Il «De otio religioso» di Francesco Petrarca 8821000192, 9788821000195

Citation preview

S T UDI E TESTI -----------

195

-----------

IL «DE OTI O RELIGIOSO» DI

FRANCESCO PETRARCA A CURA DI

GIUSEPPE ROTONDI

CITTA DEI, VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA

1958

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

η

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

.. · ..ry f ? ;;>,··

«?.:v ·

.· ··■■ïft;"·

S T UDI E TESTI -----------

195

------------

IL «DE OTIO RELIGIOSO» DI

FRANCESCO PETRARCA A CURA DI

GIUSEPPE ROTONDI

CITTÀ DEE VATICANO B IB L IO T E C A A P O S T O L IC A V A T IC A N A

1958

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

■«Tip!

IM P R IM A T U R Vicariatu Civit. V atic, die 12 Februarii 1958.

f F r . P e t r u s C a n is iu s

van

L ie r d e

V ica riu s G en .lis

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

La Direzione della Biblioteca Vaticana è lieta di pubbli­ care nella sua collezione di « Studi e Testi » l ’edizione del D e olio religioso di Francesco Petrarca, fondata specialmente sopra

un codice Vaticano, l’Urb. lat. 333, e curata dal compianto prof. Giuseppe Rotondi, accogliendo così i voti della Commis­ sione per l ’edizione nazionale delle opere di F. Petrarca e dei familiari dell’editore immaturamente scomparso. L ’edizione vuole essere anche un omaggio alla memoria dell’insigne studioso che tante diligenti cure vi aveva consacrato, con la sua conoscenza profonda del mondo culturale e spiri­ tuale del Petrarca, e con la sua esperienza filologica, eguagliate soltanto dalla sua abnegazione nel lavoro e dalla sua straordi­ naria modestia. La Direzione della Vaticana esprime la sua viva gratitu­ dine al prof. Umberto Bosco, della

suddetta Commissione,

per l’autorevole interessamento col quale ha seguito le vicende del lavoro, e al prof. Guido Martellotti, che, con amorosa dili­ genza, ha preparato per la stampa, interpretando e, dov’era necessario, integrando, l’opera lasciata incompiuta dall’amico e collega.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INTRODUZIONE

L ’edizione che qui si pubblica, per cura del compianto G. Rotondi, ci presenta il D e otio petrarchesco in una stesura più completa e più ricca di quanto esso non appaia nelle precedenti edizioni (le due venete del 1501 e del 1503, le due basileesi del 1554 e del 1581, e la bernese del 1604). È merito del Rotondi la scoperta di questo testo nel cod. Vat. Urb. lat. 333 e in altri codici da lui studiati, scoperta da lui resa nota in un suo articolo del 1935. Egli interpretò alcune diver­ genze, tra il testo di questi mss. e il volgato, come frutto di una revisione dell'opera compiuta dal Petrarca stesso (Le due redazioni del D e otio del Petrarca, in A ev u m , I X ,

1935,

pp. 27-77). A mio parere, tale interpretazione può e deve essere discussa, come ora farò, nel senso che il testo fornito dalle edizioni antiche non rappresenta una « prima redazione »; resta tuttavia accertato che il Petrarca intervenne anche in questa sua opera con ritocchi ed aggiunte, e che lo stadio ultimo di questo lavoro è rappresentato dal testo che qui si pubblica, fondato prevalentemente sul Vaticano Urbinate. Gli studiosi del Petrarca saranno grati al Rotondi di questo suo lavoro, che permette finalmente la lettura agevole e completa di un’opera così interessante per la storia della spiritualità pe­ trarchesca. Nel 1935, data del citato articolo, il Rotondi aveva esa­ minato sette tra i codici del D e otio\ in tre di essi, il Marciano lat. 476, il Vat. Pai. 1730 (dove l’opera appare in doppia tra­ scrizione), e il Vat. Barb. lat. 2110, egli rinveniva un testo identico a quello delle antiche edizioni (il « testo volgato », come egli lo chiama); gli altri gli davano invece il testo più ampio

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Introduzione

VI

e completo. Erano questi il cod. Vaticano Urbinate lat. 333 ('), il cod. Estense a. R. 6, 7, il cod. frammentario di Brera A D , X I V , 27.. ai quali il Rotondi aggiungeva il brevissimo frammento del Laur. S. Groce pi. X X V I sin. n. 9, per mano di fra Tedaldo della Casa (2). Più tardi il Rotondi riscontrò 1’esistenza dello stesso testo in due codici non italiani: il Paris. 6502 e l ’Harl. 6348, ch’egli ha coliazionato quasi per intero. Purtroppo la morte ha strappato il Rotondi al suo lavoro togliendogli la soddisfazione di vederlo stampato, e anche la possibilità di intervenire con ulteriori chiarimenti durante la correzione delle bozze. Il padre A. M. Albareda, prefetto della Biblioteca Vaticana, il fratello del Rotondi, prof. avv. Mario, l’amico prof. U. Bosco a nome della Commissione per l ’edizione critica delle opere del Petrarca, hanno voluto dare a me l ’in­ carico di sostituirmi a Eui in questo lavoro di ultima revisione. Il compito appariva facile a prima vista, per la precisione nitida ed elegante dei fogli a cui il Rotondi aveva affidato il suo lavoro, specchio fedele di un’esemplare chiarezza d ’animo e di costume; in realtà non è stato privo di preoccupazioni per me, né tale che io non debba rendere qui ragione di qualche mio lieve intervento. L ’edizione è condotta essenzialmente sul cod. Vat. Urb. lat. 333, ma il Rotondi ha collazionato per intero l’Estense, come si è detto, quasi per intero il Paris. 6502 e l ’Harl. 6348. Ora le varianti, rilevate nel corso di queste tre collazioni e segnate a penna o a matita nel margine destro dei fogli, non sempre comparivano nel sobrio apparato che il Rotondi aveva scritto a penna in calce ai fogli stessi: sia che la collazione fosse(*)

(*) M . Y ATT a s s o .

1908, pp. 87-88

(cfr.

I codici petrarcheschi della Biblioteca Vaticana,

(2) La redazione più ampia appare nella traduzione italiana del

religioso

R om a

C. Stornajolo, Cod. Urbinates latini, I, pp. 304-5).

De otio

conservata nel m s. quattrocentesco della bibl. di W olfen b iittel, cod.

86 , 8 A u g . (cfr.

H einemann, Die Handschriften der herz. Bibl. zu Wolfenbiittel, R otondi, Un volgarizzamento inedito quattrocentesco

l i , 4, p . 105, n. 2908; G.

del De otto religioso, in Studi Petrarcheschi, I I I ,

1950, pp. 47 -9 6); a tale traduzione

si fa riferimento talvolta nell’apparato della presente edizione.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

introduzione

vu

in questi casi posteriore alla stesura dell’apparato, sia che il R otondi si fosse intenzionalmente proposto di centrare il suo lavoro sul ms. Vaticano, lim itando il concorso di altri codici ai casi di estrema necessità. Mi parve che restar fedele a quelle che sembravano essere qui le intenzioni dell’Am ico, fosse p ec­ cato, giacché una parte non indifferente di un lavoro cosi attento e sicuro, si sarebbe perduta senza rimedio; decisi quindi di immettere nell’apparato tutte le varianti segnate ai margini che mi fossero sembrate di qualche rilievo. In com penso ho tolto dall’apparato stesso l ’indicazione delle varianti grafiche del codice, di scarso interesse, trattandosi di manoscritto non autografo. M olto più che il R otondi era intervenuto nel testo, anche dopo la stesura dell’apparato, per uniformarsi con più rigore all’ortografia fissata dal Rossi nell’edizione delle F a m i­ liari, e in questo senso ho agito anche io durante la correzione

delle bozze; sicché a volere che l ’apparato rispecchiasse fedel­ m ente la grafia del cod. Vaticano si sarebbe resa necessaria u n ’ ulteriore collazione di esso ('). L ’apparato del R otondi non conteneva inoltre nessuna in­ dicazione circa le differenze tra la redazione rappresentata dal cod. Vat. Urb. e il « testo volgato »: i passi relativi a tali diffe­ renze erano distinti nel testo stesso con segni di parentesi quadra, in lapis rosso, segni che non sembravano certo destinati a com parire nella stampa. Non è escluso che anche il R otondi nel corso dei suoi studi fosse giunto a concepire seri dubbi sulla possibilità di intendere il testo volgato com e una « prima re­ dazione », e che proprio per questo preferisse non appesantire l ’apparato critico con riferimenti a un ramo della tradizione, il cui valore di testimonianza gli appariva assai sminuito e sull’origine del quale non poteva dire al m om ento alcunché di

(!) L ’ abbreviazione cod., nell'apparato critico, si riferisce sempre al V a t. U rbin ate; gli altri codici sono nom inati distesamente.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

vin

Introduzione

preciso ('). Tuttavia, pur ammettendo che tale potesse essere l’intenzione del Rotondi, mi è sembrato di dover intervenire anche qui perché non andassero perduti i riscontri ch’egli aveva fatto con tanta cura. Ritengo infatti che il confronto col testo volgato possa interessare gli studiosi che vogliano dare un giu­ dizio di propria scienza e arrischiare qualche ipotesi sul conto di esso, e che sia utile comunque e doveroso far conoscere a un qualsiasi lettore in che cosa la presente edizione si diffe­ renzia dalle antiche e le supera. Ho aggiunto quindi nell’ap­ parato gli opportuni raffronti (alcuni dei quali ho controllato a mia volta sull’edizione basileese del 1554) introducendoli con la formula « manca nel testo volgato » (2). Re citazioni erano state rintracciate quasi tutte dal Ro­ tondi (3). Esse compaiono chiuse tra virgolette (e non spazieg­ giate come si fa in questi casi nell’edizione nazionale) anche quando presentano qualche diversità rispetto al testo a stampa dell’opera citata. Il carattere stesso di questo scritto petrar­ chesco, così vicino all’oratoria ecclesiastica, consentiva al sub autore di riferire quei passi, quasi li citasse a memoria, con qualche libertà, allo scopo di inserirli meglio nel suo discorso. E del resto, per molti di. quei testi non abbiamo ancora edi-

P) Lo avrem m o saputo probabilm ente dal R oton di stesso se avesse con­ dotto a termine il suo lavoro. Purtroppo tra le sue carte non è neppure un ab­ bozzo di prefazione; ed è probabile c h ’egli si riserbasse di scriverla — com e si fa spesso in simili casi — durante la correzione delle bozze im paginate, quando i riscontri col testo sono più agevoli e i riferimenti possono farsi a una numera­ zione di pagine già stabilita. Sicché per conoscere i criteri da lui seguiti nel­ l ’ edizione non abbiam o altro m ezzo che ricorrere a quel suo saggio, vecchio orm ai di venti anni; un successivo articolo

(Note al «De otio religioso »,

in

Studi

Petrarcheschi,

I I , 1949, pp. 153-166) tratta solo di questioni particolari, riferentisi al testo e alle fonti. (2) L ’ espressione

«testo

volgato », già usata dal R oton di, m i è sem brata

opportuna, com e quella che non esprime alcun giudizio di valore. (3) Alcuni riferimenti sono stati aggiunti da m e con l ’ aiuto del dott. P. M azzantini, che qui ringrazio per l ’opera prestata nella correzione delle bozze e nella compilazione dell’indice. Qualche citazione resta ancora non iden­ tificata.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Introduzione

IX

zioni critiche paragonabili a quelle dei classici, attraverso le quali si possa in qualche modo risalire al codice posseduto dal Petrarca; né questo settore della sua biblioteca ci è noto, nei suoi particolari, come l’altro. È auspicabile che edizioni come quella che qui si presenta invoglino qualcuno ad avviare per gli scrittori cristiani uno studio analogo a quello che, iniziato per i classici dal De Nolhac, ha dato negli ultimi anni, e seguita a dare, risultati così brillanti. Il campo è più difficile, ma l’esplo­ razione sarebbe, per questo stesso, più emozionante. Esaminiamo ora la natura delle varianti per cui il testo qui edito si differenzia dal volgato. Da più parte di esse valgono soltanto a completare le citazioni che nel testo volgato ap­ paiono abbreviate con un etc. o comunque ad arricchirle con l’aggiunta di frasi, derivanti sempre dallo stesso passo. In questi casi non è facile pronunciare un giudizio, giacché po­ trebbero farsi due opposte ipotesi: che il Petrarca abbia com­ pletato in un secondo tempo le citazioni di cui aveva preso rapido appunto, o che un trascrittore frettoloso le abbia ab­ breviate nella sua copia pensando di poterle agevolmente rin­ tracciare quando occorresse e leggere per disteso sui testi. Più indicative sembrano invece altre varianti le quali tendono a immettere le citazioni stesse in un tessuto discorsivo più ampio e più agilmente articolato: tanto più interessanti quando si tenga conto di un particolare aspetto di quest’opera del Pe­ trarca. Nato insieme o poco dopo il D e v ita s o lita r ia , nel fervore di letture edificanti che caratterizza in quest’epoca l’attività del Petrarca, il D e o tto si differenzia tuttavia dall’operetta ge­ mella per tutt’altra struttura. Esso è concepito come il com­ mento di un versetto dei S a l m i , « vacate et videte quoniam ego sum Deus », da cui partono e a cui ritornano le numerose di­ gressioni intorno alle insidie che possono comunque attentare e compromettere tale v a c a tio . Pur nella sua maggiore ampiezza, e nell’interesse più vasto e meno personale dell’argomento, il

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Introduzione

X

richiama alla nostra mente, per questa sua struttura, il discorso per l’incoronazione in Campidoglio, imperniato anch’esso sul commento di un passo d’autore (il verso delle G e o r g ic h e di Virgilio « Sed me Parnassi deserta per ardua dul­ cis Raptat amor »). E la corrispondenza tra i due scritti non è forse fortuita come potrebbe sembrare a prima vista ('). La citazione davidica costituisce in qualche modo l’ossa­ tura di tutto il discorso e gli conferisce unità (2). Tuttavia chi legga il D e o tio non può sottrarsi qua e là a una certa impres­ sione di farraginoso e di incondito. Le citazioni, derivanti so­ prattutto dalla Bibbia e dagli scrittori cristiani, che nel D e v ita s o lita r ia si organizzano in un tessuto discorsivo più per­ sonale, sembrano qui affollarsi alla penna del Petrarca con un’urgenza ch’egli non riesce sempre a contenere e dominare. Si ha l’impressione, talvolta, di trovarsi di fronte a una raccol­ ta di annotazioni (noi diremmo di schede), messe insieme prov­ visoriamente, secondo un ordine logico, in attesa d’una elabo­ razione ulteriore. L’abbondanza delle citazioni, del resto, come osserva giustamente il Rotondi, era avvertita dal Petrarca stesso « che, in un punto del libro I, dopo copiose derivazioni da S. Agostino, dice di non voler insistere più oltre n e p r o p e m a i o r

D e o tio

p a r s s u s c e p t i o p e r is a lie n a s it, q u a m v is et lo n g o s tu d io m u lto q u e p r e c io t e m p o r is q u e s ita a lie n a n o n d e b e a n t v id e r i » (cfr. in questa ediz., p. 8, righe 1-3). È possibile dunque che il Petrarca abbia tentato in più punti di addolcire almeno la secchezza di certi trapassi tra citazione e citazione. È così che a frasi come u n d e d ic tu m f u i t A p o s t o l o (cfr. p. 20, 24-26, nota), H e c L e o p a p a (p. 52, 21-23),

(1)

Si veda nella prim a delle

Egloghe

la contrapposizione tra la poesia di

Virgilio e quella di D avid, in cui appare stilizzato, secondo il costum e bucolico, il contrastante interesse del Petrarca verso la letteratura pagana e la cristiana. (2) U n a sottile analisi dell’operetta, m irante proprio a m ettere in luce questa unità, può leggersi in H . des religieux, Parigi 1903.

Cochin ,

Le frère de Pétrarque et le livre Du repos

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

..... '"ÌW *

Introduzione

■"■§$■■■

χι

(p. 53, 28-31), o a semplici nomi del testo volgato (C a t o , p. 68, 31-33; C i c e r o , p. 70, 27 ss.) si sarebbero sostituiti nel testo definitivo periodi più ampi. Nell’ultimo caso si tratta addirittura di una lunga pagina, ricca a sua volta di citazioni, la quale oltre tutto serve a restituire ad Archita di Taranto una sentenza che nella brevità del testo volgato sem­ brava attribuita senz’altro a Cicerone ('). Se si volessero spie­ gare tali varianti come guasti intervenuti nel codice donde ha origine il testo volgato, si dovrebbe pensare al concorso di due fatti, determinatisi contemporaneamente o meglio in due fasi diverse: omissione di uno o più periodi; introduzione nel testo di lemmi segnati a margine da un qualsiasi lettore, quali in realtà potrebbero essere frasi come H e c L e o p a p a o semplici nomi come C a io e C ic e r o . Poiché non è molto facile ammettere la replicata concordanza di tali circostanze, sembrerebbe più semplice veder qui il risultato di una revisione compiuta dal Petrarca; e del resto tra le altre varianti non ne mancano alcune che hanno qualche aspetto di autenticità, per chi co­ nosca il modo di lavorare e di correggere del Petrarca. Il guaio è che in troppi altri casi invece il guasto è evidente, sicché l’au­ torità del «testo volgato » ne risulta scossa in modo irreparabile: si vedano per es. i casi di p. 17, 22-26, dove d is c a m u s q u e del rigo 27 sembra esigere, per coordinarsi ad esso, il c o g n o s c a m u s del rigo 25 che è nel passo mancante; di p. 21,30 ss., dove tarn m u l t o s resta privo della sua consecutiva u t o c c u p e t e poi (22,23) c o litu r ta m e n della protasi S i b e n e e st ; di p. 52,10 ( N o n e s t h o c .,.) , dove tutto il discorso sembra esigere la fu ies e x a u d ita

A u g u s t i n u s a it

(l) In effetti chi volesse far l ’edizione del « testo volgato » dovrebbe inter­ pungere così: Cicero: «N u lla m capitaliorem p e s t e m ...

qu am v o lu p t a t e m ...

d i c e b a t .. . »; m a è chiaro che chiunque, leggendo, sarebbe portato a considerare

Cicero cóm e

soggetto di

dicebat,

essendo taciuto il vero soggetto che è Archita.

Chi volesse attribuire al Petrarca stesso l ’ am biguità del testo volgato, potrebbe trovarne una qualche conferm a nella precisione un p o ’ pedantesca con cui tu tto è m esso in chiaro nella redazione definitiva (p. 71, 2 6 -2 7 ): H ic ergo, ne Ciceronis ista narrantis aliquid m utem , « nullam . . . ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Introduzione

XII

di cui nel pezzo mancante. E così è della più grave lacuna del testo volgato, quella che va da p. 93 a p. 104 della presente edizione. Si tratta di uno dei passi più interessanti tra quelli che il Rotondi ci ha restituito, alla fine del quale è la confessione del Petrarca, più esplicita forse che altrove, d’essersi dato se r o i a m s e n i o r allo studio delle lettere cristiane. Ecco come si presenta nel testo volgato la sutura tra p. 93, 13 e p. 104, 23: neque

c u lp a

v e str a

neque

m e ritu m

n o stru m

sed

D o m in i

fa v o r

È un testo assurdo dove il q u i è un misero relitto di una citazione da san Paolo, e la frase che segue appare priva del verbo reggente: « Successit, agente Deo, felicius.. . »; a prescindere da ogni considerazione relativa al corso logico delle idee, poiché ciò che s u c c e s s it fe l ic iu s è precisamente quello studio degli scrittori cristiani di cui nel testo volgato non è ancor fatta parola. Ra lacuna è dovuta dunque all’omissione materiale di parte del testo. L’altro passo di considerevole ampiezza che manca nel testo volgato è quello che va nella presente edizione da p. 32, 23 a p. 38, 8: esso è importante perché ci offre indizi cronologici di certo valore, alcuni dei quali sono illustrati dal Rotondi nel citato articolo : « Parlando delle calamità antiche e recenti che, giusta pena del peccato, hanno afflitto l’umanità, dopo aver ricordato la peste del 1348, ricorda d’aver visto a n n o q u i p r e s e n te m p r e i t gli effetti rovinosi del terremoto di Basilea, quando ritornò in questa città, dove s’era prima a lungo trattenuto in attesa di recarsi a incontrare l’imperatore. Il terremoto di Basilea avvenne nel 1356, e il Petrarca si recò quell’anno appunto a Basilea, e di là a Praga per abboccarsi coll’imperatore Carlo IV.. . . Le aggiunte si possono quindi con sicurezza assegnare al 1357, nel periodo della sua dimora milanese. . . ». Aggiungerò che nello stesso brano è allusione ad altri fatti storici anche databili con sicurezza: « Adde luctuosos et tragicos regum casus: huius collum laqueo elisum, illius truncum gladio caput, huius et gladio et laqueo fediorem cars o l u s q u i a g e n te D e o , fe l i c i u s q u a m s p e r a b a m .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

■\ ·^ · ····

■

- 1 ' ',

,

y

-g1 .',*$ipw./

v r y. s

Intróduzione

xui

cerem. . . Parthenope, et maior Balearica et Parisius attestan­ tur ». Si allude qui a Andrea d’Ungheria, marito della regina Giovanna di Napoli, strangolato nel 1345, a Giacomo III di Maiorca ucciso in battaglia nel 1349, infine a Giovanni il Buono, re di Francia, caduto prigioniero nella battaglia di Poitiers del 1356. Chi ha presente la storia della composizione del D e v ita s o lita r ia troverà in essa qualche utile riscontro (’). Sebbene il Petrarca, in un passo del D e o tio parli del D e v ita s o lita r ia come di opera già composta e divulgata (« in eo libro, quem huic et materia et stilo valde cognatum... nuper edidi», cfr. p. 6, 28-29), in realtà i due libri rimasero a lungo insieme nello scrittoio del Petrarca, che li prese in mano di tempo in tempo per farvi qualche aggiunta, ispirata talvolta dai fatti storici più recenti. Ora è da osservare che c’è nel D e o tio , e questa volta anche nel « testo volgato », un excursus molto simile a questo, precisamente nelle prime pagine del libro secondo (cfr. p. 62, 3-15). Non si tratta qui dei castighi divini ma della fuga del tempo e il Petrarca si domanda, e domanda ai monaci di Montrieux, dove siano ormai tante glorie terrene, che pure essi hanno co­ nosciuto e ammirato: « Ubi nunc est Bonifatius V i l i . .. etc.? » e nomina i successori di lui fino a Clemente VI, morto nel 1352. L’enumerazione dei principi comincia con l’imperatore Enrico VII e prosegue con Filippo il Bello di Francia e i suoi tre figli, e dopo di essi Filippo VI e Giovanni II; segue poi la menzione di un « Hispanie rex, Saracenorum terror », nel quale sarà da riconoscere Alfonso X I di Castiglia morto nel 1350, e l’elenco (x) Cfr. per es. M ilano-N apoli 1955,

De vita solitaria,

De vita solitaria, in F. Petrarca, Prose, ed. Ricciardi, pp. 4 8 6 -8 ; B. L. Ueeman, The composition of Petrarch's

Miscellanea Giovanni Mercati, IV , Città del Vaticano Ueeman, Studies in the Italian Renaissance, R o m a la n. 42, p. 156, a proposito proprio del De otio: « I t is

in

1946,

p. 18 (ora in B. L .

1955,

p . 158; cfr. anche

to be

understood, o f course, th at strictly speaking, we should not talk about first and second editions; rather, the first draft underwent changes from tim e to tim e »).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Introduzione

X IV

si chiude con il ricordo e le lodi di Roberto di Napoli. Ora a proposito di Giovanni II è ricordata anche qui la sua prigio­ nia (il c a r e e r ), che seguì alla battaglia di Poitiers. Se si pensa che la battaglia è della fine del ’56 (19 settembre) e che qualche tempo doveva essere passato perché il Petrarca potesse parlare della prigionia del re come di cosa che durava ed era destinata a durare, si giunge anche qui molto vicino a quell’anno 1357 in cui è da porre la stesura dell’altro excursus ('). Ora, poiché questo passo compare come si è detto anche nel testo volgato, le considerazioni cronologiche, valide senza dubbio a determi­ nare la data delle singole aggiunte, non servono invece a for­ nire una linea divisoria fra un testo e l’altro, come tra due re­ dazioni distinte (2). Esse ci obbligano piuttosto a ritenere che il testo volgato si sia dipartito dall’autografo non prima del 1357, almeno dieci anni dall’inizio e quindi dalla prima stesura dell’opera, che è da porsi, com’è noto, nel 1347 dopo la visita del Petrarca al fratello Gherardo nella certosa di Montrieux (3). L’autografo doveva essere allora già fitto di aggiunte marginali e altre forse se ne aggiunsero poi: certo è che il cod. Vaticano Urbinate ci conserva ancora (cfr. p. 98, 2) un appunto che il Petrarca aveva segnato a margine, ripromettendosi di svilup­ parlo e completarlo con una citazione di Persio, e che è rimasto)*( (*) Il Ricci, nell’edizione di questo brano da lui curata per il citato volum e

Prose, ed. Ricciardi (p. 5 9 6 n. 6), argom enta un terminus ante quem dal fa tto che non sia citato, tra i pontefici scomparsi, il successore di Clemente V I , P etrarca ,

Innocenzo V I , m orto nel 1362. A ltro terminus ante quem può considerarsi la liberazione di re Giovanni, avvenuta nel 1360 in seguito alla pace di B rétigny. P otrem o dunque affermare che questa aggiunta fu scritta dal Petrarca tra la fine del 1356 e il 1360. (2) Il titolo dell’opera è, com e ha m ostrato il R oton di, De otio religioso, secondo un nesso che ricalca il lat. otium literatum e che com pare più volte nel corso dell’ opera (p. es. a p . 8, r. 3 0 ; a p. 18, r. 23 , ecc.). Meno sicuro è che il titolo con cui l ’opera è stata conosciuta finora,

De otio religiosorum,

risalga

anch’ esso al Petrarca; è possibile che si tratti solo di un errore della tradizione. (3) Ad fratello Gherardo appare dedicato il

De otio

nel cod. V a t. U r b .; in

altri m ss. esso è dedicato invece ai m onaci della Certosa (cfr. «De otio », cit., in Studi Petrarcheschi,· I I , p. 154).

R otondi,

Note al

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Introduzione

xv

invece incompiuto. Per quale sorte il « testo volgato » sia uscito di tra le carte petrarchesche così malconcio; se esso possa nella sua stessa imperfezione darci qualche indizio sullo stato e sulle vicende interne di quelle carte; se infine qualche modifica sia stata apportata in esse dopo il distacco del testo volgato (p. es. il completamento delle citazioni e l’aggiunta di periodi intro­ duttivi alle citazioni stesse), son cose tutte che solo l’esame completo della tradizione potrà chiarire, quando si farà l’edi­ zione critica dell’opera. Accontentiamoci per ora di leggere il testo quale il Rotondi l’ha tratto dal Vaticano Urbinate, che di quelle carte ci dà la testimonianza più completa e genuina. Roma, gennaio 1958.

G

u id o

M

a r te ld o tti

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

F r a k c is c i

P etrarce

poete

laureati

ad

germanum

suum

v ir u m

RELIGIOSISSIM UM C a RTU SIENSEM FRATREM G E R A R D U M D E OTIO R E ­ LIGIOSO L IB E R IN C IPIT FELICITER.

D ignum erat, o felix Cristi familia, u t eo tem poris spatio, quo vob iscu m fui, aliquid ipse coram loquerer, q u od vestre fidei m ea d evotio 5 c o m m endaret et com unis am or D om ini. Sed, u t vidistis, b reve tem pus ad explicandum gravidum curis animum fuit, et u t om nis dulcedo vite huius ven to fugacior esse solet, veni simul atque abii, utque in longin­ qua valde m ateria v erb o cesareo uti possim : « veni, vidi, v ici »; siquidem nil aliud est vincere, quam v o ti com potem fieri: v icto r est enim v o ti 10 com pos. V ici ergo, q u od votis optabam consecutus: ven i ego in paradisum, vid i angelos D ei in terra et in terrenis corporibus habitantes, suo tem pore habitaturos in celis et ad Cristum, cui m ilitant, exa cto presenti exilii labore venturos, qui nisi vos «priusquam form aret in utero» novisset et sanctificasset et predestinasset in num erum electorum , nequaquam v ob is 15 h o c rectum et com pen diosu m iter et a m undi devio sem otissim um osten­ disset. Sed nequid h ic plenum sperem, sancto illi gaudio, qu od e x nostra conversatione percepi, sola brevitas adversata est. V ix verendos vultus aspicere contigit, nunquam m ichi b revior lux, nunquam velocior n o x fu it: dum religiosissimam illam heremum tem plum que contem plor, 20 d u m d evotu m silentium et angelicam psalm odiam stupeo, dum vos hinc om nes, hinc singulos m iror, et hum ani m ore animi depositum apud vos predulce m eum pignus am plector 'inque m ultum exoptatis germani op tim i atque unici colloquiis acquiesco, non sentienti m ichi totu m illud exigu u m tem pus effluxit. V erba nectendi colligendique animum facultas 25 d e fu it; vestrum quoqu e continuum obsequium et caritas, n on illa co ­ m unis, quam in Cristo euntis hospitibus exhibetis, sed singularis quedam atque prefervida, m e solicitum habebant, ne m ea longior m ora divinis laudibus vestroqu è p rop osito forsan officeret, et festinare abitum m onebant. Insuper confabulationes cu m singulis iocunde et breves, 30 quibus huc illuc, sed semper in idipsum sacra et sobria volu ptate rapie­ bar, cursum continue orationis arcebant, oblivione adiecta, nisi eorum que vieissim ex ore nunc huius nunc illius, velut e x totidem celestibus 9 Suet. Cacs. 37; cf. Pctr. Dc viris ili. (ed. Razzolali) II. 568.

5 fidei omnium iniecta.

m anca

nel cod.

14 Jer. 1. 5.

32 oblivione adiecta] n ell'E sten se

oblivione

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

2

Francesco Petrarca

oraculis erum pebant. Quid m ulta? Ita m ichi accidit, u t intentus inhyansque om nibus cuntaque circum spiciens, m ulta sparsim audiens ac loquens continuum nichil, pene tacitus abierim com itantibus quidem vob is quantum arctissime religionis frenum laxari licuit, novissim e 5 abeuntem oculis et, quod de nostra dilectione m ichi spondeo, animis ac m ulta ad celum prece prosequentibus, u t qui unum germ anum quererem m ultos invenerim . N unc tandem in solitudinem propriam regressus et totiu s sacre dulcedinis m em or quam apud vos, dom inice apes, bene nata gens, hausi eam que nunc ipse m ecum in abscon dito ruminans, m ulta 10

reperio que ille m ichi perbrevis dies in longum profutura tribuerit. Proinde qu od a m e tu n c ibi tum ultuarie pretermissum m em ini, h ic m od o supplere propositum et scribendo agere q u od v iva v o ce n on potu i, si m od o v iv a v o x mea est, peccatoris hom inis, fessi, inscii, occu pa ti: u tcu n ­ que autem lingue debitum digitus persolvet, nescio an gratius, sed

15

certe durabilius; quam vis enim gravia verba pretervolant, levia etiam scripta m anent. Scribam ergo; et si vestra n on intersit id e x m e ceu n ovu m aliquid audire, unde iam pridem radicatum v ob is h abitum com ­ parastis, m ea tam en interest si fieri possit talia loqui, si forte loqu en tem ipse m e audiam exaudiam que, neque, qui com unis predicantium m or-

20

bus est, loqu ax simul et surdus sim. Ita vero m oderabor stilum , u t quasi ad présentes serm o m ichi sit ad absentes epystola, quam vis, u t q u od est fatear, et m aiore et m eliore mei parte sim presens. U nde vero nunc ordiar, seu quid prim um semiabsens dicam , nisi q u od totu s presens dicere volui, illud nem pe daviticu m :

25

«V a c a te et

videte », quod, u t nostis, in psalm o quarto et quadragesim o regius p ro ­ pheta et propheticus ille rex p osu it? in quibus quidem nonnisi duobus sed im perativis verbis spiritu D ei licet hom inis ore prolatis, totiu s nisi

fallor vite vestre series, tota spes, to ta denique con tin etu r intentio finisque ultimus, quicquid agendum, quicqu id optan du m sperandum 30 que v ob is est in vita n on solum transitoria sed eterna. V acate igitur et videte. O felices anime, o excubitores assidui intentique, o solicita et d evota Cristi mancipia, proque b revi servitio non libertatem m od o per­ petuam , sed ingenuitatem filiationem que prom erita! O m ercim onium optabile faustaque rerum alternatio: servire m odicum , non u t diu re24-25 Ps. 45.11.

oracuhs. 4 cod. frenam. 7 cod. egressus. présentent michi·, seguo l ’ Estense. 22 et maiore] cod. l’ Estense. 23 nisi] cod. non. 26 cod. vir corr. rex.

