Lexicon Athanasianum [Reprint 2012 ed.] 9783110833966, 9783110031508

Citation preview

L E X I C O N ATHANASIANUM

LEXICON ATHANASIANUM digessit

et

illustravit

GUIDO MÜLLER

1

WALTER

S.J.

95 2

DE G R U Y T E R & CO.

V O R M A L S G. J. G Ö S C H E N ' S C H E V E R L A G S H A N D L U N G J. G U T T E N T A G , V E R L A G S B U C H H A N D L U N G · G E O R G R E I M E R K A R L J. T R Ü B N E R · V E I T & C O M P .

BERLIN

Archiv-Nr. 32 12 5a Printed in Germany Druck: Walter de Gruyter & Co., Berlin W35

Praemonitio Commissio quae dicitur patristica apud Academiam Scientiarum Berolinensem constituta ante tria decennia, cum ipsa in eo esset, ut editionem criticam operum Athanasii Alexandrini inchoaret, certior est facta Guidonem Muellerum professorem Lexicon Athanasianum elucubrasse. Cuius opus quippe quod plane textu in Cursu Patrologiae Graecae Migneano exhibito nitatur, futurae editioni ab Academia paratae vix adaptari posse videbatur. Sed ne totus scriptoris labor sub modio lateret, supra dicta commissio re diligenter deliberata adeo illi viam ad prelum non occlusit, ut suae ipsius criticae editioni e collectione Migneana columnas cum litteris ibidem per medium paginarum interiectis in margine dilucide dispositas apponere decerneret. Atque ita adiumentum istud sorte quadam felici scriptis Athanasianis illustrandis utilissimum posteritati servatum gratulamur. Textum tamen criticum non raro a pristino aliquantum differentem nemo doctus aegrius feret. Commissio patristica apud Academiam Germanicam Scientiarum Berolinensem constituta

Praefatio auctoris Ut ad primordia Lexici Athanasiani perveniamus, animo regrediendum nobis est a m · plius quattuor decennia, quando auctor magistri puerorum officio occupatus materiam operis sui pergrandem colligere, perscribere, disponere coepit. Ita autem factum est, ut excitato in priore bello universali otium suum satis parcum in elaborandis vocabulorum singulorum notionibus consumere posset. At quia (sicut notum est omnibus) aetas tota bellum subsequens inceptis maxime litterariis minus amicfam se praebebat, saeviente interim novi belli furore ac gravissimis universim exortis reruih civilium calamitatibus labor omnis frustra perisse videbatur. Nam ut pauca comprehendam, accessit iactura ipsius exemplaris manu scripti per multos menses fere desperanda, flispersio officinae typographicae eiusque apparatus, deficientis papyri comparatio, penuria artificum plane idoneorum. Deo autem Ο. M. inprimis pie providente praeter spem ex tot angustiis prosper exitus patuit, ut tandem opus perfectum in publicum edi liceret. Neque vero minus sincero animo Academiae Scientiarum quae dicitur Berolinensi gratias exhibemus, quippe quae ab initio cum favore suo tum adiumento liberaliäsime in corrigendis schedis e prelo exeuntibus praestito editionem operis strenue maturaverit. Postremo denique societati Gruyterianae libenter gratulamur de monumento hoc artis typographicae egregio et operariorum sollertiae documento eximio. Monachi

Guido Müller S.J.

Lectores sive philologi, sive theologi, sive historici, in lexico non solum invenient, quibus locis operum Athanasianorum singula alicuius momenti vocabula afferantur, sed simul e contextu congestum conspicient, quidquid ad meliorem cuiusque loci intelligentiam conducit. — Continentur autem universa lexici vocabula in tomis 25. et 26. collectionis Migneanae, si excipias librum unicum, qui inscribitur „De virginitate", cuius editione critica ab Ed. v. d. Goltz T U 29 ( = Ν. S. 14) 1906, fasc. 2 a confecta usi sumus. Compendii quidem causa tituli librorum singulorum secundum ordinem Migneanum numeris crassioribu s redduntur ita, ut 1—14 in tomo 25., 15—36 in tomo 26., 37 denique in serie quae dicitur T U invenias. Notionem autem ipsis numeris subiectam cognosces e catalogo A. Opera Athanasii plurima decreta epistulasque synodales et varios locos e scriptoribus alienis depromptos continere notum est. Quorum origo ut discernatur a sermone Athanasii, semper litteris inclinatis (= kursiv) expressa uncisque inclusa locis allatis praefigitur. Abbreviationum autem notitiam colliges e catalogo B. — Collectionem versuum e Scriptura sacra ad verbum redditorum in fine operis adnexum reperies. — Ubi vis et usus vocabulorum subdividuntur, singulae particulae eiusdem generis ordine alphabetico inter se sequuntur.

