Laelius de amicitia

Citation preview

M, TVLLI CICERONIS OPERA OMNIA QVAE EXSTANT CRITICO APPARATV INSTRVCTA

COI.LBGI

CONSILIO ET AVCTORITATE CICBRONIANIS STVDIIS PROVJUIENDIS

M. TVLLI CICERONIS LAELIVS DE AMICITIA P. FEDEU: RECOGNOVIT

SVMPTIBVS ARNOLDI MONDADORJ

llANC EDfflONElll EX INSIIXvlO A VERGILIO PALADINI PEllPBN!IAII COLLBGIVM PROBA vrr

BDmo

C

OIINL\ SIBJ VINDJCAT JVIL\ &JINOLDV!I MONDADORI I llENSB OCTOBIU &. IIDCCCCLXlO

ARNOLDO

IIONDADORI

EDffl>RE

1971

LAELIVS DE AMICITIA

Manibus Vergili Paladini sacrum

PRAEFATIO

Quingenti fere codices, quibus M. Tulli Ciceronis de amicitia librum traditum accepimus, assiduam eius fortunam atque famam testantur. Hi uero libri manu scripti maxima ex parte recentiori aetati sunt tribuendi (inde a XIII usque ad XVI saec.); quinquaginta enim tantum codices plus minusue antiquiore aetate (inter IX et XII saec.) exarati exstant. Libros manu scriptos antiquioris aetatis omnes contuli, quorum imagines uel in minusculis pelliculis uel photographice expressas benignitate liberalitateque Collegi Ciceronianis studiis prouehendis obtinere potui. Hi sunt codices quibus nititur editio: P Parisinus Didotianus, deinde Berolinensis T~atinus qu. 404, IX saeculo exeunte exaratus. Hie liber manu scriptus, antiquissimus idernque grauissimus inter Laeli codices, a perpaucis editoribus doctisque uiris collatus est; quern Theodorus Mommsen apud Firminum Didot, bibliopolam Parisinum, inuenit, recte perpendit et cum Halmiana editione (Turici, 1861) contulit 1 • Proxilni editores, Baiter (Lipsiae, 1864) et Miiller (Lipsiae, 1879), Mnrnrnseniana collatione usi, eius errores atque praeterrnissiones acceptas nobis tradiderunt •. Hie codex mox euanuit et in nouis editionibus illius libri uiri docti W. S. Teuffel,

Th. Mommsen, De Laelii Cicef'oniani codice Didotiano, in «Rhein. Mus. • 18 (1863) 594-6o1. 1 Cf. C. H. Beeson, The 'lost• MS of Cice,-o's ' De amicitia •, in • Class. Philol. • 21 (1926) 120-131, qui Mc>rnrnseniaul\e collationis errores enumerauit, et Laurand, qui in suae editionis praefatione (p. xv) praeterrnissionum exern{>la at=;,!}uibus uiri aocti Baiter et Miiller ' ex silentio Mo ' in errorern inducti sunt. 1

8

PJIAEPATIO

qui Geschichte der rlJmischen Literatur inscribitur, a L. Schwabe (1890) et W. Kroll (1916) curatis, quo loco optimus Laeli codex abditus lateret sollicite quaerebatur •. Vir doctus K. Simbeck, qui Lae1i editionem apud Teubner (Lipsi.ae, 1917) curauit, eum inspicere non potuit, eiusque imagines photographice exr..essae ut sibi mitterentur frustra B. Quaritch, bibliopolam Britannum, hortatus est, apud quem Parisinum codicem usque ad illud tempus adseruatum esse falso suspicabatur '· Ae. Bassi, in priore Laeli editione Parauiana (Augustae Taurinorum, 1918), codicem in Americam translatum esse putabat; qua de re ualde querebatur •. Sed codex Parisinus, Oceani expers, apud B. Quaritch, bibliopolam illum Britannum, breui commoratus, inde ab anno 1893 in Berolinensem 11enerat bibliothecam; quod quidem uiri docti Laurand • et Beeson 7 eodem anno notum fecerunt. Inter omnes Lae1i editores unus Laurand, usque ad bane editionem, codicem Parisinum contulit, qui bello recenti deperditus est•; qua de causa P. Venfui. quae

• Cf. W. S. Teuffel - L. Schwabe, Gesch. d. rlJm. Lit., I 352; W. S. Teuffel - W. Kroll, Gesch. d. rlJm. Lit., I 419.

