. N | similiter] similem N om. F 221 et ... est] om. D | domus] add. eius FI | est] om. FI | quia] quod F

DUX NEUTRORUM I, APPENDIX

297

p. 13 222 sed] et D | et ... eius] om. D 224 que] et N 225 sapiens Salomon] inv. N | sculpturis] scripturis N | picturis] om. HN 226 Mala] add. apud nos ita: mala aurea in lectis argenteis qui profert verbum in tempore suo in marg. H 227 seu] sive F 229 sicut] om. I 230 sunt] om. N 231 verbum ... dicitur] quod dicitur verbum I 232 Nam] add. parabola duas habet facies in marg. H 233 scilicet] secundum N 235 vero] om. N | ipsius] illius sed corr. D add. sit D 236 sit] om. D | auri] aurum N | ad] et I 238 subtiles] subtilis D 239 videretur] videntur D videtur IN | cor] corde H 240 est ... malum] malum est argentum I est malum argenteum DFN 241 est] om. H | similitudines] add. ita sed exp. D | prophetarum] prophetiarum DH | earum] eorum DHIN 242 Ita] add. similitudo intelligitur duobus modis in marg. H p. 14 243 unum] unus FN 244 libri] libici N 245 veritatis] virtutis N 247 Sunt] add. similitudines in marg. D | etenim] enim F et + mn sed exp. I | demonstrat] demonstret F 248 super] sive D | aliquo] aliqua F | separatim] separati D 249 rei] add. similitudo sed exp. D 250 Erunt] add. multa in parabolis ornandi vel dissimulandi gratia al. m. in marg. N | nullum] multum H 251 in] add. p sed exp. N | sunt] est D 252 ordinationem] ornationem DFN | assimilate] add. in ipsa erunt tamen multa verba in ipsa similitudine quorum nullum adiciet aliquid in ipsa re assimilata sed posita sunt ad ornatum similitudinis et ad ornationem eiusdem vel profundationem occultationis rei assimilate N 254 plano] privatio N 255 Exemplum] add. de scala Iacob in marg. H | speciei] add. brut sed del. D 256 sompnum] somnium N | posita] add. est F 257 posita] parata F 259 ecce] om. N 261 ipsam] eum D | significat septimum] inv. N | ecce] om. N 264 Exemplum] add. in parabolis in marg. H | similitudinum] similitudine sed corr. D | illud] istud I 266 parvulos] add. et DH | plateas] plateam N p. 15 267 in] et D | illi] ei F | nunc] add. in I 268 nunc] non D | apprehensumque] amplexumque HN | deosculatur] deobsculatur sed corr. N 269 salute] add. tua I | tuum] suum D 270 sibi] similiter N ibi F 274 sapientiam] sapientia D 275 Et] om. DN 276 finivit] finim FN 281 nisi] om. F 282 sicut] om. H 283 quod] om. D 285 hominum] add. quia I | hominum ... propinqua] om. H 287 autem] om. F | explanavi tibi] inv. N 289 Lectulum] lectum D p. 16 291 istis similia] inv. D 294 quia] quod D | est] om. N 290 quod1] om. N 296 innuero] add. innuero sed del. D 297 ponuntur] proponuntur F 298 invenire ... ipsis] in ipsis invenire I 299 pertineat] pertinet D | te] om. I 300 alteram] add. istarum I | enim] etiam D om. DFHIN 301 inducet] inducere N | te] om. N 303 in] et F 304 et ... libros] om. N 305 invenire rationes] inv. D 306 quas] quam D 308 in] om. DN 309 rerum huiusmodi] rei huius N 310 licet ... similitudo] om. D 311 explanem] explanarem F | quod ... intelliges] om. I | intelliges] intelligas H

298

MOSES MAIMONIDES

PROLOGUS TOTIUS OPERIS p. 18 3 communicatum] comitatum DH 4 de] add. de sed exp. D | verbis] verbo N | capitula] capitulum N capituli H | ipsius] istius D 5 non] ut D | capitulo] add. et sed exp. D | ut] om. N 8 quoniam] quia F | hoc ... fuerunt] non fuerunt in hoc libro F 9 disputatione] om. D 10 ut] om. N 13 tibi scire] inv. F 14 quia] quod D 15 et] om. FIN 16 errat] erat F | intellectus] om. N | intendentis] intendens N 17 omnem] omnis N | qui] que D 18 vel] om. D | nisi] om. I | quod] quibus I | explanatum] exemplatum D 19 verbis] umbris N 20 sunt nomina] inv. DFIN 21 et revelandum] om. N | quod] quam D quia N | docto22 contingere] contingeret D 23 intelliget] intelligerum] add. suorum sed exp. D ret N | in illis] nullis N 24 quod] add. non sed exp. D p. 19 25 intendat] add. intendat I 26 id] om. I 27 sufficiat] sufficit D | Quod2] et N 28 viderit ... dampnum] dampnum aliquod in eo viderit D 29 secundum] sensuum N | suum] om. N 31 est] om. N | universitatem] universitate F | nostre] add. nostre sed exp. I 32 nostris] meis N | sustentatoribus] add. nostris et sustentatoribus F | nostre legis] inv. DFIN | qui] que D | laborant] add. nos sed exp. I 36 speculationis] speculationibus sed corr. N 37 vero] non N 39 erunt] om. N | illius] ipsius FIN 40 a] ab F 41 quod] add. si N 42 partem] add. ne sed exp. D 43 scio] sciens sed corr. scies N 44 quia] quoniam D 45 eius] add. et DFIN | revelabitur ... eis] in eis revelabitur I 46 argentum] argumentum N | 47 divitie] divine N | tempore] manibus] manu DFIN | est2] add. vis sed exp. D tempus FIN 49 hoc] isto F 50 ista] illa D | longo] longe N p. 20 52 innovare] invocare N | innovationem] invocationem N 54 quod2] add. non sed exp. D | simile] om. N 55 tempus] queritur D | Secundum] sciendum N 56 Omnia] omnis H | opera] tempora D | sint] fuit N cum D | secundum] pro F | conscientiam] add. et N 57 sustentatus] sustentaturus N 59 sunt] om. N 61 prosit] pro + lac. F | illud] om. N | et ... bono] om. N 62 milibus] commilibus F | illi] isti HN PROPOSITIO ANTECEDENS p. 21 1 antecedens] in marg. I 2 Scias] add. nota VII propositiones in marg. H | cause] esse N 3 in] om. F 4 Quarum] add. primus modus septem modis reperiri et contrarietas in libris alicuius scriptoris al. m. in marg. N add. 1 in marg. D 5 contrarias opiniones] inv. F 7 invenietur] invenitur DN | destructio] add. vel variatio N | vel] om. N | unius rationis] inv. D 8 distinctionum] diffinitionum N destructionum D 10 Secunda] add. secundus al. m. in marg. N add. 2 in marg. D | fuerit] 12 sunt] fuit F 11 et1] om. D | postea] add. eam N | mutabitur] mutabit N est D 13 Tertia] add. tertius al. m. in marg. N add. 3 in marg. D | fuerunt] fuerint

DUX NEUTRORUM I, APPENDIX

299

DFHIN 14 sed] om. F | planum ... secundum] om. FN | planum] add. et I 16 similitudinis] similitudines DI 18 Quarta] add. quartus al. m. in marg. N add. 4 in marg. D 19 necessitatem] varietatem N 20 explanatur] explanetur N 21 seu] sive F | verbo] loco corr. illo D | est] add. sci sed exp. D 22 Causa quinta] inv. D add. quintus al. m. in marg. N add. 5 in marg. D 23 profunda] profundatio N | et1] om. I | discipulis ... facilem] om. F p. 22 24 ea] eo D add. difficilis N | quod] om. N 25 est] om. I 26 ratio levis] inv. N 27 doctori] datori F | oculum] occultum FH | rationis] rationi H 28 nollet] vollet H 29 intellectum] intellectui D intellectu I 30 ut] om. D 32 sua] om. F | sibi] om. I 33 Sexta] add. sextus al. m. in marg. N add. 6 in marg. D | et] om. M | apparet] apparens M | nisi] ni propones M add. sui propositiones N | post] prius N prius sed corr. D 34 antecedentia] accidentia sed corr. N add. seu propositiones I 35 cum] add. causa F | istud] id F | acciderit] ceciderit M add. et N 36 primas] add. personas sed del. D 37 distinctionum] testimonis F | fuerit] fuerint D 38 fuerit] fuit I | verum] unum FM | inde proveniet] inv. FIN proveniet in M add. cum sed exp. D | conclusio] conclusione M 39 ex] add. hiis sed exp. D | coherentia] antecendentia et M 40 contrarietatem] contrarietates I 41 illa] illas H | simile] similiter M | huius] om. M | accidit] accidens M | quod] add. fuit sed exp. D 42 prime] om. N | distinctiones] assumptiones sed corr. D | sed] add. sue F add. si M 43 oblitus est] inv. D | est] om. N 44 nec] non DFIMN | in] om. N 45 quorum] quarum HI 47 secundum ... conclusio] om. M | similiter] simile D p. 23 48 conclusione] add. autem F | ei] om. DF 50 Causa septima] inv. D add. 7 in marg. D add. septimus al. m. in marg. N 51 est] om. M | occultare] occultate HI | et] add. per I 53 verbum ... ea] in eo verbum M | secundum] super M | antecedentis] accidentis N 54 loco] verbo M | mensuram] mensura FHIN 55 antecedentis2] om. M | destructivi ... antecedentis2] om. N | primi] add. verbi M | necesse est] inv. I add. antecedens compellit sed exp. D 56 que] qui DN | est] om. H 57 caute] add. et MN add. ut sed exp. I 58 que ... autem] om. N | in1] secundum D 60 Contrarietates] | Mysna] sua F | varietates] varietas N | sunt1] add. et N add. secundum quem modum sunt contrarietates Talmut al. m. in marg. N add. Talmud in marg. D 62 non] add. sunt sed exp. D | sunt] fit D 64 locis] lettere sed corr. 68 scripserunt] dixeD 66 premisimus] promisimus N 67 et ... sic] om. H runt D scripsere M 69 variatum] varietatum MN 70 dixerunt] dixere M dixit N 71 verbis] unde M | ad] om. FHIMN incem sed corr. D | destruantur] destruant FH p. 24 72 est] add. sunt sed exp. D | nostre intentionis] inv. DFHIMN 73 scientiis] scripturis I 74 adhuc] adhoc DM 75 quoniam] quia D 76 quesieris] queristis sed corr. queris D | inveniatur] invenitur H 77 speculationis] speculatoris N 78 est] om. F 79 varietas] veritas N | philosophie] prophetie + prophetie D | veris] vis MN in hiis I viris H 81 expositorum] expositionum M | illud] istud D id FHI | mentionem] intentionem N 83 in] add. libris sed exp. I | parabolis sapien-

