History 12 [12]

Citation preview

‫تارﻳخ‬ ‫دولسم ټول‪／‬ی‬ ‫تاريخ‪ -‬دولسم ټولګی‬ ‫ﻫـ ‪ .‬ش‬

‫د پوهن‪ ３‬وزارت‬

‫ملي سرود‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پ‪＋‬ـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫د پﻮﻫﻨ‪ ３‬وزارت‬

‫تـارﻳــخ‬ ‫دولسم ！ﻮلگی‬

‫د چاپ کال ‪ 1398‬هـ ش‬

‫الف‬

‫د تاب ان ت او‬

‫‪--------------------------------------------------------------------‬‬‫مضمون‪ :‬تاريخ‬ ‫مؤلفين‪ :‬د تعليمي نصاب د تاريخ زده ک‪７‬و د څانګې علمي او مسلکي غ‪７‬ي‬ ‫اډيټ کوونکي‪ :‬د پښتو ژبې د اډيټ د څانګې علمي او مسلکي غ‪７‬ي‬ ‫ټولګی‪ :‬دولسم‬ ‫د متن ژبه‪ :‬پښتو‬ ‫انکشاف ورکوونکی‪ :‬د تعليمي نصاب د پراختيا او درسي کتابونو د تاليف لوی رياست‬ ‫خپروونکی‪ :‬د پوهنې وزارت د اړيکو او عامه پوهاوي رياست‬ ‫د چاپ کال‪ ١٣٩٨ :‬هجري شمسي‬ ‫برېښناليک پته‪[email protected] :‬‬ ‫‪--------------------------------------------------------------------‬‬‫د درسي کتابونو د چاپ‪ ،‬وېش او پلورلو حق د افغانستان اسالمي جمهوريت د پوهنې وزارت سره‬ ‫محفوظ دی‪ .‬په بازار کې يې پلورل او پېرودل منع دي‪ .‬له سرغ‪７‬وونکو سره قانوني چلندکې‪８‬ي‪.‬‬

‫ب‬

‫د پوهنې د وزير پيغام‬ ‫اقرأ باسم ربک‬ ‫د لوی او بښونکي خدایﷻ شکر په ځای کوو‪ ،‬چې موږ ته يې ژوند رابښلی‪ ،‬او د لوست او ليک‬ ‫له نعمت څخه يې برخمن کړي يو‪ ،‬او د اللّٰه تعالی پر وروستي پیغمرب محمد مصطفی چې الهي‬ ‫لومړنی پیغام ورته لوستل و‪ ،‬درود وايو‬ ‫څرنگه چې ټولو ته ښکاره ده ‪ ۱۳۹۷‬هجري ملريز کال د پوهنې د کال په نامه ونومول شو‪ ،‬له دې امله‬ ‫به د گران هېواد ښوونيز نظام‪ ،‬د ژورو بدلونونو شاهد وي ښوونکی‪ ،‬زدهکوونکی‪ ،‬کتاب‪ ،‬ښوونځی‪،‬‬ ‫اداره او د والدينو شوراگانې د هېواد د پوهنيز نظام شپږگوين بنسټيز عنارص بلل کيږي‪ ،‬چې د هېواد‬ ‫د ښوونې او روزنې په پراختيا او پرمختيا کې مهم رول لري په داسې مهم وخت کې د افغانستان د‬ ‫پوهنې وزارت د مرشتابه مقام‪ ،‬د هېواد په ښوونيز نظام کې د ودې او پراختیا په لور بنسټيزو بدلونونو‬ ‫ته ژمن دی‬ ‫له همدې امله د ښوونيز نصاب اصالح او پراختيا‪ ،‬د پوهنې وزارت له مهمو لومړيتوبونو څخه دي همدارنګه‬ ‫په ښوونځيو‪ ،‬مدرسو او ټولو دولتي او خصويص ښوونيزو تأسيساتو کې‪ ،‬د دريس کتابونو محتوا‪ ،‬کيفيت او‬ ‫توزېع ته پاملرنه د پوهنې وزارت د چارو په رس کې ځای لري موږ په دې باور يو‪ ،‬چې د باکيفيته دريس‬ ‫کتابونو له شتون پرته‪ ،‬د ښوونې او روزنې اسايس اهدافو ته رسېدلی نشو‬ ‫پورتنيو موخو ته د رسېدو او د اغېزناک ښوونيز نظام د رامنځته کولو لپاره‪ ،‬د راتلونکي نسل د روزونکو‬ ‫په توگه‪ ،‬د هېواد له ټولو زړه سواندو ښوونکو‪ ،‬استادانو او مسلکي مديرانو څخه په درناوي هيله کوم‪،‬‬ ‫چې د هېواد بچيانو ته دې د دريس کتابونو په تدريس‪ ،‬او د محتوا په لېږدولو کې‪ ،‬هيڅ ډول هڅه او‬ ‫هاند ونه سپموي‪ ،‬او د يوه فعال او په ديني‪ ،‬ميل او انتقادي تفکر سمبال نسل په روزنه کې‪ ،‬زيار او‬ ‫کوښښ وکړي هره ورځ د ژمنې په نوي کولو او د مسؤوليت په درک رسه‪ ،‬په دې نيت لوست پیل‬ ‫کړي‪ ،‬چې د نن ورځې گران زدهکوونکي به سبا د يوه پرمختليل افغانستان معامران‪ ،‬او د ټولنې متمدن‬ ‫او گټور اوسېدونکي وي‬ ‫همدا راز له خوږو زده کوونکو څخه‪ ،‬چې د هېواد ارزښتناکه پانگه ده‪ ،‬غوښتنه لرم‪ ،‬څو له هر فرصت‬ ‫څخه گټه پورته کړي‪ ،‬او د زده کړې په پروسه کې د ځريکو او فعالو گډونوالو په توګه‪ ،‬او ښوونکو ته‬ ‫په درناوي رسه‪ ،‬له تدریس څخه ښه او اغېزناکه استفاده وکړي‬ ‫په پای کې د ښوونې او روزنې له ټولو پوهانو او د ښوونيز نصاب له مسلکي همکارانو څخه‪ ،‬چې د‬ ‫دې کتاب په ليکلو او چمتو کولو کې يې نه ستړې کېدونکې هلې ځلې کړې دي‪ ،‬مننه کوم‪ ،‬او د لوی‬ ‫خدایﷻ له دربار څخه دوی ته په دې سپيڅلې او انسان جوړوونکې هڅې کې بريا غواړم‬ ‫د معياري او پرمختليل ښوونيز نظام او د داسې ودان افغانستان په هیله چې وگړي ېې خپلواک‪ ،‬پوه‬ ‫او سوکاله وي‬ ‫د پوهنې وزير‬ ‫دکتور محمد مريويس بلخي‬

‫ج‬

‫فﻬرست‬ ‫سرلﻴک‪............................................................................................................‬مخ‬ ‫لوم‪７‬ی څپرکی‪ :‬د افغانستان بيا راژوندي کول‪١ ...............................................................‬‬ ‫د لوم‪７‬ی څپرکې موخې‪۲ .....................................................................................‬‬ ‫لوم‪７‬ی لوست‪ :‬د احمد شاه بابا واک ته له رسېدو څخه وړاندې د افغانستان سياسي او ټولنيز حالت ‪٣ ......‬‬ ‫دويم لوست‪ :‬احمد شاه بابا او د مرکزي دولت ټينګښت ‪١٠-٧...............................................‬‬ ‫دريم لوست‪ :‬د احمد شاه بابا پوځي سوقيات ‪١٦-١١ ........................................................‬‬ ‫څلورم لوست‪ :‬د احمد شاه بابا ځايناستي‪ ،‬د تيمور شاه پاچاهي ‪١٧ ...................... ١٧٧٣-١٧٩٣‬‬ ‫د زمانشاه پاچاهي (‪١٨٠١ -١٧٩٣‬م) ‪١٨...................................................................‬‬ ‫د شاه محمود ابدالي پاچاهي(‪١٨٠۴ -١٨٠١‬م) ‪۲٠ .........................................................‬‬ ‫پنځم لوست‪ :‬دشاه شجاع لوم‪７‬ن‪ ９‬پاچاهي ( ‪١٨٠٩ -١٨٠۴‬م) ‪۲١ .........................................‬‬ ‫د شاه محمود دويم ځل پاچاهي( ‪١٨١٨ -١٨٠٩‬م) ‪۲۲ ..................................................‬‬ ‫شپ‪８‬م لوست‪ :‬دسياليو او اختالفاتو منځ ته راتګ ‪۲٥ .........................................................‬‬ ‫اووم لوست‪ :‬دواک لې‪８‬د او السوهنې (‪١٨٣۴ -١٨١٨‬م) ‪۲٩ .............................................‬‬ ‫اتم لوست‪ :‬شاه شجاع او ملي پاڅون ‪٣٣ .....................................................................‬‬ ‫نهم لوست‪ :‬د امير دوست محمد خان دويمه پاچاهي ‪٣٧ ...................................................‬‬ ‫لسم لوست‪ :‬د امير شيرعلي خان لوم‪７‬نی سلطنت(‪١٨٦٦ -١٨٦٣‬م) ‪۴١ ................................‬‬ ‫د امير محمد افضل خان سلطنت (‪١٨٦٧ -١٨٦٦‬م) ‪۴۲ ................................................‬‬ ‫د امير محمد اعظم خان سلطنت(‪١٨٦٨ -١٨٦٧‬م) ‪۴٣ ................................................‬‬ ‫يوو لسم لوست‪ :‬د امير شير علي خان دويمه پاچاهي (‪١٨٧٩ -١٨٦٨‬م) ‪۴٥ ............................‬‬ ‫دوولسم لوست‪ :‬د امير محمد يعقوب خان سلطنت(مارچ‪ -‬اکتوبر‪١٨٧٩‬م) ‪۴٩...........................‬‬ ‫ديار لسم لوست‪ :‬د مرکزي دولت ټينکښت(‪١٩٠١ -١٨٨٠‬م) ‪٥٣ .........................................‬‬ ‫څوارلسم لوست‪ :‬د معاهدو السليک ‪٥٩.....................................................................‬‬ ‫پنځلسم لوست‪ :‬د امير حبيب اهلل خان سلطنت(‪١٩١٩-١٩٠١‬م) ‪٦١......................................‬‬ ‫شپاړسم لوست‪ :‬د مشروطيت نهضتونه ‪٦٥ ..................................................................‬‬ ‫د لوم‪７‬ي څپرکي بيا کتنه ‪٦٩ ..................................................................................‬‬ ‫دويم څپرکی‪ :‬د خپلواک‪ ９‬له ګټلو څخه د جمهوري د نظام تر پايه پورې (‪١٩٧٨ -١٩١٩‬م) ‪٧١ ..........‬‬ ‫د دويم څپرکي موخې ‪٧۲ ....................................................................................‬‬ ‫اوولسم لوست‪ :‬د هېواد په خپلواک‪ ９‬کې د امان اهلل خان ونډه (فبروري ‪ -١٩١٩‬جنوري‪١٩۲٩‬م) ‪٧٣ ....‬‬

‫د‬

‫اتلسم لوست‪ :‬د هېواد د خپلواک‪ ９‬درې ګونې مورچلونه ‪٧٧ .................................................‬‬ ‫نولسم لوست‪ :‬اصالحات او ريفورم (‪١٩۲٨ -١٩۲١‬م) ‪٨١ ...............................................‬‬ ‫شلم لوست‪ :‬د غازي شاه امان اهلل خان اروپايې سفر(‪١٩۲٧‬م‪١٣٠٦ /‬هجري ٍ‬ ‫شمسي) ‪٨٥ ................‬‬ ‫يو ويشتم لوست‪ :‬د اصالحاتو پر وړاندې غبرګون ‪٨٩ ........................................................‬‬ ‫دوه ويشتم لوست‪ :‬د بحران پای او د قدرت ټينګښت (‪١٩۲٩‬م‪١٣٠٨ /‬هجري شمسي) ‪٩٣ .............‬‬ ‫در ويشتم لوست‪ :‬د اصولنامې ترتيب او تدوين ‪٩٧ ..........................................................‬‬ ‫څلور ويشتم لوست‪ :‬د محمد ظاهر شاه سلطنت ‪١٠١ ........................................................‬‬ ‫پنځه ويشتم لوست‪ :‬لوم‪７‬نی پنځه کلن پالن (‪١٩٥٦‬م‪١٣٣٥ /‬هجري شمسي) ‪١٠٥.......................‬‬ ‫شپ‪ ８‬ويشتم لوست‪ :‬د ديموکراس‪ ９‬لسيزه (‪١٣٥۲ -١٣۴٣‬هجري شمسي) ‪١٠٧ ...........................‬‬ ‫اوه ويشتم لوست‪ :‬په جمهوريت باندې د سلطنتي رژيم د بدليدو الملونه ‪١١١ ................................‬‬ ‫اته ويشتم لوست‪ :‬د(‪١٣٥۲‬لمريز کال) د چنګاښ د ‪ ۲٦‬مې کودتاه ‪١١٣ ...................................‬‬ ‫د دويم څپرکي بيا کتنه ‪١١٥...................................................................................‬‬ ‫درېيم څپرکی‪ :‬د افغانستان ګاونډي هېوادونه ‪١١٦ ............................................................‬‬ ‫د درېيم څپرکی موخې ‪١١٦ ..................................................................................‬‬ ‫نه ويشتم لوست‪ :‬د پاکستان اسالمي جمهوريت ‪١١٧ ........................................................‬‬ ‫دېرشم لوست‪ :‬د ايران اسالمي جمهوريت ‪١۲١ .............................................................‬‬ ‫يو دېرشم لوست‪ :‬د چين د خلکو جمهوريت ‪١۲٥ ..........................................................‬‬ ‫دوه دېرشم لوست‪ :‬تاجکستان ‪١۲٩..........................................................................‬‬ ‫درې دېرشم لوست‪ :‬ازبکستان ‪١٣٣ .........................................................................‬‬ ‫څلور دېرشم لوست‪ :‬ترکمنستان ‪١٣٧ .......................................................................‬‬ ‫د دريم څپرکي بيا کتنه ‪١۴١ ...................................................................................‬‬ ‫څلورم څپرکی‪ :‬په شلمه پې‪７‬ۍ کې د ن‪７‬ۍ مهمې پېښې ‪١۴۲ .................................................‬‬ ‫د څلورم څپرکي موخې ‪١۴۲ .................................................................................‬‬ ‫پنځه دېرشم لوست‪ :‬لوم‪７‬ۍ ن‪７‬يواله جګ‪７‬ه او د هغې الملونه ‪١۴٣ ............................................‬‬ ‫شپ‪ ８‬دېرشم لوست‪ :‬دويمه ن‪７‬يواله جګ‪７‬ه ‪١۴٩ ................................................................‬‬ ‫اووه دېرشم لوست‪ :‬پر هند او چين باندې د جاپان يرغل ‪١٥٣ ...............................................‬‬ ‫اته دېرشم لوست‪ :‬د ملګرو ملتونو جوړېدنه ‪١٥٧ .............................................................‬‬ ‫نهه درېشم لوست‪ :‬په صنعتي ځواک باندې د جاپان بدلون ‪١٥٩ .............................................‬‬ ‫څلوېښتم لوست‪ :‬د شوروي اتحاد له منځه تلل ‪١٦٣ ........................................................‬‬ ‫يو څلوېښتم لوست‪ :‬د ألمان فدرالي جمهوريت ‪١٦٧ .......................................................‬‬ ‫دوه څلوېښتم لوست‪ :‬د فرانسې جمهوريت ‪١٧١ .............................................................‬‬ ‫درې څلوېښتم لوست‪ :‬د انګلستان شاهي دولت ‪١٧٥ ........................................................‬‬ ‫د څلورم څپرکي بيا کتنه ‪١٧٩ ................................................................................‬‬

‫هـ‬

‫لوم‪７‬ی څپرکی‬ ‫د افغاﻧستان بﻴا را ژوﻧدي کﻮل‬

‫‪1‬‬

‫د څپرکي موخې‬ ‫‪ -١‬د احﻤد شاه بابا واک تﻪ د رس‪５‬دو ＇خﻪ وړاﻧدې د اﻗتصادي‪ ،‬سﻴاسﻲ او ！ﻮﻟﻨﻴز‬ ‫حاﻟت سره پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د افغاﻧستان بﻴاروغاوﻧ‪ ３‬سره پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د احﻤد شاه بابا د شخصﻴت او د ﻫغﻪ د پﻮ‪＄‬ﻲ سﻮﻗﻴاتﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ﻻس‬ ‫تﻪ راوړل‪.‬‬ ‫‪ -٤‬د احﻤد شاه بابا د ‪＄‬اى ﻧاستﻮ او د ﻫغﻮى د واکﻤﻨﻴﻮ سره پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٥‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د پاﻟﻴس‪ ９‬پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات او د ﻫغﻮی پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٦‬د خپﻞ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻲ شخ‪７‬و پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ کﻮل‪.‬‬ ‫‪ -٧‬د ﻣشروطﻴت د خﻮ‪＋＄‬ت سره پ‪５‬ژﻧد‪－‬ﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٨‬د تارﻳخﻲ ﻧﻘشﻮ د رسﻢ کﻮﻟﻮ ﻣﻬارت‪.‬‬ ‫‪ -٩‬پﻪ ﻧﻘشﻮ پﻮﻫ‪５‬دل او د ﻫغﻮ پر ﻣخ د پام وړ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ ＊ﻮدل‪.‬‬ ‫‪ -١٠‬د سﻴاسﻲ او کﻠتﻮري وضعﻴت تحﻠﻴﻞ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻟﻮست‬

‫د احمد شاه بابا واک ته تر رسېدو څخه وړاندې د افغانستان سياسي‪،‬‬ ‫اقتصادي او ټولنيز حالت‬

‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ سﻴاسﻲ‪！ ،‬ﻮﻟﻨﻴز‪ ،‬اﻗتصادي‪،‬‬ ‫خپﻠﻮاکﻲ غﻮ＊تﻮﻧکﻲ خﻮ‪＋＄‬تﻮﻧﻪ او د خﻠکﻮ پﻪ وﻳ‪＋‬ﻮﻧﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د ﻫغﻮی وﻧ‪６‬ه او ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ د افغاﻧستان د بﻴا رغاوﻧی‬ ‫＇خﻪ ﻣخک‪ ３‬ﻣعﻠﻮﻣات درک‪７‬ل شﻲ‪.‬‬

‫باﻳزﻳد اﻧصاري‬

‫د شپاړسﻤﻲ پ‪７５‬ۍ پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬د افغاﻧستان پﻪ ﻧﻨﻪ او گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ک‪ ３‬سﻴاسﻲ ﻧاوړې پ‪ ３＋５‬راﻣﻨ‪＃‬‬ ‫تﻪ شﻮې‪ ،‬چ‪ ３‬دغﻪ گ‪６‬وډۍ د افغاﻧستان پﻪ زﻳان تﻤاﻣ‪ ３‬شﻮې‪ .‬د سﻠطان حسﻴﻦ باﻳﻘرا د ﻣرگ ورستﻪ پﻪ‬ ‫(‪١٥٠٥‬ﻣﻴﻼدي کال) ک‪ ３‬افغاﻧاﻧﻮ خپﻞ ﻣرکزي دوﻟت ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪ ７‬او تجزﻳﻪ غﻮ＊تﻮﻧکﻮ پﻪ ﻫر گﻮډ ک‪３‬‬ ‫پا＇ﻮﻧﻮﻧﻪ پﻴﻞ او ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره پﻪ جگ‪７‬و اختﻪ شﻮل‪ .‬پﻪ (‪١٥٠١‬م‪ ).‬کال شﻴباﻧﻲ دوﻟت پﻪ ﻣاوراﻟﻨﻬر ک‪ ３‬جﻮړ‬ ‫شﻮ‪ .‬پﻪ (‪١٥٠٢‬م‪ ).‬کال ک‪ ３‬پﻪ اﻳران ک‪ ３‬صفﻮي دوﻟت او پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬ﻣغﻮﻟﻲ دوﻟتﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغﻠﻞ‪ ،‬درې واړو‬ ‫ﻧﻮي دوﻟتﻮﻧﻮ د افغاﻧستان پﻪ ختﻴ‪ ،＃‬ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬او شﻤال ک‪ ３‬پﻪ ﻳرغﻠﻮﻧﻮ پﻴﻞ وک‪ ７‬او افغاﻧستان تجزﻳﻪ شﻮ‪ .‬ﻣرکزي‬ ‫دوﻟت ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ او پﻮ‪＄‬ﻲ سﻮﻗﻴاتﻮ افغاﻧستان د جگ‪７‬و پﻪ ډگر بدل ک‪ .７‬ﻳرغﻠگرو دوﻟتﻮﻧﻮ د ډ‪４‬رو ‪＄‬ﻤکﻮ د‬ ‫ﻧﻴﻮﻟﻮ ﻟپاره تﻞ ﻳﻮ پر بﻞ ﻳرغﻠﻮﻧﻪ کﻮل‪ .‬د ﻫغﻮي د حﻤﻠﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ زﻣﻮږ ﻟﻮى او ودان ＊اروﻧﻪ پﻪ کﻨ‪６‬واﻟﻮ بدل شﻮل‪،‬‬ ‫اشغاﻟگرو بﻪ ډول ډول ظﻠﻤﻮﻧﻪ کﻮل‪ ،‬ورځ پﻪ ورځ د خﻠکﻮ کرکﻪ ﻟﻪ ﻫغﻮى ＇خﻪ ډ‪４‬ر‪４‬دﻟﻪ او خﻠکﻮ پﻪ پ＂ﻪ د‬ ‫خپﻠﻮاک‪ ９‬ﻟپاره د استعﻤار پر ضد ﻣبارزه پﻴﻞ ک‪７‬ه‪ .‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟپاره صفﻮﻳان د ﻫرات‪ ،‬اﻧدخﻮى‪ ،‬کﻨدﻫار او‬ ‫بﻠﻮچستان وﻻﻳتﻮﻧﻮ ﻟﻪ پا＇ﻮﻧﻮﻧﻮ سره ﻣخاﻣخ شﻮل او افغاﻧاﻧﻮ ډ‪４‬ر ﻣﻘاوﻣت وک‪ .７‬جگ‪７‬ې دوﻣره کﻠک‪ ３‬وې‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬کﻨدﻫار ＇ﻮ ‪＄‬ﻠﻪ د صفﻮﻳاﻧﻮ ﻻسﻮﻧﻮ تﻪ ﻟﻮ‪４‬ده او ب‪５‬رتﻪ بﻪ افغاﻧﻲ ﻣبارزﻳﻨﻮ ﻧﻴﻮه‪ .‬صفﻮﻳاﻧﻮ ددې پا＇ﻮﻧﻮﻧﻮ د‬ ‫غﻠﻲ کﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻟﻪ ډﻟﻪ ﻳﻴزې وژﻧ‪ ３‬او د شتﻤﻨﻴﻮ ﻟﻪ ﻟﻮ！ﻮﻟﻮ ＇خﻪ کار اخﻴستﻪ‪ ،‬خﻮ د ﻣبارزﻳﻨﻮ پا＇ﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ ！ﻮﻟﻪ‬ ‫ﻣعﻨا غﻠﻲ ﻧﻪ شﻮل او کﻠﻪ چ‪ ３‬بﻪ د خپﻠﻮاک‪ ９‬د ﻣبارزﻳﻨﻮ خﻮ‪＋＄‬ت پﻪ ﻳﻮه ‪＄‬اى ک‪ ３‬غﻠی شﻮ‪ ،‬پﻪ بﻞ ‪＄‬اى ک‪３‬‬ ‫بﻪ ﻳ‪ ３‬بﻴا پﻪ ﻣبارزه پﻴﻞ وک‪ ７‬ﻫﻤداوه چ‪ ３‬د خپﻠﻮاک‪ ９‬خﻮ‪＋＄‬تﻮﻧﻪ ﻳﻮ پﻪ بﻞ پﻴس‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫د روښانيانو خوځښت‪ :‬د دې خﻮ‪＋＄‬ت ﻻر＊ﻮد با ﻳزﻳد اﻧصاري چ‪ ３‬پﻪ پﻴر رو＊ان ﻣشﻬﻮر او‬ ‫د شﻴخ عبداهلل اﻧصاري زوى و چ‪ ３‬د وزﻳرستان پﻪ (کا‪１‬ﻲ گرم) ک‪ ３‬ز‪４８４‬دﻟﻰ دی‪ .‬پﻴررو＊ان د ﻣغﻠﻮل د‬ ‫حکﻮﻣت او د ﻫغﻮ خاﻧاﻧﻮ د ظﻠﻢ او استبداد پر ضد چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣغﻮﻟﻲ دوﻟت سره ﻳ‪ ３‬ﻣرستﻪ کﻮﻟﻪ‪ ،‬خﻠک ﻳ‪３‬‬ ‫ﻣبارزې تﻪ رابﻠﻞ‪ ،‬پﻴررو＊ان ﻳﻮ ﻣتصﻮف او د طر‪４‬ﻘت خاوﻧد و‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻳ‪ ３‬د تﻮچﻲ پﻪ دره ک‪ ３‬پﻪ تبﻠﻴغ پﻴﻞ‬ ‫وک‪ ７‬او وروستﻪ ﻳ‪ ３‬تﻴرا خپﻞ ﻣرکز و！اکﻪ‪ .‬ﻣغﻮﻟﻲ حاکﻤاﻧﻮ د ﻫغﻪ پر ضد اخﻮﻧد دروﻳزه ﻧﻨگرﻫاری تحرﻳک‬ ‫ک‪ ７‬او اخﻮﻧد د روﻳزه د ﻫغﻪ تعﻠﻴﻤات‪ ،‬د اسﻼم د ﻣبﻴﻦ دﻳﻦ پر ضد وبﻠﻞ او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬د (پﻴر تارﻳک) پﻪ ﻧاﻣﻪ‬ ‫ﻳاد ک‪ .７‬پﻪ پاى ک‪ ３‬پﻴر رو＊ان ﻟﻪ ﻣغﻠﻮ سره پﻪ ﻳﻮه جگ‪７‬ه ک‪ ３‬ووژل شﻮ‪ .‬د ﻫغﻪ تر ﻣرگ وروستﻪ ﻳ‪ ３‬زوى جﻼ‬ ‫اﻟدﻳﻦ رﻫبري پر غاړه واخﻴستﻪ پﻪ (‪ )١٦٠٠‬ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣغﻠﻮ سره ډ‪４‬ری جگ‪７‬ې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻟﻪ خﻴبر ＇خﻪ تر تﻴرا او پﻪ سﻬﻴﻞ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کابﻞ او غزﻧﻰ وﻧﻴﻮ‪ .‬جﻼل اﻟدﻳﻦ ﻫﻢ پﻪ جگ‪７‬ه‬ ‫ک‪ ３‬ووژل شﻮ‪ .‬د جﻼل اﻟدﻳﻦ تر ﻣرگ وروستﻪ د پﻴر رو＊ان ﻟﻤسﻰ (حداد) د رﻫبرۍ ﻣﻘام تﻪ ورس‪５‬ده او‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړى د تﻴرا د سﻴﻤ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه جگ‪７‬ه ک‪ ３‬ووژل شﻮ‪ .‬وروستﻪ (عبداﻟﻘادر) د ﻣشرې ﻟپاره و ！اکﻞ شﻮ‪.‬‬ ‫(بﻲ بﻲ عﻼﻳﻲ) د خپﻞ زوى عبداﻟﻘادر سره ﻣرستﻪ کﻮﻟﻪ او ډ‪４‬ر ژر ﻳ‪ ３‬پ‪＋５‬ﻮر وﻧﻴﻮ‪ ،‬خﻮ ډ‪４‬ر وخت ﻻ‬ ‫ﻧﻪ و ت‪５‬ر شﻮى‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻗباﻳﻠﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ب‪ ３‬اتفاﻗﻲ پﻴدا شﻮه‪ .‬پﻪ (‪ )١٦٣٦‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬ﻣغﻠﻮ عبداﻟﻘادر او د‬ ‫ﻫغﻪ ﻣﻮر وﻧﻴﻮﻟﻪ او ﻫﻨدوستان تﻪ ﻳ‪ ３‬تبعﻴد ک‪７‬ل او د رو＊ان ﻣﻠﻲ خﻮ‪＋＄‬ت د ﻣغﻠﻮ او د سﻴﻤﻪ ﻳﻴزو حاکﻤاﻧﻮ‬ ‫د دسﻴسﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ و！کﻮل شﻮ‪.‬‬ ‫د خوشحال خان خټک تر مشرۍ الندې خوځښت‬ ‫د ‪ ١٦‬م‪ .‬پ‪７５‬ۍ پﻪ ﻧﻴﻤاﻳﻲ ک‪ ３‬د خ＂کﻮ ﻗبﻴﻠﻪ پﻪ تدرﻳجﻲ تﻮ‪－‬ﻪ د واک خاوﻧده شﻮه او پﻪ سﻬﻴﻞ ک‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫د ﻧﻮرو ﻗباﻳﻠﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻣﻬﻢ ‪＄‬اى تر ﻻسﻪ ک‪ .７‬پﻪ (‪ )١٥٨٠‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬جﻼ ل اﻟدﻳﻦ ﻣحﻤد اکبر ﻟﻪ ا！ک‬ ‫＇خﻪ تر پ‪＋５‬ﻮره د سﻮداگرﻳزې ﻻرې د اﻣﻨﻴت چارې د خ＂کﻮ ﻗبﻴﻠ‪ ３‬تﻪ وسپارﻟ‪ ３‬او پﻪ بدل ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ورتﻪ ﻟﻪ‬ ‫کارواﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ د ﻣاﻟﻴ‪ ３‬اخﻴستﻠﻮ اﻣتﻴاز ورک‪ ،７‬ﻫﻤدغﻪ اﻣتﻴاز د خ＂کﻮ او‬ ‫ﻳﻮسفزو ترﻣﻨ‪ ＃‬اختﻼف راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪ .７‬د شاه جﻬان د حکﻮﻣت پﻪ وخت‬ ‫ک‪ ３‬د خ＂کﻮ د ﻗﻮم ﻣشري خﻮشحال خان تﻪ ورک‪７‬ل شﻮه‪ ،‬خﻮشحال‬ ‫خان د تﻮري او سﻴاست خاوﻧد او ﻫﻢ غ‪＋‬تﻠﻲ شاعر و‪ .‬خﻮشحال خان ﻟﻪ‬ ‫ﻣغﻮﻟﻲ پاچاﻫاﻧﻮ سره پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬ﻧ‪５‬ک‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬درﻟﻮدې‪ ،‬خﻮ وروستﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د ﻣغﻮﻟﻮ ﻟﻪ دربار سره خ‪７‬ې پ‪７‬ې شﻮې‪ ،‬اورﻧگزﻳب خﻮشحال‬ ‫خان وﻧﻴﻮ او بﻨدي ﻳ‪ ３‬ک‪＇ ،７‬ﻠﻮر کاﻟﻪ وروستﻪ ﻟﻪ زﻧدان ＇خﻪ خﻮش‪ ３‬شﻮ او‬ ‫بﻴرتﻪ ﻳ‪ ３‬د خﻮ‪＋＄‬ت ﻣشري پﻪ غاړه واخستﻠﻪ‪ ،‬پﻪ ‪١٦٧٠ - ١٦٧٨‬م‪.‬‬ ‫کال ک‪ ٤٠ ３‬زره ﻣغﻮﻟﻲ پﻮ‪＄‬ﻴان ﻟﻪ افغاﻧاﻧﻮ سره د تاترې پﻪ جگ‪７‬ه ک‪３‬‬ ‫ووژل شﻮل تر دې ﻣات‪ ３‬وروستﻪ ﻣغﻮﻟﻲ حکﻤراﻧاﻧﻮ د خﻮشحال خان ﻳﻮ‬ ‫زوی ﻫﻨد تﻪ تبعﻴد او وروستﻪ ﻣ‪ ７‬شﻮ او تر دې دردووﻧک‪ ３‬پ‪ ３＋５‬وروستﻪ‬ ‫خﻮشحال خان خ＂ک‬ ‫‪4‬‬

‫خﻮشحال خان ﻫﻢ پﻪ (‪٧٨‬اتﻪ اوﻳا) کﻠﻨ‪ ９‬ک‪ ３‬ﻣ‪ ７‬او د ده ﻟﻪ وصﻴت سره سﻢ د خ＂کﻮ پﻪ غروﻧﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫د＊ﻤﻦ ﻟﻪ سﻴﻮري ＇خﻪ ﻟرې خاورتﻪ وسپارل شﻮ‪.‬‬ ‫د ميرويس نيکه پاڅون‬ ‫پﻪ ‪ ١٦‬ﻣﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د بﻬرﻧﻴاﻧﻮ د ﻳرغﻠﻮو پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪３‬‬ ‫افغاﻧستان تجزﻳﻪ شﻮ‪ ،‬ﻟﻮ‪４‬دﻳزې او سﻬﻴﻠﻲ برخ‪ ３‬د اﻳران صفﻮﻳاﻧﻮ‪،‬‬ ‫ختﻴ‪ ３％‬برخ‪ ３‬د ﻫﻨد ﻣغﻮﻟﻮ او شﻤاﻟﻲ برخ‪ ３‬د ﻣاوراﻟﻨﻬر شﻴباﻧﻴاﻧﻮ‬ ‫وﻧﻴﻮﻟ‪ ،３‬د ﻣرکزي حکﻮﻣت ﻧشتﻮاﻟﻲ او د پردﻳﻮ تسﻠط د ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬د‬ ‫اﻗتصادي ！ﻴ＂ﻮاﻟﻲ او ﻧا اﻧ‪６‬وﻟﻴﻮ(ﻧابرابري) سبب شﻮ چ‪ ３‬پﻪ خﻠکﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کرکﻪ او د خپﻠﻮاک‪ ９‬سره ﻣﻴﻨﻪ پﻴاوړې ک‪７‬ه‪ ،‬تر ＇ﻮ چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫(‪ )١٧٠٩‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻣﻴروﻳس ﻧﻴکﻪ پﻪ ﻣشرۍ خﻠکﻮ‬ ‫پﻪ خپﻞ پا＇ﻮن سره د صفﻮﻳاﻧﻮ واکﻤﻨ‪ ９‬او د کﻨدﻫار د واﻟﻲ گرگﻴﻦ‬ ‫ظﻠﻤﻮﻧﻮ تﻪ د پاى ！کی ک‪＋５‬ﻮد او پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬خپﻠﻮاک دوﻟت‬ ‫جﻮړ ک‪ ،７‬خﻮ دغﻪ دوﻟت ﻟﻪ ‪ ٣٠‬کﻠﻮﻧﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ر دوام وﻧﻪ ک‪ ،７‬تر＇ﻮ‬ ‫پﻪ ‪١٨‬اتﻠسﻤﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻣﻠﻲ دوﻟت د افغاﻧستان پﻪ ﻧاﻣﻪ د‬ ‫ﻟﻮى احﻤدشاه بابا پﻪ ﻣشرۍ جﻮړ شﻮ‪.‬‬

‫مﻴروﻳس نﻴکه‬

‫د احمد شاه بابا واک ته تر رسېدو څخه وړاندې د افغانستان ټولنيز حالت‬ ‫تر دوه ﻧﻴﻤﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ پﻮرې د افغاﻧستان تجزﻳ‪ ３‬او و‪４‬ش ﻧﻪ ﻳﻮازې دا چ‪ ３‬پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬د ودې‬ ‫اوپرﻣختک بﻬﻴر ‪＄‬ﻨ‪６‬ﻣﻦ ک‪ ،７‬بﻠک‪ ３‬د ﻣادي او ﻣعﻨﻮي تﻨزل او اﻧحطاط دوره ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫راوړه‪ .‬او ﻫ‪５‬ﻮاد ﻟﻪ رکﻮد سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪ .‬د افغاﻧستان تجزﻳﻪ داس‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻮی أفت و چ‪ ３‬پﻪ تدرﻳجﻲ‬ ‫تﻮگﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫﻮﻳت‪ ،‬وحدت او ﻣﻠﻲ خپﻠﻮاکﻲ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻟﻪ‪ ،‬پﻪ دې ﻣﻮده ک‪ ３‬افغاﻧستان ﻣرکزي دوﻟت او‬ ‫ﻣﻠﻲ خپﻠﻮاکﻲ او ﻫﻢ پﻪ کرﻧﻪ او سﻮداگرۍ ک‪ ３‬ﻧسبتا ً ＊ﻪ اﻗتصاد ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪ .７‬د ﻫرات ﻣکتب چ‪ ３‬د‬ ‫تﻴﻤﻮرﻳاﻧﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ ادب‪ ،‬کﻠتﻮر او د عﻠﻮﻣﻮ پﻪ پراختﻴا ک‪＊ ３‬ﻪ رول درﻟﻮد‪ ،‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻠی و‪.‬‬ ‫ﻣدرس‪ ３‬او روزﻧﻴز ﻣرکزوﻧﻪ وت‪７‬ل شﻮل‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ د استاداﻧﻮ او پﻮﻫاﻧﻮ ﻟپاره کﻮم ﻫ（ﻮوﻧکﻰ ﻣرکز ﻧﻪ و‪،‬‬ ‫ﻟﻪ دوى ＇خﻪ ډ‪４‬ر شﻤ‪５‬ر ﻧﻮرو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ او پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ ﻫﻨد تﻪ وﻻړل‪.‬‬ ‫د احمدشاه بابا قدرت ته تر رسېدو څخه وړاندې د افغانستان اقتصادي حالت‬ ‫ﻣخک‪ ３‬ﻟﻪ دې ＇خﻪ چ‪ ３‬افغاﻧستان د صفﻮﻳاﻧﻮ‪ ،‬شﻴباﻧﻴاﻧﻮ او د ﻫﻨد د ﻣغﻮﻟﻮ تر حﻤﻠﻮ ﻻﻧدې راشﻲ‪،‬‬ ‫د افغاﻧستان اﻗتصادي حاﻟت پﻪ ！ﻮل ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻧسبتاً ＊ﻪ و‪ ،‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ خﻠکﻮ ساده او بدوي ژوﻧد درﻟﻮد‪.‬‬ ‫کرﻧ‪ ،３‬ﻣاﻟدارۍ او صﻨاﻳع درې واړه د افغاﻧستان د اﻗتصاد ﻣﻬﻤ‪ ３‬برخ‪ ３‬وې‪ .‬د افغاﻧستان خاوره او اﻗﻠﻴﻢ‬ ‫د ﻧباتاتﻮ د کر ﻟپاره ﻣﻨاسبﻪ وه‪ .‬ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر بزگراﻧﻮ خپﻠﻪ ‪＄‬ﻤکﻪ ﻟرﻟﻪ خﻮ ډ‪４‬رو ﻟﻪ ‪＄‬ﻤکﻪ ﻟروﻧکﻮ ＇خﻪ‬ ‫‪5‬‬

‫‪＄‬ﻤکﻪ پﻪ اجاره او بزگرۍ اخﻴستﻪ‪ .‬د بﻨدوﻧﻮ او وﻳاﻟﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ره پاﻣﻠرﻧﻪ ک‪５‬دﻟﻪ‪ ،‬دوﻟتﻮﻧﻮ د کرﻧ‪ ３‬د‬ ‫پراختﻴا پﻪ برخﻪ ک‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬ې پاﻣﻠرﻧﻪ ﻟرﻟﻪ‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د دوﻟت د عاﻳداتﻮ ﻣﻬﻤﻪ برخﻪ د بزگرۍ ﻟﻪ ﻣاﻟﻴاتﻮ‬ ‫＇خﻪ جﻮړ‪４‬دﻟﻪ‪.‬‬ ‫مالدارۍ‪ :‬د ﻣاﻟدارۍ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻫﻢ ډ‪４‬ره پاﻣﻠرﻧﻪ ک‪５‬ده او ډ‪４‬رو خﻠکﻮ پﻪ ﻣاﻟدارۍ پﻮرې ت‪７‬او درﻟﻮد او د‬ ‫＇اروﻳﻮ ډوﻟﻮﻧﻪ د خﻠکﻮ پﻪ وسﻴﻠﻪ تربﻴﻪ او تکثﻴر‪４‬دل‪ ،‬د ＇اروﻳﻮ ﻣحصﻮﻻتﻮ د ﻣﻠﻲ اﻗتصاد ﻣﻬﻤﻪ برخﻪ جﻮړوﻟﻪ‪.‬‬ ‫صنايع‪ :‬د صﻨاﻳعﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬دوﻟت تﻞ صﻨعت کاران تشﻮﻳﻘﻮل‪ ،‬د سرو زرو‪ ،‬سپﻴﻨﻮ زرو‪ ،‬اوسپﻨ‪ ، ３‬ﻣسﻮ‬ ‫او سربﻮ غﻴر فﻨﻲ استخراج ک‪５‬ده او صﻨاﻳعﻮ ﻳﻮه اﻧدازه پرﻣختگ ک‪７‬ى و‪.‬‬ ‫سوداگرۍ‪ :‬ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ‪＄‬اﻧگ‪７‬و وﻻﻳاتﻮ سﻮداگرﻳز اﻫﻤﻴت درﻟﻮد‪ .‬ﻣﻮاصﻼتﻲ ﻻرو سﻴﻤ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره‬ ‫ﻧ‪＋‬ﻠﻮﻟ‪ ３‬او سﻮداگرﻳز تﻮکﻲ د پ‪５‬رودﻟﻮ او پﻠﻮرﻟﻮ ﻟپاره اﻧتﻘاﻟ‪５‬دل‪ .‬د ﻫﻨدوستان‪ ،‬چﻴﻦ ‪ ،‬اﻳران او ﻣاوراﻟﻨﻬر سره‬ ‫واردات او صادرات تر سره ک‪５‬دل‪ .‬ﻳﻮ وخت کﻨدﻫار او ﻫرات د افغاﻧستان ﻟﻪ غﻮره سﻮداگرﻳزو ﻣرکزوﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫گ‪２‬ﻞ ک‪５‬دل‪ .‬د (‪١٦‬ﻣ‪)３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬ﻫر کال ‪ ٣٠‬زره بار او＊ان ﻟﻪ کﻨدﻫاره ت‪５‬ر‪４‬دل او گﻤرکﻲ‬ ‫عﻮاﻳد ﻳ‪ ３‬دوﻟت تﻪ ورکﻮل ک‪５‬دل‪ .‬د کﻨدﻫار سﻮداگرﻳز ارز＊ت ﻟﻪ سترات‪５‬ژﻳک اﻫﻤﻴت ＇خﻪ ﻟ‪ ８‬ﻧﻪ و‪.‬‬ ‫ﻳﻮ وخت کﻨدﻫار د ﻫﻨد د دروازې پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪４‬ده ‪ ،‬پﻪ خﻮاشﻴﻨ‪ ９‬سره د افغاﻧستان تر تجزﻳ‪ ３‬او ﻧﻴﻮﻟﻮ وروستﻪ‬ ‫اﻗتصادي حاﻻت ک‪７‬کﻴچﻦ شﻮل‪ .‬د خﻠکﻮ ستﻮﻧزې ورځ پﻪ ورځ ډ‪４‬ر‪４‬دﻟ‪.３‬‬ ‫د پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ د ﻟ‪＋‬کر اﻳستﻨ‪ ３‬ﻟگ‪＋‬تﻮﻧﻪ او ﻣﻼﻣاتﻮﻧک‪ ３‬ﻣاﻟﻴ‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻟﻪ خﻮا وضع شﻮې وې خﻠکﻮ‬ ‫ﻳ‪ ３‬د ورک‪７‬ې تﻮان ﻧﻪ درﻟﻮد‪ .‬دغ‪ ３‬وضع‪ ３‬تر اتﻠسﻤ‪ ３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ د احﻤد شاه بابا د ﻣرکزي دوﻟت د‬ ‫جﻮړﻳدو تر ﻣﻬاﻟﻪ دوام درﻟﻮد‪.‬‬ ‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د احﻤد شاه بابا واک تﻪ رسﻴدو د ﻣخﻪ پر‬ ‫！ﻮﻟﻨﻴز حاﻟت او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې پر سﻴاسﻲ حاﻟت ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪.١‬‬ ‫‪.٢‬‬ ‫‪.٣‬‬ ‫‪.٤‬‬

‫پوښتنې‬ ‫د پﻴر رو＊ان د خﻮ‪＋＄‬ت ﻣﻮخ‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬وې؟‬ ‫د پﻴر رو＊ان تر وژﻟﻮ وروستﻪ د رو＊اﻧﻲ خﻮ‪＋＄‬ت ﻣشرې چا کﻮﻟﻪ؟‬ ‫خﻮشحال خان خ＂ک چا زﻧداﻧﻲ ک‪７‬؟‬ ‫د ﻣﻴروﻳس خان ﻫﻮتک پا＇ﻮن پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬برﻳاﻟﻰ شﻮ او کﻮﻣ‪ ３‬پاﻳﻠ‪ ３‬درﻟﻮدې؟‬

‫له ټولگي څخه دباندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د احﻤدشاه بابا واك تﻪ تر رسﻴدو ＇خﻪ وراﻧدی د افغاﻧستان د اﻗتصادي حاﻟت پﻪ اړه‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫دوﻳﻢ ﻟﻮست‬

‫احمدشاه بابا او د مرکزي دولت ټينگښت‬

‫د احﻤد شاه بابا واک تﻪ د رس‪５‬دو‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟی‪ ،‬د ﻫغﻪ اداري ﻧظام او‬ ‫ﻣﻬﻤﻲ ک‪７‬ﻧ‪ ３‬پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬تر‬ ‫بحث ﻻﻧدې ﻧﻴﻮل شﻮي دي‪.‬‬ ‫احمد شاه بابا‬

‫کﻠﻪ چ‪ ３‬ابداﻟﻲ احﻤدخان د ﻳﻮ ﻣرکزي دوﻟت د ！ﻨﻴگ‪＋‬ت ﻟپاره ﻫ（ﻪ کﻮﻟﻪ افغاﻧستان پﻪ ﻻﻧدې‬ ‫وضعﻴت ک‪ ３‬پروت و‪ .‬د پردﻳﻮ ﻗﻮاو پﻪ وسﻴﻠﻪ د افغاﻧستان ﻧﻴﻮل او تجزﻳﻪ‪ ،‬د ﻣرکزي حکﻮﻣت ﻧشتﻮاﻟﻰ‪ ،‬د‬ ‫اﻗتصاد رکﻮد‪ ،‬ﻧاوړه ！ﻮﻟﻨﻴز حاﻟت او پﻪ گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ دوﻟتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬سﻴاسﻲ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬د ﻳﻮه ﻣرکزي‬ ‫دوﻟت د جﻮړوﻟﻮ ﻟپاره ﻻر ﻫﻮاره ک‪７‬ې وه‪ ،‬د ﻧادر افشار تر وژﻟﻮ وروستﻪ د ﻫغﻪ پﻪ ﻟﻮى پﻮځ ک‪ ３‬گ‪６‬وډي‬ ‫پﻴدا شﻮه‪ .‬د ﻳادوﻧ‪ ３‬وړ ده چ‪ ３‬د ﻧادر افشار د پﻮځ ﻳﻮه برخﻪ ﻟﻪ افغاﻧاﻧﻮ جﻮړه وه‪ .‬د ﻫغﻮی شﻤ‪５‬ر ＇ﻠﻮر زره‬ ‫غﻠجﻴاﻧﻮ‪ ،‬دوﻟس زره سدوزﻳاﻧﻮ او ازبکﻮ تﻪ رس‪５‬ده چ‪ ３‬د عﻤﻮﻣﻲ ﻗﻮﻣاﻧدان ﻧﻮرﻣحﻤد خان غﻠجﻲ او‬ ‫احﻤدخان پﻪ وړاﻧدﻳز افغاﻧﻲ ﻗطعات کﻨدﻫار تﻪ راستاﻧﻪ شﻮل‪ .‬وروستﻪ ﻧﻮرﻣحﻤد خان د غﻠجﻴﻮ ‪ ،‬ازبکﻮ‪،‬‬ ‫ابداﻟﻴﻮ او ﻫزاره گاﻧﻮ ﻟﻪ ﻣشراﻧﻮ ＇خﻪ د ﻳﻮې ﻗﻮﻣﻲ ﻟﻮﻳ‪ ３‬جرگ‪ ３‬د جﻮړوﻟﻮ غﻮ＊تﻨﻪ وک‪７‬ه‪ ،‬تر ＇ﻮ د جرگ‪３‬‬ ‫ﻟﻪ غ‪７‬ﻳﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ کس د ﻣشر ﻳا پاچا پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻲ او د افغاﻧستان د چارو د ادارې ﻟپاره ﻳﻮ حکﻮﻣت جﻮړ‬ ‫ک‪７‬ي‪ ،‬د داس‪ ３‬جرگ‪ ３‬جﻮړوﻟﻮ تﻪ د ﻗﻮﻣﻮﻧﻮ ！ﻮﻟﻮ ﻣشراﻧﻮ غاړه ک‪＋５‬ﻮده‪.‬‬ ‫د شﻴر سرخ د ﻣزار جرگﻪ دکﻨدﻫار د ﻧادر أباد پﻪ ﻧظاﻣﻲ کﻼ ک‪ ３‬جﻮړه شﻮه او ﻧﻬﻪ ور‪ ３＄‬ﻳ‪ ３‬دوام وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫د جرگ‪ ３‬غ‪７‬ي وروست‪ ９‬پر‪４‬ک‪７‬ې تﻪ ﻧﻪ رس‪５‬دل‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬ﻫر ﻣﻘتدر خان سﻠطﻨت غﻮ＊ت او ﻳﻮازې ﻫغﻪ‬ ‫＇ﻮک چ‪ ３‬غﻠﻰ و‪ ،‬ابداﻟﻲ احﻤدخان و او دا ‪＄‬کﻪ چ‪ ３‬احﻤدخان د ابداﻟﻲ ﻗبﻴﻠ‪＇ ３‬خﻪ و او د شﻤ‪５‬ر‬ ‫پﻪ ﻟحاظ ﻟﻪ ﻧﻮرو ＇خﻪ کﻢ وو‪ .‬پﻪ پای ک‪ ３‬پﻪ ﻧﻬﻤﻪ ورځ د جرگ‪ ３‬غ‪７‬ﻳﻮ داس‪ ３‬پر‪４‬ک‪７‬ه وک‪７‬ه‪ ،‬چ‪ ３‬د جرگ‪３‬‬ ‫غ‪７‬ي دې ﻳﻮ ＇ﻮک د حکﻢ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ﻣعرفﻲ ک‪７‬ي‪ ،‬تر ＇ﻮ ﻳﻮ تﻦ د ﻣشر ﻳا پاچا پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻲ‪ .‬ﻳاد شﻮى کس‬ ‫ﻳﻮ روحاﻧﻲ س‪７‬ى و‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮې ﻗب‪５‬ﻠ‪ ３‬پﻮرې ﻳ‪ ３‬ت‪７‬او ﻧﻪ درﻟﻮد او ان د کﻨدﻫار اوس‪５‬دوﻧکﻰ ﻫﻢ ﻧﻪ و‪ .‬دا‬ ‫ﻫﻤاغﻪ کابﻠﻰ صابر شاه د ﻧاﻣتﻮ صﻮفﻲ (ﻻﻳخﻮار) زوى و‪ ،‬چ‪ ３‬د کﻨدﻫار ！ﻮﻟﻮ خﻠکﻮ پر ﻫغﻪ باور او ﻫغﻪ تﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ارادت درﻟﻮد‪ .‬دغﻪ صﻮفﻲ سﻴاستﻮال ﻟﻪ خپﻠﻪ ‪＄‬اﻳﻪ پا＇‪５‬د‪ ،‬ابداﻟﻲ احﻤدخان ﻳ‪ ３‬ﻣعرفﻲ ک‪ ７‬او د غﻨﻤﻮ‬ ‫＇ﻮ وږي ﻳ‪ ３‬د شاﻫﻲ تاج پر ‪＄‬اى د ﻫغﻪ پﻪ پگ‪７‬ۍ ک‪ ３‬و！ﻮﻣبﻞ‪ .‬ﻟﻮﻳﻮ خاﻧاﻧﻮ ﻟﻪ ﻧاچارۍ احﻤد خان تﻪ بﻴعت‬ ‫وک‪ ７‬او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬د افغاﻧستان د پاچا پﻪ تﻮگﻪ ﻗبﻮل ک‪.７‬‬ ‫احﻤد خان د زﻣان خان ابداﻟﻲ زوى او د دوﻟت خان سدوزي ﻟﻤسﻰ و ﻣﻮر ﻳ‪ ３‬د عبداﻟغﻨﻲ خان‬ ‫اﻟکﻮزي خﻮر وه‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻧادر افشار پﻪ وخت ک‪ ３‬د کﻨدﻫار پخﻮاﻧﻲ واﻟﻰ و‪ .‬ابداﻟﻲ احﻤد خان پﻪ ‪ ١٧٢٢‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫کال پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬وز‪４８４‬د‪ ،‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ د ﻫغﻪ د ز‪４８４‬دو د ‪＄‬اى پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬اختﻼف شتﻪ او ﻫغﻪ داس‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر تارﻳخ پﻮﻫان د ﻫغﻪ د ز‪４８４‬دو ‪＄‬اى ﻫرات او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ﻳ‪ ３‬ﻣﻠتان گ‪２‬ﻲ‪＄ ،‬کﻪ ﻟﻪ ډ‪４‬رو وختﻮﻧﻮ‬ ‫راﻫﻴس‪ ３‬پﻪ ﻣﻠتان ک‪ ３‬ﻳﻮ کﻮر دى‪ ،‬چ‪ ３‬سدوزﻳان ﻳ‪ ３‬ﻫغﻪ د احﻤد خان د ز‪４８４‬دو ‪＄‬اى گ‪２‬ﻲ‪.‬‬ ‫احﻤد خان ابداﻟﻲ د ‪＄‬ﻮاﻧ‪ ９‬پر وخت د ﻧادر افشار پﻪ پﻮځ ک‪ ３‬داخﻞ شﻮ‪ .‬ډ‪４‬ر ژر ﻧادر افشار تﻪ د ﻫغﻪ‬ ‫پﻮﻫﻪ او وړتﻴا ﻣعﻠﻮﻣﻪ شﻮه او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬د افغاﻧﻲ او ازبکﻲ ﻗطعاتﻮ ﻣشر و！اکﻪ‪ .‬د ﻧادر افشار تر وژﻟﻮ وروستﻪ‬ ‫د اﻳران وضع گ‪６‬ه وډه شﻮه‪ .‬پﻪ شﻤال ک‪ ３‬د جﻨﻴدي دوﻟت ﻣخ پﻪ زوا ل شﻮ او پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د ﻣرﻫ＂ﻪ دوﻟت‬ ‫د "سﻮاجﻲ" پﻪ ﻣشرۍ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغ‪ ،９‬چ‪ ３‬د اورﻧگزﻳب تر ﻣرگ وروستﻪ د ﻫﻨد بابري دوﻟت ددې تﻮان‬ ‫ﻧﻪ درﻟﻮد‪ ،‬چ‪ ３‬د افغاﻧستان پﻪ کﻮرﻧﻴﻮ چارو ک‪ ３‬ﻣداخﻠﻪ وک‪７‬ي‪ ،‬ﻳاد شﻮي بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ ددې سبب شﻮل‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫احﻤد شاه بابا ډاډﻣﻦ او خاطر جﻤع ک‪７‬ي او وﻳ‪ ３‬ک‪７‬اى شﻮل چ‪ ３‬ﻟﻪ دغﻮ حاﻟتﻮﻧﻮ ＇خﻪ د دوﻟت پﻪ جﻮړوﻟﻮ‬ ‫او د افغاﻧستان ﻟﻪ ﻻسﻪ تﻠﻠﻮ سﻴﻤﻮ د ﻻس تﻪ راوړﻟﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ره گ＂ﻪ پﻮرتﻪ ک‪７‬ي‪ .‬احﻤد شاه بابا پﻪ دې‬ ‫پﻮﻫ‪５‬ده چ‪ ３‬د خپﻠﻮ گ＂ﻮ د خﻮﻧد‪４‬تﻮب ﻟپاره د ﻟﻮﻳﻮ ﻣﻼکﻴﻨﻮ او ﻗباﻳﻠﻲ رئﻴساﻧﻮ شتﻮن د ﻳﻮه با ثباتﻪ دوﻟت د‬ ‫！ﻴﻨگ‪＋‬ت ﻟپاره ＊اﻳﻲ ﻫغﻪ تﻪ ستﻮﻧزې جﻮړې ک‪７‬ي‪ ،‬ددې ﻟپاره چ‪ ３‬پر دغﻮ ستﻮﻧزو برﻳاﻟﻲ شﻲ‪ ،‬ﻫغﻮي ﻳ‪ ３‬پﻪ‬ ‫دوﻟتﻲ او پﻮ‪＄‬ﻲ چارو ک‪ ３‬داخﻞ او پﻪ جرگﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬غ‪４７‬تﻮب ورک‪ ،７‬د ﻫغﻮي ﻧظروﻧﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬ارز＊ت ورک‪ ７‬او‬ ‫پﻪ سفروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ ﻣصروف ک‪７‬ل‪ .‬وروستﻪ ﻟﻪ ﻫغﻪ چ‪ ３‬احﻤد شاه بابا سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د ﻻﻧدې ！ک‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫د ﻳﻮه ！ﻴﻨگ ﻧظام د جﻮړوﻟﻮ ﻟپاره د ﻣﻬﻤﻮ ﻣﻮخﻮ پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻞ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻣﻮخﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻳﻮه ﻣرکزي حکﻮﻣت د‬

‫‪8‬‬

‫جﻮړوﻟﻮ ﻟپاره د ﻣﻠﻲ وحدت راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮل و‪ .‬دوﻳﻤﻪ ﻳ‪ ３‬دا وه‪ ،‬د افغاﻧستان طبﻴعﻲ سرحدوﻧﻪ چ‪ ３‬د أﻣﻮ‬ ‫ﻟﻪ سﻴﻨد ＇خﻪ د سﻨد تر سﻴﻨده پﻮرې وو تاﻣﻴﻦ ک‪７‬ي او در‪４‬ﻴﻤﻪ ﻣﻮخﻪ ﻳ‪ ３‬د گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پر وړاﻧدې‬ ‫د دفاع ！اکﻞ و‪ .‬ددې ﻟپاره چ‪ ３‬داخﻠﻲ اختﻼفات ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮسﻲ او پﻪ دوﻟتﻲ چارو ک‪ ３‬ﻟﻪ خﻠکﻮ ﻣشﻮره‬ ‫واخﻠﻲ‪ ،‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟپاره ﻳ‪ ３‬ﻳﻮه داﻳﻤﻲ جر‪－‬ﻪ جﻮړه ک‪７‬ه چ‪ ３‬د شﻴر سرخ د ﻣزار د جرگ‪＄ ３‬ﻴﻨ‪３‬‬ ‫غ‪７‬ي ﻳ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬ﻫﻢ شاﻣﻞ ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫د ﻳﻮې ＊‪ ３‬ادارې د ﻟرﻟﻮ ﻟپاره ﻳ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى اداري او پﻮ‪＄‬ﻲ تشکﻴﻼت راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ل او ﻳاد شﻮي‬ ‫تشکﻴﻼت ﻳ‪ ３‬د ﻣﻴروﻳس ﻧﻴکﻪ د تشکﻴﻼتﻮ اﻗتباس و چ‪ ３‬غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻧاتﻤاﻣﻪ طرح بشپ‪７‬ه‬ ‫ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫احﻤد شاه بابا د ！ﻮﻟﻮ اداري‪ ،‬ﻗضاﻳﻲ او ﻧظاﻣﻲ تشکﻴﻼتﻮ پﻪ سر ک‪ ３‬د ﻗاطع ﻧظر واک درﻟﻮد‪ .‬پﻪ دې‬ ‫ﻣعﻨا چ‪ ３‬پخپﻠﻪ پاچا د ！ﻮﻟﻮ چارو اداره پﻪ ﻻس ک‪ ３‬درﻟﻮده او پﻪ ﻣرکز او وﻻﻳتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ اداري او‬ ‫پﻮ‪＄‬ﻲ تشکﻴﻼت جﻮړ ک‪７‬ل‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ احﻤد شاه بابا د خپﻞ ‪ ٢٦‬کﻠﻦ سﻠطﻨت پﻪ ﻣﻮده ک‪ ３‬د ﻣرکزي‬ ‫حکﻮﻣت د ！ﻴﻨگ‪＋‬ت‪ ،‬اداري اصﻼحاتﻮ‪ ,‬او ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ پﻮ‪＄‬ﻲ سفروﻧﻮ د ﻫﻴﻮاد پﻪ د ﻧﻨﻪ او بﻬر ک‪ ３‬دوﻣره‬ ‫ﻣصروف ک‪７‬ی و چ‪ ３‬وﻳ‪ ３‬ﻧﻪ شﻮ ک‪７‬اى چ‪ ３‬د اﻗتصاد د پرﻣختﻴا‪＊ ،‬ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪ ３‬او کﻠتﻮر پﻪ برخﻪ‬ ‫ک‪＄ ３‬اﻧگ‪７‬ې پاﻣﻠرﻧﻪ وک‪７‬ي‪ ،‬خﻮ ﻟﻪ دې سره سره د ﻫغﻪ د سﻠطﻨت پﻪ وخت ک‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬کاروﻧﻪ ﻟکﻪ د‬ ‫‪9‬‬

‫کﻨدﻫار او تاشﻘرغان د ＊اروﻧﻮ جﻮړوﻧﻪ او د ده خپﻠﻪ ﻣﻘبره پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬د ﻣبارکﻲ خرﻗ‪ ３‬پﻪ خﻮا ک‪ ３‬چ‪３‬‬ ‫د ﻫغﻪ وخت د ﻣعﻤارۍ د سبک استاز‪４‬تﻮب کﻮي‪ ،‬تر سره شﻮل‪ .‬احﻤد شاه بابا ﻟﻪ عرفان او ثﻘافت سره‬ ‫ډ‪４‬ره ﻣﻴﻨﻪ درﻟﻮده چ‪ ３‬ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر کتابﻮﻧﻪ د ﻫغﻪ د سﻠطﻨت پر وخت وﻟﻴکﻞ شﻮل چ‪ ３‬کﻮﻻى شﻮ د کتابﻮﻧﻮ او‬ ‫ﻟﻴکﻮاﻟﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳاد ک‪７‬و‪ :‬تارﻳخ احﻤد شاﻫﻲ پﻪ دوه ！ﻮکﻪ ک‪ ، ３‬د ﻫغﻪ د در بار د ﻣﻨشﻲ ﻣحﻤﻮد اﻟحسﻴﻨﻲ‬ ‫پﻪ وسﻴﻠﻪ‪" ،‬تﻮارﻳخ حافظ رحﻤت خاﻧﻲ" د ﻣﻴر ﻣحﻤد فاضﻞ پﻪ وسﻴﻠﻪ طبﻲ کتاب "بحر اﻟفﻮاﻳد" چ‪３‬‬ ‫ﻗاضﻲ دل ﻣحﻤد افغان ﻟﻴکﻠی او "خﻼص‪ ﾢ‬اﻻﻧساب" د پ‪＋‬تﻨﻮ د ﻧسب پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬چ‪ ３‬حافظ رحﻤت‬ ‫خان ب‪４７‬خ ﻟﻴکﻠی او ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻣﻮزﻳﻢ د "بﻴت اﻻشرف" پﻪ ﻧاﻣﻪ پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬جﻮړ شﻮ‪ .‬احﻤد‬ ‫شاه بابا پﻪ کﻨدﻫار‪ ،‬ﻫرات او پ‪＋５‬ﻮر ک‪ ３‬ﻟﻮﻳ‪ ３‬ﻣدرس‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ې چ‪ ３‬تر ！ﻮﻟﻮ ﻣشﻬﻮره ﻳ‪ ３‬د "کﻨدﻫار زړه‬ ‫جاﻣع ﻣدرسﻪ" وه او ﻫﻤدا شان د احﻤد شاه بابا دﻳﻮان ددې استاز‪４‬تﻮب کﻮي چ‪ ３‬ﻫغﻪ ﻟﻪ عرفان او تصﻮف‬ ‫سره ﻣﻴﻨﻪ درﻟﻮده‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې ﻗدرت تﻪ د رس‪５‬دو پﻪ ＇رﻧگﻮاﻟﻲ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ‬ ‫دې د ﻣرکزي حکﻮﻣت پر ！ﻴﻨگ‪＋‬ت ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ .١‬احﻤدشاه بابا پﻪ کﻮﻣﻪ جرگﻪ ک‪ ３‬د ﻣشر پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻞ شﻮ؟‬ ‫‪ .٢‬احﻤدشاه بابا د دﻧدو پﻪ سرتﻪ رسﻮﻟﻮ ک‪ ３‬کﻮم اصﻞ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮه؟‬ ‫‪ .٣‬د احﻤدشاه بابا د ﻣعﻤارۍ د ﻳﻮ ＇ﻮ ب‪５‬ﻠگﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخﻠئ‪.‬‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧﻜﻲ دې د احﻤدشاه بابا د فرﻫﻨگﻲ وضعﻴت پﻪ اړه ﻟﻪ فرﻫﻨگﻲ شخصﻴتﻮﻧﻮ او خپﻠﻮ ＊ﻮوﻧکﻮ‬ ‫＇خﻪ ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫درﻳﻢ ﻟﻮست‬

‫د احمد شاه بابا پوځي سوقيات‬ ‫د دراﻧﻴاﻧﻮ اﻣپراطﻮري (‪ ١٨٣٨-١٧٤٧‬ﻣﻴﻼدي)‬

‫ندرگ‬

‫ه سم‬

‫ت ر‬ ‫د کسپ‬ ‫ن سمندرگ‬

‫ثــ ا‬ ‫د‬

‫د‬

‫صف‬

‫ان‬

‫د‬

‫پل‬

‫دق‬

‫ان‬

‫اجا‬

‫ک‬

‫ر ان‬

‫رن‬

‫ک‬

‫ک‬

‫رن‬

‫رن‬

‫د بخارا خان ﻧشﻴﻦ‬

‫د دت اﯥ‬

‫اﻧ‬ ‫ﻲد‬ ‫ﻮرې‬ ‫‪ ١٩‬کاﻟﻪ پ‬ ‫واکﻤ‬ ‫ﻨ‪ ９‬سﻴﻤ‪ ３‬تر ‪١٨‬‬

‫د خﻮ ﻗﻨد خان ﻧشﻴﻦ‬

‫د خ ه خان نش ن‬

‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻫﻨدوستان د ختﻴ‪％‬ﻲ ﻫﻨدي کﻤپﻨﻰ‬ ‫ﻟخﻮا پﻪ تدرﻳجﻲ ډول وﻧﻴﻮه‬ ‫(تر‬

‫س‬ ‫گﻠﻴ‬ ‫د اﻧ‬

‫د ﻣـــــــــرﻫـــتـــــــــــــﻮ اتــحـــادﻳــــﻪ‬

‫اپ ا‬

‫ري‬

‫د‬

‫عثــــ‬

‫ــﻤ‬

‫‪٧٩‬‬ ‫‪٥‬‬

‫ﻟﻪ پ‬ ‫‪ ١‬کا‬

‫‪ ９‬سﻴ‬ ‫کﻤﻨ‬ ‫ا‬ ‫د و ﻮر‬ ‫ﻮل‬

‫ﻤ‪３‬‬

‫ې ﻧﻴ‬

‫د عرب‬ ‫سمندرگ‬

‫شﻮ‬ ‫ي)‬

‫د دران امپراط رۍ پ لﯥ‬

‫د ه ـــد‬ ‫در‬ ‫د افغاﻧستان ﻧﻘشﻪ د احﻤد شاه بابا پﻪ وخت ک‪３‬‬

‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د احﻤد شاه بابا د واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ وخت ک‪ ３‬د ﻫغﻪ د پﻮ‪＄‬ﻲ سﻮﻗﻴاتﻮ او د ﻫغﻮ‬ ‫د پاﻳﻠﻮ او ﻻستﻪ راوړﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪８５‬ئ‪.‬‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬احﻤدشاه بابا واک تﻪ ورس‪５‬د‪ ،‬ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ وړاﻧدې افغاﻧستان د پردﻳﻮ ﻗﻮاو پﻪ وسﻴﻠﻪ تجزﻳﻪ او‬ ‫ﻧﻴﻮل شﻮى و‪＄ .‬کﻪ ﻧﻮ احﻤد شاه بابا د پخﻮاﻧﻴﻮ ﻟﻪ ﻻسﻪ تﻠﻠﻮ سﻴﻤﻮ د ﻻستﻪ راوړﻟﻮ او د طبعﻲ سرحدوﻧﻮ‬ ‫د ！اکﻠﻮ ﻟپاره ﻳﻮ ﻟ‪ ７‬سفروﻧﻪ او پﻮ‪＄‬ﻲ سﻮﻗﻴات پﻴﻞ ک‪７‬ل چ‪ ３‬پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ پﻪ ﻟﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫لوم‪７‬ى سفر(‪ ١٧٤٨ -١٧٤٧‬ميالدي)‬ ‫سپاه ساﻻر خان جﻬان خان د غزﻧﻲ‪ ،‬کابﻞ‪ ،‬جﻼل أباد ﻟﻪ ﻻرې د سﻨد تر سﻮاحﻠﻮ پﻮرې ورس‪５‬د‪ .‬ﻧاصر‬ ‫خان د کابﻞ او پ‪＋５‬ﻮر واﻟﻲ چ‪ ３‬ﻻ پﻪ ﻗدرت ک‪ ３‬و‪ ،‬غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د اﻳﻤاﻗﻮ او ﻫزاره ﻗﻮاوو پﻪ ﻣرستﻪ‬ ‫ﻟﻪ افغاﻧﻲ ﻗﻮاوو سره وجﻨ‪／‬ﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ اﻳﻤاق او ﻫزاره ﻗﻮاوو دا کار وﻧﻪ ک‪ .７‬احﻤد شاه بابا ﻫﻢ د ختﻴ‪ ＃‬پﻪ‬ ‫ﻟﻮر حرکت وک‪ ７‬او د ﻻرې پﻪ اوږدو ک‪ ３‬د خﻠکﻮ ﻟﻪ ﻫر کﻠﻲ سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪ .‬د پﻨجاب واﻟﻲ ﻟﻪ احﻤد‬ ‫شاه بابا سره پﻪ جگ‪７‬ه ک‪ ３‬ﻣﻘاوﻣت وﻧﻪ ک‪７‬ای شﻮ او ﻻﻫﻮر تﻪ وت‪＋‬ت‪５‬د‪ .‬احﻤد شاه بابا ﻻﻫﻮر وﻧﻴﻮ‪ ،‬د ﻫﻨد‬ ‫‪11‬‬

‫درگ‬

‫شاﻫﻨشاه د افغاﻧاﻧﻮ د پر ﻣختک ＇خﻪ پﻪ وﻳره ﻛ‪ ３‬وﻟﻮﻳده او ﻣغﻮﻟﻲ احﻤدشاه خپﻞ وﻟﻴعﻬد‪ ,‬صدر اعظﻢ‬ ‫ﻗﻤراﻟدﻳﻦ د ډﻳرو ﻗﻮاو سره د ﻣﻘابﻠ‪ ３‬ﻟپاره وﻟ‪８５‬ه او افغاﻧﻲ ﻗﻮاوې د ﻫﻨدي تﻮپخاﻧ‪ ３‬تر اور ﻻﻧدې راغﻠ‪، ３‬‬ ‫چ‪ ３‬ډ‪４‬ر تﻠفات ﻳ‪ ３‬افغاﻧاﻧﻮ تﻪ واړول‪ .‬احﻤد شاه بابا اړه شﻮ چ‪ ３‬پﻨجاب »ﻣ‪５‬رﻣﻨﻮ« او ﻣﻠتان زاﻫد خان تﻪ‬ ‫وسپاري او پخپﻠﻪ د ﻫغﻪ شﻮرش د غﻠﻲ کﻮﻟﻮ ﻟپاره چ‪ ３‬د ﻫغﻪ د وراره ﻟﻘﻤان خان ابداﻟﻲ پﻪ وسﻴﻠﻪ راﻣﻨ‪＃‬‬ ‫تﻪ شﻮى و‪ ،‬کﻨدﻫار تﻪ ستﻮن شﻮ‪.‬‬ ‫دويم سفر‬ ‫د ‪١٧٤٩‬م کال پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬احﻤد شاه بابا ﻫرات تﻪ سفر وک‪ .７‬درې کسﻪ ﻧادرې حاکﻤان احﻤد شاه‬ ‫بابا تﻪ تسﻠﻴﻢ ﻧﻪ شﻮل او د ﻫغﻮى ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ درو‪４‬ش خان ﻫزاره خپﻠﻪ پﻠﻮي ﻟﻪ احﻤدشاه بابا ＇خﻪ اعﻼن‬ ‫ک‪７‬ه او ﻫرات د احﻤد شاه بابا پﻪ وسﻴﻠﻪ وﻧﻴﻮل شﻮ‪ .‬احﻤد شاه بابا درو‪４‬ش خان د ﻫرات واﻟﻲ و！اکﻪ‪ .‬احﻤد شاه‬ ‫بابا خپﻞ صدراعظﻢ شاه وﻟﻲ خان تﻪ حکﻢ وک‪ ７‬چ‪ ３‬شﻤاﻟﻲ سﻴﻤﻮ تﻪ سفر وک‪７‬ي‪ ،‬د جﻨﻴدي د حکﻮﻣت تر‬ ‫اﻧحطاط وروستﻪ ﻣرو‪ ،‬فارﻳاب‪ ،‬جﻮزجان‪ ،‬بﻠخ‪ ،‬خﻠﻢ‪ ،‬بدخشان او تخارستان خپﻠﻮاکﻪ شﻮي وو او شاه وﻟﻰ‬ ‫خان ﻳادې شﻮې سﻴﻤ‪ ３‬ﻳﻮ پﻪ بﻞ پس‪ ３‬وﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬او ﻟﻪ ﻣرکزي حکﻮﻣت سره ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫دريم سفر‬ ‫د ‪ ١٧٥٠‬ﻣﻴﻼدي کال پﻪ پسرﻟﻲ ک‪» ３‬عباس ﻗﻠﻲ بﻴات« پﻪ ﻧﻴشاپﻮر ک‪ ３‬بغاوت وک‪ ７‬او احﻤدشاه بابا‬ ‫ﻧ‪５‬شاپﻮر تﻪ ﻣخﻪ وک‪７‬ه‪ .‬عباس ﻗﻠﻰ بﻴات د احﻤدشاه بابا ﻟﻪ پﻮځ سره پﻪ جگ‪７‬ه ک‪ ３‬ﻣات‪ ３‬وخﻮړه او بﻨدي‬ ‫شﻮ‪ .‬وروستﻪ احﻤد شاه بابا ﻫغﻪ وبا＊ﻪ او د دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره ﻳ‪ ３‬د ﻧ‪５‬شاپﻮر حاکﻢ و！اکﻪ ‪ ،‬کﻠﻪ چ‪ ３‬احﻤد شاه‬ ‫بابا ﻫرات تﻪ ورس‪５‬د‪ ،‬خبر شﻮ چ‪ ３‬ﻣﻴر عﻠﻢ خزﻳﻤﻪ پر ﻣشﻬد ﻳرغﻞ ک‪７‬ې ده »ړوﻧد شاﻫرخ« د ﻧادر افشار‬ ‫ک‪７‬وسﻰ چ‪ ３‬احﻤد شاه بابا د ﻣشﻬد واﻟﻲ ！اکﻠی و‪ ،‬د ﻣﻴر عﻠﻢ خزﻳﻤﻪ پﻪ وسﻴﻠﻪ ب‪ ３‬واکﻪ شﻮی و‪ .‬احﻤدشاه‬ ‫بابا ﻣشﻬد تﻪ وﻻړ‪ ،‬ﻣﻴر عﻠﻢ تﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣات‪ ３‬ورک‪７‬ه او د شاﻫرخ اﻣﻨﻴت ﻳ‪ ３‬بﻴا تاﻣﻴﻦ ک‪.７‬‬ ‫څلورم سفر‬ ‫پﻪ (‪ )١٧٥١‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬د پﻨجاب واﻟﻲ ﻣ‪５‬رﻣﻨﻮ چ‪ ３‬ﻣخک‪ ３‬د ﻣاﻟﻴاتﻮ پﻪ ورک‪７‬ه ژﻣﻦ شﻮى و‪ ،‬اﻧﻜار‬ ‫وک‪ ７‬او احﻤد شاه بابا خپﻞ استازى ﻫغﻪ تﻪ واستاوه‪ ،‬خﻮ د پﻨجاب واﻟﻲ د ﻣاﻟﻴ‪ ３‬ﻟﻪ ورک‪７‬ې ＇خﻪ ډډه وک‪７‬ه‪،‬‬ ‫احﻤد شاه بابا ختﻴ‪ ＃‬تﻪ سفر وک‪ ،７‬د پﻨجاب واﻟﻲ ﻣ‪５‬رﻣﻨﻮ سپاه ساﻻر »گﻮراﻣﻞ« د احﻤد شاه بابا سره د‬

‫‪12‬‬

‫جگ‪７‬ې د ﻣﻘابﻠ‪ ３‬ﻟپاره وﻟ‪８５‬ه‪ .‬جگ‪７‬ه چ‪ ３‬د »شاه درې« پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬پ‪＋５‬ﻪ شﻮه ‪ ،‬گﻮراﻣﻞ پﻪ ک‪ ３‬ووژل‬ ‫شﻮ او ﻟ‪＋‬کر ﻳ‪ ３‬ﻣات‪ ３‬وخﻮړه‪ .‬ﻣ‪５‬رﻣﻨﻮ ﻟﻪ احﻤدشاه بابا ＇خﻪ ب‪＋‬ﻨﻪ وغﻮ＊تﻪ او احﻤد شاه بابا ﻫغﻪ وبا＊ﻪ‬ ‫او بﻴا ﻳ‪ ３‬ﻣ‪５‬رﻣﻨﻮ د پﻨجاب واﻟﻲ و！اکﻪ‪ .‬ﻣ‪５‬رﻣﻨﻮ ژﻣﻨﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬د پﻨجاب او ﻣﻠتان وﻻﻳتﻮﻧﻪ بﻪ د افغاﻧستان‬ ‫ﻳﻮه برخﻪ وي‪ .‬وروستﻪ احﻤد شاه بابا ﻳاد شﻮى ژﻣﻨﻠﻴک د خپﻞ استازې پﻪ وسﻴﻠﻪ د ﻣﻬر او تآﻳﻴد ﻟپاره د‬ ‫ډﻫﻠﻲ دربار تﻪ واستاوه او پﻪ دې ترتﻴب پﻨجاب‪ ،‬ﻣﻠتان او سﻨد پﻪ افغاﻧستان پﻮرې وت‪７‬ل شﻮل‪ .‬د ‪١٧٥١‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي کا ل پﻪ پای ک‪ ３‬احﻤد شاه بابا ﻳﻮ ﻟ‪＋‬کر د خﻮاجﻪ عبداهلل پﻪ ﻣشرۍ د »ا！ک او حسﻦ ابدال«‬ ‫ﻟﻪ ﻻرې د کشﻤﻴر د ﻳﻮ ‪＄‬اى کﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻫغ‪ ３‬سﻴﻤﻲ تﻪ واستاوه‪ ،‬تر ＇ﻮ د کشﻤﻴر خﻮاجﻪ خپﻞ ﻣﻨاسبات‬ ‫د ﻫﻨد ﻟﻪ دوﻟت ＇خﻪ پرې او خپﻞ ﻳﻮ ‪＄‬اﻳﻮاﻟﻲ ﻟﻪ افغاﻧستان سره اعﻼن ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د ختيځ سفر ‪١٧٥٧ -١٧٥٦‬ميالدي‬ ‫پﻪ (‪ )١٧٥٣‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬د پﻨجاب واﻟﻲ ﻣ‪５‬رﻣﻨﻮ ﻣ‪ ７‬شﻮ‪ .‬احﻤد شاه بابا پﻨجاب تﻪ سفر وک‪ ،７‬د‬ ‫ﻣ‪５‬رﻣﻨﻮ ﻧاباﻟغﻪ زوى ﻣحﻤد اﻣﻴﻦ ﻳ‪ ３‬د واﻟﻲ پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻪ‪ .‬د ﻣحﻤد اﻣﻴﻦ ﻣﻮر (ب‪５‬گﻢ ﻣغﻼﻧﻲ) د زوى پر‬ ‫‪＄‬اى وﻻﻳتﻲ چارې پرﻣخ وړﻟ‪ .３‬پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬د ډﻫﻠﻲ دربار د ﻫﻨد د صدراعظﻢ (عﻤاد اﻟﻤﻠک‬ ‫غازي اﻟدﻳﻦ) د ﻻس اﻟﻪ شﻮى و او غازي اﻟدﻳﻦ د ﻫﻨد پاچا احﻤد شاه د ﻣحﻤد شاه زوى ﻟرې او پر ‪＄‬اى‬ ‫ﻳ‪ ３‬دوﻳﻢ عاﻟﻤگﻴر د ډﻫﻠﻲ پر تخت ک‪５‬ﻨاوه‪ .‬ب‪５‬گﻢ ﻣغﻼﻧﻲ ﻳ‪ ３‬بﻨدۍ ک‪７‬ه او د پﻨجاب وﻻﻳت ﻳ‪ ３‬ادﻳﻨﻪ‬ ‫ب‪５‬گ تﻪ وسپاره‪ .‬عاﻟﻤگﻴر (ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ) د سﻬارﻧپﻮر د واﻟﻲ پﻪ ﻣشرۍ ﻟ‪＋‬کر د احﻤدشاه د ﻣﻘابﻠ‪３‬‬ ‫ﻟپاره واستاوه‪ ،‬خﻮ ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ پرتﻪ ﻟﻪ جگ‪７‬ې ﻟﻪ احﻤد شاه بابا سره ﻳﻮ ‪＄‬اى او عاﻟﻤگﻴر اړ شﻮ چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫ډﻫﻠﻲ سره ﻧ‪８‬دې ﻟﻪ احﻤد شاه بابا ＇خﻪ ﻫر کﻠﻰ وک‪７‬ي‪ .‬احﻤدشاه بابا د اړﻳکﻮ د ساتﻨ‪ ３‬ﻟپاره د عاﻟﻤگﻴر‬ ‫ورﻳره شﻬزاده تﻴﻤﻮر تﻪ پﻪ ﻧکاح ک‪７‬ه او وروستﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد تﻪ ستﻮن شﻮ‪.‬‬ ‫سويل ته شپ‪８‬م سفر‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬احﻤد شابابا ﻟﻪ ﻫﻨد ＇خﻪ افغاﻧستان تﻪ راغﻰ‪ ،‬افغاﻧﻲ سرداراﻧﻮ د ابداﻟﻲ دوﻟت د غرور او‬ ‫ﻗدرت پﻪ ﻣ＀ د پﻨجاب پر بزگراﻧﻮ درﻧ‪ ３‬ﻣاﻟﻴ‪ ３‬ک‪＋５‬ﻮدې چ‪ ３‬پﻪ دغﻪ کار سره پا＇ﻮﻧﻮﻧﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل‬ ‫او ډ‪４‬ر ژر سﻴکاﻧﻮ ددې شﻮرشﻮﻧﻮ ﻣشري پﻪ غاړه واخﻴستﻪ‪ .‬پﻪ اﻣرتسر ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ تشکﻴﻼتﻮ پﻴﻞ وک‪ ７‬چ‪３‬‬ ‫پﻪ پاى ک‪ ３‬د افغاﻧاﻧﻮ او سﻴکاﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬جگ‪７‬ه راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮه‪.‬‬ ‫د ﻫﻨد سپاه ساﻻر ﻧجﻴب اهلل ﻳﻮسف زى وت‪＋‬ت‪５‬د‪ ،‬ج＂اﻧﻮ او راجپﻮ！اﻧﻮ ﻟﻪ ﻣرﻫ＂ﻪ وو سره اتحاد وک‪.７‬‬ ‫د ﻫﻨد پخﻮاﻧﻲ صدراعظﻢ غازي اﻟدﻳﻦ پﻪ پﻨجاب ک‪ ３‬سﻴکان د افغاﻧاﻧﻮ پر ضد تحرﻳک ک‪７‬ل‪ ،‬ادﻳﻨﻪ ب‪５‬گ‬ ‫‪13‬‬

‫د سﻴکاﻧﻮ پﻪ اتفاق پﻪ (جﻠﻨدر) ک‪ ３‬ډ‪４‬ر افغاﻧان ووژل‪ .‬د ‪ ١٧٥٨‬م‪ .‬کال د اپرﻳﻞ پﻪ ﻣﻴاشت ک‪ ３‬افغاﻧﻲ ﻗﻮاوې‬ ‫ﻟﻪ ﻣات‪ ３‬سره ﻣخاﻣخ او عبداﻟصﻤد ﻳ‪ ３‬بﻨدي ک‪ .７‬شﻬزاده تﻴﻤﻮر او سپاه ساﻻر سردار جﻬان خان ﻣﻘاوﻣت وﻧﻪ‬ ‫شﻮ ک‪７‬اى‪ ،‬تر اتک پﻮرې شاتگ ﻳ‪ ３‬وک‪ ７‬پا＇ﻮن کﻮوﻧکﻮ پرتﻪ د (اودی) د ！ﻮل ﻫﻨد حکﻤراﻧﻲ ﻳ‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫احﻤد شاه بابا پﻪ ب‪７５‬ﻧ‪ ９‬تﻮگﻪ د ﻫﻨد ﻗضﻴﻪ راتﻠﻮﻧکﻲ تﻪ پر‪＋４‬ﻮده‪＄ .‬کﻪ چ‪ ３‬پخپﻠﻪ د بﻠﻮچستان پﻪ ﻧا أراﻣﻴﻮ ک‪３‬‬ ‫ﻣصروف و‪ .‬د شاه وﻟﻲ خان پﻪ ﻣشرۍ ﻳ‪ ３‬پﻮځ بﻠﻮچستان تﻪ وﻟ‪８５‬ه او وروستﻪ ﻟﻪ جگ‪７‬ي د شﻮرشﻴاﻧﻮ ﻣشر‬ ‫ﻧصﻴر خان بﻠﻮچ ﻣات‪ ３‬وخﻮړه او د سﻮﻟ‪ ３‬غﻮ＊تﻨﻪ ﻳ‪ ３‬وک‪７‬ه چ‪ ３‬احﻤدشاه بابا وبا＊ﻪ او بﻠﻮچستان د پخﻮا پﻪ‬ ‫＇‪５‬ر د افغاﻧستان ﻳﻮه برخﻪ شﻮه‪ .‬احﻤدشاه بابا د ﻧﻮراﻟدﻳﻦ پﻪ ﻣشرۍ ﻟ‪＋‬کر پﻨجاب تﻪ وﻟ‪８５‬ه او پخپﻠﻪ کﻨدﻫار‬ ‫تﻪ راغﻰ‪ ،‬تر ＇ﻮ سﻴکاﻧﻮ او ﻣرﻫ＂ﻪ وو سره د حساب ﻟپاره خپﻠ‪ ３‬ﻗﻮاوې را！ﻮﻟ‪ ３‬ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫اووم سفر‪ -‬د پاني پت جگ‪７‬ه ‪ ١٧٦١ -١٧٦٠‬ميالدي‬ ‫پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬د احﻤدشاه بابا دا سفر د ډ‪４‬ر اﻫﻤﻴت وړ دى‪＄ ،‬کﻪ پﻪ ‪ ١٧٥٨‬ﻣﻴﻼدي کال پﻪ ﻫﻨد ک‪３‬‬ ‫ډ‪４‬رې ﻣﻬﻤ‪ ３‬پ‪ ３＋５‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮې‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د پﻨجاب سﻴکاﻧﻮ پا＇ﻮن وک‪ .７‬ور پس‪ ３‬ﻣرﻫ＂ﻴان د ﻫﻨد ﻣرکزي‬ ‫او شﻤاﻟﻲ برخﻮ تﻪ داخﻞ شﻮل او درﻳﻢ دا چ‪ ３‬اسﻼﻣﻲ حکﻮﻣت چ‪ ３‬ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ جﻮړ ک‪７‬ى و‪ ،‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ‬ ‫ﻻړ‪ .‬پﻪ ﻫغﻪ وخت ک‪ ３‬چ‪ ３‬احﻤدشاه بابا د ﻧصﻴرخان بﻠﻮچ پﻪ ！کﻮﻟﻮ ﻣصروف و‪ ،‬د ﻣرﻫ＂ﻴاﻧﻮ ﻣشر (سﻨد‬ ‫ﻳا) ﻣرکزي ﻫﻨد تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬راجپﻮ！اﻧﻮ او ج＂اﻧﻮ سره ﻳ‪ ３‬اتحاد وک‪ ７‬او سﻨدﻳا د پﻨجاب ﻟﻮري تﻪ حرکت‬ ‫وک‪ .７‬ادﻳﻨﻪ ب‪５‬گ ﻫﻢ ور سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮ او پﻨجاب ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮ‪ .‬شﻬزاده تﻴﻤﻮر او سردارجﻬان خان پ‪＋５‬ﻮر تﻪ‬ ‫شاتگ وک‪.７‬‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬احﻤدشاه بابا ﻟﻪ بﻠﻮچستان ＇خﻪ ډاډﻣﻦ شﻮ‪ ،‬د د‪４‬رش زره پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ سره د بﻮﻻن د درې ﻟﻪ‬ ‫ﻻرې سﻨد تﻪ ورس‪５‬د او ﻟﻪ شﻬزاده تﻴﻤﻮر او جﻬان خان سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮ‪ .‬د پﻨجاب ﻟﻮري تﻪ ﻳ‪ ３‬حرکت‬ ‫وک‪ ، ７‬سﻨدﻳا او غازي اﻟدﻳﻦ چ‪＇ ３‬ﻨگﻪ د احﻤدشاه بابا ﻟﻪ حرکت ＇خﻪ خبر شﻮل‪ ،‬ﻟﻪ ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ سره‬ ‫ﻳ‪ ３‬سﻮﻟﻪ وک‪７‬ه او د ډﻫﻠﻲ ﻟﻮري تﻪ روان شﻮل‪ .‬پﻪ ډﻫﻠﻲ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دوﻳﻢ عاﻟﻤگﻴر وواژه او ک‪７‬وسﻰ ﻳ‪ ３‬پاچا‬ ‫ک‪ .７‬پﻪ دغﻪ وخت ک‪ ３‬احﻤدشاه بابا ﻟﻪ در‪４‬ﻮ ﻗﻮاو سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬د سﻨدﻳا ﻗﻮا‪ ،‬د ډﻫﻠﻲ د ﻻرې پﻪ‬ ‫اوږدو ک‪ ،３‬دوﻳﻤ‪ ３‬ﻗﻮې پﻪ (ﻫﻮﻟگر) پﻮرې اړه درﻟﻮده د جﻤﻨا پﻪ کﻴ‪ ０‬ﻟﻮري ک‪＄ ３‬اى پر ‪＄‬اى وه او در‪４‬ﻴﻤﻪ‬ ‫ﻗﻮه د ( جﻨ‪／‬ﻮرا ) او غازي اﻟدﻳﻦ وه‪.‬‬ ‫＇ﻨگﻪ چ‪ ３‬جگ‪７‬ه پﻴﻞ شﻮه‪ ،‬درې گﻮﻧﻪ ﻗﻮا وې د احﻤدشاﻫﻲ ‪＄‬ﻮاک پر وړاﻧدې ﻣات‪ ３‬وخﻮړه‪ ،‬کﻠﻪ چ‪３‬‬ ‫غازي اﻟدﻳﻦ او جﻨ‪／‬ﻮرا د سﻨدﻳا ﻟﻪ ﻣات‪ ３‬خبر شﻮل ډﻫﻠﻰ ﻳ‪ ３‬پر‪＋４‬ﻮد او وت‪＋‬ت‪５‬دل‪.‬‬ ‫‪14‬‬

‫د ﻣرﻫ＂ﻴاﻧﻮ ﻣشر(باﻻ باجﻲ) د ﻣرﻫ＂ﻪ وو ！ﻮﻟﻮ ﻣشراﻧﻮ تﻪ خبر ورک‪ ７‬چ‪ ３‬ﻧﻮي ﻟ‪＋‬کر ترتﻴب ک‪７‬ي او‬ ‫راجپﻮ！اﻧﻮ ﻟﻪ ﻣرﻫ＂ﻪ وو سره اتحاد وک‪ ７‬چ‪ ３‬شﻤ‪５‬ر ﻳ‪ ３‬دوو ﻟکﻮ تﻪ رس‪５‬ده‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حا ل ک‪ ３‬چ‪ ３‬د‬ ‫احﻤد شاه بابا د پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ شﻤ‪５‬ر ‪ ٦٠‬زره وو‪ .‬د پاﻧﻲ پت پﻪ ډ‪－‬ر ک‪ ３‬ډ‪４‬ره ﻟﻮﻳﻪ جگ‪７‬ه وﻧ‪＋‬تﻪ‪ .‬افغاﻧان فاتح‬ ‫او ﻣخاﻟفﻮ ﻗﻮاو ﻣات‪ ３‬وخﻮړه‪ .‬احﻤدشاه بابا ډﻫﻠﻲ تﻪ داخﻞ شﻮ‪ .‬د ډﻫﻠﻲ تخت ﻳ‪ ３‬شﻬزاده عﻠﻲ گﻮﻫر‪،‬‬ ‫سﻴاسﻲ او اداري چارې ﻳ‪ ３‬شجاع اﻟدوﻟﻪ او پﻮ‪＄‬ﻲ چارې ﻳ‪ ３‬ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ تﻪ وسپارﻟ‪ ３‬او پخپﻠﻪ کﻨدﻫار‬ ‫تﻪ راستﻮن شﻮ‪.‬‬ ‫اتم سفر‪ ١٧٦٣-١٧٦٢ -‬ميالدي‬ ‫پﻪ ‪ ١٧٦٢‬م کال ک‪ ３‬د پﻨجاب سﻴکاﻧﻮ د »جﻴاسﻴﻨگ« پﻪ ﻣشرۍ د دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره پﻪ شﻮرش ﻻس‬ ‫پﻮرې او اﻣرتسر ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه پﻮ‪＄‬ﻲ ﻣرکز تبدﻳﻞ ک‪ .７‬پﻪ کشﻤﻴر ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬افغاﻧﻲ ضد تبﻠﻴغات پﻴﻞ ک‪７‬ل او د‬ ‫ﻻﻫﻮر ＊ار ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮه‪ .‬احﻤدشاه بابا د پﻨجاب ﻟﻮري تﻪ حرکت وک‪ ،７‬د سﻴکاﻧﻮ اوﻳا زره ﻟ‪＋‬کر ﻳ‪ ３‬تاروﻣار‬ ‫ک‪７‬ل او سردار ﻧجﻴب اﻟدوﻟﻪ تﻪ ﻳ‪ ３‬ﻻر＊ﻮوﻧﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬د »سر ﻫﻨد« او کشﻤﻴر اﻣﻨﻴت ！ﻴﻨگ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫نهم سفر – ‪ ١٧٦٣‬ميالدي کال‬ ‫د سﻴکاﻧﻮ ترﻣات‪ ３‬وروستﻪ احﻤدشاه بابا کﻨدﻫار تﻪ راستﻮن شﻮ‪ .‬د ﻫغ‪ ３‬ﻧاروغتﻴا ﻟﻪ اﻣﻠﻪ چ‪ ３‬ور پ‪＋５‬ﻪ‬ ‫شﻮې وه‪ ،‬د ﻧﻮﻣﻮړي کال تر پاﻳﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد د ﻧﻨﻪ او بﻬر تﻪ سفر وﻧﻪ ک‪ ،７‬پﻪ دې ﻣﻮده ک‪ ３‬سﻴکاﻧﻮ ﻟﻪ ج＂اﻧﻮ‬ ‫او ﻣرﻫ＂ﻪ وو سره اتحاد وک‪ .７‬پﻪ پﻨجاب او سر ﻫﻨد ﻳ‪ ３‬د ‪ ٤٠‬زره پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ پﻪ وسﻴﻠﻪ ﻳ‪ ３‬حﻤﻠ‪ ３‬پﻴﻞ‬ ‫ک‪７‬ې او د ډﻫﻠﻲ د ﻧﻴﻮﻟﻮ ﻧﻴت ﻳ‪ ３‬درﻟﻮد‪ .‬احﻤدشاه بابا پﻪ ‪ ١٧٦٣‬م‪ .‬کا ل ک‪ ３‬پﻨجاب تﻪ ﻟ‪＋‬کر وﻟ‪８５‬ه او‬ ‫شﻮرشﻴاﻧﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣات‪ ３‬ورک‪７‬ه او پﻪ غروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬خپاره ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫د ‪ ١٧٦٣‬م‪ .‬کال پﻪ پاى ک‪ ３‬احﻤدشاه بابا خپﻞ صدراعظﻢ شاه وﻟﻲ خان بﻠخ تﻪ وﻟ‪８５‬ه تر ＇ﻮ‬ ‫د جﻨﻴدي سﻠسﻠ‪ ３‬ﻟﻪ اخرﻧﻲ پاچا عبداﻟعزﻳز خان سره خبرې وک‪７‬ي‪ .‬پﻪ ﻣذاکراتﻮ ک‪ ３‬داس‪ ３‬ﻳﻮ ت‪７‬ون‬ ‫ﻻسﻠﻴک شﻮ چ‪ ３‬د أﻣﻮ سﻴﻨد د پخﻮا پﻪ ＇‪５‬ر د افغاﻧستان او بخارا پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬سرحدي کر＊ﻪ و！اکﻞ‬ ‫شﻮه‪ .‬وروستﻪ شاه وﻟﻲ خان بدخشان تﻪ ستﻮن شﻮ‪ .‬خرﻗﻪ ﻣبارکﻪ ﻳا د حضرت پﻴغﻤبر( ) کاﻟﻲ ﻳ‪ ３‬د‬ ‫فﻴض أباد ﻟﻪ ＊ار ＇خﻪ ﻟﻪ ‪＄‬اﻧﻪ سره کﻨدﻫار تﻪ راوړه‪.‬‬ ‫لسم سفر‪ ١٧٦٩ -‬ميالدي کال‬ ‫د ‪ ١٧٦٩‬م‪ .‬کال پﻪ ﻧﻴﻤاﻳﻲ ک‪ ３‬د ﻧصراهلل ﻣﻴرزا او ﻧادر ﻣﻴرزا د ﻧابﻴﻨا شاﻫرخ د زاﻣﻨﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د ﻗدرت‬ ‫د ﻻس تﻪ راوړﻟﻮ پر سر اختﻼف پﻴدا شﻮ او پﻪ خراسان ک‪ ３‬حاﻟت د خراب‪ ９‬ﻟﻮر تﻪ روان شﻮ‪ .‬احﻤدشاه بابا‬ ‫‪15‬‬

‫ﻣشﻬد تﻪ سفر وک‪ .７‬ﻧصر اهلل ﻣﻴرزا د اﻳران ﻟﻪ پاچا کرﻳﻢ خان زﻧد سره اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې وې‪ .‬د (تﻮن او‬ ‫طبس) حاکﻢ عﻠﻴﻤراد شﻮرش او سرکشﻲ وک‪７‬ه‪ .‬احﻤدشاه بابا ﻣشﻬد ﻣحاصره ک‪ ７‬او سپاه ساﻻر جﻬان‬ ‫خان او د بﻠﻮچستان واﻟﻲ ﻧصﻴر خان ﻳ‪ ３‬د عﻠﻴﻤراد د ！کﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻣؤظف ک‪７‬ل او عﻠﻴﻤراد پﻪ جگ‪７‬ه ک‪３‬‬ ‫ووژل شﻮ‪ .‬ﻧصراهلل ﻣﻴرزا تسﻠﻴﻢ شﻮ او شاﻫرخ خپﻠﻪ ﻟﻮر د احﻤدشاه بابا زوى تﻪ پﻪ ﻧکاح ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫احﻤدشاه بابا د ﻧادر افشار پﻪ درﻧاوي خراسان شاﻫرخ تﻪ وسپاره او پخپﻠﻪ کﻨدﻫار تﻪ راغﻰ او دا د‬ ‫احﻤدشاه بابا أخرﻧی سفر و‪.‬‬ ‫احﻤدشاه بابا تر ‪ ٢٦‬کاﻟﻪ پاچاﻫ‪ ９‬وروستﻪ د سرطان پﻪ ﻧاروغ‪ ９‬اختﻪ شﻮ او پﻪ پﻨ‪％‬ﻮس کﻠﻨ‪ ９‬ک‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫ﻟﻪ دې فاﻧﻲ ﻧ‪７‬ۍ سترگ‪ ３‬پ＂‪ ３‬ک‪７‬ې‪ .‬ﻟﻪ وصﻴت سره سﻢ پﻪ ‪ ١٧٧٣‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬د خرﻗ‪ ３‬ﻣبارک‪３‬‬ ‫تر＇ﻨگ خاورو تﻪ وسپارل شﻮ‪ .‬احﻤد شاه بابا د افغاﻧستان خاوره ﻳﻮ ﻣﻮ！ﻲ او ﻣتحده ک‪７‬ه او خﻠکﻮ د ﻧ‪５‬کﻮ‬ ‫اخﻼﻗﻮ‪ ،‬تﻘﻮى‪ ،‬ﻣﻬرباﻧ‪ ９‬او د ﻫغﻪ د ﻧ‪５‬کﻮ خدﻣتﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ورتﻪ د (بابا) ﻟﻘب ورک‪.７‬‬ ‫احﻤدشاه بابا پﻪ خپﻞ سﻴاسﻲ او پﻮ‪＄‬ﻲ ژوﻧد ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻟسﻮ ‪＄‬ﻠﻮ ډ‪４‬ر ﻫﻨد‪ ،‬خراسان او د افغاﻧستان شﻤال‬ ‫تﻪ سفروﻧﻪ وک‪７‬ل ‪ ،‬کﻠﻪ چ‪ ３‬پﻪ ‪ ١٧٧٣‬ﻣﻴﻼدي کا ل ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧ‪７‬ۍ سترگﻲ پ＂ﻲ ک‪７‬ي ﻧﻮ ﻟﻮﻳﻪ اﻣپراتﻮري‬ ‫ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻣﻴراث پرﻳ‪＋‬ﻮده چ‪ ３‬پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬تر سرﻫﻨد‪ ،‬ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬تر سبزار او ﻣشﻬد پﻪ شﻤال ک‪ ３‬د أﻣﻮ تر‬ ‫سﻴﻨده او پﻪ سﻮﻳﻞ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د عربﻮ تر سﻤﻨدر‪－‬ﻲ پﻮرې پراخﻮاﻟی درﻟﻮد‪.‬‬ ‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د پﻮ‪＄‬ﻲ ﻣﻮخﻮ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د احﻤدشاه‬ ‫بابا د پﻮ‪＄‬ﻲ سﻮﻗﻴاتﻮ د پاﻳﻠﻮ پﻪ اړه ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ .1‬د احﻤدشاه بابا ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ سفر پﻪ کﻮم کال پﻴﻞ او کﻮﻣ‪ ３‬پاﻳﻠ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬درﻟﻮدې؟‬ ‫‪ .٢‬احﻤدشاه بابا د ﻫﻴﻮاد ﻟﻮﻳدﻳ‪ ＃‬تﻪ ＇ﻮ ‪＄‬ﻠﻪ سفر ک‪７‬ى‪ ،‬ﻻس تﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وواﻳاست؟‬ ‫‪ .٣‬د احﻤدشاه بابا ﻫﻨد تﻪ پﻮ‪＄‬ﻲ سفر تر ！ﻮﻟﻮ ﻣشﻬﻮر سفر ＇ﻪ ﻧﻮﻣ‪５‬ده او ﻫﻢ وواﻳاست چ‪ ３‬کﻮﻣ‪３‬‬ ‫پاﻳﻠ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬درلودئ؟‬ ‫ﻟﻪ ټولگي څخه دباندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې ﻟﻪ ﻣشراﻧﻮ او فرﻫﻨگﻴاﻧﻮ ＇خﻪ د احﻤدشاه بابا د ژوﻧد د پاى پﻪ وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د افغاﻧستان‬ ‫د جغرافﻴﻮي ﻗﻠﻤرو پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫‪16‬‬

‫＇ﻠﻮرم ﻟﻮست‬

‫د احمد شاه بابا ځايناستي‬ ‫د تيمورشاه پاچاهي (‪ ١٧٩٣-١٧٧٣‬ميالدي)‬

‫د احﻤد شاه بابا ＇خﻪ وروستﻪ د ﻫغﻪ ‪＄‬ای ﻧاستﻮ او ورث‪ ３‬وکﻮﻻی شﻮل ﻫغﻪ ﻟﻮﻳﻪ اﻣپراتﻮري چ‪３‬‬ ‫ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ پﻪ ﻣﻴراث پات‪ ３‬وه وسات‪ ３‬پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫تﻴﻤﻮرشاه د احﻤد شاه بابا زوى پﻪ ‪١٧٤٢‬ﻣﻴﻼدي کال پﻪ ﻣشﻬد ک‪ ３‬ز‪４８４‬دﻟﻰ دى‪ .‬ﻫغﻪ د زده ک‪７‬و‬ ‫خاوﻧد او د دري ژب‪ ３‬شاعر و‪ .‬د احﻤدشاه بابا د ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬پر وخت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻫرات د واﻟﻲ پﻪ تﻮگﻪ دﻧده‬ ‫درﻟﻮده‪ .‬احﻤدشاه بابا ﻫغﻪ پﻪ خپﻞ ژوﻧد ک‪ ３‬وﻟﻴعﻬد ﻳا ‪＄‬اﻳﻨاستﻰ ！اکﻠی و ‪ .‬د احﻤدشاه بابا تر ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪３‬‬ ‫وروستﻪ شﻬزاده سﻠ‪５‬ﻤان د خپﻞ خسر صدراعظﻢ شاه وﻟﻲ خان پﻪ ﻣرستﻪ د پاچاﻫﻲ اعﻼن وک‪ .７‬کﻠﻪ‬ ‫چ‪ ３‬شﻬزاده تﻴﻤﻮر ﻟﻪ ﻫراتﻪ کﻨدﻫار تﻪ راغﻰ‪ ،‬شﻬزاده سﻠﻴﻤان ﻳ‪ ３‬بﻨدي او شاه وﻟﻴخان ﻳ‪ ３‬وواژه‪ .‬پﻪ‬ ‫دې تﻮ‪－‬ﻪ ت‪５‬ﻤﻮرشاه پاچاﻫ‪ ９‬تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬تﻴﻤﻮرشاه د خپﻠ‪ ３‬پاچاﻫ‪ ９‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي کال پاﻳتخت ﻟﻪ کﻨدﻫاره‬ ‫کابﻞ تﻪ اﻧتﻘال ک‪. ７‬‬ ‫تﻴﻤﻮر شاه ＇ﻮ داخﻠﻲ او بﻬرﻧﻲ پا＇ﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ برﻳاﻟﻴتﻮب سره ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮوړل‪ .‬تﻴﻤﻮرشاه د خپﻠ‪３‬‬ ‫پاچاﻫ‪ ９‬پﻪ ‪ ٢٠‬کﻠﻨﻪ ﻣﻮده ک‪ ３‬وک‪７‬اى شﻮل چ‪ ３‬ﻫغﻪ سﻴﻤﻲ چ‪ ３‬ﻟﻪ پﻼره ﻳ‪ ３‬ورتﻪ پﻪ ﻣﻴراث پات‪ ３‬وې‬ ‫وساتﻲ‪ .‬د ﻫغﻪ تر ﻣرگ وروستﻪ د ﻫغﻪ د زاﻣﻨﻮ ب‪ ３‬اتفاﻗﻲ‪ ،‬د اﻳران ﻻسﻮﻫﻨ‪ ３‬او د روساﻧﻮ او اﻧگﻠﻴساﻧﻮ‬ ‫سﻴاﻟ‪ ９‬د افغاﻧﻲ ﻟﻮﻳ‪ ３‬اﻣپراطﻮرۍ د سﻘﻮط سبب شﻮې‪ ،‬تﻴﻤﻮرشاه پﻪ ‪١٧٩٣‬م‪ .‬کا ل ک‪ ３‬ﻣ‪ ７‬او د کابﻞ‬ ‫پﻪ چﻬارباغ ک‪ ３‬خاورو تﻪ وسپارل شﻮ‪.‬‬ ‫‪17‬‬