'K. Simbeck, M. Tullius Cicero, Cato Maior. Laelius, Leipzig, 1917, VI sq.: ' Nunc eum J>SSidet B. Quaritch bibliopola Britannus. Qui cum nullis precibus ut librum photographice depingendum curaret, moueri posset, MuelIerum secutus lectiones uarias, quae sunt magni momenti, notaui '. • Cf. enim, in praefatione eius editionis, p. v: ' Posteaquam MornrnsPll has notitias de illo dedit, nesclo quomodo, codex n1:15911':'m locorum amplius repertus est. Quo delatus est ? QuiS eum nostris J?OSSidettemporibus ? Estne adhuc in Europa, an in Amencam est transuectus, ubi homines docti ac diuites omnia quae praecipua ac optima uidentur, empta in Musaeis conlocant, quibus iure meritoque gloriantur atque delectantur. Sed hoe, quod mirum, quasi non uerisimile uidetur, heu malum I uerum apparet '. • L. Laurand, Ou est le Parisinus Didotianus l, in • Rev. Et. Lat. • 4 (1926) 61 sq. 7 C. H. Beeson, op. l., 120 sqq. • De hac re ab H. Liilfing, admiuistrationi librorum manu scriptorum in Bero ensi Bibliotheca praeest, certior factus sum.

~;!!'

PRAEFATIO

9

alteram editionem Parauianam curauit, praecedentes collationes adhibuit •. Hane editionem paraturus, cum primum ad illud omni laude dignum collegium, quod ' Institut de Recherches et d'Histoire des Textes ' appellatur, me contulissem, deinde uirum doctum R. Combes per epistulam a.dHssern, easdem cod.ids Parisini imagines photographice expressas, quibus Laurand usus est, quaeque nunc apud uirum doctum A. Lauras asseruantur, reperire et conferre potui. Codex P, in quo prioris et alterius man.us correcturae dinoscuntur, duas exhibet lacunas, duobus follis intercisis: inde a magnas (§ 75) usque ad ne etiam ( § 78); inde a peccasse ( § go) usque ad de Scipione ( § 96). A Vatican.us Latinus 5207, saec. rx-x, nuperrime a C. E. Finch in c T. A. Ph. A. • 95 (1964) 66-76 indicatus ab eoque dillgenter collatus (usque ad id tempus neque commemoratus neque inspectus, cum in catalogis typis exscriptis Bibliothecae Apostolicae Vaticanae nondum inclusus esset), mala fortuna mutilus, pauca tan.tum capita. (inde ab initio usque ad § 28 Pyrrho) continet et conecturas alterius man.us exhibet. M Monacensis Latinus 15514, rx-x saec.; mutilus, librum de amicltia inde a § 44 haec igitur prima lex continet; hie codex, quo Baiter prim.us usus est, prioris et alterius man.us exhibet c:vrrecturas. B Mcmacensis Latinus 4611, olim Benedictoburanus, xu-xm saec.; correcturas exhibet eiusdem librarl et alterius man.us. S Mouacensis Latinus 15964, olim Salisburgensis, XI-xn saec.; prioris et alterius man.us exhibet correcturas. V Vindobcmensis 275 cp 326, XI saec.; lacunam exhibet inde ab aut dignitate ( § 71) usque ad in homine fit ( § 81); insunt correcturae prioris et alterius man.us. B Harlelanus 2682, XI saec., qui olim in Coloriensis ecclesiae cathedralis bibliotheca asseruabatur, inde a 1725 in Harlei poesessi"nem transiit; a uiro docto

• P. Venfuf. Marci Tulli Ciceronis Cato Maior tu senectute, Laelius tu amicitia, Aug. Taurinorum, 1959, XXIV.

PIIAEFATIO

10

A. C. Clark in lucem prolatus diligenterque collatus 10 , a K. Simbeck et Ae. Basm. neglectus, primum a Laurand in eius editione adhibitus est; L-urreclu.ras prioris alteriusque manus exhibet; manus recentior § 16 correxit. G Guelferbytanus Gudianus Latinus 335, x saec., qui correcturas eiusdem librari et alterius manus exhibet. E BeroliDensis Latinus 252, olim Erfurtensis, XII saec.; inde a recenti hello Tubingae custoditus, apud collegium quod ' Stiftung Preussischer Kulturbesitz ' appellatur, quamuis bibliothecae BeroliDensis orientalis partis sit 11, nunc in bibliotheca Berolinensi occidentalis partis asseruatur 11• Hie liber manu scriptus, qui apud editores inter Laeli codices una cum G principem obtinebat locum, antequam Parisinus Latinus qu. 404 inuentus est, correcturas eiusdem librari alteriusque manus exhibet. L Laurentianus plut. 50, 45, XI saec.; a uiro docto Chatelain in lucenf prolatus 11, a Laurand prlmum adhibitus est, qui eum optimum inter Laeli codices iniuria existimauit u; prioris alteriusque manus exhibet correcturas; manus recentior sceuola post augur ( § 1) addidit. p Parisinus Latinus 544, XI saec.; hie quoque codex a uiro docto Chatelain in lucem prolatus 11, a Laurand

A. C. Clark, Collations from the Harleian Ms. of Cicero 2682, Oxford, 1891; cf. etiam H. Schwarz, Ueber den Harleianus 2682 des Cicero, in « Philol. • 54 (1895) 10

