Dux Neutrorum Vel Dubiorum [2] 904295163X, 9789042951631

Citation preview

MOSES MAIMONIDES, DUX NEUTRORUM VEL DUBIORUM PARS II, ED. D. DI SEGNI

Moses Maimonides’ Guide of the Perplexed – often considered the masterpiece of ­medieval Jewish philosophy – was originally composed in Arabic between 1185 and 1190-1191. It was translated twice into Hebrew, with the title Moreh nevukim, and from Hebrew into Latin. This complete translation, entitled Dux neutrorum, began to circulate during the 13th century. The Latin version proceeded to be widely received and highly influential: prominent authors such as Albert the Great, Thomas Aquinas, and Meister Eckhart often referred to the authority of Rabbi Moyses. Nevertheless, the Dux neutrorum has until now been accessible only through a 16th century printed edition. The ­critical edition of the Dux neutrorum, presented here for the first time, fulfills a long-standing desideratum of the field. The edition is based on an examination of the entire manuscript tradition and is accompanied by a substantial historical and philological introduction.

Recherches de Théologie et Philosophie médiévales Bibliotheca 17.2

MOSES MAIMONIDES DUX NEUTRORUM VEL DUBIORUM Pars II

Edidit PEETERS — LEUVEN

Diana Di Segni

PEETERS

103963_DiSegni-RTPM-Biblio-17-2-OM-H-32mm.indd All Pages

18/10/2023 13:46

MOSES MAIMONIDES DUX NEUTRORUM VEL DUBIORUM Pars II

Recherches de Théologie et Philosophie médiévales

BIBLIOTHECA

Editorial Board

Russell L. Friedman, Wouter Goris, Guy Guldentops, Maarten Hoenen, Fiorella retucci , Andreas speer, Carlos steel, David Wirmer

Bibliotheca is a peer-reviewed series published by the editorial board of Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. It contains studies on medieval thought and editions of medieval philosophical and theological texts. This volume was awarded the Thomas Ricklin Prize 2023. Cover: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 1124, fol. 1r. © 2023 Biblioteca Apostolica Vaticana, reproduction by permission of the Biblioteca Apostolica Vaticana, all rights reserved.

Bibliotheca 17.2

Moses Maimonides Dux neutrorum vel dubiorum Part II

Edited by

Diana Di Segni

PEETERS LEUVEN - PARIS - BRISTOL, CT 2023

All rights reserved. No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher. A catalogue record for this book is available from the Library of Congress. © 2023 – Peeters – Bondgenotenlaan 153, 3000 Leuven, Belgium. D/2023/0602/60 ISBN 978-90-429-5163-1 eISBN 978-90-429-5164-8





CONTENTS Preface by Andreas Speer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Acknowledgments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7* 10*

Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Themes and structure of Dux neutrorum II . . . . . . . . . . . . . .

13* 13*

2. The critical edition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1 The manuscript tradition. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Stemmatic analysis of the manuscript tradition . . . . . . . 2.3 Peculiar readings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4 Principles of the edition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5 Titles and numbering of the chapters. . . . . . . . . . . . . . .

22* 22* 23* 39* 45* 51*

3. The technique of translation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1 Abbreviations and adaptations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Marginalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3 Double translations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

57* 60* 74* 74*

Abbreviations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

76*

Moses Maimonides, Dux neutrorum vel dubiorum . . . . . . . . . Liber secundus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 3

Supplementum lectionum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indexes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index of ancient and fictional names . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index of modern names. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Index of biblical and rabbinical passages . . . . . . . . . . . . . . . Index of manuscripts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

238 265 265 268 269 275



PREFACE

The second part of the Dux neutrorum deals with the cosmological and theological themes that made this work particularly popular, especially with the question of the origin of the world and the nature of prophecy. The second part opens with 25 propositions which – according to Maimonides – are necessary for the proof of the existence of God and for the arguments that prove that God is neither corporeal nor a power located in a body and that He is one. The Liber de uno Deo benedicto transmits these guiding principles separately as an excerpt, and independently of the overall tradition of the Dux neutrorum. There, these propositions are called praeparatoria principia, which underlines their fundamental character not only for the following 48 chapters of the second part, but for Maimonides’ project in general, demonstrating the fundamental agreement between Aristotle’s physics and metaphysics and the Jewish Law. This agreement applies in both directions: the biblical doctrine of creation is compared to and competes with the cosmological models of Ptolemy and Aristotle on the basis of natural reason. Conversely, philosophical ideas regarding the mediation between God and the sublunary world are brought into the biblical understanding of prophecy. Moses stands alongside Aristotle and yet towers above them all as a prophet. Such ideas were in the air. Think of the harmonisation of the Genesis and Plato’s Timaeus in the School of Chartres, of religious law and philosophy in Averroes. This particular constellation of the 12th century is the background of Maimonides’ project and explains the influence of the Dux neutrorum on thinkers such as Thomas Aquinas and especially Meister Eckhart. In his first university sermon in Paris, Eckhart spoke of the concordance of philosophy and theology, of natural reason and faith including scriptural exegesis, which then became a constitutive part of his Opus tripartitum. He was particularly impressed by Maimonides’ allegorical method, which prompted him to write his second commentary on the Genesis based on Maimonides’ model.

8*

MOSES MAIMONIDES

It was not without reason that the critical edition of the works of Meister Eckhart also formed the context for the first attempt of a critical edition of the Latin translation of the Moreh nevukim that the first director of the Thomas Institut, Joseph Koch, made. This research history can be found in the introduction to the edition of the first part of the Dux neutrorum by Diana Di Segni, who is promoting this project with great success. This second volume, which comprises the second part of the Dux neutrorum, follows the editing principles of the first volume, which are critically evaluated and updated. The results concerning the textual tradition were confirmed and consolidated. This has been accompanied by a simplification of the stemma codicum. The presence of both Hebrew translators Ibn Tibbon and al-H. arizi has also been confirmed. In addition, the introduction provides new and complementary insights into the peculiarities and characteristics of the Latin translation, for example, with regard to the translation methods and techniques, the exegetical explanations as well as abbreviations and adaptations of the Latin translation compared to the Hebrew original. All this is presented and documented in detail in the introduction. During the second phase of editing of the Guide two conferences in Jerusalem and Tel Aviv in 2018 and 2019 took place within the framework of the project funding by the German Israeli Foundation (GIF). These events were jointly organised by the Cohn Institute for the History and Philosophy of Science and Ideas at Tel Aviv University and the Thomas Institut of the University of Cologne. The overarching topic of the GIF-funded project “Arabic-into-Hebrew-into Latin: The Latin translation of Maimonides’ Guide. Critical edition, History and Cultural Context” refers to the research context of the Maimonides project, which is characterised by the multilingualism and multiculturalism of a millennium we still call the Middle Ages. The Guide is an outstanding example of the translation movement from Arabic into Hebrew into Latin in the 12th and 13th centuries. A sincere thank you thus goes to the German Israeli Foundation, which contributed significantly to the funding of the second phase of the project, as well as to the Deutsche Forschungsgemeinschaft and to the University of Cologne for many matching funds. Special thanks also go to Yosef Schwartz and Chen Herman of the Cohn Institute as well as to Loris Sturlese, Luca Bianchi, Guy Guldentops and Fiorella Retucci for their considerable support. Finally, thanks are due to the



PREFACE

9*

Maimonides team at the Thomas Institut, who have supported the editor Diana Di Segni in various ways, namely Marilena Panarelli. Once again, the Peeters publishing house has done an excellent job with this volume. Special recognition goes to Diana Di Segni, who has led this project with the necessary perseverance, dedication and inventiveness and has brought the second volume to a successful conclusion. Andreas Speer



ACKNOWLEDGMENTS The Latin Maimonides project would have never seen the light of the day without the vision of Andreas Speer and Loris Sturlese. I thus wish to thank Andreas Speer, who believed in this project from the outset and provided me with constant support and shared with me his great scientific enthusiasm. My deepest thanks goes to Loris Sturlese, who has never stopped imparting invaluable lessons to me and continuously encouraged me to persevere when facing the challenges of such a demanding task as editing a medieval text. Such a long-term project was only possible thanks to the scientific network of colleagues and friends who offered me their precious expertise and help. I owe special thanks to Guy Guldentops, who has carefully read my work in each of its stages and gave me the chance to discuss some of the most difficult passages. Fiorella Retucci attentively analysed the critical text and gave me valuable insights; I am very grateful to her for the continuous professional and personal support throughout the development of my career. Marilena Panarelli assisted me in the collation of the manuscript tradition, and I wish to thank her for the commitment to the project. Yossef Schwartz has been a steady collaborative partner within the German-Israeli Foundation (GIF) project, and I cherish the lively exchanges we had during our meetings and at the two conferences that we organised together. Lee Klein has revised my English with her usual care, and Daniel Davies attentively revised the Arabic transcriptions. The entire team of the Thomas Institut has been a family to me for many years, and without their presence, this project would have not been imaginable. I especially wish to thank the librarians, Wolfram Klatt and Maxime Mauriège, the doctoral students as well as the postdoc researchers, with whom I had lively discussions, often until late at night. A special thought goes to the memory of Roland Hissette, from whom I learned a lot about editing texts. I also wish to thank my colleagues at the Università del Salento for the fruitful cooperation we have had over the years. Finally, my greatest thanks goes to the edito-



ACKNOWLEDGMENTS

11*

rial board of the Bibliotheca of the Recherches de Théologie et Philosophie médiévales. While preparing this volume, I left Cologne and the Thomas Institut to move to the Università degli Studi di Milano. I am deeply thankful to my new colleagues in Milan, especially Luca Bianchi and Luigi Campi, for their warm welcome and their incredible support in adjusting to this new position. The Latin Maimonides project has been funded by the GermanIsraeli Foundation (GIF) and by the Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG); I am grateful to both institutions for their financial support. The last part of the research was already conducted at the Dipartimento di Filosofia “Piero Martinetti” at the Università degli Studi di Milano, and it was funded as part of the project “Departments of Excellence 2023-2027”, awarded by the Ministry of Education, University and Research (MUR). Shortly before the publication, I received the news that the volume had been awarded the Thomas Ricklin Prize, I wish to thank the jury for this great honor and especially the family of Thomas Ricklin. This book has been prepared during the challenging years of the pandemics, and I wish to thank all of my friends who gave me their help and hospitality in these difficult times. Finally, my heartfelt thanks goes to my family.







INTRODUCTION 1. Themes and structure of Dux neutrorum II The second part of the Dux neutrorum deals with major theological and cosmological questions, such as the origin of the world and the nature of prophecy.1 This section starts with a summary of the main conclusions of Aristotelian physics and metaphysics, which represent the foundation for the arguments of the following chapters. The topic of the origin of the world is treated from the perspective of demonstrating the fundamental agreement between Aristotelian physics and metaphysics and Jewish law. In particular, the reasoning aims at validating the accordance between the opinions of the philosophers concerning the structure of the heavens and biblical doctrines. If the Bible is interpreted allegorically, then it is not incompatible with the statements of the philosophers, especially regarding the notion of the world’s eternity a parte post. The argument is based on the interpretation of Aristotle’s view of the world’s eternity as being a hypothesis and not a cogent demonstration. Different opinions on the origin of the world and arguments that try to prove it are analyzed. Within the treatment of cosmogony, a few excursus are introduced, devoted to divine emanation, to the incompatibility between Ptolemaic astronomy and Aristotelian physics, and to the allegorical meaning of the precept of the Šabbat. The chapters on prophecy are structured in an analogous way, with the aim of integrating philosophical notions into the biblical account. The role of intermediaries between God and the sublunar world is essential to include the philosophical discussion on prophecy in the biblical one; the notion of the agent intellect as an instrument for divine emanation is assimilated to the function played by biblical angels. In a similar way as for the arguments concerning the origin of the world, different opinions on the nature of prophecy are examined. Moreover, great attention is devoted to the superiority of Moses’ prophecy over 1  For a detailed bibliography, see Dux neutrorum I, pp. 186*-207*.

14*

MOSES MAIMONIDES

that of other prophets. Besides Moses’, eleven different degrees of prophecy are listed. The final chapters then deal with biblical prophecy, and in particular with the allegorical interpretation of terms and metaphors used by prophets. A schematic summary of the main themes of Dux neutrorum II according to the chapters’ order is presented in the following: Chapter 1: A list of twenty-five premises which have been demonstrated by Aristotle and his followers is given. They demonstrate God’s existence and His incorporeality. 1. No infinite magnitude exists. 2. An infinite number of magnitudes is impossible, if they should exist at the same time. 3. The existence of an infinite chain of causes and effects is impossible. 4. Change occurs in four categories: in the substance (that is, in generation and corruption), in quantity (that is, in increase and decrease), in quality (that is, in alteration), in place (that is, in the motion of translation). 5. Every motion goes from potentiality to actuality. 6. Motions can be essentials (for instance, the translation of a body from one place to another), accidental (for instance, the blackness of a body is moved to another place), violent (for instance, a stone going upwards), or concerning a part (for instance, a nail in a moving ship). 7. Everything that can change is divisible. Every moved thing is divisible, and is a body. Therefore, that which cannot move nor be divided is not a body. 8. It is not possible for accidental motion to be eternal. 9. Every body that moves another body has to be in motion itself. 10. Everything that is in a body can be divided. 11. Things pertaining to a body divide themselves accidentally; other things are not divisible, such as the soul and the intellect. 12. Every force in a body is finite, because the body is finite. 13. No motion can be continuous, except for circular motion. 14. Local motion is the primary of all motions. 15. Time is an accident of motion. 16. There is no multiplicity in non-bodily entities. 17. Every moved thing has an internal or external mover. 18. Everything that passes from potentiality to actuality needs something external to cause it. 19. Every caused being has a possible existence. 20. Every necessary being does not have a cause. 21. Everything that is composed of two things has the composition as its cause. 22. Every body is composed of matter and form, and it is accompanied by accidents, namely quantity, shape and position. 23. Everything that is in potentiality can be non-existing in actu at a certain time. 24. Everything that is in potentiality is endowed with matter. 25. Matter needs a mover to receive form. Maimonides adds another premise,



INTRODUCTION

15*

which is, however, not proven according to him: time and motion are eternal and always exist in actu – this is the basis for the theory of the world’s eternity. Chapter 2: The consequences of some of the premises are treated, in order to demonstrate the existence, unity and incorporeality of God. Everything that is in motion needs a mover, but the chain of movers cannot be infinite and it ends with the heaven, which is moved by a perpetual and perfect movement. It is thus necessary that an unmoved mover exists. The mover of the heavens must be incorporeal and external to the heavens, it must be God. Moreover, as the sublunar world has a possible existence, it must have originated from a being whose existence is necessary, incorporeal and one. To cause the passage from potentiality to actuality, there must be something permanently in actu and immaterial. Finally, arguments against a multiplicity in God and the multiplicity of gods are treated. Chapter 3: The existence of the heavens and their motions leads to the demonstration of God’s existence. Both hypotheses, namely the world’s creation and the world’s eternity, prove God’s existence. The intermediary role played by the separate intellects is fundamental for understanding the accordance between Aristotelian philosophy and the Bible, as the separate intellects are assimilated to the angels. The study of Aristotelian physics and metaphysics allows a better understanding of religious beliefs. Chapter 4: Aristotle’s opinions about the heavens are not proven, but they are the most probable ones, as is explained by Alexander of Aphrodisias in his De principiis. Aristotle’s statements are in agreement with numerous rabbinical writings. Chapter 5: Each heaven has a soul and an immaterial intellect and is moved by the desire for the beloved being, namely God. Each heaven has a different motion; therefore, each heaven has an immaterial intellect. The spheres are ten: the tenth is the agent intellect, which attributes form to sublunar beings. Then, there are the spheres of the fixed stars, and those of the seven planets. Each of the heavens needs a first cause. The intermediary separate intellects mediate between God and the sublunar world. God never acts directly, but only through intermediaries. Chapter 6: When reading certain passages from the Torah and Midraš closely, it becomes obvious that they agree in opinion. Numerous biblical and rabbinical passages describe the heavens as having an intellect.

16*

MOSES MAIMONIDES

Chapter 7: The difference between Aristotle and the Bible is purely terminological: the separate intellects are referred to in the Bible as angels. Angels are not bodies, and they are intermediaries of God’s action. Numerous textual examples show that the imaginative faculty and the intellect are called angels in the Bible. In sum, the term angel can be understood as action, and angelic manifestations appear only in prophetic visions. The only difference from Aristotle is that in the Bible God is said to have created the separate intellects and the heavens. Chapter 8: Angels perceive their actions and have will; they always act according to the good. Chapter 9: The biblical and Talmudic traditions agree with ancient philosophy on the fact that the heavens produce a sound, while Aristotle disagrees with it. Chapter 10: The exact number of spheres was not known in Aristotle’s time, as astronomy was not far enough developed. Astronomical excursus about the position of Venus and Mars and about different ways of counting the number of spheres. Chapter 11: The heavens govern the sublunar world. Each of the four spheres governs one of the four elements: the sphere of the moon moves water; the sphere of the sun moves fire; the sphere of the planets moves air; the sphere of the fixed stars moves earth. The powers deriving from the spheres are also four, as well as the causes of heavens’ motion: the roundness, the soul, the intellect and the separate intellect. The four faculties also derive from the heavens. In the prophetic books and in the Midraš, the number four plays a fundamental role with regard to cosmology. Chapter 12: Numerous astronomical assumptions cannot be proven; therefore, it is irrelevant to establish the exact number of the heavens and of the intellects. Beings are divided into three categories: the separate intellects; the celestial bodies; generable and corruptible bodies. The emanation from God is transmitted through the separate celestial intellects, in an emanation chain. The Bible agrees with philosophy on this point. Chapter 13: The nature of divine emanation according to Aristotelian philosophy is analyzed. Due to His incorporeality, it is through emanation that God acts on the world. Prophetic writings refer to the notion of emanation. Chapter 14: Three different hypotheses regarding the origin of the world are offered: 1. The doctrine of the Bible, according to which the



INTRODUCTION

17*

world has been created by God ex nihilo and time did not exist before creation. 2. The doctrine of most philosophers (especially Plato), according to which it is impossible that God created ex nihilo; God rather gave a form to pre-existing matter. 3. The doctrine of Aristotle, according to which the heavens, world and time are eternal and immutable. If God had created them, He would have changed His will. Chapter 15: The arguments brought forth by Aristotle to demonstrate the incorruptibility of the heavens and the perpetuity of circular motion are discussed. The first arguments are based on the eternity of motion and of prime matter; the following ones rely on the absence of opposites in celestial matter, and on the fact that potentiality should always precede actuality. The arguments affirmed by Aristotle’s followers are presented as well: it is impossible that God, when creating, passes from potency to act; it seems inappropriate that God operates only sometimes; it is unthinkable that God is inactive; God’s actions are perfect. Chapter 16: Aristotle did not mean to prove the world’s eternity; he considered his opinion more probable than that of his predecessors, but he did not consider it a cogent demonstration. Chapter 17: Maimonides presents his own opinion. The doctrine of creation is not impossible, even though it is not demonstrable: pure speculation does not solve the question. However, the doctrine of the world’s creation is superior to that of the world’s eternity. Moreover, the world’s creation is supported by prophecy, and prophecy is not invalidated by the doctrine of eternity. Chapter 18: Maimonides expounds his answers to the Aristotelian arguments in favor of eternity. The answers rely on the main principle, according to which it is not correct to formulate a statement about the origin of the world on the basis of the present condition, as beings were totally different before creation. This argument is exemplified through the parable of an orphan child living on a desert island and inquiring about the origin of life without enough evidence to formulate a correct judgement. Chapter 19: Maimonides illustrates his answers to the arguments brought forth by Aristotle’s followers. Since God is incorporeal, it is impossible to formulate judgements about His actions using the same criteria as for actions made by corporeal beings. Indeed, God is always in act, even when He is not acting, and His will does not change, even when He is not operating. Divine wisdom is inscrutable, therefore it is impossible to affirm anything about God’s intentions.

18*

MOSES MAIMONIDES

Chapter 20: Other arguments for the impossibility to demonstrate the world’s eternity are brought forth. Aristotelian arguments include some problems that have not been solved by Aristotle, for instance: if the heavens are made of the same matter, why do they move with different motions. It is thus necessary to presuppose an intention behind it, namely God’s will. Prophetic passages about the stars confirm this hypothesis. Chapter 21: According to Aristotle, everything that happens in nature is not due to chance. However, the reason for the existence of the world is not God’s intention, but it is a consequence of Him being the first cause. Chapter 22: Some ‘modern’ philosophers tried to identify the notion of intention with the notion of consequence, but this is not possible. Chapter 23: Arguments in favor of the superiority of creation over eternity are presented. According to the principle ex uno non fit nisi unum, the doctrine of eternity cannot explain the multiplicity of beings. On the contrary, an agent acting with intention produces numerous actions. Everything that Aristotle says about the sublunar world is correct; everything he says about the sphere above the moon is a hypothesis. The assumption of the world’s eternity entails more incongruities than that of the world’s creation. Chapter 24: The hypothesis of creation is preferable, since it does not raise as many doubts as that of the eternity of the world. Chapter 25: Excursus on the irreconcilability of some aspects of Ptolemaic astronomy and Aristotelian physics, especially concerning the doctrine of epicycles. It is impossible to have complete knowledge regarding the heavens. Chapter 26: Eternity and creation are indemonstrable hypotheses, but the latter seems more probable than the former. Biblical verses that assume creation can be allegorically interpreted in favor of the eternity of the world. However, the notion of the intentionality of God’s will allows to answer to problems raised by the eternity assumption in a simpler way. Chapter 27: It seems that the Chapters of Rabbi ’Eli‘ezer support the idea of the world’s creation from preexisting matter; this opinion is in accordance with Plato’s theory. It is difficult to interpret this text, however it clearly states that celestial matter is different from earthly matter. Chapter 28: If the Bible is interpreted allegorically, it is not incompatible with the doctrine of the world’s eternity a parte post. It is not



INTRODUCTION

19*

necessary that created things perish. Numerous biblical passages state that the world will exist perpetually. Chapter 29: Interpretation of passages from Ecclesiastes and the Psalms about the perpetual existence of the world. Chapter 30: Prophetic books need to be interpreted allegorically. Especially in the book of Isaiah, expressions concerning the destruction of the world may not be understood literally, as simple people think. Prophetic books do not invalidate the notion of the eternity a parte post. Chapter 31: Detailed analysis of passages on creation from the book of Genesis. The account is interpreted according to Aristotelian physics, in particular according to the Meteorologica. Maimonides treats the creation of the elements and the generation of beings. Finally, difficult passages from rabbinical literature concerning the account of creation are interpreted. Chapter 32: Excursus on the interpretation of the precept concerning the Šabbat. Chapter 33: The topic of prophecy is systematically treated, with analogous arguments to those regarding creation. As for creation, there are three opinions on prophecy: 1. The opinion of the idolatrous and part of the Jewish people, according to which no conditions are required for prophecy: the prophet is a man with no specific qualities, who is chosen by God for His revelation. 2. The opinion of the philosophers, according to which ethical perfection is required to receive prophecy. 3. The opinion of the Bible, according to which perfection is insufficient, and prophecy requires God’s intervention. Chapter 34: The prophecy of Moses is superior to that of other prophets. Biblical passages about the revelation on Mount Sinai are analyzed in order to demonstrate that the revelation was directed only at Moses. Chapter 35: The revelation on Mount Sinai is a unique fact: nothing similar happened in the past nor will happen in the future. Moses is the only one who received prophecy directly from God, since to all other prophets it was communicated through angels. Chapter 36: Moses’ prophecy is different from those of other prophets. Moses’ miracles are public, while this is not the case for other prophets. Chapter 37: Prophecy is an emanation originating from God through the agent intellect; it first touches the rational faculty, then the imaginative faculty. Moses received prophecy only through his ra-

20*

MOSES MAIMONIDES

tional faculty. In order to receive prophecy, perfection of the rational faculty, of the imaginative faculty and of the character are required. The imaginative faculty is a bodily faculty; therefore, it depends on the bodily constitution and temperament; it can be altered by the circumstances. The imaginative faculty operates in the same way in sleep and in prophecy. Prophecy occurs in dream or vision. Chapter 38: Divine emanation reaches human beings in different ways. In wise men, it reaches only the rational faculty; in prophets, it reaches the rational and imaginative faculties; in legislators and foretellers, it reaches only the imaginative faculty. Within each category, there are different degrees. Chapter 39: Prophecy requires courage and the faculty of divination. Courage can vary according to different people. Everyone has the faculty of divination, but in different degrees. Courage and divination are strong in prophets. Prophecy requires perfection of the rational faculty. Chapter 40: Moses’ prophecy is different than other prophets’ because it includes the divine legislation, which is the basis for the religious law. Moses is the only prophet who received a law and predicated it. The aim of the law is to perfect human beings. The legislation is perfect, absolutely right and superior to other laws. Chapter 41: Human beings are political beings and are extremely different one from another; therefore, a legislator is necessary to instruct society. Even if law is not natural, it belongs to natural things, as it allows coexistence in society. There are three types of legislation systems: 1. laws only concern practical questions and not speculative matters; 2. laws aiming at perfecting human beings; 3. laws originating from imposters. Chapter 42: Biblical terms used for prophecy, such as vision and dream, are interpreted. Four forms of communication of prophecy are listed, but even when prophets attribute the revelation to God, it occurred through an angel, in a vision or a dream. Chapter 43: Prophecy occurs only in vision or dream through an angel, even when it is not explicitly said. Biblical prophecies are interpreted in order to demonstrate this principle. Chapter 44: In prophecies, metaphors are used. Explanation of some metaphors used by prophets. Chapter 45: Even if prophecy occurs only in vision or dream, in some cases prophets imagined that God spoke to them directly.



INTRODUCTION

21*

Chapter 46: There are eleven degrees of prophecy: 1. aiming at a good deed; 2. aiming at moral or theoretical speeches; 3. a revelation in a dream in allegorical form; 4. a speech in a prophetic dream; 5. a speech in a prophetic dream made by a human being; 6. a speech in a prophetic dream made by an angel; 7. a speech in a prophetic dream made by God; 8. a revelation in a vision in allegorical form; 9. a speech in a vision; 10. a speech in a vision made by a human being; 11. a speech in a vision made by an angel. Chapter 47: Actions described by prophets never really happened, but appeared only in dream or vision. Chapter 48: It is important to learn how to interpret prophetic metaphors and allegories, especially when it comes to hyperboles pronounced by prophets. Chapter 49: Prophets attribute every action to God, even those that are actually accomplished by human beings or animals. The actions of proximate causes are attributed to God.

22*

MOSES MAIMONIDES

2. The critical edition 2.1 The manuscript tradition The Dux neutrorum is transmitted in the following thirteen manuscripts:2 A: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ottoboniano Latino 644. B: Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 15973 (Sorbonne 173). C: Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération, ms. 608. D: München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 7936b. E: Paris, Bibliothèque de la Sorbonne, ms. 601, fols. 21r-103v. F: Cambridge, University Library, ms. Ii. I.19 (1711), fols. 1r-183r. G: Graz, Universitätsbibliothek, ms. II 482, fols. 16v-98r. H: Todi, Biblioteca comunale “Lorenzo Leonj”, ms. 32. I: Oxford, Bodleian Library, ms. Bodl. 437. K: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticano ­Latino 1124. L: Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vaticano ­Latino 4274. M: Cambridge, Trinity College, ms. O.8.37, fols. 1r-229v. N: Kassel, Landes- und Murhardsche Bibliothek, 2 ms. Theol. 67. Moreover, it is transmitted in the following printed edition: π: Rabi Mossei Aegyptij Dux seu Director dubitantium aut perplexorum, in treis Libros diuisus, & summa accuratione Reuerendi patris Augustini Iustiniani ordinis Prædicatorii Nebiensium Episcopi recognitus. [...] ab Iodoco Badio Ascensio. [...] Anno MDXX.

2  For a detailed analysis of the manuscript tradition, see Dux neutrorum I, pp. 40*-98*.



INTRODUCTION

23*

2.2 Stemmatic analysis of the manuscript tradition The relationship between the manuscripts of part II does not seem to differ from that of part I.3 As opposed to part I, however, no major conjunctive errors were found. Numerous common variants confirm the family relationships already highlighted in part I. Moreover, the larger amount of textual material allows to reformulate the stemma codicum in a simpler way and to clarify some passages of the stemma that remained unsolved in part I. The reformulation does not reflect a change within the families nor does it involve different editorial principles. X, X1 X

A

X1

α

C

ζ

The archetype X represents the first version of the text, which was probably revised in a second moment (X1).4 It is possible that revisions were added on the margin of the exemplar. Before the revision appeared, copies were made from X. The manuscripts corresponding to the first version are: A, B, D, E, F, H, I, M, N; the testimonies reproducing the revised version are: C, G, K, L. In chapter 5, an entire subclause is omitted by X. The correct reading states: Celum autem non movetur, ut querat conveniens vel fugiat contrarium, hoc est ab aliquo in aliquid, quia motus eius et cuiuslibet partis in eodem loco est et ad eundem locum, quia si motus eius esset propter illud, necesse esset, ut appropinquaret ad illud, ad quod movebatur, et quiesceret.5

3  For the analysis of the relationship between the manuscripts in part I, see Dux neutrorum I, pp. 114*-129*. 4  For the discussion on the revision process, see Dux neutrorum I, pp. 114*-116*. 5  Infra, pp. 23-24, l. 21-25.

24*

MOSES MAIMONIDES

Probably due to a saut du même au même, the subclause “quia motus eius et cuiuslibet partis in eodem loco est et ad eundem locum” is omitted by the entire tradition (A, B, D, E, F, G, H, I, K, L, N, π; in ms. M the chapter is missing), except for ms. C. A marginal note in mss. G, K, L and in π transmits the sentence: “aliter quia motus eius et cuiuslibet partis in eodem loco est ad eundem locum”. It therefore seems that ms. C has been corrected, and that tradition G, K, L had access to the correction as well, even though the correction must have occurred in a marginal note. Like the archetype X, X1 is characterized by its own mistakes. For instance, manuscript C and ζ (G, K, L) share the following conjunctive error: Oportet etiam te credere, quod in quibusdam de isto tertio genere renovantur phantasie mirabiles et sompnia.6

According to the tradition stemming from X (A, B, D, E, F, H, I, M, N), the imaginations are described as “mirabiles”, while according to X1 (C, G, K, L) they are “inutiles”. The Hebrew text ‫( נפלאים‬nifla’im, ‘wonderful’) supports the reading transmitted by X. Moreover, in the following sentence, tradition X1 transmits the incorrect variant “septem” instead of “sex”, which is testified by mss. A, B, D, E, F, H, I, M, N and supported also by the Hebrew ‫( ששי‬šiši, ‘sixth’): Omnes vero sapientes sciunt, quod hoc totum fuit in die sexto, et quod nichil immutatum est a natura sua post primos sex dies.7

Tradition X1 also presents the variant “verbis” instead of “rebus”, which is transmitted by manuscripts A, B, D, E, F, H, I, M, N: Et dixit Alexander, quod ita procedit ratio in omnibus, que dixit Aristotiles de rebus spiritualibus, super quibus non habetur demonstratio.8

6  Infra, p. 185, l. 25-26. 7  Infra, p. 157, l. 185-186. 8  Infra, p. 107, l. 107-108.



INTRODUCTION

25*

The Hebrew term used in this passage is ‫’( אמונות‬emunot, ‘opinions’), which does not properly correspond to “verbis” nor to “rebus”. However, the same term is later translated as “rerum” and no variants are present: “Verba, que dixit Aristotiles in credulitate rerum spiritualium”;9 it thus seems that “rebus” is the correct reading. In the context of the cosmological presentation of the celestial intellects, tradition X1 offers a different reading for the original ‫( גלגל‬galgal, ‘sphere’): Celum autem decimum est intelligentia agens.10

Manuscripts G, K, and L present the term “intellectus” unlike the rest of the tradition, which features “celum”, while ms. C has both readings, “celum” and “intellectus”. Moreover, manuscript C and family ζ (G, K, L) share the following readings: - p. 13, l. 121 generabile ... corruptibile] om. CGKLπ - p. 14, l. 132 nostra] om. CGKLπ - p. 19, l. 21 hic finem] inv. CGKLπ - p. 19, l. 26 probationes] probationem CGKLπ - p. 25, l. 69 scientie] om. CGKLπ - p. 27, l. 106 ipsarum] ipsorum CGKLπ - p. 32, l. 15 hominum] add. et CGKLπ - p. 33, l. 43 abstracte] om. CGKLπ - p. 34, l. 53 fuit] add. dum est hoc CGKLπ - p. 35, l. 82 omnia] om. CGKLπ - p. 41, l. 24 librum] add. fecit CGKLπ - p. 45, l. 54 est] om. CGKLπ - p. 48, l. 14 Cum hiis] om. CGKLπ - p. 48, l. 14 igitur] ergo CGKLπ - p. 49, l. 40 tripertito] tripertite CGKLπ - p. 54, l. 79 suam] om. CGKLπ - p. 55, l. 86 sicut ... separati] om. CGKLπ - p. 62, l. 128 scilicet] sicut CGKLπ - p. 65, l. 60 agendum sic] inv. CGKLπ - p. 66, l. 72 in] om. CGKL - p. 70, l. 71 sententiam ipsorum] inv. CGKLπ - p. 72, l. 100 nescierunt] nesciverunt CGKLπ - p. 75, l. 5 sue] om. CGKLπ - p. 76, l. 35 et] add. per CGKLπ

9  Infra, p. 107, l. 110-111. 10  Infra, p. 26, l. 80.

26*

MOSES MAIMONIDES

- p. 76, l. 40 destruentur] destruuntur CGKLπ - p. 77, l. 76 nos] om. CGKLπ - p. 89, l. 83 scilicet celi] om. CGKLπ - p. 91, l. 158 nostram] meam CGKLπ - p. 101, l. 33 scies] scias CGKLπ - p. 110, l. 30 antiquitatem] antiquitate CGKLπ - p. 126, l. 38 noluerit] voluerit CGKLπ - p. 128, l. 33 id] om. CGKLπ - p. 129, l. 61 dare ... vel] om. CGKLπ - p. 143, l. 277 mea] nostra CGKLπ - p. 144, l. 286 posuit] add. in CGKLπ - p. 155, l. 141 quidem] idem CGKLπ - p. 157, l. 175 et ... suo] om. CGKLπ - p. 160, l. 249 autem] om. CGKLπ - p. 160, l. 250 alio] om. CGKLπ - p. 164, l. 19 singulari] om. CGKLπ - p. 165, l. 45 omnibus modis] om. CGKLπ - p. 196, l. 9 quia] quod CGKLπ - p. 181, l. 79 si] sed CGKLπ - p. 193, l. 29 et legis] om. CGKLπ - p. 193, l. 34 eos] homines CGKLπ - p. 198, l. 65 quod] ut CGKLπ - p. 202, l. 59 vel ... illum] om. CGKLπ - p. 205, l. 35 totum] om. CGKLπ - p. 216, l. 71 aliquod] aliquid CGKLπ - p. 219, l. 128 enim] om. CGKLπ - p. 227, l. 84 unam viam] inv. CGKLπ

ζ ζ

η

G

K

L

π

Family ζ is characterized by numerous conjunctive errors, as well as frequent common variants. For instance, a mistake in manuscripts G, K, L, where the word “bona” was omitted, rendered the sentence meaningless, as the object of the verb “promittebant” was missing;



INTRODUCTION

27*

Giustiniani emended the text by conjecturing “beatitudinem” in the place of “bona”: Rationes etiam omnium prophetarum, qui secuti sunt post Moysen, tu scis, quod corripiebant homines et predicabant eis, ut sequerentur legem Moysi, et promittebant bona omni tenenti legem et sequenti precepta eius.11

The following conjunctive errors are also found in family ζ: - p. 13, l. 121 necessario] add. de necessitate erit in marg. G add. alios de necessitate erit in marg. L add. aliter de necessitate erit K - p. 20, l. 42 est] si L add. aliter ab apprehensione super scientias gentium in marg. GK add. alios cum apprehensione super scientias gentium in marg. L - p. 24, l. 26 fugiat] add. alia vel impossibile est ut acquiratur et fugiatur motus ergo eius erit vanum in marg. K add. aliter vel impossibile est ut acquiratur vel fugiatur motus ergo eius erit vanum in marg. L add. aliter impossibile est ut aquiratur vel fugiatur motus ergo eius erit in vanum in marg. G - p. 51, l. 90 fatuarum] futurarum GKLπ - p. 59, l. 63 creet] causat GKLπ - p. 60, l. 88 Tymeus] add. et isti non credunt sicut nos sicut faciunt illi qui (add. non G) examinant opiniones - p. 61, l. 118 autem] add. non GKLπ - p. 93, l. 197 pervietate] parvitate GKLπ - p. 96, l. 267 natura] hora GKLπ - p. 99, l. 53 mutationem] inventionem GKLπ - p. 101, l. 32 rationem] intentionem GKLπ - p. 124, l. 57 materie] modi GKLπ - p. 145, l. 325 propositiones] opiniones GKL - p. 153, l. 102 naturalem] materialem GKLπ - p. 170, l. 32 voce] vice π add. aliter vice in marg. GKL - p. 170, l. 36 Semel] add. aliter unum in marg. GKL corr. unum in marg. π - p. 209, l. 53 unius] add. pulchritudo KLπ add. pulchritudo in marg. G

Furthermore, numerous common variants are shared by ζ, for instance: - p. 3, l. 6 una] via GKLπ add. XXVI G add. XXVI scilicet KLπ - p. 7, l. 117 necessario precedit] inv. GKLπ - p. 18, l. 221 intellexerimus] intelleximus GKLπ - p. 20, l. 37 est etiam] inv. GKLπ - p. 27, l. 101 secundum] sed GKLπ - p. 45, l. 65 est] sit GKLπ - p. 46, l. 78 regitivis] regiminis GKLπ

11  Infra, p. 193, l. 38-41.

28*

MOSES MAIMONIDES

- p. 50, l. 59 eiusmodi] huius GKLπ - p. 51, l. 93 autem] vero GKLπ - p. 53, l. 27 sed ... remotum] om. GKLπ - p. 66, l. 93 operatus est] om. GKLπ - p. 74, l. 38 probationes] probationis GKLπ - p. 75, l. 8 seminis feminei] inv. GKLπ - p. 75, l. 17 eiusdem] eius GKLπ - p. 77, l. 60 fuit creatus] inv. GKLπ - p. 78, l. 86 est nec] inv. GKLπ - p. 78, l. 87 enim] vero GKLπ - p. 83, l. 63 voluntatem] voluntates GKLπ - p. 86, l. 2 tibi iam] inv. GKLπ - p. 107, l. 100 meum] om. GKLπ - p. 114, l. 66 movetur] moveatur GKLπ - p. 115, l. 76 dicimus] dicemus GKLπ - p. 115, l. 84 quia] quod GKLπ - p. 115, l. 84 iste] ille GKLπ - p. 116, l. 121 sciverit] scivit GKLπ - p. 120, l. 40 probationem] probationes GKLπ - p. 120, l. 45 nostre vires] inv. GKLπ - p. 120, l. 47 crediderimus] credimus GKLπ - p. 121, l. 67 quibus] add. vero GKLπ - p. 146, l. 337 eos] nos GKLπ - p. 147, l. 357 et nominibus] in omnibus GKLπ - p. 147, l. 371 dicta] dictam GKLπ - p. 149, l. 5 unum] add. elementum GKLπ - p. 149, l. 6 elementum] add. hoc etiam potest dici primum GKπ hoc autem potest dici primum L - p. 152, l. 71 nominavit] nomina GKLπ - p. 156, l. 150 rationem aliam] inv. GKLπ - p. 156, l. 154 scire te] inv. GKLπ - p. 157, l. 182 Eve] add. de Adam GKLπ - p. 158, l. 208 etiam] autem GKLπ - p. 160, l. 238 illorum] eorum GKLπ - p. 162, l. 16 celos] celum GKLπ - p. 164, l. 13 ipso] eo GKL - p. 164, l. 19 in eo] om. GKLπ - p. 166, l. 51 virum] unum GKL - p. 166, l. 52 autem] om. GKLπ - p. 170, l. 22 iste] ille GKLπ - p. 171, l. 60 istud] illud GKLπ - p. 176, l. 38 eum Dominus] inv. GKLπ - p. 177, l. 57 ergo] om. GKLπ - p. 178, l. 4 iste] ille GKLπ - p. 179, l. 35 dixerunt] dixit GKLπ - p. 180, l. 64 eius] om. GKLπ - p. 181, l. 79 prophetia] propheta GKLπ - p. 225, l. 42 ei] om. GKLπ - p. 227, l. 76 Laban] om. GKLπ - p. 227, l. 84 secundum] per GKLπ - p. 229, l. 17 dixit] dicit GKLπ



INTRODUCTION

29*

η η

K

L

π

Manuscripts K and L share several conjunctive errors with Giustiniani’s printed edition; however, neither of them fully coincides with the printed edition. It might be possible that Giustiniani had access to both of them and collated more than one copy to compose the edition, or that he used a manuscript related to them, which is lost today. Among the numerous conjunctive errors, the following is found in the 16th philosophical premise on the impossibility of multiplicity in noncorporeal beings: Omne, quod non habet corpus, non comprehenditur ab intellectu multiplicari numero, nisi sit potentia in corpore.12

Here, family η transmits “materiam” instead of “corpus”. In the following example, the word “mundos” is changed into “annos” by manuscripts K, L and by Giustiniani: Si enim diceres, quod Creator creavit multos mundos ante mundum istum.13

Furthermore, the notion of creation and the notion of the eternity of the world are mistaken, probably due to the formulation of the sentence which might be considered ambiguous, as it states that there is an inconsistency in supporting the opinion of the creation of the world: Ostendam etiam, quod, sicut videtur, sequi opinionem nostram inconveniens in hoc, quod credimus novitatem mundi.14

12  Infra, p. 4, l. 50-51. 13  Infra, p. 66, l. 95. 14  Infra, p. 74, l. 35.

30*

MOSES MAIMONIDES

Possibly due to this ambiguity, family η must have preferred the term “antiquitatem” over “novitatem”, in contrast with the original Hebrew, which has ‫( חדוש‬h            .  idduš, ‘newness’). Within the description of the proper characteristics of the instrument of the imaginative faculty, the term “substantia” is wrongly transmitted as “scientia” by manuscripts K, L and Giustiniani: Sed si defectus vel malitia, que est in eo, scilicet in mensura vel in positione vel in substantia.15

Family η shares also the following conjunctive errors: - p. 6, l. 79 compositione] positione KLπ - p. 10, l. 42 finita] infinita KLπ - p. 16, l. 183 vie] materie KLπ - p. 23, l. 15 enim] add. non KLπ - p. 24, l. 44 movet] habet KLπ - p. 59, l. 53 Creans] causas KLπ - p. 64, l. 27 informis] inferioris KLπ - p. 64, l. 46 propositionem] probationem KLπ - p. 86, l. 13 naturam] materiam KLπ - p. 88, l. 74 subtilitatis] sublimitatis KLπ - p. 89, l. 93 elementorum] celorum KLπ - p. 96, l. 271 mutationis] inventionis KLπ - p. 109, l. 22 vere] nature KLπ - p. 110, l. 35 opinionibus] operationibus KLπ - p. 113, l. 39 rem firmam] firmamentum KLπ - p. 123, l. 29 corporis] corruptibilis KLπ - p. 129, l. 43 lucem] vicem KLπ - p. 129, l. 58 expellatur] experiatur KLπ - p. 141, l. 224 ipsorum] populorum KLπ - p. 143, l. 282 naturis] terris KLπ - p. 144, l. 287 subtilitatis] utilitatis KLπ - p. 145, l. 318 parte] ratione KLπ - p. 180, l. 55 natura] contra KLπ - p. 195, l. 67 pravis] malis KLπ - p. 199, l. 80 verborum] bonorum KLπ - p. 200, l. 10 sensus] status KLπ - p. 204, l. 9 sompnium] signum KLπ - p. 205, l. 24 narratio] variatio KLπ - p. 229, l. 7 primam] positam KLπ

15  Infra, p. 178, l. 20-21.



INTRODUCTION

31*

Finally, family η is characterized by a high number of common variants – by far the highest within the manuscript tradition – such as: - p. 6, l. 102 mea] nostra KLπ - p. 7, l. 112 istam propositionem] inv. KLπ - p. 7, l. 123 et] vel KLπ - p. 8, l. 135 sed] que KLπ - p. 8, l. 139 quomodo] quoniam KLπ - p. 8, l. 145 sententiam] om. KLπ - p. 9, l. 17 primus motor] inv. KLπ - p. 10, l. 32 Necesse ... prediximus] om. KLπ - p. 13, l. 110 ista] illa KLπ - p. 13, l. 110 materia] add. est KLπ - p. 13, l. 118 namque] autem KLπ - p. 14, l. 131 sue essentie] inv. KLπ - p. 14, l. 136 sue substantie] om. KLπ - p. 15, l. 158 vero] autem KLπ - p. 15, l. 160 ex] in KLπ - p. 15, l. 162 via] om. KLπ - p. 15, l. 166 extractor ... actu] extractor in actu KLπ - p. 17, l. 199 hoc ergo] inv. KLπ - p. 17, l. 211 ista] illa KLπ - p. 17, l. 215 uterque] om. KLπ - p. 17, l. 218 aliquid operetur] inv. KLπ - p. 20, l. 39 rationum] ratio KLπ - p. 20, l. 40 quam] add. sit KLπ - p. 20, l. 48 solummodo] solum KLπ - p. 20, l. 49 solvam] om. KLπ - p. 22, l. 9 ipsius] istius KLπ - p. 23, l. 22 hoc ... aliquid] om. KLπ - p. 24, l. 27 iste] ille KLπ - p. 33, l. 24 pro certo] om. KLπ - p. 34, l. 46 iterum] et cetera KLπ - p. 34, l. 47 aliquid] om. KLπ - p. 34, l. 50 hoc] om. KLπ - p. 34, l. 59 Creator] om. KLπ - p. 35, l. 81 propriam] om. KLπ - p. 36, l. 88 ipso] eo KLπ - p. 36, l. 99 vel] et KLπ - p. 36, l. 102 autem] etiam KLπ - p. 37, l. 115 inducam] adducam KLπ - p. 37, l. 117 perfecerunt] fecerunt KLπ - p. 38, l. 18 a bono] om. KLπ - p. 39, l. 16 ista] illa KLπ - p. 39, l. 18 gentium] om. KLπ - p. 40, l. 2 sufficienter] diligenter KLπ - p. 40, l. 5 continet] attinet KLπ - p. 40, l. 13 contradixerunt] dixerunt KLπ - p. 44, l. 38 constringitur] constringuntur KLπ - p. 44, l. 42 moto suo] inv. KLπ - p. 44, l. 43 specierum] om. KLπ - p. 45, l. 48 etiam] om. KLπ

32*

MOSES MAIMONIDES

- p. 45, l. 53 reflexo] re fixa KLπ - p. 45, l. 58 ut] et si KLπ - p. 46, l. 79 est res] om. KLπ - p. 46, l. 80 iste] ille KLπ - p. 46, l. 82 quia] quod KLπ - p. 48, l. 7 sic ... habere] se habere sic KLπ - p. 50, l. 50 largientis] largitatis KLπ - p. 54, l. 76 dicetur] dicatur KLπ - p. 54, l. 80 corporis] corpus KLπ - p. 57, l. 25 hominum] homines KLπ - p. 58, l. 42 creatorum] creatoris KLπ - p. 59, l. 53 autem] ergo KLπ - p. 60, l. 75 quandoque creat] inv. KLπ - p. 60, l. 85 locutus est] inv. KLπ - p. 61, l. 104 hoc ... dicere] om. KLπ - p. 61, l. 116 et sequitur] om. KLπ - p. 61, l. 122 est ... ordo] ordo nec rector KLπ - p. 63, l. 12 ergo] namque KLπ - p. 64, l. 28 illa materia] inv. KLπ - p. 64, l. 29 etiam] ergo KLπ - p. 64, l. 32 ulla] om. KLπ - p. 64, l. 71 secretum] secreta KLπ - p. 66, l. 88 esse] om. KLπ - p. 67, l. 105 temporibus preteris] inv. KLπ - p. 68, l. 21 in] om. KLπ - p. 69, l. 27 neque] licet KLπ - p. 69, l. 37 vel] et KLπ - p. 69, l. 41 quoniam ... contradicentium] om. KLπ - p. 70, l. 58 consensu] sensu KLπ - p. 70, l. 63 sed] vel KLπ - p. 70, l. 73 donec] om. KLπ - p. 71, l. 74 ad] om. KLπ - p. 71, l. 75 scilicet] om. KLπ - p. 83, l. 65 finem ... finem] om. KLπ - p. 83, l. 76 et] vel KLπ - p. 86, l. 15 scilicet] om. KLπ - p. 88, l. 75 congruam ... materia] om. KLπ - p. 89, l. 102 ut] si KLπ - p. 90, l. 128 namque] autem KLπ - p. 91, l. 142 nostro] om. KLπ - p. 92, l. 161 scilicet] om. KLπ - p. 92, l. 167 causa est] inv. KLπ - p. 92, l. 173 ab oriente] om. KLπ - p. 92, l. 177 principalitates] principalitatem KLπ - p. 93, l. 194 vero] autem KLπ - p. 93, l. 198 michi] om. KLπ - p. 94, l. 206 unum] tantum KLπ - p. 94, l. 213 sibi valde] inv. KLπ - p. 94, l. 214 locum illum] inv. KLπ - p. 94, l. 220 crediderimus] credimus KLπ - p. 94, l. 226 enim] vero KLπ - p. 95, l. 240 in ... suum] cor suum in apponendo KLπ - p. 95, l. 247 vero] add. omnium KLπ



INTRODUCTION

33*

- p. 96, l. 260 omnibus ... dicere] dicere omnibus modis KLπ - p. 100, l. 5 hoc] om. KLπ - p. 100, l. 9 aliquam privationem] inv. KLπ - p. 100, l. 21 et] ut KLπ - p. 101, l. 39 ea] alia KLπ - p. 102, l. 50 summatim] om. KLπ - p. 102, l. 70 tibi] om. KLπ - p. 103, l. 11 scito] sicut KLπ - p. 104, l. 27 fuit inventa] inv. KLπ - p. 105, l. 50 non] om. KLπ - p. 106, l. 82 vellet] vult KLπ - p. 106, l. 87 emulorum] multorum KLπ - p. 106, l. 89 intelligo] intelligam KLπ - p. 106, l. 90 mei] tantum KLπ - p. 109, l. 12 multum] multa KLπ - p. 111, l. 49 secundum] add. suam KLπ - p. 112, l. 7 te] om. KLπ - p. 120, l. 44 dicemus] dicit KLπ - p. 120, l. 50 cum] add. homine KLπ - p. 127, l. 9 in] add. quibusdam KLπ

A, α X

α

A

H γ

B F

I

ε

In part II, manuscript A transmits fewer marginal notes than in part I. Some of these marginalia are also copied by manuscript H, such as: “Saquet amigdalus, saquet vigilans vel instans ut fiat aliquid” (A, fol. 164v; H, fol. 104r), and: “Habal demolitor, habal abhominator” (A, fol. 165r), which is rendered slightly differently in ms. H: “Abal demolitor, baal abhominator” (H, fol. 104r). Additionally, traces of notes transmitted by ms. A are found in family γ and in ms. H, precisely those notes containing alternative versions, which often correspond to the main text adopted by manuscripts H,

34*

MOSES MAIMONIDES

M and N. Regarding the following sentence, for instance, ms. A reports the alternative reading “oportet” instead of “potest” in the margin: “Ergo non potest esse, ut operetur in una hora et non in alia”.16 Manuscripts H, M and N adopt “oportet” in the main text. The same phenomenon appears in the following sentence: “Quia est causatum causa necessaria in esse”, in correspondence to which a marginal note of ms. A states: “aliter quia est tantum supra causa necessaria in esse”.17 Manuscript M and H add the word “super”after “causatum”, while ms. H adds “supra”. Other variants correspond only to the reading found in branch γ. This is shown, for instance, in the sentence: “Et quoniam sunt intelligentie abstracte, nec convenit eis numerus ullomodo”, in correspondence to which a marginal note in ms. A reads “aliter non habet nec”, and manuscripts H and N omit “nec” (the chapter is absent in manuscript M).18 In the passage: “quod motus elementorum sunt recti in diversas partes”, where ms. A trasmits in the margin the note: “aliter non habet recti”, only family γ omits the term “recti”.19 The same is true for: “Cuius etiam mentionem fecimus summatim in hiis, que premisimus”, where manuscripts M and N have the variant “intentionem” instead of “mentionem”, as it is stated in A’s marginal note: “aliter intentionem”.20 The same phenomenon appears in the sentence: “Alia vero verba sunt de genere preceptorum demonstrata et recepta, non de genere intelligibilium”, in which manuscripts M and N omit “non”, as reported in a marginal note in ms. A: “aliter non habet non”.21 As in part I, there are no conjunctive errors that connect mss. B, F and I. Therefore, they have been placed under the same common archetype α. Family α (BDEFHIMN) is characterized by a few significant omissions and additions; for instance it omits the end of the argument “sed dicetur, quod est separatum” in the following sentence: Quod si non corpus, non dicitur de eo, quod est extra, sed dicetur, quod est separatum.22

16  Infra, p. 66, l. 78-79; A, fol. 114r. 17  Infra, p. 14, l. 139; A, fol. 96r. 18  Infra, p. 27, l. 104-105; A, fol. 100v. 19  Infra, p. 89, l. 93-94; A, fol. 122r. 20  Infra, p. 102, l. 50-51; A, fol. 127r. 21  Infra, p. 170, l. 28-29; A, fol. 131r. 22  Infra, p. 10, l. 27-28.



INTRODUCTION

35*

The same holds true for the following example, where manuscripts B, F, H, I, M, N omit the end: “nec erit in eo multitudo”, while manuscripts D and E omit the entire sentence: Sequitur omnibus modis, ut non habeat causam suum esse, nec erit in eo multitudo.23

In the following passage, family α adds the word “celi” to define the powers, that were earlier attributed to the stars: Ostensum est autem in hiis verbis, quod quamvis in singularibus generationis sint virtutes stellarum coniuncte, et licet virtutes sint diffuse in omnibus entibus.24 virtutes] add. celi BDEFHIN

Furthermore, family α shares the following common variants: - p. 5, l. 76 ex] om. BDEFHIN - p. 5, l. 76 duobus] add. modis DEFHIN add. modis sup. l. B - p. 8, l. 142 ut] sicut BDEFHIMN - p. 15, l. 144 ideo] idcirco BFHIMN (the sentence is omitted in mss. D, E) - p. 15, l. 147 quod] quia BDEFHIN (the chapter is missing in ms. M) - p. 32, l. 21 quod] add. angeli BEFHIN (the chapter is missing in ms. M) - p. 43, l. 4 scilicet] add. mundi BDEHN (the chapter is missing in ms. M; part of the sentence is omitted by mss. F, I) - p. 45, l. 53 in ... continuus] continuus in reflexo BDEFHIMN - p. 45, l. 56 motus duos] inv. BDEFHIN (the chapter is missing in ms. M) - p. 49, l. 26 ipsorum] ipsarum BDEFHIMN - p. 65, l. 63 sunt] add. post BDEFHIMN - p. 68, l. 5 probabiles opiniones] inv. BDEFHIMN - p. 74, l. 24 tollunt] tollent BDEFHIMN - p. 74, l. 35 mundi] om. BDEFHIMN - p. 77, l. 53 et non] nec BDEFHIMN - p. 78, l. 93 et] om. BDEFHIMN - p. 83, l. 66 ipsa] add. ergo BDEFHIMN

23  Infra, p. 14, l. 143. 24  Infra, p. 43, l. 12-13.

36*

MOSES MAIMONIDES

γ γ

M

N

In part II, family γ presents fewer conjunctive errors than in part I. The only actual conjunctive mistake is found in: “Sicut fecit nos scire per manum prophete dicens”, in which γ wrongly adds the term “sapientia” after “prophete”.25 Furthermore, it shares the following variants: - p. 10, l. 27 non] add. est MN - p. 13, l. 116 et] nec MN - p. 18, l. 224 preterea ... causam] om. MN - p. 48, l. 4 certa] circa MN - p. 49, l. 31 quin sit] om. MN - p. 55, l. 95 scilicet ... sermone] om. MN - p. 59, l. 72 credunt] om. MN - p. 64, l. 33 vel diversus] om. MN - p. 69, l. 34 cum] om. MN - p. 71, l. 75 dixit] de MN - p. 73, l. 10 ratiocinandum] rationandum MN - p. 74, l. 32 vincit] vicit MN - p. 77, l. 52 quomodo ... apertus] om. MN - p. 79, l. 108 facti ... fuerunt] om. MN - p. 81, l. 22 exit] extra MN - p. 83, l. 75 est] om. MN

ε ε

D

25  Infra, p. 51, l. 81.

E



INTRODUCTION

37*

Family ε is reconstructed through the following conjunctive errors. In the 23rd philosophical premise, regarding potency and act, the term “hora” is changed into “potentia” in manuscripts D and E: Omne, quod est in potentia et habet in sua substantia possibilitatem aliquam, potest esse, ut aliqua hora non sit actu.26

Furthermore, within the cosmological exposition on the heavens, the number of planets (even though the Latin translation uses the term “stellarum”) is considered to be twelve instead of seven: “Celi septem stellarum”.27 Moreover, family ε shares the following conjunctive errors: - p. 26, l. 91 comparatio] operatio DE - p. 52, l. 12 comparationis] operationis DE - p. 66, l. 74 operis] corporis DE - p. 80, l. 135 demonstrationum] add. dubitationum DE - p. 84, l. 99 cura] causa DE

It seems that in exemplar ε, some marginal annotations were added to the body of text, such as: - p. 7, l. 122 possibilis] add. vel transibilis DE - p. 29, l. 20 vestris] add. nostra translatio non habet hanc litteram DE - p. 43, l. 7 dicit] add. in Iob DE - p. 45, l. 47 exposuimus] add. supra libro I capitulo LXXI DE - p. 45, l. 48 quatuor] add. de quibus supra libro I capitulo XLVIII in fine DE - p. 45, l. 51 ipsius] add. supra eodem libro capitulo V DE - p. 65, l. 56 possibilitas] add. de duplici possibilitate DE - p. 65, l. 65 est] add. via prima ex parte Creatoris DE - p. 84, l. 100 Aristotiles] add. eodem libro capitulo III in fine DE

Finally, manuscripts D and E share numerous common variants, for instance: - p. 4, l. 30 ideo] idcirco DE - p. 4, l. 32 aliud] ad DE - p. 4, l. 43 localis] locali DE - p. 5, l. 67 ipsum] seipsum DE - p. 5, l. 71 et] om. DE

26  Infra, p. 6, l. 84. 27  Infra, p. 26, l. 80.

38*

MOSES MAIMONIDES

- p. 5, l. 77 secundum] sed DE - p. 6, l. 87 quia] quo DE - p. 6, l. 88 composite singularis] inv. DE - p. 7, l. 120 est vel] inv. DE - p. 7, l. 124 omne] esse DE - p. 7, l. 125 mutationem suam] inv. DE - p. 7, l. 130 sint] sicut DE - p. 8, l. 133 est] esse DE - p. 8, l. 140 verborum suorum] inv. DE - p. 8, l. 143 et ... Aristotilis] om. DE - p. 9, l. 22 pervenit] om. DE - p. 12, l. 77 motor] motus DE - p. 12, l. 78 est corpus] inv. DE - p. 12, l. 100 sic] add. scilicet separatum DE - p. 14, l. 138 esset] om. DE - p. 15, l. 166 postea fuit] om. DE - p. 16, l. 175 scilicet] om. DE - p. 16, l. 175 ut] cum DE - p. 17, l. 211 etiam] autem DE - p. 18, l. 225 que] qui DE - p. 20, l. 38 quia] et DE - p. 23, l. 3 istud] illud DE - p. 23, l. 21 animal] anima DE - p. 24, l. 45 apprehendit] comprehendit DE - p. 25, l. 47 renovatur] removeatur DE - p. 26, l. 81 exitu] exitum DE - p. 26, l. 95 quo] qua DE - p. 27, l. 116 in alia] om. DE - p. 29, l. 15 ipsius] eius DE - p. 36, l. 108 forma] add. una DE - p. 37, l. 130 vere] nostre DE - p. 38, l. 3 communiter] om. DE - p. 38, l. 6 siquidem] vero DE - p. 50, l. 53 quia] add. inter potentia DE - p. 51, l. 76 manum] manus DE - p. 53, l. 52 comparatione] add. sui DE - p. 54, l. 76 dicetur] dicemus DE - p. 55, l. 104 entia] essentia DE - p. 56, l. 105 suam propinquitatem] inv. DE - p. 57, l. 26 vere] vera DE - p. 59, l. 53 Creans] creavi DE - p. 59, l. 73 ei] causa DE - p. 60, l. 84 ista est] inv. DE - p. 61, l. 99 universum] add. est DE - p. 81, l. 19 non agit] interrogat DE

In sum, the reconstruction of the stemma codicum has been simplified in the following way:



INTRODUCTION

39*

X

X1

α

A

γ

H

M

B

ζ

C

F

N

ε

I

D

G

E

η

K L π

2.3 Peculiar readings In the following, problems concerning the reconstruction of the critical text as well as peculiar readings are discussed. In chapter 2, manuscript F presents a completely different translation of a relatively long passage:28 DN

F

Dixit etiam, quod suum esse necesse esse non effugit hoc: cum intellexerimus substantiam suam vel cum intellexerimus causam sue, essentie et sue privationis possibile in probatione nostra sue substantie et necessarium in probatione nostra sue cause, et erit causa sui esse necessarii in esse, sicut est dictum in propositione XIXa. Iam ergo demonstratum est, quod est omnino ens, quod est necesse esse in nostra probatione sue substantie.

Et cum necesse sit ipsum esse aut erit necesse propter suam causam quam necesse eius esse aut propter seipsum. Et dico propter suam causam ita ut illud esset in se possibile sed in comparatione ad suam causam sit necesse quoniam causa eius est principium necessitatis essentie sue sicut ostensum est in propositione XIXa. Et iam manifestum est quod impossibile est quin inveniatur omni modo unum quod necesse sit esse in seipso ex necessitate sua propria.

28 Cf. infra, p. 14, l. 130-131; F, fol. 60v.

40*

MOSES MAIMONIDES

The version transmitted by F corresponds to the text of the Liber de uno Deo benedicto. Therefore, the manuscript testifies to a contamination between the Dux neutrorum and the alternative rendition of chapters 1 and 2 found in the Liber.29 The same passage presents significant variations within the manuscript tradition (only the most prominent variants are reported here): A, B, C, D, E, F, H, I, M, N

G, K, L

Dixit etiam, quod suum esse necesse esse non effugit hoc: cum intellexerimus substantiam suam vel cum intellexerimus causam, sue essentie et sue privationis possibile in probatione nostra sue substantie et necessarium in probatione nostra sue cause (essentie E; add. vel sic erit sua causa sua ipsum necesse esse BH) et erit causa sui esse necessarii in esse, sicut est dictum in propositione XIXa (add. vel sic et erit causa sua propter necesse esse E). Iam ergo demonstratum est, quod est omnino ens, quod est necesse esse in nostra probatione sue substantie.

Sed hoc erit propter suam substantiam aut (et sic K; ac L) propter necessitatem sue cause; si propter necessitatem sue cause, esset suum esse possibile in se, et necessarium propter suam causam, esset (essentie KL) ergo causa necessario omnino. Dixit etiam, quod suum necesse (om. KL) esse non effugit hoc: cum intellexerimus substantiam suam vel cum intellexerimus causam sue, essentie et sue privationis possibile in probatione sue substantie et necessarium in probatione nostra sue cause, vel sic et erit causa sua propter necesse esse et erit causa sui esse necessarii in esse, sicut est dictum in propositione XIXa. Iam ergo demonstratum est, quod est omnino ens, quod est necesse esse in nostra probatione.

There are traces of an alternative translation of the same passage in the manuscript tradition. The content of the two versions, however, is very similar: both versions state that the existence of everything that has a cause is possible with respect to the essence of the thing, but necessary with respect to its cause. The alternative formulation (“Sed hoc erit” etc.) appears to be more synthetic, while the expressions “cum intellexerimus” and “in probatione nostra” reflect the Hebrew ‫כשנתבונן‬ (ke-še-nitbonen, ‘when we will observe’) and ‫( בבחינת‬be-beh             . inat, ‘in examination’). In another passage, manuscript F transmits a different rendition, which seems to be a marginal annotation that entered into the main 29 See Rabbi Moyses, Liber de uno Deo benedicto, ed. W. Kluxen, in: P. Wilpert (ed.), Judentum im Mittelalter: Beiträge zum christlich-jüdischen Gespräch, Miscellanea Mediaevalia 4, Berlin 1966, pp. 167-182, pp. 168-169.



INTRODUCTION

41*

body rather than an alternative translation. The passage deals with Aristotle’s position towards his opponents: Hoc neque necesse esset, ut diceret, que dixit in hoc loco ad culpandum omnem contradicentem sibi vel repellentem sententiam ipsius.30

Manuscript F, in contrast, transmits the following judgement: “Nec fuisset ei opus reprehendere opinionem eius qui oppositum crederet”.31 - p. 41, l. 33 V] duas ACGKLπ According to the original text, the number of celestial spheres is five, as it is also stated in the passage where the different spheres are listed: Numerabant spheras V: spheram unam Lune, que sine dubio propinqua est nobis; spheram Solis, que est supra Lunam necessario; spheras autem quinque stellarum pro una computabant; spheram stellarum fixarum pro alia; et celum circundans omnia, in quo non sunt stelle.32

Manuscripts A, C, G, K, L are incorrect with respect to the rest of the tradition. The mistake can probably be explained by the paleographic resemblance between the numbers two and five in Roman numerals. - p. 78, l. 101 nos ‫ ]נאמין‬add. non CGKLMπ nos ... et] om. A The manuscript tradition is split, transmitting two opposite versions, one of which contains a positive affirmation, the other having a negative formulation. Mss. B, D, E, F, H, I, N have the reading “nos”, while mss. C, G, K, L, M present the variant “nos non”; ms. A omits the entire sentence. This difference corresponds to a dissimilarity between the two Hebrew translations:33

30  Infra, p. 69, l. 26-28. 31  F, fol. 72v. 32  Infra, p. 41, l. 31-36. 33 Cf. Dalālat, p. 207, l. 15-16; Tib. p. 259; H. ar. p. 454, Paris, Bibliothèque nationale de France, ms. héb. 682 [henceforth BnF 682], fol. 103v; infra, p. 78, l. 101-102. The translations in the comparative tables are mine.

42*

MOSES MAIMONIDES

Dalālat ‫גיר אנّ א נחן מא‬ ‫א דّ עינא אן אלסמא‬ ‫ء‬ ‫תכוّ נת כתכון‬    ‫אלפרס‬ ‫             ואלנ  כ˙ל ¨ה‬ However, we have not claimed that the heavens have been generated as the horse and palm tree are.

Tib.

H.  ar.

DN

‫אלא שאנחנו לא‬ ‫אמרנו שהשמים‬ ‫נתהוו כהתהוות‬ ‫הסוס והתמר‬

‫אבל אנחנו נאמין‬ ‫כי השמים נעשו‬ ‫כהעשות הסוס‬ ‫והדקל‬

Sed nos credimus, quod celi facti sunt sicut homo vel equus

But we did not say that the heavens were created like the creation of the horse and the date tree.

But we believe that the heavens are made like the horse and the palm tree.

According to al-H .  arizi’s rendition, the heavens were generated just like horses and palm trees (in Latin rendered as “man”), while the opposite is claimed in the original and in Ibn Tibbon’s version. The Latin tradition is divided: one branch (B, D, E, F, H, I, N) is in accord with al-H .  arizi, the other (C, G, K, L, M) with Ibn Tibbon. Such a discrepancy might be due to the comparison with another source than alH.  arizi’s text, or it could be an independent correction. The arguments concerning the heavens are analogous to those concerning first matter and first motion, so the error could have also been corrected independently within the tradition. - p. 201, l. 37 nec] quia KLπ om. CG; tamen] cum L tunc CKπ Concerning the third form of prophecy (that is, prophecy attributed to God in vision or dream), the two Hebrew translations differ from each other: according to Ibn Tibbon, the prophet claims that prophecy came to him as a dream or vision, while according to al-H .  arizi this is not the case:34

34 Cf. Dalālat, p. 273, l. 16-18; Tib. p. 341; H. ar. p. 570, BnF 682, fol. 135v; infra, p. 201, l. 37.



INTRODUCTION

43*

Dalālat

Tib.

H.  ar.

DN

‫ואלצור ¨ה‬ ‫אל  ת˙ אל  ת˙ ¨ה הי אן לא‬ ‫י˙ד   כר מלאך אצלא‬ ‫בל ינסב אלקול ללה‬ ‫אנה קאלה לה‬ ‫יצר ח באנה‬ ّ      ‫לכנה‬ ‫אתאה  ˙ד לך אלכלאם‬ ‫במראה או‬ ‫בחלום‬

‫הצורה השלישית‬ ‫היא אשר לא יזכר‬ ‫ אבל‬,‫מלאך כלל‬ ‫המאמר‬ ‫ייחס‬ ‫שהוא‬ ,‫לאלוה‬ ‫ אלא‬,‫אמרו לו‬ ‫שהוא יגלה שבאהו‬ ‫ההוא‬ ‫הדבר‬ ‫במראה או בחלום‬

‫הדרך השלישי שלא‬ ,‫יזכר מלאך כלל‬ ‫אבל יאמר כי‬ ,‫הבורא אמר לו כך‬ ‫ולא יאמר שהיה‬ ‫במראה או בחלום‬

The third form is that the prophet does not mention an angel at all, but attributes the words of God as having been spoken by Him to him; yet he explicitly states that the speech came to him in a vision or in a dream.

The third form is that he does not mention an angel at all, but the words are attributed to God who spoke to him, however he clearly states that the speech comes in a vision or in a dream.

Tertia via: cum nullo modo mentionem facit de angelo, sed dicit, quia Creator locutus est ad eum sic, nec tamen exprimet quia in visione vel in sompnio.

The third way is that he does not mention an angel at all, but he says that the Creator spoke to him like this, and he does not say that it happened in a vision or in a dream.

nec] quia KLπ vero N om. CG tamen] cum L tunc CKπ

The Latin tradition is divided: manuscripts A, B, D, E, F, H, M are in accord with al-H .  arizi having the negation “nec”; mss. C, G, I do not transmit “nec”; mss. K, L have “quia”, and ms. N has “vero”. It is not clear whether the divergence can be explained only through the comparison with Ibn Tibbon’s text; the correction could have also originated independently within the Latin tradition, as the four forms of prophecy can be distinguished from the textual context, precisely because for each form it is indicated whether it happened in a vision or a dream. In a few passages, manuscript E presents single variants that correspond better to the Hebrew original; for instance, in chapter II, 20, after the sentence “Quod sit terminator et distinctor, preter Creatorem?”,35 the explanation of the word “terminator” is included in manuscript E – even though it was originally probably a marginal 35  Infra, p. 89, l. 106.

44*

MOSES MAIMONIDES

note. The addition explicitly refers to the original languages and gives the explanation for the use of “terminator”, rendering the Hebrew ‫( המגביל‬ha-magbil, ‘the limiter’):36 Terminator secundum proprietatem lingue hebraice arabice dicitur qui de duabus sensiis in contentionem deductis et meliorem eligit et aprobat.37

In II, 29, when treating the necessity of interpreting the Bible allegorically, the original argument states that this does not apply to the question of the eternity of the world. However, the Latin translation omits the end of the sentence about the eternity of the world: In plano illius libri sunt verba, que videntur attinere opinionibus extraneis remotis a credulitate legis, et indigent opinione ordinante illa.38

Manuscript E adds the missing part at the end of the sentence: “et non est antiquitas de numero illorum”, corresponding to the Hebrew: ‫( ואין קדמות העולם מכללם‬ve-‘ein kadmut ha-’olam mi-klalam, ‘and there is no antiquity of the world among them’).39 Later on in the same chapter, a quotation from Gen. 8, 22 omitted by the translator appears on the margin of ms. E: “Gen. VIII adhuc omnes dies dicit quod omnes dies eius ordinati ei et ego miror”.40 Untranslated Hebrew terms are sometimes accompanied by additions explaining their meaning, for instance, in the citation from Dan. 10, 6: “Et corpus eius sicut tharsis”.41 The Hebrew word ‫( תרשיש‬taršiš, ‘beryl’) is not rendered into Latin – while the term used by the Vulgata is “chrysolithus”. Manuscripts D, E and G add the explanation “color celi” to the main text, while manuscripts K, L and I add it in a marginal note. Moreover, the two terms referring to the elements of the breastplate used by the High Priest in the Temple, namely the Urim –

36  H. ar., p. 465, BnF 682, fol. 107r. 37  E, fol. 49r. 38  Infra, p. 127, l. 13-14. 39  E, fol. 52v; H. ar., p. 502, BnF 682, fol. 117r. 40  E, fol. 52v. 41  Infra, p. 47, l. 93-94.



INTRODUCTION

45*

misspelled in Latin as Purim – and the Tummim (cf. Lev. 8, 8), appear untranslated in Hebrew: Similiter Eldat et Meldat et omnis sacerdos maior, qui portabat ‘Purim’ et ‘Tumim’ fuit de cetu isto.42

Manuscript E adds “veritas et doctrina”, which corresponds to the Vulgata version of the two terms.43 Manuscript B presents an addition in correspondence to a quotation from Num. 12, 6: “In visione facio me illi scire et in sompnio loquor illi”.44 Manuscript B notices the difference with respect to the Vulgata: Nos non habemus hanc litteram sed sic habemus: Si fuerit propheta inter vos in visione apparebo ei et in sopnium loquar ad illum sed non talis sicut servus meus Moyses qui fidelissimus est in omni domo mea et palam non per enigmata figuras videt Dominum.45

Finally, as in part I, Giustiniani changed the names used in the examples adopting Hebrew names instead, for instance: Primus, qui habitavit in tali domo, fuit Petrus, et post eum Iohannes, nec dicitur, quod Petrus sit causa Iohannis.46

The name “Iohannes” is changed into “Iudas”, and “Petrus” is changed into “Noe”. In the original, the example does not mention any name, but uses the placeholder ‫( פלוני‬ploni, ‘so-and-so’). 2.4 Principles of the edition As for part I, the critical edition is based on the examination of the entire manuscript tradition. The thirteen manuscripts have been collated up to chapter 19. Six of the manuscripts have been eliminated 42  Infra, p. 217, l. 91-92. 43 E, fol. 61r. 44  Infra, p. 222, l. 191-192. 45  B, fol. 134r. 46  Infra, p. 149, l. 8-9.

46*

MOSES MAIMONIDES

after that chapter, as their texts are testified by other codices belonging to the same family, but with better readings.47 Chapters 20-49 have thus been reconstructed on the basis of seven collated manuscripts. Variants belonging to eliminated manuscripts until chapter 19 are collected in the appendix. The critical edition was mainly established on the basis of the accordance between three branches (for instance, A + α + C ≠ ζ; α + C + ζ ≠ A). Cases in which there is no such accordance are discussed in § 2.3. As already mentioned, the reading transmitted by X1 is not always better than that of X; therefore, it has not been preferred systematically, but only in cases in which it reports a superior text. Criteria for the establishment of the critical text are identical to those of part I.48 They are briefly summarized in the following. Giustiniani’s variants are registered in the apparatus (marked by the letter π), but its marginal notes have not been taken into account. Few of them correspond to marginal notes present in ms. K. Marginal notes transmitted by the manuscripts are registered in the apparatus. For marginalia referring to a quotation or an expression, the corresponding note has been placed at the beginning of the sentence. Notabilia were not registered in the apparatus. Double translations are highlighted in bold in the apparatus. Orthography has been normalized respecting, as much as possible, Latin medieval forms. The ambiguity between “c” and “t” and “u” and “v” was solved by conforming to common usage. In cases of spelling discordance within the witnesses, the orthography of ms. A has been followed.49 Purely orthographical variants do not appear in the apparatus. The orthography of marginal notes, and especially the transcription of Roman or Arabic numerals, follows the reading given by each manuscript. For the sake of understanding, misspelled Hebrew words have been corrected, for instance, “Mercava”, often misspelled as “Mercana”. The names “’Onqelos”, “Yoh             . anan”, “Tanh            . uma”, “H.  iyya” have been spelled as found in the manuscripts, namely “Anqelos”, “Ohanna”, “Tahunna”, “Haia”. For the name of AlFārābī, the spelling “Abimacer” has been adopted, for the manuscript tradition transmitting numerous variants such as “Abinacer”, “Abunac”,

47  For the elimination of the codices, cf. Dux neutrorum I, pp. 130*-133*. 48 Cf. Dux neutrorum I, pp. 133*-147*. 49  For the list of peculiarities of A’s orthography, see Dux neutrorum I, pp. 146*-147*.



INTRODUCTION

47*

“Abunacer”, “Abimac”, “Abonacer”. Punctuation before subordinate clauses has been adopted. Angle brackets have been used for quotations. Names referring to God and proper nouns have been capitalized. Al-H .  arizi’s translation was constantly consulted and some of its variants are registered in the critical apparatus. The presence of Hebrew variants is supposed to justify and to further document the choice of one lectio over another. These cases, however, are rare, since Latin variants generally occur independently from the Hebrew original throughout the manuscript tradition and can be explained by other philological principles (lectio facilior, difficulty in solving an abbreviation, paleographical resemblance). The presence of Hebrew variants further documents the constitution of the text, but it never invalidates the general criteria of the edition or the stemma, as explained in the following. Hebrew variants, transcribed with their article and conjunction, if present, have been registered before the square bracket next to the Latin lemma. - p. 5, l. 55 causata ‫ ]עלולים‬creata BCDMN creato A; p. 14, l. 139 causatum ‫ ]עלול‬tantum AHMN creatum de B creatum CD The paleographical similarity between “causatum” and “creatum” might have led independently to the mistake within the tradition. The Hebrew supports the lemmas “causatum” and “causata”. - p. 7, l. 124 dicit ‫ ]יאמר‬dicunt AB In this passage, Aristotle’s opinion is introduced by the verb “dicit”: Sic etiam dicit, quod omne, quod mutatur, precedit in eo possibilitas mutationem suam secundum tempus.50

Part of the manuscript tradition (A, B, F, H, I, M, N) has “dicunt”, while “dicit” is transmitted by C, D, E, G, K, L. The mistake is confirmed by the Hebrew translation, which features the verb in the singular (‫יאמר‬, i’amer, ‘he will say’); moreover, since in Latin in the previous sentences the sigular form is used, “dicit” appears to be the correct reading.

50  Infra, p. 7, l. 124-126.

48*

MOSES MAIMONIDES

- p. 36, l. 91 vivi ‫ ]וחי‬eterni ACEGKLπ Manuscripts B, F, H, I, N are right against A, C, E, G, K, L; the sentence is omitted in ms. D and the chapter is missing in ms. M. The lemma “vivi” seems to be the lectio difficilior, since in the previous sentence the angels are described as being “eterni”: Cum vero contradictum fuit verbis istis per ea, que probant, quod angeli sunt stabiles et eterni, et hoc demonstratum est frequenter, responsum est, quod angelorum quidam sunt stabiles et vivi, quidam vero pereunt.51

Moreover, “vivi” is supported by the Hebrew ‫( חי‬h              . ay, ‘living’). - p. 36, l. 96 appetitivam coitus ‫ ]הבעילה‬om. BCDEFHIN In the sentence: “Signavit per hoc virtutem appetitivam coitus, que est in homine”, the words “appetitivam coitus” are omitted by mss. B, C, D, E, F, H, I, N, while they are transmitted by A, G, K, L (the chapter is absent in M). The expression “virtutem appetitivam coitus” translates the Hebrew ‫( כח הבעילה‬koah              . ha-be‘ilah, ‘power of coitus’). - p. 84, l. 84 vanitatem ‫ ]שוא‬voluntatem B novitatem AC Manuscripts D, E, F, G, H, I, K, L, M, N seem to be correct against A, B, C, in transmitting the variant “vanitatem”. According to the context, “vanitatem” seems to be the lectio difficilior, which is also supported by the Hebrew ‫( שוא‬šave’, ‘futility’): Iam ergo locuti sumus de hac contradictione, et ostensum est, quod non sequitur ex hac via, ut dicamur credere vanitatem.

- p. 102, l. 73 preponendum ‫ ]להגביר‬proponendum ABCFIL Both readings, “preponendum” and “proponendum” are acceptable with regard to the meaning: Incipiam autem modo dicere probationes meas ad preponendum novitatem mundi antiquitati ipsius secundum fidem nostram.52

51  Infra, p. 36, l. 88-91. 52  Infra, p. 102, l. 73-74.



INTRODUCTION

49*

The tradition is divided, as “preponendum” is transmitted by manuscripts D, E, G, H, K, M, N, while “proponendum” is transmitted by A, B, C, F, I, L. The ambiguity is easily explicable through the paleographical similarity between “pre” and “pro”. The Hebrew supports the choice of “preponendum”. - p. 119, l. 7 novitatis ‫ ]חדוש‬antiquitatis ACGKLπ Manuscripts B, D, E, F, H, I, M, N transmit the right reading “novitatis”, as it is supported by the Hebrew lemma ‫חדוש‬, (h             . idduš, ‘newness’) against A, C, G, K, L, which feature the wrong variant “antiquitatis”: Versus etenim, qui demonstrant creationem mundi et eius novitatem, non sunt plures illis versibus, qui demonstrant, quod Creator est corporeus, neque porte opinionis sunt clause coram nobis nec a nobis prohibite in ratione novitatis mundi, sed possemus arbitrari aliquid in hoc, sicut fecimus in remotione corporeitatis a Creatore, et forte levius esset istud.53

The passage is problematic because, according to the context, it might seem that the correct reading is “antiquitatis”. The argument draws a parallel between biblical verses about God’s corporeality and those about world’s creation. Since it is possible to interpret anthropomorphic expressions allegorically, the same should be true about biblical verses on world’s creation. The aim is therefore to refute the use of a literal interpretation of biblical passages as a proof to demonstrate world’s creation. A copyist might have been easily misled by the ambiguous formulation. - p. 144, l. 293 virtute ‫ ]כח‬veritate Cπ add. vel veritate G veritate add. vel virtute sup. l. K veritate add. alios virtute in marg. L The text deals with the refutation of the possibility that nature changes after creation with reference to the Midraš (rendered as “huius dicti”): Et iam percepi te super virtute huius dicti, et ille, qui hoc dixit, idcirco dixit, ut fugeret, ne crederet renovationem cuiuscumque nature post creationem mundi.54

53  Infra, p. 119, l. 3-8. 54  Infra, p. 144, l. 292-294.

50*

MOSES MAIMONIDES

The variant “virtute/veritate” is due to the paleographic similarity in Latin, and both variants are plausible regarding the meaning. The Hebrew text supports the choice of the reading “virtute”, which is not only the lectio difficilior, but also the correct one according to the principles of the stemma. - p. 186, l. 66 noluit ‫ ]שלא רצה‬voluit BDEHKLMN voluerunt A The passage deals with the prophet Jeremiah, who according to Maimonides did not have the intention of revealing his prophecy to unbelievers: Cum Ieremias sustinuisset opprobria et iniurias a perfidis et rebellibus, qui erant in diebus illis, noluit scribere prophetias suas, ita quod non prophetizaret eis, neque redderet eos cautos, sed non potuit.55

The reading “noluit” is found in mss. C, F, G, I, while mss. B, D, E, H, K, L, M, N transmit “voluit”, and A features “voluerunt”. The mistake can be explained by the paleographic resemblance between the letters “u” and “n”. The logic of the argument requires the negative form of the verb, which is also supported by the Hebrew. - p. 194, l. 53 decurtatio ‫ ]קצור‬decertatio GHIKπ detractatio L decuratio B de creatio EMN deturpatio F The manuscript tradition is divided presenting a variety of different readings: “decertatio” in mss. G, H, I, K; “detractatio” in ms. L; “decuratio” in ms. B; “de creatio” in mss. E, M, N; “deturpatio” F; “decurtatio” in mss. A, C, D. The lemma “decurtatio” seems to be the lectio difficilior in this context: Omnia sunt secundum ordinem, nec est in eis decurtatio, que inducat concupiscentiam vel voluptatem, ut diminuatur perfectio hominis in moribus suis vel in speculatione sua.56

Moreover, it is supported by the Hebrew ‫( קצור‬kis             . ur, ‘abbreviation’).

55  Infra, p. 186, l. 65-67. 56  Infra, p. 194, l. 52-55.



INTRODUCTION

51*

- p. 209, l. 49 innuitio ‫ ]רמז‬innuito A inventio E in initio CG immutatio π The passage deals with hidden meanings of the metaphors used by prophets: Accidit etiam, quod magis mirabile est quam predicta, quod erit innuitio secreti in nomine.57

Therefore, considering the context, “innuitio” appears to be the correct reading, corresponding also to the Hebrew text. - p. 220, l. 151 non ‫ ]לא‬om. ACGKLπ Part of the tradition (A, C, G, K, L) omits the negation implying that there is a difference in the degree of prophecy between the Book of Proverbs and Ecclesiastes: In ordinatione etiam Scripturarum sanctarum non assignaverunt differentiam inter Parabolas et Ecclesiastem.58

However, the opposite is stated in the original version; therefore, manuscripts B, D, E, F, H, I, M, N are correct, as it is supported by the Hebrew text. 2.5 Titles and numbering of the chapters   In part II, chapter titles systematically appear only in ms. H; in manuscript B only the first chapter bears a title. Chapter titles are present in Giustiniani’s edition; at times, Giustiniani’s titles correspond to marginal notes reported in manuscript K (for instance, for chapters 1; 14; 16; 20; 21; 22; 31; 33; 37; 40). It thus seems that titles were independently introduced and do not belong to the original Latin version. Moreover, since neither in the Arabic original nor in the Hebrew translations chapters are titled, titles are absent in the critical edition.

57  Infra, p. 209, l. 48-49. 58  Infra, p. 220, l. 150-151.

52*

MOSES MAIMONIDES

As in Dux neutrorum I, the numbering of the chapters varies within the codices also in part II. These divergences are due either to the union of two chapters or to more generic copying errors. In general, manuscripts are not uniform regarding the numbering; in the same codex, there might only be numbering for some chapters. Copyists indifferently used Arabic and Roman numerals. According to the Dux neutrorum’s numbering, the introduction is counted as chapter 1; therefore, the numbering does not correspond to the Arabic nor to the Hebrew one. Chapters are numbered as follows: - A: chapters are not numbered. - B: the numbering is found within the text, written in Arabic numerals. Half of chapter 31 is counted as chapter 32; after that, the numbering continues without mistakes. Chapter 46 is counted as 45, and chapter 49 is counted as 46. - C: chapters are numbered in the column in Roman numerals. Chapter 28 is erroneously counted as chapter 27, and chapter 31 is counted as chapter 30; after that, this one-chapter difference runs through. - D: the numbering is written on the margin in Arabic numerals. Chapters belonging to part II are consecutively numbered; therefore, chapter 1 is counted as chapter 72. Chapters 18 and 19 are considered one chapter. Chapter 32 is not numbered. - E: until chapter 22 the numbering is absent. Chapter 23 is counted as chapter 22. There is no division between chapters 18-19, and 32-33. Chapter 37 is counted as chapter 36. - F: the numbering is written on the margin in Arabic numerals. Chapters belonging to part II are consecutively numbered, therefore chapter 1 is counted as chapter 75. Chapter 2 is divided in 4 parts and is numbered as 76, 77, 78 and 79. Chapter 11 is numbered 89, which is later corrected to 83. Chapter 30 and 31 are each divided into two parts, and they are numbered 107, 108 and 109, 110. - G: chapters are not numbered. - H: the numbering is written in the column in Roman numerals. - I: the numbering is written on the margin in Roman or Arabic numerals. Not all chapters are numbered. - K: chapters are not numbered, except for a marginal note in chapter 2.



INTRODUCTION

53*

- L: the numbering is written in the column in Roman numerals. Chapter 6 is added later, thus becoming chapter 7. Chapter 44 is counted as chapter 45. From this chapter on, there is a one-chapter difference. - M: the numbering is written in the column in letters. The first chapter is counted as the introduction, so the numbering starts at chapter 2. The end of chapter 3 is missing. Chapters 4 to 10 are missing, as well as the beginning of chapter 11. Chapters 32 and 33 are not divided. - N: chapters are not numbered. - π: chapters 44 and 45 are considered one chapter. In the following, a recapitulatory scheme of the numbering is provided. A

B

C

D

E

F

G

H

I

K

L

M

N

π

Ch. 1

–

1

1

72

–

75

–

–

–

–

1

–

–

1

Ch. 2

–

2

2

73

–

76

–

2

–

2

2

1

–

2

77 78 79 Ch. 3

–

3

3

74

–

80

–

3

3

–

3

2

–

3

Ch. 4

–

4

4

75

–

81

–

4

4

–

4

X

–

4

Ch. 5

–

5

5

76

–

82

–

5

5

–

5

X

–

5

Ch. 6

–

6

6

77

–

83

–

6

6

–

6

X

–

6

Ch. 7

–

7

7

76

–

85

–

7

7

–

7

X

–

7

Ch. 8

–

8

8

79

–

86

–

8

8

–

8

X

–

8

Ch. 9

–

9

9

80

–

–

–

9

9

–

9

X

–

9

54*

MOSES MAIMONIDES

Ch. 10

–

10

10

81

–

88

–

10

10

–

10

X

–

10

Ch. 11

–

11

11

82

–

89

–

11

–

–

11

–

–

11

83 Ch. 12

–

12

12

83

–

–

–

12

12

–

12

11

–

12

Ch. 13

–

13

13

84

–

–

–

13

–

–

13

12

–

13

Ch. 14

–

14

14

85

–

92

–

14

14

–

14

13

–

14

Ch. 15

–

15

15

86

–

93

–

15

15

–

15

14

–

15

Ch. 16

–

16

16

87

–

94

–

16

16

–

16

15

–

16

Ch. 17

–

17

17

88

–

95

–

17

17

–

17

16

–

17

Ch. 18

–

18

18

89

–

96

–

18

18

–

18

17

–

18

Ch. 19

–

19

19

–

–

97

–

19

19

–

19

18

–

19

Ch. 20

–

20

20

90

–

98

–

20

20

–

20

19

–

20

Ch. 21

–

21

21

91

–

99

–

21

–

–

21

20

–

21

Ch. 22

–

22

22

92

–

100

–

22

–

–

22

21

–

22

Ch. 23

–

23

23

93

22

101

–

23

23

–

23

22

–

23

Ch. 24

–

24

24

94

23

102

–

24

24

–

24

23

–

24

Ch. 25

–

25

25

95

24

–

–

25

25

–

25

24

–

25

Ch. 26

–

26

26

96

25

103

–

26

26

–

26

25

–

26

Ch. 27

–

27

27

97

26

104

–

27

–

–

27

26

–

27

Ch. 28

–

28

27

98

27

–

–

28

28

–

28

27

–

28



INTRODUCTION

55*

Ch. 29

–

29

29

99

28

106

–

29

–

–

29

28

–

29

Ch. 30

–

30

30

100

29

107

–

30

–

–

30

29

–

30

–

31

–

–

31

30

–

31

31

–

32

–

33

108 Ch. 31

–

31

30

101

30

32

109 110

Ch. 32

–

32

31

–

31

111

–

33

–

–

32

Ch. 33

–

33

32

102

–

112

–

33

–

–

33

Ch. 34

–

34

33

103

32

113

–

34

34

–

34

33

–

34

Ch. 35

–

35

24

104

33

114

–

35

35

–

35

34

–

35

Ch. 36

–

36

25

105

34

–

–

36

36

–

36

35

–

36

Ch. 37

–

37

36

106

36

116

–

37

37

–

37

36

–

37

Ch. 38

–

38

37

107

37

117

–

38

38

–

38

37

–

38

Ch. 39

–

39

38

108

38

118

–

39

–

–

39

38

–

39

Ch. 40

–

40

39

109

39

119

–

–

–

–

40

39

–

40

Ch. 41

–

41

40

110

40

120

–

41

–

–

41

40

–

41

Ch. 42

–

42

41

111

41

121

–

41

–

–

42

41

–

42

Ch. 43

–

43

42

112

42

122

–

43

–

–

43

42

–

43

Ch. 44

–

44

43

113

–

–

–

44

–

–

44

43

–

44

Ch. 45

–

45

44

114

44

124

–

45

–

–

–

44

–

–

Ch. 46

–

45

45

115

45

125

–

46

–

–

45

45

–

45

56*

MOSES MAIMONIDES

Ch. 47

–

47

46

116

46

126

–

47

–

–

46

46

–

46

Ch. 48

–

48

47

117

47

127

–

48

–

–

47

47

–

47

Ch. 49

–

46

48

118

48

128

–

49

–

–

48

48

–

48



INTRODUCTION

57*

3. The technique of translation The translation method adopted in part II is similar to that of part I, namely a combination of literal and abbreviated translation.59 On the one hand, some passages are so literaly rendered that the Latin text is hardly understandable, such as: Iste sunt matres viarum, quas accepit Aristotiles in assertione antiquitatis mundi ex parte mundi per se.60

The expression “matres viarum” refers to the main methods adopted by Aristotle to confirm the world’s eternity. The use of the term “matres” in this context is explained by the Hebrew ‫‘( אימהות‬imahot, ‘mothers’).61 On the other hand, numerous sections have been shortened in the Latin version, as it is shown in § 3.1. Compared to part I, fewer Hebrew words are present. For instance, in a quotation taken from the Midraš (Waikrah Rabbah, 28; Qohelet Rabbah, 1), the Hebrew word ‫( מינים‬minim, ‘heretics’) appears transliterated but not translated into Latin: Dixerunt sapientes, quia «Voluerunt abscondere librum Cohelet, scilicet Ecclesiasten, quia verba illius attinent verbis minim».62

In this passage, it is also worth of mention the explanatory note concerning the title of the book Ecclesiastes. In a citation from Dan. 10, 6, the term ‫( תרשיש‬taršiš, ‘beryl’), rendered by the Vulgata as “chrysolithus”, has not been translated into Latin: “Et corpus eius sicut tharsis”.63 The word ‫( שקד‬šaqed, ‘almond’) is mentioned with regard to metaphors used by prophets, referring to Ier. 1, 11, because of the equivocalness between ‫( שקד‬šaqed, ‘almond’) and ‫( שקד‬šoqed, ‘watchful’):

59  For more details on this point, cf. D. Di Segni, “Literal and non-literal translation in Maimonides’ Dux neutrorum,” in: Ead. – A. Guetta, Medieval and Early Modern Translations, Yod 22 (2019), pp. 13-48; Dux neutrorum I, pp. 148*-158*. 60  Infra, p. 65, l. 61-62. 61 Cf. H. ar., p. 441; BnF 682, fol. 100v. 62 Cf. infra, p. 127, l. 10-12. 63  Infra, p. 47, l. 93-94.

58*

MOSES MAIMONIDES

Fuit intentio eius ostendere equivocationem ‘saquet’, et dixit: «Quia vigilabo ego super verbo meo, ut faciam illud».64

Finally, the terms ‫( נעם‬no‘am, ‘grace’) and ‫( חבלים‬h              . ovlim, ‘ravagers’) appear in a long interpretation of Zach. 11, 7: Sicut invenies in similitudinibus Zacharie, cum acciperet duos baculos ad pascendum oves in visione prophetie, et vocavit nomen unius ‘noam’ et nomen alterius ‘hoblim’.65

In the Vulgata, the staffs to whom the quotation is referring are called “decorem” and “funiculum”, but the Hebrew terms are necessary to follow the argumentation, which later associates ‫( חבל‬h              . ibel, ‘to damage’) with ‫( בחל‬bah              . al, ‘to loathe’) by inverting the letters of the word: ‘Hoblim’ autem est verbum dictum a ‘demoliendo’ [...] Hec autem ratio non est decisa de ‘hoblim’ nisi cum permutatione ordinis trium litterarum. Dixit autem in ratione abhominationis: «Anxiata est anima mea in illis, et anima eorum abhominata est me», et convertit litteras de ‘habal’ et fecit ex ipso ‘bahal’.66

Explanatory notes are found in the translation, especially in connection with biblical verses, for instance, Gen. 2, 15: “‘Assumpsit Dominus Adam’, id est exaltavit eum”;67 and Deut. 4, 8: “‘Precepta et iudicia iusta’, id est recta, quia expositio iusti est rectum.68 Furthermore, the principles of allegorical interpretation formulated by Maimonides are adopted by the translator, who rendered anthropomorphic expressions found in Ez. 1, 3 and Is. 45, 12 as metaphors: Vocatur etiam: «Manus Domini», id est spiritus Domini vel potentia Domini.69 ‘Ego, manus mee tetenderunt celos, et precepi militie eorum’, id est potentia mea extendit celos et mandavi omni exercitui eorum.70

64  Infra, pp. 208-209, l. 42-43. 65  Infra, p. 209, l. 51-54. 66  Infra, pp. 209-210, l. 62-68. 67  Infra, p. 160, l. 248. 68  Infra, p. 194, l. 50-51. 69  Infra, p. 200, l. 4-5. 70  Infra, p. 144, l. 300-301.



INTRODUCTION

59*

Exegetical explanations concerning the term “angelus” are present, such as: “‘Misit Iacob angelos’, id est nuntios”;71 and: “‘Illudebant angelis Domini’, id est nuntiis”.72 When it comes to linguistic choices, as holds true for part I, an unusual occurrence of the verb “percipio” is also detectable in part II:73 - p. 38, l. 9-10 Hoc enim dictum est in lege, scilicet rationes sunt ibi, que percipiunt nos super hac re - p. 63, l. 5-6 sed percipiam te de viis - p. 89, l. 107 Nunc ergo percipiam te super profunditate cogitationum Aristotilis - p. 112, l. 6-7 Volo autem percipere te - p. 155, l. 130 Debes etiam scire, et percipiam te super hoc - p. 157, l. 189-190 et percipiam te in rationibus eorum - p. 158, l. 196 et percipiam te super partes rationum ipsorum - p. 159, l. 224 et percipiam te super hoc - p. 160, l. 253 Debes etiam scire, et percipiam te super eo - p. 161, l. 259 Scire te convenit, et percipiam te super hoc - p. 184, l. 2 Necesse est, ut percipias intellectum tuum in natura - p. 185, l. 41 ut percipiantur ab eo ad querendum sapientiam - p. 185, l. 42-43 et non percipientur ab ipso - p. 185-186, l. 45-46 quod percipietur ad componendum libros - p. 199, l. 77 et percipere corda eorum - p. 215, l. 61-62 sed finis huius potentie fuit percipere aliquem illorum - p. 216, l. 76 et percipit eum ad loquendum - p. 218, l. 106 ut percipias et scias - p. 233, l. 21 super quo volui te percipere in capitulo isto - p. 235, l. 51 in quibus percipit se animal de suis virtutibus animalibus

In all passages, “percipio” translates the verb ‫( להעיר‬leha‘ir, ‘to wake’). Since the Latin text does not make much sense with the verb “percipio” in most cases, Giustiniani emended it by using verbs such as “doceo” or “erudio”. The manuscript tradition is unanimous in transmitting the word; it might thus be hypothesized that there was an error in the Vorlage, due to the resemblance between “pre” and “per”, and even because in some cases the verb “precipio” might seem acceptable with respect to the meaning. However, the occurrences are rather numerous and it is doubtful whether the same error could have happened as many times throughout the work.

71  Infra, p. 33, l. 37-38. 72  Infra, p. 206, l. 50. 73 Cf. Dux neutrorum I, p. 170*.

60*

MOSES MAIMONIDES

Finally, a long comment by the translator is added at the end of chapter 30, in which he declares his opinion on Maimonides’ work and on his duties as a translator:74 Dixit translator: Necessarium est nobis in hoc loco modis omnibus premittere propositionem quandam, a qua non possumus deviare, que est ista. Omnia nomina equivoca, que inveniuntur in lingua Hebraica tam dicta quam dicenda, indigent expositione lata et profunda et depurata per viam lingue Hebraice. Nec omnes magistri lingue istius sunt apprehensores veritatis huius rationis preter singulares et electos, quos excitavit intellectus suus ad querendum gradum altum, quoniam per scientiam istarum rationum intelligent archana multa communia operi de Beresit et operi de Mercava et verbis prophetarum omnium. Ista est clavis scientie huius libri. Visum est autem michi, quod si vellem exponere modicum sensum meum super quolibet verbo communi in loco, in quo ponitur, fieret prolixitas magna, et fortassis prolixitas verborum meorum confunderet rationes capituli, cum vellem exponere verba illa, et confunderet verba alta, que sunt adinvicem colligata sicut flamma ignis cum pruna per potentiam sapientis compositoris libri. Similiter etiam plures istarum rationum sunt prohibite, ne ostendantur populo, et vocantur secreta et archana legis. Et idcirco etiam non fui ausus ad hoc extendere manum. Sufficit nobis dicere, que est via, per quam ingrediendum est ad archana ista; qui vero fuerit intelligens, queret eam, donec ingrediatur per eam.

3.1 Abbreviations and adaptations As for part I, the phenomenon of abbreviations with respect to the original text appears in part II as well. In the majority of cases, biblical or rabbinic citations are abbreviated, but also philosophical arguments, although less frequently, are occasionally shortened. Most implicit omissions concern biblical or rabbinic quotations, such as in the following examples. For instance, part of a passage taken from Is. 13, 13 is not translated into Latin in chapter 29. It is noteworthy that the missing passage refers to some anthropomorphic expressions that attribute anger to God:75

74  The addition has already been treated in detail; cf. Dux neutrorum I, pp. 153*-154*. 75 Cf. H. ar., p. 507; BnF 682, fol. 118r; Guide, II, 29, p. 338; infra, p. 133, l. 51-52.



INTRODUCTION

61*

H.  ar.

DN

‫ על כן שמים ארגיז ותרעש‬:‫ואמר בזה הענין‬ ‫הארץ ממקומה בעברת ה’ צבאות וביום חרון אפו‬

Dixit etiam in eadem ratione: «Commovebo celos, et terra commovebitur tempestate de loco suo».

And he said on this topic: “Therefore I will make the heavens tremble, and the earth shall be shaken out of her place, in the wrath of the Lord of hosts, and in the day of His fierce anger”.

Chapter 31 is significantly abbreviated, especially at the end. A quotation from the Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer is missing, even though the same work is mentioned in other chapters. The passage treats the question whether time existed before creation in the context of the discussion on world’s eternity. Shortly before, the Midraš Bereshit Rabbah is cited, in which two scholars express the opinion that time did indeed exist before the creation of the world. Maimonides then connects this opinion with a passage from the Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer. While the first citation is translated into Latin – even including the name of one of the scholars, Rabbi Judah ben Rabbi Simon, rendered in Latin as “Rabi Iuda” (the second scholar, Rabbi Abbahu, being addressed as “alius sapiens”), the section from the Pirque de-Rabbi ’Eli‘ezer is omitted:76 H.  ar.

DN

‫ וחלילה לכל‬,‫ הם מאמינים בקדמות‬,‫אם כן‬ ‫ ואין זאת המלה‬.‫שומר תורה מזאת האמונה‬ ‫ שמים מהיכן‬:‫אצלי אלא כמו שאמר ר’ אליעזר‬ ‫ אל תשם לבך באלה‬,‫נבראו? ועל דרך כלל‬ ‫מדבר‬ ‫כל‬ ‫לדברי‬ ‫המקומות‬

Quod si ita esset, iam crederent antiquitatem mundi, et custodiat Deus omnem tenentem legem ab hac credulitate. Universaliter autem dico, ne apponas cor tuum in hoc loco ad verba cuiuslibet loquentis.

If so, they believe in the eternity [of the world], and God forbid all who adhere to the Law from this belief. This passage is to my mind like what Rabbi ’Eli‘ezer said: “Wherefrom were the heavens created?” [Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer, 3]. To sum up: on these points you should not consider [litt. put your heart] the statements of anyone who speaks.

76 Cf. H. ar., p. 522; BnF 682, fol. 122r; Guide, II, 30, p. 349; infra, p. 150, l. 33-36.

62*

MOSES MAIMONIDES

Later in the same chapter, a quotation from Ez. 20, 6 is missing. The words from the Talmud, Roš ha-šanah on the beauty of the world, originally associated with the passage from Ezekiel, are rendered into Latin without the biblical verse and without reference to the phrase “according to their beauty”:77 H. ar.

DN

‫ לדעתן‬,‫כל מעשה בראשית לקומתן נבראו‬ ‫ הוא אומר כי כל מה‬.‫ לצביונם נבראו‬,‫נבראו‬ ‫שנברא בדמות השלמה נברא ובצורתו השלמה‬ ‫ וכין צבי‬,‫ובמבחר מקריו – והוא ענין לצביונם‬ ‫ והבין גם זה כי הוא עיקר‬.‫היא לכל הארצות‬ .‫והתבאר‬ ‫התקיים‬ ‫שכבר‬ ,‫גדול‬

«Omnia opera de Beresit creata fuerunt in statu suo et in sensu suo et pulchritudine sua», [TB, Roš ha-šanah, 11a] hoc est dicere, quia quicquid creatum fuit in specie perfecta et forma et in electione accidentium. Intellige istud similiter, quia est principalitas magna iam firmata et ostensa.

“All the works of the Beginning were created according to their stature, and reason, and beauty” [TB, Roš ha-šanah, 11a]. He means that everything created was created according to the perfect likeness and to the perfect form, and with the selection of the accidents. This is the meaning of “according to their beauty”, as in: “Which is the beauty of all lands” [Ez. 20, 6]. Understand this too, for it is a great principle which has already been established and made clear.

Similarly, the explanation of Genesis Rabbah 15 is shortened, especially the clarification concerning the term ‘trunk’, which is used for the tree of life, while the quotation itself is kept in the Latin version. It is noteworthy that the Hebrew text includes a mistake; the original citation from Genesis Rabbah speaks of the waters of creation (‫מי‬, mey, ‘waters’), which has erroneously been transcribed as ‫( מיני‬miney, ‘species), causing also the Latin mistake “species”:78

77 Cf. H. ar., p. 529; BnF 682, fol. 124r; Guide, II, 30, pp. 354-355; infra, p. 157, l. 175178. 78 Cf. H. ar., p. 532; BnF 682, fol. 124v-125r; Guide, II, 30, p. 357; infra, p. 160, l. 240246.



INTRODUCTION

63*

H.  ar.

DN

‫ מהלך חמש מאות שנה וכל מיני‬,‫עץ החיים‬ ‫ וביארו בזה כי זה‬.‫בראשית מתפלגין מתחתיו‬ ‫ לא צמרתו ומרחב‬,‫השיעור הוא גסות עמודו‬ ‫ אלא כוורתו‬,‫ לא סוף דבר נופו‬:‫ אמרו‬.‫ענפיו‬ ‫ עובי‬,‫ ופרוש כוורתו‬.‫מהלך חמש מאות שנה‬ ‫ להשלמת‬,‫ וזאת ההשלמה מהם‬.‫עמודו הנצב‬ ‫ וממה שאתה‬.‫ והנה התבאר זה‬.‫ענין ולבאר אותו‬ ‫ לא גלה‬,‫ עץ הדעת‬:‫ מה שאמרו‬,‫צריך לדעת‬ ‫ וזה‬.‫הקב“ה אותו אילן לאדם ולא עתיד לגלותו‬ .‫ כי טבע המציאות יחייב זה‬,‫אמת‬

«Arbor vite iter quingentorum annorum et omnes species prime distinguuntur sub ipsa» [Genesis Rabbah, 15], et ostenderunt in hoc, quod mensura ista est profunditas stature sue, non capitis sui, neque latitudinis ramorum, et hoc etiam demonstratum est. Debes etiam scire, quod dixerunt sapientes, quia «Arborem scientie Deus nec revelavit nec revelabit alicui homini» [Genesis Rabbah, 15]. Et hoc est verum, quoniam natura essendi exigit hoc.

“The tree of life is like a walk of five hundred years, and all the species of the Beginning are divided from beneath it” [Genesis Rabbah, 15]. They thereby explain that this measure applies to the thickness of its body and not to the top nor to the space of its branches. They say: “The aim of this saying is not its top, but its trunk, [large] as a walk of five hundred years” [Genesis Rabbah, 15]. The meaning of “its trunk” is: the thickness of its standing body. This is their addition to complete the matter and to explain it. This then is clear. Among the things you ought also to know is their dictum: “The tree of knowledge, the Holy One, blessed be He, has not revealed that tree to man and will not reveal it” [Genesis Rabbah, 15]. This is true because the nature of what exists requires it.

At the end of chapter 31, a long section devoted to the use of words expressing the relationship between God and the heavens through biblical examples is absent. The differences between ‘to create’, ‘to make’, ‘to acquire’ and ‘God’ are explained on the basis of biblical passages, with the aim of arguing for the creatio ex nihilo – but the last term is missing in BnF 682. Unlike in Dux neutrorum I, where most of the chapters were devoted to the explanation of different meanings of biblical verbs and expressions, here the translation method changes, so that the whole argument is omitted in Latin.79 79 Cf. H. ar., p. 533-535; BnF 682, fol. 125r-v; Guide, II, 30, pp. 358-359; infra, p. 161, l. 259-264.

