Enee Silvii Piccolominei. Epistola rivm secvlare: complectens de duobus amantibus. De naturis equorum. De curialium miseriis 882100824X, 9788821008245

Citation preview

STUDI E TESTI TESTI STUDI E 439 439

EIBE SILVII PICCOLOMINEI EPISTOLARNM SECVLARE

ENEE SILVIIPICCOLOMINEI EPISTOLARIVM SECVLARE

complectens De duobus equorum De duobus amantibus amantibus De De naturis naturis equorum De miseriis curialium miseriis De curialium complectens

post RUDOLF WOLKAN iterum recognouit edidit ADRIANVS VAN ADRIANVS VAN HECK HECK

CITTÀ DEL DEL VATICANO VATICANO CITTA Biblioteca Apostolica Vaticana BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA

2007

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E E TESTI TESTI STUDI 100. indici generali generali dei dei primi primi cento cento voluvoluTavole ee indici 100. Tavole mi di "Studi ee testi", testi", 1942 1942 ((rist. 1973), pp. pp. xxIi, xxii, mi di "Studi ri st. 1973), 182. 182. 200. Tavole Tavole ee indici indici generali generali dei dei volumi 101-200 di 200. volumi 101 200 di "Studi ee testi", testi", 1959 1959 ((rist. 1987), pp. pp. 151. 151. ri st. 1987), "Studi 312-313. van van Heck, Heck, A. A. Pii Pii II II Commentarii Rerum Commenta~i Rerum 312-313. memorabilium quae tempo temporibus contige~bus suis memorabilium quae suis contigerunt. Vol. Vol. I-II. 1984, pp. 859, 28 28 tay. tav, runt. I II. 1984, pp. 859, 314. Argyriou, A. Macaire la ροlém~que polémique Argyriou, A. Macaire Makrès Makres et et la contre l'Islam. princeps de l'Eloge de de M. M. contre l'Islam. Édition Édition princeps Makrès et de ses deux œuvres anti-islamiques, euvres antiislamiques, Makrés et de ses deux précédée d'une étude critique. critique. 1986, 1986, pp. pp.X, X, 348. 348. précédée d'une étude 315. Mogenet, J. Le de Théon Commentaire» de Mogenet, J. Le «Grand «Grand Commentaire» Théοn d'Alexandrie aux aux tables tables faciles de Ptolémée. faciles de Ptolémée. d'Alexandrie Livre I. Histoire édition critique, traLivre I. Histoire du du texte, édition duction. Revues et et complétées A. Tibii'. Tihon. complétées par par A. duction. Revues Commentaire par A. A. Tihon. 1985, pp. 359. Commentaire par Tihon. 1985, pp. 359. 316. Oechslin, L. Die Uhr als als Model Model des des Kosmos Kosmos Die Uhr Oechslin, L. und astronomische Apparat Bernardo FaFaund der astronomische cinis. 1985, pp. pp. 156. 156. cinis. 1985, 317. Bedini, S. A. A. Clockwork BernardoFaciPaciBedini, S. Clockwork cosmos. cosmos. Bernardo ni Farnese Planisferologio. Planisferologio.1985, 1985,pp. pp.223. 223. ní and and the the Farnese 318-319. Buonocore, M. fondi mama318-319. Buonocore, Μ. Bibliografia Bibliogra fi a dei dei fondi noscritti Biblioteca Vaticana Vaticana (1968-1980). (1968-1980). noscritti della della Biblioteca Voi. VII, 1414. Vol. I-H. I-II. 1986, 1986,pp. pp.XL XLVII, 1414. . 320. Sauget, J.-M. «panegyrika» melkites pour pour Sauget, J. M. Deux Deux «ρ anegyrika» mellites la partie de liturgique; «Jérusa«Jérusala seconde seconde partie de l'année liturgique: lem 37». 1986, 1986, pp. pp. 88. 88. lem S. S. Anne Anne 38» 38» et et «Harisâ «Har~s~~37». 321. Carboni, F. Incipita~o Incipitario della lirica italiana dei Carboni, F. li~ca italiana secoli XV-XX. IV. Roma. secoli XV-XX. IV. Biblioteca Biblioteca Angelica Angelica di di Roma. 1986, 624. 1986, pp. pp. 624. 322. AA Catalogue Catalogue of Canon and and Roman Roman Law Law of Canon Manuscripts in the Vatican VaticanLibrary. Library. ComComManuscripts in the piled at at the the Institute Institute ofofMedieval Medieval Canon Canon law law piled under the the direction direction of of S. S. Kuttner, Kuttner, with the aid aid under with the of the Deutsches Deutsches Histo Historisches ri sches Institut Institut Rom, Rom, of the under the the direction direction of of R. Elze. Vol. I: Codices Codices under R. Elze. Vol. I: Vaticani latini541-2299, 541-2299,1986, 1986,pp. pp.xXLV, XXLV, 334. 334, Vaticani latini 323. Tavole indici genera generalili dei dei volumi volumi 201 201-300 di Tavole ee indici 300 di «Studi ee testi», testi», aa cura Vian. 1986, 1986, pp. v, «Studi cura di di P. P. Vian. pp. v, 160. 160. 324. Rationes Rationes decimarum Italiae nei nei seco secolili XIΙΙ XIII ee decimarum Italiae XLV. Lombardia et Pedemontium, Pedemontium, aa cura di M. XIV. Lombardia et cura di Μ. Rosada. Con carta topogra topografica diocesi. fi ca delle d i ocesi. Rosada. Con carta 1990, 605, 22 c.c. geogr. geogr. 1990, pp. pp. XXXII, xxxii, 605, 325. Bandelier, Bandelier, A. A. F. F. A A History the Southwest. Southwest. AA History of of the Study of the Civilization Civilization and and Conversion Conversion of of the the Study of the Indians in in Southwestern Southwestern United United States States and and Indians Northwestern Mexico Mexico from from the the Earliest Earliest Time Time to to Northwestern 1700, Vol. II: original Text Text and and Notes Notes in in 1700. Vol. II: the the original French (1887) (1887) edited, edited, with with English English Summaries Summaries French and Additional Additional Notes Notes from from MS. MS. Vat. Vat. lat. lat. 14111, 14111, and by E. E. J. J. Burrus Collaboration with with Μ. M. T. T. by in Collaboration Burrus in Rodack, Parts Parts one one and and two. two. 1987, 1987, pp. pp. 516. 516. Rodack, 326. Sauget, J.-M. disparu et et Sauget, J. M. Un Un Gazza Gazz~~ chaldéen chaldéen disparu retrouvé: le «Borgia svriaque 1987, pp. pp. retrouvé: le ms. ms. «Borgia syriaque 60». 60». 1987, 94. 94. 327. Dykmans, Dykmans, Μ. M. L'Humanisme L'Humanisme de de Pierre Pierre Marso. Marso. 1988, 143. 1988, pp. pp. 143. 328. A of Canon Canon and and Roman Roman Law Law ManuManuA Catalogue Catalogue of scripts in in the theVatican VaticanLibrary. Library. Compiled al scripts Compiled at the Institute Institute of of Medieval Medieval Canon Canon law law under under the the the direction of of S. S. Kuttner, Kuttner, with aid of of the the direction with the the aid -