163-177. 11 Quod H. Liilfing, administrationis librorum manu scriptorum in Berolinensi bibliotheca praeses, mihi scripsit. 11 De his rebus ab H. Hornung per epistulam certior factus sum. 11 E. Chatelain, Paleographie des classiques latins, I, Paris, 1884-1892, 11. u L. Laurand, Le manuscrit L 45 du ' De amicitia ', in t Mu.see Beige• 30 (1926) 33-49; de L recte iam censuerat F. Ramorino, Notizia di alcuni manoscritti italiani del 'Cato Maior' e del 'Laelius' di Cicerone, in « Riv. Filol. Istr. Cl. • 15 (1887) 261. 16 E. Chatelain, op. l., 11; cf. etiam L. Laurand, Le texte du ' De amicitia ' dans le Parisinus 544, in «Mu.see Beige• 30 (1926) 131-177.

PRAEFATIO

II

prlmum adhibitus est; eiusdem librarl et alterius manus exhibet correcturas.

ii:

Quod ad textum constituendum attinet, pro certo adfirmare licet omnes codices ab uno archetypo orirl, ut ex eorum patet consensu in nonnullis erroribus; cf. eoirn e.g. 4 Maicwe] maicwe feci w, feci del. H1 ; qui quidem] quique idem w, corr. Langius; 19 aequitas] 21 Galos] gaios w, aequalitas w, corr. Lambinus; corr. Mommsen; 34 perducti essent] puduxissent w, corr. ¥eissner; 37 Laenati] l(a)enate w, corr. Langius; 48 diffundatur] diffundantur w, corr. Victorius; 72 se om. w, add. Halm; 81 feris w, ipse del.; 101 ex alia om. w, add. Orelli. Ab illo archetypo duae famiUae manauerunt; altera, uulgo nota ii: designata, qua codices P A M continentur; altera, nota y designata, quae ex codicibus B S V H G EL p constat. Quod ad famUiarn ii: attinet, cum alias Ubri partes in A alias in M adseruatas legamus, nullus, scilicet, in erroribus consensus inter A et M potest exstare; quam ob rem consensus in erroribus uel praetermissionibus uel uerborum traiectionibus inter P et A (in §§ 1-28) et inter P et M (in §§ 44-104) conferatur: 9 hi in pueris] hii niueris PA; 12 fuisse cum] 14 per ante uisum om. PA; ibid. fuisse quam PA; ut idem] aut idem PA; 20 supericwa] supericw PA; 21 metiamur] etiam PA; 22 colare] colere PA; 23 cumque] quamque PA; ibid. atque discordiis] id et 24 esset Pylades Orestem se om. PA; exccwdis PA; 25 Phili] pili PA; 26 recipiendisque] recipuandisque PA; ibid. princeps est ad] p,-inceps et ad PA; 27 nacti] nati P A; 28 alliciat] adliceat P A; ibid. quos ante numquam om. PA; 49 animo autem] animante PM; 51 haud sciam] aut sciam PM; 54 mircw] 57 acerbius] acuuius PM; 59 aut spes] mincw PM; aut si spes PM; 68 et ante siluestribus om. P (sup. PI) M; 87 nescio quam] nescioque PM; ibid. aliquis] ibid. abundantia et copia] abundantiam et aliqui PM; ibid. posset] possit PM; 96 Q.Jque PM; copiam PM; 97 is] si PM; 98 adsentator] ad senatcw PM; 100 accipit] accepit PM; 101 peruenire] peruenit'es PM; 102 omnis est] est omnis PM (transt. PI).

PRAEF&no

12

Quod ad farniliam y attinet, satis sint haec exempla consensus in erroribus: 24 23 uerum enim] uerum etiam B S VB GEL p; quae] qua B S V B G E L p; 34 uxoriae] luxoriae P luxuri(a)e B VB GEL p luxuria S, corr. Tumebus; 38 pe,-feeta... si simus] perfeeta... simus si P L 11 perfeeti... simus si G1 perfeeta... sumus si B S VB G E p, corr. Canter; ibid. memoria] memoria PG 17 memot'iam B S VB EL p G1 ; 42 in magna aliqua t'e] in magna aliqua ,-ep. P in magnam aliquam t'(em) p. B S VB GEL p in magnam aliquam t'em V', corr. Emesti; 54 uidere] 1 uide,-i B S VB EL p G ; 96 p,-aetore me] p,,-. me PM 11 G per me B S VB EL p G1 , corr. L1 • Inter (arniliA.e y codices arctiore uinculo inter se cohaerent hinc Monacensis Lat. 4611 (B), Monacensis Lat. 15964 (S), Vindobonensis 275 cp 326 (V), Harleianus 2682 (B), illinc Laurentianus plut. 50, 45 (L) et Parisinus Lat. 544 (p). BSVB Quod ad codices B S V B attinet, consensus in errorlbus et in interpolationibus conferatur: 8 id] lwc B S VB; ibid. ulla] illa B S VB; 9 in pue,,-is Cato in] quidem nee catoni eompa,-antu,- B S VB; 10 nihil mali] nihil enim mali B S VB; II sorores] sororem B S V B; 13 optimoque] optimo cuique B S V B; 20 melius homini sit] melius sit hominibus B S V B; ibid. nostt'is] uest,-is B S VB; 22 qui illas] qui eas B S VB; ibid. neque] nee B S VB; 25 Fanni] o fanni B S VB; 32 sensum] signum B S VB (corr. B 1); 36 1 quatenus] quotenus B S VB (corr. B ); 40 in amieitia] amieitiae B S VB; 41 effeurint] fecerint B S VB; 42 expulsus] missus B S V (corr. V') B; 51 seiam] seio B S VB; ibid. secuta] eonsecuta B S VB; 57 nee] neque B S VB; 63 sint] sunt B S VB; 64 hunc ex] 1 J,unc et B S (corr. S ) VB; 67 debent] debet B S VB; ibid. satietates] satietas B S V B; 82 ipsi] iam B S V B; 99 f acillime] facile B S V B; 86 putent] putant B S V B; y

