History 12 [12]

Citation preview

‫تارﻳخ‬ ‫صﻨﻒ ‪12‬‬ ‫تارﻳخ صﻨﻒ ‪12‬‬ ‫‪1398‬‬

‫ﻫـ ‪ .‬ش‬

‫وزارت ﻣﻌارف‬

‫سرود ملی‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پښـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫وزارت ﻣعارف‬

‫تـارﻳــخ‬ ‫صنف دوازدهم‬ ‫‪1398‬‬ ‫هـ ‪ .‬ش‪.‬‬

‫اﻟﻒ‬

‫ﻣشخصات‌کتاب‬ ‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫ﻣضﻤﻮن‪‌:‬تارﻳخ‬ ‫ﻣؤﻟفان‪‌:‬گروه مؤلفان کتابﻫاى درسﻰ دﻳپارتمﻨت تارﻳخ ﻧصاب تعلﻴمﻰ‬ ‫وﻳراستاران‪‌:‬اعضاى دﻳپارتمﻨت وﻳراستارى و اﻳدﻳت زبان درى‬ ‫صﻨف‪‌:‬دوازدﻫم‌‬ ‫زبان‌ﻣتﻦ‪‌:‬درى‬ ‫اﻧکشاف‌دﻫﻨده‪‌:‬رﻳاست عمﻮمﻰ اﻧکشاف ﻧصاب تعلﻴمﻰ و تالﻴف کتب درسﻰ‬ ‫ﻧاشر‪‌:‬رﻳاست ارتباط و آگاﻫﻰ عامﺔ وزارت معارف‬ ‫سال‌چاپ‪ 1398‌:‬ﻫجرى شمسﻰ‬ ‫ﻣکان‌چاپ‪‌:‬کابل‬ ‫چاپ‌خاﻧﻪ‪‌:‬‬ ‫اﻳﻤﻴﻞ‌آدرس‪‌[email protected]‌‌:‬‬ ‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫حق طبع‪ ،‬تﻮزﻳع و فروش کتابﻫاى درسﻰ براى وزارت معارف جمﻬﻮرى اسﻼمﻰ‬ ‫افغاﻧستان محفﻮظ است‪ .‬خرﻳد و فروش آن در بازار ممﻨﻮع بﻮده و با متخلفان برخﻮرد‬ ‫قاﻧﻮﻧﻰ صﻮرت مﻰگﻴرد‪‌ .‬‬ ‫ب‬

‫پﻴام وزیر معارف‬ ‫اﻗرأ باسﻢ ربﻚ‬ ‫سپاس و حﻤد بﻴﻜران آﻓرﻳدﮔار ﻳﻜتاﻳﻰ را ﻛﻪ بر ﻣا ﻫستﻰ بخﺸﻴد و ﻣا را از ﻧﻌﻤت بزرگ خﻮاﻧدن و‬ ‫ﻧﻮﺷتﻦ برخﻮردار ساخت‪ ،‬و درود بﻰپاﻳان بر رسﻮل خاتﻢ‪ -‬حﻀرت ﻣحﻤد ﻣﺼﻄﻔﻰ ﻛﻪ ﻧخستﻴﻦ‬ ‫پﻴام اﻟﻬﻰ بر اﻳﺸان «خﻮاﻧدن» است‪.‬‬ ‫چﻨاﻧچﻪ بر ﻫﻤﻪﮔان ﻫﻮﻳداست‪ ،‬سال ‪ 1397‬خﻮرﺷﻴدى‪ ،‬بﻪ ﻧام سال ﻣﻌارف ﻣسﻤﻰ ﮔردﻳد‪ .‬بدﻳﻦ ﻣﻠحﻮظ‬ ‫ﻧﻈام تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت در ﻛﺸﻮر ﻋزﻳز ﻣا ﺷاﻫد تحﻮﻻت و تﻐﻴﻴرات بﻨﻴادﻳﻨﻰ در ﻋرﺻﻪﻫاى ﻣختﻠﻒ‬ ‫خﻮاﻫد بﻮد؛ ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻣتﻌﻠﻢ‪ ،‬ﻛتاب‪ ،‬ﻣﻜتب‪ ،‬اداره و ﺷﻮراﻫاى واﻟدﻳﻦ‪ ،‬از ﻋﻨاﺻر ﺷﺶﮔاﻧﻪ و اساسﻰ ﻧﻈام‬ ‫ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان بﻪ ﺷﻤار ﻣﻰروﻧد ﻛﻪ در تﻮسﻌﻪ و اﻧﻜﺸاف آﻣﻮزش و پرورش ﻛﺸﻮر ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻰ‬ ‫را اﻳﻔا ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در چﻨﻴﻦ برﻫﻪ سرﻧﻮﺷتساز‪ ،‬رﻫبرى و خاﻧﻮادة بزرگ ﻣﻌارف اﻓﻐاﻧستان‪ ،‬ﻣتﻌﻬد بﻪ‬ ‫اﻳجاد تحﻮل بﻨﻴادى در روﻧد رﺷد و تﻮسﻌﻪ ﻧﻈام ﻣﻌاﺻر تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت ﻛﺸﻮر ﻣﻰباﺷد‪.‬‬ ‫از ﻫﻤﻴﻦرو‪ ،‬اﺻﻼح و اﻧﻜﺸاف ﻧﺼاب تﻌﻠﻴﻤﻰ از اوﻟﻮﻳتﻫاى ﻣﻬﻢ وزارت ﻣﻌارف پﻨداﺷتﻪ ﻣﻰﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ راستا‪ ،‬تﻮجﻪ بﻪ ﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬ﻣحتﻮا و ﻓراﻳﻨد تﻮزﻳﻊ ﻛتابﻫاى درسﻰ در ﻣﻜاتب‪ ،‬ﻣدارس و ساﻳر‬ ‫ﻧﻬادﻫاى تﻌﻠﻴﻤﻰ دوﻟتﻰ و خﺼﻮﺻﻰ در ﺻدر برﻧاﻣﻪﻫاى وزارت ﻣﻌارف ﻗرار دارد‪ .‬ﻣا باور دارﻳﻢ‪،‬‬ ‫بدون داﺷتﻦ ﻛتاب درسﻰ باﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬بﻪ اﻫداف پاﻳدار تﻌﻠﻴﻤﻰ در ﻛﺸﻮر دست ﻧخﻮاﻫﻴﻢ ﻳاﻓت‪.‬‬ ‫براى دستﻴابﻰ بﻪ اﻫداف ذﻛرﺷده و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام آﻣﻮزﺷﻰ ﻛارآﻣد‪ ،‬از آﻣﻮزﮔاران و ﻣدرسان‬ ‫دﻟسﻮز و ﻣدﻳران ﻓرﻫﻴختﻪ بﻪﻋﻨﻮان تربﻴت ﻛﻨﻨدهﮔان ﻧسﻞ آﻳﻨده‪ ،‬در سراسر ﻛﺸﻮر احتراﻣاﻧﻪ تﻘاﺿا‬ ‫ﻣﻰﮔردد تا در روﻧد آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ و اﻧتﻘال ﻣحتﻮاى آن بﻪ ﻓرزﻧدان ﻋزﻳز ﻣا‪ ،‬از ﻫر ﻧﻮع‬ ‫تﻼﺷﻰ درﻳﻎ ﻧﻮرزﻳده و در تربﻴت و پرورش ﻧسﻞ ﻓﻌال و آﮔاه با ارزشﻫاى دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻣﻠﻰ و تﻔﻜر اﻧتﻘادى‬ ‫بﻜﻮﺷﻨد‪ .‬ﻫر روز ﻋﻼوه بر تجدﻳد تﻌﻬد و حس ﻣسؤوﻟﻴت پذﻳرى‪ ،‬با اﻳﻦ ﻧﻴت تدرﻳس راآﻏاز ﻛﻨﻨد‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫در آﻳﻨدة ﻧزدﻳﻚ ﺷاﮔردان ﻋزﻳز‪ ،‬ﺷﻬروﻧدان ﻣؤثر‪ ،‬ﻣتﻤدن و ﻣﻌﻤاران اﻓﻐاﻧستان تﻮسﻌﻪﻳاﻓتﻪ و ﺷﻜﻮﻓا‬ ‫خﻮاﻫﻨد ﺷد‪.‬‬ ‫ﻫﻤچﻨﻴﻦ از داﻧﺶ آﻣﻮزان خﻮب و دوست داﺷتﻨﻰ بﻪ ﻣثابﻪ ارزﺷﻤﻨدترﻳﻦ سرﻣاﻳﻪﻫاى ﻓرداى ﻛﺸﻮر‬ ‫ﻣﻰخﻮاﻫﻢ تا از ﻓرﺻتﻫا ﻏاﻓﻞ ﻧبﻮده و در ﻛﻤال ادب‪ ،‬احترام و اﻟبتﻪ ﻛﻨجﻜاوى ﻋﻠﻤﻰ از درس ﻣﻌﻠﻤان‬ ‫ﮔراﻣﻰ استﻔادة بﻬتر ﻛﻨﻨد و خﻮﺷﻪ چﻴﻦ داﻧﺶ و ﻋﻠﻢ استادان ﮔراﻣﻰ خﻮد باﺷﻨد‪.‬‬ ‫در پاﻳان‪ ،‬از تﻤام ﻛارﺷﻨاسان آﻣﻮزﺷﻰ‪ ،‬داﻧﺸﻤﻨدان تﻌﻠﻴﻢ و تربﻴت و ﻫﻤﻜاران ﻓﻨﻰ بخﺶ ﻧﺼاب‬ ‫تﻌﻠﻴﻤﻰ ﻛﺸﻮر ﻛﻪ در تﻬﻴﻪ و تدوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ ﻣجداﻧﻪ ﺷباﻧﻪ روز تﻼش ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬ابراز ﻗدرداﻧﻰ‬ ‫ﻛرده و از بارﮔاه اﻟﻬﻰ براى آنﻫا در اﻳﻦ راه ﻣﻘدس و اﻧسانساز ﻣﻮﻓﻘﻴت استدﻋا دارم‪.‬‬ ‫با آرزوى دستﻴابﻰ بﻪ ﻳﻚ ﻧﻈام ﻣﻌارف ﻣﻌﻴارى و تﻮسﻌﻪﻳاﻓتﻪ‪ ،‬و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ اﻓﻐاﻧستان آباد و ﻣترﻗﻰ‬ ‫داراى ﺷﻬروﻧدان آزاد‪ ،‬آﮔاه و ﻣرﻓﻪ‪.‬‬ ‫دﻛتﻮر ﻣحﻤد ﻣﻴروﻳس بﻠخﻰ‬ ‫وزﻳر ﻣﻌارف‬

‫ج‬

‫عنوان‪.........................................................................................................‬صفحه‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬احﻴاى ﻣجدد اﻓﻐاﻧستان‪1 ................................................................................................‬‬ ‫اﻫداف ﻓﺼﻞ اول‪2 ........................................................................................................................‬‬ ‫درس اول‪ :‬اوﺿاع سﻴاسﻰ‪ ،‬اﻗتﺼادى و اجتﻤاﻋﻰ اﻓﻐاﻧستان ﻗبﻞ از بﻪ ﻗدرت رسﻴدن احﻤد ﺷاه بابا‪6-3..‬‬ ‫درس دوم‪ :‬احﻤد ﺷاه بابا و تحﻜﻴﻢ دوﻟت ﻣرﻛزى‪10-7..................................................................‬‬ ‫درس سﻮم‪ :‬سﻮﻗﻴات ﻧﻈاﻣﻰ احﻤد ﺷاه بابا‪16-11 ............................................................................‬‬ ‫درس چﻬارم‪ :‬جاﻧﺸﻴﻨان احﻤد ﺷاه بابا – سﻠﻄﻨت تﻴﻤﻮر ﺷاه‪17 .........................................................‬‬ ‫سﻠﻄﻨت زﻣان ﺷاه(‪1801-1793‬م‪19-18 ..................................................................................... ).‬‬ ‫سﻠﻄﻨت ﺷاه ﻣحﻤﻮد ابداﻟﻰ(‪1804-1801‬م‪20-19 ........................................................................).‬‬ ‫درس پﻨجﻢ‪ :‬سﻠﻄﻨت اول ﺷاه ﺷجاع(‪1809-1804‬م)‪22-21 ...........................................................‬‬ ‫سﻠﻄﻨت دوم ﺷاه ﻣحﻤﻮد(‪1818-1809‬م‪24-22 ...........................................................................).‬‬ ‫درس ﺷﺸﻢ‪ :‬تجدﻳد رﻗابت ﻫا و اختﻼﻓات ‪28-25 ..........................................................................‬‬ ‫درس ﻫﻔتﻢ‪ :‬اﻧتﻘال ﻗدرت و ﻣداخﻼت(‪1834-1818‬م)‪32-29 ........................................................‬‬ ‫درس ﻫﺸتﻢ‪ :‬ﺷاه ﺷجاع و ﻗﻴام ﻣﻠﻰ ‪36-33 ....................................................................................‬‬ ‫درس ﻧﻬﻢ‪ :‬پادﺷاﻫﻰ دوم اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ‪40-37 ................................................................‬‬ ‫سﻠﻄﻨت اول اﻣﻴر ﺷﻴرﻋﻠﻰ خان(‪1866-1863‬م‪42-41 ................................................................. ).‬‬ ‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴر ﻣحﻤد اﻓﻀﻞ خان(‪1867-1866‬م‪43-42 ................................................................. ).‬‬ ‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴر ﻣحﻤد اﻋﻈﻢ خان(‪1868-1867‬م‪44-43 .................................................................. ).‬‬ ‫درس ﻳازدﻫﻢ‪ :‬اﺻﻼحات و رﻳﻔﻮرم(‪1879 -1868‬م‪48-45 ......................................................... ).‬‬ ‫درس دوازدﻫﻢ‪ :‬سﻠﻄﻨت اﻣﻴر ﻣحﻤد ﻳﻌﻘﻮب خان(ازﻣاه ﻣارچ تا اﻛتﻮبر ‪1879‬م‪52-49 ................... ).‬‬ ‫درس سﻴزدﻫﻢ‪ :‬تحﻜﻴﻢ ﻗدرت ﻣرﻛزى(‪1901-1880‬م‪58-53 ..................................................... ).‬‬ ‫درس چﻬاردﻫﻢ‪ :‬ﻋﻘد ﻣﻌاﻫدات ‪60-59 .........................................................................................‬‬ ‫درس پاﻧزدﻫﻢ‪ :‬سﻠﻄﻨت اﻣﻴر حبﻴب اﷲ خان(‪1919-1901‬م‪64-61 ............................................... ).‬‬ ‫درس ﺷاﻧزدﻫﻢ‪ :‬جﻨبﺶ ﻫاى ﻣﺸروﻃﻴت ‪68-65 .............................................................................‬‬ ‫بررسﻰ ﻓﺼﻞ اول ‪69 .....................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬از استرداد استﻘﻼل تا پاﻳان ﻧﻈام جﻤﻬﻮرى(‪1978-1919‬م‪70 ....................................... ).‬‬ ‫اﻫداف ﻓﺼﻞ دوم ‪70 ....................................................................................................................‬‬ ‫درس ﻫﻔدﻫﻢ‪ :‬پادﺷاﻫﻰ اﻣﻴر اﻣان اﷲ خان و ﻧﻘﺶ او در استرداد استﻘﻼل ﻛﺸﻮر ( ﻓبرورى ‪1919‬م‪ .‬جﻨﻮرى ‪1929‬م‪74-71 ... ).‬‬

‫د‬

‫درس ﻫجدﻫﻢ‪ :‬استرداد استﻘﻼل ﻛﺸﻮر و جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﻪ ﻧبرد ‪78-75 ............................................‬‬ ‫درس ﻧزدﻫﻢ‪ :‬اﺻﻼحات و رﻳﻔﻮرم(‪1928-1921‬م‪82-79 ............................................................ ).‬‬ ‫درس بﻴستﻢ‪ :‬سﻔر اروپاﻳﻰ ﺷاه اﻣان اﷲ خان ﻏازى ‪1927‬م ﻣﻄابﻖ‪1306‬ﻫـ ‪.‬ش‪86-83 ..................... ).‬‬ ‫درس بﻴست وﻳﻜﻢ‪ :‬ﻋﻜس اﻟﻌﻤﻞ در برابر اﺻﻼحات‪90-87 ............................................................‬‬ ‫درس بﻴست دوم‪ :‬ختﻢ بحران و تحﻜﻴﻢ ﻗدرت‪1929‬م ﻣﻄابﻖ ‪ 1308‬ﻫـ ‪.‬ش‪94-91 ..........................).‬‬ ‫درس بﻴست و سﻮم‪ :‬ترتﻴب و تدوﻳﻦ اﺻﻮل ﻧاﻣﻪ‪98-95 ...................................................................‬‬ ‫درس بﻴست و چﻬارم‪ :‬سﻠﻄﻨت ﻣحﻤد ﻇاﻫر ﺷاه ‪102-99.................................................................‬‬ ‫درس بﻴست و پﻨجﻢ‪ :‬اوﻟﻴﻦ پﻼن پﻨج ساﻟﻪ(‪1956‬م ﻣﻄابﻖ ‪1335‬ﻫـ ش‪104-103 ............................ ).‬‬ ‫درس بﻴست و ﺷﺸﻢ‪ :‬دﻫﺔ دﻳﻤﻮﻛراسﻰ(‪1352-1342‬ﻫـ ‪.‬ش‪108-105 ......................................... ).‬‬ ‫درس بﻴست و ﻫﻔتﻢ‪ :‬ﻋﻮاﻣﻞ تﻐﻴﻴر رژﻳﻢ از سﻠﻄﻨت بﻪ جﻤﻬﻮرﻳت‪110-109 ......................................‬‬ ‫درس بﻴست و ﻫﺸتﻢ‪ :‬ﻛﻮدتاى ‪ 26‬سرﻃان(‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪113-111 ............................................... ).‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم ‪114 ..............................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ سﻮم‪ :‬ﻛﺸﻮرﻫاى ﻫﻤجﻮار اﻓﻐاﻧستان‪115 .................................................................................‬‬ ‫اﻫداف ﻓﺼﻞ سﻮم ‪116 ..................................................................................................................‬‬ ‫درس بﻴست ﻧﻬﻢ‪ :‬جﻤﻬﻮرى اسﻼﻣﻰ پاﻛستان ‪120-117 ..................................................................‬‬ ‫درس سﻰ ام‪ :‬جﻤﻬﻮرى اسﻼﻣﻰ اﻳران‪124-121 .............................................................................‬‬ ‫درس سﻰ و ﻳﻜﻢ‪ :‬جﻤﻬﻮرى خﻠﻖ چﻴﻦ‪128-125 ...........................................................................‬‬ ‫درس سﻰ و دوم‪ :‬تاجﻴﻜستان‪132-129 .........................................................................................‬‬ ‫درس سﻰ و سﻮم‪ :‬ازبﻜستان‪136-133 ...........................................................................................‬‬ ‫درس سﻰ و چﻬارم‪ :‬ترﻛﻤﻨستان ‪140-137 .....................................................................................‬‬ ‫بررسﻰ ﻓﺼﻞ سﻮم ‪141 ..................................................................................................................‬‬ ‫ﻓﺼﻞ چﻬارم‪ :‬روﻳداد ﻫاى ﻣﻬﻢ جﻬان در ﻗرن بﻴستﻢ‪142 ..................................................................‬‬ ‫اﻫداف ﻓﺼﻞ چﻬارم ‪143 ..............................................................................................................‬‬ ‫درس سﻰ و پﻨجﻢ‪ :‬جﻨﮓ جﻬاﻧﻰ اول و ﻋﻠﻞ آن ‪148 -143 ............................................................‬‬ ‫درس سﻰ و ﺷﺸﻢ‪ :‬جﻨﮓ جﻬاﻧﻰ دوم‪152 -149 ............................................................................‬‬ ‫درس سﻰ و ﻫﻔتﻢ‪ :‬حﻤﻠﺔ جاپان بﻪ ﻫﻨد و چﻴﻦ ‪156 -153 ................................................................‬‬ ‫درس سﻰ و ﻫﺸتﻢ‪ :‬تﺸﻜﻴﻞ سازﻣان ﻣﻠﻞ ﻣتحد‪158-157 .................................................................‬‬ ‫درس سﻰ و ﻧﻬﻢ‪ :‬تبدﻳﻞ جاپان بﻪ ﻳﻚ ﻗدرت ﺻﻨﻌتﻰ‪162-159 ......................................................‬‬ ‫درس چﻬﻠﻢ‪ :‬ﻓروپاﺷﻰ اتحاد ﺷﻮروى ‪166-163 .............................................................................‬‬ ‫درس چﻬﻞ و ﻳﻜﻢ‪ :‬جﻤﻬﻮرى آﻟﻤان‪170-167 ...............................................................................‬‬ ‫درس چﻬﻞ و دوم‪ :‬جﻤﻬﻮرى ﻓراﻧسﻪ‪174-171 ...............................................................................‬‬ ‫درس چﻬﻞ و سﻮم‪ :‬دوﻟت ﺷاﻫﻰ اﻧﮕﻠستان‪178-175 ......................................................................‬‬ ‫بررسﻰ ﻓﺼﻞ چﻬارم ‪179 ...............................................................................................................‬‬

‫ﻫـ‬

‫ﻓصﻞ اول‬ ‫احﻴاي ﻣجدد افغاﻧستان‬

‫‪1‬‬

‫اﻫداف ﻓصﻞ اول‬ ‫‪ -1‬آشﻨاﻳﻰ بﻪ وضعﻴت سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و اجتﻤاعﻰ افغاﻧستان قبﻞ از بﻪ‬ ‫قدرت رسﻴدن احﻤد شاه ابداﻟﻰ؛‬ ‫‪ -2‬آشﻨاﻳﻰ بﻪ چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ احﻴاى ﻣجدد افغاﻧستان؛‬ ‫‪ -3‬آشﻨاﻳﻰ بﻪ شخصﻴت احﻤد شاه بابا و سﻮقﻴات ﻧظاﻣﻰ او؛‬ ‫‪ -4‬ﻣعرفت با جاﻧشﻴﻨان احﻤد شاه بابا‪ ،‬طرز اداره و حکﻮﻣت آنﻫا؛‬ ‫‪ -5‬تحﻠﻴﻞ ﻣاﻫﻴت پاﻟﻴسﻰ اﻧﮕﻠﻴس و عﻠﻞ تجاوزات آن بر افغاﻧستان؛‬ ‫‪ -6‬داﻧستﻦ عﻮاﻣﻞ درﮔﻴرىﻫا و اختﻼفات؛‬ ‫‪ -7‬آﮔاﻫﻰ از اﻫداف جﻨبش ﻣشروطﻴت در افغاﻧستان و تحﻠﻴﻞ آن؛‬ ‫‪ -8‬ﻧقشﻪﻫاى تارﻳخﻰ افغاﻧستان را ترسﻴﻢ کرده بتﻮاﻧﻨد؛‬ ‫‪ -9‬تﻮاﻧاﻳﻰ ﻧشان دادن ﻣحﻼت و جاﻫاى ﻣﻮرد ﻧظر در ﻧقشﻪ؛‬ ‫‪ -10‬تحﻠﻴﻞ اوضاع سﻴاسﻰ و فرﻫﻨﮕﻰ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫درس اول‬

‫اوضاع سﻴاسﻲ‪ ،‬اﻗتصادي و اجتﻤاﻋﻲ اﻓﻐاﻧستان ﻗبﻞ از بﻪ ﻗدرت رسﻴدن‬ ‫احﻤد شاه ابداﻟﻰ‬

‫در اﻳﻦ درس راجع بﻪ اوضاع سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و‬ ‫اجتﻤاعﻰ‪ ،‬جﻨبشﻫاى آزادىخﻮاﻫﻰ و ﻧقش آن در‬ ‫بﻴدارى ﻣردم افغاﻧستان قبﻞ از احﻴاى ﻣجدد افغاﻧستان‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫باﻳزﻳد اﻧصارى‬

‫در آغاز قرن ‪ 16‬ﻣﻴﻼدي‪ ،‬حﻮادث ﻧاﮔﻮار سﻴاسﻲ در داخﻞ افغاﻧستان و کشﻮرﻫاي ﻫﻤساﻳﻪ‬ ‫رخ داد کﻪ اﻳﻦ ﻧابﻪساﻣاﻧﻲﻫا و دﮔرﮔﻮﻧﻲﻫا بﻪ ضرر افغاﻧستان تﻤام شد‪ .‬بعد از ﻣرگ سﻠطان‬ ‫حسﻴﻦ باﻳقرا در (‪ 1505‬م) افغانﻫا دوﻟت ﻣرکزي خﻮد را از دست داده و تجزﻳﻪ طﻠبان در ﻫر‬ ‫ﮔﻮشﻪ و کﻨار قد عﻠﻢ ﻧﻤﻮده و در جﻨگ و جدال بﻪ جان ﻫﻤدﻳﮕر افتادﻧد‪.‬‬ ‫در ﻣاوراﻟﻨﻬر دوﻟت شﻴباﻧﻲ در (‪1501‬م‪).‬تشکﻴﻞ ﮔردﻳد‪ ،‬در اﻳران دوﻟت صفﻮي در (‪ 1502‬م‪).‬‬ ‫تأسﻴس شد و در ﻫﻨد‪ ،‬دوﻟت ﻣغﻮﻟﻰ بﻮجﻮد آﻣد‪ .‬ﻫر سﻪ دوﻟت جدﻳداﻟتشکﻴﻞ بر شﻤال‪ ،‬غرب‬ ‫و شرق افغاﻧستان تجاوز ﻧﻤﻮدﻧد و افغاﻧستان تجزﻳﻪ ﮔردﻳد‪ .‬دوﻟت ﻣرکزي از بﻴﻦ رفت‪ ،‬سﻮقﻴات‬ ‫ﻧظاﻣﻲ و ﻟشکرکشﻲﻫا افغاﻧستان را بﻪ ﻣﻴدان تاخت و تاز ﻣبدل ساخت‪ .‬دوﻟتﻫاى ﻣتجاوز براي‬ ‫تسخﻴر اراضﻲ بﻴشتر‪ ،‬ﻫﻤﻴشﻪ باﻻي ﻳکدﻳﮕر حﻤﻠﻪ ﻣﻲﻧﻤﻮدﻧد؛ در اثر برخﻮردﻫا؛ شﻬرﻫاي بزرگ‬ ‫و آباد بﻪ وﻳراﻧﻪﻫا تبدﻳﻞ ﮔردﻳدﻧد‪ .‬اﻧﻮاع ﻣظاﻟﻢ تﻮسط اشغاﻟﮕران صﻮرت ﻣﻲﮔرفت‪ ،‬روز بﻪ روز‬ ‫تﻨفر و اﻧزجار ﻣردم در ﻣقابﻞ آنﻫا اضافﻪ تر ﻣﻲشد و ﻣردم ﻣخفﻴاﻧﻪ بﻪ ﻣبارزات استقﻼل طﻠباﻧﻪ‬ ‫بر ضد استبداد شروع ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬براي اوﻟﻴﻦ بار‪ ،‬صفﻮيﻫا با قﻴام وﻻﻳات ﻫرات‪ ،‬قﻨدﻫار‪ ،‬اﻧدخﻮي‬ ‫و بﻠﻮچستان روبﻪرو شدﻧد و افغانﻫا ﻣقاوﻣت زﻳاد ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬جﻨگﻫا آﻧقدر شدﻳد بﻮد کﻪ قﻨدﻫار‬ ‫چﻨدﻳﻦ ﻣرتبﻪ تﻮسط صفﻮيﻫا اشغال و دوباره بﻪ دست ﻣبارزان ﻣﻰافتاد‪ .‬صفﻮيﻫا براي سرکﻮبﻲ‬ ‫‪3‬‬

‫اﻳﻦ قﻴامﻫا از تشدد‪ ،‬کشتارﻫاي دستﻪ جﻤعﻲ و تاراج داراﻳﻲﻫاي ﻣردم کار ﻣﻲﮔرفتﻨد‪ ،‬اﻣا قﻴام‬ ‫ﻫاي ﻣبارزان بﻪ کﻠﻲ خاﻣﻮش ﻧﮕردﻳد ﻫرﮔاه جﻨبش آزادي خﻮاﻫﻲ در ﻳك ﻣﻨطقﻪ سرکﻮب‬ ‫ﻣﻲشد‪ ،‬در ﻣحﻞ دﻳﮕر دوباره بروز ﻣﻲکرد‪ .‬بﻪ زودي جﻨبش ﻣﻠﻲ در وﻻﻳات شرقﻲ کشﻮر بﻪ‬ ‫وجﻮد آﻣد کﻪ قباﻳﻞ ﻣتعدد افغانﻫا در آن اشتراك داشتﻨد‪.‬‬ ‫جﻨبش روشاﻧﻴان‪ :‬رﻫبر اﻳﻦ جﻨبش باﻳزﻳد اﻧصاري ﻣعروف بﻪ پﻴرروشان‪ ،‬پسر شﻴخ عبداﷲ‬ ‫اﻧصاري ﻣتﻮﻟد (کاﻧﻲ ﮔرام وزﻳرستان) بﻮد‪ .‬پﻴر روشان عﻠﻴﻪ ظﻠﻢ و استبداد حکﻮﻣت ﻣغﻮﻟﻰ و‬ ‫خانﻫاﻳﻰ کﻪ با دوﻟت ﻣغﻮﻟﻰ ﻫﻤکاري داشتﻨد ﻣردم را بﻪ ﻣبارزه دعﻮت ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬پﻴر روشان‬ ‫ﻣرد صﻮفﻰ و صاحب طرﻳقت بﻮد‪ ،‬ﻧخست در دره تﻮچﻲ بﻪ تبﻠﻴغ پرداخت‪ ،‬بعد تﻴرا را ﻣرکز‬ ‫فعاﻟﻴتﻫاى خﻮد قرار داد‪ .‬حاکﻤان ﻣغﻮﻟﻰ (آخﻨد دروﻳزه ﻧﻨﮕرﻫاري) را عﻠﻴﻪ او تحرﻳك ﻧﻤﻮدﻧد‬ ‫و آخﻨد دروﻳزه تعﻠﻴﻤات او را ﻣغاﻳر اساسات دﻳﻦ ﻣبﻴﻦ اسﻼم خﻮاﻧده و او را بﻪﻧام «پﻴر تارﻳك»‬ ‫ﻧاﻣﻴد‪ .‬بﻶخره‪ ،‬پﻴر روشان در ﻳك جﻨگ با ﻣغﻮلﻫا کشتﻪ شد‪.‬‬ ‫بعد از قتﻞ او پسرش جﻼل اﻟدﻳﻦ رﻫبري جﻨبش را بﻪ عﻬده ﮔرفت‪ .‬در (‪ 1600‬ﻣﻴﻼدي) با‬ ‫ﻣغﻮل جﻨگ ﻫاي زﻳاد ﻧﻤﻮد‪ .‬در شرق از خﻴبر اﻟﻲ تﻴرا و در جﻨﻮب ‪،‬کابﻞ و غزﻧﻲ را اشغال ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫باﻵخره جﻼل اﻟدﻳﻦ ﻧﻴز در جﻨگ بﻪ قتﻞ رسﻴد‪ .‬بعد از جﻼل اﻟدﻳﻦ‪« ،‬حداد» ﻧﻮاسﻪ پﻴر روشان‬ ‫در ﻣقام رﻫبري قرار ﮔرفت ﻣﻮصﻮف در ﻣﻨطقﻪ تﻴرا در ﻳك جﻨگ عﻠﻴﺔ ﻣغﻞﻫا کشتﻪ شد‪ .‬بعد‬ ‫«عبداﻟقادر» بﻪ رﻫبري اﻧتخاب ﮔردﻳد‪« .‬بﻲ بﻲ عﻼﻳﻲ» ﻣادر عبداﻟقادر پسر خﻮد را کﻤك ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫او بﻪ زودي پشاور را تصرف ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣا دﻳري ﻧﮕذشتﻪ بﻮد کﻪ در ﻣﻴان قباﻳﻞ اختﻼف بروز کرد‪ ،‬در‬ ‫سال (‪ 1636‬م‪ ).‬ﻣغﻮل عبداﻟقادر و ﻣادرش را دستﮕﻴر و بﻪ ﻫﻨدوستان تبعﻴد ﻧﻤﻮدﻧد تا اﻳﻦکﻪ جﻨبش‬ ‫ﻣﻠﻲ روشاﻧﻴان بﻪ اثر دساﻳس و تﻼش ﻫاي ﻣغﻮلﻫا و حاکﻤان ﻣحﻠﻲ سرکﻮب ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫جﻨبش خﻮشحالخان ختﻚ‬ ‫در ﻧﻴﻤﺔ قرن ‪ 16‬ﻣﻴﻼدي قبﻴﻠﺔ خټك بﻪ تدرﻳج صاحب قدرت‬ ‫ﮔردﻳد و در جﻨﻮب‪ ،‬ﻣﻴان قباﻳﻞ دﻳﮕر ﻣقام ﻣﻬﻢ را حاصﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫در (‪1580‬م‪ ).‬جﻼل اﻟدﻳﻦ ﻣحﻤد اکبر تأﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴت راه تجارتﻲ‬ ‫اتك اﻟﻲ پشاور را بﻪ قبﻴﻠﺔ ختك واﮔذار کرد و در ﻣقابﻞ اﻣتﻴاز‬ ‫ﻣاﻟﻴﻪ کاروان ﻫاي تجارتﻲ را براي قبﻴﻠﺔ ختك اعطا ﻧﻤﻮد و ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫اﻣتﻴاز باعث اختﻼف بﻴﻦ قبﻴﻠﻪ ﻣذکﻮر و ﻳﻮسفزاﻳﻲﻫا ﮔردﻳد‪ ،‬در‬ ‫زﻣان شاه جﻬان رﻳاست قبﻴﻠﻪء ختك بﻪ خﻮشحالخان سپرده شد‪.‬‬ ‫خﻮشحالخان ﻣرد شﻤشﻴر‪ ،‬سﻴاست و شاعر تﻮاﻧا بﻮد‪ .‬خﻮشحالخان‬ ‫در ابتدا با پادشاﻫان ﻣغﻮل روابط حسﻨﻪ داشت‪ ،‬اﻣا بعد ﻣﻨاسبات او‬ ‫با دربار ﻣغﻞ تﻴره ﮔردﻳد‪ .‬اورﻧگ زﻳب خﻮشحالخان را دستﮕﻴر‬ ‫و زﻧداﻧﻲ ساخت‪ ،‬بعد از چﻬار سال از زﻧدان رﻫا ﮔردﻳد و دوباره‬

‫خﻮشحالخان ختك‬

‫‪4‬‬

‫رﻫبري ﻧﻬضت را بﻪ عﻬده ﮔرفت‪ .‬در سالﻫاى ‪1678 - 1670‬م‪ .‬چﻬﻞ ﻫزار سپاه ﻣغﻮل در‬ ‫جﻨگ (تاتره) تﻮسط افغانﻫا بﻪ قتﻞ رسﻴدﻧد‪ .‬بعد ازاﻳﻦ شکست‪ ،‬حکﻤراﻧان ﻣغﻮل‪ ،‬ﻳك پسر و‬ ‫دو ﻧﻮاسﺔ خﻮشحالخان را بﻪ ﻫﻨدوستان تبعﻴد ﻧﻤﻮدﻧد تا اﻳﻦکﻪ اﻳشان در ﻫﻤاﻧجا‪ ،‬جان سپردﻧد‬ ‫و بعد ازاﻳﻦ واقعﺔ اﻟﻤﻨاك‪ ،‬خﻮشحالخان بﻪ عﻤر ‪ 78‬ساﻟﻪﮔﻲ‬ ‫وفات ﻧﻤﻮد و ﻣطابق وصﻴتاش در کﻮﻫستانﻫاي ختك دور‬ ‫از ساﻳﺔ ﻣغﻞﻫا بﻪ خاك سپرده شد‪.‬‬ ‫ﻗﻴام ﻣﻴروﻳس ﻧﻴﻜﻪ‬ ‫در قرن ‪ 16‬ﻣﻴﻼدي افغاﻧستان بﻪ اثر ﻣداخﻼت خارجﻲﻫا تجزﻳﻪ‬ ‫ﮔردﻳد‪ .‬ﻣﻨاطق جﻨﻮب و غرب راصفﻮيﻫاي اﻳران‪ ،‬ﻣﻨاطق شرق‬ ‫را بابريﻫاي ﻫﻨد و ﻣﻨاطق شﻤال را شﻴباﻧﻲ ﻫاي ﻣاوراﻟﻨﻬر اشغال‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬عدم ﻣﻮجﻮدﻳت حکﻮﻣت ﻣرکزي و تسﻠط اجﻨبﻲﻫا‬ ‫باعث رکﻮد اقتصادى و ﻧابساﻣاﻧﻲ جاﻣعﻪ ﮔردﻳد کﻪ تﻨفر و اﻧزجار‬ ‫ﻣردم‪ ،‬حس استقﻼل خﻮاﻫﻲ را در بﻴﻦ شان تقﻮﻳﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬تا اﻳﻦکﻪ‬ ‫ﻣﻴروﻳس ﻧﻴکﻪ‬ ‫در سال (‪ 1709‬م‪ ).‬قﻴام ﻣردم تحت رﻫبري ﻣﻴروﻳس خان ﻫﻮتکﻲ‬ ‫بﻪ تسﻠط صفﻮيﻫا و ﻣظاﻟﻢ ﮔرﮔﻴﻦ واﻟﻲ قﻨدﻫار خاتﻤﻪ داد و‬ ‫دوﻟت ﻣستقﻞ در قﻨدﻫار تشکﻴﻞ ﮔردﻳد‪ ،‬اﻣا اﻳﻦ دوﻟت بﻴشتر از سﻲ سال دوام ﻧکرد تا اﻳﻦکﻪ در‬ ‫قرن ﻫجدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي دوﻟت ﻣﻠﻲ در افغاﻧستان بﻪ رﻫبري احﻤدشاه کبﻴر تشکﻴﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫اوضاع اجتﻤاﻋﻲ اﻓﻐاﻧستان ﻗبﻞ از بﻪ ﻗدرت رسﻴدن احﻤدشاه ابداﻟﻲ‬ ‫تجزﻳﻪ و تقسﻴﻢ افغاﻧستان براي دوﻧﻴﻢ قرن ﻧﻪ تﻨﻬا سﻴر تکاﻣﻞ تﻤدن را در افغاﻧستان بﻪ ﻣشکﻞ‬ ‫ﻣﻮاجﻪ ساخت‪ ،‬بﻠکﻪ ﻳك دورة تﻨزل و اﻧحطاط ﻣادي و ﻣعﻨﻮي را در کشﻮر بﻪ وجﻮد آورد‪.‬‬ ‫روابط اجتﻤاعﻰ ﻣردم افغاﻧستان در اﻳﻦ دوره ضعﻴف شد و ﻫﻢ ﻣﻨاسبات بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ کشﻮر بﻪ‬ ‫رکﻮد ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪ ،‬تجزﻳﻪ و تقسﻴﻢ افغاﻧستان ﻣاﻧﻨد آفت داﻣﻨﻪ دار بﻮد کﻪ بﻪصﻮرت تدرﻳجﻲ‪،‬‬ ‫ﻫﻮﻳت‪ ،‬وحدت ﻣﻠﻰ و استقﻼل افغاﻧستان را بﻪ تحﻠﻴﻞ ﻣﻲبرد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ دوران افغاﻧستان دوﻟت ﻣرکزي و آزادي ﻣﻠﻲ خﻮد را با اقتصاد ﻧسبتاً خﻮب در بخش‬ ‫زراعت و تجارت از دست داد‪ .‬ﻣکتب ﻫرات کﻪ در عصر تﻴﻤﻮرﻳان در اﻧکشاف ادب‪ ،‬کﻠتﻮر‬ ‫و عﻠﻮم ﻧقش بارزي داشت از بﻴﻦ رفتﻪ بﻮد‪ .‬ﻣدارس و ﻣراکز تربﻴتﻲ ﻣسدود ﮔردﻳد‪ ،‬از اﻳﻦکﻪ‬ ‫براي داﻧشﻤﻨدان و استادان ﻣرجع تشﻮﻳق وجﻮد ﻧداشت‪ ،‬تعداد زﻳاد اﻳشان بﻪ ﻣﻤاﻟك دﻳﮕر بﻪ‬ ‫خصﻮص ﻫﻨد ﻣتﻮاري ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬ ‫اوضاع اﻗتصادي اﻓﻐاﻧستان ﻗبﻞ از بﻪ ﻗدرت رسﻴدن احﻤدشاه ابداﻟﻲ‬ ‫قبﻞ از اﻳﻦکﻪ افغاﻧستان ﻣﻮرد تاخت و تاز صفﻮيﻫا‪ ،‬شﻴباﻧﻲﻫا و بابري ﻫاي ﻫﻨد قرار بﮕﻴرد‪،‬‬ ‫وضع اقتصادي افغاﻧستان در سراسر کشﻮر‪ ،‬روي ﻫﻤرفتﻪ ﻧسبتاً خﻮب بﻮد‪ .‬ﮔرچﻪ ﻣردم زﻧدهﮔﻲ‬ ‫‪5‬‬

‫ساده و بدوي داشتﻨد‪ .‬زراعت‪ ،‬ﻣاﻟداري و صﻨاﻳع سﻪ بخش سﻮة اقتصاد افغاﻧستان را تشکﻴﻞ‬ ‫ﻣﻲداد‪ .‬خاك و اقﻠﻴﻢ افغاﻧستان براي کشت اﻧﻮاع ﻧباتات ﻣساعد بﻮد‪ .‬ﻳك تعداد دﻫاقﻴﻦ از خﻮد‬ ‫زﻣﻴﻦ شخصﻲ داشتﻨد‪ ،‬اﻣا اکثر اﻳشان زﻣﻴﻦ را از زﻣﻴﻨداران بﻪ اجاره ﻳا بﻪ دﻫقاﻧﻲ ﻣﻲﮔرفتﻨد‪ .‬در‬ ‫بخش بﻨد و ﻧﻬرﻫا تﻮجﻪ زﻳاد صﻮرت ﻣﻲﮔرفت‪ .‬دوﻟتﻫا در اﻧکشاف زراعت تﻮجﻪ خاصﻲ‬ ‫داشتﻨد؛ زﻳرا ﻳك بخش عﻤدة عﻮاﻳد دوﻟت را ﻣاﻟﻴات زراعتﻰ تشکﻴﻞ ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫ﻣاﻟدارى‪ :‬دراﻳﻦ بخش ﻧﻴز تﻮجﻪ زﻳاد صﻮرت ﻣﻲﮔرفت و ﻣردم زﻳاد بﻪ ﻣاﻟداري اشتغال‬ ‫داشتﻨد و اﻧﻮاع ﻣﻮاشﻲ تﻮسط ﻣردم تربﻴﻪ و تکثﻴر ﻣﻲ ﮔردﻳد ﻣحصﻮﻻت ﻣاﻟداري ﻳك بخش ﻣﻬﻢ‬ ‫اقتصاد ﻣﻠﻲ را تشکﻴﻞ ﻣﻲداد‪.‬‬ ‫صﻨاﻳﻊ‪ :‬در بخش صﻨاﻳع‪ ،‬ﻫﻤﻴشﻪ دوﻟتﻫا صﻨعتﮔران را تشﻮﻳق ﻣﻲﻧﻤﻮد‪ .‬استخراج غﻴر فﻨﻲ‬ ‫طﻼ‪ ،‬ﻧقره‪ ،‬آﻫﻦ‪ ،‬ﻣس و سرب صﻮرت ﻣﻲﮔرفت و صﻨاﻳع ﻧسبتاً اﻧکشاف ﻧﻤﻮده بﻮد‪.‬‬ ‫تجارت‪ :‬ﻳك تعداد وﻻﻳات از اﻫﻤﻴت خاص تجارتﻲ برخﻮردار بﻮدﻧد‪ .‬راهﻫاي ﻣﻮاصﻼتﻲ‪،‬‬ ‫ﻣﻨاطق را با ﻳکدﻳﮕر وصﻞ ﻣﻲﻧﻤﻮد و اﻣﻮال تجارتﻲ از ﻳکجا بﻪ جاي دﻳﮕر براي خرﻳد و فروش‬ ‫اﻧتقال داده ﻣﻲشد‪ .‬واردات و صادرات با ﻣﻤاﻟك ﻫﻨدوستان‪ ،‬چﻴﻦ‪ ،‬اﻳران و ﻣاوراﻟﻨﻬر بﻪ پﻴﻤاﻧﺔ زﻳاد‬ ‫صﻮرت ﻣﻲﮔرفت‪ ،‬زﻣاﻧﻲ قﻨدﻫار و ﻫرات از جﻤﻠﺔ ﻣراکز تجارتﻲ ﻣﻬﻢ افغاﻧستان بﻪ شﻤار ﻣﻰرفت‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ قرن (‪16‬م‪ ).‬ساﻻﻧﻪ سﻲ ﻫزار شتر ﻣال تجارتﻲ از قﻨدﻫار عبﻮر ﻣﻲﻧﻤﻮد و عﻮاﻳد ﮔﻤرکﻲ آن‬ ‫بﻪ دوﻟت تادﻳﻪ ﻣﻲشد‪ .‬اﻫﻤﻴت تجارتﻲ قﻨدﻫار کﻤتر از اﻫﻤﻴت ستراتﻴژﻳك آن ﻧبﻮد‪ ،‬زﻣاﻧﻲ قﻨدﻫار‬ ‫بﻪﻧام دروازه ﻫﻨدوستان ﻳاد ﻣﻲﮔردﻳد‪ ،‬ﻣتأسفاﻧﻪ بعد از تجزﻳﻪ و اشغال افغاﻧستان بﻪ دست خارجﻲﻫا‬ ‫ﻧظام اقتصادي ﻣتﻼشﻲ ﮔردﻳد‪ .‬بر ﻣشکﻼت ﻣردم روز بﻪ روز افزوده ﻣﻲشد‪ .‬ﻣصارف ﻟشکرکشﻲﻫا‬ ‫و ﻣاﻟﻴات کﻤرشکﻦ کﻪ تﻮسط آنﻫا وضع ﮔردﻳده بﻮد؛ ﻣردم تﻮان پرداخت آنرا ﻧداشتﻨد و اﻳﻦ‬ ‫وضع تا تشکﻴﻞ دوﻟت ﻣرکزي بﻪ رﻫبرى احﻤدشاهبابا در قرن ﻫجدﻫﻢ ﻣﻴﻼدى اداﻣﻪ داشت‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد وضع اجتﻤاعﻰ‪ ،‬ﮔروه دوم در بارة‬ ‫وضعﻴت سﻴاسﻰ قبﻞ از بﻪ قدرت رسﻴدن احﻤدشاهبابا باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬اﻫداف جﻨبش پﻴر روشان راکدام چﻴزﻫا تشکﻴﻞ ﻣﻰداد؟‬ ‫‪ .2‬بعد از قتﻞ پﻴر روشان جﻨبش روشاﻧﻰ را چﻰ کسﻰ رﻫبرى ﻣﻰﻧﻤﻮد؟‬ ‫‪ .3‬خﻮشحالخان خټک تﻮسط کﻰ زﻧداﻧﻰ شد؟‬ ‫‪ .4‬قﻴام ﻣﻴروﻳس خان ﻫﻮتك در کدام سال بﻪ پﻴروزى رسﻴد و چﻪ ﻧتاﻳج را در قبال داشت؟‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان راجع بﻪ اوضاع اقتصادى افغاﻧستان قبﻞ از بﻪ قدرت رسﻴدن احﻤدشاهبابا ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫درس دوم‬

‫احﻤدشاهبابا و تحﻜﻴﻢ دوﻟت ﻣرﻛزي‬

‫چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن‬ ‫احﻤد شاه ابداﻟﻰ‪ ،‬طرز حکﻮﻣتدارى‬ ‫و کارکردﻫاى ﻣﻬﻢ او‬

‫ﻣﻮقعﻰ کﻪ احﻤدخان ابداﻟﻰ براى تحکﻴﻢ ﻳك دوﻟت ﻣرکزى اقدام ﻧﻤﻮد‪ ،‬در افغاﻧستان شراﻳط‬ ‫زﻳر حکﻤفرﻣا بﻮد‪ :‬استﻴﻼ و تجزﻳﺔ افغاﻧستان تﻮسط قﻮاي اجﻨبﻲ‪ ،‬عدم ﻣﻮجﻮدﻳت حکﻮﻣت‬ ‫ﻣرکزي‪ ،‬رکﻮد اقتصاد‪ ،‬اوضاع ﻧابﻪساﻣان اجتﻤاعﻲ و تحﻮﻻت سﻴاسﻲ در دول ﻣجاور زﻣﻴﻨﺔ‬ ‫تشکﻴﻞ ﻳك حکﻮﻣت ﻣرکزي را در افغاﻧستان ﻣﻬﻴا ساختﻪ بﻮد‪ .‬بعد از کشتﻪ شدن ﻧادر افشار‬ ‫در اردوي بزرگ او بﻲ ﻧظﻤﻲ روﻧﻤا ﮔردﻳد‪ .‬ﻧاﮔفتﻪ ﻧﻤاﻧد کﻪ ﻳك بخش اردوي ﻧادر افشار را‬ ‫قشﻮن افغاﻧﻲ تشکﻴﻞ ﻣﻲداد‪ ،‬تعداد آنﻫا تقرﻳباً بﻪ چﻬار ﻫزار غﻠجاﻳﻲ و دوازده ﻫزار سدوزائﻰ‬ ‫و ازبك ﻣﻲرسﻴد و ﻧظر بﻪ پﻴشﻨﻬاد قﻮﻣاﻧدان عﻤﻮﻣﻲ ﻧﻮر ﻣحﻤدخان غﻠجاﻳﻲ و احﻤد خان ابداﻟﻲ‬ ‫قطعات افغاﻧﻲ بﻪ قﻨدﻫار سﻮق داده شدﻧد‪ .‬بعد ﻧﻮر ﻣحﻤدخان از سران غﻠجاﻳﻲ‪ ،‬ازبك‪ ،‬ابداﻟﻲ‬ ‫و ﻫزاره خﻮاﻫان تشکﻴﻞ ﻳك جرﮔﺔ قﻮﻣﻲﮔردﻳد تا ﻳك تﻦ از اعضاي جرﮔﻪ بﻪ حﻴث زعﻴﻢ‬ ‫ﻳا پادشاه تعﻴﻴﻦ ﮔردد و براي ادارة اﻣﻮر افغاﻧستان حکﻮﻣت را تشکﻴﻞ بدﻫد کﻪ تشکﻴﻞ ﻫﻤچﻮ‬ ‫جرﮔﺔ‪ ،‬ﻣﻮرد قبﻮل تﻤام سران اقﻮام ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫جرﮔﺔ ﻣزارشﻴرسرخ در قﻠعﺔ ﻧظاﻣﻲ ﻧادر آباد در قﻨدﻫار ﻣﻨعقد ﮔردﻳد و براي ﻣدت ﻧﻪ روز‬ ‫اداﻣﻪ پﻴدا کرد اعضاي جرﮔﻪ بﻪ ﻳك فﻴصﻠﺔ ﻧﻬاﻳﻲ ﻧﻤﻰرسﻴدﻧد‪ ،‬زﻳرا ﻫرخان ﻣقتدر خﻮاﻫان‬ ‫سﻠطﻨت بﻮد و تﻨﻬا کسﻲ کﻪ در اﻳﻦ جرﮔﻪ خاﻣﻮشﻲ اختﻴار ﻧﻤﻮده بﻮد‪ ،‬احﻤدخان ابداﻟﻲ بﻮد؛ زﻳرا‬ ‫احﻤدخان تعﻠق بﻪ قبﻴﻠﺔ سدوزاﻳﻰ داشت کﻪ از ﻟحاظ کﻤﻴت‪ ،‬ﻧسبت بﻪ دﻳﮕر قباﻳﻞ کﻮچکتر بﻮد‬ ‫باﻵخره در روز ﻧﻬﻢ‪ ،‬اعضاي جرﮔﻪ چﻨﻴﻦ فﻴصﻠﻪ ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ ﻳکﻲ از اعضاي جرﮔﻪ را بﻪ حﻴث‬ ‫حکﻢ اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬شخص ﻣذکﻮر ﻳك ﻣرد روحاﻧﻲ بﻮده کﻪ بﻪ ﻫﻴچ قبﻴﻠﻪ تعﻠق ﻧداشت و حتﻲ‬ ‫باشﻨدة قﻨدﻫار ﻫﻢ ﻧبﻮد‪ .‬او ﻫﻤان صابر شاه کابﻠﻲ پسر ﻣتصﻮف ﻣعروف «ﻻﻳخﻮار» بﻮد کﻪ ﻫﻤﻪ‬ ‫ﻣردم قﻨدﻫار بﻪ او ارادت و اعتﻤاد داشتﻨد و اﻳﻦ صﻮفﻲ سﻴاستﻤدار از جا برخﻮاستﻪ احﻤد خان‬ ‫ابداﻟﻲ را ﻣعرفﻲ ﻧﻤﻮد و چﻨد خﻮشﻪ ﮔﻨدم را عﻮض تاج شاﻫﻲ در عﻤاﻣﺔ او ﻧصب کرد‪ .‬خان ﻫاي‬ ‫بزرگ ﻧاﮔزﻳر بﻪ احﻤدشاهبابا بﻴعت کردﻧد‪ .‬او را بﻪحﻴث پادشاه افغاﻧستان قبﻮل ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫احﻤدخان پسر زﻣانخان ابداﻟﻲ و ﻧﻮاسﺔ دوﻟت خان سدوزاﻳﻲ بﻮد‪ .‬ﻣادر احﻤدخان ابداﻟﻲ‬ ‫زرغﻮﻧﻪ خﻮاﻫر عبداﻟغﻨﻲ خان اﻟکﻮزي واﻟﻲ سابق قﻨدﻫار در زﻣان ﻧادر افشار‪ .‬بﻮد احﻤدخان‬ ‫ابداﻟﻲ در سال ‪ 1722‬ﻣﻴﻼدي در وﻻﻳت ﻫرات ﻣتﻮﻟد ﮔردﻳد‪ ،‬ﮔرچﻪ در ﻣحﻞ تﻮﻟد احﻤد شاه‬ ‫بابا بﻨا بر قﻮل راجع اختﻼف ﻧظر وجﻮد دارد‪ ،‬ﻳك تعداد ﻣؤرخان ﻣحﻞ تﻮﻟد احﻤدشاه ابداﻟﻲ‬ ‫را ﻫرات و تعداد دﻳﮕر‪ ،‬ﻣﻠتان ﮔﻮﻳﻨد‪ ،‬زﻳرا از ﻣدتﻫا بدﻳﻨسﻮ ﻣﻨزﻟﻲ در ﻣﻠتان ﻣﻮجﻮد است کﻪ‬ ‫سدوزاﻳﻴان آنرا زادﮔاه احﻤدشاه ابداﻟﻲ ﻣﻰپﻨدارﻧد‪.‬‬ ‫احﻤدخان ابداﻟﻲ در دوره جﻮاﻧﻲ شاﻣﻞ اردوي ﻧادر افشار ﮔردﻳد؛ بﻪ زودي ﻟﻴاقت و کفاﻳت‬ ‫او براي ﻧادر افشار ثابت شد‪ .‬او را بﻪ حﻴث قﻮﻣاﻧدان قطعات ابداﻟﻲ و ازبك تعﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫بعد از کشتﻪ شدن ﻧادر افشار اوضاع اﻳران بﻪ بﻲ ﻧظﻤﻲ ﮔراﻳﻴد‪ ،‬در شﻤال‪ ،‬دوﻟت جﻨﻴدي رو‬ ‫بﻪ اﻧحطاط ﮔذاشت و در ﻫﻨد دوﻟت ﻣرﻫتﻪ بﻪ رﻫبري «سﻴﻮاجﻲ» رويکار آﻣد و بعد از ﻣرگ‬ ‫اورﻧگ زﻳب دوﻟت بابري ﻫﻨد قادر ﻧبﻮد در اﻣﻮر داخﻠﻲ افغاﻧستان ﻣداخﻠﻪ ﻧﻤاﻳد‪ .‬تحﻮﻻت ﻣذکﻮر‬ ‫باعث شد تا براي احﻤدشاهبابا اطﻤﻴﻨان و خاطرجﻤعﻲ بﻪ بار آورد‪ .‬او تﻮاﻧست از اﻳﻦ شراﻳط براي‬ ‫تشکﻴﻞ ﻳك دوﻟت و اعادة سرزﻣﻴﻦ ﻫاي از دست رفتﻪ افغاﻧستان استفاده اعظﻤﻲ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫احﻤدشاهبابا ﻣﻲداﻧست کﻪ رﻳﻴسان قباﻳﻞ بﻪخاطر حفظ ﻣﻨافع خﻮﻳش‪ ،‬جﻬت تحکﻴﻢ ﻳك‬ ‫‪8‬‬

‫دوﻟت با ثبات ﻣشکﻼت را براي ﻣﻮصﻮف بﻪ بار خﻮاﻫﻨد آورد‪ .‬براي دفع اﻳﻦ ﻣشکﻞ و فاﻳق‬ ‫آﻣدن بر ﻣشکﻼت‪ ،‬اﻳشان را در اﻣﻮر دوﻟتﻲ و ﻧظاﻣﻲ شاﻣﻞ‪ ،‬و در جرﮔﻪﻫا برايشان عضﻮﻳت‬ ‫داده و بﻪ ﻧظرﻳات شان ارج ﮔذاشت و در سفرﻫاى ﻧظاﻣﻰ ﻧﻴز اﻳشان را ﻣصروف ساخت‪.‬‬ ‫بعد از آنکﻪ احﻤدشاهبابا بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ ،‬ﻧکات ذﻳﻞ را بﻪ ﻣثابﺔ اﻫداف ﻣﻬﻢ جﻬت تشکﻴﻞ‬ ‫ﻳك ﻧظام باثبات در ﻧظر ﮔرفت‪ :‬اوﻟﻴﻦ ﻫدف او بﻪ وجﻮد آوردن وحدت ﻣﻠﻲ و احﻴاي ﻣجدد دوﻟت‬ ‫ﻣرکزي در افغاﻧستان بﻮد‪ ،‬ﻫدف دوﻣﻲ او تأﻣﻴﻦ سرحدات طبﻴعﻲ از درﻳاي آﻣﻮ تا درﻳاي سﻨد‬ ‫شﻨاختﻪ شده بﻮد و سﻮﻣﻴﻦ ﻫدف خﻮد را دفاع در ﻣقابﻞ کشﻮرﻫاي ﻫﻤجﻮار تعﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮده بﻮد‪.‬‬ ‫براي از بﻴﻦ بردن اختﻼف داخﻠﻲ و اخذ ﻣشﻮرة ﻣردم در اﻣﻮر دوﻟتﻲ براي ﻧخستﻴﻦ بار ﻳك‬ ‫شﻮراي داﻳﻤﻲ تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮد کﻪ ﻳك تعداد اعضاي جرﮔﺔ ﻣزار شﻴرسرخ ﻧﻴز شاﻣﻞ آن بﻮدﻧد‪.‬‬ ‫براي ادارة بﻬتر‪ ،‬ﻧخست تشکﻴﻼت اداري و ﻧظاﻣﻲ را بﻪ وجﻮد آورد ‪ ،‬تشکﻴﻼت ﻣذکﻮر‬ ‫اقتباسﻲ بﻮد از تشکﻴﻼت ﻣﻴروﻳس ﻧﻴکﻪ‪ ،‬احﻤد شاه بابا ﻣﻰخﻮاست تا اﻳﻦ کار ﻧاتﻤام او را‬ ‫تکﻤﻴﻞ ﻧﻤاﻳد‪ .‬احﻤدشاهبابا در رأس تﻤام تشکﻴﻼت اداري‪ ،‬قضاﻳﻲ و ﻧظاﻣﻲ صاحب ﻧظر قاطع‬ ‫بﻮد‪ ،‬بدﻳﻦ ﻣعﻨﻲ کﻪ شخص پادشاه ادارة تﻤام اﻣﻮر را بﻪ دست داشت و ﻫﻢ در سطح ﻣرکز و‬ ‫‪9‬‬

‫وﻻﻳت تشکﻴﻼت اداري و ﻧظاﻣﻲ اﻳجاد ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﮔرچﻪ احﻤدشاهبابا در ﻣدت ‪ 26‬سال سﻠطﻨت خﻮد جﻬت تحکﻴﻢ حکﻮﻣت ﻣرکزي‪ ،‬اصﻼحات‬ ‫اداري و سفر ﻫاي ﻧظاﻣﻲ در داخﻞ و خارج آنقدر ﻣصروف بﻮد کﻪ ﻧتﻮاﻧست جﻬت اﻧکشاف‬ ‫اقتصاد‪ ،‬تعﻠﻴﻢ و تربﻴﻪ و فرﻫﻨگ تﻮجﻪ خاصﻲ ﻣبذول ﻧﻤاﻳد‪ ،‬وﻟﻲ با آن ﻫﻢ در زﻣان سﻠطﻨت‬ ‫ﻣﻮصﻮف بعضﻲ کارﻫا صﻮرت ﮔرفت‪ ،‬ﻣاﻧﻨد اعﻤار شﻬرﻫاى قﻨدﻫار‪ ،‬تاشقرغان و اعﻤار ﻣقبره‬ ‫اش در جﻮار «خرقﺔ ﻣبارك» کﻪ ﻧﻤاﻳﻨدهﮔﻲ از سبك ﻣعﻤاري آن عصر ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫احﻤدشاهبابا بﻪ عرفان و ثقافت عﻼقﻪﻣﻨدي زﻳادي داشت‪ ،‬ﻳكتعداد کتابﻫا در زﻣان سﻠطﻨت‬ ‫او بﻪ رشتﺔ تحرﻳر در آﻣد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬تارﻳخ احﻤدشاﻫﻲ در دو جﻠد تﻮسط ﻣﻨشﻲ دربار او ﻣحﻤﻮد‬ ‫اﻟحسﻴﻨﻲ‪« ،‬تﻮارﻳخ حافظ رحﻤت خاﻧﻲ» تﻮسط ﻣﻴر ﻣحﻤد فاضﻞ‪ ،‬کتاب طبﻲ «بحراﻟفﻮاﻳد» تﻮسط‬ ‫قاضﻲ دل ﻣحﻤد افغان و «خﻼصﺔ اﻻﻧساب» در بارة ﻧسب پښتونﻫا تﻮسط حافظ رحﻤت خان و‬ ‫ﻫﻤچﻨان اوﻟﻴﻦ ﻣﻮزﻳﻢ در شﻬر قﻨدﻫار بﻪﻧام «بﻴت اﻟشرف» تأسﻴس ﮔردﻳد‪ .‬احﻤدشاهبابا در قﻨدﻫار‪،‬‬ ‫ﻫرات و پشاور ﻣدارس بزرﮔﻲ تأسﻴس ﻧﻤﻮد کﻪ ﻣشﻬﻮرترﻳﻦ آنﻫا ﻣدرسﺔ «جاﻣع کﻬﻦ قﻨدﻫار»‬ ‫بﻮد‪ .‬احﻤد شاه بابا طبع شعرى داشت و دﻳﻮان اشعار او ﻧﻤاﻳﻨدهﮔﻲ از عﻼقﻪﻣﻨدي وى با تصﻮف‬ ‫و عرفان ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن احﻤد‬ ‫شاه بابا و ﮔروه دوم در رابطﻪ بﻪ تحکﻴﻢ قدرت ﻣرکزى د رعصر وى بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬احﻤدشاهبابا در کدام جرﮔﻪ بﻪ صفت زعﻴﻢ افغاﻧستان اﻧتخاب ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ -2‬احﻤدشاهبابا در اجراى وظاﻳف‪ ،‬کدام اصﻞ را رعاﻳت ﻣﻰﻧﻤﻮد؟‬ ‫‪ -3‬چﻨد ﻧﻤﻮﻧﻪ از سبك ﻣعﻤارى دوران احﻤدشاهبابا را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان در ﻣﻮرد وضعﻴت فرﻫﻨﮕﻰ زﻣان احﻤدشاهبابا از شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ و ﻣعﻠﻤان‬ ‫خﻮﻳش ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع آورى ﻧﻤﻮده و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد؟‬ ‫‪10‬‬

‫درس سﻮم‬

‫سﻮﻗﻴات ﻧﻈاﻣﻲ احﻤدشاهبابا‬

‫دراﻳﻦ درس راجع بﻪ عﻠﻞ و عﻮاﻣﻞ سفرﻫاى ﻧظاﻣﻰ احﻤدشاهبابا در طﻰ حکﻤرواﻳﻰ‬ ‫اﻳشان ودست آوردﻫا و پﻴاﻣد اﻳﻦ سﻮقﻴات ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫احﻤدشاهبابا زﻣاﻧﻲ بﻪ قدرت رسﻴد کﻪ افغاﻧستان تﻮسط قﻮاي اجﻨبﻲ تجزﻳﻪ و اشغال ﮔردﻳده‬ ‫بﻮد؛ بﻨا بر اﻳﻦ احﻤدشاهبابا براي بﻪ دست آوردن ﻣﻨاطق از دست رفتﺔ کشﻮر و تأﻣﻴﻦ سرحدات‬ ‫طبﻴعﻲ قبﻠﻲ بﻪ ﻳك سﻠسﻠﻪ سﻮقﻴات و سفر ﻫاي ﻧظاﻣﻲ دست زد‪ .‬دراﻳﻦ درس بﻪ طﻮر فشرده در‬ ‫ﻣﻮرد سﻮقﻴات ﻧظاﻣﻲ احﻤدشاهبابا ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻲﮔردد‪.‬‬ ‫سﻔر اول (‪ 1748 -1747‬ﻣﻴﻼدي)‬ ‫خان جﻬان خان سپﻬساﻻر از طرﻳق غزﻧﻲ‪ ،‬کابﻞ‪ ،‬جﻼل آباد و پشاور تا سﻮاحﻞ سﻨد رسﻴد‪.‬‬ ‫ﻧاصرخان واﻟﻲ کابﻞ و پشاور کﻪ ﻫﻨﻮز در قدرت بﻮد ﻣﻲخﻮاست بﻪ کﻤك قشﻮن اﻳﻤاق و‬ ‫ﻫزاره با قﻮاي افغاﻧﻲ بجﻨﮕد‪ ،‬اﻣا قشﻮن اﻳﻤاق و ﻫزاره از جﻨگ اﻣتﻨاع ورزﻳدﻧد‪ .‬احﻤدشاهبابا ﻧﻴز‬ ‫بﻪطرف شرق حرکت ﻧﻤﻮد و در ﻣسﻴر راه بﻪ استقبال ﻣردم روبﻪرو شد‪ .‬واﻟﻲ پﻨجاب در جﻨگ‬ ‫با احﻤدشاهبابا ﻣقاوﻣت ﻧتﻮاﻧستﻪ بﻪ ﻻﻫﻮر فرار کرد و احﻤدشاهبابا ﻻﻫﻮر را اشغال ﻧﻤﻮد‪ .‬شﻬﻨشاه‬ ‫ﻫﻨد از پﻴشروي افغانﻫا بﻪ ﻫراس افتاد‪ ،‬احﻤد شاه ﻣغﻮﻟﻰ وﻟﻴعﻬد‪ ،‬قﻤراﻟدﻳﻦ صدراعظﻢ خﻮد را‬ ‫با قﻮاي زﻳاد‪ ،‬بﻪ ﻣقابﻞ افغانﻫا فرستاد و قﻮاي افغاﻧﻲ تحت آتش تﻮپخاﻧﺔ ﻫﻨديﻫا قرار ﮔرفت‬ ‫‪11‬‬

‫کﻪ ﻣتحﻤﻞ تﻠفات زﻳاد ﮔردﻳد‪ .‬احﻤدشاهبابا ﻣجبﻮر شد‪ ،‬پﻨجاب را بﻪ «ﻣﻴرﻣﻨﻮ» و ﻣﻠتان را بﻪ زاﻫد‬ ‫خان واﮔذار شﻮد و خﻮدش براي فرو ﻧشاﻧدن شﻮرشﻰ کﻪ تﻮسط ﻟقﻤان خان برادرزادهاش بﻪ راه‬ ‫اﻧداختﻪ شده بﻮد بﻪ قﻨدﻫار ﻣراجعت ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫سﻔر دوم‬ ‫احﻤدشاهبابا در اواﻳﻞ سال ‪1749‬م‪ .‬بﻪ ﻫرات سفر کرد‪ .‬سﻪ ﻧفر از حاکﻤان ﻧادر افشار بﻪ‬ ‫احﻤدشاهبابا تسﻠﻴﻢ ﻧﮕردﻳده بﻮدﻧد‪ ،‬از جﻤﻠﺔ آنﻫا دروﻳش خان ﻫزاره طرفداري خﻮد را از احﻤد‬ ‫شاه بابا اعﻼن ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫرات تﻮسط احﻤدشاهبابا تسخﻴر ﮔردﻳد و ﻣﻮصﻮف دروﻳش خان را بﻪ حﻴث‬ ‫واﻟﻲ ﻫرات تعﻴﻴﻦ کرد‪.‬‬ ‫احﻤدشاهبابا‪ ،‬شاهوﻟﻲخان صدراعظﻢ خﻮد را حکﻢ ﻧﻤﻮد تا بﻪ ﻣﻨاطق شﻤال سفر ﻧﻤاﻳد؛ زﻳرا‬ ‫بعد از اﻧحطاط دوﻟت جﻨﻴدي ﻣرو‪ ،‬فارﻳاب‪ ،‬جﻮزجان‪ ،‬بﻠخ‪ ،‬خﻠﻢ‪ ،‬بدخشان و تخارستان خﻮدﻣختار‬ ‫ﮔردﻳده بﻮدﻧد‪ .‬شاوﻟﻲ خان ﻣﻨاطق ﻣذکﻮر را ﻳکﻲ بعد دﻳﮕر بﻪ حکﻮﻣت ﻣرکزي ﻣدغﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫سﻔر سﻮم‬ ‫در بﻬار ‪ 1750‬م‪« .‬عباس قﻠﻲ بﻴات» در ﻧﻴشاپﻮر بغاوت ﻧﻤﻮد‪ ،‬احﻤدشاهبابا بﻪ ﻧﻴشاپﻮر سفر کرد‬ ‫و عباس قﻠﻲ بﻴات در برخﻮرد با اردوي افغاﻧﻰ شکست خﻮرده اسﻴر ﮔردﻳد‪ ،‬بعد احﻤدشاهبابا او‬ ‫را ﻣﻮرد عفﻮ قرار داده و بﻪ حﻴث حاکﻢ ﻧﻴشاپﻮر ﻣقرر ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻮقعﻲکﻪ احﻤدشاهبابا بﻪ ﻫرات رسﻴد‪،‬‬ ‫ﻣطﻠع ﮔردﻳد کﻪ ﻣﻴرعﻠﻢ خزﻳﻤﻪ بﻪ ﻣشﻬد حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮده «شﻬرخ ﻧابﻴﻨا» ﻧﻮادة ﻧادرافشار را خﻠع ﻧﻤﻮده‪،‬‬ ‫بﻨا بر اﻳﻦ احﻤدشاهبابا بﻪ ﻣشﻬد برﮔشت‪ ،‬ﻣﻴرعﻠﻢ را ﻣغﻠﻮب و اﻣﻨﻴت شﻬرخ را دوباره تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫سﻔر چﻬارم‬ ‫در سال (‪ 1751‬ﻣﻴﻼدي) ﻣﻴرﻣﻨﻮ واﻟﻲ پﻨجاب در تأدﻳﻪ ﻣاﻟﻴاتﻲکﻪ قب ً‬ ‫ﻼ تعﻬد ﻧﻤﻮده بﻮد تعﻠﻞ‬ ‫ورزﻳد‪ ،‬احﻤدشاهبابا ﻧﻤاﻳﻨدة خﻮد را ﻧزد او فرستاد‪ ،‬اﻣا واﻟﻲ پﻨجاب از پرداخت ﻣاﻟﻴات اﻧکار ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫احﻤدشاهبابا بﻪ شرق سفر کرد‪ ،‬ﻣﻴرﻣﻨﻮ واﻟﻲ پﻨجاب سپﻬساﻻر «ﮔﻮراﻣﻞ» را بﻪ ﻣقابﻞ احﻤدشاهبابا‬ ‫بﻪ جﻨگ فرستاد‪ .‬جﻨگ در ﻣحﻞ «شاه دره» واقع شد‪ ،‬ﮔﻮراﻣﻞ بﻪ قتﻞ رسﻴد و ﻟشکر او شکست‬ ‫خﻮرد‪ .‬ﻣﻴرﻣﻨﻮ عفﻮ خﻮاست و احﻤدشاهبابا او را عفﻮ و دوباره واﻟﻲ پﻨجاب ﻣقرر ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻴرﻣﻨﻮ‬ ‫تعﻬد سپرد کﻪ وﻻﻳات پﻨجاب و ﻣﻠتان ﻳك قسﻤت افغاﻧستان خﻮاﻫدبﻮد؛ سپس احﻤدشاهبابا‬ ‫تعﻬدﻧاﻣﻪ ﻣذکﻮر را تﻮسط ﻧﻤاﻳﻨدة خﻮد قﻠﻨدرخان جﻬت ﻣﻬر و تأﻳﻴد‪ ،‬بﻪ دربار دﻫﻠﻲ فرستاد‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫بدﻳﻦترتﻴب (پﻨجاب‪ ،‬ﻣﻠتان و سﻨد) ﻣتعﻠق بﻪ افغاﻧستان ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫در اخﻴر سال ‪ 1751‬ﻣﻴﻼدي احﻤدشاهبابا سپاﻫﻲ را تحت قﻴادت خﻮاجﻪ عبداﷲ‪ ،‬جﻬت‬ ‫اﻟحاق کشﻤﻴر‪ ،‬از طرﻳق «اتك و حسﻦ ابدال» بﻪ کشﻤﻴر فرستاد تا خﻮاجﺔ کشﻤﻴر ﻣﻨاسبات خﻮد‬ ‫را با دوﻟت ﻫﻨد قطع و اﻟحاق خﻮد را با افغاﻧستان اعﻼن ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫سﻔر پﻨجﻢ ‪1757 -1756‬م بﻪ شرق‬ ‫ﻣﻴرﻣﻨﻮ واﻟﻲ پﻨجاب در سال (‪ 1753‬م‪ ).‬فﻮت ﻧﻤﻮد احﻤدشاهبابا بﻪ پﻨجاب سفر کرد و‬ ‫ﻣحﻤداﻣﻴﻦ پسر ﻧاباﻟغ ﻣﻴرﻣﻨﻮ را بﻪ حﻴث واﻟﻲ‪ ،‬عﻮض او تعﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣادر ﻣحﻤد اﻣﻴﻦ (بﻴﮕﻢ‬ ‫ﻣغﻼﻧﻲ) بﻪ ﻧﻴابت پسر خﻮد اﻣﻮر وﻻﻳتﻲ را پﻴش ﻣﻲبرد و اﻳﻦ در وقتﻰ بﻮد کﻪ دربار دﻫﻠﻲ‬ ‫آﻟﺔ دست (عﻤاداﻟﻤﻠك غازي اﻟدﻳﻦ) صدراعظﻢ ﻫﻨد ﮔردﻳده بﻮد‪ ،‬و غازي اﻟدﻳﻦ‪ ،‬احﻤدشاه‪،‬‬ ‫پسر ﻣحﻤدشاه پادشاه ﻫﻨد را بر کﻨار ساخت و عﻮض او عاﻟﻤﮕﻴر دوم را بر تخت دﻫﻠﻲ ﻧشاﻧد‪.‬‬ ‫و بﻴﮕﻢ ﻣغﻼﻧﻴرا اسﻴر کرد و وﻻﻳت پﻨجاب را بﻪ آدﻳﻨﻪ بﻴك سپرد‪ .‬عاﻟﻤﮕﻴر سپاﻫﻲ را تحت‬ ‫قﻴادت (ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ) واﻟﻲ سﻬارﻧپﻮر بﻪ ﻣقابﻞ احﻤدشاه فرستاد‪ ،‬اﻣا ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ بدون جﻨگ‬ ‫با احﻤدشاهبابا ﻳکجا و عاﻟﻤﮕﻴر ﻣجبﻮر شد در ﻧزدﻳك دﻫﻠﻲ احﻤدشاهبابا را استقبال ﻧﻤاﻳد‪،‬‬ ‫احﻤدشاهبابا بﻪخاطر حفظ عﻼﻳق دوستﻰ‪ ،‬برادرزادة عاﻟﻤﮕﻴر را بﻪ عقد ﻧکاح شﻬزاده تﻴﻤﻮر‬ ‫درآورد و بعد خﻮدش بﻪ وطﻦ برﮔشت‪.‬‬

‫سﻔر ششﻢ بﻪ جﻨﻮب‬ ‫ﻣﻮقعﻲکﻪ احﻤدشاهبابا از ﻫﻨد بﻪ افغاﻧستان عﻮدت ﻧﻤﻮد‪ ،‬سرداران افغان با استفاده از قدرت‬ ‫دوﻟت ابداﻟﻲ‪ ،‬بر دﻫاقﻴﻦ پﻨجاب ﻣاﻟﻴات سﻨﮕﻴﻦ وضع ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ اﻳﻦ عﻤﻞ اﻳشان باعث بروز‬ ‫شﻮرشﻫا ﮔردﻳد و بﻪ زودي سكﻫا‪ ،‬رﻫبري شﻮرش را بﻪ دست آورد و در «اﻣرتسر» بﻪ‬ ‫تشکﻴﻼت آغاز کردﻧد کﻪ بﻶخره ﻣﻨجر بﻪ زد و خﻮرد ﻣﻴان افغانﻫا و سكﻫا ﮔردﻳد‪ .‬ﻧجﻴب‬ ‫اﷲ ﻳﻮسفزي سپﻬساﻻر ﻫﻨد فرار ﻧﻤﻮد‪ ،‬جتﻫا و راجپﻮتﻫا با قﻮاي ﻣرﻫتﻪ اتحاد ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫غازي اﻟدﻳﻦ‪ ،‬صدراعظﻢ اسبق ﻫﻨد‪ ،‬سكﻫا را در پﻨجاب عﻠﻴﻪ افغانﻫا تحرﻳك ﻣﻲﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫آدﻳﻨﻪ بﻴك بﻪ اتفاق سكﻫا در ﻣحﻠﻲ بﻪﻧام (جﻠﻨدر) تعداد زﻳاد افغانﻫا را کشت‪ .‬در ﻣاه اپرﻳﻞ‬ ‫‪1758‬م‪ .‬قﻮاي افغاﻧﻲ شکست خﻮرد و عبداﻟصﻤد خان تﻮسط دشﻤﻦ اسﻴر شد‪ .‬شﻬزاده تﻴﻤﻮر و‬ ‫سردار جﻬان خان سپﻬساﻻر افغاﻧﻲ‪ ،‬تاب ﻣقاوﻣت ﻧﻴاورده تا اتك عقب ﻧشﻴﻨﻲ ﻧﻤﻮدﻧد وشﻮرشﻴان‬ ‫‪13‬‬

‫بﻪ استثﻨاي (اوده) حکﻤراﻧﻲ تﻤام ﻫﻨد را بﻪ دست آوردﻧد‪ .‬احﻤدشاهبابا عجاﻟتاً قضﻴﻪ ﻫﻨد را بﻪ آﻳﻨده‬ ‫ﮔذاشت؛ زﻳرا خﻮدش ﻣصروف ﻧاآراﻣﻲ ﻫاي بﻠﻮچستان بﻮد‪ .‬قﻮاي تحت رﻫبري شاهوﻟﻲخان بﻪ‬ ‫بﻠﻮچستان سﻮق داده شد و بعد از برخﻮرد با ﻧصﻴر خان رﻫبر شﻮرشﻴان بﻠﻮچستان شکست خﻮرده‬ ‫و خﻮاﻫش ﻣصاﻟحﻪ ﻧﻤﻮد کﻪ ﻣﻮرد عفﻮ احﻤدشاهبابا قرار ﮔرفت و بﻠﻮچستان دوباره ﻣثﻞ سابق‬ ‫جزء قﻠﻤرو افغاﻧستان ﮔردﻳد‪ .‬احﻤدشاهبابا سپاﻫﻲ را تحت قﻴادت ﻧﻮراﻟدﻳﻦ بﻪ پﻨجاب اعزام ﻧﻤﻮد و‬ ‫خﻮدش بﻪ قﻨدﻫار برﮔشت تا قﻮاﻳﻰ را جﻬت تصفﻴﻪ حساب با سكﻫا و ﻣرﻫتﻪﻫا جﻤعآوري ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫سﻔر ﻫﻔتﻢ‪ -‬جﻨﮓ پاﻧﻲپت ‪ 1761 -1760‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫اﻳﻦ سفر احﻤدشاهبابا در شرق از اﻫﻤﻴت زﻳاد برخﻮردار بﻮد‪ ،‬زﻳرا در سال ‪ 1758‬ﻣﻴﻼدي در‬ ‫ﻫﻨد واقعات ﻣﻬﻢ رخ داد ﻧخست سكﻫاي پﻨجاب قﻴام ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬دوم ﻣرﻫتﻪﻫا بﻪ ﻫﻨد ﻣرکزي و‬ ‫شﻤاﻟﻲ داخﻞ ﮔردﻳدﻧد و سﻮم اﻳﻦکﻪ حکﻮﻣت اسﻼﻣﻲ کﻪ بﻪ دست ﻣسﻠﻤاﻧان تشکﻴﻞ شده بﻮد بﻪ‬ ‫سقﻮط ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪ ،‬در حاﻟﻲکﻪ احﻤدشاهبابا ﻣصروف سرکﻮبﻲ ﻧصﻴرخان بﻠﻮچ بﻮد‪ .‬وقتﻲکﻪ‬ ‫(سﻨدﻳا) رئﻴس ﻣرﻫتﻪﻫا بﻪ ﻫﻨد ﻣرکزي رسﻴد‪ ،‬راجپﻮتﻫا و جتﻫا باﻫﻢ اتحاد ﻧﻤﻮدﻧد و سﻨدﻳا‬ ‫بﻪطرف پﻨجاب حرکت ﻧﻤﻮد آدﻳﻨﻪ بﻴگ ﻧﻴز با اﻳشان ﻫﻤراه شد و پﻨجاب را اشغال کرد‪ .‬شﻬزاده‬ ‫تﻴﻤﻮر و سردار جﻬان خان بﻪ پشاور عقب ﻧشﻴﻨﻲ کردﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻮقعﻲکﻪ احﻤدشاهبابا از بﻠﻮچستان ﻣطﻤئﻦ ﮔردﻳد با سﻲ ﻫزار عسکر از طرﻳق درة بﻮﻻن‬ ‫بﻪ سﻨد رسﻴد و با شﻬزاده تﻴﻤﻮر و جﻬان خان ﻳکجا شده و بﻪطرف پﻨجاب حرکت ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬بﻪ‬ ‫ﻣجرديکﻪ سﻨدﻳا و غازي اﻟدﻳﻦ از حرکت احﻤدشاهبابا ﻣطﻠع شدﻧد با ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ صﻠح ﻧﻤﻮده‬ ‫و بﻪ جاﻧب دﻫﻠﻲ روان شدﻧد‪ ،‬در دﻫﻠﻲ عاﻟﻤﮕﻴر دوم را بﻪ قتﻞ رساﻧﻴده و ﻧﻮاسﺔ اورﻧگ زﻳب را‬ ‫پادشاه ساختﻨد‪ ،‬در چﻨﻴﻦ وضعﻴت احﻤدشاهبابا با سﻪ قﻮه‪ ،‬اوﻟﻲ ﻣربﻮط سﻨدﻳا در طﻮل راه دﻫﻠﻲ‪،‬‬ ‫دوﻣﻲ ﻣربﻮط (ﻫﻮﻟﮕر) کﻪ در کﻨار چپ درﻳاي جﻤﻨا سﻮﻣﻲ ﻣربﻮط (جﻨﮕﻮرا) و غازي اﻟدﻳﻦ‬ ‫ﻣقابﻞ ﮔردﻳد‪ .‬و بﻪ ﻣجرديکﻪ جﻨگ شروع شد‪ ،‬قﻮاي سﻪﮔاﻧﻪ در ﻣقابﻞ قﻮاي احﻤدشاﻫﻲ‬ ‫شکست خﻮردﻧد‪ .‬زﻣاﻧﻲکﻪ غازي اﻟدﻳﻦ و جﻨﮕﻮرا از شکست قﻮاى خﻮﻳش ﻣطﻠع ﮔردﻳدﻧد‬ ‫دﻫﻠﻲ را ترك کرده و فرار ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫رﻫبر ﻣرﻫتﻪﻫا (باﻻباجﻲ) تﻤام رﻳﻴسﻫاى ﻣرﻫتﻪ را اطﻼع داد تا ﻟشکر جدﻳد ترتﻴب ﻧﻤاﻳﻨد و‬ ‫راجپﻮتﻫا با ﻣرﻫتﻪﻫا اتحاد ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ تعداد شان بﻪ دو صد ﻫزار ﻣﻲرسﻴد در حاﻟﻲکﻪ تعداد‬

‫‪14‬‬

‫سپاه احﻤدشاهبابا شصت ﻫزار ﻧفر بﻮد در ﻣﻴدان پاﻧﻲپت جﻨگ عظﻴﻤﻲ رخ داد‪ .‬کﻪ در ﻧتﻴجﻪ‬ ‫افغانﻫا فاتح و قﻮاي ﻣخاﻟفان شکست خﻮردﻧد‪ .‬احﻤدشاهبابا داخﻞ دﻫﻠﻲ ﮔردﻳد‪ .‬تخت دﻫﻠﻲ‬ ‫را بﻪ شﻬزاده عﻠﻲ ﮔﻮﻫر‪ ،‬اﻣﻮر سﻴاسﻲ و اداري را بﻪ شجاع اﻟدوﻟﻪ و بخش ﻧظاﻣﻲ را بﻪ ﻧجﻴب‬ ‫اﻟدوﻟﻪ سپرد و خﻮدش بﻪ قﻨدﻫار ﻣراجعت ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫سﻔر ﻫشتﻢ‪ 1763 -1762 -‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫در سال ‪ 1762‬ﻣﻴﻼدى سكﻫاي پﻨجاب تحت رﻫبري «جﻴساسﻨگ» دوباره بﻪ شﻮرش‬ ‫دست زدﻧد و «اﻣرتسر» را بﻪ ﻳك ﻣرکز ﻧظاﻣﻲ تبدﻳﻞ ﻧﻤﻮده در کشﻤﻴر تبﻠﻴغات ضد افغاﻧﻲ را‬ ‫شروع و شﻬر ﻻﻫﻮر را اشغال کردﻧد‪ .‬احﻤدشاهبابا بﻪ سﻮي پﻨجاب حرکت ﻧﻤﻮد‪ .‬قﻮاي ﻫفتاد‬ ‫ﻫزار ﻧفري سكﻫا تار و ﻣار ﮔردﻳد و بﻪ سردار ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ ﻫداﻳت داد تا اﻣﻨﻴت «سرﻫﻨد» و‬ ‫کشﻤﻴر را اعاده ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫سﻔر ﻧﻬﻢ‪ 1763 -‬ﻣﻴﻼدى‬ ‫بعد از شکست سكﻫا احﻤدشاهبابا بﻪ قﻨدﻫار عﻮدت ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧسبت ﻣرﻳضﻲ کﻪ عاﻳد حاﻟش‬ ‫ﮔردﻳد تا اخﻴر سال ﻣذکﻮر بﻪجاﻳﻰ سفر ﻧکرد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮقع‪ ،‬سكﻫا با جتﻫا و ﻣرﻫتﻪﻫا اتحاد‬ ‫کرده و با آغاز حﻤﻠﻪ بر پﻨجاب و سرﻫﻨد قصد تسخﻴر دﻫﻠﻲ را ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬احﻤدشاهبابا در سال ‪1763‬م‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي بﻪ پﻨجاب ﻟشکر کشﻴد و شﻮرشﻴان را شکست داده در کﻮﻫستانﻫا ﻣتﻮاري ساخت‪.‬‬ ‫در اخﻴر سال ‪ 1763‬م‪ .‬احﻤدشاهبابا‪ ،‬شاهوﻟﻲخان صدراعظﻢ خﻮد را بﻪ بﻠخ اعزام ﻧﻤﻮد تا‬ ‫با عبداﻟعزﻳز خان آخرﻳﻦ پادشاه سﻠسﻠﺔ جﻨﻴدي ﻣذاکره ﻧﻤاﻳد‪ .‬و در ﻣذاکرات قراردادي با‬ ‫وي عقد شد کﻪ درﻳاى آﻣﻮ ﻣاﻧﻨد سابق حد فاصﻞ بﻴﻦ افغاﻧستان و بخارا تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد و بعد‬ ‫شاهوﻟﻲخان بﻪ بدخشان برﮔشت؛ خرقﻪ ﻣبارك ﻳا ﻟباس حضرت پﻴغﻤبر را از شﻬر فﻴض‬ ‫آباد با خﻮد بﻪ قﻨدﻫار اﻧتقال داد‪.‬‬

‫سﻔر دﻫﻢ‪ 1769 -‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫در سال ‪ 1769‬ﻣﻴﻼدى بﻴﻦ ﻧصراﷲ ﻣﻴرزا و ﻧادر ﻣﻴرزا پسران شاهرخ ﻧابﻴﻨا براي بﻪ دست‬ ‫آوردن قدرت‪ ،‬اختﻼف پﻴدا شد در خراسان وضع رو بﻪ خرابﻲ ﮔراﻳﻴد؛ بﻨابر اﻳﻦ احﻤدشاهبابا‬ ‫بﻪ ﻣشﻬد سفر کرد‪ ،‬زﻳرا ﻧصراﷲ ﻣﻴرزا با کرﻳﻢ خان زﻧد ارتباط قاﻳﻢ ﻧﻤﻮده بﻮد‪ .‬حاکﻢ ( تﻮن‬ ‫و طبس) عﻠﻲﻣراد شﻮرش و سرکشﻲ ﻧﻤﻮده احﻤدشاهبابا ﻣشﻬد را ﻣحاصره کرد و سپﻬساﻻر‬ ‫‪15‬‬