300

MOSES MAIMONIDES

tum] inv. I | secundum] add. secundum sed exp. D | septimam] istam N | causam add. et ideo dixerunt non debet induci contrarietas similitudinis ex parte et est in eis similiter contradictio secundum septimam causam N 86 invenitur] est M om. HN | est] om. D 87 causam] om. D | ideo] om. H 89 vero] om. I | nomina] add. in FHIMN 90 veritate] veritatem sed corr. D 91 clavis] clarius M 92 Et ... illas] om. F 93 intraverit] intravit N | in] om. DM | illas] illa N 94 requiescent] requiescetur N 95 credulitatum] crudelitatum M CAPITULUM I p. 25 1 Capitulum I] De ymagine et similitudine Dei H om. DFIN add. capitulum tertium in marg. D add. capitulum I in marg. F add. ymago in marg. D 3 autem] om. N | lingua] add. in sed exp. D 4 seu] sive F | formas] formans M | eius] om. M 5 Faciamus] add. ad imaginem Dei homo al. m. in marg. N 6 habeat] habet FMI 7 eius] add. nostram sed exp. N | id] om. F | est] et F 9 removerent] removerunt D | Scripturam] Scripturas D 12 Et] etiam N | elementum] elementa M 13 in] om. I | differentia] Deum F | Dei] om. D 14 adhuc] adhoc M | dicatur] dicat N 15 remotione] rememoratione H remissione F | affirmatione] affirmationum H affirmationem F | nature] om. F | unitatis] veritatis D | que] quod M 17 explanare] add. intentionem sed exp. I 18 seu] sive F | rei] rerum sed corr. D | vocatur] vocant M 19 thoar] doar sed corr. F 20 Format] formavit corr. D | cum ... nomen] lac. N | nomen] unde D 21 istud] illud D minsterio N | convenit Creatori] inv. N p. 26 24 est1] et N | Ad] om. FM | ymaginem] 22 Nomen] illud N | est1] in N add. celem N add. ad celem id est M add. ad celem F | et] om. N | dictum] dicitur 25 eorum] est MN eius DFI om. H 26 et1] est H F | est2] om. F add. de H | forme] formis N 27 opinio] opinaretur M | vocantium] in M | celamim] cella DHMN | est] om. N | quod] que M 28 forma] corpora D 29 cum] add. iam F 30 spiritualis] specialis MN | est] om. M | intelligibilis] illeg. M 31 compositio] add. ni sed exp. D | neque] nec M | corporales] corporali F | Et] add. differentia inter celem et toar in marg. H 32 thoar] dear F | est] add. similitudo sed exp. D 33 Et] add. intercisum est hoc capitulum et omissa sunt quedam que erant in originali eo quod non videbantur multum utilia in marg. H | assimilari] add. et D | expositio est] inv. N | est] om. D 34 modo] om. N | in2] om. N | corpore] corporeo N 35 similis esset] inv. DFHIMN 36 suis alis] inv. D | dolori] doloris N 37 Furor] om. M | istis] illis D 38 in1] om. N | in2 ... similiter] om. HMN | seu] sive F 39 etiam] et F | cum dicitur] creditur D p. 27 41 sedes] pedes D | putant insipientes] inv. I 43 est homo] inv. I | homo] 44 creatis] creaturis om. N | modo] mundo N | multum] add. mi sed exp. D N | sub] super D | hoc] hec HMN 45 assimilavit] assimilavimus M 46 est] add. qui sed exp. D | in] om. FHI 48 scilicet] sed I | spiritualem] specialem N 49 ad] add. celem F

DUX NEUTRORUM I, APPENDIX

301

CAPITULUM II p. 28 1 Capitulum II] De intellectiva unitate H om. DFIN add. Elohim est nomen equivocum Deo et angelis in marg. I add. Capitulum 4 in marg. D add. 2 in marg. F 4 Sed] add. equivocatio huius nominis Heloim in marg. H add. Heloym in marg. DN 5 quilibet] qui bene M | intelligens] intelligent M 7 villis] illis H | Anqelos] Anquelon N | se] add. se N 12 hominis] hominum M | sicut] add. et FMN 13 et2] om. D 14 promovit] add. ad N 15 scilicet] om. N 16 haberet] habeat HMN | 17 nobis] omnibus N | angeli qui1] quod M | qui2] quod M | est] om. D spirituales] inv. H | hoc] hec MN 18 pena] penitentia M 20 et] om. FIMN 21 pena] add. et F | mutata] in recta N | est] om. N 22 autem] add. autem D om. F 23 aliquis] add. est sed exp. D 24 in initio] intentio IM | cogitationum] cognitionum D p. 29 27 desideriis] desideribus M 28 libri] om. D | Sed] add. responsio in marg. I | ita] add. quia non est I 30 cogitationis] add. conveniebat littere quas nos habemus in Genesii. Littera que prosequitur talis est sed exp. N 31 rationem] rationi I 32 Intellectus] add. de intellectu Adam in marg. H | est1] om. N | Adam primo] inv. I | ipse] ipsa DFI 34 est1] om. FHMN add. dictum est sed exp. I | eo] Deo M 35 Deus ... bestiis] om. D | ei] et DH 36 vel] om. M 37 Et1] add. verum et 38 pulchrum ... falsum bonum et malum al. m. in marg. N | Et2 ... et (l. 41)] om. I vel] om. DFMN | pulchrum ... bonum] om. H 39 non] add. in H 40 enim] add. celum M | celum] om. M | extenta] extrata N 41 dicetur] diceret M dicetis F | cum ... et] om. F 42 istud] illud F 44 sue] om. H | propter] per N 45 paulo ... angelis] ab angelis paulo minus M 46 nec] ne F p. 30 48 erant] erat DHIMN | mala] malum N 49 desideria] Deum de natura M 50 visu] visui HMN 51 eo] illo H | intellegibilis] intellectualis N 52 datum] add. est sed exp. I 54 tunc] etiam M | quod] quam I | quod ... eius] om. M 55 spoliatus] expoliatus FHIMN | gradum] gradus M | descendit] descenderat corr. N 56 hoc] om. H 57 et] sed HMN | scientes] om. HMN 58 vel1] et HI 59 et] om. N 60 te] ste sed corr. D 61 viderant] | vel2] et N | Et] sed D viderat FN videatur M | ante quod] antequam HD | oculis] occultis sed corr. D add. eius M 63 quod] quo I et D | non] om. I | ut] non D 64 autem] om. M 67 cecorum] eorum H 68 quam] quas MN 69 quam] que N | est] sup. l. D | mutante] mutantem DM | suas] suam corr. N p. 31 71 intuendo] vedendo N 72 Propter ... paradyso] om. M 73 ergo] om. D | eie74 contra mensuram] om. MN | vesci] ctus est] inv. D | illi] illa sed corr. D om. M vescendi I 76 et] om. N | comedit] recedet N 77 vetito] add. et D | et] add. la sed exp. D 78 scriptum] dictum D 80 operaretur] compararet M 81 pluribus] plurimis HIMN 83 est1] om. FHIMN | insipientibus] om. I | et] om. D