11

Cf. farnili~ 17 Cf. farniliae 11 Cf. farniliae

infra contaminationis :s codicibus. infra contaminationis :s codicibus. infra contaminationis :s codicibus.

exempla cod.ids L cum exempla cod.ids G cum exempla cod.ids G cum

PJlAEPATIO

ibid. adsentetur] assentatur B S VB (corr. II'); 100 agnouitque] et agnouit B S VB; 101 dileximus] dilexe104 atque] aut B S VB; rimus B S (corr. SI) VB; ibid. ad/ert] aff erret B S V B. ibid. mea] mei B S V B; Quibus mendis uerba quae siue singula siue plura B S V B omiserunt addenda sunt: 1 et ante commoda om. B S V (sup. V1) B; 17 uel ante secundas om. B S VB; 22 ut aiunt om. B S VB; 26 etiam om. B S V B. Denique B S V B in plurimis uerborum traiectionibus consentiunt: I multa ab eo prudenter disputata] ab eo multa dispu5 nemo /ere] /ere nemo B S tata prudenter B S V B; 20 intellegi maxime] maxime intellegi B S V B; V B; 33 nihil difficilius] difficilius nihil B S VB; 41 sit /acta] /acta sit B S VB; 42 est igitur] igitur est B S VB; ibid. seruitute Graeciam] ibid. ita se] se ita B S VB; ibid. uterque sibi mortem] gr(a)eciam seruitute B S VB; 48 esse quandam] quanmortem sibi uterque B S VB; 49 est enim] enim est B S VB; dam esse B S VB; 51 est pro/ectum] pro/ectum est B S VB; 6o Scipio potius] potius scipio B S VB; 65 ingenium post torluo68 est enim] enim est B S VB; 82 sum B S VB; honestum et rectum] rectum et honestum B S VB; 84 experiri cogit] cogit experiri B S V B; 88 solitarium ibid. amici nihil amat] nihil amat solitarium B S VB; 91 esse maiosaepe sunt] sunt saepe amici B S VB; 95 a sinceris atque ueris] rem] maiorem esse B S VB; a ueris atque sinceris B S VB; 98 sermo cum] cum 103 ilium ne minima quidem re] quisermo B S VB; 104 /e"e nullo dem ilium nee minima re B S VB; modo] nullo modo /erre B S V B. BS Inter codices B S V B arctiore uinculo inter se cohaerent B et S, ut ex eorum patet consensn in erroribus et interpolationibus: 22 igni] igne B S; 7 sapientium] sapientum B S; 47 neque] namque B S; 39 uidemus] uidimus B S; ibid. ne] nisi B S; 51 tantumque] tantum B S (corr. S1 ); 74 quorum] eorum quoque B S II'; 75 amicitiis] ami1 76 patiare] patiere B S; ibid. citias B S (corr. S ); nee fieri] neque fieri B S; go ut multa] multo B S; 97 delectet] delectetur B S. 96 Grassi] grassi B S; Cf. etiam duo uerborum praetermissionum exempla 75 quaedam om. B S) (72 /aciunt om. B S, add. s•;

14

PRAEFATIO

et unum uerborum traiectionis exemplum:

20

hoe qu1-

dem] quidem hoe B S.