-

-

-

-

Deutsches Historisches Historisches Institut Institut Rom, Rom, under under the the Deutsches direction of of R. R. Elze. Elze. Vol. Vol. II: II; Codices Codices Vaticani Vaticani direction latini 2300-2746. 1987, pp. XXX, 366. 366. latini pp. xxx, 2300 2746. 1987, -

329. Miscellanea Miscellanea Bibliothecae Bibliothecae Apostolicae Apostolicae Vati Vati-canae. I.1. 1987, 258. canae. 1987, pp. pp. 258. 330. Carboni, F. Incipita~o Incipitario della della lirica lirica italiana italiana dei Carboni, F. secoli XV-XX. XV-XX. V. V. Biblioteca Biblioteca Apostolica Apostolica VaticaVaticasecoli na. Fondi Borghese, Borgiano Borgiano na. Fondi Boncompagni, Boncompagni, Borghese, latino, Capponi, Capponi, Carte Carte Belli. Belli. 1988, 1988, pp. pp. 256. 256. latino, 331. Miscellanea Miscellanea Bibliothecae Bibliothecae Apostolicae Apostolicae VatiVaticanae. I1. IL 1988, 1988, pp. 329. canae. pp. 329. 332. Mazzoni, Piazzonì, A. A. M. M. - Vian, Vian, P. P. Manoscritti Manoscritti Vaticani Vaticani latini 14666-15203. (CataloCatalogo sommario sommario (Catalolatini 14666-15203. Catalogo ghi sommari sommari ee inventari inventari dei dei fondi manoscritti. fondi manoscritti. ghi 1). 305. 1). 1989, 1989, pp. pp. xxvill, xxviii, 305. 333. Miscell Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Apostolicae VatiVatianea Bibliothecae canae. III. IH. 1989, 1989, pp. 370. canae. pp. 370. 334-335. Carboni, Carboni, F. F. Iπcipitario Incipitario della della lirica lirica italiana italiana 334-335. dei secoli secoli XV-XX. XV-XX. VI-VII. VI-VII. Biblioteca Biblioteca Apostolica Apostolica dei Vaticana. Fondo: Fondo: Patetta. Paletta. Parte Parte prima: prima: A-M A-M Vaticana. Parte seconda: N-Z. N-Z. ee Biblioteca Biblioteca dell'Ambasciadell'Ambasciart e seconda: Pa ta di di Spagna Spagna presso presso la Santa Sede. Sede. 1990, 1990, pp. pp. ta la Santa 1091. 1091. 336. La La «Raccolta «Raccolta prima» prima» degli Autografi FerFerdegli Autografi rajoli. Introduzione, Introduzione, inventario indice aa cura cura irventa ~o ee indice rajoli. di Vian (Cataloghi (Cataloghi sommari sommari ee inventari inventari dei dei di P. P. Vian fondi manoscritti, manoscritti, 2). 2). 1990, 1990, pp. XXV, 275. 275. fondi pp. xxv, 337. Alteri, Alteri, G. G. Tipologia Tipologia delle delle monete monete della della RepubRepubblica di Roma (con (con particolare particolare riferimento riferimento al al blica di Roma denario). 1990, 1990, pp. pp. 350, 350, 126 126 tav. tav. denario). 338. Miscellanea Miscellanea Bibliothecae Bibliothecae Apostolicae Apostolicae VatiVaticanae. Ν. FV. 1990, 1990, pp. pp. 399. 399. canae. 339. Pagano, Pagano, S. S. IlIl processo processo di di Endimio Endimio Calandra Calandra ee l'inquisizione aa Mantova Mantova nel nel 1567-1568. 1567-1568. 1991, 1991, l'inquisizione pp. xxm, XXI, 406. 406. pp. 340. Tihon, A. le le «Grand «Grand Commentaire» Commentaire» de de Thé Théon Tihon, A. οn d'Alexandrie aux tables faciles faciles de dePtolémée. Ptolémée. d'Alexandrie aux tables Livres II et III. III. Édition critique, traduction, traduction, Livres II et Édition critique, commentaire. 1991, 1991, pp. pp. 367. 367. commentaire. 341. Enee Silvii Piccolominei Piccolominei postea Pii pp. pp. II II De De Enee Silvii postes Pii vins illustribus, illustribus, edidi' edidi» A. A. van van Heck. Heck. 1991, 1991, pp. pp. vfrís xvi, 122. xvi, 122. 342. Ceresa M. Bibliografia Bibliografia dei dei fondi fondi manoscritti manoscritti Ceresa Μ. della Biblioteca Biblioteca Vaticana Vaticana (1981-1985). (1981-1985). 1991, 1991, pp. pp. della XLV, 696. 696. XLV, 343. McCormick, M. Five Five Hundred UnknownGlossGlossMcCormick, M. Hindred Unknown es from from the the Palatine PalatineVirgil Virgil(The (TheVatican VaticanLibra Library, es ry, MS. Pal. 1631). 1992, 1992, pp. DC, 118, 118, tau. taw. 16. 16. MS. Pal. lat. lat. 1631). pp. tx, 344. Schreiner, P. Texte Texte zur zur spätbyzantinischen spátbyzantinischen FiFiSchreiner, P. nanz- und und Wirtscha Wirtschaftsgeschichte in HandschrifHandschrifft sgeschichte in nanzten der der Biblioteca Biblioteca Vaticana. 1991, pp. pp. 529, 529, ten Vaucana. 1991, taw. 12. 12. tali. 345. Wright, Wright, D. D. H. H. Codicological Codicological Notes on the the VerVerNotes on gilius Romanos Romanus (Vat. (Vat. Lat. Lat. 3867). 3867). 1992, 1992, pp. pp. 139. 139. gilius 346. The The Atina Atina Dossier Peter the the Deacon Deacon of of Dossier of of Peter Monte Cassino. Cassino. A A Hagiographical Romance of of Monte Hagiographical Romance the twelfth twelfth Century Century by H. Bloch. Bloch. 1998. 1998. pp. pp. 351 351 the by H. tav. 29. tal. 29. 347-348. Barlaam Calabro, Calabro, Opere Opere contro contro ii Latini. Latini. 347 348. Barlaam Introduzione, storia dei dei testi, testi, edizione edizione critica, critica, Introduzione, storia traduzione ee indici a cura cura di di A. Fyrigos. Vol. Vol. I-Itraduzione indici a A. Fyrigos. II. 1998, 1998, pp. pp. xxxví, xxxvi, 772, 772, tav. tav. 16. 16. II, -

