Gaii Institutionum Comentarii IV: E Codice Rescripto Bibliothecae Capitularis Veronensis [Reprint 2022 ed.] 9783112630006

Citation preview

G A 11 INSTITY TIONYM COMMENTARII IV E CODICE RESCRIPTO BIBLIOTHECAE CAPITVLARIS VERONENSIS

AVSPICIIS REGIAE SCIENTIARYM ACADEMIAE BORVSSICAE NVNC PRIMVM EDITI.

ACCEDIT

F R A G M E N T V M VETERIS IYRISCONSVLTI DE IVRE FISCI EX ALUS EIVSDEM BIBLIOTHECAE MEMBRANIS TRANSCIUPTVM,

CVM TABVLIS AEREIS.

BEROLINI, APVD

G.

REIMER.

MDCCCXX.

VIRIS SVMME REVEREND IS IISDEMQVE ILLVSTRISSIMIS ATQVE OMNIBVS HVMANITATIS DOTIBVS

CVMVLATIS

CAPITVLI ECCLESIAE EPISCOPALE VE RONENS IS PRAES1DI ET SACERDOTIBVS REGIA SCIENTIARVM ACADEMIA BORVSSICA S. P. D.

t u Vobis Vestrum, Yiri Summi, Gajum, quem nostrorum curae et Edei commisistis, reddimus: et talem quidem reddimus, qualem sperabamus Vobis gratissimum fore. Nam cum D e i Providentia et majorum merito domini et dispensatores facti sitis supellectilis litterariae cum copia conspicuae tum praestantia paene incömparabilis, Vos tanto thesauro non incubatis, res ad erudiendum genus humanum utilissimas non premitis neque eas orbi litterato quam primum impertiendi lauft

dem cuiquam, modo digno et ad id negotium apto, invidetis : sed illud potins e re Vestra, illam Vestram maximam landein putatis, si Vestrae tantae opes hodie potius quam cras ita publicentur, ut ad Dei immortalis gloriarti, ad verae scientiae ampliiìcationem, ad bonorum ingeniorum alimentnm, quam plurimns inde fructus redundet. Quaré cunl Augustissimi Regis nostri ad Summum Ponti ficem orator, collega noster, B. G. Nieburus, vir ad excolenda et adjuvanda optima studia natus, urbem Vestram ante hos quattuor annos transiret celeberrimamque illam bibliothecam invisere cuperet; Vos tan quam Vestro eam aperuistis et permisistis ut, quae veJlet, diligentius ille inspiceret et transcribereL Ita factum est ut codicis illius pretiosissimi, cujus particulam jam Vir ille doctissimus, quem suum olim fuisse Yestra Verona

merito sibi gratulatur, Scipio iVLaJfeius, veluti augurans quanti thesauri primitias orbi litterato offerret, pub liei juris fecerat, ejus inquam codicis ceterae quoque partes absconditae hucusque et alius operis characteribus obrutae, studio et sagacitate viri optimi detegerentur. N e q u e hic substitit Vester erga bonas artes favor; neque Vos thesaurum hunc, quod alii fe eis sent, nunc aut multo magis anxie secludebatis, aut vana Vos patriamque celeriori quam solidiori honore mactandi cupiditate abrepti, minus exercitatis manibus adornandum tradebatis: sed cum audissetis esse a pud nos viros aliquos, qui hoc potissimum jurium antiquitatis Studium, quod saeculo proximo per universam Europam marcescebat, strenue instaurarent; non dubitastis, quae VeStra est animi magnitudo, viris extraneis, qüos nos Vobis commendaveraa2

mus, copiam facere scrinia Vestra ade^ midi, codicem in orbe terrarum sui generis nnicum manibns tractandi, et eonsque illi insudandi, donec omnia quae temporis injuria non plane evanuerint, in Chartas snas inde conferrent. Qua in re oflicia atque indefessum Studium benevolentiamque Vestri Bibliotheearii, Viri reverendissinii et illustrissimi, Bartholömaei Comitis Guarienbi, qui nos omnes eo munere sibi devinxit, gratissima memoria recolere solent. Postremo humamssiriie eos dimisistis animoque aequissimo et benignissimo concessistis, ut apographum illud auro gemmisque aequiparandum domum asportarönt ubcriori liic otio perpoliendum et, quod jarii peractum videtis, cum orbe fcrudito comtnunicandum. Itaque Vobis , Viri Suinmi, id acceptum debetur, quod Gaji opus illud,

ex quo jam olim, vigente Romano imperio, a doctoribus elementa Juris Romani tradebantur, postquam per tot saecula e rerum natura deletum creditum est, nunc denuo eidem gravissimae scientiae tradendae in nostri^ etiam scìiolis inservit. Vestro merito debetur inventum, quod in maximis inde ab instauratone litterarum est numerandum, Vestrum est quod nova lux his litteris affulsit, quodque velut nova aetas jurisprudentiae Piomanae nunc surgit. Quas igitur tota Vobis respublica litteraria gratias debet, eas patinimi ut nos potissimum Vobis agamus, quos in meriti illius consortium quadamtenus recipere dignati estis, cum viros a nobis ad Vos missos' tanta et humanitate et liberalitate ad honorifìcentissiinum iUud niupus admitteretis.

Cujus meriti quam vellemus ut re quoque par Vobis referre contingeret! Interim quae nobis relieta est, publicam hanc sensuum nostrorum testiiicationem, et, doni instar, illud ipsum quod Vos nobis donastis, benigne ut accipiatis rogamus enixe. Dabamus, Berolini mense Novembri Anni MDCCCXX.

PAVLVS ERMAN FRIDER1CVS DANIEL ERNESTVS SCHLEIERMACHER JOANNES GEORGIVS TRALLES PHILIPPVS BVTTMANN

L E C T VRIS IOANNES

FRIDER1CVS

LVDOVICVS

GOESCHEN IVRISCONSVLTVS

BEROUNENSIS.

B i b l i o t h e c a Capitularis Veronensis,

librorum

manuscriptorum copia atque praestantia Celebris, maxime membranis, quae argumenti sunt juridici, excellit.

Inter quas p r i m u m fere lo-

c u m eae obtinent, quas, Reverendissimo Capitulo c o n s e n t e n t e , h o c v o l u m i n e typi§ exseri« bendas

curavit

Borussica.

Academia

- Scíentiarum

Regia

Sunt autem h a e ;

ì . C o d e x membranaceus rescriptus, o l i m X V . , nunc X I I I . , quo sub quibusdam S. Hieronymi

scriptis genuinae Gaji Institutionen

continentur. 2. Folium singulare m e m b r a n a c e u m , in quo de praescriptionum et interdictorum jure exponitur, ipsum quoque ad genuinas Gaji Institutiones pertinens. 3. Folia membranacea d u o , quae tarnen inter se cohaerent; incerti auctoris fragmen-

PRAEFATIO.

VXXÏ

tum, quod in jure fisci declarando vex* satur. Folia, quae sub numeris 2. et 5. recensiti, parvulo

insunt

volumini,

fragmenta complexo,

cui

varii

ar gum enti

titulus

in s crip tu 5

legilur hit:. ^Vetera Paralipomena Mss. Codicum Capifuli Veronensis, a I o h . I a c o b o de D i o n i s i i s Yeronensi canonico in unum collecta.

1758."

Iam, quo pacto in publicum emerserit ha> rum membranarum notitia, exponendum est x . Ytriusque, de quo dixi, fragmenti, tam ejus, qupd de pyaesçriptionum et interdictorum,.quam ejus, quod de fìsci jure agit, primus meminit,

magnum illud Ilaliae

Scipio Maffei.

decus,

Hune enim in codicum Capi»

tularium manu exaratorum indice, quem suae 1 Conf. Zeilschrift fiir geschichtliche Rechtswissenschaft, herausgegeben von F . C. v. S a v i g n y , C. F. E i c h h o r n und I . F. L. G o e s c h e n . D r i ü e r Band. Berlin 1817. pag. 12g. sq. — Abhandlungen der historisch - philologischen Klasse der Königlich - Preussischen Akademie der Wissenschaften aus den Jahren 181G— 1817. Berlin 1819. pag. 307. »q. — Göttin» gische gelehrte Anzeigen. 1816. pag. 2009. sq.: 1817. pag. 6ei„ sq. et pag. io56.; 1818. pag. 17. sq. et pag. »8*9. sq. — Leipziger Literatur - Zeitung. 1816. pag. 2029. sq.; 1817. pag. 2641. sq. — ( I g n a z i o C o n t e B e v i l a c q u a L a z i s e ) Notizia d'alcuni Frammenti di antica Giurisprudenza Romana scoperti nell' anno MDCCCXVU fra i Codici della Biblioteca del Capitolo Canonicale in Verona. Vicenza. 1817. 8 . — . T h e mis ou Bibliothèque du Jurisconsulte. Tome premier. Troia sième Livraison. Paris. 1820. pag. 38S. sq.

PRAEFATIO. Veronensis civitatis descriptioni inseruit, CUBI scriberet: „Pi^i carte lacere e sciolte d'antico majuscolo, lina delle quali par fosse d'un co.« dice delle Pandette, ed altra d'uri' opera d'an» tico Giurisconsulto ; quai codici.se si fossero conservati, niente si ha in tal genere', che' los si potesse paragonare" 2 , ad nostra- fragmenta »esperisse constat.

Nec[ue tam,en in eo sub*

ftitit M a f f eius.

Nani in Opusculis suis eccle*

3

giasticis , ubi codicum Capitolari um thesau» rum

diligentius yecenset,

Jiag. 6\. f

brevi

hac

primum

annotatone

quidejm, fragmenta

aostra significati „Carte lacere da un codice delle Pandette,

o

d'antico

Giurisconsulto" j

$einde vero, p. 90., plenius ea persequitur ita; „"Legum mentio chartarum frusta quaedam mii hi in memoriam revocat a vetustissimo codice olim decisa, in quo antiqui Iurisco?isulti interpretatio habe.balur, aut compendium quoddam, lusLiniani Insti tutionum.

Haec verba, velut ex

Jiorreo incenso grana, aucupatus sum, 2 Verona illustrata. p a g . 4G4. 3

Parte terza.

Libri

Verona. 17-32. 8. cap, 7 .

Istoria Teologica delle dolirinp e delle opinioni corse ne' cinque primi secoli dHla Chiesa in proposito della divina G r a zia, del libero arbitrio, e della Predestinazione. S i aggiungono alcuni Opuscoli Ecclesiastici dell' A u t o r medesimo' con importanti Anecdoti in membrane; ?ntifhissime rinvenuti. Trenta. 3 7 4 2 . fol.

PRAEFATIO,

X

qxtarti X V titulum 6tatim agnosces."

Quae sc*

quuntur, fragmenti de praescriptionum et inter« dictorum jure satis amplam partem, a verbis Super est,

ut de interdictis

dispiciamus,

quae

pag. 1. lin. 19. leguntur, usque ad verba quo* rum bonorum,

quae pag. 2, lin. 22. pontinen«

t u r , exhibent. feius: quae

„In

Post quae ita pergit

pagella altera; ancilla

liberos habuit".

Haec verba

Maf.

Caes(irisf ex altero

alio* fragmento de jure iisci deprpmpta &unt, ubi in folii posterioris columna prima lin. 23. et 24. leguntur.

Quae vero adjicit M a f f e i u s :

,,et in alia: secundum ncituralein

signijicationem

verum esse debet" etc., ea iterum ad fragmenturn de praescriptionum et interdictorum jure referenda sunt;

hujus enim prima pagina, a

Jirie lin. 3. usque ad verbum solet in lin. 15. principio positum, ea, quae hoc loco in medium

profert M a f f e i u s ,

comprehenduntur.