‫ *‪64‬‬

‫‪MOSES MAIMONIDES‬‬

‫‪DN‬‬

‫‪H.  ar.‬‬

‫‪Scire te convenit, et percipiam te‬‬ ‫‪super hoc, quia Scriptura dicit: «Voca‬‬‫‪vit Adam nomina», in quo fecit nos‬‬ ‫‪scire, quia linguagia sunt expositione‬‬ ‫‪et convenientia, non sunt naturalia.‬‬ ‫‪Intellige istud. Ista vero cum aliis, que‬‬ ‫‪premisimus, et cum illis, que indu‬‬‫‪cemus in eadem ratione, sufficiunt‬‬ ‫‪quantum ad librum istum et secun‬‬‫‪dum intellectum inspicientis in ipso.‬‬

‫וממה שתצטרך לדעת ולהתעורר אליו‪ ,‬מה‬ ‫שאמר‪ :‬ויקרא האדם שמות‪ ,‬הודיענו כי הלשו־‬ ‫נות הם מוסכמות‪ ,‬לא טבעיות‪ ,‬כמו שחשבו‬ ‫אנשים‪.‬‬ ‫וממה שאתה צריך לדעת ולהתבונן אל הארב־‬ ‫עה מלות הבאות ליחס השמים לבורא‪ ,‬יתברך‬ ‫שמו ויתעלה זכרו‪ ,‬והם‪ :‬ברא‪ ,‬ועשה‪ ,‬וקנה –‬ ‫כמו שאמר‪ :‬ברא אלהים את השמים ואת‬ ‫הארץ‪ .‬ואמר‪ :‬ביום עשות ה’ אלהים ארץ‬ ‫ושמים‪ .‬ואמר‪ :‬קונה שמים וארץ‪ .‬ואמר‪ :‬אל‬ ‫עולם‪ .‬ואמר‪ :‬אלהי השמים ואלהי הארץ‪ .‬אולם‬ ‫ענין‪ :‬ירח וכוכבים אשר כוננת‪ ,‬וטפחה שמים‪,‬‬ ‫ונוטה שמים‪ ,‬כולם יכלול אותם מלת עשה‪ .‬אבל‬ ‫מלת יצר‪ ,‬הנראה אלי כי אינה נופלת אלא על‬ ‫התבנית והצורה או מקרה ממקרה הגוף‪ ,‬כי‬ ‫התבנית והצורה היא מקרה‪ .‬ועל כן אמר‪ :‬יוצר‬ ‫אור – מפני שהוא מקרה – ויוצר הרים – מציר‬ ‫תבניתם‪ .‬וכן‪ :‬וייצר ה’ אלהים‪ .‬אבל זה המציאות‬ ‫המיוחד לזה העולם בכללו הוא שמים וארץ‬ ‫אשר נאמר עליו במלה מוחלטת ברא‪ ,‬כי הוא‬ ‫אצלנו חדוש דבר מאפס‪.‬‬ ‫ואמר עשה על הצורה המינית אשר נתן להם‪,‬‬ ‫רצוני לומר‪ :‬טבעם‪ .‬ואמר בו קנה‪ ,‬מפני שהוא‬ ‫יתעלה מושל עליהם כממשלת אדון על עבדו‬ ‫אשר קנהו‪ ,‬ועל כן נקרא‪ :‬אדון כל הארץ‪ ,‬מפני‬ ‫שלא יהיה אדון אלא עד שיהיה לו קנין‪ ,‬וזה נוטה‬ ‫להאמין בקדמות שום חומר והרגילו בו מלת‬ ‫ברא ועשה‪ .‬אבל אלהי השמים וכן אל עולם הוא‬ ‫בהתבונן שלימות האל ושלימותם‪ ,‬כי הוא‬ ‫אלהים להם‪ ,‬רצוני לומר‪ :‬שופט‪ ,‬והם נשפטים‬ ‫ונעבדין לו‪ ,‬לא בענין ממשלתו‪ ,‬כי כבר נזכר‬ ‫במלת קונה‪ ,‬אבל זה הוא בענין התבוננות חלק‬ ‫הבורא במציאות‪ ,‬כי הוא האלוה‪.‬‬ ‫ואלה השיעורים‪ ,‬עם מה שהקדמנו ועם מה‬ ‫שנביא בזה הענין‪ ,‬מספיק לזה הספר וכפי שכל‬ ‫המעיין בהם‪.‬‬ ‫‪Among the things you ought to know‬‬ ‫‪and have your attention aroused to‬‬ ‫‪is the dictum: “And the man gave‬‬ ‫‪names” [Gen. 2, 20]. It informs us that‬‬ ‫‪languages are conventional and not‬‬ ‫‪natural, as some people have thought.‬‬ ‫‪Among the things you ought to know‬‬ ‫‪and to reflect upon are the four words‬‬ ‫‪expressing the relation between the‬‬ ‫‪heaven and God. These words are ‘to‬‬ ‫‪create’ and ‘to make’ and ‘to acquire’,‬‬



INTRODUCTION

as it says: “God created the heaven and the earth” [Gen. 1, 1]. And it says: “In the day that the Lord God made earth and heaven”. And it says: “Possessor of heaven and earth” [Gen. 14, 19]. And it says: “God of the world” [Gen. 21, 33]. And it says: “God of the heaven, and God of the earth” [Gen. 24, 3]. Regarding the dicta: “The moon and the stars that Thou set in place” [Ps. 8, 4]; and “Hath spread out the heavens” [Is. 48, 13]; “Who stretches out the heavens” [Ps. 104, 2], all these terms are included in the verb ‘to make’. And the word ‘to form’, it seems to me that it occurs applied only to the shape and the form or one of the accidents of the body, for shape and form are accidents. For this, it says: “Who formeth the light” [Is. 45, 7] – for it is an accident – and: “That formeth the mountains” [Amos 4, 13] – that is, who shapes their form. Similarly: “And the Lord God formed” [Gen. 2, 7]. However, about the existence proper to the whole of the world, which is the heaven and the earth, the term ‘to create’ is used. For according to us it signifies bringing into existence out of nothing. It says ‘to make’ about the specific forms that were given to them – I mean their natures. And it says ‘to acquire’, because He, may He be exalted, has dominion over them just as a master has over the slaves that he acquired. For this reason He is called: “The Lord of all the earth” [Ios. 3, 11], as there is no Lord without there being something possessed by Him, and this inclines one to believe in the eternity of a certain matter, and the terms ‘to create’ and ‘to make’ are commonly used. But “God of the heaven”, and “God of the world” are in view of His perfection and theirs, since He is their Lord – that is, He who judges – and they are judged and enslaved to Him, not in the sense of dominion – for that is the word ‘to acquire’ – but with respect to His rank in being, for He is the deity.

65*

66*

MOSES MAIMONIDES

The sum of observations, together with what has been stated before and what will be stated after with regard to this subject, is sufficient for this book and according to the intellect of the one who studies it.

In chapter 36, when treating the superiority of Moses’ prophecy over the other prophets, two biblical quotations taken from Exod. 19, 6 and Num. 16, 3 are omitted:80 H.  ar.

DN

‫אבל יתרונו על כל נביא אשר יבא אחריו הוא‬ ‫ ולא קם נביא עוד‬:‫מה שנאמר על צד ספור‬ .‫בישראל כמשה אשר ידעו ה’ פנים אל פנים‬ ‫והנה הודיע כי השגתו נבדלת מהשגת כל הבאים‬ ,‫אחריו בישראל שהם ממלכת כהנים וגוי קדוש‬ .‫ובתוכם ה’ – כל שכן בשאר האומות‬

Eius autem preeminentia super omnes prophetas, qui secuti sunt post eum, est in hoc, quod hystoria dicit: «Non surrexit propheta in Israel sicut Moyses, quoniam novit Dominum facie ad faciem». Ex quo fecit sciri, quod eius apprehensio fuit separata ab apprehensione omnium, qui secuti sunt post eum in Israel.

And his superiority over all prophets that came after him is stated by way of a story: “And there hath not arisen a prophet since in Israel like unto Moses, whom the Lord knew face to face”. Thus, it has been made clear that his apprehension is different from the apprehension of all those who came after him in “Israel – which is a kingdom of priests and a holy nation” [Exod. 19, 6] “and in whose midst is the Lord” [Num. 16, 3] – and, all the more, in the other nations.

Finally, in chapter 37 the reasons for the interruption of prophecy are treated, for instance, when it is due to the weakness of the faculty of the prophets. In this passage, a citation from Deut. 28, 32 is omitted, as well as a reference to the future coming of the messiah. Moreover, the description of the conditions experienced while in exile is shortened:81

80 Cf. H. ar., pp. 546-547; BnF 682, fol. 128r; Guide, II, 35, pp. 367-368; infra, pp. 175176, l. 21-25. 81 Cf. H. ar., pp. 553-554; BnF 682, fol. 130r; Guide, II, 36, p. 373; infra, p. 183, l. 121125.



INTRODUCTION

67*

H.  ar.

DN

‫וזה הוא הסבה הקרובה לדעתי בהסתלקות‬ ‫ כי הוא עצבות או‬,‫הנבואה בזמן הגלות בלי ספק‬ ‫ וכל שכן‬,‫עצלות אשר ימצא אדם בענייניו‬ ‫בהיותו עבד נכבש למס עובד בידי עריצים‬ ‫סכלים אנשי בלייעל אשר נכלל בהם חסרון‬ .‫המדע האמתי והשלמת התאוות הבהמיות‬ :‫ ובזה בשרם כאשר אמר ישעיהו‬.‫ואין לאל ידך‬ :‫ ואמר‬.‫ישוטטו לבקש את דבר ה’ ולא ימצאוהו‬ ‫מלכה ושריה בגוים אין תורה גם נביאיה לא‬ ‫ וזה אמת ועלתו מבארת כי כלי‬.’‫מצאו חזון מה‬ ‫ והוא יהיה הסבה לשוב‬,‫הנבואה התבטל‬ ‫ יגלה‬,‫הנבואה אלינו כקדמותה בימות המשיח‬ .‫ כמה שהבטיח‬,‫במהרה‬

Ista est etiam causa propinquior, sicut michi videtur, in recessu prophetie tempore captivitatis, scilicet tristitia et pigritia, in quam incidit homo ex causa multiplici precipue, dum est servus oppressus et tributis serviens nec est sue potestatis. Et hoc est, quod dictum est per prophetam: «Dispergentur, ut querant verbum Domini, nec invenient»; [Amos 8, 12] et item: «Rex eius et princeps in gentibus, non lex, nec etiam prophete sui invenerunt prophetiam Domini», [Lam. 2, 9] et hoc est verum. Et ostensa est causa, quare cessaret prophetia in diebus istis.

And in my opinion this is without any doubt the immediate cause for the removal of prophecy during the exile, because sadness or laziness can befall a man in any condition, and even more when he is a slave subject to tax working for ignorant tyrants and blasphemers in whom is contained the privation of true science and the perfection of the lusts of beasts. “And there shall be no might in thine hand” [Deut. 28, 32]. And this was what it meant when Isaiah said: “They shall run to and fro to seek the word of the Lord, and shall not find it” [Amos 8, 12]. And it says: “Her king and her princes are among the nations, the Law is no more; yea, her prophets find no vision form the Lord” [Lam. 2, 9]. This is true, and the cause thereof is clear, for the instrument of prophecy has ceased to function. This will be the cause for prophecy being restored to us as it was before, as has been promised in the days of the Messiah, may he be revealed soon.

Abbreviations and omissions of philosophical passages are found mostly in the philosophical premises introducing part II. The formulation of the Aristotelian premises presented in Dux neutrorum II, 1 is often shorter than the original version. The general sense of the philosophical premises is transmitted in Latin, but details are often omitted. For instance, in the sixth premise about motion, the section about motion “in parte” is abbreviated, omitting the reference to the motion

68*

MOSES MAIMONIDES

of the composite. It is noteworthy that in the manuscript BnF 682, part of the sentence is omitted, therefore the mention of the ship is absent:82 H.  ar. ‫ וכן כל‬,‫ואשר יש בחלק – כתנועה המסמר בה‬ .‫חומר אשר יתנועע בכלו נאמר כי חלקו מתנועע‬

DN Partis vero, sicut clavi in nave mota.

Motion of a part is like the motion of a nail in it. Similarly, any matter which is in motion as a whole, its parts are likewise said to be in motion.

Likewise, in the seventh premise the sentence concerning the divisibility of changeable beings is omitted, so that the first part of the reasoning relating changeable and movable is missing:83 H.  ar.

DN

‫כי כל משתנה הוא מתחלק – על כן נאמר כי כל‬ .‫מתנועע מתחלק והוא גוף על כל פנים‬

Omne mobile est partibile et est corpus.

Everything changeable is divisible. Hence it is said that everything movable is divisible and is necessarily a body.

The formulation of the tenth premise is generally more synthetic than the original, omitting the reference to natural form and to the powers of the body:84

82 Cf. H. ar., p. 378; BnF 682, fol. 84r; Guide, II, introd. p. 236; infra, p. 4, l. 26. 83 Cf. H. ar., p. 378; BnF 682, fol. 84r; Guide, II, introd. p. 236; infra, p. 4, l. 27. 84 Cf. H. ar., p. 379; BnF 682, fol. 84v; Guide, II, introd. p. 236; infra, p. 4, l. 34-35.



INTRODUCTION

69*

H.  ar.

DN

‫כי כל מה שנאמר שהוא בגוף יתחלק לשני‬ ‫ או שיהיה תקונו בגוף ההוא – כגון‬:‫חלקים‬ ‫ או שיהיה תקון הגוף בו – כגון הצורה‬,‫המקרים‬ .‫ וכל אחד מהם הוא כח בגוף‬,‫הטבעית‬

Omne, quod est in corpore, vel est accidens vel eius forma substantialis, et dividitur secundum divisionem corporis.

Everything that is said to be in a body is divided in two parts: either it subsists through the body, as the accidents, or the body subsists through it, as the natural form. Each of them is a force in the body.

In the fifteenth premise, the notion according to which motion does not exist except in time is abbreviated:85 H.  ar.

DN

‫ לא תמצא‬,‫ולא ימצא אחד מהם בלתי האחר‬ ‫ ולא ישיג השכל זמן אלא עם‬,‫התנועה אלא בזמן‬ ‫ וכל מה שלא ימצא לו תנועה אינו נופל‬,‫תנועה‬ .‫תחת הזמן כלל‬

Et neutrum eorum invenitur sine reliquo, nec intellectus apprehendit tempus sine motu. Et quod non movetur, non cadit sub tempore.

Neither of them exists without the other. Motion does not exist except in time, and the intellect cannot conceive time if not together with motion. And all that with regard to which no motion can be found, does not fall under time.

Later, in chapter 12 the argument regarding the chain of emanation from the agent intellect through the separate intellects ends with the sphere of the moon, after which generated and corruptible beings are found. They are identified with prime matter and with what is composed through it, but this identification is missing in the Latin text:86

85 Cf. H. ar., p. 379; BnF 682, fol. 84v; Guide, II, introd. p. 237; infra, p. 4, l. 47-49. 86 Cf. H. ar., p. 426; BnF 682, fol. 96v; Guide, II, 11, p. 276; infra, p. 50, l. 70-73.

70*

MOSES MAIMONIDES

H. ar.

DN

‫ החמר‬:‫ רצוני לומר‬,‫ואחריו זה הגוף הנפסד‬ ‫ וכל גלגל ונאצל‬,‫הראשון ומה שהרכב ממנו‬ ‫ממנו כחות על היסודות עד ישלם השפע אשר‬ .‫להם בתכלית ההויה וההפסד‬

Post ipsum vero corpus generabile et corruptibile et quodlibet celum effundit ex se virtutes super elementa, donec illa largitas complet finem generationis et corruptionis.

After it, there is the body subject to corruption, namely the prime matter and what is composed of it. And every sphere spreads the forces on the elements until its overflow is completed with the completion of generation and corruption.

In few cases, passages in Latin do not correspond to the Hebrew version by al-H .  arizi. For instance, the clause “ut intelligas dubitationes vere” is absent in the Hebrew text, at least in the version transmitted by the manuscript BnF 682. However, it matches Ibn Tibbon’s rendition, as well as the Arabic original. Whether the mistake occurred in the Arabic source at disposal of al-H.  arizi, in his translation or in later copies, it is difficult to say; anyhow, the mistake is probably due to a saut du même au même:87 Dalālat

Tib.

H.  ar.

DN

‫ואלת˙אני מערפ¨ה‬ ‫אלטביעי¨ה‬   ‫אלעלום‬ ‫ותחקיקהא חתי‬ ‫תעלם אלשכוך עלי‬ ‫חקאיקהא‬

‫ידיעת‬ :‫והשני‬ ‫­החכמות הטבעיות‬ ‫ עד שתדע‬,‫ואמותם‬ ‫הספקות על אמתו־‬ ‫תם‬

‫ דעת‬- ‫והשני‬ ‫החכמות הטבעיות‬ .‫על אמתתם‬

The second is to have knowledge of the natural sciences and to apprehend their truth so that you should know the doubts in their true reality.

And the second: the knowledge of the natural sciences and their truth, so that you will know the doubts in their truth.

Secundo: ut intelligas scientias naturales secundum veritatem suam, ut intelligas dubitationes vere.

And the second: the knowledge of the natural sciences in their truth.

87 Cf. Dalālat, p. 224, l. 22-23; Tib., p. 280; H. ar., p. 486; BnF 682, fol. 112v; infra, p. 109, l. 21-22.



INTRODUCTION

71*

Similarly, in chapter 46, the Latin text transmits a quotation from II Par. 15, 1-2, which is absent in al-H .  arizi’s version – at least, in the version of manuscript BnF 682. The citation is found in the original and in Ibn Tibbon’s translation:88 Dalālat

Tib.

‫וכ˙דלך עזריהו בן‬ ‫עודד אל ˙ד י קיל פיה‬ ‫ועזריהו בן עודד‬ ‫היתה עליו רוח‬ ‫אלהים ויצא לפני‬ ‫אסא וגו’ והכ ˙דא כל‬ ‫מן ג˙      א פיה מת˙ל‬ ‫ה ˙ד א‬

‫וכן עזריהו בן עודד‬ ‫ ועז־‬:‫אשר נאמר בו‬ ‫ריהו בן עודד היתה‬ ‫עליו רוח אלהים‬ ‫ויצא לפני אסא‬ ‫ וכן כל מי‬.’‫וגו‬ ‫שבאהו כמו זה‬

S i m i l a r l y, Azariah son of Oded, of whom it is said: “And the spirit of God came upon Azariah, son of Oded; and he went out to meet Asa”, [II Par. 15, 1-2] and so on. The same applies to all those of whom something similar is said.

S i m i l a r l y, Azariah son of Oded, of whom it is said: “And the spirit of God came upon Azariah, son of Oded; and he went out to meet Asa”, [II Par. 15, 1-2] and so on. And similarly, for all of whom is said like this.

H.  ar. om.

DN Similiter et Azarias, de quo dictum est: «Super Azaria filio Adet fuit spiritus Domini, et stetit coram Aza». [II Par. 15, 1-2] Similiter et omnis alius, de quo dicta sunt similia istis.

In the same chapter, a major omission in al-H .  arizi’s text is found. In the manuscript BnF 682, the whole paragraph containing biblical examples from Daniel explaining the second degree of prophecy is missing. The section is present in the original as well as in Ibn Tibbon’s rendition:89

88 Cf. Dalālat, p. 283, l. 17-19; Tib., p. 354; H. ar., p. 584; BnF 682, fol. 138r; infra, p. 217, l. 99-100. 89 Cf. Dalālat, p. 284, l. 16-23; Tib., p. 355; H. ar., p. 585; BnF 682, fol. 138v; infra, p. 219, l. 134-145.

72*

MOSES MAIMONIDES

Dalālat

Tib.

‫וכ˙דלך דניאל ת ג˙       דה‬ ‫יטלק אלקול אנהא‬ ‫מנאמאת ואן כאן‬ ‫ירי פיהא מלאכא‬ ‫כלאמא‬ ‫ויסמע‬ ‫ויסמ    יהא מנאמאת‬ ّ ‫ולו בעד עלמה‬ ‫מנהא מא עלם קאל‬ ‫אדין לדניאל בחזוא‬ ‫די ליליא רזא גלי‬ ‫וקאל אי    צ˙ א באדין‬ ’‫חלמא כתב וגו‬ ‫חזה הוית בחזוי עם‬ ‫ליליא וגו’ וחזוי‬ ‫ראשי יבהלנני וקאל‬ ‫על‬ ‫ואשתומם‬ ‫המראה ואין מבין‬ ‫ולא שך אן ה ˙ד  ה‬ ‫רתב¨ה דון רתב¨ה‬ ‫אל ˙ד  ין קיל פיהם‬ ‫בחלום אדבר בו‬ ‫א ג˙       מאע‬ ‫ול ד˙  לך‬ ‫אלאמ¨ה עלי תרתיב‬ ‫ספר דניאל מן‬ ‫ג˙מל¨ה כתובים לא‬ ‫נביאים‬ ‫מן‬

‫ תמצאהו‬,‫וכן דניאל‬ ‫מתיר המאמר שהם‬ ‫חלומות – ואף על‬ ‫פי שהיה רואה בהם‬ ‫מלאך וישמע דבור‬ ,‫– ויקראם חלומות‬ ‫ואפלו אחר דעתו‬ – ‫מהם מה שידע‬ ‫ אדין לדניאל‬:‫אמר‬ ‫בחזוא די ליליא‬ :‫ ואמר עוד‬.‫רזא גלי‬ ‫באדין חלמא כתב‬ ‫וגו’ חזה הוית בחזוי‬ ‫עם ליליא וגו’ וחזוי‬ .‫ראשי יבהלנני‬ ‫ ואשתומם‬:‫ואמר‬ ‫על המראה ואין‬ ‫ ואין ספק‬.‫מבין‬ – ‫שזאת מדרגה‬ ‫למטה ממדרגת‬ :‫אשר נאמר בהם‬ .‫בחלום אדבר בו‬ ‫הסכימה‬ ‫ולזה‬ ‫האמה לסדר ספר‬ ‫דניאל מכלל כתו־‬ ‫ לא מין נביאים‬,‫בים‬

Similarly you will find that Daniel applies to them the expression “dreams”, even though he saw an angel in those dreams and heard words spoken in them. He calls them dreams even after he has received knowledge through them. Thus it says: “Then was the secret revealed unto Daniel in a vision

And similarly Daniel, you will find the expression that they are “dreams”, even though he saw an angel and heard words, he calls them dreams. Even after he has received knowledge through them, it says: “Then was the secret revealed unto Daniel in a vision of the night” [Dan. 2, 19]. It also says:

H.  ar. om.

DN Similiter etiam Daniel precise dixit, quod ea, que viderat, fuerunt sompnia, et ipse videbat angelum et audiebat verba eius et vocabat nomen illius rei sompnium. Postquam vero scivit de illis illud, quod scivit, tunc dixit: «In visione noctis revelavit secretum»; [Dan. 2, 19] et dixit: «Tunc revelavit sompnium»; [Dan. 7, 1] et dixit: «Vidi in visione mea in nocte»; [Dan. 7, 2] et dixit: «Visiones capitis mei terruerunt me»; [Dan. 7, 15] et dixit: «Obstupui super visione». [Dan. 8, 27] Non est autem dubium, quod minor est iste gradus quam ille, de quo dictum est: «In sompnio locutus est ei». [Num. 12, 6]. Et idcirco gens nostra elegit ordinare librum Danielis et ponere inter



INTRODUCTION

of the night” [Dan. 2, 19]. It also says: “Then he wrote the dream, and so on; [Dan. 7, 1] I saw in my vision by night, and so on; [Dan. 7, 2] And the visions of my head affrighted me” [Dan. 7, 15]. And he says: “And I was appalled at the vision, but understood it not” [Dan. 8, 27]. There is no doubt that this grade is below the grade of those of whom it is said: “I do speak with him in a dream” [Num. 12, 6]. For this reason the nation has reached a consensus to put the book of Daniel among the Writings and not among the Prophets.

“Then he wrote the dream, and so on; [Dan. 7, 1] I saw in my vision by night, and so on; [Dan. 7, 2] And the visions of my head affrighted me” [Dan. 7, 15]. And it says: “And I was appalled at the vision, but understood it not” [Dan. 8, 27]. There is no doubt that this grade is below the grade of those of whom it is said: “I do speak with him in a dream” [Num. 12, 6]. For this reason, the nation has agreed in ordering the book of Daniel among the Writings and not among the Prophets.

73* Scripturas, non inter Prophetas.

In conclusion, even if in these cases the Latin text does not follow al-H .  arizi’s translation, it cannot be ruled out that these sections were present in some other manuscripts that transmitted the Hebrew version and are lost today.

74*

MOSES MAIMONIDES

3.2 Marginalia Marginal notes are not as present as in part I. This holds true especially for those marginalia that allude to the translation process and whose content could be attributed to the translator’s circle.90 Explanatory notes refer to the Hebrew language, such as: “Saquet amigdalus saquet vigilans vel instans ut fiat aliquid”, transmitted by manuscripts A and H. The note refers to the equivocalness between ‫( שקד‬šaqed, ‘almond’) and ‫( שקד‬šoqed, ‘watchful’), which is treated in the text.91 Moreover, another note contained in manuscripts A and H explains the relationship between ‫( חבל‬h             . ibel, ‘to damage’) and ‫( בחל‬bah             . al, ‘to loathe’) through the inversion of the letters: “habal demolitor habal abhominator”, even though the two verbs appear to be written in the same way in the note.92 3.3 Double translations Uncertainties in translation are highlighted by the use of double translations corresponding to a single Hebrew term. Double translations, commonly introduced by disjunctive particles such as “vel” and “seu”, appear less frequently in part II than in part I.93 Two different kinds of double translations are present: the first type originates from the Latin translator, while the second reproduces duplications already present in al-H .  arizi’s rendition. Double translations of the first type are well testified by the manuscript tradition. In this edition, double readings that are not transmitted by the entire tradition are highlighted in bold in the apparatus, since it is not clear whether they were actually revised by the translator in a second stage or whether they got lost in the transmission. The second type of double translations originates from al-H .  arizi, whose version already contained some duplications. These double translations are testified by the entire Latin manuscript tradition.

90  For these marginal notes, see Dux neutrorum I, pp. 159*-161*. 91  Infra, p. 209, l. 43; A, fol. 164v; H, fol. 104r. 92  Infra, p. 210, l. 68; A, fol. 165r; H, fol. 104r. 93  For double translations in part I, cf. Dux neutrorum I, pp. 161*-168*.



INTRODUCTION

75*

With respect to duplications originating from the Latin translator, the double reading “ymaginationem” and “cogitationem” for ‫רעיון‬ (ra‘eyon, ‘idea’) is transmitted only by manuscripts A, F, M, N, as attested in the following sentence: “Similiter quicquid sequitur cogitationem de qualitate sue essentie ante creationem mundi”.94 On the other hand, the entire tradition transmits the duplication “motus circularis non est variabilis vel diversus” for the Hebrew term ‫( הפך‬hefek, ‘contrary’),95 as well as “accommodatio” and “transsumptio” for ‫( סמיכות‬smikut, ‘association’): “Huiusmodi vero accommodationes vel transsumptiones sunt multe”.96

94  Infra, p. 57, l. 14-15. 95  Infra, p. 64, l. 32-33. 96  Infra, p. 230, l. 43-44; cf. also infra, p. 230, l. 36-37.



ABBREVIATIONS add. = addidit al. m. = alia manus cf. = conferatur con. = conieci corr. = correxit del. = delevit dub. = dubitanter exp. = expunxit illeg. = illegibilis in marg. = in margine inv. = invertit lac. = lacuna om. = omisit suppl. = supplevit sup. l. = supra lineam Dalālat = Moshe ben Maimon, Dalālat al-h            .  ā’irīn ed. S. Munk – I. Joel, Jerusalem 1931. Guide = M. Maimonides, The Guide of the Perplexed, trad. S. Pines, 2 voll., Chicago 1963. H .  ar. = Moshe ben Maimon, Moreh nevukim, ed. S. B. Scheyer – S. Munk, Tel Aviv 1952-53. Tib. = Moshe ben Maimon, Moreh nevukim, ed. Y. Even-Shmuel, Jerusalem 2000. TB = Talmud Bavli.





MOSES MAIMONIDES

DUX NEUTRORUM VEL DUBIORUM

Pars II





DUX NEUTRORUM II, 1



3

CAPITULUM I

5

10

15

20

Propositiones, que sunt necessarie in assertione essentie Creatoris et in probationibus, per quas demostrabimus, quod Creator non est corpus nec potentia in corpore et quod est unus, sunt XXV, quarum quelibet nullam habet dubitationem, de quibus disputavit Aristotiles et qui secuti sunt eum, probando quamlibet illarum. Est autem una propositio, in qua conveniemus cum eis, quia per ipsam demonstratur questio nostra, sicut explanabo, et ipsa est antiquitas mundi. Ia propositio: Ponere ens infinite quantitatis est vanitas. IIa propositio: Ponere corpora certe quantitatis infinita numero in uno tempore vanum est. Propositio IIIa: Ponere causas et causata infinita, licet non habeant magnitudinem, vanum est. Verbi gratia: si dicatur, quod unus intellectus sit causa alterius et alter sit causa illius et sic in infinitum. Propositio IVa: Quatuor sunt mutationes: secundum substantiam, que dicitur generatio vel corruptio; secundum quantitatem, scilicet ­augmentum et diminutio; secundum qualitatem, scilicet alteratio; secundum locum, loci mutatio. Va propositio: Omnis motus est mutatio, scilicet exitus de potentia ad actum. VIa propositio: Motuum alius substantialis, alius accidentalis, item alius naturalis, alius violentus. Item motus, qui est in parte, est species motus accidentalis. Substantialis sive per se, sicut cum corpus movetur de uno loco ad alium; accidentalis vero, sicut nigredinis, que est in cor-

1 Capitulum] om. C | Capitulum I] Incipit secunda. Capitulum primum in stramentis et sunt propositiones 25 et una B Incipit secundus liber. Capitulum primum L Propositiones XXVI de essentia Creatoris. Capitulum primum π om. AEGK add. secunda pars Rabi Moysi al. m. in marg. sup. G 3  probationibus] propositionibus C | demostrabimus] demonstravimus B 4  et] sunt exp. et corr. in E | unus] add. et AE | XXV] XV sed corr. C 6  illarum] earum G om. A | una] via GKLπ add. XXVI G add. XXVI scilicet KLπ om. C 7  cum] in C 8 et] add. in L 9  ens] eis sed exp. et corr. B 10  corpora] ens sed exp. et corr. E | infinita] add. vero C 12  Propositio IIIa] inv. L | causas] causa Eπ | causata] creata B tanta K 14  sit1] est E | causa1 ... sit2] om. G | sit2] om. A 15  Propositio IVa] inv. L 16  vel] et A | secundum] scilicet C | scilicet] sed E | augumentum] augumentu K augmentatum L 17 diminutio] diminiutum L | scilicet] om. L 18  loci] del. A 21  item] iterum AL 22  Item] iterum L | parte] tempore GLπ ipse K 23  motus] add. substantialis vel π | sicut] sive AB nunc L | cum] est L

4

MOSES MAIMONIDES

pore, quod movetur de loco ad locum; violentus, sicut lapidis proiecti sursum; partis vero, sicut clavi in nave mota. Propositio VIIa: Omne mobile est partibile et est corpus. Et quod non est divisibile, non est mobile, et idcirco non est corpus. Propositio VIIIa: Omne, quod movetur secundum accidens, quiescit aliquando, quia non movetur ex se, et ideo non potest esse, ut semper moveatur illo motu secundum accidens. IXa propositio: Omne corpus, quod movet aliud corpus, non movet illud, nisi ipsum moveatur. Propositio Xa: Omne, quod est in corpore, vel est accidens vel eius forma substantialis, et dividitur secundum divisionem corporis. Propositio XIa: Que sunt in corpore, dividuntur secundum divisionem corporis, sed per accidens, sicut colores et alie dispositiones, que sunt in corporibus. Sed intellectus vel anima non dividuntur. Propositio XIIa: Omnis potentia, que est in corpore, finita est, quia corpus est finitum. Propositio XIIIa: Nulla species mutationum est continua preter motum localem. Propositio XIVa: Motus localis est antiquior omni alia mutatione et prior naturaliter; nam generationem et corruptionem precedit mutatio alterationis, quam precedit appropinquatio alteratoris ad alteratum; augmentum vero et diminutionem precedit generatio et corruptio. Propositio XVa: Tempus est accidens motus et comitatur ipsum; et neutrum eorum invenitur sine reliquo, nec intellectus apprehendit tempus sine motu. Et quod non movetur, non cadit sub tempore. Propositio XVIa: Omne, quod non habet corpus, non comprehenditur ab intellectu multiplicari numero, nisi sit potentia in corpore. Tunc

25  quod] que A | proiecti] proiectiis sed corr. L 26  nave] navi A naves B 27  quod] quando K 29  Propositio VIIIa] inv. KL add. est K | secundum] vel L 30  quia] quod E | ex] secundum sed corr. sup. l. G | ideo] idcirco E 31  moveatur] movetur EGπ | motu] actu GLπ modo sed exp. et corr. B | secundum] sed E 32  IXa ... moveatur] om. G | aliud] ad E | non] nisi L 34  in] om. A | corpore] corpus A | vel1] sit B 36  Que] quod AB | dividuntur] dividantur C 37  que] om. G 38  sunt] sicut G | Sed] add. secundum animam AB | vel anima con. ‫ ]והנפש‬om. ABCEGKLπ 41  Nulla] si ulla L | continua] add. principi K 43 XIV] add. est L | localis] locali E | antiquior] antiquorum sed corr. L 44  nam] namque sed exp. et corr. K | mutatio] mutatione π | mutatio ... precedit] om. GKπ 45  alteratoris] alterationis EGKLπ 47 Propositio] add. tempus est accidens motus in marg. K | et2] add. in neutrum et G 49  cadit] accidit C 50  corpus] materiam KLπ 51 ab] sub sed corr. L | multiplicari] multiplici EL multiplicati C

25

30

35

40

45

50



55

60

65

70

75

DUX NEUTRORUM II, 1

5

etenim singularia potentiarum possunt numerari secundum numerum materiarum et subiectorum, in quibus sunt. Et idcirco separata, que non sunt corpora nec potentie in corporibus, non comprehenduntur ab intellectu multa, nisi fuerint cause et causata. Propositio XVIIa: Omne motum habet motorem omnibus modis vel extra se, sicut lapis, quem movet manus; vel intra se, sicut animal, quod componitur ex motore et moto. Et idcirco, cum defecerit motor, scilicet anima, remanebit motum, scilicet corpus sine motu. Et quoniam motor talis est latens nec apprehenditur a sensu, putant homines, quod animal movetur sine motore. Omne autem motum, quod habet intra se motorem, dicitur moveri per seipsum, quia virtus motiva in mobili per se est in omnibus partibus eius. Propositio XVIIIa: Omne, quod exit de potentia ad actum, exit per aliud, quod est extra ipsum omnibus modis. Nam si esset intra ipsum et non esset impediens, non esset in potentia aliqua hora, sed esset semper in actu; quod si fuerit intra ipsum, qui extrahit ipsum, et habuerit impediens, sine dubio removens impedimentum dicitur extrahere illud de potentia ad actum. Et tu intende ad ista. Propositio XIXa: Omne ens, quod habet causam, eius esse est possibile, cum intelligimus eius substantiam, quia si cause ipsius fuerint, et ipsum erit; et si non fuerint vel defecerint vel mutata fuerit ipsarum comparatio, que facit ipsum esse, illud non erit. Propositio XXa: Omne necesse esse in probatione nostra sue substantie non habet causam sui esse ullo modo. Propositio XXIa: Omne compositum ex duobus, sua compositio erit causa sue essentie, secundum quod est de necessitate, quod si ita est,

52  etenim] et eius E | secundum] super G per L 53  materiarum] materierum C 54  nec] vero G | non2] nisi K | comprehenduntur] comprehenditur π 55  ab] sup. l. K | multa] om. A | cause] causa Eπ om. C | causata ‫ ]עלולים‬creata BC creato A 57  quem] qui L 58  componitur] contempnitur C | cum] si L 59  scilicet1 ... motum] om. A | scilicet2] et C 60  est] om. Eπ | latens] lator KL latet π om. E | nec] non E | homines] omnes K 61  motore] motu L | motum] om. G 62  moveri] motum K | virtus] add. virtus A 66  et] quem C 67  esset semper] inv. A | ipsum1] seipsum E | qui ... ipsum2] om. KLπ 69  illud] ista E id L 70  ens] om. A 71  eius] esse E | cause] causarum E | et] om. E 72 fuerint] erunt L | mutata] mutatio A | fuerit] fuerint C 73  comparatio] operatio 74  necesse] necessarium E | esse] est E 75  non] nec L 76  Omne com C positum] omni composito π | ex] om. BE | duobus] add. modis E add. modis sup. l. B 77  essentie] add. sue essentie E | secundum] sed E vel K | quod2] quorum A

6

MOSES MAIMONIDES

non est necessarium in esse in sua substantia, quia sua essentia est in essentia partium suarum et in earum compositione. Propositio XXIIa: Omne corpus est compositum dupliciter necessario et coniunguntur in eo accidentia de necessitate. Duo autem, que dant ei esse, sunt materia et forma, accidentia vero ipsius sunt sicut quantitas et figura et compositio. Propositio XXIIIa: Omne, quod est in potentia et habet in sua substantia possibilitatem aliquam, potest esse, ut aliqua hora non sit actu. Propositio XXIVa: Omne, quod est in potentia ad aliquid, attinet materie aliquo modo, quia possibilitas semper invenitur in materia. Propositio XXVa: Principia substantie composite singularis sunt materia et forma, et eget omnibus modis operatore, scilicet motore, qui moveat materiam, donec sit apta recipere formam, et iste est motor propinquus, qui est preparator materie singularis. Et exigit hoc considerationem circa motum et motorem et rem motam. Iam ergo monstratum est in omnibus istis, quod erat necessarium demonstrari, Aristotilis autem verba sunt, quod materia non movet seipsam. Hec autem propositio est fortis, que inducit nos ad inquisitionem motoris primi. Istarum ergo XXV propositionum, quedam probantur c­ onsideratione levi et propositionibus probabilibus et intellegibilibus primis vel talibus, que sunt propinqua illis; quedam vero egent probationibus et propositionibus multis. Omnes tamen iam probate sunt probationibus, in quibus non est dubitatio, partim in libro De naturali auditu et suis expositionibus, partim vero in Metaphysica et sua expositione. Sed iam feci te scire, quod non est intentio mea in hoc libro transferre verba philosophorum, sed ostendere propositiones propinquas et remotas, scilicet quibus indigemus secundum intentionem rationis, in qua sumus. 78  sua2] si G | sua2 essentia] inv. AC 79  compositione] positione KLπ 80  Omne] esse sed del. et corr. A 81  eo] add. necessaria C 85  hora] potentia E 87  quia] quo E 88  Principia] principalia C | composite singularis] inv. E 89  operatore] materie et forma sed exp. et corr. K 90  materiam] naturam sed del. et corr. sup. l. A | formam] formationem G 91  preparator] operator A | hoc] hanc KL 92  rem motam] remotam G 94  autem1] vero G 96  XXV propositionum] inv. C 97  primis] om. G 99  iam] om. B | sunt] add. iam B 101  vero] om. G | sua] eius π 102  feci] fecit C faci B | mea] nostra KLπ 104  scilicet quibus] inv. G

93-94  Aristoteles, Metaphysica, XII, 6, 1071b29-30.

80

85

90

95

100

105



110

115

120

125

130

DUX NEUTRORUM II, 1

7

Adiciam autem super premissas propositiones unam propositionem, ex qua sequitur antiquitas mundi, et Aristotiles credit, quod est vera et quod necessarium est, ut credatur. Et nos convenimus cum eo in illa, donec perveniamus ad locum, ubi exponemus sententiam nostram. Et hec est propositio XXVIa: Est autem illud, quod dicit Aristotiles, quod tempus et motus sunt sempiterni et semper in actu, et ideo sequitur necessario, secundum sententiam eius et secundum istam ­propositionem, quod sit corpus motum motu sempiterno et sit eternum semper in actu, et hoc est corpus quintum. Propter hoc etiam dicit, quod celi non sunt generabiles vel corruptibiles, quia motus secundum ipsum non est generabilis vel corruptibilis. Dicit enim, quia omnem motum necessario precedit alius motus sue vel alterius speciei. Quod autem putamus in animalibus, quod motum localem non precedit alius motus, non est verum secundum ipsum, quoniam causa motus post eius privationem est vel mutatio sui status, que inducit desiderium ad querendum sibi conveniens vel fugiendum eius contrarium, vel ymaginatio possibilis vel sensus renovatus; in uno istorum trium motuum et quilibet illorum inducit alios motus. Sic etiam dicit, quod omne, quod mutatur, precedit in eo possibilitas mutationem suam secundum tempus, et ex istis rationibus sequitur assertio predicte propositionis sue. Et secundum istam propositionem erit mobile finitum, quod movetur in spatio finito vicibus infinitis in reversione sua super idem spatium, quod non convenit nisi in motu circulari, sicut ostenditur per probationem XIIIe istarum propositionum. Et secundum illos sequitur, ut sint infinita secundum successionem unius post aliud, non quod sint simul. 107  Aristotiles] argumentum quo π add. quo L | est] om. C 108  est] om. EL | eo] illo C | illa] via A 109  perveniamus] perveniemus A 110  hec] hoc B om. C | hec est] inv. GKπ | est] om. L 111  et3] quod B | sequitur necessario] inv. L 112  istam propositionem] inv. KLπ 113  motu] motum B 114  dicit] dicitur A 115  vel] nec K | quia] add. non sed exp. et corr. G 116  enim] etiam B | quia] quod AC 117  necessario precedit] inv. GKLπ | sue] sui C | sue ... motus] om. A 119  secundum] sed B | ipsum] ipsam G 120  eius] om. π | est vel] inv. E 121  sibi] ipsum G 122  ymaginatio] add. et ymaginationem precedit motus + illeg. + in sensu et sensato + illeg. in marg. G | possibilis] add. vel transibilis E 123  et] vel KLπ om. E | illorum] istorum KLπ 124  Sic] add. ergo B | dicit ‫]יאמר‬ dicunt AB | omne] esse E in omni π | possibilitas] impossibilitas Lπ in potentias K potestas B om. A 125  mutationem suam] inv. E | secundum] vel Kπ add. suum A | rationibus] om. C 126  sue] eius π 127  finito] add. et secundum istam propositionem erit mobile finitum quod movetur in spatio finito G 128  convenit] contigit π 130  sint] sicut E 131  non] nisi G | simul] similes E

8

MOSES MAIMONIDES

Hec autem propositio est, quam nititur totis viribus affirmare semper et ostendere, quod sit vera. Quod autem michi videtur, est, quod ipse non precise iudicat, quod probationes sue in hoc sint demonstrationes, sed sunt convenientes et certe secundum intellectum suum. 135 Posteriores autem et expositores librorum suorum dixerunt, quod ista propositio est necessaria, non possibilis, et quod probata est. Omnes autem loquentes laborant astruere, quod est impossibilis; dicunt enim, quod non ascendit in cor, quomodo renoventur res infinite secundum successionem. Et de virtute verborum suorum provenit, quod est se- 140 cundum ipsos intelligibile primum; quod autem michi videtur de ista propositione, dico, quod est possibilis, non necessaria, ut dixerunt expositores verborum Aristotilis, et non est impossibilis, sicut dixerunt loquentes. Non est autem intentio mea nunc exponere verba Aristotilis, que sunt dubia, nec ostendere sententiam meam in novitate mundi, 145 sed intendo modo adunare propositiones necessarias in istis tribus questionibus. Postquam ergo premisi predictas propositiones et conveni in illas, incipiam exponere, quod sequitur ex illis.

132 semper] om. L 133 ostendere] add. semper L | est] esse E 134  non] nisi KL om. C | sint] sunt EKπ 135  sed] que KLπ quia G | sunt] fuerunt B 136 Posteriores] add. res L | autem] etiam A | suorum] eius π | ista] illa Kπ una L 137  et] quem C | Omnes] omnis G 138 impossibilis] add. vel impossibile in marg. A 139  quod] quia B | quomodo] quoniam KLπ | secundum] per π 140  verborum suorum] inv. E 141  intelligibile] intelligere π | primum] primam B | quod] om. G add. nota quod secundum Raby propositiones inducte in 8 Physicorum super antiquitate mundi secundum Aristotelem non sunt certe in marg. K | ista] illa π 142  dico] dicta B | quod] quia | ut] sicut BE | expositores] expositiotores sed corr. B 143  et] om. C | et ... Aristotilis] om. E 144 est] om. L 145  sententiam] om. KLπ | in] om. K | novitate] novitatem K 146  intendo] intentio BC | modo] mea est C | adunare] adiuvare AG | istis] illis E 147  premisi] add. istas A 148  exponere] expositione E



DUX NEUTRORUM II, 2

9

CAPITULUM II

5

10

15

20

Ex propositione XXVa sequitur, quod motor est, qui movet materiam generabilium et corruptibilium, donec recipiat formam. Cum vero quesiverimus de isto motore propinquo, quid moverit ipsum, sequitur omnibus modis, ut habeat motorem sue speciei vel alterius, mutationum siquidem quatuor sunt genera, sicut premissum est in propositione IVa. Et hoc non procedit in infinitum, sicut dicitur in propositione IIIa. Invenimus autem, quod omnis motus pervenit usque ad motum corporis quinti, et ibi statur nec proceditur ultra, et ex illo motu provenit omne mobile, et ex eo pendet omnis motor et omnis compositor in mundo inferiori. Celum vero movetur motu locali, qui est antiquus et primus, sicut diximus in propositione XIIIIa, sic etiam omnis motus localis pervenit usque ad motum celi. Verbi gratia: lapidem motum movit baculus motus a manu, quam moverunt corde brachii, quas movent nervi, qui sunt in musculis, quos moverunt alii nervi moti a calore naturali, quem movet forma ipsius, que est primus motor. Motorem autem istum, ut moveret, induxit quasi consilium aliquod, verbi gratia, sicut si videret expedire, ut applicaret lapidem illum cum impulsione baculi ad fenestram aliquam, ut clauderet ipsam, ne ventus intraret per eam; motor autem venti et creator motus eius est motus celi. Et sic invenies, quod omnis causa generationis et corruptionis pervenit usque ad motum celi.

1 Capitulum] om. C | Capitulum II] De his que sequuntur ex predictis propositionibus. Capitulum II π om. AEGK add. capitulum II de hiis que sequitur ex predictis propositionibus in marg. K 2  Ex propositione] expositione B | XXVa] XXX C | qui] quod G 3  corruptibilium] corruptum L 4  quesiverimus] quesivimus A | quid] qui π | ipsum] ipsam π 5  omnibus] add. vel a E | ut] quod K 6  mutationum] motuum C 7  hoc] hic π | non] om. C | procedit] proceditur π 9  corporis quinti] inv. A | proceditur] procedit L | et2] om. K 10  et1] quem C | omnis compositor] inv. L 11  inferiori] interiori L 12  vero] non C | qui] quod A | et] quem C 13  sic] sicut A | etiam] et A om. L 14  motum] motus A 15  qui ... moti] om. C 17  que] qui GKLπ | primus motor] inv. KLπ | motor] motus C | Motorem] motore K 18  moveret] movereret L | sicut] om. EGKLπ 19  expedire] expere K | ut] add. ut A | cum] et L om. Kπ | impulsione] pulsione L 20  aliquam] aliqua K | ipsam] om. C | eam] ipsam G 21  autem] aut K | eius] est cuius sed exp. et corr. K 22  omnis] communis A | causa] add. grandis sed del. L | pervenit] om. E 23  celi] dei A

10

MOSES MAIMONIDES

Cum autem perventum fuerit ad celum, quod movetur, sequitur, ut habeat motorem, sicut dictum est in propositione XVIIa. Motor autem ipsius vel est intra ipsum vel extra necessario; quod si dixeris, quia est extra, vel est corpus vel non corpus; quod si non corpus, non dicitur de eo, quod est extra, sed dicetur, quod est separatum. Si vero fuerit intra ipsum motor, vel erit potentia diffusa per totum corpus partibilis secundum partitionem ipsius, sicut calor in igne, vel erit potentia impartibilis, sicut anima et intellectus, sicut dictum est in propositione Xa. Necesse est ergo, ut motor celi sit aliquo istorum modorum, quos prediximus. Si enim dixeris, quod est corpus aliud extra ipsum, vanum est hoc, quia, cum sit corpus, necesse est, ut moveatur, cum moverit aliud, sicut dictum est in propositione IXa. Cum ergo corpus istud sextum motum fuerit a septimo, septimum movebitur ab octavo, et sic in infinitum. Et sequitur ex hoc, ut sint corpora infinita, et hoc vanum est, sicut dictum est in propositione IIa. Si vero motor celi fuerit potentia diffusa per corpus eius, hoc etiam vanum est. Cum celum sit corpus finitum, sicut dictum est in propositione Ia, et erit potentia eius finita, sicut dicitur in propositione XIIa, que dividitur secundum ipsius divisionem, sicut dicitur in propositione XIa, quod si ita est, non est motus sempiternus infinitus, sicut positum est supra. Quod si dicatur, quod motor celi est potentia diffusa in ipso sed impartibilis, sicut anima hominis, et hoc etiam est vanum, quod iste

24 Cum] add. nota diligenter quod hic tractat de motore celi et cetera in marg. K | movetur] intrat L | ut] quod GKπ 26  quia] quod AE 27  si] om. E add. est A | non2] add. est B 28  sed] si C | sed ... separatum] om. BE 29  vel] non B | diffusa ... potentia] om. E 30  secundum ... impartibilis] om. K 32  Necesse ... prediximus] om. KLπ | ergo] om. B | istorum] om. C | quos] quas C 34 Si] add. quod motor celi non est corpus extra ipsum in marg. K add. quod motor celi non est corpus extra ipsum (sic) in marg. K | aliud] aliquod K om. B | vanum] om. G | est hoc] inv. CKL | hoc] om. π 35  cum sit] crescit G | necesse] necessaria E add. hoc L | est] om. K | aliud] aliquod K 36  sextum motum] inv. L 37  Et2] om. K 38  vanum est] inv. C | est] dicitur sed exp. et corr. K 41  Cum] ut KLπ | celum] corpus L | corpus] celum L | finitum] infinitum E | propositione] add. finita sed del. L 42  et ... finita] et erit eius potentia finita G | finita] infinita KLπ infinita sed exp. et corr. G | XIIa ... propositione] om. AG 43  que] qui B | ipsius] eius π impius sed corr. B 45  supra] add. scilicet XXVI G 46 Quod1] add. quod motor celi non est potentia impartibilis sicud anima hominis in marg. K | quod2] quia KL | diffusa] add. et A 47  etiam est] inv. KLπ | quod] quo L | iste] ille KLπ | motor] motos G

25

30

35

40

45



50

55

60

65

70

DUX NEUTRORUM II, 2

11

motor solus sit causa motus sempiterni, licet non dividatur. Cuius expositio est: si iste motor fuerit primus motor eius, idem movetur secundum accidens, sicut dictum est in propositione VIa. Adiciam insuper ad hoc expositionem: dicam ergo gratia exempli, quod, cum homo movetur ab anima sua, que est eius forma, ut ascendat in solium, corpus eius movetur substantialiter, quoniam anima est motor primus et movetur secundum accidens in corpore moto localiter, sicut habetur ex propositione VIa. Quod si quieverit motus anime, quiescet corpus motum ab ea; cum vero quieverit corpus, cessabit motus anime, qui est secundum accidens. Omne enim, quod movetur per accidens, de necessitate quiescet, sicut dicitur in propositione VIIIa, et cum quieverit, quiescet motum ab ipsa. Et sequitur, quod talis primus motor habeat aliam causam omnino preter coniunctum, quod componitur ex motore et moto. Cum autem fuerit illa causa, que est principium motus, primus motor, qui est in ­coniuncto, movebit motum, quod est pars coniuncti; si autem non fuerit illa causa, quiescet. Propter hoc ergo non moventur semper corpora animalium, quamvis in quolibet illorum sit motor primus, qui non dividitur, quoniam motor non est semper motor in substantia sua nisi propter causas, que accidunt ei, ut moveat, que sunt extra ipsum: vel ut querat conveniens sibi, vel ut fugiat contrarium, vel secundum arbitrium cogitationis in eo, qui utitur intellectu, et tunc movebitur. Et cum movetur, est motum secundum accidens, et omnino quiescet, sicut prediximus. Si ergo motor celi fuerit intra ipsum secundum hunc modum, non semper movebitur. Quod si motus celi est sempiternus, sicut dictum est supra, et hoc est possibile, sicut dictum est in propositione XIIIa, se-

48  expositio] propositio L add. dividatur G 49  est] om. G | si] sic E | motor] add. dividatur sed exp. et corr. G | eius idem] eiusdem C cuius idem π 50  dictum] om. CGKLπ 51  gratia exempli] inv. C 52  eius1] om. E | solium] celum K colium L 53  est] eius B 54  sicut ... VIa] om. BE 55  ex] in CL 57  enim] vero BE | per] secundum G 58  quiescet] quiescit L om. C | sicut ... quiescet] om. BG 59  quiescet] quiescit E | motum] motus L | ab] in B | ipsa] ea A 60  quod] et E 61  Cum] add. abbreviatio huius rationis est hec: omnis motor qui non movet per essentiam suam non movet motum sempiternum sed anima non movet per essentiam suam ergo non movet motum sempiternum. Media patet quia anima semper movet in marg. K 62  qui] quod A | est] om. A 63 si] 64  ergo] om. A 65  motor1 primus] inv. π | qui] quod A 66  motor] om. K 67  ut2] vel C 68  qui] quod A quem B 69  intellectu] om. G | tunc] non L | cum] etiam L 70  omnino] ideo sed exp. et corr. K 71  Si] sic A | motor] motus sed corr. in marg. L 72  est] sit A 73  supra] om. C | XIII] XXIII CGKLπ

12

MOSES MAIMONIDES

quitur omnibus modis secundum istam sententiam, quod prima causa motus celi sit, secundum quod dictum est, scilicet quod sit res separata a celo, sicut dictum est in divisione premissa. Sic ergo demonstratum est, quod primus motor celi, si motus eius fuerit sempiternus, de necessitate nec est corpus nec potentia in corpore ullo modo, ut non sit in eo motus substantialis vel accidentalis, et ideo non est partibilis vel mutabilis ullo modo, sicut dictum est in propositione Va et VIIa. Hic autem motor est Creator benedictus, scilicet causa prima motus celi. Ex hoc etiam colligitur, quod non sint duo vel plures propter destructionem multiplicationis rerum abstractarum, que non sunt corpora, nisi sit altera causa et altera causatum, sicut dictum est in propositione XVIa. Ostensum est etiam, quod non cadit sub tempore propter impossibilitatem motus in ipso, sicut dictum est in propositione XVa. Hec ergo consideratio induxit nos per viam demonstrationis ad credendum, quod celum non movet seipsum motu sempiterno et quod causa prima motus eius nec est corpus nec potentia in corpore, sed primus motor est unus, qui non mutatur, quoniam essentia eius non est in tempore. Iste sunt tres questiones, super quibus induxerunt probationes boni philosophi. Consideratio secunda apud illos: proposuit Aristotiles et ostendit, quod, cum aliquid componitur ex duobus, quorum alterum invenitur separatum, sequitur necessario, quod et reliquum possit inveniri separatum. Quoniam si componentium natura esset, ut non invenirentur separata, sicut materia et forma, neutrum eorum inveniretur separatum ullo modo. Sic ergo esse unum illorum separatum erit signum super privatione coniunctionis, et sic alterum erit de necessitate. Verbi gratia: 75  sit2 res] inv. A 77  Sic] si Lπ | motor] motus E | celi] om. A | motus] motor B 78  est] sit A habet sed corr. B | est corpus] inv. E | corpus ... modo] om. Aπ 79  ut non] nisi Lπ | in ... motus] motus in eo L 80  vel mutabilis] sup. l. B 82  Ex] et sed exp. et corr. B et E add. quod non sint plures motores propter d ­ estructionem multitudinis in marg. K | colligitur] tollitur A 83  rerum abstractarum] inv. C 84  altera] altrum K | causatum] creatum E 85  dictum] om. KLπ | est etiam] inv. A 88  ergo] autem E | induxit] inducit L 90  nec1] non E 91  mutatur] miratur B 92  tempore] tiempore sed exp. et corr. B | sunt] om. L | quibus] quas KLπ 94  Consideratio] add. vero sed exp. et corr. G | proposuit] add. autem KLπ | ostendit] dicit L 95  cum] si L | duobus] om. L 96 et] om. L | possit] posset K 97  invenirentur] inveniatur L 98  sicut] om. CKLπ | materia ... separatum] om. C | eorum] illorum Lπ | separatum] om. A 99 unum] add. separatum L | illorum] eorum KLπ | separatum] om. L | erit] om. L 100  sic] add. scilicet separatum E

75

80

85

90

95

100



105

110

115

120

DUX NEUTRORUM II, 2

13

cum oxymel sit compositum ex aceto et melle, et mel invenitur per se, sequitur necessario, ut et acetum inveniatur per se. Postquam ergo exposuit hanc propositionem, dixit, quod nos invenimus res compositas ex motore et moto, scilicet motore extrinseco, et hoc est manifestum. Et invenimus motum, quod nullo modo movet aliud, et illud est motum ultimum. Et sequitur necessario, ut sit motor, qui non moveatur omnino, et ille est motor primus, in quo non potest esse motus, unde non dividitur nec est corpus nec cadit sub tempore, sicut ostensum est in probatione, quam premisimus. Consideratio tertia per viam philosophie in ista materia sumpta de verbis Aristotilis, licet induxerit eam propter aliam rationem. Hic autem est ordo dictorum: non est dubium, quoniam entia sunt, et sunt sensu comprehensibilia nec effugiunt, quin cadant in aliquod membrorum trimembris divisionis necessario omnibus modis, hoc est: quia omnia nec sunt generabilia nec corruptibilia; vel omnia sunt generabilia et corruptibilia; vel quedam sunt generabilia et corruptibilia, quedam vero nec generabilia nec corruptibilia. Ecce prima pars vanitas est manifesta: nos namque videmus multa generari et corrumpi. Item pars secunda vanitas est, quoniam, si omne ens fuerit generabile et corruptibile, dicemus, quod omnia sunt possibilia corrumpi, possibile autem in genere necessario est generabile et corruptibile, sicut scis, et sequitur necessario, quod omnia entia sunt

101  oxymel] eximel A | per ... exposuit] om. sed suppl. in marg. B 102  sequitur ... se] om. A | et] om. EGKLπ 103  propositionem] compositionem A 104  moto] motu A | scilicet] set E 105 quod] in marg. L | nullo] ullo L 106  qui] quod A 107  ille est] idem G 108  nec1] non G 110  ista] illa KLπ | materia] add. est KLπ 111  eam] ea A | propter] per E | Hic] hoc π hec CL add. nota hanc ordinem entium et habetur in octavo Physicorum in marg. K 112  est1] add. dicens Kπ add. d L | dictorum] dicto B | non] nec L | quoniam] quin π | entia] accidentia G | sunt2] om. CGKLπ 113  membrorum] membrum add. ut sup. l. A 114  trimembris] in membris A | necessario] om. A | hoc] hec K 115 omnia2] quedam A 116 et1] vel L 117  vero] om. E 118  manifesta ... est] om. E | namque] autem KLπ | videmus multa] inv. K 119  vanitas] vanitatis K 120  dicemus ... corruptibile] om. E | quod] quoniam GKπ 121 corrumpi] add. alioquin de necessitate erunt π | necessario] add. de necessitate erit in marg. G add. alios de necessitate erit in marg. L add. aliter de necessitate erit K | generabile ... corruptibile] om. CGKLπ 122  et] om. A | entia] om. KLπ | sunt] sint E

103 Cf. Aristoteles, Physica, VIII, 5, 256b15-24. 111  Cf. Aristoteles, De caelo, I, 10, 279b4-280a34.

14

MOSES MAIMONIDES

corrupta; quod si ita fuerit, nichil remanebit, ergo nec dator esse, et sequeretur, quod nichil esset omnino. Nos autem videmus multa esse, et nos etiam sumus, sequitur ergo necessario secundum istam considerationem, quod si sunt aliqua generabilia et corruptibilia, sicut nos videmus, quod sit aliquod ens non generabile nec corruptibile, in quo non est possibilitas ad corruptionem omnino, sed est necessarium in esse, non possibile esse. Dixit etiam, quod suum esse necesse esse non effugit hoc: cum intellexerimus substantiam suam vel cum intellexerimus causam, sue essentie et sue privationis possibile in probatione nostra sue substantie et necessarium in probatione nostra sue cause, et erit causa sui esse necessarii in esse, sicut est dictum in propositione XIXa. Iam ergo demonstratum est, quod est omnino ens, quod est necesse esse in nostra probatione sue substantie, et si hoc non esset, omnino nichil esset generabile vel corruptibile vel non generabile et non corruptibile, nisi sit aliquod ens, sicut dixit Aristotiles, scilicet quod nec esset generabile nec corruptibile, quia est causatum causa necessaria in esse. Hec autem est demonstratio, que non habet repulsam vel contradictionem nisi apud illum, qui ignorat viam demonstrationis. Post hoc dicimus, quod omne necesse esse in nostra probatione sue substantie sequitur omnibus modis, ut non habeat causam suum esse,

124  sequeretur] sequitur EKLπ | esset] esse B 125 etiam sumus] inv. L 126  sunt] sint π | nos] om. G 128  est2] om. π | in] om. π 129  esse] add. sed hoc erit propter suam substantiam aut (et sic K; ac L) propter necessitatem sue cause si propter necessitatem sue cause esset suum esse possibile in se et necessarium propter suam causam esset (essentie KL) ergo causa necessario omnino GKLπ add. super eo quod sequitur scilicet dixit etiam et erit melior in marg. G 130  necesse esse2] om. KLπ | esse2] est E om. CG | hoc] om. GLπ | cum] si L | intellexerimus] intelleximus A 131  sue essentie] inv. KLπ 132  possibile] possibilem E | in] om. L | nostra] om. CGKLπ | sue substantie] inv. A 133  necessarium] necessariam E | nostra] om. CGKLπ | cause] essentie E add. vel sic et erit causa sua propter necesse esse Kπ add. vel sic erit sua causa ipsum necesse esse B add. vel sic et erit sua causa propter necesse esse cum sig. G add. et erit causa sua propter necesse esse L | et2 ... esse] om. L 134  est dictum] inv. EL | XIXa] add. vel sic et erit causa sua propter necesse esse E 135  ens] add. est C 136  sue substantie] om. KLπ | nichil esset] inv. A 137  vel1] et BLπ | nisi ... corruptibile] om. K 138  aliquod] aliquid E | scilicet] secundum A | nec] etiam G | esset] est CGLπ om. E 139  quia] quod E | causatum ‫ ]עלול‬tantum A creatum de B creatum C add. aliter quia est tantum supra causa necessaria in esse al. m. in marg. inf. A | Hec] om. G | autem est] om. G 140  est] om. K | vel] seu L om. K | contradictionem] contradicentem GKπ 142  hoc] add. autem B | esse] est K | nostra] mea C | sue] ille K 143  suum] sui π

125

130

135

140



145

150

155

160

165

DUX NEUTRORUM II, 2

15

nec erit in eo multitudo, sicut dictum est in propositione XXIa. Et ideo sequitur, quod nec est corpus nec potentia in corpore, sicut dictum est in propositione XXIIa. Iam ergo demonstratum est secundum considerationem istam, quod est ens, quod est necesse esse omnibus modis in probatione nostra sue substantie, ipse autem est, cuius esse non habet causam, nec est in eo compositio, et idcirco nec est corpus nec potentia in corpore, qui est Creator benedictus. Sic ergo probatum est levi probatione, quod necesse esse in probatione nostra ipsius substantie non potest esse in duobus, quoniam erit species necesse esse res addita super substantia utriusque, et neuter eorum est necesse esse in sua substantia solummodo, sed erit necesse esse in illa manerie, que est species necessitatis esse, que est in eo et in alio preter ipsum. Explanatum est autem iam multipliciter, quod necesse esse non habet secundum, nec est idem nec diversum in potentia secundationis ullo modo, nec est in comparatione nec in diversitate. Causa vero omnium istarum est simplicitas mera, a qua non pervenit per suam largitatem sibi simile, et privatio cause ex omni parte; quod si ita est, non est in eo participatio ullo modo. Consideratio quarta de via philosophie: notum est, quod nos videmus semper quedam, que sunt in potentia, et exeunt ad actum. Quicquid autem exit de potentia ad actum eget extractore, sicut dictum est in propositione XVIIIa. Palam autem est, quod extractor ille fuit extractor in potentia, postea fuit in actu extractor; causa vero eius esse in potentia fuit propter aliquod impediens ex parte ipsius, vel propter

144  nec ... multitudo] om. B | nec ... corpore] om. E | in eo] om. C | propositione] probatione sed corr. in marg. L | XXIa ... propositione] om. C | ideo] idcirco B 145 quod] om. L | nec1] exp. et corr. non B | in ... est] om. C 147  quod1] quia BE | esse] est B om. L 148  probatione] propositione Lπ | esse] probatio G 149  est1] om. K | nec2] non E | nec3] add. in C 150  qui] quod A | Creator] om. C | Sic] sicut E 151  quod] om. B 152  quoniam] quod E add. attende al. m. in marg. A | necesse] add. est E | esse2 ... est] om. G | res] vel C 153  substantia1] substantiam AL | neuter] neutrum L | est] erit BE 154  solummodo] so sed exp. et corr. K 155  alio] add. propter sed del. L 156  est] add. est A | autem] om. A 157 nec1] vero L | secundationis] significationis π 158  comparatione] compositione π | nec2] add. est C | vero] autem KLπ 159  istarum] istorum L | mera] mere B | pervenit] provenit BC | suam largitatem] inv. G 160  simile] add. mera B | cause] esse E | ex] in KLπ | si] om. E 162  via] om. KLπ | philosophie] philosophia KLπ 163  que sunt] inv. E 164  ad actum] om. L 166  postea fuit] om. E | in ... extractor] extractor in actu KLπ | extractor2] om. E 167  in] veri E | propter1] per E | propter2] per E

16

MOSES MAIMONIDES

aliquam comparationem deficientem ante hoc inter ipsum et id, quod extraxit. Cum autem inventa fuit illa comparatio, processit ad actum. Utrumque autem istorum exigit omnibus modis extractorem vel remotorem impedimenti omnibus modis; idem etiam dicendum est in extractore secundo vel remotore impedimenti. Hoc autem non procedit in infinitum, et non potest esse, quin perveniatur ad extractorem de potentia ad actum, qui semper sit uno et eodem modo et nullo modo sit potentia in eo, scilicet ut non sit aliquid in substantia eius in potentia, quoniam, si fuerit in illius substantia possibilitas, erit deficiens aliquando, sicut dictum est in propositione XXIIIa. Et vanitas est, ut iste attineat materie, sed est abstractus, sicut dictum est in propositione XXIIIIa. Abstractus vero, in quo nulla est possibilitas omnino, sed est ens in sua substantia, ipse est Creator, et demonstratum est, quod non est corpus; quod si ita est, unus est, sicut dictum est in propositione XVIa. Omnes autem iste vie sunt, super quibus venit demonstratio super essentia Creatoris unius, qui nec est corpus nec potentia in corpore, cum credulitate antiquitatis mundi. In hoc etiam est via probata super remotione corporeitatis et assertione unitatis: si enim essent duo dii, sequeretur necessario, quod haberent aliquid commune, in quo participarent, per quod uterque eorum est deus; haberent etiam alia, propter que sunt diversi, et ita duo sunt. Quoniam cum in utroque sit aliquid, quod non est in altero, erit uterque eorum compositus ex duobus; quod si ita est, neuter eorum est causa prima nec necesse esse in probatione nostra sue substantie, sed uterque illorum habet causas, sicut ostensum est in propositione XIXa.

168  comparationem] operationem CL considerationem G | ante] om. E | id] illud π 169  fuit] fuerit E 171  modis] om. A 173  quin] qui G 174  qui] igitur A | nullo] ullo K 175  scilicet] om. E | ut] cum E | in2] add. potentia sed del. L | in3 potentia] om. E 176  quoniam] quin π | si] om. Kπ | deficiens] deffectus L 177  sicut ... XXIIIa] om. C | est2] add. est E 178  iste] ille K | sicut] vel K ut L | dictum] dicitur E | est2] om. E 181  sicut] secundum C add. quod C 183  iste] ille KLπ | vie] materie KLπ 184  qui] quasi L | in corpore] om. C 186  etiam] autem L 187  si] add. quod non possunt esse duo dii in marg. K 188  aliquid] aliquod EL | per] propter L 189  eorum] cor L | etiam] et C 190  cum] si L | utroque] utraque π | erit] add. erit uterque eorum sed del. A 191  compositus] compositum L | eorum] illorum π 192  causa prima] inv. A | prima] ita G add. ita A | necesse esse] est C | nostra] nostre sed del. L | sue substantie] inv. L | substantie] substantia E 193  illorum] add. sed uterque illorum C

170

175

180

185

190



195

200

205

210

215

DUX NEUTRORUM II, 2

17

Si vero causa diversitatis fuerit in altero illorum, erit ille, in quo sunt duo, non necesse esse in sua substantia. Via altera in ratione unitatis: demonstratum est autem, quod omnia entia sunt quasi unum corpus, cuius pars coniungitur alteri, et quod virtus celi diffunditur in materiam istam inferiorem et aptat ei virtutes suas. Cum hoc ergo non potest astrui, quod unus deus sit separatus in aliqua parte entium, et quod deus secundus sit separatus in altera parte, quoniam una pars colligationem habet cum altera; quod si ita est, non remanet in hac partitione, nisi ut unus sit operator in una hora, reliquus vero in altera, vel quod ambo operentur simul semper in eadem hora, ita quod nullum opus perficiatur nisi ab ambobus simul. Quod autem unus operetur in una hora, reliquus in altera, hoc est vanitas multis de causis: quoniam si tempus, in quo unus eorum operatur, fuerit possibile, ut alter operetur in ipso, que est causa, quare unus operatur et alter quiescit? Quod si fuerit impossibile, ut alter operetur in tempore, in quo reliquus operatur, erit alia causa, que facit alterum operari et alteri dat impossibilitatem operandi tunc, quoniam in tempore non est ista diversitas. Res etiam, que apte sunt, ut operentur in illis, sunt colligate inter se, sicut exposuimus. Uterque etiam ipsorum erit sub tempore, quoniam eius operatio adheret tempori; preterea uterque illorum exit de potentia ad actum in hora, in qua operatur, et uterque indigebit aliquo, qui extrahat ipsum de potentia ad actum, et in substantia utriusque erit possibilitas. Quod autem ambo sint operatores semper omnium eorum, que sunt, ita quod neuter sine reliquo aliquid operetur, hoc etiam est vanitas,

195  duo] due A | esse] add. in quo sunt due sed exp. L | sua substantia] inv. π | substantia] add. probatio quod unus sit Deus E 196  autem] om. A 197  sunt] om. KL 199  suas] om. G | hoc] om. CG | hoc ergo] inv. KLπ | deus] add. secundus C 200  aliqua ... in] om. A 201  si] om. L | si ita] in K 202 partitione] participatione A 203  vero] nec K | altera] altero L | semper] om. C 204  nullum] ullum G 205  reliquus] alter L 206  multis] istis L | eorum] illorum L om. π | operatur] add. fuerint sed del. L 207  operetur ... alter] om. A | est] es B 208  operatur ... alter] om. A | impossibile] possibile L | ut] quod E 209  facit] add. ipsum sed exp. G 210  alteri dat] inv. E | in ... est] non est in tempore A 211  ista] illa KLπ ita sed corr. sup. l. B | etiam] autem E 212  illis] aliis E | inter] intra E 213  sub tempore] de potentia ad actum sed exp. et corr. E 214  adheret] haberet B | pretera] add. quod G | illorum] om. L | exit] exibit π 215  in ... actum] om. sed suppl. in marg. B | uterque] om. KLπ 216  erit] est L | possibilitas] impossibilitas G 217  ambo] om. A | semper] om. KLπ 218 aliquid] om. A aliquid operetur] inv. KLπ | est] om. A

18

MOSES MAIMONIDES

sicut dicam. Quoniam generaliter nullum opus perficietur nisi ex coniunctione amborum; quod si ita est, neuter eorum est operator, cum intellexerimus substantiam ipsius, et neuter eorum est causa prima illi operi, sed causa prima est coniunctio illorum. Demonstratum est autem iam, quod necesse esse necessario non habet causam; preterea coniunctio amborum ad unum opus est propter aliam causam, que coniungit ambos, que, si fuerit talis, sine qua non possit perfici opus, est unum, et hoc est Creator sine dubio; quod si fuerit alia coniunctio causa istius coniunctionis, erit alius coniunctor, et ita necesse est omnibus modis, ut perveniatur finaliter ad unum, qui est causa esse huius mundi, qui est unus quolibet modo sive in eo, quod incepit esse, postquam non fuit, sive ex parte necessitatis, quod unum proveniat ex alio. Patet igitur iam tibi per viam istam, quod unitas universitatis demonstrat unitatem factoris sui. Via altera in remotione corporeitatis: omne corpus est compositum, sicut dictum est in propositione XXIIa, et omne compositum habet operatorem omnino, qui est causa existentie forme sue in sua materia. Explanatum est etiam bene, quod omne corpus est receptibile divisionis, et habet extremitates, et est locus accidentium sine dubio. Quod si ita est, corpus non est unum neque secundum partitionem neque secundum compositionem, et necessario est unum et aliud. Probatum est autem, quod necesse esse nullam habet compositionem omnino. Postquam autem probationes istas premisi, incipiam depurare viam nostram, secundum quod promisi.

219  Quoniam] om. G | generaliter] similariter K similiter L 220  quod] et L | cum] si L 221  intellexerimus] intelleximus GKLπ | ipsius] eius A | causa prima] inv. C 223  Demostratum] demostrare G | autem] om. AL | non] om. K 224  opus est] om. E 225  aliam] illam C | coniungit] coniugat E | que2] qui E | si] sit B sup. l. A | sine ... fuerit] om. G 226  possit] potest Lπ | Creator] add. omnino L 227  alius] alicuius L 228  finaliter ... unum] ad unum finaliter L 229  qui1] quod A que L | est1] esset KLπ | esse] essentie C 231  alio] altero L | igitur] ergo EL | iam] om. GKLπ | iam tibi] inv. B | quod] quam C  232 universitatis] diversitatis L | unitatem] universitatem B 233  corporeitatis] creatoris sed exp. et corr. G | est compositum] inv. K 234  propositione] conpropositione sed exp. et corr. B 236  est etiam] inv. E | etiam] autem L | bene] add. et C | quod] quid G 237  habet] add. in B 238  neque1] nec AK 239  compositionem] comparationem Gπ comperationem L 241  viam] om. A 242  promisi] premisi E

220

225

230

235

240



DUX NEUTRORUM II, 3

19

CAPITULUM III

5

10

15

20

25

Corpus quintum, quod est celum, necesse est, ut vel sit generabile et corruptibile, et motus eius generabilis et corruptibilis; vel ut sit non generabile nec corruptibile, sicut dicit adversarius noster. Quod si fuerit celum et generabile et corruptibile, ergo factor eius, postquam fuit non ens, ipse est Creator, quoniam hoc est intelligibile primum, quia id, quod est post privationem, habet factorem necessario, et vanitas est, ut ipsum faciat seipsum esse. Si vero celum non desiit nec desinet esse mobile motu sempiterno, sequetur secundum propositiones, quas premisimus, quod motor eius in hoc motu sempiterno sit nec corpus nec potentia in corpore, et ipse est Creator. Probatum est autem tibi, quod Creator est necesse esse, quod nec habet causam nec est possibile esse, cum intelligimus substantiam eius, et demonstrationes certe et vere demonstrant super essentia eius, sive mundus sit post suum non esse, sive non sit ita. Et similiter demonstrant probationes, quod est unus et quod non est corpus, sicut premisimus. Demonstratum namque est, quod est unus sine corpore, sive mundus sit novus post privationem, sive non sit, sicut exposuimus in tertia via philosophie, et sicut exposuimus remotionem corporeitatis et firmitatem unitatis in viis philosophie. Videtur autem michi rationabile perficere hic finem opinionum philosophorum, et incipiam exponere demonstrationes ipsorum in esse intelligentiarum abstractarum. Ostendam etiam, qualiter convenit illa ratio principalitatibus nostre legis, scilicet essentia angelorum. Cum autem istud perfecero, revertar postea ad id, quod premisi, ad inducendum probationes super novitate mundi, quoniam demonstrationes nostre super hoc non firmarentur nec probarentur nisi post scientiam

1 Capitulum] om. C | Capitulum III] Corpus quintum videlicet celum. Utrum sit generabile et corruptibile an non. Capitulum III π om. AEGK 2  vel sit] inv. L 4  nec] vel L 5  et1] om. E | eius] add. fecit ipsum C 6  quia] quod E 7  necessario] om. K 8  est] esse C | seipsum esse] inv. A 9  esse mobile] inv. L | sequetur] sequitur K add. sequitur K | sequetur ... sempiterno] in marg. B 10  motor eius] mote est B 12  quod2] om. K | nec] non A 13  cum] si L | eius] ipsius L om. A 14  demonstrationes] add. eius G 17  est2] om. A | corpore] add. sine corpore L 21  hic] om. A | hic finem] inv. CGKLπ | opinionum] opinionem π 22  ipsorum] earum K 23  qualiter] om. E | convenit] conveniat L 25  perfecero] perficio E | revertar postea] inv. A | premisi] promisi G 26  probationes] probationem CGKLπ

20

MOSES MAIMONIDES

essentie intelligentiarum abstractarum, et quomodo induxerunt probationes super esse ipsorum. Necesse est autem omnibus modis, ut ante hec omnia premittatur propositio, que erit velut candela accensa universaliter ad patefacienda archana huius libri tam in capitulis premissis quam etiam in sequentibus. Hoc autem est quod premitti debet. Scias, quod non est intentio mea in hoc libro aggregare aliqua in scientia naturali, nec depurare vel exponere rationes sapientie spiritualis super quibusdam opinionibus hominum, vel probare, quod probatum est. Non est etiam intentio mea depurare vel astruere firmitatem celorum vel narrare numerum eorum, quia libri de hoc compositi sufficiunt, et quamvis non sufficerent in aliqua rationum, non erit, quod ego dicam certius quam id, quod alii dixerunt. Sed intentio mea in hoc libro est, quod feci te scire in principio ipsius, scilicet exponere plures dubitationum legis et patefacere archana ipsius, quod est altum apprehendere per scientias gentium. Igitur, cum videris me loqui in assertione intelligentiarum abstractarum et in numero earum et in numero celorum et in causis motuum ipsorum, vel exponere veritatem materie et forme vel in largitate splendoris spiritualis et similia istis, non ascendat in cor tuum, quod intentio mea sit exponere veritatem rationum ipsarum philosophicarum solummodo, quoniam illa iam dicta sunt in libris multis, et plura ex illis demonstrata sunt vera probatione. Intentio mea est dicere, quod invenero in dubietatibus legis, intelligenti. Solvam etiam multa contraria in scientia rationis illius, quam depurabo. Tu autem scis ex principio istius libri mei, quod eius columpna circundat super expositione eorum, que exponenda sunt in opere de Be-

29  ipsorum] ipsarum π eorum G 30  est autem] inv. E | ut] si G 31  propositio] probatio sed corr. in marg. L 32  etiam] om. GKLπ 33  debet] dicitur A 34  in2] de KLπ 36  quibusdam] quibus B | hominum] homini E 37  est etiam] inv. GKLπ | etiam] autem E 38  quia] et E 39  sufficerent] sufficient E | aliqua rationum] aliquo π | rationum] ratione G ratio KLπ | non2] in marg. L 40  quam] quod B add. sit KLπ 41  plures] ples K 42  dubitationum] dubitationem G dubitationes KL | ipsius] eius G | est] si L add. aliter ab apprehensione super scientias gentium in marg. GK add. alios cum apprehensione super scientias gentium in marg. L 43  per] super C 44  et1] etiam C | et2 ... celorum] om. KLπ | numero] medio B 45  ipsorum] ipsarum π 46  vel ... largitate] secundum largitatem π | in] om. L | splendoris] splendores G 48  solummodo] solum KLπ 49  ex] de B | illis] istis G his L 50  in] om. A | dubietatibus] dubitationibus AL | legis] add. nostre G | Solvam] om. KLπ 52 Tu] add. de Beresit et de Mercana al. m. in marg. A | circundat] cundat E 53  expositione] expositionem E | exponenda] expedita L

30

35

40

45

50



DUX NEUTRORUM II, 3

21

resit et de Mercava, et in examinatione dubitationum, que dependent de prophetia et in scientia Creatoris. In quocumque autem capitulo videris me loqui in expositione eius, quod probatum est in scientia naturali et in scientia spirituali, vel in expositione eius, quod necesse est, ut credatur, vel eius, quod dependet ab hiis, que demonstrantur in mathematicis. Scias, quod est clavis, que est valde necessaria ad intel60 ligendum ex ipsis verba prophetie, scilicet parabolas et secreta prophetarum, et propter hoc dixi et explanavi et feci ipsum sciri, ut ratio ipsa sit nobis utilis in sapientia operis de Mercava vel operis de Beresit vel ad demonstrandum radicem rationis prophetie vel ad credendum sententiam veram de lege, quam credimus. Postquam igitur ista premisi, 65 revertar, ut perficiam, quod incepi. 55

54  in] om. π add. exag sed del. L 56  quod ... eius] om. E 57  vel] et A | quod] om. C 58  demonstrantur] demonstrant A 60  et] om. KL | prophetarum] om. G 61  sciri] scire L om. G | ipsa] ista A | ipsa sit] inv. L 62  sit nobis] inv. A | Mercava] add. sit in marg. G | operis] add. debers sed exp. E 63  rationis] om. L | prophetie] philosophie A | sententiam] scientiam π 64  igitur] ergo KLπ | ista premisi] inv. A

22

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM IV Scito, quod opiniones Aristotilis, quas elegit in causis motuum celorum, ex quibus probatur essentia intelligentiarum abstractarum, licet non demonstrentur, sed sunt propinqua veritati, et dubitationes in ipsis sunt pauciores quam in aliis opinionibus, et sunt magis ordinate, si- 5 cut dixit Alexander in Principio totius. Conveniunt etiam cum multis rationibus legis, sicut expositum est in locis similitudinum, que sunt scite, quas non est dubium sapientes ordinasse, sicut explanabimus ­postea. Propter hoc ergo inducam opiniones ipsius et demonstrationes eius, ut colligam ex ipsis illud, quod cum lege convenerit et cum verbis 10 sapientum.

1  Capitulum] om. C | Capitulum IV] De opinionibus Aristotelis. Capitulum IV π om. AEGK 2  Aristotilis quas] inv. E | causis] comunibus E 3  ex] in C | essentia] scientia G 4  sed] om. π | propinqua] propinque π | ipsis] istis G 5  et] om. C 6  dixit] dixi B dicit π | totius] ipsius C | 7  expositum] expoitum B | est] om. A 9  ergo] igitur B | ipsius] istius KLπ 10  eius] ipsius G | ut] et B | quod] om. π | cum] in A

6  Cf. Alexander of Aphrodisias on the Cosmos, ed. C. Genequand, Leiden 2017, pp. 42; 122-124.



DUX NEUTRORUM II, 5

23

CAPITULUM V

5

10

15

20

Scito, quod celum habet animam, hoc autem comprehenditur labore intellectus. Auditor autem putat, quod istud est longe a scientia, quoniam ascendit in cor eius, cum dicimus, quod habet animam, quod illa anima est sicut hominis vel asini vel bovis, sed non est ista ratio dicti. Est autem ratio eius, quod motus ipsius localis ostendit, quia est in ipso principium, a quo movetur sine dubio, et illa virtus prima est anima sine dubio. Demonstratio vero huius est, quia vanum est, ut sit motus ipsius circularis sicut motus rectus lapidis deorsum vel ignis sursum, cuius motus principium est natura, non anima. Quod enim movetur hoc motu naturali, non movetur nisi a virtute, que est in ipso, que est principium motus, cum est extra locum suum, ut querat ipsum; cum autem pervenerit ad locum suum, quiescit. Celum vero movetur in loco suo circulariter, nec est necesse, ut sic moveatur, nisi ex eo quod habet animam: quicquid enim habet animam, non movetur nisi natura vel ymaginatione, scilicet virtute anime, ut querat sibi conveniens et ut fugiat contrarium. Et non refert, utrum motor eius sit extrinsecus, sicut motus animalis per calorem Solis, cum vadit ad aquas in tempore, quo sitit, vel quod sit motor eius ymaginatio; cum enim ymaginatur conveniens vel contrarium, tunc movetur animal. Celum autem non movetur, ut querat conveniens vel fugiat contrarium, hoc est ab aliquo in aliquid, quia motus eius et cuiuslibet partis in eodem loco est et ad eundem locum, quia si motus eius esset propter illud, necesse esset, ut appropinquaret ad illud,

1  Capitulum] om. C | Capitulum V] Quod celum habet animam. Capitulum V π om. AEGK 2  Scito] add. nota celum habet animam in marg. K | autem] est A | comprehenditur] comprehendit L 3  autem] etiam E | istud] illud E 4  cum dicimus] credentis π credimus L | habet] habeat K | animam] add. et π 5  est2] om. C | ista] illa K 6  eius] huius K | quia] quod E 7  ipso] eo A | a] in A 8  vero] om. A | huius] add. vera A 9  ipsius] illius KLπ | motus2] add. ipsius lapidis G | rectus] respectu π | lapidis] om. G 10  enim] igitur A | Quod] add. aliter a virtute que est principium motus que est in potentia cum est extra locum et cetera al. m. in marg. A 11  in ... motus] principium motus que est in ipso BE 12  est] om. K | querat] quietat G 13  locum] locus A 14  suo] illo KL 15  nisi] om. BE | enim] etiam E add. non KLπ 16  scilicet] om. E | anime] add. scilicet C 17  ut2] non Kπ 18  motus] motor sed corr. K 19  sitit] sint sed corr. A | quod] om. A 21  animal] anima E 22  hoc ... aliquid] om. KLπ | quia ... locum] om. ABEGKLπ add. aliter quia motus eius et cuiuslibet partis in eodem loco est ad eundem locum in marg. GKLπ 24  illud1] id AG | illud2] id L

24

MOSES MAIMONIDES

ad quod movebatur, et quiesceret. Si enim dixerimus, quia movetur, ut querat aliquid vel ut fugiat, non conveniet ei motus sempiternus, et ipsum ponere esset vanum. Cum autem motus iste circularis fuerit secundum ymaginationem alicuius rei, per quam sic movetur, non erit illud ymaginari nisi cum intellectu; ergo celum habet intellectum. Nec tamen omne, quod habet intellectum ad ymaginandum aliquid et habet animam, per quam moveri potest, cum ymaginatus fuerit, aliquid movebitur secundum intellectum, quoniam ymaginatio sola non facit necessario moveri. Hoc autem probatum est in prima philosophia. Palam autem est, quod quandoque ymaginabitur intellectus tuus multa et poteris ad illa moveri, nec tamen moveberis ad ea ullo modo, donec nascatur desiderium ad illa, que ymaginatus es, et tunc moveberis ad acquirendum quod ymaginatus est secundum intellectum. Iam ergo probatum est, quod anima, que est principium motus vel intellectus, per quem comprehendis quicquid est comprehensibile, non est sufficiens causa, ut motus sit talis, donec adiungatur ei desiderium et concupiscentia rei ymaginate. Ex hiis ergo sequitur, ut celum habeat amorem illius, quod ymaginatus est intellectus eius, illud autem est amatum, et hoc est Creator. Propter hoc dicit Aristotiles, quod Creator movet celum, scilicet quia celum desiderat assimilari ei, quod apprehendit, et hoc est illud, quod comprehendit intellectus eius, quod est in fine simplicitatis, et

25  quia] quod ABGπ 26  fugiat] add. aliter vel (om. G) impossibile est ut acquiratur et (vel L) fugiatur motus ergo eius erit vanum in marg. GKL 27  iste] ille KLπ 28  sic movetur] inv. C 29  illud] id G 30  habet1 ... et] om. K | aliquid] add. vel aliud sup. l. A 31  ymaginatus] imaginatum Cπ 32  movebitur] movetur E om. KLπ 33  est ] om. B 35  moveberis] admoveberis A | ea] illa C 36  ad] ab B de sed corr. K | es] est A add. fuerit es sed exp. fuerit G 37  ad] add. intentionum sed exp. G | quod] que KLπ | est] es CE 39  quem] quam GKLπ | comprehensibile] comprehensibilis C | non] nec KL 40  ut] uti π nisi L | ei] om. C 41  concupiscientia] conpiscientia B | ut] quod K 42  illius] om. A | eius] om. G | illud] id L 43  hoc] hic L 44  dicit] dixit BE | movet] habet KLπ 45  apprehendit] comprehendit E | et ... comprehendit] om. C | et] add. in E | hoc] id GL illud K | hoc ... illud] illud est π | illud] om. GKL 46  comprehendit] apprehendit KLπ | et] om. E

33  Cf. Aristoteles, Metaphysica, XII, 7-8, 1072a20-1072b20 44  Cf. Aristoteles, Metaphysica, XII, 7, 1072a20-35.

25

30

35

40

45



50

55

60

65

70

DUX NEUTRORUM II, 5

25

in quo non est mutatio ullo modo, nec renovatur in ipso aliquid: bonitas autem emanat ab ipso semper. Istud autem non convenit celo ex parte corporeitatis, nisi ut sit actus eius motus circularis solummodo; quoniam hoc est finis eius, quod potest corpus habere, ut firmetur eius operatio super ipso, et ipse est motus simplicissimus motuum corporis, nec est in ipsius substantia mutatio nec in largitate bonorum, que proveniunt ex motu eius. Cum ergo predicta omnia probavit Aristotiles esse vera, intellexit et invenit multitudinem celorum per probationem et motum unius diversum a motu alterius in velocitate et tarditate, licet conveniant omnes in motu circulari. Sequitur ergo secundum considerationem naturalem, ut credatur quod ymaginatio, que facit celum unum moveri motu veloci in una die, est alia ab ymaginatione, que facit aliud celum moveri motu simili in annis triginta. Iudicavit ergo precise, quod sunt intelligentie abstracte secundum numerum celorum. Quilibet enim celorum amat et concupiscit istam virtutem intelligibilem, que est principium eius et motor motus, qui est in ipso. Ille autem intellectus est motor ipsius celi. Aristotiles autem non iudicavit precise nec alius ab ipso, quod numerus intelligentiarum est X vel C, sed dixit, quia sunt secundum numerum celorum. In tempore vero ipsius putabant antiqui, quod celi erant quinquaginta. Dixit autem Aristotiles, si numerus celorum est quinquaginta, ergo totidem sunt intelligentie abstracte, quoniam mathematice scientie parum vigebant in tempore ipsius, nec erant adhuc perfecte. Putabant etiam, quod quilibet motus habebat proprium celum. Ignorabant autem, quod unum celum renovat multos motus visibiles, sicut si diceres motus in longum et motus ad declinationem, et motus, qui apparet circa orbem extremitatis celi 47  renovatur] removeatur E 50  hoc] hec A hic CELπ | ut] si KLπ 51  est] om. G 52  ipsius] prius A 54  Cum] si L 55  motum ... diversum] motus unius diversus L 58  moveri] in omni C 59  ab] om. C 60  motu simili] inv. K | Iudicavit] iudicaverunt L 61  secundum] sup. l. B | Quilibet] quidlibet sed corr. G quodlibet Lπ 62  istam ... intellegibilem] hanc veritatem intellegibilem L | virtutem] veritatem π 63  motus] eius KLπ 64  ipsius] ipse G | iudicavit] add. nec K 65  C] cuius KL quotus π 66  quia] quod AE 68  totidem] tatide B 69  scientie] om. CGKLπ 70  erant] essentia E | quilibet] quolibet B 71  habebat] habebant A | renovat] renovabat A 72  si] om. C 73  declinationem] delectationem KLπ | celi] add. circa sed del. C

64  Cf. Aristoteles, Metaphysica, XII, 8, 1074a10-17.

26

MOSES MAIMONIDES

secundum latum orientum et occidentum. Non est autem hec nostra intentio; revertemur ergo ad id, in quo eramus. Posteriores philosophi dixerunt, quod intelligentie abstracte sunt decem. Numeraverunt siquidem spheras celorum, in quibus sunt stelle et spheram circundantem alias, licet in illis sint alie multe sphere, et celi sunt novem numero: primum quod circundat omnia; et celum stellarum fixarum; et celi septem stellarum; celum autem decimum est intelligentia agens, que demonstrat super exitu nostri intellectus de potentia ad actum, postquam non fuit, et nostra apprehensione formarum generabilium et corruptibilium, postquam non fuerunt nisi in potentia. Omne autem, quod exit de potentia ad actum, habet extractorem extra ipsum necessario; necesse est autem, ut extractor sit eiusdem generis, cuius et extractum. Carpentarius namque non facit archam, quia est artifex, sed quia forma arche est in intellectu ipsius; ipsa vero forma arche, que sic est in intellectu eius, extraxit archam de potentia ad actum, et fecit ipsam ex lignis. Similiter dicemus, quod dator forme est forma abstracta, et dator intellectus est intellectus, et ipse est intelligentia agens, ita quod sit comparatio intelligentie agentis ad ultima elementa et ex eis composita, sicut comparatio cuiuslibet intelligentie abstracte, que est adunata in celo, ad ipsum celum. Et comparatio intellectus in actu, qui est in nobis et est ex splendore intelligentie agentis, cum quo etiam apprehendimus ipsam intelligentiam agentem, est sicut comparatio intelligentie cuiuslibet celi, que est in eo et est ex splendore intelligentie abstracte, cum quo etiam apprehendit

74  orientum] orientem add. vel tum sup. l. A | occidentum] occidentem add. vel tum sup. l. A | hec] hoc B om. KLπ 75  revertemur] resistemur sed corr. A | id] sup. l. A | in] om. KL 76  Posteriores] add. vero E 78  sint] sunt Kπ | et2] om. A 79  celi] add. contrarium huius videtur dicere superius parte prima capitulo ascendere (dub.) dicitur al. m. in marg. G | quod] quidem A | omnia] eam G 80 septem] XII E | stellarum] planetarum π add. scilicet planetarum C | celum] intellectus GKLπ om. A | autem] add. intellectus C | autem decimum] inv. A 81  que] quod E | super] sunt B | exitu] exitus A exitum E actu sed corr. L 82  postquam ... potentia] om. KLπ | et ... fuerit] om. G | nostra] add. et nostra sed exp. B | nostra apprehensione] super exitu C 84  potentia] add. ad actum CG 85  est autem] inv. A | extractor] exactor A 86  extractum] exactum A 88  extraxit] extrahat sed corr. A 89  fecit] fiat sed corr. facit A 91  ita quod] in qua L | comparatio] operatio E 92  comparatio] add. est E 94  ex] in EKLπ 95  quo] qua E 96  est1] et C | intelligentie cuiuslibet] inv. K | cuiuslibet] add. reliqua sed exp. K | que] qui EK 97  ex splendore] explendore L

75

80

85

90

95



100

105

110

115

120

DUX NEUTRORUM II, 5

27

quodlibet abstractum et ymaginatur illud in intellectu suo, et concupiscit assimilari ei et idcirco movetur et redit in ipsum. Ex hiis ergo colligitur, quod probatum est, quia Creator non operatur absque medio; secundum quod ignis ardet per medium, et ignis movetur mediante celo, et celum movetur mediante intelligentia abstracta, et erunt ipse intelligentie abstracte angeli proprii, quibus mediantibus moventur celi. Et quoniam sunt intelligentie abstracte, nec convenit eis numerus ullo modo, quia non est mutatio in substantiis ipsarum, non enim sunt corpora. Sequitur ergo ex hiis secundum sententiam istius sapientis, quod Creator sit factor prime intelligentie, que movet primum celum, sicut exposuimus. Intelligentie vero, que movet celum secundum, non est causa vel principium nisi intelligentia prima, et sic erit donec intelligentia, que movet celum nobis propinquum, erit causa intelligentie agentis et principium eius, et usque ad ipsam pervenit essentia intelligentiarum abstractarum, sicut corpora incipiunt a celo altissimo et perveniunt usque ad elementa ultima et ex eis composita. Non oportet autem, quod intelligentia, que movet celum altissimum, sit necesse esse, quoniam communicat cum aliis intelligentiis in aliquo, quod est motus corporum, et quelibet differt ab alia in alia re, et ita quelibet illarum decem habet in se duo, et necessaria est prima causa omnino omnibus rebus. Hec ergo sunt verba Aristotilis et opinio et probatio ipsius super hoc, quod predicte res sunt simplices, secundum quod potest intelligi ex libris eorum, qui secuti sunt ipsum. Erit ergo finis verborum eius, quod omnes celi sunt corpora viva habentes animam intelligibilem,

98  illud] aliud C id L | intellectu] intellectum K 99  ei] illi C 100  ergo] om. CGKLπ | quia] quod A 101  secundum] sed GKLπ 102  mediante2] add. celo sed exp. B 103  erunt] erit C | angeli ... abstracte] om. EK | mediantibus] om. C 104  nec] non KLπ add. aliter non habet nec al. m. in marg. A 105  eis] ei G | mutatio] add. aliter diversitas in marg. G 106  ipsarum] ipsorum CGKLπ | sententiam] sentiam B 107  istius] illius A ipsius BKπ | quod] quia E | factor] rector L 108  primum] om. G | celum] add. non est causa vel principium G | Intelligentie] intelligentia E | que] qui K | movet] movent CG 109  secundum ... celum] om. G 110  et] om. π | sic] sicut KLπ | erit1 ... intelligentia] intelligentia erit donec A | erit2] est G 111  ipsam] ipsum EGKLπ 112  sicut] add. et A 113  perveniunt] proveniunt L 114  Non] add. quod motor orbis sit compositus in marg. G 116  in alia] om. E 117  et1] om. E | ita quelibet] in qualibet EL | est] add. esse E 119   Erit] add. illeg. + Aristotelis al. m. in marg. A | eius] suorum B | et] om. K

28

MOSES MAIMONIDES

et ymaginantur et apprehendunt Creatorem et principia ipsorum, et quod sunt intelligentie abstracte non in corporibus, que sunt a largitate Creatoris, et sunt medie inter ipsum et omnia corpora. Nunc autem 125 ostendam verba, que sunt in lege nostra, que conveniunt cum istis opinionibus, et que sunt in lege nostra diversa ab illis, in capitulis, que inducam.

123  Creatorem] creatorum π | et principia] in principio L | ipsorum] sua π 124  quod] que B 125  medie] medium EGKLπ 126  ostendam] add. it sed exp. G | que2 ... nostra] om E 127  illis] illi E ipsis sed corr. sup. l. G



DUX NEUTRORUM II, 6

29

CAPITULUM VI

5

10

15

20

Celi sunt animalia rationalia, scilicet apprehensores Creatoris, hec autem est veritas probata etiam ex parte legis, et non sunt corpora mortua sicut ignis et terra, sicut putant insipientes, sed sunt, sicut dixerunt philosophi, animalia obedientia Creatori, laudant ipsum et cantant ei canticum et laudem sublimem, sicut dixit David: «Celi enarrant gloriam Dei». Multum longe est a veritate, qui putat hoc esse dictum propter illud, quod ex eis apparet, quoniam in lingua Hebraica verbum narrandi vel nuntiandi non attribuitur nisi rei habenti intellectum. Probatio autem vera est, quod ipse narrat eorum dispositiones in substantia ipsorum, scilicet celorum, non illud, quod intelligunt homines in eis, subiecit namque: «Non sunt loquele neque sermones, et non audiuntur voces eorum». Sic ergo ostendit, quod hoc dicitur de substantia ipsorum, quod ipsi laudant Creatorem et enuntiant mirabilia ipsius absque sermone labiorum et lingue, et hoc est verum. Omnis namque, qui laudat sermone, non enuntiat, nisi quod ymaginatur eius intellectus; quidditas vero laudis ipsius est ipsa vera laus. Verba vero, que ibi ponuntur, sunt ad hoc, ut faciant scire rem, vel ut ostendant de ipso, quod ipse apprehendit, quod apprehendit, sicut dixit: «Dicite in cordibus vestris et in cubilibus vestris et tacete semper», sicut explanavimus. Huic autem probationi, que sumitur ex verbis prophetarum, non contradicet nisi stultus vel adversarius veritatis. 1 Capitulum] om. C | Capitulum VI] Quod celi sunt animalia rationalia. Capitulum VI π om. AEGK 3  autem] add. h sed del. G | etiam] et C 5  ei] ipsi GKLπ 6  laudem] laudant EGKLπ | sublimem] sublim B | dixit] dicit π om. A 7  Dei] add. rta K | a] om. KL | qui] que GKL | putat] putant CL 8  illud] id L 9  narrandi] variandi sed corr. in marg. L | nuntiandi] enunciandi KLπ 10  eorum] om. C 11  illud] id L | intelligunt] intelligant L 12  et] quorum K 14  ipsorum] eorum E 15  ipsius] eius E | hoc] hec E | est verum] inv. A 16  sermone] sermonem AE 17  quidditas] quod dicas B | vera] vero BGKL om. π | vera laus] inv. A 18  ibi] om. AE | ponuntur] imponuntur AE | ut1] quia K | scire rem] sapientem π | vel] et G 19  quod2 apprehendit] om. G 20  vestris2] add. nostra translatio non habet hanc litteram E 22  contradicet] contradicit A | veritatis] sup. l. B

6-7  Ps. 19, 2. 12-13  Ps. 19, 4. 19-20  Ps. 4, 5. 20 Cf. Dux neutrorum, I, 63, pp. 198-199.

30

MOSES MAIMONIDES

Opinio vero sapientum in hoc non eget expositione et probatione. Considera qualiter ordinaverunt verba sua in benedictione Lune in quocumque loco orationis, et verba expositionum in hiis, que Scriptura dicit: «Virtus celorum tibi flectitur»; et iterum: «Cum me laudarent simul astra matutina», et hoc invenitur frequenter in verbis suis. Alibi etiam dixerunt in expositione Scripture, que dicit: «Terra erat vacua», id est desolata et angustiata super malicia sua, ac si terra diceret: «Ego et celi creata fuimus simul; superiora sunt viva et inferiora mortua». Et ostendit, quod celi sunt corpora viva, non mortua, sicut elementa ultima. Ostensum est ergo tibi, quia, quod dixit Aristotiles, quod celum est apprehendens et ymaginans secundum intellectum, convenit cum dictis prophetarum et receptores nostre legis, ipsi sunt sapientes. Scias autem, quod omnes philosophi conveniunt in hoc, quod regimen inferioris mundi perficitur cum virtutibus, que diffunduntur super ipsum ex parte celorum, sicut prediximus, et quod celi apprehendunt omnia, que regunt, et sciunt ea. Hoc autem invenitur in lege, sicut dicit Scriptura: «Divisit eos Dominus Deus tuus omnibus populis», quod est dicere: Posuit eos mediatores ad regendum creata, non ut serviant eis. Dixit namque velut exponendo: «Ut presint diei et nocti, et dividant lucem a tenebris», ‘potestatis’ autem et ‘prelationis’ modus est, ut regat et preparet officia eius, et hec est res addita super luce et tenebris, que sunt causa propinqua generationis et corruptionis. Nam

23  et probatione] om. C 26  celorum] colorum G | Cum] si L | laudarent] laudaveruit sed corr. G 27  in ... suis] om. G | suis] eorum π 28  Terra] add. etiam C 29  sua] sita A add. illeg. in marg. A | terra] om. C 30  fuimus] sumus π | fuimus simul] inv. G | superiora] del. K | inferiora] add. sunt AK | Et3 ... mortua] om. C 31  ostendit] ostenderunt B 32  quia] om. C | quia quod] inv. G | Aristotiles] add. les sup. l. A 34  ipsi sunt] secundum K vel π 35  regimen] regnum A ragimen B 37  celorum] om. A 39  tuus] add. in A 40  mediatores] sup. l. B 42  prelationis] prelationes B 43  preparet] A | hec] hoc BKL | luce] lucem π 44  tenebris] tenebras π

26  Nehem. 9, 6. 26-27  Iob 38, 7. 28  Gen. 1, 2. 29-30  Berešit Rabbah, 2. 37 Cf. Dux neutrorum I, 71, p. 238. 39  Deut. 4, 19. 41-42  Gen. 1, 18.

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 6

31

de dispositione lucis et tenebrarum dictum est: «Et dividant lucem a tenebris». Vanitas autem est, ut rector alicuius rei ignoret rem, quam regit, cum scit veritatem regiminis et quibus conveniat. Adhuc etiam sternemus aliud verbum in hac materia.

45  Et2] ut B ad L

46  rei] qui K om. L

45-46  Gen. 1, 18.

47  scit] sit B | etiam ... alius] et supervenimus

32

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM VII Scito, quod angeli sunt entes, nec istud indiget probatione legis, quoniam in multis locis reperitur. Scis autem, quod Elohim est nomen iudicum, sicut dicitur: «Usque ad iudices proveniet ratio amborum». Ideo vero accommodatum est hoc nomem angelis et Creatori, quia ipse est iudex super angelis, sicut Scriptura dicit: «Dominus Deus vester»; ipse est: «Deus deorum»; et «Dominus dominorum». Cum ergo dixit: «Dominus Deus vester», sermo iste est ad speciem humanam communiter; cum autem subiecit: «Deus deorum», hoc est Deus angelorum; et quod postea dixit: «Dominus dominorum», hoc est dicere Dominus celorum et stellarum, que dominantur omnibus corporibus, que sunt preter illa. Et hec est ratio eius, non quod sit Deus et Dominus generis hominum tantummodo, quoniam gradus ipsorum est diminutus in hoc, et presertim in hoc, quod dixit: «Deus vester», quod communiter comprehendit omnia genera hominum, dominos et servos. Nec oportet, quod intentio sit in hoc, quia Creator est Dominus omnium rerum, quod credunt etiam blasphemi, quia est Deus ligni et lapidis; non enim est honor Creatoris, quod sit Dominus lapidum et lignorum et sculptilium. Sed intentio in hoc est, quod Creator est iudex super iudices, hoc est super angelos et dominus celorum. Iam vero premisimus in hoc libro capitulum ad ostendendum, quod non sunt corpora. Et hoc idem dixit Aristotiles, et est differentia tan-

1  Capitulum] om. C | Capitulum VII] Angelus est ens et quale ens et de effectu eius. Capitulum VII π om. AEGK 2  istud] illud E 3  Scis] scias E | quod] add. nomen A | nomen] verum CKLπ 4  iudicum] iudicium Cπ | sicut] add. cum A 5  vero] om. E add. autem A | et] in K | et ... angelis] om. L 6  angelis] angelos π | Scriptura dicit] inv. KLπ | vester] noster AG 7  est] om. KLπ | Deus] dominus K | dixit] dicit E 8  vester] noster AGπ | iste] ille KLπ | communiter] convenit L 11  que1] qui KLπ | dominantur] dominatur π 12  est] om. C | ratio eius] inv. B | quod sit] inv. B | sit deus] om. C 14  dixit] add. Dominus π | vester] noster AG 15  hominum] add. et CGKLπ 16  quod] add. in hoc L | in hoc] nichil C | quia] quod C | omnium] om. C 17  quod] add. et L | etiam] om. A | lapidis] add. et sculptilis A | enim est] inv. E 18  lapidum] lapidis E | sculptilium] sculptilis BGπ sculptibilis L 19  intentio] add. mea E add. intentio K | quod] quia CKπ | est2] om. E | super] add. omnes sed exp. A om. π 21  vero] enim K | quod] add. angeli BE 22  corpora] add. angeli A 4  Exod. 22, 9. 22 Cf. Dux neutrorum I, 48, pp. 136-138.

5

10

15

20



25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 7

33

tum in nomine, quoniam ipse vocat eos intellectus abstractos, nos autem nominamus ipsos angelos. Verba vero ipsius pro certo sunt, quod iste intelligentie abstracte sunt medie inter Creatorem et alia entia, et eis mediantibus moventur celi, quorum motus est causa generationis omnis generabilis, et hec sunt verba omnium librorum. Non enim invenies opus aliquod, quod Creator faciat, nisi per manum angeli. Tu autem iam scis, quod angelus interpretatur nuntius, quicumque autem implet visionem, vocatur angelus. Etiam motus animalium irrationabilium dicit Scriptura, quod sunt per manus angeli, cum ille motus fuerit preparatus per rem spiritualem, que dedit ei potentiam, ut sic ­moveretur, sicut dixit Daniel: «Misit Dominus angelum suum et conclusit ora leonum et non me contaminaverunt». Motus etiam asine Balaam omnes fuerunt per manum angeli, elementa etiam ultima vocantur angeli, sicut dixit David: «Qui facit angelos suos spiritus». Dicitur etiam angelus nuntius hominis, sicut dicitur: «Misit Iacob angelos», id est nuntios; dicitur etiam de propheta, ut ibi: «Et ascendit angelus Domini de Galgal»; et iterum: «Misit angelum suum et eduxit nos de Egypto», hoc est nuntium; dicitur preterea de intelligentiis abstractis, que apparent prophetis in visione prophetie; dicitur insuper de viribus rerum vivarum, sicut explanabimus postea. Nunc autem non loquimur nisi de angelis, qui sunt intelligentie abstracte. Lex siquidem nostra non tollit, quod Creator sit rector huius universitatis per angelos intermedios; sic enim dixerunt sapientes in eo, quod

24  pro certo] om. KLπ 25  inter] intus K 26  moventur] moverunt C 28  opus aliquod] apus aliquid L | Tu] add. quod angelus multe significat in marg. G 30  irrationabilium] rationabilium G 31  dicit Scriptura] inv. B 32  potentiam] potestatem sed corr. B 35  omnes] qui E 36  dixit] dicit L | Qui ... spiritus] om. G | angelos suos] inv. E | suos] scilicet K 37  etiam] autem L | dicitur] dixit A add. Iacob sed exp. G 38  nuntios] nuntius G 39  iterum] item ACG | eduxit] deduxit A 40  hoc est] id est C 43  nisi] om. K | angelis] add. de angelis K | qui] que GKL | abstracte] om. CGKLπ 44  Creator] creato L | huius] om. C 45  enim] add. quod KLπ

33-34  Dan. 6, 23. 34 Cf. Num. 22, 21-30. 36  Ps. 104, 4. 37  Gen. 32, 2. 38-39  Iud. 2, 1. 39  Num. 20, 16.