.

-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E E TESTI TESTI STUDI 439 439

ΕΝΕΕ SILVII PICCOLOMINEI EPISTOLARIVNI S ΕCV~ΑΙΖΕ

ENEE SILVIIPICCOLOMINEI EPISTOLARIVM SECVLARE

complectens complectens De equorum De duobus duobus amantibus amantibus De De naturis naturis equorum De miseriis De curialium curialium miseriis

post

RUDOLF WOLKAN iterum recognouit edidit ADRIANVS VAN ADRIANUS VAN HECK HECK

CITTÀ VATICANO CITTA DEL VATICANO Biblioteca BIBLIOTECA Apostolica APOSTOLICA Vaticana VATICANA 2007

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Proprietà letteraria letteraria riservata riservata © Biblioteca Biblioteca Apostolica Vaticana, 2007 2007 © ISBN 978-88-210-0824-5

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

REVMO REVMO ALDO FRANCI FRANGI ALDO GIVI PRESBYTERO PIENTINO PIENTINO CIVI ET PRESBYTERO DIOCESEOS OLIM ARCHIVISTAS ARCHIVISTAE DIOCESEOS OLIM NVNC CENTENARIO hIC CENTENARIO SEMPER PIO SACRVM SACRVM

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

cardinali Eneas Eneas episcopus episcopus Sbigneo presbytero cardinali pontificales sunt, lusimus iuuenes nondum Seculares, non ponti ficales epistole sunt. nondum sacramentis ecclesiasticis initiati. sapiunt omnia seculum, que ante pontificapontificaecclesiasticis inítiati. sapiunt ante tum scrípsimus, scripsimus, et fortasse nimis mundiales mundiales fuimus.* fuimus.* turn

p. 9. 9. 24.V.1451. 24.V. 1451. ** Cf Wolkan III, 11 p.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

AD LECTOREM LECTOREM AD

ex quo quo Rudolf RudolfWolkan Wolkan editionem editionem epistoepistopraeterierunt ex Centum anni praeterierunt larum Aeneae Siluii Siluii de Piccolominibus foras dedit. quo opere perfecto quantum uir uir Ille ille doctus meritus meritus sit sit de de studiis studiis latinitatis latinitatis posterions, posterioris,nenemo est qui nesciat. Nihilominus inter omnes constat editionem uenerabilis -- ut ut ita itadidiNihilominus rt e cam -- aetatis aetatis compluríbus compluribus locis locis corrigendam, corrigendam, supplendam supplendam esse. esse, fo forte fortuna raritas operis exoptatam nouae nouae recognitionis recognitionis mediopens occasionem exoptatam tandae praebere uidetur. uidetur. quod inceptum audax quot et qualibus qualibus finibus fìnibus quit et nostris diebus diebus Paul PaulWeinig Weinig libro, qui inscribitur Aeneam contineatur, nostris suscipite, Pium recipite, recipite, clare disseruit disseruit (Weinig (Weinig pp. pp. 5-7). 5-7). jar iam primum primum suscipite, enim multitudo librorum librorum manuscriptorum, manuscriptorum, qui qui opera operaAeneae Aeneae nostri enim multitudi conseruant, paene paene infinita uidetur: in sola Germania plus quam septingenti reperiuntur, epistolis situm situm est: est: quis quos reperíuntur, quorum quorum pretium pretium ac ac uis in epistilis omnes recensore cui~~ soli soli dabitur? cu~~ cui facultas? cui otium? satis igitur cu~~ otium? recensere cu habui editionem talera, talem, qualem habemus, accuratius examinare, manumanuaccuratius examinare, scriptos de integro inspicere, textum emendare, fontes indagare. scriptis de textum Eo tempore, quo Wolkan Wolkan edition! suae incumberet, incumberet, multa deerant, editioni suce Ei quae nobis praesto sunt: tunc editor editor uasis uasis cillectis, collectis, domo domo relicta relieta locum locum fi nem petiit, quo manuscríptus manuscriptus latebat; latebat; officio laborioso tandem ad finem petiit, in quo de memoriae et commenperfecto tunc demum domum domum reuersus reuersus sola fi fide commentariorumsuorum suorum niti nifipoterat. poterai, nobis nobis beneficio imaginum phototypice phototypice tariorur expressarum domi tranquille modo litteras colere, colere, modo modo redire redire ad ad mamaexpresscrum est. quae quae cum ita sint, aliorum insuper insuper instructus instructus lilinuscriptos datum est. bris scriptis opus aggressus studiosis editionem alteram, alterar, sed primae tantum partis epistolarum, epistolarum, sc. laicarum, laicarum, quarum quarum momentum momentum historícum historicum minime neglegendum uidetur, in in manus dare non dubitaui. apparatum apparatum apparatum locorum locorum aaWolkan Wolkan satis satis neglectum, neglectum, sed sed criticum ampliaui; apparatum statura fuit, quibus uti uti Aeneae Aeneae Basileae Basileae statum copiar librorum, quibus ad illustrandam copiam ut ita ita dicam dicam historíco histórico lectorem lectorem apparatu ut uberem, compiere conatus sum; apparatu delegaliuoluí uoluiad adlocos locosparallelos parallelosin inalíis aliisAeneae Aeneae operíbus operibusinuentos.* inuentos." delegan editiinis epistolarum Tres codices qui maiorem epistolarum laicaTres sunt codices mau rern partem editionis Aeneae aequales, et et quiquirum, quam Wolkan edidit, constituunt, omnes Aeneae F112 (ohm Lobkowitz dem semaio temporis ordine: Pragensis XIII FI 12 Lobkowitz XIΙΙ dem seruato temporis 12725 nitatus notatuslittera litteraM; M;ChiChidedi; Monacensis latinus latinus 12725 462) cui cu ~~ siglum L dedi; * Numeri inter uncos quadrates inse inserti editiort'. paginarum ordinem primi uoluminis editio* uitos quadrates nis Wolkan indicant.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