‫جﻬان خان و ﻧصﻴرخان واﻟﻲ بﻠﻮچستان را بﻪغرض سرکﻮبﻲ عﻠﻲﻣراد ﻣﻮظف ساخت کﻪ در‬ ‫ﻧتﻴجﻪ‪ ،‬عﻠﻲﻣراد در جﻨگ بﻪ قتﻞ رسﻴد‪ .‬ﻧصراﷲ ﻣﻴرزا تسﻠﻴﻢ ﮔردﻳد و شاهرخ دختر خﻮد را بﻪ پسر‬ ‫احﻤدشاهبابا ﻧکاح ﻧﻤﻮد‪ .‬احﻤدشاهبابا خراسان را بﻪ پاس ﻧادرافشار بﻪ شاهرخ سپرد و خﻮدش بﻪ‬ ‫قﻨدﻫار عﻮدت کرد و اﻳﻦ آخرﻳﻦ سفر احﻤدشاهبابا بﻮد‪.‬‬ ‫احﻤدشاهبابا بعد از بﻴست و شش سال سﻠطﻨت بﻪ ﻣرﻳضﻲ سرطان ﻣبتﻼ شد و بﻪ عﻤر پﻨجاه‬ ‫ساﻟﻪﮔﻲ دﻧﻴاي فاﻧﻲ را وداع ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻮصﻮف ﻣطابق وصﻴتاش در سال ‪1773‬م‪ .‬در جﻮار ﻣسجد‬ ‫خرقﺔ ﻣبارك بﻪ خاك سپرده شد‪ .‬احﻤدشاهبابا سرزﻣﻴﻦ افغاﻧستان را ﻳکپارچﻪ و ﻣتحد ساخت و‬ ‫ﻣﻠت بﻪخاطر اخﻼق ﻧﻴك‪ ،‬تقﻮا‪ ،‬ﻣﻬرباﻧﻲ و خدﻣاتش او را (بابا) ﻟقب دادﻧد‪.‬‬ ‫احﻤدشاهبابا در ﻫﻨﮕام حﻴات سﻴاسﻲ و ﻧظاﻣﻲ خﻮﻳش بﻴشتر از ده ﻣرتبﻪ بﻪ ﻫﻨد‪ ،‬خراسان و‬ ‫شﻤال افغاﻧستان سفر ﻧﻤﻮد‪ .‬زﻣاﻧﻲ کﻪ در سال ‪1773‬م‪ .‬وفات ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻳك اﻣپراتﻮري وسﻴع را بﻪ‬ ‫ﻣﻴراث ﮔذاشت کﻪ در شرق تا سرﻫﻨد‪ ،‬در غرب‪ ،‬تا سبزوار غرب ﻣشﻬد‪ ،‬در شﻤال تا درﻳاي آﻣﻮ‬ ‫و در جﻨﻮب تا بحﻴرة عرب را در بر ﻣﻰﮔرفت‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ اﻫداف ﻧظاﻣﻰ و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد‬ ‫پﻴاﻣد سفرﻫاى ﻧظاﻣﻰ احﻤدشاهبابا باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‪:‬‬ ‫‪ .1‬سفر اول احﻤدشاهبابا در کدام سال آغاز و چﻪ ﻧتاﻳج را در قبال داشت؟‬ ‫‪ .2‬احﻤدشاهبابا چﻨد بار بﻪ غرب کشﻮر سفر ﻧﻤﻮد؛ دستآوردﻫاى سفرش را تذکر دﻫﻴد؟‬ ‫‪ .3‬ﻣشﻬﻮرترﻳﻦ سفر ﻧظاﻣﻰ احﻤدشاهبابا بﻪ ﻫﻨد چﻪ ﻧام داشت و ﻫﻢ تذکر دﻫﻴد کﻪ چﻪ ﻧتاﻳج‬ ‫را بﻪ بار آورد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از بزرﮔان و شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ در ﻣﻮرد قﻠﻤرو جغرافﻴاﻳﻰ افغاﻧستان در آخرﻳﻦ روزﻫاى‬ ‫حﻴات احﻤدشاهبابا‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫درس چﻬارم‬

‫جاﻧشﻴﻨان احﻤدشاهبابا‬ ‫سﻠﻄﻨت تﻴﻤﻮرشاه (‪ 1793 -1773‬ﻣﻴﻼدي)‬

‫آﻳا بعد از احﻤدشاه بابا جاﻧشﻴﻨان و ورثﺔ او تﻮاﻧستﻨد اﻣپراتﻮرى وسﻴعﻰ را کﻪ از وى بﻪ‬ ‫ﻣﻴراث ﻣاﻧده بﻮد حفظ ﻧﻤاﻳﻨد؟ در اﻳﻦ درس بﻪ پاسخ اﻳﻦ پرسش بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣفصﻞ ﻣﻰپردازﻳﻢ‪.‬‬ ‫تﻴﻤﻮرشاه پسر احﻤدشاهبابا درسال ‪1742‬م‪ .‬در ﻣشﻬد تﻮﻟد ﮔردﻳد‪ .‬او شخصﻲ تحصﻴﻞ ﻳافتﻪ و‬ ‫شاعر زبان فارس دري بﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕام فﻮت احﻤدشاهبابا ﻣﻨحﻴث واﻟﻲ ﻫرات اﻳفاي وظﻴفﻪ ﻣﻰﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫احﻤدشاهبابا در زﻧدهﮔﻲ خﻮد‪ ،‬او را وﻟﻴعﻬد ﻳا جا ﻧشﻴﻦ خﻮد تعﻴﻴﻦ کرده بﻮد‪ .‬بعد از وفات‬ ‫احﻤدشاهبابا شﻬزاده سﻠﻴﻤان بﻪ حﻤاﻳت شاوﻟﻲ خان صدراعظﻢ کﻪ خسرش بﻮد در قﻨدﻫار اعﻼن‬ ‫پادشاﻫﻰ کرد‪ .‬ﻣﻮقعﻲکﻪ شﻬزاده تﻴﻤﻮر از ﻫرات بﻪ قﻨدﻫار ﻣﻮاصﻠت ﻧﻤﻮد شﻬزاده سﻠﻴﻤان را‬ ‫عزل کرده و شاهوﻟﻲخان را بﻪ قتﻞ رساﻧﻴد و خﻮد بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪.‬‬ ‫تﻴﻤﻮرشاه در سال اول سﻠطﻨت خﻮد پاﻳتخت را از قﻨدﻫار بﻪ کابﻞ اﻧتقال داد‪ .‬تﻴﻤﻮرشاه‬ ‫چﻨدﻳﻦ شﻮرش و قﻴام را در داخﻞ و خارج ﻣﻮفقاﻧﻪ دفع ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫تﻴﻤﻮرشاه در ﻣدت ‪ 20‬سال سﻠطﻨت خﻮﻳش قﻠﻤرو وسﻴعﻰ را کﻪ از پدر بﻪ ارث ﮔرفتﻪ‬ ‫بﻮد حفظ کرد؛ بﻲ اتفاقﻲ پسران‪ ،‬ﻣداخﻼت اﻳران و رقابتﻫاي روس و اﻧﮕﻠﻴس بعد از ﻣرگ‬ ‫تﻴﻤﻮرشاه باعث سقﻮط اﻣپراتﻮري بزرگ ابداﻟﻰ ﮔردﻳد و تﻴﻤﻮرشاه در ‪1793‬م‪ .‬وفات ﻧﻤﻮد و‬ ‫در چﻬارباغ کابﻞ‪ ،‬دفﻦ شد‪.‬‬ ‫‪17‬‬

‫سﻠﻄﻨت زﻣانشاه (‪ 1801 -1793‬ﻣﻴﻼدي)‬ ‫ﻳکﻲ از عﻠتﻫاى اختﻼفات ﻣﻴان پسران تﻴﻤﻮرشاه تعﻴﻴﻦ ﻧکردن وﻟﻴعﻬد در زﻣان او بﻪشﻤار‬ ‫ﻣﻲرود‪ .‬شاهزﻣان کﻪ ﻧسبت بﻪ ساﻳر برادران ﻧزد پدر‬ ‫قرب بﻴشتر داشت؛ شخصﻰ ﻻﻳق و باکفاﻳت بﻮده پدر‬ ‫را در اﻣﻮر ﻣﻤﻠکتﻲ‪ ،‬ﻳاري ﻣﻲﻧﻤﻮد؛ پس وي خﻮد را‬ ‫جاﻧشﻴﻦ پدر ﻣﻲداﻧست‪ .‬شاهزﻣان از تﻤام شﻬزادهﻫا‬ ‫و بزرﮔان خﻮاست تا در ﻣجﻠس جﻬت اﻧتخاب شاه‬ ‫جدﻳد اشتراك ﻧﻤاﻳﻨد باﻵخره بعد از فﻴصﻠﺔ جرﮔﻪ‪،‬‬ ‫وي بﻪحﻴث پادشاه تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد‪ .‬ﻣﻮصﻮف براي‬ ‫اﻳﻦکﻪ بر اوضاع تسﻠط پﻴدا ﻧﻤاﻳد‪ ،‬اعضاي جرﮔﻪ‬ ‫سﻠطان زﻣان شاه‬ ‫را در باﻻحصار براي ﻣدت کﻮتاه ﻧظربﻨد ساخت و‬ ‫صرف دو برادر او بﻪ ﻧامﻫاى ﻣحﻤﻮد و ﻫﻤاﻳﻮن کﻪ در جرﮔﻪ شرکت ﻧداشتﻨد سﻠطﻨت او را تأﻳﻴد‬ ‫ﻧکردﻧد‪ .‬در دو جﻨگ جداﮔاﻧﻪ ﻣحﻤﻮد و ﻫﻤاﻳﻮن شکست خﻮردﻧد‪ ،‬ﻣحﻤﻮد بﻪ اﻳران فرار ﻧﻤﻮد و‬ ‫ﻫﻤاﻳﻮن دستﮕﻴر شده کﻮر ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫زﻣان شاه‪ ،‬سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤدخان را از ﻣقام وزارت خﻠع ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻳﻦ کار باعث عدم رضاﻳت‬ ‫او ﮔردﻳد و سبب شد تا با دﻳﮕر سرداران پﻴﻮستﻪ در صدد آن بر آﻳد تا شاهزﻣان را از سﻠطﻨت‬ ‫خﻠع ﻧﻤاﻳد‪ ،‬وقتﻲکﻪ شاهزﻣان‪ ،‬از طرح سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤدخان ﻣطﻠع شد‪ ،‬او را دستﮕﻴر ﻧﻤﻮده و‬ ‫بﻪ قتﻞ رساﻧﻴد‪.‬‬ ‫شاهزﻣان‪ ،‬آرزو داشت تا وضع افغاﻧستان بﻬبﻮد ﻳافتﻪ در افغاﻧستان صﻠح و آراﻣش برقرار‬ ‫ﮔردد‪ ،‬اﻣا وى در داخﻞ با ﻣخاﻟفت برادران و سرداران قﻮﻣﻲ و در خارج بﻪ تحرﻳکات اﻧﮕﻠﻴس‬ ‫و ﻣداخﻼت اﻳران ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫در دورة حکﻤراﻧﻰ او ﻧاپﻠﻴﻮن بﻨاپارت ﻧﻤاﻳﻨدة خﻮد را از طرﻳق اﻳران بﻪ کابﻞ ﻧزد شاهزﻣان‬ ‫فرستاد پﻼن ﻧظاﻣﻰ خﻮﻳش را ﻣبﻨﻰ بر حﻤﻠﺔ ﻫفتاد ﻫزار قﻮاي فراﻧسﻮي و روسﻲ از طرﻳق افغاﻧستان‬ ‫بﻪ ﻫﻨدوستان بﻪخاطر جﻠﻮﮔﻴرى از پﻴشروي اﻧﮕﻠﻴس در ﻫﻨدوستان با او ﻣطرح ساخت‪ .‬چﻮن‬ ‫شاهزﻣان ﻳکصد و پﻨجاه ﻫزار عسکر ﻣسﻠح داشت و ﻣﻲخﻮاست ﻫﻨد را از اﻧﮕﻠﻴس ﻧجات بدﻫد‬ ‫‪18‬‬

‫بﻪ طرح ﻧاپﻠﻴﻮن اعتﻨا ﻧکرد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤﻮد برادر دﻳﮕر شاهزﻣان بﻪ کﻤك قﻮاي قاجاري «اﻳران» و سرداران فرارى‪ ،‬بدون‬ ‫جﻨگ؛ خراسان و ﻫرات را اشغال ﻧﻤﻮد؛ سپس بﻪ سﻴستان و فراه حﻤﻠﻪ کرد و تا قﻨدﻫار رسﻴد‪.‬‬ ‫قﻮاي شاهزﻣان بﻪ خاطردفاع بﻪجاﻧب قﻨدﻫار حرکت ﻧﻤﻮد‪ ،‬در طﻮل راه جﻨرال احﻤدشاه‬ ‫ﻧﻮرزاﻳﻲ با ده ﻫزار سپاه خﻮد بدون تصادم بﻪ ﻣحﻤﻮد پﻴﻮست و ﻣحﻤﻮد بﻪ غزﻧﻲ رسﻴد‪ .‬شاهزﻣان‬ ‫با ﻣشاﻫدة چﻨﻴﻦ وضع از کابﻞ بﻪ طرف پشاور عقب ﻧشﻴﻨﻰ ﻧﻤﻮد و در ﻣﻨطقﻪ شﻴﻨﻮار تﻮسط ﻣﻼ‬ ‫عاشق شﻴﻨﻮاري دستﮕﻴر و بعد تﻮسط ﻣحﻤﻮد برادرش کﻮر ﮔردﻳد و ﻣحﻤﻮد در رأس ادارة‬ ‫افغاﻧستان قرار ﮔرفت‪ .‬قابﻞ تذکر است شاه زﻣان قبﻞ از کﻮر شدن اﻟﻤاس کﻮه ﻧﻮر را در قﻠعﺔ‬ ‫ﻣﻼ عاشق شﻴﻨﻮارى پﻨﻬان ساختﻪ بﻮد‪ .‬در ﻧتﻴجﻪ سﻴاست استعﻤارى اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬ﻣداخﻼت اﻳران‬ ‫و اغراض عدهﻳﻰ از رجال سﻴاسﻰ دﻳﮕر‪ ،‬افغاﻧستان دوباره در ﻳك دور اﻧحطاط سﻴاسﻰ و‬ ‫اقتصادى فرو رفت‪.‬‬ ‫سﻠﻄﻨت شاهﻣحﻤﻮد ابداﻟﻲ ‪ 1804 -1801‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫شﻬزاده ﻣحﻤﻮد بعد از کﻮر ساختﻦ و خﻠع شاهزﻣان‬ ‫بﻪ کﻤك وزﻳر فتحخان بﻪ قدرت رسﻴد‪ .‬شاهﻣحﻤﻮد بﻪ‬ ‫پاس خدﻣات ﻣﻮصﻮف براﻳش ﻟقب «شاه دوست» را‬ ‫عطا ﻧﻤﻮد‪ .‬بﻪ اثر بﻲکفاﻳتﻲ ﻣحﻤﻮد در ادارة کشﻮر‬ ‫ﻳك بحران سﻴاسﻲ در افغاﻧستان روﻧﻤا ﮔردﻳد‪ ،‬چﻨاﻧچﻪ‬ ‫فعاﻟﻴتﻫاي استعﻤاري اﻧﮕﻠﻴس سراسر افغاﻧستان را‬ ‫فرا ﮔرفت‪ ،‬و دوﻟت قاجاري اﻳران آﻟﺔ دست اﻧﮕﻠﻴس‬ ‫شاهﻣحﻤﻮد‬ ‫ﮔردﻳده بﻮد در صدد تجزﻳﻪ وﻻﻳت خراسان شد‪ .‬وﻻﻳت پﻨجاب کﻪ قب ً‬ ‫ﻼ جزء قﻠﻤرو افغاﻧستان‬ ‫بﻮد در آنجا سكﻫا استقﻼل خﻮﻳش را اعﻼن ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻮقعﻲکﻪ شﻬزاده شجاع برادر شاهﻣحﻤﻮد از کﻮر ساختﻦ و زﻧداﻧﻲ شدن شاهزﻣان و بﻪ سﻠطﻨت‬ ‫رسﻴدن شاهﻣحﻤﻮد اطﻼع ﻳافت بﻪ بﻬاﻧﺔ اﻧتقام شاهزﻣان براي ﮔرفتﻦ تخت و تاج افغاﻧستان اقدام‬ ‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﮔرچﻪ در ابتدا اﻧﮕﻠﻴسﻫا براي براﻧداختﻦ شاهزﻣان‪ ،‬شاهﻣحﻤﻮد را حﻤاﻳت ﻣﻲکردﻧد‪،‬‬ ‫اﻣا بعدﻫا براي پﻴشبرد اغراض استعﻤاري خﻮﻳش و خﻨثﻲ شدن حﻤﻠﺔ پﻼن ﻧاپﻠﻴﻮن بﻪ ﻫﻤکارى‬ ‫شاهزﻣان بﻪ ﻫﻨدوستان‪ ،‬شاهشجاع را از ﻫﻤﻪ خﻮبتر ﻳافتﻨد و او را عﻠﻴﻪ شاﻣحﻤﻮد تحرﻳك کردﻧد‪.‬‬ ‫‪19‬‬

‫در چﻨﻴﻦ حاﻟت‪ ،‬شاهﻣحﻤﻮد در ارگ باﻻحصار ﻣشغﻮل عﻴش و عشرت بﻮد و اﻣﻮر دوﻟتﻲ‬ ‫در دست کساﻧﻰ کﻪ براي بﻪ دست آوردن قدرت در رقابت بﻮدﻧد؛ ﻣاﻧﻨد وزﻳر فتحخان (شاه‬ ‫دوست) شﻴرﻣحﻤدخان (ﻣختاراﻟدوﻟﻪ) و ﻣحﻤد اکرم خان صدراعظﻢ قرار داشت‪ .‬در چﻨﻴﻦ‬ ‫وضعﻴت وزﻳر فتحخان جﻬت حصﻮل ﻣاﻟﻴات بﻪ پشاور‪ ،‬کﻮﻫات و بﻨﻮ سفر ﻧﻤﻮد‪ ،‬بعد از حصﻮل‬ ‫ﻣاﻟﻴات ﻣﻨاطق ﻣذکﻮر‪ ،‬ﻧزد شﻬزاده کاﻣران بﻪ قﻨدﻫار ﻣراجعت کرد و از قﻨدﻫار بﻪ کابﻞ برﮔشتﻪ بﻪ‬ ‫عﻮض ﻣحﻤداکرم خان‪ ،‬بﻪحﻴث صدراعظﻢ تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد؛ اﻳﻦ در حاﻟﻰ بﻮد کﻪ ﻳكتعداد رجال‬ ‫برجستﺔ دوﻟتﻲ از کابﻞ فرار ﻧﻤﻮده و بﻪ شاهشجاع پﻴﻮستﻨد‪.‬‬ ‫ﻣردم کابﻞ کﻪ از ادارة ضعﻴف شاهﻣحﻤﻮد بﻪ ستﻮه آﻣده بﻮدﻧد‪ ،‬عﻠﻴﻪ ﻣﻮصﻮف قﻴام ﻧﻤﻮده و‬ ‫او را در باﻻحصار کابﻞ ﻣحصﻮر ساختﻨد‪ .‬قﻮاي شاهﻣحﻤﻮد بﻪ ﻣقاوﻣت دوام داده تا اﻳﻦکﻪ ﻣردم‬ ‫کﻮﻫداﻣﻦ و کﻮﻫستان براي کﻤك ﻣردم بﻪ کابﻞ رسﻴده شاهﻣحﻤﻮد را زﻧداﻧﻰ و وزﻳر فتحخان را در‬ ‫قسﻤت قﻠعﻪ قاضﻲ شکست دادﻧد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬دورة اول سﻠطﻨت شاهﻣحﻤﻮد بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ اﻧتقال سﻠطﻨت از قﻨدﻫار بﻪ کابﻞ‬ ‫و ﮔروه دوم در رابطﻪ بﻪ حﻮادث ﻣﻬﻢ جﻬاﻧﻰ ﻣقارن ظﻬﻮر زﻣانشاه باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﻪ را‬ ‫در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-4‬‬ ‫‪-5‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫در ﻣﻮرد شخصﻴت تﻴﻤﻮرشاه ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫تﻴﻤﻮرشاه در کدام سال پاﻳتخت را از قﻨدﻫار بﻪ کابﻞ اﻧتقال داد؟‬ ‫راجع بﻪ چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن زﻣانشاه ﻣعﻠﻮﻣات دﻫﻴد‪.‬‬ ‫ﻣشکﻼت عﻤدة دوره سﻠطﻨت زﻣانشاه را فﻬرست ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫شاهﻣحﻤﻮد چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان با استفاده از ﻣﻨابع وﻣاخذ دست داشتﻪ شان در ﻣﻮرد پاﻟﻴسﻰ اﻧﮕﻠﻴس در قبال حکﻮﻣت‬ ‫زﻣانشاه‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آن را در صﻨف ارائﻪ کﻨﻨد‪.‬‬ ‫‪20‬‬

‫درس پﻨجﻢ‬

‫سﻠﻄﻨت اول شاهشجاع ‪ 1809 -1804‬ﻣﻴﻼدي‬

‫تﻮقعاتﻰ کﻪ ﻣردم افغاﻧستان از شاهشجاع داشتﻨد آﻳا بعد از جﻠﻮس آن بر سرﻳر قدرت‬ ‫برآورده ﮔردﻳد؟ در ﻣبحث ذﻳﻞ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﺔ ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫کﻮر شدن شاهزﻣان‪ ،‬ضعف ادارة شاهﻣحﻤﻮد و تﻨفر ﻣردم از او‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ را براي سﻠطﻨت‬ ‫شاهشجاع ﻣساعد ﮔرداﻧﻴده بﻮد‪ .‬در سال ‪ 1804‬ﻣﻴﻼدي شاهشجاع بﻪ درخﻮاست ﻣردم کابﻞ‬ ‫از طرﻳق زرﻣت و ﻟﻮﮔر داخﻞ کابﻞ ﮔردﻳد و در باغ بابر اقاﻣت ﮔزﻳد و دوستﻲ خﻮد را‬ ‫با اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬آشکار ساخت‪ .‬وزﻳر فتحخان جﻬت جﻤعآوري ﻣاﻟﻴات بﻪ باﻣﻴان رفتﻪ بﻮد؛‬ ‫ﻣﻮقعﻲکﻪ بﻪ کابﻞ برﮔشت خﻮاست شاهﻣحﻤﻮد را از ﻣحاصره رﻫا ﻧﻤﻮده و سﻠطﻨت ﻧامبرده‬ ‫را از سقﻮط ﻧجات بدﻫد‪ .‬بﻨابراﻳﻦ جﻨﮕﻲ کﻪ بﻴﻦ قﻮاي وزﻳر فتحخان و قﻮاي شاهشجاع در‬ ‫ﻣﻨطقﻪ قﻠعﺔ قاضﻲ کابﻞ رخ داد؛ در ﻧتﻴجﻪ وزﻳر فتحخان شکست خﻮرده و بﻪ قﻨدﻫار ﻧزد‬ ‫شﻬزاده کاﻣران واﻟﻲ قﻨدﻫار فرار ﻧﻤﻮد‪ .‬بعدا ً شاهشجاع قﻮاي خﻮﻳش را داخﻞ باﻻحصار ﻧﻤﻮد‬ ‫و سﻠطﻨت اش را اعﻼم کرد‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫افراد شاهشجاع بعد از جﻠﻮس او ﻣﻼ عاشق شﻴﻨﻮاري را بﻪ کابﻞ آوردﻧد‪ ،‬ﻧخست اﻟﻤاس کﻮه‬ ‫ﻧﻮر را از ﻧزدش حصﻮل و بعد او را بﻪ قتﻞ رساﻧﻴدﻧد‪.‬‬ ‫شاهشجاع در تحکﻴﻢ سﻠطﻨت خﻮد از وزﻳر فتحخان و برادران او ﻫراس داشت؛ بﻨابراﻳﻦ‬ ‫کﻮشش ﻧﻤﻮد تا ﻣﻨاسبات خﻮد را با وزﻳر فتحخان ﻧﻴك ساختﻪ و خصﻮﻣت و دشﻤﻨﻲ را کﻨار‬ ‫ﮔذارد‪ .‬او وزﻳر فتحخان را بﻪ بسﻴار عزت بﻪ کابﻞ دعﻮت ﻧﻤﻮد‪ .‬شاهشجاع با دختر دوست‬ ‫ﻣحﻤدخان برادرزاده وزﻳر فتحخان ازدواج ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣا با آن ﻫﻢ بر ﻳکدﻳﮕر اعتﻤاد ﻧداشتﻨد‪ ،‬زﻳرا‬ ‫ﻣﻨشأ اصﻠﻲ دشﻤﻨﻲ اﻳشان را قتﻞ سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤدخان پدر وزﻳر فتخ خان‪ ،‬تﻮسط شاهزﻣان‬ ‫تشکﻴﻞ ﻣﻲداد و وزﻳر فتحخان سعﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮد تا شاهﻣحﻤﻮد را دوباره بﻪ پادشاﻫﻲ برساﻧد‪ .‬در‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮقع شاهﻣحﻤﻮد از زﻧدان باﻻحصار کابﻞ فرار ﻧﻤﻮد و در جﻨﮕﻲ کﻪ بﻴﻦ قﻮاي شاهشجاع و‬ ‫شاهﻣحﻤﻮد رخ داد‪ ،‬شاهشجاع شکست خﻮرد و شاه ﻣحﻤﻮد براي بار دوم بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪.‬‬

‫سﻠﻄﻨت دوم شاهﻣحﻤﻮد ‪ 1818 -1809‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫شاهﻣحﻤﻮد بﻪ کﻤك وزﻳر فتحخان براي بار دوم بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد و ﻳك تعداد ﻣاﻣﻮران عاﻟﻲ‬ ‫رتبﺔ دوﻟتﻲ؛ چﻮن ﻣحﻤد اکرم خان اﻣﻴﻦاﻟدوﻟﻪ‪ ،‬شﻴرﻣحﻤدخان ﻣختاراﻟدوﻟﻪ و ﻣﻴرعﻠﻢ ﻣحکﻮم‬ ‫بﻪ اعدام ﮔردﻳدﻧد؛ زﻳرا اﻳشان در حکﻮﻣت اول شاهﻣحﻤﻮد ﻧزد شاهشجاع فرار ﻧﻤﻮده در دوران‬ ‫سﻠطﻨت شاهشجاع با او ﻫﻤکار بﻮدﻧد‪.‬‬ ‫وزﻳر فتحخان با برادران خﻮد بر اﻣﻮر دوﻟتﻲ ﻣسﻠط ﮔردﻳده و براي تحکﻴﻢ قدرت بﻴشتر‬ ‫برادران خﻮد را در پست ﻫاي ﻣﻬﻢ دوﻟتﻲ ﮔﻤاشت‪ .‬قدرت روز افزون وزﻳر فتحخان ﻣاﻳﺔ ﻧﮕراﻧﻲ‬ ‫و ﻣﻮجب حسادت شﻬزاده کاﻣران ﮔردﻳد‪ .‬در چﻨﻴﻦ وضعﻴت‪ ،‬شاهﻣحﻤﻮد ﻣشغﻮل خﻮشﮔذراﻧﻲ‬ ‫بﻮده‪ ،‬از اﻣﻮر دوﻟتﻲ آﮔاﻫﻲ ﻧداشت‪ .‬و ساحﺔ اقتدار او صرف ﻣحدود بﻪ کابﻞ و قﻨدﻫار ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬

‫‪22‬‬

‫پشاور تحت ﻧفﻮذ فعاﻟﻴت شاهشجاع قرار داشت و کشﻤﻴر تﻮسط عطاﻣحﻤدخان اداره ﻣﻲشد‬ ‫کﻪ از دوﻟت ﻣرکزي اطاعت ﻧﻤﻲکرد‪.‬‬ ‫در ﻫرات برادر سکﺔ شاهﻣحﻤﻮد‪ ،‬شﻬزاده‬ ‫فﻴروزاﻟدﻳﻦ حکﻤراﻧﻲ ﻣﻲﻧﻤﻮد و شاهﻣحﻤﻮد‬ ‫از آغاز سﻠطﻨت دوم خﻮد‪ ،‬بﻴشتر در پاﻳتخت‬ ‫بﻪ سر ﻣﻰبرد‪ .‬ﻣﻮقعﻲکﻪ قﻮاي افغاﻧﻲ در شرق‬ ‫ﻣصروف جﻨگ بﻮدﻧد‪ ،‬اﻳراﻧﻲﻫا‪ ،‬غﻮرات را‬ ‫اشغال کردﻧد؛ فﻴروزاﻟدﻳﻦ از ﻣرکز کﻤك‬ ‫خﻮاست تا جﻠﻮ پﻴشروي اﻳراﻧﻲﻫا را بﮕﻴرد‪،‬‬ ‫کﻪ در ﻧتﻴجﻪ وزﻳر فتحخان با سﻲ ﻫزار عسکر‬ ‫بﻪ ﻣﻨظﻮر حﻤاﻳت از وى از کابﻞ حرکت‬

‫وزﻳر فتحخان‬

‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫وزﻳر فتحخان‪ ،‬شﻬزاده فﻴروزاﻟدﻳﻦ را با خاﻧﻮادهاش بﻪ قﻨدﻫار فرستاد‪ ،‬داراﻳﻲ و زﻳﻮرات‬ ‫شﻬزاده فﻴروزاﻟدﻳﻦ تﻮسط افراد دوست ﻣحﻤدخان ﻣﻮرد دست برد قرار ﮔرفت‪ .‬وزﻳر فتحخان‬ ‫با اﻳراﻧﻴان بﻪ جﻨگ پرداخت کﻪ در ﻧتﻴجﺔ‪ ،‬قﻮاي اﻳراﻧﻲ شکست خﻮرده‪ ،‬عقب ﻧشﻴﻨﻲ کردﻧد‪.‬‬ ‫شاهﻣحﻤﻮد کﻪ از اﻫاﻧت بﻪ خاﻧﻮادة شﻬزاده فﻴروزاﻟدﻳﻦ ﻣطﻠع ﮔردﻳد شﻬزاده کاﻣران را براي‬ ‫سرزﻧش دوست ﻣحﻤدخان بﻪ ﻫرات فرستاد‪ .‬دوست ﻣحﻤدخان فرار ﻧﻤﻮده و کاﻣران وزﻳر‬ ‫فتحخان را دستﮕﻴر و او را کﻮر کرد‪ .‬برادران وزﻳر فتحخان از کﻮر شدن ﻣﻮصﻮف آﮔاه‬ ‫ﮔردﻳدﻧد و در سراسر افغاﻧستان از کشﻤﻴر تا ﻫرات بﻪ شﻮرش دست زدﻧد‪ .‬دوست ﻣحﻤدخان‬ ‫از کشﻤﻴر برﮔشت و کابﻞ را اشغال ﻧﻤﻮد‪ .‬وزﻳر فتحخان ﻧزد شاهﻣحﻤﻮد زﻧداﻧﻲ بﻮد‪ ،‬شاهﻣحﻤﻮد‬ ‫کﻮشش ﻧﻤﻮد تا وزﻳر فتحخان را ﻣتقاعد سازد کﻪ برادراﻧش از جﻨگ دست بردارﻧد اﻣا برادران‬ ‫‪23‬‬

‫وزﻳر فتحخان جﻨگ را ترجﻴح دادﻧد‪ ،‬چﻮن خﻮاست شاهﻣحﻤﻮد برآورده ﻧشد؛ پس وزﻳر فتحخان‬ ‫را بﻪ قتﻞ رساﻧﻴد‪ .‬در ﻫرات حکﻮﻣت جداﮔاﻧﻪ تشکﻴﻞ شد‪ .‬اﻳﻦ حکﻮﻣت تا سال ‪ 1842‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫دوام کرد و باز افغاﻧستان براي بار دﻳﮕر‪ ،‬ﻣﻴدان رقابتﻫاي برادران سدوزاﻳﻲ‪ ،‬بارکزاﻳﻲ و سﻴاست‬ ‫استعﻤاري اﻧﮕﻠﻴس قرار ﮔرفت‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه جداﮔاﻧﻪ تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن‬ ‫شاهشجاع و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد حﻮادث ﻣﻬﻢ سﻠطﻨت دوم شاهﻣحﻤﻮد باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتاﻳج‬ ‫آن را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬ﻧقش وزﻳر فتحخان را در اعادة سﻠطﻨت شاهﻣحﻤﻮد بﻴان ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ .2‬شاهﻣحﻤﻮد در دور دوم چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬ ‫‪ .3‬شاهشجاع در دور اول سﻠطﻨت خﻮﻳش‪ ،‬ﻣتﻮصﻞ بﻪ کدام اقداﻣات ﮔردﻳد؟‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان در ﻣﻮرد ﻧفﻮذ استعﻤار‪ ،‬بعد از خﻠع زﻣان شاه در افغاﻧستان از بزرﮔان و شخصﻴتﻫاى‬ ‫فرﻫﻨﮕﻰ و تارﻳخﻰ ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫درس ششﻢ‬

‫تجدﻳد رﻗابتﻫا و اختﻼﻓات‬

‫چرا رقابتﻫا و اختﻼفات بﻴﻦ دودﻣانﻫاى سدوزاﻳﻰ و بارکزاﻳﻰ‬ ‫بﻪ وجﻮد آﻣد؟ کدام ﻧتاﻳج را در قبال داشت؟ راجع بﻪ اﻳﻦ ﻣﻮضﻮع‬ ‫دراﻳﻦ درس ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫ﻣحﻤدزاﻳﻰﻫا عشﻴره ﻳﻰ از بارکزاﻳﻰﻫاى دراﻧﻰ قﻨدﻫار ﻣﻰباشﻨد‪ .‬ﻣحﻤد بﻦ عﻤر از تبار‬ ‫دارو و بارك بﻮدﻧد؛ پس بارکزائﻰﻫا و ﻣحﻤدزائﻰﻫا ﻣربﻮط ﻳك تبار ﻫستﻨد‪ .‬حاجﻰ جﻤال‬ ‫بﻦ حاجﻰ ﻳﻮسف بﻦ ﻳارو بﻦ ﻣحﻤد‪ ،‬عضﻮ جرﮔﺔ ﻣزار شﻴر سرخ و ﻣشاور دربار احﻤدشاهبابا‬ ‫بﻮد‪.‬‬ ‫سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤدخان بارکزاﻳﻰ در دورة سﻠطﻨت زﻣانشاه در ﻳك تﻮطﺔ سﻴاسﻰ برضد‬ ‫شاهزﻣان بﻪ قتﻞ رسﻴد و وزﻳر فتحخان براى اﻧتقام پدر در سقﻮط دوﻟت شاهزﻣان سﻬﻢ فعال‬ ‫داشت‪ .‬شاهﻣحﻤﻮد بﻪ کﻤك او بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد؛ وﻟﻰ او ﻧخست تﻮسط شاهﻣحﻤﻮد کﻮر و‬ ‫بعدا ً بﻪ قتﻞ رسﻴد‪ .‬پس ازآنکﻪ شاهﻣحﻤﻮد و شﻬزاده کاﻣران بﻪ ﻫرات ﻣتﻮارى ﮔردﻳدﻧد‪،‬‬ ‫ﻣدت کﻮتاﻫﻰ در آنجا سﻠطﻨت ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫وزﻳر فتحخان در حدود بﻴست برادر داشت کﻪ ﻫر کدام آنﻫا بخصﻮص سردار ﻣحﻤدخان‬ ‫‪25‬‬

‫و سردار دوست ﻣحﻤد خان براى بﻪ دست آوردن قدرت در تﻼش بﻮدﻧد‪ ،‬رقابت‪ ،‬اختﻼفات‬ ‫و خﻮدخﻮاﻫﻰﻫاى برادران وزﻳر فتحخان بعد از سقﻮط دوﻟت ﻣرکزى‪ ،‬باعث جﻨگ و جدال‬ ‫بﻴﻦ آنﻫا ﮔردﻳد‪ .‬اﻳشان ﻧتﻮاﻧستﻨد دوﻟت ﻣرکزى و وحدت ﻣﻠﻰ افغاﻧستان را حفظ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫جﻨگﻫاى ﻣکرر اﻳشان‪ ،‬سرتاسر افغاﻧستان را براى ﻣدت بﻴست سال بﻪ بﻰﻧظﻤﻰ و ﻧابﻪساﻣاﻧﻰ‬ ‫کشاﻧد و براى ﻣردم افغاﻧستان بﻴچارهﮔﻰ و بدبختﻰ را بﻪ ارﻣغان آورد و باعث اﻧﻬدام دوﻟت‬ ‫ﻣرکزى و تزﻟزل فرﻫﻨگ و اقتصاد ﻣﻠﻰ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫سردار دوست ﻣحﻤدخان ﻫﻤﻴﻦکﻪ کابﻞ را تصرف کرد‪ ،‬برادر خﻮد اﻣﻴر ﻣحﻤدخان را بﻪ‬ ‫حﻴث واﻟﻰ غزﻧﻰ ﻣقرر ﻧﻤﻮد وﻟﻰ بعد از ورود سردارﻣحﻤدعظﻴﻢخان واﻟﻰ کشﻤﻴر‪ ،‬بﻪ کابﻞ‬ ‫ﻣخاﻟفت بﻴﻦ آنﻫا آغاز و تشدﻳد ﮔردﻳد‪ .‬ﻫر کدام بﻪ ﻧﻮبﺔ خﻮد ﻣﻰخﻮاستﻨد کﻪ ﻳکﻰ از‬ ‫شﻬزادهﻫاى سدوزاﻳﻰ را بﻪ سﻠطﻨت برساﻧﻨد و خﻮد بﻪ حﻴث وزﻳر‪ ،‬قدرت اجراﻳﻰ را در اختﻴار‬ ‫داشتﻪ باشﻨد؛ چﻨاﻧچﻪ سردارﻣحﻤدعظﻴﻢخان «اﻳﻮب شاه» و سردار دوست ﻣحﻤدخان «سﻠطان‬ ‫عﻠﻰ شاه» را بﻪ سﻠطﻨت رساﻧدﻧد‪ ،‬آنﻫا صرف بﻪﻧام پادشاه بﻮدﻧد‪ ،‬صﻼحﻴت و قدرت در ﻧزد‬ ‫دو برادر بﻮد‪ ،‬ﻫﻤزﻣان در شﻬر کابﻞ دو پادشاه و دو وزﻳر در ارﻳکﺔ قدرت قرار داشتﻨد‪.‬‬ ‫در سال ‪ 1819‬ﻣﻴﻼدى سردار ﻣحﻤدعظﻴﻢ خان سﻠطان عﻠﻰ شاه را از سﻠطﻨت خﻠع و دوست‬ ‫ﻣحﻤدخان را از وزارت عزل ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫کابﻞ بﻪ سردار ﻣحﻤدعظﻴﻢ خان‪ ،‬غزﻧﻰ بﻪ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‪ ،‬پشاور بﻪ سردار‬ ‫ﻳارﻣحﻤدخان‪ ،‬کشﻤﻴر بﻪ سردار ﻧﻮاب عبداﻟجبارخان‪ ،‬دﻳرهجات (دﻳره اسﻤاعﻴﻞ و دﻳره غازى)‬ ‫بﻪ ﻧﻮاب ﻣحﻤد زﻣانخان داده شد‪.‬‬ ‫وﻻﻳات شﻤاﻟﻰ و ﻣرکزى؛ ﻣاﻧﻨد بدخشان‪ ،‬تخار‪ ،‬بﻠخ‪ ،‬ﻣﻴﻤﻨﻪ‪ ،‬جﻮزجان تحت ادارة حاکﻤان‬ ‫ﻣحﻠﻰ و ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ قرار داشت‪ ،‬وﻻﻳت ﻫرات تﻮسط شاهﻣحﻤﻮد اداره ﻣﻰﮔردﻳد‪ .‬بﻪ اﻳﻦ‬ ‫صﻮرت‪ ،‬افغاﻧستان بﻪ شکﻞ ﻣﻠکﻴت ﻣﻮروثﻰ بﻴﻦ برادران وزﻳر فتحخان‪ ،‬ترکﻪ و تقسﻴﻢ ﮔردﻳده بﻮد‪.‬‬ ‫دشﻤﻦ خارجﻰ افغانﻫا «سكﻫاى پﻨجاب» چﻮن از فتﻮحات و سفرﻫاى افغاﻧستان خاطرة‬ ‫‪26‬‬

‫تﻠخ داشتﻨد از اوضاع ابتر افغاﻧستان و اختﻼفات داخﻠﻰ برادران وزﻳر فتحخان استفاده ﻧﻤﻮدﻧد‬ ‫و رﻧجﻴت سﻨگ ﻧظر بﻪ قراردادى کﻪ با اﻧﮕﻠﻴسﻫا اﻣضا ﻧﻤﻮده بﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻰتﻮاﻧست از درﻳاى‬ ‫ستﻠچ عبﻮر ﻧﻤﻮده و بﻪ ﻣﻨاطق دﻳﮕر دسترسﻰ پﻴدا ﻧﻤاﻳد‪ ،‬بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣتﻮجﻪ ﻣﻨاطق شرقﻰ‬ ‫افغاﻧستان ﮔردﻳد و ﻧخست ﻣﻠتان‪ ،‬کشﻤﻴر و بعد پشاور را تا اتك تصرف ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫سردار ﻣحﻤدعظﻴﻢ خان و اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان جﻬت استرداد ﻣﻨاطق از دست رفتﻪ‬ ‫افغاﻧستان بﻪ سﻨد شتافتﻨد؛ اﻣا اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان زود بﻪ کابﻞ عﻮدت ﻧﻤﻮد و پس از‬ ‫ﻣﻮافقت سران قﻮﻣﻰ‪ ،‬ﻣخاﻟفت خﻮد را با سردار ﻣحﻤد عظﻴﻢ آشکار ﻧﻤﻮد و از کابﻞ بﻪصﻮب‬ ‫غزﻧﻰ عزﻳﻤت ﻧﻤﻮد‪ ،‬در حاﻟﻰکﻪ ﻣخاﻟفت شان اداﻣﻪ داشت‪ .‬سردارﻣحﻤدعظﻴﻢخان بدون‬ ‫کدام جﻨگ بﻪ کابﻞ ﻣراجعت ﻧﻤﻮد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻮقع رﻧجﻴت سﻨگ‪ ،‬چﻨد ﻣﻨطقﺔ دﻳﮕر را ﻧﻴز‬ ‫اشغال ﻧﻤﻮد و سردارﻣحﻤدعظﻴﻢخان دوباره در ﻣقابﻞ رﻧجﻴت سﻨگ قﻮاى خﻮد را اﻧتقال‬ ‫داد؛ اﻣا بدون کدام دست آوردى خﻮاست دوباره بﻪ کابﻞ برﮔردد‪ ،‬سردارﻣحﻤدعظﻴﻢخان‬ ‫در طﻮل راه ﻣرﻳض شده و وفات ﻧﻤﻮد و در زﻳارت (عاشقان و عارفان) دفﻦ ﮔردﻳد‪ .‬سردار‬ ‫دوست ﻣحﻤدخان بﻪ ﻣخاﻟفت سردار حبﻴب اﷲ پسر ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان ﻣﻮاجﻪ شد‪.‬‬ ‫در حاﻟﻰکﻪ پﻴشروى سكﻫا اداﻣﻪ داشت؛ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان ﻣقدﻣﺔ تشکﻴﻞ ﻳك‬ ‫حکﻮﻣت را فراﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤزﻣان شاهشجاع بﻪ تحرﻳك اﻧﮕﻠﻴسﻫا براى اشغال قﻨدﻫار آﻣادهﮔﻰ‬ ‫ﮔرفت‪ .‬ﻧخست اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان بﻪ جﻼل آباد سفر کرد و آن شﻬر را فتح ﻧﻤﻮد و بعد‬ ‫قﻮاى خﻮد را بﻪ قﻨدﻫار اﻧتقال داد و در جﻨگ سختﻰ کﻪ بﻴﻦ قﻮاى اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان و‬ ‫جﻨرالﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ و شاهشجاع رخ داد قﻮاى دشﻤﻦ شکست خﻮرده و قﻨدﻫار بﻪ تصرف‬ ‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در آﻣد‪ ،‬شاهشجاع و ﻫﻤراﻫاﻧش پا بﻪ فرار ﮔذاشتﻨد‪ ،‬شاهشجاع بﻪ‬ ‫کﻮﻫستاﻧات ختك ﻣتﻮارى ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫سردار دوست ﻣحﻤدخان ﻣﻮقعﻰ کﻪ در قﻨدﻫار بﻮد‪ ،‬قﻮاى او براى سرکﻮبﻰ رﻧجﻴت‬ ‫سﻨگ‪ ،‬اقدام ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣا سرداران قﻨدﻫارى او را کﻤك ﻧکردﻧد‪ ،‬وى ﻧااﻣﻴد ﮔردﻳده بﻪ کابﻞ‬

‫‪27‬‬

‫برﮔشت‪ .‬او از اشغال درة خﻴبر ﻣطﻠع شد‪ ،‬سردار ﻣحﻤد اکبر خان پسر خﻮد را با قﻮاى کﻤﻰ‬ ‫بﻪ آنجا فرستاد‪ ،‬وزﻳرﻣحﻤداکبرخان صرف دفاع ﻧﻤﻮده و ﻧخﻮاست تعرض ﻧﻤاﻳد؛ زﻳرا ﻣﻨتظر‬ ‫قﻮاى کﻤکﻰ از کابﻞ بﻮد‪ .‬قﻮاى جدﻳد اﻟﻮرود از رﻧجﻴت سﻨگ‪ ،‬تخﻠﻴﺔ پشاور را خﻮاستار‬ ‫ﮔردﻳد؛ اﻣا رﻫبر سكﻫا بﻪ آن اعتﻨا ﻧکرد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد عﻠﻞ اختﻼفات ذاتاﻟبﻴﻨﻰ سدوزاﻳﻰﻫا‬ ‫و بارکزاﻳﻰﻫا و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد وضع سﻴاسﻰ وﻻﻳات شﻤاﻟﻰ ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و‬ ‫آنرا در صﻨف ارائﻪ بدارﻧد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬وزﻳر فتحخان ﻣربﻮط کدام خاﻧﻮاده بﻮد؟‬ ‫‪ .2‬عﻠت تشدﻳد رقابتﻫا بﻴﻦ سدوزاﻳﻰﻫا و بارکزاﻳﻰﻫا چﻪ بﻮد؟‬ ‫‪ .3‬قدرتﻫاى ﻣﻨطقﻪ و بﻪخصﻮص اﻧﮕﻠﻴسﻫا در تجدﻳد اختﻼفات ﻣﻴان برادران وزﻳر فتحخان‬ ‫چﻪ ﻧقشﻰ را بازى کردﻧد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان در صﻮرت دسترسﻰ بﻪ ﻣﻨابع‪ ،‬راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ اساسﻰ رقابت بﻴﻦ سردار دوست‬ ‫ﻣحﻤدخان و سردار عظﻴﻢ خان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫درس ﻫفتﻢ‬

‫اﻧتﻘال ﻗدرت و ﻣداخﻼت (‪ 1834 -1818‬ﻣﻴﻼدى)‬

‫اﻧتقال قدرت از سدوزاﻳﻰ ﻫا‬ ‫و بارکـزﻳﻰ ﻫا چـﮕـﻮﻧﻪ صﻮرت‬ ‫ﮔرفـت؟ اﻧﮕﻠﻴس ﻫا چــﻪ عکس‬ ‫اﻟعﻤﻞ ﻧشــان دادﻧــد و عﻮاقب آن‬ ‫براى ﻣردم افغاﻧستان و اﻧﮕﻠﻴس ﻫا‬ ‫چــﻪ بــﻮد؟ جﻮاب اﻳﻦ پرسش ﻫا‬ ‫را در اﻳﻦ درس خﻮاﻫﻴﻢ ﻳافت‪.‬‬ ‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‬

‫سﻠطﻨت سدوزاﻳﻴان با بﻪ قدرت رسﻴدن احﻤدشاهبابا در (‪1747‬م‪ ).‬شروع و با ختﻢ سﻠطﻨت‬ ‫اﻳﻮب شاه سدوزاﻳﻰ بﻪ پاﻳان ﻣﻰرسد‪ .‬عﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ و خارجﻰ در سقﻮط اﻳﻦ سﻠطﻨت ﻧقش‬ ‫داشت کﻪ بﻪ طﻮر اجﻤال از آن ﻳادآورى ﻣﻰﮔردد‪:‬‬ ‫تﻮطﻴﻪﻫا و ﻣداخﻼت ﻣستقﻴﻢ اﻧﮕﻠﻴسﻫا و اﻳراﻧﻰﻫا در اﻣﻮر داخﻠﻰ افغاﻧستان‪ ،‬تعدد پسران‬ ‫و ﻧﻮاسﻪﻫاى تﻴﻤﻮرشاه کﻪ بﻪخاطر پﻴروز شدن بر رقﻴبان خﻮﻳش‪ ،‬خﻮد را بﻪ داﻣان اﻧﮕﻠﻴسﻫا و‬ ‫اﻳراﻧﻰﻫا ﻣﻰاﻧداختﻨد و ﻫﻢچﻨان بﻪ قتﻞ رسﻴدن سرداران بارکزاﻳﻰ؛ چﻮن سردارپاﻳﻨده ﻣحﻤدخان‬ ‫و سردار وزﻳر فتحخان از جﻤﻠﻪ عﻮاﻣﻞ سقﻮط سدوزاﻳﻰﻫا و اﻧتقال قدرت بﻪ بارکزاﻳﻰﻫا‬ ‫ﻣحسﻮب ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫قبﻞ از اﻳﻦکﻪ سردار دوست ﻣحﻤدخان بﻪ سﻠطﻨت برسد‪ ،‬براى استرداد سرزﻣﻴﻦﻫاى‬

‫‪29‬‬

‫افغاﻧﻰ از سكﻫا‪ ،‬تحت فشار عاﻣﺔ ﻣردم قرار داشت بﻨابر اﻳﻦ چارة دﻳﮕر ﻧدﻳد جز اﻳﻦکﻪ از‬ ‫عﻠﻤاى دﻳﻦ و بزرﮔان قﻮﻣﻰ‪ ،‬فتﻮاى جﻬاد را اخذ ﻧﻤاﻳد‪ .‬عﻠﻤا بﻪ او ﻣشﻮره دادﻧد کﻪ خﻮد را‬ ‫اﻣﻴراﻟﻤؤﻣﻨﻴﻦ اعﻼن ﻧﻤاﻳد تا صﻼحﻴت اعﻼن جﻬاد شرعﻰ براﻳش حاصﻞ ﮔردد‪ .‬در سال ‪1835‬‬ ‫ﻣﻴﻼدى دوست ﻣحﻤدخان با ﻳك تعداد ﻣعتﻤدﻳﻦ خﻮﻳش بﻪ ﻣسجد عﻴدﮔاه رفت (در آن زﻣان‬ ‫ﻣسجد عﻴدﮔاه ﻧزدﻳك بﮕراﻣﻰ ﻣﻮقعﻴت داشت) دراﻳﻦ وقت ﻣﻴرحاجﻰ فرزﻧد ﻣﻴرواعظ عاﻟﻢ‬ ‫و ﻣبارز ﻣشﻬﻮر کابﻞ کﻪ در رأس عﻠﻤاى دﻳﻨﻰ قرار داشت‪ ،‬طﻰ ﻣراسﻢ ساده او را بﻪ حﻴث‬ ‫اﻣﻴراﻟﻤؤﻣﻨﻴﻦ تعﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد و اوﻟﻴﻦ خطبﻪ بﻪ ﻧام او خﻮاﻧده شد‪.‬‬ ‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان حکﻢ جﻬاد را صادر کرد و ﻣردم رضاﻳت خﻮد را ابراز ﻧﻤﻮدﻧد‪،‬‬ ‫قﻮاى کﻪ ﻣرکب از پﻨجاه ﻫزار پﻴاده و ده ﻫزار سﻮاره ﻣتشکﻞ بﻮد در سال ‪1835‬م‪ .‬داخﻞ حﻮزة‬ ‫پشاور ﮔردﻳده در ﻣﻮضع (شﻴخان) آنطرف درة خﻴبر ﻣستقر ﮔردﻳد‪ .‬سردار سﻠطان ﻣحﻤدخان‬ ‫طﻼﻳﻰ برادر اﻣﻴر‪ ،‬رﻫبرى ده ﻫزار ﻣبارز باجﻮرى را بﻪ عﻬده داشت کﻪ افراد ﻣذکﻮر جزء ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫اردو بﻮدﻧد‪ .‬حکﻮﻣت پﻨجاب با دﻳدن اﻳﻦ سﻮقﻴات خﻮفزده شد و خﻮاست از طرﻳق ﻣصاﻟحﻪ‬ ‫پﻴش آﻳد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬ﻫﻴاتﻰ را بﻪ رﻫبرى (ﻫارﻻن) بﻪ دربار اﻣﻴر فرستادﻧد‪ ،‬ﻫارﻻن وظﻴفﻪ‬ ‫داشت تا بﻴﻦ قﻮاى افغاﻧﻰ تفرقﻪ اﻳجاد ﻧﻤاﻳد‪ ،‬از اﻳﻦرو براى سﻠطان ﻣحﻤدخان حکﻮﻣت پشاور‬ ‫را وعده داد‪ .‬سﻠطان ﻣحﻤدخان ﻧﻴروى ده ﻫزار ﻧفرى خﻮد را از قﻮاى افغاﻧﻰ جدا ساخت‪.‬‬ ‫اﻣﻴردوست ﻣحﻤدخان با ﻣشاﻫدة اﻳﻦ وضع بدون درﻧگ عازم کابﻞ ﮔردﻳد‪ ،‬اﻳﻦ تصﻤﻴﻢ اﻣﻴر‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻪ را حﻴران ساخت‪.‬‬ ‫در فصﻞ ﮔذشتﻪ ذکر ﮔردﻳد کﻪ پﻼن حﻤﻠﺔ احتﻤاﻟﻰ ﻧاپﻠﻴﻮن بﻨاپارت از طرﻳق افغاﻧستان‬ ‫براى اﻧﮕﻠﻴسﻫا تشﻮﻳش خﻠق ﻧﻤﻮده بﻮد و روسﻴﻪ ﻧﻴز بﻪ فکر چﻨﻴﻦ کارى بﻮد؛ بﻨابر اﻳﻦ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪخاطر جﻠﻮﮔﻴرى از حﻤﻠﺔ احتﻤاﻟﻰ فراﻧسﻪ و روسﻴﻪ بﻪ ﻫﻨد از راه افغاﻧستان‪ ،‬بﻪ‬

‫‪30‬‬

‫افغاﻧستان دﻟچسپﻰ ﻧشان دادﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا از اﻣﻴر خﻮاستﻨد تا براى ﻧاپﻠﻴﻮن اجازه ﻧدﻫﻨد‪،‬‬ ‫از طرﻳق افغاﻧستان بﻪ ﻫﻨد داخﻞ ﮔردد؛ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان با استرداد پشاور شرط‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا را پذﻳرفت‪ ،‬اﻣا اﻧﮕﻠﻴسﻫا ورود ﻫﻴأت روسﻰ را بﻪ کابﻞ بﻬاﻧﻪ ﮔرفتﻪ روابط خﻮد‬ ‫را با اﻣﻴر قطع ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬بر ﻣبﻨاى آن‪ ،‬ﻣﻮافقت ﻧاﻣﺔﻳﻰ بﻪﻧام ﻣعاﻫده ﻣثﻠث بﻴﻦ رﻧجﻴت سﻨگ‪،‬‬ ‫شاهشجاع و ﻧﻤاﻳﻨدة اﻧﮕﻠﻴس ﻣکﻨاتﻦ در ‪1838‬م‪ .‬در ﻻﻫﻮر بﻪ اﻣضاء رسﻴد کﻪ برخﻰ ﻣﻮاد‬ ‫آن قرار ذﻳﻞ است‪:‬‬ ‫‪ -1‬شاهشجاع از جﻤﻴع حقﻮق افغاﻧستان بر وﻻﻳت افغاﻧﻰ در غرب رود خاﻧﻪ اﻧدوس(سﻴﻨد)‬ ‫؛ﻣاﻧﻨد پشاور و دﻳرهجات بﻪ ﻧفع دوﻟت ِسك صرف ﻧظر ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻣﻴر پﻨجاب و عده ﻣﻰدﻫد کﻪ در ﻣقابﻞ آن با قشﻮن خﻮد بﻪ شاهشجاع کﻤك کﻨد تا‬ ‫دو باره تاج و تخت افغاﻧستان را صاحب ﮔردد‪.‬‬ ‫‪ -3‬دوﻟت برتاﻧﻴا بﻪ حﻴث دوست و خﻴر خﻮاه طرفﻴﻦ‪ ،‬تعﻬد ﻣﻰکﻨد کﻪ با جاﻧبﻴﻦ در تأﻣﻴﻦ‬ ‫ﻣقاصد شان ﻣساعدت و کﻤك ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻧظر بﻪ ﻣﻮاد ﻣعاﻫدة فﻮقاﻟذکر و اعﻼﻣﻴﺔ سﻤﻠﻪ‪ ،‬عساکر اﻧﮕﻠﻴس از درﻳاى سﻨد عبﻮر کرده‬ ‫و بﻪ ﻫﻤراﻫﻰ شاهشجاع بﻪ درة بﻮﻻن ﻧزدﻳك ﮔردﻳدﻧد‪ ،‬قﻨدﻫار اشغال ﮔردﻳد‪ ،‬شاهشجاع بﻪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪ رسﻤﻰ ﻣﻨحﻴث پادشاه افغاﻧستان اعﻼن شد؛ ﻫﻢ چﻨان شاهشجاع در قﻨدﻫار تعﻬد ﻧﻤﻮد‬ ‫کﻪ عساکر اﻧﮕﻠﻴسﻰ ﻣﻰتﻮاﻧد در افغاﻧستان بﻪصﻮرت داﻳﻤﻰ بﻤاﻧد‪ .‬قشﻮن دﻳﮕر اﻧﮕﻠﻴس‬ ‫بﻪ جﻼل آباد ﻧزدﻳك شد‪ .‬با وجﻮد اوضاع خراب‪ ،‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‪ ،‬سردار وزﻳر‬ ‫ﻣحﻤداکبر خان و سردارغﻼمحﻴدرخان واﻟﻰ غزﻧﻰ را اﻣر کرد تا با تﻤام قﻮا در ﻣقابﻞ دشﻤﻦ‬ ‫ﻣقاوﻣت ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬ﻣﮕر آنﻫا ﻣقاوﻣت ﻧتﻮاﻧستﻨد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا غزﻧﻰ را اشغال ﻧﻤﻮده و بﻪ کابﻞ‬ ‫ﻧزدﻳك شدﻧد‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان بﻪ بخارا پﻨاه برد‪ .‬در چﻨﻴﻦ اوضاعﻰ‪ ،‬ﮔرچﻪ شاهشجاع‬ ‫ظاﻫرا ً پادشاه بﻮد‪ ،‬اﻣا تﻤام اختﻴارات بﻪ دست ﻣکﻨاتﻦ و اﻧﮕﻠﻴسﻫا قرار داشت‪.‬‬ ‫‪31‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد اوضاع اجتﻤاعﻰ و سﻴاسﻰ بﻴﻦ‬ ‫سالﻫاى ‪ 1818‬و ‪1834‬م وﮔروه دوم در ﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ تعرض اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫حاصﻞ و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬ ‫‪ .2‬خط ﻣشﻰ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان را چﮕﻮﻧﻪ ارزﻳابﻰ ﻣﻰکﻨﻴد؟‬ ‫‪ .3‬بﻪ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان چرا ﻟقب اﻣﻴراﻟﻤؤﻣﻨﻴﻦ داده شد؟‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان در صﻮرت دسترسﻰ بﻪ ﻣﻨابع و ﻣآخذ‪ ،‬راجع بﻪ پاﻟﻴسﻰ رﻧجﻴت سﻨگ در قبال‬ ‫افغاﻧستان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫درس ﻫشتﻢ‬

‫شاهشجاع و ﻗﻴام ﻣﻠﻰ‬ ‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴدکﻪ شاه شجاع بار‬ ‫دوم بﻪ حﻤاﻳت کدام ﻧﻴروﻫا در‬ ‫افغاﻧستان بﻪ قدرت رسﻴد؟عکس‬ ‫اﻟعﻤﻞ ﻣردم‪ ،‬قﻴام ﻣﻠﻰ‪ ،‬تﻠفات‬ ‫اﻧﮕﻠﻴس و شکست آنﻫا در‬ ‫افغاﻧستان‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ است کﻪ درﻳﻦ‬ ‫درس بﻪ آنﻫا آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬

‫از ﻫﻤان روزى کﻪ شاهشجاع بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد؛ ﻣردم از ضعف او آﮔاه شدﻧد و از بﻴﻦ‬ ‫بردن او و اﻧﮕﻠﻴسﻫا را ﻳکﻰ از وجاﻳب ﻣﻠﻰ و دﻳﻨﻰ خﻮد داﻧستﻨد‪ ،‬براى تحقق اﻳﻦ ﻫدف در‬ ‫بﻴﻦ ﻣردم حس آزادىخﻮاﻫﻰ و روحﻴﺔ جﻬاد عﻠﻴﻪ ﻣتجاوزان و حفظ ﻧﻨگ و ﻧاﻣﻮس تقﻮﻳﻪ‬ ‫ﮔردﻳد‪ .‬ﻣردم ﻧخست ﻧام شاهشجاع را از خطبﻪ حذف و از اﻧﮕﻠﻴسﻫا تﻨفر شدﻳد خﻮد را‬ ‫ابراز ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬خزاﻳﻦ اﻧﮕﻠﻴس کﻪ از قﻨدﻫار اﻧتقال داده ﻣﻰشد‪ ،‬در عرض راه تﻮسط غازﻳان‬ ‫بﻪ غﻨﻴﻤت ﮔرفتﻪ شد‪ .‬راه کابﻞ و قﻨدﻫار ﻣسدود ﮔردﻳد و در سﻤت ﻣشرقﻰ تﻮسط ﻳکﻰ از‬ ‫ﻣﻨسﻮبان خاﻧﻮادة سﻴدجﻤالاﻟدﻳﻦافغان قﻴام صﻮرت ﮔرفت‪ .‬اﻳﻦ اوضاع اﻧﮕﻠﻴسﻫا را ﻣضطرب‬ ‫و پرﻳشان ساخت؛ بﻪ خصﻮص وقتﻰ کﻪ شﻨﻴدﻧد‪ ،‬کﻪ روسﻫا اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان را با‬ ‫اسﻠحﻪ کافﻰ بﻪ کابﻞ فرستاده و تعداد زﻳادى از طرفداران اﻣﻴر بﻪ سﻮى او شتافتﻪ اﻧد‪ .‬در سﻤت‬ ‫قﻨدﻫار و جﻨﻮبﻰ شﻮرشﻫاى ضد اﻧﮕﻠﻴس آغاز ﮔردﻳد‪ .‬سراسر افغاﻧستان را ﻧارضاﻳتﻰ عﻤﻮﻣﻰ‬ ‫‪33‬‬

‫فرا ﮔرفت و دﻳﮕر ﻣﻤکﻦ ﻧبﻮد کﻪ ﻣردم فرﻳب شاهشجاع را بخﻮرﻧد‪.‬‬ ‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان از بخارا خارج ﮔردﻳده‪ ،‬براى تصرف کابﻞ آﻣادهﮔﻰ جﻨگ ﮔرفت‬ ‫و از تاشقرغان بﻪ کﻮﻫستان آﻣد‪ .‬اﻫاﻟﻰ کﻮﻫستان بﻪ رﻫبرى ﻣﻴرﻣسجدىخان‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا را ﻣﻮرد‬ ‫حﻤﻠﻪ قرار داده بﻮدﻧد؛ ﻣﮕر در اثر خﻴاﻧت ﻳك تعداد خاﻳﻨان و جاسﻮسان حﻤﻼت ﻣذکﻮر خﻨثﻰ‬ ‫شد؛ بﻨابر اﻳﻦ‪ ،‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان ﻣجبﻮر شد بﻪ کابﻞ آﻣده‬ ‫و خﻮد را تسﻠﻴﻢ اﻧﮕﻠﻴسﻫا کﻨد‪ .‬ﻣکﻨاتﻦ اصرار ﻣﻰورزﻳد تا‬ ‫بﻪحﻴث وزﻳر شاهشجاع اﻳفاى وظﻴفﻪ ﻧﻤاﻳد؛ اﻣا اﻣﻴر دوست‬ ‫ﻣحﻤدخان پﻴشﻨﻬاد ﻣذکﻮر را رد ﻧﻤﻮده و ترجﻴح داد تا از‬ ‫افغاﻧستان خارج ﮔردد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا او را با فاﻣﻴﻞ اش بﻪ کﻠکتﻪ‬ ‫فرستادﻧد‪.‬‬ ‫با تبعﻴد اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا تصﻮر ﻧﻤﻮدﻧد‬ ‫کﻪ سرکردة ﻣخاﻟفان را از بﻴﻦ بردﻧد‪ ،‬وﻟﻰ ﻫﻨﻮز زﻣزﻣﺔ جﻬاد‬

‫وزﻳر اکبر خان‬

‫بﻪخاطر اخراج اﻧﮕﻠﻴس و براﻧداختﻦ سﻠطﻨت شاهشجاع‬ ‫خاﻣﻮش ﻧشده بﻮد کﻪ اتحاد ﻣردم و قﻴام ﻣﻠﻰ بﻪ ثﻤر رسﻴد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ قﻴام ﻣﻠﻰ از کابﻞ شروع ﮔردﻳد؛ بعد از عقد ﻣعاﻫدة سران قﻮﻣﻰ؛ ﻣاﻧﻨد ﻧاﻳب‬ ‫اﻣﻴﻦاﷲخانﻟﻮﮔرى‪ ،‬عبداﷲ خان اچکزى و دﻳﮕر ﻣجاﻫدان عﻠﻢ جﻬاد افراشتﻪ شد‪ .‬ﻣجاﻫدان‬ ‫ﻧخست (برﻧس) را در ﻣﻨزﻟش بﻪ قتﻞ رساﻧﻴدﻧد و بعد تﻤام خزاﻳﻦ و ذخاﻳر اسﻠحﺔ اﻧﮕﻠﻴسﻫا ضبط‬ ‫ﮔردﻳد‪ .‬ساﻳر اقﻮام؛ ﻣاﻧﻨد ﻣردم کﻮﻫستان‪ ،‬ﻟﻮﮔر و وردك با ﻣجاﻫدان کابﻞ پﻴﻮستﻨد و قﻮاى‬ ‫اﻧﮕﻠﻴس ﻣتقبﻞ تﻠفات زﻳادى ﮔردﻳد‪ .‬ﻳك قسﻤت قﻮاى اﻧﮕﻠﻴس در شﻴرپﻮر ﻣحاصره شد‪ ،‬در‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮقع وزﻳر ﻣحﻤداکبر خان از حبس بخارا رﻫا شده و خﻮد را بﻪ کابﻞ رساﻧﻴد و با آﻣدن‬ ‫او روحﻴﺔ ﻣجاﻫدان قﻮﻳتر ﮔردﻳد‪ ،‬دراﻳﻦ وقت ﻣکﻨاتﻦ‪ ،‬ﻧﻴرﻧﮕﻰ را بﻪکار برده و براى تخﻠﻴﺔ‬ ‫کابﻞ پﻴشﻨﻬاد ﻣعاﻫده را ﻧﻤﻮد ﻫدف ﻣکﻨاتﻦ اﻳﻦ بﻮد ﻣجاﻫدان را تا وقتﻰ ﻣصروف ﻧﮕﻬدارد کﻪ‬ ‫‪34‬‬

‫تا قﻮاى کﻤکﻰ اﻧﮕﻠﻴس از ﻫﻨد برسد‪ .‬ﻣکﻨاتﻦ در ﻣجﻠسﻰ کﻪ با وزﻳرﻣحﻤداکبرخان داشت‬ ‫ﻣﻰخﻮاست‪ ،‬وزﻳرﻣحﻤداکبرخان را از بﻴﻦ ببرد وﻟﻰ وزﻳرﻣحﻤداکبرخان با درك حساسﻴت‬ ‫ﻣﻮضﻮع‪ ،‬ﻣکﻨاتﻦ را ﻫدف ﮔﻠﻮﻟﺔ تفﻨﮕچﻪ قرار داد کﻪ خﻮدش براى وزﻳر ﻣﻮصﻮف اﻫدا‬ ‫کرده بﻮد‪ .‬بدﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬ﻧﻤاﻳﻨدة سﻴاسﻰ و وزﻳر ﻣختار اﻧﮕﻠﻴس ( وﻟﻴام ﻣکﻨاتﻦ) از بﻴﻦ برده‬ ‫شد‪ .‬بعد ازﻳﻦ‪ ،‬وحشت عجﻴبﻰ در بﻴﻦ قﻮاى اﻧﮕﻠﻴس روﻧﻤا ﮔردﻳد‪ ،‬خﻮراکﻪ و آزوقﺔ شان‬ ‫تﻤام شد و سپاه آنﻫا کﻪ در حدود شاﻧزده ﻫزار و پﻨجصد ﻧفر ﻣﻰرسﻴد بﻪ فاقﻪﮔﻰ دچار‬ ‫ﮔردﻳدﻧد وﻫﻢ شدت سرﻣاى زﻣستان اﻧﮕﻠﻴسﻫا را ﻣجبﻮر ساخت تا شراﻳط تخﻠﻴﻪ کابﻞ را‬ ‫قبﻮل ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫شراﻳط تخﻠﻴﺔ ﻛابﻞ‬ ‫شراﻳط تخﻠﻴﺔ کابﻞ شاﻣﻞ تخﻠﻴﺔ تﻤام ﻣﻨاطق افغاﻧستان‪ ،‬از طرف اﻧﮕﻠﻴسﻫا و تسﻠﻴﻢ ﻧﻤﻮدن‬ ‫اسﻠحﻪ بﻪ استثﻨاى شش عراده تﻮپ بﻮد کﻪ دست بﻪ اسﻠحﻪ ﻧزﻧﻨد‪ ،‬وﻟﻰ با وجﻮد عقد ﻣعاﻫدة‬ ‫ﻣذکﻮر باز ﻫﻢ اﻧﮕﻠﻴسﻫا کﻮشش ﻧﻤﻮدﻧد تا با قشﻮن خﻮد در جﻼل آباد رابطﻪ برقرار ﻧﻤاﻳﻨد‪،‬‬ ‫بﻨا بر آن در طﻮل راه جﻼل آباد ﻣﻮرد حﻤﻠﺔ ﻣجاﻫدان قرار ﮔرفتﻪ و تﻠفات و خسارات‬ ‫شدﻳدى اﻧساﻧﻰ و ﻣاﻟﻰ را ﻣتقبﻞ شدﻧد‪ .‬از شاﻧزده ﻫزار و پﻨجصد ﻧفر آنﻫا فقط ﻳك ﻧفر بﻪﻧام‬ ‫داکتر (براﻳدن) تﻮاﻧست ﻧﻴﻢجان بﻪ پشاور برسد؛ اﻳﻦ واقعﻪ در حﻠقات سﻴاسﻰ ﻟﻨدن اﻧعکاس‬ ‫حﻴرت اﻧﮕﻴزى ﻧﻤﻮد (ﻻرد اکﻠﻨد) واﻳسراى ﻫﻨدوستان تبدﻳﻞ و عﻮض او (ﻻرد ﻟﻴتﻦ برون)‬ ‫تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬براى جبران شکست و اعادة حﻴثﻴت خﻮد دو دستﻪ قشﻮن خﻮﻳش را بﻪ جاﻧب‬ ‫افغاﻧستان سﻮق دادﻧد‪ .‬بﻴست ﻫزار عسکر تحت قﻴادت جﻨرال (پاﻟك) بﻪطرف افغاﻧستان‬ ‫حرکتکرد و اﻧﮕﻠﻴسﻫا با شاهشجاع روابط خﻮد را برقرار ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬چﻮن شاهشجاع خﻮد را‬ ‫در بﻴﻦ ﻣجاﻫدان ﻣحصﻮر ﻣﻰدﻳد‪ .‬ﻧاﮔزﻳر شد عﻠﻴﻪ اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬اﻣر جﻬاد صادر ﻧﻤاﻳد؛ وﻟﻰ‬ ‫اطﻼعات روزﻣره داخﻞ افغاﻧستان را در اختﻴار اﻧﮕﻠﻴسﻫا قرار ﻣﻰداد‪ .‬قبﻞ از رسﻴدن جﻨرال‬

‫‪35‬‬

‫(پاﻟك) ﻣردم‪ ،‬شاهشجاع را بﻪ قتﻞ رساﻧدﻧد و فتح جﻨگ (پسر شاهشجاع) بﻪ اﻣارت رسﻴد و او‬ ‫ﻫﻢ با ﻣخاﻟفت برادران اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان روبﻪرو شده‪ ،‬ﻧزد اﻧﮕﻠﻴسﻫا پﻨاه برد‪ .‬بعد از فتح‬ ‫جﻨگ برادرش شﻬزاده شاﻫپﻮر بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪.‬‬ ‫دستﻪ دوﻣﻰ قﻮاى اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬تحت قﻴادت جﻨرال ﻧات بﻪ قﻨدﻫار رسﻴد و ﻫﻤزﻣان اﻣﻴر دوست‬ ‫ﻣحﻤدخان از کﻠکتﺔ ﻫﻨدوستان داخﻞ کابﻞ ﮔردﻳده و زﻣام اﻣﻮر را بﻪ دست ﮔرفت‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا‬ ‫دوﻟت اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان را فﻮرى بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻨد و ﻣعاﻫدة سﻪ جاﻧبﻪ (ﻣثﻠث) کﻪ‬ ‫بﻴﻦ اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬شاهشجاع و رﻧجﻴت سﻨگ عقد ﮔردﻳده بﻮد خﻮد بﻪ خﻮد ﻟغﻮ ﮔردﻳد‪ .‬با‬ ‫وجﻮد آنﻫﻢ اﻧﮕﻠﻴسﻫا در اﻣﻮر افغاﻧستان تشبث ﻧﻤﻮده‪ ،‬وحدت سﻴاسﻰ افغاﻧستان‪ ،‬ﻳعﻨﻰ اﻟحاق‬ ‫پشاور‪ ،‬قﻨدﻫار و ﻫرات با کابﻞ را ﻣغاﻳر سﻴاست استعﻤارى خﻮد ﻣﻰداﻧستﻨد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ تعرض اول اﻧﮕﻠﻴس بر‬ ‫افغاﻧستان و ﮔروه دوم راجع بﻪ ﻣعاﻫدة ﻻﻫﻮر باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬تعرض اول اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان در کدام سال و چﮕﻮﻧﻪ صﻮرت ﮔرفت؟‬ ‫‪ .2‬از چﻨد ﻣجاﻫد و ﻣبارز ﻧا ﻣدار جﻨگ اول افغان و اﻧﮕﻠﻴس را ﻧام ببرﻳد؟‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان راجع بﻪ پﻴاﻣدﻫاى تعرض اول اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و در صﻨف‬ ‫ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد؟‬

‫‪36‬‬

‫درس ﻧﻬﻢ‬

‫پادشاﻫﻰ دوم اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‬

‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان بار دوم چﮕﻮﻧﻪ بﻪ‬ ‫کشﻮر بر ﮔشت‪ ،‬دست بﻪکدام اقداﻣات زد‬ ‫و کدام ﻣعاﻫدات را با اﻧﮕﻠﻴسﻫا عقد ﻧﻤﻮد؟‬ ‫در اﻳﻦ درس‪ ،‬پاسخ اﻳﻦ سﻮاﻻت را خﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﻳافت‪.‬‬

‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در سال ‪1842‬م‪ .‬براى بار دوم بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ .‬ﻧخست بﻪ اصﻼح‬ ‫اوضاع داخﻠﻰ پرداخت؛ زﻳرا در ﻣﻮجﻮدﻳت ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ اوضاع عﻤﻮﻣﻰ ﻣﻤﻠکت ﻣتﻼشﻰ‬ ‫ﮔردﻳده بﻮد‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان براى استحکام وحدت سﻴاسﻰ و ثبات دوﻟت ﻣرکزى‬ ‫کﻮشش زﻳاد ﻧﻤﻮد و بعضﻰ ﻣﻨاطقﻰ را کﻪ از دوﻟت ﻣرکزى جدا ﮔردﻳده؛ بﻮد ﻣاﻧﻨد باﻣﻴان‪،‬‬ ‫ﻣزارشرﻳف و ﻫﻢ ﻫزارهجات را اﻣﻴر با دوﻟت ﻣرکزى اﻟحاق ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫بغاوتﻫاى ﻣردم تﮕاب‪ ،‬ﻧجراب و خﻮﮔﻴاﻧﻰ فروکش کرد‪ .‬وزﻳرﻣحﻤداکبرخان فرزﻧد‬ ‫اﻣﻴردوست ﻣحﻤدخان بﻪ حﻴث ﻣرد وطﻦ دوست و فداکار‪ ،‬در راه تأﻣﻴﻦ وحدت ﻣﻠﻰ افغاﻧستان‬ ‫ﻣتقبﻞ زحﻤات زﻳادى ﮔردﻳد؛ تا اﻳﻦکﻪ بﻪ عﻤر بﻴست و ﻧﻪ ساﻟﻪﮔﻰ بر اثر تابﻠﻴتﻫاى زﻫرآﻟﻮد‬ ‫ﻳك طبﻴب ﻫﻨدى شﻬﻴد و در روضﺔ ﻣﻨسﻮب حضرت عﻠﻰ (رض) در ﻣزار شرﻳف بﻪ خاك‬ ‫سپرده شد‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان براى استرداد پشاور‪ ،‬ﻣساعﻰ زﻳاد بﻪخرج داد‪ .‬اﻣا تﻼش‬

‫‪37‬‬

‫ﻫاﻳش بﻪ جاﻳﻰ ﻧرسﻴد‪ ،‬اوآرزو ﻧداشت روابط خﻮد را با اﻧﮕﻠﻴسﻫا خراب بسازد‪ ،‬اﻣا در داخﻞ‪،‬‬ ‫تﻤام ﻣﻨاطق را تحت ادارة حکﻮﻣت ﻣرکزى در آورد‪ .‬ﮔرچﻪ در سرحدات افغاﻧستان دورة‬ ‫احﻤدشاه کبﻴر تغﻴﻴرات روﻧﻤا ﮔردﻳده بﻮد؛ وﻟﻰ حکﻮﻣت ﻣرکزى بعد از ﻳك دورة ضعف‬ ‫دوباره قﻮى و ﻣستحکﻢ ﮔردﻳد‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در دور دوم سﻠطﻨت خﻮد‪ ،‬ﻣعاﻫداتﻰ‬ ‫را با اﻧﮕﻠﻴسﻫا و کﻤپﻨﻰ ﻫﻨد شرقﻰ عقد کردکﻪ در زﻳر از آن تذکر بﻪ عﻤﻞ ﻣﻰآﻳد‪.‬‬ ‫ﻣﻌاﻫدات جﻤرود‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا از عقد ﻣعاﻫدات جﻤرود‪ ،‬دو اﻣتﻴاز را از اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان ﻣطاﻟبﻪ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪:‬‬ ‫اوﻟﻰ بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻦ ﻣﻨاطقﻰ کﻪ قب ً‬ ‫ﻼ تحت حکﻤرواﻳﻰ سكﻫا بﻮد کﻪ بعدا ً ﻣﻨاطق ﻣذکﻮر‬ ‫تﻮسط اﻧﮕﻠﻴسﻫا تصرف ﮔردﻳد‪ .‬دوم اﻳﻦکﻪ روسﻫا بﻪ کﻤك اﻳراﻧﻴان ﻣﻰخﻮاستﻨد بر وﻻﻳت‬ ‫ﻫرات تسﻠط داشتﻪ باشﻨد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪخاطر پﻴشروى روسﻫا ﻣﻨافع خﻮد را بﻪ خطر ﻣﻰدﻳدﻧد و‬ ‫خﻮاﻫان دفع آن خطر بﻮدﻧد‪.‬‬ ‫ ﻣﻌاﻫدة اول‪ :‬ﻧظر بﻪ ﻫداﻳت ﻻرداﻟﻬزى ﮔﻮرﻧر جﻨرال ﻫﻨد‪ ،‬سرجان ﻻرﻧس واﻟﻰ پﻨجاب‬‫ﻣﻮظف بﻪ عقد اﻳﻦ ﻣعاﻫده ﮔردﻳد‪ .‬شخص اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در ﻣذاکرات ﻣذکﻮر‬ ‫اشتراك ﻧکرد و بﻪ عﻮض خﻮﻳش وﻟﻴعﻬد خﻮد سردار غﻼم حﻴدرخان را در سال ‪1855‬م‪.‬‬ ‫بﻪ جﻤرود کﻪ در ﻧزدﻳکﻰ پشاور ﻣﻮقعﻴت دارد‪ ،‬فرستاد‪ .‬بعد از ﻣذاکرات ﻣختصر ﻣعاﻫدة سﻪ‬ ‫فقرهﻳﻰ بﻪ تارﻳخ ‪ 30‬ﻣارچ ‪1855‬م‪ .‬بﻴﻦ جاﻧبﻴﻦ عقد ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫‪ -1‬فﻰﻣابﻴﻦ کﻤپﻨﻰ ﻫﻨد شرقﻰ و اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان حاکﻢ کابﻞ آن سرزﻣﻴﻦ کﻪ‬ ‫درکﻨترول اﻣﻴر و ورثﺔ او باشد در صﻠح و دوستﻰ داﻳﻤﻰ خﻮاﻫد بﻮد‪.‬‬ ‫‪ -2‬کﻤپﻨﻰ ﻫﻨد شرقﻰ تعﻬد ﻣﻰکﻨد؛ تا احترام قﻠﻤرو اﻣﻴر را کﻪ در حا ل حاضر در تصرف‬ ‫دارد‪ ،‬رعاﻳت بکﻨد‪.‬‬ ‫‪ -3‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان حاکﻢ کابﻞ و ﻣﻨاطق دﻳﮕر افغاﻧستان کﻪ در تصرف او‬ ‫ﻣﻰباشد از طرف خﻮد و باز ﻣاﻧدهﮔان و ﻣتعﻠقﻴﻦ خﻮد تعﻬد ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ ،‬ﻣﻨاطق ﻫﻨد شرقﻰ‬ ‫را احترام ﻧﻤﻮده و ﻫرﮔز در آن ﻣداخﻠﻪ ﻧکﻨد‪ .‬با دوستان کﻤپﻨﻰ ﻫﻨد شرقﻰ دوست باشد و‬ ‫‪38‬‬

‫بادشﻤﻨان آن دشﻤﻦ‪.‬‬ ‫ﻣﻌاﻫدة دوم‪ :‬زﻣاﻧﻴکﻪ اﻧﮕﻠﻴسﻫا از تجزﻳﺔ وﻻﻳت ﻫرات صرف ﻧظر ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬در‬ ‫صدد ﻣذاکرات با اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان ﮔردﻳدﻧد‪ ،‬اﻣﻴر ﻣذاکرات را در ﻫﻨد قبﻮل ﻧکرد و‬ ‫ﻣذاکرات ﻣذکﻮر در جﻤرود بﻴﻦ اﻣﻴر و سر جان ﻻرﻧس صﻮرت ﮔرفت‪ ،‬ﻣﻨتج بﻪ ﻣعاﻫدةﻳﻰ‬ ‫شد کﻪ تﻮسط ﻣحﻤد اعظﻢ خان اﻣضا ﮔردﻳد‪ .‬ﻣعاﻫدة ﻣذکﻮر حاوى ﻣطاﻟب ذﻳﻞ است‪.‬‬ ‫‪ - 1‬حکﻮﻣت اﻳران خﻼف تعﻬدات خﻮد ﻫرات را اشغال ﻧﻤﻮده و جﻨگ اﻧﮕﻠﻴسﻫا‬ ‫بر عﻠﻴﻪ اﻳراﻧﻴان دوام خﻮاﻫد داشت‪ .‬براى اﻳﻦکﻪ اﻣﻴر بتﻮاﻧد از وﻻﻳات دﻳﮕر دفاع کﻨد‪ ،‬تا‬ ‫ختﻢ جﻨگ اﻳران و اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﻣاﻫاﻧﻪ ﻣبﻠغ صد ﻫزار روپﻴﻪ (ده ﻫزار پﻮﻧد) بﻪ اﻣﻴر‬ ‫خﻮاﻫﻨد پرداخت‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان را بر عﻼوة اردوى کﻨﻮﻧﻰ با ﻳك سپاه ﻣﻨظﻢ سﻴزده‬ ‫ﻫزار ﻧفرى سﻮاره و ﻳك سپاه پﻴادة ﻫجده ﻫزار ﻧفرى تجﻬﻴز خﻮاﻫد ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫‪ -3‬اخذ پﻮل ﻣعﻴﻨﻪ و حﻤﻞ آن بﻪ افغاﻧستان در اختﻴار اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان است‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان اﻧﮕﻠﻴسﻰ در وﻻﻳات سﻪ ﮔاﻧﻪ افغاﻧستان(کابﻞ‪ ،‬قﻨدﻫار و بﻠخ) غرض‬ ‫ﻧظارت بر ﻣصرف و تﻬﻴﺔ ﮔزارش جﻨﮕﻰ ﻣقﻴﻢ خﻮاﻫد شد‪ .‬اﻳﻦﻫا در اﻣﻮر داخﻠﻰ حق‬ ‫ﻣداخﻠﻪ را ﻧدارﻧد و اﻣﻨﻴت و حفاظتشان بﻪ عﻬدة اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان است‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﻳك ﻧفر ﻧﻤاﻳﻨدة کابﻞ در پشاور ﻣقﻴﻢ خﻮاﻫد شد‪.‬‬ ‫‪ -6‬بعد از ختﻢ جﻨگ با اﻳران‪ ،‬پﻮل ذکر شده در ﻣادة اول قطع خﻮاﻫد شد‪.‬‬ ‫‪ -7‬بعد از قطع پﻮل‪ ،‬افسران اﻧﮕﻠﻴسﻰ‪ ،‬افغاﻧستان را ترك خﻮاﻫﻨد ﻧﻤﻮد؛ اﻣا اﮔر ضرورت‬ ‫باشد‪ ،‬ﻳك ﻧفر ﻧﻤاﻳﻨدة ﻣسﻠﻤان اﻧﮕﻠﻴس در کابﻞ ﻣقﻴﻢ خﻮاﻫد شد‪.‬‬ ‫‪ -8‬اﻣﻴر‪ ،‬افسران اﻧﮕﻠﻴسﻰ را در خروج و دخﻮل افغاﻧستان با ﻣحافظﻴﻦ کافﻰ حفاظت‬ ‫خﻮاﻫد ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫‪ -9‬آغاز پرداخت پﻮل از ﻣاه جﻨﻮرى خﻮاﻫد بﻮد‪.‬‬ ‫‪ -10‬سﻪ صد ﻫزار روپﻴﻪ و ﻳا پرداخت شده در قﻨدﻫار و دوصد ﻫزار روپﻴﻪ در کابﻞ ﻣربﻮط‬

‫‪39‬‬

‫بﻪ اﻳﻦ قرار داد ﻧبﻮده‪ ،‬بﻠکﻪ پﻴشکش کﻤپﻨﻰ ﻫﻨد شرقﻰ است‪ .‬ششصدﻫزار روپﻴﻪ پرداختﻪ شدة‬ ‫دﻳﮕر در کابﻞ براى ﻣقصد جداﮔاﻧﻪ و ﻣربﻮط بﻪ قرار داد دﻳﮕر است‪.‬‬ ‫‪ -11‬اﻳﻦ عﻬدﻧاﻣﻪ ﻧاقض عﻬد ﻧاﻣﺔ قبﻠﻰ ﻧخﻮاﻫد بﻮد‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در حاﻟت صﻠح‬ ‫و جﻨگ پﻴشﻨﻬاد اﻳران و ﻣتفقﻴﻦ اﻳران را بﻪ اطﻼع اﻧﮕﻠﻴسﻫا خﻮاﻫد رساﻧﻴد‪.‬‬ ‫‪ -12‬بر عﻼوه چﻬار ﻫزار تفﻨگ داده شده بﻪ تعداد چﻬار ﻫزار تفﻨگ دﻳﮕر ﻧﻴز از طرف‬ ‫حکﻮﻣت اﻧﮕﻠﻴس در ﻣﻨطقﻪ (تﻞ) بﻪ ﻣاﻣﻮران اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان داده خﻮاﻫد شد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻧقش شخصﻴت ﻣﻠﻰ و ﻣبارز‬ ‫وزﻳرﻣحﻤداکبرخان در استحکام ﻧظام اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد سﻴاست‬ ‫داخﻠﻰ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان در دور دوم سﻠطﻨت وى باﻫﻢ ﻣباحثﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬ﻣفاد ﻣعاﻫدة اول جﻤرود را تذکر دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣعاﻫدة دوم جﻤرود بﻴﻦ کدام شخصﻴتﻫا عقد شد؟ سﻪ ﻣاده از ﻣفاد اﻳﻦ‬ ‫ﻣعاﻫده را تذکر دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -3‬عﻠت عقد ﻣعاﻫدات جﻤرود را تﻮضﻴح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ و بزرﮔان راجع بﻪ خدﻣات اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫درس دﻫﻢ‬ ‫سﻠﻄﻨت اول اﻣﻴرشﻴرﻋﻠﻰخان (‪ 1866 -1863‬ﻣﻴﻼدى)‬

‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت‬ ‫رسﻴد؟ با کدام ﻣخاﻟفتﻫا رو بﻪ رو‬ ‫شد و چرا ادارة او سقﻮط ﻧﻤﻮد؟‬ ‫جﻮاب اﻳﻦ ﻣطاﻟب را در اﻳﻦ درس‬

‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬

‫بﻪ دست خﻮاﻫﻴد آورد‪.‬‬ ‫ﻣردم افغاﻧستان در دورة تسﻠط برادران وزﻳر فتحخان تقرﻳباً ﻧﻴﻢ قرن در زد و خﻮرد و‬ ‫بﻰﻧظﻤﻰﻫا بﻪسر بردﻧد؛ زﻳرا سﻴاست استعﻤارى اﻧﮕﻠﻴس در اﻳﻦ بﻰﻧظﻤﻰﻫا دخﻴﻞ بﻮد‪ .‬قبﻞ‬ ‫از سﻠطﻨت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﻳكتعداد ﻣعاﻫدات باﻻى اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان تحﻤﻴﻞ ﮔردﻳد‬ ‫کﻪ ﻧظر بﻪ ﻣعاﻫدات ﻣذکﻮر راهﻫاى تراﻧزﻳت و ﻣﻮاصﻼت بﻪ روى ﻣردم افغاﻧستان ﻣسدود‬ ‫ﮔردﻳد و افغاﻧستان در ﻣحاصرة اقتصادى و سﻴاسﻰ قرار ﮔرفت‪.‬‬ ‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان در زﻧدهﮔﻰ پدر وﻟﻴعﻬد تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳده بﻮد؛ او بعد از ﻣرگ پدر در (‪12‬‬ ‫جﻮن ‪1863‬م‪ ).‬در وﻻﻳت ﻫرات بﻪ عﻤر ‪ 41‬ساﻟﻪﮔﻰ سﻠطﻨت خﻮد را اعﻼن ﻧﻤﻮد‪ .‬برادران او‬ ‫ظاﻫرا ً بﻪ او بﻴعت ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬اﻣا در باطﻦ در صدد ﻣخاﻟفت برآﻣدﻧد‪.‬‬ ‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان شﻬزادة ﻣحﻤدﻳعقﻮب را براى تﻨظﻴﻢ اﻣﻮر وﻻﻳت ﻫرات ﮔذاشتﻪ و خﻮدش‬ ‫با ﻣحﻤداعظﻢخان رﻫسپار کابﻞ ﮔردﻳد‪ ،‬اﻣا در قسﻤت سبزوار ﻣحﻤداعظﻢخان از اﻣﻴر جدا‬