34

MOSES MAIMONIDES

lex dicit: «Faciamus hominem»; et iterum: «Venite et descendamus», quia hoc est sermo multorum, quasi non faciat Creator aliquid, donec videat illud in cetu superiori. Et debes mirari in dictis istis, sed vide, quod Plato locutus est similiter dicens, quod Creator videt in seculo intelligibili, et ex ipso producit entia. Alicubi etiam dixerunt hoc pre- 50 cise, quod Creator nichil facit, donec consilium habeat cum cetu superiori. Alibi etiam dixerunt propter verbum, quod dixit Salomon, quod iam fuit ‘fecerunt’: «Non dicitur hic ‘fecit’, sed ‘fecerunt’, ac si ipse et capitulum eius convenerunt super quolibet membro, quod est in te, et posuerunt illud in sua compositione, sicut Scriptura dicit: ‘Ipse fecit et 55 composuit te’». Et in alio loco dixerunt: «Ubicumque dicitur Dominus, est ipse et capitulum eius». Nec est in hoc intentio, sicut stulti putant, quod Creator loquitur vel cogitat vel videt vel consiliatur et habet adiutorium aliorum extra se in consiliis: quomodo namque Creator queret consilium a creatura? Omnium autem istorum expositio est, quod sin- 60 gularia entium et omnia membra animalium, que creavit, secundum 46  dicit] dixit π | Faciamus] add. Genesis in marg. A | iterum] item G et cetera KLπ 47  hoc] hic EL | est sermo] inv. C | sermo] add. illeg. in marg. A | aliquid] om. KLπ 48  illud] illos E id L | superiori] superiorum E | istis] add. archanum trinitatis C | vide] vides A add. aliter vide in marg. A 49  Plato] add. Plato al. m. in marg. A | dicens] Dominus π | videt] debet B 50  producit] provenit sed corr. producunt L | Alicubi] alibi A alicui KL aliqui π | etiam] et L | hoc] om. KLπ add. hoc est hereticum in marg. A 51  precise] add. scilicet A | quod] quia G | facit] om. et add. nichil agit sup. l. A 52  superiori] superiorum E | Alibi] aliter KL alii π | verbum] verba E 53  quod] add. aliter que ante fecerunt in marg. G | fuit] add. dum est hoc CGKLπ add. hic E | hic] hoc Kπ | fecit] facta E 54  in te] add. aliter ante sup. l. A 56  dicitur] om. A 57  eius] add. convenerunt super quolibet membro quod est in te et posuerunt illud in sua compositione sicut scriptura dicit ipse fecit et composuit te et in alio loco dixerunt ubicumque Dominus est ipse et capitulum eius E | Nec] hoc E non KLπ | in ... intentio] intentio in hoc B | stulti putant] inv. G 58  vel] et C | consiliatur] consilia C | adiutorium] add. extra sed del. L | adiutorium aliorum] inv. E 59  Creator] om. KLπ 60  autem] om. π | expostitio] compositio C 61  secundum] vel L

46  Gen. 1, 26. 46  Gen. 11, 7. 47-48  Cf. TB, Sanhedrin, 38b. 52  TB, Sanhedrin, 38b. 53 Cf. Eccl. 2, 12. 53-56 Cf. Qohelet Rabbah, 2. 55-56  Deut. 32, 6. 56-57  Berešit Rabbah, 51.



65

70

75

80

85

DUX NEUTRORUM II, 7

35

quod sunt, sunt quidem mediantibus angelis, quoniam omnes virtutes vocantur angeli, quia implent visionem. Quam magnum malum est cecitas stultitie et ignorantie et dampnum, quod inde provenit! Si enim diceres alicui illorum, qui reputant se sapientes in lege, quod Creator mittit angelum, qui intrat in uterum mulieris et disponit formam et figuram fetus, videtur ei rationabile, et reciperet istud et putaret, quod esset gloria et decor Creatoris et sapientia ipsius; credit namque, quod angelus est corpus igneum splendens, et magnitudo corporis eius sicut tertia pars universi mundi, sicut ostendit planum parabolarum sapientum, et credit, quod hec omnia sunt convenientia Creatori. Si vero diceres eidem, quod Creator dedit spermati virtutem informativam, que operatur figuram membrorum et format ea, et hoc est angelus, vel quod omnes forme sunt ab intelligentia agente, que est angelus, qui vocatur princeps mundi, qui tamen ab alio habet, de quo sapientes semper faciunt mentionem, removeret hoc a se, et non crederet istud, quia non intelligeret rationem huius profunditatis et istius potentie vere, que posuit virtutes istas activas in singulis rebus, que non apprehenduntur sensu. Sapientes etiam iam ostenderunt ei, qui sapiens est, quod omnis virtus in corpore vocatur angelus, quanto magis virtutes in mundo diffuse. Quelibet etiam virtus habet propriam operationem sibi, unam non duas, hec autem omnia dicta sunt a sapientibus manifeste: «Unus angelus non nuntiat duo; neque duo angeli nuntiant unum», et hec eadem ratio est in omnibus virtutibus. In pluribus etiam locis dicunt verba, quibus astruitur, quod virtutes singulares naturales et animales vocantur angeli. Radix autem illorum verborum est in

62  sunt2] si L 64  inde] mente Lπ 65  diceres] dicens B dices C 66  qui] que L | in] add. numerum sed del. L 67  ei] enim EKLπ | rationabile] inrationabile sed corr. B rationale C | istud] om. G 68  gloria ... decor] decor et gloria KLπ 69  igneum] om. G | splendens] splendendens sed corr. B 70  tertia pars] inv. G | ostendit] ostendunt KLπ | planum] plana π 71  hec omnia] inv. G | sunt convenientia] inv. A 74  quod] om. K 77  istud] illud C 78  activas] actenticias dub. K accias dub. L | que] qui E 79  etiam] om. E 81  propriam] om. KLπ 82  omnia] om. CGKLπ 83  nuntiat] nuntia E | neque] nec KLπ 84  hec] hic C add. a G

83-84  Berešit Rabbah, 50.

36

MOSES MAIMONIDES

quoddam loco, ubi dicitur, quod Creator creat singulis diebus cetum angelorum, et dicunt coram ipso canticum et recedunt. Cum vero contradictum fuit verbis istis per ea, que probant, quod angeli sunt stabiles et eterni, et hoc demonstratum est frequenter, responsum est, quod angelorum quidam sunt stabiles et vivi, quidam vero pereunt. Verum siquidem est, quod iste virtutes singulares sunt generabiles et corruptibiles, species vero ipsarum virtutum stabiles sunt et incorruptibiles. Sic etiam dixerunt de Iuda et Thamar loquentes: «Dixit Rabi Ohanna: voluit preterire, et precepit Creator angelo, qui est positus super concupiscentia», et signavit per hoc virtutem appetitivam coitus, que est in homine; vides autem, quod nomen huius virtutis vocavit angelum. Et sic invenies semper, quod ipsi dicunt angelus, qui est positus super tali vel tali re, quoniam omnis virtus, quam dedit Deus super quacunque re, vocatur angelus missus super illa re. Dixerunt etiam alibi: «Cum dormit homo, anima sua dicit ad angelum, et angelus ad cherub». Ostenderunt autem cuilibet intelligenti, quod virtus, que videt sompnia, vocatur angelus, intellectus vero vocatur cherub. Quam mirabilis est ista ratio scienti eam, et quam abhominabilis est apud insipientes! Sed de forma, in qua videtur angelus in visione prophetie, iam diximus in hoc, quod invenies plures prophetas, qui viderunt angelos in forma humana, sicut legitur: «Ecce homines tres stantes iuxta ipsum»;

87  quodam] add. impeto sed exp. L | cetum] centum ABEπ centum sed corr. L 88  dicunt] Dominus E add. quod G | ipso] eo KLπ 89  fuit] fuerit EL 90  eterni] del. L | est1] om. C | responsum] inconveniens L | responsum est2] lac. K 91  vivi ‫ ]וחי‬eterne sed corr. eterni A eterni CEGKLπ 92  iste] ille Lπ | singulares sunt] inv. L | sunt] om. E 93  ipsarum] istarum G 95  est] om. K 96  signavit] signaravit C | virtutem] om. GKLπ | appetitivam coitus ‫ ]הבעילה‬om. BCE 98  semper] om. G | positus] ponitus B 99  vel] et KLπ | super] om. K in L 100  re1] sup. l. C | missus] mssus B | etiam] ceteri L 101  alibi] aliqui L | Cum] si L | homo] add. angelus G | sua] om. K | angelus] angelis B 102  Ostenderunt] ostendendum B | Ostenderunt ... cherub] om. G add. aliter non habet al. m. in marg. A | autem] etiam KLπ 104  ista] illa π | apud] add. scientes sed exp. G 107  in hoc] om. L 108  forma] formah G add. una E | ipsum] add. Genesis in marg. A

87-88  Berešit Rabbah, 78. 94-96  Berešit Rabbah, 85. 101-102  Qohelet Rabbah, 10. 108  Gen. 18, 2.

90

95

100

105



110

115

120

125

130

DUX NEUTRORUM II, 7

37

quidam etiam vident angelum, sicut si esset homo valde terribilis, sicut dicitur: «Visio eius sicut visio angeli Domini, terribilis nimis»; quidam etiam vident ipsum sicut visionem ignis, sicut dicitur: «Apparuit ei angelus Domini in flamma ignis»; et dicitur ibi a sapientibus: «Abraham, cuius virtus erat fortis, vidit eos quasi homines; Loth vero, cuius virtus erat mala, visi fuerunt quasi angeli», hoc est arcanum magnum de secretis prophetie, adhuc etiam inducam alia verba in ratione prophetie. Et similiter ibi dicitur, quod, antequam perficerent, quod preceptum erat eis, dicti sunt homines, sed postquam perfecerunt iussionem, induerunt angelitatem. Pone ergo cor tuum, et vide qualiter ex omni parte demonstraverunt, quod ratio angeli est opus alicuius rei, et quod omnis visio angeli non est nisi visio prophetie et secundum apprehensionem apprehendentis. Postquam ergo hec ita se habent in omnibus, que dixit Aristotiles in hac materia, non est aliquid contrarium legi nostre. Aliud vero, quod est contrarium nobis, est, quia ipse credit, quod hec omnia sunt antiqua, non nova neque creata, et quod sequuntur ex potentia Creatoris quasi ex debito. Nos vero credimus, quod omnia sunt creata, et quod Creator creavit intelligentias separatas, et dedit potestatem celis desiderandi illas, et ipse creavit intelligentias et celos, et posuit in eis virtutes regitivas. In hoc ergo solo contradicimus ei. Adhuc etiam faciam te audire sententiam eius et sententiam legis vere in novitate mundi.

109  esset homo] inv. C | sicut dicitur] om. A 110  nimis] add. si sed del. E 111 sicut] add. sicut dicitur in marg. A | Apparuit] add. Exodus in marg. A 112  Abraham] add. Genesis in marg. A 114  visi] nisi EK | quasi] om. A 115  inducam] adducam KLπ 116  quod1] om. K 117  perfecerunt] fecerunt KLπ | iussionem] visionem AG 118  angelitatem] add. homines sed exp. G 120  non] om. K | nisi] om. G | et] om. G | apprehensionem] visio hensionem C 122  Postquam] post K add. nota opinionem Aristotelis in antiquitate mundi al. m. in marg. G | hec ita] inv. K | Aristotiles] add. les sup. l. A 123  contrarium] add. in E | legi] legis B lege E | nostre] nostra E | Aliud] illud E 124  quia] quod L | quod] quia G | hec] om. A | antiqua] add. hec A 125  sequuntur] sequitur L 126  quasi] quod B | vero] autem L 127  intelligentias] add. et celos sed del. G | et] add. quod L | potestatem] potestates CGKLπ 130  sententiam2] sentententiam sed corr. B | vere] nostre E

110  Iud. 13, 6. 111-112  Exod. 3, 2. 112-114  Berešit Rabbah, 50. 116-118  Berešit Rabbah, 50.

38

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM VIII Ostendimus iam equivocationem huius nominis angelus, et quod convenit communiter intellectibus separatis et celis et elementis ultimis, et quia quodlibet illorum facit aliquid. Non putes, quod celi vel intellectus abstracti sunt sicut virtutes corporales, que sunt nature et non apprehendunt operationes suas; celi siquidem et intellectus abstracti apprehendunt operationes suas et eligunt et dirigunt, sed non sicut nos eligimus vel regimus, quod totum sit cum renovatione rerum. Hoc enim dictum est in lege, scilicet rationes sunt ibi, que percipiunt nos super hac re, sicut dixit angelus ad Loth: «Non potero facere aliquid, donec tu venias»; et dixit, ut faceret eum evadere: «Ecce posui faciem tuam ad rem istam»; et dixit: «Audi vocem eius et non resistas ei, quia non parcet errori nostro, quoniam nomen meum est infra ipsum». Hec autem omnia demonstrant, quod apprehendunt operationes suas, et quod habent voluntatem et electionem cum audacia et regimine, que data sunt eis, sicut nos habemus voluntatem in eo, quod datum est nobis, et habemus potestatem super illud a principio generationis nostre. Actiones vero nostre sunt deficientes a bono, et hec est privatio, que precedit regimen nostrum et operationem; intellectus vero abstracti et celi non sunt sic, sed semper faciunt bonum, et apud eos non est nisi bonum, sicut explanabitur in capitulis sequentibus, et quicquid est apud eos existit in fine perfectionis et operationis sempiterne ab hora sue essentie.

1  Capitulum] om. C | Capitulum VIII] Quod Angelus est nomen equivocum et de celis. Capitulum VIII π om. AEGK 2  quod] quia BE om. C 3  communiter] convenienter L om. E | ultimis] multis E 4  quia] om. E 5  nature] vere E 6 suas] om. G | celi ... suas] om. A | siquidem] vero E | abstracti] add. sicut sed del. L 7 suas] om. E 8  vel regimus] om. CEGKLπ add. vel B | quod] add. hoc C 9  sunt ibi] inv. L 10 Non] add. Genesis in marg. A 11  tu] om. GKLπ | venias] invenias GLπ invenies K | evadere] evaderet G 12  istam] ista G 15  suas] om. B | et2] add. apprehensionem sed del. E 16  regimine] regimen π | sunt] est E 18  nostre1] om. KLπ | a bono] om. KLπ | hec] hoc B 20  et1] om. GKLπ | semper faciunt] inv. A 21  explanabitur] explana C | sequentibus] add. et quicquid est apud eos existit in fine perfectionis G 22  existit] exulit E

10-11  Gen. 19, 22. 11-12  Gen. 19, 21. 12-14  Exod. 23, 21.

5

10

15

20



DUX NEUTRORUM II, 9

39

CAPITULUM IX

5

10

15

20

Opiniones antiquorum, que sequuntur ex opinione philosophorum, et universitas gentis asserunt, quod motus celorum faciunt sonos terribiles et fortes, et super hoc induxerunt probationes hoc modo: corpora parva, que sunt apud nos, cum moventur velociter, faciunt sonum grandem et terribilem, quanto magis corpora Solis et Lune et stellarum, cum sint tante magnitudinis et velocitatis. Scola ergo Pitagore credit, quod sunt ibi soni dulces et suaves ordinati secundum magnitudinem suam secundum proportiones musicas, sunt autem cause prohibentes, ne audiamus tam fortes et tam dulces sonos. Et ista opinio fuit scita in gente nostra: nonne vides sapientes narrantes sonum Solis in cursu suo continuo? Et idem sequitur in omnibus aliis. Aristotiles vero non credit istud, et dicit, quia non faciunt sonum, sicut invenies in libro eius, qui dicitur Celi et mundi, et inde intelliges. Tu autem non mireris, si opinio Aristotilis diversa est ab aliis opinionibus sapientum in hoc, quoniam ista opinio in sono cursus stellarum fundatur super hoc, quod celum est fixum et stelle moventur. Tu vero iam scis, quod dederunt preeminentiam sententie sapientum gentium, et preponderavit illa in istis rationibus firmamenti, et hoc est, quod dixerunt manifeste: «Vicerunt sapientes gentium mundi», et hoc est veritas. In rationibus namque speculativis non est locutus quilibet loquentium, nisi secundum quod direxit eum consideratio sua, et ideo credunt illud, super quo firmata est demonstratio. 1  Capitulum] om. C | Capitulum IX] Sonitus seu sonos esse in celis. Capitulum IX π om. AEGK 2  opinione] positione E 3  et ... gentis] om. A | asserunt] asseruit KLπ asserit ACE | faciunt] add. mo sed del. K 4  et2 ... hoc] om. CGKLπ 5  nos] om. G | cum] si L | moventur velociter] inv. GKLπ | velociter faciunt] inv. C 6  et2] om. L 7  Scola] sola C 8  sunt ibi] inv. E 10  tam2] om. KLπ | ista] illa Kπ una L 11  gente] lege B | in] et dub. K 13  Aristotiles] quod K add. les sup. l. A | vero] autem A | quia] quod AKπ 14  qui] quod π | Celi] in marg. B | intelliges] intelligas K 15  Aristotilis] add. vel L | diversa est] inv. L | est] sit C | ab] add. omnibus E 16  ista] illa KLπ 17  vero] autem A 18  sententie] finem G | gentium] om. KLπ 19  preponderavit] preponderant π | illa] illas GKLπ ista C | et ... mundi] om. G 20  dixerunt] add. sapiem sed exp. E | hoc] hec BL 21  rationibus] omnibus G | namque] autem π | locutus] sonitus E 23  quo] quod B

14 Cf. Aristoteles, De caelo, II, 9, 290b12-291a. 20  TB, Pesah              . im, 94b.

40

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM X Iam exposuimus, quod numerus celorum non fuit sufficienter quesitus tempore Aristotilis. Illi enim, qui numeraverunt eos temporibus nostris, et invenerunt eos novem, numeraverunt spheram unam, que continet multas spheras, sicut ostensum est consideranti in scientia firmamenti. Ideoque non mireris in diversitate verborum sapientum, qui dixerunt, quod duo celi sunt, sicut dicit Scriptura: «Ecce Dominus Deus tuus possidet celos et celos celorum». Ille namque, qui hoc dixit, omnes spheras stellarum numeravit pro una; spheram vero circundatem alias, in qua non sunt stelle, numeravit pro alia, et idcirco dixit, quod duo celi sunt. Ego autem premittam tibi propositionem quandam, que erit tibi necessaria, ad illud quod intendo in hoc capitulo. Scito ergo, quod in spheris Veneris et Mercurii contradixerunt sibi primi homines, qui studebant in scientiis mathematicis, utrum sunt supra Solem vel sub Sole, quoniam non est demonstratio, que probet, quis est ordo istarum duarum spherarum. Omnium antiquorum opinio fuit, quod iste due sphere, scilicet Veneris et Mercurii, sunt supra Solem. Intende ergo in hoc et scito bene. Secutus est postea Ptholomeus, et preponderavit, quod erant sub Sole, dicens convenientius est nature, quod Sol sit in medio planetarum, et tres sunt supra eum et tres sub eo. Post eum fuerunt alii in Hyspania valde subtiles in mathematicis, et

1 Capitulum] om. C | Capitulum X] Numerus celorum et ordo planetarum. Capitulum X π om. AEGK 2  sufficienter] diligenter KLπ | quesitus] exquisitus π 4  unam] ultimam G 5  continet] attinet KLπ | multas spheras] inv. C | in ... firmamenti] om. A 6  verborum] illorum K 7  celi sunt] inv. BGK | sunt] om. Lπ | dicit] dixit π 8  namque] autem E 9  spheras stellarum] stellas spherarum E 10  alias] illas K | sunt] sup. l. A | stelle] add. non sed exp. E 11  celi sunt] inv. A 12  capitulo] add. et G 13  Scito] add. nota de speris Veneris et Mercurii in marg. K | Veneris] inveneris sed corr. K | contradixerunt] dixerunt KLπ 15  vel] an π | probet] prohibet A 18  bene] unde Kπ | Secutus] add. opinio Ptolomei quod Sol sit medio planetarum in marg. K 19  preponderavit] preponderaverit C | convenientius] convenientibus E | nature] add. quod K 20  Sol sit] inv. E | sunt] sint A | supra] per C super A | tres] add. sint A 21  Post] postea sed corr. G | in] add. in C

7 Cf. TB, H .  agigah, 12b. 7-8  Deut. 10, 14. 18 Cf. Ptolemaeus, Almagestum, IX, 1.

5

10

15

20



25

30

35

40

DUX NEUTRORUM II, 10

41

exposuerunt secundum propositiones Ptholomei, quod Venus et Mercurius sunt supra Solem. De hac autem materia composuit quendam librum notum Maurus quidam, cuius nomen Evenafla, de civitate Hyspalensi, et ego vidi filium eius. Post istum vero studuit in hac materia philosophus bonus Maurus quidam, scilicet Abubacer, et ego fui discipulus cuiusdam discipulorum eius, et induxit demonstrationes, quas dicemus in nomine ipsius, et dixit, quod non oportet, ut Venus et Mercurius sint supra Solem. Licet autem ratio, quam dixit philosophus iste, est probatio prolixe rationis, non demonstratio impossibilitatis. Et universaliter, sive sit ita sive non, omnes sapientes primi ordinaverunt Venerem et Mercurium supra Solem, et idcirco numerabant spheras V: spheram unam Lune, que sine dubio propinqua est nobis; spheram Solis, que est supra Lunam necessario; spheras autem quinque stellarum pro una computabant; spheram stellarum fixarum pro alia; et celum circundans omnia, in quo non sunt stelle. Quod si ita est, dicemus quod numerus spherarum, in quibus sunt forme stellarum, sic enim vocabant antiqui stellas scilicet formas, sicut scitur ex libris ipsorum, est quaternarius, scilicet sphera stellarum fixarum; et sphere V planetarum; sphera Solis; et sphera Lune; super omnes vero spheras quedam sphera, in qua nulla stella est. Iste vero numerus est apud me 22 secundum] om. C 23  autem] ergo E | composuit] om. ACGKLπ 24  librum] add. fecit CGKLπ | notum] novum G om. KLπ add. composuit A | Evenafla] Evenasia B Evenafta E | civitate] civitaten sed corr. C 25  Hyspalensi] Hysphalea C Yspanaleum E | istum] illam sed corr. illum B 26  Abubacer] Abucbachus G | ego] eius L om. π 27  demonstrationes] add. quasdam L 28  quod] quia L 29 Licet] hec KLπ 30  iste] ille KLπ | non] nec A | demonstratio] demonstrationis C 31  sive1] om. KLπ | sit] sint K | sive2] ut L | ordinaverunt] ordinate B 32  spheras V] inv. C 33  V] duas ACGKLπ | spheram] unam sed corr. L | unam] autem G om. AL | nobis] add. et π 34 spheras] add. spheras autem quinque stellarum et cetera in marg. A 35  computabant] reputabant KLπ | stellarum fixarum] inv. GKLπ 36  omnia] eam G 37  spherarum] stellarum A 38  scitur] scitis E 39  ipsorum] eorum EGKLπ | est quaternarius] inv. GKLπ | quaternarius] quatuor BE add. vel quatuor sup. l. A | sphere] sphera KLπ 40  V] quinta L | planetarum] add. et A | Lune] add. de numerum sperarum secundum antiquos in marg. K | omnes vero] inv. E | vero] om. A 41  sphera] om. C add. est AE | nulla] add. sp sed del. G | stella est1] inv. C | Iste] ille KLπ | est2] om. E | me] add. est E 24  Cf. Jābir Ibn Aflah         . , Kitāb al-hay’a. 26  Possibly a reference to Abū Bakr Ibn Bāggia, Fī l-hay’a; cf. also B. R. Goldstein, “Some Medieval Reports of Venus and Mercury Transits,” in: Centaurus 14 (1969), (repr. in: Theory and Observation in Ancient and Medieval Astronomy, London 1985), pp. 49-59, p. 55.

42

MOSES MAIMONIDES

radix maxima ad rationem illam, que ascendit in cor meum, quam non vidi in dictis alicuius philosophi, sed verba sapientum perceperunt me super illa ratione. Dicam autem illam in capitulo sequenti, et explanabo rationem ipsius. 45

42  rationem] add. et maximam sed exp. G | meum] nostrum GKLπ inv. G | et ... ipsius] om. G

44  illa ratione]



DUX NEUTRORUM II, 11

43

CAPITULUM XI

5

10

15

20

Manifestum est in omnibus libris philosophorum, quod, cum loquuntur de regimine mundi, dicunt, quod regimen huius inferioris mundi, scilicet generabilis et corruptibilis, non est nisi cum virtutibus, quas largiuntur celi. Huius autem rei sepe fecimus mentionem. Invenies etiam dictum a sapientibus: «Non est aliqua planta inferius, que non habeat stellam in celo, que percutit ipsam et dicit ei: ‘cresce’, sicut Scriptura dicit: ‘Si nosti leges celorum, si poneres propositum in terris’». Invenimus etiam manifeste in principio cuiusdam libri sciti apud nos: «Stella quedam perficit cursum suum in triginta diebus. Est autem alia stella, que cursum suum perficit in spatio triginta annorum». Ostensum est autem in hiis verbis, quod quamvis in singularibus generationis sint virtutes stellarum coniuncte, et licet virtutes sint diffuse in omnibus entibus, virtus tamen unius stelle magis fixa est in quadam specie entium, sicut species virium corporis, quod est unum. Universum namque esse est quasi unus homo, sicut prediximus. Sic ergo dixerunt philosophi, quod Luna habet virtutem additam coniunctam cum fundamento aque, cuius rei signum est crementum fluminum et marium in cremento Lune et diminutio ipsorum in decremento Lune: diffunduntur siquidem maria in cremento Lune, et in diminutione ipsius cohibentur, scilicet in ascensu et descensu Lune secundum quadras celi, sicut ostensum est manifeste speculantibus in 1  Capitulum] om. C | Capitulum XI] Quod mundus a celo regatur. Capitulum XI π om. AEGK 2  quod] qui KLπ 3  regimen] add. eius sed exp. E 4  mundi] add. non est sed exp. L | scilicet] add. mundi BE 5  quas] cum quibus sed corr. sup. l. K 6  etiam] autem A | sapientibus] add. et EG 7  stellam ... celo] in celo stellam A | ipsam] eam A | dicit] dat π | cresce] esce A crescere KLπ 8 dicit] add. in Iob E | Si] Sed G 9  Invenimus] invenies KLπ 11 stella] add. quedam L | cursum ... perficit] perficit cursum suum L | in] add. XXX sed del. G 12  verbis] libris L | generationis] generandis Lπ 13  virtutes2] add. celi BE 15  unum] add. aliter vivum sup. l. A | Universum] add. autem B add. universum est quasi unus homo in marg. K 16 esse] om. KLπ 17  ergo] om. KLπ 18  coniunctam] adiunctam C 19  et2 ... Lune] om. C | diminutio] diminutione E | ipsorum] ipso E | decremento] cremento B 21  in1] om. E | scilicet] om. A | Lune] line sed corr. sup. l. A

6-9 Cf. Berešit Rabbah, 10. 8-9  Iob 38, 33. 10-11 Cf. Berešit Rabbah, 10. 15-16 Cf. Dux neutrorum I, 71, pp. 235-247.

44

MOSES MAIMONIDES

huiusmodi. Splendorem vero Solis esse motivum fundamenti ignis, hoc est manifestum, sicut vides, quod calor diffunditur in omnibus entibus cum Sole; cum vero elongatur ab illo loco vel occultatur, augmentatur frigus. Istud autem palam est, nec est necesse uti pluribus verbis in hoc. Cum ergo scivi hoc, ascendit in cor meum, quod quatuor sphere predicte, in quibus sunt forme stellarum, licet coniunctio ipsarum largiatur virtutes omnibus generabilibus, et ipse sunt cause ipsorum, quelibet tamen spherarum habet aliquod quatuor elementorum, cuius virtutum ipsa sphera est principium, et ipsa est, que movet ipsum elementum motu suo, motu scilicet generationis. Quod si ita est, dicemus ergo, quod sphera Lune movet elementum aque, sphera solis elementum ignis, sphera vero aliarum quinque stellarum movet aera. Multitudo vero motuum ipsarum et varietas motuum ipsarum in retrogradatione vel in progressione vel in statione est causa variationis aeris et mutationis eius, et quod velociter et frequenter diffunditur et constringitur. Sphera autem stellarum fixarum immutat elementum terre, et potest esse, quod propter hoc motus terre fuit gravis ad recipiendum virtutem operatam et mixtionem, et hoc provenit ex tarditate stellarum fixarum in moto suo. Et iam perceperunt super coniunctione stellarum fixarum cum terra in dicendo, quod numerus specierum plantarum est secundum numerum singularium stellarum de universitate ipsarum. Sic ergo oportet, ut ordo sit, quod sphere sint quatuor, et quod elementa, que moventur ab eis, sint totidem, et virtutes, que proveniunt ex largitate ipsarum in entibus universaliter, sint quatuor, sicut expo23  huiusmodi] eisdem K add. speculantibus alios in marg. L | esse] est A 24  quod] quoniam A tu B | in] om. KLπ 25 loco] sup. l. B om. C 26  uti] ita B in C 28  Cum] si L | meum] nostrum GKLπ | quatuor] tres A 29  licet] add. sint sed del. L 30  generabilibus] generalibus π 31  quelibet] add. a sed del. E add. quelibet sperarum est principium virtutum alicuius quatuor elementorum al. m. in marg. B | quatuor] add. stellarum sed del. L 32  virtutum] virtutis Lπ | movet ipsum] inv. E | ipsum] in marg. L | ipsum elementum] inv. Kπ 33 ita] om. E 34 ergo] om. G 36 ipsarum1] ipsorum EL | et] om. A | varietas] varietasque A | ipsarum2] om. B 37  in statione] om. A 38 et1] om. E | diffunditur] diffunduntur KLπ | constringitur] constringuntur KLπ 40  fuit gravis] inv. C | recipiendum] recipiendam A 41  operatam] operativam E 42 in] om. K | moto suo] inv. KLπ | coniunctione] coniunctionem E 43  fixarum] add. in motu suo et iam perceperunt super coniuctione stellarum fixarum A | specierum] om. KLπ | plantarum] planetarum KLπ | est] et C 44  stellarum] om. A add. et G | de] om. B | ipsarum] substantiarum A 46  sint totidem] sicut tot E 47  largitate] add. sint sed del. G | ipsarum] ipsorum E | in entibus] om. G | exposuimus] add. supra libro I capitulo LXXI E add. quatuor sunt motus cause cuiuslibet sperici in marg. K

25

30

35

40

45



50

55

60

65

70

DUX NEUTRORUM II, 11

45

suimus. Similiter etiam quatuor sunt cause cuiuslibet motus spherici, scilicet figura celi, id est sphericitas eius, et anima ipsius, et intellectus eius, quo intellegit, sicut exposuimus, et intellectus separatus, qui est desideratum ipsius. Appone cor tuum ad ista. Expositio autem eius est, quod nisi figura ipsius celi talis esset, nullo modo moveretur motu circulari continuo, quia non est motus in reflexo continuus, sed solus motus circularis est continuus. Motus autem equalis et directus non reflectitur, ut sit continuus; mobile namque, si reflecteretur multotiens, non esset motus unus continuus, quoniam inter omnes motus duos contrarios est quies media, sicut demonstratum est in loco suo. Scitum est autem iam, quod necesse est, ut motus, qui est reversionis secundum eandem viam per se, quod illud, quod movetur eo, movetur circulariter; et non movetur sic, nisi quod habet animam, et hoc probat essentiam anime omnibus modis per illud, ex quo sequitur motus, et hoc est ymaginatio intellectus et amor et concupiscentia ymaginate rei, sicut prediximus: istud autem non erit hic nisi intellectus. Non enim est acquisitio convenientis vel fuga contrarii, et necessarium est omnibus modis, ut sit ens, quod est ymaginatum in intellectu celi, in quod est concupiscentia, sicut exposuimus. Sunt ergo quatuor cause motus celi et quatuor genera virtutum universalium, que proveniunt ex largitate ipsius ad nos: virtus scilicet generationis liquabilium, et virtus anime nutritive, et virtus anime sensibilis, et virtus anime rationalis, sicut exposuimus. Cum autem 48  etiam] om. KLπ add. iste sunt alie E | quatuor] add. de quibus supra libro I capitulo XLVIII in fine E | cause] omne C 51 ipsius] add. supra eodem libro capitulo V E 52  nullo] ullo C 53  continuo] continua sed corr. sup. l. A | in ... continuus] continuus in reflexo BE | reflexo] re fixa KLπ | solus] solis E | solus motus] inv. A 54  est] om. CGKLπ 55  reflectitur] flectitur sed corr. sup. l. B reflectatir L 56  unus] add. est C | motus duos] inv. BE 57  contrarios] contraries C | est1] om. C | est1 quies] om. B inv. EK 58 est1 autem] inv. KLπ | necesse] necessarium E | ut] et si KLπ om. G 59  per se] scr. post movetur sed corr. C 60  habet] habeat CKπ | hoc] hic C | probat] habet A 62  hoc] hec C | est] om. C | ymaginate] om. G 63  prediximus] add. ymaginate G | hic] hoc A | nisi] non A 64  necessarium] necessariam A 65  est] sit GKLπ | in1] om. B | quod2] quo GKLπ 67 Sunt] add. nota quattuor que fluunt ex celo in marg. K | ergo] autem A 68 scilicet] enim G 69 anime] add. nutriture sed exp. E

54-57 Cf. Aristoteles, Physica, VIII, 8. 63 Cf. supra, II, 5, pp. 23-24. 66 Cf. supra, II, 5, pp. 23-24. 70 Cf. Dux neutrorum I, 71, p. 239.

46

MOSES MAIMONIDES

intenderis in actionibus istarum virtutum, invenies, quod sunt duo genera: primum scilicet generatio cuiuslibet generabilis; secundum vero cura ipsius generabilis, scilicet cura sue speciei semper et cura suorum singularium in tempore diffinito. Hec est expositio eius, quod dicitur, quod natura est sapiens rector studens, ut faciat esse animalia cum actione ymaginabili artificiali, intendens in eorum cura et sempiternitate cum aptatione virtutum informativarum, que sunt causa essendi ea, et cum virtutibus regitivis, que sunt cause vite ipsorum et cure tempore diffinito. Convenit autem, quod mens est res spiritualis, ex qua proveniunt iste due res mediante celo. Numerus autem iste, scilicet quatuor, mirabilis est, ut intendatur in ipso, quia in allegoria Rabi Tahunna dixerunt: «Quatuor gradus erant in scala», et hoc est, quod dictum est: «Ecce scala super terram stans», et in omnibus allegoriis dixit, quod quatuor sunt cetus angelorum, et istud frequenter iteraverunt. Quidam autem translatorum dixerunt, quod septem gradus erant in scala, sed omnia translata in omnibus allegoriis conveniunt, quod angeli Domini ascendebant et descendebant, et erant quatuor solummodo, non pauciores: duo scilicet ascendentes et duo descendentes, et quod quatuor convenerunt in uno graduum scale et sic fuerunt quatuor in una regula, duo ascendentes et duo descendentes. Donec didicerunt ex hiis, quod latitudo scale est mundus et tertia in visione prophetie, quoniam latitudo unius angeli

71  sunt duo] inv. C | genera] add. virtutum A 72  scilicet] est A | secundum ... generabilis] om. E 73  sue] ipsius E 74  Hec] hoc AB | expositio] dispositio B 75 a GKLπ | cum] in E | actione] add. quod E 77 causa] om. C 78  regitivis] regiminis GKLπ | vite] om.G 79  quod] add. sit π | mens ... res] res mens es E | est res] om. KLπ 80  iste] ille KLπ 81  Numerus] add. nota quod quaternarius numerus mirabilis est in marg. K | iste] ille KLπ | quatuor] quaternarius π | intendatur] intelligatur KLπ 82  quia] quod KLπ | Rabi Tahunna] Rabitahanna sed corr. Rabiiohanna A Raby Iohanna G | erant] essent E | scala] scola E | dictum est] inv. B 83  terram] terra B 84  allegoriis] add. conveniunt quod angeli domini E 85  istud] illud E | autem] om. A 86 translata] add. conveni sed exp. G 87 conveniunt] conveniuntur B 89 et2 ... descendentes] om. C 89  convenerunt] conveniunt A 91  didicerunt] didiscerunt E 92  tertia] terra AKLπ | quoniam ... visione] om. C

82-83 Cf. Midraš Tanh             . uma. However, this passage is not present in the text known to us. 83-84  Gen. 28, 12. 84  Cf. Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer, 4; Bamidbar Rabbah, 2.

75

80

85

90



95

100

105

110

DUX NEUTRORUM II, 11

47

est in visione prophetie sicut tertia mundi, sicut dictum est: «Et corpus eius sicut tharsis». Quod si ita est, ergo latitudo quatuor erit mundus et tertia. In similitudinibus autem Zacharie, cum locutus est de quatuor quadrigis exeuntibus de medio duorum montium, montes autem erant enei, et dixit in expositione huius loci: «Iste sunt quatuor partes celorum, que egrediuntur stare coram Dominatore universe terre», et hec est causa omnium, que renovantur in mundo, et pro certo fecit mentionem eris, similiter etiam dixit in alio loco: «Es lucidum», quia in hoc verbo est equivocatio, et adhuc faciam te audire in eo rationem, quam percepit intellectus. Quod autem dixerunt, quod angelus est tertia mundi, sicut dixerunt sapientes, est valde manifestum. Istud vero iam exposuimus in aggregatione nostra magna in Talmud. Et diximus, quod entia dividuntur tripartito: prima pars, intellectus separati, et ipsi sunt angeli; secunda pars, corpora celorum; tertia vero pars, materia prima, scilicet corpora variabilia semper, que sunt infra celos. Sic ergo intelliget quicumque voluerit intelligere similitudines prophetie, et expergefieri de sompno pigritie sue, et evadere a mari ignorantie sue, et ascedere ad gradus sublimes. Cui autem placuerit in oculis suis submergi in mari ignorantie sue et descenderit inferius, non eget ullo motu corporis vel animi, quoniam ipse descedet inferius de natura sua. Intellige ergo, que diximus et appone mentem tuam ad illa.

94  tharsis] thaysis GKLπ add. color celi E add. id est color celi G add. aliter sicut color celi in marg. K add. alios sicut color celi L | est] add. celo sed exp. K 97  montium] sup. l. B | erant] essent E 98  Iste] ille Lπ ratio K 99  Dominatore] domino G | hec] hoc BE 100  que] et E 101  etiam] non E | Es] est C 102  verbo] non E | audire ... eo] in eo audire G | in eo] om. A 103  percepit] percipit A | quod2 angelus] om. A 104  vero] autem L 105  nostra] causa B | in2] om. E | Et] add. divisio entium in tria in marg. K 106 dividuntur] add. in C 107  vero pars] inv. A 108 semper] om. E | semper que] inv. G | que] autem A | infra] inter K 109  voluerit intelligere] inv. C 110  expergefieri] expergefacti A | sue] om. π sompno KL 112  mari] mare A | descenderit] descendit AB 114  tuam] om. C

93-94  Dan. 10, 6. The Hebrew term ‫( תרשיש‬beryl) has not been translated into Latin. 96  Cf. Zach. 6, 1. 98-99  Zach. 6, 5. 101  Ez. 1, 7. 102 Cf. infra, II, 30, p. 147; II, 45, p. 211. 104 Cf. Berešit Rabbah, 68. 105  Cf. Maimonides, Mišneh Torah, Hilkot Yesode ha-Torah, II.

48

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XII Scito, quod rationes iste, que inducuntur in assertione celorum, que dicte sunt, cum intellexerit eas aliquis studens in mathematicis, putabit, quod est demostratio certa in hoc, scilicet quod dispositio celorum et numerus eorum sic se habet; sed non est ita, nec istud est, quod queritur in scientia firmamenti. Sunt autem quedam, que demonstrantur sic se habere, sicut demonstratum est, quod via Solis declinat ab equinoctiali, et hoc non est dubium. Utrum autem circulus eius sit ecentricus vel utrum habeat spheram circularem, hoc non est demonstratum, neque curat de istis, qui est artifex in scientia firmamenti, quoniam intentio huius scientie est, ut excogitetur firmamentum conveniens ad hoc, ut sit motus stelle circularis, in quo non sit velocitas vel tarditas vel variatio, et quod illud, quod sequitur ex tali motu, conveniat cum eo, quod apparet oculis. Cum hiis igitur ponet mentem suam, ut diminuat numerum motuum et numerum celorum, secundum quod potuerit, quoniam si possemus, gratia exempli, excogitare firmamentum, per quod affirmetur, quod apparet oculis de motibus stellarum, in tribus celis, et alium motum, in quo istud affirmetur per se in quatuor celis, conveniens est, ut innitamur super firmamento pauciorum motuum. Ideoque preelegimus in Sole ecentritatem plus quam spheram circundantem, sicut dixit Ptholomeus. Secundum ergo hanc rationem, cum apprehendimus motus omnium stellarum fixarum, qui est motus invariabilis, nec dispositiones ipsius variantur, convenimus in hoc, quod omnes sunt in eodem celo. 1  Capitulum] om. C | Capitulum XII] Rationes de numero celorum. Capitulum XII π om. AEGK 3  cum] si L | in] add. me sed exp. K 4  quod1] et E | est] esset B om. C | certa] om. E 5  et] add. est K | habet] habent E | est2] habet G 6  quedam] om. E 7  sic ... habere] se habere sic KLπ | est] om. B 8 dubium] dubio A 9  circularem] equinoctiale sed exp. et scr. circularem G 11  est] om. G | firmamentum] add. quoniam intentio huius scientie est ut excogitetur firmamentum sed del. B 12  sit2] est C 14  Cum hiis] om. CGKLπ | hiis igitur] inv. E | igitur] ergo CGKLπ om. B | ut] non A 15  celorum] odororum C | secundum] vel L | quod] om. A | potuerit] poterit π 17 affirmetur] add. per se E | stellarum] stelle B 18  in2] vel G 19  est] om. G 20  Ideoque] ideo KLπ | ecentritatem] encentricitatem C lac. E | spheram] om. G 22  cum] si L | motus] motum KLπ 23  nec ... variatur] om. G 24  hoc] eo G

20-21 Cf. Ptolemaeus, Almagestum, III, 3-4.

5

10

15

20

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 12

49

Non est autem impossibile, quod quelibet stellarum fixarum sit in celo suo proprio, et motus omnium ipsorum sit unus, et omnes sphere ipsarum revolvantur super eosdem polos. Tunc ergo erunt intellectus abstracti secundum numerum stellarum, sicut Scriptura dicit: «Si est numerus virtutum vel exercituum ipsius?», hoc est dictum propter multitudinem, quoniam intelligentie separate et corpora celestia et virtutes omnes vocantur ‘exercitus eius’, et non potest esse, quin sit numerus communis in genere illo. Et quamvis res ita se habeat, nulla tamen sequitur confusio, in eo quod ordinavimus in ponendo numerum spherarum stellarum fixarum unitatem, id est unam spheram, sic­ ut posuimus quinque celos planetarum cum multitudine spherarum suarum unam spheram, quoniam intentionem nostram iam intel­ lexisti, quia nos numeramus universitatem virtutum, quas apprehendi­ mus in entibus apprehensione communi, non apponentes cor in determinatione veritatis intellectuum abstractorum vel celorum. Sed tota intentio est, quod omnia entia preter Creatorem tripertito dividuntur: prima pars, intellectus separati; secunda pars, corpora celorum, quorum forme sunt sempiterne, nec mutantur de loco in locum, nec variatur hoc fundamentum in substantiis ipsorum; tertia vero pars, corpora generabilia et corruptibilia, que communem habent materiam. Virtus autem regiminis diffunditur a Creatore super intellectus separatos, et similiter provenit ex largitate bonorum eis datorum, et ex splendore super corpora celorum, de celis vero diffunduntur virtutes et bonitates super corpora generabilia et corruptibilia cum fortitudine eius, quod adepti sunt ex potentia principii sui. 26  suo] sic E | ipsorum] ipsarum BE 27  ipsarum] earum E | revolvantur] revolvuntur π | polos] populos E | Tunc] et cum K | Tunc ergo] et si L | ergo] igitur B | erunt] erit C 28  numerum] add. fixarum G 34  spherarum] sup. l. B 35  posuimus] exposuimus A 37 numeramus] om. G 39  veritatis] vritatis sed corr. K | abstractorum] abstractarum A abstractarum sed corr. C 40  intentio] intentione sed corr. G | tripertito] tripertite CGKLπ 41  separati] spelati B | celorum] add. et E 42 sunt] om. C | in] ad E 43  fundamentum] firmamentum B 44 que] quoniam KLπ | communem] commune B | materiam] om. L 45  autem] et L | et] om. G 46  eis] add. eis E 47 corpora] om. B | celorum] add. de celis vero diffunditur a creatore super intellectu separatos et similiter provenit ex largitate bonorum eis dator et ex splendore super corpora celorum E | celis] celo G 48 corruptibilia] add. quid A 49 sui] om. A

28-29  Iob 25, 3.

50

MOSES MAIMONIDES

Tu vero scito, quod omnis largientis bonum secundum ordinem istum non est intentio neque finis eius, ut prosit illi rei, que recipit commodum solummodo, quoniam sequeretur ex hoc vanitas completa, quia finis honorabilior est illis, que sunt propter finem, et sequeretur necessario ex hoc, ut sit ens superius et perfectum et honorabilem propter inferius, istud autem nullus intelligens opinatur. Sed in hiis res se habet, sicut dicam. In quolibet siquidem perfecto quocumque genere perfectionis potest esse perfectio in ipso, ita quod perficiet eius substantiam, et non procedit illa perfectio ad aliud extra ipsum; potest etiam esse perfectio ipsius eiusmodi, quod largietur de perfectione sua aliquid alii extra se. Verbi gratia: quidam homo habet pecuniam, que sibi sufficiat ad ea, que sunt illi necessaria, et nichil remanet ex illa, unde possit alii prodesse; est autem alius, qui habet pecuniam, de qua superat aliquid preter necessaria ad commodum multorum, ita quod potest alii dare, unde dives erit, et secundo remanebit preter necessaria, unde possit ipse tertium ditare. Eodem modo contingit in splendoris essentia a Creatore diffusi facientis intellectus abstractos esse, ex quibus proveniunt virtutes, per quas quidam eorum faciunt alios esse, donec perveniatur ad intelligentiam agentem, et ibi finitur essentia separatorum. Quilibet autem intellectus separatus effundit ex se essentiam, donec perveniatur ad celos et ad celum Lune. Post ipsum vero corpus generabile et corruptibile et quodlibet celum effundit ex se virtutes super elementa, donec illa largitas complet finem generationis et corruptionis. Exposuimus autem iam, quod hec omnia non destruunt ea, que dixerunt prophete nostri et receptores legis nostre; gens namque nostra

50  largientis] largitatis KLπ 52  commodum] comedit E 53 quia] add. inter potentia E | est] om. E add. est C | que] qui GL | sunt] om. C | sunt ... finem] propter finem sunt L 54  perfectum] perfectionem L | honorabilem] honorabile E 55  intelligens] add. operatur sed del. G 56 quocumque] corr. quoque G 57 genere] om. B | potest] add. est C | perfectio] perfectus E | perficiet] perficiat π 58  procedit] procedet B | illa] ista G 59  etiam] autem KLπ | eiusmodi] huius GKLπ | largietur] largiatur π | perfectione] add. ipsius sed exp. K | sua] sup. l. B 60  aliquid] ad L om. E | alii] aliquando Kπ alium L | homo] om. Eπ | habet] om. KL 61 que] add. sibi L | illa] add. bene sed del. L 64  erit] om. A 65  possit ipse] ipse poterit KLπ | ipse] ipsum A | tertium] tertio A | contingit] convenit KL 66  diffusi] diffusa A 69  separatus effundit] inv. sed corr. G 70 ad2] om. L 71  effundit] diffundit C | ex se] sup. l. B 74  destruunt] destruerunt A destruant π 75  nostri] om. C

50

55

60

65

70

75



DUX NEUTRORUM II, 12

51

fuit perfecte sapiens, sicut ostendit Dominus per manum illius domini, qui dedit nobis istam perfectionem, et dixit: «Dicent nisi populus sapiens et intelligens gens ista magna». Sed cum gentes ignorantes disperdiderunt decorem nostrum et sapientiam et philosophiam nostram et 80 destruxerunt sapientes nostros, donec facti sumus insipientes et stulti, sicut fecit nos scire per manum prophete dicens: «Perdetur sapientia sapientum et intelligentia intelligentium abscondetur», commixti sumus inter gentes, et adheserunt nobis sensus ipsorum sicut et mores eorum et opera, sicut propheta dixit: «Similes facti sunt illis et commixti sunt 85 inter gentes et didicerunt opera eorum». Sicut etiam dictum est, in eo quod adheserunt nobis opiniones gentium stultarum: «In natis extraneis habundant», quod transtulit Ionathas: «In ritu gentium ambulant». Cum vero crevit in nobis studium illarum scientiarum, fuerunt ille rationes philosophie, quasi essent extranee a lege nostra, sicut sunt 90 extranee a sensibus gentium fatuarum, et non est ita. Postquam vero sepe fecimus mentionem splendoris et largitatis, que manant a Creatore, et intelligentiarum abstractarum, necesse habemus exponere veritatem eius, scilicet largitatis. Postmodum autem loquar de novitate mundi.

76  ostendit] dicit L om. π | Dominus] add. ait π | manum] manus E 77  istam] om. A | istam perfectionem] inv. KLπ | nisi] ubi BEKLπ | populus] proles L 78  gens] om. K | cum] si L 79  philosophiam] add. et KL 80  destruxerunt] distinxerunt KL distrinxerunt π 81  fecit nos] inv. π | dicens] dominus Lπ 81  Perdetur] etdetur sed corr. sup. l. A | sapientia] add. et intelli sed exp. B 82  abscondetur] absconditur B | sumus] sunt A 83  gentes] gens B | adheserunt] adeserunt sed corr. sup. l. A | nobis ... ipsorum] sensus ipsorum nobis C | et2] om. A | eorum] ipsorum L 84  Similes] om. L | sunt] add. similes L | illis] om. G 85  eorum] add. et cetera G 86  stultarum] stultorum K 87  quod] et E | ritu] lac. K 88  scientiarum] add. in nobis B 89  philosophie] prophetie AEKLπ 90  fatuarum] futurarum GKLπ 91  sepe] sepimus B | sepe fecimus] inv. C 91  que ... largitatis] om. KLπ 92  et] om. A 93  autem] vero GKLπ 77-78  Deut. 4, 6. 81-82  Is. 29, 14. 84-85  Ps. 106, 35. 86-87  Is. 2, 6. 87  Jonathan ben Uzziel, author of the Targum Jonathan.

52

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XIII Palam est, quod omne novum habet causam efficientem de necessitate, que fecit ipsum esse, postquam non fuit. Causa autem efficiens propinqua vel est corpus vel est non corpus. Omne vero corpus non agit nisi ex parte forme, post hec autem loquar de hac materia. Factor autem propinquus effector novi potest esse, ut et ipse sit novus, et hoc non procedet in infinitum, sed necesse est, si aliquid est novum, ut perveniatur ad renovatorem antiquum, qui non renovetur, et ipse renovavit ipsum novum. Restat autem querere, quare renovavit modo et non ante, postquam Creator est ens. Quod, cum ita sit, necesse est ergo, quod sit impossibilitas illius operis novi ante renovationem eius, vel propter privationem alicuius comparationis inter operatorem et operatum, si operator fuerit corpus; vel propter privationem preparationis materie, si operator fuerit non corpus. Hoc autem stramentum omnino est, secundum quod exigit consideratio naturalis. Nunc autem non consideramus, utrum mundus sit antiquus aut novus, quoniam non est hoc intentio huius capituli. Demonstratum est iam in scientia naturali, quod omne corpus, quod agit in aliud, non agit in ipsum, nisi cum obviaverit ei, vel obviaverit obvianti ei, si fuerit agens per media; verbi gratia: corpus, quod modo calefactum est, non est calefactum, nisi quia obviavit ei corpus ignis, vel quia ignis calefacit aera, qui calefactus calefacit corpus, quod circundat, et erit calefactor propinquus corporis calefacti de novo aer circundans ipsum. Similiter adamas, qui attrahit ferrum, non attrahit ipsum nisi per virtutem, que diffunditur ab ipso in aera, qui obviat ferro, et idcirco non attrahit a quantumlibet remoto loco, sicut nec 1 Capitulum] om. C | Capitulum XIII] Quod nomen habeat causam efficientiem. Capitulum XIII π om. AEGK 3  fecit] facit E 4  est non] inv. BEGKLπ | vero] enim KLπ 6  ut] si G 7  procedet] procederet A procedit GKLπ | si] ut E | est2] sit E 8  ipse] ipsum E 9 ipsum] add. novum BE | autem] add. ante E 10  Quod] et C | ita sit] inv. A | est2] om. B | ergo] om. L 11  impossibilitas] in possibilitate BE in potentia G in potestate KLπ add. et non in actu EGKLπ add. et non actu C add. aliter impossibilitate in marg. A 12  privationem] add. eius sed exp. G | comparationis] operationis E 13  corpus ... non] om. L 14  autem] est E 15  Nunc ... non] non enim KLπ 16  aut] an BKπ vel L | est] add. in L 17  hoc] hec E om. B | hoc intentio] inv. G | intentio] add. hec B | huius] om. π 18  quod] quia BE 19  obviaverit] obviavit A | ei vel] om. E 21  modo] non E | quia] quod L 22  vel ... ignis] om. C 23  calefactor] calefactum A add. illa A 24  Similiter] add. nota de virtute adductionis (dub.) al. m. in marg. G add. qualiter adamas agit al. m. in marg. A 25 ipsum] om. A add. natura sed del. G 26  nec] sup. l. B

5

10

15

20

25



30

35

40

45

50

DUX NEUTRORUM II, 13

53

ignis calefacit quantumlibet remotum, sed tantummodo remotum secundum quod potest immutari aer medius inter rem calefacientem et calefactam. Sed cum calefactio aeris ab igne substiterit, et non pervenerit ad ceram, non liquefiet cera, eadem quoque ratio est in lapide attrahente. Hoc autem, quod calefactum est, postquam non erat calidum, eget necessario calefactore novo, igne scilicet novo vel qui erat longe ab ipso, et immutata est illa longinquitas, hec autem est comparatio, que non erat, et postea incepit esse. Sic etiam invenimus causas omnium, que fiunt de novo in mundo, quorum renovationis causa est mixtio elementorum, que sunt corpora agentia in se invicem et patientia, hoc est dicere, quod causa renovationis ipsorum est appropinquatio corporis ad corpus vel elongatio corporis a corpore. Renovationes vero invente, que non sequuntur mixtionem, scilicet omnes forme, impossibile est, ut non habeant operatorem, scilicet datorem forme, qui non est corpus, quoniam operator forme est forma non in materia, sicut explanatum est in locis suis. Iam vero percepimus super demonstratione huius rei in hiis, que premisimus. De hiis autem, que ostendam tibi, est, quod omnis mixtio recipit augmentum et diminutionem et renovatur, forme vero non sunt sic, quia non renovantur hoc modo, et ideo non est in eis motus, sed renovantur vel deficiunt sine tempore, nec sunt ex opere mixtionis, sed mixtio preparat tantummodo materiam, ut recipiat formam. Operator vero forme res est, que non recipit divisionem, quoniam sua operatio est sui generis, et idcirco probatur, quod operator forme, id est dator forme, est forma necessaria et est separata. Operator autem iste, qui non est corpus, vanum est dicere, ut sit largitas eius in aliqua comparatione ad illud, cui dat, quia non est corpus, quod appropinquet

27  sed ... remotum] om. GKLπ | tantummodo] tantum C | secundum] sed E 29  calefactam] calefactum B | cum] si L 30  ceram] causam E | liquefiet] add. per E 31  quod] sup. l. K | postquam] add. est B 33  immutata] in mutata B | est2] om. CGKLπ 35  Sic] sicut C 37  in ... invicem] invicem in se G 38  est] sup. l. B et C 40  operatorem] operatore L 42 forme] add. non sed del. G 43  premisimus] premissimus B 45  sunt] add. hic C | est2] etiam G 51  iste] ille KLπ 52 vanum] novum sed corr. L | comparatione] add. sui E 53  quia] quod G | quod] quia G

44  Cf. supra, II, 5, p. 26.

54

MOSES MAIMONIDES

vel elongetur, vel quod appropinquet ei corpus vel elongetur ab ipso, quoniam non est comparatio distantie inter corpus et non corpus, et necesse est, ut privatio illius operis sit privatio preparationis materie ad recipiendum actionem separati. Patet ergo iam, quod actiones corporum secundum formas suas invicem in se inducunt aptationes in materiis ad recipiendum id, quod non est corpus, scilicet formam. Cum autem signa intelligentie separate fuerunt ostensa et decreta in esse universitatis, que sunt, quia non omne, quod renovatur, renovatur simpliciter ex quiditate mixtionis, fuit scitum necessario, quod operator talis non operatur secundum obviationem vel elongationem, quia non est corpus, et idcirco nominant semper actionem separati in splendore per viam similitudinis fontem aque, ex quo undique largitas effunditur, et non manat ex una parte, sed undique fluit, et ex omni parte satiat remota et propinqua semper. Sic est intellectus huius, non appropinquat ei virtus ex aliqua parte secundum longinquitatem vel propinquitatem, neque virtus eius appropinquat alii extra se secundum aliquem istorum modorum vel in una hora et non in alia, sed eius operatio semper est, dum fuerit res apta ad recipiendum actionem illam sempiternam, que nominatur largitas. Eodem modo, cum probatum fuit, quod Creator non est corpus, et affirmatum est, quod universum esse est opus eius, et quod ipse est causa efficiens, sicut ostendimus et ostendemus, dicetur, quod mundus est ex largitate Creatoris, et quod ipse largitus est super ipsum, quicquid renovatur in ipso. Sic etiam dicemus, quod ipse effundit sapientiam suam super prophetas. Finis autem omnium istorum est, quod huiusmodi omnia sunt opera non corporis, et hoc est, quod largitas 54  ei] add. locus sed exp. G 55 non2] add. est B 56  ut] quod K | preparationis] add. operationis C 58  ergo] igitur B | suas] add. non G 59  in se] om. L 60  scilicet] add. vel sed del. L | separate] scr. post fuerunt sed corr. C 61  fuerunt] fuerint GKLπ 62  omne] esse G 63  secundum] vel L 64 obviationem] obvationem sed corr. sup. l. B add. aliter + illeg. in marg. G | vel] add. secundum AGKLπ | nominant] nominat A 65  actionem] attentionem C 66  una] omni C 67  satiat] saticiat sed corr. G 68  Sic est] sione L | huius] huiusmodi B | appropinquat] appropinquabit KLπ 69  longiquitatem ... propinquitatem] propinquitatem vel longiquitatem A 70  secundum] vel L 71  et] vel sed corr. G | non] sup. l. G 74  probatum] add. quod B | fuit] fuerit A 75  est1] add. cor B | esse] om. AB 76  dicetur] dicemus E dicatur KLπ 77  super] sicut G 78  in] ab K | effundit] effudit AB 79  suam] om. CGKLπ 80  opera] add. et KLπ | corporis] corpus KLπ

55

60

65

70

75

80



85

90

95

100

DUX NEUTRORUM II, 13

55

nominatur. Hoc autem nomen, scilicet largitas, lingua Hebraica attribuit Creatori, quia similis est fonti aque manantis, sicut prediximus, quoniam non invenit nomen, quod convenientius possit attribui actioni separati; non enim possumus invenire veritatem nominis, quod conveniat veritati rei. Difficile namque est intellectui ymaginari operationem separati, sicut est ei difficile ymaginari essentiam separati; sicut autem ymaginatio non ymaginatur ens nisi corpus vel quod est in corpore, sic etiam non ymaginatur essentiam actionis nisi per obviationem agentis secundum remotionem vel propinquitatem, adeo quod apud quosdam affirmatum est, quod cum Creator non sit corpus, nec appropinquet ei, in quod agit, quod mandat angelis, et operatur operationes suas per obviationem et appropinquationem corporis ad corpus, sicut et nos operamur, et ascendit in corda eorum, quod angeli habent corpora. Quidam etiam credunt, quod Creator mandat cum sermone simili sermoni nostro, scilicet literali et vocali verbo, et est opus operatum. Hec autem omnia contingunt eis, quia sequuntur ymaginationem, que est creatura mala vere; omnis namque mos defectum patiens, qui est in sermone vel in aliis operationibus corporis, est operatio ymaginationis, vel sequitur ipsam. Sed non est hec intentio huius capituli, sed eius intentio est ostendere modum largitatis, secundum quod dicitur de Creatore, et secundum quod convenit intelligentiis separatis, scilicet angelis, qui non sunt corpora. Dixerunt etiam in virtutibus celorum, quod ex eis diffundit virtutem super entia, et vocant hoc largitatem celi, licet ista proveniant

81  Hoc] add. quod creator propter largitatem suam similis est fonti undique mananti in marg. K | scilicet] om. Eπ | lingua] sup. l. B 82 est] om. A | manantis] mananti BE 83  convenientius possit] inv. K 89  separati] separate A | invenire] convenire K 85  veritati] veritatis K | namque est] inv. E | intellectui] intellectum E | operationem separati] inv. E 86  sicut ... separati] om. CGKLπ | est] es A | ei] om. A | ymaginari] intelligere A 88 non] om. K | ymaginatur] add. ens nisi corpus vel quod est in corpore sic etiam non imaginatur C | essentiam] essentia C 89  secundum] vel L | propinquitatem] appropinquationem π 90  quosdam] add. affirm sed exp. K | cum] si L | Creator] creato sed corr. sup. l. A 91  in] add. id π 94  etiam] autem C 95  sermoni] in motu A om. KLπ | nostro ... literali] scilicet nostro literari L | literali] licture A | et1] vel KLπ 96  omnia] causa KL tria π | sequuntur] sequr sed corr. sup. l. A 97  vere] veit A | patiens] pacicus A 98 vel] quod A | operatio ymaginationis] operationis sed corr. G inv. sed corr. G 103  virtutem] virtutes AKLπ 104  entia] essentia E | vocant hoc] inv. A | celi] dei A | ista] illa KLπ

56

MOSES MAIMONIDES

a corpore, et idcirco agunt stelle in res remotas ab eis secundum suam 105 propinquitatem vel distantiam ad ea, que sunt in terra, et secundum comparationem quarundam ad alias, et ex hoc proveniunt ad iudicium stellarum. Quod autem dixerunt, quod libri prophetie attribuerunt nomen largitatis operationi Creatoris, hoc est quod Scriptura dicit: «Dereli- 110 querunt me fontem aquarum viventium», id est largitatem vite, ac si diceret esse, quod est vita sine dubio. Dicitur etiam alibi: «Quoniam apud te est fons vite», id est largitas esse, et perficitur versus sic: «In lumine tuo videbimus lumen», quod idem est, cuius expositio est, quod in largitate intellectus, que provenit a te, intelligemus et ambulabimus 115 in via recta.

105 res] om. A | suam propinquitatem] inv. E 106  propinquitatem] proprietatem A | et] om. GKLπ 107  quarumdam] quorundam K | quarumdam ... alias] ad alias quarumdam sed corr. G 109  libri] liber C | attribuerunt] attribuunt A 110  operationi] operatori sed corr. in marg. L | dicit] dicet G | Derelinquerunt] reliquerunt L 112  esse] omne E om. KLπ | Quoniam] quod G 113  id est] om. KLπ | largitas] add. vite sed exp. G | lumine] nomine K 114  cuius] eius KLπ 115  que] qui GKL 116 in] om. B

110-111  Ier. 2, 13. 112-113  Ps. 36, 10. 113-114  Ps. 36, 10.



DUX NEUTRORUM II, 14

57

CAPITULUM XIV

5

10

15

20

25

Opiniones hominum in antiquitate vel novitate mundi apud omnes, qui credunt, quod Deus est, sunt tres. Prima est sententia omnium, qui tenent legem Moysi, et est quod universum mundum, scilicet omnia entia preter Creatorem, fecit ipse esse post privationem veram et absolutam, et quod Creator ipse fuit ens eternus solummodo, et non fuit preter ipsum nec angelus nec celum nec aliquid, quod est infra celum. Postea vero fecit esse omnia entia, secundum quod sunt, cum voluntate sua et non de aliquo, et quod tempus per seipsum est de universitate creatorum, quoniam tempus est adherens motui, qui est accidens rei mobilis. Ipsum vero mobile, cuius motui tempus coheret, est novum et creatum et est, postquam non fuit. Quod autem dicitur, quod ista propositio, que dicit, quod Creator fuit ante creationem mundi, significat tempus fuisse, et similiter quicquid sequitur cogitationem de qualitate sue essentie ante creationem mundi, qualitate scilicet infinita, hec quidem omnia sunt in estimatione vel ymaginatione temporis, non in veritate temporis, quoniam tempus est accidens sine dubio, et est secundum nos de universitate accidentium creatorum, sicut albedo et nigredo, licet non sit de genere qualitatum, sed universaliter est accidens motui coherens, sicut manifestum est intelligenti verba Aristotilis in expositione quiditatis temporis et veritate essentie sue. Nunc autem ostendemus aliam rationem, licet non sit de hiis, in quibus nunc intendimus, sed est utilis ad ea, et ipsa est, quia illud, quod fecit naturam temporis latere plures hominum sapientum, adeo quod terruit eos ratio ipsius, et nescierunt, utrum vere sit an non, sic­

1 Capitulum] om. C | Capitulum XIV] Opiniones hominum de antiquitate et creatione mundi. Capitulum XIV π om. AEGK 2  Opiniones] add. opiniones hominum in antiquitate et novitate mundi in marg. K | in] de L | vel] et K 3  quod] add. credunt quod G 6  quod] quia A | ipse] add. ipse E 7 nec2] add. ipsum GKLπ 8  esse omnia] inv. CL 9  cum] in C 10  tempus1] ipse G | creatorum] creatoris KLπ | tempus2] ipse E 12 est2] sup. l. L 13  ista] illa KLπ | quod3] quia B 15  sequitur] om. B add. ymaginationem et A | cogitationem] add. de tempore et quare est difficilis cogitationis in marg. K 17  non ... temporis] om. G 19  creatorum] creatori K | sit] sunt G | qualitatum] qualitatem B qualitatis C 20 motui] motu E 23  ostendemus] ostendamus GKLπ 24  et] om. A 25  fecit] facit B | hominum] homines KLπ | adeo] add. conterruit sed exp. K 26  terruit] teriuit B | et ... non] om. G | vere] vera E | an] a E

58

MOSES MAIMONIDES

ut Galienus et alii sapientes, quia est accidens in accidente. Accidentia namque, que sunt in corporibus primo, sicut colores et sapores, que sciuntur in principio cogitationis, secretum generationis ipsorum ascendit super cor. Accidentia vero, quorum fundamenta sunt alia accidentia, sicut claritas in tinctura et curvitas in linea, modus existentie ipsorum est nimis occultus, quanto magis cum fuerit additum istis, quod accidens, quod est fundamentum, sit non stabile, sed sit in successione; tunc enim res magis latebit. Due vero res coniunguntur in tempore simul, quod est accidens coherens motui, et motus est accidens rei mobilis, neque motus est, sicut albedo et nigredo, quod est genus quietum, sed veritas motus per se exigit, ut non quiescat ullo modo etiam in ictu oculi. Hoc autem est, quod facit naturam temporis latere. Intentio vero est, quod tempus secundum sententiam nostram est res creata sicut et alia accidentia et substantie, que deferunt illa accidentia, et idcirco Creatorem facere mundum istum esse non erit in initio temporali, quia tempus est de universitate creatorum. Ideoque pone cor tuum et intellige bene, ne obliges te ad dandum rationes, in quibus non poteris evadere ab eo, qui ignorat ista. Si enim posueris esse temporis ante mundum, obligaberis ad credendum antiquitatem, quia tempus est accidens, nec effugiet ullo modo, quin habeat deferens, et erit necessario essentia alterius rei ante essentiam huius mundi, qui nunc est. Hoc autem est quod nos fugimus. Ista est una de tribus opinionibus, et est principalitas legis Moysi magisti nostri, et est secunda a radice unitatis, et non ascendat in cor

27  Galienus] add. Galienus in marg. A | sapientes] et C add. est GKLπ 29 que] qui E | secretum] lac. A lac. + cretum K add. a. t. totum esse in marg. G add. alios in earum omnem in marg. L 30  Accidentia] add. accidentia que sunt in accidentibus sunt occulte cogitationis in marg. K 31  claritas] sup. l. B | tinctura] figura A tintura sed corr. B 32  cum] tamen A 35  est2] add. est L 36  est1] om. C 37  ictu] actu GL add. alios in ictu in marg. L 39  sententiam] add. hominis L 40  res] om. C | et ... accidentia] om. G | deferunt] differunt E 41  mundum istum] inv. K | istum esse] inv. A | istum] add. non sed del. L | non] nec A 42  initio] mutatione E intentione π | creatorum] creatoris KLπ 43  rationes] responsiones B 44 ista] illa KLπ 46  nec] non E | effugiet] add. vel et sup. l. A | ullo modo] om. A | modo] add. qui habe sed exp. K | deferens] differens B 47  erit] est AC add. vel erit sup. l. A | essentia] esse C | rei] re E om. A 48 nunc] add. qui nunc sed del. B 49  Ista] illa KLπ | de] ex A 50 et2] om. A | ascendat] ascendet G

27  Possibly a reference to Galen’s lost writing De motu, tempore et loco.

30

35

40

45

50



55

60

65

70

DUX NEUTRORUM II, 14

59

tuum nisi istud. Abraham pater noster incepit facere scire hanc opinionem, ad quam induxit eum consideratio, et idcirco invocavit: «Nomen Dei mundi». Hanc autem sententiam exposuit in dicendo: «Creans celos et terram». Secunda opinio est sententia philosophorum, quorum sensum et verba vidimus, qui dicunt, quia vanitas est, quod Creator faciat aliquid ex nichilo, sic etiam secundum eos non potest aliquid corrumpi in nichilum. Hoc est dicere, quod non convenit, ut fiat aliquod ens constans ex materia et forma ex privatione simplici et absoluta illius materie, neque corrumpetur, ut convertatur in privationem illius materie simplicem et absolutam. Dixerunt etiam, quod potentia Creatoris in hoc est sicut eius potentia super coniunctione duorum contrariorum in eadem hora, vel quod creet similem sibi, vel quod faciat se corpus, vel quod creet quadratum, cuius diameter sit equalis lateri, et impossibilia similia istis. Quod autem intelligitur ex verbis ipsorum, est, quod dicunt, quia non est diminutio potentie Creatoris, si non facit impossibilia esse; omne namque impossibile firmam habet naturam, quia non est ex actione operantis, unde non potest variari. Similiter non est abbreviatio potentie Creatoris, si non potest facere aliquid de nichilo; istud enim est de universitate impossibilium. Omnes autem isti credunt, quod materia est antiqua sicut et Creator, nec ipse est sine ea, nec ipsa sine eo, neque credunt, quod est sicut gradus eius in sua essentia, sed ipse est causa essentie sue, et ipsa est ei per viam similitudinis, sicut argilla figulo et ferrum fabro, de quo facit, quod sibi

52  idcirco] ideo C | invocavit] add. eum sed del. B 53  autem] ergo KLπ | sententiam] add. in dicendo B | in dicendo] om. B | Creans] creavi E causas KLπ 54  terram] terras E 55  Secunda] add. illeg. in marg. A add. secunda opinio et est philosophorum in marg. K 56  quia] quod A 57  ex nichilo] de novo G | nichilo] vl’o A 58  quod] quia A | ut] quod A | fiat] fciat sed corr. B faci C | aliquod] aliquid EGL 60  neque] nec A | corrumpetur] corrumpatur π | ut] si G 62  est] om. C | coniunctione] coniunctionem E 63  eadem] eade B | creet] causat GKLπ 65  ipsorum] philosophorum KLπ 68 non1] add. ex sed exp. E | non2] om. B 69  Creatoris] add. sine sed exp. K | facere aliquid] inv. E 70 impossibilium] impossibili C 71  et] est A 73  ipse] ipsa K | essentie sue] inv. G | ei] eum sed corr. B causa E 74  facit] add. scilicet K

52-53  Gen. 21, 33. 53-54  Gen. 14, 22.

60

MOSES MAIMONIDES

placet, sic et Creator quandoque creat de materia illa celos et terram, et quandoque creat alia. Homines vero huius sententie credunt, quod celi sunt generabiles et corruptibiles, sed non sunt generati de nichilo, neque corrumpentur in nichilum, sed sicut singularia animalium generantur ex materia ente et corrumpuntur in materiam entem, sic et celi generantur et corrumpuntur, et generatio et corruptio illorum est, sicut generatio et corruptio ceterarum rerum. Illi vero, qui tenent hanc viam, dividuntur in multas opiniones contrarias, quas non est utile narrare in libro isto, quoniam iam dixi contrarietates illas per viam generalitatis. Platonis etiam ista est sententia, et invenies, quod Aristotiles locutus est contra eum in libro de Auditu, et dixit, quod Plato credidit, quod celi sunt generabiles et corruptibiles. Invenies etiam sententiam Platonis in libro, qui dicitur Tymeus. Nostra vero fides non credit, quod ascendit in cor illius, qui non examinat opiniones, neque disputat speculative, et ascendit in cogitationem eius, quod sententia nostra et sua sunt equales, sed non est ita, quoniam nos credimus, quod generatio celorum non est de aliquo, sed est post privationem absolutam; ipse vero credit, quod celi sunt generati de aliquo. Et hec est opinio secunda. Tertia opinio est sententia Aristotilis et sequacium eius et eorum, qui exposuerunt libros ipsius. Ipse namque dixit, sicut dixerunt illi, quorum premisimus mentionem, quod non erit constans ex materia de non materia omnino. Adiecit etiam super hoc, quod celi non communicant cum generatione et corruptione ullo modo. Depuratio vero

75  quandoque creat] inv. KLπ 76 et] om. L | huius] huiusmodi A 78 neque] nec L | corrumpentur] corrumpuntur A 80  est] et K 83  iam] om. CE 84  illas] istas sed corr. in marg. L | Platonis] probationis E add. quod predicta opinio est Platonis in marg. K | etiam ista] inv. GKLπ | etiam ... est] ista est etiam C | ista est] inv. E 85  quod] quarum E | Aristotiles] om. E | locutus est] inv. KLπ | est] om. A | contra eum] de ea E 87  Invenies] inveniens A 88  Tymeus] add. et isti non credunt sicut nos sicut faciunt illi qui (add. non G) examinant opiniones GKLπ | qui] quod A 89  neque] nec L | speculative] speculatem L speculando π | cogitationem] cogitatione A 90  eius] ipsius G | quod] et L | est] om. KL 92  privationem] add. ab G 93  hec] hoc BE | opinio secunda] inv. π 94 Tertia] add. opinio tertia et est Aristotelis sententia in marg. K | et1] sup. l. C eius] eum E 95  ipsius] eius G 97  Adiecit] obiecit E 98  Depuratio] despuratio sed corr. B

85  Cf. Aristoteles, Physica, VIII, 1, 251b17-18. 87 Cf. Plato, Timaeus, 28b-c.

75

80

85

90

95



100

105

110

115

120

DUX NEUTRORUM II, 14

61

huius sententie est, quod dixit, quia universum esse, secundum quod est, non desiit nec desinet esse, sicut est; et quia illud firmum, quod non cadit sub generatione et corruptione, quod est celum, non desinet esse, sicut est; et quod tempus et motus sunt sempiterni esse, nec sunt generabilia nec corruptibilia. Generabile namque et corruptibile, quod est sub sphera Lune, non destruitur, quin sit, sicut est, hoc est dicere, quia materia prima non est generata vel corrupta in sua essentia, sed forme variantur in ea; spoliatur enim una et induit aliam. Addidit etiam, quod ordo iste superior et inferior non evelletur neque tolletur neque renovabitur in eo aliquid, quod non est in sui natura, nec addetur ibi additio aliqua, que sit extra sensum ullo modo. Istud dixit Aristotiles, licet non istis verbis, quod autem intelligitur ex sententia ipsius, est, quia est impossibile apud ipsum, ut mutetur in Creatore voluntas, vel quod renovetur in eo aliquis appetitus, et quod universum esse, secundum quod est, ipse fecit esse sua voluntate, sed non est operator post privationem. Et sicut est impossibile, quod deficiat esse ipsius, vel ut mutetur sua substantia, sic videtur ei impossibile, quod mutetur in eo voluntas, vel renovetur in eo appetitus; et sequitur, ut sit universum esse, sicut est modo, et sic fuit ante, et sic erit post. Hec autem est depuratio verborum eius in istis sententiis et in veritate ipsarum, et sunt sententie de eo, quod probatum est apud ipsum in essentia Creatoris ad mundum istum. Qui vero ignorat Creatorem esse, sed putat, quod res generantur et corrumpuntur per viam congregationis et segregationis casu, et quod non est rector nec est ordo nec

99  quia] quod L | universum] add. est E 100  est1 ... sicut] om. GKLπ | illud] istud A 101  et] vel B 103  sunt] add. corpora L 104  destruitur] destrus sed corr. A destruetur B | quin] qui C | hoc ... dicere] om. KLπ 106  sed] sicut L 107  ordo] ordine L | ordo iste] inv. E | iste] ille Kπ om. L | superior] superiorum L | inferior] inferiorum L | evelletur] emuletur G 108  neque] nec K | in2] om. E 109  ibi] illi π | Istud] add. quod universum est a deo secundum Aristotilem in marg. K 110  quod] add. nota in marg. A 111  est1] om. L | quia] quod GKLπ | ut] add. non B 112  quod1] add. n sed exp. E 113  sua] sup. l. B | non] om. C 115  mutetur] mutatur G | sua substantia] inv. BKL om. π | substantia] add. eius π | quod] sup. l. A 116  in1 eo1] eius G | renovetur] removetur B | et sequitur] om. KLπ | ut sit] in marg. L 117  sic1] sicut π | sic2] sicut π 118  Hec] hic E | autem] add. non GKLπ | est] om. C 119 sententie] sup. l. B 121  quod] quia BKLπ | quod res] esse G 122 et2] ex L om. E | est1 ... ordo] ordo nec rector KLπ

62

MOSES MAIMONIDES

rector in esse, ipse est Epicurus et sequaces ipsius, sicut narrat Alexander. Et non habemus probationem in rememoratione contradictionum suarum, quoniam iam probatum est Creatorem esse; inutile autem est narrare sententias hominum, qui fundaverunt opiniones suas super radice, cuius destructio demonstratur. Similiter inutile est laborare astruere verba hominum opinionis secunde, scilicet dicentium celos esse generabiles et corruptibiles; ipsi namque credunt antiquitatem mundi. Nichil autem refert quantum ad hoc inter credentem, quod celi sunt generati ex aliquo et quod corrumpuntur et convertuntur in aliquod, et credentem id, quod credit Aristotiles, scilicet quod non sunt generabiles vel corruptibiles. Intentio namque cuiuscumque, qui credit legem Moysi et Abrahe patris nostri, vel ambulat in viis ipsorum, credit et tenet, quod nichil est antiquum sicut Creator, et quod non est impossibile apud ipsum, immo est necessarium, facere, quod entia sunt post privationem, sicut dicunt quidam de magistris speculativis. Postquam autem fundavimus istas sententias, incipiam depurare et ostendere demonstrationes Aristotilis super scientia sua, et quid induxerit eum ad credendum istud.

123 esse] add. est C | ipsius] eius EL 124  non] no B | probationem] proba A 125  autem est] inv. G | suas] om. B 127  radice] radices B radicem π 128  opinionis] opiniones sed corr. A | scilicet] sicut CGKLπ 130  ad] in B 131  generati] creati K | quod] om. K | in] ad K 132  aliquod] aliquid B aliquem E | et] om. E | id] om. C 133  generabiles ... corruptibiles] generabilis vel corruptibilis B | vel] et AL 134  ambulat] ambulant A ambulavit C 135  et1] om. E 136 immo] om. C | est necessarium] inv. Gπ | entia] essentia C 137  sunt] sint B 138  fundavimus] fundavi π 139  demonstrationes] add. opiniones G add. opiniones in marg. G | scientia] sententia BG | quid] quod L | induxerit] induxit EK induxerint BG 123  Cf. Alessandro di Afrodisia, La provvidenza. Questioni sulla provvidenza, ed. S. Fazzo, M. Zonta, Milano 1999, pp. 97-99.

125

130

135

140



DUX NEUTRORUM II, 15

63

CAPITULUM XV

5

10

15

20

Non est necesse, ut in quolibet capitulo revertamur ad faciendum te scire, quod non composui librum istum tibi nisi sciendo, quod est in te, nec est necesse inducere verba philosophorum in quolibet loco, sed rationes ipsorum, neque utar prolixitate verborum, sed percipiam te de viis, in quibus ponunt intentionem suam, sicut feci in opinionibus loquentium. Et non ponam animum meum ad aliquem illorum, qui locuti sunt de talibus, nisi ad verba Aristotilis, quoniam sententie ipsius sunt magis congrue ad intelligendum. Si vero firmabitur responsio super ipsum, vel firmabitur, quod sit dubitatio in verbis eius, erit tunc alius ab ipso de contradictionibus legis remotior. Dico ergo, quod Aristotiles dixit, quia motus simpliciter nec est generabilis nec corruptibilis. Dicit namque, quia, si motus fuerit renovatus, egebit renovatore, qui habeat motum ante ipsum, et hoc est ipsum exire ad actum et incipere esse, postquam non fuit, et erit motus eius ens, per quem motum est, motus posterior. Quod si ita est, ergo primus motus est eternus omnibus modis, vel procedetur in infinitum. Secundum hanc ergo principalitatem dicit ipse, quia tempus nec est generabile nec corruptibile, cum tempus comitetur motum et ipsum sequatur necessario, neque motus est nisi in tempore, neque tempus apprehenditur nisi in motu, sicut ipse probavit. Hec est una via, ex qua sequitur secundum ipsum eternitas mundi. Via secunda. Dixit, quod materia prima communicabilis quatuor elementis nec est generabilis nec corruptibilis, quia, si esset generabilis, 1 Capitulum] om. C | Capitulum XV] De rationibus Aristotelis super eternitate mundi. Capitulum XV π om. AEGK add. de duratione mundi al. m. in marg. sup. G 2  ut] om. E | in] om. B 3  istum] add. sit sed exp. G | est] om. A 4 necesse] om. G 7  Et] add. Aristoteles in marg. A | illorum] eorum L 9  ipsius] eius G 11  alius] aliis A | legis] add. et E 12 Dico] add. prima via Aristotelis in probatione eternitatis mundi in marg. K | ergo] namque KLπ | quia] quod Aπ 13 Dicit] add. prima ratio in marg. E 14  habeat] add. h + lac. K 15  erit] est A 16  Quod] et L 17  modis] om. G 18  hanc ergo] inv. GKLπ | ergo] igitur C vero L | quia] quod CGπ 19  comitetur] comittetur E 20 neque2] nec KL 23 Via] add. s sed exp. B add. secunda via et est quia materia est ingenerabilis et incorruptibilis ut dicitur primo Physicorum in marg. K add. secunda ratio in marg. E 24  nec] non E

12 Cf. Aristoteles, Physica, VIII, 1, 251a17-27. 23 Cf. Aristoteles, Physica, I, 9, 192a25-33.

64

MOSES MAIMONIDES

haberet aliam materiam, de qua generaretur, et sequereretur ex hoc, quod materia generata haberet formam, quoniam hec est veritas generationis. Nos autem convenimus in hoc, quod est materia informis, quod cum ita sit, ergo illa materia non est ex aliquo generata ullo modo et est sempiterna et non destruetur. Ex hoc etiam sequitur antiquitas mundi. Via tertia secundum ipsum. Dixit, quod in materia celi universaliter non est contrarietas ulla, quoniam motus circularis non est variabilis vel diversus, sicut demonstratum est, sed diversitas est in motu recto, sicut probatum est. Dixit enim, quod causa corruptionis cuiuslibet corruptibilis est contrarietas. Postquam ergo non est in celo contrarietas, non est in eo corruptio, quod autem non corrumpitur nec generatur, et proponit propositiones universales, et exponit eas dicens, quod omne generabile est corruptibile, et omne corruptibile est generabile, et quicquid non est generabile, non est corruptibile et econverso. Hec autem via similiter inducit illud, quod est intentio Aristotilis, scilicet antiquitatem mundi. Via quarta. Dixit, quod in omni novo possibilitas est ante eius esse in tempore, et in omni mutabili precedit possibilitas mutationem eius in tempore. Ex hac autem propositione probavit firmitatem motus circularis, et quod non habet initium neque finem. Per hanc etiam propositionem demonstraverunt posteriores, qui secuti sunt eum, antiquitatem mundi, et dixerunt: mundus antequam fuit, vel eius novitas fuit possibilis, vel necessaria, vel impossibilis. Si fuit necessaria, ergo

25  aliam] aliquam A | aliam materiam] materiam aliquam E 26  hec] hoc B 27  informis] inferioris KLπ 28  ergo] erga L | illa materia] inv. KLπ 29 etiam] ergo KLπ 31 Via] add. tertia ratio in marg. E add. tertia via et est quia in materia celi non est contrarietas in marg. K 32  est1] sup. l. A | ulla] om. KLπ illa sed corr. G 33  demonstratum] monstratum sed corr. sup. l. K | diversitas est2] inv. E 34  enim] etiam ABE | cuiuslibet] licet G 35  in ... contrarietas2] contrarietas in celo  E 36 non1] nec E 37  exponit] exposuit L 39  non2] nec L 42 Via] add. quarta via et cetera in marg. K add. quarta ratio in marg. E | quod] om. A | possibilitas] potestas sed corr. B | ante] autem K aut π 43  precedit] om. B 44  probavit] probat A 46  propositionem] probationem KLπ 48  impossibilis] impossibile E

31 Cf. Aristoteles, De caelo, I, 3, 270a13-35. 37 Cf. Aristoteles, De caelo, I, 12, 281a28-283a10. 42  Cf. Aristoteles, Physica, VIII, 1, 251a12-16.

25

30

35

40

45



50

55

60

65

70

DUX NEUTRORUM II, 15

65

non potuit esse, quod mundus non esset; quod si fuit impossibilis, ergo numquam potuit esse; si vero fuit possibilis, in quo erat illa possibilitas? Et erit necesse, ut fuerit ens aliquod, in quo esset illa possibilitas, ex qua dicetur illud esse possibile. Hec autem via est valde fortis in assertione antiquitatis mundi. Unus autem de intelligentibus postremis loquentibus dixit, quod ipse solverat hanc questionem dicens, quod ista possibilitas erat in agente, sed non in operato. Hoc autem nichil est, quia duplex est possibilitas: quodlibet enim novum precedit sua possibilitas, que est ante ipsum, similiter etiam fuit possibilitas in eo, qui fecit rem illam ad renovandum illam, antequam renovaret eam. Quod cum ita sit, ergo due sunt possibilitates sine dubio: una est in materia, ut sic sit, altera in agente ad agendum sic. Iste sunt matres viarum, quas accepit Aristotiles in assertione antiquitatis mundi ex parte mundi per se. Est autem alia via, cuius mentionem fecerunt, qui secuti sunt eum, et extraxerunt eam de philosophia ipsius, et per eam firmaverunt antiquitatem mundi ex parte Creatoris. Una via est: dixerunt siquidem, si Creator creavit mundum post privationem, ergo fuit ante mundi creationem operator in potentia, et cum creavit ipsum, factus est operator in actu. Quod si ita est, ergo Creator exivit de potentia ad actum, et est in eo aliqua potestas, et eget omnibus modis extractore, qui extraxerit ipsum de potentia ad actum. Hoc autem est, in quo considerare oportet quemlibet intelligentem omnibus modis, et ut cognoscat hoc, et detegat secretum ipsius.

49  fuit] fuerit E 50  fuit] om. CKLπ | possibilis] inpossibile B impossibilis L | erat] erit sed corr. G 51  Et ... possibilitas] om. A | fuerit] fuit E | ens] add. necesse sed exp. E | quo] hoc E 53 autem] om. A 54  ipse] ipsi A | solverat] solvant A solverant L | quod2] quia B 55 Hoc] add. illeg. in marg. A add. solutio huius quarte rationis secundum quendam et improbatio solutionis in marg. K 56 possibilitas] add. de duplici possibilitate E | quodlibet] quilibet BG quidlibet C add. theus (dub.) + illeg. + rationis opus (dub.) sed econtrario al. m. in marg. inf. G 58 renovandum] renovandam C 59  cum] si L | est] om. A 60 ut] add. si K | agendum sic] inv. CGKLπ 61  matres] rationes G | assertione] assertionem B 62  Est] add. quinta via in marg. A add. quinta ratio in marg. E add. rationes probantes eternitatem mundi sumpte ex parte Creatoris in marg. K 63  sunt] add. post BE | eum] om. G | et] add. secuti sed del. L | extraxerunt] extruxerunt A 64  eam] eum A | firmaverunt] affirmaverunt E 65 Una] add. prima in marg. K | est] add. via prima ex parte Creatoris E 67  cum] eternum K 68  ad] in AE | potestas] corr. possibilitas A 71  secretum] secreta KLπ

66

MOSES MAIMONIDES

Alia via. Dixerunt, quod agens agit in una hora et non in alia secundum impedientia vel expergefacientia, que renovantur ipsi vel in ipso, et impedientia inducunt ablationem operis, quod intendebat operari; expergefacientia vero faciunt, ut velit, quod prius non volebat. Postquam autem Creator non habet expergefacientia, que inducant mutationem voluntatis ipsius, neque habet retardantia vel prohibentia, que renoventur vel tollantur, ergo non potest esse, ut operetur in una hora et non in alia, sed eius actio est eterna, sicut ipse est eternus ens semper in actu. Est et alia via: dicunt siquidem, quod eius opera sunt valde perfecta, nec est in eis defectus nec excessus, nec est in eis frustra. Huius autem rationis semper facit Aristotiles mentionem in dicendo, quod natura est sapiens et non operatur frustra, sed operatur omnia in fine perfectionis convenientis rei, quam operatur. Propter hoc ergo dixerunt, quod hoc ens est perfectum in sua essentia, et non habet finem, et idcirco necesse est, ut sit eternum, et sua sapientia est, sicut sua substantia, semper eterna, sed sua substantia, que est sua sapientia, fecit esse hanc universitatem. Quicquid autem inveneris de rationibus credentium antiquitatem mundi nascitur de viis istis, vel ad aliquam illarum reducitur. Dicunt etiam quasi admirantes et argumentantes: cur cessavit Creator ab omni opere, et nichil operatus est ante mundum istum, et nichil novum fecit, cum eius essentia esset eterna sine principio, et incepit heri creare entia? Si enim diceres, quod Creator creavit multos mundos

72 Alia1] add. VI via in marg. A add. sexta ratio in marg. E add. secunda in marg. K add. aliter solvat in marg. G | in2] om. CGKL | alia2] add. est CGKLπ 73  vel ... impedientia] om. K 74 impedientia] add. que sup. l. A | operis] corporis E | quod] quo A 75  expergefacientia] add. que inducant B | non volebat] nolebat A add. aliter operum in marg. A | volebat] nolebat K 76  autem] vero EGKπ ergo L om. C 77  neque] nec A non L | vel] nec A | prohibentia] prohibitiva KLπ 78  renoventur] renovantur CEG | potest] add. aliter non oportet in marg. A 81  Est] add. VII via in marg. A add. tertia in marg. K 82 nec2] vel C 84  et] om. B | et ... frustra] om. E | operatur2] add. opera sed del. G 85  quam] qua A 86 habet] add. in B 87  eternum] essentia L | et] in E | sua1] eius π | sua2] eius π 88 sua1] eius π | sua2] eius π | fecit] facit GKLπ | esse] om. KLπ 92  cessavit Creator] creavit cessator B inv. E 93  operatus est] om. GKLπ 95  heri] huius A huiusmodi CG | mundos] annos KLπ

83  Cf. Aristoteles, De partibus animalium, IV, 13, 695b18.

75

80

85

90

95



DUX NEUTRORUM II, 15

67

ante mundum istum secundum numerum granorum synapis, que replerent continentiam celi, et quod quilibet mundus duraret tot milibus annorum, quot erant grana illa, esset comparatio istorum ad essentiam Creatoris, que nec habet principium nec finem, sicut si diceres, quod 100 Creator heri creavit mundum. Cum enim firmaverimus inceptionem universi esse post privationem, non refert, sive ponas hoc in multis milibus annorum sive in paucis. Iste sunt rationes, per quas contradicunt novitati mundi credentes antiquitatem ipsius. Per viam etiam probationis, que inducit hoc, manifestatur ex eo, 105 quod scitum est apud omnes gentes in temporibus preteritis, quod essentia mundi naturalis est non contingens, et convenerunt in hoc omnes sententie. Dixit autem Aristotiles, quod homines dicunt manifeste, quod celi sunt sempiterni et stabiles, et cum intellexerunt, quod nec sunt generabiles nec corruptibiles, dixerunt, quod sunt locus ha110 bitationis Creatoris et angelorum, et attribuerunt ei ad ostendendam firmitatem ipsorum. Induxit etiam in hac materia verba huiusmodi ad confirmationem opinionis, quam astruit speculatio rerum manifestarum secundum intellectum ipsius.

96  secundum] ante K 97 continentiam] in marg. A | et quod] inv. E 98 ad] add. ad G 99 Creatoris] om. GKLπ 100  enim] autem A 101  non] add. re sed exp. K 102 sunt] om. A 104  etiam] autem A et L | probationis] demonstrationis B 105  temporibus preteris] inv. KLπ 106  est] add. et C | contingens] add. et contingerit G 107  quod] add. omnes (dub.) G | dicunt] add. man sed del. L 110  ostendendam] ostendendum A 111  etiam] autem A | huiusmodi] huius E

107  Cf. Aristoteles, De caelo, I, 3, 270b5-12.

68

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XVI Volo in hoc capitulo ostendere, quod Aristotiles non inducit demonstrationem super antiquitate mundi secundum sententiam ipsius, nec errat in hoc, quoniam ipse scit, quod non habet demostrationem in hoc. Rationes etiam et probationes, quas induxit, sunt probabiles opiniones, quibus acquiescit anima plus quam aliis opinionibus, et sunt minoris dubitationis quam alie opiniones, sicut dixit Alexander. Et non debemus putare, quod Aristotiles crediderit rationes illas esse demonstrationes. Aristotiles namque docuit homines vias demonstrationum et leges et conditiones earum. Quod autem induxit nos ad loquendum de hoc est, quia sequaces Aristotilis putant, quod ipse induxit ­demonstrationem super antiquitate mundi. Multi etiam, qui opinantur se profundasse in sapientiam philosophie, recipiunt sententiam Aristotilis in hac questione, et putant, quod illud, quod dixit, est demonstratio certa, in qua non est dubitatio, et apud eos inconveniens est contradicere illi, vel putare, quod latuit eum aliquod secretum in hac materia, vel quod erravit in aliqua rationum illarum. Ideoque visum est michi querere de ordinatione sententie illorum, et ostendere illis, quod Aristotiles non dicit, quod in hac questione demonstratio est. Dixit enim in libro de Auditu, quod omnis, qui precessit nos, peritus in scientia naturali credidit, quod motus nec est generabilis nec 1  Capitulum] om. C | Capitulum XVI] Quod omnes rationes Aristotelis probantes eternitatem mundi non sunt demonstrative. Capitulum XVI π om. AEGK add. solutio in marg. E 2  Volo] add. autem A add. quod rationes Aristotelis probantes eternitatem mundi non sunt demonstrative in marg. K 3  antiquitate] antiquitatem A 4  errat] erat sed corr. sup. l. A add. illeg. in marg. A 5 probabiles] om. π | probabiles opiniones] inv. BE 6  acquiescit anima] inv. G 7  quam] quarum E | dixit] om. E 8  crediderit] credidit AB | rationes] om. G | illas] add. dubitatio sed exp. G 9 Aristotiles] Aristotilis E om. KLπ |   namque] nam KLπ |   vias] viam G 10  leges] add. omnes E 11  quia] quod π | putant] putavit B putabant π 12  induxit] add. rationes sed exp. K | demonstrationem] demonstrationes KLπ | antiquitate] antiquitatem A 13  opinantur ... profondasse] profundasse opinantur se A | profundasse] om. E | sapientiam] sapientia BCπ | philosophie] prophetie E 15  demonstratio certa] inv. G | eos] nos A | inconveniens est] inv. C 17  Ideoque] ideo B 18  michi querere] inv. GKπ | ordinatione] ordine C | illorum] illarum B | illis] eis A 19  dicit] dixit G 20  nos] om. C | peritus] om. L 21  in] om. KLπ | naturali] add. peritus L | nec] add. est π | nec ... generabilis] om. L 7 Cf. Alexander of Aphrodisias on the Cosmos, ed. C. Genequand, Leiden 2017, p. 42. The passage, however, does not mention the eternity of the world. 20 Cf. Aristoteles, Physica, VIII, 1, 251b14-18.

5

10

15

20



25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 16

69

corruptibilis preter Platonem, qui credidit, quod est generabilis et corruptibilis. Similiter celi secundum ipsum sunt generabiles et corruptibiles. Ista sunt verba Aristotilis. Palam autem est, quod, si questio ista probata esset demonstrationibus certis, non indigeret Aristotiles eam roborare per hoc, quod in naturalibus periti antiqui crediderunt. Hoc neque necesse esset, ut diceret, que dixit in hoc loco ad culpandum omnem contradicentem sibi vel repellentem sententiam ipsius. Quicquid enim probatur demonstrative, non propalatur veritas eius, nec roboratur in eo veritas per hoc, quia in ipsum consentiunt omnes homines, nec minoratur veritas eius neque debilitatur, si contradicerent ei omnes, qui sunt in mundo. Tu autem invenis, quod dixit Aristotiles in libro Celi et mundi, cum cepit ostendere, quod celi nec sunt generabiles nec corruptibiles, dicens: volumus nunc inquirere de celis, et dicemus, utrum generatio eorum sit ex aliquo vel ex nichilo, et si communicant in potentia corruptionis vel non corrumpuntur omnino. Laboravit etiam, postquam premisit illam questionem, rationes ponere dicentis celos generabiles et creatos, et induxit postea verba ista: cum fecerimus istud, tunc ratio nostra melius recipietur et magis placebit illis, qui bene speculantur, et precipue, cum prius audierint rationes contradicentium. Quoniam si posuimus nos sententiam nostram et rationem et non dixerimus rationes contradicentium, receptio nostrarum rationum debilior erit in oculis auditorum, et quod debet iudicari in veritate ab eo, qui voluerit iudicare, qui non sit inimicus eius, qui sibi contradicit, sed sustineat et

23  Similiter] ideo sed corr. igitur in marg. L 24 verba] sup. l. A | quod si] inv. G | questio ista] inv. A | ista2] illa E 25 non] add. ing sed del. L | indigeret] indiget E 26  hoc1 quod] inv. sed corr. B | periti] parti sed corr. A | Hoc2] add. necesse L 27  neque] licet KLπ | necesse] om. L | que] quod AL 28  Quicquid] quicquam A 29  propalatur] prolatur C | nec ... eius] om. E 30  in1 eo] om. G 31  neque] nec L | si] sicut E 32  omnes] add. si sed exp. G 34  cepit] incepit GKLπ 36  eorum] ipsorum AK om. B | vel] an π | corruptionis] corruptibili C 37  vel] et KLπ 38  dicentis] dicens A 39  verba ista] inv. C 41  cum] om. B | rationes contradicentium] inv. E | contradicentium] add. nobis sed exp. G 41  Quoniam ... contradicentium] om. KLπ 42  nostram] nostra A | dixerimus] contradixerimus A 44  et] add. et A 45 eius] add. eius sed sel. B

33 Cf. Aristoteles, De caelo, I, 10, 279b4-5. 39 Cf. Aristoteles, De caelo, I, 10, 279b8-12.

70

MOSES MAIMONIDES

iudicet de se et faciat transire super alium de veritate rationum, quod faceret transire super se. Ista sunt Aristotilis verba. Nunc ergo intelligentes intelligite et videte, si post premissam propositionem remanet culpa in Aristotile, vel si debet aliquis putare post ista verba de ipso, quod invenerit demostrationem in questione ista, vel si ascendit in cor alicuius et precipue Aristotilis, quod rei, que probatur demonstrative, receptio debilior erit, si rationes contradicentium non fuerint audite. Preterea in ponendo istam opinionem suam opinionem, et quod probationes super hoc sunt rationes, erat insipiens Aristotiles, et ignorabat, que sit differentia inter rationes et demonstrationes, et inter opinabilia, in quibus cogitator confortatur vel debilitatur, et inter demonstrabilia. Preterea verba ista, que induxit secundum viam narrationis de eo, quod premisit de consensu contradicentium, ut roboraret sententiam suam, hec inquam omnia non erant necessaria in demonstratione. Verum tota sua intentio est ostendere, quod opinio sua probabilior est opinionibus contradicentium ipsi dicentium, quod consideratio philosophica inducit ad credendum, quod celi communicant in generatione et corruptione, sed numquam non fuerunt, vel quod fuerunt creati et non corrumpentur, et rationes aliarum opinionum, quas ponit. Hoc autem verum est sine dubio, quoniam opinio sua propinquior est veritati quam illorum opiniones secundum probationes, que accepte sunt de natura universitatis. Nos autem credimus, sicut explanabimus, quod creverunt cupiditates super omnes sectas et etiam super philosophos, et volunt asserere, quod Aristotiles induxit demostrationem in hac questione, et fortassis secundum sententiam ipsorum induxit Aristotiles demonstrationem in hac questione, et non sensit se induxisse demonstrationem donec illi, qui secuti sunt eum, reduxerunt 46  super] secundum E | alium] aliud B | veritate] necessitate L | quod] que E 48  ergo] igitur B autem C | si] sup. l. B | premissam] missam sed corr. sup. l. B 49  remanet] remaneat π | aliquis putare] inv. G 50 ista1 verba] inv. GKLπ | ista2] illa KLπ 51  precipue] precise π 52  demonstrative] demonstratoe B 53  fuerint] fuerunt A | istam] om. G | opinionem] om. E 56  cogitator] add. conforma sed exp. K | debilitatur] deblitatur B 57  et] vel E | ista] illa GKLπ 58  consensu] sensu KLπ 60  sua] nostra π 61  sua] eius π | probabilior est] inv. KLπ | est] om. C | ipsi] sibi π 63  sed] vel KLπ si E 66  quoniam] quod π | sua] eius π 68  credimus sicut] inv. C 70  volunt] voluerunt C | demonstrationem] opinionem K 71  et ... questione] om. E | sententiam ipsorum] inv. CGKLπ 72  sensit] add. Aristoteles C 73  donec] om. KLπ | secuti] om. G | sunt] add. post BE add. secundum sed exp. E

50

55

60

65

70



75

80

85

90

95

DUX NEUTRORUM II, 16

71

ei ad memoriam. Apud me vero non est dubium, quod opiniones ille, quas dixit Aristotiles, scilicet in antiquitate mundi et causa diversitatis motuum celorum et ordine intelligentiarum separatarum, hec quidem omnia non habent demonstrationem, nec umquam erravit Aristotiles in putando, quod rationes iste sunt demonstrationes, sed sunt, sicut ipse dixit, quod vie demonstrationum super istis rationibus sunt nobis clause, nec habemus principium, unde sumamus demostrationem ad illa. Et hoc est planum verborum ipsius, sicut scis: dicit enim in eo, cuius non habemus rationem vel est difficile nobis, scito, quod si dixerimus, cur ita fuit, defectus est, sicut si dixerimus: est mundus antiquus vel non. Hec sunt verba ipsius. Tu vero scis expositionem Mauri Abimacer in hac similitudine, et quomodo miratus est de hoc, quod Aristotiles dubitaret in antiquitate mundi, et deridet verba Galieni in fine derisionis in dicendo, quod ista questio laboriosa est, et quod non est scita demonstratio super illa; et confitetur Abimacer quod istud est notum et manifestum, et probatur demonstrative, quod celi sunt sempiterni, et quod est infra illos est generabile et corruptibile. Universaliter autem nulla viarum, quas premisimus in hoc capitulo, affirmat aliquam opinionem vel destruit vel ponit in ea dubitationem, sed ad hoc premisimus ea, que premissa sunt, quia scimus, quod plures eorum, qui se putant sapientes, et tamen nichil intelligunt de scientiis, dant diffinitum iudicium in antiquitate mundi per id, quod receperunt ab hominibus, de quibus scitum est, quod credebant antiquitatem 74  ei] si KL om. π | ad] om. KLπ | memoriam] moveatur K memorie π 75  scilicet] om. KLπ | causa] om. K 76  quidem] autem L 77 non] om. A | umquam] inquam A 78  sunt2] om. π 79  quod] om. π 81  verborum] verbum KLπ | ipsius] eius G 82 difficile] add. ostendere π | si] om. A 83  si] in marg. L | dixerimus] diximus L 84  vel] an π | non] add. est A add. et G 85 Abimacer] Abunacer BC Abinacer E Abunac K Abimac π 86  in] de L 87 Galieni] add. et KLπ 88  ista] illa K 89  Abimacer] Abunacer BC Abinacer E Abunac K Abimacer Abimac π | istud] scitum E | notum] om.  E | manifestum] add. istud E 90  probatur] demonstratur E | demonstrative] demonstratione KLπ | celi ... sempiterni] celum sit sempiternum sed corr. G 93  aliquam] hanc sed corr. in marg. L 94  ad hoc] adhuc Kπ 95 qui] add. sciunt sed exp. L 96  diffinitum] definitivum π | per ... mundi] om. E 97  id] illud K 97  receperunt] recipiunt add. vel receperunt sup. l. A acceperunt L

75  Cf. Aristoteles, Topica, I, 11, 104b14-16. 85  Possibly a reference to Al-Fārābī, Kitāb al-mawgiudāt al-mutaghayyira, today lost. 87  Cf. Galenus, De placitis Hippocratis et Platonis, ed. P. de Lacy, Berlin, IX, 7.12, p. 588.

72

MOSES MAIMONIDES

mundi; proiciunt autem post tergum suum omnes prophetas, quia verba ipsorum non procedunt per viam discipline, sed per viam narrationis super Creatore, hec autem est via, per quam nescierunt ambulare 100 nisi singulares, in quibus profecit intellectus. Quod autem nos laboramus ostendere de ratione novitatis mundi per sensum nostre legis, dicam postea in capitulis, que inducam.

99  ipsorum] eorum E | runt] nesciverunt CGKLπ ratione novitatis] om. L

procedunt] procedant A 100  est via] inv. E | nescie101  autem nos] inv. B | nos laboramus] inv. C |



DUX NEUTRORUM II, 17

73

CAPITULUM XVII

5

10

15

20

In hoc capitulo volo ostendere sententiam meam et fidem in hac questione, postea vero inducam probationes super eo, quod astruere volo; et dicam, quia, quicquid dicunt loquentes, qui putant, quod induxerunt demonstrationem super novitate mundi, non eligo illas demonstrationes, et non sophisticabo animam meam, ut vias errorum nominem demonstrationes. Cum enim iactaverit se homo, quod inducat demonstrationem super aliqua questione, et erraverit, istud apud me non astruit veritatem illius questionis, sed debilitatur, et ponit viam ad ratiocinandum super illo; cum enim ostenditur debilitas talium demonstrationum, debilitatur anima in credendo rem illam, super quam inducuntur demonstrationes, et remanebit res, que non demonstratur, in plano sue questionis, vel quod recipiatur in ea altera partium destructionis, et istud facilius continget. Iam predixi tibi vias loquentium in assertione novitatis mundi, et percepi te de locis, quibus responderi potest et rationabiliter. Similiter etiam omnia, que dixit Aristotiles et sequaces sui in inductione demostrationum super antiquitate mundi, non sunt apud me demonstratio certa, sed sunt rationes, in quibus incidunt multe dubitationes et magne, sicut audies. Quod autem ostendere volo, ego dicam, quia non est impossibile mundum esse novum secundum sententiam nostre legis, quam iam ostendi, et quod omnes probationes philosophice, ex quibus apparet, 1 Capitulum] om. C | Capitulum XVII] De demonstratione vera et quod antiquitas mundi non est demonstrata, nec impossibile est mundum esse novum. Capitulum XVII π om. AEGK 2  capitulo] sup. l. B | volo] add. n sed exp. K 4  dicunt] loquuntur K dicant π 5  mundi] om. π 6 non] om. A | sophisticabo] soficicabo B | ut] et C | vias] viam C | errorum] eorum KLπ 7  nominem] nomine E | demonstrationes] demonstrationis E | enim] vero KLπ | inducat] inducit L 9 debilitatur] add. l sed exp. E 10  super] scr. post illo sed corr. C | illo] ipso L eo add. illo sup. l. G | cum] si L | ostenditur] ostendetur G oritur π 11 anima] om. A | quam] quo A 12  inducuntur] add. rationes sed exp. K | demonstrationes] demonstrationem sed corr. B | remanebit] manebit K | demonstratur] demonstretur B 13  sue questionis] inv. A | vel] ut E | quod] sup. l. A om. C 14  continget] concontiget B contingeret AGKLπ | tibi] om. C add. supra libro primo capitulo E 15 mundi] novi G | et] quod KLπ | percepi] pecepi A | te] sup. l. B tibi G om. E | de] add. quinque KLπ | locis] add. in G | quibus] om. KLπ 16 etiam] om. C add. est G | omnia] in marg. L | dixit] add. dixit B 17  sui] eius π | in] sup. l. B | demonstrationum] demonstrationis K | super] in KLπ | mundi] om. A 19  incidunt multe] inv. E 20  ostendere ... ego] volo ego ostendere B | quia] quod π 21 iam] add. dixit et L 22  quod] quia E | philosophice] prophetice EKLπ | quibus] rebus C | apparet] apparent C

74

MOSES MAIMONIDES

quod non est ita, sicut prediximus, omnes inquam ille rationes destruuntur per alia, que tollunt, ne accipiatur ex illis demonstratio contra nos. Cum istud fuerit firmatum, et questio ista proposita fuerit, quod 25 renovatio mundi vel eius antiquitas est possibilis, et ipsius novitas recepta est apud nos ex parte prophetie, que ostendit quedam, que non sunt in potentia speculationis, ut perveniatur ad ea, sicut explanabimus, quia prophetia non tollitur etiam secundum sententiam illorum, qui credunt antiquitatem mundi. 30 Et postquam ostendero, quod ratio nostra est possibilis, incipiam ostendere preeminentiam ipsius super alia opinione, et quod vincit illam per viam speculationis, hoc est, ut astruatur preeminentia fidei nostre in novitate mundi super illos, qui credunt ipsius antiquitatem mundi. Ostendam etiam, quod, sicut videtur sequi opinionem no- 35 stram inconveniens in hoc, quod credimus novitatem mundi, sic etiam sequitur eos maius inconveniens in hoc, quod credunt antiquitatem mundi. Nunc autem incipiam ostendere viam, que tollet probationes cuiuscumque inducentis demonstrationem super antiquitate mundi.