Lp

Quod ad adftnJ1:atem inter L et p comprobandam attinet, consensus in erroribus et interpolationibus conferatur, ut manif--sto appareat quantum hi codices inter se cohaereant quantumque a ceteris eiusdem famiHae codicibus seiungantur: 3 indux1] introduxi L p G1 ; 6 multarum] plurima7 uenissemus] conuenissemus L p; 14 ex] rum L p; ab L p; 24 /uisse] esse L p; 28 propter] per L p; 32 ac] nihil L p; ibid. suspiure] perspiure L p; 33 1 aduersis] diuersis L (corr. L ) p; 36 debuerunt] potue37 hostes] hostem L p; ibid. persoluit] perrunt L p; 1 tulit L p (corr. p ) ; 39 sequebantur] sequebatur L p; 44 ab amicis] ab omnibus amicis L p; 49 ut gloria] ibid. ut uestitu] aut uestitu Lp; 53 aut gloria Lp; posset] potuisset L p; 54 multorum] malorum L p G•; ibid. indulgeri] indulgere L p; 63 reperti] experti L p; 1 67 existit] existat L (corr. L ) p; 99 quippe qu1] quippe cum L p. Cf. etiam consensum in uerborum praetermissionibus: 49 enim om. L p; 62 in ante 3 genero om. L p; 1 rebus om. L (add. L ) p; 65 enim om. L p; 67 ea 1 om. L (add. L ) p. Cf. denique consensum in nonnullls uerborum traiectionibus: I me ante contuli L p; 2 utebare multum] multum utebare L p; 11 est mortuus] mortuus est L p; 13 est iudicatus] iudicatus est L p; 18 esse uirum] uirum esse L p; 19 natos esse nos] nos natos esse L p; 21 con22 ait Ennius] ennius ait tenta est] est contenta L p; L p; 24 omnes mortales] mortales omnes L p; 28 ca30 quisque sibi] sibi ritate aliqua] aliqua caritate L p; 34 tamen saepe] saepe tamen L p; 42 quisque L p; minor iis] his minor L p; ibid. ingratae patriae] patrie 43 amicum uel bellum] uel amicum belingrate L p; 44 semper adsit] assit semper L p; 48 siglum L p; ibid. exonificatio uirlutis] uirtutis significatio L p; 51 studia riatur neusse est] necesse est exoriatur L p; 58 ne plus aequo quid] ne nostra] nostra studia L p; 64 reperiuntur ante itaque L p; quid aequo plus L p; 73 ad honores amplissimos] amplissimos ad honores L p; Bo ipsi sib1] sibi ipsi L p; 96 est in manibus] in mani103 amicitia Scipionis] scipionis amicitia L p. bus est Lp;

PRABFATIO

I

,5

Quod ad codicum auctoritatem attinet, uiri docti Laurand sententia nullus liber manu scriptus principem obtinet locum 11 ; sed familiae s lectiones maioris esse momenti ad terlum constituendum omnes uiri docti consentiunt; nam et familil\e s archetypus terlum baud dubie meliorem quam famiH11ey archetypus nobis tradidit et qui ab eo manauerunt codices interpolationum indiciis uel errores sanandi conatibus (M excepto) prorsus carent. Coniunctiui, quos uocant, codicum P A et P M errores non numquam a falsa notae compendiariae solutione originem trahunt: cf. enim 12 fuisse cum] 23 cumque] quamque PA; 87 nesfuisse quam PA; eio quam] nescioque PM; 96 Q.] que PM. Saepissime tamen errores a manif PSto librari fontis communis lapsu oriuntur: cfr. enim 14 ut idem] aut idem PA; 20 supn-iora] supn-ior PA; 21 metiamur] etiam PA; 22 ut eolare] ut colere PA; 23 atque diseordiis] id et exeordis PA; 25 Phili] pili PA; 26 reeipiendisque] reeiperandisque PA; ibid. prinups est ad] prinups et ad PA; 27 nacti] nati PA; 28 allieiat] adliceat PA; 49 animo autem] animante PM; 51 haud sciam] aut seiam PM; 54 miror] minor PM; 57 aeerbius] ace,,uius PM; 59 aut spes] aut si spes PM; 87 aliquis] aliqui PM; ibid. abundantia et eopia] abundantiam et ibid. posset] possit PM; 97 is] si PM; eopiam PM; 98 adsentator] ad senator PM; 100 aceipit] aceepit PM; 101 peruenire] peruenires PM. Restat ut trium praetermissionum (14 per ante uisum om. PA; 24 esset... se om. P A; 28 quos ante numquam om. P A) uniusque uerborum traiectionis (102 omnis est] est omnis P M, transt. I") mentionem faciam Interdum familiae s archetypi error facultatem genuina uerba restituendi nobis praebet codicesque prioris famlli...e antiquiorem traditionis gradum testantur, cum contra alterius familinuam:cf. F. Skutsch, Kl. Sehr., ZIZ 1:a sapientes fuisse B sed de clausula cf. Blum z6 14 all. id om. B, sup. B 1 16 se ita E ita ante uiuunt om. G 17 aequalitas w, corr. Lambinus; cf. enim Cic. Mur. 4I,' Cluent. BI," Off. n 27,· Rep. I 55 et Steinmetz II llbertas S, corr. s• llberalitas del. Nauck, sed cf. Heine • Philol. • I5 (I86o) 696