Eodem denique pertinet scripturae specimen, .quod in secunda, quae Opusculis ecclesiasticis jungitur, tabula, sub numero X . , aeri inci.Mim conspicitur, repraesentans illud paginae 2. liheas 5 — 9. a verbis unde omnia interdicta ad verba

editis formulis.

postea partem aliquam

Cujus

usque

speciminis

(pag. 2. lin. 5 — 7.)

iterum aeri incisam, typisque, licet minus ac-

PRAEFATIO; curate, exscriptam Novi tractatus de re diplomatica auctores exhibuerunt 4 , Quod ad codicem XIII. attinet, multo tardius evenit, ut juridicum ejus innotesceret argumentum; quippe quod occùltum mansit ad Novissima usque tempora. Quamquam codiceni ex palimpsestorum numero esse, M a f f e i u m minime fugerat: cujus rei testis est librorum manuscriptorum catalogus, qui in Bibliotheca Capitulari asservatur, manu exaratus, a M a f f e i o compositus, post hujus autem obitum a doctissimo A n t o n i o M a s o t t i recognitus 5 ; in eo enim de codice nostro inter alia leguntur haec : „Multae ex chartis codicem alium constituerant, dilutis siquidem anterioribus literis ac deletis, quae nunc cernuntur superinductae sunt, quod et in aliis codicibus animadverti pluries, primae scripturae satis se prodente vestigio, ac si antiquitus adeo infrequentes occurrerent ovinae pelles, ut nisi alterius interitu novus liber oriri non pos* set" Itaque, codicem XIII. rescriptum -esse, N o u v e a u T r a i t é de D i p l o m a t i q u e . ris. 1757. p a g . 208. T a b . 46. 4

T o m e troisième.

Ta-

' C o n s t a t d u o b u s » o l u m i n i b u s in f o l . T i l u l u s sic habet» S c i p i o i u s M a f f e i Biblioth. M a n u s c r i p t a C a p i t u ' a r i s rtcognita digesta siippleta sub auspiciis A m p l i s s i m i C a p i t a l i al» A n t . M a s . o t t i B i b l i o t h . Veronae M D C C L X X X V H I . * Locum hunc exhibet Vol. I. pag. 62,

jciz

PUAEFATIO.

Meque M a f f e i u s ignoravit, neque

Masot-

t i u s , quamquam hanc notitiam typis vulgare snpersederunt ambo; quale autem esset deletae scripturae argumentum, id vel ipsos latuit. Nulla igitur de singularibus codicis XIII. dotibus apud viros doctos erat suspicio.

Quae

vero de reliquis Ulis, quarum men don em habuimus, membranis publici juris fecerat M a f r f e i u s , ea, in Germania saltern, oblivio fere deleverat; ita ut Celeberrimus H a u b o l d u s , cujus sane ingentem eruditionem nihil fexe solet fugere, eorum memoriam proprio programmate ? jrenovandi optimo jure caperet consilium.

In

quo libello elaborando cum adhuc occupatus esset, novam eamque inopinatam accessioneii»accepit Yeronensium membranarum cognitio. Quam Illustrissimi N i e b u h r i i , in quo spiendiduro ingepium, an incomparabilem doctrinam magis admireris, nescias, immortali debeaius merito.

Is enim anno 1 8 a b

Augustis-

simo Rege nostro Romam missus, ut ibi Re 7 gii ad Sedem Apostoli cam f e g a t i locum occu? paret, in transitu Bibliothecam

Capitularem

Veronensem lustravit: cumque in codicemXIII, incidisset, non modo, antiquissima scriptura veneris alicujus Iurisconsulti opus contineri, sta« 7

Notiti» Fragmenii Veronensis de Interdictis. Auctqrf Christiane Gottlieb IiaubpldQ. Lipsiae. 1S16,

JPB.ÀEFATIO. fcxm ànimadvertitj èed, gallae infuso adhibito* in folia XCVTI. del'etàe scrip tur ae ductus tam prospero restituit successu, ut «jus trans cri» bendi facul lateni nancisceretur. Praeterea fragfruenti de praescriptiönum et interdi'ctorum jure, quod genuiiiis Gaji Institutionibus adjudicare non dubita viti plenius atque accuratius composuit exemplum, quam quod olim typis vulgäVerat M a f f e i u s .

Tandem ejüs quoque frag-

ments, quod ad tractatum de jur*e fisci pertinet, transcribendi fecit periculum: et licet ternporis angustiis impediretur, quominus harumt membranarum, quarum pessima est condicio, accuratum absolveret exemplum, magni tarnen äestimandum erat vel minus absolutum earuin apographuin; omni enim antea destituebamur ¡certa atque delirata htijus fragmenti notitia. Quae omnia biduo, neqüe tarnen eo integro, N i e b u h r i u m perfecisse, ei, qui difficultatüm in ejusmodi rebus supetandarum gnarus eat, incredibile videri possit. Operae autem fructum N i e b u h r i u s cum Illustrissimo 8 a v i n i o coni« municavit.

Qui 5 ut typis mandarentur, quae

N i e b u h r i u s tfatìscripseratj • sedtilo curàvit 8 . Propria praeterea eaque* ut solet, doctissiirla ütqufe acutissima adjunxit commentaria, in qui« 4

Vici.

Zeitschrift

für

T o m . III. pag. i4o — i46.

geschichtliche i5o — i58.

Rechtswissenschaft

»öS — 1 6 8 .

PIl A E F A T I O .

XIV

busj ut alia multa, ita hanc quoque in medium protulit

conjeeturam,

contextum

ex

antiquum codicis XI1J.

genuinis

Gaji

Institutionibus

repetitum esse, fragmentumque de praescriptionum et interdictorum jure hujus codicis aliquando fuisse p a r t e m 5 .

Quae cum mox per

universam vulgarentur Germaniam, tanta exorta est doclorum virorum de codicibus Veronensibus expectatio,

tantumque imprimis

codi-

cem XIII. penitius cognoscendi desiderium, xit Academia

S.cientiarum Regia

Borussica

viros

dnos Veronam mittere constitueret, qui, quod incepisset N i e b u h r i u s , in quantum fieri posset, perficerent.

Idque negotium Celeberrimo

B e k k e r o , philologo primario, Academiae socio, mihique datum est.

Itaque mense Majo

anni » 8 1 7 . Berolino profecti, sub mensis finem Veronain venimus.

Cum tamen ea sìl Biblio-

thecae Capitularis legibus instituLa ratio, primum ut codicis alicujus domum auferendi nemini umquam concedatur licentia ; deinde ut Bibliothecae scrinia publicis usibus imam tantum singulis diebus horam soleant patere : illud nobis ante omnia curandum erat, ut diutius in Bibliotheca commorandi iatem.

nancisceremur facul-

Praeterea earn esse codicis XIII. condi-

9 Vid. Zeitschr. f. geschichtl, Rechtswissensch. Tom. III. pag. »72.

PRAEFATIO.

XV

ciòneni statim intelligebamus, u t in éo enucleand o , nisi chemicis remediis consumeremus operam.

adhibitis, frustra

I g i t u r ut gallae infuso,

quod nobis quidem omnium remediorum u n u m se probavit, uti liceret, a Reverendissimo Capitulo venia petenda erat.

Vnde efFectum est, ut

a medio demum Iunio ex voto nobis proceder e i suscepti mandati executio, quae, cum aliqua tamen intermissione, ad medium fere Octobrem occupatos nos tenuit,

Bekkerus

sane, u t

alia eaque gravissima litterata negotia ab Academ i a Regia sibi commissa expediret, jam exeunte mense Iulio Mediolanum se contulerat; neque tamen solum me reliquerat.

Clarissimus enim

H o l l w e g i u s , Yniversitatis litterariae Beroiihensis, ubi jam egregie Professoris partes sustin e t , eo tempore a l u m n u s , cum difficultaUim, quas haberet codicis XIII. explicatio, fama ad eum periata esset, litterarum amore ductus, sua sponte nos,

u t operam

suam

ofFerret,

junxerat : cujus industriae atque sollertiae quant u m debeam, dicere vix possum.

Iam vero ut,

quae praestiterimus, breviter demonstrem, prim u m ea,

quae N i e b u h r i u s

confecerat,

exempla diligenter et recognovimus et supplévimus:

deinde maximam e o r u m , quae codice

XIII, comprehenduntur, quaeque incognita erant

svi

PRAEFATIO.

antea, quatenùs juridici sunt argument!, partem transcripsimus; ita qiiid'em, u t , quae inexplicata relinquenda esaent, vix nonam effi« ciant totius codicis partem : tandem illàm, quam supra significavi, S a v i n i i conjecturam verisi simam invenimus; cujus rei postea evidentissima afferatn documenta. Neque Vero^ cum prosperum hunc cogito eventum, temperare mihi possum, quin grata mente nominerà. Viros Amplissimos atque Generosissimos, Comitem. d e G o e s , Supi-emum totius Yenetae provinciae Pxaesidem, Libertimque Baronem d e L e d e » r e r , Yeronensi regioni Praefectum, qui sum« mo studio nos adjuveruttt. Multum porro àmicitiae debemus cum Celeberrimi I o se p h i Z a m b o n i , physici insignis, tum Illustrissimi Comitis I g n a t i i B e v i l a c q u a L a z i s e , litterarum non fimtoris m'odó, sed etiam cultoris. Hic vel postquam Verona abieramtts, incepti nostri studiosissimum se praestitit; quippe qui ejus notitiäm ¡eleganti libello cum populäribus suis commtinicavit i o 5 et tam fragmenti de praescriptionum et interdictorum jure, quam loci alicajus ex S. Hieronymi epistolis, qui extat in codice XIII., propria manu exaravit imaginem nostro usui destinatami qua singuli quique 10

Vid. supra not. i.

arche»

PRAEFATIOv

xvii

archetypi ductus accuratissime repraeseixtantur. Cum autem a Reverendissimi Capituìi decretis potissimum penderei suscepti operis even Mis, illud nobis omnium maxime exoptatum coxitis g i t , quod Reverendissimi Domini Marchionis Dionysii

Caroli

D-ionisi,

Sedis Episco»

palis Vicarii Generalis, et Reverendissimi Do* mini Comitis Eibliothecae

Bartholomaei Capitularis

Guarienti»

Antistitis,

Virorum

omnibus humanitatis dotibus insignitimi beni* volentiam nobis conciliavimus.

Tanta impri

mis excellentissimi Comitis G u a r i e n t i

ergà

iios fuit comitas, tanta que liberalitas, u t nulla> qua

Consilia nostra

promotum iri sentiebat,

molestia gravari videretur» B e k k e r u s Ulis, quae sttprà tetìgi, Acade* öiiae Regiae mandatis diutius in Italia detineb a t u r ; mihi vero cum H o l l w e g i o

reverso»

postquam in Academiae consessu de

itinere

rettuli, Gaji Institutiones Fragmentumque de Iure Fisci edendi munus injunctum est. bat sane Academia, rem ipsam

Vide-

impedimento

esse, quominus haec Gaji editio omnibus numeris absolveretur»

Perfecta enim editio re-

petitam requirit codicis XIII» collationemi de cujus fructu ideo potissimum optima spes con* cipienda est, quia illius infusi, quo ad instau» b

*vm

3PRAEFATIO.

randos anliquae scrìpturr.e ductus codicem imbuimus, effectus temporis diuturnitate mirifice Hugetur ; linde probabile est, multa, quae ocuI£s percipere nobis nondum licuerit, nunc facili negotio posse agnosci. Vt tamen ex iterata tali codicis lecfcione pienissima capi possit titilitas, ea, quae parta jam tenemus, probe ante pertractentur necesse est: igitur vulganda orant. Denique si inventi thesauri commodis diutius privar en tur antiquae jurisprudentiae cultores, vix ulla esse videbatur excusatio. Sapienter itaque Academia Scientiarum Regia, u t perfectior praepararetur editio, hanc curari jussit. Quam eatenus d.uplicem dicere possis, quatenus, quae nitidiore cfearta expressa sunt, exemplaria adjuncta hahent tabulas aeri incisas tres: hae praeter illas, quas Comitis B e v i l a c q u a L a z i se inclustriae deberi dixi, Veronensium m'embranarum quasi imagines, litte» rarum praeeipitarmftque" siglarum, quibus Gaji institratiop.es scriptae" sunt, effigiem, nec non Fragmentr d"e Iure Fisci bina exhibent specimina; lam vero et ipsarum membranarum, quae materiam praebuerunt buie- editioni, e t con•dlii, quod in adornanda ea seculus siim, ratio diligentius demonstranda est, Ac prius de

FRAEFATIO.