‫‪41‬‬

‫شده و از طرﻳق ﻣﻨاطق ﻣرکزى ﻧزد سردارﻣحﻤدحسﻴﻦخان برادر سکﻪ اش کﻪ حاکﻢ ﻫزارهجات‬ ‫بﻮد رفت و خﻮاست بﻪ کﻤك ﻣردم ﻫزاره بﻪ کابﻞ حﻤﻠﻪ ﻧﻤاﻳد‪ ،‬اﻣا ﻣردم ﻫزارهجات طرفدارى‬ ‫خﻮد را از اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان اعﻼن ﻧﻤﻮدﻧد؛ سپس ﻣحﻤداعظﻢخان از برادران دﻳﮕر خﻮد کﻤك‬ ‫خﻮاست و ترتﻴبات ﻳك حﻤﻠﻪ را ﮔرفت‪ ،‬اﻣا در ﻣقابﻞ قﻮاى اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان تاب ﻣقاوﻣت‬ ‫ﻧﻴاورده بﻪ دوﻟت اﻧﮕﻠﻴس پﻨاه برد‪ .‬در جﻨگ دﻳﮕرى ﻣحﻤدافضﻞخان و عبداﻟرحﻤﻦخان در‬ ‫ﻣﻨطقﻪ باجﮕاه در درة ﻫﻨدوکش در ﻣقابﻞ قﻮاى اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان شکست خﻮردﻧد سردار‬ ‫ﻣحﻤدافضﻞخان تسﻠﻴﻢ و سردارعبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ بخارا فرار ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﻴر در سال ‪1865‬م‪ .‬براى تصفﻴﺔ قﻨدﻫار با ﻳك تعداد قﻮاى زﻳاد حرکت ﻧﻤﻮد و با سردار‬ ‫ﻣحﻤد اﻣﻴﻦ خان بﻪ ﻣقابﻠﻪ پرداخت و در جﻨﮕﻰ کﻪ بﻴﻦ طرفﻴﻦ رخ داد‪ ،‬سردار ﻣحﻤدعﻠﻰ خان‬ ‫پسر اﻣﻴر و ﻣحﻤداﻣﻴﻦخان برادر اﻣﻴر با ﻫشت ﻫزار عسکر بﻪ قتﻞ رسﻴدﻧد‪ .‬اﻳﻦ واقعﻪ اﻣﻴر را ﻣتأثر‬ ‫ساختﻪ و باﻻى روان او تأثﻴر ﻣﻨفﻰ بﻪجا ﮔذاشت‪ .‬کﻨترول اعصاب خﻮد را از دست داده و در‬ ‫قﻨدﻫار اﻧزوا اختﻴار ﻧﻤﻮد‪ ،‬سر اﻧجام‪ ،‬اﻳﻦ اﻧزوا زﻣﻴﻨﺔ سقﻮط سﻠطﻨت او را فراﻫﻢ ساخت‪.‬‬ ‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴر ﻣحﻤداﻓضﻞخان (‪ 1867 -1866‬ﻣﻴﻼدى)‬ ‫اﻧزواى اﻣﻴر شﻴرعﻠﻰ باعث شد تا سردار ﻣحﻤداعظﻢخان‬ ‫و سردارعبداﻟرحﻤﻦخان کابﻞ را تصرف ﻧﻤاﻳﻨد و بعد از‬ ‫تصرف کابﻞ سردار ﻣحﻤدافضﻞخان بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‬ ‫و بﻪ ﻣحض اﻳﻦ کﻪ اﻧﮕﻠﻴسﻫا در ﻫﻨد از پادشاﻫﻰ اﻣﻴر‬ ‫ﻣحﻤدافضﻞخان اطﻼع ﻳافتﻨد فﻮرى سﻠطﻨت او را بﻪ‬ ‫رسﻤﻴت شﻨاختﻨﻪ بﻪ تعقﻴب آن اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﻧﻤاﻳﻨدة سﻴاسﻰ‬ ‫خﻮد را بﻪ کابﻞ فرستادﻧد‪.‬‬ ‫در حاﻟﻰ کﻪ پادشاه رسﻤﻰ افغاﻧستان ﻫﻨﻮز حضﻮر داشت‬ ‫و ﻣردم از او جاﻧبدارى ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬قﻮاى اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬

‫اﻣﻴر ﻣحﻤد افضﻞ خان‬

‫‪42‬‬

‫در برخﻮرد با قﻮاى ﻣحﻤداعظﻢخان و عبداﻟرحﻤﻦخان شکست خﻮرد و اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان در‬ ‫ﻫرات ﻧزد پسر خﻮد سردار ﻣحﻤدﻳعقﻮبخان اقاﻣت ﮔزﻳد‪ .‬بعد از اﻳﻦ واقعﺔ‪ ،‬فﻴض ﻣحﻤدخان‬ ‫حاکﻢ اسبق آقچﻪ بﻪ اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان پﻴام فرستاد و پﻴشﻨﻬاد کﻤك ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬ ‫از طرﻳق ﻣﻴﻤﻨﻪ و ﻣزارشرﻳف بﻪ او پﻴﻮست‪ .‬در سال ‪1867‬م عبداﻟرحﻤﻦخان جﻠﻮ قﻮاى‬ ‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان را در بازارك پﻨجشﻴر ﮔرفت و سردار فﻴض ﻣحﻤدخان در جﻨگ کشتﻪ‬ ‫شد و اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان دوباره بﻪ ﻫرات بازﮔشت‪ .‬درﻳﻦ ﻣﻮقع اﻣﻴر ﻣحﻤدافضﻞخان ﻧسبت‬ ‫ﻣرﻳضﻰ کﻪ عاﻳد حاﻟش ﮔردﻳد‪ ،‬فﻮت ﻧﻤﻮد و جسد او در قﻠعﺔ حشﻤتخان در ﻧزدﻳکﻰ‬ ‫شﻬداى صاﻟحﻴﻦ دفﻦ ﮔردﻳد‪ .‬دوره سﻠطﻨت او خﻴﻠﻰ کﻮتاه بﻮده‪ ،‬کدام کار ﻣﻬﻢ و قابﻞ‬ ‫تذکر در زﻣان او صﻮرت ﻧﮕرفت‪.‬‬ ‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴرﻣحﻤداﻋﻈﻢخان (‪ 1868 -1867‬ﻣﻴﻼدى)‬ ‫بعد از وفات اﻣﻴرﻣحﻤدافضﻞخان‪ ،‬سردار ﻣحﻤداعظﻢخان‬ ‫بﻪ ﻣﻮافقﺔ سردارعبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ .‬اﻣﻴر‬ ‫ﻣحﻤداعظﻢخان شخص ﻣتجدد بﻮد‪ ،‬ﻣﻰخﻮاست ﻳك سﻠسﻠﻪ‬ ‫اصﻼحات را در افغاﻧستان روى کار آورد؛ وﻟﻰ ﻣﻮقع آن‬ ‫براﻳش ﻣﻴسر ﻧﮕردﻳد‪ .‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان از ﻫرات بﻪ قﻨدﻫار‬ ‫رسﻴد و ﻣردم قﻨدﻫار کﻪ از ظﻠﻢ پسران ﻣحﻤداعظﻢ بﻪ‬ ‫ستﻮه آﻣده بﻮدﻧد‪ ،‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان را در قﻨدﻫار استقبال‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻮقع عبداﻟرحﻤﻦخان جﻬت ﻣطﻴع‬ ‫ساختﻦ وﻻﻳات شﻤاﻟﻰ‪ ،‬ﻣصروف بﻮد‪ .‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬

‫ﻣحﻤد اعظﻢ خان‬

‫بﻪ قصد ﮔرفتﻦ کابﻞ حرکت کرد؛ قبﻞ از اﻳﻦکﻪ بﻪ کابﻞ برسد‪ ،‬ﻣردم کابﻞ عﻠﻴﻪ ﻣحﻤداعظﻢ‬ ‫احتجاج و از اﻣﻴر شﻴرعﻠﻰ جاﻧب دارى ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬اﻣﻴر ﻣحﻤداعظﻢخان با ﻣشاﻫدة اوضاع کﻪ‬ ‫بﻪ ﻧفع اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بﻮد‪ ،‬روحﻴﻪ اش ضعﻴف ﮔردﻳده و ﻧزد سردارعبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ‬

‫‪43‬‬

‫تخار فرار ﻧﻤﻮد‪ .‬در سال ‪1868‬م‪ .‬اﻣﻴر ﻣحﻤداعظﻢخان و عبداﻟرحﻤﻦخان قﻮاﻳﻰ ترتﻴب ﻧﻤﻮده‬ ‫در ﻣقام ششﮔاو غزﻧﻰ با قﻮاى اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان روبﻪرو ﮔردﻳدﻧد وﻟﻰ شکست خﻮردﻧد و‬ ‫فرار کردﻧد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا اﻳشان را جﻬت رﻫاﻳش بﻪ ﻫﻨدوستان دعﻮت ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬اﻣا آنﻫا بﻪ قصد‬ ‫تﻬران از طرﻳق سﻴستان روان ﮔردﻳدﻧد؛ اﻣﻴر ﻣحﻤداعظﻢخان در طﻮل راه ﻣرﻳض ﮔردﻳده‬ ‫وفات ﻧﻤﻮد و در بسطام دفﻦ شد و عبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ بخارا پﻨاﻫﻨده ﮔردﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ شخصﻴت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان و ﮔروه‬ ‫دوم در ﻣﻮرد اختﻼفات خاﻧﻮادهﮔﻰ اﻣﻴر با ﻫﻢ بحث و تبادل ﻧظر کﻨﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬ ‫‪ .2‬ﻣشکﻼت داخﻠﻰ اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان را در دور اول سﻠطﻨت آن فﻬرست ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻣحﻤدافضﻞخان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬ ‫‪.4‬‬

‫اﻣﻴر ﻣحﻤد اعظﻢ خان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ شکست اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان در دور اول سﻠطﻨت او ﻣطاﻟبﻰ تﻬﻴﻪ و‬ ‫در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫درس ﻳازدﻫﻢ‬

‫سﻠﻄﻨت دوم اﻣﻴر شﻴر ﻋﻠﻰ خان (‪1879 -1868‬م‪).‬‬

‫عرصﻪﻫاى اصﻼحات‪ ،‬ﻧتاﻳج اصﻼحات‬ ‫و عﻮاﻣﻞ تعرض دوم اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان‬ ‫ﻣطاﻟبﻰ است کﻪ در اﻳﻦ درس راجع بﻪ آن‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﮔردﻳده است‪.‬‬ ‫سﻴد جﻤال اﻟدﻳﻦ افغان‬

‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان در اواخر سال (‪ 1868‬ﻣﻴﻼدى) بعد از شکست سردار ﻣحﻤداعظﻢخان‬ ‫و سردارعبداﻟرحﻤﻦخان در ششﮔاو غزﻧﻰ‪ ،‬دوباره وارد کابﻞ ﮔردﻳد و براى بار دوم بﻪ‬ ‫سﻠطﻨت رسﻴد‪ .‬وى ﻧخست اﻣﻨﻴت دوﻟت ﻣرکزى را تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﻴر شﻴرعﻠﻰ خان شخص روشﻨفکر و ﻣتجدد بﻮد‪ ،‬ﻣﻮصﻮف بﻨﻴاﻧﮕذار تﻤدن جدﻳد در‬ ‫افغاﻧستان ﻣﻰباشد‪ .‬ﻣعرفﻰ تﻤدن جدﻳد در افغاﻧستان ﻫﻤزﻣان با اﻧقﻼب صﻨعتﻰ اروپا آغاز‬ ‫ﻣﻰﮔردد‪ .‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان با استفاده از رﻫﻨﻤاﻳﻰﻫاى فﻴﻠسﻮف و داﻧشﻨﻤد ﻣعروف افغاﻧستان‬ ‫سﻴد جﻤال اﻟدﻳﻦ افغان اصﻼحات را روى کار آورد‪.‬‬ ‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان روابط سﻴاسﻰ خﻮد را با روسﻴﻪ و اﻳران بر اساس دوستﻰ بﻨا ﻧﻤﻮد و‬ ‫عطاﻣحﻤدخان سدوزاﻳﻰ را جﻬت بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻦ افغاﻧستان بﻪ ﻫﻨد برتاﻧﻮى فرستاد‪ ،‬بعد‬ ‫خﻮدش از ﻫﻨد باز دﻳد بﻪ عﻤﻞ آورد‪ ،‬تکﻨاﻟﻮژى و تﻤدن در ﻫﻨد برتاﻧﻮى او را تشﻮﻳق ﻧﻤﻮد تا‬ ‫‪45‬‬

‫بﻪ اصﻼحات آتﻰ دست بزﻧد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ) بخش ادارى‪ :‬حکﻮﻣت ﻳا قﻮة اجراﻳﻴﻪ تشکﻴﻞ ﮔردﻳد کﻪ در رأس‪ ،‬سﻴد ﻧﻮر‬ ‫ﻣحﻤدشاه فﻮشﻨجﻰ بﻪحﻴث صدراعظﻢ‪ ،‬سپﻬساﻻر حسﻴﻦ عﻠﻰ‪ ،‬وزﻳر دفاع‪ ،‬ارسﻼحخان وزﻳر‬ ‫خارجﻪ‪ ،‬عصﻤت اﷲ خان وزﻳر داخﻠﻪ‪ ،‬حبﻴب اﷲ وردك وزﻳر ﻣاﻟﻴﻪ و ﻣحﻤدحسﻴﻦ خان بﻪحﻴث‬ ‫وزﻳر خزاﻳﻦ‪ ،‬تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳدﻧد‪ .‬کابﻴﻨﻪ تحت رﻳاست صدراعظﻢ داﻳر ﻣﻰشد و روى اﻣﻮر دوﻟتﻰ‬ ‫بحث و تصاﻣﻴﻢ اتخاذ ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬ ‫ب) بخش ﻧﻈاﻣﻰ‪ :‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بﻪ ﻣﻨظﻮر حفظ استقﻼل و تﻤاﻣﻴت ارضﻰ ﻳك‬ ‫اردوى ﻣﻨظﻢ ﻳکصد ﻫزار ﻧفرى تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮد‪ .‬افراد اردوى ﻣذکﻮر بعد از تعﻠﻴﻤات ﻧظاﻣﻰ‬ ‫با سﻼح ﻫﻤان عصر ﻣجﻬز بﻮده و ﻳﻮﻧﻴفﻮرم بﻪ تﻦ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬اردو در ﻫشت ﻣرکز ﻧظاﻣﻰ‬ ‫جابﻪجا ﮔردﻳده بﻮد و در بخش ﻧظاﻣﻰ صﻨاﻳع اسﻠحﻪ سازى رشد ﻧﻤﻮده‪ ،‬تﻮپ‪ ،‬تفﻨگ‪ ،‬کرچ‬ ‫و باروت تﻮﻟﻴد ﻣﻰﮔردﻳد؛ ﻫﻢچﻨان اصﻼحات ﻧظاﻣﻲ و قﻮﻣاﻧدهﻫا بﻪ زبان پشتﻮ ساختﻪ و در‬ ‫ﻧظام عسکري راﻳج شدﻧد‪.‬‬ ‫ج) بخش اﻗتصادى‪ :‬در بخش زراعت و ﻣاﻟدارى تﻮجﻪ زﻳاد صﻮرت ﮔرفت‪ ،‬قب ً‬ ‫ﻼ‬ ‫ﻣاﻟﻴات خﻴﻠﻰ سﻨﮕﻴﻦ بﻮد کﻪ دﻫاقﻴﻦ و ﻣاﻟکﻴﻦ تﻮان پرداخت آنرا ﻧداشتﻨد و ﻣجبﻮر بﻮدﻧد‬ ‫در سﻪ ﻣاه اول سال‪ ،‬آنرا طﻮر پﻴشکﻰ قبﻞ از ﮔرفتﻦ حاصﻼت پرداخت ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬کﻪ در اﻳﻦ‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ اصﻼحات بﻪ ﻣﻴان آﻣد‪ .‬صﻨعتﮕران و پﻴشﻪوران تﻮسط دوﻟت تشﻮﻳق ﻣﻰشدﻧد تا کﻴفﻴت‬ ‫و کﻤﻴت تﻮﻟﻴدات ارتقا ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫د) بخش ﻓرﻫﻨﮓ‪ :‬تعﻠﻴﻢ و تربﻴﺔ عﻨعﻨﻮى کﻪ قب ً‬ ‫ﻼ در ﻣساجد و ﻣﻨازل صﻮرت ﻣﻰﮔرفت‬ ‫با تأسﻴس ﻣکاتب بﻪ تعﻠﻴﻢ و تربﻴﺔ عصرى ﻣبدل ﮔردﻳد‪ .‬ﻣکاتب ﻧظاﻣﻰ و ﻣﻠکﻰ اعﻤار شد و‬ ‫ﻳك ﻣطبعﻪ در باﻻحصار کابﻞ تأسﻴس ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫براى ﻧخستﻴﻦ بار جرﻳدة (شﻤس اﻟﻨﻬار) در ‪ 16‬صفحﻪ‪ ،‬در ﻣاه دو ﻣرتبﻪ ﻧشر ﻣﻰﮔردﻳد و‬ ‫ﻳك تعداد رساﻧﻪﻫاى ﻣعﻠﻮﻣاتﻰ و اصﻮلﻧاﻣﻪﻫا ﻧﻴز بﻪ چاپ ﻣﻰرسﻴد‪ ،‬تکت پﻮستﻰ بﻪ چاپ‬ ‫‪46‬‬

‫آغاز ﻧﻤﻮد و جﻬت خدﻣات پﻮستﻰ در ﻫرجاه پﻮستﻪ خاﻧﻪﻫا اﻳجاد ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫اصﻼحات زﻣان اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بر قدرت اقتصادى و استحکام اﻣﻮر دوﻟتﻰ تأثﻴر زﻳاد‬ ‫بﻪجا ﮔذاشت و در زﻧدهﮔﻰ ﻣردم تحﻮﻻت قابﻞ ﻣﻼحظﺔ روﻧﻤا شد‪.‬‬ ‫در درس ﮔذشتﻪ تذکر ﻳافت کﻪ اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان داﻳﻤﻰ اﻧﮕﻠﻴس را در‬ ‫وﻻﻳات ﻧظر بﻪ دﻻﻳﻠﻰ قبﻮل ﻧکرد و در روابط سﻴاسﻰ خﻮﻳش با اﻧﮕﻠﻴس ﻣحتاط بﻮد؛ وﻟﻰ‬ ‫دوستﻰ افغاﻧستان و روسﻴﻪ براى اﻧﮕﻠﻴس بﻬاﻧﺔ خﻮب بﻮد تا بﻪ افغاﻧستان تجاوز ﻧﻤاﻳد‪ .‬ﮔذشتﻪ‬ ‫از آن تعﻴﻴﻦ شﻬزاده عبداﷲ جان بﻪ حﻴث وﻟﻴعﻬد‪ ،‬شﻬزاده ﻣحﻤدﻳعقﻮبخان را وادار ساخت‬ ‫تا در ﻣقابﻞ پدر بغاوت ﻧﻤاﻳد؛ زﻳرا وى در استحکام سﻠطﻨت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﻧقش ﻣﻬﻢ‬ ‫داشت‪ .‬ﻣﻮضﻮع ﻣﻬﻢ دﻳﮕر اﻳﻦکﻪ قضاوت اﻧﮕﻠﻴسﻫا در ﻣﻮضﻮع سﻴستان (تقسﻴﻢ آب‬ ‫ﻫﻠﻤﻨد) و تعﻴﻴﻦ سرحدات شﻤاﻟﻰ افغاﻧستان ﻣﻮرد قبﻮل اﻣﻴر ﻧبﻮد؛ بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ روابط اﻣﻴر‬ ‫با اﻧﮕﻠﻴسﻫا تﻴره ﮔردﻳد‪ .‬باوجﻮد کشﻴدهﮔﻰﻫاى فﻮق‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا خﻮاستﻨد با اﻣﻴر ﻣذاکره‬ ‫ﻧﻤاﻳﻨد؛ اﻣا ﻣﻮصﻮف ﻧﻤاﻳﻨدة اﻧﮕﻠﻴس را ﻧپذﻳرفت‪ ،‬ﻣﮕر در اواخر سﻠطﻨت خﻮﻳش‪ ،‬اﻣﻴر حاضر‬ ‫ﮔردﻳد تا با اﻧﮕﻠﻴسﻫا باب ﻣذاکره را باز ﻧﻤاﻳد‪ ،‬ﻟﻴکﻦ فﻮت و عزادارى وﻟﻴعﻬد عبداﷲ جان‬ ‫ﻣذاکرات را بﻪ تعﻮﻳق اﻧداخت‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا تعﻠﻞ در ﻣذاکرات را ﻧاشﻰ از ﻧزدﻳکﻰ دوستﻰ‬ ‫اﻣﻴر با روسﻫا تصﻮر ﻧﻤﻮدﻧد در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮقع روسﻫا (خﻴﻮه و ﻣرو) را تصرف ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫ﻫﻢچﻨان اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ بﻠﻮچستان حﻤﻠﻪ برده آنرا اشغال کردﻧد‪ .‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﻣجبﻮر‬ ‫ﮔردﻳد بﻪ ﻣزارشرﻳف سفرﻧﻤاﻳد‪ ،‬تا از روسﻫا کﻤك بﮕﻴرد اﻣا در آنجا ﻣرﻳض شده بﻪ‬ ‫عﻤر پﻨجاه و ﻫشت ساﻟﻪﮔﻰ وفات و در ﻫﻤانجا دفﻦ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫تجاوز دوم اﻧﮕﻠﻴس بر اﻓﻐاﻧستان‬ ‫(ﻧﻮاﻣبر ‪ 1878‬تا آﮔست ‪ 1880‬ﻣﻴﻼدى)‬ ‫ﻣذاکرات طﻮﻻﻧﻰ اﻧﮕﻠﻴس با ﻧﻤاﻳﻨدة افغاﻧستان سﻴد ﻧﻮرﻣحﻤد شاه (صدراعظﻢ) در ﻫﻨد‬ ‫بﻪ کدام ﻧتﻴجﻪ ﻧرسﻴد؛ زﻳرا اﻧﮕﻠﻴسﻫا بر اقاﻣت داﻳﻤﻰ ﻧﻤاﻳﻨدهﻫاى خﻮﻳش در افغاﻧستان‪،‬‬

‫‪47‬‬

‫اصرار ﻣﻰورزﻳدﻧد کﻪ قب ً‬ ‫ﻼ تﻮسط اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان رد ﮔردﻳده بﻮد و صدراعظﻢ افغاﻧستان‬ ‫پﻴشﻨﻬاد ﻣذکﻮر را ﻧﻴز ﻧپذﻳرفت‪ .‬بعد ازآن‪ ،‬قﻮاى اﻧﮕﻠﻴس باﻻى جﻼل آباد و قﻨدﻫار حﻤﻠﻪ و‬ ‫آن را تصرف ﻧﻤﻮد و اﻣﻴر ﻧاچار بﻪ ﻣزارشرﻳف سفر ﻧﻤﻮد تا از روسﻫا استﻤداد جﻮﻳد و سردار‬ ‫ﻣحﻤدﻳعقﻮبخان کﻪ ﻧسبت بغاوت عﻠﻴﻪ پدر در زﻧدان بﻪسر ﻣﻰبرد از سﻮى اﻣﻴر‪ ،‬فرﻣان رﻫاﻳﻰ‬ ‫او صادر شد تا از اﻣﻮر کشﻮر‪ ،‬وارسﻰ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ شخصﻴت فرﻫﻨﮕﻰ اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬ ‫و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد ﻧقش ﻣحﻤد ﻳعقﻮبخان در اعادة سﻠطﻨت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫حاصﻞ و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬برﻧاﻣﻪ اصﻼحﻰ سﻴد جﻤال اﻟدﻳﻦ افغان کﻪ پﻴشکش اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان ﮔردﻳد حاوى‬ ‫کدام ﻣطاﻟب بﻮد؟‬ ‫‪ .2‬جرﻳدة شﻤس اﻟﻨﻬار چﻪ وقت بﻪ فعاﻟﻴت آغاز ﻧﻤﻮد؟‬ ‫‪ .3‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫاﻳﻰ از تﻤدن جدﻳد را کﻪ در زﻣان اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بﻪ افغاﻧستان راه ﻳافت‪ ،‬ذکر‬ ‫ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ تعرض دوم اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان ﻣطاﻟبﻰ تﻬﻴﻪ و در صﻨف ارائﻪ‬ ‫ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪48‬‬

‫درس دوازدﻫﻢ‬

‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴرﻣحﻤدﻳﻌﻘﻮبخان (از ﻣاه ﻣارچ تا اﻛتﻮبر ‪1879‬م‪).‬‬

‫ﻳعـقﻮبخـان چـﮕﻮﻧﻪ بـﻪ‬ ‫قدرت رسﻴد؟ ﻣعاﻫدة ﮔﻨدﻣك‬ ‫کدام پﻴاﻣدﻫاى ﻧاﮔﻮار را در قبال‬ ‫داشت؟ درﻳﻦ ﻣبحث راجع بﻪ‬ ‫ﻣطاﻟب ﻣذکﻮر تﻮضﻴحات داده‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫اﻣﻴر ﻣحﻤد ﻳعقﻮبخان‬

‫شﻬزاده ﻣحﻤد ﻳعقﻮبخان در زﻣان پادشاﻫﻰ پدر‪ ،‬ﻣرد ﻧﻴك ﻧام بﻮد و در اعادة سﻠطﻨت‬ ‫دوم پدر و استرداد قﻨدﻫار ﻧقش ﻣﻬﻢ داشت‪ ،‬ﻣردم افغاﻧستان از زﻧداﻧﻰ شدن او ﻣتأثر شده‬ ‫و از تعﻴﻴﻦ شﻬزاده عبداﷲ جان بﻪحﻴث وﻟﻴعﻬد خﻮش ﻧبﻮدﻧد؛ زﻳرا شﻬزاده ﻳعقﻮبخان را‬ ‫دوست داشتﻨد‪ .‬سردار ﻣحﻤد ﻳعقﻮبخان بعد از رﻫاﻳﻰ زﻧدان بﻪ ﻣرﻳضﻰ روحﻰ و عصبﻰ‬ ‫ﻣبتﻼ ﮔردﻳده بﻮد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬براى اشغال افغاﻧستان عﻤ ً‬ ‫ﻼ دست بﻪکار شده بﻮدﻧد و ﻣردم بﻪ ﻳك رﻫبر‬ ‫وﻳا پادشاه ﻧﻴاز داشتﻨد تا بﻪ دور او جﻤع شده‪ ،‬جﻠﻮ حﻤﻼت اﻧﮕﻠﻴس را بﮕﻴرﻧد؛ بﻨابر اﻳﻦ‬ ‫اﻣﻴرﻣحﻤدﻳعقﻮبخان در ﻣاه ﻣارچ ‪ 1879‬بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ .‬از ﻫﻤان ابتداى سﻠطﻨت وزﻳران‬ ‫ﻧاﻣدارش چﻮن حبﻴب اﷲ خان صدراعظﻢ‪ ،‬ﻣرزا ﻣحﻤدخان وزﻳر خارجﻪ و داوود شاه خان‬

‫‪49‬‬

‫سپﻬساﻻر تﻮسط ﻳك عده اجﻴران اﻧﮕﻠﻴس تحت ﻧظارت قرار داشتﻨد‪.‬‬ ‫وﻟﻰ ﻣحﻤد (ﻻتﻰ) در کابﻞ عﻠﻴﻪ اﻣﻴر فعاﻟﻴت ﻣﻰﻧﻤﻮد و ﻣﻰخﻮاست افغاﻧستان را بﻪ اﻧﮕﻠﻴس‬ ‫تسﻠﻴﻢ ﻧﻤﻮده و بﻪ حﻤاﻳﺔ اﻧﮕﻠﻴس بﻪ سﻠطﻨت برسد و سردار شﻴرعﻠﻰ‪ ،‬حاکﻢ قﻨدﻫار و سردار‬ ‫ﻣحﻤدحسﻴﻦ حاکﻢ جﻼل آباد براى اﻳﻦکﻪ در قدرت باقﻰ بﻤاﻧﻨد با اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﻫﻤکارى‬ ‫داشتﻨد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا از جﻨگ با افغانﻫا ﻫراس داشتﻪ‪ ،‬ﻣﻰخﻮاستﻨد با اﻣﻴر‪ ،‬باب ﻣذاکرات را باز‬ ‫ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬سردار ﻳحﻰ خان خسر اﻣﻴر کﻪ در وقت حبس اﻣﻴر بﻪ کشﻤﻴر فرار ﻧﻤﻮده بﻮد‬ ‫با ﻣﻨشﻰ بختﻴار ﻫﻨدى غرض ﻣذاکره بﻪ کابﻞ آﻣدﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ دو ﻣطﻠب عﻼقﻪﻣﻨد بﻮدﻧد‪،‬‬ ‫ﻳکﻰ در اختﻴار داشتﻦ راهﻫاى سﻪ ﮔاﻧﻪ (کرم‪ ،‬بﻮﻻن و خﻴبر) دﻳﮕر اﻳﻦکﻪ سﻴاست خارجﻰ‬ ‫افغاﻧستان را تحت ﻧفﻮذ خﻮﻳش داشتﻪ باشﻨد‪.‬‬ ‫ﻣﻨشﻰ بختﻴار ﻫﻨدى ﻧﻤاﻳﻨدة اﻧﮕﻠﻴس و ﻳكتعداد سرداران ﻧزدﻳك اﻣﻴر‪ ،‬اﻣﻴر را وادار‬ ‫ساختﻨد تا جﻬت اﻣضاى قرارداد با اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ ﮔﻨدﻣك سفر ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫در سال ‪ 1879‬ﻣﻴﻼدى ﻣعاﻫده ﻧﻨﮕﻴﻦ (ﮔﻨدﻣك) با (ﻟﻴﻮ کﻴﻮﻧارى) ﻧﻤاﻳﻨدة اﻧﮕﻠﻴس و‬ ‫اﻣﻴرﻣحﻤدﻳعقﻮبخان عقد و اﻣضا ﮔردﻳد کﻪ بﻪ ﻣﻮجب اﻳﻦ ﻣعاﻫده (کرم‪ ،‬ﻟﻨدى کﻮتﻞ تا‬ ‫درة خﻴبر‪ ،‬سﻴاﻟکﻮت و بعضﻰ ﻧقاط دﻳﮕر جزء ﻫﻨد برتاﻧﻮى شد و بدﻳﻦ اساس‪ ،‬ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان‬ ‫اﻧﮕﻠﻴس در شﻬرﻫاى عﻤده افغاﻧستان ﻣستقر ﮔردﻳدﻧد و کﻴﻮﻧارى با سپاه ﻣحافظ خﻮد داخﻞ‬ ‫باﻻ حصار کابﻞ شد‪.‬‬ ‫ﻣردم کابﻞ ﻳك بار دﻳﮕر دست اجاﻧب را در اﻣﻮر کشﻮر ﻣشاﻫده ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬قﻴام و اﻳستادهﮔﻰ‬ ‫عﻠﻴﻪ تجاوز اﻧﮕﻠﻴس را فرﻳضﺔ دﻳﻨﻰ و ﻣﻠﻰ خﻮد داﻧستﻪ و بﻪصﻮرت دستﻪ جﻤعﻰ بﻪ ﻣﻨزل‬ ‫کﻴﻮﻧارى حﻤﻠﻪ بردﻧد و او را بﻪ قتﻞ رساﻧدﻧد‪ .‬بار دوم پﻼن و ﻧقشﺔ استعﻤارى (سﻴاست پﻴشروى‬

‫‪50‬‬

‫‪ )Forward Policy‬اﻧﮕﻠﻴس در افغاﻧستان بﻪ ﻧاکاﻣﻰ اﻧجاﻣﻴد‪.‬‬ ‫رﻫبران ﻣبارز و ﻣجاﻫد چﻮن ﻣحﻤدجان خان‬ ‫وردك‪ ،‬ﻣﻼدﻳﻦﻣحﻤد ﻣشك عاﻟﻢ‪ ،‬صاحبجانترهکﻰ‪،‬‬ ‫سردارﻣحﻤداﻳﻮبخان و ﻣحﻤدعثﻤان خان صافﻰ در‬ ‫ﻣﻨاطق ﻣختﻠف کشﻮر عﻠﻴﻪ اﻧﮕﻴسﻫا دست بﻪ حﻤﻼت‬ ‫زدﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از ﻣشﻬﻮرترﻳﻦ اﻳﻦ جﻨگﻫا‪ ،‬جﻨگ ﻣﻴﻮﻧد‬ ‫در قﻨدﻫار ﻣﻰباشد کﻪ با رشادت سردار ﻣحﻤداﻳﻮب‬ ‫خان غازى‪ ،‬پسر اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بﻪ تارﻳخ ‪ 27‬جﻮﻻى‬

‫ﻣحﻤد جان خان وردك‬

‫‪ 1879‬ﻣﻴﻼدى صﻮرت ﮔرفت‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا در ﻣﻴدان ﻣﻴﻮﻧد شکست سخت خﻮردﻧد و تﻠفات سﻨﮕﻴﻦ‬ ‫را ﻣتحﻤﻞ ﮔردﻳدﻧد کﻪ در تارﻳخ‪ ،‬ﻣاﻳﺔ افتخار افغانﻫا و ﻣﻮجب شرم سارى اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﮔردﻳده است‪.‬‬ ‫قابﻞ تذکر است کﻪ در طﻮل تارﻳخ افغاﻧستان دختران و زﻧان افغان در اﻣﻮر اجتﻤاعﻰ دوش بﻪ دوش‬ ‫ﻣردان سﻬﻢ ﮔرفتﻪ اﻧد؛ چﻨانچﻪ حﻤاسﺔ ﻣشﻬﻮر ﻣﻼﻟﻰ دختر‬ ‫جﻮاﻧﻰ کﻪ در جﻨگ ﻣﻴﻮﻧد اشتراك ﻧﻤﻮده بﻮد و ﻣﻮقعﻰکﻪ‬ ‫عﻠﻢ بردار در ﻣﻴدان ﻧبرد بﻪ شﻬادت رسﻴد‪ ،‬عﻠﻢ ﻣﻠﻰ را بﻪ‬ ‫دست ﮔرفتﻪ‪ ،‬ﻧﮕذاشت کﻪ روحﻴﺔ غازﻳان ضعﻴف ﮔردد‪.‬‬ ‫وى اﻳﻦ دو بﻴتﻰ را بﻪ صداى بﻠﻨد در ﻣﻴدان جﻨگ سرود‬ ‫کﻪ باعث تقﻮﻳﺔ روحﻴﺔ غازﻳان ﮔردﻳده و جﻨگ شدت‬ ‫ﮔرفت کﻪ در ﻧتﻴجﻪ ﻣجاﻫدﻳﻦ پﻴروز شدﻧد‪.‬‬ ‫فاتح ﻣﻴﻮﻧد‪ ،‬غازى سردارﻣحﻤداﻳﻮبخان‬

‫‪51‬‬

‫خال به د يار له وينــــو کښي‪８‬دم‬

‫چې شنکي باغ کې ګل ګالب وشرموينه‬

‫که په ميوند کې شهيد نه شوې‬

‫خداي‪８‬و الليــه بې ننــګ‪ ９‬تــه دې ساتينه‬

‫ﻣردم کابﻞ قﻮاى اﻧﮕﻠﻴس را در قرارﮔاه شﻴرپﻮر ﻣحاصره ﻧﻤﻮدﻧد تا اﻳﻦکﻪ‬ ‫سردارعبداﻟرحﻤﻦخان از بخارا بﻪ چارﻳکار رسﻴد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا در حاﻟت دشﻮار قرار داشتﻨد‪.‬‬ ‫سردارعبداﻟرحﻤﻦخان اعﻼن سﻠطﻨت ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ ﻧاچار سﻠطﻨت وى را بﻪ رسﻤﻴت‬ ‫شﻨاختﻨد و جﻨرال اﻧﮕﻠﻴس (رابرتس) کابﻞ را براى اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان تخﻠﻴﻪ ﻧﻤﻮد و براى بار‬ ‫دﻳﮕر‪ ،‬دوﻟت ﻣرکزى ﻣقتدر در افغاﻧستان تشکﻴﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن اﻣﻴر‬ ‫شﻴرعﻠﻰ و ﮔروه دوم در بارة تعرض دوم اﻧﮕﻠﻴس بر افغاﻧستان باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‪:‬‬ ‫‪ .1‬اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان بار دوم چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قدرت رسﻴد؟‬ ‫‪ .2‬رﻳفﻮرم و اصﻼحات عﻤدة اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان را در دور دوم سﻠطﻨت وى‪ ،‬تذکر‬ ‫دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ .3‬براى ﻧخستﻴﻦ بار کدام جرﻳده و چﻪ وقت بﻪ ﻧشر رسﻴد؟‬ ‫‪ .4‬سردار ﻣحﻤد ﻳعقﻮبخان کدام ﻣعاﻫده را با اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬عقد ﻧﻤﻮد؟‬ ‫‪ .5‬رﻫبران ﻣبارز ﻣﻠﻰ در جﻨگ دوم اﻧﮕﻠﻴس و افغان کﻰﻫا بﻮدﻧد؛ ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از بزرﮔان‪ ،‬اوﻟﻴا ‪ ،‬شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ و ﻣﻨابع دست داشتﻪ راجع بﻪ ﻣﻮاد‬ ‫ﻣعاﻫده ﮔﻨدﻣك ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ وآنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪52‬‬

‫درس سﻴزدﻫﻢ‬

‫تحﻜﻴﻢ ﻗدرت ﻣرﻛزى (‪1901 -1880‬م)‬ ‫روﻳکار آﻣدن سردارعبداﻟرحﻤﻦ خان‪،‬‬ ‫ازبﻴﻦ بردن ﻣﻠﻮك اﻟطﻮاﻳفﻰ‪ ،‬ﻣشرف‬ ‫شدن ﻣردم ﻧﻮرستان بﻪ دﻳﻦ اسﻼم‪،‬‬ ‫اشغال پﻨجده‪ ،‬قﻴام ﻣﻴﻮﻧد‪ ،‬تﻠفات و‬ ‫خروج اﻧﮕﻠﻴس ﻫا بار دوم از افغاﻧستان‬ ‫ﻣطاﻟبﻰ است کﻪ درﻳﻦ درس بﻪ آن ﻫا‪،‬‬ ‫آشﻨا ﻣﻰ شﻮﻳد‪.‬‬

‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان‬

‫سردارعبداﻟرحﻤﻦخان فرزﻧد اﻣﻴر ﻣحﻤد افضﻞ خان و ﻧﻮاسﺔ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤدخان بﻮد‪،‬‬ ‫وى در سال (‪ 1830‬ﻣﻴﻼدى) تﻮﻟد و بﻪ عﻤر پﻨجاه ساﻟﻪﮔﻰ در سال (‪ 1880‬ﻣﻴﻼدى) بﻪ سﻠطﻨت‬ ‫رسﻴد‪.‬‬ ‫سردارعبداﻟرحﻤﻦخان در سال (‪1868‬م‪ ).‬در ﻣحﻞ ششﮔاو بﻴﻦ کابﻞ و غزﻧﻰ تﻮسط قﻮاى‬ ‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان شکست خﻮرده و بﻪ بخارا پﻨاﻫﻨده ﮔردﻳد‪ .‬در سال ‪1879‬م‪ .‬ﻣﻮقعﻰکﻪ اﻧﮕﻠﻴسﻫا‬ ‫بار دوم بﻪ افغاﻧستان تجاوز کردﻧد؛ سردارعبداﻟرحﻤﻦخان از تجاوز اﻧﮕﻠﻴسﻫا اطﻼع ﻳافت و‬ ‫داخﻞ افغاﻧستان ﮔردﻳد‪ .‬وى در قطغﻦ و بدخشان با ﻣردم ﻣذاکره ﻧﻤﻮده و آنﻫا را بﻪ جﻬاد عﻠﻴﻪ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬تحرﻳك و تشﻮﻳق ﻧﻤﻮد؛ قﻮتﻫاى ﻣردﻣﻰ را تشکﻴﻞ داد و وارد چارﻳکار شد‪ .‬در‬ ‫آنجا اعﻼن سﻠطﻨت ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا چﻮن از ﻟﻴاقت جﻨﮕﻰ و سﻴاست اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان‬ ‫آﮔاﻫﻰ داشتﻨد‪ ،‬ﻣﻮقعﻰکﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ قدرت رسﻴد؛ براى اﻳشان تشﻮﻳش و ﻫراس‬

‫‪53‬‬

‫پﻴدا شد‪ ،‬بﻨابر اﻳﻦ بﻮدن خﻮد را در افغاﻧستان ﻣﻤکﻦ ﻧﻤﻰداﻧستﻨد و شکست اﻳشان در افغاﻧستان‪ ،‬بﻪ‬ ‫خصﻮص در ﻣﻴﻮﻧد‪ ،‬ﻣﻮرال آنﻫا را ضعﻴف ساختﻪ بﻮد‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮقع‪ ،‬قﻮاى جﻨرال رابرتس در‬ ‫قرارﮔاه شﻴرپﻮر در ﻣحاصره قرار داشت‪ .‬براى اﻳﻦکﻪ واقعﺔ جﻨگ اول براى آنﻫا تکرار ﻧشﻮد‬ ‫کﻮشش ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد تا قبﻞ از فرا رسﻴدن زﻣستان‪ ،‬قﻮاى خﻮد را از افغاﻧستان خارج ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬بﻨا برﻳﻦ‬ ‫حکﻮﻣت اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان را بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻨد و کابﻞ را بﻪ اﻣﻴر تسﻠﻴﻢ ﻧﻤﻮده بﻪ اخراج‬ ‫قﻮاى خﻮﻳش از افغاﻧستان آغاز کردﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻮقعﻰکﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان در (‪1880‬م‪ ).‬زﻣام اﻣﻮر را بﻪ دست ﮔرفت‪ ،‬با شراﻳط بسﻴار‬ ‫دشﻮار رو بﻪ رو بﻮد؛ زﻳرا بﻪ اثر تجاوز اﻧﮕﻠﻴس ﻣردم افغاﻧستان‪ ،‬صدﻣات زﻳادى را ﻣتحﻤﻞ ﮔردﻳده‬ ‫بﻮدﻧد؛ بﻪطﻮر ﻣثال در افغاﻧستان دستﮕاه ﻧظﻢ ادارى و حکﻮﻣت ﻣرکزى فرو رﻳختﻪ و تشکﻴﻼت‬ ‫ﻧظاﻣﻰ و ﻣﻠکﻰ بﻪکﻠﻰ از بﻴﻦ رفتﻪ بﻮد‪ .‬در شﻬرﻫاى عﻤدة افغاﻧستان‪ ،‬ﻣراکز صﻨعت و پﻴشﻪ ورى‪،‬‬ ‫زراعت و ﻣاﻟدارى و سﻴستﻢ آبﻴارى صدﻣﻪ دﻳده بﻮد‪ ،‬فرﻫﻨگ و اقتصاد ﻣﻠﻰ ﻧابﻮده شده و در‬ ‫سراسر افغاﻧستان سﻴستﻢ ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ استقرار پﻴدا کرده بﻮد‪ ،‬ﻣاﻟﻴات سﻨﮕﻴﻦ و کﻤرشکﻦ ذرﻳعﺔ‬ ‫ﻣﻼکﻴﻦ و خﻮاﻧﻴﻦ باﻻى ﻣردم وضع شده بﻮد کﻪ ﻣردم تﻮان پرداخت آنرا ﻧداشتﻨد‪.‬‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان براى اﻳﻦکﻪ بر ﻫﻤﺔ ﻣشکﻼت فاﻳق آﻳد دو برﻧاﻣﻪ را روى دست داشت‪.‬‬ ‫ﻳکﻰ تشکﻴﻞ دوﻟت ﻣرکزى سراسرى و دﻳﮕر اصﻼحات در بخش اﻣﻮر ﻧظاﻣﻰ و ادارى‪ .‬اﻣﻴر‬ ‫عبداﻟرحﻤﻦخان در تطبﻴق اصﻼحات خﻮد جدى بﻮد ﻫر ﻧﻮع ﻣاﻧع را براى تطبﻴق اصﻼحات‬ ‫خﻮﻳش از سر راه بر ﻣﻰداشت‪.‬‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان براى ساختﻦ تشکﻴﻞ دوﻟت جدﻳد خﻮد‪ ،‬تشکﻴﻼت کابﻴﻨﺔ عﻬد‬ ‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان را ﻧپذﻳرفت؛ زﻳرا باﻻى ﻫﻴچ کس اعتﻤاد ﻧداشت‪ .‬دواﻳر ﻣستقﻠﻰ در دوﻟت‬ ‫تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮد و خﻮدش در رأس صدارت‪ ،‬وزارت دفاع‪ ،‬وزارت داخﻠﻪ‪ ،‬وزارت خارجﻪ و ساﻳر‬ ‫وزارت خاﻧﻪﻫاى دﻳﮕر قرار داشت‪ .‬ﻣاﻣﻮران دوﻟتﻰ در اجراى وظاﻳف خﻮد ﻣسئﻮوﻟﻴتﻫاى‬ ‫سﻨﮕﻴﻦ داشتﻨد تا وظاﻳف خﻮد را بﻪ درستﻰ اﻧجام بدﻫﻨد در غﻴر آن ﻣﻮرد بازخﻮاست جدى قرار‬ ‫ﻣﻰﮔرفتﻨد‪.‬‬ ‫‪54‬‬

‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان در سال ‪1886 -1885‬م‪ .‬در بخش ﻧظاﻣﻰ‪ ،‬اصﻼحات را روىدست‬ ‫ﮔرفت و تعداد اردو را تا ﻧﻮد و شش ﻫزار ﻧفر ار تقا داد کﻪ شاﻣﻞ سپاه پﻴاده و سﻮاره ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬ ‫عﻼوه بر اردو‪ ،‬سپاه دﻳﮕرى از پسران خﻮاﻧﻴﻦ تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮد کﻪ بﻪ ﻧام ﮔارد شاﻫﻰ ﻳا (باىبچﻪﻫا)‬ ‫ﻳاد ﻣﻰشد بر اساس اﻣر وى جﻬت تحکﻴﻢ ﻧظام‪ ،‬ﻳك تعداد دفاتر از قبﻴﻞ دفاتر؛ ﻣاﻟﻰ‪ ،‬پﻮستﻪ‪،‬‬ ‫رﻫدارى (پاسپﻮرت) کﻮتﻮاﻟﻰ (اﻣﻨﻴﻪ و پﻮﻟﻴس)‪ ،‬ﻣحصﻮل ﻣاﻟﻴات‪ ،‬ﻣعاش‪ ،‬صکﻮك و دهﻫا‬ ‫دفتر و اداره فرعﻰ دﻳﮕر اﻳجاد شد‪ .‬بر عﻼوه فعاﻟﻴتﻫاى ذکر شده‪ ،‬حﻮادث ﻣﻬﻢ دوران اﻣﻴر‬ ‫عبداﻟرحﻤﻦخان را در سﻪ بخش زﻳر ﻣﻰتﻮان خﻼصﻪ ﻧﻤﻮد‪:‬‬

‫خاﻣﻮش ﻛردن شﻮرشﻫا ى داخﻠﻰ‬ ‫در درس قبﻠﻰ ذکر ﮔردﻳد ﻣﻮقعﻰکﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد؛ افغاﻧستان‬ ‫ﻣﻮرد تجاوز اﻧﮕﻠﻴس قرار داشت و حکﻮﻣت ﻣرکزى ﻣﻮجﻮد ﻧبﻮد و در اکثر ﻣﻨاطق افغاﻧستان‬ ‫سﻴستﻢ ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ روﻳکار آﻣده بﻮد‪ .‬ﻣردم در شراﻳطﻰ زﻧدهﮔﻰ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد کﻪ قاﻧﻮن و‬ ‫عداﻟت در جاﻣعﻪ وجﻮد ﻧداشت و ﻣردم با ﻣشکﻼت زﻳادى ﻣﻮاجﻪ بﻮدﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از اﻫداف عﻤدة‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان‪ ،‬تحکﻴﻢ و احﻴاى حکﻮﻣت ﻣرکزى بﻮد تا دوﻟت ﻣستحکﻢ را تشکﻴﻞ و‬ ‫حکﻮﻣتﻫاى ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ را از بﻴﻦ ببرد زﻳرا اداﻣﺔ چﻨﻴﻦ وضع عﻮاقب خطرﻧاك با خﻮد‬ ‫داشت حتﻰ اﻣکان تجزﻳﺔ افغاﻧستان ﻣﻮجﻮد بﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان براى از بﻴﻦ‬ ‫بردن ﻣﻠﻮك اﻟطﻮاﻳفﻰ و خطر تجزﻳﺔ کشﻮر‪ ،‬اقدام جدى ﻧﻤﻮد‪ .‬چﻮن حکﻤرواﻳان ﻣحﻠﻰ ﻣﻨافع‬ ‫خﻮد را در خطر ﻣﻰدﻳدﻧد‪ ،‬حکﻮﻣت ﻧﻮ تأسﻴس در سراسر افغاﻧستان با ﻳك تعداد شﻮرشﻫا و‬ ‫ﻣخاﻟفتﻫا رو بﻪ رو ﮔردﻳد‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬قﻴام ﻣردم بﻠخ‪ ،‬ﻫزارهجات‪ ،‬شﻴﻨﻮار‪ ،‬ﻣﻨﮕﻞ در پکتﻴا‪ ،‬بﻠﻮچﻫا‬ ‫در چخاﻧسﻮر‪ ،‬قﻮم کروخﻴﻞ‪ ،‬پﻨجشﻴر‪ ،‬ﻧجراب‪ ،‬جدران‪ ،‬جﻤشﻴدىﻫا در فﻴروزکﻮه و ﻣردم‬ ‫ﻣﻴﻤﻨﻪ‪ .‬ﻫﻤﺔ اﻳﻦ شﻮرشﻫا در ﻣﻨاطق ﻣذکﻮر با استعﻤال قﻮه سرکﻮب ﮔردﻳد و تﻤام وﻻﻳات‬ ‫تحت کﻨترول ادارة ﻣرکزى قرار ﮔرفتﻨد‪.‬‬ ‫‪55‬‬

‫ﻧﻮرستان‬ ‫ﻧﻮرستان در شﻤال شرق افغاﻧستان‪ ،‬ﻣﻨطقﺔ صعباﻟعبﻮر است کﻪ ﻳکﻰ از ﻣﻨزوىترﻳﻦ داﻣﻨﻪﻫاى‬ ‫ﻫﻨدوکش ﻣﻰباشد کﻪ ﻧام قدﻳﻢ آن (بﻠﻮر ﻳا بﻮﻟر) بﻮده و در قدﻳﻢ بﻪ ﻧام کافرستان ﻳاد ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬ ‫قبﻞ از ﻣعاﻫده دﻳﻮرﻧد کﻪ در درس بعدى راجع بﻪ آن ﻣعﻠﻮﻣات داده خﻮاﻫد داده شد‪( ،‬چترال)‬ ‫و (ﮔﻠﮕﻴت) با ﻧﻮرستان ﻳکجا بﻮده و ﻣﻨطقﺔ وسﻴعﻰ را تشکﻴﻞ ﻣﻰداد‪ .‬اسکﻨدر ﻳﻮﻧاﻧﻰ‪ ،‬اﻣﻴر تﻴﻤﻮر‬ ‫ﮔﻮرﮔاﻧﻰ و ظﻬﻴراﻟدﻳﻦ ﻣحﻤد بابر خﻮاستﻨد بﻪ اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ راه پﻴدا ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬اﻣا ﻧسبت سردى ﻫﻮا‪،‬‬ ‫درهﻫاى صعباﻟعبﻮر و کﻮهﻫاى بﻠﻨد و پر از برف ﻧتﻮاﻧستﻨد بداﻧجا سفر ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻣردم اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ‬ ‫بتپرست بﻮدﻧد‪ ،‬عﻨعﻨات و آﻳﻴﻦ ﻧﻴاکان خﻮد را حفظ ﻧﻤﻮده‪ ،‬داراى استقﻼل ﻣحﻠﻰ بﻮدﻧد‪.‬‬ ‫در سال ‪ 1891‬ﻣﻴﻼدى اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ‪ ،‬ﻣتﻮجﻪ سرزﻣﻴﻦ ﻣذکﻮر ﮔردﻳد‪ .‬بﻪ سپﻬساﻻر‬ ‫غﻼمحﻴدرخان چرخﻰ کﻪ قﻮﻣاﻧدان و واﻟﻰ (ﻧﻨﮕرﻫار و ﻟغﻤان) بﻮد‪ ،‬ﻫداﻳت داد تا ﻣقدﻣات ﻳك‬ ‫سفر را بﻪ ﻧﻮرستان ﻣﻬﻴا سازد‪ .‬ﻧخست‪ ،‬غﻼمحﻴدرخان چرخﻰ براى اﻧضﻤام ﻧﻮرستان بﻪ کشﻴدن‬ ‫راهﻫاى ﻣﻮاصﻼتﻰ اقدام ﻧﻤﻮد و براى ﻣردم ﻧﻮرستان ابﻼغ ﻧﻤﻮد کﻪ دوﻟت با اعﻤار راهﻫاى‬ ‫ﻣﻮاصﻼتﻰ ﻣشکﻼت شان را جﻬت عبﻮر و ﻣرور از ﻳك ﻣﻨطقﻪ بﻪ ﻣﻨطقﺔ دﻳﮕر برطرف ﻣﻰسازد‪.‬‬ ‫سپﻬساﻻر چرخﻰ‪ ،‬قبﻞ از اﻳﻦکﻪ بﻪ سفر ﻧﻮرستان آغاز ﻧﻤاﻳد؛ عساکر؛ خﻮد را در ﻣﻨطقﺔ‬ ‫برﻳکﻮت جابﻪجا ﻧﻤﻮد و با ﻣردم ﻧﻮرستان بﻪ تﻤاس شده و روابط حسﻨﻪ با آنﻫا برقرار ساخت‪،‬‬ ‫ﻣردم ﻧزد او بﻪ رفت و آﻣد پرداختﻨد و ﻳك تعداد ﻣردم بﻪ دﻳﻦ اسﻼم ﻣشرف ﮔردﻳدﻧد؛ اﻣا ﻣردم‬ ‫(کافﻮر) و بعضﻰ ﻣﻨاطق دﻳﮕر اسﻼم را ﻧپذﻳرفتﻨد‪ ،‬وﻟﻰ تابعﻴت دوﻟت را قبﻮل ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫در سال ‪1896‬م‪ .‬سپﻬساﻻر چرخﻰ جادة تا اسﻤار و دﻫاﻧﻪ ﻧﻮرستان اعﻤار ﻧﻤﻮد و اعﻤار جادة‬ ‫دﻳﮕر از طرﻳق ﻧﻮرستان اﻟﻰ بدخشان‪ ،‬تکﻤﻴﻞ ﮔردﻳد‪ .‬او بعد از تکﻤﻴﻞ جادة ﻣذکﻮر عساکر خﻮد‬ ‫را بﻪ داخﻞ ﻧﻮرستان سﻮق داد‪ .‬با رسﻴدن عساکر دوﻟتﻰ‪ ،‬ﻣردم ﻧﻮرستان دو دستﻪ ﮔردﻳدﻧد‪ :‬دستﺔ‬ ‫اوﻟﻰ از سپﻬساﻻر اطاعت ﻧﻤﻮدﻧد و دستﺔ دوﻣﻰ بﻪ دفاع برخاستﻪ بﻪ کﻮهﻫا برآﻣدﻧد‪ .‬سختترﻳﻦ‬ ‫جﻨگ بﻴﻦ ﻣدافعان ﻧﻮرستان و قﻮاى دوﻟتﻰ در ﻣﻮضع (کﻠﻮم) رخ داد‪ .‬تﻠفات عساکر دوﻟتﻰ درﻳﻦ‬ ‫جﻨگ بﻪ ‪ 200‬تﻦ رسﻴد و تقرﻳباً ‪ 2309‬ﻧفر بﻪ اسارت ﮔرفتﻪ شد کﻪ با عزت بﻪ کابﻞ اﻧتقال داده‬ ‫‪56‬‬

‫شدﻧد و براى اﻳشان خﻮراك‪ ،‬پﻮشاك و ﻣحﻞ رﻫاﻳشﻰ در ﻧظر ﮔرفتﻪ شد‪ .‬قﻮاى دوﻟت‪ ،‬ﻣﻨاطق‬ ‫بسﻴارى از ﻧﻮرستان را فتح ﻧﻤﻮد و اﻣﻨﻴت در آنجا تأﻣﻴﻦ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫بت خاﻧﻪﻫا وﻳران و بﻪ عﻮض آن ﻣساجد اعﻤار ﮔردﻳد و بﻪ تعداد ﻧزده ﻣجسﻤﺔ چﻮبﻰ و‬ ‫ﻳك تعداد تﻴر و کﻤان بﻪ کابﻞ آورده شد‪ .‬ﻣعﻠﻤان عﻠﻮم دﻳﻨﻰ از ﻟغﻤان‪ ،‬ﻟﻮﮔر‪ ،‬پروان و کاپﻴسا‬ ‫بﻪ ﻧﻮرستان اعزام ﮔردﻳدﻧد تا ﻣردم ﻧﻮرستان تعﻠﻴﻤات اسﻼﻣﻰ را فرا ﮔﻴرﻧد‪ .‬تﻤام سﻮقﻴات و فتح‬ ‫ﻧﻮرستان ﻫشت ﻣاه را در بر ﮔرفت‪ ،‬زﻳرا در اول تصﻮر ﻣﻰشد کﻪ اﻟحاق ﻧﻮرستان ﻣدت زﻳاد‬ ‫را در بر خﻮاﻫد ﮔرفت‪ ،‬اﻣا بﻪ اثر دراﻳت و ﻟﻴاقت سپﻬساﻻر غﻼمحﻴدرخان‪ ،‬ﻧﻮرستان بﻪ ﻣرکز‬ ‫ﻣﻠحق و ﻣردم آن بﻪ دﻳﻦ ﻣقدس اسﻼم ﻣشرف ﮔردﻳدﻧد و ﻧام آن از کافرستان بﻪ ﻧﻮرستان‬ ‫تبدﻳﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫اشﻐال پﻨجده‬ ‫اﻣپراتﻮرى روسﻴﻪ در شﻤال‪ ،‬ﻫﻨد برتاﻧﻮى در شرق و جﻨﻮب‪ ،‬اﻳران در غرب افغاﻧستان‬ ‫ﻣﻮقعﻴت داشت و اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان ﻫﻤﻴشﻪ تﻮسط ﻫﻨد برتاﻧﻮى و روسﻴﺔ تزارى ﻣﻮرد تﻬدﻳد قرار‬ ‫ﻣﻰﮔرفت‪.‬‬ ‫سردارﻣحﻤداﻳﻮبخان و سردار ﻣحﻤد اسحق خان دو رقﻴب اﻣﻴر بﻮدﻧد کﻪ اوﻟﻰ تﻮسط‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا و دوﻣﻰ تﻮسط روسﻫا حﻤاﻳﻪ ﻣﻰشدﻧد‪ .‬ﮔرچﻪ دوﻟت اﻳران براى اﻣﻴر وسﻴﻠﺔ فشار‬ ‫ﻧبﻮد؛ اﻣا اﻳﻦ ﻣروج شده بﻮد کﻪ سرداران ﻧاراضﻰ بﻪ اﻳران پﻨاه ببرﻧد؛ اﻣا اﻣﻴر در ﻣﻮرد ﻣﻨاسبات‬ ‫با روسﻴﻪ از احتﻴاط کار ﻣﻰﮔرفت و کﻮشش ﻣﻰﻧﻤﻮد تا با روس تصادم ﻧکﻨد‪ .‬دوﻟت افغاﻧستان‬ ‫در ﻣﻴان ﻫﻨد برتاﻧﻮى و روسﻴﺔ تزارى حﻴثﻴت (بفر ‪ )Buffer‬ﻳا حاﻳﻞ را داشت بعد از اشغال‬ ‫ﻣﻨاطق آسﻴاى ﻣرکزى‪ ،‬روسﻫا بﻬاﻧﻪ جﻮﻳﻰ را پﻴشﻪ ﻧﻤﻮده و ﻣﻰخﻮاستﻨد بﻪ سرزﻣﻴﻦ افغاﻧستان‬ ‫پﻴشروى ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻧخستﻴﻦ حرکت روسﻫا‪ ،‬اﻧتقال شش ﻫزار اتباع روسﻰ بﻪ ﻣﻨطقﺔ (ﻣرو) بﻮد‪.‬‬ ‫در ﻣارچ ‪1885‬م‪ .‬اوضاع آنقدر وخﻴﻢ شد کﻪ ﻣﻠکﺔ اﻧﮕﻠﻴس با تزار روس تﻤاس ﮔرفت و از‬ ‫تزار خﻮاست تا از جﻨگ بﻴﻦ عساکر افغاﻧﻰ و روس جﻠﻮﮔﻴرى ﻧﻤاﻳد و احزاب ﻣخاﻟف در‬ ‫حکﻮﻣت اﻧﮕﻠﻴس بر حکﻮﻣت اﻧتقاد ﻧﻤﻮده کﻪ چرا جﻠﻮ پﻴشروى روس را ﻧﻤﻰﮔﻴرد‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ‬

‫‪57‬‬

‫ﻣﻮقع روسﻫا بﻪ عساکر افغاﻧﻰ اخطار دادﻧد تا در ﻣﻨطقﺔ (کشك) سﻨﮕرﻫاى خﻮد را ترك ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا در قبال حﻤﻠﻪ روس بﻰ تفاوتﻰ اختﻴار کرده و روسﻫا بﻪ پﻨجده حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬جﻨرال‬ ‫غﻮث اﻟدﻳﻦ خان ﻣرداﻧﻪ وار جﻨﮕﻴد تا اﻳﻦکﻪ خﻮدش با قﻮاى ﻣحدود خﻮﻳش بﻪ قتﻞ رسﻴد و‬ ‫روسﻫا پﻨجده را اشغال ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان بعد از بﻴست و ﻳك سال پادشاﻫﻰ بﻪ عﻤر ‪ 71‬ساﻟﻪﮔﻰ در اول اکتﻮبر‬ ‫‪1901‬م‪ .‬در اثر ﻣرﻳضﻰ ﻧقرس چشﻢ از جﻬان پﻮشﻴد و در بﻮستان سراى کابﻞ( پارك زرﻧﮕار‬ ‫کﻨﻮﻧﻰ) بﻪ خاك سپرده شد‪ .‬در زﻣان سﻠطﻨت او ﻣتأسفاﻧﻪ در بخشﻫاى تعﻠﻴﻢ و تربﻴﻪ‪ ،‬فرﻫﻨگ‪،‬‬ ‫ﻫﻨر و صﻨعت کدام کار ﻣﻬﻢ صﻮرت ﻧﮕرفت؛ اﻣا بﻪ اثر تﻼش اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان دوﻟت ﻣرکزى‬ ‫دوباره احﻴا و ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ کﻪ در اثر بﻰاتفاقﻰ شﻬزادهﮔان و دسﻴسﻪﻫاى استعﻤارى اﻧﮕﻠﻴس بﻪ‬ ‫ﻣﻴان آﻣده بﻮد ﻣحﻮ ﮔردﻳد‪ .‬قابﻞ تذکر است کﻪ بﻪ ﻣﻮجب اﻣضاى ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد‪ ،‬ﻳك بخشﻰ‬ ‫از سرزﻣﻴﻦ افغاﻧستان در شرق و جﻨﻮب از پﻴکر آن جدا ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن اﻣﻴر‬ ‫عبداﻟرحﻤﻦخان و ﮔروه دوم در رابطﻪ با اﻟحاق ﻧﻮرستان با ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬روس ﻫا‪ ،‬چﮕﻮﻧﻪ پﻨجده را اشغال کردﻧد؟‬ ‫‪ .2‬پاﻟﻴسﻰ بفر ‪ Buffer‬تﻮسط کدام کشﻮرﻫا در افغاﻧستان عﻤﻠﻰ ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ .3‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان در کدام سال بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد؟‬ ‫‪ .4‬شخصﻴت اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان را ﻣختصر تﻮضﻴح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان در ﻣﻮرد اصﻼحات و تحکﻴﻢ ادارة اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان ﻣطﻠبﻰ تﻬﻴﻪ و در صﻨف‬ ‫ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪58‬‬

‫درس چﻬاردﻫﻢ‬

‫ﻋﻘد ﻣﻌاﻫدات‬ ‫ﻣجبﻮرﻳتﻫاى اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان‪ ،‬عقد ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد و پﻴاﻣدﻫاى شﻮم‬ ‫آن‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ است کﻪ دراﻳﻦ درس پﻴراﻣﻮن آن ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ شده است‪.‬‬ ‫ﻣﻌاﻫدة دﻳﻮرﻧد‪ :‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬قبﻞ از اﻳﻦکﻪ ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد را ﻣطرح ﻧﻤاﻳﻨد در سرحدات‬ ‫شرقﻰ و جﻨﻮبﻰ افغاﻧستان اوضاع را ﻣغشﻮش ساختﻪ‪ ،‬در بﻴﻦ اقﻮام و قباﻳﻞ پﻮل و اسﻠحﻪ تﻮزﻳع‬ ‫ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد و ﻣردم را بﻪ جﻨگ اﻧداختﻪ بعد بﻪ بﻬاﻧﺔ ﻣﻴاﻧجﻴﮕرى و فرو ﻧشاﻧدن تشﻨج و خشﻮﻧت‪،‬‬ ‫خﻮد را ﻣصﻠح و خﻴرخﻮاه ﻣعرفﻰ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد و اﻧﻮاع دساﻳس و تبﻠﻴغات را جﻬت بﻰاعتبار ساختﻦ‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان و دوﻟت افغاﻧستان بﻪ کار ﻣﻰبردﻧد‪ .‬در ‪ 1893‬ﻣﻴﻼدى ﻳك ﻫﻴأت شش ﻧفرى‬ ‫تحت قﻴادت (ﻣارتﻤﻴر دﻳﻮرﻧد) سکرتر اﻣﻮر خارجﺔ برتاﻧﻴا کﻪ ﻣشتﻤﻞ بﻮد بر (اﻟﻴس‪ ،‬داکترفﻦ‪،‬‬ ‫سﻤت‪ ،‬ﻣکﻤﻬان‪ ،‬داﻧﻠد و کﻼرك) از طرﻳق خﻴبر داخﻞ افغاﻧستان ﮔردﻳدﻧد؛ در حاﻟﻰکﻪ سپاه‬ ‫اﻧﮕﻠﻴس در اﻣتداد سرحدات شرقﻰ و جﻨﻮبﻰ افغاﻧستان جابﻪجا ﮔردﻳده بﻮد‪ .‬ﻫﻴأت ﻣذکﻮر در‬ ‫باغ حشﻤتخان با اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان ﻣﻼقات ﻣختصر ﻧﻤﻮد و در شروع ﻣذاکرات بدون ﻣقدﻣﻪ‬ ‫و بسﻴار جدى بﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان ﮔفتﻨد کﻪ اﻣﻴر ﻣجبﻮر است عﻬدﻧاﻣﺔ ترتﻴب شده را اﻣضا‬ ‫ﻧﻤاﻳد‪ ،‬در غﻴر آن‪ ،‬روابط بﻴﻦ دوﻟتﻴﻦ قطع و جﻨگ شروع خﻮاﻫد شد‪ .‬اﻣﻴر در شراﻳط بسﻴار‬ ‫دشﻮار قرار ﮔرفت و ﻟغزش اﻣﻴر اﻳﻦ بﻮد کﻪ راجع بﻪ ﻣذاکرات و ﻣتﻦ آن بﻪ ﻣردم افغاﻧستان‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات ﻧداد و طبق ﻣعﻤﻮل بدون اخذ رأى و ﻧظرﻳات ﻣردم‪ ،‬ﻣعاﻫدة ﻣذکﻮر را اﻣضا ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻣتﻦ ﻣﻌاﻫدة دﻳﻮرﻧد‬ ‫‪ -1‬سرحد شرقﻰ و جﻨﻮبﻰ افغاﻧستان از واخان شروع شده و تا سرحد اﻳران اداﻣﻪ پﻴدا ﻣﻰﻧﻤاﻳد‬ ‫کﻪ در ﻧقشﺔ ترتﻴب شده ﻧشان داده شده و ضﻤﻴﻤﻪ عﻬدﻧاﻣﺔ ﻣذکﻮر ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫‪ -2‬دوﻟت ﻫﻨد برتاﻧﻮى بﻪ سرزﻣﻴﻦﻫاى کﻪ ﻣربﻮط افغاﻧستان است ﻫﻴچ وقت ﻣداخﻠﻪ ﻧﻤﻰ کﻨد‪ ،‬و‬ ‫دوﻟت افغاﻧستان ﻧﻴز بﻪ سرزﻣﻴﻦﻫاى ﻣربﻮطﺔ ﻫﻨدوستان ﻣداخﻠﻪ ﻧکﻨد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﻨاطق (اسﻤار و وادى باﻻﻳﻰ آن تا ﻣﻨطقﻪ چﻨگ) ﻣربﻮط افغاﻧستان بﻮده‪ .‬و دوﻟت افغاﻧستان‬ ‫ﻫﻴچ وقت در ﻣﻨاطق (سﻮات‪ ،‬باجﻮر‪ ،‬چترال و وادى ارﻧﻮى) ﻣداخﻠﻪ ﻧﻤﻰکﻨد و ﻣﻨطقﺔ (ﻣکﻞ‬ ‫برﻣﻞ) ﻣربﻮط افغاﻧستان بﻮده و حکﻮﻣت افغاﻧستان باﻻى ﻣﻨاطق (وزﻳرى و داور) ادعا ﻧﻤﻰتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫‪ -4‬خط سرحدى ﻣذکﻮر تﻮسط ﻫﻴأت برتاﻧﻮى و افغاﻧﻰ ﻣطابق ﻧقشﻪ عﻼﻣت ﮔذارى خﻮاﻫد ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫‪59‬‬

‫‪ -5‬در ﻣﻨطقﺔ چﻤﻦ چﻬاوﻧﻰ (قرارﮔاه ﻧظاﻣﻰ) جدﻳد اﻧﮕﻠﻴس ﻣستقر ﻣﻰشﻮد و سﻬﻢ آبﻰ کﻪ در‬ ‫(سرکﻰ ﻧﻨﮕﻰ) کﻪ قب ً‬ ‫ﻼ افغاﻧستان خرﻳدارى کرده بﻮد از آنﻫا صرف ﻧظر ﻧﻤﻮده بﻪ دوﻟت برتاﻧﻴا‬ ‫تسﻠﻴﻢ ﮔردد‪ .‬دراﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ سرحد‪ ،‬خط حد فاصﻞ بﻪ حسب زﻳر کشﻴده خﻮاﻫد شد‪ ،‬از سر سﻠسﻠﻪ‬ ‫کﻮه خﻮاجﻪ عﻤران ﻧزدﻳك (شاه کﻮتﻞ) کﻪ ﻣﻠکﻴت اﻧﮕرﻳز ﻣﻰباشد قسﻤﻰ اﻣتداد دارد کﻪ (ﻣرغﻪ‬ ‫چﻤﻦ) و چشﻤﻪ (شﻴراوبﻪ ‪ )Shiroba‬ﻣستقﻴﻤاً بﻴﻦ (قﻠعﻪ چﻤﻦ ﻧﻮ) و تﻬاﻧﺔ افغاﻧﻰ ﻣشﻬﻮر بﻪ ﻧام‬ ‫(ﻟشکروﻧد) ﻣﻰﮔذرد بعد خط ﻣذکﻮر ﻣستقﻴﻤاً ﻣﻴان (ستﻴشﻦ رﻳﻞ) و کﻮچﻪ ﻣﻴان بﻼك رفتﻪ‪ ،‬باز‬ ‫بﻪطرف جﻨﻮب ﮔشتﻪ شاﻣﻞ سﻠسﻠﻪ کﻮه خﻮاجﻪ عﻤران ﻣﻰشﻮد و تﻬاﻧﻪ (ﮔﻮاشﻪ ‪ )Gowasha‬را‬ ‫در ﻣﻠکﻴت اﻧﮕرﻳز ﻣﻰﮔذارد و راه کﻪ بﻪ طرف (شﻮراوك) بﻪ جﻨﻮب و غرب (ﮔﻮاشﻪ) ﻣﻰرود‬ ‫ﻣتعﻠق بﻪ افغاﻧستان بﻮده‪ ،‬برتاﻧﻴﻪ تا بﻪ ﻧﻴﻢ راﻫﻰ ﻣذکﻮر ﻣداخﻠﻪ ﻧخﻮاﻫد کرد‪.‬‬ ‫‪ -6‬شراﻳط اﻳﻦ عﻬدﻧاﻣﻪ بﻴﻦ برتاﻧﻴﻪ و افغاﻧستان قابﻞ قبﻮل بﻮده ﻫرﮔاه در آﻳﻨده‪ ،‬باﻻى کدام فقره‬ ‫اختﻼف جزﻳﻰ بروز ﻧﻤاﻳد‪ .‬از طرﻳق ﻣذاکره دوستاﻧﻪ حﻞ و فصﻞ خﻮاﻫد شد‪.‬‬ ‫‪ -7‬چﻮن کﻪ دوﻟت ﻫﻨد برتاﻧﻮى از ﻧﻴت ﻧﻴك جﻨاب اﻣﻴر صاحب ﻧسبت بﻪ دوﻟت ﻫﻨد برتاﻧﻮى‬ ‫اطﻤﻴﻨان کاﻣﻞ دارد‪ ،‬ﻟذا آرزوﻣﻨد است تا افغاﻧستان را در حاﻟت خﻮدﻣختارى و استقﻼل ببﻴﻨد‪.‬‬ ‫و ﻫرﮔاه افغاﻧستان بﻪ خرﻳدن اسﻠحﻪ اقدام ﻧﻤاﻳد دوﻟت برتاﻧﻴﻪ کدام اعتراض ﻧدارد و ﻫﻢ ﻧسبت‬ ‫اﻣضاى اﻳﻦ قرارداد کﻪ ساﻻﻧﻪ بﻪ دوﻟت افغاﻧستان دوازده ﻟك روپﻴﻪ پرداختﻪ ﻣﻰشد بعد از عقد‬ ‫قرارداد ﻣذکﻮر شش ﻟك اضافﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد و راجع بﻪ ﻣفاد ﻣعاﻫده دﻳﻮرﻧد بﻴﻦ خﻮﻳش بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻧتﻴجﻪ بحث تﻮسط ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان ﮔروه در صﻨف ارائﻪ ﮔردد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد بﻴﻦ کدام شخصﻴتﻫا عقد ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ .2‬ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد در کدام سال عقد ﮔردﻳد؟‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از اوﻟﻴا و بزرﮔان‪ ،‬شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ و ﻣﻨابع راجع بﻪ پﻴاﻣدﻫاى ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪60‬‬

‫درس پاﻧزدﻫﻢ‬

‫سﻠﻄﻨت اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان (‪ 1901‬اﻟﻰ ‪ 1919‬ﻣﻴﻼدى)‬

‫چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن‬ ‫اﻣﻴرحبﻴباﷲخان‪،‬کارکردﻫاى ﻣﻬﻢ‬ ‫حکﻮﻣت ﻣﻮصﻮف‪ ،‬عﻠﻞ و عﻮاﻣﻞ‬ ‫قتﻞ وى ﻣطاﻟبﻰ است کﻪ در ﻣتﻦ‬ ‫ذﻳﻞ بﻪ آنﻫا پاسخ داده شده است‪.‬‬

‫اﻣﻴر حبﻴب اﷲ خان‬

‫سردارحبﻴباﷲخان پسر بزرگ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان بﻮد‪ .‬ﻣﻮقعﻰکﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان‬ ‫تﻮسط اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان در ﻣﻨطقﺔ ششﮔاو(شش قﻠعﻪ) ﻣﻴان کابﻞ و غزﻧﻰ در جﻨگ‬ ‫شکست خﻮرد‪ ،‬پﻨاﻫﻨدة بخارا ﮔردﻳد و سردارحبﻴباﷲخان در سال (‪ 1872‬م‪ ).‬در سﻤرقﻨد‬ ‫دﻳده بﻪدﻧﻴا کشﻮد‪ .‬وى بﻪ عﻤر ‪ 28‬ﻳا ‪ 29‬ساﻟﻪﮔﻰ در سال (‪1901‬م‪ ).‬بعد از وفات پدر زﻣام‬ ‫اﻣﻮر را بﻪ دست ﮔرفت‪.‬‬ ‫اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان بﻪ ﮔﻮﻧﻪ طبﻴعﻰ شخص آرام‪ ،‬ﻫﻮشﻴار‪ ،‬ﻣتجدد و ترقﻰخﻮاه بﻮد‪ .‬ﮔرچﻪ‬ ‫بﻪ عﻴش و عشرت و دربار ﻣجﻠﻞ تﻤاﻳﻞ داشت‪ .‬اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان در دوران زﻣاﻣدارى‬ ‫بﻪ چﻨدﻳﻦ چﻬره ظاﻫر ﮔردﻳد‪ .‬در ابتدا در ﻳکﻰ از ﻧطقﻫاى خﻮد بﻪ ﻣردم اظﻬار ﻧﻤﻮد کﻪ‬ ‫افغاﻧستان جاﻣعﺔ اسﻼﻣﻰ است و باﻳد ارزشﻫاى اسﻼﻣﻰ در آن رعاﻳت ﮔردد؛ چﻨانچﻪ‬ ‫‪61‬‬

‫در ﻣﻨطقﺔ خرابات شﻬر کابﻞ رقصﻴدن رقاصﻪﻫا را ﻣﻤﻨﻮع قرار داده و اﻳﻦ عﻤﻞ را ﻣغاﻳر‬ ‫شرﻳعت داﻧست‪ .‬بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬در قﻮاﻧﻴﻦ جزاﻳﻰ تغﻴﻴرات بﻪ وجﻮد آورد؛ بﻪطﻮر ﻣثال‬ ‫قطع اعضاى بدن در ارتکاب جرم ﻣﻨع قرار داده شد و بﻪ عﻮض آن براى ﻣجرﻣﻴﻦ‬ ‫حبسﻫاى ﻣتفاوت تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد‪ .‬کﻮر ساختﻦ ﻣجرﻣﻴﻦ را ﻣﻨع قرار داده و خرﻳد و‬ ‫فروش غﻼم و کﻨﻴز ﻣﻨع شد‪ ،‬اﻣا راجع بﻪ آزادى اﻳشان عﻤﻞ ﻧﻨﻤﻮد و ﻫﻢچﻨان ازدواج با‬ ‫بﻴش از چﻬار زن را کﻪ خﻼف شرﻳعت است ﻣﻤﻨﻮع قرار داد‪.‬‬ ‫اﻣﻴرحبﻴباﷲخان‪ ،‬شخصﻴت فرﻫﻨگ دوست بﻮده و تأکﻴد ﻣﻰﻧﻤﻮد کﻪ جاﻣعﻪ بدون‬ ‫فراﮔرفتﻦ تعﻠﻴﻢ و تربﻴﻪ ترقﻰ و پﻴشرفت کرده ﻧﻤﻰتﻮاﻧد‪ .‬اقداﻣات ﻣﻬﻢ ﻣﻮصﻮف ﮔذاشتﻦ‬ ‫تﻬداب ﻣعارف و ﻣعرفﻰ فرﻫﻨگ جدﻳد بﻮد‪ .‬در سال (‪ 1903‬م‪ ).‬اوﻟﻴﻦ ﻣکتب بﻪﻧام‬ ‫ﻟﻴسﺔحبﻴبﻴﻪ تأسﻴس ﮔردﻳد کﻪ در اﻳﻦ ﻣکتب برعﻼوة ﻣضاﻣﻴﻦ دﻳﻨﻰ‪ ،‬تارﻳخ‪ ،‬جغرافﻴﻪ‪،‬‬ ‫رﻳاضﻰ‪ ،‬کﻴﻤﻴا‪ ،‬فزﻳك‪ ،‬ﻫﻨدسﻪ‪ ،‬ﻣثﻠثات‪ ،‬حکﻤت و حفظاﻟصحﻪ تدرﻳس ﻣﻰشد و چﻨدﻳﻦ‬ ‫ﻣکتب ابتداﻳﻰ در شﻬر کابﻞ ﻧﻴز اﻳجاد ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫در بخش ﻧظاﻣﻰ ﻫﻢ ﻣکتبﻰ بﻪ ﻧام حربﻴﻪ اﻳجاد شد کﻪ برعﻼوة ﻣضاﻣﻴﻦ عﻠﻤﻰ در آن‬ ‫ارکان حرب تدرﻳس ﻣﻰﮔردﻳد و پروسﺔ تدرﻳس ﻣضاﻣﻴﻦ ﻣذکﻮر تﻮسط ﻣعﻠﻤان افغاﻧﻰ‪،‬‬ ‫ترکﻰ و ﻫﻨدى پﻴش برده ﻣﻰشد‪.‬‬ ‫در بخش ﻣطبﻮعات ﻳك ﻣطبعﻪ در شﻬر کابﻞ تأسﻴس شد کﻪ ﻣاشﻴﻦﻫاى آن تﻮسط‬ ‫قﻮة بخار فعاﻟﻴت ﻣﻰﻧﻤﻮد‪ .‬در ﻣطبعﺔ ﻣذکﻮر ﻳكتعداد ﻟﻮاﻳح دوﻟتﻰ و جراﻳد بﻪ چاپ‬ ‫ﻣﻰرسﻴد‪ .‬دو جرﻳده بﻪﻧامﻫاى (سراجاﻻخبار) و (سراج اﻻطفال) براى اوﻟﻴﻦ ﻣرتبﻪ تأسﻴس‬ ‫و بﻪ ﻧشرات آغاز ﻧﻤﻮد کﻪ ﻣدﻳر ﻣسئﻮول آن ﻣحﻤﻮد طرزى بﻮد و تحت ﻧظر اﻳشان جراﻳد‬ ‫ﻣذکﻮر چاپ و ﻧشر ﻣﻰشد‪ ،‬کﻪ در بﻴدارى و حس استقﻼل خﻮاﻫﻰ ﻣردم ﻧقش بارزى‬ ‫‪62‬‬

‫داشت از ﻫﻤﻴﻦ سبب‪ ،‬ﻣحﻤﻮد طرزى بﻪﻧام پدر ﻣطبﻮعات افغاﻧستان ﻟقب ﻳافتﻪ است‪.‬‬ ‫جادة کابﻞ‪ -‬غزﻧﻰ‪ ،‬کابﻞ‪ -‬جﻼل آباد و ﻟغﻤان احداث‪ ،‬چﻨدﻳﻦ عراده ﻣﻮتر براى‬ ‫اوﻟﻴﻦ بار جﻬت اﻧتقاﻻت از ﻳك کﻤپﻨﻰ بﻪﻧام (ﻣدﻟر) از بﻤبﻴﻰ تﻮسط دوﻟت‪ ،‬خرﻳدارى‬ ‫ﮔردﻳد و ﻫﻢ چﻨدﻳﻦ ﻧفر براى فرا ﮔرفتﻦ ترﻣﻴﻢ ﻣﻮتر بﻪ ﻫﻨدوستان اعزام شدﻧد‪.‬‬ ‫در بخش ﻧساجﻰ ﻳا تکﻪ بافﻰ ﻳك فابرﻳکﺔ‪ ،‬پشﻤﻴﻨﻪ بافﻰ تأسﻴس شد کﻪ با قﻮة بخار‬ ‫فعاﻟﻴت ﻣﻰکرد‪ ،‬اﻳﻦ فابرﻳکﻪ‪ ،‬ساﻻﻧﻪ براى پﻨجاه ﻫزار عسکر ﻳﻮﻧﻴفﻮرم ﻧظاﻣﻰ تﻬﻴﻪ ﻣﻰﻧﻤﻮد‬ ‫و ﻣتباقﻰ تﻮﻟﻴدات آن بﻪ بازار عرضﻪ ﻣﻰﮔردﻳد‪ .‬ﻳك فابرﻳکﺔ کﻮچك تﻮﻟﻴد برق آبﻰ در‬ ‫جبﻞ اﻟسراج ساختﻪ شد کﻪ ابتداء ﻣقدار تﻮﻟﻴد آن کﻢ بﻮد‪ ،‬صرف ارگ را تﻨﻮﻳر ﻣﻰﻧﻤﻮد‬ ‫بعد بﻪ تعداد تﻮربﻴﻦﻫاى آن افزوده شد کﻪ شﻬر کابﻞ را با برق تﻨﻮﻳر ﻣﻰکرد‪ .‬در بخش‬ ‫زراعت ﻫﻢ ﻳك تعداد بﻨدﻫا و ﻧﻬرﻫا احداث ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫واقعات ﻣﻬﻢ دوران سﻠطﻨت حبﻴب اﷲ خان بغاوت قباﻳﻞ (ځدران‪ ،‬ﻣﻨﮕﻞ و احﻤدزى) و‬ ‫ﻫﻢ قﻴام ﻣردم قﻨدﻫار بﻮد کﻪ اﻳﻦ شﻮرشﻫا‪ ،‬تﻮسط دوﻟت با تدبﻴر عاﻟﻰ خاﻣﻮش ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫حادثﺔ دﻳﮕر ﻣقارن حکﻮﻣت اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان وقﻮع جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول بﻮد‪ ،‬درﻳﻦ‬ ‫وقت ﻫﻴأتﻰ از حکﻮﻣت آﻟﻤان وارد افغاﻧستان ﮔردﻳد‪ .‬ﻟزوم دوستﻰ دو ﻣﻤﻠکت را خاطر‬ ‫ﻧشان ساخت‪ ،‬با اﻳﻦ ﻫﻴأت عدﻳﻰ از ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان دوﻟت عثﻤاﻧﻰ و اترﻳش ﻧﻴز شرکت‬ ‫داشتﻨد تا بدﻳﻦ وسﻴﻠﻪ افغاﻧستان را با دوﻟتﻫاى (ﻣحﻮر) ﻳعﻨﻰ کشﻮرﻫاﻳﻰکﻪ با آﻟﻤان‬ ‫ﻫﻤدست بﻮدﻧد‪ ،‬اﻟحاق ﻧﻤاﻳﻨد و اﻧﮕﻠﻴسﻫا از ورود ﻫﻴأت آﻟﻤاﻧﻰ ﻫراس داشتﻨد کﻪ‬ ‫ﻣبادا افغاﻧستان با دوﻟتﻫاى ﻣحﻮر ﻣﻠحق ﮔردد‪ ،‬بﻨا براﻳﻦ با روسﻫا ﻣعاﻫدة ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ بﻪ‬ ‫ﻣﻮجب ﻣعاﻫده ﻣذکﻮر افغاﻧستان بﻰطرفﻰ خﻮد را در جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول اعﻼن ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﻴر در سالﻫاى اخﻴر حکﻤرواﻳﻰ خﻮﻳش ﻣﻮرد تﻨفر ﻣردم‪ ،‬روشﻨفکران‬

‫‪63‬‬

‫و ﻣشروطﻪخﻮاﻫان قرار ﮔرفتﻪ بﻮد کﻪ بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪﻫاى سقﻮط حکﻮﻣت وى‬ ‫ﻣﻬﻴا ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫در اواخر سال ‪1918‬م‪ .‬اﻣﻴر با تﻤام دربارﻳان خﻮد براى تفرﻳح از جﻼل آباد براى صﻴد‬ ‫ﻣاﻫﻰ بﻪ (کﻠﻪ ﮔﻮش) ﻟغﻤان رفتﻨد و در آنجا در شام بﻴستﻢ ﻣاه فبرورى تﻮسط شخص‬ ‫ﻧاﻣعﻠﻮم با فﻴر تفﻨﮕچﻪ بﻪ قتﻞ رسﻴد و جسد اﻣﻴر بﻪ جﻼل آباد اﻧتقال و در ﻫﻤانجا بﻪ‬ ‫خاك سپرده شد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن‬ ‫اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان و ﮔروه دوم در رابطﻪ بﻪ شخصﻴت ﻣﻮصﻮف باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻧتﻴجﺔ‬ ‫ﻣباحثﻪ را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان در کدام سال بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد؟‬ ‫‪ .2‬اوﻟﻴﻦ جرﻳده در کدام سال بﻪ ﻧشرات آغاز و چﻪ ﻧام داشت؟‬ ‫‪ .3‬اوﻟﻴﻦ فابرﻳکﺔ برق آبﻰ در کجا و بﻪ چﻪ ظرفﻴت شروع بﻪ فعاﻟﻴت ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان در ﻣﻮرد رﻳفﻮرم و اصﻼحات اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان از بزرﮔان و اوﻟﻴا ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪64‬‬

‫درس شاﻧزدﻫﻢ‬

‫جﻨبشﻫاى ﻣشروﻃﻴت‬

‫جﻨبشﻫاى ﻣشروطﻴت‪ ،‬چﮕﻮﻧﻪ عرض اﻧدام‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧد؟ اﻫداف وﻣقاصد آنﻫا چﻪ بﻮد و با چﻪ‬ ‫سرﻧﻮشتﻰ ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳدﻧد؟ دراﻳﻦ درس شاﮔردان‬ ‫با اﻳﻦ ﻣطاﻟب آشﻨا ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬

‫در شروع سﻠطﻨت اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان براى ﻧخستﻴﻦ بار‪ ،‬ﻣعارف ﻣروج و ﻧشر فرﻫﻨگ جدﻳد‬ ‫آغاز ﮔردﻳد‪ .‬ﻳك تعداد ﻣکاتب ﻣحدود تشکﻴﻞ و در بخش ﻧشر فرﻫﻨگ جدﻳد دو روزﻧاﻣﻪ‬ ‫ﻣﻨتشر شد و در ﻣطبعﻪ‪ ،‬چاپ کتب‪ ،‬آغاز ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان بعد از اﻣضاى ﻣعاﻫدة ‪ 1905‬ﻣﻴﻼدى با اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬خﻮد را خاطر جﻤع‬ ‫احساس ﻣﻰﻧﻤﻮد؛ اﻣا بﻪ ﻣﻮجب اﻳﻦ قرار داد اﻧﮕﻠﻴس و روس در شروع جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول ﻫراس‬ ‫داشتﻨد کﻪ ﻣبادا افغاﻧستان با قﻮاى (ﻣحﻮر) ﻳا ﻣﻤاﻟك کﻪ با دوﻟت آﻟﻤان ﻣتحد بﻮدﻧد‪ ،‬ﻣﻠحق‬ ‫ﮔردد؛ از ﻫﻤﻴﻦ رو اﻧﮕﻠﻴسﻫا‪ ،‬افغاﻧستان را تحتاﻟحﻤاﻳﻪ خﻮد قرار دادﻧد کﻪ بدﻳﻦ ترتﻴب‪،‬‬ ‫استقﻼل افغاﻧستان سﻠب ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫وضع ادارى در شروع سﻠطﻨت اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان ﻳك ﻣقدار خﻮب بﻮده و ﻣردم تصﻮر‬ ‫ﻣﻰکردﻧد کﻪ بﻪ زودى بﻬبﻮد بﻴشتر خﻮاﻫد ﻳافت‪ ،‬اﻣا بعدتر صﻼحﻴتﻫاى ادارى و زﻣام اﻣﻮر‬ ‫افغاﻧستان بﻪ دست چﻨد ﻧفر ﻣحدود قرار ﮔرفت‪ .‬ﻣراجع ادارى بﻪ فساد ﻣﻠﻮث شد و فساد ادارى‬ ‫‪65‬‬