302

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM III p. 32 1 Capitulum III] De quibus dicitur similitudo capitulum tertium H om. FIN add. 5 in marg. D add. istud capitulum non est nobis multum necessarium nam omnia ista de quibus fit mentio non videntur sic se habere apud nos sicut in lingua Hebraica in marg. H 2 Ascendit] ascende MN add. Deo F | Hebraica] add. temma id est M add. temuna in marg. H 3 figure] figura H | et ... dicitur] om. H | seu ... compositione] om. M 5 vel1] sive F | nomen] add. in HN 6 nullo] ullo M | modo] 4 seu2] sive F om. N | Creatori] creato D 7 Similitudo] add. similitudine in marg. D add. similitudo al. m. in marg. N | equivoce] equivocate N | dicitur2] om. M | enim] etiam M 8 seu ... forma] om. MN 9 simili] similis N 10 tertio] intentio nostra N 11 que] quod M | comprehenditur] add. ei sed exp. D 12 Creatore] add. secundum D | similitudinem] de similitudine D add. Dei videt sed exp. N | scriptum] dictum M 13 videt] vidit DH | hoc] add. et D | Dei] om. I CAPITULUM IV p. 33 1 Capitulum IV] De equivocatione huius verbi videre et respicere H om. DFIN add. 6 in marg. D add. Capitulum III in marg. DF add. videre al. m. in marg. N 2 Scias] add. compositor libri tria verba proponit in principio huius capituli, que dicunt proprie et per accommodationem, quorum duo sonant apud nos ‘videre’, sed differenter in Hebraico. Primum enim, de quo hic fecimus mentionem, dicitur ‘ma’, unde dictum est: Vidi et ecce puteus et vidi Dominum, secundum ‘haza’, unde dicitur: Vidi in Syon oculis noster, et: Vidi super Iudam et Ierusalem, id est apprehenditur intellectu, hoc est prophetavit in marg. H | conveniunt] add. in I | visioni] visione I 3 oculi ... apprehensioni] om. F | | sed] si 5 Item] iterum N | meum] nostrum H 7 invenitur] om. 8 scriptum] dictum HN 9 DomiH | Deo] eo HM | sicut ... est] om. M nus] add. Deus M | quod ... Viderunt] om. MN 10 Deum] Dominus Deus N om. HM 11 oculi] om. F | vident] viderunt H 12 et] om. F 13 oculo] oculor M | respexit] aspexit HMN 14 Accommodatur] accommodantur sed corr. N | considerationi] consideratori M | apprehendat] apprehendit M 15 respexit] respexi N | iniustitiam] iustitiam N p. 34 16 enim] om. I | Respexerunt] respexit M | Moysen] mensem F 18 modum] om. I | est dictum] inv. FHIMN | Aspice] respice M 20 Deo] eo F CAPITULUM V p. 35 1 Capitulum V] add. De virtute apprehensiva H om. DFIN add. IIII in marg. FI add. 7 in marg. D add. Aristotiles al. m. in marg. N 2 incepisset] add. in libro celi et mundi MN | inquirere] add. in libro celi et mundi H 3 super] add. quibus D | quasi] add. rationes sed exp. N 4 verba] add. verba D 5 ad] et F 6 que] qui D |

DUX NEUTRORUM I, APPENDIX

303

iudicet] iudici F | istud] quod D 7 acquirendi] om. D | sue] secundo D 11 depuret] deberet F | 10 in1] et D extinguat] extingat H 12 concupiscentias] cogitationes I sciverit] sciverat M 15 applicabit] applicaverit M applicet N ista] istam MN 16 ratione] rationem MN | in] om. M | cogitationum suarum] inv. D 19 eum] Deum M

9 homini] hominem N mundi] in marg. D | 13 veris] vestris M | | super] de corr. I | 17 manus] manum N

p. 36 22 Speciem] add. de sed exp. D | Domini] Deo Deum M | Et] add. illeg. in marg. I 23 nostri] vestri M | premium] primum DFHIM | quia] qui M 24 Israel] add. non non sed del. D 26 ipsum] ipsa I | eis] eo D | Viderunt] videbitur sed corr. D 27 Dominum] Deum FHIM | et2 ... Israel] om. N | et2] add. non est sed exp. D 28 Viderunt] videbitur D | Israel] add. et sub pedibus eius et non est dictum solummodo viderunt Deum Israel F | quod] quia M 29 eis] ei M 30 eos] eis H add. super sed exp. D | super] add. forma vel F | specie] speciem M add. vel formam M add. vel forma HIMN 31 communicatum] comitatum M 33 eis] add. m sed exp. D 34 vitam] v sed exp. D 35 Tabera] tabula D add. quod sumptum est ab incensione F add. nomen loci in marg. H add. quod sumptum est ab incisione in marg. H | sunt] add. da sed exp. D add. in H | Nadab et Abiu] Nadrabui N | testamenti] testamentis D 36 contigit] contingat M contingit FN 37 magis1] add. in HMN 38 Quibus] om. D 39 suis] om. I | steradd. et F | magis2] add. in FIMN nenda] sternendo N | et] om. DI | ut] tu H | acquirant] aquireant M p. 37 41 illum] istum H statum illum I 43 Salomon] add. autem I | etiam] add. in sed exp. D 44 caveat] cavet D | sibi] in marg. D | voluerit] voluit M 45 Custodi] custodisti sed corr. D | pedem] pedi pedum M pedi pedem N | in] om. M 46 ut] ubi M | compleam] compleamt corr. compleat D | quod] que D 48 apprehensione] comprehensione I 49 etiam] et D | etiam ... hoc] in hoc etiam I 49 et] om. I | intenderunt] incendetur H 50 intellectus sui] inv. D 53 nostra intentio] inv. F | quod] add. nondum sed del. D | verbum] in marg. D 55 benedictus] om. D 56 eius] eius sed corr. corpus (dub.) D 57 attigerit] attingit D | volumus] voluimus M 58 voluerit] posuerit M noluerit FN 59 create] Creatore HFI | 60 alia] alios F aliam D ad2] om. D CAPITULUM VI p. 38 1 Capitulum ... is issa] om. DFHIMN add. capitulum sextum non est hic positum quoniam nomina de quibus in eo fit mentio scilicet masculus et femina vel mulier aliter se habent in Hebraico et aliter in Latino in marg. H

304

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM VII p. 39 1 Capitulum VII] De equivocatione huius verbi nasci capitulum sextum H Capitulum sextum M om. DFIN add. 8 in marg. D add. nasci et filii al. m. in marg. N add. nasci in marg. D add. 5 in marg. I 2 est] om. F | et] ut F om. D | convenit] om. D | sicut] sic M 3 dicitur] add. et H | ei] tibi H | est autem] inv. F | creationi] Creatori D | rerum] terre M 4 montes] add. hanc litteras non habemus nos M add. hanc litteras nostra habemus nos N 5 renovationi] renovationem N 6 sicut dicitur] dicitur sic N add. Dominus sed exp. N | quid] om. N | pariat] patiat M | renovationi] renovationem N | etiam] optimam N 7 et] om. M | proveniunt] 10 eum] ipsum I | prophetarum] promoverint M 9 promoverit] moverit F add. ver sed del. D 11 equivocatione] inequivocatione M 13 et2] om. N | similitudinem] om. N 16 est] om. F | eius] om. D | eius ... ymago] om. M | similitudo] add. est F p. 40 21 quia] quod HI 23 preter] 18 suam] om. FHIN 19 eum2] om. H preterquam H preter hoc I | habet] habeat N 25 ad] om. F | aquirendum] inquirendum HM adquirendam F add. q sed exp. D 26 multiplicantur] multiplicatur D 27 quasi] enim D 28 fuerunt] fuerint M 30 generabat] add. s sed exp. D | dyabolos] add. seu sed del. D 32 supra dictum] predictum HMN CAPITULUM VIII p. 41 1 Capitulum VIII] De equivocatione huius nominis locus capitulum septimum H Capitulum septimum M om. DFIN add. 9 in marg. D add. 6 in marg. F add. locus in marg. DN 4 impositum] imponit 3 vel2] et D om. F | alii] alicui M | est autem] inv. F M expostium corr. D | gradui] grandiu M gradum F | perfectioni] perfectionis D 5 iam] om. D | iam scis] inv. I | multitudinem] similitudinem F 6 gramatice] om. I | hoc] tali N | in2] om. N | implet] om. I | locum] locus D add. locum I 9 est] om. F 10 et1] om. D | respectus] 7 timore] amore N | et2] om. M respectus corr. respectu D | sui] suo D 11 essentia] esse M | sic] om. F | de] a D | Creatore] add. eius sed exp. D 12 cui] cum N om. F | habet] habeat F 14 Scias] add. ecce utilitas manifesta tractatus istius scilicet de multiplicatione nominum in marg. H 15 id] istud I 16 ipso] illo D 17 nominis] om. M | que] add. loquitur M 18 illius] suam D 19 distinguendo] distinguenda H | verba] om. D | attende] attendo N | Prophetarum ... libris] om. N 20 et libris] om. M | hominum] add. licet M | sapientum] add. prophetarum N | nominibus] omnibus HM 23 istius] illius F p. 42 24 quod modo] quomodo N 25 Benedicta] om. F | Domini de] deinde N 27 mecum] meum I 28 appa26 est species] inv. I | altitudinis] altitudines D 29 consequebatur] sequebatur N rebat] appareat M | separabatur] seperabatur N