‫د زمان شاه پاچاهي (‪١٨٠١ -١٧٩٣‬ميالدي)‬ ‫د تﻴﻤﻮرشاه د زاﻣﻨﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د ب‪ ３‬اتفاﻗ‪ ９‬ﻳﻮ عﻠت دا گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬تﻴﻤﻮرشاه وﻟﻴعﻬد ﻧﻪ و ！اکﻠﻰ‪.‬‬ ‫شاه زﻣان چ‪ ３‬د ﻧﻮرو وروﻧﻮ پﻪ پرتﻠﻪ پﻼر تﻪ ﻧ‪８‬دې و‪ ،‬ﻻﻳﻘﻪ او با‬ ‫کفاﻳتﻪ ‪＄‬اﻳﻨاستﻲ ﻳ‪＄ ３‬ان گا‪１‬ﻪ‪.‬شاه زﻣان ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ شﻬزاده گاﻧﻮ او‬ ‫ﻣشراﻧﻮ ＇خﻪ غﻮ＊تﻨﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬د ﻧﻮي پاچا د ！اکﻠﻮ پﻪ جر‪－‬ﻪ‬ ‫ک‪６－ ３‬ون وک‪７‬ي‪ .‬جر‪ ３－‬شﻬزاده زﻣان د پاچا پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ و！اکﻪ‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړي د دې ﻟپاره چ‪ ３‬پر حاﻻتﻮ واکﻤﻦ شﻲ‪ ،‬د ﻟﻨ‪６‬ې ﻣﻮدې‬ ‫ﻟپاره ﻳ‪ ３‬د جرگ‪ ３‬غ‪７‬ي پﻪ باﻻحصار ک‪ ３‬ﻧظر بﻨد ک‪７‬ل او ﻳﻮازې‬ ‫ﻣحﻤﻮد او ﻫﻤاﻳﻮن چ‪ ３‬پﻪ جرگﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪６－ ３‬ون ﻧﻪ درﻟﻮد‪ ،‬د ﻫغﻪ‬ ‫پاچاﻫﻲ ﻳ‪ ３‬وﻧﻪ ﻣﻨﻠﻪ‪ .‬پﻪ دوو ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ جگ‪７‬و ک‪ ３‬ﻣحﻤﻮد او‬ ‫ﻫﻤاﻳﻮن ﻣات‪ ３‬وخﻮړه‪ .‬ﻣحﻤﻮد اﻳران تﻪ وت‪＋‬ت‪５‬د او ﻫﻤاﻳﻮن بﻨدي‬ ‫زمان شاه‬ ‫او ړوﻧد ک‪７‬ای شﻮ‪.‬‬ ‫وروستﻪ ﻳ‪ ３‬سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤد خان ﻟﻪ وزارتﻪ ＇خﻪ ﻟرې ک‪ ،７‬پﻪ دې سره ﻫغﻪ ﻟﻪ ﻧﻮرو سرداراﻧﻮ‬ ‫سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮ او پﻪ دې ﻫ（ﻪ ک‪ ３‬شﻮ چ‪ ３‬شاه زﻣان ﻟﻪ پاچاﻫ‪＇ ９‬خﻪ ﻟرې ک‪７‬ي‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬شاه زﻣان‬ ‫د پاﻳﻨده ﻣحﻤد خان ﻟﻪ طرح‪ ３‬خبر شﻮ‪ ،‬ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮ او وﻳ‪ ３‬واژه او وزﻳر فتح خان د خپﻞ پﻼر د ﻣرگ‬ ‫پﻪ سبب ﻟﻪ شاه ﻣحﻤﻮد سره ﻧ‪８‬دې شﻮ‪.‬‬ ‫شاه زﻣان ﻫﻴﻠﻪ درﻟﻮده چ‪ ３‬د افغاﻧستان حاﻟت ＊ﻪ‪ ،‬سﻮﻟﻪ او أراﻣﻲ راشﻲ‪ .‬خﻮ شاه د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪３‬‬ ‫د خپﻠﻮ وروﻧﻮ او ﻗﻮﻣﻲ سرداراﻧﻮ ﻟﻪ ﻣخاﻟفت او پﻪ بﻬر ک‪ ３‬د اﻧگﻠﻴس د تحرکاتﻮ او د اﻳران د ﻻسﻮﻫﻨﻮ‬ ‫سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬ﻧاپﻴﻠﻴﻮن بﻨاپارت خپﻞ استازی شاه زﻣان تﻪ‪ ،‬د اﻳران ﻟﻪ ﻻرې راوﻟ‪８５‬ه‪ .‬د ﻧاپﻴﻠﻴﻮن‬ ‫طرحﻪ دا وه چ‪ ３‬او ﻳا زره فراﻧسﻮي او روسﻲ ﻗﻮاوې د افغاﻧستان ﻟﻪ ﻻرې پر ﻫﻨدوستان ﻳرغﻞ وک‪７‬ي‪،‬‬ ‫تر ＇ﻮ پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د پرﻣختگ ﻣخﻪ وﻧﻴسﻲ‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬شاه زﻣان ﻳﻮ ﻟک او‬ ‫پﻨ‪％‬ﻮس زره پﻮ‪＄‬ﻴان درﻟﻮدل او غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬ﻫﻨد ﻟﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ وﻧﻴسﻲ‪ .‬ﻫغﻪ د ﻧاپﻴﻠﻴﻮن طرح‪ ３‬تﻪ اعتﻨا‬ ‫وﻧﻪ ک‪７‬ه او د ﻫﻨد خﻠکﻮ د اﻧگﻠﻴس ＇خﻪ د خﻼصﻮن ﻟپاره ﻟﻪ شاه زﻣان ＇خﻪ ﻫﻤدا ﻫﻴﻠﻪ درﻟﻮده‪.‬‬ ‫ﻣحﻤﻮد د اﻳران د ﻗاجاري ﻗﻮاوو او ت‪＋‬ت‪５‬دﻟﻮ سرداراﻧﻮ پﻪ ﻣرستﻪ پرتﻪ ﻟﻪ جگ‪７‬ې خراسان او ﻫرات‬ ‫وﻧﻴﻮل‪ ،‬پر سﻴستان او فراه ﻳ‪ ３‬ﻳرغﻞ وک‪ ７‬او تر کﻨدﻫاره ورس‪５‬دل‪ ،‬خﻮ د شاه زﻣان ﻗﻮاوو د کﻨدﻫار پر‬

‫‪18‬‬

‫ﻟﻮر حرکت وک‪ .７‬د ﻻرې پﻪ اوږدو ک‪ ３‬جﻨـرال احﻤد شاه ﻧﻮرزي ﻟﻪ خپﻠﻮ ﻟس زرو پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ سره ﻟﻪ‬ ‫ﻣحﻤﻮد سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮ او ﻣحﻤﻮد غزﻧﻲ تﻪ راورس‪５‬د‪ .‬شاه زﻣان د دې وضع پﻪ ﻟﻴدو سره ﻟﻪ کابﻞ‬ ‫＇خﻪ د پ‪＋‬ﻮر پﻪ ﻟﻮر شاتگ وک‪ ７‬چ‪ ３‬وروستﻪ د ﻣﻼ عاشﻖ شﻴﻨﻮاري ﻟخﻮا وﻧﻴﻮل شﻮ او د خپﻞ ورور‬ ‫ﻣحﻤﻮد پﻪ وسﻴﻠﻪ ړوﻧد شﻮ‪ .‬زﻣان شاه د ړوﻧدتﻮب ＇خﻪ ﻣخکﻲ د کﻮه ﻧﻮر اﻟﻤاس د ﻣﻼ عاشﻖ‬ ‫شﻴﻨﻮاري پﻪ کﻼه ک‪ ３‬پت ک‪ .７‬ﻧﻮ پﻪ دې تﻮگﻪ ﻣحﻤﻮد د افغاﻧستان اداره تر ﻻسﻪ ک‪７‬ه‪ .‬د اﻧگﻠﻴس د‬ ‫استعﻤاري سﻴاست‪ ،‬د اﻳران د ﻻس وﻫﻨ‪ ،３‬د ﻣحﻤﻮد او د ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر سﻴاسﻲ شخصﻴتﻮﻧﻮ بﻰ کفاﻳت‪９‬‬ ‫پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬افغاﻧستان ﻳﻮ وار بﻴا پﻪ سﻴاسﻲ او اﻗتصادي اﻧحطاط ک‪ ３‬ډوب شﻮ‪.‬‬ ‫د شاه محمود ابدالي پاچاهي (‪ ١٨٠٤ -١٨٠١‬ميالدي)‬ ‫د شاه زﻣان ﻟﻪ خﻠع ک‪５‬دو وروستﻪ شﻬزاده ﻣحﻤﻮد د وزﻳر فتح خان پﻪ ﻣرستﻪ واک تﻪ ورس‪５‬د‬ ‫او د ﻫغﻮ خدﻣتﻮﻧﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ چ‪ ３‬ک‪７‬ي ﻳ‪ ３‬وو‪ ،‬د »شاه دوست« ﻟﻘب ﻳ‪ ３‬ورک‪ ،７‬خﻮ د ﻣحﻤﻮد د ب‪３‬‬ ‫کفاﻳت‪ ９‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ اداره ک‪ ３‬سﻴاسﻲ بحران راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ استعﻤاري‬ ‫فعاﻟﻴتﻮﻧﻮ ！ﻮل افغاﻧستان وﻧﻴﻮ‪ ،‬د اﻳران ﻗاجاري دوﻟت د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د ﻻس اﻟﻪ شﻮه‪ ،‬د خراسان د‬ ‫وﻻﻳت د تجزﻳ‪ ３‬پﻪ ﻟ＂ﻪ ک‪ ３‬شﻮ او د پﻨجاب وﻻﻳت چ‪ ３‬پخﻮا د‬ ‫افغاﻧستان د ﻗﻠﻤرو ﻳﻮه برخﻪ وه‪ ،‬سﻴکاﻧﻮ پﻪ ک‪ ３‬د خپﻠﻮاک‪ ９‬اعﻼن‬ ‫وک‪ .７‬کﻠﻪ چ‪ ３‬شاه شجاع د شاه زﻣان ﻟﻪ ړﻧد‪４‬دو او بﻨدي ک‪５‬دو او د‬ ‫شاه ﻣحﻤﻮد ﻟﻪ پاچا ک‪５‬دو ＇خﻪ خبر شﻮ‪ ،‬ﻧﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬شاه زﻣان‬ ‫ﻳ‪ ３‬سکﻪ ورور و‪ ،‬ﻧﻮ د شاه زﻣان غچ اخﻴستﻞ ﻳ‪ ３‬با ﻧﻪ ک‪７‬ل او د‬ ‫افغاﻧستان د تخت و تاج د ﻧﻴﻮﻟﻮ اﻗدام ﻳ‪ ３‬وک‪ .７‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ‬ ‫وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ شاه ﻣحﻤﻮد د شاه زﻣان پﻪ ﻣﻘابﻞ حﻤاﻳﻪ‬ ‫کاوه‪ ،‬ﻣگر وروستﻪ د خپﻠﻮ استعﻤاري غرضﻮﻧﻮ د پرﻣخ وړﻟﻮ او د‬ ‫شاه زﻣان پﻪ وسﻴﻠﻪ پر ﻫﻨدوستان د ﻧاپﻴﻠﻴﻮن د ﻳرغﻞ د خﻨثﻲ کﻮﻟﻮ‬ ‫شاه محمود‬ ‫ﻟپاره ﻳ‪ ３‬تر ﻫغﻪ شاه شجاع ＊ﻪ ＇‪５‬ره پﻴدا ک‪７‬ه او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬د شاه ﻣحﻤﻮد پر ضد ﻟﻤساوه‪.‬‬ ‫شاه ﻣحﻤﻮد د باﻻحصار پﻪ ارگ ک‪ ３‬پﻪ عﻴش و عشرت اختﻪ و او دوﻟتﻲ چارې د داس‪ ３‬خﻠکﻮ‬ ‫پﻪ ﻻس ک‪ ３‬وې چ‪ ３‬د ﻗدرت د ﻻس تﻪ راوړﻧ‪ ３‬پر سر ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره پﻪ سﻴاﻟ‪ ９‬اختﻪ وو‪ ،‬ﻟکﻪ فتح‬ ‫خان«شاه دوست« شﻴرﻣحﻤد خان (ﻣختار اﻟدوﻟﻪ) او صدراعظﻢ ﻣحﻤد اکرم خان‪ ،‬ﻛﻠﻪ چ‪ ３‬وزﻳر‬ ‫فتح خان د ﻣاﻟﻴاتﻮ د ﻻس راوړﻧ‪ ３‬ﻟپاره پ‪＋５‬ﻮر ‪ ،‬کﻮﻫاټ او بﻨﻮ تﻪ سفر وک‪ .７‬د ﻣاﻟﻴاتﻮ تر ﻻسﻪ کﻮﻟﻮ‬ ‫‪19‬‬

‫وروستﻪ ﻳ‪ ３‬شﻬزاده کاﻣران تﻪ چ‪ ３‬پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬و وﻻړ او ﻟﻪ کﻨدﻫاره کابﻞ تﻪ راوگر‪５＄‬د او د ﻣحﻤد‬ ‫اکرم خان پر ‪＄‬ای د صدراعظﻢ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ！اکﻞ شﻮی و‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ﻟﻮړ دوﻟتﻲ خﻠک‬ ‫ﻟﻪ کابﻞ ＇خﻪ وت‪＋‬ت‪５‬دل او ﻟﻪ شاه شجاع سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮل‪ .‬د کابﻞ خﻠک چ‪ ３‬د شاه ﻣحﻤﻮد د ادارې‬ ‫ﻟﻪ ﻻسﻪ پﻪ تﻨگ شﻮي وو د ﻫغﻪ پر ضد ﻳ‪ ３‬پا＇ﻮن وک‪ ７‬او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ باﻻحصار ک‪ ３‬ﻣحاصره ک‪.７‬د شاه‬ ‫ﻣحﻤﻮد ﻗﻮاوو ﻣﻘاوﻣت تﻪ دوام ورک‪ ７‬تر ＇ﻮ چﻲ د کﻮﻫداﻣﻦ او کﻮﻫستان خﻠک د کابﻞ د خﻠکﻮ‬ ‫ﻣرست‪ ３‬تﻪ را ورس‪５‬دل‪ .‬شاه ﻣحﻤﻮد ﻳ‪ ３‬د کابﻞ پﻪ باﻻحصار ک‪ ３‬ﻣحاصره او وزﻳر فتح خان تﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻗﻠعﻪ ﻗاضﻲ ک‪ ３‬ﻣات‪ ３‬ورک‪７‬ه او پﻪ دې تﻮ‪－‬ﻪ د ﻣحﻤﻮد ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ واکﻤﻨﻲ پاى تﻪ ورس‪５‬ده‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې ﻟﻪ کﻨدﻫاره کابﻞ تﻪ د پاﻳتخت د اﻧتﻘال پر‬ ‫ﻻﻣﻠﻮ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د زﻣان شاه د وخت د ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻮ ﻣﻬﻤﻮ پﻴ‪＋‬ﻮ پﻪ اړه ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره خبرې وک‪７‬ي او‬ ‫پاﻳﻠﻪ دې ﻳ‪ ３‬پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ .١‬د تﻴﻤﻮرشاه د شخصﻴت پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬تﻴﻤﻮرشاه پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬پﻼزﻣﻴﻨﻪ ﻟﻪ کﻨدﻫاره کابﻞ تﻪ راوړه؟‬ ‫‪ .٣‬ﻗدرت تﻪ د زﻣان شاه د رسﻴدو پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٤‬د زﻣان شاه د سﻠطﻨت ﻣﻬﻤ‪ ３‬ستﻮﻧزې ﻟﻴست ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ .٥‬شاه ﻣحﻤﻮد ＇رﻧ‪／‬ﻪ واک تﻪ ورسﻴد؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ د ﻣﻨابعﻮ او ﻣاخذو پﻪ ﻟرﻟﻮ سره د زﻣان شاه د حکﻮﻣت او د ده پﻪ وړاﻧدې د اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ‬ ‫د پاﻟﻴس‪ ９‬پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫پﻨ‪％‬ﻢ ﻟﻮست‬

‫د شاه شجاع لوم‪７‬ن‪ ９‬پاچاهي ‪ ١٨٠٩-١٨٠٤‬ميالدي‬

‫ﻫغﻪ تﻤﻪ او تﻮﻗع چ‪ ３‬د افغاﻧستان خﻠکﻮ ﻟﻪ شاه شجاع ＇خﻪ در ﻟﻮده د ﻫغﻪ ﻟﻪ جﻠﻮس ＇خﻪ‬ ‫وروستﻪ تر سره شﻮه‪ .‬پﻪ ﻻﻧدی ﻣتﻦ ک‪ ３‬ﻣعﻠﻮﻣات در کﻮل کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫د شاه زﻣان ړﻧد‪４‬دو د شاه ﻣحﻤﻮد د ادارې کﻤزورتﻴا او ﻟﻪ ﻫغﻪ ＇خﻪ د خﻠکﻮ کرکﻪ د شاه شجاع د‬ ‫پاچاﻫ‪ ９‬ﻟپاره زﻣﻴﻨﻪ ﻣساعده ک‪７‬ې وه‪ .‬پﻪ ‪ ١٨٠٤‬ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬شاه شجاع د کابﻞ د خﻠکﻮ پﻪ غﻮ＊تﻨﻪ د‬ ‫زرﻣت او ﻟﻮگر ﻟﻪ ﻻرې کابﻞ تﻪ ﻧﻨﻮت او پﻪ بابر ب‪ ０‬ک‪ ３‬د‪４‬ره شﻮه او خپﻠﻪ دوستﻲ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ سره‬ ‫＊کاره ک‪７‬ه‪ .‬وزﻳر فتح خان د ﻣاﻟﻴاتﻮ د راغﻮﻧ‪６‬وﻟﻮ ﻟپاره باﻣﻴاﻧﻮ تﻪ تﻠﻠﻰ و‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬کابﻞ تﻪ راورس‪５‬د‪،‬‬ ‫غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬شاه ﻣحﻤﻮد ﻟﻪ ﻣحاصرې خﻼص او د شاه شجاع حکﻮﻣت پاى تﻪ ورسﻮي‪ ،‬ﻧﻮ د‬ ‫ﻗﻠعﻪ ﻗاضﻲ پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬د وزﻳر فتح خان او شاه شجاع د ﻗﻮاو ترﻣﻨ‪ ＃‬جگ‪７‬ه وﻧ‪＋‬تﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ‬ ‫ک‪ ３‬وزﻳر فتح خان ﻣات‪ ３‬وخﻮړه او شﻬزاده کاﻣران د کﻨدﻫار واﻟﻲ تﻪ وت‪＋‬ت‪５‬د‪.‬وروستﻪ شاه شجاع‬ ‫خپﻞ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ باﻻحصار تﻪ د ﻧﻨﻪ ک‪７‬ل او سﻠطﻨت ﻳ‪ ３‬اعﻼن ک‪ .７‬د شاه شجاع کساﻧﻮ تر جﻠﻮس‬ ‫وروستﻪ ﻣﻼ عاشﻖ اهلل شﻴﻨﻮاری کابﻞ تﻪ راوست ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻳ‪ ３‬ترې د کﻮه ﻧﻮر اﻟﻤاس واخﻴست او بﻴا‬ ‫‪21‬‬

‫ﻳ‪ ３‬وواژه‪ .‬شاه شجاع د خپﻞ حکﻮﻣت د ！ﻴﻨگ‪＋‬ت پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ وزﻳر فتح خان او د ﻫغﻪ ﻟﻪ وروﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ و‪４‬ره درﻟﻮده او ﻫ（ﻪ ﻳ‪ ３‬وک‪７‬ه چ‪ ３‬ﻟﻪ وزﻳر فتح خان سره خپﻠ‪ ３‬اړﻳک‪ ３＊ ３‬ک‪７‬ي‪ ،‬د＊ﻤﻨﻲ او‬ ‫تاوترﻳخﻮاﻟی پر‪８４‬دي‪ .‬ﻫغﻪ و چ‪ ３‬وزﻳر فتح خان ﻳ‪ ３‬پﻪ ډ‪４‬ر درﻧاوي کابﻞ تﻪ راوغﻮ＊ت‪ ،‬شاه شجاع‬ ‫د دوست ﻣحﻤد خان ﻟﻮر د وزﻳر فتح خان ور‪４‬ره ‪＄‬ان تﻪ پﻪ ﻧکاح ک‪７‬ه‪ ،‬خﻮ ﻟﻪ دې سره ﻳ‪ ３‬پر ﻳﻮ‬ ‫بﻞ باور ﻧﻪ درﻟﻮد‪＄ .‬کﻪ چ‪ ３‬د د＊ﻤﻨ‪ ９‬اصﻠﻲ رﻳ‪＋‬ﻪ ﻳ‪ ３‬د شاه زﻣان پﻪ وسﻴﻠﻪ د سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤد‬ ‫خان اعداﻣﻮل وو چ‪ ３‬د وزﻳر فتح خان د پﻼر ﻗاتﻞ گ‪２‬ﻞ ک‪５‬ده ﻧﻮ وزﻳر فتح خان ﻫ（ﻪ کﻮﻟﻪ چ‪ ３‬شاه‬ ‫ﻣحﻤﻮد د دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره پاچاﻫ‪ ９‬تﻪ ورسﻮي‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬شاه ﻣحﻤﻮد د کابﻞ د باﻻ حصار‬ ‫ﻟﻪ زﻧداﻧﻪ وت‪＋‬ت‪５‬د‪ .‬ﻫغﻪ جگ‪７‬ه چ‪ ３‬د شاه شجاع او د شاه ﻣحﻤﻮد د ﻗﻮاوو ترﻣﻨ‪ ＃‬وﻧ‪＋‬تﻪ‪ ،‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪３‬‬ ‫ﻳ‪ ３‬شاه شجاع ﻣات‪ ３‬وخﻮړه او شاه ﻣحﻤﻮد د دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره پاچاﻫ‪ ９‬تﻪ ورس‪５‬د‪.‬‬ ‫د شاه محمود دويم ځل پاچاهي ‪ ١٨١٨ -١٨٠٩‬ميالدي‬ ‫شاه ﻣحﻤﻮد د وزﻳر فتح خان پﻪ ﻣرستﻪ دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ پاچاﻫ‪ ９‬تﻪ ورس‪５‬د او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ﻟﻮړ رتبﻪ ﻣاﻣﻮرﻳﻦ‬ ‫ﻟکﻪ ﻣحﻤد اکرم خان اﻣﻴﻦ اﻟدوﻟﻪ‪ ،‬شﻴرﻣحﻤد خان ‪ ،‬ﻣختار اﻟدوﻟﻪ او ﻣﻴر عﻠﻢ اعدام شﻮل‪＄ ،‬کﻪ چ‪３‬‬ ‫دوى د شاه ﻣحﻤﻮد د ﻟﻮﻣ‪７‬ي حکﻮﻣت پر وخت شاه شجاع تﻪ ت‪＋‬ت‪５‬دﻟ‪ ３‬وو‪ ،‬د شاه شجاع د پاچاﻫ‪ ９‬پر‬ ‫وخت ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻪ سره ﻣرستﻪ ک‪７‬ې وه‪.‬‬ ‫وزﻳر فتح خان ﻟﻪ خپﻠﻮ وروﻧﻮ سره پر دوﻟتﻲ چارو ﻣسﻠط شﻮل او د ډ‪４‬ر واک د ﻻس تﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻟپاره‬ ‫ﻳ‪ ３‬خپﻞ وروﻧﻪ پر ﻣﻬﻤﻮ دوﻟتﻲ دﻧدو وگﻮﻣارل چ‪ ３‬د وزﻳر فتح خان ورځ پﻪ ورځ ډ‪４‬ر‪４‬دوﻧکﻲ واک‬ ‫شﻬزاده کاﻣران اﻧد‪＋４‬ﻤﻦ او کﻴﻨﻪ ک） ک‪ .７‬شاه پﻪ داسﻲ ﻳﻮ حاﻟت ک‪ ３‬د ﻣزو پﻪ ت‪５‬روﻟﻮ ﻟگﻴا‪ ،‬ﻟﻪ دوﻟتﻲ‬ ‫چارو ﻧا خبره و او د اﻗتدار ساحﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮازې کابﻞ او کﻨدﻫار وه ‪ ،‬پ‪＋５‬ﻮر د شاه شجاع د ﻧفﻮذ تر ساح‪３‬‬ ‫ﻻﻧدې و او کشﻤﻴر عطا ﻣحﻤد خان اداره کاوه چ‪ ３‬د ﻣرکزي دوﻟت اطاعت ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ کاوه‪ .‬پﻪ ﻫرات‬

‫‪22‬‬

‫ک‪ ３‬د شاه ﻣحﻤﻮد سکﻪ ورور فﻴروز اﻟدﻳﻦ حکﻤراﻧﻲ کﻮﻟﻪ او شاه ﻣحﻤﻮد د خپﻠ‪ ３‬دوﻳﻤ‪ ３‬پاچاﻫ‪９‬‬ ‫ﻟﻪ پﻴﻠﻪ ډ‪４‬ر وخت پﻪ پاﻳتخت ک‪ ３‬اوس‪５‬ده‪ .‬ﻫغﻪ‬ ‫وخت چ‪ ３‬افغاﻧﻲ ﻗﻮاوې پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬پﻪ جگ‪７‬ه‬ ‫اختﻪ وې‪ ،‬اﻳراﻧﻴاﻧﻮ غﻮرات وﻧﻴﻮل‪ ،‬فﻴروز اﻟدﻳﻦ‬ ‫ﻟﻪ ﻣرکزه ﻣرستﻪ وغﻮ＊تﻪ‪ ،‬تر ＇ﻮ د اﻳراﻧﻴاﻧﻮ د‬ ‫پرﻣختگ ﻣخﻪ وﻧﻴسﻲ چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬وزﻳر‬ ‫فتح خان ﻟﻪ د‪４‬رش زره پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ سره د ﻫغﻪ د‬ ‫ﻣﻼت‪ ７‬پﻪ ﻣﻮخﻪ ﻟﻪ کابﻞ ＇خﻪ حرکت وک‪ .７‬وزﻳر‬ ‫فتح خان ﻟﻮﻣ‪７‬ی شﻬزاده فﻴروز اﻟدﻳﻦ ﻟﻪ خپﻠ‪３‬‬ ‫کﻮرﻧ‪ ９‬سره کﻨدﻫار تﻪ وﻟ‪８５‬ه چ‪ ３‬د ﻛﻮرﻧ‪！ ９‬ﻮﻟﻪ‬ ‫شتﻤﻨﻰ او گا‪１‬ﻪ ﻳ‪ ３‬د دوست ﻣحﻤد خان د س‪７‬ﻳﻮ‬

‫وزﻳر فتح خان‬

‫پﻪ وسﻴﻠﻪ ﻟﻮټ شﻮﻟﻪ وروستﻪ وزﻳر فتح خان ﻟﻪ اﻳراﻧﻴاﻧﻮ سره جگ‪７‬ه پﻴﻞ ک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬اﻳراﻧﻲ ﻗﻮاوو‬ ‫ﻣات‪ ３‬وخﻮړه او شاتگ ﻳ‪ ３‬و ک‪ .７‬شاه ﻣحﻤﻮد چ‪ ３‬د شﻬزاده فﻴروزاﻟدﻳﻦ د کﻮرﻧ‪ ９‬ﻟﻪ سپکاوۍ خبر شﻮ‪،‬‬ ‫شﻬزاده کاﻣران ﻳ‪ ３‬د دوست ﻣحﻤد خان د ！کﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻫرات تﻪ وﻟ‪８５‬ه‪ .‬دوست ﻣحﻤد خان وت‪＋‬ت‪５‬د‬ ‫او کاﻣران وزﻳر فتح خان وﻧﻴﻮ او ړوﻧد ﻳ‪ ３‬ک‪ .７‬د وزﻳر فتح خان وروﻧﻪ چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ ړﻧد‪４‬دو ＇خﻪ خبر‬ ‫شﻮل‪ ،‬پﻪ ！ﻮل افغاﻧستان ک‪ ３‬ﻟﻪ کشﻤﻴره تر ﻫراتﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ اﻟﻪ گﻮﻟﻪ ﻻس پﻮرې ک‪.７‬‬ ‫دوست ﻣحﻤد خان ﻟﻪ کشﻤﻴر ＇خﻪ راغﻰ او کابﻞ ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮ‪ .‬وزﻳر فتح خان چ‪ ３‬ﻟﻪ شاه ﻣحﻤﻮد‬ ‫سره بﻨدي و‪ ،‬شاه ﻣحﻤﻮد ﻫ（ﻪ وک‪７‬ه‪ ،‬چ‪ ３‬وزﻳر فتح خان راضﻲ ک‪７‬ي چ‪ ３‬وروﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ جگ‪７‬ي ＇خﻪ‬ ‫ﻻس واخﻠﻲ‪ ،‬خﻮ د فتح خان وروﻧﻮ جگ‪７‬ه غﻮره وگ‪２‬ﻠﻪ‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د شاه ﻣحﻤﻮد غﻮ＊تﻨﻪ تر سره ﻧﻪ‬

‫‪23‬‬

‫شﻮه‪ ،‬ﻧﻮ وزﻳر فتح خان ﻳ‪ ３‬وواژه‪ ،‬پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬جﻼ حکﻮﻣت جﻮړ ک‪ ،７‬خﻮ دې حکﻮﻣت تر ‪١٨٤٢‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي پﻮرې دوام وک‪ ７‬او بﻴا افغاﻧستان د سدوزﻳﻮ‪ ،‬بارکزﻳﻮ وروﻧﻮ او د اﻧگﻠﻴس د استعﻤاري سﻴاست د‬ ‫سﻴاﻟ‪ ９‬ډگر وگر‪５＄‬د‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو جﻼ ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د شاه شجاع ﻗدرت تﻪ د رسﻴدو پﻪ‬ ‫＇رﻧگﻮاﻟﻲ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې دشاه ﻣحﻤﻮد د وخت د ﻣﻬﻤﻮ پ‪＋５‬ﻮ پﻪ اړه پﻪ خپﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬بحث وک‪７‬ي او‬ ‫پاﻳﻠﻲ دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وړاﻧدي ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ -١‬د شاه ﻣحﻤﻮد د سﻠطﻨت پﻪ اعاده کﻮﻟﻮ ک‪ ３‬د وزﻳر فتح خان وﻧ‪６‬ه بﻴان ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬شاه ﻣحﻤﻮد دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره ＇رﻧگﻪ واك تﻪ ورسﻴد؟‬ ‫‪ -٣‬شاه شجاع د خپﻞ سﻠطﻨت پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ‪＄‬ﻞ ک‪ ３‬کﻮﻣﻲ ک‪７‬ﻧ‪ ３‬وک‪７‬ي؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د زﻣاﻧشاه دﻟري کﻴدو وروستﻪ د اﻧگرﻳزاﻧﻮ د ﻧفﻮذ پﻪ اړوﻧد ﻟﻪ ﻣشراﻧﻮ او فرﻫﻨگﻲ‬ ‫＇‪５‬رو ＇خﻪ ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وړاﻧدي ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫شپ‪８‬م ﻟﻮست‬

‫د سياليو او اختالفاتو منځ ته راتگ‬

‫وﻟ‪ ３‬د سدوزﻳﻮ او بارکزﻳﻮ کﻮرﻧﻴﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬سﻴاﻟ‪ ９‬او اختﻼفات را‬ ‫پﻴدا شﻮې‪ .‬ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ ﻳ‪＇ ３‬ﻪ وو او ＇ﻪ پاﻳﻠ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬درﻟﻮدې؟ پﻪ دې ﻟﻮست‬ ‫ک‪ ３‬بﻪ پﻪ دې اړه ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې شﻲ‪.‬‬

‫ﻣحﻤدزي د کﻨدﻫار د بارکزﻳﻮ رﻳ‪ ３＋‬پﻮرې ت‪７‬او ﻟري‪ .‬ﻣحﻤد بﻦ عﻤر د دارو او بارک ﻟﻪ ﻗﻮم ＇خﻪ‬ ‫وو‪＄ .‬کﻪ ﻧﻮ بارکزي او ﻣحﻤدزي پﻪ ﻳﻮ ﻗﻮم پﻮرې اړه ﻟري‪ .‬حاجﻲ جﻤال بﻦ حاجﻲ ﻳﻮسف بﻦ ﻳارو‬ ‫بﻦ ﻣحﻤد د ش‪５‬ر سرخ د ﻣزار د جرگ‪ ３‬غ‪７‬ی او د احﻤد شاه بابا د دربار سﻼکار و‪.‬‬ ‫سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤدخان د زﻣان شاه د سﻠطﻨت پر وخت د زﻣان شاه پر ضد د ﻳﻮې سﻴاسﻲ‬ ‫تﻮطﻴ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ووژل شﻮ او وزﻳر فتح خان د پﻼر د غچ اخﻴستﻠﻮ او د زﻣان شاه د سﻠطﻨت پﻪ‬ ‫پر‪＄‬ﻮﻟﻮ ک‪ ３‬فعاﻟﻪ وﻧ‪６‬ه درﻟﻮده‪ .‬شاه ﻣحﻤﻮد د ﻫغﻪ پﻪ ﻣرستﻪ سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬ﻫغﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ی‬ ‫ړوﻧد او بﻴا ﻳ‪ ３‬وواژه‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬شاه ﻣحﻤﻮد او شﻬزاده کاﻣران ﻫرات تﻪ وﻻړل‪ ،‬ﻧﻮ د ﻟﻨ‪６‬ې‬ ‫ﻣﻮدې ﻟپاره ﻳ‪ ３‬ﻫﻠتﻪ پاچاﻫﻲ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫وزﻳر فتح خان د شﻠﻮ پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬وروﻧﻪ درﻟﻮدل‪ ،‬چ‪ ３‬ﻫر ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧ‪７／‬ې تﻮ‪－‬ﻪ سردارﻣحﻤد‬

‫‪25‬‬

‫عظﻴﻢ خان او سردار دوست ﻣحﻤد خان د واک د تر ﻻسﻪ کﻮﻟﻮ ﻫ（ﻪ کﻮل د ﻣرکزي دوﻟت تر سﻘﻮط‬ ‫وروستﻪ د وزﻳر فتح خان د وروﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬بﻲ اتفاﻗ‪ ９‬او ‪＄‬ان غﻮ＊تﻨ‪ ３‬د دې سبب شﻮې چ‪ ３‬تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻳ‪３‬‬ ‫جگ‪７‬ې راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻲ‪ .‬ﻫغﻮی وﻧﻪ شﻮ ک‪７‬ای چ‪ ３‬د افغاﻧستان ﻣﻠﻲ وحدت او ﻣرکزي دوﻟت وژغﻮري‪.‬‬ ‫د ﻫغﻮی پر ﻟﻪ پس‪ ３‬ج‪７／‬و تر شﻠﻮ کﻠﻮﻧﻮ پﻮرې افغاﻧستان د گ‪６‬وډﻳﻮ او ب‪ ３‬ﻧظﻤﻴﻮ ﻟﻮر تﻪ ﻳﻮوړ او د‬ ‫افغاﻧستان خﻠکﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬ب‪５‬ﻮزﻟﻲ او بدبختﻲ پﻪ ارﻣغان راوړه‪ ،‬چ‪ ３‬ﻫﻤدې کار د ﻫ‪５‬ﻮاد ﻣرکزي دوﻟت ﻟﻪ‬ ‫ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮوړ او اﻗتصاد او کﻠتﻮر ﻳ‪ ３‬کﻤزوری ک‪.７‬‬ ‫سردار دوست ﻣحﻤد خان چ‪＇ ３‬ﻨگﻪ کابﻞ وﻧﻴﻮ‪ ،‬خپﻞ ورور اﻣﻴر ﻣحﻤد خان ﻳ‪ ３‬د غزﻧﻲ واﻟﻲ‬ ‫و！اکﻪ‪ .‬خﻮ کابﻞ تﻪ د کشﻤﻴر د واﻟﻲ ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان پﻪ راتگ سره د ﻫغﻮی تر ﻣﻨ‪ ＃‬اختﻼف ډ‪４‬ر‬ ‫شﻮ‪ .‬ﻫر ﻳﻮه غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬د سدوزﻳﻮ ﻟﻪ شﻬزادگاﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ سﻠطﻨت تﻪ ورسﻮي او پخپﻠﻪ د وزﻳر پﻪ‬ ‫تﻮگﻪ کار وک‪７‬ي‪ .‬چ‪ ３‬پﻪ دې تﻮگﻪ سردار ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان (اﻳﻮب شاه) او سردار دوست ﻣحﻤد خان‬ ‫( سﻠطان عﻠﻲ شاه) سﻠطﻨت تﻪ ورسﻮل او دوی د پاچاﻫاﻧﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ وو‪ .‬واک او صﻼحﻴت ﻟﻪ دواړو وروﻧﻮ‬ ‫سره و چ‪ ３‬ﻫﻢ ﻣﻬاﻟﻪ پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬دوو پاچاﻫاﻧﻮ او دوو وزﻳراﻧﻮ واکﻤﻨﻲ کﻮﻟﻪ‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ ۱۸۱۹‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬سردار ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان سﻠطان عﻠﻲ شاه ﻟﻪ سﻠطﻨتﻪ ﻟرې او دوست‬ ‫ﻣحﻤد خان ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ وزارتﻪ ﻣعزول ک‪.７‬‬ ‫کابﻞ ﻳ‪ ３‬سردار ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان‪ ،‬غزﻧﻲ ﻳ‪ ３‬سردار دوست ﻣحﻤد خان‪ ،‬پ‪＋５‬ﻮر ﻳ‪ ３‬سردار ﻳار ﻣحﻤد‬ ‫خان‪ ،‬کشﻤﻴر ﻳ‪ ３‬سردار ﻧﻮاب عبداﻟجبار خان او دﻳره جات ﻳ‪( ３‬د‪４‬ره اسﻤاعﻴﻞ خان او د‪４‬ره غازي‬ ‫خان) ﻧﻮاب ﻣحﻤد زﻣان خان تﻪ ورک‪７‬ل‪ .‬شﻤاﻟﻲ او ﻣرکزي وﻻﻳتﻮﻧﻪ‪ ،‬بدخشان‪ ،‬تخار‪ ،‬بﻠخ‪ ،‬ﻣﻴﻤﻨﻪ او‬ ‫جﻮزجان د ‪＄‬اﻳ‪ ３‬حاکﻤاﻧﻮ ﻟﻪ خﻮا اداره ک‪５‬دل او ﻣﻠﻮک اﻟطﻮاﻳفﻲ پﻪ ک‪ ３‬واکﻤﻨﻪ وه‪ .‬د ﻫرات وﻻﻳت د‬ ‫شاه ﻣحﻤﻮد پﻪ وسﻴﻠﻪ اداره ک‪５‬ده‪ .‬پﻪ دې تﻮگﻪ افغاﻧستان د ﻣﻮروثﻲ ﻣﻠکﻴت پﻪ تﻮگﻪ د وزﻳر فتح خان د‬ ‫وروﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬و‪４‬شﻞ شﻮی و‪.‬‬

‫‪26‬‬

‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د افغاﻧستان بﻬرﻧﻴﻮ د＊ﻤﻨاﻧﻮ او د پﻨجاب سﻴکاﻧﻮ؛ د افغاﻧستان ﻟﻪ برﻳﻮ او سفروﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ ترخﻪ خاطره درﻟﻮده‪ ،‬د افغاﻧستان ﻟﻪ ﻧاوړه حاﻟت او د وزﻳر فتح خان د وروﻧﻮ د خپﻠﻤﻨ‪％‬ﻲ‬ ‫ب‪ ３‬اتفاﻗﻴﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬گ＂ﻪ واخﻴستﻪ‪ .‬رﻧجﻴت س‪５‬ﻨگ د ﻫغﻪ ﻗرارداد ﻟﻪ اﻣﻠﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ سره ﻳ‪３‬‬ ‫ﻻسﻠﻴک ک‪７‬ی و‪ ،‬ﻧﻪ شﻮ کﻮﻻی چ‪ ３‬د س＂ﻠج ﻟﻪ سﻴﻨد ＇خﻪ رات‪５‬ر شﻲ او ﻧﻮرو سﻴﻤﻮ تﻪ ﻻسرسی پﻴدا‬ ‫ک‪７‬ي‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ د افغاﻧستان ختﻴ‪％‬ﻮ سﻴﻤﻮ تﻪ ﻣتﻮجﻪ شﻮل‪ .‬ﻟکﻪ چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬ان ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دا تﻮان ﻟﻴده‪،‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻳ‪ ３‬ﻣﻠتان‪ ،‬کشﻤﻴر او بﻴا ﻳ‪ ３‬پ‪＋５‬ﻮر تر ا！کﻪ وﻧﻴﻮل‪ .‬سردار ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان او اﻣﻴر دوست‬ ‫ﻣحﻤد خان د افغاﻧستان د ﻻسﻪ تﻠﻠﻮ سﻴﻤﻮ د ﻧﻴﻮﻟﻮ ﻟپاره سﻨد تﻪ وﻻړل‪ ،‬خﻮ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان‬ ‫ﻧا＇اپﻪ کابﻞ تﻪ راستﻮن شﻮ او د ﻗﻮﻣﻲ ﻣشراﻧﻮ سره تر ﻣﻮافﻘ‪ ３‬وروستﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ سردار ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان‬ ‫سره ﻣخاﻟفت ＊کاره ک‪ ７‬او پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻣخاﻟفت دوام درﻟﻮد‪ ،‬ﻟﻪ کابﻞ ＇خﻪ غزﻧﻲ تﻪ روان‬ ‫شﻮ؛ سره ﻟﻪ دې ﻫﻢ د دوی ﻣخاﻟفتﻮﻧﻮ دوام درﻟﻮد‪.‬‬ ‫سردار ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان پرتﻪ ﻟﻪ جگ‪７‬ې کابﻞ تﻪ راغی‪ ،‬پﻪ دې وخت ک‪ ３‬رﻧجﻴت س‪５‬ﻨگ ‪＄‬ﻴﻨ‪３‬‬ ‫ﻧﻮرې سﻴﻤ‪ ３‬ﻫﻢ وﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬او سردار ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان د دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره د رﻧجﻴت س‪５‬ﻨگ د ﻣﻘابﻠ‪３‬‬ ‫ﻟپاره خپﻞ ﻗﻮتﻮﻧﻪ وﻟ‪８５‬ل او پرتﻪ ﻟﻪ کﻮﻣ‪ ３‬ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬چ‪ ３‬غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬کابﻞ تﻪ راشﻲ‪ ،‬د ﻻرې پﻪ‬ ‫اوږدو ک‪ ３‬ﻧاروغ او ﻣ‪ ７‬شﻮ‪ ،‬چ‪ ３‬د عاشﻘاﻧﻮ او عارفاﻧﻮ پﻪ زﻳارت ک‪ ３‬خاورو تﻪ وسپارل شﻮ‪ .‬وروستﻪ‬ ‫ﻟﻪ دې سردار دوست ﻣحﻤد خان د ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان د زوی سردار حبﻴب اهلل خان ﻟﻪ ﻣخاﻟفت‬ ‫سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪.‬‬ ‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د ﻳﻮه حکﻮﻣت د جﻮړوﻟﻮ سرﻳزه جﻮړه ک‪７‬ه‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حا ل ک‪ ３‬چ‪ ３‬د‬ ‫سﻴکاﻧﻮ پرﻣختگ دوام درﻟﻮد‪ .‬ﻟﻪ دې سره جﻮخت شاه شجاع د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پﻪ ﻟﻤسﻮن د کﻨدﻫار د‬ ‫ﻧﻴﻮﻟﻮ تﻴاری وﻧﻴﻮ‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ﻟﻮﻣ‪７‬ی جﻼل أباد تﻪ سفر وک‪ ７‬او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮ او وروستﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬خپﻠ‪ ３‬ﻗﻮاوې کﻨدﻫار تﻪ وﻟ‪８５‬ﻟ‪ .３‬د اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان او د اﻧگﻠﻴسﻲ جﻨراﻻﻧﻮ او شاشجاع‬ ‫د ﻗﻮاو تر ﻣﻨ‪ ＃‬تر سختی جگ‪７‬ي وروستﻪ د د＊ﻤﻦ ﻗﻮاو ﻣات‪ ３‬وخﻮړه او کﻨدﻫار فتح شﻮ‪ .‬شاه شجاع‬

‫‪27‬‬

‫او ﻣﻠگري ﻳ‪ ３‬وت‪＋‬ت‪５‬دل‪ .‬شاه شجاع د خ＂کﻮ پﻪ غروﻧﻮ ک‪ ３‬پ＀ شﻮ‪.‬‬ ‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان چ‪ ３‬کﻠﻪ پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬و‪ ،‬د رﻧجﻴت س‪５‬ﻨگ د ！کﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻳ‪ ３‬اﻗدام‬ ‫وک‪ ،７‬خﻮ د کﻨدﻫار سرداراﻧﻮ ﻳ‪ ３‬ﻣرستﻪ وﻧﻪ ک‪７‬ه‪ ،‬ﻫغﻪ ﻧاﻫﻴﻠی کابﻞ تﻪ ستﻮن شﻮ‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬د خﻴبر درې‬ ‫ﻟﻪ ﻧﻴﻮﻟﻮ ＇خﻪ خبر شﻮ‪ ،‬خپﻞ زوی سردار ﻣحﻤد اکبر خان ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻟ‪８‬و ﻗﻮاو سره ﻫﻠتﻪ واستاوه وزﻳر ﻣحﻤد‬ ‫اکبرخان ﻳﻮازې دفاع کﻮﻟﻪ او ﻧﻪ ﻳ‪ ３‬غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬تعرض وک‪７‬ي‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ کابﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣرستﻨدوﻳﻪ ﻗﻮاو‬ ‫تﻪ اﻧتظار کاوه‪ .‬ﻧﻮي راغﻠﻲ ‪＄‬ﻮاک ﻟﻪ رﻧجﻴت سﻨگ ＇خﻪ وغﻮ＊تﻞ‪ ،‬چ‪ ３‬پ‪＋５‬ﻮر خاﻟﻲ ک‪７‬ي‪ ،‬خﻮﻫغﻪ‬ ‫ورتﻪ ارز＊ت ور ﻧﻪ ک‪.７‬‬ ‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دي د سدوزﻳﻮ او بارکزﻳﻮ د خپﻞ ﻣﻨ‪％‬ﻲ‬ ‫اختﻼفاتﻮ د عﻮاﻣﻠﻮ پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ د ﻟﻤسﻮن او د اختﻼفاتﻮ پﻪ زﻳاتﻮاﻟﻲ ک‪ ３‬خپﻞ‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات د خپﻠﻮ ！ﻮﻟ‪／‬ﻴﻮاﻟﻮ پﻪ وړاﻧدی وواﻳی‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ .١‬وزﻳر فتح خان کﻮﻣ‪ ３‬کﻮرﻧ‪ ９‬پﻮرې اړه درﻟﻮده؟‬ ‫‪ .٢‬د سدوزﻳﻮ او بارکزﻳﻮ د سﻴاﻟﻴﻮ ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ ＇ﻪ وو؟‬ ‫‪ .٣‬د سﻴﻤ‪＄ ３‬ﻮاکﻮﻧﻮ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د وزﻳر فتح خان د وروﻧﻮ د ب‪ ３‬اتفاﻗﻴﻮ پﻪ ډﻳروﻟﻮ‬ ‫ک‪ ３‬کﻮم ﻧﻘش وﻟﻮباوه؟‬

‫له ټولگي څخه دباندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ﻣﻨابعﻮ او ﻣاخذو پﻪ ﻟرﻟﻮ سره د سردار دوست ﻣحﻤد خان او سردار عظﻴﻢ خان‬ ‫دسﻴاﻟﻴﻮ د اصﻠی ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ی کﻰ دې وواﻳ‪.３‬‬

‫‪28‬‬

‫اووم ﻟﻮست‬

‫د واک لي‪８‬د او السوهنې (‪۱۸۳۴-۱۸۱۸‬ميالدي)‬

‫د واک ﻟ‪５‬ــ‪８‬د ＇رﻧ‪／‬ـــﻪ ﻟـــﻪ‬ ‫سدوزاﻳاﻧﻮ ＇خﻪ بارکزاﻳاﻧﻮ تﻪ سرتﻪ‬ ‫ورســﻴد؟ اﻧ‪／‬ﻠﻴســاﻧﻮ ＇ﻪ غبر‪－‬ﻮن‬ ‫و＊ـــﻮد او د افغاﻧســتان د خﻠکــﻮ‬ ‫ﻟپاره ﻳ‪ ３‬کﻮﻣــ‪ ３‬پاﻳﻠ‪ ３‬درﻟﻮدې؟ پﻪ‬ ‫دې ﻟﻮســت ک‪ ３‬بﻪ د دې پﻮ＊ــتﻨﻮ‬ ‫‪＄‬ﻮبﻮﻧﻪ تر ﻻســﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫امﻴر دوست محمد خان‬

‫د سدوزﻳﻮ سﻠطﻨت د احﻤدشاه بابا پﻪ ﻣشرۍ پﻪ کال (‪۱۷۴۷‬م‪ ).‬ک‪ ３‬پﻴﻞ او د اﻳﻮب شاه سدوزي‬ ‫پﻪ سﻠطﻨت سره پای تﻪ رس‪８５‬ي‪ .‬ﻳﻮشﻤ‪５‬رکﻮرﻧﻲ او بﻬرﻧﻲ ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ د سدوزﻳاﻧﻮ د سﻘﻮط سبب شﻮل چ‪３‬‬ ‫پﻪ ﻻﻧدى تﻮگﻪ د ﻳادوﻧﻲ وړ دي‪:‬‬ ‫د افغاﻧستان پﻪ کﻮرﻧﻴﻮ چارو ک‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ او اﻳراﻧﻴاﻧﻮ ﻣستﻘﻴﻤ‪ ３‬ﻣداخﻠ‪ ３‬او تﻮطﻴ‪ ،３‬د تﻴﻤﻮر‬ ‫شاه د زاﻣﻨﻮ او ﻟﻤسﻴاﻧﻮ زﻳاتﻮاﻟی او پر خپﻠﻮ رﻗﻴباﻧﻮ باﻧدې د برﻳاﻟﻴتﻮب ﻟپاره خپﻞ ‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ‬ ‫او اﻳراﻧﻴاﻧﻮ پﻪ ﻟﻤﻨﻮ ک‪ ３‬اچﻮل او ﻫﻤدارﻧگﻪ د بارکزﻳﻮ سرداراﻧﻮ ﻟکﻪ د سردار پاﻳﻨده ﻣحﻤد خان او وزﻳر‬ ‫فتح خان وژﻧﻪ د سدوزﻳﻮ د سﻘﻮط ﻟﻪ ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ ＇خﻪ ‪２－‬ﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ﻣخک‪ ３‬ﻟﻪ دې چ‪ ３‬سردار دوست ﻣحﻤد خان واک تﻪ ورس‪８５‬ي‪ ،‬ﻫغﻪ ﻟﻪ سﻴکاﻧﻮ ＇خﻪ د افغاﻧستان‬ ‫ﻟﻪ ﻻسﻪ تﻠﻠﻴﻮ سﻴﻤﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د خﻠکﻮ د فشار ﻻﻧدې و او پرتﻪ ﻟﻪ دې چ‪ ３‬ﻟﻪ دﻳﻨﻲ عاﻟﻤاﻧﻮ او ﻗﻮﻣﻲ‬

‫‪29‬‬

‫ﻣشراﻧﻮ ＇خﻪ د جﻬاد فتﻮی واخﻠﻲ‪ ،‬بﻠﻪ ﻻره ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ درﻟﻮده‪＄ .‬کﻪ ﻧﻮ دﻳﻨﻲ عاﻟﻤاﻧﻮ ﻫغﻪ تﻪ ﻣشﻮره ورک‪７‬ه‬ ‫چ‪ ３‬خپﻞ ‪＄‬ان اﻣﻴر اﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ اعﻼن ک‪７‬ي‪ ،‬تر ＇ﻮ د شرعﻲ جﻬاد د اعﻼن صﻼحﻴت تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي‪ .‬پﻪ‬ ‫‪۱۸۳۵‬م‪ .‬ک‪ ３‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د خپﻠﻮ ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر باوري کساﻧﻮ سره د عﻴدگاه جﻮﻣات تﻪ ﻻړ( پﻪ‬ ‫ﻫغﻪ وخت ک‪ ３‬عﻴدگاه د بگراﻣﻴﻮ سره ﻧ‪８‬دې و)‪ .‬پﻪ دې وخت ک‪ ３‬ﻣﻴر حاجﻲ د ﻣﻴر واعظ زوی چ‪ ３‬د‬ ‫کابﻞ ﻣشﻬﻮر عاﻟﻢ او ﻣبارز و‪ ،‬د ﻫغﻪ پﻪ وسﻴﻠﻪ چ‪ ３‬د عاﻟﻤاﻧﻮ ﻣشر و‪ ،‬د ساده ﻣراسﻤﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬اﻣﻴر‬ ‫اﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ و！اکﻞ شﻮ او د ﻫغﻪ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬خطبﻪ ووﻳﻞ شﻮه‪.‬‬ ‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د جﻬاد اﻣر اعﻼن ک‪ ７‬او خﻠکﻮ ﻳ‪ ３‬پﻠﻮي وک‪７‬ه‪ .‬د ده پﻮځ پﻨ‪％‬ﻮس زره‬ ‫کسﻴﻴز پﻠی ‪＄‬ﻮاک او ﻟس زره ﻳ‪ ３‬داوطﻠب سپاره وو‪ ،‬پﻪ ‪۱۸۳۵‬م‪ .‬ک‪ ３‬د پ‪＋５‬ﻮر حﻮزې تﻪ داخﻞ شﻮ‬ ‫او د خﻴبر درې پﻪ (ش‪５‬خاﻧﻮ) ک‪＄ ３‬ای پر ‪＄‬ای شﻮ‪ .‬ورور ﻳ‪ ３‬سردار سﻠطان ﻣحﻤد خان د ﻟس زره‬ ‫باجﻮړي ﻣبارزو ‪＄‬ﻮاﻧاﻧﻮ ﻣشري پر غاړه درﻟﻮده‪ ،‬چ‪ ３‬دا ﻫﻢ د ﻫﻤدې ‪＄‬ﻮاک ﻳﻮه برخﻪ وه‪ .‬د پﻨجاب‬ ‫حکﻮﻣت تﻪ و‪４‬ره پﻴدا شﻮه‪ ،‬وﻳ‪ ３‬غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬د سﻮﻟ‪ ３‬ﻟﻪ ﻻرې راﻣخک‪ ３‬شﻲ‪ .‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻳﻮ ﻫﻴﻴت د‬ ‫( ﻫارﻻن) پﻪ ﻣشرۍ د اﻣﻴر دربار تﻪ واستاوه او ﻫارﻻن دا دﻧده درﻟﻮده‪ ،‬چ‪ ３‬د افغاﻧﻲ ﻗﻮاو پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪３‬‬ ‫ب‪ ３‬اتفاﻗﻲ واچﻮي‪ .‬سﻠطان ﻣحﻤد خان تﻪ ﻳ‪ ３‬د پ‪＋５‬ﻮر د حکﻮﻣت ورکﻮﻟﻮ وعده ورک‪７‬ه‪ .‬سﻠطان ﻣحﻤد‬ ‫خان خپﻞ ﻟس زره کسﻴز ‪＄‬ﻮاک ﻟﻪ افغاﻧﻲ ﻗﻮاو ＇خﻪ ب‪５‬ﻞ ک‪ .７‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان پرتﻪ ﻟﻪ ‪＄‬ﻨ‪６‬ه‬ ‫کابﻞ تﻪ راغی‪ ،‬چ‪ ３‬د اﻣﻴر دې پر‪４‬ک‪７‬ې ！ﻮل خﻠک حﻴران ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫پﻪ ت‪５‬ر ＇پرکﻲ ک‪ ３‬ﻣﻮ ﻳادوﻧﻪ ک‪７‬ې وه‪ ،‬چ‪ ３‬د افغاﻧستان ﻟﻪ ﻻرې د ﻧاپﻠﻴﻮن احتﻤاﻟﻲ ﻳرغﻞ اﻧگﻠﻴسان پﻪ‬ ‫و‪４‬ره ک‪ ３‬اچﻮﻟﻲ وو‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬پﻪ روسﻴﻪ ک‪ ３‬ورتﻪ پ‪ ３＋５‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮې‪＄ ،‬کﻪ ﻧﻮ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ‬ ‫پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬دﻟچسپﻲ و＊ﻮده‪ .‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻟﻪ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ＇خﻪ وغﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬ﻧاپﻠﻴﻮن تﻪ‬ ‫اجازه ور ﻧﻪ ک‪７‬ي‪ ،‬چ‪ ３‬د افغاﻧستان ﻟﻪ ﻻرې ﻫﻨد تﻪ داخﻞ شﻲ‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د پ‪＋５‬ﻮر د تر‬ ‫ﻻسﻪ کﻮﻟﻮ پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ شرط وﻣاﻧﻪ‪ .‬خﻮ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ کابﻞ تﻪ د روسﻴ‪ ３‬د ﻫﻴﻴت راتگ باﻧﻪ‬

‫‪30‬‬

‫ک‪７‬ه او ﻟﻪ اﻣﻴر سره ﻳ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پرې ک‪７‬ې‪ .‬پﻪ ﻻﻫﻮر ک‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ‪ ،‬شاه شجاع او رﻧجﻴت س‪５‬ﻨگ‬ ‫تر ﻣﻨ‪ ＃‬پﻪ ‪ ۱۸۳۸‬م‪ .‬ک‪ ３‬د ﻣثﻠث پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻣعاﻫده ﻻسﻠﻴک شﻮه‪ ،‬چ‪ ３‬د دې ت‪７‬ون ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣﻮاد پﻪ‬ ‫ﻻﻧدی ډول دي‪:‬‬ ‫‪ -۱‬شاه شجاع د افغاﻧستان د ！ﻮﻟﻮ حﻘﻮﻗﻮ ＇خﻪ د افغاﻧﻲ وﻻﻳت د اﻧدوس د ﻟﻮﻳدﻳ‪％‬ﻲ غاړې‬ ‫＇خﻪ ﻟکﻪ پشاور او دﻳره جات د سﻴک د دوﻟت پﻪ ‪＂－‬ﻪ تﻴر شﻲ‪.‬‬ ‫‪ -۲‬د پﻨجاب اﻣﻴر وعده کﻮي چ‪ ３‬د خپﻠﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ پﻪ ﻣرستﻪ شجاع اﻟﻤﻠک بﻴرتﻪ د افغاﻧستان‬ ‫د تخت او تاج ＇‪＋‬تﻦ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪ -۳‬د برﻳتاﻧﻴﻪ دوﻟت د خﻴر غﻮ＊تﻮﻧکﻲ پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ د ﻣﻮخﻮ د سر تﻪ رسﻮﻟﻮ ﻟپاره د دوی تر ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ﻣرستﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫د ﻳادې شﻮې ﻣعاﻫدې او د سﻠﻤ‪ ３‬د اعﻼﻣﻴ‪ ３‬پر بﻨس＀ اﻧگﻠﻴسﻲ پﻮځ د سﻨد ﻟﻪ سﻴﻨد ＇خﻪ‬ ‫رات‪５‬ر شﻮل او ﻟﻪ شاشجاع سره ﻳﻮ ‪＄‬ای د بﻮﻻن درې تﻪ ﻧ‪８‬دې شﻮل او کﻨدﻫار ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮ‪ .‬د شاشجاع‬ ‫د پاچاﻫ‪ ９‬اعﻼن پﻪ رسﻤﻲ تﻮگﻪ وشﻮ او شاشجاع پﻪ ﻗﻨدﻫار ک‪ ３‬دا ژﻣﻨﻪ وک‪７‬ه‪ ،‬چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴسﻲ پﻮځ‬ ‫دې پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬پﻪ داﻳﻤﻲ تﻮگﻪ پات‪ ３‬شﻲ‪ .‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻧﻮرې ﻗﻮاوې جﻼل اباد تﻪ ﻧ‪８‬دې شﻮې‪.‬‬ ‫د اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د خراب حاﻟت سره سره غازي وزﻳر ﻣحﻤد اکبر خان او سردار غﻼم‬ ‫حﻴدر خان د غزﻧﻲ واﻟﻲ تﻪ اﻣر وک‪ ،７‬چ‪ ３‬د د＊ﻤﻦ پﻪ وړاﻧدې پﻪ ！ﻮل ‪＄‬ﻮاک سره ﻣﻘاوﻣت وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫ﻫغﻮی ﻣﻘاوﻣت وﻧﻪ شﻮ ک‪７‬ای او اﻧگﻠﻴساﻧﻮ غزﻧﻲ وﻧﻴﻮ او کابﻞ تﻪ ﻧ‪８‬دې شﻮل‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد‬ ‫خان بخارا تﻪ پﻨاه ﻳﻮوړه‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ پﻪ ＊کاره شاشجاع پاچا و‪ ،‬خﻮ ！ﻮل واک د ﻣکﻨا！ﻦ او اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ‬ ‫پﻪ ﻻس ک‪ ３‬و‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د ‪ ١٨١٨‬او ‪ ١٨٣٤‬کﻠﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د‬ ‫سﻴاسﻲ او ！ﻮﻟﻨﻴز وضعﻴت پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د تﻴری د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ‬ ‫او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ -١‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ＇رﻧ‪／‬ﻪ واک تﻪ ورسﻴد؟‬ ‫‪ -٢‬د اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان خطﻲ ﻣشﻲ ＇رﻧگﻪ ارزوئ ؟‬ ‫‪ -٣‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان وﻟﻲ ‪＄‬ان تﻪ د اﻣﻴراﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦ ﻟﻘب ورک‪７‬؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ﻣﻨابعﻮ او ﻣاخذو پﻪ ﻟرﻟﻮ سره د افغاﻧستان پﻪ اړه د رﻧجﻴت سﻨگ د پاﻟﻴس‪ ９‬پﻪ‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫اتﻢ ﻟﻮست‬

‫شاه شجاع او ملي پاڅون‬ ‫پﻮﻫﻴ‪８‬ئ چ‪ ３‬شاه شجاع دوﻫﻢ‬ ‫‪＄‬ﻞ د کﻮﻣﻮ ﻗﻮتﻮﻧﻮ پﻪ ﻣرستﻪ واک‬ ‫تﻪ ورسﻴد‪ ،‬د خﻠکﻮ غبر‪－‬ﻮن‪ ،‬ﻣﻠﻲ‬ ‫پا＇ﻮن او د اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ تﻠفات او‬ ‫ﻣات‪ ３‬ﻫغﻪ ﻣطاﻟب دي چ‪ ３‬پﻪ دې‬ ‫ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ ورسره أشﻨا شئ‪.‬‬

‫ﻟﻪ ﻫﻤاغ‪ ３‬ور‪＇ ３＄‬خﻪ چ‪ ３‬شاه شجاع سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د‪ ،‬خﻠک ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ！ﻴ＀ فطرت ＇خﻪ خبر‬ ‫شﻮل‪ ،‬د ﻫغﻪ او د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړل ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ خپﻠﻮ دﻳﻨﻲ او ﻣﻠﻲ وجاﻳبﻮ ＇خﻪ وگ‪２‬ﻞ او د خﻠکﻮ پﻪ‬ ‫ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د خپﻠﻮاک‪ ،９‬ﻧﻨگ او ﻧاﻣﻮس د ساتﻨ‪ ３‬احساس پﻴاوړی شﻮ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ خطب‪＇ ３‬خﻪ د شاه‬ ‫شجاع ﻧﻮم ﻟرې ک‪ ７‬او ﻟﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬خپﻠﻪ سختﻪ کرکﻪ ＇رگﻨده ک‪７‬ه‪ .‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻫغﻪ خزاﻧ‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬ﻟﻪ کﻨدﻫاره کابﻞ تﻪ اﻧتﻘاﻟ‪５‬دې‪ ،‬غازﻳاﻧﻮ غﻨﻴﻤت وﻧﻴﻮﻟ‪ .３‬د کابﻞ‪ -‬کﻨدﻫار ﻻره وت‪７‬ل شﻮه او پﻪ‬ ‫ﻣشرﻗﻲ ک‪ ３‬د سﻴد جﻤال اﻟدﻳﻦ افغان د کﻮرﻧ‪ ９‬د خﻠکﻮ ﻟﻪ خﻮا پا＇ﻮن پﻴﻞ شﻮ‪ .‬دې حاﻟت اﻧگﻠﻴسان‬ ‫وارخطا ک‪７‬ل‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ کﻠﻪ چ‪ ３‬روساﻧﻮ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ﻟﻪ ډ‪４‬رو وسﻠﻮ سره کابﻞ تﻪ‬ ‫راوﻟ‪８５‬ه او د اﻣﻴر ډ‪４‬ر شﻤ‪５‬ر پﻠﻮﻳان ﻟﻪ ﻫغﻪ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮل‪ .‬پﻪ کﻨدﻫار او سﻮ‪４‬ﻠﻲ ک‪ ３‬اﻧگﻠﻴسﻲ ضد‬ ‫شﻮرشﻮﻧﻪ پﻴﻞ شﻮل‪ .‬پﻪ ！ﻮل ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬سر تا سري ﻧاخﻮ＊ﻲ پﻴﻞ شﻮه او ﻧﻮره دا شﻮﻧ‪ ３‬ﻧﻪ وه چ‪ ３‬شاه‬ ‫شجاع خﻠﻖ وغﻮﻟﻮي‪.‬‬ ‫‪33‬‬

‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ﻟﻪ بخارا ＇خﻪ راووت او د جگ‪７‬ې د تﻴاري ﻟپاره ﻟﻪ تاشﻘرغان ＇خﻪ‬ ‫کﻮﻫستان تﻪ ﻻړ‪ .‬د کﻮﻫستان خﻠکﻮ د ﻣﻴر ﻣسجدي خان پﻪ ﻣشرۍ پر اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻳرغﻞ ک‪７‬ى و‪ .‬د‬ ‫ﻳﻮشﻤ‪５‬ر خاﻳﻨﻴﻨﻮ د خﻴاﻧت ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻧﻮﻣﻮړى ﻳرغﻞ خﻨثی شﻮ‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان کابﻞ‬ ‫تﻪ راغی او ‪＄‬ان ﻳ‪ ３‬اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ تﻪ تسﻠﻴﻢ ک‪ ７‬او ﻣکﻨا！ﻦ دا ！ﻴﻨگار وک‪ ７‬چ‪ ３‬د شاه شجاع د وزﻳر پﻪ تﻮگﻪ‬ ‫دﻧده تر سره ک‪７‬ي‪ ،‬خﻮ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان دا وﻧﻪ ﻣﻨﻠﻪ او دا‬ ‫ﻳ‪ ３‬غﻮره وگ‪２‬ﻠﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ افغاﻧستاﻧﻪ وو‪＄‬ﻲ‪ .‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻫغﻪ ﻟﻪ خپﻠ‪３‬‬ ‫کﻮرﻧ‪ ９‬سره کﻠکت‪ ３‬تﻪ وﻟ‪８５‬ه‪.‬‬ ‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ دا فکر کاوه چ‪ ３‬د ﻣخاﻟفﻴﻨﻮ ﻣشر ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮوړ‪،‬‬ ‫خﻮ ﻟﻪ دې سره ﻫﻢ جﻬاد د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د ش‪７‬ﻟﻮ او د شاه شجاع د‬ ‫سﻠطﻨت د پر‪＄‬ﻮﻟﻮ زﻣزﻣﻪ غﻠ‪ ３‬ﻧﻪ شﻮه‪ .‬د خﻠکﻮ اتحاد او ﻣﻠﻲ‬ ‫پا＇ﻮن ثﻤر تﻪ ورس‪５‬د‪.‬‬ ‫دغﻪ ﻣﻠﻲ پا＇ﻮن ﻟﻪ کابﻠﻪ پﻴﻞ شﻮ د ﻗﻮﻣﻲ ﻣشراﻧﻮ ﻟکﻪ ﻧاﻳب‬ ‫اﻣﻴﻦ اهلل خان ﻟﻮگري او عبداهلل خان ا＇کزي تر ﻣﻨ‪ ＃‬د ت‪７‬ون تر‬

‫وزﻳر اکبر خان‬

‫عﻘد وروستﻪ‪ ،‬ﻧﻮرو ﻣجاﻫدﻳﻨﻮ د جﻬاد جﻨ‪６‬ه پﻮرتﻪ ک‪７‬ه‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻳ‪３‬‬ ‫(برﻧس) پﻪ خپﻞ کﻮر ک‪ ３‬وواژه او وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ！ﻮﻟ‪ ３‬خزاﻧ‪ ３‬او د وسﻠﻮ ذخﻴرې وﻧﻴﻮﻟ‪！ .３‬ﻮل‬ ‫و‪７－‬ي‪ ،‬ﻟکﻪ‪ :‬د کﻮﻫستان خﻠک‪ ،‬ﻟﻮگر او وردگ ﻟﻪ ﻫغﻮی سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮل چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴسﻲ ﻗﻮاو تﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫ډ‪４‬ر تﻠفات ورک‪７‬ل او پات‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ ش‪５‬رپﻮر ک‪ ３‬کﻼبﻨد شﻮل‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬وزﻳر ﻣحﻤد اکبرخان د‬ ‫بخارا ﻟﻪ بﻨده خﻮش‪ ３‬شﻮ او ‪＄‬ان ﻳ‪ ３‬کابﻞ تﻪ راورساوه‪ .‬د ﻫغﻪ پﻪ راتﻠﻮ سره د ﻣجاﻫدﻳﻨﻮ روحﻴﻪ ﻻ پﻴاوړې‬ ‫شﻮه‪ .‬ﻣکﻨا！ﻦ ﻟﻪ چﻞ ＇خﻪ کار واخﻴست او ﻟﻪ کابﻞ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د وتﻨ‪ ３‬د ت‪７‬ون وړاﻧدﻳز وک‪،７‬‬ ‫تر＇ﻮ ﻣجاﻫدﻳﻦ ﻣصروف او ﻟﻪ ﻫﻨد ＇خﻪ ﻧﻮرې ﻗﻮاوې راوغﻮاړي‪ .‬ﻣکﻨا！ﻦ ﻟﻪ وزﻳر ﻣحﻤد اکبر خان‬ ‫سره دوکﻪ کﻮﻟﻪ پﻪ ﻣجﻠس ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وغﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬ﻫغﻪ ووژﻧﻲ‪ ،‬خﻮ وزﻳر ﻣحﻤد اکبرخان ﻣکﻨا！ﻦ پﻪ ﻫغﻪ‬ ‫تﻮﻣاﻧچﻪ چ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ورتﻪ ډاﻟ‪ ９‬ک‪７‬ې وه ووﻳشت او پﻪ دې تﻮ‪－‬ﻪ د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ سﻴاسﻲ استازی او ﻣختار وزﻳر‬ ‫‪34‬‬

‫( وﻟﻴام ﻣکﻨا！ﻦ) ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮوړل شﻮل‪ .‬ﻟﻪ دې وروستﻪ د اﻧگﻠﻴسﻲ ﻗﻮاو پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬عجﻴب وحشت‬ ‫راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ .‬خﻮراک‪ ３‬ﻣﻮاد ﻳ‪ ３‬پای تﻪ ورس‪５‬دل‪ .‬ﻗﻮاوې ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬شپاړس زره او پﻨ‪％‬ﻪ سﻮه کسﻮ تﻪ‬ ‫رس‪５‬دې‪ ،‬ﻟﻪ ﻟﻮږې سره ﻣخاﻣخ شﻮې‪ .‬سﻮړ ژﻣی و چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻟﻪ کابﻞ ＇خﻪ د وتﻠﻮ شراﻳط د‬ ‫ﻣجبﻮرﻳت ﻟﻪ اﻣﻠﻪ وﻣﻨﻞ‪.‬‬ ‫د کابل د پرېښودو شرايط‬ ‫د افغاﻧستان د ！ﻮﻟﻮ سﻴﻤﻮ پر‪＋４‬ﻮدل د دې ﻟپاره چ‪ ３‬بﻴا وسﻠ‪ ３‬تﻪ ﻻس ﻧﻪ ک‪７‬ي‪ ،‬پرتﻪ ﻟﻪ شپ‪８‬و تﻮپﻮﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ د ！ﻮﻟ‪ ３‬وسﻠ‪ ３‬تسﻠﻴﻤﻮل‪ ،‬خﻮ سره ﻟﻪ دې اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ ﻫ（ﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬ﻟﻪ خپﻠﻮ ﻗﻮاو سره چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫جﻼل أباد ک‪ ３‬وې‪ ،‬اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ي‪＄ .‬کﻪ ﻧﻮ د جﻼل أباد د ﻻرې پﻪ اوږدو ک‪ ３‬پرې د ﻣجاﻫدﻳﻨﻮ‬ ‫ﻳرغﻠﻮﻧﻪ پﻴﻞ شﻮل او ډ‪４‬ر سخت ‪＄‬اﻧﻲ او ﻣاﻟﻲ زﻳاﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬وزغﻤﻞ‪ .‬ﻟﻪ شپاړس زره پﻨ‪％‬ﻪ سﻮه پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮازې ﻳﻮ کس ډاکتر براﻳ‪６‬ن پﻪ ﻧﻴﻢ ژواﻧدي حاﻟت ک‪ ３‬پ‪＋５‬ﻮر تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬د ﻟﻨدن پﻪ سﻴاسﻲ‬ ‫ک‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬دې پ‪ ３＋５‬حﻴراﻧﻮوﻧکﻲ غبرگﻮﻧﻮﻧﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ل‪ .‬د ﻫﻨد واﻳسرای ( ﻻرډ اکﻠﻨ‪ )６‬تبدﻳﻞ او‬ ‫پر ‪＄‬ای ﻳ‪ ( ３‬ﻻرد ﻟ＂ﻦ برون) و！اکﻞ شﻮ‪.‬‬ ‫اﻧگر‪４‬زان د دې ﻟپاره چ‪ ３‬خپﻞ باﻳﻠﻠی حﻴثﻴت ب‪５‬رتﻪ تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي‪ ،‬خپﻠ‪ ３‬دوه ډﻟ‪ ３‬ﻗﻮاوې ﻳ‪ ３‬د‬ ‫افغاﻧستان ﻟﻮري تﻪ راوﻟ‪８５‬ﻟ‪ .３‬د جﻨرال (پاﻟک) پﻪ ﻣشرۍ شﻞ زره ﻗﻮاو ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻟﻪ شاه شجاع سره‬ ‫اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬شاه شجاع خپﻞ ‪＄‬ان د ﻣجاﻫدﻳﻨﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻣحاصره ﻟﻴده‪ ،‬ﻧﻮ د‬ ‫ﻣجبﻮرﻳت ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ پر ضد جﻬاد اعﻼن ک‪ ،７‬خﻮ ﻟﻪ بﻠﻲ خﻮا ﻳ‪ ３‬ور‪＄‬ﻴﻨﻲ اطﻼعات‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ افغاﻧستان ＇خﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ تﻪ ورکﻮل‪ .‬د جﻨرال پاﻟک تر رس‪５‬دو دﻣخﻪ خﻠکﻮ شاه شجاع وواژه‬ ‫او د شاه شجاع زوی (فتح جﻨ‪ )，‬واک تﻪ ورس‪５‬د خﻮ ﻫغﻪ ﻫﻢ د اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د وروﻧﻮ‬ ‫ﻟﻪ ﻣخاﻟفت سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪ ،‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬پﻨاه ﻳﻮوړه‪ .‬تر فتح جﻨ‪ ，‬وروستﻪ ورور ﻳ‪ ３‬شﻬزاده‬ ‫شاﻫپﻮر سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د‪.‬‬ ‫د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د ﻗﻮاو دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ د جﻨرال (ﻧاټ) پﻪ ﻣشرۍ کﻨدﻫار تﻪ ورس‪５‬ده او پﻪ ﻫﻤدې وخت‬

‫‪35‬‬

‫ک‪ ３‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ﻟﻪ کﻠکت‪＇ ３‬خﻪ کابﻞ تﻪ راغی او د حکﻮﻣت چارې ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻس ک‪３‬‬ ‫واخﻴست‪ .３‬اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ د اﻣﻴر دوﻟت سﻤدستﻲ پﻪ رسﻤﻴت وپ‪５‬ژاﻧده او درې اړخﻴز (ﻣثﻠث) ت‪７‬ون چ‪ ３‬د‬ ‫اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ‪ ،‬شاه شجاع او رﻧجﻴت س‪５‬ﻨگ تر ﻣﻴﻨ‪ ＃‬ﻻس ﻟﻴک شﻮی و‪ .‬پخپﻠﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ‪ .‬د دې سره‬ ‫سره اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د افغاﻧستان پﻪ چارو ک‪ ３‬ﻻسﻮﻫﻨﻪ کﻮﻟﻪ او د افغاﻧستان د سﻴاسﻲ ﻳﻮاﻟﻲ ﻟپاره ﻳ‪ ３‬د پ‪＋５‬ﻮر‪،‬‬ ‫کﻨدﻫار او ﻫرات ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪５‬دل ﻟﻪ کابﻞ سره د خپﻞ استعﻤاري سﻴاست پﻪ وړاﻧدې ضد کار گا‪１‬ﻪ‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې پر افغاﻧستان باﻧدې د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د ﻟﻮﻣ‪７‬ي‬ ‫ﻳرغﻞ پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د ﻻﻫﻮر د ﻣعاﻫدې پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې‬ ‫وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ .١‬پر افغاﻧستان باﻧدې د اﻧگﻠﻴس ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻳرغﻞ پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬او ＇رﻧ‪／‬ﻪ وشﻮ؟‬ ‫‪ .٣‬د افغان اﻧگﻠﻴس د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ جگ‪７‬ې د ﻣبارزﻳﻨﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻟﻴست ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر افغاﻧستان باﻧدې د اﻧگﻠﻴس د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻳرغﻞ د پاﻳﻠ‪ ３‬پﻪ اړه د خپﻠﻮ ＊ﻮوﻧکﻮ پﻪ ﻣرستﻪ‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫ﻧﻬﻢ ﻟﻮست‬

‫د امير دوست محمد خان دويمه پاچاهي‬

‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان دوﻫﻢ ‪＄‬ﻞ‬ ‫＇رﻧ‪／‬ﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد تﻪ راستﻮن شﻮ‪ ،‬پﻪ کﻮﻣﻮ ک‪７‬ﻧﻮ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻻس پﻮرې ک‪ ７‬او کﻮﻣﻪ ﻣعاﻫده ﻳ‪ ３‬د‬ ‫اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ سره ﻻسﻠﻴک ک‪７‬ه؟ پﻪ دې ﻟﻮست‬ ‫ک‪ ３‬بﻪ د دې پﻮ＊تﻨﻮ ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان پﻪ ‪۱۸۴۲‬م‪.‬کال ک‪ ３‬د دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻳ‪ ３‬د‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد د کﻮرﻧﻴﻮ اوضاعﻮ پﻪ اصﻼح ﻻس پﻮرې ک‪＄ ،７‬کﻪ د ﻣﻠﻮک اﻟطﻮاﻳف‪ ９‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ داخﻠﻲ حاﻟت‬ ‫خراب او ب‪ ３‬ﻧظﻤﻪ شﻮی و‪ .‬د سﻴاسﻲ او ﻣرکزي دوﻟت د ！ﻴﻨگ‪＋‬ت ﻟپاره ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬رې ﻫﻠ‪＄ ３‬ﻠ‪ ３‬وک‪７‬ې‬ ‫او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻫغﻪ سﻴﻤ‪ ３‬چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣرکزي دوﻟتﻪ‪ ،‬ﻟکﻪ‪ :‬باﻣﻴان‪ ،‬ﻣزار شرﻳف او ！ﻮل ﻫزاره جات جﻼ شﻮې‬ ‫وې‪ ،‬وﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬او ﻟﻪ ﻣرکزي دوﻟت سره ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪７‬ې‪.‬‬ ‫د تگاب‪ ،‬ﻧجراب او خﻮگﻴا‪１‬ﻴﻮ بغاوتﻮﻧﻪ غﻠﻲ ک‪７‬ی شﻮل‪ .‬اتﻞ غازي ﻣحﻤد اکبرخان د اﻣﻴر دوست‬ ‫ﻣحﻤد خان زوی د ﻳﻮه سر＊ﻨدوﻧکﻲ او وطﻨپرست پﻪ تﻮگﻪ د افغاﻧستان د ﻣﻠﻲ وحدت ﻟپاره ډ‪４‬ر زﻳاروﻧﻪ‬ ‫وگاﻟﻞ‪ ،‬خﻮ د ‪ ۲۹‬کﻠﻨ‪ ９‬پﻪ عﻤر ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻫﻨدي طبﻴب ﻳ‪ ３‬ﻣعاﻟجﻪ کﻮﻟﻪ‪ ،‬زﻫرجﻨ‪ ３‬گﻮﻟ‪ ９‬ﻳ‪ ３‬ورک‪７‬ې‬ ‫او شﻬﻴد ک‪７‬ای شﻮ چ‪ ３‬دحضرت عﻠﻲ(رض) پﻪ روضﻪ ک‪ ３‬خاورو تﻪ وسپارل شﻮ‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد‬ ‫خان د پ‪＋５‬ﻮر د ﻧﻴﻮﻟﻮ ډ‪４‬ره ﻫ（ﻪ وک‪７‬ه‪ ،‬خﻮ برﻳاﻟی ﻧﻪ شﻮ او ﻧﻮر ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ سره ﻳ‪３‬‬

‫‪37‬‬

‫اړﻳک‪ ３‬خراب‪ ３‬شﻲ‪ .‬خﻮ پﻪ داخﻞ ک‪ ３‬ﻳ‪！ ３‬ﻮﻟ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬د ﻣرکزي حکﻮﻣت تر وﻟک‪ ３‬ﻻﻧدې راوست‪.３‬‬ ‫کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ د ﻟﻮی احﻤد شاه بابا پﻪ سرحداتﻮ ک‪ ３‬بدﻟﻮن راغی‪ ،‬خﻮ ﻣرکزي حکﻮﻣت تر ﻳﻮ وخت‬ ‫وروستﻪ جﻮړ شﻮ‪.‬‬ ‫اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د خپﻠ‪ ３‬دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ واکﻤﻨ‪ ９‬ک‪ ３‬د اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ او د ختﻴ‪ ３％‬ﻫﻨدي کﻤپﻨ‪９‬‬ ‫سره ﻳﻮ شﻤﻴر ت‪７‬وﻧﻮﻧﻪ ﻻسﻠﻴک ک‪７‬ل چ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدی ډول ور＇خﻪ ﻳادوﻧﻪ کﻴ‪８‬ي‪:‬‬ ‫د جمرود ت‪７‬ونونه‬ ‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د جﻤرود د ت‪７‬وﻧﻮﻧﻮ وروستﻪ ﻟﻪ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ＇خﻪ دوه اﻣتﻴازه غﻮ＊تﻞ‪،‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی د ﻫغﻮ سﻴﻤﻮ پﻪ رسﻤﻴت پ‪５‬ژﻧدﻧﻪ چ‪ ３‬پخﻮا د سﻴکاﻧﻮ تر وﻟک‪ ３‬ﻻﻧدې وو چ‪ ３‬وروستﻪ‬ ‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ وﻧﻴﻮﻟ‪ .３‬دوﻳﻢ دا چ‪ ３‬روساﻧﻮ د اﻳراﻧﻴاﻧﻮ پﻪ ﻣرستﻪ غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬د ﻫرات وﻻﻳت پﻪ خپﻠﻪ‬ ‫وﻟکﻪ وﻧﻴسﻲ‪＄ ،‬کﻪ ﻧﻮ د روساﻧﻮ د پرﻣختگ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳ‪ ３‬خپﻠ‪ ３‬گ＂‪ ３‬پﻪ خطر ک‪ ３‬ﻟﻴدﻟ‪ .３‬ﻧﻮ دا خطر‬ ‫باﻳد رفع شﻮي وای‪.‬‬

‫لوم‪７‬ى ت‪７‬ون‪ :‬د ﻫﻨد د گﻮرﻧر جﻨرا ل ﻻرد اﻟﻬزی پﻪ ﻫداﻳت د پﻨجاب واﻟﻲ سرجان ﻻرﻧس د دې‬ ‫ت‪７‬ون کﻮﻟﻮ تﻪ ﻣﻮظف شﻮي وو‪ ،‬خﻮ خپﻠﻪ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان پﻪ دې خبرواترو ک‪ ３‬گ‪６‬ون و ﻧﻪ ک‪７‬‬ ‫او پﻪ خپﻞ ‪＄‬ای ﻳ‪ ３‬سردار غﻼم حﻴدر خان پﻪ کا ل ‪١٨٥٥‬م‪ .‬ک‪ ３‬جﻤرود تﻪ چ‪ ３‬د پ‪＋５‬ﻮر ＊ار تﻪ‬ ‫ﻧژدې پروت دی وﻟ‪８５‬ه‪ .‬ﻟﻪ ﻣذکرو وروستﻪ د درې فﻘري ت‪７‬ون (ﻣعاﻫده) د ﻫﻤدې کال د ﻣارچ پﻪ ‪ ٣٠‬د‬ ‫دواړو ﻟﻮرو ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻻسﻠﻴک شﻮ‪.‬‬ ‫‪ -١‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د کابﻞ حاکﻢ او د ختﻴ‪ ＃‬ﻫﻨدي کﻤپﻨ‪ ９‬تر ﻣﻨ‪ ,＃‬ﻫغﻪ سﻴﻤﻲ چ‪ ３‬د ده پﻪ کﻨ＂رول‬ ‫ک‪ ３‬دي ﻟﻪ ﻫغﻪ وروستﻪ د ده د ورث‪ ３‬او د خت‪ ＃５‬ﻫﻨدي کﻤپﻨ‪ ９‬تر ﻣﻨ‪ ＃‬بﻪ داﻳﻤی سﻮﻟﻪ او دوستﻲ ！ﻴﻨ‪／‬ﻪ وي‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ختﻴ‪％‬ﻪ ﻫﻨدي کﻤپﻨ‪ ９‬ژﻣﻨﻪ کﻮي ﻫغﻪ سﻴﻤ‪ ３‬چ‪ ３‬اوس د اﻣﻴر پﻪ تصرف ک‪ ３‬دي احترام وک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫‪ -٣‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د کابﻞ حاکﻢ او د افغاﻧستان ﻫغﻪ سﻴﻤ‪ ３‬چ‪ ３‬دده پﻪ واک ک‪ ３‬دي‬ ‫د خپﻞ ‪＄‬ان او خپﻠﻲ ورث‪ ３‬ﻟخﻮا ژﻣﻨﻪ کﻮي د ختﻴ‪％‬ﻲ ﻫﻨدي کﻤپﻨ‪ ９‬د سﻴﻤﻮ احترام وک‪７‬ي او ﻫﻴ＆‬ ‫کﻠﻪ د ﻫغﻮى پﻪ کﻮرﻧﻴﻮ چارو ک‪ ３‬ﻻس وﻫﻨﻪ و ﻧﻪ ک‪７‬ي‪ .‬د ﻫﻨدي کﻤپﻨ‪ ９‬د دوستاﻧﻮ سره دوست او د‬ ‫د＊ﻤﻨاﻧﻮ سره د＊ﻤﻦ اوسﻲ‪.‬‬ ‫دويم ت‪７‬ون‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴسان د ﻫرات وﻻﻳت ﻟﻪ تجزﻳ‪＇ ３‬خﻪ تﻴر شﻮل پﻪ دې ﻟ＂ﻪ ک‪ ３‬شﻮل چ‪ ３‬اﻣﻴر دوست‬ ‫ﻣحﻤد خان سره خبري اترى پﻴﻞ ک‪７‬ي‪ .‬اﻣﻴر پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬خبري اتري ﻗبﻮل ﻧﻪ ک‪７‬ې ﻧﻮ دا خبرې اترې‬ ‫پﻪ جﻤرود ک‪ ３‬د اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان او سرجان ﻻرﻧس تر ﻣﻴﻨ‪ ＃‬وشﻮې او دغﻪ ت‪７‬ون د ﻣحﻤد‬ ‫اعظﻢ خان ﻟﻪ خﻮا ﻻسﻠﻴک شﻮ‪ .‬چ‪ ３‬ﻣﻮاد ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدی ډول دي‪.‬‬ ‫‪ -١‬اﻳران د خپﻠﻮ ژﻣﻨﻮ بر عکس ﻫرات وﻧﻴﻮه او اﻧگﻠﻴسان بﻪ جگ‪７‬ې تﻪ د اﻳراﻧﻴاﻧﻮ پر خﻼف دوام ور‬ ‫ک‪７‬ي تر ＇ﻮ اﻣﻴر وکﻮﻻى شﻲ د ﻧﻮرو وﻻﻳاتﻮ ＇خﻪ دفاع وک‪７‬ي د جگ‪７‬ې تر پاى پﻮرې بﻪ اﻧگﻠستان‬ ‫بﻪ ﻫره ﻣﻴاشت سﻞ زره روپ‪(( ９‬ﻟس زره پﻮﻧده)) اﻣﻴر تﻪ ورکﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٢‬اﻧ‪／‬ﻠﻴسان‪ ،‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان تﻪ سرب‪５‬ره پﻪ اوسﻨﻲ پﻮځ ﻳﻮ دﻳارﻟس زرﻳز سﻮاره او اتﻠس‬ ‫زرﻳز پﻠﻲ پﻮځ ﻣجﻬز ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د پﻴسﻮ اخﻴستﻨﻪ او ﻟ‪８５‬دﻳدﻧﻪ پﻪ اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان پﻮرې اړه ﻟري‪.‬‬ ‫‪ -٤‬د اﻧگﻠﻴستان ﻧﻮر استازي بﻪ د افغاﻧستان پﻪ درﻳﻮ وﻻﻳاتﻮ (کابﻞ‪ ،‬ﻗﻨدﻫار او بﻠخ) ک‪ ３‬د ＇ارﻧ‪ ３‬او‬ ‫جگ‪７‬ﻳزو راپﻮروﻧﻮ چﻤتﻮ کﻮﻟﻮ پﻪ ﻣﻮخﻪ استﻮگﻦ شﻲ‪ .‬دوى بﻪ پﻪ کﻮرﻧﻴﻮ چاروک‪ ３‬د ﻻس وﻫﻨ‪ ３‬حﻖ‬ ‫ﻧﻪ ﻟري خﻮ د دوى ساتﻨﻪ بﻪ د اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان پﻪ غاړه وي‪.‬‬ ‫‪ -٥‬د کابﻞ ﻳﻮ استازی بﻪ پﻪ پ‪＋５‬ﻮرک‪ ３‬استﻮگﻦ شﻲ‪.‬‬ ‫‪ -٦‬د اﻳران سره د جگ‪７‬ې ﻟﻪ پای وروستﻪ بﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻣادې ﻣطابﻖ پﻴس‪ ３‬ﻗطع شﻲ‪.‬‬ ‫‪ -٧‬د پﻴسﻮ د ﻗطع کﻮﻟﻮ وروستﻪ بﻪ اﻧگرﻳزي ﻣﻨصبداران ﻟﻪ افغاﻧستان ＇خﻪ وو‪＄‬ﻲ کﻪ چﻴرې غﻮ＊تﻨﻪ‬ ‫وشﻲ ﻳﻮ ﻣسﻠﻤان استازي بﻪ پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬استﻮگﻦ شﻲ‪.‬‬ ‫‪ -٨‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان بﻪ افغاﻧستان تﻪ د اﻧگرﻳزي افسراﻧﻮ د راتﻠﻮ او وتﻠﻮ پﻪ وخت ک‪ ３‬د پﻮره‬ ‫‪39‬‬

‫ساتﻮوﻧکﻮ پﻪ وسﻴﻠﻪ د دوی ﻣحافظت او ساتﻨﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٩‬د پﻴسﻮ ورکﻮل بﻪ د جﻨﻮرۍ د ﻣﻴاشت‪ ３‬ﻟﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧﻴ＂‪＇ ３‬خﻪ پﻴﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫‪ -١٠‬درې سﻮه زره روپ‪ ９‬پﻪ ﻗﻨدﻫار او دوه سﻮه زره پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬ورکﻮل ﻟﻪ دې ت‪７‬ون ＇خﻪ جﻼ دي‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ د ختﻴ‪ ３％‬ﻫﻨدي کﻤپﻨ‪ ９‬ﻳﻮه ډاﻟ‪ ９‬ده‪ .‬د شپ‪ ８‬سﻮه زره روپﻴﻮ ورک‪７‬ه پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬د ﻧﻮرو ﻣﻮخﻮ ﻟپاره‬ ‫ده او پﻪ بﻞ ت‪７‬ون پﻮري اړه ﻟري‪.‬‬ ‫‪ -١١‬دغﻪ ت‪７‬ون د ﻣخکﻴﻨﻲ ت‪７‬ون ﻧاﻗض ﻧشﻲ ک‪５‬دﻟﻰ‪ .‬اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان بﻪ د سﻮﻟ‪ ３‬او جگ‪７‬ې‬ ‫پﻪ حاﻟت کﻲ د اﻳران او د ﻫغﻪ د ﻣتفﻴﻘﻴﻨﻮ وړاﻧدﻳزوﻧﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ تﻪ رسﻮي‪.‬‬ ‫‪ -١٢‬سرب‪５‬ره پر ＇ﻠﻮر زره ！ﻮپکﻮ ﻧﻮر ＇ﻠﻮر زره ！ﻮپکﻪ بﻪ د اﻧگﻠﻴس د حکﻮﻣت ﻟﻪ خﻮا د ！ﻞ پﻪ سﻴﻤﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ﻣاﻣﻮرﻳﻨﻮ تﻪ وسپارل شﻲ‪.‬‬ ‫په ټولګي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوه ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ډﻟﻪ دې د اتﻞ او پﻴاوړې ＇ﻴرې وزﻳر ﻣحﻤد اکبر‬ ‫خان او د ﻫغﻪ وﻧ‪６‬ه د اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د ﻧظام پﻪ ！ﻨ‪＋／‬ت ک‪ ３‬او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د اﻣﻴر دوست‬ ‫ﻣحﻤد خان د کﻮرﻧﻲ سﻴاست پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ک‪ ３‬پرې ﻣباحثﻪ او ﻣشاجره‬ ‫وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ -١‬د جﻤرود د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ت‪７‬ون ﻣﻮاد ﻣعرفﻲ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د جﻤرود دوﻳﻢ ت‪７‬ون د کﻮﻣﻮ شخصﻴتﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬ﻻسﻠﻴک او د دغﻪ ت‪７‬ون درې ﻣادې بﻴان ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪-٣‬د جﻤرود د ت‪７‬وﻧﻮﻧﻮ ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫له ټولګی څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ﻣشراﻧﻮ او فرﻫﻨ‪＇ ３／‬ﻴرو ＇خﻪ د اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان د خدﻣتﻮﻧﻮ پﻪ اړه‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ی ک‪ ３‬بﻴان ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫ﻟسﻢ ﻟﻮست‬

‫د امير شېر علي خان لوم‪７‬نی سلطنت (‪۱۸٦۳‬ـ‪ ۱۸٦٦‬ميالدي)‬

‫سردار شﻴر عﻠی خان ＇رﻧ‪／‬ﻪ واک‬ ‫تﻪ ورســﻴد‪ .‬د کﻮﻣــﻮ ﻣخاﻟفتﻮﻧﻮ ســره‬ ‫ﻣخاﻣخ شــﻮ او ادارې ﻳ‪ ３‬وﻟ‪ ３‬سﻘﻮط‬ ‫وکــ‪７‬؟ د دې ﻣطﻠب ‪＄‬ــﻮاب بﻪ پﻪ دې‬ ‫ﻟﻮست ک‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫اﻣﻴر شﻴر عﻠﻲ خان‬

‫د افغاﻧستان خﻠک د وزﻳر فتح خان د وروﻧﻮ د تسﻠط پﻪ دوره ک‪ ３‬کابﻮ ﻧﻴﻤﻪ پ‪７５‬ۍ ﻟﻪ جگ‪７‬و او‬ ‫ﻧاخﻮاﻟﻮ سره ﻻس او گر‪４‬ﻮان وو‪＄ .‬کﻪ چ‪ ３‬پﻪ دې ب‪ ３‬ﻧظﻤﻴﻮ ک‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ استعﻤاري سﻴاست‬ ‫دخﻴﻞ و‪ .‬د اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان ﻟﻪ سﻠطﻨت ＇خﻪ ﻣخک‪ ３‬پر اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان باﻧدی ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫ﻣعاﻫدې تحﻤﻴﻞ شﻮې چ‪ ３‬دغﻮ ﻣعاﻫدو ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬تراﻧزﻳتﻲ او ﻣﻮاصﻼتﻲ ﻻرې د افغاﻧستان د خﻠکﻮ‬ ‫پر ﻣخ وت‪７‬ل شﻮې او افغاﻧستان ﻳ‪ ３‬پﻪ اﻗتصادي او سﻴاسﻲ ﻣحاصره ک‪＊ ３‬ک‪５‬ﻞ ک‪.７‬‬ ‫اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان د خپﻞ پﻼر پﻪ ژوﻧد ک‪ ３‬وﻟﻴعﻬد ！اکﻞ شﻮی و چ‪ ３‬د پﻼر ﻟﻪ ﻣرگ ＇خﻪ‬ ‫وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪ ۱۸۶۳‬کال د جﻮن پﻪ ‪۱۲‬ﻣﻪ د ‪ ۴۱‬کﻠﻨ‪ ９‬پﻪ عﻤر خپﻞ سﻠطﻨت اعﻼن ک‪ .７‬وروﻧﻮ ﻳ‪３‬‬ ‫ظاﻫرا ً ﻫغﻪ تﻪ بﻴعت وک‪ ،７‬خﻮ پﻪ پ＂ﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ وړاﻧدې ﻣخاﻟفت پﻴﻞ ک‪.７‬‬ ‫اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان د ﻫرات وﻻﻳت د تﻨظﻴﻢ ﻟپاره خپﻞ زوی شﻬزاده ﻣحﻤد ﻳعﻘﻮب خان پر‪＋４‬ﻮد او‬ ‫پخپﻠﻪ ﻟﻪ ﻣحﻤد اعظﻢ خان سره کابﻞ تﻪ روان شﻮ‪ ،‬خﻮ د سبزوار(شﻴﻨ‪６‬ﻧ‪ )６‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻣحﻤد اعظﻢ‬

‫‪41‬‬

‫خان ﻟﻪ اﻣﻴر ＇خﻪ ب‪５‬ﻞ شﻮ او د ﻣرکزي سﻴﻤﻮ ﻟﻪ ﻻرې د خپﻞ سکﻪ ورور سردار ﻣحﻤد حسﻴﻦ خان‬ ‫تﻪ چ‪ ３‬د ﻫزاره جاتﻮ حکﻤران و؛ ورغی او غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻫزاره خﻠکﻮ پﻪ ﻣرستﻪ پر کابﻞ ﻳرغﻞ‬ ‫وک‪７‬ي‪ ،‬خﻮ د ﻫزاره جاتﻮ خﻠکﻮ خپﻠﻪ وفاداري ﻟﻪ اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان ＇خﻪ اعﻼن ک‪７‬ه‪ .‬وروستﻪ ﻣحﻤد‬ ‫اعظﻢ خان ﻟﻪ خپﻠﻮ ﻧﻮرو وروﻧﻮ ＇خﻪ ﻣرستﻪ وغﻮ＊تﻪ او د ﻳﻮې حﻤﻠ‪ ３‬تﻴاری ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮ‪ ،‬خﻮ د اﻣﻴر ش‪５‬ر‬ ‫عﻠﻲ خان د ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ پﻪ وړاﻧدې ﻳ‪ ３‬ﻣﻘاوﻣت وﻧﻪ شﻮ ک‪７‬ای‪ ،‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ دوﻟت تﻪ ﻳ‪ ３‬پﻨاه ﻳﻮوړه‪ .‬پﻪ ﻳﻮه‬ ‫بﻠ‪ ３‬جگ‪７‬ې ک‪ ３‬سردار عبداﻟرحﻤﻦ خان او ﻣحﻤد افضﻞ خان د ﻫﻨدوکش د درې د باجگاه پﻪ سﻴﻤﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان د ﻗﻮاو پﻪ وړاﻧدې ﻣات‪ ３‬وخﻮړه‪ .‬ﻣحﻤد افضﻞ خان تسﻠﻴﻢ او عبداﻟرحﻤﻦ‬ ‫خان بخارا تﻪ تﻴ‪＋‬تﻪ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫اﻣﻴر شﻴر عﻠی خان پﻪ ‪ ۱۸۶۵‬م کال ک‪ ３‬د کﻨدﻫار د تصفﻴ‪ ３‬ﻟپاره د ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ډ‪４‬رو ﻗﻮاو سره حرکت‬ ‫وک‪ ７‬او ﻟﻪ سردار ﻣحﻤد اﻣﻴﻦ خان سره ﻳ‪ ３‬ﻣﻘابﻠﻪ پﻴﻞ ک‪７‬ه‪ ،‬او د ﻫغ‪ ３‬جگ‪７‬ې پﻪ ترڅ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د دواړو‬ ‫ﻟﻮرﻳﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬وﻧ‪＋‬تﻪ‪ ،‬د ﻫغﻪ زوی سردار ﻣحﻤد عﻠﻲ خان او تره ﻳ‪ ３‬ﻣحﻤد اﻣﻴﻦ خان سره ﻟﻪ اتﻮ زرو‬ ‫عسکرو سره ووژل شﻮل‪ .‬اﻣﻴر پﻪ دې پ‪＋５‬ﻪ ډ‪４‬ر غﻤجﻦ شﻮ‪ .‬پر روحﻴاتﻮ ﻳ‪ ３‬بده اغ‪５‬زه وشﻮه‪ ،‬د اعصابﻮ‬ ‫کﻨترول ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪ ７‬او پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬جﻼ واﻟی غﻮره ک‪ .７‬چ‪ ３‬دغﻪ اﻧزوا د اﻣﻴر شﻴر عﻠی خان‬ ‫د سﻠطﻨت د سﻘﻮط ﻻﻣﻞ و‪－‬ر‪＄‬ﻴده‪.‬‬ ‫د امير محمد افضل خان سلطنت (‪۱۸۶۶‬ـ ‪ ۱۸۶۷‬ميالدي)‬ ‫د اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان گﻮ＊ﻪ واﻟی د دې سبب شﻮ‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫سردار ﻣحﻤد اعظﻢ خان او سردار عبداﻟرحﻤﻦ خان کابﻞ‬ ‫وﻧﻴسﻲ‪ ،‬چ‪ ３‬د کابﻞ تر ﻧﻴﻮﻟﻮ وروستﻪ ﻣحﻤد افضﻞ خان‬ ‫سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د او ＇ﻨگﻪ چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴسان پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د اﻣﻴر‬ ‫ﻣحﻤد افضﻞ خان ﻟﻪ پاچاﻫ‪ ９‬خبر شﻮل‪ ،‬ﻧﻮ سﻤدستﻲ ﻳ‪ ３‬د‬ ‫ﻫغﻪ سﻠطﻨت بﻪ رسﻤﻴت وپ‪５‬ژاﻧده‪ .‬وروستﻪ ﻳ‪ ３‬خپﻞ سﻴاسﻲ‬ ‫استازی کابﻞ تﻪ واستاوه‪ ،‬پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د افغاﻧستان‬ ‫رسﻤﻲ پاچا شتﻮن درﻟﻮد او خﻠکﻮ ﻳ‪ ３‬ﻣﻼت‪ ７‬کاوه‪.‬‬

‫سردارمحمد افضل خان‬

‫‪42‬‬

‫د اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان ﻗﻮاوو د ﻣحﻤد اعظﻢ خان او عبداﻟرحﻤﻦ خان د ﻗﻮاوو پﻪ وړاﻧدې ﻣات‪３‬‬ ‫وخﻮړه او پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬د خپﻞ زوی ﻣحﻤد ﻳعﻘﻮب خان سره د‪４‬ره شﻮ‪ .‬وروستﻪ د اﻗچ‪ ３‬پخﻮاﻧﻲ‬ ‫حاکﻢ فﻴض ﻣحﻤد خان اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان تﻪ خبر واستاوه او د ﻣرست‪ ３‬وړاﻧدﻳز ﻳ‪ ３‬وک‪ .７‬اﻣﻴر ش‪５‬ر‬ ‫عﻠﻲ خان د ﻣﻴﻤﻨ‪ ３‬او ﻣزار شرﻳف ﻟﻪ ﻻرې ﻟﻪ ﻫغﻪ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮ‪ .‬پﻪ ‪۱۸۶۷‬ﻣﻴﻼدي کا ل ک‪３‬‬ ‫عبداﻟرحﻤﻦ خان د پﻨجش‪５‬ر پﻪ بازارک ک‪ ３‬د اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان د ﻗﻮاوو ﻣخﻪ وﻧﻴﻮﻟﻪ او فﻴض ﻣحﻤد‬ ‫پﻪ جگ‪７‬ه ک‪ ３‬ووژل شﻮ او اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان بﻴا ﻫرات تﻪ ستﻮن شﻮ‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬اﻣﻴر‬ ‫ﻣحﻤد افضﻞ خان د ﻧاروغ‪ ９‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻣ‪ ７‬شﻮ او جسد ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻗﻠعﻪ حشﻤت خان ک‪ ３‬ﻟﻪ شﻬدا صاﻟحﻴﻦ‬ ‫(ع) سره ﻧژدې خاورو تﻪ وسپارل شﻮ‪ .‬د ﻫغﻪ د سﻠطﻨت ﻣﻮده ډ‪４‬ره ﻟﻨ‪６‬ه وه او کﻮم ﻣﻬﻢ کار د ﻫغﻪ پﻪ‬ ‫وخت ک‪ ３‬وﻧﻪ شﻮ‪.‬‬ ‫د امير محمد اعظم خان سلطنت (‪ ۱۸۶۸ -۱۸۶۷‬ميالدي)‬ ‫د اﻣﻴر ﻣحﻤد افضﻞ خان ﻟﻪ ﻣرگ ＇خﻪ وروستﻪ‬ ‫سردار ﻣحﻤد اعظﻢ خان د عبداﻟرحﻤﻦ خان پﻪ ﻣﻮافﻘﻪ‬ ‫سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬اﻣﻴر ﻣحﻤد اعظﻢ خان ﻳﻮ ﻧﻮ＊تگر‬ ‫س‪７‬ی و‪ ،‬غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر اصﻼحات پﻪ افغاﻧستان‬ ‫ک‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ي‪ ،‬خﻮ وخت ورتﻪ پﻴدا ﻧﻪ شﻮ‪ .‬اﻣﻴر ش‪５‬ر‬ ‫عﻠﻲ خان ﻟﻪ ﻫراتﻪ کﻨدﻫار تﻪ ورس‪５‬د او د کﻨدﻫار خﻠک‬ ‫چ‪ ３‬د اﻣﻴر ﻣحﻤد اعظﻢ خان د زاﻣﻨﻮ د ظﻠﻢ ﻟﻪ ﻻسﻪ‬ ‫ډ‪４‬ر تﻨگ شﻮي وو‪ ،‬ﻧﻮ د اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان ﻫر کﻠی ﻳ‪３‬‬ ‫وک‪ .７‬پﻪ دې وخت ک‪ ３‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان د شﻤاﻟﻲ‬ ‫وﻻﻳتﻮﻧﻮ پﻪ اﻳﻠﻮﻟﻮ بﻮخت و‪ .‬اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان د کابﻞ‬

‫سردار محمد اعظم خان‬

‫د ﻧﻴﻮﻟﻮ تکﻞ وک‪ ،７‬ﻣخک‪ ３‬ﻟﻪ دې چ‪ ３‬کابﻞ تﻪ ورس‪８５‬ي‪ ،‬د کابﻞ خﻠکﻮ د اﻣﻴر ﻣحﻤد اعظﻢ خان‬

‫‪43‬‬

‫پﻪ وړاﻧدې احتجاج او ﻟﻪ اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣﻼت‪ ７‬وک‪ .７‬اﻣﻴر ﻣحﻤد اعظﻢ خان وﻟﻴدل چ‪３‬‬ ‫اوضاع د اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان پﻪ گ＂ﻪ ده‪ ،‬روحﻴﻪ ﻳ‪ ３‬کﻤزورې شﻮه او اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان تﻪ چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫تخار ک‪ ３‬و‪ ،‬ورغی‪ .‬پﻪ ‪ ۱۸۶۸‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان او اﻣﻴر ﻣحﻤد اعظﻢ خان ﻗﻮاوې‬ ‫ترتﻴب ک‪７‬ې او د غزﻧﻲ د ششگاو پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬د اﻣﻴر ش‪５‬رعﻠﻲ خان د ﻟ‪＋‬کرو سره ﻣخاﻣخ شﻮل خﻮ‬ ‫ﻣات‪ ３‬ﻳ‪ ３‬وخﻮړه‪ .‬او دواړه وت‪＋‬ت‪５‬دل‪ .‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻫغﻮی تﻪ پﻪ ﻫﻨدوستان ک‪ ３‬د اوس‪５‬دو بﻠﻨﻪ ورک‪７‬ه‪ ،‬خﻮ‬ ‫ﻫغﻮی تﻬران تﻪ د سﻴستان ﻟﻪ ﻻرې روان شﻮل اﻣﻴر ﻣحﻤد اعظﻢ خان د ﻻرې پﻪ اوږدو ک‪ ３‬ﻧاروغ او ﻣ‪７‬‬ ‫شﻮ او پﻪ بسطام ک‪ ３‬خ） شﻮ او سردار عبداﻟرحﻤﻦ خان بخارا تﻪ پﻨاه ﻳﻮوړه‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان د شخصﻴت او‬ ‫دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د اﻣﻴر د کﻮرﻧﻴﻮ اختﻼفﻮﻧﻮ پﻪ اړه خبرې اترې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪۱‬ـ اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان ＇ﻨگﻪ واک تﻪ ورس‪５‬د؟‬ ‫‪۲‬ـ د اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان داخﻠﻲ ستﻮﻧزې د ﻫغﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ي سﻠطﻨت پر وخت وﻟﻴکئ‪.‬‬ ‫‪۳‬ـ ﻣحﻤد افضﻞ خان ＇ﻨگﻪ ﻗدرت تﻪ ورس‪５‬د؟‬ ‫‪۴‬ـ اﻣﻴر ﻣحﻤد اعظﻢ خان ＇ﻨ‪／‬ﻪ واک تﻪ ورسﻴد؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان د ﻟﻮﻣ‪７‬ي سﻠطﻨت د ﻣات‪ ３‬د عﻮاﻣﻠﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ‬ ‫او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫ﻳﻮوﻟسﻢ ﻟﻮست‬

‫د امير شېر علي خان دويمه پاچاهي (‪۱۸٦۸‬ـ ‪ ۱۸۷۹‬ميالدي)‬

‫پﻪ کﻮﻣﻮ برخﻮ ک‪ ３‬اصﻼحات‬ ‫راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل‪ ،‬پاﻳﻠ‪ ３‬ﻳ‪＇ ３‬ﻪ وې‬ ‫او د اﻧ‪／‬ﻠساﻧﻮ د دوﻳﻢ تﻴري ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ‬ ‫او اړوﻧدې ﻣﻮضﻮع‪／‬اﻧ‪ ３‬بﻪ پﻪ دې‬ ‫ﻟﻮست ک‪ ３‬وﻟﻮﻟئ‪.‬‬

‫سﻴد جمال الدﻳن افغان‬

‫اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان د ‪ ۱۸۶۸‬ﻣﻴﻼدي کال پﻪ پای ک‪ ３‬پﻪ ششگاو ک‪ ３‬د سردار ﻣحﻤد اعظﻢ خان او‬ ‫سردار عبداﻟرحﻤﻦ خان تر ﻣات‪ ３‬وروستﻪ کابﻞ تﻪ داخﻞ او د دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬ﻫغﻪ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ی ﻣرکزي حکﻮﻣت ！ﻴﻨگ ک‪.７‬‬ ‫اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان ﻳﻮ رو＊اﻧفکره او ﻧﻮ＊تگر س‪７‬ی و‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړی پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬د ﻧﻮي تﻤدن بﻨس＀‬ ‫ا‪＋４‬ﻮدوﻧکی دی‪ .‬افغاﻧستان تﻪ د ﻧﻮي تﻤدن راتگ د اروپا ﻟﻪ صﻨعتﻲ اﻧﻘﻼبﻪ پﻴﻠ‪８５‬ي‪ .‬اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان‬ ‫د ﻣشﻬﻮر فﻴﻠسﻮف او پﻮه افغان سﻴد جﻤال اﻟدﻳﻦ ﻻر＊ﻮوﻧ‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬او پﻪ اصﻼحاتﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫ترې گ＂ﻪ واخﻴستﻪ‪.‬‬ ‫اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان ﻟﻪ روسﻴ‪ ３‬او اﻳران سره خپﻠ‪ ３‬سﻴاسﻲ اړﻳک‪ ３‬د دوست‪ ９‬پر بﻨس＀ پﻴﻞ ک‪７‬ې‬ ‫او عطا ﻣحﻤد سدوزی ﻳ‪ ３‬د افغاﻧستان د رسﻤﻴت پ‪５‬ژﻧدﻟﻮ ﻟپاره برتاﻧﻮي ﻫﻨد تﻪ واستاوه‪ .‬وروستﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬پخپﻠﻪ ﻟﻪ برتاﻧﻮي ﻫﻨد ＇خﻪ ﻟﻴدﻧﻪ وک‪７‬ه‪ .‬پﻪ برتاﻧﻮي ﻫﻨد ک‪ ３‬تکﻨاﻟﻮژۍ او تﻤدن دی ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫اصﻼحاتﻮ(‪ )Reform‬تﻪ وﻫ（اوه‪.‬‬ ‫‪45‬‬

