Lateinische altkirchliche Poesie [Reprint 2020 ed.] 9783111353739, 9783110998481

Citation preview

K L E I N E T E X T E F Ü R THEOLOGISCHE U N D PHILOLOGISCHE VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN VON HANS LIETZMANN

47/49

LATEINISCHE ALTKIRCHLICHE POESIE AUSGEWÄHLT

VON

D. H A N S

LIETZMANN

O. PROFESSOR I N J E N A

BONN A. MARCUS UND E. W E B E R ' S VERLAG I9IO

Die altchristliche poesie war bisher vom akademischen Unterricht mangels billiger ausgaben völlig ausgeschlossen.

Diese kleine auswahl ist bestimmt,

wenigstens die bedeutsamsten lateinischen dichter den Studenten in einigen proben zugänglich zu machen.

Dabei ist es mir nützlicher erschienen,

den größten unter ihnen, Prudentius, und den so lehrreichen Commodian reichlicher zu worte kommen zu lassen, als auch von den kleineren wie Iuvencus, Paulinus von Nola, Prosper, Ennodius u. a. kleine stücke vorzulegen.

Die texte sind den angegebenen ausgaben entnommen und mit

einem das notwendigste

bietenden kritischen

apparat versehen.

Zum

ganzen vgl. A . EBERT Gesch. d. Literatur d. Mittelalters im Abendlande I 2 1889.

M . MANITIUS Gesch. d. christl. lat. Poesie bis zur Mitte des

8. Jahrh. 1891. I V I, 1904.

M . SCHANZ Gesch. d. röm. Litt, bis lustinian I I I a , 1905.

W . MEYER A n f a n g u. Ursprung der lat. u. griech. rhytm.

Dichtung ( = A b h . d. Münchener A k a d . X V I I 2 1885).

HILARIVS 1 A n t e saecula qui manes semperque nate, semper ut est pater: namque te sine

quomodo

dici, ni pater est, quod pater sit potest? 5

Bis nobis genite deus, Christe, d u m innato nasceris a deo, vel dum corporeum et m u n d o te genuit virgo Credens te populus

deum

puerpera: rogat

io hymnorum resonas mitis ut audias voces, quas tibi concinit aetas omnigena, sancte, gregis tui. Dum

te fida rogat, sibi

clemens ut maneas, plebs tui nominis, 15

in te, innascibilem

deum,

orat, quod maneat alter in altero. Extra quam capere potest mens humana, manet filius in patre, rursum quem penes sit pater, 20 dignus qui genitus est filius in deum. H I L A R I V S : Hieronymus vir. ini. 100 nennt unter des Hilarius werken einen »liber hymnorum et mysteriorum alius« und erwähnt in der einleitung zu buch 2 des comm. in Gal., daß Hilarius die Gallier »in hymnorum Carmine 'indociles' vocat«. GAMURRINI hat c. 1880 in Arezzo eine stark verstümmelte handschrift des X I jh. gefunden, in der ein blatt die Unterschrift einer verlorenen schrift bewahrt hatte: »finit tractatus mysteriorum S. Hylarii episcopi ab A d a m usque ad N o e , deinde Abraae • Isaac • Iacob • Moysi • et Oseae prophetae et Heliae | Incipiunt hymni eiusdem«. E s folgen die 2 verse: »Felix propheta David primus organi | in carne Christum ymnis mundo nuntians«, danach der oben gedruckte hymnus 1, dann fehlen 6 blätter, danach ist n. 2. 3 erhalten. Beste ausgabe mit reichem commentar von W . MEYER aus Speyer in Nachr. d. Göttinger Ges. d. "Wiss. ph.-h. kl. 1909 s. 397 ff. ( = M). 1 1 manens cod. corr. Meyer 10 resonans cod. corr. M 20 lies 'genitust' vgl. (30) 49 1*

4

HILARIVS

[I

Felix, qui potuit fide res tantas penitus credulus assequi, ut incorporeo ex deo perfectus fuerit progenitus deus. 25

Grande loquimur, et deum verum : ut genitor, quidquit inest sibi aetemae decus gloriae, totum in unigenam ediderit deum.

Hinc unus merito bonus, 3° ipsum quod deus [est] extra invidiam sui gigni vellet in alteram, transformans se, ut est, vivam in imaginem. Istis vera patet dei virtus : cum dederit omnia, non tamen 35 ipsis, quae dederit, caret, cuncta, quae sua sunt, cum dederit, habens. Kara progenies dei, connatum cui sit omne decus patris, nil natae eguit dari, 40 sed natum simul est, quicquid erat dei. Lumen fulsit a lumine deusque verus substitit ex deo vero, non aliud habens ortus quam unigena innascibilis pater. 45

Mirum dei hoc est opus, aeternus ut incorruptibilis deus, ortu qui careat, quia sit sempiterna virtus, quod est deus,

Non natis quibus est in bonis 50 ex sese placidus gigneret in deum, ac sic unigena in deo hoc ipsud ortu, quod genitum est, caret. O felix duum unitas, alterque cum sit mixtus in altero ! 55 unum sic faciunt duo, sit in duobus cum, quod est in altero. 24 dei cod. corr. M 30 est tilgt M cf. 50 38 cognatum cod. corr. M nach 2, 18 39 nate cod. naturae Dreves nato Gamurrini 44 unigena quam cod. corr. M 45 opus est cod. corr. M hoc opus est dei Dreves 49 in tilgt M 51 in unigena cod. corr. M. 54 alterque = uterque M 56 cum in duobus sit M

HILARIVS

5

Paret sed genitus patri omnemque ad nutum attonitus manet, et scire non est arduum, 60 quid velit se sequi, (quem) penes est pater. Quanta est genitus in bona ! nam constitutus in cunctorum exordia, condensque primum saecula aeternum in motum tempora protulit. 65

Rebus anterior deus cunctis, nam per eum omnia facta sunt, esset cum nihilum modo, mundum corporeo condidit in statu.

Sed nos littera non sinit, 70 per quam te genitum concinimus deum, gesta, quae tua sunt, loqui camemque natum, iam qui eras deus. T e cunctis dominum modis caelorum regem et caelestis gloriae 75 ut cuncta per te condita

2 Fefellit saevam verbum factum te caro deique tota vivi in corpus irruis. Gaudes, pendentem cernis ligno cum crucis, tibique membra fixa clavis vindicas. 5 Hanc sumis ante pompam tanti proelii sputus, flagella, ictus quassae harundinis. Ibat triumpho mortem f sumpta mortuo deus inferno vinci regno nesciens. Kandens frigescit stagnum pallidae Stygis io rigensque nescit Flegeton se fervere. Lux orta vastae noeti splendet inferum, tremit et alti custos saevus Tartari. 60 quem add. Dreves cf. 19 72 carmenque cod. corr. M 2 Am anfang fehlen IO verse. 3 carnis cod. corr. Dreves 6 cassa cod. corr. M 7 morte sumpta a mortuo Dreves, morte absumpta ( = absorpta), Mors, tua M 12 tremet cod. corr. M

6

HILARIVS

Mors, te peremptam sentis lege cum tua, deum cum cernis subdedisse te tibi. 15 Non est caducum corpus istud, quod tenes, nullumque in illo ius habet corruptio. Omnis te vincit carnis nostrae infirmitas, natura carnis est connata cum deo. Per hanc in altos scandam laeta cum meo 20 caelos resurgens glorioso corpore. Quantis fidelis spebus Christum credidi, in se qui natus me per camem suscipit. Renata sum, o vitae laetae exordia! novisque vivo Christiana legibus. 5 Sanctis perenne munus praestat hoc dei, conformi secum vivant post haec corpore.

2

Terror recedat mortis tandem, mors, tuae, sinu me laetam patriarcha suscipit. Vivam locata post haec in caelestibus, 3° dei sedere camem certa a dexteris. Xriste, reversus caelos victor in tuos, memento carnis, in qua natus es, meae. Ymnos perennes angelorum cum choris in hoc resurgens laeta psallam corpore. 35 Zelabit olim me in morte Satanas, regnantem cernat tecum totis saeculis.

3 Adae carnis gloriosa et caduci corporis in caelesti rursum Adam concinamus proelia, per quae primum Satanas est Adam victus in novo. Hostis fallax saeculorum et dirae mortis artifex 5 iam consiliis toto in orbe viperinis consitis ad salutem nil restare spei humanae existimat. Gaudet aris, gaudet templis, gaudet sanie victimae, gaudet falsis, gaudet stupris, gaudet belli sanguine, gaudet caeli conditorem ignorari gentibus. 22 suscepit cod. corr. Dreves 23 sumo vermutet M 25 'deus wäre viel natürlicher' M 26 Corpora cod. corr. Gamurrini 30 dextris cod. 35 zelavit cod. corr. M 3 I cernis Dreves 2 gloriam cod. corr. M 6 nichil ad

4]

HILARTVS —

AMBROSIVS

7

io Inter tanta dum exsultat nostrae cladis funera, deo audit in excelsis nuntiari gloriam et in terra pacem hominum voluntatis optimae. Terret coetus angelorum laetus ista praedicans, terret Christum terris natum nuntians pastoribus, is magnum populis hinc futurum desperatis gaudium. Errat partes in diversas tantis rebus anxius, quaerit audax, ecquis hic sit tali dignus nuntio, nihil ultra, quam commune est, terris ortum contuens. Cernit tarnen his, quod Iohannes in desertis praedicet 20 aquis mersans in Iordanis cunctis paenitentiam, quam sequatur confessorum criminum remissio. Inter turbas, quae fréquentes mergebantur, accipit vocem e caelo praedicantem : Meus est hic filius, hunc audite, hic dilectus, in quo mihi complacet. 25 Cernit hominem, cernit corpus Adae quod perlexerat, nihil ultra vox honoris afferebat desuper. seit terrenam subiacere mortis legi originem. Ad temptandum multas artes priscae fraudis commovet, quaerit audax, tempus quod sit

AMBROSIVS 4 Deus, creator omnium polique rector, vestiens diem decoro lumine, noctem soporis gratia,

5 Artus solutos ut quies reddat laboris usui mentesque fessas allevet luxusque solvat anxios;

salutem prestare cod. corr. M nil ad salutem praestare spem humanam ex. Dreves 11 Luc. 2, 10 17 et quis cod. corr. M 22 frequenter Gamurrini Dreves 23 Mat. 17, 5 25 quod Adae cod. corr. M 28 fraudes cod. corr. Gamurrini A M B R O S I V S : Die hymnen des Ambrosius sind in zahlreichen liturgischen handschriften in wechselnder auswahl enthalten: ausgabe von G. M . DREVES in Anal. hymn. med. aevi 50 s. 10 ff. Ueber echtheitsfragen DREVES Aurelius Ambrosius, der Vater des Kirchengesanges ( = Stimmen aus Maria-Laach Eig.-Heft 58) 1893. A . STEIER Untere, über d. Echtheit d. Hymnen d. Ambrosius 1903. EBERT S. 172 ff.

4]

HILARTVS —

AMBROSIVS

7

io Inter tanta dum exsultat nostrae cladis funera, deo audit in excelsis nuntiari gloriam et in terra pacem hominum voluntatis optimae. Terret coetus angelorum laetus ista praedicans, terret Christum terris natum nuntians pastoribus, is magnum populis hinc futurum desperatis gaudium. Errat partes in diversas tantis rebus anxius, quaerit audax, ecquis hic sit tali dignus nuntio, nihil ultra, quam commune est, terris ortum contuens. Cernit tarnen his, quod Iohannes in desertis praedicet 20 aquis mersans in Iordanis cunctis paenitentiam, quam sequatur confessorum criminum remissio. Inter turbas, quae fréquentes mergebantur, accipit vocem e caelo praedicantem : Meus est hic filius, hunc audite, hic dilectus, in quo mihi complacet. 25 Cernit hominem, cernit corpus Adae quod perlexerat, nihil ultra vox honoris afferebat desuper. seit terrenam subiacere mortis legi originem. Ad temptandum multas artes priscae fraudis commovet, quaerit audax, tempus quod sit

AMBROSIVS 4 Deus, creator omnium polique rector, vestiens diem decoro lumine, noctem soporis gratia,

5 Artus solutos ut quies reddat laboris usui mentesque fessas allevet luxusque solvat anxios;

salutem prestare cod. corr. M nil ad salutem praestare spem humanam ex. Dreves 11 Luc. 2, 10 17 et quis cod. corr. M 22 frequenter Gamurrini Dreves 23 Mat. 17, 5 25 quod Adae cod. corr. M 28 fraudes cod. corr. Gamurrini A M B R O S I V S : Die hymnen des Ambrosius sind in zahlreichen liturgischen handschriften in wechselnder auswahl enthalten: ausgabe von G. M . DREVES in Anal. hymn. med. aevi 50 s. 10 ff. Ueber echtheitsfragen DREVES Aurelius Ambrosius, der Vater des Kirchengesanges ( = Stimmen aus Maria-Laach Eig.-Heft 58) 1893. A . STEIER Untere, über d. Echtheit d. Hymnen d. Ambrosius 1903. EBERT S. 172 ff.

AMBROSIVS

8

D o r m i r e m e n t e m ne sinas, d o r m i r e c u l p a noverit, castos fides refrigerans somni vaporem temperet.

Grates peracto iam die io e t n o c t i s e x o r t u p r e c e s , voti reos ut adiuves, h y m n u m canentes solvimus. Te te 15 t e te

cordis i m a concinant, vox sonora concrepet, diligat c a s t u s a m o r , m e n s adoret sobria,

[4

25 E x u t a s e n s u l u b r i c o te cordis alta somnient, n e c hostis invidi d o l o p a v o r quietos suscitet.

Ut, c u m p r o f u n d a clauserit C h r i s t u m r o g e m u s et p a t r e m , diem caligo noctium, 30 C h r i s t i p a t r i s q u e s p i r i t u m : fides tenebras nesciat, unum potens per omnia, 20 et n o x f i d e r e l u c e a t . f o v e p r e c a n t e s , trinitas.

5 Aeterne rerum conditor, 5 P r a e c o diei i a m sonat, n o c t e m d i e m q u e qui regis noctis p r o f u n d a e pervigil, et t e m p o r u m d a s t e m p o r a , nocturna lux viantibus, ut alleves fastidium, a nocte noctem segregans. Ambrosius sagt in der predigt gegen Auxentius 34 (hinter epist. 21 Migne 16, 1060): »hymnorum quoque meorum carminibus deceptum populum ferunt. plane hoc non abnuo, grande carmen istud est, quo nihil potentius. quid enim potentius quam confessio trinitatis, quae quotidie totius populi ore celebratur? certatim omnes Student fidem fateri, patrem et filium et spiritum sanctum norunt versibus praedicare«. vgl. Augustin conf. I X 6. 7. 4 'ad horam incensi'. Augustin conf. I X 12, 32 »recordatus sum verídicos versus Ambrosii tui, tu es enim 'deus creator (v. i) . . . anxios' (v. 8)«. 11 votis 17 Et, cum 29 rogamus 5 'ad Galli cantum'. Ambrosius Exameron V 24, 88 »est etiam galli cantus suavis in noctibus, non solum suavis, sed etiam utilis, qui quasi bonus cohabitator et dormitantem excitât et sollicitum admonet et viantem solatur processum noctis canora significatione protestans. hoc canente latro suas relinquit insidias, hoc ipse lucifer excitatus oritur caelumque inluminat, hoc canente maestitiam trepidus nauta deponit omnisque crebro vespertinis flatibus excitata tempestas et procella mitescit, hoc (canente) devotas adfectus exsilit ad precandum, legendi quoque munus instaurai, hoc postremo canente ipsa ecclesiae petra culpam suam diluit, quam priusquam gallus cantaret negando contraxerat. istius cantu spes omnibus redit, aegri relevatur incommodum, minuitur dolor vulnerum, febrium flagrantia mitigatur, revertitur fides lapsis, Iesus titubantes respicit, errantes corrigit. denique respexit Petrum et statim error abscessit, pulsa est negatio, secuta confessio . . . respice nos quoque domine Iesu, ut et nos propria recognoscamus errata, solvamus piis fletibus culpam, mereamur indulgentiam peccatorum«. Augustin retract. I 20, 2 »qui sensus etiam cantatur ore multorum in versibus beatissimi Ambrosii, ubi de gallo gallinacio ait 'hoc

7]

AMBROSIVS

Gallo aegris mucro lapsis

H o c excitatus lucifer io solvit polum caligine, hoc omnis erronum chorus vias nocendi deserit.

9 canente spes redit, salus refunditur, latronis conditur, fides revertitur.

H o c nauta vires colligit pontique mitescunt freta, 15 hoc ipse petra ecclesiae canente culpam diluit.

25 Iesu, labentes respice et nos videndo corrige, si respicis, lapsus cadunt, fletuque culpa solvitur.

Surgamus ergo gallus iacentes et somnolentos 20 gallus negantes

T u lux refulge sensibus 30 mentisque somnum discute, te nostra v o x primum sonet, et ora solvamus tibi.

strenue, excitat, increpat, arguit.

6 l a m surgit hora tertia, Celso triumphi vertice qua Christus ascendit crucem, matri loquebatur suae: nil insolens mens cogitet, en, fili us, mater, tuus ; intendat affectum precis. 20 apostole, en, mater tua. 5 Qui corde Christum suscipit, innoxium sensum gerit votisque perstat sedulis sanctum mereri spiritum.

Praetenta nuptae foedera alto docens mysterio, ne virginis partus sacer matris pudorem laederet.

H a e c hora, quae finem dedit 25 Cui fidem caelestibus 10 diri veterno criminis Iesus dedit miraculis, mortisque regnum diruit nec credidit plebs impia ; culpamque ab aevo sustulit. qui credidit, salvus erit. Hinc iam beata tempora coepere Christi gratia, 15 fidei replevit Veritas totum per orbem ecclesias.

N o s credimus natum deum 30 partumque virginis sacrae, peccata qui mundi tulit ad dexteram sedens patris. 7

Intende, qui regis Israel, 5 Veni, redemptor gentium, super Cherubim qui sedes, ostende partum virginis; appare Ephrem coram, excita miretur omne saeculum. potentiam tuam et veni. talis decet partus deum. ipse . . . diluit' (v. 15. 16)«. 11 errorum codd. corr. Dreves 27 lapsus cavent 6 'ad horam tertiam'. Augustin de natura et gratia 63, 74 »(Ambrosius) inhymno suo dicit: 'votisque . . . spiritum' (v. 7. 8)«. 7 praestat 14 Christi coepere codd. 32 sedit 7 'in nocte natalis domini'. [Augustin?]

IO

AMBROSIVS

Non ex virili semine io sed mystico spiramine verbum dei factum est caro,, fructusque ventris floruit.

[7

Egressus eius a patre, regressus eius ad patrem, excursus usque ad inferos, recursus ad sedem dei.

Alvus tumescit virginis, 25 Aequalis aeterno patri, camis tropaeo cingere, claustrum pudoris permanet,, infirma nostri corporis 15 vexilla virtutum micant, virtute firmans perpeti. versatur in tempio deus. Praesepe iam fulget tuum, 30 lumenque nox spirat suum, quod nulla nox interpolet fideque iugi luceat.

Procedat e thalamo suo pudoris aula regia, geminae gigas substantiae 20 alacris ut currat viam.

8 Splendor paternae gloriae, de luce lucem proferens, lux lucis et fons luminis, diem dies illuminans, 5 Verusque sol, illabere micans nitore perpeti iubarque sancti spiritus infunde nostris sensibus.

Mentem gubernet et regat casto, fideli corpore, fides calore ferveat, 20 fraudis venena nesciat. Christusque noster sit cibus, potusque noster sit fides, laeti bibamus sobriam ebrietatem spiritus.

Votis vocemus et patrem, 10 patrem perennis gloriae, patrem potentis gratiae, culpam releget lubricam.

25 Laetus dies hie transeat, pudor sit ut diluculum, fides velut meridies, crepusculum mens nesciat.

Informet actus strenuos, dentem retundat invidi, 15 casus secundet ásperos, donet gerendi gratiam.