DUX NEUTRORUM I, APPENDIX

305

CAPITULUM IX p. 43 1 Capitulum IX] De equivocatione huius nominis cathedra capitulum octavum H Capitulum octavum M om. DFIN add. X capitulum in marg. D add. cathedra in marg. DN add. 7 in marg. FI 2 facte] sacre M | ut] non D | sedeatur] sedentur D 4 magnitudine] magnitudinem DMN add. ipsius vel N 5 sua] sue MN om. H | gradus sui] 6 vel] add. c b sed exp. D 7 demonstravit] add. nobilitatem F inv. I | Et3] de H 9 dicuntur] dicitur H 10 motoris] mortoris | in2] om. M | ipso] ipsum M sed corr. D 11 regit] regentis M 12 terra] add. tua sed exp. D 13 essentia mea] essentiam meam H 14 fortitudine] fortitudinem H | mea] meam H | potentia] potentiam H postea N | demonstrat] demonstrant F | sublimitatem] sublimitate DI 15 quem] quid D | credere debent] credebant HMN 16 celis] celo HMN 17 postea] preter ea M 18 Creator] creatio N 19 Sed] si M | rei] est D | est] om. D p. 44 21 et] om. DH | celi] add. um sed exp. D | vocatur] vocantur IN 22 hanc rationem] inv. sed corr. D 23 Iurat] iura N | sedem] sede FHIMN 24 sit] sim M | aliud] aliquod D 25 est] in N | aliqua] alia D | ut] nec D | sit] add. a sed exp. 28 quia] quod N D 26 sine] super M | istud] illud HIMN | et] add. si N | est] om. N 29 et2] om. N CAPITULUM X p. 45 1 Capitulum X] Capitulum nonum de equivocatione huius verbi ascendere et descendere H Capitulum nonum M om. DFIN add. 8 in marg. FI add. Capitulum XI in marg. D add. ascendere descendere in marg. D add. descendere et ascendere al. m. in marg. N 2 mentionem] intentionem M | fecerimus] fecimus M 3 est] om. N | significationes] cogitationes M 6 Scias ... ascendendi] om. N | autem] om. FHIMN | et2] om. H 7 descendendi] om. H | alterum] add. a sed exp. D 10 inferior ... cum] om. H | sit] om. N 11 nobiliorem] nobilitatem sed corr. N | unde] add. videtur sed exp. D 12 item] etenim H iterum FIDN 13 frequentiam] sequentia M 14 sapientum] sapientium D 15 et] om. F | loquuntur] loquitur N | defectum] defectu MN | speculationis] in marg. D add. et MN 16 cogitatione] cognitione D | sua] om. D add. ad M | res nimis] rendemus N | nimis ... res] om. I 20 benedictus] beneficus HM om. D | fuerit] fuit FHIMN p. 46 22 eius] om. D | voluit] noluit DFMN 23 suum sanctum] om. H 24 adventum] adventus N | vel] et D | quietem] quietam M | glorie] gloria HM 25 descensum] desi sed corr. I | recessum] recessus H om. MN | recessum virtutis] inv. sed corr. I 26 de loco] iccirco N 27 omnis] omnes MN | seu] vel F 28 nisi] om. M | etiam] et FH 29 venit] veniens M | super] supra N | voluntatem] voluptatem D 30 quam] quem M | prophete] prophetie M prophetie sed corr.

306

MOSES MAIMONIDES

D 31 ipsorum opera] inv. DFHIMN add. visitorum sed exp. D 32 venit] veniens M | vocant] vocavit DHIM vocatur N | rationem] ratione D add. pena sed del. N 33 homo] add. et F 34 eum] ipsum F | ipsa] ipsam M iram D 35 est] om. N | convenit] venit D | convenit huic] inv. I 37 confundamus] confiteamus N | Descendit] descende N 38 ut] non D | turrim] terris M | item] iterum DFIN p. 47 40 dictum] scriptum H 41 tecum] add. quoniam sed exp. D | Descendit] descen44 Ascendit] descendit M | det N 43 Dominus2] add. de M | super] om. H 45 rationem] add. est M | cacumen] est2] om. M | est secundum] inv. sed corr. D cacumine M 46 gloria] add. gloria D | creata] Creatoris F 47 ascendatur] ascendamus M | descendantur] descendant F | eo] add. vel descendit M CAPITULUM XI p. 48 1 Capitulum XI] Capitulum decimum de equivocatione huius verbi sedere H Capitulum decimum M om. DFIN add. 9 in marg. FI add. 13 in marg. D add. sedere in marg. DN 2 de sedente] descendente DHM 3 sellam] cellam F sella N 6 dando] durando I 8 facit] add. apud nos habitare M | | illis] illa H in illis D illi N 7 et2] om. F sedere] sedem M sederem sed corr. D | in domo] om. D | est] om. D 10 iterum] in marg. D | celos] tronos N | non] sup. l. D | cadit] cadet M | in] super M | ipsum] ipso N 11 mutationis] commutationis D | secundum] om. I | alio] aliquo D 12 Nec] non D neque MN | aliud] alium N 13 aliud] alium MN | extra] qua N 15 sedere] add. et M | sine] om. N | omni] om. M 16 est] om. D 17 ei] om. DFHIMN | attribuitur] add. Deo FM 18 Sed ... attribuitur] om. F | sessio] cessio corr. D | celis] add. in pluribus locis est quia in celis F 19 variatio] avaritia F 20 generabilibus] generalibus DFMN | etiam] add. que H p. 49 21 corruptibilium] corporalium D 22 ipse] ipsa H | species] speciem D | sicut] om. D 23 super] add. omne sed exp. D | orbem] add. tertio sed exp. I | est] om. 25 rerum] om. N 24 est1] om. D | durans] divinus N | variata] vacuata N MN | variatio] add. et M | comparationis] corruptionis H 26 comparatio] operatio N | sua] illa F | generabilia] add. et corporalia sed exp. I | et] add. q sed exp. I 27 immutabilis] in mutabilis D | seu] sive F | species rerum] inv. sed corr. D | rerum] terre MN | generabilium] add. et corruptibilium et I add. et MN 29 et ... modum] om. H CAPITULUM XII p. 50 1 Capitulum XII] Capitulum undecimum de equivocatione huius verbi surgere H Capitulum undecimum M om. DFIN add. 10 in marg. FI add. 13 capitulum in marg. D add. surgere in marg. DN 2 vel] add. de surgente D 3 surrectio] resurrectio I secundum

DUX NEUTRORUM I, APPENDIX

307

rectio I 4 ponitur] ponuntur D | firmitate] infirmitate D | Secundum] super D 5 de Deo] dicendo N | scriptum] dictum M 6 firmabo ... meum] verbum meum firmabo DF 8 qui] om. I | faciet ... facere] in marg. D 9 omni] omnipotenti sed corr. N 11 Ieroboam] Ioroboham N | item] iterum DFN 13 eius ... expositio] om. N | similiter] super H 14 est] om. M | surgens] secundum M surgens sed corr. surges D add. sicut sed exp. D CAPITULUM XIII p. 51 1 Capitulum XIII] Capitulum duodecimum de stare H Capitulum duodecimum M om. DFIN add. 11 in marg. FI add. 14 capitulum in marg. D add. stare al. m. in marg. N 2 proprie] om. D | corporis] cordis M 4 etiam] om. DF 5 sunt] supra N | sunt reversi] lac. M | Ponitur] ponuntur D | etiam] et N | pro] om. I | Stent] stetit FHM 7 etiam] om. I | eius] om. M 10 id est] et I | firmabuntur] firmabunt D | causata] creata DH | sua] tua M | in] om. M 11 equivocatione] equivocationem HM 12 inter] super D CAPITULUM XIV p. 52 1 Capitulum XIV] Capitulum tertiumdecimum de equivocatione huius nominis homo H Capitulum tertiumdecimum M om. DFI add. 12 in marg. I add. 15 in marg. D add. homo al. m. in marg. N add. apud nos etiam permanebit in marg. H 3 sicut] om. N | Scriptura] scripta N om. M 5 scit] scis M | spiritus] specie M | Erit] est H ecce M | etiam] enim D CAPITULUM XV p. 53 1 Capitulum XV] Capitulum XIIII M om. DFIN add. 16 in marg. D add. capitulum 13 in marg. F add. in quo ponitur verbum consimile huic verbo stare. Et tamen est diversitas inter ea in Hebraico, sed non est ita in Latino. Et in explanatione ipsius verbi multa dicit compositor libri in hoc capitulo in marg. H 2 decimiquinti] IX D XIV M | mentionem] add. de I 3 scale] scala I | vocat] add. Iacob sed exp. D 4 prophetas] prophetias D 5 iterum] add. angelum suum et eduxit nos de Egypto sed del. D | Galgala] Galgalis I 6 et] etiam N 7 qui] quod I | noti] non H nota D | sunt] est D 8 cum] cuius F | quod] om. H | didicerit] didicit F didiscit D 9 regat] legat H CAPITULUM XVI p. 54 1 Capitulum XVI] Capitulum XV M om. DFIN add. de equivocatione huius nominis petra H add. petra al. m. in marg. N add. 17 in marg. D add. Capitulum 14 in marg. F 2 sextodecimo] quintumdecimum M | videtur] om. D | compositor] om.