Ut ergo locus quilibet facilius et investigetur et perspiciatur, haec ei praefigantur opus est: ι. signum operis Athanasiani e catalogo A excerptum; ex ipso numero per se patet, uter tomus Migneanus sit inspiciendus; 2. columna tomi cum littera ibidem paginae interposita; 3. linea litteram hanc proxime subsequens; 4. saepissime adnectitur, quidquid e contextu graeco ad intelligentiam ipsius loci conducit. Legas e. gr. 15III420B13 = Oratio contra Arianos tertia; (tomi 26) columna 420, caput B, linea 13. Vel (ex articulo χρόνος): 6 fepSar dj. J325C7 = Apologia contra Arianos; verba ex epist. synodi Sardic. tertia deprompta; (tomi 25.) columna 325 cum littera G (capitis indice) significante lineam 7. proxime sequentem; cetera, quae adduntur e textu graeco, sensum loci illustrant.

A C a t a l o g u s o p e r u m A t h a n a s i i , q u a e in L e x i c o n u m e r i s ( c r a s s i o r i b u s ) n o t a e i n s t a r d i s t i n g u a n t u r e collect. Patrol, g r a e c a e . . . M i g n e a n a e torn. 25. = oratio contra gentes = oratio de incarnat. Verbi = expositio fidei = in illud „Omnia mihi tradita" = epist. encycl. ad epp. = apologia contra Arianos = de decretis Nicaenae synod i = de sententia Dionysii = epist. ad Dracontium = epist. ad epp. Aegypti = apologia ad Constantium = apologia de fuga sua = epist. ad Serapionem = historia Arianorum torn. 26 151 = oratio 1. contra Arianos 1511 = oratio 2. contra Arianos 15III = oratio 3. contra Arianos 15IV = oratio 4. contra Arianos 161 = epist. ad Serapionem 1. 1611 = epist. ad Serapionem 2. 16III = epist. ad Serapionem 3. 16IV = epist. ad Serapionem 4.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

17 = de synodis 681—793 796—809 18 = tomus ad Antiochenos 813—824 19 = ° epist. ad Jovianum 837—977 20 = vita Antonii monachi 977—980 21 =• epistulae 2 ad Orsisium 980—981 22 =: epist. ad Ammonium episc. 23 = • de incarnat. Verbi et contra Ar. 984—1028 1029—1048 24 =< epist. ad epp. Afros 1049—1069 25 =• epist. ad Epictetum episc. 1072—1084 26 = • epist. ad Adelphium episc. 27 = = epist. ad Maximum philos. 1085—1089 1093—1132 281 = contra Apollinarium 1.1. 1132—1165 2811 = contra Apollinarium 1. 2. 29 = : epist. ad Joannem et Antiochum 1165—1168 30 = : epist. ad Palladium presb. 1168—1169 1169—1176 31 = - epist. ad Amunem monach. 1180—1181 32 = - epist. ad Rufinianum episc. 1185—1188 33 = - epist. ad monachos 1232 34 = • interpretatio in symbolum 1264—1293 35 = • sermo maior de fide 36 = • excerpta ex epist. festal. (1.—45.) 1377—1444 37 = = de virg. ex T U 29 (= NF 14) Heft 2a 35—60

4— 96 96—197 197—208

208—220

221—240 241—409 416—476*) 480—521 524—533 537—593 596—641 644—680 685—689 692—796 12—145 145—321 321—468 468—525 529—608 608—624 624—637 637—676