6

Ad lectorem

VI 208 siglum V ferens. Monacensis Monacensis et et ChisiaChisiasianus latinus II VΙ V prae se ferens. nus ambo clara uestigia uestigia manus ipsius Aeneae Aeneae exhibent; uterque uterque ergo est. magni momenti habendus est. lam non unumquemque unumquemque trium triumhohodam primum prímum animaduertendum est non continere: sunt sunt duodetríginta duodetrigintasolum solumepistoepistorum codicum eadem opera continere: lae, quas communes communes habent. habent. liber liber ergo, quem in in manbus manibus tenes, tenes, non non lae, Aeneae, non opus sui iuris repraesentat; repraesentat; sunt suntepistolae epistolae opus absolutum Aeneae, collectaneae, quibus Wolkan nomen Briefwechsel, collectaneae, Briefwechsel, ego Epistolarium inillustrandum haec haec memorare memorarelibet: libet; Somnium de Fortuna didi. quod ad illustrandum Somnium de Fortuna (ep. 151) inuenis in L L et et V; V; historíam historiam De 152(ep. 151) De duobus duobus amantibus (epp. 152153) et tractatum De naturis equorum (ep. 154) quaeras in L; epistolam in L; epistolam 153) et tractatum De naturis equorum (ep. 154) De curìalium miseras M De curialium miseriis M praebet. foliorum 206. 206. fuit fuit ohm olim pars pars bibliothecae bibliothecae BoL codex codex est est chartaceus chartaceus foliorum gislav Lobkowitz in Italia studiis humanitatis humanitatis gislav Lobkowitz zu zu Hassenstein Bohemi, in imbuti, continet sexaginta septem epistolas, quarum solum quadraginta imbuti. contint sexaginta septem epistolas, quarum solum quadragínta scriptae ab Aenea, Aenea, in hac bac editione occurrunt. scríptus scriptus est est ante ante antres, scríptae num 1445 immo neglegenter neglegenter aaWenceslao Wenceslao nue 1445 exeuntem exeuntem satis festinanter, immo (H.A. Genzsch, Sammlung von von Briefen Briefen Bochow (H.A. Genzsch, Die Die Anlage Anlage der der âltesten ältesten Sammlung Enea S Silvio 46, 1932 1932 p. 373), cuius hoc ilvio Piccolominis, MIÔG 110G 46, p. 373), cuius nomen in hoc libro pluries legis; ut exemplum afferam, testatur ipse Aeneas: 'copias pluríes legis; exemplum afferam, testatur `copias omnium Wenceslaus Wenceslaus poster noster habet. habet. quod ex me cupis, ex ex ilio illo pete: nihil noui exemplatum retineat.' retineat.' nοui ex mea manat officina quod ipse non antea exemplatum cf [317; inter quis quosetetAeneas, Aeneas,qui qui can[317; 526]. 526].fuit fuit unus unus de de grege grege amicorum, amicorum, inter cellariae Viennae stipendium stipendium merebantur. merebantur.fecit fecitWenceslaus Wenceslaus cellaríae scriptores Viennae collectionem epistolarum ut esset esset sibi sibi quoddam quoddamspeculum, speculum,ex exquo quoexemexemepistolarum ut plum scribendi sumere pisset: posset; scríptus scriptusigitur igiturest estad ad usum priuatum. príuatum. quo factum factum est, est, ut ut nonnumquam nonnumquam epistolarum epistolarum inscriptionem inscríptionemomiserit iriser ít ita, ut solum argumentum uel uel stilus stilus documento sint, quo sint, quo concludamus a quo uel ad quem quem data datafuerít fuerit(cf. (cf.inscríptionem inscriptionemep. ep.157 157app.crít. app.crit.L L68r). 68r). Studiosis hic codex duabus de causis causis maiorís maioris momenti est: duabus de est: primum quia Wenceslaus Wenceslaus paene cotidiana conuersatione conuersatione cum Aenea fruebatur, turn quia L solus inter inter omnes libros manuscriptos manuscríptos tractatum tractatum De De naturis naturis (= epistolam 154 154 anni 1444) equorum (= 1444) et et comoediam comoediam de Chryside (ed. E. 1968) scriptam posteritati Cecchini, Firenze 1968) scríptam eodem eider anno Norimbergae Norímbergae posterítati plura de de Wenceslao Wenceslao indicem consultans consultaos in in hoc hoc libro inuenies. tradidit. plura M continetin infoliis foliis39r 39r -- 195r 195r epistolas epistolas privatas priuatasetet M codex codex chartaceus chartaceus continet Aenea, quarum quae in hac hac editione editione numerum numerum 55 55 publicas scriptas scríptas ab Aenea, fert ordine chronologico prima habenda habenda est, est, scripta mense apriprae se fert est dies dies 31 31.XII. or1443; ultimae ultimae epistolae epistolae ascriptus est .ΧΙΙ. 1446. sed caue ne orli 1443; esse putes. putes, libraríus librarius fuit fuit Ludouicus Ludouicus dinem temporum in serie seruatum seruatum esse Scheitrer qui 'registrator 'registrator cancellaríae cancellariae regiae' regiae' librum librumepistolarum, epistolarum,exemexemScheitrer