308

MOSES MAIMONIDES

M 3 silicem] cilicem F | et ... lapidicinam] om. D 4 Attendite] attendit H | Transsumptum ... estis] om. MN | est etiam] inv. H 5 significandum] significandam DHI | rei] om. H add. di sed exp. D | postquam] post F 7 nostrum] vestrum I 9 vocatur] vocat M 10 petra] petram M | et] add. finis D | Sta] stabit FHIMN ista D 11 quod] que HN 12 hoc] hic N | appropinquabit] appropinquabis IN appropinquabimus (dub.) M 13 mecum] meum I CAPITULUM XVII p. 55 1 Capitulum XVII] Capitulum XVI M om. DFIN add. 18 in marg. D add. Capitulum 15 in marg. F 2 ut] quod I add. sp sed exp. I | sapientia spiritualis] inv. I 3 est 5 de Beresit] debere N debere sit F add. sicut non etiam] inv. H 4 quod] quia M opus de Mercava supple nisi intelligere te sit H add. non opus de Mercava in uno supple nisi intelligere sit M add. non opus de Mercava in uno supple nisi intelligente sit N | istud] add. etiam D 7 ipsi ... mundi] om. DHMN | occultabant] occultabunt 9 ipsum] eum I 10 et] om. M F 8 loquebantur2] loquebatur I loquebant M 11 Tu] add. de tribus principiis in marg. H 12 et1] om. DFHIMN | que2] quia D add. s sed exp. I 13 sic] sit F | adhereret] adherent F adherere M | receptibilis] receptabilis F 15 scilicet ... privatio] om. IN 18 et] om. D | multiplicabant] om. D p. 56 20 intelligant] intelligat F

21 intelligant] intelligat N

CAPITULUM XVIII p. 57 1 Capitulum XVIII] Capitulum XVII M add. de appropinquare et tangere H om. DFIN add. 19 capitulum in marg. D add. 15 in marg. I add. Capitulum 16 in marg. F 2 octavidecimi] XVII MN om. D add. accedere appropinquare tangere al. m. in marg. N 4 autem] om. FI | illis] vel N | testimonia] testamenta D 5 appropinquare] add. vel accedere F 6 Appropinquatio ... tangere] om. sed suppl. in marg. D 7 dicitur] dicuntur H | inde] ille FHIN | transsumitur] transsummuntur H | ad] om. M 11 sumitur] sunt 8 et] add. ad D 9 corpus] communi M 10 est1] om. DH DFHMN 12 id est] et N 13 Appropinquate] appropinquare F 14 populus] populo D 15 velis] velles N velit DF | debeat] debeam M 16 quem] add. ascenderat alias F | descenderat] descendebat N 17 possibile] impossibile D 18 qui] sup. l. D 19 terre] ipse D | remotior] add. quia sed exp. D 20 in] om. FHM | viarum ... est] om. I | ipsius] suarum DN p. 58 21 vel] et FMN | vel elongationis] om. H | elongationis] add. et D 24 fumigabunt] fugabunt D 25 seu] sive F | dominatio] add. tua M | aliquid] istud M 26 appropinquare] propinquare H

DUX NEUTRORUM I, APPENDIX

309

CAPITULUM XIX p. 59 1 Capitulum XIX] Capitulum XVIII M add. de equivocatione huius verbi plenum H om. DFN add. 16 in marg. I add. 20 in marg. D add. Capitulum 17 in marg. F 3 corpus] cor M | Urceus] vireus D urcens F 4 de] Deus M | diffiniti] diffiniri N 7 modum] motum M 10 Domini] Dei M | Et ... modum] om. I | ubicumque] add. est D | pleni] om. D 11 secundum] vel F | non] si H | ibi] a M | implens] implet M 12 nisi] om. D | velis] velles N om. D | que] om. M 13 ubique] ubicumque M | gloria] gloriam M | hoc] om. N 14 dampnosus] calunpmiosus F

INDEXES Index of modern names d’Alverny M.-T. . . . . . . . *, *, * Aertsen J. A. . . . . . . . . . . . . . . . . * Albaric M. . . . . . . . . . . . . . . *, * Alce P. V. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Alexander J. J. G. . . . . . . . . . . . . . * Allard A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Alonso del Real C. . . . . . . . . . . . * Alonso M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Andriani E. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Anzulewicz H. . . . . . . . . . . . . *, * Arnzen R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Artier J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Aslanov C. . . . . . . . . . . . . *, *, * Aubin J. C. J. . . . . . . . . . . . . . *, * Bacher W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Baeumkers C. . . . . . . . . . . . . . . *, * Barbato M. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Bast R. J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Bataillon L.-J. . . . . . . . . . . . . . . . * Baumgarten E. . . . . . . . . . . . . . . . * Beccarisi A. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Bentzinger R. . . . . . . . . . . . . . . . * Benz E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Bignami Odier J. . . . . . . . . . . . . . * Binski P. . . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Birkenmajer A. . . . . . . . . *, *, * Björnbo A. A. . . . . . . . . . . . . . . . * Black R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Bloch M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Blumberg H. . . . . . . . . . . . . . . . . * Bobichon P. . . . . . . . . . . . . . *, * Bonfil R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Bonini F. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Boyle L. E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Bouyges M. . . . . . . . . . . . . . . . . .  Brann M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Brewer J. S. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Buddensieg R. . . . . . . . . . . . . . . . * Bunis D. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Calori Cesis F. . . . . . . . . . . . . *, * Campanini S. . . . . . . . . . . . . . *, * Carboni F. . . . . . . . . . . . . . . . . . . *

Carley J. P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Cerchiai G. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Chatelain E. . . . . . . . . . . . . . . . . * Coates A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Cohen-Hanegbi N. . . . . . . . . . . . * Colin Gow A. . . . . . . . . . . . . . . . * Collinson P. . . . . . . . . . . . . . . . . * Colorni V. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Contamine G. . . . . . . . . . . . . *, * Cordonnier R. . . . . . . . . . . . *, * Craster H. H. E. . . . . . . . . . . . . . * D’Amato P. A. . . . . . . . . . . . . . . . . * Dahan G. . . . . . . . . . . . . . *, *, * Davies D. . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Davis A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * De Robertis T. . . . . . . . . . . . . . . . * Decker B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Delisle L. . . . . . *, *, *, *, * Denifle H. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Di Donato S. . . . . . . . . . . . . . . . . * Di Segni D. . . *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, * Di Vincenzo S. . . . . . . . . . . . . . . . * Dienstag J. I. . . . . . . . . . . . . . . . . * Dulong M. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Duncker A. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Dykmans M. . . . . . . . . . . . . . . *, * Efros I. . . *, *,*, *, *, *, *, *, * Eisenstein J. D. . . . . . . . . . . . . . . . .  Even-Shmuel Y. . . . . . . . . . . . . . . * Feldman S. . Ferrua V. . . Fidora A. . . Filthaut E. Fobes F. H. . Fontaine R. Fontana A. Fossier F. . . Foster M. . Fraenkel C.

. . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . . . . . . . . . . . . . * . . . . . . *, *, *,*

312

MOSES MAIMONIDES

Fraisse O. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Franceschini A. . . . . . . . . . . . . . . * Franklin A. . . . . . . . *, *, *, * Frati L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Freeman J. . . . . . . . . . . . . . . . *, * Freudenberger T. . . . . . . . . . . . . . * Freudenthal G. . . . . *, *, *, * Galinsky J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Gauthier R. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Genequand C. . . . . . . . . . . . . . . . .  Gentile S. . . . . . . . . . . . . *, *, * Gibson M. T. . . . . . . . . . . . . . . . . * Gileadi A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Gilson E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Glorieux P. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Goering J. . . . . . . . . . . . . . . . *, * Guetta A. . . . . . . . . . . . *, *, * Guldentops G. . . . *, *, *, * Gutas D. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Guttmann J. . . . . . . . . . . . . . *, * Gy P.-M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Haberman J. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Hackett J. M. . . . . . . . . . . . . . . . * Hamesse J. . . . . . . . . . . *, *, * Harrison Thomson S. . . . . . . . . . * Hartig O. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Harvey S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Haskins C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Hasselhoff G. . *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, * Hayman A. P. . . . . . . . . . . . . . . . . * Heath T. L. . . . . . . . . . . . . . . . . .  Heiberg J. L. . . . . . . . . . . . . . . . .  Heidrich P. . . . . . . . . . . . . . . *,  Hinojosa Montalvo J. . . . . . . . . . * Hissette R. . . . . . . . . . . . . . *, * Imbach R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Jackson W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * James M. R. . . . . . . . . . . . . . . . . . * James T. . . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Janssens J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Joel I. . . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Joel M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Jolly C. . . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Kafih Y. . . . . . . . . . . . . . . . . *,  Ker N. R. . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Kern A. . . . . . . . . . . . . . . . . . *, *

Kibre P. *, *, *, *, *, *, * Kinzig W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Klatt W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Klein L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Klibansky R. . . . . . . . . . . . . . *, * Klumper B. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Kluxen W. . . . . . *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, * Knödler J. . . . . . . . . . . . . . . . *, * Koch J. ... *, *, *, *, *, *, * Koelle R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Kraye J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Kristeller P. O. . . . . . . . . . . . . . . * Kück C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Kühn K. G. . . . . . . . . . . . . . . . . .  Kurdziałek M. . . . . . . . . . . . . . . . * Kurland S. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Kwakkel E. . . . . . . . . . . . *, *, * Lacombe G. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Lang A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Langermann Y. T. . . . . . . . . . . . . . * Laurent M.-H. . . . . . . . . . . . . *, * Lawrence C. H. . . . . . . . . . . . . . . * Le Bas P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Le Riche M. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Leedham-Green E. . . . . . . . . . *, * Lehmann P. . . . . . . . . . . . *, *, * Leicht R. . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Lelli F. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Lettinck P. . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Levy T. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Licata G. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Liebeschütz H. . . . . . . . . . . . . . . * Little A. G. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Livesey S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Lohr C. H. . . . . . . . . . . . . . . *, * Longpré E. . . . . . . . . . . . . . . *, * Lorenz D. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Luard H. R. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Madan F. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Manekin C. H. . . . . . . . . . . . . . . . * Manfredi A. . . . . . . . . . . . . . *, * Margaliot R. . . . . . . . . . . . . . . . . * Marucchi A. . . . . . . . . . . . . . . . . * Maurach G. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Mayer M. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Mazzatinti G. . . . . . . . . . . . . . . . * McGinn B. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * McKitterick D. . . . . . . . . *, *, *

INDEXES

Menestò E. . . . . . . . . . . . . . . *, * Mercati G. . . . . *, *, *, *, * Mettmann W. . . . . . . . . . . . . . . . * Metzger S. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Millás Vallicrosa M. . . . . . . . . . . * Morenzoni F. . . . . . . . . . . . . . . . . * Moreschini C. . . . . . . . . . . . . . . . * Muckle J. T. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Munk S. . . . . *, *, *, *, * Murano G. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Nagy A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Neubauer A. . . . . . . . . . . . . . . . . Niemann H. M. . . . . . . . . . . . . . . Nuvoloni L. . . . . . . . . . . . . . . . . .