Aurora cursus provehit, 30 aurora totus prodeat, in patre totus filius et totus in verbo pater.

sermo 3 7 2 , 3 t. V p. 1 4 6 3 c »hunc nostri gigantis excursum brevissime ac pulcherrime cecinit beatus Ambrosius in hymno quem paulo ante cantastis«. Coelestin v. R o m auf dem conc. Romanum v. j. 4 3 0 (Mansi I V 550, Coustant epist. R o m . pont. I 1097): »recordor beatae memoriae Ambrosium in die natali domini nostri Iesu Christi omnem populum ferisse una voce deo canere 'Veni . . deum' (v. 5—8)«. cf. Faust. Rheg. epist. 7 ad Graecum diac. (p. 203 Engelbr. Mon. Germ. auct. ant. V i l i 286) I — 4 om. cf. P s . 79, 2. 3 17 procedens de vgl. Ps. 18, 6 1 9 cf. Augustin tract. in loh. 59, 3 (III 2 p. 664 a Maur.) »geminae est ille gigas substantiae« 8 'in aurora', cf. Sap. Sai. 7, 26 Fulgentius Rusp. epist. 14, IO (Migne lat. 65, 401) »beatus Ambrosius in hymno maturino splendorem paternae gloriae filium esse pronuntiat«. 4 dies dierum 29 provehat

IO]

AMBROSIVS

Amore Christi nobilis et filius tonitrui, arcana Iohannes dei fatu revelavit sacro. 5 Captis solebat piscibus patris senectam pascere, turbante dum nutat salo, immobilis fide stetit.

J !

In principio erat verbum, et verbum erat apud deum, et deus erat verbum, hoc erat so in principio apud deum; Omnia per ipsum facta sunt, sed ipse laude resonet et laureatus spiritu scriptis coronetur suis.

Hamum profundo merserat, 25 Commune multis passio cruorque delictum lavans; io piscatus est verbum dei, iactavit undis retia, hoc morte praestat martyrum, vitam levavit omnium. quod fecit esse martyres. Piscis bonus pia est fides mundi supernatans salo, 15 subnixa Christi pectore sancto locuta spiritu:

Illuminans altissimus micantium astrorum globos, pax, vita, lumen, Veritas, Iesu, fave precantibus. 5 Seu mystico baptismate fluenta Iordanis, retro conversa quondam tertio, praesente sacraris die;

Vinctus 30 calente tersisse stetisse

tamen ab impiis olivo dicitur mundi pulverem, victor aemuli.

Aquas colorari videns inebriare ilumina, elementa mutata stupet 20 transiré in usus alteros. Sic quinqué milibus virum dum quinqué panes dividís, edentium sub dentibus in ore crescebat cibus,

Seu Stella partum virginis 10 caelo micans signaverit, et hoc adoratum die praesepe magos duxeris;

25 Multiplicabatur magis dispendio cibus suo; quis haec videns mirabitur iuges meatus fontium ?

Vel hydriis plenis aquae vini saporem infuderis, 15 hausit minister conscius, quod ipse non impleverat;

Inter manus frangentium 3o-panis rigatur profluus, intacta, quae non fregerant, fragmenta subrepunt viris.

9 'in sancti Iohannis evang.' 7 natat 12 hominum 14 salum 15 peetora 17 ff. cf. Ioh. 1, 1—3 22 laude ipse 10 'in epiphaniis domini'. 6 f. Ios. 3, 16 Ps. 113, 3 7 quondam tempore 8 praesenti 10 signaveris 18 inebriari 19 mutata elementa stupent 21 viris 22 dividunt 32 viri

12

AMBROSIVS

Agnes beatae virginis natalis est, quo spiritum caelo refudit debitum pio sacrata sanguine. 5 Matura matura nutabat cedebat

Aras nefandi numinis adolere taedis cogitur, respondet : Haud tales faces 20 sumpsere Christi virgines. Hic ignis exstinguit fidem, haec fiamma lumen eripit; hic, hic ferite, ut profluo cruore restinguam focos.

martyrio fuit nondum nuptiis ; in viris fides, et fessus senex.

Metu parentes territi 25 Percussa quam pompam tulit ! io claustrum pudoris auxerant, nam veste se totam tegens solvit fores custodiae curam pudoris praestitit, fides teneri nescia. ne quis retectam cernerei. Prodire quis nuptum putet, In morte vivebat pudor, 30 vultumque texerat manu, sic laeta vultu ducitur, terram genu flexo petit, 15 novas viro ferens opes lapsu verecundo cadens. dotata censu sanguinis.

Hic est dies verus dei sancto serenus lumine, quo diluii sanguis sacer probrosa mundi crimina,

Mysterium mirabile, ut abluat mundi luem, peccata tollat omnium 20 camis vitia mundans caro !

5 Fidem refundens perfidis caecosque visu illuminans; quem non gravi solvit metu latronis absolutio ?

Quid hoc potest sublimius, ut culpa quaerat gratiam, metumque solvat Caritas, reddatque mors vitam novam ?

Qui praemium mutans cruce 25 Hamum sibi mors devoret 10 Iesum brevi quaesiit fide suisque se nodis liget, iustusque praevio gradu moriatur vita omnium, pervenit in regnum dei. resurgat ut vita omnium ? Cum mors per omnes transeat, Opus stupent et angeli 30 omnes resurgant mortui, poenam videntes corporis consumpta mors ictu suo 15 Christoque adhaerentem reum perisse se solam gemat. vitam beatam carpere. 11 'in natali Agnes virginis martyris'. 5 perditis 28 ut om. 32 sola

26 tegit

12 'in die paschae'.

143

AMBROSIVS

13

13 Profecit ad fidem labor, Victor, Nabor, Felix, pii armisque docti bellicis, Mediolani martyres, pro rege vitam ponere, solo hospites, Mauri genus terrisque nostris advenae. 20 Decere pro Christo pati. s Torrens arena quos dedit, anhela solis aestibus, extrema terrae finium exsulque nostri nominis.

N o n tela quaerunt ferrea, non arma Christi milites, munitus armis ambulat, veram fidem qui possidet.

Suscepit hospites Padus mercede magna sanguinis, sancto replevit spiritu almae fides ecclesiae,

25 Scutum viro sua est fides et mors triumphus, quem invidens nobis tyrannus ad oppidum Laúdense misit martyres.

Et se coronavit trium cruore sacro martyrum castrisque raptos impiis Christo sacravit milites.

Sed reddiderunt hostias 30 rapti quadrigis corpora, revecti in ora principum plaustri triumphalis modo.

Grates tibi, Iesu, novas, novi repertor muneris, Protasio, Gervasio martyribus inventis cano. Piae latebant hostiae, sed non latebat fons sacer; latere sanguis non potest, qui clamat ad deum patrem.

Caecus recepto lumine mortis sacrae meritum probat: Severus est nomen viro, 20 usus minister publici. Ut martyrum vestem attigit et ora tersit nubila, lumen refulsit ilico fugitque pulsa caecitas.

Caelo refulgens gratia artus revelavit sacros, nequimus esse martyres, sed reppeiimus martyres.

25 Soluta turba vinculis, spiris draconum libera, emissa totis urbibus domum redit cum gratia.

Hic quis requirat testium voces, ubi factum est fides ? sanatus impos mentium opus fatetur martyrum.

Vetusta saecla vidimus, 30 iactata semicinctia, tactuque et umbra corporum aegris salutem redditam.

1 3 'in natali Victoris Naboris Felicis martyrum Mediolanensium'. cf. Ambras. exp. ev. Lucae V I I 178 Seh. 1 4 'in inventione Protasii et Gervasii martyrum Mediolanensium'. Ambros. epist. 22, 2 f. expos, in psalm. 118 sermo 6, 16. Append, epist. 2 (Migne 17, 821)

14

AMBROSIVS

[15

15 Apostolorum passio diem sacravit saeculi, Petri triumphum nobilem, Pauli coronam praeferens.

Praecinctus, ut dictum est, senex et elevatus ab altero, quo nollet, ivit, sed volens 20 mortem subegit asperam. Hinc Roma celsum verticem devotionis extulit, fundata tali sanguine et vate tanto nobilis.

5 Coniunxit aequales viros cruor triumphalis necis, deum secutos praesulem Christi coronavit fides. Primus Petras apostolus, 10 nec Paulus impar gratia, electionis vas sacrae Petri adaequavit fidem.

25 Tantae per urbis ambitum stipata tendunt agmina, trinis celebratur viis festum sacrorum martyrum.

Verso crucis vestigio Simon, honorem dans deo, 15 suspensus ascendit, dati non immemor oraculi.

Prodire quis mundum putet, 30 concurrere plebem poli, electa gentium caput sedes magistri gentium.

16 Apostolorum supparem, Laurentium archidiaconum pari corona martyrum Romana sacravit fides. 5 Xystum sequens hie martyrem responsa vatis rettulit: Maerere, fili, desine, sequere me post triduum.

Post triduum iussus tamen census sacratos prodere, spondet pie nec abnuit, > addens dolum victoriae. Spectaculum pulcherrimum! egena cogit agmina inopesque monstrans praedicat: Hi sunt opes ecclesiae.

25 Verae piorum perpetes Nec territus poenae metu inopes profecto sunt opes; 10 heres futurus sanguinis avarus illusus dolet spectavit obtutu pio, flammas et ultrices parat. quod ipse mox persolveret. Furit perustus carnifex Iam tunc in ilio martyre 30 suisque cedit ignibus; egit triumphum martyris 15 successor aequus, syngraphum Versate me, martyr vocat, vorate, si coctum est, iubet. vocis tenens et sanguinis.

1 5 'in festo Petri et Pauli apostolorum'. #7 praesules 1 6 'in sancti Laurentii martyris'. 2 archidiaconem

1 7 Ioh.

21

18]

AMBROSIVS —

DAMASVS 4

15

17 Aeterna Christi munera et martyrum victorias laudes ferentes débitas laetis canamus mentibus.

Nudata pendent viscera, sanguis sacratus funditur, sed permanent immobiles 20 vitae perennis gratia. Devota sanctorum fides, invicta spes credentium, perfecta Christi caritas mundi triumphat principem.

5 Ecclesiarum principes, belli triumphales duces, caelestis aulae milites et vera mundi lumina.

25 In his patema gloria, Terror« vieto saeculi in his voluntas spiritus, io poenisque spretis corporis exsultat in his filius, mortis sacrae compendio caelum repletur gaudio. lucem beatam possident. Traduntur igni martyres et bestiarum dentibus, 15 armata saevit ungulis tortoris insani manus.

T e nunc, redemptor, quaesumus, 30 ut martyrum consortio iungas precantes servulos in sempiterna saecula.

DAMASVS

18 Cingebant latices montem teneroque meatu corpora multorum, cineres atque ossa rigabant. non tulit hoc Damasus, communi lege sepultos post requiem tristes iterum persolvere poenas. s protinus adgressus magnum superare laborem aggeris inmensi deiecit culmina montis. intima sollicite scrutatus viscera terrae siccavit totum quidquid madefecerat humor, invenit fontem, praebet qui dona salutis. 10 haec curavit Mercurius levita fidelis. 1 7 'in natali beatorum martyrum'.

1 2 vi tarn beatam

D A M A S V S : Die gedichte des Damasus sind in mehreren handschriften, vielfach aber zugleich auch auf den marmortafeln selbst erhalten, in welche sie der dichter hat meisseln lassen: in den noten ist dies durch »hs.« und »stein« angegeben, ausgabe von ]St. IHM 1 8 9 5 in der Bibl. Teubneriana mit reichem commentar. 1 8 n. 4 ( = Buecheler carm. epigr. 310) stein auf dem vaticanischen hügel im X V jh. ausgegraben, jetzt in den vat. grotten

18]

AMBROSIVS —

DAMASVS 4

15

17 Aeterna Christi munera et martyrum victorias laudes ferentes débitas laetis canamus mentibus.

Nudata pendent viscera, sanguis sacratus funditur, sed permanent immobiles 20 vitae perennis gratia. Devota sanctorum fides, invicta spes credentium, perfecta Christi caritas mundi triumphat principem.

5 Ecclesiarum principes, belli triumphales duces, caelestis aulae milites et vera mundi lumina.

25 In his patema gloria, Terror« vieto saeculi in his voluntas spiritus, io poenisque spretis corporis exsultat in his filius, mortis sacrae compendio caelum repletur gaudio. lucem beatam possident. Traduntur igni martyres et bestiarum dentibus, 15 armata saevit ungulis tortoris insani manus.

T e nunc, redemptor, quaesumus, 30 ut martyrum consortio iungas precantes servulos in sempiterna saecula.

DAMASVS

18 Cingebant latices montem teneroque meatu corpora multorum, cineres atque ossa rigabant. non tulit hoc Damasus, communi lege sepultos post requiem tristes iterum persolvere poenas. s protinus adgressus magnum superare laborem aggeris inmensi deiecit culmina montis. intima sollicite scrutatus viscera terrae siccavit totum quidquid madefecerat humor, invenit fontem, praebet qui dona salutis. 10 haec curavit Mercurius levita fidelis. 1 7 'in natali beatorum martyrum'.

1 2 vi tarn beatam

D A M A S V S : Die gedichte des Damasus sind in mehreren handschriften, vielfach aber zugleich auch auf den marmortafeln selbst erhalten, in welche sie der dichter hat meisseln lassen: in den noten ist dies durch »hs.« und »stein« angegeben, ausgabe von ]St. IHM 1 8 9 5 in der Bibl. Teubneriana mit reichem commentar. 1 8 n. 4 ( = Buecheler carm. epigr. 310) stein auf dem vaticanischen hügel im X V jh. ausgegraben, jetzt in den vat. grotten

i6

DAMASVS 9. IO. 1 2

19 Qui gradiens pelagi fluctus compressit amaros, vivere qui praestat morientia semina terrae, solvere qui potuit letalia vincula mortis, post tenebras fratrem, post tertia lumina solis 5 ad superos iterum Marthae donare sorori, post cineres Damasum faciet quia surgere credo.

20 Hoc tumulo sacrata deo nunc membra quiescunt : hie soror est Damasi, nomen si quaeris, Irene, voverat haec sese Christo cum vita maneret, virginis ut meritum sanctus pudor ipse probaret. 5 bis denas hiemes necdum compleverat aetas, egregios mores vitae praecesserat aetas, propositum mentis pietas veneranda puellae, magnificos fructus dederat melioribus annis. te, germana soror nostri tunc testis amoris 10 cum fugeret mundum, dederat mihi pignus honestum. quam sibi cum raperet melior tunc regia caeli, non timui mortem, caelos quod libera adiret, sed dolui, fateor, consortia perdere vitae. nunc veniente deo nostri reminiscere, virgo, 15 ut tua per dominum praestet mihi facula lumen.

21 Hie congesta iacet quaeris si turba piorum, corpora sanctorum retinent veneranda sepulcra, sublimes animas rapuit sibi regia caeli. hie comites Xysti, portant qui ex hoste tropaea; 5 hie numerus procerum, servat qui altaria Chr(ist)i ; hie positus longa vixit qui in pace sacerdos ; hie confessores sancti quos Graecia misit; hie iuvenes pueriq(ue) senes castique nepotes, quis mage virgineum placuit retinere pudorem. 10 hie, fateor, Damasus volui mea condere membra, sed cineres timui sanctoS vexare piorum. 1 9 n. 9. hs. 2 0 n. 1 0 . hs. fragmente von v. 1 — 5 auf stein. 6 aetas: altae coni. Buecheler (mit mentis zu verbinden) 1 4 t. cf. Matth. 25, 6 ff. 2 1 n. 12. stein in der papstgruft der Callistkatakombe erhalten.

25]

DAMASVS 13. 14. 18. 26

17

22 Tempore quo gladius secuit pia viscera matris, hie positus rector caelestia iussa docebam. adveniunt subito rapiunt qui forte sedentem, militibus missis populi tunc colla dedere. 5 mox sibi cognovit senior quis tollere vellet palmam, seque suumque caput prior obtulit ipse, impatiens feritas posset ne la] ed [ere quemquam. ostendit Christus, reddit qu]i p[raemia vitae, pastoris meri tum, numerum g] reg [is ipse tuetur.

23 Par meritum, quicumque legis, cognosce duorum, quis Damasus rector titulos post praemia reddit. Iudaicus populus Stephanum meliora monentem perculerat saxis, tulerat qui ex hoste tropaeum, 5 martyrium primus rapuit levita fidelis. Tarsicium sanctum Christi sacramenta gerentem cum male sana manus premerei vulgare profanis, ipse animam potius voluit dimittere caesus prodere quam canibus rabidis caelestia membra.

24 DAMASVS EPISCOPVS FECIT Heraclius vetuit labsos peccata dolere, Eusebius miseros docuit sua crimina fiere: scinditur in partes populus gliscente furore, 5 seditio, caedes, bellum, discordia, lites. extemplo pariter pulsi feritate tyranni, integra cum rector servaret foedera pacis, pertulit exilium domino sub iudice laetus, litore Trinacrio mundum vitamq(ue) reliquit. 10 EVSEBIO EPISCOPO E T M A R T Y R I

25 Hie habitasse prius sanctos cognoscere debes, nomina quisque Petri pariter Paulique requiris. discipulos oriens misit, quod sponte fatemur:

l

22 n. 13 hs. nur von v. 7 — 9 die niebt eingeklammerten buchstaben auf stein in der papstgruft. 23 n. 14 hs. 24 n. 18 hs. und im V I jh. gefertigte steincopie des originals, dazu zahlreiche bruchstücke des alten Steins. A m rande steht: D A M A S I P A P A E C V L T O R A T Q V E A M A T O R I F V R I V S DIONYSIVS F I L O C A L V S SCRIBSIT. 26 n. 26

2

18

'

DAMASVS 37. 48 — PRVDENTIVS

[25

sanguinis ob meritum — Christumque per astra secuti 5 aetherios petiere sinus regnaque piorum — R o m a suos potius meruit defendere cives. haec Damasus vestras referat nova sidera laudes.

26 Hippolytus fertur,] premerent c [ u ] m iussa t[yranni, presbyter in seism] a semper mansisse N o [vati; tempore quo gladijus secuit pia viscera ma[tris, devotus Christo peteret cu]m regna pio [rum, 5 quaesisset populus ubinam proce]dere [posset, catholicam dixisse fidem sequerentur ut omnes. sic noster meruit confessus martyr ut esset, haec audita refejrt Dam[asus, probat omnia Christus.

27 Veridicus rector lapsos quia crimina fiere praedixit, miseris fuit omnibus hostis amarus. hiac furor, hinc odium sequitur, discordia, lites, seditio, caedes, solvuntur foedera pacis. 5 crimen ob alterius Christum qui in pace negavit, finibus expulsus patriae est feritate tyranni. h a e c breviter Damasus voluit comperta referre, Marcelli ut populus meritum cognoscere possit.

PRVDENTIVS

28 Per quinquennia iam decern, ni fallor, fuimus : septimus insuper annum cardo rotat, dum fruimur sole volubili. Instat terminus, et diem 5 vicinum senio iam deus adplicat. quid nos utile tanti spatio temporis egimus ? ( = Buecheler carm. epigr. 306) hs. und steincopie des XIII jh. in der katakombe S. Sebastiano an der via Appia. 26 n. 37 hs., und auf steiniragmenten das nicht eingeklammerte. 27 n. 48 hs. Ueber P R V D E N T I V S , den bedeutendsten der altchristlichen lateinischen dichter vgl. E b e r t I 2 251 ff. Schanz röm. Litt. IV i, 211 ff.

18

'

DAMASVS 37. 48 — PRVDENTIVS

[25

sanguinis ob meritum — Christumque per astra secuti 5 aetherios petiere sinus regnaque piorum — R o m a suos potius meruit defendere cives. haec Damasus vestras referat nova sidera laudes.

26 Hippolytus fertur,] premerent c [ u ] m iussa t[yranni, presbyter in seism] a semper mansisse N o [vati; tempore quo gladijus secuit pia viscera ma[tris, devotus Christo peteret cu]m regna pio [rum, 5 quaesisset populus ubinam proce]dere [posset, catholicam dixisse fidem sequerentur ut omnes. sic noster meruit confessus martyr ut esset, haec audita refejrt Dam[asus, probat omnia Christus.

27 Veridicus rector lapsos quia crimina fiere praedixit, miseris fuit omnibus hostis amarus. hiac furor, hinc odium sequitur, discordia, lites, seditio, caedes, solvuntur foedera pacis. 5 crimen ob alterius Christum qui in pace negavit, finibus expulsus patriae est feritate tyranni. h a e c breviter Damasus voluit comperta referre, Marcelli ut populus meritum cognoscere possit.