‫بﻪ اوج خﻮد رسﻴد و اﻣﻴر در عﻴش و عشرت دربار فرو رفتﻪ از اوضاع ﻣﻤﻠکت بﻰ خبر بﻮد‪ .‬روﻧد‬ ‫کﻨد رشد و اﻧکشاف جاﻣعﻪ‪ ،‬سﻠب استقﻼل‪ ،‬افزاﻳش فساد ادارى‪ ،‬بﻰ عداﻟتﻰ و وضع ﻣاﻟﻴات کﻤر‬ ‫شکﻦ بر ﻣشکﻼت ﻣردم‪ ،‬افزود‪.‬‬ ‫روشﻨفکران از وضع بحراﻧﻰ ﻣﻤﻠکت را رﻧج ﻣﻰبردﻧد و براى حﻞ اﻳﻦ ﻣشکﻞ در صدد آن‬ ‫برآﻣدﻧد تا ﻣردم افغاﻧستان را چطﻮر ﻧجات دﻫﻨد؛ سراﻧجام‪ ،‬تصﻤﻴﻢ ﮔرفتﻨد تا ﻣطﻠقاﻟعﻨاﻧﻰ دوﻟت‬ ‫را بﻪ ﻣشروطﻴت تعﻮﻳض ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫روشﻨفکران بﻪ دور اصﻼح طﻠبان دربار جﻤع شده و خﻮاﻫان اصﻼحات ﻳا رﻳفﻮرم در داخﻞ‬ ‫دوﻟت شدﻧد‪ .‬روشﻨفکران دربار عبارت بﻮدﻧد از ﻣحﻤد وﻟﻰ خان بدخشاﻧﻰ‪ ،‬ﻣﻴرزﻣانخان‪ ،‬ﻣﻴر ﻳار‬ ‫بﻴك خان دروازى‪ ،‬پادشاهﻣﻴرخانﻟﻮﮔرى‪ ،‬ﻧظاماﻟدﻳﻦخان ارغﻨدﻳﻮال و ﻟعﻞﻣحﻤدخان کابﻠﻰ‪ .‬بعد‬ ‫ﻳك دستﻪ جﻮاﻧان دﻳﮕر؛ ﻣاﻧﻨد جﻮﻫرشاهخان‪ ،‬ﻟعﻞﻣحﻤدخان‪ ،‬پادشاه ﻣﻴر خان‪ ،‬ﻧظاماﻟدﻳﻦخان‬ ‫و ﻣﻴر زﻣانخان با حﻠقﺔ سﻴاسﻰ دﻳﻤﻮکراتﻫاى خارج دربار ﻳکجا شدﻧد‪ ،‬کتب و جرﻳدهﻫاى‬ ‫خارجﻰ در اختﻴار اﻳشان قرار ﻣﻰﮔرفت و بﻪ ﻣساﻳﻞ سﻴاسﻰ‪ ،‬اجتﻤاعﻰ و اوضاع داخﻠﻰ و خارجﻰ‬ ‫عﻼقﻪ ﻣﻰﮔرفتﻨد‪.‬‬ ‫ﻟﻴسﺔحبﻴبﻴﻪ بﻪ ﻣرکز روشﻨفکران تبدﻳﻞ ﮔردﻳده بﻮد‪ .‬در بﻴﻦ روشﻨفکران (رادﻳکالﻫا) ﻳا‬ ‫طرفداران اصﻼحات بﻨﻴادى ﻧﻴز وجﻮد داشت کﻪ حتﻰ خﻮاﻫان کﻮدتا ﻫﻢ بﻮدﻧد‪ .‬دستﺔ دﻳﮕر‬ ‫روشﻨفکران خارج حﻠقﺔ دربار و در ﻟﻴسﺔ حبﻴبﻴﻪ فعاﻟﻴت ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬روشﻨفکران دربار‪ ،‬روشﻨفکران‬ ‫ﻣستقﻞ و جدا از ﻟﻴسﺔ حبﻴبﻴﻪ‪ ،‬با ﻣعﻠﻤان و کارﻣﻨدان ﻟﻴسﺔ ﻣذکﻮر ائتﻼف ﻧﻤﻮدﻧد و ﻳك حزب‬ ‫سﻴاسﻰ بﻪﻧام (جﻤعﻴتسرىﻣﻠﻰ) را اﻳجاد کردﻧد کﻪ ﻣرام ﻧاﻣﻪ حزب ﻣذکﻮر تبدﻳﻞ ﻣطﻠقاﻟعﻨاﻧﻰ‬ ‫بﻪ حکﻮﻣت ﻣشروطﻪ‪ ،‬حصﻮل استقﻼل‪ ،‬ﻣعارف ﻣتﻮازن و ﻧشر تﻤدن و فرﻫﻨگ جدﻳد در افغاﻧستان‬ ‫بﻮد‪.‬‬ ‫حزب ﻣذکﻮر بﻪ ﮔروهﻫاى ده ﻧفرى تحت رﻫبرى ﻳکﻰ از ﻣؤسسان تقسﻴﻢ ﮔردﻳد و براى‬ ‫اﻳﻦکﻪ فعاﻟﻴتﻫاى حزب افشا ﻧﮕردد‪ ،‬اعضاى حزب ﻳکدﻳﮕر خﻮد را ﻧﻤﻰشﻨاختﻨد‪ .‬جﻠسات‬ ‫حزبﻰ خﻴﻠﻰ ﻣحرﻣاﻧﻪ شب ﻫﻨﮕام بﻪﻧام ﻣﻬﻤاﻧﻰ تﻮسط رﻳسان ﮔروهﻫا داﻳر ﻣﻰﮔردﻳد و در جﻠسات‬ ‫راجع بﻪ اﻣﻮر حزب فﻴصﻠﻪﻫا صﻮرت ﻣﻰﮔرفت و جﻠسات عﻤﻮﻣﻰ در فاصﻠﻪﻫاى طﻮﻻﻧﻰ داﻳر‬ ‫‪66‬‬

‫شده و تصاﻣﻴﻢ جدﻳد اتخاذ ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬ ‫رئﻴس ﻳکﻰ از حﻠقﻪﻫاى عﻤدة حزب‪ ،‬تاج ﻣحﻤدخان بﻠﻮچ پغﻤاﻧﻰ‪ ،‬جﻮﻫرشاهخان غﻮربﻨدى‬ ‫و ﻣﻴرسﻴد قاسﻢ خان ﻟغﻤاﻧﻰ و اعضاى ﻣسﻠﻤاﻧان ﻫﻨدى حزب کﻪ ﻫﻤﻪ ﻣعﻠﻤان ﻟﻴسﺔحبﻴبﻴﻪ بﻮدﻧد؛‬ ‫در ﻳکﻰ از جﻠسات حزب فﻴصﻠﻪ ﻧﻤﻮدﻧد تا ﻧخست اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان بدون اﻳﻦکﻪ از ﻣﻮجﻮدﻳت‬ ‫حزب آﮔاه ﮔردد‪ ،‬تشﻮﻳق شﻮد تا خﻮدش در پﻴاده ﻧﻤﻮدن پروسﺔ ﻧشر فرﻫﻨگ و تأسﻴس ﻣعارف‬ ‫سرتاسرى راضﻰ و ﻫﻤکارى ﻧﻤاﻳد‪ .‬ﻳك کاپﻰ ﻣرام ﻧاﻣﺔ حزب ﻧزد تاج ﻣحﻤد پغﻤاﻧﻰ ﻣﻮجﻮد‬ ‫بﻮد کﻪ با اسﻨاد دﻳﮕر در ﻣﻨزل خﻮد ﻧﮕﻬدارى ﻣﻰﻧﻤﻮد‪ .‬برادرش ﻣحﻤد شرﻳف کﻪ از ﻣخاﻟفان‬ ‫افکار سﻴاسﻰ بﻮده و از طرفداران دوﻟت ﻣحسﻮب ﻣﻰﮔردﻳد‪ ،‬ﻫﻤراى تاج ﻣحﻤدخان در ﻳك‬ ‫ﻣﻨزل رﻫاﻳشﻰ داشت او ﻣصﻮبﺔ ﻣذکﻮر را از بﻴﻦ اسﻨاد تاج ﻣحﻤدخان بﻪ دست آورد و آنرا بﻪ‬ ‫شخص اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان تقدﻳﻢ کرد‪.‬‬ ‫در زﻣستان (‪1909‬م‪ ).‬ﻫﻨﮕاﻣﻰکﻪ اﻣﻴر ﻣصروف تفرﻳح در جﻼل آباد بﻮد‪ ،‬ﻣحﻤد عظﻴﻢ‬ ‫خان کارﻣﻨد فابرﻳکﺔ حربﻰ و ﻣﻼ ﻣﻨﻬاج اﻟدﻳﻦ ﻣعﻠﻢ خصﻮصﻰ شﻬزاده کبﻴر خان‪ ،‬فﻬرستﻰ‬ ‫از تﻤام اعضاى حزب ترتﻴب ﻧﻤﻮدﻧد و ﻣﻼ ﻣﻨﻬاج اﻟدﻳﻦ فﻬرست را با ﮔزارش تﻬﻴﻪ شده‬ ‫بﻪ اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان تقدﻳﻢ کرد و در ﮔزارش چﻨﻴﻦ تذکر داده شده بﻮد کﻪ ﻫدف (حزب‬ ‫سرى ﻣﻠﻰ) کشتﻦ اﻣﻴر و تأسﻴس حکﻮﻣت ﻣشروطﻪ ﻣﻰباشد و در کابﻞ چﻨﻴﻦ شاﻳعﻪ بﻮد کﻪ‬ ‫افشاﮔرى تﻮسط ﻫﻨدىﻫاى داخﻞ حزب صﻮرت ﮔرفتﻪ بﻮد‪ .‬ﻣردم چﻨﻴﻦ استدﻻل ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‬ ‫کﻪ اعضاى ﻫﻨدى حزب ﻣﻰخﻮاستﻨد ﻧخست جﻨبش استقﻼل و ﻣشروطﻪ خﻮاﻫﻰ را خفﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‬ ‫و دوم کشﻮر افغاﻧستان را بﻪ ﻧفع اﻧﮕﻠﻴسﻫا عقب اﻧداختﻪ و اﻣﻴر را از تأسﻴس ﻣعارف و ﻧشر‬ ‫فرﻫﻨگ جدﻳد دﻟسرد بسازﻧد و بﻪ حکﻢ اﻣﻴر‪ ،‬چﻬﻞ ﻧفر از اعضاى حزب اعدام و تعدادى ﻫﻢ‬ ‫زﻧداﻧﻰ شدﻧد‪ .‬بعد از ﻣدتﻰ ﻳك تعداد زﻧداﻧﻴان آزاد شده‪ ،‬اﻣا روشﻨفکران ﻣشروطﻪ خﻮاه بﻪکﻠﻰ‬ ‫سرکﻮب ﻧﮕردﻳده دوباره ﮔروهﻫاى کﻮچکتر تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ ﻣخفﻴاﻧﻪ فعاﻟﻴت ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫در سال (‪1918‬م‪ ).‬بعد از سرکﻮب شدن ﻣشروطﻪخﻮاﻫان (عبداﻟرحﻤﻦ ﻟﻮدى) ﻣحرر‬ ‫سراجاﻻخبار و عضﻮ جﻨبش ﻣشروطﻴت کﻪ شخص (رادﻳکال) بﻮد در شب جشﻦ ساﻟﮕرد‬ ‫اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان با تفﻨﮕچﻪ ﻳﻰ در بام دوکان ﻣتصﻞ کﻮچﺔ قاضﻰ (شﻮربازار) در اﻧتظار ﻣﻮتر‬

‫‪67‬‬

‫حاﻣﻞ اﻣﻴر ﻧشست (آن وقت شاه ﻣعﻤﻮﻻً در شبﻫاى جشﻦ و چراغان کابﻞ بازارﻫاى ارگ و‬ ‫چﻮك شﻮر بازار را عبﻮر ﻣﻰکرد) ﻫﻤﻴﻦکﻪ ﻣﻮتر اﻣﻴر ﻣقابﻞ دوکان ﻣذکﻮر رسﻴد؛ عبداﻟرحﻤﻦ‬ ‫باﻻى ﻣﻮتر اﻣﻴر فﻴر ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣرﻣﻰ بﻪ ﻣﻮتر اصابت کرد؛ اﻣا ﻣﻮتر بﻪ سرعت ﮔذشت و اﻣﻴر ﻧجات‬ ‫ﻳافت و فرداى آن شب عبداﻟرحﻤﻦ ﻟﻮدى تﻮسط قﻮاى اﻣﻨﻴتﻰ ﮔرفتار و در ارگ شاﻫﻰ زﻧداﻧﻰ‬ ‫ﮔردﻳد‪ .‬اﻣﻴر ﻣسئﻮوﻟﻴت اعدام او و ﻫﻤکاران اش را بﻪ ﮔردن ﻧﮕرفت‪.‬کﻪ بعد در سال (‪1919‬م‪).‬‬ ‫عبداﻟرحﻤﻦ ﻟﻮدى با ساﻳر روشﻨفکران دﻳﮕر از زﻧدان آزاد شده‪ ،‬ﻣﻨحﻴث ﻣاﻣﻮران دورة اﻣاﻧﻴﻪ در‬ ‫وظاﻳف دوﻟتﻰ تقرر حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد زﻣﻴﻨﻪﻫاى اﻳجاد ﻣشروطﻴت‬ ‫و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد اﻫداف اﻳﻦ جﻨبش باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻧتﻴجﺔ آن را در صﻨف ارائﻪ‬ ‫ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬جﻨبش ﻣشروطﻴت را کﻰﻫا رﻫبرى ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد؟‬ ‫‪ -2‬اعضاى برجستﺔ جﻨبش ﻣشروطﻴت را کدام شخصﻴتﻫا‪ ،‬تشکﻴﻞ ﻣﻰداد؟‬ ‫‪ -3‬اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان چﮕﻮﻧﻪ از ﻣرام جﻨبش ﻣشروطﻴت آﮔاه شد؟‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬

‫شاﮔردان در صﻮرت دسترسﻰ بﻪ ﻣﻨابع و ﻣآخذ راجع بﻪ عﻮاقب ﻧاﮔﻮار سرکﻮبﻰ جﻨبش‬ ‫ﻣشروطﻴت‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪68‬‬

‫بررسﻰ ﻓصﻞ اول‬ ‫افغاﻧستان براى ﻣدت طﻮﻻﻧﻰ بﻪ اثر ﻣداخﻼت خارجﻰﻫا تجزﻳﻪ و تقسﻴﻢ ﮔردﻳده بﻮد‪ ،‬اﻣا‬ ‫در سال ‪1747‬م‪ .‬دوﻟت ﻣرکزى تﻮسط احﻤد شاه بابا ﻣؤسس افغاﻧستان‪ ،‬تأسﻴس شد‪ .‬زراعت و‬ ‫ﻣاﻟدارى کﻪ ﻣﻨابع اقتصاد افغاﻧستان را تشکﻴﻞ ﻣﻰداد بﻪ کﻠﻰ صدﻣﻪ دﻳده بﻮد‪ ،‬بعد از تحکﻴﻢ دوﻟت‬ ‫ﻣرکزى دوباره بﻬبﻮد ﻳافت‪ ،‬تﻮﻟﻴد صﻨاﻳع ﻣروج کﻪ احتﻴاجات روزﻣره ﻣردم را ﻣرفﻮع ﻣﻰساخت‬ ‫دوباره احﻴا شد‪ .‬تجارت سر از ﻧﻮ روﻧق ﮔرفت و وضع اقتصادى بﻬتر شد‪ .‬تعﻠﻴﻢ و تربﻴﻪ عﻨعﻨﻮى در‬ ‫ﻣدارس و ﻣساجد صﻮرت ﻣﻰﮔرفت و ﻳكتعداد ﻣدارس در سراسر افغاﻧستان تأسﻴس ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫از سال ‪ 1839‬تا ‪ 1842‬ﻣﻴﻼدى افغاﻧستان ﻣﻮرد تجاوز اﻧﮕﻠﻴس قرار ﮔرفت و بعد از شکست‬ ‫اﻧﮕﻠﻴس در افغاﻧستان در اثر بﻰاتفاقﻰ برادران وزﻳر فتحخان تا شروع سﻠطﻨت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬ ‫بﻰﻧظﻤﻰ و ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ در کشﻮر حکﻤفرﻣا بﻮد؛ اﻣا در دوران سﻠطﻨت اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‬ ‫دوﻟت ﻣرکزى تشکﻴﻞ و قﻮة اجراﻳﻴﻪ کﻪ ﻣشتﻤﻞ بر صدراعظﻢ و اعضاى کابﻴﻨﻪ و ادارات دوﻟتﻰ‬ ‫بﻮد تأسﻴس شده و ﻧظام ادارى در افغاﻧستان بﻪ وجﻮد آﻣد‪.‬‬ ‫در بخش زراعت‪ ،‬ﻣاﻟدارى‪ ،‬صﻨاﻳع‪ ،‬اصﻼحات بﻪ وجﻮد آﻣد‪ .‬ﻣعارف عﻨعﻨﻮى بﻪ ﻣعارف‬ ‫عصرى تعﻮﻳض ﮔردﻳد‪ .‬اردو تشکﻴﻞ شد و وضع اقتصاد بﻬبﻮد ﻳافت‪ .‬در عﻬد سﻠطﻨت دوم‬ ‫اﻣﻴرشﻴرعﻠﻰخان‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا براى بار دوم بر افغاﻧستان تجاوز ﻧﻤﻮدﻧد و شﻴرازة اداره و اصﻼحات‬ ‫فرو رﻳخت‪ ،‬ﻣﻠﻮكاﻟطﻮاﻳفﻰ دوباره روى کار آﻣد‪ ،‬بﻰﻧظﻤﻰ حاکﻢ و اقتصاد بﻪ رکﻮد ﻣﻮاجﻪ شد‪.‬‬ ‫در ‪ 1880‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦخان بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ ،‬وى ﻧخست اردوى ﻳکصد ﻫزار ﻧفرى‬ ‫تشکﻴﻞ ﻧﻤﻮده و دوﻟت ﻣرکزى قﻮى بﻨﻴان ﮔذاشت کﻪ تﻤام افغاﻧستان را تحت اداره دوﻟت‬ ‫ﻣرکزى و واحد قرار داد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا عﻠﻴﻪ اﻣﻴر و دوﻟت افغاﻧستان دساﻳس زﻳادى را بﻪ کار‬ ‫بردﻧد تا باﻵخره ﻣعاﻫدة دﻳﻮرﻧد را باﻻى اﻣﻴر تحﻤﻴﻞ و اﻣضا ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ بﻪ ﻣﻮجب آن بعضﻰ‬ ‫قسﻤتﻫاى افغاﻧستان از پﻴکر آن جدا ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫در دوران سﻠطﻨت اﻣﻴرحبﻴب اﷲخان تا اﻧدازه ﻳﻰ بﻪ ﻣعارف و ﻧشر فرﻫﻨگ جدﻳد تﻮجﻪ‬ ‫بﻪعﻤﻞ آﻣد‪ ،‬اقتصاد بﻬبﻮد ﻳافت‪ ،‬راهﻫاى ﻣﻮاصﻼتﻰ احداث‪ ،‬بﻨد و ﻧﻬرﻫا اعﻤار ﮔردﻳد‪ .‬براى‬ ‫اﻧتقاﻻت ﻳك تعداد وساﻳط تراﻧسپﻮرتﻰ از ﻳك کﻤپﻨﻰ اﻧﮕﻠﻴسﻰ خرﻳدارى ﮔردﻳد خط تﻴﻠﻴفﻮن‬ ‫بﻴﻦ کابﻞ‪ ،‬جﻼل آباد و ﻟغﻤان بﻪ کار افتاد‪ .‬فابرﻳکﺔ ﻧساجﻰ با قﻮة بخار بﻪ کار افتاد‪ ،‬بﻨد برق‬ ‫جبﻞ اﻟسراج براى تﻨﻮﻳر شﻬر کابﻞ اعﻤار ﮔردﻳد‪ .‬ﻳك ﻣطبعﻪ ساختﻪ شد کﻪ چاپ کتابﻫا‬ ‫و جرﻳدهﻫا در آن صﻮرت ﻣﻰﮔرفت‪ .‬قشر روشﻨفکر در دربار و ﻣکتب حبﻴبﻴﻪ عرض اﻧدام‬ ‫کردﻧد کﻪ ﻣرام آنﻫا تأﻣﻴﻦ دﻣﻮکراسﻰ و اﻳجاد ﻧظام ﻣشروطﻴت بﻮد‪.‬‬ ‫‪69‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‬ ‫از استرداد استقﻼل تا پاﻳان ﻧظام جﻤﻬﻮرى‬ ‫‪ 1978 -1919‬ﻣﻴﻼدي‬

‫اﻫداف ﻓصﻞ‬ ‫‪ -1‬آشﻨاﻳﻰ و ﻣعرفت با ﻣفاﻫﻴﻢ قﻴامﻫاى ﻣﻠﻰ در ﻣقابﻞ تجاوز و استعﻤار بﻪخاطـر اسـترداد‬ ‫استقﻼل؛‬ ‫‪ -2‬آشﻨاﻳﻰ با ﻣاﻫﻴت ﻧظاﻣﻨاﻣﻪ و اصﻮل ﻧاﻣﻪ ﻫا؛‬ ‫‪ -3‬آشﻨاﻳﻰ با ﻧقش اﻣاناﷲخان در استرداد استقﻼل کشﻮر؛‬ ‫‪ -4‬آشﻨاﻳﻰ با اثرات سﻮء جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم بر افغاﻧستان؛‬ ‫‪ -5‬آشﻨاﻳﻰ با پﻼنﻫاى عﻤراﻧﻰ عصر صدارت سردارﻣحﻤدداوودخان؛‬ ‫‪ -6‬آشﻨاﻳﻰ با قاﻧﻮن اساسﻰ دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ و دست اوردﻫاى آن؛‬ ‫‪ -7‬آشﻨاﻳﻰ با عﻮاﻣﻞ تغﻴﻴر رژﻳﻢ از سﻠطﻨت بﻪ جﻤﻬﻮرﻳت؛‬ ‫‪ -8‬تﻮاﻧاﻳﻰ تحﻠﻴﻞ ﻣاﻫﻴت سﻴاستﻫاى استعﻤار؛‬ ‫‪ -9‬تﻮاﻧاﻳﻰ ﻧشان دادن ﻧقاط استقرار اﻧﮕﻠﻴسﻫا روى ﻧقشﻪ در جﻨگﻫاى افغان و‬ ‫اﻧﮕﻠﻴس؛‬ ‫‪ -10‬تﻮاﻧاﻳﻰ استفاده از ﻧقشﻪﻫاى تارﻳخﻰ و اطﻠس ﻫا؛‬ ‫‪ -11‬تﻮاﻧاﻳﻰ درك عﻮاﻣﻞ تغﻴﻴرات سﻴاسﻰ؛‬

‫‪70‬‬

‫درس ﻫفدﻫﻢ‬

‫پادشاﻫﻰ اﻣﻴراﻣاناﷲخان و ﻧﻘش او در استرداد استﻘﻼل ﻛشﻮر‬

‫(ﻓبروري ‪ -1919‬جﻨﻮري ‪ 1929‬م‪).‬‬

‫شخصﻴت اﻣاناﷲخان‪ ،‬چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ‬ ‫بﻪ قدرت رسﻴدن وى‪ ،‬ﻧقش ﻣﻮصﻮف‬ ‫در استرداد استقﻼل و عقد ﻣعاﻫدات‬ ‫دوﻟت اﻣاﻧﻴﻪ با اﻧﮕﻠﻴسﻫا کﻪ ﻣﻮجب‬ ‫بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻦ استقﻼل افغاﻧستان‬ ‫ﮔردﻳد؛ ﻣطاﻟبﻰ اﻧد کﻪ دراﻳﻦ درس با‬ ‫آنﻫا‪ ،‬آشﻨاﻳﻰ حاصﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫اﻣﻴراﻣاناﷲخان‬

‫اﻣﻴر حبﻴب اﷲ خان در ‪ 21‬فبروري ‪ 1919‬در شکارﮔاه کﻠﻪ ﮔﻮش ﻟغﻤان بﻪ قتﻞ رسﻴد و‬ ‫در روز دوم کشتﻪ شدن وي‪ ،‬ﻧصراﷲ خان برادر اﻣﻴر‪ ،‬در جﻼل آباد و اﻣاناﷲخان پسرش در‬ ‫کابﻞ اعﻼن سﻠطﻨت کردﻧد؛ بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب ﻫﻢ زﻣان در کشﻮر دو حکﻮﻣت بﻪ وجﻮد آﻣد‪ ،‬چﻮن‬ ‫عﻼقﻪ و طرفداري ﻣردم ودربارﻳان از اﻣاناﷲخان زﻳاد بﻮد‪ ،‬ﻣﻮقف وي را ﻧسبت بﻪ ﻧصراﷲ خان‬ ‫ﻣستحکﻤتر ساخت بﻨابرآن ﻧصراﷲ خان از ادعاي سﻠطﻨت دست کشﻴد و اﻣاناﷲخان سﻠطﻨت‬ ‫خﻮد را طﻲ اعﻼﻣﻴﻪ ﻫاي ﻣفصﻞ چاپﻲ با اﻫداف و برﻧاﻣﻪﻫاى خﻮﻳش در رابطﻪ بﻪ استقﻼل کشﻮر‬ ‫بﻪ ﻣردم افغاﻧستان اعﻼم کرد‪ ،‬برخﻰ از ﻧقاط اعﻼﻣﻴﺔ پادشاﻫﻰ اﻣان ﷲ خان بﻪ شرح ذﻳﻞ است‪:‬‬ ‫«اي ﻣﻠت ﻣعظﻢ افغاﻧستان! ﻣﻦ ﻫﻨﮕام شﻬادت پدر وکاﻟت سﻠطﻨت را در کابﻞ داشتﻢ و اکﻨﻮن‬ ‫بﻪ اصاﻟت آن‪ ،‬بار سﻨﮕﻴﻦ اﻣاﻧت را ﻣتﻮک ً‬ ‫ﻼ و ﻣعتصﻤاً باﷲ بﻪ عﻬده ﮔرفتﻢ‪ .‬وقتﻲکﻪ ﻣﻠت بزرگ‬ ‫ﻣﻦ‪ ،‬تاج شاﻫﻲ را بر سرم ﻧﻬاد‪ ،‬ﻣﻦ عﻬد بستﻢ کﻪ باﻳستﻲ دوﻟت افغاﻧستان؛ ﻣاﻧﻨد ساﻳر قدرت ﻫاي‬ ‫ﻣستقﻞ جﻬان‪ ،‬در داخﻞ و خارج کشﻮر آزاد و ﻣستقﻞ باشد‪ ،‬ﻣﻠت افغاﻧستان در داخﻞ کشﻮر‬ ‫آزادي کاﻣﻞ داشتﻪ و از ﻫرﮔﻮﻧﻪ تجاوز و ظﻠﻢ ﻣحفﻮظ و ﻣردم فقط باﻳد ﻣطﻴع قاﻧﻮن باشﻨد و‬ ‫‪71‬‬

‫بس‪ .‬کار اجباري و بﻴﮕار در تﻤام رشتﻪﻫا ﻣﻤﻨﻮع و ﻣﻠغاست‪ .‬حکﻮﻣت ﻣا در افغاﻧستان اصﻼحات‬ ‫خﻮاﻫد ﻧﻤﻮد کﻪ ﻣﻠت و ﻣﻤﻠکت ﻣا بتﻮاﻧﻨد در بﻴﻦ ﻣﻠتﻫاى ﻣتﻤدن جﻬان‪ ،‬جاي ﻣﻨاسب و ﻣقام‬ ‫خﻮد را حاصﻞ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻣﻦ در اجرات اﻣﻮر کشﻮر ﻣشﻮرت را بﻪ حکﻢ و شاورﻫﻢ فﻲ اﻻﻣر رﻫبر‬ ‫قرار خﻮاﻫﻢ داد‪ .‬اي ﻣﻠت عزﻳز و اي قﻮم باتﻤﻴز در حفظ دﻳﻦ و دوﻟت و ﻣﻠت خﻮد بﻴدار و در‬ ‫ﻧﮕﻬباﻧﻲ وطﻦ خﻮﻳش ﻫﻮشﻴار باشﻴد‪ .‬ﻣﻦ از خداوﻧد (ج) براي شﻤا و اﻫﻞ اسﻼم و کﻠﻴﻪ بﻨﻲ ﻧﻮع‬ ‫اﻧسان خﻴر و سعادت ﻣﻲخﻮاﻫﻢ ‪.»...‬‬ ‫قبﻞ از اﻳﻦکﻪ اﻣاناﷲخان بﻪ قدرت برسد در قدم ﻧخست با تعداد زﻳادى از ﻣردم بار سﻮخ‬ ‫و ﻣﻨﻮر کشﻮر روابط را تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮده بﻮد‪ .‬و دوم اﻳﻦکﻪ اﻣاناﷲخان خﻮدش ﻧﻴز با اصﻼحات و‬ ‫تغﻴﻴرات عﻼقﻪﻣﻨد بﻮد و ﻧﻮآوري ﻣﻲخﻮاست‪ .‬سﻮم پﻴش از اﻳﻦکﻪ اﻣان اﷲ خان بﻪ حاکﻤﻴت‬ ‫برسد‪ ،‬در زﻣان حاکﻤﻴت پدر اﻣکاﻧات ﻻزم اجتﻤاعﻲ و سﻴاسﻲ را در اختﻴار داشت‪.‬‬ ‫اﻣﻴر اﻣاناﷲخان در سﻴاست خارجﻲ خﻮاﻫان استقﻼل کشﻮر از بﻴﮕاﻧﻪﮔان و حفظ تﻤاﻣﻴت‬ ‫ارضﻲ بﻮد‪ .‬او در اجتﻤاع بزرگ ﻣردم کابﻞ و قشﻮن ساکﻦ در پاﻳتخت کﻪ در ﻣﻴدان ﻣرادخاﻧﻲ‬ ‫حاضر بﻮدﻧد‪ ،‬سﻮار بر اسپ بدون ﻣحافظﻴﻦ و سپاه در بﻴﻦ جﻤعﻴت داخﻞ شد‪ .‬در حاﻟﻲکﻪ شﻤشﻴر‬ ‫برﻫﻨﻪ در کﻤر آوﻳختﻪ بﻮد‪ ،‬ﻧطق ﻣشﻬﻮر تارﻳخﻲ خﻮد را اﻳراد ﻧﻤﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻧطق در ﻣﻮرد ﻣساﻳﻞ‬ ‫ﮔﻮﻧاﮔﻮن بحث بﻪ عﻤﻞ آﻣد‪ ،‬شاه از جﻤﻠﻪ استقﻼل افغاﻧستان و آزادي فردي در داخﻞ کشﻮر‪،‬‬ ‫ﻣساوات‪ ،‬برادري و برابري‪ ،‬آزادي ﻣﻠت و تأﻣﻴﻦ عداﻟت و صداقت دوﻟت جدﻳد را ﻣطرح ساخت‪.‬‬ ‫در اثﻨاي اﻳراد بﻴاﻧﻴﻪ‪ ،‬صداى شادي و تﻬﻨﻴت از جﻤعﻴت حاضر در ﻣﻴدان برخاست و بﻪ اﻳﻦ صﻮرت‬ ‫دوﻟت جدﻳدي بﻪ ﻣﻴان آﻣد کﻪ در ظرف ده روز از طرف ﻣردم کشﻮر ﻣﻮرد حﻤاﻳت قرار ﮔرفت‪.‬‬ ‫اعﻼم ﻣشﻰ اﻣﻴر اﻣاناﷲخان طبقات و اقشار ﻣختﻠف؛ چﻮن دﻫقاﻧان‪ ،‬ﻣاﻟداران‪ ،‬تجاران‪،‬‬ ‫پﻴشﻪوران و روشﻨفکران را بﻪ حﻤاﻳت دوﻟت جدﻳد براﻧﮕﻴخت؛ زﻳرا ﻣﻮاد ﻣشﻰ ﻣذکﻮر بﻪ خﻮاستﻪ‬ ‫ﻫاي ﻣردم و ﻣﻠت ﻣطابقت ﻣﻲکرد‪.‬‬ ‫بﻪ سﻠسﻠﻪ اصﻼحات جدﻳد ﻣعاش ﻫر فرد عسکر کﻪ در ﻣاه ‪ 12‬روپﻴﻪ بﻮد بﻪ ‪ 20‬روپﻴﻪ افزاﻳش‬ ‫ﻳافت‪ ،‬دوﻟت تﻮجﻪ خﻮد را در آراﻣش و رفع ﻣاﻳحتاج سپاه کﻪ حافظ استقﻼل کشﻮر بﻮد‪ ،‬ﻣبذول‬ ‫داشت‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ بﻮد کﻪ اردوي شصت ﻫزار ﻧفري افغاﻧستان در سرا سر کشﻮر بﻪ پشتﻴباﻧﻲ از دوﻟت‬ ‫جدﻳد برخاست‪.‬‬ ‫اﻣاناﷲخان براي حصﻮل استقﻼل‪ ،‬جﻬاد را اعﻼن ﻧﻤﻮد طبقات ﻣختﻠف کشﻮر براى تحقق اﻳﻦ‬

‫‪72‬‬

‫ﻫدف ﻣتحد ﮔردﻳده و باﻻخره در سﻴزده اپرﻳﻞ ‪1919‬م‪ .‬افغاﻧستان بﻪ رﻫبرى شاه اﻣاناﷲخان‬ ‫اعﻼم استقﻼل کرد‪.‬‬ ‫شاه اﻣان اﷲ از استقﻼل افغاﻧستان بﻪ دوﻟت اﻧﮕﻠﻴس اطﻼع داد‪ ،‬چﻮن دوﻟت برتاﻧﻴا حاضر ﻧبﻮد‬ ‫از ﻧفﻮذ استعﻤاري خﻮﻳش صرفﻧظر کﻨد و استقﻼل افغاﻧستان را بﻪ رسﻤﻴت بشﻨاسد‪ ،‬در جﻮاب‬ ‫ﻧاﻣﻪ فقط تسﻠﻴت ﻧاﻣﻪ ﻳﻰ ﻣبﻨﻲ بر فﻮت پدرش فرستاد و از استقﻼل ﻫﻴچ تذکرى بﻪعﻤﻞ ﻧﻴاورد‪.‬‬ ‫اﻣاناﷲخان بﻪخاطر اﻳﻦکﻪ ﻣﻮضﻮع بﻪ رسﻤﻴت‬ ‫شﻨاختﻦ استقﻼل افغاﻧستان را بﻪ کرسﻲ بﻨشاﻧد‬ ‫عساکر افغاﻧﻲ را در ﻧقاط ﻣختﻠف ﻣرز ﻫﻨد‬ ‫برتاﻧﻮي اعزام و ﻣتﻤرکز ساخت و براي کسب‬ ‫استقﻼل سﻴاسﻲ افغاﻧستان جﻨگ سﻮم افغان و‬ ‫اﻧﮕﻠﻴس صﻮرت ﮔرفت‪ .‬سﻮقﻴات ﻧﻴرو ﻫاي افغاﻧﻲ‬ ‫در جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﺔ کشﻮر (خﻴبر‪ ،‬پکتﻴا و قﻨدﻫار)‬ ‫قصر داراﻻﻣان‬ ‫عﻠﻴﻪ تجاوز ﮔران اﻧﮕﻠﻴسﻲ آغاز ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ) ﻣذاﻛرة صﻠح راوﻟپﻨدي ‪ 18‬اﮔست ‪ 1919‬ﻣﻴﻼدى‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا بعد از جﻨگ با افغاﻧستان ترجﻴح دادﻧد کﻪ با دوﻟت افغاﻧستان کﻨار بﻴاﻳﻨد و ﻣساﻳﻞ را‬ ‫در پشت ﻣﻴز ﻣذاکره حﻞ کﻨﻨد‪ ،‬ﻟذا بعد از ﻣبادﻟﺔ ﻳك تعداد ﻣکاتﻴب بﻴﻦ حکﻮﻣتﻫا ﻳك ﻫﻴئت‬ ‫صﻠح بﻪ رﻳاست عﻠﻲ احﻤد خان وزﻳر داخﻠﻪ عازم راوﻟپﻨدي شد و با سر ﮔراﻧت ‪Sir Grant‬‬ ‫رئﻴس ﻫﻴأت برتاﻧﻴا در کﻨفراﻧس اشتراك ﻧﻤﻮد و بعد از چﻨدﻳﻦ جﻠسﻪ باﻵخره ﻣعاﻫده صﻠح‬ ‫راوﻟپﻨدى بﻴﻦ دوﻟتﻴﻦ بﻪ اﻣضا رسﻴد‪ .‬ﻣﮕر ﻣفاد اﻳﻦ قرار داد بﻪ ﻧفع اﻧﮕﻠﻴس و بﻪ ضرر افغاﻧستان‬ ‫تﻤام شد‪.‬‬ ‫ب) ﻣذاﻛرة ﻣﻮﻧسﻮري ‪ 1920‬ﻣﻴﻼدى‬ ‫چﻮن کﻨفراﻧس صﻠح راوﻟپﻨدي بﻪ ضرر افغاﻧستان بﻪ اﻣضا رسﻴده بﻮد‪ ،‬دوﻟت افغاﻧستان از‬ ‫حکﻮﻣت برتاﻧﻴا اﻣضاى ﻳك ﻣعاﻫدة کاﻣﻞ بﻪ اساس حقﻮق ﻣساوي را ﻣطاﻟبﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬باﻵخره بﻪ‬ ‫تارﻳخ ‪ 9‬ﻣارچ ‪1920‬م‪ .‬دوﻟت اﻧﮕﻠﻴس از اﻣﻴر دعﻮت کرد تا ﻫﻴأت افغاﻧﻲ را بﻪ ﻣﻮﻧسﻮري اعزام‬ ‫دارد‪ .‬ﻫﻴأت افغاﻧﻲ بﻪ رﻳاست ﻣحﻤﻮد طرزي وزﻳر خارجﻪ افغاﻧستان و ﻧﻤاﻳﻨدة برتاﻧﻴا جﻠسات شان‬ ‫را در ﻣﻮﻧسﻮرى آغاز کردﻧد‪ .‬ﻣذاکرات ﻣذکﻮر حدود سﻪ ﻣاه دوام ﻧﻤﻮد؛ اﻣا ﻧتﻴجﻪ ﻧداد و ﻫﻴأت‬ ‫‪73‬‬

‫افغاﻧﻲ بعد از ﻣذاکرات خستﻪ کﻦ و طﻮﻻﻧﻰ بدون آنکﻪ کدام قراردادي اﻣضا کرده باشد بﻪ‬ ‫کابﻞ عﻮدت ﻧﻤﻮد؛ وﻟﻰ اﻧﮕﻠﻴسﻫا بعدﻫا دﻳدﻧد کﻪ افغاﻧستان با ﻣﻤاﻟك دﻳﮕر روابط دﻳپﻠﻮﻣاتﻴك‬ ‫را آغاز کرده است بﻨا ًء در پﻲ آن شدﻧد تا ﻫﻴأت بﻪ افغاﻧستان فرستاده و ﻣذاکره را دوباره از‬ ‫سر ﮔﻴرﻧد‪.‬‬ ‫ج‪ -‬ﻣﻌاﻫدة ﻛابﻞ ‪ 22‬ﻧﻮاﻣبر ‪ 1921‬ﻣﻴﻼدى‬ ‫ﻫﻴأت برتاﻧﻮي بﻪ سرکردهﮔﻲ سرﻫﻨري دابس وارد کابﻞ شد و ﻣذاکرات خﻮﻳش را با وزﻳر‬ ‫خارجﺔ افغاﻧستان‪ ،‬ﻣحﻤﻮد طرزي آغاز کرد‪ .‬ﻣذاکرات تقرﻳباً ﻳازده ﻣاه طﻮل کشﻴد‪ ،‬چﻮن تقاضا‬ ‫و خﻮاستﻪ ﻫاي ﻫردو جاﻧب در تقابﻞ قرار داشت؛ ﻧزدﻳك بﻮد کﻪ ﻣذاکرات طﻮﻻﻧﻲ ﻳازده ﻣاﻫﻪ‬ ‫قطع شﻮد‪ .‬سراﻧجام‪ ،‬ﻣعاﻫدة کابﻞ در ‪ 22‬ﻧﻮاﻣبر ‪ 1921‬بﻪ اﻣضارسﻴد و دوﻟت اﻧﮕﻠﻴس استقﻼل‬ ‫افغاﻧستان را بﻪ رسﻤﻴت شﻨاخت و دوﻟتﻴﻦ بﻪ تبادﻟﺔ سفﻴران بﻴﻦ کابﻞ و ﻟﻨدن ﻣﻮافقت کردﻧد‪.‬‬ ‫اﻳجاد دوﻟت ﻣستقﻞ افغاﻧستان در عرصﺔ سﻴاست خارجﻲ ضربﺔ ﻣرﮔباري بر ﻣﻮاضع استعﻤاري‬ ‫اﻧﮕﻠﻴس در شرق ﻣﻴاﻧﻪ و شرق ﻧزدﻳك وارد کرد و در روﻧد ﻣبارزة تارﻳخﻲ ضد استعﻤاري در‬ ‫آسﻴا تأثﻴرات عﻤﻴق وارد ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ اعﻼﻣﻴﻪ ﻫاي شاه اﻣاناﷲخان و ﮔروه‬ ‫دوم در ﻣﻮرد چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ و حصﻮل استقﻼل کشﻮر با ﻫﻢ ﮔفتﮕﻮ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬کدام عﻮاﻣﻞ باعث شد تا ﻧصراﷲ خان از ادعاي سﻠطﻨت دست بکشد و زﻣﻴﻨﻪ براي بﻪ‬ ‫قدرت رسﻴدن شاه اﻣاناﷲخان ﻣساعد ﮔردد؟‬ ‫‪ -2‬در رابطﻪ بﻪ اعﻼﻣﻴﻪ ﻫاي شاه اﻣاناﷲخان ﻣختصر ﻣعﻠﻮﻣات دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -3‬استقﻼ افغاﻧستان بر اساس ﻣعاﻫده حاصﻞ شد؟‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان راجع بﻪ شخصﻴت شاه اﻣاناﷲخان از ﻣﻨبابع دست داشتﻪ شان ﻣعﻠﻮﻣات را بﻪ دست‬ ‫آورده و آنرا در صﻨف بﻪ دﻳﮕر ﻫﻤصﻨفان شان قرائت ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪74‬‬

‫درس ﻫجدﻫﻢ‬

‫استرداد استﻘﻼل ﻛشﻮر و جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﻪ ﻧبرد‬

‫دراﻳﻦ درس با چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ استرداد استقﻼل افغاﻧستان و‬ ‫اﻫﻤﻴت جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﺔ ﻧبرد کﻪ بﻪ شکست اﻧﮕﻠﻴسﻫا و‬ ‫ﻣتارکﻪ ﻣﻨجر شد آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬

‫قبﻞ از اﻳﻦکﻪ در بارة جبﻬات استرداد استقﻼل در ﻣقابﻞ اﻧﮕﻠﻴس ﻳادآورى کﻨﻴﻢ‪ ،‬تذکر ﻳك‬ ‫ﻣطﻠب ضرورى است و آن اﻳﻦکﻪ ﻣا تﻨﻬا استرداد استقﻼل را ﻣﻨحصر ﻫﻤﻴﻦ جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﻪ ﻣقﻴد‬ ‫ﻧسازﻳﻢ‪ .‬حقﻴقت روشﻦ اﻳﻦ است کﻪ در استرداد استقﻼل ﻫر ﻣﻨطقﻪ در ﻣقابﻞ اﻧﮕﻠﻴس بﻪ ﻳك‬ ‫سﻨﮕر حفظ استقﻼل و دفاع تبدﻳﻞ شده بﻮد‪ ،‬ﻣﮕر شکست قطعﻰ بﻪ ﻫﻤت و فداکارى آنعده‬ ‫افغانﻫا بﻪعﻤﻞ آﻣد کﻪ تحت رﻫبرى دوﻟت اﻣاﻧﻰ در جبﻬات ﻣذکﻮر ﻣﻰجﻨﮕﻴدﻧد‪.‬‬ ‫دوﻟت اﻣاﻧﻰ از آغاز زﻣاﻣدارى خﻮد بﻪ حکﻤراﻧان اﻧﮕﻠﻴسﻰ در ﻫﻨد خاطرﻧشان ساخت کﻪ‬ ‫دوﻟت جدﻳد افغاﻧستان تداوم ارتباطات را تحت ﻣعاﻫدات قبﻠﻰ ﻧﻤﻰ خﻮاﻫد‪ ،‬اعﻠﻴحضرت‬ ‫اﻣاناﷲخان در سﻮم ﻣارچ ﻣکتﻮبﻰ را بﻪ ﻧائب اﻟحکﻮﻣﺔ اﻧﮕﻠﻴسﻰ در ﻫﻨد ﻻرد چﻠسفﻮرد فرستاد‪.‬‬ ‫در ﻧاﻣﻪ ذکر شده بﻮد کﻪ در ﻣعاﻫدة ‪1905‬م‪ .‬تجدﻳد ﻧظر صﻮرت ﮔرفتﻪ و استقﻼل افغاﻧستان‬ ‫تﻮسط اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻪ شﻮد‪ .‬دوﻟت اﻣاﻧﻰ بدون اﻳﻦکﻪ بﻪ جﻮاب ﻣکتﻮب ﻣذکﻮر‬

‫‪75‬‬

‫ﻣﻨتظر بﻤاﻧد‪ ،‬با ﻳك عده کشﻮرﻫا و از جﻤﻠﻪ با اتحاد شﻮروى ﻧﻮ تأسﻴس‪ ،‬و تﻮسط شﻮروى با‬ ‫دوﻟتﻫاى اروپاﻳﻰ ارتباطات خﻮﻳش را تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻤزﻣان بﻪ آن‪ ،‬آﻣادهﮔﻰ جﻨگ استقﻼل را‬ ‫عﻠﻴﻪ اﻧﮕﻠﻴس آغاز کرد‪ .‬دراﻳﻦ اثﻨا شﻮراى دفاع از کشﻮر تشکﻴﻞ ﮔردﻳد و براى حﻤﻼت قاطعاﻧﻪ‬ ‫در جﻨﻮب‪ ،‬جﻨﻮب غرب و شرق افغاﻧستان آﻣادهﮔﻰ روى دست ﮔرفتﻪ شد‪.‬‬ ‫جبﻬﺔ شرق‪ :‬تﻼشﻫا براى استرداد استقﻼل کشﻮر از ابتداى زﻣاﻣدارى دوﻟت اﻣاﻧﻰ آغاز‬ ‫ﮔردﻳده بﻮد‪ ،‬ﻣﮕر در ﻣاه اپرﻳﻞ کﻮششﻫاى ﻣﻨظﻢ قﻮتﻫاى افغاﻧﻰ قﻮﻳتر و سرﻳعتر شد‪ .‬ﻧخستﻴﻦ‬ ‫حرکت قﻮاى افغاﻧﻰ در سﻨﮕر شرقﻰ با رسﻴدن سپﻪساﻻر صاﻟحﻣحﻤدخان و قﻮتﻫاى ﻣﻨظﻢ آن بﻪ‬ ‫جﻼ ل آباد شروع شد‪ .‬ﻫﻤزﻣان‪ ،‬قﻮتﻫاى ﻣردﻣﻰ و جﻮاﻧان داو طﻠب بﻪ اﻳﻦ صفﻮف پﻴﻮستﻨد‪.‬‬ ‫در سﻨﮕر شرقﻰ در سﻮم ﻣاه ﻣﻰ‪ ،‬جﻨگ با ﻳك حﻤﻠﺔ ﻧاﮔﻬاﻧﻰ قﻮتﻫاى افغاﻧﻰ آغاز ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ حﻤﻠﻪ آنقدر ﻧﻴروﻣﻨد و سرﻳع بﻮد کﻪ فضاى ترس را در ﻣﻴان ﻟشکرﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ اﻳجاد کرد‬ ‫و اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ عقب ﻧشﻴﻨﻰ ﻣجبﻮر شدﻧد‪ .‬قﻮاى افغاﻧﻰ در طﻰ ﻳك ﻫفتﻪ جﻨگ قﻮاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ‬ ‫را از کﻨار ﻧﻨﮕرﻫار تا پﻴشاور طﻮرى عقب زدﻧد کﻪ تﻮان بازﮔشت در آنﻫا باقﻰ ﻧﻤاﻧد‪ .‬در دﻫﻠﻰ‬ ‫و ﻟﻨدن سﻴاسﻴﻮن و ﻧظاﻣﻴان اﻧﮕﻠﻴس حﻤﻼت ﻧاﮔﻬاﻧﻰ و فتﻮحات پﻰ در پﻰ افغانﻫا را سرآغاز‬ ‫شکست بزرگ براى ﻣﻨافع اﻧﮕﻠﻴسﻫا در آسﻴا تﻠقﻰ کردﻧد‪ ،‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬حﻤﻼت ﻣتقابﻞ را آغاز‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧد آنﻫا از تﻤام اﻣکاﻧات زﻣﻴﻨﻰ و ﻫﻮاﻳﻰ خﻮد استفاده کردﻧد و بﻪ وسﻴﻠﺔ بﻤباردﻣان سﻨﮕﻴﻦ‪،‬‬ ‫ﻣﻮرا ل قﻮاى شکست خﻮرده خﻮد را تقﻮﻳﻪ کردﻧد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب جﻠﻮ‪ ،‬پﻴشروى قﻮاى افغاﻧﻰ‬ ‫را ﮔرفتﻪ و آنﻫا را تا سرحد تﻮرخﻢ بﻪ عقب ﻧشﻴﻨﻰ ﻣجبﻮر ساختﻨد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا از ﻳكطرف‬ ‫راهﻫاى ﻟﻮژستﻴکﻰ را ﻣسدود ساختﻪ و از طرف دﻳﮕر‪ ،‬شﻬرﻫاى جﻼل آباد و کابﻞ را بﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬ ‫بﻤباردﻣان کردﻧد کﻪ تعدادى زﻳادى از اطفال و ساﻟخﻮردهﮔان کﻪ در شﻬرﻫا باقﻰ ﻣاﻧده بﻮدﻧد‬ ‫بﻪ شﻬادت رسﻴدﻧد‪ .‬اﻳﻦ بﻤباردﻣان آنقدر شدﻳد و سﻨﮕﻴﻦ بﻮد کﻪ ﻳك عده از ﻣاﻣﻮران بﻠﻨدرتبﺔ‬ ‫دوﻟت اﻣاﻧﻰ درخﻮاست ﻧﻤﻮدﻧد تا پاﻳتخت را از کابﻞ بﻪ ﻳك جاى ﻣصﻮن اﻧتقال داده شﻮد؛ ﻣﮕر‬ ‫اعﻠﻴحضرت اﻣاناﷲخان اﻳﻦ پﻴشﻨﻬاد را ﻧپذﻳرفت و رﻫبرى جﻨگ را تا ﻣرحﻠﺔ پﻴروزى از کابﻞ بﻪ‬ ‫عﻬده ﮔرفت‪.‬‬ ‫‪76‬‬

‫جبﻬﺔ جﻨﻮب شرق‪ :‬سﻮقﻴات جبﻬﺔ جﻨﻮب شرق کشﻮر تحت رﻫبرى سپﻪساﻻر ﻣحﻤد‬ ‫ﻧادرخان پﻴشبرده ﻣﻰشد‪ ،‬بﻪ اساس فﻴصﻠﺔ دوﻟت اﻣاﻧﻰ‪ ،‬سپﻪساﻻر ﻣحﻤدﻧادر خان با قﻮاى ﻣﻨظﻢ‬ ‫در بﻴست و چﻬارم ﻣاه اپرﻳﻞ بﻪ ﮔردﻳز رسﻴد‪ .‬در ﮔردﻳز جﻮاﻧان داوطﻠب از اقﻮام ﻣختﻠف بﻪ‬ ‫دور ﻧادر خان جﻤع شدﻧد‪ .‬سپﻪساﻻر ﻣحﻤدﻧادر خان براى تﻨظﻴﻢ و ترتﻴب قﻮاى خﻮد براى دو‬ ‫ﻫفتﻪ در ﮔردﻳز باقﻰ ﻣاﻧد‪ .‬در چﻬاردﻫﻢ ﻣاه ﻣﻰ‪ ،‬در تﻤام پکتﻴا ﻧقارة استقﻼل بﻪصدا درآﻣد‬ ‫و قﻮاى افغاﻧﻰ بﻪ سﻨﮕرﻫاى اﻧﮕﻠﻴس حﻤﻠﻪ کردﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ شکست ﻣﻮاجﻪ شده‪ ،‬ﻣراکز‬ ‫ﻧظاﻣﻰ خﻮد را ﻳکﻰ پﻰ دﻳﮕر از دست ﻣﻰدادﻧد‪ .‬قﻮتﻫاى افغاﻧﻰ قﻠعﺔ تﻞ‪ ،‬واﻧﻪ و تﻤاﻣﻰ ﻣراکز‬ ‫ﻧظاﻣﻰ اﻧﮕﻠﻴسﻰ را تصرف کردﻧد‪ .‬ﻣﮕر در اثر حﻤﻠﺔ قاطعﻰکﻪ در ‪ 26‬ﻣاه ﻣﻰ‪ ،‬بﻪ وقﻮع پﻴﻮست‪،‬‬ ‫دشﻤﻦ تﻮان و اﻣﻴد خﻮد را از دست داد‪ ،‬بﻨا بر آن اﻧﮕﻠﻴسﻫا در سﻮم ﻣاه جﻮن از دوﻟت اﻣاﻧﻰ‬ ‫خﻮاﻫان ﻣتارکﻪ و آتشبس شدﻧد‪.‬‬ ‫جبﻬﺔ جﻨﻮب‪ :‬در جﻨﻮب کشﻮر سﻮقﻴات تحت رﻫبرى اعتﻤاداﻟدوﻟﻪ سردار عبداﻟقدوس‬ ‫خان پﻴش برده ﻣﻰشد و براى جﻨگ استقﻼل‪ ،‬ﻣردم ﻣﻨاطق ﻣختﻠف حﻮزة جﻨﻮب در حاﻟت‬ ‫آﻣاده باش و ﻣﻨتظر اﻣر ﻣرکز بﻮدﻧد‪ .‬اعتﻤاداﻟدوﻟﻪ براى تﻨظﻴﻢ اﻣﻮر جﻨگ با اﻧﮕﻠﻴسﻫا از کابﻞ‬ ‫بﻪ ﻣقصد قﻨدﻫار حرکت ﻧﻤﻮد‪ .‬در زﻣان ترك کابﻞ تعداد ﻣحدود با او ﻫﻤراه بﻮدﻧد‪ ،‬ﻣﮕر تا‬ ‫ﻣﻴدان وردك و غزﻧﻰ تعداد ﻟشکر ﻣردﻣﻰ اعتﻤاداﻟدوﻟﻪ بﻪ ﻫزاران ﻧفر رسﻴد‪ .‬با ورود بﻪ قﻨدﻫار‪،‬‬ ‫جﻮاﻧان داوطﻠب با اﻳشان ﻳکجا شدﻧد و تعداد ﻟشکر بﻪ دهﻫا ﻫزار تﻦ رسﻴد‪.‬‬ ‫در قﻨدﻫار‪ ،‬ﻫﻨﻮز ترتﻴب و تﻨظﻴﻢ قﻮتﻫا تکﻤﻴﻞ ﻧبﻮد کﻪ عساکر اﻧﮕﻠﻴسﻰ بر ﻣحافظﻴﻦ‬ ‫افغاﻧﻰ در سپﻴﻦ بﻮﻟدك و پشﻴﻦ حﻤﻠﻪ ﻧاﮔﻬاﻧﻰ ﻧﻤﻮده و در ﻳك جﻨگ ﻧابرابر ﻣحافظﻴﻦ افغاﻧﻰ‬ ‫بﻪ شﻬادت رسﻴدﻧد‪ .‬با شﻨﻴدن اﻳﻦ خبر‪ ،‬ﻣردم قﻨدﻫار بﻪ شﻤﻮل جﻮاﻧان داوطﻠب احساساتﻰ شده‬ ‫و بﻪ سردار عبداﻟقدوس خان اﻳﻦ ﻣﻮقع را ﻧدادﻧد تا قﻮتﻫاى خﻮد را ترتﻴب و تﻨظﻴﻢ کﻨد؛ بﻨابر‬ ‫اﻳﻦ بدون تأخﻴر در ‪ 26‬ﻣاه ﻣﻰ باﻻى ﻣراکز ﻧظاﻣﻰ دشﻤﻦ ﻫجﻮم بردﻧد؛ ﻣﮕر عساکر اﻧﮕﻠﻴسﻰ‬ ‫قبﻞ از آنکﻪ در ﻣقابﻞ شﻤشﻴر افغاﻧان ﻣقاوﻣت کﻨﻨد‪ ،‬پﻴش از اﻳﻦ‪ ،‬ﻣراکز خﻮد را تخﻠﻴﻪ کرده‬ ‫بﻮدﻧد‪.‬‬

‫‪77‬‬

‫قﻮتﻫاى افغاﻧﻰ ﻣتﻮاتر سﻨﮕرﻫاى ﻣستحکﻢ اﻧﮕﻠﻴسﻫا را تصرف کردﻧد و تا شﻬر کﻮﻳتﻪ‬ ‫تﻤام ﻣﻨطقﻪ را از ﻣﻮجﻮدﻳت دشﻤﻦ پاك سازى ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬وقتﻰ کﻪ افغانﻫاى فاتح بﻪ شﻬر کﻮﻳتﻪ‬ ‫رسﻴدﻧد‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا از دوﻟت اﻣاﻧﻰ درخﻮاست ﻣتارکﻪ و آتشبس ﻧﻤﻮدﻧد و در سﻮم ﻣاه جﻮن‬ ‫آتشبس در بﻴﻦ دوﻟتﻴﻦ بر قرار شد و ﻫﻤزﻣان با آن روﻧد دﻳپﻠﻮﻣاتﻴك پذﻳرفتﻦ استقﻼل افغاﻧستان‬ ‫آغاز ﮔردﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻣحاذ سﻪ ﮔاﻧﻪ و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد‬ ‫پاﻟﻴسﻰ اﻧﮕﻠﻴس در قبال افغاﻧستان با ﻫﻢ بحث کﻨﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬ﻧقش ﻧادرخان را در پﻴشرفت ﻣحاذ پکتﻴا چﮕﻮﻧﻪ ارزﻳابﻰ ﻣﻰکﻨﻴد؟‬ ‫‪ .2‬صاﻟحﻣحﻤدخان در کدام جبﻬﻪ تﻮظﻴف ﮔردﻳده بﻮد و چﻪ دست آورد داشت؟‬ ‫‪ .3‬قﻠعﺔ تﻞ چﮕﻮﻧﻪ فتح شد؟‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از روى ﻣﻨابع وﻣآخذ‪ ،‬راجع بﻪ پﻴاﻣدﻫا و عﻮاقب ﻧبردﻫاى جبﻬات سﻪ ﮔاﻧﻪ ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫حاصﻞ و در صﻨف اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫درس ﻧزدﻫﻢ‬

‫اصﻼحات و رﻳﻔﻮرم (‪ 1928 – 1921‬م‪).‬‬

‫اصﻼحــات و کارکردﻫــاى عﻤــدة‬ ‫دوﻟت اﻣﻴراﻣاناﷲخــان‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ ا ﻧد کﻪ‬ ‫دراﻳﻦ درس بﻪ آن آشــﻨا ﻣﻰشــﻮﻳد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤﻮد طرزى‬

‫حصﻮل استقﻼل سﻴاسﻲ افغاﻧستان در سال ‪ 1919‬ﻣﻴﻼدي ﻣصادف بﻪ ‪ 1298‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬ﻣﻨحﻴث‬ ‫واقعﺔ بزرگ تارﻳخﻲ بر اوضاع سﻴاسﻰ اجتﻤاعﻲ‪ ،‬اقتصادى و فرﻫﻨﮕﻰ کشﻮر تأثﻴر عﻤﻴق ﮔذاشت‬ ‫و افغاﻧستان وارد ﻳك ﻣرحﻠﺔ جدﻳد ﮔردﻳد‪ .‬از آنجاى کﻪ شاه اﻣاناﷲخان از ﻣحبﻮبﻴت زﻳاد در‬ ‫بﻴﻦ اکثرﻳت ﻣردم برخﻮردار بﻮد با پشتﻴباﻧﻲ و حﻤاﻳت آنﻫا بﻪ آوردن ﻳك سﻠسﻠﻪ اصﻼحات‬ ‫اقدام ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ اصﻼحات و تحﻮﻻت شاﻣﻞ دو ﻣرحﻠﻪ بﻮد‪:‬‬ ‫ﻣرحﻠﺔ ﻧخست کﻪ از سال ‪ 1919‬اﻟﻲ ‪ 1924‬دوام کرد‪ .‬دراﻳﻦ ﻣرحﻠﻪ ﻣردم افغاﻧستان کﻪ‬ ‫خﻮاﻫان پﻴشرفت بﻮدﻧد از اصﻼحات جدﻳد استقبال ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫ﻣرحﻠﺔ دوم اصﻼحات کﻪ از ‪ 1924‬اﻟﻰ ختﻢ ﻧظام اﻣاﻧﻰ را در بر ﻣﻰﮔرفت بﻨا بر ﻳك سﻠسﻠﻪ‬ ‫عﻮاﻣﻞ داخﻠﻲ و خارجﻲ جﻨبﻪ عﻤﻠﻰ پﻴدا ﻧکرد‪ .‬شاه اﻣاناﷲخان ﻣﻲخﻮاست بﻪ زودترﻳﻦ فرصت‬ ‫برﻧاﻣﻪﻫاى عﻤراﻧﻰ و اﻧکشافﻰ ﻣبﻨﻰ بر داشتﻦ شﻬرﻫا‪ ،‬قصرﻫا و عﻤارات‪ ،‬و تفرﻳح ﮔاهﻫا‪،‬‬ ‫فابرﻳکﻪﻫا و ﻣردم آراستﻪ با تﻤدن و فرﻫﻨگ جدﻳد داشتﻪ باشد‪ .‬ﻣﻮصﻮف در پرتﻮ ﻫﻤﻴﻦ اﻫداف‬ ‫و رسﻴدن بﻪ آن بدون در ﻧظرداشت واقعﻴتﻫا و وضعﻴت فرﻫﻨﮕﻰ جاﻣعﻪ از عجﻠﻪ و شتابزدهﮔﻲ‬ ‫کار ﮔرفت کﻪ عﻮاقب ﻧاﮔﻮار را در قبال داشت‪.‬‬ ‫‪79‬‬

‫ﻳکﻲ از تحﻮﻻت بسﻴار ﻣﻬﻢ ﻣرحﻠﺔ اول اصﻼحات‪ ،‬تصﻮﻳب ﻧخستﻴﻦ قاﻧﻮن اساسﻲ افغاﻧستان‬ ‫در سال ‪1923‬م‪ .‬در ﻟﻮﻳﺔ جرﮔﻪ (‪) 882‬ﻧفري در جﻼل آباد بﻮد کﻪ بعد اﻳﻦ قاﻧﻮن در ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ‬ ‫پغﻤان در سرطان سال ‪ 1924‬تأﻳﻴد و تﻮشﻴح ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫قاﻧﻮن اساسﻲ کﻪ ﻧخستﻴﻦ قدم در برﻧاﻣﺔ اصﻼحات اﻣاناﷲخان شﻤرده ﻣﻰشد‪ ،‬ﻧظام شاﻫﻲ‬ ‫ﻣشروطﻪ را تثبﻴت و ﻣﻬﻤترﻳﻦ اصﻼحات در زﻣﻴﻨﺔ اقتصادي بﻮد؛ چﻮن در ﻧتﻴجﺔ جﻨگ در برابر‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ خاطر استقﻼل کشﻮر در ‪1919‬م‪ .‬خزاﻧﺔ دوﻟتﻲ کشﻮر بﻪ طﻮر کاﻣﻞ تخﻠﻴﻪ ﮔردﻳده‬ ‫بﻮد‪ .‬ضرور بﻮد کﻪ ذخاﻳر پﻮﻟﻰ کﻪ بدون آن عﻤﻠﻲ کردن ﻫﻴچ ﻳك از اصﻼحات و اﻧکشافات‬ ‫در کشﻮر ﻣﻤکﻦ ﻧبﻮد‪ ،‬بﻪ وجﻮد آﻳد‪ .‬روى ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨظﻮر شاه اﻣاناﷲخان رﻳفﻮرم و برﻧاﻣﻪﻫاى‬ ‫اصﻼحات اداري و ﻣاﻟﻲ را آغاز کرد‪.‬‬ ‫اﻣﻮر ﻣاﻟﻲ و اﻗتصادي‬ ‫شاه اﻣاناﷲخان در ﻣرحﻠﺔ ﻧخست تطبﻴق اصﻼحات‪ ،‬بﻪ ﻣﻮاﻧع روبﻪرو ﻧﮕردﻳد‪ .‬ﻣﻮصﻮف فشار‬ ‫تحﻤﻴﻞ ﻣاﻟﻴات را بر ﻣﻠت تخفﻴف بخشﻴد‪ .‬ﻣاﻟﻴات اراضﻲ را از جﻨس بﻪ ﻧقد عﻮض ﻧﻤﻮد و تﻤام‬ ‫افراد ﻣاﻟﻴﻪ دﻫﻨده بﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣستقﻴﻢ و بدون وساطت خان و ﻣﻠك با دفاتر ﻣاﻟﻲ دوﻟت در ارتباط‬ ‫شدﻧد‪ ،‬براي ﻣاﻟﻴﻪ ﻣﻮاشﻲ قاﻧﻮﻧﻰ بﻪﻧام «ﻣحصﻮل ﻣﻮاشﻲ» وضع شد‪.‬‬ ‫براي تﻨظﻴﻢ اﻣﻮر ﻣاﻟﻰ ادارات‪ ،‬در کابﻞ ﻣکتبﻰ بﻪﻧام «اصﻮل دفتر دارى» ساختﻪ شد کﻪ فارغان‬ ‫آن بﻪ صفت ﻣاﻣﻮران ﻣاﻟﻴﺔ کشﻮر ﮔﻤاشتﻪ ﻣﻰشدﻧد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب اﻣﻮر حسابﻲ کﻬﻨﺔ دوﻟت بﻪ‬ ‫سﻴستﻢ عصري تبدﻳﻞ شد‪ .‬ﻣکتب حکام در ﻣرکز تأسﻴس شده و فارغان آن بﻪ حکﻮﻣتﻫاى‬ ‫ﻣحﻠﻲ ﻣقرر ﻣﻰشدﻧد‪.‬‬ ‫تجارت ﻧﻴز وسعت ﻳافت‪ ،‬تعدد تعرفﻪﻫاى ﮔﻤرکﻰ داخﻠﻲ ﻟغﻮ شد و در ﻧتﻴجﺔ اﻳﻦ رﻳفﻮرم‬ ‫اﻧکشاف سرﻣاﻳﻪ داري تسرﻳع ﮔردﻳد‪ ،‬ﻣحاکﻢ شرعﻲ و ﻣعاﻣﻼت تجارتﻲ بﻪ وجﻮد آﻣد و‬ ‫شرکتﻫا و کﻤپﻨﻰﻫاى تجارتﻲ در کابﻞ تأسﻴس شد‪.‬‬ ‫دوﻟت اﻣاﻧﻴﻪ در صدد ساختﻦ فابرﻳکﻪﻫا و تﻤدﻳد خط آﻫﻦ در افغاﻧستان شد و با دو شرکت‬ ‫جرﻣﻨﻲ و فراﻧسﻮي قراردادﻫاﻳﻰ صﻮرت ﮔرفت کﻪ طبق آن در ده سال خط آﻫﻦ از جﻨﻮب بﻪ‬ ‫شﻤال افغاﻧستان اﻣتداد ﻣﻰﻳافت‪.‬‬ ‫تﻤدﻳد ﻟﻴﻦ تﻴﻠﮕراف و تﻴﻠﻴفﻮن از ﻣرکز بﻪ وﻻﻳات کشﻮر زﻳر دست ﮔرفتﻪ شد‪ ،‬استﻴشﻦ ﻫاﻳﻲ‬ ‫در پغﻤان‪ ،‬جﻼل آباد و قﻨدﻫار زﻳر کار قرار ﮔرفت‪ ،‬کارخاﻧﻪ ﻫاي ترﻣﻴﻢ ﻣﻮتر و پرزه سازي‪،‬‬ ‫صابﻮن‪ ،‬عطرﻳات‪ ،‬ﻧختابﻲ‪ ،‬پارچﻪ بافﻲ‪ ،‬پﻨبﻪ‪ ،‬روغﻦکشﻰ و ﻧجارى در قﻨدﻫار‪ ،‬ﻫرات و ﻣزار‬ ‫‪80‬‬

‫شرﻳف تأسﻴس شد‪ .‬پﻮستﻪ ﻫﻮاﻳﻲ داخﻠﻰ بﻴﻦ کابﻞ و ﻣزارشرﻳف‪ ،‬و پﻮستﺔ خارجﻰ بﻴﻦ اتحاد‬ ‫شﻮروى و افغاﻧستان‪ ،‬اﻳران و ترکﻴﻪ اﻳجاد ﮔردﻳد‪ .‬بﻨد غازي و بﻨد سراج غزﻧﻲ تکﻤﻴﻞ شد‪ .‬براى‬ ‫استخراج ﻣعادن ﻻجﻮرد بدخشان‪ ،‬ﻧفت ﻫرات‪ ،‬زغال سﻨگ‪ ،‬ﮔﻮﮔرد‪ ،‬سرب‪ ،‬ابرك‪ ،‬تباشﻴر‬ ‫وغﻴره برﻧاﻣﻪ روي دست ﮔرفتﻪ شد؛ ﻫﻢچﻨان؛ پﻼن تأسﻴس فابرﻳکﺔ ذوب آﻫﻦ تحت بررسﻰ‬ ‫قرار ﮔرفت‪.‬‬ ‫در ﻧتﻴجﺔ اﻳﻦ رﻳفﻮرم‪ ،‬عاﻳدات دوﻟت ﻧسبت بﻪ سابق بﻴشتر از دو چﻨد باﻻ رفت و ساﻻﻧﻪ از‬ ‫‪ 80‬بﻪ ‪ 180‬ﻣﻴﻠﻴﻮن روپﻴﻪ افزاﻳش ﻳافت؛ ﻫﻢچﻨان سﻴستﻢ واحد اوزان ﻣترﻳك بﻪ وجﻮد آﻣد و‬ ‫واحد پﻮل از روپﻴﻪ بﻪ افغاﻧﻰ عﻮض شد‪.‬‬

‫اداره‬ ‫دوﻟت از ﻫﻤﻪ بﻴشتر ﻣتﻮجﻪ تحکﻴﻢ ثبات و وحدت ﻣﻠﻲ افغاﻧستان ﮔردﻳد‪ .‬و اﻳﻦ وحدت‬ ‫ﻣﻠﻲ بر ﻣحﻮر برادري‪ ،‬تساوى حقﻮق اتباع افغاﻧستان استﻮار بﻮد‪ .‬ﻣطابق ﻣاده ﻫشت قاﻧﻮن اساسﻲ‬ ‫ﻫﻤﺔ افرادى کﻪ در افغاﻧستان زﻧدهﮔﻰ ﻣﻰکﻨﻨد صرف ﻧظر از ﻣساﻳﻞ دﻳﻨﻲ و ﻣذﻫبﻲ تبعﺔ کشﻮر‬ ‫ﮔفتﻪ ﻣﻲ شﻮﻧد ﻧظام سﻴاسﻲ و دوﻟت از آزاديﻫاى شخصﻲ افراد حﻤاﻳت ﻣﻰکﻨد‪ .‬ﻫﻴچ کس‬ ‫بدون اﻣر شرعﻲ و ﻣجﻮز قاﻧﻮﻧﻰ تﻮقﻴف و ﻣجازات ﻧﻤﻰشﻮد‪ .‬تبعﻴض از ﻧظر ﻧژاد‪ ،‬ﻣذﻫب و قبﻴﻠﻪ‬ ‫از بﻴﻦ رفتﻪ و بﻪ تﻤام ﻣﻠت حق ﻣساوي داده شد‪.‬‬ ‫دستﮕاه دوﻟت بﻪ سﻪ قﻮاى‪( .‬اجراﻳﻴﻪ‪ ،‬ﻣقﻨﻨﻪ و قضائﻴﻪ) تقسﻴﻢ ﮔردﻳد‪ .‬دوﻟت اﻣاﻧﻴﻪ جﻬت‬ ‫دفاع از حرﻳﻢ کشﻮر‪ ،‬قﻮاي ﻫﻮاﻳﻲ را تشکﻴﻞ داد کﻪ ﻣشتﻤﻞ بر ‪ 11‬طﻴاره ﻣﻰﮔردﻳد و ‪ 65‬ﻧفر‬ ‫شاﮔرد براي تحصﻴﻞ درﻳﻦ رشتﻪ بﻪ روسﻴﻪ‪ ،‬فراﻧسﻪ و اﻳتاﻟﻴا اعزام ﮔردﻳدﻧد‪ .‬ﻳك عدة دﻳﮕر‬ ‫براي تحصﻴﻞ در رشتﻪﻫاى ﻧظاﻣﻲ بﻪ اتحاد شﻮروي و ترکﻴﻪ فرستاده شدﻧد‪ .‬فابرﻳکﺔ حربﻲ‬ ‫کابﻞ تقﻮﻳﻪ ﮔردﻳد وﻣﻬﻤات جﻨﮕﻲ وارد شده؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬تﻮپ ﻫاي دافع ﻫﻮا و ﻣﻮتر ﻫاي زره پﻮش‬ ‫در اختﻴار قﻮاي ﻧظاﻣﻰ قرار ﮔرفت‪.‬‬ ‫در کابﻞ ادارة رادﻳﻮ ساختﻪ شد و شﻬر با برق تﻨﻮﻳر ﮔردﻳد‪ .‬از ﻧظر صحﻲ در کابﻞ و وﻻﻳات‬ ‫شفاخاﻧﻪ ﻫاي ﻣﻠکﻲ و ﻧظاﻣﻲ اﻳجاد شد و در ﻣرکز شفاخاﻧﺔ ﻣستﻮرات و در پغﻤان سﻨاتﻮرﻳﻢ‬ ‫ساختﻪ شد‪ .‬ﻣاشﻴﻦ ﻫاي اکسﻴرى بﻪ کابﻞ وارد شد و جاى براى رﻫاﻳش بﻴﻤاران رواﻧﻰ و‬ ‫داراﻻﻳتام تأسﻴس ﮔردﻳد‪.‬‬

‫ﻣﻌارف و اﻣﻮر ﻓرﻫﻨﮕﻲ‬ ‫طبق ﻣادة ‪ 68‬قاﻧﻮن اساسﻲ‪ ،‬ﻣعارف‪ ،‬راﻳﮕان و اجباري ﮔردﻳد‪ ،‬تعداد زﻳاد ﻣکاتب در ﻣرکز‬ ‫و وﻻﻳات کشﻮر بﻨﻴاد ﮔذاشتﻪ شد‪ .‬در پاﻳتخت بر عﻼوة ﻣکتب حبﻴبﻴﻪ‪ ،‬ﻟﻴسﻪ اﻣاﻧﻴﻪ تأسﻴس‬ ‫‪81‬‬

‫ﮔردﻳده‪ .‬اوﻟﻰ بﻪ کﻤك فراﻧسﻮيﻫا و دوﻣﻲ بﻪ ﻫﻤکاري آﻟﻤاﻧﻲﻫا بﻪ وجﻮد آﻣدﻧد‪.‬‬ ‫ﻫﻢچﻨان در ﻣرکز و وﻻﻳات کشﻮر اضافﻪ تر از ‪ 322‬باب ﻣکتب و ﻳك باب داراﻟﻤعﻠﻤﻴﻦ در‬ ‫ﻫرات ساختﻪ شد‪ .‬تعداد شاﮔردان ابتداﻳﻲ تا سال ‪1927‬م‪ .‬بﻪ ‪ 51‬ﻫزار ﻧفر رسﻴد‪ .‬در دورة ثاﻧﻮي‬ ‫و ﻣسﻠکﻲ سﻪ ﻫزار ﻣتعﻠﻢ تحصﻴﻞ ﻣﻲکردﻧد و صدﻫا ﻧفر ﻣحصﻞ بﻪ کشﻮرﻫاي اتحاد شﻮروي‪،‬‬ ‫جرﻣﻨﻲ‪ ،‬فراﻧسﻪ‪ ،‬اﻳتاﻟﻴا و ترکﻴﻪ براي تحصﻴﻞ فرستاده شدﻧد‪.‬‬ ‫ﻫﻢچﻨان ﻳك کتابخاﻧﻪ ﻣﻠﻲ تأسﻴس شد کﻪ اﻣروز بﻪﻧام کتابخاﻧﺔ عاﻣﻪ ﻣعروف است‪ .‬در‬ ‫کﻨار اﻳﻦ کارﻫا ﻳك سﻴﻨﻤا در شﻬر کابﻞ و ﻳك تﻴاتر در پغﻤان اﻳجاد شد و سﻴزده جرﻳده و‬ ‫ﻣجﻠﻪ بﻪ ﻣصرف دوﻟت در کابﻞ و وﻻﻳات ﻣﻨتشر ﻣﻰشد؛ ﻣاﻧﻨد جرﻳدة ارشاداﻟﻨسﻮان‪ ،‬جرﻳدة‬ ‫اتحاد ﻣشرقﻲ‪ ،‬روزﻧاﻣﺔ افغان‪ ،‬ﻣجﻠﺔ ﻣعارف‪ ،‬جرﻳدة اﻣان افغان‪ ،‬جرﻳدة بﻴداري‪ ،‬روزﻧاﻣﺔ حقﻴقت‬ ‫وغﻴره‪ ...‬ﻣطبﻮعات داخﻠﻲ آزاد شد و براي ﻧشر جرﻳده و روزﻧاﻣﻪ ﻫاي شخصﻲ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ ﻣساعد شد‬ ‫کﻪ ﻣﻲ تﻮان بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣثال از جرﻳدة اﻧﻴس‪ ،‬ﻧسﻴﻢ سحر و ﻧﻮروز ﻧام برد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ اصﻼحات ﻣاﻟﻲ و اقتصادي شاه‬ ‫اﻣاناﷲخان و ﮔروه دوم راجع بﻪ اصﻼحات ادارى ﻧامبرده بﻴﻦ ﻫﻢ ﮔفتﮕﻮ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬اصﻼحات اﻣاناﷲخان شاﻣﻞ چﻨد ﻣرحﻠﻪ بﻮد؟ ﻫر ﻣرحﻠﺔ آنرا با تذکر تارﻳخ آن بﻴان‬ ‫دارﻳد‪.‬‬ ‫‪ .2‬شاه اﻣان اﷲ بﻪ کدام ﻫدف اصﻼحات را آغاز کرد؟‬ ‫‪ .3‬ﻧخستﻴﻦ قاﻧﻮن اساسﻲ افغاﻧستان در کدام سال و در کجا بﻪ تصﻮﻳب رسﻴد؟‬ ‫‪ .4‬از ﻧظر تشکﻞ اداره‪ ،‬دوﻟت اﻣاﻧﻲ بر کدام قﻮا استﻮار بﻮد؟‬ ‫‪ .5‬در اصﻼحات فرﻫﻨﮕﻲ اﻣاناﷲخان کدام کارﻫا در عرصﺔ ﻣعارف صﻮرت ﮔرفت‪ ،‬آنرا‬ ‫ﻣختصر شرح دﻫﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان راجع بﻪ اصﻼحات فرﻫﻨﮕﻰ زﻣان شاه اﻣاناﷲخان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و آنرا در‬ ‫صﻨف ارئﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪82‬‬

‫درس بﻴستﻢ‬

‫سﻔر اروپاﻳﻲ شاه اﻣاناﷲخان ﻏازي (‪1927‬م‪ 1306 /.‬ﻫـ ‪.‬ش‪).‬‬

‫ضرورت سفر شاه اﻣاناﷲخان‪ ،‬دست آوردﻫا‪ ،‬عکس اﻟعﻤﻞﻫا در را بطﻪ بﻪ‬ ‫سفر وى سﻮ استفادة ﻧﻴروﻫاى فرصت طﻠب از غﻴابت طﻮﻻﻧﻰ شاه‪ ،‬ﻣفاﻫﻴﻤﻰ اﻧد کﻪ‬ ‫دراﻳﻦ ﻣتﻦ پﻴراﻣﻮن آن ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ شده است‪.‬‬

‫شاه اﻣان اﷲ غازي در سال (‪ 1305‬ﻫـ ‪.‬ش‪ ).‬در ﻣجﻠس عاﻟﻲ وزراء و شﻮراي دوﻟت کﻤبﻮد‬ ‫ساﻣان آﻻت و وساﻳﻞ پﻴشرفت‪ ،‬ترقﻲ و عصرى کردن افغاﻧستان را ﻣﻮرد غﻮر و بحث قرار داد‬ ‫کﻪ باﻳد بزرﮔترﻳﻦ و بﻬترﻳﻦ ساﻣان آﻻت براي پﻴشرفت ﻣعارف‪ ،‬ﻣطبﻮعات‪ ،‬عﻤراﻧات‪ ،‬ﻣخابرات‬ ‫جدﻳد‪ ،‬صﻨعت و زراعت افغاﻧستان از ﻣﻤاﻟك اروپاﻳﻲ خرﻳداري و ﻣﻬﻴا ﮔردد و براي اﻳﻦ کار‬ ‫اشخاص ﻣسﻠکﻰ و کار فﻬﻢ اﻧتخاب و در فرصت ﻣﻨاسب بﻪجاﻧب اروپا اعزام ﮔردﻧد‪.‬‬ ‫ﻣجﻠس وزرا تصﻮﻳب ﻧﻤﻮد کﻪ براي برآورده ساختﻦ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻣقاصد عﻠﻤﻲ و فﻨﻲ خﻮد شخص‬ ‫شاه غازي رﻳاست ﻫﻴأت را عﻬده دار شﻮد؛ زﻳرا ﻧامبرده بزرﮔترﻳﻦ و ﻣﻨﻮرترﻳﻦ ﻣرد ﻣعارف خﻮاه‬ ‫بﻮد‪ .‬و ﻫﻢ از طرف دﻳﮕر‪ ،‬چﻮن از سال (‪ 1301‬ﻫـ ‪ .‬ش) بﻪ بعد دعﻮت ﻧاﻣﻪ ﻫاي رسﻤﻲ از طرف‬ ‫چﻨدﻳﻦ کشﻮر ﻣﻮاصﻠت و خﻮاﻫش شده بﻮد کﻪ پادشاه افغاﻧستان از کشﻮرﻫايشان دﻳدن ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ بﻮد کﻪ شاه اﻣاناﷲخان ﻫﻤراه با ﻣﻠکﻪ ثرﻳا و اعضاي عاﻟﻲ رتبﺔ دوﻟت‪ ،‬عازم اروپا ﮔردﻳدﻧد‬ ‫و در اواﻳﻞ برج دساﻣبر سال ‪1927‬م‪ .‬ﻣطابق ﻣاه قﻮس (‪ 1306‬ﻫـ ‪.‬ش‪ ).‬بعد از ﻣراسﻢ وداعﻴﻪ از‬ ‫کابﻞ بﻪ جاﻧب قﻨدﻫار حرکت ﻧﻤﻮد و آﻧجا ﻣﻮرد پذﻳراﻳﻲ ﮔرم ﻣردم‪ .‬قﻨدﻫار قرارﮔرفت؛ سپس‬ ‫بﻪ طرف چﻤﻦ و بعد از راه کﻮﻳتﻪ بﻪ شﻬر کراچﻲ ﻣﻮاصﻠت ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬در جرﻳان اقاﻣت در کراچﻰ‬ ‫‪83‬‬

‫از ﻣﻴدان ﻫﻮاﻳﻲ و فابرﻳکﺔ ترﻣﻴﻢ طﻴاره‪ ،‬دﻳدن بﻪ عﻤﻞ آورد‪ .‬طبق برﻧاﻣﻪ ﻳﻰ رسﻤﻲ عازم بﻨدر‬ ‫بﻤبئﻲ ﮔردﻳدﻧد‪ .‬چﻮن شخص شاه با زبان ﻫاي ترکﻲ و فراﻧسﻮي آشﻨاﻳﻲ داشت تعداد ترجﻤانﻫا‬ ‫ﻧﻴز با اﻳشان ﻫﻤراه بﻮدﻧد و ﻫﻢچﻨان سفﻴران و ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان افغاﻧﻰ در خارج کشﻮر ﻣطابق پروﮔرام‬ ‫و برﻧاﻣﻪ ﻳﻰ وظاﻳف ﻣعﻴﻦ داشتﻨد کﻪ از اﻳﻦ ﻟحاظ بﻪ کدام ﻣشکﻞ ﻣﻮاجﻪ ﻧﮕردﻧد‪.‬‬ ‫شاه اﻣاناﷲخان بعد از رسﻴدن بﻪ بﻤبئﻲ از طرف ﻣسﻠﻤاﻧان‪ ،‬افغان ﻫاي ﻣقﻴﻢ ﻫﻨد و ﻫﻨدوﻫا کﻪ‬ ‫بﻪ دو طرف جادهﻫا صف بستﻪ بﻮدﻧد با صدا ﻫاي بﻠﻨد‪( ،‬غازي پادشاه زﻧده باد) استقبال شد و‬ ‫ﻣردم آنقدر جذبات از خﻮد ﻧشان دادﻧد کﻪ اﻧﮕﻠﻴسﻫا را سخت پرﻳشان ساختﻨد بﻪخاطرى کﻪ‬ ‫شاه اﻣاناﷲخان در جﻬان اسﻼم از ﻣحبﻮبﻴت خاص برخﻮردارد بﻮد‪ .‬شاه غازي در تﻤام ﮔفتار ﻫاي‬ ‫خﻮد از آزادي ﻣردم ﻫﻨد و ساﻳر ﻣﻠﻞ ﻣحروم از استقﻼل صحبت ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬شاه اﻣاناﷲخان در‬ ‫جرﻳان اقاﻣت شان در ﻫﻨد بﻪ ﻣردم آن کشﻮر چﻨﻴﻦ خطاب ﻧﻤﻮد‪« :‬آزادي بخشﻴده ﻧﻤﻲشﻮد؛ بﻠکﻪ‬ ‫بﻪ ﻧﻴرو و ضرب شﻤشﻴر بﻪ دست آورده ﻣﻰشﻮد»‪.‬‬ ‫شاه اﻣاناﷲخان بعد از دﻳدار با زعﻤا و اﻧجﻤﻦﻫاى ﻫﻨد‪ ،‬بﻪ عدن و از آنجا بﻪ ﻣصر سفر‬ ‫ﻧﻤﻮدکﻪ از طرف فﻮاد اول پادشاه ﻣصر و ﻣردم آن کشﻮر استقبال ﮔردﻳد‪ .‬بعد از دﻳدن و ﻣشاﻫده‬ ‫آبدات تارﻳخﻲ آن کشﻮر بﻪ اسکﻨدرﻳﻪ رفت و از طرﻳق بحﻴره ﻣدﻳتراﻧﻪ عازم اﻳتاﻟﻴا شد‪ ،‬در روم‬ ‫پذﻳراﻳﻰ خﻮبﻰ از اﻣاناﷲخان صﻮرت ﮔرفت و با وﻳکتﻮر اﻣاﻧﻴﻮل پادشاه‪ ،‬ﻣﻠکﻪ و وﻟﻴعﻬد اﻳتاﻟﻴا‬ ‫شد‪ .‬ﻣﻼقات کارى ﻧﻤﻮد‪ .‬پادشاه اﻳتاﻟﻴا در ﻧطق خﻮد کارﻫاي خستﻪﮔﻲ ﻧاپذﻳر شاه اﻣاناﷲخان را‬ ‫تﻮصﻴف و تﻤجﻴد کرد و خﻮاستار روابط دوستاﻧﻪ با افغاﻧستان شد و شاه اﻣان اﷲ بعد از اﻳتاﻟﻴا جاﻧب‬ ‫فراﻧسﻪ را در پﻴش ﮔرفت کﻪ از طرف رئﻴس جﻤﻬﻮر فراﻧسﻪ استقبال ﮔرم شد و در آنجا پﻴراﻣﻮن‬ ‫ﻣﻮضﻮعات ﻣﻮرد عﻼقﻪ؛ از قبﻴﻞ خرﻳداري طﻴارات‪ ،‬تفﻨگ‪ ،‬ﻣﻬﻤات و پذﻳرفتﻦ ﻣحصﻼن افغاﻧﻲ‬ ‫جﻬت فراﮔرفتﻦ تحصﻴﻼت در فراﻧسﻪ‪ ،‬اعزام ﻣعﻠﻤان ﻻﻳق بﻪ ﻣکتب استقﻼل و اداﻣﺔ ﻫﻤکاري در‬ ‫قسﻤت حفرﻳات باستانشﻨاسﻲ و ساﻳر ضرورت ﻫاي عﻠﻤﻲ و تخﻨﻴکﻲ تﻮافق صﻮرت ﮔرفت و ﻫﻢ‬ ‫از دوﻟت فراﻧسﻪ تقاضا ﮔردﻳد تا ﻳك ﻣﻮزﻳﻢ در کابﻞ بﻪ سﻠﻴقﺔ فراﻧسﻮي اعﻤار و تأسﻴس ﮔردد‪ .‬از‬ ‫بزرﮔترﻳﻦ افتخاراتﻲ کﻪ شاه اﻣاناﷲخان در سفر فراﻧسﻪ حاصﻞ کرد اﻳﻦ بﻮد کﻪ شاروال پارﻳس‬ ‫در ﻣﻮرد چﻨﻴﻦ اظﻬار ﻧﻤﻮد‪« :‬تحفﺔ قابﻞ شأن شﻤا را ﻧدارﻳﻢ کﻪ تقدﻳﻢ کﻨﻴﻢ؛ از اﻳﻦ رو شﻬر پارﻳس‬ ‫را خدﻣت تان تقدﻳﻢ ﻣﻲکﻨﻢ‪ ».‬و دﻳﮕر اﻳﻦکﻪ چپرکت خﻮابﮕاه ﻧاپﻠﻴﻮن را جﻬت استراحت شاه‬ ‫اﻣاناﷲخان ﮔذاشتﻨد‪.‬‬ ‫شاه اﻣاناﷲخان از آنجا بﻪ بروکسﻞ‪ ،‬بﻠژﻳك و سﻮﻳس سفر ﻧﻤﻮدﻧد؛ سپس عازم آﻟﻤان شدﻧد‬ ‫و در آنجا از طرف رئﻴس جﻤﻬﻮر آﻟﻤان (پاول فﻦ ﻫﻨدﻧبﻮرگ) و اراکﻴﻦ دوﻟت پذﻳراﻳﻲ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫‪84‬‬