Β C a t a l o g u s a b b r e v i a t i o n u m , quibus d cumenta quaevis a l i e n a per opera A t h a n a s i i dispersa insigniuntur (AlTkess) = Alexander episc. Thessalonic. (ArThal) = Arii Thalia (Arsen) = Arsenius episc. (Aster) = Asterius sophista (AthNaz) = Athanasius Nazarbit. episc. (blasphAr) = blasphemiae Arii (brevMelet) = breviarium Meletianum (Cinus) = Constantinus imperator ( O 8 ) = Constantius imperator (clerAlAr) = clerus Alexandr. Arianus (clerMar) = clerus Mareoticus (DionAl) — Dionysius episc. Alexandr. (Dion com) = Dionysius comes (DionRom) = Dionysius episc. Romanus eppAeg) = episcopi Aegyptii EusNicom [vel] Verc) = Eusebius episc. Nicomed. vel Vercellens. (GeorgLaod) = Georgius episc. Laodiceae iHos) = Hosius episc. Hispanus (IgnM) = Ignatius Martyr, nonnullis locis (IgnAnt) = I. Antiochenus

(Ischyr) = Ischyras presbyt. Aegypt. (Jov) = Jovianus imperator (Jul) = Julius episc. Romanus (>Orig) = Origenes Paulin) = Paulinus episc. Antiochen. Pinnes) = P. presb. Aegypt. (Theogn) — Theognostus Alexandr. (UrsVal) = Ursacius et Valens, epp. Ariani (FlavHemer) = Flavius Hemerius, officialis imperat. (cont2.) = contestatio (διαμαρτυρία) secunda (decrSirm) = decretum synodi Sirmiens. {epSard 1.2.3.) = epistula synodi Sardicens. prima etc. IffArl.—10.) = formula fidei Ariana prima etc. (jfAr6. an 1.—27.) = form, fidei Ar. 6. anathema primum etc. {ffNie) = form. fid. synodi Nicaenae (jfSirm) = form, fidei synodi Sirmiensis (petArl.2.3.4.) = petitio Arianorum prima etc. (synAl) = epistula synodi Alexandrinae (synAr) = epistula synodi Ariminensis (synHier) = epistula synodi Hierosolymitanae

· ) in edit. Migne a. 1857 (columnis 425—456

is) substituantur recte coll. 417—448.

S

C A b b r e v i a t a e voces, q u a e in Lexico f r e q u e n t e r o c c u r r u n t abbr(ev). = abbreviatum abl. = ablativus abs(olute) acc. = accusativus a. c. i. = accus, c. inf. add. = additur | additam. = additamentum adv(erbialiter) al. = alia, alias, aliter alqs, alqd, ales, alci, alqm an(athema) antec. = antecedit ap. •= apud c. = cum controv. = controversiae: christol.(ogicae), dogmat, (icae), trinit.(ariae) dat. •= dativus diet. = dictio div. = divinus D M = Depon. Med. DP = Depon. Pass, dub. = dubius locus e med. = e medio enunt. = enuntiatum ep. = episcopus| epp. = episcopi epist. = epistula epith(eton) explic. = e x p l i c a t e extr. = extrema f. = femininum if. = formula fidei form. = formula gen. •= genetivus gener(atim) i. e. = id est init. - initio (scil. sententiae) inscr(ibitur epist.) in(ter)serit. = in(ter)seritur interic. => intericitur intrs = intransitive interrog. = interrogatio, interrogativus 1. s. = locus sacer [ 11. ss. = loci sacri m = masculinum Μ = Medium m(em)br. = membrum met(aphorice)

meton(ymice) mut. •--- mutatum η = neutrum om. — omittitur op(positum) ord. invers. = ordine inverso Ρ = Passivum pers(ona) pl(uralis) praes(ertim) prof. = profanas ps vel Ps = psalmus s. = sensu: comm.(uni), lat.(iore), loc.(ali), mor.(ali), obv.(io), pr.(oprio), prof.(ano), relig.(ioso), str.(icto), supern.(aturali), vulg. (ari) sbscr = subscribitur (epist.) sbst = substantive. Script, (s.) = Scriptura (sacra) sec(undum) seq. = sequitur Sgl := singularis sim. = similiter spec(ialiter) subaud. = subauditur suppl. - supplendum s. v. = sub voce syn(onymon) Τ = Testamentum: N T = Nov. T.; V T = Vet. T. term. = terminus: dogm.(aticus), eccl.(esiasticus), haeret.(icus), scientif.(icus), theol.(ogicus) tit. — titulus: eccles.(iasticus), epist.(ularis), imperat.(orius) trans (itive) ult. • ultimum vers, intercal. = versus intercalaris v. s. = vide sub Θ = 0=0s Λ = Λόγος Π = Πατήρ ΤΤν = Πνεϋμα Χρ = Χριστός I ΙΧρ = Ιησούς Χρ. | Χρ! = Χρ. Ιησοϋς Χρ = Λ vel al. (significat.: promiscue sumitur)