LAELIVS

DE AMICITIA

19-20

59

tas, nee sit in iis ulla cupiditas lubido audacia, si(n)tque magna constantia, ut ii fuerunt modo quos nominaui, hos uiros bonos, ut habiti sunt, sic etiam appellandos putemus, quia sequantur, quantum ho5 mines possunt, naturam optimam bene uiuendi du=· Sic enim. mihi perspicere uidcor, ita natos esse nos, ut inter omnes homines esset societas quaedam, maior autem, ut quisque proxume accederet. Itaque clues potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; 10 cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. Namque hoe praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate beneuolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim beneuolentia, amicitiae nomen tollitur, propin15 quitatis manet. Quanta autem uis amicitiae sit, ex 20 hoe intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliauit ipsa natura, ita contracta res est et. adducta in angustum, ut nmnis caritas aut inter duos aut inter paucos iun20 geretur.

s naturam ... ducem: Diog. Laerl. vn 88 sq.; c/. Steinmetz I3I 6-10 sic enirn .. peperit: Cic. Off. I 12; c/. Bohnenblust 7 1s•19 quanta ... iungeretur: .Arist. Eth. Nie. VIlI 1158 a, 10; IX 1171 a, 17; Cic. Off. I 53 sit om. A :a sitque w, corr. ~ quos modo ~. fw_ob.Laurand (/orl. recte,· c/. tamen Plaut. A mph .. 695; Cist. aI8; Ter. Eun. Io50; Prop. m II, a9,· Manil. m 332,· Mart. m a4, I3) modo om. B 4 putamus E qui B S V B G L p assequantur G secuntur B secuuntur V s uiuendi om. p 6 enirn] etiam E enim sup. 1 E prospicere L 6-7 nos esse natos B nos natos esse L p 7 nos om. S V (sup. S1 V-) homines om. 1 PA G esset] equa B (corr. B ) esse A 10 enim om. S peperit ipsa B 13 tolli non potest B sed c/. L.-H.-Sz. II 830 16 rnaxime intellegi B S VB 16-17 1 ex infumitas otietate P finita B, corr. B 18 contraria S abducta L 19 aut inter duos om. A duo P sed c/. Seyffert I9 1

6o

6

21

LAELIVS DB Alllcrn.&

20•2 I

Est enim amicitia nibi] aliud nisi omnium diuinarum humanarumque rerum cum beneuolentia et caritate conc:ensi~; qua quidem baud scio an, excepta sapientia, nibi] melius homini sit a di,,; irnrnortalibus datum. Diuitias alii praeponunt, bonam alii ualetu- 5 dinem, alii potentiain. alii honor~. mnlti etiem uo luptates. Beluarum hoe quidem extremum; ilia autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. Qui autem in uirtute ~ummnm bonum ponunt, praeclare illi 10 quidem: sed haee ipsa uirtus amicitiam et gignit et continet, nee sine uirtute amicitia esse ullo pacto potest. lam uirtutem ex consuetudine uitae sermonisque nostri interpretemur nee eam, ut quidam docti, uerborum magnificentia metiamur uirosque ho- 15 nos eos, qui habentur, numeremus, Paulos Catones Galos Scipiones Philos; his communis uita contenta est; eos autem omittamus, qui nmnino nusquam reperiuntur.

1-3 est enirn .. coJUleDsin:Arist. Eth. Nie. vm 1155 b, 33; 1156 a, 7; Stob. Eel. n 73, 16 s'iq: W.; Cie. Plane. 5; Fam. m 10, 9; ef. Hoppe 36, Philippson • R.E.P. W. •

7 A I (I939) II65, Pucci 346 T

enirn] autern S

4 nihil] quicquarn B S V B G L p E•

(e~ nihil) sed ef. Mulle,, z:z9 sq., K.-St. n :z, 5:z3 homini melius sit L melius sit horninibus B S V B horninibus , proponunt E 6 melius sit p sed ef. Seyffet't I3:Z multi etiarn] alii S 7 quidern hoe B S est ante hoe sup. s•E•, post hoe sup. G8 hoe om. p est hoe sup. p8 8 superior P A in ante consiliis om. B 9 uestrls BSVB I o ueritate A illi quidern praeclare S 111:.a et gignit ... amicitia om. A 1:.a-13 potest pacto E sed de elausula ef. Blum :ZI 13 uitae nostrae B S VB GE 14 nee earn] nee enirn earn B S VE ner enirn .\ 9.uidern L 15 magni.ficentia metiarnur] magni.ficentiam etiarn P magni.ficentia etiarn A 17 gaios w, C01'1'. Mommsen, Rlim. Fintda est; tu lulc /Of'fflll (-

-

-

u u -)

dimetri clwriambici in colis cf. e,sim

Fraenkel, Lese,P,., x83 17 altenun] alter uero II 18 sic Meissner 553, sNl cf. Susi# 96-97