PRVDENTIVS

28 Per quinquennia iam decern, ni fallor, fuimus : septimus insuper annum cardo rotat, dum fruimur sole volubili. Instat terminus, et diem 5 vicinum senio iam deus adplicat. quid nos utile tanti spatio temporis egimus ? ( = Buecheler carm. epigr. 306) hs. und steincopie des XIII jh. in der katakombe S. Sebastiano an der via Appia. 26 n. 37 hs., und auf steiniragmenten das nicht eingeklammerte. 27 n. 48 hs. Ueber P R V D E N T I V S , den bedeutendsten der altchristlichen lateinischen dichter vgl. E b e r t I 2 251 ff. Schanz röm. Litt. IV i, 211 ff.

28]

l9

PRAEFATIO

Aetas prima crepantibus flevit sub ferulis: mox docuit toga infectum vitiis falsa loqui, non sine crimine. io

Turn lasciva protervitas et luxus petulans (heu pudet ac piget) foedavit iuvenem nequitiae sordibus ac luto.

Exin iurgia turbidos armarunt animos et male pertinax 15 vincendi Studium subiacuit casibus asperis. Bis legum moderamine frenos nobilium reximus urbium, ius civile bonis reddidimus, terruimus reos. Tandem militiae gradu 20 evectum pietas principis extulit adsumptum propius stare iubens ordine proximo. Haec dum vita volans agit, inrepsit subito canities seni oblitum veteris me Saliae consulis arguens, 25

Sub quo prima dies mihi: quam multas hiemes volverit et rosas pratis post glaciem reddiderit, nix capitis probat.

Numquid talia proderunt camis post obitum vel bona vel mala, 30 cum iam, quidquid id est, quod fueram, mors aboleverit ? Dicendum mihi: Quisquis es, mundum, quem coluit, mens tua perdidit: non sunt ilia dei, quae studuit, cuius habeberis. Atqui fine sub ultimo 35 peccatrix anima stultitiam exuat: saltern voce deum concelebret, si meritis nequit:

Die ausgabe von DRESSEL ( = Dr.) 1860 (mit commentar) lege ich zugrunde. Die beste handschrift, den Puteanus ( = P , jetzt Paris, lat. 8084), welche c. 527 in Rom geschrieben ist, hat seit D. Heinsius' ausgabe (1667) kein editor mehr benutzt! Ueber sie vgl. die nachweise bei TRAUBE Vorlesungen und Abhandlungen I 165 f. Ausgewählte angaben über ihre lesungen gebe ich nach Dressel, Faguet de Prud. carm. Diss. Burdig. 1883 p. 145 ff- und Winstedt, Class. review X V I I I 113 f. Eine neue ausgabe bereitet BERGMANN vor, vgl. Wiener Sitzber. ph.-h. Cl. 157, V . 2 8 = 'praefatio'. 24 Flavius Philippus und Flavius Salia coss. 348 25 ex quo 2*

20

PRVDENTIVS

[28

Hymnis continuet dies, nec nox ulla vacet, quin dominum canat: pugnet contra hereses, catholicam discutiat fidem, 40

Conculcet sacra gentium: labem, Roma, tuis inferat idolis, carmen martyribus devoveat, laudet apostolos.

Haec dum scribo vel eloquor, vinclis o utinam corporis emicem 45 liber, quo tulerit lingua sono mobilis ultimo. CATHEMERINON

29 Ales diei nuntius 25 Hie somnus ad tempus dalucem propinquam praecinit : est forma mortis perpetis, [tus nos excitator mentium peccata ceu nox horrida iam Christus ad vitam vocat. cogunt iacere ac stertere. 5

Auferte, clamat, lectulos, aegros, soporos, desides : castique recti ac sobrii vigilate, iam sum proximus.

Post solis ortum fulgidi 10 serum est cubile spemere, ni parte noctis addita tempus labori adieceris.

Sed vox ab alto culmine 3° Christi docentis praemonet, adesse iam lucem prope, ne mens sopori serviat: Ne somnus usque ad termivitae socordis opprimat [nos 35 pectus sepultum crimine et lucis oblitum suae.

Vox ista, qua strepunt aves Ferunt vagantes daemonas stantes sub ipso culmine laetos tenebris noctium, 15 paulo ante quam lux emicet, gallo canente exterritos nostri figura est iudicis. 40 sparsim timere et cedere. Tectos tenebris horridis stratisque opertos segnibus suadet quietem linquere 20 iam iamque venturo die : Vt, cum coruscis flatibus aurora caelum sparserit, omnes labore exercitos confirmet ad spem luminis.

Invisa nam vicinitas lucis, salutis, numinis rupto tenebrarum situ noctis fugat satellites. 45

Hoc esse signum praescii norunt repromissae spei, qua nos soporis liberi speramus adventum dei.

29 = Cath. I 'hymnus ad Galli cantum' vgl. Ambrosius 11. 5 26 mortis imago est perpetis P wonach Heinsius 'imago mortis perpetis'

30]

CATHEMERINON I. 2

Quae vis sit huius alitis, 50 salvator ostendit Petro, ter antequam gallus canat sese negandum praedicans.

21

75 iam noxa letalis suum perpessa somnum marceat. Vigil vicissim spiritus q u o d c u n q u e restat temporis,

Fit namque peccatum prius dum meta noctis clauditur, quam praeco lucis proximae 80 stans ac laborans excubet. 55 inlustret humanum genus I e s u m d a m u s v o d b u s finemque peccandi ferat. flentes> precantes> sobrii Flevit negator denique ex ore prolapsum nefas, cum mens maneret innocens 60 animusque servaret fidem. Nec tale quidquam postea linguae locutus lubrico est, cantuque galli cognito peccare mstus destitit. 65

intenta supplicatio dormire cor mundum vetat. 8s

g a t

convolutis

s e n s u m

p r o f u n d a

artubus oblivio

pressit, gravavit, obruit vanis vagantem somniis. S u n t 9o q u a e

Inde est quod omnes crediilio quietis tempore, [mus, quo gallus exultans canit, Chnstum red,sse ex mfens.

e

mundiali

falsa gloria

et frivola,

ceu dormientes egimus : vigilemus, hie est Veritas, A voluptas, gaudium, opeg> h o n o r e S ) prospera,

Tunc mortis oppressus vigor, 95 quaecunque nos inflant mala : 70 tunc lex subacta est tartari, fit mane, nil sunt omnia. tunc vis diei fortior T u , Christe, somnum dissice, noctem coegit cedere. tu m m p e nQCtis vincula) Iam iam quiescant inproba, tu solve peccatum vetus iam culpa furva obdormiat, 100 novumque lumen ingere.

30 Nox et tenebrae et nubila, Sic nostra mox obscuritas 10 fraudisque pectus conscium confusa mundi et túrbida : ruptis retectum nubibus lux intrat, albescit polus, regnante pallescet deo. Christus venit, discedite. 5

Caligo terrae scinditur percussa solis spiculo, rebusque iam color redit vultu nitentis sideris.

T u n c non licebit claudere quod quisque fuscum cogitat, 15 sed mane clarescent novo secreta mentis prodita.

62 lingua 1. lubrica 69 rigor 3 0 = Cath. 2'hymnus matutinus'. 12 pallescet P pallescit al.

Fur ante lucem squalido inpune peccat tempore, sed lux dolis contraria 20 latere furtum non sinit. Versuta fraus et callida amat tenebris obtegi, aptamque noctem turpibus adulter occultus fovet. 25

[30

PRVDENTIVS

22

Sol ecce surgit igneus, piget, pudescit, paenitet, nec teste quisquam lumine peccare constanter potest.

Quis mane sumptis nequiter 30 non erubescit poculis, cum fit libido temperans castumque nugator sapit ?

55 haec inchoamus munera, cum sol resurgens emicat. Intende nostris sensibus, vitamque totam dispice, sunt multa fucis inlita, 60 quae luce purgentur tua. Durare nos tales iube, quales remotis sordibus nitere pridem iusseras, lordane tinctos flumine. 65

Quodcunque nox mundi deinfecit atris nubibus, [hinc tu, rex, eoi sideris vultu sereno inlumina.

T u sancte, qui taetram picem 70 candore tingis lacteo Nunc, nunc severum vivitur, ebenoque crystallum facis, nunc nemo temptat ludicrum, delieta terge livida. 35 inepta nunc omnes sua Sub nocte Iacob caerula vultu colorant serio. luctator audax angeli, Haec hora cunctis utilis, 75 eo usque dum lux surgeret, qua quisque, quod studet, gerat, sudavit inpar proelium. miles, togatus, navita, Sed cum iubar claresceret, 40 opifex, arator, institor. lapsante claudus poplite femurque victus debile Ilium forensis gloria, hunc triste raptat classicum, 80 culpae vigorem perdidit. mercator hinc ac rusticus Nutabat inguen saucium, avara suspirant lucra. quae corporis pars vilior longeque sub cordis loco 45 A t nos lucelli ac faenoris diram fovet libidinem. fandique prorsus nescii, nec arte fortes bellica, 85 H a e nos docent imagines, te, Christe, solum novimus. hominem tenebris obsitum, T e mente pura et simplici, 50 te voce, te cantu pio rogare curvato genu flendo et canendo discimus.

si forte non cedat deo, vires rebellis perdere.

Erit tamen beatior, 90 intemperans membrum cui His nos lucramur quaestibus, luctando claudum et tabidum dies oborta invenerit. hac arte tantum vivimus,

67 tu lux

72 tergens P

75 eoa coni. Heinsius

88 rebelies P

3i]

CATHEMERINON 2 . 5

Tandem facessat caecitas, quae nosmet in praeceps diu 95 lapsos sinistris gressibus errore traxit devio. H a e c lux serenum conferai purosque nos praestet sibi : nihil loquamur subdolum, 100 volvamus obscurum nihil. Sic tota decurrat dies, ne lingua méndax, ne manus,

2

3

oculive peccent lubrici, ne noxa corpus inquinet. Speculator adstat desuper, qui nos diebus omnibus actusque nostros prospicit a luce prima in vesperum. Hie testis, hie est arbiter, hie intuetur quidquid est, humana quod mens concipit: hunc nemo fallit iudicem.

31 Inventor rutili, qui certis vicibus merso sole chaos lucem redde tuis 5

dux bone, luminis, tempora dividis, ingruit horridum, Christe fidelibus.

Quamvis innumero sidere regiam lunarique polum lampade pinxeris, incussu silicis lumina nos tamen monstras saxigeno semine quaerere :

N e nesciret homo spem sibi luminis io in Christi solido corpore conditam, qui dici stabilem se voluit petram, nostris igniculis unde genus venit. Pinguis quos olei rore madentibus lychnis aut facibus pascimus aridis : 15 quin et fila favis scirpea floreis presso melle prius conlita fingimus. Vivax fiamma viget, seu cava testula sucum linteolo suggerii ebrio, seu pinus piceam fert alimoniam, 20 seu ceram teretem stuppa calens bibit. Nectar de liquido vertice fervidum guttatim lacrimis stillai olentibus, ambustum quoniam vis facit ignea imbrem de madido fiere cacumine. 103 oculi ne 3 1 = Cath. 5 'hymnus ad incensum lucemae' tuis redde 24 ignem P

4 Christe

PRVDENTIVS

24 25

Splendent ergo tuis muneribus, pater, flammis mobilibus scilicet atria, absentemque diem lux agit aemula, quam nox cum lacero vieta fugit peplo.

Sed quis non rapidi luminis arduam 30 manantemque deo cernat originerà ? Moyses nempe deum spinifera in rubo vidit conspicuo lumine flammeum. Felix, qui meruit sentibus in sacris caelestis solii visere principem, 35 iussus nexa pedum vincula solvere, ne sanctum involucris pollueret locum. Hunc ignem populus sanguinis incliti maiorum meritis tutus et inpotens, suetus sub dominis vivere barbaris, 40 iam liber sequitur longa per avia : Qua gressum tulerant castraque caerulae noctis per medium concita moverant, plebem pervigilem fulgure praevio ducebat radius sole micantior. 45

Sed rex Niliaci litoris invido fervens felle iubet praevalidam manum in bellum rapidis ire cohortibus ferratasque acies clangere classicum.

Sumunt arma viri seque minacibus 50 accingunt gladiis, triste canit tuba : hie fidit iaculis, ille volantia praefigit calamis spicula Cnosiis. Densetur currus pars 55 conscendunt praetendunt

cuneis turba pedestribus, et equos et volucres rotas celeres signaque bellica tumidis clara draconibus.

Hie iam servitii nescia pristini gens Pelusiacis usta vaporibus tandem purpurei gurgitis hospita 60 rubris litoribus fessa resederat. Hostis dirus adest cum duce perfido, infert et validis proelia viribus : 31 spinifero P

53 densatur

57 hinc

[31

30

CATHEMERINON

5

25

Moyses porro suos in mare praecipit constans intrepidis tendere gressibus : 65

Praebent riparum in circumstans dum plebs

rupta locum stagna viantibus faciem pervia, sistitur vitreis unda liquoribus, sub bifido permeai aequore.

Pubes quin etiam decolor asperis 70 inritata odiis rege sub inpio Hebraeum sitiens fundere sanguinem audet se pelago credere concavo : Ibant praecipiti turbine percita fluctus per medios agmina regia, 75 sed confusa dehinc unda revolvitur in semet revolans gurgite confluo. Currus tunc et equos telaque naufraga ipsos et proceres et vaga corpora nigrorum videas nare satellitum, 80 arcis iustitium triste tyrannicae. Quae tandem poterit lingua retexere laudes Christe tuas? qui domitam Pharon plagis multimodis cedere praesuli cogis iustitiae vindice dextera. 85

Qui pontum rapidis aestibus invium persultare vetas, ut refluo in salo securus pateat te duce transitus, et mox unda rapax devoret inpios.

Cui ieiuna eremi saxa loquacibus 9« exundant scatebris et latices novos fundit scissa silex, quae sitientibus dat potum populis axe sub igneo. Instar fellis aqua tristifico in lacu fit ligni venia mei velut Atticum : 95 lignum est, quo sapiunt aspera dulcius ; nam praefixa cruci spes hominum viget. Inplet castra cibus tunc quoque ninguidus inlabens gelida grandine densius : his mensas epulis, hac dape construunt, 100 quam dat sidereo Christus ab aethere. 76 refluo

82 domitum

85 rabidis P

86 solo P

88 ut voret P

PRVDENT1VS

Nec non imbrifero ventus anhelitu crassa nube leves invehit alites, quae difflata in humum, cum semel agmina fluxerunt, reduci non revolant fuga. 105

H a e c olim patribus praemia contulit insignis pietas numinis unici, cuius subsidio nos quoque vescimur pascentes dapibus pectora mysticis.

Fessos ille vocat per fréta saeculi 110 discissis populum turbinibus regens iactatasque animas mille laboribus iustorum in patriam scandere praecipit. Illic purpuréis tecta rosariis omnis fragrat humus calthaque pinguia 115 et molles violas et tenues crocos fundit fonticulis uda fugacibus. Illic et gracili balsama surculo desudata fluunt, raraque cinnama spirant et folium, fonte quod abdito 120 praelambens fluvius portât in exitum. Felices animae prata per herbida concentu parili suave sonantibus hymnorum modulis dulce canunt melos, calcant et pedibus lilia candidis. 125

Sunt et poenarum illa nocte, stagnis ad

spiritibus saepe nocentibus celebres sub Styge feriae sacer qua rediit deus superos ex Acheronticis,

N o n sicut tenebras de face fulgida 130 surgens oceano lucifer inbuit, sed terris domini de cruce tristibus maior sole novum restituens diem. Marcent suppliciis tartara mitibus, exultatque sui carceris otio 135 umbrarum populus liber ab ignibus, nec fervent solito ilumina sulpure. Nos festis trahimus per pia gaudia noctem conciliis votaque prospera difflata P conflata al.

135 functorum P

CATHEMER1N0N

5.

9

certatim vigili congerimus prece 140 extructoque agimus liba sacrario. Pendent mobilibus lumina funibus, quae suffixa micant per laquearia, et de languidulis fota natatibus lucem perspicuo fiamma iacit vitro. 145

Credas stelligeram desuper aream ornatam geminis stare trionibus, et, qua bosphoreum temo regit iugum, passim purpureos spargier hesperos.

O res digna, pater, quam tibi roscidae 150 noctis principio grex tuus offerat, lucem, qua tribuis nil pretiosius, lucem, qua reliqua praemia cernimus. T u lux vera oculis, lux quoque sensibus, intus tu speculum, tu speculum foris, 155 lumen, quod famulans offero, suscipe tinctum pacifici chrismatis unguine : Per Christum genitum, summe pater, tuum, in quo visibilis stat tibi gloria, qui noster dominus, qui tuus unicus 160 spirat de patrio corde paraclitum ; Per quem splendor, honos, laus, sapientia, maiestas, bonitas et pietas tua regnum continuât numine triplici texens perpetuis saecula saeculis.

32 D a puer plectrum, choreis ut canam fidelibus dulce carmen et melodum, gesta Christi insignia: hunc Camena nostra solum pangat, hunc laudet lyra. Christus est, quem rex sacerdos adfuturum protinus s infulatus concinebat voce, chorda et tympano, spiritum caelo influentem per medullas hauriens. Facta nos et iam probata pangimus miracula, testis est orbis, nec ipsa terra, quod vidit, negat, cominus deum docendis proditum mortalibus. 49 pater P deus al.

32 =

Cath. 9 'hymnus omnis horae'.

28

PRVDENTIVS

10

Corde natus ex parentis, ante mundi exordium alpha et Q cognominatus, ipse fons et clausula omnium, quae sunt, fuerunt quaeque post futura sunt.

Ipse iussit et creata, dixit ipse, et facta sunt terra, caelum, fossa ponti, trina rerum machina -15 quaeque in his vigent sub alto solis et lunae globo. Corporis formam caduci, membra morti obnoxia induit, ne gens periret primoplasti ex germine, merserat quem lex profundo noxialis tartaro. O beatus ortus ille, virgo cum puerpera 20 edidit nostram salutem feta sancto spiritu, et puer redemptor orbis os sacratum protulit. Psallat altitudo caeli, psallite omnes angeli, quidquid est virtutis usquam psallat in laudem dei : nulla linguarum silescat, vox et omnis consonet. 25

Ecce quem vates vetustis concinebant saeculis, quem prophetarum fideles paginae spoponderant, emicat promissus olim : cuncta conlaudent eum.

Cantharis infusa lympha fit Falemum nobile, nuntiat vinum minister esse promptum ex hydria, 30 ipse rex sapore tinctis obstupescit poculis. Membra morbis ulcerosa, viscerum putredines mando, ut abluantur, inquit; fit ratum, quod iusserat, turgidam cutem repurgant vulnerum piamina. T u perennibus tenebris iam sepulta lumina 35 inlinis limo salubri, sacri et oris nectare, mox apertis hac medella lux reducta est orbibus. Increpas ventum furentem, quod procellis tristibus vertat aequor fundo ab imo, vexet et vagam ratem : ille iussis obsecundat, mitis unda sternitur. 40

Extimum vestis sacratae furtim mulier attigit, protinus salus secuta est, ora pallor deserit, sistitur rivus, cruore qui fluebat perpeti.

Exitu dulcis iuventae raptum ephebum viderat, orba quem mater supremis funerabat fletibus: 45 surge, dixit : ille surgit, matri et adstans redditur. 22 psallite P psallant al.

44 funererat P ?

[32

CATHEMERINON

9

Sole iam quarto carentem, iam sepulcro absconditum Lazarum iubet vigere reddito spiramine : foetidum iecur reductus rursus intrat halitus. Ambulat per stagna ponti, summa calcai fluctuum, 50 mobilis liquor profundi pendulam praestat viam, nec fatiscit unda sanctis pressa sub vestigiis. Suetus antro bustuali sub catenis frendere, mentis inpos efferatis percitus furoribus prosilit ruitque supplex, Christum adesse ut senserat. 55

Pulsa pestis lubricorum milleformis daemonum conripit gregis suilli sordida spurcamina, seque nigris mergit undis et pecus lymphaticum.

60 Ferte qualis ter quaternis ferculorum fragmina: 59 adfatim refecta iam sunt adcubantum milia, 58 quinque panibus peresis et gemellis piscibus T u cibus panisque noster, tu perennis suavitas, nescit esurire in aevum, qui tuam sumit dapem, nec lacunam ventris inplet, sed fovet vitalia. Clausus aurium meatus et sonorum nescius 65 purgat ad praecepta Christi crassa quaeque obstacula, vocibus capax fruendis et susurris pervius. Omnis aegritudo cedit, languor omnis pellitur, lingua fatur, quam veterna vinxerant silentia, gestat et suum per urbem laetus aeger lectulum. 70

Quin et ipsum, ne salutis inferi expertes forent, tartarum benignus intrat, fracta cedit ianua, vectibus cadit revulsis cardo dissolubilis.