‫الف ـ اداري برخه‪ :‬حکﻮﻣت ﻳا اجرائﻴﻪ ﻗﻮه راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮه‪ .‬پﻪ راس ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬سﻴد ﻧﻮرﻣحﻤد شاه‬ ‫فﻮشﻨجﻲ صدراعظﻢ‪ ،‬سپاه ساﻻر حسﻴﻦ عﻠﻲ د دفاع وزﻳر‪ ،‬ارسﻼ خان د بﻬرﻧﻴﻮ چارو وزﻳر‪ ،‬عصﻤت اهلل‬ ‫خان د داخﻠ‪ ３‬وزﻳر‪ ،‬حبﻴب اهلل وردک د ﻣاﻟﻴ‪ ３‬وزﻳر او ﻣحﻤد حسﻴﻦ خان د خزاﻧﻮ وزﻳر و！اکﻞ شﻮ او کابﻴﻨﻪ‬ ‫د صدراعظﻢ تر ﻣشرۍ ﻻﻧدې جﻮړه او پر دوﻟتﻲ چارو بﻪ خبرې او پر‪４‬ک‪７‬ې ک‪５‬دې‪.‬‬ ‫ب ـ پوځي برخه‪ :‬اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان د ﻫ‪５‬ﻮاد د خاورې او خپﻠﻮاک‪ ９‬د ساتﻠﻮ ﻟپاره ﻳﻮ ﻟک کسﻴز‬ ‫ﻣﻨظﻢ پﻮځ جﻮړ ک‪ ７‬د ﻳاد شﻮي پﻮځ غ‪７‬ﻳﻮ تﻪ بﻪ تر پﻮ‪＄‬ﻲ زده ک‪７‬ې وروستﻪ د ﻫﻤاغﻪ وخت وسﻠﻪ ورکﻮل‬ ‫ک‪５‬ده او ﻳﻮﻧﻴفﻮرم بﻪ ﻳ‪ ３‬اغﻮستﻪ او پﻪ اتﻮ پﻮ‪＄‬ﻲ ﻣرکزوﻧﻮ ک‪＄ ３‬ای پر ‪＄‬ای شﻮي وو‪.‬‬ ‫د وسﻠﻮ جﻮړوﻟﻮ صﻨعت پرﻣختگ وک‪ .７‬تﻮپ‪！ ،‬ﻮپک‪ ،‬کرﻳچ او باروت تﻮﻟﻴد‪４‬دل‪ .‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ پﻮ‪＄‬ی‬ ‫اصطﻼحات او ﻗﻮﻣاﻧدې پﻪ پ‪＋‬تﻮ ژبﻪ جﻮړي او پﻪ پﻮ‪＄‬ﻲ ﻧظام ک‪ ３‬راﻳج‪ ３‬شﻮې‪.‬‬ ‫ج ـ اقتصادي برخه‪ :‬د ﻣاﻟدارۍ او کرﻧ‪ ３‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ره پاﻣﻠرﻧﻪ وشﻮه او اصﻼحات راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫شﻮل‪ .‬پخﻮا ﻣاﻟﻴات ډ‪４‬ر دراﻧﻪ وو‪ ،‬بزگراﻧﻮ او ﻣاﻟکاﻧﻮ ﻧﻪ شﻮای کﻮﻻی چ‪ ３‬ﻫغﻪ ورک‪７‬ي‪ .‬ﻫغﻮی ﻣجبﻮر‬ ‫وو چ‪ ３‬د کا ل پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ در‪４‬ﻮ ﻣﻴاشتﻮ ک‪ ３‬د حاصﻼتﻮ تر اخﻴستﻮ دﻣخﻪ د پ‪５‬شک‪ ９‬پﻪ تﻮگﻪ ورک‪７‬ي ﻫغﻪ‬ ‫صﻨا‪４‬ع چ‪ ３‬خﻠکﻮ ورتﻪ اړتﻴا درﻟﻮده‪ ،‬صﻨعتگران ﻳ‪ ３‬ﻫ（ﻮل ک‪５‬دل‪ ،‬تر ＇ﻮ کﻴفﻴت او کﻤﻴت ﻳ‪ ３‬پﻮرتﻪ‬ ‫ﻻړ شﻲ‪.‬‬ ‫د‪ -‬فرهنگي برخه‪ :‬عﻨعﻨﻮي ＊ﻮوﻧﻪ او روزﻧﻪ چ‪ ３‬پخﻮا بﻪ پﻪ جﻮﻣاتﻮﻧﻮ او کﻮروﻧﻮ ک‪ ３‬تر سره ک‪５‬ده‪،‬‬ ‫د ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻴﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ سره پﻪ عصري ＊ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪ ３‬بدﻟﻪ شﻮه‪ .‬ﻣﻠکﻲ او پﻮ‪＄‬ﻲ ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻲ جﻮړ‬ ‫شﻮل‪ ،‬د کابﻞ پﻪ باﻻحصار ک‪ ３‬ﻣطبعﻪ تآسﻴس شﻮه‪.‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟپاره د شﻤس اﻟﻨﻬار پﻪ ﻧاﻣﻪ جرﻳده‬ ‫پﻪ ﻣﻴاشت کﻲ پﻪ شپاړسﻮ ﻣخﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دوه ‪＄‬ﻠ‪ ３‬چاپ‪５‬ده او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ﻣعﻠﻮﻣاتﻲ رساﻟ‪ ３‬او اصﻮﻟﻨاﻣ‪ ３‬ﻫﻢ‬ ‫چاپ‪５‬دې‪ .‬پﻮستﻲ ！ک＀ چاپ شﻮ او د پﻮستی خدﻣتﻮﻧﻮ ﻟپاره ﻫر ‪＄‬ای ک‪ ３‬پﻮستﻪ خاﻧ‪ ３‬فعاﻟ‪ ３‬شﻮې‪ .‬د‬ ‫اﻣﻴر ش‪５‬ر عﻠﻲ خان د وخت اصﻼحات د دوﻟتﻲ چارو پر ！ﻴﻨگ‪＋‬ت او د اﻗتصاد پﻪ ودې ډ‪４‬ر اغ‪５‬ز وک‪ ７‬او‬ ‫د خﻠکﻮ پر ژوﻧد ﻳ‪ ３‬د پام وړ تغﻴر راوست‪.‬‬ ‫پﻪ ﻣخک‪ ３‬ﻟﻮست ک‪ ３‬ﻳادوﻧﻪ وشﻮه چ‪ ３‬اﻣ‪５‬ر شﻴرعﻠﻲ خان د ‪＄‬ﻴﻨﻮ دﻻﻳﻠﻮ ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ وﻻﻳتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫اﻧگﻠﻴس داﻳﻤﻲ استازى ﻣﻨﻠﻰ ﻧﻪ وو او تر دې وروستﻪ د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ سره پﻪ سﻴاسﻲ اړﻳکﻮ ک‪ ３‬ﻣحتاط و‪،‬‬ ‫خﻮ د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻟپاره د افغاﻧستان او روسﻴ‪ ３‬دوستﻲ ＊ﻪ پﻠﻤﻪ وه چ‪ ３‬پر افغاﻧستان ت‪５‬رى وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪46‬‬

‫سرب‪５‬ره پﻪ دې د وﻟﻴعﻬد پﻪ تﻮگﻪ د شﻬزاده عبداهلل ！اکﻞ‪ ،‬شﻬزاده ﻣحﻤد ﻳعﻘﻮب خان ﻳ‪ ３‬دې تﻪ اړ‬ ‫ک‪ ７‬چ‪ ３‬د پﻼر پﻪ ﻣﻘابﻞ ک‪ ３‬بغاوت وک‪７‬ي‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬ﻫغﻪ د اﻣﻴر پﻪ سﻠطﻨت ک‪ ３‬ﻣﻬﻢ رول درﻟﻮد‪.‬‬ ‫بﻠﻪ ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻮضﻮع دا وه چ‪ ３‬د سﻴستان (د ﻫﻠﻤﻨد د اوبﻮ د و‪４‬ش) او د افغاﻧستان د شﻤاﻟﻲ سرحدوﻧﻮ‬ ‫د ！اکﻠﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻗضاوت اﻣﻴر تﻪ د ﻣﻨﻠﻮ وړ ﻧﻪ و‪＄ .‬کﻪ ﻧﻮ د اﻣﻴر اړﻳک‪ ３‬ﻟﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ‬ ‫سره خ‪７‬ې شﻮې‪ .‬د پﻮرتﻪ ستﻮﻧزو سره سره‪ ،‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ وغﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻴر شﻴرعﻠی خان سره‬ ‫خبرې وک‪７‬ي‪ ،‬خﻮ اﻣﻴر د اﻧگﻠﻴس استازى وﻧﻪ ﻣاﻧﻪ‪ ،‬خﻮ د سﻠطﻨت پﻪ وروستﻴﻮ ک‪ ３‬حاضر شﻮ چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ سره خبرې وک‪７‬ي‪ ،‬خﻮ د وﻟﻴعﻬد عبداهلل جان ﻣ‪７‬ﻳﻨﻪ او سﻮګ خبرې و‪＄‬ﻨ‪６‬وﻟ‪ ،３‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ‬ ‫د خبرو ‪＄‬ﻨ‪６‬تﻴا د روساﻧﻮ سره د دوست‪ ９‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ پﻠﻤﻪ وگ‪２‬ﻠﻪ‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬روساﻧﻮ (خ‪５‬ﻮه او‬ ‫ﻣرو) وﻧﻴﻮﻟﻪ او اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پر بﻠﻮچستان حﻤﻠﻪ وک‪７‬ه او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮه‪ .‬اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان ﻣجبﻮر شﻮ‬ ‫چ‪ ３‬ﻣزار شرﻳف تﻪ ﻻړ شﻲ‪ ،‬تر＇ﻮ ﻟﻪ روساﻧﻮ ＇خﻪ ﻣرستﻪ واخﻠﻲ‪ ،‬خﻮ ﻫﻠتﻪ ﻧاروغ او پﻪ ‪ ٥٨‬کﻠﻨ‪９‬‬ ‫ک‪ ３‬ﻣ‪ ７‬او ﻫﻤﻠتﻪ خ） شﻮ‪.‬‬

‫پر افغانستان باندې د انگليسانو دويم يرغل‬ ‫(‪ ١٨٧٨‬کال نوامبر‪ ١٨٨٠ -‬ميالدي کال أگسټ)‬ ‫پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ اوږدې خبرې د افغاﻧستان ﻟﻪ استازي صدراعظﻢ سﻴدﻧﻮر ﻣحﻤدشاه سره‬ ‫کﻮﻣ‪ ３‬پاﻳﻠ‪ ３‬تﻪ وﻧﻪ رسﻴدې‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬پر خپﻠﻮ تﻠپات‪ ３‬استازﻳﻮ ！ﻴﻨگار‬ ‫کاوه چ‪ ３‬ﻣخک‪ ３‬د اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان ﻟﻪ خﻮا ﻧﻪ وو ﻣﻨﻞ شﻮی او ﻳاد شﻮي صدراعظﻢ ﻫﻢ دا وړاﻧدﻳز‬ ‫وﻧﻪ ﻣاﻧﻪ‪ ،‬تر دې وروستﻪ اﻧگﻠﻴسﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ جﻼل أباد او کﻨدﻫار وﻧﻴﻮل او اﻣﻴر ﻟﻪ ﻧاچارۍ ＇خﻪ‬ ‫ﻣزارشرﻳف تﻪ وﻻړ‪ ،‬تر＇ﻮ ﻟﻪ روساﻧﻮ ＇خﻪ ﻣرستﻪ وغﻮاړي‪ .‬اﻣﻴر ﻣحﻤدﻳعﻘﻮب خان د پﻼر پر ضد‬ ‫د بغاوت ﻟﻪ اﻣﻠﻪ چ‪ ３‬زﻧدان تﻪ اچﻮل شﻮی و‪ .‬اﻣﻴر شﻴر عﻠی خان ﻣزارشرﻳف تﻪ تر تگ دﻣخﻪ د ﻫغﻪ‬ ‫د خﻼصﻮن فرﻣان صادر ک‪ .７‬چ‪ ３‬وکﻮﻻی شﻲ د ﻫ‪５‬ﻮاد د چارو ＇خﻪ سرپرستﻲ وک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪47‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان پر فرﻫﻨگﻲ شخصﻴت‬ ‫او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د سﻠطﻨت د ﻧﻴﻮﻟﻮ پﻪ اړه د ﻳعﻘﻮب خان د وﻧ‪６‬ې پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او پﻪ‬ ‫！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫پوښتنې‪:‬‬ ‫‪ .١‬د افغان سﻴد جﻤال اﻟدﻳﻦ اصﻼحﻲ برﻧاﻣﻪ چ‪ ３‬اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان تﻪ ﻳ‪ ３‬وړاﻧدې ک‪７‬ې‪ ،‬کﻮم ﻣطاﻟب‬ ‫ﻳ‪ ３‬درﻟﻮدل؟‬ ‫‪ .٢‬د شﻤس اﻟﻨﻬار جرﻳدې ＇ﻪ وخت پﻪ خپرﻳدو پﻴﻞ وک‪７‬؟‬ ‫‪ .٣‬د اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان پر وخت د ﻫغﻪ ﻧﻮي تﻤدن ب‪５‬ﻠ‪ ３／‬بﻴان ک‪７‬ئ چ‪ ３‬افغاﻧستان تﻪ ﻳ‪ ３‬ﻻره پﻴدا ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر افغاﻧستان باﻧدې د اﻧگﻠﻴس د دوﻳﻢ ﻳرغﻞ د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ او‬ ‫پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪48‬‬

‫دووﻟسﻢ ﻟﻮست‬

‫د امير محمد يعقوب خان سلطنت (مارچ – اکتوبر ‪۱۸۷۹‬ميالدي)‬

‫شﻬزاده ﻳعﻘﻮب ＇رﻧ‪／‬ﻪ واک‬ ‫تﻪ ورسﻴد‪ .‬د ‪－‬ﻨدﻣک ت‪７‬ون کﻮﻣ‪３‬‬ ‫پاﻳﻠ‪ ３‬درﻟﻮدې‪ ،‬پﻪ دي ﻟﻮست ک‪３‬‬ ‫بﻪ ور سره أشﻨا شئ‪.‬‬

‫ﻣحﻤد ﻳعﻘﻮب خان‬ ‫شﻬزاده ﻣحﻤد ﻳعﻘﻮب خان د خپﻞ پﻼر د پاچاﻫ‪ ９‬پر وخت د ﻧﻴک ﻧﻮم خاوﻧد او د پﻼر د دوﻳﻤ‪３‬‬ ‫پاچاﻫ‪ ９‬پر وخت د ﻫرات او کﻨدﻫار پﻪ خﻼصﻮن ک‪ ３‬ﻣﻬﻢ رول درﻟﻮد‪ .‬د افغاﻧستان خﻠک د ﻫغﻪ پﻪ‬ ‫زﻧداﻧﻲ ک‪５‬دو او د وﻟﻴعﻬد پﻪ تﻮگﻪ د شﻬزاده عبداهلل پر ！اکﻞ ک‪５‬دو خﻮاشﻴﻨﻲ وو‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬شﻬزاده‬ ‫ﻳعﻘﻮب خان ﻳ‪ ３‬خﻮ＊اوه‪ .‬سردار ﻣحﻤدﻳعﻘﻮب خان د زﻧدان تر خﻼص‪５‬دو وروستﻪ پﻪ روحﻲ او‬ ‫عصبﻲ ﻧاروغ‪ ９‬اختﻪ شﻮى و‪.‬‬ ‫ﻼ ﻻس پﻪ کار شﻮی وو او خﻠکﻮ ﻳﻮه پاچا ﻳا ﻣشر تﻪ‬ ‫اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ د افغاﻧستان د ﻧﻴﻮﻟﻮ او اشغال ﻟپاره عﻤ ً‬ ‫اړتﻴا درﻟﻮده‪ ،‬تر＇ﻮ پر ﻫغﻪ را！ﻮل او د اﻧگﻠﻴس د ﻳرغﻠﻮﻧﻮ ﻣخﻪ وﻧﻴسﻲ‪＄ .‬کﻪ ﻧﻮ اﻣﻴر ﻣحﻤد ﻳعﻘﻮب‬ ‫خان د ‪١٨٧٩‬م کا ل د ﻣارچ پﻪ ﻣﻴاشت ک‪ ３‬سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬د سﻠطﻨت ﻟﻪ پﻴﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮشﻤ‪５‬ر‬ ‫ﻧﻮﻣﻴاﻟﻲ وزﻳران ﻟکﻪ حبﻴب اهلل خان صدراعظﻢ‪ ،‬ﻣرزا ﻣحﻤد خان د بﻬرﻧﻴﻮ چارو وزﻳر او داوود شاه خان‬ ‫‪49‬‬

‫سپﻪ ساﻻر د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د ﻳﻮشﻤ‪５‬ر اجﻴراﻧﻮ پﻪ وسﻴﻠﻪ تر ＇ارﻧ‪ ３‬ﻻﻧدي ﻧﻴﻮل شﻮي وو‪.‬‬ ‫خﻮ ﻣحﻤد (ﻻتﻲ) پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬د اﻣﻴر پر ضد فعاﻟﻴت کاوه او غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬افغاﻧستان اﻧگﻠﻴساﻧﻮ‬ ‫تﻪ تسﻠﻴﻢ ک‪７‬ي او د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پﻪ ﻣرستﻪ سﻠطﻨت تﻪ ورسﻴ‪８‬ي او د کﻨدﻫار حاکﻢ سردار شﻴرعﻠﻲ‬ ‫خان او د جﻼل أباد حاکﻢ ﻣحﻤدحسﻴﻦ ﻟﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ سره د دې ﻟپاره چ‪ ３‬پﻪ ﻗدرت ک‪ ３‬پات‪ ３‬شﻲ‪،‬‬ ‫ﻫﻤکاري درﻟﻮده‪.‬‬ ‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻟﻪ افغاﻧاﻧﻮ سره ﻟﻪ جگ‪７‬ې و‪４‬ره درﻟﻮده‪ ،‬غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻴر سره خبرې وک‪７‬ي ‪＄‬کﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻧﻮ د اﻣﻴر خسر سردار ﻳحﻴﻰ خان چ‪ ３‬د اﻣﻴر د بﻨد پر وخت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کشﻤﻴر تﻪ تﻴ‪＋‬تﻪ ک‪７‬ې وه‪ ،‬د‬ ‫ﻫﻨدي ﻣﻨشﻲ بختﻴار سره د خبرو ﻟپاره کابﻞ تﻪ راغﻰ‪ .‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻟﻪ دوو ﻣطﻠبﻮﻧﻮ سره عﻼﻗﻪ درﻟﻮده‪،‬‬ ‫ﻳﻮ د درې گﻮﻧﻮ ﻻرو کﻨترول (کُرم‪ ،‬بﻮﻻن‪ ،‬خﻴبر) او بﻠﻪ دا چ‪ ３‬د افغاﻧستان پر بﻬرﻧﻲ سﻴاست ﻧفﻮذ او‬ ‫اغﻴز وﻟري‪ .‬ﻫﻨدي ﻣﻨشﻲ بختﻴار او اﻣﻴر تﻪ ﻧ‪８‬دې ﻳﻮشﻤ‪５‬ر سرداراﻧﻮ اﻣﻴر دې تﻪ اړ ک‪ ７‬چ‪ ３‬د ت‪７‬ون د‬ ‫ﻻسﻠﻴک ﻟپاره گﻨدﻣک تﻪ سفر وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ ١٨٧٩‬ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬د (گﻨدﻣک) شرﻣﻮوﻧک‪ ３‬ﻣعاﻫده د اﻧگﻠﻴس د استازي(ﻟﻴﻮکﻴﻮﻧاري) او‬ ‫اﻣﻴر ﻣحﻤد ﻳعﻘﻮب خان ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻻسﻠﻴک شﻮه‪ .‬د دې ﻣعاﻫدې پر بﻨس＀ (کُرم‪ ،‬ﻟﻨ‪６‬ي کﻮتﻞ تر‬ ‫خﻴبردرې پﻮرې‪ ،‬سﻴاﻟکﻮټ او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻧﻮر ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ) د برتاﻧﻮي ﻫﻨد برخﻪ وگر‪５＄‬دﻟ‪ ３‬او د اﻧگﻠﻴس‬ ‫استازي د افغاﻧستان پﻪ ﻣﻬﻤﻮ ＊اروﻧﻮ ک‪＄ ３‬اى پر ‪＄‬اى شﻮل او کﻴﻮﻧاري ﻟﻪ خپﻠﻮ ساتﻮﻧکﻮ سره‬ ‫کابﻞ تﻪ داخﻞ شﻮ‪ .‬د کابﻞ خﻠکﻮ ﻳﻮ‪＄‬ﻞ بﻴا پﻪ ﻫﻴﻮاد ک‪ ３‬د پردﻳﻮ ﻻسﻮﻫﻨﻪ وﻟﻴده‪ .‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پر‬ ‫ضد ﻳ‪ ３‬پا＇ﻮن خپﻠﻪ دﻳﻨﻲ او ﻣﻠﻲ فرﻳضﻪ وگ‪２‬ﻠﻪ او پﻪ وﻟسﻲ ب‪２‬ﻪ ﻳ‪ ３‬د کﻴﻮﻧاري پر کﻮر حﻤﻠﻪ وک‪７‬ه‬ ‫او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬وواژه او ﻳﻮ‪＄‬ﻞ بﻴا د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د ﻣخک‪ ３‬تﻠﻨ‪ ３‬سﻴاست (‪ )Forward Policy‬پﻪ‬ ‫افغاﻧستان ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻧاکاﻣ‪ ９‬سره ﻣخاﻣخ شﻮه‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫د ﻣجاﻫدﻳﻨﻮ او ﻣبارزﻳﻨﻮ ﻣشراﻧﻮ ﻟکﻪ ﻣحﻤد جان خان وردک‪ ،‬ﻣﻼ دﻳﻦ ﻣحﻤد ﻣشک عاﻟﻢ‪،‬‬ ‫صاحب جان تره ﻛ‪ ،３‬سردار ﻣحﻤد اﻳﻮب خان او ﻣحﻤد عثﻤان خان صافﻲ پﻪ ﻧﻮرو سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پر ضد ﻳرغﻠﻮ ﻧﻪ پﻴﻞ ک‪７‬ل‪ .‬د دغﻮ ﻣشﻬﻮرو جگ‪７‬و ＇خﻪ ﻳﻮه ﻫﻢ پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬د ﻣﻴﻮﻧد‬ ‫جگ‪７‬ه ده‪ ،‬چ‪ ３‬د اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان د زوى‬ ‫سردار غازي ﻣحﻤد اﻳﻮب خان پﻪ سر＊ﻨدﻧﻪ‬ ‫د ‪١٨٧٩‬م‪ .‬کال د جﻮﻻﻳﻲ پر ‪٢٧‬ﻣﻪ پک‪３‬‬ ‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د ﻣﻴﻮﻧد پﻪ د＊تﻪ ک‪ ３‬سختﻪ ﻣات‪３‬‬ ‫وخﻮړه او دراﻧﻪ تﻠفات ﻳ‪ ３‬وﻟﻴدل چ‪ ３‬زﻣﻮږ‬ ‫پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬د افغاﻧاﻧﻮ د وﻳاړ او اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د‬ ‫شرﻣﻨد‪ ９－‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ثبت شﻮي ده‪.‬‬ ‫د ﻳادوﻧﻲ وړده د افغاﻧستان د تارﻳخ پﻪ اوږدوکﻲ‬

‫ﻣحﻤد جان خان وردک‬

‫افغاﻧی پﻴغﻠﻮ او ＊‪％‬ﻮ پﻪ ！ﻮﻟﻮ ！ﻮﻟﻨﻴزو چاروکﻲ‬ ‫جﻮخت ﻟﻪ ﻧارﻳﻨﻪ وو سره سﻤﻪ وﻧ‪６‬ه اخﻴستﻠ‪ ３‬ده‪＇ .‬رﻧگﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاﻧ‪ ３‬ﻣﻼﻟ‪ ３‬ﻣشﻬﻮره حﻤاسﻪ چ‪ ３‬د ﻣﻴﻮﻧد پﻪ‬ ‫جگ‪７‬ه ک‪ ３‬د پام وړ گ‪６‬ون در ﻟﻮد‪ ,‬کﻠﻪ چ‪ ３‬د جگ‪７‬ې‬ ‫پﻪ ډگر کﻲ افغان بﻴرغ ﻟروﻧکی پﻪ شﻬادت ورسﻴد‬ ‫ﻣﻠﻲ بﻴرغ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻس کﻲ وﻧﻴﻮ او ﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پر‪＋４‬ﻮده چ‪３‬‬ ‫د غازﻳاﻧﻮ روحﻴﻪ ضعﻴفﻪ شﻲ او دا ﻟﻨ‪６‬ۍ ﻳ‪ ３‬پﻪ اوچت‬ ‫غ‪ ８‬د جگ‪７‬ې پﻪ ډگر ک‪ ３‬ووﻳﻠﻪ‪ .‬چ‪ ３‬د غازﻳاﻧﻮ جﻨ‪／‬ﻲ‬ ‫روحﻴ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻴاوړې ک‪７‬ې‪ ،‬جگ‪７‬ې شدت وﻣﻮﻧد او پاﻳﻠﻪ‬ ‫ک‪ ３‬ﻣجاﻫدﻳﻦ برﻳاﻟﻲ شﻮل‪.‬‬

‫‪51‬‬

‫سردار ﻣحﻤد اﻳﻮب خان د ﻣﻴﻮﻧد د ج‪７／‬ې فاتح‬

‫خــــال بﻪ دﻳـــار دوﻳﻨﻮ ک‪８５‬دم‬

‫چ‪ ３‬شﻨکﻲ باغ ک‪ ３‬گﻞ گﻼب و شرﻣﻮﻳﻨﻪ‬

‫ﻛﻪ پﻪ ﻣﻴﻮﻧد ک‪ ３‬شﻬﻴد ﻧﻪ شﻮې‬

‫خداﻳ‪８‬و ﻻﻟﻴﻪ ب‪ ３‬ﻧﻨگ‪ ９‬تــــﻪ دې ســاتﻴﻨﻪ‬

‫ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ د کابﻞ خﻠکﻮ د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ د شﻴرپﻮر پﻪ ﻗرارگاه ک‪ ３‬ﻣحاصره ک‪７‬ل‪ .‬تر＇ﻮ‬ ‫سردار عبداﻟرحﻤﻦ خان ﻟﻪ بخارا ＇خﻪ چارﻳکارو تﻪ راورسﻴد او اﻧگﻠﻴسان پﻪ ډﻳر سخت حاﻟت‬ ‫ک‪ ３‬وو‪ .‬سردار عبداﻟرحﻤﻦ خان د خپﻞ سﻠطﻨت اعﻼن وک‪ .７‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د ﻧاچارۍ ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬د‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان سﻠطﻨت پﻪ رسﻤﻴت و پﻴژاﻧده او اﻧگﻠﻴسﻲ جﻨرا ل (رابرتس) کابﻞ ﻳ‪ ３‬د اﻣﻴر‬ ‫عبداﻟرحﻤﻦ خان ﻟپاره پرﻳ‪＋‬ﻮد او دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻣﻘتدر ﻣرکزي دوﻟت جﻮړ شﻮ‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان واك تﻪ د رسﻴدو پﻪ‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې پر افغاﻧستان باﻧدې د اﻧگﻠﻴس د دوﻳﻢ ﻳرغﻞ پﻪ اړه ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ .١‬اﻣﻴر ﻣحﻤدافضﻞ خان ＇ﻨگﻪ ﻗدرت تﻪ ورسﻴد؟‬ ‫‪ .٢‬د اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان پﻪ دوﻳﻤﻪ پاچاﻫ‪ ９‬ک‪ ３‬د ﻫغﻪ د غﻮره اصﻼحاتﻮ او رﻳفﻮرم ＇خﻪ ﻳادوﻧﻪ‬ ‫وک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ .٣‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟپاره کﻮﻣﻪ جرﻳده چاپ شﻮه؟‬ ‫‪ .٤‬سردار ﻣحﻤد ﻳعﻘﻮب خان ﻟﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ سره کﻮﻣﻪ ﻣعاﻫده ﻻسﻠﻴک ک‪７‬ه؟‬ ‫‪ .٥‬د اﻧگﻠﻴس افغان پﻪ دوﻳﻤ‪ ３‬جگ‪７‬ې ک‪ ３‬د ﻣﻠﻲ ﻣبارزﻳﻨﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳاد ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې ﻟﻪ ﻣشراﻧﻮ او فرﻫﻨگﻴاﻧﻮ ＇خﻪ د ‪－‬ﻨدﻣک د ﻣعاﻫدې پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ او پﻪ‬ ‫！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪52‬‬

‫دﻳارﻟسﻢ ﻟﻮست‬

‫د مرکزي دولت ټينگښت (‪۱۹٠۱ -۱۸۸٠‬ميالدي)‬

‫د سردار عبداﻟرحﻤﻦ خان راﻣﻴﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دل‪ ،‬د‬ ‫ﻣﻠﻮک اﻟطﻮاﻳف‪ ９‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړل‪ ،‬اسﻼم تﻪ د ﻧﻮرستان‬ ‫د خﻠکﻮ رابﻠﻞ‪ ،‬د پﻨجدې ﻧﻴﻮل‪ ،‬ﻟﻪ افغاﻧستان ＇خﻪ‬ ‫د اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ تﻠفات او وتﻞ دا ﻫغﻪ ﻣفاﻫﻴﻢ دي چ‪３‬‬ ‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ ور سره اشﻨا شئ‪.‬‬

‫امﻴر عبدالرحمن خان‬

‫سردار عبداﻟرحﻤﻦ خان د اﻣﻴر ﻣحﻤد افضﻞ خان زوى او د اﻣﻴر دوست ﻣحﻤد خان ﻟﻤسﻰ و‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړى‬ ‫پﻪ کال(‪١٨٣٠‬م‪ .‬کال) ک‪ ３‬زﻳ‪８‬ﻳدﻟﻰ او پﻪ پﻨ‪％‬ﻮس کﻠﻨ‪ ９‬ک‪ ３‬پﻪ ‪١٨٨٠‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د‪.‬‬ ‫سردار عبداﻟرحﻤﻦ پﻪ (‪١٨٦٨‬م‪ .‬کال) ک‪ ３‬د کابﻞ او غزﻧﻲ ترﻣﻨ‪ ＃‬د اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان د ﻗﻮاوو‬ ‫پﻪ وسﻴﻠﻪ ﻣات‪ ３‬وخﻮړه او بخارا تﻪ وﻻړ‪ .‬پﻪ ‪١٨٧٩‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬کﻠﻪ چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پر افغاﻧستان د دوﻳﻢ‬ ‫‪＄‬ﻞ ﻟپاره ﻳرغﻞ وک‪ ،７‬سردار عبداﻟرحﻤﻦ خان د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻟﻪ ﻳرغﻞ ＇خﻪ خبر شﻮ او افغاﻧستان تﻪ راغﻰ‬ ‫پﻪ ﻗطغﻦ او بدخشان ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ خﻠکﻮ سره خبرې وک‪７‬ې او خﻠک ﻳ‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پر ضد جﻬاد تﻪ‬ ‫وﻫ（ﻮل‪ .‬وﻟسﻲ ﻟ‪＋‬کر ﻳ‪ ３‬جﻮړ او چارﻳکارو تﻪ ور داخﻞ شﻮ‪ .‬ﻫﻠتﻪ ﻳ‪ ３‬د سﻠطﻨت اعﻼن وک‪＇ .７‬رﻧگﻪ‬ ‫چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴسان د اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان ﻟﻪ پﻮﻫ‪ ３‬او سﻴاست ＇خﻪ خبر وو‪ ،‬ﻧﻮ کﻠﻪ چ‪ ３‬عبداﻟرحﻤﻦ خان‬ ‫واك تﻪ ورس‪５‬د‪ ،‬ﻫغﻮى تﻪ تشﻮﻳش او و‪４‬ره پﻴدا شﻮه‪＄ ،‬کﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮ افغاﻧستان ک‪ ３‬خپﻞ شتﻮن ﻻزم ﻧﻪ گا‪１‬ﻪ‪ ،‬پﻪ‬ ‫‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ پﻪ ﻣﻴﻮﻧد ک‪ ３‬د ﻫغﻮى ﻣات‪ ３‬ﻣﻮرال کﻤزورى ک‪７‬ى و‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬د جﻨرا ل رابرتس‬

‫‪53‬‬

‫ﻗﻮاووې پﻪ شﻴرپﻮر ک‪ ３‬ﻣحاصره وې‪ .‬د دې ﻟپاره چ‪ ３‬ﻫغﻮى تﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ جگ‪７‬ې پ‪＋５‬ﻪ تکرار ﻧﻪ شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻫ（ﻪ کﻮﻟﻪ چ‪ ３‬د ژﻣﻲ تر رارس‪５‬دو دﻣخﻪ ﻟﻪ افغاﻧستان ＇خﻪ وو‪＄‬ﻲ‪＄ .‬کﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮ د عبداﻟرحﻤﻦ خان‬ ‫حکﻮﻣت پﻪ رسﻤﻴت وپ‪５‬ژاﻧده‪ ،‬کابﻞ ﻳ‪ ３‬اﻣﻴر تﻪ تسﻠﻴﻢ او د خپﻠﻮ ﻗﻮاوو پﻪ وتﻠﻮ ﻳ‪ ３‬پﻴﻞ وک‪.７‬‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان پﻪ (‪١٨٨٠‬م‪ ).‬کال ک‪ ３‬د دوﻟت چارې ترﻻسﻪ ک‪７‬ې‪ ،‬ﻟﻪ ډ‪４‬رو سختﻮ‬ ‫حاﻻتﻮ سره ﻣخاﻣخ و‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د افغاﻧستان خﻠکﻮ د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د حﻤﻠﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ډﻳر زﻳاﻧﻮﻧﻪ ﻟﻴدﻟﻲ وو‪.‬‬ ‫د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬اداري ﻧظﻢ او ﻣرکزي حکﻮﻣت ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻠﻰ و‪ ،‬ﻣﻠکﻲ او پﻮ‪＄‬ﻲ‬ ‫جﻮړ＊ت ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻠی وو‪ .‬د افغاﻧستان پﻪ ﻣﻬﻤﻮ ＊اروﻧﻮ ک‪ ３‬د صﻨعت او کسبﻮﻧﻮ‪ ،‬زراعت او ﻣاﻟدارۍ‬ ‫ﻣرکزوﻧﻪ او د اوبﻮ ﻟگﻮﻟﻮ سﻴستﻢ زﻳاﻧﻤﻦ شﻮى و او ﻣﻠﻲ اﻗتصاد او فرﻫﻨگ پﻪ ！ﻮﻟﻪ ﻣاﻧا ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻠﻰ او پﻪ‬ ‫！ﻮل ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻣﻠﻮک اﻟطﻮاﻳفﻲ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮې وه‪ .‬د خاﻧاﻧﻮ او ﻣﻼکﻴﻨﻮ ﻟﻪ خﻮا درﻧ‪ ３‬او ﻣﻼ ﻣاتﻮوﻧک‪ ３‬ﻣاﻟﻴ‪３‬‬ ‫پر بزگراﻧﻮ وضع شﻮې وې چ‪ ３‬ب‪５‬ﻮزﻟﻮ خﻠکﻮ ﻳ‪ ３‬د ورکﻮﻟﻮ تﻮان ﻧﻪ درﻟﻮد‪.‬‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان د دې ﻟپاره چ‪ ３‬پر ！ﻮﻟﻮ ستﻮﻧزو برﻳاﻟﻰ شﻲ‪ .‬دوه پروگراﻣﻪ ﻳ‪ ３‬ترﻻس ﻻﻧدې وﻧﻴﻮل‪،‬‬ ‫د ﻳﻮه ﻣرکزي سراسري دوﻟت جﻮړول او بﻞ پﻪ اداري او پﻮ‪＄‬ﻲ برخﻮ ک‪ ３‬اصﻼحات‪ .‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ‬ ‫خان د خپﻠﻮ اصﻼحاتﻮ پﻪ تطبﻴﻖ ک‪ ３‬دوﻣره جدي و چ‪ ３‬ﻫ‪ ＆５‬ډول خﻨ‪ ６‬ﻳ‪ ３‬د خپﻠﻮ اصﻼحاتﻮ پﻪ تطبﻴﻖ‬ ‫ک‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻪ ﻧﻴﻮه‪.‬‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان د خپﻞ ﻧﻮى تشکﻴﻞ د جﻮړوﻟﻮ ﻟپاره د اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان د وخت د کابﻴﻨ‪３‬‬ ‫تشکﻴﻞ وﻧﻪ ﻣاﻧﻪ‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬پر ﻫﻴچا ﻳ‪ ３‬باور ﻧﻪ درﻟﻮد‪ .‬پﻪ دوﻟت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬خپﻠﻮاک‪ ３‬ادارې جﻮړې ک‪７‬ې او‬ ‫پﻪ خپﻠﻪ د صدارت‪ ،‬دفاع‪ ،‬داخﻠ‪ ،３‬بﻬرﻧﻴﻮ چارو وزارت او د ！ﻮﻟﻮ وزارتﻮﻧﻮ پﻪ راس ک‪ ３‬و‪ .‬دوﻟتﻲ ﻣاﻣﻮرﻳﻨﻮ‬ ‫پﻪ خپﻠﻮ چارو ک‪ ３‬دراﻧﻪ ﻣسؤﻟﻴتﻮﻧﻪ درﻟﻮدل‪ ،‬تر＇ﻮ خپﻠ‪ ３‬دﻧدې ＊‪ ３‬ترسره ک‪７‬ي‪ .‬چ‪ ３‬پرتﻪ ﻟﻪ دې د جدي‬ ‫پﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻻﻧدې ﻧﻴﻮل ک‪５‬دل‪.‬‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان د ‪١٨٨٦ -١٨٨٥‬م‪ .‬ﻛﻠﻮﻧﻮ تر ﻣﻴﻨ‪ ＃‬پﻪ اصﻼحاتﻮ ﻻس پﻮری ک‪ .７‬پﻪ پﻮ‪＄‬ﻲ‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ٩٦ ３‬زره کسﻴز وسﻠﻪ وال ﻣﻨظﻢ پﻮځ جﻮړ ک‪ ７‬چ‪ ３‬سپاره او پﻴاده ﻗطعات ﻳ‪ ３‬درﻟﻮدل او د پﻮځ‬ ‫د سپاﻫﻴاﻧﻮ تر＇ﻨگ ﻳ‪ ３‬د خاﻧاﻧﻮ ﻟﻪ زاﻣﻨﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ بﻞ ‪＄‬ﻮاک جﻮړ ک‪ ７‬چ‪ ３‬د شاﻫﻲ گارد ﻳا (باى بچﻪ ﻫا) پﻪ‬ ‫ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪４‬دل‪ .‬د ﻣال شﻤ‪５‬رﻧ‪ ،３‬پﻮست‪ ،３‬رﻫدارۍ (پاسپﻮرت) کﻮ！ﻮاﻟﻲ (اﻣﻨﻴﻪ او پﻮﻟﻴس) د ﻣاﻟﻴاتﻮ د حصﻮل‪،‬‬ ‫‪54‬‬

‫ﻣعاش‪ ،‬سکﻮکﻮ او پﻪ ﻟسگﻮﻧﻮ ﻧﻮرو فرعﻲ ادارو دفتروﻧﻪ ﻳ‪ ３‬جﻮړ ک‪７‬ل‪ ،‬د ﻧﻮﻣﻮړو فعاﻟﻴتﻮ تر ＇ﻨگ د‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان پروگراﻣﻮﻧﻪ پﻪ ﻻﻧدي درې برخﻮک‪ ３‬خﻼصﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫الف‪ -‬د کورنيو شورشونو له منځه وړل‪ :‬پﻪ ﻣخک‪ ３‬ﻟﻮست ک‪ ３‬ﻳاده شﻮه کﻠﻪ چ‪ ３‬اﻣﻴر‬ ‫عبداﻟرحﻤﻦ خان سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د‪ ،‬افغاﻧستان د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ تر ﻳرغﻞ ﻻﻧدې و او ﻣرکزي دوﻟت شتﻮن‬ ‫ﻧﻪ درﻟﻮد‪ .‬د افغاﻧستان پﻪ ډﻳرو سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬ﻣﻠﻮک اﻟطﻮاﻳفﻲ وه‪ ،‬ﻧﻮ خﻠک پﻪ داس‪ ３‬حاﻟت ک‪ ３‬اوس‪５‬دل چ‪３‬‬ ‫پﻪ ！ﻮﻟﻨﻪ ک‪ ３‬خﻮﻧدﻳتﻮب‪ ،‬ﻗاﻧﻮن او عداﻟت ﻧﻪ و او خﻠک ﻟﻪ ډ‪４‬رو ستﻮﻧزو سره ﻣخ و‪ .‬د اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ‬ ‫خان ﻳﻮه ﻣﻬﻤﻪ ﻣﻮخﻪ دا وه چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻣرکزي حکﻮﻣت جﻮړ ک‪７‬ي‪ ،‬تر＇ﻮ ﻗاﻧﻮﻧﻲ دوﻟت تشکﻴﻞ او ﻣﻠﻮک‬ ‫اﻟطﻮاﻳفﻲ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮړل شﻲ‪＄ ،‬کﻪ د داس‪ ３‬حاﻟت دوام خطرﻧاک‪ ３‬پاﻳﻠ‪ ３‬درﻟﻮدې‪ ،‬حتﻰ د دې وﻳره وه‬ ‫چ‪ ３‬افغاﻧستان تجزﻳﻪ شﻲ‪＄ ،‬کﻪ ﻧﻮ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان دې کار تﻪ جدي پاﻣﻠرﻧﻪ وک‪７‬ه‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪３‬‬ ‫سﻴﻤﻪ ﻳﻴزو واکﻤﻨاﻧﻮ خپﻠ‪ ３‬گ＂‪ ３‬پﻪ خطر ک‪ ３‬ﻟﻴدﻟ‪ ،３‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ ﻧﻮى جﻮړ شﻮى حکﻮﻣت پﻪ ！ﻮل افغاﻧستان‬ ‫ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮﻟ‪－ ７‬ﻮا＊ﻮﻧﻮ او ﻣخاﻟفتﻮﻧﻮ سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪ .‬ﻟکﻪ د بﻠخ‪ ،‬ﻫزاره جاتﻮ‪ ،‬شﻴﻨﻮارو‪ ،‬ﻣﻨگﻠﻮ‪ ،‬بﻠﻮ＇اﻧﻮ‪،‬‬ ‫ک‪７‬وخﻴﻠﻮ‪ ،‬پﻨجشﻴرﻳاﻧﻮ‪ ،‬ﻧجرابﻴاﻧﻮ‪＄ ،‬درا‪１‬ﻮ‪ ،‬جﻤشﻴدﻳاﻧﻮ او د ﻣﻴﻤﻨ‪ ３‬د خﻠکﻮ پا＇ﻮﻧﻮﻧﻪ او شﻮرشﻮﻧﻪ چ‪３‬‬ ‫پﻪ ﻳادو شﻮﻳﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د ﻗﻮې پﻪ استعﻤال سره ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړل او ！ﻮل وﻻﻳتﻮﻧﻪ د ﻣرکزي حکﻮﻣت تر‬ ‫کﻨ＂رول او واک ﻻﻧدې راغﻠﻞ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬نورستان‪ :‬ﻧﻮرستان د افغاﻧستان پﻪ شﻤال ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻳﻮه صعب اﻟعبﻮره سﻴﻤﻪ ده چ‪ ３‬د ﻫﻨدوکش‬ ‫ﻳﻮه ډ‪４‬ره گﻮ＊ﻪ ﻟﻤﻨﻪ ده‪ .‬پخﻮاﻧﻰ ﻧﻮم ﻳ‪( ３‬بﻠﻮر ﻳا بﻮﻟر) دى چ‪ ３‬پخﻮا د کافرستان پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪４‬ده‪ .‬د ډﻳﻮرﻧ‪６‬‬ ‫تر ﻣعاﻫدې دﻣخﻪ چ‪ ３‬پﻪ وروستﻪ ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د ﻫغ‪ ３‬پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات درک‪７‬ل شﻲ‪( ،‬چترال) او‬ ‫(گﻠگت) ﻟﻪ ﻧﻮرستان سره ﻳﻮ‪＄‬اى وو او پراخﻪ سﻴﻤﻪ ﻳ‪ ３‬تشکﻴﻠﻮﻟﻪ‪ .‬ﻳﻮﻧاﻧﻲ سکﻨدر‪ ،‬گﻮرکاﻧﻲ اﻣﻴر تﻴﻤﻮر‬ ‫او ظﻬﻴراﻟدﻳﻦ ﻣحﻤد بابر غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬دې سﻴﻤ‪ ３‬تﻪ ﻻر پﻴدا ک‪７‬ي‪ ،‬خﻮ د س‪７‬ې ﻫﻮا‪ ،‬سختﻮ درو او ﻟﻪ‬ ‫واورو ＇خﻪ ډکﻮ غروﻧﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ وﻧﻪ تﻮاﻧ‪５‬دل چ‪ ３‬ﻫﻠتﻪ ﻻړ شﻲ‪ .‬د دې ‪＄‬اى خﻠک بت ﻧﻤاﻧ‪％‬ﻮﻧکﻲ وو‪،‬‬ ‫د خپﻠﻮ ﻧﻴکﻮﻧﻮ دﻳﻦ او رسﻮم ﻳ‪ ３‬ساتﻠﻰ او سﻴﻤﻪ ﻳﻴزه خپﻠﻮاکﻲ ﻳ‪ ３‬درﻟﻮده‪.‬‬ ‫پﻪ ‪١٨٩١‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان دې سﻴﻤ‪ ３‬تﻪ ‪＄‬ﻴر شﻮ‪ .‬سپاه ساﻻر غﻼم حﻴدر خان‬ ‫＇رخﻲ تﻪ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻧﻨگرﻫار او ﻟغﻤان ﻗﻮﻣاﻧدان او واﻟﻲ و‪ ،‬ﻫداﻳت ورک‪ ７‬چ‪ ３‬ﻧﻮرستان تﻪ د تگ ﻳﻮه‬

‫‪55‬‬

‫ﻣﻘدﻣﻪ جﻮړه ک‪７‬ي‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى غﻼم حﻴدر خان ＇رخﻲ د ﻧﻮرستان د ﻳﻮ‪＄‬اﻳﻮاﻟﻲ ﻟپاره د ﻣﻮاصﻼتﻲ ﻻرو‬ ‫د جﻮړوﻟﻮ اﻗدام وک‪ ７‬او د ﻧﻮرستان خﻠکﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬ابﻼغ ک‪７‬ه چ‪ ３‬حکﻮﻣت ستاس‪ ３‬د ﻳﻮې سﻴﻤ‪＇ ３‬خﻪ‬ ‫بﻠ‪ ３‬تﻪ تگ راتگ د اساﻧتﻴا ﻟپاره د ﻻرو پﻪ جﻮړوﻟﻮ سره ستاس‪ ３‬ستﻮﻧزې راﻟ‪８‬وي‪ .‬پخﻮا ﻟﻪ دې چ‪３‬‬ ‫سپﻬساﻻر ﻧﻮرستان تﻪ تگ پﻴﻞ ک‪７‬ي‪ ،‬خپﻞ عسکر ﻳ‪ ３‬پﻪ برﻳکﻮټ ک‪＄ ３‬اى پر ‪＄‬اى ک‪７‬ل او د ﻧﻮرستان‬ ‫ﻟﻪ خﻠکﻮ سره ﻳ‪ ３‬ﻧﻴک‪ ３‬اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨ‪／‬ی ک‪７‬ې‪ .‬خﻠکﻮ ﻟﻪ ﻫغﻪ سره تگ راتگ پﻴﻞ ک‪ ７‬او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر خﻠک‬ ‫د اسﻼم پﻪ دﻳﻦ ﻣشرف شﻮل‪ .‬خﻮ د (کافﻮر) او ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو سﻴﻤﻮ خﻠکﻮ اسﻼم وﻧﻪ ﻣاﻧﻪ‪ ،‬خﻮ د دوﻟت‬ ‫تابعﻴت ﻳ‪ ３‬ﻗبﻮل ک‪.７‬‬ ‫پﻪ ‪١٨٩٦‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬سپﻬساﻻر ＇رخﻲ تر اسﻤار او د ﻧﻮرستان تر خﻮﻟ‪ ３‬پﻮرې س‪７‬ک جﻮړ ک‪ ７‬او‬ ‫بﻠﻪ ﻻره د ﻧﻮرستان ＇خﻪ تر بدخشاﻧﻪ پﻮرې بشپ‪７‬ه شﻮه‪ .‬د س‪７‬ک تر جﻮړ‪４‬دو وروستﻪ ﻧﻮﻣﻮړي خپﻞ‬ ‫عسکر ﻧﻮرستان تﻪ داخﻞ ک‪７‬ل‪ .‬د عسکرو پﻪ رس‪５‬دو سره د ﻧﻮرستان خﻠک دوه ډﻟ‪ ３‬شﻮل‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ډﻟ‪３‬‬ ‫د سپﻬساﻻر اطاعت وک‪ ７‬او دوﻳﻤ‪ ３‬ډﻟ‪ ３‬پﻪ دفاع پﻴﻞ وک‪ ７‬او غروﻧﻮ تﻪ وختﻞ‪ .‬پﻪ ﻫغﻪ سختﻪ جگ‪７‬ه ک‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬د ﻧﻮرستان د ساتﻮﻧکﻮ او دوﻟتﻲ ‪＄‬ﻮاک ترﻣﻨ‪ ＃‬پﻪ (کﻠﻮم) ک‪ ３‬پﻴ‪＋‬ﻪ شﻮه‪ ٢٠٠ ،‬کسﻪ دوﻟتﻲ عسکر پﻪ‬ ‫ک‪ ３‬ووژل شﻮل او (‪ )٢٣٠٩‬کسﻪ ژوﻧدي وﻧﻴﻮل شﻮل چ‪ ３‬پﻪ عزت سره کابﻞ تﻪ ﻳﻮړل شﻮل او ﻫغﻮى تﻪ‬ ‫خﻮراک‪ ،‬پﻮ＊اک او د اوسﻴدو ‪＄‬اى پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل شﻮ‪ .‬د دوﻟت ﻗﻮاوو د ﻧﻮرستان ډﻳر ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ وﻧﻴﻮل‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬اﻣﻨﻴت ﻳ‪ ３‬پﻪ ک‪！ ３‬ﻴﻨگ ک‪ .７‬بتخاﻧ‪ ３‬وراﻧ‪ ３‬شﻮې او پر ‪＄‬اى ﻳ‪ ３‬د جﻮﻣاتﻮﻧﻮ جﻮړول پﻴﻞ شﻮل او‬ ‫د ‪ ١٩‬پﻪ شاو خﻮا ک‪ ３‬د ﻟرگﻴﻮ ﻣجسﻤ‪ ３‬او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر غشﻲ او ﻟﻴﻨدۍ کابﻞ تﻪ راوړل شﻮل‪ .‬ﻟﻪ ﻟﻮگر‪،‬‬ ‫ﻟغﻤان‪ ،‬پروان او کاپﻴسا ＇خﻪ د دﻳﻨﻲ عﻠﻮﻣﻮ ＊ﻮوﻧکﻲ ﻧﻮرستان تﻪ ﻳﻮړل شﻮل‪ ،‬تر＇ﻮ د ﻧﻮرستان خﻠکﻮ‬ ‫تﻪ اسﻼﻣﻲ زده ک‪７‬ې‪ ،‬زده ک‪７‬ي‪ ،‬د ﻧﻮرستان ！ﻮل سفر او فتح‪ ３‬اتﻪ ﻣﻴاشت‪ ３‬وﻧﻴﻮﻟ‪＄ .３‬کﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ‬ ‫ک‪ ３‬دا فکر ک‪５‬ده چ‪ ３‬د ﻧﻮرستان ﻧﻴﻮل بﻪ ډ‪４‬ر وخت وغﻮاړي‪ ،‬خﻮ د سپﻬساﻻر غﻼم حﻴدر خان د پﻮﻫ‪３‬‬ ‫او تدبﻴر ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻧﻮرستان ﻟﻪ ﻣرکزي حکﻮﻣت سره ﻳﻮ‪＄‬اى او خﻠک ﻳ‪ ３‬د اسﻼم پﻪ سپﻴ（ﻠﻲ دﻳﻦ ﻣشرف‬ ‫شﻮل او ﻟﻪ کافرستان ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮم پﻪ ﻧﻮرستان بدل شﻮ‪.‬‬

‫‪56‬‬

‫ج‪ -‬د پنجدې نيول‬ ‫د افغاﻧستان پﻪ شﻤال ک‪ ３‬روسﻲ اﻣپراتﻮرۍ‪ ،‬برتاﻧﻮي ﻫﻨد پﻪ ختﻴ‪ ＃‬او سﻮﻳﻞ ک‪ ،３‬اﻳران پﻪ ﻟﻮﻳدﻳ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬ﻣﻮﻗعﻴت درﻟﻮد‪ .‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان بﻪ تﻞ د برتاﻧﻮي ﻫﻨد او تزاري روسﻴ‪ ３‬ﻟﻪ خﻮا ﻟﻪ تﻬدﻳد‬ ‫سره ﻣخ و‪.‬‬ ‫سردار ﻣحﻤد اﻳﻮب خان او سردار ﻣحﻤد اسحﻖ خان د اﻣﻴر دوه د＊ﻤﻨان چ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ﻳ‪ ３‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ او‬ ‫دوﻳﻢ ﻳ‪ ３‬روساﻧﻮ حﻤاﻳﻪ کاوه‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ د اﻳران دوﻟت د اﻣﻴر ﻟپاره د فشار وسﻴﻠﻪ ﻧﻪ وه‪ .‬خﻮ دا ﻳﻮ رواج‬ ‫گر‪＄‬ﻴدﻟﻰ و چ‪ ３‬ﻧاراضﻲ سرداراﻧﻮ بﻪ اﻳران تﻪ پﻨاه وړﻟﻪ‪ .‬خﻮ اﻣﻴر ﻟﻪ روسﻴ‪ ３‬سره د اړﻳکﻮ پﻪ برخﻪ ک‪３‬‬ ‫ﻟﻪ احتﻴاط ＇خﻪ کار اخﻴستﻪ او ﻫ（ﻪ ﻳ‪ ３‬کﻮﻟﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ روس سره ！کر وﻧﻪ ک‪７‬ي‪ .‬د افغاﻧستان دوﻟت د‬ ‫برتاﻧﻮي ﻫﻨد او تزاري روسﻴ‪ ３‬ترﻣﻨ‪ ＃‬د بفر (‪ )Buffer‬ﻳا حاﻳﻞ حﻴثﻴت درﻟﻮد‪ .‬د ﻣرکزي أسﻴا د سﻴﻤﻮ‬ ‫تر ﻧﻴﻮﻟﻮ وروستﻪ بﻪ روساﻧﻮ بﻬاﻧ‪ ３‬جﻮړوﻟ‪ ３‬او غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬د افغاﻧستان سﻴﻤﻮ تﻪ ﻣخک‪ ３‬تگ وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د روساﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ حرکت (ﻣرو) تﻪ د شپ‪ ８‬زره روساﻧﻮ راوړل وو‪ .‬د ‪ ١٨٨٥‬م‪ .‬ﻛا ل د ﻣارچ پﻪ ﻣﻴاشت‬ ‫ک‪ ３‬اوضاع دوﻣره خرابﻪ شﻮه چ‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻣﻠک‪ ３‬د روس ﻟﻪ تزار سره تﻤاس وﻧﻴﻮ او ﻟﻪ تزار ＇خﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬وغﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬د افغاﻧﻲ او روسﻲ عسکرو د جگ‪７‬ي ﻣخﻨﻴﻮى وک‪７‬ي او پﻪ اﻧگﻠﻴسﻲ حکﻮﻣت ک‪３‬‬ ‫ﻣخاﻟفﻮ گﻮﻧدوﻧﻮ پر حکﻮﻣت اﻧتﻘاد وک‪ ７‬چ‪ ３‬د روساﻧﻮ د ﻣخک‪ ３‬تگ ﻣخﻪ وﻟ‪ ３‬ﻧﻪ ﻧﻴسﻲ‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې‬ ‫وخت ک‪ ３‬روساﻧﻮ افغاﻧﻲ عسکرو تﻪ اخطار ورک‪ ７‬چ‪ ３‬د (کشک) پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬خپﻞ سﻨگروﻧﻪ پرﻳ‪８‬دي‪.‬‬ ‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د روساﻧﻮ د ﻳرغﻞ پﻪ وړاﻧدې ‪＄‬ان ب‪ ３‬تفاوتﻪ ک‪ ７‬او روساﻧﻮ پر پﻨجدې ﻳرغﻞ وک‪ .７‬جﻨرال‬ ‫غﻮث اﻟدﻳﻦ خان پﻪ ﻣﻴ‪７‬اﻧﻪ وجﻨ‪／‬ﻴده‪ ،‬تر ﻫغ‪ ３‬چ‪ ３‬ﻟﻪ خپﻠ‪ ３‬ﻟ‪８‬ې ﻗﻮې سره ووژل شﻮ او پﻨجده روساﻧﻮ‬ ‫وﻧﻴﻮﻟﻪ‪.‬‬ ‫اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ تر ‪ ٢١‬کاﻟﻮ پاچاﻫ‪ ９‬د ‪ ١٩٠١‬م‪ .‬کال د اکتﻮبر پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧﻴ＂ﻪ د ‪ ٧١‬کاﻟﻮ پﻪ عﻤر د‬ ‫ﻧﻘرس د ﻧاروغ‪ ９‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻟﻪ ﻧ‪７‬ۍ سترگ‪ ３‬پ＂‪ ３‬او د کابﻞ پﻪ بﻮستان سراى اوسﻨﻲ زرﻧگار پارک ک‪ ３‬خاورو‬ ‫تﻪ وسپارل شﻮ‪ .‬د ﻫغﻪ د حکﻮﻣت پر وخت‪ ،‬پﻪ خﻮاشﻴﻨ‪ ９‬سره د ＊ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪ ،３‬کﻠتﻮر او صﻨعت‬ ‫‪57‬‬

‫پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬کﻮم کار وﻧﻪ شﻮ‪.‬د اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان د ﻫ（ﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ ﻣرکزي دوﻟت بﻴا راژوﻧدی او ﻫغﻪ‬ ‫ﻣﻠﻮک اﻟطﻮاﻳف‪ ９‬چ‪ ３‬د شﻬزاده ‪－‬اﻧﻮ د ب‪ ３‬اتفاﻗ‪ ９‬او د اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ پﻪ استعﻤاري دسﻴسﻮ سره راﻣﻨ‪％‬تﻪ شﻮې‬ ‫وې ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮړل شﻮې‪ .‬خﻮ پﻪ خﻮاشﻴﻨ‪ ９‬سره د ډﻳﻮرﻧ‪ ６‬د ﻣعاﻫدې د ﻻسﻠﻴک ﻟﻪ اﻣﻠﻪ افغاﻧستان پﻪ ختﻴ‪＃‬‬ ‫او سﻮﻳﻞ ک‪ ３‬د خپﻠ‪＄ ３‬ﻤک‪ ３‬ﻳﻮه برخﻪ ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ه‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان د واک تﻪ د رسﻴدو او‬ ‫دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د ﻧﻮرستان د ﻳﻮ‪＄‬اﻳﻮاﻟﻲ پﻪ اړه ﻣباحثﻪ وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ .١‬روساﻧﻮ پﻨجده ＇ﻨگﻪ وﻧﻴﻮﻟﻪ؟‬ ‫‪ .٢‬د بفر (‪ )Buffer‬پاﻟﻴسﻲ د کﻮﻣﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻟﻪ خﻮا پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬عﻤﻠﻲ شﻮه؟‬ ‫‪ .٣‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬سﻠطﻨت تﻪ ورسﻴد؟‬ ‫‪ .٤‬د اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان شخصﻴت پﻪ ﻟﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ ﻣعرفﻲ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان د اصﻼحاتﻮ او د ادارې ﻧظام د ！ﻴﻨگ‪＋‬ت پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ‬ ‫او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪58‬‬

‫＇ﻮارﻟسﻢ ﻟﻮست‬

‫د معاهدو السليک‬ ‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان ﻟﻪ ﻣجبﻮرﻳتﻮﻧﻮ‪ ،‬د‬ ‫ډﻳﻮرﻧد ﻟﻪ ﻣعاﻫدې او د ﻫغ‪ ３‬ﻟﻪ پاﻳﻠ‪ ３‬سره پ‪５‬ژﻧد‪－‬ﻠﻮي ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د ډيورن‪ ６‬معاهده‬ ‫ﻣخک‪ ３‬ﻟﻪ دې چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴسان د ډﻳﻮرﻧ‪ ６‬ت‪７‬ون ﻣطرح ک‪７‬ي‪ ،‬د افغاﻧستان پﻪ ختﻴ‪％‬ﻮ او سﻮﻳﻠﻲ پﻮﻟﻮ‬ ‫ک‪ ３‬اوضاع ﻣغشﻮشﻪ ک‪７‬ه‪ ،‬د ﻗﻮﻣﻮﻧﻮ او ﻗباﻳﻠﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬روپ‪ ９‬او وسﻠ‪ ３‬وﻳشﻠ‪ ３‬خﻠک بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ‬ ‫جگ‪７‬ې اچﻮل او بﻴا بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ دې باﻧﻪ چ‪ ３‬ﻣﻨ‪％‬گ‪７‬ﻳتﻮب کﻮي او تشﻨج ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړي‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬ان بﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫د ﻳﻮه خﻴرخﻮاه او ﻣصﻠح پﻪ تﻮگﻪ ﻣعرفﻲ کاوه او د اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان او د افغاﻧستان د دوﻟت د‬ ‫ب‪ ３‬اعتباره کﻮﻟﻮ ﻟپاره بﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ډول ډول دسﻴسﻮ او پروپاگﻨ‪＇ ６‬خﻪ کار اخﻴستﻪ‪.‬‬ ‫پﻪ ‪١٨٩٣‬م‪ .‬ﻛال ک‪ ３‬ﻳﻮ شپ‪ ８‬کسﻴز ﻫﻴئت چ‪ ３‬ﻣشري ﻳ‪ ３‬د برﻳتاﻧﻴا د بﻬرﻧﻴﻮ چارو سکرتر (ﻣارتﻴﻤر‬ ‫ډﻳﻮرﻧ‪ )６‬کﻮﻟﻪ او (اﻟﻴس‪ ،‬ډاکتر فﻦ‪ ،‬سﻤﻴت‪ ،‬ﻣکﻤﻬان‪ ،‬ډاﻧﻠ‪ ６‬او کﻼرک) پﻪ ک‪ ３‬شاﻣﻞ وو‪ ،‬د خﻴبر ﻟﻪ‬ ‫ﻻرې افغاﻧستان تﻪ راغﻠﻞ‪ .‬پﻪ داس‪ ３‬حا ل ک‪ ３‬چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴسﻲ ﻗﻮاوې د افغاﻧستان پﻪ ختﻴ‪％‬ﻮ او سﻮﻳﻠﻲ‬ ‫پﻮﻟﻮ ک‪＄ ３‬اى پر ‪＄‬اى شﻮې وې‪ ،‬ﻳاد شﻮى ﻫﻴئت ﻟﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان سره د حشﻤت خان پﻪ‬ ‫باغ ک‪ ３‬ﻟﻨ‪６‬ه کتﻨﻪ وک‪７‬ه او د خبرو پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پرتﻪ ﻟﻪ سرﻳزې او پﻪ ډﻳره جدي تﻮگﻪ اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ‬ ‫خان تﻪ ووﻳﻞ‪ :‬اﻣﻴر ﻣجبﻮر دى چ‪ ３‬ترتﻴب شﻮى ت‪７‬ون ﻻسﻠﻴک ک‪７‬ي‪ ،‬پﻪ بﻞ صﻮرت ک‪ ３‬بﻪ د دواړو‬ ‫دوﻟتﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬اړﻳک‪ ３‬پرې او ＊اﻳﻲ جگ‪７‬ه پﻴﻞ شﻲ‪ .‬اﻣﻴر پﻪ ډﻳر سخت حاﻟت ک‪ ３‬راگﻴر شﻮ او د اﻣﻴر‬ ‫ت‪５‬روتﻨﻪ دا وه چ‪ ３‬د ﻣذاکراتﻮ او د ﻫغﻪ د ﻣتﻦ پﻪ اړه ﻳ‪ ３‬د افغاﻧستان خﻠکﻮ تﻪ ﻣعﻠﻮﻣات ورﻧﻪ ک‪７‬ل او‬ ‫د ﻣعﻤﻮل پﻪ ＇‪５‬ر پرتﻪ د خﻠکﻮ ﻟﻪ راﻳ‪ ３‬او ﻧظره ﻳ‪ ３‬ﻳاده شﻮې ﻣعاﻫده ﻻسﻠﻴک ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫د ډيورن‪ ６‬د کرښې مواد‬ ‫‪ .١‬د افغاﻧستان ختﻴ‪ ＃‬او سﻮﻳﻠﻲ سرحد ﻟﻪ واخان ＇خﻪ پﻴﻞ شﻮى او د اﻳران تر سرحده دوام پﻴدا کﻮي‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ترتﻴب شﻮې ﻧﻘشﻪ ک‪＊ ３‬ﻮدل شﻮى او د ﻧﻮﻣﻮړي ت‪７‬ون سره ضﻤﻴﻤﻪ ده‪.‬‬ ‫‪ .٢‬د برتاﻧﻮي ﻫﻨد دوﻟت پﻪ ﻫغﻮ ‪＄‬ﻤکﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ افغاﻧستان پﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬ﻫﻴ＆ وخت ﻻسﻮﻫﻨﻪ ﻧﻪ‬ ‫کﻮي او د افغاﻧستان دوﻟت ﻫﻢ د ﻫﻨدوستان پﻪ ‪＄‬ﻤکﻮ ک‪ ３‬ﻻسﻮﻫﻨﻪ ﻧﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫‪ .٣‬د (اسﻤار سﻴﻤ‪ ３‬او پﻮرتﻪ سﻴﻤﻪ ﻳ‪ ３‬د چﻨگ تر سﻴﻤ‪ ３‬پﻮرې) پﻪ افغاﻧستان پﻮرې اړه ﻟري او د‬ ‫افغاﻧستان دوﻟت ﻫﻴ＆ وخت د (سﻮات‪ ،‬باجﻮړ‪ ،‬چترال او ارﻧﻮى سﻴﻤﻪ ک‪ )３‬ﻣداخﻠﻪ ﻧﻪ کﻮي او د‬

‫‪59‬‬

‫(برﻣﻞ) بشپ‪ ７‬سﻴﻤﻪ پﻪ افغاﻧستان پﻮرې اړه ﻟري او د افغاﻧستان حکﻮﻣت د (وزﻳرو او داوړو) پﻪ سﻴﻤﻮ‬ ‫ادعا ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻى‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ﻳاده شﻮې سرحدي ﻟﻴکﻪ بﻪ د برﻳتاﻧﻮي او افغاﻧﻲ ﻫﻴئت پﻪ واسطﻪ ﻟﻪ ﻧﻘش‪ ３‬سره سﻤﻪ پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ شﻲ‪.‬‬ ‫‪ .٥‬د چﻤﻦ پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬چاو‪( ９１‬پﻮ‪＄‬ﻲ ﻣرکز) چ‪ ３‬ﻧﻮی جﻮړ شﻮی او د اوبﻮ ﻫغﻪ برخﻪ چ‪ ３‬پﻪ (سرکﻲ‬ ‫ﻧﻨگﻲ) ک‪ ３‬چ‪ ３‬افغاﻧستان ﻣخک‪ ３‬خرﻳداري ک‪７‬ي‪ ،‬ﻟﻪ ﻫغ‪＇ ３‬خﻪ تﻴر او د برﻳتاﻧﻴا دوﻟت تﻪ دې وسپاري‪.‬‬ ‫پﻪ دې سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬بﻪ د جﻼواﻟﻲ ﻟﻴکﻪ پﻪ ﻻﻧدې ډول وک‪＋‬ﻞ شﻲ‪ ،‬د خﻮاجﻪ عﻤران د غره د سﻠسﻠ‪ ３‬ﻟﻪ سر‬ ‫＇خﻪ (شاه کﻮتﻞ) تﻪ ﻧ‪８‬دې چ‪ ３‬د اﻧگرﻳز ﻣﻠکﻴت دى‪ ،‬داس‪ ３‬اﻣتداد ﻟري چ‪( ３‬ﻣرغﻪ چﻤﻦ) او (شﻴراوبﻪ‬ ‫‪ )Shiroba‬چﻴﻨﻪ ﻣستﻘﻴﻤاً د (ﻧﻮي چﻤﻦ کﻼ) او افغاﻧﻲ تا‪ ３１‬چ‪ ３‬پﻪ (ﻟشکروﻧد) ﻣشﻬﻮره ده‪ ،‬پﻪ ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬تﻴرﻳ‪８‬ي‪ .‬وروستﻪ ﻳاده شﻮې ﻟﻴکﻪ ﻣستﻘﻴﻤاً د (رﻳﻞ س＂ﻴشﻦ او د بﻼک د کﻮ＇‪ ３‬پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬تﻴر‪８４‬ي او‬ ‫بﻴا د سﻮ‪４‬ﻞ ﻟﻮري تﻪ تاوﻳ‪８‬ي چ‪ ３‬خﻮاجﻪ عﻤران د غروﻧﻮ ﻟ‪７‬ۍ پﻪ ک‪ ３‬شاﻣﻠﻴ‪８‬ي او د (گﻮاشﻪ ‪)Gowasha‬‬ ‫تا‪１‬ﻪ د اﻧگرﻳز پﻪ ﻣﻠکﻴت ک‪ ３‬را‪＄‬ﻲ او ﻫغﻪ ﻻره چ‪ ３‬د (شﻮراوک) پﻪ ﻟﻮري د (گﻮاشﻪ) سﻮﻳﻞ او ﻟﻮﻳدﻳ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫‪＄‬ﻲ‪ ،‬پﻪ افغاﻧستان پﻮرې اړه ﻟري‪ ،‬برتاﻧﻴﻪ بﻪ د دې ﻻرې تر ﻧﻴﻤاﻳﻲ پﻮرې ﻣداخﻠﻪ ﻧﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫‪ .٦‬د دې ژﻣﻨﻠﻴک شراﻳط د برتاﻧﻴ‪ ３‬او افغاﻧستان ترﻣﻨ‪ ＃‬د ﻗبﻮل وړ دي‪ ،‬کﻠﻪ چ‪ ３‬پر کﻮﻣﻪ فﻘره کﻮچﻨﻰ‬ ‫اختﻼف پﻴدا شﻲ‪ ،‬د دوستاﻧﻪ خبرو ﻟﻪ ﻻرې بﻪ حﻞ او فصﻞ شﻲ‪.‬‬ ‫‪＇ .٧‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د ﻫﻨد برتاﻧﻮي دوﻟت د جﻨاب اﻣﻴر صاحب د ﻫغﻪ ﻧﻴک ﻧﻴت‪＇ ９‬خﻪ چ‪ ３‬د ﻫﻨد د‬ ‫برتاﻧﻮي دوﻟت پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻟري پﻮره ډاډﻣﻦ دى‪ ،‬ﻧﻮ ﻫﻴﻠﻪ ﻟري چ‪ ３‬افغاﻧستان د خپﻠﻮاک‪ ９‬پﻪ حاﻟت ک‪３‬‬ ‫ووﻳﻨﻲ او کﻠﻪ چ‪ ３‬افغاﻧستان غﻮاړي‪ ،‬چ‪ ３‬وسﻠﻪ راﻧﻴسﻲ‪ ،‬د برتاﻧﻴ‪ ３‬دوﻟت کﻮم اعتراض ﻧﻪ ﻟري او ﻫﻢ د‬ ‫دې ﻗرارداد د ﻻسﻠﻴک ﻟﻪ اﻣﻠﻪ چ‪ ３‬افغاﻧستان تﻪ بﻪ ﻫر کال دوﻟس ﻟکﻪ روپ‪ ９‬ورکﻮل ک‪５‬دې‪ ،‬د دې ت‪７‬ون‬ ‫ﻟﻪ ﻻسﻠﻴک ＇خﻪ وروستﻪ شپ‪ ８‬ﻟکﻪ ﻧﻮرې اضافﻪ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ او د ډﻳﻮرﻧ‪ ６‬د ﻣعاﻫدې پر گ＂ﻮ دې ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره خبرې او‬ ‫اترې وک‪７‬ي او پاﻳﻠﻪ دې د ډﻟﻮ د استازو پﻪ واسطﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ک‪ ３‬وړاﻧدې شﻲ‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ .١‬د ډﻳﻮرﻧ‪ ６‬ﻣعاﻫده د کﻮﻣﻮ شخصﻴتﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻻسﻠﻴک شﻮه؟‬ ‫‪ .٢‬د ډﻳﻮرﻧ‪ ６‬ﻣعاﻫده پﻪ کﻮم کال ترسره شﻮه؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې ﻟﻪ ﻣشراﻧﻮ او فرﻫﻨگﻴاﻧﻮ ＇خﻪ د ډﻳﻮرﻧ‪ ６‬د ﻣعاﻫدې د پاﻳﻠﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫ترﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫‪60‬‬

‫پﻨ‪％‬ﻠسﻢ ﻟﻮست‬

‫د امير حبيب اهلل خان سلطنت (‪۱۹۱۹ -۱۹٠۱‬ميالدي)‬

‫د اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان واك تﻪ د‬ ‫رس‪５‬دو‪ ،‬د ﻧﻮﻣﻮړي د حکﻮﻣت ﻣﻬﻤ‪３‬‬ ‫ک‪７‬ﻧ‪ ３‬او د ﻫغﻪ د ﻗتﻞ ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ ﻫغﻪ‬ ‫ﻣطاﻟب دي چ‪ ３‬پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ‬ ‫ورسره أشﻨا شئ‪.‬‬

‫امﻴر حبﻴب اﷲ خان‬

‫سردار حبﻴب اهلل خان د اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان زوى و‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان د‬ ‫اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان ﻟﻪ خﻮا د کابﻞ او غزﻧﻲ ترﻣﻨ‪ ＃‬پﻪ شش گاو (شپ‪ ８‬ﻗﻼع) ک‪ ３‬ﻣات‪ ３‬وخﻮړه‪ ،‬پﻪ‬ ‫بخارا ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻨاه واخﻴستﻪ او سردار حبﻴب اهلل خان پﻪ ‪١٨٧٢‬م‪ .‬کال پﻪ سﻤرﻗﻨد ک‪ ３‬وز‪４８４‬د‪ .‬ﻫغﻪ‬ ‫پﻪ ‪ ٢٨‬ﻳا ‪ ٢٩‬کﻠﻨ‪ ９‬ک‪ ３‬پﻪ ‪١٩٠١‬م‪ .‬کا ل د پﻼر ﻟﻪ ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪＇ ３‬خﻪ وروستﻪ واک تﻪ ورس‪５‬د‪.‬‬ ‫اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان پﻪ طبﻴعﻲ تﻮگﻪ أرام‪ ،‬ﻫﻮ＊ﻴار‪ ،‬ﻧﻮ＊تگر او د پرﻣختگ پﻠﻮی و‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ‬ ‫ﻟﻪ عﻴش‪ ,‬عشرت او ﻟﻪ ﻣجﻠﻞ دربار سره ﻳ‪ ３‬ﻣﻴﻨﻪ درﻟﻮده‪ .‬اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان د واکﻤﻨ‪ ９‬پر وخت‬ ‫پﻪ ＇ﻮ ＇‪５‬رو ک‪＇ ３‬رگﻨد شﻮ‪ .‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ خپﻠﻪ وﻳﻨا ک‪ ３‬خﻠکﻮ تﻪ ووﻳﻞ‪ :‬افغاﻧستان اسﻼﻣﻲ‬ ‫！ﻮﻟﻨﻪ ده او اسﻼﻣﻲ ارز＊تﻮﻧﻪ دې پﻪ ک‪ ３‬رعاﻳت شﻲ‪ .‬ﻟکﻪ ＇ﻨ‪／‬ﻪ چ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د کابﻞ د خرابات پﻪ سﻴﻤﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د رﻗاصﻮ پﻪ ﻧ（ا بﻨدﻳزو ﻟگاوه او دغﻪ عﻤﻞ ﻳ‪ ３‬غﻴر شرعﻲ وباﻟﻪ او د ﻣجرﻣﻴﻨﻮ پﻪ جزاﻳﻲ ﻗاﻧﻮن‬ ‫‪61‬‬

‫ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ بدﻟﻮن راوست‪ .‬د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ :‬د جرم کﻮﻟﻮ پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬د بدن د غ‪７‬ﻳﻮ غﻮ＇ﻮل‬ ‫ﻣﻨع شﻮل او پﻪ بدل ک‪ ３‬ورتﻪ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠ‪ ３‬جزاوې و！اکﻞ شﻮې‪ ،‬خﻮ د ﻫغﻮى د أزادۍ پﻪ اړه ﻳ‪ ３‬عﻤﻞ‬ ‫وﻧﻪ ک‪ .７‬ړﻧدول‪ ،‬د غﻼﻣاﻧﻮ او وﻳﻨ‪％‬ﻮ پﻠﻮرل ﻣﻨع شﻮل‪ .‬ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو ＇خﻪ ډﻳرې ＊‪ ３％‬پﻪ ﻧکاح کﻮل‬ ‫ﻳ‪ ３‬غﻴر شرعﻲ حکﻢ اعﻼم ک‪.７‬‬ ‫اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان ﻳﻮ فرﻫﻨگﻲ ＇‪５‬ره وه‪ .‬او ！ﻴﻨگار ﻳ‪ ３‬کاوه چ‪！ ３‬ﻮﻟﻨﻪ پرتﻪ د ＊ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪３‬‬ ‫＇خﻪ پرﻣختگ ﻧﻪ شﻲ کﻮﻻى‪ .‬ﻫغﻪ کار چ‪ ３‬د ﻫغﻪ پﻪ وخت ک‪ ３‬ترسره شﻮ‪ ،‬د ﻣعارف بﻨس＀‬ ‫اﻳ‪＋‬ﻮدﻧﻪ او د ﻧﻮي فرﻫﻨگ ﻣعرفﻲ وه‪ .‬پﻪ ‪١٩٠۳‬م‪ .‬ک‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻰ د حبﻴبﻴ‪ ３‬د ﻟﻴس‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ‬ ‫جﻮړ شﻮ‪ .‬چ‪ ３‬پﻪ دې ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻲ ک‪ ３‬پر دﻳﻨﻲ ﻣضاﻣﻴﻨﻮ سربﻴره ﻧﻮر ﻣضاﻣﻴﻦ ﻟکﻪ‪ :‬تارﻳخ‪ ،‬جغرافﻴﻪ‪،‬‬ ‫رﻳاضﻲ‪ ،‬کﻴﻤﻴا‪ ،‬فزﻳک‪ ،‬ﻫﻨدسﻪ‪ ،‬ﻣثﻠثات‪ ،‬حکﻤت او حفظ اﻟصحﻪ تدرﻳسﻴدﻟﻪ او ﻳﻮ ＇ﻮ ﻧﻮر‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻲ د ＊ار پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ برخﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ جﻮړ شﻮل‪.‬‬ ‫پﻪ پﻮ‪＄‬ﻲ برخﻪ ک‪ ３‬ﻫﻢ د حربﻲ پﻪ ﻧاﻣﻪ ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻰ جﻮړ شﻮ‪ ،‬چ‪ ３‬پر عﻠﻤﻲ ﻣضاﻣﻴﻨﻮ سربﻴره ارکان‬ ‫حرب پﻪ ک‪ ３‬ﻫﻢ تدرﻳسﻴده‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻧﻮﻣﻮړو ﻣضاﻣﻴﻨﻮ تدرﻳس د ﻫﻨدي‪ ،‬ترکﻲ او افغاﻧﻲ استاداﻧﻮ پﻪ‬ ‫وسﻴﻠﻪ ورکﻮل ک‪５‬ده‪.‬‬ ‫د ﻣطبﻮعاتﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د کابﻞ پﻪ ＊ار ک‪ ３‬ﻳﻮه ﻣطبعﻪ جﻮړه شﻮه چ‪ ３‬ﻣاشﻴﻨﻮﻧﻮ ﻳ‪ ３‬د بخار د ﻗﻮې‬ ‫پﻪ وسﻴﻠﻪ فعاﻟﻴت کاوه او پﻪ ﻧﻮﻣﻮړې ﻣطبعﻪ ک‪＄ ３‬ﻴﻨ‪ ３‬دوﻟتﻲ ﻻﻳح‪ ３‬او جرﻳدې چاپﻴدﻟ‪ .３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي‬ ‫‪＄‬ﻞ ﻟپاره دوه جرﻳدې د (سراج اﻻخبار) او (سراج اﻻطفا ل) پﻪ ﻧاﻣﻪ تآسﻴس‪ ３‬شﻮې چ‪ ３‬ﻣسؤول‬ ‫ﻣدﻳر ﻳ‪ ３‬ﻣحﻤﻮد طرزي و‪ ،‬د ﻫغﻪ تر ﻧظر ﻻﻧدې ﻧﻮﻣﻮړې جرﻳدې چاپ او خپر‪４‬دﻟ‪ ３‬چ‪ ３‬د خﻠکﻮ‬ ‫د وﻳ‪５＋‬دﻟﻮ او د خپﻠﻮاک‪ ９‬غﻮ＊تﻨ‪ ３‬د حس پﻪ ژوﻧدي کﻮﻟﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻣﻬﻢ رول درﻟﻮد او ﻣحﻤﻮد طرزي‬ ‫تﻪ د افغاﻧستان د ﻣطبﻮعاتﻮ د پﻼر ﻟﻘب ورک‪７‬ل شﻮ‪.‬‬ ‫د کابﻞ غزﻧﻲ او کابﻞ جﻼل أباد او ﻟغﻤان ﻻره جﻮړه شﻮه او د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟپاره ﻳﻮشﻤ‪５‬ر ﻣﻮ！رې‬ ‫‪62‬‬

‫د وړﻟﻮ راوړﻟﻮ ﻟپاره ﻟﻪ ﻳﻮې کﻤپﻨ‪＇ ９‬خﻪ چ‪( ３‬ﻣدﻟر) ﻧﻮﻣ‪５‬ده‪ ،‬ﻟﻪ بﻤبﻴﻲ ＇خﻪ دوﻟت خرﻳداري‬ ‫ک‪７‬ې او ﻫﻢ ＇ﻮ کسﻪ د ﻣﻮ！رو د ترﻣﻴﻢ د زده ک‪７‬ې ﻟپاره ﻫﻨدوستان تﻪ واستﻮل شﻮل‪.‬‬ ‫د ﻧساج‪ ９‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د وړۍ وبدﻟﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳﻮه فابرﻳکﻪ جﻮړه شﻮه چ‪ ３‬د بخار د ﻗﻮې پﻪ‬ ‫وسﻴﻠﻪ ﻳ‪ ３‬فعاﻟﻴت کاوه‪ .‬پﻪ کال ک‪ ３‬بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻨ‪％‬ﻮس زره عسکرو تﻪ ﻳﻮﻧﻴفﻮرم برابراوه او پات‪３‬‬ ‫تﻮﻟﻴدات ﻳ‪ ３‬بازار تﻪ وړاﻧدي ک‪５‬دل‪ .‬د اوبﻮ د برﻳ‪＋‬ﻨا ﻳﻮه وړه فابرﻳکﻪ پﻪ جبﻞ اﻟسراج ک‪ ３‬جﻮړه‬ ‫شﻮه‪ .‬د تﻮﻟﻴد کچﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟ‪８‬ه وه چ‪ ３‬ﻳﻮازې ارگ ﻳ‪ ３‬رو＊اﻧﻪ کاوه‪ .‬وروستﻪ ﻳ‪ ３‬تﻮربﻴﻨﻮﻧﻪ ډﻳر شﻮل‬ ‫چ‪ ３‬د کابﻞ ＊ار تﻪ ﻳ‪ ３‬برﻳ‪＋‬ﻨا ورکﻮﻟﻪ‪ .‬د کرﻧ‪ ３‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د ﻫغﻮ ‪＄‬ﻤکﻮ ﻟپاره چ‪ ３‬اوبﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟ‪８‬ې‬ ‫وې‪ ،‬ﻳﻮشﻤﻴر بﻨدوﻧﻪ او ﻧﻬروﻧﻪ جﻮړ شﻮل‪.‬‬ ‫د اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان د سﻠطﻨت ﻣﻬﻤ‪ ３‬پﻴ‪ ３＋‬د ‪＄‬درا‪１‬ﻮ‪ ،‬ﻣﻨگﻠﻮ‪ ،‬احﻤدزﻳﻮ او د کﻨدﻫار د‬ ‫خﻠکﻮ پا＇ﻮﻧﻮﻧﻪ وو‪ ،‬دا پا＇ﻮﻧﻮﻧﻪ د دوﻟت پﻪ ﻟﻮړ تدبﻴر سره غﻠﻲ شﻮل‪ .‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ پ‪＋５‬ﻪ چ‪ ３‬د اﻣﻴر‬ ‫حبﻴب اهلل د حکﻮﻣت سره ﻫﻢ ﻣﻬاﻟﻪ وه ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه وه‪ .‬د أﻟﻤان د حکﻮﻣت ﻳﻮ ﻫﻴئت‬ ‫افغاﻧستان تﻪ راغﻰ او د دواړو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ دوست‪ ９‬ﻳ‪！ ３‬ﻴﻨ‪／‬ار کاوه‪ ،‬تر＇ﻮ پﻪ دې وسﻴﻠﻪ افغاﻧستان د‬ ‫(ﻣحﻮر) دوﻟتﻮﻧﻮ ﻳاﻧ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻮ دوﻟتﻮﻧﻮ سره چ‪ ３‬ﻟﻪ أﻟﻤان سره ﻣﻠگري وو ﻳﻮ‪＄‬اى ک‪７‬ي‪ .‬او اﻧگرﻳزاﻧﻮ‬ ‫ﻟﻪ دې ＇خﻪ و‪４‬ره درﻟﻮده چ‪ ３‬افغاﻧستان ﻟﻪ ﻣحﻮر دوﻟتﻮﻧﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬اى ﻧﻪ شﻲ‪＄ .‬کﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮ ﻟﻪ‬ ‫روساﻧﻮ سره ﻣعاﻫده وک‪７‬ه‪ .‬د ﻳادې شﻮې ﻣعاﻫدې پر بﻨس＀ افغاﻧستان پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې‬ ‫ک‪ ３‬خپﻞ ﻧاپﻴﻠتﻮب اعﻼن ک‪.７‬‬ ‫اﻣﻴر د خپﻞ سﻠطﻨت پﻪ ورستﻴﻮ کﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د خﻠکﻮ‪ ,‬رو＊اﻧفکراﻧﻮ او ﻣشروط غﻮ＊تﻮﻧکﻮ‬ ‫کرکﻪ خپﻞ ‪＄‬ان تﻪ را وپاروﻟﻪ‪ .‬چ‪ ３‬پﻪ دې تﻮگﻪ د ﻫغﻪ د حکﻮﻣت د سﻘﻮط زﻣﻴﻨﻪ برابره شﻮه‪.‬‬ ‫د ‪١٩١٨‬م‪ .‬کال پﻪ پاى ک‪ ３‬اﻣﻴر د خپﻠﻮ ！ﻮﻟﻮ دربارﻳاﻧﻮ سره د تفرﻳح ﻟپاره ﻟﻪ جﻼ ل أباد ＇خﻪ د ﻣاﻫﻴاﻧﻮ‬ ‫د ＊کار ﻟپاره د ﻟغﻤان (کﻠﻪ گﻮش) سﻴﻤ‪ ３‬تﻪ وﻻړ او ﻫﻠتﻪ د فبرورۍ د ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ شﻠﻤﻪ شپﻪ د ﻳﻮه ﻧاﻣعﻠﻮم‬ ‫‪63‬‬

‫کس ﻟﻪ خﻮا د تﻮﻣاﻧچ‪ ３‬پﻪ ډز ووژل شﻮ‪ .‬جسد ﻳ‪ ３‬جﻼل أباد تﻪ ﻳﻮړل شﻮ او خاورو تﻪ وسپارل شﻮ‪.‬‬

‫پﻪ ټولگي کې فعاليت‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوه ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ ﻟﻮﻣ‪７‬ی ډﻟﻪ دې د اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان واک تﻪ د رسﻴدو‬ ‫د ＇رﻧ‪／‬ﻮاﻟﻲ پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د ﻧﻮﻣﻮړې د شخصﻴت پﻪ اړه خپﻠﻮ ک‪ ３‬خبرې او اترې وک‪７‬ي‬ ‫او پاﻳﻠﻪ دې پﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ک‪ ３‬وړاﻧدي ک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‪:‬‬

‫‪ .١‬اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د؟‬ ‫‪ .٢‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬جرﻳده پﻪ کﻮم ﻧاﻣﻪ او پﻪ کﻮم کال خپره شﻮه؟‬ ‫‪ .٣‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬د اوبﻮ برﻳ‪＋‬ﻨاﻳﻲ فابرﻳکﻪ چ‪５‬رتﻪ او پﻪ ＇ﻮﻣره ظرفﻴت ﻳ‪ ３‬پﻪ فعاﻟﻴت پﻴﻞ وک‪７‬؟‬

‫له ټولگي څخه دباندې فعاليت‪:‬‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان د اصﻼحاتﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣشراﻧﻮ او ﻟﻮﻳاﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫شپاړسﻢ ﻟﻮست‬

‫د مشروطيت نهضتونه‬

‫د ﻣشروطﻴت خﻮ‪＋＄‬تﻮﻧﻪ ＇رﻧ‪／‬ﻪ را ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل‪ ،‬ﻣﻮخ‪ ３‬ﻳ‪＇ ３‬ﻪ وي او ＇ﻪ ډول‬ ‫راتﻠﻮﻧکﻲ سره ﻣخ شﻮل؟ دا ﻫغﻪ ﻣطاﻟب دي چ‪ ３‬پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ ورسره پﻴژﻧد‪－‬ﻠﻮي‬ ‫ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د اﻣﻴر حبﻴب اهلل د سﻠطﻨت پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟپاره ﻣعارف تاسﻴس او ﻧﻮى فرﻫﻨگ پﻴﻞ شﻮ‪.‬‬ ‫ﻳﻮشﻤ‪５‬ر ﻣحدود ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻲ جﻮړ او د ﻧﻮي فرﻫﻨگ د خپراوي پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬دوه ور‪＄‬پا‪ ３１‬چاپ او پﻪ ﻣطبعﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د کتابﻮﻧﻮ چاپﻮل پﻴﻞ شﻮل‪.‬‬ ‫اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان پﻪ ﻛال ‪١٩٠٥‬م‪ .‬ک‪ ３‬ﻟﻪ اﻧگرﻳزاﻧﻮ سره د ت‪７‬ون تر ﻻسﻠﻴک وروستﻪ خپﻞ ‪＄‬ان‬ ‫ډاډه احساساوه‪ ،‬خﻮ د ﻫغﻪ ت‪７‬ون ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮا ﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬روس او اﻧگﻠﻴس‬ ‫ک‪７‬ى و‪ ،‬اﻧگرﻳزاﻧﻮ دا و‪４‬ره درﻟﻮده چ‪ ３‬افغاﻧستان د (ﻣحﻮر) د ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ ﻳا د ﻫغﻮ دوﻟتﻮﻧﻮ سره چ‪ ３‬ﻟﻪ أﻟﻤان‬ ‫سره ﻣتحد وو‪ ،‬ﻳﻮ‪＄‬اى ﻧﻪ شﻲ‪＄ .‬کﻪ ﻧﻮ اﻧگرﻳزاﻧﻮ افغاﻧستان تر خپﻠ‪ ３‬حﻤاﻳ‪ ３‬ﻻﻧدې راوست‪ ،‬چ‪ ３‬ﻟﻪ دې‬ ‫سره د افغاﻧستان خپﻠﻮاکﻲ سﻠب شﻮه‪.‬‬ ‫د اﻣﻴر حبﻴب اهلل د سﻠطﻨت پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬اداري وضع ＊ﻪ وه او خﻠکﻮ دا فکر کاوه چ‪ ３‬ژر بﻪ ﻧﻮره ﻫﻢ‬ ‫＊ﻪ شﻲ‪ .‬خﻮ وروستﻪ د افغاﻧستان اداري صﻼحﻴتﻮﻧﻪ د ﻳﻮ ＇ﻮ ﻣحدودو کساﻧﻮ ﻻسﻮﻧﻮ تﻪ ورغﻠﻞ‪ .‬ادارې‬ ‫‪65‬‬

‫ﻣراجع ﻣﻠﻮث‪ ３‬او اداري فساد خپﻞ اوج تﻪ ورسﻴد او اﻣﻴر د دربار پﻪ عﻴش و عشرت ک‪ ３‬ډوب او د ﻫﻴﻮاد ﻟﻪ‬ ‫حاﻟتﻪ ﻧاخبره و‪ .‬د ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬د پرﻣختﻴا ！ﻴ＂ﻮاﻟی‪ ،‬د خپﻠﻮاک‪ ９‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻞ‪ ،‬د اداري فساد ډ‪４‬ر‪４‬دل‪ ،‬ب‪ ３‬عداﻟت‪９‬‬ ‫او ﻣﻼﻣاتﻮوﻧکﻮ ﻣاﻟﻴﻮ د خﻠکﻮ ستﻮﻧزې ﻻپس‪ ３‬ډﻳرې ک‪７‬ې‪ .‬رو＊اﻧفکراﻧﻮ چ‪ ３‬بﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد بحراﻧﻲ حاﻟت‬ ‫ﻟﻴده‪ ،‬ﻧﻮ خﻮابدي بﻪ وو د دې ستﻮﻧزې د حﻞ پﻪ ﻟ＂ﻪ ک‪ ３‬شﻮل چ‪ ３‬د افغاﻧستان خﻠکﻮ تﻪ ＇ﻨگﻪ خﻼصﻮن‬ ‫ورک‪７‬ي‪ .‬پﻪ پاى ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پرﻳک‪７‬ه وک‪７‬ه چ‪ ３‬د دوﻟت ﻣطﻠﻖ اﻟعﻨاﻧﻲ پﻪ ﻣشروطﻴت بدﻟﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫رو＊اﻧفکران د دربار د اصﻼح غﻮ＊تﻮﻧکﻮ شا اوخﻮا را！ﻮل شﻮل او پﻪ دوﻟت ک‪ ３‬د اصﻼحاتﻮ غﻮ＊تﻮﻧکﻲ‬ ‫شﻮل‪ .‬د دربار رو＊اﻧفکران عبارت وو ﻟﻪ‪ ،‬ﻣحﻤد وﻟﻲ خان بدخشاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻴرزﻣان خان‪ ،‬ﻣﻴر ﻳاربﻴک خان‬ ‫دروازي‪ ،‬پادشاه ﻣﻴرخان ﻟﻮگري‪ ،‬ﻧظام اﻟدﻳﻦ خان ارغﻨدﻳﻮال او ﻟعﻞ ﻣحﻤد خان کابﻠﻲ‪ .‬وروستﻪ ﻳﻮه ډﻟﻪ‬ ‫‪＄‬ﻮاﻧان ﻟکﻪ جﻮﻫرشاه خان‪ ،‬ﻟعﻞ ﻣحﻤد خان‪ ،‬پادشاه ﻣﻴرخان‪ ،‬ﻧظام اﻟدﻳﻦ خان او ﻣﻴرزﻣان خان ﻟﻪ دربار‬ ‫＇خﻪ بﻬر د دﻳﻤﻮکراتاﻧﻮ ﻟﻪ سﻴاسﻲ ک‪７‬ۍ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮل‪ .‬بﻬرﻧﻲ کتابﻮﻧﻪ او جرﻳدې بﻪ ﻳ‪ ３‬ترﻻسﻪ کﻮﻟ‪３‬‬ ‫او د کﻮرﻧﻴﻮ او بﻬرﻧﻴﻮ سﻴاسﻲ او ！ﻮﻟﻨﻴزو ﻣساﻳﻠﻮ سره بﻪ ﻳ‪ ３‬عﻼﻗﻪ پﻴدا کﻮﻟﻪ‪ .‬د حبﻴبﻴ‪ ３‬ﻟﻴسﻪ د رو＊اﻧفکران‬ ‫پﻪ ﻳﻮه سﻴاسﻲ ﻣرکز بدل شﻮې وه‪ .‬د رو＊اﻧفکراﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د راډﻳکال ډﻟﻪ‪ ،‬ﻳا افراطﻴﻮن ﻫﻢ وو‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫د کﻮدتاه غﻮ＊تﻮﻧکﻲ ﻫﻢ وو‪ .‬بﻠ‪ ３‬ډﻟ‪ ３‬رو＊اﻧفکراﻧﻮ پﻪ ﻳﻮازې تﻮگﻪ د دربار او حبﻴبﻴ‪ ３‬ﻟﻴس‪＇ ３‬خﻪ بﻬر‬ ‫فعاﻟﻴت کاوه‪.‬‬ ‫د دربار روشﻨفﻜراﻧﻮ د حبﻴبﻴ‪ ３‬ﻟﻴس‪＇ ３‬خﻪ بﻬر‪ ،‬او د حبﻴبﻴ‪ ３‬ﻟﻴس‪＊ ３‬ﻮوﻧکﻮ او کارﻛﻮﻧﻜﻮ سره ائتﻼف‬ ‫وک‪ ７‬او ﻳﻮ سﻴاسﻲ گﻮﻧد ﻳ‪ ３‬د (جﻤعﻴت سري ﻣﻠﻲ) پﻪ ﻧاﻣﻪ جﻮړ ک‪ ،７‬چ‪ ３‬د ﻧﻮﻣﻮړي گﻮﻧد پﻪ ﻣراﻣﻨاﻣﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫ﻣطﻠﻖ اﻟعﻨان حکﻮﻣت بدﻟﻮن پﻪ ﻣشروطﻴت‪ ،‬د خپﻠﻮاک‪ ９‬گ＂ﻞ‪ ،‬ﻣتﻮازن ﻣعارف او پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬د ﻧﻮي‬ ‫فرﻫﻨگ خپر‪４‬دل شاﻣﻞ و‪.‬‬ ‫ﻳاد شﻮى گﻮﻧد پﻪ ﻳﻮ ﻟس کسﻴزه ډﻟﻪ د گﻮﻧد د ﻣؤسس او ﻣشر پﻪ وسﻴﻠﻪ ووﻳشﻞ شﻮ‪ .‬د دې ﻟپاره چ‪３‬‬ ‫د گﻮﻧد فعاﻟﻴتﻮﻧﻪ ＊کاره ﻧﻪ شﻲ‪ ،‬د گﻮﻧد غ‪７‬ﻳﻮ ﻳﻮ بﻞ حتﻰ ﻧﻪ پﻴژﻧدل‪ .‬گﻮﻧدې جﻠس‪ ３‬بﻪ پﻪ ډﻳره پ＂ﻪ تﻮگﻪ د‬ ‫ﻣﻴﻠﻤستﻴا پﻪ ﻧاﻣﻪ د ډﻟﻮ د ﻣشراﻧﻮ ﻟﻪ خﻮا جﻮړﻳدې او پﻪ جﻠسﻮ ک‪ ３‬بﻪ د گﻮﻧد د چارو پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬پرﻳک‪７‬ې‬

‫‪66‬‬

‫ک‪５‬دې‪ .‬عﻤﻮﻣﻲ جﻠس‪ ３‬بﻪ تر اوږدې ﻣﻮدې وروستﻪ ک‪５‬دې او ﻧﻮې پرﻳک‪７‬ې بﻪ پﻪ ک‪ ３‬ترسره ک‪５‬دې‪.‬‬ ‫د گﻮﻧد د ﻳﻮې غﻮره ک‪７‬ۍ رئﻴس تاج ﻣحﻤد خان بﻠﻮڅ پغﻤاﻧﻲ و جﻮﻫرشاه خان غﻮربﻨدي او ﻣﻴر‬ ‫سﻴد ﻗاسﻢ خان ﻟغﻤاﻧﻲ او د گﻮﻧد د ﻫﻨدي ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ غ‪７‬ي‪ ،‬چ‪！ ３‬ﻮل ﻳ‪ ３‬د حبﻴبﻴ‪ ３‬د ﻟﻴس‪＊ ３‬ﻮوﻧکﻲ‬ ‫وو‪ ،‬د گﻮﻧد پﻪ ﻳﻮې جﻠس‪ ３‬ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پرﻳک‪７‬ه وک‪７‬ه‪ ،‬ﻣخک‪ ３‬ﻟﻪ دې ﻧﻪ چ‪ ３‬اﻣﻴر د گﻮﻧد ﻟﻪ شتﻮن ＇خﻪ خبر‬ ‫شﻲ‪ ،‬باﻳد ﻫغﻪ وﻫ（ﻮل شﻲ چ‪ ３‬پخپﻠﻪ د فرﻫﻨگ پﻪ خپر‪４‬دو او د سرتاسري ﻣعارف پﻪ خپراوي ک‪３‬‬ ‫ﻫﻤکاري وک‪７‬ي‪ .‬ﻟﻪ تاج ﻣحﻤد خان سره د گﻮﻧد د ﻣراﻣﻨاﻣ‪ ３‬ﻳﻮه کاپﻲ وه چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﻮرو اسﻨادو سره ﻳ‪３‬‬ ‫پﻪ خپﻞ ﻛﻮر ک‪ ３‬ساتﻠﻪ‪ .‬ورور ﻳ‪ ３‬ﻣحﻤد شرﻳف چ‪ ３‬د سﻴاسﻲ افکارو د ﻣخاﻟفﻴﻨﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪ ３‬او د دوﻟت‬ ‫ﻟﻪ پﻠﻮﻳاﻧﻮ ＇خﻪ گ‪２‬ﻞ ک‪５‬ده‪ ،‬ﻟﻪ تاج ﻣحﻤد خان سره پﻪ ﻳﻮ‪＄‬اى ک‪ ３‬اوسﻴده‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي ﻫغﻪ ﻣصﻮبﻪ د تاج‬ ‫ﻣحﻤد خان ﻟﻪ اسﻨادو ＇خﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬ه او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬اﻣﻴر حبﻴب اهلل تﻪ وړاﻧدې ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫د ‪١٩٠٩‬م‪ .‬کال پﻪ ژﻣﻲ ک‪ ３‬ﻛﻠﻪ چ‪ ３‬اﻣﻴر پﻪ جﻼل أباد ک‪ ３‬پﻪ تفرﻳح بﻮخت و‪ ،‬ﻣحﻤد عظﻴﻢ خان‬ ‫د حربﻲ فابرﻳک‪ ３‬کارﻣﻨد او د شﻬزاده کبﻴر خان خصﻮصﻲ ＊ﻮوﻧﻜی ﻣﻼ ﻣﻨﻬاج اﻟدﻳﻦ‪ ،‬د گﻮﻧد د ！ﻮﻟﻮ‬ ‫غ‪７‬ﻳﻮ فﻬرست ترتﻴب او ﻟﻪ ﻳﻮ راپﻮر سره ﻳﻮ‪＄‬اى اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان تﻪ وړاﻧدې ک‪ ７‬او پﻪ راپﻮر ک‪ ３‬داس‪３‬‬ ‫وﻳﻞ شﻮي وو‪ ،‬چ‪ ３‬د (حزب سري ﻣﻠﻲ) ﻣﻮخﻪ د اﻣﻴر وژﻧﻪ او د ﻣشروطﻪ حکﻮﻣت جﻮړول دي او پﻪ‬ ‫کابﻞ ک‪ ３‬داس‪ ３‬أوازه خپره شﻮې وه چ‪ ３‬دا ﻫر＇ﻪ د ﻫغﻮ ﻫﻨدﻳاﻧﻮ پﻪ وسﻴﻠﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل چ‪ ３‬د گﻮﻧد‬ ‫پﻪ دﻧﻨﻪ ک‪ ３‬وو‪ .‬خﻠکﻮ دا استدﻻل کاوه چ‪ ３‬د گﻮﻧد ﻫﻨدي غ‪７‬ﻳﻮ غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى د ﻣشروطﻴت او‬ ‫خپﻠﻮاک‪ ９‬غﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻧﻬضت ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮسﻲ او بﻴا افغاﻧستان د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پﻪ گ＂ﻪ وروستﻪ پات‪ ３‬ک‪７‬ي او اﻣﻴر‬ ‫د ﻣعارف د تاسﻴس او د ﻧﻮي فرﻫﻨگ د خپرﻳدو ＇خﻪ زړه ﻣاتﻰ ک‪７‬ي‪ .‬او پﻪ ﻳاد شﻮي فﻬرست ک‪ ３‬ﻫغﻪ‬ ‫ﻣشروطﻪ غﻮ＊تﻮﻧکﻲ چ‪ ３‬د افغاﻧستان پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟپاره را＊کاره او ＇ﻠﻮﻳ‪＋‬ت کسﻪ وو‪،‬‬ ‫پﻪ خﻮاشﻴﻨ‪ ９‬سره اعدام او ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬بﻨدﻳال شﻮل‪ .‬وروستﻪ ﻟﻪ ＇ﻪ وختﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬أزاد شﻮل‪ ،‬خﻮ ﻣشروطﻪ‬ ‫غﻮ＊تﻮﻧکﻲ پﻪ ！ﻮﻟﻪ ﻣعﻨا وﻧﻪ ！کﻮل شﻮل‪ ،‬بﻴا ﻳ‪ ３‬وړې ډﻟ‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ې چ‪ ３‬پﻪ پ＂ﻪ ﻳ‪ ３‬فعاﻟﻴت کاوه‪.‬‬ ‫پﻪ (‪١٩١٨‬م‪ ).‬ک‪ ３‬د ﻣشروطﻪ غﻮ＊تﻮﻧکﻮ تر ！کﻮﻟﻮ وروستﻪ (عبداﻟرحﻤﻦ ﻟﻮدﻳﻦ) د سراج اﻻخبار‬

‫‪67‬‬

‫ﻣحرر او د گﻮﻧد غ‪７‬ي چ‪ ３‬راډﻳکال ﻳا افراطﻲ شخص و‪ ،‬د اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان د کﻠﻴزې پﻪ شپﻪ پﻪ‬ ‫شﻮربازار ک‪ ３‬د ﻗاضﻲ کﻮ＇‪ ３‬د ﻳﻮه دوکان پﻪ بام ﻟﻪ تﻮﻣاﻧچ‪ ３‬سره کﻤﻴﻦ ﻧﻴﻮﻟی و او د اﻣﻴر د سپرﻟ‪ ９‬ﻣﻮ！ر تﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬اﻧتظار کاوه ( پﻪ ﻫغﻪ وخت ک‪ ３‬شاه ﻣعﻤﻮ ًﻻ د جشﻦ او د کابﻞ پﻪ چراغان شپﻮ ک‪ ３‬د ارگ ﻟﻪ بازاروﻧﻮ او‬ ‫د شﻮربازار ﻟﻪ چﻮک ＇خﻪ ت‪５‬ر‪４‬ده) ﻫﻤدا چ‪ ３‬د اﻣﻴر ﻣﻮ！ر د دې دوکان تر ＇ﻨ‪ ，‬راورس‪５‬د‪ ،‬عبداﻟرحﻤﻦ د‬ ‫اﻣﻴر پﻪ ﻣﻮ！ر ډز وک‪ ،７‬خﻮ کارتﻮس د ﻣﻮ！ر پﻪ پﻮرتﻪ ‪＄‬اى وﻟگ‪５‬د او ﻣﻮ！ر پﻪ چ＂ک‪ ９‬ت‪５‬ر شﻮ او اﻣﻴر وژغﻮرل‬ ‫شﻮ‪ .‬پﻪ سبا شپﻪ عبداﻟرحﻤﻦ ﻟﻮدﻳﻦ اﻣﻨﻴتﻲ ﻗﻮاوو وﻧﻴﻮ او پﻪ ارگ ک‪ ３‬زﻧداﻧﻲ شﻮ‪ .‬اﻣﻴر د ﻫغﻪ او د ﻣﻠگرو‬ ‫د اعدام ﻣسؤوﻟﻴت پﻪ غاړه واﻧﻪ خﻴست او د ‪١٩١٩‬م‪ .‬کال پﻪ سﻴاسﻲ او＊تﻮن ک‪ ３‬عبداﻟرحﻤﻦ ﻟﻮدﻳﻦ ﻟﻪ‬ ‫ﻧﻮرو رو＊اﻧفکراﻧﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬اى ﻟﻪ زﻧدان ＇خﻪ أزاد شﻮل او د اﻣاﻧﻴﻪ دورې پﻪ ﻣاﻣﻮرﻳﻨﻮ ک‪ ３‬ﻣﻘرر شﻮ‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د ﻣشروطﻴت د زﻣﻴﻨﻮ د راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دو‬ ‫او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د دې ﻧﻬضت د ﻣﻮخﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره خبرې وک‪７‬ي او پاﻳﻠﻪ دې ﻳ‪ ３‬پﻪ‬ ‫！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫پوښتنې‬

‫‪ .١‬د ﻣشروطﻴت ﻧﻬضت چا رﻫبري کاوه؟‬ ‫‪ .٢‬د دې ﻧﻬضت ﻣشﻬﻮر غ‪７‬ي ＇ﻮک وو؟‬ ‫‪ .٣‬اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان د دې ﻧﻬضت ﻟﻪ ﻣﻮخ‪＇ ３‬ﻨگﻪ خبر شﻮ؟‬ ‫ﻟﻪ ټولگي څخه د باندې فعاليت‬

‫زده کﻮوﻧکﻲ دې ﻣﻨابعﻮ او ﻣاخذو تﻪ پﻪ ﻻس رسﻲ سره د ﻧﻬضت د ﻧاوړه ！کﻮﻧ‪ ３‬پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫ترﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪68‬‬

‫د لوم‪７‬ي څپرکي بيا کتنه‬ ‫ﻟﻪ ﻳﻮې اوږدې ﻣﻮدې وروستﻪ افغاﻧستان د بﻬرﻧﻴاﻧﻮ د ﻻسﻮﻫﻨﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ تجزﻳﻪ او وو‪４‬شﻞ شﻮ‪ .‬خﻮ پﻪ‬ ‫‪١٧٤٧‬م‪ .‬ﻛال ک‪ ３‬د افغاﻧستان د دوﻟت ﻣؤسس احﻤدشاه بابا پﻪ وسﻴﻠﻪ جﻮړ شﻮ‪ .‬کرﻧﻪ او ﻣاﻟداري‬ ‫چ‪ ３‬د افغاﻧستان د اﻗتصادي ﻣﻨابعﻮ ＇خﻪ وه‪ ،‬ډﻳره زﻳاﻧﻤﻦ شﻮی وه‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻣرکزي دوﻟت تر جﻮړ＊ت‬ ‫وروستﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ‪＄‬ﻞ بﻴا وده وک‪７‬ه او دودﻳزو صﻨاﻳعﻮ چ‪ ３‬د خﻠکﻮ ور‪＄‬ﻨ‪ ９‬اړتﻴاوې ﻳ‪ ３‬پﻮره کﻮﻟ‪ ،３‬ﻳﻮ‪＄‬ﻞ‬ ‫بﻴا پﻪ فعاﻟﻴت پﻴﻞ وک‪ .７‬سﻮداگري راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮه او اﻗتصادي وضع ＊ﻪ شﻮه‪ .‬عﻨعﻨﻮي ＊ﻮوﻧﻪ او روزﻧﻪ پﻪ‬ ‫ﻣدرسﻮ او جﻮﻣاتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ترسره ک‪５‬ده‪ ،‬چ‪ ３‬ﻳﻮشﻤﻴر ﻣدرس‪ ３‬پﻪ ！ﻮل افغاﻧستان ک‪ ３‬جﻮړي شﻮې او (‪)٤٥‬‬ ‫کاﻟﻪ ﻳ‪ ３‬د احﻤدشاه بابا او د ﻫغﻪ د زوى تﻴﻤﻮرشاه د سﻠطﻨت پﻪ دوران ک‪ ３‬پﻪ ！ﻮل افغاﻧستان ک‪ ３‬رواج‬ ‫درﻟﻮد‪ .‬خﻮ د ﻧﻮي فرﻫﻨگ د خپراوي پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د ابداﻟﻴاﻧﻮ د سﻠطﻨت تر پاﻳﻪ کﻮم گام واﻧﻪ خﻴستﻞ‬ ‫شﻮ‪ .‬ﻟﻪ ‪ ١٨٤٢ -١٨٣٩‬م‪ .‬کاﻟﻪ پﻮرې افغاﻧستان د اﻧگرﻳزاﻧﻮ تر ﻳرغﻞ ﻻﻧدې راغﻰ او بﻴا پﻪ افغاﻧستان‬ ‫ک‪ ３‬د اﻧگرﻳزاﻧﻮ تر ﻣات‪ ３‬وروستﻪ د وزﻳر فتح خان د وروﻧﻮ د ب‪ ３‬اتفاﻗ‪ ９‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان د‬ ‫سﻠطﻨت تر پاﻳﻪ پﻮرې پﻪ ﻫﻴﻮاد ک‪ ３‬گ‪６‬وډي او ﻣﻠﻮک اﻟطﻮاﻳفﻲ حاکﻤﻪ شﻮه‪ .‬خﻮ د اﻣﻴر شﻴرعﻠﻲ خان د‬ ‫سﻠطﻨت پﻪ وخت ک‪ ３‬ﻣرکزي دوﻟت جﻮړ او اجرائﻴﻪ ﻗﻮه چ‪ ３‬صدراعظﻢ‪ ،‬کابﻴﻨﻪ او ﻧﻮرې دوﻟتﻲ ادارې‬ ‫ﻳ‪ ３‬درﻟﻮدې ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغﻠﻪ‪ .‬د زراعت‪ ،‬ﻣاﻟدارۍ‪ ،‬صﻨاﻳعﻮ او کﻠتﻮر پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬اصﻼحات راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫شﻮل‪ .‬عﻨعﻨﻮي ﻣعارف پﻪ عصري ﻣعارف بدل شﻮ‪ .‬پﻮځ جﻮړ شﻮ او اﻗتصادي حاﻟت وده وک‪７‬ه‪ .‬د اﻣﻴر‬ ‫ﻣحﻤدﻳعﻘﻮب خان د سﻠطﻨت پﻪ وخت ک‪ ３‬اﻧگرﻳزاﻧﻮ د دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره پر افغاﻧستان ﻳرغﻞ وک‪ ７‬او د اﻣﻴر‬ ‫شﻴرعﻠﻲ خان د وخت اداره او اصﻼحات ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړل‪ .‬ﻣﻠﻮک اﻟطﻮاﻳفﻲ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮه‪ .‬د ب‪ ３‬ﻧظﻤ‪９‬‬ ‫ﻟﻪ اﻣﻠﻪ اﻗتصادي ﻣﻨابعﻮ زﻳان وﻟﻴد او خﻠک ﻟﻪ ډﻳرو ستﻮﻧزو سره ﻣخاﻣخ شﻮل‪.‬‬ ‫پﻪ ‪١٨٨٠‬م‪ .‬ک‪ ３‬اﻣﻴر عبداﻟرحﻤﻦ خان سﻠطﻨت تﻪ ورسﻴد‪ .‬ﻫغﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ى سﻞ زره کسﻴز پﻮځ جﻮړ ک‪７‬‬ ‫او د ﻳﻮ ﻗﻮي ﻣرکزي دوﻟت بﻨس＀ ﻳ‪ ３‬ک‪＋‬ﻮد او ！ﻮل افغاﻧستان ﻳ‪ ３‬د ﻣرکزي دوﻟت تر وﻟک‪ ３‬ﻻﻧدې راوست‪.‬‬

‫‪69‬‬

‫اﻧگرﻳزاﻧﻮ اﻣﻴر او د افغاﻧستان دوﻟت تﻪ ډﻳرې دسﻴس‪ ３‬جﻮړوﻟ‪ ،３‬تر＇ﻮ پﻪ پاى ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پر اﻣﻴر د ډﻳﻮرﻧد کر＊ﻪ‬ ‫تحﻤﻴﻞ او ﻻسﻠﻴک ک‪７‬ه‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د افغاﻧستان ﻟﻪ بدن ＇خﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬برخ‪ ３‬جﻼ شﻮې‪.‬‬ ‫د اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان د سﻠطﻨت پﻪ ﻣﻮده ک‪ ３‬تر ﻳﻮې کچ‪ ３‬پﻮرې ﻣعارف او د ﻧﻮي کﻠتﻮر خپر‪４‬دو‬ ‫تﻪ پاﻣﻠرﻧﻪ وشﻮه‪ .‬اﻗتصاد پر ﻣخت‪ ，‬وک‪ ７‬ﻣﻮاصﻼتﻲ ﻻرې‪ ،‬بﻨدوﻧﻪ او ﻧﻬروﻧﻪ جﻮړ شﻮل‪ .‬د وړﻟﻮ راوړﻟﻮ‬ ‫ﻟپاره ﻳﻮشﻤ‪５‬ر ﻣﻮ！ر ﻟﻪ ﻳﻮې اﻧگﻠﻴسﻲ کﻤپﻨ‪＇ ９‬خﻪ خرﻳداري شﻮل او د کابﻞ جﻼ ل أباد او ﻟغﻤان ترﻣﻨ‪＃‬‬ ‫！ﻴﻠﻴفﻮن جﻮړ شﻮ‪ .‬د ﻧساج‪ ９‬فابرﻳک‪ ３‬د بخار د ﻗﻮې پﻪ وسﻴﻠﻪ پﻪ کار پﻴﻞ وک‪ .７‬د جبﻞ اﻟسراج بﻨد د‬ ‫کابﻞ د ＊ار د رو＊اﻧﻪ کﻮﻟﻮ ﻟپاره پﻪ کار پﻴﻞ وک‪ .７‬ﻳﻮه ﻣطبعﻪ جﻮړه شﻮه چ‪ ３‬دوه ور‪＄‬پاﻧ‪ ３‬او کتابﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫ک‪ ３‬چاپ‪５‬دل او رو＊اﻧفکران پﻪ دربار او د حبﻴبﻴ‪ ３‬پﻪ ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻲ ک‪ ３‬را＇رگﻨد شﻮل چ‪ ３‬ﻣﻮخﻪ ﻳ‪ ３‬د‬ ‫دﻳﻤﻮکراس‪ ９‬او د ﻣشروطﻴت راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮل وو‪.‬‬

‫‪70‬‬

‫دويم څپرکی‬ ‫د خپﻠﻮاک‪ ９‬ﻟﻪ گ＂ﻠﻮ ＇خﻪ د جﻤﻬﻮرﻳت د ﻧظام تر پاﻳﻪ پﻮرې‬ ‫‪ ١٩٧٨ -١٩١٩‬ﻣﻴﻼدي‪.‬‬

‫‪71‬‬

‫د څپرکي موخې‬ ‫‪ -١‬د استعﻤار پر وړاﻧدې د ﻣﻠﻲ پا＇ﻮﻧﻮﻧﻮ او خپﻠﻮاک‪９‬د ﻻسﻪ تﻪ راوړﻟﻮ ﻟﻪ ﻣفاﻫﻴﻤﻮ سره أشﻨا ک‪５‬دل‬ ‫‪ -٢‬د ﻧظاﻣﻨاﻣﻮ او اصﻮﻟﻨاﻣﻮ ﻟﻪ ﻣاﻫﻴت سره پﻴژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د خپﻠﻮاک‪ ９‬پﻪ ﻻس تﻪ راوړﻟﻮ ک‪ ３‬د شاه اﻣان اهلل خان دوﻧ‪６‬ې سره پﻴژﻧد‪－‬ﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٤‬پر افغاﻧستان باﻧدې د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگرې د ﻧاوړه اغ‪５‬زو سره پ‪５‬ژﻧد‪－‬ﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٥‬د سردار ﻣحﻤد داوود خان د صدارت پﻪ وخت ک‪ ３‬د رغاوﻧ‪ ３‬ﻟﻪ پﻼﻧﻮ سره پﻴژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٦‬د دﻳﻤﻮکراس‪ ９‬د ﻟسﻴزې او د ﻫغ‪ ３‬د ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬سره پﻴژﻧدگﻠﻮي‬ ‫‪ -٧‬پﻪ جﻤﻬﻮرﻳت باﻧدې د سﻠطﻨت بدﻟﻴدﻟﻮ ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ‪.‬‬ ‫‪ -٨‬د استعﻤار د سﻴاست د ﻣاﻫﻴت پﻪ تحﻠﻴﻞ پﻮﻫﻴدل‪.‬‬ ‫‪ -۹‬د ﻧﻘش‪ ３‬ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬ﻫغﻪ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ چ‪ ３‬اﻧ‪／‬رﻳزان پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ج‪７／‬ه ک‪ ３‬ﻫﻠتﻪ ﻣ‪５‬شت ول د ﻧ‪＋‬ﻪ کﻮﻟﻮ‬ ‫ﻣﻬارت‪.‬‬ ‫‪ -۱۰‬د تارﻳخﻲ ﻧﻘشﻮ او اطﻠسﻮﻧﻮ ＇خﻪ د ‪＂－‬ﻪ پﻮرتﻪ کﻮﻟﻮ ﻣﻬارت‪.‬‬ ‫‪ - ۱۱‬د سﻴاسﻲ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ پﻪ ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ باﻧدى پﻮﻫﻴدل او درک کﻮل‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫اووﻟسﻢ ﻟﻮست‬

‫د هېواد په خپلواک‪ ９‬کې د امان اهلل خان ون‪６‬ه‬ ‫(فبروري ‪ – ١٩١٩‬جنوري ‪١٩٢٩‬ميالدي)‬

‫د اﻣان اهلل خان شخصﻴت‪ ،‬واک تﻪ د‬ ‫رس‪５‬دو ‪＄‬رﻧ‪／‬ﻮاﻟی‪ ،‬د خپﻠﻮاک‪ ９‬پﻪ تر ﻻسﻪ‬ ‫کﻮﻟﻮ ک‪ ３‬د ﻫغﻪ وﻧ‪６‬ه او ﻫغﻪ ت‪７‬وﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫اﻧ‪／‬رﻳزاﻧﻮ سره ﻻسﻠﻴک شﻮل چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ‬ ‫اﻣﻠﻪ د افغاﻧستان خپﻠﻮاکﻲ پﻪ رسﻤﻴت وپﻴژﻧدل‬ ‫شﻮه پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ ورسره أشﻨا شﺊ‪.‬‬ ‫شاه اﻣان اهلل غازي‬

‫د ‪ ١٩١٩‬ﻣﻴﻼدي کال د فبرورۍ پﻪ ‪ ٢١‬ﻣﻪ اﻣﻴر حبﻴب اهلل خان د ﻟغﻤان د کﻠﻪ گﻮش پﻪ ＊کار ‪＄‬اى ک‪３‬‬ ‫ووژل شﻮ او د وژﻟﻮ پر دوﻳﻤﻪ ورځ ورور ﻳ‪ ３‬ﻧصر اهلل خان پﻪ جﻼ ل أباد او زوی ﻳ‪ ３‬اﻣان اهلل خان پﻪ کابﻞ‬ ‫ک‪ ３‬د پاچاﻫ‪ ９‬اعﻼن وک‪ .７‬پﻪ دې تﻮگﻪ پﻪ ﻳﻮ وخت ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬دوه حکﻮﻣتﻮﻧﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغﻠﻞ‪＇ .‬رﻧگﻪ چ‪３‬‬ ‫ﻟﻪ اﻣان اهلل خان سره د خﻠکﻮ او در بارﻳاﻧﻮ ﻣﻴﻨﻪ او ﻣﻼت‪ ７‬زﻳات و‪ ،‬ﻧﻮ د ﻧصراهلل خان پﻪ پرتﻠﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻪ‬ ‫ﻣﻮﻗف پﻴاوړی ک‪＄ ،７‬کﻪ ﻧﻮ ﻧصراهلل خان د پاچاﻫ‪ ９‬ﻟﻪ ادعا ﻻس واخﻴست اﻣان اهلل خان د چاپ شﻮﻳﻮ‬ ‫اعﻼﻣﻴﻮ ﻟﻪ ﻻرې خپﻠﻪ پاچاﻫﻲ او د ﻫ‪５‬ﻮاد د خپﻠﻮاک‪ ９‬پﻪ اړه خپﻠ‪ ３‬ﻣﻮخ‪ ３‬او ت‪／‬ﻼرې د افغاﻧستان خﻠکﻮ‬ ‫تﻪ داس‪＇ ３‬ر‪－‬ﻨدې ک‪７‬ې‪:‬‬ ‫»اى د افغاﻧستان ﻣعظﻢ ﻣﻠتﻪ! د پﻼر د شﻬادت پر وخت پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬د سﻠطﻨت وکﻴﻞ وم او اوس ﻣ‪３‬‬ ‫د خدای (ج) پﻪ تﻮکﻞ او د ﻫغﻪ پر رس‪ ９‬باﻧدې د ﻣﻨ‪／‬ﻮﻟﻮ ﻟ‪／‬ﻮﻟﻮ ﻟﻪ کبﻠﻪ د اﻣاﻧت دروﻧد پﻴ＂ی پﻪ غاړه‬ ‫واخﻴست‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬زﻣا ﻟﻮى ﻣﻠت د شاﻫﻲ تاج زﻣا پر سر ک‪＋５‬ﻮد‪ ،‬ﻧﻮ ژﻣﻨﻪ ﻣ‪ ３‬وک‪７‬ه‪ ،‬چ‪ ３‬باﻳد د افغاﻧستان‬ ‫دوﻟت د ﻧ‪７‬ۍ د ﻧﻮرو خپﻠﻮاکﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ر پﻪ دﻧﻨﻪ او بﻬر ک‪ ３‬ﻳﻮ خپﻠﻮاک ﻫ‪５‬ﻮاد وي‪ .‬د افغاﻧستان ﻣﻠت‬

‫‪73‬‬

‫د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ داخﻞ ک‪ ３‬بشپ‪７‬ه خپﻠﻮاکﻲ وﻟري او ﻟﻪ ﻫر ډول ظﻠﻢ او ت‪５‬ري ＇خﻪ خﻮﻧدي او خﻠک باﻳد ﻳﻮازې‬ ‫د ﻗاﻧﻮن ﻣﻨﻮﻧکﻲ وي او بس‪ .‬بﻴ‪／‬ار او اجباري کاروﻧﻪ پﻪ ！ﻮﻟﻮ برخﻮ ک‪ ３‬ﻣﻨع او ﻟغﻮه دي‪ ،‬زﻣﻮږ حکﻮﻣت‬ ‫بﻪ داس‪ ３‬اصﻼحات پﻠﻲ ک‪７‬ي چ‪ ３‬ﻣﻠت او ﻫ‪５‬ﻮاد ﻣﻮ وک‪７‬اى شﻲ چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ د پرﻣختﻠﻠﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬ﻣﻨاسب ‪＄‬اى او خپﻞ ﻣﻘام تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي‪ .‬زه بﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد د چارو د سرتﻪ رسﻮﻟﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻣشﻮره د شا‬ ‫ورﻫﻢ فﻲ اﻻﻣر د حکﻢ پﻪ اساس خپﻠﻪ ﻻر ＊ﻮد و‪－‬ر‪＄‬ﻮم‪(( .‬اى گراﻧﻪ ﻣﻠتﻪ او تﻤﻴز ﻟروﻧکﻲ ﻗﻮﻣﻪ! د خپﻞ‬ ‫دﻳﻦ‪ ،‬دوﻟت او ﻣﻠت پﻪ ساتﻨﻪ ک‪ ３‬وﻳ） او د ﻫ‪５‬ﻮاد د ﻧاﻣﻮس پﻪ ساتﻨﻪ ک‪ ３‬ﻫﻮ＊ﻴار اوسئ‪ .‬زه ﻟﻪ خداي )‬ ‫＇خﻪ ستاس‪ ،３‬اﻫﻞ اسﻼم او ！ﻮﻟﻮ اﻧساﻧاﻧﻮ ﻟپاره خﻴر او ﻧ‪５‬کﻤرغﻲ غﻮاړم‪))...‬‬ ‫ﻣخک‪ ３‬ﻟﻪ دې چ‪ ３‬اﻣان اهلل خان واک تﻪ ورس‪８５‬ي‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻳ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد ﻟﻪ ډ‪４‬ر شﻤ‪５‬ر با رسﻮخﻮ او رو＊ان‬ ‫فکرو سره اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې او دوﻳﻤﻪ دا چ‪ ３‬اﻣان اهلل خان پخپﻠﻪ د اصﻼحاتﻮ او ﻧﻮ＊تﻮﻧﻮ ﻣﻴﻨﻪ وا ل و‪.‬‬ ‫در‪４‬ﻴﻢ دا چ‪ ３‬ﻣخک‪ ３‬ﻟﻪ دې چ‪ ３‬واک تﻪ ورس‪８５‬ي‪ ،‬د پﻼر د واکﻤﻨ‪ ９‬پر وخت ﻳ‪ ３‬د سﻴاسﻲ او ！ﻮﻟﻨﻴزو‬ ‫اړﻳکﻮ ﻟپاره ﻻزم اﻣکاﻧات درﻟﻮدل‪.‬‬ ‫پﻪ بﻬرﻧﻲ سﻴاست ک‪ ３‬اﻣﻴر اﻣان اهلل ﻟﻪ پردﻳﻮ ＇خﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد د خپﻠﻮاک‪ ９‬او د ‪＄‬ﻤکﻨ‪ ９‬بشپ‪７‬تﻴا د ساتﻨ‪３‬‬ ‫غﻮ＊تﻮﻧکﻰ و‪ .‬ﻫغﻪ د خﻠکﻮ ﻟﻮﻳ‪ ３‬غﻮﻧ‪６‬ې تﻪ چ‪ ３‬د کابﻞ خﻠک او د پﻼزﻣﻴﻨ‪ ３‬پﻮ‪＄‬ﻴان پﻪ ک‪ ３‬وو‪ ،‬پر أس‬ ‫سپﻮر پرتﻪ ﻟﻪ ساتﻮﻧکﻮ ﻣرادخاﻧ‪ ９‬تﻪ راغﻰ د خﻠکﻮ غﻮﻧ‪６‬ې تﻪ داخﻞ شﻮ‪ .‬پﻪ داس‪ ３‬حـال ک‪ ３‬چ‪ ３‬ب‪ ３‬تﻴک‪３‬‬ ‫تﻮره ﻳ‪ ３‬تر ﻣﻼ ‪４７＄‬دﻟﻪ‪ ،‬خپﻠﻪ ﻣشﻬﻮره تارﻳخﻲ وﻳﻨا ﻳ‪ ３‬واوروﻟﻪ‪ .‬پﻪ دې وﻳﻨا ک‪ ３‬ﻟﻪ ډول ډول ﻣسائﻠﻮ ＇خﻪ‬ ‫ﻳادوﻧﻪ وشﻮه‪ ،‬د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ‪ ،‬د افغاﻧستان بﻬرﻧ‪ ９‬خپﻠﻮاکﻲ او پﻪ داخﻞ ک‪ ３‬فردي أزادي‪ ،‬ﻣساوات‪،‬‬ ‫وروروﻟﻲ او برابري‪ ،‬د ﻣﻠت أزادي او د عداﻟت او صداﻗت پﻪ ＇‪５‬ر ﻣﻬﻢ ﻣسائﻞ ﻳ‪ ３‬د ﻧﻮي دوﻟت پﻪ ک‪７‬ﻧﻼره‬ ‫ک‪ ３‬ﻣطرح ک‪７‬ل‪ .‬د وﻳﻨا پر ﻣﻬـال د خﻮشاﻟ‪ ９‬او شاباسﻲ چغ‪ ３‬پﻮرتﻪ او پﻪ دې تﻮگﻪ ﻧﻮى دوﻟت ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغﻰ‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ﻟسﻮ ور‪＄‬ﻮ ک‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد د ！ﻮﻟﻮ وﻻﻳتﻮﻧﻮ د خﻠکﻮ ﻣﻼت‪ ７‬ﻳ‪ ３‬تر ﻻسﻪ ک‪.７‬‬ ‫د اﻣان اهلل خان د ﻣرام اعﻼن بزگران‪ ،‬ﻣاﻟداران‪ ،‬سﻮداگران او رو＊ان فکران د ﻧﻮي حکﻮﻣت پﻠﻮي ک‪７‬ل ‪،‬‬ ‫‪＄‬کﻪ د ﻫغﻪ ﻣرام د ！ﻮﻟﻮ خﻠکﻮ ﻟﻪ غﻮ＊تﻨﻮ سره سﻤﻮن درﻟﻮد‪.‬‬ ‫د ﻳﻮه کس پﻮ‪＄‬ﻲ تﻨخﻮاه چ‪ ١٢ ３‬روپ‪ ９‬وه وروستﻪ ﻟﻪ دې ‪ ٢٠‬روپ‪ ９‬اعﻼن شﻮه‪ .‬دوﻟت د پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ د أراﻣ‪９‬‬ ‫او اړتﻴاو دپﻮره کﻮﻟﻮ ﻟپاره چ‪ ３‬د خپﻠﻮاک‪ ９‬ساتﻮﻧکﻲ وو‪ ،‬ډ‪４‬ره پاﻣﻠرﻧﻪ وک‪７‬ه‪ .‬ﻫﻤدا و چ‪ ３‬د افغاﻧستان شپ‪５‬تﻪ‬ ‫زره کسﻴز پﻮځ پﻪ ！ﻮل ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﻮي دوﻟت ＇خﻪ ﻣﻼت‪ ７‬وک‪ .７‬کﻠﻪ چ‪ ３‬اﻣان اهلل خان د خپﻠﻮاک‪ ９‬د گ＂ﻠﻮ‬ ‫ﻟپاره جﻬاد اعﻼن ک‪ ،７‬د ﻫ‪５‬ﻮاد ﻣختﻠف‪ ３‬طبﻘ‪ ３‬ﻣتحدې او د ‪ ١٩١٩‬ﻣﻴﻼدي کال د اپرﻳﻞ پﻪ دﻳارﻟسﻤـﻪ‬ ‫‪74‬‬

‫ﻳ‪ ３‬د خپﻠﻮاک‪ ９‬اعﻼن وک‪.７‬‬ ‫اﻣان اهلل خان اﻧگﻠﻴساﻧﻮ تﻪ د افغاﻧستان د خپﻠﻮاک‪ ９‬خبر ورک‪ ،７‬دا چ‪ ３‬د برتاﻧﻴ‪ ３‬دوﻟت دې تﻪ حاضر ﻧﻪ‬ ‫و‪ ،‬چ‪ ３‬ﻟﻪ خپﻞ استعﻤاري ﻧفﻮذ ＇خﻪ ت‪５‬ر شﻲ او د افغاﻧستان خپﻠﻮاکﻲ پﻪ رسﻤﻴت وپ‪５‬ژﻧﻲ‪ ،‬پﻪ ‪＄‬ﻮاب‬ ‫ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮازې د پﻼر د ﻣ‪７‬ﻳﻨ‪ ３‬تسﻠﻴت ور وﻟ‪８５‬ه او د خپﻠﻮاک‪ ９‬ﻫﻴ＆ ﻳادوﻧﻪ ﻳ‪ ３‬وﻧﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫اﻣان اهلل خان د دې ﻟپاره چ‪ ３‬د افغاﻧستان د‬ ‫خپﻠﻮاکﻲ د رسﻤﻴت پﻴژﻧدﻧ‪ ３‬ﻣﻮضﻮع پﻠﻲ ک‪７‬ي‪،‬‬ ‫افغاﻧﻲ پﻮ‪＄‬ﻴان ﻳ‪ ３‬د برتاﻧﻮي ﻫﻨد د پﻮﻟ‪ ３‬ﻣختﻠفﻮ‬ ‫برخﻮ تﻪ وﻟ‪８５‬ل او ‪＄‬اى پر ‪＄‬اى ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ل او د‬ ‫افغاﻧستان د سﻴاسﻲ خپﻠﻮاک‪ ９‬ﻟپاره د افغان او‬ ‫اﻧگﻠﻴس در‪４‬ﻴﻤﻪ جگ‪７‬ه پﻴﻞ ک‪７‬ه‪ .‬د افغاﻧﻲ ﻗﻮاوو‬ ‫سﻮﻗﻴات د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ در‪４‬ﻮ جبﻬﻮ (خﻴبر‪ ،‬پکتﻴا او‬ ‫کﻨدﻫار) ک‪ ３‬پﻴﻞ شﻮل‪.‬‬

‫د داراﻻﻣان ﻣا‪９１‬‬

‫الف‪ :‬د راولپن‪６‬ۍ د سولې مذاکره د اګست (‪١٨‬د ‪١٩١٩‬م‪ .‬كال)‬ ‫ﻟﻪ افغاﻧستان سره د جگ‪７‬ي وروستﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ دا غﻮره وگ‪２‬ﻠﻪ چ‪ ３‬د افغاﻧستان دوﻟت سره خپﻠی‬ ‫اړﻳک‪ ３＊ ３‬ک‪７‬ي او ﻣسئﻠ‪ ３‬د خبرو اترو ﻟﻪ ﻻرې حﻞ ک‪７‬ي‪＄ ،‬کﻪ ﻧﻮ د حکﻮﻣتﻮﻧﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬تر ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫ﻟﻴکﻮﻧﻮ وروستﻪ د سﻮﻟ‪ ３‬ﻳﻮ ﻫﻴئت د عﻠﻲ احﻤد خان پﻪ ﻣشرۍ راوﻟپﻨ‪６‬ۍ تﻪ روان شﻮ او د بر‪４‬تاﻧﻴ‪ ３‬د‬ ‫ﻫﻴئت ﻟﻪ رئﻴس سرگراﻧ＀ ‪ Sir Grant‬سره ﻳ‪ ３‬پﻪ کﻨفراﻧس ک‪ ３‬وﻟﻴدل او وروستﻪ ﻟﻪ ＇ﻮ غﻮﻧ‪６‬و پﻪ‬ ‫پاى ک‪ ３‬د دواړو دوﻟتﻮﻧﻮ ﻟﻪ خﻮا د سﻮﻟ‪ ３‬پﻨ‪％‬ﻪ ﻣاده ﻳﻴزه ﻣعاﻫده ﻻسﻠﻴک شﻮه‪ .‬عﻠﻲ احﻤد خان پﻪ دغﻪ‬ ‫ﻻسﻠﻴک ک‪ ３‬ت‪５‬روتﻪ او د سﻮﻟ‪ ３‬ت‪７‬ون د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پﻪ گ＂ﻪ او د افغاﻧستان پﻪ زﻳان ﻻسﻠﻴک شﻮ‪.‬‬ ‫ب‪ :‬د مونسوري مذاکره(‪١٩٢٠‬ميالدي كال)‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د راوﻟپﻨ‪６‬ۍ د سﻮﻟ‪ ３‬کﻨفراﻧس د افغاﻧستان پﻪ زﻳان ﻻسﻠﻴک شﻮى و‪ ،‬د افغاﻧستان حکﻮﻣت‬ ‫د برتاﻧﻴ‪ ３‬ﻟﻪ حکﻮﻣت سره د دوﻳﻢ ‪＄‬ﻞ ﻟپاره د ﻣساوي حﻘﻮﻗﻮ پر بﻨس＀ د ﻳﻮې ﻣعاﻫدې غﻮ＊تﻨﻪ وک‪７‬ه‪،‬‬ ‫پﻪ پاى ک‪ ３‬د ‪١٩٢٠‬م‪ .‬کال د ﻣارچ پﻪ ‪ ٩‬ﻣﻪ اﻧگﻠﻴسﻲ دوﻟت ﻟﻪ اﻣﻴر ＇خﻪ غﻮ＊تﻨﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬ﻳﻮ افغاﻧﻲ‬ ‫ﻫئﻴت ﻣﻨسﻮري تﻪ راوﻟ‪８５‬ي‪ .‬افغاﻧﻲ ﻫﻴئت د ﻣحﻤﻮد طرزى پﻪ رﻳاست د افغاﻧستان د بﻬرﻧﻴﻮ چارو وزﻳر‪،‬‬ ‫او د بر‪４‬تاﻧﻴ‪ ３‬د استازې سره خپﻠ‪ ３‬غﻮﻧ‪６‬ې پﻴﻞ ک‪７‬ې‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي کﻨفراﻧس ＇ﻪ کﻢ درې ﻣﻴاشت‪ ３‬دوام وک‪،７‬‬ ‫‪75‬‬

‫پاﻳﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ور ﻧﻪ ک‪７‬ه او افغاﻧﻲ ﻫﻴئت تر ست‪７‬و او اوږدو ﻣذاکراتﻮ وروستﻪ ب‪ ３‬ﻟﻪ دې چ‪ ３‬ﻗرارداد ﻻسﻠﻴک‬ ‫ک‪７‬ى وي‪ ،‬کابﻞ تﻪ راستﻮن شﻮ‪.‬‬ ‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ وﻟﻴدل چ‪ ３‬افغاﻧستان ﻟﻪ ﻧﻮرو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ سره دﻳپﻠﻮﻣاتﻴک‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پﻴﻞ ک‪７‬ې دي‪ ،‬ددې پﻪ ﻟ＂ﻪ ک‪３‬‬ ‫شﻮ تر ＇ﻮ افغاﻧستان تﻪ ﻫﻴئت وﻟ‪８５‬ي او خبرې بﻴا پﻴﻞ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫ج‪ :‬د کابل معاهده د نوامبر(‪ ٢٢‬د ‪١٩٢١‬ميالدي كال)‬ ‫برتاﻧﻮي ﻫﻴئت د سرﻫزي دابس پﻪ ﻣشرۍ کابﻞ تﻪ راغﻰ او خپﻠ‪ ３‬خبرې ﻳ‪ ３‬د افغاﻧستان د بﻬرﻧﻴﻮ چارو ﻟﻪ‬ ‫وزﻳر ﻣحﻤﻮد طرزي سره پﻴﻞ ک‪７‬ې‪ .‬خبرې ＇ﻪ کﻢ ﻳﻮ وﻟس ﻣﻴاشت‪ ３‬اوږدې شﻮې‪＇ ،‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬د دواړو‬ ‫خﻮاو غﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره پﻪ تﻘابﻞ ک‪ ３‬وې‪ ،‬ﻧ‪８‬دې و چ‪ ３‬ﻳﻮوﻟس ﻣﻴاشتﻨ‪ ９‬اوږدې خبرې ﻗطع شﻲ‪ .‬پﻪ‬ ‫پاى ک‪ ３‬د کابﻞ ﻣعاﻫده د ﻧﻮاﻣبر پﻪ ‪ ٢٢‬ﻣﻪ پﻪ ‪١٩٢١‬م‪ .‬ﻛال ک‪ ３‬ﻻسﻠﻴک شﻮه او د اﻧگﻠﻴس دوﻟت د‬ ‫افغاﻧستان خپﻠﻮاکﻲ تصدﻳﻖ او پﻪ رسﻤﻴت وپ‪５‬ژﻧدﻟﻪ‪ .‬دواړو دوﻟتﻮﻧﻮ ﻳﻮ بﻞ تﻪ د سفﻴراﻧﻮ پﻪ ﻟ‪８５‬ﻟﻮ کابﻞ او‬ ‫ﻟﻨدن تﻪ ﻣﻮافﻘﻪ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫پﻪ افغاﻧستان ﻛ‪ ３‬د ﻳﻮه خپﻠﻮاکﻪ دوﻟت جﻮړ‪４‬دل پﻪ بﻬرﻧﻲ سﻴاست ک‪ ３‬د اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ پﻪ استعﻤاري ﻣﻮضﻮع‬ ‫باﻧدې پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬او ﻧ‪８‬دې ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻣر‪－‬ﻮﻧی ‪－‬ﻮزارو او د أسﻴا استعﻤاري ضد ک‪ ３‬ډﻳر ژور اثرات درﻟﻮدل‪.‬‬ ‫پﻪټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د اﻣان اهلل خان د اعﻼﻣﻴﻮ پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ‬ ‫دې د افغاﻧستان د خپﻠﻮاک‪ ９‬د بﻴا تر ﻻسﻪ کﻮﻟﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ -١‬کﻮم عﻠتﻮﻧﻪ وو چ‪ ３‬ﻧصراهلل خان ﻳ‪ ３‬د سﻠطﻨت ﻟﻪ ادعا ＇خﻪ ﻻس پﻪ سر ک‪ ７‬او شاه اﻣان اهلل‬ ‫خان تﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻗدرت رس‪５‬دو ﻻر ﻫﻮاره ک‪７‬ه؟‬ ‫‪ -٢‬د شاه اﻣان اهلل خان د اعﻼﻣﻴﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻟﻨ‪ ６‬ﻣعﻠﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د افغاﻧستان خپﻠﻮاک‪ ９‬د کﻮﻣ‪ ３‬ﻣعاﻫدې پر اساس ترﻻسﻪ شﻮه؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ﻣﻨابعﻮ پﻪ ﻣرستﻪ د اﻣان اهلل خان دشخصﻴت پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او ﻫغﻪ دې‬ ‫پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬ﻧﻮرو ！ﻮﻟگﻴﻮاﻟﻮ تﻪ وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪76‬‬

‫اتﻠسﻢ ﻟﻮست‬

‫د هېواد د خپلواک‪ ９‬درې گوني مورچلونه‬

‫پﻪ دى ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د افغاﻧستان د خپﻠﻮاک‪ ９‬د بﻴاﻻستﻪ راوړﻧ‪،３‬‬ ‫ددرې گﻮﻧﻮ ﻣﻮرچﻠﻮﻧﻮ ارز＊ت چ‪ ３‬د اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ د ﻣات‪ ３‬او ﻣتارک‪３‬‬ ‫ﻻﻣﻞ شﻮ پ‪５‬ژﻧد‪－‬ﻠﻮي ترﻻسﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬

‫ﻣخﻜ‪ ３‬تر دې چ‪ ３‬د اﻧگرﻳزاﻧﻮ پﻪ وړاﻧدې د خپﻠﻮاک‪ ９‬د جگ‪７‬ې د درﻳﻮ ﻟﻮﻳﻮ ﻣﻮرچﻠﻮﻧﻮ ﻳادوﻧﻪ وک‪７‬و‪،‬‬ ‫د ﻳﻮه ﻣطﻠب ＇رگﻨدوﻧﻪ اړﻳﻨﻪ ده او ﻫغﻪ دا چ‪ ،３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد خپﻠﻮاکﻲ ﻳﻮازې د خپﻠﻮاک‪ ９‬د جگ‪７‬ې پﻪ ﻫﻤدې‬ ‫درﻳﻮ ﻣﻮرچﻠﻮﻧﻮ پﻮرې راﻟﻨ‪６‬ه ﻧﻪ ک‪７‬و‪ ،‬د اﻧگرﻳزاﻧﻮ پﻪ وړاﻧدې د خپﻠﻮاک‪ ９‬جگ‪７‬ې ﻟپاره د ﻫ‪５‬ﻮاد ﻫره سﻴﻤﻪ‬ ‫د خپﻠﻮاک‪ ９‬ساتﻠﻮ سﻨگراو د دفاع ﻣﻮرچﻞ جﻮړ شﻮی و‪ .‬د ﻫ‪５‬ﻮاد ﻫره برخﻪ او ﻫر گﻮټ د اﻧگرﻳزاﻧﻮ پﻪ‬ ‫وړاﻧدې د ﻫغﻮی د ‪＄‬پﻠﻮ سﻨگر گر‪５＄‬دﻟی و‪ .‬خﻮ بر بﻨ‪６‬ه ﻣاتﻪ او پر‪４‬کﻨده گﻮزار د ﻫغﻮ افغان شازﻟﻤﻮ پﻪ‬ ‫تﻮره وشﻮه چ‪ ３‬د اﻣاﻧﻲ دوﻟت ﻟﻪ خﻮا ﻳ‪ ３‬پﻪ درﻳﻮ ﻣﻮرچﻠﻮﻧﻮ ک‪＇ ３‬ارﻧﻪ او پاﻟﻨﻪ کﻮﻟﻪ‪.‬‬ ‫اﻣاﻧﻲ دوﻟت د خپﻠ‪ ３‬واکﻤﻨ‪ ９‬ﻟﻪ پﻴﻠﻪ پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬اﻧگرﻳزي واکﻤﻨاﻧﻮ تﻪ و＊ﻮده چ‪ ３‬د افغاﻧستان ﻧﻮی‬ ‫دوﻟت د پخﻮاﻧﻴﻮ ت‪７‬وﻧﻮﻧﻮ ﻻﻧدې د اړﻳکﻮ دوام ﻧﻪ غﻮاړي او پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ د اعﻠﻴحضرت اﻣان ا هلل خان‬ ‫ﻟﻪ خﻮا د ﻣارچ د ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ درﻳﻤﻪ ﻧﻴ＂ﻪ پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬اﻧگﻠﻴسﻲ ﻧائﻴب اﻟحکﻮﻣﻪ ﻻرد چﻠسفﻮرد تﻪ ﻳﻮ ﻟﻴک‬ ‫وﻟ‪８５‬ل شﻮ او پﻪ ﻟﻴک ک‪ ３‬غﻮ＊تﻨﻪ و شﻮه چ‪ ３‬د د دواړو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د ‪ ١٩٠٥‬ﻣﻴﻼدي کال پر ت‪７‬ون‬

‫‪77‬‬

‫باﻳد ﻟﻪ سره غﻮر وشﻲ او د افغاﻧستان خپﻠﻮاکﻲ د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ﻟﻪ خﻮا وﻣﻨﻞ شﻲ ‪ .‬اﻣاﻧﻲ دوﻟت ب‪ ３‬ﻟﻪ دې‬ ‫چ‪ ３‬د اﻧگﻠﻴسﻲ ﻟﻮري ‪＄‬ﻮاب تﻪ اﻧتظار وباسﻲ‪ ،‬ورسره سﻢ ﻳ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ د ﻳﻮشﻤ‪５‬ر ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ او ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬ډﻟ‪３‬‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇خﻪ د ﻧﻮي جﻮړ شﻮي شﻮروي دوﻟت سره د دﻳپﻠﻮﻣاتﻴکﻮ اړﻳکﻮ ﻟپاره او ﻫﻢ ﻳ‪ ３‬د شﻮروي ﻟﻪ‬ ‫ﻻرې دﻳﻮ شﻤ‪５‬ر اروپاﻳ‪ ３‬ﻫﻴﻮادوﻧﻮ سره د اړﻳکﻮ د تآﻣﻴﻦ ﻫ（‪ ３‬پﻴﻞ ک‪７‬ې‪ .‬د دې تر ＇ﻨگ ﻳ‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ‬ ‫سره د خپﻠﻮاک‪ ９‬جگ‪７‬ې ﻟپاره تﻴارۍ او چﻤتﻮواﻟی وﻧﻴﻮه ‪ .‬پﻪ دې ترڅ ک‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد ＇خﻪ د دفاع شﻮرا جﻮړه‬ ‫او پر د＊ﻤﻦ ﻳ‪ ３‬د غﻮ＇ﻮ برﻳدوﻧﻮ ﻟپاره ﻳ‪ ３‬درې ستر ﻣﻮرچﻠﻮﻧﻪ (د ﻫ‪５‬ﻮاد ＇خﻪ د دفاع ختﻴ‪ ،＃‬سﻮﻳﻠﻲ او‬ ‫سﻮﻳﻞ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ﻣﻮرچﻞ) جﻮړ او د ﻫﻤدې ﻣﻮرچﻠﻮﻧﻮ د ﻻر＊ﻮﻧ‪ ３‬ﻟپاره ﻳ‪ ３‬دوﻟتﻲ کسان وگﻤارل‪.‬‬

‫ختيځ مورچل‬ ‫د اﻣاﻧﻲ دوﻟت د واکﻤﻨ‪ ９‬د پﻴﻞ سره جﻮخت د ﻫ‪５‬ﻮاد د خپﻠﻮاک‪ ９‬تر ﻻسﻪ کﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻫ（ﻮ جرﻳان‬ ‫درﻟﻮد‪ ،‬خﻮ د اپرﻳﻞ پﻪ ﻣﻴاشت کﻲ د افغاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ ﻣﻨظﻤ‪ ３‬او پرﻟپس‪ ３‬ﻫ（‪ ３‬غ‪＋‬تﻠ‪ ３‬او گ‪７‬ﻧدۍ شﻮې‪ .‬د‬ ‫افغاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی خﻮ‪＋＄‬ت د ﻫ‪５‬ﻮاد د ختﻴ‪ ＃‬ﻣﻮرچﻞ پﻪ ﻟﻮر ﻫﻠتﻪ تر سره شﻮ‪ .‬چ‪ ３‬سپﻬساﻻر صاﻟح‬ ‫ﻣحﻤد خان چ‪ ３‬د خپﻠﻮ ﻣﻨظﻤﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ سره جـﻼل أباد تﻪ ورس‪５‬د ورسره سﻢ د سﻴﻤ‪ ３‬وﻟسﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ او‬ ‫د خپﻠﻮاک‪ ９‬جگ‪７‬ې ﻟپاره سر سپاروﻧکﻮ زﻟﻤﻮ د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ پﻪ وړاﻧدي جگ‪７‬ې تﻪ خپﻞ تﻴاری ＇رگﻨده ک‪.７‬‬ ‫د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ﻣﻮرچﻞ ک‪ ３‬جگ‪７‬ه د ﻣ‪ ９‬ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ درﻳﻤﻪ ﻧﻴ＂ﻪ د افغاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ پﻪ ﻳﻮه ﻧا＇اپﻲ ﻳرغﻞ‬ ‫پﻴﻞ شﻮه‪ .‬دا برﻳد دوﻣره ‪＄‬ﻮاکﻤﻦ او گ‪７‬ﻧدۍ و چﻲ د اﻧگﻠﻴسﻲ ﻟ‪＋‬کرو پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬کﻲ ﻳ‪ ３‬د و‪４‬رې او ډار فضا‬ ‫واکﻤﻨﻪ ک‪７‬ه‪ .‬افغاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ د ﻳﻮې اوﻧ‪ ９‬جگ‪７‬و پﻪ ترځ ک‪ ３‬اﻧگﻠﻴسﻲ پﻮ‪＄‬ﻴان د ﻧﻨگرﻫار د ＇ﻨ‪６‬وﻧﻪ تر‬ ‫پ‪＋５‬ﻮره داس‪ ３‬و‪＄‬پﻞ چ‪ ３‬د بﻴا راگر‪５＄‬دﻟﻮ تﻮان پک‪ ３‬پات‪ ３‬ﻧﻪ شﻮ‪ .‬پﻪ ډﻫﻠﻲ او ﻟﻨدن ک‪ ３‬د اﻧگﻠﻴس ﻧظاﻣﻴاﻧﻮ‬ ‫او سﻴاسﻴﻮﻧﻮ د افغاﻧاﻧﻮ دا ﻧا＇اپﻲ برﻳد او پرﻟپس‪ ３‬بری پﻪ اسﻴا ک‪ ３‬خپﻠﻮ گ＂ﻮ تﻪ ستر تﻬدﻳد او ﻣات‪ ３‬و‪－‬ﻨﻠﻪ‪،‬‬ ‫ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻣتﻘابﻞ برﻳد ﻻس پﻮرې ک‪ ７‬او پﻪ خپﻞ ！ﻮل تﻮان ﻳ‪ ３‬د ﻫﻮاﻳ‪ ３‬او ‪＄‬ﻤکﻨﻴﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ‬ ‫واخستﻠﻪ او پرﻟﻪ پس‪ ３‬درﻧ‪ ３‬ﻫﻮاﻳ‪ ３‬بﻤبارۍ ﻳ‪ ３‬تر سره ک‪７‬ې‪ ،‬ﻟﻪ ﻳﻮي خﻮا ﻳ‪ ３‬د خپﻠﻮ ﻣات‪ ３‬خﻮړﻟﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ‬ ‫ﻣﻮرال ﻟﻮړ ک‪ ７‬او ﻟﻪ بﻠﻲ خﻮا ﻳ‪ ３‬د افغاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ د پرﻟپس‪ ３‬برﻳدوﻧﻮ ﻣخﻪ پﻪ درﻧﻮ بﻤبارﻳﻮ سره وﻧﻴﻮﻟﻪ او د‬ ‫تﻮرخﻢ تر پﻮﻟ‪ ３‬شاتگ تﻪ اړوﻳستﻞ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻳﻮې خﻮاﻳ‪ ３‬د ﻟﻮژستﻴکﻲ اړﻳﻨﻮ تﻮکﻮ د رس‪５‬دو ﻣخﻪ وﻧﻴﻮل شﻮه‬ ‫او ﻟﻪ بﻠ‪ ３‬خﻮاﻳ‪ ３‬د کابﻞ او جﻼل اباد ＊اروﻧﻪ تر داس‪ ３‬ﻫﻮاﻳ‪ ３‬بﻤبارﻳﻮ ﻻﻧدې راوستﻞ چ‪ ３‬ب‪ ３‬شﻤ‪５‬ره وﻟسﻲ‬ ‫‪78‬‬

‫خﻠک سپﻴﻦ ږﻳري او ﻣاشﻮﻣان ﻳ‪ ３‬پﻪ شﻬادت ورسﻮل ‪ .‬دا ﻫﻮاﻳﻲ حﻤﻠ‪ ３‬دوﻣره زﻳات‪ ３‬پرﻟپس‪ ３‬او درﻧ‪３‬‬ ‫وې چ‪ ３‬د اﻣاﻧﻲ دوﻟت ﻳﻮشﻤ‪５‬ر ﻟﻮړ پﻮړو کساﻧﻮ ﻟﻪ کابﻞ ＇خﻪ ﻳﻮه ﻣصؤن ‪＄‬ای تﻪ د ﻣرکز د ﻟ‪８５‬ﻟﻮ غﻮ＊تﻨﻪ‬ ‫وک‪７‬ه‪ ،‬خﻮ اعﻠﻴحضرت اﻣان اهلل خان دا وړاﻧدﻳز وﻧﻪ ﻣاﻧﻪ او د جگ‪７‬ې ﻻر＊ﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻤدې کابﻞ ＊ار‬ ‫＇خﻪ د بري تر ورست‪５‬ﻮ ش‪５‬بﻮ پﻪ غاړه واخﻴستﻠﻪ‪.‬‬

‫سويل ختيځ مورچل‬ ‫د اﻣاﻧﻲ دوﻟت د پرﻳک‪７‬ې سره سﻢ سپﻪ ساﻻر ﻣحﻤد ﻧادرخان د خپﻠﻮ ﻣﻨظﻤﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ سره د اپرﻳﻞ پر‬ ‫‪ ٢٤‬ﻣﻪ ﻧ‪＂５‬ﻪ گردﻳز تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬پﻪ گرد‪４‬زک‪ ３‬داوطﻠب ‪＄‬ﻮاﻧان د ﻧادر خان ﻟﻪ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ سره ﻳﻮ‪＄‬ای شﻮل‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد ﻧادر خان پﻪ ‪－‬رد‪４‬ز ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ د تﻨظﻴﻢ او تر تﻴب پﻪ ﻧﻴت د دوو اوﻧﻴﻮ ﻟپاره پات‪ ３‬شﻮ‪ .‬د ﻣ‪ ９‬د‬ ‫ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ ‪ ١٤‬ﻣ‪ ３‬ﻧ‪ ３＂５‬پﻪ ！ﻮﻟﻪ پکتﻴا ک‪ ３‬د خپﻠﻮاک‪ ９‬اخﻴستﻠﻮ ﻧغاره ووﻫﻞ شﻮه او افغاﻧﻲ ﻗﻮتﻮﻧﻮ د اﻧگرﻳز‬ ‫ﻟ‪＋‬کرو تﻪ داس‪ ３‬پرﻟﻪ پس‪ ３‬ﻣات‪ ３‬ورک‪７‬ه چ‪ ３‬اﻧگرﻳزاﻧﻮ ﻳﻮ پﻪ بﻞ پس‪ ３‬خپﻞ عسکر کﻮ！ﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻻسﻪ ورکﻮل‪.‬‬ ‫افغاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ د ！ﻞ او وا‪ ３１‬تر سﻴﻤﻮ پﻮرې د اﻧگرﻳزاﻧﻮ ！ﻮﻟ‪ ３‬تا‪ ３１‬تر ﻻسﻪ ک‪７‬ې ‪ ،‬خﻮ ﻫغﻪ غﻮڅ او ﻫر‬ ‫اړخﻴزه برﻳد چ‪ ３‬د ﻣ‪ ９‬د ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ ‪ ٢٦‬ﻣﻪ ﻧ‪＂５‬ﻪ تر سره شﻮ‪ ،‬ﻧﻮر ﻧﻮ غﻠﻴﻢ تﻪ تﻮان پات‪ ３‬ﻧﻪ شﻮاو ﻧاﻫﻴﻠﻲ‬ ‫شﻮ ‪＄ ،‬کﻪ ﻳ‪ ３‬د جﻮن د ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ درﻳﻤﻪ ﻧ‪＂５‬ﻪ د اﻣاﻧﻲ دوﻟت سره د ﻣتارک‪ ３‬او اور بﻨد غﻮ＊تﻨﻪ وک‪７‬ه ‪.‬‬

‫سويلي مورچل‬ ‫د ﻫ‪５‬ﻮاد د خپﻠﻮاک‪ ９‬سﻮﻳﻞ ﻣﻮرچﻞ چارې د سردار عبداﻟﻘدوس خان اعتﻤاد اﻟدوﻟﻪ پﻪ ﻣشرۍ پﻪ ﻣخ‬ ‫تﻠﻠ‪ .３‬د سﻮﻳﻞ حﻮزې د ب‪５‬ﻼ ب‪５‬ﻠﻮ سﻴﻤﻮ اوس‪５‬دوﻧکﻲ د تﻴارۍ پﻪ حال ک‪ ３‬د ﻣرکز اﻣر تﻪ سترگ‪ ３‬پﻪ ﻻر‬ ‫وﻻړ وو‪ .‬اعتﻤاداﻟدوﻟﻪ ﻟﻪ کابﻞ ＇خﻪ د کﻨدﻫار پﻪ ﻟﻮر د وتﻠﻮ پر ﻣـﻬال ﻳﻮ ＇ﻮ د گﻮتﻮ پﻪ شﻤار کسان ورسره‬ ‫ﻣﻠگري وو‪ ،‬خﻮ د وردگﻮ‪ ,‬ﻣﻴدان او غزﻧﻲ تر سﻴﻤﻮ پﻮرې د اعتﻤاداﻟدوﻟﻪ د ﻟ‪＋‬کرو شﻤﻴر تر زرگﻮﻧﻮ‬ ‫کساﻧﻮ زﻳات شﻮ‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬اعتﻤاداﻟدوﻟﻪ کﻨدﻫار تﻪ ورس‪５‬د پﻪ زرگﻮﻧﻮ داوطﻠبﻮ ‪＄‬ﻮاﻧاﻧﻮ پﻪ ‪６－‬ون سره ﻳ‪３‬‬ ‫شﻤ‪５‬ر ﻟسگﻮﻧﻮ زرو کساﻧﻮ تﻪ ورس‪５‬د‪.‬‬ ‫پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ ترتﻴب او تﻴاری ﻻ ﻧﻪ و بشپ‪ ７‬شﻮی چ‪ ３‬د اﻧگرﻳزي پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ ﻟﻪ ﻟﻮري پﻪ‬ ‫ﻳﻮه ﻧا＇اپﻲ برﻳد ک‪ ３‬د سپﻴﻦ بﻮﻟدک او پ‪＋‬ﻴﻦ ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر افغاﻧﻲ ساتﻨدوﻳان تر حﻤﻠ‪ ３‬ﻻﻧدې راغﻠﻞ او‬ ‫‪٧٩‬‬

‫پﻪ ﻳﻮه ﻧابرابره جگ‪７‬ه کﻲ افغاﻧﻲ ساتﻨدوﻳان پﻪ شﻬادت ورسﻴدل‪ ،‬د دې خبر پﻪ خپر‪４‬دو سره د کﻨدﻫار‬ ‫اوس‪５‬دوﻧکﻮ پر اﻧگرﻳزاﻧﻮ د برﻳد چارې دوﻣره گ‪７‬ﻧدۍ شﻮې چ‪ ３‬سردار عبداﻟﻘدوس خان اعتﻤاداﻟدوﻟﻪ‬ ‫تﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ د سﻤﻮن او تﻨظﻴﻢ وخت ورﻧﻪ ک‪ ７‬او ب‪ ３‬ﻟﻪ ‪＄‬ﻨ‪６‬ه ﻳ‪ ３‬د ﻣ‪ ９‬د ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ ‪ ٢٦‬ﻣﻪ ﻧ‪＂５‬ﻪ د‬ ‫اﻧگرﻳزاﻧﻮ پر ﻟ‪＋‬کرو برﻳد پﻴﻞ ک‪ ،７‬خﻮ اﻧگرﻳزي پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ پخﻮا تر دې چ‪ ３‬د افغاﻧاﻧﻮ د تﻮرې شرﻧگ تﻪ‬ ‫‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ ！ﻴﻨگ ک‪７‬ي ﻻ ﻳ‪ ３‬پخﻮا پ‪ ３＋‬د خپﻠﻮ عسکرکﻮ！ﻮﻧﻮ ＇خﻪ سپک‪ ３‬ک‪７‬ې وې ‪ ،‬افغاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ‬ ‫د اﻧگرﻳزاﻧﻮ پاخﻪ سﻨگروﻧﻪ ﻳﻮ پﻪ بﻞ پس‪ ３‬تر خپﻞ واک ﻻﻧدې راوستﻞ او تر کﻮﻳ＂‪＊ ３‬اره ﻳ‪ ３‬سﻴﻤﻪ د‬ ‫غﻠﻴﻢ ﻟﻪ واک او ‪＄‬ﻮاکﻪ پاکﻪ ک‪７‬ه ‪ .‬کﻠﻪ چﻲ افغاﻧان کﻮﻳ＂‪＊ ３‬ار تﻪ ورس‪５‬دل ﻧﻮ اﻧگرﻳزاﻧﻮ اﻣاﻧﻲ دوﻟت تﻪ د‬ ‫ﻣتارک‪ ３‬او اور بﻨدخﻮاست وک‪ ７‬او د دوﻟتﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬د جﻮن د ﻣﻴاشت‪ ３‬پر درﻳﻤﻪ ﻧ‪＂５‬ﻪ د اوربﻨد خبر خپﻮر‬ ‫شﻮ چ‪ ３‬ورسره سﻢ د اﻧگرﻳزاﻧﻮ ﻟﻪ خﻮا د افغاﻧستان د خپﻠﻮاک‪ ９‬د ﻣﻨﻠﻮ دﻳپﻠﻮﻣاتﻴک بﻬﻴر پ‪５‬ﻞ شﻮ‪.‬‬ ‫په ټولگى کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوه ډﻟﻮ وﻳشﻞ شﻲ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د درې گﻮﻧﻮ ﻣﻮرچﻠﻮﻧﻮ پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ‬ ‫دې د افغاﻧستان پﻪ اړوﻧد د اﻧ‪／‬رﻳزاﻧﻮ د پاﻟﻴس‪ ９‬پﻪ اړه ﻟﻪ ﻳﻮ بﻞ سره خبرې پرې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ -١‬د پکتﻴا پﻪ ﻣحاذ ک‪ ３‬د ﻣحﻤد ﻧادر خان وﻧ‪６‬ه ＇رﻧگﻪ ارزوئ؟‬ ‫‪ -٢‬صاﻟح ﻣحﻤد خان پﻪ کﻮم ﻣﻮرچﻞ ک‪－ ３‬ﻤارل شﻮی و او ＇ﻪ ﻻستﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬درﻟﻮدې؟‬ ‫‪ -٣‬د ！ﻞ کﻼ ＇رﻧگﻪ فتحﻪ شﻮه؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندي فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې ﻣﻨابعﻮ او ﻣاخذو پﻪ ﻟرﻟﻮ سره د درﻳﻮ گﻮﻧﻮ ﻣﻮرچﻠﻮﻧﻮ د پاﻳﻠﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ‬ ‫او بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳ‪.３‬‬

‫‪٨٠‬‬

‫ﻧﻮﻟسﻢ ﻟﻮست‬

‫اصالحات او ريفورم‪۱۹2۸ -۱۹2۱‬ميالدي‬

‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د ﻫغﻮ اصﻼحاتﻮ او‬ ‫سترو کاروﻧﻮ پﻪ اړه چ‪ ３‬اﻣﻴر اﻣان اهلل خان‬ ‫ترسره ک‪７‬ي دي ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ﻣحﻤﻮد طرزی‬

‫پﻪ ‪١٩١٩‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ‪ ١٢٩٨‬ﻟﻤرﻳز سره سﻤﻮن ﻟري د ﻳﻮې ﻟﻮﻳ‪ ３‬تارﻳخﻲ پ‪ ３＋５‬پﻪ تﻮگﻪ د‬ ‫افغاﻧستان د سﻴاسﻲ خپﻠﻮاک‪ ９‬ﻻس تﻪ راوړﻧ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ وروستﻴﻮ ！ﻮﻟﻨﻴزو او اﻗتصادي پروسﻮ‬ ‫ک‪ ３‬ژوري اغ‪５‬زې درﻟﻮدې‪ .‬افغاﻧستان ﻳﻮې ﻧﻮې ﻣرحﻠ‪ ３‬تﻪ داخﻞ شﻮ‪ ،‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ چ‪ ３‬شاه اﻣان اهلل‬ ‫د خﻠکﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻣحبﻮبﻴت درﻟﻮد‪ ،‬د ﻫغﻮى پﻪ ﻣﻼت‪ ７‬ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣﻬﻢ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫دغﻪ اصﻼحات او بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ پﻪ دوو ﻣرحﻠﻮ ک‪ ３‬ترسره شﻮل‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻣرحﻠﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪١٩٢٤ -١٩١٩‬م‪ .‬کﻠﻮﻧﻮ‬ ‫پﻮرې ﻳ‪ ３‬دوام وک‪ .７‬د افغاﻧستان خﻠک چ‪ ３‬د پرﻣختگ غﻮ＊تﻮﻧکﻲ وو‪ .‬ﻟﻪ دوﻟت سره ودرﻳدل او ！ﻮﻟﻮ ﻧﻮﻳﻮ‬ ‫اصﻼحاتﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫرکﻠﻰ وواﻳﻪ‪ .‬د اصﻼحاتﻮ دوﻳﻤﻪ ﻣرحﻠﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪ ١٩٢٤‬م‪ .‬کـال ＇خﻪ پﻴﻞ شﻮه چ‪ ３‬د اﻣاﻧﻲ‬ ‫دوﻟت تر پاي پﻮرې ﻳ‪ ３‬دوام وک‪ ７‬خﻮ د ﻳﻮشﻤ‪５‬ر کﻮرﻧﻴﻮ او بﻬرﻧﻴﻮ عﻮاﻣﻠﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳ‪ ３‬عﻤﻠﻲ ب‪２‬ﻪ پﻴدا ﻧﻪ ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫شاه اﻣان اهلل خان غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬ډﻳر ژر د خپﻠﻮ ت‪ ，‬ﻻرو او اصﻼحﻲ پرو‪－‬راﻣﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻻرې د ＊کﻠﻮ‪،‬‬ ‫ﻗصروﻧﻮ‪ ،‬ﻣجﻠﻠﻮ او زړه را＊کﻮﻧکﻮ وداﻧﻴﻮ‪ ،‬پارکﻮﻧﻮ‪ ،‬تفرﻳح ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ‪ ،‬ﻟﻮﻳﻮ فابرﻳکﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ ﻻس پﻮرې‬ ‫ک‪７‬ي‪ ،‬او صحتﻤﻨده وگ‪７‬ي وﻟري چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﻮي فرﻫﻨگ او تﻤدن سره أشﻨاﻳ‪ ３‬وﻟري‪ ،‬پﻪ ﻫﻤدغﻪ ﻫﻴﻠﻪ ﻳ‪３‬‬

‫‪81‬‬

‫ﻟﻪ دغﻮ کاروﻧﻮ سره ډﻳره ﻣﻴﻨﻪ درﻟﻮده‪ ،‬پرتﻪ ﻟﻪ دې چ‪ ３‬د ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬فرﻫﻨگﻲ حاﻟت پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴسﻲ‪ ،‬د دغﻮ‬ ‫کاروﻧﻮ پﻪ ترسره کﻮﻟﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ بﻴ‪７‬ې کار واخﻴست چ‪ ３‬پﻪ پاى ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻧاوړې پاﻳﻠ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＄‬اﻧﻪ سره درﻟﻮدې‪.‬‬ ‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ دورې ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ اصﻼحاتﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ د افغاﻧستان د اساسﻲ ﻗاﻧﻮن تصﻮﻳب و چ‪ ３‬د ‪١٩٢٣‬م‪.‬‬ ‫کال د ﻟﻮﻳ‪ ３‬جرگ‪ ３‬پﻪ ترڅ ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ جﻼل أباد ک‪ ３‬جﻮړه شﻮې وه او ‪ ٨٨٢‬کسﻮ پﻪ ک‪ ３‬گ‪６‬ون ک‪７‬ى وو چ‪３‬‬ ‫وروستﻪ دا ﻗاﻧﻮن د پغﻤان پﻪ ﻟﻮﻳﻪ جرگﻪ ک‪ ３‬د ‪١٩٢٤‬م‪ .‬کال د چﻨگاښ پﻪ ﻣﻴاشت ک‪ ３‬تائﻴد او تﻮشﻴح شﻮ‪.‬‬ ‫اساسﻲ ﻗاﻧﻮن چ‪ ３‬د اﻣان اهلل خان پﻪ اصﻼحاتﻮ ک‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ گام گ‪２‬ﻞ کﻴ‪８‬ي‪ ،‬د ډ‪４‬رو ‪＄‬ﻤکﻮ ﻟروﻧکﻮ ﻟﻪ‬ ‫گ＂ﻮ سره پﻪ ！کر ک‪ ３‬و‪ .‬شاﻫﻲ ﻣشروطﻪ ﻧظام ﻳ‪ ３‬تثبﻴت ک‪ .７‬ډﻳر ﻣﻬﻢ اصﻼحات ﻳ‪ ３‬پﻪ اﻗتصادي برخﻪ ک‪３‬‬ ‫راﻣﻴﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ل ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ سره د ‪١٩١٩‬م‪ .‬کال د خپﻠﻮاک‪ ９‬پﻪ جگ‪７‬ې ک‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد پاﻧ‪／‬ﻪ‬ ‫پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮگﻪ تشﻪ شﻮې وه‪ ،‬اړﻳﻨﻪ وه چ‪ ３‬د روپﻴﻮ زﻳرﻣ‪ ３‬چ‪ ３‬پرتﻪ ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻳﻮ بدﻟﻮن ﻫﻢ‬ ‫ﻧاشﻮﻧﻰ و‪ ،‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻲ‪ .‬ﻟﻪ ﻫﻤدې اﻣﻠﻪ شاه اﻣان اهلل خان د ﻣاﻟﻲ او اداري اصﻼحاتﻮ چارې پﻴﻞ ک‪７‬ې‪.‬‬ ‫مالي او اقتصادي چارې‬ ‫شاه اﻣان اهلل خان د اصﻼحاتﻮ د تطبﻴﻖ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي پ‪７‬او ک‪ ３‬ﻟﻪ ستﻮﻧزو سره ﻣخاﻣخ ﻧشﻮ‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي پر خﻠکﻮ د ﻣاﻟﻴاتﻮ فشار‬ ‫راﻟ‪ ８‬ک‪ .７‬ﻟﻪ ‪＄‬ﻤک‪＇ ３‬خﻪ د جﻨس ﻣاﻟﻴﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻧﻘدې ﻣاﻟﻴﻪ بدﻟﻪ ک‪７‬ه‪ .‬او ！ﻮﻟﻮ خﻠکﻮ پرتﻪ د خان او ﻣﻠک ﻟﻪ سپار＊تﻨ‪ ３‬ﻧ‪５‬غ‬ ‫پﻪﻧ‪５‬غﻪﻟﻪﻣاﻟﻲدفتروﻧﻮسرهاړﻳک‪３‬پﻴداک‪７‬ې‪.‬د＇اروﻳﻮدﻣاﻟﻴ‪３‬دورک‪７‬ېﻟپارهد＇اروﻳﻮﻣحصﻮلپﻪﻧاﻣﻪﻗاﻧﻮنراﻣﻨ‪＃‬تﻪشﻮ‪.‬‬ ‫د ﻣاﻟﻲ ادارو د تﻨظﻴﻢ ﻟپاره پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬د (دفتري اصﻮﻟﻮ) پﻪ ﻧاﻣﻪ ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻰ جﻮړ شﻮ چ‪ ３‬فارغان ﻳ‪ ３‬د ﻣاﻟﻴ‪ ３‬د‬ ‫ﻣاﻣﻮرﻳﻨﻮ پﻪ تﻮگﻪ پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻣﻘرر شﻮل او د دوﻟت زړې حسابﻲ چارې ﻳ‪ ３‬پﻪ عصري سﻴستﻢ بدﻟ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ .‬د‬ ‫حاکﻤاﻧﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻰ پﻪ ﻣرکز ک‪ ３‬جﻮړ او فارغان ﻳ‪ ３‬پﻪ سﻴﻤﻪ ﻳﻴزو حکﻮﻣتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پر دﻧدو وگﻮﻣارل شﻮل‪.‬‬ ‫سﻮداگري ﻫﻢ پراخﻪ شﻮه او د داخﻠﻲ گﻤرکﻲ تعرفﻮ ډﻳرواﻟﻰ ﻟغﻮه شﻮ او د دې اصﻼحاتﻮ د پاﻳﻠﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ پاﻧگ‪３‬‬ ‫وده وک‪７‬ه‪ .‬د سﻮداگرﻳزو ﻣعاﻣﻼتﻮ شرعﻲ ﻣحاکﻢ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل او د سﻮداگرۍ‪ ،‬شرکتﻮﻧﻪ پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬جﻮړ شﻮل‪.‬‬ ‫اﻣاﻧﻴﻪ دوﻟت د فابرﻳکﻮ او اوسپﻨﻮ د پ＂ﻠﻴﻮ جﻮړوﻟﻮ پﻪ ﻫ（ﻪ ک‪ ３‬شﻮ او ﻟﻪ دوو جرﻣﻨﻲ او فراﻧسﻮي شرکتﻮﻧﻮ‬ ‫سره ﻗرارداد وشﻮ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻟسﻮ کﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ سﻮﻳﻞ ＇خﻪ د افغاﻧستان شﻤال تﻪ د اوسپﻨ‪ ３‬پ＂ﻠ‪９‬‬ ‫جﻮړ‪４‬ده‪ .‬ﻣرکزي وﻻﻳتﻮﻧﻮ تﻪ د تﻴﻠﻴگراف او د تﻴﻠﻴفﻮن د ﻟﻴﻨﻮﻧﻮ د غ‪％‬ﻮﻟﻮ کار پﻴﻞ شﻮ‪ .‬پﻪ پغﻤان‪ ،‬جـﻼل‬ ‫أباد او کﻨدﻫار ک‪ ３‬د س＂ﻴشﻨﻮﻧﻮ د جﻮړوﻟﻮ کار پﻴﻞ شﻮ‪ .‬د ﻣﻮ！رو بﻴارغﻮﻟﻮ‪ ،‬صابﻮن‪،‬عطرو‪！ ،‬ﻮﻛر جﻮړوﻧ‪،３‬‬ ‫پﻨب‪ ،３‬غﻮړ اﻳستﻠﻮ‪ ،‬ﻧجارۍ‪ ،‬فابرﻳک‪ ３‬پﻪ کﻨدﻫار‪ ،‬ﻫرات او ﻣزارشرﻳف ک‪ ３‬جﻮړې شﻮې‪ .‬د کابﻞ‪،‬‬

‫‪82‬‬

‫ﻣزارشرﻳف‪ ،‬شﻮروي‪ ،‬اﻳران او ترکﻴ‪ ３‬ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻫﻮاﻳﻲ پﻮست‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل شﻮې‪ .‬د غازي او سراج بﻨد‬ ‫پﻪ غزﻧﻲ ک‪ ３‬بشپ‪ ７‬شﻮل‪ .‬د بدخشان د ﻻجﻮردو او ﻫرات د ﻧفتﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮه فابرﻳکﻪ او د اوسپﻨ‪３‬‬ ‫د وﻳﻠ‪ ３‬کﻮﻟﻮ‪ ،‬گﻮگ‪７‬و‪ ،‬سربﻮ‪ ،‬ابرک‪ ،‬تباشﻴرو او ﻧﻮرو پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬پروگراﻣﻮﻧﻪ پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻴﻮل شﻮل‪.‬‬ ‫د دغــﻮ اصﻼحاتــﻮ پــﻪ پاﻳﻠــﻪ کــ‪ ３‬د دوﻟــت عاﻳــدات د تﻴــر پــﻪ پرتﻠــﻪ ﻟــﻪ دوه چﻨــده پﻮرتــﻪ شــﻮل او‬ ‫پــﻪ کا ل کــ‪ ３‬ﻟــﻪ ‪ ٨٠‬ﻣﻴﻠﻴــﻮن روپﻴــﻮ ＇خــﻪ ‪ ١٨٠‬ﻣﻴﻠﻴــﻮن روپﻴــﻮ تــﻪ ورســ‪５‬دل‪ .‬د وزﻧﻮﻧــﻮ ﻟپــاره‬ ‫ﻣﻴ＂رﻳــک سﻴســتﻢ راﻣﻨــ‪ ＃‬تــﻪ شــﻮ‪ .‬افغاﻧــﻲ پﻮﻟــﻲ واحــد ﻟــﻪ روپــ‪＇ ９‬خــﻪ پــﻪ افغاﻧــ‪ ９‬وﻧﻮﻣــﻮل شــﻮ‪.‬‬ ‫اداره‬ ‫دوﻟت ﻟﻪ ﻫر＇ﻪ ﻧﻪ ډ‪４‬ره د افغاﻧستان ﻣﻠﻲ وحدت او ثبات تﻪ پاﻣﻠرﻧﻪ وک‪７‬ه‪ .‬او دغﻪ ﻣﻠﻲ وحدت وروروﻟ‪９‬‬ ‫د افغاﻧستان د خﻠکﻮ پر ﻣساوي حﻘﻮﻗﻮ وﻻړه وه‪ .‬د اساسﻲ ﻗاﻧﻮن د اتﻤﻲ ﻣادې سره سﻢ ！ﻮل ﻫغﻪ‬ ‫خﻠک چ‪ ３‬پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬ژوﻧد کﻮي‪ ،‬پرتﻪ ﻟﻪ دﻳﻨﻲ او ﻣذﻫبﻲ ﻣساﻳﻠﻮ د افغاﻧستان تبعﻪ گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي‬ ‫پﻪ ﻣذﻫب‪ ３‬او دﻳﻨﻲ چاروک‪ ،３‬د دوﻟت سﻴاسﻲ ﻧظام ﻣکﻠف و چ‪ ３‬دو‪７－‬و د شخصﻲ أزداﻳﻮ ＇خﻪ‬ ‫پاﻟﻨﻪ وک‪７‬ي او ﻫﻴ（ﻮک ﻫﻢ پرتﻪ ﻟﻪ شرعﻲ ﻣجﻮز ﻗاﻧﻮن ＇خﻪ تﻮﻗﻴف او ﻣجازات ک‪５‬داى ﻧﻪ شﻲ‪ ،‬د‬ ‫تبعﻴض او تفرﻳﻖ ﻣسئﻠﻪ د(ﻣذﻫب‪ ،‬تﻮکﻢ او ﻗبﻴﻠﻪ) ﻟﻪ ﻧظره ﻟﻪ ﻣﻴﻨ‪ ＃‬ﻳﻮړل شﻮل او ！ﻮل ﻣﻠت تﻪ برابر‬ ‫حﻘﻮق ورکﻮل شﻮل‪ .‬د دوﻟت دستگاه ﻫﻢ پر درﻳﻮ اجرائﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻘﻨﻨﻪ او ﻗضائﻴﻪ ﻗﻮاوو باﻧدې ودر‪４‬ده‪.‬‬ ‫اﻣاﻧﻲ دوﻟت د ﻫ‪５‬ﻮاد د حرﻳﻢ د ژغﻮرﻧ‪ ３‬ﻟپاره ﻫﻮاﻳﻲ ‪＄‬ﻮاک جﻮړ ک‪ ７‬چ‪ )١١( ３‬اﻟﻮتک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬درﻟﻮدې او‬ ‫‪ ٦٥‬کسﻪ زده کﻮوﻧکﻲ د دغ‪＇ ３‬اﻧگ‪ ３‬د زده ک‪７‬ې ﻟپاره روسﻴ‪ ،３‬فراﻧس‪ ３‬او اﻳ＂اﻟﻴ‪ ３‬تﻪ واستﻮل شﻮل‪.‬‬ ‫ﻳﻮشﻤ‪５‬ر ﻧﻮر د پﻮ‪＄‬ﻲ زده ک‪７‬و ﻟپاره روسﻴ‪ ３‬او ترکﻴ‪ ３‬تﻪ وﻟ‪８５‬ل شﻮل‪ .‬د کابﻞ حربﻴﻪ فابرﻳکﻪ پﻴاوړې‬ ‫شﻮه‪ .‬جگ‪７‬ﻳﻴز ﻣﻬﻤات ﻟکﻪ‪ :‬دافع ﻫﻮا‪ ،‬تﻮپﻮﻧﻪ او زري پﻮش ﻣﻮ！رې د پﻮ‪＄‬ﻲ ﻧظام پﻪ واک ک‪ ３‬ورغﻠﻞ‪.‬‬ ‫پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬د راډﻳﻮ اداره جﻮړه شﻮه او ＊ار پﻪ بر‪＋４‬ﻨا رو＊اﻧﻪ شﻮه‪ .‬د روغتﻴا پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬پﻪ کابﻞ او‬ ‫وﻻﻳتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣﻠکﻲ او پﻮ‪＄‬ﻲ روغتﻮﻧﻮﻧﻪ جﻮړ او پﻪ ﻣرکز ک‪ ３‬د ＊‪％‬ﻮ روغتﻮن او پﻪ پغﻤان ک‪ ３‬سﻨاتﻮرﻳﻢ‬ ‫جﻮړ شﻮ‪ .‬د اکسرې ﻣاشﻴﻨﻮﻧﻪ کابﻞ تﻪ وارد شﻮل او د داراﻟﻤجاﻧﻴﻦ او داراﻻﻳتام د جﻮړوﻟﻮ ﻛار پﻴﻞ شﻮ‪.‬‬ ‫پوهنه اوکلتوري چارې‬ ‫د اساسﻲ ﻗاﻧﻮن ﻟﻪ ‪٦٨‬ﻣ‪ ３‬ﻣادې سره سﻢ د ﻟﻴک ﻟﻮست زده ک‪７‬ي وړﻳا او اجباري شﻮې‪ .‬ډ‪４‬ر شﻤ‪５‬ر‬ ‫＊ﻮوﻧ‪％‬ﻲ پﻪ ﻣرکز او وﻻﻳتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬جﻮړ شﻮل‪ .‬پﻪ پاﻳتخت ک‪ ３‬د حبﻴبﻴ‪ ３‬پرﻟ‪５‬س‪ ３‬سرب‪５‬ره اﻣاﻧﻴﻪ ﻟ‪５‬سﻪ جﻮړه‬ ‫شﻮه‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬د فراﻧسﻮﻳاﻧﻮ او دوﻳﻤﻪ ﻳ‪ ３‬د جرﻣﻨﻴاﻧﻮ پﻪ ﻣرستﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغﻠﻪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤدارﻧگﻪ پﻪ ﻣرکز او وﻻﻳتﻮﻧﻮ ک‪＊ ٣٢٢ ３‬ﻮوﻧ‪％‬ﻲ‪ ,‬او ﻳﻮ داراﻟﻤعﻠﻤﻴﻦ پﻪ ﻫرات ک‪ ３‬جﻮړ شﻮ چ‪ ３‬تر‬ ‫‪83‬‬

‫‪ ١٩٢٧‬م‪ .‬کال پﻮرې ﻳ‪ ３‬د زده کﻮوﻧکﻮ شﻤ‪５‬ر ‪ ٥١‬زرو کسﻮ تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬پﻪ ثاﻧﻮي او ﻣسﻠکﻲ برخﻮ ک‪３‬‬ ‫درې زره زده کﻮوﻧکﻮ زده ک‪７‬ه کﻮﻟﻪ‪ .‬پﻪ سﻠگﻮﻧﻮ ﻣحصﻠﻴﻦ شﻮروي اتحاد‪ ،‬جرﻣﻨﻲ‪ ،‬فراﻧس‪ ،３‬اﻳ＂اﻟﻴ‪ ３‬او‬ ‫ترکﻴ‪ ３‬تﻪ د زده ک‪７‬و ﻟپاره واستﻮل شﻮل‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ ﻳﻮه ﻣﻠﻲ کتابتﻮن جﻮړ شﻮ چ‪ ３‬ﻧﻦ ورځ پﻪ عاﻣﻪ کتابتﻮن‬ ‫ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬د دې کاروﻧﻮ تر＇ﻨگ ﻳﻮه سﻴﻨﻤا د کابﻞ پﻪ ＊ار او ﻳﻮ تﻴاتر پﻪ پغﻤان ک‪ ３‬جﻮړ شﻮ او دﻳارﻟس ﻣجﻠ‪３‬‬ ‫او جرﻳدې د دوﻟت پﻪ ﻟگ‪＋‬ت پﻪ کابﻞ او وﻻﻳتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻧشر شﻮې‪ ،‬ﻟکﻪ ارشاد اﻟﻨسﻮان‪ ،‬اتحاد ﻣشرﻗﻲ‪،‬‬ ‫روزﻧاﻣﻪ افغان‪ ،‬ﻣعارف ﻣجﻠﻪ‪ ،‬اﻣان افغان‪ ،‬بﻴداري‪ ،‬د حﻘﻴﻘت ور＇پاﻧﻪ او ﻧﻮر‪ ...‬ﻣطبﻮعات او داخﻠﻲ‬ ‫ور＇پا‪ ３１‬أزادې شﻮې او د شخصﻲ جرﻳدو او ور‪＄‬پا‪１‬ﻮ د چاپ ﻟپاره زﻣﻴﻨﻪ برابره شﻮه چ‪ ３‬د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ‬ ‫تﻮگﻪ کﻮﻻى شﻮ چ‪ ３‬اﻧﻴس‪ ،‬ﻧسﻴﻢ سحر او د ﻧﻮرو ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳاد ک‪７‬و‪.‬‬

‫پﻪ ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د شاه اﻣان اهلل خان د ﻣاﻟﻲ او اﻗتصادي‬ ‫اصﻼحاتﻮ پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د ﻧﻮﻣﻮړي د اداري اصﻼحاتﻮ پﻪ اړه پﻪ خپﻠﻮ ک‪ ３‬خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪ .١‬د اﻣان اهلل خان اصﻼحاتﻮ ＇ﻮ ﻣرحﻠ‪ ３‬درﻟﻮدې؟ ﻫره ﻣرحﻠﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻧ‪ ３＂５‬پﻪ ﻳادوﻧ‪ ３‬سره وواﻳاست‪.‬‬ ‫‪ .٢‬د افغاﻧستان ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ اساسﻲ ﻗاﻧﻮن پﻪ کﻮم کال او چ‪５‬رتﻪ تصﻮﻳب شﻮ؟‬ ‫‪ .٣‬شاه اﻣان اهلل خان د کﻮﻣ‪ ３‬ﻣﻮخ‪ ３‬ﻟپاره اصﻼحات پﻴﻞ ک‪７‬ل؟‬ ‫‪ .٤‬د اداري جﻮړ＊ت ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬اﻣاﻧﻲ دوﻟت پر کﻮﻣﻮ ﻗﻮاو وﻻړ و؟‬ ‫‪ .٥‬اﻣان اهلل خان د پﻮﻫﻨ‪ ３‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬کﻮم کاروﻧﻪ ترسره ﻛ‪７‬ل؟ ﻟﻨ‪ ６‬ډول ﻳ‪ ３‬وواﻳاست‪.‬‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د شاه اﻣان اهلل خان د کﻠتﻮري اصﻼحاتﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او بﻴا دي پﻪ ！ﻮﻟگﻲ‬ ‫کﻲ وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪84‬‬

‫شﻠﻢ ﻟﻮست‬

‫د غازي شاه امان اهلل خان اروپايي سفر(‪ ١٩٢٧‬م ‪ ١٣٠٦/‬لمريز)‬

‫د شاه اﻣان اهلل خان د سفر ضرورت‪ ،‬د سفر پاﻳﻠ‪ ،３‬د سفر پﻪ وړاﻧدې غبر‪－‬ﻮﻧﻮﻧﻪ او د‬ ‫شاه ﻟﻪ غﻴابت ＇خﻪ د ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر فرصت طﻠبﻮ ک‪７‬ﻳﻮ ‪＂－‬ﻪ اخﻴستﻨﻪ‪ ،‬دا ﻫغﻪ ﻣفاﻫﻴﻢ دي چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ ورسره أشﻨاشئ‪.‬‬

‫غازي اﻣان اهلل خان پﻪ (‪ ١٣٠٥‬ﻟﻤرﻳز) کال د وزﻳراﻧﻮ د شﻮرا پﻪ عاﻟﻲ ﻣجﻠس ک‪ ３‬د افغاﻧستان د پرﻣختگ‬ ‫ﻟپاره د ﻧﻮﻳﻮ أﻻتﻮ او وساﻳﻠﻮ کﻤﻰ تر بحث ﻻﻧدې وﻧﻴﻮه او وﻳ‪ ３‬وﻳﻞ‪ :‬چ‪ ３‬باﻳد د ＊ﻮوﻧ‪ ３‬او روزﻧ‪،３‬‬ ‫ﻣطبﻮعاتﻮ‪ ،‬رغﻮﻧ‪ ،３‬د ﻧﻮﻳﻮ ﻣخابراتﻮ‪ ،‬صﻨعت او د افغاﻧستان د کرﻧ‪ ３‬د پرﻣختگ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ اروپاﻳﻲ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇خﻪ ډ‪４‬ر ﻟﻮی ساﻣان أﻻت واخﻠﻲ او تﻬﻴﻪ ک‪７‬ای شﻲ‪ .‬او ددې کار ﻟپاره باﻳد ﻣسﻠکﻲ او کارپﻮه‬ ‫خﻠک اﻧتخاب او پﻪ ﻣﻨاسب وخت ک‪ ３‬اروپا تﻪ وﻟ‪８５‬ل شﻲ‪ .‬د وزﻳراﻧﻮ ﻣجﻠس دا تصﻮﻳب ک‪ ７‬چ‪ ３‬ددغﻮ‬ ‫！ﻮﻟﻮ عﻠﻤﻲ او فﻨﻲ ﻣﻮخﻮ د ﻻس تﻪ راوړﻟﻮ ﻟپاره دې پخپﻠﻪ غازي پاچا ددغﻪ ﻫﻴئت ﻣشري پر غاړه واخﻠﻲ‪،‬‬ ‫‪＄‬کﻪ چ‪ ３‬ﻫغﻪ پخپﻠﻪ د پﻮﻫﻨ‪ ３‬او رو＊اﻧفکرۍ ډ‪４‬ر ﻟﻮى غﻮ＊تﻮﻧکﻰ و او ﻫﻢ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ (‪١٣٠١‬‬ ‫ﻟﻤرﻳز) کال ＇خﻪ وروستﻪ د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻟﻪ خﻮا ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬رسﻤﻲ بﻠﻨﻠﻴکﻮﻧﻪ راغﻠﻲ وو چ‪ ３‬پاچا دې د‬ ‫ﻫغﻮى ﻟﻪ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇خﻪ ﻟﻴدﻧﻪ وک‪７‬ي ﻫﻤدا و چ‪ ３‬اﻣان اهلل خان د ﻣﻠک‪ ３‬ثرﻳا او د دوﻟت د عاﻟﻲ رتبﻪ‬ ‫غ‪７‬ﻳﻮ سره اروپا تﻪ روان شﻮ او د ‪ ١٩٢٧‬ﻣﻴﻼدي کال د (‪١٣٠٦‬ﻟﻤرﻳز) کال ﻣطابﻖ د ﻟﻴﻨدۍ د ﻣﻴاشت‪３‬‬ ‫پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬تر اهلل پاﻣاﻧ‪ ９‬وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د کﻨدﻫار ﻟﻮري تﻪ حرکت وک‪ ７‬او پﻪ کﻨدﻫار ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د‬

‫‪85‬‬

‫خﻠکﻮ تر تاوده ﻫرکﻠﻲ وروستﻪ د چﻤﻦ ﻟﻮري تﻪ ﻣخﻪ وک‪７‬ه او وروستﻪ د کﻮﻳ＂‪ ３‬ﻟﻪ ﻻرې کراچ‪ ９‬تﻪ ورس‪５‬د‬ ‫او پﻪ ﻧﻮﻣﻮړو ＊اروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬تر تﻮدو ﻫر کﻠﻴﻮ ورستﻪ د ﻫﻮاﻳﻲ ډگر او د اﻟﻮتکﻮ د ترﻣﻴﻢ د فابرﻳک‪ ３‬تر ﻟﻴدﻟﻮ‬ ‫بﻴا د رسﻤﻲ پروگرام سره سﻢ د بﻤبﻲ بﻨدر تﻪ روان شﻮ‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ پخپﻠﻪ ﻟﻪ ترکﻲ او فراﻧسﻮي ژبﻮ سره بﻠد‬ ‫و‪ ،‬سره ﻟﻪ دې ﻫﻢ ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ژباړوﻧکﻲ ور سره وو او ﻫﻤدارﻧگﻪ پﻪ بﻬر ک‪ ３‬د ！اکﻠﻲ پروگرام د ﻟرﻟﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ‬ ‫افغاﻧﻲ سفﻴراﻧﻮ او استازﻳﻮ تﻪ کﻮﻣﻪ ستﻮﻧزه پﻴدا ﻧﻪ شﻮه‪ .‬بﻤبﻲ تﻪ پﻪ رس‪５‬دو افغاﻧان او ﻫﻨدواﻧﻮ د ﻫغﻪ د ﻫر‬ ‫کﻠﻲ ﻟپاره د سرک دواړو ﻟﻮرﻳﻮ تﻪ کتاروﻧﻪ جﻮړ ک‪７‬ي وو او ﻟﻪ تﻮدو وﻟﻮﻟﻮ سره چ‪( ３‬ژوﻧدى دې وي غازي‬ ‫پاچا) استﻘبال شﻮ‪ .‬خﻠکﻮ داس‪ ３‬احساسات ِو＊ﻮدل‪ ،‬چ‪ ３‬اﻧگﻠﻴسان ﻳ‪ ３‬سخت وو‪４‬رول او دا ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ‬ ‫چ‪ ３‬اﻣان اهلل خان پﻪ اسﻼﻣﻲ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬ﻟﻪ ＇ﻮﻣره گراﻧ‪＋‬ت ＇خﻪ برخﻤﻦ دى او غازى پاچا ﻫﻢ پﻪ خپﻠﻮ‬ ‫！ﻮﻟﻮ وﻳﻨاوو ک‪ ３‬د ﻫﻨد او ﻧﻮرو ﻣحروﻣﻮ ﻣﻠتﻮﻧﻮ د خپﻠﻮاک‪ ９‬خبرې کﻮﻟ‪ .３‬پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د خپﻠ‪ ３‬پات‪ ３‬ک‪５‬دﻧ‪３‬‬ ‫پر وخت د ﻫغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد خﻠکﻮ تﻪ داس‪ ３‬ووﻳﻞ‪«:‬خپﻠﻮاکﻲ ﻧﻪ ورکﻮل ک‪８５‬ي‪ ،‬بﻠﻜﻲ د تﻮرې پﻪ زور تر ﻻسﻪ‬ ‫ک‪８５‬ي« د ﻫﻨد د ﻣشراﻧﻮ او ！ﻮﻟﻨﻮ تر ﻟﻴدﻟﻮ وروستﻪ‪ ،‬اﻣان اهلل خان عدن او ﻟﻪ ﻫغﻪ ‪＄‬اﻳﻪ ﻣصر تﻪ سفر وک‪７‬‬ ‫چ‪ ３‬د ﻣصر د پاچا ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ فﻮاد او خﻠکﻮ ﻟﻪ خﻮا ﻳ‪ ３‬ﻫر کﻠﻰ وشﻮ‪ ،‬د ﻫغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد د تارﻳخﻲ أبداتﻮ تر ﻟﻴدﻧ‪３‬‬ ‫وروستﻪ سکﻨدرﻳ‪ ３‬تﻪ وﻻړ او د ﻣدﻳتراﻧﻴ‪ ３‬د بحﻴرې ﻟﻪ ﻻرې اﻳ＂اﻟﻴ‪ ３‬تﻪ روان شﻮ‪ .‬پﻪ روم ک‪ ３‬ﻟﻪ اﻣان اهلل خان‬ ‫＇خﻪ تﻮد ﻫرکﻠی وشﻮ او د پاچا (وﻳکتﻮر اﻣاﻧﻮﻳﻞ)‪ ،‬ﻣﻠک‪ ３‬او وﻟﻴعﻬد سره ﻳ‪ ３‬وکتﻞ‪ .‬د اﻳ＂اﻟﻴ‪ ３‬پاچا پﻪ خپﻠ‪３‬‬ ‫وﻳﻨا ک‪ ３‬د اﻣان اهلل خان ﻧﻪ ست‪７‬ي ک‪５‬دوﻧکﻲ کاروﻧﻮ سرتﻪ رسﻮل وستاﻳﻞ او ﻟﻪ افغاﻧستان سره د ＊ﻮ اړﻳکﻮ‬ ‫غﻮ＊تﻮﻧکﻰ شﻮ‪ ،‬شاه او ﻫئﻴت ﻟﻪ اﻳ＂اﻟﻴا ＇خﻪ فراﻧس‪ ３‬تﻪ ﻣخﻪ وک‪７‬ه‪ .‬پﻪ فراﻧس‪ ３‬ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬جﻤﻬﻮر رئﻴس تﻮد‬ ‫ﻫر کﻠی وک‪ ７‬او پﻪ ﻫغﻪ ‪＄‬اى ک‪ ３‬د خﻮ＊‪ ３‬وړ ﻣﻮضﻮعگاﻧﻮ ﻟکﻪ‪ :‬د اﻟﻮتکﻮ‪！ ،‬ﻮپکﻮ‪ ،‬ﻣﻬﻤاتﻮ‪ ،‬پﻪ فراﻧسﻪ‬ ‫ک‪ ３‬د افغاﻧﻲ زده کﻮوﻧکﻮ د تحصﻴﻞ‪ ،‬د استﻘﻼل ﻟ‪５‬س‪ ３‬تﻪ د فراﻧسﻮي ﻻﻳﻘﻮ ＊ﻮوﻧکﻮ د راتگ د ﻟرغﻮن‬ ‫پﻮﻫﻨﻲ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د فراﻧس‪ ３‬ﻫﻤکاري او پﻪ ﻧﻮرو عﻠﻤﻲ او تخﻨﻴکﻲ اړتﻴاوو خبرې اترې او تﻮافﻖ وشﻮ او‬ ‫ﻫﻢ د فراﻧس‪ ３‬ﻟﻪ دوﻟت ＇خﻪ غﻮ＊تﻨﻪ وشﻮه تر ＇ﻮ پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻣﻮزﻳﻢ پﻪ فراﻧسﻮي سﻠﻴﻘﻪ جﻮړ شﻲ‪ .‬پﻪ‬ ‫فراﻧسﻪ ک‪ ３‬تر ！ﻮﻟﻮ ﻟﻮى وﻳاړ چ‪ ３‬اﻣان اهلل خان تر ﻻسﻪ ک‪ ７‬دا و چ‪ ３‬د پارﻳس ＊اروال د ﻫغﻪ پﻪ اړه ووﻳﻞ‬ ‫»ستاس‪ ３‬ﻟﻪ شان سره داس‪ ３‬ډاﻟ‪ ９‬ﻧﻪ ﻟرو چ‪ ３‬تاس‪ ３‬تﻪ ﻳ‪ ３‬وړاﻧدې ک‪７‬و‪ .‬خﻮ د پارﻳس ＊ار ستاس‪ ３‬چﻮپ‪ ７‬تﻪ‬ ‫وړاﻧدې کﻮم« او ﻫﻢ د ﻧاپﻴﻠﻴﻮن چپرک＀ ﻳ‪ ３‬د اﻣان اهلل خان د استراحت ﻟپاره ورک‪ .７‬اﻣان اهلل خان ﻟﻪ ﻫغﻪ‬ ‫‪＄‬اﻳﻪ بروکسﻞ‪ ،‬بﻠژﻳک او سﻮﻳس تﻪ سفر وک‪ ７‬او وروستﻪ أﻟﻤان تﻪ روان شﻮ او د أﻟﻤان جﻤﻬﻮر رئﻴس(پاول‬ ‫فﻦ ﻫﻨدﻧبﻮرګ) او دوﻟتﻲ چارواکﻮ ﻳ‪ ３‬ﻫر کﻠﻰ وک‪ ،７‬ﻫﻤدارﻧگﻪ پﻪ أﻟﻤان ک‪ ３‬د افغاﻧستان د خپﻠﻮاک‪ ９‬ﻟسﻤﻪ‬ ‫‪86‬‬

‫کاﻟﻴزه وﻧﻤاﻧ‪％‬ﻞ شﻮه او ﻳﻮ ＇رخﻲ اﻟﻮتکﻪ د أﻟﻤان د دوﻟت ﻟﻪ خﻮا اﻣان اهلل خان تﻪ ډاﻟ‪ ９‬شﻮه‪ .‬د أﻟﻤان تر‬ ‫سفر وروستﻪ اﻣان اهلل خان اﻧگﻠستان تﻪ وﻻړ او ﻫﻠتﻪ ﻳ‪ ３‬د اﻧگﻠﻴستان د پاچا (پﻨ‪％‬ﻢ جارج) او ﻣﻠک‪３‬‬ ‫ﻟﻪ خﻮا ﻫر کﻠﻰ وشﻮ‪ ،‬ﻫﻠتﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻪ ‪＄‬اى ﻫﻮاﻳﻰ ‪＄‬ﻮاک وﻟﻴد‪ ،‬ﻫﻤدارﻧگﻪ ﻳ‪ ３‬د أکسفﻮرډ ﻟﻪ پﻮﻫﻨتﻮن‬ ‫او ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻟﻴدﻧﻪ وک‪７‬ه‪ .‬د أکسفﻮرډ پﻮﻫﻨتﻮن ﻟﻪ خﻮا ورتﻪ د حﻘﻮﻗﻮ افتخاري دوکتﻮرا‬ ‫ورک‪７‬ل شﻮه‪ .‬دا ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ افغاﻧﻲ شخصﻴت و چ‪ ３‬د حﻘﻮﻗﻮ پﻪ افتخاري دوکتﻮرا ووﻳاړل شﻮ‪ .‬د اﻧگﻠستان‬ ‫تر سفر وروستﻪ اﻣان اهلل خان شﻮروي روسﻴ‪ ３‬تﻪ سفر وک‪ ７‬او اﻧگﻠﻴستان د اﻣان اهلل خان ﻟﻪ دې سفر سره‬ ‫ﻣخاﻟف وو‪ ،‬ددې ﻟپاره چ‪ ３‬اﻣان اهلل خان ﻟﻪ روسﻴ‪ ３‬سره دوستاﻧﻪ اړﻳک‪ ３‬وﻧﻠري‪ .‬شاه اﻣان اهلل خان تﻪ‬ ‫پﻪ روسﻴﻪ ک‪ ３‬د جﻤﻬﻮر رئﻴس (کاﻟﻴﻨﻦ) او ﻧﻮرو ﻟﻮړو دوﻟتﻲ چارواکﻮ ﻟﻪ خﻮا تﻮ د ﻫر کﻠی وشﻮ او دا‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ افغاﻧﻲ اتﻞ و چ‪ ３‬پﻪ شﻮروي روسﻴﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪＊ ３‬ﻪ ﻫر کﻠﻲ وشﻮ‪ .‬دغﻪ سفر پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟ‪ ７‬سﻴاسﻲ‪،‬‬ ‫کﻠتﻮري او اﻗتصادي ﻣعاﻫدې ﻻسﻠﻴک شﻮل‪.‬‬ ‫وروستﻪ اﻣان اهلل خان ترکﻴ‪ ３‬تﻪ روان شﻮ ‪ ،‬پﻪ ترکﻴﻪ ک‪ ３‬د ترکﻴ‪ ３‬د جﻤﻬﻮر رئﻴس ﻣصطفﻰ کﻤا ل‬ ‫(اتاترک) او د ترکﻴ‪ ３‬د صدراعظﻢ عصﻤت اﻧﻴﻮﻧﻮ او ﻧﻮرو دوﻟتﻲ غ‪７‬ﻳﻮ ﻟﻪ خﻮا ﻳ‪ ３‬ﻫر کﻠﻰ وشﻮ پﻪ دې‬ ‫سفر کر دواړه ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ د دوست‪ ９‬د ！ﻴﻨگ‪＋‬ت‪ ،‬سﻴاسﻲ‪ ،‬سﻮداگرﻳز او کﻠتﻮري اړﻳکﻮ غﻮ＊تﻮﻧکﻲ شﻮل‪.‬‬ ‫اﻣان اهلل خان د أسﻴاﻳﻲ او اروپاﻳﻲ ﻳﻮو ﻟسﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ تر ﻟﻴدﻧ‪ ３‬وروستﻪ اﻳران تﻪ ﻣخﻪ وک‪７‬ه او ﻫﻠتﻪ ﻳ‪ ３‬د‬ ‫رضا شاه پﻬﻠﻮي ﻟﻪ خﻮا تﻮد ﻫر کﻠﻰ وشﻮ‪ .‬شاه او د اﻳران ﻣﻠت د اﻣان اهلل خان ﻫغﻮ کارﻧاﻣﻮ تﻪ چ‪ ３‬د‬ ‫‪ ٩‬کاﻟﻮ واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ ﻣﻮده ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬تر سره ک‪７‬ي وې‪ ،‬پﻪ درﻧﻪ سترگﻪ کتﻞ‪ ،‬ﻫﻠتﻪ د دواړو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ترﻣﻨ‪＃‬‬ ‫ﻣعاﻫدې ﻻسﻠﻴک شﻮې‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ ﻫغﻪ سرحدي ستﻮﻧزې چ‪ ３‬د ترکﻴ‪ ３‬او اﻳران ترﻣﻨ‪ ＃‬وې‪ ،‬د ﻫغﻪ پﻪ‬ ‫زﻳار او ﻫ（ﻪ حﻞ شﻮې‪ ،‬پاچا د اﻳران تر سفر وروستﻪ افغاﻧستان تﻪ راستﻮن شﻮ‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان ﻟپاره د اﻣان اهلل خان د دوو اسﻼﻣﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ (اﻳران او ترکﻴ‪ )３‬او اروپاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇خﻪ ﻟﻴدﻧ‪３‬‬ ‫ډ‪４‬ر اﻫﻤﻴت درﻟﻮد‪ .‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬دافغاﻧستان ﻣﻮﻗف ！ﻴﻨگ او ﻧ‪７‬ﻳﻮا ل اعتﻤاد ﻳ‪ ３‬ﻟﻮړ شﻮ‪ .‬د اروپاﻳﻲ او أسﻴاﻳﻲ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻟﻪ ﻣشراﻧﻮ سره د ﻫغﻪ اړﻳک‪ ３‬ددې ＊کارﻧدوۍ وې‪ ،‬چ‪ ３‬افغاﻧستان د ﻳﻮ خپﻠﻮاک ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ تﻮ‪－‬ﻪ‬ ‫کﻮﻻی شﻲ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ سره د برابرۍ او ﻣتﻘابﻞ احترام پر بﻨس＀ اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪.‬‬ ‫ﻟﻪ شﻮروي اتحاد ＇خﻪ د اﻣان اهلل خان ﻟﻴدﻧ‪ ３‬او ﻟﻪ ترکﻴ‪ ３‬او اﻳران سره ت‪７‬وﻧﻮﻧﻮ دا ＊کاره ک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫افغاﻧستان ک‪ ３‬دا ﻧگﻠﻴساﻧﻮ بﻴا اغ‪５‬ز ﻟﻪ خاورو سره خاورې شﻮ‪ ،‬ﻫغﻪ پﻪ دې سفر ک‪ ３‬پﻪ دې برﻳاﻟﻰ شﻮ‬ ‫چ‪ ３‬ﻟﻪ افغاﻧستان سره د ‪＄‬ﻴﻨﻮ اروپاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پراخﻪ اﻗتصادي ﻣرست‪ ３‬را جﻠب ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪87‬‬

‫ﻣﻠﻜﻪ ثرﻳا د اﻣﻴر اﻣان اهلل خان ﻣ‪５‬رﻣﻦ او د ﻫ‪５‬ﻮاد د ﻧاﻣتﻮ ＊‪％‬ﻮ ＇خﻪ پﻪ دې سفر ک‪ ３‬ﻟﻪ اﻣان اهلل خان‬ ‫سره ‪６－‬ون درﻟﻮد‪ .‬ﻣﻠکﻪ ثرﻳا د ﻣحﻤﻮد طرزي درﻳﻤﻪ ﻟﻮر وه چ‪ ３‬ﻳﻮه پﻮﻫﻪ‪ ،‬عاﻟﻤﻪ‪ ،‬فاضﻠﻪ او د عﻠﻢ پﻠﻮې‬ ‫ﻣ‪５‬رﻣﻦ وه‪ .‬دغ‪ ３‬ﻧاﻣتﻮ ﻣﻴرﻣﻨ‪ ３‬پﻪ کا ل ‪۱۲۹۳‬ﻟﻤرﻳز کا ل د شﻬزاده اﻣان اهلل خان سره واده وک‪ .７‬ﻣﻠکﻪ ثرﻳا‬ ‫د اﻣﻴر اﻣان اهلل خان ﻟﻪ ﻣشﻮﻗﻴﻨﻮ ＇خﻪ د ﻧﻮي فرﻫﻨ‪ ，‬او تﻤدن پﻪ خپر‪４‬دو‪ ،‬د ＊‪％‬ﻮ د حﻘﻮﻗﻮ د تاﻣﻴﻨﻮﻟﻮ او‬ ‫د ﻫ‪５‬ﻮاد د ترﻗ‪ ９‬او پرﻣخت‪ ，‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬وه‪ .‬ﻳﻮه فراﻧسﻮۍ خبرﻳاﻟﻪ او د ﻫﻮﻫﻠﻮ ﻣجﻠ‪ ３‬استازې د اﻣﻴر اﻣان‬ ‫اهلل خان د اﻗاﻣت پﻪ وخت پﻪ فراﻧس‪ ３‬ک‪ ３‬د ﻣﻠک‪ ３‬ثرﻳا سره ﻣرکﻪ او ﻟﻴدﻧﻪ وک‪７‬ه او ددې پﻪ اړوﻧد ﻳ‪ ３‬داس‪３‬‬ ‫وﻟﻴکﻞ‪ )):‬ﻣاد ﻧ‪７‬ی د ډ‪４‬رو ﻣﻠکﻮﻧﻮ او ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ درجﻮ ＊‪％‬ﻮ سره ﻣرک‪ ３‬ک‪７‬ي دي خﻮ پﻪ دې ﻣتاﻧت‪ ،‬ذﻫاﻧت‬ ‫د ﻣﻠک‪ ３‬ثرﻳا غﻮﻧدې ＊‪％‬ﻲ ﻣ‪ ３‬ﻟ‪８‬ې ﻟﻴدﻟ‪ ３‬دي‪ .‬د دې ﻣرک‪＇ ３‬خﻪ ﻣاتﻪ ثابتﻪ شﻮه چ‪ ３‬د افغاﻧستان خاوره‬ ‫چ‪ ３‬داس‪ ３‬ﻣﻠکﻪ روزﻟی شﻲ‪ ،‬ډﻳر ژر ترﻗﻲ‪ ،‬وده او د ﻧ‪７‬ۍ ﻟﻪ ﻧﻮرو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ سره سﻴاﻟﻲ کﻮﻟی شﻲ))‪.‬‬ ‫د شاه اﻣان اهلل خان سفر شپ‪ ８‬ﻣﻴاشت‪ ３‬اوږد شﻮ‪ ،‬دې سفر ﻟﻪ ﻳﻮې خﻮا ＊‪ ３‬پاﻳﻠ‪ ３‬درﻟﻮدې‪ ،‬خﻮ ﻟﻪ بﻞ ﻟﻮري‬ ‫ﻳ‪ ３‬د پاچا د اوږد ﻣﻬاﻟﻪ ﻧﻪ شتﻮن ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد اﻣﻨﻴت او اداره د گ‪６‬وډوﻟﻮ ﻟﻮري تﻪ ﻧ‪８‬دې ک‪７‬ه او د د＊ﻤﻦ‬ ‫د پﻼﻧﻮﻧﻮ د تطبﻴﻖ ﻟپاره ﻳ‪ ３‬زﻣﻴﻨﻪ ﻣساعده ک‪７‬ه‪ ،‬ﻫﻤدا عﻠت و‪ ،‬چ‪ ３‬دغﻪ کار ﻧاوړه او ډ‪４‬رې زﻳاﻧﻤﻨﻮوﻧک‪３‬‬ ‫پاﻳﻠ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＄‬ان سره راوړې‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې اروپا تﻪ د اﻣان اهلل خان د سفر پر عﻠتﻮﻧﻮ او دوﻳﻤﻪ‬ ‫ډﻟﻪ دې د سفر پﻪ ﻻس تﻪ راوړﻧﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪ -١‬د شاه اﻣان اهلل خان اروپاﻳﻲ سفر ＇ﻮ ﻣﻴاشت‪ ３‬او کﻮﻣﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ تﻪ و؟‬ ‫‪ -٢‬پﻪ ﻫﻨد ک‪ ３‬د اﻣان اهلل خان د ﻫرکﻠﻲ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻟﻨ‪ ６‬ﻣعﻠﻮﻣات ورک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د شاه اﻣان اﻟﻪ خان پﻪ وړاﻧدې د دسﻴسﻮ او تﻮطﻴﻮ ﻻﻣﻞ ＇ﻪ و؟‬

‫له ټولگي څخه باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د شاه اﻣان اﻟﻪ خان د اروپاﻳﻲ سفر پﻪ اړوﻧد ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ک‪３‬‬ ‫وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫ﻳﻮوﻳشتﻢ ﻟﻮست‬