LABLIVS DE AIIICll'IA

9I·93

105

bendum est nu1Jam in amicitiis pestem esse maiorem quam adulationem blanit1tiam adsentationem; quamuis enim multis unminibus est hoe uitium notandum leuium hominum atque fa1Jacium ad uolup5 tatem loquentium nmnia. nibiJ ad ueritatem. Cum 92 autem omnium rerum simulatio uitiosa est (tollit enim iudicium ueri idque adulterat), tum amicitiae repugnat maxwne; delet enim ueritatem, sine qua nomen amicitiae ualere non potest. Nam cum ami10 citiae uis sit in eo, ut unus quasi animus fiat ex pluribus, qui id fieri poterit, si ne in uno quiqem quoque unus animtts erit idemque semper, sed uarius commutabilis multiplex? Quid enim potest esse 93 tarn flexibile, tarn deuium quam animus eius, qui 15 ad alterius non modo sensum ac uoluntatem, sed f'f;iam uultum atque nutum conuertitur? Negat quis, nego; ait, aio; postremo imperaui [egomet rnibi ornnia ad,ent.ari, ao ut ait idem Terentius, sed ille in Gnathonis persona; quod amici genus adhibere nmnino leuitatis est. 10-11 unus ... plurlbus: Arisl. EIA. Nie. IX 1168 b, 7; Cic. 00. I 56; A"'1wos. 00. I 173; c/. OUo, Spricluv., a5 sq.; BoAMNblusl 40 17-19 negat... adaentarl Tw. Eun. 252

in amidjs 8 maiores esae B 8 V B a blaoditias V G (corr. GI) IP blaonidans B J q,•8DUds] quam B enirn om. E uitiuml offi.dum B 4 leuium tamm horninum B ad uofuntatem 8 P,ob. Mulkr 5a:c, /orl. r,cte: c/. mi,n § 89 cuius ad uoluntatem dicitur; sill '114 uoluptate,n loqui ' itUM ,sl ac n~ -lj&vi)v )Jyuv; c/. mamSteimnetr :c54 , ad uerltatem om. G, add. GI 7 inditium L idque] atque E idque mentis p 8 enirn om. M 10 unus quu{ aoirnns: d4 uwbor. colloc. cf. Valalm, (H,usc., II 350 anirn 11s) amicus G 11 qui id] quid MVBGL qui BSpL 1 sine] sin V uno] eo L, corr. L 1 1a quoque om. si non B M ~] est aemper p sed] sit E 14 tarn t1flla 1 fledbile om. 8, sup. S modo non B, lrt1ml. B1 17 negat] nee M a1 genus amid p 1

1,

Io6

LAELIVS DE AIOCll'IA

94-96

94 Multi autem Gnathonum

simjl~ cum sint loco fortuna fama superiores, horum est adcientatio molesta, 95 cum ad uanitatem accessit auctoritas. Secerni autem blandus amicus a uero et internosci tam potest adhibita diligentia, quam omnia fucata et simulata 5 a sinceris atque ueris. Contio, quae ex imperitissumis constat, tamen iudicare solet quid intersit inter popularem, id est adcient.atorem et leuem ciuem, et g6 inter constantem et seuenun et grauem. Qaibus blanditiis C. Papirius nuper influebat in aures contionis, 10 cum ferret legem de tribunis plebis reficiundis I Dissuasimus nos; sed njhjl de me; de Scipione dicam lubentius. Quanta ilia, ru immortales, fnit grauitas, quanta in oratione maiestas I ut facile ducem populi Romani, non comitem diceres. Sed adfuistis et est 15 in manibus oratio. Itaque lex popularis suffragiis populi repudiata est. Atque, ut ad me redeam, memiuistis, Q. Maximo fratre Scipionis et L. Mancino consulibus quam popularis lex de sacerdotiis C. Li-

gnatonun M

simiJ~] sfmfles sunt p 3 accesserit S sed cf. Seyffert 5:a6, Lebreton :a:a3 , fugata M 6 a ueris atque sinceris B S V B ante ueris add. a L1 contentio M quae h.a.pet tl' Cf. enim Cic. Off. I 9I cauendum est ne adsentatoribus patefaclam•JS aures neue adulari nos siuarn•1s; A mic. 6I; 98 uisi] non B, 1 corr. B 4 exors (corr. G') est G 5 faclle B S VB sed cf. Seyffert 539 6 qui] cum L p 6-7 aduersando ... et ... simulaus: cf. L.-H.-Sz. D BIB 7 assenta1 litigare] litigasse GE HJlata tur B S VB (corr. B ) P se om. G (sup. G1 ) E; cf. Muller 540 blandltur 1 B 9 uiclsse B S V L p sed cf. Cic. Man. 64; Phil. a, 39 10 ut om. p sed cf. K.-St. D a,· :109 ocddat M Quid ut ne accidat, magis cauend.um est ? Wesenberg, prob. Madvig, Fin., I64 11 tu me Halm me hodie] in eo die V' roarni,:os w, corr. ~ stultus G, corr. G' 1:a uerseds V' ut lusseris] ut iusseris PM B (sed lac. septem fere litter. post ut in B) S VB L p iusseris G ut uixeris V' inl·:s:P.tis Baiter elusseris Halm emuuxeris Bentley ad Hor. A. Poet. 96 lusseris Langen, Beitr. z. Krit. u. Erkl. d. Pl., Leipzig I88o, IB, corr. Buecheler 13 in fabulis etiarn G stultissirn,. P 15 am.ids B aniicitiis e~ corr. s• id est om. B, sup. H' 1;