*  * *

Oates J. C. T. . . . . . . . . . . *, *, * Oppitz U.-D. . . . . . . . . . . . . . . . . * Palazzo A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Palma M. . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Panarelli M. . . . . . . . . . . . . . . . . * Paravicini Bagliani A. . . . . . . . . . * Parkes M. B. . . . . . . . . . . . . . . . . * Pelzer A. . . . . . . . . . . . . . *, *, * Perantoni P. M. . . . . . . . . . . . . . . * Perles J. . . *, *, *, *, *, *, *, *, * Perrone M. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Petit F. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Pfeil B. . . . . . . . . . . . . . . *, *, * Pines S. . . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Poncelet A. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Porro G. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Randall D. B. J. . . . . . . . . . . . . . . * Rashed R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Reffke E. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Regen F. . . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Retucci F. . . . . . . . . . . . . . . *, * Riddle J. M. . . . . . . . . . . . . . . *, * Riedl J. O. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Rigg G. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Rigo C. *, *, *, *, *, *, *, *, *, * Robinson J. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Rose V. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Rossi M. C. . . . . . . . *, *, *, * Rota G. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Rouse M. A. . . . . . . . . . . . . . . *, * Rouse R. H. . . . . . . . . . . . . . . *, * Rubio M. . . . . . . . . *, *, *, * Ruysschaert J. . . . . . . . . . . . . . . . *

313

Schatzmiller J. . . . . . . . . . . . . . . * Scheyer S. B. . . . . . . . . . . . . *, * Schlossberg L. . . . . . . . . . . . . . . . * Schmeller J. A. . . . . . . . . . . . . . . * Schupp F. . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Schwartz Y. . . . . . . . . *, *, *, * Senner W. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Serafini S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Sermoneta G. . . . *, *, *, *, *, * Serrai A. . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Shailat I. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Shemesh Y. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Shields A. L. . . . . . . . . . . . . . . . . * Shiffman Y. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Simonsen D. . . . . . . . . . . . . . . . . * Sirat C. . . *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, * Soto-Bruna M. J. . . . . . . . . . . . . . * Speer A. . . . . . . *, *, *, *, * Steel C. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Steinschneider M. . . . . . *, *, * Stern J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Stitskin L. D. . . . . . . . . . . . . . . . . * Strauss L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Sturlese L. . . . . . . . . . . . *, *, * Stutzmann D. . . . . . . . . . . . . *, * Tanturli G. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Templeton M. . . . . . . . . . . . . . . . * Terracciano P. . . . . . . . . . . . . . . . * Théry G. . . . . . . . . . . . . . *, *, * Thorndike L. . . . *, *, *, *, * Tilliette J.-Y. . . . . . . . . . . . . . . . . * Tischler M. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Tite C. G. C. . . . . . . . . . . . . . . . . * Toubert P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Tuilier A. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Van Riet S. . . . . . . . . . . . . . . . *, * Vansteenberghe E. . . . . . . . . . . . . * Vansteenkiste C. . . . . . . . . . . . . . * Ventura Avanzinelli M. . . . . . . . . * Vian P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Viti P. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Vogl S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Watson A. G. . . . . . . . . . . . . . *, * Wegener L. . . . . . . . . . . . *, *, * Weijers O. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Wiedemann K. . . . . . . . . . . . . . . . * Wielgus S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Wilcox J. . . . . . . . . . . . . . . . . *, *

314

MOSES MAIMONIDES

Wilpert P. . . . . . . . . . . . . . . . *, * Wirmer D. . . . . . . . . . . . *, *, * Wohlman A. . . . . . . . . . . . . . . . . * Wolf J. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Wonisch O. . . . . . . . . . . . . . . . . . * Yovel Y. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Zamponi S. . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Zatelli I. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Zonta M. . . . . *, *, *, *, * Zutschi P. . . . . . . . . . . . . . . . *, *

INDEXES

315

Index of ancient and fictional names Abel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , * Abiu . . . . . . . . . . . . . . . . , *,  Abner aus burgos v. Alfonso de Vallaloid Abraham , , , *, *, *, , ,  Ab Bakr Ibn Bggia v. Avempace Abubecer Maurus v. Avempace Abunazar Maurus v. Avempace Abu ‘L-Walîd Marwân Ibn Janâh ...  Adam of Marsh . . . . . . . . . . . . . . * Adam . . -, *, *, *, , , , ,  Agostino Giustiniani *, *, *, * Ah.mad Ibn Shkir . . . . . . . . . . . .  Alazar v. Rabbi Elazar Albert the Great . . . . . *, *, * Alexander of Aphrodisias *, , , ,  Alexander of Hales . . . . *, *, * Alexander VIII . . . . . . . . . . . . . . * Al-Frbi . . . . . *, *, , ,  Al-Farghani . . . . . . . . . . . . . . . . . * Alfonso de Vallaloid . . . . . *, * Alfonso Dinis of Lisbon . . . . . . * Alfredus Anglicus . . . . . . . . . . . . * Al-Ghazali . . . . . . . . . . . . . *, * Al-H.asan Ibn Shkir . . . . . . . . . .  Al-Kindi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Al-Zarqali . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Andrew Perne . . . . . . . . . . . . *, * Anqelos v. ’Onkelos Antonio de Thomeis . . . . . . . *, * Antonio Tosti . . . . . . . . . . . . . . . * Apollonius of Perga . . . . . . *,  Apuleius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Aristotle *, , , *, *, *, *, *, *, *, *, *, , *, *, , , *, *, *, *, , , , , , , , ,  Ascanio Colonna . . . . . . . . . *, * Augustinus Iustinianus v. Agostino Giustiniani Avempace . . *, *, , , ,  Avendauth . . . . . . . . . . *, *, * Averroes *, *, *, *, *, *, Avicenna *, *, *, *, *, *, * Avraham of Tortosa . . . . . . . . . *

Baptista de Avolio . . . . . . . . . . . . Bartolomeo Paoli . . . . . . . . . . . . Benedict XIV . . . . . . . . . . . . . . . Berardino Maffei . . . . . . . . . . . .

* * * *

Chounradus de Kizzingen . . . . . . * Constantinus Africanus v. Constantine the African Constantine the African . . . . . . . * Costa ben Luca . . . . . . . . . . . . . . * Daniel of Morley . . . . . . . . . . . . * David , *, *, , , *, , , , - Domenico Grimani . . . . . . . . *, * Dominicus Gundissalinus . . . *, * Don Gonzalo García Gudiel . . . * Don Profeit Tibbon . . . . . . . . . . . * Don Sancho of Aragon . . . . . . . . * Effraim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Eliša Ah.er . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Etienne Ponchier . . . . . . . . . . . . * Eugene IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Esau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Fabio Vigili . . . . . . . . . . . . . . . . . * Francesco Bianchini . . . . . . . . . . * Francesco Cattani da Diacceto . . * Francesco Saverio Zelada . . . . . . * Francis Babington . . . . . . . . . *, * Frederick II . . . . . . . . . . . . . . *, * Galienus v. Galen Galen . . . . . . . . . . . . . . . . . ,  Gayet de Sansale . . . . . . . . . . *, * Gerard of Abbeville . . . . . . . *, * Gerard of Cremona . . . . . . . *, * Géronimo de Santa Fe . . . . . . . . . * Giles of Rome . . . . . . . . . . . . . . . * Giovanni Angelo Altemps . . . *, * Giovanni Garzoni . . . . . . . . . . . . * Giovanni Tortelli . . . . . . . . . . . . * Godfried of Fontaines . . . . . . . . * Gregory IX . . . . . . . . . . . . . . *, * Gregory XII . . . . . . . . . . . . . . . . . * Guglielmo Sirleto *, *, *, *, * Hely . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

316

MOSES MAIMONIDES

Hildegard of Bingen . . . . . . . . . . * Hillel of Verona . . . . . . *, *, * Hugh of Saint Victor . . . . . . . . . * Iacob v. Jacob Ibn Zuhr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Innocence IV . . . . . . . . . . . . . . . . * Ionathan v. Jonathan ben Uzziel Ioseph . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Isaac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Jacob *, *, *, , , , , , , , , , , ,  Jacob Albensi . . . . . . . . . . . . . . . . * Jacob Anatoli . . . . . . . . . *, *-* Jakob ben Makhir . . . . . . . . . . . . * Johann Jacob Fugger . . . . . . . *, * Johannes Buxtorf (the Younger) . * John XXI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * John of Brescia . . . . . . . . . . . . . . * John of Capua . . . . . . . . . . . . . . . * John of Palermo . . . . . . . . . . . . . * John Philoponus . . . . . . . . . . . . .  John Wyclif . . . . . . . . . . . . . . . . * Jonathan ben Uzziel . . . . . . . . . . .  Joseph Justus Scaliger . . . . . *, *

Nabal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Nadab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Nicholas of Cusa . . . . . . . . . *, * Nicholas of Giovinazzo . . . . . . . * Nicholas V . . . . . . . . . . . *, *, * Nicolas Donin . . . . . . . . . . . . . . * Nicolaus Peripateticus . . . . . . *, * Nicolaus Salernitanus . . . . . . . . * Noe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  ’Onkelos , , , , , , , , , , , , ,  Ohanna v. Rabbi Yoh.anan