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Ad lectorem

7

piar proprium proprium Aeneae, Aeneae, attente, attente, ne ne dicam dicam religiose, interdum paene sub sub ipsius Aeneae Aeneae oculis Viennae transcripsit. transcripsit. quale fuerit fuerít uinculum, quo Aeneas et Ludouicus, 'imperialis cancellaríae cancellariae simplicissimus simplicissimus notaríus' notarius' Aeneas inter se coníuncti coniuncti fuerint, documentum documentum est carmen (siue (siue poematium), poematium), quod Aeneas ipse compositum litteris nitidissimis manu propria in in fofor l exarauit 'Ludouicus Scheyter Scheyter (sic) ad Vrsulam lio 991r exarauit quodque quodque inscripsit inscrípsit `Ludouicus = 36 ed. van Heck p. 63; 63; Weinig Weinig p. p. 22; 22; sui cordis furem' (Carm. (Carro. XII XI Ι V = Genzsch p. 405). 405). consuetude Aeneae Aeneae scribentis, scribentis, ut in in capite foliorum singulosinguloFuit consuetudo inuenitur, ut utexemplum exemplumaffeafferum insigne IHS, id est lesus, Iesus, delinearet. inuenitur, ram, in codice Reginensi latino 1995, qui conseruatur in Bibliotheca ram, in Bibiiotheca autographe35r 35r usque usque ad adfolium folium60r. 60r. atatApostolica Vaticana, inde a folio autographo insigne reperitur reperiturin inhoc hocMonacensi Monacensiininfolíis foliis36r 36r (quod est foqui idem insigne lium, a quo liber epistolarum incipit), 39 113r. quod clare indicat indicai lílihum, 39rr et 113r. brarium librum librum Aeneae Aeneae ante oculos oculos habuisse, habuisse, ut ut facile intellegamus braríum quanti hic liber editiorí edition sit sit aestimandus. aestimandus. accedit accedit quod Scheitrer, postpostexemplar Aeneae Aeneae usque ad ad fínem correxit conconquam exemplar finem exscripsit, exscripsit, librum correxit ferens cum libro Aeneae hic hie illic margine foliorum foliorum signum signum o, ©, i.e. i.e. ferens illíc in margine corr(ecta), disponens. M tamquam tamquam quoddam quoddam autographum autographum ipsius ipsius scripcorr(ecta), disponen. M tor toriss fundamentum editions editionis habeo. habeo. V codex 440 fuit fuitolim olimpars parsbibliothecae bibliothecaeA(ugusA(ugusV codex chartaceus chartaceus foliorum foliirum 440 tini) Patricii de quo uideas Commentarios Patrícii episcopi Pientini, Pientini, de Commentaries (ed. van Heck) 699,1-7. 699,1-7. exscriptus est iussu Aeneae anno anno 1447 1447 (uide (uide ep. ep. 119 119 tab. tab. 8) ineunte ex ex exemplarí exemplari proprio iam partim 8) proprio Tara partir correcto, non ad usum exinstrumentum recte recte scríbendi, scribendi, sed sed eo eo fine ut esset esset scribentis tamquam instrumentum fundamentum quoddam editionis editionis (manuscríptae) (manuscriptae) futurae. futurae. centinet continetepiepifundamentum quoddam stolas 177 177 scriptas ad annum annum1446 1446 exeuntem. exeuntem. bis bis ab abipso ipsoAenea Aenea scríptas usque ad correctus est: primum anno 1447 1447 uix manibuslibrarii librariiprodiit; prodiit; uix cum e manbus post iis creatus esset. esset. ijs temporibus temporíbus cum auctor iam jar cardinalis creatus retractatione agitur agiturde de latinitate. latinitate. usum nominum uos, uesIn prima retractatione ter quoties agitur agitur de de una persona mutauit in tu, tuus, firmar formam uerbi finiti singulariter usus hie singularíter accommodans. usus hic numeri pluralis in libro exemplari, quern stomachans effuse reicit (cf. (cf. epistolam epistolam plari, quer usum recte recte noster poster stimachans 135), Aeneam quoque quoque ipsum hoc sermonis uitio frequenter 135), indicat indicat Aeneam hoc sermonis uitio usum esse; etiam in in LL et etM. M. post, post, stilum stilumVeterum Veterumpraeferens praeferens esse; inuenitur inuenitur etiam (uide ad [121]), futuram correxit. futuram editionem praeparans praeparans calamo arrepto arrepto correxit. festinantem autem autem pauci pauci loci loci fefellerunt. fefellerunt. correxit correxitin insingularem singularem numerum epp. epp. 48 48 (uide (uide tab. tab. 10), 10), 71, 71, 73, 73, 80 80 (partim), (partim). ego autem rum (partir), 114 (partir). dixi, codicem M fundamentum sequens sequens numein editione, ut iam jar ante dixi, prius adhibitum, adhibitum, post post demum demum correctum, correctum, retinui. retinui. idem idem rum pluralem príus ubicumque substantiva, substantiua, adiectiva, adiectiua, uerba, uerba, omnia glia alia correcta ualet ubicumque