23  est] om. A sup. l. B | ita] add. sit sup. l. A | ille] om. A | ille rationes] inv. E 24  alia] alias A | que tollunt] qui B | tollunt] tollent BE 25  ista] illa KLπ 27 propethie] add. prophetie in marg. G 28  in potentia] inpossibilia C | potentia] poss sed corr. A | ut] si GKLπ non E 29  prophetia] add. etiam C | tollitur] add. secundum G | etiam] et hoc E 31  ratio nostra] inv. G 32  alia] aliam π aliqua C | opinione] opinionem π | et] om. E 34 nostre] om. G 35  mundi] om. BE | sicut] sic E | nostram] meam B 36  inconveniens] inherens K | novitatem] antiquitatem KLπ 37  eos] eius G | maius] magis add. vel maius sup. l. A magis C | quod] add. ipsi conveniunt et π 38  probationes] probationis GKLπ



DUX NEUTRORUM II, 18

75

CAPITULUM XVIII

5

10

15

20

25

Omne novum scito, quod est generatum, postquam non fuit, licet eius materia fuerit ens, sed spoliatur una forma et induit alteram, natura vero novi post novitatem suam et perfectionem et quietem est alia quam natura ipsius, que fuit in hora generationis et inceptionis sue ad exeundum de potentia ad actum, et fuit alia a natura, quam habuit, antequam moveretur ad exeundum de potentia ad actum. Verbi gratia: natura seminis feminei, dum est sanguis in matrice, est alia quam ipsius natura in hora conceptionis, cum miscetur cum spermate virili, cum vero incipit moveri, est ipsius natura alia quam natura animalis perfecti, cum nascitur. Nullo autem modo debet sumi probatio de natura rei post esse suum perfectum in fine perfectionis dispositionum suarum ad eandem rem in hora sui motus ad exeundum ad generationem, nec accipietur probatio de modo existentie sue in hora motus sui super modo existentie, antequam incipiat moveri. Si autem erraveris, et volueris accipere probationem de natura rei existentis in actu super eiusdem natura, cum est in potentia, orientur tibi multe dubitationes, et auferentur de sensu tuo quedam, que necesse est esse, et consequenter quedam nugatoria adhibe consensum. In similitudine, quam proponemus, homo quidam valde perfectus in creatione natus est, cuius mater mortua est, postquam lactavit eum per aliquot menses. Laboraverunt autem aliqui, ut perficerent eius nutrituram in quadam insula, per quam nullus homo transibat, donec crevit et intellexit et scivit. Ipse vero numquam vidit mulierem nec aliam feminam cuiuscumque generis, postea vero quesivit a quodam

1  Capitulum] om. C | Capitulum XVIII] Quod novum omne est generatum. Capitulum XVIII π om. AEGK 3  induit] inducit A | alteram] aliam π 4  suam] add. et sed del. A | alia] aliam B 5  sue] sive A om. CGKLπ 6  exeundum] add. eudum sed corr. sup. l. B | natura] add. illa π | habuit] habuerit A 8  seminis feminei] inv. GKLπ 9  natura ... hora] om. π | cum miscetur] cummiscetur E | miscetur] cummiscetur L 10  incipit] incepit KLπ | ipsius ... alia] alia ipsius natura A | quam] quod BK 13 motus] add. sui G 14  existentie] existente sed corr. sup. l. A | sue] eius π | in ... existentie] om. C | sui] ipsius π 15  modo] modum π | incipiat] incipiunt π | moveri] motum A 17  eiusdem] eius GKLπ | natura] naturam π | cum] si L | tibi] sibi B 18  sensu] sensuo sed corr. G 20 In] add. nota aptum exemplum ad propositum in marg. K | homo] add. illeg. in marg. B 21  eum] eam sed corr. A 22  aliquot] aliquos KLπ | autem] om. B 24  intellexit] intellexerit | scivit] sciverit A 25  cuiscumque] eiusque K

76

MOSES MAIMONIDES

de assistentibus sibi: quomodo fuimus facti et qualiter fuimus creati? Responsum est ei ab assistente in hunc modum: singularis homo fit in ventre alterius singularis nostre speciei, quod vocatur femina, et est talis et talis forme, et singulare, dum est in ventre, parve quantitatis est, et movetur et nutritur et crescit paulatim et vivit, donec pervenit ad terminum quantitatis diffinite, tunc autem aperitur porta in fine corporis, et exit inde, et crescit postea, donec perficitur, sicut tu vides. Orphanus autem ille queret instanter sic: istud singulare nostre speciei, quando erat in ventre matris et vivebat et movebatur et crescebat, comedebat et bibebat et inspirabat per os et nares et egerebat? Responderunt ei: non. Ipse vero festinanter contradicit huic responsioni inducens probationes super omnia ista, que vera sunt, quod sunt impossibilia, in accipiendo probationem suam de ente perfecto, et dicit: video, quod omne singulare nostre speciei, cum non inspirat vel respirat, modico tempore morietur, et destruentur motus eius; quomodo ergo ascendit in cor alicuius, quod homo singularis sit in vase undique clauso, et duret ibi per aliquot menses vivens et mobile? Preterea si fortassis aliquis nostrum transglutiret passerem vivum, moreretur ipse passer statim, cum intraret in stomacho; quanto magis in matrice, que est inferior. Item quilibet singularis homo, si non comederit et biberit ore suo, in modico tempore morietur. Postquam ergo ita est, quomodo durabit illud singulare animal multis mensibus nec manducans nec bibens? Quilibet etiam singularis homo, si cibetur, et non egerat, in parvo tempore morietur invalescentibus egritudinibus: quomodo ergo vivet illud singulare tot mensibus, si non diverterit ad requisi-

26 fuimus] om. G | creati] add. et A 27  singularis homo] singulis L | homo] hoc L 28  quod] que L 31  terminum quantitatis] quantitates terminum sed corr. G | diffinite] diffinire B definite π | tunc] nunc K 32  postea donec] inv. sed corr. L 34  crescebat] add. et CK 35  inspirabat] sputabat C insputabat GL exputabat π | et3] add. per CGKLπ | et4] om. E | egerebat] regerebat K 36  Ipse] iste E | contradicit] contradixit π 37  probationes] add. probationes sed del. A | omnia] eam C causa G | ista] add. vei sed del. L | quod] que C | in] om. CEGKLπ 38  dicit] dixit π | video] om. G 39 speciei] add. est sed del. L | cum] si L 40  morietur] moritur AKLπ moriatur CG | destruentur] destruitur A destruuntur CGKLπ 41  singularis] sicut itia se sed corr. singularis sup. l. K | duret] durat G 42  per] sup. l. B | aliquot] aliquos CKπ | vivens] movens E 43  vivum] unum AE | moreretur] moriretur L 44  stomacho] stomachum Cπ 45  non] om. C | comederit] comederet GKLπ | et] add. non BE | biberit] biberet GKLπ | ore] cor L 46  morietur] moriretur L moreretur π | ergo] igitur C | durabit] dubitavit sed corr. dubitabit B 47 nec1] non C nec2] et sed corr. sup. l. A 48  egerat] egit C 49  morietur] moreretur KLπ

30

35

40

45

50



55

60

65

70

75

DUX NEUTRORUM II, 18

77

ta nature? Item si perforaretur venter alicuius hominis, moreretur in non multis diebus; quomodo ergo credit aliquis, quod umbilicus istius nati fuit apertus? Quomodo etiam non aperit oculos suos, et non expandit manus suas, et non extendit pedes membris suis omnibus existentibus sanis, sicut dicitur. Hec ergo est opinio illius, qui credit, quod non contingit hominem creari secundum istum modum. Nunc ergo pone cor tuum ad similitudinem istam et meditare in ea, et invenies, quod ratio nostra cum Aristotile eodem modo se habet, quoniam nos, qui credimus Moysi magistro nostro et Abrahe patri nostro, credimus, quod mundus fuit creatus secundum talem et talem formam, et quiddam fuit factum ex alio, et quedam creata post alia. Aristotiles vero volens destruere fidem nostram inducit probationes contra nos de natura entis perfecti in actu, de quo concedimus, quod post statum suum atque perfectionem non assimilatur in aliquo ei, quod erat in hora creationis, quia est post privationem absolutam. Que autem ratio de universitate rationum suarum firmabitur contra nos? Illa vero sequerentur concedenti, quod natura huius esse, quod modo est, demonstrat super esse sue renovationis. Nunc autem revertar, et dicam radicem viarum suarum, et ostendam tibi, qualiter non obligant nos in aliqua re in eo, quod dicimus, quod mundum universum creavit Deus post privationem, et fecit ipsum donec perfectus est, sicut vides. Dixit Aristotiles, quod materia prima non est generabilis nec corruptibilis, et induxit probationem super hoc de rebus generabilibus et corruptibilibus, et ostendit impossibilitatem sue generationis, et hoc idem verum est. Non enim dicimus nos, quod materia prima est fac-

51  perforaretur] perforetur KLπ | in] et C in non] inv. π 52  ergo] om. B 53  Quomodo etiam] om. G | non1] nec G | aperit] aperuit B 54  et non] nec BE | suis] om. G | sanis] om. E 55  qui] quam BE add. dicit sed exp. G | contingit] convenit L 56  creari] creati A | istum modum] inv. KLπ 58 et] om. A | ratio nostra] inv. E | ratio] add. crearet sed exp. E | cum Aristotile] creaturarum E 60  fuit creatus] inv. GKLπ 61  quiddam] quoddam A | alio] quo K 64  atque] ad quod B | assimilatur] assimulatur C 65  erat] erit sed corr. sup. l. G | Que] quod add. vel que sup. l. A quod BEGKπ 67  quod2] quid G | modo] non G 69  Nunc] add. solvit rationes Aristotelis al. m. in marg. G | et1] add. inducam sed exp. E | viarum suarum] inv. L 70  tibi] om. A | quod] add. hominis sed exp. E 72  sicut] ut L 73 Aristotiles] add. supra eodem libro capitulo + lac. E | non] nec KLπ 74  induxit] inducit L | probationem] probationes π | hoc] hec E | generabilibus ... corruptibilibus] corruptibilibus et generabilibus L 75  generationis] add. earum π 76  verum] dictum L | nos] om. CGKLπ add. illeg. in marg. G

78

MOSES MAIMONIDES

ta, sicut sit homo ex spermate, neque corrumpitur sicut homo, qui convertitur in pulverem, sed dicimus, quod Creator fecit eam esse de nichilo, et est, sicut eam fecit esse, quoniam ex ipsa facta sunt omnia, et in eam corrumpitur quicquid est generatum ex ipsa, nec invenies eam nudam a forma, et usque ad ipsam pervenit generatio et corruptio. Ipsa vero non generatur sicut illud, quod generatur ex ea, neque corrumpitur sicut illud, quod corrumpitur in ipsam, sed est creata et non de aliqua re, et cum voluerit, Creator ipsius faciet ipsam non esse privatione perfecta et absoluta. Eodem modo dicemus de motu, quia ipse accepit probationem de natura motus, quod est nec generabilis nec corruptibilis, quod quidem est verum. Nos enim dicimus, quod, postquam motus est ens huius nature, in qua est, non ascendit in cor, quod sit generabilis et corruptibilis generatione et corruptione universali sicut generatio motuum particularium et corruptio ipsorum, et hec est opinio in omni eo, quod sequitur naturam motus. Eodem modo se habet res in motu circulari, qui non habet initium, et hoc est verum post esse corporis spherici, quod movetur circulariter, et non ascendit super cor, quod in motu eius sit principium. Similiter dicemus in possibilitate, que debet procedere in omni generato, quod non est adiuncta nisi in natura huius entis, in quo quicquid generatur, generatur ex aliquo ente; quod autem creatur ex privatione, non est aliquid nec in sensu nec in intellectu, propter quod sit aliqua possibilitas ante illud. Sic etiam dicimus in generatione celorum, quod non est in eis contrarietas, et hoc verum est. Sed nos credimus, quod celi facti sunt, sicut homo vel equus, et non credimus, quod suam compositionem sequatur corruptio, sicut in plantis et animalibus propter contrarietatem, que in ipsis est. 78  dicimus] dicemus E | eam] om. KLπ | de ... esse] om. G 79  nichilo] nullo K | eam fecit] inv. KLπ | ipsa] ipso G 80  eam] ea B 81  nudam] numdam sed corr. L 82  ex ea] exa A | ea] illa L | neque] nec A 84  aliqua] aliquo π | re] om. KLπ | cum] si L 85  privatione] privationem B 86  accepit] accipit KLπ | quod] qui E | est nec] inv. GKLπ 87 quod1] et E quoniam L | Nos] non BE | enim] vero GKLπ om. E 89  et1] vel L 90  hec] hoc G om. E 91  est] om. L 92  habet2] haberet E 93  et] om. BE 94  super] in π add. quod B 95 Similiter] add. illeg. in marg. A | possibilitate] potestate sed corr. B | generato] generatio sed corr. B 98  sensu] sensum C | in2] om. BL 100  etiam] et A 101 hoc] add. non sed del. L | nos ‫ ]נאמין‬add. non CGKLπ | nos ... et] om. A 102  vel] et KLπ | et] add. nos KLπ | suam] eorum π | compositionem] add. t sed exp. E 103 plantis] planetis KL | et] in E add. in KLπ 104  in ... est] est in ipsis A

80

85

90

95

100

105

110

115

120

125

DUX NEUTRORUM II, 18

79

Fundamentum autem rationis est, quod diximus, quod modus existentie entis perfecti non demonstrat super modo existentie sue ante perfectionem eius, nec est inconveniens aliquod secundum nos in eo, quod dicitur, quod celi fuerunt facti antequam terra vel terra antequam celi, vel quod celi fuerunt sine stellis, vel aliqua species animalium sine aliis speciebus, quoniam ista fuerunt in tempore generationis omnium istorum, sicut in omni animali prius generatur cor quam testiculi, sicut oculis contingit videre, et nervi generantur antequam ossa, quamvis post suam perfectionem non invenitur unum membrum sine aliis, sine quibus homo non debet esse. Hec omnia necessaria sunt, cum accipitur Scriptura secundum suum planum, quamvis res non ita se habeat, sicut explanabo in agnominationibus. Est autem necessarium tibi, ut caveas tibi in hac ratione, quia murus fortis est, quem edificavi circumcirca legem, qui munit ipsam, ut prohibeat dampnum ab omni eo, qui proiecerit lapidem ad illam. Si vero disputaverit contra nos Aristotiles, ut sequamur sententiam ipsius, et dixerit: ex quo non accipimus probationem ex hoc ente, quomodo scitis vos, quod hoc universum ens est creatum et generatum, et quod est alia natura, que creavit ipsum? Dicemus: non obligamus nos in hoc secundum nostram questionem, quia non querimus modo astruere, quod mundus est novus, sed quod querimus est possibilitas sue inceptionis, et non tollitur ista ratio in eo, quod accipimus probationem de natura entium, cui nos non contradicimus. Cum autem firmata fuerit

105 diximus] add. scilicet in principio huius capituli E | modus] motus KLπ 106 sue] ipsius π om. A 107  inconveniens] conveniens C | nos] eos G 108  antequam1 ... fuerunt] om. A | vel] et L 110  ista] illa KLπ 111  cor] add. cor sed del. B 112  oculis] om. G | contingit] convenit K | generantur] generatur B 113  suam] totam π | invenitur] add. in E | membrum] membrorum ABGK 114  debet] dicit sed corr. L | omnia] add. t sed exp. E | necessaria sunt] inv. G | cum] si L 115  suum planum] inv. L | res ... se] ita res se non A | non ... se] ita se non BG se ita non E ita non se L | habeat] habet E 116  agnominationibus] agnorationibus B 117 tibi] om. π 118  qui] quem B que CEKL 119  qui] quod GKLπ | proiecerit] proiecit C 120  disputaverit] disputaverint B 121  accipimus] accepimus EGKLπ | hoc ente] inv. sed corr. C 122 vos] om. E | quod hoc] om. KL | hoc] om. π | creatum ... generatum] generatum et creatum K 123  obligamus] obsistamus π 125 sue] om. π | inceptionis] add. eius π 126  ista] illa KLπ om. A | accipimus] accepimus EGKLπ

116 Cf. infra, II, 31, p. 149.

80

MOSES MAIMONIDES

possibilitas rationis, sicut ostendimus, revertemur postea ad ponendam preeminentiam opinionis novitatis mundi. Nichil autem remansit in hac ratione, que inducat nobis dubitationem in possibilitate novitatis 130 mundi, et non est de natura entium, sed de eo, quod exigit intellectus in eo, quod convenit Creatori. Ista tria sunt, que premisimus, et quod ipsi inducunt probationem in antiquitate mundi ex parte Creatoris. Nunc autem ostendam tibi viam dubitationum, que veniunt super ipsos, donec nulla demonstrationum ipsorum firmetur ullo modo, in 135 capitulo, quod inducam.

128  revertemur] revertamur E 129  opinionis] opinioni BE om. Lπ | Nichil ... mundi] om. A 130  ratione] opinione π | inducat] inducit KLπ 132  premisimus] premissimus B 134  Nunc] sic KLπ | veniunt] conveniunt B venit L venerunt π 135  demonstrationum] add. dubitationum E | ipsorum] ipsarum CKLπ 136  quod] quem A

132  Cf. supra, II, 15, pp. 65-66.



DUX NEUTRORUM II, 19

81

CAPITULUM XIX

5

10

15

20

Via prima, ex qua sequitur secundum estimationem predictorum, ut dicatur, quod Creator exivit de potentia ad actum, cum operatur in una hora et non in alia. Ablatio autem huius dubitationis manifesta est multum. Hoc enim necessarium est in omni composito ex materia et forma attinente possibilitati. Ipsum namque, cum agit per formam suam, postquam non agebat, scimus, quod erat in eo aliquid in potentia, et exivit ad actum, et illud egebat modis omnibus extractore. Huius enim propositionis non sunt probationes nisi quantum ad materiata. In substantia vero eius, quod non est corpus nec habet materiam, non est possibilitas ullo modo, sed quicquid habet, est in actu solummodo, nec istud convenit ei necessario, nec est impossibile, ut agat in una hora et non in alia, nec istud est mutatio in eo, quod convenit separato, nec est exitus de potentia ad actum. Huius autem rei probatio est intelligentia agens secundum sententiam Aristotilis et sequacium eius. Intelligentia namque agens est separata, et possibile est, ut agat in una hora et non in alia, sicut ostendit Abimacer in libro suo De Intellectu. Dixit enim: «Scito, quia, quod apparet de intelligentia agente, est, quod non semper agit, sed agit aliquando, et quandoque non agit». Hec sunt verba illius. Et hec est veritas nota, et quamvis hoc ita sit, non dicitur, quod agens intelligentia mutetur, vel quod fuit agens in potentia et exit in actum, eo quod agit in una hora, quod non prius agebat, nec est comparatio inter corpus et illud, quod non est corpus,

1 Capitulum] om. C | Capitulum XIX] Creator non exit de potentia ad actum. Capitulum XIX π om. AEGK 2  qua] quo KL 3  de potentia] om. A 4 et] om. E 5  Hoc enim] inv. π | enim] autem E | necessarium est] inv. KLπ | necessarium] necesse B 6  cum] si L 7  postquam] add. autem π | in2] de sed exp. et corr. sup. l. G 8  ad] in KLπ | egebat] egestat B 9  enim] autem E | materiata] materiam E necessaria K monstrata π 11 possibilitas] om. B 12  istud] illud L | convenit] del. G | necessario] add. convenit G 15  secundum ... agens] om. E 16  Intelligentia] add. Abimac in marg. A | et possibile] impossibile B una hora] inv. G 17  Abimacer] Abunacer BC Abynacer E Abimac KLπ 18  quia] quod sed corr. C | quod] om. E 19  agit2 aliquando] inv. L | non agit3] interrogat E 20 hec2] hoc B om. GKLπ | et] om. KLπ | ita sit] inv. G 21  vel] licet Kπ sed L | fuit] fugit C 22  in1] ad E 23  inter] ad C | corpus2] om. E 18 Cf. Al-Fārābi, Risālāt fi’l-‘aql [Epistle on the intellect], ed. M. Bouyges, Beyrouth, 1983, p. 32,9-10.

82

MOSES MAIMONIDES

neque similitudo ullo modo nec in hora actionis nec in hora ablationis actionis. Actio vero forme, que est in materia, et actio separati vocantur equivoce nomine actionis. Ideoque non sequitur, quia separatum non agit in una hora et agit postea in alia, ut putetur exire de potentia ad actum, sicut invenimus in hiis, que sunt ex materia et forma. Si vero putaverit aliquis, quod in hiis verbis est aliquis error, et putet, quod intelligentia agens non agit in una hora et non in alia ex debito substantie ipsius intelligentie, sed ex preparatione seu compositione materierum, sed eius actio sempiterna est ad omne, quod aptatum est, ut recipiat illam, et si est prohibens, ne perficiatur actio, hoc est ex parte materie, non ex intellectu per se, respondebimus ei, qui hoc putat, quod non est intentio nostra, ut faciamus scire causam, propter quam Creator operatur in una hora et non in alia, nec obligat nos ista similitudo, ut dicamus, quod sicut intelligentia agens operatur in una hora et non in alia, et est separata, quod ita sit Creator. Non enim dicimus istud, nec sequitur ex dictis nostris; nam si hoc diceremus, error esset. Quod autem sequitur ex dictis nostris, est verum, quod intelligentia agens nec est corpus nec potentia in corpore, quamvis agat in una hora et non in alia, et quecumque sit causa huius rei, non dicetur propter hoc, quod exivit de potentia ad actum, nec erit possibilitas in substantia ipsius, nec egebit extractore, qui extrahat ipsam de potentia ad actum. Quod si ita est, ablata est ergo a nobis illa magna dubitatio, quam induxit super nos credens antiquitatem mundi, ex quo nos credimus, quod Creator nec est corpus nec potentia in corpore, unde non adheret ei mutatio, quamvis agat, cum prius non egerit. Via secunda, ex qua sequitur secundum ipsos antiquitas mundi, est additio expergefactorum et renovationum et impedientium illum, qui est benedictus. Hec autem dubitatio est multum difficilis et valde subtilis, et intende nunc ad audiendum. Scito, quod omnis operator 26  actionis] om. E | Ideoque] add. quia sed exp. K | non2] sup. l. G 28  in] ex E | forma] add. lac. A 29  Si vero] et si A 30  agit] agat KLπ | et] add. agat π | non2] om. π 31  ipsius] illius E | sed] seu KLπ  seu] add. ex KL add. ex sed exp. E 32  materierum] materiarum π | ad omne] ab esse E | aptatum] aptum GKLπ 33  recipiat illam] inv. G | ne] nec sed corr. L 34  hoc] hec A 36  Creator] om. B | hora] om. C 38  non1 ... est] om. A 39  nam] hic autem E | si] om. C 40  verum] add. videlicet π 41  nec1] non KL 42  quecumque] quicquid L 44  nec] et L | egebit] egebat C | extrahat] extrahebat G 45  a nobis] om. E | dubitatio] add. a nobis E 47  quod] add. ipse A | nec1] non EGKLπ 49 Via] add. secunda in marg. KE 50  expergefactorum] expergefactorem B expergefactionum π 51  est2] om. AC

25

30

35

40

45

50



55

60

65

70

75

DUX NEUTRORUM II, 19

83

per voluntatem et propter finem necesse est, ut hoc, quod operatur in una hora et non in alia, sit propter prohibentia vel expergefacientia. Verbi gratia: aliquis homo vult edificare domum, et non edificabit propter impedientia, scilicet cum materia domus non fuerit preparata, vel quod ipsa est preparata, sed non recipit formam propter defectum instrumentorum. Potest etiam contingere, quod materia est preparata et instrumenta sunt presto, nec tamen edificabit domum, quia non vult, non enim indigebit ipsa, sed cum fuerint renovationes secundum frigus vel calorem vel pluviam, inducetur, ut querat habitationem, et tunc laborabit, ut edificet. Apparet ergo, quod renovationes immutant voluntatem, et impedimenta resistunt voluntati, ut agens non operetur, quod vult. Hoc autem totum erit, cum fuerint actiones propter aliquem finem, qui sit extra substantiam voluntatis. Sed cum actio non habuit alium finem ullo modo, nisi quod sequitur voluntatem, ipsa voluntas non eget expergefactore. Iste autem volens sic, licet non habeat prohibentia, non sequitur, ut semper operetur, cum non fuerit finis extra ipsum, propter quem operetur, quoniam operatio in talibus sequitur simplicitatem voluntatis. Si autem dixerit aliquis: hoc totum verum est, sed quod est volens in una hora et non in alia, nonne hec mutatio est? Respondebimus ei: non est ita, quoniam veritas voluntatis et substantia eius est, ut velit vel nolit. Si vero fuerit illa voluntas adherens materie, per quam volens querat aliquem finem, qui est extra ipsum, erit tunc illa voluntas mutabilis secundum impedimenta et renovationes. Voluntas autem separati, que non est propter aliud ullo modo, non est variabilis, et eius velle modo aliquid et cras velle aliud non dicitur variatio in eius substantia, nec ad istud trahit alia causa, sicut nec est variatio in eo, quod est

53 hoc] om. B 54  vel] et E 56  scilicet] secundum A om. E | cum] quod A | fuerit] fuit A 59 et] add. etiam B | et ... presto] om. A | presto] om. C 60  indigebit] indigebat E indiget π | ipsa] in potentia C ea KLπ | cum] si L | secundum] vel L 61  vel1] et AK 63  voluntatem] voluntates GKLπ 64  fuerint] add. alienactiones sed exp. K 65  finem ... finem] om. KLπ 66  habuit] habuerit B | ipsa] add. ergo BE 67  sic] sicut C | licet] liceant K add. ut C 68  ut] quod E | fuerit] sit C fuit E 69  ipsum] ipsam sed corr. B 70  simplicitatem] simplicitate A 72  hec] hoc B 74  vel] et A | illa voluntas] inv. G | voluntas] add. mutabilis sed del. B 75  illa voluntas] inv. L | mutabilis] mitabilis sed corr. A add. vel variabilis B om. G 76  et] vel KLπ 77  eius] cuius KLπ 78 velle] add. illud sed exp. K | substantia] om. et add. voluntate sup. l. A 79  est1] om. C

84

MOSES MAIMONIDES

agens et non agens, sicut exposuimus. Adhuc autem ostendetur, quod voluntas de nobis et de separato dicitur equivoce solummodo, nec est similitudo inter illas duas voluntates. Iam ergo locuti sumus de hac contradictione, et ostensum est, quod non sequitur ex hac via, ut dicamur credere vanitatem. Hoc est quod querimus, sicut tu scis. Via tertia est, per quam volunt probare antiquitatem mundi, scilicet quia quicquid exigebat sapientia Dei, ut exiret, iam exit. Sapientia vero ipsius est coeterna sue substantie, ergo quod sequitur ex illis est eternum. Hec autem consecutio est multum debilis. Sicut enim nos ignoramus archana sapientie ipsius, scilicet quare celi tot sunt et non plures nec pauciores, et quod stelle tot sunt nec plures nec pauciores nec ma­ iores nec minores, sic ignoramus archana sapientie ipsius, scilicet quare creavit omnia a tempore non multo, postquam non fuit. Sed hec omnia sequuntur sapientiam ipsius eternam, in qua non est variatio. Nos autem sumus ignorantes in fine ignorantie in intelligendo illud, quod convenit illi sapientie et debitum eius. Voluntas namque secundum sensum nostrum sequitur sapientiam, hec autem idem sunt, scilicet sua substantia et sua sapientia; nos enim non credimus in agnominationibus. Adhuc autem audies in hac materia multa verba, cum loquar de cura, cum autem intellexeris ista, tolletur inconveniens premissum. Et quod dixit Aristotiles, quod omnes gentes convenerunt in diebus preteritis et generationes priores, quod angeli habitant in celis, et quod Creator est in celis, et sic se habent plana dictorum, scito, quod ista non demonstrant eternitatem celorum, sicut vult adversarius, sed

80  agens2] agens sed corr. agit A | exposuimus] add. illud sed exp. G | Adhuc] ad hoc KLπ add. nota quod voluntas de nobis et de separatis dicitur equivoce in marg. K | ostendetur] ostenditur B 82  duas] om. A | voluntates] voluntas G 83  dicamur] dicamus C 84  vanitatem ‫ ]שוא‬voluntatem B novitatem AC | querimus] queramus B | sicut] ut π 85 Via] add. tertia in marg. K add. III in marg. E | scilicet quia] inv. L 86  ut] nisi K 88  Hec] hoc A | Sicut enim] add. nos igitur ignoramus archana sapientie Dei in marg. K 89  quare] quia CGKL quod π | sunt] add. et non sunt B 90 nec1] neque A | quod] quot C | tot] quod B | nec2] et non A | maiores ... minores] minores nec maiores K 91  sic] sicut BEK | quare] quia L 92 non1] quod π | postquam] post KL prius π | non2 fuit] sup. l. B | fuit] add. vel non fuerunt EG 94  in2] ill sed exp. L | illud] istud A 97  nos] nunc A 99  cura] causa E | cum] si L 100 dixit] add. supra E | Aristotiles] add. eodem libro capitulo III in fine E | convenerunt] conveniunt A 102  dictorum] add. et C

99 Cf. Dux neutrorum III, 13; 17.

80

85

90

95

100



DUX NEUTRORUM II, 19

85

ut doceat nos, quod celi demonstrant nobis super essentia intelligentiarum abstractarum, que sunt spirituales, et ipse sunt angeli. Ipsi ­etiam demonstrant nobis super essentia Creatoris, quod ipse est motor eorum et rector, sicut explanabimus. Et faciemus scire, quod non habemus probationem, que demonstret nobis essentiam artificis, secundum quod credimus, talem qualis est visio celorum, qui etiam secundum 110 opinionem philosophorum demonstrant, sicut prediximus, super essentia sui motoris, et quod nec est corpus nec potentia in corpore. Postquam autem ostendi tibi possibilitatem rationis nostre, et quod non est impossibilis, sicut putat, qui credit antiquitatem mundi, revertar ad ostendendum preeminentiam opinionis nostre super opiniones 115 aliorum per vim speculationis, et detegam ea, que sequuntur opinionem istius hominis in capitulis sequentibus. 105

104  doceat] doceant Kπ | demonstrant] add. eternitatem celorum sed del. G | essentia] essentiam E om.C 105  abstractarum] add. essentia C | ipse] ipsi E | Ipsi] item A 106  essentia] essentiam E 107  habemus] add. talem E 109  quod] add. d sed exp. E | etiam] et L | secundum] add. de sed del. G 110 super] add. en sed exp. E | essentia] essentiam EL 111 sui] om. A add. creatoris sed exp. A | nec1] non EG | potentia] potentiam sed corr. B 113  putat] putant KLπ | credit] credunt Lπ 114  ostendum] ostendam C 115 aliorum] add. mundi revertar ad ostendendum preminentiam opinionis nostre sicut opiniones aliorum sed del. B | ea] eam E

86

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XX Ostensa est tibi iam sententia Aristotilis et omnium, qui credunt antiquitatem mundi. Aristotiles siquidem credit, quod hoc universum esse manat a Creatore de necessitate, et quod ipse est causa, et mundus causatum, et necesse fuit sic esse. Et sicut non oportet querere de ipso, quare est et quomodo est, scilicet unus et incorporeus, ita non dicemus de hoc mundo universo, quare est et quomodo est, quia necesse est hoc ita esse, causam scilicet et causatum, nec convenit eis privatio ullo modo, nec mutatur ab eo, quod est. Et idcirco sequitur secundum hanc opinionem necessario esse rerum universitatem stabilem in sua natura, et nichil variatur in natura, quam habet ullo modo. Secundum hanc ergo sententiam impossibilis est variatio cuiuscumque entis super naturam suam. Quod si ita est, non erunt ista omnia secundum meditationem preparatoris, qui eligit et voluit, ut ita essent, quoniam si sic fuissent, scilicet per electionem, fuerunt non entia, priusquam esset intentio. Sed secundum nostram opinionem ostensum est a nobis, quod creata sunt per electionem, non ex necessitate essendi unum ex alio, et posset esse, quod immutaret ea adinventor eorum, et intentionem suam poneret alio modo, sed non quolibet modo, quoniam natura impossibilitatis firma est, et nullo modo potest tolli, sicut explanabo. Intentio vero nostra in hoc capitulo est, ut ostendam tibi per probationes, que sunt propinque demonstrationi, quod ista sic esse demonstrant, quia sunt per intentionem preparatoris necessario, absque eo quod non laborem in hiis, in quibus laborant loquentes, scilicet destruere naturam entium et credere athomos et creationem accidentium

1  Capitulum] om. C | Capitulum XX] Aristotelis credulitas circa Deum et universum. Capitulum XX π om. AEGK 2  tibi iam] inv. GKLπ 3  Aristotiles] add. Aristoteles credidit Deum esse causam et universum causatum in marg. K | siquidem] quidem KLπ 4  est] om. K 5  causatum] causari K | querere] credere K 6  est1] add. q sed exp. L | est2] om. GKLπ | scilicet] om. C | non] ut E | dicemus] cemus L 7  quare] quia C | quia] om. L 8  esse] est B 10  esse] om. C 11  nichil] ut G | in] add. sua E 12  hanc ergo] inv. E | sententiam] potentiam E 13  naturam] materiam KLπ | erunt] erit ita sed exp. et corr. K om. A | ista omnia] inv. π | ista] ita A | omnia] causa G 14  ut] quod K 15  scilicet] om. KLπ | per] add. vel per voluntatem vel G | electionem] add. vel per voluntatem AKL add. vel voluntatem π | entia] add. vel fuerunt in entia in marg. A 17  electionem] electione B 18 adinventor] adinventorum E 19  alio] aliquo L | natura] ulla K | impossibilitatis] impossibilitas K impossibilis π 20  firma] infirma E | tolli] tlli sed corr. B 21  nostra] add. est A | est] om. A 22  ista] ita EKLπ 25  et2] om. L

5

10

15

20

25



30

35

40

45

50

DUX NEUTRORUM II, 20

87

et omnia, que ostendi tibi de radicibus eorum, quas straverunt, ut facerent inveniri terminationem. Et non putes, quia ipsi dixerunt, quod ego dico, et quesiverunt, quod ego quero, sine dubio, et posuerunt intentionem et voluntatem in terminationem, sed secundum opinionem ipsorum non est differentia inter terminationem huius plante in rubore sive albedine, et in dulcedine sive amaritudine, et inter terminationem celorum secundum quod sunt forme rotunde sine quadratione et triangulatione, et firmaverunt terminationem cum propositionibus suis, quas feci te scire. Ego vero astruo terminationem per id, per quod debet astrui cum propositionibus philosophorum sumptis de naturis entium. Hanc autem viam ostendam tibi, postquam premisero propositionem istam, que est, quod materia est communis in rebus mutabilibus ex parte mutationis, necessaria vero est alia causa extra materiam illam communem, que fecit quedam esse talis figure et quedam alterius figure, vel alie cause secundum numerum mutationum. Omnes autem credentes antiquitatem mundi convenerunt in hac propositione cum credentibus novitatem mundi. Post istam vero propositionem incipiam ostendere, quod intendo, querendo et respondendo super opinione Aristotilis. Quesivimus ab Aristotile dicentes: tu inducis probationes ad ostendendum, quod una materia communis est omnium, que sunt sub sphera Lune; quod si ita est, que est causa diversitatis specierum entium hic? Vel que est causa diversitatis singularium cuiuslibet speciei? Respondit nobis, et dixit, quod causa diversitatis est varietas mixtionis compositionum ipsius materie. Materia namque illa communis recipit prius quatuor formas, quarum quamlibet comitantur due qualitates, per quas fiunt elementa omnibus, que componuntur ex eis, 26  ostendi] ostendam G ostendo K | eorum] om. G | straverunt] statuerunt A | ut] si KL 27  putes] pot sed exp. et corr. K | quia] quod L 29  in] et C | terminationem] terminatione A | sed] vel L 30  huius plante] inv. C | plante] picture E 31  rubore] robore KL | sive1] sine BKL | sive2] sine B 32  quod] in marg. A 34  terminationem] tibi numerationem A | id] illud K 35  sumptis] add. et E 37  tibi] om. B | postquam] add. postquam K 38  que] quam B 39  vero est] inv. E 40  figure1] forme sed del. et corr. L | figure2] om. A 41  mutationum] mutationis A causationum G 42  mundi] om. EK 44  opinione] opinionem E 46  probationes] proprobationes B 48  diversitatis] add. rerum sed exp. E 49  hic] om. π | diversitatis singularium] inv. C 50  mixtionis] iunctionis A 51  illa communis] inv. K 53  omnibus] add. omnibus A | componuntur] ponuntur sed corr. sup. l. B | ex] add. omnibus G

88

MOSES MAIMONIDES

quoniam primo miscentur per motum celi, deinde sunt mixta et temperata, et tunc invenitur diversitas in mixtione, que componitur ex eis, secundum diversas proportiones frigidi et calidi et humidi et sicci, et fiunt ex eis composita diversa secundum diversas temperantias apta recipere formas diversas. In ipsis vero formis similiter fiunt compositiones apte recipere alias formas, et sic semper proceditur. In materia vero unius forme specialis invenitur latitudo magna secundum quantitatem et qualitatem, et secundum hanc latitudinem variantur singularia speciei, sicut ostensum est in scientia naturali. Hoc autem totum verum est et notum volenti concedere verum et non decipienti animam suam. Postea vero quesivimus ab Aristotile: si temperantia elementorum est causa essendi materias aptas recipere formas diversas, que fuit causa, que fecit generationem prime materie, donec una pars reciperet formam ignis, altera formam terre, et fecit, ut media inter ista reciperent formas aeris et aque, cum sit materia una communicabilis? Et in quo fuit materia terre necessaria forme ipsius et materia ignis necessaria forme ignis? Respondit Aristotiles et dixit: diversitas locorum fecit hoc, quia ipsa loca dederunt materie, que est una, dispositiones diversas; et hec est expositio, quoniam quod est ex eis propinquius celo circundanti recepit ab ipso potentiam splendoris et subtilitatis et velocitatem motus, et recepit compositionem congruam forme ignis, quantum vero magis elongata est materia a celo circundante versus centrum terre, densior et durior effecta est et deficiens a splendore, et facta est terra. Similis quoque causa est in aqua et aere. Hoc autem fuit necessarium, quia vanum esset, quod ista materia fuisset sine loco, vel quod circundans esset centrum vel econverso. Hoc ergo dedit eis terminationem in formis diversis, scilicet aptitudinem recipiendi formas diversas. 54  miscentur] mitteretur B 55  in ... eis] om. K 57  recipere] add. alias E 58  diversas ... formas] om. E | formis] add. erit L 59  vero] om. KLπ 60  quantitatem] qualitatem π 61  qualitatem] quantitatem π 62  totum] add. vere sed exp. G 63  et1 notum] om. KLπ | decipienti] decipientis G 64  temperantia] con­ temperantia B | elementorum] celorum L 65  causa1] om. L 66  generationem] generationes A 67  reciperent] recipere K 68  cum] et K 71  Respondit] dicit sed corr. sup. l. G | fecit] facit C 73  recepit] recipit C 74  subtilitatis] sublimitatis KLπ add. a parte circundantis subtilitas al. m. in marg. B 75  et] add. dicit etiam quod intenditur (dub.) formam preparat materiam al. m. in marg. G | congruam ... materia] om. KLπ | ignis] igne C | quantum] add. a parte centri dempsitas al. m. in marg. B 77  et2 ... est2] om. KLπ 78  quoque] quid C | necessarium] add. quam E 79  esset] est AC | fuisset] esset GKLπ 80  esset] add. celum E

55

60

65

70

75

80



85

90

95

100

105

DUX NEUTRORUM II, 20

89

Postea vero quesivimus ab Aristotile: dicis, quod materia circundantis, scilicet celi, et materia elementorum est una? Respondit et dixit: non, sed illa materia est alia, et forme sunt alie, et corpus dicitur equivoce de corporibus, que apud nos sunt, et de corporibus celorum, sicut exposuimus. Et induxerunt probationes super omnibus istis. Nunc ergo audi verbum meum, tu qui intendis in libro meo. Iam scis demonstrationem Aristotilis, quod ex diversitate actionum ­demonstrantur diversitates formarum. Cum ergo motus quatuor elementorum fuerit rectus et motus celorum circularis, fuit scitum, quod illa materia fuit alia quam ista, et hoc est verum secundum speculationem naturalem. Et cum inventum est, quod motus elementorum sunt recti in diversas partes, quedam enim moventur sursum et quedam deorsum, et similiter que componuntur ex eis et moventur in unam partem, quedam moventur tardius et quedam velocius, scitur, quod sunt diversa in formis, et scitur, quod elementa sunt quatuor. Et ex hac ­demonstratione sequitur, quod materia celorum sit una, quoniam omnes moventur circulariter, et forma cuiuslibet celi est diversa a forma alterius, quoniam motus unius est ab oriente in occidentem et motus alterius est ab occidente in orientem; motus etiam ipsorum sunt diversi in velocitate et tarditate. Consequens etiam est, ut queratur ab eo, et dicatur ei: cum ista materia sit communis omnibus celis, et quodlibet eorum differt in forma ab alio, quis est terminator eorum vel preparator, ut recipiant formas diversas? Si est trans celum aliquid aliud, quod sit terminator et distinctor, preter Creatorem? Nunc ergo percipiam te super profunditate cogitationum Aristotilis et super admiratione apprehensionis ipsius, et quomodo anxiavit eum 82  quesivimus] om. E | circundantis] circundans vel circundata E 83  scilicet] om. A | scilicet celi] om. CGKLπ | elementorum] in marg. L 84  et] add. ille π 85  corporibus] add. istis BE | sunt] om. E 86  induxerunt] induxit GKLπ 87  omnibus] opinionibus K | istis] om. B 88  meum] nostrum GKLπ 89  demonstrationem] demonstrationum B 90  demonstrantur] demonstrant A | quatuor] om. π 91  fuerit] fuit BE | fuit scitum] inv. A 92  quod] quia G aliquod L | speculationem] post corr. K 93  elementorum] celorum KLπ 94  recti] add. aliter non habet recti in marg. A | et] om. L | et ... deorsum] om. G 96  quedam] add. enim π | scitur] scitis KL scis π 98  hac] sup. l. K | quoniam] add. omnis sed exp. E 100  quoniam] add. forma sed exp. G 102  ut] si KLπ 103  ista] illa KLπ 104  differt] destruitur E | in] a A 106  aliud] om. E | sit] si B fit π | distinctor] distractor AGKLπ | preater] propter L | Creatorem] add. terminator secundum proprietatem lingue hebraice arabice dicitur qui de duabus sensiis in contentionem deductis et meliorem eligit et aprobat E 107  percipiam] erudiam π | percipiam te] participante E

90

MOSES MAIMONIDES

ista contradictio sine dubio, et laboravit, ut evaderet ab ipsa cum verbis, in quibus non iuvit eum natura entium; quamvis non fecerit mentionem huius contradictionis, sed quod apparet ex verbis eius, quod ipse nititur totis viribus suis, ut ordinet essentiam celorum, sicut ordinavit essentiam eorum, que sunt sub celo, ut sint omnia ex necessitate naturali, non ex intentione eligentis et terminatione terminantis, sicut voluit. Voluntas autem istius hominis non fuit completa, nec umquam complebitur, quoniam ipse laborat reddere causam, quare movetur celum ex parte orientis et non ex parte occidentis, et quare quidam celi veloces sunt in motu, alii vero tardi, et quod ita fuit necessarium secundum ordinem dispositionis celi altissimi. Laboravit etiam reddere causam in eo, quod quilibet planetarum habet celos multos, et iste numerus est magnus in uno celo. In omnibus istis laboravit reddere causas nobis, ut ordinet ista secundum ordinem naturalem et necessarium, sed nichil istorum perfectum est ab eo: quod enim ostendit nobis de hiis, que sunt sub sphera Lune, est conveniens entibus causa, quam ostendit, et oportet dicere in hoc, quod est ex necessitate, que provenit ex motu celorum et virtutibus eorum; in hiis vero, que dixit in ratione celi, non assignavit causam notam, nec producit rationem in illis secundum ordinem, per quem necessitas astruatur. Nos namque videmus quosdam celorum esse veloces in motu, et sunt superiores aliis, qui sunt tardioris motus; sunt etiam alii tardioris motus, et sunt superiores velocioribus in motu; sunt et alii, quorum motus sunt equales, quamvis eorum alii sunt superiores aliis. Sunt etiam quedam alia difficilia valde, que necesse est, ut intelligantur, et videatur si sunt ex necessitate, et adhuc appropriabo eis capitulum quoddam de capitulis huius libri.

110  iuvit] vivit C iuvat L lac. K | eum] tamen A cum B ipsum G 111  quod] quia L 112  suis] eius G 113  ut] nisi GKLπ | sint] sunt KLπ 114  ex] add. inventione vel G | intentione] imitatione C | sicut] sic KLπ 115  istius] huius L 116  quoniam] ipsum E 118  quod] quam E | ita fuit] inv. E | fuit] fuerit A 119  dispositionis] dispositionem G | Laboravit] la C laborant K 123  est] add. est sed del. A | eo] add. illeg. al. m. in marg. B 124  sub] om. C | sphera] phera π 127  producit] produxit π 128  namque] autem KLπ 130  etiam] et GKLπ | etiam alii] inv. A 131  velocioribus] velocibus C 132  alii] aliqui L | quedam alia] inv. CL 133  est] add. et E | intelligantur] intelligatur KLπ

134  Cf. infra, II, 25, pp. 117-118.

110

115

120

125

130

135

140

145

150

155

DUX NEUTRORUM II, 20

91

Generaliter autem dicam, quod Aristotiles, cum intellexit debilitatem rationum suarum in assignatione causarum in istis rebus, premisit ante inquisitionem et inceptionem verba ista: volumus nunc inquirere de duabus questionibus, si necesse est nobis inquirere de eis, et loqui secundum apprehensionem intellectus nostri et secundum opinionem nostram, et non oportet, quod aliquis credat nos facere istud ex inverecundia vel ex audacia, sed oportet, ut miretur super magno desiderio nostro in eo, quod laboramus in philosophia, et amore vehementi. Cum vero quesiverimus questiones istas sublimes et honorabiles, et potuerimus eas solvere solutione aliqua convenienti in veritate Creatoris, necesse est, ut auditor gaudeat multum in hoc. Hec sunt verba Aristotilis. Ostensum est ergo tibi, quod ipse cognoscit debilitatem verborum suorum, quanto magis cum scientie mathematice in tempore suo non erant complete, nec fuit scitum in tempore suo de motibus celorum, quod nos scimus hodie. Quod autem michi videtur, est, quia, quod dixit in Metaphysica in ponendo intelligentiam separatam cuilibet celorum, non est nisi propter hoc, ut quodlibet celum habeat terminatorem et distinctorem in motu sibi proprio, et adhuc explanabimus, quod nulla fuit ei utilitas in hoc. Ego vero ostendam tibi expositionem eorum, que ipse dixit: secundum apprehensionem intellectus mei et secundum scientiam meam et secundum opinionem meam, neque vidi hoc apud aliquem expositorum. In eo namque, quod dicit: opinionem nostram, scilicet

135  cum intellexit] inv. L 137  ante] autem E | inquisitonem] inquisitionum B | et] om. BE | verba ista] inv. L 138  questionibus] opinionibus sed exp. et corr. K | eis] hiis C 139  secundum] vel K 140  istud] illud E 141  audacia] add. tua C 142  nostro] om. KLπ 143  et2] add. et L 144  solvere] om. L 145  Hec] add. in secundo celi et mundi versus finem et de eadem sententia sit intentio in hoc libro in inicio sexti capituli prime partis al. m. in marg. B 148  quanto] add. quod mathematice non erant complete tempore Aristotelis al. m. in marg. B | cum] in E 151  in ponendo] imponendo π 153  et1] om. A | distinctorem] distinctionem E destructorem GL distractorem π | sibi] suo A 155  que] quod E 156  scientiam ... secundum] om. ACGKLπ 156  meam] add. et scientiam meam A 157  neque] nec E 158  namque] enim A | opinionem] opinio B opinionen E opiniones G | nostram] meam CGKLπ add. in eo quod dixit opinionem meam B | scilicet] secundum B

135  Cf. Aristoteles, De caelo, II, 12, 291b24-27. 151  Cf. Aristoteles, Metaphysica, XII, 8, 1074a15-17.

92

MOSES MAIMONIDES

opinionem necessitatis, que est ad credendum antiquitatem mundi; quod autem dixit: scientiam nostram, scilicet rationem manifestam, in quam consentiunt homines, scilicet quia quelibet istarum rerum causam habet, nec est aliqua species generata casu; quod vero dixit: intellectum nostrum, hoc est brevitatem potentie nostre in expositione causarum omnium istorum secundum veritatem suam et suum finem. Dixit autem, quod exponeret pauca de illis, quod et fecit. Quod enim dixit de velocitate motus communis et tarditate celi stellarum fixarum, quare est in diversitate partis, hec causa est valde mirabilis. Sic etiam dixit, quod quodlibet celum, quanto magis elongatur ab octavo celo, erit velocius in motu suo; hoc autem non sequitur in omnibus, que ostendi tibi. Quod etiam difficilius est, quia sunt celi, qui moventur ab oriente in occidentem sub octavo celo, et esset necessarium, ut essent velociores inferioribus se, qui similiter moventur ab oriente in occidentem, et quod iste motus ab oriente sit propinquus in velocitate sua motui nono, sed, sicut feci te scire, scientia firmamenti non erat scita in tempore suo sicut est hodie. Scito autem, quod hec omnia facilia sunt secundum fidem nostram, qui credimus novitatem mundi, et procedunt ista secundum principalitates legis nostre, quoniam dicimus, quod est terminator terminans quodlibet celum, sicut ei placuit in motu et in velocitate, sed archanum debiti sapientie sue in faciendo mundum sic esse non fuit scitum. Quod si Aristotiles posset nos facere scire causam diversitatis motuum celorum, que sit secundum ordinem positionis unius ad alium, sicut ipse credidit, istud esset mirabile, et tunc esset causa terminationis in diversitate motuum suorum, sicut causa diversitatis elementorum in 159  que] quod G 160  quod] qui L | scilicet] secundum B | rationem manifestam] inv. A 161  quam] qua A | homines] omnes C | scilicet] om. KLπ | quia] sup. l. B | istarum] illarum KLπ 162  habet] om. E | vero] nec K 164  istorum] istarum BE 165  exponeret] exponet C | et] est sed corr. A | Quod] quia K 166  velocitate] voluntate G | celi stellarum] stellarum celis B | fixarum] suarum C 167  quare] que A quia C | causa est] inv. KLπ | valde mirabilis] inv. A | mirabilis] mutabilis K | Sic] sicut EK 168  quod] quia E 169  hoc] hec π 170  etiam] autem CE 171  occidentem] occidente E 173  et] om. C | iste] ille GKLπ | ab ... propinquuus] propinquus ab oriente sed corr. C | ab oriente] om. KLπ | velocitate] velocitatem A 174  sed] et L | scire] add. s sed exp. C 176  quod] om. E | omnia] om. π 177  ista] illa KLπ om. A | principalitates] principalitatem KLπ 179  ei placuit] inv. C | in2] om. A | sed] add. secundum E 180  debiti] add. sui sed del. L | fuit] post corr. B 181  nos facere] inv. BC 183  credidit] credit CGKLπ | esset] esse E est GKLπ | terminationis] diversitatis sed del. et corr. L 184  diversitatis] add. motuum G

160

165

170

175

180



DUX NEUTRORUM II, 20

93

sua positione inter circundans et centrum, sed non ita coherent rationes, sicut ostendi tibi. Et ostendam in inventione terminationis celi, cuius terminationis causam non potest homo scire sine voluntate volentis et intentione preparantis, quia hec est essentia stellarum, quia celum esse semper 190 mobile et semper stellas esse fixas, est probatio, quod materia stellarum non est materia celorum. Hoc etiam dixit Abimacer in libro suo, et dixit quedam super libro de Auditu, quorum hoc est planum et dixit: differentia est inter celum et stellas, quia celum est clarum et pervium visui, stelle vero non sunt pervie, cuius rei causa est, quoniam due ma195 terie et due forme differunt, sed parum. Ego vero non dico parum, sed dico, quod multum differunt. Non enim accipio demonstrationem ex pervietate ipsorum, sed ex motibus. Ideoque ostenditur michi, quod triplex est materia et triplex forma, et sunt in corporibus, quorum quedam semper quiescunt in suis substan200 tiis, scilicet corpora stellarum; quedam vero semper mobilia sunt, sicut corpora celorum; quedam autem que quandoque moventur, quandoque quiescunt, elementa scilicet ultima. Vellem scire, quis coniunxit istas duas materias diversas, si est inter eas summa diversitas secundum opinionem meam, vel si est inter eas parva diversitas secundum opi185

185  inter circundans] inv. sed corr. C | coherent] cohent E | rationes] add. rationes B 187  inventione] unctione B 188  potest homo] inv. B 189  hec] hoc BE | esse semper] inv. GKLπ 190  semper] om. π | semper stellas] inv. BEKL | stellarum ... materia] suppl. in marg. B 191  celorum] stellarum sed corr. sup. l. A add. sustinet celi et stelle sunt primo propter suas operationes proprias quibus assimilantur Deo in gradu suo secundum congruitatem nature sue, secundo sunt ut per ipsos generabilia producuntur et producta conserventur. Hee autem operationes exigunt ordinem hunc quem habet a sapientia divina et natura in figura lumine modo suo et locis et motu et aliis que in eis sunt comparata vel nobis occulta al. m. in marg. sup. G add. argumentum quod materia stellarum non est materia celorum in marg. K | etiam] autem CKLπ lac. A | Abimacer] Abonacer BE Abimac KLπ Abinacer G 192  dixit] add. quod π | quedam] quidam π 193  differentia] add. differentia celi + illeg. al. m. in marg. B | celum] stellas KLπ | stellas] celum KLπ add. est sed exp. K | quia] quod π 194  visui] visu C | vero] autem KLπ | materie] add. d sed exp. E 195  differunt] om. π | parum] add. quia sed exp. E 196  vero] om. E | sed ... differunt] in marg. inf. B 197  pervietate] parvitate GKLπ 198  Ideoque] add. triplex est materia et triplex est forma in marg. K | michi] om. KLπ | quod] quia A 199  corporibus] add. autem B 200  scilicet ... celorum] om. L | vero] enim E | sunt] om. BK 201  que] om. GKLπ 202  scilicet] om. C 203  duas] add. formas sed del. G | duas materias] inv. C | diversas] add. sit sed exp. G | secundum] inter KL 204  vel] an π | secundum] vel K 192  Al-Fārābī’s lost commentary to the Physics, Šarh              . kitāb al-samā‘ al-.  t  abī‘ī li-Aris   t  .ū   .t  ālīs ‘alà giha al-ta‘līq.

94

MOSES MAIMONIDES

nionem Abimacer sapientis; quis est etiam factor huius coniunctionis adunate? Et universaliter quod sunt corpora diversa unum in alio, nec miscetur ei, sed separatur in quoddam loco determinato fixo in eo sine intentione aptatoris, istud esset valde mirabile. Est etiam maior admiratio in hoc, quod stelle multe, que sunt in octavo celo, et omnes sunt spherice, quarum quedam sunt parve, quedam vero maiores, quedam etiam stella est in quoddam loco et alia remota ab illa per cubitum unum, secundum quod apparet visui. Sunt etiam decem vel plures stelle sibi valde propinque, est etiam pars magna celi, in qua nulla stella est. Que est ergo causa, que determinavit locum illum decem stellarum, alium vero sine stella? Preterea totum corpus celi unum est et simplex, in quo non est diversitas. Propter quam igitur causam pars una celi fuit necessaria stelle posite in ea plus quam alia? Omnia ergo hec et similia sunt difficilia ad intelligendum, et sunt propinqua impossibilitati, cum crediderimus, quod omnia ista proveniunt ex necessitate, sicut dixit Aristotiles. Si vero crediderimus, quod omnia ista proveniunt ex voluntate agentis et ex intentione aptantis, qui sic operatus est, non erit admiratio ulla in hac credulitate, nec erit remotum ab intellectu, nec remanebit locus inquisitioni, nisi cum quesieris, que est causa intentionis. Quod autem universaliter scitur, est, quod omnia ista sunt propter causam, quam ignoramus, neque sunt frustra nec casu. Tu enim scis, quod omnes vene in corporibus anima­ lium non sunt create casu, neque fuit una vena grossa, altera vero subtilis absque intentione aptatoris. In nervis etiam est multa diversitas, quia quidam sunt recti, quidam tortuosi, et omnia ista non accidunt casu, 205  Abimacer] Abunacer BE Abinacer G Abimac KLπ | etiam] igitur Kπ ergo L | factor] om. π 206  adunate] adiuvate K | quod] que KLπ | unum] tantum KLπ 207  separatur] separetur C | determinato] aterminato B add. sed G 208  esset] post corr. C | Est] esset L add. nota de stellis octave sphere in marg. K 209  stelle multe] inv. A 210  quarum] quod earum π 212  unum] unde Lπ | unum ... stelle] om. K | visui] visu C | stelle] om. C 213  sibi valde] inv. KLπ | etiam] post corr. B | stella est] inv. L 214  Que] quod E | locum] add. suum G | locum illum] inv. KLπ | decem] de esse G 214  stellarum] stellis BE 215  Preterea] prima K 216  simplex] simpliciter C | igitur] ergo L 217  necessaria] necesse E | posite] posita B | quam] add. in L 218  hec] hoc add. est B 219  impossibilitati] impossibilitatis A | cum] si L | crediderimus] credidimus GKL credimus π | ista] illa KLπ 220  dixit] dicit A | crediderimus] credimus KLπ credidimus G 221  intentione] add. et ex intentione G | aptantis] optantis KLπ 222  erit1] add. vel non esset sup. l. A | erit2] add. vel esset sup. l. A 226  nec] neque K | enim] vero KLπ 227  create] tante add. vel create sup. l. A | fuit] fuerit A | vena] vene B om. KLπ 229  ista] illa GKLπ | accidunt] add. a π

205

210

215

220

225

230

235

240

245

250

DUX NEUTRORUM II, 20

95

sed sunt propter utilitates multas ex necessitate operantis et intentione componentis. Quod si ita est, quomodo ascendit in cor intelligentis, quod positio stellarum et mensura et numerus earum et motus diversi celorum fuerunt absque ratione casu? Non est autem dubium, quod omnia ista habent rationes necessarias secundum intentionem factoris. Ordo vero in istis ex parte necessitatis, et quod non sit ex intentione, est res valde remota ab intellectu. Non est apud me demonstratio maior super hoc, quod ipsa sunt ex intentione, quam diversitas motuum celorum, et quod stelle fixe sunt in celis. Ideoque invenies, quod omnes prophete dederunt stellas et celos in signum super essentia Creatoris necessaria. Et accidit in Abraham in apponendo cor suum ad intelligendum naturas stellarum, quod est scitum. Dixit etiam Ysaias per viam doctrine, et ut acciperent probationem ex ipsis celis: «Levate ad celos oculos vestros et videte: quis creavit eos?». Similiter et Ieremias dixit: «Creans celos »; et Abraham dixit: «Dominus Deus celorum»; dixit etiam dominus prophetarum: «Ascendens celos», sicut exposuimus. Hec est probatio vera, in qua non est dubitatio. Expositio vero istorum est, quod omnium diversitatum, que sunt sub celo, quamvis materia eorum sit una, sicut exposuimus, poteris dicere, quod terminator illarum sunt virtutes celestes, et positiones materie sunt de celo, sicut Aristotiles fecit nos scire. Diversitatum vero, que inveniuntur in celis et in stellis, quis est terminator nisi Creator benedictus? Si autem dixerit aliquis, quod terminator sunt 231  Quod] et A | intelligentis] nostrum A 233  celorum] add. ipsarum B | autem] sup. l. B | quod] add. habent AGKLπ 234  ista] illa π | habent] om. AGKLπ | rationes] add. diversas G 235  Ordo] lac. A 237  est] add. autem AE add. autem sup. l. B | hoc] hec E | ipsa] omnia ABE 240  necessaria] necessario ABE | in ... suum] cor suum in apponendo KLπ 243  ad] a K 244  Creans ... celorum] Dominus Deus celorum Creans celos et Abraham sed corr. C 246  Hec] add. autem BE | est] add. autem A 247  vero] add. omnium KLπ 248  sicut] ut π om. KL 249  terminator] creator E | illarum] earum A 250  Diversitatum] universitatum G demostratum L 251  in2] om. A | terminator] numerator C 252  nisi] non L | benedictus] benedicens L | terminator] creator E

241  Cf. TB, Bava Batra, 16b; Yoma, 28b. 243-244  Is. 40, 26. 244  Cf. Ier. 32, 17. 245  Gen. 24, 7. 246  Deut. 33, 26. 246  Cf. Dux neutrorum I, 69, p. 218.

96

MOSES MAIMONIDES

intelligentie separate, nichil utilitatis est in hoc. Probatio vero huius rei est, quia intelligentie separate non sunt corpora, ut habeant aliquem certum locum in celo, et si ita est, quare sphera una mota est motu suo appetitivo ad intelligentiam separatam versus orientem, altera vero ad partem occidentis? Numquid potest dicere, quod quedam intelligentia est in parte orientis et altera in parte occidentis? Cur etiam fuit una sphera velocioris motus et altera tardioris? Nec istud procedit per viam elongationis ab una parte ad alteram, sicut scis, et necesse est omnibus modis dicere, quod natura istius celi et substantia eius est necessaria moveri ad hanc partem et in tali velocitate, et quod sit necessitas concupiscentie ipsius secundum istam rationem; et hoc dixit Aristotiles, et in hoc firmatur assertio ipsius. Iam ergo revertimur ad illud, in quo prius eramus. Ex quo sic est: dicemus, quod cum materia omnium fuerit una, quare terminabitur unum in una natura alia a natura alterius, et erit in eo amor et desiderium, quod inducat in eo talem motum, diversus ab amore alterius celi, qui inducit in eo alium motum, et necessarius est omnino terminator? Hec autem consideratio inducet nos in inquisitionem duarum rerum: una est, quod in inventione nostra huius diversitatis et mutationis, si est necesse, quod istud proveniat ex intentione aptatoris ex necessitate, vel si non est necesse? Secunda: si hec omnia fuerunt ex intentione aptatoris, qui terminavit ea, si sequitur, quod mundus sit novus post privationem, an non sequitur, sed quod terminator eius non fuerit prohibitus sic esse. Hoc enim dixerunt quidam de credentibus antiquitatem mundi. Revertar ad loquendum de istis duabus viis, et ostendam, quod in eis est ostendendum, in capitulis, que inducam.

253  nichil ... separate] om. AE add. non utilitatis est in hoc sed exp. G | utilitatis] intelligentis K 254  est] om. G 255  quare] quia C 256  altera] alteram E 257  quod] om. L 258  Cur] cum K | fuit] sint π 259  tardioris] add. motum sed exp. K | Nec] et A | istud] illud E 260  sicut] sic E | omnibus ... dicere] dicere omnibus modis KLπ 261  istius] huius KLπ | eius] in marg. L | est] om. A 263  ipsius] eius G | secundum] sed E | istam] hanc L 265  illud] id Lπ | prius eramus] inv. C | sic] sicut K 267  natura] hora GKLπ add. natura sed del. B | a] om. B | in eo] uno C 268  inducat] inducant A 269  qui] quod A 270  inducet] inducit A 271  quod] quia A que C om. π | inventione] munitione π minutione K mutatione L | mutationis] inventionis KLπ 272  istud] illud E | proveniat] perveniat Lπ conveniat E 273  Secunda] add. est ABE | fuerunt] fuerint A fiunt E 274  qui] quod B | terminavit] firmavit π | sequitur] sequatur G 275  sed] om. GKLπ | terminator] creator EGKLπ | fuerit] sit E 276  de] om. K

255

260

265

270

275



DUX NEUTRORUM II, 21

97

CAPITULUM XXI

5

10

15

20

Probavit Aristotiles, quod omnia naturalia non fuerunt facta secundum accidens. Probatio vero hec est: quecumque sunt preter intentionem aptatoris non sunt sempiterna nec frequenter; omnia vero genera rerum vel sunt sempiterna vel frequenter. Celi autem, et que in eis sunt, sunt sempiterna in dispositionibus immutabilibus in substantia et in locis. Genera vero rerum naturalium, que sunt sub sphera Lune, partim sunt sempiterna partim frequenter; sempiterna, ut calor ignis et motus lapidis deorsum; in pluribus vero, sicut forme singularium cuiuslibet speciei et actiones eorum. Hec autem omnia manifesta sunt. Si autem singularia eorum non sunt secundum accidens neque casu, qualiter erit genus eorum casu? Et hec est probatio, quod omnia entia non sunt casu. Ista sunt Aristotilis verba respondentis cuicumque antiquorum dicenti, quod mundus iste fuit secundum accidens casu, et quod est ex se, non ex causa. Dixit enim: quidam dixerunt, quod celi et universus mundus fuerunt ex se, et dixerunt, quod circulatio et motus fuerunt ex se, et ipse mundus se terminavit et aptavit omnia secundum istam dispositionem. Hec autem ratio mirabilis est valde, scilicet quia ipsi dicunt, quod animalia et plante non sunt neque renovantur secundum accidens neque casu, sed habent causam. Causa vero vel est natura vel intellectus vel extra ipsa simile illis. Non enim quidlibet nascitur ex quolibet, sed ex uno semine nascitur oliva, et ex tali spermate erit homo. De celis vero et aliis corporibus existentibus intra ipsos dicunt, quorum stabilitas

1  Capitulum] om. C | Capitulum XXI] Probatio Aristotelis quod naturalia non sunt secundum accidens. Capitulum XXI π om. AEGK 2  secundum] vel K 3  Probatio] add. probatio Aristotelis quod naturalia non sunt secundum accidens in marg. K 4  omnia ... frequenter] om. EG 6  sunt] om. G | in1] et K 7  rerum] om. K 8  sempiterna] add. et KLπ 9  pluribus] add. frequenter E | vero] non C add. sive frequenter A 11  accidens] sup. l. A | neque] vel in L 12  Et ... casu] om. CE 13  sunt] autem A | Aristotilis verba] inv. π 14  iste] ille G 15  ex2] in marg. L 16  quidam] add. quidam KLπ 17  ex1] extra E 19  mirabilis est] inv. BEG | quia] quod E 20  neque1] nec AL | neque2] in L 21  natura vel] naturalis π 22  ipsa] ipsam CEK | quidlibet] quilibet AEKLπ 24  stabilitas] subtilitas B

2  Cf. Aristoteles, Physica, II, 5 16  Cf. Aristoteles, Physica, II, 4.

98

MOSES MAIMONIDES

est manifesta, quod sunt ex se, et non habent causam omnino, sicut animalia et plante. Hoc est planum verborum ipsius, et incepit ipse ostendere destructionem huius cogitationis simplicis. Iam patet tibi, quod Aristotiles credit et probat, quod omnia entia non sunt casu. Illud autem, per quod hoc ostenditur, scilicet quod eorum creatio non est casu, est ablatio eius, quod dicunt, quod sunt ex se, hoc est dicere, quod habent causam, que facit ea sic esse necessario, et propter causam illam fuerunt, sicut modo sunt et non ex se. Hoc est probatum, et hoc credit Aristotiles. Sed quod sequatur, quia non sunt ex se creata, ut sint ex intentione aptatoris vel voluntate volentis, non apparet, quod Aristotiles credit hoc. Facilius namque est secundum sententiam meam coniungere entia de necessitate et renovationem per intentionem et voluntatem, ut utrorumque sit una ratio, quam con­ iungere duo contraria. Ratio namque necessitatis, in quam credit Aristotiles, est quoniam omne ens, quod non est ex artificio, eget omnino causa aptatrice illius rei, que fecit ipsam esse, sicut est, et ipsa causa eget alia causa, et sic proceditur, donec perveniatur ad primam causam, ex qua de necessitate sunt omnia; non enim possunt ista concathenari, ut procedatur in infinitum. Sed Aristotiles non credit, quod necessitas esse universi mundi ex parte Creatoris, scilicet prime cause, sit sicut necessitas essendi umbram a corpore vel necessitas esse lucis a Sole vel caloris ab igne, sicut dicit, qui non intelligit verba eius; sed credit, quod ista necessitas est sicut necessitas intellecti ab intellectu, quia intellectus est operator intellecti inquantum est intellectum, quoniam ipse est causa prima. Et secundum eius sententiam est intellectus in fine sublimitatis in gradibus

25  quod] que KLπ 26  planum] add. est sed del. A | ipsius] illius G 28  tibi] add. quia B 29  Illud] istud A | autem] add. et G | per] propter L | hoc ostenditur] inv. C | ostenditur] ostendi A 30  casu] causa π | est] sed L | ablatio] absolutio L | dicunt] credunt L | quod2] quia ABE 31  facit] om. L | ea] eas L 33  sed] secundum KLπ 36  entia] add. esse ex debito B add. vel esse + illeg. E 37  utrorumque] utrumque Kπ utroque C utriusque L 38  Ratio] add. qualiter probatur per Aristotelem omnia esse ex necessitate in marg. K | namque] add. debiti essendi sup. l. B | necessitatis] add. vel debiti essendi E | in] om. π 40  aptatrice ... causa2] om. B 42  non] nec Kπ neque L | ista] illa Kπ alia L 44  esse] est AG om. C 45  cause] esse et C | sit] scilicet G | umbram] sit universis L 46  esse] cause G 47  ista] illa KLπ | est ... necessitas] om. K 48  intellecti] intellectus L intellecta π | intellectus] nullus A | intellecti] intellectus E 49  est1] sup. l. A add. in π | intellectum] intellectus E intellectu GKLπ | Et] om. L 50  intellectus] intelligens π | fine] add. in fine G

25

30

35

40

45

50



DUX NEUTRORUM II, 21

99

entium et in fine perfectionis. Et dicit etiam, quod ipse diligit, quod est necessario ab eo, et gaudet in eo, et illud placet ei, nec oportet, ut velit mutationem eius. Istud autem non vocat intentionem, nec est in hoc ratio intentionis. Homo namque vult habere oculos et manus, et gra55 tulatur in eis, et non vult mutationem ipsorum, nec tamen habuit illa ex intentione vel terminatione sua vel ex electione sua in tali forma vel talibus actionibus. Non est autem modus intentionis vel terminationis nisi in non ente et possibile esse, secundum quod aptavit et terminavit, et possibile est, quod non sit ita. Et nescio, si isti ultimi intellexerunt ex 60 verbis Aristotilis, quod ista indigent duabus causis, scilicet manerie intentionis et terminationis, et quod contradicant ei in hoc, vel eligunt, ut credant intentionem et terminationem, et dicant, quod ista non tollunt antiquitatem mundi. Postquam vero ista exposuimus, incipiam loqui de opinione istorum ultimorum.

51  Et] add. quod intellectus diligit rem intellectam sive que est a se in marg. K 52  nec] non E | ut velit] si volit G 53  mutationem] inventionem GKLπ | hoc] eo KLπ 54  ratio intentionis] inv. G | namque] autem KLπ | et1] om. KLπ 55  ipsorum] eorum GKLπ | habuit] voluerit KLπ | illa] om. L 56  electione] lectione B 57  est autem] inv. A 58  esse] est CL 60  ista] illa KLπ | duabus] duobus C add. de KLπ 61  et1 terminationis] om. K | eligunt] eligant AE 62  ut] vel G | credant] credunt GK | dicant] dicunt C | ista] illa KLπ 63  tollunt] tollant GKLπ | exposuimus] exposui π 64  opinione] add. eorum sed exp. G

100

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXII Scito, quod quidam philosophorum posteriorum credentium antiquitatem mundi dicunt, quod Creator est factor mundi et elector esse ipsius et aptator esse ipsius et terminator eius, secundum quod est, sed vanitas est, quod hoc sit in una hora et non in alia, sed ita fuit et erit semper. Et dixerunt, quia, quod induxit nos, ne putemus, quod aliquis operetur aliquid, nisi precedat operator in tempore opus suum, est, quia istud sequitur apud nos in omnibus operibus nostris: omnis enim operator, qui sic operatur, habet in se aliquam privationem, et fuit operator in potentia ante opus suum; postea vero, cum cepit operari, exiit ad actum. Creator vero, in quo non est privatio nec aliquid in potentia omnino, non est ante opus suum in potentia, sed semper fuit in actu, et sicut sua substantia est separata a substantia nostra in fine separationis, ita est comparatio sui operis ad ipsum separata a comparatione nostri operis ad nos. Hanc eandem opinionem dixerunt in terminatione et voluntate. Nichil enim differt, sive dicas operator vel voluntator vel aptator vel elector vel terminator in hoc loco. Similiter dixerunt, quod vanitas est dicere, quod mutetur eius actio vel voluntas, sicut exposuimus. Iam ergo apparet tibi consideranti in hoc libro, quod isti m ­ utaverunt verbum necessitatis, sed fecerunt, ut remaneret eius ratio, et forte fuit eorum intentio, ut removeretur inconveniens. Eadem namque ra1  Capitulum] om. C | Capitulum XXII] Opinio dicentium mundum semper fuisse et tamen a Deo esse. Capitulum XXII π om. AGK 2  Scito] add. opinio dicentium mundum semper fuisse et tamen a Deo esse in marg. K | philosphorum] add. credentium sed exp. E 4  et1] add. terminator ipsius sed exp. K | et2] add. aptator esse ipsius et B | eius] ipsius KLπ 5  hoc] om. KLπ | sit] scit A | hora] om. B 6  Et] add. quod tam secundum istos precedit effectum temporis in hiis que sunt in potentia. Sed non est hoc in prima causa in qua nichil est in potentia in marg. K | quia quod] quod qui L 7  aliquis] add. induxit nos sed exp. K | aliquid] aliquod K 8  est] om.  KLπ | quia] quod E | apud nos] om. L | operibus] om. C 9  operator] add. si sed del. G | aliquam privationem] inv. KLπ 10  cepit] incepit B ceperat E | operari] orari E 11  non] sup. l. G | aliquid] aliqua E aliquod K 13  actu] add. sed E 14  comparatio] operatio B | ipsum] ipsa G | comparatione] comperatione B 15  opinionem] operationem G | dixerunt] lac. G 16  vel] sive A 21  et] ut KLπ | et ... removeretur] sed fecerunt ut remaneret eius ratio secundum intentionem et etiam est G 22  removeretur] removerent AE

19  Cf. supra, II, 14, p. 61.

5

10

15

20



25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 22

101

tio est dicere universum esse coniunctum esse cause sue sempiterne in duratione sua, que causa Creator est, sicut dixit Aristotiles, et dicere, quod mundus est opus Creatoris ex intentione sua vel voluntate et electione et terminatione, sed numquam cessavit, nec umquam cessabit sic esse, sicut ascensio solis super horizonta est effector diei sine dubio, licet neutrum precedat reliquum in tempore. Non est autem hec nostra intentio, sed intendimus et volumus dicere, quod mundus non pendet a Creatore necessario sicut causatum a sua causa, a qua non potest separari, neque potest mutari, nisi prius mutetur causa sua vel aliqua dispositionum eius. Cum igitur intellexeris rationem per viam istam, scies, quod vanitas est dicere, quod aliqua creatura pendet necessario ex essentia Creatoris sicut causatum a sua causa, et quod est ex eius actione vel terminatione. Iam ergo depuratum est verbum, et pervenit ratiocinatio ad querendum de diversitate, que reperitur in celis, de qua probatum est, quod non potest effugere, quin habeat causam, et si est illa causa causa huius diversitatis, et pependit ex ea necessario, vel si est illa causa operator illius diversitatis et terminator, secundum quod nos credimus in lege Moysi magistri nostri. Postea loquemur de hoc, cum premiserimus propositionem ad ostendendum modum necessitatis, que dixit Aristotiles, donec intelligas illam, et tunc incipiam ostendere preponderationem et preeminentiam fidei mee in novitate mundi cum probationibus speculativis et philosophicis. Istud autem est, quod dixit, quia intelligentia prima provenit necessario a Creatore, secunda vero intelligentia a prima, et tertia a secunda,

23  dicere] dixit B esse E | universum esse] inv. A | esse1] dicere E | cause sue] inv. L | sue] om. C 24  duratione] distintione B | dixit] dicit G | dicere] dicit G dicite L 25  sua] om. C | vel] et C om. B | voluntate] add. sua C 26  sed] et C | nec] add. et K | umquam] nunquam BK om. π 27  horizonta] orienta K | effector] effectior exp. et corr. K 28  Non] add. quod mundus non pendet necessario a Creatore sicut causatum a causa in marg. K 30  a3] ab C 31  neque] nec L | potest] om. E | potest mutari] inv. L 32  rationem] intentionem GKLπ 33  scies] scias CGKLπ | aliqua] aliquid B 34  sua causa] inv. A 36  ergo] vero C | depuratum] deputatum sed corr. AB deputatum G 38  quin] qui C | habeat] inhabeat C | causa2] om. GKLπ 39  huius diversitatis] inv. A | ea] alia KLπ 39  operator] operatorum L 40  nos] lac. E 41  Postea] lac. E | loquemur] loquimur CGKπ | premiserimus] premisimus C 42  que] quam B add. vel quam sup. l. A 43  intelligas] intelligam G | illam] om. G | preponderationem] derationem K 45  philosophicis] phisicis G 46  Istud] add. quod prima intelligentia est a Creatore et secunda a prima et sic deinceps secundum predictos phylosophos in marg. K | dixit] de E | quia] quod G in marg. E 47  a3] et E

102

MOSES MAIMONIDES

et sic in aliis, et credit, quod celi necessario fuerunt ab intelligentiis separatis. Explanatio vero istorum est, quod ordinatio nota, quam scis de locis suis, cuius etiam mentionem fecimus summatim in hiis, que premisimus, est, quod non est eius intentio in ipsa, quod aliquid fuerit, et ex eo postea renovatum est aliud, quod ex ipso provenit, quia ipse non credit renovationem alicuius talium, sed intendit dicere necessitatem cause, sicut si diceret: intelligentia prima est causa existentie intelligentie secunde, secunda vero causa essentie tertie intelligentie, et sic usque ad finem suum, et eadem ratio est et in celis et in materia prima et in omnibus istis. Nichil precessit aliud vel fuit sine aliis secundum suam opinionem. Huius autem rei similitudo est, sicut si diceret homo, quod ex primis qualitatibus provenit asperitas et lenitas, durities et mollities, densitas et raritas, nec est dubium, quin caliditas et frigiditas, humiditas et siccitas sint renovationes asperitatis et lenitatis et aliorum predictorum, et ex primis quatuor qualitatibus sequuntur alie, quamvis non posset inveniri corpus generabile sine primis qualitatibus, et quod sit nudum ab aliis supradictis secundis qualitatibus. Secundum hanc ergo similitudinem dicit Aristotiles in essentia mundi secundum suum universum, quod unum provenit ab alio, donec perveniat ad primam causam vel intelligentiam primam, quocumque nomine nomines eam. Omnes enim ponimus intentionem nostram ad unum principium, non quod ipse videat, quia quicquid est extra ipsum sit ab eo, sicut dixi tibi; nos vero dicimus, quod ipse est operator omnium cum intentione et voluntate in hoc esse, postquam non fuit, et est modo cum voluntate Creatoris. Incipiam autem modo dicere probationes meas ad preponendum novitatem mundi antiquitati ipsius secundum fidem nostram in capitulis, que inducam. 48  fuerunt] fuerint Lπ 49  vero] nota E | quam] quamvis C 50  mentionem] intentionem E add. aliter intentionem in marg. A | summatim] om. KLπ 51  est1] add. et C 52  eo] ea E | aliud] aliquod E aliquid K 54  si] sup. l. C | existentie ... secunde] intelligentie secunde existentie C 55  intelligentie1 secunde] inv. KLπ | essentie] existentie Kπ | tertie intelligentie2] inv. E 56  sic] add. in sed exp. G | et3] om. B 58  suam] eius π | autem] dicti G | sicut] sic KLπ | si] om. C 59  et] om. B | lenitas] levitas CLπ 60  nec] non EL | caliditas] qualitas sed corr. B | frigiditas] add. et A ferri add. et C 61  sint] sunt B | renovationes] renovatrices AKLπ 64  Secundum] add. opinio Aristotelis in essentia mundi in marg. K 65  hanc ergo] inv. L 66  ab] ex C | perveniat] perveniatur K 68  ad] quod E | 68unum ... non] om. E 70  dixi] diximus L dixit Kπ | tibi] om. KLπ | vero] autem A | ipse] om. CG 71  in] om. AE | esse] est AE | fuit] add. nec E 73  preponendum ‫]להגביר‬ proponendum ABCL 74  secundum] vel K

50

55

60

65

70

75



DUX NEUTRORUM II, 23

103

CAPITULUM XXIII

5

10

15

20

Aristotiles et omnes, qui profundaverunt in philosophia, convenerunt in hac propositione, quod ex simplici non potest provenire nisi unum simplex. Quod si fuerit res composita, proveniunt ex ea tot quot sunt simplicia, ex quibus componitur; verbi gratia: cum ignis sit calidus et siccus, per caliditatem calefacit et per siccitatem dessiccat. Eodem quoque modo, si sit compositum ex materia et forma, quedam provenient ex parte materie, quedam autem ex parte forme. Et secundum hanc rationem dixit Aristotiles, quod a Creatore non provenit proventu primo nisi unus intellectus simplex solummodo. Propositio secunda: scito, quod non provenit quidlibet ex quolibet, sed inter causam et causatum semper est aliqua comparatio necessario, etiam in accidentibus. Non enim quodlibet accidens provenit ex quolibet accidente, et sicut non provenit qualitas ex quantitate nec econverso, ita non provenit forma ex materia neque materia ex forma. Propositio tertia: omne agens cum intentione et voluntate et non natura potest agere multas et diversas actiones. Propositio quarta: omne compositum ex substantiis diversis positis iuxta se est magis compositum quam illud, quod componitur ex substantiis diversis iunctis per mixtionem. Verbi gratia: os vel caro vel vene et nervi sunt simpliciora quam manus vel pes, que componuntur ex nervis et ossibus et carne. Istud est manifestum, nec eget multiplicatione verborum.

1  Capitulum] om. C | Capitulum XXIII] Rationes et opiniones philosophantium de diversis. Capitulum XXIII π capitulum XXII in marg. E om. AGK 2  Aristotiles] add. ex simplici non potest provenire nisi unum simplex et ideo a primo non potest provenire nisi unus intellectus in marg. K 3  propositione] posistione B 4  proveniunt] provenient BE 7  ex] add. substantiis sed del. B 8  provenient] proveniet L | autem] vero GKLπ 9  rationem] intentionem GKLπ | dixit] dicit E | provenit] add. nisi G 10  unus] om. G | intellectus] add. primus sed del. et corr. unus G | solummodo] omnino sed del. et corr. L 11  Propositio] add. alia propositio quod non provenit quodlibet ex quolibet in marg. K | scito] sicut KLπ | quod] om. Lπ | non] ut sed exp. et corr. K | quidlibet] quilibet A quodlibet GKLπ 13  quodlibet] quilibet C 14  nec] neque B 15  econverso] converso B | neque] nec A | neque ... forma2] om. KLπ 16  propositio] add. propositio tertia. Omne agens cum intentione et voluntate potest agere diversa et cetera in marg. K 17  diversas] om. C 18  substantiis diversis] inv. A 19  se] te C | componitur] componetur C 20  vel2] om. KLπ 21  et] vel AC | pes] pedes K 22  Istud] add. enim C | eget] egent B

104

MOSES MAIMONIDES

Postquam ista premisi, dicam, quia, quod dixit Aristotiles, quod intelligentia prima est causa secunde et secunda tertie, et si etiam sic procedatur usque ad mille, erit intelligentia ultima illarum simplex sine dubio, et ex quo ita est, quomodo fuit inventa compositio, que reperitur in entibus de necessitate, sicut putat Aristotiles? Nos vero convenimus cum eo in omnibus, que dicit de intelligentiis separatis, que quanto magis elongantur a prima, tanto magis invenitur in eis compositio dispositionum, quia intellecta ipsarum sunt multa. Et cum conveniamus cum ipso in istis et concedamus, que ipse dicit, queremus ab eo: quomodo fuerunt iste intelligentie cause existentie celorum et que est comparatio inter materiam et separatum, quod non habet materiam omnino? Licet etiam concedamus, quod cuiuslibet celi causa est intelligentia secundum formam, quam prediximus, quoniam in ipsa intelligentia est compositio, quia intelligit substantiam suam, et quasi sit composita de duabus rebus, ex una provenit intelligentia inferior illa, ex altera vero provenit celum. Queretur ergo ab eo: quomodo provenit celum ab una illarum rerum simplici, cum celum sit compositum ex duabus materiis et duabus formis, una siquidem materia et una forma est celi, altera vero materia et forma sunt stelle fixe in celo? Quod si res provenerit de necessitate, necesse erit, ut istud compositum habeat causam compositam, ex cuius una parte proveniet corpus celi, ex altera vero parte proveniet corpus stelle. Hoc autem potest contingere, si materia stellarum omnium fuerit una, et possibile est, quod substantia illuminatrix stellarum lucidarum erit una, et substantia obscurarum erit alia. Scitum est autem iam, quod omne corpus est compositum ex materia et forma.

24  Postquam] add. de modo intelligentie quo fluunt ab intelligentem in marg. K add. contra Aristotelem al. m. in marg. G | quia quod] inv. E | dixit Aristotiles] Aristotiles dicit E 25  si] sic BE om. K | si ... sic] exp. A | etiam] vel L | etiam sic] inv. K 26  erit] erunt E | ultima] prima E 27  fuit inventa] inv. KLπ 28  reperitur] separatur K 29  convenimus] add. n sed del. L 30  prima] add. causa L 31  dispositionum] dispositio G | sunt multa] inv. B | cum] si L add. contrariamus sed del. G 32  et] quod π add. et G | que] quod GKLπ 33  iste] ille KL om. π 34  comparatio] differentia K 35  etiam] enim C 36  secundum] vel K 37  quasi] quare A 38  sit] insit L | sit composita] inv. E | provenit intelligentia] inv. π 39  illa] om. C | vero] item π | queretur ... celum] om. K | ab eo] om. CGLπ 41  materia] forma sed del. et corr. L 42  materia ... forma] forma et materia L 43  istud] illud C 44  cuius] om. C | proveniet] proveniat add. vel et sup. l. A provenit C proveniat K 45  proveniet] proveniat add. vel et sup. l. A | corpus] add. celi B 46  fuerit] fuit C 47  erit] esset E 49  materia] add. sua E | forma] add. sua E

25

30

35

40

45

50

55

60

65

70

DUX NEUTRORUM II, 23

105

Ostensum est tibi iam, quod omnes iste rationes non procedunt secundum necessitatem, quam dixit. In universitate etiam motuum celorum non attendit ordinem regiminis quorundam sub aliis, et in hoc ratiocinatur modum necessitatis, et iam prediximus hoc. Est etiam alia ratio, que destruit et eradicat omnia, que opinatus est, et super quibus fundavit in rebus naturalibus, cum intellexeris consistentiam celi. Expositio vero istorum est, quod, si fuerit materia omnium celorum una, quare non sequitur, ut evellatur forma huius celi de materia sua ad materiam aliam, sicut contingit in hiis, que sunt sub sphera Lune, ex parte aptitudinis materie ad illam? Et quare figitur ista forma in ista materia semper, cum materia omnium sit communis? Nisi forte dicatur, quod materia unius celi non est materia alterius, quod si ita fuerit, ergo forma motus non demonstrabit super materia. Istud autem destruit omnes suas principalitates. Preterea si materia omnium stellarum est una, in quo diversificata sunt singularia illarum, utrum in forma vel in accidentibus? Et propter quem duorum modorum fuit necessarium avelli formas illas vel illa accidentia, et quod unus succedat alteri, ut non tollatur illa potentia necessaria. Ex hiis ostenditur, quia, cum dicimus materia celorum et stellarum, non communicat illa materia cum materia generabilium, sed equivoce dicitur nomen materie de utrisque. Omne etiam corpus celeste habet essentiam separatam, in

50  Ostensum] add. autem A | est] add. autem E | est tibi] inv. B | tibi iam] inv. G | iste] ille E | non] om. KLπ 51  universitate] universitatem AE | etiam] add. similiter etiam E add. omnium G 52  et] om. E 53  modum] om. A | et] ut π | prediximus] add. in E | hoc] hec Lπ 54  etiam] enim E | eradicat] deradicat B 55  fundavit] fundatur GKLπ | cum] si L 56  celi] celorum add. vel celi sup. l. A 57  quare] quam C | evellatur] avellatur B 58  sua] eius add. vel sua sup. l. A | contingit] convenit K | hiis] add. duobus B 59  aptitudinis] altitudinis BE 60  forma] add. in ista sed del. B 61  materia1] add. unius celi sed exp. K 62  demonstrabit] demonstrat K | materia] materiam G 63  autem] add. non C | Preterea] postea L 64  utrum] ut sunt L 65  vel] an π | Et] add. et quocumque istorum duorum modorum necesse in marg. E | fuit] fuerit AC 66  necessarium] add. a potentia B | avelli] evelli KLπ 66  formas illas] inv. GL add. formas G | et] vel KLπ 67 Ex] add. materia equivoce dicitur de materia celorum et de materia generabilium et corruptibilium in marg. K | quia] quod A 68  cum] si L | materia] materiam AB | illa] ista C 69  nomen] om. E | materie] materia E 70  utrisque] utraque L | etiam] enim E | essentiam] misteriam E

53  Cf. supra, II, 20, p. 90.

106

MOSES MAIMONIDES

qua non communicat aliud. Quod si ita est, in quo fuit communicatio in motu celorum circulari vel in statu stellarum? Certe cum crediderimus, quod omnia ista fuerunt ex intentione aptatoris, qui fecit ea et terminavit, sicut exigit sua sapientia incomprehensibilis, non incidemus in aliquam istarum questionum, sed incidet in illas quicumque dixerit, quod hoc universum esse est ex parte necessitatis, non ex parte voluntatoris. Et hec opinio cuius rationes non sunt secundum ordinem universi esse, nec est in ea causa vel ratio, que sufficiat auditori, et preter hoc sequuntur ipsam inconvenientia multa, quorum unum est: quia cum sit Creator secundum assertionem omnium perfectissimus, non potest mutare aliquid in omnibus entibus, nec etiam alam musce vel pedem, si vellet mutare, non posset. Sed Aristotiles dicit, quod non est ista voluntas sua, et est vanitas secundum opinionem eius, ut sit sua voluntas alia quam ista. Istud vero non est de hiis, que addidit in complemento, et fortassis est defectus in intellectu rationis. Licet autem tu scias, quod multi emulorum imponent michi alterum duorum, vel defectum intellectus mei in verbis Aristotilis vel quod scienter deviem ab eis, tamen dicam, quod intelligo secundum brevitatem intellectus mei: quicquid dixit Aristotiles in omnibus entibus, que sunt a sphera Lune usque ad centrum terre, verum est sine dubio, nec repellit illud nec deviat ab eo, nisi qui non intelligit, vel qui consecutus est aliquas opiniones, quas vult defendere, vel ille opinio-

72  statu] status B add. circulari vel in statu KLπ 73  cum] si L | quod] cum K 74  sua sapientia] inv. Cπ | sapientia] substantia B 75  istarum questionum] inv. C 76  in] om. E | est] om. C 77  non ... voluntatoris] om. C | voluntatoris] voluntatis Creatoris π | hec] add. est AE 78  esse] post corr. C 79  et] om. π add. inconveniens quod sequitur ad opinionem predictam in marg. K add. immutabili scilicet qui habet c. pedem non (dub.) in marg. E | hoc] sup. l. A | sequuntur] sequatur C | ipsam] om. C add. et GKLπ 81  omnium] add. perfectissi omnium A 82  nec] om. B | vellet] vult KLπ | posset] potest A 83  non ... ista] illa non est L | ista] ita BC illa Kπ | est2 vanitas] inv. BE 84  eius] ipsius G | sua voluntas] inv. L | voluntas] add. quam sed del. G add. aliqua sed exp. K 85  non est1] inv. E | que] qui K 87  Licet] add. illeg. al. m. in marg. B | emulorum] multorum  KLπ | imponent] imponant sed exp. et corr. A imponunt E 88  defectum] defectus Kπ | vel2] etiam sed corr. sup. l. A 89  tamen] et non L | dicam] dico KLπ | quod2 ... secundum] secundum quod intelligo sed corr. C | intelligo] intelligam KLπ 90  mei] tantum KLπ add. illeg. al. m. in marg. B | quicquid] add. quicquid dixerit Aristoteles in entibus a sphera Lune usque ad centrum terre est verum in marg. K | dixit] dicit E | dixit Aristotiles] inv. C 92  nec2] om. E | deviat] deviet AG devia E | nisi] non G 93  consecutus] secutus  BL

75

80

85

90



95

100

105

110

115

DUX NEUTRORUM II, 23

107

nes trahunt eum, ut neget ea, que apparent. Quicquid vero locutus est ­Aristotiles de hiis, que sunt a sphera Lune superius, est verisimile preter quedam et presertim, que dixit in ordine intelligentiarum separatarum et in parte rerum spiritualium, secundum quod ipse credit, et sunt in eis deceptiones multe et dampnum manifestum cunctis gentibus, et multiplicantur contraria, nec est inducta demonstratio super illis. Ne despicias ergo consilium meum, quia ligavi dubitationes istas necessarias in opinione ipsius, et ne dicas: quomodo tollitur credulitas per dubitabilia vel firmatur eius contrarium? Non est ita, nos autem convenimus cum isto philosopho in illis, in quibus voluit nos convenire cum ipso, et hoc est, quod dixit Alexander: quoniam necesse est, ut consideremus duas partes contradictionis in omni eo, quod non demonstratur, et videamus, quid sequitur ex utraque parte, et credamus illud, quod habet pauciores dubitationes. Et dixit Alexander, quod ita procedit ratio in omnibus, que dixit Aristotiles de rebus spiritualibus, super quibus non habetur demonstratio. Omnes enim, qui secuti sunt post Aristotilem, dixerunt, quod verba, que dixit Aristotiles in credulitate rerum spiritualium, sunt minoris dubitationis quam omnia alia, que possibile est de ipsis credi. Sic et nos fecimus in questione ista proposita, scilicet utrum celi generati sint an sempiterni, cuius questionis neutra pars habet demonstrationem, et iam ostendimus dubitationes, que sequuntur utramque opinionem, et ostendimus, quod opinionem antiquitatis mundi comitantur plures dubitationes dampnose quan-

94  Quicquid] add. ea que dixit Aristoteles de hiis que sunt supra spheram Lune sunt verisimilia preter quedam in marg. K | Aristotiles] om. A 95  verisimile] materia simile E 96  que] quod A qui G | dixit] diximus L | separatarum] speratarum sed corr. seperatarum B 97  rerum spiritualium] inv. G | spiritualium] add. id est divinarum E 98  deceptiones] receptiones A 100  meum] om. GKLπ 101  opinione] opinionem A | ipsius] istius A 103  isto] illo K 104  est1] om. KL | quoniam] add. optimum dictum Allexandri in marg. K | est2] om. A 106  sequitur] sequatur π 107  Et dixit] idem E 108  dixit] dicit E | rebus] verbis CGKLπ 110  dixerunt] om. BE 112  Sic] sicut GL 113  celi ... sint] sint celi generati BE 115  et] add. plura inconvenientia sequuntur ad positionem eternitatis mundi quam novitatis in marg. K | et ... opinionem] om. A 116  dubitationes] om. L

104-112  Cf. Alexander of Aphrodisias on the Cosmos, ed. C. Genequand, Leiden 2017, pp. 122-124.

108

MOSES MAIMONIDES

tum ad ea, que necesse est credi de hiis, que non conveniunt Creatori, presertim etiam cum novitas mundi sit fides Abrahe patris nostri et Moysi prophete nostri. Postquam ergo diximus dubitationes in istis opinionibus, videtur 120 michi, ut ostendam tibi rationes in hoc.

117  non] om. BE 121  michi] om. C

118  etiam] om. K

119  nostri] mei K

120  ergo] igitur K



DUX NEUTRORUM II, 24

109

CAPITULUM XXIV

5

10

15

20

Scito, quod proportio dubitationum, que sequuntur unam credulitatem, et dubitationum, que sequuntur eius contrariam, et preponderatio fidei, que minus habet dubitationis, non consistit eius probatio in multitudine dubitationum, sed in magnitudine inconvenientis, quod sequitur, et in contrario entium, quod sequitur. Potest enim contingere, quod una dubitatio est maior mille dubitationibus. Istud autem non apparet nisi ei, cui due partes contradictionis in sensu suo sunt equales; qui autem elegerit alteram duarum opinionum, vel quia nutritus est in ea vel propter aliquam utilitatem, non videbit viam rectam. Illud namque, quod probatum est, non poterit sustinere cupidus contrarii, quia eius anima contradicit. Oportet autem in talibus multum inquirere, et oportebit te, si volueris a te repellere cupiditatem et proicere post tergum tuum illud, in quo consuevisti esse, et inniti super consideratione simplici et ponderare, que ponderanda sunt, multis uti considerationibus. Primo: ut scias mensuram bonitatis intellectus tui et perfectionem complexionis tue. Hoc autem demonstrabitur tibi cum multo studio in scientiis mathematicis et in adeptione intellectus tui in legibus ­dyalectice. Secundo: ut intelligas scientias naturales secundum veritatem suam, ut intelligas dubitationes vere. Tertio: ut compositos habeas mores. Notum etenim est, quod, cum alicuius anima intendit concupiscentiis et vitiis, sive sit hoc ex com-

1  Capitulum] om. C | Capitulum XXIV] De varietate et inequalitate dubitatonum et quod abiicienda est vetus opinio volenti proficere. Capitulum XXIV π capitulum XXIII in marg. E om. AGK 2  proportio] proposito L 5  inconvenientis] convenientis  KLπ 6  et ... entium] vel inconvenientis π | contrario entium] contrarium E 9  elegerit] eligerit K 10  videbit] om. C 11  Illud] istud A | quod] lac. E 12  eius] lac. E | Oportet] add. quod necesse est proiicere utilitatem et consuetudinem volenti adipisci veritatem in marg. K | multum] multa KLπ 13  a ... repellere] repellere a te C 14  illud] id L | consuevisti] consuevi B | super] sunt G 15  consideratione] sideratione sed corr. sup. l. G | et] om. G | uti] om. π 16  considerationibus] condicionibus A 17  Primo] add. item quod necesse est eidem scire mensuram proprii intellectus et modum sue complexionis in marg. inf. K | et] add. cum sed del. G 18  studio] stadio sed corr. B 19  adeptione] adaptatione π 21  ut] vero C quod non π | secundum] et E | suam] ipsam E 22  ut] donec E nisi KLπ | intelligas] scias E | vere] nature KLπ add. secundum necessitatem suam E 23  Tertio] add. item quod est necessarium habere compositos mores ad considerationem veritatis et separari a concupiscentiis et vitiis et quare in marg. K | ut] si G | est] om. E 24  intendit] add. in E add. de sed exp. G

110

MOSES MAIMONIDES

plexione sive ex acquisitione, vel cum obedit motibus ire, semper errabit, et evagabitur opiniones querendo, que iuvent eum ad id, in quod sua natura tendit. Idcirco autem percepi te super hoc, ne decipias animam tuam, vel ne fortassis aliquis decipiat te in aliqua dubitatione, quam tibi proponet super antiquitatem mundi, et properabis acquiescere illi. Universaliter etenim opinio ista habet in se destructionem fundamenti legis nostre et commenta eorum, que non conveniunt Creatori. Talibus ergo dubitationibus non acquiescat intellectus tuus, sed recipiat dicta prophetarum, que sunt firmamentum compositionis speciei hominum in opinionibus suis. Non recedas ergo ab opinione novitatis mundi nisi propter demonstrationem, sed talis demonstratio non est in natura. Qui autem considerat in hoc libro non reprehendat me super ornatu verborum istorum ad innitendum super illis in novitate mundi. Princeps namque philosophorum Aristotiles ita dixit in libris suis verba similia istis ad innitendum super illis in opinione sua in antiquitate mundi. Et propter hoc vere dicitur, quod sapientes dixerunt: «Numquid lex nostra perfecta non erit sicut verborum eorum inane». Si ergo ipse corroborat opinionem suam cum erroribus gentium mundi, quare nos non corroborabimus nostram opinionem cum verbis Moysi et Abrahe et cum omnibus, que sequuntur ex dictis ipsorum?

25  vel] et KLπ | semper errabit] sperabit L 26  id] idem E | in] om. E | quod] quo sed corr. G 27  sua natura] inv. π | tendit] intendit C 28  autem percepi] premonui autem π | percepi] peperci KL | decipias] defipias E 30  antiquitatem] antiquitate CGKLπ | properabis] preparabit CKLπ proparabit G | acquiescere illi] inv. E | Universaliter] add. quod opinio de eternitate mundi destruit fundamenta legis et ponit multa que non conveniunt Creatori in marg. K 31  opinio] propositio G | ista] illa Kπ prima L add. opinio G | destructionem fundamentis] fundamentum destructionis K 33  acquiescat] acquiescit CG 34  sunt] sibi K | compositionis] om. E | speciei hominum] inv. C 35  opinionibus] operationibus KLπ 36  in] in marg. A 37  considerat] considerant A | reprehendat] reprehendant A 38  innitendum] innitandum C mittendum π 39  ita dixit] inv. A induxit π 40  innitendum] innitandum C invitandum π 41  mundi] add. argumentum contra Aristotelem in marg. K 42  Numquid] non quid E | erit] erat E | verborum] verbum A 44  quare] quia C 45  Moysi] mundi G | omnibus] om. E

42  Cf. TB, Bava batra, 115b; Megillat Ta‘anit, 5.

25

30

35

40

45



DUX NEUTRORUM II, 24

111

Iam promisi tibi, quod inducam capitulum, in quo ponam dubitationes fortes, que sequuntur illum, qui putat, quod homo apprehendit per sensum suum omnes motus celi, et quod sunt res naturales et procedunt secundum consuetudinem necessitatis manifeste in ordine et 50 dispositione, et nunc ostendam tibi hoc.

48  suum] add. t sed exp. G dum] add. suam KLπ

|

res naturales] inv. C

|

et2] add. quod C

49  secun-

112

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXV Iam scis de rationibus firmamenti, quod coram me didicisti, et intellexisti ex hiis, que communicantur in libro Almagesti. Tu etiam scis, quod quicquid est in dispositione motuum et in cursu stellarum, secundum quod apparet nobis, fundatur super duabus principalitatibus, scilicet vel epicyclo vel eccentrico circulo vel utrisque. Volo autem percipere te, quod utraque istarum principalitatum est extra sensum, et universaliter est contrarium ei, quod ostenditur in natura. Principium istorum est firmitas sphere circundantis super aliam spheram, cuius circulatio non erit circa centrum illius sphere deferentis eam, sicut convenimus in hoc in Luna et quinque aliis planetis. Ex hoc autem sequitur necessario revolutio, hoc est, quod sit sphera circundans revolvens se et mutans locum suum. Hanc vanitatem effugit Ptholomeus, immo Aristotiles, scilicet quod sit ibi aliquid, quod mutet locum suum. Et idcirco Abubacer Maurus dixit in hiis, que dixit de scientia firmamenti, quod esse epicyclum est vanum, et dixit postea, que vanitas sequatur ex hoc, scilicet essentia epicycli, et sequuntur etiam ex hoc alie vanitates, quas ostendam tibi. Una est, quod sit circulatio et non circa centrum mundi. Fundamentum vero huius mundi est, quod motus sunt tres: motus a medio,

1  Capitulum] om. C | Capitulum XXV] De epicyclis et eccentris. Capitulum XXV π capitulum XXIV in marg. E om. AGK add. quod non sit epyciclus et ecentricus al. m. in marg. G 2  quod] ut L 3  communicantur] communicant Lπ | Almagesti] post corr. A Almegisti C | etiam] enim BGKLπ 4  quod] om. A 5  fundatur] fundantur B | principalitatibus] principalibus A 6  vel1] ut KL om. C | epicyclo] epicic + lac. K | vel3] illis L | percipere] docere π 7  te] om. KLπ 8  ei] eius ABE | ostenditur] ostendit B | natura] nullam K 9  est] sup. l. G | super] om. ABE | aliam] illam A 10  cuius] eius π | centrum illius] inv. E 11  Luna] add. in Luna et quinque stellis al. m. in marg. A add. illeg. in marg. E 12  Ex] add. illeg. in marg. E | autem] om. A 13  circundans] circundantis B add. et A | Hanc ... suum] om. B 14  Ptholomeus ... Aristotiles] om. AE 15  Et] add. et G add. contra positionem de epicyclis in marg. K | Abubacer] Abenacer add. aliter Abobacre al. m. in marg. A Abobacer BG Abobacre C Abonacer E Moabatre π 16  vanum] verum sed exp. et corr. K 17  que] quod AC | scilicet ... hoc] om. G | epicycli] post corr. in marg. L 19  sit circulatio] inv. G | centrum] centri L 20  vero] add. est C | huius mundi] huiusmodi Cπ | est] om. C | motus1] add. sunt motus tres al. m. in marg. A

15  Possibly a reference to Abū Bakr Ibn Bāggia, Fī l-hay’a (On Astronomy).

5

10

15

20



25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 25

113

et motus ad medium, et motus circa medium. Si vero fuerit epicyclus, motus eius non est a medio, nec ad medium, nec circa medium. Preterea stramentum Aristotilis in scientia naturali est, quod necessaria est res stabilis et firma, ut circa eam sit motus, et idcirco necesse est, ut terra sit stabilis. Si vero epyciclus fuerit, dicemus, quod motus circularis est non circa rem firmam. Audivi etiam, quod predictus sapiens Abubacer dixit, quod invenerat firmamentum, in quo non erat epicyclus, sed sphere eccentrice solummodo, hoc autem non audivi a discipulis ipsius. Sed si etiam firmetur istud, non est ei multum utile; egressio namque a centro deviat a principalitate, quam fundavit Aristotiles. Istud etiam ego percepi, quod in egressione a centro similiter reperitur motus circularis celestis non circa medium, sed circa centrum ymaginabile, quod egreditur a centro mundi, et est motus non circa rem firmam. Si vero dixerit aliquis, qui non habet scientiam firmamenti, quod egressio centrorum cum ipsa centra fuerint inter spheram Lune, sicut apparet in principio ymaginationis, ipse motus erit circa medium, et nos conveniemus cum eo in hoc, ut sit circa centrum in igne vel in aere, quamvis non sit ille motus tunc circa rem firmam. Et nos ostendemus ei, quod demonstrate sunt quantitates egressionum centrorum in libro Almagesti. Posteriores etiam induxerunt demonstrationem, in qua non est dubitatio, super quantitate egressionum ipsorum centrorum in medio dyametri secantis terram, secundum quod demonstraverunt elongationes et quantitates celorum. Et ostensum est, quod centrum egrediens a centro mundi, circa quod movetur Sol, egreditur ab inferiori celi Lune de necessitate, et sub declinatione celi Mercurii. Similiter centrum, circa quod movetur sphera Martis, egreditur ab inferiori celi Mercurii et sub

21  et1] om. K | circa] extra L | Si ... medium] om. K 22  non est] inv. π | est] om. CL | circa] extra L 23  est] add. est C | stabilis] add. et firma ut circa eam sit motus sed exp. B 26  non circa] inv. C 27  Audivi] audivimus L | Abubacer] Abobacre ABCEG Ambobacre KL Moabatre π 29  solummodo] add. eodem (dub.) motus in marg. E | audivi] audi K | ipsius] eius G | si etiam] inv. L 30  istud] om. L | ei ... utile] multum utile ei L | multum utile] inv. C 32  in egressione] ex ingressione E 34  aliquis] om. A 35  centrorum] centri Lπ 36  fuerint] fuerunt BE | inter] intra B 37  ipse motus] ipsius motus sed exp. et corr. K | erit] om. B | circa] extra C | conveniemus] convenimus A conveniem C | cum] om. C 38  in1] ut A | ille] iste C 39  tunc] nunc C | rem firmam] firmamentum KLπ | ostendemus] ostendimus E | ei] om. KL 45  inferiori] add. concavo E 46  sub] om. A | Similiter ... Mercurii] om. G | centrum circa] inv. B 47  sub] super L

114

MOSES MAIMONIDES

declinatione sphere Veneris. Centrum etiam sphere Iovis est in eadem elongatione, scilicet inter spheram Mercurii et Veneris. Centrum vero sphere Saturni cadit inter spheram Veneris et Martis. Nunc ergo vide, quam longe sunt verba ista a consideratione naturali. Hec autem omnia ostendentur tibi, cum consideraveris elongationes et quantitates cuiuslibet celi et stelle, proportio istorum est in dyametro transeunte per medium terre, donec sint omnia secundum unam mensurationem, non quod super qualibet sphera sumatur propria probatio. Inconveniens autem maius isto et maior error, quod cum duo celi sint unum intra aliud et undique coniunctum ei, centra vero ipsorum sunt diversa, posset contingere, quod minus celum moveretur intra maius maiori permanente immoto, nec oporteret, ut maius moveatur super quamcumque lineam, et quod non moveatur minus, nisi cum motum fuerit maius, et tunc movebitur minus de necessitate, nisi fuerit motus super chordam, que transit per duo centra. Secundum hanc ergo propositionem probabilem et secundum quod demonstratum est, quod vacuum non existit, et secundum quod est fundatum de egressione centrorum, sequitur, quod cum movetur maius, movebit illud, quod est sub eo et circa centrum suum, sed non est ita, quia invenimus, quod utrumque eorum, scilicet circundans et circundatum, non movetur in motu alterius nec super centrum ipsius nec super polos eius, sed utrumque habet motum suum proprium. Et ideo compulit necessitas credere, quod sunt ibi alia corpora preter corpora celorum inter quoslibet duos celos. Quam multe sunt dubitationes in istis, utrum ita se ha49  et] add. Iovis sed exp. G 50  Saturni] saturnini B 51  sunt] sint GKLπ | verba ista] om. G | ista] illa KLπ 52  ostendentur] ostenduntur KLπ | cum] si L 53  celi] rei C | stelle] add. et E | proportio] add. vero A | istorum] om. C 54  terre] om. KLπ | sint] add. vel sunt sup. l. A 55  unam] veram KLπ 57  autem] om. B | error] add. est E | cum ... celi] duo celi cum sed corr. C 58  sint] om. B | centra] centraque G | ipsorum] ipsarum E ipsa sed corr. in marg. L 59  posset] potest Lπ preter K | minus] unus L | moveretur] moventur B moveatur L | intra] in terra sed del. et corr. L 60  maiori permanente] inv. KLπ | permanente] permanenti KL | immoto] in moto AB | moveatur] movetur B 61  quamcumque lineam] inv. G 63  chordam] choram sed corr. sup. l. B | hanc ergo] inv. L 64  propositionem] add. et KLπ | probabilem] probationem π | demonstratum est] inv. KLπ | est] sup. l. A 66  cum] si L | movetur] moveatur GKLπ | maius] add. movetur A 68  quod] om. K | circundans] circundantis B 69  ipsius] illius A 70  proprium] primum E | ideo] idem A idcirco K 71  ibi] tibi KL alia] aliqua C | preter corpora] om. KLπ | quoslibet] quolibet B add. et E 72  Quam ... celos] om. E

50

55

60

65

70



75

80

85

90

95

DUX NEUTRORUM II, 25

115

beant, et quod ymaginentur centra illorum corporum, que sunt inter quoslibet duos celos, et quod ille sphere habeant motus suos proprios. Et iam ostendit hoc sapiens, qui vocatur Tebit in libro suo, et induxit demonstrationes super hoc, quod dicimus, quod necesse est omnibus modis, ut sint corpora spherica inter quaslibet duas spheras, scilicet celorum. Nichil autem istorum demonstravi tibi, cum addisceres coram me, ne confunderem, quod intendebam tunc docere te. Rationem autem declinationis et egressionis in latitudine Veneris et Mercurii iam explanavi tibi ore ad os, et ostendi tibi, quod est impossibile ascendere in cor, quod talia sint in corporibus. Ptholomeus vero dixit, quod non est in homine potentia, ut apprehendat ista, sicut vidisti. Cuius verba sunt ista: Non putet aliquis, quia principalitates iste et similia istis sunt difficilia ad comprehendendum, quod ponat considerationem suam in hiis, que diximus, sicut considerationem suam in rebus inventis per instrumenta et per subtilitatem artificiorum, quoniam non oportet ymaginari super rebus spiritualibus res humanas. Hec sunt verba ipsius, sicut tu scis. Iam ostendi tibi loca, in quibus stabis super veritate eorum, que dixi tibi, ut attendas ad centra ista, que sunt centra celorum egredientia, ubi cadunt, quia nullum vidi, qui apponeret cor suum ad ista. Et explanabitur istud, cum sciveris quantitatem dyametri cuiuslibet celi, et quantum distant duo centra in medio dyametri terre, secundum quod demonstrat Maurus, qui nominatur Alcabisius in Libro elongationum. Cum enim intellexeris elongationes, stabis super veritate illorum, de quibus percepi te. 73  ymaginentur] imaginantur C 74  quoslibet] quolibet B | habeant] habent BE | motus] sup. l. G | motus suos] inv. E 75  Tebit] Rebit C Cebit G 76  dicimus] dicemus GKLπ 80  declinationis ... egressionis] egressionis et declinationis sed corr. G 83  potentia] om. KLπ | ista] illa Kπ ea L | vidisti] audisti K 84  quia] quod GKLπ | principalitates] add. sunt KLπ | iste] ille GKLπ 85  istis] illis BE | sunt] sint G 86  considerationem suam] inv. E 88  rebus] om. KLπ 89  ipsius] istius AB 90  tibi] om. G 91  attendas] attendes B ostendas G | centra] entia C 92  ubi] nisi EKLπ non G | apponeret] apponerent B 94  terre] ratione E 95  nominatur] cognominatur π | Alcabisus] Alcabici BE Aliabig C Alcabizi G Albabicius L | Libro] add. Alcabici fecit librum elongationum al. m. in marg. B 96  enim] vero KLπ esse G | elongationes] elongationem E 97  percepi] percipi A precepi KL docui π | te] add. scire B 75  Thābit Ibn Qurra. 82  Cf. Ptolemaeus, Almagestum, XIII, 2. 95  Cf. ‘Abd al-‘Azīz al-Qabīs . ī, Risāla fī l-ab‘ād wa-l-ağrām (Epistle on distances and celestial bodies).