LAELIV!I DB AIIJCITlA

110

100-101

sapientium (de hac dico sapientia, quae uidetur in hominem cadere posse), ad leues amicitias defluxit oratio. Quam oh rem ad illa prima redeamus eaque ipsa concludamus aliquando. 27 Virtus, uirtus, inquam, C. Fanni et tu, Q. Muci, 5 et conciliat amicitias et conseruat. In ea est enjm conuenientia rerum, in ea stahilitas, in ea constantia; quae cum se extulit et ostendit suum lumen et idem aspexit agnouitque in alio, ad id se admouet uicissimque accipit illud quod in altero est;rex quo 10 exardescit siue amor siue amicitia; utrumqfte enjm ductum est ah arnando; amare autem nibil est aliud nisi eum ipsum diligere quem ames, nulla indigentia, nulla utilitate quaesita; quae tamen ipsa effl.orescit 101 ex amicitia, etiarnsi tu eam minus secutus sis?Hac 15 nos adulescentes beneuolentia senes illos, L.Pir'ulum M.Catonem C.Gal[l]um P.Nasicam Ti.Gracchum, Scipionis nostri socerum, diJexirnus, haec etiarn magis elucet inter aequales, ut inter me et Scipionem L.Furium P.Rupilium Sp.Mnrnrnium. Vicissim autem 20 senes in adulescentium caritate acquiescimus, ut in uestra, ut in Q.Tuberonis; equidem etiam admodum adulescentis P. Rutili A. Vergini farniHaritate de-

sapientum B 2 lenes S (corr. S1 ) G• , all. uirtus om. MS G sed de VMbor. geminatirme cf. L.H.-Sz. II 809 sq. 6 enirn om. B 8 extollit M 9 et agnouit B S VB sed cf. Thes. l. L. v a, 876, ax30 adrnonet MB B (corr. B 1 ) 10 accepit PM 11 ardescit B S VB G sed cf. Thes. l. L. v a, II8I, a6 sqq. 1·:a dictum M BS VB Gp sed cf. Seyfferl 546 15 earn. om. B, sup. 8 1 sis secutus B, t,-anst. 8 1 17 gallium EL gallum cett., con-. Mommsen • Rhein. Mus.• x6 (x86x) 355 publicum nasicam B p. nasiam P (con-. PI) Ti.] titum PM B SE L p titum nascum graccum V titum nascum g. graccum B 18 dilexerimus B S (con-. S1 ) VB etiam om. G 19 inter aequales om. S, add. in mg. s• :11 in post senes om. G, sup. G1 ; cf. K.-SI. II a, 400 :11-:a:a et in nostra G (con-. G1) inter uestra B (cor,-. B 1), om. S :12 et quidem E uel quidem S etiam om. S 23 rupilli S A. om. M B S V L p 1

LABLIVS

DB AlllcrrJA

IOI·I03

III

lector. Quoniamque ita ratio comparata est uitae naturaeque nostrae ut alia (ex alia) aetas oriatur, maxume quidem optandum est ut cum aequalibus possis, quibuscum tamquam e carceribus emissus sis, · 5 cum iisdem ad calcem, ut dicitur, peruenire. 102 quoniam res hnmanae fragiles caducaeque sunt, semper aliqui anquirendi sunt quos diligamus et a quibus diligamur; caritate enim beneuolentiaque sublata, (lmnis est e uita sublata iucunditasJ Mibi quidem 10 Scipio, quamquam est subito ereptus, uiuit tamen semperque uiuet; uirtutem enim amaui illius uiri, quae exstincta non est; nee mibi soli uersatur ante oculos, qui iJJam semper in manibus habui, sed etiam posteris erit clara et insignis. Nemo umquam animo 15 aut spe inaiora suscipiet, qui sibi non illius memoriam atque imaginem proponendam putet. Equidem 103 ex omnibus rebus, qwui mibi ant fortuna aut natura tribuit, njhj] habeo quod cum amicitia Scipionis possim comparare; in hac mibi de re publica consensus, 20 in hac rerum priuatarum consilium, in eadem requies plena oblectationis fuit. Numquam ilium ne

rSed

, ad calcem ... peruenire: cf. Otto, SpricAw., 67; Hamilton c Class. Rev.• 78 (I964) II quonfern quae M ~y;rnquam B quonfern L 1 est comparata B 2 ex add. Orelli 3 quidem om. p , peruenires P M peruenies G 6 semperque 7 aliqui om. S, post sunt add. P M B V (C