XIX

Gaji Institutionibus exponam; timi ad Fragmentum de lare Fisci pergam. Componitur itaque codex XIII. foliis 127, formae quadratae mediae,

Inter folium pri-

mum et ultimum, quae ñeque inter se coli aèrent, neque cum alio folio ullo,

intermedii

sunt foliorum fasciculi sedecim, quorum plerique, utpote constantes foliis duplicibus quaternis, quaterniones e f f ì c i u n t 1 P r a e s e n s codicis contextum,

litteris uncialibus a manu

satis antiqua exaratum, ex S. Hieronymi scriptis, imprimis vero ex ipsius. epistolis desum1 1

Sitrgulos f o l i o r u m f a s c i c u l o j sequens demonstrat tabula

i n qua f o l i o r u m inter se cohaerentium n u m e r i i n t e r p o s t a lineala copulaniur.

Oii.-ix. nr.-vin. i v . — V . — v r .

XI. — XVI.

XII. — X V .

X Ì I L -

XIV.

XXVli. — XXXII.

XXVIII. — XXXI.

5)

XXXIV. — XLI.

XXXV. — XL.

XXXVII. — XXXVIir.

6) X L I I . ^

XLIV. — X L VII. tlt.^LV. LXI.

XLV. — XLVf.

LUI. — H V .

LXII.-LXIII.

li)

LXXXIX.

XCI.-XCIV. XCVH1. -

evi.—cxi. CXIV. —

iG) C X X I .

XCIX. — CII.

c v n . w c x .

CX1X. ~ CXXVI,

LXVII.-LXXll. LXXIV.

LXXXHI. XCVT.

-

CXXII. wCXXV.

LXXXI.

LXXXVIII.

12)XC.-XCV.

13) X C V I I . -

C. — CI. CXVÍU.

—

LXXVII. ^LXXVIII.

cviir.-cix.

CXV. —

LI.v-'LVl.

LIX. LX. — LXIV.

LXXXV.-LXXXYI.

XCII.-XCIII.

CHI.

10)

XXX. XXXIX.

XLIII.^XLVIII.

9) L X V I L X X I I I .

LXXVI. — LXXIX.

-

XXIX. -

8) L V I I I . - L X V .

LXXV. — LXXX. LXXXII.

-

XXXVI. —

XLIX.

LXIX. — LXX.

XXV.

4)XXVI. — XXXIII.

7) L . ^ L V I I .

LXVIIL — LXXI.

jLXXXIV. — LXXXVII.

2)x.-xvn

"3) XVIII. -

XIX. — X X I V . XX. —XXIII. XXI. — X X I I .

curva

l i ) CV. ^ i5)

CIV. CXII.

cxiil—cxx.

- CXVI. — CXXIII.

CXV11.

— cxxiv.

PB.AEFAT1U, ^turnest 1 2 . Primo tarnen ultimoque folio ne® »on foliis aversis XXXIX. et XLII. exceptis» cetera ubi que antiquiorem praeterea produnt scrip taram: quin in majore folii II. ejusque recti parte nulla piane recentior manus conspicitur, sed sola ibi inveniuntur antiquioris script, urae vestigia. Est igitur, ut supra monili, rescriptus codex. In quo illud magnopere dolendum est, eos, qui membranas ad rescribendum praepararint, non eo se continuisse, ut veterem scripturam abluendo Aelerettt, sed in altera fere cujusqiie folii pagina culfcro, ut videtur, litteras erasisse: quod ubi factum est, ad veterem scripturam revocandam vel chemica sacpe frustra adhibeas auxilia. Antiqua autem illa scriptura duplicis generis est. Al1 2 In Bib'iothcca Maiinscripta Capitulati, quam not. 5. laudavi, ila describitur: „Membranas Divo Hieronymo sacratas ingrcdimur, quae Vcronensi ed it ioni ansam praeba»ruat. Hic quoque liber ]iloris decoratur majoribus, qnamvis non affabre depictis; spatium inter dietioncs raterlucet nullum: Graeca verba graccis pariterque majuscuüs characteribus ef'iinguntur. Sex et rigirili habcntur hic Hieronymi epistolae aliaque insuper adraixta. Klcnchus cadrai mann praeit. Jldfecere, adß-averit, adsertor, adseqtior, exsuperantiut, qua» (tragen timo perpetuo scribitur. Tertio loco incipit ejusdem adversus Helvidinm. Ipso in,t;o editi assertions t Ms. cidsuni-•ptione. IR fine editi maritatas, Ms. maritas; deinde tua fore, efegantius. Post mater baec adduntur verba in Ms. : Reçoitnoi'i Hieronymus Bethleem mcum tractatum; cum aliis fiderà omnem elf vani ibu?. In- titulo epistolae nunc dacimae ad Vaulum senem Ms. »on habet Concordiae." etr.

PRAEFATIO.

XXI

t e r a , litterarum tmcialium, quibus constat, et antiquitate et elegantia insignis, per universum codicem, quoad rescriptus est, extendi« t u r : altera, supra antiquissimam, quam modo dixi, at infra novissimam codicis scrip tuxam collocata, ipsa quoque uncialibus exarata litteris, talibus tamer», quae formae et antiquitate ct elegantia minus conspicuae sint, sed ad novissimae seripturae similitudinem accedant, quar. tam fere implet codicis partem j una enim et sexaginta paginae 1 3 integrae, d u a e 1 4 ex parte, bis rescriptae sunt. Illud triplicis hujus scripturae commune est, quod eodem diriguntur unius cujusque lineae ; unde saepissime altera alteram tegit: quin non raro ita in unum incidunt tres diversae lineae, ut vanus fere sit labor, quem in vetustissima, scriptura extricanda impendas. Quod autem ad materiam scriptura compre« hensam attinet, antiquissima quidem scriptura juridici, media vero similis atque novissima est argumenti; nam ipsa quoque ex S. Hieronymi operibus manavit: velut folio CXIV. recto pars epistolae ad Heliodorum de laude J 3 Dico folia LÀ. LXII. — LXIX. LXXI. LXXIIJ. — LXXX. CXIII—CXVIL CXIX. CXX. CXXIII.-CXXVI. nee non folium a-versura LXXII. et folia recta LXX&I, et CXVIII. Folia »versa LXXXI. et CXVIII,

PR.AEFATIO.

XXII

vitae solitariae 1 s ; foliis rectis L X X X I . et LXV. pars epistolae ad Pammachium et Oceanum de erroribus Origenis

et folio LXXV. initium

libri adversus Helvidium continetur.

Quod

mirum sane videtur; rem tamen ita explicari posse puto: Membranae codice XIII. comprejheiuae, praeter primum et ultimum folium, antiquitus juridici argumenti volumine continebantur.

Procedente vero tempore librarius

aliquis, qui transcribendi quaedam S. Hieronymi scripta consilium ceperat, novarum atque integrarum membranarum copia destilutus, vetere ilio libro potitus, membranas, quae nunc codicemXIII. efficiunt, ita tractavit, ut eas ad rescribendum redderet idoneas ; deinde, quibusdam rescriptis, novum,

quod molitus

erat, opus imperfectum reliquit.

Postea tamen

de exarando S. Hieronymi exemplo iterum cogitatimi est; adhibitaeque sunt praeter eas, quae ante vacuae relictae erant, codicis plagulas, rescriptae quoque, nunc recentiore, tit olim antiquiore, scriptura deleta: nam quae jam placebat novi libri ratio, ab ea fortasse, quae ante placuerat, differebat; denique prius illud, IS

Con£ Oper. ed. I o . M a r t i s n a y . Tom. IV. Part. II;

pag. 7«

" C o n f . cit. Oper. ed. Tom. IV. Part. II. pag. 343.345,346.

p r a e f a t i o .

xxiiì

quod imperfectum nianserat exemplum, alia manu scriptum erat.

Quibus rebus omnibus ge-

nuinam foliorum seriem turba tam esse, ita, til v. c. ex primo folio factum sit quinquagesimum, ex ultimo vera quadragesimum secundum, nemo sane erit, qui miretur.

Quo etiani

pertinet quorundam foliorum inversio: ea enim, praeterquam quod inversi ejusmodi folii posteriorem paginam in priorem translatam videmus, illud quoque interdum efiectum est, ut ex cohaerentibus inter se foliis in praecedentis locum succederei sequens.17 1 r Subjecta tabula eum, qui nunc est, foliorum ortlincin cum genuina paginarum serie componit: ille nuineris Uomanis, haec Arabici«; significatur; quam, ut obiter moneam, numerorum differentiaro ubique servavi. Folia inversa asterisco notata sunt. II. 3o. 40. HI. 1i3. 1 l ì . IV. 17.18. V*. 107., 108. VI*. 97. 98. VII. 3iT5a. VIII. 123. 124. JX.ii. 42. X. 161. 162. XI.35. 34. XII. 99. 100. XIII. n 3 . 116. XIV. 121. 122. XV. io5. 106. XVI. 47. 48. XVII. 167. 168- XVIII. 171. 172. XIX.95. .96. XX. 149. i5o. X X I . io3. 10Ì. X X I I . 101. 102. XXIII. 147.148- XXIV. 109. 110. XXV. 15 7 . 158. XXVI. i65. 166. XXVII*. 3. 4. XXVIII. 61. 62. XXIX. 21. 22. XXX. 27. 28. XXXI. Si. 52. XXXII*. i3. i4. XXXIII. i63. i64. X X X i V . 177. 178. XXXV. 65. 66. XXXVI. 170. i 7 4 . XXXVII. 83 8*. XXXVIII. 89. 90. XXXIX. 187.188. XL. 79.80. X U . i83.i84. X L I I . 2 5 i . 202. X L I I I * . i 7 5. 17C. XLIV. 207.209. XLV*. 179. 180. XLVI*. 181.182. X L VII. 2i3. 214. XL VIII*. i85. 186. XLIX. 237. 238. L. 1. 2. LI. 203. 204. LII. 189.190. LIII. 9. 10. LIV. 7. 8. L V . 201. 202. LVI. 217. 218. LVII. i5. 16. LVII I*. 29.30. LIX*. 93. 94. LX. i53. i54. LXI*. 109. i4o. LXII. 5j. ¿8. LXIII. 55. 56. LXIV. i43. i44. LXV*. 19. 20. LXVI. 2o5. 206. LXVII. 43. 44. LXVIII. 211. 212. LXIX. 81. 82.- LXX. 91. 92. LXXI. 209. 210. LXXII. 3 7 . 3S. LXXI1I. 215. 216. LXXIV. 245. a46. LXXV. 5. C. LXXVI.

xxiv

PRAEFATKX. Genuini operis tìtulus in codice X I I I . non

reperi tur: quin singulorura quoque librorum desiderantur inscriptiones, quamquam opus in iibros àivisum esse constai. opere

talia

rio referemus,

occurrunt : superiore

In ipso etiim

sequcnti

commenta*

commentario

tradU

dimus, primo commentario rettulimus.