Kalonimos ben Kalonimos . . . . . . * Karl II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Kenelm Digby . . . . . . . . . . . . . . . *

Paride Grassi . . . . . . . . . . . . . . . . * Peter of Auvergne . . . . . . . . . . . . * Peter of Ireland . . . . . . . . . . . . . * Petrus . . . , *, , , ,  Petrus Borgolochus *, *, *, * Philo Alexandrinus v. Philo of Alexandria Philo of Alexandria . . . . . . . *, * Pico della Mirandola . . *, *, *, *, *, * Pietro Ottobòni v. Alexander VIII Pius IX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Pius VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . *, * Plato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , * Pseudo-Apuleius . . . . . . . . . . . . . * Pseudo-Galen . . . . . . . . . . . . . . . *

Laban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Qalonimos ben Qalonimos . . . . . *

Marcello Cervini v. Marcello II Marcello II . . . . . . . . . . . . . . *, * Marino Grimani . . . . . . . . . . *, * Martinus . . . . . . . . . . . . , ,  Matthew of Aquasparta . . . . . . . * Meister Eckhart . . . *, *, *, * Michael Scot . . *, *, *, *, * Mommelin le Riche . . . . . . . . . . . * Moneta of Cremona . . . . . . . . . . * Moses Maimonides *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *-*, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, * Moses of Salerno . . . . . *-*, * Moshe ben Maimon v. Moses Maimonides Moyses Aegyptius v. Moses Maimonides Muah.ammad Ibn Shkir . . . . . . . . 

Rabbi ‘Aqiva . . . . . . . . . . . . . . , * Rabbi Elazar . . . . . . . . . . . . . . . . .  Rabbi ’Eli‘ezer . . . . . . . . . . . . . . .  Rabbi Moyses v. Moses Maimonides Rabbi Yoh.anan . . . . . . . . . . . . , * Rabi Alazar v. Rabbi Elazar Rabi Eliezer v. Rabbi ’Eli‘ezer Rabi Hanina . . . . . . . . . , ,  Rabi Ohanna v. Rabbi Yoh.anan Raby Moyses Egyptius v. Moses Maimonides Rashi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Richard Simon . . . . . . . . . . . . . . * Robert Grosseteste . . . . . . . *, * Rodericus Marcus Colinbrensis . * Roger Gale . . . . . . . . . . . . . . . . . * Roland of Cremona . . . . . . *, * Romanus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Saadia Gaon . . . . . . . . . . . . . . . . 

INDEXES

Salomon , , , , , , , , , , , , , , , , Seneca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Seth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ,  Shmuel Ibn Tibbon *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, * Simon of Genua . . . . . . . . . . . . . . * Stephanus de Provin . . . . . . . *, * Tancredi from Bologna . . . . . . . . * Themistius . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Thibaut de Sézanne . . . . . . . . . . . * Thomas Allen . . . . . . . . . . . . *, * Thomas Aquinas . . . . *, *, *, * Thomas Bodley . . . . . . . . . . . . . . * Thomas Gale . . . . . . . . . . . . . . . . * Thomas James . . . . . . . . . . . . . . . . * Thomas of Ireland . . . . . . . . . . . * Thomas of York . . . . . . . *, *, * Tideus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . * Ulrich Fugger . . . . . . . . . . . *, * Uriel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  Vitalis de Furno . . . . . . . . . . . . . * Walter of Bruges . . . . . . . . . . . . * William de la Mare . . . . . . . . . . . * William of Auvergne . . . . . . . *, * Yah.ya al-Nah.w v. John Philoponus Yehuda al-H . arizi . . . . . . . . . . . *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, *, * Zacharias . . . . . . . . . . . . . . . ,  Zerah.yah H . en . . . . . . . . . . . . . . . *

317

318

MOSES MAIMONIDES

Index of biblical and rabbinical passages Bible Gen. 1, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 1, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 1, 26 . . . . . . . . . . . 33*, 25, 26, 39 1, 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 1, 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 2, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 2, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28, 30 3, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 3, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 3, 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 3, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 3, 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3, 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3, 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . 7, 136 5, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 6, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 6, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . 172*, 52 6, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . 130, 134 6, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 6, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 7, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . 114*, 38 7, 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 7, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . 118*, 60 8, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 8, 21 . . . . . . . . . . . . . . . . 76, 131 11, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 11, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 12, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 14, 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 15, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 15, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 15, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . 61, 63 16, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 17, 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 18, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 18, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 18, 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . 172* 18, 21 . . . . . . . . . . . . . . . . 46, 72 19, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 19, 23 . . . . . . . . . . . . . . . 173*, 66 19, 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 21, 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 22, 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 24, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 25, 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 25, 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

27, 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 27, 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 27, 41 . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 28, 12 . . . . . . . . . . . . 34*, 14, 53 28, 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 29, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 29, 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 31, 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 31, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 31, 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 31, 49 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 32, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . 153* 33, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . 155* 33, 11 . . . . . . . . . . . . 155*, 156* 35, 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 39, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 41, 46 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 42, 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 43, 26 . . . . . . . . . . . . . 172*, 65 44, 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 45, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 46, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 46, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 46, 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Exod. 2, 25 . . . . . . . . . . . . . . . 156*, 134 3, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 3, 7 . . . . . . . . . . . . . . . 156*, 134 3, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156* 3, 13 . . . . . . . . . . . . . . . 193, 198 3, 14 . . . . . . . . . . . . 37*, 192, 195 3, 16 . . . . . . . . . . . . . . . 193, 196 3, 18 . . . . . . . . . . . . 193, 194, 196 4, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 4, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 4, 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156* 5, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 6, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 9, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 9, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . 172*, 51 9, 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 10, 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 11, 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 12, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 14, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102* 15, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 16, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 17, 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 18, 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 19, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

INDEXES

19, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 19, 11 . . . . . . . . . . . . . . . . 47, 72 19, 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 19, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . 47, 72 19, 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 20, 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 20, 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 20, 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 21, 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 22, 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 22, 6-14 . . . . . . . . . . . . . 124*, 12 22, 22 . . . . . . . . . . . . . . . 121, 133 22, 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 22, 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26* 23, 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 23, 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 24, 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 24, 10 . . . . . . . . 35*, 33, 36, 37, 74 24, 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . 36, 37 24, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . 69, 198 25, 22 . . . . . . . . . . . . . . . 172*, 47 25, 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26* 26, 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 26, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 31, 18 . . . . . . . . . . . 126, 203, 204 32, 9. . . . . . . . . . . . . . . 156*, 134 32, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 33, 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 33, 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 33, 13 . . . . . . . . . . . 154, 155, 156 33, 18 . . . . . . . . . 33, 109, 155, 198 33, 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 33, 20 . . . . . . . . . . . . . . . 155, 198 33, 21 . . . . . . . . . . 172*, 42, 51, 54 33, 22 . . . . . . . . . . . . . . . 172*, 62 33, 23 . . 172*, 61, 62, 108, 109, 110 34, 6. . . . . . . . . . . . . . 61, 62, 155 34, 7. . . . . . . . . . . . . . . 173*, 159 34, 29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 36, 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 40, 32 . . . . . . . . . . . . . . . . 59, 198 Lev. 10, 1-2 . . . . . . . . . . . . . . . . 147* 23, 40 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 23, 42-43 . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 26, 38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 10, 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 13, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 19, 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Num. 3, 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147* 6, 22-27 . . . . . . . . . . . . . 186, 189 6, 26. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

319

7, 89 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 11,1 . . . . . . . . . . . . 121, 131, 133 11, 17 . . . . . . . . . . . . . . . 47, 113 11, 25 . . . . . . . . . . . . . . . 118*, 6 12, 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 12, 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . 32, 36 12, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153* 12, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . 153* 13, 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 15, 20-21 . . . . . . . . . . . . . . . . 26* 15, 39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 20, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 22, 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 22, 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 23, 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 26, 61 . . . . . . . . . . . . . . . . . 147* Deut. 1, 45. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 2, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 4, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 4, 24. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 4, 39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 5, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . 172*, 51 5, 31. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6, 51 6, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 11, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 11, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 12, 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 12, 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 13, 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 17, 8-12 . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 20, 16 . . . . . . . . . . . . . . . 106, 158 20, 18 . . . . . . . . . . . . . . . 106, 158 21, 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 22, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 22, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 22, 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 23, 1 . . . . . . . . . . . . . . 163*, 118 28, 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 28, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 28, 43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 28, 49 . . . . . . . . . . . . . . . 121, 138 30, 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 31, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 31, 29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 32, 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152* 32, 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 32, 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . 152* 32, 19 . . . . . . . . . . . . . . 156*, 134 32, 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 32, 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . 156* 32, 30 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152* 33, 23 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

320

MOSES MAIMONIDES

33, 26 . . . . . . . . . . . . 218, 219, 223 33, 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