E x p l i c a n t u r varia per Lexicon signa locus praecedenti (locum a loco separans) ad verbum aequalis + (textui graeco insertum) = vox voci (e contextu certae) synonyma vel sensu affinis + (novo loco praefixum) = locus sequens ex opere vel eodem vel diverso assumptus

— (longius ductum) = supplendum est vocabulum articulo cuique lexici praefixum - (lineola quaedam duas res coniungens e. gr. A-utoj = utrumque promiscue intelligas [ ] (initio articuli additum) exhibet quae ad grammaticas formas spectant; (alio vero loco additum) declarat, quidquid auctor commemorandum censet.

α ' = elc 36(φ35)1437Β4 = π ρ ώ τ ο ς 36(39.) Ά β ρ α ι Θ ί ω ν , ep. Aeg. %(eppAeg)M2C\ sbscr 1437Α5 et 6 ά β ρ α μ ι α ϊ ο ς 3. 1. = ortus ex Abraham 15III Α α ρ ώ ν , frater Mosis 2157Α2 160Α10Num20,28 408C11 θυγάτηρ Lucio,16 2. met = senectüte 15Ι109Α4 Lev8,12 15II161A13 14 B12 C6(iü) Abrahae acqualis 14748G1 γέρων seil Hosius ep. 10 165B9 204B12 321180C13 Ex32 έίβυσσος ή = vorago s. pr. 15III420B3 op ά β ά π τ ι σ τ ο ς 2 = non baptizatus 5233C8 καταρράκτοπ oüpavoü Gen7,ll 16II613B13 + A ß a p c i - Nebo I2668B2 τό öpos τό Θάλασσα met = infernum 3739,10 ά β α ρ ή ς 2 = non molestus 20916C5 op όχληρός "ΑγαβοςρΓορ1ι.^ί2Ι,;0 16I544B8 6Ό4Β11 23 &ßßä, ä, q, a = abbas tit. monast. 'Ούρσίσιος 1016A1 21977C8 ΓΤάμμων 22980D8 981Α3 6 13 14 Ά γ α Θ ά μ μ ω ν , ep. Aeg. 6(^5W3.)340A9 sbscr Β2 3 {brevMelet)377A1 έν Άλεξανδρέων χώρψ sbscr Ά β δ ί α ς = hebr. Αβδιου, οίκονάμος Achab regis {eppAeg)392G2 sbscr 14757Β11 et 15I144C6 3Regl8,4 Ά γ α θ ο δ α ί μ ω ν , ep. Aeg. I4780B7 18796A8 inscr 808B11 sbscr ά β έ β α ί ο ς 2 = Instabtlls met 16I597B6 τελεΙωσις ά γ α θ ό ς 3 = bonus I. pers. 1. deus a) gener 15C11 et 81D3 + ύπέρκαλος 16D5 69A12 + Α β € ΐ ρ ω ν Numl6,32 3738,6 ol περί - + Δαθαν φιλάνθρωπο; 81A8 sbst 6 - + θ. 84A9 2101 Α β ε λ , filius Adam 2156D3 7424Α4 Al 4 108A15 116A5 14 15II176B6 309B8 Α β ε σ σ α λ ω μ = Absalom 6356C2 15ΙΙΙ336Α5 (bis) 15III336C4 453C7 + οίκτίρμων 456A4 2Regl5,13 φύσει 17709A2 + δίκαιος 231012Α17 sbst 6 μόνοs~Mtl9,17 b) Π. I81A11 13 89B1 93 ά β ι ά σ τ ω ς = sine violentla met 17(//ΛΓTI^)252B9 + ποθεινός inscr + 11 (Jul) 281A15 + 308C11 + ποθεινός («/>Wi.)312A14 = (ep2.)3ild + 316A2 = 321B5 (epSard3.)324B8 + 325A2 + 328A10 + 333C10 + 337A1 (UrsVal 356A5 (C""")372A15 18797A12 251049A1 β . cleric. tyepSordl.)312C13 = (*/>2.)320A15 - ol πρεσβύτεροι (/>M«)813A14 301168C10 ύ. πίστεως 6(^W7.)316A2 - (