Prae-

terea folia CXVII. (pag. 55. 54,) XXXIX. (pag. »87. 188.) et XLII. (pag. 251.

i t a com»

parata sunt, ut in tino quoque commentarli alicujus exitum contineri evidenter appareatj quinimo in folio XXXIX. recto (pag. 187.) haec Jeguntur : lib. 717. explic, (liber tertius explicit.). Vlteriorem etiam librorum in suos quosque titulos partitionem rubricae indicant sparsim appositae, quae pierumque numeros adjunctos habent.

Ulud tamen longe frequentissimum

127. 12». LXXVII*. 199. 200. LXXVIII*. »91. 192. T,XXIX. 137. i38. LXXX. 11. 12. LXXXr. 345. 244.. LXXX11. a3i„ il 32. LXXXIII. 227. 228. LXXXIV. 49. 5o. LXXXV. 69. 70. 3,XXXVf. -5. 76. LXXXVII. 63. 64. LXXXVIII. 22S. 226. I.XXXIX. 281. 222. XC. 73. 74. XCI. i4i. 142. XCII. 23g. zio. xeni. 249. 25o. XCIV. 155. i56. XCV. 71. 72. XCVI\ io5. 196. XCVII. i45. i-i6. XCV1II. 119. 120. XCIX. 77. 78. C. 111. H2, CI. 125. 120. CII. G7. 68. CHI. 117. 118. CIV. a5i. 1S2. CV. 223. 224. CVI. 129. i3o. CVII. i§3. 194. CVIII.25. 26. C1X. 23. 24. CX. 197. 198. CXI. i35. i36. CXII. 229. 23o. CXIH. 247. 248. CXIV. 45. 45. CXV. i5g. 160. CXVI*. 5g. 60. CXVII*. 53. 54. CXVIII.- 169.170. CXIX. 35. 36. CXX. 241.242. CXXI. i3i. i3a. CXXII. a35. »34. CXXIII. 87. 88. CXXIV. 85. 86. CXXV. 219. 230, CXXVr. 133. i34.

PRAEFÀTIO.

XXV

est, "quod, ubi nova ìncipit materia, vacua linea praecedit: quales quidem lineas eo Consilio va« cuas reliquisse viuctur librarius, ut eas, opere aliquando cetera absoliito, rubricis diligendore manu exarandis impleret.

Proximus vero quis-

que post rubricam aliquam, iive jam insertam, pive adhuc inserendam, versus prominente in marginerai initiali littera insignitur ; quod tamen, horum versuum non ita proprium est, quin in aliis quibusdam etiam observetur.

Quidam de-

nique arti culi intervallis separali tur, quae ejusdem versus finibus circumscribuntur. Zìi totius autem alicujus articuli exitu unum, aliquando duo puncta posita inveniuntur : praeter hoc nullo omnino interpungendi genere usus est librarius; qui ne singula quidem verba intervallis distinxit, sed, ex antiquiisimorum librariorum more, omnia uno tenore perscripsit.

Littera-

rum quoque in versuum exitu ex syllabaruni ra'cione recte dispescendarum ita non fuit sollicitus, ut non uno loco in binos versus distribue» rit unius ejusdemque syllabae litteras 1 8 .

Sin-

gulae autem paginae versibus sive lineis circino, \it videtur, ordinatis constant vicenis qua ternis, Yelut in averso folio X I . ( p a g . 3 4 . ) inler lineas ìC. et 17. .ita partitum est -\crbum iuris, ut in lin. 16. sola posila sit. hUçra i. Similis est haec verbi anelila ¿Hvisio: ave-Illa, quam 'ineig 19. et 20. estiihet folium iversum C X I V . (pag. 4 6 . ) 35

xxvi

FJ\AJEFATI0,

praeter folium rectum XVII. (pag. 167.)» quo non nisi viginti très apparent lineae, nec non folia recta CXYII. (pag. 54.) XXXIX. (pag. 18?.) et XLII. (pag. 251.): haec enim cum singulorum, ad quos pertinent, librorum extremas exhibeant paginas, efFectum inde est, ut ex dimidia fere parte vacua remanserint. Non ita perpetuus est litterarum unius versus numerus : sunt versus, qui paucas ultra triginta, sunt, qui ad quadraginta quin que litteras complectantur ; medius tarnen numerus est litterarum triginta novem. Iam quod ad litterar u m magnitudinem attinet, admonendum est, primam quamque cujusque paginae litteram, licet in medio aliquo verbo collocatam, nec non unius cujusque articuli initialem litteram reliquis esse majorem. Vltimae contra versuum litterae ceteris plerumque sunt minores. Rubricae autem modo solitae magnitudinis lit-te ris, modo grandiorihus, modo minoribus scriptae dëprehenduntur 1 s>. Denique litterarum forma ei similis est, quae tum in Mediolanensi Frontonis, tum in Florentino Digestorum co14

Velut i-uhricae, quam felii XC. recti (pag. ) linea 7. exhibet, lilterae a ceteris nihil differunt. At in foli» C. aversi (pag. 1 1 2 . ) linea 2. grandioribus litteris usus est librarius. Qui tarnen, quas in folio XXVII. (pag. 5. 4.) posuit rubricas, m i ttutissimis litteris exprejsit.

PRÀEFATIO.

xxvn

dice animadvertitur ; ita tarnen, u t nostri codìcis scriptura Florentinam videatur. rentini

venustate

praestare

M a g n a praeterea Veronensis et Fio-

codicis differentia haec est,

quod in.

ilio frequentissimus, in hoc rarissiinns est siglar u m usus. Haec de codice XIII. Fragmentum autem ¡de praescriplionum et interdictorum jure membrana continetur ejusdem p l a n e , quae in ilio codice observatur, formae atque 'figurae ; idem p o r r o versuum unius paginae numerus ; i d e m scripturae genus.

Quae sane sufficere possint,

u t quis S a v i n i i

de h o c fragmento conjectu-

r a m p r o b a b i l e m arbitretur.

Sed jam non opus

est, u t conjectura u t a m u r ; certa re» est atque e x p edita. JJUS

N a m extrema fra gm enti verba, qui-

de interdicto Q u o r u m b o n o r u m agitur, haec

sunt: „eiusque uis et potestas haec est, u t quod quisque ex his b o n i s , quorum possessio alicui data e s t , p r o herede aut p r o possessore".

Ad

eandem autem materiam pertinet codicis X1U. folium X L I X .

( p a g . ¡237.), in cujus principio

l e g u n t u r h a e c : „possideat, i d e i , cui bonorum possessio data est, xestituatur. possidere videtur" etc.

pro herede autem

Vnde evidenter apparet,

fragmentum de praescriptionum et interdictorum jure iis membranis, quae codice XIII. con-

xxnu

PRAÊFATia

tinentur, olim ita junctum fuisse, ttt praeoedo« ret folium XLIX. Sed jam in medium proferenda sunt argum e n t a , quibus evincatur, h a r u m , quas modo significavi,

membrana r u m contestura ex ge-

siuinis Gaji Instituiionibus d e p r o m p t u m esse. Quo loco primum commemorandus est membranarum istarum et Iu'-tinianearum Institutio» xium, quas ex Gaji potissimum Jnstitulionibuis haustas esse scimus, consensus insigni? qui dem, »eque tamen tantus, u t in ip. Si a veri t , non dubitabit.

Tertium vero idqué

omnium longe gravissimum argumentum, eor u m l o c o r u m , quos ex ipsis genuinis Gaji Institutionibus

in Digestis

et Mosaicarum

et

Jlomanarum Legum Collatione, nec non apud Boethium cum

et Priscianum

codice XIII.

reliquos

comparatione

habemus, absolvitur,

PRAEFATIO.

XXIX

Nam omnes fere hos locos etiam in codice XIII. extare deprehendimus.

Quod ut aper-

cius cognoscatur, singuli loci recensendi sunt. I. Loci ex primo libro. A.

Mancipationis

descriptionem,

quam

Çommentaiiorum in Topica Ciceronis Lijb. III. servavit Boethius, exhibet codicis fol. VII. rect. (pag. 31-) B. Eodem codicis loco comprehenduntur verba haec: „qui libram aeneam teneat" etc., quae a Prisciano in fine Lib. VI. allegantur. Sed et altera illa apud Priscianum verba ; „adhibitis non minus" etc. codex exhibet.

Vid.

fol. LVIII. avers, (pag. 29.) C. Denique in codice reperiuntuj Digesto* rum loei hi: L . 9» de justitia et jure.

Vid. cod. fol. L ,

rect. (pag. 1.) L . i,

de statu hominum,

Vid. cod. folia

aversa L . et XXVII. (pag. a. 5.) L . 3. eod.

Yid.

cod. fol. XXVII. avers.

(pag- 3.) Jj. 6. eod. Vid. cod. fol. cit. L . 1. de his, qui sui, vel alieni juris sunt. Vid. cod. fol. XXXII. (pag. 13. 14.) L . 3. eod. (pag. 14.)

Vid. «od. fol. XXXII.

rect.

XXX

PRAEFATIO.

L . 2. de adoptionibus. Yid. cod fol. CVIII. avers, et fol. XXX. rect. (pag. 26. 27.) L. 7» de legitimis tutoribus. Vid. cod. fol* IX. avers, et fol. LXVII. rect. (pag, 42.43.) II. Loci ex secundo libro. A. Articulus de in jure cessione, qui apud Boethium loc. cit. legitur, extat in codicis fol. CXVI. avers, (pag. 59.) 33. Continentur praeterea codice: • L . 37. de usurpationibus. Vid. cod. fol.' XXXV. avers, (pag. 66.) L. 10. de acquirendo rerum dominio. Vid. cod. fol. XC. arers. et foi. LXXXVI, (pag. 74 — 76.) L. 4. qui testamenta facere possunt. Vid. cod. fol. LX1X. avers, (pag. 82.) III. Loci ex tertio libro. A. Capitis de legitimis successionibus, quod extat in Mosaicarum et Romanarum Legum Collatione, Tit. XVI., $. 2., partem posteriorem eamque majorem exhibent codicis fol.LXXVI. et CV1. (pag. 127 — 150.) B. L . 2. de obligationibus et actionibus in codice fol. XXXIII. (pag. 163. 164.) legitur. Reliqui loci, quos in hoc indice ex inclu'stria praetermisi, quia de iis singularia quaedam admonenda ftabeo, Mint lid:

PRAEFATIG,

xxxi

Î, ex primo libro L . "8- de adoptionibus. Hunc locum codicis fol. CXIX. avers, (pag. 56.) contineri, eorum, quae praecedunt, quaeque sequuntur, ratione perpensa, pro certo affirmare ausim: in exlricandis tamen heijus folii ductibus operam perdidimus. II. ex secundo libro A. L . i. de divisione rerum.

Hujus loci

vestigia reperiuntur in codicis fol. LXIII. et LiXII. (pag. 55 — 57.):

integrum

legeremus,

nisi pessima esset praesens horum

foliorum

condicio» B.' L . 13. de injusto, rupto, irrito facto testamento.

Hue trahendum est codicis fol.

CXXIII. (pag. 87« 88-) nunc ita sane comparatimi, ut, quae in eo scripta fuerint, magnam partem legi non poisinl: quod olim tamen locum nostrum exhibuisse ex maLeriae filo intelligitur, singulisque quibusdam litteris, quas in prima aversi .folii linea agno s cere licuit, compróbatur. III. ex tertio libro ejus articuli, quem in MFosaicarlim et Romaxrarum Legum Collatione extare dixi, pars prior eaque minor.