Illa prompta ad inruentes, ad revertentes tenax, obice extrorsum repulso porta reddit mortuos : 75 lege versa et limen atrum iam recalcandum patet. Sed deus dum luce fulva mortis antra inluminat, dum stupentibus tenebris candidum praestat diem, Tristia squalentis aethrae palluerunt sidera. Sol refugit et lugubri sordidus ferrugine 80 igneum reliquit axem seque maerens abdidit : fertur horruisse mundus noctis aetemae chaos. 57 ut 60. 59. 58 P 60 ferte qualis . . quaternis P fertque qualus quatemus al. 66 et P ac al. 72 dissolubilis P indissolubilis al.

PRVDENTIVS

3°

Solve vocem mens sonoram, solve linguam mobilem, die tropaeum passionis, die triumphalem crucem, pange vexillum, notatis quod refulget frontibus. 85

O novum caede stupenda vulneris miraculum ! hinc cruoris fluxit unda, lympha parte ex altera : lympha nempe dat lavacrum, tum corona ex sanguine est.

Vidit anguis inmolatam corporis sacri hostiam, vidit et fellis perusti mox venenum perdidit, 90 saucius dolore multo colla fractus sibila. Quid tibi, profane serpens, profuit, rebus novis plasma primum perculisse versipelli astutia ? diluit culpam recepto forma mortalis deo. A d brevem se mortis usum dux salutis dedidit. 95 mortuos olim sepultos ut redire insuesceret, dissolutis pristinorum vinculis peccaminum. Tunc patres sanctique multi conditorem praevium iam revertentem secuti tertio demum die carnis indumenta sumunt, eque bustis prodeunt. loo

Cerneres coire membra de favillis aridis, frigidum venis resumptis pulverem tepescere, ossa, nervös et medullas glutino cutis tegi.

Post, ut occasum resolvit vitae et hominem reddidit, arduum tribunal alti victor adscendit patris 105 inclitam caelo reportans passionis gloriam. Macte iudex mortuorum, macte rex viventium, dexter in parentis arce qui cluis virtutibus omnium venturus inde iustus ultor criminum. T e senes et te iuventus, parvulorum te chorus, no turba matrum virginumque simplices puellulae voce concordes pudicis perstrepant concentibus. Fluminum lapsus et undae, litorum crepidines, imber, aestus, nix, pruina, silva et aura, nox, dies, omnibus te concelebrent saeculorum saeculis.

82 sonora P

90 sibila P sibilai al.

92 astutia P hortamine ai.

[32

33]

CATHEMERINON

II

31

33 Quid est, quod artum circuHaec dum sequuntur, perfidi sol iam recurrens deserit? [lum praedonis in ius venerant, Christusne terris nascitur, et mancipatam fumido qui lucis auget tramitem ? 40 vitam barathro inmerserant : 5

Heu quam fugacem gratiam festina volvebat dies, quam paene subductam facem sensim recisa extinxerat!

Stragem sed istam non tulit Christus cadentum gentium, inpune ne forsan sui patris periret fabrica.

Caelum nitescat laetius, 10 gratetur et gaudens humus scandit gradatim denuo iubar priores lineas.

45

Mortale corpus induit, ut excitato corpore mortis catenam frangerei hominemque portaret patri.

Emerge dulcis pusio, quem mater edit castitas, 15 parens et expers coniugis, mediator et duplex genus.

Hie ille natalis dies, 50 quo te creator arduus spiravit et limo indidit sermone carnem glutinans.

E x ore quamlibet patris sis ortus et verbo editus, tarnen paterno in pectore 20 sophia callebas prius.

Sentisne, virgo nobilis, matura per fastidia 55 pudoris intactum decus honore partus crescere ?

Quae prompta caelum condiO quanta rerum gaudia caelum diemque et cetera, [dit, alvus pudica continet, virtute verbi effecta sunt ex qua novellum saeculum haec cuncta, nam verbum deus. 60 procedit et lux aurea ! 25

Sed ordinatis saeculis rerumque digesto statu fundator ipse et artifex permansit in patris sinu,

Vagitus ille exordium vernantis orbis prodidit, nam tunc renatus sordidum mundus veternum depulit.

Donec rotata annalium 30 transvolverentur milia, atque ipse peccantem diu dignatus orbem viseret.

65

Sparsisse tellurém reor rus omne densis floribus, ipsasque harenas Syrtium fragrasse nardo et nectare.

Nam caeca vis mortalium venerans inanes naenias 35 vel aera vel saxa algida, vel ligna credebat deum.

T e cuncta nascentem puer 70 sensere dura et barbara, victusque saxorum rigor obduxit herbam cotibus.

38 = Cath. 11 'hymnus V i l i kalendas Ianuarias'

32

75

[33

PRVDENTIVS

l a m mella de scopulis flu- 95 mentis resedit integrae, iam stillat ilex arido [unt, ducem tuorum principum. sudans amomum stipite, HunCi ]atebra etobste. jam sunt myncis balsama. et virgQ feta et c u n u l a e [trix

O sancta praesepis tui, et inbecilla infantia aeteme rex, cunabula, 100 regem dederunt gentibus, populisque per saeclum sacra Peccator intueberis so mutis et ipsis credita. c d s u m corusds nubibuS( Adorat haec brutum pecus indocta turba scilicet, adorat excors natio, I0J v 1S emus in pastu sita est. 85 Sed cum fideli spiritu concurrat ad praesepia pagana gens et quadrupes, sapiatque quod brutum fuit: I I 0 Negat patrum prosapia 90 perosa praesentem deum: credas venenis ebriam furnsve lymphatam rapi.

deiectus ipse et inritis plangens reatum fletibus: C u m

vasta

si

u m

bucina

miserit, et scissus axis cardinem mundi ruentis solvent: I n s i g l l i s i p s e e t praeminens m e r i t i s r e p e n d e t congrua, his lucis usum perpetis, illis gehennam et tartarum. t e m g

cremandis

Iudaea experta,

tunc

fu]men

cruds

qui sit, senties,

Quid prona per scelus ruis ? 115 quem te furoris praesule agnosce, si quidquam tibi mors hausit et mox reddidit. PERISTEPHANON

34 N o n turbulentis viribus Antiqua fanorum parens, Cossi, Camilli aut Caesaris, iam Roma Christo dedita, Laurentio victrix duce 15 sed martyris Laurentii non incruento proelio. ritum triumphans barbarum : 5

Reges superbos viceras populosque frenis presseras, nunc monstruosis idolis inponis inperii iugum.

Armata pugnavit fides, proprii cruoris prodiga: nam morte mortem diruit 20 ac semet inpendit sibi.

Haec sola deerat gloria 10 urbis togatae insignibus, feritate capta gentium domaret ut spurcum Iovem; 85 fidelis P 97 latebrae 103 inritus passionis Laurentii beatissimi martyris'

Fore hoc sacerdos dixerat iam Xystus adfixus cruci Laurentium flentem videns crucis sub ipso stipite : 4 3 = Peristeph. 2 'in honorem 4 triumfas P

34]

PERISTEPHANON

2

33

»blande et quiete efflagito, »Desiste discessu meo »quod sponte obire debeas. »fletum dolenter fundere: »praecedo, frater, tu quoque 65 »Hunc esse vestris orgiis »post hoc sequeris triduum.« »moremque et artem proditum [est, Extrema vox episcopi »hanc disciplinam foederis, 30 praenuntiatrix gloriae »libent ut auro antistites: nihil fefellit, nam dies praedicta palmam praetulit. »Argenteis scyphis ferunt 25

Qua voce, quantis laudibus 70 »fumare sacrum sanguinem »auroque noctumis sacris celebrabo mortis ordinem, »adstare fixos cereos. 35 quo passionem carmine digne retexens concinam? »Tum summa cura est fratri[bus, Hie primus e septem viris, »ut sermo testatur loquax, qui stant ad aram proximi, 75 »offerre fundis venditis levita sublimis gradu »sestertiorum milia. 4° et ceteris praestantioi, »Addicta avorum praedia Claustris sacrorum praeerat »foedis sub auctionibus caelestis arcanum domus »successor exheres gemit fidis gubemans clavibus votasque dispensans opes. 80 »sanctis egens parentibus. 45

»Haec occuluntur abditis »ecclesiarum in angulis, »et summa pietas creditur »nudare dulces liberos.

Versât famem pecuniae praefectus urbi regiae, minister insani ducis, exactor auri et sanguinis,

Qua vi latentes eruat so nummos, operta existimans talenta sub sacrariis cumulosque congestos tegi.

85

»Deprome thesauros, malis »suadendo quos praestigiis »exaggeratos obtines, »nigrante quos claudis specu.

Laurentium sisti iubet, exquirit arcam ditibus 55 massis refertam et fulgidae montes monetae conditos.

»Hoc poscit usus publicus, 90 »hoc fiscus, hoc aerarium, »ut dedita stipendiis »ducem iuvet pecunia.

»Soletis« inquit »conqueri, »Sic dogma vestrum est, au»suumquibusquereddito: [dio, »saevire nos iusto amplius, 95 »en Caesar agnoscit suum »cum Christiana corpora »nomisma nummis inditum. 60 »plus quam cruente scindimus. »Abest atrocioribus »censura fervens motibus, 32 praetulit P praestitit

95 agnoscet P

» Quod Caesaris scis, Caesari »da, nempe iustum postulo, 96 numisma 3

PRVDENTIVS

34

»ni fallor, haud ullam tuus 100 »signât deus pecuniam :

[34

135 aurum, velut iam conditum domi maneret, gestiens.

»Nec, cum veniret, áureos Pepigere tempus tridui, »secum Philippos detulit, Iaudatus inde absolvitur »praecepta sed verbis dedit Laurentius, sponsor sui »inanis a marsuppio. 140 et sponsor ingentis lucri. 105

»Inplete dictorum fidem, »quam vos per orbem venditis, »nummos libenter reddite, »estote verbis divites.«

Tribus per urbem cursitat diebus infirma agmina, omnesque, qui poscunt stipem, cogens in unum et congregans.

Nil asperum Laurentius 145 Illic utrisque obtutibus no refert ad ista aut turbidum, orbes cavatos praeferens sed, ut paratus obsequi, báculo regebat praevio obtemperanter adnuit. errore nutantem gradum, »Est dives« inquit »nonnego Et claudus infracto genu, »habetque nostra ecclesia 150 vel crure trunco semipes 115 »opumque et auri plurimum, breviorve pianta ex altera »nec quisquam in orbe est di- gressum trahebat inparem. ftior. Est, ulcerosis artubus »Is ipse tantum non habet q u i tabe corrupta fluat; »argenteomm aenigmatum , 5 5 e s t ) c u ¡ u s a r e n s dextera »Augustus arcem possidens, nervös in ulnam contrahat. 120 »cui nummus omnis scribitur. _ , , Tales plateis omnibus »Sed nec recuso prodere ¡rit a d s u e t o s ali »locupleta arcam numinis, e cclesiae matris penu, »vulgabo cuncta et proferam i f c ¡ ug n Q v e r a t »pretiosa, quae Christus tenet. »5 »Vnum sed orans flagito, Recenset exin singulos »indutiarum paullulum, f c n b e n s Y n t l m nom,lna' la »quo fungar efficacius * 8 ° e t l o c a t o s ,ordmue adstare »promissionis muñere: Pr0 temPlG m b e t »Dum tota digestim mihi l6 s Praescriptus et iam fluxerat 130 »Christi supellex scribitur: dies: furebat fervido iudex »nam calculanda primitus, avaras spiritu »tumsubnotandaestsummula.« promissa solvi efflagitans. Laetus tumescit gaudio praefectus ac spe devorat io6 qua P quae

1 3 4 spem P

Tum martyr : »Adsistas velim 170 »coramque dispositas opes

160 primus

166 fervidus P

170 dispostas

34]

PERISTEPHANON 2

»mirere, quas noster deus »praedives in sanctis habet:

35

»ne per salutem viscerum »mens insolescat turgida. »Cum membra morbus dis» animus viget robustior, [sicit, »membris vicissim fortibus »vis sauciatur sensuum.

»Videbis ingens atrium »fulgere vasis aureis, 175 »et per patentes porticus »structos talentis ordines.« » Nam sanguis in culpam caIt ille, nec pudet sequi, ventum ad sacratam ianuam: » minus ministrat virium, [lens stabant catervae pauperum 215 »si fervor effetus malis 180 inculta visu examina. »elumbe virus contrahat. Fragor rogantum tollitur: praefectus horrescit stupens, conversus in Laurentium oculisque turbatis minax. 220 185 Contra ille: »Quid frendens« [ait »minitaris, aut quid displicet? »num sórdida haec aut vilia, »num. despuenda existimas? 22J » Aurum, quod ardenter sitis, 190 »effossa gignunt rudera, »et de metallis squalidis »poenalis excudit labor:

»Si foite detur optio, »malim dolore asperrimo »fragmenta membrorum pati, »et pulcher intus vivere. »Committe formas pestium »et confer alternas lues: »camisne morbus foedior, »an mentis et morum ulcera ? »Nostri per artus debiles •intus decoris integri, »sensum venusti innoxium •laboris expertes gérant.

»Vestros valentes corpore »Torrens vel amnis turbidus 230 »interna conrumpit lepra, • errorque mancum claudicai »volvens arenis inplicat, et caeca fraus nihil videt. 195 » quod terrulenturn acsordidum »flammis necesse est decoqui. »Quemvis tuorum divitum, »Pudor per aurum solvitur, qui veste et ore praenitent, »violatur auro integritas, 235 •magis probabo debilem, »pax occidit, fides perit, quam quis meorum est pau200 »leges et ipsae intercidunt. perum. »Hunc, qui superbii serico, »Quid tu venenum gloriae quem currus inflatum vehit, »extollis et magni putas? hydrops aquosus lucido »si quaeris aurum verius, »lux est et humanum genus. 240 • tendit veneno intrinsecus. 205

»Hi sunt alumni luminis, »quos corpus artat debile,

193 turbidis P

209 dissecai

»Ast hic avarus contrahit manus recurvas et volam

228 languoris

233 principum P 3*

36

[34

PRVDENXIVS

»plicans adunéis unguibus »laxare ñervos non valet. 245

»Istum libido fetida »per scorta tractum publica »luto et cloacis inquinai, 28s »dum spurca mendicai stupra. »Quid ille fervens ambitu 250 »sitemque honoris aestuans, »mersisne anhelat febribus »atque igne venarum f u n t ? 2?D »Quisquís tacendi intempe»silenda prurit prodere, [rans 255 »vexatur et scalpit iecur »scabiemque cordis sustinet.

»Pannis videres obsitos »et muculentis naribus, »mentum salivis uvidum »bpposque palpebra putrì, »Peccante nil est taetrius, >>nii t a m leprosum aut putidum, »cruda est cicatrix criminum »oletque et antrum tartari. »Animabas inversa vice >>corrupta

forma

infligitur;

»quas pulcher adspectus prius »in corpore oblectaverat. >>En e r S ° n u m m o s aureos' »quos proxime spoponderam, >>quos n e c favil|is 0bmat »ruina, nec fur subtrahat.

»Quidinvidorumpectorum 295 »strumas retexam túrgidas, »quid purulenta et livida 260 »malignitatum vulnera: »Nuncaddogemmasnobiles, _ . . _ »ne pauperem Christum putes, »Tute ipse, qui Komam re„ • 1 •• r • 1 . »gemmas corusci luminis, »contemptor aeterni dei, [gis, 3oo > ; 0 m a t u r h o c lum ibug. >dum daemonum sordes colis, »morbo laboras regio. »Cemis sacratas virgines, 265

>>miraris i n t a c t a s anus»Hi, quos superbus despicis, »pnmique post damnum tori »quos execrandos iudicas, >n^ls secundl nescias" »brevi ulcerosos exuent »artus et incólumes erunt. »Hoc est monile ecclesiae, 305 »Cum carne conruptissima » h i s i I l a gernmis comitur: 270 »tandem soluti ac liberi »dotata sic Christo placet, >>sic o r n a t a l t u m »pulcherrimo vitae statu verticem. »in arce lucebunt patris, »Eccum talenta suscipe,

»Non sordidati aut debiles, 310 »ornabis urbem Romulam, »sicut vid en tur interim, »ditabis et rem principis, 275 »sed purpurantibus stolis »fies et ipse ditior.« »clari et coronis aureis. »Ridemur« exclamat fre»Tune si facultas suppetat, [mens »coram tuis obtutibus praefectus »ac miris modis »istos potentes saeculi 3*5 »per tot figuras ludimur, 280 »velim recensendos dari. »et vivit insanum caput? 250 sitemque P sitimque al.

263 coles P

313 furens P

314 et P

34]

PERISTEPHANON 2

37

»Inpune tantas, furcifer, 355 »tunc, si libebit, disputa, »strophas cavillo mimico »nil esse Vulcanum meum.« »te nexuisse existimas H a e c fante fect0 tmces 3,0 »dum scurra saltas fabulam? h i n c i n d e t o r t Q r e s p a r a n t »Concinna visa urbanitas nudare amictu martyrem, »tractare nosmet ludicris ? 36° vincire membra et tendere, »egon' cachinnis venditus m Qs d e c o r e lenduit »acroma festivum fui? fulgorque circumfusus est, 325 »Adeone nulla austeritas, talem revertens legifer »censura nulla est fascibus, de monte vultum detulit: »adeon' securem publicam ^ Iudaea plebs aureo »mollis retundit lenitas ? b o y e i n q u i n a t a et decoIor »Dicis, libenter oppetam, 330 »votiva mors est martyri. »Est ista vobis, novimus, »persuasionis vanitas.

expavit et faciem retro detorsit inpatiens dei. Talemque et ille praetulit 3?0 o r i s

corusci

gloriam

»Sed non volenti inpertiam, Stephanus per imbrem saxeum »praestetur ut mortis citae caelos apertos intuens. 335 »conpendiosus exitus: Inluminatum hoc eminus »perire raptim non dabo. r e c e n s piatis fratribus, »Vitam tenebo et differam 375 baptisma quos nuper datum »poenis morarum iugibus, Christi capaces fecerat. »et mors inextricabilis A s t inpiorum caecitas, 340 »longos dolores protrahet. os o b H t u m noctis situ »Prunas tepentes sternite, nigrante sub velamine »ne fervor ignitus nimis 380 obducta clarum non videt : »os contumacis occupet Aegyptiae plagaeinmodum, »et cordis intret abdita. q u a e c u m t e n e b r i s barbaros 345

»Vapor senescens langueat, damnaret, Hebraeis diem »qui fusus adflatu levi sudo exhibebat lumine. »tormenta sensim temperet ^ Q u i n i p s a o d o r i s quaiitas> »semustulati corporis. a d u s t a q u a m r e d d i t cutiS;

»Bene est, quod ipse ex omdiversa utrosque permovet : 350 »mysteriarches incidit : [nibus his nidor, illis nectar est. »hie solus exemplum dabit, Wemque sensus dispari »quid mox timere debeant. 39o v a r i a t u s a u r a > a u t a d f i c i t »Conscende constratum ro»decumbe digno lectulo. [gum, 327 securim

328 retudit P

horrore nares vindice, aut mulcet oblectamine.