116

MOSES MAIMONIDES

Pone igitur animum tuum in hoc labore magno, quantum potes. Quicquid enim dixit Aristotiles in scientia naturali, illud est verum, quod si ita est, non est sphera aliqua circundans eccentrica, et omnes sphere revolvuntur circa centrum terre. Quod si ita est, quomodo sunt in stellis isti motus diversi? Vel si est modus aliquis, qui conveniat motui circulari, ut sit equalis et perfectus, et appareant in ipso ea, que apparent, nisi per alteram duarum principalitatum, vel illud quod sequitur ex eis. Quanto magis ut sit, quod dixit Ptholomeus de sphera Lune et declinatione ipsius versus partem centri egredientis extra centrum mundi et centrum suum, quod egreditur, et erit, quod putabit secundum istas principalitates, non remanebit pars aliqua de gradibus stelle. Et testificatur super veritate istorum veritas eclypsis, cuius computatio est semper secundum illas principalitates et numerus horarum et tempus obscurationis. Et quomodo ascendit super cor retrogradatio stelle cum aliis motibus suis, nisi cum epicyclo? Quomodo etiam ascendit super cor revolutio sive motus circa centrum non firmum? Hec est vera dubitatio, cuius ostendi tibi veritatem, quia ad omnia ista non tenetur magister scientie firmamenti, quia non est eius intentio, ut faciat nos scire modum essentie celorum, quomodo est, sed eius intentio est, ut excogitet firmamentum, cui conveniat, ut sint in eo motus circulares et equales et convenientes illis, que apprehenduntur oculis, sive sit sive non sit ita. Tu autem scis, quod Abubacer dubitat de verbis Aristotilis in naturalibus, et eius dubitatio est, utrum sciverit Aristotiles egressionem centri

98  igitur] ergo L | potes] add. magnitudinem habeat + illeg. in marg. E 99  Quicquid] quodcumque L 100  sphera aliqua] inv. KLπ | eccentrica] centra A centrica E ecentra L eccentra π add. aliter centrica in marg. A 101  centrum] centra C 102  modus] motus AE 103  circulari] circuli C | ipso] eo L | que] add. non KLπ 105  ut ... dixit] quod dixit ut sit sed corr. G 106  declinatione] de relatione K 107  erit] extra E | putabit] putabat K 108  remanebit] removebit A 109  veritate] veritatem A | istorum] ipsorum L | veritas] add. ec sed exp. G 110  est semper] inv. BEG | secundum] om. L 111  quomodo] quo A add. etiam L | retrogradatio … cor] om. L 112  cum] om. E 115  ut] nisi KL 116  scire] add. enim C | essentie celorum] inv. KLπ 117  sint] sit C 118  equales] quales sed corr. sup. l. K 120  Abubacer] Abobacer A Abimacer KLπ Abunacer C 121  sciverit] scivit GKLπ

120  Possibly a reference to a lost work by Ibn Bāggia.

100

105

110

115

120



125

130

135

140

145

DUX NEUTRORUM II, 25

117

sphere Solis, et tacuit in illo, et laboravit in hiis, que necessaria erant in declinatione, quoniam opus egressionis centri non separatur ab opere declinationis, vel forte non apprehendit istud? Vere vel non scivit, vel non audivit, quoniam scientie mathematice non fuerunt perfecte in tempore suo, et si audisset, contradiceret omnibus modis, quod si forte probaretur ei, quia verum esset, tunc esset anceps et dubius in omnibus libris, quos composuit de hac materia, magna dubitatione. Repetam autem, quod ante dixi, quia quicquid dixit Aristotiles in omnibus, que sunt sub sphera Lune, procedit secundum ordinem sensus. Et verba ipsius sciuntur ex ratione et causa, et colligantur inter se, et loca sapientie demonstrantur in eis, et cura naturalis est manifesta in eis. Quicquid autem est in celis, non est homo consecutus, ut sciret ea, que ibi sunt nisi secundum hunc modum disciplinalem modicum, et tu vides hoc. Ego vero dico, quod dixit David: «Celum celi divino, terram autem dedit filiis hominum» quod est dicere, quia Creator solus scit veritatem celorum et naturam et substantiam et formam ipsorum et motus et causas eorum in fine perfectionis. Super hiis vero, que sunt sub celis, dedit potestatem homini, ut sciret ea, quoniam iste est mundus hominis et habitatio eius, in quo nutritus est, et est pars illius. Et hec est veritas: quoniam cause, ex quibus accipientur demonstrationes super celis, sunt impossibiles nobis, et celi distant a nobis multum, et locus ipsorum et gradus est remotus a nobis. Demonstratio etiam communis, que est ex ipsis super motore suo, est res, ad quam non perveniunt intellectus scientie humane. Labor etiam cogitationum in illis, que non

123  separatur] separantur B 124  scivit] add. vel non scivit sed del. A 125  in] om. K 126  suo] illius π | audisset] audivisset A 127  probaretur] probarentur sed corr. E | quia] quod A | tunc] sup. l. B | tunc esset] om. K | anceps] ante K 129  dixit] om. G 130  sub] om. E | ordinem] ordines A 131  et1] sup. l. B | colligantur] colliguntur A 132  est manifesta] inv. A | manifesta] om. E 133  celis] celo L | consecutus] qui secutus add. vel securus in marg. A 135  dixit] om. E | divino] domino L 136  quod ... dicere] om. A | quia] quod CGπ 138  eorum] ipsorum KLπ | que] natura sed exp. et corr. K | sunt ... celis] sub celis sunt A | celis] celo π 139  iste] ille KLπ 141  accipientur] excipientur A accipiantur BEπ recipientur L 142  impossibiles] add. sunt C | nobis ... remotus] om. E | a ... multum] multum a nobis KLπ 144  motore] motu C | est] et K | non] nos sed exp. et corr. E 145  Labor] laborum L | etiam] et L | cogitationum] cogitationis sed corr. B | que] qui π

135-136  Ps. 105, 16.

118

MOSES MAIMONIDES

possunt apprehendere, nec habent arma, per que consequantur illa, est defectus nature et species ignorantie et labor intellectus, sed expedit nobis, ut simus contenti mensura, que data est nobis, et consentiemus in illis, que non possumus apprehendere per industriam nostram, illi, super quem diffusa est potentia spiritualis magna a Deo, quia de ipso 150 dictum est: «Ore ad os locutus sum ei». Hic est ergo finis sensus mei in ista questione. Fortassis vero scit alius homo demonstrationem, per quam declaratur veritas eius, quod est michi laboriosum. Ex magno etiam amore meo revelavi, et feci scire dubitationem meam et brevitatem intellectus mei in rationibus istis, 155 et quod non audivi demonstrationem, nec scio eam super istis rebus.

146  habent] habeat B | consequantur] coequantur C consequuntur E consequatur K 147  simus] scimus sed exp. et corr. A sint G | data ... nobis] est nobis data A | consentiemus] consciemus B 149  illis] istis C | nostram] add. que data sunt π | illi] isti π 150  quem] quam L om. B | Deo] domino sed exp. G | quia] quod AB quam E 151  Ore] add. Numeri XXII in marg. E 152  mei] nostri G | vero scit] inv. A 153  alius] aliquis E | demonstrationem] demonstratione L 154  etiam] add. labore sed exp. G | amore] labore sed exp. et corr. K | meo] in eo A

151  Num. 12, 8.



DUX NEUTRORUM II, 26

119

CAPITULUM XXVI

5

10

15

20

25

Scito, quod non fugimus credere antiquitatem mundi propter illa, que reperimus in lege, scilicet quod mundus est creatus. Versus etenim, qui demonstrant creationem mundi et eius novitatem, non sunt plures illis versibus, qui demonstrant, quod Creator est corporeus, neque porte opinionis sunt clause coram nobis nec a nobis prohibite in ratione novitatis mundi, sed possemus arbitrari aliquid in hoc, sicut fecimus in remotione corporeitatis a Creatore, et forte levius esset istud. Habemus etiam potentiam magnam ad exponendum versus istos et ad confirmandam credulitatem in antiquitate mundi, sicut exposuimus alios versus et removimus a Creatore corporeitatem. Sed due cause prohibuerunt nos facere istud et credere hoc, quarum una est, quod Creator non est corpus, et hoc demonstratum est, et sequitur de necessitate, ut cogitemus cogitatione et opinione recta super omnibus, quorum planum est contrarium predicte demonstrationi, et ut sciamus, quod indigent expositione omnibus modis. Super antiquitate vero mundi non fuit inventa demonstratio, et idcirco non est necesse, ut versus, in quibus de hoc fit mentio, trahantur ad illam opinionem nec arbitrari in illis preponderationem opinionis, cuius contrariam possibile est preponderare illi per modos preponderationis, et hec est una causa. Causa vero secunda est, quia cum crediderimus, quod Creator non est corpus, ista fides non destruit aliquam de principalitatibus legis, neque contradicit verbis alicuius prophete, nec est in hoc aliquid inconveniens, nisi quia dicunt insipientes, quod est contrarium Scripture, sed non est ita. Immo est conveniens Scripture, sicut ostendimus. Credulitas autem antiquitatis mundi secundum sententiam Aristotilis, que 1  Capitulum] om. C | Capitulum XXVI] Quod non tantum propter legem creditur mundus creatus. Capitulum XXVI π capitulum XXV in marg. E om. AGK 4  qui] que E 5  corporeus] corporum E corpus KLπ 7  novitatis ‫ ]חדוש‬antiquitatis ACGKLπ 8  istud] illud K 9  etiam] om. KLπ | exponendum] exponendam add. potentiam magnam ad exponendum A | confirmandam] astruendum BE | in antiquitate] om. E | sicut] add. antiquitatis sicut E 13  quod] quia A 15  planum est] om. K 16  expositione] explanatione E | omnibus modis] inv. E 17  et] om. K 18  trahantur] trahatur KL 22  Causa ... secunda] secunda vero causa E | secunda est] inv. B | quia] quod GKLπ | cum] si L | crediderimus] credimus L 23  ista] illa Lπ | fides] vide sed exp. et corr. K | aliquam] aliquem K | neque] nec KLπ 24  aliquid] aliquod EGπ 25  quia] quod π 26  est conveniens] inv. C | Scripture ... ostendimus] sicut ostendimus Scripture E

120

MOSES MAIMONIDES

est per viam necessitatis, et quod eius natura non mutatur omnino, nec aliquid recedit a consuetudine sua, ista inquam opinio destruit fundamenta legis, et negat omnia signa et miracula, et contradicit eis, et tollit omnia, que promisit lex, vel a quibus prohibuit, nisi forte excogitaverunt opiniones super signis et mirabilibus, sicut fecerunt quidam de sapientibus Maurorum, et tunc pervenietur ad aliquam stultam viam. Si vero credatur in antiquitate mundi secundum sententiam secundam, quam exposuimus, scilicet sententiam Platonis, qui dixit, quod celi sunt generabiles et corruptibiles, ista opinio non destruit fundamenta legis, neque procedit ex ea negatio signorum et miraculorum, et convenit, ut exponantur versus secundum hoc. Et invenies multa convenientia illis in versibus legis et in aliis locis, que dependent ex ea, sed accipient probationem ex illis, quamvis nulla necessitas compellat nos ad istud, nisi demonstrata esset illa sententia. Sed cum non sit probata per viam demonstrationis, non sequamur istam sententiam, neque ponemus cor ad ipsam, sed exponemus versus secundum suum planum, et dicemus, quod lex fecit nos scire quedam, que non possunt comprehendere nostre vires. Signa vero et mirabilia testificantur super veritate nostre rationis. Quoniam si crediderimus novitatem mundi, signa et mirabilia omnia erunt possibilia et lex erit possibilis. Tolletur etiam omnis questio, que solet in hunc modum proponi: quare locutus est Deus cum homine isto et non cum illo? Et quare dedit legem nostram genti separate et non dedit eam aliis gentibus? Et quare dedit eam in illo tempore et non in alio, nec ante nec post? Et quare precepit ista et prohibuit illa? 28  quod] sup. l. B | non] nec E | omnino] elemento A 29  aliquid] aliquod K | ista] add. quod opinio Aristotelis de eternitate mundi destruit fundamenta legis et negat omnia signa et miracula in marg. K | inquam] namque C 32  signis] ignis sed corr. sup. l. B | mirabilibus] miraculis L 33  pervenietur] pervenientur B 34  antiquitate] antiquitatem A 35  dixit] dicit π 36  ista] add. quod opinio Platonis de eternitate mundi non destruit fundamenta legis nec destruit miracula in marg. K 37  neque] nec E | ea] eis C 38  et1] add. convenit sed del. G | Et2] etiam KLπ 39  convenientia] inconvenientia sed exp. et corr. G | versibus legis] inv. G 40  probationem] probationes GKLπ 41  istud] illud A | non] om. π 43  neque] nec A | versus] om. E 44  planum] add. versus E | dicemus] dicit KLπ | quod] quia A 45  nostre vires] inv. GKLπ | mirabilia] miracula add. vel mirabilia sup. l. A miracula K 46  veritate] veritatem L 47  Quoniam] add. credere novitatem mundi tollit multas ambiguitates in marg. K | crediderimus] credimus GKLπ crediderim C | mirabilia] miracula K 48  Tolletur] tollitur K | etiam] om. A 49  modum] mundum C | quare] quia CL | Deus] om. G 50  isto] illo KLπ | cum] add. homine KLπ | illo] isto KLπ 51  eam] om. C 52  et] om. E

30

35

40

45

50



55

60

65

70

75

DUX NEUTRORUM II, 26

121

Et quare separavit prophetam unum in talibus signis et mirabilibus, que scripta sunt, et non fuerunt alia preter illa? Et que fuit intentio Creatoris in preceptis illis? Et quare non posuit in potentia nature nostre precepta et prohibitiones, si fuit hec voluntas eius? Responsio vero super omnibus huiusmodi questionibus est, quia sic ipse Creator voluit, vel sic ordinavit eius sapientia, secundum quod mundus factus est voluntate in ista forma, neque scimus voluntatem eius in via illa nec debitum sapientie ipsius in terminatione formarum suarum et temporis sui, et eodem modo nescimus voluntatem eius et debitum sapientie in terminatione omnium istarum questionum. Si vero dixerit aliquis, quod necesse fuit mundum istum sic esse ex parte necessitatis, tunc necessarie erunt omnes predicte questiones, nec posset quisquam evadere ab illis nisi cum responsionibus malis et deformibus, ex quibus sequeretur contradictio et destructio omnium planorum legis, in quibus non est dubitatio apud omnem intelligentem, quod ratio sic est, sicut plana dicunt. Et idcirco fugimus illam opinionem; sapientes vero finierunt dies suos, et alii adhuc finient, super inquisitione questionis illius. Si enim probaretur novitas mundi etiam secundum sententiam Platonis, repellerentur et destruerentur omnes rationes philosophorum; si vero probaretur antiquitas mundi secundum sententiam Aristotilis, lex universaliter tolleretur et procederetur ad opiniones extraneas. Iam ostendi tibi, quod omnes rationes dependent ab ista questione, tu vero intellige istud bene.

53  separavit] separant KLπ semperceparavit B 54  et1 ... fuerunt] om. G 55  nature nostre] inv. L 56  vero] sup. l. B 58  vel] nec G | secundum] vel L 59  ista] add. ve sed exp. K | voluntatem eius] inv. C | illa] ista E add. de sed exp. K | nec] neque A 60  formarum] rationum L | temporis] tempori B tempore E 63  mundum istum] hunc mundum L | istum] om. G 64  omnes] om. E 65  quisquam] quasquam C 66  deformibus] defensionibus C | sequeretur] sequentur E | et destructio] om. G 67  quibus] add. vero GKLπ 69  vero] non E | finierunt] funuerunt CE | finient] finierunt L 70  inquisitione] inquisitionem E 71  Platonis] Platoris sed corr. sup. l. A | destruerentur] deiicerentur KLπ 72  si] add. respondent antiquitatis mundi (dub.) al. m. in marg. B 75  istud] illud A | istud bene] inv. C

122

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXVII Vidi verba Rabi Eliezer maioris in Capitulis, que dicuntur ipsius, et numquam vidi verba alicuius credentium legem Moysi adeo mirabilia. Dixit enim, quod «Celi creati sunt de luce vestimenti eius. Accepit Creator, et extendit sicut pannum, et protrahebantur et expandeban- 5 tur, sicut dixit David: ‘Amictus lumine sicut vestimentum et extendens celum sicut pellem’ ». Dixit etiam: «Unde creata fuerit terra? De nive, que est sub throno glorie sue. Accepit et expandit super faciem aquarum et facta est terra, sicut Scriptura dicit: ‘Nunc dicit: esto terra’». Hoc est planum verborum eius. Vellem scire que fuit opinio istius sa- 10 pientis! Utrum crederet, quod nichil potest esse de nichilo, et quod necesse est materiam esse modis omnibus, de qua facta sunt omnia, que sunt? Et idcirco quesivit de celis et de terra ‘unde creata fuerunt’? Et quid utilitatis attulit nobis in hoc, et non est consequens, ut dicatur ei: 15 ‘Lux indumenti eius, unde creata est? Et nix, que est sub throno glorie sue, unde creata est? Ipsa etiam sedes glorie, unde creata est?’ Utrumne etiam sententia ipsius est dicere, quod ‘lumen indumenti eius’ est res non creata, et quod ‘sedes glorie’ similiter est res non creata, ista est 1  Capitulum] om. C | Capitulum XXVII] Quod celi sunt de luce vestimenti Dei et terra de nive throni eius. Capitulum XXVII π capitulum XXVI in marg. E om. AGK 2  Eliezer] Elieger E 4  Dixit] add. nota mirabile dictum cuiusdam sapientis in lege Moysi de celis scilicet quod creati sunt de luce vestimenti Dei in marg. K | quod] unde E | eius] Dei sed exp. et corr. K 5  expandebantur] exstendebantur et expandebantur A 6  Amictus] amicus sed corr. sup. l. B | vestimentum] vestimento B | et] om. BE 7  Dixit] dicit E | etiam] add. quod L | Unde] tantum G | fuerit] fuit AE | terra] add. scilicet π 8  nive] add. scilicet A | sue] om. GKLπ | Accepit et] inv. K | expandit] extendit B | super ... terra] om. E 9  dicit1] add. ibi E | Nunc] add. in Iob XXXVI in marg. E | Nunc ... eius] om. G 10  Hoc] add. quod terra secundum predicta creata est de nive que est sub trono glorie sue in marg. K | istius] illius E 12  Utrum] si enim E | crederet] credunt E 13  materiam] add. istam A | materiam esse] inv. K | modis omnibus] inv. A | sunt1] sint B 14  quesivit] que sunt G | celis] add. de celis sed del. B | de2] om. G 15  et non] modo L | consequens] conveniens L 16  creata] causata π | Et ... est3] in marg. B 17  Ipsa] add. est G | Ipsa ... est] om. AE | etiam] autem C | ne] neque G 18  etiam] om. GKLπ 19  similiter] sue KL eius π | similiter est] inv. C | non] sup. l. A

4-7  Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer, 3. 6-7  Ps. 104, 2. 7-9  Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer, 3. 9  Iob 37, 6.

20

25

30

35

40

DUX NEUTRORUM II, 27

123

cavillatio magna et mala in antiquitate mundi, sed convenit sententie Platonis. Sed ‘sedem glorie’ esse rem creatam scitum est, quia sapientes dicunt in hoc rationem mirabilem, dixerunt namque, quod creata fuit ante mundum. Verum versus Scripture non dixerunt in hoc rationem creationis ullo modo, nisi quod dixit David: «Dominus in celo paravit sedem suam», et verbum istud capit et sustinet expositionem illam. Sed corroboratio illius, in hoc quia Scriptura dicit: «Et tu Dominus in eternum permanens, sedes tua in seculum seculi», quod si Rabi Eliezer credit, quia sedes est eterna, erit tunc agnominatio Creatoris, non corporis creati. Maior est autem admiratio, in eo quod dicit: ‘Lumen indumenti eius’, et generaliter verbum istud facit laborare sensum credentis legem, et confundit etiam credulitatem sapientis. Michi autem non apparet adhuc opinio sufficiens, sed feci mentionem ipsius, ne erres in eo. In hoc tamen fuit nobis utilitas magna, quia fecit scire, quod materia celorum non est materia terre, et quod sunt due materie, inter quas est magna differentia, et quod una est attributa Creatori propter suam sublimitatem et pulchritudinem, et quia est ‘de lumine vestimenti eius’; altera vero longe est a gloria ipsius, et est materia inferior, et dixit, quod est ‘de nive, que est sub throno glorie sue’. Hoc autem est, quod docuit me exponere illud, quod dicitur in lege: «Sub pedibus eius quasi opus splendoris hyacinthi», quia seniores apprehenderunt in visione prophetie veritatem materie prime. Anqelos namque exposuit id, quod

20  et mala] om. K | sed] et C 21  esse] om. B 22  dicunt ... hoc] in hoc dicunt E 23  ante] antequam G 24  creationis] add. in hoc G 25  expositionem illam] inv. E 26  illius] ipsius B | quia] quod G | Et] om. BE | Dominus] domine A 27  quod] et G 28  quia] quod Cπ | sedes est] inv. KLπ 29  corporis] corruptibilis KLπ | est ... admiratio] autem admiratio est BE | Lumen] lumine B 30  istud] om. A | sensum] senium KLπ sursum E 31  legem] om. A 34  quod] add. materia celorum non est materia terre al. m. in marg. B 35  quod] om. K | due] om. K 36  est1 ... differentia] est differentia magna B magna est differentia C | quod] quidem E 38  ipsius] eius L 39  sue] eius π 41  apprehenderunt] apprehendunt E 42  materie prime] inv. A | Anqelos] Hancheloch B Anquleoi L | id] illud K

21-23  Cf. Berešit Rabbah, 1; TB, Pesah              . im, 54a; TB, Nedarim, 39b. 24-25  Ps. 103, 19. 40-41  Exod. 24, 10.

124

MOSES MAIMONIDES

dicitur: ‘Sub pedibus eius’, ut referatur ad sedem, sicut ostendi tibi. Iste vero fecit scire, quod album, quod est sub sede, est materia terre. Et Rabi Eliezer sepe dixit istud, et fecit sciri, quod due materie sunt, 45 superior et inferior, et quod non est materia omnium una. Istud autem est secretum magnum, nec reputes modicum, quod fecerunt sciri de hoc maiores sapientum Israel, quia est secretum de secretis universitatis entium et archanum archanorum legis. In quodam libro dixerunt: «Rabi Eliezer dixit: Quecumque sunt in celis, sunt creature celorum, et 50 quicquid est in terra est creatura terre». Appone igitur cor tuum, et vide quomodo revelavit tibi sapiens iste, quod materia eorum, que sunt in terra, scilicet omnium eorum, que sunt sub sphera Lune, est una communis eis, et dixit, quod materia celorum et omnium, que sunt in eis, est alia materia, que non est sicut 55 ista, et ostendit in Capitulis suis sublimitatem illius materie et appropinquationem ipsius ad illum et defectum istius materie et inferioritatem loci eius. Intellige ergo istud.

43  eius] om. CE | ut] si G | referatur] add. eius C referantur E | ostendi] dixi E ostenditur G | tibi] om. G 45  et2 fecit] om. A | quod] add. due sunt materie scilicet inferior et superior in marg. K 46  autem] om. GKLπ 47  est] om. B | magnum] magistri π add. et sup. l. A | nec] non A 50  creature] creatore sed corr. sup. l. B 51  creatura] add. est creatura K 52  igitur] ergo CL | revelavit] revelabit BE 53  in] sup. l. K 54  et ... eis] om. C 55  in] om. K 56  ista] illa KLπ | sublimitatem illius] inv. E | illius] ipsius A 57  ipsius] illius G | illum] ipsum EG | et1] ad C | istius] illius A | materie] modi GKLπ | inferioritatem] inferioritate C 58  eius] illius G | istud] illud K

43  Cf. Dux neutrorum I, 27, p. 75.



DUX NEUTRORUM II, 28

125

CAPITULUM XXVIII

5

10

15

20

Iam ostendi tibi, quod fides de novitate mundi est principalitas totius legis sine dubio, sed credere corrumpi mundum, postquam fuit novus, non est principalitas legis ullo modo, neque tollitur aliquid de fide nostra, si crediderimus, quod mundus permanebit stabilis in eternum. Si vero dixeris: nonne probatum est, quod omne creatum et generatum est corruptibile? Et si mundus est generatus, erit corruptibilis, scito, quod istud non sequitur secundum nos. Non enim dicimus, quod mundus fuerit factus sicut naturalia, que sunt debita esse secundum ordinem naturalem; generabile namque quodcumque, quod procedit secundum ordinem naturalem, sequitur ipsum corruptio necessario secundum legem nature, quia sicut eius natura fecit, ut esset, postquam non erat, sic et exigit necessario, ut non sit semper sic. Firmatum est autem iam, quod ipsa generatio mundi non est debita esse semper secundum suam naturam, sed secundum voluntatem Creatoris non ex parte necessitatis. Et secundum hanc credulitatem non obligamur ad dicendum, quod, cum Creator fecerit esse, quod prius non erat, ut sequatur ipsum corrumpi omnibus modis, sed hoc pendet de voluntate ipsius. Si enim voluerit, corrumpet illud, et faciet ipsum, si voluerit, in eternum permanere, vel secundum quod exegerit sapientia ipsius, et firmabit ipsum in sua stabilitate. Sicut scis, quod sedes glorie, de qua dixerunt sapientes, quod est creata, non dixerunt de ea, quod deficiet umquam, nec invenitur in dictis prophetarum vel sapientum, quod sedes glorie corrumpetur, sed permanet in eternum. 1  Capitulum] om. C | Capitulum XXVIII] add. Quod mundum debere corrumpi non habetur ex lege. Capitulum XXVIII π capitulum XXVII in marg. E om. AGK 2  est] cum B 3  credere] crede L 4  neque] add. to sed exp. K | aliquid] aliquod K 5  si] sed K | permanebit] permanet E manebit π | stabilis] stabis A 6  vero] non C | creatum] procreatum B om. E 7  et1] om. E | est1] et K | generatus] creatus L | erit] et A est C est sed corr. in marg. L 9  fuerit] fuit A | fuerit factus] inv. G 11  procedit] precedit KLπ 12  eius] ens G 15  suam] illam A | secundum] add. suam A 17  obligamur] obligamus B | cum] si L | fecerit] fecerat KL 18  ut] si K non L om. π | omnibus modis] inv. L 19  de] ex KLπ | corrumpet] corrumpi A | illud] id K | et] add. si voluerit BE 20  si voluerit] om. BE | exegerit] egerit B 21  et firmabit] infirmabit L 23  umquam] inquantum KL 24  quod] semper L | corrumpetur] corrumpere L

22  Cf. Berešit Rabbah, 12.

126

MOSES MAIMONIDES

Similiter etiam anime iustorum secundum fidem nostram create sunt et non peribunt. Sunt etiam quidam de credentibus verba sapientum, et credunt, quod corpora ipsorum deliciis affluent et revirescent in secula, sicut credunt illi, quorum fides nota est in ratione paradysi. Et universaliter ostendit speculatio de necessitate, quod non est necessarium mundum corrumpi, nec est necessarium ipsum permanere in eternum, nisi propter verba sapientum et prophetarum, qui dixerunt, quod mundus iste peribit omnino. Plures enim de gente nostra credunt, quod dictum est nobis in Scriptura, quia totus iste mundus peribit, sed adhuc ostendam tibi, quod non est ita. Multi namque versus ostendunt, quod semper durabit. Ratio vero omnium planorum Scripture, ex quibus videtur ostendi, quod mundus corrumpetur, manifesta est, quia similitudo est, sicut explanabo. Quod si aliquis de credentibus plana Scripture noluerit istud, et dixerit, quod necesse est modis omnibus, ut credatur, quia mundus peribit, nos non prohibemus istud, sed oportet scire, quod eius destructio seu corruptio non est necessaria, quia omne novum est corruptibile, sed credat istud, secundum quod sibi videtur, ut verificet illum, qui dixit similitudinem illam, quam ipse intellexit secundum suum planum. Iste vero non destruit aliquid eorum, que sunt in lege aliquo modo.

25  Similiter ... peribunt] om. K 26  quidam] quedam C sup. l. B 27  et credunt] sup. l. B | revirescent] revivescent L 28  ratione] add. in ratione A 29  quod] que G 30  est] etiam E 31  sapientum] prophetarum BE | prophetarum] sapientum BE 32  iste] ille E 33  quia] quod Lπ | iste mundus] mundus ille E 34  non] om. C 38  noluerit] voluerit CGKLπ 39  modis omnibus] inv. L | quia] quod Aπ | nos] add. autem C | non] om. KLπ | prohibemus] prohibebimus A 40  destructio ... corrumptio] corrumptio seu destructio E 41  necessaria] add. propter hoc A | quia] add. propter hoc BE 42  ut] quod KLπ om. G | verificet] vivificet A 44  aliquid] aliquod EK

25

30

35

40



DUX NEUTRORUM II, 29

127

CAPITULUM XXIX Multi hominum, qui tenent legem nostram, putant, quod Salomon credidit antiquitatem mundi. Hoc autem est mirabile: quomodo putant de aliquo tenente legem Moysi magistri nostri, quod credit 5 antiquitatem mundi? Et si ascendisset hoc in cor illius hominis, qui non crederet opiniones legis, non esset mirabile –– sed noluit Deus –– quoniam omnes prophete et sapientes receperunt verba ipsius, et non contradixerunt eis, neque post mortem eius dixerunt in hoc aliquid turpe de ipso, sicut invenimus in mulieribus extraneis et in quibusdam 10 aliis rebus? Quod autem induxit homines ad putandum istud, quod dixerunt sapientes, quia «Voluerunt abscondere librum Cohelet, scilicet Ecclesiasten, quia verba illius attinent verbis minim». Et ita est sine dubio, scilicet quia in plano illius libri sunt verba, que videntur attinere opinionibus extraneis remotis a credulitate legis, et indigent opinione 15 ordinante illa. Non est autem Scriptura, que demostret, quod ipse credit antiquitatem mundi, nec invenietur ullo modo versus simplex in antiquitate mundi, sed sunt versus inter verba ipsius, qui ostendunt, quod mundus non peribit, sed durabit in eternum, et hoc est verum. Cum autem viderunt, quod erant versus, qui demonstrabant super fir-

1  Capitulum] om. C | Capitulum XXIX] Quod quidam putaverunt Salomonem credidisset eternitatem mundi. Capitulum XXIX π capitulum XXVIII in marg. E om. AGK 2  Multi] add. quod quidam putaverunt Salomonem credisse eternitatem mundi in marg. K 3  autem] aut K 4  tenente] tenenti K | quod] qui L | credit] credidit L 5  Et] sed K 6  non] add. est C | esset] est B 7  contradixerunt] dixerunt sed corr. sup. l. B 8  neque] nec A | eius] om. E 9  sicut] sic B | in1] add. quibusdam KLπ | quibusdam] add. de L 10  Quod1] qui L | istud] add. est C add. esse E  | dixerunt] induxerunt KLπ 11  Cohelet] Coheletis A 12  Ecclesiasten] add. de libro qui dicitur Ecclesiastes in marg. K | attinent] continent E | verbis] verbum K | minim] numeri (dub.) A temporum E lac. K add. quedam secta est iudeorum al. m. in marg. G in marg. KL 14  indigent] add. et indigent G 15  illa] add. et non est antiquitas de numero illorum E | est] om. A | demonstret] demonstrat A 16  nec … mundi] om. A | in] ad π 17  antiquitate] antiquitatem Gπ | sunt] est π | ostendunt] ostendit EKLπ 19  firmitate] infinitate E firmitatem G 9  Cf. I Reg. 11, 1-8. 11-12  Cf. Waikrah Rabbah, 28; Qohelet Rabbah, 1. 12  The Hebrew word ‫( מינים‬heretics) has not been translated into Latin.

128

MOSES MAIMONIDES

mitate mundi, putaverunt, quod ipse credebat, quod mundus non erat novus, sed non est ita. Versus autem, qui loquitur de duratione mundi, est iste: «Terra vero in secula stat», donec omnis, qui non intellexit secretum istud, necesse habuit dicere, quod expositio illius particule, scilicet ‘in eternum’, est in tempore diffinito illi. Sed vellem scire, quid dicunt in eo, quod dixit David: «Fundavit terram super stabilitatem suam, non inclinabitur in secula seculorum». Si vero dixeris, quia id, quod dixit: ‘in seculum seculi’, non demonstrat super duratione ipsius eterna, sed super tempore eius diffinito, dicis in hoc, quod Creator habet tempus diffinitum, quia Scriptura dicit: «Dominus regnabit in secula seculorum». Tu vero scis, quod hoc nomen ‘secula’ non significat firmitatem sempiternam, nisi cum adiungitur huic nomini ‘seculorum’, sicut ‘in secula seculorum’. Salomon autem minus dixit in eo, quod supra diximus, quam id, quod dixit David ibi: «Non inclinabitur in seculum seculi». David autem ostendit et fecit sciri, quod celi et omnia, que in eis sunt, durabunt in sempiternum, et non mutabuntur in eo, quod dixit: «Laudate Dominum de celis» usque ibi: «Quia ipse mandavit et creata sunt, statuit ea in secula seculorum». Preceptum posuit, quod non preteribit, hoc est dicere, quia precepta, que dedit, non mutabuntur; verbum enim ‘precepti’ significat precepta celorum et terre, illa scilicet, que precedunt ante hoc. Fecit autem nos scire, quod creata sunt, in eo 20  putaverunt] putabant G | quod2] quia BE 22  Versus] add. de hoc quod dicitur terra vero in eternum stat in marg. K | est] sunt L | iste] ille G isti L 23  secula] sed corr. eternum in marg. π | necesse] om. E 24  illius] istius C 25  tempore] tempori E | illi] add. vel ipsi sup. l. A ipsi BE | Sed] add. de verbo David fundavit terra supra stabilitatem suam in marg. K | vellem] vellent BE 26  terram super] inv. KLπ 27  seculorum] seculi A add. Gen. VIII adhuc omnes dies dicit quod omnes dies eius ordinati ei et ego miror in marg. E | quia] quod GKLπ 28  demonstrat] demonstrant K 29  eius] ipsius BEG | eius diffinito] inv. KLπ 30  regnabit] regnavit KLπ | secula seculorum] seculum seculi A 31  significat] designat sed exp. et corr. B 32  huic nomini] om. C | sicut] sic BE | sicut ... seculorum] om. KLπ 33  id] om. CGKLπ 34  seculi] om. A 37  ipse] add. dixit sed exp. L 38  ea] om. KLπ | posuit] add. et C 39  quia] om. B 41  autem] etiam L | eo] hos sed exp. et corr. K

22-23  Eccl. 1, 4. 26-27  Ps. 104, 5. 30  Exod. 15, 18. 34-38  Ps. 148, 1; 5; 6.

20

25

30

35

40



45

50

55

60

65

DUX NEUTRORUM II, 29

129

quod dixit: «Ipse mandavit et creata sunt». Dixit etiam Ieremias: «Creans Solem in lucem diei, precepta Lune et stellarum in lucem noctis. Dicit Dominus: si leges iste fuerunt ablate de coram me, et semen Israel tolletur, ne sit gens». In hoc autem fecit sciri, quod precepta illa non tolluntur, licet fuerint creata. Cum autem disputaveris de istis, invenies etiam in aliis preterquam in verbis Salomonis. Dixit etiam Salomon, quod omnia, que fecit Deus, scilicet mundus et omnia, que in eo sunt, stabilia sunt ­secundum naturam suam semper, quamvis omnia sint creata, et propter hoc dixit: «Omnia, que fecit Deus, erunt in eternum, non ut addatur vel diminuatur aliquid ex eis». In hoc autem ostendit, quod mundus est opus Dei, et quod assignavit rationem durationis ipsius in eternum, in eo quod dicit: «Non ut addatur vel diminuatur aliquid ex eo». Hec autem est ratio durationis ipsius, sicut si diceret: omne, quod mutatur, non mutatur nisi propter defectum, qui est in eo, et indiget perfectione, vel quia est superabundantia in ipso, qua non indiget, et oportet, ut expellatur. Sed cum opera Creatoris sint in fine perfectionis, nec potest additio vel diminutio fieri in illis, durabunt sicut sunt de necessitate, quia non est aliquid, quod inducat mutationem mundi. Et quasi vellet dare finem illis, que invenit, vel diffinire super illis, que mutantur, dixit in fine versus: «Dominus fecit, ut timeant coram eo», scilicet renovationem signorum et mirabilium; et quod dixit postea: «Quod factum est, ipsum permanet, que futura sunt, iam fuerunt, et Deus instruat, quod abiit», hoc est dicere, quod Creator vult, quod sem42  Dixit] dicit E | etiam] autem B 43  in1] et GKL | lucem2] vicem KLπ 44  semen] semel KLπ 46  tolluntur] tollantur A tollentur B | fuerint] fuerunt B | creata] causata π 49  mundus] mundum G | eo] eis B | stabilia sunt2] inv. π | sunt] om. BE 50  naturam suam] inv. C | semper] om. π | sint] sunt GKπ 51  dixit] add. ds sed del. C | non] ut L | ut] si GKLπ | vel] add. ut A 53  rationem durationis] durationem L 54  ut] si KLπ | diminuatur] minuatur GKLπ | Hec] hoc π 55  si] om. C 57  qua] quam G 58  expellatur] experiatur KLπ | cum] add. omnia A | opera] sup. l. A 59  potest] ponitur G 60  quia] quod G | aliquid] aliquod K | inducat] dubitat A 61  dare ... vel] om. CGKLπ | illis1] alis E | illis2] hiis E 62  ut] et E 63  mirabilium] mutabilium A 64  futura] fuerunt GKLπ 65  instruat] instaurat E | quod2] quia B

42-45  Ier. 31, 35-36. 51-52  Eccl. 3, 14. 62  Eccl. 3, 14. 63-65  Eccl. 3, 15.

130

MOSES MAIMONIDES

piternum sit universum esse, et quod succedat una pars alteri. Quod autem dictum est, quia in perfectione operum Creatoris non est addere vel diminuere, hoc fecit scire dominus sapientum, in eo quod dixit: «Creatoris perfectum est opus», hoc est dicere, quod omnes creature Dei sunt in fine perfectionis, et nullus defectus est in eis aliquo modo, 70 nec additio, nisi quod est eis necessarium. Similiter etiam quicquid renovatur in creaturis vel ex eis, iustitia pura est, et trahitur post debitum sapientie, sicut explanabitur in quibusdam capitulis huius libri.

66  una] universa C 67  Creatoris] add. quod E 68  dominus] Deus E Deo KLπ 69  Creatoris] add. Deuter. XXX in marg. E 70  sunt ... perfectionis] in fine perfectionis sunt L 71  nisi] nec A 72  vel] et G om. KLπ | pura] puta C

69  Deut. 32, 4. 73  Cf. Dux neutrorum III, 26, fol. 88v.



DUX NEUTRORUM II, 30

131

CAPITULUM XXX

5

10

15

20

Scito, quod qui non intelligit linguam alterius et sermonem eius, scit sine dubio, quia loquitur, sed non intelligit mentem eius. Et quod etiam fortius est, quia potest contingere, quod audiet aliqua verba ex ore loquentis, et significabunt aliquid secundum mentem eius, et eadem verba significabunt contrarium in lingua auditoris, et idem putabit, quod verbum istud est in intentione loquentis, sicut in mente ipsius auditoris. Verbi gratia: si Maurus aliquis audiret Hebreum dicentem ‘abe’, putaret, quod diceret de aliquo, quia nollet hoc vel illud, quoniam ‘abe’ in Arabica lingua significat nolentem, in Hebraica vero lingua significat contrarium, scilicet volentem. Eodem modo contingit genti nostre in verbis prophetarum. Quedam enim verborum ipsorum non intellexerunt ullo modo, sicut propheta dixit: «Et erunt vobis verba prophetarum sicut verba libri signati». In quibusdam vero locis in verbis prophetarum intelligunt contrarium eorum, que dicuntur, sicut dictum est: «Pervertistis verba Dei vivi». Scito etiam, quod quilibet propheta habet proprium modum loquendi, sicut si esset ydioma ipsius apud intelligentem eum. Post hanc autem propositionem, quam premisimus, scito, quod Ysaias in pluribus verbis suis processit secundum ordinem istum, et in verbis etiam aliorum idem contingit, sed in paucis locis. Cum enim narrat eradicationem regni alicuius vel magnam perditionem gentis ali1 Capitulum] om. C Capitulum XXX] De obscuritate que est in dictis prophetarum et quod quilibet propheta habet proprium modum loquendi. Capitulum XXX π capitulum XXIX in marg. E om. AGK add. hic incipiuntur prophetias plurales (dub.) al. m. in marg. G 2 quod] om. π 3  quia] quod π 4 etiam] om. G 6  significabunt] significant KLπ | in] om. A | et ... auditoris] om. A 7  verbum istud] illud verbum E | istud] illud B | in1] om. B 8 Verbi] add. de obscuritate que est in dictis prophetarum in marg. K 9  abe] ab ei E ab E K | abe ... diceret] om. C | putaret] add. Maurus BE | putaret ... abe] om. L | quod] add. Maurus A 10  quoniam ... nolentem] om. G | abe] ab e K add. putaret quod diceret C 11  contingit] convenit KL 12  Quedam] quidam A | ipsorum] om. E 13  vobis] nobis C 14  libri] verbi L | signati] significati C | quibusdam] quibus B 15  que] qui CGK 16  Scito] add. quod quilibet propheta habet proprium modum loquendi in marg. K 17 ydioma] ydonea add. vel ydioma sup. l. A 19  quam] quod B | premisimus] promisimus Kπ | scito] add. de modo Ysaias in marg. K 20  verbis suis] inv. Kπ | suis] om. G 21  contingit] convenit K | enim] autem B 22  regni alicuius] inv. K

13-14  Is. 29, 11. 16  Ier. 23, 6.

132

MOSES MAIMONIDES

cuius, inducit verba sua secundum hunc modum loquendi, quod stelle ceciderunt, et celi deserti sunt, et Sol obscuratus est, et terra deserta est, et tempestate percussa et similia istis. Hec etiam similitudo invenitur in lingua Arabica, cum enim accidit aliqua tribulatio magna, dicitur de eo, quod ceciderunt celi super terram eius. Sic etiam prophete, cum loquerentur de renovatione regni et bonitate mundi, attribuunt additionem luci Solis et Lune et renovationi celorum et terre et similibus istorum. Similiter cum narrant mortem alicuius hominis vel gentis vel civitatis, exprimunt modos ire et indignationis magne Creatoris adversus eos. Cum vero narrant renovationem regni vel gentis, attribuunt Creatori modos letitie. In modis autem ire dicunt: ‘insiliit super eos et descendit et ingemuit et intonuit et dedit vocem suam’ et multa similia istis et dicunt: ‘mandavit et dixit et operatus est et fecit’ et similia istis, sicut narrabo. Sic cum propheta fecit mentionem perditionis hominum de loco suo, dixit quod maneries hominum mutaretur de loco ipso et tota species, sicut dixit Ysaias: «Removebit Dominus hominem», vult dicere perditionem Israel. Et dixit Sophonias: «Precidam hominem desuper faciem terre et extendam potentiam meam super Iudam», et attende istis! Postquam vero exposui tibi modum istum loquendi generaliter, ostendam tibi modo probationem super hoc. Dixit Ysaias, quando predixit in spiritu prophetie deletionem regni Babylonis et perditionem

23 inducit] add. vel magnam perditionem generis alicuius inducit B | loquendi] om. A 24  ceciderunt] cecidunt E occiderunt G | deserta] destructa L 26  cum] cui B | aliqua] om. KLπ 27  de eo] om. CKLπ | celi] stelle K | Sic] sicut AKLπ 28  loquerentur] loquuntur E | renovatione] renovatiotione sed corr. G | mundi] ipsi E | attribuunt] add. nominant hoc B add. aliter nominant hoc additionem luminis Solis in marg. G | additionem] add. additionem B 29  luci] lucis B | et1] vel KLπ | renovationi] renovatione A 30 hominis] om. E | gentis] civitatis E 31 civitatis] gentis E | exprimunt] expriment E 32  vero] autem G enim K | regni] regis K | vel] et GKLπ 34  ingemuit] gemuit B | multa] om. G 35 et1 ... istis] om. GK 36  Sic] sicut A si K 37  loco] celo K | dixit ... suo] om. G | quod ... dixit] om. E 38  ipso] suo KLπ | Removebit] add. Ysaias VI in marg. E | Dominus] Deus KLπ | hominem] homines E 41  Iudam] Iudea L | istis] isti π 42  exposui tibi] exposuerunt sed corr. L 43  Ysaias] add. y. 1 in marg. E | quando] quomodo GKL 44  deletionem] delectionem sed corr. B delectationem E | perditionem] perditioni A

38  Is. 6, 12. 39-41  Soph. 1, 2; 4.

25

30

35

40

45

50

55

60

65

DUX NEUTRORUM II, 30 

133

Sennacherib et Nabuchodonosor, qui surrexit post eum, cuius regnum confractum est, incepit narrare contentiones, que venture erant in fine regni eorum et confractionem, que ventura erat super ipsos, et que superventura erant eis de contentionibus, que contingunt cuicumque fugienti inimicos suos vel fugienti gladium. Dixit ergo sic: «Stelle celi non dabunt lumen suum. Obscuratus est Sol in ortu suo et Luna non dabit lumen suum». Dixit etiam in eadem ratione: «Commovebo celos, et terra commovebitur tempestate de loco suo». Ego vero non puto, quod ascendat in cor etiam hominis, qui est in fine ignorantie et cecitatis perfecte et sequentis plana eorum, que solent attribui per accommodationem, et sequentis verba parabolarum, quod stelle celorum et lumen Solis et Lune immutata fuerunt in destructione regni Babylonis, et quod terra declinavit a centro suo, sicut dixit. Hec autem omnia sunt narratio dispositionum populi contriti coram inimicis suis, quia sine dubio lux hominis obscuratur in oculis eius, et omnis dulcedo apparet amara palato suo, et putat, quod latitudo terre coarctatur ei, et quod celi cadunt super ipsum. Similiter cum cepit narrare, quod pervenit ad ipsum de humiliatione et contritione Israel in omnibus diebus Sennacherib, cum ipse cepit omnes civitates Iude munitas, et contriti sunt coram eo et multitudinem angustiarum, que contigerunt eis ab ipso, et perditionem terre Israel sub manu ipsius incepit, et dixit: «Pavor et fovea et laqueus super habitatores terre! Et erit, qui fugerit a voce pavoris, cadet in foveam, 45  cuius] eius K 46  fine] add. mundi KLπ 47 regni] exp. et add. in marg. L | ventura erat] sup. l. B 48  eis] ipsis KLπ | contentionibus] contradicionibus add. aliter contentionibus in marg. A conceptionibus E | contingunt] contingant AE 49  vel] et G | fugienti2] om. KLπ | Stelle] add. Ysaias 13 in marg. E | celi] sup. l. A 50  dabunt] creabunt L | suum] add. et E 51  ratione] rationem π 53  ascendat] ascendet G | in ... etiam] etiam in cor G | etiam] om. E 54  sequentis] om. B 57  declinavit] declinat G declinaverat KLπ | autem] om. C 58 contriti] con + lac. K | inimicis] imicis sed corr. B 60  palato] palata B | suo] ipsius π | coarctatur] idartatur L | ei] sibi π 62  pervenit] provenit E 64  munitas] in unitas K | et2] in E 65  contigerunt] contingerunt add. ab sed exp. K | ipso] ipsis C 66  ipsius] om. C | dixit] add. Ysaias in marg. A | Pavor] add. Ysaias XXXIV in marg. E | super] om. π 67 terre] om. G | voce] add. p C

49-51  Is. 13, 10. 51-52  Is. 13, 13. 63 Cf. Is. 36, 1. 66-71  Is. 24, 17-20.

134

MOSES MAIMONIDES

et qui ascenderit de fovea, capietur in laqueo, quoniam cataracte celi aperte sunt et elementa terre conturbata sunt; contritione contrita est terra, agitatione agitata est terra, commotione commota est terra sicut ebrius». In fine vero verborum istorum, cum incepit narrare, que inducturus erat Dominus super Sennacherib, et perditionem fortitudinis regni eius super Israel, et ignominiam et verecundiam, quam indicturus erat super eum, dixit per viam similitudinis: «Occultabitur Luna, et Sol erubescet». Sed Ionathas transtulit in hoc versu expositionem bonam, et dixit: «Cum contigerit Sennacherib, quod contigit ei super Hierusalem, tunc scient illi, qui serviunt stellis, quod istud est opus Domini et idcirco erubescet». In cuius expositione dixit: «Erubescent, qui serviunt Lune, et conterentur, qui serviunt Soli, quoniam manifes­ tabitur potentia Creatoris». Cum autem incepit narrare quietem Israel et salutem post perditionem Sennacherib, et quod terra eorum habitaretur et habundaret deliciis, et reparationem regni eorum per manum Ezechie, dixit per viam similitudinis, quod lumen Solis et Lune augmentaretur contrarium eius, quod dixerat super victo, scilicet quod lumen Solis et Lune obscuraretur in oculis eius, et sicut obscuratio crescit victo, similiter lux eorum augmentatur in oculis victoris et potentis. Sic etiam invenies semper, quod, cum accidit homini subito tribulatio magna, obtenebrantur oculi eius, et videre non potest, quia turbatur virtus visibilis a fumo

68  de] a A | quoniam] quia G 69 contritione] om. B | contritione contrita] inv. KLπ 70  agitatione] a cogitatone C 71  incepit] cepit KLπ 72  erat] add. nomine B | erat ... indicturus] om. E | fortitudinis] om. A 73  eius] ipsius GL | Israel] Hierusalem GKπ | verecundiam] iracundiam add. aliter verecundiam in marg. L | indicturus] inducturus C 75  Ionathas] add. ita C 76  contingit] contigerit A convenit K continget CEπ 77  Hierusalem] Israel C | tunc] et cum L | scient] sciunt K | istud] hoc opus E 78  erubescet] erubescent E 79 serviunt] add. stellis sed del. L | Soli] solei sed exp. et corr. K 83  reparationem] exp. et corr. eparationem K 84  similitudinis] add. per sed exp. K | quod] et B | augmentaretur ... Lune] om. π 85  scilicet] om. CG | lumen Solis] inv. A 86 obscuratio] obsuratio sed corr. B 87 oculis] add. et CGKπ | Sic] add. quod in tribulatione subita obscurantur oculi et quare in letitia vero contrario in marg. inf. K 88  quod] et C | obtenebrantur] obtinebantur sed corr. obtinebrantur sup. l. A 89  oculi] oculis G | turbatur] add. illeg. sup. l. B tribulatur E om. L | visibilis] usibilis sed corr. B

74-75  Is. 24, 23. 75  Jonathan ben Uzziel, author of the Targum Jonathan.

70

75

80

85

90

95

100

105

110

DUX NEUTRORUM II, 30

135

suspiriorum, qui ascendit ad caput, et propter debilitatem visus pre fortitudine angustie et propter retractionem partium anime ad interiora. Cuius rei contrarium accidit in tempore letitie, quoniam partes anime diffunduntur ad exteriora, et spiritus visibilis est clarus et limpidus, et putat homo, quod lux augmentata est, plus quam erat, sicut dictum est: «Erit populus in Syon et in Hierusalem plorans, non plorabit», et est finis huius rationis: «Erit lux Lune sicut lux Solis, et lux Solis erit septempliciter sicut lux septem dierum in die, quando sanaverit Dominus contritionem populi sui, et curabit vulnus percussionis eius», quod est dicere, quia levabit ruinam eorum de manu Sennacherib. Quod autem dixit: ‘sicut lux septem dierum’, dixerunt expositores, quod eius expositio est multitudo, quia in lingua Hebraica solet poni septenarius pro multitudine. Videtur autem michi, quod istud significat septem dies dedicationis domus Domini in diebus Salomonis, quoniam Israel numquam habuerunt dies honoris et letitie similes illis, et dixit, quod gloria et letitia ipsorum erit, sicut fuit in illis septem diebus. Cum vero fecit mentionem casus Edom, qui affligebat Israel, dixit: «Interfecti eius proiicientur, et ascendet fetor de cadaveribus, et liquescent montes a sanguine ipsorum, et delebitur omnis militia celorum, et celi complicabuntur sicut carta, et omnis virtus eorum cadet sicut folia vitis et ficus»; et dixit: «Quia gladius meus saturabitur in celis»; et dixit: «Flumina eius mutabuntur in picem, et pulvis eius in sulphur». Nunc ergo attendite, viri discreti, si est aliquid in versibus istis, quod faciat 90  qui] que G 91  ad] in K | interiora] intentoria B 92  Cuius ... exteriora] om. E 93  exteriora] interiora A 94 erat] add. erat C 95  Erit] ecce E add. Ysaias XXX in marg. E 97  in die] om. KLπ 98  vulnus] add. pars K add. parti Lπ | eius] om. C 99  quia] quod L 100  expositores] add. eius G 102 Videtur] add. nota quod in Ebraico solet poni septenarius pro multitudine in marg. K | autem michi] inv. B | michi] quid G | significat] signi sed corr. sup. l. A signat Kπ 103  diebus] add. domus Domini sed del. et add. in diebus B 105  ipsorum] ipso A eorum GKLπ | fuit] om. B 106  fecit] add. Ysaias in marg. A | mentionem] intentionem B | Edom] Eden B 107  ascendet] ascundet E | cadaveribus] add. eius A 108 militia] malitia B 109  sicut] super C | cadet] cadit G 110  ficus] vicus K | dixit] add. quia C 111  pulvis] pluvis E 112  attendite] attendit L | faciat] faciet A

95  Is. 30, 19. 96-98  Is. 30, 26. 107-110  Is. 34, 3-4. 110  Is. 34, 5. 111  Is. 34, 9.

136

MOSES MAIMONIDES

aliquem errare vel faciat in cor alicuius ascendere, quod narrantur hic ea, que contingunt, scilicet quod commoveret celos. Nonne videtis, quod istud totum est similitudo in perditione regni ipsorum, et quod umbra Creatoris recederet ab eis, et quod descenderet stella eorum et humiliatio altitudinis honorabiliorum ipsorum in parvo tempore, sicut si diceret, quod illi homines, qui erant sicut stelle in fortitudine sua et in sublimitate gradus sui, qui longe erant a mutatione et dampno, cadent in una hora, sicut cadunt folia vitis. Hoc autem totum manifestum est, nec oportet, ut multum immoremur in hoc, sed necessitas compulit ad hoc, quia universus populus et etiam illi, qui se reputant intelligentes, ex hiis versibus inducunt probationem super corruptione mundi, sed non attendunt ad ea, que precedunt, et ad ea, que se­ quuntur, nec attendunt, ex qua causa dicta sunt, sed putant, quod sunt rationes in verbis prophetie, que ostendunt finem celorum, sicut invenimus verba, que testificantur super eorum duratione. Et cum incepit Ysaias annuntiare populo Israel mortem Sennacherib et omnium populorum et regum, qui cum eo erant, sicut scitum est, et quod liberaret eos in salvatione Creatoris non alterius, dixit per viam similitudinis: «Aspicite et videte, quomodo perierunt celi et terra deserta est et mortui sunt omnes habitatores eius et vos salvi estis», quod est dicere, quod illi populi, qui repleverunt terram et putabant, quod stabilitas eorum esset sicut firmitas celorum, perierunt in una hora et evanuerunt sicut fumus, et signa eorum firma sicut firmitas terre pe113  aliquem] aliquid GLπ aliquod K | faciat] add. aliquid G 114  contingunt] contigerunt AB | quod] sup. l. G | commoveret] commoventur E | videtis] vidistis EG viderit L videris K 115  istud] illud K 116  recederet] recederent E | descenderet] descendet E | descenderet ... eorum] stella eorum descenderet L 117  honorabiliorum] honorabilium KLπ om. C 118 si] om. E 119 in] om. C 121  ut] quod C | immoremur] immoretur A immoretur sed corr. B | sed] sec B nec K 122  compulit] add. nos AB | etiam] om. L | reputant] reputantes G putant L 124  attendunt] ascendunt L | precedunt] procedunt C 125  causa] om. G | sunt1] sint A sint sed corr. G | sunt2] sint GKLπ 126  rationes] om. KLπ | prophetie] add. rationes KLπ 128  cum] si L | populo] add. ani sed exp. E | mortem] montem sed exp. et corr. E | Sennacherib] add. on sed del. L 129 regum] regni K | sicut] sup. l. B | et2] om. KLπ 130  quod] add. salvaret eos sive E | non] nisi E | non alterius] om. KLπ | alterius] alterum E | dixit] add. Ysaias in marg. A 132  omnes] om. AG 134  sicut] om. G 135  sicut2] add. sicut sed del. B | firmitas] add. te sed exp. K

131-132  Cf. Is. 24.

115

120

125

130

135



140

145

150

155

DUX NEUTRORUM II, 30

137

rierunt sicut pannus, qui veterascit. In principio vero rationis huius dixit: «Quoniam confortabit Dominus Syon et omnia deserta eius»; et dixit: «Audite me, populi mei, propinqua est iustitia mea, et egressa est salvatio mea»; et dixit: «Levate ad celos oculos vestros et aspicite terram deorsum, quoniam celi sicut fumus delebuntur, et terra sicut pannus veterascet, et habitatores eius similiter morientur, et salvatio mea erit in secula, et iustitia mea non confringetur». Et dixit in reductione regni Israel et quod esset stabile et quod Creator renovaret celos et terram. Consuevit enim ipse assimilare regnum regis, sicut si esset mundus unus per se, scilicet celum et terram, et cum incepit confortare, dixit: «Ego, ego confortator vester»; et in alio loco coniuncto ei dicit: «Posui verba mea in ore tuo, et in umbra potentie mee protexi te, ut plantarem celos et fundarem terram, et dicerem Syon: populus meus es tu»; et dixit in stabilitate regni Israel et in transitu regni gentium fortium: «Montes auferentur et colles fugient et salvatio mea non auferetur a te». Dixit in stabilitate regni Israel: «Non occidet ultra Sol tuus, et Luna tua non minuetur». Post hec autem induxit Ysaias verba sua, que sunt usitata apud intelligentem modum loquendi, et narravit genera captivitatum, et postea narravit reparationem regni, et quod delerentur omnes angustie, et dixit per viam similitudinis: «Quia ecce ego creans celos novos et 136  veterascit] veterescit K | rationis huius] inv. A 143  et1] om. π | et2] om. G 144  renovaret] renovator G | celos ... terram] terram et celos A | et] atque Kπ antequam L | ipse] tempore E 146 ego] om. KLπ 147  dicit] dixit π | Posui] add. in ore tuo B | in ... tuo] om. B 148  dicerem] add. s sed exp. G 149  es] om. BE | in1] et KL 150  Montes] add. Ysaias in marg. A | auferentur] afferentur B | fugient] fugiens K 151  Dixit] add. etiam A | Dixit ... minuetur] om. BE | Israel] add. hoc C 152  occidet] accidet L 153  hec] hoc K | autem] om. G | induxit] add. Israel sed exp. K | Ysaias] Israel sed del. K | sua] mea B add. Ysaias G | intelligentem] add. intelligentem B 154  genera captivitatum] inv. KLπ | et2] om. E 155  reparationem] preparationem K | delerentur] delentur L 156  celos novos] inv. KLπ

137  Is. 51, 3. 138-139  Is. 51, 4-5. 139-142  Is. 51, 6. 146  Is. 51, 12. 147-149  Is. 51, 16. 150-151  Is. 54, 10. 151-152  Is. 60, 20. 156-158  Is. 65, 17.

138

MOSES MAIMONIDES

terram novam, hoc est alios celos et aliam terram, et non erunt in memoria priora, et delebuntur signa eorum». Deinde incepit exponere istud secundum ordinem verborum suorum, non separando verbum unum ab alio, et dixit: «Hoc quod dico, quod ego creans, idem dabo vobis letitiam sempiternam et gaudium loco anxietatum, priores angustie non erunt in memoria». Nunc igitur audi ordinem istarum rationum et colligationem versuum, quoniam in principio rationis apperuit et dixit: «Beneficiorum Domini recordabor et laudes eius narrabo». Postea vero recordans beneficiorum, dixit: «Adduxit et elevabit eos omnibus diebus mundi», et ea, que sequuntur ista. Postea vero narravit peccata nostra, dicens: «Ipsi rebellaverunt et contristaverunt spiritum sanctum eius», usque ad finem huius rationis. Deinde narravit potestatem inimicorum super nos, et dixit: «Inimici nostri conculcaverunt sanctuarium tuum». Postea oravit pro nobis, et dixit: «Ne irascaris, Domine, nimis, nec in perpetuum peccati reminiscaris», et consequentia ista. Deinde vero dixit, quod debitores eramus omnium tribulationum, que venerunt super nos, quia vocavit nos ad veritatem, et non respondimus, et dixit: «Apparui eis, qui non querebant me, et inventus sum ab eis, qui non inquisierunt me». Postea dedit fiduciam in misericordia et pietate, et dixit: «Ita dicit Dominus: sicut mustum invenitur in racemo», usque ad finem rationis. Deinde vero deterruit 157  erunt] erit C 159  istud] illud Kπ id L 160  quod1] quia π | quod2] et B | idem] ideo KLπ id est BE 161  sempiternam] om. L | anxietatum] add. et BE 162  igitur] ergo CL 163  apperuit] apparet L apparuit π add. vel apparuit A | dixit] add. miserationum BE 164  vero] om. G 165  Adduxit] adducet π | eos] add. Dominus A 167  dicens] sup. l. B | et] add. contradixerunt et G 168  huius rationis] inv. C | narravit] narrabit K om. E 169 nos] add. narravit E | tuum] nostrum GKLπ 170  Postea] add. vero G | nec] ne L 171  in ... peccati] peccati in perpetuum L | ista] istis K | vero] om. L 172  tribulationum] add. nostrarum G 173  respondimus] respondemus L 174  Apparui] aperui CG apperui L | me] om. G 175  inquisierunt] quesierunt CKLπ quisierunt B 176  mustum] multum G | invenitur] om. L 177  Deinde] demum π | deterruit] terruit L

160-162  Cf. Is. 51, 11. 164  Is. 63, 7. 165-166  Is. 63, 9. 167  Is. 63, 10. 169  Is. 63, 18. 170-171  Is. 64, 9. 174-175  Is. 65, 1. 176  Is. 65, 8.

160

165

170

175



180

185

190

195

DUX NEUTRORUM II, 30

139

inimicos, qui nobis nocuerunt, et dixit: «Ecce servi mei comedent, et vos esurietis». Postea vero induxit in fine istorum, quod fides istius gentis probabitur, et erit benedictio in terra, et omnes angustie priores non recordabuntur, et dixit servis suis: «Vocabitur nomen aliud, et qui benedicetur in terra, benedicetur in Deo, amen, et qui iurabit in terra, iurabit in Deo, amen, quoniam non sunt in memoria priores angustie, quoniam abscondite sunt ab oculis meis, quia ecce ego creans celos novos et terram novam, et non erunt in memoria priora, nec ascendent super cor. Letamini ergo et gaudete semper, quia ego faciens, quia ecce ego creans Hierusalem letitiam et populo suo gaudium, et letabor cum Hierusalem, et gaudebo cum populo meo». Iam ergo manifestatur tibi ratio tota, quia, cum dixit: «Ecce ego creans celos novos et terram novam», conversus exposuit hoc et dixit, quia «Ecce ego creans Hierusalem letitiam et populo suo gaudium». Et postquam premisit istud, dixit, quia genus fidei et genera letitiarum, quas promisi, ut crearem, sunt firma et stabilia sicut illa, quia fides est in Deo, benedictio et letitia est in fide, et sunt duo genera, que numquam auferuntur neque mutantur ab eo, super quem veniunt; et dixit, quia secundum modum fidei et letitie, quam promisit, quod replebitur ipsis terra semper et sunt stabilia, sic permanebit semen vestrum et nomen. Et hoc est, quod postea dixit, quia «Sicut celi novi et

178  comedent] comedunt E commedent L 179  istius gentis] inv. G | probabitur] probatur A 183  sunt2] om. C 184  celos novos] inv. KLπ | terram novam] inv. KLπ | et2 non] nec L 185  priora] priori B | ascendent] ascendunt E ascenderet L | Letamini] post corr. L 186 quia2 ... creans] om. C 187  suo] meo K | gaudium] gaudio B | gaudium ... meo] om. K 189  manifestatur] manifestabitur GKLπ | tibi … tota] ratio tota tibi C | ratio tota] rationes tote L | quia] qui L 191  quia] om. GKLπ | populo suo] populum suum E 192  premisit] promisit A | quia] quod π | genera] generatio C 193  promisi] premisi E | crearem] creatorem B | sunt] add. et K 194  est2] sup. l. G | in2] add. Deo sed exp. B 195 auferuntur] auferentur G | neque] nec EG | super] sunt KLπ | quem] quam A que Lπ | veniunt] venerit A meminit π 196  promisit] promisi BE 197 vestrum] nostrum GKLπ 198  quia] queritur K | celi] add. sunt π

178  Is. 65, 13. 181-188  Is. 65, 15-19. 189-190  Is. 65, 17. 191  Is. 65, 19. 198-200  Is. 66, 22.

140

MOSES MAIMONIDES

terra nova, que fecit, stabilia coram me, dicit Dominus, sic permanebit semen vestrum et nomen vestrum». Potest enim contingere, quod remaneat semen et non nomen, sicut invenimus sine dubio in multis gentibus, scilicet Persis et Grecis, sed non cognoscuntur nomine noto, quoniam commixte sunt cum aliis gentibus. Istud etiam in oculis meis est signatio super firmitate legis, quia per ipsam habemus nomen cognitum in mundo. Et quoniam multa talia per accommodationem dicta inveniuntur in Ysaia, idcirco posui omnia supradicta. Invenimus etiam similia istis in verbis aliorum. Ieremias enim dixit in desertione Hierusalem: «Vidi terram, et ecce vacua et deserta». Ezechiel dixit in perditione regni Egyptorum et Pharaonis per manum Nabuchodonosor: «Et cooperiam celos et denigrabo stellas eorum: Solem operiam nubilo et Luna non dabit lumen suum. Omnia luminaria celorum denigrabo super te et obscuritatem dabo super terram tuam». Ioel autem dixit de multitudine locuste, que venit in diebus ipsius: «Coram ipso contremuit terra et conturbati sunt celi. Sol et Luna denigrati sunt et stelle collegerunt lumen suum». Amos dixit in desertione Samarie: «Faciam Solem occidere in meridie et obtenebrabo terram in die lucis». Micheas dixit in perditione Samarie: «Ecce Dominus egredietur de loco suo et descendet et conculcabit super altitudinem terre et delebuntur montes 200  semen ... vestrum] nomen nostrum et semen nostrum A add. aliter semen vestrum et nomen vestrum sup. l. A | vestrum1] nostrum GK | vestrum2] nostrum GK 201 non] sup. l. K 202 scilicet] add. in E 203  Istud] illud E | etiam] et K 204  signatio] significatio B | firmitate] firmitatem E 206 talia] om. L | accommodationem] accomodationes A 208 Ieremias] add. hucusque proposui verba Ysaie deinceps verba aliorum prophetarum in marg. K | dixit] dicit KLπ add. de sed exp. K | desertione] destructione E 209  vacua ... deserta] deserta et vacua G 210 manum] manus KLπ | Et2] etiam C 211  denigrabo] post corr. L | operiam] opertam G | nubilo] nebulo K 212  lumen suum] inv. E | luminaria] luminario K 213 Ioel] add. Ioel in marg. A add. II in marg. E 214 locuste] om. E | ipsius] suis L 215  conturbati] conturbata B | denigrati] denigrata E 216  Amos] add. Amos in marg. A add. VIII in marg. E 217  Micheas] add. Micheas in marg. A 218  Dominus] Deus KLπ | loco] add. sancto K 219  descendet] descendit B descendam E | et1] om. E

209  Ier. 4, 23. 210-213  Ez. 32, 7-8. 214-216  Ioel 2, 10. 216-217  Amos 8, 9. 218-220  Mich. 1, 3-4.

200

205

210

215



DUX NEUTRORUM II, 30

141

coram eo». Aggeus dixit in ruina regni Persarum et Medorum: «Ego conturbans celos et terram et mare et conturbabo gentes omnes». Et in pugna Ioab contra Aram, cum incepit David narrare paupertatem populi Israel et humiliationem eius in initio suo, et quod fuerunt contriti et oppressi et oravit pro salvatione ipsorum, dixit: «Commovisti 225 terram et conturbasti eam. Sana contritiones eius, quia commota est». Dixit etiam in eadem ratione, quod nos non timeremus, cum gentes perirent, quia nos innitebamur super salvatione Creatoris, non in viribus nostris, sicut dixit: «Israel salvatur in Domino»; et: «Propter hoc non timebimus, dum conturbabitur terra et transferentur montes in 230 cor maris». Dixit etiam, cum loqueretur de Egyptiis: «Viderunt te aque et timuerunt et turbate sunt abyssi. Vox tonitrui tui in celo commota est et contremuit terra». Dixit Abacuc: «Numquid in fluminibus iratus est Dominus». Et dixit David: «Descendit fumus in naribus eius». Delbora dixit in cantico suo: «Conturbata est terra». Et multa similia 235 istis inveniuntur, que, autem non diximus, exponi possunt secundum ea, que premisimus. 220

220  Aggeus] Agges sed corr. B add. Aggeus in marg. A add. I in marg. E | regni] om. CG 221  conturbans] conturbins G add. sicut et sed exp. E | celos] celum GKLπ | mare et2] om. C | gentes omnes] inv. C | Et3] add. tu B 222  Ioab ... Aram] Ioabaram add. contra sup. l. A | contra] add. eum sed exp. B 223 populi] om. L | Israel] Israelem sed del. et corr. in marg. L | humiliationem] humilitatem L | fuerunt] om. E 224  ipsorum] populorum KLπ 225  eius] om. A | commota] mota KLπ | est] add. et A 226  non] add. pari sed exp. E 227 nos] add. non sed del. A 228  salvatur] salvabitur C | hoc] hec L 229  conturbabitur] turbabitur B conturbatur KL 230  etiam] et L 231  turbate] conturbati E turbati L | tonitrui] lac. K 232  Numquid] numquam L | in fluminibus] om. KLπ 233  est] es A | Dominus] Domine A Deus KLπ add. in fluminibus KLπ | Descendit] ascendit ABE descendet K 234  Conturbata] add. Iudices in marg. E 235  diximus] dixit E 236  premisimus] promisimus A

220-221  Agg. 2, 6-7. 224-225  Ps. 60, 4. 228  Deut. 33, 29. 228-230  Ps. 46, 3. 230-232  Ps. 77, 17; 19. 232-233  Hab. 3, 8. 233  Ps. 18, 9. 234  Iud. 5, 4.

142

MOSES MAIMONIDES

Verba vero Ioelis sunt ista: «Dabo prodigia in celo sursum et in terra deorsum: sanguinem et vaporem fumi Sol commutetur in tenebras et Luna in sanguine, antequam veniat dies Domini magnus et terribilis. Et erit: omnis quicumque invocaverit nomen Domini salvus erit, quia in monte Syon et Hierusalem erit salvatio». Expositio autem vera secundum me est, quod ipse narrat mortem Sennacherib super Hierusalem, quod si tibi non placuerit istud, erit eius expositio de morte Gog et Magog super Hierusalem, quamvis non fiat mentio de eo in principio sermonis, sed de multitudine cedis et combustione ignis et denigrationis Solis et Lune. Quod si quesiveris, quare vocatur dies Domini magnus et terribilis dies mortis Sennacherib, debes scire, quod omnis dies salutis magne vel tribulationis magne vocatur dies Domini magnus et terribilis. Ioel namque dixit de die, quando locusta venit super eos: «Magnus dies Domini et terribilis valde, quis sustinebit? ». Ostensum est autem, quod nos volebamus ostendere, scilicet quod corruptio mundi et eius mutatio ab eo, quod est, vel mutatio alicuius nature, et quod remaneat in ipsa mutatione, ista quidem non inveniuntur in dictis prophetarum nec in dictis sapientum. Quod enim dictum est, quia «Sex millibus annorum erit mundus et uno desertus», non significat hoc privationem universi esse omnino. In hoc enim quod dicitur: «In uno desertus», ostenditur, quod tempus remanebit. Preterea verba ista unius solius sunt et super ratione speciali. Quod autem invenies apud omnes sapientes semper, et hoc est principalitas, quam inducunt omnes sapientes de Mysna et de Talmud, est illud,

237  celo] celis G 238 et1 ... sanguine] om. KLπ 239  in] et E | veniat] veniet K | et] om. B 240  erit1] ecce A | erit2] om. KLπ 241  monte] montem A | et] add. in AG 242  Sennacherib] om. KLπ | Hierusalem] add. non placet et tu auctor hic prenarrator es et qui scit cavere caveat al. m. in marg. B 244 Gog] Og E 246  Domini magnus] inv. A 247  dies ... terribilis] om. G 248 omnis] omnes Lπ | salutis] add. bene in marg. A | vocatur] vocantur Cπ add. vocatur B | Domini magnus] inv. L 249  namque] nam quia L 251  volebamus] nolebamus L | quod2] add. erit π 253  nature et] nec KLπ | remaneat] remanet E removeat K 255  quia] quod EKLπ 256  significat] privat E 259  semper ... sapientes] om. E | hoc] hec K 260 sapientes] add. semper B | Talmud] Talmude A | illud] id L

237-241  Ioel 2, 30-32. 250  Ioel 2, 11. 255  TB, Roš ha-šanah, 31a; Sanhedrin, 97a.

240

245

250

255

260



265

270

275

280

DUX NEUTRORUM II, 30

143

quod dixerunt, quia «Nichil sub Sole novum», et quod nulla renovatio est alicuius rei ullo modo vel ex aliqua causa secundum sententiam illius, qui credit, quod celi novi erunt et terra nova, quomodo ascendit in cor eius, ipsemet dixit: «Celi et terra, qui debent creari, iam sunt creati et stantes, quomodo ergo dixit propheta: ‘Stantes coram me’, et non dixit ‘stabunt’, sed ‘stantes’», et induxit probationem in eo, quod dixit, quia «Nichil novum». Non putes, quod verbum istud destruit illud, quod ego exposui, sed oportet, quod sint rationes, quas promisi, ipsa est natura, que eis necessaria, scilicet sex primorum dierum, et ipsa natura est creata, et hoc est verum. Quod autem dixi, quia nulla res mutabitur a natura sua, et quod ­remaneat in ipsa mutatione, dixi hoc habito respectu ad signa, que facta fuerunt miraculose, quia licet baculus conversus est in colubrum, et aqua in sanguinem, et manus sancta dealbata est absque causa naturali necessaria ad illa, omnia ista et similia istis non duraverunt, neque mutata est natura in aliam naturam, nisi sicut dixerunt sapientes: «Mundus procedit secundum consuetudinem suam». Hec est fides mea et opinio, et hoc est necessarium, ut credatur, licet sapientes dixerunt de signis miraculose factis verbum quoddam mirabile, quod invenies in duobus locis. Ipsi quidem credunt, quod signa sunt in natura secundum alium modum, quem dixerunt, quoniam Creator, quando creavit esse universum et terminavit ipsum in naturis istis, dedit po261 Nichil] add. Ecclesiastes in marg. AE | sub ... novum] novum sub Sole KLπ | quod2] quia C | renovatio] remotio add. eius L | renovatio est] inv. K 262 ullo] aliquo C | aliqua causa] inv. G | secundum] add. etiam C 263  illius] istius π add. vel L add. etiam BG add. et etiam illius π | credit] add. etiam E 265  creati] creata E | quomodo ... stantes] om. C | Stantes] add. Ysaias XVI in marg. E 266 dixit] om. KLπ | et] om. A | quod] add. nichil G 267  quia] quod Cπ | quia ... novum] om. G 268  quod2] ut K | quas] om. E 269 que] add. est B | et] add. in K 271  Quod1] add. de signis miraculose factis et quod in ipsis non transeunt res a sua natura in marg. K | quia] quod AKLπ 272  remaneat] remaneant C remansit L | habito] habitu K | respectu] respecto sed exp. et corr. B 273  baculus] om. E | colubrum] colubrem E 274 naturali] om. KLπ 275  ad] ab B | istis] illis A | neque] nec KLπ 277  procedit] processit C | consuetudinem suam] inv. C | Hec] hoc GL | mea] nostra CGKLπ 278  ut] si G | credatur] credant π 279 quoddam] quod KL 280 Ipsi] add. de miraculis al. m. in marg. G 282  esse universum] inv. BE | naturis] terris KLπ

261  Eccl. 1, 10. 264-267 Cf. Berešit Rabbah 1. 277  TB, Avodah zarah, 54b.

144

MOSES MAIMONIDES

testatem naturis ad renovandum in illis omnia signa, que fecit in hora renovationis sue. Signum vero prophete est, quod Creator fecit ipsum scire horam, in qua peteret, quod vellet petere, et fieret illud, sicut posuit eius natura in principio naturati. Licet autem ratio ista, sicut tu vides, sit ostensiva subtilitatis eius, qui dixit, et quod sit secundum ipsum difficile valde, quod natura quecumque mutetur post opera sex dierum, vel quod natura voluntatis mutetur, postquam ita fuerunt firmata, sicut si diceret, exempli causa, quod Creator fecit naturam aque currere et descendere semper ad inferius nisi in hora, in qua submersi sunt Egyptii in mari, et illa sola aqua est divisa. Et iam percepi te super virtute huius dicti, et ille, qui hoc dixit, idcirco dixit, ut fugeret, ne crederet renovationem cuiuscumque nature post creationem mundi. Et ideo dixerunt, quia dixit Ionathas: «Creator pepigit fedus cum mari, ut divideret se filiis Israel», et hoc est, quod Scriptura dixit: «Reversum est mare in hora matutina ad pactum suum». Dixit etiam alius sapiens: «Creator non tantummodo cum mari pactum iniit, sed etiam cum omnibus, que creata fuerunt in primis sex diebus. Et hoc est, quod propheta dixit: ‘Ego, manus mee tetenderunt celos, et precepi militie eorum’, id est potentia mea extendit celos et mandavi omni exercitui eorum, precepi mari, ut divideret se, igni, quod non combureret Ana283 fecit] add. ipsum scire horam in qua peccat E 284  vero] ergo KLπ 285  petere] peteret L | illud] istud C | sicut] add. illud sicut A 286 posuit] add. in CGKLπ | naturati] naturali C naturata G necessitati K creati L instituti π | ratio ista] inv. E 287  sit] fuit G scit L | sit ostensiva] inv. E | subtilitatis] sublimitatis A utilitatis KLπ | qui] quod E 289  ita] ista E om. A 290  exempli causa] lac. K om. L | quod] add. Exodus in marg. A 291  descendere] descenderem A descenderet π 292  est divisa] inv. BE | percepi] percipi A docui π 293  virtute ‫ ]כח‬veritate Cπ add. vel veritate G veritate add. vel virtute sup. l. K veritate add. alios virtute in marg. L | huius] add. rei et L | et] add. quod C | qui] per E | hoc dixit1] inv. GKLπ 294  crederet] cedert B 295  ideo] idcirco GKLπ | quia] quod AE 296  dixit] dicit BE | Reversum] add. Exodus XIV in marg. E 297  matutina] mat + lac. K matutinis L | etiam] autem L | alius] aliud B | alius sapiens] inv. L 298 non] add. est C | tantummodo] tantum G | cum mari] om. KLπ 299  creata fuerunt] inv. E 300  Ego] om. G add. et KL add. Ysaias XIV in marg. E | tetenderunt] tenderunt GKL extenderunt π add. in L 301  extendit] add. mea extendit C | mandavi] mandavit KLπ 302  quod] ut π | non] om. E

295-296  Cf. Berešit Rabbah, 5. 296-297  Exod. 14, 27. 298-304 Cf. Berešit Rabbah, 5. 300-301  Is. 45, 12.

285

290

295

300



305

310

315

320

325

DUX NEUTRORUM II, 30

145

niam, Misaelem et Azariam; et leonibus mandavi, ne devorarent Da­ nielem, et pisci, ut expelleret Ionam in siccum». Eadem est opinio in omnibus aliis signis factis miraculose. Iam ostensum est tibi, quod nos convenimus cum Aristotile in medietate opinionis sue. Credimus enim, quod hoc universum esse durabit in sempiternum in natura, quam dedit ei Creator, et non mutabitur aliquid ex ea ullo modo nisi in aliqua particula ipsius ratione miraculi, licet Creator possit omnia mutare vel facere universum esse privationem vel quamcumque naturarum facere puram privationem. Sed in principio nichil erat nisi Creator et eius sapientia, que fecit creata esse, cum fecit ipsa. Licet mundus iste non deficiet, quem fecit esse, nec mutabitur in ipso ulla natura, nisi cum ipse voluerit in aliqua partium eius in hiis, que scimus, et in hiis, que ignoramus. Hec est fides nostra et principalitas legis nostre. Aristotiles vero credit, quod mundus est, sicut semper fuit, et sic semper erit et non est creatus. Iam vero diximus et ostendimus, quod istud non oportet nisi ex parte necessitatis unius rei ex alia, et in necessitate est abnegatio in veritate Creatoris, sicut ostendimus. Postquam autem inquisitio pervenit ad hoc, inducemus capitulum, et dicemus in eo quedam, que testificantur super versibus dictis in opere de Beresit, quoniam prima intentio in hoc libro fuit exponere, quod possemus de opere de Beresit et de opere de Mercava, cum premisimus duas propositiones universales, quarum una est ista. Propositio prima: Scito, quod non omnia, que dicuntur in lege in opere de Beresit, intelliguntur secundum suum planum, sicut populus putat, quoniam si ita esset, doctores sapientie non prohiberent ea populo, neque sapientes caverent, ut absconderent ea, et non prohi303  Misaelem] Michaelem KL | et1] om. K | Azariam] Agariam E Zachariam KL | ne] ut non E | devorarent] devoraret B 304  expelleret] expueret π | in siccum] om. C | siccum] lac. K 307  sue] eius π | enim] sibi E add. sibi A | esse] om. E 309  aliquid ... ea] ex ea aliquid E | particula ipsius] inv. L 310  possit] posset G | omnia] ea G | vel] et L 311  naturarum] naturam GLπ | privationem] privatione B 313  quem] quoniam GKLπ 316  principalitas] principalitates E | Aristotiles] add. Aristoteles in marg. A 317 sic] om. E 318  istud] id Kπ illud L | oportet] add. dicere π | parte] ratione KLπ | unius] huius E 319  abnegatio] abnego B 322  testificantur] testificatur π | super] in A | dictis] predictis C 323  Quoniam ... Beresit] om. B | intentio] add. fuit E | fuit] om. E add. in C | quod] quid G 324  premisimus] premiserimus B 325  propositiones] opiniones GKL | ista] illa KLπ om. A 327  populus putat] inv. B 328  esset] esse B | non] om. G 329  neque] nec EL ne G add. ea B | caverent] add. ea sed exp. K

146

MOSES MAIMONIDES

berent, ne de eis loqueretur aliquis populo, quoniam illa plana vel inducunt in aliquam pessimam cogitationem et in credulitatem malam in veritate Creatoris, vel in ablationem omnimodam et negationem principalitatum legis, et quod est necessarium removere, ne intendatur in eis secundum planum ymaginationis, ut sapientie non confundantur, sicut faciunt expositores insipientes, qui putant, quod in scientia expositionis verborum sapientie et quod in multitudine verborum est additamentum intellectus apud eos. Sed necesse est, ut probatio rationum sit cum intellectu vero, postquam fuerit perfectus in scientiis probabilibus, et sciverit archana prophetie, et necessarium est cuilibet scienti aliquid de hiis, quod non revelet populo, sicut sepe exposuimus. Sapientes vero manifeste dixerunt: «A principio libri usque hic gloria Domini celare verbum». Hoc autem dixerunt in fine illorum, que dicta sunt in die VI. Et iam ostensum est, quod diximus. Sed quoniam maneries specialis necessaria est omnibus modis illi, qui consecutus est perfectionem aliquam ad largiendum alii extra se, sicut exponemus in capitulis, que inducemus in rationem prophetie, necessarium fuit cuilibet sapienti, qui adeptus est intellectum alicuius secreti de secretis istis vel propria consideratione, vel ex doctrina alterius, ut diceret aliquid de hiis, que intellexit; detectio vero prohibita est, et idcirco necessarium est tangere summatim aliqua. Summe vero huius et similitudines multe inveniuntur in dictis sapientum, que sunt inter eos singulares, sed illa sunt intermixta cum aliis verbis et aliis rationibus.

330  de eis] om. L | loqueretur aliquis] inv. et add. de his L 331  in2] om. C | malam] magnam A 332  vel] et A | in2] om. C | ablationem] oblationem CE | ablationem omnimodam] inv. KLπ 333  removere] movere KL monere π 334  sapientie] sapere KLπ | confundantur] confundatur KLπ 336  sapientie] sapientia E | in] om. EG | multitudine] multiplicatione BE | verborum] horum E 337  intellectus ... eos] apud eos intellectus C | eos] nos GKLπ | necesse] necessarium E 339  sciverit] sciunt K 340  quod] que G | populo] populus K | sepe] om. KLπ | exposuimus] om. A 341 manifeste] om. KLπ | A] add. Proverbia XXV in marg. E | hic] hoc π 342  Domini] Deo C | Hoc] hec B | illorum] librorum C 343  VI] VII C | est] om. A 344  specialis] speciales B | est ... modis] ei E | consecutus] secutus K 346  rationem] ratione G 349  intellexit] intellexerit A | detectio] de cetero KLπ 350  est tangere] inv. E | tangere summatim] inv. KLπ | huius] huiusmodi A 351  que] qui ABC 352  cum] est G

341-342 Cf. Berešit Rabbah, 9.

330

335

340

345

350



355

360

365

370

DUX NEUTRORUM II, 30

147

Et idcirco invenies, quod ego in huiusmodi absconditis dico semper verbum quoddam, quod est quasi centrum totius rationis. Alia vero relinquo illis, qui sunt ydonei ad illa. Propositio secunda est, quod prophete, sicut prediximus, utuntur verbis equivocis et nominibus, in quibus non est intentio, que prima facie apparet, sed ponit verbum illud, quod decisum est ab alio verbo habente similitudinem cum eo, sicut dixit Ieremias: «Baculum amygdaleum», ad inducendum probationem ex eo super illud, quod dixit, quia «Vigilabo super verbo meo», sicut explanabitur in capitulis prophetie. Secundum eandem rationem dictum est in Mercava: «Electrum», sicut exposuimus, et similiter: «Pes vituli», et: «Sicut color eris splendentis», et similia istis. Sic etiam illud, quod dixit Zacharias: «Et montes, montes enei», et similia istis. Post premissas autem duas propositiones, ponam capitulum, quod promisi. Dixit translator: Necessarium est nobis in hoc loco modis omnibus premittere propositionem quandam, a qua non possumus deviare, que est ista. Omnia nomina equivoca, que inveniuntur in lingua Hebraica tam dicta quam dicenda, indigent expositione lata et profunda et depurata per viam lingue Hebraice. Nec omnes magistri lingue istius sunt apprehensores veritatis huius rationis preter singulares et electos,

353  absconditis] add. sp sed del. G | semper] sit L 354  centrum] contrarium B | Alia ... illa] om. G 355  ad] ab C 356 Propositio] add. secunda in marg. K 357 verbis] add. et sed exp. G | et nominibus] in omnibus GKLπ 358  ponit] positum est L ponunt π | verbum] verbi E | illud] istud B | quod] quia A 359  similitudinem] similitudine B | dixit] om. C 360  amygdaleum] amygdalium π | super] sicut A 362  dictum] om. C | Mercava] mercata K 363  Pes] pos KL post π | vituli] intuli KLπ | et2] om. A | eris splendentis] inv. G 364  Sic] sicut add. illud sed del. B | Sic ... istis] om. E 365 montes2] om. Aπ 366  ponam] ponem K 367  promisi] premisi G 368 translator] om. E | in ... loco] om. KLπ | modis omnibus] inv. KLπ 369  propositionem] propositione B 370 Omnia] add. de nominibus equivocis apud Ebreos in marg. K 371  dicta] dictam GKLπ

359-360  Ier. 1, 11. 361  Ier. 1, 12. 361-362 Cf. infra, II, 44, pp. 208-209. 362  Ez. 1, 4. 363  Ez. 1, 7. 363-364  Ez. 1, 7. 364-365  Zach. 6, 1.

148

MOSES MAIMONIDES

quos excitavit intellectus suus ad querendum gradum altum, quoniam per scientiam istarum rationum intelligent archana multa communia 375 operi de Beresit et operi de Mercava et verbis prophetarum omnium. Ista est clavis scientie huius libri. Visum est autem michi, quod si vellem exponere modicum sensum meum super quolibet verbo communi in loco, in quo ponitur, fieret prolixitas magna, et fortassis prolixitas verborum meorum confunderet rationes capituli, cum vellem expone- 380 re verba illa, et confunderet verba alta, que sunt adinvicem colligata sicut flamma ignis cum pruna per potentiam sapientis compositoris libri. Similiter etiam plures istarum rationum sunt prohibite, ne ostendantur populo, et vocantur secreta et archana legis. Et idcirco etiam non fui ausus ad hoc extendere manum. Sufficit nobis dicere, que est 385 via, per quam ingrediendum est ad archana ista; qui vero fuerit intelligens, queret eam, donec ingrediatur per eam.

374  gradum altum] inv. KLπ 375  intelligent] intelligunt AEKLπ | multa] om. G 376 operi2] opere C | Mercava] Mercana KL | et2] in K 377  Visum] unum G 378 verbo] post corr. L 379  loco] add. secundum sed exp. K | prolixitas1] proligitas sed corr. sup. l. A | magna] magis add. vel magna sup. l. A | prolixitas2] om. A 380  confunderet] confundent L 381  confunderet] confunderem E confundent L | alta] altera B 382  pruna] prima A 383 etiam] om. C | istarum rationum] inv. L | ostendantur] ostendatur B 384 etiam] om. L 385 manum] add. sed ABE | est] om. A 386  ista] illa KLπ | fuerit] fuit L 387  ingrediatur] ingredietur G



DUX NEUTRORUM II, 31

149

CAPITULUM XXXI

5

10

15

20

Scito, quod differentia est inter primum et principium, quoniam principium est res in eo, cuius est principium, vel cum eo, licet non precessit ipsum in tempore. Secundum quod dicitur, quia cor est principium vite animalium, et unum, quod est commune quatuor elementis, est principium eius, cuius est elementum. Primum vero dicitur de eo, quod est antiquius in tempore, licet illud antiquum non sit causa eius, quod est posterius ipso, sicut si diceretur: primus, qui habitavit in tali domo, fuit Petrus, et post eum Iohannes, nec dicitur, quod Petrus sit causa Iohannis. Quod autem significat principium in lingua Hebraica est illud verbum, a quo incipit liber Geneseos, quod est sumptum a verbo ‘capitis’, quod est principium corporis cuiuslibet animalis secundum positionem suam. Mundus autem non fuit creatus in principio temporali, sicut exposuimus, quia tempus est de universitate creaturarum. Expositio autem illius versus secundum veritatem suam sic est: principium creationis Dei superiorum et inferiorum, et hec est expositio, que convenit novitati mundi. Quod autem invenies scriptum apud quosdam sapientum, quod tempus erat ante creationem mundi, est labor magnus in fide nostra, quia est opinio Aristotilis, qui asserit, sicut dixi tibi, quod tempus non habet initium, et hoc est inconveniens magnum. Et quod induxit sapientes ad dicendum hoc, est quia invenerunt scriptum:

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXI] Differentia inter primum et principium. Capitulum XXXI π capitulum XXX in marg. E om. AGK | XXXI] XXX C 2 Scito] add. illeg. in marg. inf. A add. illeg. + tantum de operibus VI dierum al. m. in marg. G add. differentia inter primum et principium in marg. K 4  quia] quod EGπ | cor] cum E | est] eius KL 5 animalium] add. et unum in marg. G | unum] unumquodque GKπ add. quodlibet L add. elementum GKLπ | quod] om. KL 6 est1] eius C | eius] legis G | cuius] quod G | elementum] add. hoc etiam potest dici primum GKπ hoc autem potest dici primum L | Primum] add. qualiter accipitur principium in principio Genesis cum dicitur in principio creavit Deus celos et cetera in marg. K 7 antiquius] antiquum C 8  habitavit] habitabit B 9  tali domo] inv. E | Petrus1] Noe π | eum] ipsum E | Iohannes] Iudas π | Petrus2] Noe π 10  Iohannis] Iude π 11  illud] add. Beresit AE | a] in K | Geneseos] Geneseas E 12  corporis] creatoris C 16  illius] istius A | principium] add. aut in principio al m. in marg. G 17  Dei] dicitur L 18  apud ... sapientum] om. KLπ 19  mundi] add. et l sed exp. K 20  qui] que CE 21 tempus] om. KLπ

150

MOSES MAIMONIDES

«Dies primus», et: «Dies secundus», et intellexerunt hoc verbum plane, et dixerunt: ex quo non erat celum circundans neque Sol, quomodo cognoscimus, et in qua re mensurabimus diem primum et secundum et tertium? Dixit Rabi Iuda: «In hoc, quod Scriptura dicit: ‘Diem primum’ et ‘secundum’, videmus, quod ordo temporum fuit antiquus». Dixit alius sapiens: «Ex hoc videmus, quod Creator creabat mundos et destruebat eos». Hec autem opinio deterior est quam prima. Tu ergo vides, quod difficile erat eis intelligere tempus ante Solis essentiam. Adhuc autem loquar de hac dubitatione, que fecit laborare sensum ipsorum duorum, nisi forte fuerit intentio eorum dicere, quod sine dubio temporum ordo antiquus fuit. Quod si ita esset, iam crederent antiquitatem mundi, et custodiat Deus omnem tenentem legem ab hac credulitate. Universaliter autem dico, ne apponas cor tuum in hoc loco ad verba cuiuslibet loquentis. Iam enim feci te scire principalitates legis, quia Creator fecit mundum esse et non de aliquo et sine principio temporali, sed in tempore creato, quod est coniunctum in motu celi, celum vero creatum est. Quod autem debes scire est, quia id, quod dictum est: «Celos et terram», sapientes dixerunt in multis locis, quod eius expositio est: «Cum celis et cum terra», hoc est Creator creavit cum celis quicquid est in celis et cum terra quicquid est in terra. Tu vero etiam scis, quod dixerunt, quia celi et terra simul creati sunt, eo quod propheta dixit: «Ego vocans 24 dixerunt] add. illeg. in marg. A | quomodo] quem KLπ 25  cognoscimus] cognoscemus B | et1] om. π | re] add. mensura C 26  Scriptura dicit] inv. L 27  videmus] add. videmus G 28  creabat] creabit sed corr. sup. l. K 29 prima] prava sed corr. B 30  ergo] vero C | vides] vide L | quod difficile] est G | erat eis] inv. G 31 de] add. solis sed exp. K 32  ipsorum] istorum E | ipsorum duorum] duorum istorum add. istorum A | fuerit] fuit K 33  esset] om. A 34 custodiat] preservet π | tenentem legem] inv. E 37  quia] quod G 38  creato] creatum E | in2] cum π 39  motu] motum L 40  quia] quod GKLπ | id] illud KLπ 41 in] om. KLπ 42  celis] celo E | hoc ... terra] om. E | est1] add. quod KLπ | cum2] in C | est2 ... celis] in celis est C | in] add. eis sed exp. K 43  vero] om. BE | etiam] om. KLπ 44  quia] quod Gπ | simul ... sunt] sunt simul creati G | creati sunt] inv. KLπ | creati] creata L | eo ... sunt] om. B | dixit] dicit E

23  Gen. 1, 5. 23  Gen. 1, 8. 26-27  Cf. Berešit Rabbah, 3. 28-29 Cf. Berešit Rabbah, 3. 40  Gen. 1, 1. 44-45  Is. 48, 13.

25

30

35

40

45

50

55

60

65

DUX NEUTRORUM II, 31

151

eos stantes simul». Omnia vero simul creata sunt et omnia primo apparuerunt, et assimilaverunt hanc rationem agricole seminanti diversa genera seminum simul in terra; pars autem oritur post unum diem, alia vero pars post duos dies, et alia post tres dies, sed omnia semina proiecta fuerunt in una hora. Secundum hanc ergo opinionem sine dubio poterit solvi dubitatio illa, que induxit sapientem supradictum ad dicendum illud, quod dixit, cui difficile fuit intelligere, quomodo fuerit dies primus et secundus et tertius. Manifeste vero dixerunt sapientes ratione lucis, de qua facta est mentio in lege, quod fuit creata in prima die, quod «Ipsa sunt luminaria, que fuerunt creata in prima die, sed non ostendit ea Deus usque ad quartum diem». Est etiam necessarium tibi scire, quod terra multipliciter dicitur. Dicitur enim communiter et singulariter. Communiter autem pro omnibus, que sunt sub sphera Lune, id est quatuor elementis; singulariter vero pro ultimo elementorum, scilicet terra. Demonstrat autem hec Scriptura, que dicit: «Terra autem erat inanis et vacua, et tenebre erant super faciem abyssi, et spiritus Domini flans super faciem aquarum», et hec omnia vocavit terram. Postea vero dixit: «Vocavit Deus aridam terram», et istud est secretum magnum: ubicumque enim inveneris, quod vocavit Dominus aliquid sic vel sic, non est hoc nisi ad distinguendum ipsum ab aliis, cum quibus erat ei nomen commune. Et idcirco exposui

45  simul2 ... sunt] sunt simul creata G | primo] add. aut successive al. m. in marg. G 48 et] om. GKLπ | dies] om. L 49  hanc ergo] igitur hanc EGKLπ 51  quod] add. dictum sed exp. G | quomodo] quare mensuratus E 52 et1] om. G | Manifeste] add. quod lux que dicitur fuisse creata in prima die fuerunt luminarie (exp. et corr. luminaria) sed non ostendit ea Deus usque ad quartum diem in marg. K | vero] autem A | sapientes] add. de π 53  ratione] rationem BE | qua] om. KL | est] om. A | mentio] necessario K | quod] quia KLπ | prima] primo G 54  fuerunt creata] inv. G | die] add. enim sed exp. K 55 ostendit] add. aliter non fecit de eis mentionem Scriptura al. m. in marg. G 56  etiam] autem π 57 Dicitur] add. quod terra multipliciter dicitur communiter et singulariter in marg. K | Communiter] add. quod terra ponitur pro quatuor elementis communiter, singulariter vero pro uno in marg. K 58  elementis] elementorum E | singulariter] singularis G 59  hec] hoc B om. C 60 Terra] om. C 61  flans] ferebatur E | faciem aquarum] aquas E 62  Postea … terram] om. E | Deus] Dominus A 64  distinguendum] discernendum L

54-55  TB, H. agigah, 12a. 60-61  Gen. 1, 2. 62  Gen. 1, 10.

152

MOSES MAIMONIDES

tibi versum istum in principio creationis superiorum et inferiorum, et terra, que primo ponitur, significavit inferiora, scilicet quatuor elementa, quod autem dixit: «Vocavit Deus aridam terram», hec est vera terra. Debes etiam scire, quod quatuor elementa fuerunt nominata primo post celos, quia diximus, quod nomen terre significat illa quatuor; nominavit siquidem spiritum et aquam et terram et tenebras, per quas intelligitur ignis primus, scilicet qui est unum quatuor elementorum, non putes alium nisi hoc. Scriptura namque dicit: «Verba eius audisti de igne»; et subdidit postea: «Audivistis vocem eius de obscuritate»; et in Iob: «Omnis obscuritas» et cetera. Ignis vero primus vocatus est illo nomine, quia non est lucidus, sed est pervius visui, neque comprehenditur ab eo, quia si ignis ille lucidus esset, videremus totum aera de nocte quasi ignem. Nominata etiam fuerunt elementa secundum ordinem positionis sue naturalis, quoniam primo posuit terram, et super eam aquam, super quam est aer, cui supereminet ignis. In eo enim quod aer determinatur super faciem aque, erunt tenebre, que sunt super faciem abyssi, super spiritum sine dubio. Ideo autem dictum est ventus Domini, quia fecit ipsum mobilem, scilicet flantem. Motus autem venti semper attribuitur Creatori, sicut Scriptura dicit: «Ventus motus est a facie Domini»; et item: «Flasti cum spiritu tuo»; et item:

66  superiorum … inferiorum] inferiorum et superiorum L 67  primo ponitur] postponitur KLπ | inferiora ... quatuor] quatuor inferiora scilicet KLπ | scilicet] om. G 68  hec] hoc GL 69 Debes] add. de elementis al. m. in marg. G | etiam] om. C | primo] om. KLπ 70  significat] significata C | illa quatuor] inv. E 71 nominavit] nomina GKLπ | siquidem] ut scilicet G om. A | aquam] terram E | terram] aquam E 72  qui] quod L que π | unum] unus AE 73  alium] aliud BE | audisti] audistis KLπ 74  subdidit postea] inv. E | postea] add. vero G | Audivistis] audivimus ABE 75  et1 ... cetera] om. BE | est] add. in G 76  neque] nec KL 77 ille] in marg. L | ille lucidus] inv. E | aera] aerem AE 78  fuerunt] sunt L 80  eam] terram C | quam] aquam L | aer] add. scilicet L | eo] ea E 82 super] om. BCKL | spiritum] ipsum G 83  ventus] add. spiritus AKLπ | Domini] Deo K | fecit] facit E 84 Ventus] add. Num. 11 in marg. E | Ventus ... Domini] om. C 85 item1] iterum KLπ | Flasti] flatus C add. Exo. XV in marg. E | et item2] om. KLπ

68  Gen. 1, 10. 73-74  Deut. 4, 36. 74  Deut. 5, 23. 75  Iob 20, 26. 84-85  Num. 11, 31. 85  Exod. 15, 10.

70

75

80

85



90

95

100

105

DUX NEUTRORUM II, 31

153

«Commovit Dominus ventum ab occidente», et hoc est manifestum. Et quoniam tenebre, que primo nominate sunt, significant ignem, sunt alie quam tenebre secundo dicte, incepit distinguere dicens: «Et tenebras appellavit noctem». Debes etiam scire, quia quod dictum est: «Divisit aquas» non est divisio localis, ut alie sint superius alie vero inferius, et quod natura earum sit una, sed eius expositio est, quod divisit eas divisione naturali, et partem illius, quod vocavit aquam prius, fecit quiddam, quod vestivit forma naturali, aliam vero partem vestivit alia forma naturali, et ipsa est aqua. Et idcirco subdidit: «Congregationes aquarum appellavit maria». Et iam fecit nos scire manifeste, quod aque prime, de quibus dictum est: «Super faciem aquarum», non sunt aque, que dicuntur maria, sed una pars fuit separata in una forma super aera, et altera pars sunt aque iste. Quod autem dixit: «Divisit aquas, que erant super firmamentum ab hiis, que erant sub firmamento», simile est ei, quod dictum est: «Divisit Deus lucem et tenebras», et hec est divisio secundum formam naturalem. Et firmamentum ipsum ex aquis factum est, sicut dixerunt sapientes: «Coagulata est gutta media». Quod vero dictum est: «Vocavit Deus firmamentum celum» est, sicut exposuimus, ad demonstrandam equivocationem nominis, et quod nomen 86  occidente] occidentis L 87 primo] add. que primo sed del. A | significant ignem] om. ABE 88 alie] add. quia significant ignem ABE | secundo dicte] inv. C | dicte] dicere K | dicens] dominus KLπ 90  Debes] add. quomodo intelligitur divisit aquas in marg. K | scire] in marg. L | quia quod] inv. KLπ | quod] om. B 91 alie1] aque K | sint] sunt K | alie2] aque K | et] eo π 93  quiddam] quoddam GKLπ 94 vestivit1] nescivit K | aliam ... naturali2] om. A | alia forma2] aliam formam B inv. E | naturali2] om. E 95  ipsa] hec E | subdidit] subdividit K 96  iam] ideo K | manifeste] om. E 99  altera] alia E 100  hiis] aliis E | est] om. A 101 et1] a E | tenebras] tenebris E | est2] om. A 102  naturalem] materialem GKLπ 103 est1] om. KLπ | dixerunt sapientes] inv. π | Coagulata] congelata π | media] mea KL 104  celum] celi L | est2] om. KLπ | sicut] sic L | exposuimus] add. et A

86  Exod. 10, 19. 88-89  Gen. 1, 5. 90  Gen. 1, 7. 95-96  Gen. 1, 10. 97  Gen. 1, 2. 99-100  Gen. 1, 7. 101  Gen. 1, 4. 103 Cf. Berešit Rabbah, 4. 104  Gen. 1, 8.