‫و ﻫﻢچﻨان در کشﻮر آﻟﻤان از دﻫﻤﻴﻦ ساﻟﮕرد استقﻼل افغاﻧستان تجﻠﻴﻞ بﻪ عﻤﻞ آﻣد و ﻳك‬ ‫فروﻧد طﻴاره از طرف کشﻮر آﻟﻤان بﻪ شاه اﻣاناﷲخان ﻫدﻳﻪ داده شد‪.‬‬ ‫شاه اﻣاناﷲخان بعد از سفر آﻟﻤان بﻪ اﻧﮕﻠستان رفت و در آنجا از طرف پادشاه اﻧﮕﻠﻴس‬ ‫(جارج پﻨجﻢ) و ﻣﻠکﺔ آن کشﻮر استقبال و پذﻳراﻳﻰ ﮔردﻳد و اﻣاناﷲخان در ﻟﻨدن قﻮاي ﻫﻮاﻳﻲ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴس را ﻣشاﻫده ﻧﻤﻮد؛ ﻫﻤچﻨﻴﻦ از پﻮﻫﻨتﻮن آکسفﻮرد و بعضﻲ ﻣحﻼت دﻳﮕر ﻧﻴز دﻳدن‬ ‫ﻧﻤﻮد کﻪ از طرف پﻮﻫﻨتﻮن ﻣذکﻮر دکتﻮراي افتخاري حقﻮق براي شاه اعطا ﮔردﻳد‪ .‬اﻳﻦ اوﻟﻴﻦ‬ ‫شخصﻴت افغاﻧﻲ بﻮد کﻪ بﻪ اخذ دکتﻮراي افتخاري حقﻮق‪ ،‬ﻧاﻳﻞ آﻣد‪.‬‬ ‫شاه اﻣاناﷲخان بﻪ تعقﻴب سفر اﻧﮕﻠستان بﻪ روسﻴﻪ شﻮروى سفر ﻧﻤﻮد و اﻧﮕﻠسﻫا با اﻳﻦ سفر‬ ‫شاه ﻣخاﻟف بﻮدﻧد کﻪ ﻧباﻳد اﻣاناﷲخان با روسﻴﻪ ﻣﻨاسبات دوستﻲ داشتﻪ باشد‪ .‬شاه اﻣاناﷲخان‬ ‫در روسﻴﻪ از طرف رئﻴس جﻤﻬﻮر (کاﻟﻨﻴﻴﻦ) و دﻳﮕر اعضاي عاﻟﻲ رتبﻪ دوﻟتﻲ ﻣﻮرد استقبال‬ ‫ﮔرم قرار ﮔرفت و اﻳﻦ اوﻟﻴﻦ قﻬرﻣان افغان بﻮد کﻪ در روسﻴﻪ شﻮروي بﻪ ﮔرﻣﻲ استقبال شد‪ .‬در‬ ‫ﻧتﻴجﻪ اﻳﻦ سفر ﻳك سﻠسﻠﻪ ﻣعاﻫدات سﻴاسﻲ‪ ،‬فرﻫﻨﮕﻲ و اقتصادي عقد ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫شاه جﻮان در پاﻳان سفر روسﻴﻪ بﻪ طرف ترکﻴﻪ حرکت کرد‪ ،‬در ترکﻴﻪ از طرف ﻣصطفﻲ‬ ‫کﻤال (اتاترك) رئﻴس جﻤﻬﻮر ترکﻴﻪ و عصﻤت اﻧﻴﻮﻧﻮ صدراعظﻢ و دﻳﮕر اراکﻴﻦ دوﻟتﻲ‬ ‫استقبال ﮔردﻳد‪ .‬در اﻳﻦ سفر ﻫردو کشﻮر خﻮاﻫان استحکام دوستﻲ‪ ،‬تحکﻴﻢ روابط سﻴاسﻲ‪،‬‬ ‫تجارتﻲ و فرﻫﻨﮕﻲ ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬ ‫شاه اﻣاناﷲخان بعد از دﻳدار ﻳازده کشﻮر آسﻴاﻳﻲ و اروپاﻳﻲ اراده سفر بﻪ کشﻮر اﻳران ﻧﻤﻮد‪،‬‬ ‫کﻪ بعد از ﻣﻮاصﻠت بﻪ تﻬران از طرف رضاه شاه پﻬﻠﻮي پذﻳراﻳﻲ ﮔرم شد‪ .‬شاه و ﻣﻠت اﻳران بﻪ‬ ‫کارﻧاﻣﻪ ﻫاﻳﻰ کﻪ شاه اﻣاناﷲخان کﻪ در ﻣدت ‪ 9‬سال زﻣام داري اﻧجام داده بﻮد بﻪ دﻳده قدر‬ ‫ﻣﻰدﻳدﻧد و ﻫﻢچﻨان در اﻳران ﻣعاﻫدات بﻴﻦ ﻫردو کشﻮر بﻪ اﻣضا رسﻴد‪ .‬ﻣشکﻼت سرحدي‬ ‫کﻪ بﻴﻦ اﻳران و ترکﻴﻪ ﻣﻮجﻮد بﻮد بﻪ اثر سعﻲ و کﻮشش او رفع ﮔردﻳد‪ .‬شاه بعد از سفر اﻳران‬ ‫دوباره بﻪ افغاﻧستان عﻮدت ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫دﻳدار شاه اﻣان اﷲ از دو کشﻮر اسﻼﻣﻲ (ترکﻴﻪ و اﻳران) و کشﻮرﻫاي اروپاﻳﻲ براي افغاﻧستان‬ ‫اﻫﻤﻴت زﻳاد داشت کﻪ در ﻧتﻴجﻪ ﻣﻮقف افغاﻧستان ﻣستحکﻢ و اعتبار آن در عرصﺔ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‬ ‫بﻠﻨد رفت‪ .‬تﻤاس ﻫاي ﻧامبرده با رﻫبران دوﻟتﻫاى اروپاﻳﻲ و آسﻴاﻳﻲ ﻧشان دﻫﻨدة آن بﻮد کﻪ‬ ‫افغاﻧستان بﻪ عﻨﻮان ﻳك کشﻮر ﻣستقﻞ ﻣﻰتﻮاﻧد با تﻤام کشﻮرﻫاي جﻬان رابطﻪ دوستاﻧﻪ را بر‬ ‫اساس برابري و احترام ﻣتقابﻞ برقرار سازد‪.‬‬ ‫دﻳدار شاه اﻣاناﷲخان از اتحاد شﻮروي‪ ،‬عقد قراردادﻫا با ترکﻴﻪ و اﻳران ﻧشان داد کﻪ تﻼش‬ ‫ﻫاي اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ ﻣﻨظﻮر تأﻣﻴﻦ ﻧفﻮذ ﻣجدد آنﻫا در افغاﻧستان ﻧقش بر آب ﮔردﻳد‪ .‬او در اﻳﻦ‬ ‫‪85‬‬

‫سفر ﻣﻮفق شد تﻮجﻪ ﻣحافﻞ برخﻲ از کشﻮرﻫاي اروپاﻳﻲ را بﻪ اﻣکاﻧات وسﻴع ﻫﻤکاري اقتصادي‬ ‫بﻪ افغاﻧستان جﻠب کﻨد‪.‬‬ ‫ﻣﻠکﻪ ثرﻳا خاﻧﻢ اﻣﻴراﻣاناﷲخان کﻪ ﻳکﻰ از زﻧان ﻧاﻣﻮر افغاﻧستان ﻣﻰباشد دراﻳﻦ سفر اروپاﻳﻰ‬ ‫شاه جﻮان را ﻫﻤراﻫﻰ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻠکﻪ ثرﻳا سﻮﻣﻴﻦ دختر ﻣحﻤﻮد طرزى‪ ،‬زن فاضﻞ‪ ،‬عاﻟﻢ‪ ،‬سخﻨﻮر‪،‬‬ ‫داﻧشپرور و ﻣردم دوست بﻮد‪ .‬اﻳﻦ زن سخﻨﻮر در سال ‪ 1293‬شﻤسﻰ با شﻬزاده اﻣاناﷲخان‬ ‫ازدواج ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻠکﻪ ثرﻳا ﻳکﻰ از ﻣشﻮقﻴﻦ اﻣﻴر اﻣان اﷲ در اﻧتشار فرﻫﻨگ و تﻤدن جدﻳد‪ ،‬تأﻣﻴﻦ‬ ‫حقﻮق و آزادى ﻧسﻮان و اعتﻼ و ترقﻰ کشﻮر بﻮده است؛ چﻨانچﻪ ﻳکﻰ از خبرﻧﮕاران و ﻧﻤاﻳﻨدة‬ ‫ﻣجﻠﻪ (ﻫﻮﻫﻠﻮ) فراﻧسﻮى در جرﻳان اقاﻣت اﻣﻴراﻣاناﷲخان و ﻫﻴأت ﻫﻤراه او در فراﻧسﻪ کﻪ با ﻣﻠکﻪ‬ ‫ثرﻳا ﻣﻼقات و ﻣصاحبﻪ ﻧﻤﻮده بﻮد چﻨﻴﻦ ﻣﻰﻧﮕارد‪:‬‬ ‫«ﻣﻦ با خﻴﻠﻰ از ﻣﻠکﻪﻫا و زﻧان درجﻪ اول ﻣﻼقات و ﻣصاحبﻪ کرده ام‪ ،‬کﻤتر زﻧﻰ را بﻪ ﻣتاﻧت‪،‬‬ ‫ذکاوت و ﻣعﻠﻮﻣات ﻣﻠکﻪ افغاﻧستان دﻳده ام‪ .‬ازاﻳﻦ ﻣﻼقات ﻣرا ﻳقﻴﻦ حاصﻞ شد‪ .‬ﻣحﻴط افغاﻧستان‬ ‫کﻪ چﻨﻴﻦ ﻣﻠکﻪ ﻣﻰپروراﻧد‪ ،‬ﻣستعد و قابﻞ ﻫر ﮔﻮﻧﻪ ترقﻰ و ﻫﻤدوشﻰ با ﻣﻤاﻟك ﻣترقﻰ دﻧﻴا‬ ‫ﻣﻰباشد»‪.‬‬ ‫سفر شاه اﻣاناﷲخان ﻣدت شش ﻣاه طﻮل کشﻴد‪ .‬اﻳﻦ سفر از ﻳك طرف پﻴاﻣد ﻫاي خﻮب‬ ‫براي افغاﻧستان داشت از جاﻧب دﻳﮕر‪ ،‬از اثر غﻴابت طﻮﻻﻧﻲ شاه اﻣﻨﻴت کشﻮر‪ ،‬ادارة ﻣﻤﻠکت‬ ‫ﮔسستﻪ و زﻣﻴﻨﻪ خﻮب تطبﻴق پﻼن ﻫاي ﻣخاﻟفﻴﻦ ﻣساعد ﮔردﻳد‪ .‬بﻪ ﻫﻤﻴﻦ عﻠت بﻮد کﻪ عﻮاقب‬ ‫ﻧاﮔﻮار و خسارات ﻫﻨﮕفتﻲ براي افغاﻧستان بﻪ بار آورد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻠﻞ سفر شاه اﻣاناﷲخان بﻪ اروپا و‬ ‫ﮔروه دوم راجع بﻪ دست آوردﻫا و ﻧتاﻳج آن سفر بﻴﻦ ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬سفر اروپاﻳﻰ اﻣاناﷲخان چﻨد ﻣاه طﻮل کشﻴد و بﻪ کدام کشﻮرﻫا سفر ﻧﻤﻮد؟‬ ‫‪ -2‬راجع بﻪ استقبال شاه اﻣاناﷲخان در ﻫﻨد ﻣختصر ﻣعﻠﻮﻣات دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -3‬عﻠﻞ دساﻳس عﻠﻴﻪ شاه اﻣاناﷲخان چﻰ بﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از روى ﻣﻨابع و ﻣآخذ راجع بﻪ پﻴاﻣد ﻫاي سفر شاه اﻣاناﷲخان بﻪ اروپا ﻣطﻠبﻰ تﻬﻴﻪ‬ ‫و در صﻨف اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪86‬‬

‫درس بﻴست و ﻳکﻢ‬

‫ﻋﻜس اﻟﻌﻤﻞ در برابر اصﻼحات‬

‫چرا اصﻼحات شاه اﻣاناﷲخان بﻪ عکس اﻟعﻤﻞ ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪،‬‬ ‫عﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ و خارجﻰ تا کدام حد در آن ﻧقش داشت؟ دراﻳﻦ‬ ‫درس پاسخ اﻳﻦ سؤالﻫا را درﻣﻰ ﻳابﻴﻢ‪.‬‬ ‫استرداد استقﻼل کشﻮر کﻪ در ﻧتﻴجﺔ قرباﻧﻰﻫاى ﻣردم افغاﻧستان تحت رﻫﻨﻤاﻳﻰ غازى‬ ‫اﻣاناﷲخان حاصﻞ ﮔردﻳد‪ ،‬پﻴروزى بزرﮔﻰ عﻠﻴﻪ استعﻤارﮔران اﻧﮕﻠﻴسﻰ بﻮد‪ .‬افغانﻫا‪ ،‬تﻮاﻧستﻨد‬ ‫دوﻟت جﻮان و ﻣستقﻞ افغاﻧستان را تشکﻴﻞ دﻫﻨد‪ ،‬کشﻮر ﻣا کﻪ از ﻳﻮغ استعﻤار آزاد ﮔردﻳده بﻮد‬ ‫ضرورت بﻪ اصﻼحات و تحﻮل در ﻫﻤﻪ عرصﻪﻫا (اقتصادى‪ ،‬اجتﻤاعﻰ‪ ،‬فرﻫﻨﮕﻰ وغﻴره) داشت‬ ‫از اﻳﻦرو‪ ،‬شاه اﻣاناﷲخان زﻣاﻧﻰ کﻪ اﻣﻮر ﻣﻤﻠکت را بﻪ دست آورد‪ ،‬دست بﻪ اصﻼحات زد تا‬ ‫بتﻮاﻧد کشﻮر را در قطار ﻣﻤاﻟك پﻴشرفتﺔ جﻬان قرار دﻫد‪ .‬اصﻼحات و رﻳفﻮرم آغاز ﮔردﻳد و‬ ‫ﻣﻮرد قبﻮل اکثرﻳت افغانﻫا قرار ﮔرفت‪ ،‬وﻟﻰ عده ﻳﻰ از ﻣردم ﻧظر بﻪ تحرﻳك اﻧﮕﻠﻴسﻫا در قبال‬ ‫اصﻼحات عکس اﻟعﻤﻞﻫاى ﻣﻨفﻰ ﻧشان دادﻧد‪ .‬چﻮن اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﻣﻰخﻮاستﻨد با اﻳجاد اغتشاشات‬ ‫داخﻠﻰ دوﻟت جﻮان افغاﻧستان را ضعﻴف ساختﻪ و از بﻴﻦ ببرد‪.‬‬

‫‪87‬‬

‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا از سﻴاست (تفرقﻪ اﻧداز و حکﻮﻣت کﻦ) کار ﮔرفتﻨد و در بعضﻰ ﻣﻨاطق دستﮕاهﻫاى‬ ‫جاسﻮسﻰ آن بﻪکار افتاد‪ .‬قاﻧﻮن جزا با ﻣخاﻟفت ﻣردم ﻣﻨﮕﻞ ﻣﻮاجﻪ شد‪ .‬تصﻮﻳب قاﻧﻮن جدﻳد‬ ‫عکس اﻟعﻤﻞﻫاى حﻠقﻪﻫاى ﻣذﻫبﻰ را در پﻰ داشت‪.‬تعدادى از روحاﻧﻴﻮن در سﻤت پکتﻴا بﻪ‬ ‫ﻣخاﻟفت ﻣباردرت ورزﻳدﻧد ‪ .‬در سال ‪ 1304‬ﻫجرى شﻤسﻰ ﻣصادف بﻪ ‪ 1925‬ﻣﻴﻼدى اﻣاناﷲخان‬ ‫کﻮشش ﻧﻤﻮد تا از راه ﮔفتﮕﻮ و ﻣفاﻫﻤﻪ ﻣﻮضﻮع را حﻞ ﻧﻤاﻳد و ﻫﻴأت و ﻣﻼ اﻣاﻣان ﻣساجد را بﻪ‬ ‫پکتﻴا اعزام ﻧﻤﻮد تا روحاﻧﻴﻮن را قاﻧع سازد‪ ،‬وﻟﻰ آنﻫا ﻧپذﻳرفتﻨد ﻫﻤﻴﻦ بﻮد کﻪ ﻣخاﻟفت بﻪ رﻫبرى‬ ‫ﻣﻼ عبداﷲ در پکتﻴا آغاز شد و تا ﻟﻮﮔر سراﻳت کرد‪ .‬دوﻟت در ﻣقابﻞ آنﻫا ﻣقاوﻣت کرده و‬ ‫ﻣخاﻟفان را خاﻣﻮش ساخت‪.‬‬ ‫شاه اﻣاناﷲخان براى ﻣعرفﻰ افغاﻧستان و جﻠب کﻤكﻫاى خارجﻰ سفر طﻮﻻﻧﻰ بﻪ آسﻴا و‬ ‫اروپا ﻧﻤﻮد کﻪ از اثر غﻴابت طﻮﻻﻧﻰ ﻧامبرده دشﻤﻦ خارجﻰ استفاده ﻧﻤﻮده و زﻣﻴﻨﻪ خﻮب براى‬ ‫تطبﻴق پﻼنﻫاى شﻮم شان ﻣساعد ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫زﻣاﻧﻰکﻪ شاه اﻣاناﷲخان از سفر اروپا برﮔشت عﻼقﻪ اش بﻪ اصﻼحات و ترقﻴات بﻴشتر شد و‬ ‫بﻪ پروسﺔ اصﻼحات و رﻳفﻮرم دچار شتابزدهﮔﻰ بﻴشتر شد‪.‬‬ ‫اﻣاناﷲخان از ﻳكطرف‪ ،‬کشﻮرﻫاى ﻣتﻤدن و ﻣترقﻰ جﻬان را دﻳده بﻮد‪ ،‬ﻣﻰخﻮاست افغاﻧستان‬ ‫ﻧﻴز بﻪ چﻨان اﻧکشاف و ترقﻰ ﻧاﻳﻞ آﻳد و از احتﻴاج کشﻮرﻫاى دﻳﮕر فارغ ﮔردد و از جاﻧب دﻳﮕر‬ ‫تعدادى از حﻠقات ﻣعﻴﻦ ﻳکجا با دشﻤﻦ بزرگ خارجﻰ (اﻧﮕﻠﻴس) عﻠﻴﻪ تطبﻴق اﻳﻦ تحﻮﻻت قرار‬ ‫ﮔرفتﻨد‪.‬‬ ‫برخﻼف دوﻟت ﻣستقﻞ اﻣاﻧﻰ طرح تﻮطﻴﺔ بزرﮔﻰ رﻳختﻪ شد‪ ،‬دستﻪﻫاى پراﮔﻨده ﻣخاﻟفﻴﻦ‬ ‫تﻤرکز ﻳافت و عﻤﻠﻴات ﻧظاﻣﻰ آغاز ﮔردﻳد‪ ،‬ﻣخاﻟفان دوﻟت در دو جبﻬﻪ (شرق و شﻤال) ﻣصروف‬ ‫فعاﻟﻴت ﮔردﻳدﻧد‪ .‬طرح اﻳﻦ پﻼن طﻮرى بﻮد کﻪ اغتشاش ﻧخست از جبﻬﺔ شرق آغاز شﻮد تا دوﻟت‬

‫‪88‬‬

‫ﻣجبﻮر بﻪ سﻮقﻴات سپاه ﮔردﻳده و پاﻳتخت از عساکر تخﻠﻴﻪ شﻮد و بعد از جبﻬﺔ شﻤال شﻬر کابﻞ‬ ‫شﻮرشﻴان (کﻮﻫداﻣﻦ و کﻮﻫستان) بر پاﻳتخت بﻰ دفاع برﻳزﻧد و بﻪسرعت دوﻟت را سقﻮط‬ ‫دﻫﻨد‪ ،‬باﻳد ﮔفت کﻪ اﻟبتﻪ تعدادى از ﻣاﻣﻮران عاﻟﻰ رتبﺔ دوﻟت شاه اﻣان اﷲ ﻧﻴز با شﻮرشﻴان‬ ‫کﻤك کردﻧد‪.‬‬ ‫در روزﻫاﻳﻰ کﻪ در شرق‪ ،‬ﻣردم شﻴﻨﻮار بغاوت کردﻧد و شﻮرش در آن ﻣﻨطقﻪ بر پا شد‪ ،‬در‬ ‫شﻤال راه کابﻞ تﻮسط حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ کﻪ ﻣشﻬﻮر بﻪ بچﻪ سقاو بﻮد ﻣسدود ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫حبﻴب اﷲ (بچﻪ سقاو) با عﻠﻰ احﻤد خان واﻟﻰ کابﻞ کﻪ از طرف دوﻟت آن وقت بﻪخاطر حﻞ‬ ‫ﻣعضﻼت بﻪ کﻮﻫداﻣﻦ ﻣاﻣﻮر شده بﻮد‪ ،‬داخﻞ ﻣذاکره شد ﻫﻴأت اعزاﻣﻰ عﻮض اﻳﻦکﻪ بﻪ سﻮد‬ ‫دوﻟت کار ﻧﻤاﻳد برعکس بﻪخاطر ﻧفع شخصﻰ خﻮﻳش با ﮔروه کﻠکاﻧﻰ در خفا روابط قاﻳﻢ‬ ‫ساخت؛ ﻫﻢچﻨان اشخاص دﻳﮕر فرصت طﻠب‪ ،‬ﻧﻴز با حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ ﻫﻤکارى ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ با ﻫﻤکارى عدهﻳﻰ از ﻣاﻣﻮران عاﻟﻰ رتبﻪ دوﻟتﻰ کﻪ در خفا بﻪ خاطر‬ ‫ﻣﻨافع شخصﻰ خﻮد بر ضد دوﻟت قرار ﮔرفتﻪ بﻮدﻧد‪ ،‬در اخﻴر دساﻣبر سال ‪1928‬م‪ .‬بر کابﻞ‬ ‫حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬چﻮن شاه اﻣان اﷲ ﻧخﻮاست خﻮنرﻳزى زﻳاد صﻮرت بﮕﻴرد در اواﻳﻞ جﻨﻮرى ‪1929‬‬ ‫ﻣﻴﻼدى از پادشاﻫﻰ استعفا داد و بﻪ قﻨدﻫار رفت از آنجا بﻪ کشﻮر اﻳتاﻟﻴا سفر ﻧﻤﻮده وتا پاﻳان‬ ‫عﻤر در ﻫﻤانجا ﻣسکﻦﮔزﻳﻦ شد‪.‬‬ ‫برادر اﻣاناﷲخان سردار عﻨاﻳت اﷲ خان ﻣدت سﻪ روز اقتدار را در دست ﮔرفت و بعد‬ ‫حبﻴب اﷲ (بچﺔ سقاو) ارگ را ﻣحاصره ﻧﻤﻮد و سردار عﻨاﻳت اﷲ بﻪ قﻨدﻫار عقب ﻧشﻴﻨﻰ کرد‪.‬‬ ‫بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ بر شﻬر کابﻞ حاکﻢ ﮔردﻳده و با بﻪ دست آوردن قدرت‬ ‫اعﻼن پادشاﻫﻰ کرد‪.‬‬

‫‪89‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ عکس اﻟعﻤﻞ در برابر اصﻼحات‬ ‫اﻣاناﷲخان و ﮔروه دوم راجع بﻪ تحرﻳکات اﻧﮕﻠﻴس بر ضد افغاﻧستان بﻴﻦ ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬کدام عﻮاﻣﻞ باعث شد تا ﻳكتعداد ﻣردم از اصﻼحات دوﻟت اﻣاﻧﻰ ﻧاراض شدﻧد؟‬ ‫‪ .2‬اوﻟﻴﻦ شﻮرش ضد دوﻟتﻰ در کجا بﻪ وجﻮد آﻣد‪ ،‬ﻧتﻴجﻪ آن چﻪ شد ﻣختصر شرح دﻫﻴد؟‬ ‫‪ .3‬راجع بﻪ سقﻮط کابﻞ تﻮسط حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ ﻫرچﻪ ﻣﻰداﻧﻴد بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از ﻣﻨابع دست داشتﻪ خﻮد راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ ضدﻳت ﻳك عده ﻣردم افغاﻧستان‪ ،‬عﻠﻴﻪ‬ ‫اصﻼحات اﻣاﻧﻰ ﻣطﻠبﻰ تﻬﻴﻪ و آنرا در صﻨف بﻪ دﻳﮕر ﻫﻤصﻨفان اراﻳﺔ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪90‬‬

‫درس بﻴست و دوم‬

‫ختﻢ بحران و تحﻜﻴﻢ ﻗدرت (‪1929‬م‪ 1308 /.‬ﻫـ ‪ .‬ش‪).‬‬

‫سردارﻣحﻤدﻧادرخان چﮕﻮﻧﻪ‬ ‫بﻪ قدرت رسﻴد؟ دست بﻪکدام‬ ‫اصﻼحات زد‪ ،‬شﻮرشﻫا را‬ ‫چﮕﻮﻧﻪ خاﻣﻮش ساخت؟ با اﻳﻦ‬ ‫ﻣطاﻟب در ﻣبحث زﻳر‪ ،‬آشﻨا‬ ‫ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬

‫سردار ﻣحﻤد ﻧادر شاه‬

‫حکﻤرواﻳﻰ ‪ 9‬ﻣاﻫﺔ حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ کابﻞ را از ﻫر حﻴث خساره ﻣﻨد ساخت‪ .‬کشﻮر ‪ 9‬ﻣاه در‬ ‫ﻫرج و ﻣرج بﻪسر برد‪ ،‬از اﻳﻦکﻪ ﻣردم افغاﻧستان از اﻳﻦ حاﻟت ﻧاراض شده بﻪ طﻮر کاﻣﻞ براى تحﻮل‬ ‫آﻣاده بﻮدﻧد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣان ﻣحﻤد ﻧادر خان کﻪ ﻳکﻰ از فاتحان جبﻬﺔ جﻨﻮب و جﻨﻮب شرقﻰ و سپاه‬ ‫ساﻻر دوره اﻣاﻧﻰ بﻮد‪ ،‬بﻪ کﻤك و ﻫﻤکارى ﻣردم در ‪ 15‬اکتﻮبر ‪1929‬م‪ .‬وارد کابﻞ شد و بﻪ قصر‬ ‫سﻼم خاﻧﻪ رفت‪ ،‬در آنجا ﻳكتعداد زﻳاد از ﻣعززﻳﻦ کابﻞ‪ ،‬سران و بزرﮔان قباﻳﻞ حضﻮر داشتﻨد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد ﻧادر خان در ﻳك خطابﻪ بﻪ آنﻫا چﻨﻴﻦ ﮔفت‪« :‬بﻪ فضﻞ خداوﻧد‬

‫ﻣﻦ بﻪ آرﻣان خﻮد رسﻴدم‪،‬‬

‫آرزوى ﻣﻦ ﻧجات وطﻦ بﻮد و اﻳﻨك اﻣروز اﻳﻦ آرﻣان ﻣﻦ برآورده شد‪ ،‬ﻣﻦ عﻼقﻪﻣﻨد قدرت ﻧﻴستﻢ‬ ‫ﻳك ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ را داﻳر ﻣﻰکﻨﻢ تا آنﻫا زعﻴﻢ خﻮد را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻨد»‪ .‬دراﻳﻦ ﻫﻨﮕام حاضران ﮔفتﻨد‬ ‫کﻪ بﻪ ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ ضرورت ﻧﻴست شﻤا پادشاه ﻣا ﻫستﻴد و ﻫﻢچﻨان اعضاى ﻣجﻠس اظﻬار ﻧﻤﻮدﻧد‬

‫‪91‬‬

‫کﻪ «در ﻣجﻠس فعﻠﻰ اکثرﻳت اعضاى ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﺔ سابقﻪ حضﻮر دارﻧد بعد از آن‪ ،‬حضرت ﻣجددى‬ ‫(ﻧﻮراﻟﻤشاﻳخ) بر سر ﻣحﻤد ﻧادرخان دستار را بﻪ شکﻞ تاج و جﻮغﻪ ﮔذاشت و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪،‬‬ ‫ﻣحﻤدﻧادر خان پادشاه افغاﻧستان شد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤدﻧادر شاه در کابﻞ بﻪ سﻠطﻨت آغاز کرد‪ ،‬ﻧامبرده با چاﻟشﻫاى جدى روبﻪرو بﻮد‪ .‬ﻣخاﻟفت‬ ‫طرفداران اﻣاناﷲخان از ﻳكطرف‪ ،‬دست اﻧدازى اﻧﮕﻠﻴسﻫا بﻪ کشﻮر و بقاﻳاى حکﻮﻣت حبﻴب‬ ‫اﷲ کﻠکاﻧﻰ از طرف دﻳﮕر‪ ،‬باعث شد تا دفاتر دوﻟتﻰ و ادارات حکﻮﻣتﻰ شﻬر کابﻞ کﻪ در ‪ 9‬ﻣاه‬ ‫حاکﻤﻴت (حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ) تخرﻳب‪ ،‬اکثر ﻧﻬادﻫا چﻮر و چپاول وﻳا ﻫﻢ قسﻤاً ﻧابﻮد شده بﻮد‪ ،‬تﻮجﻪ‬ ‫بﻴشتر پادشاه و اراکﻴﻦ دوﻟت جدﻳد را بﻪ خﻮد جﻠب ﻧﻤﻮد تا ﻣؤسسات دوﻟتﻰ و ﻫﻢ ارگ شاﻫﻰ بﻪ‬ ‫اسرع وقت ترﻣﻴﻢ ﮔردد تا پادشاه با خاﻧﻮادهاش در آنجا ﻣسکﻦﮔزﻳﻦ شﻮد‪.‬‬ ‫دورة سﻠطﻨت ﻣحﻤدﻧادرشاه با ﻫردو دورة قبﻠﻰ (شاه اﻣاناﷲخان و حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ) فرق‬ ‫داشت‪ .‬اﻳﻦ دوره ﻧﻪ ﻣاﻧﻨد دورة اﻣاناﷲخان کﻪ خﻮاﻫان سرعت زﻳاد در اصﻼحات بﻮد و ﻧﻪ ﻣاﻧﻨد‬ ‫دورة حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ کﻪ دشﻤﻨﻰ با ﻣدﻧﻴت داشت‪ ،‬ﻣاﻟﻴات و عاﻳدات دوﻟتﻰ را بﻪ ﻣردم و بﻴتاﻟﻤال‬ ‫را بﻪ سپاﻫﻴان خﻮﻳش ﻣﻰبخشﻴد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤدﻧادرشاه ﻳك شخص ﻫﻮشﻴار‪ ،‬با تدبﻴر و آﮔاه بﻮد ﻣﻮصﻮف در رأس دوﻟت قرار ﮔرفت و برادرش‬ ‫سردار ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان کﻪ شخص بسﻴار با اﻧضباط بﻮد (بﻪ صفت صدراعظﻢ) تﻮظﻴف ﮔردﻳد‪ .‬بقﻴﻪ اراکﻴﻦ‬ ‫دوﻟتﻰ از جﻤﻠﻪ اشخاص صاحب تدبﻴر در چﻮکات حکﻮﻣت صاحب صﻼحﻴت بﻮدﻧد‪ ،‬اﮔرچﻪ او حکﻮﻣت‬ ‫و صدارت را بﻪ برادر خﻮد ﻣحﻤدﻫاشﻢ سپرد‪ ،‬وﻟﻰ کﻠﻴد کارﻫاى اساسﻰ را ﻧزد خﻮد ﻧﮕﻬداشتﻪ بﻮد‪.‬‬ ‫در زﻣان سﻠطﻨت ﻣحﻤد ﻧادرشاه برخﻰ اصﻼحات زﻳر بﻨاﻳﻰ بﻪ ﻣﻴان آﻣد‪ ،‬ﻣکتب طبﻰ کابﻞ کﻪ‬ ‫بعدﻫا در عصر پادشاﻫﻰ ﻣحﻤد ظاﻫر شاه بﻪ فاکﻮﻟتﻪ ارتقا ﻧﻤﻮد؛ تأسﻴس ﮔردﻳد‪ .‬اساس باﻧك ﻣﻠﻰ‬ ‫ﮔذاشتﻪ شد‪ ،‬اﻧجﻤﻦ ادبﻰ کابﻞ بﻪ وجﻮد آﻣد‪ ،‬ساﻟﻨاﻣﻪ کﻪ از ابتکارات شخص شاه بﻮد طبع شد و‬

‫‪92‬‬

‫خﻮد شاه کارﻫاى ﻣطبعﻪ را از ﻧزدﻳك ﻧظارت و کﻨترول ﻣﻰﻧﻤﻮد‪ ،‬بﻪ ﻫﻤﻴﻦ شکﻞ کارﻫاى زﻳاد‬ ‫بﻨﻴادى در آن زﻣان عﻤﻠﻰ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫از ﻧقطﻪ ﻧظر اﻣﻨﻴت ﻣشکﻼت زﻳادى در دورة ﻧادرخان ﻣﻮجﻮد بﻮد‪ ،‬بعد از شکست حبﻴب اﷲ‬ ‫کﻠکاﻧﻰ ﻣﻮضﻮع بﻪ اﻳﻦ ساده ﮔﻰ خاتﻤﻪ ﻧﻴافت؛ بﻠکﻪ عکس اﻟعﻤﻞﻫاﻳﻰ وجﻮد داشت‪ ،‬چﻨانچﻪ‬ ‫در ﻣاه جﻮن سال ‪1930‬م‪ .‬آنعده از اقﻮام شﻤال کﻪ در حکﻢ رواﻳﻰ حبﻴب اﷲ کﻠکاﻧﻰ ﻣﻨافع‬ ‫شان تأﻣﻴﻦ بﻮد‪ ،‬با قﻮت عظﻴﻢ دست بﻪ شﻮرش زدﻧد کﻪ در ابتدا از طرف ﻧادرخان بﻪ آﻧان تﻮصﻴﻪ‬ ‫ﮔردﻳده تا از قﻴام دست بردارﻧد؛ وﻟﻰ از طرف آﻧان قبﻮل ﻧشد‪ ،‬بعد از آن ﻣحﻤدﻧادر شاه ﻣجبﻮر‬ ‫بﻪ اقدام شده و اﻣﻨﻴت را تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫در سال ‪1932‬م‪ .‬در خﻮست ﻣﻼ ﻟﻴﻮﻧﻰ بر ضد حکﻮﻣت بغاوت ﻧﻤﻮد و ﻧادرخان بﻪ سرعت‬ ‫جﻠﻮ آنرا ﮔرفت‪ .‬از طرف دﻳﮕر‪ ،‬ﻳكتعداد طرفداران دورة اﻣاﻧﻰ ﻧﻴز بر ضد حکﻮﻣت جدﻳد‬ ‫ﻣشکﻼت خﻠق ﻣﻰکردﻧد‪ .‬ﻧادرخان در راه تأﻣﻴﻦ قدرت دوﻟتﻰ شﻮرشﻫا را خاﻣﻮش و اشخاص‬ ‫ﻣخاﻟف خﻮد را از صحﻨﻪ بﻴرون ساخت‪.‬‬ ‫ﻣحﻤدﻧادرشاه و صدراعظﻢ ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان ﻣتﻮجﻪ داشتﻦ روابط ﻧﻴك با عﻠﻤاى دﻳﻦ بﻮده‬ ‫و عﻠﻤا از احترام خاص برخﻮردار بﻮدﻧد‪ .‬ﻧادرشاه شخص با فرﻫﻨگ بﻮد بﻪ ﻫﻤﻴﻦ سبب خﻮاست‬ ‫صدﻣاتﻰ را کﻪ بﻪ عرصﺔ فرﻫﻨگ رسﻴده بﻮد‪ ،‬جبران کﻨد ﻳکﻰ از کارﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ او ﻧصب ﻣدال‬ ‫بﻪ سﻴﻨﺔ ﻣحصﻼن و شاﮔردان بﻮده؛ زﻳرا او شاﮔردان را بﻪ درس و تحصﻴﻞ تشﻮﻳق ﻣﻰﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد ﻧادرشاه در ﻣدت ‪ 4‬سال سﻠطﻨت خﻮد تﻮاﻧست‪ ،‬بحراﻧﻰ را کﻪ در سراسر افغاﻧستان بﻪ‬ ‫وجﻮد آﻣده بﻮد پاﻳان داده‪ ،‬قدرت دوﻟتﻰ را تحکﻴﻢ بخشﻴد و ﻣرکزﻳت واحد را بﻮجﻮد آورد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤدﻧادرشاه در ‪ 8‬ﻧﻮاﻣبر سال ‪1933‬م‪ .‬در حال کﻪ ﻣصروف تﻮزﻳع ﻣدال براى شاﮔردان در‬ ‫چﻤﻦ قصر دﻟکشا بﻮد‪ ،‬با ضرب تفﻨﮕچﻪ ﻳك ﻣتعﻠﻢ بﻪ ﻧام عبداﻟخاﻟق بﻪ قتﻞ رسﻴد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‬ ‫دورة چﻬار ساﻟﻪ ﻣﻮصﻮف بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬ ‫‪93‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ شخصﻴت ﻧادرشاه و عﻮاﻣﻞ بﻪ قدرت‬ ‫رسﻴدن او ﮔروه دوم راجع بﻪ کارﻧاﻣﻪﻫاى ﻧامبرده بﻴﻦ ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬زﻣاﻧﻰ کﻪ ﻣحﻤد ﻧادرشاه اقتدار را بﻪ دست ﮔرفت با کدام چاﻟشﻫا روبﻪرو بﻮد؟‬ ‫‪ .2‬اقداﻣات ﻣﻬﻢ سﻠطﻨت ﻣحﻤد ﻧادر شاه را تﻮضﻴح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﻣحﻤد ﻧادرشاه بعد از چﻨد سال سﻠطﻨت و بﻪ چﮕﻮﻧﻪ بﻪ قتﻞ رسﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان راجع بﻪ سﻴاست و پاﻟﻴسﻰ ﻣحﻤد ﻧادرشاه در اﻣﻮر دوﻟت دارى بﻪ ﻫﻤکارى استادان‬ ‫و ﻣﻨابع دست داشتﻪ ﻣطﻠبﻰ تﻬﻴﻪ و آن را در صﻨف اراﻳﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪94‬‬

‫درس بﻴست و سﻮم‬

‫ترتﻴب و تدوﻳﻦ اصﻮل ﻧاﻣﻪ‬

‫ضرورت اصﻮل ﻧاﻣﻪ‪ ،‬ترتﻴب و‬ ‫تدوﻳﻦ آن‪ ،‬بحرانﻫاى اقتصادى‬ ‫وتدابﻴر رفع آن‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ است‬ ‫کﻪ دراﻳﻦ درس راجع بﻪ آن‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات داده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫سردار ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان‬

‫کشﻮر بدون قاﻧﻮن و در حاﻟت خﻼ واقع بﻮد‪ ،‬بﻨابرآن ﻧادرشاه بﻪ فکر آوردن قاﻧﻮﻧﻴت‬ ‫در کشﻮر ﮔردﻳد‪ .‬وى ﻣﻰداﻧست تا زﻣاﻧﻰکﻪ ﻳك دوﻟت بر بﻨﻴاد قاﻧﻮن ﻣتکﻰ ﻧباشد‪ ،‬آن‬ ‫دوﻟت ﻧﻪ تﻨﻬا بقاى خﻮد را ﻧﻴافتﻪ؛ بﻠکﻪ ﻣﻮجﻮدﻳت وطﻦ را در ﻣخاطره ﻣﻰاﻧدازد‪.‬‬ ‫ﻣﻮصﻮف درك کرده بﻮد کﻪ ﻧظاﻣﻨاﻣﻪﻫاى دوﻟت اﻣاﻧﻰ با حساسﻴتﻫاﻳﻰ روبﻪرو بﻮد‬ ‫و ﻫﻢچﻨان پﻼنﻫاى ﻣﻨظﻢ ﻣطرح شده بﻮد تا دوﻟت ﻣحﻤد ﻧادر شاه را از رﻳشﻪ برکﻨد‪،‬‬ ‫دستان خارجﻰ و اجﻴران داخﻠﻰ کار ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد کﻪ بحران را بﻪ ﻣﻴان آورﻧد‪ .‬ﻣحﻤد ﻧادرشاه‬ ‫زﻳرکاﻧﻪ با استفاده از فرصت ﻫﻤان قﻮاﻧﻴﻦ را کﻪ در دورة اﻣاﻧﻰ بﻪ ﻧام ﻧظاﻣﻨاﻣﻪ ﻳاد ﻣﻰشد‬ ‫با تفسﻴر اﻧدك بﻪﻧام اصﻮﻟﻨاﻣﻪ ﻧافذ ساخت‪.‬‬ ‫ﻣحﻤدﻧادر شاه تﻮسط ﻳك ﻫﻴأت با صﻼحﻴت‪ ،‬اصﻮﻟﻨاﻣﻪ (قاﻧﻮن اساسﻰ) را تدوﻳﻦ‬ ‫‪95‬‬

‫کرد‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻤان ﻧظام ﻧاﻣﺔ اساسﻰ بﻮد کﻪ حﻴثﻴت ﻣادر قﻮاﻧﻴﻦ را دارا بﻮد‪.‬‬ ‫در اصﻮل ﻧاﻣﺔ اساسﻰ فصﻞ حقﻮق شاه تعدﻳﻞ و در آن بﻪجاى اﻣاناﷲخان ﻧام ﻣحﻤدﻧادرشاه‬ ‫آورده شد‪ ،‬بﻪجاى شﻮراى دوﻟتﻰ شﻮراى ﻣﻠﻰ و ﻣجﻠس اعﻴان درج اصﻮل ﻧاﻣﻪ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫ﻫﻢچﻨان اصﻮل ﻧاﻣﺔ اﻧتخابات شﻮراى ﻣﻠﻰ را ترتﻴب‪ ،‬اﻳﻦ ﻫردو را بﻪ اجﻼس ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ‬ ‫‪ 28‬سﻨبﻠﻪ ‪1309‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬تقدﻳﻢ و تصﻮﻳب شد‪ .‬بر اساس ﻫﻤﻴﻦ قاﻧﻮن اﻧتخابات جﻠسﺔ شﻮراى‬ ‫ﻣﻠﻰ در ‪ 14‬سرطان سال ‪ 1310‬در قصر سﻼم خاﻧﻪ از طرف پادشاه افتتاح ﮔردﻳد و کشﻮر‬ ‫بﻪ ﻳك ﻣرحﻠﺔ قاﻧﻮﻧﻰ داخﻞ شد‪ .‬اﻳﻦ اصﻮل ﻧاﻣﺔ اساسﻰ تا سال ‪1343‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬ﻧافذ بﻮد و در‬ ‫ﻣطابقت با آن تعدادى از ﻟﻮاﻳح و ﻣقررهﻫا ترتﻴب و تحت تطبﻴق قرار ﮔرفتﻨد‪.‬‬ ‫تطبﻴق قﻮاﻧﻴﻦ بﻪ دست صدراعظﻢ و وزﻳران بﻮد‪ ،‬ﻣحﻤدﻫاشﻢ خان کﻪ ‪ 18‬سال صدراعظﻢ‬ ‫افغاﻧستان بﻮد بﻴشتر در تشکﻴﻞ شﻮراى ﻣﻠﻰ ﻧقش بازى ﻣﻰکرد‪.‬‬ ‫عبداﻻحدخان ﻣاﻳار وردك از سال ‪1932‬م‪ .‬تا ‪1946‬م‪ .‬کﻪ سال اخﻴر ﻣاﻣﻮرﻳت‬ ‫سردارﻣحﻤدﻫاشﻢ خان بﻮد بﻪ طﻮر ﻣسﻠسﻞ رئﻴس شﻮراى ﻣﻠﻰ بﻮد‪ ،‬زﻳرا اﻳﻦ شخص ﻣﻮرد‬ ‫اعتﻤاد صدراعظﻢ بﻮد و ﻧظر بﻪ دراﻳت‪ ،‬شﻮرا را ﻧﻴز خﻮب اداره ﻣﻰکرد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤدﻧادر شاه از اﻳﻦکﻪ خﻮاستار روابط ﻧﻴك با عﻠﻤاى دﻳﻦ بﻮد‪ ،‬خﻮاست کﻪ ﻣﻮقف‬ ‫عﻠﻤاى دﻳﻦ را ارج ﮔذارى ﻧﻤاﻳد کﻪ بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب اﻣر ﻧﻤﻮد در تدوﻳﻦ تﻤام اصﻮل ﻧاﻣﻪﻫا‬ ‫ﻣشﻮرة عﻠﻤاى دﻳﻨﻰ ﮔرفتﻪ شﻮد تا قﻮاﻧﻴﻦ‪ ،‬ﻣطابق شرﻳعت اسﻼﻣﻰ تدوﻳﻦ ﮔردد‪ .‬در اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮرد از قبﻞ با اﻳشان ﻣشﻮره صﻮرت ﻣﻰﮔرفت‪.‬‬ ‫بﻪ خاطر پﻴشبرد اﻣﻮر ﻫرچﻪ بﻬتر دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻣجﻠس (جﻤعﻴتاﻟعﻠﻤا) را تأسﻴس ﻧﻤﻮد کﻪ از‬ ‫خزاﻧﺔ شاﻫﻰ ﻳك سﻠسﻠﻪ اﻣتﻴازات براى عﻠﻤاى دﻳﻦ پرداختﻪ ﻣﻰشد‪.‬‬

‫‪96‬‬

‫بﻪ تعقﻴب آن داراﻟعﻠﻮم عربﻰ را در کابﻞ تأسﻴس ﻧﻤﻮد کﻪ ﻣﻼﻫاى ﻣجرب و عﻠﻤاى‬ ‫دﻳﻦ را بﻪ حﻴث ﻣدرس آن ﻣقرر ﻣﻰﻧﻤﻮد و عبداﻟرحﻤﻦخان را بﻪ حﻴث رئﻴس آن تﻮظﻴف‬ ‫ساخت‪.‬‬ ‫ﻣحﻤدﻧادر خان در ﻳك وقت بسﻴار حساس زﻣام اﻣﻮر افغاﻧستان را در دست ﮔرفت‪.‬‬ ‫سالﻫاى ‪1929‬م‪ .‬و ‪1930‬م‪ .‬سالﻫاى بحران اقتصادى جﻬان بﻮد و شرکتﻫاى بزرگ‬ ‫تجارتﻰ در تﻤام اروپا‪ ،‬آسﻴا و حتﻰ اﻣرﻳکا با رکﻮد ﻣﻮاجﻪ شدﻧد‪ .‬ﻳك فقر خطرﻧاك‬ ‫داﻣﻦﮔﻴر ﻣردم جﻬان ﮔردﻳد‪ .‬اﻳﻦ وضع کﻪ حاصﻞ عﻮاقب و پﻴاﻣدﻫاى جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول‬ ‫بﻮد در ﻫر طرف تباﻫﻰ را ﻣﻨتشر و افغاﻧستان ﻧﻴز بﻪ صﻮرت غﻴر ﻣستقﻴﻢ در بحران دست‬ ‫و پﻨجﻪ ﻣﻰزد‪ ،‬عﻼوه بر آن آفت‪ ،‬دﻳﮕرى (جﻨگﻫاى داخﻠﻰ) بﻮد کﻪ اقتصاد کشﻮر‬ ‫ضعﻴف شده و خزاﻧﻪ دوﻟت درکابﻞ چﻮر و چپاول ﮔردﻳده بﻮد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤدﻧادر شاه‪ ،‬ﻣﻰخﻮاست تا ﻳك سﻴستﻢ قاﻧﻮﻧﻰ را در ساحﺔ اقتصاد در پﻴش ﮔﻴرد‬ ‫کﻪ بﻪ اساس آن برخﻰ از ﻣردﻣان آﮔاه و ﻻﻳق را کﻪ داراى تجارب کافﻰ و ﻣسﻠکﻰ‬ ‫بﻮدﻧد در دوﻟت سﻬﻴﻢ سازﻧد‪ ،‬شاﻫراه کابﻞ ﻣزار شرﻳف‪ ،‬ﻫرات و قﻨدﻫار را تأسﻴس‬ ‫ﻧﻤﻮد؛ ﻫﻢچﻨان برخﻰ از شرکتﻫاى تجارتﻰ تأسﻴس و اجازة فعاﻟﻴت ﻳافتﻨد‪.‬‬ ‫سرﻣاﻳﻪ داران بر دوﻟت اعتﻤاد ﻧﻤﻮدﻧد و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ سبب‪ ،‬پﻮلﻫاى راکد شده را بﻪ کار‬ ‫اﻧداختﻨد کﻪ دراﻳﻦ کار ﻧقش عبداﻟﻤجﻴد زابﻠﻰ قابﻞ تذکر است بﻪ ﻫﻤﻴﻦ سبب‪ ،‬ﻧام برده‬ ‫ﻣدت زﻳادى در دورة پادشاﻫﻰ ﻣحﻤد ظاﻫرشاه وزﻳر تجارت و اقتصاد بﻮد؛ چﻨانچﻪ در‬ ‫صﻨعتﻰ ساختﻦ کشﻮر ﻧقش فعال و ﻣﻬﻢ داشت‪ ،‬ﻣﻮصﻮف فابرﻳکﻪﻫاى زﻳادى را بﻪ کار‬ ‫اﻧداخت و براى افغاﻧستان خدﻣات شاﻳاﻧﻰ را اﻧجام داد‪.‬‬ ‫در اثر تﻮجﻪ زﻳاد ﻣحﻤدﻧادر شاه و سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان اکثرﻳت تخرﻳبات ترﻣﻴﻢ و‬ ‫‪97‬‬

‫اقتصاد کشﻮر رو بﻪ اﻧکشاف ﻧﻬاد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ تدوﻳﻦ اصﻮل ﻧاﻣﻪ و ﮔروه دوم‬ ‫راجع بﻪ برﻧاﻣﻪﻫاى اقتصادى ﻣحﻤدﻧادر شاه با ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬روابط ﻣحﻤدﻧادر شاه با عﻠﻤاى دﻳﻦ از چﻪ قرار بﻮد؟ آنرا شرح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻣحﻤدﻧادر شاه در عرصﻪ اقتصادى چﻪ کارﻫاﻳﻰ را اﻧجام داد ﻣختصر شرح دﻫﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان در رابطﻪ بﻪ اصﻮل ﻧاﻣﻪ و قﻮاﻧﻴﻦ دوره ﻣحﻤدﻧادر شاه از بزرﮔان و آﮔاﻫان‬ ‫جاﻣعﻪ و ﻣحﻞ شان ﻣطﻠبﻰ تﻬﻴﻪ و در صﻨف اراﻳﺔ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪98‬‬

‫درس بﻴست و چﻬارم‬

‫سﻠﻄﻨت ﻣحﻤدﻇاﻫرشاه‬

‫شــﻬزادهﻣحﻤدظاﻫر چﮕﻮﻧــﻪ بﻪ‬ ‫ارﻳکﺔ قدرت رسﻴد؟سالﻫاى بحران‬ ‫وجﻨــگ دوم جﻬاﻧــﻰ؛ تاثﻴرات آن‬ ‫باﻻى افغاﻧستان‪ ،‬ﻧقش ﻣحﻤد ﻫاشﻢ‬ ‫خان صــدر اعظﻢ در رفــع بحران‪،‬‬ ‫ﻣﻮضﻮعاتﻰ اﻧــد کﻪ در ﻣتﻦ ذﻳﻞ بﻪ‬ ‫آنﻫاآشــﻨاﻣﻰشــﻮﻳد‪.‬‬

‫بعد از آنکﻪ ﻣحﻤدﻧادر شاه بﻪ قتﻞ رسﻴد؛ شﻮراى فاﻣﻴﻠﻰ داﻳر و ﻣطابق ﻣادة (‪ )5‬اصﻮل‬ ‫اساسﻰ‪ ،‬ﻣحﻤدظاﻫر شاه فرزﻧد ﻣحﻤدﻧادر شاه را کﻪ ‪ 19‬سال عﻤر داشت بﻪ پادشاﻫﻰ‬ ‫برﮔزﻳده شد‪ ،‬ﻣطابق اصﻮل ﻧاﻣﺔ اساسﻰ‪ ،‬ﻫﻤﺔ ﻣﻠت بﻪ وى بﻴعت ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧام او در خطبﻪ‬ ‫خﻮاﻧده شده و سکﻪ بﻪﻧاﻣش ضرب زده شد و ﻣحﻤدظاﻫرشاه ﻟقب اﻟﻤتﻮکﻞعﻠﻰاﷲ را ﻧﻴز‬ ‫اختﻴار ﻧﻤﻮد کﻪ بﻴش از چﻬﻞ سال ضﻤﻴﻤﻪ ﻧام او بﻮد‪.‬‬ ‫از اﻳﻦکﻪ ﻣحﻤدظاﻫرشاه‪ ،‬خﻮرد سال بﻮد و تجربﺔ کارى را ﻧداشت‪ .‬فشار تﻤام کارﻫا‬ ‫بر دوش کاکاى بزرگ او سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان قرار ﮔرفت‪ .‬زﻣاﻧﻰکﻪ ﻣحﻤدظاﻫر شاه‬ ‫پادشاه ﮔردﻳد او کاکاى خﻮد‪ ،‬سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان صدراعظﻢ سابقﻪ را ﻳکبار دﻳﮕر‬ ‫ﻣأﻣﻮر تشکﻴﻞ کابﻴﻨﻪ ﻧﻤﻮد و او ﻫﻢ کابﻴﻨﺔ خﻮد را بﻪ پادشاه ﻣعرفﻰ ﻧﻤﻮده و بﻪ کار آغاز کرد‪.‬‬ ‫‪99‬‬

‫در اواﻳﻞ سﻠطﻨت ﻣحﻤدظاﻫر شاه واقعﺔ بزرگ تارﻳخﻰ (جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم) بﻪ وقﻮع‬ ‫پﻴﻮست‪ .‬جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم کﻪ در سال ‪ 1939‬آغاز تا ‪1945‬ﻣﻴﻼدى اداﻣﻪ داشت‪ ،‬شعﻠﻪﻫاى‬ ‫آن جﻨگ از اروپا بﻠﻨد شده بسﻴار زود بﻪ آسﻴا و دﻳﮕر قسﻤتﻫاى جﻬان سراﻳت ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫طرفﻴﻦ اﻳﻦ جﻨگ آﻟﻤان‪ ،‬اﻳتاﻟﻴا‪ ،‬جاپان و کشﻮرﻫاى کﻮچك اروپاى شرقﻰ کﻪ بﻪﻧام‬ ‫ﻣحﻮر و اﻧﮕﻠستان‪ ،‬فراﻧسﻪ‪ ،‬اتحاد شﻮروى‪ ،‬اﻳاﻻتﻣتحدهاﻣرﻳکا و ﻳكتعداد کشﻮرﻫاى‬ ‫اروپاﻳﻰ کﻪ بﻪﻧام ﻣتفقﻴﻦ ﻳاد ﻣﻰﮔردﻳدﻧد درﮔﻴر جﻨگ بﻮدﻧد‪.‬‬ ‫کشﻮرﻫاﻳﻰ کﻪ در جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم ﻣستقﻴﻤاً درﮔﻴر بﻮدﻧد‪ ،‬از ﻧﮕاه ﻣاﻟﻰ و جاﻧﻰ بسﻴار‬ ‫خساره ﻣﻨد شدﻧد و ﻧﻴز اثرات سﻮء آن تﻤام کشﻮرﻫاى دﻧﻴا را ﻣتأثر ساخت‪.‬‬ ‫در دوران اﻳﻦ جﻨگ روسﻴﻪ شﻮروى در شﻤال‪ ،‬اﻳران در غرب و ﻫﻨد برتاﻧﻮى در جﻨﻮب‬ ‫افغاﻧستان خساره ﻣﻨد شدﻧد‪ .‬ﻣحﻤدظاﻫر شاه و سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان صدراعظﻢ وقت طﻰ‬ ‫فرﻣاﻧﻰ بﻰ طرفﻰ افغاﻧستان را اعﻼن کردﻧد‪ .‬سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان با تدبﻴر بزرگ ﻧﻪ تﻨﻬا‬ ‫افغاﻧستان را از شعﻠﻪﻫاى جﻨگ جﻬاﻧﻰ ﻧجات داده و وطﻦ را از خسارات و زﻳانﻫاى‬ ‫احتﻤاﻟﻰ ﻣحفﻮظ ساخت؛ بﻠکﻪ با وجﻮد ﻣشکﻼت اقتصادى اسعار زﻳاد ﻧﻴز ذخﻴره ﻧﻤﻮده کﻪ‬ ‫بعدﻫا در پروژهﻫاى اﻧکشافﻰ از آن کار ﮔرفتﻪ شد‪.‬‬ ‫ﻫﻨﮕاﻣﻰکﻪ جﻨگ شدت ﻳافت ﻧﻴروﻫاى ﻣحﻮر از راه اروپاى شرقﻰ بﻪ خاك روسﻴﻪ‬ ‫داخﻞ شدﻧد‪.‬‬ ‫از اﻳﻦکﻪ ﻳكتعداد اﻧجﻨﻴران آﻟﻤاﻧﻰ و اﻳتاﻟﻴاﻳﻰ در برخﻰ از پروژهﻫاى افغاﻧستان ﻣصروف‬ ‫کار بﻮدﻧد؛ روسﻴﻪ شﻮروى و ﻫﻨد برتاﻧﻮى در ﻣﻮرد آﻧان اظﻬار تشﻮﻳش و ﻧﮕراﻧﻰ ﻣﻰکردﻧد‬ ‫و بﻪ افغاﻧستان ﻳادداشتﻫاى دادﻧد تا آﻟﻤاﻧﻰﻫا و اﻳتاﻟﻴاﻳﻰﻫا را از خاك خﻮد خارج سازﻧد‪.‬‬

‫‪100‬‬

‫افغاﻧستان با قبﻮل برخﻰ شراﻳط اﻳﻦ پﻴشﻨﻬاد اظﻬار رضاﻳت ﻧﻤﻮده و کارﻣﻨدان ﻣذکﻮر را‬ ‫با عزت از افغاﻧستان خارج ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان صدراعظﻢ وقت‪ ،‬تﻮاﻧست تا اوضاع افغاﻧستان را عادى‬ ‫ﻧﮕﻬدارد‪ .‬سﻨﮕﻴﻨﻰ جﻨگ باﻻى افغاﻧستان ﻧﻴز تأثﻴرات سﻮء داشت و بعضﻰ ﻣشکﻼت‬ ‫اﻣﻨﻴتﻰ را بﻪ ﻣﻴان آورد کﻪ با در ﻧظرداشت شراﻳط آن زﻣان و تدبﻴر سردارﻣحﻤدﻫاشﻢخان‬ ‫ﻣرفﻮع ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫بﻰطرفﻰ افغاﻧستان باعث شد تا کشﻮر‪ ،‬ﻣﻮرد ﻫجﻮم ﻧﻴروﻫاى ﻣتفقﻴﻦ قرار ﻧﮕﻴرد‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫کار بﻪ ذات خﻮﻳش استحکام استقﻼل افغاﻧستان‪ ،‬تقﻮﻳﻪ اﻣﻨﻴت در ﻣﻨطقﺔ شرق ﻣﻴاﻧﻪ و‬ ‫شرق ﻧزدﻳك ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ در عرصﺔ اقتصادى ﻧﻴز بر افغاﻧستان تأثﻴر ﻣﻨفﻰ وارد کرد‪ ،‬حﻤﻠﺔ‬ ‫آﻟﻤان بر اتحاد شﻮروى و در ﻧتﻴجﺔ تجاوز جاپان در ﻣﻨطقﺔ بحراﻟکاﻫﻞ‪ ،‬تجارت افغاﻧستان‬ ‫با کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر و ﻳك تعداد کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ و آسﻴاﻳﻰ کﻪ در ساحﺔ جﻨگ واقع‬ ‫بﻮدﻧد قطع شد‪ ،‬تجارت بﻴﻦ افغاﻧستان و اتحاد شﻮروى ﻧﻴز بﻪ سطح پاﻳﻴﻦ قرار ﮔرفت و‬ ‫تﻨﻬا با ﻫﻨدوستان (ﻫﻨد برتاﻧﻮى) روابط تجارتﻰ برقرار بﻮد‪ .‬در اثر کﻤبﻮد ﻣﻮاد و اجﻨاس‬ ‫وارداتﻰ بﻪ کشﻮر‪ ،‬قﻴﻤت ﻣﻮاد غذاﻳﻰ باﻻ رفت‪ ،‬ﻧرخ اجﻨاس بﻴﻦ سال (‪1945 -1939‬م‪).‬‬ ‫چﻬار اﻟﻰ پﻨج چﻨد بﻠﻨد رفت‪.‬‬ ‫حکﻮﻣت براى جﻠﻮﮔﻴرى از ﮔران فروشﻰ و تﻨظﻴﻢ قﻴﻤتﻫا در زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻣحصﻮﻻت‬ ‫غذاﻳﻰ و اجﻨاس صﻨعتﻰ تدابﻴر جدى را اتخاذ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪101‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان در ﮔروهﻫا در رابطﻪ بﻪ بﻰطرفﻰ افغاﻧستان در جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم و پﻴاﻣدﻫاى‬ ‫آن بﻴﻦ ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ بﻪ قدرت رسﻴدن ﻣحﻤدظاﻫر شاه را بﻴان دارﻳد؟‬ ‫‪ -2‬ﻧﻴروﻫاى جﻨﮕﻰ طرفﻴﻦ در جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم بﻪ چﻪ ترتﻴب تقسﻴﻢ بﻨدى شده بﻮدﻧد؟‬ ‫‪ -3‬سردار ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان شخصﻴت بزرگ و صدراعظﻢ وقت براى رفاه افغاﻧستان‬ ‫در زﻣان جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم چﻪ اقداﻣات و کارﻫاﻳﻰ ﻧﻤﻮد؟‬ ‫‪ -4‬بﻰطرفﻰ افغاﻧستان در جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در عرصﺔ سﻴاسﻰ چﻪ ﻧقش را بازى‬ ‫کرد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از بزرﮔان خﻮﻳش در رابطﻪ بﻪ شخصﻴت ﻣحﻤدظاﻫر شاه‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات ﮔرفتﻪ‬ ‫آنرا در صﻨف اراﻳﺔ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪102‬‬

‫درس بﻴست و پﻨجﻢ‬

‫اوﻟﻴﻦ پﻼن پﻨج ساﻟﻪ (‪1956‬م‪ 1335( ).‬ﻫـ ‪.‬ش‪).‬‬

‫ضرورت پﻼن پﻨج ســاﻟﻪ اول‪،‬‬ ‫ﻧقش ســردارﻣحﻤد داوودخان‬ ‫صدراعظــﻢ در تکﻤﻴــﻞ و عﻤﻠــﻰ‬ ‫کــردن پــﻼن ﻣذکــﻮر‪ ،‬دســت‬ ‫آوردﻫــاى پــﻼن پﻨج ســاﻟﺔ اول‬ ‫ﻣطاﻟبﻰ اﻧد کﻪ در اﻳﻦ درس پﻴراﻣﻮن‬ ‫آن ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﮔردﻳده اســت‪.‬‬

‫سردارﻣحﻤدداوودخان‬

‫در زﻣان سﻠطﻨت اعﻠﻴحضرت ﻣحﻤدظاﻫر شاه ابتدا ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان ﻣقام صدارت عظﻤﻰ‬ ‫را عﻬده دار بﻮد‪ .‬ﻣﻮصﻮف از آن ﻣقام ﻣستعفﻰ شد‪ ،‬بعد از آن برادر دﻳﮕرش سپاه ساﻻر‬ ‫شاهﻣحﻤﻮد خان بﻪ ﻣقام صدارت تﻮظﻴف ﮔردﻳد‪ .‬ﻧامبرده بعد از ﻫفت سال صدارت از اثر‬ ‫ﻣرﻳضﻰ کﻪ عاﻳد حاﻟش ﮔردﻳده بﻮد استعفا کرد‪ .‬بﻪ تعقﻴب آن از جاﻧب پادشاه‪ ،‬پسر کاکاى او‬ ‫سردارﻣحﻤدداؤودخان پسر سردار ﻣحﻤد عزﻳز خان بﻪ ﻣقام صدارت تعﻴﻴﻦ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد داوود خان ﻣﻰخﻮاست کﻪ افغاﻧستان از ﻟحاظ سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و اجتﻤاعﻰ ﻳك کشﻮر‬ ‫ﻣتکﻰ بﻪ خﻮد باشد و ﻣطابق ﻳك پﻼن ﻣﻨظﻢ اقتصادى ﻣراحﻞ رشد و اﻧکشاف خﻮﻳش را آغاز ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻣﻮصﻮف کابﻴﻨﺔ خﻮﻳش را از اشخاص تحصﻴﻞ کرده و داﻧشﻤﻨد تشکﻴﻞ کرده و در سﻴاست‬ ‫خارجﻰ بﻰطرفﻰ فعال و ﻣثبت را اختﻴار ﻧﻤﻮد کﻪ پاﻳﺔ آن بر اساس ﻣﻨافع ﻣﻠﻰ و قضاوت آزاد‬ ‫ﻣردم افغاﻧستان استﻮار بﻮد و اﻳﻦ اﻣر سبب شد کﻪ کشﻮرﻫاى جﻬان حاضر بﻪ دادن کﻤكﻫاى‬ ‫بﻼ قﻴد و شرط بﻪ افغاﻧستان ﮔردﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از کارﻫاى برجستﻪ دراﻳﻦ دوره‪ ،‬حفظ ﻣﻮازﻧﻪ سﻴاست‬ ‫بﻴﻦ ابر قدرتﻫا (اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا و اتحاد شﻮروى) بﻮد کﻪ بﻪ درستﻰ صﻮرت ﮔرفت‪.‬‬ ‫سردارﻣحﻤدداوودخان شخصﻴت ﻣترقﻰ و وطﻦ دوست بﻮد‪ ،‬اﻳﻦ را خﻮب درك ﻣﻰکرد کﻪ‬ ‫ﻳك کشﻮر بﻪ چﻪ ترتﻴب ﻣﻰتﻮاﻧد بر ﻣشکﻼت فاﻳق آﻳد‪ .‬او بﻪخاطر رشد و اﻧکشاف ﻣؤسسات‬ ‫تﻮﻟﻴدى و اقتصادى تﻼش ﻣﻰورزﻳد‪ ،‬و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ اساس بﻮد کﻪ کارﻫاى خﻮﻳش را در چﻮکات‬ ‫‪103‬‬

‫ﻳك پﻼن ﻣﻨظﻢ تحت عﻨﻮان پﻼن پﻨج ساﻟﺔ اول تﻨظﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬پﻼن پﻨج ساﻟﺔ او ل را در سال‬ ‫(‪1956‬م‪ ).‬آغاز و بﻪ پاﻳﺔ اکﻤال رساﻧﻴد‪ .‬پﻼن دوم را در سال ‪1961‬م‪ .‬زﻳر کار ﮔرفت‪.‬‬ ‫در پﻼن اقتصادى اول بﻮدجﺔ اﻧکشافﻰ در اﻣﻮر زﻳربﻨاﻳﻰ بﻪ کار افتاد کﻪ ذرﻳعﺔ آن کار اعﻤار سركﻫا‬ ‫و تﻮﻟﻴد برق بسﻴار پﻴش رفت‪ .‬طﻰ اﻳﻦ ﻣدت خطﻮط ﻣﻮاصﻼتﻰ بﻴﻦ کابﻞ‪ -‬قﻨدﻫار و سپﻴﻦ بﻮﻟدك‪-‬‬ ‫کابﻞ‪ -‬تﻮرخﻢ‪ ،‬کابﻞ‪ -‬قزل قﻠعﻪ‪ -‬تﻮﻧﻞ ساﻟﻨگ‪ ،‬قﻨدﻫار‪ ،‬ﻫرات و کشك ﻧخﻮد اعﻤار ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬ ‫ظرفﻴت بﻨدﻫاى برق ﻧغﻠﻮ بﻪ ‪ 66‬ﻫزار‪ ،‬ﻣاﻫﻴپر بﻪ ‪ 10‬ﻫزار‪ ،‬دروﻧتﻪ بﻪ ‪ 11‬ﻫزار و برق ﻣزار شرﻳف‬ ‫بﻪ ‪ 10‬ﻫزار کﻴﻠﻮوات بﻠﻨد برده شد‪.‬‬ ‫استخراج ﻧفت و ﮔاز در شﻤال کشﻮر آغاز ﻳافت‪ ،‬زغال سﻨگ بﻪ اﻧدازة کافﻰ استخراج شده‪،‬‬ ‫تﻮﻟﻴدات فابرﻳکﻪ کﻮد کﻴﻤﻴاوى ﻣزارشرﻳف ساﻻﻧﻪ بﻪ صد ﻫزار تﻦ رسﻴد‪ .‬فابرﻳکﺔ سﻤﻨت غﻮرى و‬ ‫دستﮕاهﻫاى ﻣتعدد ترﻣﻴﻢ ﻣﻮتر در ﻧقاط ﻣختﻠف کشﻮر اﻳجاد شد‪ ،‬در ضﻤﻦ آن‪ ،‬فابرﻳکﺔ جﻨﮕﻠك‬ ‫کابﻞ بﻪ ﻳك کﻤپﻠکس تبدﻳﻞ شد کﻪ بعدﻫا ﻣاشﻴﻦﻫاى بزرگ را ﻧﻪ تﻨﻬا ترﻣﻴﻢ؛ بﻠکﻪ کارﻫاى‬ ‫ﻣﻮﻧتاژ آنرا ﻧﻴز اﻧجام ﻣﻰداد‪.‬‬ ‫ﻫﻢچﻨان بﻪ پروژهﻫاى اﻧکشاف وادى ﻧﻨﮕرﻫار و ﻫﻠﻤﻨد تﻮجﻪ بﻴشتر ﻣعطﻮف ﮔردﻳد تا سطح‬ ‫تﻮﻟﻴدات آنﻫا بﻠﻨد برده شﻮد و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ اساس بﻮد کﻪ در اﻳام زﻣستان ﻣﻴﻮهﻫا و سبزىﻫا تﻮﻟﻴد‬ ‫شده بﻪ اکثر ﻧقاط کشﻮر عرضﻪ ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬ ‫پﻼن اﻧکشاف اقتصادى دوم سردارﻣحﻤد داوودخان بﻪ ﻧسبت کﻤبﻮد وقت و ﻳك سﻠسﻠﻪ‬ ‫ﻣشکﻼت دﻳﮕر عﻤﻠﻰ ﻧﮕردﻳد سپس ﻣحﻤد داوودخان ﻣستعفﻰ شد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب دورة صدارت‬ ‫وى بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ شخصﻴت سردارﻣحﻤد داوودخان و‬ ‫سﻴاست خارجﻰ و ﮔروه دوم راجع بﻪ پﻼن پﻨج ساﻟﺔ ﻣﻮصﻮف‪ ،‬بﻴﻦ ﻫﻢ ﮔفتﮕﻮ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪-1‬‬ ‫‪-2‬‬ ‫‪-3‬‬ ‫‪-4‬‬

‫سردارﻣحﻤد داوودخان چﮕﻮﻧﻪ ﻣقام صدارت را بﻪ عﻬده ﮔرفت؟‬ ‫سﻴاست خارجﻰ ﻣحﻤد داوود خان را ﻣختصر بﻴان دارﻳد؟‬ ‫کارﻫاى کﻪ در اوﻟﻴﻦ پﻼن پﻨج ساﻟﺔ او در بخش زﻳربﻨاﻳﻰ صﻮرت ﮔرفت چﻪ بﻮد؟‬ ‫دوﻣﻴﻦ پﻼن اﻧکشافﻰ سردارﻣحﻤد داوودخان چرا عﻤﻠﻰ ﻧشد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان با ﻣطاﻟعﻪ ﻣﻨابع ﻣربﻮط و بﻪ دست آوردن ﻣعﻠﻮﻣات از بزرﮔان و شخصﻴتﻫاى‬ ‫فرﻫﻨﮕﻰ در رابطﻪ بﻪ شخصﻴت سردارﻣحﻤدداوودخان و پﻼن پﻨج ساﻟﻪ وى ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و‬ ‫آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪104‬‬

‫درس بﻴست و ششﻢ‬

‫دﻫﺔ دﻣﻮﻛراسﻰ (‪ 1352 – 1343‬ﻫـ ش)‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ تصﻮﻳب قاﻧﻮن‬ ‫اساسﻰ دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ چﻪ پﻴاﻣدﻫاى‬ ‫را براى کشﻮر در قبال داشت؟ پاسخ‬ ‫اﻳﻦ سﻮال را دراﻳﻦ درس خﻮاﻫﻴد‬ ‫ﻳافت‪.‬‬

‫داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف‬

‫ده سال اخﻴر سﻠطﻨت ﻣحﻤدظاﻫرشاه را بﻪ ﻧام دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ (قاﻧﻮن اساسﻰ) ﻳا شاﻫﻰ‬ ‫ﻣشروطﻪ ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬دورة دﻣﻮکراسﻰ در افغاﻧستان بعد از استعفاى سردارﻣحﻤدداوودخان‬ ‫با اﻧفاذ قاﻧﻮن اساسﻰ سال ‪ 1343‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬آغاز ﻣﻰﮔردد کﻪ براى ده سال اداﻣﻪ پﻴدا کرد‪.‬‬ ‫قبﻞ از اﻳﻦ در دورة صدارت شاهﻣحﻤﻮد خان ﻧﻴز در کشﻮر زﻣﻴﻨﻪﻫاى دﻣﻮکراسﻰ اﻳجاد‬ ‫ﮔردﻳده بﻮد‪.‬‬ ‫در قاﻧﻮن اساسﻰ جدﻳد فﻴصﻠﻪ شد کﻪ اعضاى خاﻧﻮادة شاﻫﻰ در احزاب سﻴاسﻰ اشتراك‬ ‫ﻧﻤﻰورزﻧد و ﻣسؤوﻟﻴت و وظاﻳف زﻳر را بﻪ دوش ﻧﻤﻰﮔﻴرﻧد‪ -1 :‬ﻣقام صدارت ‪ -2‬عضﻮﻳت‬ ‫در شﻮرا ‪ -3‬عضﻮﻳت در ستره ﻣحکﻤﻪ کﻪ ﻧظر بﻪ ﻫﻤﻴﻦ فﻴصﻠﻪ در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ پﻨج‬ ‫صدر اعظﻢ خارج از خاﻧدان شاﻫﻰ (داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف‪ ،‬ﻣحﻤد ﻫاشﻢ ﻣﻴﻮﻧدوال‪،‬‬

‫‪105‬‬

‫ﻧﻮراحﻤد اعتﻤادى‪ ،‬داکتر عبداﻟظاﻫر و ﻣحﻤد ﻣﻮسﻰ شفﻴق) اجراى وظﻴفﻪ ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫بعد از آنکﻪ سردارﻣحﻤدداوودخان از ﻣقام صدارت ﻣستعفﻰ ﮔردﻳد‪ ،‬ﻣحﻤدظاﻫرشاه‬ ‫داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف را بﻪ ﻣقام صدارت ﻣاﻣﻮر ساخت‪ ،‬ﻣﻮصﻮف کابﻴﻨﻪ خﻮد را در ‪13‬‬ ‫ﻣارچ ‪1963‬م‪ .‬تشکﻴﻞ داد‪.‬‬ ‫داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف تحصﻴﻞ کرده آﻟﻤان در رشتﺔ فزﻳك بﻮد کﻪ بﻪ ﻳك طبقﻪ ﻣتﻮسط‬ ‫ﻣﻨسﻮب بﻮد‪ ،‬وظﻴفﺔ عﻤده و اساسﻰ حکﻮﻣت داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف تدوﻳﻦ قاﻧﻮن اساسﻰ‬ ‫جدﻳد و طﻰ ﻧﻤﻮدن ﻣراحﻞ قاﻧﻮﻧﻰ آن بﻮد‪ ،‬بﻨابر اﻳﻦ اعﻠﻴحضرت ﻣحﻤدظاﻫرشاه بﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨظﻮر ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ را دعﻮت ﻧﻤﻮد و قاﻧﻮن اساسﻰ تدوﻳﻦ شده را تﻮشﻴح کرد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻬضت‬ ‫جدﻳد دﻣﻮکراسﻰ کﻪ برﻣبﻨاى قاﻧﻮن اساسﻰ جدﻳد بﻪ وجﻮد آﻣده بﻮد با عکس اﻟعﻤﻞﻫاى‬ ‫ﮔﻮﻧاﮔﻮن در جاﻣعﻪ افغاﻧﻰ روبﻪرو شد‪ ،‬بسﻴارى از افغانﻫا بﻪ خصﻮص جﻮاﻧان از آن استقبال‬ ‫ﮔرم کردﻧد‪ ،‬وﻟﻰ در بسﻴارى از شﻬرﻫاى بزرگ کشﻮر تظاﻫرات شدﻳد راه اﻧدازى شد‪.‬‬ ‫در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ قاﻧﻮن ﻣطبﻮعات با فرﻣان تقﻨﻴﻨﻰ ﻧافذ شد و بر اساس اﻳﻦ قاﻧﻮن در حدود سﻰ‬ ‫جرﻳده در کابﻞ ﻣﻨتشر شد کﻪ بﻪ طﻮر ﻣثال جراﻳد و روزﻧاﻣﻪﻫاى ﻣشﻬﻮر آن قرار ذﻳﻞ است‪:‬‬ ‫جرﻳدة افغان‪ ،‬ﻣساوات‪ ،‬روزﮔار‪ ،‬افغان ﻣﻠت‪ ،‬ﻣﻠت‪ ،‬کاروان‪ ،‬خﻠق‪ ،‬پرچﻢ‪ ،‬شعﻠﻪ جاوﻳد‪،‬‬ ‫گهيځ‪ ،‬ترجﻤان‪ ،‬ﻣردم وغﻴره‪.‬‬ ‫در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ قاﻧﻮن احزاب سﻴاسﻰ در شﻮراى ﻣﻠﻰ تصﻮﻳب ﮔردﻳد و براى تﻮشﻴح‬ ‫حضﻮر شاه فرستاده شد؛ وﻟﻰ شاه اﻳﻦ قاﻧﻮن را ﻣعطﻞ ﻧﻤﻮد و تا پاﻳان پادشاﻫﻰ آنرا‬ ‫تﻮشﻴح ﻧکرد‪ .‬با وجﻮد اﻳﻦ فعاﻻن سﻴاسﻰ آشکارا فعاﻟﻴتﻫاى خﻮد را آغاز ﻧﻤﻮدﻧد و ﻫر‬ ‫جرﻳان سﻴاسﻰ براى خﻮد ﻳك ارﮔان ﻧشراتﻰ ﻫﻢ داشت کﻪ ﻧظرﻳات سﻴاسﻰ خﻮد را در آن‬

‫‪106‬‬

‫ﻧشر ﻣﻰکرد‪ .‬ﮔروهﻫاى سﻴاسﻰ با تعقﻴب خطﻮط فکرى چپ و راست(احزاب اسﻼﻣﻰ)‬ ‫فعاﻟﻴت ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬برخﻰ از احزاب و جرﻳانﻫاى کﻪ در اﻳﻦ دﻫﻪ فعاﻟﻴت داشتﻨد عبارت‬ ‫بﻮدﻧد از‪:‬‬ ‫‪ -1‬حزب دﻣﻮکراتﻴك خﻠق کﻪ بعد بﻪ دو ﮔروه خﻠق و پرچﻢ تقسﻴﻢ شد‬ ‫‪ -2‬حزب دﻣﻮکراتﻴك ﻧﻮﻳﻦ (شعﻠﺔ جاوﻳد)‬ ‫‪ -3‬ﻧﻬضت اسﻼﻣﻰ ﻳا جرﻳان جﻮاﻧان ﻣسﻠﻤان‬ ‫‪ -4‬افغان لن ال ولس ا‬

‫ند افغان ملت‬

‫‪ -5‬حزب ﻣترقﻰ دﻣﻮکرات‬ ‫‪ -6‬حزب اتحاد ﻣﻠﻰ‪.‬‬ ‫ﻫﻢ چﻨان جﻤعﻴتﻫاى خﻮرد و بزرﮔﻰ دﻳﮕر ﻧﻴز وجﻮد داشتﻨد کﻪ ﻣصروف فعاﻟﻴتﻫاى‬ ‫سﻴاسﻰ بﻮدﻧد‪ .‬بﻪ صﻮرت عﻤﻮم در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ فعاﻟﻴتﻫاى سﻴاسﻰ احزاب با استفاده‬ ‫از ﻧام دﻣﻮکراسﻰ زﻳاد ﮔردﻳد‪ .‬در عرصﺔ فرﻫﻨﮕﻰ و عﻤراﻧﻰ ﻧﻴز اقداﻣات صﻮرت ﮔرفت‪.‬‬ ‫در دﻫﺔ قاﻧﻮن اساسﻰ کﻪ کار پﻨج صدراعظﻢ را در برداشت در ساحات ﻣﻠکﻰ و ﻧظاﻣﻰ‬ ‫کارﻫاى ﻣﻬﻢ صﻮرت ﮔرفتﻪ است‪ .‬بﻨﻴاد برخﻰ ازاﻳﻦ فعاﻟﻴتﻫا در وقت صدارت‬ ‫سردارﻣحﻤدداوودخان ﻧﻬاده شده بﻮد و در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ بﻪ پاﻳﺔ اکﻤال رسﻴد‪.‬‬ ‫در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ ﻣطابق قاﻧﻮن اساسﻰ تفکﻴك قﻮا بﻪ وجﻮد آﻣد و دوﻟت بر سﻪ قﻮة‬ ‫(اجراﻳﻴﻪ‪ ،‬ﻣقﻨﻨﻪ و قضاﻳﻴﻪ) ﻣثﻞ ﮔذشتﻪ تقسﻴﻢ ﮔردﻳد و براى دورهﻫاى دوازدﻫﻢ و سﻴزدﻫﻢ‬ ‫شﻮراى ﻣﻠﻰ در کشﻮر اﻧتخابات آزاد بﻪ راه افتاد کﻪ ﻣردم افغاﻧستان ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان خﻮﻳش‬ ‫را بﻪ شﻮرا فرستادﻧد در اﻳﻦ دوره پﻨج حکﻮﻣت از وﻟسﻰ جرﮔﻪ رأى اعتﻤاد ﮔرفتﻨد‪.‬‬

‫‪107‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ قاﻧﻮن احزاب دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ و‬ ‫ﮔروه دوم راجع بﻪ تفکﻴك قﻮا در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ بﻴﻦ ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ در افغاﻧستان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ ﻣﻴان آﻣد؟‬ ‫‪ -2‬صدر اعظﻢﻫاى کﻪ در دورة دﻣﻮکراسﻰ اجراى وظﻴفﻪ ﻧﻤﻮده اﻧد ﻧام بﮕﻴرﻳد؟‬ ‫‪-3‬جراﻳد و روزﻧاﻣﻪﻫاى کﻪ در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ بﻪ ﻧشر رسﻴدﻧد کدامﻫا بﻮدﻧد؟ آنرا ﻧام‬ ‫ببرﻳد‪.‬‬ ‫‪ -4‬در دﻫﻪ دﻳﻤﻮکراسﻰ دوﻟت بﻪ چﻨد قﻮه تقسﻴﻢ شده بﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان راجع بﻪ کارﻫا و برﻧاﻣﻪﻫاﻳﻰ کﻪ در دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ صﻮرت ﮔرفتﻪ‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ تﻬﻴﻪ‬ ‫و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪108‬‬

‫درس بﻴست و ﻫفتﻢ‬

‫ﻋﻮاﻣﻞ تﻐﻴﻴر رژﻳﻢ از سﻠﻄﻨت بﻪ جﻤﻬﻮرﻳت‬

‫رئﻴس جﻤﻬﻮر سردارﻣحﻤدداوودخان با اعضاى کابﻴﻨﻪ‬

‫چرا رژﻳﻢ از ﻧظام شاﻫﻰ ﻣشروطﻪ بﻪ جﻤﻬﻮرﻳت عﻮض شد؟ کدام شخصﻴتﻫا در آوردن‬ ‫اﻳﻦ تغﻴﻴر‪ ،‬ﻧقش برجستﻪ و کﻠﻴدى را اﻳفا ﻧﻤﻮدﻧد؟ دراﻳﻦ درس بﻪ پرسشﻫاى ﻣذکﻮر پاسخ‬ ‫ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫رژﻳﻢ شاﻫﻰ ﻣشروطﻪ در ‪ 26‬سرطان ‪ 1352‬ﻫـ‪..‬ش‪ .‬با ﻳك کﻮدتاى ﻧظاﻣﻰ سفﻴد بﻪ رﻫبرى ﻣحﻤد‬ ‫داوودخان سقﻮط کرد و ﻧظام جﻤﻬﻮرى در افغاﻧستان اعﻼن شد‪.‬‬ ‫سردارﻣحﻤدداوودخان کﻪ قب ً‬ ‫ﻼ از ﻣقام صدارت حکﻮﻣت ﻣحﻤد ظاﻫر شاه بﻨابر ﻳك سﻠسﻠﻪ‬ ‫ﻣﻠحﻮظات کﻨار رفت‪ ،‬وى بﻪ ﻣﻨظﻮر تأﻣﻴﻦ اﻫداف شخصﻰ و ﻣﻠﻰ خﻮﻳش آرزو داشت دوباره‬ ‫وارد عرصﺔ سﻴاست ﮔردد و ﻧقش ﻣؤثر خﻮد را در حﻴات سﻴاسﻰ و ادارى کشﻮر اﻳفا ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻧافذ شدن قاﻧﻮن اساسﻰ ‪ 1343‬ﻫـ ‪ .‬ش‪ .‬در دورة صدارت داکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف کﻪ اساسات ﻧظام‬ ‫شاﻫﻰ ﻣشروطﻪ را در افغاﻧستان پﻰ رﻳزى ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫدف ﻣحﻤدظاﻫرشاه را برآورده ساخت کﻪ‬ ‫ﻣحﻤد داوود خان از ﻣقام صدارت دور باشد و ورود دوبارة او را بﻪ ﻣﻴدان سﻴاست براى ﻫﻤﻴش‬ ‫ﻣسدود سازد‪ .‬ﻣطابق ﻣفاد قاﻧﻮن اساسﻰ اعضاى خاﻧﻮادة شاﻫﻰ در احزاب سﻴاسﻰ و پستﻫاى‬ ‫دوﻟتﻰ ﻧﻤﻰتﻮاﻧست شﻤﻮﻟﻴت داشتﻪ باشد کﻪ چﻨﻴﻦ ﻣحدودﻳتﻫا‪ ،‬بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣستقﻴﻢ ﻣتﻮجﻪ ﻣحﻤد‬ ‫داوود خان بﻮد‪.‬‬ ‫از طرف دﻳﮕر‪ ،‬حکﻮﻣتﻫاى بعدى کﻪ ﻳکﻰ پﻰ دﻳﮕرى با ﻧاکاﻣﻰ و ورشکستﮕﻰ تعﻮﻳض‬ ‫ﻣﻰشدﻧد‪ ،‬اعتﻤاد ﻣردم را ﻧسبت بﻪ رشد و اﻧکشاف اقتصادى و اجتﻤاعﻰ کشﻮر ضعﻴف‬ ‫‪109‬‬

‫ﻣﻰساخت‪ .‬از اﻳﻦ رو فضاى ﻧااﻣﻴدى و تﻨفر عاﻣﻪ در برابر طرز ادارة ﻧظام شاﻫﻰ روز بﻪ روز ﮔسترش‬ ‫ﻣﻰﻳافت‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد داوود خان تصﻤﻴﻢ داشت تا بﻪ ﻫر شکﻠﻰ کﻪ اﻣکان داشتﻪ باشد‪ ،‬تغﻴﻴر را در سﻴستﻢ سﻴاسﻰ‬ ‫کشﻮر بﻪ وجﻮد آورد تا از ﻳكطرف‪ ،‬خطر وقﻮع بحران را ﻣرفﻮع ﻧﻤﻮده و از سﻮى دﻳﮕر‪،‬‬ ‫خﻮاستﻫاى ﻣردم را ﻣبﻨﻰ بر اﻧکشاف اقتصادى و اجتﻤاعﻰ افغاﻧستان برآورده سازد‪ .‬بﻨابراﻳﻦ‬ ‫ﻣحﻤد داوود ﻳکبار دﻳﮕر دست بﻪ فعاﻟﻴتﻫاى سﻴاسﻰ زد و روابط خﻮﻳش را با اشخاص‪ ،‬احزاب‬ ‫و ﮔروهﻫاى ﻣختﻠف کشﻮر برقرار ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫سردارﻣحﻤدداوودخان پﻼن خﻮد را طﻮرى طرح رﻳزى ﻧﻤﻮد کﻪ داﻳرة جﻠب و جذب طرفداران خﻮد را‬ ‫ﮔسترش بخشد و ﻧقطﺔ کﻠﻴدى قدرت سﻴاسﻰ را کﻪ عبارت از اردو بﻮد‪ ،‬حﻤاﻳت اﻳشان را بدست آورد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ در حاﻟﻰ بﻮد کﻪ ﻧظام سﻠطﻨتﻰ تا اﻧدازة ﻣحبﻮبﻴت خﻮﻳش را در جاﻣعﻪ از دست داده و‬ ‫اکثرﻳت ﻣردم حاضر بﻮدﻧد تا وقﻮع ﻳك تحﻮل عﻤﻴق را در ساختار سﻴاسﻰ جاﻣعﻪ قبﻮل ﻧﻤﻮده‪،‬‬ ‫ﻟبﻴك ﮔﻮﻳﻨد‪ .‬ﻣحﻤد داوود خان و طرفداراﻧش تﻮاﻧستﻨد با استفاده از ﻫﻤﻴﻦ اوضاع‪ ،‬حﻠقﻪ ﻧفﻮذ‬ ‫خﻮد را در بﻴﻦ افسران اردو قاﻳﻢ سازﻧد و زﻣﻴﻨﺔ راه اﻧدازى کﻮدتاى ﻧظاﻣﻰ را آﻣاده ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫در اﻳاﻣﻰ کﻪ ﻣحﻤدظاﻫرشاه غرض ﻣعاﻟجﺔ چشﻢ عازم اروپا ﮔردﻳده بﻮد‪ ،‬ﻣقدﻣات ﻳك کﻮدتاه‬ ‫ﻧظاﻣﻰ کﻪ از قبﻞ آﻣاده و ﻣﻬﻴا شده بﻮد؛ بﻪ تارﻳخ ‪ 26‬سرطان ‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬تحت رﻫبرى ﻣحﻤد‬ ‫داوود خان و بﻪ ﻫﻤکارى افسران اردو با سرﻧﮕﻮﻧﻰ ﻧظام شاﻫﻰ و استقرار اوﻟﻴﻦ ﻧظام جﻤﻬﻮرى بﻪ‬ ‫پﻴروزى رسﻴد و باب جدﻳد از تارﻳخ کشﻮر آغاز شد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ تغﻴﻴر رژﻳﻢ از سﻠطﻨت بﻪ جﻤﻬﻮرﻳت‬ ‫و ﮔروه دوم فرق بﻴﻦ ﻧظام شاﻫﻰ و جﻤﻬﻮرى را ﻣطرح و بﻴﻦ ﻫﻢ ﮔفتﮕﻮ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬در ‪ 26‬سرطان ‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬کدام واقعﻪ در افغاﻧستان رخ داده است؟‬ ‫‪ -2‬کدام عﻮاﻣﻞ باعث شد تا سردارﻣحﻤدداوودخان دست بﻪ کﻮدتاه زد؟‬ ‫‪ -3‬سردارﻣحﻤدداوودخان پﻼن کﻮدتاى خﻮد را چطﻮر طرح رﻳزى ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ کﻮدتاه ﻣحﻤد داوودخان کﻪ در سال ‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬صﻮرت ﮔرفت‪،‬‬ ‫ﻣطﻠبﻰ را تﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮده و آن را در صﻨف اراﻳﺔ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪110‬‬