38

PRVDENTIVS

[34

»Hoc destinatum, quo magis Sic ignis aeternus deus : nam Christus ignis verus est, 43° ius Christiani nominis, quodcunque terrarum iacet, 395 is ipse conplet lumine »uno inligaret vinculo. iustos et urit noxios. Postquam vapor diutinus »Da, Christe, Romanis tuis, decoxit exustum latus, »sit Christiana ut civitas, ultro e catasta iudicem 435 »per quam dedisti, ut caeteris 400 conpellat adfatu brevi : »mens una sacrorum foret. »Confoederentur omnia »Converte partem corporis »hinc inde membra in symbo»satis crematam iugiter [Ium : »et fac peri cium, quid tuus »mansuescat orbis subditus, »Vulcanus ardens egerit.« 440 » mansuescat et summum caput. 405 Praefectus inverti iubet. »Advertat abiunctas plagas Tunc ille: »Coctum est, devora »coire in unam gratiam, »et experimentum cape, »fiat fidelis Romulus »sit crudum an assum suavius.« »et ipse iam credat Numa. Haec ludibundus dixerat, 410 caelum deinde suspicit +45 »Confundit error Troicus »adhuc Catonum curiam et congemiscens obsecrat »veneratus occultis focis miseratus urbem Romulam: »Phrygum penates exules. » 0 Christe numen unicum, »Ianum bifrontem etStercu»0 splendor, o virtus patris, [lum 45° »colit senatus, horreo 415 »0 factor orbis et poli »atque auctor horum moenium! »tot monstra patrum dicere, »et festa Saturni senis. »Qui sceptra Romae in ver»Absterge, Christe, hocde» rerum locasti sanciens [tice »emitte Gabriel tuum, [decus, »mundum Quirinali togae 4J5 »agnoscat ut verum deum 420 »servire et armis cedere: »errans Iuli caecitas. »Vt discrepantum gentium »Et iam tenemus obsides »mores et observantiam »fidissimos huius spei : »linguasque et ingenia et sacra »hic nempe iam régnant duo »unis domares legibus. 46o »apostolorum principes. »Alter vocator gentium, 425 »En omne sub regnum Remi »alter cathedram possidens »mortale concessit genus, »primam recludit créditas »idem loquuntur dissoni »aeternitatis ianuas. »ritus, id ipsum sentiunt. 4 1 3 nomen P primus al.

437 confaederantur P

439 mansuescit P

463 primam P

34]

465

PERISTEPHANON 2

39

»Discede, adulter Iuppiter, hostile sed ferrum retro »stupro sororis oblite, torquens in auctorem tulit. >relinque Romam liberam 5o5 D u m d a e m o n invictum dei »plebemque ïam Chnsti fuge. t e s t e m l a c e s s i t p r 0 d i 0 j

»Te Paulus hinc exterminât, 470 »te sanguis exturbat Petri, »tibi id, quod ipse armaveras, »factum Neronis officii.

perfossus ipse concidit et stratus aeternum iacet.

M o r s llla s a n f m a r t t >' n s 510 mors vera templorum fuit : »Video futurum principem tunc Vesta Palladios lares »quandoque, qui servus dei inpune sensit deseri. 475 »taetris sacrorum sordibus »servire Romam non sinat: Quidquid Quiritum sueverat ^ . , . orare simpuvium Numae, »Qui templa claudat vecti- 5 I J c h r i g t i f r e tans atria »valvas ebumas obstruât, [bus, h is r e s u l t a t m a r t em. »nefasta damnet limina 480 »obdens aenos pessulos. Ipsa et senatus lumina, »Tunc pura ab omni sanquondam Luperci aut Flamir • apostolorum et martyrum [ nes, „-,„1 „ , „ „ „ „ . . „ . 520 exosculantur limina. »tandem nitebunt marmora; »stabunt et aera innoxia, Videmus inlustres domos, »quae nunc habentur idola.« s e x u ex utroque nobiles, 485 Hie finis orandi fuit offere votis pignera et finis idem vinculi clarissimorum liberum, carnalis, erupit volens ^ Vitbltas olim pontifex vocem secutus spintus. adscitur in signum crucis, Vexere corpus subditis aedemque Laurenti tuam 490 cervicibus quidam patres, Vestaiis intrat Claudia. quos mira libertas viri Q ter q u a t e r q u e et ties ambire Christum suaserat. ^ beatug urbig incolaj Repens medullas indoles qui te ac tuorum comminus adflarat et coegerat sedem célébrât ossuum : 495 amore sublimis dei C u i p r o p t e r a d v o l y i ]icet> odisse nugas pnstmas. qui fletibus spargit locum)

Refrixit ex illo die cultus deorum turpium, plebs in sacellis rarior: 500 Christi ad tribunal cumtur. Sic dimicans Laurentius non ense praecinxit latus :

535 qui pectus in terram premit, qui vota fundit murmure, Nos binis

VascQ

remotos

m h e m s

Alpibus

dividit

trans Cottianorum iuga, 540 trans et Pyrenas ninguidos.

4°

PRVDENTIVS —

[34

AVGVSTINVS

Vix quam quam sacris

fama nota est, abditis probant Quiritum gaudia, plena sanctis Roma sit, quibus rogatus adnuis. dives urbanum solum j 6 j Quod quisque supplex posepulcris floreat. stulat, 545 Sed qui caremus his bonis, fert inpetratum prospere : poscunt, iocantur, indicant nec sanguinis vestigia et tristis haud ullus redit : videre coram possumus, caelum intuemur eminus. Ceu praesto semper adsies, Sic, sancte Laurenti, tuam 570 tuosque alumnos urbicos lactante conplexus sinu 550 nos passionem quaerimus : patemo amore nutrias. est aula nam duplex tibi, hic corporis, mentis polo. Illic inenarrabili adlectus urbi municeps, 555 aeternae in arce curiae gestas coronam civicam.

575

Hos inter', o Christi decus, audi poetam rusticum cordis fatentem crimina et facta prodentem sua :

Indignus agnosco et scio, quem Christus ipse exaudiat, Videor videre inlustribus sed per patronos martyres gemmis coruscantem virum, -80 potest medellam consequi/ quem Roma caelestis sibi Audi benignus supplicem 560 legit perennem consulem. Christi reum Prudentium, Quae sit potestas credita et servientem corpori et muneris quantum datum, absolve vinclis saeculi.

AVGVSTINVS

35 Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. Abundantia peccatorum solet fratres conturbare, propter hoc dominus noster voluit nos praemonere comparans regnum caelorum reticulo misso in mare 5 congreganti multos pisces omne genus hinc et inde, quos cum traxissent ad litus, tunc coeperunt separare, bonos in vasa miserunt, reliquos malos in mare. 567 iocantur P : 'litantur' oder 'lactantur' al.

574 audi et

579 martyras P

A V G V S T I N V S ist unsres wissens nur einmal als dichter aufgetreten in dem 'Psalmus contra partem Donati', den er retract. I 18 (20) bespricht. Ausgabe von PETSCHENIG im Corp. script, eccl. lat. L I , 1

4°

PRVDENTIVS —

[34

AVGVSTINVS

Vix quam quam sacris

fama nota est, abditis probant Quiritum gaudia, plena sanctis Roma sit, quibus rogatus adnuis. dives urbanum solum j 6 j Quod quisque supplex posepulcris floreat. stulat, 545 Sed qui caremus his bonis, fert inpetratum prospere : poscunt, iocantur, indicant nec sanguinis vestigia et tristis haud ullus redit : videre coram possumus, caelum intuemur eminus. Ceu praesto semper adsies, Sic, sancte Laurenti, tuam 570 tuosque alumnos urbicos lactante conplexus sinu 550 nos passionem quaerimus : patemo amore nutrias. est aula nam duplex tibi, hic corporis, mentis polo. Illic inenarrabili adlectus urbi municeps, 555 aeternae in arce curiae gestas coronam civicam.

575

Hos inter', o Christi decus, audi poetam rusticum cordis fatentem crimina et facta prodentem sua :

Indignus agnosco et scio, quem Christus ipse exaudiat, Videor videre inlustribus sed per patronos martyres gemmis coruscantem virum, -80 potest medellam consequi/ quem Roma caelestis sibi Audi benignus supplicem 560 legit perennem consulem. Christi reum Prudentium, Quae sit potestas credita et servientem corpori et muneris quantum datum, absolve vinclis saeculi.

AVGVSTINVS

35 Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. Abundantia peccatorum solet fratres conturbare, propter hoc dominus noster voluit nos praemonere comparans regnum caelorum reticulo misso in mare 5 congreganti multos pisces omne genus hinc et inde, quos cum traxissent ad litus, tunc coeperunt separare, bonos in vasa miserunt, reliquos malos in mare. 567 iocantur P : 'litantur' oder 'lactantur' al.

574 audi et

579 martyras P

A V G V S T I N V S ist unsres wissens nur einmal als dichter aufgetreten in dem 'Psalmus contra partem Donati', den er retract. I 18 (20) bespricht. Ausgabe von PETSCHENIG im Corp. script, eccl. lat. L I , 1

36]

AVGVSTINVS —

COMMODIANVS I

I

41

quisquís novit evangelium, recognoscat cum timore, videt reticulum ecclesiam, videt hoc saeculum mare ; 10 genus autem mixtum piscis iustus est cum peccatore; saeculi finis est litus : tunc est tempus separare ; qui modo retia ruperunt, multum dilexerunt mare; vasa sunt sedes sanctorum, quo non possunt pervenire. Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. 15 Bonus auditor fortasse quaerit, qui ruperint rete, homines multum superbi, qui iustos se dicunt esse, sic fecerunt (et) scissuram et altare contra altare, diabolo se tradiderunt, cum pugnant de traditione et crimen quod commiserunt in alios volunt transferre. so ipsi tradiderunt libros et nos audent accusare, ut peius committant scelus quam commiserunt et ante, qui possent causam librorum excusare de timore, quia Petrus Christum negauit, dum terreretur de morte, modo quo pacto excusabunt factum altare contra altare 25 et pace Christi conscissa spem reponunt in homine ? quod persecutio non fecit, ipsi fecerunt in pace. Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate.

COMMODIANVS INSTRVCTIONES

36 Praefatio nostra viam erranti demonstrat Respectumque bonum, cum venerit saeculi meta, Aeternum fieri, quod discredunt inscia corda. Ego similiter erravi tempore multo p. 3 — 1 5 . D e r psalm wird durch den refrain (ypopsalma) »omnes qui« etc. in Strophen geteilt, die mit den buchstaben des alphabets von A — V beginnen, dann folgt ein nachgesang. Hier ist als probe Strophe 1 und 2 a b g e d r u c k t , vgl. E B E R T

2

2 5 0 f. W .

M E Y E R A n f a n g u . U r s p r u n g d. l a t .

u. griech. rythm. Dichtung (Abh. d. Münch. Akad. I kl. X V I I Bd. I I Abt. p. 284 ff. 3 6 1 7 et add. Petschenig 25 ponunt cod. corr. Petschenig. C O M M O D I A N V S bedeutet, was seine zeit angeht, ein noch nicht definitiv gelöstes problem: man schwankt von c. 250 (Ebert) bis c. 470 (Brewer). V g l . S C H A N Z G e s c h . d. r ö m . L i t t . I I I 1 2 s . 4 2 7 f f . 88 ff. H A R N A C K Chronologie I I 4 3 3 ff. B R E W E R K o m m o d i a n

EBERT2 v. G a z a

1906. Ueber seine metrik W . MEYER Anfang u. Urspr. 288 ff. Eine meisterhafte ausgabe lieferte DOMBART im Corp. scr. eccl. lat. X V . Die sehr schlechte Überlieferang der Instructiones beruht auf dem codex

36]

AVGVSTINVS —

COMMODIANVS I

I

41

quisquís novit evangelium, recognoscat cum timore, videt reticulum ecclesiam, videt hoc saeculum mare ; 10 genus autem mixtum piscis iustus est cum peccatore; saeculi finis est litus : tunc est tempus separare ; qui modo retia ruperunt, multum dilexerunt mare; vasa sunt sedes sanctorum, quo non possunt pervenire. Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate. 15 Bonus auditor fortasse quaerit, qui ruperint rete, homines multum superbi, qui iustos se dicunt esse, sic fecerunt (et) scissuram et altare contra altare, diabolo se tradiderunt, cum pugnant de traditione et crimen quod commiserunt in alios volunt transferre. so ipsi tradiderunt libros et nos audent accusare, ut peius committant scelus quam commiserunt et ante, qui possent causam librorum excusare de timore, quia Petrus Christum negauit, dum terreretur de morte, modo quo pacto excusabunt factum altare contra altare 25 et pace Christi conscissa spem reponunt in homine ? quod persecutio non fecit, ipsi fecerunt in pace. Omnes qui gaudetis de pace, modo verum iudicate.

COMMODIANVS INSTRVCTIONES

36 Praefatio nostra viam erranti demonstrat Respectumque bonum, cum venerit saeculi meta, Aeternum fieri, quod discredunt inscia corda. Ego similiter erravi tempore multo p. 3 — 1 5 . D e r psalm wird durch den refrain (ypopsalma) »omnes qui« etc. in Strophen geteilt, die mit den buchstaben des alphabets von A — V beginnen, dann folgt ein nachgesang. Hier ist als probe Strophe 1 und 2 a b g e d r u c k t , vgl. E B E R T

2

2 5 0 f. W .

M E Y E R A n f a n g u . U r s p r u n g d. l a t .

u. griech. rythm. Dichtung (Abh. d. Münch. Akad. I kl. X V I I Bd. I I Abt. p. 284 ff. 3 6 1 7 et add. Petschenig 25 ponunt cod. corr. Petschenig. C O M M O D I A N V S bedeutet, was seine zeit angeht, ein noch nicht definitiv gelöstes problem: man schwankt von c. 250 (Ebert) bis c. 470 (Brewer). V g l . S C H A N Z G e s c h . d. r ö m . L i t t . I I I 1 2 s . 4 2 7 f f . 88 ff. H A R N A C K Chronologie I I 4 3 3 ff. B R E W E R K o m m o d i a n

EBERT2 v. G a z a

1906. Ueber seine metrik W . MEYER Anfang u. Urspr. 288 ff. Eine meisterhafte ausgabe lieferte DOMBART im Corp. scr. eccl. lat. X V . Die sehr schlechte Überlieferang der Instructiones beruht auf dem codex

42

COMMODIANVS

[36

5 Fana prosequendo parentibus insciis ipsis; Abstuli me tandem inde legendo de lege. Testifico dominum: doleo pro cívica turba, Inscia quod pergit periens déos quaerere vanos; Ob ea perdoctus ignaros instruo verum.

37 In lege praecepit dominus caeli, terrae marisque: Nolite, inquit, adorare déos inanes D e manibus vestris factos ex ligno vel auro, Indignatio mea ne vos disperdat ob ista. 5 Gens ante, Moysi rudis, sine lege morata Nesciensque deum, defunctos reges orabant, A d quorum effigies faciebant idola vana. Translatis Iudaeis dominus de terra Aegypti Inposuit legem postmodum et ista praecepit, io Omnipotenti sibi soli deservire, non illis. D e resurrectione quoque docetur in ipsa Et spe fortunata rursum in aevo vivendi, Idola si vana relinquantur neque colantur.

38 Cum deus omnipotens exornasset mundi naturam, Visitari voluit terram ab angelis istam; Legitima cuius spreverunt illi dimissi; Tanta fuit forma feminarum, quae flecteret illos. 5 V t coinquinati non possunt caelo redire, Rebelles ex illo contra deum verba misere. Altissimus inde sententiam misit in illis; D e semine quorum Gigantes nati feruntur. A b ipsis in terra artis prolatae fuere, 10 Et tingere lanas docuerunt et quaeque geruntur, Mortales et illi mortuos simulacro ponebant. Omnipotens autem, quod essent de semine pravo, Non censuit illos recipi defunctos e morte. V n d e modo vagi subvertunt corpora multa; 15 Máxime quos hodie colitis et deos oratis. C s. x i und B s. x v n . Ihren titel geben die gedichte durch acrosticha an. 3 6 = I i 6 abstulit C B 37 = 1 2 3 8 = I 3 10 quaecunque C B

41]

INSTRVCTIONES I

I . 2. 3 . 5. 1 3 .

35

43

39 Iuppiter hie natus in insula Creta Saturno Vt fuit adultus, patrem de regno privavit, Proinde nobilium uxores sororesque delusit. Praeterea sceptra fecerat faber illi Pyracmon. 5 Initio caelum, terram deus et mare fecit; Terribilis autem iste medio tempore natus E x antro processit iuvenis furtimque nutritus. Respice querellas ! Alter est deus, non Iovis ille.

40 Invictus de petra natus si deus habetur, Nunc ergo reticeo ; vos de istis date priorem ! Vicit petra deum, quaerendus est petrae creator. Insuper et furem adhuc depingitis esse, 5 Cum, si deus esset, utique non furto vivebat. Terrenus utique fuit et monstruosa natura, Vertebatque boves alienos semper in antris, Sicut et Cacus Vulcani filius ille.

41 Adam protoplastus ut dei praecepta vitaret, Belias servator fuit de invidia plasmae. Contulisset nobis seu boni seu mali quod egit Dux nativitatis; morimur itemque per ilium, 5 E x divino ipse ut recedens exsul factus a verbo. Finitis sex milibus annis inmortales erimus. Gustato pomi ligno mors intravit in orbem: Hoc ligno mortis quaeramus vitae futurae. In ligno pendii vita ferens poma, praecepta : 10 Kapite nunc (vobis) vitalia poma credentes. Lex a ligno data est homini primitivo timenda, Mors unde provenit neglecta lege primordi : Nunc extende manum et sume de ligno vitali. Optima lex domini sequens de ligno processit; 15 Perdita lex prima; gustat, unde licet illi, Qui deos adorat vetitos, mala gaudia vitae. 3 9 = I 5 4 0 = I 13 4 1 = I 35 'de ligno vitae et mortis'. I protoplaustus C protolapsus B 2 servatur C B 5 'recedens' tilgt Domb. 'ipse' ist Adam, 'divinum' das paradies 8 'futurae' ergänze 'lignum' Domb. 10 (vobis) add. Domb. (inde) Hanssen

COMMODIANVS

44

[41

Respuite gustum; sufficiet scire quod esset. Si vivere vultis, reddite vos legi secundae, Templorum culturam, daemonum fana vitate. 20 Vertite vos Christo, et eritis deo sodales. Xancta dei lex est, quae mortuos vivere dicit. Ymnum sibi soli dominus proferre praecepit, Zabolicam legem omnes omnino vitate.

42

5

10

15

20

Dixit Esaias : hie homo, qui commovet orbem Et reges totidem, sub quo fiet terra deserta. Audite, quoniam propheta de ilio praedixit; Nil ego conposite dixi, sed (de) lege legendo. Tum scilicet mundus finitur, cum ille parebit Et tres imperantes ipse devicerit orbe. Cum fuerit autem Nero de inferno levatus, Helias veniet prius signare dilectos, Res qu(i)a sub fine regit f et artatio tota. In. Septem annis tremebit undique terra : Sed medium tempus Helias, medium Nero tenebit. Tunc Babylon meretrix (erit) incinefacta favilla ; Inde ad Hierusalem perget, victorque Latinus Tunc dicet: Ego sum Christus, quem semper oratis. E t quidem conlaudant ilium primitivi decepti, Multa signa facit quoniam eius pseudopropheta. Praesertim, ut credant illi, loquetur imago ; Omnipotens tribuit, ut (spiri)talis eradat. Recapitulantes scripturas ex eo Iudaei Exclamant pariter ad excelsum sese deceptos.

43 Desidet (populus) absconsus ultimus sanctus, Et quidem ignotus a nobis ubi moretur. Per novem tribuum (cum) agant et dimidiam ipsi, Omissae duae tribum haec sunt et dimidia nobis. 17 esset vgl. Instr. I 34, 18. I I 1 ( = n. 43), 1 6 Murat. fragm. 66 f. 19 cultura C B | fata C B 4 2 = I 41 1 I s . 14, 1 6 4 (de) Domb. vgl. 1,6 6 diuicerit C | orbem C B cf. Sibyll. 5, 5 1 8 Hesaias C B , corr. nach v. 1 1 9 res qua suf fine C res quas affine B corr. Domb. | e t w a : 'et nationi prophetat' nach Carm. apol. 8 3 3 . 839 1 2 (erit) Domb. 17 Apoc. 1 3 , 15 4 3 = I I 1 vgl. Bousset Judentum 2 2 7 2 f. 1 desideret absconsus C B corr. Domb. 3 tribum C B cum add. Domb.