Hanc a

codice abesse constat; linde earn in deperdito aliquo folio collocatam fuisse necesse est. Quae cum ita sint, nulla reliqua esse po-

XXXII

PJRAEFATIO.

test dubitatio, quin membranis nostris gènuìIiae Gaji Institutiones contineantur; neque tamen illae integrae, ut ex eo, quod proximo Hionui, apparet. Vnde nunG diligenter inqui« rendum est, quanta genuini codieis pars pro deperdita habenda sit. In quo illud ante omnia consideraiiduilt t r i t , ali totius operis initium habeamus et finem. Primum autem earum, quae nunc sunt, plagularum locum olim obtinuit folium L , tectum. In hujus principio, praemisso numero I., rubrica posita est, quam ita interpretert De jure gentium et ciuili. Ynde, licet ritbricas, quae in codice XLII. inveniuntur, a Gajo ipso proFectas esse valde dubitem, iltud tamen, colli go, librarium in eo, quod transcribendum sibi sumpserat, exemplo nihil quicquam reperisse, quod anterioris alicujus rubricae ansam dare posset. Itaque titulum quidem desiderari, ipsitis tamen operis principium folio L . comprehendi mihi persuadeo. Nam si quis forte inde petat. dubitandi materiam, quod in Iustiniani Institutionibus titulo de jure gentium et civili praemittitur titulus de jusfitia,, et jure, hoc habeo, quod reponam: in primo hoc titulo non Gajum, sed Vlpianum seculos esse

PRAEFATIO.

xxxiii

esse Iustinianearum Institiitionum auctores 2 Quod autem ad operis finem attinet, omnium quae codex XIII. complectitur, foliorum ultimum olim fait folium XLII. : idque ita comparatimi est, ut in sola superiore prioris paginae parte scriptura aliqua appareat; nam quae in inferiore ejus paginae parte pinxit librarius, non litterae suht, sed id ductuum genus, quod in extremo aliquo òpere ponere solent librarli. Accedit, quod materia quoque i n d i c i , iis, quae in hoc folio scripta sunt, Opus absolví, Vnde non principiùm modo, sed etiam finem operis codici XIII. inesse puto. Nunc autem nova illa quaestio oritur, quan» tum eorum, quae intermedia olim fuerint, zeli quam esse dicendum sit. Q u a m » accurate perpensis tum argumentorum et verborum nexu, tum plagularum inter se cohaerentia, tum numerörum in quibusdam foliis conspicuorum, primitivos quaterniones indicantium, ratione, H o l l w e g i u s ut ingeniosissima, ita verissima sententia expedivit. Primitivum enim codicem, aeque atque eum qui nunc est, sedecim geminorum foliorum fasciculiä compositum fuisse Etatuit; ita tamen, ut quindecim priores 30

«t L.

Conf. pr. et f. J. i. 5. 4. ì. de justitia et jure com L. 19.

i. JJ. 9. «od.

PRAEFATIO.

XXXIV

qualerniones essent, ultimus deret gemina folia tempore,

cum

vero comprehen-

quinqué.

Postero aulem

codex male haberi

inciperet,

gemina quaedam folia altera sua parte truncata s u n t : unde evenit, u t jam sexti nec non noni quaternionis p r i m u m , decimi terlii autem quartum folium desideretur.

Ab est p ra e tere a

decimi sexti fasciculi folium decimum, tarnen non est cur doleamus:

quod

cilm enim in

praecedente folio, nunc X L I L , opus absolutum esse appareat, deperditum illud folium a scrip t u r a vacuum fuisse recte colligìtur. ad integrum Gaji Institulionum

Ilaque

codicem non

ultra tria folia desiderali dicendum est.

Quae

omnia subjecta illustrabit fasciculorum. tabula ; de qua tarnen praemonenda habeo haec: signo + eos notavi plagularum fascículos,

quorum

n u m e r u m ili p r i m o cuj usque folio adhnc extare animadvertimus ; cohaerentia inter se folia hac lineóla

, deperdita ita significavi o ;

numeri-Romani ad eum foliorum ordinem, qui nunc est, Arabici ad primitivam

paginarum,

quae supersunt, seriem referendi sunt« not. t i . e t ,17.)

(Conf.

PB.AEFATIO, i. h . i. 2. XXVII, 3. 4. LXXV.~~ 5. 6. LIV. 7. 6, XI. 33.34. CXIX. 35.36. LXXIL—, 37.38. II. - ,3g. 4o.

LVII. i5. 16. XXXII. i3. i4. LXXX. ix. i2. LIII. 9. 10.

XVI. 47-48. CXIV. 45.46. LXVII. 43.44. IX. 4I.42.

2. IV. -V17.18. LXV. ~ 19.20. XXIX. ~21. 22. CIX. ~23. 24.

VII. 3i. 5-2. Lvin. 29 5b. XXX. 27.28. CVHI. 25. 26,

.LXXXIV. LXXXVIÍ 49. 5o. 63. 64. XXXI. XXVIII. 61.62. 61.62. CXVII. ~ - C X V I . 53.54. 69.60. LXIII. LXII. 55.56. 67.58.

1-5. X X X V . XL. 65.66. 79. 80. CII. - r - XCIX. 67.68. 77.78. L X X X V . V— LXXXVI. 69. 70. 76.76. XCV~r~XC. 71.72. 73.74.

LIX. 93-94. L X I X . ~* L X X . 81.82. 91.92. XXXVII.-,- X X X V I I I 83.84. 89 90. C X X I V . - ^CXXIII. 85.86. 87.88.

i. 0

CI. 17. XIX. — X X I V . }8. C» 111.112. 125 126. g5.96. 109.110. III. VIII. VI. — V. ii3n4. 123.124. 97.98, 107.108. XIII. XIV. XII. XV. n5.116. 121.122. 99.100. io5.106. era. t - í - x c v i n . XXII. - T - X X I . 117.118. 119.120. 101.102. io3. io4. c2

P R A E F A T I O .

XXXvi

tiXI. i3g. i4o.

0

I j X X V I . - > rv A27 128. CVI. 329. i 5 o .

-~

io.XCI. I4i.I42.

LXXIX. 137. i 3 8 . CXI. t35. i36i

C X X L - rw C X X V I . i33. i34. * 3 i . i3a. ,xxv. 157. i58.

-

cxv. ~ i 5 g . 160. X. >» a.6i. 162.

LXIV. i43. i44. XCVII. i45.i46 XXIII. k47. i 4 8 .

XVIII. 12. X X X V I . 171.172. 173.174. CXVIII. 169.170.

x x x i v . 177.178.

XXXIII-v~XXVI. i63. i64. 166. 166.

XLV. 179.160.

iiXXVIIi. 191.19z.

LV. 201.202. LXXVII. »99.200.

o

10.CXXV.

21g. 22o.

181.182.

i4. L I . 203.204.

• LVI. 217.218. LXXIlt 2i5.2i6.

LXVI. 2O5. 206.

vir.

XLIV. 207.208.

x l 2i3. 2I4.

XCVI. 195.196.

L X X l 209.210.

LXVilL 211.212.

C X X I I . f i ß . i r a g m . deprae233,234. scr.etinterd." 235.236.

LXXXIX.-v~LXXXIL 231.232. 221.222. cv. 223.224.

•XLVI.

197.198.

CVII. 193.194.

XXXIX. 187.188. - X L VIII. 186. iÖ6. 'XLI. i83.184.

XLIII. 176.176.

XVII. 167.168.

13.LII. 189.190.

XCIV. i55.i56 LX. 153.i54. CIV. i 5 t . I52. -XX. l ' i g . 1Ö0.

~CXII. 229.s3o.

LXXXVIIL-^LXXXIIl. 225.226. 227.228.

o

XLIX. 237.238.

.—

XLII. 25l.252.

XCII.

•—

239.24O.

XCIII. 249.25o.

CXX. 2 4 l . 242.

--r~ C X l I I . 247.248»

L X X X l , —- L X X I V . 243.244. 245.246. 8 1 Conf. Zeitschrift für geschichtliche Rechtswissenschaft. T o m . I I I . pag. i3x. (Berilacqua Lazise) Notizia d'alcnni Fram-

PRAEFATIO,

xxxvn

Restât, ut de primitivi codicis aetate verbo dicam.

Signifìcavevat jam N i e b u h r i u s ,

se

Iustiniani temporibus eum antiquiorem arbitrari.

Quod tarnen cum a quibusdam in du«

bium vocari viderem, a Celeberrima K o p p i o , qui nostro aevo inter rei diplomaticae peritos p.rincip.em locum occupât, quae sua hac de re esset sententia Niebuhrio

percontatus

sum.

Atque is

assensus, est, motus primum lit-

terarum forma et siglarum indole atque frequenta ; deinde ço, quod, ut supra monui, initjalis cujusque paginae littera, licet in medio ali quo verb.o collocala, reliquis major esse dep.rehenditur;

denique ipso codicis contexto:

ìiam p.ost latas Iustinianeas leges adhuc

de navo G&ji Institutionum

comparando cogitasse, arbitrator.

quemquam exemplo

minus probabile esse

Quae omnia cum diligentius pro-

prio commentario persecutus sit ipse doctissisrms K o p p i u s 2 2 , xeni hoc loco summo digito tetigisse sufficiat« Dixi de ipso G,aji codice.

Editionis autem

propositum in universum quidem hoc fuit, ut liber- non tantum d.octorum virqruçu expectamenti. pag. 11. Ibi huic folio tribuitur numerus xizi; accuraÌipr t^mefi inspi'ctio nuigerurçi talom esse dc.cuit xuì 22 Vid. Zeitsclir, f, geschieht!. Rççhts^isçeascli, Tow, JY.

PB.AEFATIO. tioni satisfaceret iisque instrueretur subsidiis, quae critica ratio postulare videretur, sed u t studiosorum lectionum

quoque

usui

adolescentium

accommodaretur.

et Vt

praetamen

singula quaeque accuratius exponam, partition a m , quas a d h i b u i , imprimis vero ejus, qua universum opus in quattuor libros sive commentaries, sic enim ipse Gajus l o q u i t u r , dispo« s u i , ante omnia ratio

reddenda est.

Itaque.

ejus

commentarii,

quem pag. 1 1 3 . lin. 6. 7.

pa g,

129.

et pag. 130. lin. 1.

lin. 24.

pri~

mum vocat Gajus, ultimam paginam esse quinquagesimam quartam, turn e x eo, quod a scriptura vacat posterior ejus pars, turn vero inde apparet, quod in ea absolvitur jus personarum. N a m in pagina 55. de. rebus disputât Gajus, estque hujus paginae e x o r d i u m ejus, quod Alaricianae epitomes liber secundus exhibet, simil« limutn:

unde hanc paginam e a r u m ,

quae se«

c u n d a m commentarium effxciunt, primam esse constat.

H u j u s autem commentarii, qui pag.

1 5 5 . lin. 1. superior p a s . 126

d i c i t u r , fin em

continet

qua materia de legatis et

fideicom»

mi,-sis absolvitur.