1 cod. m anca 21 cod. segno

18 cod. m anca

tali et-,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

-ί»

De otio religioso

3

gnes, sed u t sem per! N am q uot annos servivit hom ini Ia cob u t m ortalis ei sponsa contingeret ! et « videbantur ei pauci dies pre amoris m agni­ tudine », ita enim scriptum est; neque vel sic prom eruit quod optabat, nisi tem pus servitii duplicaret. V obis D eo servientibus nuptiarum im ­ m ortalium felicitas eterna proponitur. Servite alacres: m agnum ille et 5 alienum gregem inter hom inum dum eta p ascebat; v o s singulas oves vestras, h o c est anim am quisque suam, pascitis letis ac duplicibus in pascuis Iesu Christi. Servite securi; non habetis calum niosum dom inum , qui com m odis et augm entis vestris invideat, qualem passus est Laban, sed qui vestris lucris atque profectibu s delectetur, necessitatibus sue-

io

currat, im becillitatibus opem ferat, de quo vere possit quisque vestrum dicere, quam vis in se m odicus et pauper: « D om inus solicitus est m ei; d o ­ m inus regit m e et n ich il m ichi deerit, in loco pascue ib i m e colloca vit; iactavi super dom inum curam m eam , et ipse m e nutriet; revelavi dom ino viam m eam et spero in eo et ipse faciet ». V acate igitur et gaudete, qui 15 m isericordia eius sola talem dom inum meruistis. « N o n vacam us ut vacem us » dicit A ristotiles; v o s vero va ca te u t vacetis in eternum et sortem vestram plaudentes agnoscite, que alienarum collatione sortium clarior fiet. Lustrant naute maria, om ne m undi latus am biunt, peregrinis errant sine fine litoribus inter ven tos et fluctus et scopulos, inter freti

2o

celique minas omnes, glaciali im bre stillantibus com is m em brisque rigentibus, prope tartareas n octes agunt, dum cunta in circuitu mise­ ros terrent, « presentem que viris intentant om nia m ortem », u t V irgilius ait. Q uid non miseriarum ac periculi subeunt bellatores viri, quibus et pluvias et ventos et grandinem ferre iugis lu d u s— pernoctant sub armis, 25 hum i recubant, gladiis ultro se offerunt, précipités terram cruentam casside feriunt, ne, siquid horum lentius egerint, p avid i atque degeneres habeantur, denique vulnera n on sentientes excipiunt et m ortem , queque iacturarum m inim a sed extrem a est, nudi et insepulti abiciuntur preda feris ludibrium que volucribus, tantorum que discrim inum merces 30 est gloria deque m ortali hoste victoria, et sepe m inor his census exigu u s— quibus usquam nullus mercennarius desperatior, nullus est vilior? Quis agricolarum labor? Que m ercatorum solicitu do? Que literatorum v i­ gilie? Qui sudor artificum ? Que luxuriosorum anxietas? Qui conatus? Que am bitiosorum sedulitas atque circuitus? Q uorum om nium , rogo, 35 2-3 Gcn. 29.20. Eth. Nic. 1177 b.

12-15 Ps. 39.18; Ps. 2 2 . 1 - 2 ; Ps. 54.23; Ps. 36.5. 23 Virg. A en. I. 91. 29 cf. Vilg. A en. II. 646.

16-17 Arist.

1 cod. sed ut sed ut. 11-15 de q u o ... ipse faciet] manca nel testo volgato 16 misericordia... sola] manca nel testo volgato. 17 cod. dicit dicit. 32 cod. usquam quam, ma quam cancellato.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

4

Francesco Petrarca

quis exitus, nisi vel terrestre lucrum, vel fama volatilis, vel fugitiva et instabilis voluptas, vel vento quolibet incertior atque fugacior popularis ineptissimus ac levissimus aure favor? Tot tam duris anfractibus huc aspirant, quo ubi pervenerint, time quiescent. Interim secundum ari5 stotelicam disciplinam non vacant ut vacent, hoc est laborant ut quie­ scant, et laborant multum ut quiescant parum, imo vero ut nichil, imo verius ut laborent magis; longe igitur falluntur, et tota, ut dici­ tur, errant via. Fallit eos dux eormn, sive is philosophus, sive consultor quispiam, sive sua cuiusque spes opinioque insita; profecto enim, 10 cum diu multumque laboraverint, seu perveniant, seu non perveniant quo tendebant, crescit labor, ingeminant cure, quas acervare non minus solet votivi gaudium successus, quam repulse dolor. Quocirca rectius dicuntur non vacare ad tempus ut nunquam vacent. Quanto melius securiusque consilium vobis affero, imo quidem non ego, sed propheta 15 Dei, imo equidem Deus ipse. Nam sic ait: « Vacate et videte quoniam ego sum Deus ». Quis tam humano imperio rebellis aut incredulus, ut non et tremens vocem Dei audiat et preceptum submissus excipiat clamantis: « ego sum Deus »? Vacate, hoc est enim quod nobis ingeritur consilium seu verius preceptum. Vacate, inquam. Ille iubet cui obstare 20 fas non est, quem fugere aut declinare nemo potest, nisi ut pacatum fugiens in iratum incidat, et vacate nunc, ut vacetis semper; quiescite in presens, ut quiescatis in finem, quam spem nobis alius psalmus ostendit : «In pace in idipsum dormite et requiescite ». Qiiid est enim aliud « Vacate et videte»? Vacate, quies presens; videte, requies eterna. Vacate in terra, 25 in celo videbitis, et in terra etiam quantum purus et detersus, sed adhuc carneus, videre oculus potest. Mira res et prorsus insolita multoque felicior, quam cetere res humane: labore labor apud ceteros; apud vos autem quiete quies queritur. Nulla tam preciosa unquam merces tam fa­ cili precio empta est. Parate animos, date dexteras, cavete omni studio, ne 30 tam felix pretermittatur occasio. Quietem queritis anime? Nichil exigitur a vobis, nisi ut animo quiescatis; requies requiem dabit, ad quam que­ rendam promptis per omnem vitam et indefessis animis laborandum erat, nec videri magnus labor ullus poterat, cuius tam amabilis finis esset requies. Nunc nichil certe iubemini, nisi ne laboretis, utque in 15-16 Ps. 45.11.

23 Ps. 4.9.

2 popularis m anca nel cod.; è nelle edd. 9 sua] cod. scientia', seguo l ’ Estense. 13 cod. vacent nunquam col segno di trasposizione. 18 cod. inge-

nitur corr. -r-,

19 cod. se verius.

testo volgato.

29 cod. m anca empta\ seguo l ’Estense; animos] cod. homines.

22-24 quam s p e m .. . et videte] m anca nel

3 0 cod. exig it ; seguo l ’Estense.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

-.· ·. υ ·*

43

D e otio religioso

ubi quiescere liceat et vacare. Itaque ad illud eximium salutis studium cui uni, neglectis omnibus aliis, intendistis, necessario otio abundantes, hoc tam magno licet paucis cognito Dei dono utimini parce, sobrie, solici­ te, nequa vobis ex otio, ut fit, tumultuosior occupatio renascatur: otio etenim est opus non resoluto et inerti atque enervante animos, sed stre­ 5 nuo et, quod maxime vestrum est, religioso et pio. Hoc ergo, fratres, agite, hoc ad salutem tramite pergite: nullus rectior, nullus est tutior atque ideo totiens hoc a vobis hodie postulo, ut vacetis. Ubi enim ieronimiana translatio habet: « Vacate », vetustior habebat: « Otium agite », cui inherens Augustinus ait: «Unumcerte querimus, quo nichil est sim­ 10 plicius; ergo simplicitate cordis queramus illud. Agite otium, inquit, et agnoscetis quia ego Dominus: non otium desidie, sed otium cogitatio­ nis, ut a locis ac temporibus vacet ». O profundum et salubre consi­ lium, fratres, quod ut . 57.5. cod. dum. 6 cod. imbecillo. 14 cod. Thuchitideny, m a la form a attestata dalTH arl. 6348, dal Paris. 65 02 e dall’Estense, è confer­ m ata da una nota autografa al testo di Giuseppe Flavio (cod. Paris. 5054 c. 171') 19 cod. veniamus corr. rede-, 22 cod. omno. 25 cod. sen. 28 aut idcirca] m anca nel testo volgato. 30 cod. perseverantiam. 3 2 -3 3 A n ­ t o n i u s ... centesimum] m anca nel testo volgato. 3

Tuchididem,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De otio religioso

49

rum nomina satis in secundam Solitarie vite partem congessisse videor. Inde ergo vel aliunde quem quisque laboribus suis aptissimum senserit ducem legat, cuius vite atque exemplis insistens post regis nostri ve­ stigia secum pergat, et siquis forte diffidit idem posse et Cristi bellis indomitorum senum imitatio difficilis videtur, an non succurrit et hos prius fuisse pueros quam senes? An preterea quod puelle et infirmi et educati in purpura potuerunt, non poteritis, quasi vero vel hi mol­ les vel durati illi viri quicquam in se potuerint et non in illo potius qui eos confortabat, in quo «se posse omnia» gloriabatur Apostolus? An vero senectus ab honesto retrahet, ad quod vel sola possit im­ pellere, dum cogitare ceperit viator diei ultimum, breve iter ac deve­ xum, hospitium prope esse paratamque cum laborum fine mercedem? An Victorinum tenuit senectus, quominus spretis omnibus atque in primis illa tanta literarum gloria, qua tam longa etate floruerat, dimisso magisterii honore, propter Cristum quem aut ante non noverat, aut forte contempserat, mori etiam non timeret, paganus iuvenis et paganus senex sed decrepitus cristianus? felix, qui totius vie devium et longe lucis errorem facili compendio correxit ad vesperam. An vero conscientie pondus in desperationem aget aut opprimet, memorantem quot beneficiorum immemor David, quantaque scelerum mole obrutus, non desperando misericordiam consecutus est? Quantus persecutor Cristi Paulus, quantas persecutiones propter Cristum pertulit? Quantus vere fidei oppugnator Augustinus, quantus eiusdem fidei propugnator eva­ serit? Quid Maria « mulier in civitate peccatrix », in civitate, inquam, non Dei, quam peccatores non inhabitant, sed mundi, nonne de cive babilonica Ierusalem celestis civis effecta est adeoque per misericordiam reformata, ut deletis impudicitie maculis post genitricem Cristi solam primum apud nos inter virgines obtinuisse videatur locum? Argumentum evidens, quanquam irreparabilis sit ipsa virginitas, penitentia tamen et lacrimis virginitatis gloriam reparari, et verissime dictum esse cui plus dimittitur plus amari. Hi sunt igitur igniti carbones; quisquis obiecerit silebit et siquid in fundo anime horridum fetulentumque subsederit, vel ipsius lingue manibus iniectum vel terrestribus concretum curis, aut ulla vanitatum veterum recordatione contractum, quod sine tacitis vel expressis dolose lingue suggestibus fieri nequit, totum illico desolatoriis carbonibus et sancto igne desolabitur atque vastabitur. Sic 9 Phil. 4.13.

13SS. cf. Aug. Conj. V ir i.2.

2 cod. manca

suis; seguo l’Estense.

24I,ue. 7.37. 8 cod.

potuerunt. evasit.

23-24 evaserit] così il cod. ; sarei tentato di sostituire 3 1 -3 6 H i s u n t . . .

vastabitur. Sic] m anca nel testo volgato.

5

10

15

20

25

30

35

30-31 cf. I,UC. 7.42-43.

implere. videtur. cod. nulla.

10-11 cod.

28 cod. 34

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

50

Francesco Petrarca

animus humanus quasi ager ubi erbe inutiles, neglecta soli ubertate, luxuriant, recipiendis alendisque seminibus verborum Dei purgatur et oportuno atque utili reparatur incendio: licet sint qui hunc psalmi locum brevius decurrentes sagittas potentis imo vero omnipotentis 5 sententias divinorum verborum carbonesque desolatorios ignem Sancti Spiritus accipi velint, quo doctores sacri sagittas exacuunt. Dicunt enim, de quo nemo dubitet, predicationem hominis nisi divino flamine accensam ad penetrandum in animas audientium longo duratas gelu, hebetem atque invalidam fore. Michi autem et hic sensus quamvis probe10 tur, alter tamen videtur utilior et hauddubie uberior est, ut potens Cristum, sagitte nuntios eius ac verba, carbones exempla significent. Qui sensus meis utcunque verbis expressus, [magna fateor ex parte, quo fidentius utamini, de sanctorum et ante alios Augustini dictis excer­ ptus est. Ne ve hec tantum cavenda vobis opinemini: innumerabilia sunt 15 adversus que semper armatum et intentum esse animum oportet. Ad summam enim quicquid contrarium rationi vel auditis ab alio, vel silentio cogitatis, lingua dolosa est. Vitate dolos, insidias declinate eoque vigilantius, quo coloratiore rationis palio tegitur sermo vel cogi­ tatio. Venit in animum cuiuspiam, quod ipsum magnis sepe viris accidit, 20 non ut ab hoste sed ut a Domino signum petat: hostile consilium est: cavete. Non audet suadere animo bene instituto ut a se signum pe­ tat, ne nimium patentes insidie sint — scit propter mentiendi naturam parum sibi fidei esse — , sed a Domino, quod ipsum diffidentie consilium et odio dignum est: nichil est enim aliud quam Deum tentare. Absit 25 hoc a vobis, fratres. Non sumus ex his quibus dictum est: « Generatio mala et adultera signum querit et signum non dabitur ei ». Optat adver­ sarius noster non ut discamus, cui ignorantia nostra gratissima, scire nostrum permolestum est, sed ut secum confundamur, qui audivit a Domino: « Vade retro Sathanas; scriptum est enim non tentabis Dominum 30 Deum tuum ». Vult ut Domino nostro, a quo et per quem et in quo sumus, sine pignore non credamus; imo equidem ut mille pignoribus acceptis nova supervacua et nocitura poscamus, quo illum scilicet vanis supersti­ tionibus irritemus «obdurantes corda nostra, sicut in exacerbatione secundum diem tentationis in deserto, ubi tentaverunt eum patres 25-26 Matth. 12.39. 3 -1 4

lic e t s i n t . . .

Ne hec tantum.

29-30 Matth. 4.10,7.

33ss. Ps. 94.8-9.

e x c e r p t u s e st] m a n c a n e l t e s t o

7 cod . m a n ca

nisi.

16 cod.

v o lg a to ,

vel vel.

che p ro segu e

2 0 -2 2

h o s tile ...

s ig n u m p e t a t ] m a n c a n e l t e s t o v o l g a t o , p e r e rro re d o v u t o a l l a v i c i n a r i p e t iz io n e di

petat;

c p U ’H a r l .

la fra se 6348.

Non au d et.. . petat m a n c a a n c h e 3 2 c o d . supervacuo c o r r . -a.

n e l c o d . V a t i c a n o ; s u p p lis c o 33 cod .

initemus.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De otio religioso

51

nostri, probaverunt et viderunt opera sua ». Hoc nobis velut oblitis hostis suggerit quod in patribus nostris acerrime vindicatum esse memi­ nimus: hortatur ut presentiam futurorum anxii queramus, que nec possibilis est homini, nec necessaria profecto nec utilis, et si possibilis foret, que non exequor ne nimius sim, cum in eo presertim libro, quem De divinatione composuit, eleganter a Cicerone tractata sunt, et post eum a Favolino, philosopho multe facundie atque doctrine. Sed ille nos augurum atque aruspicum aut qualibet arte divinantium hoc servien­ tium servos cupit, horum tamen omnium facillimus est contemptus recolentibus scriptum esse quod « multa hominis afflictio, qui ignorat preterita et futura nullo scire potest nuntio », et eodem libro: «omnia ser­ vantur in futurum incerta», et eodem: « ignorat homo quid ante se fuerit; et quid post se futurum est, quis illi poterit indicare? ». Quem secutus Statius « quid crastina volverit etas Scire nefas homini » ait, de quibus omnibus accianum illud probo: «Nichil» inquit «jauguribus credo, qui aures verbis alienas ditant, suas ut auro locupletent domos », nec minus pacuviana placet irrisio: nam «si que ventura sunt» inquit «provident, equiparentur Iovi »; ubi si non satis est testimonium poeticum, accedat propheticum illud Ysaie dicentis: «Annuntiate que ventura sunt in futu­ rum et sciemus quia dii estis vos ». Sed hec satis inter doctos nota fallacia est, preter inscium vulgus nulli iam periculum illatura. Illa temeraria precepsque suggestio, quam clanculum sepe nobis immurmurat, ut optemus aliquem ab inferis resurgentem, per quem de alterius vite statu et de veritate iudicii doceamur, quasi forte vel redivivus impius quisquam veriora dicturus sit quam Dominus in etemum vivens aut precones eius apostoli et prophète, vel nos facilius credituri. Huic fraudi in Evangelio occursum est: «habent enim» inquit «Moysen et prophetas, audiant illos», et statim post: «Si Moysen et prophetas non audiunt, neque siquis ex mortuis resurrexerit credent ». Omnibus tamen ille modis innititur, ut vel hoc vel signa saltem aha et videre que legimus miracula ac prodigia cupiamus curiositate pestifera, qua in re pretenditur fidei fundamentum, cum sit, ut dixi, pruritus anime diffidentis atque fastidiose et rebellionis hinc materiam aucupantis. Si enim ea sola credimus que videmus, iam nec Deum immortalem, invisibilem,

5

10

15

20

25

30

10-11 Eccl. 8.6-7. 11-12 Eccl. 9.2. 12-13 Eccl. 10.14. 14 Stat. Theb. III. 562-3. 15-16 Geli. N .A . X IV . T.34. 17-18 Geli. ibid. 19-20 Is. 41.23. 27-28 Pue. 16.29. 28-29 Puc. 16.31.

5

cod .

exequutor.

11

cod.

n o n . . . ] m a n c a n el te s to v o lg a to

Annuntia·, s e g u o l ’E s t e n s e . firmamentum. 34

l ’E ste n se

dopo

nullo

a g g iu n g e

modo. 18ss. u b i s i r. 10). 19 c o d .

fin o a « d ic i p o s s i t » (p. s e g . 29

cod.

cod.

resurrexit.

32

fu n d a m e n tu m ]

n e l­

solo.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

52

Francesco Petrarca

nec spiritus omnino ullos nec animam quisque suam, denique prorsus nichil etemum videt, cum, ut scriptum est, « que non videntur eterna sint ». Quod siquis ut credat facta miracula fieri iterum expetit, pari temeritate postulet omnem Evangeli! seriem iterari. Ita Cristum pro 5 salute nostra nichil semel fecisse sufficiet, ne bis quidem aut quater, cum et quod nos viderimus hereditario iure vesanie singulis etatibus sit poste­ ritas petitura, quo nichil importunius aut infidelius fingi potest, quippe inter scientiam et fidem aliquid intersit oportet; profecto autem, cum fides ex auditu sit, per huiusmodi vero concupiscentiam ad visum tactum10 que redigitur, ut iam non fides sed experientia dici possit. Non est hoc, fratres, fidelis ac devote anime poscere, seu etiam cogitare. .Sufficiat nobis apostolorum atque sanctorum oculis vidisse que credimus: nos credimus, sciunt illi. Quid enim sonat aliud Evangelium Iohannis, ubi ait: « Qui vidit testimonium perhibuit; et verum est testimonium 15 eius; et ille scit quia vera dicit ut et vos credatis »? Supervacuum, imo superstitiosum potius, quicquid preter hec queritur, siquidem, ut pre­ clare ait Eeo papa, « nos in illis viris contra calumnias imperitorum et contra terrene argumenta sapientie docebamur: nos illorum instruxit aspectus, nos erudivit auditus, nos confirmavit tactus; gratias igitur 20 agamus divine dispensationi et sanctorum patrum necessarie tarditati. Dubitatum est ab illis ne dubitaretur a nobis ». Hec Eeonis quamvis per­ vulgata non silui; vera enim et efficacia, non compta et nova nunc scribere est animus. Sufficiant nobis quoque vulnera martirum et inde profluens sacer sanguis unde descripta piis in mentibus fides nostra est, cuius nisi 25 pignus ydoneum accepissent nunquam tam intrepidi et tam leti ad supplitia et interitum festinarent. Itaque, ut vulgata etiam alterius, sed mi­ noris epyscopi verba ponam, «Noverimus» inquit «quia non sine magno discrimine de religionis veritate disputamus quam tantorum sanguine confirmatam videmus. Magni periculi res est, si post prophetarum ora30 cula, post apostolorum testimonia, post martirum vulnera, veterem fidem quasi novellam discutere présumas et post tam manifestos duces in errore permaneas et post morientium sudores otiosa disputatione contendas. Venëremur in sanctorum martirum gloria fidem nostram ». 2-3 II Cor. 4.18; cf. Aug. De vera rei. 3.3.

(Migne, P.L. 54.395).

14-15 Jo. 19.35.

17-21 I,eo Serm. 73.1

27-33 Maxim. Serm. 88 (Migne, P.L. 57.707).

4 cod. postu. 7 cod. m anca importunius aut. 12 apostolorum . . . vidisse] nel testo volgato apostolos atque sanctos vidisse. 12-17 nos credim us... L eo papa] m anca nel testo volgato. 21 -2 3 H ec L eo n is. . . est animus] m anca nel testo volgato che ha invece Hec Leo papa. 22 cod. vere corr. -a ; cod. m anca nunc. 25 tam ] cod. tamen. 26-27 Ita q u e . . . ponam ] m anca nel testo volgato.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Ύ

'

. 7. ^

-

53

De otio religioso

Hec Maximus. Ex quibus omnibus, fratres, persuasum piis esse debet has ventosas et frivolas disputationes, quibus non Cristi veritas, sed vulgi favor queritur, atque omnem seu vanam inquisitionem rerum imperscrutabilium, seu maxime miraculorum concupiscentiam pervicacie et curiositatis esse, non fidei. Contra quam tentationem ne unquam 5 Augustini illud e memoria excidat mementote: «Ideo enim»’ inquit « miracula illa in nostra tempora durare non sunt permissa, ne animus semper visibilia quereret et eorum consuetudine frigesceret genus hu­ manum quorum novitate flagravit ». Vere quidem ait « frigesceret »; neque enim amplius miraretur quotidie suscitatos quam quotidie nascen- io tes nunc miratur, cum aliquanto utique maius sit creare quod non erat, quam suscitare quod fuerat. Et tamen ut plus minoribus moveamur stuporis mater raritas est. Certe idem Augustinus alio famosiore quodam loco fidei hostibus occurrens latius sententiam hanc digessit; sic enim ait: « Cur, inquiunt, nunc illa miracula que predicatis facta non fiunt? » is Et respondens: « Possem » inquit « dicere necessaria fuisse priusquam crederet mundus, ad hoc ut crederet mundus; quisquis adhuc prodigia ut credat inquirit magnum est ipse prodigium, qui mundo credente non credit». Et his dictis percuntationis huiusce virus excutiens, «Verum» ait «hoc dicunt, ut nec tunc illa miracula facta fuisse credantur», ubi 20 attente figere vos animum, fratres, volo et sic habere: hos omnes qui miracula postulant, quorum ridiculis votis ac vocibus usque ad nauseam pleni sumus, non tam presentis aut futuri avidos quam preteriti incre­ dulos et fidem, quam negando non audent, optando et dubitando minus aperte, sed non minus impie, damnare. Nos autem sive nostris tempo- 25 ribus miracula fuerint, agnoscamus summum et solum mirabilium auc­ torem, sive non fuerint et eo amplius eidem gratias agamus, qui ita fidem stabilivit, ut iam sine miraculis crederemus. Equidem has ambages hasque suspitiones, que serenam veri faciem quibusdam quasi nubibus obducere moliuntur, sacro discutit Augustinus afflatu. Ibidem enim sine 30 medio sic ait: «Unde ergo tanta fide Cristus undequaque canitur in celum cum carne sublatus? »; deinde Ciceronianis, ut sepe solet, verbis ad presidium nostre sententie usus: «Unde» inquit «temporibus eruditis et omne quod fieri non potest respuentibus sine ullis miraculis nimium mirabiliter incredibilia credit mundus? An forte credibilia fuisse et ideo 35 6-9 Aug. De vera rei. 25.47. 1-21 E x q u ib u s. . .

Hos autem qui. 14 cod. fides.

15-20 Aug. De civ. Dei X X I I . 8.

31ss. Aug. ibid.

et sic habere] m anca nel testo volgato che prosegue

his. 6 Augustini] incredos. 28-31 invece Augustinus ait.

Augustinianum.

2 has] cod.

nell’ Estense

23-24 cod.

E q u id em . . . sic ait] m anca

nel testo volgato, dove è

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

54

Francesco Petrarca

credita esse dicturi sunt? Cur ipsi ergo non credunt? ». Ad postremum con­ cludens more suo validissime: «Brevis est» inquit «nostra complexio: aut incredibilis rei, que non videbatur, alia incredibilia, que tamen fie­ bant et videbantur, fecerunt fidem; aut certe res ipsa credibilis, ut nullis 5 quibus suaderetur miraculis indigeret, ita istorum nimiam redarguit infidelitatem ». Que cum ita se habeant, prorsus a consortio demonum abstinendum dico. Nota quidem hec mendacis hominis pena est, ut ei veritas non credatur. Quid igitur huic fiat, in quo veritas nulla est? Una securitas, averti: qui nil mendaci crediderit, mendacio non fal­ lo letur. Vacate ergo: nichil est melius. 1 cod. manca non. l’Estense.

5 codd. indiget.

7 cod. manca hec, c ’è nel­

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

F

r

ANCISCT

PE TR A R C E

PRIMUS E X PLIC IT.

POETE

CEARISSIMI

DE

OTIO

RELIGIOSO

L IBE R

IN C IP IT SECUNDUS.

Iam satis, ut arbitror, quantum inter has angustias datum erat, adversus maioris nostri hostis insultus Cristo duce certatum est: superest ut iisdem auspiciis et reliquos profligemus, quorum primus mundus hic erat, cuius ut blanda frons et superficies decora, sic dura ultima et feda intima et nulla fides aspectui est, nichil omnium que pollicetur implenti. Et ab huius fallaciis quoque pompisque terrestribus vacandum censeo, que cum sint innumerabiles unus omnium est finis: fugiendo decipere Fuistis in seculo mundique blanditias vel experti omnes, vel vestrum aliqui, nostis, ut reor, quam nichil in eis solidum aut stabile, sed has lingua dolosa verbis inanibus attollit magnumque aliquid esse contendit, quasi oblitas circumventura animas vel memoriam ablatura. Huc equi­ dem magna pars humanorum actuum refertur, de quibus si singulatim loqui cepero, alterius michi voluminis materia exoritur. Summa omnium in nichilum redit, et, o furor, o cecitas ! cum tanto studio periture divitie cumulentur, tanta non mansure neque nos secuture rei familiaris sit cura mortalibus, virtus comitatura in finem et ad superos pervectura negligitur. His ardoribus atque his animi motibus respondete id, quo nichil est verius: « Vanitas vanitatum et omnia vanitas », et illud: « Vidi que fiunt cunta sub sole, et ecce universa vanitas et afflictio spiritus». Item: « Dixi in corde meo vadam et affluam delitiis et fruar bonis et vidi quod hec quoque esset vanitas'». Cetera que ad luxum et inanem iactantiam divitiarum ille locus habet transeo; summa est: « Omnia quecunque desideraverunt oculi mei non negavi eis nec prohibui cor meum quin omni voluptate frueretur et oblectaret se in his que para­ veram et hanc ratus sum partem meam, si uterer labore meo ». Hec ille regno et ingenti fama sapientie clarus vir aiebat, que vobis, fratres, multa licet rerum imparitate conveniunt. Dicat ergo pro se quisque vestrum: Ego quoque similia cogitavi et feci, neque enim monachus sum natus; de seculo veni, Babilone versatus sum; non potes me, munde, 20 Eccl. 1.2.

20-21 Eccl. 1.14.

22-23 Eccl. 2.1.

5

10

15

20

25

30

24-27 Eccl. 2.10.

7 cod. pollicentum. 13-1Θ Huc equidem ... negligitur] manca nel te­ sto volgato, dove è invece itaque vanitates quibus adolescentia vel iuventus olim renuntiaverit, sepe senio occursant et recursant et incursant, et blando murmure querule ' ubi nos ’ inquiunt * dimittitis? ’ (cf. p. 65, r. 26-28). 19 cod. is quo.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

56

F ran cesco Petrarca

decipere: expertus n ov i te et preterea m agni ducis exem plum habeo. N on fui rex u t Salom on, neque u t ille supergressus sum operibus omnes qui fuerunt ante me in Jerusalem, sed fui unus hom inum occu patorum et in te agentium et in te sperantium . Quid ergo? Credo iantandem 5

experientie, n on tib i; nam et ego cu m experrectus essem « c u m q u e » post Salom onem « convertissem m e ad universa que fecerant m anus mee

et ad laborem in q uo frustra sudaveram , vid i in om nibus van itatem et afflictionem spiritus, et nichil perm anere sub sole ». O bm itto aha, nam usu p u b lico trita sunt neque m ichi Ecclesiastem transcribere est animus. 10 Quisnam vero finis om nium ? «T e d u it m e vite mee, videns universa esse mala sub sole et cunta van itatem atque afflictionem spiritus. Rursus detestatus sum om nem industriam m eam et que sub sole stu dio­ sissime laboravi, habiturus heredem p ost me, quem ignoro u tru m sa­ piens an stultus futurus sit et dom inabitur in laboribus meis quibus de15 sudavi et solicitus fu i: et est quicqu am ta m van u m ? U nde cessavi, renuntiavitque co r m eum ultra laborare sub sole ». E t qu od hic ait « dom ina­ b itu r » acrius ab altero dictum est in Ecclesiastico·. «Q u i acervat ex anim o suo iniuste, aliis congregat et in bonis illius alius luxuriabitur ». Quam heredis luxuriam poeta liricus in libro Carminum expressit his 20 versiculis: «A b su m e t heres cecu ba dignior Servata cen tu m clavibus et m ero Tinguet pavim entum superbo P ontificum p otiore cenis ». Quam attendens satyricus poeta, avaritiam sibi iniquam et austeram atque heredis luxurie servientem acriter arguens, indu bitatu m furorem manifestam que frenesim d icit: « U t locuples moriaris egenti vivere fa to » . 25 Sed redeo ad heredis incertitudinem ; siquidem q u o d se Salom on ait ignorare, sapientem ne an stultum sit habiturus heredem, aliquanto nisi fallor re m inor querim onia est, q uan do non id m od o ign otu m hom ini est, quam sapiens aut quam stultus, sed illud q uoqu e qualiscunque 30

successor quam sibi futurus sit amicus, cu m suorum hostium successores passim videam us, qua v ix ulla gravior inter m ortalium fortunas eaque p e­ culiaris et propria divitu m pestis est. E t h o c sane qu od de heredis am bi­ g u o ait Salom on, a q uo alio quam a patre didicerit? qui in psalm o V I I 5-8 Eccl. 2 . 1 1 . 1 0 - 1 6 Eccl. 2.17-20. 14.25-2$. 24 I i i v . XIV. 137.