32, 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 32, 9 . . . . . . . . . . . . . . . 155*, 92 32, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 37, 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Ios. 1, 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 5, 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Iud. 2, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 10, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 13, 17 . . . . . . . . . . . . . . 173*, 65 21, 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . 155* Ruth 2, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 3, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 I Sam. 1, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 2, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152* 2, 35. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 23, 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 25, 29 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 25, 37 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 25, 9. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 II Sam. 2, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 21, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 23, 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 I Reg. 1, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 7, 14. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 9, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 17, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 22, 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 II Reg. 10, 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 14, 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 17, 9. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 19, 16 . . . . . . . . . . . . 120, 121, 126 23, 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 I Par. 12, 39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Esth. 3, 15. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102* Iob 1, 11. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 3, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 5, 27. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 11, 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 11, 12 . . . . . . . . . . . . . . 173*, 91 11, 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 13, 9. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 14, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 27, 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 28, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 30, 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Ps. 4, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . 140, 175 7, 15. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 8, 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126, 203 8, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 8, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 11, 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 17, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150* 18, 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 25, 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 27, 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 29, 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 29, 9. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 30, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 33, 6. . . . . . . . . . 66, 202, 203, 204 34, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 34, 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 35, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 38, 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 40, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 41, 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 42, 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . 52, 79 49, 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 49, 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 57, 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 58, 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 65, 2. . . . . . . . . . . . . . . 173*, 175 68, 5. . . . . . . . . . . . . . . . 218, 219 72, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172* 73, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 78, 39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 82, 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 82, 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 89, 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 89, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 90, 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 91, 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159* 102, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 102, 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 103, 13 . . . . . . . . . . . . . 167*, 157 104, 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 104, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 104, 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 107, 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 111, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 111, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 113, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . 48, 79 119, 126 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

INDEXES

123, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 131, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 139, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 143, 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 144, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 145, 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Prov. 1, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . 171*, 12 3, 22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 3, 32. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 4, 22. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 7, 6-10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 7, 12-15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 7, 14. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 7, 16. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 7, 19. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 8, 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 8, 25. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 13, 4 . . . . . . . . . . . . . . . 173*, 95 14, 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 19, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 21, 25 . . . . . . . . . . . . . . 173*, 96 21, 25-26 . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 21, 26 . . . . . . . . . . . . . . 173*, 96 22, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 24, 13-14 . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 25, 11 . . . . . . . . . . . 162*, 171*, 13 25, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . 78, 85 25, 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . 78, 86 27, 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 29, 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 31, 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Eccl. 1, 16. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2, 15. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 3, 21. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 4, 17. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 5, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 7, 25 . . . . . . . . . 124*, 125*, 9, 91 10, 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 10, 10 . . . . . . . . . . . . . . 173*, 95 12, 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 12, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Is. 1, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 1, 20. . . . . . . . . . . . . . . . . 78, 126 2, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 2, 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153* 5, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 6, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 6, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . 59, 199 12, 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 19, 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

321

19, 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 22, 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102* 24, 16 . . . . . . . . . . . . . . 173*, 118 26, 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 26, 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152* 26, 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . 66, 67 27, 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 30, 20 . . . . . . . . . . . . . . 173*, 118 30, 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 31, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . 172*, 50 32, 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 33, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 35, 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 38, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 40, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . 151*, 63 40, 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 40, 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 40, 22 . . . . . . . . . . . . . . . 49, 172* 40, 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 42, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151* 44, 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 44, 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 44, 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 51, 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 51, 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 53, 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 55, 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . 78, 79 57, 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 58, 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 63, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 66, 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Ier. 1, 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 2, 31. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 3, 14. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 3, 15. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 4, 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 10, 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 10, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 10, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 12, 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 13, 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 15, 1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 17, 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 17, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 30, 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 31, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 32, 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 39, 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 46, 22 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 49, 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Lam. 5, 19. . . . . . . . . . . . . . . . . . 44, 48

322

MOSES MAIMONIDES

Ez. 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 1, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 1, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 1, 13. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1, 26. . . . . . . . . . . . . . . . . 26, 129 3, 12. . . . . . . . . . . . . . . . . . 41, 42 12, 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151* 17, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . 171*, 11 21, 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 21, 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171* 31, 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150* 43, 5-7 . . . . . . . . . . . . . . . 172*, 43 43, 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 44, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Dan. 12, 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 Os. 5, 15. . . . . . . . . . . . . . . . . . 67, 68 10, 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 11, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 12, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Ioel 2, 32. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Amos 7, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . 172*, 50 8, 11. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Mich. 4, 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Nah. 1, 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Hab. 1, 13. . . . . . . . . . . . . . . . 156*, 134 3, 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 3, 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Zach. 4, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 5, 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 14, 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . 51, 74 14, 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 14, 9. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 14, 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Mal. 1, 11. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 3, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 3, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Mišnah Šeqalim VI, 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Sotah I, 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Bava Mes.‘ia’ VII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124* Ševu‘ot VIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124* Avot II, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 II, 17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 V, 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 V, 13-14 . . . . . . . . . . . . . . . 155* Talmud Berakot 7a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 18a-b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 33b . . . . . . . . . . . . . . . . 176, 186 Šabbat 30a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Eruvin 18b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Sukkah 45b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155* Roš ha-šanah 17b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 H.agigah 11b . . . . . . . . . 123*, 5, 55, 86, 89 12b . . . . . . . . . . . . . . . . . 218-222 13a . . . . . . . . . . . . 5, 86, 89, 98, 99 14a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 14b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 15a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Yevamot 71a . . 70, 76, 89, 126, 132, 149, 176 104a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Sotah 38a . . . . . . . . . . . . . . . . . 186, 188 Gittin 60b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Qiddušin 71a . . . . . . . . . . . . . . . . . 189, 191 Bava’ Mes.‘ia’ 31b . . . . . . . . . . . . . 126, 132, 149 Bava’ Batra’ 22a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Sanhedrin 97b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155*

INDEXES

Midrašim Berešit Rabbah 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 27 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 68 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Waikrah Rabbah 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Qohelet Rabbah 3, 13. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Šir ha-Širim Rabbah I, 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75, 187 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

323

324

MOSES MAIMONIDES

Index of manuscripts Aberystwyth, National Library of Wales Peniarth ms. 382. . . . . . . . . . . 64* Berlin, Staatsbibliothek Ms. or. fol. 1057 . . . . . . . . . . 185* Bologna, Biblioteca Universitaria Ms. 739 . . . . . . . . . . . . . . . . . 87* Ms. 1622 . . . . . . . . . . . . . . . . 87* Cambridge, University Library Ms. Ii.I.19 . . . . . . . . . . . . . . . 61* Add. 6683 . . . . . . . . . . . . . . . 64* Cambridge, Trinity College Ms. O.8.37 . . . . . . . . . . . . . . . 90* Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana Barb. lat. 3123 . . . . . . . . . . . . 44* Ottob. lat. 433 . . . . . . . . . . . . 88* Ottob. lat. 644 . . . . . . . . . . . . 40* Urb. lat. 694 . . . . . . . . . . . . . . 64* Vat. ebr. 264 . . . . . . . . . . . . . 144* Vat. lat. 1100 . . . . . . . . . . . . . 85* Vat. lat. 1124 . . . . . . . . . . 82*, 86* Vat. lat. 3951 . . . . . . . . . . 84*, 85* Vat. lat. 3952 . . . . . . . . . . 84*, 85* Vat. lat. 3954 . . . . . . . . . . . . . 84* Vat. lat. 4274 . . . . . . . . . . 88*, 89* Vat. lat. 5634.II . . . . . . . . . . . . 87* Vat. lat. 5986 . . . . . . . . . . . . . 88* Vat. lat. 6937 . . . . . . . . . . . . . 44* Vat. lat. 8185 . . . . . . . . . . . . . 44* Graz, Universitätbibliothek Ms. II 482 . . . . . . . . . . . . . . . 67* Ms. 347 . . . . . . . . . . . . . . . . . 98* Milano, Archivio storico civico e Biblioteca Trivulziana Triv. 1681 . . . . . . . . . . . . . . . . 88* Kassel, Landes- und Murhardsche Bibliothek 2 Ms. Theol. 67. . . . . . . . . 89*, 94* Laon, Bibliothèque municipale Ms. 412 . . . . . . . . . . . . . . . . . 70*

London, British Library Royal ms. 12 C XV . . . . . . . . . 70* Harley ms. 647 . . . . . . . . . . . . 64* München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 7936b . . . . . . . . . . . . . . . 53* Oxford, Bodleian Library Ms. Bodl. 437 . . . . . . . . . . . . . 79* Ms. Bodl. 924 . . . . . . . . . . . . . 81* Paris, Bibliothèque Nationale de France Ms. héb. 682. . . . . . . . . . 14*, 144* Ms. lat. 15973 (Sorbonne 173) . . 45* Ms. lat. 15903. . . . . . . . . . . . . 47* Ms. lat. 15906. . . . . . . . . . . . . 47* Ms. lat. 16096 (Sorbonne 941) . . 97* Ms. lat. 16605. . . . . . . . . . . . . 49* Paris, Bibliothèque de la Sorbonne Ms. 601 . . . . . . . . . . 15*, 57*, 61* Ms. 114 . . . . . . . . . . . . . . . . . 60* Paris, Bibliothèque Mazarine Cod. lat. 795. . . . . . . . . . . . . 106* Perugia, Biblioteca comunale Augusta Ms. 508 . . . . . . . . . . . . . . . . . 87* Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération Ms. 608 . . . . . . . . . . . . . . . . . 51* Ms. 842 . . . . . . . . . . . . . . . . . 51* Sevilla, Biblioteca Capitular Colombina Ms. 5-6-14 . . . . . . . . . . . . . . . 70* Todi, Biblioteca comunale „Lorenzo Leonj“ Ms. 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76*

PRINTED ON PERMANENT PAPER

• IMPRIME

SUR PAPIER PERMANENT

N.V. PEETERS S.A., WAROTSTRAAT

• GEDRUKT

OP DUURZAAM PAPIER

50, B-3020 HERENT

- ISO 9706