Quae, enim sequuntur,

ad

tractatum de hereditatibus, quae» ab intestato defruntur,

pertinent, quem a Gajo in tertio

commentario collocatum fuisse, testis est Mo«

PRAEFATIO;

XXXIX

saicarum et Romanarum Legum Collatio. Haetenus igitur eadem in Gaji Institutionibus apparet librorum dispositio, quanx in Iustinianeis Institutionibus deprehendimus :

at extremum

tertii commentarii caput non, ut in Iustinianeis Institutionibus, est caput de modis tollendae obligations, sed caput de injuriis; ita ut tota ilia disputati© de

obligationibus

ex

delieto,

quam Iustinianearum Institutionum concinnatores in quarti libri principio posuerunt, apud Gajum nostrum ad tertii commentarii tenorem accedat: idque probatur pagina i87-» ubi post absolutum articulum de injuriis haec adjecit librarius: lib. UT explic. (Conf. supra p a g . x x m ) Quodsi

terlium librum

claudit

pagina 187.,

cum vacua sit pagina 188-5 a pagina IQQ. quartus commenlarius incipiat, necesse est: in quo de ilio jure agitur, quod ad actiones pertinet; quemque

pag. 176. lin, 1. sequentis

Gajus demonstrat,

Tantum de libris.

vocabulo Sed re-

liquas quoque illas, singulorum articulorum, distinctiones, quae in codice inveniunLur, rubric cas puta et quae, sunt id genus alia „ suis qui-* fcusquelocis

significavi: in quo illud admonen«i

¿him èst, me prominentes codicis versus reperiti s in interiore margine litteris ìnitialibus^ vacua atutem ilia spatiola, quibus aliquandQ in-

P R A E FA T I O. ter se separar! dixi unius ejusdemque versus artículos, in annotationibus indicasse.

Quae ta-

rnen distinctjones nulla solida ratione niti vide» tur.

Yelut pag. 3. lin. 16., ubi obiter pe-

regrinos dediticios tangit Gajus, propria praemittitur rubrica;

„ D e peregrinis dediticiis."

In universum autem in primis paginis ultr^ modum cumula tas cernimus rubricas; cum in, aliis operis partibus, libi vel maxime necessaria erat articulorum distinctio, nulla omnino xeperiatur adhibita.

Cujus rei exempla habes

pag. 151. lin. 6,, ubi de obligationibus re coniractis, pag. 151. lin. 24.0 ubi de verborum oMigationibus, pag. 165. lin. a i . , ubi de obligationibus, quae consensu fiunt, et pag. 17a. lin. 14.,, ubi de jnodis tollendae abligationis incipit disputati©»

Ynde, ut supra significavi,

vereor, ut Gajo ipsi acceptae ferenda© sint rubricae, quos in codice deprehendinms,

Vf

autem insigne aliquod perversae distinctionis exemplum afferam : folii de praescriptionihus et interdictis pagina priore (235.) in medù) lineae 6, parte positum est verbum subiectae% id que ejus lineae ultimum est; linea 7. autem a verbo sunt,

quod ad praecedens illud subì

iectae pertinet, incipit, in marginem prominente littera £, quae prae reliquis magnitudine

3PRAEFATI0, quoque conepicua est.

Itaque

oxnnes istas

distinctiones accurate quidem indicandas, novae tarnen partitioni, quae sibi ipsa magis constant,

atque faciliorein ad intelligendum redde-

ret argumentorum inter se nexum, postponendas duxi.

Cum autem nova titulorum descri-

ptio magnani adjunctam haberet et difficultatem et dubitationem, in eo substiti primura, Ut argumentorum summas in suprema paginaxum parte adscriberem

23;

deinde ut singulos

eomQientarios suis distinguereQi

paragraphis,

hasque si similis essent argumenti, continua, sin diversi, interrupta serie exhiberem 2 4 . Quo pacto allegandi etiam commoditatem adjuvari arbitro r.

Si cui tamen in allegandis Gaji In-

Stitutiombus minus conveniat, editi libri de2 3 In his inscriptionibus, ne qua forte ex minus usitaio scripturae compendio oriretur haesitatio, singulos commentaries non hoc compendio: Comm., sed solito ilio: Lib. signw Scavi.

f * I a iis locis, qui lacunis laborant, hanc abservanda?n. duxi regulam, ut novae paragraphi signum posteriore potius, quam priore loco ponerem ; unde efiectum est, ut quaedam paragraphi a media aliqua periodo incipiant. Conf. v. c. Commentarli I. jj.f. 33. 34. et Commentarii IV. J . 172. Majorum »utem lacuna rum quaedam ita comparatae sunt, ut eas novi alieujus articuli principium, cujus tamen proprius locus defi-i niri nequeat, coniprehendere palam sit. Quod ubi animadT«rti, ab ipso lacunae initio no\nm inchoavi rersum, nullo tamen, praeterquam post paginam l'J-i- , a margine spatio interjicto. Cvnf. pag. 53. S7. 8 1 . 92. 246. et ad pag. 19.4. »Ot. 42,

ietti

FRAEFATÏO,

monstrare pairàgraphos, cupiàtque ipsitis codicis significare paginas versusque, hujusquoque rei habebit potestatem.

Exterior enim libri

margo Arabicis numeris genuinam paginarum, quae adhuc extant, seriem, Romanis eura, qui nunc est, foliorum ordinem indicat, additisque ad numéros Romanos nunc littera a , nunc littera b, quae sit recta quaeque averla cujusqiie folii pars demonstrat 2 5 .

Singularum potro

paginarum versus in ipso contexto perpendiculatis litieolis separantur, numero praeterea ad. quartum quemque versum in interiore margine apposito: paginae autem cujusque principiuih binis perpendiculalis lineolis praemissis compi*. cuum est, Sequitur, ut de grammatica ratione dicane In quo genere me per omnia fere ad codicil exemplum conformavi 2 5 ; nisi quod in scribendis quibusdam verbis a codice recedendum pittavi.

Cujus quidem initituti causas diligen-

2 5 Felia bis rescripta adjectis praeterea litteris b. r, a reliquis discernuntur, 2 5 Velut verbi oeneo et passivarti et activam formam, quae utraque in codice reperitur, servavi. — De voce -proinde in transcursu monco, ea saepissime librarium pro perìnùe. nsum « s e ; cujus usus multa sane apud ictercs auctores extant exempla: ubi tainen dubia fuit codicis lectio, quod intcrnosci non posset, utrum jyiitde (proinde), an piride (perinde) scripsisset librarius, constanter posui pirinde.

•PRAEFATIO»

siiti

tius estponere l o n g u m e s t , neque, q u a n t u m deo, necessarium :

singula

qua e q u e ,

in

quibus

c o d i eis s c r i p t u r a m v e l r e t i n u i , v e l d e s e r a i , dicasse suflùciet,

Itaque ad codicis

vi-

in-

fidem

scripsi:

praegnos et praegnans, utramque enim

formam

librarius exhibuit,

q u e m in aliis q u o q u e voca-

bulis varium fuisse,

ex sequentibus

cottidianus ; condicio;

apparebit;

c o n u i c i u m ; cessicius,

diiicius, gentilicius, transcripticius ; eis e t ü s ; tendere ét

cena et;

27

;

diminutus,

deminuere, deminutus,

tnarius;

parentium

quere/Za;

nummus;

quiemnque;

umquam,

nu?nquam;

quandam,

a n u l u s ; c o m i b i u m ; zianetus

extare5

uolgo

et

estinguere;

imntiare,

uulgo ; capio

denunciare,

denuntiatio,

et

2 8

;

colo-

parentum'; tantiu/zdem;

quaruwdam

et nactus ;

et captio;

2S\

quotieris,

exsequi et

pronunfiare,

Internuntius

pre-

diminutio

deminutio

ciuitatium,

tolie?zs ;

recMucere;

er eis c e r e e t Tzerciscere;

prendere ;

de-

exequi ; coartare;

renuntiare,

; r e t f u l i ; a p u t e t apurf ;

^ ? Pag. 179. lin, 10. 1 1 . een\dam exhibet, pro een\am. s i Posteriorem scripturam praetuli, quoties hacc. verba » librario sigla d expressa esse intelligerem ; excep^tis tamen pag. 4';. lin. 5. et pag. 168. lin, 21,, ubi propter verbornm diminutus et diminuì ione in codice cum littera i scViptorum vieinitalem, siglas hd et k. d ita explicavi: capile (¡¿minuto, capitis diminutio. 2 9 Yerbum dumtaxat sive duniaxat integris litteris scriptum in codice non invenitur, sedubique significatur sigla de., pro qua posui duntaxat»

PRAEFATIQ, sei? et set3

-uxnus, -urne et -imus, -ime in su*

perlativorum terminatjonibus \ opstitit; optir ìiere, optuli ; simzmcraere ; supponete;

suèri,-

pere et surripere; accedere, accessio, accidere, accipere, acceptilatio, acconmaodare, accrescer? et accrescere; adfectus et a/feetns, afferra, adixnitas, aiZiìrmare; aJquirere; abrogare, adyo? gatio ; adsectari, a chequi, acZsertor, adsimulare; aftinere; inmerito, i/ìmiscere;

iripedimentuni

et impedimentum, impedire, inpendere et impendere, inpensa et impensa, inperit^a, inpler? et implere, inponere et iwpon&re, inpossibilis, inprimis, inprobare, inpubes et impubes, in* pune; ìnritum, inrogare.

E contrario con-

stanter scripsi: quidqtiid; intellegere; epistwla; liiierae et consequenter oblifieralns; ta//iquam; exiiti (ab esisto)', imperium 3 aucior, a u efori* tas: licet in codice diversae scripturae exempla éxtent haec: pag. 118. lin. 10. quicquid; pag. 3, lin. Q'2. intell/gemus; pag. 161. lin. 2. epistola31;

pag. 28. lin. 16. obliteratimi;

pag. 27.

3 0 In codice frequentiora sunt a p u i et sed: hanc itaque scripturam in siglis interpretandis secutus sum, 3 ' N c q u e tamen p r ò certo affirmare ausim, librarium ìucis allegaiis scripsisse : quiequid, inteU/gemus, epistola; quamquam achedae nostrae, quo nomine i l l u d , quod e endice transcripsiBttus, esemplimi s a n i f i c o , istas scripUiras exbibent: nani delendo atque superseribendo fieri potuit, «t litterae d, e, u m n t a r e n f u r in speciein litterarum c , , , o.

PRAEFATIO.

kivv

lirx. 23. tanquam 3 2 '; pag. 175. lin. i . pag. 26. lin. io. imperio

33

exstiteritj

5 quo et illud per1*

tinet, quod librarius Vocès auctorem et auctöritabein pag. 51. ìin. 20. et lin. 1. hoc compen« dio: aut demonstravit.

Simili ratione ubique

pósui: fideicornmisstim ; SLdeiussor, fidepromissor; h&beo, hac, h&ec, his, heres, exfoeredätus, /»omicida, Tionoratus, scuola, Stickiis, tTieatrumj /Sditus, fluctóritas, issto, is, iì, iis, lisdem, exzt'us; iniZe etc.; soßemnis; quaituor:

quamvis

ista verba in codice aliquoties ita scripta sunt : fidecommissum ; ùbeo,

ac,

aec,

fidmiissor, is,

fideipromissor

;

eres, exeredatus, omicida,

Onoratìis, scola, sticus, fceatrltm; Tmditus, àaur.tolitas, he sto, his, hii, hiis, hi s d e m 3 4 , mille etc.; solemnis;

quaiuor.

exhitus}

D e iìs raitem

verbis, quae componuntur cum praepositione ad, praeter ea, quae supra significavi, annotanda sunt ftaec: Pag. 70. lin. 16. 17. a i . allntiionern scripsi, licet lin. 21. in codice scriptum sit adluuionem. aliquoties

Neque e o ,

occurxùnt

42Schcdae:

lanqutr.