17-18 Eccli. 14.4.

8ss» O bm itto a l i a . . . ] m anca nel testo (p. seg. r. 17). m anca 24 cod.

11 cod.

cuntam,

volgato fino

2 0 -2 1

a

«c u m

correggo secondo l’ Estense.

est; supplisco secondo l ’Estense. locuples moraris. 26 cod. habitarum.

Hor. Cam. II.

ita s in t» 15 cod.

17-18 cod. exacervat animo. 30-31 cod. m anca peculiaris;

seguo l’Estense.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e o tio religioso

57

et X X X ait: «U niversa vanitas om nis h om o viven s; veruntam en in im a­ gine pertransit h om o sed et frustra perturbatur: thesaurizat et ignorat cui congregabit ea», et rursus V i l i et X I / «R elin q u en t» in qu it «alienis divitias suas », u bi quidem u t aperte derideat d ivitu m curas ad nil aliud quam ad sepulcri cinerem et inanem fam e fum um profuturas, 5 quid adiecerit scitum est: « E t sep u lcra » in qu it «e o ru m dom us illorum in eternum. Tabernacula » inqu it « eorum in progenie et progenie : vocaveru n t nom ina sua in terris suis ». E cce audivim us instrum enta fam e m ortalis: sepulcra dom os, posteritatis m em oriam et aliam quam ­ libet perituri nom inis claritatem . Que om nia cu m supervacui laboris 10 atque amentie plena sint, nostis quam m orda x insipientie bestialis ex p ro ­ bratio sequitur et eodem psalm o ad exaggerationem insanie iteratur: « H om o cu m in hon ore esset non intellexit, com paratus est ium entis insipientibus et similis factu s est illis ». A c nequis insipientiam hanc speret n on m od o tem poralibus, sed eternis quoqu e supplitiis carituram 15 videte quid interserit: «S ic u t oves in inferno positi sunt: mors depascet eos». Que cu m ita sint, unanimes in Cristo, fratres mei, m undo fallaciter bianchenti acutas huiusm odi sagittas obicite. N on h ic m ultis est opus; presentem statum vestrum scitis et preteriti meministis et nisi, quo n ichil est ab ingeniorum n obilium viva citate semotius, fucu m aut phale­ 20 ras p otius quam m edullas rerum extim atis, adm onendi a m e vel ab alio n on estis: nulla palatia vestris cellis, nullas p om pas vestre hum ilitati, nulla im peria vestro iugo, nullam peccandi licentiam vestre innocentie, nullos rerum tem poralium quam vis operosissim os apparatus vestro otio, nullas epulas vestro ieiunio, nullas denique purpuras vestro cilicio co m ­ 25 parari. Sinite igitur gloriari alios in purpureis am ictibus, in m arm oreis palatiis et peritura potentia, in ventosis honoribus, in volu ptatibu s blandis inque aliis quibus b abilon ici tu m en t cives: vobis, si ad etem a m pertinetis Ierusalem , « absit gloriari nisi in cruce D om ini nostri Iesu Cristi, per quem m undus crucifixus est v ob is et v o s m undo ». Quem nunc 30 etiam si blanditur spernite; nolite credere; m en d ax et ipse est, principis sui exem p lo: nam , u t eleganter disertissimus quidam v ir ait, «com p on itu r orbis R egis ad exem plum ». N ec vero queri exp ed it quisnam princeps h ic sit, nam p rofecto quis alius preter illum , quem n on semel sed iterum 1 -3 6 .1 4 .

Ps.

3 8 .6 - 7 .

3 2 -3 3

4 8 .1 1 - 1 2 .

1 3 -1 4 2 9 9 -3 0 0 .

10 cod. m anca

3SS.

Ps.

Claud. De I V cons. Hon.

cum.

16 cod.

Ps.

ovet

4 8 .1 3 .

corr. -s.

16-17

Ps.

4 8 .1 5 .

18 cod. est

2 9 -3 0

Gai.

opus

est.

32ss n am , u t . . . ] m anca nel testo volgato fino a « Christus v ocat? » (p. seg. r. 2). 33 cod.

expedit queri

col segno di trasposizione.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

58

F ran cesco Petrarca

atque iterum huius m undi principem n oster ille « rex regum et dom inus d om in a n tiu m » Cristus v o c a t? Q u od siquando aliquid m undus idem cuius, u t dixi, species exterior pulcra est, ratione sopita sensibus persua­ dere tentaverit, cu m quibus illi fam iliaritas ingens est, excitate rationem 5 sensusque com pescite et clam ate de terris celeste presidium invocan tes. Clamate om nes, clam ate singuli: « Salvum m e fac, Deus, quon iam intra­ veru nt aque usque ad anim am m eam ». E t si enim illa sit cap itis nostri v o x ad patrem , et nostra nichilom inus esse potest, cu m aquarum nom ine volu ptates et carnalia hec aquarum m ore labentia solere accip i certum 10 sit; nam quid, oro, fluenti aque similius quam res h om inum sine fine volubiles? U b i sunt, queso, letitie breves et inanes illorum om nium , qui se ab ipsa m undi origine ad h oc tem pu s volu pta tibu s fedis et curis inutili­ b u s dediderunt? N em pe u t ille dilapse sunt et in nichilum verse, sic présentes d icto citius cu m suis am atoribus collabentur et, u t ait Psal15 m ographus, « ad nichilum

devenient tan qu am

aqua

decurrens »,

et

«s icu t cera que fluit auferentur». H e c sunt flumina B abilonis quorum m em init Scriptura, videlicet lapsiis, instabilitas et fuga rerum te m p o ­ ralium ad B abilonis ius spectantium , n on civitatis regie cuius incolarum «p e d e s stantes erant in atriis tuis, Ieru sa lem »: n am quid est aliud 20 B abilon nisi confusio, aut quid m u n do confusius et am icis suis, quibus ad literam illas inferni fabulas applicari posse si dixerim , n o v a m forte rem dixero sed ni fallor veram ? Is anim orum status, ea flu ctuatio vite est, u t tartareis vadis om nibus immersi et de u n oqu oque n acti aliquid, de Uethe oblivion em nature m elioris, de F legetonte irarum estus atque 25 cupidinum , de A ch eronte infructuosam penitentiam et dolorem , de C ocito luctus ac lacrimas, de Stige inim icitias atque odia largiter hausisse videantur, n ec presens supplitium m oribus malis desit, quippe q uos Tantali sitis excruciet, U apitarum silex exterreat, saxum Sisiphi fatiget, T itii vu ltu r rodat, Y sion is rota p red p ita n s circu m volvat. A tqu e, u t 30 externis nostra perm isceam , de quibus proprie dictu m putes « Im p ii in circuitu a m b u la n t»? et quibus im precationem illam contigisse dicas: « D eus meus p on e illos u t rotam et sicut stipulam ante faciem venti, sicu t ignis qui com bu rit silvam et sicut flam m a com burens m ontes »? ■N ec minus illam : «F ia n t v ie illorum tenebre et lubricum ». Ita nichil 6-7 Ps. 68.2. 82.14-15.

15-16 Ps. 57.8-9.

19 Ps.

1 21 .2.

30-31 Ps. 11.9.

32-33 Ps.

34 Ps. 34.6.

7 -1 0 E t si e n i m .. . certum sit] m anca nel testo volgato. seguo l ’ Estense.

29 cod.

predpitans

29 -3 4 A tq u e u t . . . et lubricum] m anca nel testo volgato.

vestri·, predpitatis.

7 cod.

è corr. su un precedente

34 cod. m anca

tenebre.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e o tjo religioso

59

est in eis nisi consiliorum circuitus, et fiamme libidinum et tenebre iudiciorum et instabilitas actionum inquietam et turbidam efficiunt vitam. Quid vero aliud existimem Babilonie flumen, nisi hunc quem assidue cernimus discursum rerum non manentium? Hec est fluminis enim natura: fugit et stat; aque fugiunt, flumen manet, et hoc est quod voluit 5 dicere Heraclitus ille, qui orationis obscuritate delectatus ob hoc dictus est scotinon: «in ipsum flumen» inquit «bis descendimus et non descen­ dimus ». Quod exponens Seneca « Manet enim » inquit « idem fluminis nomen : aqua transmissa est». Intret aliquis exempli causa in hunc ipsum, cuius hec vobis ad ripam scribo, hic in ortu suo primoque descensu satis 10 impigrum ac velocem fluvium, et egressus mox eodem redeat: flumen est idem, eadem pars alvei, aque alie. Et quid hoc aquis, ut sensu pre­ dite sint, quod maneat flumen cum ille interim rapiantur? Aut quid magis prodest homini quod eo labente mundus stat, quanquam ne is quidem, si verum fateri volumus, manet, sed licet occultius suum et ipse 15 pergit ad finem, quodque urbes in quibus nascimur et nutrimur evo prolixiore perdurant, quas tamen et senescere cernimus et perire? Nec ulla urbs immortalitatem speret, cum caput urbium videamus esse mor­ tale. Equidem ut pueris novitiisque vestris placeam ista lecturis, non ineleganter illud ait Prosper: «Nam michi quid prodest quod longo 20 flumina cursu Semper inexhaustis prona feruntur aquis?» enumeratisque aliis ad hunc modum intulit: « Ista manent nostri sed non mansere parentes. Exigui vitam temporis hospes ago ». Ut vero grandiusculis pla­ ceam, Seneca idem post memoratam Heracliti sententiam cuius proxime mentio est habita hoc inquit: « In amne manifestius"est quam in homine, 25 sed nos quoque non minus velox cursus pretervehit ». Michi, fateor, hoc amplius videtur ut hominem et velocior rapiat cursus et manifestior, cum fugientibus aquis fluminis eadem facies sit, hominis autem annis labentibus tam diversa tamque alia prorsus, ut post paululum internosci nequeat vel ab his quibus cum amicitia et familiaritate coniunctus erat, ita ut 30 β cf. Sen. E p. 12.7. (Migne, P . L . 51.612).

7-9 Sen. E p. 58.2 . 22-23 Prosper ibid. 39-40,

Prosper Poem a con. ad ux. 35-36 25-26 Sen. E p. 58.23.

2 0 -2 1

3 -1 3 Quid vero a l i u d . . . interim rapiantur? A u t] m anca nel testo volgato. 5 cod. m anca est. 7 scotinon] veram ente ci si attenderebbe un n o ­ m inativo (σκοτεινός); m a l’ignoranza del greco da parte del P. m i lascia du b ­ bioso se si debba correggere. Il cod. H arl. 6348 legge pure scotinon; il Paris. 6 5 02 lascia in bianco la parola. 8 -9 cod. -fluminis nomen idem col segno di trasposizione. 23 ss. U t vero grandiusculis. . . ] m anca nel testo vólgato fino a «fidu cia veniam us » (p. seg. r. 16). 24 cod. m an ca memoratam; seguo l’ Estense. 25 manifestius] cod. melius; seguo l’ Estense che è conform e al testo di Seneca. 29 cod. inter nosci.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

60

F ran cesco Petrarca

pueritia infantiam , pueritiam adolescentia, utranque etas illa

perfec­

tior quam perm anentem phisici falso appellant, m o x om nes pariter senectus abscon dit; ita u t si intermissa conversatio fuerit, b revi in cogn o­ scibilis sit amicus, cu m tam en si post annorum milia Dardanus Troiam , 5 R om ulus R om am redeat sine cuntatione X a n tu m ille sit cogniturus, h ic T yberim ; ta n to evidentior est hom inis m utatio et fuga quam flum i­ nis. Illud pleno ore laudaverim , q u od Seneca ipse his d ictis: « E t ideo » inqu it « adm iror dem entiam nostram q u od tantopere amamus rem fuga­ cissimam corpus ». Q uod si h om o gentilis dicere ausus est, irreparabilem 10 iacturam corporis expectans et licet in h oc varie sepe de im m ortalitate anime dubius, quid nos dicere equum est, qui et de futuro statu anime certi sumus et corruptibilis et cad uci corporis, si eo caste ac sobrie usi erimus, incorruptionem et felicitatem perpetuam expectam us? E quidem , siqua n obis eternitatis cura est, siquod felicioris vite studium , alto 15 anim o despicienda est brevis ista corru ptio, u t ad illam sem piternam incorruptionem cu m ingenti fiducia veniam us. Cogitate n u n c et ante oculos civitates ponite quas inhabitastis, sed sic illas cogitate ne deside­ retis: amens est enim qui in. p ortu positus desiderat tem pestates. Gau­ dete potius salva puppe v o s nudos e ta n to naufragio evasisse: preteriti 20 nem pe discriminis m em oria suavis, desiderium insanum. C ogitate quales erant, dum inter accolas Babilonis, om nes enim m agna e x parte ad illam referuntur, per illarum plateas ac porticus errabatis, in tem plis non orandi animo, in foro n on m ercandi studio, sed spectaculis occupati, u t scilicet videretis et viderem ini et placeretis oculis insanorum , de spec25

tatoris eterni oculis cunta cernentibus non curantes. Fingite vero nunc v ob is reditum ad easdem urbes: rogo, quid suspicam ini? R evidebitis

forsitan notas turres, recognoscetis antiqua menia, quam vis et illa iugiter ruant: durabit utcunque species locorum , interlabentur flumina, stabu n t m ontes. Q uelite n otos h abitatores: nescio qu om odo, prope 30 om nes abierunt. Magnus v o s h ab ebit stu por eandem sim ulque aliam civitatem ingressos, u t dicatis cu m H eraclito: in eandem civitatem bis intram us et n on intram us. Certe ego, qui peccatoru m vinclis in m undo velu t in carcere adhuc sum, civitates veteres prospiciens agnoscere 7-9 Sen. Ep. 58.23. 5 cod. illesit.

tates.

19 cod. pupe.

8 -9 cod. fugitissim am . 2 4 -2 5 cod. despectationis.

ne, che è anche nell’Estense,

17 cod. civitates ponite civi­ 30 cod. abierint. L a lezio­

sarebbe sostenibile facendo una

frase sola col

nescio quomodo che precede; m a m i pare preferibile abierunt, com e è nelle edd., m ettendo, naturalm ente, la virgola dopo quomodo.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

•; γ τ τ ;;·

D e o tio religioso

61

videor; easdem ingrediens non agnosco. Transite ante regum pontificumque palatia, ante limina civium superborum, quos familiariter nostis. Muri forsan adhuc senio resistunt. Ipsi autem quid? Pulsa, voca, inter­ roga; si absunt expecta paululum dum redeant. O quam terribiliter inter afflictiones suas simplex et rectus vir ille dixit: « Tignum habet spem; si precisum fuerit rursum virescit et rami eius pullulant; si senuerit in terra radix eius et in pulvere mortuus fuerit truncus illius, ad odorem aque germinabit et faciet comam quasi cum primum plantatum est ». .Speramus ut eadem forte nostra conditio sit? Heu quam dissimilis est! Sequitur enim: «Homo vero cum mortuus fuerit, nudatus atque con­ sumptus, ubi est, queso? ». Respondeant amatores seculi, ubi sunt patres eorum: si tacuerint, Iob idem ipse respondeat: «Quomodo si recedant», inquit «aque de mari et fluvius vacuefactus arescat, sic homo cum dor­ mierit non resurget ». Ceterum, ne his verbis spem novissime resurrec­ tionis abscinderet, addidit: « Donec atteratur celum non evigilabit nec consurget de somno suo ». Interea, fratres, irredituri abeunt huius terree habitatores domus. Itaque dilecta hostia pretervecti quos ibi reliquistis inquirite: ignoti hospitis supercilium occurret in limine, horror comas eriget herebitque vox faucibus, cum audieritis more suo de opibus fortunam, de suis mortem lusisse mortalibus, et ut in aque methaphora perseverem pulsabit animum illud eiusdem Iob : « Fratres mei preterierunt me sicut torrens qui raptim transit in convallibus ». Credite michi experto: dilecte olim civitates hodie sui odium et horrorem vobis incu­ terent, adeo mutata omnia et nichil eorum que valde placuerant tale est aut omnino superest. Quererem de maioribus, de Iulio Cesare, de Augusto, de Tiberio, de Gaio Caligula, de Nerone, de Vespasiano et Tito atque Domitiano, de Traiano Hadrianoque atque Antoninis onmibus, quorum nomen tam Rome totoque imperio dilectum et tam celebre diu fuit; postremo de Severo, de Dyoclitiano, de Constantino, de Valen­ tiniano Theodosioque atque assueta sceptris utriusque familia ! Sed effi­ cacius animum tangunt exempla que vidimus. Nolo autem vos ad anti­ quas historias revocare, ne aures silentii cupidas nimium longa narra5-8 Job 14.7.9.

10-11 Job 14.10.

12-14 Job 14.11-12.

5

10

15

20

25

30

15-16 Job 14.12.

21-22 Job 6.15. 4 cod. P. scriveva

redeunt metha-,

corr.

sco com e nell’Estense.

-a-,

21 -2 2 cod.

20 cod.

metaphora; m a il tale est; suppli­

cod. manca

2 5 -2 6 de Augusto] manca nel testo volgato.

gula] m anca nel testo volgato. sto volgato.

5 cod. erectus. preterunt. 24 -2 5

26 Cali­

27-29 de T r a ia n o .. . postremo] m anca nel te­

29 -3 0 de V alen tin ian o. . .

familia] m anca nel testo

v o lg a to .

31 ss. N olo a u t e m .. .] m anca nel testo volgato fino a « notiora » (p. seg. r. 3).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

62

F ran cesco Petrarca

tione detineam , presertim eum in eo libro, cui Rerum humanarum nom en indidi, id ipsum vid eor curiosius fecisse. A d pauciora igitur et vob is n otiora respicite. U bi nunc est B onifatius V I I I rom anus p on tifex, verus p opu loru m et regum atque, u t dicitur, orbis stupor, quem nisi fallor 5

vestrum aliqui viderunt, ubi successores eius, quos p roculdubio vidim us, Iohannes, B enedictus et Clementes duo, ubi R om an oru m im perator H enricus, u bi Philippus rex F rancorum Pulchri cognom en e x re nactus,

quem cu m form osissim is filiis patrique simillimis, qui eidem e x ordine successerunt, tam im m atura m ors rapuit, u t om nium non ta m v ita videa10 tur fuisse, quam som nium ? U bi Philippus alter regis huius pater, eo filio fortunatior, qu od illum tum ulus habet, hunc career? U bi H ispanie rex, Saracenorum m od o terror et fidei clipeus, occiduis obiectus insultibus? U bi denique Galbarum decus et Italie ornam entum siculus rex R obertas, sub cuius tem porab regimine eterno regi servientes quam suaviter 15 quievistis insecute laborum indicant procelle? E t sileo non tan tu m regio fastigio minores, sed plurim os q uoqu e regum, ne sim longior. Querite vero de istis u bi habitant. O stendentur v o b is exigua sepulcra exornata ingeniis artificum, forte etiam gem m is auroque micantia, u t est am bitiosa non m od o vita hom inum , sed m ors. V iven t in pario lapide imagines 20 defunctorum secundum illud principis p oete: « V iv os ducent de marm ore v u ltu s » ; sed ipsi, queso, u bi sunt? E pygram m ata q uoqu e magnifica et titu b altisoni sed inanes, quos qui legis obstapeas; sed subsiste, obsecro, dum lim en extrem e dom us pan ditu r n o v a subeunt spectacula, novu s stupor: heu quam vel cinis exiguus v el ingens copia seu verm inum seu 25

serpentium ! O inopinata m utatio, o m ultum discolor rerum fron s! U bi nunc satelhtes armati, ubi puellarum greges, u bi Ganimedes regium ad pocu lu m deputatus, ubi coqu in e artifices et ca lbd i sectores altilium, u bi purpurea parietum vestis et ostrum substratum pedibus et insertam ebur trabibus et cornipedes aurea frena m andentes, u bi suppellex curio2 0 -2 1

Virg. Aen. VI. 848.

1 cod. d etin ea n t ; cod. m anca libro; può stupire il titolo R eru m h u m an a ru m . M i lim ito ora a notare che anche il cod. H arl. 63 48 e l’ Estense leggono cosi. N el Paris. 6502 si legge m em oran daru m , m a si vede che la parola fu sostituita. Anche la traduzione quattrocentesca inedita del cod. 8 6 .8 di W olfen biittel legge (c. 95v): I n quello m io libro che e in titu la to de le cose hum ane. ri actus.

7 cod. r e x R e-

11 cod. tum ultus col segno di espunzione sotto il -t-,

obsid u is in iectu s. cod. in salute.

12 cod.

15 cod. q u iescis, certo nato da un q u ie [v i)s tis; insecute] 18 cod. in g en ii.

25 irons] nell’Estense fa cies. p o p u lu m . 29 cod.1 m adentes.

20 cod. ducen t è aggiunto in margine.

26 cod. reg iu s; seguo l’ Estense.

27 cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

63

D e o tio religioso

sior et vasa corinthia et damascenorum labor artificum et animalia in vasis aureis extantia, ubi triclinium atque abaci et cupresso atque hebeno crustate domus, ubi spectacula et cantus et epule terre pelagique visceribus erute et vina alio procul a sole venientia, ubi tot lenocinia voluptatum luteique corpusculi tantus ornatus et vertex dyademate 5 radians et balteo rutilante succinctus ventriculus et stellantes digituli spoliis indici litoris et sculptorum ingeniis; ad postremum, ubi coniunx imperiosa, ubi « filii sicut novelle plantationes et filie circumornate ut similitudo templi », que blando nuper attrectatu et dulcibus osculis non duraturi patris colla mulcebant? O flebilis et infelix transmutatio ! Omnia 10 in vermes inque serpentes, omnia tandem in nichilum abiere. Hec equi­ dem, nisi fallor, fructuosior anime visio contemplatioque fuerit, quam illa cuius II De legibus Cicero meminit, ubi ait sibi delectabiles Athenas «non tam operibus magnificis exquisitisque antiquorum artibus quam recordatione summorum virorum, ubi quisque habitare, ubi sedere, ubi 15 disputare esset solitus », addens et eorum se sepulcra studiose contem­ plari. Valet hoc, fateor, ad ingenium excitandum: habet enim emulatio calcar ingens iuvatque magnanimum et precedentibus etiam et sequen­ tibus se conferre. Maximum quendam et paulominus incomparabilem virum id dixisse legimus: « maximo cuique id accidere animo certum se 20 habere, ut se non cum presentibus modo, sed cum omnis evi claris viris comparet ». Illud aliud spectaculum horrendum sed efficacissimum ad salutem, apertio scilicet sepulcrorum precipueque recentium eoque magis si sint hominum notorum, dum verminum scaturigines, dum viscera sparsa cernuntur, dumque ossa suis mota sedibus, consumpte nares, 25 convulsi dentes, oculorum specus limo obsitum, ceno concreta cesaries et, o bone Iesu, quanto periculosius est quod latet! Quis enim novit talis corporis qualis est anima, et quali nisi misericordiam invenerit habitaculo sit recepta? Equidem imperator Hadrianus curiosissimus literarum quid de'anime recedentis itinere formidaret paucis expressit, 30 que placet inserere, ut et sententiam tanti principis et affectum indicent, qui sub extremum vite spiritum, dum alii plorant, dictet, et quando nullus est fingendi locus hauddubie sic loquatur ut in animo est. Animam enim ipse suam in morte alloquens ait sic : « Animula vagula blandula Hospes comesque corporis, Que nunc abibis in loca Pallidula, rigida, 3 5 8-9 Ps. 143.12.

14-16 Cic. De leg. II. 2.

20-22 Ι,ϊν. X X V III. 43.6 (di Scipione).

34 ss. Script. Hist. Aug. Vita Hadr. (Spart.) 25. 26 cod.

anima est

consumpti',

seguo l ’ Estense.

col segno di trasposizione.

periculosior. 28 cod. Et quidem. 31 cod. insereret.

27 cod. 29 cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

64

F ran cesco Petrarca

nudula, Nec ut soles dabis iocos! ». Parum ne, queso, perspicue quid sentiret et quid timeret aperuit? Quod si principibus talis est mundus, dum durat, et si talis est exitus, qualem putemus esse aliis, quibus ne vita quidem ipsa sine quotidiano labore promittitur? Sed inviti homines 5 hec audiunt, quibus natura insitum est animos quantum possunt ab amara et mesta cogitatione deflectere et ea sibi fingere que delectent, non que crucient. Itaque cum mediis in erumnis senuerunt, adhuc sibi iam a tergo relicte vite felicitatem spondere non desinunt; tanta votorum pertinacia est, ut expectare malint quod fieri non posse sciunt, quam 10 quod est ferre fortiter et prudenter advertere. Qua in re innumerabiles falluntur, sive, ut verius dicam, scientes et volentes delectabilem in erro­ rem incidunt et se se fallendi studio ultro inherent, nec nisi flentes et coacti a placitis, licet falsis, opinionibus avelluntur, que sunt multe, sed omnium summa est a Cicerone posita in Tusculano, quod « Metelli sperat 15 sibi quisque fortunam ». Illa maior periculosiorque dementia, quod nec conditione nature nec tot assidue exemplis inducimur ut de morte cogitemus, non credo quia prorsus mortalitatis et imbecillitatis obliti simus, sed iuvat oculos avertere ne venientem videamus, quasi non sit tutius adventantem hostem prospicere, quam conniventibus oculis 20 expectare dum feriat. Fragilitas quidem adest nota omnibus nisi dissi­ mulent: mors autem instat ac properat, sed nobis de dilatione blandimur cum illa sit in foribus, nedum seni sed anniculo, quippe quam vite bre­ vitas vicinam, incertitudo autem semper cervicibus impendentem fa­ ciat. Ceterum ego clara voce testatus quod qui nunc volentes utiliter 25 de morte non cogitant, cito nolentes et, quod valde vereor, inutiliter cogitabunt, huic tandem articulo finem pono. Iam enim ad hodierne disputationis alteram partem ratiocinando perventum est. Superant equi­ dem carnis insidie, quas superare difficile fateor, sed possibile contendo; haud aliter tamen, quam si divinum non desit auxilium. Scriptum est 30 enim in libro Sapientie: « Scivi quoniam non possum esse continens aliter nisi Deus det », ut tanto teste noscatis a quo tam grande munus anime postulandum sit, que vel sola notitia non exiguum divine clementie munus est. Unde sequitur « et hoc ipsum erat sapientie, scire cuius 14-15 Cic. Tuse. I. 36. 1 cod. midula.

3U-31 Sap.

?

33 Snp. 3.21.

1-2 cod. quod sentiret et quid sentiret.

è corretto su un precedente qualis. forse perm ittitur

8 .2 1 .

4 cod. ipse;

3 nel cod, qualem

prom ittitur] così il cod .;

6 cod. cogitatione et deflectere.

16 cod. conditionem.

17 cod. quia periculosior prorsus m a sotto periculosior vi sono i segni di espun­ zione.

22 cod. manca sed.

fino a «h o c d o n u m » (p. seg. r

26 ss. Ia m e n i m .. . ] manca nel testo volgato i ).

27 cod. rationando.

32 cod.

notitie.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ί "■»***,?Wi· 5'

u, ^ % p B p ; ; : s ·>'·""·$:·-'**■■

D e o t i o r e lig io s o

65

esset hoc donum». Frustra igitur nitimini, nequicquam, fratres, per vos ipsos assurgitis; non est opus virium vestrarum; pondus camis sordidum et grave animam miseram imbecillem mole sua premit et suffocat. Ea vobis iugis et perdifficilis lucta est. Reliquistis enim dvabolum ac mundum et utrunque sacre domus obseratis foribus exclusistis: carnem vero 5 non ita. Licet enim Bernardus religionem ingressuros hortari solitus tradatur, ut foris corpora de seculo advecta relinquerent et soli spiritus ingrederentur, sic tamen illud accipiendum est ut fervor potius sancti viri et aculei quidam ad spiritale propositum eminerent in sermone eius, quam possibilitas actionis. Tale est illud philosophicum Ciceronis sexto 10 Rei p. de animi ad celum ascensu agili. « Id enim » inquit « ocius faciet, si iantamen cum erit inclusus in corpore eminebit foras et ea que extra erunt contemplans quam maxime se a corpore abstrahet ». Tale est quod et disiungi a corporibus et ea tanquam peregrini incolere iubemur. Tale demum est universale platonicum illud in Phedrone, «nil aliud 15 esse philosophiam nisi meditationem moriendi »: ubi due designantur mortes, altera nature, virtutis altera; quarum primam nec ullatenus arcessendam nec timendam, sed equo animo expectandam dicunt, secun­ dam vero omni studio appetendam, quo genere moriendi vestri pre­ cipue usi sunt, voluptatum et cupidinum omnium obliti, ita viventes in 20 corpore quasi iam membrorum ergastulo evasissent: huc ergo vel doctrina philosophorum, vel Bernardi exhortatio referenda. Vere enim carnem propriam linquere nisi nature imperio, hoc est morte, non licet et dum vivimus, quocunque fugerimus, illa nos sequitur, ubicunque latuerimus, illa nos invenit. Itaque nulla homini inde requies, nulla usque ad ulti­ 25 mum consummata securitas, siquidem vanitates, quibus adolescentia vel iuventus ohm renuntiaverit, sepe senio occursant et recursant et blando murmure querule : ubi nos, inquiunt, dimittitis, ad quas de cetero nullus est reditus? ubi nos iterum speratis? an ubi non somnus, non esca, non nuptie? quin fruimini dum licet neve tempus indultum perdite, quod, 30 cum perbreve sit, tamen velocissime labitur. Et hanc quoque sugge11-13 Cic. De rep. VI. 29. 1 e ss e t] c o d .

erat;

IS-16 Piat. Faed. 67d.

ig itu r ] m a n c a n e l t e s t o v o l g a t o .

5-11

c a r n e m v e r o ...

Bene Cicero ergo in libris de Rep. disputat de animo ad celi ascensum agili. 9 c o d . m a n c a ad. 10 c o d . talis. 1 1 c o d . ascensum. 1 2 ia n t a m e n ] la s c io c o m e n e l c o d .; n e lle e d i z . d i C ic . iam turn. 1 4 c o d . et illud disiungi m a s o t t o illud c i s o n o i s e g n i d i e s p u n z io n e . 1 8 -1 9 d i­ s e x t o R e i p .] m a n c a n e l t e s t o v o l g a t o , d o v e è i n v e c e

c u n t. . . ca

a p p e t e n d a m ] m a n c a n e lle e d d . c e r t o p e r o m o i o t e l e u t o .

iam; s e g u o

l ’E ste n se .

28 c o d .

vos.

29 co d .

vos.

30 c o d .

21 cod. m a n ­

qui.

31ss. E t

h a n c . . . ] m a n c a n e l t e s t o v o l g a t o fin o a « C r i s t u m d o m in u m ? » (p. s e g . r. 3 4 ).