43]

INSTRVCTIONES I 3 5 . 4 1 . I I

I

45

5 Praecepitque Christus per legem vivere priscos. Vivamus nunc omnes, novellae traditio legis, Lex ut ipsa docet ! Apertius indico vobis. Obrelictae duae tribuum et dimidia: quare Ab istis dimidia tribuum ? ut martyres essent, 10 Bellum cum infer(r)et electis suis in orbem, Seu certe sanctorum chorus prophetarum ad illam Consurgeret plebem, qui frenum inponeret illis, Obsceni quos equi trucidarunt calce remissa; Nec ruent ad manus pacem aliquando tenere. 15 Semotae sunt istae tribuum, ut mysteria Christi Omnia per istas conpleatur saeculo toto. Sunt autem de scelere duorum fratrum enatae, Auspicio quorum facinus secutae fuere. Non merito tales dispersi sunt ipsi cruenti? 20 Conveniunt iterum propter mysteria castris. Tunc autem properant conpleri legis narrata. Omnipotens Christus descendit ad suos electos, Obscurati nobis qui fuerunt tempore tanto, Milia tot facti; ilia est gens vera caelestis. 25 Non natus ante patrem moritur ibi, neque dolores In suis corporibus sentiunt vel ulcera nata. Pausantes in lecto suo mature recedunt Omnia conplentes legis, ideoque tutantur. Transire iubentur ad dominum partibus istis, 30 Exsiccat fluvium quibus sicut ante traiectis, Nec minus et dominus ipse producit cum illis. Transiit ad nostra, veniunt cum rege caeleste. In quorum itinere quid dicam quod deus educet? Subsidunt montes ante illos et fontes erumpunt: 35 Caelestem populum gaudet creatura videre. Hic tamen festinat matrem defendere captam. Rex autem iniquus, qui obtinet, illum ut audit, In partem boreae refugit et colligit omnes. Sed cum se inlidet exercitu dei tyrannus, 40 Terrore cadesti prosternuntur milites eius, Ipse cum infando conprehenditur pseudopropheta ; 9 tribuum? V t ed. R i g a l i , tribuunt C tribum B n — 1 2 prophetarum Consurgere ad illam plebem C B corr. Hanssen 1 3 equ&rucidauerunt C 1 4 ruerit C B corr. Domb. [ temere C B corr. Domb. 1 5 isti C B 26 uel Domb. ut C B 29 patribus C B corr. Domb. 3 0 traiectus C traiectas B corr. ed. Rigalt. 3 3 qct dicam q d C quod dicam q d B 3 6 festinant C B corr. Domb. 3 7 iniquis C (B unsicher) | audet C B 4 0 eius D o m b . eli C eli B

46

COMMODIANVS

[43

Decreto domini traduntur vivi gehennae. Ex eo primores et duces servire iubentur. Intrabunt tunc sancti ad antiquae ubera matris, 45 Vt tandem et illi refrigerent, quos malus ille [suasitj In variis poenis cruciabat sibi credendos. Ventum est ad finem : quo tollantur scandala mundo, Incipiet dominus iudicium dare per ignem.

44

5

io

15

20

De caelo descendit civitas in anastase prima. Et quid referamus de fabrica tanta caeleste ? Resurgimus illi, qui fuimus illi devoti, Et incorrupti erint iam tunc sine morte viventes, Sed nec dolor ullus nec gemitus erit in illa. Venturi sunt illi quoque, sub Antechristo qui vincunt Robusta mar(tyr)ia, et ipsi toto tempore vivunt Recipiuntque bona, quoniam mala passi fuere, Et générant ipsi per annos mille nubentes. Conparantur ibi tota vectigalia terrae, Terra quia nimium fundit sine fine novata. Inibi non pluvia, non frigus in aurea castra, Obsidiae nullae, sicut nunc, neque rapinae. Nec lucernae lumen desiderai civitas illa: Ex auctore suo lucet, nec nox ibi paret. Per duodecim milia stadia lata, longa, sic alta; Radicem in terra, sed caput cum caelo peraequat; In urbem pro foribus aut sol aut luna lucebit. Malus in angore saeptus propter iustos alendos. Ab annis autem mille deus omnia portât.

45 Credentes in Christo derelictis idolis omnes Admoneo paucis propter salutarla vestra. Temporibus primis per errorem si qua gerebas, Erogatus enim Christo tu cuncta relinque, 5 Cumque deum nosti, esto bonus tiro, probatus, Virgineusque pudor tecum versetur in agno. 44 antiqua C B coir. ed. Rigalt. 45 tandem Domb. autem C B | mal+ (male B) ille suasit C B corr. Hanssen 44 = 113 7 maria C B corr. ed. Rigalt. 15 augure C B corr. ed. Rigalt. 18 a u t 1 : aù ( = autem) C B 19 augure C B angore Rigalt. 46 = II 5 6 hagno?

47]

INSTRVCTIONES I I

I. 3 .

5. 6.

8

47

Mens bonis invigilet: cave ut non delinquas in ante; In baptismo tibi genitalia sola donantur. N a m si quis peccans catecuminus, poena notatur; 10 Insignis ilia vivas, sed non sine damna moraris. Summa tibi: gravia peccata devita tu semper.

46 Fideles admoneo, fratres de odio tollant: Impia martyribus odia reputantur in ignem; Destruitur martyr, cuius est confessio talis, Expiari malum nec sanguine fuso docetur. 5 L e x iniquo datur, ut possit sese frenare; I n d e lotus debes cavere similiter et tu. Bis deo peccas, qui lites fratri protendis. V n d e non effugies peccatum prisce sectans. Semel es lotus, numquid poteris denuo mergi ?

47 Paenitens es factus: noctibus diebusque precare, A t t a m e n a matre noli discedere longe, E t tibi misericors poterit altissimus esse, N o n fiet in vacuum confusio culpae proinde, 5 I n reatu tuo sorde manifesta deflere, T u si vulnus habes altum, medicumque require, E t tarnen in poenis poteris tua damna lenire. N a m q u e fatebor enim unum m e ex vobis adesse Terroremque item quondam sensisse ruinae. 10 Idcirco commoneo vulneratos cautius ire, Barbam (atque) comam foedare in pulvere terrae Volutarique saccis et petere summo de rege, Subvenire tibi, ne pereas forte d e plebe. 8 genitali sola tenantur C B corr. Domb. 9 peno notantur C peno notant B corr. ed. Rigalt. 10 uiuat C B corr. Domb. | memoraris C B corr. Domb. 46 = II 6 1 ne odia Domb. S iniqua C B corr. Domb. I possis C B corr. Domb. 6 lotus debet carere debis similiter ut tu C B corr. Domb. 8 prisce C B : pristinum Hanssen 47 = II 8 4 confessio B corr. Rig. | perinde C B 5 sorde Domb. sedde C B 9 terroremque linquendâ sensisserumâ (minam B) C B corr. Domb. 11 (atque) Domb.

COMMODIANVS

48

[48

48

5

10

15

20

Quando bellum autem geritur aut inrigat hostis, Vincere qui poterit aut latere, magna tropaea, Infelix autem erit, qui fuerit captus ab illis. Amittit et patriam et regem, cui digne provenit, Pugnare pro patria qui noluit neque pro vita. Obisse debuerat quam ire sub barbaro rege Servitiumque pati atque hostibus [sine] lege deferre. Tu si proeliando moreris pro terra, vicisti, At si manus dederis incolumis, lege peristi. Transfluviat hostis, tu sub latebra (te) conde, Aut si intrare potest, f si nec ne cessa. Vndique te redde tutum, tuos quoque : vicisti ; Et vigilanter age, ne quis incurrat in illa. Rex infamis erit, si quis se propalai hosti. Vincere qui nescit et occurrit tradere sese, Nec sibi nec patriae laudem remisit ineptus; Tunc vivere voluit, cum ipsa vita perivit. De(inde) si refugiat inops aut profanus ab hoste, Eramen ut sonans, facti vel ut aspides surdi, Orare satis debet vel se condere talis.

49 Duellum hostis subito (ubi) venit inundans, Et prius quam fugerent, parvulos occupavit inertes, Inproperandum eis non est, licet capti videntur. Nec quidem excuso : ob delieta forte parentum 5 Fuere promeriti, ideo deus tradidit illos. Attamen adultos hortor, in aula recurrant Nascanturque quasi denuo suae matris de uentre. Terribilem gentem fugiant semperque cruentam, Impiam, indocilem, ferina vita viventem; 10 Bellum enim alium cum fuerit forte gerendum, Vincere qui poterit, aut certe iam scire cavere, S 48 = I I 9 4 prouerit C B corr. Domb. 7 seruitiumque pateatque C B servitium quem pateat Domb. 8 proeliando B corr. predicando CB* 9 incolume C incolumen B corr. ed. Rigalt. 10 ( t e ) add. Kaelb. 11 etwa 'nec sic ne cessa minanti' 17 noluit C B corr. Domb. 18 de(inde) Domb. 19 era C B corr. Domb. ( = aeramen = aes) 20 vielleicht 'saccis' Domb. I vel Domb.: ut C B | tali C B corr. Domb., aber vielleicht 'tabi' Domb. 49 = I I 10 1 ubi add. Domb. | fugeret et C fugeret B corr. ed. Rig. 7 nascunturque C B | matri C B Domb. 8 legem fugiens C B corr. Domb. nach Carm. apol. 171 (vgl. M in Carm. ap. 973) 11 f. vgl. I I 9 ( = n. 48), 2.

INSTRVCTIONES II 9. IO. 16. 18

Si]

49

50

s

10

15

20

25

Si quidam doctores, dum exspectant munera vestra Aut timent personas, laxantes singula vobis, Et ego non doceo, sed cogor dicere verum. Cum caterva mali pergis ad spectacula vana, Vbi (a) satana fragoribus pompa (pa)ratur. Licere persuades tibi, quodcumque placebit. Altissimi prolis cum filiis zabuli mixta Respicere nunc vis, cui renuntiasti, priora? In ipsis versaris iterum : qui proderit unus ? Aut si pro languore, datum quod, stulte profanas I . . . . • Nolite diligere mundum neque ambitum eius : Tanta dei vox est, et tibi pro le(vi) videtur. Observas mandatum hominis, et dei devitas; T u fidis muneri, quo doctores ora procludunt, .Vt taceant neque dicant tibi iussa divina. M e vera dicentem si contemnis, prospice summum : Filius cuius eras, ilii te adsigna clientem. Vivere si quaeris gentiliter homo fidelis, Gaudia te mundi removent a gratia Christi; Indisciplinate quod libe(t) licere praesumis, E t choros historicos et cantica musica quaeris, N e c tali subolem insanire licentia curas. Dum vita frunisci putas, inprovidus erras. Altissimus iubet, et iusta praecepta devitas.

51 Matrona vis esse Christiana ut saeculi discens : Auro te circumdas aut sirica veste, pudica, Terrorem legis ex auribus vento remittis, R e s vanas adfectas cuncta de zabuli pompa, 5 Ornas et ad speclum cincinnos fronte reflexos, 5 0 = I I 16 1 f. vgl. n. 45, 9 5 ubi satanas fragoribus conparatus C B corr. Hanssen nach I I 18, 4. 19, 16 Carm. apol. 206 8 nunc Domb. n ( = non) C B | cui vgl. z u n r . 4 1 , 17 9 ' u n u s ' = deus (vgl. Carm. apol. 803) 1 1 sinn 'so höre auf gottes gebot, welches lautet' 12 I loh. 2, 15 1 3 prole uidetur C B corr. Ludwig nach I I 3 5 , 1 15 muneris quod doctoris C B corr. ed. Rig. 17 dicentem sie teneris C B (sicut teneris B ) : dicente sicut teneris Domb. 21 leue C B corr. Domb. 22 'historicos' f ü r 'histrionicos' s. Domb. zu Carm. apol. 877 5 1 = 1 1 18 1 discens ( = diseipula 1 3 7 , 6 ) D o m b . : ds ces C (B) 5 omans C ornaris B corr. Domb. 4

5°

COMMODIANVS

[51

Nec non et inducis malis medicamina falsa, In oculis puris stibium perverso decore, Seu crines tingis, ut sint toto tempore nigri. Est deus inspector, pénétrât qui singula corda. 10 Ceterum pudicis ista necessaria non sunt. Casto ac pudico sensu pertundite pectus; L e x dei testatur tales abscedere lege. E x corde qui credit femina marito probata Sufficiat esse non cultibus sed bona mente. 15 Induite vestes quas oportet, frigus ut ostent Aut nimium solis, tantum ut pudico proberis ; Et in plebe dei facultatis dona demonstres. Dat tibi momentum (Tabitha) clarissima quondam Exanimata iacens precibus viduarum erecta. 20 In dando promeruit, non comtibus, inde levari. Vos matronae bonae vanitatis fugite decorem : In(cestas in) feminas congruit cultura lupana. Vincite malignum, pudicae feminae Christi, * In dando divitias vestras ostendite totas.

52 Dispositum tempus vehit nostris pacem in orbe Et ruinam simul blandiente saeculo primis. Praecipitis populo, quem (ipsi) in schisma misistis : Aut facite legem civitatis aut exite de illa. 5 Conspicitis stipulam cohaerentem in oculis nostris, Et vestris in oculis non vultis cernere trabem. Subdola pax vobis venit, persecutio flagrat. Vulnera non parent, et sic sine caede ruistis, Bellum in absconsum geritur, sub pace quod ipsud. 10 D e (omnibus) vobis vix unus caute se gessit. O malo nutriri in occisione praedicti ! Laudatis pacem subdolam et vobis iniquam. Alterius facti milites, non Christi, peristis. 12 'lege' Oehler: legis C* leges B 15 ostent = obstent = arceant 18 momerium C ( B ) : momentum ( = incitamentum) Domb. j Tabitha om. C B , add. Domb. nach Cyprian de opere et eleem. 6, Act. 9, 36 ff. 22 (cestas in) add. Domb. nach Cyprian I. c. p. 195, 26 Härtel 6 2 = I I 25 1 uenit C B corr. Domb. 3 ipsi add. Hanssen 5 Matth. 7, 3 10 omnibus add. Hanssen 11 malo nutriui C ( B ) corr. Domb. nach Iac. 5, 5 lerem. 12, 3

55]

INSTRVCTIONES I I l 8 . 25. 27. 28. 34.

SI

53 Mysterium Christi, zacones, exercite caste, Idcirco ministri facite praecepta magistri. Nolite fugere personam iudicis aequi, Integrate locum vestrum per omnia docti. 5 Susum intendentes, semper deo summo devoti Tota deo reddite inlaesa mysteria sacra. Rebus in diversis exemplum date parati ; Inclinate caput vestrum pastoribus ipsi : Sic fiet, ut Christi populo sitis probati.

54 Pastor si confessus fuerit, geminavit agonem. Apostolus autem tales iubet esse magistros : Sit patiens rector, sciat, ubi frena remittat; Terreat in primis, et postea melle perungat, 5 Observetque prius, ut faciat ipse qui dicit; Redditur in culpa pastor saecularia servans, In faciem cuius sis ausus dicere quicquam. Bullit in inferno rumoribus ipsa gehenna: Vae miserae plebi, dubia quae forte vacillat ! 10 Si talis aderit pastor, paene perdita nutat; Devotus autem (eam) continet recte gubemans ; Exhilaratur enim ex anima regibus aptis. In talibus spes est et vivit ecclesia tota.

55 Congruit in pascha, die felicissimo nostro, Laetentur et illi, qui postulant sumpta diurna: Erogetur eis quod sufficit, vinum et esca. Respicite, forte quoniam orent ista pro vobis ! 5 In modico sumpto deficitis Christo donare. Cum ipsi non facitis, quo modo suadere potestis Iustitiam legis talibus, vel semel in anno ? Sic merito surgunt blasphemia saepe de vobis. 53 = 1127 3 lugere C B corr. Sirmond? 6 ministeria C B corr. Domb. 9 'populo sitis' Sirmonds cod. Andecavensis : possitis C (B) 64 = II 28 2 vgl. Tit. I, 7 ff. 5 fatiant C(B) 9 misseri C(B) 10 nutat Domb. nach Cyprian epist. 67, 7 p. 741, 12 H : stat C B 11 earn add. Domb. 12 exalaratur C B corr. Domb. 56 = 1134 2 diuina C B corr. Domb. 4 respues de forte quo(niam) memorenteista C B corr. Domb. (ista = benefacta nach I I 38, 3) 4*

COMMODIANVS

52

[56

56

5

10

15

20

25

Inc.olae caelorum futuri cum deo Christo Tenente principium, vidente cuncta de caelo, Simplicitas, bonitas habitet in corpore vestro ; Irasci nolite sine causa fratri devoto; Recipietis enim quicquid feceritis ab ilio. Hoc placuit Christo resurgere mortuos imo Cum suis corporibus, et quod ignis ussit in aevo, Sex milibus annis conpletis mundo finito. Vertitur interea caelum tenore mutato; Conburuntur enim impii tunc igne divino, Ira dei summi ardet creatura gemendo. Dignitosi tamen et gener(e n)ati praeclaro Nobilesque viri sub antichristo devicto E x praecepto dei rursum viventes in aevo, Mille quidem annis ut serviant sanctis et alto Sub iugo servili, ut portent victualia collo, Vt iterum autem iudicentur regno finito. Nullificantes deum conpleto millesimo anno Ab igne peribunt cum montibus ipsi liquendo. In bustis et tumulis omnis caro redditur acto : Demergunt inferno, traduntur poenae in aevo. Ostenduntur illis et leguntur gesta de caelo : Memoria prisca debito et merita digno, Merces in perpetuo secundum facta tyranno. Omnia non possum conprehendere parvo libello. Curiositas docti inveniet nomen in isto.

CARMEN

APOLOGETICVM

57 Adgredere iam nunc, quisquis es, perennia nosse: 90 disce, deus qui sit vel cuius nomine adsit. est deus omnipotens, unus, a semetipso creatus, quem infra reperies magnum et humilem ipsum. = II 3 9 mit Überschrift N O M E N g a s e i 1 2 generati C B corr. Hanssen 14 in aeuo rursum uiuentes C B corr. ed. Rig. 18 deo C B 19 loquesc C(B) corr. Domb. 21 in inferno C B coït. Hanssen | trahunt C B corr. Domb. 22 legunt C B corr. Domb. nach Augustin de civ. dei X X 14 p. 4 4 0 , 8 Domb. 67—59 Das C a r m e n a p o l o g e t i c v m ist in einer hs. M saec. VIII überliefert. Der Verfasser erklärt zu anfang v. 3. 'Errabam ignarus spatians, spe captus inani, Dum furor aetatis primae me portabat

66

58]

INSTRVCTIONES II 39 — CARM. APOL. 8 9 — I I 4 . 277—282.

is erat in verbo positus, sibi solo notatus, qui pater et filius dicitur et spiritus sanctus. 95 sed ex quo decrevit mundum conponere signis, ignem interposuit metuendum angelis ipsis. quos tarnen distribuit minoris potentiae factos, ut regerent caelos et terram et subdita teirae. hunc ergo nec ipsi nuntii dinoscere possunt, 100 qualis sit aut quantus, nisi quod praecepta sequuntur. est honor absconsus nobis et angelis ipsis, quod dei maiestas, quid sit, sibi conscia sola est. relucet inmensa super caelos et sine fine; aureum est totum, quod est quasi flammea virtus. 105 illic dei vas est, tantum sine cognita forma, ilia sunt secreta solo deo nota caelorum. haec gloria dei est unica super angelos omnes, hoc deus est lucis aeternae, hoc spiritus aevi. in primitiva sua qualis sit, a nullo videtur, no detransfiguratur, sicut vult ostendere sese. praebet se visibilem angelis iuxta formam eorum et homini fit homo, ceterum deus verbo probatur. idcirco nec poterit tanti dei forma dinosci; quidquid est, unum est, inmenso lumine solus.

58 Hie pater in filio venit, deus unus ubique : nec pater est dictus, nisi factus filius esset, nec enim relinquit caelum, ut in terra parerei, 280 sed, sicut disposuit, visa est in terra maiestas ; de virtute sua carnasse t licet facere fimbriam unam. iam caro deus erat, in qua dei virtus agebat. in auras' aber er hat dann die Wahrheit des Christentums kennen g e lernt v. 9 f. 'Sed gratias domino, nec sufficit vox mea tantum R e d dere, qui misero vacillanti tandem adluxit'. So weiss er sich besonders zum lehrer der irrenden geeignet und predigt heiden und Juden die christliche Wahrheit. Die oben gegebene auswahl enthält einige für die theologischen ansichten Commodians wichtige kleine stellen und dann zusammenhängend die grosse apokalyptische endpartie des Werkes. Den text haben verbessert der erste editor Pitra ( = Pi), dann Ludwig ( = Lu), Hanssen ( = Ha), W . Meyer ( = Me), Dombart ( = Do). Commentar gibt Roensch, Zeitschr. f. hist. Theol. 1872, 1 6 3 — 3 0 2 . 96 vgl. I Tim. 6, 16 interpositum M corr. P i 97 minori potentiae factus M corr. Ha 105 uas Do nach Sir. 43, 2 ub7 M 281 carna(liter na)sci (se fecit) Do W o h l grössere lücke anzunehmen, vgl. Do z. st. und Wiener Sitzungsber. 107 s. 794. Zahn Forsch. I I 5 1 , 5 ff. (Ps. Theophilus:) 'vestimentum salvatoris lex est divina, in qua sunt plura mandata, sicut in vestimento multae sunt fimbriae, quarum unam si quis contigerit . . remedium pereipit salutare'.