154

MOSES MAIMONIDES

celorum, quod prius positum, cum dixit: «Creavit celos et terram», non significat celos dictos in hoc loco, et corroborat hanc rationem, quod dictum est: «Sub firmamento celi», ad ostendendum, quod aliud est firmamentum quam celum. Et propter hanc equivocationem huius nominis vocati sunt celi veri firmamentum, sicut et firmamentum verum vocatum est celi. Et hoc est, quod dixit: «Posuit ea in firmamento celi». Ex hiis etiam patet, quod probatum est, quod omnes stelle et planete sunt in celo, quia nullus locus vacuus, et non sunt posite super celi superficie, sicut populus credit, quia dictum est: «In firmamento celi», et non super. Iam igitur patet, quod illa materia communis vocata fuit aque, et postea divisa est in tres formas: una marium, secunda firmamentum, tertia super firmamentum, et hec omnia preter terram. Accepit etiam aliam viam in eadem ratione in profunditate secreti, secundum quod dixerunt sapientes. Quod enim super firmamentum est, et vocatur aqua, solum nomen aque convenit ei, non quod sit sicut ista aqua spiritualis. Sapientes siquidem posuerunt in dictis suis: «Quatuor intraverunt in defensam. Dixit Rabi Aquiva discipulis suis: ‘Cum appropinquaveritis ad lapidem marmoris mundi, ne dicatis aqua, aqua, quia scriptum est: ‘Loquens mendacium non stabit coram me’». Tu ergo, si

106  positum] posita sed exp. A add. est AL | cum] om. L 107  significat] significavit G | rationem] add. hanc rationem G 108  Sub] supra K 109  quam] add. aliud sed exp. E | Et] om. L 111  vocatum est] inv. E | dixit] dictum A 112 etiam] autem L 113  locus] om. E | vacuus] add. est π | sunt2] om. KLπ 114  superficie] superficiem Eπ super facie L 115 celi] om. B 116 Iam] add. capitulum 32 B | illa] om. E | vocata] creata C convocata sed exp. et corr. E | aque] aqua L 117  divisa est] inv. G | tres] add. partes sed exp. G 118  omnia] causa CKLπ 119  eadem] alia π | ratione] specie E 120 Quod] add. aqua sicut materiam communem celorum et elementorum et firmamenti et earum que sunt super firmamentum al. m. in marg. G | est] om. B | et] om. E 121 aqua1] add. ei π | solum] soli π | nomen] add. a sed exp. K | ei] om. π | non quod] numquid K | ista aqua2] inv. C | spiritualis] specialis G 123  defensam] defessam A | Rabi Aquiva] Tabia quia K | Aquiva] Aquina ACEGLπ | appropinquaveritis] appropinquaveris G propinquaveritis K 125  mendacium] fundamentum C mendanium L

106  Gen. 1, 1. 108  Gen. 1, 20. 111-112  Gen. 1, 17. 122-125  TB, H. agigah, 14b. 125  Ps. 101, 7.

110

115

120

125



130

135

140

145

DUX NEUTRORUM II, 31

155

de intelligentibus es, appone cor tuum, et vide quantum significaverit in verbis istis, et quomodo revelavit secretum. Et cum in hoc intenderis, intelliges omnia, que probata sunt ex illis, in quibus convenimus, et videbis, que locuti sunt homines in qualibet illarum rationum. Debes etiam scire, et percipiam te super hoc, scilicet quare in secunda die non fuit dictum: «Vidit Deus, quod esset bonum». Tu autem scis verba sapientum, que dixerunt in hoc per viam expositionis, et quod melius est, illud est, quod dixerunt: «Quod nondum erat completa operatio aquarum». Et ratio ista est apud me valde manifesta, et hoc est, quia in omnibus entibus novis inventis in ordine sempiterno dixit: «Quia bonum»; sed firmamentum et illud, quod est super firmamentum, quod vocatur aqua, est res nimis occulta, sicut tu vides, quia cum inquisita fuerit res illa de plano cum consideratione grossa, videtur nichil esse omnino, quoniam aliud corpus non est inter nos et celos, qui sunt propinqui nobis, nisi elementa, nec aqua est super aera, nedum ut ascendat in cor hominis, ut super firmamentum sint aque. Hoc quidem esset impossibilius et remotius ab intellectu. Et si intelligerent hoc secundum rationem latentem in eo et secundum intentionem, que fuit in hoc, esset tunc occultius, quoniam est de secretis occultis, que populus scire non debet. De re igitur, que sic est, quomodo diceretur: «Quia bonum»? Non enim est ratio, ut dicatur: «Quia bonum», nisi in re, cuius utilitas hominibus est manifesta et eius apparentia in universitate mundi huius et eius sempiternitas. Sed que utilitas est hominibus 126  significaverit] significavit A significaverunt E 127  cum] si L | hoc] hec B 128  que] om. L | sunt] om. L | illis] add. probata L 129  illarum rationum] inv. C 130 Debes] add. quare secunda die non fuit dictum vidit Deus quod esset bonum in marg. K | et] quod L | percipiam] precipiam KL docebo π | quare] quia C 131 die] om. E 132  que] qui K | in ... dixerunt] om. KLπ 134  valde manifesta] inv. B 135 est] om. C | entibus] add. et A | inventis] add. inventis sed del. B | ordine] nomine KLπ | sempiterno] add. quia L 136  Quia] quod Kπ om. L | et illud] om. E | super] om. C | firmamentum] add. illud E 137  est] om. KLπ 138  plano] plana A | nichil] om. KLπ 139  esse] post corr. B 140  ut] sup. l. G si KLπ om. CE 141  quidem] idem CGKLπ 143  hoc] om. C 144  tunc occultius] inv. B 145  populus] philosophus B | non] no L 146  Non ... bonum] om. A | dicatur] dicam E add. nisi bonum sed exp. K | nisi ... re] in re nisi π 147  cuius] eius K | eius] est K etiam L | apparentia] apprehendit L 148 utilitas] add. manifesta ABE

133-134 Cf. Berešit Rabbah, 4.

156

MOSES MAIMONIDES

in re, cuius ratio et essentia latens est, ut dicatur de ea: «Quia bonum»? Addam preterea rationem aliam, scilicet quia licet sit quedam pars mag­na entium, non est finis intentionis ad durandum universitatem, ut dicatur de eo: «Quia bonum», sed in necessitate apparitionis terre dixit necessario: «Quia bonum». Intellige istud. Preterea scire te oportet, quod sapientes docuerunt, quia plante et arbores, quas Creator fecit terram germinare, non fuerunt orte, antequam plueret, et quod dixit: «Nubes elevabatur de terra», non est nisi expositio rationis prime, que precessit illud, quod dictum est: «Germinet terra et cetera». Propter hoc transtulit Anqelos: «Nubes ascendebat de terra». Et ostensum est hoc ex Scriptura, que dicit: «Omne virgultum agri antequam oriretur in terra», ostensum est etiam. Et tu, speculator, scis, quod principium causarum generationis et corruptionis post virtutes celestes est lux et tenebre propter calorem et frigiditatem, que proveniunt ex ipsis. In motu autem celorum miscentur elementa, et in luce et tenebra variatur ipsorum temperantia. In principio vero temperantie ipsorum sive mixtionis renovantur vapores, qui sunt principium causarum omnium, que fiunt in sublimi, ex quibus provenit pluvia. Ipsi etiam vapores sunt cause metallorum, et post hoc compositio plantarum, deinde sunt animalia, ultima vero compositio est hominis. Tenebra vero est natura ens in toto mundo inferiori; lux vero est res, que renovatur super ipsum. Nonne vides, quod

149  cuius] eius K | ut] nisi Lπ ubi K 150  Addam ... bonum] om. G | preterea] pre L | rationem aliam] inv. GKLπ 153  istud] illud A 154  Preterea] primo L | scire te] inv. GKLπ | oportet] om. KLπ | quia] quod KLπ 155  germinare] generare A 156  elevabatur] elevabantur A 157  expositio … prime] rationis prime expositio E 158 cetera] add. et A 159  de terra] om. G | que] quod K 160  terra] terram K 161  Et1] add. principium generationis et corruptionis post virtutes celestes est lux in marg. K | generationis] generandis L 162  celestes] add. ex sed exp. K | tenebre] tenebra BE 163  miscentur] miscerunt KLπ 164  et2] add. in L | tenebra] tenebris AL | variatur] variantur K | ipsorum] ipsarum K 166  causarum omnium] inv. KLπ | que fiunt] qui fuit L 167  etiam] autem L 169  compositio] compositionis sed exp. et corr. E | est1] om. GKLπ | natura] om. E

154-156  Cf. Berešit Rabbah, 13. 156  Gen. 2, 6. 157-158  Gen. 1, 11. 159-160  Gen. 2, 5.

150

155

160

165

170



175

180

185

190

DUX NEUTRORUM II, 31

157

in privatione lucis remanet status durabilis? Sic etiam procedit hoc in plano Scripture in opere de Beresit secundum hunc ordinem. De istis ergo nichil remanet exponendum. Necessarium est etiam tibi scire illud, quod dixerunt sapientes, quod «Omnia opera de Beresit creata fuerunt in statu suo et in sensu suo et pulchritudine sua», hoc est dicere, quia quicquid creatum fuit in specie perfecta et forma et in electione accidentium. Intellige istud similiter, quia est principalitas magna iam firmata et ostensa. Debes etiam scire et intelligere bene creationem hominis in primis sex diebus. Dicit enim: «Masculum et feminam creavit eos»; sigillavit etiam totam creationem et dixit: «Perfecti sunt celi et terra et omnis ornatus eorum». Alio etiam modo fecit mentionem creationis Ade et Eve, et fecit mentionem arboris vite et arboris scientie et serpentis, et dixit, quod hoc totum fuit, postquam Adam fuit introductus in ortum paradysi. Omnes vero sapientes sciunt, quod hoc totum fuit in die sexto, et quod nichil immutatum est a natura sua post primos sex dies. Ideoque ne mireris de verbis istis, quia usque ad diem illum non fuit inventa natura stabilis. Cum hiis etiam dixerunt sapientes quedam, que dicam tibi, quedam, que collecta sunt de locis suis, et percipiam te in rationibus eorum, sicut sapientes perceperunt nos. Scito etiam, quod omnia, que dicam tibi de dictis sapientum, sunt verba in fine perfectionis, et expositio ipsorum ostenditur illi, propter quem dicta sunt, et sunt multum suavia. Ideoque non disputabo, neque profundabo in exposi-

171  Sic] sicut K 175  et ... suo] om. CGKLπ 176  fuit] fuerit G add. creatum fuit CGE 177  istud] igitur G 178  similiter] simpliciter π add. istud G | et] om. π 179  Debes] debet L | intelligere] intelliges KLπ 180  sigillavit] gigillavit K 181  creationem] add. suam C 182  etiam] autem KL | Eve] add. de Adam GKLπ 183  mentionem] add. de L | serpentis] sunt + lac. K 184  paradysi] padysi K 185  sexto] septimo π 186 sua] om. π | sex] septem CGKLπ | dies] om. C 187  illum] istum GKLπ 188  hiis] om. L | quedam] quidam K | dicam] dixi sed corr. G 189  que] ut que C | sunt] est G | de] add. l G | percipiam] docebo π 190  sapientes] sapienter π | perceperunt] docuerunt π | Scito] scire G | omnia] add. tanta C 192  ipsorum] istorum E | propter] per GKLπ 193  neque] nec L | profundabo] profundado K | expositione] add. ipsorum A add. in expositione G 175-176  TB, Roš ha-šanah, 11a. 180  Gen. 1, 27. 181-182  Gen. 2, 1.

158

MOSES MAIMONIDES

tione verborum, nec exponam planum ipsorum, inquantum revelaretur secretum ipsorum, sed dicam tibi secundum ordinem solummodo, et percipiam te super partes rationum ipsorum, quod sufficiat tibi ad intelligendum ea. Istarum vero rationum una est, quam dixerunt, quia Adam et Eva fuerunt creati simul, et coniuncti in unum, et separati sunt ab invicem, et accepit Creator partem unam, que est Eva, et ex ea formavit ipsam. Quod autem dixit: «Unum de lateribus eius», vult ostendere, quid fuit illud unum, et assumpserunt demonstrationem de latere tebernaculi, quia eius translatio est: «Latus tabernaculi», et sic translatum est in hoc loco: «De lateribus eius». Intellige igitur, quid sit hoc, quia sunt duo secundum unum modum et sunt unum, sicut Scriptura dicit: «Os de ossibus meis, et caro de carne mea». Addidit etiam robur ad hoc in dicendo, quod nomen convenit ambobus et est unum, sicut dictum est: «Ista vocabitur ‘virago’, quia de viro sumpta est». Corroboratio etiam sue adunationis et coniunctionis est illud, quod dictum est: «Adherebit uxori sue, et erunt duo in carne una». Quam magna est ignorantia illius, qui non intelligit, quod totum hoc dictum est propter rationem necessariam! Et hoc etiam ostensum est. Debes etiam scire, quod exposuerunt, quod coluber fuit equitatus et eius quantitas sicut cameli, et quod equitator eius fuit ille, qui decepit 194  verborum] ipsorum B | revelaretur] revelatur G 196  percipiam] docebo π | super] sunt C | partes rationum] rationes KLπ 197  quam] quod ABE 198  fuerunt] fuerat B | fuerunt creati] inv. G | coniuncti] coniunctim K | separati] separata B 199  ab invicem] adinvicem E add. aliter aliquis faciebit (dub.) in marg. G | et2] om. π 200  ipsam] ipsum π | de] ex π 201  quid] quod EKLπ | illud] istud GKLπ 202  eius] cum KL | eius ... est] est translatio eius π 203  hoc loco] inv. G 204  quia] quod KLπ | unum1 modum] inv. G | sicut] secundum quod A 206  in dicendo] inducendo A 207 vocabitur] add. ista B 208  Corroboratio] add. est C | etiam] autem GKLπ | sue] ipsorum π 209  duo] om. B add. aliter non sunt duo al. m. sup. l. G | una] om. K 210  Quam] quod π | est ignorantia] inv. KL | quod ... hoc] hoc totum quod C quod hoc totum L 212  exposuerunt] exposuit π | quod2] quia B | fuit] add. fuit E | equitatus] add. eius K 213 cameli] add. illeg. in marg. A | equitator] equitatus π equitate K | eius] om. E | decepit] decipit B

197-200  Berešit Rabbah, 8. 200  Gen. 2, 21. 202  Exod. 26, 20. 205  Gen. 2, 23. 207-208  Gen. 2, 23. 209  Gen. 2, 24.

195

200

205

210



DUX NEUTRORUM II, 31

159

Evam, et quod ipse fuit Zamael. Hoc autem nomen dicunt precise de dyabolo. Invenies etiam dictum in pluribus locis, quia ipse voluit fugare Abraham patrem nostrum, ne immolaret filium suum Isaac, et similiter voluit fugare Isaac, ne obediret patri suo. Dicunt ergo in hac ratione, quia «Venit Zamael obviam Abrahe et dixit ei: Quare venisti ad locum istum?» usque ad finem rationis. Et iam ostensum est, quod 220 Zamael est dyabolus, et nomen istud est propter occultam rationem, sicut nomen ‘naas’ ‘colubri’ et est propter occultam rationem. Dixerunt etiam cum veniret ad decipiendum Evam: «Et erat Zamael equitans super ipsum. Creator vero ridebat de camelo et ascensore ipsius». Quod debes etiam scire, et percipiam te super hoc, est, quod serpens 225 non venit ad Adam primo ullo modo, neque locutus est cum eo, sed ordinatio verborum suorum fuit cum Eva, et ea mediante dampnum pervenit ad Adam, et interfecit eum coluber. Inimicitia vero perfecta non est nisi inter colubrum et Evam, et semen unius et semen alterius, et non est dubium quod semen Eve idem est et semen Adam. Et quod 230 mirabilius est respectus colubri ad Evam, id est semen ad semen, caput et cauda, et hoc est, quod dictum est: «Ipsa conteret caput tuum et tu insidiaberis calcaneo». Et hoc etiam ostensum est de verbis etiam sapientum, in quorum plano apparet esse turpitudo, quod dixerunt: «Ex quo venit serpens ad Evam, proiecit humorem in ipsam. Qui steterunt 215

214  quod] add. fuit B | Zamael] Scemael B Samael E Ramael L 215  Invenies] venies K | ipse] ille G 216  filium ... Isaac] Isaac filium suum BE 217 similiter] om. L 218  ratione] modum E | Zamael obviam] inv. C | venisti] venit C 219 istum] add. senex fatue et cetera E 221  sicut ... rationem] om. E | nomen naas] inv. B | naas] om. AC nah GK nal L add. est C add. vel Kπ | colubri] add. naas A 223  ascensore] equitatore E ascensione K | ipsius] illius KLπ 224  Quod] qui L | debes etiam] inv. A | percipiam] docebo π | est] om. G 225 non] in marg. C | ad … primo] primo ad Adam E | ullo] nullo A | neque] nec E | sed] add. ordir sed exp. K | sed ... Eva] om. G 226  suorum] eius π | dampnum] om. E 228  est] add. perfecta G | unius ... semen] om. E | et3] om. π | semen] om. C 229  Adam] Ade KLπ 230  est1] add. coniunctio add. aliter coniunctio in marg. G | respectus] quomodo A | semen1 ad] inv. K 231  et1] ad KLπ | cauda] caudam KLπ | et2] om. KLπ | Ipsa] om. A | tuum et] om. A | tu] om. C 232 calcaneo] add. eius G add. illius π | etiam] om. CE | verbis] in marg. G 233  esse] om. C | turpitudo] add. est BE 234  venit serpens] inv. KLπ | Qui] quia add. Israel E

218-219  Berešit Rabbah, 56. 222-223  Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer, 13. 231-232  Gen. 3, 15. 233-236  TB, Šabbat, 146a; Yevamot, 103b.

160

MOSES MAIMONIDES

super montem Synai, preciditur humor eorum; qui vero non steterunt ibi, non preciditur humor eorum». Cum igitur intellexeris capitula huius libri in veritate sua, miraberis de sapientia huius similitudinis, et videbis, quomodo convenit cum essentia illorum. Adhibe cogitationes tuas ad istud. Debes etiam scire, quod dixerunt sapientes: «Arbor vite iter quingentorum annorum et omnes species prime distinguuntur sub ipsa», et ostenderunt in hoc, quod mensura ista est profunditas stature sue, non capitis sui, neque latitudinis ramorum, et hoc etiam demonstratum est. Debes etiam scire, quod dixerunt sapientes, quia «Arborem scientie Deus nec revelavit nec revelabit alicui homini». Et hoc est verum, quoniam natura essendi exigit hoc. Scire etiam te oportet, quod Scriptura dicit, quod «Assumpsit Dominus Adam», id est exaltavit eum, et: «Dereliquit eum in orto paradysi». Hoc autem non intelligitur de locali exaltatione et positione in alio loco, sed de exaltatione honoris et gradus super omnia entia generabilia et corruptibilia, et dedit ei preeminentiam super omnes mores aliorum. Debes etiam scire, et percipiam te super eo, quod fuit secretum sapientie, ut vocarentur filii Ade Cayn et Abel, et quod Cayn esset interfector Abel in campo, et quod ambo perierunt, quamvis interfectoris prolixior fuerit vita, et quod non fuit firmatum esse hominum nisi in 235  qui ... eorum] om. CG 237  huius] istius BE | libri] add. et C | miraberis] mirabit G 238  essentia] et C elia K | illorum] eorum GKLπ 240 etiam] om. C | vite] add. est E | iter] item K | quingentorum] quinquaginta π 242  ostenderunt] ostendunt E | quod] que B | mensura] add. i sed exp. B | ista] illa KLπ 243  demonstratum] add. demonstratum C 244  quia] quod G | Arborem] arbor add. est A 245  Deus nec] inv. L | revelabit] revelavit E add. nec revelabit G 248  eum1] illum BE 249  autem] om. CGKLπ | intelligitur] intelligo G 250 alio] om. CGKLπ | alio loco] inv. A | sed] et C | super] sunt G | omnia entia] inv. G 251 et2] om. E | omnes] om. E 253  percipiam] precipiam KL docebo π 254  ut] nisi K ubi Lπ | Ade] add. et sed del. L 255  perierunt] periacerunt sed exp. et corr. B 256  prolixior] add. via KL | fuerit] fuit A | firmatum] firmamentum A | hominum] homini L | in] om. C

240-241 Cf. Berešit Rabbah, 15. 244-245  Cf. Berešit Rabbah, 15. 247-248  Gen. 2, 15. 248  Gen. 2, 15. 254-255  Cf. Gen. 4, 8.

235

240

245

250

255



DUX NEUTRORUM II, 31

161

Seth, sicut Scriptura dicit: «Posuit michi Dominus semen aliud». Et hoc ostensum est. Scire te convenit, et percipiam te super hoc, quia Scriptura dicit: 260 «Vocavit Adam nomina», in quo fecit nos scire, quia linguagia sunt ex positione et convenientia, non sunt naturalia. Intellige istud. Ista vero cum aliis, que premisimus, et cum illis, que inducemus in eadem ratione, sufficiunt quantum ad librum istum et secundum intellectum inspicientis in ipso.

257  sicut] ut L 259  percipiam] precipiam GKL docebo π 260  linguagia] idiomata π | sunt] super π 261  istud] illud K 262 que1] sup. l. B | que2] qua π | inducemus] inducimus G 263  in] add. hac G | eadem ratione] inv. G

257  Gen. 4, 25. 260  Gen. 2, 20.

162

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXXII Forte ostensa est tibi ratio in confirmatione precepti diei Sabbati, et quod transgressor deberet lapidari, et Dominus prophetarum precepit occidi propter hoc, et est tertium preceptum ab essentia Creatoris et a remotione credendi duos, quoniam prohibitio in decem preceptis, ne serviatur alii nisi ipsi, non est nisi, ut credatur unitas. Tu autem iam scis ex verbis meis, quod nisi opera fuissent precepta ad corroborandum et firmandum credulitates in populis, ipse credulitates non firmarentur. Et idcirco preceptum fuit nobis, ut honoraremus diem Sabbati, ut roboretur radix novitatis mundi, et quod sciretur ab omnibus, cum quiesceret omnis populus una die. Et quereretur: quare cessant ab operibus? Et erit responsio: quoniam in sex diebus perfecit Deus celum et terram et in die septimo requievit. In hoc autem precepto duas rationes ostendit diversas ab invicem, que sunt cause duorum creatorum diversorum. Dixit enim in primis decem preceptis in veneratione Sabbati, quia «Sex diebus fecit celos Deus et terram». In ultimis vero dixit: «Et memor eris, quia servus fuisti in terra Egyptii, et liberavit te Dominus Deus tuus, et idcirco precepit tibi Dominus, ut celebrares diem Sabbati». Et ista ratio vera est, quia in eo, quod primo dictum est, ostenditur honor et laus diei, sicut dixit: «Et idcirco benedixit Dominus diei Sabbati et sanctificavit

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXII] De causa observationis Sabbati. Capitulum XXXII π capitulum XXXI in marg. E om. AGK | XXXII] XXXI C 3  quod] add. in B 4  tertium] certum L iterum π 7  nisi] om. G 8  populis] ipsis K | non firmarentur] infirmarentur A 9  Et] om. L add. de causis observationis Sabbati in marg. K | honoraremus] honoremus π 10  roboretur] roboraretur ABK 11  die] om. G | quereretur] queretur L | cessant] cessavit sed exp. et corr. B cessaret E | ab] add. omnibus sed exp. G 12  sex] septem L 14  rationes ostendit] inv. BE | diversas] diverse KL 15  cause] casure KLπ esse E 16  Sex] add. Exodus XX in marg. E | celos] celum GKLπ | celos Deus] Dominus celos B Dominus celum E 17  Et2] quod G add. Deuter. in marg. E | quia] quod G 19  Dominus] add. dicens G | ut celebrares] sunt celebrantes C om. KLπ 20  quod] sup. l. B | primo] primum KLπ | diei] Dei AEK Deo π

5-6  Cf. Exod. 20, 3. 9-13  Cf. Exod. 20, 11. 16-17  Exod. 20, 11. 17-19  Deut. 5, 15. 21-22  Exod. 20, 11.

5

10

15

20



DUX NEUTRORUM II, 32

163

illum». Hoc autem est causatum coniunctum cause, quam dixit, quia «Sex diebus fecit Dominus celos et terram». Quod autem iussi sumus observare diem illum, hoc est causatum huius cause, quod servi fuimus 25 in Egypto, non faciebamus voluntatem nostram nec in hora, in qua volebamus, neque poteramus custodire diem Sabbati. Et idicirco iussi sumus quiescere et pausare, ut adunemus duas rationes: una est, ut credamus credulitatem veram, scilicet novitatem mundi, que demonstrat Creatorem esse in principio ymaginationis et in consideratione 30 facili; secunda est, ut reminiscamur beneficiorum Dei in eo, quod fecit nos quiescere a laboribus Egyptii, sicut si unum et idem communiter firmaret scientiam speculativam et compositionem corporalium dispositionum.

22  autem est] inv. EG | causatum] creatum BK | cause] omne C | quam] quod C quia KLπ | quia] quod L om. π add. dicitur sed exp. E 23  Sex diebus] inv. E | fecit] om. K | iussi sumus] inv. L 24  causatum] creatum B 25  in3] om. C 26  neque] nec AK | poteramus] potuimus KLπ | iussi sumus] inv. E 27  quiescere] quia nescere L | ut1] nisi KLπ 28  scilicet] secundum B | demonstrat] demonstrant K 31  si] om. C | communiter] om. L

23  Exod. 20, 11.

164

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXXIII Opiniones hominum circa prophetiam sunt sicut opiniones eorum in antiquitate et novitate mundi, hoc est quia sicut tres sunt opiniones in antiquitate et novitate mundi apud eos, qui credunt Creatorem esse, sicut ostendimus, ita tripartito dividuntur opiniones circa prophetiam. Ego vero nichil dicam in sententia Epicuri, qui non credit prophetiam, sed intentio nostra est ponere opiniones illorum, qui credunt in Creatorem. Prima opinio est insipientum, qui credunt prophetiam, et quorundam de populo nostro, qui credunt, quod Creator eligit quemcumque singularem hominem et facit eum nuntium suum, nec refert apud istos, utrum homo ille sit sapiens vel insipiens, senex vel puer. Sed necesse est, ut sit in ipso bonitas et compositio morum, quoniam omnes dixerunt, quod prophetia non quiescit super hominem pravum et incompositum, sed Creator convertit ipsum primo conversione perfecta secundum istam opinionem. Secunda opinio ipsa est sententia philosophorum, scilicet quod prophetia est una perfectionum in natura humana. Hec autem perfectio non invenitur in quolibet singulari hominum, sed in eo, qui exercet animam suam, ut exeat id, quod est in potentia in specie hominum ad actum, nisi fuerit prohibens ex parte complexionis, vel ex alia causa extrinseca, sicut contingit in qualibet perfectione, que reperiri debet in

1  Capitulum] om. C | Capitulum XXXIII] De tribus opinionibus circa prophetiam. Capitulum XXXIII π om. AEGK | XXXIII] XXXII C 2  Opiniones] add. de tribus opinionibus circa prophetyam in marg. K | hominum] hominis G | sunt] om. E 3  hoc ... mundi] om. KLπ | sunt opiniones] inv. A 4  in ... mundi] mundi in antiquitate et novitate C 5  tripartito] tripertito B | circa] secundum π 6  Ego ... prophetiam] in marg. B | credit] credunt A 7  nostra] mea AB | ponere … illorum] opiniones illorum ponere A | in] et B 9  Prima] add. opinio prima in marg. K 10  eligit] elegit π 11  facit] fecit π 12  ille] om. π | vel1] an π | vel2] an π 13  sit … ipso] in ipso sit E | ipso] eo GKL 14  dixerunt] dicunt G 15  sed] si KLπ | primo] add. convertit ipsum sed exp. A 17  Secunda] add. opinio secunda phylosophorum in marg. K | ipsa] propria C | prophetia] philosophia π 18  est una] inv. B | una] add. in K | perfectionum] add. non C | in] sup. l. K 19  singulari] om. CGKLπ | in eo] om. GKLπ 20  animam] add. animam suam G anima L | id] illud L | in1] om. π 21  nisi] non G | ex1] de K | complexionis] complectonis sed corr. sup. l. A 22  contingit] convenit K | debet] potest E

5

10

15

20



25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 33

165

aliqua specie, quia illa perfectio non invenitur in fine debito in quolibet singulari illius speciei, sed in aliquo de necessitate. Et si fuerit illa perfectio, que necesse habeat, ut sit extractor de potentia ad actum, habebit illum, et sine illo non exibit. Secundum hanc ergo sententiam non oportet, quod prophetizet insipiens vel fatuus, nec est conveniens, ut incipiat in nocte dormire non propheta, et surgat mane propheta, sicut qui invenit subito aliquid aliud. Sed erit, sicut ego dicam, quia homo bonus perfectus in suis viribus animalibus et in suis moribus corporalibus, cum virtus eius ymaginativa fuerit in fine sue perfectionis, et acciderit ei, quod adhuc dicam, prophetabit omnino, quia ista perfectio nobis est in natura nostra. Et secundum hanc opinionem non potest esse homo talis, quin prophetizet, nisi sicut potest contingere, quod homo sanus comedat cibum bonum, et tamen non generetur ex eo sanguis bonus, et similia istis. Opinio tertia est sententia legis nostre et principalitas fidei nostre, et est sicut sententia philosophorum supradicta, sed in hoc differt, quod nos credimus, quod ille, qui aptus est ad prophetiam et preparat animam suam ad illam, potest contingere, quod non prophetizabit, nisi cum voluntate Creatoris. Et istud est in oculis meis in signis miraculose factis et communicat cum eis, quoniam res naturalis exigit, ut omnis, qui aptus est ad prophetiam secundum suam compositionem et naturam et exercitaverit animam suam secundum suam nutrituram et disciplinam, prophetet omnibus modibus. Et cum fuerit aliquis talis, et non prophetaverit, prohibetur ab eo prophetia, sicut prohibitus fuit

23  aliqua] qualibet A | illa] ipsa A | invenitur] invenietur BEG 24  illius] istius C ipsius K 25  extractor] extracta E extricor L 27  quod] ut K 28  incipiat] incipiam E | non propheta] om. KLπ | et] nec A 29  aliquid] aliquod K | quia] quod KLπ 30  viribus] moribus L | suis] om. E 31  cum] si L | eius] illius G | sue perfectionis] inv. L 32  omnino] omnibus K | quia] quod A quod sed del. et corr. in marg. L | ista] illa KLπ 33  natura nostra] inv. π 34  esse homo] inv. BKLπ | sicut] si cum K add. h sed del. G 35  quod] quia KL | tamen] cum L 37  Opinio] add. opinio tertia in marg. K | principalitas] add. legis nostre sive E | nostre] om. E 38  differt] differunt E | quod] add. hec sed del. G 40  suam] om. KLπ 41  istud] illud K | in2] de BE 44  exercitaverit] exercitavit C | suam1] om. KLπ | secundum] om. L | suam2] om. L | suam2 nutrituram] suum nutrimentum E | nutrituram] nutricatam L 45  prophetet] prophetizet Gπ prohibent B | omnibus modis] om. CGKLπ | Et] om. B | aliquis] add. aliquis π | talis] om. π 46  prophetaverit] prophetabit G add. ppl sed exp. K prophetizaverit π | prohibetur] prohiberetur E

166

MOSES MAIMONIDES

motus manus in Ieroboam, vel sicut prohibitio visus, sicut contigit in exercitu regis Aram circa Helyseum. Principalitas vero nostra est perfectio et aptatio, hoc est, ut sit homo perfectus in moribus suis animalibus et corporalibus, et hoc est, quod dixerunt sapientes: «Non requiescet prophetia nisi super virum sapi­ entem et divitem». Istud autem iam ostendimus in Expositione de Mysna et in nostra Aggregatione magna, et diximus, quod discipuli prophetarum laboraverunt semper aptare animam suam ad prophetiam. Prohibitio vero a prophetia in eo, qui preparat animam suam, et non potest hoc habere, potest esse sicut in Baruch filio Neri, qui fuit discipulus Ieremie, quem excitavit et docuit, et ipse aptavit animam suam et sperabat prophetare, et tamen prohibitus est prophetare, sicut dixit: «Laboravi in suspirio meo requiem non inveni», et responsum est ei per manum Ieremie: «Hoc dicit Dominus: Sic dices ei: ‘Regnum, quod ego contruxi, destruam, et quod plantavi, eradicabo, et tu petis tibi magna? Non petas!’». Possumus ergo dicere, quia istud, quod revelavit de ratione prophetie in eo, quod conveniebat Baruch, erant magna. Sic etiam possumus dicere in eo, quod Scriptura dicit: «Prophete sui non invenerunt prophetiam Domini», quia hoc fuit eo, quod erant in captivitate, sicut explanabimus. 47  manus] add. sicut BE | contingit] convenit KL 48  exercitu] exerctu L 49  aptatio] aptitudo π | sit] add. h sed exp. C 51  virum] unum GKL 52  dividem] dividere KLπ | autem] om. GKLπ 53  Mysna] iustitia G mistitita KL | Aggregatione] congregatione E 54  laboraverunt] laudaverunt sed corr. B laborant C | prophetiam] add. prophetie E 55  vero] autem Aπ | qui] quod G 56  habere] dicere C | potest ... sicut] om. KLπ | esse] etiam G | in] om. C 57  quem] quoniam Aπ | aptavit] captavit KLπ 58  prophetare1] prophetizare π | est] et L | prophetare2] prophetizare π 59  dixit] dixi A 60  Hoc] add. Ier. XLV in marg. AE | Sic] ut K 61  ego] add. destruam sed exp. K | quod2] add. ego π | plantavi] plantavit sed exp. et corr. B 62  quia] quod Aπ 63  erant] erat A 64  Sic] sicut G | dicere ... eo] in eo dicere L | Prophete] add. Threni II in marg. E 65  sui] sue K | erant] erat C

47  Cf. I Reg. 13, 4. 48  Cf. II Reg. 6, 18. 51-52  TB, Šabbat, 92a. 52-53  Cf. Maimonides, Peruš ha-Mišnayot, Zera’im, introd. 53  Cf. Maimonides, Mišneh Torah, Hilkot Yesode ha-Torah, VII. 59  Ier. 45, 3. 60-62  Ier. 45, 4-5. 64-65  Lam. 2, 9. 66 Cf. infra, II, 37, p. 183.

50

55

60

65



70

75

80

85

DUX NEUTRORUM II, 33

167

Postea invenimus autem plures versus in verbis Scripture et in verbis sapientum, et omnes procedunt secundum principalitatem, quam dicam, quia Creator benedictus effundit spiritum prophetie, super quem vult, sed istud contingit perfecto et sapienti. Et secundum sententiam nostram non est conveniens, ut insipientes prophetizent, nisi sicut convenit, ut prophetizet asinus vel rana. Et hec est principalitas nostra, quia necesse est homini modis omnibus, ut exerceat animam suam in fine exercitii et perfectionis, et tunc conveniens erit, ut con­ iungatur ei potentia spiritualis. Nec te decipiat, quod dictum est de Ieremia: «Antequam formarem te in utero, novi te, et antequam exires de vulva, sanctificavi te, et prophetam in gentibus dedi te», quoniam istud est in quolibet propheta, quod non potest esse, quin habeat in principio creationis sue naturam aptam et paratam ad prophetiam, sic­ ut explanabimus postea. Quod autem ipse dixit: «Nescio loqui, quia puer ego sum», tu scis, quod Ioseph erat etatis triginta annorum, et vocatus est ‘puer’; Iosue vero erat LX ferme annorum, et vocatus est ‘puer’, sicut Scriptura dicit: «Et Iosue minister eius filius Nun puer». Moyses autem magister noster erat tunc octoginta unius annorum et universitas annorum eius fuit CXX. Iosue autem vixit CX annis et vixit post Moysen XIV annis, et sic apparet quod Iosue tunc erat LVII annorum ad minus, et dictus est ‘puer’. Non te faciat errare, quod dictum est per prophetam: «Effundam spiritum meum super omnem carnem, et prophetabunt filii vestri 67  invenimus autem] inv. π | autem] etiam G 69  quia] quare KLπ quod E | effundit] effudit KLπ 70  perfecto] add. viro π 71  insipientes] sapientes G 72  convenit] contingit π | ut] ubi KLπ | prophetizet] om. A | rana] add. prophetizet A 73  nostra] naturaliter C | modis omnibus] inv. A 74  ut] add. ut sed del. B | coniungatur] coniungitur G 75  spiritualis] specialis π 76  formarem] formavi KL | formarem te1] inv. G 77  te2] om. C 79  creationis sue] inv. A | naturam] nature E | paratam] preparatam A 80  explanabimus] explanavimus B | ipse] om. E | ipse dixit] inv. B 81  quod] quia AG 82  Iosue ... puer2] om. KLπ | LX ferme] inv. BE 83  sicut ... puer2] om. G 84  tunc] om. AE | unius] unum B om. C 85  eius] sup. l. K | CX] CCXX KLπ add. annorum sed exp. K 86  et] om. A 87  dictus] vocatus E 89  prophetabunt] post corr. A | vestri] nostri A

76-77  Ier. 1, 5. 80-81  Ier. 1, 6. 81-82 Cf. Gen. 41, 12. 83  Exod. 33, 11. 88-90  Ioel 3, 1.

168

MOSES MAIMONIDES

et filie vestre», quia statim exposuit hoc et ostendit, cuiusmodi esset ista prophetia in eo, quod dixit: «Senes vestri sompnia sompniabunt, et iuvenes vestri visiones videbunt». Omnis namque, qui facit scire divinationes per artem magicam vel per sompnium verum, ‘propheta’ nominatur, et idicirco vocati sunt ‘prophete’ ydolorum prophete. Nonne vides, quod Scriptura dicit: «Cum surrexit in te propheta vel sompniator»? Concilium etiam montis Synai, licet omnes viderunt ignem magnum et audierunt voces fortes et choruscationes magnas per viam miraculi, non ascenderunt ad gradum prophetie, nisi ille, qui fuit aptus ad hoc et secundum differentiam graduum in unoquoque. Nonne vides, quod dictum est Moysi: «Ascende ad Dominum, tu et Aaron, Nadab et Abiu»? Moyses vero fuit in gradu altiori, sicut Scriptura dicit de ipso: «Moyses solus ascendit ad Dominum»; Aaron autem fuit in gradu secundo; Nadab et Abiu sub Aaron; septuaginta vero seniores sub Nadab et Abiu; populus autem remansit sub istis, quilibet secundum perfectionem suam. Sic etiam dixerunt sapientes: «Moyses paries per se et Aaron per se». Postquam vero premisimus de concilio montis Synai, loquemur super omnibus, que apparent ex Scriptura secundum intellectum rectum et ex verbis sapientum in expositione illius status, sicut fuit, in capitulo separato.

90 filie] add. et sed exp. E | vestre] nostre A 91  ista] om. G | quod] qui L | Senes] senex B | vestri] nostri K 92  vestri] nostri K | visiones] add. vestri sed exp. E | Omnis] add. quod divinatio aliquando dicitur prophetia (coni. ex propheta) in marg. K 94  nominatur] vocatur G | idcirco] ideo A | vocati] nominati B | vocati ... prophete] prophete sunt vocati Kπ prophete vocati sunt L 95  Nonne] nuntie K | Cum] non L 96  Concilium] consilium AC | viderunt] add. signum sed exp. K | viderunt ... fortes] audierunt voces fortes et viderunt ignem magnum L 97  audierunt] audierint AG 99  fuit aptus] inv. E | unoquoque] uno quolibet E 100  Nonne] add. de gradibus prophetye in marg. K | ad] om. E | tu] tuum sed exp. et corr. G 101  sicut] add. specie sed del. B 102  Moyses] Moyse B add. Exodus aliter accedet in marg. A | ascendit] accedet E 103  gradu secundo] inv. C | Nadab] Naab sed corr. A 104  sub] add. adap sed del. L | et Abiu] om. C | quilibet] add. autem π 105  etiam] quia E | Moyses] om. KLπ 107  super] de E

91-92  Ioel 3, 1. 95-96  Deut. 13, 2. 100-101  Exod. 24, 1. 102  Exod. 24, 2. 105-106 Cf. Mekilta’, 19, 24.

90

95

100

105

110



DUX NEUTRORUM II, 34

169

CAPITULUM XXXIV

5

10

15

20

Videtur michi, quod in statu montis Synai, verba, que perveniebant ad Moysen, non perveniebant ad omnem Israel, sed sermo fiebat ad Moysen solummodo, et idcirco locutio omnium decem verborum dicta fuit ad unum tantummodo. Et Moyses stabat ad pedem montis et loquebatur ad populum, quod audiebat de verbis legis, sicut Scriptura dicit: «Ego stans inter vos et Dominum»; et dicit alibi: «Moyses loquebatur, et Dominus respondebat ei in voce». Et manifeste dixerunt sapientes, quia Moyses loquebatur ad eos universa verba, sicut audiebat. Dicitur etiam in lege: «Ut audiat populus, quia loquor tecum», istud autem ostendit, quod sermo fuit ad Moysen, et populus audiebat vocem solummodo, et non intelligebant verba. Et idcirco dictum est: «Sicut vos audiretis voces»; et iterum: «Vocem verborum vos audientes» et non dixit: ‘verba vos audientes’. Et in omnibus, que referuntur ad auditum verborum, non est intentio in eis nisi auditus vocis solummodo; Moyses autem audiebat verba et narrabat eis. Istud est, quod apparet de plano legis et de pluribus verbis sapientum. Invenitur etiam apud sapientes verbum quoddam scriptum in pluribus locis, dixerunt siquidem: «Ego Dominus Deus tuus et non sit tibi Deus alius», de ore Domini audierunt, hoc est dicere, quod pervenerunt ad illos, s­ecundum

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXIV] Quod Moyses solus audiebat verba Domini. Capitulum XXXIV π capitulum XXXII in marg. E om. AGK | XXXIV] XXXIII C 2  perveniebant] proveniebant add. ex n sed exp. K 3  Moysen ... ad] om. B 5  fuit] sunt L 7  Ego] add. Deuter. V in marg. E | Dominum] ad ipsum sed exp. et corr. ad idem in marg. L | dicit alibi] inv. E dant alteri L 9  quia] quod CGKLπ | loquebatur] loquebantur B | audiebat] add. et E 10  Ut] add. Exo. XIX in marg. E | loquor] locor B 12  verba] ista E | idcirco] iterum K 13  Sicut] add. Deuter. VI in marg. E | vos] nos B | audiretis] audieritis GKLπ | et iterum] om. G | iterum] item BE | Vocem] add. eodem IV in marg. E | vos] nos KL 14  non] om. B 16  audiebat] audiebant B | est] autem B 19  et] add. et π | Deus] dominus L 20 quod] om. K | pervenerunt] perierunt C | secundum] vel L

7  Deut. 5, 5. 7-8  Exod. 19, 19. 8-9 Cf. Mekilta’, 20, 1. 10  Exod. 19, 9. 13  Deut. 5, 23. 13  Deut. 4, 12. 19  Exod. 20, 2-3.

170

MOSES MAIMONIDES

quod pervenerant ad Moysen, et non perduxit ista Moyses ad eos, quia iste due principalitates, scilicet quod Creator est et quod est unus, non apprehenduntur nisi per considerationem intellectus humani. In omnibus autem, que sciuntur per demonstrationem, idem est iudicium prophete et cuiuscumque alterius scientis illud, et neuter prefertur alteri. Iste vero due principalitates non fuerunt scite solummodo ex parte prophetie, quia dictum est in lege: «Tu fuisti ostensus, ut sciatur, quia Dominus ipse est Deus». Alia vero verba sunt de genere preceptorum demonstrata et recepta, non de genere intelligibilium. Verba Scripture et verba sapientum, qui locuti sunt de hoc, conveniunt in hoc, quod totus populus Israeliticus in concilio illo non audivit nisi verbum unum in una voce, et hoc fuit verbum illud, quod audivit Moyses et omnis populus cum eo, scilicet: «Ego Dominus Deus tuus et non sit tibi Deus alius», et Moyses narravit eis hoc in sermone suo secundum modum, quo ipse audierat. Hanc autem rationem sapientes traxerunt ad illud, quod David dixit: «Semel locutus est Deus, duo audivi». Exposuerunt etiam in alio loco, quod non audierant aliud verbum a Creatore. Lex etiam dicit: «Vox vehemens et non cessabat». Et postquam audierunt verbum illud, fuit, quod dictum est de mag­ no metu ipsorum in statu illo, sicut Moyses postea dixit eis dicens: «Dixistis: ecce Dominus Deus noster ostendit nobis gloriam suam et

21  pervenerant] perveniant CKL pervenerunt G 22  iste] ille GKLπ | et ... est2] om. K | est2] om. E | est2 unus] inv. AC 23  apprehenduntur] comprehenduntur A | In] add. in his que sciuntur per demonstrationem idem est iudicium omnium in marg. K 25  et neuter] et venerunt sed exp. et corr. sup. l. B 26  alteri] alii G | Iste] ille KLπ 27  Tu] add. Deuter. IV in marg. E 28  quia] quod π | preceptorum ... genere] om. G 29  non] add. aliter non habet non in marg. A | genere] genete π 30  qui] que L | locuti sunt] loquuntur KL 31  concilio] consilio B 32  voce] vice π add. aliter vice in marg. GKL | illud] istud C 33  scilicet] om. C 36  illud] id KLπ | David dixit] inv. E | Semel] corr. unum in marg. π add. aliter unum in marg. GKL 37  duo] add. hoc AC | alio] quo C | audierant] audierunt BEG | aliud] istud C 38  etiam] et L | dicit] dixit BE 41  Dixistis] dilexistis KLπ | noster] vester A | nobis] vobis A

27-28  Deut. 4, 35. 33-34  Exod. 20, 2-3. 36-37  Ps. 62, 12. 37-38 Cf. Šir ha-Širim Rabbah, 1. 38  Deut. 5, 22. 41-42  Deut. 5, 24-27.

25

30

35

40



45

50

55

60

DUX NEUTRORUM II, 34

171

magnitudinem. Quare moriemur? Accede tu ad Dominum et audi», et sic usque ad finem rationis. Accessit ergo Moyses solummodo, in quo melior apparuit omnibus hominibus, in secunda vice, et recepit alia verba unum post unum, et descendit ad pedem montis, et fecit, ut audirentur in illo magno concilio. Ipsi vero videbant ignem et choruscationes, et audiebant voces, ­sicut vocem tonitrui et vocem tube. Quicquid autem inveneris de auditu multarum vocum, sicut dictum est: «Omnis populus audiebat voces», non fuit hoc nisi vox tube et vox tonitrui et hiis similia. Vox autem Creatoris, scilicet vox creata, ex qua compositum est verbum, non fuit ab eis audita nisi semel solummodo, sicut dictum est in lege, et sicut exposuerunt sapientes in loco, quem percepi ego. Verbum autem illud fuit, ad quod exivit anima ipsorum, quando audierunt, et coniunxit in illo duo prima verba. Scito etiam, quod licet omnes audierunt primum verbum, non tamen omnes fuerunt equales in gradu Moysi magistro nostro quantum ad verbum illud. Ego autem revelabo tibi secretum istud, et faciam te scire quiddam, quod est usitatum apud sapientes in gente nostra, quod ubicumque inveneris: «Locutus est Dominus ad Moysen», Anqelos transtulit istud secundum suum planum sic: «Locutus est Dominus». Et similiter, quod scriptum est: «Locutus est Dominus omnia verba», hec transtulit: «Locutus est Dominus». Quod autem dixit populus Israel ad Moysen: «Non loquatur nobis Dominus», transtulit ipse: «Non loquatur nobis

42 et2] om. C 45  recepit] repit sed corr. sup. l. B 46  concilio] consilio BC 47  et2 ... voces] om. C | audiebant] audibant π 48  sicut ... voces] om. G | vocem] voces C 50  et2 ... similia] om. BE | similia] similium π add. alia tibi intelligitur G 51  compositum est] componitur KLπ 53  quem] add. ego π | percepi] docui π pereperci add. ei sed exp. G | ego] om. π 54  exivit] exiit GKLπ | ipsorum] illorum KLπ eorum G | coniunxit] coniunxerunt C 55  etiam] autem L | audierunt] add. et coniunxit in illo duo prima verba sed del. G 56  fuerunt equales] inv. E | magistro nostro] magistri nostri E 57  verbum] om. E | illud] istud K 58  istud] illud B | quiddam] quoddam L 60  istud] illud GKLπ 61  suum planum] inv. L | sic] sicut π 62  quod] sicut K istud L 63  Locutus ... transtulit] om. G 64  loquatur1] loquebatur E

49  Exod. 20, 18. 53 Cf. Šir ha-Širim Rabbah, 5. 62  Exod. 20, 1. 64  Exod. 20, 19.

172

MOSES MAIMONIDES

cum verbo, quod est coram Domino». Iam vides ergo, quid ostenderit 65 tibi universitas eorum, que nos exposuimus. Rationes autem istas mirabiles tu scis, quod Anqelos narrabat eas, et recipiebat eas de ore Rabi Eliezer et Rabi Iosua, qui fuerunt sapientes in Israel precise. Scito etiam istud, et intende in hoc, quia non oportet destruere sepem neque loqui in secretis status montis Synai nisi secundum modum istum, quem ipsi 70 dixerunt. Hoc etenim est de archanis legis et veritas illius comprehensionis, et quomodo fuit totum est occultum, quia non fuit ei similis ante eum nec post eum.

65  vides ergo] inv. E | quid] quod A | ostenderit] ostendit AKL 66  istas] sup. l. G 67  recipiebat] decipiebat G | eas] om. BE 68  Eliezer] Eliezei L | Iosua] Iona sed corr. sup. l. G | Scito] sicut C | etiam] ergo BE 70  status] statis KLπ | modum istum] inv. E

68  ’Eli‘ezer ben Hyrkanos. 68  Yehoshua‘ ben H.  ananyah.



DUX NEUTRORUM II, 35

173

CAPITULUM XXXV

5

10

15

20

Scriptum est in lege: «Ecce ego mitto angelum meum ante te». Ratio vero huius Scripture est, quod expositum est in Deuteronomio, quia Dominus dixit ad Moysen: «Prophetam suscitabo eis», quod ostenditur ex eo, quod dictum est de angelo isto: «Observa te coram ipso, et audi vocem eius, et non contradicas ei», et non est dubium, quod istud preceptum est universo populo. Tu vero scis, quod angelus non consuevit ostendere se populo nec precipere eis nec reddere eos cautos, ut non contradicant ei. Sed ratio huius dicti est, quia Creator fecit eos scire, quod ad prophetam ipsorum venturus esset angelus, et locuturus cum eo et precepturus et prohibiturus eis; et precepit nobis Creator, quod non rebellaremus contra angelum illum, cuius nuntium propheta annuntiabit nobis, et narrabit nobis verba ipsius, sicut expositum est in Deuteronomio, et dixit: «Ipsum audietis»; et erit: «Omnis, qui non audierit verba eius, que locutus fuerit in nomine meo, ego requiram ab eo». Et istud est expositio eius, quod dixit: «Et nomen meum in ipso». Istud autem totum fuit, ut faceret eos scire, quod ille magnus status montis Synai, quem vidistis, non remanebit semper vobiscum, nec erit de cetero similis illi, nec habebit semper ignem neque nubem, nec erit semper, sicut modo est super tabernaculum, sed subiiciet vobis terras,

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXV] De eo quod scriptum est Ecce ego mitto angelum meum. Capitulum XXXV π capitulum XXXIII in marg. E om. AGK | XXXV] XXIV C 2  angelum] angelnm π 3  vero] autem A | expositum est2] exponitur L | est2] om. K 6  quod] quem E 7  istud] illud A | vero] om. C 8  ostendere se] inv. KLπ add. abscondere sed exp. K | precipere] docere π percipere B | eis] eos π 9  ut] nisi KL ubi π | quia] quod L 10  esset] erat L | locuturus] add. sum sed exp. G 11  eo] ipso E | prohibiturus] prohiturus A | eis ... rebellaremus] om. A 12  rebellaremus] rebellemus BE 13  nobis2] vobis A 14  audietis] audies sed corr. sup. l. B 15  verba] verbum A | que] qui A 16  quod] qui C | meum] unum G 18  semper] super sed corr. in marg. L | vobiscum] nobiscum π 19  illi] ei G illis π | neque] nec KL | nec2] neque B 20  vobis] nobis K

2  Exod. 23, 20. 4  Deut. 18, 18. 5-6  Exod. 23, 21. 14  Deut. 18, 15. 14-16  Deut. 18, 19. 16  Exod. 23, 21. 20  Cf. Num. 9, 15-16.

174

MOSES MAIMONIDES

et faciet vos habitare super eas, et faciet vos scire, que facere debebitis, angelus, quem mittam ad prophetam meum, ad docendum vos, quod fuerit faciendum et removendum a vobis, quod fuerit removendum. In hoc autem ostendit principalitatem, quam ego semper soleo exponere, scilicet quod omnis propheta preter Moysen prophetia sua est angelo 25 mediante.

21  faciet] faciat B | vos] nos K | habitare] exp. K | super ... vos] om. K 22  quem] add. ego E | prophetam] add. meam sed exp. K | meum] vestrum B 23  quod ... removendum] om. A 24  ostendit] oportet sed del. et corr. in marg. L | ego semper] inv. C 25  scilicet] sed C | propheta] prophete π | Moysen] add. ad ipsum venit E add. propheta sed exp. K | sua] suam K om. Eπ | est] om. E | angelo mediante] inv. E



DUX NEUTRORUM II, 36

175

CAPITULUM XXXVI

5

10

15

20

Iam ostendi genti quatuor differentias, in quibus differt prophetia Moysi a prophetia omnium aliorum prophetarum, et induxi super hoc probationem, et exposui hoc in Expositione de Mysna et in Aggregatione mea magna, et non est necesse, ut repetatur, nec est de ratione istius libri. Quod autem oportet te scire, hoc est, quia quicquid dicitur in ratione prophetie in capitulis huius libri non est intelligendum nisi in ratione prophetie omnium prophetarum, qui precesserunt Moysen et secuti sunt post eum. Ad prophetiam vero Moysi non extendam manum meam in capitulis istis, neque palam neque in occulto. Quoniam nomen prophetie, sicut michi videtur, dicitur de Moyse et aliis prophetis equivoce, et sic est diversitas apud me in signis eius et in sig­ nis aliorum prophetarum, quia signa eius non sunt eius speciei, cuius sunt signa aliorum prophetarum. Probatio vero legis, quod magna est differentia inter eius prophetiam et prophetiam omnium aliorum, est illud, quod Scriptura dicit: «Ostendi me Abrahe, Isaac et Iacob, et nomen meum Adonay non me indicam eis». Per hoc facit nos scire, quod apprehensio Moysi non fuit sicut apprehensio patriarcharum, sed est fortior et nobilior, quanto magis, apprehensione aliorum antiquorum. Eius autem preeminentia super omnes prophetas, qui secuti sunt post eum, est in hoc, quod hystoria dicit: «Non surrexit propheta in Israel

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXVI] Quod prophetia Moysi sit excellentissima. Capitulum XXXVI π capitulum XXXIV in marg. E om. AGK | XXXVI] XXV C 3  aliorum prophetatum] inv. C 5  mea] om. G | ut] nisi KLπ 7  quia] quod π in] de π 9  prophetie] om. KLπ | prophetie omnium] inv. sed corr. C 10  et] add. qui E | post] om. CKLπ 11  manum] om. G | istis] om. G | neque1] nec GL | neque2] nec AGL | in2 occulto] occulte K | Quoniam] add. nomen prophetye dicitur equivoce de Moyse et aliis prophetis in marg. K 14  quia ... prophetarum] om. A | eius1] est B 16  eius] eiis sed exp. et corr. sup. l. B | prophetiam1] prophetarum B | omnium] om. A | omnium aliorum] inv. L 17  Ostendi] add. Exo. VI in marg. E 18  me indicam] inv. L | eis] add. qui E | hoc] add. verbum C | nos] om. C 19  Moysi … apprehensio] om. A 21  qui] quia π 22  est] et A | hystoria] lac. K

4  Maimonides, Peruš ha-Mišnayot, Sanhedrin, X, intr. 4-5  Maimonides, Mišneh Torah, Hilkot Yesode ha-Torah, VII, 6. 17-18  Exod. 6, 3. 22-23  Deut. 34, 10.

176

MOSES MAIMONIDES

sicut Moyses, quoniam novit Dominum facie ad faciem». Ex quo fecit sciri, quod eius apprehensio fuit separata ab apprehensione omnium, qui secuti sunt post eum in Israel. Excellentia vero signorum eius super signis omnium prophetarum est in hoc, quod omnia signa et mirabilia, que operati sunt prophete, narraverunt cuidam parti hominum, sicut signa Helye et Helysei. Nonne scis, quod rex Israel quesivit a Gyezi de signis Helysei, et dixit ei: «Narra michi omnia mirabilia, que fecit Helyseus, que cum narraret, quedam mulier conquesta est regi, et dixit Gyezi: Domine mi rex, hec est mulier, et iste est filius eius, quem suscitavit Helyseus»? Et sic fuerunt signa cuiuslibet prophete preterquam Moysi. Propter hoc ergo dixit Scriptura, quod non surget propheta de cetero, qui faceret signa manifesta in conspectu omnium, qui conveniebant cum eo, et eorum, qui contradicebant ei, sicut fecit Moyses in conspectu gentium et populi Israel, sicut Scriptura dicit: «Non surrexit propheta in Israel sicut Moyses in omnibus signis et portentis, ad que misit eum Dominus, ut faceret ea in terra Egyptii in Pharaone et in omnibus servis eius et in tota terra ipsius in manu forti et timore horribili, que fecit Moyses coram Israel». Colligavit ergo duas rationes in unum: quod non surgeret propheta, qui apprehenderet apprehensione consimili sue; nec qui faceret opera similia operibus ipsius. Postea vero fecit sciri, quod signa illa fuerunt facta in Pharaone et in omnibus servis eius et in universa terra ipsius, qui contradicebant ei et fuerunt in conspectu totius populi Israel, qui consentiebant ei. Hoc autem non fuit inventum in aliquo

23  quoniam] quem BE qui C | Ex] et sed corr. sup. l. A | fecit] feci sed corr. sup. l. A 24  eius apprehensio] inv. E | fuit] erat K 25  sunt] add. eum A | in] add. Irl sed del. L 26  signis] signa π add. aliorum L 27  quod] quia L | mirabilia] miracula L 28  parti] periti KL om. π | hominum] omnium B 29  quod] quia C | Gyezi] Gyegi B 30  Narra] noccra B | que2] quod E 31  regi] rei G | Gyezi] Giegi B 32  iste] ille KLπ | est2] om. C 33  prophete] add. propter K 34  dixit] dicit KLπ | surget] surgeret A surgent sed corr. surgeret E | de] add. cetera sed exp. K | faceret] faciat π 35  conveniebant] conveniebat G credebant L 36  in ... Moyses] om. KLπ 37  Israel1] gisrael B 38  eum Dominus] inv. GKLπ 39  ea] ei G | omnibus] add. sigi sed del. L 42  sue] om. G 43  opera] om. KLπ add. sua C | ipsius] suis KLπ | vero] non C 44  eius] suis A om. G 45  contradicebant] contradicebat π | totius] add. Israel sed exp. K 46  ei] ea E | aliquo] aliqua B

30-32  II Reg. 8, 4-5. 37-41  Deut. 34, 10-12.

25

30

35

40

45



DUX NEUTRORUM II, 36

177

propheta post eum. Sic ergo verificatum est verbum, quod precessit, quia non est alius propheta sicut ipse. Nec te decipiat, quod accidit in statione Solis in diebus Iosue in horis notis, quia dictum est: «Coram 50 Israel», sed non dixit: «Coram omni Israel», sicut dictum est de Moyse. Eodem modo in facto Helye in monte Carmeli pauci homines interfuerunt. In hoc autem loco feci mentionem de horis, quibus stetit Sol, quia videtur michi hoc, quod Scriptura dicit: «Sicut dies completa», hoc est sicut dies longa completa; verbum siquidem completionis est, 55 sicut si diceret: dies illa fuit eis ad Gabaon, sicut solebat ibi esse dies estiva longa. Postquam ergo separaveris in corde tuo prophetiam Moysi et signa eius, et intellexeris, quod excellentia illius apprehensionis fuit sicut excellentia illorum operum, et credideris, quod nos non apprehendi60 mus gradum illum secundum veritatem suam, et nescimus ipsum exponere, audies verba mea in omnibus istis capitulis in prophetia et in gradibus omnium prophetarum excepto gradu istius prophete. Hec est intentio istius capituli.

47  eum] ipsum CE 48  est] esset BE 49  Solis] solus B | notis] noctis AEL | Coram] add. Iosue X in marg. E 50  sed ... Israel] om. K 51  Carmeli] Carmelo π | pauci ... interferunt] interferunt pauci homines C 52  horis] oris sed corr. sup. l. B | stetit Sol] inv. C 54  completa] complecta L | verbum] verbis L | completionis] complexionis B complectionis L 55  solebat] add. dies E 57  ergo] om. GKLπ | separaveris] separaverit E | et] add. illeg. sed del. G 58  illius] eius L | sicut] om. π add. a sed del. L 59  credideris] crediderit E credideritis π | nos non] inv. G | non] om. C 61  mea] om. KLπ 62  omnium] communium L | istius] illius A | prophete] prophetye K 63  istius] huius π

49-50  Ios. 10, 12. 53  Ios. 10, 13.

178

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXXVII Scito, quod veritas prophetie et substantia sua est largitas a Creatore effusa mediante intelligentia agente super potentiam anime rationalis primo, deinde super ymaginativam virtutem. Et iste est finis gradus hominis et finis perfectionis, que inveniri potest in eius specie, et hoc est finis perfectionis virtutis ymaginative. Hoc autem convenit, sed non cuilibet homini, et non est res, ad quam perveniat homo per aliquam perfectionem, quam habeat, neque per scientiam speculativam neque per compositionem morum, licet hec omnia essent in fine compositionis et excellentie, nisi coniungatur cum istis perfectio virtutis ymaginative in radice sue creationis in fine eius, quod convenit ei. Tu vero scis, quod perfectio virtutum corporalium, de quarum universitate est virtus ymaginativa, eget bonitate complexionis illius membri, in quo est virtus, et quod sit membrum perfecte mensuratum, et habeat materiam mundam et claram. In hoc autem non potest esse, ut acquiratur, quod deficit, per studium aliquod ullo modo. Quodlibet namque membrum malitiam habens ex complexione, que est in eo ex radice compositionis, scito, quod finis sue dispositionis et sui regiminis, per quod potest bene disponi, est, ut sit in quacumque sanitate, non ut reducatur ad bonitatem compositionis. Sed si defectus vel malitia, que est in eo, scilicet in mensura vel in positione vel in substantia, scilicet ex parte materie, de qua factum est membrum, fuerit, istud quidem membrum nullo consilio vel arte potest bene disponi. Et hoc totum tu scis, nec est utile prolongare expositionem in hoc.

1  Capitulum] om. C | Capitulum XXXVII] Quid sit realiter prophetia. Capitulum XXXVII π capitulum XXXVI in marg. E om. AGK | XXXVII] XXXVI C 2  Scito] add. nota essentiam prophetie in marg. E add. quid sit realiter prophetya in marg. inf. K | substantia sua] inv. B | largitas] add. que C 3  effusa] add. est sed exp. A add. est CG 4  deinde] demum π | ymaginativam virtutem] virtutem maginativam B inv. E | iste] ille GKLπ 5  que ... perfectionis] om. L | hoc] hec A hic C 7  homo] quis π om. KL | per] ad L om. K 8  habeat] habet A | neque] om. AGKLπ 9  neque] nec K | hec omnia] inv. E 11  in1 radice] om. G 12  Tu] add. quod bonitas virtutum corporalium dependet ex bonitate complexionis in marg. K 13  bonitate] vonitate sed corr. sup. l. A | complexionis] completionis C 14  perfecte mensuratum] perfectione mensurarum G perfectum statum L 17  habens] habetis B | ex1] et C 18  compositionis] complexionis L 19  per] et KLπ 20  vel] et G 21  positione] compositione E | vel2] et G | substantia] scientia KLπ 22  fuerit] om. G | istud] illud A 23  potest bene] inv. KLπ | bene] unde K 24  utile] inutile K

5

10

15

20

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 37

179

Similiter etiam tu scis actiones virtutis ymaginative ratione sensuum et compositionis eorum et potentiarum, que sunt in natura ipsorum, et quod bonitas nobilium operationum ipsius ymaginative non erit nisi in tempore quietis sensuum. Tunc enim diffundetur super illam largitas illa secundum suam dispositionem et preparationem. Hec autem est causa sompniorum verorum, et eadem est causa prophetie, sed est differentia in multo et pauco. Tu vero scis, quod dixerunt sapientes, quia «Sompnium est unum de sexaginta prophetie». Non est autem conveniens proportio inter res differentes in specie, non enim oportet dicere, quod hominis perfectio est tantum vel tantum maior equi perfectione. Dixerunt etiam in eadem ratione, quod «Casus prophetie sompnium est». Hec autem similitudo mirabilis est, quia illud, quod cadit, ipsum est fructus per se, sed cadit ante perfectionem et maturitatem suam, sic est virtus ymaginativa tempore sompnii, quia ipsa est eius actio tempore prophetie, sed est in ea breviatio, et non pervenit ad finem suum. Quare docebo te istud ex verbis eorum, et omittam versus legis, in qua dictum est: «Si fuerit propheta, videtur Dominus, in visione notum me facio ipsi, et in sompnio loquor ei». Iam fecit nos scire Creator veritatem prophetie et substantiam eius, et fecit nos scire, quod est perfectio, que accidit in sompniis vel in visione. ‘Visio’ vero dicitur a ‘videndo’, cuius expositio est, quod in 25 Similiter] add. de actione et bonitate virtutis ymaginative in marg. K | etiam] autem L 27  bonitas] om. L | ymaginative] add. bonitas L | erit] erat E 28  enim] etenim BE 29  preparationem] speculationem G | Hec] add. quod bonitas virtutis ymaginative est causa sompniorum verorum et prophetye in marg. K 30  causa1] causam KL | sompniorum] add. suorum K | eadem est2] etiam E 32  est1 unum] om. E | sexaginta] add. speciebus sup. l. A add. generibus π | Non] add. non est conveniens proportio inter res differentes specie in marg. K 33  conveniens] inconveniens add. prophetie G | res] similes A | enim] om. B 34  tantum1] tanta π | tantum2] om. π 35  Dixerunt] dixit GKLπ add. sompnium est casus prophetye in marg. K 36  sompnium] scriptum K | quia] quod B 37  cadit] capit E | fructus] fractus K | et] vel C | maturitatem] add. secundum K 38  est1] add. quod K | est2] om. C 39  eius] om. KLπ | tempore] temporis K 40  Quare] quia KLπ | eorum] istorum G 41  versus] verba A | videtur] add. dicit sup. l. A 42  me facio] inv. CK | in2] invenio sed corr. B | sompnio] sompno KLπ | loquor] loquar π 43  scire Creator] inv. L 44  perfectio] add. eius KLπ | vel] om. C 45 Visio] add. quid sit visio et unde dicatur in marg. K

32  TB, Berakot, 57b. 35-36  Berešit Rabbah, 17. 41-42  Num. 12, 6.

180

MOSES MAIMONIDES

virtute ymaginativa invenietur perfectio actionis tanta, quod videbit rem, ac si esset extra, et erit res ipsa comprehensa, sicut si veniret ad ymaginativam per viam sensuum ab exterioribus. In hiis autem duobus generibus communicant omnes gradus prophetie, scilicet in visione et sompnio. Notum est autem, quod virtus ymaginativa tempore sompnii laborat in illis, in quibus homo dum vigilat, laborat et studet, cum largitas intellectus diffunditur super ipsam secundum suam preparationem. Exempla vero et multa verba in talibus sunt additio absque utilitate. Hoc etenim ostensum est et notum omni homini perfecto in sua creatione et natura. Post ista, que premisi, scito, quod, cum fuerit aliquis homo singularis, cuius cerebri substantia fuerit in radice sue creationis in fine debito in materia clara et in temperantia appropriata cuiuslibet partium suarum in sua mensura et positione, et non prohibuerint ipsum impedimenta ex parte complexionis alterius membri, et homo ille studuerit in disciplina et scientia, donec exeat de potentia ad actum, et intellectus humanus fuerit inventus in eo perfectus in fine perfectionis, et mores eius fuerint mundi, et omnia desideria eius fuerint, ut sciat secreta universi esse et causas omnium, que sunt in mundo, et cogitationes eius amaverint et intenderint rationibus nobilibus, et studium eius fuerit in scientia Creatoris et intellectu operum ipsius et in hiis, que oportet credi de ipso, et elongaverit a se concupiscentias et desideria voluptatum bestialium, scilicet cibi et potus et coitus, quorum subiectum commune est membrum sive sensus, gustus et tactus, ad quem refertur coitus, de quo dixit Aristotiles, quod membrum istud est malum. Et 46 quod] add. si E 47  si2] om. C 48  hiis] istis G 50  sompnio] sompno K | tempore] temporum K 51  homo] om. E | cum] si L 52  ipsam] ipsum π 54  etenim] est enim B | perfecto] perfectio sed corr. A 55  sua creatione] inv. G | natura] contra KLπ 56  Post] add. de preparatione hominis prophetye in marg. K | cum] si L om. E add. quod cum sed del. A | homo singularis] om. C 57  cerebri] celebri B | fuerit] add. fuerit L 58  in2] om. KLπ 59  prohibuerint] prohibuerunt E 60  homo ille] inv. E 61  exeat] erat C exiret E 62  fuerit] add. perfectus L | et] add. omnes L 63  sciat] scientia E om. A 64  esse] omne B | eius] om. GKLπ 65  amaverint] amaverunt C amaverit KLπ | intenderint] intenderunt C intenderit π 69  membrum] membrorum A | sensus] membra BE | ad ... coitus] om. BE 70  quod] add. sensum G | malum] add. aliter sensus ille est malus G add. aliter est tactus qui est sensus communis in marg. G | Et bene] om. G

70  Cf. Aristoteles, Ethica Nicomachea, III, 13, 1118b2-5.

50

55

60

65

70



75

80

85

90

DUX NEUTRORUM II, 37

181

bene dixit in hoc ex parte, qua vivimus solummodo, sicut et cetera animalia, non considerato aliquo eorum, que sunt in homine. Alie vero delectationes sensibiles, scilicet que sunt secundum sensus, licet sint corporales, potest contingere, quod inveniatur in eis delectatio quandoque hominis, inquantum est homo, sicut ostendit Aristotiles. Multitudo verborum deduxit nos ad id, quod non erat de proposito nostro, sed necessarium est, quia multe cogitationes sapientum laborant in delectationibus huius sensus, et omnis amor plurium est ad illum. Mirantur etiam, quare non prophetant, si prophetia est in natura hominis. Necessarium est etiam isti homini, quod eius cogitatio et amor recedat a sensibus non veris, et desiderium eius elongetur ab ambitione et amore potentie et ab appetitu inanis glorie et commodi temporalis et obedientie hominum. Est etiam ei necessarium, ut cognoscat homines secundum suas diversitates, secundum quas ipsi sunt sine dubio, quia cupiditas eis est sicut bestia mala vel serpens, cui, cum obviaverit, vir bonus non cogitat, nisi qualiter evadere possit a malitia ipsius, nisi forte velit aliquam utilitatem consequi ab ipsa in aliqua suarum necessitatum. Homo igitur, cuius fuerint mores et dispositiones predicte, non est dubium, quod, cum virtus eius ymaginativa, que est in fine perfectionis, laboraverit, et intellectus fuerit effusus super eum secundum perfectionem speculationis sue, apprehendet rationes spirituales

75  hominis] huius KL huiusmodi π | ostendit] dicit π 76  nos] eos sed corr. B 77  quia] ut K quod Lπ | sapientum] sapientes C 78  laborant] laborent π | sensus] sensuum A | omnis] omnino C | plurium] plurimum A 79  Mirantur] miramur C queritur E michi videtur G | etiam] add. plurimum π | quare] quod C | prophetant] prophetat KL prophetizat π | si] sed CGKLπ add. natura et C | prophetia] propheta GKLπ 81  Necessarium] add. nota quod necessarium prophete ultra perfectionem virtutis ymaginative in radice sue compositionis vel creationis que etiam + illeg. sed del. + dependet et eget bonitate illius membri complexionis in quo est illa virtus cum sit virtus corporalis, ut dictum est supra in eodem capitulo scilicet quod membrum vel instrumentum in quo est sit perfecte mensuratum et habeat materiam mundam et claram, ultra hoc necessarium est scilicet al. m. in marg. E | est etiam] inv. π | isti] illi C huic L 85  secundum suas] inv. G 86  cupiditas] cupidibus A | eis] eius KLπ ei B | cum] si L 87  possit] posset K 88  forte] add. nisi forte G | necessitatum] utilitatum C 90  cum] si L | eius] est B | que] quem sed corr. K 91  super] sub K | secundum] vel L 92  spirituales] spirituale KL

75  Cf. Aristoteles, Ethica Nicomachea, III, 13, 1118a3-12.

182

MOSES MAIMONIDES

valde mirabiles, et non videbit nisi Creatorem et angelos eius, et non considerabit nisi sententias rectas et regimina communia hominibus inter se. Scitum est autem, quod ista tria, que adunavimus, sunt perfectio virtutis rationalis in disciplina et perfectio virtutis ymaginative in natura creationis et perfectio morum in removendo cogitationem ab omnibus delectationibus corporalibus et in elongando desiderium inanis glorie. In perfectis autem magna distantia est unius ad alterum in predictis; secundum vero differentiam et preeminentiam in quolibet predictorum trium sunt preeminentie graduum omnium prophetarum. Tu etiam scis, quod omnis virtus corporalis debilitatur et confunditur quandoque, virtus autem ymaginativa corporalis est sine dubio. Et propter hoc contingit, quod prophetia aufertur a propheta in tempore iracundie et angustie, sicut dixerunt sapientes: «Non requiescet prophetia super pigrum neque super tristem». Iacob etiam non prophetavit omnibus diebus doloris sui, quia virtus eius ymaginativa laborabat circa luctum Ioseph. Prophetia etiam, que requievit super Moysen, post exploratores non fuit, sicut erat prius, donec consumpta est omnis illa generatio in deserto, quia doluit super malitia ipsorum, licet virtus ymaginativa non prevaleret in ipso, sed largitas intellectus diffundebatur super eum illa non mediante, sicut alibi exposuimus. Non enim

93  nisi] qui C | angelos eius] inv. E 94  hominibus] omnibus L 95  est autem] inv. A 96  rationalis ... virtutis] om. AG | perfectio] in perfectione π | virtutis] sup. l. B veritatis K 97  in natura] mutua G | natura creationis] creatione E | cogitationem] add. vel imaginationem BE 98  omnibus] hominibus sed exp. et corr. K | et] om. A 99  In] add. de distantia unius prophete ad alterum et causa distantie in marg. K add. nota hic differentia prophetiarum et prophetarum in marg. E 101  graduum omnium] inv. L | omnium] om. G | omnium prophetarum] inv. B 103  Tu] add. omnis virtus corporalis debilitatur et idem quandoque prophetya auffertur a propheta in marg. K | etiam] autem L | debilitatur] debitatur sed corr. sup. l. B 106  requiescet] requiescit B add. super G | prophetia] propheta π 107  Iacob] add. de causa cessationis prophetya quandoque a prophetis in marg. K | etiam] autem L 108  eius] add. est G 109  luctum] lutum B | requievit] add. post sed exp. G | post] add. post B 110  exploratores] explanatores B 111  ipsorum] eorum C 112  prevaleret] prevalet L | diffundebatur] effundebatur π 113  eum] ipsum CL | alibi] om. KLπ | Non] add. nota in quo differebat prophetia Moyses ab aliis in marg. E

106-107  TB, Šabbat, 30b. 107-109  Cf. Gen. 37, 34-35. 109-110  Cf. Num. 13; 14.

95

100

105

110



DUX NEUTRORUM II, 37

183

prophetabat per similitudines, sicut et ceteri prophete. Hoc etiam exponemus adhuc, quia non est de intentione istius capituli. Similiter etiam invenies, quod quidam prophete prophetaverunt diebus aliquot, et postea recessit ab eis prophetia. Istud vero non fuit factum secundum accidens. Ista est etiam causa propinquior, sicut michi videtur, in recessu prophetie tempore captivitatis, scilicet tristitia et pigritia, 120 in quam incidit homo ex causa multiplici precipue, dum est servus oppressus et tributis serviens nec est sue potestatis. Et hoc est, quod dictum est per prophetam: «Dispergentur, ut querant verbum Domini, nec invenient»; et item: «Rex eius et princeps in gentibus, non lex, nec etiam prophete sui invenerunt prophetiam Domini», et hoc est verum. 125 Et ostensa est causa, quare cessaret prophetia in diebus istis. 115

114  prophetabat] prophetizabat BC | et] om. π add. eius G | ceteri prophete] prophetari G | prophete] add. prophetaverunt diebus aliquot C | exponemus] exposuimus Kπ 115  istius] huius EKLπ 116  etiam] add. non sed exp. G | aliquot] aliquid L 118  est etiam] inv. Aπ 120  quam] qua B 123  invenient] invenietur C | item] iterum KLπ | eius] eis G | princeps] principes B | non] add. est C nec G 124  invenerunt] inveniunt E 125  est causa] inv. L

122-123  Amos 8, 12. 123-124  Lam. 2, 9.

184

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXXVIII Necesse est, ut percipias intellectum tuum in natura essentie huius splendoris spiritualis, qui pervenit ad nos, per quem intelligimus, in quo pars nostra excellit alios. Potest enim contingere, quod de illo pervenit aliquid ad aliquem hominem, ex quo ipse perfectus erit in se so­ lummodo. Potest etiam contingere, quod de illo perveniet aliquid am­ plius ad alium, unde ipse perfectus erit, et poterit alium perficere, sicut solet contingere in omnibus entibus: quedam etenim entium conse­ quuntur de perfectione tantum, quod poterunt alia regere; quedam vero tantum consequuntur, quod sufficit regimini suo, sed non aliorum. Post ista scito, quod iste splendor intellectus, qui effunditur super virtutem rationalem, et nichil ex eo effunditur super virtutem ymaginativam, est vel propter paucitatem largitatis effuse vel propter defectum, qui est in virtute ymaginativa ex radice creationis, unde non potest recipere splendorem intellectus, isti tales sunt sapientes inquirendo et speculando. Si vero fuerit iste splendor sufficiens utrique virtuti, rationali scilicet et ymaginative, in fine perfectionis sue in creatione, isti tales dicuntur prophete. Si autem splendor effunditur super virtutem ymaginativam solummodo, est defectus in rationali vel ex radice creationis vel propter modicum exercitium in scientiis, et isti tales sunt rectores civitatum, inventores legum et prophetizantes de corde suo. Et qui divinant, et qui magicis utuntur artibus, et qui vident sompnia

1 Capitulum] om. C | Capitulum XXXVIII] De splendore intellectus qui effunditur super intellectum hominum et de differentia effusionis. Capitulum XXXVIII π capitulum 37 in marg. E om. AGK | XXXVIII] XXXVII C 2  percipias] erudias π | huius] eius G 3  spiritualis] specialis Cπ | nos] eum C 4  quo] qua K | nostra] nostri B | excellit] egebit K | Potest] add. de splendore intelligentie qui effunditur super nos intellectum hominum et de differentia effusionis in marg. K | enim] etiam C | pervenit] pervenerit E provenit K perveniet π 6  etiam] et C | de] add. ipso G | illo] ipso E | perveniet] perveniat A perveit K | aliquid] aliquod K 7  ipse] add. unde ipse G | erit] om. G 8  quedam] add. quod quedam entium consequuntur perfectionem ad regiminem aliorum quedam vero ad regimen proprium in marg. K 9  de ... consequuntur] om. A | poterunt] potuerint K 10  regimini] regni K 11  iste] ille C | splendor intellectus] intellectus splendoris KLπ 12  rationalem ... virtutem] om. C | nichil] non Kπ add. effunditur G | ex] super sed del. et corr. sup. l. G | effunditur] effundetur KL om. G | virtutem2] add. rationalem et nichil ex eo effunditur super virtutem sed del. B 13  est] om. BE 15  inquirendo] in querendo ABE 16  virtuti] virtute G 17  rationali scilicet] inv. KLπ 18  effunditur] supereffunditur E 20  propter] add. enim sed exp. B 21  prophetizantes] sed corr. sup. l. G

5

10

15

20



25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 38

185

vera, et qui sciunt facere mirabilia cum inventionibus profundis et artificiis occultis, et licet non sint sapientes omnes, tamen isti sunt de isto tertio genere. Oportet etiam te credere, quod in quibusdam de isto tertio genere renovantur phantasie mirabiles et sompnia, et quandoque, cum expergefacti fuerint, putant se prophetas esse, et anima ipsorum est valde nobilis in oculis eorum propter illa, que apprehendunt de vanitatibus illis, et opinantur, quod apprehendunt scientias absque doctrina. Immittunt etiam difficultates magnas in scientiis speculativis difficilibus, et confunduntur in eis verba veritatis cum verbis vanitatum confusione magna. Hec autem omnia proveniunt ex fortitudine virtutis ymaginative et debilitate virtutis rationalis, que non apparet, id est non exit ad actum. Palam est autem, quod in quolibet istorum trium generum singularia quedam excellunt alia precellentia magna. Utraque vero species hominum de duobus primis generibus dividitur in duas, sicut exposuimus, quoniam splendor, qui perveniet ad utrumque illorum generum, vel erit tantus, quod sibi soli sufficiet, vel tantus, quod sibi sufficiet et aliis. Prima pars est sapientum, in quibus effunditur tantus splendor super virtute rationali, ut percipiantur ab eo ad querendum sapientiam et intelligendum et cognoscendum et sciendum, et non percipientur ab ipso, ut doceant alium, nec ut componant libros, nec concupiscent istud, nec habebit potentiam super hoc. Potest etiam contingere, ut, quod effusum est super aliquem de predictis, sit tantum, quod perci-

23  mirabilia] miracula L 24  occultis] oculos sed corr. al. m. in marg. G | isti] om. A 25 isto1] om. CKLπ | isto1 tertio] inv. G | isto2] om. G 26  mirabiles ‫]נפלאים‬ inutiles CGKLπ 27  expergefacti] ex parte facti sed corr. al. m. in marg. G ex parte facti K 28  eorum] ipsorum G | illa] talia G 29  illis] add. et opinantur quod apprehendunt de vanitatibus illis sed del. A | apprehendunt] apprehenderunt CKLπ apprehendent add. do sed exp. E 30  etiam] add. scie sed del. L | speculativis] speculantis E 31  confunduntur] confundunt GKLπ | veritatis] virtutis L 32  proveniunt] perveniunt L 33  ymaginative] imaginate G 34  non] om. EK | exit] venit K 35  est autem] inv. BE | singularia quedam] inv. KLπ 36  excellunt] precellunt C | alia] aliam B | vero] veros sed corr. G 37  primis generibus] inv. A | in duas] om. GKLπ | sicut] add. splendore sed exp. G 38  perveniet] pervenit AK 39  soli] sola B | sufficiet1] add. et aliis sed exp. G | tantus] add. erit BE 40  effunditur] effusus dicitur π 41  ut] om. E | percipiantur] erudiantur π percipientum E | ad ... ipso] om. G 42  non] si sed corr. sup. l. A | percipientur] percipiantur sed corr. sup. l. A erudientur π 43  ipso] add. nomen sup. l. A | componant] componantur K | concupiscent] concupiscet G 44  habebit] habebunt π 45  effusum] effectus K | aliquem] aliqua L | percipietur] erudientur π

186

MOSES MAIMONIDES

pietur ad componendum libros et ad instruendum alios. Similis quoque ratio potest esse in secundo genere: potest namque contingere, quod perveniat ad aliquem talium de virtute prophetie tantum, quod ipse propheta erit sufficiens in se solummodo; et potest etiam contingere, quod ad aliquem alium tantum perveniat, quod de necessitate cogetur docere alios, ut effundat super eos de perfectione sua. Ostensum est tibi iam, quod nisi esset ista perfectio cum additamento isto, scientie non essent aggregate in libris, nec prophete docerent homines scire veritatem. Sapiens namque non componit sibi librum, ut addiscat, que prius didicerat, sed natura istius intellectus est, quod ita semper diffundit ab uno recipiente in alium, donec perveniatur ad aliquem, qui non potest diffundere splendorem in alium, sed est sibi soli sufficiens, sicut exposuimus in quibusdam capitulis huius libri. Natura etiam rationis huius cogit illum, qui consequitur mensuram talem splendoris additionis, ut instruat alios, sive recipiant sive non, licet dampnum inferat vite sue. Invenimus namque prophetas quosdam, qui corripuerunt homines, donec interfecerunt eos, quoniam splendor spiritualis excitabat eos, et non permittebat illos quiescere ullo modo, quamvis essent expositi periculo cuicumque. Propter hoc invenies, quod cum Ieremias sustinuisset opprobria et iniurias a perfidis et rebellibus, qui erant in diebus illis, noluit scribere prophetias suas, ita quod non prophetizaret eis, neque redderet eos cautos, sed non potuit,

48  perveniat] perveniet BE | aliquem] aliquam sed corr. sup. l. A aliquam G 49  erit] erat sed corr. sup. l. A 50  quod1] add. perveniet B add. pervenietur E | ad] sup. l. A | ad ... cogetur] om. E | perveniat] perveniet A add. tantum G om. B | quod2] om. K 51  docere] dicere G | effundat] effundant L | super eos] om. G 52  ista] ita A 53  isto] om. KLπ | prophete] prophetie G 55  didicerat] addicerat E | natura] nec G 56  ita] rem E illa KLπ | semper] add. se AB | diffundit] diffunditur B | perveniatur] perveniat E 57  est] cum E 59  Natura] add. quod quidam propter copiam splendoris coguntur alios instruere et prophetare in marg. K | huius] om. A | mensuram] naturam K 60  splendoris additionis] inv. A | recipiant] recipiat A add. ea π | licet] add. etiam BE 62  splendor] om. E 63  spiritualis] specialis Cπ | eos] eas sed corr. sup. l. A | illos] eos EK 64  cuicumque] quicumque π | hoc] quod C 65  sustinuisset] abstinuisset KLπ | iniurias] iniuria KL 66  noluit ‫ ]שלא רצה‬voluerunt A voluit BEKL | ita quod] in qua L

58 Cf. supra, II, 12, p. 50.

50

55

60

65



DUX NEUTRORUM II, 38

187

sicut ipse dixit: «Iam dixi: Non dicam neque loquar amplius in nomine eius. Et fuit in corde meo sicut ignis ardens retentus in ossibus meis, 70 et fatigatus sum sustinens, et non potui». Propter hoc etiam dixit alius propheta: «Dominus Deus locutus est, quis non prophetabit?».

69  meo] suo E | ardens] add. et A | retentus] retantus E 70  et1 ... potui] om. L | sustinens] add. scilicet continens G | potui] poni sed corr. sup. l. B 71  Dominus] add. Amos in marg. A

68-70  Ier. 20, 8-9. 71  Amos 3, 8.

188

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XXXIX Scito, quod in quolibet homine est potentia audacie de necessitate, que potentia nisi esset, eius ymaginatio non intenderet repellere nocivum. Hec autem potentia secundum intellectum meum est in potentiis animalibus, sicut virtus expulsiva in virtutibus naturalibus. Item ista virtus variatur in fortitudine et debilitate, sicut et alie potentie, donec invenies aliquem hominem, qui non cedet leoni, et invenies alium, qui fugiet murem; invenies etiam aliquem, qui ponet animam suam in manibus suis coram aliquo exercitu et pugnabit cum eo; alius iterum erit, quem, si terruerit mulier, contremiscent omnia membra eius. Non est autem dubium, quod est temperantia composita in radice creationis, et augmentatur et extrahit, quod habet in potentia, in actum secundum ymaginationem renovatam. Similiter etiam diminuitur et deficiet in paucitate usus, et secundum hoc in annis adolescentie ostendetur tibi in pueris fortitudo vel debilitas talium potentiarum. Similiter etiam potentia sentiendi rationes et mensurandi eas invenitur in quolibet homine, et variatur in multitudine et paucitate, et precipue in illis, in quibus multum laborat homo et multam operam dat, et in quibus diffunditur eius cogitatio, donec invenies in anima tua, quod talis vel talis dicet sic vel sic, vel operabitur sic vel sic, et proveniet res, sicut tu estimasti. Invenies etiam hominem, cuius estimatio et ymaginatio erit fortissima, adeo quod illud, quod cogitaverit

1  Capitulum] om. C | Capitulum XXXIX] De audacia hominis. Capitulum XXXIX π capitulum XXXVIII in marg. E om. AGK | XXXIX] XXXVIII C 2  Scito] add. de audacia hominis in marg. K | est] cum B | audacie] add. vel confidentie G 3  que] quod EG | nisi] non L | non] add. apprenederet non E | nocivum] noscivum B 5  meum] nostrum AGKLπ 6  animalibus] naturalibus G 7  variatur] add. et KLπ | et1] add. fortitudine et E 8  aliquem ... invenies] om. C | hominem] hominum L | cedet] cedat A credat B cedit G | alium] aliquem G add. hominem A | qui2] add. non sed exp. K 9  ponet] ponat A ponit K 11  contremiscent] contremiscunt E contremiscerent GKLπ | Non] add. quod causa audacie est temperantia complexionis in marg. K 12  temperantia] comparantia sed exp. et corr. sup. l. K 14  renovatam] renovat autem G | etiam] autem C | diminuitur] diminuetur π | deficiet] defficit B 15  paucitate usus] pausus B | ostendetur] converetur L 17  sentiendi] add. divinandi vel inveniendi G 19  precipue] precise Lπ 20 dat] om. E | eius] om. KLπ 21  dicet] dicit K | sic2] add. si sed del. C 22  estimasti] existimasti BEL | Invenies] add. nota de fortitudine ymaginationis in marg. K | Invenies ... hominem] om. G | etiam] autem C enim π | estimatio] extimatio BE existimatio L add. vel divinatio G 23  illud] aliud E | quod] om. E | cogitaverit] cogitaverat KLπ

5

10

15

20



DUX NEUTRORUM II, 39

189

in corde suo, proveniat ex toto vel pro maiori parte, sicut precogitavit. Cause vero istarum rerum sunt multe diversimode coniuncte priores et posteriores. Dicam autem, quod virtus ymaginativa transcendit estimationem et predictam potentiam sentiendi et omnia premissa, et facit ex eis oriri in modico tempore multa, adeo quod creditur istud esse factum sine tempore. Et per hanc potentiam reddunt cautos quosdam 30 hominum et prophetizant in renovationibus magnarum divinationum. Necesse est autem istas duas virtutes esse fortissimas in prophetis, scilicet virtutem aggrediendi aliquid et virtutem estimativam. Cum vero intellectus effunditur super ipsos, confortantur iste due potentie multum, donec erit finis illud, quod scis, scilicet quod quidam homo 35 solus venit cum virga sua ad quendam regem potentem, ut eriperet de potestate ipsius gentem quandam, et non expavit neque timuit, quia Creator dixit ei: «Ego ero tecum». Hec autem ratio variatur etiam in ipsis, sed necesse fuit, ut esset omnibus modis, sicut dictum fuit Ieremie: «Ne timeas a facie eorum»; et item: «Ecce, dedi te hodie in civitatem 40 munitam». Dictum est etiam Ezechieli: «Ne timeas neque formides a facie eorum». Sic igitur invenies, quod omnes prophete habent audaciam cordis, et cum fortitudine virtutis estimative, que viget in eis, 25

24  proveniat] proveniet add. vel G | pro] ex E | precogitavit] precogitaverit A 25  istarum] illarum G add. m sed exp. E | diversimode] diversitate L 26  ymaginativa] add. aliter fortitudo divinationis in marg. G add. ac fortitudo divinationis in marg. K 27  facit] faciet CGLπ faciat K 28  oriri] om. KLπ add. multa G | modico] medio E | modico tempore] inv. G | creditur] credit KLπ credunt E | esse] om. L 29  sine] sed non G | hanc] add. sententiam sed exp. K | reddunt] reddit KLπ redunt sed corr. sup. l. B 30  prophetizant] prophetant G | renovationibus] renovatione L | magnarum] add. dubitationum G 31  Necesse] add. duas virtutes oportet esse fortissimas in prophetis in marg. K | esse fortissimas] inv. L 32  virtutem1] add. intellectus A | aggrediendi] add. aliter audendi in marg. G | aliquid] aliquod K | virtutem2] add. divinandi KLπ | estimativam] add. divinandi G 33  ipsos] eos G istos L | iste] ille Kπ 34  multum] multe Lπ | finis] add. super ipsos sed exp. K 35  ut] et E 36  ipsius] eius KLπ | gentem quamdam] inv. KLπ 38  necesse] nec GKLπ | sicut] ut KLπ 39  item] iterum KLπ | Ecce] ego C 40  neque] nec E 41 facie] add. illorum sed exp. K | igitur] ergo A 42  virtutis] virtutum KL add. id est L add. scilicet π | estimative] estimatione L | viget] vigent G

37  Exod. 3, 12. 39  Ier. 1, 8. 39-40  Ier. 1, 18. 40-41  Ez. 2, 6.

190

MOSES MAIMONIDES

narrant in una hora, que ventura sunt. Istud vero variatur in ipsis, sicut scis. Scito etiam, quod prophete veri habent apprehensiones speculativas, quarum causas, ex quibus scilicet provenit illud scitum, non potest homo apprehendere simplici consideratione. Verbi gratia: ipsi faciunt sciri rationes, quas non valet homo per planum sue considerationis vel estimationis communis facere ipsa sciri, quoniam splendor ille, qui effusus est super virtutem ymaginativam, donec perfecit ipsam, et adepta est de opere suo tantum, quod potest initiare divinationes sic, sicut si fuissent sensibus comprehense, et pervenissent ex parte ipsorum ad virtutem ipsam ymaginativam. Ipse splendor similiter perficit operationem virtutis rationalis, donec apprehendit de operatione sua scientiam rationum verarum, et apprehendit hoc, sicut si apprehendisset per propositiones speculativas. Hec igitur est veritas, cui debet credere quicumque sequitur veritatem. Hec enim omnia sic se habent, quod pars una testificatur super aliam partem. Et oportet, quod istud sit in virtute rationali, quia veritas istius intelligentie agentis est super ipsam, et extraxit eam ad actum; de virtute vero rationali pervenit splendor ad ymaginativam. Quod si ita est, quomodo apprehendetur ista mensura a perfectione ymaginativa, que apprehensio non pervenit ad ipsam a sensibus, et similiter non pervenit ad rationalem, et hec est apprehensio, quam non apprehendit ex propositionibus prioribus nec ex hiis, que nascuntur ex ymaginatione? Hec autem est veritas rationis prophetie et sententiarum, que appropriantur scientie prophetie. Intentio vero mea in dicendo prophetas

43  narrant] norruerunt KL horruerunt π 44  sicut] add. tu C 45  Scito] scis G | veri] viiii sed exp. et corr. sup. l. K om. G 46  ex ... scilicet] scilicet ex quibus KLπ | scilicet] om. G | illud] istud A | illud scitum] inv. KLπ | non] nec C 47  apprehendere] comprehendere A apprehensione L | faciunt] om. KLπ 48  sciri] sciunt π | homo] om. E | per] et K | considerationis ... estimationis] estimationis vel considerationis KLπ 49  ipsa] ipsas π | splendor ille] inv. C 50  perfecit] perficit AB 51  sic] om. C 52  si] om. EGKLπ 54  virtutis] virtutem A | sua] om. G 56  igitur] om. B | cui] add. de B | debet ... pars] om. B 57  enim] autem L 58  aliam] alteram L | partem] om. G | Et] sup. l. A | quod2] ut E | istud] illud Kπ 59  agentis] om. K 60  extraxit] extrahit A 61  splendor] om. C | Quod] quia π | apprehendetur] apprehendit A 62  ista mensura] mensura illa Lπ materialiter illa K | a] sup. l. K 63  pervenit] provenit L | rationalem] rationem C rationale KLπ | hec] hoc B 64  quam] que K | propositionibus] positionibus E 66  autem est] inv. KLπ | que] sup. l. A 67  dicendo] add. vero KLπ

45

50

55

60

65



70

75

80

85

90

DUX NEUTRORUM II, 39

191

veros fuit evadere a cetu tertie speciei, qui non habent potentiam anime rationalis neque scientiam nisi planum estimationum, que ascendunt in corde, et cogitationum vanarum. Fortassis autem illa, que apprehendunt tales, non sunt nisi ea, que habuerunt ante, et signa eorum remanserunt fixa in cogitationibus suis cum omnibus, que sunt in virtute sua ymaginativa. Cum vero recesserunt ab eis cogitationes multe, remanserunt signa illorum preceptorum et termini eorum, et visum est eis quasi novum aliquid, quod de foris advenisset. Cuius rei similitudo apud me est, sicut si quidam homo haberet in domo sua mille milia singularium animalium, et omnibus exeuntibus remansit unum solum, et visum est domino domus, quod de novo intravit, sed non est ita, quia non exivit. Iste igitur est unus locus errorum, qui faciunt homines perire. Multi autem eorum, qui nitebantur apprehendere veritatem rerum, perierunt, unde invenies multos homines, qui firmaverunt credulitatem suam in sompniis, que vident et putant, quod illud, quod vident in sompniis, est aliud quam illud, quod sciverunt vel audierunt vigilantes. Propter hoc igitur oportet, quod non apponamus animum ad illum, cuius virtus rationalis non est perfecta, nec pervenit ad finem perfectionis speculationis, quoniam inventus perfectus in speculatione ipse est, qui est ydoneus apprehendere scita alia de splendore intelligentie spiritualis, que est super ipsum, et iste est propheta vere. Istud etiam David dixit manifeste: «Propheta cor sapientie». Hoc autem est de hiis, que necessaria sunt tibi, ut scias.

68  cetu] fetu add. aliter a cetum in marg. A | anime] animale B 70  vanarum] variarum A 71  apprehendunt] apprehendant G | nisi] add. in π | habuerunt] habuit K habent L | ante] ea G 72  eorum] om. E | que] qui C 74  multe] add. et AE | eorum] illorum E 75  aliquid] aliquod KL | quod] om. π 77  singularium] singulatum sed corr. sup. l. B | exeuntibus] errantibus G 79  Iste] ille KLπ 80  eorum] illorum L 81  perierunt] perire sed corr. periere A 83  illud2] id L 84  audierunt] audiverunt A 85  igitur] add. non sed exp. L 86  nec] neque π 89  propheta vere] inv. C 90  David] add. et L | Propheta] om. et add. ibi dexteram tuam sic notam et cetera G 91  sunt] add. ad sed exp. E | ut] add. credas sed exp. L

90  Ps. 90, 12.

192

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XL Postquam locuti sumus de substantia et veritate prophetie, et ostendimus, quod prophetia Moysi magistri nostri fuit separata ab aliis prophetiis, dicemus, quod propter illam apprehensionem solummodo secuta est preeminentia in lege nostra, quoniam nulli antiquorum ab Adam usque ad Moysen accidit, quod ipsi Moysi accidit, nec post ipsum Moysen contigit alicui prophetarum, quod ipsi Moysi contigit. Et ita est in principalitate legis nostre, quod nulla lex erit post istam in sempiternum. Cuius rei expositio est, quod dictum est, et inventum est in libris prophetie, et receptum est, quod omnes prophete, qui fuerunt ante Moysen magistrum nostrum, sicut patriarche – ut Sem et Heber et Noe et Matusalem et Enoch – nullus eorum dixit hominibus: Dominus misit me ad vos, et precepit, ut dicerem vobis ista et ista, et prohibet vobis talia facere, et precepit, ut talia faciatis. Et verbum istud non invenitur in lege, nec est receptum pro vero. Sed prophetia super predictos requiescebat ex parte Creatoris, sicut exposuimus, super quem vero effusus est splendor magnus, sicut super Abraham; convocavit gentes per viam doctrine et ostensionis veritatis, quam apprehenderat, et docebat eos per probationes speculativas, quod iste mundus habet unum Creatorem, et quod ipse creavit omnia preter se, et quod non erat opus apponere animum ad ymagines, quas colebant et nec ad aliquam creaturam, et reddebat homines cautos super istis, et trahebat animos eorum responsis blandis preponendo benefacere. Sed non dicebat: Creator misit me ad vos, et precepit, ut cautos vos redderem, licet

1 Capitulum] om. C | Capitulum XL] Quare lex Moysi prefertur aliis legibus. Capitulum LX π capitulum XXXIX in marg. E om. AGK | XL] XXXIX C 2  Postquam] add. quod lex Moysi prefertur aliis legibus in marg. K | substantia] scientia K 3  magistri nostri] inv. π 5  preeminentia] preeminentiam BG 6  ad] om. C | ipsi] ipse C | Moysi] Moysen K 7  contigit] contingit C | alicui ... contigit] om. A 8  erit] erat sed corr. sup. l. A 10  prophetie] prophetarum G | prophete qui] om. G 11  sicut] add. sunt π 12  Heber] Heler K | Enoch] Enec B Enos K 13  me ... vos] ad vos me E | ista1 et1] om. EKLπ 14  precepit] precipit BC | istud] om. AC 15  est receptum] inv. π 16  requiescebat] quiescebat E | ex parte] om. C | Creatoris] add. vel creationis sup. l. A 17  super] per C | convocavit] evocavit sed corr. sup. l. A advocavit KLπ 18  gentes] gens B om. A | apprehenderat] apprehendebat A apprehenderet B apprehendant C 19  docebat] doceant C | iste] ille K | mundus] modus L 21  ymagines] imaginationes CE | colebant] celebrant sed corr. B | et] om. B 22  reddebat] reddebant E

5

10

15

20



DUX NEUTRORUM II, 40

193

etiam preceptum receperit super circumcisione, et seipsum circumcidit et filios suos et eos, qui erant in domo sua, nec vocavit eos quasi ex parte prophetie. Nonne vides, quod Scriptura dicit: «Quia scio, quod precipiet filiis suis et generationi sue post ipsum et custodient viam Domini»? Iam igitur patet, quod per viam precepti et legis operabatur 30 omnia opera sua. Eodem quoque modo Isaac et Iacob et Levi et Caat et Amram per huiusmodi viam convocabant homines. Sic etiam invenies plures sapientes dicentes de prophetis, qui fuerunt ante istos, ‘scola iudicii Heber’, ‘scola iudicii Matusalem’. Omnes illi faciebant homines scire, et reddebant eos cautos per viam discipline et inquisitionis, non 35 quod dicerent: ‘Dixit Dominus, loquere ad istos vel ad illos talia’. Sic fuit consuetudo semper ante tempus Moysi magistri nostri. Tu vero iam scis, quod dixit populus ad Moysen: «In die ista vidimus, quod loquitur Dominus cum homine et vivit». Rationes etiam omnium prophetarum, qui secuti sunt post Moysen, tu scis, quod cor40 ripiebant homines et predicabant eis, ut sequerentur legem Moysi, et promittebant bona omni tenenti legem et sequenti precepta eius, et terrebant omnem transgressorem legis. Et credimus, quod sic erit in secula, sicut Scriptura dicit: «Non in celis est et cetera»; et item: «Nobis et filiis nostris in secula seculorum». 25

25  etiam] et E | receperit] recepit B | et] om. BE | circumcidit] circunciderit π 26  quasi] quare K 27  Nonne] in me A | quod1] quia E | scio] video KLπ 28  percepiet] percepi et G | suis] sup. l. B Israelis C | custodient] custodiant E 29  et legis] om. CGKLπ 30  quoque] que K om. Lπ | Caat] Cathat A Cahac KLπ 31  Amram] Abraham BEGKLπ | Sic] sicut Kπ 33  Heber ... iudicii] om. E | illi] isti A | homines] om. C 34  eos] homines CGKLπ | discipline ... inquisitionis] inquisitionis et discipline KLπ 35  vel] et G | illos] alios C 36  Moysi] sup. l. B om. G 37  iam scis] inv. A | ad Moysen] Moysi C 38  loquitur] longe E | loquitur Dominus] inv. KLπ 41  bona] beatitudinem π om. GKL | legem] om. A 42  omnem] omnes C om. π | transgressorem] transgressores C | legis] om. A 43  dicit] ostendit K | item] iterum KLπ | Nobis] vobis ELπ 44  nostris] vestris ELπ

27-29  Gen. 18, 19. 32-33 Cf. Berešit Rabbah, 63. 37-38  Deut. 5, 24. 43  Deut. 30, 12. 43-44  Deut. 29, 28.

194

MOSES MAIMONIDES

Oportet autem, ut ita sit, quoniam omne perfectum in fine perfectionis debite sue speciei non oportet, ut inveniatur aliud preter ipsum in specie sua nisi diminutum ad illam perfectionem vel in excessu debiti vel in defectu, quoniam mixtio recedens a rectitudine linee erit in ea defectus vel excessus. Ita ergo se habet res in lege ista, sicut fecit sciri, quod est recta, sicut Scriptura dicit: «Precepta et iudicia iusta», id est recta, quia expositio iusti est rectum. Est namque servitium, in quo non est labor neque recessus a linea rectitudinis, sed omnia sunt secundum ordinem, nec est in eis decurtatio, que inducat concupiscentiam vel voluptatem, ut diminuatur perfectio hominis in moribus suis vel in speculatione sua. Cum vero loquemur in libro isto in rationibus preceptorum, depurabitur tibi rectitudo, que est in eis, et sapientia, secundum quod opportunum erit, ut ostendatur. Propter hoc dixit David: «Lex Domini perfecta». Quicumque vero dicit, quod servitium eius grave est et durum et laboriosum valde, totum istud error est apud intelligentem. Ostendam vero postea, quod leve est apud perfectos, unde Moyses dixit: «Quid requirit a te Dominus Deus tuus, nisi ut timeas Dominum?». Istud autem totum non fuit dictum nisi bonis, homines vero mali et superbi atque violenti, scis tu, quod maius malum, quod potest eis evenire, est, cum preponunt eis iudices et prepositos, qui prohibeant eis, ne malefaciant. Similiter luxuriosis grande malum videtur, cum prohibetur eis fornicatio, vel cum puniun-

45  Oportet] operi A add. perfectum in fine perfectionis in nulla specie oportet esse nisi unum in marg. K | ita] ista KL 46  aliud] aliquod K 48  mixtio] si π om. CGKL | recedens] recederes KL recederet π 49  ea] eo CGKLπ | excessus] recessus KLπ | Ita] add. quomodo lex dicitur recta et quomodo rectum servitium in marg. K | lege] add. nostra sed del. L 50  sciri] scire K | iusta] recta G 51  id est1] et C | recta] erecta sed corr. B | quia] quasi A 53  decurtatio ‫ ]קצור‬decertatio GKπ detractatio L decuratio B de creatio E | inducat] inducit KL 55  sua] ista A | loquemur] loquimur A 57  sapientia] add. et sapientia sed del. A 58  David] sup. l. B 59  et1] om. C 60  est1] om. G 61  dixit] om. KLπ 62  autem] om. KLπ | non] in marg. L 63  homines] omnes B | atque] add. vo vo sed exp. K | tu quod] inv. L | maius] magis A maximum π 64  eis2] sibi π 65  Similiter] add. etiam L | luxuriosis] luxuriosus A 66  videtur] om. G | cum1 ... eis] eis cum prohibetur L 50  Deut. 4, 8. 58  Deut. 10, 12. 61-62  Deut. 10, 12.

45

50

55

60

65



DUX NEUTRORUM II, 40

195

tur pro suis pravis operibus, sicut etiam valde grave est homini minus intelligenti, cum prohibetur ei, quod ipse eligit secundum nequitiam morum suorum. Nos vero non debemus ponderare levitatem vel onus 70 preceptorum secundum concupiscentiam hominum malorum deficientium in bonis moribus, sed oportet ponderare et probare perfectionem secundum perfectum hominem, quoniam intentio legis istius est, ut omnes homines sint ille homo. Hec autem lex sola est, que vocatur lex Domini. Que autem sunt preter illam in regimine et legibus ci75 vitatum, omnia sunt opera hominum rectorum et castigatorum non prophetarum, sicut prediximus.