‫درس بﻴست و ﻫشتﻢ‬

‫ﻛﻮدتاى ‪ 26‬سرﻃان‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪.‬‬ ‫بــا عﻮاﻣﻞ کﻮدتا در درس قبﻠﻰ آشــﻨاﻳﻰ حاصــﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬در اﻳــﻦ درس با ﻣجرﻳان‬ ‫کﻮدتا‪ ،‬سﻴاســت دوﻟت جدﻳد و پﻴاﻣدﻫاى کﻮدتاه ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻣﻰکﻨﻴد‪.‬‬ ‫بعد از آنکﻪ سردارﻣحﻤدداوودخان از پست صدارت کﻨار رفت‪ ،‬ده سال را در اﻧزوا سپرى‬ ‫کرد‪ .‬از اﻳﻦکﻪ وى بﻪ پﻴشرفت و ترقﻰ کشﻮر در دورة صدارت خﻮﻳش ﻣساعﻰ زﻳاد بﻪ خرج‬ ‫داده بﻮد‪ ،‬عﻼقﻪ داشت تا افغاﻧستان در قطار ﻣﻤاﻟك پﻴشرفتﺔ جﻬان قرار ﮔﻴرد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ بﻮد کﻪ در‬ ‫‪ 17‬جﻮﻻى سال ‪1973‬م‪ 26 .‬سرطان ‪ 1352‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬ﻳك کﻮدتا را بﻪ پﻴروزى رساﻧﻴد‪ .‬و در ﻧتﻴجﻪ‬ ‫آن ﻧظام شاﻫﻰ در افغاﻧستان ﻣﻠغا و جﻤﻬﻮرﻳت اعﻼن ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫کﻮدتاى ‪ 26‬سرطان بﻪ دﻫﺔ دﻣﻮکراسﻰ و قاﻧﻮن اساسﻰ ‪1964‬م‪ .‬خاتﻤﻪ بخشﻴد؛ ﮔرچﻪ پﻨج‬ ‫حکﻮﻣت در سالﻫاى اخﻴر ﻧظام شاﻫﻰ دعﻮاى دﻣﻮکراسﻰ ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد؛ وﻟﻰ در حقﻴقت خصﻠت‬ ‫اﻧارشﻰ بر آنﻫا غاﻟب بﻮد‪ .‬کﻮدتاى ‪ 26‬سرطان بﻪ اﻳﻦ ﻧابﻪساﻣاﻧﻰﻫا خاتﻤﻪ داد و بﻪ جاى ﻧظام‬ ‫سﻠطﻨتﻰ‪ ،‬ﻧظام جﻤﻬﻮرى استقرار ﻳافت و سردارﻣحﻤدداوودخان ﻣﻨحﻴث رﻫبر ﻣﻠﻰ ظاﻫر شد‪.‬‬ ‫ﻧامبرده از ﻧﮕاه شخصﻴت بسﻴار پاك و از سجاﻳاى اخﻼقﻰ عاﻟﻰ برخﻮردار و شﻴفتﺔ آبادى وطﻦ بﻮد‪.‬‬ ‫بعد از اﻧجام کﻮدتاه ﻣحﻤد داوود خان بﻴاﻧﻴﺔ تارﻳخﻰ خﻮﻳش را «خطاب بﻪ ﻣردم» اعﻼم ﻧﻤﻮد‬ ‫کﻪ حاوى خط و ﻣشﻰ دوﻟت جدﻳد بﻮد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد داوود خان ﻣبﻨﻰ بر ﻣشﻰ دوﻟت جﻤﻬﻮرى‪ ،‬افغاﻧستان را کشﻮر عﻼقﻪﻣﻨد بﻪ صﻠح‪ ،‬عضﻮ‬ ‫کشﻮرﻫاى غﻴر ﻣﻨسﻠك و ﻫﻢچﻨان حﻤاﻳت از ﻣﻨشﻮر سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد اعﻼم ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻮصﻮف تﻨﻬا‬ ‫ﻣﻮضﻮع اختﻼف با پاکستان را بر سر ﻣعضﻠﺔ پشتﻮﻧستان ﻳادآورى کرد و خﻮاﻫان حﻞ ﻣساﻟﻤت‬ ‫آﻣﻴز آن ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫ﻣشﻰ دوﻟت جدﻳد از طرف ﻣردم کشﻮر در ﻣرکز و وﻻﻳات استقبال شد ﻣحﻤدظاﻫرشاه کﻪ‬ ‫در شﻬر ﻧاپﻞ اﻳتاﻟﻴا ﻣشغﻮل تداوى و استراحت بﻮد‪ .‬از سرﻧﮕﻮﻧﻰ ﻧظام شاﻫﻰ در افغاﻧستان ﻣطﻠع‬ ‫ﮔردﻳد فﻮرى بﻪ روم آﻣد و بعد از ﻣدتﻰ استعفاﻳش را از طرﻳق سفارت افغاﻧستان عﻨﻮاﻧﻰ ﻣؤسس‬ ‫‪111‬‬

‫جﻤﻬﻮرﻳت بﻪ کابﻞ فرستاد‪ .‬با رسﻴدن استعفا ﻧاﻣﺔ اعضاى خاﻧﻮادة شاﻫﻰ کﻪ در کﻮدتاه زﻧداﻧﻰ‬ ‫شده بﻮدﻧد آزاد و بﻪ اﻳتاﻟﻴا اﻧتقال ﻳافتﻨد‪.‬‬ ‫ﻳكروز پس از پﻴروزى کﻮدتا اوﻟﻴﻦ جﻠسﺔ کﻤﻴتﺔ ﻣرکزى ﻧظام جدﻳد تشکﻴﻞ ﮔردﻳد؛ ﻣحﻤد‬ ‫داوودخان بﻪ صفت رئﻴس دوﻟت‪ ،‬صدراعظﻢ‪ ،‬وزﻳر خارجﻪ و وزﻳر دفاع تعﻴﻴﻦ شد و ﻣﻮصﻮف‬ ‫کابﻴﻨﺔ جدﻳد را ﻣعرفﻰ کرد‪ .‬بﻪ اساس فرﻣان ﻣحﻤد داوودخان قاﻧﻮن اساسﻰ سال ‪1343‬ﻫـ ‪.‬ش‪.‬‬ ‫ﻣﻠغا و براى تصﻮﻳب قاﻧﻮن اساسﻰ جدﻳد‪ ،‬ﻟﻮﻳﻪ جرﮔﻪ را دعﻮت ﻧﻤﻮد کﻪ با داشتﻦ ‪ 349‬تﻦ اعضا‬ ‫بﻪ رﻳاست عزﻳز اﷲ واصفﻰ در ‪ 14‬ﻣارچ سال ‪1977‬م‪ .‬قاﻧﻮن اساسﻰ جدﻳد بﻪ تصﻮﻳب رسﻴد و از‬ ‫طرف ﻣحﻤد داوودخان تﻮشﻴح و ﻧافذ شد‪.‬‬ ‫در اﻣﻮراجتﻤاعﻰ و اقتصادى ﻧﻴز ﻳك سﻠسﻠﻪ اقداﻣات عﻤﻠﻰ ﮔردﻳد؛ از طرﻳق ازدﻳاد ﻣاﻟﻴات‬ ‫ﻣترقﻰ بﻪ اصﻼحات اراضﻰ زﻣﻴﻦ تﻮجﻪ صﻮرت ﮔرفت‪ ،‬قاﻧﻮن اراضﻰ بﻪ تصﻮﻳب رسﻴد و ﻣطابق‬ ‫آن زﻣﻴﻦﻫاى اضافﻰ ﻣاﻟکان بﻪ دﻫقاﻧان کﻢ زﻣﻴﻦ و بﻰ زﻣﻴﻦ تﻮزﻳع شد‪ .‬قاﻧﻮن جزا و ﻣدﻧﻰ ﻧافذ‪،‬‬ ‫سرود ﻣﻠﻰ ترتﻴب و در ﻧشان بﻴرق ﻧﻴز تغﻴﻴرات بﻪ وجﻮد آﻣد‪ .‬از جﻤﻠﻪ کارﻫاى بسﻴار ﻣﻬﻢ دوﻟت‬ ‫جﻤﻬﻮرى افغاﻧستان طرح و تدوﻳﻦ پﻼن اقتصادى ﻫفت ساﻟﻪ بﻮد‪ .‬اﻳﻦ پﻼن در سال ‪1976‬م‪.‬‬ ‫شروع و درسال ‪1983‬م‪ .‬کﻪ باﻳد بﻪ پاﻳﺔ اکﻤال ﻣﻰرسﻴد‪ .‬در زﻣان جﻤﻬﻮرﻳت کار ترﻣﻴﻢ و ﻣراقبت‬ ‫سركﻫا در تﻤام کشﻮر دوباره آغاز شد‪.‬‬ ‫کار سروى خط آﻫﻦ از ﻫرات اﻟﻰ قﻨدﻫار و سپس بﻪ سپﻴﻦ بﻮﻟدك‪ ،‬سروى ﻣعادن ﻣس عﻴﻨك‬ ‫ﻟﻮﮔر و حاجﻰﮔك ﻧﻴز روى دست ﮔرفتﻪ شد‪ .‬ﻣحﻤد داوود در زﻣان حاکﻤﻴت خﻮﻳش حزب‬ ‫غورځنګ ﻣﻠﻰ را تأسﻴس ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫پﻼنﻫا و پروﮔرامﻫاى رئﻴس جﻤﻬﻮر ﻣحﻤد داوود خان بسﻴار زﻳاد و وسﻴع بﻮد؛ اﻣا تﻤام آن‬ ‫تطبﻴق ﻧﮕردﻳد تا اﻳﻦکﻪ بﻪ تارﻳخ ﻫفت ثﻮر ‪ 1357‬ﻫـ ‪ .‬ش‪ .‬تﻮسط ﻳك کﻮدتاى ﻧظاﻣﻰ رژﻳﻢ‬ ‫جﻤﻬﻮرى ﻣحﻤد داوود سرﻧﮕﻮن شد‪.‬‬

‫‪112‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ شخصﻴت رئﻴس جﻤﻬﻮر ﻣحﻤد داوود‬ ‫خان و ﮔروه دوم راجع بﻪ پﻼنﻫاى اقتصادى وى بﻴﻦ ﻫﻢ صحبت ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻧتﻴجﺔ کﻮدتاى ﻣحﻤد داوود خان چﻪ بﻮد؟‬ ‫‪ -2‬کدام اشخاص در کﻮدتاى ﻣحﻤد داوودخان ﻧقش عﻤده داشتﻨد؟‬ ‫‪ -3‬بﻪ اساس ﻣﻮاد قاﻧﻮن اساسﻰ ‪1343‬ﻫـ ‪ .‬ش‪ .‬چﻪ اقداﻣات صﻮرت ﮔرفت؟ ﻣﻮضﻮع را‬ ‫ﻣختصرشرح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -4‬کدام پروژهﻫا در پﻼن اقتصادى ﻫفت ساﻟﺔ داوودخان بﻪ پاﻳﺔ اکﻤال رسﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از بزرﮔان و داﻧشﻤﻨدان در رابطﻪ بﻪ چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ دورة جﻤﻬﻮرﻳت داوودخان ﻣطﻠبﻰ‬ ‫تﻬﻴﻪ و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪113‬‬

‫بررسﻰ ﻓصﻞ دوم‬ ‫وضع اجتﻤاعﻰ‪ ،‬سﻴاسﻰ و اقتصادى قرن بﻴستﻢ ﻣحصﻮل ﻣستقﻴﻢ افکار و ﻧظرﻳات دورة رﻧساﻧس‬ ‫(از ﻧﻴﻤﺔ دوم قرن ‪ 15‬تا اخﻴر قرن ‪18‬م‪ ،).‬تأثﻴرات بﻨﻴادى اﻧقﻼب کبﻴر فراﻧسﻪ ‪1879‬م‪ .‬افکار و‬ ‫ﻧظرﻳات ﮔﻮﻧاﮔﻮن فﻼسفﺔ قرن ‪19‬م‪ .‬بﻪ شﻤار ﻣﻰرود‪ .‬عروج اﻳﻦ ﻫﻤﻪ سﻴستﻢﻫا و ﻣکتبﻫاى‬ ‫سﻴاسﻰ در اﻳﻦ ﻣرحﻠﺔ تارﻳخ چﻨان سر و صداى بﻪ بار آورد کﻪ بشرﻳت ﻧظﻴر آنرا ﻣشاﻫده‬ ‫ﻧکرده بﻮد؛ زﻳرا ﻣﻨافع اقتصادى‪ ،‬جﻬتﻫاى باﻫﻢ ﻣخاﻟف بﻪ ﻧقطﺔ اوج تضادﻫاى خﻮد رسﻴدﻧد‬ ‫و سبب بروز بزرﮔترﻳﻦ حﻮادث ﻧاﻫﻨجار در سطح جﻬان ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ دوره آتش دو جﻨگ تباهکﻦ جﻬاﻧﻰ ﻣشتعﻞ و دﻧﻴا بﻪ دو قطب ﻣتخاصﻢ (شرق و‬ ‫غرب) ﻣرزبﻨدى شد‪ .‬اﻳاﻻتﻣتحدهاﻣرﻳکا در ﻣقﻴاس جﻬاﻧﻰ ﻣﻮقف برﻳتاﻧﻴا را احراز ﻧﻤﻮد‪ .‬چﻴﻦ‬ ‫با داشتﻦ خط ﻣستقﻞ سﻴاسﻰ بﻪحﻴث قدرت سﻮم تبارز ﻧﻤﻮد‪ .‬سﻼحﻫاى اتﻤﻰ‪ ،‬بﻴﻮﻟﻮژﻳکﻰ و‬ ‫کﻴﻤﻴاوى وسﻴﻠﺔ جدﻳد پﻴشبرد رقابتﻫاى بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ قرار ﮔرفت‪ .‬رقابتﻫاى اقتصادى بﻪ ﻧقطﺔ‬ ‫اوج خﻮد رسﻴدﻧد و جﻨگ سرد بﻪ شدت جرﻳان ﻳافت‪.‬‬ ‫ﮔرچﻪ جﻬان قرن بﻴستﻢ‪ ،‬خﻴﻠﻰ ﻣتشﻨج و بﻰ ثبات بﻮد؛ وﻟﻰ رقابتﻫاى پﻴﻬﻢ ﻧقش بزرگ خﻮد‬ ‫را در راستاى دﮔرﮔﻮﻧﻰ چﻬرة زﻧدهﮔﻰ بشر اﻳفا ﻧﻤﻮد و سبب پﻴشرفتﻫا ﮔردﻳد؛ اﻣا اﻳﻦ‬ ‫پﻴشرفتﻫا و دست آوردﻫا جﻨبﺔ ﻫﻤﮕاﻧﻰ ﻧداشت و برخﻰ از ﻣﻠتﻫاى بزرگ بﻪ خصﻮص در‬ ‫قارهﻫاى افرﻳقا و آسﻴا از ﻣزاﻳاى آن بﻰ بﻬره ﻣاﻧدﻧد‪ .‬در جﻤﻠﺔ اﻳﻦ جﻮاﻣع ﻳکﻰ ﻫﻢ افغاﻧستان بﻮد‬ ‫کﻪ در ﻧﻬاﻳت قﻬقرا واقع شد و از ﻧﮕاه وساﻳﻞ و اﻣکاﻧات تﻤدن جدﻳد ﻧسبتاً بﻰ بﻬره ﻣاﻧد‪.‬‬ ‫عاﻣﻞ عﻤدة عقبﻣاﻧدهﮔﻰ افغاﻧستان در آن بﻮد کﻪ اﻳﻦ کشﻮر طﻰ قرن بﻴستﻢ بﻪ حﻴث ﻧقطﺔ‬ ‫تقاطع و استراتﻴژﻳك قدرتﻫاى ﻣﻨطقﻪ قرار ﮔرفت و در ﻧتﻴجﺔ رقابتﻫاى بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻧﻬاﻳت‬ ‫آسﻴب و صدﻣﻪ را دﻳد‪.‬‬

‫‪114‬‬

‫ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫ﻛشﻮر ﻫاي ﻫﻤجﻮار اﻓﻐاﻧستان‬

‫‪115‬‬

‫اﻫداف ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫‪ -1‬آشﻨاﻳﻰ با تارﻳخ و روﻳدادﻫاى ﻣعاصر پاکستان‬ ‫‪ -2‬آشﻨاﻳﻰ با روﻳدادﻫا و تارﻳخ ﻣعاصر اﻳران‬ ‫‪ -3‬ﻣعرفت با روﻳدادﻫا و تارﻳخ ﻣعاصر چﻴﻦ‬ ‫‪ -4‬ﻣعرفت با روﻳدادﻫا و تارﻳخ ﻣعاصر تاجﻴکستان‬ ‫‪ -5‬ﻣعرفت با روﻳدادﻫا و تارﻳخ ﻣعاصر ازبکستان‬ ‫‪ -6‬ﻣعرفت با روﻳدادﻫا و تارﻳخ ﻣعاصر ترکﻤﻨستان‬ ‫‪ -7‬ﻣﻬارت استفاده از ﻧقشﻪﻫا و اطﻠسﻫا‪.‬‬

‫‪116‬‬

‫درس بﻴست و ﻧﻬﻢ‬

‫جﻤﻬﻮرى اسﻼﻣﻰ پاﻛستان‬

‫در تارﻳخ صﻨف ﻧﻬﻢ شﻤا راجع بﻪ ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس و ارزش ﻫاي فرﻫﻨﮕﻲ پاکستان‬ ‫آشﻨاﻳﻲ حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬دراﻳﻦ درس راجع بﻪ تارﻳخ شبﻪ قارة ﻫﻨد‪ ،‬اﻳجاد پاکستان و‬ ‫جداﻳﻲ آن از ﻫﻨد و اﻳجاد بﻨﮕﻠﻪدﻳش ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻲﮔردد‪ .‬تارﻳخ پاکستان قبﻞ از‬ ‫اﻳجاد آن قسﻤاً در تارﻳخ افغاﻧستان و ﻳا شبﻪ قارة ﻫﻨد ﻣطاﻟعﻪ شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫اسﻼم در اواﻳﻞ سدة ﻫفتﻢ ﻣﻴﻼدي بﻪ شبﻪ قاره ﻫﻨد رسﻴد‪ .‬سپاﻫﻴان و ﻣﻬاجران ﻣسﻠﻤان کﻪ از‬ ‫غرب آﻣده بﻮدﻧد در حﻮزة رود سﻨد و ﻣﻨطقﺔ پﻨجاب کﻪ بخش اعظﻢ پاکستان را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‬ ‫ﻣسکﻦ ﮔزﻳدﻧد‪ .‬در چﻨد قرن پﻴش‪ ،‬شﻴﻮة استقرار ﻣسﻠﻤاﻧان در شبﻪ قارة ﻫﻨد بﻪ رشد دو جاﻣعﺔ‬ ‫بزرگ ﻣسﻠﻤان و ﻫﻨدو در کراﻧﻪ ﻫاي شرقﻲ و غربﻲ ﻫﻨد ﻣﻨجر شد‪.‬‬ ‫و با ﮔروﻳدن ﻣردم بﻮﻣﻰ ﻫﻨد بﻪ دﻳﻦ اسﻼم تعداد ﻣسﻠﻤاﻧان در ﻫﻨد افزاﻳش قابﻞ ﻣﻼحظﻪ ﻳافت‪.‬‬ ‫در زﻣان حاکﻤﻴت برﻳتاﻧﻴا شﻤار ﻣسﻠﻤاﻧان در شبﻪ قارة ﻫﻨد بسﻴار زﻳاد بﻮد‪ .‬با وجﻮد آن‪ ،‬ﻫﻨدوﻫا‬ ‫حتﻲ در جاﻫاﻳﻰ کﻪ تعداد شان ﻧسبت بﻪ ﻣسﻠﻤاﻧان ﻫﻢ کﻤتر بﻮد‪ ،‬در اﻣﻮر دوﻟتﻲ و داد و ستد‬ ‫غﻠبﻪ داشتﻨد‪ .‬بﻪ ﻫﻤﻴﻦ جﻬت‪ ،‬ﻣسﻠﻤاﻧان بﻪ زﻧدهﮔﻲ بﻬتر در کشﻮرى کﻪ از آن خﻮد شان باشﻨد‬ ‫دل بستﻨد‪ .‬کشﻮري کﻪ در آن بتﻮاﻧﻨد رﻫبران خﻮد را برﮔزﻳﻨﻨد و فرﻫﻨگ اسﻼﻣﻲ شان را آزاداﻧﻪ‬ ‫اداﻣﻪ و اﻧکشاف دﻫﻨد‪.‬‬ ‫از روﻳداد ﻫاي ﻣﻬﻢ تارﻳخﻲ شبﻪ قارة ﻫﻨد و پاکستان‪ ،‬ﻳکﻰ ﻫﻢ استقرار ﻣسﻠﻤاﻧان در اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ‬ ‫بﻮد‪ ،‬پس از عﻬد آشﻮکا ﻳکپارچﻪﮔﻰ سﻴاسﻲ در اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ دﻳرى ﻧپاﻳﻴد و ﻫﻨد در قرون وسطﻰ‬ ‫بﻪ چﻨدﻳﻦ سﻠطان ﻧشﻴﻦ کﻮچك تقسﻴﻢ شده بﻮد‪.‬‬ ‫‪117‬‬

‫وقتﻲکﻪ آﻳﻴﻦ بﻮدا رو بﻪ زوا ل ﻧﻬاد‪ ،‬شاﻫان رقﻴب ﻫﻨدو با ﻳکدﻳﮕر وارد جﻨگ شدﻧد و اﻳﻦ براي‬ ‫ﻣسﻠﻤاﻧان کﻪ حاﻣﻼن ارزشﻫاى اسﻼﻣﻰ و دﻳﻦ جدﻳد بﻮدﻧد فرصتﻲ ﻣﻨاسب را پدﻳد آورد‪.‬‬ ‫در عﻬد ﻣغﻮﻻن بخش اعظﻢ اﻳﻦ شبﻪ قاره زﻳر حاکﻤﻴت‬ ‫ﻣسﻠﻤاﻧان ﻳکپارچﻪ شد‪ .‬اﻣا بسﻴاري از اﻣﻴران ﻫﻨدو ﻫﻤﻮاره با‬ ‫سﻠطﺔ ﻣسﻠﻤاﻧان ﻣخاﻟفت کردﻧد و ﻣبارزه با ﻣسﻠﻤاﻧان را اداﻣﻪ‬ ‫دادﻧد‪ .‬سﻠسﻠﻪ ﻫاي اسﻼﻣﻲ غزﻧﻮﻳان و غﻮرﻳان در شبﻪ قارة‬ ‫ﻫﻨد حکﻤرواﻳﻲ ﻧﻤﻮدﻧد و باوجﻮد ﻣخاﻟفت ﻫاي شدﻳد اﻳﻦ‬ ‫دوره‪ ،‬جاﻣعﺔ اسﻼﻣﻲ تازه در کﻨار جاﻣعﻪ قدﻳﻤﻲ ﻫﻨدو جان‬ ‫ﻣﻲﮔرفت‪ .‬سﻼطﻴﻦ‪ ،‬جاﻣعﺔ ﻣذکﻮر را بﻪ سربازان وا ﻣﻰداشت‬ ‫کﻪ ضﻤﻦ سر و ساﻣان دادن بﻪ آن از ﻫﻨدوان ﻫﻤسر ﻣﻲﮔرفتﻨد‪.‬‬ ‫بسﻴاري از ﻫﻨدوان طبقﺔ پاﻳﻴﻦ بﻪخاطر جاذبﻪ آﻳﻴﻦ جدﻳد و‬ ‫ﻣساوات اسﻼﻣﻲ بﻪ دﻳﻦ اسﻼم ﮔروﻳدﻧد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد عﻠﻰ جﻨاح‬ ‫در سال ‪1885‬م‪.‬ﮔروﻫﻲ از ﻫﻨدوان‪ ،‬کﻨﮕره ﻣﻠﻲ ﻫﻨد را بﻪ قصد‬ ‫تشکﻴﻞ ﻫستﺔ ﻳك پارﻟﻤان بﻮﻣﻲ پاﻳﻪ ﮔذارى کردﻧد؛ تعدادي از ﻣسﻠﻤاﻧان بﻪ کﻨﮕره پﻴﻮستﻨد؛ وﻟﻲ‬ ‫بﻪ زودي ﻣعﻠﻮم ﮔشت کﻪ ﻣسﻠﻤاﻧان اقﻠﻴت ﻧاچﻴزي خﻮاﻫﻨد بﻮد کﻪ ﻣﻨافع آنﻫا ﻧادﻳده ﮔرفتﻪ خﻮاﻫد‬ ‫شد‪ .‬در سال ‪1906‬م‪ .‬ﻣسﻠﻤاﻧان از کﻨﮕره کﻨارةﮔﻴري کردﻧد و در پﻲ دعﻮت ﻣردم بﻪ اﻧتخابات‬ ‫جداﮔاﻧﻪ کﻪ در آن ﻣسﻠﻤاﻧان ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان خﻮد را اﻧتخاب کﻨﻨد‪ ،‬اﻧجﻤﻦ سراسري ﻣسﻠﻤاﻧان ﻫﻨد‬ ‫«ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ» را بﻪ عﻨﻮان سازﻣان رقﻴب کﻨﮕرة ﻫﻨدوان تأسﻴس ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬پس از اﻧتخابات ‪1945‬م‪،.‬‬ ‫جﻨبش ﻫﻮاخﻮاﻫﻲ دوﻟت ﻣﻠﻲ ﻣسﻠﻤان‪ ،‬شکست ﻧاپذﻳر شد‪ .‬اﮔر تجزﻳﻪ بﻪ وقﻮع ﻧﻤﻰپﻴﻮست‪،‬‬ ‫جﻨگ در ﻣﻲﮔرفت کﻪ در ﻧﻬاﻳت ﻫردو رخ داد‪.‬‬ ‫در سال ‪1938‬م‪ .‬ﻣحﻤدعﻠﻰ جﻨاح براي بﻬبﻮد ﻣﻮضع ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ‪ ،‬ﻧظرﻳﺔ «دو ﻣﻠت» را ﻣطرح و‬ ‫ﻧخستﻴﻦ تقاضاي رسﻤﻲ در ﻣﻮرد ﻳك وطﻦ اسﻼﻣﻲ جداﮔاﻧﻪ را طرح کرد و در سال ‪1940‬م‪.‬‬ ‫ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ در قطعﻨاﻣﻪﻳﻲ خﻮاستار تشکﻴﻞ پاکستان شد‪.‬‬ ‫در سال ‪1946‬م‪ .‬کﻨﮕره و ﻫﻢ ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ طرح برﻳتاﻧﻴا را براي تشکﻴﻞ حکﻮﻣت فدراﻟﻲ رد کردﻧد‬ ‫و تا سال ‪1947‬م‪ .‬کﻨﮕره ﻧﻴز براي پذﻳرش تجزﻳﻪ آﻣاده شده بﻮد و تﻨﻬا ﻣسأﻟﺔ ﻣرزبﻨدي باقﻲ ﻣاﻧد‪.‬‬ ‫در ‪ 14‬اﮔست ‪1947‬م‪ .‬پاکستان بﻪ وجﻮد آﻣد‪ .‬بزرﮔترﻳﻦ آزﻣﻮن وحدت اسﻼﻣﻲ و ﻣﻠﻲ زﻣاﻧﻲ فرا‬ ‫رسﻴد کﻪ برﻳتاﻧﻴا پذﻳرفت شبﻪ قاره ﻫﻨد را بﻪ دو کشﻮر ﻫﻨد و پاکستان تجزﻳﻪ کﻨد‪ ،‬تﻨﻬا بﻪ ﻣﻨاطقﻰ‬ ‫کﻪ داراي اکثرﻳت ﻣسﻠﻤان بﻮدﻧد اجازه داده شد بﻪ پاکستان بپﻴﻮﻧدﻧد؛ وﻟﻰ با اﻳﻦ ﻫﻢ بر سر ﻣﻨاطق‬ ‫‪118‬‬

‫اکثرﻳت ﻣسﻠﻤان ﻧشﻴﻦ کشﻤﻴر بحث و ﻣﻨازعﻪ جرﻳان داشت‪.‬‬ ‫بعد از تجزﻳﺔ شبﻪ قاره‪ ،‬ﻫﻨدوﻫا از پاکستان ﮔرﻳختﻨد و ﻣسﻠﻤاﻧان ﻧﻮاحﻲ ﻫﻨدو ﻧشﻴﻦ را ترك‬ ‫ﮔفتﻨد‪ .‬صدﻫا ﻫزار اﻧسان در شﻮرش ﻫاي جﻤعﻲ فرقﻪﻳﻲ کشتﻪ شدﻧد‪ .‬دو ﻣﻠت‪ ،‬بﻲدرﻧگ بر سر‬ ‫کشﻤﻴر وارد جﻨگ شدﻧد‪ .‬کشﻤﻴر را ﻫﻨد بﻪ اﻳﻦ بﻬاﻧﻪ کﻪ حاکﻢ آن ﻫﻨدو بﻮد تصرف کرده بﻮد‪،‬‬ ‫با درﻧظرداشت جﻤعﻴت ﻣسﻠﻤان آن‪ ،‬کشﻤﻴر باﻳد بخشﻲ از پاکستان ﻣﻰبﻮد‪.‬‬ ‫ﻣشکﻞ اصﻠﻲ پاکستان‪ ،‬خﻠق ﻫﻮﻳت ﻣﻠﻲ براي اﻧطباق واقعﻴت ﻣرزﻫاي سﻴاسﻲ ﻧﻮ و اﻳجاد رژﻳﻤﻲ‬ ‫پذﻳرفتﻨﻲ و باثبات براي ﻣردم تقسﻴﻢ شده بر اثر تفاوتﻫا و اختﻼف حاد قﻮﻣﻲ‪ ،‬زباﻧﻲ‪ ،‬عقﻴدتﻲ‬ ‫و حتﻲ دﻳﻨﻰ بﻮد‪.‬‬ ‫در اﻳجاد پاکستان بﻪ عﻨﻮان کشﻮر ﻣستقﻞ رﻫبراﻧﻰ؛ چﻮن عﻼﻣﻪ اقبال ﻻﻫﻮري فﻴﻠسﻮف و‬ ‫شاعر‪ ،‬ﻣحﻤدعﻠﻲ جﻨاح حقﻮقدان و سﻴاستﻤدار ﻧقش بﻪ سزا و بس بزرگ را اﻳفا ﻧﻤﻮده اﻧد‪.‬‬ ‫خانعبداﻟغفارخان ﻳکﻰ از شخصﻴتﻫاى بزرگ و ﻣبارز ﻣﻠﻰ پشتﻮﻧخﻮا بﻮده کﻪ در ﻣقابﻞ استعﻤار‬ ‫و استبداد اﻧﮕﻠﻴس قﻴام ﻧﻤﻮد و ساﻟﻴان دراز عﻤر خﻮﻳش را دراﻳﻦ راه سپرى کرد‪.‬‬ ‫بعد از استقﻼل پاکستان درﮔﻴري بر سر ﻧقش اسﻼم بﻪ ﻳك رشتﻪ‬ ‫ﻣﻨاقشات قاﻧﻮن اساسﻰ طﻮﻻﻧﻲ ﻣﻨجر شد‪ .‬قاﻧﻮن ‪1956‬م‪ .‬ساختار‬ ‫ﻧظام پاکستان را کشﻮر اسﻼﻣﻲ اعﻼم کرد و ﻫﻢ قﻮاﻧﻴﻦ پارﻟﻤان را‬ ‫تابع تاﻳﻴد اﻧستﻴتﻮت تحقﻴقات اسﻼﻣﻲ (‪Islamic Research‬‬ ‫‪ )Institute‬ساخت در ‪1958‬م‪ .‬اﻳﻦ قاﻧﻮن ﻣﻨسﻮخ ﮔردﻳد و با‬ ‫اعﻼن جﻤﻬﻮري پاکستان کﻮشش شد کﻪ قدرت رﻫبران ﻣذﻫبﻲ‬ ‫ﻣﻬار شﻮﻧد؛ اﻣا در سال ‪1963‬م‪ .‬شراﻳط اسﻼﻣﻲ سال ‪1956‬م‪ .‬کﻢ‬ ‫و بﻴش اعاده شد‪.‬‬ ‫جداﻳﻲ بﻨﮕﻠﻪ دﻳش‬ ‫خانعبداﻟغفارخان در سفر بﻪ افغاﻧستان‬ ‫پاکستان بر اساس اﻳﻦ فکر اﻳجاد شد کﻪ ﻣسﻠﻤاﻧان ﻫﻨد ﻣﻠتﻲ را‬ ‫تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد کﻪ شاﻳستﺔ داشتﻦ وطﻦ با قﻠﻤرو و اراضﻲ ﻣشخص براي خﻮد باشﻨد در حاﻟﻰکﻪ‬ ‫پاکستان از سرزﻣﻴﻦ ﻫاي سﻨد‪ ،‬پﻨجاب‪ ،‬بﻠﻮچستان و اﻳاﻟت پشتﻮﻧخﻮا ﻣﻠتﻲ را تشکﻴﻞ ﻧﻤﻰدادﻧد و‬ ‫تفاوت ﻫاي قﻮﻣﻲ زباﻧﻲ عﻤﻴق ﻣﻴان آنﻫا وجﻮد داشت‪ .‬بﻨﻴاﻧﮕذاران پاکستان اﻳﻦ کشﻮر جدﻳد‪،‬‬ ‫دﻳﻦ اسﻼم را عاﻣﻞ اصﻠﻲ وحدت ﻣﻴان دو بخش پاکستان غربﻲ و شرقﻲ تشخﻴص داده بﻮدﻧد‪.‬‬ ‫تفاوت ﻫاي زباﻧﻲ‪ ،‬خصﻮصﻴات جﻤعﻴتﻲ‪ ،‬ﻣﻴراثﻫاى فرﻫﻨﮕﻲ و شراﻳط اقتصادي ﻣشکﻼت را‬ ‫پدﻳد آورد‪ .‬ﻣردم اﻳﻦ کشﻮر دو جﻨاح ﻧزدﻳك بﻪ ﻫﻢ ﻫجده سال سعﻲ کردﻧد باﻫﻢ زﻧدهﮔﻲ کﻨﻨد‬ ‫‪119‬‬

‫و اتحاد ثﻤربخش بﻪ وجﻮد آورﻧد؛ اﻣا بﻪ چﻨﻴﻦ ﻫدف دست ﻧﻴافتﻨد‪.‬‬ ‫تﻨشﻫا و رقابتﻫاي فرقﻪﻳﻲ جﻨاح ﻫاي شرقﻲ و غربﻲ پاکستان عاﻣﻞ اصﻠﻲ تضعﻴف دوﻟت بﻮد‬ ‫کﻪ ﮔرد اختﻼفات زباﻧﻲ‪ ،‬بﻪخصﻮص در جﻨاح غرب و پﻴشرفت صﻨعتﻲ ﻧاچﻴز در جﻨاح شرق دور‬ ‫ﻣﻰزد‪ .‬رقﻴب سﻴاسﻲ دﻳﮕري در جﻨاح شرقﻲ پاکستان پﻴدا شد و آن اﻳﻦکﻪ ﻣجﻴب اﻟرحﻤﻦ حزب‬ ‫عﻮاﻣﻰ ﻟﻴگ «ﻣردم بﻨﮕال» را اﻳجاد کرد در جرﻳان تابستان سال ‪1968‬م‪ .‬سﻲ و پﻨج تَﻦ بﻨﮕاﻟﻲ‬ ‫بﻪ رﻫبري ﻣجﻴب اﻟرحﻤﻦ ﻣتﻬﻢ بﻪ جداسازي شرق پاکستان شدﻧد‪ .‬تا در سال ‪1971‬م‪ .‬اختﻼفات‬ ‫ﻣﻴان پاکستان شرقﻲ و غربﻲ ﻣﻨجر بﻪ ﻳك جﻨگ داخﻠﻰ ﮔردﻳد و پس از درﮔﻴريﻫاى خﻮﻧﻴﻦ‬ ‫جﻨاح شرقﻲ روابط خﻮد را با دوﻟت ﻣرکزي قطع ﻧﻤﻮده و بﻪصﻮرت ﻳك کشﻮر ﻣستقﻞ بﻪ ﻧام‬ ‫بﻨﮕﻠﻪ دﻳش عرض اﻧدام کرد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ سﻪ ﮔروه جداﮔاﻧﻪ تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻧقش رﻫبران و شخصﻴت ﻫاي ﻣﻠﻲ‬ ‫در شبﻪ قارة ﻫﻨد کﻪ در آزادي و استقﻼل پاکستان ﻧقش داشتﻨد‪ ،‬ﮔروه دوم راجع بﻪ ﮔذشتﺔ تارﻳخﻲ‬ ‫پاکستان و ﮔروه سﻮم درﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ جداﻳﻲ بﻨﮕﻠﻪ دﻳش از پاکستان از ﻫﻤدﻳﮕر سؤال ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬ﻣسﻠﻤاﻧان چﻪ وقت در شبﻪ قارة ﻫﻨد ﻣسکﻦﮔزﻳﻦ شدﻧد؟‬ ‫‪ .2‬ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ در کدام سال تأسﻴس ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ .3‬پاکستان در کدام سال و چﮕﻮﻧﻪ اﻳجاد شد؟‬ ‫‪ .4‬بﻨﮕﻠﻪدﻳش چرا از پاکستان جدا شد؟‬ ‫‪ .5‬بﻨﮕﻠﻪدﻳش در کدام سال اعﻼن استقﻼل ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از بزرﮔان‪ ،‬اوﻟﻴا و شخصﻴت ﻫاي فرﻫﻨﮕﻲ و ﻣﻨابع دست داشتﻪ شان راجع بﻪ جﻨبش عدم‬ ‫خشﻮﻧت ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪120‬‬

‫درس سﻰ ام‬

‫جﻤﻬﻮري اسﻼﻣﻲ اﻳران‬

‫در صﻨفﻫاى قبﻠﻰ راجع بﻪ ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬زبان و ﻧفﻮس اﻳران ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬در اﻳﻦ‬ ‫درس راجع بﻪ کارکردﻫا و وقاﻳع ﻣﻬﻢ دورة پﻬﻠﻮى و عﻮاﻣﻞ وقﻮع اﻧقﻼب اسﻼﻣﻰ در اﻳران‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫اوضاع اقتصادى‪ ،‬سﻴاسﻰ‪ ،‬فرﻫﻨﮕﻰ و اجتﻤاعﻰ اﻳران در اواخر دوره قاجارﻳﻪ از ﻫﻢ ﻣتﻼشﻰ‬ ‫ﮔردﻳد و ﻣﻨتج بﻪ ﻳك سﻠسﻠﻪ تحﻮﻻت و تغﻴﻴرات بﻨﻴادى در اﻳﻦ کشﻮر شد‪.‬‬ ‫حﻮادث سالﻫاي اخﻴر اﻳران ﻣتأثر از دو بُعد خارجﻰ و داخﻠﻲ بﻮده است‪ .‬در زﻣﻴﻨﺔ خارجﻰ باﻳد‬ ‫ﮔفت کﻪ ﻧفﻮذ و سﻠطﺔ کشﻮر ﻫاى استعﻤارى ﻧظﻴر روس و اﻧﮕﻠﻴس در دورة قاجارﻳﻪ ﻧقش بسﻴار‬ ‫ﻣﻬﻤﻰ در تضعﻴف تﻮان اقتصادى اﻳران داشت‪ .‬روابط اقتصادى اﻳران با کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ کﻪ‬ ‫از دورة صفﻮﻳﻪ آغاز شده بﻮد و از تﻮازن ﻧسبﻰ برخﻮردار بﻮد؛ اﻣا در اواخر دورة قاجارﻳﻪ تعادل‬ ‫آن برﻫﻢ خﻮرده بﻪ ﻧفع کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ و ضرر اﻳران تﻤام شد‪ .‬ﻣحصﻮﻻت داخﻠﻰ اﻳران قادر‬ ‫بﻪ رقابت با کاﻻﻫاى خارجﻰ ﻧبﻮد‪ ،‬بﻨابراﻳﻦ تﻮﻟﻴد کاﻻﻫاى داخﻠﻰ بﻪ تدرﻳج‪ ،‬سﻴر ﻧزوﻟﻰ ﻧﻤﻮد و‬ ‫ﻣحصﻮﻻت خارجﻰ جاىﮔزﻳﻦ آن ﮔردﻳد‪ .‬صاحبان صﻨاﻳع و حرفﻪﻫا در شﻬر ﻫاى ﻣختﻠف اﻳران‬ ‫بﻪ تدرﻳج ﻣشاغﻞ خﻮد را از دست داده و بﻴکار شدﻧد‪ ،‬تﻮﻟﻴد و رفاه‪ ،‬جاى خﻮد را بﻪ بﻴکاري فقر‬ ‫و استبداد عﻮض کرد‪.‬‬ ‫تﻤام جﻨبش ﻫاى ضد استبدادى‪ ،‬عداﻟت خﻮاﻫان و احزاب اسﻼﻣﻲ ﻧقش ﻣؤثر خﻮد را در اعادة‬ ‫آزادي و عداﻟت در اﻳران اﻳفا ﻧﻤﻮدﻧد بخشﻲ از تعاﻟﻴﻢ اسﻼم ﻣبارزه با سﻠطﻪ جﻮﻳﻰ‪ ،‬استبداد‪ ،‬ظﻠﻢ‬ ‫و ستﻢ فرﻣاﻧرواﻳان خﻮدکام ﻣﻲباشد کﻪ اثرات آن را ﻣﻰتﻮان در جﻨبش ﻣشروطﻴت دورة قاجارى‬ ‫‪121‬‬

‫و اﻳستادهﮔﻰ ﻣردم را در ﻣقابﻞ دودﻣان پﻬﻠﻮى ﻣشاﻫده کرد‪ .‬حﻮادث و واقعات جﻬاﻧﻰ ﻧﻴز براﻳﻦ‬ ‫تحﻮﻻت سﻴاسﻰ و اجتﻤاعﻰ اثرات خﻮد را بﻪجا ﮔذاشت‪ .‬حدود ﻳك سال قبﻞ از شروع جﻨگ‬ ‫جﻬاﻧﻰ اول‪ ،‬احﻤد شاه قاجار کﻪ بﻪ سﻦ بﻠﻮغ رسﻴده بﻮد‪ ،‬ﻧاصر اﻟﻤﻠك را از ﻧﻴابت سﻠطﻨت کﻨار‬ ‫ﮔذاشت و فرﻣان برﮔذارى اﻧتخابات را براى تشکﻴﻞ ﻣجﻠس شﻮراى ﻣﻠﻰ صادر کرد؛ اﻣا سال بعد‬ ‫با آغاز جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول‪ ،‬ﻣجﻠس در پﻲ ﮔسترش تجاوزات بﻴﮕاﻧﻪﮔان بﻪ تعطﻴﻞ کشﻴده شد‪ .‬اﻳران‬ ‫باوجﻮد بﻲطرفﻰ در جﻨگ با تجاوز بﻴﮕاﻧﻪﮔان و ﻧتاﻳج ﻧاﮔﻮار جﻨگ ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪.‬‬

‫دورة پﻬﻠﻮى‬ ‫ﻫرج و ﻣرج اوضاع سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و ادارى اﻳران پس از جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول‪ ،‬اﻳجاد ﻧظام‬ ‫سﻴﻮسﻴاﻟستﻰ در روسﻴﻪ‪ ،‬اﻣکان سراﻳت آن بﻪ ﻣﻤاﻟك ﻫﻤجﻮار و ﻧارضاﻳتﻰ‬ ‫عﻤﻮﻣﻰ ﻣﻠت اﻳران از وضعﻴت حاکﻢ‪ ،‬بروز قﻴام ﻫاى ﻣختﻠف در ﮔﻮشﻪ‬ ‫و کﻨار کشﻮر‪ ،‬ﻣسدود شدن راه ﻫاى تجارتﻰ و ﻳاس و ﻧااﻣﻴدى ﻣحافﻞ‬ ‫ﻣﻠﻰ و وطﻦ دوست از احﻤد شاه قاجار‪ ،‬زﻣﻴﻨﺔ کﻮدتاى سﻮم حﻮت را‬ ‫فراﻫﻢ ساخت‪ .‬ﻣجرى کﻮدتا رضاخان بﻮد‪ ،‬وى بعد از تصرف تﻬران‬ ‫کابﻴﻨﺔ ﻣستقﻠﻰ بﻪ رﻳاست سﻴد ضﻴا اﻟدﻳﻦ طباطبائﻰ تشکﻴﻞ داد و چﻨد‬ ‫روز بعد‪ ،‬رضا خان بﻪ وزارت دفاع ﻣﻨصﻮب شده و سﻴد ضﻴااﻟدﻳﻦ از‬ ‫اﻳران تبعﻴد ﮔردﻳد و سپس در کابﻴﻨﺔ قﻮام اﻟسﻠطﻨﻪ‪ ،‬زﻣام وزارت دفاع و‬ ‫ﻣحﻤد رضاشاه‬ ‫فرﻣاﻧدﻫﻰ قﻮاى اﻧتظاﻣﻰ اﻳران در دست رضا خان باقﻰ ﻣاﻧد‪.‬‬ ‫در چﻨﻴﻦ وضعﻴت‪ ،‬زﻣزﻣﺔ ﻣخاﻟفت با احﻤد شاه قاجار در ﻣجاﻟس‪ ،‬ﻣحافﻞ سﻴاسﻰ و ﻣطبﻮعات آغاز‬ ‫شد‪ .‬خدﻣات برجستﺔ ﻧظاﻣﻰ رضاشاه قدرت و ﻧفﻮذ ﻧظاﻣﻰ‪ ،‬حسﻦ سﻴاست و تدبﻴر قاطع او ﻣجال و‬ ‫زﻣﻴﻨﻪ را براى اﻧقراض سﻠطﻨت قاجارﻳﻪ فراﻫﻢ ساخت‪.‬‬ ‫رضا خان در غﻴاب شاه کﻪ در اروپا بﻪ سر ﻣﻰبرد‪ ،‬روز بﻪ روز ﻣﻮقعﻴت خﻮد را بﻴشتر تحکﻴﻢ‬ ‫ﻣﻴکرد و در عﻴﻦ حال ﻣﻰکﻮشﻴد تا با تبﻠﻴغاتﻰ وسﻴع عﻠﻴﻪ احﻤد شاه قاجار‪ ،‬او را ﻧسبت بﻪ سرﻧﻮشت‬ ‫ﻣﻤﻠکت بﻰ اعتﻨا ﻧشان دﻫد‪.‬‬ ‫سراﻧجام‪ ،‬ﻣجﻠس شﻮراى ﻣﻠﻰ در عقرب ‪1304‬ﻫـ‪..‬ش‪ .‬اﻧقراض سﻠطﻨت قاجارﻳﻪ را اعﻼم و حکﻮﻣت‬ ‫ﻣﻮقت را بﻪ سرکردة سپاه‪ ،‬رضا خان پﻬﻠﻮى واﮔذار ﻧﻤﻮد و طبق درخﻮاست ﻣجﻠس شﻮراى ﻣﻠﻰ‬ ‫در ﻣاه قﻮس ﻫﻤان سال‪ ،‬ﻣجﻠس ﻣؤسسان تشکﻴﻞ ﮔردﻳد و آن ﻣجﻠس‪ ،‬سﻠطﻨت را بﻪ رضا شاه‬ ‫پﻬﻠﻮى تفﻮﻳض ﻧﻤﻮد و ﻣﻮادى از قاﻧﻮن اساسﻰ را کﻪ طبق آن سﻠطﻨت ﻣختص‪ ،‬بﻪ خاﻧدان قاجارﻳﻪ‬ ‫بﻮد‪ ،‬ﻟغﻮ و در ﻣﻮاد جدﻳد سﻠطﻨت ﻣختص خاﻧﻮاده پﻬﻠﻮى ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫بﻪ ﻣﻨاسبت وقﻮع جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم کﻪ از سال ‪1939‬م‪1945 -.‬م‪ .‬ﻣﻴﻼدي بﻪ طﻮل اﻧجاﻣﻴد در ‪25‬‬ ‫‪122‬‬

‫سﻨبﻠﻪ ‪1320‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬قﻮاى اتحاد شﻮروى و اﻧﮕﻠﻴس از چﻨد جاﻧب بﻪ اﻳران حﻤﻠﻪ کردﻧد‪ .‬رضا شاه‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻣاه از سﻠطﻨت کﻨارهﮔﻴرى کرد و زﻣام کشﻮر را بﻪ فرزﻧد ارشد و وﻟﻴعﻬد سﻠطﻨت تفﻮﻳض‬ ‫کرده و خﻮد عازم افرﻳقاى جﻨﻮبﻰ ﮔردﻳد‪ .‬ﻧامبرده پس از دو سال و ده ﻣاه و ﻧﻪ روز دورى از وطﻦ‬ ‫در اثر سکتﺔ قﻠبﻰ وفات ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫رضا خان در دورة سﻠطﻨت و حکﻤرواﻳﻰ خﻮﻳش بﻪ اقداﻣات ﻣﻬﻢ ذﻳﻞ دست زد‪ :‬اﻳجاد اردوى‬ ‫ﻣﻨظﻢ‪ ،‬تجدﻳد ﻧظام ﻣحاکﻤاتﻰ‪ ،‬تدوﻳﻦ ﻣجﻤﻮعﺔ قﻮاﻧﻴﻦ ﻣدﻧﻰ و جزاﻳﻰ‪،‬تأسﻴس ادارة ثبت احﻮال‬ ‫ﻧفﻮس‪ ،‬صدور کارت ﻫاى ﻫﻮﻳت‪ ،‬تأﻣﻴﻦ ادارة ثبت اﻣﻼك‪ ،‬ساختﻤان راه آﻫﻦ سرتاسرى‪ ،‬تأﻣﻴﻦ‬ ‫باﻧك ﻣﻠﻰ‪ ،‬ﻧشر پﻮل‪ ،‬وضع تعرفﻪ ﻫاى ﮔﻤرکﻰ‪ ،‬اعﻤار شﻬرﻫا‪ ،‬بسط و تﻮسعﺔ فرﻫﻨگ‪ ،‬اﻳجاد‬ ‫شرکتﻫا‪ ،‬اﻳجاد و تأسﻴس پﻮﻫﻨتﻮن ﻫا‪ ،‬اصﻼحات و رﻳفﻮرم اجتﻤاعﻰ ﻣؤثر و تعﻤﻴﻢ آن بﻪ‬ ‫وﻻﻳات‪.‬‬

‫ﻣحﻤد رضا شاه پﻬﻠﻮى‬ ‫ﻣحﻤد رضا شاه پﻬﻠﻮى فرزﻧد رضا شاه پﻬﻠﻮى دوﻣﻴﻦ پادشاه خاﻧدان‬ ‫پﻬﻠﻮى است‪ ،‬وى در عقرب سال ‪1298‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬در تﻬران ﻣتﻮﻟد و‬ ‫تحصﻴﻼت ابتداﻳﻰ را در ﻣکتب ﻧظاﻣﻰ و تحصﻴﻼت عاﻟﻰ را در‬ ‫سﻮﻳس بﻪ پاﻳﺔ اکﻤا ل رساﻧﻴد‪ .‬در سﻨبﻠﻪ ‪1320‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬بﻪ اثر حﻤﻠﻪ‬ ‫ﻧﻴروﻫاى اتحاد شﻮروى (سابق) و اﻧﮕﻠﻴس بر اﻳران رضا شاه از سﻠطﻨت‬ ‫برکﻨار و ﻣحﻤد رضا شاه پﻬﻠﻮى کﻪ عﻨﻮان وﻟﻴعﻬدى داشت عﻬده‬ ‫دار سﻠطﻨت ﮔردﻳد‪ .‬ﻣﻮصﻮف در ‪ 25‬سﻨبﻠﻪ در ﻣجﻠس شﻮرا سﻮﮔﻨد‬ ‫وفادارى ﻳاد کرد‪ ،‬بدﻳﻦ ترتﻴب او در روز ﻫاى تارﻳك کﻪ از ﻳك‬ ‫رضا شاه پﻬﻠﻮى‬ ‫سﻮ جﻨگ جﻬاﻧﻰ دﻧﻴا را فرا ﮔرفتﻪ بﻮد و از سﻮى دﻳﮕر‪ ،‬کشﻮر اﻳران‬ ‫تحت اشغال ﻧﻴروﻫاى روس و اﻧﮕﻠﻴس بﻪ سر ﻣﻰ برد بﻪ سﻠطﻨت رسﻴد‪ .‬سال ﻫاى ﻧخست سﻠطﻨت‬ ‫ﻣحﻤد رضاشاه ﻣصادف با روزﻫاى بسﻴار بحراﻧﻰ و دشﻮار بﻮد‪ ،‬زﻳرا تﻮطﻴﻪ ﻫاى براى تﻬدﻳد کشﻮر‬ ‫و استقﻼل آن و ﻫﻢ تجزﻳﺔ قسﻤتﻰ از خاك اﻳران چﻴده شد کﻪ با صدور اعﻼﻣﻴﺔ کﻨفراﻧس تﻬران‬ ‫کﻪ ﻣرکب از سران کشﻮر ﻫاى اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬روس‪ ،‬اﻣرﻳکا بﻮد تا اﻧدازة اﻳﻦ پﻼن خﻨثﻲ ﮔردﻳد و‬ ‫بﻪ ﻣﻮجب آن پس از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم‪ ،‬قﻮاى اشغاﻟﮕر‪ ،‬اﻳران را ترك ﮔفتﻨد‪ .‬از اقداﻣات ﻣﻬﻢ‬ ‫سﻠطﻨت ﻣحﻤد رضا شاه‪ ،‬ﻣﻠﻰ شدن ﻧفت اﻳران بﻪ رﻫبرى داکتر ﻣحﻤد ﻣصدق ﻣﻲباشد‪.‬‬ ‫از وقاﻳع ﻣﻬﻢ دورة حکﻤرواﻳﻰ ﻣحﻤد رضا شاه شاﻣﻞ شدن دوﻟت اﻳران بﻪ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪ ،‬تدوﻳر‬ ‫کﻨفراﻧس تارﻳخﻰ تﻬران کﻪ بﻪ ﻣﻮجب آن استقﻼل و تﻤاﻣﻴت ارضﻰ اﻳران تاﻳﻴد ﮔردﻳد‪ .‬پﻴﻮستﻦ‬ ‫بﻪ پﻴﻤان ﻧظاﻣﻰ بغداد (سﻨتﻮ) اﻳجاد ﻧخستﻴﻦ دستﮕاه تﻠﻮﻳزوﻧﻰ‪ ،‬تأسﻴس باﻧك ﻣرکزى‪ ،‬ﻣبارزه با‬ ‫بﻲسﻮادى‪ ،‬حق اﻧتخاب شدن زﻧان در ﻣجﻠس سﻨا و شﻮرا‪ ،‬اعﻤار سركﻫاى بزرگ جﻬت بﻬره‬ ‫‪123‬‬

‫بردارى‪ ،‬اﻳجاد احزاب سﻴاسﻰ‪ ،‬تأﻣﻴﻦ کارخاﻧﺔ جات ﻣﻮتر سازى‪ ،‬اﻳجاد خطﻮط آﻫﻦ جدﻳد‪،‬‬ ‫کشﻴدن ﻟﻮﻟﺔ ﮔاز بﻴﻦ اتحاد شﻮروى(سابق) و اﻳران‪ ،‬تﻮسعﻪ و تحکﻴﻢ‬ ‫روابط سﻴاسﻰ با کشﻮرﻫاى جﻬان‪ ،‬ساختﻤان تصفﻴﻪخاﻧﻪﻫاى ﻧفت‪ ،‬تعﻴﻴﻦ‬ ‫سرحدات آبﻰ ﻣﻴان اﻳران و عراق‪ ،‬اﻳجاد ﻧﻴروﮔاه ﻫستﻪ ﻳﻰ بﻪ ﻫﻤکارى‬ ‫فراﻧسﻪ و آﻟﻤان ﻣﻰتﻮان ﻧام برد‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد رضا شاه در ﻣاه جدى سال ‪ 1357‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬در اثر قﻴام ﻣردم و‬ ‫اﻧقﻼب اسﻼﻣﻰ‪ ،‬اﻳران را ﻫﻤراه با کﻠﻴﻪ اعضاى خاﻧﻮادة خﻮد ترك ﻧﻤﻮد‬ ‫و پس از ‪ 18‬ﻣاه سرﮔرداﻧﻰ با بﻴﻤارى سرطان در سال ‪1359‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬در‬ ‫آﻳت اﷲ سﻴد روح اﷲ خﻤﻴﻨﻲ‬ ‫ﻣصر چشﻢ از جﻬان پﻮشﻴد و در ﻫﻤان جا بﻪ خاك سپرده شد‪.‬‬ ‫اوضاع اﻳران از سال ‪1356‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬دچار تحﻮﻻتﻰ سرﻳع شد و ﻧﻬضتﻲ‬ ‫کﻪ اﻣام خﻤﻴﻨﻰ از سال ‪1341‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬آغاز کرده بﻮد‪ ،‬وارد ﻣرحﻠﺔ ﮔستردهﻳﻰ شده و ﻣبدل بﻪ‬ ‫اﻧقﻼب اسﻼﻣﻰﮔردﻳد کﻪ سر اﻧجام در ﻣاه دﻟﻮ ‪1357‬ﻫـ ‪.‬ش‪ .‬بﻪ پﻴروزى رسﻴد‪ .‬بعد از فرار شاه بﻪ‬ ‫ﻣصر ﻧظاﻣﻲ کﻪ ‪ 37‬سال بر کشﻮر ﻣسﻠط بﻮد سرﻧﮕﻮن ساختﻪ شد‪.‬‬ ‫سراﻧجام روز دوازدﻫﻢ دﻟﻮ اﻣام خﻤﻴﻨﻰ بﻪ اﻳران بازﮔشت و با استقبال ﮔرم ﻣردم ﻣﻮاجﻪ شد‪ .‬دوﻟت‬ ‫جدﻳد بﻪ تارﻳخ ‪ 1357/11/15‬ﻫـ ‪ .‬ش‪ .‬با حکﻢ اﻣام خﻤﻴﻨﻰ بﻪ ﻧخست وزﻳرى ﻣﻬﻨدس بازرﮔان‬ ‫رسﻤﻴت پﻴدا کرد‪ .‬بازرﮔان ﻣاﻣﻮر شد تا عﻼوه بر ادارة کشﻮر براى تغﻴﻴر ﻧظام سﻴاسﻰ بﻪ جﻤﻬﻮرى‬ ‫اسﻼﻣﻰ‪ ،‬رﻳفراﻧدم برﮔزار کﻨد و بدﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬عصر تازه در تارﻳخ اﻳران آغاز ﮔردﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ سقﻮط حکﻮﻣت قاجارﻳﻪ و ﮔروه‬ ‫دوم در رابطﻪ بﻪ خاﻧدان پﻬﻠﻮى با ﻫﻤدﻳﮕر بحث کﻨﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬کدام عﻮاﻣﻞ باعث سقﻮط سﻠطﻨت احﻤدشاه قاجار ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ .2‬روﻳدادﻫاى ﻣﻬﻢ سﻠطﻨت رضاشاه را فﻬرست ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ .3‬عﻮاﻣﻞ سقﻮط سﻠطﻨت ﻣحﻤد رضاه شاه کدامﻫا بﻮدﻧد؟‬ ‫‪ .4‬اﻧقﻼب اسﻼﻣﻰ اﻳران در کدام سال و تحت رﻫبرى کدام شخصﻴت بﻪ پﻴروزى رسﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از روي ﻣﻨابع و ﻣأخذ و بﻪ ﻫﻤکارى ﻣعﻠﻤان در ﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ جﻨگ دوم و تأثﻴرات آن‬ ‫باﻻى اﻳران ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪124‬‬

‫درس سﻰ و ﻳکﻢ‬

‫جﻤﻬﻮري خﻠﻖ چﻴﻦ‬

‫در صﻨف ﻧﻬﻢ‪ ،‬شﻤا در ﻣﻮرد ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس و اقﻠﻴتﻫاى چﻴﻦ آشﻨاﻳﻰ حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪.‬‬ ‫دراﻳﻦ درس راجع بﻪ سﻮابق تارﻳخﻲ و حﻮادث سال ‪1949‬م‪ .‬ﻣعﻠﻮﻣات ارائﻪ ﻣﻲﮔردد‪.‬‬ ‫سرزﻣﻴﻦ چﻴﻦ در ﻧﻴﻢ کرة شﻤاﻟﻲ در قسﻤت شرقﻲ قارة آسﻴا و ساحﻞ غربﻲ اقﻴاﻧﻮس آرام با داشتﻦ‬ ‫‪ 9،6‬ﻣﻴﻠﻴﻮن کﻴﻠﻮﻣتر ﻣربع ﻣساحت‪ ،‬سﻮﻣﻴﻦ کشﻮر بزرگ دﻧﻴا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫پاﻳتخت جﻤﻬﻮري خﻠق چﻴﻦ‪ ،‬شﻬر پکﻴﻦ (بﻲ جﻴﻨگ) ﻣﻲباشد کﻪ ﻳکﻲ از ﻣراکز عصر کﻬﻦ بﻮده‬ ‫و سابقﺔ تارﻳخﻲ آن بﻪ ‪ 3000‬سال قبﻞ بر ﻣﻲﮔردد‪ .‬شﻬر ﻣذکﻮر ‪ 1000‬سال قبﻞ بازسازي شده و‬ ‫ﻫفت قرن قبﻞ‪ ،‬قﻮبﻼي خان (بﻲ جﻴﻨگ) را پاﻳتخت داﻳﻤﻲ خﻮﻳش قرار داد و تا کﻨﻮن بﻪ استثﻨاي‬ ‫سالﻫاي ‪ 1949 -1928‬ﻣﻴﻼدى کﻪ ﮔﻮﻣﻴﻦ تاﻧگ پاﻳتخت خﻮد را بﻪ ﻧﻦ جﻴﻨگ ﻣﻨتقﻞ ساخت‪،‬‬ ‫پکﻴﻦ حﻴثﻴت پاﻳتخت را دارا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫اکثر باشﻨده ﮔان چﻴﻦ از ﻧژاد خان (ﻫان) ﻣﻲباشﻨد کﻪ طﻲ قرون ﻣتﻤادي در ﻫﻤﻴﻦ سرزﻣﻴﻦ زﻳست‬ ‫ﻧﻤﻮده اﻧد‪.‬‬ ‫چﻨدﻳﻦ قرن قبﻞ حکﻮﻣت بﻨﻲ اﻣﻴﻪ سرزﻣﻴﻦ ﻫاي وسﻴعﻰ از شرق ﻣﻴاﻧﻪ و ﻣﻨطقﺔ از سﻨد تا سﻮاحﻞ‬ ‫جﻨﻮبﻲ ﻣدﻳتراﻧﻪ و شﻤال افرﻳقا را زﻳر پرچﻢ واحد اسﻼم قرار داد‪ ،‬از اﻳﻦکﻪ وضعﻴت جﻨگ و‬ ‫درﮔﻴري داخﻠﻲ در بعضﻰ از ﻣﻨاطق جﻬان اسﻼم حکﻤفرﻣا بﻮد‪ ،‬روﻧد تﻮسعﺔ ﻣﻨاسبات با چﻴﻦ‬ ‫تحرك چﻨداﻧﻲ ﻧداشت‪.‬‬ ‫در دوران خﻠفاي عباسﻲ‪ ،‬بﻪخصﻮص پس از اﻧتقال ﻣرکز خﻼفت از دﻣشق بﻪ بغداد از اواسط قرن‬ ‫‪125‬‬

‫ﻫشتﻢ ﻣﻴﻼدي تقاضا براى کاﻻ ﻫاي تزﻳﻴﻨﻲ باعث تجدد روابط تجارتﻰ کشﻮرﻫاي ﻣﻨطقﻪ با چﻴﻦ‪،‬‬ ‫بﻪخصﻮص از طرﻳق راهﻫاي زﻣﻴﻨﻲ آسﻴاي ﻣرکزي ﮔردﻳد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣبادﻻت از طرﻳق بحرى از خﻠﻴج‬ ‫فارس‪ ،‬جﻨﻮب عربستان‪،‬شرق افرﻳقا‪ ،‬ﻫﻨد‪ ،‬جﻨﻮب شرق آسﻴا تا چﻴﻦ از اﻫﻤﻴت بﻴشتري برخﻮردار بﻮد‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ دوره دوﻟت ﻣقتدر ﻣرکزي بر دﻧﻴاي اسﻼم حکﻮﻣت ﻣﻰکرد و ﻣدافع روابط تجارتﻲ ﮔسترده‬ ‫و وسﻴعﻲ بﻪخصﻮص با چﻴﻦ بﻮد‪ ،‬در چﻴﻦ ﻧﻴز سﻠسﻠﺔ تاﻧگ ضاﻣﻦ اﻣﻨﻴت جاده ﻫاي تجارتﻲ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫از قرن شاﻧزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي بﻪ بعد در اثر تسﻠط ﻳافتﻦ پرتﮕاﻟﻲﻫا و ﻫاﻟﻨديﻫا بر راهﻫاي بحري و‬ ‫تجارتﻲ ﻣﻨطقﻪ ﻫرﻣز‪ ،‬در اﻳران‪ ،‬ﮔﻮا در ﻫﻨد‪ ،‬و ﻣاکائﻮ در جﻨﻮب چﻴﻦ‪ ،‬روابط با چﻴﻦ و ساﻳر‬ ‫کشﻮرﻫاي آسﻴاي شرقﻲ بﻪ ضعف ﮔراﻳﻴد‪.‬‬ ‫از اواﻳﻞ قرن سﻴزدﻫﻢ ﻣﻴﻼدي در اثر ﻫجﻮم ﻣغﻮلﻫا تعدادى از کشﻮرﻫاي‬ ‫ﻣﻨطقﻪ و ﻫﻢ ﻣﻨاطق خاور ﻣﻴاﻧﻪ بﻪ تدرﻳج بﻪ سرﻧﻮشت ﻣشابﻬﻲ روبﻪرو شدﻧد‪.‬‬ ‫اوکتاي قا آن در سال ‪ 1230‬ﻣﻴﻼدي با دو برادرش جغتاي و تﻮﻟﻲ و پسران‬ ‫خﻮد بﻪ طرف جﻠﮕﺔ ﻫﻮاﻧگ ﻫﻮ حرکت کرد و در سال ‪ 1234‬ﻣﻴﻼدي شﻬر‬ ‫کاي فﻨگ را بﻪ تصرف خﻮﻳش درآورد‪.‬‬ ‫در دوران ﻣعاصر‪ ،‬دوﻟت ﻣﻨچﻮ تجارت با اﻧﮕﻠﻴسﻫا را ﻣحدود کرده تحت‬ ‫ﻧظارت قرار داد و خﻮاﻫان تجدﻳد ﻧظر در ﻣقررات و روابط تجارتﻰ شد‪.‬‬ ‫سﻮن ﻳات سﻦ‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا ﻧﻴز تﻼش کردﻧد کﻪ از طرﻳق ﻫﻨد بﻪ ﮔسترش تجارت با جﻬان‬ ‫بپردازﻧد‪ .‬ﻫدف اساسﻰ روابط اﻧﮕﻠﻴسﻫا با چﻴﻦ تجارت ترﻳاك بﻮد کﻪ اﻳﻦ روابط تجارتﻰ‬ ‫پﻴاﻣدﻫاى ﻧاﮔﻮارى در قبا ل داشت کﻪ ﻣﻨتج بﻪ جﻨگ ترﻳاك بﻴﻦ سالﻫاى ‪1860 -1841‬ﻣﻴﻼدى‬ ‫ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫در قرن بﻴستﻢ ﻣﻴﻼدي حکﻮﻣت ﻫاي اﻣپراتﻮري و سپس جﻤﻬﻮري ﻣﻠﻲ چﻴﻦ بر سر کار آﻣدﻧد‪ .‬داکتر‬ ‫سﻮن ﻳات سﻦ کﻪ بﻪﻧام پدر چﻴﻦ (ﻣدرن) ﻣشﻬﻮر است‪ ،‬رﻫبر اﻧقﻼب ‪ 1911‬ﻣﻴﻼدي و اوﻟﻴﻦ رئﻴس‬ ‫جﻤﻬﻮر چﻴﻦ ﻧﻴز بﻮده است کﻪ رﻫبري حزب ﮔﻮﻣﻴﻦ تاﻧگ را تا سال ‪1921‬ﻣﻴﻼدى بﻪ عﻬده داشت‪.‬‬ ‫اﻧﻘﻼب ‪ 1949‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫در بﻬار سال ‪1928‬ﻣﻴﻼدي افراد باقﻲﻣاﻧده از شﻮرش شکست خﻮردة (فصﻞ خزان) بﻪ رﻫبري ﻣائﻮ‬ ‫و سربازاﻧﻲ کﻪ از شﻮرش ﻧافرجام ﻧاﻧچاﻧگ جان بﻪ سﻼﻣت برده بﻮدﻧد با فرﻣاﻧده جﻮده بﻪ ﻳکدﻳﮕر‬ ‫ﻣﻠحق شدﻧد‪ .‬ﻣﻼقات اﻳﻦ دو رﻫبر ﻣاﻧع از ﻫﻢ پاشﻴده ﮔﻲ ﻧﻴرو ﻫاي حزب کﻤﻮﻧﻴست ﮔردﻳد و آن‬ ‫دو تصﻤﻴﻢ ﮔرفتﻨد ﻧﻴرو ﻫاي باقﻲﻣاﻧده در چﻮکات ارتش سرخ چﻴﻦ‪ ،‬سازﻣان داده شﻮد و اوﻟﻴﻦ‬ ‫پاﻳﮕاه کﻪ حزب کﻤﻮﻧﻴست براي استقرار (ارتش سرخ چﻴﻦ) تأسﻴس کرد (چﻨگ کاﻧگ شﻦ)‬ ‫بﻮد‪ .‬ﻫﻢچﻨان ﻣائﻮ در اواخر سال ‪ 1931‬ﻣﻴﻼدي اوﻟﻴﻦ جﻤﻬﻮري شﻮراي چﻴﻦ را در ﻧاحﻴﻪ ﮔﻴاﻧﮕسﻲ اعﻼم‬ ‫داشت‪.‬‬ ‫‪126‬‬

‫در پاﻳان جﻨگ جﻬاﻧﻲ دوم عﻤ ً‬ ‫ﻼ دو چﻴﻦ وجﻮد داشت‪ .‬ﻳك‪ ،‬قﻠﻤروي کﻪ زﻳر ﻧظارت ﮔﻮﻣﻴﻨدان‬ ‫و دﻳﮕري ﻣﻨاطق آزاد شده کﻪ تحت رﻫبري حزب کﻤﻮﻧﻴست چﻴﻦ قرار داشت‪ .‬ﮔﻮﻣﻴﻨدان‬ ‫کﻤكﻫاي وسﻴعﻲ از طرف اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا بﻪ شکﻞ سﻼح و ﻣﻬﻤات‪ ،‬آﻣﻮزش و اﻧتقال‬ ‫سربازان بﻪ ﻧﻮاحﻲ شرقﻲ‪ ،‬ساختﻤان و ﻧﮕﻬداشت راهﻫاي ارتباطﻲ‪ ،‬پشتﻴباﻧﻲ و حﻤاﻳت ﻧظاﻣﻲ و‬ ‫دﻳپﻠﻮﻣاتﻴك وغﻴره بﻪ دست ﻣﻰآورد‪ .‬ﻧﻴرو ﻫاي کﻤﻮﻧﻴست چﻴﻦ از ﻧﮕاه ﻧظاﻣﻲ‪ ،‬اقتصادي و تأﻣﻴﻦ‬ ‫ارتباطات در ﻣقاﻳسﻪ با رژﻳﻢ چاﻧکاي شﻴك عقب بﻮدﻧد؛ اﻣا حﻤاﻳت و پشتﻴباﻧﻲ ﻣردم را با خﻮد‬ ‫داشتﻨد‪.‬‬ ‫حزب کﻤﻮﻧﻴست چﻴﻦ آﻣادهﮔﻲ ﻣؤثري براي ﻣقاوﻣت ﮔرفتﻪ بﻮد‬ ‫ﻣطابق ﻣصﻮبﺔ ﻣؤرخ ‪ 4‬ﻣﻰ‪ 1946‬م‪ .‬کﻤﻴتﺔ ﻣرکزي حزب کﻤﻮﻧﻴست‬ ‫چﻴﻦ ﻣصادرة زﻣﻴﻦ ﻫاي ﻣاﻟکان بزرگ‪ ،‬اقداﻣﻰ در زﻣﻴﻨﺔ اجتﻤاعﻲ و‬ ‫اقتصادي بﻮد‪ .‬ﻫﻤزﻣان با آن تدابﻴري در جﻬت جﻠب و احضار عسکري‬ ‫اتخاذ ﮔردﻳد‪ .‬حزب کﻤﻮﻧﻴست با استفاده از اشکال ﻣختﻠف ﻣبارزه‬ ‫ﻣساﻟﻤت آﻣﻴز و ﻧظاﻣﻲ تﻮاﻧست ﻣردم را در ﻣقابﻠﻪ با حﻤﻼت ﮔﻮﻣﻴﻨدان‬ ‫ﻣائﻮ‬ ‫آﻣاده سازد‪.‬‬ ‫اردوي آزادي بخش در تابستان و خزان سال ‪1948‬م‪ .‬بﻪ عﻤﻠﻴات ﻣﻮفقﻴت آﻣﻴز قاطع و تعﻴﻴﻦ کﻨﻨده‬ ‫دست زد‪ .‬سربازان ﮔﻮﻣﻴﻨدان در شﻤال شرق چﻴﻦ در شﻬرﻫا ﻣحاصره شده و درﻫﻢ شکستﻪ‪ ،‬اسﻴر وﻳا‬ ‫تسﻠﻴﻢ شدﻧد‪ .‬عﻤده ترﻳﻦ ﻧاحﻴﺔ صﻨعتﻲ چﻴﻦ‪ ،‬ﻳعﻨﻲ ﻣرکز کارخاﻧﻪ ﻫاي ذوب فﻠز‪ ،‬استخراج زغال سﻨگ‪،‬‬ ‫ﻣاشﻴﻦ سازي‪ ،‬ﻣراکز اﻧرژي با شبکﻪ ﻫاي پﻴشرفتﺔ حﻤﻞ و ﻧقﻞ بﻪ تصرف ﻧﻴرو ﻫاي کﻤﻮﻧﻴست افتاد‪.‬‬ ‫در پاﻳان سال ‪1948‬م‪ .‬قﻮت ﻫاي حزب کﻤﻮﻧﻴست بﻪ سراسر شﻤال و شﻤال شرق چﻴﻦ ﻣسﻠط‬ ‫ﮔردﻳدﻧد‪ .‬در سال ‪1949‬م‪ .‬بﻲ جﻴﻨگ بدون ﻣقاوﻣت سقﻮط کرد و بﻪ دست قﻮت ﻫاي حزب‬ ‫کﻤﻮﻧﻴست افتاد و در فاصﻠﻪ بﻴﻦ ﻣاه ﻫاي اپرﻳﻞ و ﻧﻮاﻣبر ﻫﻤان سال اغﻠب شﻬرﻫاي چﻴﻦ بدون خﻮن‬ ‫رﻳزى بﻪ دست کﻤﻮﻧﻴستﻫا افتاد‪ .‬چاﻧکاى شﻴك با ﮔروه کﻮچك از سربازان خﻮد بﻪ تاﻳﻮان فرار‬ ‫ﻧﻤﻮد‪ .‬بعد از اشغال پکﻦ و درﻫﻢ شکستﻦ قﻮاي چاﻧکاى شﻴك حزب کﻤﻮﻧﻴست بﻪ پﻴروزي قاطع و‬ ‫ﻧﻬاﻳﻲ رسﻴد و ﻣائﻮ روز اول ﻣاه اکتﻮبر ‪1949‬م‪ .‬را در ﻣﻴدان صﻠح آسﻤاﻧﻲ پﻴکﻦ‪ ،‬تأسﻴس جﻤﻬﻮري‬ ‫خﻠق چﻴﻦ اعﻼن ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫چﻮن سﻴاست خارجﻲ چﻴﻦ از ‪1949‬م‪ .‬بﻪ بعد بر اساس ﻧظرﻳات و عقاﻳد ﻣائﻮ رقﻢ زده شد‪ ،‬ﻧظرﻳات‪،‬‬ ‫افکار و عکساﻟعﻤﻞﻫاي او در قبال ﻣساﻳﻞ داخﻠﻲ و خارجﻲ بر آن تأثﻴر کﻠﻲ داشت‪ .‬از اﻳﻦ رو‬ ‫سﻴاست خارجﻲ آن کشﻮر از دﻫﺔ ‪ 50‬بﻪ بعد ﻧﻴز بر ﻣبﻨاي فراز و ﻧشﻴب ﻫاي داخﻠﻲ چﻴﻦ و‬ ‫تحﻮﻻت در عرصﻪ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ‪ ،‬ﻣتأثر از آن بﻮده است‪.‬‬ ‫ﻣائﻮ در دورة جﻨگ ﻫاي اﻧقﻼبﻲ و پﻴش از کسب قدرت کاﻣﻞ ﻧﻴز ﻣاﻧﻨد دوره ﻫاي بعد ﻫﻴچﮕاه از ﻳك‬ ‫‪127‬‬

‫اﻟﮕﻮي ثابت براي اعﻤال سﻴاست ﻫاي ﻣﻮرد ﻧظر خﻮﻳش استفاده ﻧﻤﻲکرد‪ ،‬بﻠکﻪ با تﻮجﻪ بﻪ شراﻳط سﻴاسﻲ‪،‬‬ ‫اقتصادي‪ ،‬ﻧظاﻣﻲ و فﻨﻲ چﻴﻦ و اوضاع بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻲ‪ ،‬اصﻮل ستراتﻴژﻳکﻲ قابﻞ اﻧعطاف را بﻪ کار ﻣﻰبرد‪.‬‬ ‫سﻴاست چﻴﻦ بعد از سالﻫاي ‪ 1980‬ﻣﻮجب افزاﻳش روابط کشﻮر ﻣذکﻮر با کشﻮرﻫاي ﻣﻨطقﻪ و جﻬان‬ ‫ﮔردﻳد با تﻮجﻪ بﻪ تازه ﮔﻲ ورود فعال چﻴﻦ بﻪ صحﻨﺔ رقابت در ﻣﻨطقﻪ حاﻳز اﻫﻤﻴت بسﻴار ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫چﻴﻦ قب ً‬ ‫ﻼ در عرصﺔ ﻣﻨاسبات بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ و بﻪخصﻮص کﻤكﻫاي آن‪ ،‬بﻴشتر جﻨبﺔ اعتقادي‬ ‫(اﻳدﻳﻮﻟﻮژﻳك) داشت و بﻪ ﻣﻨظﻮر سﻬﻢ بﻲ جﻴﻨگ در ﮔسترش سﻮسﻴاﻟﻴزم و تقﻮﻳت ﻧﻬضت ﻫاي‬ ‫ضد استعﻤاري در ﻧقاط ﻣختﻠف دﻧﻴا صﻮرت ﻣﻲﮔرفت‪ ،‬اﻣا از اواﻳﻞ دﻫﻪ ‪ 80‬ﻣﻴزان‪ ،‬شکﻞ و ﻧحﻮة‬ ‫آن دستخﻮش تحﻮل ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫سﻴاست و پاﻟﻴسﻲ جدﻳد چﻴﻦ در ﻣﻨاسبات بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ بر اساس برابري‪ ،‬ﻧفع ﻣتقابﻞ‪ ،‬تﻨﻮع شکﻞ ﻫاي‬ ‫ﻫﻤکاري‪ ،‬ﻧتاﻳج عﻤﻠﻲ و کﻴفﻴت بﻬتر استﻮار ﮔردﻳد‪ .‬ﻫدف اﻳﻦ سﻴاست حضﻮر بﻴشتر و ﻣؤثر چﻴﻦ‬ ‫در جاﻣعﻪ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﻣﻲباشد‪ .‬با اتخاذ سﻴاست درﻫاي باز در چﻴﻦ و ﮔسترش ﻣﻨاسبات سﻴاسﻲ و‬ ‫اقتصادي آن با جﻬان‪ ،‬چﻴﻦ در ردﻳف کشﻮرﻫاي پﻴشرفتﻪ؛ چﻮن جاپان‪ ،‬اﻣرﻳکا و اروپاي غربﻲ‬ ‫قرار ﮔرفتﻪ است و اﻣروز ﻳکﻲ از قدرتﻫاى بزرگ جﻬان ﻣﻲباشد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ ﮔروه ﻫاي جداﮔاﻧﻪ تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اوﻟﻲ در ﻣﻮرد سﻮابق‪ ،‬ﮔروه دوم راجع بﻪ‬ ‫تحﻮﻻت چﻴﻦ از ﻫﻤدﻳﮕر سؤال ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬کشﻮر چﻴﻦ در کجا ﻣﻮقعﻴت دارد و در ﻣﻮرد سابقﺔ تارﻳخﻰ آن چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد؟‬ ‫‪ -2‬ﻧظام جﻤﻬﻮرى در چﻴﻦ چﻪ وقت اﻳجاد شد و اوﻟﻴﻦ رئﻴس جﻤﻬﻮر آن کﻰ بﻮد؟‬ ‫‪ -3‬عﻠت پﻴروزى حزب کﻤﻮﻧﻴست چﻪ بﻮد؟‬ ‫‪ -4‬بعد از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم‪ ،‬چﻴﻦ از ﻧﮕاه سﻴاسﻰ‪ ،‬اجتﻤاعﻰ و اقتصادى در کدام حاﻟت قرار‬ ‫داشت؟‬ ‫‪ -5‬تغﻴﻴرات عﻤدة چﻴﻦ را بعد از دﻫﺔ ‪ 80‬چﮕﻮﻧﻪ ارزﻳابﻰ ﻣﻰکﻨﻴد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ کﻤك و ﻫﻤکارى ﻣعﻠﻤان ‪ ،‬شخصﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ و ﻣﻨابع دست داشتﻪ شان راجع بﻪ‬ ‫عﻮاﻣﻞ اﻧقﻼب ‪1949‬م‪ .‬در چﻴﻦ ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪128‬‬

‫درس سﻰ و دوم‬

‫تاجﻴﻜستان‬

‫کشﻮر تاجﻴکستان ﻳکﻰ از ﻫﻤساﻳﻪﻫاى افغاﻧستان ﻣﻰباشد‪ .‬در صﻨف ﻧﻬﻢ شﻤا راجع بﻪ‬ ‫ﻧفﻮس‪ ،‬زبان و اقﻮام ساکﻦ در تاجکستان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬در درس فعﻠﻲ راجع بﻪ‬ ‫رﻳشﻪ ﻧژادي‪ ،‬سابقﺔ تارﻳخﻲ و وضع فرﻫﻨﮕﻲ اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ ﻣعﻠﻮﻣات بﻪ دست ﻣﻰآورﻳد‪.‬‬ ‫در شﻤال افغاﻧستان سرزﻣﻴﻦ حاصﻞخﻴزى واقع است کﻪ بسﻴاري از عﻠﻤا و داﻧشﻤﻨدان عقﻴده‬ ‫دارﻧد کﻪ ﻧژاد آرﻳاﻳﻲ در آن سرزﻣﻴﻦ‪ ،‬جﻮار داﻣﻨﺔ کﻮه ﻫاي ﻫﻨدوکش کﻨار رود جﻴحﻮن‬ ‫و سﻴحﻮن اوﻟﻴﻦ روز ﻫاي زﻧدهﮔﻲ خﻮﻳش را ﮔذراﻧﻴده است‪ .‬در کتاب قدﻳﻢ آرﻳاﻳﻲﻫا از‬ ‫سرزﻣﻴﻨﻰ ﻧام برده شده کﻪ آب و ﻫﻮاي آن خﻠد زﻣﻴﻦ بﻮد و اجداد ﻣا در آن جا پرورش‬ ‫ﻳافتﻨد و بﻪ قرﻳﻨﻪ ﻣﻰتﻮان ﮔفت کﻪ ﻣراد ﻫﻤان اراضﻲ دﻟکش جﻮار جﻴحﻮن و سﻴحﻮن باشد‪.‬‬ ‫بﻪ قﻮل ﻫﻨري فﻴﻠد (تاجﻴکان ﻣردم ﻣشﻬﻮري ﻫستﻨد کﻪ در سراسر ﻣشرق زﻣﻴﻦ پراﮔﻨده اﻧد ﻧﻪ‬ ‫تﻨﻬا در کشﻮرﻫاي اﻳران و افغاﻧستان‪ ،‬بﻠکﻪ در شﻬرﻫاي ﻣاوراﻟﻨﻬر و کشﻮرﻫاي تحت تسﻠط‬ ‫تاتارﻫا سکﻮﻧت دارﻧد و بﻪ قﻮل بعضﻲ‪ ،‬آنﻫا تا ﻣرزﻫاي چﻴﻦ ﻻاقﻞ تا تبت پراﮔﻨده شده‬ ‫اﻧد)‪.‬‬ ‫‪129‬‬

‫عدﻳﻰ قابﻞ ﻣﻼحظﻪﻳﻰ تاجﻴکان در ازبکستان و قرغزستان بﻪسر ﻣﻰبرﻧد‪ .‬ﻣردم تاجﻴك ﻧسﻞ‬ ‫آرﻳاﻳﻲ قدﻳﻢ بﻮدﻧد‪ .‬اﻳﻨان ﻧﻤاﻳاﻧﮕر بسط ﻳکﻲ از کﻬﻦترﻳﻦ تﻤدن ﻫاي آسﻴاي ﻣﻴاﻧﻪ پﻴش از‬ ‫ظﻬﻮر ترکان بﻪ شﻤار ﻣﻰروﻧد‪ .‬زبان ﻣﻠﻲ ﻣردم تاجﻴکستان‪ ،‬زبان تاجﻴکﻲ ﻣﻰباشد کﻪ با زبان‬ ‫دري و فارسﻲ قرابت ﻧزدﻳك دارد و ﻫر دو‪ ،‬وارث خصﻮصﻴات زبان و ادبﻴات ﻣشترکﻲ‬ ‫ﻫستﻨد‪.‬‬ ‫اسکﻨدر در سده ‪ -4‬ق م‪ .‬سرزﻣﻴﻦ تاجﻴکان را تصرف کرد و بعد از ﻣطﻴع ساختﻦ ﻣردم آن‪،‬‬ ‫ﻟشکرى از ﻳﻮﻧاﻧﻴان و ﻣقدوﻧﻴان را اﻳجاد کرد و ‪ 30‬ﻫزار تﻦ از اﻳشان در آنجا ساکﻦ شدﻧد‬ ‫و با بﻮﻣﻴان اختﻼط و اﻣتزاج ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫در قرن دوم ق‪ .‬م‪ .‬سکاﻫا جاي ﻳﻮﻧاﻧﻴان را ﮔرفتﻨد‪ .‬در سالﻫاي ‪ 27 -39‬ق‪.‬م‪ .‬کﻮاي شاﻧگ‬ ‫(کﻮشان) قباﻳﻞ دﻳﮕر ﻳﻮچﻲﻫا را بﻪ تصرف خﻮﻳش در آورد و اﻣپراتﻮري کﻮشان را تأسﻴس‬ ‫ﻧﻤﻮد کﻪ تﻮاﻧست حدود ‪ 200‬سال بر آسﻴاي‬ ‫ﻣرکزي حکﻮﻣت کﻨد‪ .‬اﻣپراتﻮري کﻮشاﻧﻲ‬ ‫در اواخر سدة سﻮم ﻣﻴﻼدي رو بﻪ ضعف ﻧﻬاد‬ ‫و قﻮم دﻳﮕرى کﻪ روﻣﻴان آﻧان را (افتاﻟﻴت) ﻳا‬ ‫ﻫﻮن ﻫاي سفﻴد و ﻳا اﻫﻴاطﻠﻪ ﻣﻰﮔفتﻨد روي‬ ‫کار آﻣدﻧد‪ .‬ﻳﻮرش ﻫاي پﻲ در پﻲ ﻣﻬاجران‬ ‫ترك‪ ،‬اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ را چﻨان ترك زده کرد‬

‫اﻣام عﻠﻰ رحﻤان‬

‫کﻪ ﻣﻬاجﻤان ﻣغﻮل را ﻧﻴز در سده ﻫاي ‪ 13‬ﻣﻴﻼدي در خﻮد فرو برد و آﻧان را ﻫﻢ تحت تأثﻴر‬ ‫قرار داد‪.‬‬ ‫در وسط قرن ‪ 19‬م‪ .‬کﻪ بﻪ ﻣرور زﻣان داﻣﻨﺔ تﻮسعﺔ اراضﻲ روسﻴﻪ در جﻬت جﻨﻮب بﻪ سﻮي‬ ‫‪130‬‬

‫افغاﻧستان کشﻴده شد‪ ،‬ﻣراکز عﻤدة تاجﻴك ﻧظﻴر‬ ‫اورا‪ ،‬تﻮبﻪ و خجﻨد بﻪ روسﻴﻪ ضﻤﻴﻤﻪ شد‪ .‬شﻤال‬ ‫تاجﻴکستان در قﻠﻤرو حکﻮﻣت روسﻴﺔ تزاري و‬ ‫جﻨﻮب آن زﻳر فرﻣان اﻣﻴر بخارا درآﻣد‪.‬‬ ‫در سال ‪ 1918‬ﻣﻴﻼدي حاکﻤﻴت حکﻮﻣت‬ ‫شﻮروي در ﻣتصرفات پﻴشﻴﻦ روسﻴﻪ در آسﻴاي‬ ‫ﻣﻴاﻧﻪ برقرار شد‪ .‬در جرﻳان ﻫﻤﻴﻦ سال‪ ،‬شﻤال‬ ‫تاجﻴکستان‪ ،‬بخشﻲ از جﻤﻬﻮري خﻮدﻣختار‬ ‫ترکستان شﻮروي شد و در سال ‪ 1921‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫ارتش سرخ وارد بخش شرقﻲ بخارا ﮔردﻳد و‬ ‫شﻬر دوشﻨبﻪ را تصرف کرد‪.‬‬ ‫در ﻣرزبﻨدي ﻣﻠﻲ سال ‪1924‬م‪ .‬جﻤﻬﻮريﻫاي‬ ‫آسﻴاي ﻣﻴاﻧﻪ‪ ،‬جﻤﻬﻮري شﻮراﻳﻰ تاجﻴك جزو ازبکستان و شﻬر دوشﻨبﻪ در سال ‪ 1929‬م‪.‬‬ ‫استاﻟﻴﻦ آباد و در ‪1961‬م‪ .‬دوباره دوشﻨبﻪ ﻧاﻣﮕذاري شد و ﻫﻢ بﻪ اساس سرحد بﻨدي سال‬ ‫‪1924‬م‪ .‬شﻬرﻫاي؛ چﻮن سﻤرقﻨد‪ ،‬بخارا ﻣﻨاطق؛ چﻮن سرخان درﻳا‪ ،‬قشقادرﻳا و ﻧﻮاحﻲ‬ ‫وادي فرغاﻧﻪ از پﻴکر تاجﻴکستان جدا ﮔردﻳد و از ﻫﻤان روز ﻫاي ﻣرزبﻨدي تا اکﻨﻮن کدام‬ ‫تغﻴﻴر در آن روﻧﻤا ﻧﻪ ﮔردﻳده است‪.‬‬ ‫بعد از فروپاشﻲ اتحاد شﻮروي در سال ‪1991‬م‪ .‬تاجﻴکستان استقﻼل سﻴاسﻲ خﻮﻳش را‬ ‫اعﻼم ﻧﻤﻮد‪ .‬و عضﻮﻳت سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد و تعداد ﻣجاﻣع بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ را حاصﻞ کرد‪.‬‬

‫‪131‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ اقﻮام ساکﻦ در تاجکستان‪ ،‬ﮔروه دوم‬ ‫در ﻣﻮرد تجاوز روسﻫا بر تاجﻴکستان با ﻳکدﻳﮕر بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬ساکﻨان تاجﻴکستان ﻣربﻮط کدام ﻧژاد ﻣﻰباشﻨد؟‬ ‫‪ -2‬تاجﻴکستان در کدام سال جزء از قﻠﻤرو جﻤﻬﻮرى خﻮدﻣختار ترکستان شﻮروى‬ ‫ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ -3‬تاجﻴکستان در کدام سال استقﻼل سﻴاسﻰ خﻮﻳش را کسب ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان با استفاده از ﻣﻨابع و ﻣآخذ و ﻫﻢ بﻪ کﻤك استادان خﻮﻳش راجع بﻪ پخش وﻧشر‬ ‫اسﻼم در سر زﻣﻴﻦ تاجﻴکستان ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪132‬‬