54

COMMODIANVS

[59

59 Vnus est in caelo deus caeli, terrae marisque, (765 quem Moyses docuit ligno pependisse pro nobis. P l t r a ' unde quidam errant ignavi talia passum, non satis intenti mysterio dei secreto. 775 invidia diaboli mors introivit in orbem, quam deus occulte destruxit virgine natus. qua nativitate excordantur caeci Iudaei, stultos infatuant scelere commisso cruenti, nemo potest ullum excusamen dicere postquam, 780 cum modo sit nobis facultas data credendi. non venit in vano dominus in terris e caelo, sed venit, ut faceret populum suo nomine dictum, quem si quis confessus non erit in ista natura, perdit et quod vixit, et in poena sero declamai ; 785 aut certe, dum sperai (ex)spectans credere canus, excluditur diu(t)ius ab aeterna vita defunctus. ergo iam ad illum citius recordari debemus, qui nobis post obitum pollicetur reddere vitam. insuper hoc addit, inmortales esse futures 790 et frui, quod oculus non viderat ante, videndo. Sex milibus annis provenient ista repletis, quo tempore nos ipsos spero iam in litore portus. tunc homo resurget solis in agone reductus et gaudet in deo reminiscens, quid fuit ante; 795 qui, sicut audivit fragilis in pristina carne, cum sit incorruptus, recognoscit ante promissa. quam gloriam mirans homini provenisse sic inquit: qualiter audivi prius, sic singula cerno, haec pariter omnes clamant ab inferno levati : 800 quemadmodum ante audivimus, ecce videmus ! cedet dolor omnis a corpore, cedet et ulcus, nec erit anxietas ulla nisi gaudia semper, quisque tribus credit et sentit unum adesse, hie erit perpetuus in aeterna saecla renatus. 80s Sed quidam hoc aiunt : Quando haec ventura putamus ? accipite paucis, quibus actis ilia sequantur. 772 S p e n d i a r e M corr. D o nach 518 vgl. Deut. 28, 66 773 quidem M corr. P i | ignari P i 7 7 4 t . vgl. Sap. Sal. 2, 22. 24 779 R o m . 1 , 2 0 781 dominus P i nach 744: d s ( = deus) M 785 ( ) add. P i 786 diuius M corr. P i 787 recursare M e 790 I Cor. 2, 9 792 portans M corr. P i 794 domino H a 801 uulgus M corr. P i nach Instr. I I 1, 26

59Ì

CARM.

APOL.

771—844

55

multa quidem signa fient tantae termini pesti, sed erit initium septima persecutio nostra, ecce (iam) ianua(m) puisât et cingitur ense, 810 qui cito traiciet Gothis inrumpentibus amne. rex Apollyon erit cum ipsis, nomine dirus, qui persecutionem dissipet sanctorum in armis. pergit ad Romam cum multa milia gentis decretoque dei captivat ex parte subactos. 815 multi senatorum tunc enim captivi deflebunt et deum caelorum blasphémant a barbaro vieti, hi tamen gentiles pascunt Christianos ubique, quos magis ut fratres requirunt gaudio pieni, nam luxuriosos et idola vana colentes 820 persecuntur enim et senatum sub iugo mittunt. haec mala percipiunt, qui sunt persecuti dilectos : mensibus in quinque trucidantur isto sub hoste. Exurgit interea sub ipso tempore Cyrus, qui terreat hostes et liberet inde senatum. 825 ex infero redit, qui fuerat regno praeceptus et diu servatus cum pristino corpore notus. dicimus hunc autem Neronem esse vetustum, qui Petrum et Paulum prius punivit in urbe, ipse redit iterum sub ipso saeculi fine 830 ex locis apocryphis, qui fuit reservatus in ista. hunc ipse (se)natus inuisum esse mirantur; qui cum apparuerit, quasi deum esse putabunt. sed priusquam ille veniat, prophetabit Helias tempore partito, medio hebdomadis axe. 835 conpleto spatio succedit ille nefandus, quem et Iudaei simul tunc cum Romanis adorant, quamquam erit alius, quem expectant ab oriente, in nostra caede tamen saevient cum rege Nerone, ergo cum Helias in Iudaea terra prophetat, 840 et (signo) signât populum in nomine Christi ; de quibus quam multi quoniam iIli credere nolunt, supplicai iratus altissimum, ne pluat inde: clausum erit caelum ex eo nec rore madescet, (et) flumina quoque iratus in sanguine vertit. 809 ( ) add. Ebert | et cogitur esse M corr. Do nach Ps. 44, 4 bei Cypr. testim. p. 98, i Härtel 810 que M corr. Bunsen 811 Apolion M hierzu und zum folgenden vgl. Apoc. 9, 11 u. c. 1 1 822 ista M isto Do isti Pi 825 praereptus Pi 831 natus M corr. Leimbach 838 caede Pi crede M clade Ebert | rege Ebert nece M 840 ( ) add. Do 844 ( ) add. Lu

COMMODIANVS

56

[59

«45 fit sterilis terra nec sudat fontibus aquae, ut famis invadat; erit tunc et lues in orbe, ista quia faciat, cruciati nempe Iudaei multa adversus eum conflant in crimina falsa, incenduntque prius senatum consurgere in ira 850 et dicunt Heliam inimicum esse Romanis. tunc inde confertim motus senatus ab illis exorant Neronem precibus et donis iniquis: Tolle inimicos populi de rebus humanis, per quos et di nostri conculcantur neque coluntur. 855 at ille suppletus furia precibusque senatus vehículo publico rapit ab oriente prophetas. qui satis ut faciat illis vel certe Iudaeis, immolat hos primum et sic ad ecclesias exit, sub quorum martyrio décima pars conruit urbis 860 et pereunt ibi homines septem milia plena, illos autem dominus quarto die tollit in auras, quos illi vetuerant sepultura condi iacentes; suscitanturque solo inmortales facti de morte, quos inimici sui suspiciunt ire per auras. 865 Territi nec sic sunt, sed magis intra crudescunt ad populum Christi execrantes odio toto. induravit enim altissimus corda nefanda, sicut Pharaoni prius indurauerat aures. hie ergo rex durus et iniqüus, Nero fugatus, 870 pelli iubet populum Christianum ipsa de urbe, participes autem duo sibi Caesares addit, cum quibus hunc populum persequatur diro furore, mittunt et edicta per iudices omnes ubique, ut genus hoc hominum faciant sine nomine Christi. 875 praecipiunt quoque simulacris tura ponenda et, ne quis lateat, omnes coronati procedant. in ista historia si fidelis ire negavit, feliciter exit: sin vero, de turba fit unus. nulla dies pacis tunc erit nec oblatio Christo, 880 sed crúor ubique manat, quem describere vincor; vincunt enim lacrimae, deficit manus, corda tremescunt, quamquam sit martyribus aptum tot fuñera ferre; per mare, per terras, per Ínsulas atque latebras 845 867 871 (=

steriilis terra sterelis M corr. P i 855 ad illo M corr. Do ad ilia Me corde M corr. Do 869 iiber Nerosagen vgl. Bousset Iudentum 2 293 f. cesaris audit M corr. P i 877 historia = histrionica wie Instr. I I 1 6 n. 50), 22 879 Dan. 9, 27

59]

CARM. APOL.

845—920

57

scrutanturque diu, exsecratos victimam ducunt. 885 haec Nero tunc faciet, triennii tempore toto et anno dimidio statuta tempora conplet. pro cuius facinore veniet vindicta letalis, ut urbs et populus ille cum ipso tradatur, tollatur imperium, quod fuit inique repletum, 890 quod per tributa mala diu macerabat omnes. Exurget iterum in istius clade Neronis rex ad oriente(m) cum quattuor gentibus inde, invitatque sibi quam multas gentes ad urbem, qui ferant auxilium, licet sit fortissimus ipse, 895 inplebitque mare navibus cum milia multa, et si quis occurrerit illi, mactabitur ense ; captivatque prius T y r u m et Sidona subactas, nam inde finitimae gentes terrore fatiscunt. hinc lues, hinc bella, hinc fames, hinc nuntia dura 900 miscenturque simul, quo fiat turbatio mentis. Interea fremitum dat tuba de caelo repente, cuius omni loco sonitus praecordia turbat. videbitur et tunc ignea quadriga per astra et facula currens, nuntiet ut gentibus ignem. 905 siccatur fluvius Euphrates denique totus, ut via paretur regi cum gentibus il Iis. Persae, Medi, simul Chaldaei, Babyloni venibunt, inmites et agiles, qui nesciant ulli dolere, hic ergo exoriens cum coeperit inde venire, 910 turbaturque Nero et senatus proxime visum, et ibunt illi tres Caesares resistere contra; quos ille mactatos volucribus donat in escam. exercitus quorum necesse est victorem adorent, cum quo redeuntes in urbe mente mutata 915 spoliant tempia et, quidquid est intus in urbe, diripiunt mactantque viros ingenti cruore; novissime nudam adigunt incendio facto, ut neque vestigium eius appareat ultra, cuius in exitio tabescunt corda potentium 020 nec se adinveniunt, in quo sint tempore, bruti. 884 victima M corr. Do (victima = immolatici) 88ó statutaque Me 888 urbis M corr. P i 895 vgl. anonymer prophet bei Hippolytus de Antichr. 15 p. 12, 8 Achelis 897 cyrum et sydona M corr. Ebert nach I V Esra 1 , 1 1 903 igne M. corr. Leimbach 904 nuntiet ut Me nuntiet M 905 Apoc. 16, 12 908 dolere ( = misereri) Do dolore M 9 1 1 Dan. 7, 24? 912 Apoc. 19, 18 9 1 4 cumque M corr. Me 9 1 7 facto Do facta M factam Pi 920 in quos in tempore M corr. L u

58

COMMODIANVS

[59

haec quidem gaudebat, sed tota terra gemebat; vix tamen advenit illi retributio digna: luget in aeternum, quae se iactabat aeterna, cuius et tyranni iam tunc iudicantur a summo. 925 stat tempus in finem fumante Roma maturum, et merces adveniet meritis partita locorum. Inde tamen pergit victor in terra Iudaea, quem ipsi Iudaei spectarant vincere Romam. multa signa facit, ut illi credere possint, 93° ad seducendos eos quoniam est missus iniquus ; quem tamen e caelo increpat vox reddita summi. de Persida homo inmortalem esse se dicit. nobis Nero factus antichristus, ille Iudaeis ; isti duo semper prophetae sunt in ultima fine. 935 urbis perditio Nero est, hie terrae totius ; de quo pauca tamen suggero, quae legi secreta. Displicet interea iam sero Iudaeis et ipsis, susurrantque simul, quoniam sint fraude decepti. exclamant pariter ad caelum voce deflentes, 940 ut deus illis subveniat verus ab alto. tunc deus omnipotens, terminet ut cuncta, quae dixi, producet populum celatum tempore multo, sunt autem Iudaei, trans Persida flumine clausi, quos usque in finem voluit deus ibi morari. 945 captivitas illos ibidem redegit ut essent ; ex duodena tribù novem semis ibi morantur. mendacium ibi non est, sed neque odium ullum ; idcirco nec moritur filius suus ante parentes ; nec mortuos plangunt nec lugunt more de nostro, 95° expectant quoniam resurrectionemque futuram. non animam ullam vescuntur additis escis, sed olerà tantum, quod sit sine sanguine fuso, iustitia pieni inlibato corpore vivunt, in illis nec genesis exercet impia vires. 955 non febres accedunt in illis, non frigora saeva, obtemperant quoniam universa candide legis ; quae nos et ipsi sequemur pure viventes ; mors tantum aderat et labor, nam cetera surda. 921 Apoc. 18, 7 ff. 922 advenit Do adinuenit M adveniet Me 926 aduenient M corr. Pi 928 spectant M corr. L u 929 Apoc. 13, 13 f. 931 eredita M corr. Do 941 von hier ab vgl. Instr. II I (n. 43) | dixit Roensch 947 sed tilgt Do | neque Lu neme M 950 que tilgt D o mit Roensch: oder 'quae futura' Do 951 anima ullü M corr. Roensch: animal ullum Pi

59]

CARM. APOL. 921—992

59

Hic ergo populus, qui nunc est extra repostus, 960 siccato fluvio repetet in terra Iudaea ; cum ipsis et deus veniet implere promissa, qui per totum iter exultant deo praesente. omnia virescunt ante illos, omnia gaudent, excipere sanctos ipsa creatura laetatur : 965 omni loco fontes exurgunt esse parati, qua graditur populus summi cum terrore caelesti. umbraculum faciunt nubes, ne vexentur a sole, et ne fatigentur, substernunt se montes et ipsi; praemittetur enim ante illos angelus alti, 97» qui ducatum eis pacificum praestet eundo. hi sine labore leviter gradiuntur euntes et quasi leones, qua transeunt, omnia vastant. neque gens ulla quidem poterit resistere contra, si bellum intulerit, cum sit deus ipse cum illis. 97s expugnant gentes, civitates quoque deponunt, permissione dei viduant colonias omnes, auro vel argento locupletanturque praedando et sic honestati hymnos pariterque décantant, mox autem properant sanctae civitati paternae, 980 expavescet enim terribilis ille tyrannus, et fugit ad reges boreae cum concitu magno, unde rapit populum, ut stet quasi contra repugnans. cum properant autem exercitu dei rebelles, sternunturque solo ab angelis proelio facto 985 (et prensus ad)ulter, ipsius et pseudopropheta mittunt(ur in stagnum sub i)gnea p(o)ena viventes. quorum qui primores, praepositi sive legati, in loco servorum rediguntur sanctis iniqui, interea sancti intrant in colonia sancta, 990 qui dei promissa capiant sine fine laetantes. exorant deum pro mortuis uti resurgant, quod ipse promisit olim de anastasi prima. 959 e r g ° D o erat M aderit Me 962 exultât M coir. Lu Roensch 967 umbraculum illis M : umbram illis Lu, illis tilgt Do 973 neque gens Lu Do: nec legis M vgl. Instr. II 10 (n. 49), 8 C B 982 . . pugnans M (mit leerem raum davor) corr. Me 985£. in M halb zerstôrt * * * * * * * * * * * * ulter ipsius & pseudoprophete [ Mittunt * * * * * * * * * * * * gue apena uiuentes M corr. Do vgl. Apoc. 19, 20, Instr. II 1, 41 ff. ob 'ipsus' zu lesen? 987 priores M corr. Ebert nach Instr. II 1, 43 988 scï M corr. Do 989 sancti Leimbach san& M 990 quo Me 991 dominum Leimbach

6o

COMMODIANVS

[59

incipiet deus iam tunc inimicis irasci, status (us)que dies quoniam advenit iniquis. 995 cum coeperit autem mundum iudicare per ignem, devitatque pios et cadet super impios ignis, vix remanent pauci, qui référant talia facta, et qui reservantur, ut serviant iustis, evadunt. Post persecutionem sanctorum et funera tanta iooo imminet ut veniat dies detestabilis, ardens. ecce canit caelo rauca, sed ubique resultans, quae pavidat totum orbem in ruina cadentem. sol fugit incaute, subito fit noctis imago, et deus exclamat : Quamdiu me ferre putasti ? 1005 cuius signo dato pestis ruet aethere toto, cum strepitu tonitrui descendit impetus ignis, tunc aliud atque aliud fulmen iactatur ab astris, ignea tempestas furit reservata tot annis ; rugit pestifera clades, tremit excita tellus, 1010 nec, quo se avertat, providet gens omnis humana. stellae cadunt caeli, iudicantur astra nobiscum : turbantur caelicolae, agitur dum saecli ruina, suppetium nullum tunc erit et clamor inanis ; non navis accipiet hominem, non ulla latebra; 1015 nec illi subveniunt, quos ante pro magno colebant : quisque sibi satagit, sed nil profic(i)et illi ; his tantum proficiet, qui fuerint Christo notati; ros ad illos erit, nam ceteris poena letalis, pars incredulorum servatur molliter usta, 1020 ut genus ipsorum iterum se in ultimo plangat. quocumque se vertunt homines, vis ignea fervet : aer ipse mundi, qui placebat ante, crematur. quot strepitus caeli ingruentis fulmine dicam, cum ira tot annis collecta funditur omnis ? 1025 hinc ignis, hinc tonitrua, hinc turbines, tot mala, fervunt, rapieturque polus subi(ta) vi mortis in umbram. partim terra tremens laxat fu(ndamina tota), (par)tim tonitrua disrumpunt moenia firma; (atque disturbantur m)uri sicut pulvis in auras ; 994 (us)que Do q u e M ; statutusque P i 1002 pauida M corr. Ott 1004 putastis Roensch nach Instr. I I 2, 4 1 0 1 0 quo D o q * M 1026 rapiaturque M corr. Roensch | su * b * * * tui M corr. Do 1 0 2 7 von hier ist in M vielfach die Schrift zerstört, nur die nicht in ( ) stehenden buchstaben sind lesbar: ergänzungen wo nicht anders bemerkt nach Do 1027 fu(nebria claustra) P i 1 0 2 9 (et rumpunt montes rut)uri Leimbach

59]

CARM. A POL. 9 9 3 — 1 0 6 0

6l

1030 saxa volant, ven(tis nudantur) tecta domorum. vastantur patriae, prosternitur civitas omnis, (ut vix, ubi fuerat fl)osculum vestigio tradat. tot crepitus, tantos fragores t(antasque) ruinas quis po(te)rit ferre aut na(u)f(ra)gia tanta (vitare) ? 1035 quid misera mater faciet tunc parvolo dulci ? aut si pater natum piet, quid proficiet iIli ? vae refugis domini, vae et sine Christo n(e)fa(n)dis, quorum et laeta(n)tes iudicantur (et) pie fientes ! pla(nget prae)terea mugitibus tota natura, 1040 donee cesset furia (tandem conp)leta caelestis. tunc mensibus Septem se mundabit terra per ignem et qui f(uit) humilis veniens de caelo videtur. cum ilio descendent angeli claritatis aeternae, rumpen(tur) et tumuli, exurgent corpora iusta; 1045 quae rapiunt nubes et portant (obvi)a(m Ch)risto in a(e)ra ; dominum (ex)cipiunt sancti viventes. suscitât e(t) illo(s), ut videant gloriam eius, quem cruce fixerunt; sed denuo reddet in imis. vae miser(is) illis ! testis est necatus ab illis. 1050 quod poenis ipsorum providi dolo t * * * * nius sistic * * t haec non de invidia canimus, sed fixa videmus. cum iusti laetantur, (illi) in inferno cremantur; Dav(id) illis dixit: Domine, redd e ill(is) iniqua! 1055 et si non crediderint, in umbra mortis abibunt. (h)ic utique poterai plebi suae laeta precari ; cur (magis op)tavit : descendant viv(i) deorsum ? ceteri qui fuer(int) in adventum Christi de sanctis, de duobus populis fugi(en)t (ad fas)tigia s(ummi) 1060 * haec maius f * * mutentur ei amem.

1 0 3 2 ( ) z. t. nach Roensch, der frust)ulum ergänzt, aber o ist in M sicher, ferner im ersten teil des verses ein t 1 0 3 5 vgl. Instr. I I 2, 8 1 0 3 6 proficet M corr. P i 1 0 3 8 ( e t ) D o ohne lücke in M 1 0 4 1 se(?) mundabit mit rasur über t M remundabitur D o 1 0 4 2 ff. vgl. I Thess. 4, 1 5 f. 1 0 4 8 Zach. 1 2 , 1 0 1 0 4 9 testis vgl. A p o c . 1, 5 | negatus M i o 5 o f . sinn vielleicht: Mat. 2 7 , 2 5 hat sich nun erfüllt. 1 0 5 4 / . D o vergleicht Cyprian test. I 3 p. 4 1 f. H , w o auf P s . 2 7 , 4 folgt 'item in psalmo L X X X I (v. 5) »non cognoverunt neque intellexerunt, in umbra deambulabunt«' 1 0 5 7 P s . 54, 1 6 1 0 5 8 I Thess. 2, 1 9 1 0 5 9 fug . . . M fugit D o | (ad ves)tigia D o U n t e r s c h r i f t : »explic * ractat * sei epsc de a * * * * * * co«.