5

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

66

Francesco Petrarca

stionem minus in se mirabitur quisquis Augustinum similiter fluctuatum in Confessionibus eius adverterit et Ieronimum solum in lieremo sedentem amarisque cum lacrimis obvolutum sacco, somno, fame et inedia con­ fectum atque etbiopico squalore deformem, in illa ipsa solitudine homi5 num, serpentumque et ferarum sotietate terribili, nulla rerum asperitate cavere potuisse quin sub corpore pallido et extrema macie lasciva mens vanis cupiditatibus estuaret, et e voluntario carcere, quem ad eterni carceris evitanda supplitia ipse sibi fecerat, animus vagus interdum coreis puellarum, ut ipse ait, et romanis delitiis interesset. Duos nomino, quo10 rum nec vita nec fides nec ingenium sperni possit: possem eodem in gene­ re plurimos numerare et si cuntos amplecti velim innumerabiles fient. Unde quid vobis formidandum sit ut liqueat, dimidia ipsius Hadriani morientis oratio repetenda est. Intendite, queso, fratres optimi, quid ait: « Animula vagula blandula Hospes comesque corporis». Heu quot 15 sunt miserie pudendeque blanditie, quam scelestum hospitium, quam nefarius comitatus inter corpus et animam peccatoris ! Enumerare omnia utinam sit necesse, sed non est: omnia fere omnibus nota sunt. At inter corpus et animam iusti nulle tales blanditie, nullus amor talis; quis enim hostem valde diligit, quem presertim sibi formidabilem valde norit? 20 Scit profecto vir sapiens quid sibi periculi impendeat ab hospite suo et ovidianum illud «Non hospes ab hospite tutus» hic precipue verum sentit; nam quid, oro, aliud sentiebat Apostolus ad Romanos scribens: « Condelector enim legi Dei secundum interiorem hominem. Video autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis mee et captivan25 tem me in legem peccati, que est in membris meis ». Hec nimirum est illa conflictatio corporis atque anime de qua idem ad Galathas : « Caro concupiscit adversus spiritum et spiritus adversus carnem, hec enim invicem adversantur sibi ». Quis vero non metuat quod videat Apostolum metuentem? Aut quis in tanto discrimine aliunde opem speret, nisi ut 30 secundum apostolicum consilium « spiritu ambulans desideria camis non perficiat », et quoniam hoc, ut dixi, nisi Deo largiente non potest, cum eodem Apostolo flens et timens dicat «Infelix ego homo; quis liberabit me de corpore mortis huius? », et de sola Dei misericordia spe resumpta ipse sibi respondeat: «Gratia Dei per Iesum Cristum dominum»? Ad 35 illum unum qui solus potens est succurrere in hoc intestino et domestico 21 Ov. Met.

2-9 ef. Hier. E p. 22.7. 30-31 Gal. 5.16. 1 cod .

fere;

32-33 Rom. 7.24.

silenter.

10 c o d - m a n c a

c ’è n e l l’ E s t e n s e .

s ib i] c o d .

I. 144.

ipse resumpta ;

23-25 Rom. 7.22-23.

26-28 Gal. S.17.

34 Rom. 7.25.

eodenr, s e g u o l ’ E s t e n s e . 17 periculi·, s e g u o l ’E s t e n s e .

cod . m a n ca

20 c o d . m a n c a

3 4 ip s e

segu o l ’E sten se.

35 un um ] m a n c a n el te s to v o lg a to .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e o tio religioso

67

prelio clamandum est: ille suppliciter exorandus ut nos liberet de corpore mortis huius, unde meritum hominis non liberat, sed gratia Dei solius, cui nichil, ne dicam impossibile, sed ne difficile quidem est. Ita ergo cum Apostolo sitibundi recurramus ad fontem gratie, ne in nostra ariditate pereamus, quin et cum eodem illo Sapientie tractatore quem 5 Philonem Hebrei opinantur, per quem continentiam donum Dei esse didicimus, oremus huius tanti muneris largitorem ut nobis cum ad cetera, tum presertim ad huius ancipitis duelli victoriam « sedium suarum assi­ stricem sapientiam » celitus mittat, ut « nobiscum sit et nobiscum labo­ ret et sciamus quid acceptum sit apud eum. Scit enim illa omnia et intel- 10 ligit et deducet nos in operibus nostris sobrie et custodiet nos in sua potentia »; nostra enim potentia nulla est hominum infirmorum et exigui temporis, quorum « cogitationes timide et incerte providentie », quorum « corruptibilia corpora aggravant animas et deprimit terrena habitatio sensum multa cogitantem ». Inter quos siquis forte consum- 15 matus appareat, si aufugerit ab illo sapientia Dei in nichilum computatur. Per hanc sapientiam, fratres, in presenti certamine camis nostre robora­ bimur et victores erimus et ab omni corruptione purgabimur, corrige­ mur, salvabimur, per quam ut sapiens idem ait: «Sanati sunt quicun­ que Deo placuerunt a principio ». Hec est via qua gradiendum est vobis, 20 ut carnem quam relinquere nequivistis subiugare possitis, et ut ait Apostolus ad Corinthios: «In carne ambulantes non secundum carnem militetis », quod ut magne difficultatis sic ingentis est premii; sed in hoc, ut in reliquis omnibus mortalium bellis, sive etiam aliquanto presentius celeste auxilium sentit terrena fragilitas, itaque et in aliis et in 25 hoc maxime victoria et triumphus a Deo sunt. Multa quidem, fratres, Babilonis flumina novimus magno transvadanda periculo, in quorum transitu nostri ducis dexteram poscentes cristiano ore poeticum illud exclamemus ad invictum vere, quod ad suum vere victum et profugum ille naufragus apud Virgilium exclamabat: «Eripe me his, invicte, malis... 30 Da dextram misero et tecum me tolle per undas, Sedibus ut saltem pla­ cidis in morte quiescam »; vel, si religiosior sermo iuvat, illud daviticum 4 ef. Hebr. 4.16. 6 per l’attribuzione dei Liber Sap. a Filone, Hier. Praef. in libros Salom. (P . L. 28,1308); cf. p. 89, r. 24. 8-9 Sap. 9.4. 9-12 ibid. 10-11. 13-15 ibid. 14-15. 19-20 ibid. 19. 22-23 II Cor. 10.3. 30-32 Virg. A en. V I.365; 370. 3 cod. difficile dicam quidem. 5 cod. tractatorem. 6 cod. oppinentur corr. -a-\ cod. continentia. 7 -1 6 orem us. . . com putatur] m anca nel testo v o l­ g ete, che prosegue Per sapientiam Dei. 17-18 cod. liberabimur corr. robo-. 19-20 per q u a m .. . principio] m anca nel testo volgato. 2 1 -2 6 et u t a i t . . . a D eo sunt] m anca nel testo volgato. 22 cod. in carnem. 23 cod. m anca sic ingentis. 31 cod. dextro·, cod. saltim. 32ss. vel, si religiosior...] m anca nel testo volgato fino a « asserere » (p. seg. r. 6).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

68

F ran cesco P etrarca

repetam us: « Salvum me fac, Deus, quoniam intraverunt aque usque ad animam m eam » et que sequuntur, « u t de lim o profu ndi et de alti­ tudine maris » illius auxilio eruamur. N ullum tam en ex om nibus flu­ m ine h oc, in q u o nunc stilus h ic rem igat, aut perpetuum magis aut rapi5 dum . Possum id preter experientiam m agistram rerum autoritatibus quoqu e d octoru m hom inum asserere. « F luit » inquit Cicero « volu ptas corporis et prim a queque avolat sepiusque relinquit causam penitendi quam recordandi »; et Severinus « H ab et » inquit « h o c voluptas 10

omnis, Stimulis agit ferventes A piu m qu e par volan tiu m F u git et nim is tenaci Ferit icta cord a m orsu». E n babilon icum flum en: si fides queritur, fluit et fugit; utrunque proprium est fluminis, q u od a fluendo nom en trahit. U trobiqu e autem nichil n ovi, sed q u od pridem sciebam us audi­ vim us volu ptatem fluidam et volantem . Ia m satis erat et si nil amplius

mah esset, sed in fine audiens penitendi causam m orsum que animi et 15 longam am aritudinem brevi dulcedini succedentem , quid m inus sapienti convenire dixerim quam velle aliquid, cuius statim inutiliter inefficaciterque peniteat? Preclare quidem A postolu s eadem ad Romanos ep ystola: «S icu t exh ibu istis» inquit «m em b ra vestra servire im m unditie et iniquitati ad iniquitatem , ita nunc exhibete m em bra vestra servire 20

iustitie in sanctificatione. Cum enim servi essetis peccati, Uberi fuistis iustitie». H ec cu m dixisset, qu od ad persuasionem efficacissim um rebatur adiecit: « E t quem ergo fru ctu m » in qu it «h abu istis tu n c in ilhs, quibus

nunc erubescitis? N am finis illorum m ors est, nunc vero Uberati a p ec­ ca to, servi autem facti Dei, habetis fru ctu m .vestrum in sanctificationem , 25 finem vero vita m etem am , Stipendia enim peccati m ors est, gratia autem D ei v ita eterna in Cristo Iesu dom ino n ostro ». Quis inter hec hesitet, fratres m ei? A n erubescere malit, an sanctificari? A n stipendium p eccati m ortem ehgat an vitam etem am ? Q uod si in optione horum nem o dubitat, nec in eo dubitare conveniet, an ca m i an spiritui sit parendum , 30 cu m inde corrû p tio et mors, h inc sanctitas et eterna vita proveniat. L ib et inserere unum his consentaneum gentiüs sed sapientissimi viri dictum , q u od nequa in parte m utaverim , verba ipsa ponam e x oratione M arci Catonis N um antie habita ad miUtes : « Cogitate in animis vestris » inqu it

« siquid v o s per laborem recte feceritis, labor iUe a v o b is cito

1-2 Ps. 68.2. III. 7.

1 8 -2 1

2-3 Ps. 68.3. [6-8 Cic. De Fin. II. 1 0 6 . 8-10 Boet. Cons. phil. Rom. 6.19-20. 22-26 Rom. 6.21-23. 33ss. Geli. N. A. X V I. 1.4.

4 cod. stilus nunc col segno di trasposizione. 5 cod. ma­ 8-26 et Severinus. . . domino nostro] manca nel testo volgato. 8 cod. manca quam. 16-17 cod. efficaciterque. 26 cod. vitam etemam. 28 cod. manca an. 31-33 L ib e t... ad milites] manca nel testo volgato che ha invece Cato. 1 cod.

repetemus.

gistrarum..

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e o tio relig ioso

69

recedet, beneficium a vobis dum vivitis non abscedet; siqua per volup­ tatem nequiter feceritis, voluptas cito abibit, nequiter factum illud apud vos semper manebit ». Melius quidem ait « semper », quam quod ante dixerat « dum vivitis », et presertim apud nos, quibus persuasum est opera viventium mortuos sequi, nec penas aut premia morte finiri, 5 quod illis quoque, licet non tam valide, persuasum fuisse multa indi­ cant, que libelli huius brevitas non capit. Hac sane Catonis exhortatione quam posui ornatius aliquid fortasse, nil vero, me iudice, verius, nil penetrabilius dici potest. Itaque, fratres, hic maxime vel apostolici precepti vel philosophici consilii memores insistamus. Cogitet secum 10 quisque, siqùid virtuose gessit ifi vita, quanta illum gloria et quanta secuta 'delectatio est; siquid libidinose vel turpiter, quantus pudor, quanta penitentia, quantus dolor; et ex preteritorum memoria eligat quid agendum vitandum ve sit: comparet turpitudinis magnitudinem fructui exiguo, seu verius nulli, simul et fame damnum extimet et cor­ 15 poris animeque iacturam, intendatque acriter quid est quod tanto precio venale proponitur nundinantibus mundo, came, demoniis et mortales oculos fuco mulcente fallentibus; tendat intima rerum introspicere superficiemque contemnere neque concupiscende inserviat, sed saluti. In omnibus lapsum rerum presentium consideret principii memor 20 finemque prospiciens, et meminerit pudoris atris se quamvis in latebris luce clarius cemi sciens, et blandientes illecebras masculo supercilio reiciens omnes cogitatus ad honesti studium deflectat. Cogitet iuvenis pudicitiam in iuventute pulcerrimam, cogitet senex in senectute fedissimam libidinem, cogitet formosus ornari pulcritudinem castitate, cogitet 25 deformis animum ipsum vitiis deformari. Ille deformitatem caveat, hic formam concupiscat interni hominis; sciat se puer nunc cepisse, norit se­ nior nondum consummasse, longe vie curam ille suscipiat, hic susceptam solicitudinem non deponat. Querat dives continentie laudem, paupèr la­ scivie vitet infamiam, pudeat monachum non actui modo, sed cogitatili 30 fedo aliquem sub cilicio locum esse. Exulent a rigido limine molles cure et desideria delicata a duris cubilibus arceantur. Scitum est illud Apostoli, quod Augustino ad vite mutationem acutissimum calcar fuit, ut eodem ipso non alio narrante cognoscimus: « Non in commessationibus et ebrie­ tatibus, non in cubilibus et impudicitiis, non in contentione et emula-■ 35 5 cf. Apoc. 14.11.

33 cf. Aug. Conf. V III.

12.

34ss. Rom. 13.13-14.

6 -9 quod i l l i s .. . dici potest] m anca nel testo volgato. 15 cod.

famet.

19 neque] cod.

ne.

28 cod.

longie.

secura. exultent.

12 cod. 31 cod.

3 2 ss. Scitum e s t . . . ] m anca nel testo volgato fino a « hortator? » (p. seg. r. 8). 34 cod.

commensationibus.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

70

F ran cesco Petrarca

tione, sed induimini dominum Iesum Cristum et carnis providentiam ne feceritis in concupiscentiis vestris ». Quod si omnibus dicitur, quid vobis singulariter hec professis artissimo inter omnes cristiane militie sacra­ mento? Ut siquid latenter blandius obrepserit, facile, ut spero, mox 5 ostensa loci facie expositoque proposito evanescat. Si enim luxuriam locus irritat, quod a Cicerone obiectum Verri legimus, cur non et casti­ tatem suadeat neque minus bonorum quam malorum locus idem sit hortator? Quid autem tam diversum quam rigor heremi et mollities carnis? Delicatissima res est amor ille carnalis; somno, quiete, cibis 10 alitur, leni amictu et exquisito cultu, clandestino murmure, letitia, iocis et cantibus delectatur, asperitates odit ac refugit; nullum igitur illi intra durissimas atque asperrimas domos vestras diversorium, nullum cum insomni et laboriosa ieiuna et inculta f a m ilia, mestis suspiriis et duris semper accentibus Deum laudante commercium. Scimus autem 15 quod ideo pro nobis passus est Cristus iustus pro iniustis, ut nos red­ deret Deo mortificatos quidem carne, vivificatos autem spiritu. Speremus igitur et precemur ut temporalis Domini nostri mors ab eterna morte nos liberet, ut illa inquam mors mors carnis huius peccatorumque nostro­ rum mortificatio, resurrectio eiusdem animarum nostrarum et in fine 20 etiam corporum vita sit; misereatur afflictis, opem ferat egentibus, manum prebeat fatigatis; gravi enim sarcina premimur dum vivimus, imo vero dum vivere dicimur, dum hic sumus mutatique decor animi sepe veteribus maculis clam, repente respergitur et adolescentie probra sensim longe consuetudinis obducto velamine rursus ita se ingerunt et 25 iam fessam atque emeritam senectutem insequuntur, ut ni celestis excubi­ tor signo dato insidias retegat, in antiqua longeque olim a tergo proiecta dedecora relabendum sit. Itaque affusi cum lacrimis dicamus: «Amputa obprobium quod suspicatus sum », et illud identidem: « Revela oculos meos et considerabo mirabilia de lege tua »; deprehensum est autem nullo 30 magis velo arceri oculos anime a contemplanda divinitate quam libidi­ num nubis obiectu. Quod et Socrati primum huius que ad vitam moresque pertinet philosophie parenti, mox discipulo eius Platoni philosophorum excellentissimo nostreque religioni ante omnes convenientissimo visum 27-2S Ps. 118.39.

28-29 Ps. 118.18.

2 cod. in omnibus. 6 al posto di Verri il cod. legge nomen proprium', biso­ gna pensare che il nom e fosse, nell’antigrafo, non leggibile; cod. vero corr. non. 13 cod. ieiunia. 14-16 Scim u s. . . spiritu] m anca nel testo volgato. 23 cod. adolescentia. 25 -2 6 cod. excubitorum, poi cancellato -um. 27 ss. Itaqu e a ffu s i.. . ] fino a « aliquid m utem » (p. seg. r. 27) manca nel testo volgato, che ha invece Cicero. 30 a] cod. et. 32 cod. pertinent col segno di espun­ zione sotto -M-.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e o tio religioso

71

erat, et a Virgilio postmodum obvolutum poetico velamento, novissime ab Augustino catholicisque doctoribus approbatum est pluribus quidem verbis quam modo res exigat. Quis est enim cui non certo certius sit, eorum dico qui, non angelico sed humano more viventes, aliquando sue carnis impetus insidiasque pertulerint, ubi libido imperat non modo 5 Deum non videri, qui nisi purgatissimis oculis non videtur, aut « consi­ derari mirabilia de lege eius », sed nullum penitus rationi esse locum consequenterque nec humanitati, que sine ratione nec esse potest nec intelligi, exui quippe mores hominis efferarique animum eoque miseria­ rum pervenire ut preclarissimum Dei donum rationem celitus datam 10 sibi, qua euntis animantibus imperet, « sicut equus et mulus quibus non est intellectus » ad obscurum et turpe libidinum vertat obsequium? Unde nulli animantium libido tam varia est et quamvis, ut dixi, tam nota res sit, ut externo teste non egeat, cum sibi quisque sit testis, iuvat tamen cuiusdam clarissimi viri testimonium inserere, quod ipsum 15 licet late cognitum atque ideo multis supervacuum videri poSsit, vobis tamen in heremo degentibus solique sacrarum literarum studio deditis forte vel novitate vel autoritate certe vel veritate vel ipsa saltem varietate probabitur, cuius studio ut interdum oratione soluta inter seculares sacris stilum testim oniis condire soleo, sic inter ecclesiasticos et religiosos 20 viros secularibus literis delector, que et prime et aliquandiu michi sole fuerunt et ubi consonant nostris, nescioquid oportuni admodum, licet peregrini, auxilii videtur accedere. Architas itaque Tarentinus, italicorum philosophorum post Pithagoram longe primus ac maximus, ad quem visendum Plato ipse grecorum princeps in Italiam navigavit, ea que 25 diximus gravissima testimonii sui .autoritate confirmat. Hic ergo, ne Ciceronis ista narrantis aliquid mutem, « nullam capitaliorem pestem quam voluptatem corporis hominibus dicebat a natura datam, cuius vo­ luptatis avide libidines temere et effrenate ad potiendum incitarentur. Hinc patrie proditiones, hinc rerum publicarum eversiones, hinc ciim 30 hostibus clandestina colloquia nasci; nullum denique scelus, nullum facinus esse, ad quod suscipiendum non libido voluptatis impelleret; stupra vero et adulteria et omne tale flagitium nullis excitari aliis ille­ cebris nisi voluptatis; cumque homini sive natura sive quis deus nichil mente prestabilius dedisset, huic divino muneri ac dono nichil tam ini- 35 11-12 Ps. 31.9.

27SS.

Cic. De sen. 39-41.

testimonio·, ipsum] ccd. primum; correggo secondo l'Estense e l’ H arl. autoritate il cod. ha deditis, corretto nell'interlinea in m odo non chiaro: carte nell’Estense. 21 cod. viris corr. literis·, cod. sole sole. 28 cod. ho­ minis, com e il Paris.; hominibus nell’Estense. 32 cod. impelle-. 15 cod.

18 dopo

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

72

F ran cesco P etrarca

micum quam voluptatem, nec enim libidine dominante temperantie locum esse, neque omnino in voluptatis regno virtutem posse consistere. Quod quo magis intelligi posset, fingere animo iubebat tanta incitatum aliquem voluptate corporis, quanta percipi posset maxima; nemini cen5 sebat fore dubium quin tam diu dum ita gauderet nichil agitare mente, nichil ratione, nichil cogitatione consequi posset. Quocirca nichil esse tam detestabile tamque pestiferum quam voluptatem, siquidem ea, cum maior esset atque longinquior, omne animi lumen extingueret ». Hec Archite sententia est Ciceronianis verbis a me vobis exposita, et 10 siquod testium dignitas geste rei robur adicit, hec locutum Architam Cicero idem refert cum patre eius Pontii, a quo postea preter morem romanus exercitus ad Caudium sine vulnere victus est, Gaio scilicet Pon­ tio imperatore Samnitium, quem illius evi prudentissimum ne hostes qui­ dem negaverunt, et cum Platone philosopho, quem cum ardentissimi ad 15 discendum semper ingenii, ut ait Augustinus, et e famosissimo Athe­ narum magistro discipulum peregrinum ac literarum quasi toto orbe fugientium persecutorem, ut Ieronimus, seu collectorem atque invicem dispersorem, ut Valerius ait, fuisse noverim, quid prohibet opinari platonicam de voluptate sententiam quam supra posui didicisse eum 20 ab Archita et, qui mos est sequacium atque tenacium ingeniorum, sepe eam tractando versandoque propriam fecisse, presertim cum Plato ipse eidem Archite admiratione nisi fallor ingenii adeo familiaris evaserit, ut ad eum libros scriberet? Sane cuiiiscunque sententia hec fuerit, una de numero est illarum quas inter tam multa dubitabilia verissimas, Acha25 demie immemor, asseverare non verear. Iure ergo per singulos dies obse­ cramus: « Revela oculos meos », velum scilicet amove quo impedior ab aspectu et contemplatione celestium et in terram premor. « Vigilate igitur et orate », fratres amantissimi, « laudantes invocate Dominum et ab ini­ micis vestris salvi eritis »; otium agite et scietis; vacate et videbitis 30 quod optatis et quicquid obsistit amolimini. Plurima quidem et maxima sunt detrimenta libidinum, sive animam sive corpus attendimus, sive famam sive, quod inter levia numerem, patrimonium ipsum, sive, quod irrecuperabile dicitur et est, tempus. Inter damna tam gravia fructus exiguus, seu potius nullus omnino est. « Que utilitas in sanguine meo, 15 cf. Aug. De civ. Dei VIII.4. 26 Ps. 118.18.

27-28 Matth. 26.41.

17 Hier. Ep. 53.1. 28-29 Ps. 17.4.

18 Val. Max. V ili. 7. ext. 3. 34 Ps. 29.10.

3 -8 Q uod q u o . . . extingueret] m anca nel testo volgato. premor] m an ca nel testo volgato. 24 cod. m anca

13 evi] cod.

cui;

9 -2 7 et siquod...

cod. m anca

illorum corr. -a-; inter tam ] eoa. in terram; cod. verissimam. igitur; supplisco dall’Estense e dalle edd.

ne hostes. 27 cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

" W

* ·

......... -

T ■■

D e otio religioso

— - ’ ......

73

dum descendo in corruptionem? » Et proprie quidem ait « descendo », nulla enim tam prerupta rupes, nullum baratrum tam preceps, nulla crepido montis tam aerei usquam est, unde tantus tamque terribilis sit descensus, quam ex innocentie vertice in abissum peccati: non siquis e summo saxi huius, quod hec scribenti imminet, quo neque altius, 5 ni frustratur extimatio, neque preruptius ullum vidi, cernuus in imum Sorgie fontem cadat. Ut vero huius tanti descensus, seu verius ruine, nulla utilitas, nullus fructus appareat, quamvis ea quoque certior apertiorque res sit quam ut probari aut monstrari egeat, dicam tamen quod in animum revehit res ipsa. Vultis igitur et nunc audire quid alter quidam 10 vir paganus aliquanto memoratis duobus impar literis, factis maior, et, que vere pudicitie adversa sunt, potens, victor, formosus ac iuvenis, Scipio Africanus Massinisse Numidarum regi cum quo illi et populo romano ingens fuit amicitia dixerit, cum ille rex scilicet inimici captivi regis sed adhuc viventis uxorem, pulcritudine femine et blandiloquio 15 illectus, quod nec licebat utique nec decebat, in matrimonium abduxisset? Siquidem super his que strenue ac fortiter in prelio gesserat publice collaudatum, duxit in secretiorem locum, ubi petulantia dilecti regis nescio an modestius an efficacius castigata, ita conclusit: « Vince animum; cave deformes multa bona uno vitio et tot meritorum gratiam maiore 20 culpa, quam causa culpe est, corrumpas ». O preclara, neque tam iuvene armato duce, quam sene, vel coturnato poeta, vel palliato philo­ sopho, vel apostolo etiam digna vox ! « Maiore » inquit « culpa quam causa culpe ». O urinam hoc dictum trutinent atque expendant quicunque instinctu lidibinis presertim ad peccandum veniunt, ut ubi carnem 25 acres stimuli perurgent, hoc saltem freno se se mens incitata cohibeat ! Non equidem infitior corpus ab adolescentia indomitum postquam in licentia et libertate coaluerit haud facile frenari, cum sit scriptum quod « qui delicate a pueritia nutrit servum suum, postea illum sentiet contu­ macem ». Servus quidem, imo vero asellus hic noster nutritus in pascuis 30 voluptatum letis ac mollibus, inter flumina illa de quibus multa diximus assuetus per planas et latas seculi vias, quid ni piger evaserit ad ascen­ dendum montem Syon, cuius in verticem arduus et angustus et scru­ peus trames fert? Quid hic vero remedii est, nisi ut quo serius, eo acrius 19-21 Ι,ίν. X X X . 14.11.

29-30 Prov. 29.21.

cod. unum. 7 v e r o .. . verius] m anca nel testo vplgato. dicam. 9 -1 9 t a m e n .. . conclusit] m anca nel testo volgato, che ha invece Scipio ait libidinosis. 21 cod. corrumpat. 2 1 -2 3 preclara. . . etiam digna] m anca nel testo volgato. 28 cod. licentiam. 29 sentiet] cod. scient. 3 2 cod. assuetas corr. 6

im um]

9 cod. m anca

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

74

F ran cesco Petrarca

sum m a v i et om ni studio incum bam us, u t solita dediscens insueta co n ­ discat? D u rum opus et laboriosum , fateor, sed salubre; n am p rofecto si salvi esse volum us frenum excipere et p ati verbera cogen du s est asel­ lus iste cui insistimus, ne suo m ore lasciviens atque recalcitrans n os in 5 precipitium secum trahat. Fecisse id q uosdam vidim us, sed plures audivi­ m us aut legimus, sed in primis illos exim ios contem ptores rerum m unda­ narum H ilarionem m onachum ac Franciscum , quorum prim us adversus flammas voluptatis generosa indignatione v ix dum pubes viriliter inar­ descens et, u t Ieronim us de illo scribit, iratus sibi et p ectu s pugnis ver10

berans quasi cogitationes cede manus posset excludere, « E g o te » inqu it « aselle, faciam u t n on calcitres, n ec te ordeo alam, sed paleis, et fam e conficiam et siti, gravi onerabo pondere, per estus indagabo et frigora, u t cibu m potiu s quam lasciviam cogites ». Secundus vero similia et dixisse legitur et fecisse, suum nem pe asinum, sic enim et ipse suum

15 corp u s appellabat, nudum n octu n ivis in cum ulum dem ergens fedum volu ptatis incendium pulcro m entis ardore et carnis algore superavit, H ec vob is exem pla sequenda sunt, fratres; h o c tenendum iter et n obis n oster asellus loris agitandus, cib o m endus et urendus, denique m odis 20 in servitutem . Q u od si celestis ille n obis extim am us, nisi standum in

arcendus, gravioribus sarcinis pre­ om nibus castigandus et redigendus v ir Paulus faciebat, q u id agendum armis et, qu od com un e cu m secu-

lari militia v ob is est, sub pellibus hibernandum orandum que n on m od o ter, sed milies, u t colaphizans spiritus a n obis auferatur? Quibus si forte ad interiorem aurem respondeatur u t Paulo, quid reliqui est, nisi in 25 « infirm itatibus » quoqu e « nostris gloriandum esse, u t et in n obis inha­ b ite t virtus Cristi »? Spero autem v ob is forte concessum iri, si p ia et iugi postuletur instantia, q u od negatum illi est, ne eum « revelationum suarum extolleret m agnitudo ». Proinde, fratres mei, in h o c ta m co n ­ tin u o tam que periculoso certam ine, q u o d nostra cu m ca m e geritur, 30 h oste dom estico, intendite, laborate, vigilate, circum spicite ad om nem strepitum galeati et in aciem prosilite: nulle u t in ceteris bellis sunt indutie; assidue de salute et de sum m a rerum nostrarum periclitam ur; cu m fallacissim o hoste res est nobis, nunc v i nunc dolis agim ur tam varie, u t nunc veri hostis, n u n c sim ulati am ici frons appareat: quid 35 enim inconstantius volu ptate, quid blandius, quid insidiosius? Sciunt

12.9.

10-13 Hier. Vita Hilar. (Migne, P. L. 23.32). 27-28 II Cor. 12.7. 20-28 Q uod s i . . .

22 cod.

19-20 cf. X Cor. 9.27.

Proinde] m anca nel testo volgato.

sub pedibus hibernandum;

25-26 II Cor.

21 cod.

vobis.

correggo secondo l ’H arl.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e o tio religioso

75

qui experti sunt: quis autem non expertus est, si homo est, plena etate, corpore integro? Ceterum, quo pertinacior hostis, eo clarior victoria. « Blandissime domine voluptates magnas partes animi a virtute detor­ quent », ait Cicero, et Seneca « Voluptates » inquit « precipue exturba et invisissimas habe; latronum more, quos stilistas Egiptii vocant, in 5 hoc nos amplectuntur ut strangulent ». Sic est. Cetera nos velut ab adverso feriunt mala: luxuria animum deiectura complectitur. Venienti igitur resistendum, occurrendum principiis et illud ante oculos habendum: « Beatus qui tenebit et allidet parvulos suos ad petram », siquidem par­ vulos novos et modo natos cogitatus intelligimus, quos antequam crescant 10 et nos superent et usu armati nos de rationis arce deiciant allidere mone­ mur ad petram: « petra autem erat Cristus ». Nam quis, obsecro, tam prerupte tamque inflammate libidinis usquam erit, qui acriter ad memoriam reductis Cristi vulneribus non frigescat et sanguine eius ad hoc fuso, ut inde potissimum concrete nostrorum sordes vulnerum lavarentur? Nullus 15 imber aut ros herbis arentibus oportunus adeo est, quin eruor ille si devotam in animam ex alta nube calide contemplationis influxerit multo sit oportunior humanis ardoribus extinguendis aut sedandis. Quis vero tam inhumanus et ingratus, ut atrocem vel patris, vel domini, vel amici mortem recolens, sue salutis tam presertim suique amore 20 susceptam suarum libidinum non incipiat oblivisci et ab inepta turpique letitia pulcras subito vertatur ad lacrimas? Atqui omnia hec in Cristo sunt. Quid enim sibi vult aliud Ysaie visio, cuius principium est: « Audi­ te celi et auribus percipe terra, quoniam Dominus locutus est: Filios enutrivi et exaltavi et ipsi autem spreverunt me »? Ecce, inquam, paucis 25 verbis et patrem audivimus et dominum: amicum certe idem ipse se facit: « Vos enim » inquit « amici mei estis, iam non dicam vos servos ». Amicos ille nos vocat; nos Dominum agnoscamus. Quibusdam dominis mos est, ut cum servis suis familiariter vivant, suaviter colloquantur, multa ferant, multa ignoscant, multa differant, multa dissimulent; qui 30 non ideo timendi sunt minus, sed amandi magis. Nec sum nescius ut ex familiaritate dominica contemptus nascitur insipientium servorum, sed et illud experimento compertum est eos sepe qui mitissimi videantur 3-4 Cic.

De off.

23-2S Is. 1.2.

non fu transgulent.

1 cod. 6 cod.

2.37.

4-6 Sen. Ep. 31.13.

9

Ps.

136.9.

12 I

Cor.

10.4.

27 Jo. 15.14-15. aggiunto dopo, m a della stessa m ano.

feruntur. 10 11 cod. deicient.

7 cod.

cod.

novos è

4 cod.

ex turba.

aggiunto in margine,

m a della stessa m ano. 17 cod. devota. 24 cod. 31 ss. N ec su m . . . ] m anca nel testo volgato fino a «irascuntur *

percipite.

(p. seg. r. 2).