‫درس سﻰ و سﻮم‬

‫ازبﻜستان‬

‫ازبکستان در ﮔذشتﻪ جزء ﻣﻬﻤﻰ از ﻣﻨطقﺔ پﻬﻨاور ﻣاوراﻟﻨﻬر و ﻳکﻲ از ﻣراکز بزرگ فرﻫﻨگ و‬ ‫تﻤدن اسﻼﻣﻲ بﻮد‪ .‬دراﻳﻦ درس بﻪ ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬فرﻫﻨگ و فشردة تارﻳخ آن آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬ ‫ازبکستان کشﻮرﻳست کﻪ در آسﻴاي ﻣرکزي ﻣﻴان رودخاﻧﻪ ﻫاي آﻣﻮ و سﻴردرﻳا ﻣﻮقعﻴت‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫ازبكﻫا‪ ،‬بزرﮔترﻳﻦ ﮔروه قﻮﻣﻲ با بﻴش از ‪ 71‬فﻴصد ﻧفﻮس کشﻮر را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫ساﻳر اقﻠﻴت ﻫاي قﻮﻣﻲ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬روسﻫا‪ ،‬تاجكﻫا‪ ،‬قزاقﻫا و تاتارﻫا ﻧﻴز در ازبکستان بﻪسر‬ ‫ﻣﻰبرﻧد‪ 63 .‬در صد جﻤعﻴت در قرﻳﻪﻫا و قصبﻪﻫا اﻣرار ﻣعﻴشت دارﻧد‪ .‬زبان رسﻤﻲ ﻣردم‬ ‫ازبکستان ازبکﻲ و روسﻲ ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫سرزﻣﻴﻦ ازبکستان از ادوار قبﻞ از ﻣﻴﻼد ﻣسکﻮﻧﻲ بﻮده است‪ .‬در قرن ششﻢ پﻴش از ﻣﻴﻼد‬ ‫بخش بزرﮔﻰ از اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ جزء قﻠﻤرو ﻫخاﻣﻨشﻲﻫا شﻤرده ﻣﻰشد‪.‬‬ ‫در سال ‪ 329‬ق‪ .‬م‪ .‬اسکﻨدر ﻣقدوﻧﻲ سﻤرقﻨد و ازبکستان فعﻠﻲ را جزء از قﻠﻤرو ﻳﻮﻧان‪-‬‬ ‫‪133‬‬

‫باختري ساخت‪ .‬در اواسط قرن ششﻢ ﻣﻴﻼدي تحت سﻠطﺔ خانﻫاى ترك قرار ﮔرفت‪.‬‬ ‫ﻣسﻠﻤاﻧان در ﻧﻴﻤﺔ دوم قرن ﻫفتﻢ ﻣﻴﻼدي بر قسﻤتﻫاي ﻣﻬﻤﻲ از آسﻴاي ﻣرکزي تسﻠط ﻳافتﻨد‪.‬‬ ‫قتﻴبﻪ بﻦ ﻣسﻠﻢ واﻟﻲ عربﻲ خراسان ﻣأﻣﻮر‬ ‫فتح ﻧﻬاﻳﻲ ﻣاوراءاﻟﻨﻬر شد و طﻲ بﻴست‬ ‫سال تا ﻧزدﻳکﻲ ﻣرزﻫاي چﻴﻦ و کاشغر‪،‬‬ ‫از شﻤال تا تاشکﻨد کﻨﻮﻧﻲ ﻟشکرکشﻴد‬ ‫و سراﻧجام سﻤرقﻨد‪ ،‬تاشکﻨد و فرغاﻧﻪ را‬ ‫تصرف ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻣسجد طﻼکارى‬

‫با ظﻬﻮر و تﻮسعﺔ دﻳﻦ ﻣقدس اسﻼم‪ ،‬در قرن دﻫﻢ ﻣﻴﻼدي‪ ،‬ﻣﻨطقﺔ کﻨﻮﻧﻲ ازبکستان جزء از‬ ‫قﻠﻤرو ساﻣاﻧﻴان ﮔردﻳد و با ﮔذشت زﻣان بﻪ ترتﻴب سﻼﻟﻪﻫاي؛ چﻮن‪ :‬غزﻧﻮﻳان‪ ،‬سﻠجﻮقﻴان‪،‬‬ ‫خﻮارزﻣشاﻫان‪ ،‬ﻣغﻮﻻن و تﻴﻤﻮرﻳان در ازبکستان حکﻤرواﻳﻲ ﻧﻤﻮده اﻧد‪.‬‬ ‫ﻣغﻮﻻن با ﻫجﻮم بﻪ اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ‪ ،‬بخش بزرﮔﻲ از آسﻴاي ﻣرکزي را تصرف کردﻧد‪ ،‬اﻣا بﻪ‬ ‫تدرﻳج وبا تضعﻴف قدرت ﻣغﻮل‪ ،‬بﻪخصﻮص پس از‬ ‫حاکﻤﻴت تﻴﻤﻮر کﻪ شﻬر سﻤرقﻨد را بﻪ عﻨﻮان پاﻳتخت‬ ‫اﻣپراتﻮري خﻮد بﻨﻴان ﻧﻬاد‪ ،‬ازبكﻫا براي ﻧخستﻴﻦ بار بﻪ‬ ‫عﻨﻮان ﻳك قﻮم ظﻬﻮر کردﻧد‪.‬‬ ‫ازبكﻫا‪ ،‬ﻧام خﻮد را از ازبك خان ‪1342 -1282‬م‪ .‬کﻪ‬ ‫بﻪ دﻳﻦ اسﻼم ﻣشرف شده بﻮد اقتباس کردﻧد؛ چﻨاﻧکﻪ‬ ‫ابﻮاﻟخﻴر خان (‪ )1412‬ﻳکﻲ از اخﻼف شﻴبان جﻮان فرزﻧد‬ ‫جﻮجﻲ پاﻳﻪ و قدرت ازبكﻫا را در آسﻴاي ﻣﻴاﻧﻪ بﻨا ﻧﻬاد‪.‬‬

‫اسﻼم کرﻳﻤﻮف‬ ‫‪134‬‬

‫ﻧزدﻳك بﻪ ‪ 85‬فﻴصد ﻣردم ازبکستان ﻣسﻠﻤان‬ ‫بﻮده و پﻴرو ﻣذﻫب حﻨفﻲ ﻣﻲباشﻨد‪ .‬باوجﻮد‬ ‫تﻬاجﻤات فرﻫﻨﮕﻰ ﻣتعدد‪ ،‬بﻪ سﻨتﻫا و ارزش‬ ‫ﻫاي اسﻼﻣﻲ پابﻨد ﻣﻰباشﻨد‪ .‬ارزش ﻫاي اسﻼﻣﻲ‬ ‫‪،‬ﻣاﻧﻨد ﻧکاح‪ ،‬تدفﻴﻦ‪ ،‬ﻣراسﻢ بﻪ خاك سپاري‬ ‫ﻣﻴت‪ ،‬ختﻨﻪ پسران‪ ،‬قرباﻧﻲ‪ ،‬ذبح اسﻼﻣﻲ تﻼوت‬ ‫و استﻤاع قرآن ﻣجﻴد‪ ،‬ساختﻤان ﻣساجد‪ ،‬دادن‬ ‫صدقات در اﻳﻦ کشﻮر رعاﻳت ﻣﻲﮔردد‪.‬‬ ‫ترکﻴب ﻣﻠﻲ جﻤعﻴت ازبکستان از ﻧﻴﻤﺔ قرن ‪19‬‬ ‫و آغاز قرن بﻴستﻢ شکﻞ ﮔرفتﻪ است‪ .‬پس از‬ ‫اشغال آسﻴاﻳﻲ ﻣرکزي تﻮسط روسﻴﻪ و کﻮچ‬ ‫دادن تعداد زﻳادي از روسﻫا بﻪ آسﻴاي ﻣرکزي‬ ‫بﻪخصﻮص بعد از اﻧقﻼب اکتﻮبر سال ‪1917‬م‪.‬‬ ‫از روسﻴﻪ‪ ،‬قفقاز و اوکراﻳﻦ دﻫقاﻧان و کارﮔران بﻪ اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ سرازﻳر شدﻧد‪.‬‬ ‫سﻴر تحﻮﻻت سرﻳع در اتحاد شﻮروي سابق در سال ‪ 1991‬ﻣﻴﻼدي بﻪ رﻫبري ازبکستان‬ ‫اﻳﻦ فرصت را داد کﻪ در اول سپتﻤبر سال ﻣذکﻮر ازبکستان را بﻪ عﻨﻮان کشﻮر آزاد و‬ ‫ﻣستقﻞ اعﻼن ﻧﻤاﻳد‪ .‬حزب کﻤﻮﻧست ازبکستان ﻣﻨحﻞ اعﻼن شده و اوﻟﻴﻦ اﻧتخابات رﻳاست‬ ‫جﻤﻬﻮري صﻮرت ﮔرفت و اسﻼم کرﻳﻤﻮف بﻪ صفت رئﻴس جﻤﻬﻮر اﻧتخاب ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫ازبکستان از بدو استقﻼل بﻪ عضﻮﻳت سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد و تعداد ﻧﻬادﻫا‪ ،‬ﻣجاﻣع اقتصادي‪،‬‬ ‫بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ و ﻣﻨطقﻮي داخﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫‪135‬‬

‫ازبکستان در ﻣﻴان کشﻮرﻫاي آسﻴاي ﻣرکزي داراي اﻣکاﻧات ﻧسبتاً خﻮب اقتصادي در زﻣﻴﻨﻪ‬ ‫ﻫاي رشد زراعت ﻣﻰباشد‪ .‬سرزﻣﻴﻦ ازبکستان داراي ﻣعادن ﻣس‪ ،‬سﻨگ زغال و ﻧفت بﻮده‪،‬‬ ‫در تﻮﻟﻴد صﻨعت فﻮﻻد‪ ،‬ﻣﻮاد غذاﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻨسﻮجات و پﻨبﻪ بﻪ پﻴشرفت ﻫاي زﻳاد ﻧاﻳﻞ ﮔردﻳده‬ ‫است‪.‬‬ ‫زراعت‪ ،‬ﻣﻬﻤترﻳﻦ بخش اقتصاد ازبکستان را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪ 28 ،‬در صد از ﻣﻴزان رشد و ‪35‬‬ ‫در صد از جﻤعﻴت فعال کشﻮر بﻪ اﻳﻦ بخش وابستﻪ اﻧد‪ .‬ازبکستان دوﻣﻴﻦ کشﻮر صادر کﻨﻨدة‬ ‫پﻨبﻪ در جﻬان ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد آبدات اسﻼﻣﻰ و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد‬ ‫صﻨاﻳع ﻣﻬﻢ ازبکستان باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬ﻣﻮقعﻴت ازبکستان را ﻣختصر تﻮضﻴح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -2‬کدام ﮔروه ﻫاي قﻮﻣﻲ در ازبکستان زﻧدهﮔﻲ ﻣﻰکﻨﻨد؟‬ ‫‪ -3‬کدام سﻠسﻠﻪ ﻳا دودﻣانﻫا در سرزﻣﻴﻦ ازبکستان حکﻤرواﻳﻲ ﻧﻤﻮدﻧد؟‬ ‫‪ -4‬ﻣردم ازبکستان بﻪ کدام زبان تکﻠﻢ ﻣﻰکﻨﻨد؟‬ ‫‪ -5‬صﻨاﻳع عﻤدة ازبکستان را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان ﻧقشﺔ ازبکستان را ترسﻴﻢ ﻧﻤﻮده و در آن وﻻﻳات‪ ،‬ﻣراکز صﻨعتﻰ و کشﻮرﻫاى‬ ‫ﻫﻤجﻮار را ﻧشاﻧﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪136‬‬

‫درس سﻰ و چﻬارم‬

‫ترﻛﻤﻨستان‬

‫ترکﻤﻨستان در ﮔذشتﻪ جزﻳﻰ از ﻣﻨطقﺔ ﻣاوراﻟﻨﻬر بﻮده و اﻣروز ﻳکﻲ از بزرﮔترﻳﻦ کشﻮرﻫاى‬ ‫صادر کﻨﻨدة ﮔاز در جﻬان ﻣﻰباشد‪ .‬در صﻨف ﻧﻬﻢ شﻤا راجع بﻪ ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس و زبان‬ ‫ترکﻤﻨستان آشﻨاﻳﻲ حاصﻞ ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬دراﻳﻦ درس بﻪ ﮔذشتﺔ تارﻳخﻲ‪ ،‬سﻠسﻠﺔ ﻧسب ترکﻤﻦﻫا و‬ ‫اوضاع فرﻫﻨﮕﻲ و اقتصادي ترکﻤﻨستان بﻪ طﻮر ﻣشرح ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان کشﻮرﻳست با سﻮابق تارﻳخﻰ کﻬﻦ‪ .‬سرزﻣﻴﻨﻲ است کﻪ ﻣﻬد تﻤدن ﻫاي چﻨد ﻫزار‬ ‫ساﻟﻪ بﻮده و ﻣراکز بزرگ فرﻫﻨﮕﻲ؛ ﻣاﻧﻨد ﮔﻮك تپﻪ‪ ،‬ﻧﻤازﮔاه تپﻪ‪ ،‬شﻬر ﻣرو‪ ،‬ﻧساء قﻠعﻪ و اورﮔﻨج‬ ‫شﻬر در آن ﻣﻮقعﻴت دارد‪ .‬ترکﻤﻦﻫا از ﻟحاظ چﻬره شبﻴﻪ ﻣغﻮلﻫا بﻮده‪ ،‬ﻣردﻣﻲ ﻧسبتاً بﻠﻨد قد با‬ ‫ﻣﻮﻫاي سﻴاه و ﻻغر اﻧدام ﻣﻲباشﻨد‪.‬‬ ‫تحقﻴقات باستانشﻨاسﻲ ﻧشان داده کﻪ ترکﻤﻨستان در ﮔذشتﻪ ﻳکﻲ از ﻣراکز بزرگ ﻣاﻟداري و‬ ‫زراعت جﻬان بﻮده است‪ .‬در عصر بروﻧز تﻤدن ﻫاي پﻴشرفتﻪ از اﻳﻦ ﻣحﻞ ﻧشأت کرد‪ .‬ﻳکﻲ از‬ ‫آثار ﻣعﻤاري تﻤدن باستاﻧﻲ ترکﻤﻨستان «اﻟﻴتﻦ رپ» است کﻪ بﻴﻦ روستا ﻫاي ﻣﻴﻨا و چاجا قرار‬ ‫دارد‪ .‬دراﻳﻦ ﻣحﻞ ﻣقبره بزرﮔﻲ کﻪ از ﻧظر ﻣعﻤاري شبﻴﻪ بﻪ آثار بابﻞ است قرار داشتﻪ و ﻧﻴز باستان‬ ‫شﻨاسان ثابت کرده اﻧد کﻪ دراﻳﻦ ﻧاحﻴﻪ زبان ﻧﻮشتاري وجﻮد داشتﻪ و ﻣردم آن از فرﻫﻨگ عاﻟﻰ‬ ‫و واحد برخﻮردار بﻮده اﻧد‪.‬‬ ‫ﻣؤرخان ﻣﻰﮔﻮﻳﻨد سرزﻣﻴﻦ ترکﻤﻨستان از دوران قبﻞاﻟتارﻳخ ﻣسکﻮﻧﻲ‪ ،‬در قرن ‪ 4-6‬ق‪.‬م‪ .‬بخشﻰ‬ ‫‪137‬‬

‫از قﻠﻤرو اﻣپراتﻮري ﻫخاﻣﻨشﻲ بﻮده و پس از آن بﻪ دست پارتﻫا افتاد‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان بﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﻮقعﻴت جغرافﻴاﻳﻰ خﻮد ﻧقش ﻣﻬﻤﻲ را در جاده بزرگ ابرﻳشﻢ اﻳفا کرده و‬ ‫طﻲ قرون ﻣتﻤادي باعث اتصال شرق و غرب ﮔرﻳدده است‪ .‬در قرن ‪ 5‬ﻣﻴﻼدي اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ در‬ ‫اثر ﻫجﻮم ﻫﻮنﻫا و ﻫپتاﻟﻴان و عقب ﻧشﻴﻨﻲ ساساﻧﻴان تحت سﻠطﺔ اﻳشان درآﻣد‪ .‬اﻳﻦ ﻧخستﻴﻦ ﻧفﻮذ‬ ‫اقﻮام ترك بﻪ شﻤال خراسان بزرگ است‪ .‬در قرن ﻫفت ﻣﻴﻼدي با حﻤﻠﺔ ﻣسﻠﻤاﻧان بﻪ خراسان اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨطقﻪ ﻧﻴز بﻪ تصرف اﻳشان درآﻣد‪ .‬ﻣرو پاﻳتخت حکام عرب خراسان بﻪ شﻤار ﻣﻰرفت و حﻤﻼت‬ ‫اﻳشان بﻪ ﻣاوراﻟﻨﻬر ازﻳﻦ ﻣرکز ﻫداﻳت ﻣﻰﮔردﻳد؛ ﻫﻢچﻨان حضﻮر ﻣاﻣﻮن اﻟرشﻴد در ﻣرو و آﻣدن‬ ‫اﻣام رضا رحﻤﻪ اﷲ در تارﻳخ ثبت شده است‪.‬‬ ‫ﮔرچﻪ ﻧخستﻴﻦ حضﻮر ترکان درﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ و ﻣاوراﻟﻨﻬر با ﻫجﻮم ﻫﻴاطﻠﻪ در قرن ‪ 5‬ﻣﻴﻼدي ﻣصادف‬ ‫بﻮده‪ ،‬ﻟﻴکﻦ ﻫجﻮم ترکان غﻮر ﻳا اغﻮز از ﻣرزﻫاي ﻣغﻮﻟستان در قرن ‪ 10‬ﻣﻴﻼدي بافت جﻤعﻴتﻲ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻨطقﻪ را برﻫﻢ زد‪ .‬سﻠجﻮق خان با کﻤك ترکﻤﻦﻫاى ﻣسﻠﻤان ﻣﻮفق شد بر سﻴحﻮن ﻣسﻠط ﮔردد‬ ‫و سﻠسﻠﺔ سﻠجﻮقﻴان را تشکﻴﻞ دﻫد‪.‬‬ ‫در قرن ‪ 4‬ﻫجري‪ ،‬ﻣقدسﻲ تارﻳخ ﻧﻮﻳس عرب اوﻟﻴﻦ فردي بﻮد کﻪ از طاﻳفﻪﻳﻰ بﻪﻧام ترکﻤﻦ ﻳاد‬ ‫کرد و براﻳﻦ ﻧکتﻪ تأکﻴد داشت کﻪ ترکﻤﻦﻫا‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ترك ﻫاي ﻣسﻠﻤان بﻮده و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ بﻪ‬ ‫عﻨﻮان (ترك اﻳﻤان) از آنﻫا ﻳاد شده است‪.‬‬ ‫بر اساس کتاب جﻮاﻣع اﻟتﻮارﻳخ سﻠسﻠﺔ ﻧسبﻰ ترکﻤﻦ چﻨﻴﻦ تﻨظﻴﻢ ﻣﻲﮔردد‪.‬‬ ‫بافث بﻦ ﻧﻮح‪ -‬دﻳب ﻳا قﻮي‪ -‬قراخان‪ -‬اوغﻮز خان «جد اصﻠﻲ ترکﻤﻦﻫا اورخانکرخان ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان ﻣحﻞ سکﻮﻧت اقﻮام ﻣختﻠف آسﻴاي ﻣرکزي بﻮده است؛ وﻟﻲ اکثرﻳت جﻤعﻴت آن را‬ ‫ترکﻤﻦﻫا تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد و قبﻴﻠﻪ ﻫاي ذﻳﻞ در آن سکﻮﻧت دارﻧد‪:‬‬ ‫‪ -1‬عاﻟﻲ اﻳﻠﻲ‬ ‫‪ -2‬اتا‬ ‫‪ -3‬چاودار‬ ‫‪ -4‬اﻣراي (ﻳﻤره ﻟﻲ)‬ ‫‪ -5‬ارساري‬ ‫‪ -6‬ﮔﻮکﻼن‬ ‫‪ -7‬ساکار (ساقار)‬ ‫‪ -8‬ساﻳﻮر‬ ‫‪ -9‬ﻧارﻳق‬ ‫ساختﻤان پارﻟﻤان ترکﻤﻨستان‬ ‫‪ -10‬تکﻪ ارﻳﻤﻮت‬ ‫‪138‬‬

‫از اﻳﻦکﻪ اکثر ترکﻤﻦﻫا در طﻮل تارﻳخ از طرﻳق ﻣاﻟدارى زﻧدهﮔﻲ ﻧﻤﻮده اﻧد؛ بﻨا براﻳﻦ بسﻴاري از‬ ‫آنﻫا در ﻧقاط دﻫاتﻰ کﻪ اﻣکان تداوم اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ فعاﻟﻴتﻫاى اقتصادي ﻣﻴسر بﻮد ﻣسکﻦﮔزﻳﻦ شدﻧد‪.‬‬ ‫تﻬاجﻢ ﻣغﻮلﻫا و شکست حکﻮﻣت خﻮارزﻣشاﻫﻴان باعث از ﻫﻢ ﮔسﻴختﻪ ﮔﻲ شدﻳد اوضاع شد‬ ‫و شﻬرﻫاي آباد آسﻴاي ﻣرکزي در ﻣجﻤﻮع وﻳران و بﻪ دست ﻣغﻮﻻن افتاد‪ .‬سرزﻣﻴﻦ ﻣذکﻮر بﻪ‬ ‫دو قسﻤت شﻤال در اختﻴار ﻣغﻮل و خان ﻫاي ازبك و جﻨﻮب در اختﻴار اﻳﻠخاﻧان قرار ﮔرفت‪.‬‬ ‫بعد از شکست شﻴبك خان ازبك از قرن ‪17 -15‬م اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ بﻪ تصرف صفﻮيﻫا درآﻣد‪.‬‬ ‫در سالﻫاي ‪ 1873 -1850‬ﻣﻴﻼدي تحرﻳکات سﻴاسﻲ روسﻴﻪ ﻣﻨطقﻪ پﻬﻨاور ترکستان را بﻪ‬ ‫حکﻮﻣت ﻫاي بخارا‪ ،‬خﻴﻮه‪ ،‬فرغاﻧﻪ‪ ،‬خﻮقﻨد و قازان تقسﻴﻢ کرد‪.‬‬ ‫روسﻫا در ﻳك حرکت زﻧجﻴره ﻳﻰ بﻪ ترتﻴب‪ ،‬بخارا‪ ،‬خﻴﻮه‪ ،‬فرغاﻧﻪ و باﻵخره در سال ‪1881‬‬ ‫جﻨرال اسکﻮبﻠﻮف روسﻲ با حﻤﻠﻪ بﻪ اخال و تصرف قﻠعﺔ ﮔﻮك تپﻪ تﻮاﻧست بر ترکﻤﻦﻫا غﻠبﻪ‬ ‫حاصﻞ ﻧﻤﻮده و ترکﻤﻨستان را اشغال ﻧﻤاﻳد‪ .‬بخش غربﻲ ترکﻤﻨستان داوطﻠباﻧﻪ جزء روسﻴﻪ‬ ‫شدﻧد‪ .‬بعد از اﻧقﻼب ‪1917‬ﻣﻴﻼدى در روسﻴﻪ‪ ،‬ترکﻤﻨستان جزء از جﻤﻬﻮرى ترکﻤﻨستان‬ ‫شﻮروى ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫بعد از استقﻼل‪ ،‬اقتصاد ترکﻤﻨستان ﻫﻤاﻧﻨد دﻳﮕر جﻤﻬﻮريﻫاي تازه استقﻼل ﻳافتﻪ آسﻴاﻳﻰ‬ ‫ﻣﻴاﻧﻪ ﻣبتﻨﻲ بر ﻣاﻟکﻴت دوﻟتﻲ بﻮد طبق آﻣار ﻧشر شده ‪ 95‬در صد از کﻞ ﻣحصﻮﻻت کشﻮر‬ ‫تﻮسط واحدﻫايدوﻟتﻲ تﻮﻟﻴد ﻣﻰشد‪ .‬باﻧكﻫا‪ ،‬بﻴﻤﻪ‪ ،‬تجارت خارجﻲ و فروشﮕاهﻫاى بزرگ‬ ‫ﻫﻤﻪﮔﻲ دوﻟتﻲ بﻮدﻧد‪ .‬اﻳﻦ سﻴستﻢ اقتصادي ﻣتﻤرکز دوﻟتﻲ بﻪ عﻠت عدم داشتﻦ روحﻴﻪ ابتکار‪،‬‬ ‫کﻢ کاري‪ ،‬بﻮروکراسﻲ فﻠج کﻨﻨده و فقدان تکﻨاﻟﻮژي دچار ﻣشکﻼت جدي بﻮد و جﻬت رفع‬ ‫ﻣشکﻼت فﻮق دوﻟت بﻪ دو اقدام ذﻳﻞ دست زد‪:‬‬ ‫‪ -1‬قطع رشتﻪ ﻫاي وابستﻪﮔﻲ بﻪ ﻣسکﻮ و دﻳﮕر کشﻮرﻫاي عضﻮ کاﻣﻨﻮﻟت‪.‬‬ ‫‪ -2‬پاﻳﻪ ﮔذارى ﻳك اقتصاد ﻣﻠﻲ بﻪ ﻣﻨظﻮر استفادة ﻣستقﻞ از ﻣﻨابع طبﻴعﻲ و تأﻣﻴﻦ ﻧﻴاز ﻫاي ﻣﻬﻢ‬ ‫داخﻠﻲ جﻬت برآورده شدن ﻣﻮارد فﻮق ﻳك ستراتﻴژي ﻣﻠﻲ چﻨد ﻣرحﻠﻪﻳﻰ را ﻣطرح ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان با داشتﻦ ‪ 2.7‬ترﻳﻠﻴﻮن ﻣتر ﻣکعب ذخاﻳر ﮔاز بعد از فدراسﻴﻮن روسﻴﻪ بﻪ عﻨﻮان‬ ‫بزرﮔترﻳﻦ کشﻮر داراى ذخاﻳر ﮔازي در بﻴﻦ کشﻮرﻫاي ﻣشترك اﻟﻤﻨافع شﻨاختﻪ شده است‪.‬‬ ‫در حدود ‪ 48‬در صد ﻣردم ترکﻤﻨستان در اﻣﻮر زراعت و ﻣاﻟداري اشتغال داشتﻪ‪ 80 .‬در صد‬ ‫سرزﻣﻴﻦ ﻫاي اﻳﻦ کشﻮر بﻪ فقدان ﻣﻨابع آبﻲ ﻣﻮاجﻪ ﻣﻰباشﻨد‪ .‬ﻣاﻟداري در ترکﻤﻨستان تﻮسعﺔ‬ ‫ﻧسبتاً ﻣﻨاسبﻲ داشتﻪ است‪ .‬ﮔﻮسفﻨد قره قﻞ با پشﻢ و پﻮست بسﻴار ﻣرغﻮب ﻣﻬﻢ ترﻳﻦ حﻴﻮان براي‬ ‫پرورش است‪ .‬ﻳکﻲ دﻳﮕر از صﻨاﻳع ترکﻤﻨستان قاﻟﻴﻦ بافﻲ ﻣﻰباشد کﻪ در بﻴﻦ زﻧان ترکﻤﻦ‬ ‫رواج داشتﻪ و قاﻟﻴﻦ ﻫاي ترکﻤﻨﻰ شﻬرت بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ دارد‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان در آسﻴاي ﻣرکزي بﻪ ﻟحاظ شراﻳط خاص جغرافﻴاﻳﻲ از ﻣﻮقعﻴت ستراتﻴژﻳك‬ ‫‪139‬‬

‫ﻣﻨاسب برخﻮردار است‪.‬‬ ‫اﻳﻦ کشﻮر داراي ﻣﻨابع عظﻴﻢ زﻳر زﻣﻴﻨﻲ و بﻪخصﻮص ﻧفت و ﮔاز ﻣﻰباشد‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮضﻮع‬ ‫تﻮجﻪ دوﻟتﻫاي ﻣﻨطقﻪ را بﻪ ترکﻤﻨستان جﻠب ﻧﻤﻮده است‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان داراي پتاﻧسﻴﻞ(باﻟقﻮه) اﻧتقال ﮔاز بﻪ اروپا و تعداد از کشﻮرﻫاي دﻳﮕر ﻣﻰباشد و‬ ‫بﻪ عﻨﻮان ﻳکﻲ از تأﻣﻴﻦ کﻨﻨده ﻫاي اﻧرژي اروپا بﻪ حساب ﻣﻰرود‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان بﻪ عﻨﻮان ﻳکﻲ از کشﻮرﻫاي ساحﻠﻲ بحﻴرة کسپﻴﻦ‪ ،‬داراي ذخاﻳر بزرگ اﻧرژي‬ ‫بﻮده و از ارزش اقتصادي بﻠﻨدي برخﻮردار است‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان در طﻲ ‪ 60‬سال حاکﻤﻴت ﻧظام اتحاد شﻮروي سابق ﻫﻤچﻮن ساﻳر جﻤﻬﻮريﻫاي‬ ‫آسﻴاي ﻣرکزي‪ ،‬ﻣرحﻠﻪﻳﻰ از ﻧظر تحﻮﻻت تارﻳخﻲ ﻣﻨجﻤد را سپري ﻧﻤﻮده است‪ .‬تﻨﻬا واقعﺔ قابﻞ‬ ‫ذکر در اﻳﻦ دوران اعﻤار کاﻧال قره قﻮم ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫با باﻻ ﮔرفتﻦ بحران در اتحاد شﻮروي سابق‪ ،‬حزب کﻤﻮﻧست ترکﻤﻨستان ﻣﻨحﻞ ﮔردﻳد و حزب‬ ‫دﻣﻮکراتﻴك ترکﻤﻨستان در ‪ 26‬اکتﻮبر ‪ 1991‬اﻳجاد ﮔردﻳد کﻪ رﻫبري آن را ﻧﻴازاف بر عﻬده‬ ‫داشت‪ .‬در ‪ 27‬اکتﻮبر سال ﻣذکﻮر ترکﻤﻨستان بﻪ شکﻞ رسﻤﻰ استقﻼل خﻮﻳش را اعﻼم ﻧﻤﻮده و‬ ‫بﻪ حﻴث ﻳك کشﻮر ﻣستقﻞ بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻪ شد‪ .‬ﻳك سال بعد قاﻧﻮن اساسﻲ جدﻳد اﻳﻦ کشﻮر‬ ‫از طرف پارﻟﻤان تصﻮﻳب شد‪ ،‬کﻪ بر اساس ﻣﻮاد آن بﻪ صﻼحﻴت ﻫاي رئﻴس جﻤﻬﻮر افزوده شد‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان بعد از استقﻼل‪ ،‬عضﻮﻳت سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪ ،‬سازﻣان ﻫﻤکاري اقتصادي کشﻮرﻫاي‬ ‫ﻣستقﻞ ﻣشترك اﻟﻤﻨافع‪ ،‬باﻧك تﻮسعﺔ‪ ،‬آسﻴاﻳﻰ‪ ،‬باﻧك تﻮسعﺔ اسﻼﻣﻲ‪ ،‬سازﻣان کﻨفراﻧس اسﻼﻣﻲ‪،‬‬ ‫سازﻣان بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ کار و دهﻫا سازﻣان بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ دﻳﮕر را کسب ﻧﻤﻮده است‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان در صﻨف بﻪ سﻪ ﮔروه جداﮔاﻧﻪ تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻣﻮقعﻴت ترکﻤﻨستان‪ ،‬ﮔروه دوم‬ ‫در ﻣﻮرد استقرار ترك تبارﻫا و ﮔروه سﻮم در رابطﻪ رﻳشﺔ ﻧژادي ترکﻤﻦﻫا از ﻫﻤدﻳﮕر سؤال ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬قباﻳﻞ ﻣشﻬﻮر ترکﻤﻦﻫا را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪ -2‬روسﻫا در کدام سال ترکﻤﻨستان را اشغال ﻧﻤﻮدﻧد؟‬ ‫‪ -3‬ترکﻤﻨستان بعد از استقﻼل چﮕﻮﻧﻪ ستراتﻴژى را ﻣطرح ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان ﻧقشﺔ ترکﻤﻨستان را ترسﻴﻢ ﻧﻤﻮده‪ ،‬در روى آن ﻣراکز صﻨعتﻰ‪ ،‬فرﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬پاﻳتخت و‬ ‫ﻫﻤساﻳﻪﮔان آن را ﻧشاﻧﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪140‬‬

‫بررسﻰ ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫فصﻞ سﻮم کتاب تارﻳخ صﻨف دوازدﻫﻢ تحت عﻨﻮان «کشﻮرﻫاى ﻫﻤجﻮار» تﻬﻴﻪ و ترتﻴب‬ ‫ﮔردﻳده است کﻪ شاﻣﻞ تارﻳخ ﻣعاصر کشﻮرﻫاى چﻴﻦ‪ ،‬پاکستان‪ ،‬اﻳران‪ ،‬تاجﻴکستان‪ ،‬ترکﻤﻨستان‬ ‫و ازبکستان ﻣﻰباشد‪ .‬در تأﻟﻴف اﻳﻦ فصﻞ تا حدى زﻳاد کﻮشش شده تا شاﮔردان بﻪ طﻮر فشرده با‬ ‫روﻳدادﻫا‪ ،‬حﻮادث‪ ،‬ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس‪ ،‬زبانﻫاى ﻣروج و ﻣعﻤﻮل‪ ،‬ﻣﻴراثﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬اقتصاد و‬ ‫صﻨعت ﻫر کشﻮر ﻣعرفت و آشﻨاﻳﻰ حاصﻞ ﻧﻤاﻳﻨد؛ ﻫﻢچﻨان در تعدادى از درسﻫا سعﻰ بﻪعﻤﻞ‬ ‫آﻣده است تا حﻮادث تارﻳخﻰ کشﻮرﻫاى ﻫﻤجﻮار در طﻰ دورهﻫاى خاص فﻬرست ﮔردﻳده‬ ‫و بﻪ تفصﻴﻞ بﻴشتر وقاﻳع پرداختﻪ شده تا شاﮔردان در عﻤق قضاﻳا و روﻳدادﻫاى تارﻳخﻰ قرار‬ ‫بﮕﻴرﻧد و حﻮادث تارﻳخﻰ براى شان واضح و قابﻞ فﻬﻢ باشد‪ .‬در اﻳﻦ فصﻞ تارﻳخ از چارچﻮب‬ ‫خشك سﻴاسﻰ بﻴرون ﮔردﻳده اﻧعکاس دﻫﻨدة فعاﻟﻴتﻫاى فرﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬سﻴاسﻰ و اقتصادى جﻮاﻣع‬ ‫ﻳادشدة بشرى ﻣﻰباشد‪ .‬ﮔرچﻪ ذکر تﻤام حﻮادث و روﻳدادﻫاى تارﻳخﻰ کشﻮرﻫاى ﻫﻤجﻮار‬ ‫در طﻰ ﻳك فصﻞ کار بﻰﻧﻬاﻳت ﻣشکﻞ است؛ وﻟﻰ تا سرحد اﻣکان‪ ،‬کﻮشش شده کﻪ بﻪ ﻣأﻣﻮل‬ ‫و ﻫدف ﻣﻮرد ﻧظر رسﻴده باشﻴﻢ‪.‬‬

‫‪141‬‬

‫ﻓصﻞ چﻬارم‬ ‫روﻳداد ﻫاي ﻣﻬﻢ جﻬان در قرن بﻴستﻢ‬

‫اﻫداف ﻓصﻞ چﻬارم‬ ‫‪ -1‬آشﻨاﻳﻰ شاﮔردان با بعضﻰ از روﻳدادﻫاى ﻣﻬﻢ جﻬان در قرن بﻴستﻢ‬ ‫‪ -2‬شاﮔردان جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول و عﻠﻞ آن را تحﻠﻴﻞ کرده بتﻮاﻧﻨد‬ ‫‪ -3‬شاﮔردان جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم و عﻠﻞ آن را تحﻠﻴﻞ کرده بتﻮاﻧﻨد‬ ‫‪ -4‬شاﮔردان ضرورت تشکﻴﻞ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد را درك کرده بتﻮاﻧﻨد‬ ‫‪ -5‬داﻧستﻦ زﻣﻴﻨﻪﻫاى تبدﻳﻞ جاپان بﻪ قدرت صﻨعتﻰ‬ ‫‪ -6‬شاﮔردان عﻮاﻣﻞ فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى سابق را تحﻠﻴﻞ و تفسﻴر کرده‬ ‫بتﻮاﻧﻨد‬ ‫‪ -7‬استفاده از ﻧقشﻪ و اطﻠس ﻫا‬ ‫‪ -8‬ساختارﻫاى سﻴاسﻰ آﻟﻤان فدرال‪ ،‬فراﻧسﻪ و اﻧﮕﻠﻴس را بداﻧﻨد‪.‬‬

‫‪142‬‬

‫درس سﻰ و پﻨجﻢ‬

‫جﻨﮓ جﻬاﻧﻰ اول و ﻋﻠﻞ آن‬

‫دراﻳﻦ درس شاﮔردان با عﻠﻞ و عﻮاﻣﻞ جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول و پﻴاﻣدﻫاى ﻧاﮔﻮار آن آشﻨاﻳﻰ‬ ‫حاصﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫غرب در اواﻳﻞ قرن بﻴستﻢ با سﻠطﺔ ﻧظاﻣﻰ و اقتصادى بر جﻬان دست ﻳافت‪ .‬درﻳﻦ قرن سربازان‬ ‫و ﻣقاﻣات اروپاﻳﻰ بر ﻫﻨد‪ ،‬جﻨﻮب شرق آسﻴا و قسﻤتﻫاى بﻴشتر افرﻳقا حکﻮﻣت ﻣﻰکردﻧد‪.‬‬ ‫ﻣاﻣﻮران سﻴاست خارجﻰ و تجارتﻰ دوﻟتﻫاى غربﻰ اﻣﻮر اقتصادى و سﻴاسﻰ چﻴﻦ‪ ،‬اﻳران و‬ ‫اﻣپراتﻮرى عثﻤاﻧﻰ را در دست داشتﻨد‪ .‬در ﻧﻴﻢ کرة غربﻰ‪ ،‬اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا کﻪ در جﻤع‬ ‫قدرتﻫاى غربﻰ ﻧﻮ ﻣطرح شده بﻮد‪ ،‬بﻪ قدرت بزرگ جﻬاﻧﻰ تبدﻳﻞ ﻣﻰشد‪.‬‬ ‫تحﻮل اوضاع و احﻮال جﻬان بﻪ ﮔﻮﻧﺔ بﻮد کﻪ وقﻮع جﻨگ عﻤﻮﻣﻰ را ﻣحتﻤﻞ ﻣﻰساخت و اﻳﻦ‬ ‫اوضاع و احﻮال سراﻧجام بﻪ جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول اﻧجاﻣﻴد‪ .‬ﻧخست رقابت اقتصادى بر سر بازارﻫا آغاز‬ ‫شد و اتحاد اروپا‪ ،‬کشﻮرﻫا را بر ضد ﻳکدﻳﮕر ﻣتحد ساخت و در ﮔروهﻫاى قﻮﻣﻰ احساسات‬ ‫ﻣﻠﻰ ﮔراﻳاﻧﻪ با ﻧﻴروﻣﻨدى رشد کرد‪.‬‬ ‫کشﻮرﻫاى صﻨعتﻰ اروپا بر سر ﻧفﻮذ و ﻣستعﻤره ساختﻦ کشﻮرﻫاى دﻳﮕر با ﻫﻢ رقابت داشتﻨد‪.‬‬ ‫‪143‬‬

‫اﻧﮕﻠستان تا ‪1870‬م کشﻮر صﻨعتﻰ پﻴشﮕام در سراسر جﻬان بﻮد؛ سپس آﻟﻤان پا بﻪ عرصﺔ صﻨعت‬ ‫ﻧﻬاد و بﻪ سرعت صﻨعتﻰ شد و شبکﺔ حﻤﻞ و ﻧقﻞ و ارتباطات جدﻳد را اﻳجاد ﻧﻤﻮد‪ .‬تاجران آﻟﻤاﻧﻰ‬ ‫رقابت ﻣﻮفقﻴت آﻣﻴزى را با تاجران اﻧﮕﻠﻴسﻰ در شرق آسﻴا‪ ،‬خاور ﻣﻴاﻧﻪ و اﻣرﻳکاى ﻻتﻴﻦ آغاز‬ ‫کردﻧد‪.‬‬ ‫رقابت بر سر قدرت بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ بﻪ ﻣسابقﺔ تسﻠﻴحاتﻰ درﻳاﻳﻰ ﻧﻴز ﻣبدل ﮔردﻳد‪ .‬کشﻮرﻫاى بزرگ ؛ﻣاﻧﻨد‬ ‫اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا و جاپان‪ ،‬براى ﻣحافظت از ﻣسﻴرﻫاى کشتﻰ راﻧﻰ خﻮد‪ ،‬ﻧﻴروﻫاى درﻳاﻳﻰ شان را‬ ‫تقﻮﻳت کردﻧد‪.‬‬

‫اﻧﮕﻠستان ساختﻦ کشتﻰﻫا و تﻮپﻫاى درﻳاﻳﻰ غﻮل پﻴکر را در ‪1884‬م آغاز کرد‪ .‬آﻟﻤان کﻪ رقﻴب‬ ‫اصﻠﻰ اﻧﮕﻠستان در عرصﺔ اقتصادى بﻮد‪ ،‬بﻪ زودى از آن کشﻮر تقﻠﻴد کرد‪.‬‬ ‫رشد سرﻳع ﻧﻴروى درﻳاﻳﻰ جرﻣﻨﻰ در اواﻳﻞ سدة بﻴستﻢ؛ تﻬدﻳدى براى ﻧﻴروى درﻳاﻳﻰ اﻧﮕﻠستان‬ ‫بﻮد‪ .‬اﻧﮕﻠﻴس سعﻰ کرد براى پاﻳان دادن بﻪ ﻣسابقﺔ تسﻠﻴحاتﻰ درﻳاﻳﻰ‪ ،‬با آﻟﻤان بﻪ تﻮافقﻰ دست‬ ‫ﻳابﻨد‪ .‬زﻣاﻧﻰ کﻪ اﻳﻦ کﻮشش ﻧاکام ﻣاﻧد‪ ،‬اﻧﮕﻠستان ﻧﻴز بﻪ جستجﻮى ﻣتحدان برخاست‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ و اﻧﮕﻠستان ﻣﻮافقتﻨاﻣﺔ ﻳﻰ ﻣﻴان کشﻮرﻫاى خﻮﻳش در ‪1904‬م اﻣضا کردﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠستان در‬ ‫‪1907‬م با روسﻴﻪ ﻧﻴز ﻣتحد شد و اتحاد اﻳﻦ کشﻮرﻫا بﻪ اتفاق سﻪ ﮔاﻧﻪ (ﻣثﻠث) تبدﻳﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫قدرتﻫاى بزرگ اروپا در آن زﻣان در دو ﻧظام اتحادى بر ضد ﻳکدﻳﮕر صف بستﻪ بﻮدﻧد و‬ ‫ﻫردو ﻧظام خﻮد را ﻣسﻠح ﻣﻰساختﻨد‪ .‬تﻬدﻳد جﻨگ جﻬاﻧﻰ بﻴشتر شد‪ ،‬بدﮔﻤاﻧﻰ و بﻰ اعتﻤادى‪،‬‬ ‫سﻴاست خارجﻰ صﻠح آﻣﻴز را بﻴش از پﻴش دشﻮار ساخت‪ .‬قبﻞ از وقﻮع جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول وﻟﻴعﻬد‬ ‫اترﻳش در ساراﻳﻮ ﻣرکز بﻮسﻨﻰ بﻪ قتﻞ رسﻴد‪.‬‬ ‫آﻟﻤان ﻣصﻤﻢ بﻮد کﻪ تﻨﻬا از ﻣتحد بزرﮔش اترﻳش پشتﻴباﻧﻰ کﻨد‪ .‬ﻣتحد دﻳﮕرش اﻳتاﻟﻴا بﻮد‪ .‬روسﻴﻪ‬ ‫بر عکس تصﻤﻴﻢ ﮔرفت کﻪ بﻪ صربستان‪ ،‬کﻤك کﻨد‪ .‬ارتش روس ﻧخستﻴﻦ ارتشﻰ بﻮد کﻪ براى‬

‫‪144‬‬

‫جﻨگ آﻣاده شد‪ .‬حکﻮﻣت آﻟﻤان از روسﻫا خﻮاست تا دست از بسﻴج قﻮا بردارد‪ ،‬زﻳرا از آن‬ ‫بﻴﻤﻨاك بﻮد کﻪ روسﻴﻪ و فراﻧسﻪ ﻫر دو و ﻫﻤزﻣان بﻪ خاکش حﻤﻠﻪ کﻨﻨد‪ .‬روسﻴﻪ درخﻮاست‬ ‫آﻟﻤان را رد کرد و در اول اﮔست ‪1914‬م‪ .‬آﻟﻤان بﻪ روسﻴﻪ و بعد بﻪ فراﻧسﻪ اعﻼن جﻨگ داد‪.‬‬ ‫آﻟﻤانﻫا بﻰطرفﻰ بﻠژﻳك را در ‪ 3‬اﮔست ‪ 1914‬ﻧقض و بﻪ آن کشﻮر حﻤﻠﻪ کردﻧد‪ ،‬روز بعد‬ ‫اﻧﮕﻠستان بﻪ آﻟﻤان و اترﻳش اعﻼن جﻨگ داد‪ .‬در ظرف ﻳك ﻫفتﻪ پس از تصﻤﻴﻢ اترﻳش براى‬ ‫حﻤﻠﻪ بﻪ صربستان‪ ،‬کشﻮرﻫاى دو اتحاد بزرگ وارد جﻨگ شدﻧد‪.‬‬ ‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول در اﮔست ‪ 1914‬آغاز ﮔردﻳد و کشﻮرﻫاى عضﻮ ﻫردو اتحاد اﻣﻴدوار بﻮدﻧد‬ ‫کﻪ بﻪ سرعت پﻴروز شﻮﻧد‪ ،‬اﻟبتﻪ ﻫﻤﺔ آنﻫا بﻪ اشتباه ﻣحاسبﻪ ﻣﻰکردﻧد‪ .‬روسﻫا بﻪ سرعت بسﻴج‬ ‫شدﻧد‪ .‬فراﻧسﻪ حﻤﻠﺔ آﻟﻤان را از طرﻳق بﻠژﻳك پﻴش بﻴﻨﻰ ﻧﻤﻰکرد‪ .‬اﻳتاﻟﻴا از جﻨﮕﻴدن در جبﻬﺔ‬ ‫ﻣتحد آﻟﻤاﻧﻰﻫا و اترﻳشﻰﻫا سرباز زد‪ .‬اترﻳش‪ ،‬بﻴشتر بﻪ ﻟحاظ دست پاچﮕﻰ‪ ،‬ﻧتﻮاﻧست حتﻰ بر‬ ‫صربستان کﻮچك پﻴروز شﻮد‪.‬‬ ‫اﻣرﻳکا سﻨت جداﻳﻰ از اﻣﻮر اروپا را حفظ کرد و بﻰطرفﻰ خﻮد را اعﻼم داشت‪ .‬جبﻬﻪﻫاى‬ ‫شرقﻰ و غربﻰ دو ﻣﻴدان اصﻠﻰ جﻨگ بﻮد‪ .‬جبﻬﺔ غربﻰ از ﻣرز سﻮﻳس و در خاك فراﻧسﻪ تا‬ ‫بحﻴرة شﻤال اداﻣﻪ داشت‪ .‬جبﻬﺔ شرقﻰ بﻪ خاك ﻟﻬستان و روسﻴﻪ کشﻴده شده بﻮد در ‪1916‬م‬ ‫جبﻬﺔ شرقﻰ در باﻟکان باز شد‪.‬‬ ‫ﻣتفقﻴﻦ در ‪1915‬م‪ .‬کﻮشﻴدﻧد براى شکست دادن اﻣپراتﻮرى عثﻤاﻧﻰ‪ ،‬جاى پاﻳﻰ در آبﻨاى‬ ‫درداﻧﻴﻞ اﻳجاد کﻨﻨد‪ ،‬ﻫزاران تﻦ از ﻧﻴروﻫاى ﻣتفق‪ ،‬کﻪ بسﻴارى از آﻧان جﻮاﻧان استراﻟﻴاﻳﻰ‬ ‫بﻮدﻧد‪ ،‬در داﻣﻨﻪ کﻮﻫستانﻫاى کﻪ ترکان عثﻤاﻧﻰ‪ ،‬با تﻮپ و سﻼح دست داشتﻪ از آنﻫا دفاع‬ ‫ﻣﻰکردﻧد‪ ،‬جان خﻮد را از دست دادﻧد‪ .‬اتباع عرب اﻣپراتﻮرى عثﻤاﻧﻰ در سال ‪ 1916‬بر ضد‬ ‫حاکﻤان ترك شان قﻴام کردﻧد‪ .‬اﻳﻦ قﻴام بﻪ رﻫبرى ﻣﻠك فﻴصﻞ‪ ،‬از خاﻧدان اصﻴﻞ ﻫاشﻤﻰ از‬ ‫عربستان بﻪ فﻠسطﻴﻦ و سﻮرﻳﻪ کشﻴده شد‪ .‬فراﻧسﻪ و اﻧﮕﻠستان ﻫردو ﻧﻴازﻫاى شﻮرشﻴان عرب را‬ ‫‪145‬‬

‫تأﻣﻴﻦ کردﻧد‪ .‬و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬اﻣپراتﻮرى عثﻤاﻧﻰ با پﻴشروى جﻨگ فرو پاشﻴد و باسقﻮط خﻼفت‬ ‫عثﻤاﻧﻰ‪ ،‬ﻣسﻠﻤاﻧان سﻤبﻮل وحدت سﻴاسﻰ خﻮد را از دست دادﻧد‪.‬‬ ‫آﻟﻤاﻧﻰﻫا در فبرورى ‪ 1916‬با ﻣشکﻞ اقتصادى روبﻪرو شدﻧد‪ .‬ﻣرکز و فرﻣاﻧدﻫﻰ ارتش آﻟﻤان‬ ‫براى بﻴرون رفتﻦ از بﻦ بست تصﻤﻴﻢ ﮔرفت بﻪ شﻬر وردن در فراﻧسﻪ حﻤﻠﻪ کﻨد‪ .‬اﻟبتﻪ اﻧتظار‬ ‫ﻧداشتﻨد کﻪ در جبﻬﺔ ﻧﻴروﻫاى ﻣتفق پﻴروزى بزرگ بﻪ دست آورد؛ بﻠکﻪ اﻣﻴدوار بﻮدﻧد تا ﻧﻴروﻫاى‬ ‫فراﻧسﻮى را در جرﻳان دفاع از شﻬر بﻪ تدرﻳج از بﻴﻦ ببرﻧد‪.‬‬ ‫ﻣدافعان‪ ،‬براى برداشتﻦ فشار از وردن ﻧﻴروى‪ ،‬ﻣرکب از اﻧﮕﻠﻴسﻫا و فراﻧسﻮىﻫا را تشکﻴﻞ دادﻧد‬ ‫و حﻤﻠﺔ سﻨﮕﻴﻦ را در اﻣتداد رود ُسﻮم‪ 1‬آغاز کردﻧد‪ .‬در ﻧخستﻴﻦ روز ﻧبرد سﻮم‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا حدود‬ ‫‪ 60000‬ﻧفر تﻠفات دادﻧد‪ .‬در ‪ 24‬ساعت اول‪ ،‬در ﻫر دقﻴقﻪ ‪ 15‬اﻧﮕﻠﻴس کشتﻪ و ‪ 30‬تﻦ ﻣجروح‬ ‫شدﻧد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠﻴسﻫا در جرﻳان ﻧبرد سﻮم وساﻳﻞ جﻨﮕﻰ تازة دﻳﮕر را وارد کردﻧد‪ .‬ﻧبرد شﻬر وردن تا دساﻣبر‬ ‫اداﻣﻪ ﻳافت‪ .‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا در اﻳﻦ ﻧبرد ‪ 330000‬و فراﻧسﻮىﻫا ‪ 350000‬تﻠفات دادﻧد‪ .‬تﻠفات در جبﻬﺔ‬ ‫اﻳتاﻟﻴا در حدود ‪ 300000‬باﻟغ شد‪ .‬در جبﻬﺔ شرقﻰ شاﻳد حدود ‪ 2،1‬ﻣﻴﻠﻴﻮن تﻦ در ﻧبرد کشتﻪ‬ ‫شدﻧد‪ .‬ﻧبرد سﻮم بﻴش از ﻳك ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣجروح بر جاى ﮔذاشت‪.‬‬ ‫در ‪ 7‬ﻣﻰ‪1915‬م‪ .‬ﻳك زﻳردرﻳاﻳﻰ آﻟﻤاﻧﻰ بﻪ کشتﻰ اقﻴاﻧﻮس پﻴﻤاى ﻟﻮسﻰ تاﻧﻴا کﻪ در درﻳاى اﻳرﻟﻨد‬ ‫در حال حرکت بﻮد‪ ،‬حﻤﻠﻪ برد‪ .‬اﻳﻦ کشتﻰ بﻪ سرعت غرق شد و ‪ 1200‬تﻦ تﻠفات جاﻧﻰ داشت‬ ‫بﻴش از ‪ 100‬تﻦ از غرقشدهﮔان اتباع اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا بﻮدﻧد‪ .‬ﻟﻮسﻰ تاﻧﻴا بﻪ ﻣقصد اﻧﮕﻠستان‬ ‫ﻣخفﻴاﻧﻪ سﻼح و ﻣﻬﻤات حﻤﻞ ﻣﻰکرد‪.‬‬ ‫غرق شدن ﻟﻮسﻰ تاﻧﻴا‪ ،‬اﻳاﻻت ﻣتحده و آﻟﻤان را بﻪ ﻣﻴدان جﻨگ کشاﻧﻴد ‪ 10‬ﻣاه بعد تﻨشﻫا‬ ‫افزاﻳش ﻳافت‪ .‬در ‪ 24‬ﻣارچ ‪ 1916‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا کشتﻰ فراﻧسﻮى ساکﻦ در بحﻴرة ﻣاﻧش را غرق‬ ‫‪ -1‬سﻮم (‪ )Somme‬ﻣﻨطقﻪ ﻳﻰ است در شﻤال شرق فراﻧسﻪ ﻣشرف بﻪ بحﻴرة ﻣاﻧش‬

‫‪146‬‬

‫کردﻧد و بار دﻳﮕر اتباع اﻣرﻳکا کشتﻪ شدﻧد‪.‬‬ ‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول ﻧخستﻴﻦ ﻧبرد ﻫﻮاﻳﻰ تارﻳخ بﻮد در ﻣراحﻞ ﻧخستﻴﻦ جﻨگ اکثر کشﻮرﻫاى‬ ‫درﮔﻴر براى شﻨاساﻳﻰ ﻣﻮقعﻴت واحدﻫاى دشﻤﻦ از ﻫﻮاپﻴﻤاﻫا استفاده کردﻧد‪.‬‬ ‫اﻳاﻻتﻣتحدهاﻣرﻳکا و ﻣتفقاﻧش با ﻧظام ﻣراقبت درﻳاﻳﻰ بﻪ حﻤﻠﻪﻫاى آﻟﻤان پاسخ دادﻧد‪ .‬تعدادى‬ ‫از کشتﻰﻫا بﻪ ﻣﻨظﻮر ﻣراقبت ﻫﻤراه ﻳکدﻳﮕر حرکت ﻣﻰکردﻧد‪.‬‬ ‫در ﻣارچ ‪ .1918‬در ﻣدت ‪ 18‬روز پس از اﻣضاى ﻣعاﻫده برست ﻟﻴتﻮفسك‪ ،‬اﻧتقال ﻧﻴروﻫاى‬ ‫آﻟﻤاﻧﻰ از جبﻬﺔ روسﻴﻪ بﻪ جبﻬﺔ غرب اﻣکان پذﻳر شد‪ .‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا حﻤﻠﺔ وحشت بارى را در‬ ‫جبﻬﺔ غربﻰ آغاز کردﻧد و با بﻤباران سﻨﮕﻴﻦ آتش تﻮپخاﻧﻪ و بﻢﻫاى ﮔازى ﻳﻮرش آوردﻧد و‬ ‫واحدﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ‪ ،‬فراﻧسﻮى‪ ،‬بﻠژﻳکﻰ را بﻪ سﻤت درﻳا عقب راﻧدﻧد‪.‬‬ ‫بﻠغارستان در سپتاﻣبر ‪ 1918‬م‪ .‬با درخﻮاست آتشبس ﻣﻮقت ﻣﻮافقت کرد‪ .‬اﻣپراتﻮرى عثﻤاﻧﻰ‬ ‫در پاﻳان اکتﻮبر تسﻠﻴﻢ شد‪ .‬در سﻮم ﻧﻮاﻣبر ‪ 1918‬م‪ .‬اترﻳش و ﻣجارستان تﻮافق آتشبس را‬ ‫اﻣضا کردﻧد کﻪ بﻪ ﻣﻨزﻟﺔ پاﻳان ﻳافتﻦ ﻣداخﻠﻪ آنﻫا در جﻨگ بﻮد‪.‬‬ ‫در صبح ‪ 11‬ﻧﻮاﻣبر ‪ 1918‬م آتشبس عﻤﻮﻣﻰ بﻪ اجرا درآﻣد و غرش تﻮپﻫا در جبﻬﺔ غربﻰ‬ ‫خاﻣﻮش شد‪ .‬پس از چﻬار سال سراﻧجام جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬ ‫بر اساس آﻣار رسﻤﻰ جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول ‪ 9،1‬ﻣﻴﻠﻴﻮن سرباز ﻧﻴروﻫاى زﻣﻴﻨﻰ و بحرى در جﻨگ‬ ‫کشتﻪ شدﻧد و ﻳا از جراحت و بﻴﻤارى جان باختﻨد و بﻴش از ‪ 21‬ﻣﻠﻴﻮن تﻦ ﻧظاﻣﻰ ﻣجروح شدﻧد‪.‬‬ ‫‪ 7،4‬ﻣﻴﻠﻴﻮن تﻦ اسﻴر ﻳا ﻣفقﻮداﻻثر ﮔردﻳدﻧد‪ .‬اﻳﻦ ارقام شاﻣﻞ غﻴر ﻧظاﻣﻴان ﻧﻤﻰﮔردد‪.‬‬

‫پﻴاﻣدﻫاى اﻗتصادى جﻨﮓ‬ ‫در اثر جﻨگ جﻬاﻧﻰ بﻴشتر ﻧﻮاحﻰ شﻤال شرقﻰ فراﻧسﻪ‪ ،‬ﻟﻬستان(پﻮﻟﻨد)‪ ،‬صربستان و شﻤال شرق‬ ‫اﻳتاﻟﻴا بﻪ وﻳراﻧﻪ تبدﻳﻞ شد‪ .‬تﻨﻬا در فراﻧسﻪ حدود ‪ 4800‬کﻴﻠﻮﻣتر ﻣربع زﻣﻴﻦﻫاى جﻨﮕﻠﻰ سﻮزاﻧده‬ ‫شده و حدود ‪ 12800‬کﻴﻠﻮﻣتر ﻣربع زﻣﻴﻦﻫاى زراعتﻰ ﻧابﻮد ﮔردﻳد‪ .‬زراعت ﻣﻴکاﻧﻴزه در اطراف‬

‫‪147‬‬

‫وردن تا ﻳك ﻧسﻞ پس از جﻨگ ﻧاﻣﻤکﻦ بﻮد‪ ،‬بﻪخاطرى کﻪ پارچﻪﻫاى فﻠز روى اراضﻰ را پر‬ ‫کرده بﻮد‪ .‬خسارات ﻣادى‪ ،‬ﻣردم ﻧﻮاحﻰ روستاﻳﻰ و شﻬرى‪ ،‬ﻫردو را با ﻣشکﻞ اقتصادى روبﻪرو‬ ‫ساخت‪ .‬زارعان (کشاورزان) بﻴشتر از ﻳك ﻣﻴﻠﻮن رأس ﻣﻮاشﻰ و حﻴﻮاﻧات را از دست دادﻧد‪ .‬در‬ ‫شﻬرﻫا زﻳادتر از ‪ 600000‬ساختﻤان وﻳران وﻳا آسﻴب دﻳد‪ .‬پﻞﻫا‪ ،‬راهﻫاى بزرگ‪ ،‬تﻮﻧﻞﻫا‪ ،‬راهﻫاى‬ ‫آﻫﻦ‪ ،‬خطﻮط تﻠﮕراف و تﻴﻠﻴفﻮن از بﻴﻦ رفت‪.‬‬ ‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول پرﻣصرفترﻳﻦ و وﻳراﻧﮕرترﻳﻦ جﻨگ تارﻳخ بشرﻳت بﻪ حساب ﻣﻰرود‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫جﻨگ اﻣپراتﻮرى روسﻴﻪ‪ ،‬آﻟﻤان‪ ،‬اترﻳش‪ ،‬ﻣجارستان و ترکﻴﻪ عثﻤاﻧﻰ را ﻣتﻼشﻰ کرد‪ .‬سﻠسﻠﻪﻫاى‬ ‫روﻣاﻧﻮف ﻫﻮﻧسﻮﻟرن و ﻫاپسبﻮرگ از قدرت ساقط شدﻧد‪ .‬بﻴشتر ﻧقشﺔ اروپا و جﻨﻮب غربﻰ آسﻴا‬ ‫از ﻧﻮ کشﻴده شد و اﻣپراتﻮرى فراﻧسﻮى در ﻣﻴان فاتحان تقسﻴﻢ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫جﻨگ فراﻧسﻪ و روسﻴﻪ را وﻳران کرد و آﻟﻤان‪ ،‬بﻠژﻳك و اﻧﮕﻠستان را ﻧﻴز ﻣتضرر ساخت‪ .‬اﻳاﻻت‬ ‫ﻣتحدة اﻣرﻳکا بﻪ اﻧزوا بازﮔشت‪ .‬قحطﻰ و بﻴﻤارى تﻠفات زﻳاد را ببار آورد و اﻣپراتﻮرىﻫاى قدﻳﻢ‬ ‫اروپا از ﻫﻢ ﮔسﻴخت و باﻵخره صﻠح پس از چﻬار سال جﻨگ طﻮﻻﻧﻰ فرا رسﻴد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻠﻞ جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول و ﮔروه دوم در‬ ‫ﻣﻮرد رقابت کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ باﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول در کدام سال بﻪ وقﻮع پﻴﻮست؟‬ ‫‪ .2‬در دو اتحاد جداﮔاﻧﻪ کدام کشﻮرﻫا عضﻮﻳت داشتﻨد؟‬ ‫‪ .3‬بﻴشترﻳﻦ تﻠفات را درﻳﻦ جﻨگ کدام کشﻮرﻫا ﻣتقبﻞ شدﻧد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان در ﻣﻮرد عﻮاقب و پﻴاﻣدﻫاى بعد از جﻨگ از روى ﻣﻨابع و ﻣآخذ‪ ،‬ﻣطاﻟبﻰ تﻬﻴﻪ و در‬ ‫صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪148‬‬

‫درس سﻰ و ششﻢ‬

‫جﻨﮓ جﻬاﻧﻰ دوم‬

‫ادوﻟف ﻫﻴتﻠر‬ ‫در اﻳﻦ درس راجع بﻪ بحران سالﻫاى قبﻞ از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم‪ ،‬عﻮاﻣﻞ جﻨگ و پﻴاﻣدﻫاى‬ ‫آن آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬ ‫بحران و رکﻮد اقتصادى بﻴﻦ سالﻫاى ‪ 1933 -1929‬م‪ .‬در آﻟﻤان با قﻮت خاص ﮔسترش ﻳافت‬ ‫اﻳﻦ بحران سﻪ سال دوام ﻧﻤﻮد و صﻨاﻳع ‪ 40‬درصد کاﻫش ﻳافت‪ .‬تعداد بﻴکاران بﻪ ‪ 7،5‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻧفر‬ ‫رسﻴد‪ ،‬ﻣزد واقعﻰ ‪ 40 – 25‬در صد تﻨزﻳﻞ ﻳافت‪ .‬زراعت دستخﻮش حﻮادث شده‪ ،‬تعدادى از‬ ‫باﻧكﻫا ورشکست ﮔردﻳد‪ .‬بحران اقتصادى‪ ،‬ساختار سﻴاسﻰ جﻤﻬﻮرى وﻳﻤار را ﻣتزﻟزل ساخت‬ ‫و زﻣﻴﻨﻪ را براى ظﻬﻮر ﻫﻴتﻠر در صحﻨﺔ سﻴاسﻰ فراﻫﻢ کرد‪.‬‬ ‫ادوﻟف ﻫﻴتﻠر در سال ‪ 1889‬م‪ .‬در اترﻳش بﻪ دﻧﻴا آﻣد‪ ،‬پس از جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول حزب ﻧازى‬ ‫را تشکﻴﻞ و در اواﻳﻞ ‪ 1920‬م‪ .‬رﻫبرى آنرا بﻪ دست ﮔرفت کﻪ ﻣﻠﻰﮔراﻳﻰ‪ ،‬افراطﮔراﻳﻰ‪،‬‬ ‫ﻧژادﮔراﻳﻰ و ﻳﻬﻮد ستﻴزى اصﻮل حزب ﻧازى بﻮد‪ .‬ﻫﻴتﻠر در جﻨگ عﻤﻮﻣﻰ اول چﻨد بار ﻣجروح‬ ‫شد‪ .‬ﻳکﻰ از شعارﻫاى ﻧازىﻫا اﻳﻦ بﻮد‪( :‬اﻣروز آﻟﻤان‪ ،‬فردا جﻬان) ﻫﻴتﻠر ﻣعتقد بﻮد کﻪ ﻫر کسﻰ‬ ‫بر اروپاى ﻣرکزى ﻣسﻠط شﻮد‪ ،‬ﻣﻰتﻮاﻧد بر سراسر قارة اروپا و جﻬان تسﻠط ﻳابد‪.‬‬ ‫فرﻣانرواﻳان سﻠطﻪ طﻠب اروپا‪ ،‬تﻬدﻳدى عﻠﻴﻪ صﻠح بﻮدﻧد‪ .‬در اتحاد شﻮروى‪ ،‬استاﻟﻴﻦ ﻣﻰخﻮاست‬ ‫قدرتش را ﮔسترش دﻫد‪ ،‬ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ در اروپا استقرار دوباره اﻣپراتﻮرى روم باستان را در سر‬ ‫‪149‬‬

‫ﻣﻰپروراﻧﻴد‪.‬‬ ‫در ‪1936‬ﻣﻴﻼدى جاﻣعﺔ ﻣﻠﻞ بﻪ کﻠﻰ بﻰاعتبار شده بﻮد‪ .‬ﻫﻴتﻠر و ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ در اکتﻮبر ﻫﻤان سال‬ ‫ﻣحﻮر روم‪ -‬برﻟﻴﻦ را تشکﻴﻞ داده و آن را «پﻴﻤان پﻮﻻدﻳﻦ» ﻧاﻣﻴدﻧد‪ .‬پس از ﻣدت کﻮتاﻫﻰ جاپان‬ ‫و اﻳتاﻟﻴا پﻴﻤان ضد کﻤﻨترن را اﻣضا کردﻧد‪ ،‬پﻴﻤاﻧﻰ کﻪ ﻫدف آن جﻠﻮﮔﻴرى از ﮔسترش کﻤﻮﻧﻴزم‬ ‫بﻮد‪.‬‬ ‫اﻣپراتﻮرى جاپان در تابستان ‪1937‬م‪ .‬بﻪ شﻤال چﻴﻦ ﻳﻮرش برد‪ .‬جاﻣعﻪ ﻣﻠﻞ بار دﻳﮕر ﻧتﻮاﻧست‬ ‫صﻠح را برقرار سازد‪ .‬ﻫﻴتﻠر در ‪1938‬م‪ .‬اترﻳش را ضﻤﻴﻤﺔ آﻟﻤان کرد‪ ،‬سپس خﻮاستار اﻟحاق‬ ‫سﻮدت و ﻣﻨاطق آﻟﻤاﻧﻰ کﻪ بر اساس پﻴﻤان ورساى جزو چکﻮسﻠﻮاکﻴا شده بﻮد‪ ،‬دوباره بﻪ آﻟﻤان‬ ‫ﻳکجا ساخت‪ .‬ﻫﻴتﻠر و ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ در ﻣاه دساﻣبر با ﻧخست وزﻳران اﻧﮕﻠستان و فراﻧسﻪ در ﻣﻮﻧﻴخ‬ ‫دﻳدار کردﻧد‪.‬‬ ‫ارتش آﻟﻤان در اول دساﻣبر ‪1939‬م بﻪ ﻟﻬستان (پﻮﻟﻨد)ﻫجﻮم برد و اردوى ﻟﻬستان بﻪ سرعت درﻫﻢ‬ ‫شکست‪ .‬اﻧﮕﻠستان و فراﻧسﻪ در ظرف ‪ 24‬ساعت بﻪ آﻟﻤان اعﻼن جﻨگ دادﻧد دﻳﮕر جﻨگ دوم‬ ‫جﻬاﻧﻰ آغاز شده بﻮد‪ .‬پﻴش از آنکﻪ جﻨگ در اروپا آغاز شﻮد‪ ،‬ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ دﻳکتاتﻮر اﻳتاﻟﻴا اﻳتﻮپﻴا‬ ‫را فتح کرد‪ .‬در شﻤال افرﻳقا بر سر تسﻠط بر ﻣصر و کاﻧال سﻮﻳز جﻨگ درﮔرفت‪ .‬طرف برﻧده کﻪ‬ ‫بر کاﻧال سﻮﻳز ﻣسﻠط ﻣﻰشد‪ ،‬از اﻳﻦ طرﻳق ﻣﻰتﻮاﻧست کشتﻰﻫاى جﻨﮕﻰ را بﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣستقﻴﻢ بﻪ‬ ‫جبﻬﺔ آسﻴا بفرستﻨد‪ .‬کشﻮرى کﻪ بر شﻤال افرﻳقا ﻣسﻠط ﻣﻰﮔردﻳد بﻪ ﻣﻨاطق ﻧفت خﻴز خاور ﻣﻴاﻧﻪ‬ ‫ﻧﻴز دسترسﻰ حاصﻞ ﻣﻰﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻧﻴروﻫاى ﻣتفقﻴﻦ پﻴشروى ﻧازىﻫا را در اﻟعﻠعﻴﻦ‪ ،‬ﻣصر ﻣتﻮقف ساختﻨد و در سال‪1942‬م‪ .‬بﻪ ضد‬ ‫حﻤﻠﻪ دست زدﻧد و ‪ 9000‬سرباز آﻟﻤاﻧﻰ را بﻪ اسارت ﮔرفتﻨد‪.‬‬ ‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در اروپا آغاز شد‪ ،‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا بﻪ طﻮر کاﻣﻞ براى جﻨگ آﻣادهﮔﻰ داشتﻨد و‬ ‫وساﻳﻞ جﻨﮕﻰ اﻳشان جدﻳد بﻮد و واحدﻫاى ﻧظاﻣﻰ آﻧان بﻪ خﻮبﻰ آﻣﻮزش دﻳده بﻮدﻧد‪ .‬در دساﻣبر‬ ‫‪ 1939‬تعداد ‪ 53‬ﻟشکر(فرقﻪ) آﻟﻤاﻧﻰ بﻪ ﻟﻬستان ﻳﻮرش بردﻧد و ارتش بزرگ ﻟﻬستان را در ظرف‬ ‫چﻬار ﻫفتﻪ درﻫﻢ کﻮبﻴدﻧد‪ .‬دراﻳﻦ ﻣﻴان‪ ،‬شﻮروىﻫا‪ ،‬بر اساس تﻮافق ﻣحرﻣاﻧﻪ با آﻟﻤان‪ ،‬ﻟﻬستان‬ ‫شرقﻰ را ﮔرفتﻨد‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ پس از جﻨگ اول‪ ،‬ﻣرزش را با آﻟﻤان تقﻮﻳت کرده بﻮد و براى جﻠﻮﮔﻴرى از ﻳﻮرش‬ ‫‪150‬‬

‫دﻳﮕرى از جاﻧب شرق خطﻰ از استحکاﻣات‪ ،‬بﻪ طﻮل ‪ 320‬کﻴﻠﻮﻣتر ساخت‪ .‬اﻳﻦ استحکاﻣات‬ ‫بر اساس ﻧام سﻴاستﻤدارى کﻪ ﻧقشﻪ آن را کشﻴد‪ ،‬خط ﻣاژﻳﻨﻮ ﻧاﻣﻴده شد‪ .‬بﻴشتر اﻳﻦ استحکاﻣات‬ ‫زﻳر زﻣﻴﻦ ساختﻪ شده بﻮد‪.‬‬ ‫آﻟﻤان بﻪ ﻟﻬستان حﻤﻠﻪ کرد‪ ،‬ﻧﻴروﻫاى فراﻧسﻮى در خط ﻣاژﻳﻨﻮ ﻣستقر شدﻧد و اﻧﮕﻠﻴسﻫا از‬ ‫بحﻴرة ﻣاﻧش ﮔذشتﻨد و در شﻤال فراﻧسﻪ استقرار ﻳافتﻨد‪ .‬ﻧﻴروﻫاى درﻳاﻳﻰ اﻧﮕﻠﻴس بﻨدرﻫاى‬ ‫آﻟﻤاﻧﻰ را ﻣحاصره کردﻧد‪.‬‬ ‫در جرﻳان جﻨگ شﻮروىﻫا در شرق‪ ،‬دوﻟتﻫاى ﻻتﻮﻳا‪ ،‬استﻮﻧﻴا و ﻟﻴتﻮاﻧﻴا را‪ ،‬در حﻮزه باﻟتﻴك‬ ‫وادار بﻪ اتحاد کردﻧد‪ .‬واحدﻫاى شﻮروى ﻫﻤچﻨﻴﻦ اردوى فﻨﻼﻧد را شکست دادﻧد‪ ،‬و ﻣرزﻫاى‬ ‫قدﻳﻤﻰ روسﻴﻪ را باز ﮔرفتﻨد‪.‬‬ ‫در ﻧﻬﻢ اپرﻳﻞ ‪1940‬م‪ .‬ﻧﻴروﻫاى آﻟﻤاﻧﻰ از زﻣﻴﻦ و ﻫﻮا بﻪ دﻧﻤارك و ﻧاروى حﻤﻠﻪ کردﻧد‪.‬‬ ‫دﻧﻤارکﻰﻫا اردو ﻧداشتﻨد و فﻮرى تسﻠﻴﻢ شدﻧد‪ .‬ﻧاروژىﻫا سعﻰ کردﻧد بجﻨﮕﻨد‪ ،‬اﻣا در ظرف‬ ‫سﻪ ﻫفتﻪ شکست خﻮردﻧد‪.‬‬ ‫در دﻫﻢ ﻣﻰ‪1940‬م‪ .‬ﻧازىﻫا بﻪ بﻠژﻳك و ﻫاﻟﻨد حﻤﻠﻪ کردﻧد‪ ،‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا از ﻧﻴروﻫاى درﻳاﻳﻰ‪،‬‬ ‫پﻴاده‪ ،‬تاﻧك‪ ،‬طﻴارات بﻤب افﮕﻦ و قﻮاى کﻤاﻧدو استفاده ﻣﻰکردﻧد و در اطراف خط ﻣاژﻳﻨﻮ‬ ‫ﻣتﻤرکز شدﻧد‪.‬‬ ‫آﻟﻤاﻧﻰﻫا در جﻮن ﻫﻤﻴﻦ سال ﻧﻴروﻫاى شان را در جبﻬﺔ غرب ﻣتﻤرکز کردﻧد و بعد از طرﻳق‬ ‫دشتﻫاى شﻤال بﻪ فراﻧسﻪ حﻤﻠﻪ کردﻧد‪ .‬از خط ﻣاژﻳﻨﻮ ﮔذشتﻨد و در ﻣدتﻰ کﻤتر از شش ﻫفتﻪ‬ ‫بﻪ پارﻳس رسﻴدﻧد‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ در ‪ 22‬جﻮن ‪1940‬م‪ .‬در برابر آﻟﻤان تسﻠﻴﻢ شد‪ .‬ﻣارشال ﻫاﻧرى پتﻦ‪ ،‬قﻬرﻣان ساﻟخﻮرده‬ ‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول‪ ،‬حکﻮﻣت تازه تشکﻴﻞ داد و با آﻟﻤان قرار داد آتشبس اﻣضا کرد‪ .‬بر اساس‬ ‫شراﻳط تسﻠﻴﻤﻰ‪ ،‬ارتش فراﻧسﻪ خﻠع سﻼح شد‪ .‬آﻟﻤان شﻤال فراﻧسﻪ‪ ،‬از جﻤﻠﻪ پارﻳس را اشغال‬ ‫ﻧﻤﻮد‪ .‬دوﻟت پتﻦ براى ادارة فراﻧسﻪ اشغال ﻧشده در جﻨﻮب کشﻮر‪ ،‬بﻪ وﻳشﻰ اﻧتقال ﻳافت‪ .‬در‬ ‫اﻧﮕﻠستان رﻫبرى ﻣردم را صدراعظﻢ جدﻳد بﻪ ﻧام وﻳﻨستﻮن چرچﻴﻞ بﻪ عﻬده ﮔرفت‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴسﻫا‬ ‫ﻣصﻤﻢ بﻮدﻧد جﻨگ را اداﻣﻪ دﻫﻨد‪.‬‬ ‫داﻣﻨﺔ جﻨگ بﻪ شبﻪ جزﻳره باﻟکان ﻧﻴز کشﻴده شد‪ .‬ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ در خزان ‪1940‬م‪ .‬بﻪ ﻳﻮﻧان حﻤﻠﻪ‬ ‫کرد‪ .‬در پاﻳان سال ﻣذکﻮر‪ ،‬ﻣجارستان و روﻣاﻧﻰ بﻪ ﻧﻴروﻫاى ﻣحﻮر پﻴﻮستﻨد‪ .‬در اواﻳﻞ سال بعد‬

‫‪151‬‬

‫بﻠغارستان ﻧﻴز با فاشﻴستﻫا ﻣتحد شد‪ ،‬در بﻬار ‪1941‬م‪ .‬ﻧازىﻫا بﻪ ﻳﻮﮔﻮسﻼوى حﻤﻠﻪ بردﻧد و بر‬ ‫ﻳﻮﻧان بﻪ شکﻞ کاﻣﻞ ﻣسﻠط شدﻧد‪ .‬در افرﻳقا‪ ،‬ارتش اﻳتاﻟﻴا در سﻮﻣاﻟﻰ و ﻣصر با اﻧﮕﻠﻴسﻫا جﻨﮕﻴد‪.‬‬ ‫تا بﻬار ‪1941‬م‪ .‬سراسر شﻤال افرﻳقا بﻪ صحﻨﻪ جﻨگ کشﻴده شد‪.‬‬ ‫ﻧبرد با اﻧﮕﻠستان بﻪ درازا کشﻴد‪ ،‬ﻫﻴتﻠر شکﻴباﻳﻰ خﻮد را ﻧسبت بﻪ جبﻬﺔ غربﻰ از دست داد و تﻮجﻪ‬ ‫خﻮد را بﻪ شرق ﻣعطﻮف ﻧﻤﻮد و کﻤﻮﻧﻴزم را دشﻤﻦ واقعﻰ تﻠقﻰ کرد‪ ،‬ﻧامبرده ﻣعتقد بﻮد کﻪ‬ ‫پﻴروزى بر اتحاد شﻮروى ﮔام دﻳﮕرى بﻪ سﻮى تسﻠط بر جﻬان است و در ‪ 22‬جﻮﻻى‪ ،‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا‬ ‫عﻤﻠﻴات جﻨﮕﻰ عﻠﻴﻪ روسﻫا را آغاز کردﻧد‪ .‬واحدﻫاى آﻟﻤاﻧﻰ بﻪ اتحاد شﻮروى‪ ،‬با جبﻬﻪﻳﻰ‬ ‫حدود ‪ 3200‬کﻴﻠﻮﻣتر از درﻳاى باﻟتﻴك تا بحﻴرة سﻴاه‪ ،‬ﻳﻮرش بردﻧد‪ .‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا بﻪ شرق ﻟﻬستان و‬ ‫سرزﻣﻴﻦﻫاى باﻟتﻴك و بعد بﻪ روسﻴﺔ ﻣرکزى و اوکراﻳﻦ ﻫجﻮم بردﻧد در سپتاﻣبر ‪1941‬م‪ .‬ﻣحاصرة‬ ‫ﻟﻴﻨﻨﮕراد آغاز ﮔردﻳد و صد روز بﻪ درازا کشﻴد‪ .‬ﻧازىﻫا در ﻣاه اکتﻮبر اوکراﻳﻦ را تصرف و وارد‬ ‫کرﻳﻤﻪ شدﻧد‪.‬‬ ‫در ﻧﻮاﻣبر ‪1941‬م‪ .‬ﻧﻴروﻫاى آﻟﻤاﻧﻰ و خطﻮط تدارکاتﻰ آن بﻰ اﻧدازه ﮔسترش ﻳافت و ﻧشاﻧﻪﻫاى‬ ‫شروع فرسﻮدهﮔﻰ در ﻣاشﻴﻦ جﻨﮕﻰ بزرگ آﻟﻤان دﻳده شد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ عﻠﻞ جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم و ﮔروه دوم راجع‬ ‫بﻪ ﻧقش ادوﻟف ﻫﻴتﻠردر اﻳﻦ جﻨگ باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﻪ را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در کدام سال واقع ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ .2‬کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر شاﻣﻞ کدام ﻣﻤاﻟك ﻣﻰﮔردﻳد؟‬ ‫‪ .3‬آﻟﻤان باﻻى روسﻴﻪ شﻮروى در کدام سال حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از روى ﻣﻨابع وﻣآخذ و بﻪ کﻤك استادان خﻮﻳش راجع بﻪ شکست کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ کرده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪152‬‬

‫درس سﻰ و ﻫفتﻢ‬

‫حﻤﻠﺔ جاپان بﻪ ﻫﻨدوچﻴﻦ‬

‫دراﻳﻦ درس با حﻤﻠﺔ جاپان بﻪ جزاﻳر ﻫﻨدو چﻴﻦ‪ ،‬شکست قﻮاى ﻣحﻮر و پﻴاﻣدﻫاى جﻨگ‬ ‫دوم جﻬاﻧﻰ آشﻨا ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬ ‫در حاﻟﻰ کﻪ اردوى ﻫﻴتﻠر در سراسر اروپا پخش ﻣﻰشد‪ .‬جاپاﻧﻰﻫا بﻪ فتﻮحات شان در شرق‬ ‫اداﻣﻪ ﻣﻰدادﻧد و ﻣﻰخﻮاستﻨد بر ﻧاحﻴﺔ وسﻴعﻰ در شرق ﻣسﻠط شﻮﻧد و از زﻣﻴﻦ و ﻣﻨابع شان‬ ‫استفاده کﻨﻨد‪ .‬جاپان در ‪1932‬م‪ .‬بر ﻣﻨچﻮرﻳا ﻣسﻠط شد‪ .‬در ‪1937‬م‪ .‬واحدﻫاى جاپاﻧﻰ و چﻴﻨاﻳﻰ‬ ‫ﻧزدﻳك پﻴکﻦ زد و خﻮرد کردﻧد‪ .‬اردوى جاپان شﻬر ﻣذکﻮر را ﮔرفت و سپس بﻪ سﻮى جﻨﻮب‬ ‫حرکت کرد و جاپاﻧﻰﻫا تا سال ‪1939‬م تقرﻳباً ﻳك چﻬارم چﻴﻦ را اشغال کردﻧد‪ ،‬اﻣا چﻴﻨاﻳﻰﻫا‬ ‫تﻦ بﻪ تسﻠﻴﻤﻰ ﻧدادﻧد و پاﻳتخت را بﻪ ﻳاﻧگ تسﻪ ﻣﻨتقﻞ ساختﻪ و بﻪ جﻨگ پراﮔﻨده پرداختﻨد‪.‬‬ ‫جاپان در سال ‪1939‬م‪ .‬جزﻳرة ﻫاﻧﻴان و بعضﻰ جزاﻳر کﻮچك ﻧزدﻳك ساحﻞ ﻫﻨدوچﻴﻦ‬ ‫را تصرف کرد‪ .‬اﻳﻦ پﻴروزى ﻣسﻴر تدارکاتﻰ اﻧﮕﻠستان را از ﻫاﻧکاﻧگ تا سﻨﮕاپﻮر بﻪ خطر‬ ‫اﻧداخت‪ .‬تﻬاجﻤات ﻣذکﻮر اﻳاﻻتﻣتحدهاﻣرﻳکا را ﻧﮕران ساخت‪ .‬اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا در‬ ‫اواﻳﻞ ‪1941‬م‪ .‬ﻫﻤﻪ روابط تجارتﻰ خﻮد را با جاپان قطع ﻧﻤﻮده و داراﻳﻰ اﻳﻦ کشﻮر را در‬ ‫اﻣرﻳکا ضبط ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫در دساﻣبر ﻫﻤﻴﻦ سال‪ ،‬جاپاﻧﻰﻫا بﻪ پاﻳﮕاهﻫاى اﻣرﻳکاﻳﻰ در جزاﻳر ﻫاواﻳﻰ و فﻴﻠﻴپﻴﻦ و ﻧﻴز‬ ‫‪153‬‬

‫پاﻳﮕاهﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ در ﻫاﻧکاﻧگ و ﻣاﻻﻳا حﻤﻠﻪ بردﻧد‪ .‬جاپاﻧﻰﻫا طﻴارات و کشتﻰﻫاى جﻨﮕﻰ‬ ‫اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا در اقﻴاﻧﻮس آرام را کﻪ در پرل ﻫاربر ﻟﻨﮕر اﻧداختﻪ بﻮد بﻤباران کرد‪ .‬پﻴﻠﻮتان‬ ‫جاپاﻧﻰ ‪ 18‬کشتﻰ جﻨﮕﻰ و ‪ 180‬فروﻧد طﻴارة اﻣرﻳکاﻳﻰ را ﻣﻨفجر کرده و در حدود ‪ 3500‬تﻦ‬ ‫را کشتﻨد‪.‬‬ ‫جاپان از حﻤﻠﻪﻫاى دساﻣبر ‪1941‬م‪ .‬در اقﻴاﻧﻮس آرام اﻣتﻴاز بسﻴار بزرﮔﻰ بدست آورد و تا‬ ‫اواﻳﻞ ‪1942‬م‪ .‬بﻪ سﻮى ﻫدف خﻮﻳش کﻪ تسﻠط بر قسﻤتﻫاى شرق آسﻴا بﻮد‪ ،‬پﻴش ﻣﻰرفت‪.‬‬ ‫ارتش اﻣپراتﻮرى جاپان در جﻨگﻫاى برﻣا پﻴش رفت وﮔﻮرم‪ ،‬جزﻳرة وﻳك‪ ،‬و جزاﻳر فﻴﻠﻴپﻴﻦ‬ ‫را تصرف ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫاﻧگ کاﻧگ‪ ،‬سﻨﮕاپﻮر‪ ،‬جزاﻳر ﻫﻨد شرقﻰ ﻧﻴز سقﻮط کرد‪ .‬ﻧﻴروﻫاى جاپاﻧﻰ‬ ‫حﻤﻠﻪ ﻳﻰ را بﻪ ﻫﻨد برتاﻧﻮى‪ ،‬تدارك ﻣﻰدﻳد‪ .‬در آستراﻟﻴا‪ ،‬زﻳﻼﻧد جدﻳد و جزﻳرهﻫاى ﻫاواﻳﻰ‬ ‫ﻧﻴز پﻴشروى کردﻧد‪ .‬و چﻨﻴﻦ بﻪ ﻧظر ﻣﻰرسﻴد کﻪ ﻫﻴتﻠر و ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻰ پﻴروزى را بﻪ دست آوردﻧد‪.‬‬ ‫باﻟﻤقابﻞ ﻧﻴروﻫاى ﻣحﻮر بﻪ رﻫبرى چرچﻴﻞ صدراعظﻢ اﻧﮕﻠﻴس‪ ،‬استاﻟﻴﻦ رﻫبر شﻮروى و‬ ‫روزوﻟت رئﻴس جﻤﻬﻮر اﻣرﻳکا براى ﻣقابﻠﻪ با تﻬاجﻢ باﻫﻢ پﻴﻮستﻨد‪ .‬اﻧزوا جﻮﻳﻰ اﻳاﻻت ﻣتحدة‬ ‫اﻣرﻳکا پس از حﻤﻠﻪ بﻪ پرل ﻫاربر پاﻳان ﻳافت‪ .‬ﻧﻴروﻫاى ﻫﻮاﻳﻰ و درﻳاﻳﻰ اﻣرﻳکاﻳﻰ و استراﻟﻴاﻳﻰ‬ ‫در ﻣﻰ‪1942‬م پﻴشروى جاپاﻧﻰﻫا را در اقﻴاﻧﻮس آرام ﻣتﻮقف ساختﻨد‪ .‬اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا‬ ‫ﻳك ﻣاه بعد کشتﻰ برزﮔترى جاپاﻧﻰ را کﻪ براى حﻤﻠﻪ بﻪ جزﻳرة ﻣﻴدوى بﻪ سﻤت شرق در‬ ‫حرکت بﻮد ﻣتﻮقف کرد‪ .‬جاپان و اﻳاﻻت ﻣتحده‪ ،‬سﻪ روز در ﻫﻮا و درﻳا در شﻤال جزﻳرة‬ ‫ﻣﻴدوى جﻨﮕﻴدﻧد کﻪ سراﻧجام اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا پﻴروز شد‪.‬‬ ‫شﻜست ﻗﻮاى ﻣحﻮر‬ ‫در ﻧﻮاﻣبر ‪1942‬م‪ .‬حﻤﻼت شدﻳد قﻮاى شﻮروى‪ ،‬آﻟﻤاﻧﻰﻫا را وادار بﻪ عقب ﻧشﻴﻨﻰ کرد و آنﻫا‬ ‫را بﻪ ﻣحاصره درآورد‪ .‬ﻫﻴتﻠر بﻪ واحد ﻫاﻳش دستﻮر داد بﻪ جﻨگ اداﻣﻪ بدﻫﻨد؛ اﻣا در جﻮن‬ ‫‪1943‬م‪ .‬واحدﻫاى آﻟﻤاﻧﻰ تسﻠﻴﻢ شدﻧد‪.‬‬ ‫در تابستان ‪1943‬م‪ .‬ﻧﻴروﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ‪ -‬اﻣرﻳکاﻳﻰ‪ ،‬سﻴسﻴﻞ را تصرف کردﻧد‪ .‬در آخرﻳﻦ ﻣاهﻫاى‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ سال‪ ،‬ﻣتفقﻴﻦ آﻫستﻪ آﻫستﻪ بﻪ سﻤت شﻤال پﻴشروى ﻣﻰکردﻧد‪ .‬در اقﻴاﻧﻮس آرام جاپاﻧﻰﻫا‬ ‫را ﻧﻴز جزﻳره بﻪ جزﻳره عقب راﻧدﻧد‪.‬‬ ‫روزوﻟت‪ ،‬چرچﻞ و استاﻟﻴﻦ در ﻧﻮاﻣبر ‪1943‬م‪ .‬در تﻬران دﻳدار کردﻧد‪ .‬آنﻫا در باره ﻧقشﻪﻳﻰ‬ ‫‪154‬‬