62

INSCHRIFTLICHE

INSCHRIFTLICHE

GEDICHTE

[60

GEDICHTE

60 Credite victuras anima remeante favillas rursus ad amissum posse redire diem, nam vaga bis quinos iam luna resumpserat orbes, nutabat dubia cum mihi morte salus. 5 irrita letiferos auxit medicina dolores crevit et humana morbus ab arte meus. pro quantum Petro largitur Christus honorem : ille dedit vitam, reddidit iste mihi.

61 Q u o d duce te mundus surrexit in astra triumphans, hanc Constantinus victor tibi condidit aulam. 62 Iustitiae sedis, fidei domus, aula pudoris haec est quam cernis, pietas quam possidet omnis, quae patris et fili virtutibus inclyta gaudet auctoremq(ue) suum genitoris laudibus aequat.

63 Constantina deum venerans Christoque dicata Omnibus impensis devota mente paratis Numine divino multum Christoque iuvante Sacravi templum victricis virginis Agnes, 5 T e m p l o r u m quod vincit opus terrenaque cuncta, A u r e a quae rutilant summi fastigia tecti. N o m e n enim Christi celebratur sedibus istis, Tartaream solus potuit qui vincere mortem Invectus caelo solusque inferre triumphum I N S C H R I F T L I C H E G E D I C H T E sind ebenso wie die zu ihnen gehörigen gedichte des Damasus (s. s. 15) teils noch im original, teils in handschriftlichen Sammlungen erhalten. Klassische Sammlung aller lateinischen inschriften in versen von FRANZ BVECHELER carmina epigraphica 2 bde. 1895 u. 97 6 0 = Buech. 902 hs. Rom, an der front der alten Peterskirche auf einer darstellung Constantins 61 = Buech. 300 hs. Rom, mosaik am triumphbogen der alten Peterskirche 62 = Buech. 315 hs. Rom, apsis der alten Peterskirche 6 8 = Buech. 301 hs. Rom, apsis der alten kirche S. Agnese

6;]

INSCHRIFTLICHE

GEDICHTE

63

10 N o m e n A d a e referens et corpus et omnia membra A mortis tenebris et caeca nocte levata. Dignum igitur munus martyr devotaque Christo E x opibus nostris per saecula longa tenebis, O felix virgo, memorandi nominis Agnes.

64 Culmen apostolicum cum Caelestinus haberet primus et in toto fulgeret episcopus orbe, haec quae miraris fundavit presbyter urbis Illyrica de gente Petrus, vir nomine tanto 5 dignus, ab exortu Christi nutritus in aula, pauperibus locuples, sibi pauper, qui b o n a vitae praesentis fugiens meruit sperare futuram.

65 Theodosius pater Eudocia cum coniuge votum cumque suo supplex Eudoxia nomine solvit.

66 C e d e prius nomen, novitati cede vetustas, regia laetanter vota dicare libet. haec Petri Paulique simul nunc nomine signo X y s t u s apostolicae sedis honore fruens. 5 unum quaeso pares, unum duo sumite munus, unus honor celebrai quos habet una fides, presbyteri tarnen hie labor est et cura Philippi, postquam Efesi Chr(ist)us vicit utrique polo, praemia discipulis meruit vincente magistro, 10 hanc palmam fidei rettulit inde senex.

67 Theodosius coepit, perfecit Honorius aulam doctoris mundi sacratam corpore Pauli. Placidiae pia mens operis decus omne paterni gaudet pontificis studio splendere Leonis. 6 4 = Buech. 312 orig. erhalten Rom, mosaik in S. Sabina 6 5 = Bnech. 313 hs. Rom, S. Pietro in vincoli 66 = Buech. 912 hs. ebenda 67 = Buech. 314 orig erhalten. Rom, mosaik der apsis von S. Paolo

INSCHRIFTLICHE GEDICHTE —

64

INHALT

68 Vnda lavat carnis maculas, sed crimina purgat purificatque animas mundior amne fides, quisque suis meritis veneranda sacraria Pauli ingrederis supplex, ablue fonte manus. 5 perdiderat laticum longaeva incuria cursus, quos tibi nunc pleno cantharus ore vomit, provida pastoris per totum cura Leonis haec ovibus Chr(ist)i larga fluenta dedit.

69 Condidit Ambrosius templum dominoque sacravit nomine apostolico, munere, reliquiis. forma crucis templum est, templum victoria Christi, sacra triumphalis signat imago locum. 5 in capite est templi vitae Nazarius almae et sublime solum martyris exuviis. crux ubi sacratum caput extulit orbe reflexo, hoc caput est tempio Nazarioque domus, qui fovet aeternam victor pietate quietem : io crux cui palma fuit, crux etiam sinus est. A Y R . A M B R O S I V S EPISC. 68 = Buech. 9 1 3 hs. R o m , brunnen von S . Paolo Mailand, S. Nazaro.

6 9 = Buech. 906 hs.

INHALT I—3

Seite

HILARIVS arezzaner hymnen

3

4 — 1 7 AMBROSIVS hymnen (n. 4 — 1 7 Dreves) 1 8 — 2 7 DAMASVS carm. 4. 9. 10. 1 2 . 1 3 . 14. 18. 26. 3 7 . 48

7 . . .

15

2 8 — 3 4 PRVDENTIVS praefatio

18

»

Cathemerinon 1 . 2. 5. 9. 1 1

20

»

Peristephanon 2

35

AVGVSTINVS psalmus contra partem Donati str. 1. 2 .

32 . .

.40

3 6 — 5 9 COMMODIANVS Instruct. I 1. 2. 3. 5. 13. 35. 4 1

41

»

Instruct. I I I. 3. 5. 6. 8. 9. 1 0

44

»

Carmen apol. 8 9 — 1 1 4 . 2 7 7 — 2 8 2 . 7 7 1 — 1 0 6 0

52

60—69 INSCHRIFTLICHE GEDICHTE Buecheler carm. epigr. 902. 300. 315. 301. 312. 313.

912.

3 1 4 . 9 1 3 . 906

Frommannsche Buchdruckerei (Hermann Pohle) in J e n a . — 3643

62

INSCHRIFTLICHE GEDICHTE —

64

INHALT

68 Vnda lavat carnis maculas, sed crimina purgat purificatque animas mundior amne fides, quisque suis meritis veneranda sacraria Pauli ingrederis supplex, ablue fonte manus. 5 perdiderat laticum longaeva incuria cursus, quos tibi nunc pleno cantharus ore vomit, provida pastoris per totum cura Leonis haec ovibus Chr(ist)i larga fluenta dedit.

69 Condidit Ambrosius templum dominoque sacravit nomine apostolico, munere, reliquiis. forma crucis templum est, templum victoria Christi, sacra triumphalis signat imago locum. 5 in capite est templi vitae Nazarius almae et sublime solum martyris exuviis. crux ubi sacratum caput extulit orbe reflexo, hoc caput est tempio Nazarioque domus, qui fovet aeternam victor pietate quietem : io crux cui palma fuit, crux etiam sinus est. A Y R . A M B R O S I V S EPISC. 68 = Buech. 9 1 3 hs. R o m , brunnen von S . Paolo Mailand, S. Nazaro.

6 9 = Buech. 906 hs.

INHALT I—3

Seite

HILARIVS arezzaner hymnen

3

4 — 1 7 AMBROSIVS hymnen (n. 4 — 1 7 Dreves) 1 8 — 2 7 DAMASVS carm. 4. 9. 10. 1 2 . 1 3 . 14. 18. 26. 3 7 . 48

7 . . .

15

2 8 — 3 4 PRVDENTIVS praefatio

18

»

Cathemerinon 1 . 2. 5. 9. 1 1

20

»

Peristephanon 2

35

AVGVSTINVS psalmus contra partem Donati str. 1. 2 .

32 . .

.40

3 6 — 5 9 COMMODIANVS Instruct. I 1. 2. 3. 5. 13. 35. 4 1

41

»

Instruct. I I I. 3. 5. 6. 8. 9. 1 0

44

»

Carmen apol. 8 9 — 1 1 4 . 2 7 7 — 2 8 2 . 7 7 1 — 1 0 6 0

52

60—69 INSCHRIFTLICHE GEDICHTE Buecheler carm. epigr. 902. 300. 315. 301. 312. 313.

912.

3 1 4 . 9 1 3 . 906

Frommannsche Buchdruckerei (Hermann Pohle) in J e n a . — 3643

62

V E R L A G VON J. C .

B. MOHR

( P A U L SIEBECK) IN

TÜBINGEN

Handbuch zum Neuen Testament in Verbindung mit H . G r e s s m a n n , W . H e i t m t t l l e r , E . K l o s t e r m a n n , F. N i e b e r g a l l , E . P r e u s c h e n , L. R a d e r m a c h e r , K . S c h l o s s e r , P . W e n d l a n d , H. Windisch herausgegeben von

Hans Lietzmann Vom „ H a n d b u c h z u m N e u e n T e s t a m e n t " gelangten bis Dezember 1909 1 5 Lieferangen zur A u s g a b e .

10, 12 und 1 4 den V. B a n d , die

D a v o n bilden Lieferung 2 , 7 , 8 ,

9,

Praktische Auslegung des Neuen Testaments

— — — —

f ü r P r e d i g e r und Religfionslehrer.

—

—

—

Einzeln M . 11.20. .Gebunden M . 1 3 . — . B e i Subskription auf das g a n z e H a n d b u c h Pr. M . 1 0 . — . Geb. M . 1 2 . — . A u s den übrigen Bänden sind bis jetzt erschienen:

B a n d I, 2: Die h e l l e n i s t i s c h - r ö m i s c h e K u l t u r i n i h r e n Bezieh u n g e n zu J u d e n t u m u n d C h r i s t e n t u m . Von P. W e n d l a n d Mit 5 A b b i l d , i. T e x t u. 12 T a f l n . L e x 8. Einzeln M . 5 . — . M . 7 . — . Subskr.-Preis M . 4.50. (Lieferung 3 u. 4.)

Band II.

Gebd.

D i e E v a n g e l i e n . Bogen 1—10: M a r k u s . Unt. Mitwkg.

von H u g o G r e s s m a n n erklärt v. E r i c h K l o s t e r m a n n . L e x 8. Einzeln M . 2.85. G b d . M . 3.80. Subskr.-Preis M . 2.56. (Lieferung 6. Doppel-Lieferg.) B a n d I I , 1, Bogen 1 1 — 2 4 : M a t t h ä u s . U n t . Mitwirkung von H u g o G r e s s m a n n erklärt von E r i c h K l o s t e r m a n n . L e x 8. Einzeln M. 4 . — . G b d . M . 5 . — . Subskr.-Pr. M. 3.62 (Lieferung 13 und 15.) B a n d I I I . »Briefe des A p o s t e l s Paulus« Bogen 1 — 5 : A n d i e R ö m e r . Erklärt von H a n s L i e t z m a n n . L e x 8. Einzeln M . 1.50. Gbd. M. 2.50. Subskr.-Preis M . 1.35. (Lieferung 1.) Band III. »Briefe des A p o s t e l s Paulus« B o g e n 6 — 1 1 und 1 2 — 1 5 : A n die K o r i n t h e r I u n d II. Erklärt von H a n s L i e t z m a n n . L e x . 8. Einzeln M . 2.80. G b d . M . 3.80. Subskr.-Preis M . 2.52. (Lieferung 5 u. II.) Prospekte und Textproben stehen zur V e r f ü g u n g .

Übersicht über das Sammelwerk: B a n d I : 1. Grammatik des neutestamentlichen Griechisch von L . R a d e r macher. 2. D i e hellenistisch-römische K u l t u r in ihren Beziehungen zu Judentum und Christentum von P . W e n d l a n d . (Erschienen. Einzelpreis M . 5 . — . G e b d . M. 7 . — . ) 3. D i e urchristlichen Literaturformen von P . W e n d l a n d . B a n d I I : 1. D i e Synoptiker unter M i t w i r k u n g von H . G r e s s m a n n , erklärt von E . K l o s t e r m a n n . Erschienen M a r k u s : Lieferung 6. M a t t h ä u s : 1. H ä l f t e (Lieferung 13), 2. H ä l f t e (Lieferung 15) 2. Johannesevangelium, erklärt von E . K l o s t e r m a n n . B a n d I I I : 1. D i e vier paulinischen Hauptbriefe erklärt von H . L i e t z mann. Erschienen R ö m e r b r i e f , I. und II. Korintherbrief: L f g . 1, 5 u. I i . 2. D i e neun übrigen paulinischen Briefe erklärt von E . K l o s t e r m a n n und H . L i e t z m a n n . B a n d I V : 1. D i e Apostelgeschichte, erklärt von E . P r e u s c h e n ; 2. K a tholische Briefe, erklärt von H . W i n d i s c h ; 3. Hebräerbrief, erklärt von H . S c h l o s s e r ; 4. A p o k a l y p s e , erklärt von W . H e i t m ü l l e r . B a n d V : Praktische A u s l e g u n g des N e u e n Testaments für Prediger und R e ligionslehrer v. F . N i e b e r g a l l . Einzelpreis M . 11.20. Gbd. M . 1 3 . — .

A. Marcus und E . Weber's Verlag in Bonn. KLEINE TEXTE FÜR THEOLOGISCHE UND PHILOLOGISCHE VORLESUNGEN UND ÜBUNGEN HERAUSGEGEBEN

VON H A N S

LIETZMANN

und die monarchianischen prologe zu den evangelien, herausgegeben von Prof. Lic. H a n s L i e t z m a n n . 2. Aufl. 16 S. 0.30 M. 2 D I E D R E I Ä L T E S T E N M A R T Y R O L O G I E N , herausgegeben von Prof. Lic. H a n s L i e t z m a n n . 16 S. 0.40 M. 3 A P O C R Y P H A 1 : Reste des Petrusevangeliums, der Petrusapocalypse und des Kerygma Petri, herausgegeben von Prof. Lic. Dr. E r i c h K 1 os t e r m a n n . ' 2. Aufl. 16 S. 0.30 M. 4 A U S G E W Ä H L T E P R E D I G T E N I : Origines Homilie X über den propheten Jeremias, herausgegeben von Prof. Lic. Dr. E r i c h K l o s t e r m a n n . 16 S. 0.30 M. 5 L I T U R G I S C H E T E X T E I : Zur geschichte der orientalischen taufe und messe im 2. und 4. jahrhundert, ausgewählt von Prof. Lic. H a n s L i e t z m a n n . 2. Aufl. 16 S. 0.30 M. 6 DIE DIDACHE, mit kritischem apparat herausgegeben von Prof. Lic. H a n s L i e t z m a n n . 2. Aufl. 16 S. 0.30 M. 7 B A B Y L O N I S C H - A S S Y R I S C H E T E X T E , übersetzt von Prof. Dr. C a r l . B e z o l d 1 : Die schöpfungsiegende. 20 S. 0.30 M. 8 A P O C R Y P H A I I : Evangelien, herausgegeben von Prof. Lic. Dr. E r i c h K l o s t e r m a n n . 18 S. 0.40 M. 9 P T O L E M A E U S B R I E F A N D I E F L O R A , herausgegeben von Prof. D. A d o l f H a r n a c k . 1 0 S. 0.30 M. 1 0 D I E H I M M E L F A H R T D E S M O S E , herausgegeben von Prof. Lic. Dr. C a r l C l e r n e n . 16 S. 0.30 M. 1 1 A P O C R Y P H A I I I : Agrapha, neue Oxyrhynchuslogia, hrsgeg. von Prof. Lic. Dr. E r i c h K l o s t e r m a n n . 20 S. 0.40 M. 1 2 A P O C R Y P H A I V : Die apokryphen briefe des Paulus an die Laodicener und Korinther, herausgegeben von Prof. D. A d o l f H a r n a c k . 23 S. 0.40 M. 1 3 A U S G E W Ä H L T E P R E D I G T E N 1 1 : Fünf festpredigten Augustins in gereimter prosa, herausgegeben von Prof. Lic. H a n s L i e t z m a n n . 16 S. 0.30 M. 1 4 G R I E C H I S C H E P A P Y R I , ausgewählt und erklärt von Lic. H a n s L i e t z m a n n . 16 S, 0.40 M. 1 5 / 1 6 D E R P R O P H E T A M O S , Hebräisch und Griechisch, herausgegeben von D . J o h a n n e s M e i n h o l d und Lic. H a n s L i e t z m a n n . 32 S. 1.00 M. 1 7 / 1 8 S Y M B O L E D E R A L T E N K I R C H E , ausgewählt von Prof. Lic. H a n s L i e t z m a n n . 32 S. 0.80 M. 1

DAS MURATORISCHE FRAGMENT

A.

MARCUS

UND

E.

WEBER'S

VERLAG

IN

BONN

19

LITURGISCHE

T E X T E I I : Ordo missae secundum missale romanum, herausgegeben von Prof. Lic. H a n s L i e t z m a n n . 23 S. 0.40 M. 20 A N T I K E F L U C H T A F E L N , ausgewählt und erklärt von Prof. Dr. R i c h a r d W ü n s c h . 28 S. 0.60 M. 21

D I E W I T T E N B E R G E R U. L E I S N I G E R K A S T E N O R D N U N G

1522,

1 5 2 3 , herausg. v. Prof. Lic. H. L i e t z m a n n . 24 S. 0.60 M 22/23 D I E J Ü D I S C H - A R A M Ä I S C H E N P A P Y R I V O N A S S U A N sprachlich u. sachl. erklärt von Lic. Dr. W. S t a e r k. 39 S. 1 . 0 0 M . 24/25 M A R T I N L U T H E R S geistliche Lieder herausgegeben von Prof. Dr. A l b e r t L e i t z m a n n . 3 1 S. 0.60 M. 26/27/28 L A T E I N I S C H E C H R I S T L I C H E I N S C H R I F T E N mit einem anhang jüdischer inschriften, ausgewählt und erklärt von Prof. Dr. E r n s t D i e h l . 48 S. 1.20 M. 29/30 R E S G E S T A E D I V I A V G V S T I , herausgegeben und erklärt von Prof. Dr. E r n s t D i e h l . 2. Aufl. 40 S. 1.20 M. 3 1 Z W E I N E U E E V A N G E L I E N F R A G M E N T E , herausgegeben, und erklärt von H. B. S w e t e . 1 5 S. 0.40 M. 3 2 A R A M Ä I S C H E U R K U N D E N zur Geschichte des Judentums im V I und V Jahrhundert vor Chr., sprachlich und sachlich erklärt von Prof. Lic. Dr. W. S t a e r k . 16 S. 0.60 M. 33/34 S U P P L E M E N T U M L Y R I C U M , neue bruchstücke von Archilochus Alcaeus Sappho Corinna Pindar, ausgewählt und erklärt von Prof. Dr. E r n s t D i e h l . 35 S. 1.00 M. 35 L I T U R G I S C H E T E X T E I I I : Die konstantinopolitanische messliturgie vor dem I X jahrhundert: Uebersichtliche Zusammenstellung des wichtigsten quellenmaterials von Dr. Anton Baumstark. 16 S. 0.40 M. 36 L I T U R G I S C H E T E X T E I V : Martin Luthers Von Ordnung gottesdiensts, Taufbüchlein, Formula missae et communionis 1 5 2 3 herausgegeben von Prof. D. H a n s L i e t z m a n n . 24 S. 0.60 M. 3 7 L I T U R G I S C H E T E X T E V : Martin Luthers Deutsche Messe 1 5 2 6 , herausgegeben von Prof. D. H a n s L i e t z m a n n . 16 S. 0.40 M. 38/40 A L T L A T E I N I S C H E I N S C H R I F T E N von Dr. E r n s t D i e h l . 64 S. 1.80 M. 41/43

FASTI

CONSULARES

IMPERII

ROMANI

von

30

v.

Chr.

bis 565 n. Chr. mit Kaiserliste und Anhang bearbeitet von Willy Liebenam. 128 S. ca. 3 M. 44/46 M E N A N D R I reliquiae nuper repertae herausgegeben von Prof. Dr. S i e g f r i e d S u d h a u s . 65 S. 1.80 M. 47/49 L A T E I N I S C H E A L T K I R C H L I C H E P O E S I E ausgewählt von Prof. D. H a n s L i e t z m a n n . 64 S. 1.50 M. Frommannsche Buchdmckerei (Hermann Pohle) in Jena. — 3643