33 et illud] cod.

ex ilio;

cod.

qui sepe col segno di trasposizione.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

76

F ran cesco P etrarca

lesos acerrim e irasci, nec ullos iniuriam ulcisci solere severius, quam qui serius irascuntur. Quis autem Cristo m itior qui ait: « D iscite a m e quia m itis sum et hum ilis cord e »? Q uanto id rectius n obis pater ille celestis, quam apud Virgilium E neas filio: « D isce puer virtutem e x m e »! Quam, 5 queso, virtutem , Anchisiades? A n patrie proditionem , quam vis u tcu n ­ que h ic virgiliana te excuset eloquentia, quam secuti p oete et historici quidam n on citata d om o Priam i sententiis absolutum dim iserunt? A n sacrificia dem onum am icorum cedibus et sanguine peragenda? Cristus autem verus pater et dom inus et m agister et Deus noster iure su op reci10

p it u t ab eo non virtutes illas et nequaquam im itabiles discam us, sed, q u od est hom inis m axim e proprium , esse m ites et cord e humiles, qui ad h o c discendum alio equidem n os misisset, si om nino ullum clarius exem ­ plar mansuetudinis invenisset. A n forte eius ineffabilis et infinita cle­ m entia n on satis om nibus in se sperantibus n ota est? Q uotidie nos

15 expectat, voca t, excitat, m onet, hortatur, invitat, per nuntios, per literas, per seipsum : «V en ite ad m e qui laboratis et onerati e stis»: offert requiem laborum et refrigerium dolorum , veniam peccatoru m , spem bonoru m , vitam denique sem piternam pollicetur. « D erelinquat 20

im pius viam suam et vir iniquus cogitationes suas et revertatur ad D om inum , et miserebitur eius, et ad D eu m quoniam m ultus est ad ignoscendum ». E t alter: « Q u om od o miseretur pater filiorum , misertus est D om inus tim entibus se ». Q uid h ac v o ce suavius? Sed expecta, p ec­ ca tor: sine ceperit irasci. « Si autem » inqu it « dereliquerint legem

m eam et in iudiciis meis n on am bulaverint, si iustitias meas prophana25 verin t et m andata m ea n on custodierint, visitabo in virga iniquitates eorum et in verberibus p eccata eoru m ; m isericordiam autem m eam non dispergam ab eis ». Q uid nunc etiam hac severitate tranquillius? V irgam m inatur et verbera, n on gladium , n on securim : paterna com m inatio, n on iudiciaria est; castigat et castigando n on perim it, sed miseretur et 30 corrigit, quia ipse n ovit figm entum nostrum , recordatus quon iam p ul­ vis sumus. A d h u c m itis et patiens « m iserator et m isericors D om inus: longanim is et m ultum m isericors». Sed ca v e : n oli nim ium fidere, noli nim ium expectare, dum ven iat q u od ait alibi: « S i acuero u t fulgur 2-3 Matth. 11.29. 21-22 Ps. 102.13.

4 Virg. Aen. XII.43S.

23-27 Ps. 88.31-34.

16 Matth. 11.28.

31-32 Ps. 102.8.

1 8-21

Is. 55.7.

33ss. Detti. 32.41.

3 cod. manca ille; seguo l’Estense. 4-8 Disce... peragenda?] manca nel testo volgato che prosegue Ecce Cristus pater. 18 cod. Delinquat. 19-22 et v i r ... timentibus se] manca nel testo volgato che ha invece etc. 23 cod. dereliquerunt. 24-25 cod. prophanaverunt. 24-27 si iustitias.. . ab eis] manca nel testo volgato che ha invece un etc.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e o tio religioso

77

gladium meum et arripuerit iudicium manus mea reddam retributionem hostibus meis et his qui oderunt me retribuam ». Ecce iam nil mite, nil paternum, sed iudiciarium, sed hostile; non enim iam filios, non amicos, non saltem servos vocat, imo hostes: nulla iam mentio verberum aut virgarum; sed quid? « Inebriabo» ait «sagittas meas sanguine et gla­ dius meus devorabit carnes de cruore occisorum et de captivitate nudati inimicorum capitis ». Non hec paterna, inquam; castigatio, sed hostilis est ultio, cedes et captivitas, gladius et sagitte; quoque nichil est gravius in eodem psalmo: « Ignis accensus est in furore meo et ardebit usque ad inferni novissima ». Ecce quam subito in consiliis super filios hominum multum differt; subito irascitur: arripienda dilationis occasio est, ne subita nos ira corripiat. « Cum exarserit in brevi ira eius, beati omnes qui confidunt in eo ». Vera quidem confidentia nisi de veritate non nascitur; hanc colamus ut illam adipiscamur, que inter repentina pericula reddat intrepidos ac beatos. Quid enim aliud remedii est, fratres, aut quenam instrumenta victorie quibus fidamus in hoc bello, ubi spes nostra se collocet? An in multitudine divitiarum? An in regnis et caduca potentia? An in virtute membrorum et corporeo robore? An in equis et curribus et bellico apparatu? Absit ab anima nostra: non sunt he ad salutem vie; non sit in nobis super quem iusti rideant et dicant: « Ecce homo qui non posuit Deum adiutorem suum, sed speravit in multitu­ dine divitiarum suarum et prevaluit in vanitate sua ». Scimus quod « non salvatur rex per multam virtutem et gigas non salvabitur in multitudine virtutis sue ». Scimus quia « fallax equus ad salutem »; scimus quia « non in fortitudine equi voluntatem habebit neque in tibiis viri beneplacitum erit ei ». Quod est autem beneplacitum regis nostri, quo salvari nostra possit infirmitas? Certe illud etiam scimus: « Beneplacitum est Dominò super timentibus eum et in eis qui sperant super misericordia eius ». Hic est rectissimus trames ad salutem, hic sequendus est nobis; «non in arcu nostro sperabimus et gladius noster non salvabit nos », sed « dextera Dei et brachium eius et illuminatio vultus eius ». Hic figenda spes, huc ver­ tendus animus, hinc auxilium poscendum: « hi in curribus et hi in 5-7 Deut. 32.42. 32.16.

9-10 Deut. 32.22.

24 Ps. 32.17.

30-31 Ps. 43.4.

12-13 Ps. 2.13.

24-26 Ps. 146.10.

20-22 Ps. 51.9.

27-28 Ps. 146.11.

5

10

15

20

25

30

22-24 Ps.

29-30 Ps. 43.7.

32ss. Ps. 19.8.

1 cod. arriperit. 5 cod. m anca ait; supplisco secondo l’ Estense. 6-7 et d e . . . capitis] nel testo volgato etc. 8 -1 0 c e d e s ... novissima] m anca nel testo volgato. 8 cod. ultio est col segno di trasposizione. 2 1 -2 2 sed spe­ r a v it. . . sua] nel testo volgato etc. 23 -2 4 et g i g a s .. . sue] nel testo volgato etc. 23 cod. m anca non salvabitur. 25 -2 6 n eq u e. . . erit ei] m anca nel testo volgato che prosegue Quid ergo est. 31 hue] cod. hic.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

78

F ran cesco Petrarca

equis, nos autem in nomine Dei invocabimus » et scientes quia « vana salus hominis; in Deo faciemus virtutem et ipse ad nichilum deducet inimicos nostros ». Hec est, non alia, salus nostra; hec nostra virtus, hec nostra securitas, hoc remedium unicum contra iram Domini: vacare, 5 timere, sperare et orare « ne in furore suo arguat nos neque in ira sua corripiat nos », sed eam longe faciat a nobis «amoveatque plagas suas »; et interim ita vivere ut audientiam et misericordiam mereamur. Amanda nempe misericordia, tremenda iustitia; hanc bonis actibus mitigemus, illam piis precibus imploremus. Profecto autem, ut ad propositum redeam, 10 sive mitem sive terribilem hunc dominum talia pro se passum siquis devota mente meminerit, omnes libidinum frangentur aculei et quamvis in imo defixi domita carne resilient; nulla tamen utilior quam proprie mortis cogitatio; neque enim de nichilo dictum est: « Memorare novis­ sima tua et in eternum non peccabis ». His et similibus contra carnis 15 incendia remediis instructum assidue et armatum habere animum atque in excubiis semper intentum tenere profuerit: nulla enim pestis infestior, nulla crebrior, nulla comunior: in omne genus hominum regnat, omnem statum stimulat, omnem sexum solicitât, omnem pungit etatem et cum relique singulorum, hec omnium fere est. Haud inelegans fabella dyabo20 lum ex infando coitu peccatricis anime septem filias genuisse: Super­ biam, Avaritiam, Gulam, Iram, Invidiam, Accidiam atque Duxuriam, cumque omnes ex ordine nuptui collocasset singulas singulis populis, quorum nomina sileo, nequem forte liberior stilus offendat, solam natu minimam Duxuriam remansisse innubam, eoque quod sororibus euntis 25 esset blandior ab omnibus appetitam, atque ita nullis certis thori legibus astrictam sed publice prostitutam, effectumque ut cum relique singularum gentium sint, ut dixi, hec una sit omnium: omnibus temporibus, omnibus locis adest, quocunque nos flectimus, vel viva species vel ignifer cultus oculis, vel blanda vox auribus incidit, vel omnino sensibus lenocinium 30 aliquod presto est, nec in aperto tantum luce media bellum movet, sed tenebras latebrasque perrumpere audet, quin et abditis locis audaciam col­ ligit et intempesta nocte licentius sevit, denique, ubi atre pestes sopiun­ tur, hec vigilat et quietem mortalibus inquietam facit. Declarant hoc 1-3 Ps. 107.13-14. 5-6 Ps. 6.2 ( = 37.2). 6 Ps. 38.11. 7 cf. De rem. 1.8. 9 cf .D e rem. IX.58. 13-14 Eccli. 7.40. 19ss. Questa haud inelegans fabella si legge nelle Vitae Patrum donde passò nel Fiore di Virtù e da questo nel Ristorato del Canigiani. 6-7 sed ea m . . . mereamur] manca nel testo volgato. 9 ss. profecto a u t e m . . . ] m anca nel testo volgato fino a « appareat. Ig itu r » (p. 84, r. 10). 11 cod. frangunt. 22 cod. collocasset nutui col segno di trasposizione. 23-24 cod. sola. .. minima. 26 cod. religua 31 cod. prerumpere. 32 cod. senii. 33 cod. quietam.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

'r'·’

D e o tio religioso

^

' ^ $ S ?·*1Ψ ·· 'i·'-

79

ita esse portentum somniorum et turbulentissime visiones, de quibus et si multa magnis ingeniis disputata sint, nondum tamen exacte satis ad ima perventum reor: tam multe sunt species, tam varie rerum forme, totiens nullis aut [prorsus ignotis causis quies nostra concutitur, dumque omnia nunquam cogitavimus aut cogitaturi essemus in somnis occur- 5 runt et quod in vigilantibus non auderent in dormientibus pertentant atque interdum peragunt in nobis quod evigilantes adversaremur et experrecti flemus; ita somno obrutam et quasi ebriam animam eo dolis protrahunt, quo aperta vi nunquam vigil et sobria trahi posset. Quod somni ludibrium Augustinus in se ipso ea iam sanctitate et etate con- io queritur. Contra hos occultos et, ut ita dixerim, subterraneos insultus et victus parcitas et corporis, sed magis anime sobrietas multum confert. Ad hoc et fames et labor et vigilie, que profundum somnum et somnia extinguentem provocant; supra omnia autem mentis frenum, quo ab omni turpi cogitatu et meditatione rerum inanium abstrahamur, aver- 15 sioque animi a transeuntibus multis rebus ac variis et ad unum stabile bonum verumque conversio, nominarim pactio illa de qua ait Iob: « Pepigi fedus cum oculis meis ut ne cogitarent quidem de virgine ». Non dixit ne viderent, sed ne cogitarent; quid enim avertisse oculos vel clausisse vel amisisse etiam iuvat, si interim spectaculis luxurie veteris 20 vaga mens inhiat et qua corporeus sensus nequit libera cogitatio circum­ fertur? Siquidem nichil omnino, nisi quid oculus videt, concupiscentiam incitaret, multum innocentie haberent nox et cecitas, cum tamen utraque suis et prima maioribus cupidinibus inardescat. Domanda igitur et fre­ nanda mens est, quibusdam quasi compedibus cogitatio cohercenda; sed 25 quia « intrare mortem per fenestras » Scriptura nos docuit, ideo vel clau­ dende ille, vel intenta custodia observande. Hinc est ut de salute anime cum oculis paciscendum sit, ut nec illi periculosis aspectibus iter pandant et illa excubet in limine apertisque licet foribus fantasmatum cuneos ab ingressu arceat; hoc est carnem spiritui subiecisse et vicisse seipsam, qua 30 nulla clarior victoria est, in qua arma precipua illa sunt, quorum partem superius attigi: parsimonia vite, meditatio mortis, afflictio corporis, humilitas anime, circumspectio et excubie, fuga mulierum, vestis aspe­ ritas, memoria passionis Cristi, iudicii expectatio, inferni metus, spes 10 cf. Aug. Conf. X . 30.

mi

18 Job 31.1.

26 Jer. 9.21.

9 aperta] cod. apta. 15 inanium] cod. in animum. ha ut] cod. m anca ad. 18 ne] cod. non] correggo

19 cod. m anca il corretto.

16 cod. dopo ani­ com e nell’Estense.

ne dop osed; supplisco com e nell’ Estense. 21 cod. vagat, poi vox. 27 cod. m anca observande e de salute anime] su p ­

23 cod.

plisco secondo l’ Estense.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

80

F ran cesco P etrarca

eterne vite. Huius autem rei innumerabilia exempla suppetunt de sancto­ rum historiis; imo vero quot sancti, tot sunt carnis proprie domitores: nominatim vero quantum presens memoria festinanti suggerit, ut sileam Paulum, vel in propria causa fide dignissimum testem, Antonius, Hila5 rion, Ambrosius insigniter id egisse videntur, ut singulorum vita testa­ tur, nemo tamen insignius quam Franciscus. Hoc est iter, hi sunt duces, hic est finis: corpus obediens, liberam animam habere, imo regnan­ tem, sic enim Deo serviens dici debet. Profecto enim qui bona fide veteribus finem curis imposuerit, ut in armata fieri solet, sic in hac 10 quoque vite militia receptui cecinerit, puto vel penitus vel magna ex parte ab his tempestatibus fiber erit, precipue si ieiunium et silentium diurnum, si fidelis oratio vespertina et indubitata de divina ope spes accesserint. Hec sane omnia singulatim explicata nullis hominum fami­ liariora quam vobis invenientur, quibus et instituti rigor et solitudo 15 ingerunt que ab his studio ingenti queri solent, animus modo non desit equus et propositi sui memor. Multa nunc de brevitate vite, de certitu­ dine mortis incerte, de immunditia camis, de feditate peccati, de splen­ dore virtutis, de supplitiis ac premiis eternis dici poterant, que animum hinc periculis attonitum suis, hinc oblectationum inutilium obscenitate 20 deterritum, illinc vero pulcritudine difficilium rerum captum et huius lucis opera cum crastinis mercedibus conferentem malis cupidinibus avocarent; sed vulgata sunt· omnia et supra destinatum libellus iam excrescere incipit. Itaque ut principio finis consonet, « Vacate et », quod sequitur, «videte»; quidnam vero videbitis? «Quoniam» inquit «ego 25 sum Deus, videbitis ergo Deum deorum in Syon ». Veruntamen, ut ad illam visionem veniatur, ultra quam nichil est penitus quo mens nostra suspiret, nec humana mens solum sed angelica, quibus, oro, tramitibus ambulandum credimus? An per avaritiam et peritura lucra, libidinem ac luxum et inania gaudia? An per superbiam et iram cruentaque prefia? 30 Ifibet aliquantisper insistere, nam et cognitu digna res est et sobrii viatoris est rectum iter inquirere. Iverunt equidem, ut scriptoribus gentilium placet, his itineribus ad celum multi, precipue Romulus et Alcides; qualiter tamen tanto volatui alas explicuerint ignoro, alter fraterno, multorum alter sanguine madidus. Sed ubi Castor et Pollux, 23-25 Ps. 45.11.

25 Ps. 83.8.

1 cod. m anca vite; nell’ Estense spes et desiderium vite eterne. 3 -4 cod. ut sileam Paulum qui in propria causa fidedignissima testem. II Paris. 6 5 02 e l ’ Estense aggiungono dopo qui il vel e nel resto concordano col nostro cod. : l’H arl. 6 3 4 8 om ette il passo. H o em endato nel m od o che m i pareva più convincente. 8 cod.

qui enim, per ripetizione del precedente enim.

14 cod.

vigor corr. r-.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e o tio religioso

81

ubi romani Cesares, quos opum vis et imperii fastigium et bellorum gloria et in primis subiectorum insulsa credulitas ad celum extulit, eosdem veritas in Tartarum demersit? An parum id clare fassus est Cicero? Profecto ait: «illum qui hanc urbem condidit, Romulum, ad deos immor­ tales benivolentia famaque substulimus», quod profecto nichil est aliud, 5 quam mendacio substulisse, et in eo quidem quod ait « benivolentia », causam inhabilem, in eo vero quod addidit « fama », modum false divini­ tatis expressit, ad quam cruento regi conferendam non viri meritum, sed favor civium et falsi iudicii parens amor impulerit, quamque sibi non veritas dedit sed genitrix fama mendacii. En deus exanimis ad celum 10 raptus, ut tunc Iulio Proculo rure redeunti creditum, sed verius inter­ fectus et discerptus a senatu et sic in paludem Capree proiectus, ut nul­ lum indicium cedis extaret. Hec sunt « rapti secreta Quirini », quem in­ sane plebis amor commendet, quem fama volatilis consecret et ad celum tollat. Sic enim Ciceronis preconium sonat, quod supra posui: «ad celum 1 5 benivolentia famaque substulimus ». Qua in re veri studio plebis odium non timuit. Sed id forte cuipiam videatur occultius: illud apertissimum, quod in Officiis scripsit. « At in eo rege » inquit « qui urbem condidit non ita: species enim utilitatis animum impulit eius, cui cum visum esset utilius solum se quam cum altero regnare, fratrem interemit ». Obmisit 20 hic et pietatem et humanitatem, ut id quod utile videbatur, neque erat, assequi posset, et tamen muri causam opposuit, speciem honestatis nec probabilem nec satis ydoneam: peccavit ergo, pace vel Quirini vel Romuli dixerim. Quibus in verbis professionis sue memor Cicero pene civilitatis obliviscitur, dum velut alienigena verendum populo condito- 2 5 rem urbis philosophica libertate arguit, eiusque non dei sed impii et scelerati hominis vitam nudat. Quid historici? Quid poete ipsi, quorum carminibus viri fortes debent idipsum, quicquid est, non modo ficte di­ vinitatis, sed etiam vere glorie? Certe ubi ad eam quam dixi divinitatem fando pervenerint, pudore obvio subsistunt eosque renitentes licet suam 3 0 in partem veritas trahit. An hec parum aperte Divius in primordio ingentis et preclari voluminis posuisse videtur, ubi ab ipsa urbe condita romanas res aggressus, nec populi nec principis sui veritus iudicium simul et reverentiam et amorem veritati cedere compulit? De conditore 4-5 Cic. Catii. III. 1.

13 Luc. Phars. I. 197.

il cf. Ov. Fasti. II. 49lss.

18-20 Cic.

De off. 3.4 1 2

cod.

b r e v ia z io n e 9 28

cod. cod.

m an ca

cam

fa v o r e ·, m an ca

su b iectoru m . m a le

cod.

ficte .

7 cau sam ] co d .

in t e r p r e t a t a .

m an ca 29

am or. cod.

m an ca

7 -8 10

cod.

cod .

ta m en ,

c e r to n a to d a u n ’a b ­

m an ca

e a n im is .

fa m a . . . 22

e x p r e s s it . cod.

ca u s a .

u b i.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

F ran cesco P etrarca

82

enim urbis loquens, « Datur » inquit « hec venia antiquitati, ut miscen­ do humana divinis primordia urbium suarum augustiora faciat, et sicui populo licere oportet consecrare origines suas et ad deos referre auc­ tores, ea belli gloria est populo Romano, ut cum suum conditorisque sui 5 parentem Martem potissimum ferat, tam et hoc gentes humane patian­ tur equo animo quam imperium patiuntur ». Ecce quam veritas clara est; nulla hic ab homine pagano et romani nominis laudatore, nulla, inquam, vera Romuli divinitas affertur, sed antiquitatis venia et licentia consecrandarum originum et patientia gentium sublectarum: nichil 10 solidi igitur, sed inane licentieque et opinionis est totum. Quod ita prorsus sensisse Livium Augustinus intellexerat libro Civitatis Dei ul­ timo. « Quis autem » dixit « Romulum deum nisi Roma credidit, atque id parva et incipiens? Tum deinde posteris servare fuerat necesse quod 'acceperant a maioribus, ut cum ista superstitione in lacte quodammodo 1 5 matris ebibita cresceret civitas atque ad tam magnum perveniret im­ perium ut ex eius fastigio, velut ex altiore quodam loco, alias quoque gentes quibus dominaretur hac sua opinione perfunderet, ut non quidem crederent, sed tamen dicerent deum Romulum, ne civitatem cui servie­ bant de conditore eius offenderent, aliter eum nominando quam Roma ». !20 Ecce quidem quod Livius fatebatur in verbis supra positis, ubi ait tam hoc divinitatis nomen in Romulo equanimiter quam ipsum Rome im­ perium gentes pati, neque enim qui patitur approbat, sed obstare non potest, aut non vult; equidem Romam ipsam parvam adhuc, ut Augu­ stino placet; et minus reverenter de Romuli fratrisque ortu agens ait: 2 5 « Compressa vestalis cum geminum partum edidisset, seu ita rata, seu quia deus auctor culpe honestior erat, Martem incerte stirpis patrem nuncupat ». Atqui Deus auctor culpe nunquam fuit, quippequi et nulla re alia quam culpa offenditur et semper contrarii auctor est. Seu igitur talis origo Romuli, seu vita, quam notissimam omnibus locus iste 130 non capit, ad eum in celum benivolentia famaque tollendum quam suffi­ ciens scala sit iudicare perfacile est. Quid idem Livius de Enea, qui Cesaree stirpis auctor, ut perhibent, et ipse abiit ad deos? « Secundum », inquit «inde prelium Latinis Enee etiam ultimum operum mortalium fuit. Situs est, quemcunquè eum dici ius fasque est, super Numicum 12-19 Ang. De civ. Dei. 22.6.

1-6 Liv. Praef. 7.

25-27 Ι,ίν.

1.4.2.

32 ss. Ι,ίν. 1.2.6. 1 cod. dopo seguo l ’ Estense.

datur

enim. 3 cod. m anca ad. 10 cod. licentie ; crediderit·, m a credidit altri codd. (Estense, H arl. 6348, Agostino. 34 N um icum ] cod. inimicum.

aggiunge

12 cod.

Paris. 6502) e il testo di

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e otio religioso

83

flum en; Iov em indigetem appellant ». E t h ic q uoqu e non veritas, sed op in io vu lgi est, et de sepulcri quidem lo c o certus, de nom ine d u bitat; im o vero non dubitat, sed dubitare se sim ulat atque ita hesitans inter veritatis et imperii m aiestatem , ne alterutram offenderet, rem certissi­ m am reliquit in m edio. Age, iam post philosophos atque historicos quid 5 p oete sentiant audiamus. E qu idem F laccus in libro Carminum palam ita predicat: « Quid foret Ilie M avortisque puer si taciturnitas Obstaret m eritis invida R om u li? ». C onstat autem cuius glorie sola taciturnitas n o ce t u tique prodesse sermones h om inum ; q u od in aliis magis magis­ que m o x aperit, quando et « E reptum Stigiis fluctibus E acum V irtus et 10 fa v o r et.lingua poten tiu m V atu m divitibus consecrat insulis. D ignum laude viru m m usa veta t m ori ». E cce et consecrare et im m ortalitatem Iparere linguam ingenium q uoqu e vatu m audio; quid m ulta? et divinitatem , qualem illi colebant, celum que prestare: sic enim sequitur: « Celo musa b ea t». Q uod et in H ercule et in fratribus Eedeis et in Ciberò patre exem - 15 plificat, dum illum celestibus epulis interesse, illos opem ferre naufragiis, hunc vero v ota m ortalium ad op tatos exitus ducere ait. Que om nia si nonnisi per fam am poeticam qu e facundiam fieri consentiunt, liquet hauddubie qualis esset illa divinitas, que doctissim os hom ines splen­ dore nom inum captos, scientes prudentesque sacrilegi erroris in foveam 20 traxit. Ia m illud C ucani de Cesaribus expositionem non requirit, u bi ait: « Bella pares superis facient civilia d ivos; Fulm inibus manes radiisque orn abit et astris Inque deum tem plis iurabit R om a per um bras ». Q u od etiam iam extin cta progenie Cesarum in illo nom ine multis post seculis servatum scim us; idque de urbe R om a ac Cesare A ugusto V irgi- 25 lius agens ait in Bucolicis: « H i c illum, vid i iuvenem Melibee quotannis Bissenos cui nostra dies altaria fum ant ». Quem v ir tantus deum vocare n on erubuit, ac ne parum constanter insaniret addidit: «N a m q u e erit ille m ichi semper deus; illius aram Sepe tener nostris ab ovilibus im buet agnus ». E n ut m ortalem , licet ingentem hom inem , et deum asserit et 30 sacrificium spondet. F u it enim eo am plior furor popu li erga Augustum , u t qu od ceteris om nibus post m ortem tributum erat tribuendum que re-

7-8 Hor. Carm. IV. 8.22-24. 26-27 Virg. Eel. I. 42-3.

indigentem. invidia. 10-11 12 cod. parerere. 22 l’ Estense observatum. 1 cod.

8 cod.

loss. ibid. 25ss.

22-23 I,uc. Phars. 7. 457-9.

28-30 ibid. 7-8.

sepulcro; cod. homine. 7 cod. Iulie. favor et virtus .. .virtus. 11 lingua] cod. gloria. cod. parti; cod. Fluminibus. 25 servatum] nel­ 29 cod. ovibus. 2 cod.

cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

84

F ran cesco Petrarca

stabat, sibi tribueretur in vita, iuxta illud Flacci: « V iventi tibi divinos largim ur honores Iurandasque tuum per nom en ponim us aras », Tem pus m e deficiet, si scriptorum testim onia de h ac re cunta exequi volu ero; sed ista sufficiunt et ex his reliqua cognoscuntur. U num nulla m ichi 5 festinatione preterm ittere libuit, q u od Marcus Cicero et doctrina m axim us et ingenio summus et eloquio v ir incom parabilis non alicubi incidenter, sed ex p rop osito posuit in eo ipso libro qu o Naturam exposuit deorum, q u od tam en aliunde potiu s quam e ciceroniano fon te detorsi, u t scilicet et quid alter externus et quid dom esticus alter testis de una eadem que io re, varii forsan in aliis, h ic concordes, senserint simul appareat. Igitu r Lactantius, et ipse magnus vir ac noster, in eodem libro q uo gentilium erroribus exarm atis fidem nostram quantum quivit arm avit, om nem que hanc deorum scenam mira et laudabili curiositate detexit, inque h oc idem opus A ugustino atque aliis seguacibus viam fecit, cu m m ulta de 15 prim a deorum inventione disseruisset, sic adiecit: «D e in d e ipsi reges cu m cari fuissent his quorum vita m com posuerant m agnum sui desi­ derium m ortui reliquerunt. Ita qu e hom ines simulacra finxerunt, ut haberent aliquid ex im aginum contem plation e solatium progressique 20

longius per am orem m em oriam defunctorum colere ceperunt, u t et gratiam referre benem eritis viderentur et successores eorum allicerent ad bene im perandi cupidinem ». H is dictis, rem testim onio confirm ans ait: « q u od Cicero de natura d ocet deorum dicens: ‘ Suscepit autem vita h om inum consuetudoque com unis u t beneficiis excellentes viros in ce-

lum fam a ac volu n tate tollerent: hinc Hercules, hinc Castor et Pollux, 25 h inc Esculapius, h inc L iber ’ . E t alio lo c o : ‘ atque in plerisque civitatibu s intelligi p otest acuende virtutis gratia, aut q uo libentius rei publice causa periculum adiret optim us quisque, virorum fortiu m m em oriam hon ore deorum im m ortalium consecratam ’ . H ac scilicet ratione R om ani Cesares suos consecraverunt et Mauri suos reges. Sic paulatim religiones 30 esse ceperunt, dum illi prim i qui eos n overan t eo ritu suos liberos ac nepotes, deinde om nes posteros im buerunt. E t hi tam en summi reges ob 1 -2 Hor. Ep. II. 1.15-16. III. 19.50).

il

15ss. I.act. Div. Inst. I. 15.33s. (Cic. De nat. deor. II. 24.62;

1 la concordia dei codd. visti finora non m i autorizza a sostituire a Viventi del testo oraziano, com e pure lo leggeva il P. nel suo Orazio (Laur.

Presenti

L X X X I V . 1). im m ediatam ente a

sufficiant. imploremus di p . quivit] cod. quid.

4 cod.

erroribus·, ratione; seguo l’ Estense. tandem, m a è un’emendazione;

m anca

m anca

Lactantius segue quo. 12 cod. solatium. 28 cod.

11 nel testo volgato 7 8 , r. 9 ;

cod. manca

18 cod m anca

31 tam en] le edd. di L attanzio hanno qui i codd. hanno

tamen.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

D e o tio religioso

85

celebritatem nominis in provinciis omnibus colebantur. Privatim vero singuli populi gentis aut urbis sue conditores, seu viri fortitudine insignes erant, seu femine castitate mirabiles, summa veneratione coluerunt ut Egiptus Ysidem, Mauri Iubam, Macedones Cabyrum, Peni Uraniam, Patini Faunum, Sabini Sancum, Romani Quirinum: eodem utique modo Athene Minervam, Samos Iunonem, Paphos Venerem, Vulcanum Uemnos, Uiberum Naxos, Apollinem Delos. Sic per populos atque regiones varia sacra suscepta sunt, dum homines grati esse in suos principes cu­ piunt et quos alios honores vita carentibus deferant invenire non possunt. Preterea pietas eorum qui successerant plurimum contulit ad errorem, qui ut divina stirpe nati viderentur divinos honores parentibus detule­ runt deferrique iusserunt. An potest aliquis dubitare quomodo religio­ nes deorum sint institute, cum apud Maronem legat Enee verba sotiis imperantis: ‘ Nunc pateras libate Iovi precibusque vocate Anchisen genitorem cui non tantum immortalitatem, verum etiam ventorum tribuit potestatem: ‘ Poscamus ventos atque hec mea sacra quotannis Urbe velit posita templis sibi ferre dicatis ’ ? Idem scilicet de love Fiber et Pan et Mercurius et Apollo fecerunt; ac postea de his ipsis successores eorum. Accesserunt etiam poete et compositis ad voluptatem carminibus in celum eos substulerunt, sicut faciunt qui apud reges etiam malos pangericis mendacibus adulantur. Quod malum a Grecis ortum est, quorum levitas instructa dicendi facultate et copia incredibile est quantas mendaciorum nebulas excitaverit. Itaque admirati eos et susceperunt primi sacra illorum et universis gentibus tradiderunt. Ob hanc vani­ tatem vSibilla sic eos grece increpat: Grecia quid confidis in viris esse rectores et cur inania dona mortuis affers, hostias idolis celebras? Quis tibi errorem in mente posuit ut hec facias derelicta dei magni facie? ». Ad hec, ut in libro Safientie legitur, « provexit ad horum culturam et hos qui ignorabant artificis eximia diligentia. Ille enim volens placere illi qui se assumpsit elaboravit arte sua ut similitudinem in melius figuraret, multitudo autem hominum abducta per speciem operis eum, qui ante tempus tanquam homo honoratus fuerat, nunc ut deum adoraverunt; 14-15 Virg. Aen. VII. 133-4. 14.18-21.

16-17 Virg. Aen. V. 59-60 [ . . .me sa cra ...] .

5

10

15

20

25

30

28ss. Sap.

colebatur. 9 cod. alios alios. 10 cod. m anca ad. 16 cod. tribuit. 17 cod. velut posito. 18 cod. hic. 20-21 cod. m anca ma­ los pangericis. Ouanto a quest’ultim a parola, occorre appena notare che i testi di D attanzio e le stam pe del De otto hanno panegyricis, m a io non dovevo m utare 1 cod.

m anca

la form a che m i danno i mss. (Harl. 6348 ; Paris. 6502) e che è quella usata dal P. 22 cod.

gravitas corr. le-,

26 cod. m anca

dona.