67  pravis] malis KLπ 68  ei] om. B | eligit] eligat K 70  secundum] vel L 72  secundum] vel L | istius] Israel K 73  omnes homines] inv. A | sint] add. sicut C 74  lex] om. KLπ | in ... legibus] in legibus et regimine E 75  castigatorum] casticatorum A

196

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XLI Ostensum est iam in fine demonstrationis, quod natura hominis trahitur post consuetudinem civitatis, quia natura ipsius inducit eum, ut conveniat cum aliis hominibus propter necessitates suas. Non est autem homo, sicut et cetera animalia, quorum coniunctio non est propter necessitates suas. Propter compositionem vero, que fuit in hac specie ultimo composita, sicut scis, fuit magna diversitas inter eius singularia, adeo quod non invenies duos homines omnino convenientes in moribus, sed nec invenies formas eorum manifestas sibi convenientes. Huius autem rei causa est diversitas commixtionis, et idcirco variantur accidentia, que sequuntur formam, quoniam quelibet forma naturalis habet quedam propria se comitantia preter accidentia, que materiam comitantur. Non invenietur autem ista diversitas magna, que est in hominibus, in aliqua specie animalium irrationalium, sed diversitas, que est in singularibus cuiuscumque alterius speciei animalium, est vicina sibi preterquam in specie hominum, adeo quod invenies duos homines differentes in moribus, sicut si essent duarum specierum, ita quod fortitudo unius inducet ipsum ad decollandum filium proprium in hora iracundie sue; alius vero timebit occidere aliquem serpentem, et debilitatur anima eius in hoc. Hoc idem contingit in pluribus accidentium; quia vero fuit in natura hominis de necessitate necessaria coniunctio, non fuit possibile ullo modo, ut perficiatur hominum coniunctio et convenientia nisi per rectorem, qui concordet et ordinet opera eorum et suppleat defectus et diminuat excessus et imponat leges operibus

1 Capitulum] om. C | Capitulum XLI] Quod consuetudo sit potentissima. Capitulum XLI π capitulum XL in marg. E om. AGK | XLI] XL C 2  Ostensum] add. natura hominis trahitur post consuetudinem civitatis in marg. K 3  ipsius] eius G 6  Propter] add. quod diversitas in compositione singularium hominum est causa diversitatis in moribus in marg. K 8  convenientes] consuetudine K consentientes π | in] et K 9  sed] om. E | nec] hec E neque K om. B 10  Huius] cuius BE | et] om. CGKLπ 11  formam] forma B | quoniam] quam L 12  quedam] om. KLπ | comitantia] commutantia BC | materiam] naturam AG 13  ista diversitas] inv. C 14  animalium irrationalium] inv. G | sed ... animalium] om. G 15  est2] cum K si L 16  sibi] sunt L 17  fortitudo] add. in eis E 18  inducet] inducit E inducat L | ipsum] eum A alterum E om. C | decollandum] tollendum KLπ | proprium] add. non E 19  timebit] timebat B 20  Hoc] hec E | accidentium] accidentibus C 21  fuit] stat π | necessaria coniunctio] om. G 22  Non] add. quod ad coniunctionem hominum necesse est esse aliquem rectorem in marg. K 23  concordet] condat E 24  leges] legis B

5

10

15

20

25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 41

197

et moribus, ut ea omnes operentur semper per eandem viam, donec occultetur diversitas magna naturalis sub dispositione ordinata, et tunc varietates omnium erunt ordinate. Ideoque dico, quia lex, licet non sit naturalis, communicat tamen in legibus nature. Et est ex sapientia Dei ad firmandum speciem istam, secundum quod placuit ei essentia ipsius, et dedit in natura eius, ut habeat in singularibus suis potentiam regiminis, quorum quoddam mittitur a Creatore cum regimine illo. Et ipse est propheta qui fundat mores et leges. Est etiam aliquid eorum, quod habet potentiam compellendi homines ad faciendum, quod propheta precepit, et ut sequantur verba eius, et operentur secundum ipsa, et iste est rex, qui credit leges illas; qui vero dicit se esse prophetam, et credit in legem alterius prophete totam vel in partem eius, demonstrabit partem illarum legum, alteram vero partem dimittet, vel quia hoc erit ei leve, vel ut ostendat, quod verbum istud pervenit ad ipsum in prophetia, et in ipso non sequitur alium per viam invidie et zeli. Est enim aliquis homo, cui placebit aliqua perfectio, et diliget ipsam, et volet, ut putent homines, quia in ipso est illa perfectio, licet ipse sciat, quia non est in ipso, sicut videbis multos, qui iactant se esse inventores cantilenarum, et hereditant carmina aliorum. Hoc ipsum factum est in parte aggregationis scientiarum et in singularibus scientiis, cum veniunt in manus alicuius invidi, et videt ea, que alius de novo invenit per se, et dicit, quod ipsemet invenerit. Sic igitur contigit in perfectione prophetie, quia invenimus quosdam, qui iactaverunt se esse prophetas, et dixerunt, quod numquam locutus est

25 omnes] om. E | semper] add. omnes E 27  Ideoque] add. quod lex non est naturalis in marg. K | quia] quod AG | lex licet] inv. A 29  firmandum] firmandam GKLπ 31  regiminis] regis K | Et] add. de prophetia in marg. K 32  mores ... leges] leges et mores A 33  Est] add. de ortu regni in marg. K | aliquid] aliquod K 34  sequantur] sequatur KLπ 35  operentur] operantur A operetur π | iste] ipse B | illas] istas sed corr. in marg. L 36  dicit] credit π | totam] totalis A 37  vel] om. A 38  dimittet] dimittat K add. et hec + illeg. E | ut] om. KLπ | ostendat] ostendet π add. ei G 39  pervenit] om. A 40  zeli] iactantie π 41  et1 ... perfectio] om. G | et2] add. p sed exp. E | putent] ponent C putant K | quia] quod π | illa] ista K 42  quia] quod A 43  cantilenarum] camenarum C | hereditant] lac. K 44  ipsum] etiam K | parte aggregationis] inv. L 45  cum] quando π | veniunt] venerit A | in] ad G | manus] manu E | invidi] indi sed corr. in marg. L 46  de ... invenit] invenit de novo BE | Sic] similiter π add. de iactatoribus in marg. K 47  igitur] ergo A 48  et ... prophetas] in marg. B

198

MOSES MAIMONIDES

Deus, sicut Sedechias. Et invenimus alios, qui dicunt se esse prophetas, et dicunt verba, que locutus est Deus, scilicet verba prophetarum, non sui, sed aliorum, sicut Ananias filius Azur. Et hereditaverunt illa, et per ea composuerunt mores hominum. Scientia vero istorum omnium nota est. Ego autem ostendam tibi hoc, ut non labores in aliquo, et habebis discretionem, per quam dis­ cernes inter regimen legum factarum et regimen eorum, qui innituntur verbis prophetarum et credunt in eis et hereditant illa. Non est autem necessaria demonstratio in legibus, quas fecerunt sciri conditores sui, quas invenerunt de corde suo, quoniam consentiente adversario non indigemus teste. Faciam vero te scire regimina, de quibus dixerunt, quod sunt prophetie vere, scilicet spirituales, quarum etiam quedam sunt quasi leges, quedam vero sunt hereditate et ab aliis accepte. Cum autem querimus, quis sit finis earum et intentio rectoris ipsarum, qui ordinavit opera earum, invenimus, quod est dispositio civitatis et negotiorum ipsius, ut tollatur superbia et dampna, et quod non sit in eis consideratio verborum speculationis, nec quod apponamus in eis mentem ad perfectionem virtutis rationalis nec ad credulitates, utrum sint vere vel dubitabiles, sed tota intentio est ordinare diversos mores hominum, quocumque modo melius possit hoc fieri, et quod consequantur commodum aliquod de consilio rectoris illius. Quod si ita est, scies, quod lex illa constituta est, et qui fundavit eam, sicut prediximus, est de societate tertie speciei, scilicet de perfectis in virtute ymaginativa solummodo. 49  alios] aliquos K 51  sui] sua C | Ananias] add. sicut G | illa] illam E | et2] om. E 53  Scientia] secunda sed corr. B | istorum omnium] inv. G | omnium] hominum ABE | ostendam] addam KLπ 54  non] in C | habebis] habebit CKL 55  factarum] factorum B | eorum] earum KLπ | qui] que KLπ | innituntur] imitentur A mittuntur GKLπ 56  est autem] inv. C 57  conditores] conditiores sed corr. C 60  scilicet] om. KLπ | etiam] et C om. BE 61  quedam] add. etiam sed exp. K | vero] vere A | accepte] excepte A recepte C 62  Cum] add. quod finis legum civilium est dispositio civitatis in marg. K | autem] vero A | quis] quid AE | earum] eorum BC 63  earum] ipsorum A eorum BCK 64  ipsius] add. et CG | non] add. aliter non + illeg. sup. l. G 65  consideratio] speculatio E | quod] ut CGKLπ 66  ad2] om. GKLπ 67  tota] om. GKLπ 68  mores] modos B add. vel modos sup. l. A | possit hoc] inv. KLπ 69  consequantur] consequatur π | aliquod] aliquid π 70  illa] ita B | constituta] constructa E | et] om. KLπ | qui] que L | sicut] om. E 49  Cf. I Reg. 22, 11. 51 Cf. Ier. 28, 1.

50

55

60

65

70



75

80

85

90

95

DUX NEUTRORUM II, 41

199

Cum autem inveneris legem, et videris omnia, que continentur in ea, intende, quid continetur in ea de dispositione corporalium morum et de dispositione fidei, et si est eius intentio fides Creatoris in principio et scientia angelorum, et si intentio eius est docere homines et facere illos scire et percipere corda eorum, donec sciatur universum esse in veritatis forma, tunc ergo scies, quod regimen istud est a Creatore, et quod illa lex est spiritualis. Restat etiam, ut scias, utrum ille, qui talia loquitur, sit, cui locutus est Deus, vel si facit se heredem verborum alterius. Via vero probationis huius rei est intelligere perfectionem talis hominis et diligenter inquirere opera ipsius et attendere ad mores eius. Signa vero certiora, que demonstrant ipsum, sunt elongatio corporalium voluptatum, et quod non apponat cor suum in illis, quoniam iste est primus graduum hominum sapientum et presertim prophetarum, preterea sensualitas nostra, que est nequitia nostra, sicut dixit Aristotiles, et precipue inquinatio fornicationis. Et idcirco revelavit Creator malitiam omnium, qui se constituebant heredes prophetie non sue, ut manifestaretur veritas credentibus, ne inducerent homines in errorem neque deciperent alios. Nonne vides, quomodo Sedechias et Achab se constituerunt heredes prophetie, et traxerunt homines ad se, et prophetaverunt prophetiam, que facta fuerat ad alios, non ad ipsos, et scelus grande, quod commiserunt cum uxoribus alienis, donec Creator detexit eos, sicut et quosdam alios, et combussit eos rex Babylonis, sicut ostendit Ieremias dicens: «Fornicati sunt cum uxoribus proximorum suorum»? Intellige ergo istud.

73  videris] intelligis K intellexeris Lπ 74  intende ... ea] om. AB 75  eius intentio] inv. G 76  est] om. KL 77  percipere] docere π 78  veritatis forma] inv. E | ergo] om. C | istud] illud CKπ | est ... Creatore] a Creatore est L 79  et] add. et C | illa lex] inv. G | est spritualis] inv. L 80  sit cui] inv. KLπ | heredem] hominem C | verborum] bonorum KLπ 83  opera ipsius] inv. B | eius] om. KLπ 84  certiora] interiora E 85  apponat] apponant C | iste] ille KLπ 88  idcirco] ideo G 89  malitiam] nequitia sed corr. K | omnium] hominum AC 90  ne] neque KLπ 93  fuerat] fuit CGKπ est L 95  detexit] direxit C derisit K

96-97  Ier. 29, 23.

200

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XLII Non est necessarium ostendere, que sit ratio sompnii. Visio vero est, sicut Scriptura dicit: «In visione me notum facio illi», et ista dicitur visio prophetie. Vocatur etiam: «Manus Domini», id est spiritus Domini vel potentia Domini. Et iste status terribilis, qui contingit prophete, cum vigilat, sicut manifestum est in Daniele, cum dixit: «Vidi visionem magnam et non remansit in me virtus», et dixit: «Obdormui ego super faciem meam et facies mea in terra». Sed collocutio angeli cum eo, quando ipsum erexit, tota fuit in visione prophetie. In huiusmodi vero statu quiescunt sensus ab operationibus suis, et descendit splendor prophetie super virtutem rationalem, et exinde diffunditur super virtutem ymaginativam, donec perficitur et operatur operationes suas. Principium vero prophetie erit in visione, postea vero augmentabitur timor et pavor, qui sequitur perfectionem operationis virtutis ymaginative, tunc autem veniet prophetia, sicut venit ad Abraham, quia in principio prophetie dixit: «Verbum Domini factum est ad Abraham in visione». In fine vero dicit: «Sopor irruit super Abraham», deinde sequitur: «Dixit ad Abraham». Scito, quod prophetarum, qui dicuntur prophetasse, quidam dicitur locutus cum angelo, alii vero dicitur locutus fuisse Deus, licet omnia talia fuerunt facta mediantibus angelis. Dixerunt siquidem sapientes, quia, quod dictum est: ‘Dixit Dominus ad talem vel talem’, hoc fuit 1 Capitulum] om. C | Capitulum XLII] De statu prophetie in actu prophetandi. Capitulum XLII π capitulum XLI in marg. E om. AGK | XLII] XLI C 2  vero] vera C 3  me notum] inv. E | dicitur] om. KLπ 4  etiam] et L 5  iste] add. est E 9  cum eo] om. G | eo] ipso E | ipsum] eum E | huiusmodi] huius CGKLπ 10  sensus] status KLπ 11  et] om. π | diffunditur] effunditur K 13  vero] om. C 17  in ... Abraham] om. K | dicit] dicitur A dixit C 18  ad] om. KLπ 19  Scito] add. de diversitate in percipiendo prophetiam in marg. K 20  fuisse Deus] inv. G 21  talia] om. KLπ | fuerunt facta] inv. E

3  Num. 12, 6. 4 Cf. Ez. 1, 3. 6-7  Dan. 10, 8. 7-8  Dan. 10, 9. 16-17  Gen. 15, 1. 17  Gen. 15, 12. 18  Gen. 15, 13. 21  Cf. Berešit Rabbah, 63.

5

10

15

20



25

30

35

40

45

DUX NEUTRORUM II, 42

201

per manum angeli. Scito autem, quod ubicumque legitur in Scriptura, quod locutus est angelus cum aliquo, vel quod factum est verbum Domini ad aliquem, hoc nullo modo fuit nisi in sompnio vel in visione prophetie. Invenimus autem, quod sermo, qui pervenit ad prophetas, sicut dicitur in verbis prophetie, quadripartito dividitur: Prima via est, cum propheta dicit, quod sermo talis pervenit ad ipsum ab angelo, in sompnis, vel in visione. Secunda via: cum narrat angeli verba solummodo, nec exprimet, quod istud fuerit in sompnio vel in visione, quia innititur super eo, quod notum est, quia non est prophetia nisi altero istorum modorum, sicut Scriptura dicit: «In visione ostendo me illi, in sompnio loquor in illo». Tertia via: cum nullo modo mentionem facit de angelo, sed dicit, quia Creator locutus est ad eum sic, nec tamen exprimet quia in visione vel in sompnio. Via quarta quando propheta dicit verbum precisum, quod locutus est ei Dominus, vel dixit ei: ‘Fac istud’, vel ‘Dic istud’, nec tamen facit mentionem angeli vel sompnii, quia innititur super eo, quod notum est, quia non venit prophetia nisi in sompnio vel visione et mediante angelo. Secundum viam primam est illud, quod scriptum est: «Angelus Domini dixit ad me in sompnio Iacob»; et item: «Dixit angelus ad Balaam». Secundum viam secundam est illud, quod dictum est: «Dixit 25  nisi] om. CKLπ | in2] om. π 27  pervenit] pervenerat E provenit π 28  verbis] libro E 29  Prima] add. prima via prophetie in marg. A | pervenit] venit E 30 in2] om. KLπ 31  via] add. est C | exprimet] exprimit CKLπ 32  sompnio] sompno ABE somniis L | innititur] nititur K 33  prophetia] om. π | istorum] add. ind sed exp. K 36  via] add. est GKLπ | cum] si L | modo] sup. l. K | mentionem facit] fecit mentionem KL inv. Aπ 37  quia1] quod ACL | nec] quia KLπ om. CG | tamen] tunc CKπ cum L | quia2] quod π 38  sompnio] sompno A 39  quarta] naturali KL add. naturalis π 40  ei1] om. E | nec] non KLπ 41  sompnii] add. init sed del. L | quia] et π om. L | innititur] innuitur Cπ lac. K | notum est] somnium KLπ 42  prophetia] propheta π | vel] add. in AEG | et] vel π 45  dixit ... me] ad Moysen E | item] iterum KL | angelus] Dominus C

34-35  Num. 12, 6. 44-45  Gen. 31, 11. 45-46  Num. 22, 9. 46-47  Gen. 35, 1.

202

MOSES MAIMONIDES

angelus ad Iacob: Surge et ascende in Betel»; et: «Dixit ad eum Dominus: Nomen tuum Iacob»; et: «Dixit Dominus ad Noe»; «Vocavit angelus Domini Abraham de celo secundo». Secundum tertiam viam est illud, quod scriptum est: «Factum est verbum Domini ad Abraham in visione». Secundum viam quartam est illud, quod scriptum est: «Dixit Dominus ad Abraham»; «Dixit Dominus ad Iacob: Revertere ad terram patrum tuorum»; et: «Dixit Dominus ad Iosue»; et: «Dixit Dominus ad Gedeonem». Plures autem eorum ita loquebantur: «Dixit Dominus ad me»; «Factum est verbum Domini ad me»; «Spiritus Domini fuit super me» et multa talia. Omnia vero, que veniunt secundum aliquam predictarum quatuor viarum, sunt prophetie, et qui talia dicunt, prophete nuncupantur. Quod autem dicitur: ‘Dominus venit ad illum vel ad illum in sompnio noctis’ non est prophetia ullo modo, nec ille homo propheta est, sed venit ad ipsum aliqua cautela a Deo, et fecit scire, quod illa cautela fuit in sompnio, quoniam sicut Creator facit motum unius hominis, ut alius evadat vel moriatur, ita est causa renovationis aliquarum rerum, quas voluit Creator renovare in visione sompnii. Non est enim dubium apud nos, quod Laban malus erat in fine malitie et idolatra, et Abimelech similiter, licet bonum se ostenderet. Abraham siquidem pater

47  angelus] Dominus BE | ascende] ascendere K | Betel] add. secundum tertiam viam π 48  Noe] eum E 49  de ... secundo] secundo de celo E | de ... Abraham] om. KLπ 52  Abraham] add. et G 54  Gedeonem] Gedeone K 55  Dominus] add. dixit Dominus E 56  fuit] om. E | multa talia] inv. E 57  vero] om. C | que] add. ne sed exp. B | veniunt] perveniunt G | predictarum] predicarum B | predictarum quatuor] inv. E 58  qui] quia E 59  illum1] eum G | vel ... illum2] om. CGKLπ | sompnio] sompno ABC 60  nec] add. est C | est2] om. C 62  sompnio] sompno ABG 63  evadat] lac. K

47-48  Gen. 35, 10. 48  Gen. 6, 13. 48-49  Gen. 22, 15. 50-51  Gen. 15, 1. 52  Gen. 12, 1. 52-53  Gen. 31, 3. 53  Ios. 3, 7. 53-54  Iud. 7, 2. 54-55  Is. 8, 1. 55  Ez. 24, 1. 55-56  Ez. 37, 1.

50

55

60

65



70

75

80

85

DUX NEUTRORUM II, 42

203

noster dixit de hominibus regni eius: «Timor Domini non est in loco isto». De illis vero dictum est: «Venit Dominus ad Laban Aramitam in sompnio noctis»; et item: «Venit Dominus ad Abimelech in sompnio noctis». Intellige igitur nunc preeminentiam, que est inter sompnium noctis et visionem noctis. De Iacob enim legitur: «Dixit Dominus Israeli in visione noctis»; de Laban vero et Abimelech legitur: «In sompnio noctis». Et idcirco exposuit Anqelos: «Venit mandatum de coram Domino», et non dixit: «Revelatum est coram Domino». Potest autem inveniri scriptum: ‘Dixit Dominus ad talem vel talem’, nec tamen loquitur cum ipso, nec umquam pervenit ad ipsum prophetia, sed dictum est ad ipsum per manum prophete, sicut dictum est: «Ivit, ut quereret Dominum», quod est dicere: «Ivit, ut quereret scolam Heber», et responsum est ei, unde et dictum est: «Dixit Dominus ad illam», licet dictum sit in alio loco: «Dixit Dominus ad illam per manum angeli». Et erit expositio huius loci, quod Heber ipse est angelus, quia propheta vocatur angelus, sicut explanabimus postea, vel innuetur in hoc, quod angelus venit ad Heber cum ista prophetia, vel erit istud, ut faciat sciri, quod ubicumque sermo attribuitur Creatori precise, hoc fit angelo mediante sicut et in aliis prophetiis.

67  Timor ... isto] om. K 68  Venit] add. ad KL | ad] om. KL | Aramitam] acanitam π aranitam KL 69  sompnio1] sompno ABCGE | et ... noctis] om. KLπ | ad] om. B | sompnio2] sompno ABCGE 71  que est] om. C | sompnium] sompnum A | noctis] om. C 72  visionem] visione B | De ... noctis] om. G | enim] om. A | Israeli] Israel AEKL 73  visione] visionem sed corr. A | de] ad KLπ | vero] om. A | Abimelech] add. vero A | sompnio] sompno A 74  de] om. π 75  et ... Domino] om. GKLπ 76  tamen] om. GKLπ 77  ipso] illo E | nec] add. tamen GKLπ | umquam] numquam KL | sed] add. quod C | est] om. π 78  prophete] prophetie CG 79  ut] non E 80  illam] add. scilicet Rebeccam AE | sit] est B erit K 81  Et] add. quod propheta vocatur angelus in marg. K 82  est] om. A 85  attribuitur] attribuit B | fit] sit E | angelo] add. per sed del. G 86  et] sit E

67-68  Gen. 20, 11. 68-69  Gen. 31, 24. 69-70  Gen. 20, 3. 72-73  Gen. 46, 2. 73-74  Gen. 20, 3; 31, 24. 78  Gen. 25, 22. 79  Cf. Berešit Rabbah, 63. 80  Gen. 25, 23.

204

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XLIII Iam ostendimus, quod ubicumque fit mentio de visione angeli vel de ipsius locutione, non est nisi visio prophetie vel sompnium, sive sciatur ex ipsa Scriptura sive non, sicut premisimus. Et intellige istud bene, nec refert sive dicat primo, quod viderit angelum, sive planum verborum sit in principio, quod reputavit ipsum hominem, et postea scivit, quod esset angelus. Ex quo igitur inveneris, quod ille, qui apparuit et locutus est cum illo, fuit angelus. Scies, quod a principio rationis fuit prophetia vel sompnium prophetie, quoniam in visione prophetie vel in sompnio prophetie videbit propheta Creatorem, et loquetur in eo, sicut ostendemus. Et potest esse, quod videbit angelum, qui loquitur cum ipso, vel audiet vocem loquentem, et postea fiet ei manifestum, quod ille, qui loquebatur, erat angelus. Et secundum ista et ipsis similia in rationibus prophetie dicet, quod vidit hominem loquentem vel facientem, et postea sciet, quod erat angelus. Ad hanc ergo principalitatem magnam fuit mens sapientum et honorabilior honoratis inter ipsos, ipse est Rabi Haia maior in eo, quod dixit in lege: «Apparuit Dominus ad ilicem Mambre», quia cum posuit rationem communem, quod Creator apparuit ei, incepit ostendere, quomodo fuit revelatio glorie, et dixit, quia primo vidit tres homines, et occurrit eis, et locuti sunt ei, et ipse respondit eis. Dixit autem iste homo, qui excogitavit hanc opinionem, quia illud, quod dixit Abraham: «Adonai, si inveni gratiam coram oculis tuis, non pertranseas 1 Capitulum] om. C | Capitulum XLIII] De prophetia per similitudinem. Capitulum XLIII π capitulum XLII in marg. E om. AGK | XLIII] XLII C 2  mentio] memoria C 3  nisi] om. E | sompnium] sompnii KL 4  sicut] lac. K 7  igitur] ergo A  9  sompnium] signum KLπ 10  vel ... prophetie2] om. B | in] om. π | Creatorem] add. aut ac si videret Creatorem π add. aliter ac si videat Creatorem in marg. G add. ac ac si videat Creatorem in marg. K 11  in] cum A 12  qui] quod E 13  ille] ipse G 14  ipsis] istis C | vidit] videt AC 15  loquentem] add. vel facientem K add. et facientem Lπ | vel] add. ut π 16  magnam] magna π om. C | mens] in eis E 17  Haia] Hora C Hoia KLπ | maior] add. est K 18  in lege] om. KLπ | ilicem] montem KLπ 19  ei] sup. l. B 21  respondit] respondis L | iste] ille KLπ 22  quod] sup. l. B 23  coram] in E om. B

17  Rabbi H .  iyya the Great. 18  Gen. 18, 1. 23-24  Gen. 18, 3. 21-25 Cf. Berešit Rabbah, 48.

5

10

15

20



DUX NEUTRORUM II, 43

205

servum tuum», quia hoc est narratio eius, quod dixit in visione prophetie uni illorum, et maiori inter illos dixit. Tu autem intellige rationem istam, quia est secretum secretorum. Eodem modo dico in Iacob in eo, quod dicitur: «Luctatus est vir cum eo», quia istud fuit in visione prophetie, sicut ostensum est in fine, quod angelus fuit. Est autem sicut et ratio de Abraham, quia premisit 30 Scriptura verba communia, ut ostenderet, qualiter acciderit. Similiter etiam in Iacob dixit: «Obviaverunt ei angeli Domini»; et postea dixit, quid acciderit primo, donec obviaverunt ei, et dixit: misit nuntios, et fecit sic et sic, et: «Remansit Iacob solus, et luctatus est vir cum eo». Et isti sunt angeli Domini, de quibus dictum est primo: «Obviaverunt ei 35 angeli Domini». Et ista collocutio et luctatio cum eo totum istud fuit in visione prophetie. Eodem modo quoque ratio omnium verborum Balaam et verba asine omnia ista fuerunt in visione prophetie, quia scitum fuit in fine, quod angelus locutus est cum eo. Idem dico in Iosue: «Levavit oculos 40 suos, et vidit, et ecce vir stans contra eum», quia hoc fuit in visione prophetie, sicut dixit in fine rationis: «Ego princeps exercitus Domini». Quod autem dictum est: «Ascendit angelus Domini de Galgalis, et fuit, sicut si loqueretur angelus Domini verba ista ad omnes filios Israel», dixerunt sapientes, quod iste angelus fuit Phinees, de quo di25

24  servum] terminum sed corr. in marg. L | hoc] hec CEGL | narratio] variatio KLπ | prophetie] add. et Lπ 25  maiori] maior K 27  dico] dicam A | dicitur] dixit sed corr. in marg. L | Luctatus] lucratus BL 29  Abraham] add. preter hoc in marg. G 30  Scriptura] scripta A 31  dixit2] dicit E 32  quid] quis KLπ | acciderit] ascenderit KLπ 33  et2] om. K | solus] solummodo L | luctatus] lucratus L 34  de ... Domini] om. A 35  totum] om. CGKLπ 37  Eodem ... prophetie] om. G | modo quoque] inv. BE | ratio] om. E 38  omnia] causa KLπ | quia] et quod C | fine] add. prophetie A 39  Idem] tum K item Lπ | Levavit] Levabit B 40  vidit] vidi BE | contra] circa KLπ 43  sicut] ac π om. CKL | si] ut C 44  iste] ille KLπ | Phinees] add. dicunt iudei quod nuncius ille fuit Helyas in marg. G

27-28  Gen. 32, 24. 31  Gen. 32, 1. 33  Gen. 32, 25. 34-35  Gen. 32, 1. 37 Cf. Num. 22, 21-35. 39-40  Ios. 5, 13. 41  Ios. 5, 14. 42-44  Iud. 2, 1; 4.

206

MOSES MAIMONIDES

citur, quod «Quando gloria et spiritus sanctus quiescebat super eum, videbatur angelus Domini». Et iam ostendimus, quod nomen angeli equivocum est, et quod propheta vocatur angelus, sicut Scriptura dicit: «Misit angelum et eduxit nos de Egypto», sicut etiam: «Dixit Aggeus, angelus Domini pro nuntio Domini»; et item: «Illudebant angelis Domini», id est nuntiis. Dixit etiam Daniel: «Vir Gabriel, quem vidi primo in visione». Totum istud fuit in visione prophetie, et non ascendat in cor tuum, quod sit angelus sic vel auditus verbi angeli nisi in visione vel sompnio prophetie, sicut fundatum est in Scriptura: «In visione ostendo me illi, et in sompnio loquor ei». De iis autem, que dixi, potes intelligere illa, que non dixi. De hiis autem, que premisimus in ratione illorum, que necessaria sunt ad prophetiam, et de equivocatione huius nominis angelus, scire poteris, quod Agar Egyptia non fuit propheta, nec Manue, nec uxor eius, sed verbum, quod audierunt vel intravit in ymaginationem ipsorum, fuit filia vocis, de qua mentionem faciunt sepe sapientes, et est res, que contingit homini, qui non est preparatus ad prophetiam. Sed in hoc inducit errorem equivocatio nominis. Hec autem est principalitas, que removet plures dubitationum, que sunt in lege. Attende vero ad illud, quod Scriptura dicit: «Invenit eam angelus Domini super puteum aque», sicut dictum est in Ioseph: «Invenit eum vir errantem in agro», et dictum est a sapientibus, quod fuit angelus. 45  super eum] om. G 47  quod] add. hoc sed del. G 48  eduxit] deduxit A | nos] vos π | sicut] sic BGKL | etiam] om. Lπ | Dixit] indixit L 49  Illudebant] illudebatur G 50  nuntiis] nuncius G | etiam] add. Gabriel K | Vir] ut KLπ 51  ascendat] ascendit AG 52  sic] sicut AE add. et B 56  necessaria sunt] inv. A 57  prophetiam] prophetam Lπ | et] om. A 58  Manue] Menaoh π 59  intravit] intrabit B | in] om. GKLπ 60  fuit] sive K sine Lπ | faciunt] add. aliter similitudo filie vocis hoc est dicere vox venit de celo in marg. G 61  contingit] contigit B 62  equivocatio] equivocationis E | nominis] hominis KL 64  ad] om. E | illud] aliud E istud K | super] om. B 65  errantem] arantem Bπ 45-46  Waikrah Rabbah, 1. 48  Num. 20, 16. 48-49  Agg. 1, 13. 49  II Par. 36, 16. 50-51  Dan. 9, 21. 53-54  Num. 12, 6. 58  Cf. Gen. 16, 7. 58-59  Cf. Iud. 13, 3. 64-65  Gen. 16, 7 65-66  Gen. 37, 15.

45

50

55

60

65



DUX NEUTRORUM II, 44

207

CAPITULUM XLIV

5

10

15

20

Ostensum est iam in isto libro nostro, quod prophete prophetizant per viam similitudinis, quia vident rem similitudinarie, et exponetur ei ratio similitudinis in ipsa visione prophetie, sicut qui videt sompnium, et videtur sibi, quod expergefiat, et narrat sompnium alii, qui interpretatur ei sompnium, et totum hoc fuit sompnium. Sunt etiam quedam sompnia, quorum significatio scietur, postquam sompnians fuerit expergefactus. Similiter se habent similitudines prophetie, quia potest esse, quod exponentur ipsarum rationes in visione prophetie, sicut ostensum est in Zacharia, cum diceret, postquam dixit similitudines suas: «Reversus est angelus, qui loquebatur in me, et percepit me sicut illum, qui evigilat a sompno suo, et dixit michi: Quid tu vides?». Et postea exposuit similitudinem, sicut etiam ostensum est in Daniele, cum diceret: «Daniel vidit sompnium et visiones capitis sui super lectum suum». Postea dixit expositionem omnium similitudinum, postea narravit magnam tristitiam suam, quia nescivit expositionem ipsarum et interpretationem earum, donec rogavit angelum, et fecit eum scire significationem earum in eadem visione. Et hoc est, quod dixit: «Accessi ad unum de stantibus, et quesivi ab eo veritatem super hiis omnibus, et respondit michi, et fecit me scire interpretationem verborum». Et vocavit nomen illius rationis prophetiam, postquam predixerat se vidisse sompnium,

1  Capitulum] om. C | Capitulum XLIV] De similitudinibus et speciebus prophetie in visione vel in somnio. Capitulum XLIV π om. AEGK | XLIV] XLIII C 2  isto] om. π 3  quia] qui B | vident] videt C | rem] add. per viam B | similitudinarie] similitudinaris π | exponetur] exponitur Eπ | ei] eis Eπ 4  ipsa] om. E | visione] divisione sed corr. B | qui] om. B 6  et ... sompnium2] om. KLπ | etiam] autem E 7  quorum] add. est π | significatio] signatio π | scietur] scientie KLπ  | sompnians] sompniens B 9  prophetie ... similitudines] om. G 10  exponentur] exponeretur B exponetur L 11  postquam] post π add. ipse A | dixit] diceret C om. KLπ 12  percepit] docuit π | evigilat] evigilaret sed corr. B 13  sompno] sompnio BEKL | Quid] que L | Et2] om. L 14  etiam] om. L | est] add. etiam L | cum] et KLπ 15  sui] om. B 17  et] etiam K 18  earum] ipsarum K | donec ... earum] om. A | eum scire] enunciare π | significationem] signationem π 19  Et] sed L | Accessi] accessit E | de] ex C 22  rationis] om. C

11-13  Zach. 4, 1-2. 14-15  Dan. 7, 1. 19-21  Dan. 7, 16.

208

MOSES MAIMONIDES

et quod exposuit ei angelus, sicut dixit, in sompnio prophetie. Hoc est etiam, quod dixit postea: «Apparuit michi Danieli prophetia post illud, quod primo apparuit michi», et ostendit, quod ambe visiones sunt una ratio. Iam vero diximus, quod non est via tertia preter duas vias, de quibus lex locuta est: «In visione ostendo me illi et in sompnio loquor illi», sed prophetia gradus habet, sicut postea ostendemus. Sunt etiam similitudines multe prophetarum, quarum ratio non exponitur in visione prophetie, sed, cum expergefit, scit propheta, que fuit mens, sicut virge, quas vidit Zacharias in visione prophetie. Scito etiam, quod sicut vident prophete quasdam res et sunt similitudines, sicut candelabra Zacharie, et equi et montes, et volumen libri Ezechielis, et murus plumbeus, quem vidit Amos, et bestie, quas vidit Daniel, et olla fervens, quam vidit Ieremias, et similia istis, in quibus omnibus est mens, scilicet similitudo rerum aliarum, ita etiam vident res, in quibus est intentio illud, quod significat nomen rei in se ex parte decisionis nominis, quod sumptum est ab alio, vel equivocationis nominis. Et videtur, quod operatio virtutis ymaginative est revelatio nominis equivoci, et accipit probationem ex una rationum suarum super alia ratione. Hec est etiam una de speciebus similitudinum, sicut Ieremias dixit: «Virgam amygdalinam ego video», et fuit intentio eius ostendere 23  quod] om. KLπ | sompnio] sompno Kπ | est etiam] inv. BEG 25  ambe] umbre sed corr. B 26  vero] quo C | via] una G | preter] propter L 27  ostendo] ostendi L | illi] om. L 29  prophetarum] prophetiarum A 30  sed ... prophetie] om. K 33  candelabra] candeliabra sed corr. K 34  murus] add. et B | plumbeus] blumbeus B 35  vidit] add. Ezechiel sed exp. G 36  rerum] non KLπ | rerum aliarum] inv. E | aliarum] alia res π 37  significat] signat π | rei] Dei KLπ 38  sumptum] scriptum L | alio] illo AL 39  videtur] add. nominis et videtur sed del. B 41  ratione] intentione C | est] etiam C om. E | etiam una] inv. L 42  video] videro K

24-25  Dan. 8, 1. 27-28  Num. 12, 6. 28  Cf. infra, II, 46, p. 213. 31  Cf. Zach. 11, 7. 33  Cf. Zach. 4, 2. 33  Cf. Zach. 6, 1-3. 33  Cf. Ez. 2, 9. 34  Cf. Amos 7, 7. 34  Cf. Dan. 7; 8. 35  Cf. Ier. 1, 13. 42  Ier. 1, 11.

25

30

35

40



45

50

55

60

DUX NEUTRORUM II, 44

209

equivocationem ‘saquet’, et dixit: «Quia vigilabo ego super verbo meo, ut faciam illud», istud autem non est de ratione virge neque de ratione amygdali. Sic etiam vidit Amos calathum fructuum estivorum, ut acciperet probationem ex hoc super temporis complemento, et dixit in expositione sua: «Finis appropinquat». Accidit etiam, quod magis mirabile est quam predicta, quod erit innuitio secreti in nomine. Littere autem ipsius nominis sunt littere alterius nominis in permutatione ordinis sui, licet unum nomen non sit decisum ab altero, nec est inter ea ratio aliqua participationis, sicut invenies in similitudinibus Zacharie, cum acciperet duos baculos ad pascendum oves in visione prophetie, et vocavit nomen unius ‘noam’ et nomen alterius ‘hoblim’. Et fuit mens huius similitudinis, quod gens illa in principio suo fuit pulchra coram Domino, et Creator erat ductor eius et ordinator eorum, que ad ipsam spectabant, et ipsa letabatur in servitio eius, et placebat Creatori, et diligebat eam, sicut Scriptura dicit: «Ad Dominum erexisti te hodie»; et item: «Dominus erexit te hodie». Tunc etiam Moyses erat dux eius et doctor ipse et qui secuti sunt post eum. Postea vero mutati sunt mores eius, et abhominata est servitium Creatoris, et ipse abhominatus est eam, et erat dux eius ‘hoblim’, sicut Ieroboam et Manassem. ‘Hoblim’ autem est verbum dictum a 43  saquet] quet K add. saquet amigdalus saquet vigilans G add. id est amygdali π add. saquet amigdalus saquet vigilans vel instans ut fiat aliquid al. m. in marg. A | Quia] quod A | vigilabo] vigilando sed corr. A | ego] eos G 44  faciam] sciam π | illud] id K | autem] om. B | neque] nec A 45  Sic] sicut AEK | Amos] add. fructuum KLπ | calathum] calcatum CK 48  quod2] et A | erit] est π 49 innuitio ‫ ]רמז‬innuito A inventio E in initio CG immutatio π | in] ex C | Littere] litteris KL 50  non] om. BKLπ 51  participationis] participa + lac. K 52  in] de C | acciperet] acceperet B 53  et] om. E | unius] add. pulchritudo KLπ | noam] neam A naan KLπ add. aliter novam in marg. A add. pulchritudo in marg. G 54  hoblim] oblim ACG oblivi KLπ 55  pulchra] pulchram sed corr. B | et] id est K | Creator] Creatore sed corr. K | erat] erit B fuit KLπ 56  spectabant] expectabant B 58  erexisti] erexi GKπ elexi L | item] iterum KLπ 59  Moyses] Moyse KL | erat dux] inv. L | doctor] ductor K | ipse] ipsi A | qui] om. KLπ | sunt] om. KL 60 post] om. π | vero] nec C | abhominata] abhominatum KLπ 61  hoblim] oblivi KLπ om. C 62  Ieroboam] Roboam π | Hoblim] oblivi KLπ

43-44  Ier. 1, 12. 47  Cf. Amos 8, 1-2. 52-54  Zach. 11, 7. 58  Deut. 26, 17. 58  Deut. 26, 18.

210

MOSES MAIMONIDES

‘demoliendo’. Postea vero induxit probationem de verbo ‘hoblim’ dicens, quod abhominati sunt legem Domini, et Dominus abhominatus est eos. Hec autem ratio non est decisa de ‘hoblim’ nisi cum permuta- 65 tione ordinis trium litterarum. Dixit autem in ratione abhominationis: «Anxiata est anima mea in illis, et anima eorum abhominata est me», et convertit litteras de ‘habal’ et fecit ex ipso ‘bahal’. Secundum hanc vero viam inveniuntur verba valde mirabilia, et sunt secreta similia verbis, que inveniuntur in Mercava Ezechielis et in quibusdam aliis locis. 70 Cum autem inquisieris diligenter super illis, declarabuntur tibi ex virtute huius verbi, postquam percepi te.

63  demoliendo] emoliendum E | vero] autem C | hoblim] oblivi Kπ olivi L 64  abhominatus] om. KLπ 65  est1] om. π | hoblim] holim E oblivi KLπ 67  eorum] illorum L 68  et1 ... litteras] om. G | habal] balal KL add. demolitor in marg. G add. habal demolitor habal abhominator al. m. in marg. sup. A | bahal] habal Kπ balal L add. abhominatio in marg. G | Secundum] add. ergo KLπ 69  vero] om. KLπ | vero viam] inv. B | inveniuntur] add. inveniuntur G | verba] om. A | verba ... inveniuntur] in marg. B | valde] om. A | valde mirabilia] inv. π | similia] in B 71  Cum] si L | inquisieris] inquisierunt K | declarabuntur] delectabuntur sed corr. in marg. L | tibi] om. A | virtute] add. eius sed exp. G 72  percepi] docui π

67  Zach. 11, 8.



DUX NEUTRORUM II, 45

211

CAPITULUM XLV Scito, quod prophetia erit in visione vel in sompnio, sicut ostendimus, nec oportet, ut semper repetamus, sed dicemus modo, quod, cum propheta prophetizat, potest esse, quod videbit similitudinem, 5 sicut ostendimus. Potest etiam esse, quod videbit gloriam Dei in visione prophetie et loquetur cum eo, sicut dixit Ysaias: «Audivi vocem Domini dicentis: Quem mittam et quis ibit nobis?». Potest etiam esse, quod audiet angelum, qui loquitur cum eo, et multi sunt tales, sicut dictum est: «Et dixit michi angelus Domini»; et: «Dixit ad me: Igno10 ras qui sunt isti? Et respondit ei angelus, qui loquebatur in me»; et: «Audivi quendam sanctum loquentem», et longum esset enumerare tales. Potest etiam esse, quod propheta videbit hominem loquentem secum, sicut dixit Ezechiel: «Et ecce vir, cuius aspectus sicut eris, et locutus est ad me vir». Postquam aperuit verbum: «Fuit super me pro15 phetia Domini». Potest etiam contingere, quod propheta non videbit formam aliquam, sed audiet vocem loquentem sibi in visione prophetie et vocantem ipsum, sicut dixit Daniel: «Audivi vocem hominis»; et dixit Iob: «Susurrium et vocem audivit»; et sicut dixit Ezechiel: «Audivi illum, qui loquebatur ad me». Illa enim ratio, quam consecutus est in 1 Capitulum] om. C | Capitulum XLV] capitulum XLIV in marg. E om. AGKLπ | XLV] XLIV C 3  nec] non GKLπ | dicemus modo] inv. KLπ | modo] quomodo E 4  cum] si L | prophetizat] prophetat π | similitudinem … quod] om. G 5  ostendimus] add. sicut KLπ | Dei] Domini L add. aliter Domini in marg. G 7  ibit] ibi K | nobis] vobis AEKLπ nobiscum C 8  loquitur] loquetur π 9  et2 ... isti] om. A | Dixit] add. au sed exp. K | ad me] michi C | Ignoras] Ignores K 10  angelus] om. π 11  et ... loquentem] om. A 12  tales] sup. l. B | hominem] homines L 14  Fuit] irruit B aperuit sed corr. C 15  Domini] sup. l. B 16  aliquam] om. π 17  vocantem ipsum] inv. A | dixit] om. KLπ | et2 dixit] om. KLπ dixit etiam C 18  Iob] om. G | Susurrium] sussurrum Aπ sursurium B lac. K | dixit2] dicit CKL

6-7  Is. 6, 8. 9  Gen. 31, 11. 9-10  Zach. 4, 5. 11  Dan. 8, 13. 13-14  Ez. 40, 3-4. 14-15  Ez. 40, 1. 17  Dan. 8, 16. 18  Iob 4, 16. 18-19  Ez. 2, 2.

212

MOSES MAIMONIDES

visione prophetie, non est illud, quod locutus est cum eo, sed separavit illam rationem mirabilem et profundam, quam fecit sciri, quam consecutus est, et incepit in ratione prophetie et dixit: «Audivi illum, qui loquebatur ad me». Postquam vero premisi distinctionem istam, super quam testificatur Scriptura, dicam, quod verba illa, que audit propheta in visione prophetie, putat, quod est sonus magnus valde, sicut qui sompniat, quod audit tonitrua magna vel grandinem magnam; potest autem esse, quod audiet verbum illud, quod audit in visione prophetie, sicut audit verba consueta et nota. Et hoc manifestum erit tibi ex ratione Samuelis prophete, quia, cum vocavit eum Deus per viam prophetie, putavit, quod Hely sacerdos vocabat eum, et istud fuit usque tertio. Postea vero Scriptura exposuit rationem in hoc, et dixit, quia, quod induxit eum, ut putaret, quod Hely vocaverat ipsum, fuit, quia non erat consuetum, ut sic fieret sermo ad prophetas, neque secretum istud fuerat scitum. Et propter hoc dixit: «Samuel antequam sciret Dominum et antequam revelatum esset ei verbum Domini», quod est dicere, quod ipse nesciebat, neque revelatum fuerat ei secretum istud, quod hoc modo posset esse verbum Domini. Quod autem dictum est: «Antequam sciret Dominum», hoc est dicere, quod ipse non habuerat ante prophetiam, quoniam de illo, qui debebat prophetizare, dictum est: «In visione me ostendo illi», et erit expositio versus secundum suam rationem. Sic erit genus prophetie secundum hunc modum.

20  visione] ratione sed corr. in marg. L 21  quam] quod B 22  incepit] incipit π 23  ad me] mecum C 25  audit] audivit AC 26  sonus] sompnus AE | qui sompniat] sup. l. B 27  autem] etiam L 28  verbum ... audit] om. GKLπ | verbum ... in] om. C | illud] illum A | in visione] sup. l. G | visione] visionem C | audit2] audivit L 29  Et hoc] quod B 30  putavit] putabat A 31  Postea] add. Samuel in marg. K 32  in hoc] hic C | quod] cum KLπ 34  sermo] om. π 37  fuerat] fuit L | modo posset] inv. sed corr. B 38  sciret] fecit B 39  ipse] add. audierat B 41  et ... rationem] om. C | sic] sicut E

22-23  Ez. 2, 2. 35-36  I Sam. 3, 7. 40-41  Num. 12, 6.

20

25

30

35

40



DUX NEUTRORUM II, 46

213

CAPITULUM XLVI

5

10

15

20

25

Postquam premisimus expositionem veritatis prophetie, secundum quod exigit speculatio, cum eo, quod ostensum est in lege nostra, necesse habemus dicere gradus prophetie secundum istas duas principalitates. Scito autem, quod non omnis, qui aptus est ad aliquem istorum graduum, qui dicuntur gradus prophetie, est propheta. Qui enim pervenit ad gradum primum vel secundum inter gradus prophetie, non numeratur inter prophetas, nec est de universitate prophetarum, de quibus verbum premisimus, licet talis aliquando vocatus sit propheta: hoc enim de eo communiter dicitur, quia est propinquus prophetis. Nec te decipiant gradus isti, quia invenies in libris prophetie, quod prophetia eveniet alicui prophete secundum aliquem istorum graduum, et potest esse, quod intelliget in se propheta, quod illa prophetia evenit ei secundum modum alterius gradus, quia potest contingere, quod prophetia unius prophete eveniet secundum modum unius graduum, quos subiungam, et eveniet eidem alia prophetia secundum modum gradus minoris gradu prime prophetie. Propheta namque non semper prophetizat, sed quandoque prophetizat, quandoque preciditur in ipso prophetia. Similiter quandoque prophetizat in forma gradus excelsi, postea vero prophetizabit alia vice in gradu inferiori illo. Potest etiam contingere, quod in omnibus annis vite sue numquam perveniet ad illum gradum sublimen nisi semel, et postea prohibebitur ab eo, et remanebit in illo gradu inferiori, donec auferetur ab eo prophetia, quoniam non potest esse, quin prophetia auferatur a propheta ante mortem suam vel prope vel longe, sicut ostensum est in Ieremia, cum

1 Capitulum] om. C | Capitulum XLVI] De prophetie gradibus. Capitulum XLV π capitulum XLV in marg. E om. AGK | XLVI] XLV BCL 3  exigit] exiget B 5  ad] om. E 6  est ... prophetie] om. CG | enim] cum B 7  gradum] add. istum A | non] nec KLπ 8  prophetas] prophetias K 9  verbum] verbis KLπ | licet] neque E | talis aliquando] aliquis talis KLπ | sit] fuit E 10  hoc] vel E | de ... communiter] communiter de eo B 11  Nec] non KLπ | quod] quia KLπ 12  eveniet] inveniet G 14  evenit] eveniet CK | evenit ei] om. G | ei] om. L 15  prophete] prophetie E | prophete ... unius] om. C | eveniet] evenit L | secundum modum] sermo dum G | unius] om. GKLπ | graduum] gradum et G 17  gradu] gradus BE 18  sed ... prophetizat2] om. E | quandoque] quando G | preciditur] preceditur C 19  forma] formam E 20  prophetizabit] prophetizat E prophetabit π 21  in] om. K 22  prohibebitur] prohibere G 23  eo] eis E 24  quoniam] add. prophetia semper auferatur a profeta ante mortem suam in marg. K

214

MOSES MAIMONIDES

dicitur: «Quando finitum est verbum Domini de ore Ieremie», et sicut invenimus in David, ubi dicitur: «Ista sunt verba David novissima», eadem ratio est in omnibus. Postquam vero premisi ista, incipiam dicere gradus, quos debeo numerare. Primus gradus ipse est principium graduum prophetie. Verbi gratia: si sit aliquis homo, qui habeat adminiculum et audaciam spiritualem, que moveat et percipiat ipsum ad aliquid faciendum, quod sit rectum et honorabile, sicut si est, ut evadant boni homines de manibus impiorum, vel ut evadat aliquis homo bonus et honoratus, vel ad inducendum bonum super multos homines, et inveniet in anima sua preceptorem, qui reddat eum cautum ad istud faciendum, et hoc vocatur ‘spiritus Domini’. Ille vero, cui evenit istud, dicitur de eo, quia «Prophetizat super eum spiritus Domini»; vel: «Induit eum spiritus Domini»; vel: «Requievit super eum spiritus Domini»; vel: «Dominus fuit cum eo», et istis similia. Iste autem fuit gradus iudicum Israel, de quibus universaliter dictum est: «Suscitavit eis Dominus iudices, et fuit Dominus cum ipsis iudicibus, et salvavit eos de manibus inimicorum». Hic etiam fuit gradus omnium principum bonorum in Israel. Istud autem ostensum est proprie in quibusdam iudicibus et regibus, sicut dictum est: «Spiritus Domini descendit super Efra»; et de Sampson 26  Quando] quoniam AKLπ 28  est ... ominibus] in ominibus est E 30  ipse] om. C | est] om. KL 31  adminiculum] auunculum A admuniculum B ad mundum K ad v’idum L animum π | et] om. A | spiritualem] specialem π 32  percipiat] doceat π | ipsum] illam C 33  rectum] iustum A | si] om. π 34  ut] non A | aliquis] om. KLπ | homo bonus] inv. KLπ | et] om. GKLπ | honoratus] honeratus sed corr. B 35  bonum] rationum A | homines] om. π | inveniet] invenit KL 36  preceptorem] add. et BE | hoc] hic π 37  istud] om. G | quia] quod KLπ 38  Prophetizat] prophetat BE | eum1] ipsum C 39 Dominus] add. vel Dominus sed del. B 40  et] vel L | istis] ista E | similia] talia E 41  eis] eum K 42  salvavit] salvabit G 43  etiam] autem L | omnium principum] inv. E | principum] principium BE | bonorum] om. L 44  autem] om. E | et regibus] om. E 45  descendit] fuit BE | super Efra] om. G | Efra] Effraym C | Sampson] Sampsone π

26  Esdr. 1, 1. 27  II Sam. 23, 1. 38  Iud. 14, 6. 38-39  Iud. 6, 34. 39  Num. 11, 25-26. 39-40  I Sam. 3, 19. 41-42  Iud. 2, 18. 45  Iud. 11, 29. The verse makes reference to Iephta.

30

35

40

45



50

55

60

65

DUX NEUTRORUM II, 46

215

dictum est: «Profecit super eum spiritus Domini»; et de Saul dictum est: «Profecit spiritus Domini super Saul, cum audivit verba ista». Sic etiam dictum est de Amaza, cum venit, ut salvaret David: «Spiritus induit Amaza». Scito autem, quod huiusmodi potentia numquam recessit a Moyse magistro nostro a tempore iuventutis sue, et idcirco interfecit Egyptium. De magnitudine vero huius potentie, que fuit in ipso etiam in hora metus sui et fuge, cum pervenit ad terram Madian, ipse solus et timens, cum vidit quiddam superbe fieri, non potuit sustinere, et festinavit, ut tolleret, sicut dictum est: «Surrexit Moyses, et salvavit eas». Similiter ista potentia fuit in David a tempore, quo unctus est oleo unctionis, sicut Scriptura dicit: «Profecit spiritus Domini in David a die illo in antea», et ideo confortatum est cor eius, ut interficeret leonem et ursum et Philisteum. Hec potentia, que vocatur ‘spiritus Domini’, non percepit aliquem istorum, ut loqueretur verba prophetie, sed finis huius potentie fuit percipere aliquem illorum ad aliquod opus, sed non ad quodlibet opus, sed ad salvandum oppressum et iniuriatum, vel aliquem honoratum, vel universitatem alicuius gentis, vel aliquid, ex quo ista proveniant. Sic­ut ergo non omnis, qui videt sompnium verum, est propheta, similiter

46  super ... Profecit] om. A | Saul] Saule π 47  ista] illa Kπ | Sic] sicut E 48  etiam] et G | de] om. A | Amaza] amata E | salvaret] savaret K 50  autem] etiam KLπ | huiusmodi] huius KLπ | potentia] potentie π | Moyse] Moysi K 51  iuventutis] add. nostre sed del. L 52  De] add. magis L | etiam] et KLπ 53  cum] cuius L | Madian] om. E 54  quiddam] quamdam A quoddam CKL | superbe] scribere A | sustinere] festinare A 55  salvavit] salvabit B | eas] eos ABC 56  ista] illa Kπ | quo] quod B | est] fuit L 57  dicit] dixit K | in] autem A | in David] Adam K | a] om. GK 58  illo] illa BE | in antea] deinceps π | ideo] idcirco K | eius] om. KL 59  Philisteum] silisteum L 60  Hec] add. autem BE | percepit] precepit B docuit π 61  istorum] om. A | ut] ubi KLπ | ut ... illorum] in marg. B om. G | sed] si E 62  percipere] instruere π | illorum] om. KLπ 63  ad] om. A | et] vel KLπ 64  universitatem] universitatum B | proveniant] proveniunt A 65  propheta] prophetia K

46  Iud. 14, 19. 47  I Sam. 11, 6. 48-49  I Par. 12, 18. 50-51  Cf. Exod. 2, 11-13. 55  Exod. 2, 17. 57-58  I Sam. 16, 13.

216

MOSES MAIMONIDES

non dicetur de quocumque, qui habuit auxilium istud ad quodcumque opus, sicut ad acquirendum divitias vel aliqua alia necessaria, quod fuerit spiritus Domini cum eo, vel quod Dominus fuerit cum eo, vel quod operatus est opus suum cum spiritu sancto. Hoc autem dicetur de illo, qui fecerit aliquod bonum precipuum, unde reddi debeant multe gratie, vel aliquod, unde proveniat illud, sicut profectus Ioseph in domo Egyptii, qui fuit causa principii ad multa magna et sublimia, que postea acciderunt, sicut notum est. Secundus gradus est, quod inveniet homo aliquid, quod intrat in cor eius, et potentiam aliam preter potentiam naturalem, que descendit super ipsum, et percipit eum ad loquendum, et loquitur in scientiis vel laudibus Dei vel in verbis utilibus vel in rationibus compositionis morum vel in rationibus spiritualibus, et totum istud erit in vigilando sensibus exercentibus operationes suas, sicut solent. Et iste est, de quo dicitur, quia loquitur cum spiritu sancto. Cum isto ergo spiritu et cum sibi simili composuit David Psalterium, et Salomon composuit Parabolas et Ecclesiastem et Cantica canticorum. Similiter quoque Daniel et Iob et liber Paralipomenon et alia scripta, que communicant cum istis, omnia fuerunt composita cum huiusmodi spiritu sancto, et ideo vocate sunt Scripture, id est scripte per spiritum sanctum. Palam vero dixerunt sapientes, quod carta Hester scripta fuit cum spiritu sancto. De tali autem spiritu sancto dixit David: «Spiritus Domini locutus est in me et verbum eius in ore meo», hoc est dicere: precepit me,

67 divitias] add. vel sed del. B | aliqua alia] inv. A | alia] talia E 68  Dominus ... quod2] om. π | vel2] et BE 69  sancto] suo KLπ | dicetur] dicitur B 70  fecerit] add. aliquem K add. eam (dub.) L add. alicui π | precipuum] precipium AB in marg. G 71  aliquod] aliquid CGKLπ | profectus] prefectus π perfectus CL 72  principii] principalis L 73  notum] dictum A 74  intrat] fuit C 75  que] qui A | descendit] descendat A descendet K 76  percipit] docet π add. ipsum sed exp. A | eum] ipsum sed corr. A eam C 77  vel1] add. in C | Dei] Domini L 78  vigilando] visitando L 79  Et] sup. l. K | iste] ille KLπ 80  quia] qui G quod π | loquitur] loquetur G | cum1] in K 83  liber] librum BE | Paralipomenon] add. menon in marg. G | scripta] scriptura AB 84  omnia] add. f G | huiusmodi] huius KL 85  vocate] vocati B | Scripture] add. sancte π | scripte] scripture sed corr. A 87  sancto] om. C 88  et] vel A | precepit] docuit π

71-72 Cf. Gen. 39, 2. 86  TB, Megillah, 7a. 87-88  II Sam. 23, 2.

70

75

80

85



DUX NEUTRORUM II, 46

217

ut loquerer verba ista. De tali ergo societate fuerunt LXX senes, de quibus dictum est: «Quasi requievit super eos spiritus, prophetarunt et non cessarunt». Similiter Eldat et Meldat et omnis sacerdos maior, qui portabat ‘Purim’ et ‘Tumim’ fuit de cetu isto, hoc est dicere, sicut dixerunt sapientes: «Gloria quiescebat in eo, et loquebatur cum spiritu sancto». De istis etiam fuit Iachaziel, de quo dictum est in Paralipo95 menon: «Fuit super eum spiritus Domini in populo, et dixit: Audite omnis Iuda et Hierusalem, hoc dicit vobis Dominus». De talibus etiam fuit Zacharias filius Ioiade, sicut dictum est de eo: «Spiritus induit Zachariam filium Ioiade sacerdotis, et stetit in populo et dixit eis: Hec dicit Dominus». Similiter et Azarias, de quo dictum est: «Super Azaria 100 filio Adet fuit spiritus Domini, et stetit coram Aza». Similiter et omnis alius, de quo dicta sunt similia istis. Scito etiam, quod Balaam de talibus fuit, dum bonus erat, et dictum est: «Posuit Dominus verbum suum in ore Balaam», idem est, ac si diceret, quod loquebatur cum spiritu Domini. Et secundum hunc modum est, quod ipse dixit de se: 105 «Audiens verba Domini». 90

89  verba ista] inv. C | ergo] autem E 90  Quasi] quia Kπ quod L 91  Eldat] enim dat E 92  portabat] portabit GKLπ | Purim] putim A add. veritas et doctrina videtur ita virum (dub.) E add. veritas in marg. G | Tumim] culnim A turim B tymum CG cumim L add. doctrina in marg. G 94  etiam] om. C | Iachaziel] Tahaciel A Iechaziel C Iahariel G Iathaziel K Achariob L Iachariel π 95  spiritus] spirito G 96  omnis] omnes K | hoc] hec C | vobis] nobis A verbum KLπ verbis G | vobis Dominus] inv. C 97  Ioiade] Ioade E | Spiritus] add. Domini KLπ 98  filium] om. E | Ioiade] Ioade E | stetit] testis E | eis] om. E | Hec] hoc A 99  et] etiam L om. E | Azarias] Zacharias ACGKLπ Iacharias E 100  filio] filius KL filium π | Adet] Adat B Adon E | Similiter] om. KLπ 101  de2 ... fuit] fuit de talibus C 102  fuit] suis B 103  suum] om. BE | est] om. E

90-91  Num. 11, 25. 91  Cf. Num. 11, 26. 92  Cf. Lev. 8, 8. The term «Purim» is a mispelled form for «Urim». 93-94  TB, Yoma, 73b. 95-96  II Par. 20, 14-15. 97-99  II Par. 24, 20. 99-100  II Par. 15, 1-2. 102-103  Num. 23, 5. 105  Num. 24, 4.

218

MOSES MAIMONIDES

Quod autem necessarium est, ut percipias et scias, quia David et Daniel de cetu istorum fuerunt, et non de cetu Ysaie et Ieremie et Nathan prophete nec Aie Silonitis nec aliorum similium ipsis, quoniam David et Salomon et Daniel non dixerunt nisi cum spiritu sancto. Quod autem David dixit: «Deus Israel dixit michi, locutus est fortis Israel», hoc vult dicere, quod per manum prophete vel Nathan vel alterius confortavit eum, sicut invenimus de Rebecca: «Dixit Dominus ad illam», et sicut dictum est: «Dixit Dominus ad Salomonem: Quare fecisti hoc et non custodisti pactum meum?», istud enim sine dubio fuit per manum prophete Aie Silonitis vel alterius. Similiter quod dictum est: «In Gabaon apparuit Dominus Salomoni in sompnio noctis», istud siquidem non fuit prophetia pura, nec sicut illud, quod dictum est: «Verbum Domini fuit ad Abraham in visione», nec sicut illud, quod dictum est: «Dixit Dominus ad Israel in visionibus noctis», nec sicut prophetia Ysaie vel Ieremie, quoniam quilibet istorum, licet evenerit ei prophetia in sompnio, ipsa tamen prophetia fecit eum scire, quod prophetia erat, et quod erat a Creatore. In eo vero, quod dictum est de Salomone, dicitur in fine: «Evigilavit Salomon et ecce sompnium». Similiter in ratione secunda dixit: «Apparuit Dominus Salomoni secundo, sicut apparuit ei in Gabaon», de quo manifestum est, quia sompnium fuit.

106 scias] add. est B add. esse C | quia] quod E 107  de1] add. istis fuerunt hoc est de L | fuerunt] om. L | Ysaie] sed corr. Aie A | et2 ... Aie] om. A 108  Silonitis] salonitis C 110  dixit1] dicit C 112  confortavit] confortatum A | eum] om. A 113  Dixit Dominus] om. C | Dominus] om. A | Salomonem] Salomon AGKL 116  apparuit] add. ei sed exp. B | sompnio] sompno ABCG 118  Verbum ... est] om. AG 120  quilibet] quelibet K | istorum] eorum A istud C 121  in … prophetia] om. KLπ | sompnio] sompno B | ipsa tamen] inv. E 122  vero] enim KLπ 124 Similiter] add. etiam π | Salomoni] om. A 125  ei] enim KL om. AE | in] om. BE | quia] quod C

108  Cf. I Reg. 11, 29-39. 110-111  II Sam. 23, 3. 112-113  Gen. 25, 23. 113-114  I Reg. 11, 11. 116  I Reg. 3, 5. 118  Gen. 15, 1. 119  Gen. 46, 2. 123  I Reg. 3, 15. 124-125  I Reg. 9, 2.

110

115

120

125



130

135

140

145

DUX NEUTRORUM II, 46

219

Iste vero gradus minor est illo gradu, de quo dictum est: «In sompnio locutus est ei». Qui enim prophetizant in sompnio, non vocant ipsum sompnium aliquo modo, postquam prophetia pervenit ad eos in sompnio, sed precise dicunt, quod illud est prophetia, sicut Iacob fecit, qui, cum evigilasset de sompnio prophetie, non dixit, quod esset sompnium, sed precise dixit: «Vere Dominus est in loco isto», et dixit: «Potens sufficiens apparuit michi in Luce», et testificatus est, quod fuit prophetia. Sed in Salomone dictum est: «Evigilavit Salomon et ecce sompnium». Similiter etiam Daniel precise dixit, quod ea, que viderat, fuerunt sompnia, et ipse videbat angelum et audiebat verba eius et vocabat nomen illius rei sompnium. Postquam vero scivit de illis illud, quod scivit, tunc dixit: «In visione noctis revelavit secretum»; et dixit: «Tunc revelavit sompnium»; et dixit: «Vidi in visione mea in nocte»; et dixit: «Visiones capitis mei terruerunt me»; et dixit: «Obstupui super visione». Non est autem dubium, quod minor est iste gradus quam ille, de quo dictum est: «In sompnio locutus est ei». Et idcirco gens nostra elegit ordinare librum Danielis et ponere inter Scripturas, non inter Prophetas. Propter hoc ergo percepi te, quod ista ratio prophetie, que contigit Danieli et Salomoni, licet viderint in ea in sompnio angelum,

128  locutus ... sompnio] om. A | Qui] quod E quia C | enim] om. CGKLπ | prophetizant] prophete erant C prophetizavit G prophetizat L | sompnio] sompnia E | vocant] vocavit K 129  pervenit] venit E 132  precise dixit] inv. G add. quod est sed del. G 137  illius] eius A | sompnium] add. de illis E add. et dixit sed del. G | Postquam vero] inv. E | de illis] om. E 138  tunc] om. E | secretum] sompnium π | secretum ... revelavit] om. ACGKLπ 143  sompnio] sompno B | Et] add. nota de libro Danielis in marg. K 144  elegit] eligit K | Scripturas] add. agyographias G 145  Prophetas] prophetias AGLπ prophetas sed corr. prophetias K add. agiographas C | ergo] om. E | percepi] docui π | ista] illa KLπ 146  contigit] convenit π | viderint] viderit BC | in1] om. EKL | in2] om. A | sompnio] sompnium B 126-127  Num. 12, 6. 132  Gen. 28, 16. 133  Gen. 48, 3. 134-135  I Reg. 3, 15. 138  Dan. 2, 19. 139  Dan. 7, 1. 139  Dan. 7, 2. 140  Dan. 7, 15. 140-141  Dan. 8, 27. 143  Num. 12, 6.

220

MOSES MAIMONIDES

tamen non invenerunt, quod esset prophetia mera, sed sompnium, quod fecit sciri rationum veritatem, et est de illis, qui loquuntur cum spiritu sancto. Et iste est gradus secundus. In ordinatione etiam Scripturarum sanctarum non assignaverunt differentiam inter Parabolas et Ecclesiastem, Danielem et Psalterium et cartam Ruth et cartam Hester, et dixerunt, quod omnia ista scripta fuerunt per spiritum sanctum; licet autem istud ita sit generaliter, tamen isti vocati sunt prophete. Tertius gradus ipse est principium graduum, secundum quos dicitur: ‘Verbum Domini fuit in me’, et similia. Et secundum hoc est, quod propheta videbit similitudinem in sompnio et secundum conditiones, quas premisimus in veritate prophetie, et in eodem sompnio prophetie manifestabitur ei ratio ipsius similitudinis, scilicet que fuerit mens eius, sicut in pluribus similitudinibus Zacharie. Quartus gradus: audiet verba in sompnio prophetie manifesta et nota, et non videbit dicentem, sicut contigit Samueli, cum primo venit ad eum prophetia, sicut ostendimus, cum de hoc loqueremur. Quintus gradus est, cum loquitur ei homo in sompnis, sicut dictum est in quadam parte Ezechielis: «Locutus est ad me homo». Sextus gradus: cum loquetur ei angelus in sompnis, et iste modus accidit pluribus prophetis, sicut Iacob dixit: «Angelus Domini dixit ad me in sompnio».

147  tamen] cum K | tamen non] inv. π | mera] vera C 148  rationum veritatem] inv. BE | veritatem] veritatuem sed corr. K 149  sancto] om. A 150  iste] ille KLπ | etiam] enim E 151  non ‫ ]לא‬om. ACGKLπ 152  et3] om. G | cartam] om. K 153  ista scripta] inv. AE | scripta] om. G | fuerunt] perfuerunt C 154  istud] hoc E | ita] om. C | ita sit] inv. L 155  Tertius] add. tertius gradus in marg. K | quos] quod E | dicitur] add. principium sed exp. G 156  secundum] om. B 157  quod propheta] inv. sed corr. C | sompnio] sompno ABG 158  et ... prophetie] om. G | eodem] eadem B | sompnio] sompno ABCEK 159  fuerit] fuit E 161  Quartus] add. quartus gradus in marg. K | verba] verbum KL | in] om. KL | sompnio] sompno BE 162  Samueli] Danieli C 164  Quintus] add. quintus gradus in marg. K | est] om. C | loquitur] loquetur B | homo] om. GKLπ 166  Sextus] add. sextus gradus in marg. K 167  accidit] add. pi sed del. G 168  sompnio] sompno ABEGKπ

163  Cf. supra, II, 45, p. 212. 165  Ez. 40, 4. 167-168  Gen. 31, 11.

150

155

160

165



DUX NEUTRORUM II, 46

221

Septimus gradus: cum videbit in sompnio prophetie, quasi Creator loquatur cum eo, sicut Ysaias dixit: «Vidi Dominum»; et dixit: «Audivi vocem Domini dicentis: Quem mittam?»; et sicut verbum Michee, quod dixit: «Vidi Dominum». Octavus gradus est, cum veniet ad ipsum verbum Domini in visione prophetie, et videbit similitudines, sicut Abraham inter divisiones, 175 quoniam ille similitudines fuerunt in die in visione, sicut ostensum est in loco suo. Nonus gradus: audiet verba in visione prophetie, sicut dictum est ad Abraham: «Ecce verbum Domini ad ipsum dicens: Non succedit ipse tibi sicut heres, sed qui egredietur de lumbis tuis, ipse erit heres tuus». 180 Decimus gradus: videbit hominem loquentem secum in visione prophetie, sicut Abraham ad ilicem Mambre et sicut Iosue in Iericho. Gradus undecimus: videbit angelum sibi loquentem in visione, sicut Abraham, cum voluit offerre filium suum. Iste vero gradus in oculis meis maior est omnibus gradibus prophetarum, super quibus testificati 185 sunt libri, post illa, que necessarium est premitti in perfectione anime rationalis in homine, secundum quod exigit speculatio, postquam de conditione ista extraximus Moysen magistrum nostrum. Si quesiveris, utrum potest videre propheta in visionibus prophetie, quasi Creator 170

169  Septimus] add. septimus gradus in marg. K | Septimus ... sompnio] om. C | gradus] add. est K | sompnio] sompno BEGKπ 170  Ysaias dixit1] inv. L | dixit2] om. L 171  Quem mittam] om. G 172  quod] qui BEL 173  Octavus] add. octavus gradus in marg. K | veniet] veniat A venit K add. cum veniat sed del. A 174  similitudines] similitudinem KLπ 175  quoniam] quem A 177  Nonus] add. nonus gradus in marg. K | gradus] add. est K | in ... prophetie] prophetie in visione π 178  dicens] dices π | Non] nunc C | succedit] succedet BELπ 179  sed ... heres] om. E | tuis] suis A 180  Decimus] add. decimus gradus in marg. K 181  ilicem] montem KLπ | et] om. G 182  Gradus] add. undecimus gradus in marg. K | Gradus undecimus] inv. B 184  prophetarum] prophetiarum π 186  postquam] om. KLπ 187  ista] illa C om. KLπ | extraximus] extraxerimus BCE 188  quasi] quia E 170  Is. 6, 1. 170-171  Is. 6, 8. 172  I Reg. 22, 19. 174 Cf. Gen. 15, 9-10. 175-176 Cf. supra, II, 42, p. 200. 178-179  Gen. 15, 4. 181  Cf. Gen. 18, 3. 181  Cf. Ios. 5, 13-14. 183  Cf. Gen. 22, 11.

222

MOSES MAIMONIDES

loqueretur in eo, istud est longe remotum quantum ad me, et virtus ymaginativa per se non pervenit ad istud. Hanc autem rationem non invenimus in aliis prophetiis. Et idcirco propalavit in lege, et dixit: «In visione facio me illi scire et in sompnio loquor illi». Posuit autem loqui in sompnio, solummodo visioni vero dedit coniunctionem intellectus et splendorem potentie sue. Et hoc est, quod dixit: «Illi facio me scire», et non dixit, quod visio ista est audita ex verbo Creatoris. Cum autem inveni plures Scripturarum testificantes, quod audivit propheta verbum, et ostendit, quod hoc fuit in visione, dixi per viam opinionis: oportet, ut iste sermo, quem audivit, sit in sompnio, et non erit talis in visione. Et hoc est, quod ostendit ei Creator, quasi loqueretur cum eo. Istud autem totum est secundum planum Scripture. Potest autem aliquis dicere, quod omnis visio, que est cum auditu verbi, principium eius erit visio, postea vero anima sua erit fixa in re illa, et fiet sompnium, sicut ostendit nobis cum dixit: «Sopor irruit in Abraham». Et dixerunt sapientes: «Iste sopor fuit ad prophetiam», et erit omnis sermo auditus quocumque modo vel in sompnio, sicut dixit: «In sompnio locutus est ei», vel in visione prophetie, et non apprehendet in eo nisi similitudines vel intelligibilia aliqua adiuncta, per que comprehendet modos scientiarum, sicut apprehendet per visionem oculi, sicut ostendimus. Ecce quod dixit: «In visione facio me illum scire». 189  longe] om. B | longe remotum] inv. E 190  non1] ad C | pervenit] venit KLπ | autem] vero G 191  in2 lege] om. A 192  illi1 scire] inv. CKLπ | scire] add. nos non habemus hanc litteram sed sic habemus: Si fuerit propheta inter vos in visione apparebo ei et in sompnium loquar ad illum sed non talis sicut servus meus Moyses qui fidelissimus est in omni domo mea et palam non per enigmata figuras videt Dominum B | et] om. B | sompnio] sompno ABπ | Posuit] possint G 193  sompnio] sompnum B sompno ACKπ 194  splendorem] add. intelligentie sue sed exp. K | Illi] illum BE | facio me] inv. E 195  est audita] inv. L | ex] eis E 196  inveni] invenit E | quod] add. hoc sed del. G 198  ut] quod KLπ 199  erit] om. C add. in KLπ | talis] om. KLπ | ostendit] ostendet B | quasi] add. cum KLπ 202  vero] non E | sua erit] om. KLπ | et] om. KL 204  sapientes] add. quod π | erit] erat E 205  sompnio] sompno B 206  sompnio] sompno B | et] vel π om. B 208  apprehendet] apprehendit π 209  Ecce] et E | illum scire] inv. A

191-192  Num. 12, 6. 203  Gen. 15, 12. 204  Berešit Rabbah, 17; 44. 205-206  Num. 12, 6. 209  Num. 12, 6.

190

195

200

205



DUX NEUTRORUM II, 46

223

Secundum ultimam expositionem erunt prophetie gradus octo. Excelsior autem omnibus illis et perfectior est, cum prophetizavit in visione generaliter, licet loquatur in eo homo, sicut predictum est. Si autem obieceris michi dicens: in gradibus prophetie dixisti, quod propheta audiet Creatoris verba, qui loquitur in ipso, sicut Ysaias et Mi215 cheas, et quomodo erit istud, cum principalitas fidei nostre testificetur, quod omnis propheta audiet verbum angelo mediante preter Moysen, de quo dictum est: «Ore ad os locutus est Deus cum eo»? Scito, quod ita se habet res, et quod mediatio in isto loco est virtus ymaginativa, per quam audit, quod Creator loquitur in eo in sompnio prophetie. 220 Moyses vero audiebat: «Desuper propitiatorium inter duos cherubini», non exercente operationem suam in eo virtute ymaginativa. Iam autem ostendimus in Aggregatione nostra magna genera illius prophetie, et exposuimus illud, quod dictum est: «Ore ad os», et quod dictum est: «Sicut loquitur homo cum amico suo», et similia istis. Tu vero intende 225 in illis, que ibi dicta sunt; non enim expedit, ut repetantur hic, que iam dicta sunt. 210

210  erunt] erit E 211  Excelsior] excellentior E | cum] si L | prophetizavit] prophetavit KLπ 213  obieceris] obiecerit KLπ 214  audiet] audiens E | Creatoris verba] inv. AEG | in] cum C 216  verbum] add. loquendo A 217  est2] add. ei sed exp. G | Deus] Dominus π 218  quod] om. KLπ | mediatio] meditatio π 219  sompnio] sompno ABK 221  exercente] exercentem L | autem] vero KLπ 222  genera] om. KLπ | illius] istius Kπ | prophetie] add. gradum π 224  loquitur homo] inv. K | Tu … illis] om. C 225  expedit] add. mihi sed del. L | ut] nisi KL | repetantur] reputantur K | hic] hec KLπ 226  iam] om. KLπ | sunt] fuerunt C

217  Num. 12, 8. 220  Exod. 25, 22. 222  Cf. Maimonides, Mišneh Torah, Hilkot yesode ha-Torah, VII, 6. 223  Num. 12, 8. 224  Exod. 33, 11.

224

MOSES MAIMONIDES

CAPITULUM XLVII Ex uno singulari solet accipi probatio super universitatem singularium eiusdem speciei, et scietur, quod illud est forma cuiuslibet singularis. Intentio vero mea in hoc verbo est, quod de una forma formarum comprehensionis prophetarum accipietur probatio super omnibus comprehensionibus illius speciei. Post hoc autem stramentum scito, quod sicut homo videt in sompnis, quia proficiscitur peregre in terram longinquam, et ibi ducit uxorem, et moratur diebus multis, et suscipit filium talem vel talem, ita se habent similitudines prophetie vise vel facte in visione prophetie. Quicquid autem exigit ipsa similitudo in dicto vel in facto, quod propheta facit, vel tempora distincta, que sunt inter unum opus ad aliud per viam similitudinis, vel motio de loco ad locum, totum hoc non est nisi in visione prophetie, non quod sint opera inventa sensibus manifestis. Rememoratio vero istorum invenitur in parte librorum prophetie in verbo precioso; cum enim scitum est, quod totum hoc fuit in visione prophetie, non fuit necessarium, ut repeteretur in qualibet parte similitudinis, nec quod dicatur, quia fuit in visione prophetie, sicut propheta dicit: «Dixit Dominus ad me», nec est necesse, ut ostendatur, quia istud fuit in sompnio. Homines vero putant, quod opera illa et motiones et questiones et responsiones, quod omnia fuerunt in comprehensione sensuum, non in visione prophetie. Sed ego dicam tibi 1  Capitulum] om. C | Capitulum XLVII] Multa que dicuntur in prophetiis fuerunt tantum in visione et non in re. Capitulum XLVI π capitulum XLVI in marg. E om. AGK | XLVII] XLVI CL 3  illud] istud C 4  verbo] libro G | forma formarum] om. G | formarum] formatum KL 5  omnibus] add. pro K 6  comprehensionibus] comprehensibilibus Kπ | illius speciei] inv. KLπ 7  hoc autem] inv. A | stramentum] istrumentum A | scito] scias sed corr. G 10  ita] add. quod L | vise ... prophetie2] om. C 11  Quicquid] add. nota totum istud capitulum in quo ostenditur quod multa que dicuntur in prophetiis fuerunt tantum in visione et non in re sive in comprehensione sensuum in marg. K | ipsa] in marg. B | in2] om. CKL 12  inter] ad sed corr. G | ad] et BEKLπ 13  totum] om. A 14  sint] fuit A | manifestis] manifesta π 15  vero] autem A | istorum] istarum KL 16  verbo] add. deciso A | cum] si L | totum hoc] inv. A 18  quia] quod A que G 19  propheta] prophetia K | dicit] dixit π 20  quia] quod E | sompnio] sompno BCE | vero] autem L | quod] add. per G | et] add. quod G 21  responsiones] add. et L | quod] et A 22  Sed] si L | ego] ergo KL

19  Ier. 1, 7.

5

10

15

20



25

30

35

40

DUX NEUTRORUM II, 47

225

in hoc, quod nullus dubitabit, et inducam postea partem quandam eorum, que sunt huius generis, de quibus accipies probationem super illis, que non dicam. Scito, quod de manifestis, de quibus nulla est dubitatio, est verbum Ezechielis, quod dixit: «Cum sederem in domo mea et seniores Iuda coram me, sustulit me ventus inter celum et terram, et adduxit me in Hierusalem in visionibus Domini». Simile est illud, quod dixit: «Surrexi et exivi in campum». Omnia ista fuerunt in visionibus Domini, sicut dictum est de Abraham: «Eduxit eum foras», et hoc fuit in visione. Similiter et illud: «Posuit me in medio campo», istud fuit in visionibus Domini, et Ezechiel dixit in illa visione, in qua fuit adductus ad Hierusalem: «Ecce foramen unum in pariete, et dixit michi: Fili hominis, fode parietem». Et sicut vidit in visionibus Domini, quod precepit ei, ut foderet parietem, et quod intraret per eum, ut videret, quod intus faciebant, et intravit per portam, et vidit illud, quod vidit, et totum istud fuit in visione prophetie, simili modo fuit, quod dixit: «Sume tibi laterem; et dormi super latus sinistrum; et sume tibi triticum et ordeum». Similiter etiam quod dixit: «Accipe novaculam et fac eam transire super caput et super barbam tuam». Et totum istud fuit in visione prophetie, sed videbatur ei, sicut si faceret opera illa. Non oportet autem credere de Creatore, quod poneret prophetas suos in opprobrium et derisum hominibus et levibus et indiscretis, vel

23  quandam] quarundam K 24  que] qui AC 26  Scito] add. Ezechiel in marg. K 29  visionibus] visione C | est] add. et BE 30  Surrexi] suxi rexi K | ista] illa Kπ 31  sicut] add. Abraham in marg. K | de] ad C | Eduxit] et duxit GKLπ 32  campo] campi K 33  Ezechiel] add. Ezechiel in marg. K | ad] in K 35  Et … parietem] om. L | quod] que Kπ 37  quod1] quid E 38  Simili modo] solummodo K | fuit2] fecit L 39  latus] add. tuum C 40  ordeum] add. et K 41  istud] om. E | fuit] add. hec E 42  ei] om. GKLπ 43  credere] add. cre sed del. B | credere de] om. A | poneret] ponerent sed corr. B | prophetas suos] inv. E 44  levibus] lenibus A

27-29  Ez. 8, 1; 3. 30  Ez. 3, 23. 31  Gen. 15, 5. 32  Ez. 37, 1. 34-35  Ez. 8, 7-8. 39-40  Ez. 4, 1; 4; 9. 40-41  Ez. 5, 1.

226

MOSES MAIMONIDES

quod preciperet eis, ut facerent opera stultorum presertim, cum essent ibi aliqua, in quibus esset transgressio legis, sed omnia fuerunt in visione prophetie. Similiter quod dictum est: «Sicut ivit Ysaias servus meus nudus et discalciatus», totum istud fuit in visionibus Domini. Sed homines imperfecti sensus errant in istis, quia propheta narrat, quod precepit ei Dominus, ut faceret sic vel sic, et fecit. Similiter in eo, quod narrat propheta, quia precepit ei Dominus, ut foderet parietem sanctuarii, et ipse erat in Babylone, et dixit, quia fodit, et istud manifestum est, quia fuit in visionibus Domini. Similiter in eo quod dictum est de Abraham: «Factum est verbum Domini ad Abraham in visione», et dictum est in visione eiusdem prophetie: «Eduxit eum foras, et dixit ei: Suspice celum», et manifestum est, quod visum est ei, quasi educeret eum de loco, in quo erat, donec videret celos, et dictum est ei: «Numera stellas», et procedit narratio, sic­ut tu vides. Idem dico in eo, quod dictum est Ieremie, ut absconderet lumbare in flumine Euphrate, et post aliquos dies ivit, ut videret illud, et invenit, quod putruerat. Iste similitudines omnes fuerunt in visione prophetie, non quod exierit Ieremias de terra Israel, ut iret in Babylonem, nec vidit flumen illud. Sic etiam quod dictum est Osee: «Accipe tibi uxorem fornicationum et filios ex fornicationibus», et omnia ista et nomina, que imposuit filiis sic natis, fuerunt in visione prophetie. Postquam manifestum est, quod ista fuerunt similitudines, et non re­

45  quod] om. KLπ | preciperet] preciperent A perciperet B 46  ibi] illi A sup. l. K om. G 47  Similiter] add. Ysaias in marg. K | ivit] inter A fuit π 49  errant] erant E | quia] quod KLπ 50  quod] et L | quod ... narrat] om. G | precepit] preceperit A | ei Dominus] inv. G 52  quia] quod L | et2] om. A 55  ad Abraham] om. A 56  Suspice] suscipe sed corr. B suscipe K 57  quasi] ut L | educeret] add. quasi L 58  videret] veniret ad A 60  ivit] venit E om. G 61  Iste] add. illeg. in marg. B 62  exierit] exiet E 63  Sic] sicut GKLπ add. de Osee in marg. K | etiam] add. illud G | quod] om. Kπ 64  fornicationum] fornicariam AC fornicatricem KLπ 66  ista] illa KLπ | et] om. π | remanet] remaneret A | ibi] in G

47-48  Is. 20, 3. 54-55  Gen. 15, 1. 56  Gen. 15, 5. 58  Gen. 15, 5. 59-61 Cf. Ier. 13, 3-7. 63-64  Os. 1, 2.

45

50

55

60

65



70

75

80

85

DUX NEUTRORUM II, 47

227

manet ibi aliquid, quod inducat dubitationem, vel inducat hominem ad dicendum, quod ista fuerunt in veritate, nisi sicut propheta dixit: «Erit vobis prophetia omnis sicut verba libri signati». Simile etiam videtur michi illud, quod dictum est de Gedeone in tonsione eius, quod fuit in visione, sed non in visione prophetie precise, quoniam ipse non pervenit ad gradum prophetarum, nedum ad gradum facientium signa. Finis autem gradus eius fuit, quod numeratus est inter iudices Israel; sapientes autem numeraverunt illum inter homines leviores, qui erant in mundo. Sed totum istud fuit in sompnio sicut sompnium Laban et Abimelech, sicut prediximus. Sic etiam verbum Zacharie, quod dixit: «Pavi oves occisionis», et quod quesivit mercedem cum debilitate sensus, et quod accepit denarios, et proiecit in domum figuli, omnia ista fuerunt in visione prophetie, quia precepit ei, ut faceret, vel in sompnio prophetie. Et in hoc nulla est dubitatio. In hac autem consideratione non decipitur nisi ille, cui commiscentur possibilia cum impossibilibus. De hiis autem, que dixi, accipies probationem in illis, que non tetigi. Omnia quidem sunt secundum unam viam et eandem speciem in visione prophetie. Et quicquid dicitur in ipsa visione, scilicet quia operatus est, vel audivit, vel exivit, vel locutus est, vel locuti sunt ad eum, vel surrexit, vel sedit, vel ascendit, vel descendit, vel movit, vel quesivit, vel quesitum est ab eo, omnia inquam fuerunt in visione pro-

67  inducat] inducit KLπ 68  ista] illa KLπ | nisi] non KL | dixit] dicit A 70  Simile] similiter AE 71  tonsione] tensione G 72  ad1] om. E add. aliquod sup. l. A | gradum] graduum A 73  facientium] faciendum EK faciendi Lπ | Finis] eius A | gradus] add. est sed exp. K | numeratus] exnumeratus B 74  autem] vero G | illum] eum KLπ 75  sompnio] sompno E 76  Laban] om. GKLπ | et] om. π | Abimelech] Amalech C | etiam] in G | verbum] verbis G add. prophetie sed exp. G 77 quod2] om. A 79  figuli] singuli E 81  nisi ille] inv. C 83  tetigi] detegi A tetegi B 84  secundum] per GKLπ | unam viam] inv. CGKLπ 85  prophetie ... visione] om. C 86  exivit] exigit sed corr. C | locutus ... vel] om. KLπ

68-69  Is. 29, 11. 70 Cf. Iud. 6, 36-38. 74-75  TB, Roš ha-šanah, 25 a-b. 76  Cf. supra, II, 42, pp. 202-203. 77  Zach. 11, 7. 78-79 Cf. Zach. 11, 12-13.

228

MOSES MAIMONIDES

phetie, licet autem multiplicaverint verba in illis, que prediximus, et descripserint tempora, et expresserint nomina aliquorum hominum et 90 in locis notis. Ex quo apparuerit tibi, quod illa fuerunt similitudo, scito in veritate, quod hoc fuit in visione.

89  autem] ante A | multiplicaverint] multiplicaverunt AB multiplicaverut L 91  descripserint] descripserunt ABG | expresserint] expresserunt ABG expresserit C | hominum et] om. E 91  fuerunt] fuerint π add. si G | scito] om. G 92  veritate] add. et G



DUX NEUTRORUM II, 48

229

CAPITULUM XLVIII

5

10

15

20

Non est dubium, quia iam manifestum est, quod plus de prophetia prophetarum est in similitudinibus, quoniam ista sunt arma virtutis ymaginative. Similiter etiam oportet scire modum verborum transsumptorum et extraneorum. In quibusdam enim verbis prophetie intelliguntur secundum illum modum, et nescitur, quod sint secundum illum modum, vel intelliguntur secundum planum Scripture iuxta primam rationem suam, et ignoratur, quod sint accommodata, et nascuntur ex hoc inconvenientia magna. Et propter hoc dixerunt aliqui: «Locuta est lex verba inutilia», et induxerunt ad hoc probationem ex eo, quod dictum est: «Civitates magne et munite in celis». Et secundum hunc modum est illud: «Aves celi portabunt illud», et secundum hoc dictum est: «Sublimitas eius sicut altitudo cedri». Ista vero inveniuntur frequenter in verbis omnium prophetarum, hoc est dicere verba, que dicta sunt per viam extraneam, non per viam proprietatis et determinationis. Non est autem secundum hunc modum, quod lex dixit de Og: «Ecce lectus eius, lectus ferreus», nec est lectus hominis secundum mensuram stature ipsius, quia non est sicut vestimentum, quod induit, sed lectus maior est homine, qui iacet in eo, et secundum consuetudinem manifestam lectus erit maior quantitate domini fere in tertia parte, ita quod 1 Capitulum] om. C | Capitulum XLVIII] De prophetiis per metaphoras. Capitulum XLVII π capitulum XLVII in marg. E om. AGK | XLVIII] XLVII CL 2  quia] quod KLπ 3  similitudinibus] similibus K | ista] illa KLπ 4  Similiter] igitur K 5  verbis] verba π | prophetie] add. cum BE 6  illum ... secundum2] om. L | modum] om. E | et ... modum] om. K | sint] sunt A sit BE 7  modum] add. nescitur quod sit secundum illum modum et nescitur sed del. B | intelliguntur] intelligatur E | primam] positam KLπ 9  hoc] his L 11  Civitates] civitate E | munite] minute π | munite ... celis] in celis munite E 12  Aves ... illud] om. A 13  cedri] celi ACGKLπ | vero] ratio BE 14  omnium prophetarum] inv. KLπ | est] om. E 15  sunt] om. E 17  dixit] dicit GKLπ | Og] Ogi B homo E 18  lectus2] locus B 20  maior est] inv. KLπ | qui] quia B | eo] homine C | et] om. π | secundum] add. hanc A | manifestam] in marg. G 21  fere] om. A | quod] om. KLπ

9-10  Cf. TB, Tamid, 29a. 11  Deut. 1, 28. 12  Eccl. 10, 20. 13  Amos 2, 9. 17-18  Deut. 3, 11.

230

MOSES MAIMONIDES

si fuerit lectus IX cubitorum, erit iacens in eo secundum consuetudinem VI cubitorum vel pauciorum. Et quod dictum est: «Ad cubitum viri», eius expositio est hominis de numero aliorum, non secundum cubitum Og, quia istud intelligitur, secundum quod est in pluribus, et secundum hanc rationem, quod longitudo Og erat sicut longitudo alicuius alterius hominis vel maior, sine dubio tamen iste fuit quasi singularis inter singularia huius speciei. Quod autem lex dixit in longitudine dierum vite antiquorum, scito, quod ego dico, quia illi anni non fuerunt inventi nisi in illis hominibus, de quibus lex fecit mentionem. Alii vero homines vixerunt vitam suam naturalem, sicut consuetum est. Illa vero novitas, que fuit in illo homine, de quo lex facit mentionem, fuit propter multas causas in regimine suo vel per viam miraculi, nec est opus, ut loquamur in hoc, plus quam locuti sumus. Necessarium est ergo tibi, ut intelligas verba, que dicta sunt per accommodationem seu transsumptionem. Quedam enim illorum manifesta sunt sine dubio, sicut illud quod dictum est: «Cantabunt coram Deo laudem, et omnia ligna silvarum plaudent manibus», quia istud manifeste similitudo est. Similiter et illud quod dictum est: «Arbores Libani accesserunt ad te», transtulit Ionathas: «Potestates adheserunt tibi pingues divitiis», et posuit hoc similitudinarie secundum illud: «Butyrum de armento et lac de ovibus». Huiusmodi vero accommodationes vel transsumptiones sunt multe in libris prophetie, de quorum quibusdam sciunt homines, quod sunt elegantia verborum; de quibus-

22  si] sit sed corr. B | fuerit] fuit BG | fuerit lectus] inv. KLπ 24  eius] add. eius sed del. B 26  rationem] add. et KLπ | Og] hoc BE | erat] erit KL 27  maior] minor B | maior ... dubio] sine dubio maior E | iste] ille KLπ 28  singularia] singulari E 29  dixit] dicit A | vite antiquorum] inv. L 30  quod] quia L | quia] quod K | fuerunt inventi] inv. E | nisi] non G | in illis] om. A | illis hominibus] inv. E 33  facit] fecit EGKLπ 34  hoc] eo E 37  seu] vel C 39  istud] illud A 41  Libani] libania L | Potestates] add. transtulerunt E 42  hoc] add. similitudine sed del. L 43  Huiusmodi] huius L | vero] om. B 45  sciunt ... quibusdam] om. G

23-24  Deut. 3, 11. 38-39  Is. 55, 12. 40-41  Is. 14, 8. 43  Deut. 32, 14.

25

30

35

40

45



50

55

60

65

DUX NEUTRORUM II, 48

231

dam vero ignorant. Nulli etenim dubium est, quod illud, quod dictum est: «Aperiat tibi Dominus cellarium suum», quod hoc similitudo est, et quod Creator non habet cellarium ad pluviam reponendam. Similiter illud quod dictum est: «Aperuit Dominus portas celi»; non enim credimus, quod in celo sint porte vel hostia, nisi similitudinarie dicatur, et est de genere urbanitatis verborum. Sic etiam oportet te intelligere, quod dictum est: «Aperti sunt celi»; similiter et illud: «Dele me de libro tuo»; et illud: «Delebo illum de libro meo»; et illud: «Deleantur de libro viventium», omnia ista sunt dicta per viam similitudinis, non quod Creator habeat librum ad scribendum in eo vel ad delendum de ipso, sicut populus putat, quia non intelligunt, quid sit elegantia verborum. Omnia vero ista sunt unius modi, secundum quod premisimus, ex hiis autem que posui, intellige illa, que non posui in hoc capitulo. Tu vero in intellectu tuo discerne inter verba, et cognosce illa, et tunc manifestabitur tibi, quod dictum est per viam similitudinis, vel quod dictum est per viam proprietatis, vel quod dictum est, secundum quod ostendit prima ratio expositionis verbi cum disputatione et inquisitione. Et tunc manifesti sunt tibi modi omnium prophetarum, et fundabuntur in corde tuo opiniones intelligibiles disposite secundum ordinem accepte Creatori, quia non placet ei nisi veritas, et non offendit eum nisi falsitas. Sensus etiam tui et cogitationes non laborabunt in credendo opiniones non rectas et a veritate remotas, de quibus credi-

46  ignorant] ignoravit G | est1] om. G | quod1] quia G 47  Aperiat] aperiet G 50  hostia] ostie A | nisi] om. A | dicatur] dicuntur A dicam π 51  Sic] sicut KLπ | oportet] add. esse L 52  illud] id L 53  tuo] meo A 53  illum] eum G 54  ista] illa Kπ | sunt dicta] inv. BE | non ... similitudinis] om. KLπ 55  delendum] add. in eo A 59  verba] illa E 63  manifesti] manifesta E om. KLπ | sunt] fient BE | tibi] om. C 64  intelligibiles] om. G 66  etiam] om. E 67  non] vero A | creditur] credatur C 68  sint] sunt C | sed] et L

47  Deut. 28, 12. 49  Ps. 78, 23. 52  Ez. 1, 1. 52-53  Exod. 32, 32. 53  Exod. 32, 33. 53-54  Ps. 69, 29.

232

MOSES MAIMONIDES

tur, quod sint precepta, sed preceptum non est nisi veritas electa, cum intelligitur, sicut intelligi debet, sicut dictum est: «Iustitia testimonia 70 tua in secula»; et item: «Ego Dominus loquens iustitiam». Per hanc igitur viam effugies, ne ascendat in cor tuum, quod Creator non fecit, de opinionibus ineptis, quarum quedam inducunt homines ad blasphemandum Creatorem, quedam vero diminuunt honorem Creatoris in hiis, que pertinent ad corporeitatem, et in nominibus et in virtutibus 75 operatis, sicut ostendimus; vel putabis, quod ista verba prophetie sunt vana. Illud autem, ex quo ista accidunt, est cum postposueris considerare illa, de quibus percepimus te. Iste vero rationes sunt de archanis legis. Licet autem verba nostra generaliter loquantur, tu tamen poteris ea specificare de facili post illa, que premisimus. 80

69  sicut] cum A | testimonia tua] inv. K 70  item] iterum KLπ | igitur] ergo L 71  non] nullam π 72  blasphemandum] blasphemia sed corr. A blasphemiam C 73  Creatorem] autem creatoris C 74  nominibus] omnibus A 75  sicut] add. credimus vel E | putabis] putabit C | ista] ipsa BEGKπ | sunt] add. illud sed exp. G add. verba C 76  cum] si L 77  percepimus] docuimus π 78  nostra] ista C | loquantur] om. G

69-70  Ps. 119, 144. 70  Is. 45, 19.



DUX NEUTRORUM II, 49

233

CAPITULUM XLIX

5

10

15

20

25

Manifestum est valde, quod omne novum habet causam propinquam, que fecit ipsum esse de novo, et causa ipsa habet aliam causam, et ita proceditur, donec perveniatur ad causam primam, et ipsa est voluntas Creatoris benedicti. Et idcirco prophete quandoque propellunt causas ipsas medias, et attribuunt opus ipsum singulare novum Creatori, et dicunt, quod ipse fecit illud, et totum istud notum est. Nos autem et alii credentium disputatores locuti sumus iam in hoc, et istud est opinio hominum nostre legis generaliter. Post istud autem, quod premisi, audi, quod dicam in hoc capitulo, et appone cor tuum ad illud, et intellige in eo intellectum separatum plus quam in illis, in quibus intendisti in aliis capitulis huius libri. Scito, quod omnes cause propinque, de quibus renovatur omne novum, non refert, sive sint ipse cause substantiales sive naturales vel accidentales vel ex electione electoris, secundum quod accidit, quod est dicere, sicut in electione hominis super renovatione cuiuscumque rei, sive fuerit ipsa causa voluntas cuiuscumque alterius animalis, omnia vero talia attribuuntur Creatori in libris prophetarum, et dicitur de ipso opere precise, quod Creator illud fecit vel precepit vel dixit. Et in omnibus huiusmodi invenitur verbum dicendi vel mandandi vel vocandi vel mittendi, et istud est, super quo volui te percipere in capitulo isto, quoniam Creator benedictus, secundum quod ipse disposuit, est suscitator illius voluntatis animalis irrationalis, et similiter ipse est, qui induxit electionem homini, et ipse est, qui naturales res regit et ducit secundum consuetudinem suam, et ea, que eveniunt accidentaliter, sunt quasi pars manerie naturalis, et plura ex eis sunt in natura et elec1 Capitulum] om. C | Capitulum XLIX] Quod omne novum habet causam. Capitulum XLVIII π capitulum XLVIII in marg. E om. AGK | XLIX] XLVI B XLVIII CL 2  valde] autem AL | habet] oportet habere KLπ 3  aliam causam] inv. AE 4  perveniatur] pervenitur K | causam primam] inv. K | voluntas] novitas K 5  prophete quandoque] inv. K 6  attribuunt] attribuerit G 7  notum] novum sed exp. et corr. in marg. L 8  disputatores] disputationes C | locuti] add. s sed exp. G | iam] vel C | in] etiam C | et2] vel C 10  istud] illud Kπ | quod2] quid π | dicam] dictum est E 13  omne] esse E 14  sive2] om. BE | naturales] om. G 15  ex] in π om. CKL | accidit] add. vel π 17  fuerit] om. L | causa] om. π add. fuerit L | voluntas] novitas K | cuiuscumque] cuiuslibet Lπ  20  verbum] verbis G | mandandi] manducandi sed corr. A 21  super] sicut G | percipere] docere π | capitulo isto] inv. Kπ hoc capitulo L 23  irrationalis] rationalis E | ipse] ille KLπ 24  naturales res] inv. B 25  consuetudinem suam] inv. E 26  sunt1] sed KLπ | manerie] maneriei E

234

MOSES MAIMONIDES

tione et voluntate. Et secundum ista omnia inducuntur ad dicendum de illis omnibus, que sequuntur ex causis predictis, quod Creator mandavit, ut ita fuissent facta, vel dixit, quod ita essent. Ego vero inducam exempla tibi super istis, et de hiis, que dicentur, sumes iudicium super illa, que non dicentur. Dixit Scriptura in eo, quod consuetum est semper secundum causas naturales, sicut nivem liquefieri per calorem aeris et aquas maris moveri per ventos: «Misit verbum suum et liquefecit eam»; et: «Fecit stare ventum tempestatis et suscitavit undas suas». Dixit etiam in stringendo pluviam: «Mandabo nubibus, ne pluant». Dixit etiam in hiis, que sunt electionis hominis, sicut in bello alicuius gentis contra aliam, quod eam suscitavit Deus super illam, vel quod percepit unum hominem ad faciendum dampnum alii, licet ille meruerit, dixit iterum in adducendo Nabuchodonosor et exercitus suos super Hierusalem: «Ego mandavi eis, cum quibus fedus pepigi»; et item: «Vocavi servos meos in ira mea»; et dixit: «Ad gentem instabilem mittam illum». Dixit etiam David de Semei, quando dehonestavit illum: «Dominus dixit ei: Maledic David». Dictum est etiam in exitu Ioseph de carcere: «Misit rex et solvit eum». Item dixit, cum deberent prevalere

27  ista] illa KLπ 28  illis omnibus] inv. G | causis predictis] inv. C 29  fuissent ... ita] om. E | Ego] primo G 30  exempla tibi] inv. Kπ | dicentur] inducentur A 32  secundum] super C 33  nivem] inveni CKLπ exp. E add. ceram π | liquefieri] add. nivem E 35  ventum] verbum G 36  pluviam] pluvias E 37  etiam] et A | sunt] add. dixit etiam in hiis que sunt G | hominis] hominum KLπ 38  eam suscitavit] inv. KLπ 39  percepit] instituit π | hominem] hominum π | ille] iste G | meruerit] meruit G 40  iterum] etiam K | in] non A | suos] sup. l. B eius π 42  instabilem] stabilem KLπ 43  etiam ... ei] om. E | quando] quomodo AG quoniam KLπ 44  ei] etiam A | etiam] autem KLπ 45  solvit] solvi E | cum] add. dicunt sed exp. K | deberent] deberem BE debent GKLπ

34  Ps. 147, 18. 34-35  Ps. 107, 25. 36  Is. 5, 6. 41  Is. 13, 3. 41-42  Is. 13, 3. 42-43  Is. 10, 6. 43-44  II Sam. 16, 10. 45  Ps. 105, 20.

30

35

40

45



50

55

60

65

DUX NEUTRORUM II, 49

235

Madian et Paras super Cazedin: «Mittam in Babylone dispensatores et dissipabunt». Legitur etiam de Helya dictum: «Mandavi mulieri vidue, ut pascat te». Ioseph vero dixit fratribus suis: «Non vos misistis me, sed Dominus misit me». Dictum est iterum in hiis, quorum causa est voluntas animalis, et in illis, in quibus percipit se animal de suis virtutibus animalibus: «Dixit Dominus cete», hoc est dicere Creator suscitavit in ipso pisce voluntatem, non quod locutus fuerit ei, et fecerit se prophetam. Sic etiam dixit de locusta, que venit in diebus Ioelis: «Multus est nimis exercitus eius, quia multi sunt, qui faciunt verbum ipsius». Sic etiam dixit in expansione bestiarum super terram Edom in ipsius desolatione in diebus Sennacherib: «Ipse dedit illam eis in sortem, et manus eius distribuit eam in funiculo», licet non fecerit ibi mentionem dicti vel mandati vel iussionis, sed ista ratio est, de qua potest accipi intellectus ad omnia similia. Dixit etiam in rebus, que eveniunt per accidens, in ratione Rebecce: «Sit uxor filio Domini tui, sicut locutus est Dominus»; et Ioseph dixit: «Dominus misit me ante vos». Iam igitur ostensum est tibi, quod non est differentia in compositione causarum, sive sint substantiales vel accidentales vel in electione vel in voluntate, et nominant eas istis quinque modis, hoc est: ‘mandat’, ‘dicit’, ‘loquitur’, ‘mittit’, ‘vocat’. Hoc ergo scito, et intellige in omni

46  Paras] piraz A para C paraz E parat GKLπ add. et C | Cazedin] ezedin A cacedim E ea zedin Kπ | Babylone] Babylonem BE | dispensatores] add. aliter dissipatores vel extraneos in marg. G 48  ut] nisi KL | vero] quoque C 50  iterum] nostra B etiam E | in1] de A 51  percipit] percepit A instruit π | se] me A 53  se] ipsum π | Sic] sicut C | etiam] et C 55  Sic] similiter L 57  Ipse] item A | illam eis] inv. KLπ 58  funiculo] add. et BE | mentionem] rationem A 59  iussionis] visionis A 61  etiam] et A om. KLπ 64  igitur] ergo L 65  sive] sui E | vel1] sive A 66  hoc] hec E | mandat] mandavit B

46-47  Ier. 51, 2. 47-48  I Reg. 17, 9. 48-49  Gen. 45, 8. 51-52  Ion. 2, 11. 54-55  Ioel 2, 11. 57-58  Is. 34, 17. 62  Gen. 24, 51. 63  Gen. 45, 7.

236

MOSES MAIMONIDES

loco, et recedent a te inconvenientia multa, et manifestabitur tibi veritas rerum in istis, que faciunt multos errare, et elongant eos a veritate. Hec igitur sunt verba mea in ratione prophetie et similitudinibus 70 suis et expositionibus, et hoc est generaliter, quod debui tibi dicere de ratione ista in hoc libro. Incipiemus autem loqui de aliis rationibus cum auxilio Creatoris benedicti. Explicit pars secunda.