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

8

Ad lectorem

sunt: textum in integrum restituì restitui uindicans historiam epistolamm, earn earn historian epistolarum, mitterentur, habebant habebantconsilio Consilio repetens. repetens. formam quam, cum primum mitterentur, agitur de orthographia. orthographia, praetermittere praetermittere non non possum possum quod etiam feci ubi agitur Wolkan suo Marte duodecirn duodecim epistolas epístolas(16, (16, 29, 29, 31, 31, 33, 33, 41, 41, 128, 128, 129, 129, 130, 130, 142, 156, 192, 196) contra manuscriptorum lectiones de numero singu142, 156, 192, 196) contra manuscriptorum lectiones de lari inpluralem pluralemtransposuisse transposuissernagis magis obseruantiam obseruantiam eius, eius, ad ad quern quem epilar in quam textum textum respicientem. respicientem. stola data fuit, quam Secunda retractado specialiter ad ad personam propriam respicit. SancSancretractatio specialíter propríam respicit. tae Romance Romanae Ecclesiae Ecclesiae cardinalis cardinalis deleuit deleuit omnia, quae uitae ante actae quae ante acme moribusque obtrectare uisa sunt: sunt: uitam uitam concordare ecclesiasticae ecclesiasticae nornormoríbusque retractationis praebet praebetapparatus apparatuscriticritimae maluit. exemplum huiusmodi retractationis necnon tabula tabula 6; 6; item item ad ad epistolam epistolam119, 119, tab. tab. 8. 8. in in cacus ad epistolam 78 necnon Frederico III insignitus insignitus fuerat, fuerat, exexpite epistolamm epistolarum titulum poetae, quo a Frederíco punxit tamquam sacerdotio sacerdotio repugnantem; in in epistola uero 122 122 deleuit et restituit. quadraginta sex sex epistolas, epístolas, quarum argumentum argumentum rem rem publicar publicara restítuit. redolebat uel minus pertinebant ad ad personam propriam, ex collectíone collectione redolebat propríam, ex dimisit uocem 'dimitte uide tab. tab. 9. 9. latinitalatinitaascríbens. uide dímisit 'diritte (totam)' in margine ascribens. ti maius studium adhibuit armigeros armígeros mutans in copias (ep. 71 app.crit.), (ep. 71 141 enarrabo (ep. 141 passionibus in affectibus affectibus (ep. 92 92 app.crit.), app.crít.), significabo in enatrabo app.crit.), castrum in arcem (ep. 155 app.crit.) etc. de de his bis atque atque talitaliapp.crít.) etc. etc. app.crít.), apparatus críticos críticos delego, perbus lectorem curiosum ad apparatus delego. rebus mature permomento stilistico stilistico praeferens non indicaui indicaui pensis momentum personale momento utmm singulae singulae correctiones retractationi attríbuenattribuenutrum corrections primae an secundae retracmtioni dae sint; ad interpretationem interpretationem enim enim nihil ualent. Wolkan nonnullas epistolas epístolas aliunde, id id est Praemisit editioni suae Wolkan non ex tribus codicibus LMV LMV supra desumptas; quas quasquibus quibus supra memoratis memoratís desumptas; ex siglomm índicat. indicat. inter inter eos eos prae prae omniomniex fontibus fontibus hauserit hauserít conspectus siglorum 12504 (ohm (ohm Archiuium Archiuium Vabus memoria dignus est Vaticanus Latinus 12504 ticanum X1.47) XV.47) continens continens epistolas epístolas ad priores priores et etcapitaneum capitaneum populi ciuitatis Senarum missas de iis, quae Basileae 'apud concilium gesta' ciuitatís missas de jis, quae Basileae `spud concilium sunt; uide tabulas 1 1 et 2; autographa uindobonenuindobonen2; sunt sunt autographa. autographs. duo autographs sia (epp. 27 27 et et27'x), 27x), duo codices ba ba-urb~s Viennae (epp. duo codices sua nobis descriptionem urbis sileenses descriptionem urb urbis Basileae (epp. 16 et 28) 28) tradunt. tradunt. ArArsileenses descriptionem ~s Basileae (epp. 16 chiuium (SA) autographa memorabilia conseruat, consemat,quoquochiuiur Statale Senense (SA) autographs memorabilia rum epp. epp. 4, 4, 21 21 et et32 32clare claremanum manumAeneae Aeneaedemonstrant. demonstrant.Bibliotheca Bibliotheca Communalis Senensis (SB) epístolas Bamabae, Aeneae amici, tradii, tradit, Communalis epistolers Barnabae, Aeneae numemm 66 prae prae se se fert, fert, descriptionem descriptionem peculiarem peculiarem urb urbis ~s quarum, quae numerum et populi lanuensis Ianuensis continet. Sunt opera Aeneae latinitatis multum enim enimhahalatinitatis cultoribus iucunda; multum bent leporis, suauitatis, festiuitatis. festiuitatis. qualis qualis autem autem uir, uir,quales qualesmores moreseius eius fuerint epistolae, epistolae, quas laicas laicas dicimus, dicimus, claríus clarius indicant. indicant, scripsit scripsit ipse; fuerint ipse:

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Ad lectorem

9

litteratoría absentera scribam et absentem me me uobis uobis presentem presentem `scríbam et qua possum arte litteratoria reddam.' (Wolkan III, III, 18). 18). reddam.' (Wolkan Opus quod mihi proposueram proposueram perfeci: perfeci: calamum calamum depono. depono. EpistolaEpistolarium Aeneae noua ueste indui; quam quam bene bene sedere spero. spero, decor um Seculare Aeneae ex Vrbe Vrbe exiens exiens foras foras ueniat, ueniat, glacer rus ipse ex alacer per orbem orbem uadat uadatpassibus passibus suis, pius. suis. benigne excipiatur: est hospes pius. adiumento editionem editionem incipienti, praeparanti, praeparanti, perficienti perfìcienti Magno adiumento fuit Cornelius Tilburgensis, uir uir gnauus gnauus et industríus, fuit Cornelius Tilburgensis, industrius, nunquam nunquam non non cu~~ magnas gratias. praesens amicus, quotiescumque operar operam inuοco: inuoco: cui Isabellam neptim dulcem dulcem pro labore labore praestito qua est est pietate pietate Pius Isabellαm protegat. recordor dies et horas, quas Grato animo recorder quas mihi mihi datum datum est est degere degere in in tara uicina Apostolo, sed proh Bibliotheca Apostolica Vaticana, tam proh dolor! dolor! instat dies et hora, bora, qua qua per per tres tres adeo adeo annos annos studiosi quotquot sunt sunt jaianua celebris Celebris huius bibliothecae prohibebuntur! utinam utinam propter proptereosdem eosdem interuallum hoc brevietur! brevietur! interuallum hoc S.D.B. praefecto, his bis diebus diebus episcopo episcopo OpiOpiDomno Raffaele Farina S.D.B. tergino ordinato, nuperrime autem autem archíuistae archiuistae et etbibliothecarío bibliothecarioSancSancpro humanitate huranitate qua tae Romance Romanae Ecclesiae Ecclesiae nominato, gratias gratias ago ago pro qua erga me usus est. Quintum hac uolumen, quod Pii operíbus operibus dicatum dicatum est, est, sit sit munusmunuseider cu~~ Iohαnnae uxorí cui priora, lohannae uxori dilectissimae. dilectissimae. culum eidem Tu auteur, lector, qui Tu autem, qui haec haec legerís, legeris, uale. uale. Lugduni Batauorum, ΜΜVIΙ In solemnitate Principum Principum Apostolorum Apostolorum MMVII