27 in mente] cod.

invenit.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

86

F ran cesco Petrarca

et h ec fuit vite hum ane deceptio, quoniam aut affectui aut regibüs deservientes hom ines incom unicabile nom en lapidibus et lignis im ­ posuerunt ». Sane qu od ait « affectui » aut « regibus » eo pertinet, q u od u bi Cicero excellentium virorum , Lactantius vero regum defunctorum 5 reverentiam erroris deposuerat fundam entum , hic et pietatem et affec­ tu m patrium addit: utrunque possibile enim, utrunque sim ilitudinem veri habet. Superedificasse etiam vel poetas, ut ille, vel illustres artifices, u t hic ait, pictores scilicet aut, quod idolo convenientius est, sculptores tam proprie dictum est u t ad errorum cum ulum nichil fingi possit effi10 cacius, cu m in altero oculorum , in altero sint aurium blandim enta, quibus precipue sensibus veritas et falsitas in animam subit. Ceterum Lactantius his que proxim e audistis explicitis iterum versus ad Cicero­ nem : «M arcu s Tullius » inquit

« q u i n on tantum perfectus orator, sed

etiam philosophus fuit, siquidem solus extitit Platonis im itator,

in

15 eo libro q u o se ipse de m orte filie consolatus est non dubitavit dicere deos qui colerentur hom ines fuisse. Q uod ipsius testim onium eo debet gravissim um iudicari, q u od et augurale sacerdotium h abu it et eosdem se colere venerarique testatur. Itaqu e intra paucos versiculos duas res n obis dedit, nam dum im aginem filie eodem m od o se consecraturum 20 profitetur q uo illi a veteribus sunt consecrati, et illos m ortuos esse d ocu it et originem vane superstitionis ostendit. ‘ Cum vero ’ inquit ' et mares et fem inas com plures ex hom inibus in d eoru m 'n u m ero esse videam us et eorum in urbibus atque agris augustissima delubra venerem ur, assentiam ur eorum sapientie quorum ingeniis et inventis om nem vitam legibus 25 et institutis excultam institutam que habem us. Q uod si unquam ullum animal consecrandum fuit, illud p rofe cto fuit. Si Cadmi progenies, aut A m phitrionis, aut Tindaris in celum tollenda fam a fuit, huic idem h onos certe dicandus est; q u od quidem faciam teque om nium optim am atque doctissim am approbantibus diis im m ortalibus ipsis in eorum cetu loca30 tam ad opin ionem om nium m ortalium con secrabo ’ ». H ec quidem Cicèronis ad literam verba sunt, in quibus et suum tenuit m orem et ita dolori suo paruit, ne veritati sub intelligentium iudicio pugnaret, durii hom ines ad celum non quidem veritate sed fam a tolli solitos com m em o­ rat, seque priorum exem plo defunctam filiam, quam sum m o amore 35 dilexerat, consecraturum quoqu e fam a et literis ac deorum in con cilio locaturum , non quidem vere, sed ad opinionem om nium m ortalium p o l13-30 ta c t . Div. Inst. I. 15.16ss. (Cic. De cons, framm. 11).

gratissimum. . 26 Cadmi] il cod. sembra leggere cadini. 2 7 -2 8 le idem.. . quod mancano nel cod. ; supplisco secóndo gli altri còdd. (Estense, Paris.); il còd. ha Tindaris e non correggo. 31 cod. manca et suum.

17 còd. paròle H arl.,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

'

J®

'

-t ' ·

D e o tio religioso

87,

liceretur, ipsis insuper diis approbantibus, illis, inquam , diis, qui nulla re magis quam erroribus m ortalium et superstitione, delectantur, ut facile credi possit illos, seu hom ines mali fuerint seu dem ones, ultro Ciceroni in consecratione filie consensuros, q uo vel errantis facundia vel scientis causa saltem esset errorum his quorum im becillius ingenium 5 ; verboru m splendor hebetaret. Sane hunc ipsum

Ciceronis

articulum.

L actantius anxie discutiens, « F o r ta s s e » inquit -« dicat aliquis pre nimio, luctu delirasse Ciceronem. A tqu i om nis illa oratio et doctrina et exem ­ plis et ipso loquendi genere perfecta, non egri, sed constantis animi ac, iudicii fu it et hec ipsa sententia nullum prefert indicium doloris; neque, enim p u to illum tam varie, tam copiose, tam ornate scribere potuisse,

iq

nisi luctu m eius et ratio ipsa et consolatio am icorum et longitu do tem ­ poris m itigasset ». E n im vero h ec Lactantii con iectu ra quam vera sit, n on tam ex h o c loco, quam ex ipsius Ciceronis ad Athicum epystolis dili­ gens lector intelliget. Ille autem nichilom inus, nequa suspitio libri 15 illius quèm dolore dictante scriptum esse non am bigitur superesset, alio­ rum q u oq u e volum inum eius illustrium testim oniis utitur et « Quid » in qu it « q u o d idem dicit in libris De re publica, idem De gloriai N am De legibus, qu o in opere P latonem secutus leges volu it ponere, quibus putaret usuram esse iustam et sapientem civitatem ,· de religione ita 29 · sanxit : ‘ d ivos et eos qui celestes semper habiti sunt colu n to, et illos quos colen dos celo merita locaveru n t H erculem , Liberum , E sculapium , Castorem, Pollucem , Q u irin u m ’ ». U bi m ichi quidem preter solitum am bi­ gue loqu i visus erat, u t innueret quosdam sem per celestes et velu t indige­ nas, alios quasi advenas et in celo non natura sed. suffragiis hom inum co i- 25 locatos, nisi et hos ipsos sem per celestes non quidem fuisse sed habitos, esse diceret, h oc est in his q uoqu e non rei sed opinionis esse divinitatem , id ta n tu m m odo interesse, q u od alii ex tem pore, alii ab eterno crediti atque h abiti sunt dii; et in Tusculanis id dixisset apertius; veritus forte enim ne quasi inutilium rei publice legum auctor aut probatarum reli- 39 gion u m eversor p op u lo esset invisus, q u od in libris legalibus occultarat, u bi ad popu lum serm o erat, in philosophicis ubi d octos alloquebatur, clarior fuit, quam vis et ibi etiam timuisse L actan tio visus sit. Sic enim ait.; 7-13 Lact. Div. Inst. I. 15.21-22. Inst. I. 15.23. (Cio. De tes;. II. 19).

14 cfr. Cie. Ad AU. X II. 14.

17-23 Lact. Divi

4 cod. consectatione. 6 ss. Sane h u n c .. .] m anca nel testo volgato fino a « q u i colu n tu r» (p. seg. r. 16). 14 ex ipsius] cod. m anca ex. 16 scrip­ tum ] nell’Estense conscriptum . 19 quo] cod. qui. 20 dopo civitatem il cod. ha in qua. 21 cod. perhabiti, probabile attrazione del -per di sem per. 25 quasi] coA.. quam\ correggo secondo l’ Estense. 27 cod. . divinitate■ 32 ubi doctos ,è aggiunto in margine, della stessa m ano.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

88 « in

Francesco Petrarca

Tusculanis,

cu m diceret to tu m pene celu m h u m an o genere co m p le­

tu m , ' S i v e ro scru ta ri ’ in q u it ‘ v e te ra e t e x illis q u e scrip tores G recie p ro d id eru n t eruere coner, ipsi illi m aiorum g en tiu m dii q u i h a b e n tu r h in c a n obis p ro fecti in celu m reperientur. Q uere quoru m d em o n stran tu r se5

p u lc ra in G recia; rem iniscere, q u on iam es in itia tu s, qui tra d a n tu r m isteriis: tam en den iqu e q u am h oc la te p a te a t in telliges ’ ». N u llu m ergo q uidem in his T u llii ve rb is tim oris ve stig iu m agnosco, quin ingenu e fa te a tu r m aiores etiam deos h in c p ro fecto s a d celu m , q u o d u t reliq u a in tellig i oportere n u lli d u biu m esse d ebet, deos quoqu e illu c non v ere sed opinio-

10 n ib u s pervenisse. Q u id h a c confessione clariu s? U n d e m iror q u id est q u od in p a rte E a cta n tiu s a it: « T e s ta tu s e st» in q u it « A th ic i conscien­ tia m », u b i m elius B ru ti co n scien tiam d ixisset, ad B ru tu m enim , non ad A th icu m , e st Tusculanarum questionum lib er; sed in h oc m odicu m est m om en ti; ta n tu m q u od sit te s ta tu s a d verta m u s. « T e s ta tu s est » in q u it 15 « e x ipsis m isteriis in tellig i posse q u o d om nes illi h om ines fu e ru n t q u i

co lu n tu r ». R e c te id q u id em de Cicerone U actan tiu s. Q u a le vero est q u od seq u itu r? « E t cu m » a it « de H ercu le, U ibero, E scu la p io , C astore, P o llu ce, in cu n ta n ter fateretu r, d e lo v e ac A p o llin e p a trib u s eorum , item de N ep ­ tu n o , V u lcan o , M arte, M ercurio, q u os m aiorum g en tiu m deos a p p ella vit, 20 tim u it ap erte confiteri; e t id circo a it la te h o c p a tere, u t id em de lo v e ceterisq u e an tiq u io rib u s diis in telligam u s, qu oru m m em oriam , si eadem ratio n e v eteres con secraveru n t, q u a se im agin em nom enqu e filie conse­ cra tu ru m esse d icit, ign osci m eren tibu s p o test, cred en tib u s non p o test. 25

Q uis enim ta m dem ens, q u i consensu e t p la cito in n u m erabilium stu lto ru m aperiri celu m m ortu is a rb itretu r, a u t aliq u em q u od ip se non h a b e a t dare a lteri posse? ». E g o sane, u t h ec d ivin e d ici fateo r, sic in h is Ciceronem tim u isse non in telligo, e t si enim am ici co n scien tiam te sta re tu r e x m is­ te riis in tellig i posse q u a m la te p a te re t id q u od d ix erat, vo len s e t que de m in oribus d icu n tu r a d m aiores e tia m deos tra h i, tam en idip su m de m aio-

30

ribu s expresse iam d ix erat, m aiores scilicet deos etiam h in c a n ob is p ro ­ fe cto s in celu m reperiri, cu iu s d icti argu m en tu m a ttu lit m isterioru m t r a ­ ditionem , a d q u a m am ici anim u m m em oriam que m itteb a t. E q u id e m si n ec nostri, u t fa ciu n t, u rg eren t nequ e illi u ltro cred eren t ac sin gula que a d religionem p ertin en t va n a 'e is esse a tq u e irrita fateren tu r, ta m en in tel-

35

figen tib u s u n iversalis illa confessio satis erat, q u a terra m m atrem deorum 1-6 I,act. Div. Inst. I. 15.24 (Cic. Tuse. I. 29). 3 cod .m aior.

11-12 cod. consequentiam.

runt] cod. fuisse; nell’Esteiise fuerint.

11-28

ibid. 26.

1 2 c o d .consequentiam

18 cod. incunctatur.

15 fue­

22 cod. m anca no­

menque filie; supplisco dall'esten se. 28 cod. lateret coi segni di espunzione sotto -ret. 35 qua] cod. que; altri codd. suggeriscono quod o quia; cod. m anca deorum.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De otio religioso

89

om nium esse d ix eru n t, que om nium q uoqu e hom in u m m ater est, u t n ich il d u b ii relin q u eretu r om nes illoru m deos q u a n ta lib e t su p erstition e quantiseu n qu e tem p o ru m sp atiis a d iu ta cu lto s a u t colen dos terrenos h om ines ac m ortales esse, non deos. Q u o ru m error suis in term in is si m ansisset, gran d e p ericu lu m e ra t p restare h om in i q u od d eb itu m D eo : v eru m occa­ 5 sione h a c dem ones fre ti c a llid ita te in sita d efu n cto ru m h om in u m sta tu a s subiere, cre d u lita te a tq u e in scitia hom in u m ab u ten tes, u n d e g e m in a ta p ericu li m ateria est, d u m non m odo hom ini sed dem oni D ei h o sti d iv i­ n u m offertu r obsequium , ip sa sta tu a , h oc est id oli m ateria, v ic e m co r­ poris, dem one a u tem in clu so anim e locu m obtin en te, u t sic e x corpore 10 a tq u e an im a fa c tu s ab hom ine illusor hom in u m deus con stet, cuiu s facien d i a rtificiu m T rim eg istu s hom inibu s d a tu m d icit, q u od scilicet ad a d v e n tu m v e r i D e i v e l a b la tu m esse, v e l auferri debere con q u eritu r. I t a h u c red ig itu r rerum sum m a: v eteres illos ingeniosissim os h om ines v e l in a n i m em oria d efu n cto ru m a p u d inferos degentiu m , v e l dem onum 15 q u o q u e fa lla ciis ac sa x is elusos, u t digno su p p litio in cred u la du rities p lecteretu r. M ichi quidem , fateo r, n u n q u a m in anim u m ven isset u t, deos e x h o m in ib u s fa cto s ostendere satagens, ta m m u lta ad c o n te x tu m de D a cta n tio e t Cicerone tran scriberem , nisi q u ia eorum libros u n d e ista su m ebam a lib i quidem raros, a p u d v o s a u tem nullos esse m em inerim . 20 Q u am ob cau sam que in eandem sen ten tiam de idoloru m e t su p ersti­ tio n is ex o rd io in lib ro Sapientie scrip ta n o veram , q u od is lib er ad m an um esset vo b is, vo len s sciensque p reterii. Q ue u squ ead eo ciceroniane sente n tie con sen tan ea su n t, u t ea v e l a P h ilo n e Cicero, ve l, si id m agis ratio tem p o ru m recip it, a C icerone m u tu a tu s P h ilo cred i p ossit, nisi u triu sq u e 25 m oribus e x tim a tis n eu ter alteriu s litera s a ttigisse vid ea tu r, sed p otiu s in u n u m ite r p a rita te q u ad am in gen iorum coincidisse v e l ignaros, presertim cu m illu d aristo telicu m veru m sit « V ero om nia consonare ». Sed ia m diu, nescio an e t u tiliter, a p roposito deerrasse vid eo r: redeundum est. E x om nibu s ig itu r viis, qu ibu s ad celu m conscendisse su n t cred iti q u i ad 30 in fern a d escen d eran t, n u lla n ob is eligen d a est; non enim v ie sed d ev ia q u ed am su n t; non eo d u cu n t q u o in ten dim u s. Q uis rectu m ig itu r n obis ite r o sten d at? Seced en d u m q u am longissim e ab arenosis a tq u e p a lu stri­ bus, a lto et con fragoso colle grad ien d u m est: lin qu en d a v itia , apprehen12

Herm. Trism. AscUpius 37 (cf. anche ibid., 23).

28 Arist. Eth. 12 cod. 21 cod.

Nie.

fatendi.

qui.

suscepit

coir,

14-17 Ita h u c . . . plecteretur] m anca nel testo volgato.

2 1 -2 8 Q uam ob

Sapientie·, supplisco re-·, cod. mutuantur.

2 2 cod. m anca

24 of. p. S7, r. 6 (e nota).

1198b. 11.1 2

...

consonare] m anca nel testo volgato.

secondo l ’ Estense.

25 recipit] cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Francesco Petrarca

90

dende v irtu te s, s tu ltitia deserenda, sectan d a sap ien tia; illaru m enim fin is h aru m prin cip iu m esse solet. H ic est ordo q u i e x F la c c i v e rb is elicitu ri ■ « V ir tu s est v itiu m fu gere e t sap ien tia p rim a S tu ltitia caruisse ». P re­ clare q uidem S a ty ric u s a it: «Sem ita certe T ra n q u illa p er v irtu te m p a te t 5 u n ica v ite ». U n ica tra n q u illa rute sem ita est, nec nos aliam , sed h an c solam v ite sem itam querim us p er v irtu te m : h ec certe non alio q u am q u o cu p im u s d u cit. N a m q u id aliu d P salm ograp h u s sen tieb at? « Ib u n t » in q u it « de v ir tu te in v irtu te m ». H ec v ia est, term in u s ille q u i seq u itu r: « V id e b itu r D eus deorum in S y o n ». P e r v irtu te s ig itu r ad vid en d u m 10 itu r. O p reciarum iter, o term in u s fe lix ! R ogo, quam cu p id e h ic in terris in terd u m per opacas v a lle s e t p ra ta roscida, per fron dosos e t faciles colles, secus am enas e t floreas flum inum ripas ite r egim us, u t sero ad a liq u a m p la cita m m ansionem ven ien tes e x o p ta ta m am ici faciem v id e ­ rem u s e t in terea labore v ie o b liti oculos reru m o ccu rren tiu m v a r ie ta te 15 len ivim u s? Q u a n to h ec g ra tio r v ia est term in u squ e b eatio r: ire to tu m h u n c b revem e t v e lu t h ibern u m v ite diem e t ire iu g i ascensu de v ir tu te in v irtu te m e t ite r a ltu m e t iocund um , e t cu m sem el assu everis facile, u t ad vesp eram v id e a tu r D eus deorum in S y o n altissim us e t beatissim u s et, nisi desipim us, propriu s n o ster finis ! N a m u t in ex trem o Civitatis Dei « Q uis alius n o ster est finis nisi p erven ire ad regn um cuiu s n u llus est finis ?». Q uen am vero v e l am icitie

20 an g u lo scrip tu m liq u it A u g u stin u s:

v e l v irtu tis, que hic p rocu ld u b io du lcissim a rerum sun t, v e l cu iu sq u am om nino rei alteriu s d electatio ta n ta v é l esse v e l fingi p o test, q u a n ta est a d ip su m u ltra quem n ich il est, om nis v e ro d electatio n is et g au d ii fon25 te m lim pid issim u m pervenisse, a d quem qui p erven erit « in eb ria b itu r ab u b e rta te dom us D ei et to rren te v o lu p ta tis eius p o ta b itu r ? Q uo n iam a p u d eum est fon s v ite et in lum in e suo vid eb im u s lum en ». E t id circo m iror h an c hom inu m cecitatem , qui cu m v o lu p ta tis avid issim i sint eam q u e om ni stud io a p p eta n t, a sum m a eos v o lu p ta te m inor a b stra h it; 30 que im pellere m agis a tq u e anim are debu erat, u t m u ltis e t m inim is u sq u ead eo d electati ta n d em u n u m id q u od sum m e d electaret in q u ire­ ren t. Si enim fesso v ia to ri ta m su a vis est cespes herbosu s e t sub u m b ra arboris ex igu u s fons, quale est in te r m o rtalis v ite m olestias inven isse « fo n te m aqu e salien tis in v ita m e te m a m » et u m b ram illam , sub qua 35 non a d b revis hore sp atiu m neque ab estu solis ta n tu m , sed in etern u m ab om ni a d v e rsita te p ro tega m u r e t ab om ni m etu? S i n itid u m solis iu b a r 3 Hor. Ep. I. 1.41-42. 4-S.Iuv, X . 363-4. Dei X X I I . 30. 25-27 Ps. 35.9-10. , 34 Jo. 4.14.

6 cod. m anca semitam.

7-9 Ps. 83.8.

18 cod. m anca ut.

20-21 Aug. De civ.

36ss. Si nitid um ...] m an :

ca nel testo volgato fino a « denique » (pag. seg. r. 1 ).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

91

De otio religioso

et apricas terras et florentes ram os et prata virentia, denique si magistra m anu tersum et excu ltu m aurum, si lapillos perlucidos in d ico litore advectos, si, id q u od om nibus maius est, dilecti faciem cernere et colloqu i dulce est, quale illud spectaculum erit, unde ceteris con tigit ut placerent? Q uicquid oculos aut aures, quicqu id om nino sensus aut animum delectat, 5 a quo, precor, idipsum u t delectaret habuit, nisi ab illo qui delectabilia cunta n on tan tu m superem inet, sed creavit, eisque non tantum u t delec­ tarent tribuit, sed u t essent? A tqu e ideo nullus m ichi par furor in rebus hom inum videtur, nulla tam en tam com unis insania, quam prop ter exiguam et incertam brevem que dulcedinem ab illa que immensa, certa 10 et eterna est et sine qua hec ipsa dulcedo nulla esset averti, neque satis apud m e huius mali causam intelligo, nisi quia diffidentie hum ane mos est amare presentia, futura contem nere, cu m tam en et divini amoris dulcedo, u t m aior et m elior est, sic esse possit et certior et presentior quam humani, et m ultis iri rebus, his precipue in quas carnalis ten d it 15 affectus, aliquanto spes quam res ipsa sit dulcior. Sed ea m entium hum a­ narum fluctuatio est, u t quid sibi velint et quid nolint diffinire difficile sit, cu m ceteris in rebus, tu m in h oc m axim e, q u od delectationem , in qua sum m am b on i statuunt, nec inepte, m odo veram a falsa delecta­ tion e discernerent, et querunt simul et fugiunt. E t hec quidem h acte- 20 nus. V os autem, fratres, quas D eo meritas grates acturi estis, quibus in hum anitate vestra parvulis revelatum est q u o d to t superbis sapien­ tibus occu ltatu m fuit, que scilicet anime via, quis vie term inus et quis d u x ? D isputatur apud eos multis quidem verbis de bonorum et malorum

finibus, de q uo rom ani princeps eloquii, utque Augustinus ait, unus e 25 num ero doctissim orum hom inu m idem que

eloquentissim us

om nium ,

M. Tullius Cicero integrum edidit volum en quinque distinctum libris, M. autem V arro eiusdem coetaneus et collega studiorum in libro De philosophia eandem questionem tam scrupulose tam que subtiliter per­ scrutatus est, u t eam, sicut Augustinus idem m em init, ad ducentas o c t o - 30 ginta o cto sectas, sive que iam exorte essent, sive que e x opinionum radicibus oriri possent, arguta quadam differentiarum m ultiplicatione per­ duceret, inter quas de h oc ipso quem querim us fine m ultiplex atque in d e­ cisa dissensio est. E t hec q uoqu e pretereo quoniam n ota sunt, n ecnon et illos tres fam osiores fines sciens transeo. Quis enim non audivit u t E p y cu - 33 22-23 cf. Iyiic. 10.21. 3 cod.

quod id.

30 Aiig. De civ. Dei X IX . 1 . 24 cod.

deputatur.

28 ss. M. autem V è rro. . .]

m anca nel testo volgato fino a «d eclin an d u s» (p. 93, r. 7). cod. m anca

que;

supplisco com e nell’Estense.

35 cod. m anca

31 que ex]

sciens;

su p ­

plisco com e nell’ Estense.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

92

Francesco Petrarca

r a s v o lu p ta te m sum m um bon u m p o n it, opinio non m odo ap u d nostros, sed ap u d m undi philosophos infam is, lice t h an c solam m undus sequi e t re­ ru m argu m en tis asserere vid ea tu r? P e ry p a th e tic i sum m um , S to y c i solum b o n u m d icu n t esse v irtu te m : ita propem odu m u num u triq u e finem sta5 tu u n t: quo enim u ltr a sum m um a u t solum b on u m itu r? C onsistas opor­ te t, u b i quo iam progrediare non h ab eas; u b i v e ro con stiteris, illic u tiq u e finis v ie est. Q uis p reterea non n o v it illas tres quibus h u m an u m om ne gen u s g ra d itu r vias, vo lu p tu o sam , civilem , co n tem p la tiva m , q u aru m et A risto tiles in Ethicis ap erte e t m u lti p o eta ru m sub fab u lo so n u b is in ­ io vo lu ero m em inerant, in illo scilicet triu m litig io dearum , cuiu s a d exam en non ign aru s sed co rru p tib ilis arb iter eligitu r, q u i V en erem ven eream qu e v ita m d u abu s reliquis an teferret, q u od om nes fa ciu n t qui a d election em b estia lis v ite v e l h eb etu d in e sensuum v e l anim i p assionibus in clin an tu r? In om nibus ta m en h is sectis e t sique su n t alie, n u lla quidem a p u d illos 15 a u t perrara D ei m entio est, sed cu m a d v o lu p ta te m ahi, alii ad aliud, e t q u i altiu s assu rgu n t a d v irtu te m ven erin t, gressum ib i p h ilosop hica fig it in q u isitio e t v e lu t apprehenso term in o con q u iescit. A t nos, quibus non n ostro m erito sed celesti m unere v iv a c iu s v e ri lum en a p p a ru it, ubi illi desin u n t incipim us nequ e enim ad v ir tu te m q u asi finem , sed a d D eum 20 p e r v irtu te s n itim u r; sic equidem d ictu m est: « Ib u n t de v ir tu te in v irtu te m ; v id e b itu r D eu s deorum in S y o n ». V irtu s sem ita, D eu s finis vid en d u s in S yon , quem « m ontem san ctu m » S crip tu ra te ste didicim us, u t sciam us ad h an c b ea tifica m visio n em ascensu anim i et sacris a tq u e a ltis co gita tio n ib u s opus esse. Ita q u e cu m illu stres g en tiu m p hilosophi 25 om nia ad v irtu te m referan t, C risti p hilosop hu s v irtu te m ip sam ad v ir ­ tu tis au ctorem D eu m refert u ten sq u e v ir tu tib u s D eo fru itu r, nec u sq u am c itra illu m m ente co n sistit. Sic enim m agn u m qu en d am C risti p h iloso­ p h u m dicen tem a u d it: « C on stitu isti nos a d te e t ideo irreq u ietu m cor n o stru m donec req u ieverit in te ». C um qu e de fine bonorum , seu q u id sit 30

sum m u m b on u m in terro ga tu s A risto tiles, a u t P la to , a u t Cicero e x nostris, a u t Seneca, u t E p y c u ru m E p y cu reo sq u e om nes ac C yn ico s et qu oscu n qu e alios d a m n a ti dogm atis sileam , certe sup erioru m quisqu e p ro b a tio r, v e l h esita tu ru s q u id respon d eat v e l ab aliis d issensuras sit, quis cristia n u s u sp iam rad is adeo e t in d octu s, m odo v e ro cristian u s sit,

36

qui de fine bon oru m a u t m alorum d u b itet e t quin co n sta n ter ap erteq u e respo n d eat q u o d A u g u stin u s ipse « etern am v ita m esse sum m um bonum , 9 Arist. Eth. -Vie. 1095b.14-J096a.lO. 28-29 Aug. Conf. I. 1. 9 cod.

altius.

fabulosa. 31 ut] cod.

20-21

Ps. 83.a.

22

Ps.

2 .6

(Joel 3.17).

36 ss. Aug. De civ. Dei X I X .4. 10 cod.

aut.

legio. 34 cod,

15 cod.

per rara.

16 cod. m anca

a deo.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De otio religioso

93

eternam vero m ortem sum m um m alum »? Q uod si « hec est vita eterna», quam ipse per os proprium om nis vite largitor insinuat, « ut cogn oscan t solum D eum verum et quem misisti Iesum Cristum », iam quilibet per se ipsum quid sit eterna mors iudicet. H i sunt ergo fines, quorum alter studiosissime n obis arripiendus est, nonnisi eodem qui ista nos d ocu it

5

m anum dante nostram que fragilitatem sublevante ac iuvante, alter super om nia que dicuntur terribilia vigilantissim e declinandus. N eque vero his obstat q u od Cristus ipse se « viam » dicit, ibidem enim se dicit et « v it a m » verum que est illud Severini: « d u x semita terminus id e m ». O philosophi m agni et laboriosi hom ines a quibus ingenio victi sumus, 10 en gratia vicim us gratuitisque muneribus. Uaborastis, en quiescim us; se­ vistis, en m etim us; quesistis, en invenim us; neque cu lpa vestra neque m eritum nostrum sed D om ini fa v or solus, « qui Ia co b dilexit, E sau au­ tem od io habuit », qui dum m ulta v ob is m ultarum que rerum causas os­ tenderet, sum m um atque optim u m se se occu ltavit. U nde effectum est ut 15 altius n on videntes, sum m um , seu etiam solum b on u m in virtute pon ere­ tis; sic ad finem pervenisse rati miserabilius tenebris circum venti in iti­ nere iacuistis, ibi felicitatem vob is polliceri ausi, u bi laboris et miserie dom us erat, alii virtu te una, ahi m ultarum etiam m inim arum atque labi­ lium rerum accessione felicem fieri hom inem opinantes. O infelix et ridi­ 20 culosa felicitas ! o diffinitio vana d octoru m hom inum , in incendio refrige­ rium et in media m orte vita m ponere ac felicem dicere viatorem inter to t invia, to t prerupta, to t lubrica, t o t latronum insidias, de periculo ac labore certissimum, de requie dubitantem , de h ospitio incertum . Quis­ quam ne igitur se beatum dicere audebit to t casibus expositus tam que 25 sue sortis nescius, quia scilicet interim secundum m ortalem virtutem videa­ tur incedere, q uo iter suum referat aut ubinam desinat ignarus, quasi quisquis iter am enum ingressus et de fine quoque iam certus ideo felix sit aut om nino viatorem via non term inus com potire possit, cum p rofecto doctissim i ex vestris, ta m philosophi quam poete, suprem um v ite diem 30 expectan dum censeant u t quis dici felix queat, secundum qu od nem o u ti­ que viven s felix? Ipsi tam en n escioquam felicitatem som niant secum que discordes et felicem simul et miseram vita m dicun t et ingenio arm ati peracutis conclusionibus suas m uniunt ac tuuntur ambages, qui si ad 1-3 Jo. 17.3.

8-9 Jo. 14.6.

9 Boet. Cons. Phil. III. metr. 9.28.

13-14 Rom. 9.13.

30-31 cf. Arisi. Eth. Nic. IlOOa.32-34. 7 -8 nel testo volgato Neque vero segue im m ediatam ente a distinctum libris di p. 91 , r. 27. 10 cod. m anca et laboriosi homines; supplisco com e nell’ Estense. 13 cod. m anca nostrum. 1 3 ss I a c o b . . .] m anca nel testo volgato, fino a « successit » (p. 104, r. 23). 23 cod. in via. 25 cod. igitur ne. 29 o m ­ nino] cod. omnia. 34 tuuntur] l’ Estense ha tuentur.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

94

Francesco Petrarca

se ipsos viteque sue cursum oculos aliquando reflexerint intelligent, credo, speciosa se potius quam vera memorare. Magister autem noster Cristus h oc n obis miseriarum iter ostendit, felicitatem alibi requirendam . N on exequor m ortalium erumnas, que utinam non tam n ote om nibus 5 n obis essent! sed eas Cicero quantum p otu it in Consolatione explicuit et post eum curiosius Augustinus libro Civitatis Dei ultim o. Illu d breve, sed ad probandum quod intenditur satis efficax attingam , q u od in libro quem De deo Socratis inscripsit magnus platonicus scripsit A puleius: de se enim ipso ac de n obis qui hanc miseram ac calam itosam degim us 10

15

vita m loquens, « H om ines » inquit « ratione plaudentes, oratione p ol­ lentes, im m ortalibus animis, m oribundis membris, levibus et anxiis m entibus, brutis et obnoxiis corporibus, dissimillimis m oribus, simil­ limis erroribus, pervicaci audacia, pertinaci spe, casso labore, fortuna caduca, singulatim mortales, eunti tam en universo genere perpetui, vicissim sufficienda prole mutabiles, volu cri tem pore, tarda sapientia, cita m orte, querula vita terras incolunt ». E st ne aliquis vite huius tantus am ator, cui hec que nunc auditis videantur esse felicium ? Michi edepol nichil minus, sed animalium prorsus errantium et quam longissim e ab ea ipsa quam querimus felicitate distantium ; que ille m ichi quidem

20

laboriose atque anxie vite supplitia reputanti

e

m edio

veritatis

ac

nature sinu visus est hausisse, atque utinam falleretur! sed p rofecto non fallitur. Q uo vehem entius illorum audaciam m iror, qui sibi tribuere aliquid audeant in h oc cursu tam rapido, tam precipiti, tam incerto, 25

quibus inter ipsas felicis vite presum ptiones et m ors et infelicitas sint semper in foribus. Crediderunt illi quidem hum ano studio virtutem queri, virtu te felicitatem aut rebus aliis cu m virtu te con iu n ctis; ita nullas D ei partes in rebus hom inum reliquerunt, quam vis A ristotiles ipse, cum dixisset : « Quid igitur proh ibet dicere felicem secundum v ir­

30

tu tem perfectam operantem et exterioribus bonis sufficienter ditatum ? », et alia quibus felicitatem velu t edificium q uoddam lignis et lapidibus et calce construere nititur, m ox ait: « Si autem ita beatos dicem us v iv e n ­ tiu m quibus existunt et existent que dicta sunt »; postrem oque unum addidit, q uo m ichi visus est utcunque philosophicam hanc insolentiam 6 Aug. De civ. Dei X X II. 22 (le notizie intorno all’opera di Cicerone ibid, X I X . 4). 10-16 Apul. De deo Socr. 4.