‫د اصالحاتو پر وړاندې غبرگون‬

‫وﻟﻲ اصﻼحات ﻟﻪ غبر‪－‬ﻮﻧﻮﻧﻮ سره ﻣخاﻣخ شﻮل‪،‬‬ ‫کﻮرﻧﻲ او بﻬرﻧﻲ ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ پک‪＇ ３‬ﻮﻣره وﻧ‪６‬ه در ﻟﻮده؟ پﻪ‬ ‫دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د دې پﻮ＊تﻨﻮ‪＄‬ﻮابﻮﻧﻪ ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د ﻫ‪５‬ﻮاد خپﻠﻮاک‪ ９‬تر گ＂ﻨ‪ ３‬وروستﻪ چ‪ ３‬د غازي اﻣان اهلل خان پﻪ ﻣشرۍ د خﻠکﻮ د ﻗرباﻧ‪ ９‬پﻪ‬ ‫پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬حاصﻠﻪ شﻮه‪ ،‬د اﻧگﻠﻴسﻲ استعﻤارچﻴاﻧﻮ پر وړاﻧدې ستر برﻳاﻟﻴتﻮب و‪ .‬افغاﻧان و تﻮاﻧ‪５‬دل چ‪３‬‬ ‫د افغاﻧستان ‪＄‬ﻮان او خپﻠﻮاک دوﻟت جﻮړ ک‪７‬ي‪ .‬زﻣﻮږ ﻫ‪５‬ﻮاد چ‪ ３‬د استعﻤار ﻟﻪ جغ ＇خﻪ خپﻠﻮاکﻪ‬ ‫شﻮی و‪ ،‬پﻪ (اﻗتصادي‪！ ،‬ﻮﻟﻨﻴزو کﻠتﻮري او ﻧﻮرو) برخﻮ ک‪ ３‬اصﻼحاتﻮ او بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ تﻪ ﻳی اړتﻴا درﻟﻮده ‪.‬‬ ‫ﻧﻮ کﻠﻪ چ‪ ３‬اﻣان اهلل خان د ﻫ‪５‬ﻮاد چارې پﻪ ﻻس ک‪ ３‬واخﻴست‪ ３‬پﻪ اصﻼحاتﻮ ﻳ‪ ３‬ﻻس پﻮرې ک‪ ،７‬تر‬ ‫＇ﻮ وک‪７‬اى شﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد د پرﻣختﻠﻠﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ کتار ک‪ ３‬ودروي‪ .‬اصﻼحات او رﻳفﻮرﻣﻮﻧﻪ پﻴﻞ شﻮل‪.‬‬ ‫او ډ‪４‬رو افغاﻧاﻧﻮ ﻳ‪ ３‬ﻣﻼت‪ ７‬وک‪ ،７‬خﻮ ‪＄‬ﻴﻨﻮ خﻠکﻮ د اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ پﻪ ﻣرستﻪ د اصﻼحاتﻮ پﻪ وړاﻧدې ﻣﻨفﻲ‬ ‫غبرگﻮﻧﻮﻧﻪ و＊ﻮدل‪＄ .‬کﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬د داخﻠﻲ اړو دوړ پﻪ پﻴدا کﻮﻟﻮ سره د افغاﻧستان‬

‫‪89‬‬

‫‪＄‬ﻮان دوﻟت کﻤزورى او ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮسﻲ‪.‬‬ ‫اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ ﻟﻪ دې سﻴاست ＇خﻪ چ‪( ３‬تفرﻗﻪ واچﻮه او حکﻮﻣت وک‪７‬ه) کار واخﻴست او پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ‬ ‫‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬جاسﻮسﻲ دستگاوو او شبﻜﻮ پﻪ کار پﻴﻞ وک‪ .７‬د جزا ﻟﻪ ﻗاﻧﻮن سره د ﻣﻨگﻠﻮ خﻠکﻮ‬ ‫ﻣخاﻟفت ＇ر‪－‬ﻨد ک‪ .７‬د ﻧﻮي ﻗاﻧﻮن پﻪ وړاﻧدې ﻣذﻫبﻲ ک‪７‬ﻳﻮ غبرگﻮﻧﻮﻧﻪ و＊ﻮدل‪ .‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫روحاﻧﻴﻮﻧﻮ پﻪ پکتﻴا ک‪ ３‬ﻣخاﻟفت ＇ر‪－‬ﻨد ک‪ ،７‬پﻪ ‪ ١٣٠٤‬ﻟﻤرﻳز چ‪ ３‬د ‪ ١٩٢٥‬م‪ .‬کال سره سﻤﻮن‬ ‫ﻟري‪ ،‬اﻣان اهلل خان ﻫ（ﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬د خبرو ﻟﻪ ﻻرې ﻣﻮضﻮع حﻞ ک‪７‬ي ﻫﻴئتﻮﻧﻪ او د جﻮﻣاتﻮﻧﻮ ﻣﻼ‬ ‫اﻣاﻣان ﻳ‪ ３‬پکتﻴا تﻪ وﻟ‪８５‬ل‪ ،‬تر ＇ﻮ د ﻫغﻪ ‪＄‬اى روحاﻧﻴﻮن ﻗاﻧع ک‪７‬ي‪ .‬خﻮ ﻫغﻮی وﻧﻪ ﻣﻨﻠﻪ‪ ،‬ﻫﻤاغﻪ و‬ ‫چ‪ ３‬د ﻣﻼ عبداهلل پﻪ ﻣشرۍ پﻪ پکتﻴا ک‪ ３‬ﻣخاﻟفت پﻴﻞ شﻮ او تر ﻟﻮگره راورس‪５‬د‪ .‬دوﻟت د ﻫغﻮى پﻪ‬ ‫وړاﻧدې ﻣﻘاوﻣت وک‪ ７‬او ﻣخاﻟفﻴﻦ ﻳ‪ ３‬غﻠﻲ ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫شاه اﻣان اهلل خان د افغاﻧستان د پ‪５‬ژﻧدﻧ‪ ３‬او د ﻣرستﻮ د راجﻠبﻮﻟﻮ ﻟپاره أسﻴا او اروپا تﻪ اوږد سفر‬ ‫وک‪７‬چ‪ ３‬د ﻫغﻪ د اوږدې ﻣﻮدې د ﻧﻪ شتﻮن ＇خﻪ بﻬرﻧﻲ د＊ﻤﻦ گ＂ﻪ واخﻴستﻪ او د شﻮﻣﻮ پﻼﻧﻮﻧﻮ ﻟپاره‬ ‫ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره ＊ﻪ زﻣﻴﻨﻪ برابره شﻮه‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬اﻣان اهلل خان ﻟﻪ اروپا ＇خﻪ راستﻮن شﻮ‪ ،‬ﻟﻪ اصﻼحاتﻮ او‬ ‫پرﻣختگ سره ﻳ‪ ３‬ﻣﻴﻨﻪ ډ‪４‬ره شﻮه او د اصﻼحاتﻮ او رﻳفﻮرﻣﻮﻧﻮ عﻤﻠﻴﻪ ﻳ‪ ３‬چ＂کﻪ ک‪７‬ه اﻣان اهلل خان‬ ‫ﻟﻪ ﻳﻮې خﻮا د ﻧ‪７‬ۍ پرﻣختﻠﻠ‪ ３‬ﻫ‪５‬ﻮادو ﻧﻪ ﻟﻴدﻟﻲ وو ﻧﻮ غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬افغاﻧستان داس‪ ３‬پرﻣختگ‬ ‫او پراختﻴا وک‪７‬ي او د ﻧﻮرو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻟﻪ احتﻴاجﻪ خﻼص شﻲ او ﻟﻪ بﻞ ﻟﻮري وروستﻪ پات‪ ３‬ک‪７‬ﻳﻮ ﻟﻪ‬ ‫بﻬرﻧﻲ ﻟﻮى د＊ﻤﻦ(اﻧگﻠﻴس) سره ﻳﻮ ‪＄‬اى ددغﻮ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ د تطبﻴﻖ ﻣخﻪ ﻧﻴﻮﻟﻪ‪.‬‬ ‫د اﻣاﻧﻲ خپﻠﻮاکﻪ دوﻟت پر ضد ﻟﻮﻳﻪ تﻮطئﻪ جﻮړه شﻮه‪ .‬د ﻣخاﻟفﻴﻨﻮ خﻮاره واره گروپﻮﻧﻮ سﻤﻮن پﻴدا ک‪７‬‬ ‫او ﻧظاﻣﻲ عﻤﻠﻴات ﻳ‪ ３‬پﻴﻞ ک‪７‬ل او د＊ﻤﻦ پﻪ دوو جبﻬﻮ (ختﻴ‪ ＃‬او شﻤال) ک‪ ３‬پﻪ فعاﻟﻴتﻮﻧﻮ ﻣصروف‬ ‫شﻮل‪ .‬ددې پﻼن طرح‪ ３‬داس‪ ３‬وې چ‪ ３‬اغتشاش ﻟﻮﻣ‪７‬ى ﻟﻪ ختﻴ‪＇ ＃‬خﻪ پﻴﻞ‪ ،‬تر ＇ﻮ دوﻟت پﻪ دې‬ ‫‪90‬‬

‫ﻣجبﻮر شﻲ چ‪ ３‬پﻮ‪＄‬ﻴان ﻫﻠتﻪ وﻟ‪８５‬ي او پاﻳتخت ﻟﻪ پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ تش شﻲ او ﻟﻪ دې وروستﻪ دې د‬ ‫شﻤال جبﻬ‪( ３‬کﻮﻫداﻣﻦ او کﻮﻫستان ‪ ،‬بﻠﻮا‪－‬ر کابﻞ تﻪ داخﻞ شﻲ او پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره دې دوﻟت‬ ‫ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮسﻲ ‪ ،‬او ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ د اﻣان اهلل خان د دوﻟت ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر دوﻟتﻲ عاﻟﻲ رتبﻪ ﻣاﻣﻮرﻳﻨﻮ ﻳ‪３‬‬ ‫ﻫﻢ پﻪ پ＂ﻪ د دوی ﻣرستﻪ کﻮﻟﻪ‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫغﻮ ور‪＄‬ﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬د شﻴﻨﻮارو بغاوت پﻴﻞ شﻮی و پﻪ شﻤال ک‪ ３‬د کابﻞ ﻻره د‬ ‫کﻠکاﻧﻲ حبﻴب اهلل ﻟخﻮا چ‪ ３‬د سﻘاو د زوی پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻣشﻬﻮر و وت‪７‬ل شﻮ‪.‬‬ ‫کﻠکاﻧﻲ حبﻴب اﻟﻪ خپﻠ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬د کابﻞ واﻟﻲ عﻠﻲ احﻤد خان سره چ‪ ３‬د ﻫغﻪ وخت د دوﻟت‬ ‫ﻟخﻮا کﻮﻫداﻣﻦ تﻪ د ستﻮﻧزو د حﻞ ﻟپاره ﻣاﻣﻮر شﻮى و ！ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ .‬عﻠﻲ احﻤد خان ددې پر‬ ‫‪＄‬اى چ‪ ３‬د دوﻟت پﻪ گ＂ﻪ کار وک‪７‬ي‪ ،‬د خپﻠﻮ شخصﻲ گ＂ﻮ د ساتﻠﻮ ﻟپاره ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ کﻠکاﻧﻲ گروپ‬ ‫سره اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ ،‬ﻫﻤدارﻧگﻪ ﻧﻮرو فرصت طﻠبﻮ کساﻧﻮ ﻟﻪ ﻛﻠﻜاﻧﻲ حبﻴب اهلل سره ﻣرستﻪ‬ ‫وﻛ‪７‬ه‪.‬‬ ‫کﻠکاﻧﻲ حبﻴب اهلل د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻟﻮړ رتبﻪ دوﻟتﻲ ﻣاﻣﻮرﻳﻨﻮ پﻪ ﻣرستﻪ د دوﻟت پر ضد بﻠﻮا وک‪ ،７‬د ﻫغﻮی‬ ‫پﻪ ﻫﻤکارۍ د ‪ ١٩٢٨‬ﻣﻴﻼدي کال د ډسﻤبر پﻪ أخره پر کابﻞ ﻳرغﻞ وک‪＇ .７‬رﻧگﻪ چ‪ ３‬اﻣان اهلل‬ ‫خان ﻧﻪ غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬وﻳﻨ‪ ３‬تﻮﻳ‪ ３‬شﻲ‪ ،‬پﻪ ‪ ١٩٢٩‬م‪.‬کال د جﻨﻮرۍ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ پاچاﻫ‪９‬‬ ‫＇خﻪ استعفا وک‪７‬ه او کﻨدﻫار تﻪ وﻻړ‪ ،‬ﻟﻪ ﻫغﻪ ‪＄‬اﻳﻪ ﻳ‪ ３‬اﻳ＂اﻟﻴ‪ ３‬تﻪ ﻣخﻪ وک‪７‬ه او د ژوﻧد تر پاﻳﻪ ﻫﻠتﻪ‬ ‫د‪４‬ره شﻮ‪ .‬ورور ﻳ‪ ３‬سردار عﻨاﻳت اهلل خان درې ور‪ ３＄‬اﻗتدار پﻪ ﻻس ک‪ ３‬وﻧﻴﻮ او وروستﻪ حبﻴب‬ ‫اهلل د سﻘاو زوى ارگ ﻣحاصره ک‪ ７‬او سردار عﻨاﻳت اهلل خان کﻨدﻫار تﻪ شات‪ ，‬وک‪ ７‬او پﻪ دې تﻮ‪－‬ﻪ‬ ‫حبﻴب اهلل کﻠکاﻧﻲ پرکابﻞ واکﻤﻦ شﻮ او د واک پﻪ ﻻستﻪ راوړو سره ﻳ‪ ３‬د پاچاﻫ‪ ９‬اعﻼن وک‪.７‬‬

‫‪91‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د اﻣان اهلل خان پﻪ وړاﻧدې د غبرگﻮﻧﻮﻧﻮ د‬ ‫ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د افغاﻧستان پر ضد د اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ د تحرﻳکاتﻮ او دسﻴسﻮ پﻪ اړه ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره‬ ‫خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪ -١‬کﻮم عﻠتﻮﻧﻪ ددې سبب شﻮل چ‪ ３‬ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر خﻠک د اﻣاﻧﻲ دوﻟت ﻟﻪ اصﻼحاتﻮ ＇خﻪ ﻧاراضﻪ شﻮل؟‬ ‫‪ -٢‬د دوﻟت پر ضد ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬بﻠﻮا چ‪５‬رتﻪ پﻴدا شﻮه‪ .‬پاﻳﻠﻪ ﻳ‪＇ ３‬ﻪ شﻮه‪ ،‬پﻪ ﻟﻨ‪ ６‬ډول ﻳ‪ ３‬وواﻳاست؟‬ ‫‪ -٣‬د حبﻴب اهلل کﻠکاﻧﻲ د شخصﻴت پﻪ اړه ＇ﻪ پﻮﻫ‪８５‬ئ؟ ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې ﻟﻪ ﻫغﻮ سرچﻴﻨﻮ چ‪ ３‬ور سره شتﻪ‪ ،‬د اﻣاﻧﻲ اصﻼحاتﻮ پر وړاﻧدې د ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر خﻠکﻮ د‬ ‫ضدﻳت پر ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ ﻳﻮه ﻟکﻴﻨﻪ تﻴاره او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې ﻧﻮرو ！ﻮﻟگﻴﻮاﻟﻮ تﻪ وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪92‬‬

‫دوه وﻳشتﻢ ﻟﻮست‬

‫د بحران پاى او د قدرت ټينگښت (‪۱۹۲۹‬م ‪ ۱۳0۸ /‬لمريز)‬

‫ﻧادر شاه ＇رﻧ‪／‬ﻪ واک تﻪ ورس‪５‬د‪.‬‬ ‫پﻪ کﻮﻣﻮ اصﻼحاتﻮ ﻳ‪ ３‬ﻻسی پﻮرې‬ ‫ک‪ ،７‬بﻠﻮاوې ﻳ‪＇ ３‬رﻧ‪／‬ﻪ غﻠی ک‪７‬ل‪ .‬پﻪ‬ ‫دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ ورسره أشﻨا شئ‪.‬‬

‫محمد نادر شاه‬

‫د کﻠکاﻧﻲ حبﻴب اهلل ‪ ٩‬ﻣﻴاشتﻨ‪ ９‬واکﻤﻨ‪ ９‬کابﻞ ﻟﻪ ﻫر پﻠﻮه خراب او زﻳاﻧﻤﻦ ک‪.７‬ﻫ‪５‬ﻮاد ‪ ٩‬ﻣﻴاشت‪３‬‬ ‫پﻪ اړو دوړک‪ ３‬ت‪５‬رې ک‪７‬ې‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ د افغاﻧستان خﻠک ﻟﻪ دې ﻧظام ＇خﻪ ﻧاراضﻪ وو او د ﻳﻮه ﻣثبت‬ ‫بدﻟﻮن ﻟپاره تﻴار وو‪ .‬ﻫﻤاغﻪ و چ‪ ３‬ﻣحﻤد ﻧادرخان د سﻮﻳﻞ ختﻴ‪ ３％‬جبﻬ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ فاتحﻴﻨﻮ او د‬ ‫اﻣاﻧﻲ دورې سپاه ساﻻر د خﻠکﻮ پﻪ ﻣرستﻪ او ﻫﻤکارۍ د اکتﻮبر پﻪ ‪ )١٩٢٩ ( ١٥‬ﻣﻴﻼدي کال‬ ‫ک‪ ３‬کابﻞ تﻪ راﻧﻨﻮت او د سﻼم خاﻧ‪ ３‬ﻣا‪ ９１‬تﻪ وﻻړ‪ .‬ﻫﻠتﻪ ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر د کابﻞ ﻣعززﻳﻦ‪ ،‬ﻣشران او ﻗباﻳﻠﻮ‬ ‫استازي ﻣﻮجﻮد وو‪ ،‬ﻣحﻤد ﻧادرخان پﻪ ﻳﻮه وﻳﻨا ک‪ ３‬ﻫغﻮى تﻪ داس‪ ３‬ووﻳﻞ‪ »:‬د خداى پﻪ فضﻞ زه‬ ‫خپﻞ أرﻣان تﻪ ورس‪５‬دم‪ .‬زﻣا ﻫﻴﻠﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد خﻼصﻮن و او دا دى ﻧﻦ ورځ زﻣا ﻫﻴﻠﻪ تر سره شﻮه‪ ،‬زه‬ ‫د ﻗدرت ﻫﻴﻠﻪ ﻣﻦ ﻧﻪ ﻳﻢ‪ .‬ﻳﻮه ﻟﻮﻳﻪ جرگﻪ جﻮړوم‪ ،‬تر ＇ﻮ ﻫغﻮى خپﻞ ﻣشر و！اکﻲ« پﻪ دې وخت‬ ‫ک‪ ３‬حاضرﻳﻨﻮ پﻪ ﻳﻮه غ‪ ８‬ووﻳﻞ‪ :‬ﻟﻮﻳ‪ ３‬جرگ‪ ３‬تﻪ اړتﻴا ﻧشتﻪ تاس‪ ３‬زﻣﻮږ پاچا ﻳاست او د ﻣجﻠس غ‪７‬و‬

‫‪93‬‬

‫ووﻳﻞ‪ :‬پﻪ دې غﻮﻧ‪６‬ه ک‪ ３‬د پخﻮاﻧ‪ ９‬ﻟﻮﻳ‪ ３‬جرگ‪ ３‬ډ‪４‬ر غ‪７‬ي شتﻪ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬ﻫغﻮى ﻟﻪ سپاه ساﻻر‬ ‫＇خﻪ غﻮاړي چ‪ ３‬د پاچاﻫ‪ ９‬تکﻠﻴف ﻗبﻮل ک‪７‬ي‪ .‬پﻪ دې وخت ک‪ ３‬حضرت ﻣجددى (ﻧﻮراﻟﻤشاﻳخ)‬ ‫د ﻧادرخان پر سر پ＂کﻰ د تاج او جﻮغ‪ ３‬پﻪ ډول ک‪＋５‬ﻮد او ﻣحﻤد ﻧادرخان د افغاﻧستان پاچا شﻮ‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد ﻧادرخان خپﻠﻪ پاچاﻫﻲ پر وران او خراب کابﻞ پﻴﻞ ک‪ ،７‬ﻟﻪ دې کبﻠﻪ چ‪ ３‬ﻧﻮﻣﻮړى ﻟﻪ جدي‬ ‫ﻧﻨگﻮﻧﻮ سره ﻣخاﻣخ و‪ ،‬ﻣجبﻮر و چ‪ ３‬ﻫر ﻗدم پﻪ احتﻴاط سره واخﻠﻲ ‪.‬ﻟﻪ ﻳﻮ ﻟﻮري د اﻣان اهلل خان‬ ‫د پﻠﻮﻳاﻧﻮ ﻣخاﻟفت ﻟﻪ بﻠ‪ ３‬خﻮا د اﻧگر‪４‬زاﻧﻮ ﻻسﻮﻫﻨ‪ ３‬پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ډ‪４‬رې ستﻮﻧزې راﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ې‬ ‫ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ د حبﻴب اهلل کﻠکاﻧی پاتﻲ شﻮﻧﻲ د دې ﻻﻣﻞ شﻮ تر ＇ﻮ دوﻟتﻲ او حکﻮﻣتﻲ ادارې‬ ‫وﻳجاړې اکثر ﻧﻬادوﻧﻪ ﻟﻮټ شﻮي وو‪ .‬د کابﻞ ＊ار او دوﻟتﻲ دفتروﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻧﻬﻪ ﻣﻴاشتﻮ حکﻮﻣت‬ ‫ک‪ ３‬زﻳاﻧﻤﻦ شﻮي وو‪ ،‬د پادشاه او د ﻧﻮي دوﻟت اراکﻴﻨﻮ پاﻣﻠرﻧﻪ ﻳﻲ ‪＄‬ان تﻪ ورواړوﻟﻪ تر ＇ﻮ پادشاه ﻟﻪ‬ ‫خپﻠ‪ ３‬کﻮرﻧ‪ ９‬سره پﻪ ارګ ک‪ ３‬استﻮ‪－‬ﻦ شﻲ‪.‬‬ ‫د ﻣحﻤد ﻧادرشاه د پاچاﻫ‪ ９‬دوره د (اﻣان اهلل خان او کﻠکاﻧﻲ حبﻴب اهلل) ﻟﻪ دواړو پخﻮاﻧﻴﻮ دورو‬ ‫سره تﻮپﻴر درﻟﻮد‪ .‬دا دوره ﻧﻪ د اﻣان اهلل خان د دورې د ﻟﻮﻳدﻳ‪ ＃‬ژوﻧد او تﻬذﻳب پﻪ ＇‪５‬ر او ﻧﻪ ﻫﻢ د‬ ‫کﻠکاﻧﻲ حبﻴب اهلل د دورې پﻪ شﻜﻞ د ﻣدﻧﻴت د＊ﻤﻨﻪ وه چ‪ ３‬ﻣاﻟﻴات او دوﻟتﻲ عاﻳدات ﻳ‪ ３‬خﻠکﻮ‬ ‫او بﻴت اﻟﻤال ﻳ‪ ３‬سپاﻫﻴاﻧﻮ تﻪ ورکاوه‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد ﻧادرشاه چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻫﻮ＊ﻴار‪ ،‬با تدبﻴره او أگاه شخصﻴت و د افغاﻧستان د دوﻟت پﻪ سر ک‪ ３‬ودر‪４‬ده‪.‬‬ ‫د ﻫغﻪ ورور ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان چ‪ ３‬ﻳﻮ ډ‪４‬ر با اﻧضباطﻪ شخص و‪ ،‬د صدراعظﻢ پﻪ تﻮگﻪ تﻮظﻴف شﻮ‪.‬‬ ‫د دوﻟت ﻧﻮر غ‪７‬ي د تدبﻴر خاوﻧدان وو چ‪ ３‬پﻪ خپﻞ چﻮکاټ ک‪ ３‬ﻳ‪＄ ３‬اﻧ‪７／‬ې صﻼحﻴتﻮﻧﻪ درﻟﻮدل‪.‬‬ ‫ﻛﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ ﻫغﻪ خپﻞ حکﻮﻣت د خپﻞ ورور ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان پﻪ صدارت سره جﻮړ ک‪ ،７‬خﻮ د‬ ‫اساسﻲ کاروﻧﻮ کﻴﻠﻲ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ‪＄‬ان سره ساتﻠ‪ ３‬وه‪ .‬د ﻧادر شاه د پاچاﻫ‪ ９‬پر وخت بﻨس＂ﻴز اصﻼحات‬ ‫راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل‪ .‬د کابﻞ طبﻲ ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻲ چ‪ ３‬وروستﻪ د ﻣحﻤد ظاﻫر شاه پﻪ وخت ک‪ ３‬د پﻮﻫﻨ‪％‬ﻲ پﻪ‬ ‫‪94‬‬

‫ﻧاﻣﻪ ارتﻘآ وک‪７‬ه‪ ،‬د کابﻞ ادبﻲ اﻧجﻤﻦ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ ،‬کﻠﻨ‪９‬چ‪ ３‬د پاچا ﻟﻪ ﻧﻮ＊تﻮﻧﻮ ＇خﻪ وه‪ ،‬چاپ‬ ‫شﻮه او پخپﻠﻪ پاچا بﻪ د ﻣطبع‪ ３‬ﻟﻪ کاروﻧﻮ ＇خﻪ ＇ارﻧﻪ کﻮﻟﻪ او پﻪ دې تﻮگﻪ پﻪ ﻫغﻪ وخت ک‪ ３‬ډ‪４‬ر‬ ‫بﻨس＂ﻴز کاروﻧﻪ تر سره شﻮل‪ .‬د اﻣﻨﻴت ﻟﻪ پﻠﻮه د ﻧادرخان پﻪ دوره ک‪ ３‬ډ‪４‬رې ستﻮﻧزې وې‪ ،‬دا ‪＄‬کﻪ‬ ‫چ‪ ３‬د کﻠکاﻧﻲ حبﻴب اهلل تر ﻣات‪ ３‬وروستﻪ ﻣﻮضﻮع پﻪ دوﻣره سادگ‪ ９‬سره پاى تﻪ وﻧﻪ رس‪５‬ده‪،‬‬ ‫بﻠک‪ ３‬غبرگﻮن ﻳ‪ ３‬درﻟﻮد‪ .‬ﻟکﻪ چ‪ ３‬د ‪ ١٩٣٠‬ﻣﻴﻼدي کا ل د جﻮن پﻪ ﻣﻴاشت ک‪ ３‬د شﻤال ﻫغﻪ‬ ‫شﻤ‪５‬ر ﻗﻮﻣﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د کﻠکاﻧﻲ حبﻴب اهلل د پاچاﻫ‪ ９‬پر وخت ﻳ‪ ３‬گ＂‪ ３‬تاﻣﻴﻦ شﻮې وې‪ ،‬پﻪ ﻳﻮه ډ‪４‬ر‬ ‫ﻟﻮى ﻗﻮت سره ﻳ‪ ３‬بﻠﻮا وک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ د ﻧادرخان ﻟﻪ خﻮا ورتﻪ تﻮصﻴﻪ وشﻮه چ‪ ３‬ﻟﻪ بﻠﻮا‬ ‫＇خﻪ ﻻس واخﻠﻲ ‪ ،‬خﻮ ﻫغﻮى وﻧﻪ ﻣﻨﻠﻪ‪ .‬وروستﻪ ﻣحﻤد ﻧادرخان ﻣجبﻮر شﻮ چ‪ ３‬اﻗدام وک‪７‬ي‬ ‫او اﻣﻨﻴت ﻳ‪！ ３‬ﻴﻨگ ک‪.７‬‬ ‫پﻪ ‪ ١٩٣٢‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬ﻣﻼﻟ‪５‬ﻮﻧﻲ د حکﻮﻣت پر ضد بغاوت وک‪ ７‬او ﻧادرخان ﻳ‪ ３‬پﻪ چ＂ک‪９‬‬ ‫سره ﻣخﻪ وﻧﻴﻮﻟﻪ‪ ،‬ﻟﻪ بﻞ ﻟﻮري د اﻣاﻧﻲ دورې ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر پﻠﻮﻳاﻧﻮ د ﻧﻮي حکﻮﻣت ﻟپاره ستﻮﻧزې راﻣﻨ‪＃‬‬ ‫تﻪ ﻛﻮﻟ‪ ،３‬خﻮ ﻧادر خان د دوﻟتﻲ حاکﻤﻴت او ！ﻴﻨگﻴ‪＋‬ت ﻟپاره ‪６－‬وډي غﻠ‪ ３‬او ﻣخاﻟف کسان ﻳ‪３‬‬ ‫ﻟﻪ صحﻨ‪＇ ３‬خﻪ وو‪４‬ستﻞ‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد ﻧادرشاه او صدراعظﻢ ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان ﻟﻪ ﻫر ＇ﻪ ﻧﻪ ﻣخک‪ ３‬دې تﻪ ﻣتﻮجﻪ وو چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫دﻳﻨﻲ عﻠﻤاوو سره ﻧ‪５‬ک‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬وﻟري‪＄ ،‬کﻪ ﻫغﻮى پﻮﻫ‪５‬دل چ‪ ３‬ﻟﻪ دﻳﻨﻲ عاﻟﻤاﻧﻮ سره ﻣﻨفﻲ‬ ‫چﻠﻨد د ‪＄‬ان د ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻟﻮ حکﻢ ﻟري‪ .‬ﻧادرشاه ﻳﻮ باکﻠتﻮره شخص و‪ ،‬پﻪ ﻫﻤدې تﻮگﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫وغﻮ＊تﻞ تر ＇ﻮ ﻫغﻪ زﻳاﻧﻮﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻣخکﻴﻨ‪ ９‬دوره ک‪ ３‬کﻠتﻮر تﻪ رس‪５‬دﻟﻲ وو‪ ،‬بشپ‪ ７‬ک‪７‬ي او پﻪ دې‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬دﻗدر وړ خدﻣتﻮﻧﻪ وک‪７‬ل‪ .‬د ﻫغﻪ ﻟﻪ کﻠتﻮري کاروﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ دا دی چ‪ ３‬پخپﻠﻪ‬ ‫بﻪ ﻳ‪ ３‬د زده کﻮوﻧکﻮ پﻪ سﻴﻨﻪ ﻣ‪６‬ال ﻟگاوه‪.‬‬ ‫ﻣحﻤدﻧادر شاه د خپﻠ‪ ３‬پاچاﻫ‪ ９‬پﻪ ‪ ٤‬کاﻟﻮ ک‪ ３‬وک‪７‬ای شﻮل ﻫغﻪ بحران چ‪ ３‬پﻪ ！ﻮل افغاﻧستان ک‪３‬‬ ‫‪95‬‬

‫را ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮى و‪ ،‬پاى تﻪ ورسﻮي او دوﻟتﻲ واک ！ﻴﻨگ او واحد ﻣرکزﻳت راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد ﻧادرشاه د ‪١٩٣٣‬م‪ .‬کال د ﻧﻮاﻣبر د ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ ‪ ٨‬ﻣﻪ ﻧ‪＂５‬ﻪ زده کﻮوﻧکﻮ تﻪ د دﻟکشا پﻪ‬ ‫چﻤﻦ ک‪ ３‬ﻣ‪６‬اﻟﻮﻧﻪ ورکﻮل چ‪ ３‬د عبداﻟخاﻟﻖ ﻧﻮﻣﻲ ﻣحصﻞ د تﻮﻣاﻧچ‪ ３‬پﻪ ډزو سره ووژل شﻮ‪.‬‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ﻫﻤدې تﻮگﻪ د ﻫغﻪ ＇ﻠﻮر کﻠﻨﻪ دوره پاى تﻪ ورس‪５‬ده‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ډﻟﻪ دې د ﻧادرشاه د شخصﻴت او د ﻫغﻪ د ﻗدرت‬ ‫تﻪ د رس‪５‬دو پر ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د ﻫغﻪ د کارﻧاﻣﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬پخپﻠﻮ ک‪ ３‬بحث وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪ -١‬کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻣحﻤد ﻧادرشاه واک تﻪ ورس‪５‬د‪ ،‬ﻟﻪ کﻮﻣﻮ ﻧﻨگﻮوﻧﻮ سره ﻣخ و؟‬ ‫‪ -٢‬د ﻧادر شاه د سﻠطﻨت ﻣﻬﻤ‪ ３‬ک‪７‬ﻧ‪ ３‬بﻴان ک‪７‬ئ؟‬ ‫‪ -٣‬ﻣحﻤد ﻧادر شاه ﻟﻪ ＇ﻮ کاﻟﻮ پاچاﻫ‪＇ ９‬خﻪ وروستﻪ او پﻪ ＇ﻪ ډول ووژل شﻮ؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوﻟتﻲ چارو ک‪ ، ３‬د ﻣحﻤد ﻧادر شاه د سﻴاست او پاﻟﻴس‪ ９‬پﻪ اړه د ＊ﻮوﻧکﻮ او‬ ‫ﻣﻨابعﻮ پﻪ ﻣرستﻪ‪ ،‬ﻳﻮ ﻣطﻠب برابر او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪96‬‬

‫دروﻳشتﻢ ﻟﻮست‬

‫د اصولنامې ترتيب او تدوين‬

‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د اصﻮﻟﻨاﻣﻮ‬ ‫ضرورت د ﻫغﻮی ترتﻴب او تدوﻳﻦ‪،‬‬ ‫اﻗتصادي ک‪７‬کﻴچﻮﻧﻮ او د ﻫغﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ‬ ‫وړﻟﻮ سره بﻪ أشﻨا شئ‪.‬‬ ‫سردار محمد هاشم خان‬

‫کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻣحﻤد ﻧادرشاه د ﻫ‪５‬ﻮاد واک پﻪ ﻻس ک‪ ３‬واخﻴست‪ ،‬ﻧﻮ ﻫ‪５‬ﻮاد بحراﻧﻲ او داس‪ ３‬حاﻟت‬ ‫درﻟﻮد چ‪ ３‬ﻗاﻧﻮن پﻪ ک‪ ３‬ﻧافذ ﻧﻪ و‪ ،‬ﻫﻤاغﻪ و چ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد د ﻗاﻧﻮﻧﻴت پﻪ فکر ک‪ ３‬شﻮ‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد ﻧادرشاه پﻪ دې پﻮﻫ‪５‬ده تر ﻫغﻪ ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮاد د ﻗاﻧﻮن پر بﻨس＀ وﻻړ ﻧﻪ وي‪ ،‬ﻫغﻪ دوﻟت ﻧﻪ ﻳﻮازې‬ ‫دا چ‪ ３‬پاﻳ‪＋‬ت ﻧﻪ ﻟري‪ ،‬بﻠک‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد شتﻮن ﻟﻪ خطر سره ﻣخاﻣخ ک‪８５‬ي‪ .‬ﻫغﻪ دا درک ک‪７‬ې وه‬ ‫چ‪ ３‬د اﻣاﻧﻲ دوﻟت ﻟﻪ حساسﻴت سره ﻣخاﻣخ و او پﻪ ﻫﻤدې تﻮگﻪ ﻣﻨظﻢ پﻼﻧﻮﻧﻪ ﻣطرح شﻮي وو‬ ‫تر＇ﻮ د ﻣحﻤد ﻧادر خان دوﻟت ﻟﻪ رﻳ‪＇ ３＋‬خﻪ راوباسﻲ بﻬرﻧﻴﻮ ﻻسﻮﻧﻮ او داخﻠﻲ اجﻴراﻧﻮ کار‬ ‫کاوه‪ ،‬تر＇ﻮ بحران راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ي‪ .‬ﻧادرخان پﻪ ﻫﻮ＊ﻴارۍ سره ﻫﻤاغﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ چ‪ ３‬د اﻣان اهلل خان‬ ‫پﻪ دوره ک‪ ３‬د ﻧظاﻣﻨاﻣ‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪４‬دل‪ ،‬پﻪ ﻟ‪ ８‬تفسﻴر سره د اصﻮﻟﻨاﻣ‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻧافذ ک‪７‬ل‪ .‬ﻣحﻤد‬ ‫ﻧادرشاه د ﻳﻮه با صﻼحﻴتﻪ ﻫئﻴت پﻪ واسطﻪ اصﻮﻟﻨاﻣﻪ (اساسﻲ ﻗاﻧﻮن) تدوﻳﻦ ک‪ .７‬دا ﻫﻤاغﻪ اساسﻲ‬ ‫‪97‬‬

‫ﻧظاﻣﻨاﻣﻪ وه چ‪ ３‬د ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ د ﻣﻮر حﻴثﻴت ﻳ‪ ３‬درﻟﻮد‪ .‬پﻪ اساسﻲ اصﻮﻟﻨاﻣﻪ ک‪ ３‬د شاه د حﻘﻮﻗﻮ فصﻞ‬ ‫تعدﻳﻞ او د اﻣان اهلل خان د ﻧاﻣﻪ پر ‪＄‬اى د ﻧادرخان ﻧﻮم راوړل شﻮ‪.‬‬ ‫د دوﻟتﻲ شﻮرا پر ‪＄‬اى ﻣﻠﻲ شﻮرا او داعﻴاﻧﻮ ﻣجﻠس پﻪ اصﻮﻟﻨاﻣﻪ ک‪ ３‬داخﻞ شﻮ‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ‬ ‫اصﻮﻟﻨاﻣ‪ ３‬د ﻣﻠﻲ شﻮرا اﻧتخابات ترتﻴب او دا دواړه د ﻟﻮﻳ‪ ３‬جرگ‪ ３‬غﻮﻧ‪６‬ې تﻪ د ‪١٣٠٩‬ﻟﻤرﻳزکال‬ ‫د سﻨبﻠ‪(３‬وږي) پﻪ ‪ ٢٨‬ﻣﻪ وړاﻧدې او تصﻮﻳب شﻮل‪ .‬د ﻫﻤدې ﻗاﻧﻮن پر بﻨس＀ د ﻣﻠﻲ شﻮرا‬ ‫اﻧتخابات پﻪ ‪١٣١٠‬ﻟﻤرﻳز کال د سرطان (چﻨ‪／‬اښ) پﻪ ‪ ١٤‬ﻣﻪ د سﻼم خاﻧ‪ ３‬پﻪ ﻣا‪ ９１‬ک‪ ３‬د پاچا‬ ‫ﻟﻪ خﻮا افتتاح شﻮ او ﻫ‪５‬ﻮاد ﻳﻮ ﻗاﻧﻮﻧﻲ پ‪７‬او تﻪ داخﻞ شﻮ‪ .‬دا اساسﻲ اصﻮﻟﻨاﻣﻪ تر ‪ ١٣٤٣‬ﻟﻤرﻳز‬ ‫کاﻟﻪ پﻮرې ﻧافذه وه او ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬سره پﻪ ﻣطابﻘت ک‪ ３‬ډ‪４‬رې اصﻮﻟﻨاﻣ‪ ３‬جﻮړې او تطبﻴﻖ شﻮې‪ .‬د‬ ‫ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ تطبﻴﻖ د صدراعظﻤاﻧﻮ او وزﻳراﻧﻮ پﻪ ﻻس ک‪ ３‬وي‪ .‬ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان چ‪ ١٨ ３‬کاﻟﻪ‬ ‫د افغاﻧستان صدراعظﻢ و‪ ،‬د شﻮرا‪－‬اﻧﻮ پﻪ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره وﻧ‪６‬ه درﻟﻮده‪ .‬عبداﻻحد ﻣاﻳار‬ ‫وردگ ﻟﻪ ‪١٩٣٢‬م‪＇ .‬خﻪ تر ‪١٩٤٦‬م‪ .‬کاﻟﻪ پﻮرې چ‪ ３‬د ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان د ﻣاﻣﻮرﻳت‬ ‫وروستی کال و‪ ،‬پﻪ پرﻟپس‪ ３‬تﻮگﻪ د ﻣﻠﻲ شﻮرا رئﻴس و ‪＄‬کﻪ چ‪ ３‬دا د صدراعظﻢ د باور وړ‬ ‫س‪７‬ی و او د ＊‪ ３‬پﻮﻫ‪ ３‬پﻪ درﻟﻮدو سره ﻳ‪ ３‬شﻮرا ＊ﻪ اداره کﻮﻟﻪ‪.‬‬ ‫ﻟﻪ ﻫغﻪ ‪＄‬اﻳﻪ چ‪ ３‬ﻧادر شاه د دﻳﻨﻲ عاﻟﻤاﻧﻮ سره د ﻧﻴکﻮ اړﻳکﻮ غﻮ＊تﻮﻧکی و‪ ،‬ﻧﻮ غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪３‬‬ ‫د دﻳﻨﻲ عاﻟﻤاﻧﻮ ﻣﻮﻗف تﻪ عزت ورک‪７‬ي‪ .‬پﻪ دې تﻮ‪－‬ﻪ ﻳ‪ ３‬اﻣر وک‪ ７‬چ‪ ３‬د ！ﻮﻟﻮ اصﻮﻟﻨاﻣﻮ پﻪ تدوﻳﻦ‬ ‫ک‪ ３‬دې ﻟﻪ عﻠﻤاو ＇خﻪ ﻣشﻮره واخﻴستﻞ شﻲ‪ ،‬تر ＇ﻮ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻟﻪ شرﻳعت سره سﻢ تدوﻳﻦ شﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ دې برخﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻮى سره ﻟﻪ ﻣخک‪ ３‬ﻣشﻮره ک‪５‬دﻟﻪ‪.‬‬ ‫د دﻳﻨﻲ چارو د ﻻ＊ﻪ پرﻣخ ب‪５‬ﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻳ‪ ３‬د(جﻤعﻴت اﻟعﻠﻤا) ﻣجﻠس جﻮړ ک‪ ７‬چ‪ ３‬ﻟﻪ شاﻫﻲ خزاﻧ‪３‬‬ ‫＇خﻪ دﻳﻨﻲ عﻠﻤاو تﻪ ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر اﻣتﻴازات ورکﻮل ک‪５‬دل‪ .‬ورپس‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬عربﻲ داراﻟعﻠﻮم‬ ‫‪98‬‬

‫جﻮړ ک‪ ７‬چ‪ ３‬تجربﻪ ﻟروﻧکﻲ ﻣﻼﻳان ﻳ‪ ３‬د ﻣدرسﻴﻨﻮ پﻪ تﻮگﻪ ﻣﻘرر ک‪７‬ل او سردار عبداﻟرحﻤﻦ خان‬ ‫ﻳ‪ ３‬د رئﻴس پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻪ‪.‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬ﻣحﻤد ﻧادرخان پﻪ ﻳﻮه ډ‪４‬ر اساس وخت ک‪ ３‬د افغاﻧستان چارې پﻪ ﻻس ک‪３‬‬ ‫واخﻴست‪ ١٩٢٩ ،３‬م‪ .‬او ‪١٩٣٠‬م‪ .‬کﻠﻮﻧﻪ د اﻗتصادي بحران کﻠﻮﻧﻪ وو او ！ﻮل ﻟﻮى شرکتﻮﻧﻪ پﻪ‬ ‫اروپا‪ ،‬أسﻴا او ان اﻣرﻳکا ک‪ ３‬ﻟﻪ رکﻮد سره ﻣخاﻣخ شﻮل‪ ،‬ﻳﻮه ﻟﻮﻳﻪ ب‪５‬ﻮزﻟﻲ پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬خپره شﻮه‪.‬‬ ‫دا وضع چ‪ ３‬د ﻧ‪４７‬ﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې ﻟﻪ پاﻳﻠ‪＇ ３‬خﻪ را پﻴدا شﻮې وه‪ ،‬پﻪ ﻫر ﻟﻮر ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬تباﻫﻲ خپره‬ ‫ک‪７‬ه او افغاﻧستان ﻫﻢ پﻪ غﻴر ﻣستﻘﻴﻤﻪ تﻮگﻪ ﻟﻪ دې بحران ＇خﻪ ب‪ ３‬برخ‪ ３‬پات‪ ３‬ﻧﻪ شﻮ‪ .‬سرب‪５‬ره‬ ‫پر دې ﻳﻮ بﻞ أفت (کﻮرﻧﻰ جگ‪７‬ه وه چ‪ ３‬د افغاﻧستان اﻗتصاد ﻳ‪＄ ３‬پﻠﻰ وه او د کابﻞ خزاﻧﻪ تاﻻ‬ ‫شﻮي وه‪ ،‬ﻣحﻤد ﻧادرشاه غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬پﻪ اﻗتصادي برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻗاﻧﻮﻧﻲ سﻴستﻢ پﻠی ک‪７‬ي‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫د ﻫغ‪ ３‬پﻪ اساس ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر خبﻴر او پﻮه خﻠک چ‪ ３‬کافﻲ او ﻣسﻠکﻲ تجرب‪ ３‬وﻟري‪ ،‬پﻪ دوﻟت ک‪３‬‬ ‫وﻧ‪６‬ه واخﻠﻲ‪ ،‬د کابﻞ‪ ،‬ﻣزارشرﻳف‪ ،‬ﻫرات او کﻨدﻫار ﻟﻮﻳ‪ ３‬ﻻرې جﻮړې ک‪７‬ې ‪＄‬ﻴﻨﻮ شرکتﻮﻧﻮ تﻪ‬ ‫د فعاﻟﻴت اجازه ورک‪７‬ل شﻮه‪.‬‬ ‫پاﻧگﻮاﻟﻮ پر دوﻟت اعتﻤاد وک‪ ،７‬پﻪ ﻫﻤدې تﻮگﻪ راکد شﻮې پﻴس‪ ３‬ﻳ‪ ３‬راوﻳست‪ ３‬او پﻪ کار وﻟﻮ‪４‬دې‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ دې کار ک‪ ３‬د عبداﻟﻤجﻴد زابﻠﻲ دﻧده د ﻳادوﻟﻮ وړ ده‪ ،‬پﻪ ﻫﻤدې تﻮگﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻣحﻤد ظاﻫر شاه پﻪ‬ ‫دوره ک‪ ３‬زﻳاتره د سﻮداگرۍ او اﻗتصاد د وزﻳر پﻪ تﻮگﻪ دﻧده سرتﻪ رسﻮﻟ‪ ３‬وه‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد‬ ‫پﻪ صﻨعتﻲ ک‪５‬دو ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬فعال او ﻣﻬﻢ رول درﻟﻮد‪ ،‬ﻧﻮﻣﻮړي ډ‪４‬رې فابرﻳک‪ ３‬جﻮړې ک‪７‬ې او د‬ ‫افغاﻧستان ﻟپاره ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر خدﻣتﻮﻧﻪ تر سره ک‪７‬ي دي‪ .‬د ﻣحﻤدﻧادرخان او ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان پﻪ ډ‪４‬رې‬ ‫پاﻣﻠرﻧ‪ ３‬سره د ﻫ‪５‬ﻮاد ډ‪４‬رې و‪４‬جاړې ترﻣﻴﻢ او د ﻫ‪５‬ﻮاد اﻗتصاد پراختﻴا وک‪７‬ه‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د اصﻮﻟﻨاﻣ‪ ３‬پر تدوﻳﻦ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ‬ ‫دې د ﻣحﻤد ﻧادرخان پراﻗتصادي پرو‪－‬راﻣﻮﻧﻮ خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪ -١‬ﻟﻪ دﻳﻨﻲ عاﻟﻤاﻧﻮ سره د ﻣحﻤد ﻧادر شاه اړﻳک‪＇ ３‬ﻪ ډول وې؟ شرح ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ﻣحﻤد ﻧادر شاه پﻪ اﻗتصادي برخﻪ ک‪ ３‬کﻮم کاروﻧﻪ وک‪７‬ل؟ پﻪ ﻟﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣعرفﻲ‬ ‫ک‪７‬ئ؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د اصﻮﻟﻨاﻣ‪ ３‬او د ﻣحﻤدﻧادرشاه د دورې د ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣشراﻧﻮ او‬ ‫پﻮﻫاﻧﻮ ＇خﻪ پﻮ＊تﻨ‪ ３‬وک‪７‬ي او ﻳﻮ ﻣطﻠب دې ترتﻴب او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪100‬‬

‫＇ﻠروﻳشتﻢ ﻟﻮست‬

‫د محمد ظاهر شاه سلطنت‬

‫شﻬزاده ﻣحﻤد ظاﻫر ＇ﻨ‪／‬ﻪ واک‬ ‫تﻪ ورس‪５‬د‪ ،‬د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬ج‪７／‬ې‬ ‫د بحران کﻠﻮﻧﻪ او پر افغاﻧستان ک‪３‬‬ ‫اغ‪５‬زې او د دې بحران پﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ‬ ‫وړﻟﻮ ک‪ ３‬د صدر اعظﻢ ﻣحﻤد ﻫاشﻢ‬ ‫خان وﻧ‪６‬ه‪ ،‬دا ﻫغﻪ ﻣطاﻟب دي چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ ورسره أشﻨا شئ‪.‬‬

‫د ﻣحﻤد ﻧادرشاه تر وژﻟﻮ وروستﻪ کﻮرﻧ‪ ９‬شﻮرا جﻮړه او د اساسﻲ اصﻮﻟﻮ د (‪ )۵‬ﻣادې سره سﻢ ﻣحﻤد ظاﻫر‬ ‫شاه د ﻣحﻤد ﻧادر شاه زوی چ‪ ۱۹ ３‬کﻠﻦ و‪ ،‬پاچاﻫ‪ ９‬تﻪ و！اکﻞ شﻮ‪ .‬د اساسﻲ اصﻮﻟﻨاﻣ‪ ３‬سره سﻢ‬ ‫！ﻮل ﻣﻠت ﻳ‪ ３‬تابعﻴت وک‪ .７‬ﻧﻮم ﻳ‪ ３‬پﻪ خطبﻪ ک‪ ３‬وﻟﻮستﻞ شﻮ او پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳ‪ ３‬سکﻪ ووﻫﻞ شﻮه او د‬ ‫شﻮرا د ﻣصﻠحت ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬د اﻟﻤتﻮکﻞ عﻠی اهلل ﻟﻘب ﻫﻢ ورک‪７‬ل شﻮ چ‪ ۴0 ３‬کاﻟﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧاﻣﻪ سره‬ ‫ﻳﻮ ‪＄‬ای و‪.‬‬ ‫دا چ‪ ３‬د ﻣحﻤد ظاﻫر عﻤر ﻟ‪ ８‬او د کار تجربﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ درﻟﻮده‪ ،‬ﻧﻮ ！ﻮل کاروﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻣشر تره‬ ‫ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان پﻪ غاړه وو‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻣحﻤد ظاﻫر شاه پاچا شﻮ‪ ،‬ﻧﻮ ډ‪４‬ر ژر ﻳ‪ ３‬خپﻞ تره‬ ‫ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان پخﻮاﻧی صدراعظﻢ ﻳﻮ ‪＄‬ﻞ بﻴا د کابﻴﻨ‪ ３‬ﻣسؤول و！اکﻪ او ﻫغﻪ ﻫﻢ خپﻠﻪ‬ ‫کابﻴﻨﻪ پاچا تﻪ ﻣعرفﻲ او پﻪ کار ﻳ‪ ３‬پﻴﻞ وک‪.７‬‬ ‫‪101‬‬

‫د ﻣحﻤد ظاﻫر شاه د پاچاﻫ‪ ９‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ کﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ج‪７／‬ه پ‪＋５‬ﻪ شﻮه دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ‬ ‫ج‪７／‬ه پﻪ ‪ ۱۹۳۹‬م‪ .‬ک‪ ３‬پﻴﻞ او پﻪ ‪ ۱۹۴۵‬م‪ .‬ک‪ ３‬پای تﻪ ورس‪５‬ده‪ .‬د دې جگ‪７‬ې ﻟﻤب‪ ３‬چ‪ ３‬ﻟﻪ اروپا‬ ‫＇خﻪ راپﻮرتﻪ شﻮې وې‪ ،‬ډ‪４‬ر ژر اسﻴا او د ﻧ‪７‬ۍ ﻧﻮرو برخﻮ تﻪ ورس‪５‬دې‪.‬‬ ‫د دې جگ‪７‬ې گ‪６‬ون کﻮوﻧکﻲ ( اﻟﻤان‪ ،‬اﻳ＂اﻟﻴا‪ ،‬جاپان او د ختﻴ‪ ３％‬اروپا کﻮچﻨﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ) د‬ ‫ﻣحﻮر پﻪ ﻧاﻣﻪ او ( اﻧگﻠستان‪ ،‬فراﻧسﻪ‪ ،‬شﻮروي اتحاد‪ ،‬د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳاﻻت او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر اروپاﻳﻲ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ) د ﻣتفﻘﻴﻨﻮ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪４‬دل‪ ،‬وو‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻣستﻘﻴﻤﻪ تﻮگﻪ پﻪ دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه ک‪＊ ３‬ک‪５‬ﻞ وو ﻟﻪ ﻣاﻟﻲ او ‪＄‬اﻧﻲ پﻠﻮه ډ‪４‬ر‬ ‫زﻳاﻧﻤﻦ شﻮل او ﻫﻤدا رﻧگﻪ ﻧاوړه اثرات ﻳ‪ ３‬ډﻳر وو‪！ .‬ﻮل ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻣتاثره ک‪７‬ل‪ ،‬ددې جگ‪７‬ې پﻪ‬ ‫وخت ک‪ ３‬روسﻴﻪ پﻪ شﻤال‪ ،‬اﻳران پﻪ ﻟﻮﻳدﻳ‪ ＃‬او برتاﻧﻮي ﻫﻨد د افغاﻧستان پﻪ سﻮﻳﻞ ک‪ ３‬زﻳاﻧﻤﻦ شﻮل‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد ظاﻫر شاه او د وخت صدر اعظﻢ ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان د ﻳﻮې جرگ‪ ３‬پﻪ جﻮړ‪４‬دو د ﻳﻮه فرﻣان‬ ‫ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬افغاﻧستان ﻳ‪ ３‬ﻧاپ‪５‬ﻴﻠی اعﻼن ک‪.７‬‬ ‫ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان د ＊ﻪ تدبﻴر پﻪ درﻟﻮدو سره ﻧﻪ ﻳﻮازې دا چ‪ ３‬افغاﻧستان د جگ‪７‬ې ﻟﻪ ﻟﻤبﻮ او زﻳاﻧﻪ‬ ‫وژغﻮره‪ ،‬بﻠک‪ ３‬ﻟﻪ اﻗتصادي احتﻤاﻟﻲ ستﻮﻧزو ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ وژغﻮره‪ .‬د اﻗتصادي ستﻮﻧزو سره سره‬ ‫ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر اسعار ذخﻴره ک‪７‬ل چ‪ ３‬وروستﻪ ترې پﻪ پرﻣختﻴاﻳﻲ پروژو ک‪ ３‬گ＂ﻪ واخﻴستﻞ شﻮه‪.‬‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬جگ‪７‬ه ډ‪４‬ره سختﻪ شﻮه‪ ،‬د ﻣحﻮر ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ د ختﻴ‪ ３％‬اروپا ﻟﻪ ﻻرې د روسﻴ‪ ３‬خاورې تﻪ‬ ‫داخﻞ شﻮل‪ .‬پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر اﻟﻤاﻧﻲ او اﻳ＂اﻟﻮي اﻧجﻴﻨراﻧﻮ پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ پروژو ک‪ ３‬کار کاوه‪ ،‬ﻧﻮ‬ ‫شﻮروي اتحاد او برتاﻧﻮي ﻫﻨد ﻳ‪ ３‬پﻪ اړه اﻧد‪＋４‬ﻨﻪ کﻮﻟﻪ او افغاﻧستان تﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳادگ‪５‬رﻧ‪ ３‬ورک‪７‬ې‪ ،‬تر ＇ﻮ‬ ‫اﻟﻤاﻧﻴان او اﻳ＂اﻟﻮﻳان ﻟﻪ خپﻠ‪ ３‬خاورې وباسﻲ‪ .‬افغاﻧستان د دغﻮ وړاﻧدﻳزوﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬برخ‪ ３‬وﻣﻨﻠ‪ ３‬او‬ ‫ﻳاد شﻮي کارکﻮوﻧکﻲ ﻳ‪ ３‬پﻪ درﻧ‪＋‬ت ﻟﻪ ﻫ‪５‬ﻮاده بﻬر ک‪７‬ل‪.‬‬

‫‪102‬‬

‫خﻮ د ﻫغﻪ وخت ﻣدبر صدراعظﻢ ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان وتﻮاﻧ‪５‬د چ‪ ３‬د افغاﻧستان اوضاع ﻧﻮرﻣاﻟﻪ‬ ‫وساتﻲ‪ .‬د جگ‪７‬ې دروﻧدواﻟﻲ پر افغاﻧستان ﻫﻢ اغ‪５‬ز درﻟﻮد او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر اﻣﻨﻴتﻲ ستﻮﻧزې ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪＃‬‬ ‫تﻪ ک‪７‬ې‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫغﻪ وخت ﻟﻪ حاﻻتﻮ‪ ،‬او د ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان ﻟﻪ تدبﻴر سره سﻢ دا ستﻮﻧزې ﻟرې‬ ‫شﻮې‪.‬‬ ‫‪＄‬کﻪ ﻧﻮ وﻳﻼی شﻮ چ‪ ３‬د افغاﻧستان د ﻧاپﻴﻠتﻮب پاﻳﻠﻪ دا شﻮه چ‪ ３‬اﻣپرﻳاﻟﻴستﻲ ﻗﻮاو ﻧﻪ شﻮ کﻮﻻی‬ ‫چ‪ ３‬پرې ت‪５‬ری وک‪７‬ي چ‪ ３‬دا کار د افغاﻧستان د خپﻠﻮاک‪ ９‬پﻪ ！ﻴﻨگ‪＋‬ت‪ ،‬پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨﻲ او ﻧ‪８‬دې ختﻴ‪＃‬‬ ‫ک‪ ３‬د اﻣﻨﻴت پﻪ پﻴاوړتﻴا ک‪ ３‬ﻣرستﻨدوی ثابت شﻮ‪.‬‬ ‫دوﻳﻤی ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې ﻟﻪ اﻗتصادي پﻠﻮه ﻫﻢ پر افغاﻧستان ﻣﻨفﻲ اغ‪５‬زه وک‪７‬ه‪ .‬پر شﻮروي اتحاد د‬ ‫اﻟﻤان ﻳرغﻠﻮﻧﻪ او د بحراﻟکاﻫﻞ پر سﻴﻤ‪ ３‬د جاپان د ﻳرغﻠﻮﻧﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د افغاﻧستان سﻮداگرﻳزې‬ ‫اړﻳک‪ ３‬د ﻣحﻮر‪ ،‬اروپاﻳﻲ او اسﻴاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ سره چ‪ ３‬د جگ‪７‬ې پﻪ ساحﻪ ک‪ ３‬وې‪ ،‬ﻗطع شﻮې‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان او شﻮروي اتحاد سﻮداگري ！ﻴ＂‪ ３‬کچ‪ ３‬تﻪ ورس‪５‬ده او ﻳﻮا‪ ３＄‬ﻟﻪ ﻫﻨدوستان (برتاﻧﻮي‬ ‫ﻫﻨد) سره سﻮداگرۍ دوام درﻟﻮد‪ .‬د وارداتﻲ تﻮکﻮ د کﻤﻲ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د خﻮراکﻲ تﻮکﻮ بﻴ‪ ３‬ﻟﻮړې‬ ‫شﻮې‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ پﻪ ( ‪۱۹۳۹‬ـ‪۱۹۴۴‬م‪ ).‬کﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬بﻴ‪ ３‬ﻟﻪ ＇ﻠﻮرو ＇خﻪ تر پﻨ‪％‬ﻪ چﻨده‬ ‫پﻮرې ﻟﻮړې شﻮې‪ .‬دوﻟتﻲ چارواکﻮ د خﻮراکﻲ او صﻨعتﻲ تﻮکﻮ د ‪－‬راﻧ‪ ９‬د ﻣخﻨﻴﻮي او د بﻴﻮ د‬ ‫تﻨظﻴﻢ ﻟپاره کﻠک تدبﻴروﻧﻪ تر سره ک‪７‬ل‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې او د افغاﻧستان د ﻧاپﻴﻴﻠتﻮب د پاﻳﻠﻮ پﻪ اړه‪ ،‬ﻳﻮ ﻟﻪ‬ ‫بﻠﻪ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪۱‬ـ د ﻣحﻤد ظاﻫر شاه د واک تﻪ د رس‪５‬دو د ＇رﻧگﻮاﻟﻲ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ورک‪７‬ئ؟‬ ‫‪۲‬ـ پﻪ دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه ک‪ ３‬جﻨگﻲ ﻗﻮتﻮﻧﻪ پﻪ کﻮم ترتﻴب سره و‪４‬شﻞ شﻮي وو؟‬ ‫‪۳‬ـ د وخت صدراعظﻢ ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې پﻪ وخت ک‪ ３‬د افغاﻧستان‬ ‫د سﻮکاﻟ‪ ９‬ﻟپاره کﻮﻣ‪ ３‬چارې سر تﻪ ورسﻮﻟ‪３‬؟‬ ‫‪۴‬ـ پﻪ دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې ک‪ ３‬د افغاﻧستان ﻧاپﻴﻴﻠتﻮب پﻪ سﻴاسﻲ برخﻪ ک‪ ３‬کﻮم رول تر سره ک‪７‬ای‬ ‫شﻮ؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې ﻟﻪ خپﻠﻮ ﻣشراﻧﻮ ＇خﻪ د ﻣحﻤد ظاﻫر شاه د شخصﻴت پﻪ اړه ﻳﻮ ﻣطﻠب جﻮړ‬ ‫او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪104‬‬

‫پﻨ‪％‬ﻪ وﻳشتﻢ ﻟﻮست‬

‫لوم‪７‬نی پنځه کلن پالن (‪ ۱۹۵۶‬ميالدي‪۱۳۳۵ /‬لمريز)‬

‫د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ پﻨ‪％‬ﻪ کﻠﻦ پﻼن ضرورت‪،‬‬ ‫د سردار ﻣحﻤد داود خان وﻧ‪６‬ه د دې‬ ‫پﻼن پﻪ تکﻤﻴﻞ او پﻠﻲ کﻮﻟﻮک‪ ،３‬دا ﻫغﻪ‬ ‫ﻣفاﻫﻴﻢ دي چ‪ ３‬پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬وﻟﻮﻟئ‪.‬‬

‫سردار محمد داوود خان‬

‫د اعﻠﻴحضرت ﻣحﻤد ظاﻫر شاه د سﻠطﻨت پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي وخت ک‪ ３‬ﻣحﻤد ﻫاشﻢ خان د صدارت چارې پر‬ ‫غاړه ﻟرﻟ‪ ３‬او د خپﻠ‪ ３‬غﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ دغﻪ ﻣﻘام ＇خﻪ استعغا ورک‪７‬ه‪ .‬ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬وروستﻪ ﻳ‪ ３‬کشری‬ ‫ورور سپﻬساﻻر شاه ﻣحﻤﻮد خان صدارت تﻪ غﻮره شﻮ‪ .‬ﻫغﻪ اوه کاﻟﻪ وروستﻪ د ﻧاروغ‪ ９‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ استعفا‬ ‫ورک‪７‬ه‪ .‬ﻟﻪ دې وروستﻪ د اعﻠﻴحضرت ﻣحﻤد ظاﻫر شاه ﻟﻪ خﻮا ﻳ‪ ３‬د تره زوی سردار ﻣحﻤد داوود خان د‬ ‫سردار ﻣحﻤد عزﻳز خان زوی د صدارت ﻣﻘام تﻪ و！اکﻞ شﻮ‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد داوود خان غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬افغاﻧستان د سﻴاسﻲ‪ ،‬اﻗتصادي او اجتﻤاعﻲ پﻠﻮه پر خپﻠﻮ پ‪＋‬ﻮ وﻻړ ﻳﻮ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد اوسﻲ‪ .‬او د ﻣﻨظﻤﻮ اﻗتصادي پﻼﻧﻮﻧﻮ پﻪ جﻮړوﻟﻮ سره ﻳ‪ ３‬د ودې پ‪７‬او ﻧﻪ پﻴﻞ ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫ﻫغﻪ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي سر ک‪ ３‬کابﻴﻨﻪ ﻟﻪ پﻮﻫﻮ کساﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړه ک‪７‬ه‪ .‬پﻪ بﻬرﻧﻲ سﻴاست ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د افغاﻧستان ﻣثبت‬ ‫ﻧاپﻴﻴﻠتﻮب ‪＄‬ان تﻪ غﻮره ک‪ ７‬چ‪ ３‬بﻨس＀ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻣﻠﻲ گ＂ﻮ او د افغاﻧستان د خﻠکﻮ پرآزاد ﻗضاوت وﻻړ وو او‬ ‫دا کار د دې سبب شﻮ چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ دې تﻪ حاضر شﻮل چ‪ ３‬پرتﻪ ﻟﻪ ﻗﻴد او شرطﻪ ＇خﻪ افغاﻧستان‬ ‫سره ﻣرستﻪ وک‪７‬ي‪ .‬پﻪ دې وخت ک‪ ３‬دا ﻳﻮ ﻟﻪ ډ‪４‬رو غﻮره کاروﻧﻮ ＇خﻪ و‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د اﻣرﻳک‪ ３‬د ﻣتحده‬ ‫اﻳاﻻتﻮ او شﻮروي اتحاد تر ﻣﻨ‪ ＃‬سﻴاسﻲ ﻣﻮازﻧﻪ ﻳ‪＊ ３‬ﻪ وساتﻠﻪ‪.‬‬ ‫سردار ﻣحﻤد داوود خان ﻳﻮ ﻣترﻗﻲ او ﻫﻴﻮاد پال شخصﻴت و‪ .‬ﻫغﻪ پﻪ دې ＊ﻪ پﻮﻫ‪５‬ده چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ‬ ‫کﻮﻣﻮ وساﻳﻠﻮ سره پر ستﻮﻧزو برﻳاﻟی ک‪５‬دای شﻲ‪ .‬ﻫغﻪ د تﻮﻟﻴدي او اﻗتصادي ﻣﻮسسﻮ د پراختﻴا او پرﻣختﻴا‬ ‫‪105‬‬

‫پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ره ﻫ（ﻪ کﻮﻟﻪ‪ .‬ﻫغﻪ و چ‪ ３‬خپﻞ کاروﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه چﻮکاټ ک‪ ３‬ﻣﻨظﻢ ک‪７‬ل‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی پﻨ‪％‬ﻪ کﻠﻦ‬ ‫پﻼن ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪۱۹۵۶‬م‪ .‬ک‪ ３‬پﻴﻞ او پﻪ ＊ﻪ تﻮ‪－‬ﻪ ﻳ‪ ３‬سرتﻪ ورساوه او دوﻳﻢ پﻼن ﻳ‪ ３‬پﻪ ‪۱۹۶۱‬م‪ .‬ک‪ ３‬تر ﻻس‬ ‫ﻻﻧدې وﻧﻴﻮ‪ .‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ی اﻗتصادي پﻼن ک‪ ３‬پرﻣختﻴاﻳﻲ بﻮدجﻪ پﻪ بﻨس＂ﻴزو کاروﻧﻮ ک‪ ３‬وﻟگﻮل شﻮه چ‪ ３‬د ﻫغ‪３‬‬ ‫پﻪ وسﻴﻠﻪ د س‪７‬کﻮﻧﻮ جﻮړول او د بر‪＋４‬ﻨا د تﻮﻟﻴد کار ډ‪４‬ر ＊ﻪ ﻣخک‪ ３‬ﻻړ‪ .‬پﻪ دې ﻣﻮده ک‪ ３‬د کابﻞ ـ کﻨدﻫار‬ ‫او سپﻴﻦ بﻮﻟدک تر ﻣﻨ‪ ＃‬س‪７‬ک‪ ،‬کابﻞ ـ تﻮرخﻢ ـ ﻗزل ﻗﻠعﻪ ـ د ساﻟﻨگ تﻮﻧﻞ ـ کﻨدﻫار ـ ﻫرات او کشک‬ ‫ﻧخﻮد س‪７‬کﻮﻧﻪ اعﻤار شﻮل‪.‬‬ ‫ﻫﻤدارﻧگﻪ د بر‪＋４‬ﻨا پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د ﻧغﻠﻮ بر‪＋４‬ﻨا د ‪ ۶۶‬زره‪ ،‬ﻣاﻫﻴپر د ‪ ۱۰‬زره او د دروﻧ＂‪ ３‬بﻨد د ‪ ۱۱‬زرو او‬ ‫د ﻣزار شرﻳف بر‪＋４‬ﻨا ‪ ۱۰‬زره کﻴﻠﻮ وا！ﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬ظرفﻴت ﻟﻮړ شﻮ‪.‬‬ ‫د ﻧفتﻮ او گازو د ﻣﻨابعﻮ استخراج د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ شﻤال ک‪ ３‬پﻴﻞ شﻮ‪ .‬د ډبرو سکاره پﻪ پﻮره اﻧدازه تﻮﻟﻴد شﻮل‪.‬‬ ‫د صﻨاﻳعﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د ﻣزار شرﻳف د سرې د فابرﻳک‪ ３‬تﻮﻟﻴدات پﻪ کا ل ک‪ ۱۰۰ ３‬زرو ！ﻨﻮ تﻪ ورس‪５‬دل‪،‬‬ ‫د غﻮري سﻤﻨ＂ﻮ فابرﻳکﻪ او د ﻣﻮ！رو د ترﻣﻴﻢ ډ‪４‬ر شﻤ‪５‬ر دستگاه گاﻧ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ ﻣختﻠفﻮ برخﻮ ک‪ ３‬جﻮړې‬ ‫شﻮې‪ .‬د دې تر ＇ﻨگ د کابﻞ د جﻨ‪／‬ﻠک فابرﻳکﻪ داس‪ ３‬کﻤپﻠ‪５‬کس شﻮه چ‪ ３‬ﻧﻪ ﻳﻮا‪＄‬ﻲ وروستﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻮی‬ ‫ﻣاشﻴﻨﻮﻧﻪ ترﻣﻴﻤﻮل‪ ،‬بﻠک‪ ３‬د ﻧصبﻮﻟﻮ چارې ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ سر تﻪ رسﻮﻟ‪.３‬‬ ‫ﻫﻤدارﻧگﻪ د ﻧﻨگرﻫار پروژې تﻪ زﻳاتﻪ پاﻣﻠرﻧﻪ وشﻮه تر ＇ﻮ د ﻫغ‪ ３‬د تﻮﻟﻴداتﻮ کچﻪ جگﻪ شﻲ چ‪ ３‬پﻪ ！ﻮل‬ ‫ژﻣﻲ ک‪ ３‬بﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد اکثرو سﻴﻤﻮ تﻪ ﻣ‪５‬ﻮې او سابﻪ ورکﻮل‪.‬‬ ‫د ﻣحﻤد داوود خان دوﻳﻢ اﻗتصادي پﻼن د وخت د کﻤﻮاﻟﻲ او د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو ستﻮﻧزو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ پﻠی ﻧشﻮ چ‪３‬‬ ‫وروستﻪ ﻣحﻤد داوود خان ﻣستعفﻲ او پﻪ دې تﻮگﻪ د ﻫغﻪ د صدارت دوره پاى تﻪ ورسﻴده‪.‬‬

‫په ټولگی کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ډﻟﻪ دې د ﻣحﻤد داوود خان پر شخصﻴت او بﻬرﻧﻲ‬ ‫سﻴاست او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د ﻫغﻪ د پﻨ‪％‬ﻪ کﻠﻦ پﻼن پﻪ اړه ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪۱‬ـ سردار ﻣحﻤد داوود خان ＇رﻧگﻪ د صدارت دﻧده تر ﻻسﻪ ک‪７‬ه؟‬ ‫‪۲‬ـ د ﻣحﻤد داوود خان بﻬرﻧی سﻴاست پﻪ ﻟﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ ﻣعرفﻲ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪۳‬ـ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ي پﻨ‪％‬ﻪ کﻠﻦ پﻼن ک‪ ３‬کﻮم بﻨس＂ﻴز کاروﻧﻪ تر سره شﻮل؟ ﻫغﻪ وواﻳاست‪.‬‬ ‫‪۴‬ـ د سردار ﻣحﻤد داوود خان دوﻳﻢ پﻨ‪％‬ﻪ کﻠﻦ پﻼن وﻟ‪ ３‬پﻠﻰ ﻧشﻮ؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ﻣحﻤد داوود خان د شخصﻴت او پﻨ‪％‬ﻪ کﻠﻦ پﻼن پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻨابعﻮ‪ ،‬ﻣشراﻧﻮ‬ ‫او پﻮﻫاﻧﻮ ＇خﻪ ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫‪106‬‬

‫شپ‪ ８‬وﻳشتﻢ ﻟﻮست‬

‫د دېموکراس‪ ９‬لسيزه (‪ ۱۳۵2 -۱۳۴۳‬لمريز )‬

‫أﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ د دﻳﻤﻮکراس‪ ９‬د ﻟسﻴزې‬ ‫اساسﻲ ﻗاﻧﻮن ＇ﻪ پاﻳﻠ‪ ３‬درﻟﻮدﻟ‪３‬؟‬ ‫د دې پﻮ＊تﻨ‪＄ ３‬ﻮاب پﻪ دې ﻟﻮست‬ ‫ک‪ ３‬بﻪ ﻳ‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫ډاک＂ر ﻣحﻤد ﻳﻮسف‬ ‫د ظاﻫر شاه د سﻠطﻨت وروستﻲ ﻟس کﻠﻮﻧﻪ د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬د ﻟسﻴزې (اساسﻲ ﻗاﻧﻮن) ﻳا د ﻣشروط‪３‬‬ ‫شاﻫﻲ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳادوي‪ .‬پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬د د‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬دوره د سردار ﻣحﻤد داودخان تر استعفا ﻳا‬ ‫د ‪ ۱۳۴۳‬ﻟﻤرﻳز کال د اساسﻲ ﻗاﻧﻮن تر اﻧفاذ وروستﻪ پﻴﻞ او تر ﻟسﻮ کﻠﻮﻧﻮ پﻮرې ﻳ‪ ３‬دوام وک‪ .７‬تر‬ ‫دې دﻣخﻪ د شاه ﻣحﻤﻮد خان د صدارت پﻪ دوره ک‪ ３‬ﻫﻢ ﻫ‪５‬ﻮاد تﻪ د د‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬زﻣﻴﻨ‪ ３‬راﻣﻨ‪＃‬‬ ‫تﻪ شﻮې وې‪.‬‬ ‫پﻪ ﻧﻮي اساسﻲ ﻗاﻧﻮن ک‪ ３‬پر‪４‬ک‪７‬ه وشﻮه چ‪ ３‬د شاﻫﻲ کﻮرﻧ‪ ９‬غ‪７‬ي پﻪ سﻴاسﻲ گﻮﻧدوﻧﻮ ک‪ ３‬برخﻪ‬ ‫ﻧشﻲ اخستی او ﻻﻧدې دﻧدې او ﻣسﻮوﻟﻴتﻮﻧﻪ تر سره کﻮﻻى ﻧشﻲ‪:‬‬ ‫‪۱‬ـ د صدارت ﻣﻘام‪۲.‬ـ پﻪ شﻮرا ک‪ ３‬غ‪７‬ﻳتﻮب‪۳.‬ـ پﻪ ستره ﻣحکﻤﻪ ک‪ ３‬غ‪７‬ﻳتﻮب چ‪ ３‬د ﻫﻤدې‬ ‫پر‪４‬ک‪７‬ې ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬پﻨ‪％‬ﻪ صدراعظﻤان چ‪ ３‬د شاﻫﻲ کﻮرﻧ‪ ９‬غ‪７‬ي ﻧﻪ وو‬ ‫‪107‬‬

‫( ډاک＂ر ﻣحﻤد ﻳﻮسف‪ ،‬ﻣحﻤد ﻫاشﻢ ﻣﻴﻮﻧدوال‪ ،‬ﻧﻮر احﻤد اعتﻤادي‪ ،‬ډاک＂ر عبداﻟظاﻫر‪ ،‬ﻣحﻤد‬ ‫ﻣﻮسی شفﻴﻖ) دﻧدې تر سره ک‪７‬ې‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬سردار ﻣحﻤد داوود خان د صدارت ﻟﻪ ﻣﻘاﻣﻪ استعفا‬ ‫ورک‪７‬ه‪ ،‬ﻣحﻤد ظاﻫر شاه ډاک＂ر ﻣحﻤد ﻳﻮسف د صدارت پر ﻣﻘام ﻣاﻣﻮر ک‪ ،７‬ﻫغﻪ ﻫﻢ وﻣﻨﻠﻪ او‬ ‫خپﻠﻪ کابﻴﻨﻪ ﻳ‪ ３‬د ‪ ۱۹۶۳‬م‪ .‬کا ل د ﻣارچ پﻪ ‪١۳‬ﻣﻪ جﻮړه ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫ډاکتر ﻣحﻤد ﻳﻮسف پﻪ أﻟﻤان ک‪ ３‬د فزﻳک پﻪ رشتﻪ ک‪ ３‬زده ک‪７‬ې ک‪７‬ې وې‪ .‬ﻫغﻪ پﻪ ﻳﻮې ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪９‬‬ ‫کﻮرﻧ‪ ９‬پﻮرې اړه درﻟﻮده‪ .‬د ډاک＂ر ﻣحﻤد ﻳﻮسف د حکﻮﻣت غﻮره او اساسﻲ دﻧده د اساسﻲ ﻗاﻧﻮن‬ ‫تدوﻳﻦ او د ﻫغﻪ د ﻗاﻧﻮﻧﻲ ﻣراحﻠﻮ سر تﻪ رسﻮل وو چ‪ ３‬اعﻠﻴحضرت ﻣحﻤد ظاﻫر شاه ﻟﻮﻳﻪ جرگﻪ‬ ‫راوغﻮ＊تﻪ‪ ،‬اساسﻲ ﻗاﻧﻮن تدوﻳﻦ او ﻫغﻪ ﻳ‪ ３‬تاﻳﻴد او تصدﻳﻖ ک‪ .７‬ډاک＂ر ﻣحﻤد ﻳﻮسف د در‪４‬ﻴﻢ‬ ‫اساسﻲ ﻗاﻧﻮن پﻪ تدوﻳﻦ پﻴﻞ وک‪ .７‬د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬دغﻪ ﻧﻮی ﻧﻬضت پﻪ افغاﻧﻲ ！ﻮﻟﻨﻪ ک‪ ３‬د ډول ډول‬ ‫غبرگﻮﻧﻮﻧﻮ سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪ .‬ډ‪４‬رو افغاﻧاﻧﻮ‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ ‪＄‬ﻮاﻧاﻧﻮ ﻳ‪ ３‬تﻮد ﻫرکﻠی وک‪ ،７‬خﻮ د‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ ﻟﻮﻳﻮ ＊اروﻧﻮ ک‪ ３‬سخت‪ ３‬ﻣظاﻫرې راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮې‪.‬‬ ‫د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬د ﻣطبﻮعاتﻮ ﻗاﻧﻮن د تﻘﻨﻴﻨﻲ فرﻣان پﻪ وسﻴﻠﻪ ﻧافذ شﻮ او د دې ﻗاﻧﻮن پر‬ ‫بﻨس＀ پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬د‪４‬رش جرﻳدې ﻧشر شﻮې چ‪ ３‬د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ ﻣشﻬﻮرې ور‪＄‬پا‪１‬ﻲ او جرﻳدې‬ ‫ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې ډول وي‪:‬‬ ‫افغان‪ ،‬ﻣساوات‪ ،‬روزگار‪ ،‬افغان ﻣﻠت‪ ،‬ﻣﻠت‪ ،‬کاروان ور‪＄‬پا‪１‬ﻪ‪ ،‬خﻠﻖ‪ ،‬پرچﻢ‪ ،‬شعﻠﻪ جاو‪４‬د‪،‬‬ ‫گﻬﻴ‪ ،＃‬ترجﻤان‪ ،‬ﻣردم او داس‪ ３‬ﻧﻮر‪...‬‬ ‫پﻪ دې دوره ک‪ ３‬د احزابﻮ ﻗاﻧﻮن د اساسﻲ ﻗاﻧﻮن پﻪ شﻮرا ک‪ ３‬پاس او د تﻮش‪５‬ح ﻟپاره د شاه حضﻮر‬ ‫تﻪ واستﻮل شﻮ‪ ،‬خﻮ شاه دا ﻗاﻧﻮن و‪＄‬ﻨ‪６‬اوه او د خپﻠ‪ ３‬پاچاﻫ‪ ９‬تر پاﻳﻪ ﻳ‪ ３‬تﻮش‪５‬ح ﻧﻪ ک‪ ،７‬خﻮ ﻟﻪ دې‬

‫‪108‬‬

‫سره ﻫﻢ روشﻨفکراﻧﻮ پﻪ ＊کاره ډول خپﻞ سﻴاسﻲ فعاﻟﻴتﻮﻧﻪ پﻴﻞ ک‪７‬ل او ﻫر سﻴاسﻲ جرﻳان د ‪＄‬ان‬ ‫ﻟپاره ﻳﻮ ﻧشراتﻲ ارگان درﻟﻮد چ‪ ３‬خپﻠ‪ ３‬اعﻼﻣﻴ‪ ３‬بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬خپروﻟ‪ .３‬دغﻮ ډﻟﻮ د ډﻳﻤﻮکراس‪９‬‬ ‫پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬د خپﻠﻮ فکري ک‪７‬ﻧﻼرو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ پﻪ ＊ﻲ او کﻴ‪２‬ﻮ ‪－‬روپﻮﻧﻮ و‪４‬شﻞ شﻮي وو چ‪ ３‬عبارت‬ ‫وو ﻟﻪ‪:‬‬ ‫‪ -۱‬د خﻠﻖ ډ‪４‬ﻤﻮکراتﻴک گﻮﻧد چ‪ ３‬وروستﻪ پﻪ دوو ډﻟﻮ‪ ،‬خﻠﻖ او پرچﻢ وو‪４‬شﻞ شﻮ؛‬ ‫‪ -۲‬اسﻼﻣﻰ ﻧﻬضت ﻳا د ﻣسﻠﻤاﻧﻮ ‪＄‬ﻮاﻧاﻧﻮ جرﻳان؛‬ ‫‪ -۳‬حزب دﻣﻮکراتﻴک ﻧﻮﻳﻦ (شعﻠﻪ جاو‪４‬د)؛‬ ‫‪ -۴‬ﻣترﻗﻲ ډ‪４‬ﻤﻮکرات گﻮﻧد؛‬ ‫‪ -۵‬افغان ！ﻮﻟﻨپال وﻟسﻮاک ‪－‬ﻮﻧد (افغان ﻣﻠت)؛‬ ‫‪ -۶‬د اتحاد ﻣﻠﻲ گﻮﻧد‪.‬‬ ‫ﻫﻤدارﻧگﻪ ﻧﻮرې ﻟﻮﻳ‪ ３‬او وړې ډﻟ‪ ３‬ﻫﻢ وې چ‪ ３‬پﻪ سﻴاسﻲ فعاﻟﻴتﻮﻧﻮ بﻮخت‪ ３‬وې‪ .‬پﻪ عﻤﻮﻣﻲ‬ ‫تﻮگﻪ د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬سﻴاسﻲ ډﻟﻮ د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬ﻟﻪ ﻧاﻣﻪ ＇خﻪ پﻪ گ＂‪ ３‬اخﻴستﻨ‪ ３‬سره‬ ‫پﻪ سﻴاسﻲ فعاﻟﻴتﻮﻧﻮ ﻻس پﻮري ک‪.７‬‬ ‫پﻪ فرﻫﻨگﻲ او عﻤراﻧﻲ برخﻮ ک‪ ３‬ﻫﻢ کار وشﻮ‪ .‬د اساسﻲ ﻗاﻧﻮن پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻨ‪％‬ﻪ صدراعظﻤاﻧﻮ‬ ‫دﻧده تر سره ک‪７‬ه‪ ،‬پﻪ ﻣﻠکﻲ او ﻧظاﻣﻲ برخﻮ ک‪ ３‬تر ﻳﻮې کچ‪ ３‬کار وشﻮ‪ .‬د دغﻮ فعاﻟﻴتﻮﻧﻮ ‪＄‬ﻴﻨ‪３‬‬ ‫بﻨس＂ﻮﻧﻪ چ‪ ３‬د داوود خان د صدارت پﻪ وخت ک‪ ３‬ا‪＋４‬ﻮدل شﻮي وو‪ ،‬د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬پﻪ ﻟسﻴزه‬ ‫ک‪ ３‬پای تﻪ ورس‪５‬دل‪.‬‬ ‫د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪( ９‬اساسﻲ ﻗاﻧﻮن) پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬د ﻗﻮاو تفکﻴک ﻫﻢ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ او دوﻟت پر در‪４‬ﻮ‬

‫‪109‬‬

‫ﻗﻮاوو( اجراﻳﻪ‪ ،‬ﻣﻘﻨﻨﻪ او ﻗضاﻳﻪ) وو‪４‬شﻞ شﻮل او د شﻮرا د دوﻟسﻤ‪ ３‬او دﻳارﻟسﻤ‪ ３‬دورې ﻟپاره پﻪ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬أزادې ！اکﻨ‪ ３‬وشﻮې چ‪ ３‬د افغاﻧستان خﻠکﻮ خپﻞ استازي شﻮرا تﻪ واستﻮل‪ .‬پﻪ دې‬ ‫دوره ک‪ ３‬پﻨ‪％‬ﻮ حکﻮﻣتﻮﻧﻮ ﻟﻪ وﻟسﻲ جرگ‪＇ ３‬خﻪ د باور راﻳﻪ واخﻴستﻪ‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬د ﻟسﻴزې د احزابﻮ د‬ ‫ﻗاﻧﻮن پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د د‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬د ﻗﻮاوو د تفکﻴک پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ‬ ‫بﻠﻪ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتني‬ ‫‪۱‬ـ د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬ﻟسﻴزه پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬پﻪ کﻮم ډول ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغﻠﻪ؟‬ ‫‪۲‬ـ کﻮﻣﻮ صدراعظﻤاﻧﻮ د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬دﻧدې تر سره ک‪７‬ې؟‬ ‫‪۳‬ـ د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬ور‪＄‬پا‪１‬ﻲ او جرﻳدې خپرې شﻮې؟ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬وواﻳاست‪.‬‬ ‫‪۴‬ـ د ډ‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬دوﻟت پر ＇ﻮ ﻗﻮاوو وو‪４‬شﻞ شﻮ؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ﻫغﻮ کاروﻧﻮ او برﻧاﻣﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ چ‪ ３‬د د‪４‬ﻤﻮکراس‪ ９‬پﻪ ﻟسﻴزه ک‪ ３‬تر سره شﻮي‬ ‫دي ﻳﻮ ﻣطﻠب جﻮړ او خپﻠﻮ ﻧﻮرو ！ﻮﻟگﻴﻮاﻟﻮ تﻪ دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪110‬‬

‫اووه وﻳشتﻢ ﻟﻮست‬

‫په جمهوريت باندې د سلطنتي رژيم د بدلېدو الملونه‬

‫جﻤﻬﻮر رئﻴس ﻣحﻤد داوود خان د کابﻴﻨ‪ ３‬ﻟﻪ غ‪７‬و سره‬

‫وﻟ‪ ３‬سﻠطﻨت((ﻣشروطﻪ شاﻫﻲ)) پﻪ جﻤﻬﻮرﻳت بدﻟﻪ شﻮه‪ ،‬کﻮﻣﻮ شخصﻴتﻮﻧﻮ پک‪ ３‬ﻟﻮﻳﻪ وﻧ‪６‬ه‬ ‫درﻟﻮده؟پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ دغﻮ پﻮ＊تﻨﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب وواﻳﻮ‪.‬‬ ‫ﻣشروطﻪ شاﻫﻰ رژﻳﻢ پﻪ ‪ ١٣٥٢‬ﻫـ‪ .‬ش کال د چﻨ‪／‬اښ پﻪ ‪ ٢٦‬ﻧ‪＂５‬ﻪ د ﻳﻮې سپﻴﻨ‪ ３‬کﻮدتا پﻪ ترځ ک‪３‬‬ ‫د سردار ﻣحﻤد داوود خان تر ﻣشرۍ ﻻﻧدې ﻧسکﻮر او پر ‪＄‬اى ﻳ‪ ３‬جﻤﻬﻮري ﻧظام اعﻼن شﻮ‪.‬‬ ‫سردار ﻣحﻤد داود خان چ‪ ３‬د ﻣحﻤدظاﻫرشاه د حکﻮﻣت پرﻣﻬال د صدارت ﻣﻘام ﻳ‪ ３‬د ﻳﻮﻟ‪ ７‬ﻣساﻳﻠﻮ پر‬ ‫اساس پر‪＋４‬ﻮد‪ ،‬غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬خپﻠ‪ ３‬شخصﻲ او ﻣﻠﻲ ﻣﻮخ‪ ３‬پﻪ خپﻠﻮاکﻪ تﻮگﻪ پر ﻣخ ﻳﻮسﻲ ﻫﻴﻠﻪ ﻳ‪ ３‬درﻟﻮده‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ سﻴاست ک‪ ３‬بﻴا برخﻪ واخﻠﻲ او د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ سﻴاسﻲ او اداري برخﻠﻴک ک‪ ３‬اغ‪５‬زﻣﻨﻪ وﻧ‪６‬ه وﻟري‪.‬‬ ‫د ډاک＂ر ﻣحﻤد ﻳﻮسف د صدارت پﻪ دوره ک‪ ３‬د‪ ١٣٤٣‬ﻟﻤرﻳز کال د اساسﻲ ﻗاﻧﻮن اﻧفاذ د ﻣشروطﻪ شاﻫﻲ‬ ‫ﻧظام اساسات راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ل‪ ،‬ﻧﻮ دغ‪ ３‬ﻣﻮخ‪ ３‬ﻣحﻤد ظاﻫر شاه تﻪ دا اﻧگ‪５‬رﻧﻪ ورک‪７‬ه چ‪ ３‬ﻣحﻤد داوود‬ ‫باﻳد د صدارت ﻟﻪ ﻣﻘاﻣﻪ ﻟرې او سﻴاسﻲ ډگر تﻪ ﻳ‪ ３‬بﻴا راتگ د تﻞ ﻟپاره ﻧاشﻮﻧﻰ شﻲ‪ .‬د ﻫﻤدې اساسﻲ‬ ‫ﻗاﻧﻮن پﻪ ﻳﻮې ﻣادې ک‪ ３‬ﻟﻴکﻞ شﻮي و چ‪ ３‬د شاﻫﻲ کﻮرﻧ‪ ９‬غ‪７‬ي پﻪ سﻴاسﻲ گﻮﻧدوﻧﻮ ک‪ ３‬غ‪７‬ﻳتﻮب ﻧﻪ شﻲ‬ ‫اخﻴستﻠی‪ .‬پﻮرتﻨی ﻣحدودﻳت چ‪ ３‬ﻧ‪５‬غ پﻪ ﻧ‪５‬غﻪ ﻣحﻤد داوود خان تﻪ ﻣتﻮجﻪ و‪ ،‬وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻪ د ！ﻮﻟﻮ‬ ‫سﻴاسﻲ ﻫﻠﻮ ‪＄‬ﻠﻮ ﻻرې بﻨدې ک‪７‬ې‪.‬‬ ‫ﻟﻪ بﻞ ﻟﻮري وروستﻨﻲ حکﻮﻣتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻳﻮ پﻪ بﻞ پس‪ ３‬ﻧاکاﻣ‪５‬دل‪ ،‬د ﻫ‪５‬ﻮاد د اﻗتصادي او ！ﻮﻟﻨﻴز پرﻣختگ‬ ‫پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د خﻠکﻮ باور ﻟﻪ ﻻسﻪ ورکاوه‪ .‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ د شاﻫﻲ ﻧظام ﻟﻪ ادارې ＇خﻪ د خﻠکﻮ ﻧاﻫﻴﻠﻲ‬ ‫‪111‬‬

‫او کرکﻪ ورځ پﻪ ورځ ډ‪４‬ر‪４‬دﻟﻪ‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد داوود خان دا پر‪４‬ک‪７‬ه ک‪７‬ې وه پﻪ ﻫر ډول چ‪ ３‬اﻣکان وﻟري د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ سﻴاسﻲ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬بدﻟﻮن‬ ‫راوړي‪ ،‬تر ＇ﻮ ﻟﻪ ﻳﻮې خﻮا د بحران خطر ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮسﻲ او ﻟﻪ بﻞ پﻠﻮه د خﻠکﻮ غﻮ＊تﻨ‪ ３‬د افغاﻧستان د‬ ‫اﻗتصادي او ！ﻮﻟﻨﻴز پرﻣختگ پﻪ اړوﻧ‪ ６‬پﻮره ک‪７‬ي‪ .‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ ﻣحﻤد داوود خان ﻳﻮ ‪＄‬ﻞ بﻴا پﻪ سﻴاسﻲ فعاﻟﻴت‬ ‫ﻻس پﻮرې او ﻟﻪ شخصﻴتﻮﻧﻮ‪ ،‬سﻴاسﻲ گﻮﻧدوﻧﻮ او د ﻫ‪５‬ﻮاد ﻟﻪ ﻣختﻠفﻮ ډﻟﻮ سره ﻳ‪ ３‬اړﻳک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬ک‪７‬ې‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد داوود خپﻞ پﻼن داس‪ ３‬جﻮړ ک‪ ７‬چ‪ ３‬د خپﻠﻮ پﻠﻮﻳاﻧﻮ د جﻠب و جذب داﻳره پراخﻪ ک‪７‬ي او د سﻴاسﻲ‬ ‫ﻗدرت د ﻻس تﻪ راوړﻧ‪ ３‬اصﻠﻲ کﻴﻠﻲ چ‪ ３‬پﻮځ و ﻣﻼت‪７‬ﻳ‪ ３‬تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ دې وخت ک‪ ３‬چ‪ ３‬سﻠطﻨتﻲ‬ ‫ﻧظام خپﻞ ﻣحبﻮبﻴت پﻪ ！ﻮﻟﻨﻪ ک‪ ３‬تر ﻳﻮ حده پﻮري ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ي و خﻠک دې تﻪ حاضر وو چ‪ ３‬د ！ﻮﻟﻨ‪３‬‬ ‫پﻪ سﻴاسﻲ جﻮړ＊ت ک‪ ３‬ﻳﻮ ژور بدﻟﻮن وﻣﻨﻲ او ﻫغﻮی ورتﻪ ﻫرکﻠی وواﻳﻲ‪ .‬ﻣحﻤد داوود او ﻣﻠگرو ﻳ‪３‬‬ ‫وک‪７‬ای شﻮل‪ ،‬چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻤدې حاﻟت ＇خﻪ پﻪ گ＂‪ ３‬اخستﻨﻲ سره د خپﻞ ﻧفﻮذ حﻠﻘﻪ پﻪ پﻮځ ک‪ ３‬جﻮړ او د‬ ‫پﻮ‪＄‬ﻲ کﻮدتا ﻟپاره زﻣﻴﻨﻪ برابره ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ دې وخت ک‪ ３‬ﻣحﻤد ظاﻫر شاه د سترگ‪ ３‬د عﻼج ﻟپاره اروپا تﻪ تﻠﻠی و‪ .‬د کﻮدتا ﻣﻘدﻣات ﻟﻪ ﻣخک‪３‬‬ ‫جﻮړ شﻮي و‪ .‬ﻧﻮ پﻪ دې تﻮگﻪ د ‪ ۱۳۵۲‬ﻟﻤﺮﻳﺰ کا ل د چﻨگاښ پﻪ ‪۲۶‬ﻣﻪ د ﻣحﻤد داوود پﻪ ﻣشرۍ او د پﻮځ‬ ‫د افسراﻧﻮ پﻪ ﻣرستﻪ د شاﻫﻲ ﻧظام پﻪ ړﻧگﻮﻟﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی جﻤﻬﻮرﻳت برﻳاﻟﻴتﻮب تﻪ ورس‪５‬د او د ﻫ‪５‬ﻮاد د تارﻳخ‬ ‫ﻧﻮی ＇پرکی پراﻧﻴستﻞ شﻮ‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې ﻟﻪ سﻠطﻨتﻪ ＇خﻪ پﻪ جﻤﻬﻮرﻳت د بدﻟ‪５‬دﻟﻮ پر‬ ‫ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د شاﻫﻲ او جﻤﻬﻮري ﻧظام تر ﻣﻨ‪ ＃‬د تﻮپﻴر پﻪ ﻫکﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪1‬ـ د ‪ ۱۳۵۲‬کال د چﻨگاښ پر ‪۲۶‬ﻣﻪ کﻮﻣﻪ پ‪＋５‬ﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮه؟‬ ‫‪۲‬ـ ﻫغﻪ کﻮم ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ وو چ‪ ３‬سردار ﻣحﻤد داوود ﻳ‪ ３‬دې تﻪ اړ ک‪ ７‬چ‪ ３‬کﻮدتاه وک‪７‬ي؟‬ ‫‪۳‬ـ سردار ﻣحﻤد داوود خان د کﻮدتا پﻼن ＇ﻨگﻪ طرح ک‪７‬؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ﻣحﻤد داوود خان د کﻮدتا د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ اړه چ‪ ３‬پﻪ ‪ ۱۳۵۲‬ﻟﻤرﻳز کا ل ک‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫شﻮه‪ ،‬و＇‪７５‬ي او برابر شﻮی ﻣطﻠب دې پﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ک‪ ３‬وړاﻧدې ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪112‬‬

‫اتﻪ وﻳشتﻢ ﻟﻮست‬

‫د ‪ ١٣٥٢‬لمريز کال د چنگاښ د ‪٢٦‬مې کودتاه‬ ‫پﻪ ت‪５‬ر ﻟﻮست ک‪ ３‬د کﻮدتاه د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ سره أشﻨا شﻮئ‪ ،‬پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د کﻮدتا د سرتﻪ‬ ‫رس‪５‬دوﻧکﻮ‪ ،‬د ﻧﻮي دوﻟت د سﻴاست او د کﻮدتا پاﻳﻠﻮ سره پ‪５‬ژﻧد‪－‬ﻠﻮي تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫سردار ﻣحﻤد داوود خان چ‪ ３‬کﻠﻪ د صدارت ﻟﻪ ﻣﻘام ＇خﻪ استعفاء وک‪７‬ه‪ ،‬او ﻟس کاﻟﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ گﻮ＊ﻪ واﻟﻲ‬ ‫ک‪ ３‬تﻴر ک‪７‬ل‪ ،‬د خپﻞ صدارت پﻪ ﻣﻮده ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد د پرﻣختگ ﻟپاره ډ‪４‬رې ﻫ（‪ ３‬ک‪７‬ې وې‪ .‬د خپﻠ‪３‬‬ ‫ﻟس کﻠﻨ‪ ３‬گﻮ＊ﻪ واﻟﻲ پﻪ ﻣﻮده ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ عﻼﻗﻪ درﻟﻮده چ‪ ３‬ﻫ‪５‬ﻮاد د پرﻣختﻠﻠﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ کتار ک‪ ３‬ودروي‪.‬‬ ‫ﻫﻤدا وه چ‪ ３‬د ‪١٩٧٣‬م‪ .‬کال د جﻮﻻى پﻪ ‪١٧‬ﻣﻪ چ‪ ３‬د ‪ ١٣٥٢‬ﻟﻤرﻳز کال د چﻨگاښ ﻟﻪ ‪٢٦‬ﻣ‪ ３‬ﻧ‪３＂５‬‬ ‫سره برابره وه‪ ،‬کﻮدتا وک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د افغاﻧستان شاﻫﻲ ﻧظام ﻣﻠغا او جﻤﻬﻮرﻳت اعﻼن شﻮ‪.‬‬ ‫د چﻨگاښ د ‪٢٦‬ﻣ‪ ３‬کﻮدتاه د ‪١٩٦٣‬م‪ .‬کال د اساسﻲ ﻗاﻧﻮن ﻟسﻴزې تﻪ د پاى ！کﻰ ک‪＋５‬ﻮد‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ‬ ‫ﻫغﻮ پﻨ‪％‬ﻮ حکﻮﻣتﻮﻧﻮ د ډﻳﻤﻮکراس‪ ９‬دعﻮه کﻮﻟﻪ‪ ،‬خﻮ پﻪ حﻘﻴﻘت ک‪ ３‬پرې اﻧارشﻴستﻲ خصﻠت غاﻟب و‪ .‬د‬ ‫داوود خان کﻮدتاه دې گ‪ ６‬وډﻳﻮ تﻪ خاتﻤﻪ ورک‪７‬ه او پر ‪＄‬اى ﻳ‪ ３‬سردار ﻣحﻤد داوود خان د ﻳﻮه ﻣﻠﻲ رﻫبر‬ ‫پﻪ تﻮگﻪ را＇رگﻨد شﻮ‪.‬‬ ‫د شخصﻴت ﻟﻪ پﻠﻮه ﻫغﻪ ډﻳر پاک‪ ،‬د اخﻼﻗﻲ سجاﻳاوو خاوﻧد او پر ﻫ‪５‬ﻮاد ﻣﻴﻦ اﻧسان و‪ .‬د کﻮدتاه تر پاﻳﻠ‪３‬‬ ‫وروستﻪ ﻳ‪ ３‬خپﻠﻪ تارﻳخﻲ بﻴاﻧﻴﻪ (خﻠکﻮ تﻪ خطاب) پﻪ ﻧاﻣﻪ اعﻼن ک‪７‬ه چ‪ ３‬د ﻧﻮي دوﻟت ک‪７‬ﻧﻼره پﻪ ک‪３‬‬ ‫وه‪.‬‬ ‫داوود خان افغاﻧستان د گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ سره د دوست‪ ９‬ﻟ‪５‬ﻮال‪ ،‬د غﻴر ﻣﻨسﻠک ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ غ‪７‬ی وباﻟﻪ او د‬ ‫ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻨشﻮر ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬خپﻞ ﻣﻼت‪ ７‬اعﻼن ک‪ ،７‬ﻳﻮازې د پ‪＋‬تﻮﻧستان ﻣسئﻠﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ پاکستان‬ ‫سره د اختﻼف د ！کﻲ پﻪ تﻮگﻪ ﻳاده ک‪７‬ه او د سﻮﻟ‪ ３‬ﻟﻪ ﻻرې ﻳ‪ ３‬د ﻫغ‪ ３‬د حﻞ غﻮ＊تﻨﻪ وک‪７‬ه‪.‬‬ ‫د ﻧﻮي دوﻟت د ک‪７‬ﻧﻼرې ＇خﻪ د ﻫ‪５‬ﻮاد خﻠکﻮ پﻪ وﻻﻳتﻮﻧﻮ او ﻣرکز ک‪ ３‬تﻮد ﻫر کﻠی وک‪ ،７‬ﻣحﻤدظاﻫر‬ ‫شاه چ‪ ３‬د اﻳ＂اﻟﻴا د ﻧاپﻞ پﻪ ＊ار ک‪ ３‬پﻪ استراحت بﻮخت و‪ ،‬پﻪ کابﻞ ک‪ ３‬د خپﻠ‪ ３‬پاچاﻫ‪ ９‬د ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻠﻮ‬ ‫＇خﻪ خبر شﻮ‪ .‬سﻤدستﻲ روم تﻪ ﻻړ او خپﻠﻪ استعفا ﻳ‪ ３‬د افغاﻧستان د سفارت ﻟﻪ ﻻرې د افغاﻧستان د‬ ‫جﻤﻬﻮرﻳت د ﻣؤسس پﻪ ﻧاﻣﻪ کابﻞ تﻪ را وﻟ‪８５‬ﻟﻪ‪ .‬د استعفا ﻧاﻣ‪ ３‬پﻪ رس‪５‬دﻟﻮ سره چ‪ ３‬د شاﻫﻲ کﻮرﻧ‪ ９‬غ‪７‬ي‬ ‫بﻨدﻳان وو ﻟﻪ بﻨده أزاد او اﻳ＂اﻟﻴ‪ ３‬تﻪ وﻻړل‪.‬‬ ‫ﻳﻮه ورځ وروستﻪ د ﻧﻮي ﻧظام د ﻣرکزي کﻤ‪ ３＂５‬ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ جﻠسﻪ جﻮړه شﻮه‪ .‬ﻣرکزي کﻤ‪ ３＂５‬ﻣحﻤد داوود خان د‬

‫‪113‬‬

‫دوﻟت د جﻤﻬﻮر رئﻴس‪ ،‬صدراعظﻢ‪ ،‬د بﻬرﻧﻴﻮ چارو او د دفاع د وزﻳر پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻪ او ﻧﻮﻣﻮړي ﻧﻮې کابﻴﻨﻪ ﻣعرفﻲ‬ ‫ک‪７‬ه‪ .‬د ﻣحﻤدداوود خان د فرﻣان پﻪ اساس د ‪ ۱۳۴۳‬ﻟﻤرﻳز کال اساسﻲ ﻗاﻧﻮن ﻟغﻮه شﻮ او د ﻧﻮي اساسﻲ ﻗاﻧﻮن‬ ‫د تصﻮﻳب ﻟپاره ﻟﻮﻳﻪ جرگﻪ چ‪ ٣٤٩ ３‬کسﻪ غ‪７‬ي ﻳ‪ ３‬درﻟﻮدل د عزﻳزاهلل واصفﻲ پﻪ ﻣشرۍ راوغﻮ＊تﻞ شﻮه او د‬ ‫‪١٩٧٧‬م‪ .‬کال د ﻣارچ پﻪ ‪١٤‬ﻣﻪ ﻧﻮى اساسﻲ ﻗاﻧﻮن تدوﻳﻦ او د ﻣحﻤد داوود خان ﻟﻪ خﻮا تﻮشﻴح او ﻧافذ شﻮ‪.‬‬ ‫پﻪ ！ﻮﻟﻨﻴزه او اﻗتصادي برخﻪ ک‪ ３‬ﻫﻢ ﻳﻮﻟ‪ ７‬اﻗداﻣات وشﻮل چ‪ ３‬پر بﻨس＀ ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤکﻮ اصﻼحاتﻮ تﻪ پاﻣﻠرﻧﻪ‬ ‫وشﻮه‪ ،‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬د اراضﻲ ﻗاﻧﻮن ((ﻣترﻗﻲ ﻣاﻟﻴات)) تصﻮﻳب شﻮ او ﻟﻪ ﻫغ‪ ３‬سره سﻢ د ﻣاﻟکاﻧﻮ اضافﻲ‬ ‫‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻫغﻪ بزگراﻧﻮ تﻪ چ‪ ３‬ﻟ‪ ８‬ﻳا ﻫ‪＄ ＆５‬ﻤکﻪ ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ درﻟﻮده ورک‪７‬ل شﻮه‪ .‬د دوﻟت ﻟﻪ خﻮا د جزا او ﻣدﻧﻲ‬ ‫ﻗاﻧﻮن تصﻮﻳب شﻮ‪ .‬ﻣﻠﻲ سرود ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغﻰ‪ ،‬د بﻴرغ پﻪ ﻧ‪＋‬ان ک‪ ３‬ﻫﻢ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ راغﻠﻞ‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان د جﻤﻬﻮري دوﻟت ﻟﻪ ډ‪４‬رو ﻣﻬﻤﻮ کاروﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ د اووه کﻠﻦ اﻗتصادي پﻼن جﻮړول و‪ .‬دا‬ ‫پﻼن پﻪ ‪١٩٧٦‬م‪ .‬ک‪ ３‬پﻴﻞ او پﻪ ‪١٩٨٣‬م‪ .‬ک‪ ３‬باﻳد پاى تﻪ رس‪５‬دﻟی وای‪.‬‬ ‫د جﻤﻬﻮرﻳت پﻪ ﻣﻮده ک‪ ３‬پﻪ ！ﻮل ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬د س‪７‬کﻮﻧﻮ د ＇ارﻧ‪ ３‬او ترﻣﻴﻢ کار پﻴﻞ شﻮ‪ .‬ﻟﻪ ﻫراتﻪ د کﻨدﻫار‬ ‫تر سپﻴﻦ بﻮﻟدک پﻮرې د اوسپﻨ‪ ３‬پ＂ﻠ‪ ،９‬د ﻟﻮگر د عﻴﻨکﻮ د ﻣسﻮ د کان او د حاجﻲ گک د سروې کار تر‬ ‫ﻻسﻪ ﻻﻧدې وﻧﻴﻮل شﻮ‪.‬‬ ‫د ﻣحﻤد داوود خان پﻼﻧﻮﻧﻪ او پروگراﻣﻮﻧﻪ ډ‪４‬ر پراخ بﻨس＂ﻪ ووچ‪！ ３‬ﻮل ﻳ‪ ３‬عﻤﻠﻲ ﻧﻪ شﻮل‪ ،‬او د ‪ ١٣٥٧‬ﻟﻤرﻳز‬ ‫کال د غﻮﻳﻲ پر اووﻣﻪ د ﻳﻮې پﻮ‪＄‬ﻲ کﻮدتاه پﻪ وسﻴﻠﻪ د ﻣحﻤد داوود خان جﻤﻬﻮري ﻧظام ړﻧ‪ ，‬شﻮ‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د ﻣحﻤد داوود خان د شخصﻴت پﻪ اړه او دوﻳﻤﻪ‬ ‫ډﻟﻪ دې د ﻫغﻪ د اﻗتصادي پﻼﻧﻮﻧﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬پﻪ خپﻠﻮ ک‪ ３‬خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪ .١‬د ﻣحﻤد داوود خان د کﻮدتاه پاﻳﻠ‪＇ ３‬ﻪ وې؟‬ ‫‪ .٢‬کﻮﻣﻮ خﻠکﻮ د ﻣحﻤد داوود خان پﻪ کﻮدتاه ک‪ ３‬زﻳاتﻪ وﻧ‪６‬ه درﻟﻮده؟‬ ‫‪ .٣‬د ‪١٣٤٣‬ﻟﻤرﻳز کال اساسﻲ ﻗاﻧﻮن پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬کﻮم اﻗداﻣات وشﻮل؟ پﻪ ﻟﻨ‪６‬ه تﻮ‪－‬ﻪ ﻳ‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫‪ .٤‬پﻪ اووه کﻠﻦ اﻗتصادي پﻼن ک‪ ３‬کﻮم کاروﻧﻪ تر سره شﻮل؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د جﻤﻬﻮرﻳت د دورې د ＇رﻧگﻮاﻟﻲ پﻪ اړه ﻣطﻠب جﻮړ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪114‬‬