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

LEGENDA Am

Iacopo Ammannati voll. Ammanniti Piccolomini, Lettere ed. Paolo Cherubini, voli. degli Archivi Archivi di Stato, FontiXXV, XXV, Roma 1997. 1997. Stato, Fonti 1-3, Pubblicazioni Pubblicazioni degli CampV Vita PU Maximi per Iohannem lohannem Antonium Antonium Campanum, Campanum, Campy Pii II Pontifìcis Pontificis Maximi RR II SS 111,2 ed. G.C. Zimolo, Bologna 1961. ΙI SS 11I,2 G.C. 1961. Carni Enee Silvii Piccolominei postea Pii PP PP II Carmina, Carmini, ed. A. A. van Carro Enee Silvii Piccolomini postea Heck, Studi e Testi 364, Città del Vaticano 1994. Comm Pii II Commentarii, ed. A. Heck, Studi e Testi 312-313, Città A. van Heck, Comm 2 del Vaticano 1996 19962.. D Dizionario Biogra Biografico 1960. fico degli Italiani, Roma Roma 1960. Dial Aeneae Silvii Libellus 1762. Diii! Libel/us Dialogorum, ed. A.F. A.F. Rollar, Kollar, Vindobonae Vindobonae 1762. Eur Enee Silvii Silvii Piccolominei postea Pii PP II De De Europa, ed. A. A. van Heck, Studi e Testi 398, Città del Vaticano 2001. G Aeneas Silvius Piccolominus (Pius (Pius II), II), De Gestis Concilii Concila BasilienHay-Smith, Oxford Oxford 1996 199622.. sis Commentariorum Libri II, edd. Hay-Smith, Aeneas Silvius Germania, ed. A. A. Schmidt, Köln Kôln 1962. 1962. Germ Haller Concilium Basiliense, Basiliense, ed. J. Haller, Basel Basel 1897. 1897. Hist Boh Aeneae Silvii Silvii Historia Dana Martínková Martínková et et alii, Histo ria Bohémica, Bohemica, edd. edd. Dana Pragae 1998. 1998. HS Sigismundi Titii Titii Historiarum Historiarum Senensíum Senensium ab Senarum origine HS Senarum o rigine ad ad 1528 = = J. Cugnoni, Cugnoni, Aeneae Aeneae Silvii Silvii Piccolomini Piccolomini Senensís, Senensis, annum 1528 1883, pp. pp. 338-378. 338-378. Opera Inedita, Roma 1883, K Silvii Historia Friderici Friderici HI imperatoris, ed. A.F. A.F. Kollar, Rollar, Aeneae Silvii III imperatoris, Analecta Monumentorum aeui Vindobonensia Vindobonensia III, Analecta Monumentorum omnis aeui Ι, Helmstadt 1699-1700, pp. pp. 1-476. 1-476. stedt 1699-1700, OO Aeneae Silvii Silvii Piccolominei Opera Omnia, Basileae 1571. 1571. 00 Aeneae Silvi Pentalogus, ed. B. B. Pez, Vindobonae 1723. 1723. Pent Sii Pentalogus, PlatV Vita Pii PU H Maximi per Bartholomeum Bartholomeum Platinensem, Platinensem, RR RR P1atV II Pontifìcis Pontificis Maximi II SS SS I11,2, 111,2, ed. G.C. G.C. Zimolo, Bologna 1961. 1961. Vir Enee Sílvíi Silvii Piccolominei postea Pi! Pii PP PP II II De Viris hr Viris Illustribus, Illustribus, ed. A. van Heck, Studi e Testi 341, Città del Vaticano 1991. A. Georg Voigt, Enea Silvio Silvio de' de' Piccolomini Piccolomini als als Papst Papst Pius Pius der der Zweite, Zweite, Voigt Berlin 1856-1863. 1856-1863. Weinig Paul Weinig, Aeneam Aeneam suscipite, suscipite, Pium Piumrecipite, recipite, Studien zur zur RezepRezeption eines humanistischen humanistischen Schri Schriftstellers im Deutschland Deutschland des des 15. 15. ft stellers ím Jahrhunderts, Wiesbaden 1998. 1998. Jahrhunde rt s, Wiesbaden Widmer Berthe Widmer, Enea Silvio Silvio Piccolomini, Piccolomini, Papst II, Basel rt he Widmer, Be Papst Pius Pius II, 1960. Wolkan Der Briefwechsel Piccolomini, ed. Rudolf Rudolf Wolkan Eneas Silvius Piccolomini, Briefwechsel des Eneas 1909-1918. II-III, III, Wien 1909 1918. Worstbrock Piccolomini, Piccolomini, Aeneas Silvius (Papst (Papst Pius Pius IL), LiteraII.), Die Die deutsche Literatur des Mittelalters. Mittelalters.Verfasserslexikon Verfasserslexikon77(1990), (1990),634-669. 634-669. tur des -