*3Schèdae:

inperiv

quocì in codice

adgnatus

et

adgnatio,

E x t a t his p r o is pag. 7. Sin. S. 12. pag. 109. lin. aa. pag. 111. Im. i5. pag. 224. lin. 22. ; hü pro ti pag. 17. lin- 12pag. 3g. lin. 5 . ; hits pro iis pag. i 5 . lia. 16. pag. ao. lin, 20,; hisdem p r o iitdem pag. a3. lin. 16. 34

XfcVI

FIVAEFATIO.

quodque atZprehendere et adprobare, quin sernel etiam acipellare-(pag, 158- lin. 17.) et ad~ parere (pag. l/fj-S* li n -

scripsit

librarius,

niotus sum, uc a solita codicis scriptura recederem: quam secutus constanter scripsi agnatus et agnatic»,

item

app.

pro a dp.

Simi-

liter in verbis cum voce con compositis illud magis observasse videlur librarius, ut sequenti litterae assimilaret litteram n,

quod imprimis

fecit sequentibus litieris m vel r , qonm. et conr.

ubique scripsit comm.

nam pro et corr.:

igitur in hac quoque specie frequentiorem codicis scripturam amplexus sum.

Neque quod

in codice saepissime confunduntur ae et e 3 5 v 35 Vc-lut p r o quaerere I'odex f r c q u e n l e r exhibit q u e r e r e ; v. c. pag. 47- 'in. 9. pag. 5o. lin. 1. pag. 72. lin. i3. O c c u r r u n t e t i a m : pag. 5 i . lin. 1. et pag. 168. lin. 1, stpe p r o s a e p e ; pag. 98, lin. a4. equis p r o a e q u i s ; et pag. 167. lin. 2 1 . ec' p r o a e q u u m . Scripsit p o r r o saepcnumero l i b r a r i u s : es (pro aes); «stimare, «stimatio; grecus etc. I m p r i m i s vero in n o m i n u m atque p r o n o m i n u m terminationibus p r o ae subinde posuit e ; •velut: pag. 16. lin. 6. filie p r o filiae; pag. 3 i . lin. 16. libera p r o l i b e r a e ; J>ag. 68. lin. 10. n o s t r e p r o n o s t r a e . Illud o m n i u m frequentissimum e s t , lit relativum q u a e scriptum sit q u e : exempla exhibent pag. i 3 . lin. i 4 . 16. et pag. 42. in.. 10. Scripsit etiam librarius pag. 90. lin. 17. celibatmn, cum t a m e n pag. 80. lin. 22. scripsisset caelibes; item pag. i54. lin. i 3 . c e l u m , et pag. 97. lin. 4. penitentia. Ego p o s u i : caelibatnin, c a e l u m , et ex M a n u t i i auctoritate paenitentia. Conf. M a n u t i i O r t h o g r a p l i i a , i n voce paenitet. — E diverso librarius lion r a r o scripsit a e , u b i scriptum oporlebat e ; velut: pag. l 8 3 . lin. 17. « ¿ q u o r u m p r o e q u o r u m ; pag. 179. lin. 12. aec. p r o « q a u m ; pag. lin. 4. ncptibusqu«« p r o neptibusque etc.

PSLAEFATIO, b p

et u 3 8

,

3 S

,

c et

d et q

3 S

,

t o

3 7

,

et

et

xlvii

aliguoties oe

et

etiam

e*1,

r

h

et

et/«*

t—

Q u a scribendi ratione maxima usus est turn in adverbiorum t e r m i n a l i o n i b u s , s t r i b e n d o w c. pag. 63. lin. 8. proaiuiae p r o p r o x i t u e , turn i n voce proprietas, quam p l e r u m q u e sic exhib u i t : p r o p r i a e t a s . P r o faeneratores, pag. 196, lin. 1 3 . , posui fopera tores. 36 Codex saepissime exhibet: deuere, deuitor; h a a e r e ; p r o « a r e ; li«eri, liuertus etc.; sizii; u e r u u m ; ztona etc. — Sed nec contraria desunt exempla. Frequentia enira s u n t s e r i u s et adiuAari. O c c u r r u n t etiamt i i d e r e ; Ziiuus; o l i J e t u m ; s a l i u s ; siZie; Ziadimoiiium; ¿itium etc. P a g . 181. lin. 4- p r o bouts extat. «o?;es. 37 L : h r a r i u s littcra t loco litterae d ita frequenter usus est, u t aliut ot illut saepius scripsisse v i d e a t u r , q u a m aliud et i\lud. Saepenumero quoque p r o ad posuit at, idque i m p r i m i s fecit in vocibus adhibere et adhuc. Rarius occurrunt it et q u i t p r o irZ'et quid. — C o n t r a vero saepe quidem codex ex* hibet ad, u b i scribeudum erat a t ; reliqua tain e n , quae s u n t r j u s d e m generis, eo r c d e u n t , u t pag. 173. lin. i 4 . s c r i p t u m sit erf p r o »£, et pag. 5o. lin. 2. et 10. quod pro q u o t . J 8 Pag. 66. Jin. 16. i n p r p p a t a , et pag. gS. Jin. 13. a p s t i nendi e\liibet. — Versa -vice in codice p r o scriptus n o n r a r o inVeriitur s c r i i t u s ; v. c. pag. 96. lin. 6. pag. q8. lin. i 5 . pag. 100. iin. 12.: el pag. 49. lin. i 4 . vocem plebis h o c compendia s hi. ex pre1; sit l i b r a n u s . 39 Pertinent h u e : pag. 121. l i n . 21. aliyui p r o alicui; pag. 23. lin. 6. ^uiiis; et pag. 225. lin. 7. supervayua. — E c o n t r a r i o p a g . 170. lin. 9. cui p r o yui legitur. Aliquoties etiam inicum, r e l m c u u t u r , secuntur scripsit l i b r a r i u s : item p r o ae?uum pag. 5o. lin. 21. et pag. 127. lin. 9. aecum, nec n o n pag. 167. lin, 21. ec* p o s u i t . O c c u r r i t q u o q u e pag. 179. lin. i a . a ec. p r o e y u u m . Conf. s u p r a n o t . 35. A0 Pag. 32. lin. 6. p r o dipondii liabet dipundi. — At pag. Si. lin. 16. lo'coples, pag. 123. lin. 7. intestatos, pag. i83. lin. i n oecisos, pag. 9.4. lin. 8. Mtos legitur, p r o locpples, intestates e t « . 41 Codex pag. 186- lin. 20. p r o p o e n a e habet penae. 42 P a g . i 3 . lin. i 3 . f u / i a p r o furia legitur. I d e m v o c a b u l u m pag. 39. l i a . 11. h o c compendio: f u f . significavit librarius.

xtviii

FftAEFATIÒ.

id mihi imitandum duxi; sed recéptaih siiti» bendi formara, plerumque ab ipso quoque librario magis frequentatam, usurpavi.

In qui-

busdam autem codicis scripturam omnino de» serui.

Nam vocabula ex praepositionibus

in, oh, sub et verbo jacere composita, a libra-" rio more antiquo seffiper sic Scripta: adzcere, illicere, obicere, subicere, ne ambiguità ti locus daretur, ubique adjecta consonante £ exhibui: aducere, iniicere etc.

Praeterea pag. 183. ]in.

22. clauàum posni prò clodum;

pag. 7Ì. lin.

13. et 20. cftartulis prò cartulis; pag. 58. lin. 8elep&antes prò ele/antes 43 ; pag. 163. lin. 18« ¿biro grap/ìis et syngrajctTiis prò chirogra/is et fcyngra/ìs ; denique pag. 183, lin. 14. sympko tife taoneam*

codicem syllabas ii et ìis tum in hunc ipsum ztiodum scriptas, tum vero ita exhibere: i, isi velut pag. 31» lin. 15. preti pàg. 2. lin. 14. prouinci's.

scriptum est

et

Quod tamen non

tam ad orthographicam rationem, quam adcompendiorttni ttsum pertineie videtur.

Quo

et illud refero, quod saepentuaero unam tantum

Schedai : elefante* syponiacis

4* Scheda»:

PHAEFATIO.

sxix

tarn u duplicis loco posnit librarius, velut pag. 24. lin. 13. ubi pro distingwwnt scripsit distingtmt.

Similia sunt: pag. 170. lin. 15. at-

feret pro adferret; pag, 152, lin. 3. jfidepromitis pro fidepromiiiis etc.

Qitin ad eandem For-

t&sse rationem redigendae stmt carum,

qua;

supra recensui, seribendi formarum hae: obliieratus; soZemnisj qilatuor; adzcere, inzcere, obicere, subzcete. lam vero cum in seribendi compendia incident oratio, commodum videtur, ut hoc ipso loco exponam, qtlalem in h*is verbis, quae per compendia scripsit librdrius, observarim regulam.

Equidem integris 6a ubique expressi lit-

teris, exceptis nuiiierorum notis, quas ubi inveni, retinai.

Ipsas autem siglas ne in anno-

tationibus quidem, nisi sittgulari aliqua causa id postulante, exhibui.

Quodsi seribendi com-

pendia, quae ift codice repeiiuntur, suis quibusque locis voluissem subjicere, numerorum ad annotationes lectoarem

ablegantium qtiasi

ilumine inttndatum foret libri contextttm, ipsae autem annotationes in immodicam increvissent molem.

Itaque consultius mihi visum est, pro-

prium hujus praefationis calci indicem adjicere, qui varias siglarum formas ad exempli nostri fidem exhiberet, si»gulosque, ubi reped

X.

rRAEFATlO.

rirentur, locos accurate demonstraret.

Quod

autem dico, indicem varias siglarum formas ad exempli nostri Jftdem repraesentare, id eo potissimum pertinet, quod in codice modo integra et perfecta, modo propter deletam anti« quam et superimpojitam novam scripturam minus perfecta nobis apparuit compendiorum forma: quam diversiLatem in indice exprimendam e?se judicavi.

Denique operae pretium

futurum arbilratus, si insigniorum, qui de siglis veterum tractant, libellorum rationem haberem, Y a l e r i i

P r o b i de Notis Romanorum

Libellum, Notas juris a M a g n o n e collectas, P e t r i D i a c o n i de Notis Litterarum more Romano Làbrum, No La rum veterum Explanationem ex P a p i a e Glossaiio, anonymi alicujus Notarum juridicarum Explanationem, nec non alterius incerti auctoris Notarum et Lilterarum singularium Explicationem contuli 4 5 ; quo4 5 Quos liic indicavi libellos, ut alii, ita edidernnt etiam D i o n y s i a s G o t h o f r e d u s et H c i i a s P u t s c h i u s , ille inter Auetores Lalinae Linguae, liic inter Auctores Grammaticae Latinae. Est tamen ea ulriusqiie collectionis divorsitas, quod apud P u l s c l i i u m omnos hi inveniuntur notarum indirei, ultimo tantum exceplo; cutn G o t h o l ' r ed u s , qui ultimum hunc exhibuit, Nolarum ex P a p i a e Glossario et Notarum juridicarum Explanationem omiserit: differì praeterea aliquando in communibus quoque utriusque collectionis libellis a Gotliofrediana lectione Putschiana. E g o , ubi dubium rne tenuit lectio, plerumqtie cam secutus sum editionem, quae

PRAEFATIO. tiesque in his indicibus easdem vel

similes

siglas at que in codice nostro invenirem, in meo id annotavi indice 4tY ¡xv &elov , i < ^ , ' TioQiatjTKi rvnov, v 65, 2.3. 86, 2.

75, 2 2 .

89, 13.

101, 3 . 13. 18. 2 4 . 168, 12.

Ì73, 20.

16.

L

112, 5 .

102, 13. 226, 10.

95, 6.

114, 12.

96, 6 134, 15.

238, 8 . A 49, 10.

97, 1 (fit A e r « ) .