68  recedent] recedunt KL 71  suis] eius π | expositionibus] dispositionibus E | quod] quia A | debui] debuit C 72  ista] illa Kπ 73  Explicit ... secunda] in marg. AG





238

MOSES MAIMONIDES

SUPPLEMENTUM LECTIONUM CAPITULUM I p. 3 1  Capitulum I] Incipit secunda. De essentia creatori H Antecedens in partem secundam M om. DFIN add. 72 in marg. D add. 75 in marg. F add. hic incipit secunda pars in marg. inf. F add. secunda pars incipit al. m. in marg. sup. I 3 quas] add. probabimus F 4 quod] add. non sed del. N | unus] add. et D | XXV] XIX D add. propositiones H add. per quas sed exp. H 5  quelibet] quilibet D 6  eum probando] comprobando N 7  ipsam] eas I eam F 8  ipsa] om. F 9  est vanitas] om. FI 10  corpora] om. D 12  Propositio IIIa] inv. F | causas] causa D creaturas N | causata] creata MN q sed exp. et corr. I 13  vanum] verum sed del. et corr. D 14  sit2] sup. l. D | Propositio] add. quatuor mutationes in marg. H 15 IVa] qua sed del. et corr. D | substantiam] substantia I 16 scilicet] om. F 17  qualitatem] quantitatem N | scilicet] om. FHMN 19 Va] add. divisio motus al. m. in marg. I | propositio] om. F | motus ... mutatio] mutatio est motus I 21 VIa]add. de motibus in marg. H | propositio] om. F | alius1] alia sed exp. et corr. D | alius2] alia sed exp. et corr. D | item] iterum FHIMN 22  Item] iterum H | qui] quod M | parte] tempore F 23 sicut] sive D | cum] est M 24  alium] locum I | accidentalis ... locum] om. I p. 4 25  lapidis] lapisdis sed corr. H 26  clavi] olavi sed exp. et corr. sup. l. D clavis FI | mota] om. M add. que compositio N 27 Propositio] om. FN add. omne mobile est divisibilis al. m. in marg. I 28 non1 est1] inv. I e sed exp. et corr. D 29 Propositio] om. F | Propositio VIIIa] inv. H 30  aliquando] alter D | quia] quod D | ideo] idcirco D | ut] non N 32  aliud] ad D 33  illud] ipsum FI  | ipsum] illud FI 34  Propositio ... corporis] om. M add. propositio X omne id quod dicitur esse in corpore dividitur dupliciter aut quod substantia (dub.) erit omni (dub.) in corpore sicut accidentia et quod sicut (dub.) + illeg. + corporis in eo sicut forma naturalis et ambo sunt possibiles in corpore in marg. M | est2] om. D 38  corporibus] corpora sed exp. et corr. D | Sed] add. secundum animam HN et anima et M | vel anima] om. DFHIMN | dividuntur] dividitur N 40  corpus] tempus N | finitum] add. finitum al. m. in marg. I 41 Propositio] om. F 43 Propositio] om. F | localis] locali D | omni] om. I 44  naturaliter] naturale N | nam] nan D | precedit] precepdit sed exp. et corr. D precedet N 45  alteratoris] alterationis DN 46  diminutionem] diminutione D | precedit] precedet N 47  Propositio] om. F | est] om. H | ipsum] ipso M 48  nec] vero D 49  movetur] movet F moveatur N | cadit] cadem D 50  Propositio] om. F | comprehenditur] apprehenditur DHN p. 5 52  etenim] etm sed exp. et corr. I 53  materiarum] materierum N add. numerari al. m. in marg. I | que] quei sed corr. D 55  ab ... multa] multa ab intellectu I | ab intellectu] om. D | multa] om. F | cause] esse D causa F om. N | causata] creata DMN 56  Propositio] om. F | modis] add. scilicet M 57  quem] quam M 58  quod] que D | defecerit] deficerit sed corr. D 60  talis] vel M | est] om. H | nec] non H 61  autem] que sed exp. et corr. sup. l. D 62  seipsum ... per] om. H | virtus] sunt M 63  mobili] mobilis N | est] om. H 64  exit2] extra



DUX NEUTRORUM II, Appendix

239

M 65  aliud] aliquid D | ipsum1] illud N | omnibus] omnis sed exp. et corr. al. m. in marg. I | omnibus ... et] om. M | modis] add. modis sed exp. D | intra] extra D 66 esset1] esse D | non2] o sed exp. et corr. I | in potentia] ex ipsum sed exp. et corr. D 67 esset] om. I | esset semper] inv. F | ipsum] seipsum D | qui] quod I | extrahit] extraxit F 68  habuerit] habuit N | impedimentum] impedicatum D 69  illud] istud D | ista] istam N 71  si] non D | et] om. D 74 necesse] necessariam D add. est N | nostra] vera F 75  ullo] ibi sed exp. et corr. D 76 Propositio] om. F | ex] om. DFHIN | duobus] add. modis DFHIN 77  essentie] anime sed exp. et corr. I | secundum] sed D | est1] eius I essentia F | ita] ibi D p. 6 78  non] nec H | non est] om. N | in2] om. I | quia] quoniam D 79 partium suarum] inv. I 80 Propositio] om. F | dupliciter] duplex D 84 Propositio] om. F | potentia] add. ad aliquid attinet sed exp. N | substantia] om. F 85 aliquam] add. qua I | hora] potentia D | sit] add. in I | actu] actus N 86 Propositio] add. omne quod est in potentia + illeg. + sua substantia ( dub.) + illeg. al. m. in marg. I | est ... potentia] in potentia est I | attinet] actum D 87  materie] modo F | quia] quo D 88 Propositio] om. F add. principia substantie singularis al. m. in marg. sup. I | composite] om. F | composite singularis] inv. D 89  scilicet motore] om. I | qui] quod I 91  considerationem] consideratione H 93  erat] erit I | demostrari] demostratur I 94  sunt] add. hoc F 95  motoris primi] inv. I 97 propositionibus] probationibus N | intellegibilibus] om. D 98  propinqua] propinque M | probationibus] propationibus N 99  et propositionibus] om. H 100  auditu] auditui sed corr. D 102  Sed] add. intentio auctoris in marg. H add. Aristoteles credidit mundum fuisse sempiternum al. m. in marg. I 104  scilicet] in I | intentionem] add. in sed del. N 105 qua] om. N | sumus] scimus D p. 7 106  unam] intram D | propositionem] add. vera D 107 est] sit F 108  necessarium est] inv. I | est] om. D | credatur] rcredatur sed corr. D | eo] illo H | in illa] om. FI | illa] via N 109  ubi] nisi D in quo N 110  dicit] dixit N 111  quod] quia DFIHMN 113  motu] motum I 114 quintum] add. de quinto corpore in marg. H | Propter] add. celum nec generabile + illeg. + corruptibile al. m. in marg. I | dicit] dicet M 115  vel] et F 116 non] om. H | vel] nec F | quia] quod DF | quia omnem] omnino in M | omnem] omne FN 117 Quod] add. illeg. + motu locali animalium precedit alius motus al. m. in marg. I 118  non ... motus] in marg. N 119  quoniam] cu sed exp. et corr. D 120 post] add. post eius privationem al. m. in marg. I | est vel] inv. D | sui] eius M 121 querendum] querendi F 122  ymaginatio] add. eius sed del. et corr. D | possibilis] add. vel transibilis D 124  dicit] dicunt FHIMN | omne] esse D | mutatur] exp. et corr. imitatur D immitatur H 125  mutationem suam] inv. D | et] om. N 126  sue] predicte F 128 in] om. I | motu] add. nisi motu sed exp. et corr. I 129 istarum propositionum] inv. sed corr. D 130  sint] sicut D p. 8 132  propositio] prepositio N | nititur] nituntur H | nititur ... viribus] totis viribus nititur I 133 Quod] add. illeg. + R. Moyses Aristot. al. m. in marg. I | est] esse

240

MOSES MAIMONIDES

D 134  sint] sunt F 136 autem] om. I 138  impossibilis] impossibile M 139  renoventur] removentur H 140  verborum suorum] inv. D 141  quod] que N 142  quod] quia DHIMN add. est secundum ipsos intelligibile primum quod autem videtur de ista propositione dico quod N | ut] sicut DFHIMN | dixerunt] add. loquentes N 143  verborum] librorum N | et ... Aristotelis] om. D 146  intendo] intentio F | modo] mea add. est F | adunare] adiuvare D | istis] om. D | tribus] est I 147  premisi] promisi N CAPITULUM II p. 9 1  Capitulum II] De motibus II H om. DFI add. 73 in marg. D add. 76 in marg. F | II] primum M 2  Ex propositione] expositione M | qui] quod M | materiam] materia N 4  vero] quo I | quesiverimus] quesivimus quesierimus N | quid] quod IN 5  habeat] hanc M 6  mutationum] adiunationum N add. mutationum al. m. in marg. I 7  infinitum] add. et sed exp. H | dicitur ... propositione] propositione dicitur I | in2] om. H 8  usque] hoc I 9 quinti] add. quinti al. m. in marg. I 10  motor] in marg. D | et2] add. preparator materie M 11  compositor] componitur N | in] de sed exp. et corr. sup. l. D 12  vero] ergo HN 13 XIIIIa] IX I | sic] sicut N | omnis] add. omnis motus localis pervenit usque ad motum celi ut lapidem motum movit baculus motus a manu quam moverunt corde brachii quas movent nervi qui sunt in musculis quos moverunt alii nervi moti a calore naturali quem movet forma ipsa (post corr.) que est primus motor. Motorem autem istum ut moveret induxit aliquod consilium et al. m. in marg. inf. I 14  celi] add. prima D | Verbi] add. de motu usque in infinitum in marg. H | movit] movet sed exp. et corr. sup. l. D movet HN 15  motus] add. autem I | quam] quem N | corde] cor H | brachii] brachia H | quas] quos N | movent] moverunt N 16  in musculis] minus diversi N | a] add. in sed exp. et corr. I | calore] creatore N | naturali] add. licet sed exp. et corr. I | naturali ... est] om. N | quem] add. scilicet I 17  est] est sed exp. et scr. es D 18  moveret] moverent N movent H | quasi] aliquas I | aliquod] om. I 19  impulsione] michi pulsione D 21  et] est I | et ... eius] om. F | creator] add. et I | sic] sicut N 22  pervenit] provenit N om. D p. 10 26  est1] om. N | extra] add. est corpus vel non corpus D | necessario] om. D | dixeris ... vel] om. D | quia] quod F 27  non1] add. est MN | quod si] om. D | si] add. est FHIMN | non2 corpus] om. D | non3] et ideo F 28  sed ... separatum] om. DFHIMN Si] add. illeg. al. m. in marg. I 30  calor] calido N 32 sit] om. F | aliquo] aliquid N 34  est1 corpus] inv. H | aliud] ad D | hoc] om. F 35  moverit] movente H | aliud] aliquid D 36  ergo] add. dixis sed exp. et corr. D | motum] motuum sed exp. et corr. D 37  movebitur] movetur F | et1] om. N 38  ut] quod I | dictum] dicitur FI 39 est] om. FI | IIa] ista D 40 Si ... Ia] om. D 42  et ... finita] et erit eius potentia finita I | XIIa ... propositione] om. F 43  ipsius] eius F 46 Quod1] add. quod motus sempiternus celi non sit ab anima eius in ipso al. m. in marg. N | quod2] quia HIM | est] add. est I 47 etiam] om. I | quod] quia N



DUX NEUTRORUM II, Appendix

241

p. 11 48  expositio] oppositio N 50  dictum] dicitur I 51  gratia] ge sed exp. et corr. D causa F | homo] add. non F 52  est] om. F | ascendat] ascendet sed exp. et corr. D assendat I ascendatur H | solium] solum N 53  movetur substantialiter] inv. FI 54  sicut ... VIa] om. DFIMN 55  Quod] que D 56  ea] eo DHN | quieverit] queverit sed corr. sup. l. D | corpus] om. M 57  enim] vero DHIMN 58  quiescet] quiescit F 59  ab] cum FHI vel cum in MN | motor] motus F 61 Cum] add. sempiternus motus est a motore separato al. m. in marg. N 62  qui] quod M 63  pars] propter H | coniuncti] coniungi H | fuerit] add. non fuerit N 64  ergo] igitur HIMN om. F 66  substantia] add. substantia sed exp. I | ei] om. D 67  moveat] removeat M | ut1] om. F 68  arbitrium] attributum M 69  cum] tunc M | movetur] movebitur F motor M 71 intra] inter M 72  sicut ... possibile] om. DI | sicut] ut I 73 XIIIa] XXIII D p. 12 74  istam] hanc N 75 est] om. N | scilicet] et I sed N om. M | sit2] om. H 77  Sic] si F | ergo] est D igitur FHN | motor] motus D 78  est corpus] inv. D 79  sit] om. N 80  non est1] nec M ne N 81 Hic] add. de prima causa motus qui vere est Deus in marg. H | benedictus] be sed exp. et corr. D 82  celi] col sed exp. et corr. D | etiam] igitur N 83  destructionem] distinctionem N | multiplicationis] om. F 85  XVIa] add. hec igitur consideratio N | est2 etiam] inv. I | etiam] om. N 88  ergo] igitur HN 90 nec1] non I 91  qui] quod M | non1] om. D 92 super] om. H | quibus] add. non N | induxerunt] induxit D 94 Consideratio] add. 77 in marg. F 96  separatum1] om. H | quod] om. F | et] om. N | possit] posset I 97  natura] non N 98  inveniretur] invenirentur H 99 ullo] aliud I | ergo esse] inv. N 100  privatione] privationem N | sic] add. scilicet separatum D p. 13 101  oxymel] eximel N | et1] om. I 102 et] om. FHM Postquam] add. postquam al. m. in marg. I 103  hanc propositionem] inv. N 104  extrinseco] intrinsico M | est] om. F 105  illud] istud F 107  potest] est sed exp. et corr. D 110 Consideratio] add. 78 in marg. F | tertia] add. est F | materia] materie H 111  verbis] libris M | eam] ea FH | propter] per DHI | aliam] add. viam sed exp. N 112  dictorum] add. de generatione et corruptione in marg. H | sunt2] om. D 113  in aliquod] mali quod N | membrorum] membrum H 114  trimembris] in membris FN | hoc] hec N 115 nec1] non F | vel ... corrutibilia] om. D | omnia2] quedam N 116  vel] et H | vel ... corruptibilia] om. N | et] nec MN | quedam ... corruptibilia] om. M 120  generabile ... necessario] om. D 122 entia] om. F | sunt] sint N p. 14 125  etiam] non N 126  aliqua] om. F 127  quo] qua I add. est sed exp. H 128  possibilitas] potestas N 129  esse] ea I 130  Dixit] dixerunt N | Dixit ... substantie (l. 136)] et cum necesse sit ipsum esse aut erit necesse propter suam causam quam necesse eius esse aut propter seipsum. Et dico propter suam causam ita ut illud esset in se possibile sed in comparatione ad suam causam sit necesse quoniam causa eius est

242

MOSES MAIMONIDES

principium necessitatis essentie sue sicut ostensum est in propositione XIXa. Et iam manifestum est quod impossibile est quin inveniatur omni modo unum quod necesse sit esse in seipso ex necessitate sua propria F | necesse] necessarie M | necesse esse] om. D 131  substantiam ... intellexerimus] om. DM | causam] cause D 132  possibile] possibilem DHN 133  et ... substantie] om. D | cause] add. vel sic erit sua causa ipsum necesse esse H 134  est dictum] inv. N | XIX] nostra M 135  quod1] add. non H 136  hoc] illud F | esset] esse D | generabile] add. vel sed exp. H 137 et] vel N 138  aliquod] aliquid D | esset] esse N om. D 139  nec] non M | quia] quod D | causatum] tantum HMN creatum D add. a F add. super MN add. supra H | necessaria ... esse] om. F | Hec] hic M 140  est] om. N | repulsam] repulsa N 141  ignorat] ignoram D 142  hoc] hec F | esse] est N add. est I | nostra] vera F | nostra probatione] inv. I p. 15 144  nec ... multitudo] om. FHIMN | nec ... corpore] om. D | ideo] idcirco FHIMN 145  nec] non HM | potentia] inpotentia I 147 quod1] quia DFHIN | quod2] quia D | modis] no sed exp. et corr. D 148  nostra] vera F | ipse] item D 149 nec2] non D 150 in] om. D | qui] quod M | est2] om. N 151  esse] est DN | nostra] vera F | non] nec D 152  erit] erunt D 153 substantia] substantiam DF | est] erit DFHI | in ... esse] om. F | sua substantia] inv. M 154  sed] nec M | necesse] necessario M 155  alio] n sed exp. et corr. D 156  est autem] inv. I | autem] om. HMN | non] add. est F | habet] debent M | habet ... diversum] in marg. I om. F 157  est] esse M | in potentia] om. HN 159  istarum] istorum HN | mera] om. HMN | a ... simile] in marg. I om. F | pervenit] provenit DH proveniens N 160 simile] add. mera HMN | cause] esse D 162 Consideratio] add. 79 in marg. F 163  ad] om. D 164  exit] extra M | potentia] potentiis N | extractore] stractore sed corr. D extractione N 165  ille ... extractor] om. M | fuit ... postea] om. N 166  in ... actu] om. H | postea fuit] om. D 167 propter1] per D | propter2] per D p. 16 168  ante] aut D 169  extraxit] extraxit sed exp. et corr. extrait D extrahit F 170  exigit] add. autem I | extractorem ... modis] om. DMN | vel] et F 172  Hoc] hic M 173 in] om. I | infinitum] infinitum sed exp. et corr. infinitu I 174  modo1] add. de huns sed exp. et corr. I 175 scilicet] om. D | ut] cum D 176  si ... in] in marg. M | in ... substantia] in substantia illius I 177  est2] add. est D 178 attineat] attineatur H | dictum] dicitur D | est1] om. D 179 Abstractus] add. de substantia abstracta que est creator in marg. H 180  ens] om. HN | sua] om. H | substantia] substantiai sed exp. et corr. D | est1] om. H | quod] quanto D | non] om. D 181 est3] om. I 183 sunt] om. H 184  qui] quod I 185  mundi] add. et F 186  etiam est] inv. HMN | assertione] assertionis sed exp. et corr. sup. l. D 187  essent ... dii] duo dii essent I 188  aliquid] aliquod D 189  est] esset IN | propter] per F 190  sunt] om. F | aliquid] aliud sed exp. et corr. sup. l. D | erit uterque] inv. N 192  causa prima] inv. I | esse] est N | nostra] vera F 193  illorum] eorum compositas M



DUX NEUTRORUM II, Appendix

243

p. 17 194  fuerit] esset FI 198  materiam] parte sed exp. et corr. I | inferiorem] inferiores sed exp. et corr. D 200  aliqua] altera N altera sed exp. et corr. I | aliqua ... in] om. M | entium ... parte] om. N | in] ex I 201  habet ... altera] cum altera habet I | si ita] add. si sed exp. et corr. I 202  remanet] remanent H | operator] separator D 203  operentur] operetur F | in2] om. N 205  reliquus] et alius I | hoc] hec N 206 in] om. I 207  ut] et N | causa] cum D 208  operatur] operetur N 209 in2] om. I | alia] aliqua F 211  etiam] autem D | operentur] operetur HN 212  sunt colligate] inv. I | inter] intus N 214  tempori] ipsi H | exit] extra M | potentia] add. in sed exp. H 215  in ... actum] om. sed suppl. in marg. D om. N | indigebit] indigebat H | qui] quod IM 217  semper] super D 218  hoc] hec N p. 18 219  generaliter] generabiliter H 220  neuter] add. neuter eorum D | eorum] illorum F 221  ipsius] eius HN | eorum] illorum FI 223  autem] om. H | iam] etiam sed exp. et corr. D om. I | necesse] necessario M | non] sup. l. I | habet] add. alia N 224  preterea ... causam] om. MN | opus est] om. D 225 coniungit] coniugat DI | que] qui D 226  possit] posset I 227  alia coniunctio] om. M | istius] om. M 228 est] om. I | finaliter] similiter N 229 qui1] quod FIM | in] sup. l. I 231  igitur] ergo D | iam] om. FI | iam tibi] inv. HN 232 unitatem] universitatem HMN 235  qui] quod M | causa] add. sue sed exp. et corr. I | existentie] existentis M | forme sue] inv. F | sua materia] inv. I 236  bene] bo sed exp. et corr. D 238  unum] vanum H | secundum] add. operationem sed exp. N 239 et2] add. est N 241  premisi] promisi DI 242  promisi] premisi DI CAPITULUM III p. 19 1  Capitulum III] De generatione et corruptione quinti corporis scilicet celi III H om. DFIN add. 74 in marg. D add. 80 in marg. F add. III in marg. I | III] secundum M 2  quod] ut D om. H 3  et1] vel DFHIM | eius] om. DHM | et3 corruptibilis] om. M | sit] om. I | sit non] inv. F | non] nec H 5 celum] om. I | et1] om. DI | corruptibile] add. celum I | fuit non] inv. F 6  ens] add. et F | ipse] ipsius M | Creator] add. benedictus F | est2] om. D | quia] quod D 7 id] istud I | privationem] add. non H 8 esse] cesse sed corr. D 9  sequetur] sequitur N 12  autem] om. M 14 certe] esse D terre N | vere] add. tt sed exp. D 18  exposuimus] add. supra proximo I | in ... exposuimus] om. DN 22 ipsorum] eorum F 25 premisi] promisi F 27 nostre] mee I | nec probarentur] om. F | scientiam] om. N p. 20 28  essentie] essentia N 29  ipsorum] ipsarum FHIN 30  Necesse ... incepi] om. F | est autem] inv. D | autem] add. in I 32 etiam] om. HI 34  aliqua in2] inv. I 36  quibusdam] quibus N 37  etiam] autem D | firmitatem] add. eorum sed exp. D 38  narrare numerum] inv. I | quia] et D 41 ipsius] istius I 42 quod] add. non N | altum] altera D 43  Igitur] add. est sed exp. D 44  earum] eorum D

244 45  motuum] motus N | N 51 etiam] om. N

MOSES MAIMONIDES

veritatem] varietatem N 50 dubietatibus] dubitationibus 53  expositione] expositionem DN

p. 21 54  in ... et] om. H 55  prophetia] physica N 57 in2] om. D 58  ut] om. N | eius] om. D 60  scilicet] sed N 61  hoc] om. I | ipsum] ipsi D | ipsa] ipsas N ista sed corr. D 62  nobis] om. D | utilis] subtilis D | sapientia] ratione sed corr. in marg. D 63  radicem ... credendum] om. N 64 igitur] ergo D add. ipsa sed exp. H 65 perficiam] percipiam D CAPITULUM IV p. 22 1 Capitulum] om. H | Capitulum IV] om. DFIN add. 75 in marg. D add. 81 in marg. F add. IV in marg. I 2  Aristotilis quas] inv. DHIN | Aristotilis ... elegit] quas elegit Aristoteles F | causis] comunis D 4 non] om. I | sunt] fient H sint N 6  dixit] add. sicut dixit D | Conveniunt] convenerunt N 9  ergo] igitur N 10  eius] ipsius I om. N CAPITULUM V p. 23 1  Capitulum V] De anima celi V H om. DFIN add. 76 in marg. D add. 82 in marg. F add. V in marg. I add. illeg. + celum sit animatum al. m. in marg. I 2 Scito] add. nota celis corpora esse animata in marg. inf. al. m. D add. quam animam habet celum al. m. in marg. N add. error in marg. H 3  istud] illud D | est] add. finis sed del. D 4  quoniam] add. m sed exp. I | eius] om. N 5 vel1] add. et D | ista] ita HI 6  Est1] add. de motu celi in marg. H | localis] loca N 7 illa] ista sed corr. sup. l. D 8 vero] om. F 9  rectus] om. F | vel] et D 11  que] qui H | in ... est] om. DFHIN | in ... motus] principium motus que est in ipso DFHN principium motus que est in principio I 14 Celum] add. celum habet intellectum al. m. in marg. D | necesse] necessarium D 15 nisi] om. DFHI 16 nisi] sup. l. I | natura] om. D 17  et ... fugiat] aut fugiens H | ut] om. F 18  motor] motus N | animalis] naturalis sed exp. et corr. D 19  aquas] aquam N | sitit] sititit D 20  cum] add. motus ymaginationis in marg. H 21  animal] anima D | Celum] add. celum autem moveur + illeg. + et querat conveniens al. m. in marg. I 22 aliquo] aco N | quia ... locum] om. DFHIN 23  quia] quod N 24 esset1] esse D | illud1] id N istud I | illud2] istud I p. 24 25 ad] om. D 26 conveniet] convenit N 27  iste] add. esset FI | fuerit] om. FI 29  ergo] igitur N | Nec tamen] necessarium D add. celum habet desiderium et appetitum al. m. in marg. N 30  aliquid] aliud H 31 cum] add. enim I add. sola imaginatio non efficit motum al. m. in marg. I 32 quoniam] quia D 35  nec ... ullomodo] in marg. N | tam] tum I | ad ea] om. N 36  moveberis] add. a sed exp. H 37 ad] add. ea ullo modo sed exp. N | est] es I 38  principium] add. et D



DUX NEUTRORUM II, Appendix

245

40  talis] circularis N 41  ymaginate] add. n sed exp. H | Ex] add. Creator movet sicut amatum al. m. in marg. N 42  quod] quoad I | eius] om. N | illud] istud H | autem] etiam H 43  hoc] hec N 44  dicit] dixit N 45  apprehendit] comprehendit D | illud] istud FI om. H p. 25 47  renovatur] removeatur D 49  eius] eiusmodi N | circularis] add. qui hic est D 50  quoniam ... est] om. D | hoc] hic DF | habere] haberei sed corr. D | ut] et F 51  operatio] add. in sed exp. H | est] om. FI 54 ergo] add. ista sed exp. D | predicta omnia] inv. I | vera] natura D 55  motum] motus HN 57  omnes] omnis N | ergo] enim D 58 moveri] om. N 59 ab] ad D | aliud] illud D 60 Iudicavit] iudicabit sed corr. D add. quid moverit Aristotiles + illeg. + querendas intelligentias dub. al. m. in marg. I | precise] om. D 61  Quilibet] quodlibet DH add. ergo D add. numerus intelligentiarum al. m. in marg. N 63  principium] add. i sed exp. H | autem] om. D 65  quod] quia D 66  sunt] add. de sed exp. D | In] add. in tempore Aristotelis putabant in universo 50 fuisse celi al. m. in marg. I | vero] autem F 67 celi] om. H | quinquaginta] add. i sed exp. H 68  est] esset D | totidem] todtitem sed corr. D 69  vigebant] indigebant D 70  erant] esserit D | etiam] est H 71  habebat] haberent F habent I haberet N 73 ad] in I p. 26 76 Posteriores] add. vero DF 79  sunt novem] inv. D 80  septem] XII D | celum] add. intelligentia agens decima al. m. in marg. N 81  que] qui N | exitu] exitum D | intellectus] intellectu H 84  extractorem] excercitatorem H 86  cuius et] quod est I | namque] autem FI 87 in] om. I 88 in] om. DI | eius] ipsius FI | extraxit] extrahit extracxit H 90  dator] creator sed exp. et corr. N 91 ipse] ipsa F | est intelligentia] inv. H | ita] add. ita D | sit] si N | comparatio] operatio D | intelligentie agentis] agentis intelligentis N 92  comparatio] comparator est D 93  ipsum celum] inv. D 94  intellectus] om. D | splendore] plendore N 95  quo] qua D | etiam] om. D | ipsam] om. F 96  est] om. F | que] qui I 97 splendore] add. splendor est D plendore N | abstracte] om. N | etiam] et HN p. 27 98 illud] istud I 99 et1] add. idcirco sed del. D 100 Ex] eex sed corr. D add. quod Creator absque medio non operetur al. m. in marg. I | ergo] om. F | operatur] comparatur N 103  ipse] ipsa N 104 nec] om. HN 105  convenit] convenint N | eis] ei I | substantiis] add. ab sed exp. N 107  istius] ipsius FI | que] quia sed corr. I 108  Intelligentie] intelligentia DF | movet] movent HI 109  celum] om. N | secundum] add. q sed exp. D 111 ipsam] ipsum D | pervenit] perveniat N 112 sicut] add. nichil sed exp. I 113  perveniunt] add. a sed exp. I | et2] etiam I 114 Non] add. solus deus est necesse esse al. m. in marg. N 116 et] etiam I | in] et F | in alia] om. D 117 et1] add. etiam I | ita quelibet] in qualibet D | ita] sup. l. I | est prima] inv. I 119 ergo] igitur N 121 Erit] add. nota errorem in marg. H | finis] add. e sed exp. D 122 viva] om. D

246

MOSES MAIMONIDES

p. 28 123 apprehendunt] apprehendut N | principia] principium sed corr. sup. l. D 124  sunt2] add. alligate sed exp. N 125  medie] medium D media H 126  que2 ... nostra] om. HN | cum] in F CAPITULUM VI p. 29 1  Capitulum VI] om. DFIN add. de obedientia celorum H add. 77 in marg. D add. 83 in marg. F add. 6 in marg. I 2 Celi] add. nota errorem in marg. H add. celos omnino esse animalia al. m. in marg. N | rationalia] rationabilia H 3  est veritas] inv. N 6 laudem] laudant D 7 Dei] add. e sed exp. D | putat] putant H 8 quoniam] add. nota proprietatem hebraice lingue circa verbum narrandi et nunciandi attribunt ei super habenti intellectum in marg. D 9 nuntiandi] enunciandi sed corr. annunciandi sup. l. D initiandi N 10 narrat] narra D | eorum dispositiones] inv. F | dispositiones] dispositionem H 11 ipsorum] eorum sed exp. et corr. D 12 neque] ne D 13 ergo] om. FI 14  ipsorum] eorum F ipsarum sed corr. I | enuntiant] add. nisi quod imaginatur erit intellectus absque sed exp. N 15  ipsius] eius D | hoc] add. etiam H | est1] add. et sed exp. D | est2] om. H 16  laudat] laudatur H | sermone] sermonem DFI | eius] erit N 17 vero] sup. l. I 18  ibi] in D | ad hoc] adhuc D | ut1] add. fugiant sed exp. N | rem] vera D om. I | ut2] non N 19  dixit] dicit N add. sicut sed exp. D | Dicite] dici H 20 vestris1] om. H | vestris2] om. F add. nostra translatio non habet hanc litteram D | tacete] taete sed corr. sup. l. I 21  Huic] hec D 22  stultus] stultis H p. 30 23  sapientum] sapientis N | et probatione] om. N 25  hiis] add. que dicta vel N 28 expositione] positione N | Terra] add. autem H 29  terra diceret] inv. N 30  et2] superiora sed exp. D 31  ostendit] ostendunt D ostenderunt HIN 32  est] om. F | ergo] igitur FHN 34  receptores ... legis] nostre legis receptores FI 35 in] et I 37  et ... invenitur] om. D 39  Divisit] dimisit H add. in Eccl. XII in unamquamque gentem posuit rectorem (Eccl. 17, 14) vel forte Deuter. IV ubi loquens de supra celestibus subiungit dicens que creavit Dominus Deus tuus in ministerium cunctis gentibus (Deut. 4, 19) et manifeste est contrarius Moysi in hac auctoritate vel in alia hoc habetur ex auctoritate quam ipse ponit in marg. inf. D add. illeg. in marg. I | eos] ea F | tuus] om. F add. in HN 41  velut] illud D | exponendo] exponendum HN | presint] presit N 42  modus] modiis sed corr. D 43  hec] hoc FH | res] add. res D 44  corruptionis] corporis N p. 31 45  Et2] ut DFH ignoret] ignorat I

46  rector] add. cum scit veritatem regiminis et sed exp. N 47  regit] regnet D | scit] sit DF 48 hac] ista I

|



DUX NEUTRORUM II, Appendix

247

CAPITULUM VII p. 32 1  Capitulum VII] om. DFIN add. quod angelis sunt entes H add. 76 in marg. D add. 85 in marg. F add. 7 in marg. I 3  multis] om. F | Scis] scias D scimus N | quod] add. quod D add. Eloyn al. m. in marg. N 4  proveniet] perveniet N 6  Scriptura dicit] inv. FI | dicit] add. note differentia inter Dominus Deus noster et Deus deorum et Dominus dominorum primum ad homines secundum ad angelos tertium ad celos in marg. D 7  ipse est] inv. I | deorum] eorum F 8  humanam] humanatus sed corr. D 9 hoc] add. o sed exp. D 11  dominantur] dominentur sed corr. D | que] qui D 12  ratio eius] inv. DFHIN | quod] add. e D 13  diminutus] add. et D 14  dixit] om. FI | communiter] convenit D 15  omnia] sup. l. D | Nec] non F 16 quia] quod N 17  etiam] in D | blasphemi] add. ego in hoc blasphemus sum al. m. in marg. D | est deus] inv. D | enim est] inv. D 18  sculptilium] sculptilis HI sculptilibus N sculptis D scultilis F 19 intentio] add. mea D 21  quod] add. angeli FHIN p. 33 23  in] add. h sed exp. D | quoniam] qma D | nos] add. angelos vocari intellectus abstractos in marg. H 24  nominamus] vocamus N | Verba] add. Deus non operatur immediate al. m. in marg. I | ipsius ... certo] pro certo ipsius F 26  generationis] add. et sed exp. H | omnis] omni N 27  sunt verba] om. H 28  quod] om. H | Tu] add. quod creator nichil facit nisi per manum angeli in marg. H add. quod angelus dicitur nuntius et quot modis dicitur angelus in marg. H add. angeli nomen ad quem transferatur al. m. in marg. N 29  iam] eam D 30  visionem] illusionem N iussionem FH 31  cum] quod D | fuerit] fueret D 32  per] in sed exp. et corr. sup. l. D | moveretur] moventur H 33 dixit] dicit D | Dominus] deus DI | et ... contaminaverunt] et cetera F 34  etiam] autem D 35  omnes] qui D omnia N | elementa etiam] inv. I 36 Qui] quod N | angelos suos] inv. DF | Dicitur] add. quot modis dicitur angelus D 37  hominis] domini N | sicut dicitur] om. D | Iacob angelos] inv. F | id est] om. H 38 propheta] prophetia HN | Domini] om. N 39 Galgal] Galgalis D | de2] in D 40  dicitur] add. de sed exp. H add. etiam I 41 insuper] super D 43 sunt] add. de H 44 nostra] nunc N | quod] quin F | huius] om. D | huius universitatis] inv. H p. 34 46  Faciamus hominem] add. et cetera F | et2] om. N 47  hoc] hic D | donec] add. non sed exp. D 48  videat] viderat I | illud] illos D | superiori] superiorum D 49 Plato] add. Plato al. m. in marg. N | est] om. I | seculo] speculo F 50  Alicubi] alibi F 51 habeat] habet D 52  Alibi] alicubi N | verbum] verba D 53  fuit] add. hic D | hic] hoc I 54 convenerunt] convenirent D | in te] ante N 57  in ... intentio] intentio in hoc H 58  videt] videat H | habet] habeat N 59  aliorum ... se] extra se aliorum F | consiliis] consilii D 61 omnia] omnibus sed corr. I

248

MOSES MAIMONIDES

p. 35 62 sunt2] om. N | quidem] quidam I 63 implent] inplena D | visionem] visione D iussionem F illusionem N add. sed F | Quam] add. stulta opinio + illeg. al. m. in marg. I 65  sapientes] pientes sed corr. N 66 mittit] mutat D | angelum] add. suum H | et1] om. D 67  videtur] videretur FN | ei] enim D 68  esset] add. i sed exp. H | credit] crederet N | namque] enim F 69  est corpus] om. FI | magnitudo] add. de magnitudine angeli in marg. H 71  credit] crederet N | quod] om. N | omnia] add. quod N 72 eidem] sup. l. I | informativam] formativam I 73 operatur] add. vertu sed exp. I | membrorum] add. et operatur D 74 quod] sup. l. D | que] qui F 75 angelus] add. vel quod omnes forme sunt ab intelligentia agente que est angelus N | qui1] que I 76  removeret] removet D removent HN | hoc] istud F 77  istud] om. F | quia] quod DF | intellegeret] intelligeret F 78  vere] nature D | virtutes istas] inv. FI 79  qui] que H | sapiens] sapientes sed corr. D 80  omnis virtus] omnes virtutes sed corr. N | virtutes] add. sunt D 81 Quelibet] add. hec quomodo ab una + illeg. + unum procedit in marg. I | etiam] p sed corr. D 82  sibi] ibi F 83  neque] nec HN add. nunciant D 84  ratio est] inv. N | omnibus] animalibus H 86  illorum verborum] inv. HN p. 36 88  angelorum] aliorum D 89  fuit] fuerit DFN | istis] om. FI 90  et2 ... eterni] om. D 91 pereunt] periunt sed corr. D 92  iste virtutes] inv. FI 93  virtutum] in marg. I | et2] etiam H om. N add. incorporibus sed exp. N 94  Sic] sicut N | Dixit] dicit D 95  est] add. corpus sed del. D 96  signavit] segregavit D | per] om. D | appetitivam coitus] om. DFHIN 97  homine] add. extendetentem membrum suum F | huius virtutis] inv. H 98  ipsi dicunt] ibi dicit N 99  quoniam ... re] om. F | omnis] omnes sed corr. N 100  angelus] om. F | missus] illeg. N 101 Cum] add. de diversa visione angeli in marg. H 102  cherub] chreubin N | Ostenderunt] ostendunt FH | Ostenderunt ... cherub] om. N 104  scienti] scient N 107 quod] add. cum D 108 forma] add. una D | tres stantes] inv. I | stantes] add. s sed exp. D p. 37 110 Domini] om. FI 112  flamma] forma H 113 vero] om. I | virtus] om. F 114  visi] nisi DF | angeli] angeliis sed corr. D | de] om. N 115  secretis prophetie] inv. N | adhuc ... prophetie] om. F 116  perficerent] perficeret D 117  eis] om. H | iussionem] illusionem N add. suam sed exp. I 118  induerunt] induxerunt D | cor] om. I 121  apprehendentis] apprehendit H 122  ergo] igitur HN om. FI | Aristotiles] add. contra Aristotilem in marg. H 123  contrarium] add. nobis sed exp. N | Aliud] illud DFHN 124  quia] quod F 125 neque] non I | sequuntur] sequitur DN 126  quasi] quod N | debito] debitis sed corr. D 127  Creator] om. FI 128  eis] eas F 129  ergo] igitur H om. I | te] add. scire sed exp. N 130  sententiam1] add. legis sed exp. D | vere] nostre D



DUX NEUTRORUM II, Appendix

249

CAPITULUM VIII p. 38 1  Capitulum VIII] om. DFIN add. 79 in marg. D add. 86 in marg. F add. 8 in marg. I 2  quod] quia DFHN 3  communiter] om. D 4  quia] om. HN | putes] putas F | vel] et I 6  celi ... suas] om. F | siquidem] vero D 7  apprehendunt] comprehendunt HN | eligunt] intelligunt sed corr. D 8  vel regimus] om. D 9  Hoc] om. D 10 re] ratione D | Non] del. D | facere aliquid] inv. H 11  ut] add. f sed exp. H | posui] add. quid sed exp. D 13  parcet] percipiat F | errori] ori F | nostro] modo F | quoniam] quia D 14 demonstrant] demostravit D 17 illud] istud F 18 nostre2 sunt] inv. H | hec] hoc H 20  abstracti] abstractiis sed corr. H | non] om. F | sunt] add. iste sed exp. I | apud] add. non sed exp. D 22 sempiterne] om. FI 23 sue] om. F | sue essentie] inv. I | essentie] add. angelis sunt perfecti al. m. in marg. N CAPITULUM IX p. 39 1  Capitulum IX] om. DFIN add. de motibus celorum et stellarum H add. 80 in marg. D add. 9 in marg. I add. sonus ex motu celorum al. m. in marg. N 3 universitas] universitatis FN | asserunt] asserit D | sonos] sono sed corr. N 4  probationes] operationes I | hoc] isto I | corpora] add. vero I 5  faciunt] om. D 7  sint] add. m sed exp. D | Scola] scole N | Pitagore] Pitagorius I | credit] credunt N om. I 8  sunt ibi] inv. N 9  suam] suarum H | secundum] scilicet H 10 sonos] om. F 11  sonum] motum sed exp. et corr. sup. l. D 12  in omnibus] manibus N | omnibus] animalibus H 13 vero] om. H | quia] quare N | faciunt] faciam D 14  libro eius] hoc I | intelliges] add. s sed exp. D 15  Aristotilis] add. sit D 16  hoc] add. quo sed exp. D 20  hoc] hec HI 21  namque] namnque sed corr. D | speculativis] speculamus D | loquentium] sapientum D geneaum dub. I 22 ideo] idcirco H 23  illud] om. H CAPITULUM X p. 40 1  Capitulum X] om. DFIN add. de celis et speris H add. 81 in marg. D add. 88 in marg. F add. 10 in marg. I 3 Illi] add. sphere 9 + illeg. + Rabbi Moyses al. m. in marg. I 5  multas spheras] inv. FI | consideranti] desideranti N 8  celos1 et] om. F | dixit] add. nu sed exp. D 10  sunt] est sed exp. et corr. H 11 Ego] add. tibi I | tibi] om. I 12  quod] quos F add. est F | intendo] intentio F 13 Scito] add. de situ Solis al. m. in marg. N add. an sphera + illeg. + sub sole + illeg. + sunt sita al. m. in marg. I | et] add. in sed exp. D 14  sunt] sint H 17 scilicet] om. D 18  ergo] igitur IN | in hoc] om. FI 19  dicens] diccens sed corr. I | convenientius] conventibus D 20  sunt] sint H | supra] super N 21  eo] add. et D | Post] postea N | Hyspania] add. nota de Hyspania in marg. H | valde] om. N | mathematicis] methamaticis H

250

MOSES MAIMONIDES

p. 41 22  exposuerunt] del. et corr. declaraverunt al. m. sup. l. N add. secundum al. m. sup. l. N | secundum] istas sed corr. ipsas al. m. N | Ptholomei] add. illeg. al. m. sup. l. N Ptolomeum H 23  sunt] est H 24  Maurus] mareius N add. sybillianus quidam sup. l. al. m. N | Evenafla] Even affla I | de ... Hyspalensi] del. al. m. N 25 Hyspalensi] add. in Hyspania in marg. H | vero] om. F 26  Abubacer] Abacuc D add. Avempace al bi Zuch (dub.) al. m. sup. l. N Abubacri H 28  dicemus] indicemus sed corr. I | ipsius] eius F | ut] quod I 29  sint] add. sint D add. 1145 + illeg. al. m. in marg. F | Solem] add. de hac autem materia composuit quendam librum notum Maurus quidam sed corr. N 30  prolixe rationis] del. et add. illeg. + hoc (dub.) esse remotum al. m. sup. l. N 31  sive1] add. id I | sit] sint D | ita] sic F 33  V] add. scilicet F add. quinque spere al. m. in marg. N | unam] om. HI 34 supra] add. I sed exp. H 37  numerus] add. stellarum N | spherarum] stellarum H | forme stellarum] inv. I 39  ipsorum] eorum D istorum H | est] sunt F | quaternarius] quatuor FHI | sphere] sphera FHI 40 planetarum] add. et HI | vero] om. I 41 quedam] om. H add. est F | stella] sphera I | stella est1] inv. HN | est2] add. n sed del. H p. 42 43  perceperunt] lac. D

44  illam] om. N

45  ipsius] illius F

CAPITULUM XI p. 43 1  Capitulum XI] om. DFIN add. de virtutibus stellarum H add. 82 in marg. D add. 83 sed corr. 89 in marg. F add. quod corpora inferiora regantur a superioribus al. m. in marg. sup. I 3  dicunt ... mundi] om. N | regimen] regnum F 4  scilicet] om. FI add. mundi DHN 6 Non] add. planta + illeg. + stella al. m. in marg. I 7  ipsam] eam F | dicit] add. in Iob D 9  etiam] autem F 10  perficit] perfecit sed corr. N | suum] add. illeg. sed del. N | Est] cum N 11 in] om. FN | annorum] diebus sed exp. et corr. I 12  Ostensum] add. ostensum al. m. sup. l. I 13  virtutes2] add. celi DFHIN 14  virtus] add. de virtute lune in marg. H 15  unum] vivum HN | Universum] add. illeg. + est homo al. m. in marg. I 16 esse] om. D 17 Sic] add. luna cognata aque al. m. in marg. N | ergo] igitur HIN 18  cuius] add. regni I | est] om. D 19  diminutio] diminutione H | ipsorum] ipsius H | in2 decremento] om. H 20  diffunduntur ... Lune] om. F | siquidem maria] om. I 20  et] om. I 21  in1] om. N p. 44 23  huiusmodi] add. sol igni al. m. in marg. N | Splendorem] splendo I | motivum] motuum N 24  sicut] add. t sed exp. D add. tu F 28 Cum] add. de virtute sperarum in marg. H 28  ergo] igitur N | quatuor] tres N add. stelle sed exp. D | sphere predicte] inv. sed corr. D 29  ipsarum] illarum F 30  largiatur] largitur D largiantur H | generabilibus] generalibus F | ipsorum] add. et N 31  aliquod] aliquam D | quatuor] quatuior sed corr. D | quatuor elementorum] inv. I 32  movet ipsum] inv. D 33  motu scilicet] inv. FI | Quod] add. aque a quinque planetibus al. m. in marg. N 34  Lune] lunee sed corr. D | movet] ipsum H 36 ipsarum1] ipsorum



DUX NEUTRORUM II, Appendix

251

DFI ipsa N | varietas ... variationis] om. D | motuum] om. F | ipsarum2] om. FH 37  in statione] inflatione N 38 frequenter] add. et I 40  terre ... gravis] fuit gravis terre M | recipiendum] accipiendum sed corr. D 41  operatam] operativam sed corr. D 42 Et] add. terra a stellis al. m. in marg. N | perceperunt] add. et hoc provenit D 43  cum terra] om. N | dicendo] intrans discendo N | specierum] sperarum N | plantarum] planetarum HN 44  ipsarum] ipsorum F 45  Sic] add. de causis cuiuslibet motus in marg. H | ergo] igitur N | ordo] add. ut H | sit] sint I 47  ipsarum] ipsorum DH | quatuor] add. et quod elementa que moventur ab eis sint totidem et virtutes sed corr. I | exposuimus] add. supra libro I capitulo LXXI D p. 45 48  Similiter] sicut N add. quatuor cause motus celi al. m. in marg. N | etiam] add. iste sunt alie D | quatuor] add. de quibus supra libro I capitulo XLVIII in fine D | sunt] om. F 49  anima] add. eius sed exp. D 51 ipsius] add. supra eodem libro capitulo V D | autem eius] inv. D 52  est] om. I | ipsius] om. D | nullo] ullo DN 53  in ... continuus] continuus in reflexo DFHIMN | solus] soliis sed corr. D 54  Motus ... continuus] om. FN 56  motus duos] inv. DFHIN 57  est quies] inv. DFIMN qui est H 58  necesse] necessarium D | ut] quod D 59  movetur1] add. quod m (dub.) sed exp. I | eo] om. M | movetur2] om. I 60  sic] sicut sed corr. H | habet] habeat N | hoc] quod sed corr. sup. l. D | probat] movetur D 61  essentiam] essentia N 63  autem] om. I | enim est] inv. I | non] add. de quatuor causis motus et quatuor gradibus virtutum in marg. H 64  vel fuga] figure H | fuga] figura D 65  est] om. M | celi] om. H | quod2] quo N 66  concupiscentia] concupisceniacia sed corr. D | exposuimus] add. cum autem intenderis in actionibus istarum virtutum invenies quod sunt duo genera virtutum. Primum scilicet generatio cuiuslibet generabilis, secunda vero cura ipsius sed corr. N 67 Sunt] add. de quatuor causis motus et quatuor generibus virtutum H | quatuor1] om. N | cause] omnis D | celi] add. quatuor N | quatuor2] omnia D 68 largitate] add. eius sed corr. D | scilicet] om. FMN 69 et2 ... sensibilis] om. N 70  et ... anime] om. M | rationalis] intellectualis M | exposuimus] add. sunt ergo quatuor cause motus celi et quatuor genera virtutum universalium que proveniunt ex largitate ipsius apud (corr. ad) nos. Virtus generationis liquabilium et virtus anime nutritive et virtus anime sensibilis et virtus anime rationalis sicut exposuimus I p. 46 71 sunt] non M | genera] add. virtutum HN 72 secundum] secunda N 73 cura1] causa sed corr. sup. l. D | sue] ipsius DN | sue speciei] inv. M 74 diffinito] infinito D 75  rector] rerector sed corr. D 76  cura et] annorum M 77  aptatione] aptione N | virtutum] add. illeg. sed exp. D | causa] cause FM 78  sunt] add. omne sed exp. D | tempore] ipse M 79  Convenit] conveniens N | mens ... res] res mens est sed corr. D 81  Numerus] add. numerus quatuor in marg. N | quatuor] unus H 82  Rabi Tahunna] Rabida hunana D Rabi Tahima H Rabi Tahinaia I add. Rabi Tayna al. m. in marg. I 83  erant] essent D | scala1] scola D secala sed corr. N | scala2] scola D 86  erant] essent D | scala] scola D 87  Domini] Dei M 88 solummodo] add. et I 89  uno] unum FI 90 graduum] add. graduum N | scale] scole D | quatuor] quatuo D 91  didicerunt] dicerent N | ex] in N | scale] scole D 92  tertia] terra HN | angeli] anguli H

252

MOSES MAIMONIDES

p. 47 93  est1] om. FM | visione] add. unius I | prophetie] add. est F 94  tharsis] add. color celi D add. color celi in marg. I add. quod thar est duo sis (dub.) sexta quasi due sexte id est una tercia F | ergo] om. I 96 cum] om. I 97  exeuntibus] existentibus N 99  egrediuntur] grediuntur N | Dominatore] dominatione N 100  est] cum sed corr. D om. I | est causa] inv. F | mentionem] add. eius FI 101 etiam] om. I | in alio] om. N 102  in eo] de sed corr. I 103  quod2] add. autem dixerunt quod D | quod2 angelus] add. quod angeli sunt tertia pars mundi al. m. in marg. N | est] in I 105  nostra] om. F | magna ... Talmud] in Talmud magna M | in2] om. D | Et] add. de triplici etate in marg. H 106 dividuntur] add. in M | tripartito] lac. D 107  vero pars] inv. DI 108  que] qui F 109  Sic] sicut sed corr. I | ergo] igitur IN 110 et1] om. N 111  Cui] cum D 112 sue] add. et ascendere ad gardus sublimes sed corr. D | descenderit] descendit I descenderet D descendere N 113  inferius] add. de sed exp. D CAPITULUM XII p. 48 1  Capitulum XII] om. DFIN add. 83 in marg. D add. 12 in marg. I | XII] XI M 2  Scito] dico I add. autem I 3 cum] om. D 4  quod1] et D | certa] circa MN | quod2] om. D 5  sic ... habet] se habet sic F | est1] om. D | est2] add. de via solis in marg. H 6  Sunt] add. de scientia firmamenti in marg. H | quedam] om. D 7  quod] quia DF | via] om. F 8  Utrum] verum N | eius] sup. l. D. eius sit] om. M | ecentricus] erenticus D 10  neque] nec D | istis] istius N | quoniam ... firmamentum] om. N 11  excogitetur] cogitetur D 12  ut] add. de motibus sperarum et stellarum in marg. H add. de motibus sperarum et stellarum al. m. in marg. N 13  variatio] narratio D | et] sed FI | quod1 illud] inv. I 14  hiis igitur] inv. D 16  quoniam] quod F | excogitare] cogitare I | firmamentum] add. extrahit sed exp. D 17  quod1] om. N | affirmetur] add. per se D | stellarum] stelle FHIMN 18  alium] aliud N | istud] iste D | affirmetur] affermetur sed corr. D | in2] et D 20  ecentritatem] ecentritate D 21  dixit Ptholomeus] inv. FI 22  ergo] igitur N om. FI 23  qui] que DI 24  quod omnes] om. I p. 49 25  stellarum] stellerum sed corr. D add. sperarum N 26  ipsorum] ipsarum FHIMN istarum sed corr. D | sphere] sphera N 27  eosdem] eos D | polos] apolos D | ergo] igitur HIMN | erunt] etiam N 29  ipsius] eius F 31  quin sit] om. MN 33  in1] om. I 35  posuimus] exposuimus HMN | multitudine] add. nostra D 36  quoniam] quia D | nostram] add. n sed exp. H | intellexisti] intellexi D 37  virtutum] virtutes F 38  in entibus] mente N | apponentes] ponentes D | determinatione] add. bonitatis sed exp. N 39  intellectum] add. non I | Sed] add. de triplici ente in marg. H | Sed ... celorum] om. M 41 celorum] add. et D 43  ipsorum] eorum FI 45  super] sunt D 46  et] om. D | ex2] om. FI



DUX NEUTRORUM II, Appendix

253

p. 50 50 Tu] add. quid est principalis finis actionis superiorum in inferiora al. m. in marg. N 51 ut] om. D 52  commodum] comodum I 53 quia] add. inter potentia D | est] om. D | que] qui D | sequeretur] sequeq sed corr. D 54 et2] om. I | honorabilem] honorabile D 55  autem] etiam N | in] ex D 57  esse perfectio] inv. H | perfectio] add. o sed exp. H 58  procedit] procedet DMN 59  esse] scr. post perfectio sed corr. D ipsa H | perfectio] add. in ipso ut M add. eius sed del. D | de] ex D | de ... sua] om. F 60 aliquid] om. D | alii] aliud H aluid sed corr. I | homo] non H 61  sunt] est F 62  est] add. de intellectibus abstractis et separatis in marg. H 64  dare] add. ire sed del. D | necessaria] necessarium N 65  unde] undi sed corr. D | possit] potuit D posset I | ipse] ipsum D | Eodem] add. de intellectibus abstractis et separatis in marg. H 66  ex] extra D 75  receptores] receptorts sed corr. D | namque] autem F p. 51 76  manum] manus D 77  qui] quod I | nisi] ubi DFI | populus] apus D 78  et] om. I 79  et2] om. I 81 prophete] add. sapientia MN 83  gentes] gens D | adheserunt] adhegerunt D | nobis] vel D | ipsorum] eorum FHMN | et2] om. F | eorum] ipsorum HMN 84  sunt1] sumus F 86  quod] add. dictum est et M | adheserunt] adherunt D | In ... extraneis] innata ex cameis I 87  ritu] rictu D 89  philosophie] prophetie FIM 89  a ... extranee] om. M 91  sepe fecimus] inv. D 92  intelligentiarum] intelligentiam F | necesse] necessarie N 93 loquar] incipiam loqui M CAPITULUM XIII p. 52 1  Capitulum XIII] om. DFIN add. de novitate mundi H add. 84 in marg. D | XIII] XII M 2 est] om. I 3  fecit] facit D | Causa autem] causarum N | autem] nū H 4  est2 non1] inv. DFI | Omne] add. omne novum habet causam efficientem et causa vel corpus vel non corpus al. m. in marg. I 5  hec] hoc N 6  effector] om. F 7  procedet] procedit DFHI | sed] sup. l. D | est1] add. quod I | si] ut D | aliquid] aliquod FI | est2] sit D 8  qui] quod I | renovetur] renovatur MN removetur sed corr. I | ipse] ipsum D 9  Restat autem] om. I | autem] igitur  F 10  ens] add. scilicet corpus creatum et M | cum] add. ist sed exp. I 11  quod] ut F | impossibilitas] impossibilitate FI in possibilitate D in potestate HMN add. et non in actu D 12  comparationis] operationis D 13  corpus ... fuerit] om. M 15  est] om. D 16  antiquus] om. H | aut] an HIMN vel F 17  hoc] hic M 18 Demonstratum] add. de corpore agente in aliud in marg. H | quod] quia FHMN quoniam D 19  obviaverit] add. obvianti M | ei ... obvianti] om. D | vel … ei] om. M 20  quod] cum sed corr. sup. l. D 21  modo] nunc D | quia] quod D 22  calefactus] add. et D 25  que] qui D p. 53 27  secundum] sed DH 28  immutari] mutari N 32  necessario] necesse H | igne ... novo] om. FH

|

calefacientem] add. et sed exp. D 33 ab] sup. l. I 35  fiunt] fuit

254

MOSES MAIMONIDES

H 36  renovationis] renovatio H 37  quod] quia D | renovationis] add. est sed del. D 40 est] om. I 42  in1] om. F 43  in hiis] om. M | premisimus] add. in hiis M 44  est] add. omnis I 45  renovatur] renovabitur sed corr. D | sunt] om. I 46  quia] quoniam D 48 Operator] add. dator forme + illeg. + abstracta al. m. in marg. N 49 vero] om. F | res est] inv. F 51  necessaria] necessario H 52 comparatione] add. sui D 53  quod ... corpus] om. F p. 54 54  vel ... appropinquet] om. M | elongetur2] eligetur M | ipso] illo M 55 quoniam] quia F 57 recipiendum] receptio sed corr. D | separati] add. sed quid dicetur de creatione forme illius que non est in materia ut est intelligentia abstracta quare creavit eam Deus modo et non ante vel post D 58  ergo] igitur M om. H | iam] causa D 59  in se] esse FI om. H 62 renovatur2] om. I 63  operator] operatio D | operatur] add. talis post obviationem D 64 non] add. esse sed del. D 65  in] intellectus sed corr. D 66  fontem] fontis M | largitas ... undique] om. F 68  huius] huiusmodi IM 69  longiquitatem] add. et sed del. D 70  secundum] sed D 71  hora] hac D 75  esse] om. HMN 76  et ostendemus] om. FI | ostendemus] add. cum M | dicetur] dicemus D 77  est1] sup. l. D 78  etiam] quid scr. sed corr. I | quod] om. D 79  est] om. D p. 55 81  scilicet] om. DFI | largitas] om. FI 82  Creatori] creatorem sed corr. D | prediximus] add. q sed del. D 83  attribui] attribuit sed corr. D 84  possumus] possimus D | nominis] hominis M | quod] quia D 85  intellectui] intellectum D 86  separati] separari N 87  autem ... non] om. D | ymaginatur] add. etiam sed exp. I 88 essentiam] om. I | actionis] add. essentiam I 89  propinquitatem] propinquam parte M 90  cum] om. D 91  appropinquet] appropinquat D | quod1] quo M | agit] agat I 92  appropinquationem] propinquationem D 95  scilicet ... sermone] om. MN | et1] vel sed corr. H 96  ymaginationem] add. illeg. + ymaginatio in marg. I 97  vere] nature D | patiens] faciens sed corr. D 98  in2] om. N 100  Sed] add. de modo largitatis in marg. H 101  secundum1] sed D 102  angelis] add. angelis non + illeg. + corpora al. m. in marg. I 103  virtutem] virtutes sed corr. H veritatem M 104  entia] essentia D | vocant hoc] inv. M | hoc] hec D om. N p. 56 105  suam propinquitatem] inv. D 107 ex] secundum sed corr. sup. l. D 109 quod2] ex sed corr. D | attribuerunt] contribuerunt D 110  Scriptura dicit] scriptum est N inv. M 111  me] om. D 114  cuius] add. est sed exp. I 115  te] re M 116 in] om. DHIMN | via] vita I CAPITULUM XIV p. 57 1  Capitulum XIV] om. DFIN add. tres opiniones de antiquitate vel novitate mundi H add. 85 in marg. D add. 92 in marg. F add. 14 in marg. I | XIV] XIII M 2  Opiniones]



DUX NEUTRORUM II, Appendix

255

add. opiniones de antiquitate mundi al. m. in marg. I | in] om. I 3 est] om. H 4  omnium] hominum D 6  esse] deus D qui est F 9  sunt] est M | et2] add. de tempore in marg. H | quod2] om. M 10  tempus1 ... seipsum] tempore ipsum M | est1] esse N | quoniam tempus2] quia tempore D 12 novum] add. non M 13  dicit quod2] sup. l. D | quod] quia FHI 15  sequitur] add. ymaginationem MN | cogitationem] cogitatione D add. sive ymaginationem F 16  qualitate ... infinita] om. F | quidem] quod D | vel] add. yi sed exp. H | vel ymaginatione] om. FMN 17  Quoniam] hominum D add. de accidentibus in marg. H | tempus] ipse M | est] sit sed corr. D 19  creatorum] creaturorum D 20  est] om. H 23  Nunc] add. tempus al. m. in marg. N | ostendemus] corr. ostendimus D ostendimus HIMN 24  sed] istum D | ipsa] ipse H 25  adeo] add. adeo + illeg. + est natura temporis ut Galenus (dub.) dubitavit utrum sit + illeg. + vel non al. m. in marg. I 26  ratio] intentio M | vere] vera D | an] add. a sed exp. I p. 58 27  sapientes] om. F | Accidentia] add. colores et sapores sunt in corporibus al. m. in marg. I 28 primo] add. sunt F 29  que] qui D | sciuntur] secuntur H sentiuntur F | ipsorum] eorum F 30  super] in H 31  ipsorum] eorum F 35  est2 accidens2] inv. D 37  etiam ... ictu] et in actu D 38  latere] esse occultam et M 39  vero] autem non I om. M | tempus ... nostram] nos quod ipsum M 40  alia accidentia1] inv. sed corr. D | substantie] substantia D | que] qua D | deferunt] defefrunt sed corr. D defecerunt sed corr. H 41  Creatorem facere] inv. I 42 initio] imitatio D | quia] quod FI 43  dandum] dandam | rationes] responsiones H responsionem M 44 non] add. non sed del. N | qui] quod N 45  ante] ipsa D | mundum] mundi constitutione I | obligaberis] obligaveris sed corr. D 46  quin] cum I 50 nostri] om. D | in] a sed corr. sup. l. I p. 59 53  Creans] creavi D 55  Secunda] add. secunda opinio id est philosophorum al. m. in marg. I 56  qui] quia sed corr. I | quia] quod H | est] om. F 57 in] om. D 58  aliquod] aliquid DIMN 60  ut] om. I 61 potentia] add. super coniunctione duorum sed del. I | in] et D 62  coniunctione] coniunctionem DM 63  creet] creat D | similem … creet] om. M 64  diameter] diametum D | lateri] lana M 67  firmam ... unde] om. M 69 potentie] om. F | de] ex I 70 est] om. D | impossibilium] possibilium M 71  credunt] crederunt D | et] om. I 72  neque] nec MN | credunt] om. MN | quod] quod exp. et corr. D om. N add. ista M | eius ... essentia] del. et corr. eius perfectionis sicut (dub.) perfectio dei al. m. in marg. N 73  essentie sue] inv. D essentie] essen sed corr. D | ei] causa D om. I 74 argilla] argillo N | et] om. F p. 60 76 Homines] add. credunt aliqui celi generabiles sed non + illeg. + nihilo ex quorum numero + illeg. al. m. in marg. I 78  neque] nec N | corrumpentur] corrumpantur D 79  ex … corrumpuntur] om. F 80 corrumpuntur] add. et generatio et corruptio illorum est sed del. I | celi generantur] inv. F | illorum] ipsorum N 82 tenent ... viam] hanc viam tenent F viam hanc tenent I 83  quoniam] quia D quem N 84 Platonis] add. Plato al. m. in marg. N add. Plato in marg. H | etiam] om. I | ista

256

MOSES MAIMONIDES

est] inv. D 85  quod] quia DF 86 Auditu] add. physicorum libros intelligit al. m. in marg. I | et1] sup. l. D | quod] quia DHN | credidit] credit H 87  Invenies] add. Platonis opinio in Tymeo + illeg. al. m. in marg. I | etiam] autem F 89  neque] nec N 90  quod] quia F 91  quoniam] add. celum non ex aliquo + illeg. + sed post privationem absolutam al. m. in marg. I | de] ex I 92  sed ... aliquo] om. HMN 94 Tertia] add. Aristotilis philosophorum principis sententia de mundi antiquitate al. m. in marg. I | sequacium] sequentium M | eius] eiuu D eum N 95  qui] que DI | ipsius] eius I | namque] manet D 96 materia] add. et F 97  etiam] autem M | hoc] om. I p. 61 99 universum] add. est D 100 non] add. desiat sed exp. I add. non I | desinet] desinit M | firmum] fundamentum N | quod] qui H om. D 101  et] vel FHI | non2] nec F 102 sempiterni] add. in N | nec] non MN 103  sunt] om. F | nec] vel H neque N 104  destruitur] destruetur HMN | quin] quid sed corr. qui D 105  quia] quod FI | vel] nec sed corr. D | ordo iste] inv. DF | non] add. e sed del. D 107  neque] nec IMN 108  neque] nec MN | sui] sua D 109  dixit] dicit DH 110  non] add. sit I 111  est1] n sed del. D | est2 impossibile] inv. H 112  renovetur] renovatur D | aliquis appetitus] inv. I | et] om. FI 113 esse2] add. in I 114  operator] operatio M | quod] add. quod mutetur in eo voluntas sed del. I 115  ipsius] illi F ipsi I | mutetur] add. essentia sed del. D 116  renovetur] renovatur D | et sequitur] sumitur F | ut sit] om. I 117  sic1] sicut FM | sic2] sicut F 118  Hec] hic D | verborum] add. in sed del. D 119  ipsarum] ipsorum D | sunt] add. se sed exp. D 121 sed] add. quia F | putat] puta D | quod] quia FM | congregationis] aggregationis N 122  casu] creavit F | et2] om. DFI | non] nec FI p. 62 123  Epicurus] add. Epicurus in marg. H | ipsius] eius FI 126  est] om. D 127  radice] ratione sed corr. N | destructio demonstratur] inv. H 128  opinionis] opiniones N 131  et1] om. M | quod] sup. l. D om. FI 132  aliquod] aliquid H aliud N | id] add. quod N | non] om. N 133  vel] et M nec sed corr. sup. l. D 134  credit] credunt sed corr. N | et] om. M add. b sed del. N 135  quod1] et D | et2] om. D 136  impossibile] possibile sed corr. sup. l. I | immo] uno H in uno MN | est necessarium] inv. H 139  demonstrationes] rationes sed corr. D | quid] quod N 140 ad] add. credam via sed exp. D CAPITULUM XV p. 63 1  Capitulum XV] om. DFIN add. de antiquitate et novitate mundi H add. 86 in marg. D add. 93 in marg. F add. 15 in marg. I | XV] XIV M 3  nisi] add. in I 5 sed] super N 7  meum] om. F 8  de] ex N | Aristotilis] add. Aristoteles in marg. H 9  magis] satis D | vero] autem M 11 legis] add. et D 12 Dico] add. de motibus in marg. H add. rationes Aristotelis pro eternitate mundi al. m. in marg. N add. Aristotel. probabilius + illeg. + de hac + illeg. + differisse al. m. in marg. I add. fundamentum Aristotelis quo probat mundi eternitate al. m. in marg. inf. I | dixit] dicit HMN |



DUX NEUTRORUM II, Appendix

257

quia] quod H 13  Dicit] dixit D | quia] om. M 14  qui] quid D 15  incipere] incipe DF | motus] om. D 16  quem] quod D 17  est] om. H | vel] aut F 18  ergo] igitur F 19 nec1] non DH | nec2] vel H | comitetur] comittetur D commutetur N 20 et] om. I | ipsum] ipse H | sequatur] sequitur H sequetur N | neque1] nec MN neque1] nec MN 22 via] add. secunda ratio Aristotelis al. m. in marg. I 23  Dixit] dicit HM | Dixit quod] de qua N | communicabilis] add. est F | quatuor ... generabilis] om. M 24 nec1] nt sed corr. D | nec2] non M | quia si] si enim M | generabilis2] add. quatuor elementis nec est generabilis M p. 64 25  haberet] habet sed del. et corr. D | aliam] aliquam I | aliam materiam] materiam aliquam D | materiam] add. aliam I 26  hec] hoc FH | est] om. F | generationis] om. F 27  Nos] non F 31  Dixit] dicit HN | quod] add. est H | in] est F 32  ulla] nulla sed corr. N 33  vel diversus] om. MN | diversus] devisus D | diversitas est] inv. D 34  Dixit] dicit M dicitur N om. H | enim] etiam HM autem F om. N | cuiuslibet] add. quia non est in eo contrarietas M 35  Postquam ... contrarietas] om. M | non ... celo] in celo non est F | in ... contrarietas] contrarietas in celo D 36  eo] celo FI | nec] non F 37 propositiones] om. I | eas] eans N 38  omne ... et] econverso F | omne] om. N 39 et1] om. M | est1 generabile] inv. M | non2] nec H | et2] nec F | econverso] econtrario N 42  in] add. u sed exp. D | in ... et] om. N | possibilitas est] inv. I | ante] autem FI 43  et ... tempore] om. H | precedit] precedet N | mutationem] mutationis N 44  in tempore] temporis F | probavit] probat A 45  quod] quia HN | habet] add. neque F | etiam] om. M 46  propositionem] demonstrationem D | qui] que D 48  possibilis] impossibilis F | impossibilis] possibilis F | Si] add. ratio + illeg. + quam Rabbi Moyses + illeg. al. m. in marg. I p. 65 49 esse] om. D add. quod I 50  erat] fuit I 51  Et ... possibilitas] om. A | ut] quod sed exp. et corr. D | aliquod ... quo] aliquid in hoc D 53  antiquitatis mundi] inv. sed corr. I | Unus] add. soluctio precedentis obiectionis + illeg. + ex altero + illeg. + Rabbi Moyses non + illeg. al. m. in marg. I | autem] om. A | intelligentibus] intelligentiis D 54  loquentibus] loqutibus D | dixit] dicit HM | ipse] ipsi A | solverat] solveret F 56 possibilitas] add. de duplici possibilitate D | quodlibet] quilibet D | precedit] precedet N | sua] ipsa M 58  illam] ipsam I 59 sit] scit M 60 agente] agendum sed corr. I add. sed non in operato. Hoc autem nihil est quia duplex est possibilitas quodlibet scilicet novum precedit sua possibilitas que est ante ipsum. Similiter etiam fuit possibilitas in eo qui fecit rem illam, antequam renovaret eam. Quod cum ita sit, ergo due sunt possibilitates sine dubio. Una est in materia ut sic sit, altera in agente N 62  ex ... mundi] om. M | autem] etiam N 63  qui] que D | sunt] add. post DFHIMN 64  firmaverunt] affirmaverunt D | Creatoris] add. un sed exp. D 65 Una] add. ratio + illeg. + posita ex philosophia (dub.) al. m. in marg. I | est] add. via prima ex parte Creatoris D 66  mundi creationem] inv. I 67 Quod] add. prima via ex parte actoris in marg. H 68  Creator exivit] inv. M | potestas] possibilitas HN possibilitas I 69  extractore ... modis] om. N | extraxerit] extrabat M 71  omnibus] add. nostribus sed exp. D | modis] add. extractore qui extraxit ipsum de potentia ad actum sed del. D | et1] om. D | et2] om. D | detegat] add. hoc sed exp. I

258

MOSES MAIMONIDES

p. 66 72 Alia1] add. alia ratio al. m. in marg I | via] vita D | alia2] add. est FI 73  impedientia] expedientia I impedientiam M | expergefacienda] expergefacienfaciencia D | ipsi] add. que sed del. H | ipsi vel] inv. HN | vel] om. M 74  operis] corporis D | quod] que M 75  vero] non I om. F | ut velit] non erit D | volebat] volabat D 76  autem] om. D | habet] add. per sed exp. D | inducant] inducunt D 78  potest] oportet HMN | operetur] operatur M 81 Est] add. frequenter alia testificatur (dub.) al. m. in marg. I | et] etiam F | via] om. H | dicunt] om. D 82  est1] om. H | defectus] defe sed corr. D | nec2] non M 84  et] iii sed exp. D om. HMN | operatur2 omnia] inv. F 85  convenientis] convenientes F 86 essentia] add. sicut est possibile ut compleatur et non est possibile ut scilicet melius + illeg. M 87 et] quia F 88  esse hanc] inv. I 92  etiam] om. D | admirantes] admiraritur D | cessavit Creator] inv. D 94  esset ... et] sine potentia N 95  Si] sic M | creavit] om. N | mundos] celos sed corr. I p. 67 96  que] in D 97  et quod] inv. D 98 esset] exp. D | comparatio] comparatior sed corr. D 99 nec1] non FHM 100  heri] hori sed corr. D | heri creavit] inv. M | creavit] om. N | mundum] mundus N 103  novitati] novitate sed corr. D | credentes] credentem M | ipsius] eius F 104  viam] via H | etiam] add. famosa iuxta M | probationis] demonstrationis HIN 106  non] add. quod sed exp. D 107  Dixit] add. Aristoteles in marg. H 108  et ... generabiles] om. N 109 nec2] non M 111  firmitatem] add. eorum I | huiusmodi] huius D CAPITULUM XVI p. 68 1  Capitulum XVI] om. DFIN add. de antiquitate et novitate mundi et opinionibus philosophicis H add. 87 in marg. D add. 94 in marg. F add. 16 in marg. I | XVI] XV M 2  Volo] add. Aristoteles non credidit esse demonstrationes veras ad mundi eternitatem probandum induxisse al. m. in marg. I add. quod Aristoteles non credit demon­ strare eternitatem al. m. in marg. N 3  mundi] om. N | sententiam] essentiam D 4  scit] sit D 5  hoc] add. propter sed exp. D | probabiles opiniones] inv. DFHIMN 6  acquiescit] adhesit F 7  dixit] dicit I | Et] add. Aristotelis opinio de mundi eternitate esset probabilis non corroboretur + illeg. + authoritate (dub.) antiquorum al. m. in marg. I 8  crediderit] crediderat D 9  docuit] om. D | homines vias] inv. IMN | demonstrationum] demonstrationes sed corr. D 10  leges] add. omnes D 11  sequaces Aristotilis] sequentes Aristotelem N | demonstrationem] demonstrationes I 12  antiquitate] antiquitatem F 13  in] om. N | sapientiam] sapientia HI | philosophie] prophetie H 14  questione] intentione sed del. et corr. I | illud] istud FM 15  eos] eorum sed corr. D 16  latuit] lateat M 17  quod] add. non F | visum] add. est sed exp. D 18  illorum] illarum HN 19  demonstratio est] inv. F | est] om. D 20  Dixit] dicit H | Auditu] add. IIII F | precessit] processit N 21 nec2] add. est N



DUX NEUTRORUM II, Appendix

259

p. 69 22  preter ... corruptibilis] om. F | Platonem] add. Plato in marg. H | est] om. DM 25  esset] de D | indigeret] indigent D indiget IMN | Aristotiles] om. I 26  periti] parvi M add. sibi D 27  neque] om. I | neque necesse] inv. I | esset] est H 27  que dixit] quedam M quidem N | ad ... ipsius] nec fuisset ei opus reprehendere opinionem eius qui oppositum crederet F 28  omnem] om. M | contradicentem] contradictionem I | vel] add. esse M | ipsius] eius I | Quicquid] add. illeg. + per demonstrationem probative (dub.) non per hoc quod homines in eandem consentient probatur al. m. in marg. I 29  probatur demonstrative] inv. F | non] et D | propalatur] add. veritacur D 30  roboratur] add. veritas I | veritas] om. I | quia] add. y sed exp. N | ipsum] ipso M | homines] om. D 31  neque] ne sed corr. nec D nec F | si] sicut D 31  contradicerent] contradicent D 33  dixit] om. N | in] om. F | libro] librorum sed corr. D 34 cum] om. MN | nec1] non FIN 37 etiam] et I 38  illam] illi sed exp. et corr. D illa N 39 verba] add. sua H | ratio] add. ista M 42  si] ppi sed corr. D | posuimus] posuerimus MN | et2] om. F | dixerimus] add. contra H 43  nostrarum rationum] inv. FI 44 et] om. M | ab] add. ab M 45 qui1] quod HM p. 70 46  super] secundum D | quod] que D 47 Ista] add. Aristoteles in marg. H 48  ergo] igitur FMN om. H | intelligentes] integentes sed corr. sup. l. H | post] postea M | premissam] missam sed corr. sup. l. D | propositionem] probationem D 50  de] om. FIM | ipso] isto sed corr. sup. l. D om. F | quod] add. ipse F 51  vel] om. FI | cor] cora sed corr. D | et] add. vel sed exp. D | Aristotilis] add. q sed exp. D 53  opinionem] om. DF 54  quod] om. FI | sunt] vocant F 56  cogitator] cogitatur D cogitatio M 57  et] vel D et M | et ... induxit ] om. H 58 quod] quo M | contradicentium] contradictione N 59 roboraret] add. intentionem sed exp. I | sententiam suam] inv. I | suam] om. N 61  ipsi] communi dicentium M 62  philosophica] physica M 63  in generatione] om. D | non] om. F | fuerunt] fuerit sed corr. D om. I | vel] secundum I | vel ... creati] creata F 64  et1] om. D inde I 66  verum] verunt sed corr. D 67  est] esse D 69  quod] quid sed corr. D | creverunt] creverant D | super] add. b sed exp. D 70  philosophos] physicos M | et ... questione] om. DHN 71  sententiam] inte sed corr. sup. l. I 73  induxisse] induxit N add. de F | sunt] add. post DFHIMN | eum] add. post eum H p. 71 74  ille] illas FI 75  dixit] induxit F de MN | in] om. FI | causa] causam N 76  separatarum] sparatarum D 77  demonstrationem] demonstrationes FI 78  quod] om. N | rationes] opiniones N | sed] sic M 81  ipsius] ipcius sed corr. D | scis] scitis sed corr. D add. sc sed exp. D | enim] ei H 82 difficile] add. n sed exp. H | dixerimus] dixeris D 83  cur | ita] quod ista M | est1] add. cui sed exp. D om. I | si] om. H 84  verba ipsius] om. F 85 Tu] add. quod Aristoteles precessit Galienum in marg. H | Abimacer] Abinacer D Abunacer I Abimacet N 87  deridet] deribdet sed corr. D derideret H | in] om. H 88  laboriosa est] inv. F | quod] om. F | est] om. M | scita] add. est F 89  confitetur] confortetur F | Abimacer] Abunacer I Abinacer D Abimacet N Abimacer add. et M | istud] scitum D | notum] om. D | manifestum] add. istud D 90  probatur] demonstratur D 92  autem] etiam N | nulla] in illa H 93  affirmat] affirmavt sed corr. D om. F |

260

MOSES MAIMONIDES

in2] om. H 94  ad hoc] add. pre sed exp. D | quia] add. quibus sed exp. D que D 96  per ... mundi] om. D 97  id] istud I

95 qui]

p. 72 98  proiciunt] add. philosophi + illeg. + verba prophet + illeg. + quod non demonstratione + illeg.+ modum narrationis al. m. in marg. I 100 est] om. D 101 quibus] add. p sed exp. D 102  sensum] senssum sed corr. D CAPITULUM XVII p. 73 1  Capitulum XVII] om. DFIN add. 88 in marg. D add. 95 in marg. F add. 17 in marg. I | XVII] XVI M 2  meam] om. D 3  inducam] induco D 4  quia] quod FI om. M | quod] om. H 5  demonstrationem] probationem F 6  ut] et D 7  enim] om. M | quod] que D 8  demonstrationem] demonstrationes N | aliqua] aliquam HN | questione] questionem HN | istud] iste M illud N | apud] om. D 9  ponit] ponat N 10  ratiocinandum] rationandum MN ratiocinationem sed corr. D 13  vel] ut D | destructionis] demonstrationis FHI 14 tibi] om. F | vias] add. capitulo libri I capitulo I sed exp. D 15  responderi] responderei sed corr. D respondi M 16  etiam] et N om. I 17  in] om. DFI | inductione] add. super M | super] om. M 18  sunt1] est N 19  incidunt multe] inv. D 20  volo ... mundum] om. H | ego] om. N | quia] quod FI 22  philosophice] om. FI p. 74 23  ille rationes] inv. D 24  tollunt] tollent DFHIMN 25  proposita] posita M 26  novitas] novitatis D 27  propethie] prophetice N | que ... ad] om. N | ostendit] exponit M | quedam ... ea] incantationes quas non potest speculatio nostra actingere M 28  ut] non D 29  tollitur] tolletur M | etiam] et hoc D in N 31  nostra] mea N 32 alia] add. ioe sed exp. I | et] om. D | vincit] vicit MN 35  mundi] om. DFHIMN | sicut] sic D | videtur] noster F | sequi] add. inconveniens F sequitur N 36  inconveniens] om. F | mundi] om. F | sic] sicut N | etiam] et FI 37  eos] om. I | maius] inanis F 38  ostendere viam] om. F | tollet] tollit N 39  antiquitate] antiquitatem F CAPITULUM XVIII p. 75 1  Capitulum XVIII] om. DFIN add. de creatore prime materie H add. 89 in marg. D add. 96 in marg. F add. 18 in marg. I | XVIII] corr. XVII M 2 Omne] add. ostendit Aristotilis demonstrationes quibus + illeg. + mundi eternitatem non (dub.) esse demonstrationes al. m. in marg. I | scito] om. F 3  induit] inducit D 4  vero] tamen F add. non potest sed exp. N | est] et N 5  ipsius] sua F | inceptionis] corruptionis M 6  exeudum] eundum M | et ... actum] om. FN 7 Verbi] add. de natura seminis feminei in marg. H 9  virili] add. et natura eius etiam in tempore illo est preter add. M 10  moveri] motum M | natura1] naturam M | alia ... natura2] om. HM |



DUX NEUTRORUM II, Appendix

261

natura2] naturam M | animalis] alteris D 11  Nullo] nulla M 13  sui motus] inv. HMN 14  nec] ne D | sui] add. sicut sed exp. D 15 existentie] add. sue M | erraveris] et oraveris M 16  accipere] add. demonstrationem M 17  orientur] oriutur sed corr. sup. l. D oriuntur M 18  auferentur] auferetur M | necesse] necessaria M 19  nugatoria] in ugatoria M 20  proponemus] add. i sed exp. D 21  in] add. distinctione in M | cuius] cum N 22  ut] non D | nutrituram] nutrimentum M 23  quadam] quantum M | transibat] transiet M 24  et1] om. FN | intellexit] intellexerit | scivit] scirvit sed corr. D | nec] neque M 25  aliam] aliquam D | quesivit] que sunt D | a] in M p. 76 26  de assistentibus] assistentium F | assistentibus] asseistentibus sed corr. D | sibi] om. HMN 27  ab assistente] absistente D 29 singulare] add. omne ex nobis M | in ventre] invenitur N 30 est] om. N  | pervenit] venit N 32  crescit] crevit N | perficitur sicut] om. D | vides] vide D 34  et3] om. HMN | crescebat] add. et N | comedebat] add. ne F om. M 35  et1] add. vivebat I add. viv sed del. N | et2] non H | inspirabat] spirabat H | et4] om. D | egerebat] egerebatur H egebat N | Responderunt ... contradicit] om. F 36  ei] enim N om. H 37  sunt1] add. et sed exp. D | in] om. D 39 cum] sup. l. D | non] noni sed corr. D | inspirat] spirat H | inspirat vel] om. F | vel respirat] om. D | respirat] add. vel inspirat F 40  morietur] moreretur sed corr. moritur D | destruentur] destruetur N | ascendit ... alicuius] in cor alicuius ascendit D 41  singularis] singulare F 42  mobile] mobiles M | Preterea] om. N 43  transglutiret] transglutieret N 44  stomacho] stomachum F 45 homo] add. i sed exp. D 45  si non] nisi M | comederit] comederet FHN | et] add. non D | biberit] biberet FHN | ore] ori D 46  morietur] moreretur F | est] sit D | durabit] dubitabit sed corr. D 47  singulare animal] inv. D | nec1] non F | nec2] neque HM 48  egerat] egebrat sed corr. D 49  morietur] add. postquam ergo ita est M | ergo] igitur MN om. H | vivet] om. D | illud] istud F 50 non] om. D | diverterit] iuverit M p. 77 51  moreretur] moriretur N 52  quomodo ... apertus] om. MN | quod] add. cum sed exp. D 53  etiam] et N | aperit] apperit N | et non] nec DFHIMN 55  ergo] igitur HIMN om. F | est opinio] inv. D | qui] quam DHIN | credit] credidit F 57  meditare] meditari D 58  ea] pea sed corr. D | ratio] natura M add. ratio N | cum] et M 62  volens] volet M 63  contra nos] contrarias M | natura] natu D 65  Que] quod DM 66  contra nos] contrarias M 68  demonstrat] demonstrabat sed corr. H | esse] entia M 69  Nunc] add. solvit rationes Aristotelis al. m. in marg. N 71  Deus] dominus M 73  Dixit] dicit DHMN | Aristoteles] add. supra eodem libro capitulo 19 D add. Aristoteles in marg. H | non est] inv. F | nec] et N 74  probationem] probatio vera D | generabilibus] generalibus M 75  impossibilitatem] impossibilitates M p. 78 77  sicut1] sic N | neque] nec HMN 78  sed] secundum MN | dicimus] omnes M | esse ... eam] om. D 79 nichilo] add. esse I | fecit esse] inv. H 80  in] vel M | eam] ea D | quicquid] add. ergo D 81  nudam] mundam N

262

MOSES MAIMONIDES

82 ea] add. nec corrumpitur sicut illud quod generatur ex ea H | neque] nec HMN 83  sicut ... corrumpitur2] om. M | corrumpitur2] add. ex illa sed del. D | ipsam] ipsa D 84  faciet] faciat DFI facere N facit M 86  accepit] accipit FM | quod] qui F | 87  quod ... corruptibilis] om. M | enim] om. D 88  huius] huiusmodi N 89  et2] vel DHN 90  motuum] motus D | ipsorum] eorum F 92  res] om. F | et] om. M 93  et] om. DFHIMN 95  procedere] precedere N 96  est] debet D 98 nec1] nisi sed corr. ne N | nec2] ne N | quod] hoc sed corr. D 100 Sic] sicut N add. de creatione celorum in marg. H | dicimus] dicemus H 101 verum est] inv. FHI | nos] add. non M | credimus] dicimus H 102  compositionem] expositionem M | sequatur] sequitur D p. 79 105 diximus] add. in principio huius capitulo D | modus] mundus N 106  perfecti] om. M 108  facti ... fuerunt] om. MN 109 vel1] aut F | celi] add. primo facti F 110 fuerunt] add. ante sed exp. D 111 sicut1] om. HMN | animali] add. post sed del. H add. de creatione membrorum in marg. H | generatur] om. D 112  oculis] om. M 113 invenitur] add. in D | membrum] membrorum F | sine] si non D 114  necessaria] necesse N 115  non ... se] se ita non D | habeat] habet F 116  agnominationibus] aggregationibus M acnominationibus N 117 tibi1] om. F | caveas] caves N 118  quem] quod D | qui] quem H que DIMN | ipsam] eam F 119  qui] que I | proiecerit] proiecent H 120 vero] add. si vero D 121  dixerit] dixit H 122  creatum ... generatum] generatum et creatum F | quod] hoc sed corr. sup. l. D 123  natura] vera D om. F 124  modo] ut M modo ... querimus] om. N | astruere] terminamus M 125  novus] renovatus M | sed] secundum DH add. ta D | quod querimus] querimus quomodo M | est possibilitas] possibilis est esse renovatum cum possibilitate M 126  ratio] de natura entium N | accipimus] accepimus MN p. 80 128  ponendam] exponendam F ponendum M 129  opinionis] opinionem D opinioni HN 130  que] quod FHIMN | possibilitate] possibilitates M add. in sed exp. D 132 Ista] add. autem sed exp. D | sunt] add. vel iste tres F | que] quas F 133  inducunt] induent D | in] super HMN | antiquitate] antiquitatem F 135  demonstrationum] add. dubitationum D | ipsorum] ipsarum D | modo] om. F CAPITULUM XIX p. 81 1  Capitulum XIX] om. DFIN add. de actione forme et actione separati H add. solutio ceterarum rationum pro antiquitatem mundi al. m. in marg. N add. 97 in marg. F add. 19 in marg. I | XIX] XVIII M 2  Via prima] inv. D 3  exivit] exit F | cum] ut D | operatur] operetur sed corr. D 4 et] om. D | Ablatio] add. ablatio al. m. in marg. I | manifesta ... multum] est multum manifesta F 5  necessarium est] inv. N | composito] compositione M 6 forma] add. quam M | attinente] ac continente D ac in ente F antecedentis M | possibilitati] possibilitate D possibilitas M | Ipsum] ipse M 7  postquam] post H | aliquid] quid F 8  illud] istud D | Huius enim] inv. D 9  materiata] materiam DM 10  nec] non DN | non2] nec F 11 est1]



DUX NEUTRORUM II, Appendix

263

ex F 12 nec2] non D | impossibile] possibile M 13  nec] non M | mutatio] add. vel in moribus M 15 Aristotilis] add. Aristoteles in marg. H | sequacium] sequentium N 16  Intelligentia] add. intelligentia agens quandoque agit quandoque non al. m. in marg. N add. Abymacer in marg. H | namque] om. N namque agens] inv. D | agens ... separata] separata est agens M | est2] om. D 17 Abimacer] Abinacer N Abudanter M Abynacer D 18  Dixit] dicit HMN | enim Scito] inv. M | quod] om. D 19 agit2 aliquando] inv. F | quandoque] quando sed corr. al. m. N | non2 agit3] interrogat D 20  nota] notas D | et ... hoc] om. D | ita] om. N 21  intelligentia mutetur] imitetur M | quod2] add. vel quod D 22  exit] exigit D extra MN | in1] ad D | actum] actu N | una] huna sed corr. N p. 82 24  actionis] add. actionis F 25  Actio] add. nomine actionis al. m. in marg. I | vero] autem F | et] est sed corr. al. m. N 29 vero] om. F 30  agens non1] om. F | hora] om. D 31  ipsius] illius N | seu] sive DF add. ex sed exp. D 32  omne] add. a sed exp. H | aptatum] aptum N 34  Respondebimus ... nostra] om. M | qui] add. in F 36  operatur] add. operatur sed del. D | nec ... alia] om. N | nos] om. FH 39  nostris] add. est verum sed exp. N | nam ... nostris] om. D 40  Quod1] quicquid M | verum] add. videlicet I 41  nec1] non FI 42  et2] om. F | sit] fuerit F | huius] om. D | dicetur] dicitur sed corr. D 43 actum] add. quod si ita est ablata est ergo sed del. D 44  extrahat] extrahit D 45  ergo] igitur FHMN om. I | a nobis] om. D | magna] magis M | dubitatio] add. a nobis D 46  credens] credentes N 47  quod] add. ipse M ipsum N | nec1] non FHMN 49 Via] add. quod Deus creavit nunc et non prius al. m. in marg. N | ex qua] equa N | qua] om. H 49  secundum ipsos] om. F 50 expergefactorum] ex parte factorum in F | renovationum] renovatorum N p. 83 53  per … operatur] om. H | propter] per N 55  edificabit] edificat H 56 impedientia] impedientiam M 57  vel] om. F 58  Potest ... instrumenta] om.  M 59  nec tamen] in M 60 vult] add. quia sed exp. N | indigebit] indigebat D 61  pluviam] add. ut N 62  ergo] igitur FI 63  resistunt] resistant D 64  erit] om. D | fuerint] fuit D 65  finem] finis D | voluntatis] voluntateis sed corr. D 66  habuit] habuerit DFHIM add. ca sed exp. D | ipsa] add. ergo DFHIMN 69  quem] quod M | talibus] add. s sed exp. D 72 hora] om. D | nonne] in me D materie N | hec] huius N | ei] enim D add. quod F 73  quoniam] quia F | eius] om. HMN 74  fuerit] voluerit HN 75  querat] om. F | est] om. MN | erit] erat D | illa] illas D | mutabilis] variabilis F 76 impedimenta] add. r sed exp. D | Voluntas] add. nota quomodo prima causa et postea nolens + illeg. in marg. I add. quomodo prima causa est + illeg. + et postea in fine mostratur (dub.) al. m. in marg. I | separati] separata HMN 77 propter]per M | aliud] aliquid N 78  in ... variatio] om. N 79  est1] om. N | est2] om. F p. 84 83  dicamur] dicamus MN 85 Via] add. tertia in marg. D add. de sapientia mundi in marg. H | tertia] add. et N | volunt] voluit M 86  quia] quod D | exit] exivit D exiit N 88  Sicut enim] sic N 89  ipsius] eius F | et ... sunt] om. F | et

264

MOSES MAIMONIDES 

non] om. N 90 nec1] neque D | tot] om. N | sunt] sint D | nec2] om. N | nec3 pauciores] om. N | pauciores] add. et quod stelle tot sunt nec plures neque pauciores D 91  sic] sicut DMN 92  fuit] fuerunt FI add. vel fuerunt D 93  variatio] add. n sed exp. H 94  ignorantie] add. et M | in2] et N 95  secundum] om. M 97  sapientia] add. in generationibus N add. adhuc autem audies sed exp. N | credimus] add. agenerationibus H | agnominationibus] generationibus HMN 98 loquar] loquatur D 99  cura] causa D 100 dixit] add. supra D | Aristotiles] add. eodem libro capitulo III (add. q sed exp. D) in fine D add. Aristoteles in marg. H 102  habent] habitant sed corr. D | quod] ut D | quod ... super] om. H p. 85 104  essentia] essentiam D 105  sunt2] est N om. M 106  essentia] essentiam D 107  habemus] add. talem D 108  artificis] creatoris D 109 talem] add. est N 110  essentia] essentiam D 113  putat] putant H | credit] credunt H 114 opiniones] opinionem D 115  vim] viam F | ea] eam D | sequuntur] secretur D | opinionem] add. ipsius sed del. D





INDEXES Index of ancient and fictional names Aaron................................................. 168 Abacuc v. Habacuc ‘Abd al-‘Azīz al-Qabīs . ī.......................115 Abel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Abimacer v. Al-Fārābi Abimelech...........................202; 203; 227 Abihu..................................................168 Abiu v. Abihu Abraham 37; 59; 62; 77; 95; 108; 110; 159; 175; 192; 193; 200; 202; 204; 205; 218; 221; 222; 225; 226 Abū Bakr Ibn Bāggia....41; 112; 113; 116 Abubacer v. Abū Bakr Ibn Bāggia Achab v. Ahab Adam 28*; 58*; 64*; 157; 158; 159; 160; 161; 192; 215 Adet v. Oded Agar v. Hagar Aggeus v. Haggai Agostino Giustiniani 22*; 27*; 29*; 30*; 45*; 46*; 51*; 59* Ahab....................................................199 Ahias Silonites v. Ahijah the Shilonite Ahijah the Shilonite........................218 Al-Fārābī.... 46*; 71; 81; 93; 94; 116; 259 Alcabisius v. ‘Abd al-‘Azīz al-Qabīs . ī Alexander of Aphrodisias 15*; 24*; 22; 62; 68; 107 Amasai.................................................215 Amaza v. Amasai Amos............................140; 187; 208; 209 Amram.................................................193 Ananias v. Hananiah Anqelos v. ’Onqelos Aristotiles v. Aristotle Aristotle..................................... 7*; 13*; 14*; 15*; 16*; 17*; 18*; 24*; 25*; 37*; 38*; 41*; 47*; 57*; 59*; 3; 6; 7; 8; 12; 13; 14; 22; 24; 25; 27; 30; 32; 37; 39; 40; 45; 57; 60; 61; 62; 63; 64; 65; 66; 67; 68; 69; 70; 71; 73; 77; 79; 81; 84;

86; 87; 88; 89; 91; 92; 93; 94; 95; 96; 97; 98; 99; 101; 102; 103; 104; 106; 107; 110; 112; 113; 116; 117; 119; 120; 121; 145; 149; 180; 181; 199; 239; 240; 244; 245; 248; 249; 256; 257; 258; 259; 260; 261; 263; 264 Asa............................................... 71*; 217 Aza v. Asa Azariah............................... 71*; 145; 217 Azarias v. Azariah Azur....................................................198 Badius Ascensius, Iodocus................ 22* Balaam..........................33; 201; 205; 217 Baruch................................................166 Caat v. Kohath Cain....................................................160 Cayn v. Cain Daniel 71*; 72*; 73*; 33; 145; 200; 206; 207; 208; 211; 216; 218; 219; 220 David 29; 33; 117; 122; 123; 128; 141; 170; 191; 194; 214; 215; 216; 218; 234 Deborah.............................................141 Delbora v. Deborah Efra.....................................................214 Eldad.......................................... 45*; 217 Eldat v. Eldad Eli.......................................................212 Elijah..........................176; 177; 235; 205 Elisha..........................................166; 176 Enoch.................................................192 Epicurus...............................62; 164; 256 Esther.........................................216; 220 Eva v. Eve Eve.............................. 28*; 157; 158; 159 Evenafla v. Jābir Ibn Aflah.       Ezechiel.....62*; 134; 140; 189; 208; 210; 211; 220; 225

266

MOSES MAIMONIDES

Gabriel...............................................206 Galen..............................58; 71; 255; 259 Galienus v. Galen Gedeon v. Gideon Gehazi................................................176 Gideon........................................202; 227 Gog.....................................................142 Gyezi v. Gehazi Habacuc......................................141; 250 Hagar..................................................206 Haggai........................................141; 206 Hananiah....................................144; 198 Heber..................................192; 193; 203 Hely v. Eli Helyas v. Elijah Helyseus v. Elisha Hester v. Esther Hosea.................................................. 226 Iachaziel v. Jahaziel Iacob v. Jacob Iephta.................................................. 214 Ieremias v. Jeremiah Ieroboam v. Jeroboam Ioab v. Joab Iob v. Job Ioel v. Joel Iohannes......................................45*; 149 Ioiada v. Jehoiada Iona v. Jonah Ionathas v. Jonathan ben Uzziel Ioseph v. Joseph Iosue v. Joshua Isaac.................................... 159; 175; 193 Isaiah.... 19*; 67*; 95; 131; 132; 136; 137; 140; 211; 218; 221; 223; 226; 131; 132; 133; 135; 136; 137; 140; 143; 144; 218; 221; 226 Iuda v. Judah Jābir Ibn Aflah        .  ............................. 41; 250 Jacob..... 59*; 33; 175; 182; 193; 201; 202; 203; 205; 219; 220; 247 Jahaziel............................................... 217 Jehoiada.............................................. 217 Jeremiah 50*; 95; 129; 140; 147; 166; 167; 186; 189; 199; 208; 213; 214; 218; 226 Jeroboam..................................... 166; 209 Joab......................................................141 Job...........37*; 43; 122; 152; 211; 216; 250 Joel......................................140; 142; 235

Jonah...........................................145; 172 Jonathan ben Uzziel... 51; 134; 144; 230 Joseph..........167; 182; 206; 216; 234; 235 Joshua..................167; 177; 202; 205; 221 Judah......................................45*; 36; 149 Kohath...............................................193 Laban...........................28*; 202; 203; 227 Levi......................................................193 Loth................................................ 37; 38 Magog................................................. 142 Manasse.............................................. 209 Manoah.............................................. 206 Manue v. Manoah Matusalem v. Methuselah Medad..........................................45*; 217 Meister Eckhart............................7*; 8* Meldat v. Medad Methuselah............................... 192; 193 Micheas...................................... 140; 223 Misael v. Mishael Mishael.............................................. 145 Moses Maimonides 7*; 8*; 14*; 17*; 19*; 22*; 40*; 50*; 57*; 58*; 60*; 61*; 76*; 47; 166; 175; 223; 239; 249; 257 Moshe ben Maimon v. Moses ­Maimonides Moses 13*; 14*; 19*; 20*; 27*; 45*; 66*; 3; 57; 58; 62; 77; 101; 108; 110; 122; 127; 167; 168; 169; 170; 171; 173; 174; 175; 176; 177; 182; 192; 193; 194; 201; 209; 215; 221; 222; 223; 246 Moyses v. Moses Nabuchodonosor v. Nebuchadnezzar Nadab.................................................. 168 Nathan............................................... 218 Nebuchadnezzar............... 133; 140; 234 Neria................................................... 166 Noah............................45*; 149; 192; 202 Noe v. Noah Nun.....................................................167 Oded............................................71*; 217 Og........................................142; 229; 230 ’Onqelos...... 46*; 123; 156; 171; 172; 203 Osee v. Hosea Petrus..........................................45*; 149 Pharao........................................ 140; 176 Phinees v. Phinehas



INDEXES

Phinehas............................................. 205 Pitagora v. Pythagoras Plato......7*; 17*; 18*; 34; 60; 69; 71; 120; 121; 123; 247; 255; 256; 259 Ptholomeus v. Ptolemy Ptolemy 7*; 40; 41; 48; 112; 115; 116; 250; 252 Pythagoras................................... 39; 249 Rabbi Abbahu..................................... 61* Rabbi ’Eli‘ezer...... 18*; 61*; 46; 122; 123; 124; 159; 172 Rabbi H.  iyya..................................46*; 204 Rabbi Judah ben Rabbi Simon....61*; 150 Rabbi Tanh         . uma......................46*; 46; 251 Rabbi Yoh         . anan............................. 46*; 36 Rabi Aquiva......................................... 154 Rabi Eliezer v. Rabbi ’Eli‘ezer Rabi Haia v. Rabbi H.  iyya Rabi Iosua v. Yehoshua‘ ben H. ananyah Rabi Iuda v. Rabbi Judah ben Rabbi Simon Rabi Moyses Egyptius v. Moses ­Maimonides Rabi Ohanna v. Rabbi Yoh         . anan Rabi Tahunna v. Rabbi Tanh         . uma Rebecca............................... 203; 218; 235 Ruth................................................... 220 Salomon v. Solomon Samael................................................. 159 Sampson v. Samson Samson................................................ 214 Samuel........................................ 212; 220 Saul.....................................................215 Sedechias v. Zedekiah Sem v. Shem Semei v. Shimei Sennacherib 133; 134; 135; 136; 142; 235 Seth.....................................................161 Shem....................................................192 Shimei................................................. 234 Shmuel Ibn Tibbon 8*; 42*; 43*; 70*; 71* Solomon 34; 127; 128; 129; 135; 216; 218; 219 Sophonias............................................132 Thamar.................................................. 36 Thābit Ibn Qurra.............................. 115 Thomas Aquinas....................................7* Tebit v. Thābit Ibn Qurra Yehoshua‘ ben H. ananyah.................. 172

267

Yehuda al-H. arizi 8*; 42*; 43*; 47*; 70*; 71*; 73*; 74* Ysaias v. Isaiah Zacharias v. Zechariah Zamael v. Samael Zechariah..... 58*; 47; 145; 147; 207; 208; 209; 217; 220; 227 Zedekiah..................................... 198; 199

268

MOSES MAIMONIDES

Index of modern names Bianchi L. .....................................8*; 11* Bouyges M. .......................................... 81 Campi L. ............................................. 11* Davies D. ........................................... 10* de Lacy P. ............................................. 71 Di Segni D. ............................. 8*; 9*; 57* Even-Shmuel Y. ................................. 76* Fazzo S. ................................................ 62 Genequand C. ....................... 22; 68; 107 Goldstein R. ....................................... 41 Guetta A. ........................................... 57* Guldentops G. .............................8*; 10* Herman C. ........................................... 8* Hissette R. ........................................ 10* Joel I. ................................................. 76* Klatt W. ............................................ 10* Klein L. .............................................. 10* Kluxen W. .......................................... 40* Koch J. ................................................. 8* Mauriège M. ..................................... 10* Munk S. ............................................. 76* Panarelli M. .................................9*; 10* Pines S. ............................................... 76* Retucci F. .......................................... 10* Scheyer S. B. ...................................... 76* Schwartz Y. ..................................8*; 10* Speer A. .............................................. 10* Sturlese L. ....................................8*; 10* Wilpert P. .......................................... 40* Zonta M. ............................................. 62



INDEXES

269

Index of biblical and rabbinical passages Bible Gen. 1, 1........................................ 150; 154 1, 2................................. 30; 151; 153 1, 4............................................... 153 1, 5....................................... 150; 153 1, 7............................................... 153 1, 8....................................... 150; 153 1, 10............................. 151; 152; 153 1, 11............................................. 156 1, 17............................................. 154 1, 18......................................... 30; 31 1, 20............................................. 154 1, 26............................................... 34 1, 27............................................. 157 2, 1............................................... 157 2, 5-6............................................ 156 2, 7................................................65* 2, 15......................................58*; 160 2, 20......................................64*; 161 2, 21............................................. 158 2, 23-24........................................ 158 3, 15............................................. 159 4, 8............................................... 160 4, 25............................................. 161 6, 13............................................. 202 8, 22..............................................44* 11, 7............................................... 34 12, 1............................................. 202 14, 19............................................65* 14, 22............................................. 59 15, 1..................... 200; 202; 218; 226 15, 4............................................. 221 15, 5..................................... 225; 226 15, 9-10........................................ 221 15, 12................................... 200; 222 15, 13........................................... 200 16, 7............................................. 206 18, 1............................................. 204 18, 2............................................... 36 18, 3..................................... 204; 221 18, 19........................................... 193 19, 21-22........................................ 38 20, 3............................................. 203 20, 11........................................... 203 21, 33......................................65*; 59 22, 11........................................... 221 22, 15........................................... 202 24, 3..............................................65*

24, 7............................................... 95 24, 51........................................... 235 25, 22........................................... 203 25, 23................................... 203; 218 28, 12............................................. 46 28, 16........................................... 219 31, 3............................................. 202 31, 11........................... 201; 211; 220 31, 24........................................... 203 32, 1............................................. 205 32, 2............................................... 33 32, 24-25...................................... 205 35, 1............................................. 201 35, 10........................................... 202 37, 15........................................... 206 37, 34-35...................................... 182 39, 2............................................. 216 41, 12........................................... 167 45, 7-8.......................................... 235 46, 2..................................... 203; 218 48, 3............................................. 219 Exod. 2, 11-13........................................ 215 2, 17............................................. 215 3, 2................................................. 37 3, 12............................................. 189 6, 3............................................... 175 10, 19........................................... 153 14, 27........................................... 144 15, 10........................................... 152 15, 18........................................... 128 19, 6..............................................66* 19, 9............................................. 169 19, 19........................................... 169 20, 1............................................. 171 20, 2..................................... 169; 170 20, 3............................. 162; 169; 170 20, 11................................... 162; 163 20, 18-19...................................... 171 22, 9............................................... 32 23, 20........................................... 173 23, 21..................................... 38; 173 24, 1-2.......................................... 168 24, 10........................................... 123 25, 22........................................... 223 26, 20........................................... 158 32, 32-33...................................... 231 33, 11................................... 167; 223

270

MOSES MAIMONIDES

Lev. 8, 8........................................ 45*; 217 Num. 9, 15-16.........................................173 11, 25....................................214; 217 11, 26....................................214; 217 11, 31............................................152 12, 6 ..... 45*; 72*; 73*; 179; 200; 201; 206; 208; 212; 219; 222 12, 8......................................118; 223 13..................................................182 14..................................................182 16, 3.............................................. 66* 20, 16......................................33; 206 22, 9..............................................201 22, 21......................................33; 205 22, 22......................................33; 205 22, 23......................................33; 205 22, 24......................................33; 205 22, 25......................................33; 205 22, 26......................................33; 205 22, 27......................................33; 205 22, 28......................................33; 205 22, 29......................................33; 205 22, 30......................................33; 205 22, 31-35.......................................205 23, 5..............................................217 24, 4..............................................217 Deut. 1, 28..............................................229 3, 11......................................229; 230 4, 6..................................................51 4, 8........................................ 58*; 194 4, 12..............................................169 4, 19........................................30; 246 4, 35..............................................170 4, 36..............................................152 5, 5................................................169 5, 15..............................................162 5, 22..............................................170 5, 23......................................152; 169 5, 24-27.........................................170 10, 12............................................194 10, 14..............................................40 13, 2..............................................168 18, 15............................................173 18, 18-19.......................................173 26, 17-18.......................................209 28, 12............................................231 28, 32............................................ 66* 29, 28............................................193

30, 12............................................193 32, 4..............................................130 32, 6................................................34 32, 14............................................230 33, 26..............................................95 33, 29............................................141 34, 10-12.......................................175 Ios.

3, 7................................................202 3, 11.............................................. 65* 5, 13......................................205; 221 5, 14......................................205; 221 10, 12-13.......................................177

Iud. 2, 1..........................................33; 205 2, 4................................................205 2, 18..............................................214 5, 4................................................141 6, 34..............................................214 6, 36-38.........................................227 7, 2................................................202 11, 29............................................214 13, 3..............................................206 13, 6................................................37 14, 6..............................................214 14, 19............................................215 I Sam. 3, 7................................................212 3, 19..............................................214 11, 6..............................................215 16, 13............................................215 II Sam. 16, 10............................................234 23, 1..............................................214 23, 2..............................................216 23, 3..............................................218 I Reg. 3, 5................................................218 3, 15..............................................218 9, 2................................................218 11, 1-8...........................................127 11, 11............................................218 11, 29-39.......................................218 13, 4..............................................166 17, 9..............................................235 22, 11............................................198 22, 19............................................221



INDEXES

II Reg. 6, 18..............................................166 8, 4-5.............................................176 Is.

2, 6..................................................51 5, 6................................................234 6, 1................................................221 6, 8........................................211; 221 6, 12..............................................132 8, 1................................................202 10, 6..............................................234 13, 3..............................................234 13, 10............................................133 13, 13.................................... 60*; 133 14, 8..............................................230 20, 3..............................................226 24..................................................136 24, 17-20.......................................133 24, 23............................................134 29, 11....................................131; 227 29, 14..............................................51 30, 19............................................135 30, 26............................................135 34, 3-5...........................................135 34, 9..............................................135 34, 17............................................235 36, 1..............................................133 40, 26..............................................95 45, 7.............................................. 65* 45, 12.................................... 58*; 144 45, 19............................................232 48, 13.................................... 65*; 150 51, 3-6...........................................137 51, 11............................................138 51, 12............................................137 51, 16............................................137 54, 10............................................137 55, 12............................................230 60, 20............................................137 63, 7..............................................138 63, 9-10.........................................138 63, 18............................................138 64, 9..............................................138 65, 1..............................................138 65, 8..............................................138 65, 13............................................139 65, 15-16.......................................139 65, 17....................................137; 139 65, 18-19.......................................139 66, 22............................................139

Ier.

Ez.

Os. Ioel

271

1, 5-6.............................................167 1, 7................................................224 1, 8................................................189 1, 11.............................. 57*; 147; 208 1, 12......................................147; 209 1, 13..............................................208 1, 18..............................................189 2, 13................................................56 4, 23..............................................140 13, 3-7...........................................226 20, 8-9...........................................187 23, 6..............................................131 28, 1..............................................198 29, 23............................................199 31, 35-36.......................................129 32, 17..............................................95 45, 3-5...........................................166 51, 2..............................................235 1, 1................................................231 1, 3........................................ 58*; 200 1, 4................................................147 1, 7..........................................47; 147 2, 2........................................211; 212 2, 6................................................189 2, 9................................................208 3, 23..............................................225 4, 1................................................225 4, 4................................................225 4, 9................................................225 5, 1................................................225 8, 1................................................225 8, 3................................................225 8, 7-8.............................................225 20, 6.............................................. 62* 24, 1..............................................202 32, 7-8...........................................140 37, 1......................................202; 225 40, 1..............................................211 40, 3..............................................211 40, 4......................................211; 220 1, 2................................................226 2, 10..............................................140 2, 11......................................142; 235 2, 30-32.........................................142 3, 1........................................167; 168

272

MOSES MAIMONIDES

Amos 2, 9................................................229 3, 8................................................187 4, 13.............................................. 65* 7, 7................................................208 8, 1-2.............................................209 8, 9................................................140 8, 12...................................... 67*; 183 Ion.

2, 11..............................................235

Mich. 1, 3-4.............................................140 Hab. 3, 8................................................141 Soph. 1, 2................................................132 1, 4................................................132 Agg. 1, 13..............................................206 2, 6-7.............................................141 Zach. 4, 1-2.............................................207 4, 5................................................211 6, 1..................................47; 147; 208 6, 2-3.............................................208 6, 5..................................................47 11, 7...................... 58*; 208; 209; 227 11, 8..............................................210 11, 12-13.......................................227 Ps.

104, 2.................................... 65*; 122 104, 4..............................................33 104, 5............................................128 105, 16..........................................117 105, 20..........................................234 106, 35............................................51 107, 25..........................................234 119, 144........................................232 147, 18..........................................234 148, 1............................................128 148, 5-6.........................................128

4, 5..................................................29 8, 4................................................ 65* 18, 9..............................................141 19, 2................................................29 19, 4................................................29 36, 10..............................................56 46, 3..............................................141 60, 4..............................................141 62, 12............................................170 69, 29............................................231 77, 17............................................141 77, 19............................................141 78, 23............................................231 90, 12............................................191 101, 7............................................154 103, 19..........................................123

Iob

4, 16..............................................211 20, 26............................................152 25, 3................................................49 37, 6..............................................122 38, 7................................................30 38, 33..............................................43

Lam. 2, 9................................ 67*; 166; 183 Eccl. 1, 4................................................128 1, 10..............................................143 2, 12................................................34 3, 14-15.........................................129 10, 20............................................229 17, 14............................................246 Dan. 2, 19...............................72*; 73*; 219 6, 23................................................33 7....................................................208 7, 1.........................72*; 73*; 207; 219 7, 2.................................72*; 73*; 219 7, 15...............................72*; 73*; 219 7, 16..............................................207 8....................................................208 8, 1................................................208 8, 13..............................................211 8, 16..............................................211 8, 27...............................72*; 73*; 219 9, 21..............................................206 10, 6.................................44*; 57*; 47 10, 8-9...........................................200 Esdr. 1, 1................................................214 Nehem. 9, 6..................................................30



INDEXES

I Par. 12, 18............................................215 II Par. 15, 1-2................................... 71*; 217 20, 14-15.......................................217 24, 20............................................217 36, 16............................................206 Talmud Berakot 57b................................................179 Šabbat 30b................................................182 92a ................................................166 146a...............................................159 Pesah             . im 54a.................................................123 94b..................................................39 Yoma 28b..................................................95 73b................................................217 Roš ha-šanah 11a......................................... 62*; 157 25a-b..............................................227 31a.................................................142 Megillah 7a...................................................216 H. agigah 12a.................................................151 12b..................................................40 14b................................................154 Yevamot 103b..............................................159 Nedarim 39b................................................123 Bava Batra 16b..................................................95 115b..............................................110 Sanhedrin 38b..................................................34

273

97a.................................................142 Avodah zarah 54b................................................143 Tamid 29a.................................................229 Midrašim Berešit Rabbah 1............................................123; 143 2......................................................30 3....................................................150 4....................................................153 5............................................144; 155 8....................................................158 9....................................................146 10....................................................43 12..................................................125 13..................................................156 15..................................................160 17..........................................179; 222 44..................................................222 48..................................................204 50..............................................35; 37 51....................................................34 56..................................................159 63..................................193; 200; 203 68....................................................47 78....................................................36 85....................................................36 Mekilta’ 19, 24 ...........................................168 20, 1..............................................169 Waikrah Rabbah 1....................................................206 28.......................................... 57*; 127 Bamidbar Rabbah 2......................................................46 Šir ha-Širim Rabbah 1....................................................170 5....................................................171 Qohelet Rabbah 1.............................................57*; 127 2...................................................... 34 10.................................................... 36

274

MOSES MAIMONIDES

Pirqe de-Rabbi ’Eli‘ezer 3.............................................61*; 122 4...................................................... 46 13.................................................. 159 Midraš Tanh             . uma..................................... 46 Other rabbinical writings Megillat Ta‘anit 5....................................................110



INDEXES

Index of manuscripts Cambridge, University Library ms. Ii.I.19.......................................22* Cambridge, Trinity College ms. O.8.37......................................22* Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana Ottob. lat. 644................................22* Vat. lat. 1124..................................22* Vat. lat. 4274..................................22* Graz, Universitätsbibliothek ms. II 482.......................................22* Kassel, Landes- und Murhardsche Bibliothek 2 Ms. Theol. 6.................................22* München, Bayerische Staatsbibliothek Clm 7936b......................................22* Oxford, Bodleian Library ms. Bodl. 437..................................22* Paris, Bibliothèque nationale de France ms. héb. 682...................................41* ms. lat. 15973 (Sorbonne 173)........22* Paris, Bibliothèque de la Sorbonne ms. 601...........................................22* Saint-Omer, Bibliothèque de l’agglomération ms. 608...........................................22* Todi, Biblioteca comunale “Lorenzo Leonj” ms. 32.............................................22*

275