28 ss. Arist. Eth. Nic. llO la .14-21.

efficax hoc. 11 cod. generi. 20 cod. m anca atque anxie; supplisco com e nell’ Estense. 22 cod. non miror: sotto non sono i segni di espunzione. 25 virtutem ] cod. vitam·, virtutem H arl e Paris. 31 cod. dicens. 5 cod. m anca

lenibus',

cod.

Cicero. 6 cod. curiosus. moribundis membris.

m anca

7 cod.

14 cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

»

^^K9.WU|'fWR|h7>-'·* αψ:η

De otio religioso

95

tem perasse; «b e a to s a u te m » inquit «jut h om in es», quasi diceret: ita beatos v oco, u t tam en hom ines m em inerim ; qu od ipsum quid, queso, aliud im portat nisi se beatos dicere quos miseros sciat? Sic tota ista philosophia que tan tos studiorum exprim it sudores in iocum redit. A cu ite ingenia, cum ulate sophism ata, quacunque libuerit rem versate: 5 nulla est felicitas vite mortalis, nisi vel in errore vel in spe. Quarum prim a miseria summa est, secunda non du m plena felicitas, quam fidenter negaverim in h oc lapsu posse consistere. Quique con tra hec disputant p u to si, obm isso altercandi studio, u t dixi, intra se reflectant oculos aut per viciniam circum flectant me vera loqu i vel taciti fatebuntur seque 10 licet argute pro m endacio certare, nisi forte felices asserant Metellum rom anum illum ducem cuius supra m entionem feci et Sophidium illum inopem A rchadie colonum , quos solos e to to genere hom inum videtur invenisse Valerius M aximus, quibus falsum felicitatis nom en im poneretur. V ellem am bo tunc adessent u t interrogari de se ipsis coram possent: 15 cred o hercle m ultum a suo felicitatore discordes tam se felices, quam illum hac in parte veridicu m proclam arent, nec veracior A pollo quam historicus, qui Sophidium ipsum h y d oru m rege feliciorem respondit, nisi quatenus collatione maioris miserie aliquando felicior dicitur minus miser. Certe Plinius Secundus, m agni v ir ingenii doctrineque multiplicis, 20 Sophidium hunc parvi predioli cultorem et « ex eo nunquam egressum » non felicem ideo, sed « m inim a cupidine m inim um in vita mali expertum » ait. In ter m inim um quidem mali et m axim um ac suprem um bonu m q uo felicitas continetur quid intersit, quis est qui non videat? Ita quem Valerius felicem fecerat parcius miserum Plinius facit, enim vero M etel- 25 lum ipsum et, qu od est mirabilius, A ugustum Cesarem non fuisse felices m ultis et gravibus argumentis probat. A c ne in singulis immorer, cir­ cum scriptam brevem que sententiam de h oc fert, qua m ichi se non sophi­ stam, ut m agna pars, sed philosophum sum m um p rob at. « Si verum » inqu it « facere iudicium volum us ac repudiata om ni fortune am bitione 30 decernere, nem o m ortalium est felix ». A u dite vos, qui felicem vestrum ceu vasculum aliquod manu facitis, qui et si forte anim o fingi possit, 14 Val. Max. VII. 1.1-2. VII. 44-45.

21-22 Plin. N. H. VII. 46. 151.

25-26 cf. Plin. Λτ. H.

29-31 Plin. N. H. VII. 40.130.

ut] cod. et. 3 cod. manca importat; supplisco secondo l’ Estense. studiosorum', studiorum l ’ Estense. 11 certare] cod. creare',' cod. asserunt. 15 cod. possem. 25 cod. dopo Plinius ripete ancora miserum. 30 cod. dopo iudicium ripete facere, m a coi segni di espunzione. 32 cod. aliquid. 1

4 cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

9β

Francesco Petrarca

nusquam tam en in num ero m ortalium reperiri posse eum iste v ir magnus ait et addidit: « A bunde agitur atque indulgenter fortuna deciditur cum eo qui vere dici non infelix potest ». Pretereo quibus h ec astruit, que licet m ulta sint et valida, innum erabilia tam en et inexpugnabilia ad 5 huius veri robur ac presidium dici possunt. Quibus om nibus, ne in re certissima sim nimius, obmissis, sufficere arbitror tacitu m testim onium conscientie singulorum . In troeat p ro se quisque in ipsa penetrabilia pectoris sui conscientiam que discutiat: quisquis ibi se felicem iudicat, et me m entitum indicet. Spero q u od a paucis m endacii reus ero; quanta10 lib et fingatur rerum iocundarum copia, quantalibet corporis fortuneque prosperitas, quantalibet animi tranquillitas, felicitas illa quam querim us n on erit: p rofecto enim , u t nichil om nium desit, unum deest, sine q uo cetera om nia nichil sunt, ea nem pe rerum om nium ubertas exulum est, que con d itio terreni etiam exilii om nem dulcedinem fortune blandientis 15

extenuat. N unc vero ab eterna patria exulantes et « peregrinantes a D om in o proiectique a facie oculorum eius », quam felicitatem querim us, q u od gaudium somniamus, « qui si recordam ur tui, Syon, inter flumina Babilonie sedemus et flemus inque amaris salicibus organa nostra su­ spendim us »? Si vero Syon obliti etiam iam sumus, eo miserius exilium

20

nostrum est, q u od m em oriam illam amisimus que nos in patriam sola reducere et in presens minus miseros et aliquando felices facere potens erat. Itaqu e qui diffinitionem veterum excusant qua hic felicitatem sta­

tuunt, u t qui nec patrie nec D om ini meminissent, hi quidem apud me n on illorum ignorantiam excusant, sed miseriam coa cerva n t; quasi 25 miserius quicqu am sit quam esse miserum et n on m od o se m iserum obli­ visci, sed felicem insuper opinari: et de falsa felicitate quidem hactenus. Q uid dicam de virtute, quam fundam entum volu n t esse felicitatis, nec falluntur, m od o fundam enti huius architectum et culm en agnoscerent? N em pe continentiam virtutesque alias, D ei munus, hum ano stu dio tri30 buu n t et ex frequentatis actibus h abitum fieri volu n t, quasi v el unus virtutis actus v el electio ipsa sine D ei auxilio sit in potestate hom inis; atqui nulla apud eos auxilii huius, quippe apud quos, u t dixi, ipsius Dei rara m entio. P udet ac miseret hum ane superbie; et quid dicam nisi dignam que flagellis violen te incontinentie plecteretur? Ita ne igitur 2-3 Plin. N . H . VII. 40.130.

15-16 II Cor. 5.6; Ps. 30.23.

17-19 Ps. 136.1-2.

invalida. 7 cod. m anca conscientie·, supplisco com e nell’ Estense. repus. 19 cod. etiam sumus iam col segno di trasposizione. 20 cod. patria. 25 miserius] cod. miseri. 27 cod. dici corr. -am ; nec] cod. ne. 29 cod. continentia 30 cod. actis. 4 cod.

9 reus] cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De otio religioso

97

quisquis volet nullo negotio per seipsum castus et iustus et sanctus et innocens fieri p otest? R espon debu n t om nes una v o c e : potest utique non quidem nullo negotio, u t ais, sed intentione animi ac labore, q uo adhibito, quid est q u od p roh ibeat b on u m fieri? E t h auddubie nichil preter super­ b am ingratitudinem ingratam que superbiam . N ichil prohibere potuerit 5 b on u m fieri, si h oc ipsum inde poscitu r unde posci d ebet et ita poscitur u t d ebet; alioquin conatus om nis irritus. Sed id circum specti hom ines n on viden t eternique regis officium usurpant quique ta n to studio preca ven t ne terreni regis iracundiam et crim en incidant maiestatis, adversus m aiestatem eternam et celestem, illum regem, inexpiabile sacrilegium 10 n on exhorrent, et habent, ne pluriform is autoritas furori desit, p h ilo­ soph o quoqu e conson u m poetam , qui n on m odo D ei opem non exposcat ad bona animi, sed u t supervacuam secludat, quam tam en in aliis neces­ sariam n on negat. A it enim Flaccus in Epy stolis: «S e d satis est orare D eum , qui donat et aufert, D et vitam det opes: equum m ichi animum 15 ipse p arabo ». E qu u m tibi ipse anim um parabis, F lacce? Sit id tue for­ san audacie, u t speres; u t impleas, tu e p oten tie n unquam erit. Ita ne tu ergo rerum minima vita m et opes et que pessimis et vilissimis c o n ­ tin gu n t a D eo poscenda cu m censeas, equum anim um , q uo nil maius aut melius est hom ini et qui nisi op tim o non potest evenire, sine D eo 20 te consecuturum speras? R onge quidem tu et, u t aiunt, tota erras via, qui p arva D eo tribuas, m agna tibi. A liqu an to ipse melius alibi; quam vis infortun io tu o lapsus n on illum quem debebas D eu m deprecabaris, aliis quidem verbis non solum u t paratis uti, q u od ad fortunam pertinet, sed etiam u t corporis atque animi valitudinem prosperam largiretur 25 honestam que senectutem n ec ingenio nec eloquentia destitutam . R ecte quidem h ac in parte; singula enim eque de celo poscenda divinique muneris, non arbitrii nostri sunt. O ptim e itaque sapiens noster, hum ilior certe sed cautior, ille, inquam , cuius supra m em ini, qui poscendam a D eo ve ro continentiam fatebatur, sciens n on posse illam aliunde contingere, 30 sicut n ec virtutes alias n ec om nino b on i aliquid, cu m sit scriptum : « Q uid habes qu od non accepisti? ». Philosophi autem gentium vel co n ­ tem nunt ista vel nesciunt et, ceu nunquam experti quantula sit circa minimas etiam res hum ana potentia, magnificas sibi spes opinionesque clarissimas de rebus propriis confingunt cu m qu e se se opin ando fefelle- 35 14-16 Hor. E p. 1 . 1 8 . 1 1 1 - 2 (orare lovem ). 4 hauddubie] cod.

haud.

col segno di espunzione so tto

24-26 Hor. Carm. I. 31.17-20.

4 -5 cod.

-ru-,

animum; supplisco com e nell’Estense. 26 cod. ingenium nec eloquentiam.

superbiam.

12 cod. m anca 21

cod.

29 cod.

adeo.

32 I. Cor. 4.7.

8 -9 cod.

non. eras.

precaverunt

19 cod. m anca 22 cod.

quia.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Francesco Petrarca

98

rint, fallere alios disputando student, nem pe artibus et ingenio suo fidunt [nec exam inant quis ille de q u o Persius]. O itaque literatissimi hom ines at­ que doctissim i, sed in rebus adhuc m axim is ac periculosissimis edocendi ! D e vob is loquebatur Augustinus, ubi ait « h o mines hum ane scientie 5

locupletes, divine inopes nec virium suarum satis m em ores ista fab u ­ lantur ». V os estis illi, de quibus idem alibi: « qui neque in sacris philo­ sophantur neque in philosophia consectantur »; quos p ro fe cto , ni fallor, disputandi ardor tum orque agitat, noti veri querendi studium exercet;

falsum ergo philosophie nom en induitis, quippe quibus m agnus A risto10 tiles, ingens P lato, plebeium atque hum ile Cristi nom en, apu d quos veritas nisi sillogismis extorta contem nitur, que tam en nusquam melius quam in silentio reperitur et queritur. H is igitur m oribus v o s ea que D ei sunt, nature im m em ores, vob is attribuere consentaneum d ico ; ex hac, inquam , proprie im becillitatis oblivion e om nis huiusce vel similium 15 opinionum orta perversitas, et quid miri si om nia de se sperent qui D eu m credunt m ortalia non curare? E x eodem fon te fiducie, ne dicam insolentie, est ciceronianum illud in Tusculano: « T im e » inqu it « o p p e ­ titur m ors equissim o anim o cu m suis se laudibus vita occidens consolari 20

p o te st», quam sententiam alibi aliis verbis explicu it: « M o r s » enim,· inquit, « terribilis est his quorum cum vita om nia extinguuntur, non his quorum laus em ori non p otest ». O m agne vir Cicero, quid ais aut quid speras? Cuius enim vita unquam tantis plena laudibus fuit, u t si aliud non aspexit seque altius extu lit suis se laudibus consolari posset, et non potius delictorum suorum recordatione torquere? O preterea quid dixisti:

25

« suis laudibus »? Que enim laus hom inis unquam propria fuit et non Dei, unde est non tantum ut laudem ur, sed u t simus? Que, oro, est hec laus hom inis? que gloria, preter illam quam a Propheta utinam et ab A postolo didicisses: « I n D om in o laudabitur anima m ea» et laus mea in D eo est, et «qu i gloriatur in D om in o glorietur »? D enique gloria nostra hec est,

30

testim onium conscientie nostre. V ide ergo quid h om ini tribuas m ortali, 6-7 Aug. De vera rei. 7.12. 28 Ps. 33.3. 29 I Cor. 1.31.

17-19 Cic. Tuse. X. 45.109.

19-21 Cic. Par. II.

18.

2 le parole tra parentesi quadre, che sono nel nostro cod., m ancano negli altri da me esam inati; il trascrittore dell’ Urbinate accoglie qui probabilm ente un appunto che il Petrarca aveva segnato a margine, ripromettendosi di svilup­ parlo e com pletarlo con la citazione di Persio. 8 veri] cod. verendi. 9 cod. m anca

nomen.

12 cod.

experitur.

17-18 cod.

appetitur·,

e così anche gli

altri codd., m a il testo di Cicerone quale lo possedeva e lo leggeva il Petrarca (cod. di Troyes 552 c. 157) gli dava rettam ente oppetitur·, perciò ho corretto. 2 0 cod. m anca

cum

30 cod. m anca

nostre·,

supplisco secondo l’Estense.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De otio religioso

99

cuius vitam suis se laudibus consolari doces, q uo scilicet equissimo anim o m ors feratur. E go enim non intelligo quenam he sint laudes, aut quid sit q u o se consolari vita occidens possit, preter solam misericordiam, qua nostra deleatur iniquitas. R ecte quidem et sobrie et super om nem philosoph u m A m brosius noster, qui moriens iam que anim am agens cu m 5 ab am icis flentibus tantique viri obitu cladem atque interitum simul Italie m etuentibus rogaretur u t vite longioris indutias a D eo posceret, respondit : « N on ita inter vos v ix i u t pudeat me vivere n ec tim eo mori, quia b on u m D om inum habem us ». E cce, vir sanctus et sapiens et verus Cristi philosophus m ortis m etum n on suis laudibus, sed D om in i bonitate 10 ac m isericordia solabatur neque in suis meritis, sed in b o n o D om in o spem h abebat. V eniat n u n c Cicero et q uo die apud Caietam periit, si potest, de p rop rio se soletur. A m brosius de alieno solamen sibi fiduciam que c o n ­ flabat. N am qu od ait: « non ita inter v o s v ix i u t m e vivere pudeat » non ad districtum sub infallibili iudice m eritorum exam en retulit, sub q u o 15 nem o, ne infans quidem unius diei, a p eccato est liber, u t scriptum est, sed ad opiniones hom inum quibuscum vixerat, qui de intrinsecis que non v id en t iudicare nequeunt. A d quorum discussionem ubi ven tu m esset, non in eo q u od sic vixisset, sed in eo qu od bonu m et pium D om inum haberet fiduciam reponebat. Ita enim h oc A m brosii responsum intelli- 20 gebat Augustinus, qui am icus eius et in Cristo filius dum vixit, tandem v iro D ei superstes com m em orare prefata ultim a eius verba et m ultis laudibus predicare solitus fertur, in quibus n on elim ati sermonis ornatum , sed gravitatem sententie mirabatur. Sic enim scriptum est in v ita ipsius A ugustini : « ideo eum dixisse intelligendum esse ‘ n ec m ori tim eo quia 25 b on u m D om inum habem us ’ ne crederetur prefidens de suis purgatissimis m oribus premisisse ‘ non sic v ixi u t me pudeat inter vos vivere ’ ; h oc enim dixerat ad illud q u od hom ines de hom ine nosse poterant, n am ad exam en equitatis divine de b on o se D om in o magis confidere, cui etiam in oratione quotidiana dom inica dicebat: ‘ D im itte n obis debita nostra ’ ». 30 H ec de A m brosii m orientis suprem o eloquio Augustini superstitis inter­ p retatio est. Illi autem suis se laudibus solabantur. Scire vellem quid om n ino suum hom ini preter « iniquitatem eius, quam cognoscit, et 5-9 Possici. Vita A «£. 27; Paulin.

Vita Ambr. 45.

25-30 Possid. Vita Aug. 27

33 Ps. 50.5. 5

cod. m anca

suis; seguo la ca laudibus.

noster.

10 cod.

lezione dell’ Estense.

manca

metum ;

19 cod. m anca

cod.

eo.

laudibus non 23 cod. m an­

28 cod. illum. 31 cod. elogio (come nel Paris, e nell ’ H a r l.): la variante, che lio introdotto con qualche esitazione, mi è offerta d a ll’ Estense.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

100

Francesco Petrarca

peccatu m qu od contra eum est semper »; qu od

attendens,

si

non

furit, exclam at « Miserere mei » ad illum cuius est omne q u od in se est bonum , ita u t mala tan tu m m odo sua sint, vel si partiri cu m

altero

munera sua velit virtus |morituri hom inis quecunque solius D ei est, 5

neque enim alterius esse vel dici potest, exteriora et etiam D ei sint, c o n ­ cedatur tam en vu lgo inscio u t dicantur esse fortune. R estat im becille corpusculum , et illud quoque D ei donum est, sed et illud interim m or­ bus habet, m ors expectat. Quid deinde preter peccatum superest, quod cum sit voluntarium nec aliunde quam ab ipsa anima profectu m solum

10

hom inis proprium esse con stat? In alienis igitur nullam sibi con sola­ tionis aut glorie, in suis autem m ultam pudoris ac tim oris esse m ateriam nem o tam p eccati servus est Ut nesciat. Qui ergo libenter quidem Cice­ ronis gloriam düm licet am plector, quia id m od o non licet excusationem tanti viri non invitus accipio vel potius ipse m ichi fingo; p rofecto enim

15 acris et validi, queque accom odata negotio laus est, agilis et velocis ingenii vir fuit, sed quo velocitas, ubi iter obstruxeris? Deus ille, qui velocitatem ingenii dedit, veri aditum preclusit, quem nobis tardiu­ sculis aperire dignatus est. Itaque, ubi Ciceronis et com itu m v e lo x inge­ nium heret, nostrum segne pedetentim p rod it: gratias Illi, cui et inge20

nii progressus et vie planities dona sunt. N ec sum dubius Ciceronem, si que novim us nosset, nullam suam laudem hom ini fuisse dicturum (sed lincea lum ina in ipsos veri radios attollere non valebat et, ni fallor, erat dignus cui sors m elior foret : ita dico, u t nobilitas ingenii gratiam mereretur) ; et fecisset forte, si cuius munus esset idipsum q u o precellebat

25 ingenium agnovisset. Q uod quia non fecit, nescius u bi spei anchoram iaceret, vite proram hum ane tem eritatis in scopulos vertit, u t dicere auderet occidentem vitam in se ipsa casus sui solatia reperturam. Q uod si Ciceronem excusaret, ubi, queso, extra se ipsos spem haberent, q u o ­ rum dii cultores suos et fallebant viventes et m orientes deserebant?

non tantum sua. 5 cod. m anca enim alterius·, seguo l’ Estense. ut et. 12 cod. Quid. 16 al posto di iter il cod. ripete una seconda v olta velocitas. 23 cod. si nobilitas·, correggo ut com e nell’ Estense; cod. gratia; l’errore (che è anche nel cod. Estense) d ev ’ essere nato dalla vicinanza coll’m- iniziale di mereretur (cfr. nel cod. H arl. graciam reretur). 24 cod. idipsum esset. 26 cod. scopulis. 28 Ciceronem] il cod. ha orciorem, con un segno sovrapposto, quasi richiamo di correzione; 3

6 dopo

cod.

restat

il cod. aggiunge

la lezione accolta è dell’Estense; m a il passo m i lascia dei dubbi. A ltri codd.

Quod si error Ciceronem excusaret, H arl. 63 48 Quod si error excusaret errorem, il volgarizzam ento del cod. 86,8 di W olfen b ü ttel Et se questo... hauesse excusato Cicerone. 28 cod. ipso. leggono diversam ente: Paris. 6502

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De otio religioso

101

N on ego hanc calum niam diis gentium n ova m fingo: poetarum suorum m axim us Iu n on em instante T urni obitu, cuius vite victoriequ e faverat, fugientem facit, quem in om nibus im itatus Statius auguris sui m ortem apud Thebas facit deserentem A pollinem . Falsi prorsus aut fragiles dii vel, q u od mage crediderim , utrunque, qui am icos suos dum m axim e opis 5 egent in m orte destituant. D eus autem noster suos nec in vita unquam n ec in m orte deseruit, « descenditque cu m illis in foveam et in vinculis n on derelinquit e o s ». H ac se spe Psalm ographus consolatur: « S i am bu­ lavero » inquit « in m edio um bre m ortis, non tim ebo m ala quon iam tu m ecum es ». Quid n i autem dii gentium , qui om nes sunt dem onia, illos in 10 m orte, h o c est casu irreparabili et extrem o, deserere soliti essent, quos in levioribus m ulto necessitatibus deserebant et in om ni m utatione fo r­ tune quasi victoris poten tiam atque opes, n on v icti m erita sequerentur? Ita in quolibet hom inum tem poris adulatio et cu m fortuna volubilis fides diis attribuitur, u t facile videat quisquis oculos aperit quenam 15 sit ista divinitas m iserorum desertrix et solis blanda felicibus. R em fortassis inauditam vobis, sed apud nos tritam atque notissim am lo ­ q u or: solere apud veteres quibusdam cantam inibus e x obsessis urbibus, cu m iam iam suprem um discrim en adventaret, illarum custodes deos in urbem victricem deserta alterius custodia evocari. Testis est Troia et de 20 illa loquens poetarum sum m us: « Que sit rebus fortuna videtis: Excessere om nes aditis arisque relictis D ii quibus im perium h oc steterat »; testis est Veiensium civitas, unde v icto r d u x rom anus Iu n on em tanta super­ stitione Veis cultam in ipsam urbem R om am transtulisse legitur; testes urbes alie innum erabiles usqueadeo u t hanc solam causam fuisse tra­ 25 dant, cur aliud verum R om an e urbis -nomen ignotum , nequando forte, q u od m ultis fecerant, versa vice fortune, ab aliquo paterentur; idque significari volu n t A ngerone sim ulacro digito ad os apposito silentium suadentis. A dd u n t tribunum plebis q u od h o c archanum enuntiasset m orte m ultatum . N oster autem D eus non fortune hom inum , sed meritis 30 favet, nec civitates que su b’ cu stodia eius sunt unquam deserit, nisi illas fides pietasque deseruerint; quin im o om nis obsessorum sicut ceterorum laborantium spes in D eo est. H oc est q u od can it E cclesia: « Nisi D om inus custodierit civitatem , frustra vigilat qui cu stodit eam ». 2

Verg. A en. X I I .841-2.

22.4.

3 Stat. Theb. VII. 789-90.

V. 21.3.

2 cod.

instate.

6 cod.

26 nequando] cod.

neque.

essent at;

8-10 Ps. 23-24 Liv.

34 Ps. 126.1.

28 Plin. N. Η . III. 5 (9). 65.

gno di trasposizione.

7-8 Sap. 10.13-14.

21-22 Verg. Aen. II. 350-2.

18-29 cf. Macr. Sat. III. 9.1-6.

-g-. 10 cod. demonia sunt col se­ merito. 14 cod. m anca fortuna. fecerunt. 30 fortune] cod. forte.

corr.

13 cod.

27 cod.

cod.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Francesco Petrarca

102

H ic n obis adorandus, hic colendus Deus vite nostre m ortisque d u x optim us, nulla prorsus in nobis, om nis in illo spes ponenda; itaque, u t articulum hunc absolvam , tunc vero oppetitur mors equissimo anim o, cu m se p rofecto non suis, que, si verum fateri volum us, nulle sunt, sed 5

alienis, h oc est Creatoris sui, laudibus, misericordia scilicet et venie spe et innum erabilium beneficiorum m em oria vita occidens consolari potest. Q uod ut nobis eveniat optem us precem urque et illi quidem suas laudes, suas virtutes, suas spes suam que felicitatem in hac vita superbe sibi

10

habeant : nos nostram de alieno munere hum iliter expectem us. H abem us qu o vite cursum dirigamus, qu od unum tantis illis defuit ingeniis. « H ab i­

tantibus in regione um bre m ortis lu x orta est » ostensum que n obis iter in tenebris; « am bulem us ergo dum lucem habemus, ne nos tenebre com prehendant », venturi ad illum « qui habitat lucem inaccessibilem , in cuius lum ine videbim us lumen ». Sic vacate ergo, h oc videte, et, ut 15 in alio psalm i loco est, « gustate et videte quoniam suavis est D om inus ». V acan do videbitis quia ipse est Deus, gustando videbitis quam suavis; vacan do quidem videtur et gustatur divina suavitas, cui visui et gustui infinita iocunditas iuncta est, unde fit ut vacationi atque otio sum m um bonu m insit. V idete preterea vos ipsos; sicut enim veteri, u t aiunt, apol20 linio consilio m onem ur: « N osce te ipsum ». A d sum m am videte cu n ta m ortalia que sub celo sunt vosque cum ceteris m undum que ipsum , quem quidam som niant im m ortalem : videte u t ad finem om nia m agno im petu rapiuntur creata de nichilo et, nisi in Illo subsisterent qui crea­ 25

vit, iam iam ad nichilum deventura. In Illo vero subsistite cui soli co n ven it « eg o sum qui sum » et cui « adherere bonu m », tutum , iocundum , felix, delectabile est. Ille de nichilo vos creavit et p eccato urgente ad nichilum lapsos suo sanguine reform avit: Ille nobis exorandus est u t « sub um bra alarum suarum protegat nos a facie im piorum qui nos afflixerunt » et gravi exercitio fatigatos sacro foveat am plexu, miseratus

30 ne iu n ichilum relabamur. H o c sane, quoniam religiosum otium , non

segne suadeo, sciens ad extrem um distuli, u t ita sem per ab inutilibus vacetis cecis curis, u t nunquam vacetis ab utilibus. « Sunt autem optim e cure de salute patrie », ait Cicero, nec ego quidem adversor; sed quoniam v os a terrene patrie cura eterne Ierusalem am or desiderium que distraxit, 35 vob is optim e utilissim eque cure sunt de salute anime et partem quidem 10-11 Is. 9.2. 25 Ex. 3.14; Ps. 72.28, 3 cod. manca

orta.

12-13 Jo. 12.35. 28-29 Ps. 16.8-9.

articulum··, correggo felix·, supplisco

26 cod. m anca

13-14 I Tim. 6.16; Ps. 35.10. 32-33 Cic. De rcp. 6.29. com e nell’Estense.

15 Ps. 33.9.

11 cod. m anca

dall’Estense.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De otio religioso

103

tem poris m agnam divinarum laudum exigit debitum , partem nature necessitas, quam penitus oblivisci difficile et v ix hum anum est. Q uicquid reliquum est, n equid suum apud v os neve ullam in animas vestras ri­ m ulam coluber ille tortuosus inveniat, literis sacris im pendite; in his exercete animum, fratres; h ic oculos, h ic aures, h ic linguam occu pate, 5 h o c agite, h oc cogita te; nil melius, nil fructuosius potestis, nil am enius; h o c est enim illud « in terris regni celestis habitaculum » de q u o Ieronimus ad Paulinum scribit. Itaque, u t ille eum, sic ego vos, fratres, « oro inter h ec vivere, ista meditari, nichil aliud nosse nichilque aliud que­ rere »; neque v os m oveat sacrarum «sim p licitas» Scripturarum et quasi 10 « vilitas » verboru m que, u t ait idem , « vel v itio interpretum vel de industria sic prolate sunt, u t rusticam con tion em facilius instruerent et in una eadem que sententia aliter doctus, aliter sentiret indoctus »; qua­ liscunque quidem superficies sit, m edulla nichil est dulcius, nichil sua­ vius nichilque salubrius. Itaqu e scripturarum om nium h ec hauddubie 15 regina est, tabescant licet invidi tum eantque superbi, nec veru m egre aures capiant, quotiens indiffinitum scripture nom en audierimus hanc solam intelligimus, per eam quam anthonom asiam v o ca n t Greci. E t sane q u od nunc assero ante non m ultos annos forte vel tacite negassem : Illi gratias qui m ichi oculos aperuit u t aliquando viderem q u o d cu m 20 m agn o discrimine non videbam , quem que nunc etiam caligantes oculos purgaturum spero ad reliqua que dam nosa tarditate n on du m video, quam in m e hactenus m inus m iror, cu m Ieronim um ipsum de se fatentem audiam , q u od sibi in libris gentilium occu p a to cu m se ad sacra ver­ tisset eloquia, u t v erb o eius utar, « serm o h orrebat incultus ». Q uod si 25 ei tali viro et in libris sacris ab adolescentia exercitatissim o p otu it evenire, quid non p otu it m ichi p eccatori literis secularibus n on dicam erudito, ne mentiar, sed ab infantia delectato, qui m agistros habui non Gregorium N azanzenum , u t ille, seu quem piam et si non alti ingenii at fidelis sal­ tem d evotiqu e animi, sed eos qui psalterium daviticum , qua nulla pre- 30 gnantior scriptura est, et om nem divine tex tu m pagine non aliter quam aniles fabulas irriderent? Quali ergo animus tener ac cereus im pressione form andus fu it ! O quanta deberet esse patribus cura filiorum , etate ita flexibili, si filios, u t fam a est, et non se ipsos, im o verius n ec se ipsos, sed sperata de filiis com od a diligerent! U nde est q u od ad civilia iura, 35 7-13 Hier. 7

cod.

Ep.

53.9.

m an ca

25 Hier.

illud.

17 q u o tie n s ] c o d . quo modo 21 c o d . m a n c a discrimine. 35 c o d . m a n c a

12

Ep. 22.30. cod.

rusticum.

19 c o d . m a n c a non. 2S si] c o d . sic.

14

cod.

medullulla. gratias. irrident.