‫د دويم څپرکي بيا کتنه‬ ‫د ﻧ‪７‬ۍ د شﻠﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ ！ﻮﻟﻨﻴز‪ ،‬سﻴاسﻲ او اﻗتصادي حاﻟت د رﻧساﻧس د دورې د ‪ ١٥‬ﻣﻲ پ‪７５‬ۍ د‬ ‫دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧﻴﻤاﻳﻲ ＇خﻪ تر ‪١٨‬ﻣ‪ ３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ پﻮرې د ﻣستﻘﻴﻤﻮ اﻧدوﻧﻮ‪ ،‬ﻧظرﻳﻮ‪ ،‬د فراﻧس‪ ３‬د ﻟﻮى‬ ‫اﻧﻘﻼب پﻪ‪١٧٨٩‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د بﻨس＂ﻴزو اغ‪５‬زو او د ‪١٩‬ﻣ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ د ﻳﻮشﻤ‪５‬ر فﻴﻠسﻮفاﻧﻮ د افکارو‬ ‫او ﻧظرﻳﻮ ﻣحصﻮل گ‪２‬ﻞ کﻴ‪８‬ي‪ .‬د دغﻮ ！ﻮﻟﻮ سﻴستﻤﻮﻧﻮ او سﻴاسﻲ ﻣکتبﻮﻧﻮ ﻟﻮړواﻟﻰ پﻪ دې تارﻳخﻲ‬ ‫ﻣرحﻠﻪ ک‪ ３‬داس‪ ３‬اﻧگازې راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ې چ‪ ３‬بشرﻳت ﻳ‪ ３‬پﻪ ت‪５‬رو دورو ک‪ ３‬ډ‪４‬ره ﻟ‪８‬ه ب‪５‬ﻠگﻪ ﻟ‪５‬دﻟ‪３‬‬ ‫وه‪ .‬دا ‪＄‬کﻪ چ‪ ３‬د اﻗتصادي گ＂ﻮ او د ﻣخاﻟفﻮ ﻟﻮرﻳﻮ اختﻼف د خپﻠﻮ تضادوﻧﻮ تر ！ﻮﻟﻮ ﻟﻮړې کچ‪３‬‬ ‫تﻪ ورس‪５‬د او پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬ډ‪４‬رو ﻟﻮﻳﻮ وراﻧﻮﻧکﻮ پ‪＋５‬ﻮ تﻪ ﻻره ﻫﻮاره ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫پﻪ ﻫﻤدغ‪ ３‬دورې ک‪ ３‬د دوو ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻮ جگ‪７‬و پﻪ ﻟ‪ ７‬ک‪ ３‬ﻧ‪７‬ۍ پﻪ دوو د＊ﻤﻨﻮ ﻗطبﻮﻧﻮ (ختﻴ‪ ＃‬او‬ ‫ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ )＃‬وو‪４‬شﻞ شﻮه‪ .‬د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳاﻻتﻮ پﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د برﻳتاﻧﻴا ‪＄‬اى وﻧﻴﻮ‪ .‬چﻴﻦ‬ ‫د خپﻞ ﻣستﻘﻞ سﻴاسﻲ خط پﻪ ﻟرﻟﻮ سره د ﻧ‪７‬ۍ د درﻳﻢ ‪＄‬ﻮاک پﻪ تﻮگﻪ ＇رگﻨد شﻮ‪ .‬اتﻮﻣﻲ‪،‬‬ ‫بﻴﻮﻟﻮژﻳکﻲ او کﻴﻤﻴاوي وسﻠ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬سﻴاﻟ‪ ９‬د پرﻣخ وړﻟﻮ وسﻴﻠﻪ شﻮه‪ ،‬اﻗتصادي سﻴاﻟ‪ ９‬خپﻞ‬ ‫وروستی پﻮړ تﻪ ورس‪５‬دې او س‪７‬ې ج‪７／‬ې چ＂ک دوام پﻴدا ک‪.７‬‬ ‫کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ د شﻠﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ ﻧ‪７‬ۍ ډ‪４‬ره ﻣتشﻨجﻪ او ب‪ ３‬ثباتﻪ وه‪ ،‬خﻮ پرﻟﻪ پس‪ ３‬سﻴاﻟﻴﻮ د اﻧسان د‬ ‫ژوﻧداﻧﻪ پﻪ ＇رﻧگﻮاﻟﻲ ک‪ ３‬ستر رول وﻟﻮباوه او د پرﻣخت‪ ，‬سبب شﻮ‪ .‬خﻮ دغﻮ پرﻣختگﻮﻧﻮ ！ﻮﻟﻨﻴزه‬ ‫جﻨبﻪ ﻧﻪ درﻟﻮده او د ﻣﻠتﻮﻧﻮ ﻟﻮﻳﻪ برخﻪ پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ د افرﻳﻘا او أسﻴا پﻪ ﻟﻮﻳﻮ وچﻮ ک‪ ３‬ﻟﻪ دې‬ ‫اساﻧتﻴاوو ب‪ ３‬برخ‪ ３‬پات‪ ３‬شﻮل‪ .‬پﻪ دغﻮ ！ﻮﻟﻨﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻫﻢ افغاﻧستان و چ‪ ３‬تر ！ﻮﻟﻮ وروستﻪ او د ﻧﻮي‬ ‫تﻤدن ﻟﻪ اﻣکاﻧاتﻮ او وساﻳﻠﻮ ＇خﻪ ب‪ ３‬برخ‪ ３‬پات‪ ３‬شﻮ‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان د وروستﻪ پات‪ ３‬واﻟﻲ ﻟﻮى ﻻﻣﻞ دا و چ‪ ３‬پﻪ شﻠﻤﻪ پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬دا ﻫ‪５‬ﻮاد د سﻴﻤ‪ ３‬د‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادو د ستراتﻴژﻳﻮ د تﻘاطع ！کﻰ شﻮ او د ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻮ سﻴاﻟﻴﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر زﻳان وﻟﻴد‪.‬‬

‫‪115‬‬

‫درېيم څپرکی‬ ‫د افغاﻧستان گاوﻧ‪６‬ي ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ‬

‫د درېيم څپرکي موخې‬ ‫‪ -١‬د پاکستان د ﻣعاصر تارﻳخ او پ‪＋５‬ﻮ سره پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د اﻳران د ﻣعاصر تارﻳخ او پ‪＋５‬ﻮ سره پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د چﻴﻦ د ﻣعاصر تارﻳخ او پ‪＋５‬ﻮ سره پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٤‬د تاجکستان د ﻣعاصر تارﻳخ او پ‪＋５‬ﻮ سره پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٥‬د ازبکستان د ﻣعاصر تارﻳخ او پ‪＋５‬ﻮ سره پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٦‬د ترکﻤﻨستان د ﻣعاصر تارﻳخ او پ‪＋５‬ﻮ سره پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٧‬د ﻧﻘشﻮ او اطﻠسﻮﻧﻮ ＇خﻪ د کار اخ‪５‬ستﻠﻮ ﻣﻬارت‪.‬‬

‫‪116‬‬

‫ﻧﻬﻪ وﻳشتﻢ ﻟﻮست‬

‫د پاکستان اسالمي جمهوريت‬

‫پ‪５‬ــ‪＋‬ـــﻮر‬ ‫راوﻟپ‪５‬ﻨ‪６‬ۍ‬

‫کراچ‪９‬‬

‫د ﻧﻬﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬تاس‪ ３‬د پاکستان د ﻣﻮﻗعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس او کﻠتﻮري ارز＊تﻮﻧﻮ پﻪ اړه بﻠد شﻮئ‪.‬‬ ‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬تاس‪ ３‬تﻪ د ﻫﻨد د ﻧ‪５‬ﻤ‪ ３‬وچ‪ ３‬د تارﻳخ‪ ،‬ﻟﻪ ﻫﻨد ＇خﻪ د پاکستان او ﻟﻪ پاکستان ＇خﻪ د‬ ‫بﻨ‪／‬ﻠﻪ د‪４‬ش د ب‪５‬ﻠتﻮن پﻪ ﻫکﻠﻪ ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې ک‪８５‬ي‪ .‬د پاکستان تارﻳخ د ﻫغﻪ د جﻮړ＊ت ＇خﻪ وړاﻧدې‬ ‫د افغاﻧستان اوﻳا د ﻫﻨد د شبﻲ ﻗارې پﻪ تارﻳخ ﻣطاﻟعﻪ کﻴدای شﻲ‪.‬‬

‫اسﻼم د اووﻣ‪ ３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د ﻫﻨد ﻧﻴﻤ‪ ３‬وچ‪ ３‬تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬پﻮ‪＄‬ﻴان او ﻣسﻠﻤان ﻣﻬاجرﻳﻦ‬ ‫چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪＇ ＃‬خﻪ راغﻠﻲ وو‪ ،‬د سﻨد د سﻴﻨد او پﻨجاب پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د پاکستان د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻟﻮﻳﻪ‬ ‫برخﻪ جﻮړوي‪ ،‬ﻣ‪５‬شت شﻮل‪＇ .‬ﻮ پ‪７５‬ۍ ﻣخک‪ ３‬د ﻫﻨد پﻪ ﻧﻴﻤﻪ ﻟﻮﻳﻪ وچﻪ ک‪ ３‬ﻣسﻠﻤاﻧان د دوه ﻟﻮﻳﻮ ！ﻮﻟﻨﻮ‬ ‫پﻪ تﻮگﻪ د ﻫﻨد پﻪ ختﻴ‪ ＃‬او ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪＇ ＃‬ﻨ‪６‬و ک‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل‪ .‬د اسﻼم د ﻣﻘدس دﻳﻦ سره د ﻫﻨد د بﻮﻣﻰ‬ ‫خﻠکﻮ ﻟ‪５‬ﻮاﻟتﻴا د ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ پﻪ شﻤ‪５‬ر ک‪ ３‬زﻳاتﻮاﻟﻰ راوست‪.‬‬ ‫د برﻳتاﻧﻴا د واکﻤﻨ‪ ９‬پر وخت د ﻫﻨد د ﻧﻴﻤ‪ ３‬وچ‪ ３‬پﻪ ډ‪４‬رو برخﻮ ک‪ ３‬د ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ شﻤ‪５‬ر زﻳات وو‪ ،‬سره ﻟﻪ‬ ‫دې ﻫﻢ ﻫﻨدواﻧﻮ پﻪ ﻫغﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ شﻤ‪５‬ر پﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻫﻢ و‪ ،‬پﻪ دوﻟتﻲ چارو ک‪ ３‬پر ﻫغﻮی‬ ‫غﻠبﻪ درﻟﻮده‪＄ .‬کﻪ ﻧﻮ ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ د دې ﻟپاره چ‪＊ ３‬ﻪ ژوﻧد وﻟري‪ ،‬داس‪ ３‬ﻫ‪５‬ﻮاد چ‪ ３‬دوی ﻳ‪ ３‬خپﻞ و‪２－‬ﻲ‪،‬‬ ‫پﻪ ﻫغﻪ ک‪ ３‬خپﻞ ﻣشران و！اکﻠی شﻲ او خپﻞ اسﻼﻣﻲ کﻠتﻮر تﻪ وده ورک‪７‬ي‪ ،‬ﻣﻴﻨﻪ درﻟﻮده‪.‬‬ ‫د ﻫﻨد د ﻧﻴﻤ‪ ３‬ﻟﻮﻳ‪ ３‬وچ‪ ３‬او پاکستان ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ تارﻳخﻲ پ‪＋５‬ﻮ ＇خﻪ ﻳﻮه ﻫﻢ د ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ راتگ و‪ ،‬ﻟﻪ أشﻮکا‬ ‫وروستﻪ سﻴاسﻲ ﻳﻮواﻟﻰ تر ډ‪４‬ره وختﻪ پات‪ ３‬ﻧﻪ شﻮ‪ .‬او پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د کﻮچﻨﻴﻮ پاچاﻫاﻧﻮ پﻪ ﻻس سره‬ ‫و‪４‬شﻠی و‪.‬‬ ‫‪117‬‬

‫کﻠﻪ چ‪ ３‬د بﻮدا دﻳﻦ ﻣخ پر زوال شﻮ‪ ،‬د ﻫﻨد سﻴال پاچاﻫان ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ‬ ‫سره پﻪ جگ‪７‬ې اختﻪ شﻮل‪ .‬او دې کار ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ تﻪ چ‪ ３‬د اسﻼم د‬ ‫بﻴرغ وړوﻧکﻲ وو‪ ،‬ﻣﻨاسب فرصت پﻪ ﻻس ورک‪.７‬‬ ‫د ﻫﻨد ﻧﻴﻤﻪ ﻟﻮﻳﻪ وچﻪ د ﻣغﻠﻮ پر وخت د ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ تر واکﻤﻨ‪ ９‬ﻻﻧدې‬ ‫ﻣتحده شﻮه‪ ،‬خﻮ ډ‪４‬رو ﻫﻨدو شاﻫاﻧﻮ د ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ د واکﻤﻨ‪ ９‬پر وړاﻧدې‬ ‫ﻣخاﻟفت وک‪ ７‬او د ﻫغﻮی پر وړاﻧدي ﻳ‪ ３‬ﻣبارزه پﻴﻞ ک‪７‬ه‪ .‬د غزﻧﻮﻳاﻧﻮ‪،‬‬ ‫غﻮرﻳاﻧﻮ اسﻼﻣﻲ سﻠسﻠﻮ د ﻫﻨد پر ﻧﻴﻤ‪ ３‬ﻟﻮﻳ‪ ３‬وچ‪ ３‬واکﻤﻨ‪ ９‬وک‪７‬ه‬ ‫او د سختﻮ ﻣخاﻟفتﻮﻧﻮ سره سره دغﻪ ﻧﻮې اسﻼﻣﻲ ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬د ﻫﻨدواﻧﻮ‬ ‫ﻣحﻤد عﻠﻲ جﻨاح‬ ‫د پخﻮاﻧ‪！ ９‬ﻮﻟﻨ‪ ３‬تر＇ﻨگ کرار کرار ساه اخﻴستﻪ‪ .‬د ﻧﻮﻣﻮړې ！ﻮﻟﻨ‪３‬‬ ‫پادشاﻫاﻧﻮ بﻪ خپﻞ پﻮ‪＄‬ﻴان ﻫ（ﻮل چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻨدو ＊‪％‬ﻮ سره ودوﻧﻪ‬ ‫وک‪７‬ي‪ .‬د ﻫﻨدواﻧﻮ د ！ﻴ＂‪ ３‬پﻮړۍ ډ‪４‬ر کسان د اسﻼم د جاذب‪ ３‬او ﻧﻴاو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻣسﻠﻤاﻧان شﻮل‪.‬‬ ‫پﻪ ‪١٨٨٥‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬ﻫﻨدواﻧﻮ د دې ﻟپاره چ‪ ３‬د ﻳﻮه بﻮﻣﻲ پارﻟﻤان د جﻮړوﻟﻮ بﻨس＀ ک‪８５‬دي‪ ،‬د ﻫﻨد ﻣﻠﻲ‬ ‫کﻨگره ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ه‪ .‬ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ﻣسﻠﻤاﻧان ﻟﻪ کﻨگرې سره ﻳﻮ ‪＄‬اي شﻮل‪ ،‬خﻮ ﻟ‪ ８‬وروستﻪ ＇رگﻨده شﻮه‪ ،‬چ‪３‬‬ ‫ﻣسﻠﻤاﻧان پﻪ ک‪ ３‬ﻟ‪ ８‬دي او ＊اﻳﻲ گ＂ﻲ ﻳ‪ ３‬پﻪ پام ک‪ ３‬وﻧﻪ ﻧﻴﻮل شﻲ‪ .‬پﻪ ‪ ١٩٠٦‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬ﻣسﻠﻤاﻧان ﻟﻪ‬ ‫کﻨگرې ＇خﻪ جﻼ شﻮل او خﻠکﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬ددې بﻠﻨﻪ ورک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ جﻼ ！ﻮﻟ＂اکﻨﻮ ک‪ ３‬ﻣسﻠﻤاﻧان خپﻞ استازي‬ ‫و！اکﻲ‪ .‬پﻪ ﻫﻤدې ترڅ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻫﻨد د ！ﻮﻟﻮ ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ اﻧجﻤﻦ (ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ) د ﻫﻨدواﻧﻮ د کﻨگرې د رﻗﻴب‬ ‫پﻪ تﻮگﻪ تاسﻴس ک‪ .７‬د ‪١٩٤٥‬م‪ .‬کال تر ！ﻮﻟ＂اکﻨﻮ وروستﻪ د ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ د ﻳﻮه ﻣﻠﻲ دوﻟت غﻮ＊تﻨﻪ ﻻپﻴاوړې‬ ‫شﻮه‪ ،‬کﻪ چ‪５‬رتﻪ تجزﻳﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغﻠ‪ ３‬ﻧﻪ واى‪ ،‬جگ‪７‬ه پﻴﻠ‪５‬ده‪ ،‬خﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬دا دواړه پ‪ ）５‬شﻮل‪.‬‬ ‫پﻪ ‪١٩٣٨‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬جﻨاح د ﻣسﻠﻢ ﻟﻴک د پﻴاوړتﻴا ﻟپاره د (دوو ﻣﻠتﻮﻧﻮ) ﻧظرﻳﻪ وړاﻧدې ک‪７‬ه او د ﻳﻮه ب‪５‬ﻞ‬ ‫اسﻼﻣﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد د جﻮړوﻟﻮ غﻮ＊تﻨﻪ ﻳ‪ ３‬وک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ ‪١٩٤٠‬م‪ .‬کا ل ک‪ ３‬ﻣسﻠﻢ ﻟﻴک د ﻳﻮه پر‪４‬ک‪７‬ه ﻟﻴک پﻪ‬ ‫ترڅ ﻛ‪ ３‬د پاکستان د جﻮړوﻟﻮ غﻮ＊تﻮﻧکی شﻮ‪.‬‬ ‫پﻪ ‪١٩٤٦‬م‪ .‬ک‪ ３‬کﻨگرې او ﻫﻢ ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ د برﻳتاﻧﻴ‪ ３‬د فدراﻟﻲ حکﻮﻣت د جﻮړوﻟﻮ طرح رد ک‪７‬ه او‬ ‫کﻨگره ﻫﻢ د ‪ ١٩٤٧‬م‪ .‬کال پﻮرې د تجزﻳ‪ ３‬ﻣﻨﻠﻮ تﻪ تﻴاره شﻮې وه او ﻳﻮازې د سرحدوﻧﻮ ！اکﻞ پات‪ ３‬وو‪ .‬د‬ ‫‪١٩٤٧‬م‪.‬کال د اگست پﻪ ‪ ١٤‬ﻣﻪ پاکستان جﻮړ شﻮ‪ .‬تر ！ﻮﻟﻮ ﻟﻮی د اسﻼﻣﻲ او ﻣﻠﻲ وحدت ازﻣﻮﻳﻨﻪ ﻫغﻪ‬ ‫وخت را ورس‪５‬ده چ‪ ３‬کﻠﻪ برﻳتاﻧﻴا دا وﻣﻨﻠﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫﻨد ﻧﻴﻤﻪ ﻟﻮﻳﻪ وچﻪ دې د ﻫﻨد او پاکستان پﻪ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ‬ ‫تجزﻳﻪ ک‪７‬ي‪ ،‬ﻳﻮازې ﻫغﻮ سﻴﻤﻮ تﻪ چ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻣسﻠﻤاﻧان پﻪ ک‪ ３‬اوس‪５‬دل دا اجازه ورک‪７‬ل شﻮه چ‪ ３‬ﻟﻪ پاکستان‬

‫‪118‬‬

‫سره دې ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻲ‪ ،‬خﻮ بﻴا ﻫﻢ د کشﻤﻴر د ډ‪４‬ره ﻣﻴشت‪ ３‬ﻣسﻠﻤاﻧ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬پر سر خبرې او ﻻﻧج‪ ３‬رواﻧ‪ ３‬وې‪.‬‬ ‫د ﻫﻨد د ﻧﻴﻤ‪ ３‬ﻟﻮې وچ‪ ３‬تر تجزﻳ‪ ３‬وروستﻪ ﻫﻨدوان ﻫﻨد تﻪ وت‪＋‬ت‪５‬دل او ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ ﻫﻨدي سﻴﻤ‪ ３‬پر‪＋４‬ﻮدې‬ ‫‪ ،‬پﻪ ﻟکﻮﻧﻮ اﻧساﻧان پﻪ فرﻗﻪ ﻳﻴزو ﻧ‪＋‬تﻮ ک‪ ３‬ووژل شﻮل‪ .‬ﻟ‪ ８‬وخت وروستﻪ دواړه ﻣﻠتﻮﻧﻪ د کشﻤﻴر پر سر پﻪ‬ ‫جگ‪７‬ه اختﻪ شﻮل‪ ،‬ﻫﻨد کشﻤﻴر پﻪ دې باﻧﻪ چ‪ ３‬حاکﻢ ﻳ‪ ３‬ﻫﻨدو دی‪ ،‬ﻧﻴﻮﻟی و‪ ،‬خﻮ د ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ پﻪ دې دﻟﻴﻞ‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬ډ‪４‬ری اوس‪５‬دوﻧک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻣسﻠﻤاﻧان دي‪ ،‬باﻳد کشﻤﻴر د پاکستان ﻳﻮه‬ ‫برخﻪ وي‪ .‬د پاکستان اصﻠﻲ ستﻮﻧزه د ﻣﻠﻲ ﻫﻮﻳت جﻮړوﻧﻪ د سﻴاسﻲ‬ ‫پﻮﻟﻮ ！اکﻞ د واﻗعﻴت پربﻨس＀ او باثباتﻪ او د ﻣﻨﻠﻮ وړ رژﻳﻢ د خﻠکﻮ ﻟپاره‬ ‫د تﻮکﻤﻲ‪ ،‬ژبﻨﻲ‪ ،‬عﻘﻴدتﻲ او ﻣذﻫبﻲ تﻮپﻴر پﻪ ﻟرو سره و‪.‬‬ ‫د ﻳﻮه ﻣستﻘﻞ ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ تﻮگﻪ د پاکستان پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راتگ ک‪＄ ３‬ﻴﻨﻮ رﻫبراﻧﻮ‬ ‫ﻟکﻪ فﻴﻠسﻮف او شاعر اﻗبال ﻻﻫﻮري‪ ،‬حﻘﻮﻗپﻮه ﻣحﻤد عﻠﻲ جﻨاح ستر‬ ‫روﻟﻮﻧﻪ ﻟﻮبﻮﻟﻲ دي‪ .‬خان عبداﻟغفار خان د پشتﻮﻧخﻮا د سترو او ﻣﻠﻲ‬ ‫＇‪５‬رو ＇خﻪ دي چ‪ ３‬د اﻧ‪／‬ﻠﻴس د استعﻤار او استبداد پﻪ وړاﻧدى پا＇ﻮن خان عبداﻟغفار افغاﻧستان تﻪ پﻪ سفر ک‪３‬‬ ‫وک‪ ７‬او د خپﻞ ژوﻧد ډ‪４‬رې شﻴب‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ دې ﻻر ک‪ ３‬ت‪５‬رې ک‪７‬ي دي‪.‬‬ ‫کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻣﻬتﻤاگاﻧدي پﻪ ‪١٩٣٨‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د پ‪＋‬تﻮﻧخﻮا ＇خﻪ ﻟﻴدﻧﻪ کﻮﻟﻪ‪ ،‬ﻧﻮ ﻟﻪ ﻧ‪８‬دې ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬پاچاخان‪،‬‬ ‫د ﻫغﻪ ﻣبارزې‪ ،‬او د خﻠکﻮ اخﻼص وﻟﻴد ﻧﻮ ﻫغﻪ تﻪ ﻳ‪ ３‬داسﻲ ووﻳﻞ‪«:‬زﻣا دعا داده چ‪ ３‬پ‪＋‬تاﻧﻪ ﻧﻪ ﻳﻮازې دا‬ ‫چ‪ ３‬ﻫﻨدوستان خپﻠﻮاک ک‪７‬ي‪ ،‬بﻠک‪ ３‬د ﻫﻤدې خپﻠﻮاک‪ ９‬پﻪ برکت ！ﻮﻟ‪ ３‬ﻧ‪７‬ۍ تﻪ د ﻧﻪ تاوترﻳخﻮاﻟﻲ اصﻮل‬ ‫وروپ‪５‬ژﻧﻲ«‪.‬‬ ‫د پاکستان تر خپﻠﻮاک‪ ９‬وروستﻪ د اسﻼم د رول پر سر ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ﻗاﻧﻮﻧﻲ ﻣصاﻟح‪ ３‬وشﻲ‪ .‬د ‪١٩٥٦‬م‪ .‬کال‬ ‫اساسﻲ ﻗاﻧﻮن پاکستان ﻳﻮ اسﻼﻣﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد اعﻼن ک‪ ７‬او ﻫﻢ ﻳ‪ ３‬پارﻟﻤاﻧﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻦ د اسﻼﻣﻲ تحﻘﻴﻘاتﻮ د اﻧستﻴتﻴﻮت‬ ‫(‪ )Islamic Research Institute‬د بﻴا کتﻨ‪ ３‬تابع ک‪７‬ل‪ .‬پﻪ ‪١٩٥٨‬م‪ .‬کا ل ک‪ ３‬دا ﻗاﻧﻮن ﻣﻨسﻮخ شﻮ او‬ ‫د پاکستان جﻤﻬﻮري د اعﻼن سره ﻫ（ﻪ وشﻮه‪ ،‬د اسﻼﻣﻲ رﻫبري ‪＄‬ﻮاکﻤﻨتﻴا ﻣحاره ک‪７‬ي د ﻫ（ﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪３‬‬ ‫پﻪ ‪١٩٦٣‬م‪ .‬کا ل ک‪ ３‬بﻴا د ‪ ١٩٥٦‬م‪ .‬کا ل اسﻼﻣﻲ شراﻳط ＇ﻪ ﻧا ＇ﻪ اعاده شﻮل‪.‬‬ ‫د بنگله دېش بېلوالی‬ ‫پاکستان ددې فکر پر بﻨس＀ جﻮړ شﻮ‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻫﻨد ﻣسﻠﻤاﻧان داس‪ ３‬ﻳﻮ ﻣﻠت جﻮړ ک‪７‬ي چ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ ﻟرﻟﻮ سره‬ ‫‪＄‬اﻧگ‪７‬ي سﻴﻤ‪ ３‬او ﻗﻠﻤرو وﻟري‪ .‬پاکستان د سﻨد‪ ،‬بﻠﻮچﻴستان‪ ،‬پﻨجاب او د پ‪＋‬تﻮﻧخﻮا ﻟﻪ اﻳاﻻتﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻣﻠت‬ ‫ﻧﻪ جﻮړاوه او د دوى ترﻣﻨ‪ ＃‬ژور ﻗﻮﻣﻲ او ژبﻨﻲ تﻮپﻴروﻧﻪ ﻣﻮجﻮد وو‪ .‬د پاکستان بﻨس＀ ا‪＋４‬ﻮدوﻧکﻮ د دې ﻧﻮي‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد ﻟپاره د ﻟﻮﻳدﻳ‪ ＃‬او ختﻴ‪ ＃‬پاکستان د وحدت ﻟپاره د اسﻼم دﻳﻦ اصﻠﻲ عاﻣﻞ گا‪１‬ﻪ‪ .‬ژبﻨﻴﻮ تﻮپﻴروﻧﻮ‪！ ،‬ﻮﻟﻨﻴزو‬ ‫‪119‬‬

‫‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوو‪ ،‬فرﻫﻨگﻲ ﻣﻴراث او اﻗتصادي شراﻳطﻮ ﻣسئﻠ‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ې‪ .‬ددغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد دوو ﻟﻮﻳﻮ ډﻟﻮ تر اتﻠس‬ ‫کﻠﻮﻧﻮ پﻮرې ﻫ（ﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬ﻳﻮ ‪＄‬اى ژوﻧد سره وک‪７‬ي او گ＂ﻮر اتحاد راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ي‪ .‬خﻮ ﻫﻤدې ﻣﻮخ‪ ３‬تﻪ وﻧﻪ‬ ‫رس‪５‬دل‪.‬‬ ‫د ﻟﻮﻳدﻳ‪ ＃‬او ختﻴ‪ ＃‬پاکستان فرﻗﻪ ﻳﻴزه اختﻼفات او سﻴاﻟ‪ ９‬د دوﻟت د کﻤزوروﻟﻮ اصﻠﻲ سرچﻴﻨﻪ وه چ‪ ３‬د‬ ‫ژبﻨﻴﻮ اختﻼف ‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ پﻪ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬او پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻟ‪８‬ه صﻨعتﻲ پرﻣختﻴا ﻫغﻪ ＇ﻪ وو چ‪ ３‬د‬ ‫اختﻼفاتﻮ ﻟ‪７‬ۍ ﻳ‪ ３‬راخپرې ک‪７‬ې وې‪ .‬پﻪ ختﻴ‪ ＃‬پاکستان ک‪ ３‬ﻳﻮ بﻞ سﻴاسﻲ سﻴال را پﻴدا شﻮ‪ .‬د ‪١٩٦٨‬م‪.‬‬ ‫کال پﻪ دوبﻲ ک‪ ３‬ﻣجﻴب اﻟرحﻤﻦ د عﻮاﻣﻲ ﻟﻴگ (خﻠﻚ ‪－‬ﻮﻧد) ﻣشر د ‪ ٣٥‬بﻨگاﻟﻴاﻧﻮ پﻪ گ‪６‬ون ﻟﻪ پاکستان‬ ‫＇خﻪ د ب‪５‬ﻠﻮاﻟﻲ ﻣسؤول وگ‪２‬ﻞ شﻮ‪ .‬دغﻪ اختﻼف دې تﻪ ورس‪５‬د چ‪ ３‬پﻪ ‪١٩٧١‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د ختﻴ‪ ＃‬او‬ ‫ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬پاکستان ترﻣﻨ‪ ＃‬کﻮرﻧ‪ ９‬جگ‪７‬ه پﻴﻞ شﻮه‪.‬‬ ‫تر ﻳﻮه خﻮﻧ‪７‬ۍ جگ‪７‬ې وروستﻪ‪ ،‬ختﻴ‪ ３％‬برخ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣرکزي دوﻟت سره خپﻠ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پرې ک‪７‬ې او د بﻨگﻠﻪ‬ ‫د‪４‬ش پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳﻮ بﻞ ﻫ‪５‬ﻮاد راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر در‪４‬ﻮ ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د ﻫﻨد پﻪ ﻧﻴﻤﻪ وچﻪ ک‪ ３‬د رﻫبراﻧﻮ او‬ ‫ﻣﻠﻲ شخصﻴتﻮﻧﻮ د ﻧﻘش او د پاکستان د خپﻠﻮاک‪ ９‬پﻪ ﻫکﻠﻪ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د پاکستان پر ت‪５‬ر تارﻳخ او‬ ‫در‪４‬ﻤﻪ ډﻟﻪ دې ﻟﻪ پاکستان ＇خﻪ د بﻨگﻠﻪ دﻳش د جﻼواﻟﻲ پﻪ ﻫکﻠﻪ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ ＇خﻪ پﻮ＊تﻨ‪ ３‬وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتني‬ ‫‪ -١‬ﻣسﻠﻤاﻧان کﻮم وخت د ﻫﻨد پﻪ ﻧﻴﻤﻪ وچﻪ ک‪ ３‬استﻮگﻦ شﻮل؟‬ ‫‪ -٢‬د ﻣسﻠﻢ ﻟﻴگ گﻮﻧد پﻪ کﻮم کال کﻲ جﻮړ شﻮ؟‬ ‫‪ -٣‬پاکستان پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬او ＇رﻧ‪／‬ﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغی؟‬ ‫‪ -٤‬بﻨگﻠﻪ د‪４‬ش وﻟ‪ ３‬ﻟﻪ پاکستان ＇خﻪ ب‪５‬ﻞ شﻮ؟‬ ‫‪ -٥‬بﻨگﻪ د‪４‬ش پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬د خپﻠﻮاک‪ ９‬اعﻼن وک‪７‬؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ﻣشراﻧﻮ‪ ,‬فرﻫﻨگﻲ شخصﻴتﻮﻧﻮ او ﻣﻨابعﻮ پﻪ ﻣرستﻪ د ﻧﻪ تاوترﻳخﻮاﻟﻲ د ﻧﻬضت پﻪ اړه‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪120‬‬

‫دﻳرشﻢ ﻟﻮست‬

‫د ايران اسالمي جمهوريت‬ ‫د ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د و‪４‬ش ﻧﻘشﻪ‬

‫د کسپﻴﻦ سﻤﻨدرگی‬

‫کﻮ‪＀４‬‬

‫سعﻮدي عربستان‬

‫پﻪ ت‪５‬رو درسﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تاس‪ ３‬د اﻳران د ﻣﻮﻗعﻴت‪ ،‬ژب‪ ３‬او ﻧفﻮس پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ ک‪７‬ي وو‪ ،‬پﻪ دې‬ ‫ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د پﻬﻠﻮي دورې د ﻗدرت‪ ،‬ﻣﻬﻤﻮ پ‪＋５‬ﻮ او د اسﻼﻣﻲ اﻧﻘﻼب د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫وړاﻧدې شﻲ‪.‬‬

‫اﻗتصادي‪ ،‬سﻴاسﻲ‪ ،‬فرﻫﻨ‪／‬ﻲ او ！ﻮﻟﻨﻴز حاﻻت د ﻗاجاري دورې پﻪ پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬ﻣخ پﻪ خراب‪５‬دو وو چ‪ ３‬د ﻳﻮ ﻟ‪７‬‬ ‫بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟپاره پﻪ اﻳران ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻻره پراﻧﻴستﻠﻪ‪ .‬پﻪ اﻳران ک‪ ３‬د وروستﻨﻴﻮ کﻠﻮﻧﻮ پ‪ ３＋５‬ﻟﻪ دوو خﻮاوو‪ ،‬کﻮرﻧﻲ او‬ ‫بﻬرﻧﻲ حاﻻتﻮ ＇خﻪ اغ‪５‬زﻣﻦ و پﻪ بﻬرﻧﻲ برخﻪ ک‪ ３‬باﻳد ووﻳﻞ شﻲ چ‪ ３‬استعﻤاري ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻟکﻪ د روس او‬ ‫اﻧگﻠﻴس اغ‪５‬زه او پﻪ ﻗاجارﻳﻪ دوره ک‪ ３‬د اﻳران د اﻗتصادي تﻮان پﻪ کﻤزورۍ ک‪ ３‬ﻣﻬﻢ رول درﻟﻮد‪ .‬ﻟﻪ اروپاﻳﻲ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ سره د اﻳران اﻗتصادي اړﻳک‪ ３‬ﻟﻪ صفﻮي دورې پﻴﻞ شﻮې وې او ﻧسبﻲ اﻧ‪６‬ول ﻳ‪ ３‬درﻟﻮد‪ ،‬خﻮ د‬ ‫ﻗاجارﻳاﻧﻮ د دورې پﻪ وروستﻴﻮ وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬دغﻪ اﻧ‪６‬ول د اروپاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ گ＂ﻪ او د اﻳران پﻪ زﻳان تﻤام‬ ‫شﻮ‪ .‬د اﻳران کﻮرﻧﻲ ﻣحصﻮﻻتﻮ ﻟﻪ بﻬرﻧﻴﻮ تﻮﻟﻴداتﻮ سره سﻴاﻟﻲ ﻧﻪ شﻮه کﻮﻻی‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ کﻮرﻧﻲ تﻮﻟﻴدات ﻣخ‬ ‫پﻪ ＊کتﻪ روان شﻮل او ‪＄‬ای ﻳ‪ ３‬بﻬرﻧﻴﻮ تﻮﻟﻴداتﻮ وﻧﻴﻮ‪ .‬د اﻳران پﻪ ﻣختﻠفﻮ ＊اروﻧﻮ ک‪ ３‬د صﻨاﻳعﻮ او کسبﻮﻧﻮ‬ ‫خاوﻧداﻧﻮ پﻪ کرار کرار خپﻠ‪ ３‬دﻧدې ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ې‪ ،‬اوزگار شﻮل او ＊ک‪５‬ﻠتﻴا خپﻞ ‪＄‬ای ب‪５‬کارۍ او ب‪５‬ﻮزﻟ‪９‬‬ ‫تﻪ پر‪＋４‬ﻮد‪.‬‬ ‫عداﻟت غﻮ＊تﻮﻧکﻮ استبدادي ضد جﻨبشﻮﻧﻮ پﻪ اﻳران ک‪ ３‬او ورسره د اسﻼﻣی تعﻠﻴﻤاتﻮ ﻳﻮې برخ‪ ３‬د‬ ‫خپﻠﻮاک‪ ９‬تر ﻻسﻪ کﻮﻟﻮ او د عداﻟت د راستﻮﻟﻮ ﻟپاره اغ‪５‬زﻣﻦ ﻧﻘش وﻟﻮباوه چ‪ ３‬د ﻣطﻠﻘ‪ ３‬واکﻤﻨ‪ ،９‬استبداد‪،‬‬ ‫ظﻠﻢ او ﻧاروا او د ‪＄‬ان غﻮ＊تﻮﻧکﻮ واکﻤﻨاﻧﻮ پر ضد خﻠک ﻳ‪ ３‬ﻣبارزې تﻪ رابﻠﻞ چ‪ ３‬کﻮﻻی شﻮ دغﻪ اغ‪５‬زې‬ ‫‪121‬‬

‫پﻪ ﻗاجارﻳﻪ دوره ک‪ ３‬د ﻣشروطﻴت پﻪ ﻧﻬضت ک‪ ３‬ووﻳﻨﻮ‪ .‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻮ پ‪＋５‬ﻮ او واﻗعاتﻮ ﻫﻢ پر سﻴاسﻲ او ！ﻮﻟﻨﻴزو‬ ‫بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ اغ‪５‬زي وک‪７‬ي‪ ،‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪４７‬ﻮا ﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې ＇خﻪ ﻳﻮ کـال ﻣخک‪ ３‬احﻤد شاه ﻗاجار چ‪＄ ３‬ﻮان شﻮی‬ ‫و‪ ،‬ﻧاصر اﻟﻤﻠک ﻳ‪ ３‬د سﻠطﻨت ﻟﻪ ﻣرستﻴاﻟ‪ ９‬ﻟرې ک‪ ７‬او د ﻣﻠﻲ شﻮرا د ﻣجﻠس جﻮړوﻧ‪ ３‬ﻟپاره ﻳ‪ ３‬د ！اکﻮﻧﻮ اﻣر‬ ‫صادر ک‪ ،７‬خﻮ ﻳﻮ کـال وروستﻪ د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪４７‬ﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې پﻪ پﻴﻞ سره د پردﻳﻮ د ت‪５‬ر‪４‬ﻮ د ډ‪４‬ر‪４‬دو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻣجﻠس‬ ‫و‪＄‬ﻨ‪４６‬د‪ .‬اﻳران ﻟﻪ ﻧاپﻴﻴﻠتﻮب سره سره‪ ،‬د پردﻳﻮ ﻟﻪ ت‪５‬رﻳﻮ او د جگ‪７‬ې د ﻧاوړه پاﻳﻠﻮ سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪.‬‬ ‫پهلوي دوره‬ ‫تر ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪４７‬ﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې وروستﻪ پﻪ اﻳران ک‪ ３‬سﻴاسﻲ‪ ،‬اﻗتصادي او اداري گ‪６‬وډۍ‪ ،‬پﻪ روسﻴﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫سﻮسﻴاﻟﻴستﻲ ﻧظام راتگ او گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬د خپراوي شتﻮن او پﻪ‬ ‫اﻳران ﻛ‪ ３‬د حاکﻤﻪ وضع‪＇ ３‬خﻪ د ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻠﻮ پا＇ﻮﻧﻮ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دل او د ﻣﻠت‬ ‫سرتاسري ﻧاخﻮ＊ﻲ‪ ،‬د ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ شاو خﻮا ک‪ ،３‬د سﻮداگرﻳز ﻻرو بﻨدﻳزوﻧﻪ او ﻟﻪ‬ ‫احﻤد شاه ﻗاجار ＇خﻪ د ﻣﻠﻲ او ﻫ‪５‬ﻮاد پاﻟﻮ ﻣحافﻠﻮ ﻧاﻫﻴﻠﻲ او ﻧا خﻮ＊ﻲ ﻫغﻪ‬ ‫＇ﻪ وو چ‪ ３‬د کب د ﻣﻴاشت‪ ３‬د در‪４‬ﻤ‪ ３‬ﻧ‪ ３＂５‬د کﻮدتاه ﻟپاره ﻳ‪ ３‬ﻻره برابره ک‪７‬ه‪،‬‬ ‫د کﻮدتا ﻣشر رضا خان وو‪.‬‬ ‫ﻧﻮﻣﻮړي د تﻬران ﻟﻪ ﻧﻴﻮﻟﻮ وروستﻪ ﻫغﻪ د سﻴد ضﻴااﻟدﻳﻦ طباطبائﻲ پﻪ ﻣشرۍ‬ ‫ﻣستﻘﻠﻪ کابﻴﻨﻪ جﻮړه ک‪７‬ه او ﻟ‪ ８‬وروستﻪ رضاخان د دفاع وزﻳر شﻮ‪ .‬ضﻴااﻟدﻳﻦ‬ ‫رضاشاه‬ ‫ﻟﻪ اﻳران ＇خﻪ تبعﻴد شﻮ او وروستﻪ د ﻗﻮام اﻟسﻠطﻨﻪ پﻪ کابﻴﻨﻪ ک‪ ３‬د دفاع د وزارت چارې او د اﻳران د پﻮ‪＄‬ﻲ‬ ‫ﻗﻮاوو ﻣشري ﻫﻢ د رضاخان پﻪ ﻻس ک‪ ３‬پات‪ ３‬شﻮه‪ .‬پﻪ داسﻲ وضعﻴت ک‪ ３‬پﻪ سﻴاسﻲ غﻮﻧ‪６‬و‪ ،‬ﻧاستﻮ او‬ ‫ﻣطبﻮعاتﻮ ک‪ ３‬د احﻤدشاه ﻗاجار پرضد د ﻣخاﻟفت خبرې پﻴﻞ شﻮې‪.‬‬ ‫د رضاشاه د ﻗدرت وړ خدﻣتﻮﻧﻪ‪ ،‬پﻮ‪＄‬ﻲ ‪＄‬ﻮاکﻤﻨتﻴا‪＊ ،‬ﻪ سﻴاست او ﻗاطع تدبﻴر د دې ﻻﻣﻞ شﻮ چ‪３‬‬ ‫ﻗاجاري سﻠطﻨت راو پرزوي‪ .‬رضاخان د شاه پﻪ غﻴاب ک‪ ３‬چ‪ ３‬پﻪ اروپا ک‪ ３‬اوس‪５‬ده‪ ،‬خپﻠﻪ ‪＄‬ﻮاکﻤﻨﻲ ورځ‬ ‫پﻪ ورځ ！ﻴﻨگﻮﻟﻪ او ﻫﻤدارﻧگﻪ ﻳ‪ ３‬دا ﻫ（ﻪ کﻮﻟﻪ چ‪ ３‬پﻪ پراخﻮ تبﻠﻴغاتﻮ سره دا و＊ﻴﻲ چ‪ ３‬احﻤد شاه د ﻫ‪５‬ﻮاد‬ ‫د برخﻠﻴک پﻪ اړه کﻮﻣﻪ پروا ﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫پﻪ پاﻳﻠﻪ ﻛ‪ ３‬د ﻣﻠﻲ شﻮرا ﻣجﻠس د ‪ ١٣٠٤‬ﻟﻤرﻳز کال د ﻟ‪７‬م پﻪ ﻣﻴاشت ک‪ ３‬د ﻗاجاري سﻠطﻨت ړﻧ‪５／‬دل او‬ ‫ﻣﻮﻗت حکﻮﻣت ﻳ‪ ３‬د پﻮځ د ﻣشر رضا شاه تر ﻣشرۍ ﻻﻧدي اعﻼن ک‪ .７‬د ﻣﻠﻲ شﻮرا د غﻮ＊تﻨ‪ ３‬سره سﻢ‬ ‫د ﻫﻤاغﻪ کا ل د ﻟﻴﻨدۍ پﻪ ﻣﻴاشت ک‪ ３‬د ﻣؤسﻴسان ﻣجﻠس جﻮړ ک‪ ７‬او ﻧﻮﻣﻮړي ﻣجﻠس سﻠطﻨت رضاشاه‬ ‫پﻬﻠﻮي تﻪ تفﻮﻳض ک‪ ７‬او د ﻗاﻧﻮن ﻫغﻪ ﻣﻮاد چ‪ ３‬سﻠطﻨت ﻳ‪ ３‬د ﻗاجارﻳﻪ کﻮرﻧ‪ ９‬ﻣختص گا‪１‬ﻪ ﻟغﻮه او پرﻧﻮي‬ ‫ﻣﻮادو ک‪ ３‬سﻠطﻨت د پﻬﻠﻮي کﻮرﻧ‪ ９‬تﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې ک‪.７‬‬ ‫دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه چ‪ ３‬ﻟﻪ ‪١٩٤٥ – ١٩٣٩‬م‪ .‬کال پﻮرې ﻳ‪ ３‬دوام وک‪ ،７‬د ‪١٣٢٠‬ﻟﻤرﻳز کـال د سﻤبﻠ‪３‬‬ ‫ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ ‪ ٢٥‬ﻣﻪ د شﻮروي اتحاد او اﻧگﻠسﻲ ﻗﻮاوو ﻟﻪ ＇ﻮ ﻟﻮرﻳﻮ پﻪ اﻳران ﻳرغﻞ وک‪.７‬‬ ‫‪122‬‬

‫رضا خان پﻪ ﻫﻤدې ﻣﻴاشت ک‪ ３‬سﻠطﻨت پر‪＋４‬ﻮد او د ﻫ‪５‬ﻮاد چارې ﻳ‪ ３‬خپﻞ ﻣشر زوي او دسﻠطﻨت وﻟﻴعﻬد‬ ‫تﻪ وسپارﻟ‪ ３‬او پخپﻠﻪ سﻮﻳﻠﻲ افرﻳﻘ‪ ３‬تﻪ ﻻړ‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړي ﻟﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ＇خﻪ بﻬر ﻟﻪ دوه کـاﻟﻪ‪ ،‬ﻟس ﻣﻴاشتﻮ او ﻧﻬﻪ‬ ‫ور‪＄‬ﻮ وروستﻪ د زړه د در‪４‬دو ﻟﻪ اﻣﻠﻪ وفات شﻮ‪.‬‬ ‫رضا خان د خپﻞ سﻠطﻨت د واکﻤﻨ‪ ９‬پر ﻣﻬال ﻳ‪ ３‬ﻣﻬﻤ‪ ３‬چارې سرتﻪ ورسﻮﻟ‪ :３‬د ﻣﻨظﻢ پﻮځ جﻮړول‪ ،‬د‬ ‫ﻣحاکﻤﻮ د جﻮړ＊ت ﻧﻮي کﻮل‪ ،‬د ﻣدﻧﻲ او جزاﻳﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ د ﻣجﻤﻮعﻲ تدوﻳﻦ‪ ،‬د وگ‪７‬و د شﻤ‪５‬رﻧ‪ ３‬د ادارې‬ ‫جﻮړول‪ ،‬د پ‪５‬ژﻧدﻧ‪ ３‬کارتﻮﻧﻪ ﻳا تذکرې‪ ،‬د اﻣﻼکﻮ د ادارې راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮل ‪ ،‬د سرتاسرى رﻳﻞ گاډي پ＂ﻠ‪９‬‬ ‫جﻮړول‪ ،‬د ﻣﻠﻲ باﻧک جﻮړول‪ ،‬د روپﻮ چاپﻮل‪ ،‬د گﻤرکﻲ تعرفﻮ وضع کﻮل‪ ،‬د ＊اروﻧﻮ جﻮړول‪ ،‬د فرﻫﻨگ‬ ‫پراخﻮل‪ ،‬د شرکتﻮﻧﻮ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮل‪ ،‬د پﻮﻫﻨتﻮن جﻮړول‪ ،‬د ！ﻮﻟﻨﻴزو اصﻼحاتﻮ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮل او وﻻﻳتﻮﻧﻮ تﻪ‬ ‫د ﻫغﻮ تعﻤﻴﻤﻮل‪.‬‬ ‫محمد رضا شاه پهلوي‬ ‫ﻣحﻤد رضا شاه پﻬﻠﻮي د رضا شاه پﻬﻠﻮي زوی او د پﻬﻠﻮي کﻮرﻧ‪ ９‬دوﻳﻢ پاچا و‪ .‬ﻫغﻪ د ‪١٢٩٨‬ﻟﻤرﻳز کال‬ ‫د ﻟ‪７‬م پﻪ ﻣﻴاشت ک‪ ３‬پﻪ تﻬران ک‪ ３‬ز‪４８４‬دﻟﻰ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬زده ک‪７‬ې ﻳ‪ ３‬پﻪ پﻮ‪＄‬ﻲ ＊ﻮوﻧ‪％‬ﻲ ک‪ ３‬او ﻟﻮړې زده ک‪７‬ې‬ ‫ﻳ‪ ３‬پﻪ سﻮﻳس ک‪ ３‬بشپ‪７‬ې ک‪７‬ې‪ .‬د ‪١٣٢٠‬ﻟﻤرﻳز ﻛا ل د وږي (سﻨبﻠ‪ )３‬پﻪ‬ ‫ﻣﻴاشت ک‪ ３‬پﻪ اﻳران باﻧدې د پخﻮاﻧ‪ ９‬شﻮروي اتحاد او اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د حﻤﻠ‪３‬‬ ‫ﻟﻪ اﻣﻠﻪ رضا شاه سﻠطﻨت پر‪＋４‬ﻮد او ﻣحﻤد رضا شاه چ‪ ３‬د سﻠطﻨت وﻟﻴعﻬد‬ ‫و‪ ،‬د سﻠطﻨت واک ﻳ‪ ３‬تر ﻻسﻪ ک‪ .７‬د وږى پﻪ ‪ ٢٥‬ﻣﻪ ﻳ‪ ３‬د شﻮرا پﻪ ﻣجﻠس‬ ‫ک‪ ３‬د وفادارۍ ﻟﻮړه وک‪７‬ه‪ .‬پﻪ دې تﻮگﻪ پﻪ داس‪ ３‬تﻮرو ور‪＄‬ﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫ﻳﻮې خﻮا ﻧ‪４７‬ﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې ﻧ‪７‬ۍ ﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬وه او ﻟﻪ بﻠﻪ ﻟﻮرې د اﻳران ﻫ‪５‬ﻮاد د‬ ‫روس او اﻧگﻠﻴس تر اشغال ﻻﻧدې و‪ ،‬سﻠطﻨت تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬د ﻣحﻤد رضا‬ ‫شاه د سﻠطﻨت د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ کﻠﻮﻧﻮ ور‪ ３＄‬ډ‪４‬رې بدې وې‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد‬ ‫خپﻠﻮاکﻲ ﻟﻪ گﻮاښ سره ﻣخاﻣخ وه او ﻫﻢ ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬ﻴﻨﻮ برخﻮ د تجزﻳ‪ ３‬ﻟپاره‬ ‫محمد رضا شاه پﻬلوى‬ ‫دسﻴس‪ ３‬جﻮړ‪４‬دﻟ‪ ،３‬د تﻬران د کﻨفراﻧس د اعﻼﻣﻴ‪ ３‬پﻪ خپروﻟﻮ سره چ‪ ３‬د‬ ‫اﻧگﻠﻴس‪ ،‬روس او اﻣرﻳکا ﻣشراﻧﻮ پﻪ ک‪ ３‬گ‪６‬ون درﻟﻮد‪ ،‬تر ﻳﻮ حده دا پﻼن ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ‪ ،‬چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳ‪ ３‬تر‬ ‫دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪４７‬ﻮا ﻟ‪ ３‬ج‪７／‬ې وروستﻪ اشغاﻟﻲ ﻗﻮاو اﻳران پر‪＋４‬ﻮد‪ .‬د ﻣحﻤد رضاشاه د سﻠطﻨت ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ کاروﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ د اﻳران د ﻧفتﻮ ﻣﻠﻲ کﻮل دي‪ ،‬چ‪ ３‬د ډاک＂ر ﻣحﻤد ﻣصدق پﻪ ﻣشرۍ تر سره شﻮ‪.‬‬ ‫د ﻣحﻤد رضا شاه د حکﻤراﻧ‪ ９‬د دورې ﻟﻪ ﻣﻬﻤﻮ کاروﻧﻮ ＇خﻪ دا دي چ‪ ３‬اﻳران ﻳ‪ ３‬د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ د ！ﻮﻟﻨ‪３‬‬ ‫سره ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪ ،７‬د تﻬران د تارﻳخﻲ کﻨفراﻧس جﻮړول چ‪ ３‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳ‪ ３‬د اﻳران ‪＄‬ﻤکﻨ‪ ９‬بشپ‪７‬تﻴا او خپﻠﻮاکﻲ‬ ‫تر ﻻسﻪ شﻮه‪ ،‬د بغداد پﻪ ﻧظاﻣﻲ ت‪７‬ون (سﻨتﻮ) ک‪ ３‬د اﻳران داخﻠ‪５‬دل‪ ،‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟپاره د تﻠﻮﻳزﻳﻮن د دستگاه‬ ‫راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮل‪ ،‬د ﻣرکزي باﻧک جﻮړول ‪ ،‬د ﻧاﻟﻮست‪ ９‬پر وړاﻧدې ﻣبارزه‪ ،‬د سﻨا او شﻮرا پﻪ ﻣجﻠسﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د‬ ‫‪123‬‬

‫＊‪％‬ﻮ د اﻧتخاب حﻖ‪ ،‬د ﻟﻮﻳﻮ س‪７‬کﻮﻧﻮ جﻮړول‪ ،‬د سﻴاسﻲ گﻮﻧدوﻧﻮ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮل‪ ،‬د ﻣﻮ！ر جﻮړوﻟﻮ کارخاﻧ‪،３‬‬ ‫د اور گاډو ﻧﻮې پ＂ﻠ‪ ،９‬د اﻳران او روس تر ﻣﻨ‪ ＃‬د گاز د ﻧﻞ ﻟﻴکﻲ غ‪％‬ﻮل‪ ،‬د ﻧ‪７‬ۍ‬ ‫ﻟﻪ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ سره د سﻴاسﻲ اړﻳکﻮ ！ﻴﻨگﻮل‪ ،‬د ﻧفتﻲ فابرﻳکﻮ جﻮړول‪ ،‬ﻟﻪ عراق‬ ‫سره د اوبﻮ د سرحدوﻧﻮ ！اکﻞ‪ ،‬د فراﻧس‪ ３‬او أﻟﻤان پﻪ ﻣرستﻪ د ﻫستﻮي اﻧرژۍ د‬ ‫ﻣرکز جﻮړول ﻫغﻪ ＇ﻪ دي چ‪ ３‬ﻳادوﻟی ﻳ‪ ３‬شﻮ‪.‬‬ ‫ﻣحﻤد رضا شاه د ‪ ١٣٥٧‬ﻟﻤرﻳز کال د ﻣرغﻮﻣﻲ پﻪ ﻣﻴاشت ک‪ ３‬د اﻳران د‬ ‫اسﻼﻣﻲ اﻧﻘﻼب او پا＇ﻮن ﻟﻪ اﻣﻠﻪ د خپﻠ‪ ３‬کﻮرﻧ‪ ９‬ﻟﻪ ！ﻮﻟﻮ غ‪７‬و سره ﻣصر تﻪ وﻻړ‬ ‫او تر ‪ ١٨‬ﻣﻴاشتﻮ سرگرداﻧ‪ ９‬وروستﻪ پﻪ ‪ ١٣٥٩‬کال ک‪ ３‬د سرطان د ﻧاروغ‪ ９‬ﻟﻪ‬ ‫أﻳت اهلل سﻴد روح اهلل خﻤﻴﻨﻲ‬ ‫اﻣﻠﻪ پﻪ ﻣصر ک‪ ３‬ﻣ‪ ７‬او ﻫﻮرې خاورو تﻪ وسپارل شﻮ‪.‬‬ ‫د اﻳران اوضاع ﻟﻪ ‪ ١٣٥٦‬ﻟﻤرﻳز کاﻟﻪ را وروستﻪ ﻟﻪ ډ‪４‬رو چ＂کﻮ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ سره ﻣخ شﻮ او ﻫغﻪ ﻧﻬضت چ‪３‬‬ ‫اﻣام خﻤﻴﻨﻲ ﻟﻪ ‪ ١٣٤١‬ﻟﻤرﻳز کال ＇خﻪ پﻴﻞ ک‪７‬ی و‪ ،‬پراخ‪ ３‬کچ‪ ３‬تﻪ ورس‪５‬د او پﻪ اﻧﻘﻼب واو＊ت چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫پاﻳﻠﻪ ک‪ ３‬د ‪ ١٣٥٧‬ﻟﻤرﻳز کا ل د سﻠﻮاغ‪ ３‬د ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ ‪ ٢٢‬ﻣﻪ ﻧ‪＂５‬ﻪ برﻳاﻟﻴتﻮب تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬ﻣصر تﻪ د شاه ﻟﻪ‬ ‫ت‪＋５‬ت‪＇ ３‬خﻪ وروستﻪ ﻫغﻪ ﻧظام چ‪ ٣٧ ３‬کاﻟﻪ پر ﻫ‪５‬ﻮاد حاکﻢ و‪ ،‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وﻻړ‪.‬‬ ‫پﻪ پای ک‪ ３‬د سﻠﻮاغ‪ ３‬د ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ دوﻟسﻤﻪ اﻣام خﻤﻴﻨﻲ اﻳران تﻪ راوگر‪５＄‬د او خﻠکﻮ ﻳ‪ ３‬تﻮد ﻫر کﻠی وک‪.７‬‬ ‫ﻧﻮی دوﻟت پﻪ ‪ ١٣٥٧/١١/١٥‬ﻧ‪＂５‬ﻪ د اﻣام خﻤﻴﻨﻲ پﻪ حکﻢ د ﻣﻬﻨدس بازرگان پﻪ صدارت رسﻤﻴت پﻴدا‬ ‫ک‪ ،７‬بازرگان تﻪ دﻧده ورک‪７‬ل شﻮه چ‪ ３‬سرب‪５‬ره د ﻫ‪５‬ﻮاد پر اداره کﻮﻟﻮ ددې ﻟپاره چ‪ ３‬سﻴاسﻲ ﻧظام پﻪ اسﻼﻣﻲ‬ ‫جﻤﻬﻮرﻳت بدل شﻲ‪！ ،‬ﻮل پﻮ＊تﻨﻪ وک‪７‬ي او پﻪ دې تﻮگﻪ د اﻳران د تارﻳخ ﻧﻮى ＇پرکی پﻴﻞ شﻮ‪.‬‬ ‫په ټولگي کې فعاليتونه‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬پر دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪９‬ډﻟﻪ دې د ﻗاجاري حکﻮﻣت د سﻘﻮط د‬ ‫ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د پﻬﻠﻮي کﻮرﻧ‪ ９‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ خبرې اترې وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتني‬ ‫‪ -١‬د ﻣحﻤدشاه ﻗاجار د سﻠطﻨت د ړﻧگﻴدو ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ پﻪ گﻮتﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د رضاشاه د سﻠطﻨت ﻣﻬﻤ‪ ３‬پ‪ ３＋５‬پﻪ گﻮتﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬د ﻣحﻤد رضاشاه د سﻠطﻨت د ړﻧ‪５／‬دو ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ کﻮم و؟‬ ‫‪ -٤‬د اﻳران اسﻼﻣﻲ اﻧﻘﻼب پﻪ کﻮم کال او د چا تر ﻣشرۍ ﻻﻧدې برﻳاﻟﻰ شﻮ؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليتونه‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ＊ﻮوﻧکﻮ او ﻣﻨابعﻮ پﻪ ﻣرستﻪ د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ او پر اﻳران باﻧدې د ﻫغﻪ‬ ‫د اغ‪５‬زو پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪124‬‬

‫ﻳﻮ د‪４‬رشﻢ ﻟﻮست‬

‫د چين د خلکو جمهوريت‬

‫پﻪ ت‪５‬رو درسﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تاس‪ ３‬د چﻴﻦ د ﻧفﻮس او ﻣﻠﻲ ﻟ‪８‬ه کﻴﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬أشﻨاﻳﻲ تر ﻻسﻪ ک‪７‬ې وه‪ ،‬پﻪ دې ﻟﻮست‬ ‫ک‪ ３‬د چﻴﻦ د تارﻳخﻲ سﻮابﻘﻮ او ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ د ‪۱۹۴۹‬ﻣﻴﻼدي کال د پ‪＋５‬ﻮ پﻪ ﻫکﻠﻪ بﻪ ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې شﻲ‪.‬‬ ‫ﻟﻪ دې کبﻠﻪ چ‪ ３‬چﻴﻦ د در‪４‬ﻮو ﻟﻮﻳﻮ وچﻮ اروپا ‪ ،‬أسﻴا او افرﻳﻘا د تﻘاطع پﻪ ﻣحﻞ ک‪ ３‬ﻣﻮﻗعﻴت ﻟري‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ‬ ‫سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬ﻧ‪４７‬ﻮال او د ﻟﻮﻳﻮ ﻗدرتﻮﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻟﻪ سترات‪５‬ژﻳک اﻫﻤﻴت ＇خﻪ برخﻤﻨد دی‪ .‬چﻴﻦ پﻪ شﻤاﻟﻲ‬ ‫ﻧﻴﻤﻪ ﻛره‪ ،‬د أسﻴا پﻪ ختﻴ‪％‬ﻪ برخﻪ او د أرام سﻤﻨدر پﻪ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ساحﻞ ک‪ ３‬پروت دی چ‪ ３‬د ‪ ٩،٦‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻪ‬ ‫کﻴﻠﻮﻣتره ﻣربع ﻣساحت پﻪ ﻟرﻟﻮ د ﻧ‪７‬ۍ درﻳ‪５‬ﻢ ﻟﻮى ﻫ‪５‬ﻮاد دى‪.‬‬ ‫د چﻴﻦ د خﻠکﻮ د جﻤﻬﻮرﻳت پﻼزﻣ‪５‬ﻨﻪ د پﻴکﻦ(بﻰ ج‪５‬ﻨگ) ＊ار دى‪ ،‬چ‪ ３‬ﻟﻪ ډ‪４‬رو پخﻮاﻧﻴﻮ ﻣرکزوﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي او تارﻳخﻲ سابﻘﻪ ﻳ‪ ٣٠٠٠ ３‬کاﻟﻪ ﻣخک‪ ３‬تﻪ رس‪８５‬ي‪ .‬ﻳاد شﻮی ＊ار ‪ ١٠٠٠‬کاﻟﻪ ﻣخک‪ ３‬جﻮړ‬ ‫شﻮی او اوه پ‪７５‬ۍ پخﻮا ﻗﻮبﻼى خان (ب‪５‬ج‪５‬ﻨگ) خپﻞ داﻳﻤﻲ پاﻳتخت و！اکﻪ او تر اوسﻪ پرتﻪ ﻟﻪ ‪-١٩٢٨‬‬ ‫‪١٩٤٩‬م‪ .‬ﻛﻠﻮﻧﻮ گﻮﻣﻴﻦ تاﻧگ چ‪ ３‬پاﻳتخت ﻳ‪ ３‬ﻧﻦ جﻴﻨگ تﻪ اﻧتﻘا ل ک‪ ،７‬ب‪５‬ج‪５‬ﻨگ د چﻴﻦ پﻼزﻣ‪５‬ﻨﻪ ده‪.‬‬ ‫د چﻴﻦ ډ‪４‬ری اوس‪５‬دوﻧکﻲ د خان (ﻫان) ﻟﻪ ﻧژاده ＇خﻪ دي‪ ،‬چ‪ ３‬د ﻣختﻠفﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ را پﻪ د‪４‬خﻮا پﻪ ﻫﻤدې‬ ‫‪＄‬اى ک‪ ３‬اوسﻴدﻟﻲ دي‪ ،‬د بﻨﻲ اﻣﻴﻪ د حکﻮﻣت پر ﻣﻬال د ﻣﻨ‪％‬ﻨﻲ ختﻴ‪ ＃‬او ﻟﻪ سﻨد ＇خﻪ د ﻣدﻳتراﻧ‪ ３‬تر‬ ‫سﻮﻳﻞ او د افرﻳﻘ‪ ３‬تر شﻤاﻟﻪ پﻮرې سﻴﻤ‪ ３‬د اسﻼم تر واحد بﻴرغ ﻻﻧدې راغﻠ‪ ،３‬خﻮ ＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬ﻫغﻪ‬ ‫وخت د اسﻼﻣﻲ ﻧ‪７‬ۍ پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬کﻮرﻧ‪ ９‬جگ‪７‬ې راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮې‪ ،‬ﻧﻮ ﻟﻪ چﻴﻦ سره د اړﻳکﻮ د‬ ‫پراختﻴا پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬پر ﻣختگ وﻧشﻮ‪.‬‬ ‫‪125‬‬

‫د عباسﻲ اﻣﻴراﻧﻮ پﻪ ﻣﻬال پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ ﻫغﻪ وخت چ‪ ３‬د خﻼفت ﻣرکز ﻟﻪ دﻣشﻖ ＇خﻪ بغداد تﻪ ﻳﻮ‬ ‫وړل شﻮ‪ ،‬د اتﻤ‪ ３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ پﻪ ﻧﻴﻤاﻳﻲ ک‪ ،３‬د تزﻳﻨﻲ شﻴاﻧﻮ د غﻮ＊تﻨ‪ ３‬ﻟﻪ کبﻠﻪ ددې اړتﻴا پﻴدا شﻮه چ‪ ３‬د‬ ‫سﻴﻤ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ سﻮداگرۍ ک‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ ﻟﻪ چﻴﻦ سره د ﻣرکزي أسﻴا د ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫ﻻري ﻧﻮى واﻟﻰ راشﻲ‪ .‬خﻮ د فارس خﻠﻴج‪ ،‬د عربستان ﻟﻪ سﻮﻳﻞ‪ ،‬د افرﻳﻘا ﻟﻪ ختﻴ‪ ،＃‬ﻫﻨد‪ ،‬د أسﻴا ﻟﻪ سﻮﻳﻞ‬ ‫ختﻴ‪ ＃‬تر چﻴﻦ پﻮرې د اوبﻮ ﻟﻪ ﻻرې راک‪７‬ه ورک‪７‬ه د ډ‪４‬ر اﻫﻤﻴت ＇خﻪ برخﻤﻨﻪ وه‪ .‬پﻪ دې دوره ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻗﻮي‬ ‫ﻣرکزي دوﻟت پراسﻼﻣﻲ ﻧ‪７‬ۍ حکﻮﻣت کاوه او ﻟﻪ چﻴﻦ سره د پراخﻮ سﻮداگرﻳزو اړ‪４‬کﻮ ﻣدافع و‪ .‬پﻪ چﻴﻦ‬ ‫ک‪ ３‬ﻫﻢ د تاﻧگ سﻠسﻠﻪ د سﻮداگرﻳزې ﻻرې د اﻣﻨﻴت ضﻤاﻧت ک‪７‬ى و‪.‬‬ ‫ﻟﻪ شپاړﻟسﻤ‪ ３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ＇خﻪ وروستﻪ پرتگاﻟﻴاﻧﻮ او ﻫاﻟﻨ‪６‬ﻳاﻧﻮ کﻠﻪ چ‪ ３‬ﻫرﻣز‬ ‫پﻪ اﻳران‪ ،‬گﻮا پﻪ ﻫﻨد او د چﻴﻦ پﻪ جﻨﻮب ک‪ ３‬د ﻣاکائﻮ پر بحري او سﻮداگرﻳزو‬ ‫ﻻرو تسﻠط وﻣﻮﻧد‪ ،‬ﻧﻮ د چﻴﻦ اړﻳکﻲ د ختﻴ‪ ＃‬أسﻴا ﻟﻪ ﻧﻮرو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ سره سﻤ‪３‬‬ ‫کﻤزورې شﻮې‪.‬‬ ‫د دﻳارﻟسﻤ‪ ３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د ﻣغﻠﻮ د ﻳرغﻞ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ تر چﻴﻨﻪ پﻮرې د‬ ‫سﻴﻤ‪ ３‬ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ او ﻫﻢ د ﻣﻨ‪％‬ﻨﻲ ختﻴ‪ ＃‬سﻴﻤ‪ ３‬پﻪ ورتﻪ برخﻠﻴک اختﻪ شﻮې‪ .‬پﻪ‬ ‫سون ﻳات سن‬ ‫‪ ١٢٣٠‬ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬اوکتاى ﻗا أن ﻟﻪ خپﻠﻮ دوو وروﻧﻮ جغتاى او تﻮﻟﻲ او ﻟﻪ خپﻠﻮ‬ ‫زاﻣﻨﻮ سره د ﻫﻮاﻧگ ﻫﻮ د جﻠگ‪ ３‬پر ﻟﻮري حرکت وک‪ ７‬او تر ‪ ١٢٣٤‬ﻣﻴﻼدي کال پﻮرې ﻳ‪ ３‬د کاى فﻨگ‬ ‫＊ار وﻧﻴﻮ‪.‬‬ ‫پﻪ ﻣعاصرو پ‪７５‬و ک‪ ３‬د ﻣﻨچﻮ دوﻟت خپﻞ سﻮدا‪－‬ري د اﻧ‪／‬ﻠﻴس سره ﻣحدود او تر ＇ارﻧ‪ ３‬ﻻﻧدې وﻧﻴﻮﻟﻪ او‬ ‫د سﻮدا‪－‬رۍ د اړﻳکﻮ د کره کتﻨی غﻮ＊تﻮﻧکﻲ شﻮل‪ .‬اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ ﻫ（ﻪ کﻮﻟﻪ چ‪ ３‬د ﻫﻨد ﻟﻪ ﻻرې د ﻧ‪７‬ۍ سره‬ ‫خپﻠ‪ ３‬سﻮدا‪－‬رﻳزې اړﻳک‪ ３‬وساتﻲ‪ .‬د اﻧ‪／‬ﻠﻴساﻧﻮ اساسﻲ ﻣﻮخ‪ ３‬د چﻴﻦ سره د ترﻳاکﻮ سﻮدا‪－‬ري وه چ‪ ３‬دغﻮ‬ ‫اړﻳکﻮ ﻧاوړه پاﻳﻠ‪ ３‬درﻟﻮدې چ‪ ３‬د ترﻳاکﻮ د ج‪７／‬ې ‪۱۸۶۰ -۱۸۴۱‬ﻣﻴﻼدي ﻻﻣﻞ و‪－‬ر‪５＄‬ده‪.‬‬ ‫پﻪ شﻠﻤﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی د اﻣپراتﻮرۍ حکﻮﻣتﻮﻧﻪ او وروستﻪ د چﻴﻦ ﻣﻠﻲ جﻤﻬﻮرﻳت ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راغی‪.‬‬ ‫ډاکتر سﻮن ﻳات سﻦ چ‪ ３‬د چﻴﻦ د ﻣدرن پﻼر پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻣشﻬﻮردى‪ ،‬د ‪ ١٩١١‬ﻣﻴﻼدي کال د اﻧﻘﻼب ﻣشر د چﻴﻦ‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی جﻤﻬﻮر رئﻴس ﻫﻢ و چ‪ ３‬گﻮﻣﻴﻦ تاﻧگ د گﻮﻧد ﻣشري تر ‪١٩٢١‬ﻣﻴﻼدي کاﻟﻪ پﻮرې پر غاړه وه‪.‬‬ ‫د ‪ ١٩٤٩‬ميالدي کال انقالب‬ ‫د ‪ ١٩٢٨‬ﻣﻴﻼدي کال پﻪ پسرﻟﻲ ک‪ ３‬د ﻣائﻮ پﻪ ﻣشرۍ ﻫغﻪ پات‪ ３‬شﻮﻧ‪ ３‬ﻣات‪ ３‬خﻮړوﻧکﻲ بﻠﻮا‪－‬ران (فضﻞ‬ ‫خزان) او ﻫغﻮ پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ چ‪ ３‬د ﻧاﻧچاﻧگ پﻪ ‪６－‬وډﻳﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬برخﻪ اخﻴست‪ ３‬وه‪ ،‬ژوﻧدي پات‪ ３‬شﻮي وو‪ ،‬د‬ ‫جﻮده پﻪ ﻗﻮﻣاﻧدې ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره ﻳﻮ ‪＄‬اى شﻮل‪ .‬د دغﻪ ﻧاکاﻣﻪ ‪６－‬وډي‪ ،‬د دواړو ﻣشراﻧﻮ کتﻨﻪ د کﻤﻮﻧ‪５‬ست‬ ‫‪126‬‬

‫گﻮﻧد ﻗﻮاوې ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻟﻮ ＇خﻪ وژغﻮرﻟ‪ ３‬او دا پر‪４‬ک‪７‬ه ﻳ‪ ３‬وک‪７‬ه چ‪ ３‬پات‪ ３‬ﻗﻮاوې د چﻴﻦ پﻪ سره پﻮځ‬ ‫ک‪ ３‬تﻨظﻴﻢ ک‪７‬ي او ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻫ‪６‬ه چ‪ ３‬کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد د چﻴﻦ د سره پﻮځ د ！ﻴﻨگ‪＋‬ت ﻟپاره جﻮړه ک‪７‬ه‬ ‫(چﻨگ کاﻧگ شﻦ) وه‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ ﻣائﻮ د ‪ ١٩٣١‬ﻣﻴﻼدي کال پﻪ وروستﻴﻮ ک‪ ３‬د چﻴﻦ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬شﻮراﻳﻲ‬ ‫جﻤﻬﻮري د گﻴاﻧگسﻲ پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬اعﻼن ک‪ .７‬د دوﻳﻢ ﻧ‪４７‬ﻮال جﻨ‪ ，‬پﻪ پاى ک‪ ３‬پﻪ عﻤﻠﻲ تﻮگﻪ دوه‬ ‫چﻴﻨﻪ شتﻮن درﻟﻮد‪ .‬ﻳﻮ ﻫغﻪ ﻗﻠﻤرو و‪ ،‬چ‪ ３‬د گﻮﻣﻴﻨدان تر ﻧظارت ﻻﻧدې و او بﻞ ﻫغﻪ أزادي سﻴﻤ‪ ３‬وې‬ ‫چ‪ ３‬د چﻴﻦ کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد رﻫبري کﻮﻟ‪ .３‬گﻮﻣﻴﻨدان سره د اﻣرﻳک‪ ３‬د ﻣتحده اﻳاﻻتﻮ ﻟﻪ خﻮا د وسﻠ‪３‬‬ ‫او ﻣﻬﻤاتﻮ‪ ،‬د پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ د زده ک‪７‬ې او ﻟ‪８５‬د ﻳ‪ ３‬ختﻴ‪％‬ﻮ برخﻮ تﻪ د ارتباطﻲ ﻻرو‬ ‫جﻮړوﻧﻪ او ساتﻨﻪ‪ ،‬ﻧظاﻣﻲ او ډﻳپﻠﻮﻣاتﻴک ﻣﻼت‪ ７‬ک‪５‬ده‪ .‬د چﻴﻦ ډ‪４‬ﻤﻮکرا！ﻴک‬ ‫ﻗﻮاوې ﻟﻪ پﻮ‪＄‬ﻲ‪ ،‬اﻗتصادي اړﻳکﻮ ﻟﻪ پﻠﻮه د چاﻧکاى شﻴک رژﻳﻢ پﻪ پرتﻠﻪ‬ ‫وروستﻪ پات‪ ３‬و‪ ،‬خﻮ د خﻠکﻮ ﻣﻼت‪ ７‬او ﻣﻠگرتﻴا ﻳ‪ ３‬ﻟرﻟﻪ‪.‬‬ ‫د چﻴﻦ کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد د ﻣﻘاوﻣت ﻟپاره اغ‪５‬زﻣﻨﻪ تﻴاري ﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬وه‪ .‬پﻪ اﻗتصادي‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬د ‪١٩٤٦‬م‪ .‬د ﻣ‪ ３‬د ﻣﻴاشت‪ ３‬د ‪ ٤‬ﻣ‪ ３‬ﻧ‪ ３＂５‬پﻪ ﻣصﻮبﻪ ک‪ ３‬د چﻴﻦ د‬ ‫کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد ﻣرکزي کﻤ‪ ３＂５‬دا پت‪５‬ﻴﻠ‪ ３‬وه چ‪ ３‬د ﻟﻮﻳﻮ ﻣﻼکاﻧﻮ ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻣصادره ک‪７‬ي‪ .‬ددې تر ＇ﻨگ‬ ‫ﻳ‪ ３‬د پﻮ‪＄‬ﻲ احضاراتﻮ او جﻠب ﻟپاره تدابﻴر ﻧﻴﻮﻟﻲ وو‪ .‬کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد وتﻮاﻧ‪５‬د چ‪ ３‬د ﻣختﻠفﻮ ﻣبارزو او‬ ‫ﻧظاﻣﻲ ﻻرې خﻠک د گﻮﻣﻴﻨدان د حﻤﻠﻮ پر وړاﻧدې چﻤتﻮ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د ‪١٩٤٨‬م‪ .‬کال پﻪ اوړي او ﻣﻨﻲ ک‪ ３‬أزادي غﻮ＊تﻮﻧکﻲ پﻮځ پﻪ ﻛﻠﻜﻮ او برﻳاﻟﻴﻮ عﻤﻠﻴاتﻮ ﻻس پﻮرې‬ ‫ک‪ .７‬د گﻮﻣ‪５‬ﻨدان پﻮ‪＄‬ﻴان د چﻴﻦ پﻪ شﻤال ختﻴ‪＊ ＃‬اروﻧﻮ ک‪ ３‬ﻣحاصره او د ﻣات‪ ３‬سره ﻣخاﻣخ شﻮل‪ ،‬د‬ ‫چﻴﻦ ډ‪４‬ره ﻣﻬﻤﻪ صﻨعتﻲ سﻴﻤﻪ چ‪ ３‬د فﻠزاتﻮ د وﻳﻠ‪ ３‬ک‪５‬دو کار خاﻧ‪ ،３‬د ډبرو د سکرو د را‪４‬ستﻠﻮ‪ ،‬ﻣاشﻴﻦ‬ ‫جﻮړوﻧ‪ ،３‬د اﻧرژۍ ﻳا د ﻟ‪８５‬د راﻟ‪８５‬د پرﻣختﻠﻠ‪ ３‬شبک‪ ３‬پکﻲ وې کﻤﻮﻧ‪５‬ستﻲ ﻗﻮاوو وﻧﻴﻮﻟ‪.３‬‬ ‫د ‪١٩٤٨‬م‪ .‬کال پﻪ پاى ک‪ ３‬کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد پر ！ﻮل شﻤاﻟﻲ او شﻤال ختﻴ‪ ＃‬چﻴﻦ واکﻤﻦ شﻮ‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ‬ ‫پﻪ ‪ ۱٩٤٩‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬ب‪５‬ج‪５‬ﻨگ پرتﻪ ﻟﻪ ﻣﻘاوﻣتﻪ سﻘﻮط وک‪ ７‬او د کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد ﻗﻮاوو ﻻستﻪ‬ ‫وﻟﻮ‪４‬د او د ﻫﻤاغﻪ کال د ﻧﻮاﻣبر او اپرﻳﻞ د ﻣﻴاشتﻮ ترﻣﻨ‪ ＃‬د چﻴﻦ ＊اروﻧﻪ ب‪ ３‬ﻟﻪ وﻳﻨ‪ ３‬تﻮﻳﻮﻧ‪ ３‬د کﻤﻮﻧ‪５‬ستاﻧﻮ‬ ‫ﻻسﻮﻧﻮ تﻪ وﻟﻮ‪４‬دل‪ .‬چﻴکا ﻳچ‪５‬ﻨگ د خپﻠﻮ پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ ﻟﻪ کﻮچﻨ‪ ９‬ډﻟ‪ ３‬سره تاﻳﻮان تﻪ ت‪＋５‬تﻪ وک‪７‬ه‪ .‬د پﻴکﻦ‬ ‫تر ﻧﻴﻮﻟﻮ او د چاﻧکاى شﻴک د ﻗﻮاو تر ﻣاتﻮﻟﻮ وروستﻪ کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد بشپ‪ ７‬برﻳاﻟتﻮب تﻪ ورس‪５‬د او ﻣائﻮ‬ ‫د ‪١٩٤٩‬م‪ .‬کال د اکتﻮبر د ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ورځ د پکﻦ د سﻮﻟ‪ ３‬پﻪ ﻣﻴدان ک‪ ３‬د چﻴﻦ د خﻠکﻮ‬ ‫جﻤﻬﻮرﻳت اعﻼم ک‪.７‬‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬د چﻴﻦ بﻬرﻧی سﻴاست ﻟﻪ ‪١٩٤٩‬م‪ .‬کال ＇خﻪ وروستﻪ د ﻣائﻮ پر عﻘاﻳد وﻻړ و‪ ،‬ﻧﻮ د ﻫغﻪ‬ ‫افکارو او غبرگﻮﻧﻮﻧﻮ پر بﻬرﻧﻴﻮ او ﻛﻮرﻧﻴﻮ ﻣسائﻠﻮ بشپ‪ ７‬اغ‪５‬ز درﻟﻮد‪＄ ،‬کﻪ ﻧﻮ د ﻫغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد بﻬرﻧﻲ سﻴاست‬ ‫‪127‬‬

‫د ‪ ٥٠‬ﻣ‪ ３‬ﻟسﻴزې ＇خﻪ وروستﻪ د چﻴﻦ پر ﻛﻮرﻧﻲ ﻟﻮړو ژورو او ﻧ‪４７‬ﻮاﻟﻮ پﻴ‪＋‬ﻮ ک‪ ３‬اغ‪５‬ز درﻟﻮد‪.‬‬ ‫ﻣائﻮ د اﻧﻘﻼبﻲ جگ‪７‬و پر وخت او د ﻗدرت د ﻻس تﻪ راوړﻧ‪ ３‬ﻣخکﻲ او وروستﻪ ﻫ‪ ＆５‬کﻠﻪ ﻟﻪ ﻳﻮې ثابت‪３‬‬ ‫اﻟ‪／‬ﻮ د خپﻞ د سﻴاستﻮﻧﻮ د اجراکﻮﻟﻮ ﻟپاره کار ﻧﻪ اخﻴستﻪ‪ ،‬بﻠک‪ ３‬د چﻴﻦ د اﻗتصادي‪ ،‬سﻴاسﻲ‪ ،‬پﻮ‪＄‬ﻲ او‬ ‫فﻨﻲ او ﻧ‪４７‬ﻮاﻟ‪ ３‬اوضاع او سترات‪５‬ژﻳکﻲ اصﻮﻟﻮ پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮﻟﻮ سره بﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ اﻧعطاف ＇خﻪ کار اخﻴستﻪ‪.‬‬ ‫ﻟﻪ ‪١٩٨٠‬م‪ .‬کﻠﻮﻧﻮ را پﻪ دې خﻮا د چﻴﻦ سﻴاستﻮﻧﻮ د سﻴﻤ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ او ﻧ‪７‬ۍ سره د پام وړ وده وک‪７‬ه او‬ ‫ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ چﻴﻦ د ﻣﻨطﻘ‪ ３‬پﻪ سﻴاستﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د پام وړ ارز＊ت ﻟري چ‪ ３‬پﻪ اوس وخت ک‪ ３‬پﻪ سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬د‬ ‫چﻴﻦ فعاﻟﻪ سﻴاسﻲ وﻧ‪６‬ه ډ‪４‬ر د اﻫﻤﻴت وړ ده‪ .‬پخﻮا چﻴﻦ پﻪ ﻧ‪４７‬ﻮاﻟﻮ اړﻳکﻮ او پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ د ﻣرستﻮ پﻪ‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬اعتﻘادي (اﻳ‪６‬ﻳاﻟﻮژﻳکﻪ) ب‪２‬ﻪ درﻟﻮده او د ب‪５‬ج‪５‬ﻨگ ﻟﻪ پاﻟﻴس‪ ９‬سره سﻢ د سﻮسﻴاﻟﻴزم او د استعﻤاري‬ ‫ضد ﻧﻬضتﻮﻧﻮ پﻪ پراختﻴا ﻛ‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ ﻣختﻠفﻮ ‪＄‬اﻳﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تر سره کﻴدل ﻟﻪ ‪ ٨٠‬ﻟسﻴزي راپدې خﻮا د‬ ‫دې پﻪ کچﻪ او اﻧدازې ک‪ ３‬بدﻟﻮن راغ‪.３‬‬ ‫د چﻴﻦ ﻧﻮى سﻴاست او پاﻟﻴسﻲ اوس د ﻧ‪４７‬ﻮاﻟﻮ ﻣﻨاسباتﻮ د برابرۍ‪ ،‬ﻣتﻘابﻠ‪ ３‬گ＂‪ ،３‬د ﻫﻤکارﻳﻮ پﻪ شکﻠﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫د ﻧﻮ＊ت او د عﻤﻠﻲ او ＊ﻮ پاﻳﻠﻮ پر اساس وﻻړه ده‪ .‬ددې سﻴاست ﻣﻮخﻪ داده چ‪ ３‬چﻴﻦ پﻪ ﻧ‪４７‬ﻮاﻟﻪ ！ﻮﻟﻨﻪ ک‪３‬‬ ‫اغ‪５‬زﻣﻦ او ﻟﻮى ﻧﻘش وﻟري‪ .‬د پراﻧﻴستﻮ دروازو د سﻴاست پﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮﻟﻮ او ﻟﻪ ﻧ‪７‬ۍ سره د سﻴاسﻲ او اﻗتصادي‬ ‫ﻣﻨاسباتﻮ پﻪ پراخﻮﻟﻮ سره چﻴﻦ د ﻧ‪７‬ۍ د پرﻣختﻠﻠﻮ ﻫ‪５‬ﻮادﻧﻮ ﻟکﻪ جاپان‪ ،‬اﻣرﻳکا او ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ３％‬اروپا پﻪ کتار ک‪３‬‬ ‫در‪４‬دﻟﻰ دى‪ .‬او ﻧﻦ ورځ پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د صﻨعتﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ او ﻣطرحﻪ ﻗدرتﻮﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ جﻼ ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د چﻴﻦ د سﻮابﻘﻮ‪ ،‬دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د ﻣائﻮ د‬ ‫شخصﻴت پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ پﻮ＊تﻨ‪ ３‬وک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتني‬ ‫‪ -١‬د چﻴﻦ ﻫ‪５‬ﻮاد چ‪５‬رې ﻣﻮﻗعﻴت ﻟري او د ﻫغﻪ د تارﻳخﻲ ﻟرغﻮﻧتﻮب پﻪ اړه ＇ﻪ ﻣعﻠﻮﻣات ﻟرئ؟‬ ‫‪ -٢‬جﻤﻬﻮري ﻧظام پﻪ چﻴﻦ ک‪＇ ３‬ﻪ و خت جﻮړ‪ ،‬او ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی جﻤﻬﻮر رئﻴس ﻳ‪＇ ３‬ﻮک و؟‬ ‫‪ -٣‬د چﻴﻦ د کﻤﻮﻧﻴست گﻮﻧ‪ ６‬د برﻳاﻟﻴتﻮب ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ ＇ﻪ وو؟‬ ‫‪ -٤‬د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې وروستﻪ پﻪ چﻴﻦ ﻛ‪ ３‬ﻟﻪ اﻗتصادي‪ ،‬سﻴاسﻲ او ！ﻮﻟﻨﻴز پﻠﻮه ＇ﻪ بدﻟﻮن راغﻠی؟‬ ‫‪ -٥‬ﻟﻪ اتﻴاﻳﻤ‪ ３‬ﻟسﻴزې وروستﻪ د چﻴﻦ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ ＇رﻧگﻪ ارزوئ؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د فرﻫﻨگﻲ شخصﻴتﻮﻧﻮ او ﻣﻨابعﻮ پﻪ ﻣرستﻪ پﻪ چﻴﻦ ک‪ ３‬د ‪ ١٩٤٩‬ﻣﻴﻼدي ﻛا ل د اﻧﻘﻼب‬ ‫د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬و واﻳﻲ‪.‬‬ ‫‪128‬‬

‫دوه د‪４‬رشﻢ ﻟﻮست‬

‫تاجکستان‬

‫تاجکستان د افغاﻧستان ﻳﻮ گاوﻧ‪６‬ی ﻫ‪５‬ﻮاد دی‪ ،‬د ﻧﻬﻢ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ پﻪ درسﻮﻧﻮ ک‪ ３‬تاس‪ ３‬د ﻫغﻮی د ژب‪،３‬‬ ‫ﻧفﻮسﻮ او پﻪ تاجکستان ک‪ ３‬د ﻣ‪５‬شتﻮ ﻗﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات ترﻻسﻪ ک‪７‬ل‪ ،‬پﻪ اوسﻨﻲ ﻟﻮست ک‪ ３‬تاس‪３‬‬ ‫تﻪ د ﻧژادي رﻳ‪ ،３＋‬تارﻳخﻲ سابﻘ‪ ３‬او د ﻫغﻪ ‪＄‬اى د کﻠتﻮري حاﻟت پﻪ ﻫکﻠﻪ ﻣعﻠﻮﻣات درﻛﻮل ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د افغاﻧستان پﻪ شﻤال ک‪ ３‬ﻳﻮه حاصﻠخ‪５‬زه سﻴﻤﻪ پرتﻪ ده چ‪ ３‬ډ‪４‬ر عاﻟﻤان او پﻮﻫان پﻪ دي باور دي چ‪３‬‬ ‫أرﻳاﻳﻲ ﻧژاد خپﻠ‪ ３‬د ژوﻧداﻧﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ور‪ ３＄‬او شپ‪ ３‬د ﻫﻨدوکش د غروﻧﻮ پﻪ ﻟﻤﻦ ک‪ ３‬د جﻴحﻮن او‬ ‫سﻴحﻮن د رودوﻧﻮ پر غاړو ت‪５‬رې ک‪７‬ي دي‪ .‬د أرﻳاﻳﻴاﻧﻮ پﻪ پخﻮاﻧﻲ کتاب ک‪ ３‬د داس‪＄ ３‬ﻤک‪ ３‬ﻳادوﻧﻪ‬ ‫شﻮې چ‪ ３‬أب او ﻫﻮا ﻳ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پرﻣخ د خﻠد پﻪ ﻧﻮم ﻳاد‪４‬ده او زﻣﻮږ ﻧﻴکﻮﻧﻪ ﻫﻮرې ﻟﻮی شﻮي‬ ‫دي او پﻪ پﻮره ډاډ سره وﻳﻼی شﻮ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغ‪＄ ３‬ﻤک‪＇ ３‬خﻪ ﻣﻮخﻪ ﻫﻤدا د جﻴحﻮن او سﻴحﻮن‬ ‫زړه وړوﻧکﻲ سﻴﻤﻪ ده‪.‬‬ ‫د ﻫﻨري فﻴﻠ‪ ６‬د وﻳﻨا ﻟﻪ ﻣخ‪( ３‬تاجکان ﻣشﻬﻮر خﻠک دي چ‪ ３‬د ختﻴ‪ ＃‬پﻪ ！ﻮﻟﻪ سﻴﻤﻮ ک‪ ３‬خﻮاره واره‬ ‫دي‪ ،‬ﻧﻪ ﻳﻮازې پﻪ اﻳران او پاکستان ک‪ ،３‬بﻠک‪ ３‬د ﻣاوراﻟﻨﻬر پﻪ ＊اروﻧﻮ او پﻪ ﻫغﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د‬ ‫تاتارﻳاﻧﻮ تر وﻟک‪ ３‬ﻻﻧدې دي‪ ،‬اوس‪８５‬ي او د ﻫغﻮی د ‪＄‬ﻴﻨﻮ د وﻳﻨاوو ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬د چﻴﻦ تر سرحدوﻧﻮ ﻳا‬

‫‪129‬‬

‫ﻟ‪ ８‬تر ﻟ‪８‬ه تر تﻴبت پﻮرې خپاره شﻮي دي‪).‬‬ ‫د پام وړ شﻤ‪５‬ر تاجکان پﻪ ازبکستان او ﻗرغزستان ک‪ ３‬اوس‪８５‬ي‪ ،‬تاجکان د أرﻳاﻳاﻧﻮ ﻟﻪ پخﻮاﻧﻲ ﻧژاده‬ ‫دي‪ ،‬دوی د ترکاﻧﻮ تر را ＇رگﻨد‪４‬دو دﻣخﻪ د ﻣرکزي أسﻴا د ډ‪４‬ر پخﻮاﻧﻲ تﻤدن ＊کارﻧدوی دي‪.‬‬ ‫سکﻨدر د ﻣﻴﻼدي ＇ﻠﻮرﻣ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ دﻣخﻪ د تاجکاﻧﻮ خاوره وﻧﻴﻮﻟﻪ او د ﻫغﻪ ‪＄‬ای د خﻠکﻮ تر ﻣطﻴع‬ ‫کﻮﻟﻮ وروستﻪ ﻳ‪ ３‬ﻫﻮرې ﻟﻪ ﻳﻮﻧاﻧﻴاﻧﻮ او ﻣﻘدوﻧﻴاﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻟ‪＋‬کر کﻮټ جﻮړ ک‪ ７‬چ‪ ٣٠ ３‬زره کسﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻫﻠتﻪ ﻣ‪５‬شت شﻮل او د ﻫغﻪ ‪＄‬ای د خﻠکﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮل‪.‬‬ ‫ﻟﻪ ﻣﻴﻼد ＇خﻪ دوه پ‪７５‬ۍ ﻣخک‪ ３‬سکاﻫاﻧﻮ د ﻳﻮﻧاﻧﻴاﻧﻮ ‪＄‬اى وﻧﻴﻮ‪ .‬ﻟﻪ ‪ ٢٧-٣٩‬د ﻣﻴﻼد ＇خﻪ‬ ‫ﻣخک‪ ３‬کﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬گﻮاى شاﻧگ (کﻮشان) دﻳﻮ چﻴﻮ ﻧﻮر ﻗباﻳﻞ وﻧﻴﻮل او د کﻮشاﻧﻴاﻧﻮ اﻣپراطﻮري‬ ‫ﻳ‪ ３‬جﻮړه ک‪７‬ه چ‪ ３‬وﻳ‪ ３‬ک‪７‬اي شﻮل چ‪ ３‬پﻪ ﻣرکزي أسﻴا ‪ ٢٠٠‬کاﻟﻪ حکﻮﻣت وک‪７‬ي‪ .‬د کﻮشاﻧﻴاﻧﻮ‬ ‫اﻣپراطﻮري د در‪４‬ﻴﻤ‪ ３‬پﻴ‪７‬ۍ پﻪ پای ک‪ ３‬کﻤزوري شﻮه او ﻳﻮ بﻞ ﻗﻮم چ‪ ３‬روﻣﻴاﻧﻮ ﻫغﻮی (افتاﻟﻴت)‬ ‫ﻳا سپﻴﻦ ﻫﻮﻧان ﻳا اﻫﻴاطﻠﻪ بﻠﻞ‪ ،‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل‪.‬‬ ‫تاجﻴکان اکثرا ً ﻟﻪ ﻧژادي پﻠﻮه سپﻴﻦ ﻧژاد پﻮرې اړه‬ ‫ﻟري او کﻠﻪ کﻠﻪ کﻮﻻی شﻮ چ‪ ３‬د ﻣغﻠﻮ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ﻧ‪３‬‬ ‫پﻪ ک‪ ３‬وگﻮرو‪ ،‬عﻠت ﻳ‪ ３‬دا دی چ‪ ３‬ﻫغﻮی او‬ ‫ترکاﻧﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره وده ک‪７‬ې ده‪.‬‬ ‫د ترکﻲ ﻣﻬاجرﻳﻨﻮ پر ﻟﻪ پس‪ ３‬ﻳرغﻠﻮ دا سﻴﻤﻪ‬ ‫داس‪ ３‬ترکﻲ ک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ ‪ ١٣‬ﻣﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ک‪３‬‬

‫امام علﻲ رحمان‬

‫ﻳ‪ ３‬ﻣغﻞ ﻳرغﻠگر پﻪ ‪＄‬ان ک‪ ３‬ﻣخﻠﻮط او ﻫغﻮی ﻳ‪ ３‬تر خپﻞ اغ‪５‬ز ﻻﻧدې راوستﻞ‪.‬‬ ‫د ﻧﻮﻟسﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ پﻪ ﻧﻴﻤاﻳﻲ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د وخت پﻪ ت‪５‬ر‪４‬دو سره د روسﻴ‪ ３‬د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬پراخﻮﻟﻮ ﻟ‪７‬ۍ سﻮﻳﻞ‬ ‫ﻟﻮري افغاﻧستان خﻮاتﻪ پﻴﻞ شﻮه‪ ،‬د تاجکاﻧﻮ ستر ﻣرکزوﻧﻪ ﻟکﻪ اورا‪ ،‬تﻮبﻪ او خجﻨد ﻟﻪ روسﻴ‪ ３‬سره‬

‫‪130‬‬

‫وت‪７‬ل شﻮل‪ .‬د تاجکستان شﻤاﻟﻲ برخﻪ د روساﻧﻮ پﻪ‬ ‫ﻗﻠﻤرو او سﻮﻳﻠﻲ برخﻪ ﻳ‪ ３‬د بخارا د اﻣﻴر تر فرﻣان‬ ‫ﻻﻧدې راغﻠﻪ‪ .‬پﻪ ‪ ١٩١٨‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬د شﻮروي‬ ‫د حکﻮﻣت ﻣﻨگﻮﻟ‪ ３‬د ﻣرکزي أسﻴا پﻪ ﻣخکﻴﻨﻴﻮ‬ ‫ﻧﻴﻮل شﻮﻳﻮ سﻴﻤﻮ ک‪！ ３‬ﻴﻨگ‪ ３‬شﻮې‪ ،‬د ﻫﻤدې کـال پﻪ‬ ‫اوږدو ک‪ ３‬د تاجکستان شﻤاﻟﻲ برخﻪ د خﻮد ﻣختار‬ ‫شﻮروي ترکستان ﻳﻮه برخﻪ شﻮه او پﻪ ‪ ١٩٢١‬ﻣﻴﻼدي‬ ‫ک‪ ３‬سرې ﻗﻮاوې د بخارا شرﻗﻲ برخﻮ تﻪ ورغﻠ‪ ３‬او د‬ ‫دوشﻨب‪＊ ３‬ار ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮ‪.‬‬ ‫د ‪١٩٢٤‬م‪ .‬کا ل د ﻣﻨ‪％‬ﻨﻲ أسﻴا د جﻤﻬﻮرﻳتﻮﻧﻮ د پﻮﻟﻮ‬ ‫！اکﻠﻮ پﻪ وخت کﻲ د تاجک شﻮراﻳﻲ جﻤﻬﻮرﻳت د‬ ‫ازبکستان جﻤﻬﻮري ﻳﻮ برخﻪ شﻮه‪ .‬پﻪ ‪١٩٢٩‬م‪.‬‬ ‫کال ک‪ ３‬د دوشﻨب‪＊ ３‬ار د س＂اﻟﻴﻦ أباد او پﻪ ‪ ١٩٦١‬ک‪ ３‬ب‪５‬رتﻪ د دوشﻨ‪ ３‬پﻪ ﻧاﻣﻪ وﻧﻮﻣﻮل شﻮ او‬ ‫ﻫﻢ د ‪ ١٩٢٤‬کال د سرحدي ！اکﻨ‪ ３‬پﻪ اساس ‪＄‬ﻴﻨ‪＊ ３‬اروﻧﻪ ﻟکﻪ سﻤرﻗﻨد‪ ،‬بخارا‪ ،‬سرخان درﻳا‪،‬‬ ‫ﻗشﻘادرﻳا‪ ،‬د فرغاﻧ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬ﻟﻪ تاجکستان ＇خﻪ ب‪５‬ﻠ‪ ３‬شﻮې او د سرحدي ！اکﻨ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻤاغﻪ ﻧ‪３＂５‬‬ ‫＇خﻪ پﻪ ک‪ ３‬تر اوسﻪ کﻮم بدﻟﻮن ﻧﻪ دی راغﻠی‪.‬‬ ‫د شﻮروي اتحاد تر ړﻧگ‪５‬دو وروستﻪ پﻪ ‪١٩٩١‬م‪ .‬ﻛال‪ ،‬ک‪ ３‬تاجکستان خپﻠﻪ سﻴاسﻲ خپﻠﻮاکﻲ‬ ‫اعﻼن ک‪７‬ه او د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ د ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬او ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو ﻧ‪４７‬ﻮاﻟﻮ ادارو غ‪７‬ﻳتﻮب ﻳ‪ ３‬ترﻻسﻪ ک‪.７‬‬

‫‪131‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د تاجکستان د ﻗﻮﻣﻮﻧﻮ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې‬ ‫پﻪ تاجکاﻧﻮ باﻧدې د روساﻧﻮ د ﻳر غﻞ پﻪ اړه ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻣباحثﻪ وک‪７‬ی‪.‬‬

‫پوښتني‬ ‫‪ -١‬د تاجکستان اوس‪５‬دوﻧکﻲ پﻪ کﻮم ﻧژاد پﻮرې اړه ﻟري؟‬ ‫‪ -٢‬تاجکستان پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬د شﻮروي ترکستان خﻮد ﻣختاره جﻤﻬﻮري ﻳﻮ برخﻪ و گر‪５＄‬ده؟‬ ‫‪ -٣‬تاجکستان پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬خپﻠﻪ سﻴاسﻲ خپﻠﻮاکﻲ تر ﻻسﻪ ک‪７‬ه؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ＊ﻮوﻧکﻮ او ﻣﻨابعﻮ پﻪ ﻣرستﻪ پﻪ تاجکستان ک‪ ３‬د اسﻼم د خپر‪４‬دو پﻪ اړه‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ کﻲ دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪132‬‬

‫درې د‪４‬رشﻢ ﻟﻮست‬

‫ازبکستان‬

‫ازبکستان د اسﻼﻣﻲ کﻠتﻮر او تﻤدن ﻟﻪ ﻟﻮﻳﻮ ﻣرکزوﻧﻮ ＇خﻪ گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬پﻪ دې ﻟﻮست ک‪３‬‬ ‫تاس‪ ３‬د ازبکستان د ﻣﻮﻗعﻴت‪ ،‬اﻗتصاد‪ ،‬کﻠتﻮر او ﻟﻨ‪ ６‬تارﻳخ سره بﻠد‪８４‬ئ‪.‬‬ ‫ازبکستان داس‪ ３‬ﻫ‪５‬ﻮاد دى چ‪ ３‬پﻪ ﻣرکزي أسﻴا ک‪ ３‬د دوو سﻴﻨدوﻧﻮ أﻣﻮ او سﻴر درﻳا ترﻣﻨ‪ ＃‬پروت دی‪،‬‬ ‫پﻪ دغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ٧١% ３‬خﻠک ازبک دي‪ ،‬پﻪ ازبکستان ک‪ ３‬ﻧﻮر ﻟ‪８‬ه ﻛﻲ‪ ،‬ﻟکﻪ روسان‪ ،‬تاجکان‪ ،‬ﻗزاﻗان‬ ‫او تاتار ﻫﻢ اوس‪８５‬ي‪ .‬پﻪ سﻠﻮ ک‪ ٦٣ ３‬خﻠک پﻪ کﻠﻴﻮ او باﻧ‪６‬و ک‪ ３‬ژوﻧد تﻴروي ‪ ،‬رسﻤﻲ ژبﻪ ﻳ‪ ３‬ازبکﻲ‬ ‫او روسﻲ ده‪ .‬پﻪ ازبکستان ک‪ ３‬تر ﻣﻴﻼد ＇خﻪ دﻣخﻪ اﻧساﻧان اوس‪５‬دل‪ ،‬تر ﻣﻴﻼدي شپ‪８‬ﻣ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ د ﻣخﻪ‬ ‫د دې ﻫ‪５‬ﻮاد ډ‪４‬ره خاوره د ﻫخاﻣﻨشﻴاﻧﻮ د ﻗﻠﻤرو ﻳﻮ برخﻪ وه‪.‬‬ ‫پﻪ( ‪٣٢٩‬ﻣخک‪ ３‬د ﻣﻴﻼد) ک‪ ３‬ﻣﻘدوﻧﻲ سکﻨدر‪ ،‬سﻤرﻗﻨد او اوسﻨﻲ ازبکستان د باختري ﻳﻮﻧان ﻳﻮه‬ ‫برخﻪ وگر‪＄‬ﻮﻟﻪ‪.‬‬ ‫د شپ‪８‬ﻣ‪ ３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ پﻪ ﻧﻴﻤاﻳﻲ ک‪ ３‬د ترکﻲ خاﻧاﻧﻮ تر وﻟک‪ ３‬ﻻﻧدې راغی‪.‬‬ ‫عرباﻧﻮ د اووﻣ‪ ３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍپﻪ دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧﻴﻤاﻳﻲ ک‪ ３‬د ﻣرکزي أسﻴا ﻣﻬﻤ‪ ３‬برخ‪ ３‬وﻧﻴﻮﻟ‪ .３‬ﻗتﻴبﻪ بﻦ ﻣسﻠﻢ‬ ‫‪133‬‬

‫د خراسان عربﻲ واﻟﻲ تﻪ دﻧده ورک‪７‬ل شﻮه چ‪ ３‬ﻣاوراﻟﻨﻬر پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮگﻪ فتح ک‪７‬ي‪ .‬ﻫغﻪ پﻪ شﻠﻮ کﻠﻮﻧﻮ ک‪３‬‬ ‫د چﻴﻦ او کاشغر تر پﻮﻟﻮ ﻧژدې او پﻪ شﻤال ک‪３‬‬ ‫تر تاشکﻨد پﻮرې ﻟ‪＋‬کرې راورسﻮﻟ‪ ３‬او پﻪ پاي‬ ‫ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬سﻤرﻗﻨد‪ ،‬تاشکﻨد او فرغاﻧﻪ وﻧﻴﻮﻟﻪ‪.‬‬ ‫د اسﻼم پﻪ ظﻬﻮر او خپر‪４‬دﻟﻮ سره پﻪ ﻟسﻤﻪ‬ ‫ﻣﻴﻼدي پﻴ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د ازبکستان اوسﻨ‪ ９‬سﻴﻤﻪ‬ ‫د ساﻣاﻧﻴاﻧﻮ د ﻗﻠﻤرو ﻳﻮه برخﻪ شﻮه او د وخت‬ ‫پﻪ ت‪５‬ر‪４‬دو سره پرې غزﻧﻮﻳاﻧﻮ‪ ،‬سﻠجﻮﻗﻴاﻧﻮ‪،‬‬

‫دطﻼ کارۍ جﻮﻣات‬

‫خﻮارزﻣشاﻫﻴاﻧﻮ‪ ،‬ﻣغﻼﻧﻮ او تﻴﻤﻮرﻳاﻧﻮ حکﻮﻣت ﻛاوه‪.‬‬ ‫ﻣغﻮﻟﻮ د خپﻠﻮ ﻳرغﻠﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬د ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬أسﻴا ﻟﻮﻳ‪ ３‬برخ‪ ３‬وﻧﻴﻮﻟ‪ ،３‬خﻮ پﻪ تدرﻳج او د ﻣغﻠﻮ د واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ‬ ‫ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ راتگ‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ د تﻴﻤﻮر ﻟﻪ واکﻤﻨ‪＇ ９‬خﻪ وروستﻪ چ‪ ３‬سﻤرﻗﻨد ﻳ‪ ３‬د خپﻠ‪ ３‬اﻣپراتﻮرۍ‬ ‫پﻼزﻣ‪５‬ﻨﻪ و！اکﻠﻪ‪ ،‬ازبکاﻧﻮ د ﻟﻮﻣ‪７‬ي ‪＄‬ﻞ ﻟپاره د ﻳﻮه ﻗﻮم پﻪ تﻮگﻪ را ＇رگﻨد شﻮل‪.‬‬ ‫ازبکاﻧﻮ خپﻞ ﻧﻮم ﻟﻪ ازبک خان ＇خﻪ ‪١٣٤٢-١٢٨٢‬م‪ .‬کال‬ ‫چ‪ ３‬د اسﻼم پﻪ دﻳﻦ ﻣشرف شﻮي و‪ ،‬اﻗتباس ک‪ ،７‬ﻫﻤدارﻧگﻪ‬ ‫ابﻮاخﻴر خان (‪)١٤١٢‬م‪ .‬کال د شبﻴان ‪＄‬ﻮان ‪＄‬اﻳﻨاست‪ ３‬د جﻮجﻲ‬ ‫زوي پﻪ ﻣرکزي أسﻴا ک‪ ３‬د ازبکﻮ د ﻗدرت بﻨس＀ ک‪＋５‬ﻮد‪.‬‬ ‫د ازبکستان ‪ ٨٥‬سﻠﻨﻪ خﻠک ﻣسﻠﻤاﻧان او حﻨفﻲ ﻣذﻫبﻪ دي‪ ،‬د‬ ‫ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ت‪５‬رﻳﻮ سره سره پﻪ اسﻼﻣﻲ سﻨتﻮﻧﻮ او ارز＊تﻮﻧﻮ وﻻړ او‬ ‫پابﻨد دي‪ ،‬پﻪ دې ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬اسﻼﻣﻲ ارز＊تﻮﻧﻪ ﻟکﻪ‪ :‬ﻧکاح‪ ،‬تدفﻴﻦ‪،‬‬

‫اسﻼم کرﻳموف‬ ‫‪134‬‬

‫خاوروتﻪ د ﻣ‪７‬ي سپارل‪ ،‬د ﻫﻠکاﻧﻮ سﻨتﻮل‪ ،‬ﻗرباﻧﻲ‪ ،‬د‬ ‫ﻗرأن ﻣجﻴد تﻼوت‪ ،‬د جﻮﻣاتﻮﻧﻮ جﻮړول او د صدﻗﻮ‬ ‫ورکﻮل رعاﻳت ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د ازبکستان د خﻠکﻮ ﻣﻠﻲ ترکﻴب د ‪ ١٩‬ﻣ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ ﻟﻪ‬ ‫ﻧﻴﻤاﻳﻲ او د شﻠﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ ﻟﻪ پﻴﻞ ＇خﻪ بدﻟﻮن ﻣﻮﻧدﻟی‬ ‫دی‪ .‬د روسﻴ‪ ３‬پﻪ وسﻴﻠﻪ د ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬أسﻴا ﻟﻪ اشغال وروستﻪ‪،‬‬ ‫دې سﻴﻤ‪ ３‬تﻪ د ډ‪４‬رو روساﻧﻮ ورﻟ‪８５‬ل‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ د‬ ‫‪ ١٩١٧‬ﻣﻴﻼدي کا ل د (اکتﻮبر اﻧﻘﻼب) ＇خﻪ وروستﻪ‬ ‫د روسﻴ‪ ،３‬ﻗفﻘاز او اوکراﻳﻦ بزگران او کارگران دې‬ ‫سﻴﻤ‪ ３‬تﻪ راوستﻞ شﻮل‪.‬‬ ‫پﻪ پخﻮاﻧﻲ شﻮروي اتحاد ک‪ ３‬د ‪ ١٩٩١‬ﻣﻴﻼدي کـال‬ ‫چ＂کﻮ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ د ازبکستان ﻣشرتابﻪ تﻪ دا فرصت‬ ‫ورک‪７‬چ‪ ３‬د ﻳاد شﻮي کـال د سپ＂ﻤبر پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪＂５‬ﻪ‬ ‫ازبکستان د ﻳﻮه خپﻠﻮاک ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ تﻮگﻪ اعﻼن ک‪７‬ي‪ .‬د ازبکستان کﻤﻮﻧﻴست گﻮﻧد ﻣﻨحﻞ اعﻼن شﻮ او‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪！ ９‬ﻮﻟ＂اکﻨ‪ ３‬تر سره شﻮې او اسﻼم ﻛرﻳﻤﻮف د راﻳﻮ پﻪ گ＂ﻠﻮ سره د جﻤﻬﻮر رئﻴس پﻪ تﻮگﻪ و！اکﻞ‬ ‫شﻮ‪.‬‬ ‫ازبکستان د خپﻠﻮاک‪ ９‬تر اعﻼﻧﻮﻟﻮ وروستﻪ د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ د ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬غ‪７‬ﻳتﻮب ترﻻسﻪ او پﻪ ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫اﻗتصادي‪ ،‬ﻧ‪４７‬ﻮاﻟﻮ او سﻴﻤﻪ ﻳﻴزو ！ﻮﻟﻨﻮ ک‪ ３‬داخﻞ شﻮ‪.‬‬ ‫د ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬أسﻴا پﻪ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ک‪ ３‬ازبکستان د ډ‪４‬رو ＊ﻮ اﻗتصادي پﻪ ت‪５‬ره بﻴا د کرﻧ‪ ３‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د ＊ﻮ‬ ‫اﻣکاﻧاتﻮ ﻟروﻧکی ﻫ‪５‬ﻮاد دی‪ .‬ازبکستان د ﻣسﻮ‪ ،‬د سکرو ډبرو او ﻧفتﻮ کاﻧﻮﻧﻪ ﻟري‪ ،‬د فﻮﻻدو د صﻨعت پﻪ‬ ‫‪135‬‬