‫صحبت کردﻧد کﻪ بﻪ عﻤﻠﻴات ارباب ﻣعروف است‪ ،‬و آن عبارت از حﻤﻠﺔ ﻣتفقﻴﻦ بﻪ فراﻧسﻪ‬ ‫بﻮد‪ .‬ﻧﻴروﻫاى ﻣتفقﻴﻦ بر اساس اﻳﻦ ﻧقشﻪ باﻳد از بحﻴرة ﻣاﻧش ﻣﻰﮔذشتﻨد و در سﻮاحﻞ ﻧرﻣاﻧدى‬ ‫پﻴاده ﻣﻰشدﻧد‪.‬‬ ‫بﻴش از ‪ 175000‬سرباز و تجﻬﻴزات فراوان در اﻳﻦ حﻤﻠﻪ بﻪ کار ﮔرفتﻪ شد‪ .‬در ظرف ‪ 100‬روز‬ ‫پس از پﻴاده شدن ﻧﻴروﻫا در ﻧرﻣاﻧدى در حدود ‪ 2‬ﻣﻠﻴﻮن سرباز وارد فراﻧسﻪ شدﻧد و در ‪25‬‬ ‫آﮔست ‪1944‬م‪ .‬پارﻳس را آزاد ساختﻨد‪.‬‬ ‫قﻮاى شﻮروى در جﻮن ‪1944‬م‪ .‬ستﻮﻧﻰ‪ ،‬ﻟﻴتﻮاﻧﻰ‪ ،‬ﻟﻴتﻮﻳا‪ ،‬روﻣاﻧﻰ و بﻠغارستان را ﮔرفتﻨد و‬ ‫ﻧﻴروﻫاى اﻧﮕﻠﻴسﻰ آﻟﻤانﻫا را از خاك ﻳﻮﻧان بﻴرون راﻧدﻧد‪.‬‬ ‫روزوﻟت چرچﻞ و استاﻟﻴﻦ در فبرورى ‪1945‬م‪ .‬در اﻳتاﻟﻴا‪ ،‬در استراحت ﮔاﻫﻰ در کﻨار بحﻴرة سﻴاه‬ ‫دﻳدارکردﻧد‪ .‬رﻫبران ﻫﻤچﻨﻴﻦ سعﻰ کردﻧد در بارة چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ حﻞ و فصﻞ اﻣﻮر در اروپا پس از‬ ‫جﻨگ تﻮافق کﻨﻨد‪ .‬آنﻫا ﻧقشﺔ تقسﻴﻢ آﻟﻤان را بﻪ ﻣﻨاطق اشغاﻟﻰ کشﻴدﻧد‪ ،‬براى ﻫر ﻳك از ﻧﻴروﻫاى‬ ‫عﻤدة ﻣتفقﻴﻦ بﻪ اضافﺔ فراﻧسﻪ ﻳك ﻣﻨطقﻪ را ﻣشخص کردﻧد‪ .‬کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ کﻪ از سﻠطﻪ ﻧازى‬ ‫آزاد شدﻧد‪ ،‬باﻳد حکﻮﻣتﻫاى شان را اﻧتخاب ﻣﻰکردﻧد‪ .‬روزوﻟت ﻣﻮافقت کرد کﻪ اتحاد شﻮروى‬ ‫بﻪ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد بپﻴﻮﻧدد و اﻣتﻴازات اﻳﻦ کشﻮر را در اروپاى شرقﻰ تضﻤﻴﻦ کﻨد‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ ﻣاه ﻣﻰ‪1945‬م‪ .‬پس از ﻧبرد خﻮﻧﻴﻦ در جادهﻫاى شﻬر برﻟﻴﻦ‪ ،‬اﻳﻦ شﻬر در برابر روسﻫا‬ ‫سقﻮط کرد و زﻧدهﮔﻰ ﻫﻴتﻠر در پﻨاﻫﮕاﻫﻰ زﻳر زﻣﻴﻨﻰ اش بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬ ‫جﻨگ با جاپان ﻫﻨﻮز جرﻳان داشت‪ .‬روزوﻟت در اپرﻳﻞ ‪ 1945‬ﻧاﮔﻬان درﮔذشت و ﻫرى تروﻣﻦ‬ ‫کﻪ بﻪ رﻳاست جﻤﻬﻮرى اﻣرﻳکا رسﻴد از طرح سرى ﻣﻬﻨتﻦ آﮔاه شد‪ .‬ﮔروﻫﻰ از داﻧشﻤﻨدان و‬ ‫ﻣﻬﻨدسان زﻳر پﻮشش اﻳﻦ ﻧام ﻣشغﻮل ساختﻦ ﻧخستﻴﻦ سﻼح اتﻤﻰ بﻮدﻧد‪.‬‬ ‫ﻣتفقﻴﻦ در ‪ 26‬جﻮﻻى بﻪ حکﻮﻣت جاپان اوﻟتﻴﻤاتﻮم دادﻧد و از آن کشﻮر خﻮاستﻨد تسﻠﻴﻢ شﻮد‪،‬‬ ‫حکﻮﻣت جاپان اﻟتﻴﻤاتﻮم را ﻧپذﻳرفت‪.‬‬ ‫در ‪ 6‬آﮔست ‪1945‬م‪ .‬بﻤب افﮕﻦ دور پرواز اﻣرﻳکاﻳﻰ بر فراز شﻬر ﻫﻴروشﻴﻤا‪ ،‬در جاپان‪ ،‬بﻤب‬ ‫اتﻤﻰ اﻧداخت‪ ،‬اﻳﻦ بﻤب بﻴش از ‪ 60‬در صد شﻬر را وﻳران کرد و عﻼوه بر آن ‪ 150000‬تﻦ را‬ ‫کشت‪.‬‬ ‫اﻣا باز ﻫﻢ جاپان تسﻠﻴﻢ ﻧشد و در ‪ 9‬آﮔست ‪1945‬م‪ .‬طﻴارة ‪ 29 -B‬بر فراز ﻧاﮔاساکﻰ بﻤب اتﻤﻰ‬ ‫دﻳﮕر اﻧداخت و ﻧزدﻳك بﻪ ‪ 40000‬تﻦ از ﻣردم بﻰ دفاع بﻪصﻮرت وحشﻴاﻧﻪ کشتﻪ شد‪ .‬حدود‬ ‫‪155‬‬

‫‪ 70000‬بﻪ شکﻞ بسﻴار وحشتﻨاك سﻮختﻪ بﻮدﻧد‪.‬‬ ‫جاپان در دوم سپتاﻣبر ‪1945‬م‪ .‬تسﻠﻴﻢ شد‪ .‬خبر تسﻠﻴﻤﻰ جاپان بﻪ سراسر جﻬان رسﻴد‪ .‬جﻤعﻴتﻫاى‬ ‫عظﻴﻢ در ﻫﻤﻪ شﻬرﻫاى بزرگ کشﻮرﻫاى ﻣتفقﻴﻦ بﻪ جشﻦ و شادى پرداختﻨد‪ .‬در ﻫفتﻪﻫاى بعد‬ ‫روسﻫا ﻣﻨچﻮرﻳا را اشغال کردﻧد‪ .‬ﻧﻴروﻫاى جاپاﻧﻰ در اﻧدوﻧﻴزﻳا و ﻣاﻻﻳا تسﻠﻴﻢ اﻧﮕﻠستان شدﻧد‪.‬‬ ‫ﻧﻴروﻫاى اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا‪ ،‬جاپان را اشغال و چﻴﻦ را آزاد کردﻧد و بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب وﻳراﻧﮕرترﻳﻦ‬ ‫جﻨگ در تارﻳخ بشرﻳت باﻵخره بﻪ پاﻳان رسﻴد‪.‬‬ ‫ج) ﻧتاﻳج جﻨﮓ جﻬاﻧﻰ دوم‬ ‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم خسارات جاﻧﻰ و ﻣاﻟﻰ فراوان بﻪجا ﮔذاشت‪ .‬در اﻳﻦ جﻨگ در حدود ‪50 -40‬‬ ‫ﻣﻠﻴﻮن تﻦ کشتﻪ شدﻧد‪ .‬اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا ‪ 300000‬تﻦ از ﻧﻴروﻫاى ﻣسﻠح اش را از دست داد‪.‬‬ ‫ﻣصارف جﻨﮕﻰ‪ ،‬باﻟغ بر ﻳك ترﻳﻠﻴﻮن داﻟر ﮔردﻳد‪ 230 .‬ﻣﻠﻴارد داﻟر را کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر خرج‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا‪ -‬در حدود ‪ 317‬تا ‪ 341‬ﻣﻠﻴارد داﻟر ﻣصرف ﻧﻤﻮد‪ .‬شﻬرﻫاى بزرگ‬ ‫؛چﻮن وارشا‪ ،‬ﻟﻨدن‪ ،‬برﻟﻴﻦ خسارات سﻨﮕﻴﻦ دﻳدﻧد‪ ،‬ﻫﻴروشﻴﻤا و ﻧاﮔاساکﻰ تقرﻳباً ﻧابﻮد شدﻧد‪.‬‬ ‫ﻣردم سراسر اروپا و آسﻴا خاﻧﻪﻫا‪ ،‬ﻣزارع (کشتزارﻫا) و ﻫﻢچﻨان شغﻞﻫاى خﻮﻳش را از دست دادﻧد‪،‬‬ ‫کﻠﻴساﻫا‪ ،‬کارخاﻧﻪﻫا‪ ،‬جادهﻫا‪ ،‬راهﻫاى آﻫﻦ و تأسﻴسات بﻨدرى بر اثر بﻤبارى و آتش تﻮپخاﻧﻪﻫا‬ ‫وﻳران شدﻧد‪ .‬اقتصاد اکثر کشﻮرﻫاى جﻬان از ﻣسﻴر اصﻠﻰ رشد و اﻧکشاف ﻣﻨحرف ﮔردﻳدﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻧقش رﻫبراﻧﻰ؛ چﻮن رزوﻟت‪،‬چرچﻞ و‬ ‫استاﻟﻴﻦ در شکست کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد پﻴاﻣدﻫاى جﻨگ با ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا چرا و روى کدام عﻠت در جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ شرکت ﻧﻤﻮد؟‬ ‫‪ -2‬جاپان چرا در جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ تسﻠﻴﻢ اﻣرﻳکا ﮔردﻳد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان ﻧقشﺔ اروپا را ترسﻴﻢ ﻧﻤﻮده و در آن کشﻮرﻫاى ﻣحﻮر و ﻣتفقﻴﻦ را ﻧشان دﻫﻨد‪.‬‬ ‫‪156‬‬

‫درس سﻰ و ﻫشتﻢ‬

‫تشﻜﻴﻞ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‬

‫در اﻳﻦ درس راجع بﻪ ضرورت سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد و زﻣﻴﻨﻪﻫاى اﻳجاد و تأسﻴس آن ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫حاصﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫بعد از اﻟغاى جاﻣعﻪ ﻣﻠﻞ در جرﻳان سال ‪1945‬م‪ .‬ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان کشﻮرﻫاى ﻣتفق براى تصﻤﻴﻢ ﮔﻴرى‬ ‫در بارة ﻣﻮقعﻴت جﻬان پس از جﻨگ‪ ،‬دﻳدار کردﻧد‪ .‬آنﻫا تﻮافق ﻧﻤﻮدﻧد ﻳك سازﻣان جﻬاﻧﻰ‬ ‫تأسﻴس شﻮد کﻪ ﻫﻤﻪ خﻮد را بﻪ صﻠح و ﻫﻤکارى ﻣﻴان کشﻮرﻫا ﻣتعﻬد بداﻧﻨد و ﻫﻢ ﻣتفقﻴﻦ در‬ ‫بارة سرﻧﻮشت کشﻮرﻫاى کﻪ ﻧﻴروى ﻣحﻮر را تشکﻴﻞ داده بﻮدﻧد تصﻤﻴﻢ بﮕﻴرﻧد‪.‬‬ ‫ﻣتفقﻴﻦ‪ ،‬سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد را تشکﻴﻞ دادﻧد و ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان ‪ 50‬کشﻮر ﻣتفق از اپرﻳﻞ تا جﻮن ‪1945‬م‪.‬‬ ‫در سان فراﻧسسکﻮ دﻳدار کردﻧد‪ .‬آنﻫا بر سر ﻣﻨشﻮرى براى سازﻣان جﻬاﻧﻰ بﻪ تﻮافق رسﻴدﻧد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻨشﻮر در ‪ 19‬فصﻞ و ‪ 111‬ﻣاده تدوﻳﻦ ﮔردﻳد و اساس ﻧاﻣﺔ دﻳﻮان بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ ﻣحکﻤﺔ ﻻﻫﻪ‬ ‫بﻪ عﻨﻮان جزو ﻻﻳﻨفك آن بﻪ تصﻮﻳب رسﻴد‪ .‬ﻫﻤﺔ ‪ 50‬کشﻮر بﻪ ﻣﻠﻞ ﻣتحد پﻴﻮستﻨد‪ .‬کشﻮرﻫاى‬ ‫عضﻮ براى حفظ صﻠح و پﻴشبرد حقﻮق برابر و حق حاکﻤﻴت ﻣﻠتﻫا بﻴﻦ خﻮد ﻣﻮافقت کردﻧد و‬ ‫ﻫﻤکارى بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ را ﻧﻴز تضﻤﻴﻦ ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪ ،‬داراى شﻮراى بزرگ ﻣﻰباشد‪ .‬شﻮراى عﻤﻮﻣﻰ از ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان ﻫﻤﻪ کشﻮرﻫاى‬ ‫عضﻮ تشکﻴﻞ ﻣﻰﻳابد‪ ،‬اﻟبتﻪ قدرت واقعﻰ در دست شﻮراى اﻣﻨﻴت است‪ .‬اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا‪،‬‬ ‫‪157‬‬

‫اﻧﮕﻠستان‪ ،‬فراﻧسﻪ‪ ،‬روسﻴﻪ و چﻴﻦ درﻳﻦ شﻮرا چﻮکﻰ داﻳﻤﻰ دارﻧد‪ .‬شش کشﻮر دﻳﮕر بﻪ شکﻞ‬ ‫دوراﻧﻰ اﻧتخاب ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫رأى شﻮراى اﻣﻨﻴت بر اساس رأى اکثرﻳت است‪ .‬در صﻮرت تصﻮﻳب قطعﻨاﻣﻪ‪ ،‬رأى پﻨج کشﻮر‬ ‫عضﻮ داﻳﻤﻰ باﻳد جزء آراى اکثرﻳت باشد‪ ،‬بﻪ اﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬ﻫرﻳك از پﻨج کشﻮر بزرگ حق وﻳتﻮ‬ ‫کردن ﻫر ﻳك از تصﻤﻴﻤات شﻮرا را دارد‪ .‬شﻮراى اقتصادى و اجتﻤاعﻰ‪ ،‬ﻣحکﻤﺔ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ و‬ ‫سرﻣﻨشﻰ‪ ،‬ساختار اصﻠﻰ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد‪ .‬ﻣتفقﻴﻦ ﮔذشتﻪ از سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪،‬‬ ‫براى ادارة فﻮرى و ضرورى وضعﻴت جﻨگ‪ ،‬اﻧکشاف و تﻮسعﻪ در آﻳﻨده‪ ،‬سازﻣانﻫاى ﻣتعدد بﻴﻦ‬ ‫اﻟﻤﻠﻠﻰ را اﻳجاد ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ فعاﻟﻴتﻫاى جداﮔاﻧﻪ را در کشﻮرﻫاى ﻣختﻠف جﻬان اﻧجام ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫پﻴداﻳش سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد را ﻣﻰتﻮان ﻣرﻫﻮن اقداﻣات ﻣتعددى داﻧست کﻪ ﻫر ﻳك بﻪ ﻧحﻮى ازآنﻫا‬ ‫در شکﻞﮔﻴرى اﻳﻦ سازﻣان ﻣؤثر بﻮده اﻧد‪ .‬از جﻤﻠﻪ اﻳﻦ اقداﻣات با رعاﻳت ترتﻴب زﻣاﻧﻰ ﻣﻰتﻮان بﻪ‬ ‫صدور اعﻼﻣﻴﺔ بﻴﻦ ﻣتحدﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨشﻮر اتﻼﻧتﻴك‪ ،‬اعﻼﻣﻴﺔ ﻣﻠﻞ ﻣتحد‪ ،‬کﻨفراﻧسﻫاى ﻣسکﻮ و تﻬران‪،‬‬ ‫کﻨفراسﻫاى داﻣبارتﻦ‪ ،‬اوکس و باﻟتا و سراﻧجام کﻨفراﻧس ساﻧفراﻧسﻴسکﻮ اشاره ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه جداﮔاﻧﻪ تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد سازﻣانﻫاى بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ و ﮔروه‬ ‫دوم در بارة اﻫداف اﻳﻦ سازﻣانﻫا باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﻪ آن را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‪:‬‬ ‫‪ -1‬سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد چﮕﻮﻧﻪ تشکﻴﻞ ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ -2‬چﻨد کشﻮر اعضاى شﻮراى اﻣﻨﻴت داﻳﻤﻰ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد؟‬ ‫‪ -3‬سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد در کدام سال عرض اﻧدام ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان ﻟست ‪ 30‬کشﻮرى را کﻪ عضﻮﻳت سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد باشﻨد ترتﻴب و در صﻨف ارائﻪ‬ ‫ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪158‬‬

‫درس سﻰ و ﻧﻬﻢ‬

‫تبدﻳﻞ شدن جاپان بﻪ ﻳﻚ ﻗدرت صﻨﻌتﻰ‬ ‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد جاپــان چﮕﻮﻧﻪ بﻪ ﻳك‬ ‫قدرتصﻨعتﻰجﻬــانﻣبــدلﮔردﻳــد؟‬ ‫در اﻳﻦ درس‪ ،‬جﻮاب اﻳﻦ پرسش را‬ ‫درﻣــﻰﻳابﻴــد‪.‬‬

‫قبﻞ ازآنکﻪ در ﻣﻮرد تبدﻳﻞ شدن جاپان بﻪ ﻳك قدرت صﻨعتﻰ بپردازﻳﻢ؛ بﻬتر خﻮاﻫد بﻮد تا‬ ‫راجع بﻪ ﮔذشتﺔ تارﻳخﻰ آن چﻴزى بداﻧﻴﻢ‪ .‬در (‪ )660‬قبﻞ از ﻣﻴﻼد ﻧخستﻴﻦ اﻣپراتﻮر جاپان بر‬ ‫تخت ﻧشست‪ .‬در آن زﻣان بر طبق قﻮاﻧﻴﻦ ﻣذﻫبﻰ (شﻴﻨتﻮ) اﻣپراتﻮر از قدرت باﻻتر برخﻮردار بﻮد‪.‬‬ ‫ﻣقارن قرون وسطﻰ ساﻣﻮراﻳﻰﻫا بر جاپان ﻣسﻠط ﮔردﻳدﻧد‪ .‬پﻴش از اﻳﻦ افراد ﮔارد اﻣپراتﻮرى‬ ‫بﻪﻧام ساﻣﻮراﻳﻰ ﻳاد ﻣﻰﮔردﻳدﻧد‪ .‬دراﻳﻦ زﻣان‪ ،‬جاپان بﻪ ﻳك حکﻮﻣت فﻴﻮداﻟﻰ و کشﻮر ضعﻴف‬ ‫و عقب ﻣاﻧده تبدﻳﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫دوران ﻣعاصر جاپان؛ با تخت ﻧشستﻦ اﻣپراتﻮر (ﻣﻮتسﻮﻫﻴتﻮ) در ‪1868‬م‪ .‬آغاز ﻣﻰشﻮد‪ .‬دورة‬ ‫اﻣپراتﻮرى او تا سال (‪)1912‬م‪ .‬اداﻣﻪ داشت کﻪ بﻪﻧام دورة (ﻣﻴچﻰ) ﻳاد ﻣﻰﮔردد‪ .‬در بخش‬ ‫ادارى و ﻧظاﻣﻰ اصﻼحات زﻳاد صﻮرت ﮔرفت و جاپان بﻪ ﻳك قدرت جﻬاﻧﻰ تبدﻳﻞ ﮔردﻳد‪.‬‬

‫‪159‬‬

‫در جﻨگﻫاى ﻣتعدد چﻴﻦ و جاپان و روس و جاپان جاپان‪ ،‬چﻴﻦ و روس را شکست داد و در‬ ‫عﻴﻦ زﻣان تﻮاﻧست باﻻى کﻮرﻳا‪ ،‬تاﻳﻮان و جزﻳرة سخاﻟﻴﻦ تسﻠط پﻴدا ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫کشﻮر جاپان ﻣشتﻤﻞ بر تعداد جزاﻳر خﻮرد و بزرگ ﻣﻰباشد و در اﻧتﻬاى شرق دور ﻣﻮقعﻴت‬ ‫دارد جاپان با وجﻮد داشتﻦ سرزﻣﻴﻦ کﻮچك ﻧفﻮس آن بﻪ ﻳك صد و چﻬﻞ ﻣﻠﻴﻮن ﻧفر ﻣﻰرسد‪.‬‬ ‫بعد از جﻨگ جﻬاﻧﻰ اول و شکست آﻟﻤان‪ ،‬جاپان براى صﻨعتﻰ شدن و تبدﻳﻞ بﻪ ﻳك ابر قدرت‬ ‫تﻼشﻫاى زﻳاد ﻧﻤﻮد و براى فرا ﮔرفتﻦ داﻧشﻫاى فﻨﻰ از آﻟﻤان و کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ دﻳﮕر‬ ‫تﻼش ﻧﻤﻮد و بﻪ سرعت بﻪ ﻳك قدرت ﻣﻨطقﻪ ﻳﻰ از ﻟحاظ اقتصادى و ﻧظاﻣﻰ تبدﻳﻞ ﮔردﻳد‬ ‫بﻪ اثر ﻫﻤکارىﻫاى تخﻨﻴکﻰ قبﻞ از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم با آﻟﻤان ﻧزدﻳك شده و در شروع‬ ‫جﻨگ دوم با آﻟﻤان و اﻳتاﻟﻴا بﻪ دوﻟتﻫا (ﻣحﻮر) شاﻣﻞ ﮔردﻳد‪ .‬در جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم جاپان‬ ‫در بحر پسفﻴك (آرام) ﻣتصرفات زﻳاد خﻮد را از دست داد و در اخﻴر پس از بﻤباردﻣان اتﻤﻰ‬ ‫(ﻫﻴروشﻴﻤا و ﻧاکازاکﻰ) بدون قﻴد و شرط تسﻠﻴﻢ اﻣرﻳکا ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫پس از پاﻳان جﻨگ و برقرارى صﻠح‪ ،‬جاپاﻧﻰﻫا با استفاده از ﻣدﻳران قﻮى و ﻣفکﻮرهﻫاى جدﻳد‬ ‫بــراى ترﻣﻴﻢ ســاختارﻫاى صﻨعتﻰ و اقتصادى خﻮد شــروع بﻪ کار ﻧﻤﻮدﻧــد‪ .‬جاپاﻧﻰﻫا با اعزام‬ ‫کارشﻨاسان و تکﻨﻴشﻦﻫا و ساﻳر‬ ‫اﻫــﻞ فﻦ بﻪ اﻣرﻳکا جﻬت اﻧتقال‬ ‫آﻣﻮزش در اکثر زﻣﻴﻨﻪﻫا و ضﻤﻨاً‬ ‫برﻧاﻣﻪرﻳزى درست و خصﻮصﻰ‬ ‫ســازى ﻣعقﻮل زﻣﻴﻨﻪﻫاى رشد‪،‬‬ ‫ﻧﻮآورى و تﻮسعﻪ را در کشﻮر‬ ‫بﻪ وجــﻮد آوردﻧــد‪ .‬اقتباس از‬ ‫ساختﻤان پارﻟﻤان جاپان‬

‫‪160‬‬

‫طرحﻫاى جدﻳد اﻣرﻳکاﻳﻰ با تﻮســعﻪ و اﻧکشــاف روز افزون ﻧصﻴب جاپــان ﮔردﻳد و تا کﻨﻮن‬ ‫اﻳﻦ سﻴاست اداﻣﻪ دارد‪.‬جاپان پس از ﻳکصد سال تﻮاﻧست بﻪ ﻳکﻰ از کشﻮرﻫاى بزرگ صﻨعتﻰ‬ ‫جﻬان تبدﻳﻞ ﮔردد‪ ،‬اﮔر شــروع روﻧد صﻨعتﻰ شــدن را اﻧقﻼب صﻨعتﻰ اﻧﮕﻠســتان قرار بدﻫﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﻣتباقﻰ کشــﻮرﻫاى پﻴشرفتﻪ غربﻰ پس از دو صد ســال بﻪ اﻳﻦ ﻣرحﻠﻪ رسﻴده اﻧد و اﮔر خﻮاستﻪ‬ ‫باشــﻴﻢ عﻠت آنرا جستجﻮ ﻧﻤاﻳﻴﻢ کﻪ چطﻮر جاپان در زﻣان کﻮتاه جدول زﻣاﻧﻰ را طﻰ ﻧﻤﻮد و‬ ‫بﻪ ﻳك کشﻮر صﻨعتﻰ تبدﻳﻞ ﮔردﻳد جﻮاب چﻨﻴﻦ خﻮاﻫد بﻮدکﻪ‪:‬‬ ‫صﻨعتﻰ شدن‪ ،‬تدرﻳجﻰ و ﻣرحﻠﻪ بﻪ ﻣرحﻠﻪ اﻧجام ﮔردﻳد‪ .‬ابتدا صﻨاﻳع ساده سپس صﻨاﻳع پﻴچﻴده‬ ‫تر‪ ،‬صﻨاﻳع سبك و بعد صﻨاﻳع سﻨﮕﻴﻦ‪ ،‬تکﻨاﻟﻮجﻰﻫاى ﻣتﻮسط و بعد تکﻨاﻟﻮژىﻫاى عاﻟﻰ و‬ ‫پﻴشرفتﻪ در پروسﺔ صﻨعتﻰ شدن بﻪکار ﮔرفتﻪ ﻣﻰشﻮد‪ .‬کشﻮر جاپان با تﻮﻟﻴداتﻰ بﻪ ارزش (‪4.5‬‬ ‫ترﻳﻠﻴﻮن) داﻟر در سال (‪2005‬م‪ ).‬بزرﮔترﻳﻦ قدرت اقتصادى دﻧﻴا پس از اﻣرﻳکا بﻮد در براعظﻢ‬ ‫آسﻴا بﻪ درجﺔ اول قرار ﮔرفت‪ .‬ﮔرچﻪ جاپان داراى ﻣﻨابع طبﻴعﻰ ﻣحدود ﻣﻰباشد؛ وﻟﻰ با‬ ‫ﻫﻤکارى دوﻟت در بخش سرﻣاﻳﻪ ﮔذارى ﮔسترده در تکﻨاﻟﻮژىﻫاى پﻴشرفتﻪ‪ ،‬جاپان از ﻟحاظ‬ ‫صﻨعت و تکﻨاﻟﻮژى از کشﻮرﻫاى عﻤدة شﻨاختﻪ شده و اﻣرﻳکا با (‪ )٢٢.٧%‬چين با (‪)١٣.١%‬‬ ‫کوريای جنوبی با (‪ )٧.٨%‬عﻤده ترﻳﻦ شرکاى تجارتﻰ جاپان ﻣﻰباشﻨد‪ .‬اﻣروز جاپان بﻪ سرعت‬ ‫در ﻣدت ﻧسبتاً کﻮتاه بﻪ ﻳك کشﻮر صﻨعتﻰ و پﻴشرفتﺔ دﻧﻴا تبدﻳﻞ ﮔردﻳده است‪.‬‬ ‫ﻣحصﻮﻻت صادراتﻰ عﻤدة جاپان؛ شاﻣﻞ تجﻬﻴزات حﻤﻞ و ﻧقﻞ‪ ،‬ﻣﻮتر‪ ،‬صﻨاﻳع اﻟکتروﻧﻴکﻰ‪،‬‬ ‫ﻣاشﻴﻦ آﻻت‪ ،‬صﻨاﻳع کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬صﻨاﻳع فﻮﻻدى‪ ،‬فﻠزات غﻴر آﻫﻨﻰ‪ ،‬کشتﻰ سازى‪ ،‬ﻧساجﻰ وغﻴره‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫جاپان داراى چﻨدﻳﻦ شرکت ﻣﻮترسازى بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ با ﻣاركﻫاى ﻣعتبر ﻫﻤچﻮن تﻮﻳﻮتا‪ُ ،‬ﻫﻨدا‪،‬‬ ‫ﻧﻴسان‪ ،‬داتسﻦ و ﻣﻴتسﻮبﻴشﻰ وغﻴره است‪.‬‬

‫‪161‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ تارﻳخ جاپان و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ‬ ‫صﻨعتﻰ شدن جاپان باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﺔ آن را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬ﻧخستﻴﻦ اﻣپراتﻮر جاپان چﻪ وقت بﻪ تخت ﻧشست؟‬ ‫‪ .2‬دوران ﻣعاصر در جاپان با کدام واقعﻪ تارﻳخﻰ آغاز ﻣﻰﮔردد؟‬ ‫‪ .3‬جاپان در جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ بﻪ ﻧفع و طرفدارى کدام کشﻮرﻫا داخﻞ جﻨگ ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ .4‬شرکاى تجارتﻰ جاپان را کدام کشﻮرﻫا تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد؟‬ ‫‪ .5‬کﻤپﻨﻰﻫاى بزرگ ﻣﻮتر سازى جاپاﻧﻰ را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ ﻫﻤکارى استادان و ﻣﻨابع دست داشتﺔ خﻮد در ﻣﻮرد سرعت رشد و اﻧکشاف جاپان‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪162‬‬

‫درس چﻬﻠﻢ‬

‫ﻓروپاشﻰ اتحاد شﻮروى‬

‫دراﻳﻦ درس با عﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ و خارجﻰ کﻪ باعث فروپاشﻰ‬ ‫اتحاد شﻮروى ﮔردﻳد‪ ،‬آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬ ‫اﻟﻒ) ﻋﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ‬ ‫ﻧظام ﻣارکسﻴستﻰ و ﻟﻴﻨسﻴستﻰ در اتحاد شﻮروى از سال ‪ 1917‬اﻟﻰ ‪1991‬م‪ .‬براى تحقق سﻮسﻴاﻟﻴزم‬ ‫باوجﻮد تﻼشﻫاى زﻳادى کﻪ صﻮرت ﮔرفت؛ اﻣا از ﻫﻢ پاشﻴد ﻧظام ﻣارکسﻴستﻰ بر اساس ﻧظرﻳات‬ ‫کﻪ تﻮسط طرفداران ﻣارکسﻴزم ارائﻪ ﻣﻰﮔردﻳد‪ ،‬استﻮار بﻮد‪ .‬ﻧظام سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و اجتﻤاعﻰ‬ ‫اتحاد شﻮروى ﻧتﻮاﻧست ﻧﻴازﻣﻨدىﻫاى ﻣردم روسﻴﻪ را برآورده سازد‪ .‬از ﻧظرﻳات ﻣارکسﻴستﻰ با‬ ‫روش اﻧقﻼبﻰ روس و تداوم فرﻫﻨگ سﻴاسﻰ‪ ،‬ترکﻴبﻰ بﻪ وجﻮد آﻣد کﻪ با ﻳکدﻳﮕر ﻫﻴچ ﻧﻮع‬ ‫ﻫﻤاﻫﻨﮕﻰ ﻧداشت‪ ،‬ﮔرچﻪ کشﻮر روسﻴﻪ را بﻪ ﻳك ابرقدرت تبدﻳﻞ ﻧﻤﻮد‪ ،‬وﻟﻰ ﻧسبت ﻧاسازﮔارى‬ ‫با خصﻮصﻴات فطرى اﻧسانﻫا سراﻧجام بﻪ اضﻤحﻼل روبﻪرو ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫ﻧظام سﻴاسﻰ ﻣقتدر در اتحاد شﻮروى کﻪ حزب کﻤﻮﻧﻴست را بﻪ عﻨﻮان ﻧﻤاﻳﻨدة طبقﻪ کارﮔر بر‬ ‫اﻳﻦ کشﻮر حاکﻢ ساخت و با وجﻮد کﻨترول شدﻳد و بﻪ کار بردن ابزار ﮔﻮﻧاﮔﻮن سرکﻮبﻰ و‬ ‫اختﻨاق باﻵخره در ﻣقابﻞ اﻣﻮاج اعتراضات ﻣردم کﻪ ساﻟﻴان طﻮﻻﻧﻰ را تحت سﻠطﺔ حکﻮﻣت‬ ‫‪163‬‬

‫ﻣرکزى سپرى ﻧﻤﻮده بﻮدﻧد تاب ﻣقاوﻣت ﻧﻴاورد و دﮔرﮔﻮﻧﻰﻫاى وسﻴع اجتﻤاعﻰ‪ ،‬بﻪ خصﻮص‬ ‫در ساختار اجتﻤاع و طبقﻪ بﻨدى و روشﻫاى کﻬﻦ فردى کﻪ تﻮسط حزب کﻤﻮﻧﻴست در اﻳﻦ‬ ‫کشﻮر اعﻤال ﻣﻰﮔردﻳد‪ ،‬تحﻮﻻت دﻫﺔ ‪1980‬م را تسرﻳع بخشﻴد و باﻵخره دروازة زﻧدان ﻣﻠﻴتﻫا‬ ‫باز ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫ﻧظام حاکﻢ بر اتحاد شﻮروى کﻪ تحت تأثﻴر ﻧظرﻳات رﻫبرى کﻤﻮﻧﻴزم و ﻣخصﻮصاً ﻟﻴﻨﻦ و استاﻟﻴﻦ‬ ‫شکﻞ ﮔرفت‪ ،‬خﻮد از عﻮاﻣﻞ فروپاشﻰ بﻮد‪ ،‬ﻧظام کﻨترول ادارى و آﻣراﻧﺔ اقتصاد کﻪ بﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬ ‫کاﻣﻞ بر ﻫر چﻴز اداره ﻣسﻠط بﻮد‪ ،‬فرصت ﻫرﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ابتکار و ﻣﻨافع فردى را در سطﻮح پاﻳﻴﻦ و ﻣتﻮسط‬ ‫از بﻴﻦ ﻣﻰبرد و خصﻮصﻴات فطرت اﻧساﻧﻰ را‬ ‫ﻧﻤﻰپذﻳرفت‪ .‬با وجﻮد دستآوردﻫاى صﻨعتﻰ اتحاد‬ ‫شﻮروى ﻧﻴازﻣﻨدىﻫاى عادى روزﻣره ﻣردم را‬ ‫برآورده ﻧتﻮاﻧست و ﻣﻨابع اقتصادى و قﻮاى اﻧساﻧﻰ‬ ‫را کﻪ در اختﻴار داشت از آن در بخش ﻧظاﻣﻰ و‬ ‫جﻨﮕﻰ استفاده ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫فشارﻫاى اﻣرﻳکاﻳﻰﻫا و ترس از بﻴﮕاﻧﮕان کﻪ در‬ ‫داخﻞ جاﻣعﺔ روسﻰ رﻳشﻪ داشت براى پرده پﻮشﻰ‬ ‫از ﻧارساﻳﻰﻫاى داخﻠﻰ بﻪ شکﻞ افراط آﻣﻴز ﻣﻮرد‬ ‫تﻮجﻪ قرار داده ﻣﻰشد‪.‬‬ ‫ﻧظام فدراﻟﻰ ادعا ﻣﻰکرد کﻪ حقﻮق کاﻣﻞ ﻣﻠﻴتﻫا‬

‫رﻳﮕﻦ و ﮔﻮرباچﻮف‬

‫و اقﻮام رعاﻳت ﮔردﻳده است؛ وﻟﻰ در عﻤﻞ چﻨﻴﻦ ﻧبﻮد‪ .‬تبعﻴض ﻣذکﻮر ﻧا آراﻣﻰ و ﻧارضاﻳتﻰﻫا‬ ‫را در بﻴﻦ ﻣﻠﻴتﻫا بﻪ بار آورد‪ ،‬ﻫرچﻨد ﮔﻮرباچف در ستراتﻴژى جدﻳد خﻮد کﻮشش ﻧﻤﻮد تا‬ ‫اصﻼحات را بﻪ وجﻮد آورد؛ اﻣا ﻣﻮفق ﻧﮕردﻳد تا اﻳﻦکﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫاى فروپاشﻰ ﻧظام بﻪ تدرﻳج آﻣاده‬ ‫شد‪.‬‬ ‫‪164‬‬

‫بﻶخره در پاﻳان سال ‪1991‬م‪ .‬ﻧظام سﻴاسﻰ‪ ،‬اقتصادى و اجتﻤاعﻰ شﻮروى کﻪ ﻣدت ﻫفتاد‬ ‫و چﻬار سال با وجﻮد کﻮششﻫاى زﻳاد ﻣﻮفق بﻪ تطبﻴق و تداوم سﻮسﻴاﻟﻴزم ﻧﮕردﻳد و از ﻫﻢ‬ ‫پاشﻴد‪.‬‬ ‫ب) ﻋﻮاﻣﻞ خارجﻰ‬ ‫جﻨگ سرد بعد از ختﻢ جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم شروع ﮔردﻳد‪ .‬زﻳرا در اﻳﻦ ﻣدت کدام جﻨگ بزرگ‬ ‫و ﻳا جﻨگ بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ رخ ﻧداد و ابر قدرتﻫا در اﻳﻦ ﻣدت بﻪ تبﻠﻴغات عﻠﻴﻪ ﻳکدﻳﮕر پرداختﻪ و‬ ‫ﻣسابقات تسﻠﻴحاتﻰ شروع ﮔردﻳد و ﻫر ﻳك کﻮشش ﻣﻰﻧﻤﻮدﻧد تا سﻼح تخرﻳب کﻨﻨده تﻮﻟﻴد‬ ‫ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬دوﻟتﻫاى غربﻰ و در رأس آن اﻳاﻻت ﻣتحدة اﻣرﻳکا عﻠﻴﻪ اﻧتشار کﻤﻮﻧﻴزم بﻪ تبﻠﻴغات‬ ‫ﮔسترده پرداختﻪ‪ .‬ﻧظام کﻤﻮﻧﻴستﻰ را در اتحاد شﻮروى تخرﻳب ﻣﻰﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫رقابتﻫا و ﻫﻤچشﻤﻰﻫاى کﻴﻬاﻧﻰ ﻫﻢ ﻳکﻰ از عﻮاﻣﻞ فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى ﻣحسﻮب‬ ‫ﻣﻰﮔردﻳد‪ ،‬زﻳرا براى ساختﻦ و پرتاب ﻫر سفﻴﻨﻪ ﻣﻠﻴاردﻫا داﻟر اﻣرﻳکاﻳﻰ بﻪ ﻣصرف ﻣﻰرسﻴد‪ .‬و‬ ‫براى اتحاد شﻮروى ساختﻦ و پرتاب ﻫر قﻤر ﻣصﻨﻮعﻰ خﻴﻠﻰ ﮔران تﻤام ﻣﻰشد‪.‬‬ ‫اشغال افغاﻧستان در ‪1978‬م‪ .‬تﻮسط اتحاد شﻮروى صﻮرت ﮔرفت و اتحاد شﻮروى تصﻮر‬ ‫ﻧﻤﻰکرد کﻪ اﻳﻦ جﻨگ آنقدر طﻮﻻﻧﻰ ﮔردد و بﻪ چﻨﻴﻦ ﻣقاوﻣت از طرف ﻣردم غﻴﻮر افغاﻧستان‬ ‫روبﻪ رو ﮔردد‪ .‬ﻣردم و ﻣبارزﻳﻦ افغاﻧستان بعد از اشغال روس‪ ،‬تﻮسط دوﻟتﻫاى غربﻰ و‬ ‫اسﻼﻣﻰ کﻤك ﻣﻰشد و اتحاد شﻮروى در اﻳﻦ جﻨگ ﻣصارف زﻳاد را ﻣتحﻤﻞ ﮔردﻳد کﻪ‬ ‫اقتصاد ضعﻴف آن را ضعﻴف تر ساخت‪.‬‬ ‫تﻠفات جاﻧﻰ و ﻣاﻟﻰ در فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى ﻧﻴز ﻳکﻰ از عﻮاﻣﻞ عﻤده بﻮد؛ زﻳرا تﻠفات‬ ‫جﻮاﻧان و ﻣعﻴﻮب شدن آنﻫا باعث خشﻢ و تﻨفر ﻣردم از ﻧظام ﮔردﻳده و خﻮاستار خروج قﻮاى‬ ‫خﻮﻳش از افغاﻧستان ﮔردﻳدﻧد؛ باﻵخره‪ ،‬اتحاد شﻮروى در جﻨگ افغاﻧستان شکست خﻮرد و‬ ‫قﻮاى خﻮد را در ﻣاه فبرورى ‪1989‬م‪ .‬از افغاﻧستان خارج ساخت‪.‬‬ ‫زﻣﻴﻨﻪﻫا و عﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ و خارجﻰ چﻨان بستر ﻣساعد و ﻣﻨاسب را براى فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى‬

‫‪165‬‬

‫ﻣﻬﻴا ﮔرداﻧﻴد کﻪ با وجﻮد تﻤام تﻼشﻫا و ﻣساعﻰ ﻧظام حاکﻢ ﻧتﻮاﻧست جﻠﻮ آن را بﮕﻴرد‪.‬‬ ‫سراﻧجام حزب کﻤﻮﻧﻴست بعد از حاکﻤﻴت طﻮﻻﻧﻰ بر جﻤﻬﻮرﻳتﻫاى پاﻧزده ﮔاﻧﻪ‪ ،‬ﻣتﻼشﻰ‬ ‫ﮔردﻳده‪ .‬ﻧظام سﻮسﻴاﻟﻴستﻰ پاﻳان ﻳافت و اکثر جﻤﻬﻮرﻳتﻫاى شاﻣﻞ در اتحاد شﻮروى استقﻼل‬ ‫سﻴاسﻰ خﻮﻳش را اعﻼم ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ ﻣاﻫﻴت ﻧظام سﻮسﻴاﻟﻴستﻰ‪ ،‬ﮔروه دوم‬ ‫در ﻣﻮرد عﻮاﻣﻞ داخﻠﻰ فروپاشﻰ ﻧظام سﻮسﻴاﻟﻴستﻰ شﻮروى باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﻪ آن را‬ ‫در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬اﻧقﻼب اکتﻮبر روسﻴﻪ در کدام سال بﻪ وقﻮع پﻴﻮست؟‬ ‫‪ -2‬ﻧظام سﻮسﻴاﻟﻴستﻰ شﻮروى در کدام سال فرو پاشﻴد؟‬ ‫‪ -3‬در دﻫﺔ ‪1980‬م‪ .‬کدام تحﻮﻻت در اتحاد شﻮروى اتفاق افتاد؟‬ ‫‪ -4‬ﻧظام شﻮروى چﻨد سال دوام ﻧﻤﻮد و شاﻣﻞ چﻨد جﻤﻬﻮرﻳت فدراﻟﻰ بﻮد؟‬ ‫‪ -5‬جﻬاد ﻣﻠت ﻣسﻠﻤان و سﻠحشﻮر افغاﻧستان در سقﻮط و فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى و کﻤﻮﻧﻴزم‬ ‫بﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻰ چﻪ ﻧقشﻰ را اﻳفا ﻧﻤﻮد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان راجع بﻪ عﻮاﻣﻞ خارجﻰ فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى از اوﻟﻴا‪ ،‬بزرﮔان و شخصﻴتﻫاى‬ ‫فرﻫﻨﮕﻰ ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪166‬‬

‫درس چﻬﻞ و ﻳکﻢ‬

‫جﻤﻬﻮرى ﻓدراﻟﻰ آﻟﻤان‬

‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ‬ ‫جﻤﻬﻮرى‬

‫آﻟﻤان‬

‫داراى چﻨد اﻳاﻟت‬ ‫و چﻪ ﻧﻮع ساختار‬ ‫سﻴاسﻰ ﻣﻰباشد؟‬

‫جﻤﻬﻮرى فدراﻟﻰ آﻟﻤان‬ ‫ﻳکﻰ از صﻨعتﻰ ترﻳﻦ‬ ‫کشﻮرﻫاى پﻴشرو جﻬان‬ ‫است‪ .‬اﻳﻦ کشﻮر کﻪ در‬ ‫قارة اروپا واقع شده از‬ ‫شﻤال با دﻧﻤارك و بحﻴرة باﻟتﻴك‪ ،‬از شرق با ﻟﻬستان(پﻮﻟﻨد) و جﻤﻬﻮرى چك‪ ،‬از جﻨﻮب با‬ ‫اترﻳش و سﻮﻳس و از غرب با فراﻧسﻪ‪ ،‬بﻠژﻳك‪ ،‬ﻟﻮکزاﻣبﻮرگ و ﻫاﻟﻨد ﻫﻢ سرحد است‪.‬‬ ‫آﻟﻤان داراى ﻧظام جﻤﻬﻮرى فدرال دﻣﻮکرات پارﻟﻤاﻧﻰ بﻮده و ﻣشتﻤﻞ بر ‪ 16‬اﻳاﻟت ﻣﻰباشد‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫اﻳاﻟتﻫا ﻣﻰتﻮاﻧﻨد در برخﻰ ﻣساﻳﻞ‪ ،‬ﻣستقﻞ عﻤﻞ کﻨﻨد‪ .‬آﻟﻤان ﻫﻨﮕام جﻨگ فراﻧسﻪ و روس در‬ ‫سال ‪1871‬م‪ .‬بﻪ عﻨﻮان ﻳك ﻣﻠت و دوﻟت ﻣتحد شد‪.‬‬ ‫‪167‬‬

‫قدرت اجراﻳﻰ در دوﻟت فدرال بﻪ دست صدراعظﻢ فدرال است‪ .‬صدراعظﻢ را شﻮراى فدرال‬ ‫(بﻮﻧد سرات) اﻧتخاب ﻣﻰکﻨد‪ .‬رئﻴس جﻤﻬﻮر فدرال طﻰ ﻧشست ﻣشترك اعضاى (بﻮﻧد سرات)‬ ‫و تعداد ﻣساوى از ﻧﻤاﻳﻨدهﮔان اﻳاﻻت(بﻮﻧد ستاگ) براى دورهﻫاى پﻨج سال اﻧتخاب ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫با وجﻮد آن کﻪ در آﮔست ‪ 1990‬ﻣﻴﻼدى برﻟﻴﻦ پاﻳتخت‬ ‫آﻟﻤان اعﻼم شد؛ اﻣا پارﻟﻤان‪ ،‬وزﻳران‪ ،‬رئﻴس جﻤﻬﻮر و‬ ‫صدراعظﻢ فدرال در شﻬر بﻦ استقرار دارﻧد‪.‬‬ ‫جﻤﻬﻮرى فدرال آﻟﻤان ﻳکﻰ از اعضاى سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪،‬‬ ‫پﻴﻤان اﻧتﻼﻧتﻴك شﻤاﻟﻰ‪ ،‬کشﻮرﻫاى ﮔروه ﻫفت و ﮔروه‬ ‫پﻨج‪ ،‬اتحادﻳﺔ اروپاى غربﻰ‪ ،‬کﻨفراﻧس اﻣﻨﻴت و ﻫﻤکارى در‬ ‫اروپا و ﻫﻢ از بﻨﻴان ﮔذاران اتحادﻳﺔ اروپا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫کشﻮر آﻟﻤان پس از اﻣرﻳکا و جاپان‪ ،‬سﻮﻣﻴﻦ قدرت صﻨعتﻰ‬

‫اﻧﮕﻼ ﻣرکﻞ صدراعظﻢ آﻟﻤان‬

‫جﻬان است‪ ،‬رشد و اﻧکشاف اقتصادى اﻳﻦ سرزﻣﻴﻦ پس از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم «ﻣعجزة اقتصادى‬ ‫آﻟﻤان» خﻮاﻧده شده است‪.‬‬ ‫آﻟﻤان ﻣﻤﻠکتﻰ است کﻪ در آن احزاب ﻣختﻠف سﻴاسﻰ فعاﻟﻴت دارﻧد کﻪ بزرﮔترﻳﻦ آن عبارتﻨد از‪:‬‬ ‫حزب سﻮسﻴال دﻣﻮکرات «سﻮسﻴاﻟﻴست»‬ ‫حزب دﻣﻮکرات ﻣسﻴحﻰ «ﻣحافظﻪ کار»‬ ‫حزب سﻮسﻴاﻟﻴستﻰ ﻣسﻴحﻰ‬ ‫حزب دﻣﻮکرات آزاد «ﻟﻴبرال»‬ ‫حزب سبزﻫا «حفاظت از ﻣحﻴطزﻳست»‬ ‫حزب سﻮسﻴاﻟﻴسﻢ دﻣﻮکرات «حزب کﻤﻮﻧﻴست آﻟﻤان شرق سابقﻪ»‬

‫‪168‬‬

‫آﻟﻤان در سﻴاست خارجﻰ بازﻳﮕر تﻨﻬا ﻧﻴست و ﻳکﻰ از اصﻮل سﻴاست خارجﻰ آن تقﻮﻳت‬ ‫بﻼك غرب بﻪشﻤار ﻣﻰرود‪ .‬آﻟﻤان ﻧزدﻳکﻰ خاص بﻪ فراﻧسﻪ دارد‪ .‬ﻫﻤکارى و ﻫﻤراﻫﻰ با‬ ‫اﻳاﻻتﻣتحدةاﻣرﻳکا‪ ،‬رکﻦ دﻳﮕرى از سﻴاست خارجﻰ آﻟﻤان را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪ .‬ﻣبﻨاى سﻴاست‬ ‫خارجﻰ آﻟﻤان را در سراسر جﻬان تحکﻴﻢ صﻠح‪ ،‬ﮔسترش روابط دوستاﻧﻪ و کﻤك بﻪ رشد‬ ‫اقتصادى کشﻮرﻫاى «جﻬان سﻮم»‪ ،‬احترام و رعاﻳت حقﻮق بشر تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫زبان آﻟﻤان‪ ،‬جزو ﮔروه بزرگ زبانﻫاى ﻫﻨدو جرﻣﻦ است‪ .‬اﻳﻦ زبان با دﻧﻤارکﻰ‪ ،‬ﻧاروژى‪،‬‬ ‫سﻮﻳدﻧﻰ‪ ،‬ﻫاﻟﻨدى و ﻫﻤچﻨﻴﻦ اﻧﮕﻠﻴسﻰ ﻫﻢ خاﻧﻮاده است‪ .‬در آﻟﻤان بﻪ ﻟﻬجﻪﻫاى ﮔﻮﻧاﮔﻮن‬ ‫صحبت ﻣﻰشﻮد‪ ،‬از اغﻠب ﻟﻬجﻪﻫا و تﻠفظ ﻣردم آﻟﻤان ﻣﻰتﻮان بﻪ ﻣﻨشأ ﻣحﻠﻰ آن پﻰ برد‪ .‬در‬ ‫ابتدا در سرزﻣﻴﻦ کﻨﻮﻧﻰ آﻟﻤان قباﻳﻞ ﻣختﻠفﻰ؛ ﻣاﻧﻨد فراﻧكﻫا‪ ،‬زاکسﻫا‪ ،‬شﻮابﻫا و باﻳرىﻫا‬ ‫زﻧدهﮔﻰ ﻣﻰکردﻧد‪ .‬در عصر حاضر اﻳﻦ قباﻳﻞ خصﻮصﻴات و ﻣﻤﻴزات اوﻟﻴﺔ خﻮد را از دست‬ ‫دادﻧد‪ ،‬وﻟﻰ سﻨتﻫا و ﻟﻬجﻪ ﻫاىشان در ﮔروهﻫاى ﻣﻨطقﻪ ﻳﻰ بﻪ حﻴات خﻮد اداﻣﻪ داده است‪.‬‬ ‫صﻨاﻳع ﻣﻬﻢ جرﻣﻨﻰ وساﻳﻞ اﻟکتروﻧﻴکﻰ‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬ﻣﻨسﻮجات‪ ،‬ﻣﻮاد غذاﻳﻰ و وساﻳﻞ‬ ‫تراﻧسپﻮرتﻰ ﻣﻰباشد؛ ﻫﻢچﻨان آﻟﻤان داراى ذخاﻳر زغال سﻨگ‪ ،‬ﻣعادن آﻫﻦ‪ ،‬ﻣس‪ ،‬قﻠعﻰ‪ ،‬ﻧکﻞ‪،‬‬ ‫ﻧقره‪ ،‬و ﻧﻤك ﻣﻰباشد؛ ﻣﮕر اﻳﻦ اقﻼم کفاﻳت صﻨاﻳع آﻟﻤان را تکﻤﻴﻞ ﻧﻤﻰکﻨد و شدﻳدا ً بﻪ‬ ‫واردات ﻣتکﻰ است‪.‬‬

‫‪169‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد ﻣﻮقعﻴت آﻟﻤان و ﮔروه دوم در رابطﻪ با‬ ‫ﻧظام پارﻟﻤاﻧﻰ آﻟﻤان باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﺔ آن را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬صدراعظﻢ در آﻟﻤان چﮕﻮﻧﻪ اﻧتخاب ﻣﻰﮔردد؟‬ ‫‪ -2‬پارﻟﻤان آﻟﻤان داراى چﻨد ﻣجﻠس ﻣﻰباشد؟‬ ‫‪ -3‬آﻟﻤان شرق و غرب در کدام سال باﻫﻢ ﻳکجا و ﻣتحد ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ -4‬احزاب ﻣﻬﻢ آﻟﻤان را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان در ﻣﻮرد اقتصاد و زبان آﻟﻤاﻧﻰ بﻪ ﻫﻤکارى استادان و ﻣﻨابع دست داشتﺔ خﻮد ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫حاصﻞ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪170‬‬

‫درس چﻬﻞ و دوم‬

‫جﻤﻬﻮري ﻓراﻧسﻪ‬

‫فراﻧسﻪ ﻳکﻲ از کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ‬ ‫است کﻪ تارﻳخ بسﻴار کﻬﻦ و باستاﻧﻰ‬ ‫دارد‪ .‬در اﻳﻦ درس بﻪ طﻮر خﻼصﺔ با آن‬ ‫آشﻨا ﻣﻰﮔردﻳد‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ در غرب اروپا واقع است کﻪ بﻪ طرف شﻤال آن بحﻴرة ﻣاﻧش‪ ،‬جﻨﻮب آن‪ ،‬بحﻴرة ﻣدﻳتراﻧﻪ‪،‬‬ ‫و در شرق آن بﻠجﻴﻢ‪ ،‬سﻮﻳس‪ ،‬اﻳتاﻟﻴا‪ ،‬ﻟﻮکزاﻣبﻮرگ و ﻣاﻧاکﻮ و در غرب آن خﻠﻴج بﻴسکاى و در‬ ‫جﻨﻮب شرق آن اسپاﻧﻴا قرار دارد‪.‬‬ ‫باشﻨدهﻫاى اﻳﻦ کشﻮر از ﻧژاد سفﻴد فراﻧسﻮى ﻣﻰباشد کﻪ ‪ %93‬ﻧفﻮس فراﻧسﻪ را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫‪ %92‬ﻣردم اﻳﻦ ﻣﻤﻠکت پﻴرو دﻳﻦ عﻴسﻮى ﻫستﻨد‪ .‬و ‪ %97‬ساکﻨان آن بﻪ زبان فراﻧسﻮى تکﻠﻢ‬ ‫ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ کشﻮرى است کﻪ قبﻞ از ﻣﻴﻼد بﻪ اسﻢ ﮔﻮل ‪ Goul‬ﻳاد ﻣﻰﮔردﻳد‪ .‬سﻠﻴتﻴك‪ ،‬باسك و‬ ‫ژرﻣﻦﻫا در آن زﻧدهﮔﻰ ﻣﻰکردﻧد در حدود ‪ 125‬ق‪.‬م‪ .‬روﻣﻰﻫا بﻪ ﮔﻮل حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮده و ﻣﻨاطق‬ ‫اطراف بحﻴرة ﻣدﻳتراﻧﻪ را تصرف ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫در قرن ششﻢ و ﻫفتﻢ ﻣﻴﻼدى در ﮔﻮل شاﻫان ﻣتعدد حکﻤرواﻳﻰ داشتﻨد و جﻨگﻫاى خﻮﻧﻴﻨﻰ رخ‬ ‫داد؛ تﻤدﻧﻰ کﻪ روﻣﻰﻫا اساس و بﻨﻴاد ﮔذاشتﻪ بﻮد بﻪ خطر ﻣﻮاجﻪ ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫‪171‬‬

‫در سال ‪ 771‬ﻣﻴﻼدى شارﻟﻤان پادشاه فراﻧسﻪ ﮔردﻳد و در جرﻳان حکﻤرواﻳﻰ ‪ 50‬ساﻟﻪ اش فراﻧسﻪ‬ ‫بﻪ فتﻮحات زﻳاد ﻧاﻳﻞ آﻣد‪ .‬در سال ‪774‬م‪ .‬اﻳتاﻟﻴا را تصرف ﻧﻤﻮده‪ ،‬قباﻳﻞ جرﻣﻦ را شکست داد و‬ ‫با سربازان اسﻼم کﻪ تا جﻨﻮب فراﻧسﻪ رسﻴده بﻮدﻧد بﻪ ﻧبردﻫاى شدﻳد پرداخت‪ .‬در ‪ 800‬ﻣﻴﻼدى‬ ‫رﻫبر ﻣسﻴحﻴان (پاپ) تاج اﻣپراتﻮرى روم را بﻪ سر شارﻟﻤان زﻣاﻣدار فراﻧسﻪ ﮔذاشت‪ .‬در ختﻢ‬ ‫حکﻤرواﻳﻰ شارﻟﻤان ﻣﻨاطق ﻫاﻟﻨد‪ ،‬بﻠجﻴﻢ‪ ،‬آﻟﻤان‪ ،‬سﻮﻳس‪ ،‬اترﻳش‪ ،‬چك‪ ،‬سﻠﻮاك‪ ،‬ﻫﻨﮕرى‪،‬‬ ‫ﻳﻮﮔﻮسﻼوﻳا‪ ،‬اﻳتاﻟﻴا و اسپاﻧﻴا زﻳر ﻧفﻮذ فراﻧسﻪ قرار داشت‪.‬‬ ‫از قرن دﻫﻢ ﻣﻴﻼدى بﻪ بعد‪ ،‬قدرت شاﻫان فراﻧسﻪ بﻪ تدرﻳج زﻳاد شد‪ .‬رﻫبران کﻠﻴسا با شاﻫان ﻳکجا‬ ‫ﮔردﻳدﻧد‪ ،‬تجارت تﻮسعﻪ ﻧﻤﻮده و سﻬﻢ فراﻧسﻪ د رجﻨگﻫاى صﻠﻴبﻰ افزوده شد کﻪ باعث اعتبار‬ ‫فراﻧسﻪ در غرب ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫در قرن ‪ 13‬ﻣﻴﻼدى فراﻧسﻪ در اروپا کشﻮر قدرتﻤﻨد بﻪ شﻤار ﻣﻰرفت با وجﻮد جﻨگﻫاى زﻳاد کﻪ‬ ‫با اﻧﮕﻠستان کرد‪ ،‬ﻧﻬادﻫاى ﻣدﻧﻰ و قضاﻳﻰ در فراﻧسﻪ اﻳجاد شد و فﻠﻴپ چﻬارم خدﻣات شاﻳان در‬ ‫بخش ﻫﻨر‪ ،‬فﻠسفﻪ و فرﻫﻨگ اﻧجام داد‪.‬‬ ‫در دورة حکﻤرواﻳﻰ ﻟﻮﻳﻰ چﻬارده‪ ،‬فرﻫﻨگ فراﻧسﻪ بﻰ ﻧﻬاﻳت رشد و اﻧکشاف ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣا در‬ ‫زﻣان ﻟﻮﻳﻰ پاﻧزد فراﻧسﻪ دچار بحران شد و بﻪ تدرﻳج زﻣﻴﻨﻪﻫاى اﻧقﻼب کبﻴر فراﻧسﻪ ﻣﻬﻴا و آﻣاده‬ ‫ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫در سال ‪ 1789‬ﻣﻴﻼدى اﻧقﻼب کبﻴر فراﻧسﻪ بﻪ پﻴروزى رسﻴد و ﻣرحﻠﺔ جدﻳدى در تارﻳخ فراﻧسﻪ‬ ‫و اروپا آغاز ﮔردﻳد‪ .‬قاﻧﻮن اساسﻰ فراﻧسﻪ تدوﻳﻦ ﻳافت‪ ،‬وﻟسﻰ جرﮔﻪ شروع بﻪ کار کرد‪ ،‬زﻧدان‬ ‫ﻣشﻬﻮر باستﻴﻞ باز و بﻪ تصرف اﻧقﻼبﻴﻮن درآﻣد‪ ،‬زﻧداﻧﻴان آزاد و ﻟﻮﻳﻰ شاﻧزده اعدام و اعﻼﻣﻴﺔ‬ ‫جﻬاﻧﻰ حقﻮق بشر اعﻼم ﮔردﻳد‪ .‬ﻧظام شاﻫﻰ سرﻧﮕﻮن‪ ،‬اساس و بﻨﻴاد جﻤﻬﻮرﻳت در فراﻧسﻪ ﮔذاشتﻪ شد‪.‬‬ ‫در سال ‪1804‬م‪ .‬ﻧاپﻠﻴﻮن در رأس ﻧظام فراﻧسﻪ قرار ﮔرفت و سﻮﮔﻨد وفادارى ﻳاد ﻧﻤﻮد کﻪ‬ ‫در حاکﻤﻴت ﻣﻮصﻮف‪ ،‬فراﻧسﻪ ﻣتصرفات زﻳاد بﻪ دست آورد در ﻧتﻴجﺔ فراﻧسﻪ بﻪ ﻳك قدرت‬ ‫استعﻤارى بزرگ تبدﻳﻞ شد‪.‬‬ ‫در دوران جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در سال ‪1940‬م‪ .‬فراﻧسﻪ تﻮسط ﻧﻴروﻫاى آﻟﻤاﻧﻰ اشغال ﮔردﻳد؛ اﻣا با‬ ‫بر اثر فشار ﻧظاﻣﻰ ﻣتفقﻴﻦ در ‪1944‬م‪ .‬دوباره از خاك فراﻧسﻪ عقب ﻧشﻴﻨﻰ کرد‪.‬‬ ‫‪172‬‬

‫بعد از ختﻢ جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در ‪1945‬م‪ .‬فراﻧسﻪ بﻪ تدرﻳج ﻣستعﻤرات خﻮد را از دست داد‪،‬‬ ‫ابتدا سﻮرﻳﻪ‪ ،‬بعد ﻟﻴبﻴا‪ ،‬کﻤﻰ بعدتر‪ ،‬اﻟﻤغرب‪ ،‬تﻮﻧس‪ ،‬ﻣدغاسکر وﻳتﻨام‪ ،‬ﻻوس‪ ،‬کﻤبﻮدﻳا بﻪ اثر‬ ‫ﻣبارزات و جﻨگﻫاى خﻮﻧﻴﻦ آزادىبخش تﻮاﻧستﻨد استقﻼل خﻮﻳش را حاصﻞ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در‬ ‫‪1962‬م‪ .‬آخرﻳﻦ کشﻮر افرﻳقاﻳﻰ اﻟجزاﻳر استقﻼل خﻮد را بﻪ دست آورد و جﻤﻬﻮرﻳت چﻬارم‬ ‫فراﻧسﻪ ﻣﻨﻬدم ﮔردﻳد‪.‬‬ ‫در سال ‪1960‬م‪ .‬فراﻧسﻪ اوﻟﻴﻦ بﻢ اتﻮﻣﻰ خﻮﻳش را در صحراى افرﻳقا آزﻣاﻳش ﻧﻤﻮد و بﻪ سرعت‬ ‫راه رشد و اﻧکشاف را در پﻴش ﮔرفت‪ .‬اﻣروز فراﻧسﻪ در پﻬﻠﻮى جرﻣﻨﻰ و ساﻳر کشﻮرﻫاى‬ ‫اروپاﻳﻰ براى وحدت و ﻳﮕاﻧﻪﮔﻰ اروپا سعﻰ و تﻼش ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫جﻤﻬﻮرى فراﻧسﻪ ﻣتشکﻞ از ‪ 22‬وﻻﻳت و ‪ 96‬وﻟسﻮاﻟﻰ ﻣﻰباشد؛ ﻫﻢچﻨان ‪ %75‬ﻧفﻮس فراﻧسﻪ در‬ ‫شﻬرﻫا و ‪ %25‬در روستاﻫا بﻪسر ﻣﻰبرﻧد‪ .‬در فراﻧسﻪ رئﻴس جﻤﻬﻮر از طرﻳق اﻧتخابات از طرف‬ ‫ﻣردم براى ﻣدت پﻨج سال اﻧتخاب ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫صدراعظﻢ در فراﻧسﻪ از طرﻳق ائتﻼف احزابﻰ کﻪ بﻴشترﻳﻦ کرسﻰ را در پارﻟﻤان کسب ﻧﻤاﻳﻨد‬ ‫اﻧتخاب ﻣﻰﮔردد‪ .‬پارﻟﻤان فراﻧسﻪ دو جرﮔﻪ دارد‪ :‬اول وﻟسﻰ جرﮔﻪ (‪)National Assembly‬‬ ‫کﻪ ‪ 577‬عضﻮ دارد و از طرف ﻣردم اﻧتخاب ﻣﻰشﻮد و ﻣﻴعاد کار آنﻫا پﻨج سال ﻣﻰباشد‪ .‬دوم‬ ‫ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ ﻳا ﻣجﻠس سﻨا (‪ )Senate‬کﻪ ‪ 321‬عضﻮ دارد‪ .‬اﻧتخاب اعضاى ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ از‬ ‫طرف اﻧجﻤﻨﻰ بﻪﻧام ‪ Electoral college‬براى ﻣدت ‪ 9‬سال صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪ .‬وﻟسﻰ جرﮔﻪ‬ ‫و ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ در فراﻧسﻪ ﻫرکدام رﻳﻴسﻫاى ﻣستقﻞ خﻮد را دارﻧد‪ .‬رئﻴس جﻤﻬﻮر ﻣﻰتﻮاﻧد‬ ‫وﻟسﻰ جرﮔﻪ را ﻣﻨحﻞ کﻨد‪ .‬رئﻴس ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ صﻼحﻴت دارد در غﻴاب رئﻴس جﻤﻬﻮر‪،‬‬ ‫وظاﻳف رﻳاست جﻤﻬﻮرى را پﻴش ببرد‪.‬‬ ‫در فراﻧسﻪ احزاب ﻣتعدد سﻴاسﻰ فعاﻟﻴت دارﻧد‪ ،‬بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣثال ﻣﻰتﻮان از حزب کﻤﻮﻧست‬ ‫فراﻧسﻪ‪ ،‬رادﻳکال چپ‪ ،‬جﻤﻬﻮرى خﻮاه‪ ،‬جﻨبش فراﻧسﻪ‪ ،‬جبﻬﺔ ﻣﻠﻰ‪ ،‬غورځنگ ﻣﻠﻰ‪ ،‬جﻨبش‬ ‫اصﻼح طﻠبان‪ ،‬حزب سﻮسﻴاﻟﻴست وغﻴره ﻧام برد‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ در جﻤﻠﺔ ﻫفت کشﻮر صﻨعتﻰ جﻬان قرار دارد‪ .‬داراى اقتصاد اﻧکشاف ﻳافتﻪ ﻣﻰباشد و‬ ‫تﻤام سکتﻮرﻫاى اقتصادى آن بﻪ طﻮر ﻣتﻮازن رشد و اﻧکشاف ﻧﻤﻮده است‪.‬‬

‫‪173‬‬

‫در فراﻧسﻪ اﻣروز سﻬﻢ دوﻟت در اقتصاد بﻪ تدرﻳج کﻢ ﻣﻰﮔردد؛ وﻟﻰ با وجﻮد آن ﻫﻢ دوﻟت‬ ‫فراﻧسﻪ در شبکﻪﻫاى راه آﻫﻦ‪ ،‬تأسﻴسات برق‪ ،‬خطﻮط ﻫﻮاﻳﻰ‪ ،‬ﻣخابرات سرﻣاﻳﻪ ﮔذارى ﻧﻤﻮده‪،‬‬ ‫ﻣﻰخﻮاﻫد در پروژهﻫاى بﻨﻴادى اقتصادى کﻪ جﻨبﻪ عام اﻟﻤﻨفعﻪ دارد حضﻮر خﻮد را حفظ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫در بخش صﻨعت‪ ،‬فراﻧسﻪ ﻣاشﻴﻦ آﻻت زراعتﻰ‪ ،‬ساﻣان آﻻت راه آﻫﻦ‪ ،‬طﻴارات ﻣﻴراژ‪ ،‬جﮕﻮار‪،‬‬ ‫تراﻧسال‪ ،‬کاﻧکﻮرد‪ ،‬اﻳربس ‪ ،Air-Bus‬ﻫﻠﻴکﻮپترﻫا‪ ،‬ﻣﻮتر‪ ،‬پرزهﻫاى وساﻳﻞ تراﻧسپﻮرتﻰ‪ ،‬تکﻨاﻟﻮژى‬ ‫تﻮﻟﻴد برق‪ ،‬ساﻣان آﻻت و وساﻳﻞ ساختﻤاﻧﻰ‪ ،‬کﻤپﻴﻮتر‪ ،‬رادﻳﻮ‪ ،‬تﻠﻮﻳزﻳﻮن‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬وساﻳﻞ‬ ‫زﻳﻨتﻰ‪ ،‬عطرﻳات وغﻴره را تﻮﻟﻴد ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ از جﻤﻠﻪ کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ است کﻪ از اول جﻨﻮرى ‪ 1999‬ﻣﻴﻼدى پﻮل واحد اروپا (اﻳرو)‬ ‫را بﻪ حﻴث واحد پﻮﻟﻰ خﻮﻳش قبﻮل ﻧﻤﻮده است‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول راجع بﻪ سابقﺔ تارﻳخﻰ و ﮔروه دوم در ﻣﻮرد‬ ‫ﻣﻮقعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس‪ ،‬دﻳﻦ و زبان ﻣردم فراﻧسﻪ باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﻪ را در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ .1‬فراﻧسﻪ در ﮔذشتﻪ بﻪ کدام ﻧام ﻳاد ﻣﻰﮔردﻳد؟‬ ‫‪ .2‬در قرن ﻫشتﻢ ﻣﻴﻼدى فراﻧسﻪ کدام کشﻮرﻫاى اروپاﻳﻰ را تصرف ﻧﻤﻮد؟‬ ‫‪ .3‬اﻧقﻼب کبﻴر فراﻧسﻪ در کدام سال بﻪ وقﻮع پﻴﻮست؟‬ ‫‪ .4‬در جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ فراﻧسﻪ تﻮسط ﻧﻴروﻫاى کدام کشﻮر اشغال ﮔردﻳد؟‬ ‫‪ .5‬فراﻧسﻪ بعد از جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم کدام ﻣستعﻤرات خﻮد را از دست داد؟‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان راجع بﻪ دستآوردﻫاى اﻧقﻼب کبﻴر فراﻧسﻪ ﻣطاﻟبﻰ تﻬﻴﻪ و در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪174‬‬

‫درس چﻬﻞ و سﻮم‬

‫دوﻟت شاﻫﻰ اﻧﮕﻠستان‬

‫در اﻳﻦ درس در ﻣﻮرد تارﻳخ‬ ‫اﻧﮕﻠستان و ﻣطاﻟبﻰ ﻣﻬﻢ دﻳﮕر‬ ‫آشﻨا ﻣﻰشﻮﻳد‪.‬‬

‫اﻧﮕﻠستان‪ ،‬کشﻮرى است کﻪ در شﻤال بحﻴرة اﻧتﻼﻧتﻴك ﻣﻮقعﻴت داشتﻪ و در جﻨﻮب با کاﻧال‬ ‫اﻧﮕﻠﻨد‪ ،‬در شرق با بحﻴرة شﻤال و در غرب با اﻳرﻟﻨد سرحد ﻣشترك دارد‪ .‬اﻧﮕﻠستان از ﻟحاظ‬ ‫ساخت طبﻴعﻰ بﻪ سﻪ قسﻤت تقسﻴﻢ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫اول اسﻜاتﻠﻨد‪ :‬اﻳﻦ ﻣﻨطقﻪ در شﻤال اﻧﮕﻠستان ﻣﻮقعﻴت داشتﻪ و کﻮﻫستاﻧﻰ ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫دوم اﻳرﻟﻨد شﻤاﻟﻰ ﻳا اوﻟستر ‪ :Ulster‬ﻣﻨطقﻪ اوﻟستر در قسﻤت شﻤال شرق جزﻳرة اﻳرﻟﻨد واقع‬ ‫است کﻪ ﻣرکز آن بﻠفاست ﻧام دارد‪.‬‬ ‫سﻮم ﻣﻨﻄﻘﻪ وﻳﻠز‪ :‬وﻳﻠز قسﻤت جﻨﻮب جزاﻳر اﻧﮕﻠستان را تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠستان سرزﻣﻴﻨﻰ است کﻪ داراى جزاﻳر کﻼن و کﻮچك ﻣﻰباشد و بﻪ ﻫﻤﻴﻦ اساس ﮔاﻫﻰ‬ ‫اﻧﮕﻠستان را بﻪﻧام کشﻮرى(جزاﻳر) ﻣﻰشﻨاسﻨد‪.‬‬ ‫‪ 72%‬ﻣردم اﻧﮕﻠستان ﻣسﻴحﻰ و ‪ 25%‬پﻴرو ساﻳر ادﻳان از جﻤﻠﻪ اسﻼم ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠستان از ﻟحاظ ادارى بﻪ چﻬار وﻻﻳت بزرگ اﻧﮕﻠﻨد ‪ England‬وﻳﻠز ‪ Wales‬اسکاتﻠﻨد‬ ‫‪ Scotland‬و اﻳرﻟﻨد شﻤاﻟﻲ ‪ Northern Ireland‬تقسﻴﻢ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫‪175‬‬

‫سرزﻣﻴﻦ اﻧﮕﻠستان از ﮔذشتﻪﻫاى دور ﻣسکﻮﻧﻰ بﻮده است‪ .‬در ختﻢ دورة ﻳخ بﻨدان دو قبﻴﻠﺔ‬ ‫جداﮔاﻧﻪ ﻫﻤراى ﻣﻮاشﻰ خﻮد ﻳکجا از خاك اسپاﻧﻴا اﻣروزى بﻪ‬ ‫اﻧﮕﻠستان ﻣﻬاجرت ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬باستاﻧشﻨاسان ﻣردم اﻳﻦ قبﻴﻠﻪ را بﻪﻧام‬ ‫اﻳبرى ﻣﻰشﻨاسﻨد‪.‬‬ ‫در قرنﻫاى ‪ 4 -6‬ق‪.‬م‪ .‬اقﻮام سﻠت ‪ Celt‬از اسپاﻧﻴا جﻬت‬ ‫بﻪ دست آوردن اراضﻰ و ﻣﻮاشﻰ بﻪ اﻧﮕﻠﻨد سرازﻳر شدﻧد و‬ ‫اﻳبرىﻫا را از آن سرزﻣﻴﻦ بﻴرون راﻧدﻧد و آخرﻳﻦ ﻫجﻮم اقﻮام‬ ‫سﻠت باﻻى اﻧﮕﻠﻨد در ‪ 75‬ق‪.‬م صﻮرت ﮔرفت‪.‬‬ ‫دﻳﻮﻳد کﻤرون صدراعظﻢ اﻧﮕﻠستان‬ ‫پﻨجاه و پﻨج سال قبﻞ از ﻣﻴﻼد سزار ژوﻳﻮس بﻪ اﻣﻴد کسب و‬ ‫حصﻮل اراضﻰ باﻻى اﻧﮕﻠﻨد حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻣﮕر تشدﻳد حﻤﻼت روﻣﻴان در سال ‪ 43‬ﻣﻴﻼدى بر‬ ‫اﻧﮕﻠﻨد صﻮرت ﮔرفت‪.‬‬ ‫باﻵخره در قرن پﻨجﻢ ﻣﻴﻼدى قدرت روﻣﻰﻫا رو بﻪ ضعف ﻧﻬاد؛ بﻪ ﻫﻤﻴﻦ سبب اقﻮام اﻧﮕﻠﻮؤساکسﻮن‬ ‫از خاك جرﻣﻨﻰ بﻪ اﻧﮕﻠﻨد ﻫجﻮم بردﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠﻮﻫا و ساکسﻮنﻫا در ‪ 829‬م‪ .‬وحدت اﻧﮕﻠﻨد را تأﻣﻴﻦ‬ ‫ﻧﻤﻮدﻧد و ساکﻨان آن بﻪ اﻧتخاب ﻳك پادشاه ﻣﻮافق شدﻧد‪ .‬بعد ژرﻣﻦﻫا باﻻى اﻧﮕﻠﻨد حﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮده و‬ ‫بﻪ ﻣقاوﻣت شدﻳد روبﻪرو شدﻧد و تﻨﻬا قسﻤتﻫاى شرق و شﻤال اﻧﮕﻠﻨد را تصرف کردﻧد‪.‬‬ ‫در اواﻳﻞ قرن ‪13‬م‪ .‬پادشاه اﻧﮕﻠﻨد بعضﻰ حقﻮق ﻣدﻧﻰ و سﻴاسﻰ را بﻪ رسﻤﻴت شﻨاخت‪ ،‬فراﻣﻴﻨﻰ‬ ‫صادر ﻧﻤﻮد کﻪ از ﻧظر ﻣحتﻮا با ﻣقتضﻴات ﻧﻬادﻫاى ﻣدﻧﻰ اﻣروز شباﻫت داشت‪ .‬اشراف‪ ،‬زﻣﻴﻦ‬ ‫داران و روحاﻧﻴﻮن ﻫﻤبستﻪﮔﻰ خﻮﻳش را با پادشاه اعﻼن ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬در پﻬﻠﻮى جرﮔﺔ اشراف‪،‬‬ ‫جرﮔﺔعﻮام ﻧﻴز تأسﻴس ﮔردﻳد‪ .‬در سال ‪1485‬م‪ .‬ﻫاﻧرى از خاﻧﻮاده ﻳتﻮدور بر اﻧﮕﻠﻨد حاکﻢ شد‪.‬‬ ‫شاﻫان ﻳتﻮدور ‪ 120‬سال بر اﻧﮕﻠستان حکﻮﻣت کردﻧد‪ ،‬اصﻼحات زﻳاد دﻳﻨﻰ و اجتﻤاعﻰ را بﻪ‬ ‫وجﻮد آوردﻧد‪ ،‬کﻠﻴسا را از کﻠﻴساى روم جدا و اﻳرﻟﻨد را با اﻧﮕﻠستان ﻳکجا ﻧﻤﻮدﻧد‪.‬‬ ‫در سال ‪1558‬م‪ .‬ﻣﻠکﻪ اﻟﻴزابت اول حکﻤران اﻧﮕﻠستان شد و اﻧﮕﻠستان را بﻪ ﻳکﻰ از قدرتﻫاى‬ ‫اقتصادى و ﻧظاﻣﻰ عصر خﻮﻳش تبدﻳﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠستان با فراز و ﻧشﻴب زﻳاد تارﻳخﻰ طﻰ قرون ﻣتﻤادى‪ ،‬در دوران ﻣعاصر دو جﻨگ جﻬاﻧﻰ‬ ‫را سپرى ﻧﻤﻮد‪ .‬بعد از ختﻢ جﻨگ جﻬاﻧﻰ دوم در سال ‪1949‬م‪ .‬اﻧﮕﻠﻴس و اﻣرﻳکا بﻪخاطر ﻣقابﻠﻪ‬ ‫قدرت روز افزون کﻤﻮﻧﻴستﻫا پﻴﻤان اﻧتﻼﻧتﻴك شﻤاﻟﻰ (ﻧاتﻮ) را اﻳجاد ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬اﻧﮕﻠستان در‬ ‫‪176‬‬

‫‪1957‬م اوﻟﻴﻦ بﻢ اتﻮﻣﻰ خﻮد را آزﻣاﻳش کرد و در ‪1976‬م‪ .‬عضﻮﻳت بازار ﻣشترك اروپا را‬ ‫حاصﻞ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫حکﻮﻣت اﻧﮕﻠستان‪ ،‬شاﻫﻰ ﻣشروطﻪ ‪ Constitutional Monarchy‬بﻮده برخﻼف دﻳﮕر‬ ‫کشﻮرﻫاى جﻬان‪ ،‬قاﻧﻮن اساسﻰ تصﻮﻳب شده واحد ﻧدارد‪ .‬ﻣﮕر اساس ﻧاﻣﻪﻫا‪ ،‬ﻟﻮاﻳح‪ ،‬قﻮاﻧﻴﻦ‬ ‫و فﻴصﻠﻪﻫاى وﻟسﻰ جرﮔﻪ را دارا ﻣﻰباشد کﻪ ﻣﻨحﻴث قاﻧﻮن اساسﻰ از آن کار ﮔرفتﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫پس ﻣﻼحظﻪ ﻣﻰتﻮاﻧﻴﻢ کﻪ قاﻧﻮن اساسﻰ اﻧﮕﻠﻴس ﻣجﻤﻮعﻪﻳﻰ است کﻪ ﻧظر بﻪ شراﻳط سﻴاسﻰ و‬ ‫تحﻮﻻت اجتﻤاعﻰ در آن تغﻴﻴرات وارد شده ﻣﻰتﻮاﻧد و برخﻰ قسﻤتﻫاى آن تﻮسط تصاﻣﻴﻢ‬ ‫وﻟسﻰ جرﮔﻪ ﻟغﻮ وﻳا تجدﻳد شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪.‬‬ ‫ﻧظام پارﻟﻤاﻧﻰ اﻧﮕﻠﻴس بﻪ اساس کدام قاﻧﻮﻧﻰ تدوﻳﻦ شده بﻪ وجﻮد ﻧﻴاﻣده‪ ،‬بﻠکﻪ ﻧتﻴجﺔ تکاﻣﻞ‬ ‫تدرﻳجﻰ قرون ﻣتﻤادى ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫پادشاﻫﻰ در اﻧﮕﻠستان ﻣﻴراثﻰ ﻣﻰباشد با وجﻮد آنکﻪ در چﻬار دﻫﺔ ﮔذشتﻪ ﻣردم ساﻻرى‪،‬‬ ‫قدرت پارﻟﻤان اﻣتﻴازات ﻣقام سﻠطﻨت را ﻣحدود و کﻢ ساختﻪ است باز ﻫﻢ‪ ،‬خاﻧدان حاکﻢ‬ ‫شاﻫﻰ داراى اﻣتﻴازات زﻳاد ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫در اﻧﮕﻠستان اﻣروزى ﻣﻠکﺔ برﻳتاﻧﻴا با داشتﻦ بعضﻰ صﻼحﻴتﻫاى تشرﻳفاتﻰ سﻤبﻮل وحدت‬ ‫ﻣﻠﻰ بﻮده در ضﻤﻦ رﻫبر دوﻟت‪ ،‬تﻨظﻴﻢ کﻨﻨده ﻧظام و تصﻤﻴﻢ ﮔﻴر ﻧﻬاﻳﻰ ﻣﻰباشد‪ .‬قﻮاﻧﻴﻦ را‬ ‫تﻮشﻴح‪ ،‬حکﻢ صﻠح و جﻨگ را صادر‪ ،‬کشﻮرﻫا را بﻪ رسﻤﻴت شﻨاختﻪ‪ ،‬قرادادﻫا و کﻨﻮاسﻴﻮنﻫا‬ ‫را قبﻮل و ﻳا رد‪ ،‬وﻟسﻰ جرﮔﻪ را بﻪ حاﻟت تعﻠﻴق و ﻫﻢ بﻪ ﻣشﻮره صدراعظﻢ ﻣﻠغا ﻣﻰسازد‪.‬‬ ‫پستﻫا و ﻣقاﻣات بزرگ و ﻣﻬﻢ ﻣﻠکﻰ‪ ،‬قضاﻳﻰ و سﻴاسﻰ را تعﻴﻴﻦ‪ ،‬اﻟقاب اشرافﻰ را تﻮزﻳع‬ ‫و صدراعظﻢ را اﻧتخاب ﻣﻰکﻨد‪ ،‬وزﻳران کابﻴﻨﻪ بﻪ خﻮاست صدراعظﻢ از طرف ﻣﻠکﻪ اﻧتخاب‬ ‫ﻣﻰشﻮد‪ .‬تعداد زﻳادى وزﻳران اﻧﮕﻠﻴس عضﻮﻳت وﻟسﻰ جرﮔﻪ ‪ House of Coomons‬و‬ ‫باقﻲﻣاﻧده عضﻮﻳت ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ ‪ House of Lords‬را دارا ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫پارﻟﻤان اﻧﮕﻠستان دو جرﮔﻪ دارد‪ :‬اول‪ ،‬وﻟسﻰ جرﮔﻪ ﻳا ﻣجﻠس عﻮام کﻪ ‪ 659‬عضﻮ دارد و‬ ‫اعضاى آن از طرﻳق اﻧتخابات براى ﻣدت پﻨج سال اﻧتخاب ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬دوم‪ ،‬ﻣشراﻧﻮ جرﮔﻪ کﻪ‬ ‫‪ 500‬ﻧفر اشراف بﻪ صﻮرت ﻣادام اﻟعﻤر ‪ Life Peers‬عضﻮ آن ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫در اﻧﮕﻠستان احزاب ﻣختﻠف سﻴاسﻰ فعاﻟﻴت دارد کﻪ بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣثال از حزب ﻣحافظﻪ کار‬ ‫‪177‬‬

‫ﻣتحد ‪ ،Conservative and Unionist Party‬حزب دﻣﻮکرات ﻣتحد ‪Democratic‬‬ ‫‪ ،Unionist Party‬حزب کارﮔر ‪ ،Labor Party‬حزب وﻳﻠز ‪ Party of Wales‬و حزب‬ ‫ﻣﻠﻰ اسکاتﻠﻨد ‪ Scottish National Party‬ﻧام برد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠستان ﻳکﻰ از کشﻮرﻫاى بزرگ صﻨعتﻰ جﻬان است کﻪ صﻨاﻳع ﻣﻬﻢ آن را کارخاﻧﻪﻫاى‬ ‫بزرگ و کﻮچك‪ ،‬ﻣاشﻴﻦ آﻻت ﻣختﻠف و پرزهﻫاى آن‪ ،‬ساﻣان آﻻت اتﻮﻣاتﻴك‪ ،‬وساﻳط ﻧقﻠﻴﻪ‪،‬‬ ‫طﻴاره ﻫا‪ ،‬کشتﻰﻫاى خﻮرد و بزرگ وساﻳﻞ زراعتﻰ‪ ،‬خطﻮط آﻫﻦ‪ ،‬تﻮﻟﻴد اﻧرژى و تأسﻴسات آن‪،‬‬ ‫وساﻳﻞ ﻣخابرات‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى و غﻴر کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬وساﻳﻞ ساختﻤاﻧﻰ وغﻴره تشکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠستان در ‪ 24‬اکتﻮبر ‪ 1945‬عضﻮﻳت داﻳﻤﻰ شﻮراى اﻣﻨﻴت ﻣﻠﻞ ﻣتحد را کسب ﻧﻤﻮد و درآن‬ ‫شﻮرا حق وﻳتﻮ را دارا ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت داخﻞ صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان بﻪ دو ﮔروه تقسﻴﻢ شﻮﻧد‪ .‬ﮔروه اول در ﻣﻮرد اوﻟﻴﻦ ساکﻨان اﻧﮕﻠستان و ﮔروه دوﻣﻰ‬ ‫در رابطﻪ با تشکﻴﻼت ادارى و جزاﻳر اﻧﮕﻠﻴس باﻫﻢ بحث ﻧﻤﻮده و ﻧتﻴجﺔ آن را در صﻨف ارائﻪ‬ ‫ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫سؤاﻻت‬ ‫‪ -1‬اﻧﮕﻠستان بﻪ چﻨد اﻳاﻟت تقسﻴﻢ شده است؟‬ ‫‪ -2‬در قرن ‪ 13‬کدام تغﻴﻴرات در اﻧﮕﻠستان بﻪ وقﻮع پﻴﻮست؟‬ ‫‪ -3‬ﻣﻠکﻪ در اﻧﮕﻠستان داراى کدام صﻼحﻴتﻫا ﻣﻰباشد؟‬ ‫‪ -4‬صدراعظﻢ در اﻧﮕﻠستان چﻪ وظاﻳف را دارا ﻣﻰباشد؟‬ ‫‪ -5‬صﻨاﻳع ﻣﻬﻢ اﻧﮕﻠﻴس را ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت بﻴرون از صﻨﻒ‬ ‫شاﮔردان از شخصﻴتﻫاى داﻧشﻤﻨد و ﻣﻨابع دست داشتﻪ شان راجع بﻪ تارﻳخ اﻧﮕﻠستان و ﻧظام‬ ‫پارﻟﻤاﻧﻰ ﻣعاصر آن ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻞ ﻧﻤﻮده و آنرا در صﻨف ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪178‬‬

‫بررسﻰ ﻓصﻞ چﻬارم‬ ‫فصﻞ چﻬارم کتاب تارﻳخ صﻨف دوازدﻫﻢ تحت عﻨﻮان روﻳدادﻫاى ﻣﻬﻢ جﻬان در قرن بﻴستﻢ‬ ‫تأﻟﻴف ﮔردﻳده است کﻪ حاوى ﻣطاﻟب ذﻳﻞ ﻣﻰباشد‪ :‬جﻨگ اول جﻬاﻧﻰ و عﻠتﻫاى آن‪،‬‬ ‫جﻨگ دوم جﻬاﻧﻰ‪ ،‬تشکﻴﻞ سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد‪ ،‬تبدﻳﻞ جاپان بﻪ ﻳك قدرت صﻨعتﻰ‪ ،‬فروپاشﻰ‬ ‫اتحاد شﻮروى و ساختارﻫاى سﻴاسﻰ آﻟﻤان‪ ،‬فراﻧسﻪ و اﻧﮕﻠﻴس ﻣﻰباشد‪ .‬در اﻳﻦ کتاب با در‬ ‫ﻧظر داشت عﻨاوﻳﻦ تا حد اﻣکان تﻼش ﮔردﻳده تا راجع بﻪ عﻠﻞ و عﻮاﻣﻞ بحرانﻫاى اقتصادى‬ ‫و سﻴاسﻰ‪ ،‬جﻬان در سالﻫاى ‪1918 ،1914‬م ‪1945 ،1933 -‬م ﻣعﻠﻮﻣات ﻣفﻴد ارائﻪ ﮔردد؛‬ ‫ﻫﻢچﻨان ﻣطاﻟب و ﻣفاﻫﻴﻤﻰ کﻪ بتﻮاﻧد خسارات‪ ،‬ﻧتاﻳج ﻧاﮔﻮار و تﻠفات بزرگ اﻧساﻧﻰ و ﻣاﻟﻰ‬ ‫را در طﻰ دو جﻨگ جﻬاﻧﻰ بﻪ ﻣعرفﻰ بﮕﻴرد‪ .‬در اﻳﻦ فصﻞ‪ ،‬اﻧعکاس ﻳافتﻪ است‪ .‬دوم‪ ،‬ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫فشرده راجع بﻪ تارﻳخ‪ ،‬فرﻫﻨگ‪ ،‬زبان‪ ،‬و ساختارﻫاى سﻴاسﻰ آﻟﻤان‪ ،‬فراﻧسﻪ و اﻧﮕﻠﻴس بﻪ طﻮرى‬ ‫ﻫﻤﻪجاﻧبﻪ ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع بﻨدى شده است‪ .‬ﻣﻮضﻮع دﻳﮕرى کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد ذﻫﻦ شاﮔرد را‬ ‫تحرﻳك و اﻧکشاف دﻫد فروپاشﻰ اتحاد شﻮروى با وجﻮد حاکﻤﻴت بﻰﻧﻬاﻳت پﻴچﻴده و تبدﻳﻞ‬ ‫جاپان بﻪ ﻳك قدرت بزرگ صﻨعتﻰ در ﻣدت زﻣان کﻮتاه و اﻳجاد سازﻣانﻣﻠﻞﻣتحد پس از‬ ‫جﻨگ جﻬاﻧﻰ جﻬت تﻨظﻴﻢ روابط جﻬاﻧﻰ و جﻠﻮﮔﻴرى از فاجعﻪﻫاى بزرگ اﻧساﻧﻰ ﻣﻰباشد‪ .‬اﻣﻴد‬ ‫است اﻳﻦ ﻣطاﻟب در اﻳجاد اﻧﮕﻴزه و بﻠﻨد بردن سطح ﻣعﻠﻮﻣات و ﻣﻬارتﻫاى شاﮔردان ﻣفﻴد و‬ ‫ﻣﻮثر باشد‪.‬‬

‫‪179‬‬