20 c o d . m a n c a 32 c o d . fabilas

de.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Francesco Petrarca

104

ad artes avaritie ministras, ad inanem eloquentiam infelices pueri nu­ triuntur, salutaris Scriptura contem nitur deseriturque et siquis illam am plectitur lucrum cogita t, lucrum sperat: ita iam divina celestium eloquiorum gratia in negotium hum anum terreni m ercim onii versa est. 5 R edeo autem ad me ipsum . Sero, iam senior, nullo duce, prim o quidem hesitare, deinde vero pedetentim retrocedere ceperam, ac disponente Illo, qui malis nostris ad gloriam suam semper, sepe etiam ad salutem nostram uti n ovit, inter fluctuationes meas, quas si percurrere cepero et m ichi confessionum liber ingens ordiendus erit, Augustini Confessionum 10 liber obviu s fuit. Cur enim de illo non fateor, qu od ille de M. Tullio fate­ tur? Ille m e prim um ad am orem veri erexit, ille m e prim um d ocu it suspirare salubriter, qui tam diu ante letaliter suspirassem. Quiescat in secula sine fine felix, cuius m anu ille m ichi prim um liber oblatus est, qui va go anim o frenum dedit. D electatus sum ingenio hom inis sano quidem 15 et excelso, delectatus eloquio non nim is culto, sed sobrio et gravi, delec­

tatus doctrina m ultiplici et fru ctuosa et varia. Quid m ulta? Sequi illum incipio, verecundus adhuc, u t quem puderet m utare consilium , qui superborum m os est, revocantibus me studiis meis antiquis et consuetu­ dine violenta et desperatione profectus et perdendi m etu q u od per qm 20 nem vitam , quam vis exiguum , non exiguo sudore paraveram ; sequor tam en, prim um lente, solis ad id reliquiis tem porum deputatis, deinde celeriuscule, postrem o celeriter, siquo m od o possem, q u od ait Seneca, « tem pus celeritate reparare ». Successit, agente D eo, felicius quam sperabam . A b illo igitur prim um raptus et a semitis meis parum per ab25 ductus sum. A ccessit sacer et submissa fron te nom inandus A m brosius,

accessere Ieronim us Gregoriusque, novissim us oris aurei Iohannes et exundans lacteo torrente R actantius: ita h oc pulcerrim o com itatu Scripturarum sacrarum fines quos ante despexeram venerabundus in­ gredior et invenio cu n ta

se aliter habere quam credideram . A ccessit

30 oportu n a necessitas divinas laudes atque officium quotidianum , q u od

male distuleram , celebrandi, quam ob causam psalterium ipsum daviticu m sepe percurrere sum coactus, e quibus fontibus haurire studui non unde disertior fierem, sed melior, si possem , neque unde evaderem dispu­ ta tor maior, sed p eccator m inor. Has ergo Scripturas, quas ego advena 35 necdum notas odore illectus adam avi, sero licet, vos velut indigene et in 9 cf. Aug. Conf. III. 4.

23 Sen. F.p. 68.13.

Scriptura. 8 c o d . m a n c a nostram. 17 c o d . non mutare. reliquis. 23 n e l t e s t o v o lg a t o agente Deo segu e im m e d ia ta m e n te a solus, qui d i p . 9 3 , r. 13. 35 c o d . indigena. 2 co d . m anca

21 c o d .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

De otio religioso

105

his a principio enutriti amate, colite, veneramini, frequentate; nunquam de m anibus vestris, si possibile sit, certe de m entibus vestris nunquam excidan t. Quarum sive autoritas queritur, et a Spiritu Sancto prolate et Cristi ore firmate sunt, sive antiquitas, et om nes om nino seculares literas antecedunt — antequam Cadmus grecarum repertor, antequam 5 Y sis egiptiarum , antequam Carmentis latinarum inventrix nasceretur, he litere celebres erant in orbe terrarum , sive virtus attenditur — , et « sagitte sunt acute » et ardentes, que quibus infixe fuerint corda vivificant, sive fructus optatu r, et certe cu m ceterarum merces aut breve lucrum aut aura volatilis et falsus favor, harum finis vita eterna est et vera felicitas, 10 sive forsitan ornatus exigitur, et quam vis m ulta de h oc dici possunt, hec tam en om nium sum m a est, quasdam forte superfieietenus com ptiores, pulcriorem nullam. Itaqu e fingi iubeo hinc m atronam form osam , so­ b riam , pudicam , cultu exiguo con ten tam ; illinc exquisitissime com posi­ tam m eretricem , fucis ora vendentibus; quisquam ne adeo ebes, u t 15 d ubitet quam potiu s in coniugium asciscat? Magni doctiqu e viri m ulti fuerunt, diserti aliqui; nescio enim qu om odo, facilius est d octu m h om i­ n em repperiri quam disertum ; im o vero causa in prom ptu [est, quod d octrin a sine eloquentia esse potest, eloquentia vero sine doctrina eaque m u ltip lici et varia esse non potest, nisi forte loquacem p ro eloquente 20 ponam us, quo nichil est falsius, et hec est radix vel poetice vel oratorie raritatis, de qua m ulta divinitus in eo libro qui Orator inscribitur dispu­ ta v it Cicero, quam vis sane d octoru m et eloquentium om nis cohors, q u o tq u ot ab origine rerum usque ad hanc diem quacunque m undi parte floruerunt, quos enumerare longum est, philosophentur et disputent, 25 p e roren t, res decoras stilo quolibet exornent et tenuissimo artificio ac p oeticis velis tegant. N onne omnes in d octi et elingues videbuntur, ubi ab adverso sola Cristi v o x intonuit verissim um que fit illud regii p rophète: « A bsorti sunt vin cti petre iudices eorum »? Ita, inquam, absorti u t in com paration em petre, per quam Cristum intelligi solere novim us, nil 30 prorsus appareant, qui per se m odo m axim i videbantur. H ec sunt, 22 Cic.

Orat.

5.18 disertos ait se [Antonius] vidisse multos, eloquentem omnino nemi­

nem; 5.20 tria sunt omnino genera dicendi, quibus in singulis quidam floruerunt, peraeque autem (id quod volumus) perpauci in omnibus. 2 cod. l ’ E s te n se .

nostris.

s o p h e n tu r ] c o d .

phentur

sunt. quas.

4 cod . m anca

erat. perhibentur,

7 cod.

29

12 c o d .

Ps.

140.6.

literas·, se g u o hanc co rr. -i-. 25 p h ilo ­

5 co d . m anca 13 c o d .

c h e sa rà n a t o p e r e rra ta le ttu ra d e ll’ a b b r e v ia z io n e

q u a le è p e r es. n el P aris. 6 5 0 2 ; l ’H a rl. 6 3 4 8 sa lta la p a r o la ; c o r r e tta -

m e n te , q u e s ta v o lt a , le e d iz io n i, c h e p o i le g g o n o

potent p e r perorent !

29 v in c t i...

a b s o r ti] m a n c a n e l t e s t o v o lg a t o .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Francesco Petrarca

106

fratres, que de otio religioso u t scriberem occurrebant, quam vis haud ignarus sim eousque serm onem hunc protendi posse, quousque occu p a ­ torum miserie protenduntur, quarum nullus est terminus. Sed satis nunc dixisse visus sum ; reliqua ex v ob is audire habeo, quos h oru m fecisse 5 debu it m agistros experientia. H oc ergo de q u o loqu or otiu m et h ec v a ca tio prestabunt ut videatis quoniam Deus ipse est dom inus et acrius intueam ini que ad salutem aptissima sunt, et si a sensibus vehem enter abhorreant, atque in primis vestram et pretereuntium rerum fugam , nequa m undi huius aut carnis aut dem onum fraude capiam ini, ne v e quis 10 vestrum hostibus suis aut consiliariis malis credat, postrem o ne unquam flens aut invitus divellatur unde necessarium est divelli. A d h ec viden da lucidum et quietum delegistis locum , arripuistis iter rectum et securum , b o n o collirio linistis oculos; sic agite, pergite qua cepistis, n em o se in tergum flectat. Statua salis, in quam mulier retro respiciens versa est, 15 animas vestras salutifero sale con diverit. N ullus h om inum sine p ecca to est, sed peccatori dicitur: P eccasti? Quiesce. Quiescite ergo, vacate, otium agite, videte, gaudete, p ro m e flete, et mei m em ores valete. O felices, si vos ipsos et b ona vestra cognoscitis. 13 cf. Apoc. 3.18: collyrio inunge oculos tuos; cf. Cie. In Cat. I. 5: perge quo coepisti. 14 Gen. 19.26, 16 cf. Eccli. 21.1. 5 cod . m anca

de quo.

8 cod .

preter initium . ' 12 c o d . m a n c a rectum ; 14 c o d . qua.

s u p p lis c o a n c h e q u i s e c o n d o l ’ E s te n se .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IN D IC E D E I N O M I E D E L L E C IT A Z IO N I *

A

A n t ic r is t o 22 19. A n t o n in i 6 1 27.

Abante 3 7 23. A bdia IO25-26.

A n t o n io

A b ir o n 3 4 ls.

A c h e r o n te 3633; 5 8 25. 167.

A r c h it a d i T a r a n to 7 1 23; 7 2 9; 72 10; 72 20; 722 2

A fr ic a 3 1 31; 3 5 n ; 3517. (sa n to )

737;

8 22;

IO3;

2228;

3 0 19; 3 3 25; 4 0 24; 4822; 4 9 23; 5013; 7 1 2; 8 4 14; 9125;

984- ' ;

9 9 21;

99“ ;

Confessiones 44“ ; 662; 6 9 33; 7910; 9 2 28’ 29; 1049. — De civitate Dei

9 9 31. —

3 1 9 le ; 3 1 21; 3 3 16; 3 8 23; 5 3 15-20;

5331SS.; 7215; 3212-1»; 9020-21; 9130; 9233; 9 4 e. — De vera religione 62 3; 6 24-27; 0 3 4 ss. ·

715 - 37·

9 2 3 ss.·

I 324 - 3O.

4 3 IO-2O·

A r is to te le 1810; 39 29; 4 8 12; 9239; 9 8 9. —

Etica Nicomachea 317; 45; 8 9 28; 9 2 9; 9330-31. 9428SS.

A r s e n io il G ra n d e (sa n to) 4 8 6. A r t u r o (stella) 4 5 28.

Asclepius: v . E r m e t e T r is m e g is to . A s ia 3 5 u . A t a n a s io -

A lc id e (v . a n ch e E r c o le ) 8 0 33. (re d i C a s tig lia :

13 12-50)

6211-12.

Vita A ntonii (vers, d i E v a -

g rio ) 9 9-17; 4 4 27ss·; 45 3. A t e n e 6 3 13; 7 2 16; 8 5 6. A t t ic o , T i t o P o m p o n io 8 8 11; 8 8 13.

A lp i 3 6 4. A m b r o g io 1818; 8 0 5; 9 9 31; 10425.

A r io 24u . A r is to s s e n o d i T a r a n t o 151.

A s siri 3 4 29.

5 3 8' 9; 9 8 8-7. A lfo n s o X I

9 9 5;

9 9 13;

9 9 20;

A n c h is e 8 5 14.

A t t ilio R e g o lo , M a r c o 4 8 11. A u g u s to 278; 2712; 29s; 6128; 83 31; 9 5 28. A v e r r o è 24».

A n c h is ia d e 766.

B

A n d r e a d ’ U n g h e ria (d u c a d i C a la b ria : m . 1345) 3 5 28. A n fit r io n e 8 6 27. A n g e r o n a 10128. A n n ib a ie 2428.

4 8 18;

A r c a d ia 9513.

A d r ia n o 6127; 6329; 6 6 12.

288-19;

453;

De deo Socratis 9410-16.

A p u le io —

A età sanctorum 171012.

8 2 23;

4 4 26;

A p o llo 3231; 8 5 7; 8 5 18; 8818; 9517; 1014; 1021» 2o

A c c i o , L u c io 5115-16.

A g o s t in o

9 8;

Apocalisse 69 5; 10613.

A c c a d e m ia (p la to n ic a ) 7224.

Adam o

(sa n to)

48 27; 4 8 32; 8 0 4.

B a b ilo n ia 5531;

58 18;

58 18;

582";

5 9 3;

60 21; 6 7 27; 96 18. B a silea 365. B e n e d e tt o X I I (p a p a : 1334-42) 62«.

* I l p r im o n u m e r o r in v ia alla p a g in a , il s e c o n d o alla rig a . A llo r c h é n el t e ­ s t o a l n o m e d e ll’ a u to r e se g u e a b r e v e d is ta n z a il t i t o l o d i u n a su a o p e r a o u n a c ita z io n e , la r e g is tr a z io n e è s t a t a fa t ta , tr a n n e c h e n ei p o c h i ca si d i m a n ­ c a t a id e n tifica z io n e , s o t t o il t i t o l o d e ll’ o p e r a , e i n u m e ri d e lle righ e r in v ia n o a lla c ita z io n e d e l t i t o l o o a l p a s s o r ife r ito .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Indice

108 Bernardo (santo) 65e; 6522. Boezio, Severino

philosophiae

—

Clemente V I (papa: 1342-52) 62®.

De consolatione

688 10; 9 3 9.

Cocito 582®. Costantino 6129.

Bologna 3617.

Crisanto (santo) 1710.

Bonifacio V i l i (papa: 1294-1303) 62®. Bruto, Marco Giunio 88 12.

D Dardano 60*.

C

D atan 3414. anche

Salmi)

Cabiro (divinità macedone) 85*.

D avid (v.

Cadm o 86 2®; 105®.

Deio 8 5 7.

4920.

Caligola 612e.

Dem ostene 1435; 3925; 4029; 4815.

Camillo, Marco Furio 4 8 u .

Deuteronomio

383; 473' 4; 76®®ss·;

775-7;

779-10

Capra, palude della 8112. Carlo I V (re di Francia: 1322-28) 628.

Diocleziano 6129.

Carmenta (divinità latina) 105®.

Dom iziano 6127.

Cartagine 2012; 3131; 35®.

E

Cartaginesi 20 4; 351. Caspii, regni 29®. Castore e Polluce 8034; 8424; 8723; 88 17. Catilina, Lucio Sergio 1812. Catone il Censore 20®; 6833; 697:

113*»·; 12®-12; 1334; 5617-18; 784® 44; 1061®.

Cicerone, Marco Tullio 19®; 392S; 48“ ; 5332; 70®; 7211; 8124; 84s; 864; 86 ®°; 874; 87®; 87«; 887; 88 1®; 88 2«; 8 9 49; 9230; 9912; 10012;

10020; 10028; 10410. —

1 1 47 22; 1248 19; 1220-24;

Ecclesiastico

Cesare, Gaio Giulio I e; 1630; 6125.

89“ ;

8310.

Ecclesiaste 11 4®-49;

5110"13; 5520-23; 5524' 27; 56®-®; 5640-4·.

Caudio (città del Sannio) 7212.

8924;

E aco

10018;

In Catilinam De con­

18u ; 814-®; 81151®; 10613. —

solatione 3824; 86 15; 8624-®°; 94®. — De divinatione 51®. — Epistulae ad Atticum 8714. — De finibus bonorum et malorum 68 ®8; 9127. — De gloria 8718. — De legibus 6313-1®; 8 7 21-23. — De natura deorum 8 4 7; 8422-28. — De officiis 2031"32; 753' 4; 8118-20. — Orator 10522. — Paradoxa Stoicorum 9819-21. — De republica 6 5 11-13; 8718; 10232-33. — De senectute 7127ss·; Pro Sulla 1733 1835; 194~®. — Tusculanae disputa­ tiones 6414' 4®; 8729; 882-®; 8813; 9817-19. Cinici 9231.

E g itto 331®; 3324; 85®. Egiziani 3428; 75®. Elia 9 13; 94®; 4820. Eliseo 4820. Enea 764; 8234; 82®®; 8543. Eneadi 2723. Enrico V I I 6 2 7. Epicurei 9231. Epicuro 913®; 9234. Eraclito 59®-®; 5924; 6034. Ercole (v. anche Alcide) 22*; 8315; 84s®; 8722; 88 17, E rm ete

Trism egisto

Asclepius

E rodoto 4 8 44. E saù 9313. Esculapio 842®; 8722; 88 47.

Esodo

1022®.

Europa 3541.

De quarto consu­ latu Honorii Augusti 5732-33.

Claudiano, Claudio —

Claudio (tribuno) 179.

—

33 1® 55 ; 8 9 12.

F

Claudio, A p pio 2011.

Fabrizio Luscino, Gaio 4844. Fauno 85®.

Clemente V (papa: 1305-14) 62®.

Favorino 517.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Indice Fenici 854. Filippo I V

il

Bello

(re di

Francia:

(re di

Francia:

1285-1314) 627. Filippo V

il

7 2 17; 1037 13; 10325. — Vita Hilarionis 749- 13. _ Vulgata 438-9. G iuba (divinità dei Mauri) 854.

Lungo

1317-22) 6 2 8.

Giudea 2328; 2329. Giudei 2226; 247; 2413; 272.

Filippo V I di Valois (re di Francia: 1328-50) 6 2 10.

Giuditta

4711.

Giuliano (santo) 4818.

Filone di Alessandria 6 7 e; 8 9 24; 8 9 25.

De bello iudaico 23le.

F lavio Giuseppe -

Giulio Proculo 8 1 u . Giunone 8 5 β; ΙΟΙ2; 10123. Giustino, Giuniano 34 31 32.

Flegetonte 5824. Floro, Lucio Anneo -

Livio

109

Epitome de Tito

G oti 3 5 18. Gracchi 4815.

20 8; 3 5 10' 12.

F otino di Sirm io 2410.

Greci 3430; 8521; 10318.

Francesco (santo) 74 7; 80*.

Grecia 8523; 88 2; 88 5. Gregorio Magno (papa) 2827; 4 8 6; 4822;

G

1042e.

G aeta 9912.

Gregorio Xazianzeno 10328.

Gallie 3517; 6213. Ganim ede 622e.

I

Gellio, A ulo 51151β: 511718; 6833ss·.

Genesi 32-3; Geremia l 14;

10614.

Iadi (stelle) 4528.

7928.

Ilarione (santo) 4 8 ls; 4827; 4833; 747; 804.

Germania 364.

Ilia (Rea Silvia) 8 3 7.

Gerusalemme 1427; 2312; 244; 4928; 563; 57 29; 5819; 10234.

Isaia

2118-23;

2634;

271;

273;

Iside 3 3 « ; 854; 1059.

Giacobbe 31; IO23; 9313. G iacom o (santo) — 2424; 3220·21.

1427-28;

5119- 20. 7528-25· 7618-21· i0 2 i° 'ii.

Epistola

173; 175;

Issione 5829. Italia 353; 3517; 364; 6213; 7125; 9 9 7.

G iacom o I I I (re di M aiorca: 1324-49)

3527.

Giobbe

6 1 1 5 - 16; 6 1 2 1 2 2 ; 701 8

Gioele Giosuè

L

4517; 45 24 29; 615-8; 6 1 1011; 611214; Labano 3 9.

1213-15; 9222.

Labieno, T ito 1630.

47 4 S.

Lamentazioni di Geremia

G iovanni B attista 2719. G iovanni Evangelista 10428. —

Vangelo

117; 1228-3o; 135-6; 157. leu- 12; 2 I4-5; 2 2 2 2 25; 322 4-2 5; 5 2 1 4 15; 7 5 2 ? ; 9Q 34; 9 3 1 -8 ;

93 8 9; 1021213. G iovanni X X I I

Epistola I

(papa:

122124.

1316-34) 6 2 e.

G iovanni I I il B uono (re di Francia:

882 0 . G iovenale, D ecim o Giunio —

Latini S233; 855. Lattanzio,

Firmiano

864; 8 7 13; 8 7 33;

8 9 19; 10427. — Divinae institutiones 2 2 « ; 28«; 33 2; 8 4 15ss.; 86 13-30; 8 7 7-13; 8 7 17 23; 88 1*6; 88 11-26. Lazzaro 135. Ledei, fratelli (v. anche Castore e Poi-

1350-64) 3527-28; 6211. G iove 22 7; 3928; 831; 8 5 14; 8517; 88 18;

Satirae

2018' 19; 221"2; 5624; 904' 5. Girolam o (santo) 4821; 4822; 10426. —

Epistulae

3728.

Lapiti 5828.

2217; 4028 29; 4 8 9-20; 662ss·;

luce) 8315. Lem no 8 5 8. Leone Magno (papa) -

Sermones 5217-21.

Lete 5824. Libero 8 3 15; 8425; 857; 8517; 8722; 88 17. Lidi 9518.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

110

Indice

L is ia 4 8 14.

N

L iv io , T i t o 4 8 14; 8 2 11; 8 2 20. — A b urbe con d ita libri

2428-3»;

632»-22; 7 3 19- 21;

8 1 31 ;

S 2 20;

8 2 28-27;

8 2 ·-«;

8 2 32ss.;

1012 3 - 2 4 .

M asso 8 5 7. N e r o n e 6126. N ilo 298.

L o n g o b a r d i 35 18.

N u m a n z ia 6 S33.

L u ca

N u m ic o (fiu m e) 8 2 s4.

-

V a n gelo IO10' 11; 118-9; 1230; 1 2 3 1 - 1 3 1 - 2 . 1 3 2 . 13 10 - 12 . 13 12 -1 1 · 13 19 - 20.

N u m id i 73 13.

2322 ; 2420 - 21 . 2711-12; 2917; 4 9 “ ; 4930-31;

SI27-29.

O

L u ca n o , M arco A n n eo 32 32-34; S I 13; 8 3 22-23. L u ig i X

—

P h a rsa lia O m e r o 3 9 27; 4 8 13.

(re d i F r a n c ia : 13 14-16) 6 2 8.

O ra z io F ia c c o , Q u in t o - C a rm in a 518; 5020-21; 837-8; 8 3 10ss·; 97 21-26. — E p i ­ stolae 8 4 1-2; 903;

9714-16. —

S atirae

2 1 2 3 -2 4

M

O rio n e (c o s te lla z io n e ) 4 5 28. M a c a r io l ’ E g iz ia n o 4 8 19.

O sirid e 3 3 18.

M a c e d o n i 3 4 33; 3434; 85 4. M a c r o b io —

S a tu rn a lia

10118ss.

O v id io N a s o n e , P u b lio - F a s ti 8 1 11. — M eta m . 6 6 21.

M a io r c a (m a io r B a le a r ic a ) 3531. M a la ch ia 29 15.

P

M a n ich e i 24u . M a o m e t t o 248.

P a c u v io 511718.

M a r ce llo , M a r co C la u d io 2428.

P a io 85®.

M arco —

P a n 8 5 18.

V angelo 133.

M a ria 4 9 24. M a ria V e rg in e 274.

P a o lin o d a M ila n o — V ita 9 9 5 - 9 ; 9914

M a rte 227; 828; 8 2 26; 8 3 7; 8 8 19.

P a o lin o d i N o la (sa n to) 1038.

M a s s im o d i T o r in o (sa n to ) - S erm ones 5 2 27-33; 531

P a o lo (sa n to ) 2028; 2728; 4 9 22; 6 6 28; SO4.

M a ssin issa 7 3 13. M a tt e o —- V angelo IO4-9; IO11-13; 113 4 ; 116-7; 11910; 1112-14; 1231; 137- 9; 1310; 1 3 1 4 -1 5 ; 3 3 6 -7 ; 7 2 2 7 -2 8 ;

1 3 1 6 -1 9 . 4 7 3 -4 . 7 g 2 -3 ;

1 4 3 1 -3 2 ; 47 17 ;

3 0 13;

5 0 2 5 -2 6 ;

— I ai C o rin ti 524; 7419- 20; 7 5 12; 9732; 9 8 29. — I I ai C orin ti 1332; 20 28-27; 52 2*3; 67 22’ 23; 7425 - 26; 7427 - 28· 9315-16 __ A g li E brei 6 7 4. — A g li E fe s in i 1 2 12-18;

3 2 2 1 -2 3 ·

1623; 1819-22.

5 0 2 9 -3 0 ;

4 P ; 41 21; 4 9 9. — A i G alati 5729-30; 0026 - 28; 0030-31 — A i R o m a n i 17le ;

7016

M a u ri 8 4 29; 854.

—

A i F ilip p e s i 9 8*8;

188- 9;3 9 4-5; 6 6 23-25; 6 Θ32- 33 ; Θ6 34; 6 8 18-28; 0934ss.; 9313-14 — I ai T essa lo n icesi 1930-32; 1933-31 _ j a T im o teo IO15-19;

M e lib e o 8 3 28. M e n a n d r o 4 8 13. M e o tid e (p a lu d e ) 297.

1030SS.; 4522 - 24; 1 0 2 13-14. -

M e rc u r io 227; 8518; 8 8 19.

teo 1 1 10- 11.

M e te llo , Q u in t o C e cilio (p a d re d e l M a ­ c e d o n ic o ) 2 0 11. M e te llo M a c e d o n ic o , 6414; 95 11; 95“ .

A m b r o s ii

Q u in t o

C e cilio

I I a T im o ­

P a o lo e r e m ita (sa n to) 4 8 18; 4 8 26; 4S31. P a r a lip o m e n i I I 4 7 9_1°. P a rig i 35 32. P a r te n o p e 3 5 31.

M in e r v a 8 5 8.

P e r ip a t e t ic i 92 3.

M o sè 3 4 9; 473; 5127; 5128.

P e r s io F ia c c o , A u lo 982.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

111

Indice

De vita solitaria 6 29; 4 9 1. — Rerum humanarum (me­ morandarum}) liber 621.

Petrarca, Francesco -

Pietro (apostolo) 3027; 313; 3110; 31u ; 31le. Pitagora 3920; 4812; 7 1 24. Platone 1810; 252; 3920; 4028; 4030; 412; 4812; 7032; 7125; 7214; 7219; 7221; 86 14; 8 7 i9 . 9 2 3 o : 9 8 i o _ pedone 6515-16. Plinio il Vecchio 3 8 2 1 -2 2 -

9 5 2 1 .2 2 .

Naturalis historia

9 5 2 5 -2 6 .

9 5 2 2 -3 1 -

9 fi2 -3 ·

10128. Polluce: v. Castore e Polluce Pom peo 1630. Ponzio Erennio, Gaio 7212. Ponzio Telesino, Gaio (figlio di E ren­ nio; vincitore dei R om an i a Cau­ dio) 72u . Porfirio 3020.

Vita

Possidio (vescovo di Calama) -

Augustini

995' 9; 9 9 14; 9925' 30.

Priam o 76’ . Priapo 2124.

Poema coniugis ad uxorem 592°-21; 5922-23. Proverbi IO27-30; 1 123-30. 7322-30 Prospero d ’ Aquitania -

Q Quirino 8 1 13; 8123; 85s; 8723.

R

Re I

1324"28; 47·*7; 477- 9.

R en o 365. R oberto d ’ Angiò (re di Sicilia) 6 2 13. R o m a 363; 605; 6128; 8212; 8 2 19; 8221; 8 2 23; 8325; 10124; 101*«. R om an i (e popolo R om an o) 20 3; 2012; 243; 35l ; 353; 3513; 824; 8428; 853. R o m o lo 2821; 605; 8 0 32; 8 1 24; S28; 8212; 8 2 18; 8221; 8224; 8 2 29.

_

Salom one 5 6 2; 5β«; 562S; 56“

S

Sam o 8 5 e.

Sabini 855.

Sanco (divinità italica) 855.

Sallustio, Gaio Crispo 4 8 14. Salm i 10330; 10431. —

Saimo 4 422. 4211- 12. — Salmo 6 7 8 ’ ~6. — Salmo 7 7 5830- 31. _ Salmo 13 21“ — Salmo 15 1616"18. - Salmo 16 10228-29. Salmo 17 4 Is; 7 228-29. — Salmo li) 7732SS. — Salmo 22 3 42"15. — Salmo 29 723i. — Salmo 30 9615-18. — Salmo 31 7111- 12, - Salmo 32 7722-24; 7724. — Salmo 33 9828; 10215. — Salmo 34 5834. — Salmo 35 9025·27; 10213~14. — Salmo 36 312_ls. — Salmo 37 785' 6. — Salmo 38 267; 571"3. — Salmo 39 312-15 _ salmo 40 2310- 11. — Salmo 43 7729-30; 7730-31 _ Salmo 45 224-25; 415- 16. 439 . 4323- 24. 8023-25 _ Sal­ mo 4S 65' e; 573-8; 5713-14; 5716- 17. — Salmo 49 12 15“le. — Salmo 50 9 9 33. — Salmo 51 IO20-21; 7 7 2°-22. — Salmo 54 3 12-15. — Salmo 57 5815' 1β. — Sal­ mo 61 IO13-13. — Salmo 68 2829-30; 5 8 e' 7; 68 1’ 2; 68 2-3. — Salmo 71 4712. — Salmo 72 3 8 1-2; 10225. — Salmo 74 1321-22 _ salmo 75 IO21-22; IO23"24. — Salmo 76 2529-30. — Salmo 82 Ô832-33. — Salmo 83 8023; 907- 9; 922»-21. Salmo 86 2932-33. — Salmo SS 4521"22; 7R23-2; _ Salmo 89 268. — Salmo 90 4211"12. — Salmo 94 5033« . — Sal­ mo 95 228" 9. — Salmo 99 4713. — Salmo 102 1224-28; 7621-22; 7631-32. — Salmo 105 3 4 8-7; 348-12; 3414-16. — Salmo 107 781-3. — Salmo 108 1622. — Salmo 111 6 17. — Salmo 113 21le_la; 2121- 29. _ Salmo 114 252e. — Salmo 117 4618-17. — Salmo 118 7027' 28; 7028-29; 72 26. _ Salmo 119 4215 1«; 4512; 503. — Salmo 120 1727-28. — Salmo 121 5819. — Salmo 123 1729. — Sal­ mo 126 45 14-15; 10134. — Salmo 134 2116- 18· 2121-29 _ salmo 136 7 5 9; 9fiii-i9. _ Salmo 140 1217-18; 10529. — Salmo 143 638-». — Salmo 145 4016-17. — Salmo 146 7724-2«; 7727-28. 4713; 7712.13. 9222

Salmo 2

144 5 ;

Sanniti 7213. Sapienza S10’ 11; 2 1 1Β"18; 4518-21; 6430-31;

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Indice

112

6433; 678-»; 6 7 e-12; 6713-15; 6719- 20; 85“ “ -

Terenzio, Afro Publio 4813.

8 9 22; 10178.

Tevere 60 ·.

Saraceni 2413; 6 2 12.

Tiberio 6128.

Satana 2025; 5029.

Tindaro 8627.

Scipione l ’Africano 4811; 7313.

T ito 244; 24‘ ; 6128.

Scipione N asica 208.

Tizio 5829.

Scritture

Scrittura)

(e

1326; 5817; 9222;

10310; 1042; 10428; 10434. Seneca 413; 9231. —

lium

8 3;

4032;

Epistulae ad Luci­

5 9 8;

T om m aso (apostolo) 3016; 3213; 3224. Traiano 6127.

598- 9;

5925-26;

6 O7- 9; 754- 8; 10423.

Troia 604; 10120. Tucidide 4814. Turno 1012.

Senoni 3514. Settim io Severo 612e.

U

Sibilla 2635 (S. Eritrea); 277-1» (S. E ri­ trea); 2713"1’ (S. Eritrea); 2734 (S. Eri­ trea); 281 (S. Eritrea); 282 (S. Cu­

U nni 3518. Urania (divinità fenicia) 854.

m an a); 284; 285; 2819; 282» (S. Eri­ V

trea); 2823 (S. Cum ana); 8S25. Siculi 343e.

Valentiniano I 6129.

Siria 242.

Factorum ac dicto­ rum memorabilium libri 20u~14; 7218;

Valerio M assimo -

Sisifo 5828. Socrate 397; 4 8 12; 7031.

9514; 9525.

Sofidio 9512; 9518; 9521.

V an dali 3518.

Sorgia (fonte) 737.

V angelo 4613; 524.

Spagna 3517; 6211.

Varrone, Gaio Terenzio 285; 3 9 22. —

Spagnoli 3438. Sparziano, E lio -

Vita Hadriani

6334ss- ;

6614. Stazio, Publio Papinio -

Thebais 5 114;

1013.

Svetonio, Gaio Tranquillo —

Vesp.

9128.

Verre 7 0 e. Vespasiano 2328; 244; 6 1 26.

Stige 5826; 8 3 10. Stoici 923. —

De philosophia V eio ΙΟΙ23; ΙΟΙ24. Venere 8 5 e; 92u .

2325"27.

Caes.

Virgilio 3927; 4813; 711. — Aen. 323; 329; 813; g i 5 - i8 . 264; 2 9 e' 8; 3928; 622°-21; I 9.

764; 8514-15; 8518-17; ΙΟΙ2; 10121-22. —

Eel.

29s-4; 8326"27; 8328-30. —

Georg.

3 Q 3S -3S

T T an talo 5828.

Vittorino, Mario 4913. Vulcano 8 5 e; 8819.

Tartaro 2629; 813.

X

Tebe 1014. Teodosio il Grande 6130.

X a n to 60e.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INDICE In tro d u z io n e ........................................................................................................pag. v Libro primo

............................................................................................

»

1

Libro s e c o n d o ...................................................................................................

»

55

Indice dei nomi e delle cita zion i.....................................................................

»107

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.