-

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

CONSPECTVS SIGLORVM CONSPECTUS Augustensis II Lat 11 2' 2' 103 103 A B Basileensis O II 35 35 Beri Berolinensis Lat. qua quart. rt . 212 Berl Londinensis Br. Mus. addit. 21517 21517 BM C Capistrano XIX F Florentinus Ríccardianus Riccardianus 407 407 H Basileensis ΗV HV 12 12 L Pragensis XXIΙΙ XXIII F 112 112 ohm olim Lobkowitz Lobkowitz 462 462 Pragensis M Monacensis Clm Clm 12725 12725 M70 Monacensis Clm Clm 70 70 Μ70 M5311 Monacensis Clm Clm 5311 5311 Μ5311 Monacensis M14134 MonacensisClm Clm14134 14134 114134 Monacensis Med Mediolanensis Trivulzianus Trivulzianus 873 873 SA Senensis Archivio Statale Statale SB Senensis Biblioteca Comunale D.1I.5 D.VI.5 olim ohm C.V.30 U Urbinas Latinus Latinus 402 402 V Chisisanus Latinus Latinus II VI VI 208 208 VL Vaticanus Latinus Latinus 12504 12504 ohm olim Arch. Arch. XV.47 XV.47 IL VIN 3365 3365 Vindobonensis Vindobonensis3365 3365 (autographon) (autographon) VII VIN 3366 Vindobonensis Vindobonensis3366 3366 (autographon) (autographon) VII 3366 VIN 4760 Vindobonensis Vindobonensis4760 4760 VII 4760 VIN 5104 Vindobonensis Vindobonensis5104 5104 VII 5104 sunt omnes codices saeculi XV

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

EPISTOLE SECVLARES SECVLARES EPISTOLE

1

fratrí. rnabe suo familiarissimo fratri. I1Eneas Barnabe Eneas salutem salutem dicit Ba Quoniam familiari usura tecum multos annos usus usus sum, non te quiquilitteras,uerum ueruminertiam inertiamscríbendi scribendiarbitror. arbitror.nudio nudiotertio, tertio, cum dem mirari mirar litteras, audiuissem uecordiam nostram atque minimam studendi studendi uoluntatem uoluntatem aa magistro magistro Antonio Antonio uehementer reprehendi, reprehendí, domum domum confestim confestim reuersus reuersus me ad ad me me`quis' 'quis' cepi cepi 'animus animus inpresentiarum accidit accidit tibi mouocansque me operar dado? que uoluntas? quod desiderium? nunquid studiis semper operam Palladem tibi nubere decreuisti? decreuisti? nunquid nunquidVenerem Venerem re statuisti? nunquid Palladem seuientem eiusdem eiusdem Palladis Palladis clipeo sepius fugauisti? fugauisti? quid est, contra te seuientem omnium sis sis oblitus? oblitus? an ante teipsa ipsascientie scientieaastudio studioarar1 I cet cet longilongiquod nunc omnium difficillimum est, tudo? ha, ha, corculum corculum habes! babes! quid difficillimum est, quod non perfíciat perfìciat tude? summe assiduus usus? putasne quenquam quenquam Musarum Musarum sublimitatem sublimitatem sine sine summo non mí'16iigw+ívHtiw bYtlMn} ~ l~ eftptTvvte+ Ov^iaIaAu A-fc^O'Y aí»W TM^-rcftUi«¡ [l~~ 01~7~ ι cτκo^ε t1~~YC~t ~•.~ ptl ιM1 ♦~ξ fkifto^t-v^wiA 1 ι~l. , / 4ri1Λ 1pvx«A*»»/ v^lj^Cem*U^. KUA i""» 1)aU >cft:roAv smi ~ κQ[ ~ιιι~l~~~ivrι~~~e111,* ~t{' aÍ .ιl omw*.inAoinèri — _$‚ %Se(Í»«^ ^wlwifiHC ^wífcwc ííita'a iiiAmflWj. Ai ÊA/UM ">CVυι ~ι1 ι l λHhισισ te t ιιι ttslf~7R0/7 tywihtHP ¢ιlt ~ {' οi ~•I ιlt• ~ιΡτ~ µ εΥθι}r3υ α•ισι.4.{ ~.ι7 ; tmtiétfpnot^ t-a fil'tp l ci-àilirfifl cu lttti-tuhLtui ιιι• t„h ιιιµ l? t¡~ηι~~ t..1•υ ~Υιυ dhuftfJW * AiΑιιι rl' Υ C e p0fÌ* Ol~t~ :l• r^fiàttvticiittUéXtitCt'r'* h/l θ i/V/ ιειµ µ/ i 0 co* tiàtfic ιισι t ιικ tß.63 ~.τtιιυ~d tutntc uις rSwüS: ιd ιι poteXtUi-ÇmftpffififilKitf t,ω tκ7.ττ.• fι•rf+.'î~J~ drι 1 hcισι ιιειµτ cfìWfi li~ ιαµ Aü 1Ιι.•1ς tn*¿£ hn* típwfnf h' pi,%u fιm `ftlt Htc H.t iH~4fu*r*jò^ t~ι,ιασρhι Iι.tµ Γ•3 Í fjrW fü! 1tt*\fhc tfpmA¿ 1 lι~ t~~ Çtntf tifnf'i*' ^ .ιι ~~tf-* t.a4tC)1 ι &£$ ~ ειιι . c}»~ tult" 1~•é ffiïcttfH IIIQ( ιΟf~ ιµ. Mce~ σιιι in 1ιι iticUeitittt l ΓSιΡ+ια• if-itttetH e'.' ¿títnvf* ftetti te e te Ç ?∆ Ιιι~ f's/Jiii tnclt.ttf Φ " ι.. 't vfl-ofptio ι 'd~ .F&~ ii l i r-r*TlI~.'i iJ~:υ '.'iT »/,*f tlsN-/t t-i.tt* r étíttttt£ ,!ccσ ' s?l!n!~f^' i ll.ln . S .Q tttnii^t/iS i ι htß Ai! J. ιtEC sfe ωιι 'j$ ι,υ lF/ ~~

_

M

--

'

-

=P

(

.,S

1.'» .

Ν t~lΙΙλ J Σ ιι.1ι fε ιιιι

~

j½4 ~ " Q • (

ιι i l ~ ~ςö,~MΛκ~f «(iu> éCµ+ t ει ~ fictyiitti:* fnL*t*ur3"c¿ C^HVÍH /