114, 19.

83, 3 (heréáem

91, 1 0 .

131, 2 0 .

9 (ita Aerei). 2

80, 4 (heres).

90, 5. 13.

129, 6. 7 .

98,22. 159, 17.

A 75, 2.

9f>,

91, 22, 23.

96,

6 (Afrer esse).

134, iO, 12.

fació). 8.

98, 9 . 10.

159, 19.

237.

(hères},

h == h o c . Y i d . li A': A = lioc. PiVtschiuì p a £ . 1 6 7 3 . : A'. f r o h u s - , P e t r u s , Gothofredus pag. 15.34.: A. A' 7, 18. 74, 12. 90, 24. 93, 1 . 101, 13. 18. 104, 1 . 105, 23» Í 1 0 , 23i 113, 4. 118, 9 . 1.30, 3 . 151, 11. 168, 10, U . i 7 3 , 16. 175, 15. 191, 7 ( V i d . h o t . 4 . ) . 195. 8. 208, 11. 2 0 . 212, 2 2 . 216, 2 . 23S, 19. 239. 2 . 244, 22. 245, 5. 2 0 . t 108, 23. A 2, 16. 13, 8 . 6S, 2 1 . 172, 7. 181, 23i 191, 10. 2 2 7 , 1 . 2 3 9 , 2 2 . had

=

Haitri.-mi.

P r o b u s : Ai?.; M a ç n o : hdnus 13,

180, 10.

Hadrianus.

— Hadrian^ Hadriane.

hair

7, 17. hi.

=

16 ì , 2 .

=

25, 13.

héredita. 96, 3 .

lid.tem

A«re ; he = heryòi. ? heretas 142, 5 . tetas

129, 14.

here ~ hrredita. ? lieretetn 62, 2 3 . Aiti ; Aiti; hui Magno : huí.. ÄI7 2.08, 16. 2 X è ,

5.

S= huius. P d t í c h ñ u pag. 1673. : hlü

4 8 . 5.

hui.

232, 16.

240, 15.

hui

INDEX SIGLARVM

XCVIII

i

z =

vocalis,

id. Vid. io i = ii. •pZcis (prouinciis) etc. 2, 12. 14. 17. 3, 4 (bis). 8. 4, 13. 16 6, 2. 7, 9. 11, 12. 31, 15. 32, 6. 33, 5. 16. 34, 1 3 . 2 1 . 3 5 , 1 3 . 2 2 . 4 1 , 2 . 4 8 , 4 . 1 0 . 4 9 , 2 4 . 50, 8 9 (bis). 52, 12. 54, 3 (iisdem). 55, 20. 59, 3. 61, 17. 22. 6?, 2. 21. 63, 2. 6. 10. 65, 1. 77, 19. 78, 2. 80, 4, 19 91 24. 93, 5. 94, 5. 95, 2 . 1 4 . 96, 21. 103, 13. 19. 23. 108 ¡6. 18. 109, 18. 110, 4. 8. 118, 4. 5. 119, 15 (ter). 121, 22 122, 11. 123, 16. 130, 2. 132, 8. 1.34, 24. 135. 23. 140,' 1. 11. 18. 145, 10. 150, 7. 14. 15fi, 11. 157, 10. 158,12. 163, 8. 167, 14. 170, 17. 172, 6 (Titii). 173, 4. 177, 6. 186, 4. 6. 194, 10. 195, 24. 197, 15. t. ; i — imeni. 1 4 , 12. 21 (initio). 7; i =

a . 169, 15.

eni 6 6 , 4.

-parti 147,

in.

P r o b u s , Petrus, Putsch ins pag. 1675, : i.; i. t e r ; i. ~ in. M a g n o : i-

P a p i a s : it =. in-

i\p ubere m etc. 27, 2. 3 7 , 5 (uindi'-anti). 3 9 , 1 2 (invito). 79, 12. 109, 4 (interuenit). 20. 112, 15 (singulis). 201, 23 (fuigitur). 235, 10. i t e r etc. 15, 22 (inter patrem). 18, 3. 42, 4. 52, 16. 80, 16 cuendiderint). 90, 16. 96, 16 (intestato). 97, 14. 183, 8 (in seruo). 193, 22 (uindiet am). 194, 4 (interim). 18 (iWe). 209, 22 (quae in). Vid. fuit fuerint. £=

inde. Vid. ßi

i =

inten.

Tdo 175, 19. T a b . III. X; ' = inter. A. 2, Petrus ( i n : -re) : ^ ; item: Probus, M a g n o : X. X 1, 6. 10, 18. 11, 13. 16, 9. 18, 7. 19, 16. 20, 15. 22, 3. 21. 47, 22. 94, 11. 119, 20 (interponi). 21 (m/«r•ponantur). 120, 17 (inter). 130, 19. 152, 6. 172, 10. 174, 24. 180, 7. 24. 181, 10. 182, 9. 190, 1. 200, 24. 202, 21 (bis). 22. 2 0 7 . 6 . 212, 20 (in fine). 220,16. 2 2 1 , 1 2 . 1 7 .

Q. I N GAII C O D I C E

REPER.

223, 9. 225, 19. 21. 226, 24. 232, 3, 9. 235, 22. 236 1 3. 13. 17. 21. 237, 11. 22. 238, 19. 240. 3. , 14 \ 13. 15, 20. 22 {ime,- eas). 24. 1G, 3 . 1 1 . 15. 21, 4. 23,20. 44, 10. 88, 5. 159, 12. 22. 164, 4 ( i n t e r n u n t i u m ) . 170 8 172, 14. 174, 3. 189, 5. 24. 212, 20 (¡„ter compensano! nera). 213, 14. 218, 4. 224, 12. 17. 20 (bis). 229, 7 231, 6. 237, 8. 13. 18. 238, 1. 2. 6. 11. 239, 10. 15. 22. 240, 7. 12. 20. 244, 17. 245, 7 (Vid. not. 39.). 23 (interdicci) reddito). S ; / = intra. Probus: A-, i. M a g n o : i P e t r u s : ir, i}. etc. Papias: i. • 224, 12. / 226, 2ié; ie id est. Putschius pag. 1675.: i . t . ie 222, 20. 231, 12. 250, 24. ie 238, 14. 250, 22. i~S = J g i t u r . Magno: ig. P e t r u s , Putschius pag. 1675.: i g . 235, 19. 236, 17. ¿¡" 160, 4. 240, 19. hnp. ; imp; irnp.; irnp — Imperator, Imperatoris. Putschius pag. 1673. : imp. Magno : imp. ; imp. Probus, Petrus, Papias, Gothofredus p a g . 1535. : imp. imp. 152, 19. imp 8 3 , 1 7 . imp. 2,8. imp 20, 7. 27, 5. 85, 16. 93, 1. ìndum = ìnterdum. ? 174, 5. 183, 24. in e cium = interdum.

180, 16. insit = intersit.? 181, 12. Tt.; it.; «t = itera. P e t r u s , it. Magno:

it.

H. 167, 3. 173, 8. 201, 15. 213, 7. 240, 14. 197, 16. 22. 203, 4 .

i i ; i ~ iudex. Vid. ¿ 1 i s s iurandum. Vid. ii

it.

130, 11. 196, 13. 198, 1. it 9, 22. 44, 13. 196, 4.

consonans.

u

INDEX

SIGLARVM

i ix ins e'lc. Vid. cut.; hui; ic; ii; in;

iq.

ic. • ic; ic; ic ~ iuris ciuilis, iur'e ciuili. Pntsclims pag. 1675. t i. c. ~ ius ciuile. U. 52,18. 104,14.23. 110,3.7. U 91,22. 15. id '88, 19. 92,1. 200, 12. • 1 esto. . — luuex i e ; zt

ic 82,

Probus, Pelrus, Papias: i. *. 77 235, 10. ic ¿01, 19. II SB iusiuraiiduiti. Pulschius pag. 1673. t ii. Petrus, Papias, Gothofredus pag. 1536.: i. i. Magno; i i. ~ iurisiurandi. 248-, 22. in ~ iure natural!. Ita has litteris pag. 163. lin. 5., ium proper loci sententiani, turn propter similitudinrai cum siglis ic. ct i1jus (iu lit~> ter. ii/..) : m. t?c 2, 2. 3, 19. 24 (his). 39. 4(?) 204, 2. p = pre. Vid. p — pre. p — precario. Vid. nun c tip "pi p . p PuBlius etc. Pro bus (in litter, a. p. q.), Magno, Petras (in litter a. p. q.): p. P 221, 8. p. 96, 11. 98, 22. p 124, 18. p ; p ; p; p = P r a c Pelrus, Putschius pag. 1679.: p. P r o b u s : pile, l.u = praede litis uindiciarum (Vid. Notae ill Edictis perpetnis). Magno, Papias: p. Magno: pr. = praeter.

Q. I N GAII C O D I C E

REPER.

ptorumete. 2 , 1 1 . 1 3 . 4 , 2 2 . 7 , 9 (Praesidem). 14,10. 19. 20. 25, 10. 26, 10. 23. 28, 21. 31, 19. 24. 37, l'J. 47, 19. 20. 48, 20. 49, 13. 51, 10. 54, 3. 12 (bis). 5P, 1 2 . 1 9 . 2 1 . 6 1 , 6 . 1 4 . 2 4 (praedia). 6 2 , 2 . 6 . 63,14. 65.. 7. 69, 1. 5. 70, 23. 24. 71, 3. 5 (praeterea). 80, 1.8. 83, 3 . 84, 12. 22. 23. 86, 7. 88, 12. 93, 19. 103, 17. 105, 16. 106, 3. 107, 2. 109, 10. 11. 16. 18. 20. 22. 110, 14. 19. 20. 21. I l i , 3 . 9. 19. 112, 5. H 3 , 14. 121, 1. 122, 3. 124, 2 1 . 2 2 . 2 3 . 2 4 . 129, 12. 130, 21. 24. 143, 9 . 1 0 . 146, 3. 154, 19. 155, 8. 17. 21. 159, 16. 161, 4. 1 0 ( p r a e d i c t u m n o n ) . 163, 17. 164, 7. 165, 3. 166, 12. 14 (bis). 167, 17 ( p r a e s t e t ) . 20. 169, 8. 172, 10. 15. 18. 174, 1. 1 7 7 , 8 . 24. 178, 3. 181, 21. 182, 5. 6. 19. 189, 7. 190, 10. 19% 15 ( P r a e t o r i ) . 194, 6. 7. 16. 1% 196, 23. 19S, 9 ( b i s : praesente; praeterea). 200, lo. 202, 2. 12 (Vi,!, not. 1.). 203, 8. 207, 7. 208. 6 . 1 7 . 212, 9. 213, 8 . 9 . 214, 4 (bi =

pro.

,pcur — p r o c u r a t o r e s . G o t h o f r e d u s p a g . 1 5 3 1 . , P u t s c h i u s p a g . 1669.: cur. curator. 223, 13 ( C o n f . n o t . 2 5 . , u b i p r o jycura s e r i b e n d u m ¿¡cm). C o n f . ,p — p r o . pi == p r o i n d e . M a g n o : id. — 72, 11. Conf.

inde.

— pro.

pueiasx plicis = p r o i i i n c i a s , p r o u i n c i i s . M a g n o : pu- = p r o u i n c i a . P a p i a s : pu. t r u s : qm.pu. quam prouinciam. pucias

177, 3 .

pucis

~~ p r o u i n e i a e .

Pe-

2, 12. 16.

C o n f . ,p z^z pFo. •}' 9 — M a g n o : tjqy. — q u a e q u e ; (¡d. = q u a e d a m . P u t s c h i u s pag. 1 6 7 9 . :