‫تﻮﻟﻴد‪ ،‬غذاﻳﻲ تﻮﻛﻮ‪ ،‬ﻣﻨسﻮجاتﻮ او پﻨب‪ ３‬پﻪ پرﻣختگ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬برﻳاﻟﻴتﻮبﻮﻧﻪ پﻪ برخﻪ شﻮي دي‪ .‬کرﻧﻪ ددې‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد د اﻗتصاد ﻣﻬﻤﻪ برخﻪ گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬پﻪ اﻗتصادي پرﻣختﻴا ک‪ ۲۸ ３‬سﻠﻨﻪ وﻧ‪６‬ه ﻟري او ‪ ٣٥‬سﻠﻨﻪ‬ ‫و‪７－‬ي پﻪ ک‪ ３‬پﻪ کار بﻮخت دي ازبکستان پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د پﻨب‪ ３‬دوﻳﻢ صادرووﻧکﻰ ﻫ‪５‬ﻮاد دى‪.‬‬

‫په ټولگي كې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوه ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ډﻟﻪ دي د ازبکستان د اسﻼﻣﻲ ابداتﻮ پﻪ اړه او‬ ‫دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دي د ﻣﻬﻤﻮ صﻨاﻳعﻮ پﻪ اړه پﻪ خپﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻣباحصﻪ وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنی‬ ‫‪ -١‬د ازبکستان ﻣﻮﻗعﻴت پﻪ ﻟﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ تﻮضﻴح ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬پﻪ ازبکستان ک‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬ﻗﻮﻣﻲ ډﻟ‪ ３‬ژوﻧد کﻮي؟‬ ‫‪ -٣‬کﻮﻣﻮ سﻠسﻠﻮ ﻳا کﻮرﻧﻴﻮ پﻪ ازبکستان ک‪ ３‬واکﻤﻨﻲ ک‪７‬ې ده؟‬ ‫‪ -٤‬د ازبکستان خﻠک پﻪ کﻮﻣﻮ ژبﻮ خبرې کﻮي؟‬ ‫‪ -٥‬د ازبکستان د ﻣﻬﻤﻮ صﻨاﻳعﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخﻠئ‪.‬‬

‫له ټولګي څخه د باندي فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ازبکستان ﻧﻘشﻪ رسﻢ او د ﻫغ‪ ３‬پر ﻣخ دې د ازبکستان وﻻﻳتﻮﻧﻪ‪ ،‬صﻨعتﻲ‬ ‫＊اروﻧﻪ او ‪－‬اوﻧ‪６‬ی ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ې‪.‬‬

‫‪136‬‬

‫＇ﻠﻮر د‪４‬رشﻢ ﻟﻮست‬

‫ترکمنستان‬

‫د ترکﻤﻨستان د ﻫ‪５‬ﻮاد ﻧﻘشﻪ‬

‫ترکﻤﻨستان پﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د گازو ﻟﻪ سترو صادرووﻧکﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇خﻪ دى‪.‬‬ ‫د ﻧﻬﻢ ！ﻮﻟگﻲ پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬تاس‪ ３‬د ترکﻤﻨستان د ﻣﻮﻗعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس او ژب‪ ３‬سره أشﻨا شﻮئ‪ .‬پﻪ دې ﻟﻮست‬ ‫ک‪ ３‬تاس‪ ３‬د تارﻳخﻲ پ‪＋５‬ﻮ‪ ،‬د ترکﻤﻨاﻧﻮ د اصﻞ او ﻧسب او د ﻫغﻪ ‪＄‬اى د فرﻫﻨگﻲ او اﻗتصادي حاﻟت پﻪ‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬تفصﻴﻠﻲ ﻣعﻠﻮﻣات حاصﻠﻮئ‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان ﻳﻮ ﻟرغﻮﻧﻰ ﻫ‪５‬ﻮاد دى‪ .‬چ‪ ３‬د زرگﻮﻧﻮ کﻠﻮﻧﻮ د پخﻮاﻧﻲ تﻤدن زاﻧگﻮ بﻠﻞ ک‪８５‬ي او د گﻮک تپﻪ‪،‬‬ ‫ﻧﻤازگاه تپﻪ د ﻣرو＊ار‪ ،‬ﻧساء ﻗﻠعﻪ او اورگبﻨح غﻮﻧدې ﻟﻮى فرﻫﻨگﻲ ﻣرکزوﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬شتﻮن ﻟري‪ .‬د ＇‪５‬رې ﻟﻪ‬ ‫ﻣخ‪ ３‬ترکﻤﻨان ﻣغﻠﻮ تﻪ ورتﻪ دي‪ .‬پﻪ ﻧسبﻲ تﻮگﻪ ﻟﻮړ‪ ،‬د تﻮرو و‪＋４‬تﻮ ﻟروﻧکﻲ او ﻧري اﻧداﻣﻪ دي‪.‬‬ ‫د ﻟرغﻮن پﻮﻫﻨﻲ پﻠ＂ﻨﻲ ＊ﻴﻲ چ‪ ３‬ترکﻤﻨستان ت‪５‬روخت پﻪ ﻣﻨطﻘﻪ ک‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ د ＇اروﻳﻮ او د کرﻧﻴزو ﻣرکزوﻧﻮ‬ ‫＇خﻪ ﻳﻮ ﻣرکز و‪ .‬د بروﻧز پﻪ پ‪５‬رک‪ ３‬ډﻳرو ﻟﻮﻳﻮ تﻤدﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ دې ‪＄‬اى ＇خﻪ ﻣﻨشا اخﻴستﻲ ده‪ .‬د ترکﻤﻨستان‬ ‫د ﻟرغﻮﻧﻮ تﻤدﻧﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ د ((اﻟﻴتﻦ اپ)) ﻣعﻤاري ده چ‪ ３‬د ﻣﻴﻨا او چاجا کﻠﻮ تر ﻣﻴﻨ‪ ＃‬ﻣﻮﻗعﻴت ﻟري پﻪ‬ ‫دې ‪＄‬ای ک‪ ３‬ﻳﻮه ﻣﻘبره شتﻮن ﻟري چ‪ ３‬د ﻣعﻤارۍ ﻟﻪ پﻠﻮه د بابﻞ أثارو تﻪ ورتﻪ واﻟی ﻟري او ﻫﻤدا رﻧگﻪ‬ ‫ﻟرغﻮن پﻮﻫاﻧﻮ ثابتﻪ ک‪７‬ې چ‪ ３‬پﻪ دې سﻴﻤﻪ ک‪ ３‬ﻟﻴک ژبﻪ ﻣﻮجﻮده وه او خﻠک د عاﻟﻲ او ﻟﻮړ فرﻫﻨگ‬ ‫＇خﻪ برخﻤﻦ وو‪ .‬چ‪ ３‬ترکﻤﻨستان ﻟﻪ تارﻳخ ＇خﻪ ﻣخک‪ ３‬د اﻧساﻧاﻧﻮ د استﻮگﻨ‪＄ ３‬اى و‪ .‬پﻪ ‪ ٤ -٦‬ق‪ -‬م‬ ‫پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د ﻫخاﻣﻨشاﻳاﻧﻮ د اﻣپراطﻮرۍ ﻳﻮه برخﻪ وه او وروستﻪ د پارتاﻧﻮ ﻻس تﻪ وﻟﻮ‪４‬ده‪.‬‬ ‫د ترکﻤﻨاﻧﻮ د ﻧژاد د رﻳ‪ ３＋‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻣختﻠف‪ ３‬ﻧظرﻳ‪ ３‬شتﻪ‪ ،‬خﻮ ﻫغﻪ ‪＄‬ﻤک‪ ３‬چ‪ ３‬ترکﻤﻨان پﻪ ک‪ ３‬اوسﻲ‪،‬‬ ‫ﻟﻪ ډ‪４‬رې زﻣاﻧ‪＇ ３‬خﻪ د اﻧساﻧاﻧﻮ د استﻮگﻨ‪＄ ３‬اى او ډول ډول کﻠتﻮروﻧﻮ او تﻤدﻧﻮﻧﻮ پﻪ ک‪ ３‬وده ک‪７‬ې ده‪.‬‬

‫‪137‬‬

‫ترکﻤﻨستان د خپﻞ جغرافﻴﻮي ﻣﻮﻗعﻴت ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬د ور‪＋４‬ﻤﻮ د ﻟﻮﻳ‪ ３‬ﻻرې پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻣﻬﻢ ﻧﻘش ﻟﻮبﻮﻟﻰ‬ ‫او د پ‪７５‬ﻳﻮ پﻪ اوږدو ک‪ ３‬د ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬او ختﻴ‪ ＃‬ترﻣﻨ‪ ＃‬ﻧ‪＋‬ﻠﻮوﻧک‪ ３‬ک‪７‬ۍ پات‪ ３‬شﻮې ده‪ .‬پﻪ پﻨ‪％‬ﻤﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ‬ ‫ک‪ ３‬دا سﻴﻤﻪ د ﻫﻮن او ﻫپتاﻟﻴاﻧﻮ د ﻳرغﻞ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ او ساساﻧﻴاﻧﻮ د شاﻧگ وروستﻪ د ﻫغﻮى ﻻستﻪ ورغﻠﻪ‪ .‬دا د‬ ‫ﻟﻮى خراسان شﻤال تﻪ د ترکﻲ ﻗﻮﻣﻮﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻧفﻮذ و‪.‬‬ ‫پﻪ اووﻣﻪ پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬عربﻮ پر خراسان د ﻳرغﻞ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬دا سﻴﻤﻪ ﻫﻢ وﻧﻴﻮﻟﻪ‪ ،‬ﻣرو د خراسان د عربﻮ‬ ‫حکﻤراﻧاﻧﻮ پﻼزﻣ‪５‬ﻨﻪ گ‪２‬ﻞ ک‪５‬ده او پر ﻣاوراﻟﻨﻬر ﻳ‪ ３‬حﻤﻠ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫﻤدې ‪＄‬اﻳﻪ کﻮﻟ‪ .３‬ﻣروې تﻪ د ﻣاﻣﻮن اﻟرشﻴد‬ ‫او اﻣام رضا راتگ پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬ﻫﻢ ثبت دی‪.‬‬ ‫کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ دې سﻴﻤ‪ ３‬او ﻣاوراﻟﻨﻬر تﻪ د ترکاﻧﻮ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی راتگ پﻪ پﻨ‪％‬ﻤﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د ﻫﻴاطﻠﻪ د ﻫجﻮم‬ ‫پر وخت و‪ ،‬خﻮ د غﻮر ﻳا اغﻮز د ترکاﻧﻮ ﻳرغﻞ د ﻣغﻠﻮستان ﻟﻪ پﻮﻟﻮ ＇خﻪ پﻪ ﻟسﻤﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د دې‬ ‫سﻴﻤ‪ ３‬د خﻠکﻮ جﻤعﻴتﻲ جﻮړ＊ت دړې وړې ک‪ ،７‬سﻠجﻮق خان دﻣسﻠﻤاﻧﻮ ترکﻮ پﻪ ﻣرستﻪ وتﻮاﻧ‪５‬ده چ‪ ３‬پر‬ ‫سﻴحﻮن خپﻠﻪ واکﻤﻨﻲ ！ﻴﻨگﻪ ک‪７‬ي او د سﻠجﻮﻗﻴاﻧﻮ د کﻮرﻧ‪ ９‬بﻨس＀ ﻳ‪ ３‬ک‪＋５‬ﻮد‪.‬‬ ‫پﻪ ＇ﻠﻮرﻣﻪ ﻫجري پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬ﻣﻘدسﻲ غربﻲ تارﻳخ ﻟﻴکﻮﻧکی ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻰ کس و‪ ،‬چ‪ ３‬د ترکﻤﻦ پﻪ ﻧﻮم طاﻳف‪３‬‬ ‫＇خﻪ ﻳ‪ ３‬ﻳادوﻧﻪ وک‪７‬ه او پر دې ！کﻲ ﻳ‪！ ３‬ﻴﻨگار وک‪ ７‬چ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻲ ﻣسﻠﻤان ترکان وو‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬کﻪ د (ترک اﻳﻤان)‬ ‫پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻟﻪ ﻫغﻮی ＇خﻪ ﻳادوﻧﻪ شﻮې ده‪.‬‬ ‫د جﻮاﻣع اﻟتﻮارﻳخ د کتاب پر اساس د ترکﻤﻨاﻧﻮ ﻧسبﻲ سﻠسﻠﻪ داس‪ ３‬تﻨظﻴﻢ شﻮې ده‪ :‬بافث بﻦ ﻧﻮح‪ ،‬دﻳب‬ ‫ﻳا ﻗﻮي‪ ،‬ﻗراخان او غﻮزخان‪ ،‬د ترکﻤﻨاﻧﻮ اصﻠﻲ ﻧﻴکﻪ اورخان ﻛرخان دى‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان د ﻣرکزي أسﻴا د ﻣختﻠفﻮ ﻗﻮﻣﻮﻧﻮ د اوس‪５‬دو ‪＄‬اى دى‪ ،‬خﻮ ډ‪４‬ر خﻠک ﻳ‪ ３‬ترکﻤﻨان دي او ﻻﻧدې‬ ‫ﻗبﻴﻠ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬اوس‪８５‬ي‪:‬‬ ‫‪ -١‬عاﻟﻲ اﻳﻠﻲ‬ ‫‪ -٢‬اتا‬ ‫‪ -٣‬چاودار‬ ‫‪ -٤‬اﻣراى (ﻳﻤرﻟﻲ)‬ ‫‪ -٥‬ارساری‬ ‫‪ -٦‬ساکار (ساﻗار)‬ ‫‪ -٧‬ساﻳﻮر‬ ‫‪ -٨‬ﻧارﻳﻖ‬ ‫‪ -٩‬تکﻪ ارﻳﻤﻮت‬ ‫‪ -١٠‬گﻮکﻼن‬ ‫＇رﻧگﻪ چ‪ ３‬زﻳاترو ترکﻤﻨاﻧﻮ د تارﻳخ پﻪ اوږدو ک‪ ３‬د ＇اروﻳﻮ‬ ‫د ترکﻤﻨستان د پارﻟﻤان وداﻧ‪９‬‬ ‫‪138‬‬

‫د روزﻧ‪ ３‬ﻟﻪ ﻻرې ژوﻧد ک‪７‬ى‪ ،‬ﻧﻮ ددې ﻟپاره چ‪ ３‬دغﻪ اﻗتصادي فعاﻟﻴت فعال وساتﻲ‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ کﻠﻴﻮ ک‪３‬‬ ‫اوس‪８５‬ي‪ .‬د ﻣغﻠﻮ ﻳرغﻞ او د خﻮارزﻣشاﻫاﻧﻮ ﻣادي وضع سختﻪ خرابﻪ ک‪７‬ی وه‪ .‬د ﻣرکزي أسﻴا ډ‪４‬ر ودان‬ ‫＊اروﻧﻪ ！ﻮل وﻳجاړ او د ﻣغﻮﻟﻮ ﻻسﻮﻧﻮ تﻪ وﻟﻮ‪４‬دل‪ .‬ﻳاده شﻮې سﻴﻤﻪ پﻪ دوو برخﻮ چ‪ ３‬شﻤاﻟﻲ برخﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫ﻣغﻠﻮ او د ازبﻴکﻮ خاﻧاﻧﻮ او جﻨﻮبﻲ برخﻪ ﻳ‪ ３‬اﻳﻠخاﻧاﻧﻮ وﻧﻴﻮﻟﻪ‪.‬‬ ‫ﻟﻪ ‪١٧-١٥‬م‪ .‬پ‪７５‬ۍ ＇خﻪ دا سﻴﻤﻪ د شﻴبک خان ازبک تر ﻣات‪ ３‬وروستﻪ صفﻮﻳاﻧﻮ وﻧﻴﻮﻟﻪ‪ ،‬پﻪ ‪-١٨٥٠‬‬ ‫‪ ١٨٧٣‬ﻣﻴﻼدي کﻠﻮﻧﻮ ک‪ ３‬د روسﻴ‪ ３‬سﻴاسﻲ تحرﻳکاتﻮ د ترکﻤﻨستان پراخﻪ سﻴﻤﻪ د بخارا‪ ،‬خﻴﻮې‪،‬‬ ‫فرغاﻧ‪ ،３‬خﻮ ﻗﻨد او ﻗازان پﻪ حکﻮﻣتﻮﻧﻮ وو‪４‬شﻠﻪ‪ ،‬روساﻧﻮ پﻪ ﻳﻮه ﻣﻨظﻢ ‪＄‬ﻨ‪％‬ﻴري حرکت سره بخارا‪،‬‬ ‫خﻴﻮه او فرغاﻧﻪ تر وﻟک‪ ３‬ﻻﻧدې راوړل او پﻪ پاى ک‪ ３‬پﻪ ‪١٨٨١‬م‪ .‬کـال روسﻲ جﻨـرال اسکﻮبﻠﻮف پر‬ ‫اخا ل باﻧدې د ﻳرغﻞ او د گﻮک تپ‪ ３‬ﻗﻠع‪ ３‬پﻪ ﻧﻴﻮﻟﻮ سره وتﻮاﻧ‪５‬د چ‪ ３‬پر ترکﻤﻨاﻧﻮ برﻳاﻟﻰ او ترکﻤﻨستان‬ ‫اشغال ک‪７‬ي‪ ،‬د ترکﻤﻨستان ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻪ برخﻪ پﻪ خپﻠﻪ خﻮ＊ﻪ د روسﻴ‪ ３‬سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮه‪.‬‬ ‫پﻪ روسﻴﻪ ک‪ ３‬د ‪ ١٩١٧‬ﻣﻴﻼدي کا ل تر اﻧﻘﻼب وروستﻪ ترکﻤﻨستان د شﻮروي ترکستان د جﻬﻤﻮرﻳت‬ ‫ﻳﻮه برخﻪ شﻮه‪.‬‬ ‫تر خپﻠﻮاک‪ ９‬وروستﻪ د ترکﻤﻨستان اﻗتصاد د ﻧﻮرو ﻧﻮﻳﻮ جﻤﻬﻮرﻳتﻮﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ر پﻪ دوﻟتﻲ ﻣاﻟکﻴت وﻻړ و‪.‬‬ ‫د خپرو شﻮﻳﻮ أثارو ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮاد د ！ﻮﻟﻮ ﻣحصﻮﻻتﻮ ‪ ٩٥‬سﻠﻨﻪ د دوﻟتﻲ واحدوﻧﻮ ﻟﻪ خﻮا تﻮﻟﻴد‪４‬دل‪.‬‬ ‫باﻧکﻮﻧﻪ‪ ،‬بﻴﻤ‪ ،３‬بﻬرﻧ‪ ９‬سﻮداگري او ！ﻮل ﻟﻮى پﻠﻮرﻧ‪％‬ﻲ دوﻟتﻲ وو‪ ،‬دغﻪ اﻗتصادي سﻴستﻢ چ‪ ３‬پر دوﻟتﻲ‬ ‫بﻨﻴاد وﻻړ و‪ ،‬د ﻧﻮ＊ت د ﻧشتﻮاﻟﻲ‪ ،‬ﻟ‪ ８‬کارۍ‪ ،‬فﻠجﻮوﻧک‪ ３‬ب‪５‬روکراس‪ ９‬او د تکﻨاﻟﻮژۍ د ﻧشتﻮاﻟﻲ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻟﻪ‬ ‫سختﻮ ستﻮﻧزو سره ﻣخ وه او د پﻮرتﻪ ستﻮﻧزو د ﻟﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻪ وړﻟﻮ ﻟپاره دوﻟت پﻪ دوو کاروﻧﻮ ﻻس پﻮرې ک‪:７‬‬ ‫‪ -١‬پﻪ ﻣسکﻮ او د کاﻣﻨﻮﻟ＀ د ﻧﻮرو غ‪７‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻮرې د ‪＄‬ان ت‪７‬ﻧ‪ ３‬د رﻳ‪＋‬ﻮ پرې کﻮل‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د ﻣﻠﻲ اﻗتصاد بﻨس＀ ا‪＋４‬ﻮدل او د طبﻴعﻲ ‪＄‬ﻴرﻣﻮ ＇خﻪ پﻪ خپﻠﻮاکﻪ تﻮگﻪ گ＂ﻪ اخﻴستﻨﻪ د کﻮرﻧﻲ اړتﻴاوو‬ ‫د رفع کﻮﻟﻮ پﻪ ﻣﻨظﻮر‪ .‬چ‪ ３‬د دې ﻣاﻣﻮل د پﻮره کﻮﻟﻮ ﻟپاره ＇ﻮ ﻣرحﻠﻪ ﻳزه ﻣﻠﻲ ستراتﻴژي ﻣطرح شﻮه‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان د روسﻴ‪ ３‬ﻟﻪ فدارسﻴﻮن ＇خﻪ وروستﻪ د ﻣشترک اﻟﻤﻨافع ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د ‪٢،٧‬‬ ‫تر‪４‬ﻠﻴﻮن ﻣتر ﻣﻜعب گازو پﻪ در ﻟﻮدو سره دوﻳﻢ ﻫ‪５‬ﻮاد دى‪ .‬د ترکﻤﻨستان پﻪ سﻠﻮ ﻛ‪ ٤٨ ３‬سﻠﻨﻪ خﻠک‬ ‫پﻪ کرﻧﻴزو او د ＇اروﻳﻮ پﻪ چارو بﻮخت دي‪ .‬ددې ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ سﻠﻮ ک‪ ٨٠ ３‬سﻠﻨﻪ ‪＄‬ﻤکﻪ د اوبﻮ د سرچﻴﻨﻮ‬ ‫ﻟﻪ ﻧشتﻮاﻟﻲ سره ﻣخاﻣخ ده‪ .‬پﻪ ترکﻤﻨستان ﻛ‪ ３‬ﻣاﻟدارۍ ﻧسبتا ً ＊ﻪ وده ک‪７‬ې ده‪ .‬د ﻗره ﻗﻞ پسﻮﻧﻮ د ﻧرﻣﻮ‬ ‫وړﻳﻮ او پﻮستکﻮ پﻪ ﻟرﻟﻮ سره پﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر روزل ک‪８５‬ي‪ .‬د ترکﻤﻨستان ﻳﻮ بﻞ صﻨعت غاﻟ‪ ９‬جﻮړوﻧﻪ ده چ‪３‬‬ ‫د ترکﻤﻨﻲ ＊‪％‬ﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬رواج او ﻧ‪４７‬ﻮا ل شﻬرت ﻟري‪ ،‬ترکﻤﻨستان پﻪ ﻣرکزي أسﻴا ک‪ ３‬ﻟﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ي‬ ‫جغرافﻴﻮي پﻠﻮه ﻣﻨاسب سترات‪５‬ژﻳک ﻣﻮﻗعﻴت ﻟري‪.‬‬ ‫دغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد تر ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې ډ‪４‬رې ﻟﻮﻳ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ د ﻧفتﻮ ذخﻴرې ﻟري چ‪ ３‬ﻫﻤدې ！کﻲ د‬ ‫سﻴﻤ‪ ３‬د ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پام ترکﻤﻨستان تﻪ را اړوﻟی دى‪.‬‬ ‫‪139‬‬

‫ترکﻤﻨستان اروپا او ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻧﻮرو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ تﻪ د گاز د اﻧتﻘال پﻮتﻨسﻴال ﻟري او د اروپا د اﻧرژۍ د تاﻣﻴﻨﻮوﻧکﻮ‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇خﻪ گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان د کسپﻴﻦ د سﻤﻨدر‪－‬ﻲ ﻟﻪ ساحﻠﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇خﻪ دی چ‪ ３‬د اﻧرژۍ ‪５＄‬رﻣﻮ پﻪ ﻟرﻟﻮ سره ﻟﻪ‬ ‫اﻗتصادي ﻟﻮړ ارز＊ت ＇خﻪ برخﻤﻦ دی‪.‬‬ ‫ترکﻤﻨستان د پخﻮاﻧﻲ شﻮروي اتحاد د ‪ ٦٠‬کﻠﻨ‪ ３‬واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ وخت ک‪ ３‬د ﻧﻮرو ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬أسﻴا د جﻤﻬﻮرﻳتﻮﻧﻮ‬ ‫پﻪ ＇‪５‬ر د بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬ﻳﻮ ﻣﻨجﻤد تارﻳخ ت‪５‬ر ک‪ ،７‬ﻳﻮازې د ﻳادوﻟﻮ ﻣﻬﻤﻪ پ‪＋５‬ﻪ پﻪ ک‪ ３‬د ﻗره ﻗﻮم د کاﻧال‬ ‫جﻮړول و‪.‬‬ ‫پﻪ پخﻮاﻧﻲ شﻮروي اتحاد ک‪ ３‬د سﻴاسﻲ بحراﻧﻮﻧﻮ پﻪ ډ‪４‬ر‪４‬دو سره کﻤﻮﻧﻴست حزب ﻣﻨحﻞ او د ترکﻤﻨستان‬ ‫ډﻳﻤﻮکرا！ﻴک گﻮﻧد د ‪١٩٩١‬م‪ .‬کال د اکتﻮبر پﻪ ‪ ٢٦‬ﻣﻪ جﻮړ شﻮ‪ ،‬چ‪ ３‬ﻣشري ﻳ‪ ３‬ﻧﻴازاف پر غاړه ﻟرﻟﻪ‬ ‫او د اکتﻮبر پﻪ ‪ ٢٧‬ﻣﻪ ترکﻤﻨستان رسﻤاً خپﻠﻪ خپﻠﻮاکﻲ اعﻼن او د ﻳﻮه خپﻠﻮاکﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد پﻪ تﻮگﻪ پﻪ رسﻤﻴت‬ ‫وپ‪５‬ژﻧدل شﻮ‪ .‬ﻳﻮ کـال وروستﻪ ددې ﻫ‪５‬ﻮاد د پارﻟﻤان ﻟﻪ خﻮا ﻧﻮى اساسﻲ ﻗاﻧﻮن جﻮړ او د جﻤﻬﻮر رئﻴس‬ ‫واک ﻳ‪ ３‬پﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ک‪.７‬‬ ‫تر خپﻠﻮاک‪ ９‬وروستﻪ ترکﻤﻨستان د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ د ！ﻮﻟﻨ‪ ،３‬د خپﻠﻮاکﻮ ﻣشترک اﻟﻤﻨافع ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ‪ ،‬د أسﻴا‬ ‫پراختﻴاﻳﻲ باﻧک‪ ،‬اسﻼﻣﻲ پرﻣختﻴاﻳﻲ باﻧک‪ ،‬اسﻼﻣﻲ کﻨفراﻧس د سازﻣان‪ ،‬د کار د ﻧ‪４７‬ﻮا ل سازﻣان او‬ ‫دﻟسگﻮﻧﻮ ﻧﻮرو ﻧ‪４７‬ﻮاﻟﻮ ！ﻮﻟﻨﻮ غ‪４７‬تﻮب ترﻻسﻪ ک‪７‬ی دی‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ ＇ﻠﻮرو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د ترکﻤﻨستان د ﻣﻮﻗعﻴت پﻪ اړه‪ ،‬دوﻳﻤﻪ دې د ژب‪ ،３‬در‪４‬ﻤﻪ‬ ‫دې د ترک تباراﻧﻮ د استﻮگﻨ‪ ３‬او ＇ﻠﻮرﻣﻪ دې د ترکﻤﻨاﻧﻮ د ﻧژادي رﻳ‪ ３＋‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ پﻮ＊تﻨ‪ ３‬وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتني‬ ‫‪ -١‬د ترکﻤﻨستان د ﻣشﻬﻮرو ﻗباﻳﻠﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخﻠئ؟‬ ‫‪ -٢‬روساﻧﻮ پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬ترکﻤﻨستان وﻧﻴﻮه؟‬ ‫‪ -٣‬ترکﻤﻨستان ﻟﻪ خپﻠﻮاک‪＇ ９‬خﻪ وروستﻪ ＇ﻪ ډول ستراتﻴژي طرح ک‪７‬ه؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د ترکﻤﻨستان ﻧﻘشﻪ رسﻢ او د ﻫغ‪ ３‬پر ﻣخ د صﻨعتﻲ ＊اروﻧﻮ وﻻﻳتﻮﻧﻪ او ‪－‬اوﻧ‪６‬ي ﻫ‪５‬ﻮادﻧﻪ‬ ‫پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪140‬‬

‫د دريم څپرکي بيا کتنه‬ ‫د دوﻟسﻢ ！ﻮﻟگﻲ د تارﻳخ د کتاب در‪４‬ﻴﻢ ＇پرکی چ‪ ３‬د (گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ) تر عﻨﻮان ﻻﻧدې جﻮړ شﻮی‬ ‫دی او د چﻴﻦ‪ ،‬پاکستان‪ ،‬اﻳران‪ ،‬تاجکستان‪ ،‬ترکﻤﻨستان‪ ،‬او ازبکستان د ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻣعاصر تارﻳخ پﻪ ک‪３‬‬ ‫شاﻣﻞ دی‪ .‬د دې ＇پرکﻲ پﻪ تاﻟﻴف ک‪ ３‬تر ډ‪４‬رې کچ‪ ３‬ﻫ（ﻪ شﻮې چ‪ ３‬زده کﻮوﻧکﻲ پﻪ ﻟﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ د ﻫر‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮاد ﻟﻪ پ‪＋５‬ﻮ‪ ،‬ﻣﻮﻗعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮسﻮ‪ ،‬دودﻳزو ژبﻮ‪ ،‬کﻠتﻮري ﻣﻴراثﻮﻧﻮ‪ ،‬اﻗتصاد او صﻨعت سره أشﻨاﻳﻲ او‬ ‫پ‪５‬ژﻧدگﻠﻮي پﻴدا ک‪７‬ي‪ .‬پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻟﻮستﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻫ（ﻪ شﻮې ده چ‪ ３‬د گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻫغﻪ تارﻳخﻲ پ‪３＋５‬‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬و دورو ک‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮي دی‪ ،‬فﻬرست ک‪７‬ي او پ‪ ３＋５‬پﻪ ک‪ ３‬پﻪ ﻣفصﻠﻪ تﻮگﻪ ＇‪７５‬ل شﻮي‬ ‫دي چ‪ ３‬زده کﻮوﻧکﻲ د تارﻳخﻲ پ‪＋５‬ﻮ ژور تﻪ داخﻞ او پرې پﻮه شﻲ دا د دې ﻟپاره چ‪ ３‬تارﻳخﻲ پ‪３＋５‬‬ ‫ورتﻪ رو＊اﻧﻪ او د پﻮﻫ‪５‬دو وړ شﻲ‪ .‬تارﻳخ ﻟﻪ وچ سﻴاسﻲ چﻮکا！ﻪ راوو‪＄‬ﻲ چ‪ ３‬د بشري ！ﻮﻟﻨ‪ ３‬د فعاﻟﻴتﻮﻧﻮ‬ ‫فرﻫﻨگﻲ‪ ،‬سﻴاسﻲ او اﻗتصادي غﻮ＊تﻨﻪ ده‪ .‬سره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه ＇پرکﻲ ک‪ ３‬د گاوﻧ‪６‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د ！ﻮﻟﻮ‬ ‫تارﻳخﻲ پ‪＋５‬ﻮ او حﻮادثﻮ ﻳادوﻧﻪ ﻳﻮ ډ‪４‬ر گران کار دی‪ ،‬خﻮ د تﻮان تر کچ‪ ３‬ﻫ（ﻪ شﻮې ده چ‪ ３‬خپﻠ‪ ３‬دغ‪３‬‬ ‫ﻣﻮخ‪ ３‬تﻪ بﻪ رس‪５‬دﻟﻲ ﻳﻮ‪.‬‬

‫‪141‬‬

‫څلورم څپرکی‬ ‫پﻪ شﻠﻤﻪ پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ ﻣﻬﻤ‪ ３‬پ‪３＋５‬‬

‫د څپرکي موخې‬ ‫‪ -١‬پﻪ شﻠﻤﻪ پﻴ‪７‬ۍ کﻲ د ﻧ‪７‬ى د ‪＄‬ﻴﻨﻮ ﻣﻬﻤﻮ پ‪＋５‬ﻮ سره بﻠدتﻴا‪.‬‬ ‫‪ -٢‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې او د ﻫغ‪ ３‬د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮﻧﻪ تحﻠﻴﻞ کﻮل‪.‬‬ ‫‪ -٣‬دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه او د ﻫغ‪ ３‬ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ تحﻠﻴﻞ او تفسﻴر وک‪７‬ای شﻲ‪.‬‬ ‫‪ -٤‬د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ د جﻮړ＊ت ضرورت درک ک‪７‬ای شﻲ‪.‬‬ ‫‪ -٥‬پﻪ صﻨعتﻲ ‪＄‬ﻮاک باﻧدې د جاپان د بدﻟﻮن سره پ‪５‬ژﻧد‪－‬ﻠﻮي‪.‬‬ ‫‪ -٦‬د پخﻮاﻧﻲ شﻮروي اتحاد د ！ﻮ！‪ ３‬ک‪５‬دﻟﻮ د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ تحﻠﻴﻞ او تفسﻴر وک‪７‬ای شﻲ‪.‬‬ ‫‪ -٧‬د أﻟﻤان‪ ،‬فراﻧس‪ ３‬او اﻧگﻠﻴس سﻴاسﻲ جﻮړ＊ت سره پ‪５‬ژﻧد‪－‬ﻠﻮي تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫‪ -٨‬د ﻧﻘشﻮ او اطﻠسﻮﻧﻮ ＇خﻪ ‪＂－‬ﻪ پﻮرتﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪142‬‬

‫پﻨ‪％‬ﻪ د‪４‬رشﻢ ﻟﻮست‬

‫لوم‪７‬ۍ ن‪７‬يواله جگ‪７‬ه او د هغې الملونه‬

‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬زده کﻮوﻧکﻲ د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې ﻟﻪ عﻠتﻮﻧﻮ‪ ،‬ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ او دﻫغﻮ د ﻧاوړو پاﻳﻠﻮ پﻪ‬ ‫اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫لو‪４‬دﻳ‪ ３％‬ﻧ‪７‬ۍ د شﻠﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬پر ﻧ‪７‬ۍ پﻮ‪＄‬ﻲ او اﻗتصادي واک تر ﻻسﻪ ک‪ .７‬پﻪ ﻧﻮﻣﻮړي‬ ‫پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬اروپاﻳﻲ سرت‪５‬رو او ﻣﻘاﻣاتﻮ پر ﻫﻨد‪ ،‬سﻮﻳﻞ ختﻴ‪％‬ﻲ أسﻴا او د افرﻳﻘا پر ډ‪４‬رو برخﻮ حکﻮﻣت کاوه‪.‬‬ ‫د بﻬرﻧﻲ سﻴاست ﻣاﻣﻮرﻳﻨﻮ او اروپاﻳﻲ سﻮداگرو د چﻴﻦ‪ ،‬اﻳران او عثﻤاﻧﻲ اﻣپراتﻮرۍ اﻗتصادي او سﻴاسﻲ‬ ‫چارې پﻪ ﻻس ک‪ ３‬درﻟﻮدې‪ .‬پﻪ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻪ ﻧﻴﻤﻪ کره ک‪ ３‬ﻣتحده اﻳاﻻت د ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻮ ﻗدرتﻮﻧﻮ پﻪ ډﻟﻪ ک‪ ３‬ﻧﻮی‬ ‫ﻣطرح شﻮی و او پﻪ ！ﻮﻟﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه ‪＄‬ﻮاکﻤﻦ ﻗدرت بدﻟ‪５‬ده‪.‬‬ ‫د وضع‪ ３‬او حاﻻتﻮ بدﻟﻮن داس‪ ３‬و چ‪ ３‬د عﻤﻮﻣﻲ جگ‪７‬ې ﻟپاره ﻳ‪ ３‬ﻻر ﻫﻮاروﻟﻪ‪ .‬د دغﻪ حاﻟت پﻪ پای‬ ‫ک‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ج‪７／‬ه پ‪＋５‬ﻪ شﻮه‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی د بازاروﻧﻮ پر سر اﻗتصادي سﻴاﻟ‪ ９‬پﻴﻞ شﻮې‪ ،‬ورپس‪ ３‬د اروپا‬ ‫اتحاد‪ ،‬ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ ﻳﻮ د بﻞ پر ضد ﻣتحد ک‪７‬ل‪ .‬در‪４‬ﻴﻢ‪！ ،‬ﻮﻟﻮ ﻗﻮﻣﻲ ډﻟﻮ ﻗﻮي ﻣﻠﻲ پاﻟﻪ احساسات درﻟﻮدل‪.‬‬ ‫د اروپا صﻨعتﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د ﻧفﻮذ او ﻣستعﻤره کﻮﻟﻮ پر سر ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره سﻴاسﻲ سﻴاﻟ‪ ９‬درﻟﻮده‪ .‬اﻧگﻠستان تر‬ ‫‪ ۱۸۷0‬م‪ .‬کاﻟﻪ پﻮرې پﻪ ！ﻮﻟﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬تر ！ﻮﻟﻮ ﻣخک‪ ３‬صﻨعتﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد و‪ .‬وروستﻪ اﻟﻤان پﻪ صﻨعت پﻴﻞ وک‪７‬‬ ‫‪143‬‬

‫او پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره صﻨعتﻲ شﻮ او د وړﻟﻮ راوړﻟﻮ او اړﻳکﻮ ﻧﻮې شبکﻪ ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ه‪ .‬اﻟﻤاﻧﻲ سﻮداگرو ﻟﻪ‬ ‫اﻧگﻠﻴسی سﻮداگرو سره د أسﻴا پﻪ ختﻴ‪ ،＃‬ﻣﻨ‪％‬ﻨﻲ ختﻴ‪ ＃‬او ﻻتﻴﻨﻪ اﻣرﻳکا ک‪ ３‬برﻳاﻟ‪ ９‬سﻴاﻟ‪ ９‬پﻴﻞ ک‪７‬ې‪.‬‬ ‫د ﻧ‪７‬ﻳﻮال واک پر سر سﻴاﻟ‪ ９‬پﻪ سﻤﻨدري وسﻠﻪ واﻟﻪ سﻴاﻟ‪ ９‬باﻧدى بدﻟﻮن وﻣﻮﻧد‪ .‬ﻣﻬﻢ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ ﻟکﻪ‪ :‬د اﻣرﻳکا‬ ‫ﻣتحده اﻳاﻻت او جاپان د خپﻠﻮ کشتﻴﻮ د چﻠﻮﻧ‪ ３‬د خﻮﻧدﻳتﻮب ﻟپاره خپﻞ سﻤﻨدري ‪＄‬ﻮاک پﻴاوړی ک‪.７‬‬ ‫اﻧگﻠستان پﻪ ‪۱۸۸۴‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د کشتﻴﻮ او ﻟﻮﻳﻮ سﻤﻨدري تﻮپﻮﻧﻮ جﻮړول پﻴﻞ ک‪７‬ل‪ .‬اﻟﻤان چ‪ ３‬پﻪ اﻗتصادي‬ ‫برخﻪ ک‪ ３‬د ﻫغﻪ اصﻠﻲ د＊ﻤﻦ و‪ ،‬ډ‪４‬ر ژر ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد تﻘﻠﻴد وک‪.７‬‬ ‫د شﻠﻤ‪ ３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اﻟﻤان د سﻤﻨدري ‪＄‬ﻮاک چ＂کﻪ پﻴاوړتﻴا د اﻧگﻠستان د سﻤﻨدري‬ ‫‪＄‬ﻮاک تﻪ ﻳﻮ گﻮاښ و‪ .‬اﻧگﻠﻴس ﻫ（ﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬د سﻤﻨدري پﻮ‪＄‬ﻲ سﻴاﻟ‪ ９‬د پای ﻟپاره ﻟﻪ اﻟﻤان سره ﻳﻮه‬ ‫ﻣﻮافﻘﻪ وک‪７‬ي‪ .‬کﻠﻪ چ‪ ３‬دغﻪ ﻫ（ﻪ ﻧاکاﻣﻪ شﻮه‪ ،‬اﻧگﻠستان د ﻣتحدﻳﻨﻮ پﻪ ﻟ＂ﻪ ک‪ ３‬شﻮ‪.‬‬ ‫فراﻧس‪ ３‬او اﻧگﻠستان د خپﻠﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬پﻪ ‪۱۹0۴‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬ﻳﻮ ت‪７‬ون ﻻسﻠﻴک ک‪ ７‬اﻧگﻠستان پﻪ‬ ‫‪ ۱۹0۷‬م‪ .‬ک‪ ３‬ﻟﻪ روسﻴ‪ ３‬سره ﻫﻢ ﻣتحد شﻮ او د دې درې ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ اتحاد پﻪ (ﻣثﻠث) تبدﻳﻞ شﻮ‪.‬‬ ‫د اروپا ﻣﻬﻤﻮ ﻗدرتﻮﻧﻮ پﻪ ﻫغﻪ وخت ک‪ ３‬پﻪ دوو اتحادوﻧﻮ ک‪ ３‬ﻳﻮ د بﻞ ﻣخ‪ ３‬تﻪ وﻻړ وو او دواړو خپﻞ‬ ‫‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ وسﻠﻪ وال کﻮل او د عﻤﻮﻣﻲ جگ‪７‬ې گﻮاښ ډ‪４‬ر شﻮ‪ .‬د بﻬرﻧﻲ سﻴاست بدگﻮﻣاﻧ‪ ９‬او ب‪ ３‬باورۍ سﻮﻟﻪ‬ ‫ﻻ د خطر سره ﻣخاﻣخ ک‪７‬ه‪ .‬تر ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې دﻣخﻪ د اترﻳش وﻟﻴعﻬد ساراﻳﻮ د بﻮسﻨﻲ ﻣرکز ک‪３‬‬ ‫ووژل شﻮ‪.‬‬ ‫اﻟﻤان ﻧ‪５‬ت درﻟﻮد چ‪ ３‬ﻳﻮازې ﻟﻪ خپﻞ ﻟﻮی ﻣتحد اترﻳش ＇خﻪ ﻣﻼت‪ ７‬وک‪７‬ي‪ .‬بﻞ ﻣتحد ﻳ‪ ３‬اﻳ＂اﻟﻴﻪ وه‪.‬‬ ‫برعکس روسﻴ‪ ３‬تصﻤﻴﻢ وﻧﻴﻮ چ‪ ３‬صربستان سره ﻣرستﻪ وک‪７‬ي‪ .‬روسﻲ پﻮځ ﻟﻮﻣ‪７‬ی پﻮځ و چ‪ ３‬د جگ‪７‬ې‬ ‫ﻟپاره تﻴار شﻮ‪ .‬د اﻟﻤان حکﻮﻣت ﻟﻪ روسﻴ‪＇ ３‬خﻪ وغﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬ﻟﻪ دې کاره ﻻس واخﻠﻲ‪＄ .‬کﻪ ﻟﻪ دې ﻳ‪３‬‬ ‫و‪４‬ره درﻟﻮده چ‪ ３‬روسﻴﻪ او فراﻧسﻪ بﻪ ﻳ‪ ３‬پر خاوره پﻪ ﻳﻮه وخت ﻳرغﻞ وک‪７‬ي‪ .‬روسﻴ‪ ３‬د اﻟﻤان غﻮ＊تﻨﻪ رد ک‪７‬ه‬ ‫او د ‪۱۹۱۴‬م‪ .‬کال د اگست پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪＂５‬ﻪ اﻟﻤان ﻟﻮﻣ‪７‬ی روسﻴ‪ ３‬تﻪ او بﻴا فراﻧس‪ ３‬تﻪ د جگ‪７‬ې اعﻼن وک‪.７‬‬ ‫اﻟﻤاﻧﻴاﻧﻮ د بﻠژﻳک ﻧاپﻴﻴﻠتﻮب تر پ‪＋‬ﻮ ﻻﻧدې او د ‪ ۱۹۱۴‬م‪ .‬کال د اگست پﻪ درﻳﻤﻪ ﻳ‪ ３‬پر ﻫغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ﻳرغﻞ‬

‫‪144‬‬

‫وک‪ .７‬ﻳﻮه ورځ وروستﻪ اﻧگﻠستان اﻟﻤان او اترﻳش تﻪ د جگ‪７‬ې اعﻼن وک‪ .７‬پﻪ صربستان د اترﻳش د ﻳرغﻞ‬ ‫تر پر‪４‬ک‪７‬ې وروستﻪ پﻪ ﻳﻮه اوﻧ‪ ９‬ک‪ ３‬د دوو ﻟﻮﻳﻮ اتحادو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ پﻪ جگ‪７‬ې ک‪＊ ３‬ک‪５‬ﻞ شﻮل‪.‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه د ‪ ۱۹۱۴‬م‪ .‬کال د اگست پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪＂５‬ﻪ پﻴﻞ شﻮه او د دواړو ت‪７‬ون ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻫﻴﻠﻪ‬ ‫درﻟﻮده چ‪ ３‬پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره بﻪ برﻳاﻟﻲ شﻲ‪ ،‬اﻟبتﻪ ！ﻮل پﻪ دغﻪ وړاﻧدوﻳﻨﻪ ک‪ ３‬ت‪５‬روتﻲ وو‪ .‬روسان پﻪ چ＂ک‪９‬‬ ‫سره ﻣﻨسجﻢ شﻮل‪ .‬فراﻧس‪ ３‬فکر ﻧﻪ کاوه چ‪ ３‬اﻟﻤان بﻪ د بﻠژﻳک ﻟﻪ ﻻرې حﻤﻠﻪ وک‪７‬ي‪ .‬اﻳ＂اﻟﻴ‪ ３‬د اﻟﻤان‬ ‫او اترﻳش سره پﻪ اتحاد ک‪ ３‬ﻟﻪ جگ‪７‬ې سرغ‪７‬وﻧﻪ وک‪７‬ه‪ .‬اترﻳش د خپﻠ‪＄ ３‬اﻧ‪％‬اﻧ‪ ９‬ﻟﻪ اﻣﻠﻪ وﻧﻪ تﻮاﻧ‪５‬د چ‪３‬‬ ‫پر وړوکﻲ صربستان برﻳاﻟی شﻲ‪.‬‬ ‫اﻣرﻳکا ﻟﻪ اروپا ＇خﻪ د جﻼواﻟﻲ سﻨت وساتﻪ‪ .‬او خپﻠﻪ ب‪５‬طرفﻲ ﻳ‪ ３‬اعﻼن ک‪７‬ه‪ .‬ختﻴ‪ ３％‬او ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪３％‬‬ ‫جبﻬ‪ ３‬د جگ‪７‬ې اصﻠﻲ ﻣﻴداﻧﻮﻧﻪ وو‪ .‬ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻪ جبﻬﻪ د سﻮ‪４‬س ﻟﻪ سرحده پﻴﻞ او د فراﻧس‪ ３‬پﻪ خاوره ک‪３‬‬ ‫د شﻤال تر روده اداﻣﻪ درﻟﻮده‪ .‬ختﻴ‪％‬ﻪ جبﻬﻪ د ﻟﻬستان پﻪ خاوره ک‪ ３‬تر روسﻴ‪ ３‬پﻮرې غ‪５％‬دﻟ‪ ３‬وه‪ .‬پﻪ‬ ‫‪ ۱۹۱۶‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬ختﻴ‪％‬ﻪ جبﻬﻪ پﻪ باﻟکان ک‪ ３‬پراﻧ‪５‬ستﻞ شﻮه‪.‬‬ ‫ﻣتفﻘﻴﻨﻮ پﻪ ‪ ۱۹۱۵‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬ﻫ（ﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬د عثﻤاﻧﻲ اﻣپرتﻮرۍ پﻪ ﻣاتﻮﻟﻮ سره پﻪ درداﻧﻴﻞ ک‪ ３‬د پ‪３＋‬‬ ‫ا‪＋４‬ﻮدو ‪＄‬ای پﻴدا ک‪７‬ي‪ .‬د ﻣتفﻘﻴﻨﻮ پﻪ زرگﻮﻧﻮ کساﻧﻮ چ‪ ３‬ډ‪４‬ری ﻳ‪ ３‬استرﻟﻴاﻳﻲ ‪＄‬ﻮاﻧان وو‪ ،‬د ﻫغﻮ غروﻧﻮ پﻪ‬ ‫ﻟﻤﻨﻮ ک‪ ３‬چ‪ ３‬عثﻤاﻧﻲ ترکاﻧﻮ پﻪ تﻮپﻮﻧﻮ او وسﻠﻮ ترې دفاع کﻮﻟﻪ‪ ،‬خپﻞ ‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ل‪ .‬د عثﻤاﻧﻲ‬ ‫اﻣپراتﻮرۍ عربﻲ اتباعﻮ پﻪ ‪ ۱۹۱۶‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د ترک د حاکﻤاﻧﻮ پر ضد پا＇ﻮن وک‪ .７‬دغﻪ پا＇ﻮن د ﻣﻠک‬ ‫فﻴصﻞ پﻪ ﻣشرۍ چ‪ ３‬پﻪ ﻫاشﻤﻲ اصﻠﻲ کﻮرﻧ‪ ９‬پﻮرې ﻳ‪ ３‬اړه درﻟﻮده‪ ،‬ﻟﻪ عربستان ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬فﻠسطﻴﻦ او‬ ‫سﻮرﻳ‪ ３‬تﻪ خپﻮر شﻮ‪ .‬اﻧگﻠستان او فراﻧس‪ ３‬دواړو د عربﻲ پا＇ﻮن کﻮوﻧکﻮ غﻮ＊تﻨ‪ ３‬پﻮره ک‪７‬ې چ‪ ３‬پﻪ پاﻳﻠﻪ‬ ‫ک‪ ３‬عثﻤاﻧﻲ اﻣپراتﻮري ﻟﻪ ﻣﻴﻨ‪％‬ﻪ وﻻړه د عثﻤاﻧﻲ خﻼفت ﻟﻪ ﻣﻴﻨ‪ ＃‬تﻠﻠﻮ سره ﻣسﻠﻤاﻧاﻧﻮ خپﻞ د سﻴاسﻲ‬ ‫ﻳﻮواﻟﻰ سﻤبﻮل ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪.７‬‬ ‫اﻟﻤاﻧﻴان د ‪۱۹۱۶‬م‪ .‬کال پﻪ فبرورۍ ک‪ ３‬ﻟﻪ اﻗتصادي ستﻮﻧزې سره ﻣخ شﻮل‪ .‬د اﻟﻤان د ﻗﻮﻣﻨدې ﻣرکز‬ ‫د دې ﻟپاره چ‪ ３‬ﻟﻪ دې ستﻮﻧزې وو‪＄‬ﻲ‪ ،‬وﻳ‪ ３‬غﻮ＊تﻞ‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ فراﻧسﻪ ک‪ ３‬د وردن پر ＊ار ﻳرغﻞ وک‪７‬ي‪،‬‬

‫‪145‬‬

‫اﻟبتﻪ دا ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ گ‪２‬ﻠﻪ چ‪ ３‬پﻪ جبﻬﻪ ک‪ ３‬بﻪ د ﻣتفﻘﻴﻨﻮ ‪＄‬ﻮاک ﻟﻮی بری تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي‪ ،‬بﻠک‪ ３‬دا ﻫﻴﻠﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫درﻟﻮده چ‪ ３‬د دفاع پﻪ ترځ ک‪ ３‬بﻪ د فراﻧس‪＄ ３‬ﻮاکﻮﻧﻪ پﻪ تدرﻳجﻲ تﻮگﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮسی‪.‬‬ ‫ساتﻮﻧکﻮ ﻟﻪ وردن ＇خﻪ د فشار د ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻟﻮ ﻟپاره ﻟﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ او فراﻧسﻮﻳاﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻣرکب ‪＄‬ﻮاک‬ ‫جﻮړ ک‪ ７‬او د سﻮم سﻴﻨد پﻪ اوږدو ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻳﻮه درﻧﻪ حﻤﻠﻪ پﻴﻞ ک‪７‬ه‪ .‬د سﻮم سﻴﻨد د جگ‪７‬ې پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ‬ ‫ورځ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د ‪ ۶0000‬پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬تﻠفات ورک‪７‬ل‪ .‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ‪ ۲۴‬ساعتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬پﻪ ﻫره دﻗ‪５‬ﻘﻪ ک‪３‬‬ ‫‪ ۱۵‬اﻧگﻠﻴسان ﻣ‪７‬ه او ‪ ۳0‬کسﻪ ژوبﻞ شﻮل‪ .‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ د سﻮم(‪ )١()Somme‬پﻪ جگ‪７‬ې ک‪ ３‬ﻧﻮې وسﻠ‪３‬‬ ‫واردې ک‪７‬ې‪ .‬جگ‪７‬ې تر دسﻤبره پﻮري دوام وک‪ .７‬پﻪ دې جگ‪７‬ه ک‪ ３‬اﻟﻤاﻧﻴاﻧﻮ ‪ ۳۳0000‬او فراﻧسﻮﻳاﻧﻮ‬ ‫‪ ۳۵0000‬کسﻪ تﻠفات ورک‪７‬ل‪ .‬د ا‪＂４‬اﻟﻴا پﻪ جبﻬﻪ ک‪ ３‬د تﻠفاتﻮ شﻤ‪５‬ر ﻟﻪ ‪＇ ۳00000‬خﻪ ډ‪４‬ر شﻮ‪ .‬پﻪ ختﻴ‪％‬ﻪ‬ ‫جبﻬﻪ ک‪＊ ３‬اﻳﻲ د ‪ ۲،۱‬ﻣﻴﻠﻴﻮن کسﻮ پﻮرې پﻪ جگ‪７‬ې ک‪ ３‬وژل شﻮي وي‪ .‬جگ‪７‬ې ﻟﻪ ﻳﻮ ﻣﻴﻠﻴﻮن ＇خﻪ‬ ‫ډ‪４‬ر زخﻤﻴان درﻟﻮدل‪.‬‬ ‫د ‪ ۱۹۱۵‬کال د ﻣی پﻪ ‪۷‬ﻣﻪ ﻳﻮه اﻟﻤاﻧﻲ تحت اﻟبحري ک‪＋‬ت‪ ９‬پر ﻟﻮسی تاﻧﻴا اﻗﻴاﻧﻮس پﻴﻤا ﻧﻮﻣ‪ ３‬ک‪＋‬ت‪９‬‬ ‫چ‪ ３‬د اﻳرﻟ‪５‬ﻨ‪ ６‬پﻪ سﻴﻨد ک‪ ３‬د حرکت پﻪ حال ک‪ ３‬وه‪ ،‬ﻳرغﻞ وک‪ ７‬او دا ک‪＋‬ت‪ ９‬پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره ډوبﻪ شﻮه‬ ‫او ‪ ۱۲00‬کسﻪ پﻪ ک‪ ３‬ﻣ‪７‬ه شﻮل‪ .‬ﻟﻪ ‪＇ ۱00‬خﻪ ډ‪４‬ر غرق شﻮي‪ ،‬اﻣرﻳکاﻳان وو‪ .‬ﻟﻮسﻲ تاﻧﻴا اﻧگﻠستان تﻪ پﻪ‬ ‫پ＂ﻪ وسﻠﻪ وړﻟﻪ‪.‬‬ ‫د ﻟﻮسﻲ تاﻧﻴا غرﻗ‪５‬دو اﻟﻤان او ﻣتحده اﻳاﻻت د جگ‪７‬ې ډ‪－‬ر تﻪ را＊ک‪５‬ﻞ ک‪７‬ل‪ .‬ﻟس ﻣﻴاشت‪ ３‬وروستﻪ‬ ‫ترﻧ‪％‬تﻴا ډ‪４‬ره شﻮه‪ .‬د ‪۱۹۱۶‬م‪ .‬کال د ﻣارچ پﻪ ‪۲۴‬ﻣﻪ اﻟﻤاﻧﻴاﻧﻮ فراﻧسﻮي وﻻړه ک‪＋‬ت‪ ９‬د ﻣاﻧش پﻪ سﻤﻨدر‪－‬ﻲ‬ ‫ک‪ ３‬غرﻗﻪ ک‪７‬ه او ﻳﻮ ‪＄‬ﻞ بﻴا د اﻣرﻳکا خﻠک ووژل شﻮل‪.‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه د ﻧ‪７‬ۍ د تارﻳخ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ﻫﻮاﻳﻲ جگ‪７‬ه وه‪ .‬د جگ‪７‬ې پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ﻣرحﻠﻮ ک‪ ３‬ډ‪４‬رو‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د د＊ﻤﻦ د واحدوﻧﻮ ﻣﻮﻗعﻴت د ﻣعﻠﻮﻣﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻟﻪ اﻟﻮتکﻮ ＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستﻪ‪.‬‬ ‫ﻣتحده اﻳاﻻتﻮ او ﻣتفﻘﻴﻨﻮ ﻳ‪ ３‬د سﻤﻨدري ﻣراﻗبتﻲ ﻧظام پﻪ وسﻴﻠﻪ د اﻟﻤاﻧﻴاﻧﻮ ﻳرغﻠﻮ تﻪ ‪＄‬ﻮاب ورک‪ .７‬ﻳﻮ‬ ‫شﻤ‪５‬ر ک‪＋‬تﻴﻮ د ＇ارﻧ‪ ３‬ﻟپاره ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره حرکت کاوه‪.‬‬ ‫د ‪۱۹۱۸‬م‪ .‬کال پﻪ ﻣارچ ک‪ ３‬د برست ﻟﻴتﻮفسک تر ت‪７‬ون ‪ ۱۸‬ور‪ ３＄‬وروستﻪ اﻟﻤاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ دې تﻪ اړ‬ ‫‪-١‬سﻮم(‪ )Somme‬د فراﻧس‪ ３‬پﻪ شﻤال ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬د ﻣاﻧش د سﻤﻨدر‪－‬ﻲ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳﻮه سﻴﻤﻪ ده‪.‬‬ ‫‪146‬‬

‫شﻮل چ‪ ３‬ﻟﻪ روسﻴ‪＇ ３‬خﻪ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻲ جبﻬ‪ ３‬تﻪ راشﻲ‪ .‬اﻟﻤاﻧﻴاﻧﻮ پﻪ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻪ جبﻬﻪ ک‪ ３‬وحشتﻨاکﻪ حﻤﻠﻪ‬ ‫پﻴﻞ ک‪７‬ه‪ .‬د درﻧ‪ ３‬تﻮپخاﻧ‪ ３‬پﻪ بﻤبارد او گازي بﻤﻮﻧﻮ سره ﻳ‪ ３‬حﻤﻠﻪ وک‪７‬ه‪ .‬اﻧگﻠﻴسﻲ‪ ،‬فراﻧسﻮي او بﻠژﻳکﻲ‬ ‫واحدوﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د سﻴﻨد ﻟﻮري تﻪ پﻪ شا ک‪７‬ل‪ .‬د ‪۱۹۱۸‬م‪ .‬کا ل پﻪ سپتﻤبر ک‪ ３‬بﻠغارستان ﻟﻪ ﻣﻮﻗت‪ ３‬ډزبﻨدۍ‬ ‫سره ﻣﻮافﻘﻪ وک‪７‬ه‪ .‬عثﻤاﻧﻲ اﻣپراتﻮري د اکتﻮبر تر پاﻳﻪ تسﻠﻴﻢ شﻮه‪ .‬د ‪۱۹۱۸‬م‪ .‬کال د ﻧﻮاﻣبر پﻪ در‪４‬ﻴﻤﻪ‬ ‫اترﻳش‪ ،‬ﻣجارستان د ډزبﻨدۍ ﻣﻨﻞ ﻻسﻠﻴک ک‪７‬ل چ‪ ３‬پﻪ جگ‪７‬ې ک‪ ３‬د ﻫغﻮی د ﻻسﻮﻫﻨ‪ ３‬د پای ﻣعﻨا‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻟرﻟﻪ‪.‬‬ ‫د ‪۱۹۱۸‬م‪ .‬کال د ﻧﻮﻣبر پﻪ ‪۱۱‬ﻣﻪ سﻬار سر تا سري ډزبﻨدي وشﻮه او پﻪ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻪ جبﻬﻪ ک‪ ３‬د تﻮپﻮﻧﻮ درزا‬ ‫غﻠ‪ ３‬شﻮه‪ .‬پﻪ پای ک‪ ３‬تر ＇ﻠﻮرو کﻠﻮﻧﻮ وروستﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه پای تﻪ ورس‪５‬ده‪.‬‬ ‫د رسﻤﻲ شﻤ‪５‬رﻧﻮ ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻤکﻨﻴﻮ او سﻤﻨدري ﻗﻮاو ‪ ۹،۱‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻪ‬ ‫سرتﻴری ووژل شﻮل او ﻳا ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ژوبﻠ‪５‬دو او ﻧاروغﻴﻮ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ژوﻧد ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪ .７‬تر ‪ ۲۱‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻪ ډ‪４‬ر پﻮ‪＄‬ﻴان‬ ‫ژوبﻞ‪ ۷،۴ ،‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻪ کسﻪ بﻨدﻳان ﻳا ورک شﻮل‪ .‬دغﻪ شﻤ‪５‬رﻧﻪ د ﻣﻠکﻲ خﻠکﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻧﻪ ده‪.‬‬

‫د جگ‪７‬ې اقتصادي پايلې‬ ‫د فراﻧس‪ ،３‬ﻟﻬستان(پﻮﻟﻨ‪ ،)６‬سربستان ډ‪４‬رې شﻤال ختﻴ‪ ３％‬برخ‪ ３‬او د ا‪＂４‬اﻟﻴا شﻤال ختﻴ‪ ３％‬سﻴﻤ‪ ３‬پﻪ‬ ‫کﻨ‪６‬واﻟﻮ بدﻟ‪ ３‬شﻮې‪ .‬ﻳﻮازې پﻪ فراﻧسﻪ ک‪ ۴۸00 ３‬کﻴﻠﻮ ﻣتره ‪＄‬ﻨگﻠﻲ ‪＄‬ﻤکﻪ وسﻮ‪５＄‬ده او د ‪۱۲۸00‬‬ ‫کﻴﻠﻮ ﻣتره ﻣربع پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬کرﻧﻴزه ‪＄‬ﻤکﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړه‪ .‬د وردن پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬تر جگ‪７‬ي‬ ‫وروستﻪ تر ﻳﻮه ﻧسﻠﻪ پﻮرې ﻣ‪５‬کاﻧﻴزه کرﻧﻪ ﻧاشﻮﻧ‪ ３‬وه‪ ،‬ﻟﻪ دې اﻣﻠﻪ چ‪！ ３‬ﻮﻟﻪ ‪＄‬ﻤکﻪ د اوسپﻨﻮ ！ﻮتﻮ ﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬وه‪.‬‬ ‫ﻣادي زﻳان کﻠﻴﻮاﻟﻲ او ＊اري خﻠک دواړه ﻟﻪ اﻗتصادي ستﻮﻧزو سره ﻣخاﻣخ ک‪７‬ل‪ .‬بزگراﻧﻮ تر ﻳﻮ ﻣﻴﻠﻴﻮن‬ ‫ډ‪４‬ر ＇اروي او حﻴﻮاﻧات ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ل‪ .‬پﻪ ＊اروﻧﻮ ک‪ ３‬تر ‪ ۶00000‬ډ‪４‬رې وداﻧ‪ ９‬وراﻧ‪ ３‬او ﻳا زﻳاﻧﻤﻨ‪３‬‬ ‫شﻮې‪ .‬پﻠﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻟﻮﻳ‪ ３‬ﻻرې‪ ،‬تﻮﻧﻠﻮﻧﻪ‪ ،‬د اورگاډي پ＂ﻠﻲ د تﻠگراف او ！‪５‬ﻠ‪５‬فﻮن ﻣزې ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړل‪.‬‬ ‫ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه د بشرﻳت پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬تر ！ﻮﻟﻮ وراﻧﻮوﻧک‪ ３‬او د ډ‪４‬ر ﻟگ‪＋‬ت ﻟروﻧک‪ ３‬جگ‪７‬و ＇خﻪ‬ ‫شﻤ‪５‬رل ک‪８５‬ي‪ .‬دې جگ‪７‬ې د روسﻴ‪ ،３‬اﻟﻤان‪ ،‬اترﻳش‪ ،‬ﻣجارستان او عثﻤاﻧﻲ ترکﻴ‪ ３‬اﻣپراتﻮري ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ‬

‫‪147‬‬

‫ﻳﻮوړه‪ .‬د روﻣاﻧﻮف‪ ،‬ﻫﻮﻧسﻮﻟرن او ﻫاپسبﻮرگ ﻟ‪７‬ې ﻟﻪ واکﻪ ﻟري شﻮې‪ .‬د اروپا او سﻮﻳﻞ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ３％‬اسﻴا د‬ ‫ﻧﻘشﻮ ډ‪４‬رى برخ‪ ３‬ﻟﻪ سره وک‪＋‬ﻞ شﻮې‪ .‬فراﻧسﻮي اﻣپراتﻮري د فاتحﻴﻨﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬وو‪４‬شﻞ شﻮه‪.‬‬ ‫جگ‪７‬ې فراﻧسﻪ او روسﻴﻪ وراﻧﻪ ک‪７‬ه‪ .‬اﻟﻤان‪ ،‬بﻠژﻳک او اﻧگﻠستان ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ زﻳاﻧﻤﻦ ک‪７‬ل‪ .‬د اﻣرﻳکا ﻣتحده‬ ‫اﻳاﻻت اﻧزوا او ‪－‬ﻮ＊ﻪ واﻟﻲ تﻪ ستﻮن شﻮ‪ .‬ﻟﻮږې او ﻧاروغﻴﻮ او جگ‪７‬ې ډﻳر تﻠفات را ﻣﻨ‪％‬تﻪ ک‪７‬ل او د اروپا‬ ‫پخﻮاﻧ‪ ９‬اﻣپراتﻮرۍ ﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره ب‪５‬ﻠ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ .‬تر ＇ﻠﻮرو کﻠﻮﻧﻮ اوږدې جگ‪７‬ې وروستﻪ سﻮﻟﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ‬ ‫راغﻠﻪ‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬پر دووجﻼ ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ډﻟﻪ دې د جگ‪７‬ې پر عﻠتﻮﻧﻮ او دوﻳﻤﻪ‬ ‫ډﻟﻪ دې د اروپاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د سﻴاﻟﻴﻮ پﻪ اړه ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره خبرې وک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪۱‬ـ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬پ‪＋５‬ﻪ شﻮه؟‬ ‫‪۲‬ـ پﻪ دواړو جﻼ اتحادوﻧﻮ ک‪ ３‬کﻮﻣﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ گ‪６‬ون درﻟﻮد؟‬ ‫‪۳‬ـ پﻪ دې جگ‪７‬ه ک‪ ３‬کﻮﻣﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ډ‪４‬ر تﻠفات وﻟﻴدل؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د جگ‪７‬ې د پاﻳﻠﻮ پﻪ اړه د ﻣﻨابعﻮ پﻪ ﻣرستﻪ ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪148‬‬

‫شپ‪ ８‬د‪４‬رشﻢ ﻟﻮست‬

‫دويمه ن‪７‬يواله جگ‪７‬ه‬

‫أډوﻟف ﻫ＂ﻠر‬

‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬ج‪７／‬ې ＇خﻪ د ﻣخﻪ د بحراﻧﻮﻧﻮ پﻪ اړه او ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ د‬ ‫ج‪７／‬ې د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ او پاﻳﻠﻮ پﻪ اړوﻧد ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫اﻗتصادي بحران او رکﻮد د ‪١٩٣٣ -١٩٢٩‬م‪ .‬کﻠﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬پﻪ اﻟﻤان ک‪ ３‬پﻪ ډﻳره چ＂کتﻴا سره پراختﻴا‬ ‫وﻣﻨدﻟﻪ‪ .‬او دې بحران درې کاﻟﻪ دوام وک‪ ،７‬پﻪ صﻨاﻳعﻮ ک‪ ３‬پر سﻠﻮ ک‪！ ٤٠３‬ﻴ＂ﻮاﻟی راغﻰ‪ .‬د بﻴکاراﻧﻮ شﻤ‪５‬ر‬ ‫‪ ٧.٥‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮ تﻨﻮ تﻪ ورس‪５‬د‪ ،‬واﻗعﻲ ﻣزد ﻟﻪ ‪＇ ٢٥‬خﻪ تر ‪ ٤٠‬پﻪ سﻠﻮ ک‪ ３‬را ！ﻴ＀ شﻮ‪ .‬کرﻧﻪ د حﻮادثﻮ ﻗرباﻧﻲ‬ ‫شﻮه او ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر باﻧکﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻣات‪ ３‬سره ﻣخاﻣخ شﻮل اﻗتصادي ﻧاورﻳﻦ د وﻳﻤار جﻤﻬﻮري جﻮړ＊ت ﻣتزﻟزل‬ ‫ک‪ ７‬او د ﻫﻴ＂ﻠر د راﻣﻴﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دو ﻟپاره ﻳ‪ ３‬پﻪ سﻴاسﻲ ډگر ک‪ ３‬زﻣﻴﻨﻪ برابره ک‪７‬ه‪.‬‬ ‫اډوﻟف ﻫﻴ＂ﻠر پﻪ ‪١٨٨٩‬م‪ .‬کا ل پﻪ اترﻳش کﻲ زﻳ‪８‬ﻳدﻟی او د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻧازي‬ ‫گﻮﻧد جﻮړ او پﻪ ‪١٩٢٠‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬ﻫﻤدې گﻮﻧد ﻣشري ﻳ‪ ３‬تر ﻻسﻪ ک‪７‬ه چ‪ ３‬ﻣﻠﻲ پاﻟﻨﻪ‪ ،‬افراط پاﻟﻨﻪ‪ ،‬ﻧژاد‬ ‫پاﻟﻨﻪ او پر ﻳﻬﻮدو تﻴرى د ﻫغﻪ ﻟﻪ اصﻮﻟﻮ ＇خﻪ وو‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړى پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه ک‪＇ ３‬ﻮ وارې ！پﻲ شﻮى‬ ‫و د ﻧازﻳﻮ ﻟﻪ شعاروﻧﻮ ＇خﻪ ﻳﻮ ﻫﻢ دا وه ( ﻧﻦ أﻟﻤان سبا جﻬان)‪ ،‬ﻫﻴ＂ﻠر عﻘﻴده در ﻟﻮده ﻫر ＇ﻮک چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪ ９‬اروپا ﻣسﻠط شﻲ کﻮﻻى شﻲ پر ！ﻮﻟﻪ اروپا او ﻧ‪７‬ۍ تسﻠط پﻴدا کاﻧدي‪.‬‬ ‫د اروپا ﻗدرت غﻮ＊تﻮﻧکﻲ واکﻤﻨان د سﻮﻟ‪ ３‬ﻟپاره ‪－‬ﻮاښ گ‪２‬ﻞ ک‪５‬دل‪ .‬پﻪ شﻮروي اتحاد ک‪ ３‬س＂اﻟﻴﻦ غﻮ＊تﻞ‬ ‫‪149‬‬

‫چ‪ ３‬خپﻠﻪ واکﻤﻨﻲ پراخﻪ ک‪７‬ي‪ .‬د ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻲ پﻪ ﻣغزو ک‪ ３‬د روم د ﻟرغﻮﻧ‪ ３‬اﻣپراتﻮرۍ خﻴال گر‪５＄‬ده‪.‬‬ ‫پﻪ ‪۱۹۳۶‬م‪ .‬ک‪ ３‬د ﻣﻠتﻮﻧﻮ ！ﻮﻟﻨﻪ ب‪５‬خﻲ ب‪ ３‬باوره شﻮې وه‪ .‬د ﻫﻤدې کا ل پﻪ اکتﻮبر ک‪ ３‬ﻫ＂ﻠر او ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻲ‬ ‫د روم ـ برﻟ‪５‬ﻦ ﻣحﻮر جﻮړ او ﻫغﻪ ﻳ‪( ３‬پﻮﻻدي ت‪７‬ون) وﻧﻮﻣاوه‪ .‬ﻟ‪ ８‬وروستﻪ جاپان او اﻳ＂اﻟﻴا د کﻤﻨترن ت‪７‬ون‬ ‫ﻻسﻠﻴک ک‪ ７‬چ‪ ３‬ﻣﻮخﻪ ﻳ‪ ３‬د کﻤﻮﻧ‪５‬زم د پراخﻮاﻟﻲ ﻣخﻨﻴﻮی و‪ .‬د جاپان اﻣپراتﻮرۍ د ‪۱۹۳۷‬م‪ .‬کال پﻪ‬ ‫دوبﻲ ک‪ ３‬د چﻴﻦ پر شﻤال ﻳرغﻞ وک‪ .７‬د ﻣﻠتﻮﻧﻮ ！ﻮﻟﻨﻪ ﻳﻮ ‪＄‬ﻞ بﻴا وﻧﻪ تﻮاﻧ‪５‬ده چ‪ ３‬سﻮﻟﻪ وساتﻲ‪ .‬ﻫ＂ﻠر پﻪ‬ ‫‪۱۹۳۸‬م‪ .‬ک‪ ３‬اترﻳش ﻟﻪ أﻟﻤان سره ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪ ７‬او وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د سﻮدت أﻟﻤاﻧﻲ سﻴﻤ‪ ３‬چ‪ ３‬د وارسای‬ ‫دت‪７‬ون ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬د چکﻮسﻠﻮاکﻴ‪ ３‬برخ‪ ３‬گر‪５＄‬دﻟ‪ ３‬وې‪ ،‬ب‪５‬رتﻪ د أﻟﻤان سره ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪７‬ې‪ .‬ﻫ＂ﻠر او ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻲ‬ ‫دډسﻤبر پﻪ ﻣﻴاشت ک‪ ３‬د اﻧگﻠستان او فراﻧس‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮوزﻳراﻧﻮ سره د ﻣﻴﻮﻧﻴخ پﻪ ＊ار ک‪ ３‬وکتﻞ‪.‬‬ ‫د أﻟﻤان پﻮځ د ‪۱۹۳۹‬م‪ .‬کال د ډسﻤبر د ﻣﻴاشت‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬پر ﻟﻬستان(پﻮﻟﻨ‪ )６‬ﻳرغﻞ وک‪ .７‬د اﻟﻤان پﻮځ‬ ‫ﻟﻪ پﻮ‪＄‬ﻲ تاکتﻴک ＇خﻪ گ＂ﻪ واخ‪５‬ستﻪ او پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره ﻳ‪ ３‬د ﻟﻬستان پﻮځ دړې وړې ک‪.７‬‬ ‫اﻧگﻠستان او فراﻧس‪ ３‬پﻪ ‪ ۲۴‬ساعتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬أﻟﻤان تﻪ د جگ‪７‬ي اعﻼن وک‪ ７‬او ﻟﻪ دې سره بﻴا دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ‬ ‫جگ‪７‬ه پﻴﻞ شﻮه‪ .‬پخﻮا ﻟﻪ دې چ‪ ３‬پﻪ اروپا ک‪ ３‬جگ‪７‬ه پﻴﻞ شﻲ‪ ،‬د اﻳ＂اﻟﻴا دﻳکتاتﻮر ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻲ اﻳتﻮپﻴا ﻧﻴﻮﻟی‬ ‫و‪ .‬د افرﻳﻘا پﻪ شﻤال ک‪ ３‬د ﻣصر او سﻮﻳز کاﻧال پر سر جگ‪７‬ه وﻧ‪＋‬تﻪ‪ .‬د سﻮﻳز د کاﻧال پﻪ ﻧﻴﻮﻟﻮ چ‪ ３‬ﻫر ﻳﻮ‬ ‫برﻳاﻟی شﻮی وای‪ ،‬ﻟﻪ دې ﻻرې ﻳ‪ ３‬کﻮﻻی شﻮل چ‪ ３‬پﻪ ﻣستﻘﻴﻤﻪ تﻮگﻪ خپﻠ‪ ３‬جﻨ‪／‬ﻲ ب‪７５‬ۍ د اسﻴا جبﻬ‪３‬‬ ‫تﻪ ورسﻮي‪ .‬ﻫر ﻫ‪５‬ﻮاد چ‪ ３‬شﻤاﻟﻲ افرﻳﻘا ﻧﻴﻮﻟ‪ ３‬وای‪ ،‬د ﻣﻨ‪％‬ﻨﻲ ختﻴ‪！ ＃‬ﻮﻟ‪ ３‬د تﻴﻠﻮ ذخ‪５‬رﻳ‪ ３‬سﻴﻤ‪ ３‬ﻳ‪ ３‬تر‬ ‫وﻟک‪ ３‬ﻻﻧدې راتﻠﻠ‪.３‬‬ ‫د ﻣتفﻘﻴﻨﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ د ﻣصر پﻪ اﻟعﻠعﻴﻦ ک‪ ３‬د ﻧازﻳاﻧﻮ پرﻣختگ ودراوه او پﻪ ‪۱۹۴۲‬م‪ .‬ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻫغﻮی پر ضد‬ ‫ﻳرغﻞ پﻴﻞ ک‪ ７‬او ‪ ۹000‬أﻟﻤاﻧﻲ پﻮ‪＄‬ﻴان ﻳ‪ ３‬اسﻴر ک‪７‬ل‪ .‬دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ج‪７／‬ه چ‪ ３‬پﻪ اروپا ک‪ ３‬پﻴﻞ شﻮه‪ ،‬ﻧﻮ‬ ‫اﻟﻤاﻧﻴان ورتﻪ پﻪ بشپ‪７‬ه تﻮگﻪ تﻴار وو‪ ،‬جگ‪７‬ﻳز وساﻳﻞ ﻳ‪ ３‬ﻧﻮي او پﻮ‪＄‬ﻴاﻧﻮ ﻳ‪＊ ３‬ﻪ زده ک‪７‬ه ک‪７‬ې وه‪ .‬د ‪۱۹۳۹‬م‪.‬‬ ‫کال پﻪ ډسﻤبر ک‪ ３‬د اﻟﻤان ﻟ‪＋‬کرو پر ﻟﻬستان ﻳرغﻞ وک‪ ７‬او د ﻟﻬستان پﻮځ ﻳ‪ ３‬پﻪ ＇ﻠﻮرو اووﻧﻴﻮ ک‪ ３‬د ﻧﻨﻪ دړې‬ ‫وړې ک‪ .７‬پﻪ دې وخت ک‪ ３‬شﻮروﻳاﻧﻮ د ﻫغﻪ پ＀ ت‪７‬ون ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬چ‪ ３‬ﻟﻪ أﻟﻤاﻧﻴاﻧﻮ سره ﻳ‪ ３‬ک‪７‬ی و‪ ،‬د ﻟﻬستان‬ ‫ختﻴ‪ ＃‬ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮ‪ .‬ﻟﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮا ﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې ＇خﻪ وروستﻪ فراﻧس‪ ３‬ﻟﻪ اﻟﻤان سره خپﻠﻪ پﻮﻟﻪ پﻴاوړې ک‪７‬ې وه‬ ‫او پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻳرغﻞ د ﻣخﻨﻴﻮي ﻟپاره د ‪ ۳۲0‬کﻴﻠﻮ ﻣترو پﻪ اﻧدازه اوسپﻨﻴز استحکاﻣات جﻮړ ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫دغﻪ استحکاﻣات د ﻳﻮه سﻴاستﻮال پﻪ ﻧاﻣﻪ‪ ،‬د ﻣاژﻳﻨﻮ د خط پﻪ ﻧاﻣﻪ وﻧﻮﻣﻮل شﻮل‪ .‬د دغﻮ استحکاﻣاتﻮ ډ‪４‬ره‬ ‫‪150‬‬

‫برخﻪ د ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې جﻮړه شﻮې وه‪.‬‬ ‫اﻟﻤان پر ﻟﻬستان ﻳرغﻞ وک‪ .７‬فراﻧسﻮي ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ د ﻣاژﻳﻨﻮ پﻪ خط ‪＄‬ای پر ‪＄‬ای شﻮل او اﻧگﻠﻴسان د ﻣاﻧش‬ ‫ﻟﻪ سﻤﻨدر‪－‬ﻲ ＇خﻪ ت‪５‬ر شﻮل او د فراﻧس‪ ３‬پﻪ شﻤال ک‪ ３‬د‪４‬ره شﻮل‪ .‬داﻧگﻠﻴساﻧﻮ سﻤﻨدري ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ د‬ ‫اﻟﻤان بﻨدروﻧﻪ ﻣحاصره ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫د جگ‪７‬ې پﻪ اوږدو ک‪ ３‬شﻮروﻳاﻧﻮ پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬د ﻻتﻮﻳا‪ ،‬استﻮﻧﻴا او ﻟ‪５‬تﻮاﻧﻴا دوﻟتﻮﻧﻪ د باﻟتﻴک پﻪ حﻮزه‬ ‫ک‪ ３‬اتحاد تﻪ اړ ک‪７‬ل‪ .‬شﻮروي واحدوﻧﻮ د فﻨﻼﻧد پﻮځ تﻪ ﻣات‪ ３‬ورک‪７‬ه او د روسﻴ‪ ３‬پخﻮاﻧ‪ ９‬پﻮﻟ‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫پراﻧﻴست‪.３‬‬ ‫د ‪١٩٤٠‬م‪ .‬ﻛال د اپرﻳﻞ پﻪ ﻧﻬﻤﻪ أﻟﻤاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ د ﻫﻮا او ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻟﻪ ﻻرې پﻪ ډﻧﻤارک او ﻧاروې ﻳرغﻞ‬ ‫وک‪ .７‬ډﻧﻤارکﻴﻮ پﻮځ ﻧﻪ درﻟﻮد او فﻮرا ً تسﻠﻴﻢ شﻮل‪ .‬ﻧاروﻳژاﻧﻮ غﻮ＊تﻞ جگ‪７‬ه وک‪７‬ي خﻮ د درﻳﻮ اووﻧﻴﻮ پﻪ‬ ‫اوږدو ک‪ ３‬تسﻠﻴﻢ شﻮل‪.‬‬ ‫د ‪۱۹۴0‬م‪ .‬کال د اپر‪４‬ﻞ پر ﻟسﻤﻪ ﻧازﻳاﻧﻮ پر بﻠژﻳک او ﻫاﻟﻨ‪ ６‬ﻳرغﻞ وک‪ .７‬أﻟﻤاﻧﻴاﻧﻮ ﻟﻪ سﻤﻨدري ‪＄‬ﻮاک‪،‬‬ ‫پﻴاده‪！ ،‬اﻧک‪ ،‬بﻢ غﻮر‪＄‬ﻮوﻧکﻮ اﻟﻮتکﻮ او کﻮﻣاﻧ‪６‬وﻳﻲ ‪＄‬ﻮاک ＇خﻪ گ＂ﻪ اخﻴستﻪ او د ﻣاژﻳﻨﻮ د خط پﻪ شاو‬ ‫خﻮا ک‪＄ ３‬ای پر ‪＄‬ای شﻮل‪.‬‬ ‫أﻟﻤاﻧﻴاﻧﻮ د ﻫﻤدغﻪ کال پﻪ جﻮن ک‪ ３‬د ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬پﻪ جبﻬﻪ ک‪ ３‬خپﻞ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ ‪＄‬ای پر ‪＄‬ای ک‪７‬ل او وروستﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬د شﻤاﻟﻲ د＊تﻮ ﻟﻪ ﻻرې پر فراﻧس‪ ３‬حﻤﻠﻪ وک‪７‬ه‪ .‬د ﻣاژﻳﻨﻮ ﻟﻪ خط ＇خﻪ ت‪５‬ر شﻮل او ﻟﻪ شپ‪８‬و اوﻧﻴﻮ‬ ‫＇خﻪ پﻪ ﻟ‪８‬ه ﻣﻮده ک‪ ３‬پارﻳس تﻪ ورس‪５‬دل‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ د ‪۱۹۴0‬م‪ .‬کال د جﻮن پﻪ ‪۲۲‬ﻣﻪ أﻟﻤان تﻪ تسﻠﻴﻢ شﻮه‪ .‬ﻣارشال ﻫاﻧري پتﻦ د ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪３‬‬ ‫جگ‪７‬ې سپﻴﻦ ږﻳري او اتﻞ ﻧﻮی حکﻮﻣت جﻮړ او ﻟﻪ أﻟﻤان سره ﻳ‪ ３‬د ډزبﻨدۍ ت‪７‬ون ﻻسﻠﻴک ک‪ .７‬د‬ ‫تسﻠﻴﻤﻲ د شراﻳطﻮ پر بﻨس＀ د فراﻧس‪ ３‬پﻮځ ب‪ ３‬وسﻠ‪ ３‬شﻮ‪ .‬أﻟﻤان د فراﻧس‪ ３‬پﻪ شﻤال ک‪ ３‬پارﻳس وﻧﻴﻮ‪ .‬د‬ ‫فراﻧس‪ ３‬دوﻟت د فراﻧس‪ ３‬سﻮﻳﻞ تﻪ چ‪ ３‬اشغال شﻮی ﻧﻪ و‪ ،‬اﻧتﻘا ل شﻮ‪.‬‬ ‫د اﻧگﻠستان د خﻠکﻮ ﻣشري د و‪４‬ﻨستﻮن چرچﻞ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻧﻮي صدراعظﻢ پﻪ ﻻس ک‪ ３‬واخﻴستﻪ‪ ،‬اﻧگﻠﻴساﻧﻮ‬ ‫غﻮ＊تﻞ چ‪ ３‬جگ‪７‬ې تﻪ دوام ورک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د جگ‪７‬ې ﻟﻤﻨﻪ د باﻟکان شبﻪ جزﻳرې تﻪ ﻫﻢ ورس‪５‬ده‪ .‬ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻲ د ‪۱۹۴0‬م‪ .‬کا ل پﻪ ﻣﻨﻲ ک‪ ３‬پر ﻳﻮﻧان‬ ‫ﻳرغﻞ وک‪ .７‬د ‪۱۹۴0‬م‪ .‬کال د ﻣﻨﻲ پﻪ پای ک‪ ３‬ﻣجارستان او روﻣاﻧﻴﻪ د ﻣحﻮر ﻟﻪ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای‬

‫‪151‬‬

‫شﻮل‪ .‬د ‪۱۹۴۱‬م‪ .‬کال پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬بﻠغارﻳا ﻟﻪ فاشﻴستاﻧﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮه‪۱۹۴۱ .‬م‪ .‬پﻪ پسرﻟﻲ ک‪ ３‬ﻧازﻳاﻧﻮ‬ ‫پر ﻳﻮگﻮسﻼوﻳا ﻳرغﻞ وک‪ ７‬او پر ﻳﻮﻧان پﻮره برﻳاﻟﻲ شﻮل‪ .‬پﻪ افرﻳﻘا ک‪ ３‬پﻪ ﻣصر او سﻮﻣاﻟﻴﻪ ک‪ ３‬د اﻳ＂اﻟﻴا ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ‬ ‫ﻟﻪ اﻧگﻠﻴساﻧﻮ سره وجﻨگ‪５‬دل‪ .‬د ‪۱۹۴۱‬م‪ .‬کال د پسرﻟﻲ پﻮرې ！ﻮﻟﻪ شﻤاﻟﻲ افرﻳﻘا د جگ‪７‬ي پﻪ صحﻨﻪ بدﻟﻪ‬ ‫شﻮه‪.‬‬ ‫ﻟﻪ اﻧگﻠستان سره جگ‪７‬ه اوږده شﻮه‪ .‬د ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ３％‬جبﻬ‪ ３‬د برﻳاﻟﻴتﻮب پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻫ＂ﻠر ﻧاﻫﻴﻠی شﻮ‪ ،‬د دې‬ ‫پر ‪＄‬ای ﻳ‪ ３‬ختﻴ‪ ＃‬تﻪ پام شﻮ او کﻤﻮﻧ‪５‬زم ﻳ‪ ３‬خپﻞ اصﻠﻲ د＊ﻤﻦ وگا‪１‬ﻪ‪ .‬ﻧﻮﻣﻮړی پﻪ دې عﻘﻴده و چ‪ ３‬پر‬ ‫شﻮروي اتحاد برﻳاﻟﻴتﻮب پر ﻧ‪７‬ۍ د تسﻠط ﻳﻮ گام دی او د جﻮﻻﻳﻲ پر ‪۲۲‬ﻣﻪ اﻟﻤان د روس پﻪ ضد عﻤﻠﻴات‬ ‫پﻴﻞ ک‪７‬ل‪ .‬د أﻟﻤان واحدوﻧﻮ د ‪ ۳۲00‬کﻴﻠﻮ ﻣترو د جبﻬ‪ ３‬پﻪ اوږدواﻟﻲ د باﻟتﻴک ﻟﻪ سﻴﻨد ＇خﻪ تر تﻮر‬ ‫سﻤﻨدر‪－‬ﻲ پﻮرې پر شﻮروي ﻳرغﻞ وک‪ .７‬أﻟﻤاﻧﻴاﻧﻮ د ﻟﻬستان پﻪ ختﻴ‪ ،＃‬د باﻟتﻴک سﻴﻤﻲ او وروستﻪ ﻳ‪ ３‬پر‬ ‫روسﻴ‪ ３‬او کراﻳﻦ ﻳرغﻞ وک‪ ７‬او پﻪ ‪۱۹۴۱‬م‪ .‬ک‪ ３‬د ﻟ‪５‬ﻨﻨگراد ＊ار ﻣحاصره پﻴﻞ شﻮه‪ ،‬چ‪ ３‬سﻞ ور‪ ３＄‬اوږده‬ ‫شﻮه‪ .‬ﻧازﻳاﻧﻮ د اکتﻮبر پﻪ ﻣﻴاشت ک‪ ３‬اوکراﻳﻦ وﻧﻴﻮ او کرﻳﻤﻪ تﻪ داخﻞ شﻮل‪.‬‬ ‫د ‪۱۹۴۱‬م کال پﻪ ﻧﻮاﻣبر ک‪ ３‬أﻟﻤاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ او تدارکاتﻲ خطﻮط ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ر پراخﻪ شﻮل‪ .‬د أﻟﻤان پﻪ ﻟﻮی‬ ‫جگ‪７‬ﻳز ﻣاشﻴﻦ ک‪ ３‬شﻨﻴدﻟی حاﻟت راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪.‬‬

‫په ټولګي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ ووﻳشﻞ شﻲ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ډﻟﻪ دې د ج‪７／‬ې د ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د أډوﻟف‬ ‫ﻫﻴ＂ﻠر د وﻧ‪６‬ې پﻪ اړه پﻪ خپﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻣباحثﻪ وک‪７‬ي او پاﻳﻠﻲ دې ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ تﻪ وړاﻧدې ک‪７‬ي‪.‬‬

‫پوښتنې‪:‬‬ ‫‪ -۱‬دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ج‪７／‬ه پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬پ‪＋５‬ﻪ شﻮه؟‬ ‫‪ -۲‬ﻣحﻮر ‪－‬روپ کﻮﻣﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ تﻪ وﻳﻞ ک‪５‬دل؟‬ ‫‪ -۳‬أﻟﻤان پﻪ کﻮم کال پﻪ شﻮروي اتحاد ت‪５‬ری وک‪７‬؟‬

‫له ټولګي څخه د باندې فعاليت‪:‬‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د خپﻠﻮ ＊ﻮوﻧکﻮ او ﻣﻨابعﻮ پﻪ ﻣرستﻪ د ﻣحﻮر ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د ﻣات‪ ３‬پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ‬ ‫او بﻴا دې ！ﻮﻟ‪／‬ﻴﻮاﻟﻮ تﻪ وړاﻧدې ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪152‬‬

‫اووه د‪４‬رشﻢ ﻟﻮست‬

‫پر هند او چين باندې د جاپان يرغل‬

‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د جاپان ﻳرغﻞ د ﻫﻨدوچﻴﻦ پﻪ جزاﻳرو‪ ،‬د ﻣحﻮر ﻣات‪ ３‬او د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪３‬‬ ‫ج‪７／‬ې د پاﻳﻠﻮ پﻪ اړه ورسره أشﻨا شئ‪.‬‬ ‫پﻪ داس‪ ３‬حال ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻫ＂ﻠر پﻮځ پﻪ ！ﻮﻟﻪ اروپا ک‪ ３‬خپر‪４‬ده‪ ،‬جاپاﻧﻴاﻧﻮ پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬خپﻠﻮ پر ﻣخت‪ ，‬تﻪ‬ ‫دوام ورکاوه او غﻮ＊تﻞ ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬پر پراخﻪ سﻴﻤﻪ ﻣسﻠط او ﻟﻪ ‪＄‬ﻤک‪ ３‬او ﻣﻨابعﻮ ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬گ＂ﻪ واخﻠﻲ‪ .‬جاپان‬ ‫پﻪ ‪۱۹۳۲‬م‪ .‬ﻛال ک‪ ３‬ﻣﻨچﻮرﻳا وﻧﻴﻮﻟﻪ‪ .‬پﻪ ‪۱۹۳۷‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د جاپان او چﻴﻦ واحدوﻧﻮ د پﻴکﻦ پﻪ شاوخﻮا‬ ‫ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره پﻪ جگ‪７‬ه بﻮخت وو‪ .‬د جاپان پﻮځ ＊ار وﻧﻴﻮ او وروستﻪ ﻳ‪ ３‬د سﻮﻳﻞ پﻪ ﻟﻮر حرکت وک‪７‬‬ ‫او تر ‪۱۹۳۹‬م‪ .‬کال پﻮرې ﻳ‪ ３‬د چﻴﻦ ＇ﻠﻮرﻣﻪ برخﻪ وﻧﻴﻮﻟﻪ‪ ،‬خﻮ چﻴﻨاﻳان تسﻠﻴﻢ ﻧﻪ شﻮل او خپﻠﻪ پﻼزﻣ‪５‬ﻨﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻳاﻧگ تسﻪ تﻪ ﻳﻮوړه او پﻪ خﻮر وورو جگ‪７‬و ﻳ‪ ３‬ﻻس پﻮرې ک‪.７‬‬ ‫جاپان پﻪ ‪۱۹۳۹‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د ﻫاﻧﻴان جزﻳره او ﻫﻨدوچﻴﻦ ساحﻞ تﻪ ﻧژدې ﻧﻮرې کﻮچﻨ‪ ９‬جزﻳرې وﻧﻴﻮﻟ‪.３‬‬ ‫دغﻪ برﻳاﻟﻴتﻮب د اﻧگﻠستان تدارکاتﻲ ﻣسﻴر ﻟﻪ ﻫاﻧکاﻧگ ＇خﻪ تر سﻴﻨگاپﻮره پﻮرې پﻪ خطر ک‪ ３‬واچاوه‪.‬‬ ‫دغﻮ ﻳرغﻠﻮﻧﻮ د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳاﻻت پرﻳشاﻧﻪ ک‪７‬ل‪ .‬د ‪۱۹۴۱‬م‪ .‬کال پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ جاپان سره خپﻠ‪３‬‬ ‫！ﻮﻟ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬پرې او پﻪ اﻣرﻳکا ک‪ ３‬د دې ﻫ‪５‬ﻮاد پاﻧگﻪ ضبط شﻮه‪ .‬د ﻫﻤدې کا ل پﻪ ډسﻤبر ک‪ ３‬جاپاﻧﻴاﻧﻮ‬ ‫پﻪ ﻫاواﻳﻲ او فﻠپﻴﻦ پﻪ جزﻳرو ک‪ ３‬د اﻣرﻳکا پر ﻣرکزوﻧﻮ او ﻫﻢ پﻪ ﻫاﻧگ کاﻧگ او ﻣﻼﻳا ک‪ ３‬د اﻧگﻠستان‬ ‫‪153‬‬

‫پر پﻮ‪＄‬ﻲ ﻣرکزوﻧﻮ ﻳرغﻞ وک‪.７‬جاپان د اﻣرﻳکا پراﻟﻮتکﻮ او ﻫﻮاﻳ‪ ３‬ﻫ‪６‬و چ‪ ３‬د أرام اﻗﻴاﻧﻮس پﻪ پرل ﻫاربر‬ ‫ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻨگر اچﻮﻟی و‪ ،‬بﻤباري وک‪７‬ه‪ .‬جاپاﻧﻲ پﻴﻠﻮ！اﻧﻮ ‪ ۱۸‬جگ‪７‬ﻳﻴزې اﻣرﻳکاﻳﻲ کشت‪ ９‬او ‪ ۱۸0‬اﻣرﻳکاﻳﻲ‬ ‫اﻟﻮتک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮوړې او د‪ ۳۵00‬کسﻮ پﻪ شاو خﻮا ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ووژل‪.‬‬ ‫جاپاﻧﻴاﻧﻮ پﻪ أرام سﻤﻨدرک‪ ３‬د ‪۱۹۴۱‬م‪ .‬کال د ډسﻤبر د حﻤﻠﻮ پﻪ ترڅ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻟﻮی اﻣتﻴازات ﻻس تﻪ راوړل‪.‬‬ ‫د ‪۱۹۴۲‬م‪ .‬کال پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮک‪ ３‬د ﻫغﻮ ﻣﻮخﻮ د ﻻس تﻪ راوړﻟﻮ ﻟپاره چ‪ ３‬ﻫغﻪ د أسﻴا د ختﻴ‪ ３％‬برخ‪ ３‬ﻧﻴﻮل‬ ‫وو‪ ،‬پر ﻣخ روان وو‪ .‬دجاپان اﻣپراتﻮري د برﻣا پﻪ جگ‪７‬ې ک‪ ３‬پر ﻣخ ﻻړه‪ .‬گﻮرم‪ ،‬د وﻳک جزﻳره او د فﻠپاﻳﻦ‬ ‫جزاﻳر ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮل‪ .‬ﻫاﻧگ کاﻧگ‪ ،‬سﻴﻨگاپﻮر‪ ،‬او د شرﻗﻲ ﻫﻨد جزاﻳرو ﻫﻢ سﻘﻮط وک‪ .７‬جاپاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ پر‬ ‫برﻳتاﻧﻴﻮي ﻫﻨد ﻳرغﻞ تﻪ ‪＄‬ان چﻤتﻮ ک‪ .７‬پﻪ استراﻟﻴا‪ ،‬ﻧﻴﻮ زﻳﻼﻧ‪ ６‬او د ﻫاواﻳﻲ پﻪ جزﻳرو ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ پر ﻣختگ‬ ‫وک‪ .７‬داس‪＊ ３‬کاره ک‪５‬ده چ‪ ３‬ﻫ＂ﻠر او ﻣﻮسﻮﻟﻴﻨﻲ برﻳاﻟﻴتﻮب تر ﻻسﻪ ک‪ .７‬د دې پﻪ ﻣﻘابﻞ ک‪ ３‬د ﻣتفﻘﻴﻨﻮ د‬ ‫‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ ﻣشراﻧﻮ (د اﻧگﻠستان د صدراعظﻢ چرچﻞ‪ ،‬د شﻮروي رﻫبر ستاﻟﻴﻦ او د اﻣرﻳکا د جﻤﻬﻮر رئﻴس‬ ‫روزوﻟ＀) پﻪ ﻣشرۍ د تﻬاجﻤﻲ ﻳرغﻞ ﻟپاره ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮل‪ .‬پرل ﻫاربر ﻟﻪ ﻳرغﻞ ＇خﻪ وروستﻪ‬ ‫د اﻣرﻳکا گﻮ＊ﻪ واﻟی پای تﻪ ورس‪５‬د‪ .‬د ‪ ۱۹۴۲‬م‪ .‬کا ل پﻪ ﻣی ک‪ ３‬د اﻣرﻳکا او أس＂راﻟﻴا ﻫﻮاﻳﻲ او سﻤﻨدري‬ ‫‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ پﻪ أرام سﻤﻨدر ک‪ ３‬د جاپاﻧﻴاﻧﻮ پرﻣختگ ودراوه‪ .‬ﻳﻮه ﻣﻴاشت وروستﻪ د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳاﻻتﻮ د‬ ‫جاپان ﻟﻮﻳﻪ کشت‪ ９‬چ‪ ３‬ختﻴ‪ ＃‬ﻟﻮري تﻪ د ﻣﻴدوي پر جزﻳرې د ﻳرغﻞ ﻟپاره د حرکت پﻪ حال ک‪ ３‬وه‪ ،‬ودروﻟﻪ‪.‬‬ ‫د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳاﻻتﻮ او جاپان د در‪４‬ﻮ ور‪＄‬ﻮ ﻟپاره د ﻣﻴدوي د جزﻳرې پﻪ شﻤال ک‪ ３‬پﻪ ﻫﻮا او سﻤﻨدر ک‪３‬‬ ‫سره وجﻨ‪５／‬دل چ‪ ３‬پﻪ پای ک‪ ３‬د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳاﻻت برﻳاﻟی شﻮ‪.‬‬ ‫د محور ماتې‬ ‫د ‪١٩٤٢‬م کال د ﻧﻮاﻣبر پﻪ ﻣﻴاشت د شﻮروي کﻠکﻮ ﻳرغﻠﻮ اﻟﻤان شاتگ تﻪ اړ ک‪ .７‬ﻫ＂ﻠر خپﻠﻮ پﻮ‪＄‬ﻮﻧﻮ تﻪ اﻣر‬ ‫وک‪ ７‬چ‪ ３‬وجﻨ‪／‬ﻴ‪８‬ي‪ ،‬خﻮ د ‪۱۹۴۳‬م‪ .‬کال پﻪ جﻮن ک‪ ３‬د أﻟﻤان پﻮ‪＄‬ﻮﻧﻪ تسﻠﻴﻢ شﻮل‪.‬‬ ‫د ‪۱۹۴۳‬م‪ .‬کال پﻪ دوبﻲ ک‪ ３‬اﻧگﻠﻴسﻲ ـ اﻣرﻳکاﻳﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ سﻴسﻠﻲ وﻧﻴﻮﻟﻪ‪ .‬د ﻫﻤدې کا ل پﻪ وروستﻴﻮ‬ ‫ﻣﻴاشتﻮ ک‪ ３‬ﻣتفﻘﻴﻨﻮ ورو ورو شﻤال تﻪ پرﻣختگ کاوه‪ .‬پﻪ أرام سﻤﻨدر ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬جاپاﻧﻴان جزﻳره پﻪ جزﻳره‬ ‫شا تگ تﻪ اړ ک‪.７‬‬ ‫د ‪۱۹۴۳‬م‪ .‬کال پﻪ ﻧﻮاﻣبر ک‪ ３‬روزوﻟ＀‪ ،‬چرچﻞ او س＂اﻟﻴﻦ پﻪ تﻬران ک‪ ３‬سره وکتﻞ‪ .‬ﻫغﻮی پر فراﻧس‪ ３‬د‬ ‫ﻣتفﻘﻴﻨﻮ د ﻳرغﻞ پر ﻧﻘش‪ ３‬سره خبرې وک‪７‬ې‪ .‬د دې ﻧﻘش‪ ３‬پر بﻨس＀ د ﻣتفﻘﻴﻨﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ باﻳد د ﻣاﻧش ﻟﻪ‬ ‫‪154‬‬

‫سﻤﻨدر＇خﻪ ت‪５‬ر شﻮي او د ﻧرﻣاﻧدي پﻪ سﻮاحﻠﻮ ک‪ ３‬پﻴاده شﻮي وای‪.‬‬ ‫پﻪ دې ﻳرغﻞ ک‪＇ ３‬ﻪ د پاسﻪ ﻟﻪ ‪ ۱۷۵000‬سرتﻴرو‪ ،‬او ﻫﻢ ﻟﻪ ډ‪４‬رو تجﻬﻴزاتﻮ ＇خﻪ کار واخستﻞ شﻮ‪ .‬پﻪ‬ ‫ﻧرﻣاﻧدي ک‪ ３‬د ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ تر پﻴاده ک‪５‬دو ‪ ۱00‬ور‪ ３＄‬وروستﻪ‪ ،‬د ‪ ۲‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮ پﻪ شاوخﻮا ک‪ ３‬سرتﻴري فراﻧس‪３‬‬ ‫تﻪ داخﻞ شﻮل او د ‪۱۹۴۴‬م‪ .‬کال د اگست پﻪ ‪ ۲۵‬ﻣﻪ ﻳ‪ ３‬پارﻳس أزاد ک‪.７‬‬ ‫شﻮروي پﻮځ د‪۱۹۴۴‬م‪ .‬ﻛال پﻪ جﻮن ک‪ ３‬ستﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻟﻴتﻮاﻧﻴا‪ ،‬ﻟﻴتﻮﻳا‪ ،‬روﻣاﻧﻴﻪ او بﻠغارستان وﻧﻴﻮل او ﻫﻤدارﻧگﻪ‬ ‫اﻧگﻠﻴساﻧﻮ أﻟﻤاﻧﻴان د ﻳﻮﻧان ﻟﻪ خاورې ووﻳستﻞ‪ .‬د ‪۱۹۴۵‬م‪ .‬کال پﻪ فبرورۍ ک‪ ３‬روزوﻟ＀‪ ،‬چرچﻞ او‬ ‫ستاﻟﻴﻦ پﻪ ا‪＂４‬اﻟﻴا ک‪ ３‬د تﻮرې سﻤﻨدر‪－‬ﻲ د ＇ﻨ‪６‬ې پﻪ أراﻣ‪％‬ای ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻞ سره وﻟﻴدل‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ ﻣشراﻧﻮ‬ ‫د دې ﻫ（ﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬پﻪ اروپا ک‪ ３‬تر جگ‪７‬ې وروستﻪ د ﻣساﻳﻠﻮ د حﻞ ﻟپاره تﻮافﻖ وک‪７‬ي‪ .‬ﻫغﻮی د أﻟﻤان‬ ‫د و‪４‬ش ﻧﻘشﻪ د ﻧﻴﻮل شﻮې سﻴﻤ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ وک‪＋‬ﻠﻪ‪.‬د فراﻧس‪ ３‬سرتﻴرو ﻳ‪ ３‬د ﻣتفﻘﻴﻨﻮ د ﻣﻬﻤﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ ﻟپاره‬ ‫سﻴﻤﻪ ﻣشخصﻪ ک‪７‬ه‪ .‬ﻫغﻪ اروپاﻳﻲ دوﻟتﻮﻧﻪ چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧازﻳاﻧﻮ ＇خﻪ خپﻠﻮاک شﻮي وو‪ ،‬باﻳد د ‪＄‬اﻧﻮﻧﻮ ﻟپاره‬ ‫ﻳ‪ ３‬حکﻮﻣتﻮﻧﻪ اﻧتخاب ک‪７‬ي وای‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ روزوﻟ＀ دا وﻣﻨﻠﻪ‪ ،‬چ‪ ３‬شﻮروي د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ ﻟﻪ ！ﻮﻟﻨ‪３‬‬ ‫سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻲ‪ ،‬ﻧﻮ پﻪ ختﻴ‪％‬ﻪ اروپا ک‪ ３‬بﻪ د دې ﻫ‪５‬ﻮاد اﻣتﻴازات تضﻤﻴﻦ ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د ‪ ۱۹۴۵‬م‪.‬کال د ﻣی پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د برﻟﻴﻦ د ＊ار پﻪ س‪７‬کﻮ ک‪ ３‬تر خﻮﻧ‪７‬ﻳﻮ جگ‪７‬و وروستﻪ‪ ،‬دغﻪ ＊ار‬ ‫د روساﻧﻮ پر وړاﻧدې سﻘﻮط وک‪ .７‬د ﻫ＂ﻠر ژوﻧد د ﻫغﻪ تر ‪＄‬ﻤک‪ ３‬ﻻﻧدې پ＂ﻨ‪％‬ای ک‪ ３‬پای تﻪ ورس‪５‬د‪.‬‬ ‫د جاپان سره ﻻ جگ‪７‬ه رواﻧﻪ وه‪ .‬د ‪۱۹۴۵‬م‪ .‬پﻪ اپر‪４‬ﻞ ک‪ ３‬روزوﻟ＀ ﻧا＇اپﻪ ﻣ‪ ７‬شﻮ‪ .‬ﻫري تروﻣﻦ چ‪３‬‬ ‫جﻤﻬﻮري رﻳاست تﻪ ورس‪５‬د‪ ،‬د ﻣﻬﻨتﻦ ﻟﻪ پ＂‪ ３‬طرح‪ ３‬خبر شﻮ چ‪ ３‬ﻳﻮ شﻤﻴر پﻮﻫاﻧﻮ او ﻣﻬﻨدساﻧﻮ د دغﻪ‬ ‫ﻧاﻣﻪ ﻻﻧدې د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬اتﻮﻣﻲ وسﻠ‪ ３‬پﻪ جﻮړوﻟﻮ ﻟگﻴا وو‪.‬‬ ‫ﻣتفﻘﻴﻨﻮ د جﻮﻻﻳﻲ پﻪ ‪۲۶‬ﻣﻪ د جاپان حکﻮﻣت تﻪ اﻟتﻴﻤاتﻮم ورک‪ ７‬او ﻟﻪ ﻫغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ＇خﻪ ﻳ‪ ３‬وغﻮ＊تﻞ‬ ‫چ‪ ３‬تسﻠﻴﻢ شﻲ‪ ،‬خﻮ جاپان اﻟتﻴﻤاتﻮم وﻧﻪ ﻣاﻧﻪ‪.‬‬ ‫د ‪۱۹۴۵‬م‪ .‬کال د اگست پﻪ‪ ۶‬ﻣﻪ د اﻣرﻳکا د اوږده وا！ﻦ اﻟﻮتک‪ ３‬د جاپان د ﻫﻴروشﻴﻤا پر ＊ار بﻢ‬ ‫وغﻮر‪＄‬اوه‪ .‬دې بﻢ د ＊ار تر ‪ ۶0‬ﻣ‪ ３‬برخ‪ ３‬ډ‪４‬ره وراﻧﻪ ک‪７‬ه او تر ‪ ۱۵0000‬ډ‪４‬ر کسان ﻳ‪ ３‬ووژل‪ .‬خﻮ سره‬ ‫ﻟﻪ دې بﻴاﻫﻢ جاپان تسﻠﻴﻢ ﻧﻪ شﻮ‪ .‬د ‪۱۹۴۵‬م‪ .‬کال د اگست پر ﻧﻬﻤﻪ ـ ‪ ٢٩B‬ډول اﻟﻮتک‪ ３‬پر ﻧاگاساکﻲ‬ ‫بﻞ بﻢ راوغﻮر‪＄‬اوه او ‪ ۴0000‬کسان ﻳ‪ ３‬ووژل‪ .‬پات‪ ۷0000 ３‬کسﻪ پﻪ ډ‪４‬ره وحشتﻨاکﻪ تﻮگﻪ سﻮي وو‪.‬‬ ‫جاپان د ‪ ۱۹۴۵‬م‪ .‬کال د سپتﻤبر پر دوﻳﻤﻪ تسﻠﻴﻢ شﻮ‪ .‬د تسﻠﻴﻤ‪ ９‬خبر ！ﻮﻟ‪ ３‬ﻧ‪７‬ۍ تﻪ ﻣخابره شﻮ‪ .‬د‬

‫‪155‬‬

‫ﻣتفﻘﻴﻨﻮ ډ‪４‬رو پﻠﻮﻳاﻧﻮ د ډ‪４‬رو ﻟﻮﻳﻮ غﻮﻧ‪６‬و پﻪ ترڅ ک‪ ３‬پﻪ ﻟﻮﻳﻮ ＊اروﻧﻮ ک‪ ３‬خﻮشحاﻟ‪ ９‬او جشﻨﻮﻧﻪ پﻴﻞ ک‪７‬ل‪ .‬پﻪ‬ ‫وروستﻴﻮ اووﻧﻴﻮ ک‪ ３‬روسﻴ‪ ３‬ﻣﻨچﻮرﻳا وﻧﻴﻮﻟﻪ‪ .‬پﻪ اﻧدوﻧﻴزﻳا او ﻣﻼﻳا ک‪ ３‬جاپاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ اﻧگﻠستان تﻪ تسﻠﻴﻢ‬ ‫شﻮل‪ .‬د اﻣرﻳکاه ﻣتحده اﻳاﻻتﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ جاپان وﻧﻴﻮ او چﻴﻦ ﻳ‪ ３‬أزاد ک‪ ７‬او پﻪ دې تﻮ‪－‬ﻪ پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬د بشرتر‬ ‫！ﻮﻟﻮ خﻮﻧ‪７‬ۍ جگ‪７‬ه پای تﻪ ورس‪５‬ده‪.‬‬ ‫د دويمې ن‪７‬يوالې جگ‪７‬ې پايلې‬ ‫دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې ډ‪４‬ر ﻣاﻟﻲ او ‪＄‬اﻧﻲ زﻳاﻧﻮﻧﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ل‪ .‬پﻪ دې جگ‪７‬ه ک‪ ３‬ﻟﻪ ‪ ۴0‬ـ ‪ ۵0‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮ‬ ‫پﻮرې اﻧساﻧان ووژ ل شﻮل‪ .‬د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳاﻻتﻮ خپﻞ ‪＄ ۳00000‬ﻮاکﻮﻧﻪ ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ل‪ .‬د جگ‪７‬ې‬ ‫ﻟگ‪＋‬ت تر ﻳﻮ ！ر‪４‬ﻠﻴﻮن ډاﻟرو ډ‪４‬ر و‪ ۲۳0 .‬ﻣﻴﻠﻴارده ډاﻟر د ﻣحﻮر ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ وﻟگﻮل‪ .‬د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳاﻻتﻮ‬ ‫ﻟﻪ ‪ ۳۱۷‬ـ ‪ ۳۴۱‬ﻣﻴﻠﻴاردو ډاﻟرو پﻮرې وﻟگﻮل‪ .‬ﻟﻮﻳﻮ ＊اروﻧﻮ ﻟکﻪ وارسا‪ ،‬ﻟﻨدن او برﻟ‪５‬ﻦ ډ‪４‬ر دراﻧده زﻳاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫وﻟﻴدل‪ .‬ﻫ‪５‬روشﻴﻤا او ﻧاگاساکﻲ کابﻮ ب‪５‬خﻲ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړل‪ .‬د اروپا او أسﻴا ！ﻮﻟﻮ خﻠکﻮ خپﻞ کﻮروﻧﻪ‪ ،‬کروﻧدې‬ ‫او ﻫﻤدارﻧگﻪ دﻧدې ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ې‪ .‬کﻠﻴساگاﻧ‪ ،３‬کارخاﻧ‪ ،３‬س‪７‬کﻮﻧﻪ‪ ،‬د اوسپﻨﻮ ﻻرې او بﻨدري تاسﻴسات د‬ ‫بﻤبارﻳﻮ او د تﻮپﻮﻧﻮ د اور ﻟﻪ اﻣﻠﻪ وران شﻮل‪ .‬د ﻧ‪７‬ۍ د ډ‪４‬رو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پرﻣختگ او وده د خپﻞ اصﻠﻲ ﻣسﻴر‬ ‫＇خﻪ ﻣﻨحرف شﻮ‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وﻳشﻞ شﻲ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ډﻟﻪ دی د رﻫبراﻧﻮ وﻧ‪６‬ې ﻟکﻪ روزوﻟت‪ ،‬چرچﻞ او ستاﻟﻴﻦ‬ ‫د ﻣحﻮر ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ ﻣات‪ ３‬ک‪ ３‬او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د ج‪７／‬ې د پاﻳﻠﻮ پﻪ اړه پﻪ خپﻞ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻣباحثﻪ وک‪７‬ي او‬ ‫پاﻳﻠ‪ ３‬دې ！ﻮﻟ‪／‬ﻴﻮاﻟﻮ تﻪ وړاﻧدې ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫پوښتنې‬ ‫‪۱‬ـ د اﻣرﻳک‪ ３‬ﻣتحده اﻳاﻻتﻮ ＇رﻧ‪／‬ﻪ پﻪ ج‪７／‬ه ک‪６－ ３‬ون وک‪７‬؟‬ ‫‪ -۲‬جاپان وﻟ‪ ３‬پﻪ دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ج‪７／‬ه ک‪ ３‬اﻣرﻳک‪ ３‬تﻪ تسﻠﻴﻢ شﻮ؟‬ ‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د اروپا ﻧﻘشﻪ رسﻢ او پرﻣخ دې د ﻣحﻮر او ﻣتفﻖ ﻫﻴﻮادوﻧﻪ پﻪ ﻧ‪＋‬ﻪ ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪156‬‬

‫اتﻪ د‪４‬رشﻢ ﻟﻮست‬

‫د ملگرو ملتو جوړېدنه‬

‫پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د ﻣﻠ‪／‬رو ﻣﻠتﻮﻧﻮ د سازﻣان د راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دو او د ﻫغﻪ د ضرورت پﻪ اړه‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬ ‫د ‪١٩٤٥‬م‪ .‬کال پﻪ اوږدو ک‪ ３‬د ﻣتفﻘﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ استازو ﻟﻪ جگ‪７‬ې ＇خﻪ وروستﻪ د ﻧ‪７‬ۍ د ﻣﻮﻗعﻴت پﻪ‬ ‫اړه د تصﻤﻴﻢ ﻧﻴﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻟﻴدﻧﻪ وک‪７‬ه‪ .‬ﻫغﻮی پﻪ دې تﻮافﻖ وک‪ ７‬چ‪ ３‬داس‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮا ل سازﻣان جﻮړ شﻲ چ‪３‬‬ ‫！ﻮل خپﻞ ‪＄‬اﻧﻮﻧﻪ د ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬ک‪ ３‬د سﻮﻟ‪ ３‬او ﻫﻤکارۍ ﻟپاره ﻣتعﻬد وساتﻲ او ﻫﻢ د ﻫغﻮ خﻠکﻮ‬ ‫پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬چ‪ ３‬د ﻣحﻮر ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ‪＄‬ﻮاک ﻳ‪ ３‬جﻮړاوه‪ ،‬د سرﻧﻮشت پﻪ اړه ﻳ‪ ３‬تصﻤﻴﻢ وﻧﻴسﻲ‪ .‬ﻣتفﻘﻴﻨﻮ‬ ‫ﻣﻠگري ﻣﻠتﻮﻧﻪ جﻮړ ک‪７‬ل‪ .‬د ﻣتفﻘﻮ پﻨ‪％‬ﻮسﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ استازﻳﻮ پﻪ ساﻧفراﻧسﻴسکﻮ ک‪ ３‬د ‪۱۹۴۵‬م‪ .‬کا ل ﻟﻪ‬ ‫اپر‪４‬ﻞ ＇خﻪ تر جﻮﻧﻪ پﻮرې سره وﻟﻴدل‪ .‬ﻫغﻮی د ﻧ‪７‬ﻳﻮال سازﻣان د ﻣﻨشﻮر پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬تﻮافﻖ تﻪ ورس‪５‬دل‪.‬‬ ‫دا ﻣﻨشﻮر پﻪ ‪ ۱۹‬فصﻠﻮﻧﻮ او ‪ ۱۱۱‬ﻣادو ک‪ ３‬تدوﻳﻦ شﻮ او د ﻻﻫ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬ﻣحکﻤ‪ ３‬د د‪４‬ﻮان اساسﻨاﻣﻪ‬ ‫د دغﻮ ‪ ۵0‬ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻻﻳﻨفک برخﻪ شﻮه‪ .‬غ‪７‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ دې تﻮافﻖ وک‪ ７‬چ‪ ３‬د سﻮﻟ‪ ３‬د ساتﻨ‪ ３‬او‬ ‫پرﻣختﻠﻨ‪ ３‬ﻟپاره بﻪ د ！ﻮﻟﻮ ﻣﻠتﻮﻧﻮ حﻘﻮق او حاکﻤﻴت پﻪ ﻣساوي تﻮگﻪ پﻪ پام ک‪ ３‬ساتﻲ او ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ﻫﻤکاري‬ ‫ﻳ‪ ３‬ﻫﻢ تضﻤﻴﻦ کﻮي‪.‬‬ ‫د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ سازﻣان ﻟﻮﻳﻪ شﻮرا ﻟري‪ .‬عﻤﻮﻣﻲ شﻮرا د ！ﻮﻟﻮ غ‪７‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻟﻪ استازﻳﻮ ＇خﻪ جﻮړ‪８４‬ي‪،‬‬ ‫‪157‬‬

‫خﻮ ر＊تﻨﻴﻨی ‪＄‬ﻮاک د اﻣﻨﻴت ﻟﻪ شﻮرا سره دی‪ .‬د اﻣرﻳکا ﻣتحده اﻳاﻻت‪ ،‬اﻧگﻠستان‪ ،‬فراﻧسﻪ‪ ،‬روسﻴﻪ او‬ ‫چﻴﻦ پﻪ دې شﻮرا ک‪ ３‬داﻳﻤﻲ ＇ﻮک‪ ９‬ﻟري‪ .‬شپ‪ ８‬ﻧﻮر ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ پﻪ دوراﻧﻲ تﻮگﻪ ！اکﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫د اﻣﻨﻴت د شﻮرا راﻳﻪ پﻪ اکثرﻳت وﻻړه وي‪ .‬د پر‪４‬ک‪７‬ې د تصﻮﻳب پﻪ صﻮرت ک‪ ３‬د پﻨ‪％‬ﻮ داﻳﻤﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ‬ ‫راﻳﻪ د اکثرﻳت راﻳ‪ ３‬ﻳﻮه برخﻪ وي‪ .‬پﻪ دې تﻮگﻪ ﻟﻪ دغﻮ پﻨ‪％‬ﻮ ﻟﻮﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇خﻪ ﻫر ﻳﻮ د دې شﻮرا د‬ ‫پر‪４‬ک‪７‬ې د و‪４‬تﻮ حﻖ ﻟري‪ .‬اﻗتصادي او اجتﻤاعﻲ شﻮرا‪ ،‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ﻣحکﻤﻪ او سرﻣﻨشﻲ‪ ،‬د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ‬ ‫اصﻠﻲ جﻮړ＊ت تشکﻴﻠﻮي‪ .‬ﻣتفﻘﻴﻨﻮ پرتﻪ ﻟﻪ ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ‪ ،‬د جگ‪７‬ې د وضعﻴت د ژر اداره کﻮﻟﻮ او پﻪ‬ ‫راتﻠﻮﻧک‪ ３‬ک‪ ３‬د پراختﻴا او ودې ﻟپاره ﻧﻮر گ‪ ０‬شﻤ‪５‬ر سازﻣاﻧﻮﻧﻪ ﻫﻢ جﻮړ ک‪７‬ل‪ ،‬چ‪ ３‬ب‪５‬ﻼب‪５‬ﻞ فعاﻟﻴتﻮﻧﻪ د‬ ‫ﻧ‪７‬ۍ پﻪ ﻣختﻠفﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ک‪ ３‬تر سره کﻮي‪.‬‬ ‫د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ د سازﻣان پﻪ جﻮړ‪４‬دﻧﻪ ک‪ ３‬د ډ‪４‬رو اﻗداﻣاتﻮ ﻻس دی‪ ،‬چ‪ ３‬ﻫر ﻳﻮ پﻪ ک‪ ３‬اغ‪５‬زﻣﻨﻪ وﻧ‪６‬ه‬ ‫اخﻴست‪ ３‬ده‪ .‬د دې اﻗداﻣاتﻮ ﻟﻪ جﻤﻠ‪＇ ３‬خﻪ کﻮﻻی شﻮ چ‪ ３‬پﻪ زﻣاﻧﻲ ترتﻴب سره د بﻴﻦ اﻟﻤتحدﻳﻨﻮ‬ ‫د اعﻼﻣﻴ‪ ３‬خپر‪４‬دل‪ ،‬اتﻼﻧتﻴک ﻣﻨشﻮر‪ ،‬د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ اعﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬د ﻣسکﻮ او تﻬران کﻨفراﻧسﻮﻧﻪ‪ ،‬د‬ ‫داﻣبارتﻦ اوکس او باﻟتا کﻨفراﻧس او پﻪ پای ک‪ ３‬د ساﻧفراﻧسﻴسکﻮ کﻨفراﻧس تﻪ اشاره وک‪７‬و‪.‬‬

‫په ټولگى كې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻮ سازﻣاﻧﻮﻧﻮ او دوﻳﻤﻪ دې د دې سازﻣان‬ ‫د ﻣﻮخﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره خبرې او ﻣشاجرې وک‪７‬ي او پاﻳﻠﻪ دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪۱‬ـ د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ ！ﻮﻟﻨﻪ ＇ﻨگﻪ جﻮړه شﻮه؟‬ ‫‪۲‬ـ ＇ﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ د اﻣﻨﻴت د شﻮرا داﻳﻤﻲ غ‪７‬ي دي؟‬ ‫‪۳‬ـ د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ ！ﻮﻟﻨﻪ پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬جﻮړه شﻮه؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د دﻳرشﻮ ﻫﻴﻮادوﻧﻮ ﻟﻴست ترتﻴب ک‪７‬ي چ‪ ３‬د ﻣﻠ‪／‬رو ﻣﻠتﻮﻧﻮ غ‪７‬ﻳتﻮب وﻟري او پﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ‬ ‫ک‪ ３‬دې وواﻳ‪.３‬‬

‫‪158‬‬

‫ﻧﻬﻪ د‪４‬رشﻢ ﻟﻮست‬

‫په يوه صنعتي ځواک باندې د جاپان بدلون‬

‫دﻫ‬ ‫ـــــ‬ ‫ـﻮﻧــ‬ ‫شﻮ ！ـ‬

‫ــاپﻮ‬

‫پﻪ ﻳﻮ صﻨعتﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد واو＊ت؟ پﻪ‬

‫ـــــ‬

‫آﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬جاپان ＇رﻧ‪／‬ﻪ‬

‫ختيځ سيند‬

‫سويلي‬ ‫کوريا‬

‫دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د دې پﻮ＊تﻨ‪３‬‬ ‫‪＄‬ﻮاب تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫د ختيځ چين سيند‬

‫پخﻮا تر دې چ‪ ３‬د جاپان پر‬

‫ختيځ سيند‬

‫صﻨعتﻲ بدﻟ‪５‬دﻧ‪ ３‬خبرې وک‪７‬و‪،‬‬ ‫＊ﻪ بﻪ دا وي چ‪ ３‬د ﻫغﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد‬ ‫د ت‪５‬ر تارﻳخ پﻪ برخﻪ ک‪＇ ３‬ﻪ پﻮه‬ ‫شﻮ‪ .‬تر ﻣﻴﻼد ‪ ۶۶۰‬کاﻟﻪ پخﻮا د‬ ‫جاپان ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی اﻣپراتﻮر پر تخت ک‪５‬ﻨاست‪ .‬پﻪ ﻫغﻪ وخت ک‪ ３‬د ﻣذﻫبﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ ( شﻴﻨتﻮ) ﻟﻪ ﻣخ‪ ３‬اﻣپراتﻮر‬ ‫ﻟﻪ فﻮق اﻟعاده ‪＄‬ﻮاکﻪ برخﻤﻦ و‪ .‬پﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬ساﻣﻮرﻳان پر جاپان ﻣسﻠط شﻮل‪ .‬پخﻮا د اﻣپراتﻮر‬ ‫د گارد کسان د ساﻣﻮاﻳﻲ پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪４‬دل‪ .‬پﻪ دې وخت ک‪ ３‬جاپان پﻪ ﻳﻮه فﻴﻮډاﻟﻲ‪ ،‬کﻤزوري او وروستﻪ‬ ‫پات‪ ３‬ﻫ‪５‬ﻮاد بدل شﻮ‪.‬‬

‫‪159‬‬

‫د جاپان ﻣعاصر دوران د اﻣپراتﻮر (ﻣﻮتسﻮﻫﻴتﻮ) ﻟﻪ تخت ﻧاست‪۱۸۶۸ ３‬م‪＇ .‬خﻪ پ‪５‬ﻠ‪８５‬ي‪ .‬د ﻫغﻪ د‬ ‫اﻣپراتﻮرۍ ﻣﻮدې تر ‪۱۹۱۲‬م‪ .‬پﻮرې دوام درﻟﻮد‪ ،‬چ‪ ３‬د (ﻣﻴچﻲ) د دورې پﻪ ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪８４‬ي‪ .‬پﻪ اداري او‬ ‫پﻮ‪＄‬ﻲ برخﻪ ک‪ ３‬ډ‪４‬ر اصﻼحات راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل او جاپان پﻪ ﻳﻮه ﻧ‪７‬ﻳﻮال ‪＄‬ﻮاک واو＊ت‪ .‬د چﻴﻦ او جاپان‬ ‫او جاپان او روس پﻪ جگ‪７‬ې ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬چﻴﻦ او روس تﻪ ﻣات‪ ３‬ورک‪７‬ه او پﻪ ﻫﻤدې وخت ک‪ ３‬وتﻮاﻧ‪５‬د چ‪３‬‬ ‫پر کﻮرﻳا‪ ،‬تاﻳﻮان او سخاﻟﻴﻦ پر ！اپﻮ تسﻠط پﻴدا ک‪７‬ي‪.‬‬ ‫د جاپان ﻫ‪５‬ﻮاد ﻟﻪ ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر وړو او ﻟﻮﻳﻮ ！اپﻮگاﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړ شﻮی دی او پﻪ ﻟرې ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬پروت دی‪ .‬سره‬ ‫ﻟﻪ دې چ‪＄ ３‬ﻤکﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟ‪８‬ه ده‪ ،‬د وگ‪７‬و شﻤﻴرﻳ‪ ３‬ﻳﻮ ‪ ۱۴۰‬ﻣﻴﻠﻴﻮﻧﻮ تﻪ رس‪８５‬ي‪ .‬تر ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې‬ ‫او د أﻟﻤان تر ﻣات‪ ３‬وروستﻪ‪ ،‬جاپان د صﻨعتﻲ او ﻟﻮی ‪＄‬ﻮاک ک‪５‬دﻧ‪ ３‬ﻟپاره ډ‪４‬رې ﻫﻠ‪＇ ３‬ﻠ‪ ３‬وک‪７‬ې او ﻟﻪ‬ ‫أﻟﻤان او اروپاﻳی ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇خﻪ د فﻨﻲ زده ک‪７‬ې پﻪ ﻟ‪ ７‬ک‪ ３‬پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره ﻟﻪ اﻗتصادي او پﻮ‪＄‬ﻲ پﻠﻮه پﻪ‬ ‫ﻳﻮ سﻴﻤﻪ ﻳﻴزه ‪＄‬ﻮاک بدل شﻮ‪ .‬ﻫغﻪ و چ‪ ３‬تر دوﻳﻢ ﻧ‪７‬ﻳﻮا ل جﻨ‪ ，‬د ﻣخﻪ د تخﻨﻴکﻲ ﻫﻤکارۍ ﻟﻪ اﻣﻠﻪ‬ ‫ﻟﻪ أﻟﻤان سره ﻧ‪８‬دې شﻮ او د دوﻳﻢ ﻧ‪７‬ﻳﻮا ﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې پﻪ پﻴﻞ ک‪ ３‬ﻟﻪ أﻟﻤان او اﻳ＂اﻟﻴ‪ ３‬سره پﻪ (ﻣحﻮر) دوﻟتﻮﻧﻮ‬ ‫ک‪ ３‬د ﻣتفﻘﻴﻨﻮ پر ضد شاﻣﻞ شﻮ‪ .‬پﻪ دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬ج‪７／‬ې ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬پﻪ پاسفﻴک (أرام) سﻤﻨدر ک‪ ３‬خپﻞ‬ ‫ډ‪４‬ر ﻣتصرفات ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ل او د‬ ‫( ﻫ‪５‬روشﻴﻤا او ﻧاگاساکﻲ) تر ا！ﻮﻣﻲ‬ ‫بﻤبارد وروستﻪ پرتﻪ ﻟﻪ کﻮم ﻗﻴد و‬ ‫شرطﻪ اﻣرﻳکا تﻪ تسﻠﻴﻢ شﻮ‪.‬‬ ‫تر جگ‪７‬ې وروستﻪ او د سﻮﻟ‪ ３‬پﻪ‬ ‫راتﻠﻮ سره ﻳ‪ ３‬د ﻧﻮﻳﻮ اﻧدوﻧﻮ او ﻗﻮي‬ ‫ﻣدﻳراﻧﻮ پﻪ ﻣ＀ د صﻨعتﻲ ک‪５‬دو او د‬

‫د جاپان د پارﻟﻤان وداﻧ‪９‬‬

‫خپﻞ اﻗتصاد پﻪ جﻮړوﻧﻪ ﻻس پﻮرې‬ ‫‪160‬‬

‫ک‪ ７‬او د اﻣرﻳک‪ ３‬ﻣتحده اﻳاﻻتﻮ تﻪ ﻳ‪ ３‬کار پ‪５‬ژﻧدوﻧکﻲ‪ ،‬تکﻨﻴشﻨان او اﻫﻞ فﻦ د زده ک‪７‬ې ﻟپاره وﻟ‪８５‬ل او تر‬ ‫＇ﻨگ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬ﻣعﻘﻮﻟ‪ ،３‬خصﻮصﻲ او ﻧﻮې پروژې پﻠ‪ ３‬ک‪７‬ې‪ .‬ﻟﻪ اﻣرﻳکاﻳﻲ ﻧﻮﻳﻮ طرحﻮ ＇خﻪ‬ ‫اﻗتباس ورځ پﻪ ورځ جاپان تﻪ د پرﻣختگ ﻻرې خﻼص‪ ３‬ک‪７‬ې او تر اوسﻪ ﻳ‪ ３‬دغﻪ سﻴاست دوام ﻟري‪.‬‬ ‫جاپان ﻟﻪ سﻠﻮ کاﻟﻮ وروستﻪ پﻪ دې وتﻮاﻧ‪５‬د چ‪ ３‬د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ ﻳﻮه ستر صﻨعتﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد بدل شﻲ‪ .‬کﻪ چ‪５‬رتﻪ‬ ‫د صﻨعتﻲ ک‪５‬دو ﻧ‪＂５‬ﻪ د اﻧگﻠستان د صﻨعتﻲ اﻧﻘﻼب د راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪５‬دو ﻧ‪＂５‬ﻪ وگ‪２‬ﻮ‪ ،‬ﻧﻮ پات‪！ ３‬ﻮل ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪＃‬‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ دې ﻣرحﻠ‪ ３‬تﻪ دوه سﻮه کاﻟﻪ وروستﻪ رس‪５‬دﻟﻲ دي او کﻪ چ‪５‬رې وغﻮاړو چ‪ ３‬عﻠت ﻳ‪ ３‬پﻴدا‬ ‫ک‪７‬و چ‪ ３‬جاپان ＇ﻨگﻪ دا ﻣﻮده ﻟﻨ‪６‬ه ووﻫﻠﻪ چ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه صﻨعتﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد بدل شﻮ‪ ،‬ﻧﻮ ‪＄‬ﻮاب ﻳ‪＊ ３‬اﻳﻲ‬ ‫داس‪ ３‬وي‪:‬‬ ‫صﻨعتﻲ ک‪５‬دﻧﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ کرار او تدرﻳجﻲ ډول پﻴﻞ شﻮه‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی ساده صﻨاﻳع‪ ،‬وروستﻪ ﻟ‪８‬ې پ‪５‬چﻠ‪ ،３‬سپک‪３‬‬ ‫صﻨاﻳع‪ ،‬ﻣﻨ‪％‬ﻨ‪！ ９‬کﻨاﻟﻮژۍ‪ ،‬ورپس‪ ３‬درﻧ‪ ３‬او ﻟﻮړې ！کﻨاﻟﻮژۍ پﻪ ک‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮې‪ .‬پﻪ ‪۲۰۰۵‬م‪ .‬کا‬ ‫ل ک‪ ３‬جاپان د ( ‪！ )۴،۵‬ر‪４‬ﻠﻴﻮﻧﻮ ډاﻟرو تﻮﻟﻴداتﻮ پﻪ ارز＊ت تر اﻣرﻳکا وروستﻪ د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ اﻗتصادي ‪＄‬ﻮاک‬ ‫ک‪ ３‬دوﻳﻢ او پﻪ اسﻴا ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی ‪＄‬ای درﻟﻮد‪ .‬کﻪ ＇ﻪ ﻫﻢ جاپان ﻣحدودې صﻨا‪４‬ع ﻟري‪ ،‬خﻮ د دوﻟت‬ ‫پﻪ ﻫﻤکارۍ سره چ‪ ３‬د پرﻣختﻠﻠ‪！ ３‬کﻨاﻟﻮژۍ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬پاﻧگﻪ اچﻮﻧﻪ کﻮي‪ ،‬جاپان د صﻨعت او‬ ‫تکﻨاﻟﻮژۍ ﻟﻪ پﻠﻮه ﻳﻮ ﻣﻬﻢ ﻫ‪５‬ﻮاد گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬اﻣرﻳکا د ‪ %۲۲،۷‬چﻴﻦ ‪ %۱۳،۱‬سﻮﻳﻠﻲ کﻮرﻳا پﻪ ‪%۷،۸‬‬ ‫سره د جاپان ډ‪４‬ر ﻣﻬﻢ سﻮداگرﻳز شرﻳکان دي او اوس جاپان پﻪ ﻟﻨ‪６‬ه ﻣﻮده ک‪ ３‬پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره د ﻧ‪７‬ۍ پﻪ‬ ‫ﻳﻮه پرﻣختﻠﻠﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد بدل شﻮی دی‪.‬‬ ‫د جاپان ﻣﻬﻢ صادرات‪ ،‬د حﻤﻞ وﻧﻘﻞ وساﻳﻞ‪ ،‬ﻣﻮ！رې‪ ،‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ صﻨا‪４‬ع‪ ،‬ﻣاشﻴﻦ اﻻت‪ ،‬ک‪５‬ﻤ‪５‬اوي‬ ‫صﻨاﻳع‪ ،‬فﻮﻻدي صﻨا‪４‬ع‪ ،‬غﻴر اوسپﻨﻴز فﻠزات‪ ،‬کشت‪ ９‬جﻮړوﻧﻪ‪ ،‬ﻧساجﻲ او ﻧﻮر دي‪.‬‬ ‫دا ﻫ‪５‬ﻮاد ＇ﻮ ﻧ‪７‬ﻳﻮال ﻣﻮ！ر جﻮړوﻧکﻲ شرکتﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻟکﻪ‪！ ،‬ﻮﻳ＂ا‪ ،‬ﻫﻨ‪６‬ا‪ ،‬سﻨﻲ‪ ،‬ﻧﻴسان‪ ،‬ﻣﻴتسﻮبﻴشﻲ او داسی‬ ‫ﻧﻮرې کﻤپﻨ‪ ９‬چ‪ ３‬ﻣعتبر ﻣارکﻮﻧﻪ ﻟري‪ ،‬خاوﻧد دی‪.‬‬ ‫‪161‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې دجاپان د تارﻳخ او دوﻳﻢ ډﻟﻪ دې د جاپان د‬ ‫صﻨعتﻲ ک‪５‬دﻧ‪ ３‬پر ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره خبرې وک‪７‬ي او پاﻳﻠﻪ دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪۱‬ـ د جاپان ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی اﻣپراتﻮر ＇ﻪ وخت پر تخت ک‪５‬ﻨاست؟‬ ‫‪۲‬ـ د جاپان ﻣعاصر دوران ﻟﻪ کﻮﻣ‪ ３‬تارﻳخﻲ پ‪＇ ３＋５‬خﻪ پﻴﻠﻴ‪８‬ي؟‬ ‫‪۳‬ـ جاپان پﻪ دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه ک‪ ３‬د کﻮﻣﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ گ＂ﻪ او پﻠﻮۍ پﻪ جگ‪７‬ې ک‪ ３‬داخﻞ شﻮ؟‬ ‫‪۴‬ـ د جاپان سﻮداگرﻳز شرﻳکان کﻮم ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ دي؟‬ ‫‪۵‬ـ د جاپان د ﻟﻮﻳﻮ کﻤپﻨﻴﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ واخﻠئ؟‬

‫له ټولگي څخه د باندی فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د جاپان د چ＂ک‪ ３‬پرﻣختﻴا پﻪ اړه د ＊ﻮوﻧکﻮ او ﻣﻨابعﻮ پﻪ ﻣرستﻪ ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او‬ ‫بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟ‪／‬ﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪162‬‬

‫＇ﻠﻮﻳ‪＋‬تﻢ ﻟﻮست‬

‫د شوروي اتحاد له منځه تلل‬

‫رﻳﻞ ！‬ ‫د کﻮ‬ ‫ﻮ‪－‬ان‬ ‫اپ‬

‫ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر بﻬرﻧﻲ او داخﻠﻲ عﻮاﻣﻞ چ‪ ３‬د شﻮروي اتحاد د ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻨ‪ ３‬سبب شﻮل‪ ،‬پﻪ ﻻﻧدې‬ ‫تﻮگﻪ بﻪ ورسره أشﻨا شئ‪.‬‬ ‫الف‪ :‬کورني الملونه‬ ‫پﻪ شﻮروي اتحاد ک‪ ３‬ﻣارکسﻴستﻲ او ﻟ‪５‬ﻨﻴﻨستﻲ ﻧظام ﻟﻪ ‪۱۹۱۷‬ـ ‪۱۹۹۱‬م‪ .‬پﻮرې سره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬د‬ ‫سﻮسﻴاﻟ‪５‬زم د تحﻘﻖ ﻟپاره ورتﻪ ډ‪４‬رې ﻫ（‪ ３‬وشﻮې‪ ،‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ‪ .‬د ﻫغﻮ ﻧظرﻳﻮ پر بﻨس＀ چ‪ ３‬د ﻣارکس‪５‬زم‬ ‫د پﻠﻮﻳاﻧﻮ او د ﻫغﻮی د ﻣخا ﻟفﻴﻨﻮ ﻟﻪ خﻮا ＇رگﻨدې شﻮي‪ ،‬ﻧﻮ دا ترې جﻮت‪８５‬ي چ‪ ３‬د شﻮروي اتحاد سﻴاسﻲ‪،‬‬ ‫اﻗتصادي او ！ﻮﻟﻨﻴز ﻧظام پﻪ دې وﻧﻪ تﻮاﻧ‪５‬د چ‪ ３‬د روسﻴ‪ ３‬د خﻠکﻮ اړتﻴاوې پﻮره ک‪７‬ي‪ .‬د ﻣارکسﻴستﻲ ﻧظرﻳاتﻮ‬ ‫＇خﻪ پﻪ روسﻲ اﻧﻘﻼبﻲ ب‪２‬ﻪ او د سﻴاسﻲ فرﻫﻨگ د دوام ﻟﻪ اﻣﻠﻪ داس‪ ３‬ﻳﻮ ترکﻴب راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ چ‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ‬ ‫بﻠﻪ سره ﻳ‪ ３‬ﻫ‪ ＆５‬ډول ﻫﻤاﻫﻨگﻲ ﻧﻪ درﻟﻮده‪ .‬سره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬روسﻴﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻳﻮه ﻟﻮی ‪＄‬ﻮاک بدﻟﻪ ک‪７‬ه‪ ،‬خﻮ د‬ ‫اﻧساﻧاﻧﻮ ﻟﻪ فطري خصﻮصﻴت سره د تﻮپﻴر ﻟﻪ اﻣﻠﻪ پﻪ پای ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻮ سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪.‬‬ ‫د شﻮروي اتحاد اﻗتدار غﻮ＊تﻮﻧکی سﻴاسﻲ ﻧظام چ‪ ３‬کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد ﻳ‪ ３‬د کارگر د استازي پﻪ ﻧاﻣﻪ پر‬ ‫‪163‬‬

‫ﻫ‪５‬ﻮاد واکﻤﻦ ک‪７‬ی و‪ ،‬ﻟﻪ شدﻳد کﻨ＂رول او د ډول ډول ！کﻮﻟﻮ او اختﻨاق سره سره‪ ،‬پﻪ پای ک‪ ３‬د ﻣﻴﻠﻴتﻮﻧﻮ د‬ ‫اعتراضاتﻮ پﻪ وړاﻧدې چ‪ ３‬کﻠﻮﻧﻪ کﻠﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻣرکزي حکﻮﻣت د واکﻤﻨ‪ ９‬ﻻﻧدې ژوﻧد ت‪５‬ر ک‪７‬ی و‪！ ،‬ﻴﻨگار‬ ‫وﻧﻪ شﻮ ک‪７‬ای او ﻫغﻪ پراخ ！ﻮﻟﻨﻴز بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ ﻫغﻪ زاړه فردي روشﻮﻧﻪ او و‪４‬شﻨﻪ چ‪！ ３‬ﻮﻟﻨﻪ‬ ‫ترې جﻮړه شﻮې وه او د کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد ﻣﻨشﻲ تطبﻴﻘﻮﻟﻪ‪ ،‬د ‪۱۹۸۰‬م‪ .‬د ﻟسﻴزې بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬چ＂ک ک‪７‬ل‬ ‫چ‪ ３‬پﻪ پای ک‪ ３‬د ﻣﻴﻠﻴتﻮﻧﻮ د زﻧدان ور پراﻧﻴستﻞ شﻮ‪.‬‬ ‫پر شﻮروي اتحاد حاکﻢ ﻧظام چ‪ ３‬د کﻤﻮﻧ‪５‬زم د ﻧظرﻳﻮ‬ ‫تر رﻫبرۍ ﻻﻧدې پﻪ ‪＄‬اﻧگ‪７‬ې تﻮگﻪ د ستاﻟﻴﻦ پﻪ وسﻴﻠﻪ‬ ‫راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ‪ ،‬پخپﻠﻪ د دې ﻧظام د ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻨ‪ ３‬سبب‬ ‫و‪ .‬داس‪ ３‬ﻧظام چ‪ ３‬پر اداري او اﻗتصادي چارو ﻳ‪ ３‬بشپ‪７‬‬ ‫اﻣراﻧﻪ کﻨ＂رول درﻟﻮد‪ ،‬د ！ﻴ＂ﻮ او ﻣﻨ‪％‬ﻨﻴﻮ طبﻘﻮ فردي گ＂‪３‬‬ ‫ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻟ‪ ３‬او د اﻧسان د فطرت ‪＄‬اﻧگ‪７‬تﻴاوې ﻳ‪ ３‬ﻧﻪ‬ ‫ﻣﻨﻠ‪ .３‬د شﻮروي اتحاد د صﻨعتﻲ ﻻس تﻪ راوړﻧﻮ سره سره‬ ‫ﻳ‪ ３‬د خﻠکﻮ عادي ور‪＄‬ﻨ‪ ９‬اړتﻴاوې ﻧﻪ شﻮې پﻮره کﻮﻻی او‬ ‫ﻫغﻪ اﻗتصادي او اﻧساﻧﻲ ﻣﻨابع ﻳ‪ ３‬چ‪ ３‬درﻟﻮدې‪ ،‬ﻟﻪ ﻫغﻮی‬ ‫＇خﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ پﻮ‪＄‬ﻲ برخﻮ ک‪ ３‬گ＂ﻪ واخﻴستﻪ‪.‬‬ ‫د اﻣرﻳکاﻳاﻧﻮ فشار او ﻟﻪ پردﻳﻮ ＇خﻪ و‪４‬ره چ‪ ３‬پﻪ روسﻲ‬

‫رﻳگن او گورباچوف‬

‫！ﻮﻟﻨﻪ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬رﻳ‪＋‬ﻪ درﻟﻮده‪ ،‬د داخﻠﻲ ﻧاخﻮاﻟﻮ د پ＂ﻮﻟﻮ ﻟپاره بﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ افراطﻲ تﻮگﻪ ورتﻪ پاﻣﻠرﻧﻪ کﻮﻟﻪ‪ .‬ف‪６‬راﻟﻲ‬ ‫ﻧظام بﻪ ادعا کﻮﻟﻪ چ‪ ３‬د ！ﻮﻟﻮ ﻣﻴﻠﻴتﻮﻧﻮ او ﻗﻮﻣﻮﻧﻮ بشپ‪ ７‬حﻘﻮق پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮل ک‪８５‬ي‪ ،‬خﻮ پﻪ عﻤﻞ ک‪３‬‬ ‫ﻳ‪ ３‬تﻮپﻴر درﻟﻮد چ‪ ３‬دغﻪ تبعﻴض پﻪ ﻣﻴﻠﻴتﻮﻧﻮ ک‪ ３‬ﻧاخﻮ＊ﻲ او ﻧارضاﻳتﻲ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ه‪ .‬سره ﻟﻪ دې چ‪３‬‬ ‫‪164‬‬

‫گﻮرباچﻮف ډ‪４‬ره ﻫ（ﻪ وک‪７‬ه چ‪ ３‬دا تبعﻴض ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻳﻮسﻲ‪ ،‬خﻮ برﻳاﻟی ﻧﻪ شﻮ‪ ،‬تر دې چ‪ ３‬د ﻧظام د ﻟﻪ‬ ‫ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻨ‪ ３‬زﻣﻴﻨﻪ پﻪ تدرﻳج سره تﻴاره شﻮه‪.‬‬ ‫پﻪ پای ک‪ ３‬پﻪ ‪۱۹۹۱‬م‪ .‬کال د شﻮروي سﻴاسﻲ‪ ،‬اﻗتصادي او ！ﻮﻟﻨﻴز ﻧظام سره د دې چ‪ ۷۴ ３‬کاﻟﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫ډ‪４‬رې ﻫ（‪ ３‬وک‪７‬ې‪ ،‬خﻮ د سﻮﻳاﻟ‪５‬زم پر تداوم او عﻤﻠﻲ ک‪５‬دﻧﻪ برﻳاﻟی ﻧﻪ شﻮ پﻪ پاﻳﻠﻪ ﻛ‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ‪.‬‬ ‫ب ـ بهرني الملونه‬ ‫د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې ﻟﻪ پای تﻪ رس‪５‬دو وروستﻪ‪ ،‬سﻮړ جﻨ‪ ，‬پﻴﻞ شﻮ‪＄ ،‬کﻪ پﻪ دې وخت ک‪３‬‬ ‫کﻮﻣﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ﻧﻪ شﻮه‪ .‬او ﻟﻮﻳﻮ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ ﻳﻮ د بﻞ پر ضد تبﻠﻴغات پﻴﻞ ک‪７‬ل او تسﻠﻴحاتﻲ‬ ‫سﻴاﻟ‪ ９‬پﻴﻞ شﻮې او ﻫر ﻳﻮه ﻫ（ﻪ کﻮﻟﻪ چ‪ ３‬وراﻧﻮوﻧک‪ ３‬وسﻠﻪ جﻮړه ک‪７‬ي‪ .‬ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د اﻣرﻳکا‬ ‫پﻪ ﻣشرۍ د کﻤﻮﻧ‪５‬زم د خپراوي پر ضد پراخﻪ تبﻠﻴغات پﻴﻞ ک‪７‬ل او پﻪ شﻮروي اتحاد ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬کﻤﻮﻧﻴستﻲ‬ ‫ﻧظام تخرﻳباوه‪.‬‬ ‫فضاﻳﻲ سﻴاﻟ‪ ９‬او رﻗابتﻮﻧﻪ ﻫﻢ د شﻮروي اتحاد د ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻨ‪ ３‬سبب گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي‪＄ ،‬کﻪ چ‪ ３‬د ﻫرې‬ ‫فضاﻳﻲ ب‪７５‬ۍ ﻟپاره پﻪ ﻣﻴﻠﻴاردوﻧﻮ اﻣرﻳکاﻳﻲ ډاﻟر ﻟگﻮل ک‪５‬ده او د شﻮروي اتحاد ﻟپاره د ﻫرې ﻣصﻨﻮعﻲ‬ ‫سپﻮږﻣ‪ ９‬جﻮړول او تﻮغﻮل ورتﻪ ډ‪４‬ر گران تﻤاﻣ‪５‬ده‪.‬‬ ‫شﻮروي اتحاد افغاﻧستان پﻪ ‪۱۹۷۸‬م ک‪ ３‬اشغال ک‪ ،７‬شﻮروي اتحاد دا فکر ﻧﻪ کاوه چ‪ ３‬دا جگ‪７‬ه بﻪ اوږده‬ ‫شﻲ او د غﻴرتﻤﻨﻮ افغاﻧاﻧﻮ ﻟﻪ داس‪ ３‬ﻣﻘاوﻣت سره بﻪ ﻣخاﻣخ شﻲ‪ .‬د روساﻧﻮ تر ﻳرغﻞ وروستﻪ د افغاﻧستان‬ ‫خﻠکﻮ او ﻣبارزﻳﻨﻮ سره اسﻼﻣﻲ او ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪％‬ﻮ دوﻟتﻮﻧﻮ ﻣرستﻪ کﻮﻟﻪ او شﻮروي اتحاد پﻪ دې جگ‪７‬ې ک‪ ３‬ډ‪４‬ر‬ ‫ﻟگ‪＋‬تﻮﻧﻪ وک‪７‬ل چ‪ ３‬د ﻫغﻪ کﻤزوری اﻗتصاد ﻳ‪ ３‬ﻻ پس‪ ３‬کﻤزوری ک‪ .７‬د شﻮروي اتحاد پﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻧ‪３‬‬ ‫ک‪＄ ３‬اﻧﻲ تﻠفات ﻫﻢ ﻟﻪ سترو عﻮاﻣﻮﻟﻮ ＇خﻪ گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي‪＄ ،‬کﻪ د ‪＄‬ﻮاﻧاﻧﻮ وژﻧﻪ او ﻣعﻴﻮب ک‪５‬دﻧﻪ د خﻠکﻮ‬ ‫د کرک‪ ３‬سبب شﻮه او ﻟﻪ افغاﻧستان ＇خﻪ د ﻗﻮاوو د وﻳستﻠﻮ غﻮ＊تﻮﻧکﻲ شﻮل‪ .‬پﻪ پای ک‪ ３‬شﻮروي اتحاد‬

‫‪165‬‬

‫پﻪ افغاﻧستان ک‪ ３‬ﻣات‪ ３‬وخﻮړه او خپﻞ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ افغاﻧستان ＇خﻪ بﻬر ک‪７‬ل‪.‬‬ ‫پﻮرتﻨﻴﻮ کﻮرﻧﻴﻮ او بﻬرﻧﻴﻮ ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ د شﻮروي اتحاد د ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وړﻧ‪ ３‬ﻟپاره ﻣﻨاسب شراﻳط برابر ک‪７‬ل چ‪３‬‬ ‫حاکﻢ ﻧظام پﻪ خپﻠﻮ ！ﻮﻟﻮ ﻫ（ﻮ سره پﻪ دې وﻧﻪ تﻮاﻧ‪５‬د چ‪ ３‬ﻣخﻪ ﻳ‪ ３‬وﻧﻴسﻲ چ‪ ３‬پﻪ پای ک‪ ３‬د کﻤﻮﻧست ‪－‬ﻮﻧد‬ ‫تر اوږده حاکﻤﻴت وروستﻪ پر پﻨ‪％‬ﻠسﻮ جﻤﻬﻮرﻳتﻮﻧﻮ‪ ،‬شﻮروي اتحاد وپاشﻞ شﻮ‪ .‬سﻮسﻴاﻟﻴستﻲ ﻧظام ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ‬ ‫ﻻړ او ډ‪４‬رو جﻤﻬﻮرﻳتﻮﻧﻮ خپﻠﻪ خپﻠﻮاکﻲ اعﻼن ک‪７‬ه‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د سﻮسﻴاﻟﻴستﻲ ﻧظام پر ﻣاﻫﻴت او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې‬ ‫د شﻮوروي اتحاد د ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻮ پر عﻮاﻣﻠﻮ خبرې وک‪７‬ي او پاﻳﻠﻪ دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪۱‬ـ د روسﻴ‪ ３‬کار‪－‬ري اﻧﻘﻼب پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮ؟‬ ‫‪۲‬ـ شﻮروي سﻮسﻴاﻟﻴستﻲ ﻧظام پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ ﻻړ؟‬ ‫‪۳‬ـ پﻪ ‪۱۹۸۰‬م‪ .‬ﻟسﻴزه ک‪ ３‬پﻪ شﻮروي ک‪ ３‬کﻮم بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ شﻮل؟‬ ‫‪۴‬ـ شﻮروي ﻧظام ＇ﻮ کاﻟﻪ دوام وک‪ ７‬او ＇ﻮ جﻤﻬﻮرﻳتﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬ﻟرل؟‬ ‫‪ -٥‬د افغاﻧستان ﻣسﻠﻤان ﻣﻠت د شﻮروي او کﻤﻮﻧﻴزم پﻪ ﻧابﻮدۍ ک‪＇ ３‬ﻪ وړﻧده درﻟﻮده پﻪ ﻟﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫وواﻳئ‪.‬‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې ﻟﻪ ﻣشراﻧﻮ او فرﻫﻨگﻲ شخصﻴتﻮﻧﻮ ＇خﻪ د شﻮروي اتحاد پﻪ ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ تﻠﻠﻮ ک‪ ３‬د بﻬرﻧﻴﻮ‬ ‫ﻻﻣﻠﻮﻧﻮ پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣا ت تر ﻻسﻪ او بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪166‬‬

‫ﻳﻮ ＇ﻠﻮﻳ‪＋‬تﻢ ﻟﻮست‬

‫د آﻟﻤان ف‪６‬راﻟﻲ جﻤﻬﻮرﻳت‬ ‫د ﻣﻮن ！اپﻮ‬

‫آﻳا پﻮﻫ‪８５‬ئ چ‪ ３‬د أﻟﻤان‬ ‫جﻤﻬﻮرﻳت ＇ﻮ اﻳاﻟتﻮﻧﻪ او ＇ﻪ‬ ‫ډول سﻴاسﻲ جﻮړ＊ت ﻟري؟‬

‫د أﻟﻤان ف‪６‬راﻟﻲ جﻤﻬﻮرﻳت د ﻧ‪７‬ۍ‬ ‫د پرﻣختﻠﻠﻮ صﻨعتﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻟﻪ‬ ‫ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ دی‪ .‬دا ﻫ‪５‬ﻮاد چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫اروپا ک‪ ３‬پروت دی‪ ،‬پﻪ شﻤال ک‪３‬‬ ‫ﻟﻪ ډﻧﻤارک او باﻟتﻴک سﻤﻨدر‪－‬ﻲ‪ ،‬ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ پﻮﻟﻨ‪ ６‬او چک جﻤﻬﻮرﻳت‪ ،‬پﻪ سﻮﻳﻞ ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫اترﻳش او سﻮﻳس او ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬ﻟﻪ فراﻧس‪ ،３‬بﻠژﻳک‪ ،‬ﻟﻮکزاﻣبﻮرک او ﻫاﻟﻨ‪ ６‬سره پﻮﻟ‪ ３‬ﻟري‪.‬‬ ‫أﻟﻤان ﻳﻮ ډ‪４‬ﻤﻮکرات ف‪６‬راﻟﻲ جﻤﻬﻮرﻳت دی او شپاړس اﻳاﻻتﻮﻧﻪ ﻟري‪ .‬دغﻪ اﻳاﻻت کﻮﻻی شﻲ چ‪３‬‬ ‫پﻪ ‪＄‬ﻴﻨﻮ چارو ک‪ ３‬خپﻠﻮاک عﻤﻞ وک‪７‬ي‪ .‬أﻟﻤان ﻟﻪ فراﻧس‪ ３‬او روسﻴ‪ ３‬سره د جگ‪７‬ې پر ﻣﻬال پﻪ‬ ‫‪۱۸۷۱‬م‪ .‬ک‪ ３‬د ﻳﻮه ﻣﻠت پﻪ تﻮگﻪ ﻣتحد شﻮ‪.‬‬ ‫‪167‬‬

‫د دوﻟت اجراﻳﻲ ﻗدرت د ف‪６‬راﻟﻲ صدراعظﻢ سره وي‪ .‬بﻮﻧد سرات (ف‪６‬رال شﻮرا) صدراعظﻢ‬ ‫！اکﻲ‪ .‬جﻤﻬﻮر رئﻴس د ﻳﻮ گ‪６‬ې ﻧاست‪ ３‬د بﻮﻧدسرات او د اﻳاﻟتﻲ استازو(بﻮﻧد س＂اګ) د ﻣساوي‬ ‫غ‪７‬و پﻪ گ‪６‬ون د پﻨ‪％‬ﻮ کاﻟﻮ ﻟپاره ！اکﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬سره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬پﻪ‬ ‫‪۱۹۹۰‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬برﻟ‪５‬ﻦ پﻼزﻣ‪５‬ﻨﻪ و！اکﻞ شﻮه‪ ،‬خﻮ د أﻟﻤان‬ ‫پارﻟﻤان‪ ،‬وزﻳران‪ ،‬جﻤﻬﻮر رئﻴس او ف‪６‬رال صدراعظﻢ د بﻦ‬ ‫پﻪ ＊ار ک‪ ３‬اوسﻲ‪.‬‬ ‫د أﻟﻤان ف‪６‬راﻟﻲ جﻤﻬﻮرﻳت د ﻣﻠگروﻣﻠتﻮﻧﻮ د سازﻣان‪،‬‬ ‫د شﻤاﻟﻲ اتﻼﻧتﻴک د ت‪７‬ون‪ ،‬د اوو ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪ ،３‬د‬ ‫ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ３％‬اروپا د پﻨ‪％‬ﻮ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ د اتحادﻳ‪ ،３‬د اﻣﻨﻴت او‬ ‫ﻫﻤکارﻳﻮ کﻨفراﻧس پﻪ اروپا ک‪ ３‬د ﻫﻤکارۍ او ﻫﻢ د اروپاﻳﻲ‬ ‫اتحادﻳ‪ ３‬د بﻨس＀ اﻳ‪＋‬ﻮدوﻧکﻮ ＇خﻪ دی‪.‬‬

‫اﻧگﻼ ﻣرکﻞ د أﻟﻤان ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ وزﻳره‬

‫تر اﻣرﻳکا او جاپان وروستﻪ‪ ،‬أﻟﻤان د ﻧ‪７‬ۍ درﻳﻢ صﻨعتﻲ ‪＄‬ﻮاک دی‪ .‬ﻟﻪ دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې‬ ‫＇خﻪ وروستﻪ د أﻟﻤان اﻗتصادي ودې او پرﻣختگ تﻪ د (أﻟﻤان اﻗتصادي ﻣعجزه) وﻳﻞ شﻮې ده‪.‬‬ ‫أﻟﻤان داس‪ ３‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮاد دی چ‪ ３‬گ‪ ０‬شﻤ‪５‬ر سﻴاسﻲ گﻮﻧدوﻧﻪ پﻪ ک‪ ３‬فعاﻟﻴت کﻮي چ‪ ３‬ﻣﻬﻢ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻻﻧدې‬ ‫ډول دي‪:‬‬ ‫ـ سﻮسﻴال ډ‪４‬ﻤﻮکرات گﻮﻧد ( سﻮسﻴاﻟ‪５‬ست)‪.‬‬ ‫ـ ډ‪４‬ﻤﻮکرات ﻣسﻴحﻲ گﻮﻧد (ﻣحافظﻪ کار)‪.‬‬ ‫ـ سﻮسﻴاﻟﻴستﻲ ﻣسﻴحﻲ گﻮﻧد‪.‬‬ ‫ـ أزاد ډ‪４‬ﻤﻮکرات گﻮﻧد (ﻟ‪５‬برال)‪.‬‬ ‫ـ شﻴﻦ گﻮﻧد ( د چاپ‪５‬رﻳال ساتﻨﻪ)‪.‬‬ ‫‪168‬‬

‫ـ سﻮسﻴاﻟ‪５‬زم ډ‪４‬ﻤﻮکرات گﻮﻧد ( د ختﻴ‪ ＃‬أﻟﻤان پخﻮاﻧی کﻤﻮﻧﻴستﻲ گﻮﻧد)‪.‬‬ ‫أﻟﻤان پﻪ بﻬرﻧﻲ سﻴاست ک‪ ３‬ﻳﻮازې ﻟﻮبغاړی ﻧﻪ دی‪ .‬د أﻟﻤان سﻴاست د ﻫغﻪ بﻠﻮک تﻘﻮﻳت دی‬ ‫چ‪( ３‬ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ )＃‬ورتﻪ وﻳﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬أﻟﻤان ﻟﻪ فراﻧس‪ ３‬سره ‪＄‬اﻧگ‪７‬ی ﻧ‪８‬د‪４‬ﻮاﻟی ﻟري‪ .‬د اﻣرﻳکا ﻟﻪ ﻣتحده‬ ‫اﻳاﻻتﻮ سره د أﻟﻤان ﻧ‪８‬د‪４‬ﻮاﻟی او ﻫﻤکاري د ﻫغﻪ د بﻬرﻧﻲ سﻴاست ﻳﻮ بﻞ رکﻦ دی‪ .‬د أﻟﻤان بﻬرﻧی‬ ‫سﻴاست پﻪ ！ﻮﻟﻪ ﻧ‪７‬ۍ ک‪ ３‬د سﻮﻟ‪ ３‬د ！ﻴﻨگ‪＋‬ت‪ ،‬د در‪４‬ﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ۍ سره د دوستاﻧﻪ اړﻳکﻮ د پراختﻴا او‬ ‫د ﻫغﻮی د اﻗتصاد د ودې‪ ،‬او د بشر د حﻘﻮﻗﻮ د رعاﻳت پر ستﻨﻮ وﻻړ دی‪.‬‬ ‫أﻟﻤاﻧﻲ ژبﻪ د ﻫﻨدو جرﻣﻦ د ډﻟ‪ ３‬ﻳﻮه برخﻪ ده‪ .‬دا ژبﻪ د ډﻧﻤارکﻲ‪ ،‬ﻧارو‪４‬ژي‪ ،‬سﻮ‪６４‬ﻧﻲ‪ ،‬ﻫاﻟﻨ‪６‬ي او‬ ‫ﻫﻤدارﻧگﻪ د اﻧگﻠﻴسﻲ ژب‪ ３‬سره پﻪ کﻮرﻧ‪ ９‬ک‪ ３‬شرﻳکﻪ ده‪ .‬پﻪ أﻟﻤان ک‪ ３‬پﻪ ﻣختﻠفﻮ ﻟﻬجﻮ خبرې‬ ‫ک‪８５‬ي‪ .‬د أﻟﻤان د خﻠکﻮ ﻟﻪ اغﻠبﻮ ﻟﻬجﻮ ＇خﻪ کﻮﻻی شﻮ چ‪ ３‬ﻣحﻠﻲ ﻣبداﻳ‪ ３‬وﻣﻮﻣﻮ‪ .‬پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ‬ ‫ک‪ ３‬د اوسﻨﻲ أﻟﻤان پﻪ ‪＄‬ﻤکﻪ ک‪ ３‬ﻣختﻠف ﻗباﻳﻞ ﻟکﻪ‪ ،‬فراﻧکاﻧﻮ‪ ،‬زاکس‪ ،‬شﻮابان‪ ،‬او بابرﻳان‬ ‫اوس‪５‬دل‪ .‬ﻧﻦ ورځ دغﻪ ﻗباﻳﻞ پﻪ خپﻠﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ ب‪２‬ﻪ ﻧشتﻪ‪ ،‬خﻮ رواجﻮﻧﻪ او ﻟﻬج‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د سﻴﻤ‪ ３‬پﻪ‬ ‫ﻣختﻠفﻮ ډﻟﻮ ک‪ ３‬ساتﻠﻲ دي‪.‬‬ ‫د أﻟﻤان ﻣﻬﻢ صﻨا‪４‬ع اﻟک＂روﻧﻴکﻲ وساﻳﻞ‪ ،‬ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣﻮاد‪ ،‬ﻣﻨسﻮجات‪ ،‬غذاﻳﻲ او تراﻧسپﻮرتﻲ‬ ‫وساﻳﻠﻮ ＇خﻪ عبارت دي‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ أﻟﻤان د ډبرو د سکرو ذخﻴرې‪ ،‬د اوسپﻨ‪ ،３‬ﻣسﻮ‪ ،‬ﻗﻠعﻲ‪،‬‬ ‫ﻧکﻞ‪ ،‬سپﻴﻨﻮ زرو او ﻣاﻟگ‪ ３‬کاﻧﻮﻧﻪ ﻟري‪ ،‬خﻮ د أﻟﻤان د صﻨعت ﻟپاره بسﻨﻪ ﻧﻪ کﻮي او وارداتﻮ تﻪ‬ ‫ﻳ‪ ３‬ډ‪４‬ره اړتﻴا ﻟري‪.‬‬

‫‪169‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟ‪ ３‬دې د أﻟﻤان د ﻣﻮﻗعﻴت او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د أﻟﻤان د‬ ‫پارﻟﻤاﻧﻲ ﻧظام پﻪ اړه پﻪ خپﻠﻮ ک‪ ３‬خبرې وک‪７‬ي او پاﻳﻠﻪ دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪1‬ـ د أﻟﻤان صدراعظﻢ ＇ﻨگﻪ ！اکﻞ ک‪８５‬ي؟‬ ‫‪2‬ـ د أﻟﻤان پارﻟﻤان ＇ﻮ ﻣجﻠسﻪ ﻟري؟‬ ‫‪3‬ـ ختﻴ‪ ＃‬او ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬أﻟﻤان پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮل؟‬ ‫‪4‬ـ د أﻟﻤان د ﻣﻬﻤﻮ گﻮﻧدوﻧﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳاد ک‪７‬ئ؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د أﻟﻤان د اﻗتصاد او ژبﻲ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻟﻪ خپﻠﻮ ＊ﻮوﻧکﻮ او فرﻫﻨگﻲ شخصﻴتﻮﻧﻮ ＇خﻪ‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او بﻴا دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬

‫‪170‬‬

‫دوه ＇ﻠﻮ‪＋４‬تﻢ ﻟﻮست‬

‫د فرانسې جمهوريت‬

‫فراﻧسﻪ ﻳﻮ اروپاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد دی‪،‬‬ ‫چ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻟرغﻮﻧی او پخﻮاﻧی تارﻳخ‬ ‫ﻟري‪ ،‬چ‪ ３‬پﻪ دې ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ پﻪ‬ ‫ﻟﻨ‪６‬ه تﻮگﻪ ورسره أشﻨا شئ‪.‬‬

‫فراﻧسﻪ د اروپا پﻪ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬پرتﻪ ده چ‪ ３‬شﻤال ﻟﻮري تﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻣاﻧش سﻤﻨدر‪－‬ﻲ‪ ،‬سﻮﻳﻞ تﻪ ﻳ‪ ３‬د ﻣدﻳتراﻧ‪３‬‬ ‫سﻤﻨدر‪－‬ﻲ‪ ،‬ختﻴ‪ ＃‬تﻪ ﻳ‪ ３‬بﻠجﻴﻢ‪ ،‬سﻮﻳس‪ ،‬اﻳ＂اﻟﻴﻪ‪ ،‬ﻟﻮکزاﻣبﻮرگ او ﻣﻮﻧاکﻮ‪ ،‬ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬تﻪ ﻳ‪ ３‬د بﻴسکای خﻠﻴج‬ ‫او سﻮﻳﻞ ختﻴ‪ ＃‬تﻪ ﻳ‪ ３‬اسپاﻧﻴا پروت دی‪.‬‬ ‫د دې ﻫ‪５‬ﻮاد اوس‪５‬دوﻧکﻲ فراﻧسﻮي سپﻴﻦ ﻧژاده دي چ‪ ３‬د فراﻧس‪ %۹۳ ３‬و‪７－‬ي تشکﻴﻠﻮي‪ .‬د دې ﻫ‪５‬ﻮاد‬ ‫‪ %۹۲‬خﻠک د عﻴسﻮي دﻳﻦ پﻴروان دي‪ .‬ﻫﻤدارﻧگﻪ ‪ %۹۷‬اوس‪５‬دوﻧکﻲ ﻳ‪ ３‬پﻪ فراﻧسﻮي ژبﻪ خبرې‬ ‫کﻮي‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ داس‪ ３‬ﻳﻮ ﻫ‪５‬ﻮاد دی چ‪ ３‬د ﻟرغﻮﻧﻲ تارﻳخ پﻪ ﻟرﻟﻮ سره ﻟﻪ ﻣﻴﻼد ＇خﻪ پخﻮا د گﻞ ‪ Goul‬پﻪ ﻧاﻣﻪ‬ ‫ﻳاد‪４‬ده‪ .‬سﻠﻴتﻴک‪ ،‬باسک او جرﻣﻨﻴان پﻪ ک‪ ３‬اوس‪５‬دل‪ .‬د ‪ ۱۲۵‬ق‪ .‬م‪ .‬پﻪ شا وخﻮا ک‪ ３‬روﻣﻴاﻧﻮ پر گﻞ حﻤﻠﻪ‬ ‫وک‪７‬ه او د ﻣدﻳتراﻧﻴ‪ ３‬د سﻤﻨدر‪－‬ﻲ شاوخﻮاوې ﻳ‪ ３‬وﻧﻴﻮﻟ‪.３‬‬ ‫پﻪ شپ‪８‬ﻣﻪ او اووﻣﻪ زﻳ‪８‬دﻳزه پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬پﻪ گﻞ ک‪ ３‬ﻣختﻠفﻮ شاﻫاﻧﻮ واک درﻟﻮد او خﻮﻧ‪７‬ۍ جگ‪７‬ې ﻳ‪ ３‬تر ﻣﻨ‪＃‬‬ ‫پ‪ ３＋５‬شﻮې‪ .‬ﻫغﻪ تﻤدن چ‪ ３‬روﻣﻴاﻧﻮ ﻳ‪ ３‬بﻨست اﻳ‪＋‬ی و‪ ،‬ﻟﻪ خطر سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪.‬‬ ‫‪171‬‬

‫پﻪ ‪ ۷۷۱‬ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬شارﻟﻤان د فراﻧس‪ ３‬پاچا شﻮ او د واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ ‪ ۵۰‬کﻠﻨﻪ ﻣﻮده ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬فراﻧس‪ ３‬ډ‪４‬ر ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ‬ ‫وﻧﻴﻮل‪ .‬پﻪ ‪۷۷۴‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬اﻳ＂اﻟﻴﻪ وﻧﻴﻮﻟﻪ‪ ،‬جرﻣﻨﻲ ﻗباﻳﻞ ﻳ‪ ３‬ﻣات او د اسﻼم ﻟﻪ سر＊ﻨدوﻧکﻮ سره ﻳ‪３‬‬ ‫چ‪ ３‬د فراﻧسﻰ تر سﻮﻳﻠﻪ رسﻴدﻟﻲ و کﻠک‪ ３‬ج‪７／‬ې وک‪７‬ې‪ .‬پﻪ ‪ ۸۰۰‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬د ﻣسﻴحﻴاﻧﻮ رﻫبر ( پاپ‪) ،‬‬ ‫د روم د اﻣپراطﻮرۍ تاج د فراﻧس‪ ３‬د حکﻤران شارﻟﻤان پر سر ک‪＋５‬ﻮد‪ .‬د شارﻟﻤان د واکﻤﻨ‪ ９‬پﻪ پای ک‪ ３‬د‬ ‫ﻫاﻟﻨ‪ ،６‬بﻠجﻴﻢ‪ ،‬اﻟﻤان‪ ،‬سﻮﻳس‪ ،‬اترﻳش‪ ،‬چک‪ ،‬سﻠﻮاک‪ ،‬ﻫﻨگري‪ ،‬ﻳﻮگﻮسﻼوﻳا‪ ،‬اﻳ＂اﻟﻴا او د اسپاﻧﻴا سﻴﻤ‪３‬‬ ‫د فراﻧس‪ ３‬پﻪ واک ک‪ ３‬وې‪.‬‬ ‫تر ﻟسﻤ‪ ３‬ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ وروستﻪ د فراﻧس‪ ３‬د شاﻫاﻧﻮ واک پﻪ تدرﻳج سره ډ‪４‬ر شﻮ‪ .‬د کﻠﻴسا رﻫبران ﻟﻪ شاﻫاﻧﻮ‬ ‫سره ﻳﻮ ‪＄‬ای شﻮل‪ .‬سﻮداگري پراخﻪ شﻮه او پﻪ صﻠﻴبﻲ جگ‪７‬و ک‪ ３‬د فراﻧس‪ ３‬وﻧ‪６‬ه ډ‪４‬ره شﻮه چ‪ ３‬د فراﻧس‪３‬‬ ‫اعتبار ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬ک‪ ３‬زﻳات ک‪.７‬‬ ‫پﻪ ‪۱۳‬ﻣﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬فراﻧسﻪ پﻪ اروپا ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻗدرتﻤﻨد ﻫ‪５‬ﻮاد گ‪２‬ﻞ ک‪５‬ده‪ ،‬سره ﻟﻪ ډ‪４‬رو جگ‪７‬و چ‪ ３‬ﻟﻪ‬ ‫اﻧگﻠستان سره ﻳ‪ ３‬وک‪７‬ې‪ ،‬پﻪ فراﻧسﻪ ک‪ ３‬ﻣدﻧﻲ او ﻗضاﻳﻲ ادارې جﻮړې او ＇ﻠﻮرم فﻠﻴپ د ﻫﻨر‪ ،‬فﻠسف‪ ３‬او‬ ‫کﻠتﻮر پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬غﻮره خدﻣتﻮﻧﻪ وک‪７‬ل‪.‬‬ ‫د ＇ﻮارﻟسﻢ ﻟﻮﻳ‪ ３‬واکﻤﻨ‪ ９‬پر وخت د فراﻧس‪ ３‬کﻠتﻮر ډ‪４‬ر پرﻣختگ وک‪ ،７‬خﻮ د پﻨ‪％‬ﻠسﻢ ﻟﻮﻳﻲ پر وخت‬ ‫فراﻧسﻪ ﻟﻪ ﻧاورﻳﻦ سره ﻣخاﻣخ شﻮه او پﻪ تدرﻳج سره د فراﻧس‪ ３‬ﻟﻮی اﻧﻘﻼب تﻪ ﻻره اواره شﻮه‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ ۱۷۸۹‬ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬د فراﻧس‪ ３‬ﻟﻮی اﻧﻘﻼب بري تﻪ ورس‪５‬د چ‪ ３‬د فراﻧس‪ ３‬او اروپا پﻪ تارﻳخ ک‪ ３‬ﻧﻮی‬ ‫＇پرکی پراﻧﻴستﻞ شﻮ‪ .‬د فراﻧس‪ ３‬اساسﻲ ﻗاﻧﻮن تدوﻳﻦ شﻮ‪ .‬وﻟسﻲ جرگ‪ ３‬پﻪ کار پﻴﻞ وک‪ .７‬د باستﻴﻞ ﻣشﻬﻮر‬ ‫زﻧدان پراﻧﻴستﻞ شﻮ او اﻧﻘﻼبﻴﻮﻧﻮ وﻧﻴﻮ‪ ،‬بﻨدﻳان أزاد او شپاړسﻢ ﻟﻮﻳﻲ اعدام شﻮ‪ .‬د بشر د حﻘﻮﻗﻮ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ‬ ‫اعﻼﻣﻴﻪ اعﻼن شﻮه‪ .‬شاﻫﻲ ﻧظام ړﻧگ او د فراﻧس‪ ３‬د جﻤﻬﻮرﻳت بﻨس＀ ک‪＋５‬ﻮدل شﻮ‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ ۱۸۰۴‬ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬ﻧاپﻠﻴﻮن د فراﻧس‪ ３‬د ﻧظام ﻣشر شﻮ او د وفادارۍ ﻟﻮړه ﻳ‪ ３‬وک‪７‬ه چ‪ ３‬د ﻧﻮﻣﻮړي د‬ ‫حاکﻤﻴت پر وخت فراﻧس‪ ３‬ډ‪４‬ر ‪＄‬اﻳﻮﻧﻪ وﻧﻴﻮل‪.‬‬ ‫پﻪ ﻣعاصر وخت ‪۱۹۴۰‬ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬فراﻧسﻪ اﻟﻤاﻧﻲ ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ وﻧﻴﻮﻟﻪ‪ ،‬خﻮ د ﻣتفﻘﻴﻨﻮ د فشار ﻟﻪ اﻣﻠﻪ ﻳ‪ ３‬پﻪ‬ ‫‪ ۱۹۴۴‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬ﻟﻪ فراﻧس‪ ３‬ب‪５‬رتﻪ شا تگ وک‪ .７‬تر دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې ‪۱۹۴۵‬م‪.‬کال وروستﻪ‬ ‫فراﻧس‪ ３‬پﻪ تدرﻳجﻲ تﻮگﻪ خپﻠ‪ ３‬ﻣستعﻤرې ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ې‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی سﻮرﻳﻪ‪ ،‬وروستﻪ ﻟﻴبﻴا‪ ،‬ﻟ‪ ８‬وروستﻪ‬ ‫‪172‬‬

‫تﻮﻧس‪ ،‬اﻟﻤغرب‪ ،‬ﻣدغاسکر‪ ، ،‬و‪４‬تﻨام‪ ،‬ﻻوس‪ ،‬او کﻤبﻮدﻳا تر خﻮﻧ‪７‬ﻳﻮ جگ‪７‬و پﻪ ترڅ ک‪ ３‬پﻪ دې وتﻮاﻧ‪５‬دل‬ ‫چ‪ ３‬خپﻠﻮاکﻲ تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي‪ .‬پﻪ ‪۱۹۶۲‬ﻣﻴﻼدي کال ک‪ ３‬ورستﻨی افرﻳﻘاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮاد اﻟجزاﻳر خپﻠﻪ خپﻠﻮاکﻲ‬ ‫تر ﻻسﻪ ک‪７‬ه او د فراﻧس‪＇ ３‬ﻠﻮرم جﻤﻬﻮرﻳت ﻟﻪ ﻣﻨ‪％‬ﻪ وﻻړ‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ ۱۹۶۰‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬فراﻧس‪ ３‬خپﻞ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی ا！ﻮﻣﻲ بﻢ د افرﻳﻘا پﻪ د＊تﻪ ک‪ ３‬وازﻣاﻳﻪ او پﻪ چ＂ک‪ ９‬سره ﻳ‪３‬‬ ‫د پرﻣختگ ﻻره وﻧﻴﻮﻟﻪ‪ .‬ﻧﻦ ورځ فراﻧسﻪ د جرﻣﻨﻲ او ﻧﻮرو اروپاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ تر ＇ﻨگ د اروپا د وحدت‬ ‫او ﻳﻮواﻟﻲ ﻟپاره ﻫ（ﻪ کﻮي‪.‬‬ ‫د فراﻧس‪ ３‬جﻤﻬﻮرﻳت ‪ ۲۲‬وﻻﻳتﻮﻧﻪ او ‪ ۹۶‬وﻟسﻮاﻟ‪ ９‬ﻟري‪ .‬د فراﻧس‪ ３‬د ﻧفﻮس ‪ %۷۵‬خﻠک پﻪ ＊اروﻧﻮ‬ ‫او ‪ %۲۵‬ﻳ‪ ３‬پﻪ کﻠﻴﻮ ک‪ ３‬اوس‪８５‬ي‪ .‬پﻪ فراﻧسﻪ ک‪ ３‬جﻤﻬﻮر رئﻴس د خﻠکﻮ ﻟﻪ خﻮا د پﻨ‪％‬ﻮ کاﻟﻮ ﻟپاره ！اکﻞ‬ ‫ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ فراﻧسﻪ ک‪ ３‬صدراعظﻢ د گﻮﻧدوﻧﻮ د ائتﻼف ﻟﻪ ﻻرې چ‪ ３‬پﻪ پارﻟﻤان ک‪ ３‬ډ‪４‬رې چﻮک‪ ９‬تر ﻻسﻪ ک‪７‬ي‪،‬‬ ‫！اکﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬د فراﻧس‪ ３‬پارﻟﻤان دوه جرگ‪ ３‬ﻟري‪ ،‬ﻟﻮﻣ‪７‬ی وﻟسﻲ جرگﻪ ‪ National assembly‬چ‪３‬‬ ‫‪ ۵۷۷‬غ‪７‬ي ﻟري‪ ،‬چ‪ ３‬د خﻠکﻮ ﻟﻪ خﻮا ！اکﻞ ک‪８５‬ي او د کار ﻣﻮده ﻳ‪ ３‬پﻨ‪％‬ﻪ کاﻟﻪ ده‪ .‬دوﻳﻢ د ﻣشراﻧﻮ جرگﻪ‬ ‫‪ Senate‬ده چ‪ ۳۲۱ ３‬کسﻪ غ‪７‬ي ﻟري‪ .‬د ﻣشراﻧﻮ د جرگ‪ ３‬د غ‪７‬ﻳﻮ اﻧتخاب د ﻳﻮه اﻧجﻤﻦ ﻟﻪ خﻮا چ‪３‬‬ ‫‪ Electoral college‬ﻧﻮﻣ‪８５‬ي¸د ‪ ۹‬کاﻟﻮ ﻟپاره ！اکﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬پﻪ فراﻧسﻪ ک‪ ３‬وﻟسﻲ او ﻣشراﻧﻮ جرگﻪ ﻫر‬ ‫ﻳﻮ خپﻞ ﻣستﻘﻞ رئﻴس ﻟري‪ .‬جﻤﻬﻮر رئﻴس کﻮﻻی شﻲ چ‪ ３‬وﻟسﻲ جرگﻪ ﻣﻨحﻠﻪ ک‪７‬ي‪ .‬د ﻣشراﻧﻮ جرگ‪３‬‬ ‫رئﻴس د دې واک ﻟري چ‪ ３‬د جﻤﻬﻮر رئﻴس پﻪ ﻧﻪ شتﻮن ک‪ ３‬د ﻫغﻪ چارې سر تﻪ ورسﻮي‪.‬‬ ‫پﻪ فراﻧسﻪ ک‪ ３‬گ‪ ０‬شﻤ‪５‬ر گﻮﻧدوﻧﻪ فعاﻟﻴت کﻮي‪ .‬د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ د فراﻧس‪ ３‬کﻤﻮﻧ‪５‬ست گﻮﻧد‪ ،‬راډﻳکال‬ ‫چپ گﻮﻧد‪ ،‬جﻤﻬﻮري غﻮ＊تﻮﻧکﻲ‪ ،‬د فراﻧس‪ ３‬جﻨبش‪ ،‬ﻣﻠﻲ جبﻬﻪ‪ ،‬ﻣﻠﻲ غﻮر‪＄‬ﻨگ‪ ،‬د اصﻼح‬ ‫غﻮ＊تﻮﻧکﻮ جﻨبش‪ ،‬سﻮسﻴاﻟ‪５‬ست گﻮﻧد او ﻧﻮر‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ د ﻧ‪７‬ۍ د اوو صﻨعتﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻟﻪ جﻤﻠ‪＇ ３‬خﻪ ده ‪ .‬پرﻣختﻠﻠی اﻗتصاد ﻟري او ！ﻮﻟﻮ اﻗتصادي‬ ‫سکتﻮروﻧﻮ ﻳ‪ ３‬پﻪ ﻣتﻮازي ډول پرﻣختگ ک‪７‬ی دی‪.‬‬ ‫ﻧﻦ ورځ پﻪ فراﻧسﻪ ک‪ ３‬د اﻗتصاد پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬د دوﻟت وﻧ‪６‬ه ﻟ‪８４８‬ي‪ ،‬خﻮ ﻟﻪ دې سره ﻫﻢ د فراﻧس‪ ３‬دوﻟت‬ ‫د اوسپﻨﻮ د کر＊ﻮ‪،‬بر‪＋４‬ﻨاﻳﻲ تاسﻴساتﻮ‪ ،‬ﻫﻮاﻳﻲ کر＊ﻮ او ﻣخابراتﻮ پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬پاﻧگﻪ اچﻮﻧﻪ کﻮي‪ .‬غﻮاړي‬

‫‪173‬‬

‫چ‪ ３‬پﻪ بﻨس＂ﻴزو اﻗتصادي پروژو ک‪ ３‬چ‪ ３‬عام اﻟﻤﻨفعﻪ ب‪２‬ﻪ ﻟري‪ ،‬خپﻞ شتﻮن خﻮﻧدي وساتﻲ‪.‬‬ ‫د صﻨعت پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬فراﻧسﻪ زراعتﻲ ﻣاشﻴﻦ اﻻت‪ ،‬د اوسپﻨ‪ ３‬پ＂ﻠ‪ ،９‬ﻣﻴراژ‪ ،‬جگﻮار‪ ،‬تراﻧسال‪ ،‬کاﻧکﻮرد‪،‬‬ ‫اﻳربس‪ ،‬اﻟﻮتک‪ ،３‬ﻫﻴﻠﻮکپترې‪ ،‬ﻣﻮ！رې‪ ،‬د تراﻧسپﻮرتﻲ وساﻳﻠﻮ پرزې‪ ،‬د بر‪＋４‬ﻨا د تﻮﻟﻴد ！کﻨاﻟﻮژي‪ ،‬ساﻣان‬ ‫اﻻت‪ ،‬ساختﻤاﻧﻲ وساﻳﻞ‪ ،‬کﻤپﻴﻮ！ر‪ ،‬راد‪４‬ﻮ‪ ،‬تﻠﻮ‪４‬زون‪ ،‬ک‪５‬ﻤﻴاوي ﻣﻮاد‪＄ ،‬ﻤکﻨﻲ وساﻳﻞ‪ ،‬عطروﻧﻪ او ﻧﻮر‬ ‫تﻮﻟﻴدوي‪.‬‬ ‫فراﻧسﻪ د ﻫغﻪ اروپاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ﻟﻪ ډﻟ‪＇ ３‬خﻪ ده چ‪ ３‬پﻪ ‪ ۱۹۹۹‬م‪ .‬کال ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د اروپا پﻮﻟﻲ واحد (اﻳرو)‬ ‫د خپﻞ ﻫ‪５‬ﻮاد د پﻮﻟﻲ واحد پﻪ تﻮگﻪ ﻣﻨﻠی دی‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پر دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې د فراﻧس‪ ３‬د تارﻳخﻲ سابﻘ‪ ３‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬او‬ ‫دوﻳﻤﻪ دې د فراﻧس‪ ３‬د ﻣﻮﻗعﻴت‪ ،‬ﻧفﻮس‪ ،‬ﻣذﻫب او د فراﻧس‪ ３‬د خﻠکﻮ د ژب‪ ３‬پﻪ برخﻪ ک‪ ３‬ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره‬ ‫خبرې وک‪７‬ي او پاﻳﻠﻪ دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪۱‬ـ پﻪ ت‪５‬رو وختﻮﻧﻮ ک‪ ３‬فراﻧسﻪ پﻪ کﻮم ﻧاﻣﻪ ﻳاد‪４‬ده؟‬ ‫‪۲‬ـ پﻪ اتﻤﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د کﻮم واکﻤﻦ پر وخت فراﻧس‪ ３‬ډ‪４‬ر اروپاﻳﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻪ وﻧﻴﻮل؟‬ ‫‪۳‬ـ د فراﻧس‪ ３‬ﻟﻮی اﻧﻘﻼب پﻪ کﻮم کال ک‪ ３‬پ‪ ）５‬شﻮ؟‬ ‫‪۴‬ـ پﻪ دوﻳﻢ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ ج‪７／‬ه ک‪ ３‬فراﻧسﻪ د کﻮم ﻫ‪５‬ﻮاد ‪＄‬ﻮاکﻮﻧﻮ وﻧﻴﻮﻟﻪ؟‬ ‫‪۵‬ـ د دوﻳﻤﻲ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻲ ج‪７／‬ي وروستﻪ فراﻧس‪ ３‬خپﻠ‪ ３‬کﻮﻣ‪ ３‬ﻣستعﻤرې ﻟﻪ ﻻسﻪ ورک‪７‬ې؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې د فراﻧس‪ ３‬د ﻟﻮی اﻧﻘﻼب پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات تر ﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وړاﻧدې ک‪７‬ي‪.‬‬

‫‪174‬‬

‫درې ＇ﻠﻮ‪＋４‬تﻢ ﻟﻮست‬

‫د انگلستان شاهي دولت‬

‫رﻧی ！اپﻮ‬ ‫برﻳد بﻬ‬ ‫دﻫ‬ ‫رﻧ‪！ ９‬اپﻮ‬ ‫رﻳد کﻮ‬ ‫د ﻫب‬

‫پﻪ دي ﻟﻮست ک‪ ３‬بﻪ د اﻧ‪／‬ﻠﻴستان د‬

‫د شتﻠﻨد‬ ‫！اپﻮ‬

‫تارﻳخ او د دې ﻫ‪５‬ﻮاد ﻧﻮرو ﻣﻬﻤﻮ ﻣطاﻟبﻮ‬ ‫سره پ‪５‬ژﻧد‪－‬ﻠﻮي تر ﻻسﻪ ک‪７‬ئ‪.‬‬

‫اﻧ‪／‬ﻠستان د اﻧتﻼﻧتﻴک سﻤﻨدر‪－‬ﻲ پﻪ شﻤال ک‪ ３‬پروت دی‪ .‬پﻪ سﻮﻳﻞ ک‪ ３‬د اﻧ‪／‬ﻠﻨد ﻟﻪ کاﻧال‪ ،‬پﻪ ختﻴ‪ ＃‬ک‪３‬‬ ‫ﻟﻪ شﻤال سﻤﻨدر‪－‬ﻲ او پﻪ ﻟﻮ‪４‬دﻳ‪ ＃‬کﻪ ﻟﻪ اﻳرﻟﻨ‪ ６‬سره ‪６－‬ه پﻮﻟﻪ ﻟري‪.‬د طبﻴعﻲ جﻮړ＊ت ﻟﻪ پﻠﻮه اﻧگﻠستان پر‬ ‫در‪４‬ﻮو برخﻮ و‪４‬شﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫لوم‪７‬ی په شمال کې د سکاټلن‪ ６‬سيمه‪ :‬دا سﻴﻤﻪ د اﻧگﻠستان پﻪ شﻤال ک‪ ３‬ﻣﻮﻗعﻴت ﻟري او غرﻧ‪９‬سﻴﻤﻪ ده‪.‬‬ ‫دويم شمالي ايرلېن‪ ６‬يا اولسټر ‪ :‬د اوﻟس＂ر سﻴﻤﻪ د اﻳرﻟ‪５‬ﻨ‪ ６‬د جزﻳرې پﻪ شﻤال ختﻴ‪ ＃‬ک‪ ３‬واﻗع ده چ‪３‬‬ ‫ﻣرکز ﻳ‪ ３‬بﻠفاس＀ ﻧﻮﻣ‪８５‬ي‪.‬‬ ‫دريم د انگلن‪ ６‬او وېلز سيمه ده‪ :‬اﻧگﻠﻨ‪ ６‬او و‪４‬ﻠز د اﻧگﻠستان د جزﻳرې سﻮﻳﻠﻲ برخﻪ جﻮړوي‪.‬‬ ‫اﻧگﻠستان داس‪ ３‬ﻳﻮه ‪＄‬ﻤکﻪ ده چ‪ ３‬ﻟﻪ وړو او ﻟﻮﻳﻮ ！اپﻮ‪－‬اﻧﻮ ＇خﻪ جﻮړه شﻮى ده او پﻪ ﻫﻤدې تﻮگﻪ ‪＄‬ﻴﻨ‪３‬‬ ‫اﻧگﻠستان تﻪ د ！اپﻮ‪－‬اﻧﻮ ﻫ‪５‬ﻮاد واﻳﻲ‪.‬‬ ‫د اﻧگﻠﻴستان د ‪ %۷۲‬خﻠکﻮ دﻳﻦ ﻣسﻴحﻲ دی‪ %۲۵ .‬خﻠک ﻳ‪ ３‬د ﻧﻮرو دﻳﻨﻮﻧﻮ پﻴروان دي‪.‬‬ ‫ﻟﻪ اداري پﻠﻮه اﻧگﻠستان پﻪ ＇ﻠﻮرو ﻟﻮﻳﻮ وﻻﻳتﻮﻧﻮ اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ،６‬و‪４‬ﻠز‪ ،‬سکا！ﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬او شﻤاﻟﻲ اﻳرﻟ‪５‬ﻨ‪ ６‬و‪４‬شﻞ شﻮی‬ ‫دی‪.‬‬ ‫‪175‬‬

‫د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ ‪＄‬ﻤکﻪ ﻟﻪ پخﻮا ＇خﻪ د اوس‪５‬دو وړ وه‪ .‬د ﻳخچال تر دورې وروستﻪ دوه ب‪５‬ﻠ‪ ３‬ﻗبﻴﻠ‪ ３‬ﻟﻪ خپﻠﻮ‬ ‫＇اروﻳﻮ سره ﻳﻮ ‪＄‬ای ﻟﻪ اوسﻨ‪ ９‬اسپاﻧﻴا ＇خﻪ اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬ﻳا اﻧگﻠﻴستان تﻪ ﻣﻬاجرت وک‪ .７‬ﻟرغﻮن پ‪５‬ژﻧدوﻧکﻲ‬ ‫دا ﻗبﻴﻠﻪ د اﻳبري پﻪ ﻧاﻣﻪ پ‪５‬ژﻧﻲ‪.‬‬ ‫پﻪ ‪ ۴-۶‬ق ‪.‬م پ‪７５‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د سﻠت ﻗﻮﻣﻮﻧﻪ د ‪＄‬ﻤکﻮ او ＇اروﻳﻮ د تر ﻻسﻪ‬ ‫کﻮﻟﻮ ﻟپاره ﻟﻪ اسپاﻧﻴ‪＇ ３‬خﻪ اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬تﻪ راغﻠﻞ او اﻳبرﻳان ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ ﻫغﻪ‬ ‫‪＄‬اﻳﻪ وش‪７‬ل او پر اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬باﻧدې د سﻠت د ﻗﻮﻣﻮﻧﻮ اخرﻧی ﻳرغﻞ پﻪ‬ ‫‪ ۷۵‬ق‪.‬م ک‪ ３‬تر سره شﻮ‪.‬‬ ‫ﻟﻪ ﻣﻴﻼد ＇خﻪ پﻨ‪％‬ﻪ پﻨ‪％‬ﻮس کاﻟﻪ ﻣخک‪ ３‬سزار ژوﻳﻮس د ‪＄‬ﻤکﻮ د‬ ‫ﻧﻴﻮﻟﻮ پﻪ ﻫﻴﻠﻪ پر اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬حﻤﻠﻪ وک‪７‬ه‪ ،‬خﻮ د روﻣﻴاﻧﻮ ﻳرغﻠﻮﻧﻪ پﻪ ‪۴۳‬‬ ‫ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬پر اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬سخت‪ ３‬شﻮې‪.‬‬

‫ډﻳﻮﻳد کﻤرون‪ ،‬د اﻧ‪／‬ﻠستان ﻟﻮﻣ‪７‬ی وزﻳر‬

‫پﻪ پای ک‪ ３‬پﻪ پﻨ‪％‬ﻤﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬د روﻣﻴاﻧﻮ ﻗدرت کﻤزوری شﻮ‪＄ ،‬کﻪ ﻧﻮد جرﻣﻨﻲ ﻟﻪ خاورې‬ ‫د اﻧگﻠﻮ او ساکسﻮن ﻗﻮﻣﻮﻧﻮ پر اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬ﻳرغﻞ وک‪ .７‬د اﻧگﻠﻮ او ساکسﻮن ﻗﻮﻣﻮﻧﻮ پﻪ ‪ ۸۲۹‬ﻣﻴﻼدي ک‪ ３‬د‬ ‫اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬ﻳﻮاﻟﻲ تاﻣﻴﻦ ک‪ .７‬او اوس‪５‬دوﻧکﻲ ﻳ‪ ３‬پر ﻳﻮه پاچا راضﻲ شﻮل‪ .‬وروستﻪ جرﻣﻨاﻧﻮ پر اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬حﻤﻠﻪ‬ ‫وک‪７‬ه او ﻟﻪ کﻠک ﻣﻘاوﻣت سره ﻣخاﻣخ شﻮل او ﻳﻮازې ﻳ‪ ３‬د اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬ختﻴ‪％‬ﻲ او شﻤاﻟﻲ برخ‪ ３‬وﻧﻴﻮﻟ‪.３‬‬ ‫د پ‪７５‬ۍ پﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻳﻮ ک‪ ３‬د اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬پاچاه ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر ﻣدﻧﻲ او سﻴاسﻲ حﻘﻮق پﻪ رسﻤﻴت وپ‪５‬ژﻧدل او داس‪３‬‬ ‫فرﻣاﻧﻮﻧﻪ ﻳ‪ ３‬صادر ک‪７‬ل چ‪ ３‬ﻟﻪ ﻧﻨﻨﻴﻮ ﻣدﻧﻲ بﻨس＂ﻮﻧﻮ سره ﻳ‪ ３‬ورتﻪ واﻟی درﻟﻮد‪ .‬اشرافﻮ‪ ،‬فﻴﻮډاﻻﻧﻮ او‬ ‫روحاﻧﻴﻮﻧﻮ خپﻞ ﻣﻼت‪ ７‬ﻟﻪ پاچا ＇خﻪ اعﻼن ک‪ .７‬د اشرافﻮ د جرگ‪ ３‬تر ＇ﻨگ د عﻮاﻣﻮ جرگﻪ ﻫﻢ جﻮړه‬ ‫شﻮه‪ .‬پﻪ ‪ ۱۴۸۵‬م ک‪ ３‬ﻫاﻧري د تﻴﻮدور ﻟﻪ کﻮرﻧ‪＇ ９‬خﻪ پر اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬حاکﻢ شﻮ‪ .‬د تﻴﻮدور شاﻫاﻧﻮ پر اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪６‬‬ ‫‪ ۱۲۰‬کاﻟﻪ حکﻮﻣت وک‪ .７‬ډ‪４‬ر دﻳﻨﻲ او ！ﻮﻟﻨﻴز اصﻼحات ﻳ‪ ３‬راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ل‪ .‬د روم ﻟﻪ کﻠﻴسا ＇خﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫خپﻠﻪ کﻠﻴسا جﻼ ک‪７‬ه او اﻳرﻟ‪５‬ﻨ‪ ６‬ﻳ‪ ３‬ﻟﻪ اﻧگﻠﻴستان سره ﻳﻮ ‪＄‬ای ک‪.７‬‬ ‫پﻪ ‪ ۱۵۵۸‬م ک‪ ３‬ﻣﻠکﻪ ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ اﻟ‪５‬زابت د اﻧگﻠﻴستان حکﻤراﻧﻪ شﻮه او اﻧگﻠﻴستان ﻳ‪ ３‬د خپﻞ وخت ﻳﻮ‬ ‫اﻗتصادي او پﻮ‪＄‬ﻲ ‪＄‬ﻮاک و‪－‬ر‪＄‬اوه‪.‬‬ ‫اﻧگﻠستان د پ‪７５‬ﻳﻮ پﻪ اوږدو ک‪ ３‬د ډ‪４‬رو تارﻳخﻲ ！ﻴ＂ﻮ ژورو او دوه ﻣعاصرو ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻮ جگ‪７‬و سره ﻣخاﻣخ شﻮ‪.‬‬ ‫د دوﻳﻢ ﻧ‪７‬ﻳﻮا ل جﻨ‪ ，‬تر پای وروستﻪ پﻪ ‪۱۹۴۹‬م‪ .‬ک‪ ３‬اﻧگﻠستان او اﻣرﻳکا د کﻤﻮﻧ‪５‬ستاﻧﻮ د ورځ پﻪ ورځ‬ ‫ډ‪４‬ر‪４‬دوﻧکﻲ ﻗدرت د ﻣﻘابﻠ‪ ３‬ﻟپاره د شﻤاﻟﻲ اتﻼﻧتﻴک ( ﻧا！ﻮ) پﻴﻤان راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪ ７‬او پﻪ ‪ ۱۹۵۷‬م‪ .‬ک‪ ３‬ﻳ‪３‬‬ ‫‪176‬‬

‫خپﻞ ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧی ا！ﻮﻣﻲ بﻢ وازﻣاﻳﻪ او پﻪ ‪۱۹۷۶‬م‪ .‬ک‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د اروپا د گ‪ ６‬بازار غ‪７‬ﻳتﻮب تر ﻻسﻪ ک‪.７‬‬ ‫د اﻧگﻠستان حکﻮﻣت ﻣشروطﻪ شاﻫﻲ ‪ constitutional Monarch‬دی او د ﻧ‪７‬ۍ د ﻧﻮرو‬ ‫ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ پﻪ ＇‪５‬ر تصﻮﻳب شﻮی واحد ﻗاﻧﻮن ﻧﻪ ﻟري‪ ،‬خﻮ اساسﻨاﻣ‪ ،３‬ﻟﻮاﻳح او د وﻟسﻲ جرگ‪ ３‬پر‪４‬ک‪７‬ې‬ ‫ﻟري چ‪ ３‬د اساسﻲ ﻗاﻧﻮن پﻪ ＇‪５‬ر کار ترې اخﻴستﻞ ک‪８５‬ي‪＄ .‬کﻪ ﻧﻮ وﻳﻼی شﻮ چ‪ ３‬د اﻧگﻠﻴساﻧﻮ اساسﻲ‬ ‫ﻗاﻧﻮن داس‪ ３‬ﻳﻮ ！ﻮﻟگﻪ ده چ‪ ３‬د سﻴاسﻲ شراﻳطﻮ سره سﻢ پﻪ ک‪ ３‬بدﻟﻮﻧﻮﻧﻪ راتﻼی شﻲ او وﻟسﻲ جرگﻪ ﻳ‪３‬‬ ‫‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬برخ‪ ３‬ﻟغﻮه ﻳا ﻧﻮې کﻮﻻی شﻲ‪.‬‬ ‫د اﻧگﻠﻴس پارﻟﻤاﻧﻲ ﻧظام د کﻮم تدوﻳﻦ ﻳا ترتﻴب شﻮي ﻗاﻧﻮن پﻪ وسﻴﻠﻪ ﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ﻧﻪ دی راغﻠی‪ ،‬بﻠک‪ ３‬د‬ ‫پ‪７５‬ﻳﻮ تدرﻳجﻲ تکاﻣﻞ بﻠﻞ کﻴ‪８‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ اﻧگﻠﻴستان ک‪ ３‬پاچاﻫﻲ ﻣﻴراثﻲ ده‪ ،‬سره ﻟﻪ دې چ‪ ３‬پﻪ ت‪５‬رو ＇ﻠﻮرو ﻟسﻴزو ک‪ ３‬وﻟسﻲ حاکﻤﻴت‪ ،‬د‬ ‫اوﻟسﻲ جرگ‪ ３‬ﻟﻪ ﻻرې د سﻠطﻨتﻲ ﻣﻘام اﻣتﻴازات او ﻗدرت ﻣحدود او را ﻟ‪ ８‬ک‪７‬ی‪ ،‬خﻮ بﻴا ﻫﻢ شاﻫﻲ‬ ‫کﻮرﻧ‪ ９‬ډ‪４‬ر اﻣتﻴازوﻧﻪ ﻟري‪.‬‬ ‫پﻪ ﻧﻨﻨﻲ اﻧگﻠﻴستان ک‪ ３‬ﻣﻠکﻪ د ﻳﻮ شﻤ‪５‬ر صﻼحﻴتﻮﻧﻮ پﻪ ﻟرﻟﻮ سره د ﻣﻠﻲ وحدت د ساتﻨ‪ ،３‬د دوﻟت د‬ ‫رﻫبرۍ‪ ،‬د ﻧظام د تﻨظﻴﻢ او د ﻧﻬاﻳﻲ پر‪４‬ک‪７‬ې سﻤبﻮل گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬د ﻗﻮاﻧﻴﻨﻮ تﻮشﻴح‪ ،‬د سﻮﻟ‪ ３‬او جگ‪７‬ې‬ ‫د حکﻢ صادرول‪ ،‬د حکﻮﻣتﻮﻧﻮ پﻪ رسﻤﻴت پ‪５‬ژﻧدل‪ ،‬د ﻗراردادوﻧﻮ او کﻨﻮاﻧسﻴﻨﻮﻧﻮ ﻗبﻠﻮل ﻳا رد ول‪ ،‬وﻟسﻲ‬ ‫جرگﻪ ‪＄‬ﻨ‪６‬ول او د صدراعظﻢ پﻪ ﻣشﻮره ﻳ‪ ３‬رد ول‪ ،‬ﻟﻮﻳﻮ او ﻣﻬﻤﻮ سﻴاسﻲ‪ ،‬ﻗضﻴﻮ او ﻣﻠکﻲ دﻧدو ！اکﻨﻪ‪،‬‬ ‫د اشرافﻲ اﻟﻘابﻮ تﻮزﻳع او د صدراعظﻢ ！اکﻞ‪ .‬د کابﻴﻨ‪ ３‬وزﻳران د صدراعظﻢ پﻪ غﻮ＊تﻨﻪ د ﻣﻠک‪ ３‬ﻟخﻮا‬ ‫！اکﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬ډ‪４‬ر اﻧگﻠﻴسﻲ وزﻳران د وﻟسﻲ جرگ‪ ３‬غ‪７‬ﻳتﻮب ﻟري او پات‪ ３‬ﻳ‪ ３‬د ﻣشراﻧﻮ جرگ‪ ３‬غ‪７‬ي وي‪.‬‬ ‫د اﻧگﻠﻴستان پارﻟﻤان دوه جرگ‪ ３‬ﻟري‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ وﻟسﻲ جرگﻪ چ‪ ۶۵۹ ３‬غ‪７‬ي ﻟري چ‪！ ３‬ﻮل ﻳ‪ ３‬د پﻨ‪％‬ﻮ‬ ‫کاﻟﻮ ﻟپاره د ！ﻮﻟ＂اکﻨﻮ ﻟﻪ ﻻرې ！اکﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬دوﻳﻢ د ﻣشراﻧﻮ جرگﻪ ده چ‪ ۵۰۰ ３‬کسﻪ اشراف ﻣادام اﻟعﻤر‬ ‫‪ Life Peers‬غ‪７‬ي ﻟري‪ .‬دغﻪ ارگان درې اصﻠﻲ ＇اﻧگ‪ ３‬ﻟري‪ .‬ﻣﻠکﻪ‪ ،‬د اشرافﻮ جرگﻪ او د عﻮاﻣﻮ جرگﻪ‬ ‫چ‪ ３‬ﻫر ﻳﻮ ﻳ‪ ３‬خپﻠﻮاک دي‪ .‬د ﻗاﻧﻮن د ترتﻴب او تدوﻳﻦ پﻪ وخت ک‪ ３‬د درې واړو تﻮافﻖ ﻻزﻣی او حتﻤی‬ ‫‪２－‬ﻞ ک‪８５‬ي‪ .‬اﻧگﻠﻴسﻲ پارﻟﻤان پﻪ ﻫ‪５‬ﻮاد ک‪ ３‬د ﻗاﻧﻮن جﻮړوﻧ‪ ３‬ډ‪４‬ر ﻟﻮړ ارگان گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي‪.‬‬ ‫پﻪ اﻧگﻠ‪５‬ستان ک‪ ３‬ﻣختﻠف سﻴاسﻲ گﻮﻧدوﻧﻪ فعاﻟﻴت کﻮي‪ ،‬چ‪ ３‬د ب‪５‬ﻠگ‪ ３‬پﻪ تﻮگﻪ د ﻣتحد ﻣحافظﻪ کار گﻮﻧد‬

‫‪177‬‬

‫‪ ،Conservative and Unionist Party‬ډ‪４‬ﻤﻮکرات ﻣتحد گﻮﻧد‪Party Democratic‬‬ ‫‪ ،Unionist‬کارگر گﻮﻧد ‪Labor Party‬د و‪４‬ﻠز گﻮﻧد ‪ Party of Wales‬او د سکا！ﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬ﻣﻠﻲ‬ ‫گﻮﻧد ‪ Scotland National Party‬ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳادوﻻ ی شﻮ‪.‬‬ ‫اﻧگﻠﻴستان د ﻧ‪７‬ۍ د ﻟﻮﻳﻮ صﻨعتﻲ ﻫ‪５‬ﻮادوﻧﻮ ＇خﻪ گ‪２‬ﻞ ک‪８５‬ي چ‪ ３‬ﻣﻬﻤ‪ ３‬صﻨاﻳع ﻳ‪ ３‬ﻟﻮﻳ‪ ３‬او کﻮچﻨ‪９‬‬ ‫فابرﻳک‪ ،３‬ﻣختﻠف ﻣاشﻴﻦ اﻻت او د ﻫغﻮ پرزې‪ ،‬اتﻮﻣات ساﻣان اﻻت‪ ،‬ﻧﻘﻠﻴﻪ ساﻣان اﻻت‪ ،‬اﻟﻮتک‪،３‬‬ ‫ﻟﻮﻳ‪ ３‬او وړې ب‪７５‬ۍ‪ ،‬کرﻧﻴز وساﻳﻞ‪ ،‬د اورگاډي پ＂ﻠ‪ ،９‬د اﻧرژۍ تﻮﻟﻴد او د ﻫغ‪ ３‬تاسﻴسات‪ ،‬د ﻣخابراتﻮ‬ ‫وساﻳﻞ‪ ،‬ک‪５‬ﻤﻴاوي او غﻴر ک‪５‬ﻤﻴاوي تﻮکﻲ‪ ،‬ساختﻤاﻧﻲ او ﻧﻮر وساﻳﻞ دي‪.‬‬ ‫اﻧگﻠﻴستان د ‪۱۹۴۵‬م‪ .‬کال د اکتﻮبر پﻪ ‪۲۴‬ﻣﻪ د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ د اﻣﻨﻴت شﻮرا غ‪７‬ﻳتﻮب تر ﻻسﻪ ک‪ ７‬او د‬ ‫وﻳتﻮ حﻖ ﻟري‪.‬‬

‫په ټولگي کې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې پﻪ دوو ډﻟﻮ وو‪４‬شﻞ شﻲ‪ .‬ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧ‪ ９‬ډﻟﻪ دې پﻪ اﻧگﻠ‪５‬ﻨ‪ ６‬ک‪ ３‬د ﻟﻮﻣ‪７‬ﻧﻴﻮ اوس‪５‬دوﻧکﻮ پﻪ اړه‬ ‫او دوﻳﻤﻪ ډﻟﻪ دې د اﻧگﻠﻴستان د اداري تشکﻴﻼتﻮ او ！اپﻮ‪－‬اﻧﻮ پﻪ اړه ﻳﻮ ﻟﻪ بﻠﻪ سره خبرې وک‪７‬ي او د ﻫغ‪３‬‬ ‫پاﻳﻠﻪ دې پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬وواﻳﻲ‪.‬‬

‫پوښتنې‬ ‫‪۱‬ـ اﻧگﻠﻴستان پﻪ ＇ﻮ وﻻﻳتﻮﻧﻮ و‪４‬شﻞ شﻮی دی؟‬ ‫‪۲‬ـ ‪۱۳‬ﻣﻪ ﻣﻴﻼدي پ‪７５‬ۍ ک‪ ３‬اﻧ‪／‬ﻠستان ﻟﻪ کﻮﻣﻮ بدﻟﻮﻧﻮﻧﻮ سره ﻣخ شﻮ؟‬ ‫‪۳‬ـ پﻪ اﻧگﻠﻴستان ک‪ ３‬ﻣﻠکﻪ کﻮم واک او صﻼحﻴتﻮﻧﻪ ﻟري؟‬ ‫‪۴‬ـ پﻪ اﻧگﻠﻴستان ک‪ ３‬صدراعظﻢ کﻮم واکﻮﻧﻪ ﻟري؟‬ ‫‪۵‬ـ د اﻧگﻠﻴستان د ﻣﻬﻤﻮ صﻨاﻳعﻮ ﻧﻮﻣﻮﻧﻪ ﻳاد ک‪７‬ئ؟‬

‫له ټولگي څخه د باندې فعاليت‬ ‫زده کﻮوﻧکﻲ دې ﻟﻪ فرﻫﻨگﻲ شخصﻴتﻮﻧﻮ او ﻣﻨابعﻮ ＇خﻪ د اﻧگﻠﻴستان د پارﻟﻤاﻧﻲ ﻧظام پﻪ اړه ﻣعﻠﻮﻣات‬ ‫تر ﻻسﻪ او پﻪ ！ﻮﻟگﻲ ک‪ ３‬دې وواﻳﻲ‪.‬‬ ‫‪178‬‬

‫د څلورم څپرکي بياکتنه‬

‫د دوﻟسﻢ ！ﻮﻟگﻲ د تارﻳخ درسﻲ کتاب پﻪ ＇ﻠﻮرم ＇پرکﻲ ک‪ ３‬د شﻠﻤ‪ ３‬پ‪７５‬ۍ د ﻣﻬﻤﻮ پ‪＋５‬ﻮ تر سرﻟﻴک‬ ‫ﻻﻧدې ‪＄‬ﻴﻨ‪ ３‬ﻣطاﻟب او ﻣﻮضﻮگاﻧﻲ تاﻟﻴف شﻮي دي ﻟکﻪ‪ :‬ﻟﻮﻣ‪７‬ۍ او دوﻳﻤﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻪ جگ‪７‬ه او د ﻫغﻮى‬ ‫ﻻﻣﻠﻮﻧﻪ‪ ،‬د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت‪ ،‬پﻪ ﻳﻮ صﻨعتﻲ ‪＄‬ﻮاک د جاپان او＊تﻨﻪ د پخﻮاﻧﻲ شﻮروي ！ﻮ！‪ ３‬ک‪５‬دل‪،‬‬ ‫د أﻟﻤان‪ ،‬فراﻧس‪ ３‬او اﻧگﻠﻴس سﻴاسﻲ جﻮړ＊ت چ‪ ３‬پﻪ دې کتاب ک‪ ３‬د اﻣکان تر حده پﻮرې دغﻪ عﻨﻮاﻧﻮﻧﻪ‬ ‫پﻪ پام ک‪ ３‬ﻧﻴﻮل شﻮي دي چ‪ ３‬د ‪ ١٩١٨ -١٩١٤‬او ‪١٩٤٥ -١٩٣٣‬ﻣﻴﻼدي کﻠﻮﻧﻮ تر ﻣﻨ‪ ＃‬اﻗتصادي‪،‬‬ ‫سﻴاسﻲ ﻧاورﻳﻨﻮﻧﻪ پک‪７５＇ ３‬ل شﻮي او گ＂ﻮر ﻣعﻠﻮﻣات وړاﻧدې شﻮي دي‪ .‬ﻫﻤدارﻧ‪／‬ﻪ ﻫغﻪ زﻳاﻧﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻧاوړې‬ ‫اغ‪５‬زې‪ ،‬او بشري تﻠفات چ‪ ３‬د دوو ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟﻮ جگ‪７‬و راﻣﻨ‪ ＃‬تﻪ ک‪７‬ي پک‪ ３‬اﻧعکاس ﻣﻮﻣﻲ او ﻫﻢ پﻪ دې‬ ‫تﻮگﻪ ﻟﻨ‪ ６‬ﻣعﻠﻮﻣات د أﻟﻤان‪ ،‬فراﻧس‪ ３‬او اﻧگﻠﻴس د تارﻳخ‪ ،‬فرﻫﻨگ‪ ،‬ژب‪ ３‬او سﻴاسﻲ جﻮړ＊تﻮﻧﻮ پﻪ اړوﻧد‬ ‫وړاﻧدې شﻮي دي‪ .‬بﻠﻪ ﻣﻮضﻮع چ‪ ３‬د زده کﻮﻧکﻮ ذﻫﻦ تﻪ وده ورکﻮﻻى شﻲ‪ :‬د پخﻮاﻧﻲ شﻮروي ！ﻮ！‪３‬‬ ‫ک‪５‬دل دي چ‪ ３‬د ﻗﻮي حاکﻤﻴت پﻪ درﻟﻮدو سره ！ﻮ！ﻪ ک‪８５‬ي‪ .‬بﻞ پﻪ ﻟﻨ‪６‬ه ﻣﻮده ک‪ ３‬پﻪ ﻳﻮ صﻨعتﻲ ‪＄‬ﻮاک‬ ‫باﻧدې د جاپان بدﻟ‪５‬دل‪ ،‬ﻫﻤدارﻧگﻪ د ﻣﻠگرو ﻣﻠتﻮﻧﻮ جﻮړ＊ت د دوﻳﻤ‪ ３‬ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬جگ‪７‬ې وروستﻪ چ‪３‬‬ ‫＇رﻧگﻪ ﻧ‪７‬ﻳﻮاﻟ‪ ３‬اړﻳک‪ ３‬تﻨظﻴﻢ ﻛ‪８５‬ي او ﻟﻪ اﻧساﻧﻲ فاجعﻮ او ک‪８‬ﻟﻴچﻮﻧﻮ ＇خﻪ ﻣخ ﻧﻴﻮى کﻮي‪ .‬دغﻪ ！ﻮل‬ ‫ﻣطاﻟب زده کﻮوﻧکﻮ تﻪ د اﻧگﻴزو پﻪ را ﻣﻴﻨ‪ ＃‬تﻪ کﻮﻟﻮ او د ﻣﻬارتﻮﻧﻮ پﻪ ﻟﻮړواﻟﻲ ک‪ ３‬ﻣرستﻪ کﻮي‪.‬‬

‫‪179‬‬